Т у И ДУНЁ ПРОЛ ЕТАРЛ АРИ, БИРЛАШИНГИЗ!


MAPKC КАПИТАЛ


УЗБЕКИСТОН КП МК ҲУЗУРИДАГИ ПАРТИЯ ТАРИХИ ИНСТИТУТИ — КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИНИНГ ФИЛИАЛИ
ХАЛҚЛАР ДУСТЛИГИ ОРДЕНЛИ «УЗБЕКИСТОН» НАШРИЕТИ


KAPΛ MAPKC
КАПИТАЛ
СИЁСИЙ ИҚТИСОД ТАНҚИДИ
иккинчи том
II КИТОБ:
КАПИТАЛНИНГ МУОМАЛА ПРОЦЕССИ
ФРИДРИХ ЭНГЕЛЬС ТАҲРИРИ ОСТИДА НАШР ЭТИЛГАН
ТОШКЕНТ—1985


11.26
M 28
Таржима цилувчилар: Ж. АЗИЗХОНОВ, Т. АЛИМОВ, А. АЮПОВ, Ш. ТОЛПБОВ,
Р. ШОКИРОВ
Таржиманинг редакторлари:
А. АЮПОВ, М. АҲМЕДОВ, Р. ШОКИРОВ
Маркс, Карл.
М 28 Капитал: Сиёсий иқтисод танциди.,— Т. Ўзбекистон, 1985.
Сарл. олдида: ЎзКП МК ҳузуридаги паргия тарихи ин-ти — KΠCG МК ҳузуридаги марксизм-ленинизм ин-ти- нинг фил.
Т. 2. К. 2. Капиталиинг муомала процесси Фридрих Энгельс таҳр. остида нашр этилган; Тарж. ж. Азизханов ва бошқ.: 592 б. Исмлар кўрсаткичи: б. 546—550. Адабиёт кўр- саткичи: б. 551—556. Тарж. кўрсаткичи: б. 557—558. Пред- метлар кўрсаткичи: б. 559—580.
Маркс, Карл. Капитал: Критика политической экономии. Т. 2. К. 2.
ББК11.26+15.1 +15.5+65.011 + 65.011.5+65.02 66.017 + 87.3
№ 193-85
Навопй номли ЎзССР давлат кутубхонаси.
0101010000—109
М М 351 (04) 85 1—85


[VII
KΠCG МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
«Капитал» иккинчи томининг ушбу нашри 1893 йилда Эн- гельс таҳрири остида чивдан немисча иккинчи нашрининг таржи- масидир. 1939 йилда чиққан русча нашри каби, бу нашрга ҳам И. И. Скворцов-Степанов таҳрири остидаги таржима асос қилиб олинди*.
Бу нашрни тайёрлашда ўша таржимага анчагина тузатишлар киритилдики, уларнинг баъзилари жиддий характерга эга. Немис- ча биринчи ва иккинчи нашрлари қўлёзмасининг Маркс қўлёзма- лари билан.ҳамда Энгельс таҳрир цилган ва босмага тайёрлаган охирги қўлёзма билан солиштириб чицилиши кўпгина ҳолларда немисча иккинчи нашрида ўтигб кетган бир цанча матбаа ва қўлёз- ма хатоларини топиш ва тузатиш имконини берди. Шу билан бир- га барча цитата ва ҳаволалар дастлабки манбалар билан қайтадан солиштириб чиқилди, фактик маълумотлар ва ҳисоблар текширил- ди ва тасодифан кириб цолган ноаниқликлар тузатилди. Мазкур пашрда В. И. Ленин «Капитал» иккинчи томининг немисча иашр- ларидан таржима цилиб олган ва ўз асарларида цитата цилиб кел- тирган ҳамма парчалар эътиборга олинди, шунингдек айрим ибора ва терминларнинг ленинча таржимасидан фойдаланилди.
«Капитал» иккинчи томининг янги нашрида редакция изоҳлари ҳамда исмлар, цитата келтирилган ва тилга олинган адабиёт, цита- та келтирилган ва тилга олинган китобларнинг мавжуд русча тар- жималари ва предмет кўрсаткичлари берилди.
Маркс билан Энгельснинг саҳифа ости изоҳлари, 1893 йилги пемисча нашридагидек, кичик қавсли рацамлар билап белгиланди. Айрим изоҳларгагина Энгельс ўз инициалларини цўйган. Автор


VIII
МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
изоҳларидан фарқли ўлароц, редакция томонидан берилган саҳифа ости изоҳларига юлдузча ва «Ред.» белгилари қўйилди, томнинг охиридан жой олган редакция изоҳлари эса цавссиз рақамлар билан берилди.
Автор текстидаги ва келтирилган цитаталардаги кичик қавс ичига олинган баъзи жойлар Марксникидир. Маркс қўлёзмаларини босмага тайёрлашда Энгельс киритган текст катта қавс ичига олин- ган.
У цадар кўп бўлмаган таржима қилиниши қийин немисча сўз- лар ёки махсус терминлар таржимаси билан ёнма-ён оригинал ти- лида ҳам (ўрта қавс ичида) берилди.


и
СЎЗ БОШИ
«Капитал»нинг иккинчи китобини босмага тайёрлаш, тайёрла- ганда ҳам, бир томондан, уни равон ва мумкин цадар тугал бир асар қилйб тайёрлаш ва, иккинчи томондан, уни редакторнинг аса- ри эмас, балки фацат авторнинг асари қилиб тайёрлаш — осон иш бўлмади. Қайта-қайта ишланган ва кўп ҳолларда бир-бири билан боғланмаган цўлёзмаларнинг жуда кўплиги вазифани ^ийинлашти- риб қўйди. Фақат яккаю ягона битта қўлёзма (IV қўлёзма) — унинг китобга киритилган цисми — босмага тўла тайёрланган эди, бироқ кейинги ^айтадан ишлашлар натижасида бу цўлёзманинг ҳам кўп цисми эскириб цолган экан. Материалнинг кўп қисми маз- муи жиҳатидан асосан ишлаб чиқилган бўлса ҳам, лекин стилистик жиҳатдан ишла<б чиқилган эмас; Маркс ўз кўчирмаларини одатда цандай тилда тузган бўлса, материал ҳам шундай тилда баён қи- линган: палапартиш услуб ҳамда бетакаллуф, кўпинча цўпол-юмо- ристик ибора ва жумлалар, техникага оид инглизча ва французча номлар, кўпинча инглизча ёзилган бутун-бутун иборалар ва ҳатто саҳифалар; булар — бирон ҳолда авторнинг миясида цандай фор- мада ривож топган бўлса, худди шу формада ёзиб олинган фикр- лардир. Батафсил баён цилинган айрим цисмлар билан бир қатор- да фақат бошла(б цўйилган, лекин муҳимликда цолишмайдиган қисмлар ҳам бор; мисол тариқасида ишлатиш учун керак бўлган фактик материал тўпланган, аммо у яхшилаб группалаштирилма- ган, уни ишлаб чиқиш тўғрисида гапирмаёқ қўя қолайлик; бобнинг охирида навбатдаги бобга тезроқ ўтишга интилиш натижасида Маркс кўпинча бир-бирига унчалик боғланмаган бир қанча жум- лалар ёзиб қўйганки, улар бу 'бобда тугалланмай ^олган фикрларпи ривожлантиришни кўзда тутади; ниҳоят, баъзан авторнинг ўзи ҳам ўций олмаган маълум дастхат.


2
С^З БОШИ
бостиришни лозим топдим. Мен қайтадан ишлаган ва кўшган жой- лар умуман олганда ўн босма 16eτra ҳам етмайди, шу билан бирга буларнинг ҳаммаси фақат формал хусусиятга эга.
II китоб учун Маркс цолдирган дўлёзма материални фадаттина санаб чидишнинг ўзиёқ Маркс ўзининг буюк иқтисодий кашфиёт- ларини эълон цилмасдан аввал уларни тўла камолот даражасига етказгунга қадар ишлаб чицишга мисли йўқ соф виждон билан ва ўз-ўзини аямай танцид қилиш асосида нададар тиришганлигини кўрсатади; бу ўз-ўзини танқид унга баённи мазмун ва форма жи- ҳатдап янги текширишлар натижасида доимо ўсиб борган ўз фикр доирасига мувофицлаштиришга камдан-кам имкон қолдирган эди. Бу материал цуйидагилардан иборат.
Аввало, «Сиёсий иқтисод танқидига доир»пииг қўлёзмаси бор, бу қўлёзма ҳар бири чорак листли 1472 саҳифадан иборат 23 дафтар- ни ташкил цилади; булар 1861 йилнинг августидаи бошлаб 1863 йилнинг июнигача ёзилган. Бу қўлёзма худди шу ном остида 1859 йилда Берлинда босилиб чицдап биринчи бўлакнинг давомидир1. Қўлёзманинг 1—220-саҳифаларида (I—V дафтарлар), сўнгра эса яна 1159—1472-саҳифаларида (XIX —XXIII дафтарлар) «Капи- тал»пинг I китобида текширилган темалар,— пулнинг капиталга ай- ланишидан бошлаб то охиригача,— талқип этилади; бу цўлёзма шу китобнинг мавжуд таҳрирларининг дастлабкисидир. 973—1158-са- ҳифаларда (XVI—XVIII дафтарлар) капитал ва фойда тўғрисида, фойда нормаси тўғрисида, савдогарлик капитали ва пул капитал тўғрисида, бинобарин, кейинчалик III китобга киритилгап қўлёзма- да ривожлаитирилгаи темалар тўғрисида фикр юритилади. Аксин- ча, II китобга киргап темалар, шунингдек кейинчалик III китобда текширилган жуда кўп темалар ҳали бу ерда махсус ишлаб чиқил- ган эмас. Бу темаларга қўлёзманинг асосий цисмини ташкил қил- ган бўлимда йўл-йўлакай тўхталиб ўтилгаи: 220—972-саҳифалар (VI—XV дафтарлар), бу— «Қўшимча циймат назариялари». Бу бў- лим сиёсий иқтисоднинг марказий пункти бўлган қўшимча қиймат назариясининг муфассал танқидий тарихидан иборат; бундан таш- қари, бу бўлимда кейинчалик II ва III китобларга оид цўлёзмада махсус равишда ва мантиқий жиҳатдан боғлаб текширилган пункт- ларнинг катта қисми салафлар билан мунозара формасида баён ки- линган. Мен бу цўлёзманинг танцидий қисмини «Капитал»нинг IV китоби шаклида эълон қилишпи ўз устимга оламан2, лекин II ва III китобларга кирган жуда кўп жойлар бу китобга киритилмайди. Бу қўлёзма нақадар қимматли бўлса-да, лекин ундан II китобнинг шу нашрида фойдаланишга тўғри келмади.
Шундан кейин ёзиб тугалланган цўлёзма III китобнинг қўлёз- масидир. Бу цўлёзма, ҳарҳолда унинг кўп қисми, 1864 ва 1865 йил- ларда ёзилган. Бу қўлёзма асосан тайёр бўлгандан кейингина Маркс 1867 йилда босилган биринчи томнинг I китобини ишлаб чиқишга киришди. Мен ҳозир III китобнинг шу қўлёзмасини бос- мага тайёрламоқдаман.


[3
Das Kapital.
Kritik der politischen Oekonomie.
Von
Karl Marx.
2wθitcr Band.
Buclι II: I>er Cirkulationsprocess des Kapltals.
<H½rausgegeben von Friedrich Engelu.
Das Kechi αer Vefersetzung ιsι *orb∙hιlten,
Hamburg
Verlag von Otto Meissner.
I885t «Капитал» II томи немисча биринчи нашринивг титул варағи


СУЗ БОШИ
5
| I китоб юзага келгандан кейинги даврдан II китоб учун тўртта | j∏ folio* қўлёзма цолгаи; буларга Маркснииг ўзи I дан IV гача j цомер цўйган. Булардан 1865 йилга ёки 1867 йилга оид деб ўйлаш мумкин бўлган I қўлёзма (150 саҳифа) II китобнинг шу тузили- шипинг дастлабки мустақил, лекии бирмуича чала ишлапганидир. Бу қўлёзмадан ҳам сира фойдаланилмади. III цўлёзма цисман ци- таталар ва Маркснинг кўчирмалардан иборат дафтарларига ҳавола- лар йиғиндисидан иборат,— буларнинг кўп цисми II китобиииг би- ринчи бўлимига тааллуқлидир,— цисман айрим пунктлар устида ишлашдап, айпиқса А. Смитийнг асосий ва оборот капитали тўғри- сидаги ва фойданинг маибаи тўғрисидаги фикрлариии танқид ци- лишдап иборат; сўигра қўшимча циймат нормасининг фойда норма- сига қандай муносабатда бўлиши баён қилииадики, бу III китобга тааллуқлидир. Ҳаволаларда янги нарса кам чиқди; кейииги таҳ- рирлар натижасида II китоб учун ҳам, III китоб учун ҳам айрим пунктларни ишлаб чиқиш ортиқча бўлиб қолди; бинобарин, бу ҳа- волаларни ҳам кўп ҳолларда четда қолдиришга тўғри келди. IV қўлёзма II китобнинг биринчи бўлимининг ва иккинчи бўлимидаги биринчи бо^бнинг босмага тайёрланган нусхаси бўлиб, керак бўлган жойларда бу цўлёзмадан фойдаланилди. Гарчи бу цўлёзма II қўл- ёзмадан илгари ёзилган бўлса-да, лекин у форма жиҳатдан тугал- роқ бўлганидан, китобнинг тегишли цисмларида ундан муваффа- қиятли равишда фойдаланиш мумкин эди; бунга II цўлёзмадан бир печа нарсани олиб қўшишнинг ўзи кифоя қилди. Бу II қўлёзма II китобнинг бир қадар тугал ишланган бирдан-бир нусхасидир; унга 1870 йил санаси қўйилган. Узил-кесил таҳрир учун ёзиб қўйилган ишораларда (булар тўғрисида цуйида гапириб ўтамиз) тўппа-тўғ- ри: «Иккинчи таҳрир асос қилиб олиииши керак», дейилган.
1870 йилдан сўнг, асосан Маркснинг бетоблиги сабабли, яна иш тўхтаб цолди. Одатдагича, Маркс бу вақгни турли фанларпи ўрга- ниш билан ўтказди; агропомия, Америкадаги ва, айииқса, Россия- даги ер муносабатлари, пул бозори ва банклар, ниҳоят табииёт фанлари: геология ва физиология, айниқса мустақил математик иш- лар Маркснинг шу вақгга оид кўп сонли кўчирмалар дафтарлари- нинг мазмунини ташкил цилади3. 1877 йилнинг бошида Маркс ўзи- ни шу қадар соғ ҳис цилдики, яна ўзининг асосий ишига кириша олди. Юқорида айтиб ўтилган тўртта цўлёзмадаги ҳавола ва муло- ҳазаларга 1877 йил март ойининг охирги числолари қўйилган бў- либ, булар II китобиинг янгидан ишланган нусхаси учун асос қи- либ олинган; II китобнинг боши V қўлёзмададир (56 in folio саҳифа). Бу қўлёзма дастлабки тўрт бобни ўз ичига олган ва ҳали кам ишланган; муҳим пунктлар текст остидаги изоҳларда кўриб чиқилади; материални тўпланган дейиш мумкии, аммо яхши сара- ланмаган, лекин бу V қўлёзма — биринчи бўлимдаги шу муҳим қисмнинг охирги тўла-тўкис баёнидир. Бу қўлёзмадан босмага тай- * — ,∕2 босма лист форматида. Ред.


6
С^З БОШИ
ёр цўлёзма яратиш учун дастлабки уриниш натижасида VI цўлёз- ма юзага келган (бу иш 1877 йилнинг октябридан сўнг бошланиб, 1878 йилнинг июлигача бажарилган); VI цўлёзма ҳар бири чорак листли 17 саҳифадан иборат бўлиб, биринчи бобнинг катта цисми- ни ташкил этади; иккинчи — ва сўнгги — уриниш натижасида VII цўлёзма юзага келган; бу цўлёзма фақат 7 in folio саҳифадан иборат бўлиб, унга «1878 йил 2 июль» деб ёзиб цўйилгап.
Ўша вақтда Марксга, агар ўз соғлиги тубдан ўзгармаса, ҳеч қачон II ва III китобларни ўзини цаноатлантира оладиган даража- да охиригача ишлаб чица олмаслиги аён бўлиб цолган бўлса керак. Дарҳациқат, V—VIII цўлёзмаларда кўпинча оғир касаллик билан қаттиқ олишиб келинганлиги сезилиб турибди. Биринчи бўлимнинг энг оғир қисми V цўлёзмада янгидан цайта ишлаб чиқилган; би- ринчи бўлимнинг қолган қисмини ва иккинчи бўлимнинг ҳаммаси- ни (ўн еттинчи бобдан ташқари) тайёрлаш' назарий жиҳатдап унча цийин бўлмади; аксинча, учинчи бўлим, ижтимоий капиталнинг такрор ишлаб чиқарилиши ва муомаласи, унингча, цайтадан иш- лашни цатъий талаб цилар эди. Чунончи, II цўлёзмада такрор иш- лаб чиқариш дастлаб унга восита бўлиб хизмат цилган пул муома- ласидан қатъи назар тушунтирилади, сўнгра эса яна бир марта пул муомаласи билан боғлаб тушунтирилади. Буига хотима бериш керак эди ва умуман бу бўлимни авторнинг кенгайган фикр доира- сига мувофиц келадиган цилиб бошдан охиригача цайта ишлаб чи- қиш лозим эди. VIII цўлёзма, атиги ҳар бири чорак листли 70 са- ҳифадан иборат дафтар, ана шу тариқа вужудга келди; лекин Маркс бу саҳифаларга нацадар кўп нарса сиғдира олганлигипи II қўлёзмадан мен олган жойлар чицариб ташлангандан кейин боси- либ чивдан III бўлим билан солиштириб кўрганда билиш мум- кин.
Бу қўлёзма ҳам предметнинг фацат дастлабки муҳокамасидан иборатдир, шу сабабли мақсад аввало II цўлёзмадаги қарашлардан кўра янгироқ царашларни белгилаш ва ривожлантиришдан, ҳеч бир янги фикр билдириши мумкин бўлмаган пунктларни эса бир чекка- да қолдиришдан иборат эди. Иккинчи бўлимнинг, аслини олганда, маълум даражада учинчи бўлимга кирадиган XVII бобининг анча- гина цисми яна цайта ишлаб чиқилди ва кенгайтирилди. VIII кўл- ёзмада мантиқий изчиллик тез-тез узилиб туради, айрим жойлар- да фикр чала баён ^илинган, айниқса цўлёзманинг охирида фикр- лар бир-бири билан мутлақо боғланмаган. Бироқ Маркс айтмоқчи бўлган фикрларнинг ҳаммаси бу ерда ҳарҳолда айтилган.


СУЗ БОШИ
7
|ринчи ва учинчи бўдимларда ҳақиций қийинчиликлар, яъни техник 'дийинчиликлардан ббшца цийинчиликлар ҳам бўлди, булар катта цийинчиликлар эди. Мен бу цийинчиликларни тамомила автор ру- ҳида ҳал цилишга ҳаракат цилдим.
Текстдаги цитаталар фактларнинг исботи учун келтирилган бўлса, ёки оригинал масалани асосли равишда англаб олмоқчи бўл- гаи ҳар кимсага тушунарли бўлса? масалан, А. Смитдан цитата келтирилганида, мен, кўп ҳолларда, бу цитаталарни таржима цил- дим. Фақат X бобдагина бундай қилиш мумкин бўлмади, чуики бу ерда бевосита инглизча текст танқид қилинади. «Капитал»пинг I китобидан цитата келтирилганда, китобнинг Маркс ҳаётлигида сўнгги марта чивдан иккинчи нашрининг саҳифаларига ҳавола қи- линди.
«Сиёсий иқтисод танцидига доир» деган асар цўлёзмасипинг ай- рим масалалар биринчи ишлаб чицилган нусхасидан ташқари, III цўлёзманипг айтиб ўтилган цисмларидан ва кўчирмалар дафтар- ларининг баъзи жойларига ёзиб цўйилган бир ^анча қисқача му- лоҳазалардан ташцари, III китоб учун, фацат: юқорида айтиб ўтил- ган ва II китобнинг II цўлёзмаси цандай мукаммал ишлаб чиқил- ган бўлса, деярли худди шундай мукаммал ишлаб чиқилган 1864— 1865 йиллардаги in folio қўлёзма ва, ниҳоят, 1875 йилдаги даф- тар: қўшимча циймат нормасининг фойда пормасига математик усулда (тенгламаларда) баён цилинган нисбати ёзилган дафтар бор, холос. Бу китобни босмага тайёрлаш иши тезлик билан илга- рилаб бормовда. Ҳозирча шуни айтишим мумкинки, бу ишда, албат- та бир неча жуда муҳим бўлимлар ҳисббга олинмаганда, асосан фа- қат техник қийинчиликлар туғилиши мумкин, холос.
Бу ерда, Маркс Родбертус асаридан плагиат қилган, деб унинг устига цўйилган айбни рад цилиш жуда ўринлидир. Бундай айб- лаш тўғрисидаги гаплар дастлаб зимдан ва фақат айрим шахслар томопидан тарқатилган бўлса, энди, унинг вафотидан сўнг, немис катедер-социалистлари, давлат социалистлари ва уларнинг мух- лислари буни, шубҳасиз факт, деб ҳаммаёцқа жар солмовдалар. Бошца бир жойда!) мен бу тўғрида энг зарур гапларни айтиб ўтган- ман, лекин фақат бу ерда мен кескин далиллар келтира оламан.
Менинг билишимча, бундай айблаш дастлаб Р. Мейернинг «Етап- cipationskampf des vierten Standes» деган китобининг 43- бетида учрайди:
«Маркс ўз тандидининг кўп қисмини босиб чи^арилган шу асарлардан» (Родбертуснинг ўттизинчи йилларнинг иккинчи ярмига оид асарларидан) «олган, бунга далил топиш мумкин».
1) Карл Маркснинг «Философия дашшоқлиги. Жаноб Прудоннинг «Қашшодлик философияси»га жавоб» деган асарига ёзилган сўз бошида4. Немис тилига Э. Берн- штейн ва К. Каутский таржимаси. Штутгарт, 1885.


8
СУЗ БОШИ
Янги далил-исботларни тақдим қилганга қадар мен, албатта, бу даъвонинг бутун «далили» Родбертуснинг жаноб Мейерни бу даъво- га ишонтирганлигидадир, деб айтишим мумкйн.— 1879 йилда Род- бертуснинг ўзи майдонга чиқади6 ва ўзининг «Zur Erkonntniβ uns- гег staatswirtschaftlichen Zustande» (1842 ййл) деган асарига ҳавола қилиб И. Целлерга қуйидагиларни ёзади (Тюбинген журнали «Zeit- schrift fιir die gesammte Staatswissenshaft» 1879, S. 219):
«Сиз Маркснинг бундан {бу ерда ривожлантирилган фикрлардан) жуда боплаб фойдаланганлигини кўрасиз... Лекин у, албатта, мендан цитата кел- тирмайди».
Родбертуснинг кетидан Родбертус вафотидан сўнг унинг асарини нашр цилган Т. Козак ҳам буни ҳеч бир иккиланмасдан такрор- лайди («Das Kapital» von Rodbertus. Berlin, 1884, Einleitund, S. XV). — Ниҳоят P. Мейер томонидан 1881 йилда нашр қилинган ≪Briefe und socialpolitische Aufsatze von Dr. Bodbertus- Jagetzow> да Родбертус тўғридан-тўғри бундай дейди:
«Энди мен Шеффле билан Маркс цандай қилиб менинг асаримдан ўгир- лик ^илганликларини кўриб турибман, бунинг устига улар мени тилга ҳам олмайдилар» (60-хат, 134-бет).
Бошқа бир жойда РоДбертуснинг даъвоси янада аниқроқ тусга киради:
«Капиталистнинг цўшимча ^иймати қаердан келиб чицишини мен ўзим- нинг 3-социал хатимда кўрсатганман, Маркс қандай кўрсатган бўлса аслда худди шундай, лекин фақат қисқароқ ва аниқроқ цилиб кўрсатганман» (48- хат, 111-бет).
Буидай плагиатда айблашларнинг барчаси тўғрисида Маркс ҳеч цачон ҳеч нарса билган эмас. <<Emancipationskampt>>HHHr Маркс цў- лидаги иусхаси варақларининг фацат Интернационалга оид қисми- гипа қирқилган экан, китоб варақларипинг цолган цисмини Маркс- нинг вафотидан сўпг меп ўзим цирққанман. Тюбингеи журналини Маркс ҳеч цачон кўрган эмас. Р. Мейерга ёзилган «Briefe etc.» дан ҳам Маркс бехабар эди ва 1884 йилдагина жапоб доктор Мейернинг ўзи «ўғирлиюжа оид бўлган бу жойга лутфан менинг диққатимни жалб цилди. Аммо, 48- хатни Маркс билар эди; жаноб Мейер шу қадар илтифотли эдики, хатнинг оригиналини Марксиинг кичик қи- зига тақдим қилган эди. Маркс танқидининг яширин мапбаларини Родбертус асарларидан ахтармоқ керак, деган сирли пичирлашлар- ни эшитган Маркс менга шу хатни кўрсатган эди ва, шу билан бир- га, ниҳоят шу хатда Родбертус аслда нимани даъво қилиши ҳақида очиқ далил бор, деб айтган эди; агар Родбертус бошқа ҳеч нарсани даъво қилмаса, у ҳолда мен учун бу даъволар мутлақо аҳамиятсиз- дир, борди-ю Родбертус ўз баёнини анча қисқа ва аниқ деб билса, билаверсин, мен уни бундай мамнуниятдан маҳрум қилмайман, де- ган эди. У ҳақиқатда Родбертуснинг бу хати билан бутун масала тамом бўлди деб ўйлаган эди.


СУЗ БОШИ
9
Шунинг учун ҳам Маркснинг шундай деб ўйлаши мумкин эди- ки, Родбертуснинг бутун адабий фаолияти 1859 йилгача Марксга иомаълум эди, буни мен аниқ биламан; ўша вақтдаёқ Маркснинг сиёсий иқтисод танқиди фақат асосангина эмас, балки энг муҳим тафсилотларигача тайёр бўлган эди. Маркс ўзининг иқтисодий маш- ғулотларини 1843 йилда Парижда буюк ииглиз ва француз олимла- риии ўрганишдан бошлади; немислардан у φaηaτ Pay билан Лист- ни билар эди, шунинг ўзи ҳам унга кифоя эди. Маркс ҳам, мен ҳам, бизга Родбертуснинг Берлин депутати сифатида сўзлагаи нут- цини ва унинг министр сифатидаги хатти-ҳаракатини 1848 йилда «Neue Rheinische Zeitung»6 да танқид қилишга тўғри келганига қа- дар, Родбертус дегаи одам борлиги тўррисида ҳеч нарса билмас эдик. Ундан биз шу цадар хабарсиз эдикки, ҳатто, бирдан мииистр бўлиб қолган Родбертус деган одамнинг ўзи ким, деб Рейн депутат- ларидан суриштирдик. Бироқ улар ҳам бизга Родбертуснииг иқти- содий асарлари тўғрисида ҳеч нарса дея олмадилар. Аксиича, «ка- питалистнинг қўшимча қиймати» цаердан «келиб чиқишини»гина эмас, ҳатто цандай «келиб чиқишини» Маркс ўша вацтдаёқ Родбер- туснинг ёрдамисиз ҳам жуда яхши билар эдики, буни 1847 йилги «Философия қашшоқлиги»7 ва 1847 йилда Брюсселда ўқилган ва 1849 йилда «Neue Rheinische Zeitung>>H∏Hr 264—269-сонларида бо- силиб чиққан ёлланма меҳнат ва капитал тўғрисидаги лекциялар8 тасдиқлайди. Тахминан 1859 йилдагина Маркс Лассалдан Родбер- тус деган экономист ҳам борлигини билди ва сўнгра Британия му- зейидан Родбертуснинг «учинчи социал хат»иии топди.
Ҳақиқий ҳол ана шундай. Хўш, Маркс Родбертусдан гўё «ўғир- лаб олган» мазмун нима бўлди?
«Капиталистнинг қўшимча қиймати қаердан келиб чидишини,— дейди Родбертус,— Маркс дандай кўрсатган бўлса, мен ҳам ўзимнинг 3-социал ха- тимда худди шундай кўрсатганман, лекин фақат цисқароқ ва аниқроқ қилиб кўрсатганман».
Демак, марказий пункт: қўшимча циймат назариясида экан; дар- ҳақиқат, Родбертус ўз мулки деб овоза қилмоқ учун Марксдан шундан бошқа япа нимани олиши мумкинлигини кўрсатиш қийин. Бинобарин, Родбертус бу ерда ўзини цўшимча циймат пазарияси- нинг ҳа^иқий автори деб эълон қилади ва бу назарияни Маркс ун- дан ўғирлаб олган деб ҳисоблайди.
Хўш, 3- социал хатда қўшимча қийматнинг келиб чиқиши тўғ- рисида нималар дейилади? Бу хатда тўғридан-тўғри айтиладики, «рента» (автор «рента» деганда ҳам ер рентасини, ҳам фойдани биргаликда тушунади) товар қийматига «қиймат цўшишдан» эмас, балки
«иш ҳақидан чегириб цолинган қийматдан ҳосил қилинади, бошқача сўз билан айтганда, иш ҳақи маҳсулот қийматининг фақат бир цисмини ташкил этганлиги орқасида ҳосил цилинади»,
меҳнат унумдорлиги етарли даражада бўлганда эса,
2—710


10
СУЗ БОШИ
«иш ҳақи меҳнат маҳсулотининг табиий алмашув /қиймати билан бара- вар бўлмаслиги керак, чунки бу маҳсулотнинг бир. ^исми яна капитални қоплаш учун» (!) «ва рента учун ҳам қолиши κepaκ>>θ.
Аммо, «капитални қоплаш» учун, яъни, аниқроғи, сарф цилин- ган хом материални ва дурол-асбобнинг эскирган цисмини ^оплаш учун ҳеч нарса ^олдирмайдигап бу маҳсулотнинг «табиий алмашув қиймати» нима экаплиги бизга айтилмайди.
Яхшики, Родбертуснинг бутун бир даврни ташкил этган бу кашфиёти Марксда қандай таассурот цолдирганлигини қайд цилиш бизнинг зиммамизга тушди. «Сиёсий иқтисод танцидига доир» де- ган асар дўлёзмасида, X дафтар, 445- ва кейинги бетларида: «Чеки- ниш. Жаноб Родбертус. Ер рентаси ҳадида янги назария» дегап сузларни ўдиймиз. Учинчи социал хат бу ерда фақат шу нуқтаи назардан текширилади. Родбертуснпнг қўшимча ^иймат пазария- сининг тавдири умумий тарзда қуйидаги пичинг ran билап ҳал қи- линган: «Жаноб Родбертус дастлаб ерга эгалик қилиш билан капи- талга эгалик дилиш бир-биридан ажратилмаган мамлакатда аҳвол қандай эканлигини текширади ва сўнгра: рента (рента деганда у бутун дўшимча цийматни тушунади) шунчаки ҳад тўлаимагаи меҳ- натга ёки шу меҳнат ифодаланган маҳсулот миқдорига баравардир, дегап мууим натижага келади»10.
Капиталистик инсоният 'бир неча асрлардан бери ^ўшимча ций- мат ишлаб чидариб келган ва натижада секин-секин қўшимча қий- матнинг пайдо бўлиши тўғрисида фикр юрита бошлаган. Қўшимча қиймат тўғрисидаги дастлабки тушунча бевосита савдогарлар ιτpaκ- тикасидан келиб чиққан, яъни қўшимча қиймат маҳсулот диймати- га цўйилган устамадан ҳосил бўлади, деб тушунилган. Бундай papain меркаптилистларда ҳукмронлик цилган эди, бироқ ҳатто Жемс Стюарт бунда биров ютган нарсаии албатта бошқа биров ютқизиши лозим эканлигини сезган. Шунга қарамай, бундай цараш айниқса социалистлар орасида узоқ вақт давом қилиб келди; аммо бу papain классик фандаи А. Смит томонидан суриб чиқарилди.
А. Смит «Wealth of Nations» да (book. I, ch. VI) бундай дейди:
«Айрим шахслар дўлида капитал (stock) жамғарилгани ҳамоно бу шахс- ларнинг баъзи бирлари, табиийки, бу капиталдан меҳнатсевар кишиларга иш бериш учун фойдаланишга ҳаракат диладилар, бу кишиларни хом мате- риаллар ва тирикчилик воситалари билан таъминлайдиларки, бундан мақ- сад — ана шу кишиларнинг меҳнат маҳсулотини сотиш воситасида ёки иш- лаб берилаётган материаллар цийматига бу кишилар меунати цўшган нарса воситасида фойда чиқариб олишдир... Ишчилар томонидан материаллар дий- матига цўшиладиган циймат бу ҳолда икки цисмга бўлинади, булардан бир қисми ииьчиларга иш qa^u, тўлашга кетади, иккипчи дисми эса — соуибкор- нинг хом материаллар ва иш ҳақи учун аванс дилиб берган бутун капитали- га фойда тўлашга кетади»11.
Сал парироқда яна бундай дейилади:


СЎЗ БОШИ
11
ишлаб чиқарилган нарсаларнинг муайян цисмини ер эгасига бериши керак. Еу қисми ёки, бошца сўз билан айтганда, бу қисмнинг баҳоси ер рентасини ташкил этади»12.
Маркс, юқорида айтиб ўтилган «Сиёсий иқтисод танқидига доир» деган асар қўлёзмасининг 253- бетида бу тўғрида бундай дейди: «Шундай цилиб А. Смит қўшимча қийматни, яъни қўшимча меҳиатни,— сарф цилинган ва товарда буюмлашган меҳиатнинг ҳақ тўланган меунатдан, демак, ўз эквивалентини иш ҳақи тарзи- да олган меҳнатдан ортиқча цисмини,— ялпи категория деб, том маънодаги фойда ва ер рентаси эса бу категориянинг тармоқларини ташкил этади, деб тушунади»’3.
Сўнгра А. Смит I китоб, VIII бобда бундай дейди:
«Ер хусусий мулкка айланиши биланод, ер эгаси бу ерда ишчи етишти- риши ёки бу ердан йиғиб-териб олиши мумкин бўлган деярли барча маҳсу- лотдан бир улушини талаб қилади. Унинг ер рентаси ер ишлашга сарф ηu- линган меунатнинг маусулидан биринчи чегирмадир. Аммо ер ишловчи ки- ши фақат айрим ҳоллардагина ҳосилни йиғиб-териб олиш вақтига қадар етадигап тирикчилик воситаларига эга бўлади. Одатда унинг тирикчилиги учун хўжайиннинг, яъни фермернинг капиталидан (stock) аванс берилади; фермер ишчининг меунати ма^сулининг бир улушини олмаганида эди ёки фермернинг капитали бирмунча фойда билан бирга ўзига цайтиб келмага- нида эди, фермер ишчини ёллашга ҳеч бир қизицмас эди. Бу фойда ер иш- лашга сарф қилинадиган меҳнатнинг маҳсулидан иккинчи чегирмадир. Фой- дани тўлаш учун деярли ҳар қандай богшқа меҳнат маҳсули ҳам худди шун- дай чегириб долинади. Саноатнинг барча тармоқларида кўпчилик ишчилар пш учун керакли материалларни, шунингдек иш тамом бўлганига цадар иш ҳади ва тирикчилик воситаларини аванс тарицасида бериб турадиган хўжа- йинга муҳтож. Бу хўжайип ишчилар меҳнати маҳсулини, ёки ишчилар меҳ- нати ишлов берилаётган хом материалларга қўшадиган қийматни ишчилар билан бўлиб олади; мана шу улуш хўжаииннинг фойдасини ташкил этадп»14.
Маркс 'бу ҳақда қуйидаги мулоҳазага боради (қўлёзма, 256- бет): «Шундай цилиб, А. Смит бу ерда тўғридан-тўғри, ҳеч бир иккилапмай, ер рентасини ва капитал учун олинадиган фойдани ишчининг маҳсулотидан, ёки ишчи маҳсулотининг ишчи хом ашё- га цўшадиган меҳнатга баравар бўлган қийматидан оддийгина че- гирмалардир, деб атайди. Лекин бу чегирма, илгарироқ А. Смит- иинг ўзи исбот цилгапидек, ишчининг иш ҳақини тўлаш учунгина кетадигаи, ёки ишчинипг иш ҳақи учун фақат эквивалент бўлади- ган меҳнатдап ташқари, ишчи томонидан хом материалларга қў- шилган меҳнатдан, демак, қўшимча меҳнатдан, ишчи меҳнатининг ҳац тўланмаган қисмидан иборат»15.
Демак, «капиталистнииг қўшимча қиймати қаердан келиб чи- цишини» ва, бундан ташқари, ер мулкдорининг қўшимча циймати цаердан келиб чиқишини А. Смит ҳам билган. Маркс буни 1861 йилдаёқ тўппа-тўғри эътироф этган эди, ҳолбуки Родбертус ва унииг давлат социализминипг илиқ ёз ёмғири остида ўсаётган цў- зицоринлардек тез кўпайиб бораётган мухлислари галаси буни мут- лақо унутиб қўйганга ўхшайди.


12
СУЗ БОШИ
ҳида формаларидан айрим бир категория қилиб ажратган эмас. Смитнинг — айниқса Рикардонинг — текширишларидаги кўпгина хато ва камчиликлар ана шундан келиб чиедан»16. Бу гаплар ай- нан Родбертусга тааллуқлидир. Унинг «рентаси» шуичаки ер рен- таси билан фойда суммасидан иборат; ер рентаси тўғрисида у мут- лақо янглиш назария тўқиб олган; фойдани у ўз салафларида цан- дай формада кўргаи бўлса, худди шундай ҳолда, ҳеч бир цайта кўриб чиқмасдан қабул цилади.— Аксинча, Марксиинг қўшимча қий- мати шундай қиймат суммасининг ялпи формасидирки, бу қиймат суммасини ишлаб чиқариш воситаларининг эгалари ҳеч цандай эк- вивалептсиз ўзлаштириб оладилар ва бу қиймат суммаси, биринчи бўлиб Маркс очган мутлақо алоҳида қонунларга кўра, фойда ва ер рентасининг алоҳида, ўзгарган формаларига бўлиниб кетади. Бу цонунлар III китойда баён қилинади; бу китобда цўшимча қиймат- ни умуман тушунишдан унинг фойда ва ер рентасига айланишини тушунишгача, демак,— цўшимча цийматнинг капиталистлар синфи ўртасида тақсимланиш қонунини тушунишгача бориб етиш учун орада цанча босцичдан ўтиш талаб цилиниши биринчи марта кўр- сатилади.
Рикардо А. Смитдан анча ўзиб кетади. У цўшимча қийматни тушунишда кейинги даврдаги иқтисодий фаннинг ҳаммаси учун бошланғич нуцта бўлиб цолган шундай янги циймат назариясига асосланадики, бу назария куртак ҳолида А. Смитда ҳам бордир, ле- кин бу назарияни татбиқ цилишга келганда, у деярли ҳамиша Смит томонидан унутилиб келган; Рикардо, товарларнинг циймати товарларга сарфлаиган меҳнатнинг миддори билан белгиланади, де- ган қоидадан, меҳнат қилиш натижасида хом материалларга цў- шилган цийматнинг миқдори ишчилар билан капиталистлар ўртаси- да бўлиб олинади, иш ҳақига ва фойдага (яъни бу ерда ^ўшимча ^ийматга) бўлиниб кетади, деган хулоса чиқаради. Рикардо бу икки қисм ўртасидаги, яъни иш ҳақи билан фойда ўртасидаги нис- бат цанча ўзгарса ҳам товарларнинг қиймати аввалги ҳолича қо- лаверади, бу шундай қонундирки, унда айрим истисноларгииа бў- лиши мумкии, деб кўрсатади. Ҳатто у, гарчи ғоят умумий бир тарз- да бўлса ҳам, иш ҳақи билан қўшимча ^иймат (фойда шаклида олинган цўшимча циймат) ўртасидаги ўзаро нисбатга оид баъзи бир асосий цонунларни белгилаб беради (Маркс. «Капитал», I ки- тоб, XV боб, А17) ҳамда ер рентаси фойдадан ортиқча нарса бўлиб, муайян бир шарт-шароит бўлганда ажралиб кетади, деб кўрсатади. Родбертус бу пунктларнинг биронтасида ҳам Рикардодан нарига ўта олмади. Рикардо назариясининг ички зиддиятлари (унинг мак- таби ана шу зиддиятлар туфайи йўқ бўлиб кетди) ё Родбертусга мутлақо номаълум қолган, ёки уни иқтисодий хулосаларга олиб келиш ўрнига фақат утопик талабларгагина (Zur Erkenntniβ etc.», S. 130) олиб келган.


СУЗ БОШИ
13
Erken∏tniβ etc.» ини кутиб туришга тўғри келмади. «Капитал» би- ринчи томининг 609- бетида (2- немисча нашри)18 «The Source and Remedy of the National Difficulties. A. Letter to Lord John Russel. London, 1821» асаридан «The possessors of surplus produce or capital»* деган сўзлар цитата қилиб келтирилган. Биргина «surplus produce or capital» деган иборасининг ўзиёц дицқатни жалб қилиши лозим бўлган бу унутилиб кетган асар 40 саҳифали памфлетдан иборат бўлиб, уни Маркс қидириб топган эди; бу асарда бундай дейилади:
«Капиталистга тўғри келадиган ҳисса қавча бўлмасин» {капиталист нуц- таи назаридан} «у ишчининг фацат цўшимча меҳвативигина (surplus labour) ўзлаштириб ола олади, чунки ишчи ҳам тирикчилик қилиши керак» (23- бет).
Аммо ишчи цандай тирикчилик қилади ва, бинобарии, капита- лист ўзлаштириб оладиган қўшимча меҳнат нацадар кўп бўлиши мумкин — бу ғоят нисбий мивдор.
«Агар капитал қийматининг камайиши капитал массасининг ўсишига ба- равар нисбатда бўлмаса, у ҳолда капиталист ишчидан унивг тирикчилиги учун зарур бўлган мивимумдан ташқари ҳар бир и соативинг маҳсулини сиқиб олади... капиталист, оцибат-натижада, ишчига мава бундай деб айтиши мумкин: сен нон емаслигинг керак, чувки лавлаги ва κapτoujκa билан ҳам кун кўриш мумкин; мана биз ҳозир my даражага етиб келдик» (24- бет). «Агар ишчини нон ўрнига картошка ейдиган ҳолатга олиб келиш мумкин бўлса, у ҳолда шу нарса шубҳасиз тўғридирки, бунда ишчининг меҳнатидая кўпроц юлиб қолиш мумкип бўлади; яъни агар ишчи ноп еганда ўзини ва ўз оиласини боциш учун душанба ва сегианба кунларда цилган, меунатини сарфлашга мажбур бўлса, картошка егавда ўзи учун фақат дугианба куннинг ярмисини олади, душанба куннинг иккинчи ярмиси ва бутун сешанба кун эса ё давлат фойдасига. ёки капиталистлар учун бйшаб цолади» (26-бет). «Шубҳасизки (it is admitted), капиталистларга тўланадиган пропентлар, — улар рента формасида тўланадими, ссуда проценти ёки соҳибкорлар фойдаси формасида тўланадими, бари бир,— бошқалар меҳнатидан тўланади» (23- бет).
Шундай цилиб, бу ерда биз бошдан-оёқ Родбертуснинг «рента»- сини кўриб турибмиз, лекин «рента» сўзи ўрнига «процентлар» дейилган,, холос.
Маркс 'бу тўгрида бундай дейди («Сиёсий иқтисод танқидига доир» деган асар қўлёзмаси, 852- бет): «Ўтакетган нўноқ ёзувчи» Мак-Куллох19 ўзига диққатни торта бошлаган пайтда пайдо бўлгап ва унча маълум бўлмаган бу памфлет Рикардога қараганда илгари- га цараб цўйилган жиддий цадамдир. Бу памфлет автори қўшимча цийматни ёки, Рикардо тили билан айтгаида, «фойда»ни (у буни кўпинча қўшимча маҳсулот, surplus produce, деб ҳам атайди), ёхуд, памфлет авторининг тили билан айтганда, interest** ни тўғридан- тўгри surplus labour, қушимча меҳнат деб, ишчи текинга бажара- диган меҳнат деб, ишчининг иш кучи қийматини цоплаш учун, яъни ишчининг иш ҳақи эквивалентини ишлаб чиқариш учун қи- линган меҳнатидан ташқари бажарилган меҳнат деб таърифлайди. Қийматни меунатга олиб бориб боғлаш қандай муҳим бўлган бўл- * _ «ортиқча маҳсулотнинг ёки капиталнинг эгалари». Ред.
** — процент. Ред.


14
СУЗ БОШИ
са, цўшимча маусулотда (surplus produce) ифодалапган қушимча қийматни (surplus value) цўшимча ме^натга (surplus ladour) олиб бориб боғлаш ҳам шундай муҳим бўлди. Аслда бу нарса А. Смит томонидан айтилган бўлиб, Рикардо таълимотидаги асосий φuκp~ лардан бирини ташкил этади. Аммо улар асарларининг ҳеч қаери- да бу нарса абсолют формада айтилган ва қайд қилинган эмас»20. Сўнгра цўлёзманинг 859- бетида бундай дейилади: «Дарвоқе, автор ўз салафларидан топган иқтисодий категорияларнинг асири бўлиб цолади. Рикардода цўшимча қиймат билан фойдаиинг аралаштириб юборилиши кўнгилсиз зиддиятларга олиб келгани сингари, автор ҳам цўшимча цийматни капитал проценти деб атаганлиги сабабли худди шуидай ҳолга тушиб қолгап. Тўғри, автор Рикардодан шу жиҳатдан юқори турадики, у, биринчидан, ҳар қандай қўшимча цийматни цўшимча меҳнатга олиб бориб боғлайди ва, иккинчидан, гарчи қушимча цийматни капитал проценти деб атаса ҳам, айни вацтда interest of capital* деганда у қушимча меҳнатпинг алоҳида формаларидан, яъни рента, ссуда проценти ва соҳибкор фойдаси- дап фарқли ўлароқ, қушимча меҳнатнинг умумий формасини ту- шунишини таъкидлаб ўтади. Лекин у яна апа шу алоҳида форма- лардан бирининг номини, interest, умумий формаиинг номи сифа- тида қ^бул қилади. Чалкаш иқтисодий гаплар (қўлёзмада «slang» сўзи ишлатилган) орасида яна ўралашиб цолмоқ учун шу- нинг ўзи кифоя эди»21.
Бу сўнгги мулоҳаза бизнипг Родбертусга тўла-тўкис тааллукли- дир. У ҳам ўз салафларидан топган идтисодий категорияларнинг асири бўлиб қолади. У ҳам цўшимча қийматга унинг ўзгарган тобе формаларидан бирининг номиии — рента номини берди, бунинг ус- тига у рентанинг ўзини мутлақо ноаниц цилиб ^ўйди. Бу икки ха- тонииг натижаси шу бўлдики, у иқтисод фаии ҳақида яна пойма- пой гаплар айтадиган бўлиб қолди, Рикардога нисбатан бир цадам олға кетди-ю, танқидий жиҳатдан илгарилаб кета олмади ва бунинг ўрнига ўзининг ҳали тухумдан чиқмагаи чала назариясиии уто- пияпинг асосига айлантиршпга берилиб кетди. Шунда ҳам бу уто- пияни, ҳамиша бўлиб келганидек, жуда кечикиб майдонга чиқарди. 1821 йилда пайдо бўлган памфлет Родбертуснинг 1842 йилга оид бўлган «реита»сини тўла равишда олдин айтиб берган.
Биз келтирган бу памфлет йигирманчи йилларда Рикардонинг циймат ва қушимча қиймат назариясипи пролетариат манфаатла- рини кўзлаб, капиталистик ишлаб чиқаришга царши қилиб қўйган, буржуазияни унинг ўз цуроли 'билан савалаган жуда кўп адабиёт- нинг энг олдипги аванпости, холос. Оуэн коммунизмииинг бутуииси иқтисодий мунозарага киришганида Рикардога таянади. Бироқ, Оуэн билан бирга яна бир ^анча ёзувчилар ҳам бор эдики, Маркс 1847 йилдаёц, Прудопга қарши мунозарасида («Философия қаш- шоцлиги», 49-бет)22 бу ёзувчилардан фақат баъзи бирларини, яъни: — капитал проценти. Ред.


СЎЗ БОШИ
15
Эдмондсни, Томпсонни, Годскинни ва ҳоказо шу кабиларни «ҳамда яна тўрт саҳифа ва ҳоказоларни» мисол келтиради. Мен жуда кўп бўлган бу асарлардан таваккал цилиб фақат биттасини оламан: «Ап Jnquiry into the Principles of the Distribution of Wealth, most con ducive to Human Happiness, by Willtam Thompson; a new edition- London, 1850» 1822 йилда ёзилган бу acap биринчи марта 1824 йилда босилиб чицди. Бу асарнинг ҳам ҳалша ерида, унумсиз синф- лар ўзлаштириб оладиган бойликлар ишчининг маҳсулотидан че- гирма, деб айтилган, айтилганда ҳам анча қаттиқ иборалар билан айтилган.
«Биз жамият деб атайдиган нарсанинг мақсади ҳамиша алдаш еки ишонтириш йўли билан, қўрцитиш ёки зўрлаш йўли билан унумли юмушчи- ни ўз меҳнати маҳсулининг мумкин цадар оз улушини олиб меҳнатни бажа- ришга мажбур қилиш бўлиб келди» (28-бет). «Хўш, нима учун йшчи ўз меҳнати маҳсулининг мутладо ҳаммасини олмаслиги керак?» (32-бет). «Ка- питалистлар унумли ишчидан ер рентаси деб ёки фойда деб юлиб оладиган бу мукофотни ердан ёки бошда нарсалардан фойдаланилгаилиги учуп талаб қиладилар... Модомики барча физик моддаларгина ишлаб чидариш добилия- тидан бошда ҳеч нарсаси бўлмаган йўдсил унумли ишчига ўзининг уиум- дорлик цобилиятини амалга ошириш учун асос бўлиб ёки воситачи бўлиб хизмат цилар экан, модомики бу физик моддалар манфаатлари ишчпнинг манфаатларига царама-царши бўлган ҳамда розилиги ишчининг фаолияти учуп шарт бўлган бошқа шахслар эгалигида экан, ишчининг ўз ме^нати самарасининг дандай улушини... ушлаб цолинган маусулотнинг миқдорига нисбатан ^андай улушни,— маҳсулотнинг капиталистлар ўзиники цилиб ол- ган бу цисмлари солид деб аталадими, фойда ёки ўғирлик деб аталадими, бари бир,— капиталистларнинг шу меҳнат учун мукофот таридасида ишчи- га бермоқчи эканлиги шу капиталистларнинг илтифотига боғлш^ эмасми ва боғлиқ бўлиши лозим эмасми?» (125—126-бетлар) ва ҳоказо.
Эътироф этамаики, мен бу сатрларни ёзарканман, бир оз уял- дим ҳам. Маркс инглизларнинг йигирмапчи ва ўттизиичи йиллар- даги антикапиталистик адабиётини «Философия 1^ашшоқлиги»да тўғридан-тўғри кўрсатиб ўтган ва ўша адабиётдап баъзи бир нар- саларни — 1821 йилги памфлет, Рейвнстон, Годскин ва ҳоказолар- ни «Капитал»нйнг биринчи томида бир неча марта цитата қилиб келтирган, лекин шунга ^арамай мен, инглизларпинг бу адабиёти Германияда мутлақо маълум эмас эди, дегаи фаразга йўл цўйишим мумкин. Бироц, «ҳақиқатда ҳеч нарсага тушуна олмаган» ва нима қилишини билмаган ҳолда Родбертуснинг этагига ёпишиб олган literatus vulgaris* гина эмас, балки «ўз олимлиги билап кеккаййб юрувчи» мансабдор профессор** ҳам ўз классик сиёсий иқтисоди- ни шу қадар унутиб қўйиб, ҳатто Марксни бир цанча нарсаларии Родбертусдан ўғирлаб олган деб жиддий суратда айблар экан (ҳол- буки бу нарсаларни Родбертусдан олдин ўтган А. Смит билан Ри- кардодан топиш мумкин),— бу ҳол расмий сиёсий иқтисоднинг ҳо- зирги вақтда нацадар пастлашиб кетганлигини кўрсатади.
* — вулгар адиб (Р. Мейер назарда тутилади). Ред.
** Энгельс А. Вагнерни назарда тутади. Вагнерни Маркснинг ўзи томонидан ки- линган танқидни К. Маркс ва Ф. Энгельс, Асарлар, 2-нашри, 19-том 369—399-бет- лардан қаралсин. Ред.


16
СУЗ БОШИ
Ундай 'бўлса, Маркс цўшимча циймат тўғрисида қандай янги ran айтди? Қандай бўлдики, Маркснинг цўшимча қиймат назария- си барча цивилизациялашган мамлакатларда, худди очиқ кунда мо- мацалдироқ гумбурлагандек, жуда катта таассурот цолдирди. Маркс- нинг барча социалистик салафларининг назариялари, шу жумладая Родбертус пазарияси, ҳеч бир таъсир кўрсатмади.
Химия тарихи буни бизга мисол билан кўрсатиб бериши мум- кин.
Маълумки, XVIII асрнинг охирларида флогистон назарияси ҳу- кмрон эди, бу иазарияга кўра ҳар ^андай ёнишнипг моҳияти шун- дан иборатки, ёниб турган жисмдан бошқа бир жисм, гипотетик жисм, флогистон де^б аталган бутунлай ёнувчи модда ажралиб чи- қади. Бу назария, баъзи ҳолларда анча қийинчилик билаи бўлса-да, ўша вацтда маълум бўлган химиявий ҳодисаларнинг кўп қисмини тушунтириб бериш учун кифоя цилар эди. Бироқ, 1774 йилга келиб Пристли ҳавонинг бир турини таъриф қилди; «у буни шу қадар соф ёки флогистондан шу қадар холи ҳолда топдики, бунинг олди- да оддий ҳаво энди бузилган ҳаво бўлиб туюлар эди». Пристли бу- ии флогистонсизланган ҳаво деб атади. Шундан сўнг кўп ўтмай Швецияда Шееле ҳам ҳавонинг шундай турини таъриф этди ва унинг атмосферада 'борлигини исбот қилиб берди. Шунингдек Шее- ле бундай ҳавода ёки оддий ҳавода биронта жисм ёндирилса, ҳали- ги ҳавонииг йўқ бўлиб кетишини ҳам аниқлади ва шунинг учун уни оташ ҳаво [Feuerluft] деб атади.
«Шееле бу маълумотлардан мана бундай хулоса чиқаради: флогистонни ҳавопинг таркибий цисмларидан бири билан қўшишдан» {демак, ёнишдан) «ҳосил бўлган бирикма олов ёки иссиқликдан бошқа нарса бўлмай, бу нарса ойна ордали учиб чиқиб кетади»2).
Пристли ва Шееле кислородни таъриф цилгаилар, аммо улар топган нарсалари нима эканлигини билган эмаслар. Улар «ўз са- лафларидан цолган» флогистон «категорияларининг асири бўлиб қолгаилар». Флогистон царашларнинг ҳаммасини барбод қилади- ган ва химияни революционлаштирадиган элемент уларнинг цўли- да мутлақо самарасиз қолиб кетди. Лекин Пристли шуидан кўп вақт ўтмай Парижда бўлганида ўз кашфиёти тўғрисида Лавуазье- ни хабардор қилди, Лавуазье эса, бу янги фактга амал қилиб, фло- гистои химияни бутунлай цайта тадқиқ цилиб чиқди ва ҳавоиииг янги тури яиги химиявий элемент экаилигиии, ёниш вақтида ёниб турган жисмдан сирли флогистон ажралиб чицмасдан, балки бу ян- ги элементнинг жисм билан цўшилишини биринчи бўлиб очди ва, шуидай қилиб, Лавуазье флогистон формасида оёғи осмонда бўлиб турган бутун химияни биринчи бўлиб оёққа қуйди. Кейинчалик Лавуазьепинг ўзи айтганидек, бошқалар билан бир вақтда ва улар- дан мустақил равишда кислородни таърифлаб бермаган бўлса-да,  * I,
2) Roscol und Schorlemmer', <<Ausfdhrliches Lehrbuch der Chemie». Braunschweing, 187 7,
I, S. 13, 18.


СЎЗ БОШИ
17
лекин аслида кислородни кашф цилувчи Пристли билан Шееле эмас, балки Лавуазьедир; Пристли билан Шееле эса кислородни фақат тасвирлаб берганлар ва нимани тасвирлаётганликларини ҳатто ўзлари ҳам пайқамаганлар.
Лавуазье Пристли билан Шеелега нисбатан цандай бўлса, Маркс ҳам цўшимча қиймат назарияси масаласида ўз салафларига нисбатан шундайдир. Маҳсулот қийматининг биз энди қўшимча ^иймат деб атайдиган цисмининг мавжудлиги Марксдан анча аввал аниқланган эди; худди шунингдек бу қўшимча цийматнинг нима- дан йборат эканлиги, чунончи, ўзлаштириб олувчи томонидан ҳеч цандай эквивалент тўланмаган меҳнат маҳсулидан иборат эканли- ги оздир-кўпдир аниқ қилиб айтилган эди. Лекин бундан нарига ўтилмаган эди. Бировлар — классик буржуа экономистлари — кўп деганда миқдорий нисбатни текширдиларки, бу нисбатда меҳнат маҳсули ишчи билан ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси ўрта- сида тацсимланади. Бошқалар — социалистлар — бундай тақсимот- ни адолатли эмас деб топдилар ва бундай адолатсизликни йўқотиш учун утопик воситалар ахтардилар. Буларнинг ҳаммалари ҳам ўз салафларидан олган иқтисодий категорияларнинг асири бўлиб қол- дилар.


18
СЎЗ БОШИ
нинг капиталга айланишини текширди ва бундай айланиш иш ку- чини сотиб олиш ва сотишга асосланишини исбот қилиб берди. Маркс меҳнат ўрнига иш кучини, қиймат ҳосил т^илиш хусусияти- ни қўйиб, бирваракай, Рикардо мактабини ҳалокатга олиб келган цийинчиликлардан бирини: капитал билан меҳнат ўртасидаги ўзаро айирбошлашни Рикардонинг қийматни меҳнат билан аниқлаш тўғ- рисидаги қонунига мувофиқлаштириш мумкин эмаслигини ҳал қил- ди. Маркс капиталнинг доимий капиталга ва ўзгарувчи капиталга бўлинишини аниқлаб, қушимча циймат ҳосил бўлиш процессининг ҳақиқатан қандай боришини бутун майда-чуйдаларигача тасвирлаб ва тушунтириб бера олдики, Маркснинг биронта ҳам салафи бу иш- ни бажарган эмас эди; демак, Маркс капиталнинг ўзидаги тафовут- ни? Родбертус ҳам, буржуа экономистлари ҳам топишга мутлақо цодир бўлмаган, лекин эпг чалкаш иқтисодий проблемаларни ҳал қилшп калитини берадиган тафовутни аниқладики, бу ерда бунинг эиг явдол далили бўлиб яна шу II китоб ва янада кўпроқ — буни кейинчалик кўрасиз — III китоб хизмат қилади. Сўнгра, у қўшим- ча ^ийматнинг ўзини текширди, унинг икки формасини: абсолют цўшимча қийматни ва нисбий қўшимча цийматни очиб берди ҳам- да капиталистик ишлаб чиқаришпинг тарихий тараққиётида улар- нинг цандай хилма-хил, лекин ҳар иккала ҳолда ҳам ҳал қилувчи роль ўйнаганлигини кўрсатиб берди. Маркс қўшимча қиймат наза- риясига асосланиб, иш ҳақи тўғрисидаги биринчи рациопал наза- рияни ривожлантирдики, фақат энди биз шундай иазарияга эга бўлдик, Маркс капиталистик жамғарилиш тарихининг асосий хусу- сиятларини биринчи бўлиб белгилаб берди ва унинг тарихий теп- денциялариии баён қилди.
Родбертус-чи? Буларнинг ҳаммасини ўқиб чиқиб — ҳар қандай гаразгўй экономист сингари!—у шундай фикрга келдики, бунда «жамиятга ҳужум»23 бор эмиш, цўшимча қийматнипг қаердан ке- либ чиқишини унинг ўзи анча қисцароқ ва аниқроқ ^илиб айтиб берган эмиш ва, ниҳоят, гарчи буларнинг ҳаммаси «капиталнинг ҳозирги формаси» учун, яъни тарихан мавжуд бўлган капитал учун тўғри бўлса ҳам, лекин «капитал тушунчаси» учун, яъни жаноб Родбертуснинг капитал тўғрисидаги утопик тасаввури учун тўғри келмас эмиш. Бу ўз умрининг охиригача флогистонга сажда қил- ган ва кислород тўғрисида ҳеч нарса билишни истамаган кекса Пристлининг худди ўзгинасидир. Лекин Пристли ҳақиқатда бирин- чи бўлиб кислородни тасвирлаб берган, ҳолбуки Родбертус ўз қў- шимча қиймати билан ёки, аниқроқ цилиб айтганда, ўз «рента»си билан ҳаммага маълум бўлган нарсаларни янгидан очган, холос. Маркс эса, Лавуазьенинг хатти-ҳаракатига қарама-қарши ўлароқ, цўшимча қийматнинг мавжудлиги фактини биринчи бўлиб очган- лигини даъво қилишдан юқори турарди.


СУЗ БОШИ
19
фия қашшоқлиги»да ҳеч бир ғаразсиз танқид қилинган эди; бу ҳавда яна айтиш мумкин бўлган ҳамма нарсани мен шу асарнинг немисча таржимасига ёзилган сўз бошида24 айтганман. Родбертус савдо кризисларига сабаб цилиб ишчилар синфи истеъмолининг етарли эмаслигини кўрсатади, ҳолбуки бу фикрни Сисмонди ўз аса- рида аллацачон айтиб ўтган: «Nouveaux Principes d’Economie Politique», liv. IV, ch. IV3). Ammo Сисмонди шу масалада ҳамиша жаҳон бозорини назарда тутган бўлса, Родбертуснинг қараши Пруссия чегарасидан нарига ўтмайди. Унинг иш ҳа1^и капиталдан олинадими ёки даромаддан олинадими деган масала ҳацидаги мав- ҳум муҳокамалари схоластикага оид бўлиб, «Капитал»нинг шу ик- кинчи томи учинчи бўлимининг мазмуни бу муҳокамаларни бутун- лай чиппакка чиқариб юборади. Унинг рента назарияси фақат унинг ўзининг мулки бўлиб қолди ва Маркснинг бу назарияни тан- дид қилган қўлёзмаси25 матбуотда босилиб чиеданига қадар бема- лол давр суриши мумкин. Ниҳоят, Родбертуснинг эски прусс ер эгалигини капитал зулмидан цутқариш лойиҳалари ҳам мутлақо утопиядир; айнан, бу лойиҳалар бу ерда ran бораётган бирдан-бир амалий масалани, яъни эски прусс юнкери йилдан-йил, айтайлик, 20 000 марка даромад олиб, тирикчилиги учун, айтайлик, 30 000 марка сарфласа, яна қандай қилиб ҳеч қарздор бўлмаслиги мумкин, деган масалани четлаб ўтади.
Рикардо мактаби 1830 йилга келиб цўшимча қиймат масаласида ҳалокатга учради. Бу мактаб ҳал қила олмаган масала унинг вори- си бўлган вульгар сиёсий иқгисод учун ҳам ҳал қилиб бўлмас бир нарса бўлиб цолаверди. Уни ҳалок қилган нарса қуйидаги икки пунктдир:
Биринчидан. Меҳнат қиймат ўлчовидир. Бироқ жонли меҳпат- нинг капиталга алмашингандаги циймати шу жонли меҳнатга ал- машинадиган буюмлашган меҳнатнинг қийматига қараганда кам- роқ бўлади. Иш ҳақи, яъни муайян мивдордаги жонли меҳнатнинг қиймати шу жонли меҳнатнинг ўзи томонидан ишлаб чиқарилган ёки шу меҳнат ифодаланган маҳсулот қийматидан ҳамиша кам бў- лади. Масалани шундай тушунганда, уни ҳақицатан ҳам ҳал цилиб бўлмайди. Маркс масалани тўғри қўйган ва шунинг учуп ҳам уни тўғри ҳал қилган. Меҳнатнинг қиймати йўқ. Оғирликиинг алоҳида вазни, иссиқликнинг алоҳида ҳарорати, электрнинг алоҳида ток ку- чи бўлиши мумкин бўлмагани сингари, меҳнатнинг ҳам, қиймат ҳосил цилувчи фаолият сифатида, алоҳида қиймати бўлиши мум- кин эмас. Товар тариқасида меҳпат эмас, балки иш кучи сотиб оли- нади ва сотилади. Иш кучи товарга айланиши билан, упинг цийма- ти ижтимоий маҳсулот сифатида унинг ўзида гавдалапган меҳнат билан ўлчанади; бу циймат уни ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб β) «Шундай цилиб, мулкларнинг озгина сондаги мулкдорлар цўлида концентрациялашу- ви натижасида ички бозор борган сари торайиб бормоқда, саноатга эса товарни сотиш учун ташқи бозорлар ахтаришга тўғри келмоцда; бу ташқи бозорларда бўлса саноатга буюк лар- эалар хавф солмоқда» (айнан: 1817 йилги кризис, бу нризис шу гаплардан сўнг дарҳол тас- вирлаб берилади), <Nouv, Prine», 6d. 1819, I, р. 336.


20
СЎЗ БОШИ
чиқаршп учун ижтимоий зарур бўлган меҳнатга баравардир. Бино- барин, иш кучини унинг шундай қиймати асосида сотиб олиш ва сотиш цийматнииг ицтисодий цопунига зид эмас.
Иккинчидан. Рикардонинг қиймат цонунига кўра, бир миқдорда ҳақ тўланадиган бир хил мивдордаги жонли меҳнатпи қўллапади- ган икки капитал, бошца барча шартлар баб-баравар деб фараз қи- линганда, баравар вақт мобайнида баравар цийматли маҳсулот иш- лаб чиқаради, шунингдек баравар миқдорда қўшимча циймат ва фойда ишлаб чиқаради. Агар улар турли мивдордаги жопли меҳ- натни қўллансалар, баб-баравар мицдорда қўшимча циймат ёки, ри- кардочилар айтганидек, фойда ишлаб чиқара олмайдилар. Аммо ҳа- цицатда бунга царама-қарши бўлган ҳол юз беради. Амалда бара- вар капиталлар, жоили меҳнатии оз ёки кўп цўллаиишларидан цатъи назар, баравар вақт мобайнида ўртача олганда баравар фой- да ишлаб чиқарадилар. Демак, бу ерда қиймат цоиупига зидлик борлиги равшан, бу зиддиятни олдин Рикардо пайқагаи, аммо ҳал цилишга унинг мактаби ҳам цобил бўлмаган. Родбертус ҳам бу зид- ликни пайцамай қола олмади; лекии у бу зиддиятни ҳал қилиб бе- риш ўрнига уии ўз утопиясининг бошланғич пунктларидаи бири қилиб қўйди («Zur Erkenntniβ>>, S. 131). Маркс бу зиддиятни «Сиё- сий иқтисод танқидига доир» деган асарнинг қулёзмасидаёқ26 ҳал цилиб берган; «Капитал»нинг планига мувофиқ бу зиддиятнинг ҳал қилиниши III китобда 27 берилади. Бу китобнинг босилиб чи- қишигача яна бир неча ой ўтади. Демак, Маркс ва унинг тенги йўқ салафи назариясининг сирли манбаи РоДбертусдир, демоқчи бўлган экономистларга бу ерда Родбертус сиёсий иқтисодининг нима бера олишини кўрсатиш учун имкон туғилади. Агар улар қиймат цону- нини бузмасдан турибгина эмас, балки худди шу қонун асосида цандай цилиб бир хилдаги ўртача фойда нормаси вужудга келиши мумкин ва лозимлигини кўрсатиб берсалар, у вақтда биз улар би- лан гапимизии яна давом эттиришимиз мумкин. Бироц улар марҳа- мат қилиб бу ишни тезлаштирсиилар. Бу II китобдаги ажойиб тадқиқотлар ва уларнинг ҳозирга қадар деярли қўл тегизилмаган соҳалардаги мутлақо янги иатижалари III китобнииг мазмунига фа- цат муқаддима бўлган фикрлардан иборатдир, холос; III китобда капиталистик асосда ижтимоий такрор ишлаб чиқариш процесси- нинг Маркс томонидан қилинган тадқиқотидан келиб чиқадиган якуиловчи хулосалар баён цилинади. Бу III китоб босилиб чиқкач цандайдир экономист Родбертус ҳақида одамлар кам гапирадиган бўлиб қоладилар.
«Капитал»нинг иккинчи ва учинчи китобларини Маркс ўз рафи- цасига бағишламоқчи эди ва менга бу ҳақда кўп марта айтган эди.
Лондон, Маркснинг туғилган кунида, 1885 йил 5 май
Фридрих Энгельс


[21
КАПИТАЛЪ
КРИТИКА ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЭКОНОМ1И
СОЧИНЕН1В
КАРЛА МАРКСА
иаданнов подъ редахшею Фридриха Энгельса.
Переводъ сь нЪмеххкаго.
ТОМЪ ВТОРОЙ.
КНИГА II. ПГОЦЕССЬ ОВРА1ЦЕН1Я КАПИТАЛА.
С.-ПЕТЕРВУРГЬ.
ιe∙⅛.
«Капитал» II томи биринчи русча пашрининг титул варағи


[23
ИККИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ28
Тавдим қилинаётган иккинчи пашр асэсая биринчи нашрдан айнан кўчириб босилгапдир. Янглиш босилган жойлар тузатилди, баъзи бир стилистик нуқсонлар бартап? Ь дилинди, фақат такрор- дан иборат бўлган бир цанча цисқа абзацлар чидариб ташланди.
Мутлақо кутилмаган қийинчиликларни келтириб чиқарган учин- чи китобнинг ҳам қулёзмаси ҳозир деярли тайёр бўлди. Агар соғ- лиғим имкон берса, шу кузнинг ўзидаёқ упи босишга киришиш мумкин.
Лондон, 1893 йил 15 июль. Ф, Энгельс
Обзорнинг қулай бўлмоғи учун бу ерда II—VIII қулёзмаларшшг ҳар цайсисидап олпнган жойлар тўғрисида цисқача маълумот кел- тирилади.
БИРИНЧИ БЎЛИМ
31—32-бетлар II қўлёзмадан. — 32—43-бетлар VII қўлёзма- дан.—43—47-бетлар VI цўлёзмадан. — 47—133-бетлар V қулёз- мадан.— 134—137-бетлар — китоблардан кўчириб олипгап қоғозлар орасидан топилган ёзув.— 138- бетдан бўлимнинг охиригача IV қўл- ёзмадан; аммо 147—149-бетларда VIII қўлёзмадан олинган жой қўшилган.— 159—160-бетлар, изоҳлар II қўлёзмадан.
ИККИНЧИ БЎЛИМ
Боши, 172—183-бетлар, IV қўлёзманинг охиридир.— Шу ердан бўлимнинг охиригача, 183—393- бетлар, ҳаммаси II қўлёзмадан.


24
ИККИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
УЧИНЧИ БЎЛИМ
18- боб (394—403-бетлар) II қўлёзмадан.
19- боб: I ва II (404—438-бетлар) VIII цўлёзмадан.— 1Ц
(438—440-бетлар) II қўлёзмадан.
20- боб: I (441—444бетлар) II цўлёзмадан, фақат охирги абзац VIII қўлёзмадан.
II (445—448-бетлар) асосан II цўлёзмадан.
Ill, ΓV, V (448—477-бетлар) VIII цўлёзмадан.
VI, VII, VIII, IX (478-495-бетлар) II цўлёзмадан.
X, XI, XII (495—545-бетлар) VIII цулёзмадан.
XIII (546—555-бетлар) II цўлёзмадан.
21- боб (556—596-бетлар) ҳаммаси VIII цўлёзмадан.


(25
ИККИНЧИ КИТОБ
КАПИТАЛНИНГ МУОМАЛА ПРОЦЕССИ
710


[27
БИРИНЧИ БЎЛИМ
КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
БИРИНЧИ БОБ
ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
Капиталнипг доиравий оборот процесси^ уч босқичдап ўтади. Бу босқичлар эса, биринчи томда баён этилганидек, қуйидаги цаторни ҳосил қилади.
Биринчи босцич: Капиталист товар бозорида ва меҳиат бозори- да харидор сифатида пайдо бўлади; унинг пули товарга айлапади, ёки П—Т дан иборат муомала актини бажаради.
Иккинчи босцич: Капиталист сотиб олингаи товарлардан упум- ли фойдаланади. У капиталистик тарзда товар ишлаб чиқарувчи бўлиб иш кўради; унинг капитали ишлаб чиқариш процессиии ўта- ди. Натижада шундай товар ҳосил бўладики, бу товарнинг циймати шу товарни ишлаб чиқаришга кетган элементларнинг қийматидан ортиқ бўлади.
Учинчи босцич: Капиталист сотувчи сифатида бозорга кайтиб чиқади: унинг товари пулга айланади, ёки Т — П дан иборат муо- мала актини бажаради.
Демак, пул капиталнинг доиравий оборот формуласи маиа бун- дай бўлади: П—Т ... У ... T'-Π', бу формуладаги нуқталар муома- ла процессипинг узилиб қолганини, Т' билан П' эса қўшимча қий- мат туфайли кўпайган Т билан П ни билдиради.
Биринчи ва учинчи босқичлар биринчи томда текшириб чикилди, лекин улар иккинчи босқични — капиталпинг ҳосил цилиниш про- цессини тушупиш учуп зарур бўлган даражадагина текширилгаи эди. Шунинг учун ҳам, капитал ўзининг турли босқичларида кира- диган формалар ва доиравий оборот такрорлангаиида дам кириб, дам чиқиб турадиган турли формалар биринчи томда кўриб чпқил- магап эди. Энди бу формалар синчиклаб текшириб чиқилади.
Бу формаларни соф ҳолида тушунмоқ учун, аввало, формалар- пинг форма ҳолида алмашинишига ва вужудга келишига ҳеч қаи- дай алоқаси бўлмаган барча моментларга эътибор бермаслик κepaκ∖ Шунинг учуи бу ерда товарларнинг ўз қиймати билан сотилишиги- ∏a эмас, балки бунинг бирдай шароитда юз бериши ҳам кўзда ту- тилади. Демак, доиравий оборот процесси давомида қийматда юз бериши мумкин бўлган ўзгаришлар назарга олинмайди.
1) II қўлёзмадан.


28
БИРИНЧИ БГЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
I. 	БИРИНЧИ БОСҚИЧ. П—Т2)
П — Т маълум пул суммасииипг маълум товар суммасига айла- нишидир: харидорга — унииг пулининг товарга, сотувчиларга — уларпинг товарларипинг пулга айланишидир. Умумий товар муо- маласииииг бу акти айии шу вақтда индивидуал капиталнииг мус- тақил доиравий оборотида фуикция жиҳатидап муайяп бир бўлим бўлиб қолади, бунга, аввало, шу индивидуал капиталнинг формаси эмас, балки унинг буюмлик мазмуни, пул билап ўрип алмаштирув- чи товарларнипг истеъмол цилинишидаги алоҳида хусусият сабаб бўлади. Бу, бир томондап,— ишлаб чицариш воситалари, иккипчи томондаи — иш кучидир, яъни товар ишлаб чиқаришиииг буюмлик ва шахсий факторларидир, бу факторларпинг айрим хусусияти эса, қандай хил буюм ишлаб чицарилмоқчи 'бўлииаётган бўлса, албатта аиа шуига мувофиқ бўлиши керак. Агар иш кучини И деб, ишлаб чицариш воситаларини Ив деб атасак, у вақтда капиталист сотиб олаётгаи товарлар йиғиидиси Т = И+ Ив, ёки, қисқаси, T∖^β бўлади. Демак, мазмуни жиҳатидаи текширилаётган П—Т акти П—Т ∖∏β ДИР, яъии П — Т П — И га ва П — Ив га ажралади; пул суммаси П икки қисмга бўлинади, булардан бири иш кучи со- тиб олишга, иккинчиси — ишлаб чиқариш воситалари сотиб олишга кетадп. Бу икки хил харид батамом бошқа-бошқа бозорларда: би- ри — товар бозорида, иккинчиси — меҳнат бозорида юз беради.
Лекин П — T∖jjβ акти, пулга сотиб олинадигап товарлар йи- гиндисипинг ана шу сифат жиҳатидап бўлинишидап ташқари, бе- ииҳоя характерли миқдор иисбатидап ҳам иборатдир.
Биз биламизки, иш кучипинг қиймати, демак, уиинг баҳоси, ўз иш кучипи товар тариқасида сотувчи кишига иш ҳақи формасида, яъпи меҳпатпинг қўшимча меҳнатни ҳам ўз ичига олгап маълум йиғиндисининг баҳоси сифатида тўланади; шупдай қилиб, масалап, иш кучииинг бир кунлик қиймати 3 маркага, беш соатлик меҳпат маҳсулотига 'баравар бўлса, уида харидор билан сотувчи ўртасидаги коитрактда бу сумма, айтайлик, ўн соатлик меҳнат учуи тўланади- ган баҳо ёки ҳақ тариқасида гавдалапади. Агар бупдай коптракт, масалаи, 50 ишчи билан тузилган бўлса, у вақтда, харидорга бу ишчилар бир куп ичида жами бўлиб 500 соат меҳпат қилиб бериш- лари керак, бу меҳнатнииг ярми, ўн соатлик 25 иш кунига баравар. бўлган 250 иш соати, тўғридан-тўғри цўшимча меҳпатпи ташкил қилади. Сотиб олиииши зарур бўлгап ишла'б чиқариш воситалари- пииг миқдори ҳам, ҳажми ҳам аиа шу меҳиат массасидап фойдала- ниш учун етарли бўлмоғи лозим.
Демак, ∏~T∖j[β сифат нисбатинигина, маълум пул сумма- сииинг, масалан, 422 фуит стерлингнинг бири-бирига мувофиқ бўл- 2) Маркс 1878 йил 2 июлда ёза бошлаган VII цўлёзма тексти шу ердан бош- ланади.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
29
ran ишлаб чиқариш воситаларига ва иш кучига айлангаиинигина ифода этиб қолмайди: бу акт пулнинг иш кучи И га сарф қилин- гап цисми билан ишлаб чиқариш воситалари Ив га сарф қилипган кисми ўртасидаги миқдор нисбатини ҳам ифодалайди,— бу миқдор нисбати эса маълум сондаги ишчилар сарф қиладигаи ортиқча қў- шимча меҳнатпинг йиғиндиси билаи олдиидаи белгилапади.
Демак, масалаи, бирор йигирув корхонасида 50 ишчипинг бир ҳафталик иш ҳақи 50 фунт стерлинг бўлса, ишлаб чиқариш воси- таларига 372 фуит стерлинг сарф цилипиши лозим ва бупи 1 500 соати қўшимча меҳнат бўлгаи 3 000 соатдан иборат бир ҳафталик меҳнат иатижасида ипга айланувчи ишлаб чиқариш воситаларипииг қиймати деб фараз қилмоц керак.
Саноатпппг турли тармоқларида устама меҳнатдап фойдалапиш ишлаб чиқариш воситалари формасида устама равишда цанча ций- мат сарф қилишни тақозо этиши бу ерда мутлақо аҳамиятсиздир. Гап фақат шуиинг устида бораяптики, пулнинг ишлаб чиқариш во- ситаларига сарф қилинаётган қисми, яъии П—Ив актида сотиб олипган ишла'б чиқариш воситалари барча ҳолларда етарли бўли- ши, демак, аввалдан ана шуига мўлжаллапиши, тегишли писбатда етказиб берилиши лозим. Бошқача айтганда, ишлаб чиқариш воси- таларинииг миқдори тегишли меҳнатни ўзига сингдириб олиш учуп, аиа шу меҳнат орқали маҳсулотга айлаииш учун етарли бў- лиши керак. Агар ишлаб чиқариш воситалари етарли миқдорда мавжуд бўлмаганда эди, харидор ихтиёрига ўтган ортиқча меҳнат фойдалапилмай қоларди; харидорнинг бу меҳпатни тасарруф қи- лиш ҳуқуқи ҳеч қандай иатижа бермаган бўлар эди. Ишлаб чиқа- риш воситалари меҳпатни сотиб олувчи ихтиёридаги меҳпатдап кўп бўлган тақдирда эса, бу ишлаб чиқариш воситалари меҳнат синг- дирилмагап воситалар бўлиб қолгап бўлар эди, маҳсулотга айлаи- магаи бўлар эди.


30
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
цилувчи капитал сифатида иш кўриш қобилиятига эга бўлган унум- ли капитал ҳолатида ёки формасида бўлади. Шу формадаги капитал- ни У билан белгилайлик.
Лекин У = И+Ив қийматига = 27 га, П эса И га ва Ив
га айланган. У цандай капитал қиймат бўлса, П ҳам ўша капитал цийматнинг ўзидир, лекин унипг мавжуд бўлиш формаси бошцача- дир; яъии бу — пул ҳолатидаги, ёки пул формасидаги капитал қий- матдир: бу — пул капиталдир.
Шунинг учун товарлар сотиб олишдаги барча актларнинг йи- ғиндиси бўлган Π-T∖J⅛β акти, ёки умумий форма билан олгап- да, П—Т, умумий товар муомаласининг акти бўлиши билан бирга, капитал доиравий оборотинииг мустақил процессидаги босқич си- фатида, капитал цийматни пул формасидап унинг унумли формаси- га айлантиришдир, ёки, қисқа қилиб айтганда, пул капиталнинг унумли капиталга айланишидир. Демак доиравий оборотнинг бу ер- да биринчи навбатда текширилаётган фигурасида пул капитал қий- матнииг биринчи ҳомилидир, шунинг учун ҳам пул капитал аванс- ланадиган капиталнииг формасидир.
Бу капитал, пул капитал сифатида, шупдай ҳолатда бўладики, у пул функциясини, масалан, мазкур ҳолда ялпи сотиб олиш воси- таси ва ялпи тўлов воситаси функциясини бажара олади (ялпи тў- лов воситаси функциясини бажара олишига сабаб шукп, иш кучи гарчи олдин сотиб олинса ҳам, лекин унинг ҳаци у фаолият кўр- сатганидан кейингина тўланади. Бунинг сабаби яна шуидаки, бо- зорда тайёр ишлаб чиқариш воситалари бўлмаганлпгп ва уларии буюртма цилишга тўғри келганлиги учуп П — Ив актпда пул ҳам тўлов воситаси бўлиб хизмат қилади). Бу қобилият пул капитал- нинг капиталлигидан эмас, балки унипг пуллигидан келиб чиқади.
Иккинчи томондап, пул ҳолатидаги капитал циймат фақат пул функциясинигина бажара олади, бошқа ҳеч кандай фуикцияни ба- жара олмайди. Пул функциясини капитал функцияси цилиб цўяди- ган нарса пулиипг капитал ҳаракатида ўйнайдигап муайян роли- дир ва, шу сабабли, пул ишга тушадиган босқич билан капитал доиравий оборотииииг бошқа босқичларининг бир-бпри билан боғ- лиқлигидир. Масалап, бизнипг эътиборимизни даставвал ўзига жалб цилаётгап ҳолда, пул товарларга айлаиади, бу товарларнинг 6πp→6πpπ билап боғланиши эса унумли капиталиииг патурал форма- сипи ташкил қилади, шу сабабли капигалистик ишлаб чиқариш процессинипг иатижасини яширип ҳолда, имконият ҳолида ўз ичи- га олган бўлади.
Π-T∖jjβ да пул капитал фуикциясипп бажарувчп пулпипг бир қисми, шу муомаланинг ўзини ўтагаилиги учуп, шундай функ- цияпи бажаришга ўтадики, бу фупкцияда пулнинг капиталлик ха- рактери йўқолиб, унииг пуллик характеригина қолади. Пул капитал П нинг муомаласи П—Ив га ва П—И га, пшлаб чиқариш восита- лари сотиб олишга ва иш кучи сотиб олишга бўлинади. Иш кучи


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
31
б олиш актининг ўзини кўриб чиқайлик. Капиталист томони- Ц—И — пш кучининг сотйб олинишидир; иш кучининг эгаси a∏ ишчп томонидаи эса, бу — иш кучининг сотилишидир, буни бз бу ерда меҳнатнпнг сотилишидир, деб ҳам айта оламиз, чун- nιπ ҳаци Ф°Рмаси илгаридан фараз дилинади. Сотиб олувчи учун (≈∏-I1) бўлган нарса сотувчи (ишчи) учун, ҳар цапдай со- тиб олиш вадтидагидек бу ўринда ҳам, И—П ( = Т—П) дир, унинг ш кучининг сотилишидир. Бу — товар муомаласининг биринчи босқичи, ёки товарнинг бирипчи метаморфозасидир («Капитал», I китоб, Ш 6o,6, 2а); бу — меҳнат сотувчи киши томопидап ўз то- варини пул формасига айлантиришдир. Ана шу тариқада цўлга кир- гап пулни ишчи ўз эҳтиёжларипи цоидирувчи маълум миддор то- варга, истеъмол буюмларига сарф қилиб боради. Демак, унинг това- ри қиладигап муомала умуман олганда И—П—Т шаклида, яъни биринчидан. II—П (= Т—П) ва, иккинчидан, П — Т шаклида на- моён бўлади; демак, оддий товар муомаласи Т — П — Т пипг уму- мий формаси шаклида памоён бўлади, Т — П — Т да эса пул бир лаҳзагина роль ўйновчи оддий муомала воситаси бўлиб, товарни то- варга айирбошлашда оддий воситачи бўлиб чиқади.
П—II пул капитални унумли капиталга айлаптиришнинг ха- рактерли моментидир, чунки бу — пул формасида авансланган дий- матнинг ҳақпқатан капиталга, қушимча қиймат ҳосил қиладиган цийматга айланиши учун муҳим шартдир. П — Ив акти П—И тида сотиб олинган меҳнат массасини реализация қилиш учун рурдир. Шунинг учун ҳам П — И акти бу нуқтаи назардан I тобнинг II бўлимида, «Пулнинг капиталга айланиши»да кўриб қилган эди. Бу ерда эса масалани бошқа нудтаи назардан, яъни питалнинг кўриииш формаси бўлган пул капиталга нисбатан ҳам алоҳида кўриб чидмоқ зарур.
П—И актипинг капиталистик ишлаб чиқариш усули учун ха- рактерли эканлиги умуман эътироф қилииади. Лекин бу асло юқо- рида келтирилган сабаб туфайли, яъни иш кучи сотйб олиш шун- дай битимдирки, бу битимда иш кучининг баҳосини, иш ҳақини доплаш учун зарур бўлганидан ортиқ меҳнат сарфланиши шарт қилиб дўйилади, демак, аванслапган қийматни капиталлаштириш учуп ёки,— бу ҳам ўша гапнинг ўзи,— қушимча қиймат ишлаб чи- i∖apππι учун асосий шарт бўлган қўшимча меҳнат сарфлаииши шу битимда шарт қилиб қўйилади, деган сабаб билаи эътироф дилин- майди. Йўқ, П—И акти аввало ўз формаси туфайли характерли деб эътироф дилипади, чуики меҳнат иш ҳақи формасида пулга сотиб олинади, бу эса пул хўжалигининг аломатидир.
Бу ерда ҳам характерли деб ҳисобланган нарса форманинг ирра- Ционаллиги эмас. Аксинча, бу иррационалликни кўрмайдилар. Ир- рационаллик эса шундан иборатки, диймат ҳосил қилувчи элемент бўлган меҳнатнинг ўзи дийматга эга бўла олмайди, шу еабабли муайян мивдордаги меҳнат ҳам меҳнатнинг баҳосида, унинг муайян МиВДордаги пул билан эквивалентлигида ифодаланувчи джйШтга ак- за- ки- чи- ка-


32
БИРИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРП
эга бўла олмайди. Лекин биз биламизки, иш ҳақи шупчаки хаспўш- лапгаи формадир, шуидай формадирки, унда, масалан, иш кучииинг бир кунлик баҳоси шу иш кучи кун давомида ҳаракатга келтирган меҳиатнипг баҳоси бўлиб кўринади ва шу тарзда, бинобарин, мазкур иш кучинииг, айтайлик, 6 соатлик меҳнат давомида ишлаб чиқарган киймати унинг ўн икки соат ишлаши ёки ўн икки соатлик меҳнатп натижасида ҳосил бўлгап қийматнипг ифодаси бўлиб қолади.
П — II пул хўжалиги деб аталувчи хўжаликнииг характерлп хусусияти, унипг аломати деб ҳисобланади, чунки меҳнат бу хўжа- ликда шу меҳиат эгасииинг товаридир, шунииг учуп пул харидор- дир; демак, бу муносабат пул характерида бўлганлиги (яъни киши фаолияти сотиб олинадигаи ва сотиладигаи бўлганлиги) учун П—И пул хўжалигипипг характерли хусусияти деб ҳисоблапади. Аммо пул хизмат деб аталувчи нарсанинг харидори сифатида аллақачон майдопга чиқкан, лекин шунга қарамай, П ҳам пул капиталига айлапгап эмас, хўжаликиииг умумий характери ҳам ўзгаргап эмас.
Пулпипг цандай хил товарга айланиши пул учуи мутлақо аҳа- миятсиздир. Бу — барча товарлар ялпи эквивалентинипг формаси- дир; товарлар эса ўз баҳолари билан муайян пул суммасини хаёлан кўрсатадилар, ўзларипинг пулга айланишларипи кутадилар ва? фа- кат пул билан ўз ўринларини алмаштиргач, шуидай формага кира- диларки, бу формада улар ўз эгалари учуп истеъмол қийматларига айлана оладилар. Бииобарип, модомики ўз эгасининг товари бўлган пш кучп бозорда мавжуд бўлар экан ва, шу билан бирга, бу товар меҳиат учуи ҳақ тўлаш формасида, иш ҳақи тўлаш шаклида соти- лар экан, упи сотиб олиш ва сотиш бошқа бирон товарни сотиб олиш ва сотишдап бироп-бир ажойиб хусусияти билан фарқ қил- майди. Характерли томон товарпииг — иш кучининг — сотиб оли- пиши мумкпилигида эмас, балки иш кучинипг товарлигидадир.
Ишлаб чиқаришнинг буюм факторлари ва шахсий факторлари товарлардап иборат бўлгаплиги учуп, капиталист П—T∖j∕β йўлп билап, пул капиталпи унумли капиталга айлантириш йўли билан ана шу факторларнипг цўшилишига муваффақ бўлади. Агар пул ўз эгаси учуп бириичи марта унумли капиталга айлапаётган, ёки пул капитал вазифасипи бирипчи марта бажараётгап бўлса, уида пул эгаси иш кучипи сотиб олишдап илгари даставвал пшлаб чиқа- риш воситалари, ишлаб чиқариш бииолари, машипа ва ҳоказолар сотиб олиши лозим; чунки иш кучи унинг ихтиёрига ўтмасдан ол- дин, упдан иш кучи сифатида фойдаланмоқ учуп, шу пул эгасининг қўлида ишлаб чиқарпш воситалари мавжуд бўлиши керак.
Капиталист томопидап қараганда масала апа шупдай.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИИГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
33
алоҳида ҳолда бўлгаиида ундан шу иш кучи эгаси учуп истеъмол кийматлари ҳосил қилиш мацсадларида ҳам бевосита фойдаланиб бўлмайди, пшчи сотиб тирикчилик қила оладигап товарларпи иш- чаб чиқариш мақсадларида ҳам бевосита фойдаланиб бўлмайди. Ле- кип иш кучи сотилиш натижасида ишлаб чиқариш воситалари би- лап боғлангап ҳамопо, у ҳам, ишлаб чиқариш воситалари силгари, пш кучипи сотиб олгап кишипипг уиумли капиталинипг бир қисмп бўлиб цоладп.
Шунинг учуп ҳам, гарчи П — И актида пул эгаси билан иш кучи эгасп бир-бирларига писбатап харидор ва сотувчи сифатида бўлсалар-да, пул эгаси ва товар эгаси сифатида бир-бирларига қа- рама-қарши турсалар-да ва, демак, бу жиҳатдал бир-бирлари билан оддий пул мупосабатида бўлсалар-да,— шунга қарамай, харидор аввал бошданоқ ишлаб чиқариш воситаларинипг ҳам эгаси бўлиб майдопга чиқади, бу ишлаб чиқариш воситаларп эса иш кучи эга- сипипг ўз иш кучиии упумли сарфлаши учуп буюм шарт-шароити- ни ташкил этади. Бошқача қилиб айтгаида, апа шу ишлаб чиқа- риш воситалари иш кучи эгасига, бировпипг мулки сифатида, ηapa- ма-қарши туради. Иккинчи томопдап, меҳпат сотувчи харидорга, бировиипг пш кучи сифатида, қарама-қарши туради; бу иш кучи эса харидоршшг ихтиёрига ўтиши, унинг капитали ҳақиқатан упумли капитал сифатида ўзини иамоеи цила олиши учуп ўша ха- ридорнипг капиталига цўшилиши лозим. Демак, капиталист билан ёлланувчи пшчи бпр-бирига царама-қарши тургап пайтдаёқ капита- лист билал ёллалувчи ишчи ўртасида синфий мупосабат П — И (ишчи томопидап И — П) актида мавжуддир ва шартдир. Текши- рплаётгап акт — сотиб олиш ва сбтишдан, пул муносабатидан, лекин шундай сотпб олиш ва сотишдап иборатки, бунда харидор дегаида капиталист, сотувчи деганда эса ёллапувчи ишчи кўзда тутилади; демак, бу муносабат иш кучипи реализация қилиш учуп зарур ша- роитиипг — тприкчилик воситалари ва ишлаб чиқариш воситалари- ιiHiιr — бировпииг мулки сифатида иш кучи эгасидан ажратиб цў- пилганлигидап келиб чиққандир.


34
БИРИНЧИ БТЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ҳам харидор ихтиёрида бўлади, бу функциянипг чегаралари эса иш кучининг баҳосини такрор ишлаб чи^ариш учуп зарур бўлгаи меҳ- нат миқдорининг чегаралари билан асло бир хилда бўлмайди. Ка- питалистик муносабатнипг ишлаб чиқариш процессида намоён бў- лишига сабаб фақат шуки, бу муносабат муомала актида, сотувчи билан харидорнипг бир-бирига қарама-қарши бўлпб туришига са- баб бўлувчи турлича асосий иқтисодий шароитларда, уларнииг сии- фий муносабатларида ўз-ўзидап мавжуддир. Бу мупосабат пулпипг моҳиятидаи келиб чиқмайди; аксинча, фақат мазкур мупосабатпинг мавжудлиги пулнипг оддий фуикциясипи капитал функциясига ай- лантира олади.
Пул капиталпи тушунишда (пул капитал бу ерда қапдай функ- цияни бажараётган бўлса, биз ҳам уни ҳозирча факат ама шу му- айян функция чегарасидагииа текширмовдамиз) одатда икки хато фикр учрайди ёки бир-бири билан чатишпб кетадп. Биринчидан, капитал қиймат пул капитал сифатида бажараётган ва у пул фор- масида бўлганлиги учунгина бажариши мумкип бўлган функциялар капитал цийматнинг капиталлик характеридаи келиб чиқади, деб янглиш хулоса чиқарадилар, ваҳолапки, бу функциялар капитал цийматнинг пул ҳолатида бўлишидангина, унинг пул сифатида на- моён бўлиш формасидаигина келиб чиқади. Ниҳоят, иккинчидан, аксинча: пул функциясининг ўзига хос мазмупи, айпи вақтда бу функцияни капитал фупкциясига айлантирувчи апа шу ўзига хос мазмун пулнинг моҳиятидан келиб чиқади, деган хулоса чиқаради- лар (шунинг учун ҳам пул капитал билан аралаштирпб юборила- ди), ваҳоланки, пул капиталнинг функцияси, бу ерда П — И акти бажарилган вақтдагидек, ижтимоий шароитнинг мавжуд бўлишиии кўзда тутади, бу ижтимоий шароит эса оддий товар муомаласида ва упга хос пул муомаласида асло мавжуд эмас.
Қуллар сотиб олиш ва сотиш ҳам ўз формаси жиҳатидан товар- лар сотиб олиш ва сотишнинг худди ўзгинасидир. Лекин цулчилик мавжуд бўлмаса, пул бу функцияни бажара олмайди. Қулчилик мавжуд экан, пулни қул сотиб олишга сарф қилиш мумкин. Аксин- ча, сотиб олувчининг қўлида пул бўлиши цулчиликни вужудга кел- тириш учун сира ҳам кифоя қилмайди.
Ўз иш кучини сотиш (ўз меҳнатини сотиш формасида, ёки иш ҳақи формасида) айрим бир ҳодиса бўлмасдан, балки бутуп жа- мият кўламида товар ишлаб чиқаришнипг ҳал қилувчи шарт-ша- роити бўлганлиги, демак, пул капиталнинг бу ерда текширилаётгаи y∕τj
П—Т ∖∏β функциясини жамият миқёсида бажариши,— бу ҳолат ишлаб чиқариш воситалари билан иш кучининг дастлабки цўши- лишини бузйб юборган шундай тарихий процессларнп кўзда тута- дики, бу процесслар натижасида ишчилардан иборат жуда кўп халц, ишлаб чиқариш воситаларининг эгалари бўлмагаи кишилар ишчи бўлмаган кишиларга, ана шу ишлаб чиқариш воситалари- нинг эгаларига қарама-қарши турмовда. Шу билан бирга, иш кучи-


I БОБ. — ПУЛ КЛПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
35
ишлаб чиқариш воситалари билан цўшилиши мана шу қўши- Ниш бузилиб кетганга цадар қандай формада бўлганлиги: ишлаб Ликариш воситаси сифатпда ишчининг ўзи бошқа ишлаб чиқариш Ч0Ситалари жумласига кирар эдими, ёки шу ишлаб чицариш воси- таларининг эгаси эдими, бу — мутлақо аҳамиятсиздир.
актига асос бўлган маса-
Шупдай қилиб, бу ерда
ланинг моҳиятп тақсимотдир; бу — истеъмол буюмларииипг тақси- моти деган оддий маънодаги тақсимот эмас, балки ишлаб чиқариш- нинг ўз элементларининг тақсимотидир. Бунда буюм факторлари, бир томонда копцентрациялашган, улардан ажратиб қўйилган иш кучи эса иккинчи томонда концентрациялашган.
Демак, П — И актииипг ялпи ижтимоий актга айлаиишига қа- дар ишлаб чицариш воситалари, упумли капиталиииг предмет цис- ми, ишлаб чиқариш воспталари сифатида, капитал сифатида, ишчи- га царама-қарши туриши керак.
Биз илгари шуни кўрдикки29, вужудга келгап капиталистик иш- лаб чиқариш ўз тараққиётида бу бўлинишни такрор ҳосил қилиб- гииа цолмайдп, балки бу бўлиниш умуман ҳукмронлик қилувчи пжтимоий ҳолатга айлапгуича уни муттасил кеигайтириб ҳам бора- ди. Лекин бу масалашшг яна бир томопи бор. Капиталнипг пайдо бўлиши ва ишлаб чиқаришни ўзига бўйсупдириши учун савдонинг маълум даражада тараққпй топиши ва шу сабабли товар муомала- синииг ҳам, демак, товар ишлаб чицаришнинг ҳам ривож топиши шартдир, чунки агар буюмлар сотиш учун, демак, товар спфатида ишлаб чиқарилмаса, улар муомалага товар бўлиб кира олмайди. Ле- кин товар ишлаб чицариш фақат капиталистик ишлаб чиқариш асосидагипа ишлаб чицаришнинг нормал, ҳукмрои типидир.
Деҳқопларпииг озод қилиниши деб аталмиш тадбир натижасида ўз хўжаликларинп эрксиз крепостной ходимлар ўрнига ҳозир ёл- ланма ишчилар кучи билан юргизаётган рус ер мулкдорлари икки парсадап шикоят цилмоцдалар: бириичидан, пул капитал етишма- ётганлигидап полимоқдалар. Улар, масалан, мапа бупдай дейди- лар: ҳосилнп сотишдан олдин ёлланма ишчиларга анча катта миқ- дорда ҳақ тўлашга тўғри келаяпти, биринчи шартиипг, пақд пулпипг етмагапи худди апа шуида сезилиб қолмоқда. Ишлаб чиқа- ришни капиталистпк тарзда юргизмоқ учун капиталнинг пул фор- масида, яъпц пш ҳақи тўлаш учун зарур бўлгап пул формасида доимо мавжуд бўлиши керак. Бироц ер эгалари буидап хотиржам бўлишлари мумкин. Ҳамма нарсанинг ўз вақти бор, сапоат капита- листининг ихтиёрида эса эиди фақат унипг хусуспй пулигина эмас, балки Γargent cles autres* ҳам бор.
Лекии иккинчи шикоят характерлироқ: гарчи пул мавжуд бўл- Са ҳам, исталгаи вацтда сотиб олиииши мумкии бўлгаи иш кучини топиш мумкни эмас, чунки -қишлоқ жамоасипинг умумий ер эгали- ги натижасида рус цишлоқ хўжалик ишчиси ўз ишлаб чиқариш во-


36
БИРИНЧИ ЕЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ситаларидап ҳали батамом ажралгаи эмас, шунинг учун ҳам у ҳа- ли сўзнинг том маъноси билаи «эркин ёлланма ишчи» эмас. Аммо эркип ёллапма ишчипинг жамият миқёсида мавжуд бўлиши П—Т, пулнипг товарга айланиши пул капиталнинг унумли капиталга ай- лапишидан иборат бўлиши учун зарур шартдир.
Бипобарин, мутлақо равшапки, пул капитал доиравий обороти учун формула бўлгап П — Т ... У ... Т' — П' капитал доиравий оборотипинг фақат тараққий топган капиталистик ишлаб чиқариш асосида ўз-ўзидап тушуиарли формасидир, чуики бу форма ёллан- ма ишчилар синфипипг жамият миқёсида мавжуд бўлишини кўзда тутади. Капиталистик ишлаб чиқариш, юқорида кўргапимиздек, фа- қат товар ва цўшимча қиймат ишлаб чиқариш билангина чеклан- майди; у ёлланма ишчилар сиифипи муттасил кенгайиб борадиган кўламда такрор ҳосил қилиб туради ҳамда бевосита ишлаб чиқа- рувчиларпинг аксар кўпчилигини ёллапма ишчиларга айлаитиради. Шушшг учуи ҳам ёллапма ишчилар синфииинг доим мавжуд бўли- шп П — Т... У... Tf—IT доиравий оборотипинг амалга ошуви учун бпринчп шарт бўлганлигидан, бу доиравий оборот упумли капитал формасидаги капиталиипг мавжуд бўлишипи тақозо қилади ва шу сабабли унумли капитал доиравий обороти формасинп ҳам кўзда тутадп.
II. 	ИККИНЧИ БОСҚИЧ. УНУМЛИ КАППТАЛ ФУИКЦИЯСИ
Капиталпипг бу ерда текширилаётган доиравий обороти муома- ла акти П — Т дап, пулпинг товарга айлапишидап, сотиб олишдан бошлапади. Демак, муомала Т — П дап иборат қарама-қарши мета- морфоза билан, товариииг пулга айланиши, сотиш билап тўлдири- лиши керак. Лекип П — T∖jjβ актипипг бевосита патижаси пул формасида аваислаигап капитал қийматнинг муомаласидаги узи- лишдир. Пул капитал упумли капиталга айлантирилгаплиги сабаб- ли капитал қиймат шупдай патурал формага кирадики, бу формада у муомалапи давом эттира олмайди ва истеъмолга кириши, яъни упумлп пстеъмолга кириши керак. Иш кучини истеъмол қилиш, яъпи меҳпат, фақат меҳпат процессидагина реализация қилинишп мумкип. Капиталист ишчипи товар тариқасида қайтадан сота ол- майди, чунки ишчи капиталистшшг цули эмас ва чунки капиталист ишчинипг иш кучидап маълум вацт ичида фойдалапишпигина co- тиб олгаи, холос. Иккиичи томопдап, капиталист ишлаб чиқариш воситаларидап товарлар барпо цилувчи фактор сифатида фойдала- нишга иш кучини мажбур қилгапидагииа шу иш кучидап фойдала- па олади. Демак, бириичи босқичнипг натижаси — капиталнииг иккипчи босқичига, уиумли босқичига киришдир.


1 БОб. _ пул КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
37
пинчи босқич, яъни пул капиталнинг унумли капиталга айланишиГ иккинчи босқичнинг замини ва унга кириш фазаси, упумли капи- тал иш кўрадигаи даврга кириш фазасидир, холос.
∏-T∖∏β акти ШУПИ кўзда тутадики, бу актпи бажарувчп ин- дивидуум бирор истеъмол формасидаги қийматларпипггипа эгаси бўлиб қолмайди, у бу қийматларга пул формасида ҳам эга бўлади, У пулдордир. Аммо бу акт айнаи пул беришдап иборат, шупииг
учун сарф қилипиш акти иатижасида пул упипг қўлига implicite* цайтиб келгаплиги учуигипа ипдивидуум пул эгаси бўлиб колаве- ради. Ваҳолапки, пул фақат товарлар сотилиши патижасдагипа унипг қўлига дайтиб кела олади. Демак, бу акт мазкур ипдпвидуум- пипг товар ишлаб чиқарувчи бўлишипи тақозо қилади.
П—И. Ёллапма ишчи фақат ўз иш кучипи сотиш йўлп билаи- гпна тирикчилик қилади. Иш кучипи сацлаш — ишчипинг ўз-ўзипи садлаб қолиши — ҳар куни истеъмол қилишни талаб этади. Демак, пшчига ҳақ тўлаш нисбатап цисца муддатдан сўпг доим такрорла- ниб туриши керак, токи у ўзипи-ўзи сақлаб қолиши учуп зарур бўлган харидларпи, яъии И—П—Т ёкп Т—П—Т актипи такрор- лай олсип. Шупипг учуп капиталист, пул капиталисти сифатида, упипг капитали эса пул капитал' сифатида доим ишчига қарама- қарши туриши керак. Лекип, иккинчи томопдап, бевосита пшлаб чиқарувчилар оммаси, ёллапма ишчилар оммаси, Н—П — Т актипи юзага келтира олиши учуп, зарур тирикчилик воситалари сотиб олипиши мумкин бўлгаи формада, яъпи товар формасида доим шу оммага дарама-қарши туриши лозим. Бипобарип, бу ҳолат маҳсу- лотларпипг товарлар сифатидаги муомаласипипг юқори даражада таравдий топишипи ва шу сабабли товар шплаб чиқаришпинг кепг кўламда бўлишини талаб цилади. Ёлланма меҳнат асосидагп пшлаб чиқариш ялпи характер касб этгаиида, товар ишлаб чицариш ялпи ишлаб чиқариш формаси бўлиб цолиши керак. Товар ишлаб чица- рпш ялпи характерга эга деб фараз қилипганида, бу товар ишлаб чпқариш, ўз томопидап, муттасил ошиб борувчи ижтпмопй меҳнат тақсимотига яъни муайяп каииталист томонидап товар сифатида ишлаб чицарилаётгап маҳсулотшшг доим кучайиб борувчи ажрали- шига, ишлаб чиқаришпилг бир-бирларипи тўлдирувчи процесслари- нипг мустақил процессларга тобора кўпроқ ажралиб чиқишига сабаб бўлади. Шупипг учуп хам 11—11 қай даражада ривож олса, 11-Ив ҳам шу даражада ривож тоиади, яъни товарлар ишлаб чи- каришга иисбатаи ишлаб чиқариш воситалариии ташкил этадигап ишлаб чиқариш воситалариии ишлаб чнқариш товарлар ишлаб чи- царишдан шу даражада ажралади ва ишлаб чиқариш воситалари- иииг ўзлари ҳар бир товар ишлаб чиқарувчига упинг ўзи ишлаб чиқармайдигап, лекин у ўзппииг муайян ишлаб чиқариш процесси Учун сотиб оладиган товарлар сифатида қарама-қарши туради. Бу


38
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ишлаб чиқариш воситалари товар ишлаб чиқарувчинииг ихтиёрида- ги ишлаб чиқариш тармоғидан бутунлай алоҳида бўлган ва муста- қил суратда юргизиладигаи ишлаб чицариш тармоқларидан чиқади ва ўша товар ишлаб чиқарувчинипг ишлаб чиқариш тармоғига то- вар бўлиб киради; бинобарип, уларпи сотиб олишга тўғри келади. Товар ишлаб чиқаришиипг буюм шарт-шароитлари, бошқа товар ишлаб чикарувчиларнинг маҳсулотлари сифатида, товар сифатида, товар ишлаб чи^арувчига тобора кеиг кўламда қарама-царши ту- ради. Капиталист ҳам, пул капиталисти сифатида, худди ана шу кўламда иш кўриши лозим, бошқача қилиб айтганда, унинг капита- ли пул капитал сифатида иш кўриши лозим бўлгаи кўлам кенгаяди.
Иккинчп томондан, капиталистик ишлаб чиқаришнинг асосий шароитини — ёллаима ишчилар синфининг мавжуд бўлишини — вужудга келтирувчи ҳолларнинг ўзи товар ишлаб чиқаришнинг бу- тунлай каппталистик товар ишлаб чицаришга ўтишига ёрдам бера- ди. Капиталистик товар ишлаб чиқариш қаичалик тараққий топ- са, у ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай эски формасиии, яъни асосан бевосита шахсий истеъмолни қондиришга царатилганлиги учун маҳсулотнинг фақат ортиқчасинигина товарга айлантирувчи ишлаб чиқариш формасиии шунчалик бузиб ташлайди ва емиради. Капи- талистик товар ишлаб чиқариш маҳсулот сотишни ўз олдига энг асосий мақсад цилиб қўяди, шу билан бирга, дастлаб у ишлаб чи- ^ариш усулининг ўзига дахл цилмагандек бўлиб туюлади,— маса- лан, капиталистик дунё савдосининг хитой, ҳинд, араб халқлари ва ҳоказоларга кўрсатган дастлабки таъсири ана шупдай бўлгаи эди. Лекин, капиталистик товар ишлаб чиқариш цаерда илдиз отса, шу ерда товар пшлаб чиқаришнинг ё ишлаб чиқарувчининг ўз меҳна- тига, ё фақат маҳсулотиинг ортиқчасинигина товар сифатида со- тишга асослапгаи барча формаларипи бузиб ташлайди. У аввало товар ишлаб чиқаришни ялпи ишлаб чиқариш формасига айлаити- ради ва кейин бутуп товар ишлаб чиқаришни секин-аста капита- листик ишлаб чиқарпшга айлаптиради3).
Ишлаб чиқаришиипг ижтимоий формалари қаидай бўлса ҳам, ишчилар ва ишлаб чиқариш воситалари ҳамиша шу ишлаб чиқа- ришпппг факторлари бўлиб қолаверади. Лекип, бир-биридаи аж- ралган ҳолда буларпинг иккиси ҳам ишлаб чицаришнинг атиги имконият тарзидаги факторлари бўла олади. Умумап ишлаб чиқар- моқ учуп улар қўшилпши керак. Ижтимоий тузумиипг турли иқти- содий даврлари аиа шу цўшилишнинг алоҳида хусусиятига ва амалга ошиш усулига қараб бир-биридап фарқ цилади. Текшири- лаётгап бу ҳолда эркип ишчининг ўз ишлаб чиқариш воситалари- даи ажралйб цолганлиги олдиидап маълум бошлапғич иуқтадирки, ишчи билан ишлаб чпқариш воситаларипипг капиталист қўлида цаидай қплиб ва қандай шароитда қўшилгапини, яъпи капиталист капиталииипг унумли формада амал қилиши сифатида қўшилгани- 3) VII қўлёзмадан олинган текст шу ерда тамом бўлади. Бундан кейинги текст VI қўлёзмадан олинган.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТП
39’
биз юқорида кўргаи эдик. Шуиинг учун товар бупёд қплишпипг на πly йўсинда қўшилгаи шахсий ва буюм факторларп кирадигаи пеал процесс, яъпи ишлаб чиқариш процессипипг ўзп капитал §)ункцияси бўлибкапиталистик ишлаб чиқариш процесси бўлиб коладики, бундай ишлаб чиқариш процессипипг моҳияти мазкур асарнипг биринчи китобида батафсил тадқиқ цилипгап. Товар иш- лаб чиқариш билан шуғулланувчи ҳар бир корхопа, шу билаи бир- Га иш кучини эксплуатация цилиш корхонаси бўлиб цоладп; ле- кии фақат капиталистик товар ишлаб чиқаришгина эксплуатация- пинг апа шуидай, янги даврни ташкил этувчи усули бўлиб ^олади, бу усул Ўзининг кейинги тарихий тараққиётида меҳнат процесси- ни уюштира ва техникани ниҳоятда ривожлантира борпб, жамият- нинг бутуи иқтисодий структурасида тўнтариш ясайди ва ўзидан илгари ўтган даврларнипг ҳаммасини жуда орқада қолдириб кетади.
Ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучи қиймат ҳосил килиш- да ва, демак, цўшимча қиймат ҳосил қилишда ҳам ишлаб чиқариш процесси вақтида бошқа-бошқа роль ўйнаши сабабли, доимий ка- питал ва ўзгарувчи капитал сифатида бир-бирларидаи фарқ кила- ди, чунки бу иккиси авансланган капитал цийматпипг амал қилиш формаларидир. Унумли капиталнинг турли таркибий қисмлари бўл- ган ана шу ишлаб чиқариш воситалари ва пш кучи бир-бирларидаи яиа шу билан фарқ қиладиларки, ишлаб чиқариш воситалари, улар- га капиталист эгалик цилганлиги учун, ишлаб чиқариш процесси- дан ташқарида ҳам шу капиталистнинг капитали бўлиб колавера- ди, ваҳолапки иш кучи ишлаб чиқариш процессидагина ипдивидуал капиталнииг мавжудлик формаси бўлади. Иш кучи унп сотувчп кишининг, ёлланувчи ишчининг қўлида бўлганидагина товар бўл- са, аксиича, бу иш кучи уни сотиб олгаи кишипинг, ундап вақтии- ча фойдалапишни ўз ихтиёрига олган капиталистнипг қўлига ўт- гапдагина капиталга айлапади. Унумли капитал мавжудлигииинг шахсий формаси бўлган иш кучи ишлаб чиқариш воситалари билап цўшилиш имкониятига эришган пайтдаи бошлабгина ишлаб чиқа- риш воситаларининг ўзлари унумли капиталнииг буюм тарзида гавдалаиишидап иборат бўлади ёки уиумли капитал бўлиб қолади. Демак, кишинииг иш кучи табиатан капитал бўлмагапидек, ишлаб чиқариш воситалари ҳам табиатан капитал эмас. Асл металлар фа- Қат тарихан тараққий топа борган муайяп шароитларда пул харак- терига, ёки пул — пул капитал характерига киргапидек, кишинииг иш кучи ва ишлаб чиқариш воситалари ҳам аиа шупдай шароит- лардагипа худди ҳалигидек ўзига хос ижтимоий характер касб этади.


40
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТЛЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
шимча меҳиати капиталга текиига тушадигаи меҳпатдир, шунипг учун бу меҳнат капиталистга ^ўшимча қиймат, яъни капиталист эквивалент тўламайдиган қиймат яратиб беради. Шупииг учуп ҳам маҳсулот оддий товар эмас, балки қушимча қиймат билан кўпайган товардир. Товариипг қиймати = У + 7И га, товарпи тайёрлаш учун истеъмол цилингап упумли капиталпинг қиймати У плюс унумли капитал ҳосил қилгап цўшпмча қиймат М га баравар. Мазкур то- вар 10 000 фуит ипдап иборат, бу ипни тайёрлашга қиймати 372 фунт стерлипг бўлгап ишлаб чиқариш воситалари ва киймати 50 фулт стерлипг бўлгаи иш кучи истеъмол цилипгаи деб фараз ци- лайлик. Йигирувчилар йигириш процессида ўз меҳпатлари истеъ- мол қилгап ишлаб чиқариш воситаларинипг 372 фуит стерлипг мицдорпдаги кийматпни ипга кўчирдилар ва, шу билап бирга, сарф килииган ўз меҳнатларига яраша, айтайлик, 128 фуит стерлинг- лик япги қиймат ҳоспл қилиб бердилар. Шунинг учуи ҳам 10 000 фунт пп 500 фупт стерлинглик қийматнипг ҳомилидир.
III. 	УЧИНЧП БОСҚИЧ. T1-П1
Товар, ишлаб чицариш процессипииг бевосита ўзидап чиққан бирмупча ошиқ капитал қийматпинг амал цилиш фуикциопал фор- маси сифатида, товар капитал бўлиб т^олади. Агар товар ишлаб чи- қариш бутун жамият миқёсида капиталистик тарзда торгизилгаии- да эди, ҳар бир товар,— угшнг чўяп ёки брюссель тўри, сульфат кислотаси ёки сигара бўлишидан цатъи пазар,— аввалдапоқ товар капиталпппг элемептп бўлар эди. Ўз хусусиятларига кўра, қайсп хил товарларпииг капитал бўлиш даражасига кўтарилишини ва қайси хилларининг оддий товар бўлиб хизмат қилишипи олдиндан белгилаш проблемаси схоластик сиёсий иқтисод ўзи учуп ўзи туғ- диргаи беғараз қийипчиликлардаи биридир.
Капптал, товар формасида бўлгаиида, товар фуикциясипи бажа- риши керак. Капиталпи ташкил қиладигап ва аввал бошданоц бо- зор учун ишлаб чиқарилгап буюмлар сотилиши, пулга айлаптири- лиши демак, Т—П ҳаракатини бажариши керак.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
41
дадир. Бирипчи босқич П—Т билап сўнгги босқич Т—П ўртасида- ги муҳи*1 тафовут апа шундай юзага чиқади. Аваисланган пул би- ринчи босқичда пул капитал сифатида амал цилади, чупки пул муомала орқали ўзига хос истеъмол қийматига эга бўлган товар- ларга айлапади. Бу ерда, сўнгги бос^ич Т—П да, товар капитал бўлиб амал қилиш характерини ўз муомаласи бошлаимасдан олдин, пшлаб чпқариш процессидан тайёр ҳолда олиб келгаплиги учунги- на капитал спфатида амал қила олади. Йигирувчилар йигирув про- цесси вақтида 128 фунт стерлиигдан иборат ип қийматини вужудга келтирадилар. Шу қийматдап, айтайлик, 50 фунт стерлинги капита- листппнг иш кучига қилган харажатинииг эквивалентиии ташкил килади, 78 фупт стерлинги эса,— иш кучини эксплуатация қилиш даражаси 156% бўлгапида,—қўшимча цийматни ташкил қилади. Демак, 10 000 фунт ипнииг қиймати, биринчидан, истеъмол қилин- 1 ан унумли капитал У нинг ^ийматиии ўз ичига олади, бу унумли капиталиинг доимий қисми =372 фунт стерлингга, ўзгарувчи қис- ми =50 фуит стерлингга ва уларнинг суммаси = 422 фунт стер- лингга = 8440 фунт ипга. Унумли капитал У нинг циймати эса = Т га, шу уиумли капиталии ташкил этган ва П—Т босқичида ўз со- тувчилари қўлидаги товар сифатида капиталистга қарама-қарши бўлиб турган элемептлариинг қийматига баравар.— Лекип, иккии- чидан, ип циймати 78 фунт стерлингдан иборат қўшимча қийматни ҳам ўз ичига олади; бу қўшимча қиймат эса = 1 560 фунт ипга. Де- мак, Т, 10 000 қадоқ ип қийматишшг ифодаси сифатида, 77÷ΔΓ га, Т плюс Т ўсими ( = 78 фунт стерлинг) га баравар; биз бу ўсим- пи т деб атаймиз, чунки дастлабки циймат Т қандай товар форма- сида мавжуд бўлгаи бўлса, бу ўсим ҳам ҳозир худди ана шу товар формасида мавжуддир. 10 000 фунт ипнипг қиймати = 500 фунт стерлингга, демак = T + τ = T' га. 10000 фунт ип қийматининг ифо- даси бўлгаи Т ни цийматнинг абсолют мивдори (500 фунт стер- лииг) Т' га айлантирмайди. Ахир, Т' кпйматининг абсолют миқдо- ри ҳам, барча бошқа Т лариики сипгарп, улар товарларнипг бирор суммаси цийматиии ифодалагапликлари учуп, товарда буюмлашган меҳлатпинг миқдори билан белгилаиади. Т ўз қийматинииг нис- бпй миқдори сабабли — ўз цийматинипг товар ишлаб чиқариш вақ- тида истеъмол цилипган капитал У пипг қийматига писбатан кат- талиги сабаблп Т' га айлапади. Т' ана шу охирги қийматпи плюс упумли капитал етказиб бергаи қўшимча қийматии ўз ичига олади. Т' пинг қиймати кўпроқдир, шу капитал қийматдап қўшимча қий- мат т га ортиқдир. 10 000 фунт ип — қўшимча киймат қўши- либ ошган, бойигап капитал цийматнииг ҳомилидир, шунииг Учун ҳам капиталистик ишлаб чпқариш процессинииг маҳсу- лоти сифатида шундай ҳомиллик ролини ўйнайди. Т' цийматлар нисбатини — товар маҳсулот қийматиппиг товар ишлаб чиқаришга сарфлапгаи капитал қийматига бўлган писбатини ифодалайди; де- мак, Т' ўз қийматипинг капитал қпйматдан ва қўшимча қиймат-


42
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
дан ташкил топганини ифодалайди. 10 000 фунт ип товар капитал- дир, Т' дир, унумли капитал У нинг бошқа шаклга кирган формаси сифатидагииа ва, демак, аввало шу индивидуал капиталпинг доира- вий оборотидагина мавжуд бўладиган, ёки ўз капитали билан ип ишлаб чиқарган капиталист учунгина мавжуд бўладиган алоқада- гина товар капиталдир, Т' дир. Қиймат ҳомили бўлган ана шу 10 000 фупт ипни бирон-бир ташқи муносабат эмас, балки фақат, айтайлик, ички муносабатгина товар капиталига айлантиради; ана шу 10 000 фунт ипнинг капиталистик туғма доғи унинг қиймати- нипг абсолют миқдорида эмас, балки писбий миқдоридадир, ип ўз ичига олган унумли капитал товарга айланишидан олдин эга бўл- ган қийматга иисбатан шу ип эга бўлган цийматнинг миқдорида- дир. Шунипг учун, 10 000 фунт ип ўз циймати билан 500 фунт стерлингга сотилса, бу муомала акти, ёлғиз ўзи текширилаётган ҳолда = 77—П, ўзгармай қоладиган цийматнинг шунчаки товар фор- масидан пул формасига айлантирилишидир. Лекин индивидуал ка- питалнипг доиравий оборотида айрим босқич бўлган ўша актнинғ ўзи товарга кирган 422 фунт стерлинг капитал қийматнинг + ўша товарга киргаи 78 фунт стерлинг қушимча қийматнинг реализация қилинишидир, демак, Т'—П' дир, товар капиталнинг товарлик фор- масидап пул формасига айланишидир4).
Ҳар бир товар маҳсулотнинг функцияси цандай бўлса, Т' нинг функцияси ҳам худди ўшандай: пулга айланиши, сотилиши, муо- мала фазаси Т—П дан ўтиши керак. Энди қиймати ошган капитал ҳозирча товар капитал формасида цоларкан, бозорда ҳаракатсиз ётаркап, ишлаб чиқариш процесси тўхталиб қолади. Капитал маҳ- сулот яратувчи бўлиб ҳам амал қила олмайди, қиймат яратувчи бў- либ ҳам амал қила олмайди. Капиталнинг ўз товар формасидан чициб, пул формасига кириши нақадар тез бўлаётганига қараб, ёки товарнииг иақадар тез сотилишига қараб, айни бир капитал ций- матнинг ўзи ҳам маҳсулот яратувчи бўлиб, ҳам циймат яратувчи бўлиб жуда иотекис даражада хизмат қилади ва шу сабабли такрор ишлаб чиқариш миқёси шунга қараб кенгая ёки торая боради. Маз- кур капиталнинг амал қилиш даражасига ишлаб чиқариш процесси- нинг имкопиятлари — капитал цийматипинг миқдоридан маълум даражада мустақил бўлган имкониятлар сабаб бўлиши биринчи ки- тобда кўрсатиб берилган эди30. Энди шуниси маълум бўлиб ^олдики, муомала процесси капиталнииг амал қилиш даражасига, унинг кенгайиши ва камайишига сабаб бўладиган ва капитал қиймати- нинг мицдори билан боғлиқ бўлмаган янги имкониятларни ҳаракат- га келтиради.
Ўз қиймати жиҳатидан ошган капиталнинг ҳомили бўлган то- варлар массаси Т' кейин ўзининг бутун ҳажмида Т'—П' метамор- фозасини бажариши керак. Сотилган товар миқдори бу ерда муҳим аҳамият касб этади. Айрим товар бутун товар массасининг инте- *) VI қўлёзмадан олинган текст шу ерда тамом бўлади. Бундан кейинги текст V қўлёзмадан олинган.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
43
л қисми сифатидагина гавдаланади. 500 фунт стерлинглик қий- мат Ю 000 фуит ипда мавжуддир. Агар капиталист фақат 7 440 (Ьунт ипии ўз циймати билан 372 фунт стерлингга сотса, бу йўл билап У Ў3 доимий капиталининг цийматини, сарф қилинган иш- лаб чиқариш воситаларининг цийматини қоплайди, холос; ипнинг 8 440 фунтини сотса, у вақтда жами авансланган капиталиинг фа- кат циймат миқдоринигина цоплайди. У цўшимча қийматни реали- зация қилмоц учун ипнинг қўпроғини сотиши, 78 фуит стерлинглик жами қўшимча цийматни (бу қушимча циймат = 1560 фуит ипга) реализация 1\илмоқ учун эса 10 000 фунт ипнинг ҳаммасини сотиши керак. Демак, капиталист сотилган товар учун 500 фунт стерлинг пул олгаипда фақат тенг қиймат олади; унинг муомала доирасида- ги битишуви оддий Т—П дир. Агар у ўз ихтиёридаги ишчиларга 50 фунт стерлинг иш ҳақи ўрнига 64 фунт стерлинг тўласа эди, упда у оладиган цўшимча циймат 78 фунт стерлинг эмас, балки фақат 64 фунт стерлинг бўларди, ишчиларнинг эксплуатация қили- ниш даражаси эса 156% эмас, балки 100% бўларди; лекии унинг қўлидаги ипнинг қиймати аввалда цанча бўлган бўлса, шунчалиги- ча цолаверар эди; бу цийматиинг турли қисмларининг нисбати ўз- гарарди, холос, муомала акти Т—П ҳозир ҳам, илгаридагидек, 10 000 фунт ипни ўз қиймати билан, 500 фунт стерлингга сотиш бўлар эди.
T' = T + τ ( = 422 фунт стерлинг+78 фунт стерлинг).—Т бара- вар У қийматига, ёки унумли капитал цийматига, унумли капитал киймати эса баравар П—Т актида, яъни ишлаб чиқариш элемент- лари сотиб олинаётганда аванслангаи П пинг цийматига; биз кел- тирган мисолда =422 фунт стерлингга. Агар бутун товар массаси ўз қиймати билан сотилса, у вақгда 77 = 422 фунт стерлингга ва т = 78 фунт стерлиигга, 1 560 фунт ипдан иборат қўшимча маҳсу- лот қийматига баравар. Агар пул билан ифодалапган т ни п орқа- ли кўрсатсак, у вақтда Т'—∏, = (77+τ) — (Z7+n) га, Π-T...y..∙ 7v — Z7y доиравий обороти эса, кенг ёйилган формасида олинганида, ∏~T ∖ββ ... У... (Т+т) — (П+п) орцали кўрсатилади.


44
ВИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
цат шуки, у ишлаб чиқариш процессида иш кучини эксплуатация қилиш йўли билан (маҳсулотнинг маълум улуши сифатида қўшим- ча маҳсулотда ифодалаигап) қўшимча қиймат ҳосил цилди. Товар- лар массаси фақат ишлаб чиқариш процессининг маҳсулоти бўлга- ни учунгина товар капиталдир, кўпайгап капитал қийматпинг ҳо- милидир. Авансланган капитал қиймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам Т'—П' актиии амалга ошириш орқали реализация қилппади. Авапс- ланган капитал циймат ҳам, цўшимча қиймат ҳам бутун товар* массасинииг айни замонда бир иеча бор сотилишида ёки бир йўла сотилишида реализация қилинади, T'—IT худди апа шупи ифода этади. Лекии ўша бир муомала акти Т'—П' пинг ўзи капитал қий- мат учун ва кўшимча қиймат учуи турличадир, чунки бу акт улар- нипг ҳар бири учуп улар муомаласининг турли босқичшш, муомала соҳасида улар босиб ўтиши керак бўлган метаморфозалар қаторининг ҳар хил бўлимини ифодалайди. Қўшимча қиймат, т, фақат ишлаб чиқариш процессида вужудга келган. Демак, у товар бозорига би- ринчи марта чиқади ва чиққанда ҳам айнаи товар формасида чиқа- ди; бу — шу цўшимча қиймат муомаласининг бирипчи формасидир ва шу сабабли т — п акти унинг муомаласининг бирипчи актидир, ёки унинг бириичи метаморфозасидирки, бу метаморфозаии, демак, муомаланипг ^арама-қарши акти воситаси билаи, ёки тескари мета- морфоза п — т воситаси билан тўлдирмоқ керак бўлади5).
Капитал қиймат Т иинг ўша муомала актп Т'—П' пипг ўзида қиладиган муомаласи бошқа масаладир, бу муомала акти капитал қиймат Т учун муомала акти Т—II бўлиб, буидаги Т = У га, даст- лаб аванслангап 77 га баравардир. Капитал қиймат ўз муомаласи- нинг бириичи актиии 77 сифатида, пул капитал сифатида очди ва Т—77 акти воситаси билап япа ўша формага қайтади; демак, капи- тал қиймат муомаланинг хар икки қарама-қарши фазасидан: 1) п-т ва 2) Т—П дап ўтиб, яна шупдай формага кирдики, бу формада ўша доиравий оборот процессипи қайтадаи бошлай олади. Қўшимча циймат учуп товар формасипинг нул формасига биринчи айлаииши бўлган нарса капитал қиймаг учуп ушшг дастлабки пул формасига қайтиши, ёки яиа шу формага айлапишидпр.
Пул капитал Π-T∖μβ воситаси билап баравар қийматга эга бўлган товарлар суммаси И ва Ив га айлантирилгап эди. Бу товар- лар энди товар бўлиб, сотиладигап буюмлар бўлиб амал қилмайди. Бундан буёп уларнинг қиймати, капиталистнинг упумлп капитали У нинг киймати сифатида, ўша товарларни сотиб олгаи кишииинг, ҳалнги кагшталистнинг цўлида бўлади. У фупкциясида, унумли ис- теъмол вақтида, эса улар натурал формаси жиҳатидап ишлаб чиқа- риш воситаларидан фарқ қилувчи япги хил товарга, ипга айланадп ва бу ипда уларнинг қиймати сақланибгина қолмай, балки кўпайиб, 5) Биз капитал қийматни ва қўшимча қийматни ҳар қандай усул билан ажрат- ганимизда ҳам, бу ўз кучида қолаверади. 10 000 фунт ипда 1 560 фунт ип = 78 фунт стерлинг қўшимча қиймат бор, лекин 1 фунт ипда = 1 шиллингда, ўз навЗатида, 2,496 унция = 1,872 пенс қўшимча қиймат бор.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТВГ
45
422 φy∏τ стерлингдан 500 фупт стерлингга етади. Бирипчи босқич ∩-T да бозордап олингап товарлар ана шу реал метаморфоза ор- қали ҳам патурал формаси, ҳам қиймати жиҳатидап ўша товар- лардаи фарқ қиладиган ва эпди товар бўлиб амал қилиши лозим "бўлгап, пулга айлантирилиши ва сотилиши лозим бўлгаи товарлар бплаи алмаштирилади. Шунипг учуи ҳам ишлаб чиқариш процес- сп фақат капитал қиймат муомаласи процессидагп узилишвигина кўрсатади; бу муомала процессида эса ҳозирга қадар биринчи фаза /7 — Т ўтилгаи эди, холос. Т патурал формаси жиҳатидан ва қий- матп жиҳатидан ўзгаргапидап сўнг капитал циймат иккинчи ва охирги фаза Т — Z7 ни ўтади. Лекин агар капитал қиймат ўзи ай- рим текшириладиган бўлса, ишлаб чиқариш процессида бу капи- тал қийматиииг фақат истеъмол формасигина ўзгарган бўладп. Ка- питал қиймат 422 фунт стерлинг циймат тарзида II да ва Ив да мавжуд эди, энди эса у 422 фунт стерлинг қиймат тарзида 8 440' фунт ипда мавжуддир. Демак, агар биз ўз қўшимча 1\ийматидая айрим ҳолда олингаи капитал қиймат муомала процессининг фақат икки фазасини текширсак, у вақтда маълум бўладики, капитал қпймат 1) П—Т фазасидаи ва 2) Т—П фазасидаи ўтади, бу ерда иккиичи Т ўзгарган истеъмол формасига эга бўлса-да, лекин би- рипчи Т қаича цийматга эга бўлса, у ҳам шунча цийматга эгадир; шупдай цилиб, капитал қиймат П—Т—П дан, яъии шупдай муо- мала формасидап ўтадики, бу форманииг товарни царама-қэрши томонга икки марта ўтказиш йўли билан, қийматни пулдаи товар- га ва товардан пулга айлаитириш йўли билан, пул формасида авапслаигап қийматпинг яна пул формасига қайтишпга, упипг қай- тадап пулга айлапишига сабаб бўлиши муқаррардпр.
Пул тариқасида аванслангап капитал қиймат учуп иккиичи, охирги метаморфоза бўлгап, пул формасига қайтиш бўлган муома- ла акти Т'—П' ўша товар капитал ўз ичига олган ва шу товар* капнталпи пул формасига айлантириш орқали реализация цилипади- гап цўшимча қиймат учун биринчи метаморфоза бўлиб, товар фор- масидан пул формасига айлаитириш, Т—II, муомалапииг бириачи фазаси бўлиб хизмат цилади.


46
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
айланади. Ана шу П+п (422 фунт стерлинг + 78 фунт стерлинг = 500 фунт стерлингга) формасида реализация қилинган товар ка- питал энди капиталист қўлида бўлади. Капитал цпймат ва қўшим- ча циймат энди пул тариқасида, демак, ялпи эквпвалент формада мавжуддир.
Шундай цилиб, капитал циймат процессга қандай формада кир- ган бўлса, процесснинг охирида ҳам яна шу формада бўлади ва, демак, яна пул капитал сифатида процессни оча олади ва бажара олади. Процесснинг бошланиш формаси ва охирги формаси пул ка- питал (П) формасидап иборат бўлганлиги учун ҳам, шуформадаги доиравий оборот процессини биз цул капиталнинг доиравий обороти деб атаганмиз. Процесснинг охирида шу авансланган цийматнинг формасп эмас, балки унипг фацат мивдори ўзгаргап бўлиб чи- ^ади.
П+п муайян миқдордаги пул суммасидан бошқа бир нарса эмас, биз келтирган мисолда эса 500 фунт стерлингдир. Лекин капи- тал доиравий оборотининг натижаси, реализация қилинган товар «капитал сифатида, бу сумма пул капитал қийматни ва қўшимча цийматни ўз ичига олади, лекин бу капитал қиймат билап қўшим- ча қиймат, бир-бирлари билан, ипдагидек, чирмашиб кетгап эмас; энди улар бир-бирлари билан ёнма-ён турибдилар. Уларнинг реали- зация қилиниши уларнинг ҳар бирига мустақил пул формасини берди. Бу сумманинг 211∕250 улуши капитал цийматдир, 422 фунт стерлингдир, 39∕250 улуши эса 78 фунт стерлингдан иборат ^ўшимча ^ийматдир. Товар капиталнипг реализация цилиниши иатижасида юз берган бу тацсимот ўз мазмунига кўра формал тақсимотгина эмас, ҳозир биз шу ҳақда гаплашамиз; п нинг П га батамом, кис- ман қўшилишига ёки бутуилай қўшилмаслигига, демак, уиинг авансланган капитал қийматнинг таркибий қисми сифатида амал цилишни давом эттираётганлиги ёки давом эттирмаётгаплигига tςapa6, бу тацсимот капиталнинг такрор ишлаб чиқарилиши про- цессида муҳим аҳамият касб этади. п ва П муомаласи ҳам батамом турлича бўлиши мумкин.
П' да капитал яна ўзинипг дастлабки формаси П га, ўз пул фор- масига цайтди; лекин шундай бир формада қайтдики, бу формада у капитал сифатида реализация қилинди.
Бунда, биринчидан, миқцор жиҳатидан фарқ бор. Аввал ∏, ⅛12 фунт стерлииг бор эди; энди IT\ 500 фунт стерлииг ҳосил бўлди ва бу фарқ П... П' да, доиравий оборотпинг миқдор жиҳатидан турли- ча бўлган чекка ҳадларида ифодаланган, бу доиравий оборот жара- ёнининг ўзп эса уч иуқта билан кўрсатилгап. П' эса II дан катта, Z7,—П = М га, қўшимча ^пйматга баравар.— Лекин, шу II...П' доиравий оборотининг натижаси сифатида эиди 1Г гина мавжуд- дир; бу — доиравий оборотнинг шундай маҳсулидирки, бунда унинг ўзини вужудга келтирган процесс сўнгандир. Энди П', уни вужудга келтирган ҳаракатдан цатъи назар, мустақил ҳолда мавжуддир. Ҳаракат ўтиб кетиб, унинг ўрнида П' турибди.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
47
Декин П+п, 500 фунт стерлинг, 422 фунт стерлипг авапслан- ган капитал плюс унинг ўсими 78 фуит стерлингдан иборат бўлган jj' гарчи бу ерда сифат нисбати айни бир сумма қисмларининг нпсбати сифатида, демак, миқдор нисбати сифатида мавжуд бўлса- да, шу билан бирга сифат нисбатидир. 77, авансланган ва энди яна ўзипипг аввалги формасида бўлган (422 фунт стерлинг) капитал,. энди реализация цилинган капитал сифатида мавжуддир. У сақла- нибгина қолмади, балки капитал сифатида реализация ҳам қилин- ди, чунки у п (78 фунт стерлинг) дан айнан капитал сифатида фарқ қилади ва п га ўз цўшоғи, ўз самараси, ўзи вужудга келтир- Гап ўсим сифатида муносабатда бўлади. У қиймат яратган қиймат тарзида реализация цилингани учун капитал сифатида реализация қилинди. П' капиталистик мупосабат сифатида мавжуд бўлади; П энди фақат пулгина эмас,— у тўғридан-тўғри пул капитал сифати- да майдонга чиқмоқда, ўз-ўзидан кўпайгап циймат сифатида, де- мак ўз-ўзидаи кўпайиш хусусияти, ўзи эга бўлгаи цийматдаи ортиқ қиймат яратиш хусусияти бўлган қиймат сифатида пфодалан- моқда. П ўзининг IT нинг иккинчи цисмига, П дан келиб чиққан қисмига, П орқасида вужудга келган цисмига муносабати туфайлиг ўзи асос бўлган натижа ҳолидаги ана шу қисмига муносабати τy-∙∙ файли капитал бўлиб қолди. Шундай цилиб, П' ўз ичида диффе- ренциациялашган ва фуикционал жиҳатдан (тушунчада) бир-бири- дан фарқ цилувчи қисмларни ўз ичига олган циймат суммасидир, капиталистик мупосабатпи ифодаловчи циймат суммаспдир.
Лекип бу муносабат фақат иатижа тариқасида ифодалапган, бунда шу муносабатпи вужудга келтирувчи процесс воситачилигғғ назарда тутилмаган.


48
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
мутлақо бир хилдир, демак, тушунчада бир-биридап фарқ қилмай- ди. Ҳар цандай 10 фуит стерлипг,— 100 фунт стерлипгдап иборат .авансланган асосий сумманинг 1∕ιo қисмими ёки шу суммадаи ор- тиқча бўлгап 10 фунт стерлингми, бундан цатъи назар,— 110 фунт стерлингдан иборат умумий сумманинг ҳамиша 1∕ιι қисмипи таш- (Кил қилади. Шунинг учун асосий сумма билап ўсим суммаси, ка- питал билаи қўшимча суммапи бутун сумманинг касри тариқасида лфодалаш мумкин; бизнинг мисолпмизда 10/ц асосий суммапи, ёки жалиталии, 1∕n эса цўшимча суммаии ташкил қилади.Шу сабаб- ли ҳам реализация қилингап капиталнинг бу ерда ўз процесси охирида оладиган пул ифодаси капиталистик муиосабатиинг ирра- циоиал ифодасидир.
Бу, аслида, Т' (≈T + τ) га ҳам тааллуқли. Лекип орада фарқ ҳам бор, фарқ шундаи ибораткп, айни бир хил товар массаси қий- матининг фақат пропорциоиал кисмларипи кўрсатувчи Т билап т ни ўз ичига олгап Т' да унинг У даи келиб чиққапипи кўрсатувчи белги бор. Т' эса У пинг бевосита маҳсулидир, ваҳоланки бевосита муомаладаи келиб чиққан форма бўлган Z7z да упипг У га бевоспта мулосабати йўқолади.
П' пул капитал сифатида япа актив амал қила бошласа, демак у, аксинча, ўз қиймати жиҳатидан ошгап сапоат капиталининг пул ифодаси сифатида цайд қилипмаса, II ... 77z ҳаракатинииг натижа- сини ифода этувчи П' да мавжуд бўлган асосий сумма билаи ўспм суммаси ўртасидаги иррациопал фарқ дарҳол йўқоладп. Пул капи- таллпнг доиравий обороти (гарчп ∕7z энди II бўлиб амал қилаётгаи бўлса ҳам) асло 27z дап эмас, балки фақат П дан бошлапа олади, яъни у асло капиталистик муносабат ифодасидан эмас, балки капи- тал қийматнииг аваисланишипи ифода этувчи формадапгипа бош- лана олади. 500 фунт стерлииг яна ўз-ўзини ўстириш учуи капитал тариқасида цайтадан авансланиши ҳамоно бу пул бошлапғич иуқта бўлади, ваҳолаики илгари охирги иуқта эди. 422 фупт стерлипглик капитал ўрнига эиди 500 фуит стерлипглик капитал — илгаридаги- дан кўпрот^ пул, кўпроқ капитал қиймат — авансланди, лекип икки таркибий қисм ўртасидаги писбат тушиб қолди; 422 фунт стерлинг- дан иборат сумма ўрнига 500 фунт стерлингдаи иборат сумма ҳам даставвал капитал сйфатида амал қила олар эди.
Капитални П' тарзида ифода қилиш пул капиталиипг актив. .фуикцияси эмас; уиипг ўзишшг 77z формасида майдопга чиқиши, .аксиича, Т' нипг функциясидпр. Оддий товар муомаласи: 1) —П;


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
49
1∏∏M1ιa циймат муомаласи ўртасида бўлинар экап ва, демак, модо- мпки λaP икки цисм фақат миқдор жиҳатидангипа эмас, балкк сифат жиҳатидаи ҳам турлп функцияларпи — П бошқа фупкциялар- ди, п бошқа фупкцияларни — бажарар экап, тўғри, бу ҳоллард» функционал аҳамият ҳам касб этади. Лекин ўзи айрим олиб тек- ширилаётгаи П... П' формаси капиталистнипг истеъмолини ўз ичи- га олмайди, балки фақат цийматнинг ўз-ўзидап кўпая боришини ва жамғарилишни ўз ичига олади, чунки жамғарилиш аввало қайта- қайта авапслапаётган пул капиталнипг вақт-вақти билан кўпая бо- ришида ўз ифодасипи топади.
Π'=Π-∖-n капиталнинг иррациопал формаси бўлса ҳам, у, πrjr билан бирга, фақат реализация цилинган формадаги, пул яратгап пул шаклидаги, пул капиталдир. Аммо бу ерда пул капиталнинг биринчи босқич Π-T∖jjβ даги функциясининг фарқиии кўра би- лпш керак. П мана шу биринчи босқичда пул тарицаспда муомала цплади. П нипг пул капитал сифатида иш кўришига сабаб фақат шуки, у фақат пул ҳолатидагина пул функциясипи бажара олади, товар сифатида П га қарама-қарши турган У элементларига, И га ва lie га айлаиа олади. Мана шу муомала актида II фацат пул тари- қасида амал қйлади; лекип бу акт капитал қийматпинг ҳаракати про- цессида бириичи босқич бўлгаплиги учуп, сотиб олппаётгаи II ва Ив даи иборат товарлар ўзига хос истеъмол формасига эга бўлганлиги туфайли, у айни замоида пул капиталпинг функциясидир. П даяг капитал қийматдан ва п дан, шу капитал қиймат пшлаб чиқарган цўшимча қийматдан иборат бўлган IT, аксинча, кўпайган капитал қийматни,— капитал доиравий оборотининг бутуи процессипинг мацсад ва натижаларини, функциясини ифода этади. 1Г бу пати- жани пул формасида, реализация қилиигап пул капитал тариқаси- да ифода этар экап, бу — П' нинг капиталнипг пул формасида бўл- га-нлигидаи, пул капитал эканлигидан келиб чицмайди, балкиг аксипча, упипг пул капитал экаилигидап, пул формасидаги капнтал- лигидап, капитал процесспи маиа шу формада очгаплигидап, пул формасида аваислаиганлигидан келиб чиқади. Қайтадап пул фор- масига айлапиш, юқорида кўрганимиздек, пул каппталнипг функ- цпяси эмас, балки товар капитал Т' нииг фупкциясидир. II' билаи П ўртасидаги фарвда келганда эса, бу фарқ (дг) фақат т иипг пул формасидаи, Т нипг ўсимидан иборатдир; T' = T + τ бўлганлиги учупгииа ∏'≈∏+n бўлади. Демак, капитал қиймат билап унипг ўзи вужудга келтиргаи қўшимча қиймат ўртасидаги бу фарқ ва иис- бат ana шу ҳар икки қиймат ∏'τ^ ягопа пул суммас-ига, айлапмас- дан илгари мавжуд эди ва Т' да ифодалапгаи эди; бу ягопа пул сум- масида эса қийматнинг ҳар икки қисмп мустақил суратда бир-бири- 1'a 1\арама-қарши туради ва шупииг учун улардап бир-биридап фарқ 1\илувчи мустақил функцияларда ҳам фойдалапиш мумкип бўлади.


50
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
матпинг турли формалари, товар формаси ва пул формасидир, уларнинг ҳар иккаласига хос умумий хусусият шуки, улар — кў- пайган капитал цийматдир. Ҳар иккаласи ҳам аслида ҳаракатда бўлган капиталдир, чунки бу ерда капитал қийматнинг ўзи капи- тал қийматдан фарқ цилувчи ва шу капитал циймат туфайли ҳосил бўлувчи самара сифатидаги цўшимча қиймат билан бирга мавжуд- дир, гарчи бу нисбат айни бир пул суммаси ёки айни бир товар цийматнинг икки цисмининг нисбати тариқасида фақат ана шун- дай иррационал формада ифодаланса ҳам, бу ерда капитал қиймат цўшимча циймат билан бирга мавжуддир. Лекин капиталнинг қў- шимча цийматга бўлган нисбати ва унинг ўзи вужудга келтирган қушимча цийматдан фарци сифатида, демак, кўпайган цийматнинг ифодаси сифатида, ∕7z ва Т' айни бир нарсадир ва улар турли фор- мада бўлсалар-да, айни бир нарсани ифода этадилар; улар бир- бкрларидан пул капитал ва товар капитал сифатида эмас, балки пул ва товар сифатида фарқ циладилар. Улар кўпайгап қиймат, яъни капитал тарицасида ҳаракатда бўлган капитал бўлганликлари учун унумлп капитал функциясининг — капитал қийматнипг қиймат ҳо- сил цилишига имкон берадиган бирдан-бир функциянинг патижа- синигина ифода этадилар. Уларга хос умумий хусусият шуки, буларнинг ҳар иккаласи ҳам — пул капитал ва товар капитал — ка- питалнинг мавжуд бўлиш усулларидир. Улардан бири — пул фор- масидаги капитал, иккинчиси — товар формасидаги капиталдир. Шунипг учун уларпи бир-биридан ажратадиган ўзига хос функ- цияларнииг φapι∖π пул функцияси билан товар функцияси ўртаси- даги фарқлардан бошқа бирор нарса бўлиши мумкип эмас. Капита- листик ишлаб чиқариш процессининг бевосита маҳсули бўлган то- вар капитал ўзининг ишлаб чиқариш процессидан келиб чиққанини кўрсатувчи аломатларни сақлаб цолади ва шу туфайли у ўз форма- си жиҳатидан хийли рационалдир, пул капиталчалик иррационал эмасднрки, товарнинг ҳар қандай махсус истеъмол формаси уму- ман пулда йўқ бўлиб кетишидек, пул капиталда ҳам ишлаб чиқа- риш процессининг ҳар цандай изи ўчиб кетади. Шунинг учун капиталнинг пул формасининг ана шу ўзига хос хусусияти фақат П' нииг ўзи товар капитал сифатида амал цилган ва П' ишлаб чиқа- риш процесси маҳсулотининг бошқа шаклга кирган формаси эмас, балки шу ишлаб чиқариш процессининг бевосита маҳсули бўлган жойдагина, демак,— пул материалипинг ўзи ишлаб чиқарилганда- гина йўқолади. Масалан, олтин қазиб чиқармоқ учун формула Mana бундай бўлар эди: ∏-T∖^β ... У ... П' (∏+ri), бунда П' то- вар маҳсулот сифатида гавдаланади, чунки У олтин қазиб чиқа- риш элементларига биринчи П да, пул капиталда, авансланганидан кўп олтин ҳосил цилади. Демак, бу ерда ZZ... IT (∏+n) ифодаси- нинг иррационаллиги йўқолади, бу ифодада пул суммасииивг бир зқисми ўша пул суммасининг иккинчи қисмини туққан онадар.


[51:
r. •»
K. Mapκc «Капиталаи II томининг цўлёзмасидав олинган бпр саҳифа факсимилеси


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛПИПГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
53
IV. 	БУТУИ ДОИРАВИЙ ОБОРОТ
Биз кўрдпкки, муомала процесси унинг бирипчи фазаси тамом бўлгач, ишлаб чицариш У томонидаи узиб қў-
йилади, бу ишлаб чиқаришда эса бозорда сотиб олингаи товарлар И ва Цв унумли капиталиииг буюм ва циймат таркибий қисмлари тариқа- <шда истеъмол қилинади; бу истеъмол натижасида ҳосил бўлган маҳсулот — ўз патурал формаси ва қиймати жиҳатидан ўзгарган япги товар Т' дир. Узилиб цолгап муомала процесси, П—Т, эса 7—II билан тўлдирилиши керак. Лекип муомаланииг ана шу ик- кинчи ва охирги фазасининг ҳомили бўлиб Т', ўз натурал формаси ва қиймати жиҳатидап биринчи Т дан фарқ қиладигаи товар пай- до бўлади. Демак, муомала қатори маиа бу шаклда ифодаланади: 1) Π-T∖∖ 2) Tf2-IΓ, бупда биринчи товар Т\ нинг иккинчи фаза- сида унинг ўрнини ортиқ қийматга эга бўлган ва ўз истеъмол фор- маси жиҳатдап ўзгача бўлган бошқа товар Т\ эгаллайди; бу ўзга- риш У иинг фупкцияси сабаб бўладиган узилиш вақтида, яъни Т элементларидаи, унумли капитал У нинг мавжуд бўлиш формала- ридан Т' ишлаб чиқарилаётган вақтда юз беради. Аксинча, капи- тал кўрииишинииг бизга маълум бўлган биринчи формаси («Капи- тал», I, китоб, IV боб, 1), П—Т—П' формаси (у иккига: 1) П—Т\ га; 2) Т\—П' га бўлинади) айни бир товарни икки марта кўрсата- ди. Биз унда айпи бир товарни икки марта кўрамиз,— биринчи фазада пулнинг товарга айланганини ва иккинчи фазада шу товар- нииг цайтадаи кўпроқ миқдор пулга айланганини кўрамиз. Ана шу муҳим фарққа царамай, ҳар икки муомалага хос умумий хусусият шундан иборатки, улариипг биринчи фазасида пул товарга айлана- ди, иккиичи фазасида эса товар пулга айлапади, демак, биринчи фазада сарфлангаи пул иккиичи фазада қайтиб келади. Бу икки муомалага хос умумий хусусият шундаки, бир томоидаи, пул ўзи- нипг дастлаб чиққан нуқтасига цайтиб келади, иккиичи томоидан эса, пул авапслапгаи миқдордан кўпроц бўлиб қайтиб келади. Чун- ки П —Т... Т'—П' пи ҳам умумий формула бўлган П—Т—П' ўз ичига олади.
Сўнгра, бу ерда шу нарса маълум бўладики, муомалага таал- луцли бўлган ҳар икки метаморфозада, П—Т ва Т'—П' да, тенг баравар бўлгап, айни замонда мавжуд бўладиган қийматлар ҳар сафар бир-бирларига қарама-қарши турадилар ва бир-бирларининг ўринларинп босадилар. Қиймат миқдори фақат У метаморфозасида, пшлаб чиқаршп процессида, ўзгаради ва, шундай цилиб, бу ишлаб чиқариш процесси,— муомала доирасида юз берувчи фақат расмий метаморфозалариинг аксича,— капиталнинг реал метаморфозасидир.


54
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ўзгаришлар, кетма-кет келадиган метаморфозалар босқичидаи ўтади; бу метаморфозалар цанча бўлса, бутун процесс фазалари ёки бос- цичлари қатори ҳам шунча бўлади. Бу фазалардаи иккитаси муомала соҳасига, бири — ишлаб чиқариш соҳасига тааллуқлидир. Капитал циймат шу фазаларнинг ҳар бирида алоҳида бир формада бўлади, бу формага эса алоҳида, махсус функция тўғри келади. Аванслаигап циймат бу ҳаракатда сақланибгина цолмай, балки кў- паяди, ошади ҳам. Ниҳоят, авансланган қиймат бутун процесснинг бошида цаядай формада бўлгап бўлса, процесснинг охирги босқичи- да яна ўша формага цайтади. Шуидай қилиб, бутун ҳолича олии- ганда бу процесс доиравий оборот процессидир.
Капитал циймат ўз муомаласи босқичларида кирадиган икки форма — пул капитал ва товар капитал формаларидир; капитал цийматнинг ишлаб чиқариш босқичига тааллуқли формаси — унум- ли капитал формасидир. Ўзинииг тўла доиравий обороти давомида ана шу формаларга кирадиган ва яна чиқадиган ҳамда шу форма- ларнинг ҳар бирида шу формага мувофиқ функцияни бажарадиган капитал — саноат капиталидир; саноат деган сўз бу ерда капита- листик тарзда юритилувчи ҳар цандай ишлаб чиқариш тармоғини ўз ичига оладиган бир маънода ишлатилмовда.
Демак, пул капитал, товар капитал, унумли капитал бу ерда мустацил капитал турларини, функциялари соҳибкорликнинг худ- ди шундай мустақил ва бошқа-бошқа соҳаларини юргизишдан ибо- рат бўлгаи турларини билдираётгапи йўқ, асло бундай эмас. Улар бу ерда ана шу формаларнинг ҳар уччаласига бирин-кетии кириб чиқадиган саноат капиталининг айрим функционал формалариии кўрсатади, холос.
Капитал доиравий оборотинипг турли фазалари биридап-бирига тўхталмай ўтиб турган тақдирдагина унинг доиравий обороти нор- мал давом этади. Агар капитал биринчи фаза П—Т да тўхталиб цолса, пул капитал хазина тариқасида қотиб цолади; агар капитал ишлаб чиқариш фазасида тўхталиб қолса, бир томонда ишлаб чи- қариш воситалари фаолиятдан тўхталиб, ётиб қолади, иккинчи то- монда эса айни пайтда иш кучи ишга солинмаган ҳолда қолиб кета- ди; агар капитал охирги фаза Т'—П' тўхталиб цолса, унда сотил- май қолган товарлар тўплана бориб, муомала йўлини тўсиб қўяди.
Иккинчи томондан, аслида, доиравий оборотнинг айрим фазала- рида капиталнинг муайян муддатга тўхталиб қолишига доиравий оборотнинг ўзи сабаб бўлади. Саноат капитали ўз фазаларининг ҳар бирида пул капитал, унумли капитал, товар капитал сифатида му- айян бир форма билан боғливдир. Саноат капитали айии вақтда цандай формада бўлса, шу формага мувофиқ функцияни бажариб бўлганидан кейингина бошқа формага кирадики, бу форма унга ўзгаришнинг янги фазасига кириш имконини беради. Буни яққол кўрсатмоқ учун биз ўз мисолимизда шундай деб фараз қилдикки, ишлаб чиқариш босқичида вужудга келтирилган товар массаси- нинг капитал қиймати дастлаб пул тарзида авансланган қиймат-


[55
«Капитал» II томининг ф. Энгельс таҳрир қилган ва кўчирган кўлёзмасидан олинган бир саҳифа факсимилеси


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
57
нинг бутун суммасига баравар; бопгқача қилиб айтганда, пул тар- зида авансланган бутун капитал қиймат бир босқичдан иккинчи босцичга, келгуси босқичга бирданига ўтади. Лекин биз доимий ка- питалнинг бир қисмининг, айнан меҳнат воситаларининг (масалан, машиналарнинг), кўп ёки оз миқдорда такрорланувчи айни бир хил ишлаб чиқариш процессларида цайта-қайта хизмат цилишини ва шу сабабли ўз қийматларини маҳсулотга бўлиб-бўлиб ўтказа боришини кўрган эдик («Капитал», I китоб, VI боб). Бу ҳол капи- тал доиравий обороти процессини цанчалик модификация қилиши- пи кейинроқ кўрамиз Биз бу ерда цуйидаги мисол билан чега- раланамиз: бизпинг мисолимизда унумлй капиталнинг 422 фунт стерлингга баравар қиймати фабрика бинолари, машипалар ва ҳока- золар эскиришининг фақат ўртача миқдорини ўз ичига олади, демак, 10 600 фунт пахтани 10 000 фунт ипга айлантирилаётгаи вақтда улар ана шу ипга, яъни 60 соат давом этган бир ҳафталик йигирув процессида ҳосил бўлган маҳсулотга, ўз қийматларипинг қаича қисмини ўтказган бўлса, фақат шунча цисминигина ўз ичига ола- ди. Шу сабабли 372 фунт стерлингдан иборат авансланган доимий капитал ишлаб чиқариш воситаларига айланиб, меҳиат воситала- ри, бинолар, машиналар ва ҳоказолар шаклида шундай намоёп бў- ладики, ҳар ҳафта ҳақ тўлаб туриб бозордан фақат ижарага олин- гандек бўлиб кўринади. Бироқ бу ҳол ишнинг моҳиятини сира ҳам ўзгартирмайди. Бир ҳафта ичида ишлаб чиқарилган 10 000 фунт ппни маълум бир неча йилни ташкил этадиган ҳафталар сонига кўпайтирсак,— шу вақт ичида сотиб олинган ва истеъмол цилин- гаи меҳнат воситаларининг бутун қиймати ипга кўчади қолади. Бунда шу нарса равшанки, авансланган пул капитал аввал ана шу меҳнат воситаларига айлантирилиши керак, демак, аввал биринчи босцич П—Т дан чиқиши керак, фақат шундан кейингина у унум- ли капитал У тариқасида амал цила олади. Биз келтирган мисол- дан яна шу ҳам равшанки, ишлаб чиқариш процесси вацтида ипга спнгиб кетган 422 фунт стерлингдан иборат капитал қиймат сумма- си 10 000 фунт ип тайёр бўлмагунча ана шу ип қийматининг тар- кибий қисми сифатида муомала фазаси Т'—П' га кира олмайди. Ип йигириб бўлинмаган экан, уни сотиб бўлмайди.
Умумий формулада У маҳсулотига унумли капитал элементла- ридан фарқ цилувчи моддий нарса деб, ишлаб чиқариш процесси- дан айрим яшаш цобилиятига, ишлаб чиқариш элементларипииг ис- теъмол формасидан фарқ қилувчи истеъмол формасига эга бўлган буюм деб царалади. Ишлаб чиқариш процессининг натижаси нарса тариқасида юзага чиқадиган барча ҳолларда,— ҳатто маҳсулотнинг бир қисми такрорланадиган ишлаб чиқаришга элемент бўлиб кир- гапда ҳам,— У маҳсулотига ана шундай деб қаралади. Масалан, дон уруғлиги дон етказиш учун хизмат цилади, лекин маҳсулот фа- Қат дондангина иборат, демак у, худди шу тариқада ишлатилган бошқа элементлардан — иш кучи, иш цуроллари ва ўғит каби эле- ментлардан бошқача формада бўлади. Лекин шундай мустақил са-
5—710


58
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ноат тармоқлари ҳам борки, бу тармоқларда ишлаб чицариш про- цесси етказиб берган маҳсулот буюмдан иборат янги маҳсулот, товар бўлмайди. Иқтисодий жиҳатдан олганда бу тармоқлардан муҳими фақат ташиш ва алоқа ишларини амалга оширадиган саноат- дир,— бу саноат аслида товар ва одам ташувчи транспорт саноати- ми, ёхуд шунчаки хабар, хат, телеграмма ва ҳоказоларни етказиб бериш бўладими, бунинг аҳамияти йўқ.
А. Чупров 6) бу ҳақда мана бундай дейди:
«Фабрикант аввал буюмлар ишлаб чиқартириб, кейин истеъмолчилар қи- дира олади»;
(фабрпкантнинг ишлаб чиқариш процессидан тайёр ҳолда чи- қаргаи маҳсулоти уидан ажралгап товар сифатида муомала соҳаси- га кирадп);
«ишлаб чиқариш билан истеъмол, шундай қилиб, макон ва замон жиҳа- тидан ажралгап икки актдир; янги маҳсулотлар яратмайдиган, лекин фақат одам ва иарсаларни бошқа жойга элтиб қўядиган ташувчи саноатда эса ана шу пкки акт бир бўлиб қўшилиб кетади; темир йўлнинг хпзмати» (ташиб бериш) «шу хизмат адо этилаётган пайтнинг ўзида истеъмол қилинади. Шу туфайли темир йўллар ўз хизматларинипг сотилишиии қидириши мумкин бўлган ранон шу темир йўлнинг ҳар икки томонида кўп деганда 50 верста {53 км} га ёйилади».
Ташилаётган нарсанинг одам ёки товар бўлишидан қатъи назар, ташишнинг натижаси — буюмлар турган жойнинг ўзгаришидир, ма- салан, Англияда ишлаб чиқарилган ип энди Апглияда эмас, балки Ҳиндистонда бўлади.
Лекин транспорт саноати сотадигаи нарса ташиб беришиинг ўзидир. Бу саноат келтирадиган фойдали самара ташиш процесси билап, яъни транспорт саноатининг ишлаб чиқариш процесси би- лаи чамбарчас боғлиқдир. Одамлар ва товарлар муайян транспорт воситасида йўл юрадилар ва унинг аиа шу ҳаракати, унинг бир жойдан иккинчи жойга ўтиши транспорт воситаси вужудга келти- радиган ишлаб чиқариш процессидир. Фойдали самарадан фақат ишлаб чиқариш процесси вақтидагииа фойдаланпш мумкин; бу са- мара ана шу процессдан фарқ қилувчи истеъмол буюми сифатида мавжуд бўлмайди, чунки бу истеъмол буюми ишлаб чиқарилгани- дан кейингина савдо буюми ҳолида амал қилади, товар бўлиб муо- мала қилади. Бу фойдали самаранииг алмашув қиймати эса, бош- қа ҳар қандай товарнинг алмашув қийматидек, унга сарфланган ишлаб чиқариш элементлари (иш кучи ва ишлаб чиқариш восита- лари)нинг қиймати плюс транспорт саноатида ишлайдигаи ишчи- ларнинг қўшимча меҳнати ҳосил циладиган қўшпмча қиймат би- лаи белгилаиади. Транспорт саноатининг бу фойдали самарасини итеъмол қилишга келганда эса, бу жиҳатдан ҳам ана шу самара бошқа товарлардан мутлақо фарқ қилмайди. Агар фойдали самара шахсий истеъмол учуп хизмат қилса, истеъмол қилинганидан кейип унинг қиймати йў!^олади; у унумли суратда истеъмол қилинаёт-
6) А. Чупров. «Темир йўл хўжалиги». Москва, 1875 йил, 69—70-бетлар.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
59
ган бўлса, яъни бу самаранинг ўзи ташилаётган товарнинг ишлаб чиқариш босқичи бўлса, у вақтда унинг қиймати устама циймат си- фатида товарнинг ўзига ўтади. Демак, траиспорт саноати учун фор- мула мана бундай бўлади: П—Т <∏β ... У — П', чунки бу ерда
ишлаб чиқариш процессидан ажратилиши мумкин бўлган маҳсу- лот учун эмас, балки ана шу ишлаб чиқариш процессининг ўзи учун хак тўланади ва унинг ўзи истеъмол қилииади. Демак, асл металлар ишлаб чиқариш учун форма қандай бўлса, бу ерда ҳам биз деярли худди ана шундай формани кўриб турибмиз, орадаги фарқ фақат шундан иборатки, бу ерда IT ишлаб чиқариш процесси вақтида ҳо- спл қилинган ва ундан суриб чиқарилган олтин ёки кумушнинг патурал формаси эмас, балки аиа шу процесс вақтида вужудга кел- гап фойдали самаранинг бошқа шаклга кирган формасидир.
Саноат капитали капиталнинг мавжуд бўлишининг шундай бир ягона усулидирки, бунда капиталнинг функцияси фақат қўшимча кийматни, бинобарин, цўшимча маҳсулотни ўзлаштиришдангина эмас, балки айни вақтда уларни вужудга келтиришдап ҳам иборат- дир. Шунинг учун ишлаб чицаришнинг капиталистик характерига апа шу саноат капитали сабаб бўлади; саиоат капиталининг мав- жуд бўлиши капиталистлар билан ёлланма ишчилар ўртасидаги синфий қарама-қаршиликни ўз ичига олади. Ижтимоий ишлаб чи- царишни саноат капитали эгаллаб олиши билан техникада ва меҳ- пат процессининг ижтимоий уюштирилишида ва, шу билан бирга, жамиятнинг иқтисодий-тарихий типида ҳам тўнтариш юз беради. Капиталнинг ўтиб кетган ёки инқирозга юз тутган ижтимоий иш- лаб чиқариш укладлари ичида саноат капиталига цадар вужудга келган бошқа турлари шу саноат капиталига тобегина эмас ва ўз функциялари механизмида унга мувофиқ суратда ўзгаришлар юз бериб турадигина эмас, балки энди саноат капитали асосидагина олға босадилар, демак, шу асос билан биргаликда яшаб, биргалик- да ўладилар, у турса, турадилар, қуласа, цулайдилар. Пул капитал ва товар капитал, ўз функциялари жиҳатидан саноат капитали би- лан бир цаторда, соҳибкорликнинг айрим тармоқларинииг ҳомили сифатида, майдонга чиқар эканлар, аслида ижтимоий меҳпат тақси- моти натижасида мустацилликка эришган ва муомала соҳасида са- иоат капитали гоҳ кириб, гоҳ чиқиб турадиган турли функционал формалар мавжудлигинииг бир ёқлама тараққий қилган усуллари- дир, холос.


60
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
П—Т ва T'-Π', капитал ҳаракатининг фазалари сифатида, функ- ция жиҳатидан муайян характерга эгадир; П—Т даги Т, ўз нату- рал формаси жиҳатидан, иш кучи ва ишлаб чиқариш воситалари деб белгиланган; T'—IT да капитал қиймат + қўшимча қиймат реа- лизация қилинади. Иккинчидан, У, ишлаб чиқариш процесси, унумли истеъмолни ўз ичига олади. Учинчидан, пулнинг ўз чиқиш нуцтасига қайтиб келиши ∏...∏f ҳаракатини ўз ичида тугалланган доиравий оборотга айлантириб цўяди.
Демак, ҳар бир индивидуал капитал ўз муомаласпнинг П — Т ва Т' — П' дан иборат ҳар икки ярмида бир томондан умумий то- вар муомаласининг агентидир ва бу муомалада у дам пул сифатида, дам товар сифатида амал килади ёки уига чирмашиб кетади; шун- дай цилиб, индивидуал капиталнинг ўзи товар дунёси метаморфо- заларининг умумий қаторида аъзодир. Иккинчи томопдан, ипди- видуал капитал умумий муомала доирасида ўзининг мустақил дои- равий оборотини босиб ўтади, бу доиравий оборотда пшлаб чиқариш соҳаси ўткинчи босқични ташкил цилади ва индивпдуал капитал дастлабки нуқтадан қандай формада чпққан бўлса, бу нуқтага япа ўша формада қайтиб келади. Капитал ишлаб чиқариш процессида ўзининг реал метаморфозасини ҳам ўз ичига оладиган мустақил доиравий обороти доирасида айни вақтда ўз қийматининг миқдори- ни ҳам ўзгартиради. Капитал шунчаки пул тарзидагп ^иймат бўлпб эмас, балки кўпайган, ошган пул тарзидаги қиймат бўлиб қайтади.
Ниҳоят, агар биз П — Т... У... Tr—П' га, кейппчалик текшири- ладиган бошқа формалар билан бир қаторда, капитал доиравий обо- роти процессининг айрим формаси деб қарасак, у вақтда бу форма қуйидагича таърифланади:
1) 	Бу форма пул капиталнинг доиравий оборотидир, чунки са- ноат капитали ўз пул формасида, пул капитал сифатида бутун про- цесснинг дастлабки нуқтасини ва шу процесс яна қайтиб келади- ган нуқгани вужудга келтиради. Формуланпнг ўзи шуни ифода- лайдики, пул бу ерда пул тарицасида сарф қилипмайди, балки фа- қат авансланади ва шунинг учун у капиталнинг фақат пул форма- сидаи, пул капиталдан иборатдир. Сўнгра, бу формула ҳаракатни белгилаб берадиган бирдан-бир мақсад истеъмол циймати эмас, балки алмашув циймати эканлигини ифодалайди. Цийматнинг пул формаси қийматнинг мустақил, сезиларли формаси бўлганлиги учун, айнан ана шунинг учун, дастлабкп нуқтаси ва охирги нуқ- таси ҳақиқатан ҳам пулдан иборат бўлгаи муомала формаси П...П' капиталистик ишлаб чиқаришни тақозо этувчи сабабни, пул то- пишни жуда равшан ифода этадп. Ишлаб чиқарпш процесси пул топиш учун атиги бир восита бўлган зарурий бўғиндир, қутулиб бўлмайдиган бир балодир. Шунинг учун ҳам капиталпстик ишлаб чиқариш усулида иш кўрувчи ҳамма миллатлар вақт-вақти билан спекуляция касалига мубтало бўлиб турадилар ва ана шу касаллик вақтида улар пул топишни ишлаб чиқариш процессининг ёрдами- сиз амалга оширишга интиладилар.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
61
2) Ишлаб чицариш босқичи, У функцияси, мазкур доиравий оборотда П—Т... Т'—П' муомаласининг икки фазаси ўртасида узи- лиш ҳосил цилади ва бу муомала, ўз навбатида, оддий муомала ц — Т — П' учун фақат бир воситадир, Ишлаб чиқариш процесси капиталистик ишлаб чицариш усули шароитида нимадан иборат бўлса, у доиравий оборот процессининг ана шу формасининг ўзида ҳам расман ва айнан худди ана шу тарзда: авансланган қийматни кўпайтирувчи оддий восита тарзида гавдаланади; демак, бойишнинг ўзи бу ерда ишлаб чиқаришдан кўзда тутилган бирдан-бир мақ- саддир.
3) Фазаларнинг бирин-кетин келувчи қатори П — Т фазаси би- лан бошланганлиги учун, муомаланинг иккинчи бўғини T'—IT дир: демак, дастлабки нуцта П дир, келгусида қийматинипг кўпайиши керак бўлган пул капиталдир; охирги нуқта — 77z дир, циймати кў- пайган пул капитал П+п дир, бундаги П эса, ўз новдаси бўлмиш п билаи бир цаторда, реализация қилинган капитал сифатида гавдаланади. Шунга кўра П доиравий обороти қолган икки доира- вий оборотдан, У ва Т' дан фарқ қилади ва фарқ цилганда ҳам ик- ки жиҳатдан фарц қилади. Бир томондан, фарқ шундан иборатки, ҳар икки чекка аъзо ҳам пул формасидадир; пул эса қийматнинг мавжуд бўлишининг мустақил сезиларли формасидир, мустақил формадаги маҳсулот цийматидир, бу формада эса товарлар истеъ- мол цийматининг ҳар цандай изи ўчиб кетган бўлади. Иккинчи то- мондан, У...У формасининг У...У' (У + у) формасига айланиши за- рурий эмас, 77,... Т' формасида эса икки чекка аъзонипг цийматида умуман ҳеч ^андай тафовут кўринмайди.— Демак, ZZ...27z формуласи учун, бир томондан, шу ҳол характерлики, капитал қиймат дастлаб- кп нуқтани, кўпайган капитал қиймат эса охирги нуқтани ташкил цилади, шу сабабли капитал киймат аванслаш бутун операция учуи воситадир, кўпайган капитал циймат — бутун операциядан кўзда ту- тилган мацсаддир; иккинчи томондан, шу ҳол характерлики, бу муно- сабат пул формасида, кийматнпнг мустақил формасида ифодаланган, шупинг учун ҳам пул капитал пул туғдирувчи пул шаклида ифода- ланади. Қийматпинг цўшимча қиймат ҳосил қилиши процесснинг фацат альфа ва омегаси сифатидагина ифодаланиб қолмай, балки тўғридан-тўғри яр^ираб турган пул формасида ифодалангандир.


62
БИРИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
П—Т Сив орқали фақат унумли истеъмол сифатида ифодалана- ди; ийдивидуал капиталнинг бу доиравий оборотига фақат ана шун- дай истеъмолгипа киради. П—И демак, ишчи томонидан олганда, И—П демакдир ёки Т—П демакдир; бу, бинобарин, муомаланинг бирипчи фазаси бўлиб, ишчининг индивидуал истеъмолига: И—П—Т (тирикчилик воситалари) га восита бўлади. Иккинчи фаза бўлган П—Т эса индивидуал капиталнинг доиравий обо- ротига кирмайди; лекин бу доиравий оборот шу фазага олиб келади, уни тақозо цилади, чунки ишчи капиталист томонидан эксплуатация қилипишга яроцли материал сифатида доимо бозорда мавжуд бўлиш учун аввало тирикчилик қилиши, демак, индивидуал истеъмол қилиб куи кўриши керак. Бироц бу ерда бу индивидуал истеъмол цилишнинг ўзи иш кучинииг капитал томонидан унумли истеъмол қилиниши учун фақат бир шарт сифатида, бинобарин,— ишчи ўз ипдивидуал истеъмоли билан иш кучи сифатида ўзини бодиши ва такрор етиштириши лозим бўлганлиги учунгина назарда тутилади. Доиравий оборотга кирувчи II в га, яъпи товарлярнинг ўзига келганда эса, улар упумли истеъмол учун фақат озуқадир. 11—П акти пшчинипг ипдивидуал истеъмолига, тирикчилик восита- ларининг унинг жисму жонига айланишига восита бўлади. Албатта, капиталист сифатида иш кўрмоқ учун капиталист ҳам мавжуд бў- лиши, демак, у ҳам яшаши ва истеъмол қилиши лозим. Лекин бу- нинг учун, ишчи қанча истеъмол қилса, капиталист ҳам ҳақп^атда фацат ана шуича истеъмол цилиши керак, шунинг учун ҳам муома- ла процессииипг бу формаси бупдап ортиқ истеъмолни кўзда тут- майди. Аммо ҳатто шу ҳол ҳам бу ерда формал суратда ифодалан- маган, чунки формула П' билан, яъни кўпайгаи пул капитал сифа- тида дарҳол япа амал цила оладигап натижа билан тамомлапади.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
63
ган узупдан-узоқ ваъзхонликларини учратиб турамиз. Бу ваъзхон- ликлар ўз формаси ва мазмуни билан кўпинча черков арбоблари- йЯГ худди ўшандай зоҳидона насиҳатларини эслатади.
Шундай цилиб, капиталнинг доиравий оборот процесси муома- ла билан ишлаб чиқаришнинг бирлиги бўлиб, улариинг ҳар икка- ласини ўз ичига олади. Иккала фаза ҳам: П—Т, T'-IΓ, муомала актлари бўлганлиги учун, капитал муомаласи умумий товар муо- маласининг бир қисмини ташкил қилади. Лекин улар капитал дои- равий оборотида,— муомала соҳасигагина эмас, балки ишлаб чиқа- риш соҳасига ҳам алоқадор бўлган доиравий оборотда,— функция жиҳатидан муайян бўлимлардан, босқичлардан иборат бўлгаилиги учун капитал умумий товар муомаласи соҳасида ўзииииг хусусий доиравий оборотини ўтайди. Биринчи босқичда умумий товар муо- маласи капиталнинг шундай бир формага киришига хизмат қила- дики, бу формада у унумли капитал сифатида амал қила олади; иккинчи босқичда — товар функциясидан цутулиш учуи хизмат қи- лади, чунки капитал бу формада ўз доиравий оборотини такрорлай олмас эди, у, шу билан бирга, капиталга капитал сифатида ўз ху- сусий доиравий оборотини ўзига қушилган қўшимча қийматнинг муомаласидан ажратишга имкон туғилиши учун хизмат қилади.
Шунинг учун пул капиталнинг доиравий обороти саноат капи- талининг доиравий обороти намоён бўладиган формалардаи энг бир ёклама ва, шу сабабли, энг яққол ифодаланган ва энг характерли фор- масидир; саноат капиталининг мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучи: қийматни кўпайтириш, пул цилиш ва жамғариш (қимматроқ сот- моқ учун сотиб олиш) бунда шундай тарзда гавдалангаики, кўзга яццол ташланиб туради. Биринчи фаза П—Т бўлганлиги учуп, ка- питалистик ишлаб чиқариш процессига муомала, савдо сабаб экап- лиги умуман маълум бўлиб қолганидек, унумли капитал таркибий кисмларининг товар бозоридан келиши ҳам маълум бўлиб қолади. Пул капиталиинг доиравий обороти фақат товар ишлаб чиқаришги- на эмас: унинг ўзи муомала орқали амалга оширилади, муомалани тақозо цилади. Бу нарса шундан ҳам равшая кўриниб турадики, муомала соҳасига мансуб П формаси авансланган капитал қиймат- пинг биринчи ва соф формаси бўлиб, бу ҳол доиравий оборотнинг қолган икки формасида йўқ.
Пул капиталнинг доиравий обороти авансланган қийматнинг кў- пайишини ҳамиша ўз ичига олгаилиги учунгина ҳамиша саноат капиталининг умумий ифодаси бўлиб қолади. У... У доиравий обо- ротида капиталнинг пул ифодаси ишлаб чиқариш элементларинипг баҳоси сифатидагина, демак,— пул ҳисобида ифодаланган қиймат сифатидагина майдонга чиқади ва худди ана шу формада бухгалте- Рияда қайд цилинади.


64
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
77... П' саноат капитали доиравий оборотининг алоҳида формаси бўлиб цолади, чунки янгидан ишга солинадиган капитал дастлаб пул тарицасида авансланади ва кейин яна шу формада қайтиб ке- лади, бу ҳол бир ишлаб чиқариш соҳасидан иккинчи ишлаб чиқа- риш соҳасига ўтишда юз беряптими, ёки саноат капитали муайян корхонадан чиқиб кетаётганда юз беряптими, бари бир. Бу форма дастлаб пул формасида авансланувчи қўшимча қийматнинг капитал сифатида амал қилшпини ҳам ўз ичига олади; бу ҳол қўшимча қий- мат ўзи вужудга келган корхонада эмас, балки бошқа корхонада амал цилганида жуда ҳам яқкол кўринади. 77... Z7, маълум капи- талнинг биринчи доиравий обороти бўлиши мумкин; у охирги дои- равий оборот бўлиши мумкин; у бутун ижтимоий капиталнинг формаси деб ҳисобланиши мумкин; бу — пул формасида янгидая жамғарилган капиталми ёки ишлаб чиқаришнинг бир соҳасидап иккинчи соҳасига кўчириш учун бутунлай пулга айлантирилган эски капиталми, бари бир, илк дафъа ишга солинаётгаи капиталнинг фор- масидир.
Пул капитал, доимо барча доиравий оборотларга хос бўлган ка* питал формаси сифатида, капиталнинг нақ қўшимча қиймат ҳосил цилувчи қисми туфайли, ўзгарувчи капитал туфайли ана шу [77...77z] доиравий оборотни амалга оширади. Иш ҳацини аванслаш- нинг нормал формаси — пул билан ҳақ тўлашдир; бу процесс доим ва тез-тез такрорланиб туриши керак, чунки ишчи бир маошдан иккипчи маошгача бир амаллаб зўрға кун кўради. Шунинг учун ҳам капиталист пулдор капиталист сифатида, унинг капитали эса пул капитал сифатида доим ишчига қарама-қарши бўлиб туриши керак. Бу ерда, ишлаб чицариш воситаларини сотиб олиш ва ишлаб чиқарилган товарларни сотишнинг аксича, тўловларнинг бевосита ёки бавосита қопланиши мумкин эмас (шу сабабли пул капитал- нинг кўпроқ қисми амалда фацат товарлар формасида бўлади, пул фақат ҳисоб-китоб пули формасида амал қилади, нақд пул эса, пи- ровардда, фақат балапсларни бараварлаш учун талаб қилипади). Иккинчи томондан, ўзгарувчи капитал яратган қўшимча қиймат- нинг бир цисмини капиталист ўз шахсий истеъмолига сарф цилади; бу истеъмол чакана савдо соҳасига киради; у цўшимча қиймат- нинг шу цисмини одибат натижада нақд пул ҳолида, қўшимча қий- матиинг пул формасида сарф қилади. Бу қўшимча қиймат қисми- нинг кўп ёки кам бўлиши масаланииг моҳиятини сира ҳам ўзгар- тирмайди. Ўзгарувчи капитал иш ҳақи (77—И) га сарфланувчи пул капитал сифатида, п эса капиталистиинг шахсий эҳтиёжларига сарфланувчи цўшимча циймат сифатида доим қайта-қайта пайдо бўлиб туради. Демак, авансланган ўзгарувчи капиталнинг қиймати бўлган 77 ва шу қийматнинг ўсими бўлган п заруран пул формаси- да сақлапади, чунки улар ана шу формада сарфланиши керак.


I БОБ. — ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
65
ланган ва кўпайган циймат бу ерда ўз эквивалент формасида, пул- да мавжуд бўлади. Бу формула цийматнинг кўпайишига эмас, бал- ки шу процесснинг пул формасига, муомаладан дастлаб аванслан- ган қийматдан, пировард натижада, пул тариқасида ортиқ қиймат олинишига,— демак, капиталист ихтиёридаги олтин ва кумуш мас- сасининг кўпайишига эътибор беради. Монетар система деб ата- лувчи система П — Т — П' нинг иррационал формасининг, фақат муомала соҳасидагина ўтувчи ҳаракатнинг ифодасидир, холос; шу- нинг учун ҳам ҳар икки акт 1) П — Т, 2) Т—П' бу системада фа- ^ат шундай деб тушунтирилиши мумкинки, Т иккинчи актда ўз цийматидан ортиқроеда сотилади ва, шундай қилиб, муомаладан со- тиб олинаётганида муомалага киритилган пулдан кўра кўпроқ лул чицариб олади. Аксинча, алоҳида форма сифатида қайд қилииган П — Т ... У ... Т' — П4  * * 7 кўпроқ ривож топган меркантилистик систе- мага асос бўлади, бу системанинг зарур элементи фақат товар муо- маласигина эмас, балки товар ишлаб чиқариш ҳамдир.
П — Т ... У ... Т' — П' формуласи тўхтовсиз давом этувчи, доим такрорланиб турувчи форма деб эмас, балки бир каррагина юз бе- рувчи форма деб цайд цилииаркан, демак,— у доиравий оборотпинг формаларидан бири деб эмас, балки унинг махсус формаси деб ҳи- собланаркан, бу формуланинг хаёлий бир нарса характерида бўли- ши ва шу формулани хаёлий бир нарса деб талқин қилиш сақла- ниб цолаверади. Лекин бу формуланинг ўзи бошқа формалар ҳам борлигини кўрсатиб турибди.
Биринчидан, бутун шу доиравий оборот ишлаб чиқариш про- цессининг ўзининг капиталистик характерда эканлигини кўзда ту- тади ва, демак, базис сифатида шу ишлаб чиқариш процессини ва жамиятнинг ана шу ишлаб чиқариш процессидан келиб чиқадиган махсус ҳолатини бирга пазарда тутади. Π-T = Π-T<^lq га; ле- кин П — И ёлланма ишчининг мавжуд бўлишини ва шу сабабли унумли капиталнинг бир қисми сифатидаги ишлаб чиқариш воси- таларини кўзда тутади; демак, меҳнат процесси ва цийматнипг кў- пайиш процессини, ишлаб чиқариш процесси капиталнинг функ- цияси бўлишини назарда тутади.
Иккинчидан, П... П' акти такрорланаркан, у вацтда пул форма- сига қайтиш, биринчи босқичдаги пул формасидек, бир лаҳзалик қайтиш бўлиб чицади. П — Т йўқолиб, ўз ўрнини У га беради. Пул аванслашнинг дбим такрорланиб туриши ҳам, авансланган циймат- нинг пул тариқасида доим қайтиб келиб туриши ҳам доиравий оборотда бир лаҳзалик моментлардир, холос.
Учинчидан,
П— Т . . . У . . .τ, — IT. ∏— Т . . .~У . . .rΓ —IT ~П — Т . . .У ва 4
Ҳоказо.
Доиравий оборот биринчи марта такрорланган вақтдаёқ, П нинг
иккинчи доиравий обороти ҳали тамом бўлмасдан олдин,


66
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
У ... Т' — П'. П — Т... У доиравий обороти юз беради; шундай қи- либ П нинг кейинги доиравий оборотларининг ҳаммасига У... Т'— ∏ — Т ...У формаси нуцтаи назаридан қараш мумкин; ана шунда биринчи доиравий оборотнинг биринчи фазаси бўлган П — Т унум- ли капиталнинг доим такрорланиб турувчи доиравий оборотини тайёрлайдиган бир лаҳзадир, холос, саноат капитали пул капитал сифатида биринчи марта ишга солинаётган вақгда амалда худди шу ҳол юз беради.
Иккинчи томондан, У нинг иккинчи доиравий обороти ҳали та- мом бўлмасдан олдин биринчи доиравий оборот Tf-IΓ тамомланиб улгуради. П — Т... У ... Т' (қисца ^илиб айтганда Т'—Т') товар капиталнинг доиравий оборотидир. Шундай қилиб, биринчи фор- манинг ўзи қолган ҳар икки формани ўз ичига олади ва, демак, пул формаси қийматнинг оддий ифодасигина эмае, балки унинг эк- вивалент формадаги ифодаси, пул ифодаси бўлгаплиги учун йўцо- лади.
Ниҳоят, биз янгидан ишга солинаётган ва П—Т ... У .... Т'—П' доиравий оборотини биринчи марта бажараётган айрим бир капи- тални олсак, у вақтда П — Т тайёрлик фазаси, ана шу айрим ка- питал бажараётган биринчи ишлаб чиқариш процессидан илгари- ги фаза бўлади. Демак, ишлаб чиқариш процесси мана шу П — Т фазасини кўзда тутмайди, балки, аксинча, уни илгари суради ёки унга сабаб бўлади. Лекин бу фацат мана шу айрим капиталгагина хос нарсадир. Модомики капиталистик ишлаб чиқариш усули па- зарда тутилаётган экап, демак, жамиятнинг капиталистик ишлаб чиқариш белгилаб берадиган ҳолатида пул капиталнинг обороти саноат капитали доиравий оборотининг ялпи формасидир. Шунинг учун капиталистик ишлаб чиқариш процесси,— пул капитал би- ринчи доиравий оборот қилган вақтда бўлмаса (саноат капитали эса қайтадан пул капитал тариқасида ишга солинади), шу доира- вий оборот кўламидан ташқарида,— prius * деб кўзда тутилади. Ка- питалистик ишлаб чиқариш процессининг доим мавжуд бўлиши У...У доиравий оборотининг доим такрорланиб туришини кўзда тутади. Бу шарт-шароит П — Т <Z∏β нинг бирипчи босқичидаёқ тўғридан-тўғри юзага чиқади, чунки бу акт, бир томондан, ёллан- ма ишчилар синфининг мавжуд бўлишипи кўзда тутади ва чупки, иккинчи томондан, ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олувчи учун П — Т дан иборат биринчи босқич уларни сотган киши учун Т' — П' эканлигини кўзда тутади; демак, Т' да товар капитал кўз- да тутилади, шу сабабли эса товарнинг ўзи капиталистик ишлаб чицаришнинг натижаси сифатида кўзда тутилади ва бунинг πjaτπ- жасида унумли капиталнинг амал қилиши кўзда тутилади.
* — салаф. Ред.


[67
ИККИНЧИ ВОБ
УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
Унумли капитал доиравий оборотининг умумий формуласи ма- па бундай/ У ... 7v — 1Г—Т ...У. Бу доиравий оборот унумли ка- питалнинг вацт-вақти билан янгидан бошланиб турадиган фаолия- тини, демак, такрор ишлаб чиқарилишипи, ёки капитални қиймат кўпайиши билан юз берадиган такрор ишлаб чиқариш процесси си- фатидаги ишлаб чиқариш процессини билдиради; қўшимча қиймат- иинг ишлаб чиқарилишинигина эмас, балки вақт-вақти билан так- рор ишлаб чиқарилиб туришини билдиради; ўз унумли формасида бўлган саноат капиталининг амал қилишини, шуида ҳам бир Kappa амал цилишини эмас, балки вақт-вақти билан такрор амал қи- либ туришини билдирадики, бу янгидан бошланиб туриш бошлан- ғич нуқганинг ўзи билан белгиланади. Т' нинг бир қисми (саноат капиталини ишга солишнинг маълум ҳолларида, маълум соҳалари- да) унинг ўзи қайси меҳнат процессидан товар бўлиб чиққан бўл- са, яна бевосита шу меҳнат процессига ишлаб чиқариш воситалари ҳолида кира олади; бунинг натижасида Т' нинг ўша қисми қийма- тининг ҳақиций пулга, ёки пул белгиларига айланишигина ортиқ- ча бўлиб цолади, ёки у фақат ҳисоб пуллари тариқасида мустақил равишда ифодаланади. Қийматнинг бу қисми муомалага кирмайди. Шундай цилиб, ишлаб чиқариш процессига муомала процессига кирмайдиган қийматлар киради. Бу ran Т' нинг капиталист томо- нидан цўшимча маҳсулотнинг бир цисми сифатида in natura* ис- теъмол қилинадиган қисмига ҳам оиддир. Лекин Т' нииг бу қисми капиталистик ишлаб чиқариш учун жиддий аҳамиятга эга эмас; бу қисмга деҳқончиликда энг кўп аҳамият берилади.
Бу формада икки хил ҳолат кўзга явдол ташланиб туради.
Биринчидан. Биринчи форма П ...П' да ишлаб чиқариш процес- си, У функцияси, пул капиталиинг муомала процессини узиб қўй- са ва унинг икки фазаси П — Т ва Т' — П' ўртасида фақат восита- чи бўлса, бу ерда саноат капиталининг бутун муомала процесси, унинг муомала фазаси доирасидаги бутун ҳаракати фақат тўхта- лиш туғдиради ва биринчи чекка ҳад сифатида доиравий оборотни — натурал формада. Ред.


68
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
очиб берадиган унумли капитал билаи охирги ҳад сифатида шу доиравий оборотни яна ўша формада, яъни ҳаракатни қайтадан бошлаб берадиган формада тугаллайдиган унумли капитал ўртаси- даги воситачи бўғиндир, холос. Муомаланипг ўзи вақт-вақти билан янгидан бошланиб турувчи ва шу янгидан бошланиб туриши ту- файли узлуксиз суратда давом этувчи такрор ишлаб чиқариш учун фақат бир воситадир.
Иккинчидан. Бутун муомала ўзининг пул капитал доиравий оборотидаги формасига айнан царама-қарши формада кўринади. Қийматпинг мивдори бир чеккага чиқариб цўйилса, у ерда форма мана бундай эди: П — Т — П(П — Т. Т — П); бу ерда эса қий- матнинг миқдори яна бир чеккага чиқариб қўйилса, форма мапа бундай: Т — П — Т (Т — П. П — Т), яъни оддий товар муомаласи формасидир.
I. 	ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
Даставвал, икки чекка аъзо У ... У ўртасидаги муомала доира- сида ўтувчи Т' — П' — Т процессини текшириб чиқайлик.
Товар капитал: Т' = Т+т = У + т шу муомала учун бошланғич пуцта бўлиб хизмат цилади. Товар капиталнинг функцияси T'—IT (шу товар капитал ичида бўлган, энди товар Т' нинг таркибий цис- ми Т сифатида мавжуд бўлган капитал қиймат = У пинг реализа- ция қилиниши, шунингдек, шу товар капитал ичида бўлган ва эпди худди ўша товар массасининг таркибий қисми сифатида мавжуд бўлиб, т кийматига эга бўлгаи кўшимча кийматнинг реализация цилиниши доиравий оборотнипг биринчи формасида текшириб чи- қилган эди. Лекин у ерда бу функция узилиб қолган муомаланинг иккинчи фазасидап ва бутун доиравий оборотнинг охирги фазаси- дан иборат эди. Бу ерда бу функция доиравий оборотнинг иккипчи фазасидан, муомаланинг эса биринчи фазасидан иборатдир. Бирин- чи доиравий оборот 77, билан тамомланади ва 77' ҳам, дастлабки П дек, пул капитал сифатида иккинчп доиравий оборотни яиа бош- лай олганлиги учун, П' да бўлган 77 билан п (қўшимча қиймат) бундан буён ҳам бир йўлдан биргаликда борадими ёки улар турли йўллардан борадими, деган саволни ҳал қилиш учуп аввал бошда зарурат йўқ эди. Биз биринчи доиравий оборотнинг кейин яна ни- ма бўлишини, унинг янгидан бошланишини кузата боргапимиз тавдирдагина бу саволни ҳал ^илиш зарур бўлар эди. Лекин бу саволга унумли^ капиталнинг доиравий обороти процессида жавоб берилиши лозим, чунки бу жавоб унумли капиталнинг биринчи доиравий оборотини белгилаб беради ва чунки Т'—П' шу упумли капитал доиравий оборотида муомаланинг биринчи фазасидир, бу фаза эса 77 — Т билан тўлдирилмоғи лозим. Биз кўриб чиқаётган формула оддий такрор ишлаб чиқаришни кўрсатадими ёки кенгай- ган кўламдаги такрор ишлаб чиқаришни кўрсатадими, бу нарса шу саволнинг жавобига боғлиқдир. Бинобарин, доиравий оборот харак- тери шу жавобга қараб ўзгаради.


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
69
Шундай цилиб, аввало унумли капиталнинг оддий такрор иш- паб чицарилишига мурожаат ^иламиз ва, шу билан бирга, биринчи бобда қандай фараз цилган бўлсак, бу ерда ҳам: шароит ўзгармай цолади, товарлар ўз циймати билан сотиб олинади ва ўз киймати билан сотилади, деб фараз қиламиз. Ана шундай деб фараз қилин- гаиида бутун қўшимча циймат капиталистнинг шахсий истеъмоли- Га киради. Товар капитал Т' пулга айланганидан кейип пул сумма- сининг капитал қиймат бўлган цисми саноат капиталининг доира- впй оборотида ўз айланишини давом эттиради; иккиичи қисми, пул- га айланган қушимча циймат, умумий товар муомаласига киради, капиталистдан келиб чиқувчи пул муомаласи бўлади, бироц бу пул муомаласи капиталистнинг индивидуал капитали муомаласи дои- расидан ташқарида юз беради.
Биз ўз мисолимизда олган товар капитал Т' 500 фунт стерлинг- лик 10 000 фунт ипдан иборат эди; шу пулдан 422 фунт стерлинги унумли капиталнинг циймати эди; 8 440 фунт ипнинг пул формаси бўлгаи 422 фунт стерлинг капиталнинг Т дан бошланган муомала- сини давом эттиради, ваҳоланки, 1 560 фунт ипнинг пул формаси бўлган 78 фунт стерлингдан иборат қўшимча циймат, товар маҳсу- лотнинг қўшимча қисми, шу капитал муомаласидан чиқиб, умумий товар муомаласи доирасида айрим йўл босиб ўтади:
Бунда п — т акти пулга цилинган бир қатор харид бўлиб, бу пулни капиталист ё товарларнинг ўзига, ё шу азиз жанобга, де- мак,— унинг оиласига кўрсатиладиган хизматларга сарф қилади. Бу харидлар айрим-айрим ҳолда, турли муддатларда қилинади. Де- мак, пул вақтинча, кундалик истеъмолга аталган пул запаси фор- масида, ёки хазина формасида бўлади,— чунки муомаласи узилгач, пул худди ана шу хазина формасида бўлади. Пулнипг муомала во- ситаси тарзидаги функцияси,— пул эса ўзининг ўткинчи бўлган ха- зина формасида ҳам муомала воситаси бўлиб қолаверади,— капи- талнинг пул формасидаги П муомаласига кирмайди. Бу ҳолда пул авансланмайди, балки сарфланади.


70
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
500 фунт стерлинг машина бўлса ва қиймати жиҳатидан ўшандай таркиб топган бўлса эди, унда шу машина қийматининг бир қисми гарчи 78 фунт стерлингдан иборат қўшимча қийматга баравар бўл- са-да, лекин бу 78 фунт стерлинг фақат бутун машинадагина мав- жуд бўларди; машинани парча-парча цилиб ташламай ва, шундай цилиб, унинг истеъмол циймати билан бирга унинг қийматини ҳам йўқотмасдан туриб, уни капитал қийматга ва ^ўшимча қийматга ажратиб бўлмайди. Бинобарин, бу ҳолда цийматнинг ҳар икки тар- кибий қисми товар жисмнинг таркибий қисмларида гавдалаиган деб фақат фикран тасаввур қилиш мумкин, лекин товар Т' нинг мустақил элементлари шаклида,— ҳар бир фунт ип 10 000 фунт шу товарнинг ажралувчи, мустақил элементи бўлгани каби тасаввур қилиб бўлмайди. Биринчи ҳолда, п ўзининг алоҳида муомаласиии бошлашидан олдин, товарнинг ҳаммаси, товар капиталнинг ҳамма- си, яъни машина батамом сотилиши керак. Аксинча, капиталист 8 440 фунт ипни сотса, цолган 1 560 фунт ипнинг сотилиши қўшим- ча қийматнинг т (1560 фунт ип) — п (78 фунт стерлинг) — т (ис- теъмол буюмлари) формасида мутлақо айрим ҳолда муомала қили- ши бўлади. Лекин 10 000 фунт маҳсулотнинг, ипнинг, ҳар бир ай- рим улуши қийматининг элементларини ҳам, худди бутун маҳсу- лот қийматининг элементлари сингари, маҳсулотнинг айрим қисм- ларида гавдалантириш мумкин. Бутуи маҳсулот қийматини, 10 000 фуит ип қийматини, доимий капитал ҳиймати (с) га, яъии 372 фунт стерлинглик 7440 фунт ип қийматига; ўзгарувчи капитал қиймати (и) га, яъни 50 фунт стерлинглик 1 000 фунт ип қиймати- га ва цўшимча циймат (т) га, яъни 78 фунт стерлинглик 1 560 фуит ип қийматига бўлиш мумкин. Худди шунингдек, ҳар бир фунт ипни ҳам қиймати 8,928 пенс бўлган 11,904 унцияга баравар с га, қийма- ти 1,200 пеис бўлган 1,600 унция ипга баравар v га, қиймати 1,872 пенс бўлган 2,496 унция ипга баравар т га бўлиш мумкин. Капи- талист 10 000 фунт ипни бўлиб-бўлиб сотиб, қўшимча қийматнинг шу бўлакларга кирган элементларини бирин-кетин истеъмол қили- ши ҳам мумкин эди, шу билан бирга у с + и суммасини, худди ҳа- лигидек, бирин-кетин реализация қилиши ҳам мумкин эди. Лекин, бари бир, пировард натижада, бу операция ҳам 10 000 фунт иппипг ҳаммаси сотилганлигини ва, демак, 8 440 фунт ип сотилганда с ва v қиймати қопланишини кўзда тутади («Капитал», I китоб, VII боб, 2).
Ҳарҳолда, Т' даги капитал қиймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам, T'-IΓ акти воситасида, бир-биридан ажралган ҳолда мавжуд бў- лиш, турли пул суммалари тарзида мавжуд бўлиш хусусиятини касб этади; П ҳам, п ҳам ҳар икки ҳолда, дастлаб Т' да, товар ба- ҳоси сифатидаги мустақил, фақат фикран ифодаланган қийматнинг ҳақиқатан ҳам бошца шаклга кирган формасидир.
т—п—т муомаласи оддий товар муомаласидир; унинг биринчи фазаси т—п товар капиталнинг муомаласи T'—IT га, демак,— ка- питалнинг доиравий оборотига киради; аксинча, унинг қўшимча фазаси п — т бу доиравий оборотдан ташқарида бўлади, умумий


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
71
товар муомаласининг шу доиравий оборотдан айрим ҳолдаги акти тариқасида юз беради. Т' кейинчалик П' га айлантирилгач, Т ва т муомаласи, капитал циймат ва цўшимча циймат муомаласи, ажра- либ кетади. Бундап цуйидаги ҳолат келиб чиқади.
Биринчидан. T'-IΓ = T'- (77 + п) акти орқали товар капитал реализация цилииганидаи кейип, капитал циймат ва қўшимча қий- мат ҳаракатини, T'-IΓ да ҳали умумий бўлиб қолган ва айпи бир товар массаси томонидан амалга оширилган бу ҳаракатпи ажратиш имконияти туғилади; энди бу ҳар икки циймат айрим-айрим пул суммаси тарзида мустақиллик касб этади.
Иккинчидан. Агар бу ажралиш юз бериб, п капиталистнипг да- ромади сифатида сарф цилинса, капитал қийматнинг функционал формаси бўлган П эса доиравий оборот белгилаб берган йўлдан боришини давом эттирса, унда биринчи акт Т'—П' ни ундан кейин- ги актлар П—Т ва п—т га боғлиқ ҳолда турлича бўлган икки муо- малада: Т—П—Т ва т—п—т шаклида кўрсатиш мумкин; бу ҳар икки қатор ҳам ўз умумий формаси жиҳатидаи оддий товар муо- маласига оиддир.
Шуниси ҳам борки, амалда, яъни ran бўлинмайдиган бутун то- вар жисми устида борганида, цийматнинг таркибий қисмлари фик- ран ажратилади. Масалан, Лондоннинг кўпинча кредит йўли билан юритиладиган бинокорлик корхоналарида бино цураётгап соҳибкор уй қурилишининг қандай босцичга етганига цараб ссуда олади. Бу босқичлардан биронтаси ҳам уй эмас, балки қурилиш процессида бўлган келгуси уйнииг реал мавжуд таркибий цисмидир, холос; де- мак, ўзининг реаллигига царамай, бу — бутун уйнинг фақат фик- ран бир қисмидир, лекин ҳарҳолда, қушимча ссуда бериш учун га- ров бўла оладиган даражада реал қисмдир. (Бу ҳавда қуйидаги XII бобга каралсин*.)
Учинчидан. Агар капитал қиймат билан қўшимча қийматнинг Т да ва 27 да ҳали умумий бўлиб қолган ҳаракати қисмангина бў- липса (бунда цўшимча кийматнинг бир i∖iicmii даромад сифатида сарфланмайди), ёки бутунлай бўлинмаса, капитал қийматнинг ўзи- да, унинг доиравий обороти вақтидаёқ, бу доправий оборот тугаллан- гунча ўзгариш юз беради. Бизпинг мисолпмизда унумли капитал- нинг қиймати 422 фунт стерлингга баравар эди. Демак, агар у 77—Т ҳаракатини энди, масалан, 480 фунт стерлинг, ёки 500 фунт стерлинг тарзида давом эттирса, унда доиравий оборотнинг сўнгги босқичла- рини дастлабки ^ийматдан кўра 58 фунт стерлинг ёки 78 фунт стер- липг ортиқ бўлган циймат тариқасида бажаради. Бу эса капитал тузилишинипг айни вақтда қиймат жиҳатидаи ўзгаришига боғлиқ бўлиши мумкин.
Т'—П', муомаланинг иккинчи босцичи ва I доиравий оборот- нинг (П ... ∏') охирги босцичи бизнинг доиравий оборотимизда


72
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
унинг иккинчи босқичи ва товар муомаласининг биринчи босқичи- дир. Демак, ran муомала устида бораётгани учун, муомаланинг Т'—П' босқичи П'—Т' орқали тўлдирилиши керак. Лекин T'—IT акти цийматнинг кўпайиш процесси (бу ерда У функцияси, би- ринчи босқич) дан кейин содир бўлибгина қолмай, балки унинг на- тижаси ҳамдир; товар маҳсулот Т' мана шу акт воситасида реали- зация ҳам ^илинди. Демак, T'—IT акти капитал қийматининг кў- пайиш процессини, шунинг билан баравар, кўпайган капитал қий- мат намоён бўладиган товар маҳсулотнинг реализация этилишини ҳам тамомлайди.
Шундай цилиб, биз оддий такрор ишлаб чиқариш юз беради, деб фараз цилдик, яъни П—Т дан п — т батамом ажралиб чиқади, деб фараз цилдик. Ҳар икки муомала, т—п—т ҳам, Т—П—Т ҳам, уз умумий формаси жиҳатидан товар муомаласига киради (ва шу- нинг учун икки чекка ҳадлар ўртасида қиймат жиҳатидан ҳеч цандай фарқ бўлмайди); шунинг учун, вульгар сиёсий иқтисод син- гари, капиталистик ишлаб чиқариш процесси бирон-бир истеъмолга аталган товарларнинг, истеъмол қийматларининг оддий ишлаб чи- қарилишидир ва бу товарларни капиталист фақат бошқа истеъмол цийматига эга бўлган товарлар билан алиштириш ёки, вульгар сиё- сий ицтисоднинг ёлғон фикрига кўра, мана шу товарларга айир- бошлаш мақсадидагина ишлаб чиқаради, деган хулосага келиш осондир.
Tf энг аввал бошданоқ товар капитал сифатида майдонга чиқа- ди, бинобарин, бутун процессдан кўзда тутилган мақсад, бойпш (қийматнинг кўпайиши), капиталистнинг қўшимча қийматнинг (демак капиталнинг ҳам) кўпайиши билан бирга кўпайиб борувчи шахсий истеъмолини нафақат истиспо қилмайди, балки уни тўғри- дан-тўғри кўзда тутади.
Ишлаб чиқарилган товар т (ёки товар маҳсулот Т' иипг фикран уига мувофиқ улуши) капиталистнинг даромади муомалада бўлгап вацтда ҳақиқатда бу даромадни дастлаб пулга ва сўнгра пулдан шахсий истеъмол қилинадиган бир қанча бошқа товарларга айлан- тириш учунгина хпзмат қилади. Лекин, шу билан бирга, масала- пинг кичкинагина бир томоиини ҳам эътибордан қочирмаслик ке- рак: т капиталистга бекорга тушган товар қийматдир, қўшимча меҳнатнинг мужассамидир ва шунинг учун ҳам у даставвал товар капитал Т' нинг таркибий қисми бўлиб майдонга чиқади. Демак, бу т нинг мавжуд бўлишипинг ўзиёқ ўз процессини бажараётгап капитал қийматнинг доиравий обороти билаи маҳкам боғлангандир; агар бу доиравий оборот тўхталиб қолса, ёки умуман унда бироп- бир бузилиш рўй берса, т нинг истеъмол қилиниши қисқарибгииа ёки ҳатто бутунлай тўхталибгина қолмай, балки айни замонда т нинг ўрнини қопловчи бир қанча товарларнииг сотилиши ҳам 1\исқаради ёки ҳатто бутунлай тўхталиб қолади. Т'—П' акти бутунлай юзага чиқа олмай цолган ёки Т' нинг фақат бир қисми сотилган тавдир- да ҳам худди ана шу ҳол юз беради.


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
73
Биз шуни кўрган эдикки, т—п—т, капиталист даромадининг муомаласи сифатида, т фақат Т' цийматининг, товар капиталдан иборат ўз функционал формасида бўлган капиталнинг бир қисми бўлиб турган чоғидагина капитал муомаласига киради; лекин п—т воситасида мустақил бўлиб олган даромад муомаласи ўзининг тўла формаси т—п—т ҳолида капиталист аванслаган капиталнинг ҳара- катига кирмайди, ваҳоланки унинг ўзи шу ҳаракатдан келиб чиқа- ди. Капиталнинг мавжуд бўлиши капиталистнинг мавжуд бўлиши- ни кўзда тутганлиги, капиталистнинг мавжуд бўлиши эса ^ўшим- ча қийматнинг истеъмол қилиниши билан боғлиқ бўлганлиги учун даромаднинг муомала ^илиши авансланган капиталнинг муомала қилиши билан боғливдир.
Т, масалан ип, умумий муомалада фацат товар тарицасида амал қилади; лекин Т', капитал муомаласидаги моментдан иборат бўлиб, товар капитал тариқасида, капитал қиймат гоҳ кирадиган ва гоҳ чиқадигаи формалардан бири тариқасида амал қилади. Ип савдогарга сотилганидан кейин, қайси капиталнинг маҳсулоти бўл- са, шу капиталнииг доиравий оборот процессидаи чиқади, лекин, шунга қарамай, умумий муомала доирасида ҳали ҳам товар бўлиб қолаверади. Худди шу товар массасининг муомаласи, гарчи ип йи- гириш фабрикаси эгасининг капитали қиладиган мустақил доира- вий оборотда бир моментни ташкил қилмай қўйгап бўлса ҳам, бу муомала ҳали давом этаверади. Шу сабабли капиталист томонидан муомалага киритилган товар массасининг ҳақиқий охирги мета- морфозаси, Т—П акти, товар массасиппнг истеъмол доирасига узил кесил чициши шу товар массаси мазкур капиталистнинг товар ка- питали тариқасида амал циладиган метаморфозадан макон ва вақт жиҳатдан мутлақо ажралиши мумкии. Мазкур капиталнииг муо- маласи процессида бўлиб ўтган метаморфозани япа умумий муома- ла соҳасида ҳам такрорламоқ керак бўлади.
Агар ип қайтадан бошқа бир сапоат капиталииинг доиравий оборотига кирса, бунииг натижасида масаланинг моҳияти сира ўз- гармайди. Умумий муомала ижтимоий капиталнинг турли муста- қил қисмларининг ўзаро чирмашиб кетган доправий оборотларини, яъни айрим капиталлар доиравий оборотларипинг йиғиидисини ҳам, шунингдек бозорга капитал сифатида чиқарилмаган циймат- лар, яъни индивидуал истеъмол доирасига кирувчи қийматлар муо- маласини ҳам ўз ичига олади.
Агар биз ∏' = ∏ + n муомаласини текшириб чикишни давом эттирсак, умумий муомалаиинг бир кисми бўлган капитал доиравий обороти билан мустакил доиравий оборотнинг бўғинларидан иборат бўлган доиравий оборот ўртасидаги муносабат бизга аён бўлиб қо- лади, ∏1 пул капитал сифатида, капиталнинг доиравий оборотини Давом эттиради; п, даромаднинг сарфланиши (п—т) сифатида, уму- мий муомалага кирса ҳам, лекин муайян капитал доиравий оборо- тидан тушиб қолади. Бу капитал доиравий оборотига п нинг қў- шимча пул капитал сифатида амал қилувчи қисмигина киради. 6—710


74
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
т—п—т да пул фақат монета сифатидагина амал килади; бу муома- ладан мақсад — капиталистнинг иидивидуал истеъмолидир. Вульгар сиёсий иқтисод кретинизми учун шу нарса типикки, доиравий обо- ротга кирмайдиган шу муомалани, яъии янгидан ҳосил қилинган қийматнинг даромад тарицасида сарфланувчи қисмининг муомала- сини у капитал учун характерли доиравий оборот деб кўрсатади.
Иккинчи фазада, П—Т да, яна кўз олдимизда қўшимча қиймат- дан ажралган, демак,— циймат мивдори пул капитал П—Т доира- вий оборотининг биринчи босқичида қанча бўлган бўлса, ҳозир ҳам шунча бўлган капитал қиймат П=У (бу ерда саноат капиталининг доиравий оборотиии очиб берувчи унумли капитал цийматига ба- равар қиймат) гавдаланади. Тутган ўринларининг турлича бўлиши- га царамай, энди товар капиталга айланган пул капитал яна ўша функцияни бажаради: у Ив га, И га, яъни ишлаб чицариш воси- таларига ва иш кучига айланади.
Шундай қилиб, товар капитал функцияси Т'—П' да капитал ^иймат айни замонда т—п билан бирга Т—П фазасидан ўтиб, ун- дан кейии П—Т <1mq дап иборат қўшимча фазага киради; демак, капитал цийматнииг муомаласи умуман олганда Т—П—Т <Z∏β дир.
Биринчидан, I формада (Z7 ... П' доиравий оборотида) капитал .киймат қайси формада авапсланган бўлса, пул капитал П худди ана шу дастлабки формада майдопга чицади; бу ерда энг аввал бошдан пул капитал муомаланинг биринчи фазаси Т'—П' да товар капиталга айланган пул суммасипинг бир цисми сифатида майдон- га чиқади, демак, энг аввал бошданоқ пул капитал товар маҳсулот- нинг сотилиши воситасида У нинг, унумли капиталпинг, пул фор- масига айланиши тариқасида майдонга чиқади. Пул капиталнинг бу ерда мавжудлиги энг аввал бошдаиоқ капитал цийматнинг даст- лабки формасида ҳам, охирги формасида ҳам эмас, чунки Т—П фа- засини тугалловчи П—Т фазаси пул формасидан иккинчи марта чициш натижасидагина юз бериши мумкин. Шу сабабли П—Т пинг айни замонда П—И дан ҳам иборат бўлган қисми пулнииг иш кучи сотиб олиш учун шунчаки авансланишигина эмас, балки у шундай аванслашдирки, бунда иш кучига 50 фунт стерлинглик қийматга эга бўлган ўша 1 000 фунт ип пул формасида авансла- нади, бу ип эса иш кучи вужудга келтирган товар қийматнинг бир цисмидир. Бу ерда ишчига авансланаётгаи пул ишчинипг ўзи иш- лаб чиқарган товар цийматинииг бирор цисмининг ўзгаргаи экви- валент формасидир, холос. Бинобарин, шу биргина сабабга кўра, П—Т акти, П—11 акти бўлгаилиги учун, пул формасидаги то- варни истеъмол формасидаги товар билан алиштиришдангина ибо- рат эмас, балки умумий товар муомаласининг ўзига боғлиқ бўлма- ган бошца элемептларни ҳам ўз ичига олади.


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
75


76
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ўзгарган формасини олади. Капиталист ишчига унинг ўтмиш меҳна- типинг бир қисмини бераркан, бу билан ишчига унинг келгуси меҳ- натини олиш учун пул беради. Ишчининг айни замоидаги меҳнати ёки келгуси меҳнати ҳали нақд мавжуд бўлмаган запасни вужудга келтирадики, ишчига унинг ўтмиш меҳнати учун ана шу запасдан ҳац тўлайдилар. Бу ерда запас ҳосил бўлиши тўғрисидаги тасаввур мутлақо йўқолади*.
Иккинчидан. Т—П—Т <1∏β муомаласида айни бир пул ўз жо- йини икки марта ўзгартиради: бу пулни капиталист дастлаб сотув- чи сифатида ўз қўлига киритиб, кейин уни харидор сифатида сарф- лайди; товарнинг пул формасига айлантирилиши уни пул форма- сидан яна товар формасига айлантириш учунгина хизмат қилади; шу сабабли капиталнинг пул формаси, унинг пул капитал тарзида мавжуд бўлиши, бу ҳаракатда фақат бир лаҳзалик моментдир; бошцача цилиб айтганда, ҳаракат давом этаркан, пул капитал, агар у харид воситаси бўлиб хизмат қилаётган бўлса, фақат муомала воситасидир; капиталистлар ўзаро бир-бирларидан сотиб олган ва шу сабабли фақат тўлов баланси фарқинигина қоплашга тўғри кел- ган ҳолда пул капитал аслида тўлов воситаси бўлиб хизмат қилади.
Учинчидан. Пул капиталнинг амал қилиши, унинг оддий муо- мала воситаси бўлиб ёки тўлов воситаси бўлиб хизмат цилишидан қатъи назар, Т нииг ўрнини И ва Ив элементлари билаи цоплаш- да, яъни ипнинг, товар маҳсулотнинг ўрнини,— унумли капитал фаолиятининг (даромад тариқасида фойдалапиладиган қўшимча циймат чиқариб ташлангандан қолган) натижасидан иборат товар маҳсулотнинг ўрнини шу маҳсулотлар ишлаб чиқариладиган эле- ментлар билан цоплашда фацат воситачилик қилади; демак, капи- тал цийматни унинг товар формасидан шу товарни вужудга келти- рувчи элементларга қайта айлантиришда воситачилик қилади; яъни оқибат натижада товар капитални қайтадан унумли капитал- га айлантиришда воситачилик қилади, холос.
Доиравий оборот нормал тарзда бўлсин учуп Т' ўз циймати би- лан сотилиши ва батамом сотилиши лозим. Сўнгра, Т—П—Т бир товар ўрнининг иккинчи товар билан қопланишинигина эмас, балки циймат нисбати айпаи бир бўлгандаги қопланишини ўз ичига ола- ди. Биз бу ерда цопланиш худди ана шу тариқа юз беради деб фа- раз қилдик. Ҳациқатда эса ишлаб чиқариш воситаларининг қийма- ти ўзгаради; меҳнат унумдорлигида юз берадиган ва капиталистик ишлаб чиқаришга хос бўлган доимий ўзгаришлар натижасида қий- мат нисбатларининг тўхтовсиз ўзгариб туриши нақ капиталистик ишлаб чиқаришга хос хусусиятдир; биз бу ерда ишлаб чиқариш факторлари кийматидаги мазкур ўзгаришни шунчаки эсга солиб ўтдик; бу ўзгариш кейинроқ текшириб чиқилади**. Ишлаб чицариш * Маркс цўлёзмасининг шу жойида: «Бироц буларнинг ҳаммаси иккинчи китоб- нинг охирги бўлимига тааллуқли» деган ёзув бор. Ред.
** Шу том, XV боб, V пунктга қаралсин. Ред.


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
77
элементларининг товар маҳсулотга, У нинг Т' га айлаииши ишлаб чИқариш соҳасида юз беради; Т' нинг цайтадан У га айланиши — муомала соҳасида юз беради. Бу қайтадан айланиш оддий товар ^етаморфозаси орқали қилинади. Лекин бу қайтадан айланиш ўэ мазмуни жиҳатидан бутун ҳолида царалган такрор ишлаб чиқа- ])иш процессида бир моментдир. Капитал муомаласининг формаси бўлган Т — П— Т функционал жиҳатдан муайян моддалар алма- шинувини ўз ичига олади. Сўнгра, Т—П—Т муомаласи шунга са~ баб бўладики, Т маълум мивдордаги товарлар бўлмиш Т' нинг ипь лаб чиқариш элементларига баравар бўлади ва бу элементлар цииматларининг ўзаро нисбати дастлабки ҳолида сақланиб қолади. Демак, бу ерда товарларнинг ўз ^иймати билан сотиб олинишигипа змас, балки уларнинг доиравий оборот вақтида қиймат жиҳатидан сира ўзгармаслиги ҳам назарда тутилади; акс ҳолда процесс нор^ мал ҳолда ўта олмайди.
П...П' даги П капитал кийматнинг дастлабки формаспдир; кашь тал циймат бу формадан чиқади, лекин у яна қайта шу формага кирмоқ учун чиқади. У ... Т' — П' — Z... У даги П фацат доиравий оборот процессида цабул қилиниб, яна шу процесс доирасида тапь лаиадиган формадир. Пул формаси бу ерда капитал цийматининг фацат бир лаҳзалик мустацил формасидир. П' формасида бўлган капитал, гўё ғумбакдек шу формага кириб олиб, яна унумли кашь тал формасига кириш учун шу формадан чиқишга қапдай интилса, Т' формасида бўлган капитал ҳам пул формасига кириш учун шун- дай жадал интилади. Бу капитал пул формасида бўларкан, капи- тал бўлиб хизмат қилмайди ва шу сабабли унинг қиймати ошмай- ди; капитал бекор ётади. П бу ерда муомала воситаси сифатида» аммо капитал муомаласи воситаси сифатида амал қилади*. Капитал қийматнинг пул формаси шу капитал қиймат доиравий оборотииипг биринчи формасида (пул капитал доиравий обороти формасида) гўё мустақил бўлиб кўринади, бу мустақиллик ана шу иккипчи формада йўқолади, шундай цилиб, бу иккиичи форма I формапипг танцидидир ва уни атиги алоҳида форма ҳолига тушириб қўяди. Агар иккинчи метаморфоза П—Т монеликка дуч келса (айтайлик^ бозорда ишлаб чиқариш воситалари йўқ бўлса), унда доиравий оборот, такрор ишлаб чиқариш процесси, худди капитал товар ка- питал формасида ётиб қолган вацтдагидек, узилиб цолади. Лекип фарқ ҳам бор: капитал ўткинчи товар формасидагига қараганда пул формасида узоқроқ вақт қолиб кетиши мумкин. Капитал пул капи- тал сифатида амал қилмаса ҳам, пул бўлиб цолаверади; у ўзининг товар капитал функцияси ҳолатида ҳаддан ташцари узоқ вақт сақ- лапиб цолса, унда товар бўлмай ва умуман истеъмол циймат бўл- май қолади. Иккинчидан, у пул формасида бўлганида, унумли капиталликдан иборат ўз дастлабки формаси ўрнига бошқа бир Маркс цўлёзмасининг шу ерида «Тукка царши»деган белги бор. Ред.


78
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМ0РФ03АЛАРИ
формага кириш қобилиятига эга бўлади, ваҳоланки Т' формасида бўлганида умуман ўз ўрнидан силжий олмайди.
rΓ-Π'-T муомаласи фақат Т' учун, унинг формасига қараб, муомала актларини ўз ичига олади, бу муомала актлари эса уни такрор ишлаб чиқаришнинг моментларидир; аммо T'—IT—T нинг юзага чиқиши учун Т' га айланадиган Т ни ҳақиқатан такрор иш- лаб чиқариш керак; бу такрор ишлаб чиқаришга ҳам, ўз навбатида, шундай такрор ишлаб чиқариш сабаб бўладики, бу такрор ишлаб чиқариш мазкур Т' да гавдаланган индивидуал капиталнинг такрор ишлаб чиқариш процессидан ташқарида юз беради.—
П — Т <ив акти I формада пул капиталнинг унумли капи- талга биринчи марта айланишинигина тайёрлайди; бу акт II фор- мада уиинг яна товар капиталдан уиумли капиталга айланишини тайёрлайди; демак, саноат капиталини ишга солиш илгаригича қо- лаверар экан, бу акт товар капитал қандай ишлаб чиқариш эле- ментларидап ҳосил бўлган бўлса, унинг яна худди ана шундай эле- ментларга айланишини тайёрлайди. Шу сабабли бу акт бу ерда, I формадагидек, ишлаб чиқариш процессини тайёрлаш фазаси бўлиб майдонга чиқади, лекин унга цайтиш, уни янгидан бошлаш сифа- тида, бинобарин,— такрор ишлаб чиқариш процессидан олдииги ва шу сабабли қийматиинг кўпайиш процессини такрорлашдан олдип- ги фаза сифатида майдонга чиқади.
Бу ерда яна шуни бир марта айтиб ўтиш керакки, П — И акти. ■оддий товар айирбошлаш эмас, балки товар И ии сотиб олишдир, П — Ив ҳам цўшимча циймат ишлаб чиқариш учуи буюм сифатида зарур бўлган тадбиргииа бўлганидек, товар И ҳам худди ана шу мақсадга хизмат қилиши керак.
П — Т <Z∏β юз берганидан кейин П уиумли капиталга, У га, айланади ва яна доиравий оборот бошлаиади.
Демак, У ... Т' — П' Т ... У формаси кенгайтирилган тарзда ол- гапда мана бупдайдир:


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
79
бутунлай бошқа бир нарсадир. Лекин, ортиқча ишлаб чиқариш мум- кИн эмас, деган фикрни исбот цилмоқ учуи экономистлар бу фарқ- ]]И хаспўшлаб тасвирлайдилар.
Капитал доиравий обороти И га ва Ив га айланган П нинг упумли истеъмол килинишидан ташқари, П — И актининг бирин- чи ҳадини ўз ичига олади; бу П — И ишчи учун И—П=Т—П дир. Ишчидан бошланадиган ва унинг истеъмол цилинишини ўз ичига оладиган И — П — Т муомаласидан капитал доиравий оборотига 77 — И нинг натижаси бўлгап биринчи ҳадгина киради. Иккиичи aκτ, яъни П — Т, гарчи индивидуал капиталдан келиб чиқса ҳам, шу индивидуал капиталнинг муомаласига кирмайди. Капиталист- лар синфи учун эса ишчилар синфининг доим мавжуд бўлиши за- рурдир, бинобарин, П — Т акти воситасида ишчиларнииг ҳам ис- теъмол қилишлари зарурдир.
Капитал цийматнинг доиравий оборотини давом эттиришга нис- батан, шунингдек цўшимча қийматнинг капиталист томонидан ис- теъмол қилинишига нисбатан Т' — П' акти фақат бир нарсани: Т' нипг пулга айланганини, сотилганини кўрсатади. Буюм Т' истеъ- мол қийматига эга бўлганлиги учун ва, демак, бирон-бир истеъ- молга, унумли ёки индивидуал истеъмолга, яраганлиги учунгина уни сотиб оладилар, албатта. Лекин Т', масалан ип сотиб олган савдогарнинг қўлида, яна муомалада давом этаверса, унда бу ҳол- пииг ип ишлаб чиқарган ва уни савдогарга сотган индивидуал ка^ питалнинг доиравий оборотини давом эттиришга дастлаб ҳеч қать дай алоцаси бўлмайди. Бутун процесс илгаригидек давом этавера- ди ва шу билап бирга капиталист ҳамда ишчининг шу процесс са- баб бўладиган индивидуал истеъмоли ҳам давом этаверади. Бу ҳол кризисларии кўриб чиқиш вақтида муҳим аҳамиятга эга бўлгаи ҳолдир.


80
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
кирмайди. Масалан, ипки сотилган экан, ипда мужассамлашган ка- питал қийматнинг доиравий обороти, сотилган ипнинг нима қилин- ганидан қатъи назар, яна бошлана олади. Маҳсулотни сотишга му- ваффақ бўлинаётган экан, демак капиталистик ишлаб чиқарувчи нуқтаи назаридан бутун иш нормал суратда бормоқда. Вакили мазкур капиталистик ишлаб чиқарувчи бўлган капитал қийматнинг доиравий обороти узилмайди. Модомики бу процесс кенгаяр экан,— бу кенгайиш эса ишлаб чиқариш воситаларининг унумли истеъмол цилинишининг кенгайишини ўз ичига олади,— капиталнинг бундай такрор ишлаб чиқарилиши ишчиларнинг индивидуал истеъмоли- нинг (яъни талабининг) кенгайиши билан бирга юз бериши мум- кин, чунки бу процесс унумли истеъмол билан бошланади ва ана шу унумли истеъмол воситаси билан бўлади. Шундай қилиб, қў- шимча қиймат ишлаб чиқарилиши ва шу билан бирга капиталист- нинг индивидуал истеъмоли ҳам орта бориши мумкин, бутун так- рор ишлаб чиқариш процесси ниҳоят гуллаб-яшнаб кетиши мум- кин,— аммо-лекин товарларнинг кўпгина цисмининг фақат юзаки цараганда истеъмол соҳасига ўтган бўлиб кўриниши, ҳақиқатда эса улар олиб сотарларнинг цўлида сотилмасдан ётавериши, де- мак,— ҳақиқатда ҳали ҳам бозорда бўлиши мумкин. Лекин бозорга ’товарлар кетма-кет келиб туради, оқибатда эса олдин келган то- варлар юзаки царагандагина истеъмол цилинган бўлиб кўрииади. Товар капиталлар бозорда бир-бири билан ўзаро жой талаша бош- лайди. Товарлар сотиш учун бозорга кейинроқ келганлар уларни арзон баҳоларда сотадилар. Аввал келган товарлар нақд пулга ай- лантирилмасданоқ, улар учун ҳақ тўлаш муддати келиб цолади. Бу ’говарларнинг эгалари ўзларининг синганларини эълои қилишга, ёки, ҳақ тўламоқ учун, ўз товарларини қандай баҳода бўлса ҳам сотишга мажбур бўладилар. Бу тариқа согишнинг талаб соҳасидаги ҳақиқий аҳволга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бундай сотиш тўловга бўлган талабгагина, товарни пулга айлантириш мутлақо зарур бўлиб цолганлигигагина алоқадордир, холос. Апа шуида кризис бошланиб кетади. Бу кризис истеъмолчилар талабининг, инди- видуал истеъмол мақсадидаги талабнинг бевосита камайишида эмас, балки капитални капиталга айирбошлашнинг камайишида, ка- питални такрор ишлаб чиқариш процессининг торайишида кўри- нади.


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
81
рига хизмат қилиш учун ҳамон пул ҳолида сацланиб қолаверади, Пулнинг бу қисми маълум пайтда ҳаракат қила бошлаш, ўз функ- циясини бажаришга киришиш учун, муомаладан вақтинчагина чет- да туради. Лекин бу цисмнинг запасда сақланишининг ўзи ҳам, ўэ иавбатида, унинг муомаласи билан белгиланадиган ва муомала учун аталган функциядир. Шундай экан, унинг харид ва тўлов фонди сифатида мавжуд бўлиши, унипг ҳаракатининг тўхталиши, унинг муомаласидаги узилиш ҳолати ҳам шундай ҳолатдирки, пул бу ҳолатда пул капитал сифатида, ўз функцияларидан бирини ба~ жаради. Пул капитал сифатида бажаради, чунки бундай ҳолда ҳат^ то вацтинча бекор турган пул ҳам пул капитал П нинг бир қисми (77z--n≈∏) дир, ёки товар капитал ^ийматининг У га баравар бўл^ ган, доиравий оборотнинг чиқиш нуцтасини ташкил этадиган унум- ли капиталнинг қийматига баравар бўлган қисмининг бир улунти- дир. Иккинчи томондан, муомаладан чиқариб олинган ҳамма пул хазина формасида бўлади. Демак, сотиб олиш воситаси ёки тўлов воситаси бўлган пулнинг функцияси П — Т да пул капиталнинг функцияси бўлиб цолганидек, бу ерда пулни ифода циладиган ха~ зина формаси пул капиталнинг функцияси бўлиб цолади. Бунинг сабаби шундаки, капитал қиймат бу ерда пул формасида бўлади, пул формаси бу ерда саноат капиталииинг ҳолатидир, бу ҳолат эса саиоат капптали доиравий оборотининг шу доиравий оборот босцич- ларидаи бирида бўлган умумий боғлапиш туфайли олдиндан белги- лаб қўйилгандир. Лекин айни вақтда бу ерда яна шу нарса тўғри бўлиб чиқадики, пул капитал саноат капитали доиравий оборотида пул функцияларидан бошқа ҳеч қандай функцияни бажармайди ва пулнинг мана шу функциялари мазкур доиравий оборотнинг бошца босцичлари билап боғлиқ бўлганлиги учунгина капитал функция- лари аҳамиятига ҳам эгадир.
п нинг П га бўлган муносабати сифатида, капиталистик муноса- бат сифатида тасаввур цилинган П' пул капиталнинг эмас, балки тўғридаи-тўғри товар капитал Т' нинг функциясидир; бу товар ка~ питал Т' ҳам, ўз навбатида, т билан Т нинг муносабати шаклида ишлаб чиқариш процессининг натижасинигина, капитал қиймат- пинг ишлаб чиқариш процессида юз берган ўз-ўзидан кўпайиш на^ тижасииигина ифода этади.
Агар муомала процесси ўз давомида тўсқинликка дуч келиб, П ташци сабабларга кўра — бозордаги ҳолат ва ҳоказолар — туфай- ли ўз функцпяси П — Т ни тўхтатиб қўйишга ва шу сабабли озми- кўпми вақг ўзининг пул формасида сақланиб цолишга мажбур либ қўйилса, унда кўз олдимизда хазина ҳолатида яна пул пайдо бўлади. Оддий товар муомаласи вақтида, Т — П дан П — Т га ўтиш ташци сабаблар туфайли узилиб қолган вақтда ҳам худди шундай бўлади. Бу — хазинанинг мажбурий суратда вужудга келиши, Шупдай қилиб, биз келтирган мисолда пул бекор ётган, яширин пУл капитал формасидадир. Лекин биз ҳозирча бу масала устида ортиқ тўхталиб ўтирмаймиз.


«2
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
Аммо ҳар икки ҳолда ҳам пул капиталнинг пул ҳолатида тўх- талиб туриши ҳаракатиинг узилиб қолиш натижасидирки, бу узилиш мақсадга мувофиқми ёки номувофиқми, ихтиёрийми ёки мажбурийми, капитал функциясидан келиб чиққанми ёки унга қа- рама-қаршими,— бунинг фарқи йўқ.л
II. 	ЖАМҒАРИЛИШ ВА КЕНГАЙГАН КЎЛАМДАГИ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
Модомики пшлаб чиқариш процесси кенгая оладиган пропорция- лар ўзбошимчалик билан тайин қилинмай, балки мавжуд техника тақозоси билан олдиндан белгиланар экан, реализация қйлинган қўшимча қиймат, гарчи у капиталлаштириш учун мўлжалланган бўлса ҳам, кўшшча бир неча доиравий оборотни такрорлаш йўли билапгина шупдай миқдорга ета оладики (демак, шундай миқдорга етгунча жамғарилиши керакки), бу миқдорга етгач ҳақиқатан ҳам устама капитал бўлиб амал цила олади ёки ўз процессини кечира- ётган капитал қиймат доиравий оборотига кира олади. Демак, қў- шимча қиймат хазина бўлиб қотиб цолади ва бу формада яширин пул капиталии ташкил қилади. Яширин [latent] капитал,— чунки у пул формасида цолар экан, капитал бўлиб иш кўра олмайди6а). Демак, хазинанинг ҳосил бўлиши бу ўринда капиталистик жамға- рилиш процессига кирадиган, унинг билан бирга юз берадиган, ле- кин, шу билан бирга, ундан жуда катта фарқ циладиган моментдир. Фарқ циладиган моментдир,— чунки яширин пул капиталиинг ҳо- сил бўлпши натижасида ишлаб чиқариш процессинипг ўзи кен- гаймайди. Аксинча, яширин пул капитал бу ерда шунипг учун ҳо- сил бўладики, капиталистик ишлаб чиқарувчи ўз ишлаб чицариши- нинг кўламини бевосита кенгайтира олмайди. Агар у ўз цўшимча маҳсулотини муомалага янги олтин ёки кумуш киритадигаи олтии ёки кумуш ишлаб чиқарувчига, ёки — бу ҳам ўша гапнинг ўзи — миллий цўшимча маҳсулотнинг маълум цисмига айирбошлаш йўли билан чет элдан устама олтии ёки кумуш келтпрувчи савдогарга сотса, унинг яширин пул капитали олтин ёки кумуш ҳолида бўлган миллий хазинанинг кўпайишига сабаб бўлади. Бошқа ҳолларпипг ҳаммасида, масалаи, харидориинг қўлида муомала воситаси бўлиб келган 78 фунт стерлинг капиталистнинг қўлида фақат хазина фор- масига киради; демак, олтин ёки кумуш ҳолида бўлган миллий ха- зина фақат янгидан тақсимланади.
Агар бизнинг капиталистимиз олди-сотдисида пул тўлов восита- си сифатида амал қилаётгап бўлса (харидор товарлар учуи ҳақни озми-кўпми узоқроқ муддатдан кейиигина тўлаши керак бўлса), унда капиталлаштиришга мўлжалланган цўшимча маҳсулот пулга


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
83
эмас, балки царз талабномаларига, харидорнинг қўлида, эҳтимол, хозиро^ мавжуд бўлган ёки, эҳтимол, қўлига кириши кўзда тутил- Ган эквивалентга эга бўлиш ҳуқуқини берадиган титулга айланади. Процентли цоғозлар ва ҳоказоларга солинган пул доиравий обо ротга кирмаганидек, бу эквивалент бошқа индивидуал саноат капи- талларининг доиравий оборотига кирса ҳам, мазкур доиравий обо ротга мансуб бўлган такрор ишлаб чиқариш процессига кирмайди.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг бутун характери аванслан’ гаи капитал цийматнинг кўпайиб бориши билан, демак, бирипчи навбатда мумкин цадар кўпроц цўшимча қиймат ишлаб чиқариш билан белгиланади; иккинчи томондан эса («Капитал», I китоб, XXII бобга қаралсин),— капитал ишлаб чиқарилиши билан, қў- шимча цийматнинг капиталга айланиши билан белгиланади. Жам- рарилиш, ёки кенгайган кўламда ишлаб чиқариш цўшимча циймат ишлаб чиқаришни доим кенгайтириб бориш учун, шу сабабли ка- питалистни бойитиш учун восита сифатида, капиталистнинг шах- сий мақсади сифатида майдонга чиқади ва капиталистик ишлаб чиқаришиинг умумий тенденцияларининг бир томонини ташкил этадики, кейинчалик таравдий топа бориши натижасида, бирипчи китобда кўрсатилганидек, ҳар бир индивидуал капиталист учун за- рурат бўлиб цолади. Капиталнинг доимо кўпая бориши унинг сақ- лаииши учун шарт бўлиб қолади. Лекин илгари баён цилиб ўтил- ган нарсага цайтмаймиз.


S4
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ортиц миқдордаги пул капиталдир; лекин у авансланган пул капи- тал функциясини бажара бошлаган ҳамоно, унинг қўшимча қий- мат капиталлаштирилиши натижасида кўпайганини кўрсатадиган ҳар дандай аломат йўқолади. У доиравий оборотни пул капитал формасвда бошлаганидан, унинг ана шу тариқада вужудга келга- нипи кўрсатувчи барча излар йўқолиб кетган бўлади. Янги доира- вий оборотнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат қилганида, У' ҳам худди шундай бўлади.
Агар биз У... У' ни П ...П' билан, ёки биринчп доиравий обо- рот билан таққосласак, уларнинг аҳамияти бошца-бошка эканлиги- ни кўрамиз. Ўз олдига айрим доиравий оборот ҳолида олинган П ... П' фақат бир нарсани: П, пул капитал (ёки пул капптал сифати- да ўз доиравий оборотини кечираётган саноат капптали), пул туғ- дирувчи пул эканлигини, циймат туғдирувчи қиймат эканлигини, унинг қўшимча диймат ишлаб чиқаришини ифодалайди. Аксинча, У доиравий оборотида, биринчи босқич, ишлаб чиқариш процесси босқичи тугалланганида, қийматнинг кўпайиш процесси битган бў- лади, иккинчи босқич Т' — П' ни (муомаланинг биринчи босқичи) ўтиб бўлгандан кейин эса капитал қиймат+ цўшимча циймат реа- лизация цилииган пул капитал сифатида, биринчи доиравий обо- ротда охирги чекка ҳад бўлган П' сифатида мавжуд бўлади. Қў- шимча кийматнинг ишлаб чиқарилганлиги илгари текшириб чиқил- ган У ... У формасида (47- бетдаги кенгайтирилган формулага ца- ралсин*) т — п — т воситаси билан ифода этилган эди, бу т — п — т эса ўзининг иккипчи босқичида капиталнинг муомала соҳасидан чиқади ва қўшимча цийматнинг даромад сифатидаги муомаласини ифодалайди. Бутун ҳаракат У ... У тариқасида ифода этилган бу формада, демак, ҳар икки чекка ҳад ўртасида циймат миқдори жи- ҳатдан ҳеч қандай фарқ бўлмаган формада, авансланган қиймат- пинг кўпайиши, қўшимча циймат ишлаб чиқариш, П ... П' доира- вий оборотидагидек ифода этилган; фақат 77 ... П' да охирги босқич ва доиравий оборотнинг иккинчи босқичи бўлган Т' — П' акти У ... У да муомаланинг биринчи босқичи бўлиб хизмат цилади.
У ... У' да У' қўшимча циймат ишлаб чиқарилганлигини эмас, балки ишлаб чиқарилган қўшимча қийматнинг капиталлаштирил- ганини, демак,— капитал жамғарилганини ифода этади, шу сабабли У', У дан фарқлй ўлароқ, дастлабки капитал қийматдан плюс ка- питал қийматнинг ҳаракат қилиши натижасида жамғарилган капи- тал қийматдан иборатдир.
77 ... 77' нйнг оддий хотимаси бўлган П' ҳам, мана шу доиравий оборотларнинг ҳаммасидаги Т' ҳам, ўз ҳолича олганда, ҳаракатни эмас, балки шу ҳаракатнинг натижасини: капитал қийматнинг то- вар формасида ёки пул формасида реализация қилинган кўпайиши- ни ифода этади ва шу сабабли капвгтал цийматни П+n сифатида ёки Т + т сифатида, яъни капитал цийматнинг ўз насли бўлган қў-


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
85
хпимча қийматга муиосабати шаклида ифодалайди. Улар бу натижани кўпайган капитал кийматнинг турли муомала формалари шаклида ифоДалайДилаР- Лекин циймат кўпайишинпнг ўзи Т' формасида ҳам, Ц' формасида ҳам на пул капиталнииг, иа товар капиталнинг функ- циясидир. Пул капитал билан товар капитал саноат капптали мавжуд бўлпшииинг алоҳида формалари, турли усуллари бўлиб, улар шу са- ноат капиталининг турли функцияларига мувофиқ келади. Пул капи- тал фақат пул функцияларини, товар капитал — фақат товар функ- цпяларини бажара олади, шупинг учун ҳам уларнинг ўртасидаги фарц фақат пул билан товар ўртасидаги фарқдир. Худдп шунингдек, саноат капитали ҳам ўзининг унумли капитал формасида маҳсулот яратувчи ҳар цандай меҳнат процессига умуман кирадигаи эле- ментлардангина: бир томопдан, меҳнатнинг буюм шароитидан (иш- лаб чиқариш воситаларидаи), иккинчи томоидап — унумли (мақ- садга мувофиқ) суратда амал қилувчи иш кучидан ташкил топа олади. Саноат капитали ўз тузилиши жиҳатдан умуман ишлаб чи- цариш процессига ва, демак, нокапиталистик ишлаб чиқариш про- цессига ҳам мувофиқ бўлган тақдирдагина ишлаб чиқариш соҳаси- да мавжуд бўла олади; худди шунингдек, у муомала соҳасида шу соҳага мувофиқ бўлган икки формада: товар формасида ва пул фор- маспдагина мавжуд бўла олади. Лекин ишлаб чиқариш элементла- рининг ҳаммаси энг аввал бошданоқ унумли капитал сифатида намоёп бўлади, чуики иш кучи бировнинг иш кучидир ва капиталист ўзи учун бошқа товар эгаларидан ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олгани каби, бу иш кучини ҳам шу иш кучининг эгасидан сотиб олади; шу сабабли ишлаб чиқариш процессининг ўзи ҳам саноат капиталининг унумли функцияси сифатида майдонга чиқа- ди, пул билан товар эса ўша саноат капиталининг ўзининг муома- ла формаларидир ва, демак, пул билан товар функциялари — шу капиталнинг муомала функцияларидир; шу билан бирга, улар ё унумли капитал функцияларига тайёрланишга хизмат қиладилар, ё шу функциялардан келиб чиқадилар. Пул фуикцияси бплан товар фуикцияси бу ерда, шу билан бирга, пул капиталнинг ва товар ка- питалнинг функциялари ҳамдир; бунинг сабаби фақат шупдаки, пул капитал билан товар капиталнинг фуикциялари саноат капи- тали ўз доиравий обороти процессининг турли босқичларида ба- жариши лозим бўлган функцияларнинг формалари сифатида бир- бирлари билан боғлиқдир. Демак, пулни пул сифатида ва товарни товар сифатида характерлайдиган ўзига хос хусусият ва функция- лаР уларнинг капиталлик хусусиятидан келиб чиқади деб цараш мутлақо нотўғри,— ва, аксинча, унумли капитал хусусияти унинг ишлаб чиқариш воситалари шаклида мавжуд бўлишидан келиб чи- Чади деб қараш ҳам худди ҳалигидек нотўғридир.


86
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
моҳиятини сира ҳам ўзгартирмайди. Демак, бу муносабат пулнинг пуллигига ёки товарнинг товарлигига хос бўлган хусусиятлардан келиб чиқмайди. Ҳар икки ҳолда ҳам капитални характерлайдигаи хусусият, унинг циймат туғдирувчи циймат экаилиги, натижа си- фатидагина ифодаланган. Т' ҳамиша У функциясининг маҳсули- дир, 77z эса Т' нинг саноат капитали доиравий оборотида ўзгарган формасидир, холос. Шунинг учун ҳам реализация цилингаи пул ка- питал ўзининг пул капитал сифатидаги махсус функциясини яна бажара бошлаганида, у 77/ = 77+пда бўлган капиталистик муноса- батии ифодаламайдиган бўлиб цолади. П ... 77' ўтиб, П' яна доира- вий оборот қила бошлаганида, 77,, ҳатто 77z га кирган бутун қўшим- ча циймат капиталлаштирилганида ҳам, П' тариқасида эмас, балки П тариқасида гавдалапади. Биз келтиргаи мисолда иккинчи доира- вий оборот 500 фунт стерлинглик капитал билан бошланади, би- ринчи доиравий оборот эса 422 фунт стерлинглик капитал билан бошланган эди. Доиравий оборотни бошлаб берган пул капитал ил- гариги пул капиталдан 78 фунт стерлинг ортиқдир; бир доиравий оборот иккинчи доиравий оборот билан тавдослапганида орадаги бу фарц мавжуд бўлади; аммо ҳар бир айрим доиравий оборот доира- сида бундай таққослашнинг иложи йўқ. Бошқа бир капиталист ўзи- нинг биринчи доиравий оборотини очган вацтда 500 фунт стерлинг цандай роль ўйнаса, пул капитал сифатида аваисланган ва 78 фунт стерлинги илгари қўшимча циймат бўлган ҳалиги 500 фунт стер- линг ҳам худди шундай роль ўйнайди. Унумли капитал доиравий оборотида ҳам аҳвол худди шупдай бўлади. Кўпайгап У' қайтадан бошланиш вацтида шунчаки У сиигари, худди оддий такрор ишлаб чицариш У ... У даги У тариқасида майдонга чиқади.
П' — Т' <ив босцичида капитал миқдорииинг кўпайиши И' ёки Ив' воситаси билан эмас, балки фақат Т' воситаси билан кўрса- тилган. Т модомики 77 билан Ив нинг йиғиндиси экан, энди Т' шу- ни кўрсатадики, у ўз ичига олган И билан Ив йиғиндиси дастлабки У даги И билан Ив дан ортиқдир. Яна, бундан ташқари, 77' ва Ив' деб белгвлаш нотўғри ҳам бўлар эди, чунки биз шуни биламизки, капитал тузилишининг қиймат жиҳатдаи ўзгариши капиталнинг кўпайиши билан боғлиқдир, яъни капитал тузилиши шу тариқа та- раққий топадики, Ив нинг қиймати ошади-ю, 77 нинг қиймати ҳа- миша иисбатан, кўпинча эса абсолют равишда х4ам камаяди.
III. 	ПУЛ ЖАМҒАРИЛИШИ


II БОБ. — УИУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
87
орхоиа учун зарур бўлган минимал миқдорда бўлган тавдирдаги- на упдаи фойдаланиб бўлади. Агар п дастлабки корхонани кенгай- тпришга сарф қилиииши керак бўлса, уида ҳам яна У буюм фак- торларининг муносабати ва уларнинг қиймат жиҳатдан муносаба- ти п нинг маълум бир минимал миқдорда бўлишини тақозо қила- пи. Мазкур корхоиада амал цилаётган барча ишлаб чиқариш во- ситалари орасида маълум сифат нисбатигина эмас, балки муайян миқдор нисбати ҳам, ҳажмларпинг маълум мутаносиблиги ҳам мавжуддир- Бу буюм муносабатлари ва унумли капиталга кирув- 4Ji факторларнинг ана шу муносабатлар билан боғлпқ бўлган қий- мат муносабатлари п нинг минимал миқдорини белгилаб беради- ки, упумли капиталнпнг ўсими бўлган п ана шу миқдорга эга бўл, гаиида уни устама ишлаб чиқариш воситаларига ва устама иш ку- чига ёки фақат биринчисига айлантириш мумкин бўлади. Масалап, ип йигириш фабриканти титиш-тараш машиналарини айни бир вақтда тегишли сонда сотиб олмаса, ўз дукларининг сонини кўпай- тира олмайди, корхона ана шу тариқа кенгайтирилгаилиги сабабли пахтага ва иш ҳақига цилинадиган харажатларнинг кўпайиши тўғрисида эса гапириб ўтиришга ҳожат ҳам йўқ. Бинобарин, кор- хонани кенгайтирмоқ учун қўшимча қиймат аичагина суммани ташкил қилиши лозим (бир дукка қилинадиган яиги харажатлар одатда 1 фунт стерлинг белгиланади). п шу минимал ҳажмга ет- гупча, капитал бирин-кетин ишлаб чиқарила боргаи п суммаси П билан бирга, демак 1Г—Т' <Z∏β да амал қилиш имкониятига эга бўлгунча, капитал доиравий оборотни бир неча марта такрорлаши лозйм. Ҳатто деталлариинг, масалан, йигирув машиналари деталла- рииииг оддий ўзгариши ҳам, модомики бу ўзгаришлар уларнинг упумдорлигини оширар экан, йигирув материали учун қилииадигаи харажатларнинг кўпайтирилишипи ва титиш-тараш машиналари- пинг соии оширилишини ва ҳоказоларни талаб қилади. Демак, шу орада п жамғарила боради ва унинг жамғарилиши унинг ўз функ- цияси эмас, балки У ... У нииг такрорланиш натижасидир. п га қиймат кўпайишининг такрорланувчи доиравий оборотлари туфай- ли,— демак сиртдан — етарли даражада ўсим қўшилмагунча бу п нипг пул ҳолида бўлиши унинг ўз функциясидир; унга етарли да- Ражада ўсим қушилганида эса, ўзинпнг актив суратда амал қилиши Учун зарур бўлган минимал миқдорга етадики, бу миқдорда У пул капитал П пинг фаолиятида қатнаша олади, пул капитал сифатида, мазкур ҳолда эса — фаолиятдаги пул капитал II пинг жамғарилгаи ^исми сифатида қатнаша олади. Оралик даврда п жамғарилади ва вУ>кудга келиш, кўпайиш процессида бўлгаи хазипа формасидагина мавжуд бўлади. Демак, пул жамғарилиши, хазинанинг вужудга ке- лиши бу ерда шундай бир процессдирки, бу процесс вацтинча ҳади- Қий жамғарилиш билан, яъни саноат капитали амал цилаётган кў- ламнинг кенгайиши билан бирга боради. Вақтинча бирга боради, чунки, хазина хазииа ҳолатида бўларкан, у капитал бўлиб амал Қилмайди, қийматнинг кўпайиш процессида қатнашмайди, пул сум-


88
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
маси бўлиб цолаверади, бу пул суммаси эса фақат шунинг учун кў- паядики, унинг ёрдамисиз орттирилган пул ҳам шу сандиққа соли- нади.
Хазина формаси муомалада бўлмаган пулнинг муомаласи узи- либ цолган ва шу сабабли ўз пул формасида сақланаётган пулнинг формасидир, холос. Хазинанинг вужудга келиш процессининг ўзи- га келганда эса, бу процесс ҳар қандай товар ишлаб чиқаришга хос хусусиятдир, ишлаб чиқаришнинг ривожланмаган, капитализмдан илгариги формаларидагина бир цадар асл мацсад ролини ўйнайди. Лекин бу ерда хазина пул капиталнинг формасидир, хазинанинг вужудга келиши эса — капитал жамғарилиши билан вақтинча бир- га борадиган процессдир, чунки ва шу сабабданки, пул бу ерда яширин, пул капитал сифатида гавдаланади; хазинанинг вужудга келиши,— пул формасида бўлган цўшимча цийматнинг хазина ҳо- латида сақланиши,— бу ерда қўшимча цийматни ҳақиқатан амал қилувчи капиталга айлантириш йўлида капитал доиравий обороти- дан ташқарида юз берувчи босқич, функционал жиҳатдан муайян тайёргарлик босқичидир. Демак, ўзининг ана шундай вазифасига кўра, хазина — яширин пул капиталдир; шунииг учун ҳам хазина ҳали капитал доиравий обороти процессига кирмасдан олдин унинг узи етиши лозим бўлган мивдор ҳар сафар унумли капиталнинг циймат жиҳатдан тузилиши билан белгиланади. Аммо пул хазина ҳолатида бўлар экан, у пул капитал бўлиб амал қилмайди, балки бекор ётган пул капиталдир; илгаридагидек амал цилмайди, бунга унинг функциясининг узилиб қолгани эмас, балки унинг ўз фупк- циясини бажаришга ҳали қобил эмаслиги сабабдир.
Биз бу ерда пул жамғарилишини унинг дастлабки реал форма- сида, ҳақиқий пул хазинаси тариқасида олдик. Лекин унинг Т' ни сотгаи капиталист қўлида бўладиган оддий царз ҳужжатлари, қарз талаблари формасида ҳам юз бериши мумкин. Бошқа формалар — бу яширин пул капиталнинг оралик даврида ҳам пул туғдирувчи пул шаклида, масалан, процент олиш йўли билан бироп-бир баик- ка қўйилган пул, ҳар хил векселлар ёки қимматли қоғозлар шак- лида мавжуд бўлиши — бу формалар бунга кирмайди. Пулда реа- лизация цилинган қўшимча циймат бундай ҳолда унинг ўзи келиб чиққан саноат капиталининг доиравий оборотидан ташқарида ка- питалнинг алоҳида функцияларини бажаради: шундай функциялар- ни бажарадики, бу функциялар, биринчидан, саиоат капитали сифа- тидаги капиталнинг доиравий оборотига ҳеч қапдай алоқаси бўл- майди ва, иккинчидан, улар капиталнинг саноат капитали функ- цияларидап фарқ циладиган ва ҳали бу ерда текшириб чицилмаган функцияларини назарда тутади.
IV. 	РЕЗЕРВ ФОНДИ


II БОБ. — УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
89
хазинанинг ўзи капитал жамғарилишининг шартини ташкил эта- ди. Лекин бу жамғарилиш фонди айрим ёрдамчи хизматлар ҳам цила олади, яъни У ... У' формасига кирмай ва, демак, капиталис- тик такрор ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтирмай, капитал дои- равий обороти процессига кира олади.
Arap Т' — П' процесси ўзининг нормал давом цилиш муддати- даи ортиц чўзилиб кетса ва, демак, товар капиталнинг пул форма- сига айланиши одатдагидан кечикиб ^олса ёки мана шу айланиш юз бергандан кейин пул капитал айланиши лозим бўлган, масалан, ишлаб чицариш воситаларининг баҳоси доиравий оборот бошланган вақтдаги даражадан ю^ори кўтарилиб кетса, пул капиталнинг ёки унинг бир цисмининг ўрнини эгаллаш учун жамғарилиш фонди си- фатида амал цилувчи хазинадап фойдаланиш мумкин. Демак, жам- ғарма пул фонди доиравий оборотнинг бузилишини бартараф қилиш учун резерв фонди бўлиб хизмат цилади.
Бундай резерв фонди У ... У доиравий оборотида текшириб чицилган харид воситалари ёки тўлов воситалари фондидан фарқ цилади. Бу воситалар фаолиятдаги пул капиталнинг бир қисмидир (демак, бу — умуман процессда банд бўлган капитал цийматнинг бир қисминипг мавжудлик формасидир), бу пул капиталнинг қисм- лари эса бирин-кетин ва фақат турли муддатларда амал қила бош- лайди. Тўхтовсиз давом циладиган ишлаб чиқариш процесси жара- ёнида доим резерв пул капитал ҳосил бўла боради, чунки тўловлар, масалан, бугун тушади-ю, олинган нарсалар учун ҳақ кейинроқ тў- ланади, бугун кўп товарлар массаси сотилади-ю, худди шундай кўп товарлар массасини кейинги кунлардагина сотиб олишга тўғри ке- лади; демак, оборотдаги капиталнинг маълум бир қисми мана шу вақг ичида доим пул формасида бўлади. Аксинча, резерв фонди — амал қилиб турган капиталнинг, тўғрироғи, фаолиятдаги пул ка- питалнинг таркибий қисми эмас, балки ўз жамғарилишининг тайёр- ланиш даврида бўлган капиталнинг таркибий цисмидир — ҳали актив капиталга айланмаган цўшимча цийматнинг таркибий цис- мидир. Кейин, шуниси ҳам равшанки, вазият қийинлашганида капиталист ўз қулидаги пулпинг цандай муайян функцияларни ба- жаришини суриштириб ўтирмай, ўз капитали доиравий обороти процессипинг боришига ёрдам беришнигина кўзда тутиб, қўлидаги бор пулни тўғридан-тўғри ишга солаверади. Масалан, биз келтир- ган мисолда 27=422 фунт стерлингга, 77'= 500 фунт стерлингга. Агар 422 фунт стерлингдап иборат капйталиииг бир қисми тўлов маблағлари ва харид маблағлари фонди сифатида, пул запаси сифа- тида мавжуд бўлса, у ҳолда, вазият ўзгармай ^олавергапида, капи- талнинг мазкур цисми батамом доиравий оборотга киради ва, шу билан бирга, у мана шу мацсад учун етарли, деб тахмип қилина- Ди. Резерв фонди эса 78 фунт стерлинг цўшимча қийматпииг бир Цисмидир; бу фонд 422 фуит стерлинг қийматга эга бўлган капи- талпинг доиравий оборотига бу доиравий оборот вазият ўзгармай Қолмайдиган шароитда юз берган тақдирдагина кира олади; ахир,


90
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
у жамғарилиш фондининг бир қисми бўлиб, бу ерда такрор ишлаб чицариш кўлами сира ҳам кенгайтирилмаган ҳолда гавдаланади.
Жамғарма пул фонди — яширин пул капиталнинг мавжудлиги- дир; демак, бу — пулнинг пул капиталга айланганини кўрсатади.
Унумли капитал доиравий оборотининг оддий такрор ишлаб чи- царишни ва кенгайган кўламдаги такрор ишлаб чиқаришни ўз ичи- га олувчи умумий формуласи мана бундай:
2
У . . . Т’ — ∏'. '∏^T<∏β. . . . у (У').
Модомики У=У га экан, 2) даги П баравар 77' минус п га; мо- домики У = У' га экан, 7Z, минус п дан 2) даги 77 катта, яъни п ба- тамом ёки қисман пул капиталга айланган.
Унумли капиталнинг доиравий обороти шундай формадирки, классик сиёсий иқтисод саноат капиталинйнг доиравий оборот про- цессини ана шу формада олиб қарайди.


[ 91
УЧИНЧИ Б О Б
ТОВАР КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
Товар капитал доиравий оборотининг умумий формуласи мана бундай:
т' -П' -т ... У ... г.
Т' илгари текшириб чицилган икки доиравий оборотнинг маҳсу- лигина эмас, балки шу билан бирга улар учун дастлабки шарт-ша- роит ҳамдир, чунки бир капитал учун П — Т бўлгап нарса иккинчи капитал учун 7v — П' бўлишини ўз ичига олади, ҳеч бўлмаганда шунинг учунки, ишлаб чицариш воситаларидан бир цисмининг ўзи ўз доиравий оборотини кечираётган бошқа индивидуал капиталлар- нинг маҳсулидир. Биз келтирган мисолда, масалан, кўмир, машина ва ҳоказолар кўмир саноатчисининг, капиталистик машинасозлик корхонаси эгаси ва бошқаларнинг товар капиталидир. Сўнгра, I бобнинг IV пунктида шу нарса кўрсатилган эдики, П ... IT бирин- чи марта такрорланаётганида, пул капиталнинг ана шу иккинчи доиравий обороти тамом бўлмасдан олдинроц, У ... У доиравий обо- ротигина эмас, балки Т' ... Т^доиравий обороти ҳам кўзда тутилади.
Агар такрор ишлаб чицариш кенгайган кўламда юз бераётган бўлса, унда охирги Т' бошдаги Т' дан ортиқдир, шунинг учун уни бу ерда Т" билан кўрсатмоқ керак.
Учинчи форманинг аввалги икки формадан фарқи, биринчидан, шунда кўринадики, бу ерда доиравий оборот унинг қарама-царши Ҳар икки фазасининг яхлит муомала қилиши билан очилади, ваҳо- ланки I формада муомала ишлаб чиқариш процесси туфайли узи- либ қолади, II формада эса бутун муомала ва унинг бир-бирини тулдирувчи икки фазаси фацат ишлаб чиқариш процессида восита- Чи бўғин бўлади, холос ва шу сабабли У ... У ўртасидаги восита- чилик ҳаракатини ташкил этади. П ... IT вақгида муомала формаси ∏ ~~~ Т ... Т' — ∏'≈∏ — Т — П дир. У ... У вацтида муомала фор- маси аксинча: T'-Π'. П — Т = Т — П — Т дир. Т' ... Tf да ҳам мУомала шу кейинги формада бўлади.
Иккинчидан, I ва II доиравий оборотлар такрорланган вацтда, Ҳатто Ц'


92
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ва У' ишлаб чиқарилган форма йўколади. IΓ = Π+n ва У' + у яиа П ва У сифатида янги процесс бошлайди. III формада эса — бош- ланғич нуқта бўлган Т ҳатто доиравий оборот илгариги кўламда янгидан бошланганида ҳам — Т' тарицасида кўрсатилмоғи керак- кп, бунга сабаб цуйидагичадир. I формада, фақат П' нинг ўзи янги доиравий оборотпи очганда, у пул капитал П сифатида, пул форма- сида авансланган ва ўз қиймати жиҳатидап кўпайпши лозим бўлгап капптал қиймат сифатида амал килади. Авансланган пул капитал- нипг мицдори бяринчи доиравий оборот вацтида юз берган жамғари- лиш сабабли кўпайди, ошиқроқ бўлиб цолди. Лекин аванслаиган пул капиталнинг миқдори 422 фунт стерлингга бараварми ёки 500 фупт стерлингга бараварми — бу упинг оддий капитал циймат- дан иборатлигини сира ҳам ўзгартирмайди. 1Г энди ўз циймати жиҳатидан ошгаи ёки қўшимча киймат ҳисобига бойиган капитал тариқасида, капиталистик муносабат сифатида мавжуд бўлмайди. Ҳали у [IT] циймат ошириш процессидан ўтпш арафасида турибди, холос. Бу У ... У' га ҳам тааллуқли гапдир; У' буидан буёп ҳам У тарицасида цўшимча циймат ишлаб чиқариши лозим бўлган капи- тал циймат сифатида амал фтла бориши ва доиравий оборотни такрорлаши лозим.— Аксинча, товар капиталнииг доиравий обо- роти шуичаки капитал қийматдан эмас, балкп товар формасида кўпайган капитал қийматдан бошланади ва шунинг учун ҳам у ав- вал бошданоқ товар формасида бўлган капитал цийматнинг допра- вий оборотинигина эмас, балки қўшимча цийматнинг ҳам доиравий оборотини ўз ичига олади. Агар бу формада оддий такрор ишлаб чиқариш юз бераётған бўлса, охирги нуқтада Т' пайдо бўлади ва унинг миқдори бошланиш нуцтасида қанча бўлган бўлса, энди ҳам шунча бўлади. Агар капиталнинг доиравий оборотига қўшимча қий- матнинг бир цисми кирса, унда, гарчи охирида Т' ўрнига Т" пайдо бўлса ҳам, яъни мивдори кўпроқ бўлган Т' пайдо бўлса ҳам, уидан кейинги доиравий оборот ҳарҳолда яна Т' дан, яъни аввалги дои- равий оборотдаги Т' дан фақат кўпроц бўлган Т' дан бошланади ва ўз янги доиравий оборотини кўпроқ жамғарилган капитал цийматдан ва шу сабабли нисбатан кўпроқ миқдорда янгидан ишлаб чиқарилган цўшимча қийматдан бошлайди. Барча ҳоллар- да Т' доиравий оборотни ҳамиша товар капитал сифатида очади, бу товар капитал эса — капитал қпймат ÷ қўшимча киймат бў- лади.
Т' айрим саноат капитали доиравий оборотида Т тариқасида шу капиталнипг формаси сифатида эмас, балки бошқа бир саиоат капи- талинииг формаси сифатида майдонга чиқади, чунки ишлаб чиқа- риш воситалари шу саноат капиталининг маҳсулидир. Биринчи ка- питалнинг П — Т (яъни П — Ив) акти ана шу иккинчи капитал учун T'—IT дир.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВПЙ ОБОРОТИ
93
Ц — Т ≤j∕fβMyoMajιa актида бир хпл роль ўйнайди. Пули бу ерда пул капитал сифатида амал килувчи харидор учуп II ва Ив, токи буларни у ҳали сотиб олмаган экан, бинобарип, токи улар бошқаларнинг товарлари сифатида упииг пул формасида мавжуд бўлган капиталига царама-царши турган экап, фақат товарлар си- фатида амал қилади; Ив ва II бу ерда бир-бпридап фақат шу билан фарқ циладики, Ив ўз сотувчиси ∑φ∏ma = Γ, дир, демак капитал бўла олади, чупки Ив сотувчп каппталппниг товар формасидир, ваҳо- ланкп И ишчи учун ҳамиша факат товар бўлпб, харпдорнипг қўлпга ўтгаидагииа, У ипнг таркпбпй цпсмп сифатпда, кагшталга айланади.
Шупинг учун ҳам Т' доиравий оборотни оддий Т тари^асида, капитал цийматнинг оддпй товар формаси сифатида ҳеч цачон бош- лай олмайди. Товар капитал бўлган Т' ҳамиша иккиёқлама харак- терда бўлади. Т' истеъмол қийматп иуцтаи назаридан У иинг — бу ерда ипнипг — амал цилиши натижасида ҳосил бўлган маҳсулдир, шундай маҳсулдирки, унипг муомала соҳасидан товарлар сифатида кириб келгаи элементлари II ва Ив мазкур маҳсулни ташкил этув- чи факторлар бўлиб амал қилган. Иккинчидан, циймат нуқтаи на- заридап, Т' = капитал қиймат У плюс У нинг фаолияти натижаси- да ҳосил бўлган қўшимча қиймат ш дир.
Т' нинг ўз доиравий оборотидагина унинг бир қисми бўлмиш Т=У = капитал қиймат Т' нинг қўшимча қийматни ўз ичига олган цисмидап, қўшимча қийматни ўз ичига олган қўшимча маҳсулотдан ажрала олади ва ажралиши керак,— бу ҳар икки цисм ҳақидатда, ип каби бўлипадиган нарсадан иборатмп, ёки машина каби бўлип- майдигаи парсадан иборатми, бупдан цатъи назар, улар ажрала ола- ди ва ажралиши керак. Т' ҳар сафар П' га айланган ҳамоно, бу циймат цисмлари бир-биридап ажраладиган бўлиб қолади.
Модомики, бутун товар маҳсулотпи, масалап, биз мисол дилиб келтпрган 10 000 фунт ипни, мустацил бўлган бир хил жузъий маҳсулотларга бўлмоқ мумкип экан ва шу сабабли Т' — IT актини бирин-кетпп юз бергаи сотишларшптг йиғипдиси деб тасаввур қил- моц мумкин экан, у ҳолда капитал қиймат .қўшимча қиймат реали- зация цилипмасдан олдин, демак, Т' бутун ҳолича реализация ки- линмасдаи олдип товар формасида Т бўлиб амал цила олади, Т' дан ажрала олади.
500 фунт стерлинглик 10 000 фунт ипдан 8 440 фунт ипнинг қиймати = 422 фунт стерлингга, яъпп қўшимча қийматдан ажрал- ган капитал цийматга баравардир. Агар каппталпст фақат 8 440 фунт ипни 422 фунт стерлингга сотса, унда мана шу 8440 фунт ип Т нп, товар формасидаги капптал қпйматни пфодалайдп; бундап ташқари, яна ўша Т' ўз ичига олган 1 560 фуит ипдаи пборат цўшимча маҳсу- лот, яъни 78 фунт стерлинглик қўшимча қиймат, муомалага фақат кейинро^ кирар эди; капиталпст Т — П — Т <Z∏β ни қушимча маҳсулот му.омаласи т — п — т юз бермасдап олдин бажара олар эди.


94
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
Ёки агар капиалист қиймати 372 фунт стерлинг бўлган 7 440 фунт ипни аввал сотиб, циймати 50 фунт стерлинг бўлган 1000 фунт ип- ни кейин сотса эди, унда Т нинг биринчи қисми билап ишлаб чиқа- риш воситаларининг (капиталнинг доимий қисмининг, с нинг) ўр- ни, Т нинг иккинчи цисми билан эса капиталнинг ўзгарувчи цисми- нинг, v нинг, иш кучининг ўрни цопланур эди,— кейин эса ҳамма нарса худди илгаригидек давом этаверарди.
Лекин сотишлар ана шу тариқа бирин-кетин юз берар экан ва доиравий оборот шарт-шароитп шунга йўл берар экаи, унда капи- талист бутун Т' ни с + v + ш га бўлиш ўрнига, ўша Т' нинг ҳар цан- дай қисмини ҳам худди ўшандай тацсим цила олади.
Масалан, Т' (10 000 фунт ип = 500 фунт стерлинг)нинг ^исмла- ри бўлганлиги учун капиталнинг доимий цисмининг вакили бўлган 7 440 фунт.ип = 372 фуит стерлинг ўз навбатида -қиймати 276,768 фунт стерлинг бўлган ва капиталнинг фацат доимий цисмиии, 7 440 фунт ип ишлаб чицариш процессида истеъмол цилииган пш- лаб чикариш воситаларининг қийматини цоплайдиган 5 535,360 фунт ипга; циймати 37,200 фунт стерлинг бўлган ва фақат ўзгарув- чи капитални қоплайдиган 744 фунт ипга; циймати 58,032 фупт стерлинг бўлган ва қўшимча маҳсулот сифатида қўшимча циймат туғдирувчи 1160, 640 фунт ипга бўлиниши мумкин. Демак, 7 440 фунт ипни сотгач, капиталист 6 279,360 фунт ипни 313,968 фунт стерлинг баҳо билан сотиш натижасида ўша ипга кирган капитал цийматнинг ўрнини цоплай олади, 1160,640 фунт ип шаклидаги = 58,032 фунт стерлингдан иборат қўшимча маҳсулотнинг цийматини эса даромад тариқасида сарфлай олади.
Капиталист 1000 фунт ип=50 фунт стерлинг = ўзгарувчи капи- тал қийматни ҳам худди ана шу тариқада тақсимлай олади ва улар- ни тегишли цисмларда сота олади: қиймати 37,200 фунт стерлинг бўлган 744 фунт ип — 1000 фунт ипга кирган доимий капитал қий- мат бўлади; циймати 5,000 фунт стерлинг бўлган 100 фунт ип — яна ўша 1 000 фунт ипга кирган капиталнинг ўзгарувчи қисмидир; демак, циймати 42,200 фунт стерлинг бўлган 844 фунт ип 1 000 фунт ипга кирган капитал цийматнинг ўрнини қоплайди; ниҳоят, циймати 7,800 фунт стерлинг бўлган 156 фунт ип шу ипга кирган қўшимча маҳсулотни ифодалайди ва у цўшимча маҳсулот тариқа- сида истеъмол қилиниши мумкин.
Ниҳоят, капиталист қиймати 78 фунт стерлингдан иборат цол- ган 1 560 фунт ипни ҳам, агар сотишга муваффақ бўлса, шу тари- цада бўла оладики, 58,032 фунт стерлинглик цийматга эга бўлган 1 160,640 фунт ип сотилганида, ишлаб чиқариш воситаларининг 1 560 фунт ипга кирган циймати ^опланади, циймати 7,800 фунт стерлинг бўлган 156 фунт ип сотилганида — ўзгарувчи капитал қиймати қопланади; 1 316,640 фунт ип = 65,832 фунт стерлинг бу- тун капитал қийматнинг қопланганини кўрсатади; ниҳоят, даромад тариқасида сарфлаш учун 243,360 қадоқ ип шаклидаги =12,168 фунт стерлингдан иборат цўшимча маҳсулот цолади.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
95
Ипда бўлган ҳар бир элемент с, и, т ни, ўз навбатида, худди шундай таркибий цисмларга бўлиш мумкин бўлганидек, қий- &ати 1 шиллинглик = 12 пенслик ҳар бир фунт ишш ҳам шу тари- қа бўлиш мумкин.
с = 0, 744 фунт ип υ = 0, 100 « « т = 0, 156 « «
= 8,928 пенсга.
= 1,200 «
= 1,872 «
с + v + т = 1 фунт ипга = 12 пенсга
Агар биз юқорида келтирилган уч жузъий сотишнинг натижа- ларини цўшсак, унда 10 000 фунт ип бирданига сотилганида қан- дай натижа ҳосил бўлса, бу ерда ҳам худди шундай натижа ҳосил бўлади.
Бизда доимий капитал қуйидагича:
1 	- сотиш вақтида: 5 535,.360 фунт ип = 276,768 ф. ст.
2- « « 744,000 « « = 37,200 « «
3- « « 1160,640 « « = 58,032 « «
Жами
7 440 фунт ип = 372 ф. ст.
Ўзгарувчи капитал қуйидагича:
1 - сотиш вақтида: 744,000
2- « « 100,000
3- « « 156,000
Жами 1 000
фунт ип = 37,200 ф. ст. « « = 5,000 « «
« « = 7,800 « «
фунт ип = 50 ф. ст.
Қўшимча циймат қуйидагича:
1 - сотиш вақтида: = 1 160,640 фунт ип = 58,032 ф. ст
2 - « « = 156,000 « « = 7,800 « «
3- « « = 243,360 « « = 12,168 « «
Жами . .
1 560 фунт ип = 78 ф. ст.
Ҳаммаси бўлиб қуйидагича:
Доимий капитал Ўзгарувчи капитал Қўшимча циймат
7 440 фунт ип = 372 ф. ст
1 ООО « « = 50 « «
1 560 « « = 78 « «
Жами 10 000 фунт ип = 500 ф. ст.


96
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
цилиб, 1 фунт ипни 1 шиллингдан арзонроеда ҳам сотиш мумкин эди, сотувчи ўшанда ҳам фойда цилган бўлади, деган фикрни исбот ^илмоқчи бўлади. Лекин истеъмолчи сотиб олаётган товарнинг миқ- дори унинг эҳтиёжларига боғлпқдир; масалан, у тўкимачилик кор- хонасининг эгаси бўлса, унда товарнинг миқдори у ип сотиб олаёт- ган йигирувчи-фабрикант капиталининг тузилиши билан эмас, балки тўцимачилик корхопасида амал қилиб турган ўз капитали- нинг тузилиши билан боғливдир. Т' маълум нисбатларда, бир то- моидан, ишлаб чицариш процессида истеъмол қилинган капитални (ёки унинг турли таркибий цисмларини) қоплаши керак, иккинчи томондан эса, ё цўшимча қийматни сарфлашга, ё капитал жамға- ришга аталган цўшимча маҳсулот бўлиб хизмат цилиши керак,— 10 000 фунт ип цайси капиталнинг товар формаси бўлса, бу нис- батлар ҳам худди шу капиталнинг доиравий обороти процессидаги- на мавжуд бўлади. Лекин сотишнинг ўзига бу нисбатларнинг ҳеч цандай алоқаси йўқ. Бу ерда, бундац ташцари, Т' ўз циймати билан сотилмоқда ва, демак, ran уни товар формасидан пул формасига айлантириш устида бормовда, деб тахмин қилинади. Сотиш вацтида баҳо билан циймат бир-биридан фарқ циладими-йўқми ва қапчалик фарқ цилади,— бу ҳол мазкур айрим капиталнинг доиравий оборо- тидаги функционал форма бўлган ва унумли капитални қоплаши керак бўлган Т' учун, албатта, жуда катта аҳамиятга эга; лекин формалар орасидаги фарқгина текширилаётган бу ўринда бу маса- ла устида тўхтаб ўтиришимиз учун ҳожат йўқ.
I формада, П — П' да, ишлаб чиқариш процесси капитал муома- ласининг бир-бирини тўлдирувчи ва бир-бирига царама-қарши бўл- ган икки фазаси ўртасида ўтади; ишлаб чиқариш процесси охирги фаза Т'—П' бошлангунча тамом бўлади. Пул дастлаб ишлаб чиқа- риш элементларига капитал тариқасида авансланади, ишлаб чиқа- риш элементлари товар маҳсулотга айланади, бу товар маҳсулот эса яна пулга айланади. Бу — битишувларнинг батамом тугаллан- ган цикли бўлиб, унинг натижаси ҳамма нарсага ва ҳар кимга ярай- верадиган пулдир. Шу сабабли процесснинг янгидан бошланиши фацат имконият тарицасида кўрсатиб ўтилгандир. П ... У ... 27' ин- дивидуал капитал корхонадан чиқариб олиниб, бу капиталнинг функциялари тамом бўлган ҳолда унипг охирги доиравий обороти бўлиши ҳам, шунингдек, ўз функциясини бажаришга биринчи мар- та киришаётган индивидуал капиталпинг биринчи доиравий оборо- ти бўлиши ҳам мумкин. Бу ердаги умумий ҳаракат П ... П' дир, маълум пул суммасидан кўпроқ пул суммасига боришдир.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
97
охирги У саноат капиталининг ўз унумли капиталлик формасида иккинчи марта бўлишинигина кўрсатади. Шу билан бирга, бу У муомаланинг сўнгги фазасида юз бергап айланишнинг,— капитал қийматнинг И + Ив га, субъектив ва объектив факторларга, айла- нишининг натижасидир; бу факторлар бпр-бирига цўшилганида эса унумли капиталнинг мавжудлик формасини вужудга келтиради. Капитал, У бўлганида ҳам, У' бўлганида ҳам, доиравий оборот охи- рида шундай формада бўладики, бу формада у яна унумли капи- тал бўлиб амал қилиши, ишлаб чиқариш процессини бажариши ке- рак. Умумий ҳаракат формаси, У ... У, такрор ишлаб чиқариш формаси бўлиб, П ... П' сингари, процессдан кутилган мацсад қий- матни оширишдан иборат эканлигини кўрсатмайди. Шу сабабли бу умумий ҳаракат формаси классик сиёсий иқтисодга муайян капита- листик ишлаб чиқариш процесси формасини эътиборга олмаслик ва ишлаб чицаришнинг ўзини процессдан кўзда тутилган мацсад деб кўрсатиш имкониятини енгиллаштириб беради, бу мақсад эса гўё мумкин цадар кўпроқ ва мумкин цадар арзонроқ маҳсулот ишлаб чиқариб, уларни қисман ишлаб чиқаришни янгидан бошлаш (77— Т)га, цисман истеъмол (п—т) га кетадиган мумкин цадар кўпроқ хилма-хил маҳсулотларга айирбошлашдан иборат эмиш. Шу билан бирга, П билан п бу ерда бир лаҳзалик муомала воситаси бўлганли- ги сабабли, ҳам пул, ҳам пул капитал хусусиятларининг сезилмай цолавериши ҳеч ran эмас, шунипг учун ҳам бутун процесс оддий ва табиий процесс бўлиб кўрииади, яъни сийқа рационализм табиий- лигига эга бўлиб ^олади. Худди шунингдек, товар капитал текши- рилганида, ўрни келганда, фойдани ҳам унутиб цўядилар, шунинг учун ҳам ran бутун ишлаб чиқариш доправий обороти ҳақида бор- ганпда товар капитал шунчаки товар бўлпб гавдалапади, ran қий- матнинг таркибий қисмлари ҳақида борганида эса, у товар капитал бўлиб гавдаланади. Ишлаб чиқариш цандай тасвир килинса, жам- ғарилиш ҳам, албатта, худди шу тариқа тасвирланади.


98
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАППТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
билан тугалланмайдп. Демак, ҳар пккала форма ҳам давом эттирил- моғп керак, шунпнг учуи ҳам улар такрор итллаб чиқаришнп ўз ичи- га олади. III формадаги бутун донравий оборот Т' ... Т' дпр.
Учинчи формани аввалги икки формадан фарқ цилдирадиган нарса шуки, ҳали ошиши лозим бўлган дастлабки капитал қиймат эмас, балки кўпайган капитал цпймат шу доиравий оборотдагина цийматнинг кўпайиш процессининг бошланиш нуқтасидир. Капи- талистик муносабатни ифодалайдиган Т' бу ерда бошланиш нуцта- си бўлиб хизмат қилади; шу ҳолда бу Т' бутуи доиравий оборотга ҳал этувчи таъсир кўрсатади, чунки бу доиравий оборот ўзининг биринчи фазасидаёқ капитал қиймат доиравий оборотини ҳам, қу- шимча қиймат доиравий оборотини ҳам ўз ичига олади, шу билан бирга, цўшимча қиймат, ҳар бир айрим доиравий оборотда бўлма- ганда ҳам, ўртача ҳисобда, цисман даромад тарицасида сарфлани- ши, т — п — т муомаласидан ўтиши, қисман эса капитал жамға- риш элементи тариқасида амал қилиши керак.
Т' ... Т' формасида бутун товар маҳсулотнинг истеъмол цилини- ши капиталнинг ўз доиравий оборотининг нормал ўтиши учун шарт-шароит деб билпнади. Бутун индивпдуал истеъмол ишчининг индивидуал истеъмолидан ва қўшимча маҳсулотнинг жамғарилиши лозим бўлмаган цпсминпнг индпвпдуал истеъмолидан пборатдир. Шунинг учун бутун пстеъмол,— ҳам индивидуал, ҳам унумли ис- теъмол,— Т' доиравий оборотига унинг шарт-шароити бўлиб киради. Унумли истеъмолни бевосита ҳар бпр индпвидуал капитал амалга оширади (ҳақиқатда ишчинпнг индпвидуал истеъмоли ҳам шу унум- ли истеъмолга кпради, чункп иш кучи маълум даражада ишчининг индивидуал истеъмолпнинг доимий маҳсулпдпр). Индивидуал ис- теъмолга эса,— нндпвпдуал каппталпстнинг ўзпипнг яшаши учун зарур бўлган истеъмол мустасно килипганида,— асло пндивидуал капиталистнинг акти деб эмас, балки фақат ижтимоий акт деб қа- ралади.
I ва II формаларда бутун ҳаракат авансланган капитал киймат- нпнг ҳаракати сифатпда ифодаланади. Ўз қпймати жиҳатидан кўпайгап ва жами товар маҳсулот шаклида ҳаракат цилаётган капи- тал III формада бошланиш нуцтасиии вужудга келтиради ва ҳара- катлаиувчп капптал, товар капптал, формаспда бўлади. Пулга айлантирилгапидан кейингина бу ҳаракат капитал ҳаракатига ва да- ромад ҳаракатига бўлиниб кетади. Бутун ижтимоий маҳсулотнинг таксимланиши ҳам, ҳар қандай индивидуал товар капитал маҳсу- лотинипг айрим суратда тақсимланиши ҳам,— бир томондан, ин- дивидуал истеъмол фондига, иккинчи томондан, — такрор ишлаб чиқариш фондига тақсимланиши,— ана шу формада капитал дои- равий оборотига киради.
П ... П' да п нинг такрорланган доиравий оборотга кирувчи қисмининг мивдорига цараб, доиравий оборотни кенгайтиришга им- кон бор.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНПНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
99
У илгаригичалик, эҳтимол, ҳатто ундап камрси^ қпймат билан ҳам У ... У да янги доиравий оборот бошлай олади,— шунга қара- май у кенгайган кўламдаги такрор пшлаб чиқариш бўла олади; масалан, меҳнат унумдорлиги ошиши натижасида товар элементла- ри арзонлашган ҳолда шундай бўлади. Аксипча, тескари ҳол юз бергаиида, ўз қиймати жиҳатпдан кўпайган унумли капитал,— ма- салан, пшлаб чиқариш элементлари қимматлашганида,— буюм жи- ҳатидан торайган кўламдаги такрор ишлаб чиқарпш бўла оладп. Бу ran Т' ... Т' га ҳам тааллуқлидир.
Tr ... Т' да капиталпинг товар формаспда мавжуд бўлиши иш- лаб чпқариш учун шарт-шароитдир; бу капитал ўша доиравий обо- ротдаги иккинчи Т да яна шарт-шароит тариқасида қайтиб келади. Агар шу Т ҳали ишлаб чиқарилгап ёки такрор ишлаб чиқарилган бўлмаса, доиравий оборот тўхтаб қолган бўлади; бу Т кўпинча би- рон-бир бошқа саноат капитали соҳасидаги Т' сифатида такрор ишлаб чиқарилиши лозим. Бу доиравий оборотда Т' ҳаракатиинг бошлаииш нуқтаси, ўтиш нуцтаси ва охирги нуқтаси сифатида мав- жуд бўлади,— шунинг учун ҳам Т' ҳамиша мавжуд бўлади. Т' — такрор ишлаб чиқариш процесси учуп доимий шарт-шароитдир.
Т' ... Т' I ва II формалардан яна бир жиҳат билан фарқ цилади. Барча уч доиравий оборотиинг умумий хусусияти шуки, капитал ўз доиравий обороти процессини қандай формада бошлаган бўлса, уни худди шу формада тамомлайди ва шу сабабли у ўзининг даст- лабки формасига кириб, ўша доиравий оборотпи шу формада яна бошлайди. 77, У, Т' нинг дастлабки формаси ҳамиша шундай фор- мадирки, капитал циймат (III формада капитал ^ийматга цўшил- ган кўшимча қиймат билан бирга) худди шу формада авансланади,— демак, доиравий оборотга иисбатан қийматнинг дастлабки форма- сидир, 77', У, Т' нинг охирги формаси эса доиравий оборотда илга- ри ўтувчи функционал формалардан бирининг ҳамиша ўзгарган формаспдир, бу форма дастлабки форма эмасдир.
Шундай қилиб, 77' I формада Т' нинг ўзгарган формасидир, охирги У II формада — П нинг ўзгарган формасидир (I формада ҳам, II формада ҳам бу ўзгаришга товар муомаласининг оддий акти орқали, товар билап пул жойпнинг формал ўзгариши орқали эришилади); III формада Т' унумли капиталнинг, У нинг, ўзгарган формасидир. Лекин бу ерда, III формада, ўзгариш, биринчидан, ка- питалнинг функционал формасигагина эмас, балки унинг қиймати- нинг миқдорига ҳам тааллуқлидир; иккинчидан эса, ўзгариш муома- ла процессига оид шунчаки формал жой ўзгартишнинг патижаси эмас, балки чинакам ўзгаришнинг, унумли капиталнинг товардан иборат таркибий қисмларининг истеъмол формаси ва циймати иш- лаб чиқариш процессида ўзгаришининг натижасидир.
77, У, Т' бошланғич нуқтасининг формаси ҳар бир доиравий оборот — I, II ва III учун олдиндан маълумдир; охирги нуқтада яна такрорланадиган формани доиравий оборотнинг ўзининг қатор метаморфозалари туғдиради ва, демак, унга сабаб бўлади. Индиви-


100
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
дуал саноат капитали доиравий оборотининг охирги ну^таси бўлган Т' шу Т' дан иборат маҳсулотни вужудга келтирган ўша саноат капиталининг муомалага кирмайдиган формаси У нигина кўзда ту- тади; I да охирги нуцта бўлган, 7,z линг ўзгарган формаси (7v—П') бўлгаи 77z эса П нинг харидор цўлида бўлишини, 77 ... 77z доиравий оборотидап ташқарида мавжуд бўлишини ва 7ιz шшг сотилипш на- тижасидагина шу доиравий оборотга тортилишини, унинг ўзининг охирги формаси бўлиб қолишини кўзда тутадп. Шундай қилиб, охирги У II формада И ва Ив (Т) ии сиртда мавжуд деб ва шу ка- питал доиравий оборотига киради деб, П—Т акти юз бергаплиги сабаблп унинг охирги нуцтаси деб билади. Лекин охирги чекка нуқта назарга олинмаса, унда индпвидуал пул капиталиинг доира- вий обороти умуман пул капиталнинг мавжуд бўлишини кўзда тут- майди, иидивидуал упумли капиталнинг доиравий обороти эса уиумли капитал доиравий оборотинипг мавжуд бўлишини кўзда тутмайди. I формада 77 биринчи пул кашггал бўлиши мумкин, II формада эса У тарих майдонига чиқувчи биринчи унумли капитал бўлиши мумкпн, лекин III формада
т —
π~τ<1ιιβ
п — Т
. . У ..
Т нпнг доиравий оборотдаи ташқарида мавжуд бўлиши иккп мар- та кўзда тутилади. Биринчи марта Т' — П' — Т <Z∏β доиравий оборотида. Бу Т модомики Ив дан иборат экаи, сотувчи қўлидаги товардир; Т нинг ўзи, капиталистик ишлаб чиқариш маҳсули бўл- ганлиги учун, товар капиталдир, ҳатто бундай бўлмаганида ҳам, у савдогар цўлидаги товар капитал сифатида майдонга чиқади. Ик- киичи марта т — п — т да, иккинчи т да кўзда тутилади, бу иккин- чи т ҳам товар сифатида мавжуд бўлиши керак, токи уни сотиб олиш мумкин бўлсин. Ҳарҳолда И ва Ив, уларнипг товар капи- тал бўлиш-бўлмаслигидап катъи назар, худди Т' сингари товар- лардир ва бир-бирларпга товарлар спфатпда муносабатда бўлади. т — п — т даги иккипчи т ҳам худди шуидай. Шундай килиб, Т' — Т (И + Ив) бўлганлиги учун, товарлар ҳам Т' нинг ўзини ву- жудга келтирувчи элементлардир ва шу туфайли муомалада 7,z нинг ўрнини худди шу хил товарлар қоплашп керак; худди шўнппгдек т — п —т да ҳам иккиичи т нпнг ўрнипп муомалада худди шу хил товарлар қоплаши керак.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
101
ган ва шу сабабли товар капитални фацат бошца бир мавжудлик формасига киритадигап товар бўлиши керак.
Унумли капитал У ни ташкил этувчи товар элементлари И ва Цв эса У нинг мавжудлик формалари сифатида, улар турли товар бозорларида сотиб олинган вацтда эга бўлган тусларидан бошқача тусга эга. Энди улар қўшилиб кетган ва қўшилганликлари учун ҳам унумли капитал бўлиб амал қила олади.
Фақат шу III формада доиравий оборотнинг ўзининг ичида Т пипг Т учуи шарт-шароит бўлиб чиқишига сабаб шуки, товар фор- масидаги капитал доиравий оборотнинг бошланиш нуқтасидир. Дои- равпй оборот Т' пинг (у капитал циймат бўлиб амал ^илганлпги учуи,— бу капитал киймат қўшимча циймат қўшилиб кўпайганми- йўқми, бундан қатъи назар) товарларга айлаиишидан бошланади, бу товарлар эса шу Т' нинг ўзининг ишлаб чицарилиши учун за- рур элементлардир. Лекин бу айланиш бутун муомала процесси Т — П — Т ( = ∕∕ + ∕∕β) ни ўз ичига олади ва ўзи ҳам шу муома- ла процессининг натижасидир. Шундай цилиб, бу ўринда Т ҳар икки чекка нуцтада туради, лекин ўз Т формасини П—Т акти ту- файли ташцарида, товар бозорп соҳасида касб этувчи иккиичи чек- ка нуқта доиравий оборотнинг охирги нуқтаси эмас, балки унинг муомала процессини ўз ичига оладиган икки дастлабки босқичининг охирги нуқтасидир, холос. Унинг натижаси У дир, У нинг функ- цияси, яъни ишлаб чиқариш процесси, ана шундан кейин бошлана- ди. Муомала процессининг эмас, балки ишлаб чи^ариш процесси- нипггина натижаси бўлган Т' доиравий оборотнинг тугалланиши- дир ва бошланиш нуқтаси Т' цандай формада бўлган бўлса, у ҳам шу формага киради. Аксинча, П ... П' да ва У ... У да, охирги ҳад- лар бўлган П' ва У муомала процессининг бевосита натижалари- дир. Демак, бу ерда доиравий оборотнинг охиридагина: биринчи ҳолда 77z ва иккинчи ҳолда У бошқа кишиларнинг цўлида бўлиши кўзда тутилади. Модомики доиравий оборот чекка нуқталар ўрта- сида ўтар экан, демак, на П нинг биринчи ҳолда ва на У нинг ик- кинчи ҳолда,— яъни П нинг бировнинг пули шаклида мавжуд бў- лиши ҳам, У нипг бировнинг ишлаб чиқариш процесси шаклида мав- жуд бўлиши ҳам,— бу доиравий оборотлар учун шарт-шароит эмас. Аксипча, Т' ...Т' шуни кўзда тутадики, Т (=И+Ив) бошқа киши- ларнинг товаридир ва бошқа кишиларнинг ^ўлидадир, бу товарлар муомаланинг кириш процесси воситасида доиравий оборотга торти- лади ва унумли капиталга айланади, шу унумли капиталнинг амал цилиши натижасида эса Т' яна доиравий оборотнинг охирги форма- си бўлиб цолади.


102
БИРИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
чи марта ишга солинаёттан ҳоллар истпсно қплпигапида) ҳар бир айрим сапоат капитали текширила оладиган бир ижтимоий форма дебгипа эмас, демак,— барча индивидуал саиоат каппталлари учун умумий бўлган ҳаракат формаси дебгина эмас, балки, шу билан бирга, индивидуал капиталлар суммасипипг, яъип каппталистлар синфи цўлидаги бутун капиталнииг ҳаракат формаси деб ҳам ка- раш керак, унга шундай бир ҳаракат деб цараш керакки, бу ҳара- катга нисбатан ҳар бир индивидуал саноат каппталининг ҳарака- ти бошқа капиталларнинг ҳаракатлари билап чирмашиб кетадиган ва улар сабаб бўладиган жузъий ҳаракатдир, холос. Масалан, биз бирон мамлакатнинг бир йиллик ялпи маҳсулотипи текшираётгап ва бу маҳсулотнинг бир қисми барча индивидуал корхоналарда унумли капитал ўрнини қоплашга, иккинчи қисмипипг эса турли синфларнинг индивидуал истеъмоли доирасига киришига сабаб бў- лаётган ҳаракатни анализ қилсак, унда биз Т' ... Т' ни ҳам бутун ижтимоий капиталга, ҳам шу капитал ишлаб чиқаргап цўшимча қиймат ёки қўшимча маҳсулотга хос бўлган ҳаракат формаси деб текширган бўламиз. Ижтимоий капитал индивидуал капиталлар суммасига баравар (акциоиерлар капиталларп ва давлат капитали ҳам шунга киради, чунки ҳукуматлар конлар, темпр йўллар ва ҳо- казоларда унумли ёлланма меҳнатдан фойдаланадилар ва, демак, саноат капиталистларининг функцияларини бажарадилар), ижти- моий капиталнинг умумий ҳаракати эса индивидуал капиталлар ҳаракатининг алгебраик суммасига теигдир. Бу ҳол айрим ҳолдаги индивидуал капиталнинг ҳаракати сифатида олипган бу ҳаракат- нинг унга ижтимоий капитал умумий ҳаракатинипг бир қисми деб қаралганидагидан кўра, яъни уига пжтпмопй капиталнпнг бошқа қисмлари ҳаракати билан боғлиқ ҳолда қаралганидагидан кўра бошқача ҳодисаларни очиб беришини сира ҳам истисно цилмайди. Шу билан бирга, бу ҳаракат шундай проблемаларни ҳал қиладики, бу проблемалар айрим индивидуал капиталнинг доиравий обороти текширилган вақтда ундаи хулоса қилиб чиқарилмаслиги, балки ҳал фтлиб бўлинган деб ҳисобланмоғи лозим.


Ill БОБ. — TOBAP КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ
103
буюми шаклида мавжуд бўлади; капиталистик йўсинда ишлаб чи- қарилган ҳар бир буюм эса,— у ўз истеъмол формаси жиҳатидан унумли истеъмолга аталганми, ёки индивидуал истеъмолга аталган- ми, ёки уларнинг ҳар иккисига ҳам аталганми, бундан цатъи на- зар,— товар капиталдир. П... П' фацат бир томонни: қийматни, авансланган капитал цийматнинг кўпайиши бутун процессдан кўз- да тутилган мақсад эканлигини кўрсатади; У ... У (У7) капитал ишлаб чиқариш процесси такрор ишлаб чиқариш процесси эканли- гини кўрсатади, шу билан бирга, унумли капиталиинг миқдори ил- гаригича қолаверади ёки кўпаяди (жамғарилиш); ўзининг бошла- ниш нуқтасидаёқ капиталистик товар ишлаб чпқариш формаси спфатида намоён бўлувчи Т' ... Т' унумли истеъмолни ҳам, индиви- дуал истеъмолни ҳам энг аввал бошданоқ ўз ичига олади; унумли истеъмол ундаги қиймат ўсиши билан бирга бу формадаги ҳара- катнинг фацат бир цисмидир. Ниҳоят, Т' ҳеч қандай ишлаб чица- риш процессига киролмайдиган истеъмол формасида мавжуд бўли- ши мумкин бўлганлиги учун, ана шу ҳолнинг ўзи шуни олдиндан кўрсатиб берадики, Т' кийматининг маҳсулот ҳиссаларида ифода- ланган турли таркибий қпсмлари, Т' ...Т' нинг бутун ижтимоий капитал ҳаракатинпнг формаси сифатида олинаётганига ёки индиви- дуал саноат капиталининг мустақил ҳаракати сифатида олинаётга- нига қараб, турлича ўрин тутади. Шунчаки индивидуал капитал- нинг айрим ҳолдаги доиравий обороти бўлган бу доиравий оборот ўзига хос барча хусусиятлари жиҳатидан ўз доирасидан ташқарига чиқади.
Т' ... Т' фигурасида товар капиталнинг, яъни капиталистик тарзда ишлаб чиқарилган бутун маҳсулотнинг ҳаракат қилиши ин- дивидуал капиталнинг мустақил обороти учун шарт-шароит бўлиб- гина қолмай, балки, шу билан бирга, ўз навбатида, уни ипдивидуал капитал тацозо цилади. Бинобарин, модомики бу фигуранинг ўзига хос хусусияти тушунилган экан, Т' — П' ва П — Т метаморфоза- лари, бир томондан, капитал метаморфозасида функционал жиҳат- дан муайяп босқичлардир, иккинчи томондан эса — умумий товар муомаласипипг бўғинларидир, деб кўрсатиш билан кифояланиб бўлмайди. Бир нндивидуал капитал метаморфозасининг бошқа ин- дивидуал капиталлар метаморфозалари билан ҳамда жами маҳсу- лотнинг индивидуал истеъмолга аталган қисми билан чирмашиб кетишини равшан тасвирламоц лозим бўлиб цолади. Шунинг учун ҳам индивидуал саноат капиталининг доиравий обороти анализ қи- линганида, биз асосан дастлабки икки формани асос цилиб оламиз.
Т'... Т' доиравий обороти, масалан, ҳисоб-китоб бир йиғим-терим- Дан иккинчи йиғим-теримгача олиб бориладиган деҳқончиликда, айрим индивидуал капиталнинг формасидир. Бошланиш нуқта II фи- гурада экиш, III фигурада эса йиғим-теримдир, ёки, физиократлар айтгаиидек, биринчисида — avances*, иккинчисида — reprises**.
* — аванслар. Ред.
— Қайта тушумлар. Ред.


104
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
Капптал цийматнинг III фигурадаги ҳаракати энг аввал бошданоқ умумий маҳсулот массаси ҳаракатинпнг бир цисми сифатидагина на- моён бўлади, I ва II фигураларда эса Т' ҳаракати айрим ҳолдаги капитал ҳаракатида атиги бир моментдир.
III фигурада бозорда мавжуд бўлган товарлар ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш процесси учун доимий шарт-шароптни ташкил этади. Шу сабабли, бутун эътибор бу фигурага берилгани- да, ишлаб чицариш процессининг барча элементлари товар муома- ласи соҳасидан келиб чивдандай ва товарлардангина иборатдай бў- либ кўринади. Масалага бундай бир ёқлама царалгапда, ишлаб чи- цариш процессининг товар элементлари бўлмаган элементларини эътибордан четда қолдирадилар.
Т' ... Т' да бутун маҳсулот (бутун қиймат) бошланиш нуқтаси бўлганлиги учун, бу ўринда шундай бўлиб чицадики (ташқи савдо бир чеккага чиқариб цўйилса), унумдорлик ўзгармаган шароитда кенгайган кўламдаги такрор ишлаб чиқариш фақат бир ҳолдаги- на — цўшимча маҳсулотнинг капиталлашуви лозим бўлган қисми устама унумли капиталнинг моддий элементларини ўз ичига олган тавдирдагина юз бера олади; демак, бу ерда маълум бўладики, бир йиллик ишлаб чиқариш ундан кейинги йилдаги ишлаб чицариш учун шарт-шароит бўлганлиги учун ёки бу ишлаб чиқариш бир йил ичида, оддий такрор ишлаб чиқариш процесси билан айии бир за- монда, юз беравериши мумкин бўлганлиги учун қушимча маҳсулот бирданига шундай формада ишлаб чиқариладики, иатижада шу қў- шимча маҳсулот цўшимча капитал бўлиб амал қилиш имкопига эга бўлади. Ошган унумдорлик капиталнинг қийматини оширмайди, упи φaηaτ буюм тарзида кўпайтиради; лекин у шу билан цийматнинг кўпайиши учун керак бўлган устама материал вужудга келтиради.
Т' ...Т' Кенэнинг «Tableau economique>>*πra асос цилиб олинган, бинобарин, унинг П ... П' формасига (меркантиль системаси ёлғиз шу формага амал қилиб келган эди) царама-қарши ўлароқ, У ... У формасини эмас, балки худди ана πry 7τ, ... Т' формасини танлаб олиши, унинг зўр одоб ила тўғри иш тутганини кўрсатади.
♦ — «Иқтисодий жадвал». Ред.


[105
ТЎРТИНЧИ БОБ
ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
Модомики Муом. бутун муомала процессини кўрсатар экан, ун- да уч фигураии мана бундай тасвирламоқ мумкпн:
I) 	П — Т ... У ... Т' — П'
II) 	У ... Муом ... У
III) 	Муом ... У (T,),.
Агар биз бу уч формани ёппасига куриб чиқсак, унда доиравий оборот процессининг барча шарт-шароити унинг натижаси, унинг ўзи ҳосил қилган шарт-шароит бўлиб чиқади. Ҳар бир момент чи- қпш нуқтаси, ўтиш иуқтаси ва қайтиш нуқтасидир. Бир бутун ҳолида олингап доиравий оборот процесси ишлаб чиқариш про- цесси билан муомала процессининг бирлиги тариқасида памоён бў- ладп: ишлаб чиқарпш процесси муомала процессида, муомала процесси эса пшлаб чиқарпш процессида воситачи бўғин бўлиб қо- лади.
Ҳар уч доправий оборотга хос умумий хусусият қуйидагидир: ^ийматнинг кўпайиши туб мақсаддир, ҳаракатга келтирувчп са- бабдир. Бу ҳол I да форманинг ўзида ифодаланган. II форма У дан, цийматнинг кўпайиш процессининг ўзидан бошланади. III да дои- равпй оборот кўпайган қийматдан бошланиб, ҳатто ҳаракат плга- риги кўламда такрорланганида ҳам, яна кўпайган цпймат билан тамомланади.
Т — ∏ сотиб олувчига П — Т бўлганлиги, П — Т эса сотувчига Т — П бўлганлиги учун капитал муомаласи товарнинг фақат одат- даги метаморфозасини кўрсатади, бу метаморфозани кўриб чиқиш- да ривожлаптирилган ва муомаладаги пулнинг миздорини белгилаб берадиган цонунлар («Капитал», I китоб, III боб, 2) бу ўринда ўз аҳамиятини са^лаб қолади. Лекин агар масаланинг апа шу формал томопи устида тўхталмасдан, балки турли индивидуал капиталлар метаморфозалари ўртасидаги реал боғланиш, демак, ҳақиқатда ин- днвидуал капиталларнинг доиравий оборотлари ўртасидаги боғла- нишга бутун ижтимоий капиталнинг такрор ишлаб чиқарилиши процессидаги жузъий ҳаракатларнинг боғланиши деб қаралса, унда бу боғланишни пул ва товар формаларининг оддий алмашиниши деб изоҳлаб бўлмайди.
8-710


106
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
Доим айланиб турувчи доирада ҳар бир нуқта айни замонда ҳам чиқиш нуқтасидир, ҳам цайтиш нуқтасидир. Агар доиравий ҳара- кат узилиб қолган бўлса, унда ҳар бир чиқиш нуцтаси қайтиш нуқ- таси бўлавермайди. Масалан, биз шуни кўрган эдикки, фақат ҳар бир айрим доиравий оборот бошқа формада доиравий оборотни кўз- да тутиб (implicite*) қолмайди, балки доиравий оборотнинг бир формада такрорланиши доиравий оборотнинг бошқа формаларда содир бўлишини ҳам кўзда тутади. Шундай цилиб, бутун фарқ ку- затувчи учунгина мавжуд бўлган соф формал ёки ҳатто соф субъ- ектив фарқдан иборатдир.
Бу доиравий оборотлардан ҳар бирига турли индивидуал саноат капиталлари кирадиган айрим ҳаракат формаси деб царалганлиги учун бу фарқ ҳам ҳамиша индивидуал фарқ тарицасида мавжуд- дир. Ҳақиқатда эса ҳар бир индивидуал саноат капитали айни за- монда барча уч доиравий оборотда бўлади. Уч доиравий оборот, ка- питалнинг уч хилининг такрор ишлаб чиқарилиш формалари, бир- бири билан ёнма-ён узлуксиз суратда ўтади. Масалан, капитал қий- матнинг энди товар капитал бўлиб амал цилаётган бир қисми пул капиталга айланади, иккинчи қисми эса айни шу вацтда ишлаб чи- цариш процессидан чиқиб, янги товар капитал тарзида муомалага киради. Шундай қилиб, доим Т' ... Т' дан иборат доиравий форма босиб ўтилади; цолган икки формада ҳам аҳвол худди шундай. Ка- питалнинг такрор ишлаб чиқарилиши унинг формаларидан ҳар би- рида ва унинг босцичларидан ҳар бирида, худди шу формаларнинг метаморфозалари ва уч босцичдан бирин-кетин ўтиши сингари, уз- луксиз суратда юз беради. Демак, бу ерда бутун доиравий оборот упипг уч формасининг ҳациқий бирлигидир.
Биз ўз текширишимизда бутун капитал цийматнинг ҳаммаси дам пул капитал, дам унумли капитал, дам товар капитал сифатида майдонга чиқади, деб фараз қилган эдик. Масалан, дастлаб 422 фунт стерлинг бизнинг ихтиёримизда батамом пул капитал шакли- да мавжуд эди, кейин унинг ҳаммаси, яна тўла мицдорда, упумли капиталга ва, ниҳоят, товар капиталга: қиймати 500 фунт стерлинг (шу жумладан 78 фунт стерлинги цўшимча циймат) бўлган ипга айланган эди. Турли босқичлар бу ерда тегишли сонда узилишлар ҳосил қилади. Масалан, 422 фунт стерлинг ҳали пул формасида бў- ларкап, яъни сотиб олиш акти П — Т (И + Ив) ҳали юз бермаган экап, бутун капптал фацат пул капитал сифатида мавжуд бўлади ва амал қилади. Бу капитал унумли капиталга айлапиши биланоқ, пул капитал бўлиб ҳам, товар капитал бўлиб ҳам амал қилмайди. Унинг бутун муомала процесси узилиб қолади, бу худди, иккинчи томондан, капитал — П шаклида ёки Т' шаклида — муомаланинг икки босқичидан бирида амал цилганида, унипг бутун ишлаб чиқа- риш процесси узилпб ^олганидек бир ran. Демак, бу ҳодда доира- вий оборот У ... У, муомала процесси ўтплганга цадар, унумли ка-


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
107
циталнинг вақт-вақти билан янгидан бошланишигина эмас, балки унпнг функциясининг — ишлаб чвпқариш процессининг — узилпб қолпши ҳам бўларди; демак, у ҳолда ишлаб чиқариш узлуксиз су- ратда бориш ўриига, сакраб-сакраб борар ва муомала процессининг j∏√<iγ босқичи қанчалпк тез ёки қаичалик секин борганига қараб, номаьлум бир вақт ўтгандан кейингина яигпдан боптланар эди. Масалан, буюртмачилар учунгина ишлайдиган ва янги буюртмалар тунгз/аганида ишлаб чиқариш процессини тўхтатиб цўядиган хитой хупарманди ана шу тарпқа ишлайди.
Юқорида айтилган гаплар ҳақиқатда капиталнинг ҳаракатда бўлган ҳар бир айрим цисмига тааллуқли бўлиб, капиталнинг ҳам- ма қпсмлари бирин-кетин шу ҳаракатдан ўтади. Масалан, 10 000 фупт ип — йигирувчи-фабрикантнинг бир ҳафталик маҳсулидир. Ана шу 10 000 фунт ип ишлаб чиқариш соҳасидан батамом чиқиб, муомала соҳасига киради; шу ип ўз ичига олган капитал қиймат- нинг ҳаммаси пул капиталга айланиши керак ва бу капитал қий- мат, ҳали у пул капитал формасида бўлган вақтда, яна ишлаб чи- кариш процессига кира олмайди; у дастлаб муомалага киришп ва яна унумли капитал элементлари И+Ив га айланиши керак. Капи- талпинг доиравий оборот процесси доимий узилишлардан, бир бос- қичдан чиқиб, уидан кейинги босқичга ўтишлардан; бир формадан чиқиб, бошқа формада мавжуд бўлиш ҳолларпдап иборат; бу бос- қичлардаи ҳар бири бошқа босқични тақозо қилпбгипа қолмайди, балки шу билаи бирга, уни истисно ҳам қилади.


108
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
доиравий оборот Tf ... Т' ўтиб бўлинган. Пул бир қўл билан авапсла- нади-ю, иккинчи қўл билан олинадп; бир нуқтада доправий оборот ∏ *" -^ ohhhγ бошланиши, шу билан бирга, бошқа бир нуқтада пул- пинг қайтиб келишидир. Унумли капитал ҳам худди шундай бўлади.
Шу сабабли саноат капиталининг узлуксиз суратдаги чинакам доиравий обороти муомала процесси билаи ишлаб чиқариш про- цессининггина бирлиги бўлиб қолмасдан, унинг ҳар уч доиравий оборотииинг ҳам бирлигидир. Лекин капиталнинг турли қисмлари- дап ҳар бири доиравий оборотнинг бирин-кетин келувчи фазалари- дан бирма-бир ўта олиши ва бир фазадан, бир функционал форма- дан иккинчи формага ўтиши; демак, ана шу капитал цисмларининг йиғиндиси бўлган саноат капитали айни замонда турли фазаларда ва функцияларда бўлиши ва, шундай қилиб, айпи замонда ҳар уч доиравий оборотни босиб ўтиши сабаблигина доиравий оборот шун- дай бирликдан иборат бўла олади. Бир қисм кетидан иккинчи қисмпинг келиб туриши бу ерда цисмларнинг ёима-ёи мавжуд бўли- шидан, яъни капиталнинг бўлинипшдан келиб чиқади. Масалан, меҳнат та^симотининг фабрика системасида маҳсулот ҳамиша уни вужудга келтирувчи процесснинг турли босқичларида бўлиб, ҳами- ша ишлаб чиқаришнинг бир фазасидан иккинчи фазасига ўтиб ту- ради. Индивидуал саноат капитали капиталистнинг маблағига боғ- лиқ бўлган ва саноатнинг ҳар бир тармоғи учуи зарур маълум минимал миқдорга эга бўлган муайян бир миқцорда бўлганлиги учун, уни бўлган вақтда маълум сон нисбатларига риоя цилиш ло- зим. Нақд капиталнинг миқдори ишлаб чиқариш дроцессининг ҳажмипи белгилайди, бу процесснинг ҳажми товар ва пул капитал- ларпинг ҳажмини белгилайдп, чунки бу капиталлар пшлаб чиқариш процессп билан бир қаторда амал цилади. Капиталнинг турли қисм- ларининг ишлаб чиқаришдаги узлуксизликка сабаб бўладиган бирга мавжудлиги бу қисмлар доиравий оборотдаги турлп босқпчларни кет- ма-кет босиб ўтиб ҳаракат қилгандагина мумкип бўлади. Капитал- нипг маълум- цисмларининг бошқа қпсмлар билаи бир қаторда мав- жуд бўлишининг ўзи уларнинг бирин-кетин келишидан чиққан на- тижадир, холос. Масалан, Γ, — IT ҳаракати бпр қпсм учун тўхталиб қолса ва товарни сотпш мумкин бўлмаса, унда бу кисмпипг доира- вий обороти узилиб қолади, натижада бу цисмнинг ўрни уни ишлаб чиқаришга кетадиган воситалар билан қопланмайдп; ишлаб чиқариш процессидан Т' сифатпда чиқувчи кейпнгп қпсмларпппг функционал ўзгаришини улардан олдинги қисмлар кечиктириб кўяди. Агар бу ҳол бирмунча вақт давом этса, ишлаб чиқариш чекланпб қолиб, бутун процесс тўхташи мумкин. Қисмларнинг кстма-кет келувчи ҳаракати- дагп ҳар бир тўхталиш бу қисмларнпиг ёнма-ёп мавжуд бўлиш тар- тпбини бузади; бир босқичда юз берган тўхталпш каппталнинг фақат ҳаракати тўхталио қолгап қисмпнинг бутун доправип оборотидагина эмас, балки бутун индивидуал капиталнинг доиравий оборотида ҳам катта ёки кичик бир тўхталишга сабаб бўлади.


IV БОБ. — ДОИРАВПЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
109
Процесснинг навбатдаги формаси фазаларнинг кетма-кет келшп формасидир: капиталнинг янги фазага ўтишига капиталнинг илга- рпги фазадан чиқиши сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар бир ай- рим доиравий оборот ҳам чиқиш нуқтаси тариқасида, ҳам цайтиш пуқтаси тарикасида капиталнинг функционал формаларидан бирида бўлади. Иккинчп томондан, бутун процесс ҳақиқатаи ҳам процесс- ιιιιπr узлуксизлигини ифода этувчи турли формалардан иборат бўл- гап уч доиравий оборотпинг бирлигидир. Бутуп доиравип оборот ка- ппталпипг ҳар бир функционал формасига писбатап шу форманинг ўзпга хос доиравий оборотидир, шу билан бирга, бу доиравий обо- ротдан ҳар бири бутун процесснинг узлуксизлигига сабаб бўлади: бир функционал формапинг доиравий ҳаракати бошқа формалар- ппнг доиравий ҳаракатига сабаб бўлади. Ишлаб чиқарпш процесси- пипг айни замонда такрор ишлаб чиқариш процесси ва, демак, ун- даги моментларнинг ҳар бирининг доиравий обороти процесси ҳам бўлиши бутун ишлаб чиқариш процесси учун, айниқса ижтимоий капитал учун муҳим шартдир. Капиталнинг турли улушлари турлп босқич ва функционал формалардан бирин-кетин ўтади. Шу сабаб- ли ҳар бир функционал форма, гарчи капиталнинг янги қисми доим шу функционал формада ўз ифодасипи топса ҳам, бошқа фор- маларнинг доиравий оборотлари билан бирга, айни замонда ўз ху- сусий доиравий оборотини ўтайди. Капиталнинг бир қисми, — ле- кпп ҳамиша ўзгариб турадиган, доим такрор ишлаб чиқариладиган қисми,— пулга айланувчи товар капитал шаклида мавжуд бўлади; капиталнипг иккинчи қисми — унумли капиталга айлаиувчи пул капитал шаклида мавжуд бўлади; капиталнинг учинчи қисми — товар капиталга айланувчи унумли капитал шаклида мавжуд бў- лади. Ҳар уч форманинг доим мавжуд бўлишига сабаб шуки, бу- тун капитал ўз доиравий оборотида худди ана шу уч фазадаи ўтади.
Демак, бутун капитал айнп замонда ўз жойи жиҳатдап бир-бпри билаи ёнма-ён турувчи турли фазаларида бўлади. Лекип ҳар бир цисм доимо бир фазадан, бир функционал формадан иккинчи фаза- га, иккинчи функционал формага навбатма-навбат ўтиб турадп ва, шундай қилиб, барча формаларда навбатма-навбат амал қилади. Шундай қилиб, бу формалар ўткинчи формалар бўлиб, бу форма- ларнинг айни замонда юз беришига уларнинг кетма-кет келиши са- баб бўлади. Ҳар бир форма бошқа формадан кейпн келади ва уидан олдпн келади, шунинг учун ҳам капиталнинг бир кисминпнг бир формага кайтишига унинг бошқа бир цисминипг бошқа формага қайтпшп сабаб бўладп. Ҳар бир қисм ўзппииг хусусий оборотанп узлуксиз суратда ўтаб туради, лекин ҳар сафар каппталнинг бош- қа бир қисми шу формада бўлади, шунинг учун ҳам бу айрим обо- ротлар бутун процесснинг айни замонда ва кетма-кет юз берувчи моментларипигииа вужудга келтиради.


110
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ошприладп. Бутун пжтпмоий капптал допм ана шу узлуксизликка эга, шунинг учун ҳам унипг процесси ҳамиша уч доиравий оборот- нипг бирлигидан иборатдир.
Такрор ишлаб чицаришнинг узлуксизлиги индивидуал капитал- лар учун баъзан озми-кўпми даражада бузилади. Бирипчидан, ций- мат массаси турли даврларда турли босцичлар ва функционал фор- маларга баравар бўлмаган цисмларда тақсимланадиган ҳодисалар кўп бўлиб туради. Иккинчидан, бу қисмлар, ишлаб чиқарилаётган товарнинг характерига цараб, демак,— ишлаб чиқаришнинг қандай муайян соҳасига капитал солинганига қараб, турлича тақсимлани- шп мумкип. Учинчидан, ишлаб чиқаришиинг йил фаслларига боғ- лиқ тармоқларида,— ё табиий шароит натпжасида (деҳқопчилик, сельд овлаш ва ҳоказолар) ёки, масалан, мавсумли ишларда бўла- диган шартли сабаблар натижасида узлуксизликнпнг озми-кўпми даражада бузилиши мумкин. Процесс фабрикада ва конларда ҳам- ма ердагидан мунтазамроқ ва бир хилроқ бўлади. Лекин ишлаб чиқариш тармоқларининг бу фарқи доиравий оборот процессининг умумий формаларида ҳеч қандай фарқ туғдирмайди.
Уз-ўзидан кўпаювчи циймат бўлган капитал фақат синфий му- носабатларни, жамиятнинг меҳнат ёлланма меҳнат тарзида мав- жудлигига асосланган муайян характеринигина ўз ичига олиш би- лан кифоялаимайди. Капитал ҳаракатдир, доиравий оборот процес- спдир, бу процесс эса турли босқичлардан ўтади ва, ўз навбатида, доиравий оборот процессииинг учта ҳар хил формасини ўз ичига оладп. Шунинг учун ҳам капитални ҳаракатсиз ётувчи буюм деб эмас, балки ҳаракат дебгина тушунмоқ мумкин. Қийматнинг мус- тақпл мавжуд бўлишини шунчаки абстракция деб билувчи иқтп- содчилар саноат капиталининг ҳаракати ана шу абстракциянинг in actu* эканлигини унутадилар. Қиймат бу ерда турли формалар- дап ўтади, турли ҳаракатларда бўлиб, бу ҳаракатларда сақланиб қолади ва айни шу вақтда ошади, кўпаяди. Биз бу ерда аввало ҳа- ракатнинг формасинигина текшираётганлигимиз учун, капитал қий- мат ўз доиравий обороти процессида бошидан кечирадиган револю- цияпп текшириб ўтирмаймиз; бироқ шуниси рдвшанки, қийматда юз берувчи барча революцияларга қарамай, каппталистик ишлаб чиқариш, капитал қиймат қанча вақт кўпая борса, яъни мустақил қийматга айланган капитал циймат ўз доиравий обороти процесси- ни қанча вақт давом эттирса, шунча вақт давом этаверади; демак, токи қийматдаги революциялар бирон-бир усул билан бартараф қи- лпниб ва безарар цилиниб турилар экан, капиталистик ишлаб чиқариш давом этаверади. Капитал ҳаракати айрим саноат капита- листининг ҳаракатп сифатида шу тариқа намоён бўладики, бу капи- талист товар ва меҳнат сотиб олувчи, товар сотувчи ва унумли ка- питалист бўлиб иш кўради, демак, у ўз ҳаракати билан доиравий оборотга воситачилик қилади. Агар ижтимоий капиталнинг қийма-


IV БОБ. — ДОИРАЕИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
111
тида революция бўлса, унда шундай бўлиши ҳам мумкинки, мазкур Каппталистнпиг индивидуал капитали ана шу революцпянпнг қурбо- ιι∏ сифатида барбод бўлади, чунки у цийматнинг бу ҳаракати шарт- шароитларига мослаша олмайди. Қийматдаги революциялар қанча κecκ∏H бўлса ва цанча тез-тез бўлиб турса, мустацил бўлиб қолгап қпйматнинг автоматик ҳаракати, табиатиинг стихияли процесс ку- чи спнгари таъсир кўрсатувчи бу ҳаракат, айрим капиталистнинг эхтпёткорлиги ва мўлжалидан шунча кучли бўлади, нормал пшлаб чиқариш жараёни нонормал спекуляцияга шунча кўп бўйсунади, айрим капиталларнинг яшаши шунча кўп хавф-хатарли бўлади. Бинобарин, цийматда вақт-вақти билан юз бериб турадиган бу ре- волюциялар гўё улар рад этадиган фикрни, яъни, қиймат, капитал сифатида, мустацил яшаш қобилиятини касб этади ва ўз ҳаракати орцали шу мустақил яшаш қобилиятини сацлаб қолади ва мустаҳ- камлайди, деган фикрни тасдиқлайди.
Ҳаракат процессидаги капитал метаморфозаларининг ана шун- дай навбатма-навбат келиши капитал қиймати миқдорининг доира- вий оборотда юз берган ўзгаришларини дастлабки циймат бплан доимо тақдослаб боришни ўз ичига олади. Агар цийматнинг ций- мат яратувчи кучга, яъни иш кучига нисбатан мустақиллик касб этиши П — И (иш кучи сотиб олиш) актида бошланса ва пшлаб чицариш процессида иш кучини эксплуатацпя цилиш тариқасида амалга оширилса, унда цийматнинг бу тариқа мустақиллик касб этиши пул, товарлар, ишлаб чиқариш элементлари ҳаракат процес- сидаги капитал қийматнинг фақат навбатма-навбат келувчи форма- лари бўлган доиравий оборотда, қийматнинг дастлабки мивдори ка- питалнинг ҳозирги ўзгарган қиймат миқдори билан тавдосланади- гап доиравий оборотда цайтадан намоён бўлмайди.
«Қиймат»,— дейди Бейли қийматнинг мустақил яшаш қобилиятпга эга бўлшпини ва бу ҳолнинг капиталистик ишлаб чиқариш усулп учун характер- ли эканлигини рад цилиш мақсадида ва бундай мустақил яшаш кобилияти- ни баъзи экономистларнинг пуч хаёли деб талқин қплар экан,—«диймат айни замонда мавжуд бўлган товарлар орасидаги нисбатдир, чунки фақат ана шундай товарларнигина бир-бирига айирбошламоқ мумкин»31.


112
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ўзи тенг бўлиб цолиши, ўзи билан ўзи бараварлаштирилиши сабаб- ли қиймат капитал циймат бўлиб ёки капитал бўлиб амал қилиши- ни сира ҳам пайқамайди.
Доиравий оборотнинг формуласини соф ҳолида ўрганмоқ учун, товарлар ўз қийматларига сотилади, деган тахмипгагипа эмас, бал- ки бу ҳол бошқа шароитлар ўзгармай цолганида юз беришига ҳам асосланмоқ керак. Масалан, У ... У формаспнп олайлик; ишлаб чи- ^арпш процесси доирасида техника соҳасида юз берадигаи ва му- айян капиталистнинг унумли капиталини қадрсизлантириб қўя ола- диган ҳар қандай революциялардан, шунингдек унумли капитал элементлари қийматининг ўзгариши мавжуд товар капиталнинг ций- матига акс таъсир цилиши эҳтимолидан қатъи назар,— товар ка- питалпинг бу қиймати аиа шупдай капитал запаси мавжуд бўлга- нида кўпайиши ёки камайиши мумкин,— шу У ... У формасини олайлик. яъни 10 000 фунт ип ўз қиймати бўйича 500 фунт стерлингга сотилган, деб фараз қилайлик; 8 440 фунт ππ = 422 фунт стерлинг Т' га кирган капитал қийматни цоплайди. Лекин пахта, кўмир ва ҳоказолариипг қиймати ошиб кетса (баҳоларнинг оддий ўзгариб туришипи биз бу ерда ҳисобга олмаймиз), унда унумли ка- питал элементларининг ўрнини тўла қоплашга ана шу 422 фунт стерлииг камлик цилиб қолади; устама пул капитал керак бўлади, бу ҳолда пул капитал боғланиб қолади. Аксинча, агар ҳалиги ба- ҳолар пасайса, унда пул капитал бўшайди. Қиймат нисбатлари дои- мий бўлиб турган тақдирдагина процесс батамом нормал суратда ўтади; ҳақицатда бу процесс доиравий оборот такрорланишидаги бузилишлар бартараф цилинганига цадар нормал суратда ўтади; бузплишлар нақадар кўпайса, саноат капиталисти, бу бузилишлар- нп бартараф қилмоқ учун, шунча кўпроқ пул капиталга эга бўл- моғп лозим; капиталистик ишлаб чиқариш тарақций топа борган сари ҳар бир пндпвидуал ишлаб чиқарпш процессинпнг кўлами кен- гая бориши ва, шу билан бирга, авансланувчи каппталшшг мини- мал миқдори ҳам кўпая бориши туфайли бу ҳол бир қатор бошқа ҳолларга 1^ўшилиб, бу ҳоллар натижасида саноат капиталистининг функцияси борган сари кўпроқ айрим-айрим ёки бирлашган йирик пул капиталистларининг монополиясига айлана боради.
Ўрни келгаида шуни айтиб ўтайликки, агар ишлаб чиқаршп элементлари қийматида ўзгариш содир бўлса, у ҳолда, бир томон- дан, П ... П' формаси билан, иккинчи томондан, У ... У ҳамда Т' ... Т' формаси ўртасида тафовут ҳосил бўлади.


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
113
оладиган ишлаб чиқариш воситаларининг массаси ва ҳажми билан боғливдир; лекин бу ҳажм ишлаб чиқариш воситаларинипг цийма- ти билан ҳам, иш кучининг циймати билан ҳам боғлиқ эмас (иш кучининг қиймати цийматнинг кўпайиш мивдоригагина таъсир кўрсатади). Аксинча, агар товарлар ишлаб чиқариш учун керакли элементларнинг,— унумли капитал элементларини ташкил этади- гаи элементларнипг,— циймати ошган тавдирда мазкур ҳажмдаги корхонани тузиш учун кўпроц пул капитал зарур бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам ran янгидан ишга солишга тўғри келаётган пул капитал- нинг миқдори устидагина бораётир; агар янги индивидуал саноат капиталларининг кўпая бориши мазкур ишлаб чиқариш соҳасида одатдагича тартибда юз бераётган бўлса, биринчи ҳолда пул капи- тал ортиқча бўлиб чиқади, иккинчи ҳолда пул капитал банд бўлиб цолади.
У ... У ва Т' ... 7v доиравий оборотларининг П ... П' шаклида кўринишига сабаб фақат шуки, У ва Т' ҳаракати шу билан бирга жамғарилиш ҳамдир, демак, сабаб шундаки, устама п, пул, пул ка- питалга айланади. Лекин буни бир ёдда қўйиб турилса, унда унум- ли капитал элементлари қийматининг ўзгариши уларга П ... П' га қилинадиган таъсирдан бошқачароқ таъсир кўрсатади; биз бу ерда цийматнинг ана шу тариқа ўзгаришининг ишлаб чиқариш процес- сидаги капитал таркибий цисмларига акс таъсир кўрсатишини ҳам назарда тутаётганимиз йўц. Бу ҳолда бизнинг олдимизда бевосита таъсирга дуч келадиган дастлабки харажат эмас, балки саноат ка- питали,— ўзининг биринчи доиравий оборотида эмас, балки ўзи- нинг такрор ишлаб чиқариш процессида бўлган саноат капитали туради; демак, Т' ... Т <Z∏β га, товар капиталнинг қайтадан ўзи- ни ишлаб чиқарадиган элементларга айланишига таъсир кўрсати- лади, чунки товар капитал ишлаб чиқариш элементлари товарлар- дан иборатдир. Қиймат пасайганида (шунга кўра баҳо ҳам тушган- да) уч ҳол юз бериши мумкин: такрор ишлаб чиқариш яна ўша кўламда давом этаверади; бундай ҳолда, гарчи чинакам жамғари- лиш (кенгайган кўламдаги ишлаб чицариш) * юз бермаётган бўлса ҳам, жамғарилиш учун тайёргарлик бўлган ва шу жамғарилшп би- лан бирга юз берадиган ҳол, — п (қўшимча қиймат)нииг жамғар- ма фондига айланиши содир бўлмаётган бўлса ҳам, ҳозиргача мав- ЖУД бўлган пул капиталнинг бир қисми бўшайди ва пул капитал жамғарилиши юз беради; ёки, агар бунга техника нисбатлари им- коп берса, такрор ишлаб чиқариш процессининг кўлами илгариги шароитда юз бериши мумкин бўлганидан кўра кўпроқ кенгаяди; ёки хом материалларнинг запаслари анча кўпроц тўплана боради ва ҳоказо.


114
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
тал ишга солиншпи керак (пул капитал банд бўлиб қолади); ёки, агар жамғарма пул фонди мавжуд бўлса, унда бу фонд тўла ёхуд қисман такрор ишлаб чиқариш процессини кенгайтиришга эмас, балки уни илгариги кўламда юргизишга хизмат қилади. Бу ерда ҳам пул капитал банд бўлиб қолади, лекин бунинг фарқи бор, бу фарц шундан иборатки, мазкур ҳолда устама пул капитал ташқа- ридан эмас, пул бозоридан эмас, балки саноат капиталистининг ўзининг маблағларидан олинади.
Аммо У ... У вақтида ва Т' ... Т' вақтида бирон-бир ўзгариш ки- ритадпган ҳоллар учраши мумкин. Масалан, биз мисолга кел- тирган йигирувчи-фабрикантнинг қўлида кўп пахта запаси бўлса (яъни унинг унумли капиталининг анчагина қисми пахта запаси формасида бўлса), у ҳолда унинг унумли капиталининг бир қисми пахта баҳоси тушиб кетиши натижасида цадрсизланиб қолади; ак- синча, пахтанинг баҳоси ошса, унинг ана шу унумли капитали қис- мининг қиймати ошади. Иккинчи томондан, агар шу фабрикант қийматларнинг кўп массасини товар капитал формасида, масалан, ип ҳолида сақлаб цолган бўлса, унда, пахтанинг баҳоси пасайгани- да, унинг товар капиталининг бир қисми, демак, умуман доиравий оборотдаги капиталининг бир қисми қадрсизланиб қолади; пахта баҳоси ошганида бунинг акси юз беради. Ниҳоят, Т' — П — Т <Z∏β процессида мана бундай бўлади: агар Т' — 77, яъни товар капитал- иинг реализация қилиниш акти Т элементларининг қиймати ўзгар- гунча юз берган бўлса, унда капиталга биринчи ҳолда, яъни ик- кинчи муомала акти 77 — Т <Z∏β да қандай таъсир кўрсатилган бўлса, бу ҳолда ҳам унга худди шундай таъсир кўрсатилади; агар бу ҳол Т' — П акти тугаллангунча юз берса, унда, бошқа барча шароит ўзгармаганда, пахта баҳосининг пасайиши ип баҳосининг тегишли суратда пасайишига сабаб бўлади ва, аксинча, пахта ба- ҳосининг ошиши ип баҳосининг ошишига сабаб бўлади. Ишлаб чи- қаришнинг айни бир соҳасига солинган турли айрим капиталларга қилинадиган таъсир бу капиталлар қандай аҳволда бўлса, шунга қараб жуда турлича бўлиши мумкин.— Муомала процессининг тур- лича вақт давом цилиши, демак, — муомала тезлигининг турлича бўлиши натижасида ҳам пул капиталнинг бўшаб қолиши ва банд бўлиб қолиши мумкин. Бироқ, буниси энди оборотни ўрганишга оид гапдир. Бу ерда бизни П ... П' билан доиравий оборот процес- сининг қолган икки формаси орасидаги, яъни унумли капитал эле- ментлари қийматининг ўзгариши муносабати билан намоён бўлади- ган ҳақиқий фарққина қизиқтиради.


IV БОБ. — ДОИРАВПЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
115
Декин бу мутлақ цоида эмас. Аксинча. Саноат капиталииинг дои- равий Ъбороти саноат капитали ё пул тарзида ёки товар тарзида амал қиладиган ўз муомала процессида — унинг пул капитал ёки товар капитал бўлиб майдонга чиқишидан қатъи назар — ижтимоий ишлаб чиқаришнинг энг хилма-хил усуллари шароитида ишлаб чвдарилган товарлар муомаласи билан тўцнашади, чунки бу ишлаб чиқариш усуллари айни замонда товар ишлаб чиқариш ҳамдир. То- варлар қулчиликка асосланган ишлаб чиқаришнинг маҳсулими ёки деҳқонлар (хитойлар, ҳинд райатлари) ишлаб чиқаришпнинг, жамоа (Голландия Ост-Индияси) ишлаб чиқаришипинг, давлат (масалан, рус тарихипинг илгариги даврларида учраган ва крепостной қарам- ликка асосланган) ишлаб чиқаришнинг маҳсулими, ёки ярим ваҳ- ший ҳолдаги овчи халқлар ва ҳоказолар ишлаб чиқаришииинг махсулими,— бари бир: улар саноат капитали намоён бўлган пул ёки товарларга товар ва пул тариқасида царама-қарши бўлиб ту- ради ва шу саноат капиталининг доиравий оборотига ҳам, товар капитал ичида бўлган қўшимча қиймат доиравий оборотига ҳам киради, чунки бу қўшимча ^иймат даромад тариқасида сарф- ланади,— демак, товар капитал муомаласининг ҳар икки тармоғига киради. Натижаси шу товарлар бўлган ишлаб чиқариш процессп- нинг характери аҳамиятсиздпр; улар товар сифатида бозорда амал қилади, товар сифатида саноат капиталининг доиравий ообротига ҳам, товар капитал ичида бўлган қўшимча қиймат муомаласига ҳам киради. Бинобарин, уларнинг вужудга келишининг ҳар тарафлама характери, бозорнинг жаҳон бозори сифатида мавжуд бўлишп — са- ноат капиталининг муомала процессидаги ўзига хос хусусиятидир. Бировларнинг товарлари ҳацида нима дейилган бўлса, бу гаплар бировларнинг пулларига ҳам тааллуқли гапдир: товар капитал пулга фақат товар сифатида қарама-қарши бўлиб турганидек, бу пул ҳам товар капиталга нисбатан фақат пул сифатида царама-царши бўлиб туради; пул бу ўринда жаҳон пули сифатида амал қилади.
Лекин бу ерда масаланинг икки томонини кўрсатиб ўтиш керак.


116
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
чиқарпшпи, имкон борлча, товар пшлаб чиқарпшпга айлагцлради, мазкур пшлаб чпқариш усулларини товар муомаласининг процесси- га тортиш ана ўша мацсад учун нақ асосий воспта бўлпб хлзмат қилади; тараққий топган товар ишлаб чпқаришпииг ўзп эса капи- талпстик товар пшлаб чиқаришдир. Саноат каппталининг ёйили- пш ҳамма ерда аиа шу айланишни тезлаштлради ва шу билан блрга барча бевосита ишлаб чиқарувчиларнинг ёлланма ишчиларга айла- нишини ҳам тезлаштиради.
Иккинчидан. Сапоат капиталининг муомала процессига кирувчи товарлар (зарур тирикчилик воситалари ҳам шунга киради, ўзга- рувчи капитал ишчиларга тўлангаилдан кейин иш кучини такрор ишлаб чиқармоқ учун ана шу зарўр тирикчилик воситаларига ай- ланадл), уларнпнг қай тариқада вужудга келганидаи, уларни ву- жудга келтирган ишлаб чиқарпш процессининг ижтимоий формаси цандай бўлишпдан қатъи назар, товар капитал, товар-савдо капи- тали, савдогарлик капитали формаслда саноат капиталининг ўзига царама-қаршл бўлиб туради; савдогарлик капитали эса, ўз табиатпга кўра, ҳар цандай ишлаб чиқариш шароитида ишлаб чтқарилган то- варларни ўз ичига олади.
Капиталистик ишлаб чиқариш усулп лшлаб чиқаришнинг кенг кўламда бўлишини тақозо қилганидек, товарларнипг ҳам кенг миқ- дорда сотилллпши ва, демак,— товарларнинг айрим-айрим лстеъ- молчлларга эма®, балки савдогарга сотилпшипи зарурпй суратда та- қозо қилади. Мазкур истеъмолчининг ўзи унумли истеъмолчи, яъни саноат капиталисти бўлганлиги учун ва, демак, шллаб члқарлшнлнг бир соҳаспдаги саноат капитали бошқа блр ишлаб чиқариш соҳасига ишлаб чицариш вослталари етказиб берганлиги учун, бир саноат капиталистининг товарлари (буюртма формасида ва бошқа форма- ларда) кўп каплталлстларга бевосита ҳам сотилади. Шу сабаблл ҳар бир саноат капиталисти бевосита сотувчлдлр, ўзлга илсбатан ҳатто савдогардир, аслида товарини савдогарга сотганлда ҳам у бевослта сотувчидир.
Савдогарллк капиталининг функцияси бўлган товар савдоси ка- питалистик ишлаб чиқариш шароитлда юз беради ва каплталистлк ишлаб чиқариш ривожланган сари ривожлана боради. Демак, ка- питалпстпк муомала процессининг айрим томонларллл кўрсатар эканмиз, айни замонда товар савдоси бор деб биламиз; каплталлс- тик муомала процесси умуман анализ цилиигаппда эса товарлар савдогар воситачилик цилмасдан бевосита сотиладл, деб тахмил циламиз, чупки савдогарнинг воситачилик қллиши ҳаракатллнг тгурли моментларини хаспўшлаб қўяди.
Масалани бирмунча содда тасаввур қилувчи Сисмондига муро- жаат қилайлик:


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
117
vqyn бой иш ҳақп тариқасида камбағалга тўлайдиган қисмидан бир қадар ⅛ap^ қиладиганга ўхшайди. Ваҳоланки, доим савдо капитали ҳозиргача биз айтиб келаётган капиталнинг ишини бажариб туради. Биз бойликнинг ри- вожланишини мумкип қадар яхшироқ аниқлаш мақсадида бойлпкнинг келиб чиқиш пайтидан тортиб то истеъмол цилинишигача бўлган ана шу тарақ- киётни текшириб чиқдпк. Масалан, мовут ишлаб чиқаришда банд бўлган капитал ҳамиша бпр хил эди; бу капитал истеъмолчининг даромадига айир- бошлангач, икки қисмга бўлпнадп: булардан бири фойда тарзпда соҳибкор- нинг даромадини ташкпл қпладп, иккинчисп — шпчплар мовут ишлаб чи- қарган вақт учун тўланган иш ҳақи сифатида пшчлларнинг даромадини ташкил қилади.
Лекин умумий манфаат мазкур каппталнинг турлп қисмлари маълум фупк- цпяларни бажаришда бир-бпрларпнинг ўринларини бослшини, бутун товар оборотпни фабрикант билан пстеъмолчи ўртасида реализация кплмоц учун юз минг экю кифоя цилса, маиа шу юз минг экю фабрикант, улгуржи савдогар ва чакана савдогар ўртасида баравар тақсимланишини талаб қиларди. фабри- кант илгари бутун капитал ёрдампда цанча товар чиқарган’бўлса,}энди у капитал- нияг учдан бир қисми ёрдамц билан ҳам худдп ўшанча миқдорда товар чицара олади, чунки энди, махсулот ишлаб чиқарилган ва тездан сотилиши талаб қилиниб турган бир пайтда, бевосита пстеъмол қилувчилар жумласидан харидор топишдан кўра, савдогар харидор топшп анча осонроцдир. Ўз нав- батида, улгуржи савдогарнивг капитали майда савдогар капитали ҳисобига анча тезроқ цоштанади... Авапсланган иш ҳақи суммаси\билан сўшти истеъ- молчи тўлаган баҳо ўртасидаги φapι^ капиталга келган фойдадпр. фабрикант, улгуржи савдогар ва чакана савдогаряинг функциялари ажралиб кетган вақт- дан бошлаб, бу фойда улар ўртасида бўлинади, чунки f гарчи бу ишда бир шахс ўрнига уч шахс ва бир капитал ўрвига уч капитал иштирок қилиши талаб этилган бўлса-да, у муштарак иш эди» («Nouveaux Principes», 1, р. 139, 140).
«Уларнинг» (савдогарларпинг) «ҳаммасп пшлаб чиқаришга билвосита ёрдам беради, чунки мақсади истеъмолдан пборат бўлган ишлаб чиқаришни тайёрланган буюм истеъмолчига етказиб берилгандан кейингина тугаллан- ган деб ҳисобламоқ мумкин» (lb., р. 137).
Доиравий оборотнинг умумий формалари текширилганида ва умуман мазкур иккинчи китобда пул дейилгаида биз металл пулни назарда тутамиз ва қпйматнинг оддий белгпси ва муайян давлатлар- нинг махсус мулки бўлган рамзий пулни ҳам, биз ҳали батафсил текшириб чиқмаган кредит пулни ҳам бир чеккага чиқариб қўямиз. Бу тариқа текшириш, биринчидан, тарихий изчилликка мувофиқдир: кредит пул капиталистик ишлаб чиқарпшнинг дастлабки даврида ҳеч қандай роль ўйнамайди ёки озгина роль ўйнайди. Иккинчидан, бу тариқа текшириш назарий жиҳатдан шунга асосланадики, кре- дит пул муомаласи соҳаспда ҳозиргача Тук ва бошқалар айтиб кел- гая танқидий фикрларнинг ҳаммаси уларни цайта-қайта бир фикрга: масалага соф металл пул муомаласи асосида қаралганда қандай бў- ларкин, деган фикрга цайтиб келишга мажбур қилиб келди. Бироқ шуни унутмаслик керакки, металл пул ҳам сотиб олиш воситаси, ҳам тўлов воситаси сифатида амал қила олади. Масалани соддароқ қи- либ тушунтириш учун биз уни мазкур II китобда фақат юқорида курсатиб ўтилган биринчи функционал формада оламиз.


118
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ладиган муомала процесси, илгари батафсил кўрсатилган умумий қонунлар («Капитал», I кптоб, III боб) билан белгиланади, чунки бу процесс умумий товар муомаласи чегараспдаги цатор актлардан- гина иборат. Пул муомаласининг тезлиги қаича кўп бўлса ва, демак, ҳар бир айрим капитал ўзининг қатор товар ёки пул метаморфоза- ларини нақадар тез босиб ўтса, айни бир мивдордаги пул ҳам, ма- салан 500 фунт стерлинг, саноат капиталларини (ёки товар капи- таллар формасидаги ипдивидуал капиталларни) муомалага бирин- кетин шунча кўп жалб қилади. Шу туфайлп, пул тўлов воситаси сифатида қанча кўп амал қилса, демак, масалан, товар капиталнинг ўрни уни вужудга келтирувчи воситалар билап қопланаётганида, баланс чиқаришдаги фарқнигина тўлашга тўғри келса ва, айтайлик, иш ҳақи тўлашда тўлов муддатлари пақадар қисқа бўлса, капитал ^ийматнинг айни бир массаси ўз муомаласи учун шунча камроқ пул талаб қилади. Иккинчи томондан, муомаланинг тезлиги ва барча бошқа шароит ўзгармади, деб тахмип қилинса, унда пул капитал шаклида муомалага кириши лозим бўлган пулнинг миқдори товар баҳолари суммаси (товарлар миқдорига кўпайтирилган баҳо) билан ёки агар товарларнинг миқдори ва цийматлари маълум бўлса,— пул- нинг ўзпнинг қиймати билан белгилаиади.
Лекин умумий товар муомаласи цонунлари каппталнинг муо- мала процесси қатор оддий муомала актларидан иборат бўлганлиги учунгина ўз кучпни сақлаб қолади, лекин бунга ана шу актлар ин- дивидуал саноат капиталлари доиравий оборотининг функционал му- айян босқичларини ташкил этиши сабаб бўла олмайди.
Буни тушуниб олмоқ учун, яхшиси, муомала процессини узлук- сиз боғлиқ ҳолда олиб текшириб чиқамиз. Бу процесс қуйидаги икки формада ана шундай ҳолдадир:
II) У . . . Г
Т —
— II'
III) Т'
П — Т <
п — т
И У т' Ив
Муомала процесси (Т — П — Т шаклида бўладими ёки П — Т — П. шаклида бўладими, бундан қатъи назар), умуман муомаланинг бир катор актлари бўлгани ҳолда, товар метаморфозаларининг фақат икки карама-қарши қаторидан иборатдир, бу товар метаморфозала- рининг алоҳида ҳар бири, ўз навбатида, бошқа киши товарининг ёки мазкур товарга қарама-қарши турган ўзга киши пулининг қа- рама-қарши метаморфозасини ўз ичига олади.


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
119
кпнчи метаморфозасидир; П — Т актида бунииг аксп юз беради. Демак, товар метаморфозасининг ўз босқичларпдан бирида бошқа товарнинг бошқа босқичидаги метаморфозасп бплан чатпшпб кети- ши ҳақида нималар дейилган бўлса, булар капитал муомаласига ҳам тааллуқлидир, чункп капиталист ҳам харидор, ҳам сотувчи бўлпб амал қилади, шу сабабли унинг капитали бировнинг товарига қарши пул бўлиб ёки бировнинг пулига қарпш товар бўлиб амал қилади. Лекин товар метаморфозаларининг бу тариқа чатипшб кетиши, шу бплан бирга, капиталлар метаморфозаларининг чатишиб кетишини пфода этмайди.
Биринчидан, юқорида кўрганимиздек, П — Т (Ив) турли инди- видуал капиталлар метаморфозаларининг чатишиб кетганидан ибо- рат бўлиши мумкин. Масалан, йигирувчи-фабрпкантнинг ипдан пборат товар капиталининг ўрни қисман кўмир билан қопланади. Фабрикант капиталининг бир қисми пул формасидадир ва шу фор- мадан товар формасига айланади, ваҳоланки айни вақтда кўмир конининг эгаси бўлган капиталистнинг капиталп товар формасида бўлади ва шунинг учун у пул формасига айланади; бу ерда айнп бир муомала актида икки (ишлаб чиқаришниттг турли соҳаларига мансуб) саиоат капиталининг қарама-қарши метаморфозалари кўр- сатилган, демак,— ана шу капиталларнинг қатор метаморфоза- ларининг чатишиб кетгани кўрсатилган. Лекин, юқорида кўргани- миздек, Ив нинг,— П ана шу Ив га айланади,— сўзнинг том маъ- носи билан айтганда, албатта товар капитал бўлиши, яъни саноат капиталипинг функционал формаси, капиталист ишлаб чиқарган товар капитал бўлиши шарт эмас. Бу ерда ҳамиша бир томонда II — Т, иккинчи томонда Т — П содир бўлади, лекин капиталлар- нинг метаморфозалари ҳамиша ҳам бир-бири билан чатишиб ке- таиермайди. Сўнгра, П — И, яъни иш кучи сотиб олиш, ҳеч қачон капиталлар метаморфозаларининг чатишиб кетиши эмасдир, чунки пш кучи ишчининг товари бўлса-да, лекин у капиталистга сотилга- нпдан кейингина капиталга айланади. Иккинчи томондан, T'—IT процессида П' товар капиталнинг албатта ўзгарган формаси бўлиши шарт эмас; П'— пулга айланган товар иш кучини (иш ҳақи) ёки мустақил юмушчи, қул, крепостной, жамоа ишлаб чиқарган ва пул- га айланган маҳсулотни ифода этиши мумкин.
Лекин, иккинчидан, индивидуал капиталнинг муомала процесси- да юз берувчи ҳар бир метаморфоза ўйнайдиган муайян функцио- пал ролни бажармоқ учуп,— ҳатто жаҳон бозорида бутун ишлаб чиқариш капиталистик тарзда юргизилмоқда деб тахмин цилинга- пида ҳам,— бу метаморфозанинг бошқа капитал доиравий оборотп- да тегишли қарама-қарши метаморфоза бўлпб чиқиши бутунлай шарт эмас. Масалан, Т' пи пулга айлантирувчп У... У доиравий оборотида 77' (товар истеъмол буюми бўлган такдирда) харидор то- монида фақат унинг пулга айланган қўшимча қиймати бўлиши мумкин; ёки П' — T'< ∩β да (демак, бунга капитал жамғарилгани- дан кейин киради) Ив ни сотувчи томонида 77z унинг капитали муо-


120
БИРИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
маласига у аванслаган капиталнинг ўрнинп цопловчи маблағ тари~ қасидагина кириши мумкин ёки, П' даромаднинг сарфланиши та- риқасида ўша сотувчининг капиталидан ажралиб чивданида, ҳатто унинг капитали муомаласига бутунлай кирмаслиги ҳам мумкин.
Демак, бутун ижтимоий капиталнинг — айрим капиталлар эса бутун ижтимоий капиталга нисбатан фақат мустақил амал қилаёт- гап қисмлардир,— турли таркибий қисмлари муомала процессида қандай қилиб бир-бирларининг ўринларини босишлари тўғрисидаги масала — ran капитал устида борганида ҳам, цўшимча қиймат ус- тида борганида ҳам — товар муомаласи метаморфозаларининг оддпй чатишиб кетишини текшириб чиқиш йўли билан ҳал қилинмайди, бу чатишиб кетиш капитал муомаласи учун ҳам, ҳар қандай бошқа товар муомаласи учун ҳам умумийдир; бу масала бошқача усул билан текширишни талаб қилади. Ҳозирга қадар бу соҳада ^уруқ гаплар билан қаноатланиб келиндики, агар бу гапларни чуқурроқ таҳлил қилиб кўрилса, уларда метаморфозаларшшг ҳар қандай то- вар муомаласига хос бўлган ^ўшилиб кетишларини текширишдан олинган мужмал тасаввурдан бошқа ҳеч нарса йўқ.
Саноат капитали доиравий обороти процессининг ва, демак, ка- питалистик ишлаб чиқаришнинг ҳам энг сезиларли хусусиятларидан бири шуки, бир томондан, унумли капитални вужудга келтирувчи элементлар товар бозоридан келиши ва товар бозори воситасида доим янгиланиб туриши, яъни доим товар тариқасида сотиб олини- ши керак, иккинчи томондан эса, меҳнат процессининг маҳсулоти шу процессдан товар бўлиб чиқади ва ҳар сафар яна товар тари- қасида сотилиши керак. Масалан, Цуйи Шотландиялик ҳозирги замон фермери билан эски замондаги континентал майда деҳқонни бир-бирига солиштириб кўрайлик. Улардан биринчиси ўзининг бутун маҳсулотини сотади, шунинг учун у бозорда шу маҳсулотниг барча элементларининг ўрнини, ҳатто уругнинг ўрнини ҳам қоплаши Repair, ҳалиги майда деҳцон эса ўз маҳсулотининг кўпгина қисмини бевосита ўзи истеъмол қилади, мумкин цадар камроқ сотиб олади ва камроқ сотади, асбоб-ускуна, кийим-кечак каби нарсаларни ҳам мум- кин қадар ўзи тайёрлайди.
Ана шунга асосланиб, натурал хўжаликни, пул хўжалигинп ва кредит хўжалигини ижтимоий ишлаб чиқариш ҳаракатининг уч ха- рактерли иқтисодий формаси сифатида бир-бирига қарама-қарши қи- либ қўярдилар.


IV БОБ. — ДОИРАВЙЙ θBθPθT ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
121
(Ьақат асосидир. Шуидай қилиб, пул хўжалиги ва кредит хўжалиги капиталистик ишлаб чиқариш тарацқиётининг фақат турли босқич- ларига мувофиқ хўжаликлардир, лекин улар, натурал хўжаликка^ карама-царши ўлароқ, айирбошлашнинг турли мустақил формалари- эмасдир асло. Худди шундай асосга таяниб, натурал хўжаликнинг турли формаларини ҳам тенг баравар қилиб ўша икки формага қарама-қаршп қўйиш мумкии бўлар эди.
Иккинчидан, «пул хўжалиги», «кредит хўжалиги» категорияла- рпда хўжалик эмас, яъни ишлаб чиқариш процессининг ўзи эмасг балки ишлаб чиқаришнинг турли агентлари ёки ишлаб чиқарувчилар ўртасида бўлгаи ва мазкур хўжаликка мувофиц келадиган айирбопг- лаш усули фарқ қилувчи белги сифатида таъкидланганлиги ва ηa- бул қилинганлиги учуи, бирипчи категория текширилганда ^ам) худди ана шундай цилиш зарур бўларди. Демак, «натурал хўжалик» ўрнини айирбошловчи хўжалик оларди. Батамом якка ҳолда яшовчи натурал хўжалик, масалан, инкларнинг Иеру давлати 32, шу катего- риялардан биронтасига ҳам тўғри келмасдп.
Учипчидан, пул хўжалиги ҳар қапдай товар ишлаб чиқаришга хос хўжаликдир, маҳсулот эса товар тариқасида жуда турли-туман ижтимоий ишлаб чиқариш организмларида пайдо бўлади. Демак, савдо буюми тариқасида, товар тариқасида ишлаб чиқилган маҳсу- лотпипг миқдори ва, демак, бу маҳсулотни вужудга келтирган эле- ментлариинг яна савдо буюмлари тариқасида, товар сифатида ўзи келиб чиққан хўжаликка кириши лозим бўлган миқдори капиталис- тик ишлаб чиқаришнииг ўзига хос хусусияти бўларди.
Ҳақиқатда капиталистик ишлаб чиқариш — ишлаб чиқаришнинг умумий формаси бўлиб қолган товар ишлаб чиқаришдир; лекин унинг шундай бўлишига ва ўзи тараққий топа борган сари янада кўпроқ шундай бўла боришига сабаб шуки, бу ўринда меҳнатнинг ўзи товардир, чунки ишчи ўз меҳнатини, яъни ўз иш кучининг функциясини сотади, сотганда ҳам, биз фараз қилганимиздек, иш ку- чиии такрор ишлаб чиқариш чиқимлари белгилаб берадиган қиймат бплап сотади. Меҳнат нақадар ёлланма меҳнат бўла борса, ишлаб чпқарувчи ҳам шу қадар саноат капиталисти бўла боради; ’шунинг учуи ҳам капиталистик ишлаб чиқариш (демак, товар ишлаб чи- цариш ҳам) бевосита қишлоқ ишлаб чиқарувчиси ҳам ёлланма ишчи бўлган чақдирдагина тўла-тўкис кўламда кўрипади. Капиталист билаи елланма ишчи ўртасидаги муносабатда пул муносабати ха- ридор билан сотувчининг муносабати ишлаб чиқаришнинг ўзига АеоДпЖАгаТ-аН Х0С муиосабат булиб Қолади. Лекин бу муносабат асосап аиироошлаш усулига эмас, балки ишлаб чикаришнинг ижтимоии характерига асосланади; айирбошлаш усули, аксинча »шлаб чиқаришпинг ижтимоий характеридан келиб чидади. Дарҳа- 6oniτa, ИШЛаб 4miapιllπ усулининг характери ўзига мувофиқайир- бошлаш усулп учун асос бўлиб хизмат қилмайди, аксинча >κc,"1 ,7"aδ '"πs"p"m ““ ⅛aro,
тушупча бутун фикри-зикри коммерция кирдакорларини 9—710
аксиича, айпр-
'.r деган амалга


122
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ошириш билан банд бўлган буржуа тушунчасига жуда ҳам монанд фикрдир7).
Капиталист муомаладан оладиган цийматларига цараганда муомалага пул формасида камроқ қийматлар ташлайди, чункп у муомалага товар формасида унинг ўзи муомаладан товар формаспда олган цийматлардан кўра кўпрок қиймат ташлайди. Капиталист фақат каппталнинг ифодаси сифатида, саноат капиталпсти сифатида амал қилаётганлиги учунгина у таклиф қилган товар қийматлар унинг товар қийматларга бўлган талабларпдаи ҳамиша ортиқдир. Шу сабаблп, агар унинг таклифи билан талабп бир-бирини қопласа, бундан: унпиг капитали ўз қиймати жиҳатидан кўпаймайди, деган майю келиб чиқарди; капитал унумли капитал тариқасида амал қилмаган, унумли капитал қўшимча қиймат ҳисобпга бойимаган товар капиталга айланган бўлар эди; ишлаб чиқариш процесси вақ- тида у иш кучидан товар формасида қўшимча қиймат чиқариб ол- масди, демак, капитал бўлиб умуман амал қилолмасди. Капиталист ҳақиқатан ҳам «арзонга олиб, қимматга сотиши керак»; лекин унинг бунга эришишига сабаб фақат шуки, у анча арзонга сотиб олинган товарни,— чунки бу товар камроқ кийматга эга,— капи- талистик шплаб чиқариш процесси воситаси билан кўпроқ қиймат- га эга бўлган товарга, демак, анча қиммат товарга айлаитиради. Капиталист бу товарни қимматроққа сотади, лекин кимматровда со- тишининг сабаби ўз товаринп унинг қийматидан ортивда сотишида эмас, балки шундаки, у шу товарни ишлаб чиқариш учун зарур элементларнинг қиймати суммасидан ортиқ қийматга эга бўлган товарпи сотади.
Капиталистнинг таклпфп билан талаби ўртасидаги фарқ қанча кўп бўлса, яъни у таклиф қилаётган товар қийматининг ортиқчаси у талаб қилаётган товар қийматидан цанча кўп бўлса, капиталист- нинг ўз кагштали қийматини ошириш нормаси ҳам шуича кўп бў- лади. Капиталистнинг мақсади талаб билан таклифнинг бир-бирини қоплашидан иборат эмас, балки уларнинг мумкин қадар бир-бир- ларини қопламаслигидан иборат, унинг таклифи талабидан ортиқ бўлишидан иборат.
Айрим капиталистга нисбатан кучга эга бўлган нарса капита- листлар сипфига нисбатан ҳам ўз кучини сақлаб ^олади.
Капиталист шуичаки саноат капиталини гавдалантирар экан, унинг қўядиган талаби ҳам ишлаб чиқариш воситаларига ва пш кучига бўлган талабдангина иборатдир. Унинг Ив га бўлган талаби, қиймат жиҳатидан олганда, у аванслаган капиталдан камдир; у иш- лаб чиқариш воситаларини ўз капиталининг қийматидан камроқ қийматга ва? шу сабабдан, у бозорга чиқарадиган товар капитал- нинг қийматидан кўра анча камроқ қийматга сотиб олади.
7) Шу ерда V цўлёзмадан олинган текст тамом бўлади. Қуйидаги текст эса, боб- ниш1 охиригача, Маркснинг китоблардан олицган кўчирмалари орасидаги 1877 йилги еки 1878 иилги дафтарида ёзилган мулоҳазадир.


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
123
Унинг иш кучига бўлган талабига келганда, бу талабнинг миқ- дори, қиймат жиҳатидан, капиталистнинг ўзгарувчи капиталининг jκaMH капиталига бўлган нисбати билан, яъни v : К нисбати билан белгиланади, шунинг учун ҳам капиталистик ишлаб чиқаришда Bin кучига бўлган талаб унинг ишлаб чиқариш воситаларига бўлган талабидан камроқ даражада ошади. Капиталист И дан кўра Ив ни тобора кўпроқ сотиб олувчи харидорга айлана боради.
Ишчи ўз шп ҳақини асосан тирикчилик воситаларига ва, аввало, зарур тирикчилик воситаларига айлантирганлиги учун, капиталист- нинг иш кучига бўлган талаби, айни замонда билвосита ишчилар синфииинг истеъмолига кирадиган истеъмол буюмларига бўлган та- лаб ҳамдир. Лекин бу талаб v га баравар, v дан заррача ҳам ортиқ эмас (агар ишчи ўз иш ҳақидан пул орттираётган бўлса,—биз ҳар қандай кредит муносабатларини бу ерда зарурат туфайли бир чек- кага чиқариб цўямиз,— бунинг маъноси шуки, ишчи ўз иш ҳақи- нинг бир қисмини хазинага айлантиради ва pro tanto* талаб қилув- чи шахс бўлиб, харидор бўлиб майдонга чиқмайди). Капиталист талабининг максимал чегараси = К = с + v дир, унинг таклифи эСа = сЧ- и + т дир; демак, унинг товар капиталинипг тузилиши 80c÷20p÷20∕7z бўлса, унда унинг талаби = 80с + 20г/ дир, яъни унинг қиймати жиҳатидан текширилаётган талаби унинг таклифидан 1∕s ҳисса камдир. У хосил қилган тп массаси (фойда нормаси), про- цент ифодасида, цапча ортиқ бўлса, унинг талаби унииг таклифига нисбатан шунча камдир. Капиталпстнинг иш кучига бўлган талаби ва, демак, билвосита зарур тирикчилик воситаларига бўлган талаби ҳам ишлаб чиқариш прогресс қилиши билан унинг ипглаб чиқариш воситаларига бўлган талабига нисбатан прогрессив суратда камайса ҳам, лекин, иккинчи томондан, шуни уиутмаслик керакки, унинг Ив ть бўлган талаби, ўртача ҳисобда, ҳамиша унииг капиталидан камдир. Шундай қилиб, унинг ишлаб чицариш воситаларига бўлган талаби, циймат жиҳатидан олганда, шу капиталистга мазкур пшлаб чпқариш воситаларини етказиб берувчи, ўшаникига баравар капи- тал билан ва бир хил шароитда иш кўрувчи капиталистнинг товар маҳсулотидан ҳамиша кам бўлиши керак. Ҳақиқатда капиталист- нииг битта эмас, балки кўп бўлиши аҳволни сира ҳам ўзгартир- майди. Айтайлик, ҳалиги капиталистнинг капитали = 1000 фунт стерлингга, каппталнинг доимий қисми = 800 фунт стерлингга- бу ҳолда унинг барча капиталистларга талаби = 800 фунт стерлингга* уз иавбатида, уларнпнг ҳаммаси биргаликда ўзларининг 1000 фунт стерлиигларига (уларнинг ҳар бирига шу суммадан қанчаси тўғри келишидан ва ҳар бирининг улушига тўғри келадиган сумма капи- талистнинг жами капиталининг қапчасини ташкил килишидан катъи ≡sap), фоида нормаси тенг бўлганда, циймати 1 200 фунт стерлинг- i Т=8б чикариш воситалари етказиб берадилар; демак, капита- листнинг талаби уша капиталистлар таклифининг фадат 2∕3 дисмини
*


124
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
қоплайди, унинг ўзининг бутун талабп эса, қиймат миқдори жиҳа- тидан қаралганда, упинг ўз таклифининг фақат 4∕s қисАмига бара- вардир.
Энди биз капитал оборотини ҳам йўл-йўлакай текшприб чиқи- шимиз керак. Фараз қилайлик, мазкур капиталистнинг жами ка- питали —5 000 фунт стерлингга, шуидан 4 000 фунт стерлинги асо- сий капитал ва 1 000 фунт стерлинги — оборот капптали; илгариги фаразга кўра, мана шу 1000 фуит стерлинг = 800с + 200у га. Унинг жами каппталининг бир йилда бир марта айлаппб чиқиши учун, уиинг оборот капиталп бир йилда беш марта айланиб чиқиши керак; бу ҳолда унинг товар маҳсулоти = 6 000 фунт стерлингга, яъни унинг ўзи аванслаган капиталдан 1 000 фунт стерлинг ортиқдирки, бунда ҳам цўшпмча қийматпинг капиталга нпсбати худди илгаригидек бў~ ладп:
5 000 К: 1000 τn = 100 (c÷t>) : 20 т. Шундай цилиб, бу оборот капиталистиинг жами талабининг жами таклифига бўлган нисбатига ўзгаршп киритмайди: уиинг жами талаби жами таклифидан илга- ригидек 1∕5 ҳисса камдир.
Капиталистиинг асосий капиталини ҳар 10 йилда янгилаб туриш керак, деб фараз килайлик. Демак, капиталист ҳар йили 1∕ι0 = 400 фуит стерлиигни амортизацияга ажратадп. Шу туфайли бир йилдан ксйин унинг қўлида асосий капиталдан иборат фақат 3 600 фунт стерлинглик қиймат + 400 фуит стерлинг пул қолади. Агар ремонт қилиш зарур бўлиб қолса ва бу ремонт ўртача даражадан ошмаса, у ҳолда бу ремоит чиқимлари капиталист кейинроқ амалга ошира- диган капитал харажатидаи бошқа иарса эмасдир. Биз масалага мана бундай деб қарашимиз ҳам мумкин: капиталпст ўзи ишга со- лаётгап капиталнинг қийматини белгилар экан, бу қиймат йиллик товар маҳсулотга киргаилиги учун, ремоит чицимларини энг аввал бошдаёқ аиа шу қийматга цўшгаи, шунинг учуп ремонт чиқимлари ҳам капитал қийматипнг 1∕ιo ҳиссасига баравар амортизацияга кир- ган. (Агар ҳақиқатда капиталистнинг ремонтга бўлган эҳтиёжи ўр- тача даражадап паст бўлса, унда бу ҳол уиииг учун фойдадир, агар у ўртачадан юцори бўлса — унинг учун зарардир. Лекин бундай фойда ва зарар айни бир сапоат тармоғида иш кўрувчи бутун капи- талистлар синфи учун баравар бўлиб чиқади.) Ҳарҳолда, капиталист- нипг бутун капитали йил давомида бир айланиб чиққаиида унинг йиллик талаби 5 000 фунт стерлипгга баравар бўлиб қолаверса ҳам, яъни у дастлаб авапслагаи капитал қийматга баравар бўлса ҳам, шуига қарамай бу талаб капиталнинг оборот қилувчи қисмига нис- багап кўпаяди, капиталнинг асосий қисмига нисбатан эса доимо .ка- маяди.


IV БОБ. — ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ
125
капиталист капиталининг ҳаракати муносабати билан баравар эмас; у, капиталист сифатида, ўз таклифининг (қиймат мивдори жиҳати- дан) фақат 4Д қисмига баравар талаб кўяди; 1∕5 қисмини у, капи- талист сифатида эмас, ўзининг капиталистлик функциялари ту- файли эмас, балки ўз шахсий эҳтиёжларига ёки ўз ҳузур-ҳалова- тига сарф қилади.
Унинг ҳисоби процент билан ифодаланганда мана бундай бўлади:
Унипг капиталист сифатидаги талаби=100 га, таклифи = 120 га
Ҳузур-ҳаловат билан яшашни яхши кўрувчи киши сифатидаги талаби = 20 га, таклифи == — Жами талаби = 120 га, таклифи = 120 га
Бу тахмин, капиталистик ишлаб чиқариш йўқ, шунинг учун саноат капиталистинипг ўзи ҳам йўқ, деган гапнинг худди ўзгина- сидир, чунки ҳаракатлантирувчи куч бойишнинг ўзи эмас, балки шахсий истеьмолдир, деган тахмин капитализм асосининг ўзини йўққа чиқаради.
Лекии, бундан ташқари, бу тахмин технпк жиҳатдаи ҳам амалга ошиши мумкии бўлмаган тахминдир. Капиталист, баҳонинг ўзгариб туришидан амин бўлмоқ ва олди-сотдига энг қулай конъюнктура келишиии кутиш имкоииятига эга бўлмоқ учуи, резерв капитал яратиш билапгина кифоялана олмайди; у капитал жамғара бориши ва шундая қилиб ишлаб чиқаришни кенгайтириши ва ўз унумли оргаиизмига техника такомилларини кирита бориши керак.
Капитал жамғармок учун капиталист аввало муомаладан уиинг қўлига келиб тушадигаи қўшимча қийматшшг бир қисмини пул формасида муомала соҳасидан чиқариб олиши ва эски корхонани кепгайтириш ёки эски корхона билан бир қаторда янги корхона қу- риш учун зарур мицдорга етгунча, уни хазина тариқасида кўпай- тира бориши лозим. Хазина яратиш давом этаркан, у капиталист- пинг талабиии кўпайтирмайди; пул ҳаракатдан чиқиб қолади; пул бозорга чиқарилган товар учун бозордан олинган пул эквивалентига айирбошлаш учун товар бозоридан товар шаклида ҳеч цандай экви- валент келтирмайди.
Ьу ерда кредит бир чеккага чикариб ^ўйилади; масалан, капита- лист пул жамғарилиб борган сайин, бу иулни процент олиш учун банкдаги жорий ҳисобга қўйиши кредит соҳасига доир ҳолдпр.


126]
БЕШИНЧИ БОБ
МУОМАЛА ВАҚТИ8)
Капиталнинг ишлаб чиқариш соҳаси орқали ва муомала соҳаси- нинг икки фазаси орқали қиладиган ҳаракати вақт жиҳатдан бирин- кетип бўлишини биз юцорида кўриб ўтдик. Капиталнинг ишлаб чи- қариш соҳасида бўладиган вақти унинг ишлаб чиқариш вақти бўла- ди, муомала соҳасида бўладиган вақти — унинг айланиш вақти, ёки муомала вақги бўлади. Шунинг учун капиталнинг доиравий обо- роти давом қиладиган вақтнинг ҳаммаси ишлаб чиқариш вақти би- лан муомала вақтининг суммасига баравар бўлади.
Ишлаб чиқариш вадти, табиий, меҳнат процесси даврини ўз ичи-’ га олади, лекин меҳнат процесси ишлаб чиқариш вақтининг ҳамма- сини ўз ичига олмайди. Ҳаммадан олдин шуни эслатиб ўтайликки, доимий капиталнинг бир қисми меҳнат воситалари тариқасида, ма- салаи, машиналар, бинолар ва шу кабилар тариқасида мавжуд бўлиб, бу воситалар қайта-қайта такрорланиб турадиган меҳнат процесс- ларида ўз умрииинг охиригача хизмат қилади. Меҳнат процессининг вадт-бавақт, масалан кечалари, тўхтаб қолиши, бу меҳнат восита- ларииинг амал қилишини узиб қўйса ҳам, лекип уларнинг ишлаб чи- дариш жойида туришини узиб қўймайди. Улар амал қилиб тургашь дагина эмас, амал цилмасдан турганда ҳам ишлаб чиқариш жойида қолаверади. Иккинчи томондан, бозорнинг кундалик товар таклиф қилишларида бўладиган тасодифларга дарам бўлмаган ҳолда ишлаб чиқариш процессинииг бирмунча узоқ вақтгача илгаридан белгилаб қўйилган кўламда давом дилиши учун капиталист қўлида маълум микдорда запас хом ашё ва ёрдамчи материаллар тайёр бўлиб тури- ши лозим. Бу хом ашё ва бошқа запаслар фадат аста-секин, оз-оздан унумли истеъмол қилинади. Шунинг учун капиталнинг ишлаб чи- қариш вақти9) билан амал қилиш вақти ўртасида фарқ бор. Демак, ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқариш вақти умуман 1) уларшшг ишлаб чиқариш воситалари тариқасида амал қиладиган, яъни ишлаб чиқариш процессида хизмат қиладиган вақтини; 2) иш- лаб чицариш процесси, демак, унга киритилган ишлаб чиқариш 8) IV қўлёзмадан олинган текст шу ердан бошланади.
) Бунда ишлаб чиқариш вацти актив маънода олинган: ишлаб чицариш восита- ларининг ишлаб чиқариш вақти уларнинг ишлаб чиқарилиши қанча давом қилса, шу вақт эмас, балки уларнинг товар маҳсулот ишлаб чиқариш процессидаги ишти- роки цанча давом қилса, шу вақтдир. — Ф. Э.


V БОБ. — МУОМАЛА ВАДТИ
127
воситаларининг амал қилиши ҳам узилиб қолган танаффус вақти- h∏∙ 3) улар гарчи ишлаб чиқариш процессининг шартлари тариқа- сида тайёр турган бўлсалар ҳам, демак, унумли капитал ҳолида бўлсалар ҳам, лекин ишлаб чиқариш процессига ҳали кирмаган вақтни ўз ичига оладп.
Юқорида кўриб чиқилган фарқ ҳамиша унумли капиталнинг пш- лаб чиқариш соҳасида бўлиш вақти билан унинг ишлаб чиқариш процессида бўлиш вақти ўртасидаги фарвдир. Лекин ишлаб чиқариш процессининг ўзи меҳнат процессидагп, демак, меҳнат вақтидаги тўх- талишларнп тақозо килиши, меҳнат прецметига киши меҳнати татбиқ қилпшни тўхтатпб, фпзик процесслар таъсирига қўйиб бе- рилиши иатшкасида бўладиган оралиқ пайтларини тақозо цилиши мумкин. Бу ҳолда, гарчи меҳнат процесси, демак, ишлаб чиқариш воситаларининг меҳнат воситалари тариқасида амал қилиши тўх- талиб цолган бўлса ҳам, ишлаб чпқариш процесси, демак, ишлаб чиқариш воситаларининг амал қилиши давом этади. Биз бу ҳолни экплган дон, ертўлада ачитиб қўйплган вино, кўпгина саноат кор- хоналаридаги меҳнат материали, масалан, бу материални химиявий процесслардап ўтказадиган кўнчилик корхоналаридаги меҳнат ма- териали мисолида кўрамиз. Бунда ишлаб чиқариш вақти меҳнат ■:идан кўп. Буларнинг иккови ўртасидаги фарқ ишлаб чиқариш ®нинг меҳнат вақтидан ортиқлигидир. Бу ортиқликнинг юз бе- ига ҳаммавақт ё уиумли каппталпинг ишлаб чиқариш процес- сининг ўзида ам-ал қилмай, ишлаб чиқариш процессида яширин %олда ётгаплпгп сабаб бўлади, ёки унгшг ишлаб чиқариш процесси- да амал қилиб, лекин меҳнат процессида бўлмаслиги сабаб бўлади.


128
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
тилмайди. Кечалари ҳам ишлашга мажбур килишга уриниш ҳол- лари шундан келиб чиқади («Капитал», I китоб, VIII боб, 4).— Меҳнат вақтидаги бундай тўхталпптлар, пшлаб чиқариш процесси вақтида меҳпат предмети бошдаи кечирадигаи тўхталншлар қиймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам яратмайди; лекин улар маҳсулот яра- тилишига ёрдамлашади, унинг умрининг бир қисмидан иборатдир, маҳсулот босиб ўтиши керак бўлган процессдир. Аппарат ва шу кабилар қанча вацт амал қилса, шунга мувофиқ уларнинг қиймати ҳам маҳсулотга кўчиб боради; маҳсулотлл ишлаб чиқаришнинг бу босқичига ўтказган нарса меҳнатнинг ўзидир, бипобарин, пахтанинг бир қисми йигириш пайтида кукунланиб кетиб, маҳсулотга кирма- са ҳам, шунга қарамасдан, ўз қийматини маҳсулотга кўчиргани сиигари, бу аппаратлардан фойдалалиш ҳам худди шундай ишлаб чиқариш шартидир. Яширин капиталнпнг бошқа цисми, масалан, бинолар, машиналар ва шу кабилар, яъни амал қилиши ишлаб чи- цариш процессининг фақат мунтазам тўхталпшлари туфайлигина узилиб турадиган меҳнат воситалари,— ишлаб чиқаришнинг қис- цартирилиши, кризислар ва шу кабплар орқаспда бўладиган но- мултазам тўхталишлар ғирт зиён бўлади,— яширип капиталнинг бу қисми, гарчи маҳсулот яратишда иштирок этмаса ҳам, ўз қийматини маҳсулотга цўшади; бу қисмнинг маҳсулотга кўшадиган бутун қий- матиии бу қисм умрининг ўртача муддати белгилайди; бу қисм амал цилиб турган вақтда ҳам, амал қилмаган вақтида ҳам истеъмол қий- матидан маҳрум бўлиши орқасида ўз қийматини лўқотади.
Ниҳоят, капиталнинг доимий қисмининг, меҳнат процессида узи- лиш бўлишпга қарамасдаи, ҳамол ишлаб чиқариш процессида бўла- диган доимий қисмининг қиймати ишлаб чиқариш процесси маҳсу- лотининг қийматида яна пайдо бўлади. Бунда ишлаб чиқариш воситаларини меҳнатиинг ўзи шундай шароитга цўйганки, шу ша- роитлар доирасида бу ишлаб чиқариш воситалари ўз-ўзидан бир қанча маълум табиий процесслардан ўтади, бу процесслар орқаси- да маълум фойдали латижа ҳосил бўлади, ёкп улариинг лстеъмол қийматининг формаси ўзгаради. Меҳиат пшлаб чиқариш воситала- рининг қийматини ҳаммавақт маҳсулотга кўчиради, чунки меҳнат уларпи ҳақиқатан мақсадга мувофиқ ишлаб чиқариш воситалари та- риқасида истеъмол қилади. Меҳнат бундай натижага эришиш учун меҳнат вос-италари ёрдами билан меҳнат предметига доимо таъсир цилиб туриши лозимми ёки меҳнат фақат бпринчи туртки бериб, ишлаб чиқариш воситалариии, энди меҳнатнинг ёрдамисиз ҳам, та- биий процесслар орқасида, илгаридан кўзлаб кўйилган тарзда ўз- ўзидаи ўзгарадигаи шароитга қўйиши лозиммл — бу билан аҳвол асло ўзгармайди.


V БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
129
πυ0πeccHHHr тўхталиб цолишлари туфайли узилиб туришига асос- ланадими, ёки, ниҳоят, ишлаб чиқариш процессининг ўзи меҳнат процессида тўхталишлар бўлишпга сабаб бўлишига асосланадими,— бу ҳоллардан биронтасида ҳам ишлаб чиқариш воситалари меҳнат- ни ўзига сўриб оладиган тарзда амал килмайди. Модомики улар меҳ- натни сўриб олмас экан, демак, қўшимча меҳнатии ҳам сўриб ол- майди. Шунинг учун унумли капитал ўзининг ишлаб чиқариш вақ- тинииг меҳнат вақтидап ортиқча қисмида бўлар экан, ^ийматни ўс- тириш процессииинг бажарилиши унинг шу тўхталишлари билан ҳар қанча боғлиқ бўлса ҳам, унумли капитал қиймати ошиб бор- майди. Албатта, ишлаб чиқариш вақти билан меҳнат вақти бир- бирига қанча кўп тўғри келса, маълум вақт давомида шу маълум унумли капиталнинг унумлилиги ва қийматининг ошуви шунча кўп бўлади. Капиталистик ишлаб чиқаришнинг ишлаб чиқариш вақти- нинг меҳнат вақтидан ортиқчалигини мумкин қадар камайтириш тендепцияси шундап келиб чиқади. Лекин гарчп капиталнинг ишлаб чиқариш вақги меҳнат вақтига тўғри келмаса ҳам, шунга қарамас- дан ишлаб чиқариш вақти ҳаммавақт меҳнат вақтини ўз ичига ола- ди, бииобарин, ишлаб чиқариш вақтининг меҳнат вақтидан ортиқ- чалиги ишлаб чиқариш процессининг шарти бўлади. Демак, ишлаб чиқариш вақти доим шундай вақт бўладики, бу вақт давомида ка- питал истеъмол қийматлари ишлаб чиқаради ва ўз қийматини оши- ради, яъпи, гарчи ишлаб чиқариш вақти капиталнинг ё яширин ҳолда бўладиган, ёки ўз қийматини оширмасдан, маҳсулот ишлаб чиқарадиган вақтини ҳам ўз ичига олса-да, унумли капитал тари- қасида амал қилади.
Муомала соҳасида капитал товар капитал ва пул капитал тари- цасида мавжуд бўлади. Капитал муомаласининг икки процесси шун- дап иборат бўладики, у товар формасидан пул формасига киради ва пул формасидан товар формасига кирадп. Товарнинг пулга айла- ниши бупда шу билан бир вақтда товардаги қўшимча қийматнинг реализация килинишидан иборат бўлиши ва пулнипг товарга айла- ниши шу билан бир вақтда капитал қийматнинг ўз ишлаб чиқариш элементлари формасига айлаиишидан ёки қайта айланишидан ибо- рат бўлиши,— бу ҳол муомала процесслари бўлгап бу процессслар- нинг товарлар оддий метаморфозаси процессларидан иборат бўлиши- да мутлақо ҳеч нарсани ўзгартмайди.


130
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
давом қилишига қараб, ишлаб чиқариш процесси тезроқ ёки секип- роц янгидан бошланади. Аксинча, агар капиталнинг турли цисм- лари бирин-кетин доиравий оборот килса, бутун капитал қийматнинг доиравий оборотп унинг турли қисмларииинг доиравий оборотида бирин-кетин амалга ошириладиган бўлса, равшанки, капитал қий- мат таркибий қисмларининг муомала соҳасида доимо тўхталиб ту- радигап вақтп қанча кўп бўлса, унинг ишлаб чиқарпш соҳасида доимо амал қилиб турадиган қисми шунча кам бўладп. Шу сабаб- дан муомала вақтининг чўзилиши ва қисқариши ишлаб чиқариш вақтининг қисқариши ёки чўзилиши учун ёки шу миқдордаги ка- питал қай даражада унумли капитал тарпқасида амал қилиши учун салбий чегара ролини ўйнайди. Капитал муомаласининг метаморфо- залари қанчалик кўпроқ даражада фацат фикрий бўлса, яъни муомала вақти қанчалик кўпроц нулга баравар бўлса ёки нулга яқин бўлса, капитал шунча кўпроқ амал қилади, унинг унумдор- лиги ва қийматининг ўз-ўзидан ошиши шунча кўпроқ бўлади. Ма- салан, агар капиталист буюртмага ишлаб, ҳақини маҳсулотни етка- зиб берганда оладиган бўлса, бу ҳақ эса шу капиталист корхонасига керакли ишлаб чиқариш воситалари билан тўланадиган бўлса, муо- мала вақти нулга яқинлашади.


V БОБ. — МУОМАЛА ВАЦТИ
131
риш вақтини ўз ичига олади. Аслида ишлаб чиқариш ёки такрор ишлаб чиқариш вақтидан келиб чиққан нарса муомала вақтидан келиб чиққандай бўлиб кўринади. 3) Товарларнинг ўзгарувчи капи- талга (иш ҳақига) айланишига сабаб уларнинг аввал пулга айла- нишидир. Демак, капитал жамғарилишида товарларнинг қўшимча ўзгарувчи капиталга айланиши муомала соҳасида содир бўлади ёки муомала вактида бўлади. Шунинг учун, жамғарилиш худди шу муомала вактидан келиб чивдандай бўлиб кўринади.


132
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
лаштириб юбориш учун ҳам асло асос бўла олмайди. Муомала агент- ларининг харажатини ишлаб чиқариш агентлари кўтариши керак. Модомики бир-биридан сотиб олувчи ва бир-бирига сотувчи капи- талистлар бу ишлари билан маҳсулот ҳам, киймат ҳам вужудга келтирмас эканлар, улар корхоналари ҳажмининг харид қилиш-со- тиш функцияларини бошқалар зиммасига юклашга имкон берипш ёки шупга мажбур цилиши бу ҳолни асло ўзгартмайди. Баъзи бир корхоналарда харид цилувчилар ва сотувчиларга тантьемалар, яъни фойдадан улуш бериш йўли билан ҳақ тўланади. Уларга истеъмол қилувчилар ҳақ тўлайди, деган ran ҳеч нарсани тушунтириб бер- майди. Истеъмол қилувчилар шунинг учунгина тўлай оладиларки, уларнинг ўзлари, ишлаб чиқариш агентлари сифатида, товарлардан иборат эквивалент ишлаб чиқарадилар ёки гўё бирон юридик титул асосида (уларнинг жамиятдош шериклари сифатида ва ҳоказо), ёки бўлмаса шахсан ўзлари қилгаи хизматлар асосида аиа шундай эк- вивалептни ишлаб чиқариш агентларидан олиб, ўзлариники қилиб оладилар.
Т — П билан П — Т ўртасида шундай фарқ борки, бу фарқнинг товар формаси билан пул формаси ўртасидаги фарққа ҳеч қандай алоқаси йўқ, бу фарқ ишлаб чиқаришнинг капиталистик характе- ридан келиб чиқади. Ўз-ўзича Т — 11 ва П — Т муайян қийматнинг шупчаки бир формадан иккинчи формага айлаиишидир, холос. Ле- кин Т' — П' шу билан бирга Т' да бўлган қўшпмча қийматнинг реа- лизация қилинишидир. П — Т соҳасида эса аҳвол ундай эмас. Шу- нинг учун сотиш сотиб олишдан кўра муҳимроқдир. П — Т нормал шароитда П да ифода цилинган қийматнинг ўсиши учун зарур акт- дир, лекин қўшимча қийматнинг реализация қилиниши эмас, бу — унинг ишлаб чиқарилишининг муқаддимасидир, лекин унга нисба- тан охирги акт эмас.


V БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
133
масида мавжуд бўлиб туриш учун маълум вақт мобайнида ўзининг эски истеъмол формасини ўзгартириши лозим. Алмашув циймати ўз товар жисмпни допмо янгилаб туриш орқалигина сақланиб ту- ради. Турли товарларнинг истеъмол қийматлари тез ёки секип бу~ зплиб туради; шу сабабдан уларни ишлаб чиқариш билан истеъмол цплиш ўртасида кўп ёки оз вақт ўтиши мумкип. Демак, улар, йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолмасдан, бирмунча узоқ вақтгача Т — П муомала фазасида товар капитал бўлиб туриши мумкин, то- вар тариқасида бир қадар узоқ муомала вақтпни бошпдан кечириш- лари мумкин. Товар капитал муомаласи вақгининг товар жисмининг бузилиб қолишига боғлиқ бўлган чегараси муомала вақтининг шу кисмининг ёки товар капитал ўз шаклида мавжуд бўлиши мумкин бўлгаи муомала вақтининг абсолют чегарасидир. Товар қанча тез бузиладиган бўлса, у ишлаб чш^арилганидаи кейин қанча тезроқ ис- теъмол цилиниши, демак, цанча тезроқ сотилипш лозим бўлса, иш- лаб чиқарилган жойидан шунча яқинроқ жойга олиб борилиши мумкин, демак, унинг муомала соҳаси шунча тор бўлади, бу товар сотиладиган бозор шунча кўпроц маҳаллий бозор бўлади. Шунинг учун, товар қанча тез бузилса, унинг жисмоний хусусиятларига кўра, товар тариқасида муомала қиладиган абсолют вақт чегараси цаича чекланган бўлса, бундай товар капиталистик ишлаб чиқариш буюми бўлиб хизмат қилишга шунча кам ярайдиган товар бўлади. Бундай товар аҳоли жуда зич яшайдиган жойларда ёки транспорт воситалари ривожланиши билан бир вақтда ишлаб чицариш жойи билаи сотиш бозори ўртасидаги масофалар қисқариб боргап сари, капиталистик ишлаб чиқариш доираси ичига олиниши мумкии. Аҳо- лиси зич жойлашган ерларда бирон товар ишлаб чиқаришнинг оз- гина кишилар қўлида тўпланган бўлиши эса, масалан, йирик пиво заводлари, сут корхоиалари ва шу кабиларнинг маҳсулотлари каби товарлар учун ҳам апча катта бозор вужудга келтириши мумкин.


134]
ОЛТИНЧИ БОБ
МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
I. 	МУОМАЛАНИНГ СОФ ЧИҚИМЛАРИ
1) 	СОТИБ ОЛИШ ВА СОТИШ ВАҚТИ
Капитал формасининг товардан пулга ва пулдап товарга айла- ниши шу билан бирга капиталистнинг савдо битимларидир, олди- сотди актларидир. Капитал формаларининг бундай айланишлари давом қиладиган вақт, субъектив суратда, капиталист нуқтаи на- заридан, олди-сотди вақтидир, яъни капиталист бозорда сотувчи ва согиб олувчи бўлиб амал қиладиган вадтдир. Каппталнинг муомала вақти уни такрор ишлаб чиқариш вақтининг зарур қисми бўлади; худди шунингдек, капиталистнинг сотиб оладиган ва сотадиган вақ- ти ҳам, бозорда изғиб юрган вақти ҳам7 унинг капиталист сифатида, яъни одам қиёфасидаги капитал сифатида амал диладиган вақти- нинг зарур қисми бўлади. Муомала вақти унинг иш вақтининг бир қисми бўлади.
{Товарлар ўз қиймати билан сотиб олинади ва сотилади, деб пи- санда қилиб қўйганимиз учун, бу актларда ran факат ўша бир қий- матнинг бир формадан иккинчи бир формага айланиши устида, товар формасидан пул формасига айланиши ва пул формасидан товар фор- масига айланиши устидагина боради,— ran фақат ҳолатнинг ўзга- риши устидагина боради. Товарлар ўз қийхмати билан сотилганда, қиймат миқдори сотиб олувчи дўлида ҳам, сотувчи дўлида ҳам ўз- гармасдан қолади; цийматнинг мавжуд бўлиш формасигина ўзгара- ди, холос. Товарлар ўз қийматидан паст ёки баланд сотилганда, бошқа формага киргап цийматлар суммаси ўзгармасдан қолади: бир томон учун плюс бўлган нарса иккинчи томон учун минус бўлади.
Лекин Т — П ва П — Т метаморфозалари харидор билан сотувчи ўртасида бўладиган савдо битимларидир; улар бир-бирлари билан келишиб олишлари учун вақт керак, айниқса шуниси ҳам борки, бунда кураш бўлади, бу курашда ҳар бир томон бошқа томонга зарар етказишга ҳаракат қилади; бунда икки корчалон бир-бирига қарама-қарши туради, «when Greek meets Greek then comes the tug of war»*. Ҳолатнинг ўзгаришига вақт ва иш кучи сарф бўлади, лекин қиймат яратишга эмас, балки қийматнинг бир формадан бош- * — «грек билан грек дуч келиб қолса, муштлашув бўлиши турган гап»; XVII аср инглиз драматурги Н. Лининг «Қиролича-кундошлар ёки Буюк Александр- нинг ўлимй» деган трагедиясидаги иборанинг ўзгартирилган ифодаси. Ред.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
13^
қа бир формага айланишига сарф бўлади. Бунда ҳар иккала томон- нинг ортиқча қиймат мивдорини ўзиники қилиб олишга ҳаракат цилишидан бу ҳол сира ўзгармайди. Суд процесси учун сарф қили- надиган меҳнат тортишув объектининг ^ийматини ўзгартирмаслиги сингари, ҳар пккала томон қасддан ошириб кўрсатадиган бу меҳнат ҳам қиймат яратмайди. Ялпи ҳолда олинган капиталистик ишлаб чиқариш процессикинг зарур моменти бўлган бу меҳнатнинг роли, яъни капиталистик ишлаб чиқарпш процесси муомалани ҳам ўз ичи- га олган вақтда, ёки бу процесс муомалага кушилгап вақтда,— бу меҳнатнииг роли, масалан, иссиқлик ҳосил қилиш учуп истеъмол қилинадиган бирон модданинг ёнишида сарф бўладиган меҳнатнинг роли сингаридир. Бу ёнишга оид меҳнат ёниш процессининг зарур моменти бўлса ҳам, лекин иссиқлик ҳосил қилмайди. Мен, масалан, кўмирни ёқилғи килиб ишлатиш учун, уни кислород билан қўши- шим керак, шу билан бирга уни қаттиқ ҳолатидан газ ҳолатига кел- тиришим лозим (чунки, ёниш натижаси бўлган карбонат ангидрид газда кўмир газ ҳолатида бўлади), демак, мен унинг физпк жиҳат- дан мавжуд бўлиш формасини ёки физик ҳолатини ўзгартиришим лозим бўлади. Янги бирикма вужудга келишидан олдин бир қаттиқ жисм бўлиб қўпгилишган углерод молекулалари ажратилиши ва уг- лерод молекулаларининг ўзи айрим атомларга ажралиши лозим. Буларнипг ҳаммасига маълум мпқдор энергия сарф қилинади, шун- дай дилиб, бу энергия иссиқликка айланмасдан, ундан ажратиб олинади. Шу сабабдан, агар товар эгалари капмталистлар бўлмай, балки мустақил бевосита ишлаб чиқарувчплар бўлсалар, у ҳолда уларнинг сотиб олиш ва сотишга ишлатган вақти уларнинг иш вақ- тидан чегириб ташланган вақт бўлади. Шунинг учун ҳам улар бун- дай ишларни доим (қадим замонларда ҳам, ўрта асрларда ҳам) байрам кунларига қолдиришга ҳаракат қилар эдилар.
Товар обороти капиталистлар қўлида ҳар қандай кўламда юз бер- масин, бу нарса, албатта, диймат яратмайдиган, қиймат формасининг ўзгаришигагииа воситачилик қиладиган бу меҳнатни қиймат яратув- чи меҳнатга айлантира олмайди. Бу меҳнатни бирон бошқа кишига топшириш, яъни саноат капиталистларининг бу «ёнишга оид меҳнат» ни ўзлари амалга ошириш ўрнига, улардан ҳақ олиб турадиган учин- чи шахсларнинггина ишига айлантириши натижасида ҳам меҳнат- нинг бундай янгп шаклга кириш мўъжизасининг юз бериши мумкин эмас. Албатта, бу учинчи шахслар ўзларининг иш кучини саноат ка- питалистларининг beaux yeux* деб улар ихтиёрига топшириб қўя цолмайдилар. Ҳарҳолда, бирон ер эгаси қўлида хизмат қиладиган рента йиғувчига, ёки банк хизматчисига қиладиган меҳнати рентанинг қий- матини ҳам, қоп-қоп қилиб бошқа банкка ташилаётгаи тилла ёмбилар- нинг қийматини ҳам сариқ чақалик оширмаслиги аҳамиятсиздир}*  10^ Сотиб олиш ва сотиш бошқаларни мажбур қилиб ўзига ишлатади- ган капиталистнинг асосий функцияси бўлиб қолади. Капиталист кўп- * — цора кўзлари.' Ред.
10) Қавс ичидагилар Маркснинг VIII қўлёзма охирида берган изоҳидан олинган*


136
БИРИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ларнинг маҳсулотини ўзиники цилиб олади, жуда кенг ижтимоий кў- ламда ўзиники қилиб олади, шунинг учун бу маҳсулотни у яна шун- дай кўламда сотиб туриши, сўигра яна пулни ишлаб чиқариш эле- ментларига айлантириб туриши керак. Лекин, ҳозир ҳам илгаригидай, сотиб олиш ва сотиш вақгида қиймат яратилмайди. Бундаги қиймат яратиш иллюзияси савдогарлик капиталининг амал қилишидан келиб чиқади. Лекип, ҳатто бу масалани упчалик батафсил текшириб қара- маганда ҳам, шу нарса ўз-ўзидан маълумки, агар, ўзи аслида унумли бўлмаса ҳам, лекии такрор ишлаб чиқаришнинг зарур момепти бўл- ган бирон функция меҳнат тақсимоти натижасида кўпларнинг қў- шимча функциясидан озларнинг махсус функциясига, уларнинг ало- ҳида машғулотига айланаркан, бундан функциялар характерининг ўзи ўзгармайди. Эҳтимол, битта савдогар (бунда шунчаки товар фор- маларини ўзгартирувчи агент, фақат харидор ва сотувчи қилиб олин- ган савдогар) ўз операциялари воситасида кўп товар ишлаб чиқарув- чиларнпнг сотиб олиш ва сотиш учун сарф қилиб келган вақтини цисқартириши мумкин. Бу ҳолда савдогарга бекор куч сарфлашни камайтирувчи ёки вақтни ишлаб чиқариш учун бўшатишга ёрдам бе- рувчи машина сифатида қараш мумкин 11∖
Масалани осонлаштириш учун (чунки биз савдогарнинг капита- листлигини ва савдогарлик капиталини кейинроқ қараб чиқамиз), олди-сотди ишлари билан шуғулланадиган агент ўз меҳнатини сотув- чи одам деб фараз қиламиз. Бу одам мана шу Т — П ва П — Т опе- рациялари учун ўз иш кучини ва ўз иш вақтини сарф қилади. Демак. бошқа бир киши ип йигириб ёки ҳап дори тайёрлаб қандай кун кўр- са, бу агепт ҳам бу касби билан шундай кун кўради. Бу агент зарур функцияни бажаради, чунки такрор ишлаб чиқариш процессининг ўзида унумсиз функциялар ҳам бўлади. Бошқа ҳар қандай одам қан- дай ишласа, бу агеит ҳам шундай ишлайди, лекин унинг меҳнати на қиймат ва на маҳсулот яратади. Унинг ўзи ишлаб чиқаришнинг faux frais * жумласига киради. Унинг қилган хизмати унумсиз функцияни унумли функцияга айлаитиришдан ёки унумсиз меҳнатни унумли меҳиатга айлантиришдан иборат эмас. Функциянп шу тахлитда бир шахсдан бошқа бир шахсга кўчириш орқасида шундай ўзгаришлар- нинг амалга ошуви мумкин бўлса эди, бу бир мўъжиза бўларди. Ак- синча, уиинг қилган хизмати шу бўладики, унинг иши туфайли жа- мият иш кучи ва иш вақтининг камроқ қисми бу унумсиз функцияга n) «Савдо чиқимлари зарур бўлса ҳам, уларга зарардан иборат харж деб қарамоқ ке- рак» (Quesnay. «Analyse du Tableau fvonomique». Daire нашри, «Physiocrates», I-e partie, Paris, 1846, p. 71). — Кенэнинг финрича, савдогарларнинг ўртасида бўладиган ва уларни «оз ҳақ билан, ёки оз ҳаён билан қаноатланиб қўя қолитга ...» мажбур қиладиган кон- куренциядан ҳосил бўладиган «фойда», «цатъий қилиб айтганда, биринчи иўлдан сотувчи ва сотйб олувчи-истеъмолчи учун нобудгарчиликни камайтиритдан бошқа нарса эмас. Но- будгарчиликни камайтириш эса, агар савдо, юк ташиш учун бўладиган чиқимларни цўш- масдан ёки улар билан бирга цўшишдан қатъи назар, оддий айирбошлов деб қараладиган бўлса, шу савдо ёрдами билан олинган реал маҳсулот ёки бойлиннинг ўсигпи бўлмайди» (р. 145 — 146). «Савдо чиқимлари ҳаммавақт маҳсулот сотувчи ҳисобидан тўланади, агар орада бошқа чиқимлар бўлмаганда эди, махсулот сотувчи ўз маҳсулотлари учун харидор- лар берадиган баҳонинг ҳаммасини оларди»’(р. 163). Мулкдорлар билан ивдлаб чиқарувчи- лар «salariants» — тўловчилардир; савдогарлар — «salaries» — ёлланиб, ҳац олиб турувчи- лардир (р. 164. Ques∏αy. «Dialogues sur le Commerce et sur les Travaux des Artisans», Daire иашри, «Physiocrates», I-e partie, Paris, 1846).
* — унумсиз чиқимлари. Ped.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИЦИМЛАРИ
137
сарф бўлади. Бундаи ташқари, уни, гарчи у тузук иш ҳақи олиб тур- са ҳам, оддий ёлланма ишчи деб фараз қилайлик. Унинг меҳнатига ҳар қанақасига ҳақ тўланганда ҳам, у ўз вақтпнинг бир қнсмида ёл- лапма ишчи сифатида текинга ишлаб беради. Эҳтимол, у ҳар куни ўн соат ишлар-у, аммо саккиз соатда янгидан вужудга келтирилади- гап қийматни олиб турар. Гарчи унинг қиладигаи зарур меҳнати туфайли ижтимоий маҳсулотнинг бир қисми упга ўтса ҳам, унинг сак- кпз соатлик зарур меҳнати қиймат яратмаслиги сингари, унинг қила- дпган икки соатлик устама меҳнати ҳам қиймат яратмайди. Биринчи- дан, илгаригидек, агар бунга ижтимоий нуқтаи иазардан қарайдиган бўлсак, бутун ўн соат давомида иш кучи фақат шу муомала функ- циясига сарф цилинади. Иш кучи бошқа бирон нарсага ишлатил- майди; у уиумли меҳнатга ҳам ишлатилмайди. Лекпи, иккинчидан, гарчи бу иккп соатлик устама меҳнат шу икки соат давомида ишлаган шахс томонидан сарф қилинган бўлса ҳам, жамият бу икки соатлик устама меҳнатга ҳақ тўламайди. Шу сабабли жамият ҳеч қандай устама маҳсулот ёки устама қиймат ўзлаштирмайди. Лекин намо- яндаси шу шахс бўлган муомала чиқимлари бешдап бир ҳисса камаяди: ўн соатдан саккиз соатга тушади. Агенти шу шахс бўлган ҳақиқий муомала вақтининг бешдаи бир қисми учун жамият ҳеч цандай эквивалент тўламайди. Лекин агар бу агентларни капиталист ишлатадпган бўлса, ҳақи тўланмаган икки соат унинг капиталининг муомала чиқимларини,— унинг даромадидан чегириб ташланадиган чпқимларни камайтиради. Капиталист учун бу ижобий ютуқ бўлади, чуики унинг капитали қийматинпнг ошишидаги салбий чегаралар тораяди. Майда мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ўз вақтлари- нинг бир цисмини сотиб олиш ва сотишга сарф қилиб турганларида, бу вақт ё уларнинг унумли фаолияти орасидагина сарф қилинади- ган вақт бўлади, ёки уларнинг ишлаб чпқариш вақтидан чегириб ташланадиган вақт бўлади.
Ҳамма ҳолларда ҳам олди-сотди учун сарфланадиган вақт ўз формаларипи ўзгартиб турувчи қийматларга ҳеч парса қўшмайдиган муомала чиқимларп бўлади. Булар — қийматларни товар формаси- дан пул формасига айлантириш учун зарур бўлган чиқимлардир. Капиталистик товар ишлаб чиқарувчи муомала агенти бўлганида, у бевосита товар ишлаб чиқарувчидан фақат шу жиҳатдан фарқ қи- ладики, у кўпроқ миқдорда олди-сотди қилади, шунинг учун ҳам каттароқ кўламда муомала агенти бўлиб амал қилади. Лекин корхо- иапинг ҳажми уни махсус муомала агентларини ёлланма ишчи қи- либ сотиб олишга (ёллашга) мажбур цилса ёки имкон берса, бу билаи масалапинг моҳияти ўзгармайди. Иш кучи билан иш вақти маълум даражада муомала процессига сарф қилиниши лозим (чунки муомала процесси форманинг оддий ўзгаришидир). Лекин муомала процессига қилинган бу сарф энди капиталнинг қўшимча сарфи бў- лади; ўзгарувчп капиталнинг бир қисмини фақат муомала соҳасида амал қилувчи бу иш кучларини сотиб олишга сарф қилиш лозим бў-
10—710


138
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
либ қолади. Бундай капитал аванслаш маҳсулот ҳам яратмайди, қиймат ҳам яратмайди. Бундай аванслаш авансланган капиталнинг унумли фуикция қплиш ҳажмини pro taπto* камайтиради. Бу эса маҳсулотнинг бир қисми унинг қолган қисмини харид қилпб ва сотиб турадиган машинага айлантирилгандай бир ran. Бу машина маҳсулотдан чегириб ташланган қисм бўлади. Бу машина муомала учуи сарф қилинадиган иш кучи ва ҳоказоларни камайтириши мум- кин бўлса ҳам, лекин ишлаб чиқариш процессига цатнашмайди. Бу машина шунчаки муомала чиқимларинииг бир қисми бўлади, холос.
2) 	БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБ-КИТОБИНИ ЮРГИЗИШ
Сотиб олиш ва сотишни амалга оширпшга вакт сарф қилиииши билан бир қаторда, бухгалтерия ҳисоб-кптобини юргизиш учун ҳам иш вақти сарф бўлади, бу ишга, бундан ташқари, буюмлаштирилган меҳнат сарф қилиниши ҳам талаб этплади (қалам, сиёҳ, қоғоз, ёзув столи ва ҳоказо), яъпи контора чиқимлари ҳам талаб қилинади. Де- мак, бу функцияни бажаришга, бир томондан, иш кучи, иккинчи то- мондан — меҳнат воситалари сарф қилинади. Олди-сотдига вақт қан- дай сарф қилинса, бу ишлар учун ҳам худди шундай сарф бўлади.
Ҳаракат қилиб турувчи қийматдан иборат ва ўз доиравий оборот- ларида бир бутун тарзда бўлган капитал, қиймат ишлаб чиқариш соҳасида бўладими, ёки муомала соҳасининг икки фазасида бўла- дими,— шундай бир бутун тарзда бўлган капитал аввало товар иш- лаб чиқарувчи ёки капиталистик товар ишлаб чиқарувчининг мия- сида фақат хаёлий равишда, ҳисоб пуллари тариқасида мавжуд бўлади. Бу ҳаракат товар баҳоларини белгилашни ёки ҳисоблашни (баҳоларии калькуляция қилишни) ҳам ўз ичига оладиган бухгал- терия ҳисоб-китобини олиб бориш йўли билан қайд қплиниб ва контрол қилиниб туради. Шундай қплиб, ишлаб чиқаришнинг ҳа- ракати ва айниқса қийматнинг ўсиш процесси — бунда товарлар фақат қиймат ҳомили тарпқасида, буюмларнинг номлари тариқасида мавжуд бўлади, уларнинг қиймат сифатида хаёлан мавжуд бўлиши ҳисоб пулларида қайд қилинади.— кишининг тасаввурида рамзий суратга киради. Айрим товар ишлаб чицарувчи ҳали бухгалтерия ҳисоб-китобини дилида қилиб юрар экан (масалан, деҳқон шундай қилади; фақат капиталистик деҳқончиликкина бухгалтерия ҳисоб- китобини олиб борадиган фермерни вужудга келтиради), ёки ўзи- нинг харажат ва даромадларини, тўлов муҳлатлари ва шу каби- ларни ишлаб чиқаришдан бўш вақтларида, шунчаки ора-сира ҳисоблаб юрар экан, шунгача унинг бу функцияси ва унинг учун истеъмол цилинадиган, масалан, қоғоз ва шу каби меҳнат восита- лари қўшимча иш вақти ва меҳнат воситалари сарф қилишдан ибо- рат бўлиши равшан бир нарса, тўғри, булар зарур чиқимлар бўлса ҳам, лекин унумли истеъмол қилиш мумкии бўлган вақтдан ҳам,


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
139
хакиций ишлаб чиқариш процессида амал циладиган, маҳсулот ва киймат яратишда катнашадиган меҳнат воситаларидан ҳам чегириб ташлаш бўлади12). Бу функция капиталистик товар ишлаб чиқа- пувчи қўлида тўпланганидан ва кўпгина майда товар ишлаб чиқа- рувчилар функциясидан бир капиталистнинг функциясига, йирик иш- лаб чи^ариш процессидаги функцияга айланганлигидан у касб этган кўлам иатижасида бу функциянинг ўзининг табиати ўзгармайди; ишлаб чиқариш фупкцияларининг цўшимчаси бўлиб келган бу функ- ция кейпн ундан ажралиб чиққани билан ҳам, махсус агентларнинг зиммасига топшириладиган мустақил функция қилиб ажратилгани билан ҳам ўзгармайди.
Меҳнат тақсимоти, бирон функциянинг мустақил функция қи- либ ажратилиши, агар бу функция аслида, демак, мустақил функция цилиб ажратилган вақтигача, маҳсулот ва қиймат ишлаб чиқарувчи функция бўлган бўлмаса, уни маҳсулот ва қиймат ишлаб чиқарувчи функцияга айлантирмайди. Капиталини цайта ишга солувчи капита- лист капиталнинг бир қисмини бухгалтер ва шу кабилар ёллашга ва бухгалтерия ҳисоб-китобини юритиш учун зарур воситалар сотиб олишга сарф қилиши лозим. Агар унинг капитали фаолиятда бўлса, ўзининг доимий такрор ишлаб чикариш процессида бўлса, у вақтда капиталист товар маҳсулотининг бир қисмини пулга айлантириб, товар маҳсулотнинг бу қисмини доимо қайтадан бухгалтер, контора ходимлари ва шу кабиларни сақлаш учун сарф қилиб туриши лозим бўлади. Капиталнинг бу қисми ишлаб чиқариш процессидан чиқиб кетиб, муомала чиқимларига, умумий тушумдан чегириб ташланади- ган чицимлар жумласига киради. (Фақат шу функцияни бажариш учун ишлатиладиган иш кучи тўғрисида ҳам шуни айтиш керак.)
Ҳисоб-китоб ишларига бўладиган чиқимлар ўртасида, яъни, бир томондан, бунга унумсиз сарф бўладиган иш вақти билан, иккинчи томондан, тўғридан-тўғри олиш ва сотишга вақт сарфлаш ўртасида ҳарҳолда бирмунча фарқ бор. Олди-сотди учун вақт сарф қилиш фақат ишлаб чиқариш процессининг маълум ижтимоий формасидан- гина келиб чиқади, шундан келиб чиқадики, бу пшлаб чиқариш процесси — товар ишлаб чиқариш процессидир. Контрол воситаси ва бу процесснинг фикрий якунланиши бўлгаи бухгалтерия ҳисоб- китоби ишлаб чиқариш процесси ижтимоий кўламда тобора кўпроқ амалга оширилиб, соф индивидуал характерини йўқота борган сари <baκai ўрта acPjlaPΛa қишлоқ хўжалигини юритишга оид бухгалтерия ҳисоб-китоби кишлп мо„настирларда олиб борилган. Лекин биз қадимги ҳинд жамоаларидаёц- тепип хУжалик ишлаб чицаришини юритишга оид ҳисоб-китобни олиб борадиган бухгал- РИя а?ИЛганлИгини кЎРиб ўтган эдик («Капитал», 1 китоб, 343-бет зэ). Бунда бухгалте- ган ^”„об'нитобини олиб бориш иши жамоадаги вазифадор кишининг янка ўзи бажаради- чики-уг КЦИЯ Цилиб ажратиб қўйилган. Меҳнат бундай тақсим қилинганда вақг, меҳнат ва соб-китгЗ^^^11’ лекин ишлаб чицариш билан ишлаб чиқаришнинг бориши тўғрисида ҳи- θo∏ικa∏ юргизиш худди кемага юк ортиш билан юкка нвитанция ёзиш сингари бошка- ишлаб ч бўлиб *\°лаверади. Бухгалтернинг бўлиши жамоа иш кучининг бир қисмининг Лан боғли^аришц ан четга тортилиши демакдир, шунинг учун бухгалтернинг фаолияти би- чегиоибл хаРажатлар, унияг ўз меҳнатя билан қопланмасдан, балки жамоа маҳсулотидац са, капитлИш ЙЎЛИ билан қопланади. Ҳинд жамоасидаги бухгалтер масаласи қандай бўл- xv италист бухгалтери масаласи ҳам mutatis mutandis [тегишли ўзгаршплар билан} n^*, “Ундайдир. {ιι дўлёзмадан.}


140
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
тобора зарур бўлпб боради. Бинобарин, бухгалтерия ҳисоб-китоби тарқоқ ҳунармандчилик ва деҳқончилик ишлаб чиқариши вақтидан кўра, капиталистик ишлаб чиқариш вақтпда кўпроқ зарурдир, бун- дай ҳисоб-китоб капиталистик ишлаб чиқариш вақтига қараганда ижтимоий ишлаб чиқариш вақтида яна ҳам кўпрок зарурдир. Лекин ишлаб чиқарпш концентрация қплина боргаи сари бухгалтерия ҳи- соб-китобини юргизиш учун бўладиган чпқимлар камайиб боради, ҳисоб-китоб ишлари ижтимоий ҳисоб-китоб ишларига айлана борган сари эса чиқимлар шунча кўп камаяди.
Буида ran фақат формаларнинг метаморфозасидан келиб чиқади- ган муомала чиқимларининг умумпй характери устида бораяпти, хо- лос. Бунда бу чиқимларнинг ҳамма формаларини батафсил текшириб ўтириш ортиқчадир. Лекин нуқул формаларнинг бошқа тусга кири- ши соҳасига тааллуқли бўлган ва, демак, пшлаб чиқариш процесси- нинг маълум ижтимоий формасидан келпб чпқадиган бу чиқим формалари, индивидуал товар ишлаб чицарувчи учун бир лаҳзалик ва зўрға сезиладиган моментлардан иборат бўлган ҳамда унинг иш- лаб чицариш функциялари билан бирга бўладигап ёки улар билан цўшилишиб кетадиган бу формалар оммавий муомала чиқимлари тариқасида намоён бўлганда кишини цанчалик ҳайратда цолдириши мумкинлиги,— бу нарса оддий пул кабул қилиш ва пул бериш ми- солидан кўриниб турадики, бунда бу операциялар алоҳпда бўлиб ажралиб чиқади, банк ва ҳоказоларнинг ёки индмвидуал корхона- даги кассирнинггива функцияси бўлиб кенг кўламда концентрация қилинади. Лекин шуни каттиқ ёдда тутпш лозимки, бу муомала чи- қимлари ўз тусини ўзгартпрса ҳам, ўз характерини ўзгартирмайди.
3) 	ПУЛ


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИЦИМЛАРИ
141
кумушнинг миқдори ҳам ошиб боради. Пул тариқасида амал қилувчи бу товарлар индивидуал истеъмолга ҳам кирмайди, унумли истеъ- молга ҳам кпрмайди. Бу — фақат муомала машинасп бўлиб хизмат қпла оладигак формада қайд қилинган ижтимоий меҳнатдир. Иж- тпмоий бойликнинг бир қисми шу унумсиз формада сақлаб қолини- цтпдап ташқари, пулнииг эскириб ишдан чиқшпи унинг ўрнини допмо қоплаб туришни ёки маҳсулот формасидаги ижтимоий меҳ- патнннг тобора кўпроқ миқдорини кўпроқ олтин билан кумушга айлаптириб туришии талаб килади. Капиталистик жиҳатдап тарақ- қлй қилгап миллатларда бупдай қоплаш чиқимлари жуда кўпайиб кетади, чунки бойликнинг пул формаспдаги қисми умуман кўпдир. Пул товар бўлган олтип ва кумуш жамият учун ишлаб чиқариш- ]iιiπr ижтимоий формасидангина келиб чиқадиган муомала чиқим- ларидир. Булар — умуман товар ишлаб чиқаришшшг faux frais* бўлиб, товар ишлаб чиқариш ва, хусусан, капиталистик ишлаб чи- ^аришнинг тарақкийси билан кўпая борадп. Бу — ижтимоий бой- ликнинг муомала процессига қурбон қилишга тўғри келадиган бир цисмидир13).
II. 	САҚЛАШ СОҲАСПДАГИ ЧИҚИМЛАР
Қиймат формасииииг оддий ўзгаришидан, соф ҳолида олиб қа- раладигап муомаладап келиб чиқадиган муомала чиқимлари товар қийматига кирмайди. Капиталнинг шу тахлитда сарф қилинадиган қисмлари, биз капиталистни кўзда тутадиган бўлсак, унумли сарф қилинадиган капиталдаи оддий чегириб ташлаш бўлади. Биз ҳозир цараб чиқадиган муомала чиқимларининг табиати бутунлай бошқача. Бу чиқимлар муомалада фақат давом қиладиган ва, демак, уларнинғ унумли характерини фақат муомала формаси яшириб турадигап иш- лаб чиқариш процессларидан келиб чиқиши мумкин. Иккиичи то- мопдан. ижтимоий нуқтаи назардан, улар соф чиқимлар бўлиши мумкип, жонли меҳнат ёки буюмлашган меҳнатнинг унумсиз сарф цилиниши бўлиши мумкии, лекин худди шу сабабдан шундай амал қилиши мумкинки, индивидуал капиталистга киймат яратиб бери- ujh, упинг товарларининг сотилиш баҳосига цўшиладиган устама ҳосил қилиши мумкин. Бу ҳол шундаиоқ кўриниб турибдики, тур- ли ишлаб чиқариш соҳаларида турлича чиқим бўлади, баъзан иш- лаб чиқаришнинг бир соҳасидаги турли индивидуал капиталлар Учуп ҳам бу чиқимлар турлича бўлади. Бу чиқимлар товар баҳосига устама қилиб цўйилиб, индивидуал капиталистларга цанчадан тўғри келса, шунга қараб тақсим қилинади. Лекин циймат қўшувчи ҳар
*.“~УнУмсиз чицимлари. Pe∂- бошка <41“амлакатда муомала қилиб турган пул мамланат напиталининг маълум цисмидир., момиз1п «СМИНИ«Г Уиумдорлигини осонлаштириш ёни ошириш учун ишлаб чиқаришдан та- максапи а ариб олинган қисмидир; деман, бирон бошца ишлаб чиқаришни осонлаштириш муомалпппМашИна цилиш учун бойлиннинг маълум суммаси қандай зарур бўлса, олтиннинг тит ч^ЛОситас“ бЎлиб Р°ль ўйнай олиши учун ҳам бойликнинг маълум суммасиьш ажра- ш зарурдИр>) («Economist»34, vol. V, р. 520).


142
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
қандай меҳнат қўшимча қиймат ҳам қўшиши мумкин ва капиталис- тик ишлаб чиқариш асосида ҳаммавақт қўшимча қиймат қўшади, чунки унинг яратадиган қиймати унинг ўз ҳажмига боғлиқ бўла- ди, унинг яратадиган қўшимча қиймати эса капиталистнинг бу меҳ- натга қанча миқдорда ҳақ тўлашига боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, товарнипг истеъмол қийматига ҳеч нарса 1$ўшмагани ҳолда, товарни қимматлаштириб юборадиган ва, бинобарин, жамият учун ишлаб чиқариптнинг faux frais бўлган чиқимлар индивидуал капиталист- ларнинг бойиши учун манба бўлиши мумкин. Иккинчи томондан, бу муомала чиқимларининг товар баҳосига қўшадигаи устамаси бу чиқимларни фақат бир текисда тақсим қилгани билан бу муомала чиқимлари ўзининг унумсиз чиқимлар характерини йўқотмайди. Мисол учун, страхование жамиятлари индивидуал капиталистлар кўргап талафотни бутун капиталистлар синфига тақсим қилади. Лекии бу нарса шундай усул билан бараварлаштириладиган бундай талафотларнинг илгаригидай бутун ижтимоий капиталга иисбатан талафот бўлиб қолишига тўсқинлик қилмайди.
1) 	УМУМАН ЗАПАС ҲОСИЛ БЎЛИШИ
Маҳсулот товар капитал тариқасида мавжуд бўлиб тургаи вақт мобайнида, ёки бозорда турган вақт мобайиида, яъпи ишлаб чпка- риш процессидан чиқиб, истеъмол процессига кириш вақтигача ўр- тада ўтадиган бутун вақт мобайнида у товар запаси ҳоспл қилади. Товар капитал бозордаги товар сифатида ва, демак, запас тариқа- сида, ҳар бир доиравий оборотда икки марта пайдо бўлади: аввало ҳаракат қилиб турган, доиравий обороти қараб чиқилаётгап капи- талнинг товар маҳсулоти сифатида; сўнгра, аксинча, бошқа капи- талпинг товар маҳсулоти сифатида, сотиб олиш ва унумли капиталга айлантириш мумкин бўлсин учун бозорда мавжуд бўлиб туриши лозим бўлган маҳсулот сифатида пайдо бўлади. Албатта, бу сўнгги товар капиталнинг факат буюртма асосида ишлаб чиқарилиши ҳам мумкин. У ҳолда бу капитал ишлаб чиқариладиган бутун вақт да- вомида ҳаракат узилиб қолади, Лекин ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш процессининг бориши маълум товар массасииипг (ишлаб чиқариш воситаларининг) бозорда доим бўлишиии, демак, запас бўлиб туришини талаб қилади. Худди шунингдек, унумли ка- питал иш кучи сотиб олишии ҳам ўз ичига олади, бинобарин бунда пул формаси фақат тирикчилик воситаларининг қиймат формаси бўладики, ишчига бу тирикчилик воситаларининг кўп қисмини бо- вордан топиб олишга тўғри келади. Биз шу параграфнинг иариро- ғида бу масалага муфассалроқ тўхталиб ўтамиз. Лекин шу ернинг ўзидаёқ мана бу нарса аниқ. Агар бунга ҳаракатда бўлган капитал қиймат нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, товар маҳсулотга ай- ланган ва энди сотилиши лозим бўлган, яъни қайтиб пулга айлан- тирилиши лозим бўлган, демак, энди бозорда фақат товар капитал тариқасидагина амал қилиб турган капитал қиймат нуқтаи назари-


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
143
мақсадга мувофпқ бўлмаган тарзда мажбуран бозорда туриб қоли- типяп иборатдир. Бу товар қанча тез сотилса, такрор ишлаб чи-
кечикишп капиталнинг доиравий оборотида бўлиши лозим бўлган модда алмашинувпга ва капиталнинг унумли капитал тариқасида яна амал қплишига тўсқинлик қилади. Иккинчи томондан, бозорда товарнпнг доимо бўлпши, товар запаси П — Т учуп шундай шартки> бу шарт бўлмаса, такрор ишлаб чиқариш процесси ҳам бўлмайди> япги ёки цўшимча капитал ишлатиш ҳам бўлмайди.
Товар капиталнинг бозорда товар запаси бўлиб қолиши учун ҳар хил иморатлар, магазинлар, товар сақланадпгаи омборлар лозим бўлади, демак, доимий капитал сарф қилиш ҳам, товарларни омбор- ларга жойлаш учун зарур иш кучларига ҳақ тўлаш ҳам лозим бў- лади. Бундан ташқари, товарлар бузилиб цолади ва зарарли табиий таъсирларга дуч келади. Товарни бундан сақлаш учун қисман буюм формасидаги меҳнат воситалари учун, қисман иш кучи учун қў- шимча капитал сарф қилишга тўғри келади14).
Демак, капиталнинг товар капитал формасида, демак, товар за^ паси тариқасида маьжуд бўлиши чиким бўлишига сабаб бўлади, бу чиқимлар ишлаб чиқариш соҳасига тегишли бўлмагани учун ҳам муомала чицимлари деб ҳисобланади. Муомаланипг бу чиқимлари I пуиктда кўрсатилган чиқимлардан шу жиҳатдан фарқ қиладики, бу чиқимлар маълум даражада товарлар қийматига киради, демак> товарларии қимматлаштиради. Ҳар қандай ҳолда товар запасини асраш ва сақлаш учун хизмат қиладиган капитал ва иш кучи бе- восита ишлаб чиқариш процессидан ажратиб олинади. Иккинчи томондан, бу ишларга сарф қилинган капиталлар, капиталнинг таркибий қисми бўлган иш кучи ҳам, ижтимоий маҳсулот ҳисобидан қопланиши керак. Шунинг учун меҳнатпинг унумдорлик кучининг камайиши қандай таъсир килса, буларни сарфлаш ҳам шундай таъсир қиладики, маълум фойдали натижа олиш учун кўпроқ ка- питал ва кўпроқ меҳпат талаб қилинади. Булар — унумсиз чицим- лардир {Unkosten].
Товар запаси ҳосил цилишга боғлиқ бўлган муомала чиқимлари мавжуд қийматларнинг товар формасидан пул формасига айланиш даврининг канча вақт давом килишигагина боғлиқ бўлганлигидан^ демак, муомала чиқимлари ишлаб чикариш процессининг маълум ижтимоий формасидангина келиб чиққанлигидан (маҳсулот товар 1841 ЙИЛла таллани 9 ойдан иборат мавсум давомида сақлаш учун цанча чи* пой KT111 хисоблаб чиққан; буғдой ўз микдорининг 1∕a % ини йўқотар энан, 3 % — буғ- лойни мп И юзасиДан тўланадиган г.роцентларга, 2 % — смборлар ижарасига, 1 % — бур- б^либ 7о0°лаш ва ташиб нелтиришга, 1∕, % — буғдой туширганларнинг меҳнатига. ҳаммаси J wu ∕ ∕q нетар энан. ёки fivrπ∩ft finv∩πw «ЧЛ ти.п.пииг ЙЙЛГЙИЯЯ van ипйптлп ЛчткттлЛ.


144
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
тариқасида ишлаб чиқарилганлиги ва шунинг учун ҳам пулга ай- ланиши лозимлиги сабаблигина) бу муомала чиқимлари ўз харак- тери жиҳатдан I пунктда санаб кўрсатилган муомала чиқимлари билан мутлақо бирдай бўлади. Иккинчи томондан, бунда товарлар цийматининг сақланиб қолишига ёки кўпайишига сабаб фақат шуки, истеъмол қиймати, маҳсулотнинг ўзи, шундай муайяп буюм ша- роитларига цўйиладики, бу шароитлар капитал сарфлашга сабаб бўлади ва шундай операциялардан ўтказиладики, бу операциялар воситаси билаи устама меҳнат истеъмол қийматларига таъсир қи- лади. Аксинча, товар қийматларни ҳисобга олиш, бу процесснинг бухгалтерия ҳисоб-китобини юритиш, олди-сотди операциялари то- вар қийматни ўз ичига оладиган истеъмол кийматига таъсир қил- майди. Бу барча операциялар товар қийматнинг формасигагина ало- қадордир. Шу сабабли, гарчи юқорида кўрсатилган ҳолда* запас ҳосил қилиш учун бўладиган бу унумсиз чиқимлар (айни ҳолда запас ҳосил қилиш мажбуран бўлади) форма ўзгаришинииг кечи- киб қолишидан ва шу форма ўзгаришпнинг зарур бўлишидан келиб чиқса-да, ҳарҳолда бу чиқимлар I пунктда қараб чиқилган унумсиз чиқимлардан шу жиҳатдан фарқ қиладики, бу чиқимлардан мақсад қиймат формасини ўзгартириш ЭхМас, балки қийматии сақлашдирки, бу киймат маҳсулот бўлган, истеъмол қиймати бўлган товарда мав- жуддир ва шунинг учун у фақат маҳсулотни сақлаш, истеъмол қий- матининг ўзини сақлаш воситаси билангина сақланиши мумкиндир. Бунда истеъмол циймати ошмайди ҳам, кўпаймайди ҳам. Аксинча у камаяди. Лекин унинг камайишига муайян чек цўйилади, бино- барип, у сақланади. Товарда мавжуд бўлган авансланган қиймат ҳам бунда оптмайди, лекин унга ҳам буюмлашган, ҳам жонли янги меҳнат қўшилади.
Энди бу унумсиз чиқимларнинг, умуман товар ишлаб чяқариш- нинг ва унинг ялпи абсолют формасининг, яъни капиталистик то- вар ишлаб чиқаришнинг ўзига хос характерига қанчалик боғлиқ эканлигини қараб чиқиш зарур; иккиичи томондан, уларнинг ҳар қандай ижтимоий ишлаб чиқаришга қаичалик хос эканлигини ва бунда, капиталистик ишлаб чиқариш шароитидагина алоҳида тусга киришини, алоҳида формада юз беришини қараб чиқиш зарур.
А. Смит, запаснинг ҳосил бўлиши капиталистик ишлаб чиқа- ришнинг ўзига хос белгисидир, деган бемаъни фикрни илгари сур- ди15). Лалор каби кейинроқ ўтган экономистлар, аксинча, капита- листик ишлаб чиқариш ривожлана борган сари запас ҳосил бўлиши камаяди, дейдилар. Сисмонди ҳатто буни капиталистик ишлаб чиқа- ришнинг салбий томони деб билади36.
Ҳақиқат.да запас уч формада: унумли капитал формасида, инди- видуал истеъмол фонди формасида ва товар запаси формасида ёки товар капитал формасида мавжуд бўлади. Бир формадаги запас • Маркс Т. Корбетнинг юқорида — саҳифа остидаги 14-изоҳда кел-гирилган ҳисобла- рини назарда тутади. Ред.
lβ) Book II. introduction


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИЦИМЛАРИ
145
^лайганда, иккинчи формадаги запас нисбатаи камаяди, лекин ўзвн h∏ι∏r абсолют мицдори жиҳатдан бу запас бир вақтда ҳар уччала Жормада ҳам кўпайиши мумкин.
4 Уз-ўзидан равшанки, пшлаб чиқариш бевосита ўз эҳтиёжларини кондиришга ^аРатилган жойда, маҳсулотнинг фақат озгина қисми айпрбошлаш ёки сотиш учун ишлаб чицариладигап жойда, демак^ и?КТимоий маҳсулот асло товар формасига кирмайдигаи ёки унинг озгпиа ^исми товар формасига кирадиган жойда товар формасидаги запас ёки товар запаси бойлпкнинг жуда озгина ва кўзга кўринмас цисминигина ташкил килади. Истеъмол фондига келганда, бу фонд, al∏nιι^ca тприкчилик воситаларп фопдииинг ўзи анча катта бўлади, ^адпмги деҳқон хўжалигинигина эсга солиб ўтиш кифоя қилади. Бу хўжаликда маҳсулотпинг аксар цисми — айни ўз эгасининг қў- лпда колпши туфайли — товар запаси ҳосил қилмасдан, тўғридан- тўгрп запас ҳолдаги пшлаб чиқариш воситаларига, ёки запас ҳол- даги тирпкчилик воситаларига айланади. Бу қисм товар запаси формасиға кпрмайди, шунинг учун ҳам, А. Смитнинг фикрича, шундай пшлаб чиқариш усулига асосланган жамиятларда ҳеч қан- дай запас бўлмайди. А. Смит запас формасини запаснинг ўзи билан аралаштириб юбориб, жамият шу вақтгача кундалигини кунда сарф қилиб ёки эртаги куни бўладиган тасодифларга умид боғлаб яшаб келган, деб ўйлайди16). Бу — соддаликдан келиб чивдан апглашил- мовчиликдир.
Унумли капитал формасидаги запас ишлаб чиқариш процессида ёки, ҳеч бўлмаганда, ишлаб чиқарувчи дўлида бўлган, яъни яши- рпп суратда пшлаб чиқариш процессида бўлган ишлаб чиқариш во- спталари формасида мавжуд бўлади. Меҳнат унумдорлиги ўса борган сари, демак, меҳнатнинг ижтимоий ишлаб чицарувчи кучини ҳамма илгариги шплаб чиқариш усулларидан кўра кўпроқ ривож-. лантирадиган капиталистик ишлаб чиқариш усули ривожлана бор^ гап сари меҳнат воситалари формасида узил-кесил ишлаб чиқариш процессига кирган ва унда бир цадар узоқ вакт давомида доима қайта-кайта амал қилиб турадигаи ишлаб чиқариш воситалари массас-и (бинолар, машиналар ва шу кабилар) доимий равишда кў- пайиб туришини биз илгари кўриб ўтган эдик; шунингдек, бу иш- лаб чиқариш воситаларининг ўсиши меҳнатнинг пжтимоий ишлаб Смит 3aπac ҳосил қилиниши маҳсулотнинг товарга ва истеъмол эапасининг I∩3aP 3aπacra айланишидан велиб чиқади деб хаёл цилади. Ҳақицатда эса, аксинча, ∏11pτ√1a НИНг бундай ўзгариши товар ишлаб чиқарувчиларнинг хўжалигида ўз истеъмолла- нпирпУДтИшлаб чинаРишдан товар ишлаб чиқаришга ўтиш вақгида юз берадиган жуда кучли >κvπ П Λ apra ca6a6 бўлади. Масалан, Ҳиндистонда «ҳосил мўл бўлган йилларда сотилганда лапгя«а Пул бЎлаДпган жуда кўп ғаллани омборга босиб цўйиш одати» сўнгги вақт- 231 аЛа саИланиб нелган (Return. Bengal and Orissa Famine. H. of C. , 1867, J,p.230- талпЛт >, Америнада бўлган Гражданлар урупш орцасида пахта, жут ва шу набиларга кискап и кНига кучайиб кетиб, Ҳиндистоннинг кўпгина цисмларида шоли энишни жуда rvDvuM риб юборди, гуруч баҳосини ошириб юборди, шунинг учун шоликорларнинг эски Австпл∞aP≡a сотиб юборишига сабаб бўлди. Бунинг устига 1864 — 1866 йилларда очапчиттЯ«а’ МаДагаснарга ва бошқа ерларга жуда кўп гуруч чицарилди. 1866 йилдаги Опиггп ^нинг жУДа цаттиқ бўлишига сабаб шу эди. Бу цат-гиқ очарчилик вақтида факат ва ттт- °кРУГИНИНг. ўзида 1 миллион ниши цмрилиб нетди (1, с. , р. 174, 175, 213, 214
дан 6∏τ√wapers relatinS to the Famine in Behar», p. 32 — 33, бунда очарчилик сабаблари- ри «эсни запасларнинг битиб қолганлиги» ҳам эди деб нўрсатиб ўтиладик Ш Иўлёзмадан.}


146
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗ АЛАРИ
чиқарувчи кучининг ҳам зарур шарти, ҳам натижаси эканлигиии ҳам кўриб ўтган эдик. Бойликнинг бу формада абсолют равишдаги- на эмас, балки шу билан бирга иисбий равишда ҳам ўсиши ҳамма- дан олдин капиталистик ишлаб чиқариш усули учун характерли нарсадир (солиштирилсин: «Капитал», I китоб, XXIII боб, 237∖ Аммо доимий капитал мавжуд бўлган буюм формалари, яъни ишлаб чиқариш воситалари фақат шундай меҳнат воситаларидаигина. ибо- рат бўлмасдан, балки ишланишнинг турли босқичларидаги меҳнат материалидан ҳам, ёрдамчи матерпаллардан ҳам иборат бўлади. Ишлаб чпқариш кўламининг кенгайиши билан бирга ва кооперация, меҳнат тақсимоти, машпналар ишлатилиши ва шу кабилар туфайли меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучй ортгани сари такрор ишлаб чи- қаришнинг кундалик процессига кирадигап хом ашё, ёрдамчи ма- териаллар ва шу кабилар ҳам кўпаяди. Бу элемонтлар ишлаб чиқа- риш жойида тахт бўлиб туриши керак. Шундай қилиб, унумли капптал формасида мавжуд бўладиган бундай запаснинг миқдори абсолют равишда ошиб боради. Бу запас ҳар куни янгиланиб тура- дими ёки маълум муддатлардагина янгиланиб турадими, бундан мутлако қатъи назар, ишлаб чиқариш процесои тўхтовсиз давом қи- либ турпши учун ишлаб чиқариш жойида доимо, масалан, ҳар куни ёки ҳар ҳафта истеъмол цилинадигандан кўра кўпроқ хом ашё ва шу кабилар запаси мавжуд бўлиши лозим. Процесснинг узлуксиз бўлитии шуип талаб қиладики, бу процесс учун зарур шарт-ша- роитларнинг мавжуд бўлиши ҳар кунги сотиб оляшларнинг тўхта- либ қолиши эҳтимолига ҳам, товар маҳсулотнинг ҳар куни ёки ҳар ҳафта сотилиши ва шу сабабли қайтиб яна шу маҳсулот ишлаб чи- қариш элементларига айланиши мунтазам бўлмаслиги каби ҳол- ларга ҳам боғлиқ бўлмаслиги лозим. Ҳолбуки, унумли капитал жуда турли-турли миқдорда яширин ҳолатда бўлиши ёки запас бўлиши мумкинлпги тургаи ran. Масалан, ип йигириш фабрикасининг эгаси пахта ёки кўмирнинг уч ойлигини ғамлаши керакми, ёки бир ой- лигпни ғамлаши керакми,— бунпнг фарқи катта. Шундай қилиб, равшанки, бу запас, гарчи абсолют равишда ошса ҳам, лекин нис- батан камайиши мумкин.
Бу нарса турли шартларга боғлиқ бўлиб, аслида шу шартлар ишлаб чиқариш процессида ҳеч қачоп тўхталиш бўлмаслиги учуи хом ашё массасининг мумкин қадар тез-тез. мунтазам ва тўхтовсиз етказиб берилишидан иборатдир. Бу шартларга цапча кам риоя қи- линса, демак, хом ашё етказиб бериш ишларининг тайинлигига, мунтазам ва тез бажарилишига цанча кам риоя қилинса, ишлаб чиқарувчининг унумли капиталининг яширин қисми, яъни ишланиш навбатини кутиб турган запас хом ашё ва бошқалар шунча кўп бўлиши лозим. Бу шартлар, демак, бу формадаги запаснинг ўзининг миқдори ҳам капиталистик ишлаб чиқаришнинг ривожланиш да- ражасига, бпнобарин ижтимоий меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучи тараққийсп даражасига ҳам тескари нисбатда бўлади.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
147


148
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
ғамлаб қўйилиши зарур бўлган массанинг миқдорп камаяди. Агар Америка билан Англпя ўртасида кўпдан-кўп пароходлар ва елканли кемалар қатнаб турса, Англияда запас пахтаии тез-тез япгилаб ту~ риш мумкип бўлади ва шундай қилиб Аиглпя омборларида запас бўлиб туриши лозим бўлган пахтанинг ўртача миқдори камаяди. Жаҳон бозоршшнг ривожланишп ва, демак, ўша бир хил товар олиб туриладиган манбалар сонининг кўпайиши ҳам худдп шундай таъ- сир қилади. Товар турли мамлакатлардан турли-турли муҳлатларда бўлак-бўлак ҳолда келтириб турилади.
2) 	ТОВАР ЗАПАСИНИНГ ЎЗИ
Товар каппталпстик ишлаб чиқариш асоспда маҳсулотнинг уму- мий формаси бўлиб қолишинп ва бу ишлаб чиқариш ўз ҳажми ва чуқурлиги жиҳатидан цанча кўп ривожлапса, товар шунча кўпроқ даражада маҳсулотнинг умумий формаси бўлипшни биз юқорида кўриб ўтган эдик. Демак,— ишлаб чиқариш ҳажми ҳатто бир хил бўлганда ҳам,— маҳсулотнинг товар тариқасида мавжуд бўладиган қисми илгариги ишлаб чиқариш усулларп вақтидагига қараганда, ёки таравдиёт даражаси анча паст бўлган каштталистпк ишлаб чи- цариш усули вақтидагига цараганда, апча кўп бўлади. Лекии ҳар цандай товар,— демак, фақат капитал қийматнпнг мавжуд бўлиш формаси бўлгап товардан иборат бўладигап ҳар қандай товар капи- тал ҳам,— ҳар қандай товар, агар у бевоспта ўзпнинг ишлаб чиқа- ршп соҳаспдан унумли ёки индивидуал пстеъмол соҳасига кўчиб ўтмаса, яъпи хозирча бозорда бўлгаи товарнинг ҳар қаидайи товар запаси элементини ташкил цилади. Шунинг учуи капиталистик иш- лаб чиқариш рпвожланиши билан бирга — ҳатто ишлаб чиқариш ҳажми ўзгармай қолган тақдирда ҳам, товар запасинипг ўзи ҳам тобора ошиб боради (яънп маҳсулотнипг товар формасида ажралиб чиқиши ва мустаҳкамланиши тобора ошиб боради). Бу — запас формасииииг фақат ўзгариши эканлигини биз илгари кўриб ўтган эдик: бир томонда товар формасидаги запаснинг кўпайишига сабаб фақат шуки, иккинчи томонда ишлаб чиқариш учун ёки истеъмол учун бевосита запас формасида бўлган бу запаснинг миқдори ка- майиб боради. Бу — запаснинг ўзгарган ижтимоий формасидир, хо- лос. Агар шу бялан бирга ҳамма ижтимоий маҳсулотга нисбатан товар запасинииг нисбий мивдоригина кўпайиб қолмасдан, унинг абсолют микдори ҳам кўпаяр экан, бунииг сабаби шуки, капиталис- тик ишлаб чиқариш ривожланган сари маҳсулотиииг бутун массаси ҳам кўпайиб боради.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
149
авом этиши зарурлигпга қараб белгилапади. Шу билан бирга ҳар 5 айрим пшлаб чпқариш тармоғида муқаррар суратда маҳсулот массаси, яъни бозорда товар тарпқасида мавжуд бўлиб турадиган ёкл сотилмоқчи бўлиб турган махсулот массасп ошпб боради. Бир кадар узоқ муддатга товар капитал формасида цайд қплинган ка- плтал массаси кўпайпб боради. Шунпнг учун товар запаси ортиб боради.
Ниҳоят, жампятнинг тобора куп қисми елланма ишчиларга, кун- палпгини кунда топиб тирикчилик қиладигаи, ўз пш ҳақларини ҳафтама-ҳафта олиб, ҳар куни сарф қилиб турадиган, демак, запас тарпқаспда мавжуд бўлган тирикчилик воситаларини бозордан то- ппб турпшлари лозпм бўлган кишпларга айланпб боради. Бу запас- нппг айрим элементлари қанчалик кўп алмашиииб турса ҳам, бутун запас доим ҳаракатда бўлиб туриши учун бу элементларипиг бир қпсми ҳарҳолда доим ҳаракатсиз туриши лозим.
Маиа шу моментларнинг ҳаммасп ишлаб чиқариш формасидан ва шу форма туфайли муомала процессида маҳсулотнпнг ўз фор- масипи ўзгартириши зарурлигидан келиб чиқади.
Маҳсулотлар запасининг ижтимоий формаси ҳар қандай бўлса хам, упп сақлаш чиқим талаб қилади: маҳсулот сақланадигаи би- нолар, пдишлар ва шу кабилар керак бўлади; маҳсулотнинг қандай- лигпга қараб, маҳсулотни зарарли таъсирлардан сақлаб қолиш учун озмп-кўпми меҳнат ва ишлаб чиқариш воситалари сарф цилиш ҳам керак бўлади. Запасларнинг ижтамои/й концентрация даражаси қан- ча юқори бўлса, бу чиқимлар нисбатан шунча камайиб боради. Бу чикимлар ҳаммавақт буюмлашган ёки жоили формадаги ижтимоий меҳнатнииг бир цисмидан иборат бўлади,— демак, каппталистик формада булар капитал чиқимлар бўлади, — бу чиқимлар маҳсулот яратишнинг ўзида иштирок қилмайди, шу сабабдан, маҳсулотдан чегириб олииади. Ижтимоий бойликнинг бу уиумсиз чиқпмлари зарур чиқимлардир. Ижтимоий маҳсулотнииг товар запаси элементи тариқасида мавжуд бўлиши фақат ишлаб чиқаришнинг ижтимоий формасидан, демак, товар формасидан ва унинг зарур ўзгаришлари- дапгипа келиб чиқадими, ёки биз товар запасини, гарчи бундай запас товар запаси формасига кирмаган бўлса ҳам, маҳсулотлар запасииинг муомала процессига алоқадор бўлган бу формасига кирмаган бўлса ҳам, ҳамма жамиятларга хос бўлган маҳсулотлар запасинипг фақат махсус формаси деб қараймизми, бундан қатъи назар,^ бу чиқимлар ижтимоий маҳсулотни саклаш учун бўладиган чиқимлардир.
Энди: бу чикимлар қай даражада товарлар қийматига киради?— ftθι,aπ савол туғилади.


150
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
запасни сақлаш талаб циладиган бинолар, устама меҳнат ва шу ка- билар учун бўладиган чиқимлар тўғридан-тўғри зарар бўлади. Кун- лардан бир кун харидор чиқиб цолса-ю, капиталист унга: товарим олти ойдан буён сотилмасдан ётган эди, шу олти ой мобайнида уни сақлаш фалонча капиталимни бекор ётишга мажбур қилибгина қол- май, бундан ташқари, менинг х унумсиз чиқимлар цилишимни талаб этди, деса, келган харидор ундан тоза кулар эди. Tant pis pour vous*, дерди харидор. Ёнингизда бошқа товар сотувчи ҳам бор, унинг то- вари фақат ўтгаи куни ишлаб чиқарилган. Сизнинг товарингиз эс~ кириб қолибди, бир оз бузилиб ҳам қолган бўлса керак. Шунинг учун сиз товарингизни рақибингиздан кўра арзонроқ сотсангиз ҳам бўлади, дерди.— Товар ишлаб чиқарувчи ҳақицатан ўз товарини ўзи ишлаб чицарганми, ёки капиталистик ишлаб чиқарувчими, яъни аслини айтганда ҳақиқий ишлаб чиқарувчиларнинг атиги бир на- мояндасими, бу билан товарнинг мавжуд бўлиш шарт-шароити асло ўзгармайди. Товар ишлаб чиқарувчи ўз буюмиии пулга айланти- риши лозим. Бу буюмнинг товар формасида бўлиши натижаспда то- вар ишлаб чиқарувчининг унумсиз чиқимлар қилиши — унинг ўз таваккалчилиги жумласпга киради, бу таваккалчилик билан хари- дорнинг ҳеч қандай иши йўқ. Харидор товар ишлаб чиқарувчининг товари муомалада бўлган вақт учун ҳақ тўламайди. Капиталист қийматда ҳақиқатан бўладиган ёки эҳтимол тутплгап инқилоб вақ- тида ўз товарини бозордан атайин четда сақлаб турган ҳолларда ҳам, ҳатто шундай ҳолларда ҳам, унинг унумсиз чиқимларини реали- зация цилиш-қилмаслиги фақат шундай инқилобиинг ҳакиқатап юз беришига, унинг спекулятив мўлжалларининг тўғри ёки нотўғри бў- лишига боғлиқ бўлади. Лекин қийматдаги инқилоб капиталистнинг унумсиз чицимлари натижаси эмас. Шундай қилиб, запас ҳосил ди- лиш муомалани тўхтатиб ^ўйиш бўлганлигидан, бу запас ҳосил қи- лиш орқасида бўлган чиқимлар товарга ҳеч цандай циймат кўшмай- ди. Иккинчи томондан, агар запас муомала соҳасида бўлмаса, капитал озми-кўпми вақт давомида ўзининг товар формасида мавжуд бўлма- са, ҳеч цандай запас бўлиши мумкин эмас; демак, резерв пул ҳосил цилинмаса, пул муомаласининг бўлиши мумкин бўлмаганидек, муо- малада тўхтаб қолиш бўлмаса, запас ҳам бўлиши мумкин эмас. Шун- дай цилиб, запас товар бўлмаса, товар муомаласининг ҳам бўлиши мумкин эмас. Агар капиталист учун Т' — П' да запас ҳосил қилиш зарурати туғилмаса, П — Т да унинг учун шундай зарурат туғилади; унинг товар капиталига нисбатан туғилмаганда ҳам, унинг ўзи учуп ишлаб чиқариш воситалари ва унинг ишчилари учун тирикчилик воситалари ишлаб чиқарувчи бошца капиталистларнинг товар капи- талига нисбатан шундай зарурат туғилади.
Запас ихтиёрий суратда ҳосил қилииадими ёки беихтиёр равишда ҳосил қилинадими, яъни товар ишлаб чиқарувчи товарини атайин запас қилиб босиб цўядими, ёки муомала процесси шароитининг ўзи товарнинг сотилишига монелик қилиши орқасида унинг товар-
* — ^зингизга ёмон. Ред.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
151
3a∏ac ҳоспл қиладими, бу нарса ишнинг аслини ўзгартириши j1<vmkhh эмасдай бўлиб кўринади. Шундай бўлса ҳам, бу масалани ал қилиш УЧУН запаснинг ихтиёрий суратда ҳосил қилинишининг 1а?кбурий равишда ҳосил қилинишидан қандай фарқ қилишини бплиш фойдалидир. Мажбурий равишда запас ҳосил қилиниши муо- малада тўхталиш бўлишидан келиб чиқади, ёки муомаланинг капита- листнинг олддан кўришига боғлиқ бўлмаган ва унинг ихтиёрига зид бўлган равишда тўхтаб цолиши билан бирдайдир. Ихтиёрий запас ҳосил цилишнинг аломати нима? Ҳар иккала ҳолда ҳам товар сотувчи товарипи мумкин цадар тезроқ сотишга ҳаракат қилади. У маҳсуло- типи доимо товар тариқасида таклиф цилиб туради. Агар у товарини сотмай турса, маҳсулот товар запасининг ҳақиқий (δυvαμeι ) эле— меитини эмас, балки фақат эҳтимол тутилган (εvεpγεia) элемеитили ташкил қилади. Товарнипг ўзи унинг учун аввалгидек фақат алма- шув қийматининг ҳомили бўлади, холос, товар эса ўз устидан товар формасипи олиб ташлаш йўли билан ва олиб ташлагандан кейипгина, пул формасига киргандан кейингипа шундай ҳомил сифатида амал ^илиши мумкин.
Товар запаси маълум давр мобайнида бўлган талабга мос келп- шп учуи маълум мпқдорга етишп лозим. Бунда харидорларнииг доимо кўпайиб туришини назарда тутиш лозим бўлади. Масалан, товарлар бир кунга етарлик миқдорда бўлиши учун бозордаги то- варлариинг бир қисми ҳаммавақт товар формасида бўлиб туриши лозим, ҳолбуки бошқа бир қисми қўлдан-қўлга ўтиб пулга айланиб туради. Шу билан бирга,— бир қисми қўлдан-қўлга ўтиб турган бир вақтда,— узоқ туриб қолган қисми доимо камайиб боради, запаснинг ўзи бутунлай сотилиб бўлгунча миқдор жиҳатдан камайиб бориши сипгари, у ҳам камайиб борадп. Шундай қилиб, бунда товарларнинг тухтаб қолпшп товар сотишипиг зарур шарти деб назар-эътиборга олпнган. Сўнгра, тўхтатпб қўйилгаи товарнинг миқдори сотиладиган товарнинг ўртача миқдоридан ёки ўртача талаб миқдоридан кўпроқ бўлиши лозим. Акс ҳолда талабнпнг ўртача миқдорпдан ортиқча- сипинг ўрнини қоплаш мумкин бўлмас эди. Иккинчи томондан, за- πac доимо янгиланиб турпши керак, чунки у мунтазам равишда сарфланиб туради. Запасипнг бундай янгплаииб туриши пировардида фақат ишлаб чиқарпш воситаси, товар келтприш воситаси билан амалга ошприлади. Бу товарлар чет мамлакатлардан келтириладими,
11 улардан келтирилмайдими, бу нарса пшнинг меҳнатини асло ўз- Р™айдп. Запаснинг яигиланиб туриши товарларни такрор ишлаб бўлаРИШтУЧуП τajιa6 Қилинадиган вақтнииг оз-кўплигига боғлиқ paκ 1°ваР запаси бутун мана шу вақт учуи етарли бўлиши ке- Дап У товаРнпнг дастлабкп ишлаб чиқарувчилар қўлида қолмас- тУч?анЛГУ^КИ савдогаРДан тортиб чакаиа савдогаргача ҳамма турли- Факат омбоРлаРДан ўтпши ишнинг аслини эмас, балки унинг ҳар иккГ"11 кУРинпшини ўзгартиради. Жампят нуқтаи назаридан, ҳасига кЛа ҲОЛДа ҳам’ товаР унумли ёки индивидуал истеъмол со- ирмагунча капиталнинг бир қисми запас товар формасида


152
БИРИНЧИ БГ ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
сақланиб қолади. Ишлаб чиқарувчининг ўзи, ишлаб чиқаришга бевосита боғлиқ бўлиб қолиш эҳтимолидан амин бўлиш ва ўзини доимий харидорлар билан таъмин қилиш учун, омборда унинг товарига бўлган ўртача талабга мувофиқ миқдорда товар запас қи- либ қўйишга ҳаракат қилади. Ишлаб чиқариш даврларига мувофиқ товар сотиб олиш муддатлари белгилаб қўйилади; товарлар озми~ кўпми вақт давомида шу хилдаги янги товарлар билан алмаштирил- ryri⅛a запас товар бўлиб туради. Муомала процессининг ва, демак, муомала процессини ҳам ўз ичига оладиган такрор ишлаб чиқариш процессининг ҳам доимий ва узлуксиз бўлиши шундай запас ҳосил қилиш воситаси билангина таъмин цилипади.
Шуни эслатиб ўтиш керакки, Т ҳалп бозорда бўлса-да, Т ни иш- лаб чицарувчилар учун T'—IT амалга оширилиши мумкин. Агар ишлаб чиқарувчининг ўзи ўз товарини энг сўнгги узил-кесил истеъ- мол қилувчига сотиб бўлгунча бу товарларни ўз омборида сақлаб турмоқчи бўлса эди, у қўшалоқ кагштални: бир капитални товар ишлаб чиқарувчи тариқасида, иккинчисиии савдогар тариқасида ҳаракатга келтириши лозим бўларди. Запас ҳосил қилиш чицимлари товар ишлаб чиқарувчи устига тушадими ёки А дан тортиб Z гача бўлган бир қанча савдогарлар устига тушадими, бу нарса товарнинг ўзи учун — у айрим товар деб цараладими ёки ижтимоий капитал- нинг таркибпй цисми деб қараладими, бари бир — мутлақо аҳами- ятсиздир.
Модомики товар запаси запаснинг фақат товар формасидан бош- қа нарса эмас экан ва бу запас ижтимоий пшлаб чикаришнинг айни шу кўламида товар запаси формасида мавжуд бўлмаса ҳам, бари бир, ё ишлаб чиқариш запаси (ишлаб чицаришнинг яширин фон- ди) тарицасида ёки истеъмол фонди (истеъмол буюмлари запаси) тариқасида мавжуд бўлар экан, демак, запасни сақлаш учун қилин- ган чиқимлар ҳам, демак, запас ҳосил қилиш чиқимлари ҳам, яъни шу мақсадда истеъмол қилинадиган буюмлаштирилган меҳнат ёки жонли меҳнат, ижтимоий ишлаб чиқариш фоидини ёки ижтимоий истеъмол фондини сақлаш учун қилинадиган шунчаки жойиии ўз- гартирган чицимлардир, холос. Бу чиқимлар орқасида товар дийма- тининг ошиши бу чиқимларни pro rata* турли товарлар ўртасида тақсим цилади, холос, чунки турли товарларнипг чиқими турлича бўлади. Запас ҳосил килиш чиқимлари, гарчи ижтимоий бойлик- нинг мавжуд бўлиш шартларидан бири бўлса ҳам, шу ижтимоий бойликдан чегириб ташланадиган чиқпм бўлиб цолаверади.
Товар запаси товар муомаласининг шарти ва ҳатто товар муо- маласпда албатта пайдо бўладиган формадан иборат бўлганлиги учунгина, демак — резерв пул ҳосил бўлиши пул муомаласининг шарти бўлгани сингарп,— бу зоҳирпй турғунлик ҳаракатнинг ўзи- нинг формаси бўлгани учун, фақат шунинг учун бу турғунлик нор- мал бир нарсадир. Аксинча, муомала кўлларида туриб қолган то- * — пропорционал тарзда. Ред.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ
153
варлар ишлаб чиқаришнинг ундан кейинги тўлқини учуя жой бў- шатпб бермаганлиги ва, шундай қилиб, кўллар тўлпб-тошиб кетишп сабабли, пул муомаласида тўхталиш бўлгапда хазииаиипг миқдо- ри кўпайиб боргани сингари, муомала тўхталиб қолганда товар запаси ҳам ошиб боради. Шу билан бирга бу тўхталиш саноат капиталистларииинг омборларида бўладими, ёки савдогарларнинг омборларида бўладими — барибир. Бу ҳолда товар запаси эпди уз- луксиз товар сотиш шарти бўлмай, балки товарпинг сотилмай цолганлигииинг натижаси бўлади. Чицимлар эскича колаверади, лекин булар энди фақат формадан келиб чиқиши, яъни товарларпи пулга айлантириш зарурлигидан ва шу метаморфозанииг қийин бўлиб ^олгаилигидан келиб чиқиши сабабли, бу чицпмлар товар ^ийматига кирмайди, балки улар цийматни реализация қилиш вақ- тида цийматдан чегириш, циймат йўқотиш бўлади. Запаснинг иормал ва нонормал формалари форма жиҳатдаи бир-биридаи фарк қилмай, иккаласи ҳам муомаланинг тўхталишпдап иборат бўлиши сабабли, бу ҳодисаларни бир-биридан ажратишда янгли- шиш мумкип. Бу ҳодисалар ишлаб чиқариш агептларининг ўзла- рини ҳам адаштириб қўйиши жуда осон, чунки гарчи ишлаб чиқа- рувчининг савдогарлар қўлига ўтиб кетган товарлариипнг муомала процесси тўхтаб қолгап бўлса ҳам, ишлаб чиқарувчи учун унппг капиталининг муомала процесси илгариги тартибда давом қилпши мумкин. Ишлаб чиқаришнинг ва истеъмолнинг ҳажми ошса, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, товар запасининг миқдори ҳам кўпая- ди. Товар запаси илгаригидай тезлик билан янгиланпб ва сингиб ке- тиб туради, лекин унинг миқцори тобора ошади. Шуидай қплпб, муомаланинг тўхталиши орцасида жуда ҳам кўпайиб* кетгап товар запасипинг миқдорини, янглишиб, такрор ишлаб чиқариш процесси- нипг кенгайиш аломати деб қабул цилиш мумкин; кредит систе- маси ривожланиб ҳақиқий ҳаракат мистификация қилиниши мум- кин бўлганда, бу хатонинг бўлиши айниқса турган ran.
Запас ҳосил қилиш чиқимлари 1) маҳсулот массасипинг (маса- лан, ун запас қилганда) миқдор жиҳатдан камайишидап, 2) сифа- тининг бузилиб қолишидан, 3) запасни сақлаб туриш учуи талаб Қилинадиган буюмлашган ёки жонли меҳнатдан иборат бўлади.
III. 	ТРАНСПОРТ ЧИҚИМЛАРИ
Бунда ҳамма муомала чиқимларини, масалаи, идишларга жой- лаш, саралаш ва шу кабиларни батафсил кўрсатиб ўтиришнинг Умумий цонун шуки, фацат товар формасининг ўзга- ка к„елиб чицадиган уамма муомала чи^имлари товарга %еч


154
БИРИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
маҳсулот ҳисобидан кейинчалик қопланиши лозим ва, агар бутун капиталистлар синфини олиб қарайдиган бўлсак,— ишчининг ти- рикчилик воситалари сотиб олиш учун сарф қиладиган вақти унинг учун бекор кетиши сингари,— цўшимча қийматдан ёки қўшимча маҳсулотдан чегириб ташланиши лозим. Лекин транспорт чиқим- лари жуда муҳим роль ўйнайди, шу сабабдан бу ерда ана шу ма- салага қисқача тўхталиб ўтиш зарур.
Капитал доиравий оборотида ва шу доиравий оборотнинг бир цисмини ташкил қилувчи товар метаморфозаси процессида ижти- моий меҳиат яратган буюмлар алмашинади. Буюмларнинг бундай алмашиниши маҳсулотларнинг цўлдан-цўлга ўтишига, уларнинг ҳақикатан ҳам бир жойдан иккинчи жойга кўчиб туришига сабаб бўлиши мумкин. Лекин товарлар физик жиҳатдан жойдан-жойга кўчмасдан ҳам товарлар муомаласи бўлиши мумкин, товар муома- ласи бўлмаса ҳам ва ҳатто маҳсулотлар бевосита айирбош цилин- масдан ҳам маҳсулотларнииг бир жойдан иккипчи жойга ташилиши мумкин. Масалан, А нинг В га сотадиган уйи товар тариқасида муо- мала цилади, лекин бу уй ўз жойида қимирламасдан тураверади. Масалан, пахта ёки чўян каби кўчма товар цийматлар, муомалада бир талай ҳар хил процесслардан ўтса ҳам, спекулянтлар сотиб олиб яна сотса ҳам, илгаригидай товар омборида тураверади17). Ҳа- қиқатда бунда буюмнинг ўзи эмас, балки уиинг фақат хусусий мулк- лик титули бир жойдан иккинчи жойга кўчади. Иккинчи томондан, масалан инклар давлатида, гарчи ижтимоий маҳсулот товар тари- қасида муомала цилмаган ва алмашув савдоси воситаси билан тақ- симланмаган бўлса ҳам, маҳсулот ташиш катта роль ўйнаган эди.
Шунинг <чун, гарчи маҳсулот ташиш капиталистик ишлаб чиқариш асосида муомала чиқимларига сабаб бўлса ҳам, лекин бу чицимларнинг бундай алоҳида формада намоён бўлиши масаланинг моҳиятини асло ўзгартирхмайди.
Маҳсулотнинг бир жойдан иккинчи жойга ташилиши орқасида уиинг мицдори кўпаймайди. Маҳсулотлар ташилиши туфайли улар- нинг табиий хусусиятларида бўладигаи ҳамма ўзгаришлар, баъзи бирларипи истисно цилгаида, атайин қилинган фойдали натижа бўл- май, балки муқаррар офат бўлади. Лекин маҳсулотларнинг истеъмол қпймати улар истеъмол цилингандагипа реализация қилинади, улар- нинг истеъмол килипиши эса уларнинг жойдан-жойга кўчирилиши- ии, демак, транспорт саноатининг қўшимча ишлаб чиқариш про- цессини зарур қилиб қўйиши мумкин. Транспорт саноатида ишга солпнган унумли капитал жойдан-жойга ташилган маҳсулотга қис- ман трапспорт воситалари қийматипи кўчириш туфайли, қисман траиспортдаги меҳнат билан қиймат қўшилиши туфайли маҳсулотга қиймат ^ўшади. Қийматнинг бу кейинги цўшилиши, умуман капи- талистик ишлаб чиқаришда бўлгани сингари, иш ҳақини қоплашга ва қўшимча қийматга бўлинади.
17) Шторх буни «circulation facticc» [«хаёлий муомала»] деб атайди.


VI БОБ. — МУОМАЛА ЧИЦИМЛАРИ
155
Ҳар цандай ишлаб чиқариш процессида меҳнат предметларини жойдан-жойга кўчириш ҳамда бунинг учун зарур бўлгаи меҳнат воситалари ва иш кучи катта роль ўйнайди,— масалан, пахта тараш бўлимидан йигириш бўлимига ташилади, кўмир кондан ер юзига чиқарилади. Тайёр товар тариқасида товар маҳсулотнинг бир мус- тақпл ишлаб чиқариш жойидан масофа жиҳатдан ундаи узоқроқ- даги бошқа жойга ташилганида ҳам худди шундай ҳодиса каттароқ кўламда юз беради. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш жойидан бошқа жойга ташишдап кейин тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш соҳа- сидап истеъмол соҳасига ташиш лозим бўлади. Маҳсулот шу ҳа- ракатлариии охирига етказгандагина истеъмолга тайёр бўлади.
Илгари кўрсатиб ўтилгандай, умумцй товар ишлаб чиқариш цо- iivhπ шупдай: меҳнат унумдорлиги ўзи яратадиган қийматга теска- ри нисбатда бўлади. Бу қонун бошқа ҳар қандай саноат тармоғига ппсбатан қандай бўлса, траиспорт саноатига нисбатан ҳам шундай. Товарии маълум бир масофага ташиш учун жонсиз ва жонли меҳ- нат цанча кам талаб ^илинса, меҳнатнинг унумдорлик кучи шунча баланд бўлади ва аксинча18).
Трапспортнинг товарларга цўшадигаи абсолют қиймат миқдори, 6oιπι∖a ҳамма шароитлар бир хил бўлганда, транспорт саноатидаги меҳнатнинг унумдорлик кучига тескари пропорционал, товарлар та- шиладпгап масофага тўгри пропорционалдир.
Бошца ҳамма шароитлар бир хил бўлганда, транспорт чиқимла- рининг товар баҳосига цўшадиган нисбий қиймат мивдори товар- тшпг ҳажми ва вазпига тўғри пропорционалдир. Лекин буни моди- фикация қилувчи кўп ҳоллар бор. Масалан, маҳсулот ташиш учун бир цадар жиддий эҳтиёт чоралари кўриш ва шу сабабдан, маҳ- сулотнинг мўртлигига, бузилиш эҳтимолига, портлаш хусусиятла- рпга цараб, озми-кўпми меҳнат ва меҳнат воситалари сарф цилиш лозим бўлади. Бу соҳада темир йўл магнатлари ҳеч ацлга сиғмай- дпган турлар ўйлаб топишда ботаниклардан ёки зоологлардан ҳам ўтказиб юборишади. Масалан, инглиз темир йўлларида қабул ци- лпигап товарлар классификацияси том-том китоб бўлиб кетган ва ўзпнинг умумий принципи жиҳатдан товарларнинг жуда хилма-хил табиий хусусиятларини транспорт нуқтаи назаридан жуда кўп нуд- сопларга ва пул ундириш баҳоналарига айлантириб юборишга асос- ланган.
нинг РикаРД° Сэйдан цитата келгиради. Сэй эса транспорт чицимлари сабабли савдо- v4vh м?ҲсУл°тларни цимматлаштириши ёни улар қийматини оширшпини савдо ишлари жойппКуп ?хши наРса деб билади. «Савдо, — дейди Сэй, — товарни ҳосил цилинадиган V4vh ЛИб ’ ИСтеъмол қилинадиган жойга етказиб беришимизга имкон беради. Шунинг қанча ИшлаРи товарнинг қийматини товарнинг бир жойдаги баҳоси ўртасидаги фарц «Тўгпи . Лса’ шУнча оширишимизга имкон беради» s∙. Бу тўғрида Рикардо бундай дейди: рига бмУ я’ лекин бУ устама қиймат қандай дилиб цўшилади? Ишлаб чидариш чицимла- лаган дРИНЧИДан» маҳсулот еткаэиб бериш чиқимларини, иккинчидан, савдогар аванс- киймати ПИталнинг фойдасини қўшиш йўли билан. Демак, бошқа ҳар цандай товарнинг чункиб °ШИ111Ига нима сабаб бўлса, бу товарнинг ҳам шу сабабдан қиймати ошади, УЧун ТОваРни истеъмолчи сотиб олмасдан илгариёц уни ишлаб чиқариш ва ташиш бири 2мя11ро^к^е^нат caPΦ цилинган. Лекин бу асло савдо ишларининг афзалликларидан амас» (Ricardo. «Principles of Pol. Econ.» 3-rd., London, 1821, p. 309 — 310).


156
БИРИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ МЕТАМОРФОЗАЛАРИ
«Илгари бир crate (маълум ҳажмдаги яшик) ойна 11 фучт стерлинг турган бўлса, саноат тарақций цилганлиги ва ойна солиғи бекор цилинганлиги орқа- сида, ҳозир атиги 2 фунт стерлинг туради, лекин транспорт чиқимлари ил- гари қандай бўлса, ҳозир ҳам шундай кўпдир, каналлар орцали ташиладигап бўлгандан бери эса ундан ҳам кўпайиб кетди. Илгари Бирмингемдан 50 миль жойга ойна ва жило бериш учун ишлатиладиган шиша товарлар юбориш учун ҳар тоннасига 10 шиллингдан ҳақ тўланарди. Ҳозир бўлса, товарнинг сиви- шини баҳона қилиб транспорт баҳоси уч баравар қимматлаштириб юборилди. Ҳолбуки темир йўл идораси худди шу ҳацикатан синадиган нарсанинг ҳацини тўлахмайди»1*).
Сўнгра, транспорт чиқимларининг товарга қўшадиган нисбий қиймат қисмининг товар цийматига тескари пропорционаллиги те- мир йўл магнатларининг товарлар ташишга товарларнинг қийматига тўғри пропорционал бўлган тариф белгилаши учун алоҳида асос бўлади. Саиоатчилар билап савдогарларнинг бу тўғридаги шикоят- лари юқорида кўрсатиб ўтилган докладдаги гувоҳлар маълумоти- нинг ҳар бир саҳифасида такрорланиб туради.
Капиталистик ишлаб чиқариш усули транспорт ва алоқа восита- ларини ривожлантириш йўли билан ҳам, концентрация (транспорт кўламини кенгайтириш) йўли билан ҳам айрим товарларнинг тран- спорт чиқимларини камайтиради. Капиталистик ишлаб чиқариш усу- ли ижтимоий меҳнатнинг, ҳам жонли, ҳам буюмлашган ижтимоий меҳнатнинг товарларни транспортда ташиш учун сарф бўладиган қисмини оширади,— оширишга сабаб биринчидан шуки, ҳамма маҳ- сулотларнинг жуда кўп қисмини товарга айлаитиради, иккинчидан шуки, маҳаллий бозорларни узоқ бозорлар билан алмаштиради.
Товарлар циркуляцияси, яъни товарларнинг амалда жойдан-жой- га кўчиб юриши товарларни траиспортда ташиш йўли билан бўлади. Бир томопдап, транспорт саноати ишлаб чиқаришнинг мустақил тармоғи бўлади, шу сабабдан унумли капитал ишга солинадиган алоҳида соҳа бўлади. Лекии, иккинчи томондан, транспорт саноати шу билан фарқ киладики, у ишлаб чиқариш процессининг муомала процесси доирасида ва муомала процесси учун давом қилишидир.
lβ) «Royal Commission on Railways», p. 31, № 630.


[157
ИККИНЧИ БЎЛИМ
КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ЕТТИНЧИ БОБ
ОБОРОТ ВАҚТИ ВА ОБОРОТЛАР СОИИ
Муайяи капитал оборотининг умумий вацти унинг муомала вақ- ти билан уни ишлаб чиқариш вақти йиғиндисидан иборат эканли- гипп кўриб ўтгап эдик. Бу вақт — капитал кийматни маълум фор- мада аванслаш пайтидан ҳаракатдаги капитал 1^ийматнинг яна шу формада қайтиб келиш пайтигача орадан ўтган вақтдир.
Капиталистик ишлаб чиқаришиинг белгиловчи мақсади авапс- лангаи қийматни кўпайтиришдир, бунда қиймат ўзининг мустацил формасида, яъни пул формасида авансланганми ёки товар формасида авапсланганми; бари бир, демак унинг қиймат формаси авансланган товарлар баҳосида фақат идеал мустақиллик ҳолига киради. Ҳар •иккала ҳолда ҳам бу капитал қиймат ўз доиравий оборотида ҳар хил формада мавжуд бўлади. Капитал қийматнинг ўз формаси билан айпан бир эканлиги капиталистнинг бухгалтерия дафтарларида ёки ҳисоб пули формасида қайд қилинади.
77... П' формасини олиб кўрамизми ёки У... У формасини олиб кўрамизми, ҳар иккала форма, 1) авансланган қиймат капитал қий- мат тариқасида функция цилганлигини ва ўзининг кўпайганлигини; 2) процесс тамом бўлгандан кейин бу қиймат шу процессни цайси формада. бошлаган бўлса, шу формага қайтиб келганлигини кўрса- тади. Авансланган қиймат 77 нинг кўпайиши ва шу билан бирга ка- питалнинг шу формага (пул формасига) цайтиб келиши 77... П' да апиқ ва равшан кўриниб турибди. Лекин иккинчи формада ҳам худди шундай бўлади. Ҳақиқатан, У нинг бошланғич нуқтаси шун- Дай қийматга эга бўлган товарлар ишлаб чиқариш элементларининг мавжудлигидир. Бу форма қийматнинг кўпайишини (Т' ва 77,) ва дастлабки формасига қайтишини ўз ичига олади, чунки аванслан- ган қиймат иккинчи У да дастлаб ишлаб чиқариш элементлари қан- Дай формада авансланган бўлса, яна шу формага цайтиб киради.


158
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
такрор ишлаб чиқариш воситаси бўлиб майдонга чиқади» («Капи- тал», I китоб, XXI боб, 588-бет39).
Уч форма: I) 27... 7ZZ; II) У... У ва III) 77z... Т' бир-биридап цуйи- даги жиҳатлардан фарқ цилади: II (У... У) формасида процессшшг янгиланиши, такрор ишлаб чиқариш процесси ҳациқий ҳолда бў- липги ифода қилинган, I формада эса фақат бир эҳтимол тарзида ифода қилинган. Лекин бу иккала формаиинг III формадан фарқи шуки, авансланган капитал қиймат — пул тариқасида авансланган- ми ёки ишлаб чиқаришнинг буюм элементлари тарицасида авапс- ланганми, бари бир — бошланғич нуқта бўлади ва шунинг учун цайтиш нуцтаси ҳам бўлади. 27...2Zz да қайтиш IΓ = Π-∖-n шаклида ифода цилинади. Агар процесс аввалги ҳажмда такрорланса, у ҳолда бошланғич нуцта яна П бўлади, бинобарин п унга кирмайдп, фақат бизга П циймат жиҳатдан капитал тариқасида ўсганлигини ва шунинг учун қўшимча қиймат п ни вужудга келтирганлигини ва ле- кин уни ўзидан ажратиб ташлаганлигини кўрсатади. У ... У форма- сида бошланғич нуқтани яна У нинг ишлаб чиқариш элементлари формасида авансланган капитал қиймат ташкил этади. Авансланган цийматнинг кўпайишини ҳам шу форма ўз ичига олади. Агар оддпй такрор ишлаб чиқариш процесси бўлаётган бўлса, ўша капитал қийматнинг ўзи ўша У формасида яна ўз ҳаракатини янгидан бош- лайди. Борди-ю, жамғариш бўлаётган бўлса, процессни энди кўпай- ган капитал қиймат тариқасида У' (қиймат миқдори жиҳатдан = 77/ = = 77,) бошлаб беради. Лекин процесс, гарчи аввалгига қараганда кўпроқ мивдордаги капитал қиймат билан бўлса-да, яна шу даст- лабки формадаги авансланган капитал қиймат билан бошлаиади. Аксинча, III формада капитал қиймат процессни авансланган ка- питал қиймат тариқасида эмас, балки энди кўпайган қиймат сифа- тида, товар формасида бўлган бутун бойлик сифатида бошлайди, авансланган капитал қиймат бу бойликнинг фақат бир цисмини ташкил этади. Сўнгги форма учинчи бўлим учун муҳимдир, негаки, унда айрим капиталларнинг ҳаракати бутун ижтимоий капитал ҳаракати билан боғлиқ ҳолда олиб царалади. Лекин капитал қий- 'матнинг ё пул формасида, ёки товар формасида аваисланишидан бошланадиган ва айланиб турадиган капитал қийматнинг аваис- лаигап формада қайтиб келишини ҳаммавақт кўзда тутадиган ка- питал оборотини тадқиқ цилиш учун бу форма яроқсиздир. Агар эътибор кўпроқ оборотнинг қўшимча қиймат яратилишига қилади- ган таъсирига қаратиладиган бўлса, I ва II доиравий оборотлардан биринчисини қараб чиқиш керак; агар сўз оборотиинг маҳсулот яратилишига таъсири тўғрисида бораётган бўлса — иккинчисини қа- раб чиқиш зарур.


VII БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИ ВА ОБОРОТЛАР СОНИ
159
сидагииа бошланғич нуқта бўлса ҳам, унинг ҳисоб ишларида унга хизмат дилади. Бошқа экономистлар ишлаб чиқариш элементлари формасида дилинадиган харажатларии бошлаиғич нуқта қилиб ола- дплар ва қайтиш пайтигача бўладиган ҳаракатни қараб чицадилар, лекпн бу қайтишиинг формаси тўғрисида, у товар бўлиб қайтадими ёки пул бўлиб қайтадими, бу тўғрида ҳеч нарса дейилмайди. Ма- салан:
«Идтисодий цикл... бу харажат цилинадиган вақтдан бошлаб то харажат- пинг дайтиш пайтигача бутун ишлаб чиқариш процесси. Деҳқончиликда экин экиш вадти иктисодий циклнинг бошланишидир, ҳосилни йиғиб-териб олиш эса — тамом бўлишидир» («Economic cycle, ... the whole course of production, from the time that outlays are made till returns are received. In agriculture, seedtime is its commencement, and harvesting its. ending». S. Ph. Newman, «Elements of Pol. Econ.». Andover and New Yorh, [1835], p. 81).
Бошқа экономистлар ∏' дан (III формадан) бошлайдилар:
«Ишлаб чиқариш алодалари олами доира бўйлаб ҳаракат дилади деб ҳисоб- лаш мумкин, бу доирани биз ицтисодий цикл деб атаймиз ва бунда корхона ўзиғинг бирин-кетин келувчи операцияларини амалга ошириб, яна шу оборот бошланган нуцтага дайтиб келиши билан ҳар бир оборот ўзининг тамомига етади. Капиталистга тўловлар тегиши натижасида унинг капитали ўзига дайтган нудтани бу ишнинг боши деб ҳисобласа бўлади; бу нуқтадан капиталист яна ўзпга ишчилар ёллашга ва уларнинг тирикчилик воситаларини ёки.тўғрироғи, бувдай воситаларга эга бўлиш учун зарур кучни улар ўртасида иш ҳади та- риқасида тақсимлашга; ишчилар тайёрлаб берган б уюмларни сотиш учун улар- дан олишга; бу буюмларни бозорга олиб бориб, унда бу буюмларни сотиб ва ўзипинг сарф дилган ҳамма капиталларини товарларни сотишдан тушган пул билаи цоплаб, бу қатор ҳаракатлар доиравий оборотини охирига етказишга ўтадп» (Th. Chalmers. «On Pol. Econ.», 2- nd ed., London, 1832, p. 85, seq.).


160
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
гилайди. Бу вақт йиғиндиси капиталнипг оборот вақти бўлади. Демак, бу вақт йиғиндиси бутуп капитал қййматяинг бир доиравий оборот давридан иккиичи доиравий оборот давригача ўтгап вақтпи ўз ичига олади; бу вақт йиғиндиси капитал ҳаётидаги процесспииг ва^ти-вақти билан такрорланиб туришини, ёки, агар истасангиз, қийматнинг кўпайшп процессининг ёки айни бир капитал қийматни ишлаб чиқариш процессининг янгиланиб ва такрорлапиб туриш вақ- тини кўрсатиб беради.
Айрим капиталнинг оборот вақтини тезлатиши ёки қисқартири- ши мумкин бўлган алоҳида ҳодисаларпи айтмаганда, оборот вақти айрим капитал солинадиган соҳаларнинг турлича бўлишига қараб умуман ҳар хил бўлади.
Фаолиятдаги иш кучи учун шп куни табиий ўлчов бирлиги бў- либ хизмат цилиши сингари, йил ҳам фаолиятдаги капитал оборот- лари учун табиий ўлчов бирлигидир. Бундай ўлчов бирлигининг табиий базиси шу ҳолдирки, мўътадил минтақада, капиталистик иш- лаб чиқариш ватанида, энг муҳим деҳқончилик маҳсулотлари бир йилда бир марта етиштирилади.
Агар оборот вақтининг ўлчов бирлиги бўлган йилии биз 0 ало- мати билан, маълум бир капиталнинг оборот вақгини о аломати билан, унинг оборотлари сонини — п аломати билан кўрсатадиган бўлсак, у вақтда 72 = -^-бўлади. Демак, агар, масалан, оборот вақти о 3 ой бўлса, n= λ2∣zz=^ бўлади; капитал бир йилда 4 оборот қилади, ёки тўрт марта айлапади. Arap о = 18 ой бўлса, n=12∕i8 = 2∕3 бўлади, ёки, капитал бир йилда ўз оборот вақтииинг фақат 2/з пи босиб ўта- ди. Агар унииг оборот вақти бир неча йил бўлса, демак, бу вақт бир неча марта кўпайтирилган бир йил бўлади.
Капиталист ўз капиталининг қиймат жиҳатидан кўпайиши ва унга ўзининг дастлабки формасида 1\айтиб келиши учун ўз капита- лини қанча вақтга аванслашга тўғри келса, шу вақт унинг учуп ўз капиталииинг оборот вақти бўлади.
Оборотнинг ишлаб чиқариш процессига ва қийматиинг кўпайиш процессига қиладиган таъсирини бевосита текширишга ўтишдан ав- вал, капитал муомала процессида эга бўладиган ва унинг оборот формасига таъсир циладиган икки яиги формани қараб чиқмоқ за- РУР-


[161
САККИЗИНЧИ БОБ
АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
I. 	ФОРМАЛАРНИНГ ФАРҚЛАРИ
Доимий капиталнинг бир цисми шплаб чиқаршп процессида цан- дай муайян истеъмол формасига кирса, шу формасини сақлаб қоли- шпни, шунингдек бу формани вужудга келишида ўзи иштирок этадиган маҳсулотларга нисбатан ҳам сақлаб қолишини кўриб ўтган эдик («Капитал», I китоб, VI боб). Бинобарин, бир цадар узовда чўзиладиган даврлар мобайнида, доимо такрорланиб турадиган меҳ- пат процессларида доимий капиталпинг бу қисми ҳаммавақт айни бир хил фупкцияни бажаради. Капиталнинг бу қисмига, масалан, машиналар ва шу кабилар, қисқа қилиб айтганда, биз ҳаммасини бирга цўшиб меунат воситалари деб атайдиган нарсаларнинг бар- часи киради. Доимий капиталпинг бу қисми бутун истеъмол қий- мати билан биргаликда ўзининг алмашув цийматидан цанчасини йўдотса шунча цийматни маҳсулотга беради. Бу қиймат бериш, ёки маҳсулотнинг вужудга келишида иштирок этгаи ишлаб чиқариш во- ситалари қийматииииг шу маҳсулотга бундай ўтиши,— ўртача ҳисоб билап белгиланади; бу цийматнинг ўтказилитпи игалаб чиқариш воситасипииг ўртача фаолият муддати билан ўлчанади, бу муддат эса ишлаб чиқариш воситасинииг ишлаб чиқариш процессига кир- гап пайтидан унинг тамомила ишдан чиқиш пайтигача, ишга ярамай қолшп пайтигача, у худди шундай янги пусха билан алмаштири- лпши лозим бўлган, такрор ишлаб чиқарилиши лозим бўлган вақт- гача ўтган даврни ўз ичига олади.
Шундай килиб, доимий капиталнинг бу цисмининг, яъни меҳнат воспталаринипг ўзига хослиги қуйидагидан иборат.


162
ИККИПЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
си уларни ишлаб чиқариш соҳасида маҳкам ушлаб туради. Аванс- ланган капитал дийматнинг бир қисми меҳнат воситаларининг ишлаб чиқариш процессидаги функцияси билан белгиланадиган шу формада цайд цилинади. Меҳнат воситасининг фаолиятда бўлиши ва шу сабабли эскириши натижасида унинг қийматининг бир қисми маҳсулотга кўчади, бошқа бир цисми эса меҳнат воситасида қайд цилиниб долади ва, демак, ишлаб чиқариш процессида долади. Шундай йўл билан қайд қилинган диймат, меҳнат воситаси ўз хиз- матини бажариб бўлмагунча, доимо камайиб боради; шунинг учун унинг қиймати бир қадар узоқ давр мобайнида маҳсулот массаси- га — доимо такрорланиб турадиган меҳнат процессларидан чиқиб турадиган маҳсулот массасига тақсим қилинади. Лекин, меҳнат во- ситаси ҳали меҳнат воситаси сифатида амал цилиб тураркан, демак, уни ҳали худди шундай янги нусха билан алмаштиришга тўғри келмас экан, доимий капитал қиймат ҳаммавақт шу меҳнат восита- сида цайд цилинганича ^олаверади, ҳолбуки унда дастлаб қайд ки- линган дийматнинг бошқа дисми маҳсулотга кўчади, шунинг учун ҳам товар запасининг таркибий қисми сифатида муомала қилади. Меҳнат воситасининг умри қанча узоқ бўлса, у қанча секин эскириб ишдан чиқиб борса, доимий капитал киймат бу истеъмол формаси- да шунча узот^ цайд килиниб долади. Лекин, мсҳнат воситаси умри- нинг узоц-қисцалиги кандай бўлса ҳам, унипг ўз қийматини кўчи- риш даражаси ҳаммавақт унинг умумий фаолиятда бўлиш муддатига тескари пропорционал бўлади. Агар қиймати баб-баравар бўлган икки машинадан бири беш йилда ишдан чидиб, бошқаси ўн йилда ишдан чиқса, баб-баравар. вақт давомида бириичисп иккинчисидан икки баравар кўп циймат қайтариб беради.
Капитал кийматнииг меҳнат воситасида дайд цилипган бу қис- ми, ҳар дандай бошқа қисми сингари, муомала қплади. Биз умуман бутун капитал цийматнинг доимо муомалада бўлишини ва шу маъ- иода бутун капитал шу сабабдан оборот капитали экаилигини кўриб ўтган эдик. Лекин, кагшталнинг бунда цараб чиқилаётган қисми- нинг муомаласи ўзига хос муомаладир. Биринчидан, капиталнинг бу цисми ўзининг истеъмол формасида муомала килмайди, унинг фа~ қат қиймати муомала цилади, муомала қилганда ҳам фақат секин- секин, кам-кам, капиталнинг дараб чицилаётган кисмидан қиймат товар таридасида муомала қиладиган маҳсулотга дай даражада ўтса, шу даражада муомала қилади. Капиталиииг бу дисми амал ^илиб турган бутун вақт мобайнида унинг қийматининг маълум бир ҳис- саси унда дайд дилиниб цолади, ўзининг ёрдамида ишлаб чиқари- ладиган товарларга нисбатан ўз мустақиллигини сацлаб қолади. Доимий каииталнинг бу қисми ана шу хусусияти туфайли асосий капитал [fixes Kapital] формасига киради. Бунга царама-^арши ўла- роқ ишлаб чиқариш процессида авансланган капиталнинг буюм ҳолидаги бопп^а ҳамма таркибий цисмлари оборот капиталини ёки уаракат цилувчи капитални [zirkulierendes oder flussiges Kapital] ташкил қилади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
163
Иптлаб чикариш воситаларйнинг бир ^исми, чунончи меҳнат во- ситалари амал қилиб турган вақтида уларнинг ўзлари истеъмол қи- ладиган ёрдамчи материаллар, буғ машинаси истеъмол қиладиган тошкўмир, ёки меҳнат процессига фақат ёрдам берадиган материал- лар, мисол учун ёруғлик берадиган газ ва ҳоказолар,— ишлаб чи- кариш воситаларининг бу қисми буюм ҳолида маҳсулотга кирмайди. Фақат унинг қиймати маҳсулот кийматипинг бир қисмиии ташкил цилади. Маҳсулот ўзи муомала килганда шундай ишлаб чиқариш воситаларининг цийматини ҳам муомалага олиб киради. Бу жиҳат- дан улар асосий капиталдан фарқ қилмайди. Лекин, ҳар цандай меҳпат процессига кирганда, улар тамомила истеъмол қилинади, шупииг учун ҳам меҳнатнинг ҳар бир янгп процесси учун уларни худди шундай яиги нусхалар билан бутунлай алмаштиришга тўғри келади. Улар амал қилиб турган вақтида ўзининг мустақил истеъ- мол формасини садлаб цолмайди. Демак, улар амал цилиб турган вадтда капитал қийматнииг бирон қисми ҳам ўзининг олдинги истеъ- мол шаклида, шундай ишлаб чикариш воситаларининг натурал формасида цайд цилинмасдан цолади. Ёрдамчи материалларнинг бу қпсми буюм ҳолида маҳсулотга кирмасдан фақат ўз қиймати бўйича, маҳсулот цийматининг бир қисми сифатида маҳсулот қпйматига ки- риши сабабли ва шу муносабат билан бундай материалларнинг амал дплпши ишлаб чиқариш соҳасида бўлиши сабабли,— бу ҳол Рамсей кабп экономистни шундай хулосага олиб келдики, у (шу билан бир- га асоспй капитални доимий капитал билан аралаштириб юбориб) бу ёрдамчи материалларни асосий капитал категориясига қушиб юборди40.
Ишлаб чиқариш воситаларининг буюм ҳолида маҳсулотга кира- дигап қпсми, яъпи хом ашё ва шу кабилар, шунинг ордасида цисман шупдай формаларга кирадики, бу формаларда бу қисм кейинчалик бориб истеъмол буюмлари сифатида иидивидуал истеъмолга кириши мумкин. Меҳнат воситаларинииг ўзи, асосий каггиталнинг буюмдан иборат бўлгап цисми фақат унумли истеъмол қилинади ва индиви- дуал истеъмолга кира олмайди, чунки улар маҳсулотга ёки ўзининг срдамида ҳосил бўладиган истеъмол кийматга кирмайди, аксинча, эскприб, бутунлай ишдан чидқанга цадар, бу истеъмол цийматига писбатан ўзининг мустақил формасиии сақлаб цолади. Транспорт воситалари бундан мустаснодир. Транспорт воситалари унумли амал Цплпб турган вақтида, демак, ишлаб чиқариш соҳасида бўлган вақ- тида,— қатнов вақтида,— келтирадиган фойдали натижаси шу билан ирга индивидуал истеъмолга ҳам, масалан, пассажирнинг истеъмо- лига ҳам киради. Бу ҳолда пассажир бошда истеъмол буюмларидан фоидаланганида ҳақ тўлаши сингари ҳақ тўлайди. Хом материал ва ердамчи материаллар, масалан, химия саноатида бир-бири билан қў- илишиб кетишини кўриб ўтган эдик41. Меҳнат воситалари, ёрдам- ланВа Х0М матеРиаллаР ^ам ХУДДИ шундай цўшилиб кетади. Маса- лап’ деҲ1^онч]1ЛИКДа тупроқни яхшилаш учун ерга солинган модда-


164
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
бўлиб киради. Иккинчи томондан, уларнинг таъсири узоқ даврга, масалан, 4—5 йилга тацсим қилинади. Шунинг учун уларнинг бир цисми маҳсулотга буюм ҳолида киради ва шу билан айни вақтда ўз қийматини маҳсулотга ўтказади, ҳолбуки бошқа қисми эски истеъ- мол формасида цолиб, ўзининг ^ийматини ҳам шу истеъмол фор- масида қайд қилади. Бу қисм илгаригидай ишлаб чиқариш восита- лари бўлиб давом этади ва шунинг учун асосий капитал формасига киради. Ҳўкиз иш ҳайвони сифатида асосий капиталдир. Лекин, агар айни шу ҳўкиз гўшт сифатида истеъмол қилинадиган бўлса, у меҳ- иат воситаси сифатида ва, демак, асосий капитал сифатида фаолият кўрсатмайди.
Ишлаб чиқариш воситаларига сарф қилинган капитал қиймат- нинг бир цисмига асосий капитал характерини берадиган нарса капиталнинг бу қисмипинг нуқул ўзига хос муомала дилиш усули- дан иборатдир. Бу алоҳида муомала усули муайян меҳнат воситаси- нинг ўз цийматини маҳсулотга ўтказишдаги алоҳида усулидан, ёки меҳнат воситаси ишлаб чидариш процесси вақтида диймат ҳосил қилиш фактори сифатида ўйнайдиган махсус ролидан келиб чиқади. Бу усулнинг ўзи ўз навбатида меҳнат процессида турли меҳнат во- ситаларининг функция қилиш хусусиятларидан келиб чиқади.
Маълумки, айни бир истеъмол дийматнинг ўзи бир меҳнат про- цессидан маҳсулот сифатида ажралиб чиқиб, иккинчи меҳпат про- цессига ишлаб чиқариш воситаси бўлиб киради42. Ишлаб чидариш процессида маҳсулотнинг меҳнат воситаси бўлиб амал қилишигина уни асосий капиталга айлантиради. Аксинча, маҳсулотнинг ўзи иш- лаб чиқариш процессидан ажралиб чивдани биланоқ асло асосий капитал бўла олмайди. Масалан, машинасоз фабрикантнинг маҳсу- лоти, тегишлича — товари бўлган машииа унинг товар капитали жумласига киради. Машина уни сотиб олувчининг, яъни уни ишлаб чидаришда ишлатадиган капиталистнинг дўлига тушгандан кейин- гина асосий капиталга айланади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
165
билан бирга ўз цийматидан ҳам қай даражада маҳрум бўла борса ўз кийматини шу даражада маҳсулотга ўтказар экан, демак, у истеъ- мол қийматидан қанча секин маҳрум бўлиб борса, ишлаб чиқариш процессида У ^анча кўпроқ сақланиб турса, доимий капитал кий- матнинг шу меҳнат воситасида қайд қилиниб турадиган даври ҳам тунча узоқ бўлади.
Агар сўзнинг асл маъносидаги меҳнат воситаси бўлмаган 6ιfpoH- бир ишлаб чиқариш воситаси,— масалан, ёрдамчи материал, хом ашё ярим фабрикат ва ҳоказолар — агар ана шу ишлаб чиқариш воситаси қийматнинг кўчишига нисбатан ва шунипг учун ўз ций- матининг муомала усулига нисбатан ҳам меҳнат воситаси сингари ўрин тутадиган бўлса, у ҳам буюм ҳолидаги асосий капиталдан, унииг мавжуд бўлиш формасидан иборат бўлади. Тупровда кимёвий моддалар солиб уни яхшилаш каби юқорида айтиб ўтилгаи ҳол ҳам худди шундай мисолдирки, бунда шу моддаларнинг таъсири ишлаб чиқаришнинг кўп даврларига ёки кўп йплларга етиб беради. Бунда шу моддалар қийматининг бир цисми маҳсулот билан бир қаторда ўзининг мустақил формасида ёки асосий капитал формасида аввал- гидек умрини давом килдиради, ҳолбуки, қийматнинг иккинчи қис- ми маҳсулотга ўтиб кетади ва шунинг учун маҳсулот билаи бирга муомалада бўлади. Бу ҳолда маҳсулотга асосий капитал қийматиинг бир цисмигииа эмас, балки цийматнинг шу цисми мавжуд бўладиган истеъмол қиймат ҳам, субстанция ҳам киради.
Асосий хатони — асосий ва оборот капитал категорияларини доимий ва ўзгарувчи капитал категориялари билан аралаштириб юборишдаи иборат хатони — бир чеккада цолдириб турсак, эконо- мистларнинг тушунчаларни таърифлаптларида ҳапузга қадар давом этиб келаётган чалкашлик энг аввало цуйидагиларга асосланади.
Экономистлар меҳнат воситаларининг ўз натурал формасига кўра эга бўлган маълум хусусиятларини, масалан, айтайлик, уйнинг жис- маи қўзғалмаслигиии бевосита асосий капитал хусусиятларига ай- лантириб юборадилар. Лекин, аслида асосий капитал бўлган бошқа меҳнат воситаларининг ҳам бунга қарама-қарши хусусиятларга эга эканини мисол қилиб кўрсатиш, айтайлик, кеманинг жисман доим ҳаракат цилиб туришини мисол қилиб кўрсатиш осон-ку, ахир.


166
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
лаб кўрсатилган маънода «унумли капиталга» айланади. Шу билан бирга меҳнат воситалари билан меҳнат буюмининг меҳнат процесси- иинг табиатидан келиб чиқадиган фарқи янги формада — асосий капитал билан оборот капиталининг фарқи формасида намоён бў- лади. Меҳнат воситаси сифатида амал цилувчи буюм фақат шу вақтдан бошлаб асосий капиталга айланади. Агар бу буюм, ўзининг буюмлик хусусиятларига кўра, меҳнат воситалари функциясидан бошка функцияларда ҳам хизмат қила оладиган бўлса, ўз функция- ларининг фарқига қараб ё асосий капиталдир ёки асосий капитал эмас. И1и ҳайвони сифатидаги ҳайвон асосий капиталдир; сўйиш учун боқилаётган ҳайвон хом материал бўлиб, пировардида маҳ- сулот сифатида муомалага киради,— демак, бу асосий капитал эмас, балки оборот капиталидир.
Бирон ишлаб чиқариш воситасинипг бир-бири билан боғланган, узлуксиз давом циладиган, шунинг учун ҳам бир шллаб чиқариш даврини,— яъии маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур бўлган бутун ишлаб чиқариш ва^тини,— ўз ичига оладиган такрор меҳнат процесс- ларига узоқ вақт бириктириб қўйилиш каби оддий ҳолат — бу ҳолат, асосий капитал сингари, капиталистнинг бир қадар узоқ ёки қисца муддатга аванслашини талаб цилади, лекин унинг капиталининг шу қисмиии асосий кашггалга айлантирмайди. Масалан, уруғлик асло асосий капитал эмас, балки фақат хом материал бўлиб, тахмииан бу- тун йил давомида ишлаб чидариш процессига бириктириб цўйилади. Ҳар дандай капитал, унумли капитал сифатида амал цилиб турар экап, ишлаб чидариш процессига бириктирилгап бўлади, демак, унумли капиталнинг ҳамма элементлари ҳам, уларнинг натурал формаси, уларнинг функцияси ва улар цийматининг муомала усули қандай бўлмасин, яшлаб чидариш процессига бириктирилган бўлади. Бу бириктирилиш ҳолати ишлаб чиқариш процессининг турига ёки кўзда тутилган натижага қараб нисбатан узод вадт давом қиладими, йўқми,— асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқни вужудга келтирадигап нарса бу эмас20).
Меҳнатиинг умумий шароитларини ҳам ўз ичига оладиган меҳнат воситаларипииг бир дисми меҳнат воситаси сифатида ишлаб чиқа- риш процессига кирганда, ёки масалан, машиналар сингари, унумли функцияни бажариш учун тайёрланганда ё маълум жойга бирикти- рилади. Ёки меҳнат воситаларининг бир қисми энг аввал бошдан бошлаб тупроқни яхшилаш, фабрика бинолари, домна печлари, ка- наллар, темир йўллар ва шу кабилар тарзида цўзғалмас қилиб, маъ- лум жойга боғланган ҳолда ишлаб чицарилади. Бундай ҳолда ишлаб чиқариш процессида амал цилиши лозим бўлган меҳпат воситала- рининг шу ишлаб чиқариш процессига доимий қилиб бириктирили- 20) Асосий капитални ва оборот капиталини белгилаш цийинлигидан, жаноб Лоренц Штейн, масалани тушунарлирод қилиб баён қилиш учунгина шундай фард цилинади, деб ўйлайди.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
167
шини айни вақтда уларнинг жисмоний жиҳатдан цай суратда мав- жуд бўлиши ҳам тақозо цилади. Иккинчи томондан, бироп-бир меҳнат воситаси жисмоний жиҳатдан доимо бир жойдан иккинчи жойга кўчиб туриши, бир жойдаи иккинчи жойга ўтиб туриши ва шунга қарамасдан, масалан, локомотив, кема, иш ҳайвони ва шу кабилар сингари, доимо ишлаб чиқариш процессида бўлиши мум- кии. Биринчи ҳолда ҳаракатсизлик меҳнат воситаларига асосий ка- питал тусини бермайди, иккинчи ҳолда ҳаракат қилиш уларни бун- дай тусдан маҳрум цилмайди. Лекин, меҳнат воситалариипнг маълум бир жойга бириктирилганлиги, ерда илдиз отиб юборганлиги капи- талнинг бу ^исмига миллатларнинг ицтисодий ҳаётида алоҳида роль белгилаб берди. Меҳнат воситаларининг бу қисмини чет элларга юбориш мумкин эмас, жаҳон бозорида уларнинг товар сифатида муомала қилиши мумкин эмас. Бу асосий капиталга мулкчилик ном- лари ўзгариши мумкин, уни сотиб олиш ва сотиш мумкин, шунинг учун ҳам у идеал тарзда муомалага кириши мумкин. Бу мулкчилик номлари, ҳатто, масалан, акциялар формасида чет давлат бозорла- рида муомала қилиши мумкин. Лекин бундай асосий капиталпинг эгаси ўзгариши билан маълум мамлакат бойлигининг ҳаракатсиз, моддий жиҳатдан бириктирилган қисминипг шу бойликиинг ҳара- кат қиладиган қисмига нисбати ўзгармайди21).
Асосий капитал муомаласининг ўзига хос хусусиятидан унинг оборотининг ўзига хос хусусияти келиб чицади. Асосий капитал ўзининг натурал формасида ўз қийматидан йўқотадиган цисми ейи- лиши натижасида маҳсулот қийматишшг бир қисми тариқасида муо- малада бўлади. Муомала воситасида маҳсулот товардан пулга айланади; демак, меҳнат воситаси цийматииинг маҳсулот муомалага олиб кирадиган цисми ҳам пулга айланади, шу билаи бирга кийматнинг бу қисми пул тарзида муомала процессидан томчи-томчи бўлиб чиқиб туради, шу меҳнат воситаси ишлаб чиқариш процесси- да қиймат ҳомили бўлишдан цай даражада чиқа борса, шу даражада чиқиб туради. Демак, бу меҳнат воситасинипг циймати энди икки шаклда мавжуд бўлади. Унинг бир кисми ишлаб чиқариш процесси- га тегипгли бўлган шу меҳнат воситасининг истеъмол ёки натурал формаси билан боғланган ҳолда қолади, иккинчи цисми эса, пул та- риқасида ундан ажралиб чиқади. Меҳнат воситаси амал қилиб турган вацтда унинг қийматининг унинг натурал формасида мавжуд булган қисми доимо камайиб боради, ҳолбуки қийматипиг пул фор- масига кирган цисми, меҳнат воситаси ўз умрини тугатиб, унинг бутун қиймати шу меҳнат воситаси мурдасидап ажралиб пулга ай- лангунча, доимо ошиб боради. Унумли капиталнинг бу элемеити оооротининг ўзига хос хусусияти ана шунда намоён бўлади. Унинг Қииматининг пулга айланиши мана шу қиймат ҳомили бўлган товар- ) Бу ерда IV қўлёзма тексти тугайди. — Қуйида II қўлёзма тексти бошланади.


168
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
нинг пул суратидаги ғумбакка кириши билан биргаликда бўлади. Лекин унинг пул формасидан цайтадан яна истеъмол формасига айланиши товарнинг яна қайтиб шу товарни ишлаб чиқаришнинг бошқа элементларига айланишидан ажралиб кетади ва энди меҳнат воситасининг ўзини такрор ишлаб чиқариш даври билан, яъни меҳ- нат воситаси ўз ёшини яшаб бўлиб, уни худди шунга ўхшаш бошқа пусха билап алмаштириш лозим бўлган вақт билан белгиланади. Агар, айтайлик, 10 000 фунт стерлинг кийматга эга бўлган бирон машинанинг амал килиш даври, масалан, 10 йил бўлса, дастлаб шу машина учун аванс қилинган қийматнинг оборот вақти 10 йил бўлади. Шу вақт ўтгунча бу машинани яигилашга тўғри келмай- ди, бу қиймат ўзининг натурал формасида амал дила беради. Ҳолбуки, унинг қиймати шу машина тўхтовсиз ишлаб чиқариб турадиган товарлар қийматининг бир қисми тариқасида оз-оздан муомалага киради ва шундай цилиб, ниҳоят, 10 йил ўтиб, машина тамомила пулга айлангунча ва пулдан яна машинага айлангунча, яъни у ўз оборотини охирига етказгунча, секин-секин пулга айланиб боради. Шу такрор ишлаб чиқариш пайти келгунча машинанинг киймати секин-секин резерв пул фонди формасида тўпланиб бо- ради.
Унумли капиталнииг қолган элементлари цисман доимий капи- талнпнг хом ашё ва ёрдамчи материаллардан иборат бўлган эле- ментларидан, қисмаи иш кучи учун сарф цилинган ўзгарувчи ка- питалдан иборат бўлади.


VIII БОБ. —.АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
169
сингари, узилиб қолмайди, балки бу цисм формаларининг тўла доиравий оборотини тўхтовсиз ўтиб туради, шунинг учун ҳам унум- ли капиталнинг бу элементлари доимо in natura* янгиланиб туради.
Унумли капиталнинг иш кучига сарф қилинадиган ўзгарувчи таркибий цисмига келганда, иш кучи маълум бир муҳлатга сотиб олияади. Капиталист иш кучини сотиб олиб, ишлаб чицариш прсн цессига киритганида, иш кучи унинг капиталининг таркибий қис- мини, яъни унинг капиталининг ўзгарувчи таркибий кисмини таш- кил цилади. Ип1 кучи ҳар куни маълум вақт давомида ишлаб ту- ради ва шу вақт ичида у ўзининг бутун кунлик цийматинигина эмас, балки маълум ортиқча, қушимча қийматни ҳам маҳсулотга цўша- дики, буни биз бу ерда ҳозирча бир чеккага цўйиб турамиз. Иш кучи сотиб олиниб, масалан, бир ҳафта ишлагандан кейин, маълум муддат ўтгач, иш кучини сотиб олиш доимо янгиланиб туриши ке- рак. Иш кучи қийматининг у ишлаб турганида маҳсулотга доимо қўшиб борадиган ва маҳсулотнинг муомалага кириши натижасида пулга айланадиган эквиваленти доимо пулдан яна қайтиб иш кучига айлапиб туриши керак, ёки доимо ўз формаларининг тўла доиравий оборотиии бошдан кечириши керак, яъни узлуксиз ишлаб чиқариш- пипг доиравий обороти узилиб қолмаслиги учун доимо оборот қилиб туриши керак.
Демак, унумли капитал қийматининг иш кучи учун аванслапган қисми бутунлай маҳсулотга ўтади (бунда биз цўшимча цийматни ҳаммавақт бир чеккага қўйиб келяпсиз), муомала соҳасига тааллуқ- ли бўлган ҳар иккала метаморфозани маҳсулот билан биргаликда ботлидан кечиради ва мана шундай доим янгиланиб туриш туфайли ишлаб чиқариш процессига доимо киритилган бўлиб ^олади. Шу- нинг учун иш кучи бошқа жиҳатлардап, унинг қиймат ҳосил бўли- шидаги роли жиҳатидан, доимий капиталнинг асосий капитални ташкил цилмайдиган таркибий цисмларидан қандай фарқ цилма- син, иш кучи цийматининг бундай оборот усули шу таркибий қисм- лариикига ўхшаш бўлади, асосий капиталникига эса қарама-қарши бўлади. Улар оборотининг характери жиҳатидан бир-бирига ана шундай ўхшаш бўлганлигидан, унумли капиталнипг бу таркибий кпсмлари, чунончи унииг қийматининг иш кучига ва асосий капи- тал бўлмаган ишлаб чиқариш воситаларига сарф қилипадиган қисм- лари, оборот капитали сифатида ёки жорий капитал сифатида асо- сий капиталга қарама-қаршилуради.
Ьиз илгари кўриб ўтганимиздек43, иш кучини истеъмол қилган- лиги учун капиталистнинг ишчига тўлайдиган пули ҳақиқатда иш- чппинг зарур тирикчилик воситаларинипг ялпи эквивалепт формаси- Дир, холос. Бииобарин, ўзгарувчи капитал ҳам буюм тариқасида ти- рикчилик воситаларидан иборатдир. Лекин буида, оборот масаласи яараб чиқиластганда ran форма устида боради. Капиталист ишчи- пииг тирикчилик воситаларини эмас, балки унинг иш кучининг ўзи- * — натурал формада. Ред.
12-710


170
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ни сотиб олади. Капиталист капиталшпшг ўзгарувчи қисмини иш- чининг тирикчилик воситалари эмас, балки ишчинииг ишлаш вақ- тида ўзини кўрсатадиган иш кучи ҳосил қилади. Капиталист меҳнат процессида ишчининг тирикчилик воситаларини эмас, балки иш кучининг ўзини унумли суратда истеъмол цилади. Ўзининг иш кучи эвазига олган пулни ишчининг ўзи тирикчилик воситаларига айлан- тиради; бу тирикчилик воситаларини кейин яна цайтадан иш кучига айлантириш учун, ўз кунини ўтказиб туриш учун шундай қилади; масалан, капиталист ўзи пулга сотган товардаги дўшимча қиймат- пинг маълум бир кисмини ўзи учун лозим бўлган тирикчилик во- ситаларига дандай дилиб айлантирса, худди шундай қилади,— лекин шунга қарамай, капиталистнинг товарини сотиб олувчи унга тирик- чилик воситалари билан ҳақ тўлайди, деб асло айтиб бўлмайди. Борди-ю, агар иш ҳақининг бир қисми ишчига тирикчилик восита- лари ҳолида, яъни in natura тўланган таддирда ҳам, бу энди иккинчи битим бўлади. Ишчи ўз иш кучини маълум баҳога сотади ва бунда ишчи шу баҳонинг бир қисмини тирикчилик воситалари билан олиши ҳақида томонлар келишиб оладилар. Бу билан ҳақ тўлашнинг фацат формаси ўзгаради, лекин ишчининг ҳадиқатда ўз иш кучини сотиш факти ўзгармайди. Бу ишчи билан капиталист ўртасида эмас, балки товар сотиб олувчи ишчи билан товар сотувчи капиталист ўртасида- ги иккинчи битимдир; аксинча, биринчи битимда ишчи — товарни (ўз иш кучини) сотувчидир, капиталист эса шу товарпи сотиб олув- чидир. Капиталист ўз товарини, масалан, машинани темирсозлик заводига сотиб, унинг учун бошда товар, яъни темир олмоқчи бўл- ганида дапдай бўлса, худди шундайдир. Демак, асосий капиталга қарама-дарши ўларод, ишчининг тирикчилик воситаларининг ўзи ва унинг иш кучи эмас, балки унумли капитал қийматнинг бир қисми, яъни иш кучига сарф цилинадиган ва ўз оборотининг формаси ту- файли, доимий капиталнинг баъзи бир таркибий цисмларига ўхшай- диган ва шу капиталнинг баъзи бир бошқа таркибий 1\исмларига зид бўлган характерга эга бўладиган бир қисми оборот капиталига айла- нади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
171
ситалари ва иш кучи ҳар гал бозордан асосий капитал элементла- рига цараганда камроқ миқдорда олинади, лекин уларни тез-тез янгидан олиб туришга тўғри келади ва шунинг учун уларга сарф килинган капитал нисбатан қисқа муддатларда янгидан авансланиб туради. Бу доимий янгилаииб туриш маҳсулотнинг доимий сотилиб туриши йўли билан бўлади, бу маҳсулот уларнинг бутун қийматини муомалага олиб киради. Ниҳоят, улар ўз қиймати жиҳатдангина эмас, шу билан бирга ўзларининг иатурал формалари жиҳатидан ҳам узлуксиз равишда бутун метаморфозалар доиравий оборотипи боши- дан кечиради; улар товар ҳолатидан доимо яна қайтиб шу товарни ишлаб чиқариш элементларига айланиб туради.
Иш кучи маҳсулотга ўз қиймати билан бирга ҳақ тўланмаган меҳпат мужассами бўлган қўшимча цийматни ҳам доимо цўшиб ту- ради. Демак, тайёр маҳсулот доимо қушимча кийматни муомалага киритиб туради, қўшимча қиймат эса маҳсулот билан биргаликда, маҳсулот қийматииинг бошқа элементлари сингари, пулга айланади. Лекпн биз қўшимча қийматни ҳозирча бир чеккада қолдириб ту- рамиз, чунки ҳозир бизда ran ўз оборотини капитал циймат билан бпр вақтда амалга оширадиган цўшимча қиймат устида эмас, балки аввало капитал қиймат обороти устида боради.
Юқорида айтиб ўтилганлардан цуйидаги хулоса келиб чиқади:


172
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
капиталига айлана оладилар. Лекин капиталнинг бу икки формаси муомала соҳасида мавжуд бўлганлигидан, А. Смит замонидан бери сиёсий иқтисод буларни унумли капиталнинг оборот қисми билан бирдай қилиб кўрсатиш, уларни «оборот капитали» деган катсго- рияга цўшиб юбориш майлидан ўзини тўхтатолмай келдиким, биз буни нарироқда кўриб ўтамиз. Ҳациқатда эса пул капитал билан товар капитал унумли капиталга қарама-қарши ўлароқ муомала ка- питалидир, аммо лекин асосий капиталга қарама-царши ўлароқ обо- рот капитали эмасдир.
2) Капиталнинг асосий таркибий қисмининг обороти, демак, бу- нипг учун зарур бўлган оборот вақти ҳам, капиталнинг оборот цп- ладиган таркибий қисмларининг бир неча оборотидан иборат бўладп. Асосий капитал фақат бир оборот циладигап вақт мобайнида оборот капитали бир цанча оборот қилиб улгуради. Унумли капитал қий- матининг таркибий цисмларидан бири фақат шунинг учун муайян асосий капитал формасига кирадики, шу қийматни ўз ичига олган муайян ишлаб чиқариш воситаси маҳсулот тайёрланиб товар тари- цасида ишлаб чиқариш процессидан чицариб ташланадиган вақт мобайпида тамомила эскириб ишдан чиқмаган бўлади. Ишлаб чи- қариш воситаси қийматининг бир цисми сацланиб қолган эски ис- теъмол формаси билан аввалгидек боғлиқ бўлиб қолиши керак, аммо унинг бошқа қисмини эса тайёр маҳсулот муомалага олиб киради, шу билан бирга маҳсулотнинг муомаласи айни вақтда, ак- синча, капиталнинг оборот цисмининг бутун цийматининг муомаласи бўлади.


VIII BOB. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
173
ҳам қисм-қисм бўлиб ва секин-секин ўтади. Яъни асосий капитал қийматнинг айрим бир қисми товар қийматнинг бир қисми тариқа- сида доимо муомала қилиб туради ва пулга айланиб туради, лекин пулдан яна қайтиб ўзининг дастлабки натурал формасига айлан- майди. Пулнинг яна цайтиб муайян ишлаб чидариш воситасининг натурал формасига айланиши фацат унинг амал қилиш даврининг охирида, яъни шу ишлаб чиқариш воситаси тамомила ишлатилиб бўлганда юз беради.
4) 	Ишлаб чиқариш процессининг узлуксиз давом дилиб туриши учун бу процессда асосий капитал элементлари цандай доимий цилиб бириктирилса, оборот капитали элементлари ҳам шундай доимий цилиб бириктирилиши лозим. Лекин, шундай бириктирилгап оборот капитали элементлари доимо in natura янгиланиб туради (ишлаб чиқариш воситалари худди шупдай янги нусхалар билан алмаштириб турилади, иш кучи доимо янгидаи сотиб олиш йўли билан алмаштириб турилади); аксинча, асосий капитал элементла- рига келганда, улар мавжуд бўлиб турган бутун вадт ичида улар яигиланиб турмайди ва уларни сотиб олиш актини такрорлашга тўғ- ри келмайди. Ишлаб чиқариш процессида ҳаммавақт хом ашё ва ёр- дамчи материаллар бўлади, лекин эскилари тайёр маҳсулот ҳосил қилиш учун бутунлай ишлатилиб бўлган сайин, улар ҳаммавадт худди шундай янги нусхалар билан алмаштириб турилади. Худдп шунингдек, ишлаб чидариш процессида ҳаммавацт иш кучи ҳам бў- лади, лекин уни сотиб олиш актининг доимо такрорланиб туриши натижасидагина шундай бўлади, бунда кўпинча шахслар ҳам ал- маштирилиб турилади. Аксинча, оборот капиталининг такрорланиб турадиган оборотлари вақтида ўша такрорлапиб турадиган ишлаб чиқариш процессларида худди ўша бино, ўша машина ва ҳоказолар амал қилиб тура беради.
II. 	АСОСИЙ КАПИТАЛНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ, ҚОПЛАНИШИ, РЕМОНТ ҚИЛИНИШИ ВА ЖАМҒАРИЛИШИ
Айни бир корхонадаги асосий капиталнинг айрим элементлари- нинг умри ҳар хил бўлади, демак уларнинг оборот вақти ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, темир йўлда рельс, шпал, ер ишпоотлари, станция бинолари, кўприклар, тоннеллар, локомотивлар ва вагонлар- нинг амал қилиш муддати, демак, уларни такрор ишлаб чи^ариш вақти ҳам ҳар хил бўлади, бинобарин, улар учун авансланган капи- тал қисмларининг обороти ҳам ҳар хил бўлади. Жуда узоқ йиллар Давомида бинолар, платформалар, сув миноралари, осма кўприклар, чУ^Урликлар ва кўтармалар,— қисқаси, инглиз темир йўл хўжали- гида «works of art»* деб аталадиган нарсаларнинг ҳаммаси янги- лашни талаб қилмайди. Энг кўп ейиладиган предметлар рельслар ва «қатнов состави» («rolling stoqk») дир.
«сунъий иншоотлар». Ред.


174
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ҳозирги замон темир йўлларини куришда, дастлаб, темир йўл пишиқлиги жиҳатидан абадийдир ва рельсларнинг ейилиши шу ца- дар камки, arap ran ишнинг молия ва амалий томони тўғрисида борса, уни ҳисобга олмаса ҳам бўлади, деган ва энг машҳур прак- тик инженерлар ҳам цўшилган фикр ҳукмронлик қилган эди; яхши рельсларнинг умри 100—150 йилга етади, деб тахмин цилинар эди. Лекин, орадан кўп ўтмасдан рельслариинг умри ўрта ҳисоб билан 20 йилдан ошмаслиги маълум бўлди, чунки у, ўз-ўзидан маълумки, локомотивлар юришининг тезлигига, поездларнинг оғирлиги ва.сони- га, рельсларнинг қалинлигига ва кўпгина бошқа қўшимча сабабларга боғлиқдир. Айрим станцияларда, қатнов кўп бўладиган марказларда рельслар ҳатто бир йилда ишдан чиқиб қолади. 1867 йилга келиб пўлат рельслар ишлатадиган бўлдилар, бундай рельслар чўян рельс- лардан тахминан икки ҳисса циммат турган, лекин, уларнинг умри ҳам икки баравардан ҳам кўпроқ бўлган. Ёғоч шпаллар умрининг узунлиги 12—15 йил бўлган. Қатнов составига келганда, пассажир вагонлар юк вагонларга қараганда анча секин эскиради. 1867 йилда локомотивлар умрининг узунлиги 10—12 йил деб ҳисобланган.
Эскиришга, биринчидан, фойдаланишиинг ўзи сабаб бўлади. Умуман олганда, рельслар поездлар соиига пропорционал бўлган тезлик билан эскириб туради («R. С.», № 17645)22∖ Поездлар тез- лиги ошганда эскириш тезлик квадратидан кўпроқ пропорцияда ошгап, яъни поездларнинг тезлиги икки баравар ошганда эскириш тўрт мартадан ҳам кўпроқ ошган («R. С.» № 17046).
Сўнгра, эскиришга табиат кучларининг таъсири сабаб бўлади. Масалап, шпаллар ўзи эскиришдан ташқари, чириш иатижасида ҳам хароб бўлади.
«Йўлни яхши сацлаш учун бўладиган чицимларнинг ҳажми поездларнинг ҳаракати орқасида уларнинг эскиришидан кўра атмосфера таъсир цилиб тура- диган ёғоч, темир, ғишт ва оҳакнинг сифатига кўпроқ боғлицдир. Бир ой қат- тиц ёғингарчилик йўлга ундан бир йил фойдалапгандан кўра кўпроқ зарар келтиради» (R. Р. Williams. «On the Maintenance of Permanent Way». 1867 йил кузда «Institution of Civil Engineers» да қилинган доклад44).
Ниҳоят, йирик саноатда ҳамма ерда бўлгани сингари, бунда ҳам маънавий жиҳатдан эскиришнинг ўз роли бор: илгари 40 000 фунт стерлинг турган вагон ва локомотивларни 10 йил ўтгандан кейин одатда 30 000 фунт стерлингга сотиб олиш мумкин бўлади. Шун- дай цилиб, бу ускунанииг циммати уиинг бозор баҳосинипг 25% и миқдорида тушган, ваҳоланки, унииг истеъмол қийматида ҳеч қан- дай пасайиш содир бўлмаган (Lardner. «Railway Economy», [р. 120]).
«Трубадан цилинган кўприклар ҳозирги формасида янгиланмайди». (Чунки ҳозирги вацтда бундай кўприкларнинг яхшироқ формалари бор.)
“) R. С. белгиси дўйилган цитаталар «Royal Commission on Railways. Minutes of Evidence taken before the Commissioners, presented to both Houses of Parliament» дан олин- ган, London, 1867.—-Савол ва жавобларга номер дўйилган, уларнинг номерлари бу ерда нўрсатилган.


VIII БОБ.АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
175
«Бундай кўприкларни одатдагича ремонт қилишдан, уларнинг айрим цисм- ларини олиб ташлаб, ўрнига янги цисмлар қўйишдан фойда йўд» (W. В. Adams. «Roads and Rails». London, 1862, [p. 136].
Саноат таравдиёти туфайли меҳнат воситалари одатда доим ўз- гариб туради. Шунинг учун улар ўзининг дастлабки формасида эмас, балки ўзгарган формада янгиланади. Бир томондан, асосий капитал массасининг маълум натурал формада корхонага солиниши ва унда маълум ўртача умр кўриши лозимлиги, ана шу ҳолат янги машиналар ва ҳоказоларнинг фақат секин-секин ишга туширили- шига сабаб бўлади, шунинг учун ҳам такомиллаштирилган меҳнат воситаларининг тезлик билан ва ҳамма ерда жорий цилинишига тў- сиқлик қилади. Иккинчи томондан, конкуренция кураши, айниқса техникадаги ҳал цилувчи ўзгаришлар вақгида бўладиган кураш, эски меҳнат воситаларини уларнинг табиий ажали етмасдан илга- риёц янги меҳнат воситалари билан алмаштиришга мажбур қилади. Корхоналарнинг ускуналарини кенг ижтимоий кўламда ана шу тах- литда бемаҳал янгилашга мажбур қиладиган сабаблар асосан ҳало- катлардир, кризислардир.
Эскирма (маънавий эскиришни бир чеккага цўйиб турадиган бўлсак) қийматнинг шундай бир цисмидирки, бу қисмни асосий капитал ўзининг ишлатилиши натижасида аста-секин маҳсулотга ўтказа боради,— у ўзининг истеъмол қийматини ўртача қай дара- жада йўқота борса шу даражада ўтказа боради.
Бу эскириш қисман шундайки, асосий капитал умрининг маълум ўртача муддати бор; асосий капитал шу муддатга бутунлай аванс- ланади; бу муддат ўтиши билан у тамомила алмаштирилиши лозим. Жонли меҳнат воситаларининг, масалан, отларнинг янгиланиш вац- тини табиатнинг ўзи олдиндан белгилаб цўйган. Улар меҳнат воси- таси сифатида кечирадиган умрнинг ўртача муддатини табиат қо- нунлари белгилаб қўйган. Бу муддат тамом бўлгандан кейин, батамом ишлатилиб бўлган нусхаларни янги нусхалар билан алмаштиришга тўгри келади. Отни цисмап-қисман янгилаш мумкин эмас, уни фақат яиги от билан алмаштириш мумкин.
Асосий капиталнинг бошқа элементларини вақги-вақти билан ёки қисман янгилаб туриш мумкин. Бунда корхонани қисман ёки вақти- вақти билан янгилаб туриш билан уни секин-секин кенгайтиришни бир-биридан фарқ цилиш лозим бўлади.


176
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
харажат қилинади. Лекин, бу асосий капиталнинг маълум бир қис- ми, яъни қиймати маҳсулот қийматига кирган ва у билан бирга- ликда пулга айланган қисми ҳар йили in natura қопланиб туради, ҳолбуки бошда цисми ўзининг дастлабки натурал формасида давом қила беради. Асосий капиталнинг ана шу бирданига сарф қилиниши ва фақат қисман-қисман натурал формада такрор ишлаб чиқарилиши уни оборот капиталидан ажратиб туради.
Асосий капиталнинг бошқа элементлари ҳар хил муддатларда эскирадиган, шунинг учун ҳам бир вақтнинг ўзида цопланиши ло- зим бўлмаган ҳар хил цисмлардан иборат бўлади. Машиналар худди шундай. Ҳозир биз асосий капиталнинг турли таркибий қисмлари умрининг муддати ҳар хил бўлиши тўғрисида айтиб ўтган гаплар шу асосий капиталнипг элементи сифатида мавжуд бўладиган айни бир машинанинг турли таркибий қисмлари умрининг муддатига ҳам баб-баравар тааллуцлидир.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
177
кинчи томондан, мавжуд машиналарнинг деталларини такомиллаш- тириш имкониятига келганда, бу нарса, албатта, такомиллаштириш- ларнипг характерига ва машинанинг ўзининг конструкциясига боғ- лиқ бўлади. Лекин, масалан, темир йўл иишоотларида энг аввалдан бошлаб бу жиҳатларни қай даража кенг кўламда назарда тутишга тўғри келишини Адамс кўрсатиб ўтади:
«Бутун конструкция болари уясидаги каби принципга мувофиқ бўлиши: бепиҳоя кенгайиш қобилиятига мувофид бўлиши лозим. Ҳаддан ташқари катта ва айниқса симметрик қилиб солинган иншоотлар, уларни кенгайти- риш лозим бўлиб, бузишга тўғри келганда, бошга бало бўлади» (ўша жойда, 123-бет).
Бу нарса кўпинча тасарруфдаги мавжуд жойга боғлиқ бўлади. Бир хил биноларнинг устига янги даватлар қуриш мумкин, бошқа бпр хил биноларии ёнига қараб кеигайтириш зарур бўлади, демак, кўпроқ ер талаб қилинади. Капиталистик ишлаб чиқаришда, бир то- мондан, жуда кўп маблағ исроф қилинади, иккинчи томондан эса, корхона секин-секин кенгайтирилганда мадсадга номувофиқ тарзда ёнга дараб (кисман иш кучи зарарига) кенгайтириш ҳодисалари кўп бўлади; бунинг сабаби шуки, бунда ҳеч бир нарса ижтимоий плаига мувофиқ қилинмасдан, ҳамма нарса айрим капиталистнинг ҳисоблашуви лозим бўлган жуда кўп ва турлича ҳолатларга, маб- лағларга ва ҳоказоларга боғлиц бўлади. Буларнинг ҳаммаси ишлаб чикарувчи кучларнинг жуда ҳам кўп исроф қилинишига сабаб бў- лади.
Резерв пул фондидан (яъни асосий капиталнинг яна цайтиб пул- га айланган қисмидан ҳосил бўлган фонддап) цисм-цисм цилиб яиа цайта капитал солиш деҳқончиликда ҳаммадан осонроқ бўлади. Бу ерда ишлаб чиқариш соҳаси жой жиҳатдан чеклангаи бўлганидан капитални тобора кўпроқ ишга солиш қобилияти ҳаммадап кўра кўпроқ бўлади. Табиий такрор ишлаб чиқариш юз берадиган ҳол- лаРДа, масалан, чорвачиликда ҳам худди шундай бўлади.
Асосий капитални сақлаш махсус чидимларни талаб қилади. Асосий капиталнипг садланишипи қисман меҳпат процессининг ўзи таъшшлайди, агар асосий капитал меҳпат процессида амал қилмаса бузилади (қаралсин: «Капитал», I китоб, VI боб, 196-бет ва аШ боб, 423-бет45: машиналарнипг ишлатилмасдан ётиши натижа- сида эскириши). Шунинг учуп Англия қонуии, агар ижарага олпн- ган ер участкалари мамлакатда расм бўлган усул билан ишланмаса, °У тўғридан-тўғри зиён етказишлар («waste»), деб ҳисоблайди (бар- ристер У. А. Холдсуорт. «The Law of Landlodr and Tenant». London, ¾ p. 96).
Меҳнат процессида истеъмол қилишдан келиб чиқадиган бундай садланиш жонли меҳнат хусусиятинипг текин инъомидир. Меҳнат- m∏hγ бундай сақлаш кучи икки хил бўлади. Бир томондан, меҳнат сак*На^ матеРиаллаРи ^ийматини маҳсулотга кўчириб, шу қийматни


178
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
матиии маҳсулотга кўчирмаса-да, ҳарҳолда уларнинг истеъмол қий- матини сақлаб ва уларни ишлаб чиқариш процессида амал қилишга мажбур этиб, уларнинг қийматини ҳам сақлаб қолади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
179
масалап, локомотивларни йўл-йўлакай тозалаш мумкин эмас,— ана шундай ҳолларда са^лаш меҳиати кундалик харажатлар жумласига киради, яъни оборот капиталининг элементи бўлади. Локомотив энг кўпи уч кун ишлагандан кейин, уни депога жўнатиб, бу ерда унл тозалаш зарур бўлади; локомотив қозонини ювганда уни бузиб қўй- маслик учун, ювишдан олдин совитиш зарур бўлади («R. С», № 17823).
Ремонтнинг ўзи ёки тузатиш ишлари дастлаб авансланган капи- талда бўлмайдиган ва, демак, асосий капитал қийматни аста-секип қоплайдиган манбадан ғ;опланиши ва тўланиши мумкин бўлмаган — ҳарҳолда ҳаммавақт ҳам мумкин бўла бермайдиган — капитал ва меҳнат сарф цилишни талаб қилади. Масалан, асосий капиталнииг қиймати = 10 000 фунт стерлинг бўлиб, унинг умрининг умумпй муддати = 10 йил бўлса, у вақтда 10 йил ўтганидан кейин тамомила пулга айланган бу 10 000 фунт стерлинг дастлаб солинган капитал- пииг цийматииигина цоплайди, лекин шу вақт ичида ремонт учуи янгидан қўшилган капитални ёки меҳнатни цопламайди. Бу — қий- матнинг кўшимча таркибий кисмидир, бу цисм ҳам бирданига аванс- лапмасдан, балки эҳтиёжга қараб авансланади, шунинг учун уни аванслаш муддатлари ҳам аслида тасодифий муддатлардир. Ҳар қапдай асосий капитал меҳнат воситаларига ва иш кучига кейинча- лик, плча-пича, қўшимча тарзда капитал сарф цилишни талаб ци- лади.
Машиналарнинг айрим цисмлари ва шу кабиларнииг бузилиб цо- лпши ўз хусусиятига кўра тасодифийдир, шунинг учуи уларни ре- монт килиш зарурлиги ҳам тасодифийдир. Лекин, мана шу кўпдан- кўп ремонт ишларидан бир қадар доимий характерга эга бўлган ва асосий капитал умрининг турли даврларига тўғри келадиган икки хили ажралиб туради: булар болаларнинг касалликлари ва айниқса ўрта ёшдан ўтгандан кейин кўп юз берадиган ёш касалликларидир. Масалан, ишлаб чиқариш процессига киритилгаи машинанинг коис- трукцияси нацадар мукаммал бўлмасин, бу машина ишлатилганда, амалда унинг камчиликлари маълум бўладики, бу камчиликларни тузатиш учун цўшимча меҳнат сарф цилинади. Иккинчи томондан, бу машина ўзининг ўрта ёшидан цанча кўп ўтса, демак, нормал эскириб боришнинг таъсири қанча кўп сезилса ва шу машина ишланган ма- териал ^анча кўп эскирса ва футурдан кетса, машинанинг ўртача умрининг охиригача яшаб туришини таъминлаш учун зарур ремонт ишларииинг хиллари ҳам шунчалик кўп ва шунчалик катта бўлади; хУДДи шунингдек кексайиб қолган кишининг бевақт ўлиб кетмас- лиги учуи тиббий ёрдам ишлари цилишга тўғри келадиган харажат- лар кучга тўлган ёш одамга қилинадиган харажатлардаи ортиқдир. Демак, ремонт ишлари қанчалик тасодифий бўлмасин, улар асосий капитал умрининг турли даврлари ўртасида нотекис тақсимланади.
Ьундан, шунингдек машиналар талаб қиладиган ремонт ишлари- нинг умуман тасодифий характерда бўлишидан куйидаги хулоса ке- лио чиқади:


180
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Бир томондан, ремонт ишларига ҳақиқатда сарфланадиган иш кучи ва меҳнат воситалари шундай ремонтни зарур қилиб қўядиган ҳолатларнинг ўзи сингари тасодифийдир; зарур ремонт ишларининг ҳажми асосий капитал умрининг турли даврлари ўртасида нотекис тацсим цилинади. Иккинчи томондан, асосий капиталнинг ўртача умрини белгилаганда асосий капитал доимо — қисман тозалаш йўли бплан (биноларни озода тутиш ҳам шу ишлар қаторига киради), цисман ҳар гал талаб қилинганда бажариладиган ремонт ишлари йўли билан ишлаб турган ҳолатда садлаб турилади, деб фараз ди- линади. Асоспй капиталнинг эскириши натижасида қийматнинг кўчирилиши унинг ўртача умр кўришига мўлжаллаб ҳисобланади, лекин бу ўртача умр, ўз навбатида, ҳаммавадт уни тузук ҳолда сақ- лаб туриш учун зарур қўшимча капитал авансланиб туришини мўл- жаллаб белгиланган бўлади.
Иккинчи томондан, дўшимча капитал ва меҳпат сарф дилиниши туфайли асосий капиталга қўшиладиган бу дийматпипг шу капитал ва меҳнат сарфи билан бир вадтда товарлар қийматига кириши мумкин эмаслиги ҳам шупдай равшан бир нарсадир. Масалан, агар ип йигирувчи фабрикаптнинг чархи шу ҳафта синиб қолса, ёки тасмаси узилиб кетса, шу ҳафта ичида йигирган ипипи ўтган ҳафта- дагидан димматродқа сота олмайди. Айрим бир фабрикада юз бер- ган шу ҳодиса туфайли ип йигириш учун қилинадигаи умумий харажатлар ҳеч бир ўзгаргапи йўқ. Умумаи қийматпи белгилашда дандай бўлса, бунда ҳам ўртача миқдор ҳал қилувчп аҳамиятга эга бўлади. Тажриба шундай ҳодисаларнинг ўртача сонини ва ишлаб чиқаришнинг маълум бир тармоғига солингаи асосий капиталиинг ўртача умри давомида қилиниши зарур бўлган харажатлар ва ре- мопт ишларининг ўртача миддорини кўрсатиб бериб туради. Бу ўрта- ча чиқим асосий капиталиинг ўртача умрига тақсимланади ва унинг тегишли қисмлари маҳсулот қийматига қўшилади, демак, маҳсулотни сотиш йўли билан допланади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
181
на асосий капитал жумласига киритиб бўлади, лекин ҳарҳолда уни оборот капитали жумласига цўшиш тўғрироқ бўлади, чунки бу ка- пдтал кундалик харажатлар категориясига киради.
Бухгалтерия дафтарларида ҳисоб-китоб юритиш усули, албатта, шу ҳисоб-китоби олиб борилаётган ишларнинг ҳақиқий нисбатини ҳеч бир ўзгартмайди. Лекин шуни қайд қилиб ўтиш мумкинки, кўп пшлаб чиқариш тармоқларида асосий капиталнипг ремонти ва эски- рпши билан боғлиқ бўлган харажатлар юзасидан одатда қуйидагича умумий ҳмсоб олиб борилади, буни кўрсатиб ўтиш муҳимдир. Аванс- ланган капитал 10 000 фунт стерлинг ва унинг умри 15 йил бўлсин; шундай бўлганда ҳар йилги эскирма 6662/з фунт стерлингга баравар бўлади. Лекин бунинг ўрнига эскириб бориш муддатини фақат 10 йил деб ҳисоб қиладилар, яъни ишлаб чиқариладиган товарлар баҳосига ҳар йили асосий капиталнинг эскириб борадиган қисми учун 6662∕3 фунт стерлинг ўрнига 1 000 фунт стерлинг 'цўшадилар; яъни ремонт ишлари ва ҳоказо ишлар учун 3331∕δ фунт стерлинг резерв бўлиб туради (10 ва 15 рақамлари фақат мисол учун олин- дп). Демак, ўрта ҳисоб билан ремонтга асосий капиталнинг 15 йил умр кўришига имкон берадиган сумма сарф қилинади. Бундай ҳи- соб усули, албатта, асосий капитал билан ремонт учун сарф қилина- диган цўшимча капиталнинг турли-турли категориялардан иборат- лигига халақит бермайди. Мана шу усулда ҳисоблаш асосида, масалан, пароходларни сақлаш ва алмаштириш учун қилинадиган харажатларнинг минимал смета нормаси бир йилда 15% деб, демак, такрор ишлаб чицариш вақти = 62/з йил деб фараз қилипгаи. 60-йил- ларда Англия ҳукумати «Peninsular and Oriental С°» компанпяси- шшг шу хил пшларга қилган чидимларини йилига 16% ҳисобида коплади, бу эса такрор ишлаб чиқариш вақтининг 61∕3 йил бўли- шшш билдиради. Темир йўлларда локомотивнинг ўртача умри Юйил ҳлсобланади, лекип ремонт чиқимларини ҳисобга олиб туриб, ҳар йилгп эскирпш i21∕20∕0 белгиланади, бу нарса локомотивнинг умрини 3 йилга келтириб қўяди. Пассажир ва товар вагонларининг ҳар йилги эскирпши 9% деб ҳисоблапади, демак уларнинг умри ll1∕9 йил деб белгплапади.


182
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ҳам, агар шартномада очиқдан-очиқ бунинг акси кўрсатилмаган бўл- са, уй эгасининг бўйнига тушади. Масалан, инглиз ҳуқуқига му- вофиқ:
«Ижарага олувчи иморатларни ҳар йили фацат шамол Da ёмғир ўтказмай- диган ҳолатда саклашга мажбур, чувки буни капитал ремонтсиз ҳам қилса бўлади; умуман айтганда у фацат жорий ремонт деб аташ му мкин бўлган ремонтяигина цилишга мажбур. Лекин ҳатто бу жиҳатдан ҳам ижарага олувчи бинони ^абул цилган вақтда унинг хизмат муддатини ва унинг тегишли цисм- ларининг умумий аҳволини назарда тутишига тўғри келади; чунки ижарага олувчи эски ва тўзиб кетган материални янги материал билан алмаштиришга (ҳам, вақт ўтиши билан ва узлуксиз истифода қилинганлиги натижасида бино қийматининг муқаррар эскириб борадиган қисмиии цоплашга ҳам мажбур эмас» Holdsworth. «Law of Landlord and Tenant», p. 90, 91).
Табиатда бўладиган фавқулодда ҳодисалар: ёпғии, тошқин ва шу кабплар туфайли юз бериши мумкин бўлган вайроналиклардан страхование цилиш эскирмани цоплашдан ҳам, сацлаш ва ремонт ишларидан ҳам тамомила фарқ қилади. Страховапие чицимлари қў- шнмча қиймат ҳисобидан қопланиши ва шу цўшимча қийматдан қплинган чегирмадан иборат бўлиши керак. Еки, масалага бутун жамият нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, шундай қилиш за- рурки, ҳаммавақт қўшимча ишлаб чиқариш бўлиб турсин, яъни мавжуд бойликни оддий суратда қоплаш ва такрор ишлаб чиқариш учуи талаб қилинадиган кўламдан кенгроқ кўламдаги ишлаб чиқа- риш бўлиб турсин; агар аҳолининг кўпайишипи бир чеккада цолди- риб турадиган бўлсак, бу қўшимча ишлаб чиқариш тасодифлар ва табиат кучлари сабаб бўладиган фавцулодда вайроналиклар о^иба- тш-ш бартараф қилиш учун керакли ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлиш учун зарурдир.
Амалда коплаш учун зарур бўлган капиталнинг жуда озгина ^ис- ми резерв пул фондига ўтади. Бу капиталнинг эпг муҳим қисмп ишлаб чиқариш ҳажмларининг ўзини кенгайтиришга кетади, бу кеигайтириш қисман ҳақиқатан кенгайтириш бўлади, цисман эса,— асосий капитал ишлаб чиқариладиган ишлаб чиқариш тармоқлари- да — ишлаб чиқаршп ҳажминииг нормал ўсиши учун зарур шарт бўлади. Масалан, машинасозлик заводлари ўз харидорларига қа- рашли фабрикаларнинг йил сайин кенгайиб боришини ва бу фабри- каларнинг бир қисми доимо тамомила ёки кисман такрор ишлаб чицаришни талаб ^илишини мўлжаллаб цурилади.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
183
ва ремонт харажатларига қараб товарлар баҳосига цўйиладиган устама бир хил бўлади: бу устама ўртача миқдорга қараб белгила- нади. Шундай цилиб, баҳо устига қўйиладиган бу устама туфайли бир капиталист ҳақиқатда цилган қўшимча харажатидан кўпроқ олади, иккинчиси — камроқ олади. Бу ҳол,— иш кучи бир хил экс- плуатация қилинишига царамасдан, бир хил ишлаб чиқариш тармо- ғидаги турли капиталистларнинг оладиган фойдасини ҳар хил қила- диган бошқа ҳамма ҳоллар сингари,— цўпгимча қиймат ҳақиқатда қаердап келиб чиқишипи тушунишни цийинлаштиради.
Ремонтиипг ўзи билан қоплаш ўртасидаги, сақлаш учун қилина- диган харажатлар билан янгилаш учун қилинадиган харажатлар ўртасидаги чегара бир цадар шартли чегарадир. Масалаи, темир йўл траиспортида давом қилиб келаётган битмас-туганмас тортишув- лар — маълум харажатлар ремонт ёки цоплаш харажатларими, бу харажатларни кундалик чиқимлар ҳисобидан цоплаш керакми ёки акционерлар жамиятининг асосий капитали ҳисобидан цоплаш ке- ракми — деган битмас-туганмас тортишувлар мана шундан келиб чнққандир. Ремонт харажатларини даромад ҳисобига киритиш ўрни- га капитал ҳисобига киритиш — темир йўл жамиятлари бошқарма- лари ўз дивидендларини сунъий йўл билан ошириб юбориш учун ишлатадиган маълум бир воситадир. Лекин бу соҳада ҳам тажриба таяиса бўладиган жуда муҳим асослар берди. Масалан, темир йўл умрпнинг дастлабки даврида қилинадиган қўшимча ишлар
«асло ремонт эмас ва уларга йўл ^урилиши ишларининг таркибий цис- ми деб қарамоц керак, демак, бу ишлар капитал ҳисобидан қилиниши ло- зим, чуики бу қўшимча ишлар эскириб боришдан ва нормал йўлдан нормал фойдаланишдан келиб чиқмайди, балки уларнинг пайдо бўлишига сабаб йўл зқурилиши ишларида муқаррар бўладиган дастлабки нуқсондир» (Ларднер, ўша жойда, 40-бет).
«Аксинча, бирдан-бир тўғри метод бу даромадга эришиш учун ҳисоблашиш зарур бўлган цадрсизланишни йиллик даромад ҳисобига киритишдир, бунда хакицатда тегишли сумма харажат цилинганми ёки қилинмаганми, фарцсиз- дир» (капитан Фицморис. «Caledonian Raiway» жамиятида аҳволни текшириш комптетидаги баёяотдан, «Money Market Review»fla кўчириб босилган, 25.1.1868).
Деҳқончилпкда асосий капитални қоплаш ва сақлашни бир-би- ридап ажратиш ҳеч бўлмаганда шунипг учун амалда мумкин эмас ва маъқул эмаски, унда ҳали буғ машипалари ишлатилаётгани йўқ.
«Инвеитарь комплекти (деҳцоячиликка олд ва бошқа ҳар хил меҳнат цу- ролларп ва хўжалик асбоб-ускуналари) тўла бўлса-ю, лекин ҳаддан ташцари ^атта бўлмаса, асбоб-ускуналарнинг ҳар йилги эскириб бориши ва уларни ^аклаш учуц 65’^ладиган харажатлар вужудга келган шароитларкинг фарқига ?аРаб, Дастлабки капиталнинг 15—25% ини ташкил цилади» (Kirchhof. «Hand- c∏ dor landwirtschaftlichen Betriebslehre». Dresden, 1852, S. 137).
Arap темир йўлнинг ҳаракатдаги состави иазарда тутиладиган улеа, у ҳолда ремонт билап қоплашни бир-биридан ажратиш асло мУмкиц эмас.
«Биз x*aPaκaτ^ari1 составни мавжуд миқдорида сақлаб турамиз. Бизда локо- влар сони цанча бўлса шу сонни сақлаб турамиз. Агар вақт ўтиши билаи


184
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
локомотив ишдан чиқиб, янги локомотив қуриш фойдалироқ бўлиб қолса, биз даромад ҳисобидав янги локомотив ясаймиз, албатта, бунда биз эски машина- дан қолган материаллар қийматини даромадга киритамиз... Қолганда ҳам, хийли кўп нарса ^олади... Ғилдираклар, ўклар, крзон ва ҳоказолар, хуллас эски локомотивдан анча-мунча нарса қолади» (Д. Гуч, Great Western Railway Go> жамияти бошқармасививг раиси, <R. G.», № 17327, 17329).
— «Ремонт қилиш демак — янгилаш демакдир; мен «қоплаш» дегая сўзни тан олмайман;... тсмир йўл жампяти вагон ёки локомотив сотиб олган экан, уларни шуидай ремонт цилиши керакки, улар умрбод хизмат қила оладиган бўлсин» (17784). «Локомотивлар учун килинадиган харажатни биз инглизлар- нинг xlap бир миль йўлига 81∕2 пенсдап ҳисоблаймиз. Биз мана шу 81∕2 пенсга локомотивларни доим сак.лаб турамиз. Биз ўз машиналаримизни янгилаб ту- рамиз. Агар яяги машина сотиб олмоқчи бўлсангиз, керагидан кўпроц пул сарф циласиз... Эски машинада ҳаммавақт бир неча ғилдирак, ўқ ёки бирон бир бошқа яроқли цисм топилади, бинобарин, бу нарсалар тамомила янги машина сингари яхши машинави арзонроеда цуриб олишга имкоп беради» (17790). «Ҳозир мен ҳар ҳафтада янги локомотив ишлаб чиқараяпман, яъни янги ло- комотив сингари яхши локомотив ишлаб чицараяпман, чуики бу локомотив- нинг 1^озони, цилиндри ва рамаси янгидир» (Арчибальд Gτappoκ, «Great Northern Railway» жамияти тортиш кучлари хизматининг бошлиғи, «R. G.» да № 17823, 1867).
Вагонлар ҳам худди шундай:
«Вақт ўтиши билан локомотив ва вагонлар запаси доимо янгиланиб ту- ради: гоҳ янги ғилдираклар ўтқазилади, гоҳ янги рама ясалади. Шу тариқа локомотив ва вагонларнинг энг кўп ейилган ҳаракатлантирувчи цисмлари секин-аста янгиланиб боради; шундай цилиб, локомотив ва вагонлар шундай ремонт дилиниши мумкинки, бориб-бориб уларнинг кўпчилигида эски мате- риалдан нишона ҳам қолмайди... Борди-ю эски локомотив ва вагонлар ре- монт учун мутлақо яроцсиз бўлиб цолган тацдирда ҳам, уларнинг айрим қисмларидан бошқаларипи ремонт қилиш учун фойдаланилади ва, шундай цилиб, улар йўл учун ҳеч вақт бутунлай нобуд бўлмайди. Шунинг учун ҳа- ракат составига солинган капитал доим такрор ишлаб чиқарилшп ҳолатида бўлади; темир йўл иолотноси қуришда маълум вақтда бирданига бажарили- ши лозим бўлган ишлар,— яъни бутун йўл янгиланаётган вацтда бажарила- диган ишлар,— ҳаракатдаги состав учун секин-секин, йилдан-йилга бажари- либ боради. Бу составнинг умри абадийдир, чунки доимо ёшартириб турила- ди» (Ларднер, ўша жойда, 115, 116-бетлар).
Ларднернинг бунда темир йўл мисолида кўрсатган бу процесси айрим фабрикада бутун тафсилоти билан бўлмайди, лекии бу про- цесс ижтимоий кўламда олиб қараладиган бутуп ишлаб чиқаршп доирасида бутуниси-ла ёки умуман олинган сапоатнинг ҳар қандай бир соҳасида асосий капиталнинг доимо кам-кам, ремонт билан чирмалашиб кетадиган такрор ишлаб чиқарилиши манзарасини кўр- сатиб беради.


VIII БОБ. — АС0СИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ
185
лотнолари ва биноларини ремонт цилиш ва сақлаш харажатлари учун чегириб ташлаганлар (ҳар йили бир инглиз мили узунлигидаги йўл учун):
«London and North Western» . «Midland»
«London and South Western» . «Great Northern» . . . . ,
«Lancashire and Yorkshire» .
«South Eastern»
«Brighton»
«Manchester and Sheffield»
. . 370
фунт
стерлинг
. . 225
«
«
. . 257
«
«
. . 360
«
«
. . 377
«
. . 263
«
«
. . 366
«
«
. . 200
«
«
By фарқларпинг ҳаммасининг ҳақиқатан цилинган чиқимлар фарқидан келиб чиқиш даражаси арзимасдир: булар бутунлай деяр- ли ҳисоб усулларининг турлича бўлишидан, чиқим моддаларининг капптал ҳпсобига ёки даромад ҳисобига киришидан келиб чиққан. Уильямс тўғридан-тўғри бундай дейдп:
«Чиқимларда энг оз рақамнинг қабул қилинишига сабаб бунинг яхшиги- на дивиденд олиш учун зарурлигидир, кўп рақам кўрсатилишига сабаб чи- цимларни ҳам, дивидендлар олишни ҳам таъминлай оладиган кўп даромад борлигидир».
Маълум ҳолларда эскириб бориш, демак унинг қопланиши ҳам амалда нолга яцин келадпган рақамдан иборат бўлади, шундай бўл- гандан кейин фақат ремонт харажатларигина ҳисобга олинади. Лард- нернинг темир йўллардаги «works of art» тўғрисида қуйида айтган гаплари, умуман, каналлар, доклар, темир ва тош кўприклар ва шу каби мустаҳкам иншоотларга ҳам тааллуқлидир.—
«Кўп замонлар ўтиши билан каттароц иншоотларга ҳам таъсир кила- диган эскириб бориш нисбатан цисда вақт давомида деярли ҳеч бир сезил- масдан таъсир цилади; лекин орадан узоц вақт ўтгандан кейин, масалан, асрлар ўтгандан кейин, бу эскириб бориш ҳатто жуда катта иншоотларни ҳам янгилашни, тамомила ёки қисман янгилашни зарур қилиб цўяди. Сезпл- майдиган бу эскириб боришнинг йўлнинг бошда цисмларининг жуда сези- ларли даражада эскириб боришига нисбатини осмон жисмларининг ҳарака- тида асрлар давомида бўладиган ўзгаришларнинг вақти-вақти билан бўлиб турадиган ўзгаришларга нисбати билан тенглаштирса бўлади. Темир йўл- нинг кўприклар, тоннеллар, осма кўприклар ва шу каби жуда катта иншоот- ларига вақтнинг таъсири асрий эскириб бориш деб аташ мумкин бўлган бир мисолдир. Ремонт ва қоплаш йўли билан цисқароқ вацт мобайнида тузати- лиши. мумкин бўлган тезроқ ва сезиларлирод эскиришлар вақти-вақтп би- лан бўладиган ўзгаришлар сингаридир. Ҳатто анча мустаҳкам иншоотлар- инг ҳам ташқи томонига вақти-вақти билан етиб турадиган тасодифий за- рарнн^ цоплаш ҳам йиллик ремонт харажатлари жумласига киради; лекин ундаи ремонт бўлмаса ҳам, вадтпинг бу иншоотларга таъсир қилмаслпги бўд1КИН эмас ва ОХИРИ шундай бир пайт келадики, бу пайт цанчалик узоц y ^a иншоотларнпнг ҳолати уларни янгидан қуришни талаб қила-
Д ан оулади. Ҳарҳолда, пшппнг молиявий ва иқтисодий томопига келганда, 13—710


186
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
бу вақт уни амалий жиҳатдан назар эътиборга олишга жуда ҳам узоқлик цилиши мумкин» (Ларднер, ўша жойда, 38, 39-бетлар).
Бу нарса узоқ муддатга чидамли қилиб мустаҳкам ишланган ’ин- шоотларнинг ҳаммасига тааллуқлидир, демак, бундай иншоотларда улар учун авансланган капитални секин-секин, улар эскира борган сари қоплашга тўғри келмасдан, бу иншоотларни тузук ҳолда сақ- лаш ва ремонт қилиш учун цилинадиган йиллик ўртача чш^имлар- нигина маҳсулот цийматига кўчиришга тўғри келади.
Биз юқорида кўриб ўтганимиздек, гарчи асосий капиталнинг эскира боришини қоплаш учун қайтариладиган пулнинг кўп цисми, ҳар йили, ҳатто бундан ҳам тезроқ яна қайтиб шу капиталнинг на- турал формасига айланса-да, шунга қарамасдан, ҳар бир айрим капи- талистда асосий капиталнинг орадан бир қанча йил ўтгандан кейин- гина бирданига такрор ишлаб чиқариш муҳлати келадиган ва шунда бутунлай қопланадиган қпсми учун амортизация фонди бўлиши ке- рак. Асосий капиталнинг каттагина таркибий қисми ўз хусусиятига кўра ўзини қисман-қисман қилиб такрор ишлаб чиқариш имконини истисио этади. Бундан ташқари, қисман-қисман такрор ишлаб чиқа- риш орадан қисқа вақт ўтиши билан цурби кетиб қолган составга янгиси қўшилиб турадиган йўл билан бўлганида, бу қоплашнинг мумкпн бўлиши учуи,— ишлаб чиқаришнинг шу тармоғининг ўзига хос хусусиятига цараб,— кўп ёки оз миқдорда аввал пул жамғариб қўйиш зарур бўлади. Бунинг учун қанча пул бўлса, шунча пул ки- фоя қилавермайди,— бунинг учун маълум миқдорда пул талаб қи- линадп.


VIII БОБ. — АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ 187
п з жампятда мавжуд бўлиб, дастлаб муомала воситаси тариқасида ьи қиладиган, сўнгра яна хазина тарицасида муомаладаги пул аМССасидап ажралиб чиқадиган бойликнинг доимо ўзгариб туради- ма тақсимотиии кўриб турибмиз. Кредит йирик саноат ва капита- ra cτ∏κ ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан бир қаторда ри- Ло;клаиа борган сари, бу пул энди хазипа тариқасида эмас, балки капитал тариқасида амал цилади, лекин ўз эгалари қўлида эмас, балки шу пулни ўз тасарруфига олган бошқа капиталистлар қўлида амал қилади.


188]
ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
АВАНСЛАНГАП КАПИТАЛНИНГ УМУМИЙ ОБОРОТИ. ОБОРОТЛАРНИНГ ЦИКЛЛАРИ
Биз унумли капиталнинг асосий ва оборот таркибий қисмлари турли-турли усулда ва турлича давом этадиган даврларда оборот қилишпни юқорида кўриб ўтган эдик; шунингдек биз айни бир кор- хонадаги асосий капиталнинг турли-турли таркибий қисмлари, ўз навбатпда, ўз умрининг, демак, такрор ишлаб чиқарилишининг қис- қа-узоқлигига қараб, турли-турли давр мобайнида оборот қилишини ҳам кўриб ўтган эдик. (Бир корхонанинг ўзидаги оборот капитали- нинг турли таркибий цисмларининг оборотида ҳақиқатан бўлади- ган ёки бордек бўлиб кўринадиган фарқлар тўғрисида шу бобнинг охиридаги 6-пунктга қаралсин.)
1) Авансланган капиталнинг умумий обороти унинг турли тар- кибий цисмларининг ўртача оборотидир; бупи ҳисоблаб чиқиш усули пастровда кўрсатилган. Гап вақтнинг фақат турли-турли даврлари устида бораётганлигидан, албатта, булардан ўртача бир ра^амни ҳисоблаб чиқаришдан осон нарса йўқ; лекин
2) бунда фақат сон жиҳатдан эмас, шу билан бирга сифат жи- ҳатдан ҳам фарқ бор.
Ишлаб чиқариш процессига кирувчи оборот капиталп ўзининг бутун қийматиии маҳсулотга кўчиради, шунинг учун ҳам, ишлаб чпқариш процессининг тўхтовсиз давом қплиши учун, у маҳсулотни coτππι вослтасида доимо in natura* цопланиб туриши лозим. Ишлаб чиқариш процессига кирадиган асосий капитал ўз қийматининг фа- цат (эскиргап) бир қисминигина маҳсулотга кўчиради ва эскириши- га қарамасдан, ишлаб чиқариш процессида амал қилишини давом эттиради; шунинг учун асосий капиТал орадан анча узоқ вақт ўт- гандаи кейингииа in natura қопланиши керак бўлади, лекин ҳар- ҳолда, оборот капитали сингарп тез-тез қопланпб туриши лозим бўлмайди. Бундай ўрнини цоплаш зарурлиги, такрор ишлаб чиқа- риш муҳлати асосий капиталнинг турли таркпбий цисмлари учун соп жпҳатидангина ҳар хил бўлмайди; биз кўриб ўтганимиздек, асосий капиталнинг бир неча йил мобайнида амал қилиб тура ола- дигаи ва умрп апча узоқ бўлган бир қисми ҳар йили ёки ундан
* — натурал формада. Ред.


IX БОБ. — АВАНСЛАНГАН КАПИТАЛНИНГ УМУМИЙ ОБОРОТИ
189
искароқ муддатларда қисман-қисман қопланиши ва in natura эски асосий капиталга қўшилиб туриши мумкин; эиди бошқа хусусият- ларга эга бўлган асосий капиталга келсак, унинг ўрни, аксиича, фа- ат бирданига’ УМРИ тугаши биланоқ қопланиши мумкин.
Шунинг учун асосий капиталнинг турли кпсмларининг махсус оборотларини бир хил формадаги оборотга айлаитириш зарурки, улар бир-биридан фақат сон жиҳатидангина, оборотиинг вақти жи- ҳатидангила фарқ қиладиган бўлсин.
Агар биз У... У ни, яъни узлуксиз ишлаб чиқариш процессининг бу формасини асос қилиб оладиган бўлсак, сифат жиҳатпдан бундай бирдай бўлишга ўрин цолмайди. Чунки У нинг маълум элементла- ри доимо in natura қопланиб туриши лозим, бошқалари эса упдай эмас. Лекин 11... П' формасида, шубҳасиз, оборот худди шундай бирдай бўлади. Масалан, қиймати 10 000 фунт стерлинглик маши- нани олайлик, унинг умри 10 йил бўлсин, демак 1∕ιo = l 000 фунт стерлинглик қиймати ҳар йили пулга айланиб туради. Бу 1 000 фунт стерлпнг биринчи йил мобайпида пул капиталдан унумли капптал- га, сўигра товар капиталга, товар капиталдап яна пул кагшталга айланади. Оборот капитали сингари, бу ҳам ўзшшиг дастлабки пул формаспга қайтиб келади,— агар биз оборот капиталинп шу фор- мада олиб қарайдиган бўлсак,— шу бплан бирга йил охирида 1000 фунт стерлингдан иборат пул капптал бирои машпнашшг натурал формасига айлаиадими, ёки айланмайдпми,— бунииг мутлақо фарқи йўқ. Шунинг учун биз аваислангаи унумли капиталнииг умумий оборотшти ҳисоблаб чиққанимизда, унипг ҳамма элементларини пул формасида қайд қиламиз, шундай бўлгаидаи кейпн, пул формасига цайтиш оборотиинг тугаллапишидир. Ҳатто қпйматнинг бу пул фор- маси фақат ҳисоб пулидаи иборат бўладпган узлукспз пшлаб чиқа- риш процесси шароитида ҳам биз циймат ҳаммавақт пул тариқасида авансланади, деб фараз қилампз. Шуидай усул билан биз ўртача миқдорпи ҳам ҳисоблаб чиқара оламиз.
3) 	Бундан шу хулоса келиб чиқадпкп, ҳатто аваислаигаи уиумли капиталнпнг жуда катта қисми асос-пй капиталдан, яъни такрор ишлаб чиқарилиш вақтп, демак оборот вақтп ҳам, кўп йиллик цпкл- 1111 ўз пчпга олгаи асосий кагшталдан иборат бўлса ҳам бир йпл мооайнпда оборот қилувчи капитал кггймат авапслаиган каппталнинг умумий цийматидан кўп бўлиши мумкии; бу — оборот капиталпипнг бир 1шл мобайппда бир печа марта оборот қплшшшипг патпжасидир.
Асосий капитал == 80 000 фунт стерлинг, упинг такрор ишлаб чи- Царшшш вақти = 10 йпл бўлспп, шунда 8 000 фунт стерлипг ҳар иили ўзишшг пул формасига қайтпб турадп, ёкп асоспй капптал бир 9∩∩π,a Ў3 °®°РОТИНИИГ 1∕ιo ни амалга оширадп. Оборот капитали =


190
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
капиталдан 8 000 фунт стерлинг ошиқдир. 1 + 2∕25 капитал оборот қилиб қайтиб келдп.
4) 	Демак, аванслангаи капитал цийматининг обороти вақт жиҳа- тидан упинг ҳақиқий такрор ишлаб чиқарилишидан, ёки унинг тар- кибий қисмларининг реал оборотидан ажралади. Масалан, 4 000 фунт стерлинг капитал бир йилда беш марта оборот қилсин. Бундай бўлганда оборот қилиб дайтиб келган капитал 4 000 × 5 = 20 000 фунт стерлинг. Лекин, ҳар оборотнинг охирида яна авансланиш учун ўша дастлаб авансланган 4 000 фунт стерлинг капиталнинг ўзи дайтиб келади. Бу капитал қайта-қайта капитал тариқасида амал диладиган оборотлар даври қанча бўлса ҳам, унипг катталиги ўзгар- майди (қўшимча диймат бир чеккада қолдирилиб туради).
Шундай келпб, 3 рақами билан кўрсатилган мисолда, қилпнган фаразга мувофиқ, йил охирида капиталист дўлига қайтиб келди: а) 20 000 фунт стерлингдан иборат қиймат суммаси; бу қиймат сум- масини капиталпст яна капиталнинг оборот таркибий қисмларига сарф қилади ва Ь) 8 000 фунт стерлингдан иборат сумма, бу сумма эскириш натижасида авансланган асосий капиталнинг дийматидан ажралиб чиқди; шу билан бирга ўша асосий капитал ишлаб чиқа- риш процессида эски ҳолича қола беради, лекин унинг қиймати ка- майиб 80 000 фунт стерлингдан 72 000 фунт стерлингга тушди. Демак, ишлаб чидариш процессини яна тўдқиз йил давом эттириш талаб дилинади,— шундагина авансланган асосий капитал ўз ум- рини тугатади, ҳам маҳсулот ҳосил дилувчи фактор сифатида, ҳам диймат ҳосил дилувчи фактор сифатида амал қилишдан тўхтайди ва уни алмаштириш зарур бўлади. Шундай дилиб, авансланган ка- питал диймат маълум оборотлар циклини, масалан, бу ҳолда ўнта йиллик оборотни ўз ичига олган циклни, бошдан кечириши лозим бўлади,— бу циклни эса ишлатиладиган асосий капиталнинг яшаш вадти, демак, такрор ишлаб чидариш вақти, ёки оборот вадти бел- гилайди.
Демак, капиталистик ишлаб чицариш усулининг ривожланшпи билан бирга ишлатиладиган асосий капиталнинг диймат миддори ва умри дай даражада ўсса, саноатнинг ва саноат капиталининг умри ҳам капитал солишнинг ҳар бир алоҳида тармоғида кўп йиллик умр бўлиб, масалан, ўрта ҳисоб билан ўн йиллик умр бўлиб шу дара- жада ривожланиб боради. Агар, бир томондан, асосий капиталнинг ривожланиб бориши бу умрни узодқа чўзса, иккинчи томондан, иш- лаб чидариш воситаларида доимо бўлиб турадиган ўзгаришлар на- тижасида бу умр дисдариб боради, капиталистик ишлаб чиқариш усули ривожланган сари бу ўзгаришлар ҳам доимо кўпайиб боради. Ишлаб чидариш воситаларини алмаштириш ва уларнинг ўрнини доимо қоплаб туриш зарурати ҳам шуидан келиб чиқади, чунки улар ўз умрларини жисмоний жиҳатдан тугатишларидан анча ил- гари маънавий жиҳатдан эскириб қоладилар. Йирик саноатнинг ҳал қилувчи тармоқларида бу умр цикли ҳозир ўрта ҳисоб билаи ўн йил, дейиш мумкин. Лекин, ran бунда муайян бир рақамда эмас.


IX БОБ. — АВАНСЛАНГАН КАПИТАЛНИНГ УМУМИЙ ОБОРОТИ
191
Ҳарҳолда қуйидаги ҳол аниқ ва равшапдир: бир қанча йил давом циладиган ва бир-бирига боғлиқ бўлган оборотлардан, яъни капи- тал ўзининг асосий таркибий қисми билан бирнктирилгаи оборот- лардан иборат бўлган бу цикл вақти-вақти билан бўлиб турадиган кризисларнипг моддий иегизидир, шу бплан бирга шу цикл даво- мида савдо-саноат ишлари бирин-кетин заифланиш, ўртача жон- ланиш, жуда тез юксалиш ва кризпс даврларинп ўз бошидан ке- чиради. Капитал солинадиган даврлар жуда ҳар турлп ва бир-бирига асло тўғри келмаса ҳам, шунга қарамасдан кризис ҳаммавақт ян- гидан жуда кўп капитал солпш учун бошланғич нуқтани ташкил этади. Демак, агар жамиятни бутунлигича олиб қарайдиган бўлсак, у вақтда кризис кўпроқ ёки озроқ даражада бундан кейинги оборот- лар цпкли учун янги моддий иегиз яратиб беради 22а).
5) 	Оборотни ҳисоблаб чиқиш усулига келгапда, сўзни бир аме- рикалик экономистга берамиз48:
«Баъзи бир ишлаб чиқариш тармодларида бутун авансланган капитал бир йил мобайнида бир неча мартаба цайтиб келишга ёки оборот цилишга улгуради; баъзи бир бошқа тармоцларда бир қисми бир йилда бир мартаба- дан кўпроқ оборот цилади, бошқа бир цисми эса унчалик тез оборот цила олмайди. Капиталистга ўз фойдасини бутун капиталининг ўз қўлидан ўтиши учун ёки бир мартаба айланиб келиши учун талаб цилинадиган ўртача давр- га цараб ҳисоблашга тўғри келади. Кимдир биров ўз капиталининг ярмини маълум бир корхонага — бинога ва машиналарга — сарф цилди, булар ўн йилда бир мартаба янгиланади деб фараз қилайлик, капиталнинг чорагини — икки йилда янгиланадиган цурол-асбоблар ва шу кабиларга, сўнгги чораги- ни — бир йилда икки мартаба оборот қиладиган иш ҳақи ва хом ашёга сарф қилди, деб фараз қилайлик. Унинг бутун капитали 50 000 долларга тенг бўл- син. Шунда бу одамнинг йиллик чиқими цуйидагича бўлади:
50 000:2 = 25 000 доллар 10 йилда = 2 500 доллар 1 йилда
50 000:4= 12 500 » 2 » = 6 250 » « «
50 000:4 = 12 500 » 1 /2 » = 25 ООО « » «
1 йилда = 33 750 доллар
...Демак, бутун капиталнинг бир мартаба оборот қилиши учун талаб цили- надиган ўртача вақт 16 ой бўлади49...
Бошқа бир мисол олайлик: 50 000 доллардан иборат бутун капиталнинг чораги 10 йил мобайнида оборот қиладиган бўлсин; бошқа бир чораги 1 йил- Да; цолган ярми йилига икки мартаба оборот қиладиган бўлсин. Унда йил- лик чиқим цуйидагича бўлади:
12 500:10 = 1 250 доллар
12 500: 1 = 12 500 «
25 000 × 2 = 50 000 <
1 йилда айланиб келди = 63 750 доллар»
<δcr°Pe. «Pol. Econ.», edit. Alonzo Potter, New York, 1841, p. 142—143).
θ) Капиталнинг турли қисмларининг оборотпда ҳақицатан бўла- Диган ва бордай бўлиб кўринадиган фарқлар.— Ўша Скропнинг ўзи Уша ерда бундай дейди:
ишлаб Vu11аҳар Игплаб чицаришида бир неча кунга чўзиладиган оборот бўлади; қишл оқ МцИег 'Л^Ришида, аксинча, бир неча йилларга чўзиладиган оборот бўлади». (Adam Н. ва пет«пи1е Е1етеп^е der Staatskunst». Berlin, 1809, III, S. 178). Романтинларнинг саноат ац^нчилик тўгрисидаги содда тасаввури ана шундай.


192
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
«Фабрикант, цишлоқ хўжайини ёки савдогар иш ҳақи тўлаш учун сарф киладиган капитал ҳаммадан тез айланади, чунки бу капитал, агар ҳафтада бир мартадан пул тўланиб турадиган бўлса, товарларни сотишдан ёки счёт- лар ҳақини тўлашдан тушадиган кирим ҳам ҳар ҳафтада тушиб турганлиги учун, ҳафтада бир мартаба оборот қилиши мумкин. Хом ашёга ёки товар- лар запасига сарфланган капиталнинг обороти секинроқ бўлади; бу капитал хом ашё сотиб олиш билан товарни сотиш ўртасида цанча вақт ўтишига караб, бир йилда икки марта ёки тўрт марта оборот қилиши мумкин,— биз бунда сотиб олиш ва сотиш учун бир хил муддатга кредит берилади, деб фараз қиламиз. Қурол-асбоблар ва машиналарда бўлган капитал яна ҳам се- кинроқ оборот цилади, чунки бу капитал, чамаси, беш ёки ўн йилда ўрта ҳисоб билан фақат битта оборот қилади, яъни беш йил ёки ўн йилда истеъ- мол қилинади ва янгиланади; лекин шу билан бирга баъзи бир цуроллар бир қанча қисца операциялардан кеййноқ эскириб тамомила ишдан чиқиб цолади. Энди, масалан, фабрикалар, магазинлар, складлар ва омборларнпнг биноларига, шунингдек йўлларга, суғориш иншоотлари ва шу кабиларга со- линган капиталга келганда, бу капитал умуман асло айланмайдигандай бў- либ кўринади. Лекин ҳациқатда шу ишларга сарф қилинган капиталлар ҳам ишлаб чицаришга ёрдамлашиб, худди илгари кўрсатиб ўтилган капи- таллар сингари, эскириб боради ва ишлаб чиқарувчининг ўз операцияларини давом қилдира олиши учун бу капиталлар ҳам янгидан такрор ишлаб чи- царилиши лозим. Фарқ фақат шундаки, бу мабағлар бошқа маблағларга ца- раганда секинроқ истеъмол қилинади ва секинроқ такрор ишлаб чиқарила- ди... Уларга сарфланган капитал орадан 20 ёки 50 йил ўтганда оборот цилса эҳтимол» (ўша жойда, 141—142-бетлар).
Скроп бунда оборот капиталининг маълум қисмларининг ҳара- катидаги фарқни, яъни индивидуал капиталист учун тўлаш муҳ- латлари ва кредит муносабатларидан келиб чиқадиган фарқнп ка- питалнинг табпатидан келиб чиқадиган оборотлар фарқи билан аралаштириб юборади. У, иш ҳақи товарларни сотишдан ва счё.тлар ҳацини тўлашдан тушган ҳафталик пул ҳисобидан ҳар ҳафтада тў- ланиб туриши лозим, дейди. Биринчидаи, бунда шуии қайд қилиб ўтиш кераяки, тўлов муҳлатининг қисқа-узун бўлишига қараб, яъни ишчининг каипталистга мажбуран кредит берадиган муҳлатига қа- раб ҳатто иш ҳақига нисбатан ҳам фарқ бўлади; демак, иш ҳақи тўлаш муҳлати қандай бўлса: ҳафтада бир тўланадими, ойда бир тўланадими, уч ойда бир тўланадими, ярим йилда бир тўланадими ва ҳоказо — мана шуларга қараб иш ҳақига нисбатан ҳам фарқ бў- лади. Бу ерда илгари баён қилинган мана бу қонун ўз татбиқини топади: «Зарур тўлов воситалари массаси (яъни бир йўла аванс- лашга тўғри келадиган пул капитал) тўлов даврларининг муддат- ларига тескари* нисбатда бўлади» («Капитал», I китоб, III боб, 3, Ь, 124-бет50).
Иккинчидан, ҳафталик маҳсулотга шу ҳафтада сарф ^илинган моҳнат билан ҳосил қилинган янги қийматпинг бутунисигина эмас, шу вацт мобайиида шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун истеъмол қилинган хом ашё ва ёрдамчи материаллар цийматининг ҳам ҳам- масп киради. Маҳсулот бплан бпрга маҳсулотдаги мана шу қиймат
* Марксда бу ерда, чамаси, хато кетган, чунки зарур тўлов воситалари массаси билан тўлов даврларининг муддатлари ўртасида тескари эмас, балки тўғри боғлиқлик мавжуддир. Ред.


ιx боб. — авансланган капиталнинг умумий обороти
193
'ам айланади. Шу маҳсулот сотилиб пул формасига кириши нати- жасида циймат пул формасига киради ва энди яна ўша ишлаб чи- кариш элементларига айланиши лозим бўлади. Иш кучи ҳам, хом ашё билан ёрдамчи материаллар ҳам худди шундай. Лекин биз юқо- рида (VI, II боблар, 1) кўриб ўтганимиздек, ишлаб чиқаришнинг узлуксиз бўлиши ишлаб чидариш воситаларининг запаси бўлиши- ни ишлаб чиқаришнинг ҳар хил тармоқлари учун ҳар хил запас
бўлишини, бир хил ишлаб чицариш тармоғида эса оборот капитали- нинг шу элементининг турли таркибий қисмлари учун, масалан, кўмир ва пахта учун, яна шундай ҳар хил запас бўлишини талаб қиладп. Шунинг учун, гарчи бу материалларни доимо in natura қоплашга тўғри келса-да, уларни доимо япгидан сотиб олишга за- рурат долмайди. Қанчалик тез-тез сотиб олишга тўғри келиши тай- ёрланган запаснинг кўп-озлигига, у батамом ишлатилиб бўлгунча қанча вақтга етишига боғлиқ. Иш кучига келгапда, уни бундай запас килиб цўйиб бўлмайди. Капиталнинг меҳнат учун сарф қи- линган қисмининг яна қайтиб пулга айланиши ёрдамчп материал ва хом ашёга сарф қилинган қисмининг яна қайтиб пулга айланиши билан бирга боради. Лекин пулнинг, бир томондан, яна қайтиб иш кучига айланиши, иккинчи томондан эса, хом материалга айланиши алоҳида-алоҳида содир бўлади, чунки бу икки таркибий қисмнинг сотиб олипиш ва уларга ҳақ тўланиш муҳлатлари ҳар хпл бўлади; булардан бири ишлаб чицариш запаси бўлганлигидан анча узоц муҳ- лат ўтгандан кейин сотиб олинади, иккинчи қисми бўлган иш кучи эса, анча қиска муддатда, масалан, ҳар ҳафтада бир сотиб олпниб туради. Иккинчи томондан, капиталистда ишлаб чиқариш запасидан ташқари, тайёр товарлар запаси ҳам бўлипги лозим. Сотиш маса- ласида бўладиган қийинчиликларни ва ҳоказоларни бир чеккага кўйиб турамиз. Фараз цилайлик, масалан, заказга маълум миқдор товар ишлаб чит^арилиши лозим бўлсин. Товарларнинг сўнгги қисми ишлаб чидарилаётган вақтда уларнинг тайёр қисми заказ бутунлай бажарилгунча складда ётади. Оборот капиталининг оборотида бў- ладиган бошқа фарқлар, агар унинг баъзи бир элементларига ишлаб чиқариш процессининг тайёргарлик босқичларида (ёғочни қуритиш ва ҳоказо) бошқа элементларига караганда кўпроқ туриб цолишга тўгри келса, ана шундагина пайдо бўлади.
Сжроп бу ерда далил цилиб келтираётган кредпт, шунингдек савдо капитали ҳам, оборотни айрим капиталист учун модификация Қилади. Ижтимоий миқёсда эса у оборотнп ишлаб чпқаришнигина эмас, истеъмолни ҳам тезлаштирганлиги учунгина модпфикация қи- лади.


194]
ЎНПНЧИ БОБ
АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. ФИЗИОКРАТЛАР ВА АДАМ СМИТ
Кепэда асосий капитал билан оборот капитал ўртасидаги фарц «avarices primitives»* ва «avances annuelles»** ўртасидаги фарқ та- риқасида кўрсатплган. Кенэ бу фарции унумлп капитал доирасида, яъни бевосита ишлаб чиқарпш процессига киритилган каплтал доирасида мавжуд бўлган фарқ тариқасида тўғри тасвирлаб кўрса- тади. Унинг учун бирдан-бир ҳақиқий унумли капитал деҳқончи- ликда ишлатиладиган капитал, яъни фермер капитали бўлгаилиги- дан, бу фарклар ҳам фацат фермер капиталига тегишли фарқлар бўлиб чиқади. Унда капиталнинг бир қисмининг оборот вақти бир йилни ташкил этиб, бошца қисмининг оборот вақти бир йилдан ортиқни (ўн йилни) ташкил этишининг боиси ҳам мана шу. Фи- зиократлар ўз таълимотлари ривожланиб борган сари бу фарқни капиталнинг бошқа турларига, умуман саноат капиталига ҳам йўл- йўлакай кўчирадиган бўлиб қолдилар. Ҳар йилги аванслар билан кўп йиллик аванслар ўртасидаги фарц жамият учун шу қадар му- ҳимки, ҳатто А. Смитдан кейин ҳам кўп экономистлар яна шу таъ- рифга қайтар эдилар.
Авансланган пуллар унумли капитал элементларига айланган тақдирдагина аванснинг ҳар иккала тури ўртасидаги фарқ пайдо бўлади. Бу фарқ нуқул ва фақатгииа унумли капитал доираларида мавжуд бўлади. Шунпнг учун Кенэ пулни дастлабки аванс жумла- сига киритишни ҳам, ҳар йиллик аванс жумласига киритишни ҳам ҳатто хаёлига ҳам келтпрмайди. Ишлаб чиқариш учун бериладиган аванслар тариқасида,— яъни унумли капитал тариқасида,— аванс- нинг иккала хили пулга ҳам, бозордаги товарларга ҳам қарама-қар- ши туради. Сўнгра, Кенэда унумли капиталнинг бу икки элементи ўртасидаги фарқ бу элементлар йиллик маҳсулот цийматига қайси усуллар билан кирса, шу усулларнинг фарқидан, демак, улар қийма- тининг маҳсулот қиймати билан бирга муомала қилиш усуллари фарқидан ва шунинг учун уларни цоплаш ёки такрор ишлаб чиқа- риш усулларининг фарқидан иборат цилиб тўғри кўрсатилган, шу билан бирга Кенэда бир элементнинг қиймати ҳар йили бутунлай * — «дастлабки аванслар». Ред.
♦* — «ҳар йиллик аванслар». Ред.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
195
копланади. иккинчи элементнинг қиймати бирмунча узоқроқ давр- лар давомида қисман-қисман цопланадп23).
А. Смитнинг бу масалада эришган бирдан-бир прогресси унинг Шу категорияларга умумий тус берганлигидир. А. Смитда улар фақат капиталнинг махсус бир формасига, фермер капиталпгагина тааллуқ бўлмасдан, шу билан бирга умуман унумли каппталнинг ҳар қандай формасига тааллуқдир. Демак, бундан ўз-ўзидан маълум бўладики, деҳқончилик соҳасидан олинган йиллик ва кўп йиллпк оборотлар ўртасидаги фарқ ўрнига умуман давом қплпшп турлича бўлгап оборотларнинг фарқи келиб чиқади, шу билан бирга асосий капитал обороти ҳаммавақт оборот капиталининг бир оборотпдан кўпроқ вақтпи ўз ичига олади,— оборот капиталининг обороти бир йил да- вом қпладими, бир йилдан кўпроқ ёки камроқ давом циладими,— бари бир. Шундай цилиб, Смитда «avances annuelles» оборот капи- талига, <<avances primitives»—асосий капиталга айланади. Лекин унинг олға қараб қўйган қадами категорияларни мана шундай умум- лаштириш билан тугайди. Ўзининг шу умумлаштируви билан у Кенэдан жуда кейинда туради.
А. Смит ўзининг текшириш ишларига киришганда ишлатган қўпол эмпирик усулининг ўзиёқ ноаницлик келтириб чиқаради:
«Капитал ўз эгасига даромад ёки4] фойда келтириш учун икки хил усул билан ишлатилиши мумкин» («Wealth* of Nations>, book II. ch, I, p. 189. Edit. Aberdeen, 1848)51.
Киймат капитал тариқасида амал қилиб ўз эгасига қўшимча циймат келтириши учун қийматни татбиқ қилиш усуллари капитал солиш соҳалари сингари жуда ҳар хил, жуда турли-тумандир. Бу — капитал солиниши мумкин бўлган турлп ишлаб чпқариш тармоқ- лари масаласидир. Бироқ шундай ифода қилинган масала яна ҳам ЧУҚУРРОҚ масаладир. Бу масала, агар қиймат ҳатто унумли капи- тал сппгари сарф қилинмаган бўлса ҳам, қапдай қилиб ўз эгасн учун капитал функциясини бажара олишпни, масалан, процент берадиган капитал сифатида, савдогарлик капитали ва ҳоказолар сифатида амал қила олиши масаласинп ўз ичпга олади. Шундай қи- либ, биз бу ерда анализимизнинг ҳақиқий предметидан, яъни: т га ТаВД>слансин: Ouesrtay: «Analyse du Tableau £conomique> («Physiocrates», ed Dal re, ⅛H∏wpart e, Paris, 1846). У ерда, масалан, бундай дейилади: «Ҳар йиллик аванслар ҳар "~aa Деҳцончилик ишлари учун цилинадиган харажатлардан иборатдир. Бу аванслар kπ∏h∏411j'11k асбоб-ускуналари фондини ташкчл қилувчи дастлабки аванслардан фарқ 5«ппи ШП ЛОзим>> (Р- 59). Унд ■ кейғ» ги физиснратлар бундай «avances» [аванслар] ни упинча тўгридан-тўғри «капитал» деб атайдилар: «Capital ou avances», — Dupont de Ne∙ (Bairn γlaχi°aeθ du Docteur Quesnay, ou Resumd de se⅛ Principes d’£conomie Sociale» hcv∏, p* 391)* c^arpa Ле Трон бундай деб ёзади: «Меҳнатнинг бирмунча узоқ вақг мав- Йилгп Ладиган маХсулоти, миллатнинг анчагина бойлик фонди бўлиб, бу фонд унинг ҳар HtaMranJ∏κp0p Ишлаб чицарилишига боғлиц бўлмайди; бу фонд узоқ вақг давомида Daτ∏a ва дастлаб саноат томонидан тўлациб келинган капиталпир, тўхтовсиз cv-
«аванепдНГИЛаниб ва кўпайиб турадиган капиталдир» (Dalre, II, р. 928 — 929). — Тюрго. «мандпЬят?» деган СЎ3 ўрнига систематик тарзда «капитал» деган сўзни ишлатади ва ∏anawS*rrn уРистларнинг>> авансларини фермерларнинг аванслари билан янада тўларок tlonJes Ri h ДаЙ чилиб кЎРсатаДи (Turgot. «R^ilexions sur la Formation et la Distribu-


196
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
унумли капиталиинг турли элемеитларга бўлиниши, шу элементлар солинган соҳаларнинг ҳар хил бўлишига қарамасдан, шу элементлар- нинг оборотпга қандай таъсир цилиши ҳақидаги масаладан жуда ҳам узо^лашиб кетдик.
А. Смит бевосита шундан кейин давом қилиб бундай дейди:
«Биринчидан, капитал деҳқончилик ишларига, мануфактура ишлаб чи- царишига ёки фойдасига сотиш мақсадида товарлар сотиб олишга ишлати- лиши мумкип» [II том, 254-бет].
А. Смпт бунда фақат, капитал деҳқончиликда, мануфактурада ва савдо ишларида ишлатплиши мумкин, дейди. Демак, у капитал со- лпнадигаи турли соҳалар тўғрисидагина ва шунда ҳам савдода бўл- гани сингари, капитал бевосита ишлаб чиқариш процессига қатнаш- майдиган, демак, унумли капитал сифатида амал цилмайдиган соҳа- лар тўғрпсидагина гапирадп. Шу билан А. Смит физиократларнинг унумлп капиталнинг айрим қисмларининг бир-биридан фарқ цили- шиии ва бу фарқларнинг оборот характерига таъсир цилишини бел- гилаганда суянган негизпдан четга чиқади. Бундан ташқари, у шу ондаёқ савдогарлпк каппталпнп мисол қилиб келтиради, ваҳоланки бу ўринда ran маҳсулот ва қиймат ҳосил бўлиш процессида унумли капитал қисмлари ўртасида бўлган фарқлар тўғрисида,— ўз навбати бплап, капитал оборотйда ҳам, капитални такрор ишлаб чиқаришда ҳам фарқлар вужудга келтпрадпгаи фарқлар тўғрисида боради.
У давом қилиб бундай дейди:
«Шу тариқа пшлатиладиган капптал ўз эгасининг қўлида қолар экан, ёки айни бир хил формада турар экан, эгасига даромад ёки фойда келтирмай- ди» [II том, 254-бет].
— «Шу тариқа ишлатпладигаи капитал»! Ахир, А. Смит деҳқон- чиликка ёки саноатга солинган капитал тўғрисица гапиради-ку, нарпроқ бориб, шу тариқа солпнган капитал асосий капиталга ва оборот каппталига бўлинпб кетади, дейди-ку! Демак, шундай усул билан капитал солиш, ўз-ўзича уни на асоспй капитал, на оборот кагшталп қпла олар эди.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
197
ва шунинг учун ҳам энди у на асосий капитал ва на оборот капи- талдир- Қийматнинг хом ашёдан ва ёрдамчи материаллардан қў- шиладиган, демак, оборот капитали тариқасида қўшиладиган эле- ментлари ҳам, меҳнат воситаларининг ишлатилиши натижасида қўшиладиган, демак, асосий капитал тариқасида қўшиладиган эле- меитлари ҳам худди шундай бўлади. Шундай қилиб, биз бунда ҳам асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқни аниқ- лаб олиш сари бирон цадам ҳам олға силжиганимиз йўқ.
Сўнгра:
«Савдогарнинг товарлари, бу товарларни у пулга сотмагунча, даромад ёки фойда келтирмайди, пули эса, ўз навбати билан, яна товарга алмашти- рилмагунча, унинг берадиган фойдаси оз бўлади. Унинг капитали доимо бир формада унинг қўлидан чициб кетиб, бошца бир формада қайтиб унинг қў- лига кириб туради, унинг капитали ана шундай муомалага кириш йўли бплангина, ёки бирин-кетин алмашиниб туриш йўли билангина унга бирмун- ча фойда келтириши мумкин бўлади. Шунинг учун ана шундай капиталлар- ни бемалол оборот капиталлари деб атаса жуда тўғри бўлади» [II том, 254-бет].
А. Смит мен муомала капитали деб аташни таклиф ^илган нар- санп бунда оборот капитали деб атайди. Бу муомала процессига хос бўлган формадаги капиталдир, яъни айирбошлаш воситаси билан бўладпгап формаларнинг ўзгаришига (буюмларнинг айирбош қи- лиииши ва эгаларнинг ўзгаришига) хос формадаги капиталдир, де- мак, бу — унумли капиталга, яъни капиталнинг ишлаб чтқариш процессига хос формасига царама-қарши ўлароқ, товар капитал ва пул капиталдир. Бу саноат капиталисти ўз капиталини бўла- диган икки хил капитал эмас, балки, авансланган айни бир капитал киймат ўз curriculum vitae* ни босиб ўтганида доимо кетма-кет гоҳ кириб, гоҳ чиқиб турадиган турли формалардир. А. Смит буни ўз доправий оборотиьшнг бирин-кетин келадиган босқичларини бо- сиб ўтадиган капптал қиймат муомаласи доираларида пайдо бўла- дпган формалар ўртаспдаги фарқлар билан, шу билан бирга капитал циймат унумли капитал формасида бўлган вақтда пайдо бўладиган, уиумлп капиталнинг турлп элементларп цийматнинг ҳосил бўлиш процессида турли усул билан иштирок қилиши ва ўз қийматини тур- лп усул бплаи маҳсулотга кўчирпшп орцасидагина пайдо бўладиган формалар ўртасидаги фарқлар билан чалкаштириб юборади ва бу бплан физпократларга нисбатан орцага қараб жуда катта қадам таш- лайди. Цуйироқда биз, бир томондан, шу унумли капитал билан муомала соҳаспда бўлган капитални (товар капитал ва пул капитал- ни), иккинчи томондан, асосий капитал билан оборот капиталини шундай асосий чалкаштириб юборишнинг цандай натижаларга олиб келишини қараб ўтамиз. Оборот капитали учун авансланган қпймат маҳсулот билан бирга қандай муомала қилса, асосий капитал учун авансланган капитал циймат ҳам маҳсулот билан бирга шундай муо- мала қилади ва товар капитал муомаласи ёрдамида биринчиси ҳам


198
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
худди иккинчиси сингари пул капиталга айланадп. Бунда фарқ фа- цат шундан келиб чиқадики, асосий капиталнинг қиймати цисм-қисм- га бўлиниб муомалада бўлади ва шу сабабли бир қадар узоқ давр мобайнида яна қисм-қисм бўлиб қопланиши, ўзининг натурал фор- масида такрор ишлаб чиқарилиши лозим.
А. Смитнинг бунда оборот капиталп деб тушунган нарсасп муо- мала капиталидан бошқа бир нарса эмаслигини, яъни муомала процессига хос формалардаги капитал қийматдан (товар капиталдан ва пул капиталдан) бошқа бир нарса эмаслигини унинг жуда ҳам ноўрин келтирган мисоли исбот килиб бериб турибди. У ишлаб чи- цариш процессига асло алоқаси бўлмаган, фақат муомала соҳасида мавжуд бўлган, фақат муомала капиталидангпна иборат бўлгап ка- питални мисол қилиб олади: у савдогарлик капиталини мисол қилиб олади.
Текширишни капитал умуман унумли капптал тариқасида иш- тирок қилмайдиган мисолдан бошлаш қанчалик бемаъни эканлигини шу ондаёқ А. Смитнинг ўзи тавдиқлайди:
«Савдогарнинг капитали бутунлай оборот капиталидир» [II том, 255-бет].
Лекин оборот капитали билан асосий капитал ўртасидаги фарқ- нинг ўзи унумли капиталнинг ўз доирасида бўладигап муҳим фарқ- лардан келиб чиқади-ку, буни биз кейинчалик А. Смитнинг ўзидан билиб оламиз. А. Смит, бир томондан, физиократлар томонидан белгиланган фарқни кўзда тутади, иккинчи томондан1 капитал қий- мат ўз доиравий обороти процессида қандай формаларга кирса, шу формаларнинг фарцини назарда тутади. А. Смит унисини ҳам, бу- нисини ҳам аралаш-қуралаш қилиб ташлайди.
Лекин, пул ва товар формаларининг алмаштирилиши натижа- сида, қийматнинг шу формаларнинг биридан иккинчисига оддий суратда айланиши натижасида қандай қилиб фойда чиқиши лозим- лиги мутлақо тушунилмай қола беради. Буни тушунтириб бериш ҳам асло мумкин эмас, чунки Смит фақат муомала соҳасида амал циладиган савдогарлик капиталидан бошлайди. Биз бунга ҳали яна қайтамиз, ҳозир эса унинг асосий капитал тўғрисида нима дейиши- га қулоқ солайлик [II том, 254—255-бетлар]:


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
199
ланадиган иш ҳақи тариқасида, ёки улар ишлатадиган материалларнинг баҳоси тариқасида муомала цилади ва уларга маҳсулотларнинг баҳосидан бирмуча фойда билан қайтади».
Фойда манбаини белгилашда болаларча соддалик қилинганли- гини гапирмаганда ҳам, бу масаладаги заифлик ва чалкашлик қу- йидаги фактданоқ кўриниб турипти: машинасоз-фабрикант учун машина, масалан, товар капитал тариқасида муомала қиладиган маҳсулотдир, демак, А. Смитнинг гаплари билан айтганда, у «аж- ралиб чиқади, хўжайинини ўзгартиради, яна муомалага кириб ке- тади». Бу ҳолда, Смитнинг ўз таърифига мувофиц, машина асосий капитал эмас, балки оборот капитали бўлар эди. Бунда чалкашлик- пинг сабаби яна шуки, Смит асосий капитал билан оборот капита- ли ўртасидаги фарқни, унумли капиталнинг турли элементларининг муомала усуллари турлича бўлшпидан келиб чиқадиган фарқни бир капиталнинг ўзи ишлаб чиқариш процесси доирасида унумли капи- тал сифатида, муомала соҳасида эса — муомала капитали сифати- да, яъни товар капитал ёки пул капитал сифатида амал цилиши туфайли цандай формаларга кирса, шу формалар ўртасидаги фарқ- лар билан аралаштириб юборади. Шунинг учун А. Смитда айни бир хил нарсанинг ўзи, капиталнинг умри давомида цандай ўрин тути- шига цараб, асосий капитал тариқасида ҳам (меҳнат воситалари сифатида, унумли капитал элементлари сифатида), «оборот» капи- тали, товар капитал тариқасида ҳам (ишлаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига чицарилган маҳсулот сифатида) амал цилиши мумкин.
Лекин А. Смит капитални бўлиш асосларини бирданига ўзгар- тириб юбориб, бир неча сатр олдинда ўз текширишларини нимадан бошлаган бўлса, шунга царши чиқади. Биз унинг:
«Капитал ўз эгасига даромад ёки фойда келтириши учун икки хил усул билан ишлатилиши мумкин» [II том, 254-бет],
яъни ё оборот капитали тарицасида ёки асосий капитал тариқа- сида ишлатилиши мумкин, деган цоидасини назарда тутамиз. Бунда, албатта, бир-бирига боғлиц бўлмаган турли-турли капиталларнинг, масалан, ё саноатга солиниши, ёки деҳцончиликка солиниши мумкин бўлган капиталларнинг турлича ишлатилиш усуллари назарда ту- тилса керак.— Лекин, ундан нарировда биз цуйидагиларни ўқиймиз [II том, 255- бет]:
«Турли корхоналарда улар ишлатиладиган асосий ва оборот капиталлар Уртасида жуда ҳар хил нисбат бўлиши зарур».


200
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
талнинг ўзининг мақсадга мувофиқ бўлинишидан пайдо бўлади, шунпнг учун ҳам фақат шу унумли каппталга нисбатан бўлиши мумкин. Лекин, фацат оборот каппталидан иборат бўлган савдо капиталининг асосий капиталга қарама-қарши қўйилиши яна бу ^оидага зид келади, чунки Смитнинг ўзи бундай дейди:
«Савдогарнинг капитали тамомила оборот каппталидпр» [II том, 255-бет].
Ҳациқатда эса бу — фацат муомала соҳаси доираларидагина амал цилувчи капиталдир, шундай капитал бўлганлиги учун ҳам у умуман унумли капиталга, яъни ишлаб чиқариш процессига ки- ритилган капиталга қарши туради, лекин худди шунинг учун ҳам бу капитал унумли капиталнинг ҳаракатдаги (оборотдаги) тарки- бий қисми тариқасида унумли капиталнинг асосий таркибий қис- мига қарама-қарши қўйилиши мумкин эмас.
Смит томонидан келтирилган мисолларда, у меҳнат «instruments oof trade»* ни асосий капитал деб, капиталнинг иш ҳақи ва хом ашёга, шу жумладан ёрдамчи материалларга ҳам сарф цилинган (ва «маҳсулот баҳосида бир цадар фойда билан қопланадиган») цисмини оборот капитали деб таъриф қилади.
Шундай қилиб, бунда Смитнинг асос қилиб олган нуқтаси ҳам- мадан олдин меҳнат процессидаги турли асосий элементлар: бир то- мондан, иш кучи (меҳнат) ва хом ашё, иккинчи томондан, меҳнат қуролларидир, холос. Лекин меҳнат процессининг бу таркибий элементлари капиталнинг таркибий қисмларидир, чунки буларга қийматнинг маълум суммаси сарф қилииган, бу сумма капитал тари- қасида амал қилиши лозим. Шунинг учуи булар — буюм элементла- ридир, ишлаб чиқариш процессида амал ^илувчи унумли капитал- нинг мавжуд бўлиш усулидир. Шундай экан, нима учун унинг бир қисми асосий капитал деб аталади? Шунинг учунки,
«капиталнинг баъзи бир қисмлари меҳнат қуролларига айлантирплиши лозим» [II том, 254-бет).
Лекин, унинг бошқа қисми ҳам иш ҳақига ва хом ашёга «ай- лантирилган»-ку. Сўнгра, машиналар,
«меҳнат цуроллари ва ... шу сингари нарсалар, бир хўжайиндан бошқа- сига ўтмасдан, ёки яна муомалага кирмасдан даромад ёки фойда бераверадп. Шунинг учун бундай капиталларни тўла ҳуқуц бплан асосий капитал деб -аташ мумкин» [II том, 254-бет].
Мисол учун кон саноатини олайлик. Бунда ҳеч қандай хом ма- териал ишлатилмайди, чунки меҳнат предмети, масалан, мис? та- биат маҳсулоти бўлиб, бу маҳсулот ҳали меҳнат ёрдами билан ўз- лаштирилиши лозим. Ҳали қазиб чиқарилиши лозим бўлган мис шундай бир процесснинг маҳсулидирки, бу процесс тамом бўлган- дан кейингина у товар сифатида, тегишлича — товар капитал сифа- * — «меҳнат қуроллари». Ред.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
201
тида муомала қилади; бу мис унумли капитал элементини ҳосил цилмайди. Унумли капитал цийматининг ҳеч цандай қисми мисга солинган эмас. Иккинчи томондан, ишлаб чиқариш процессининг бошқа элементлари,— иш кучи ва кўмир, сув ва шу каби ёрдамчи материаллар — ҳам маҳсулотга буюм ҳолида кирмайди. Кўмир бу- тунлай ишлатилиб бўлади, машина ва шу кабилар қийматининг бир қпсми маҳсулотга киргани сингари, кўмирнинг фацат қиймати маҳ- сулотга киради. Ниҳоят, машина сингари, ишчи ҳам маҳсулотга, яъпи мисга нисбатан ўзининг мустақиллигини сақлаб қолади. Унинг меҳнати билан ишлаб чиқарилгаи қийматгина энди мис қий- матинпнг таркибий цисми бўлиб қолади. Шундай цилиб бу мисолда унумли капитал таркибий цисмларининг биронтаси ҳам ўз «хўжа- пин» («master») ини алмаштирмайди, ёки қисмлардан биронтаси яна муомалада давом этмайди, чунки булардан биронтаси ҳам маҳ- сулотга буюм ҳолида кирмайди. Хўш, бунда оборот капитали қаёқ- да колди? Ваҳоланки, А. Смитнинг ўз таърифига кўра, бирон-бир мис конида ишлатиладиган бутун капитал нуқул асосий капитал- дан иборат бўлар эди.
Аксиича, маҳсулот субстанциясини ҳосил қилувчи хом ашёни, шупипгдек маҳсулотга фақат қиймат бўлиб эмас, балки жисмоний равишда ҳам кирадиган, масалан, иситиш учун ёқиладиган тошкў- мир каби ёрдамчи материалларни ишлатадиган бошқа саноат тар- могипп олиб кўрайлик. Маҳсулот билан, масалан, йигирилган ип билан бирга шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун ишлатилган хом ашё бўлган пахта ҳам ўз хўжайинини ўзгартириб ишлаб чиқариш процессидан истеъмол процессига ўтади. Лекин пахта унумли капи- тал элементи тариқасида амал қилиб турганида эгаси уни сотмай- ди, балки унга ишлов беради, ундан ип йигиришга мажбур қилади. У пахтани қулидан чиқармайди. Ёки, Смитнинг жуда нотўғри ва миси чиқиб кетган ибораси билан айтганда, мулк эгаси «маҳсулотни ажратиш», «унинг хўжайинини алмаштириш» воситаси билан ёки «упи муомалага киритиш» воситаси билан фойда ола олмайди. У машиналарни муомалага киритмагани сингари, ўз материалларини ҳам муомалага киритмайди. Ип йигирувчи машиналар ва фабрика биполари сингари, бу материаллар ҳам ишлаб чиқариш процессига бириктирилган бўлади. Ахир, унумли капиталнинг бир қисми, худ- Ди меҳпат воситалари формасида доимо бириктирилган бўлиши сингари, кўмир, пахта ва шу кабилар формасида ҳам доимо бирик- тирилган бўлиши керак. Бунда фарқ фақат шундан иборат бўлади- ки, масалан, бир ҳафталик ип ишлаб чиқариш учун зарур пахта, кумир ва шу сингарилар бир ҳафталик маҳсулот ишлаб чиқариш- да бутунлай истеъмол қилинади, демак, доимо уларнинг ўрни пах- та, кўмир ва шу кабиларнинг янги нусхалари билан қопланиб ту- риши лозим; шундай қилиб, гарчи унумли капиталнинг бу элемент- лари ў3 нави жиҳатидан бир-бирининг айнан ўзи бўлиб қолса ҳам, Доимо ўша навдаги янги нусхаларидан иборат бўлади, ҳолбуки ўша 14—710


202
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
айрим бир ип йигирувчи машина, ўша айрим бир фабрика биноси ўзига ўхшаган янги нусхалар билан алмаштирилмасдан, бир қанча марта такрорланадиган ҳафталик ишлаб чиқариш процессларида иштирок қила беради. Унумли капиталнинг ҳамма таркибий қисм- лари унумли капиталнинг элементлари сифатида доимо ишлаб чи- қариш процессига бириктирилган бўлади, чунки улар бўлмаса уму- ман ишлаб чиқариш процессининг бўлиши мумкин эмас. Унумли капиталнинг ҳамма элементлари, асосий ва оборот элементлари, унумли капиталдан иборат бўлиб, муомала капиталига, яъни товар капиталга ва пул капиталга баб-баравар царама-қарши туради.
Иш кучи масаласи ҳам худди шундай. Унумли капиталнинг бир цисми доимо шу иш кучига айланиб туриши лозим, шу билан * бир- га ҳар қандай тармоқда бир капиталистнипг ўзи, бир цадар узоқ вацт давомида бир хил машиналарни ишлатгани сингари, бир ца- дар узоц вақт давомида айпан бир хилдаги иш кучларини ишлата- ди. Бу ерда иш кучи билан машина ўртасидаги фарқ машинанинг биратўла сотиб олиниб (аммо, масалан, машина ҳақи бўлиб-бўлиб тўланганда бундай бўлмайди), ишчининг биратўла сотиб олинмас- лигида эмас, фарқ шупдаки, ишчининг сарф циладиган меҳнати бу- тунлай маҳсулот цийматига киради, ҳолбуки машинанинг қиймати маҳсулотга фақат цисман-қисман ўтади.
Смит, асосий капиталга қарама-царши ўлароц, оборот капитали- ни қуйидагича характерлаб, турли таърифларни бир-бирига ара- лаштириб юборади:
«Шундай ишлатиладиган капитал ўз эгаси қўлида қолса, ёки айни бир формада туриб қолса, ўзининг эгасига даромад ёки фойда бермайди» [II том, 254-бет].


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
203
ошади- Мана шу формалар алмашувининг ҳаммаси муомалада амалга ошади; худди мана шу формалар алмашуви товарларнинг бир қўлдан бошқа цўлга ўтишида воситачилик қилади. Аксинча, унумлп капиталнинг ишлаб чиқариш процесси доирасида қилади- гап метаморфозалари меунат процессига хос метаморфозалар бў- лпб, бу метаморфозалар ишлаб чиқариш элементларини ишлаб чи- қарилмоқчи бўлган маҳсулотларга айлантириш учун зарурдир. А. Смит, ишлаб чиқариш воситаларининг бир қисми (сўзнинг асл маъносидаги меҳнат воситалари) меҳнат процессида хизмат қила- ди (буни у: «ўз хўжайинига фойда беради» деган сўзлар билан но- тўғри ифода қилади), ўзининг натурал формасини ўзгартирмасдан, фадат секин-секин эскириб бориб хизмат цилади, ҳолбуки, бошқа бир қисми, яъни материаллар, ўзгаради ва худди шу ўзгариши на- тижасида ўзининг ишлаб чиқариш воситалари сифатидаги ролини бажаради, дейди. Лекин меҳнат процессида унумли капитал элемент- ларииинг бажарадиган бу ҳар хил роли асосий капитал билаи асосий бўлмаган капитал ўртасидаги фарқнинг фақат бошланғич нуқтаси, холос, лекин фарқнинг ўзи эмас, ҳамма ишлаб чиқариш усуллари учун, капиталистик ишлаб чиқариш усуллари учуп ҳам, капиталис- тик бўлмаган ишлаб чиқариш усуллари учун ҳам юцорида кўрса- тилган ҳар хил ролнинг бирдек мавжуд бўлишининг ўзиёқ буни очиқ ва равшан қилиб кўрсатиб турибди. Лекин унумли капитал- нпнг меҳнат процессидаги шу ҳар хил моддий ролига цийматнинг маҳсулотга ўтишидаги маълум усуллар мувофиқ келади, бу усул- ларга эса, ўз навбатида, маҳсулотни сотиш йўли билан қийматни цоплашнинг муайян усуллари мувофиқ келади; биз қидираётган фарк худди мана шудир. Демак, капитал меҳнат воситаларига ай- лангаплиги учун асосий капитал бўлмай, унинг асосий капиталли- гига сабаб шуки, унинг қийматининг меҳнат воситаларига сарф килинган қисми шу меҳнат воситалигича қолади, ҳолбуки бошқа кисми маҳсулот кийматипинг таркибий қисми сифатида муомала киладп.
«Агар у» (капитал) «келгусида фойда олиш учун ишлатилса, у ё уншг» («эгаспнинг») «қўлида қолиб, ё бошцалар дўлига ўтиб фойда келтириши ло- зим. Биринчи ҳолда бу асосий капитал бўлади, иккинчи ҳолда — оборот κε- иитали бўлади» (189-бет).
Бунда ҳаммадан аввал фойданинг келиб чиқиши тўғрисидаг я Қупол эмпирик тасаввур кўзга ташланиб турибди, бу тасаввур эса капиталистнинг оддий царашларидан олинган ва А. Смитнинг ўзи- нннг анча чуқурроқ эзотерик қарашларига тамомила қарама-қар- Ши туради. Маҳсулот баҳоси материалларнинг баҳосини ҳам, иш кучининг баҳосини ҳам қоплайди, лекин шу билан бирга меҳнат ^УРоллари қийматининг бир қисмини ҳам, яъни меҳнат қуроллари ^кириши туфайли маҳсулотга кўчадиган қисмини ҳам қоплайди.


204
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
лотни сотиш йўли билан уни ишлаб чидариш учун авансланган дийматнинг тамомила ёки дисман допланишига, бирданига ёки се- кин-секин қопланишига дараб доплаш усули ва вацти ўзгариши мумкин; лекин иккала ҳолда ҳам бу қоплаш сарф дилиниб бўлган дийматни қоплаш бўлиб цола беради ва асло цўшимча қиймат яра- тишга айланмайди. Бунда дўшимча диймат,— у фақат маҳсулотни сотиш йўли билан, унинг муомалага кириши йўли билан реализа- ция дилинар экан,— фақат сотиш натижасида, муомала натижаси- да пайдо бўлиши мумкип, дегаи оддий тушунча асос бўлади. А. Смит бу ерда фойда келиб чидишининг турли усуллари тўғри- сида гапирган, назарда тутган нарса ҳақиқатда унумли капитал- нинг турли элементлари турли роль ўйнаши, унумли элементлар сифатида меҳнат продессида бир хил амал дилмаслиги фактини но- тўғри ифода қилишдир, холос. Ниҳоят бу фардлар меҳнат процес- сидан, тегишлича — дийматнинг кўпайиш процессидан, унумли ка- питалнинг ўз функцияларидан келтириб чидарилмайди, балки, А. Смитнинг фикрича, бу фардлар айрим капиталист учун факат субъектив аҳамиятга эга бўлиб долади, унга бу капиталнинг бир дисми бир жиҳатдан фойдали бўлиб кўринса, иккинчи қисми бош- да бир жиҳатдан фойдали бўлиб кўринади.
Аксинча, Кенэ бу фарқларни такрор ишлаб чидариш процесси- нинг ўзидан ва унинг зарурий донунларидан келтириб чидаргаи эди. Бу процесснинг узлуксиз давом қила олиши учун бир йил мо- байнида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг қиймати ҳар йилги аванс- ларнинг қийматини бутунлай доплаши лозим, ҳолбуки асосий ка- ппталнинг [Anlagekapital] қиймати бўлиб-бўлиб қоплапиши лозим, демак, бу диймат фадат бир қанча йиллар, чунончи ўн йиллар да- вомида допланади, бинобарин, бутунлай такрор ишлаб чидарилади (худди шу хил япги нусхалар билан алмаштирилади). Шундай ди- либ, А. Смит Кенэга иисбатан ордага дараб катта дадам ташлайди.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
205
масдан, балки ўша хилдаги материалларнинг доим янги-янги нус- халари амал цилишидан иборат эканлигини эсдан чиқаради. Шу тариқа асосий капиталнинг қиймати муомалага кирмайди, деган хом хаёл туғилади, ваҳоланки, А. Смит илгари, албатта асосий ка- питалнинг эскириши маҳсулотлар баҳосининг бир цисмини ташкил дилади, деб кўрсатиб ўтган эди.
А. Смит оборот капиталини асосий капиталга царама-қарши цўяр экан, бу қарама-қаршиликка сабаб фақат оборот капитали унумли капиталнинг маҳсулот циймати билан тамомила цопланиши лозим бўлган, демак, унинг метаморфозаларида бутунлай қатнашу- ви лозим бўлган таркибий қисми эканлигини, асоспй капитал эса ундай эмаслигини таъкидлаб ўтмайди. Аксинча, А. Смит оборот ка- питалини капиталнинг бошқа формалари билан, яъни капитал иш- лаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига ўтиб, бу ерда товар ка- питал ва пул капитал тариқасида майдонга чицадиган формалари билан аралаштириб юборади. Лекин, бу формаларнинг ҳар иккала- си ҳам, товар капитал ҳам, пул капитал ҳам баб-баравар даражада унумли капиталнинг ҳам асосий қисми, ҳам оборот цисми ^иймат- тининг ҳомилидир. Бу иккала форма асосий капиталга царама-қар- ши қўйиладиган оборот (ҳаракатдаги) капитал эмас, балки унумли капиталга царама-қарши қўйиладиган муомала капиталидир.
Ниҳоят, асосий капитал ишлаб чиқариш процессида қолиб фой- да вужудга келтирса, оборот капитали эса, ишлаб чиқариш про- цессидан чициб кетиб ва муомала соҳасида айланиб юриб фойда вужудга келтиради, деган тасаввур мутлақо нотўғридир; бундай тасаввур қуйидаги натижага олиб келади: ўзгарувчи капиталнинг ўзи ва доимий капиталнинг оборот қисми оборот процессида кира- дигап бир хил форма цийматнинг кўпайиш процессида ва кўшим- ча кнймат ҳосил бўлиш процессида булар ўртаспда бўладпган му- ҳпм фарқни яшириб туради ва, шундай килиб, капиталистик иш- лаб чицаришнинг бутун сири янада кўпро^ хиралаштирилади. «Оборот капитали» деган умумий ном бу муҳим фарқни йўқ қилиб юборади. А. Смитдан кейии сиёсий иқтисод яна ҳам илгари кетиб, муҳим ва ажратилиши лозим бўлган бирдан-бир царама-царшилик доимий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртасидаги қарама-қар- шилик эмас, балки асосий капитал билан оборот капитали ўртаси- даги қарама-қаршиликдир, деб топди.
А. Смит асосий капитал билан оборот капиталинп ҳар бири ўзича фойда келтирадиган иккита капитал солиш усули деб белги- лаб бундай дейди:
«Оборот капиталпнинг ёрдамисиз ҳеч цандай асосий капптал бирон-бир Даромад келтира олмайди. Энг фойдали машина ва меҳнат цуроллари ҳам, Уларнинг ишлаши учун материал ва уларни ишлатадиган пшчилар учун ти- рикчилик воситалари етказиб берадиган оборот капитали бўлмаса, ҳеч нарса шлаб чиқара олмайди» (188-бет).


206
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Бунда илгариги: «даромад келтириш», «фойда чицариб олиш» деган ва шу каби сўзларнинг маъноси нима эканлиги аниқланади, чунончи бу сўзлар, капиталнинг ҳар иккала қисми ҳам маҳсулот ҳосил бўлиш факторларидир, деган маънони билдиради.
Сўнгра А. Смит бундай бир мисол келтиради:
«Фермер каппталининг деҳқончилик асбоблари учун сарфланган қисми асосий капиталдир, иш ҳақи ва унинг ишчиларининг таъминоти учун ишла- тиладиган цисми эса оборот капиталидир».
Бинобарин, бу ерда асосий капитал билан оборот капитали ўр- тасидаги фарқ нуқул унумли капиталнинг турли таркибий қисмла- рининг ҳар хил муомала қилишидан, ҳар хил оборот қилишидан иборат деб кўрсатиб, тўғри цилинган.
«Фермер асосий капиталдан уни ўз қўлида сақлаб туриб фойда олади, оборот капиталидан эса — уни қўлидан чиқариб фойда олади. Унинг иш ҳай- вонининг баҳоси ёки қиймати асосий капиталдир»—
бунда ҳам фарққа буюм элементларининг эмас, балки ^ийматнинг асос қилиб олиниши тўғридир,—
«унинг хўжалигидаги қуролларнинг қиймати ҳам худди шундай асосий капиталдир; уни» (иш ҳайвонини) «боқиш воситалари, худди ишчиларни таъминлаш воситалари каби оборот капиталидир. Фермер иш ҳайвонини ўэ қўлида сақлаб ва уни боқиш воситаларини қўлидан чидариб фойда олади».
Фермер ҳайвонга едириладиган ем-хашакни ўзида тутиб қолади, уни сотмайди. Фермер ем-хашакдан ҳайвонга бериладигап ем-ха- шак тариқаспда фойдаланади, ҳайвоннинг ўзидан эса меҳнат қуроли тариқаспда фойдаланади. Бунда фарқ фақат қуйидагидан иборат: иш ҳайвонини боқишга кетадиган ем-хашак тамомила ис- теъмол қилинади ва доимо бевосита деҳқончилик маҳсулоти билан ёки деҳқончилпк маҳсулотипи сотиш йўли билан қопланиб туриши лозим; ҳолбуки ҳайвонлар эса улардан айримлари ишга ярамай қол- ганда, алмаштириб турилади.
«Ишлатпш учун эмас, балки сотиш учун сотиб олинадиган ва боқилади- ган ҳайвоннинг баҳоси ҳам, уни боқиш воситалари ҳам оборот капитали- дир. Фермер бу ҳайвонни қўлдан чицариб фойда олади» [II том, 255-256- бетлар].


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
207
иш ҳайвони сингари, меҳнат цуроли сифатида амал қилмасдан, балки хом материал сифатида амал қилади. Шунинг учун у маҳсу- лотга субстанция бўлиб киради ва унинг бутун қиймати, ёрдамчи материаллар {ем-хашак} қиймати сингари, бутунлай шу маҳсулот- Га киради. Худди шунинг учун ҳам у унумли капиталнинг оборот қисмидан иборат бўлади, лекин, асло, сотилган маҳсулот, яъни бо- ^иб семиртирилган мол бунда хом ашё сингари, яъни ҳали боқиб семиртирилмаган мол сингари, натурал формага эга бўлиши учун эмас. Бу кейинги ҳол мутлақо тасодифий бир ҳолдир. Лекин айни ва^тда А. Смит бу мисолдан ишлаб чиқариш элементидаги қиймат- нинг асосий ёки оборот циймат бўлишини белгилайдиган нарса упинг буюм формаси бўлмай, балки фақат унинг ишлаб чиқариш процессидаги функцияси эканлигини кўриши мумкин эди.
«Бутун уруғликлар қиймати ҳам, аслини айтганда, асосий капиталдир. Гарчи уруғликлар ҳаммавақт омбордан далага ва даладан омборга кўчиб турса ҳам, лекин улар ҳеч вақт эгасини ўзгартирмайди ва, демак, сўзнинг асл маъносида муомалага кирмайди. Фермер уларни сотиб эмас, балки уларни ўстириб фойда олади» [II том, 256-бет].
Смит белгилаган фарқнинг жуда беҳуда бир нарса экаилиги бунда айниқса яққол кўриниб турибди. Унинг назариясига кўра агар «эгасини алмаштириш» бўлмаса эди, яъни агар уруғлик бево- сита йиллик маҳсулот ҳисобидан қопланса, тўғридан-тўғри маҳсу- лотдан ушланса эди, уруғлик асосий капитал бўлар эди. Лекин, агар бутун маҳсулот сотилиб, маҳсулот цийматининг бир қисми бошқа хўжайиндан уруғлик сотиб олишга ишлатилса, уруғлик, ак- синча, оборот капитали бўлади. Бир ҳолда «эгасини алмаштириш» бўлади, иккинчи ҳолда бундай бўлмайди. Смит бунда яна оборот капиталини товар капитал билан аралаштириб юборади. Маҳсулот товар капиталнинг буюм ҳолатидир. Лекин, албатта, товар капитал- нинг ҳақиқатан муомалага кирадиган ва ўзи маҳсулот бўлиб чиқ- цан ишлаб чиқаршп процесси яна бевосита кирмайдиган цисмиги- на товар капиталнинг буюм ҳолати бўла олади.
Уруғлик бевосита маҳсулотнинг бир қисми тариқасида олиб қо- линадими, ёки бутун маҳсулот сотилиб унинг цийматининг бир қисми четдан сотиб олинган уруғликка айлантириладими,— иккала Ҳолда ҳам қиймат цопланади, холос ва бундай қийматни цоплаш воситасида ҳеч цандай фойда яратилмайди. Бир ҳолда уруғлик маҳсулотнинг қолган қисми билан бирга товар сифатида муомала- Га киради, иккинчи ҳолда уруғлик фақат бухгалтерияда аванслан- ган капитал қийматнинг таркибий қисми тариқасида қайд қилин- ган бўлади. Лекин иккала ҳолда ҳам уруғлик унумли капиталнинг таркибий оборот қисми бўлиб қолади. Уруғлик маҳсулот тайёрла- ганда бутунлай ишлатилади ва такрор ишлаб чиқариш мумкин бўл- еин учун бутунлай шу маҳсулот ҳисобидан қопланиши лозим бў- лади.


208
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
«Хом материал ва ёрдамчи моддалар истеъмол циймати сифати- да меҳнат процессига кирган чоцларида мустақил формаларини йў- қотадилар. Меҳнат воситаларига келганда, иш бошқачадир. Асбоб, машина, фабрика биноси, бочка ва ҳоказолар ўзларининг дастлабки формаларини сақлаб турган вақтдагина, меҳнат процессига кеча ^андай формада кирган бўлсалар, унга эртага ҳам худди шу форма- да кира олган вақтдагина меҳнат процессида хизмат қиладилар. Меҳнат воситалари ўз умрлари давомида, яъни меҳнат процессида, маҳсулотга нисбатан ўз мустақил формаларини сақлаганларидек, ишдап чпққанларидан кейин ҳам уни сақлаб цоладилар. Маши- наларнинг, куролларнинг, мастерскойларнинг ва ҳоказоларнинг жасадлари шу машиналар, қуроллар, мастерскойлар ва ҳоказолар ёр- дами билан вужудга келтирилган маҳсулотлардан айрим ҳолда ил- гаригидек яшай берадилар» («Капитал», I китоб, VI боб, 192-бет52).
Маҳсулот ҳосил қилиш учун ишлаб чиқариш воситаларини иш- латишдаги бу турли-турли усулларни, бир хил ишлаб чиқаршп во- ситалари маҳсулотга нисбатан ўзининг мустацил формасини сақлаб цолиб, бошқалари ўзининг мустақил формасини ўзгартирадиган ёки бутунлай йўқотадиган бу турли-турли усулларни,— меҳнат процес- сининг ўзига хос бўлган бу фарқни, гарчи бу меҳнат процесси ҳеч қандай алмашув бўлмасдан, ҳеч цандай товар ишлаб чиқариши бўл- масдан, нуқул ўз эҳтиёжларини, масалан, патриархал оила эҳтиёж- ларини ^ондиришга царатилган бўлса ҳам, А. Смит нотўғри тасаввур ^илади, чунки у, 1) бунга ҳеч алоцаси бўлмаган фойда категорияси- ни олиб келиб цўшади, ҳолбуки бир хил ишлаб чиқариш воситалари ўз формасини сақлаб туриб ўз эгасига фойда келтиради, бошқалари бу формасини йў^отиб фойда келтиради; чунки у, 2) меҳнат про- цессида ишлаб чиқариш элементларининг бир қисмининг ўзгариши- ни маҳсулот алмаштиришга, товарлар муомаласига (олди-сотдига) хос бўлган ва шу билан бир вақтда муомаладаги товарга эгаликнинг бир шахсдан бошқа шахсга ўтишини муомала ўз ичига оладиган форма ўзгариши билан аралаштириб юборади.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
209
tura бутунлай янги маҳсулотдан олинган янги нусха билан цопла- ниши лозим.
Сўнгра А. Смит оборот капитали билан асосий капиталнинг ни- мадан иборат эканлигини бизга айтиб беради. У асосий капитални ташкил цилувчи буюмларни, моддий элементларни ва оборот капи- тални ташкил цилувчи буюмларни санаб кўрсатади, гўё, асосий ка- питал бўлиш, ёки оборот капитали бўлиш буларнинг капиталистик ишлаб чиқаршп процессидаги маълум функцияларидан келиб чиқ- май, аксинча, уларнинг моддий хусусиятига, табиатига боғлиц бўл- гандек. Лекин, шундай бўлишига царамасдан, ўша бобиинг ўзидаёц у, гарчи маълум бир буюм, масалан, уй, бевосита фойдаланиш учун белгиланган бўлса ҳам,
«ўз эгасига даромад келтириши мумкин ва унинг учун шундай қилиб капитал функциясини бажариши мумкин, лекин бу уй жамиятга бирон да- ромад келтира олмайди ёки унинг учун капитал функциясини бажара ол- майди, бинобарин, бутун халқ даромади бундай йўл билан ҳеч цачон зарра- ча ҳам кўпайиши мумкин эмас» (II китоб, II боб, 186-бет).
Демак, бунда А. Смит, капитал бўлиш хусусияти буюмларнинг ўзига хос хусусият эмас ва ҳар цандай ҳолда улар бу хусусиятга эга бўла бермайди, бу уларнинг шароитга қараб гоҳ бажарадиган, гоҳ бажармайдиган функциясидир, деган фикрни жуда аниқ ва равшан баён цилади. Лекин умуман капиталга нисбатан тўғри бўлган нарса, унинг бўлимларига нисбатан ҳам тўғридир.
Ўша бир буюмнинг ўзи меҳнат процессида қандай функцияни бажаришига қараб ё оборот капиталининг ёки асосий капиталнинг таркибий цисми бўлади. Масалан, иш ҳайвони (меҳнат воситаси) бўлган мол асосий капитал мавжудлигининг моддий формасидир; аксинча, сўйиш учуп боқилаётган мол эса (хом материал) — фермер оборот капиталииинг таркибий цисмини ҳосил қплади. Иккинчи то- мондан, бир буюмнинг ўзи гоҳ унумли капиталнинг таркибий қисми бўлиб амал цилиши, гоҳ бевосита истеъмол фондига кириши мумкин. Масалан, ишхона бўлиб амал қиладиган уй унумли капиталнинг асо- сий қисмидир; бу уй турар жой бўлиб амал қилганида, у асло капи- тал формасида бўлмайди, шунчаки турар жой бўлади, холос. Айни бир хил меҳнат воситалари кўп ҳолларда гоҳ ишлаб чиқариш воспта- лари бўлиб, гоҳ истеъмол буюмларп бўлиб амал қилпши мумкпи.
Смитнинг ^арашларидан келиб чиқадиган хатолардан бири шу: асосий капитал билан оборот капиталининг характерли хусусиятла- ри буюмларга хос хусусият деб қаралади. Меҳнат процессининг анализиёц («Капитал», I китоб, V боб), айни бир буюмнинг шу процессда ўйнайдигаи ҳар хил ролларига қараб, меҳнат воситала- ринипг, меҳнат материалининг, маҳсулотнинг таърифи ўзаришиии кўрсатиб берган эди. Асосий капитал билан асосий бўлмагап капи- талнипг таърифи эса, ўз навбатида, бу элементларнинг меҳнат про- цессида, демак, циймат ҳосил бўлиш процессида ҳам ўйпайдиган маълум ролларига асосланади.


210
ИККИЧЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Бундан ташқари, асосий капитал билан оборот капиталини ташкил қиладиган буюмларни санаб чиққанда шу нарса тамомила равшан бўлиб кўринадики, А. Смит капиталнинг асосий таркибий цисмлари билан оборот таркибий цисмлари ўртасидаги фарқни, ҳа- цицатан бор фарқни ва фацат унумли капиталга нисбатан (унумли формада бўлган капиталга писбатан) маъниси бор фарқни унум- ли капитал билан унинг формалари ўртасидаги капитал муомаласи процессида капиталга хос бўлган формалар, яъни товар капитал ва пул капитал формалари ўртасидаги фарқ билан аралаштириб юбо- ради. У ўша жойнинг ўзида бупдай дейди:
«Оборот капитали... тегишли савдогарларнинг қўлида бўладиган озиқ-ов- қат, материал ва ҳар хил тайёр буюмлардан ва уларнинг муомала қилиши ва тацсимланиши учун зарур пулдан иборат...»
— Ҳақиқатда, агар биз масалага яқиндан эътибор бериб қарай- диган бўлсак, бунда, юқорида айтилганига царама-қарши ўлароқ, оборот капиталининг товар капитал билан ва пул капитал билан бир нарса қилиб кўрсатилганлигини, яъни капиталнинг икки фор- маси билап, асло ишлаб чиқариш процессига хос бўлмаган ва асо- сий капиталга қарама-қарши оборот (ҳаракатдаги) капиталини эмас, балки унумли капиталга царама-қарши муомала капиталини ташкил қилувчи икки формаси билан бир нарса цилиб кўрсатилга- нини кўрамиз. Унумли капиталнинг материалларга (хом ашё ёки ярим фабрикатларга) авансланган ва ҳақиқатан ишлаб чиқа- риш процессига киритилган таркибий цисмлари кейинчалик капи- талиинг шу формалари билан бир цатордагина ҳаракат қилади, хо- лос. А. Смит бундай дейди:
«...Жамиятнинг бутун капитали табиий суратда бўлинадиган уч цисмдан учинчиси ва сўнггиси оборот капитали бўлади, унинг таърифи шундай бўла- дики, у фақат муомалада бўлиш ёки хўжайинини алмаштириш йўли билан- гина даромад келтиради. У, ўз навбатида, тўрт цисмдан: биринчидан, пулдан иборат бўлади...»
Лекин пул ҳеч қачон ишлаб чиқариш процессида амал қилади- ган унумли капитал формаси бўлмайди. Пул ҳаммавақт капитал- нинг ўз муомала процессида кирадиган формаларидан бири бўла- ди, холос.
«Иккинчидан, қассоб, чорвадор, фермер... цўлида бўладиган озиқ-овқат ' запасларидан иборат бўлади, улар шу запасларни сотиб фойда олмоцчи бў- ладилар... Ниҳоят, тўртинчидан, тайёрлаб, тахт қилиб қўйилган, лекин ҳали савдогар ёки мануфактурачи қўлида турган буюмлардан иборат».— Ва «учин- чидан шу уч формадан биронтасига ҳам кирмаган ва қишлоқ хўжайинлари, мануфактурачилар, шойи ва мовут билан савдо цилувчилар, ёғоч-тахта со- тувчилар, дурадгорлар, ғишт терувчилар ва бошқалар қўлида қоладиган мутлақо хом ёки бир қадар ишланган материаллардан, кийим-кечаклар, уй- рўзғор буюмлари, бинолардан иборат» (187, 188-бетлар).


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
211
қа ҳеч нарса йўц; хуллас, булар — энди товар тарицасида, шунинг учун, демак, товар капитал тариқасида тегишлича амал қилувчи маҳсулотлардир, демак, улар шундай формага эга бўлган ва про- цессда шундай ўрин тутган маҳсулотлардирки, уларнинг пировар- дида бажарадиган иши қандай бўлса-да, яъни улар пировардида қандай мақсадга хизмат цилишларига (уларнинг истеъмол қийма- тига) қараб индивидуал истеъмолга кирадиларми, ёки унумли ис- теъмолга кирадиларми — бари бир, улар унумли капитал элементи бўлмайдилар. 2-пунктда бу маҳсулотлар озиқ-овқат буюмларидир, 4- пунктда — бошқа ҳамма тайёр маҳсулотлардир, демак, улар бари- бир фақат тайёр меҳнат воситаларидан ёки тайёр истеъмол буюм- ларидан (2-пунктдаги озиқ-овқат буюмларидан бошқа истеъмол буюмларидан) иборатдир.
Смит бунда савдогар тўғрисида ҳам гапирар экан, бу нарса унинг бутунлай чалкашиб цолганлигини кўрсатади. Модомики иш- лаб чиқарувчи ўз маҳсулотини савдогарга сотган экан, бу маҳсулот энди умуман унинг капиталининг ҳеч қандай формаси бўла олмай- ди. Гарчи бу маҳсулот ўз ишлаб чиқарувчиси қўлида бўлмай, бош- қалар қўлига ўтиб кетган бўлса-да, жамият нуқтаи назаридан, тўғри, бу ҳали ҳам товар капиталдир; лекин бу капитал товар капи- тал бўлганлиги учун ҳам, у на асосий ва на оборот капитали бўла олади.
Ишлаб чиқарувчининг бевосита ўз истеъмолини цондиришга қа- ратилмаган ҳар қандай ишлаб чиқаришда маҳсулот товар тариқа- сида муомала цилиши лозим, яъни сотилиши лозим,— фойда олиш мақсадида эмас, балки ишлаб чиқарувчининг умуман яшай олиши учун сотилиши лозим. Капиталистик ишлаб чиқаришда бунга яна шу нарса ҳам қўшиладики, товар сотилганда ундаги қўшимча қий- мат ҳам реализация цилинади. Маҳсулот товар сифатида ишлаб чи- қариш процессидан чиқади, шунинг учун ҳам у энди ишлаб чиқа- ришнинг асосий элементи ҳам эмас ва оборот элементи ҳам эмасдир.
Айтмоцчи, А. Смит бунда ўз даъвосини ўзи рад қилади. Бунда ҳамма тайёр маҳсулотлар, уларнинг буюмлик формалари ёки истеъ- мол қиймати, уларнинг фойдали натижалари қандай бўлса-да, то- вар капиталдир, яъни муомала процессига хос формалардан бири- даги капиталдир. Шу формада бўлган бу тайёр маҳсулотлар асло ўз эгаларининг унумли капиталининг таркибий цисмлари эмас; бу нарса, албатта, сотилганда уларнинг харидор қўлида унумли капи- талнинг — оборот капиталнингми ёки асосий капиталнингми, бари бир—таркибий цисмларига айланишларига халақит бермайди. Шун- Дай қилиб, бунда шу нарса маълум бўладики, маълум вақтгача бо- зорда унумли капиталга қарама-қарши ўлароқ, товар капитал та- рицасида қатнашиб келган нарсаларнинг ўзи кейинроқ, улар бо- зордан чиқариб олингандан кейин, унумли капиталнинг асосий ёки оборот қисми сифатида амал қилиши ёки қилмаслиги мумкин бў- лади.


212
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ип йигирувчи фабрикантнинг маҳсулоти, яъни ип унинг капи- талининг товар формасидир, унинг учун товар капиталдир. Ип унинг упумли капиталининг таркибий қпсми тариқасида яна на меҳнат материали бўлпб, на меҳнат воситаси бўлиб амал қила ола- ди. Лекин шу ипни сотиб олган тўқимачилик фабрпкасининг эгаси қўлида ип унинг унумли капиталига шу капиталпипг оборот тар- кибий қисмларпдаи бири бўлиб киради. Ип йигирувчи фабрикаит учун ип упинг капитали — ҳам асосий капитали, ҳам оборот капи- тали — қийматининг бир ^исмидир (қўшимча қийматни биз бир чеккада қолдириб турамиз). Шунингдек, машиналар фабрикаити- пинг маҳсулоти бўлган машина ҳам унинг капиталининг товар фор- маспдир, унинг учун товар капиталдир, бу машина шу формани сақлаб тураркан, у на оборот капитали ва на асосий капитал бўлади. Машина уни ўз ишлаб чиқаришида ишлатадиган фабрикантлардан бирига сотплганда, унумлп капиталнпнг таркпбий қисмига айлана- ди. Агар маҳсулот шупдай бир истеъмол формасига эга бўлиб, масалан, кўмир қазиб олишдаги кўмир сингарп, ўзи чиқиб келган процессга қисман пшлаб чпқариш воситаси бўлиб кира олса ҳам,— ҳатто шуидай бўлганда ҳам маҳсулотнпнг, кўмирнипг, сотиш учун белгилаиган қпсми оборот капитали ҳам, асосий капитал ҳам бўл- май, товар капптал бўлади.
Иккинчи томондан, маҳсулот шундай истеъмол формасига эга бўлиши мумкинки, унинг бу формаси уни меҳпат материали сифа- тида ҳам, меҳнат воситаси сифатида ҳам унумли капиталнинг би- рон элементи бўлишга мутлақо яроқсиз қилиб қўяди. Масалан, баъ- зи бир тирикчилик воситалари шундай. Лекин шунга ^арамай, маҳсулот ўз ишлаб чиқарувчилари учун товар капиталдир, ҳам асосий капитал, ҳам оборот капитали қийматининг ҳомилидир,— уни ишлаб чиқариш учун ишлатилган капиталнинг бутунлай ёки кам-кам қопланишига қараб, капитал ўз қийматини маҳсулотга бу- тунлай ёки кам-кам кўчиришига қараб, у ё асосий капитал, ёки обо- рот капитали цийматининг ҳомили бўлади.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
213
цўлида амал қилувчи материаллар деб ^аралади, булар учун эса бу материаллар унумли капиталнинг таркибий қисмлари эмас, балки фақат товар капитал бўлади.
Амалда А. Смит оборот капиталининг элементларини бундай са- наб чиққанида асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарцни, яъни фақат унумли капиталга нисбатангина тўғри бўла- диган фарқни бутунлай ёдидан чиқаради. Аксинча, товар капитал билан пул капитални, яъни капиталнинг муомала процессига хос бўлган ҳар иккала формасини у унумли капиталга царама-қарши қўяди, лекин буни ҳам билмасдан қилади.
Ниҳоят, шу нарса кўзга ташланиб турадики, А. Смит, оборот капиталинииг таркибий қисмларини санаб кўрсатганда, иш кучини эсидан чиқаради. Бунинг икки сабаби бор.
Агар пул капитални бир чеккада қолдириб турадиган бўлсак, унинг оборот капитали товар капиталнинг фақат бошқа бир номп- дан иборат бўлишини ҳозиргина кўриб ўтган эдик. Лекин иш кучи бозорда муомала цилар экан, у капитал эмас, у товар капиталнииг бирон формаси эмас. Иш кучи умуман капитал эмас; ишчи эса, гарчи бозорга товар чиқарса ҳам, яъни ўзини бозорга чиқарса ҳам, капиталист эмас. Иш кучи сотилиб ишлаб чиқариш процессига кир- гандан кейингина,— демак, иш кучи товар сифатида муомала ци- лишдан тўхтагандан кейингина,— унумли капиталиинг таркибий цисмига айланади, яъни қўшимча қиймат манбаи сифатида ўзга- рувчи капиталга ва унга сарф қилинган капитал кийматнинг обо- роти нуқтаи назаридан унумли капиталнинг оборот қилувчи тарки- бий ^исмига айланади. Смит буида оборот капиталиии товар капи- тал билан аралаштириб юбораётганлиги сабаблп, у иш кучини ўзи- нинг оборот капитали бандига тўғри келтиришга ожизлик ^илган. Шунинг учун А. Смитда ўзгарувчи капитал ишчининг ўз иш ҳақи- га тирикчилик воситалари формасида сотиб оладиган товарларидан иборат бўлиб чиққан. Иш ҳақига сарф қилипган капптал қиймат, Смитнинг айтишича, шу формада оборот капитали жумласига ки- ради. Лекин ишлаб чиқариш процессига киритиладиган нарса пш- чининг ўз тирикчилиги учун ишлатадиган тирикчилик воситалари эмас, балки иш кучидир, ишчининг ўзидир. Айтмоқчи, ижтимоий нуқтаи назардан, ишчининг индивидуал истеъмоли воситаси билан ўзини такрор ишлаб чиқариши ҳам ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқариш процесси жумласига киришини биз юқорида («Ка- питал», I китоб, XXI бобда) кўриб ўтган эдик. Лекии биз бунда текшираётган, ўз қобиғига биқиниб олган айрим ишлаб чиқариш процессини шундай деб айтиб бўлмайди. А. Смит асосий капитал бандида келтираётган «ҳосил қилинган ва фойдали цобилият» (187-бет) ҳақиқатда оборот капиталинпнг таркпбий кисмларидир, чунки бу — ёлланма ишчининг «қобилияти»дир ва ишчи ўз меҳна- тини ўз «қобилияти» билан бирга қўшиб сотган.


214
ИККИИЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
1) бевосита истеъмол фондига, 2) асосий капиталга, 3) оборот ка- питалига бўлади. Юцорида баён цилинган фикрларга кўра, бутун бойликни цуйидагиларга бўлиш лозим эди: 1) истеъмол фонди, бу фонднинг айрим қисмлари ҳаммавақт капитал тариқасида амал ци- ла олса ҳам, бу фонд асло амал қилувчи ижтимоий капиталнинг ҳиссаси эмас ва 2) капитал. Бунга мувофиқ бойликнинг бир қисми капитал бўлиб амал қилади, иккинчи цисми — капитал эмас, истеъ- мол фонди бўлиб амал қилади. Демак, ҳар цандай сутэмар ё эркак ёки урғочи бўлиши мутлақо зарур бўлгани сингари, бунда ҳам ҳар цандай капиталнинг ё асосий капитал ёки оборот капитали бўлиши мутлацо зарурлиги маълум бўлади. Лекин, биз асосий капитал би- лан оборот капитали ўртасидаги қарама-қаршилик фақат унумли капитал элемептларига нисбатангина бўлиши мумкинлигини ва, де- мак, унумли капитал элементлари билан бирга асосий капитал ҳам, оборот капитали ҳам бўлолмайдиган формадаги анча кўп бошца ка- питал борлигини, яъни товар капитал ва пул капитал борлигини кўриб ўтган эдик.
Ижтимоий ишлаб чиқариш маҳсулотларининг ҳаммаси,— маҳ- сулотнинг ўз натурал формасида, бевосита, сотилмай ёки сотиб олинмай, яна айрим капиталистик ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарпш воситалари тариқасида истеъмол қилинадиган қис- мидан бошқа ҳаммаси — капиталистик асосда бозорда товар капи- тал тариқасида муомала цилиши сабабли, унумли капиталнинг асо- сий ва оборот элементларининг ҳам, бутун истеъмол элементлари- нинг ҳам товар капиталдан чиқариб олиниши кераклиги турган ran. Аслида бунинг маъниси шуки, ишлаб чиқариш воситалари ва ис- теъмол буюмлари капиталистик ишлаб чиқариш асосида, гарчи улар кейинчалик итеъмол буюмлари ёки ишлаб чиқариш воситала- ри бўлиб хизмат цилишлари лозим бўлса ҳам, дастлаб товар капи- тал тариқасида майдонга чиқадилар; шунингдек, ҳатто иш кучи- нинг ўзи ҳам бозорда, гарчи товар капитал шаклида бўлмаса ҳам, товар бўлиб туради.
А. Смит буни тушунмай яна цуйидаги чалкашликка йўл қўяди. У бундай дейди:
«Бу тўрт қисмдан»
«оборот капитали»нинг, яъни муомала процессига хос бўлган товар капитал ва пул капитал формаларидаги капиталнинг «тўрт қисмидан»,— шу икки қисмнинг тўрт қисмга айланишига сабаб шуки, А. Смит товар капиталнинг таркибий қисмларини яна шу буюмлик аломатларига қараб ажратади,—


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
215
бадан олиниб тўлдирилиб туришни талаб қилади. Ҳамма фойдали машина- лар ва меҳнат цуроллари дастлаб оборот капиталидан пайдо бўлади, оборот капитали шу машина ва меҳнат қуроллари ясаладиган материаллар ва улар- ни ясайдиган ишчилар учун тирикчилик воситалари етказиб беради. Уларни доимо ремонт цилиб туриш учун ҳам худди шундай капитал зарур» (188-бет).
Маҳсулотнинг ишлаб чиқарувчилар доимо бевосита яна ишлаб чиқариш воситалари қилиб ишлатадиган қисмини истисно қилган- да, капиталистик ишлаб чиқариш учун қуйидаги умумий қоиданинг аҳамияти бор: ҳамма маҳсулот бозорга товар бўлиб киради, шу сабабдан капиталист учун ўз капиталининг товар формаси тарица- сида, товар капитал тариқасида муомала қилади, бу маҳсулот, ўз натурал формаси жиҳатдан, ўз истеъмол циймати жиҳатдан унумли капитал элементлари (ишлаб чиқариш процессининг элементлари) бўлиб, яъни ишлаб чиқариш воситалари бўлиб, демак, унумли ка- питалнинг асосий ёки оборот элементлари бўлиб амал қилиши ло- зимми ва амал қила оладими: ёинки унумли истеъмол буюмлари бўлиб эмас, балки фақат индивидуал истеъмол буюмлари бўлибги- на хизмат қила оладими — бари бир. Ҳамма маҳсулот товар тари- қасида бозорга чиқарилади; шунинг учун ҳамма ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари, ҳамма унумли ва индивидуал истеъмол элементлари уларни товар сифатида сотиб олиш йўли би- лан яна бозордан чиқариб олиниши лозим. Бу сийқаси чиққан гап- лар (труизм), албатта, тўғри. Демак, унумли каппталнинг асосий элементларига ҳам, оборот элементларига ҳам, ҳамма формадаги меҳнат воситаларига ва меҳнат материалларига ҳам буни баб-бара- вар татбиқ цилса бўлади. (Смит бунда яна, табиатнинг ўзи яратиб берган, демак, меҳнат маҳсули бўлмаган унумли капитал элемент- лари ҳам борлигини эсдан чиқаради.) Бозорда пахта қандай сотиб олинса, машина ҳам шундай сотиб олинади. Лекин бундан асло, ҳар қандай асосий капитал дастлаб оборот капиталидан келиб чи- цади, деган хулоса келиб чиқмайди,— Смитнинг муомала капитали- ни оборот капитали билан ёки ҳаракатдаги капитал билан, яъни асосий бўлмаган капитал билан аралаштириб юборишидан шундай хулоса келиб чиқади. Бунинг устига-устак Смит ўзини ўзи рад қи- лади. Унинг ўз сўзларига қараганда, товар сифатидаги машиналар 4- пунктда кўрсатилган оборот капиталининг бир цисмини ташкил ^илади. Шундай қилиб, уларнинг оборот капиталидан келиб чиқи- ши уларнинг машиналар тариқасида амал қилишларидан илгари товар капитал тариқасида амал қилганликларини, лекин буюмлик Жиҳатдан улар ўзларидан келиб чивданлигини кўрсатади, холос; ^упингдек, ип йигирувчи фабрикант капиталининг оборот элементи бўлган пахта бозорда муомала қилиб турган пахтадан келиб чиқади. Лекин Смит баёнини давом эттириб, машиналар ишлаб чи^ариш УчУн меҳиат ва хом материаллар зарурлигига асосланиб асосий капитални оборот капиталидан келтириб чиқарар экан, у вақтда, биринчидан, машиналар ишлаб чиқариш учун ҳам меҳнат воси-


216
ИККИИЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
талари, яъни асосий капитал керак ва, иккинчидан, хом материал- лар ишлаб чиқариш учун ҳам асосий капитал, яъни машиналар ва шу кабилар керак, чунки унумли капиталда ҳар доим меҳнат воси- талари бўлади, лекин меҳнат материали ҳар доим ҳам бўлавермай- ди. Шундан кейин Смитнинг ўзи дарҳол бундай дейди:
«Ер, конлар ва балиқчилик эксплуатация цилиш учун ҳам асосий ва ҳам оборот капитали бўлишини талаб қилади»,
— демак хом материаллар ишлаб чиқариш учун фақат оборот капитали эмас, шу билан бирга асосий капитал ҳам зарурлигини эътироф этади —
«ва» (бунда яна янги хато) «уларнинг маҳсулотлари фақат шу капитал- ларнпгина эмас, умуман жамиятдаги %амма капиталларни бир оз фойдаси билан цоплайди» (188-бет).
Бу мутлақо нотўғри. Уларнинг маҳсулоти саноатнинг бошқа ҳамма тармоқларига хом материал, ёрдамчи материаллар ва ҳока- золар етказиб беради. Лекин уларнинг қиймати бошқа ҳамма иж- тимоий капиталларнинг қийматини қопламайди, уларнинг қиймати ўз капитал цийматини (+цўшимча цийматни) цоплайди, холос. Бунда А. Смитнинг физиократлар таъсирига берилиб кетганлиги яна кўриниб турипти.
Товар капиталнинг фацат меҳнат воситалари бўлиб хизмат ци- лиши мумкин бўлган маҳсулотлардан иборат қисми — агар бу меҳ- нат воситалари умуман ҳеч цандай фойдасиз нарса цилиб ишлаб чиқарилган бўлмаса, агар улар сотилмасдан колиб кетмаса,— эр- тами-кеч ҳақиқатан меҳнат воситалари бўлиб амал цилиши ижти- моий нуқтаи назардан тўғри; бошқача қилиб айтганда, капиталис- тик ишлаб чицариш асосида меҳнат воситалари товар бўлишдан чи- қиб, ўз тайинланишига кўра ижтимоий унумли капиталнинг асосий цисмининг ҳақиқий элементларига айланади.
Бу ерда биз маҳсулотнинг натурал формасидан келиб чикади- ган фарқни кўриб турибмиз.
Масалан, агар ип йигирувчи машина ип йигириш учуи фойда- ланилмаса, яъни ишлаб чицаришнинг бир элементи қилиб ишла- тилмаса, демак, капиталистик нуқгаи назардан у бирон-бир унумли капиталиинг асосий таркибий қисми бўлиб амал қилмаса, унинг ис- теъмол циймати бўлмайди. Лекин йигириш машииаси жойдан-жой- га кўчадиган нарса. Бу машина ишлаб чиқарилган мамлакатдан четга чичқарилиб, бошқа мамлакатда бевосита ёки бавосита, хом материалларга ва бошқаларга, ёки шампанскоега айирбош қилиб сотилиши мумкин. Бу ҳолда, бу машина ишлаб чиқарилгаи мам- лакатда фақат товар капитал бўлиб функция қилади, лекин асло — ҳатто сотилганидан кейин ^ам — асосий капитал бўлиб функция қилмайди.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
217
ши мумкип бўлгап маҳсулотлар, масалан, фабрика биноларп, темир йўллар, кўприклар, тоннеллар, доклар ва шу кабилар, мелиорация иишоотлари ва ҳоказолар — шупдаи маҳсулотлариииг барчаси ўзи ^андай ҳолда бўлса, шу ҳолича жисман бошца бирон жойга экс- порт цилиниши мумкин эмас. Улар кўчмас маҳсулотлардир. Улар ё асло ишлатилмасдан ётиши керак, ёки улар сотилса, цайси мамла- катда ишлаб чиқарилган бўлса, шу мамлакатда асосий капитал бўлиб амал цилиши лозим. Спекуляция қилиш учун, сотиш учун фаб- рикалар цурадиган ёки ер участкаларини яхшилайдиган капиталис- тик ишлаб чиқарувчилар учун бу нарсалар уларнинг товар капи- талининг формасидир, демак, А. Смитнииг ибораси билан айтганда, оборот капитали формасидир. Лекин бу парсалар, бутун жамият пуқтаи назаридап қаралганда, фойдасиз бўлиб цолмаслиги учун оқибат-патижада ўзи ишлаб чиқарилган мамлакатда асосий капи- тал бўлиб амал цилиши лозим, ўзи қаерда бўлса, шу ерда бўлгаи ишлаб чиқариш процессида фупкция қилиши лозим. Бундаи асло, кўчмас нарсалар шундай хусусиятларига кўра аслида асосий капи- талдир, дегаи хулоса келиб чиқмайди; улар, масалан, турар жойлар каби, истеъмол фондига кириши мумкин ва, шундай қилиб, умумап ижтимоий капитал составига кирмаслиги мумкип, лекин ижтимоий бойликнииг элементи бўлиши мумкинки, бу ижтимоий бойликка писбатан бутун капитал фақат бир цисмни ташкил қилади, холос.. Бу буюмларни ишлаб чицарувчи, Смитнииг ибораси билан айтади- ган бўлсак, уларни сотиш йўли билан фойда чиқариб олади. Де- мак, улар — оборот капиталидир! Улардан фойдаланувчи, уларнинг сўпгги харидори, уларпи ишлаб чиқариш процессида ишлатгаии- дагина улардан фойдаланиши мумкин. Демак, улар — асосий капи- талдир!
Мулк титули, масалап, темир йўлпинг мулк титули ҳар куни кўлдаи-цўлга ўтиб туриши мумкии ва темир йўлнинг эгалари шу титулларни сотиб ҳатто чет мамлакатда ҳам фойда чиқариб олиш- лари мумкин,— демак, темир йўл мулкининг титуллари темир йўл- нипг ўзига қарама-қарши ўлароқ экспорт цилиниши мумкин. Шуп- дай бўлса ҳам, бу буюмларнинг ўзи цайси мамлакатда жойлашган бўлса шу мамлакатда ё бекор ётиши, ёки упумли капиталпинг асо- сий қисми бўлиб амал қилиши лозим. Шунингдек, фабрикапт А ўз фабрикасини фабрикаят В га сотиб, шу йўл билан фойда олиши мумкин, лекин бу нарса фабрикапииг илгаригидай асосий капитал бўлиб амал қилишига тўсқиилик қилмайди.
, Шуиипг учун бир жойга бириктирилган, замииидап ажратиб. булмайдиган меҳнат воситалари ўзининг тайинлаиишига цараб — 1арчи улар ўз ишлаб чиқарувчиларига унинг асосий капиталипинг элемеити бўлмасдан (ишлаб чиқарувчига бинолар, темир йўллар ва ШУ кабилар қуриш учун зарур бўлгап меҳпат воситалари асосий: капитал бўлади), товар капитал бўлиб амал цила олсалар ҳам,— ШУ мамлакатнинг ўзида албатта асосий капитал бўлиб амал цилиш- 15—710


218
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
лари лозим. Лекин буидап асло, асосий капитал албатта кўчмас буюмлардан иборат бўлиши лозим, деган тескари хулоса келиб чиқмайди. Кема ёки локомотив фақат ҳаракат қилиб туриб ишлай- ди; лекин шундай бўлса ҳам улар — ўз ишлаб чиқарувчилари учун эмас, балки улардан фойдаланувчилар учун — асосий капитал бў- либ амал қилади. Иккинчи томондан, ишлаб чиқариш процессцга ҳақицатан бириктирилган, бутун ўз ҳаёт даврасини шу ишлаб чи- ^ариш процессида тугаллайдигап ва бир мартаба ишлаб чиқариш процессига киргандан кейин уидан асло чиқиб кетмайдиган буюм- лар, масалаи, ишлаб чиқариш процесси вақтида машинани ҳара- катга келтирадиган кўмир, фабрика бипосини ёритиш учуп истеъ- мол цплинадиган газ ва шу кабилар, унумли капиталнинг оборот таркибий ^исмларидир. Уларнинг оборот таркибий цисмлар бўли- шига сабаб уларпинг жисман маҳсулот билан бирга ишлаб чиқариш процессидан чиқиб,- товар тариқасида муомала цилиши эмас, бунинг сабаби шуки, уларнинг циймати уларнинг кўмагида ишлаб чи- царилган товариинг цийматига бутунлай киради, демак, товарни сотиш йўли билаи бутунлай цопланиши лозим.
А. Смитдап ҳозиргипа цитата қилиб келтирилган жойдаги яна бир жумлаии ҳам кўрсатиб ўтиш лозим бўлади:
«Оборот капитали уларни» (машиналар ва ҳоказоларни) «ясайдиган иш- чилар учун тприкчилик воситалари етказиб беради».


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
219
чиқариши сабабли, ^ўшимча циймат меҳнатдан эмас, балкп табиат- нинг шу ишлаб чиқариш тармоғидаги алоҳида фаолиятидап (ёрда- мидан) пайдо бўлади. Фақат шу сабабдан улар, меҳнатнинг бошқа ҳамма турларидан фар^ли ўлароқ, деҳқончиликдаги меҳнатни унум- ли меҳнат, деб биладилар.
А. Смит ишчиларнинг тирикчилик воситаларини, асосий капитал- га царама-царши ўлароқ, оборот капитали деб таърифлайди:
1) чунки у оборот капиталини, асосий капиталга царама-царши ўлароц, капиталнинг муомала соҳасига тегишли бўлган формалари билан, муомала капитали билан аралаштириб юборади; анча кейин майдонга чиққан экономистлар ҳам, унинг бундай аралаштириб юборишини ҳеч бир танқидсиз мерос қилиб олдилар. Шунинг учун А. Смит товар капиталии унумли капиталнинг оборот қилувчи таркибий цисми билан аралаштириб юборади; демак, ўз-ўзидан равшанки, ижтимоий маҳсулот товар формасига кирадиган жойда ишчиларнинг ҳам, ишчи бўлмаганларнинг ҳам тирикчилик восита- лари, материаллар ва шунингдек меҳнат воситаларининг ўзи фацат товар капиталдан олиниши мумкин.
2) Гарчи Смитнинг ўз тадқиқотининғ эзотерик, яъни ҳақиқатан илмий цисмига царама-қарши бўлса ҳам, Смитда физиократларнинг тасаввурлари ҳам баъзан-баъзан кўриниб цолади.


220
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
матни қоплаш секин-аста, қисман-қисман содир бўлади. Демак, унумли капиталнинг иш кучига (тегишлича — ишчииинг тирикчи- лик воситаларига) аванслаиган цисми энди уиумли капиталнинг бошца буюм элемептларидан меҳнат процессидаги ва қийматнинг кўпайиш процессидаги ўз ролп жиҳатдан фарқ қилмасдап, фақат буюмлик жиҳатдан фарқ қилади. Фарқ қилишипииг боиси фақат шуки, у маҳсулот ҳосил бўладигаи объектив ^факторларнинг бир цисмидан, асосий капитал категорияси жумласига кирадигаи қис- мидан фарқли ўлароқ, маҳсулот (Смитнинг умумий таъбирини иш- латадигап бўлсак, «материаллар») ҳосил бўладиган объектив фак- торларнинг бошца бир цисми билан бирликда оборот капитали ка- тегориясига киради.


X БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ
221
фацат бир истисно тарзида юз бериши мумкии бўлса ҳам, бу билан масаланипг моҳпяти ўзгармайди24).
Шупдай қилиб, А. Смит оборот капиталининг бу таърифиии иш кучига сарфланган капитал қиймат учун ҳал цилувчи таъриф қи- либ берганлигидаи — физиократлардан олингаи, аммо физиократ- лардан олипганлиги олдиндан айтиб қўйилмаган таърифни берган- лигидан — у эсои-омон ўз маслакдошларини капиталпинг иш кучи- га сарфланган қисмини ўзгарувчи капитал деб билиш имконияти- даи бутуплаи маҳрум қилди. Бошқа ерларда А. Смитнинг ўзи ай- тиб кетган чуцурроц ва тўғрироц фикрлар устун келмади — ғалаба худди шу хатоники бўлиб ^олди. Бунинг устига кейинроқ майдонга чивдан ёзувчилар ундан ҳам ўзиб кетдилар: уларпинг фикрича, ка- питалнииг иш кучига сарфлапгап қисминипг таърифида ҳал қилув- чи нарса унинг асосий капиталга царама-қарши оборот капиталидан иборат бўлишпда эмас; бу ёзувчилар оборот капиталинипг асосий характерпстикаси унииг ишчилариинг тирикчилик воситаларига сарфлапишидан иборат, дейдилар. Бундан зарур тирикчилик воси- таларидан иборат бўлган ишчилар фонди53 ҳақидаги таълимот — олдиндан маълум бўлган миқдор ҳақидаги, бир томондан, ишчилар- нинг ижтимоий маҳсулотдаги ҳиссасини жисман чеклаб қуядиган ва, иккипчи томондан, жами иш кучи сотиб олиш учун сарф цили- ниши лозим бўлган миқдор ҳақидаги таълимот сифатида — муцар- рар равишда келиб чиқада-
д J Қийматнинг кўпайиш процессида иш кучининг ролини тушуниш йўлини зпокппИ.ТНИ11г Ўзи ^3π УЧУН бекитиб қўйишини ишчиларнинг меҳнати, худди фи- исботп rθ¾ ^илгани сингари, ҳайвоннинг ишига тенглаштириладиган қуйидаги жумла хайрпи?/ беради: «Унинг» (фермернинг) «ишчи батракларигина эмас, унинг иш они ҳам унумли юмушчилардир» (II кмтоб, V боб, 243-бет).


222]
ЎН БИРИНЧИ БОБ
АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРПЯЛАРИ. РИКАРДО
Рикардо қиймат цонунидан мустасно ҳолларни, яъни иш ҳақи <норма»сининг цийматга таъсир қилиш ҳолларини аниқлаб олиш учунгииа асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқ- ни келтиради. Биз бу ҳақда фақат III китобда гапирамиз54.
Бироқ асосий ноаниқлик энг аввал бошданоқ цуйпдаги таққос- лашда маълум бўлади.
«Бу — асосий капиталнинг умр даражасидаги фарқдан ва каппталнинг бу икки хилининг дапдай турли-турли пропорцияларда комбинация цилиши- дан иборатдир»25).
Агар биз «капиталиинг бу икки хили» қанақа деб сўраидиган бўлсак, ^уйидаги жавобни оламиз:
«Бундап ташқари, меҳнатпи таъминлаш учун белгпланган капитал би- лан дурол-асбобларга, машиналарга, бпноларга сарф цилппган капптал ўр- тасидаги пропорциялар ҳам жуда ҳар хил комбинация цплиши мумкин»26).
Демак, асосий капитал = меҳнат воситаларига, оборот капиталп эса = меҳпатга сарфланган капиталга. «Меҳнатни таъмиилаш учун белгилангап капитал» — дегаи бу сийқа ибора А. Смитдан олипган иборадир. Бунда, бир томондан, оборот капитали ўзгарувчи капи- тал билан, яъни унумли капиталнинг меҳнатга сарф қилинган бир цисми билан аралаштириб юборилади. Лекип, иккппчп томопдан, бу қарама-қаршилик цийматиинг кўпайиш процесспдаи, яъпи ка- питал доимий ва ўзгарувчи капиталга бўлинадиган процессдан олипмасдан, балки муомала процессидан олипганлпгидап (эски смитча чалкашлик), натижада икки ҳисса сохта таъриф келиб чи- цади.
Бирипчпдан. Буида асосий капиталнинг умр даражасидагп φapη билан доимий ва ўзгарувчи қисмлардан иборат бўлган бутун капи-  16 * * *
16) «This difference in the degree of durability of fixed capital, and this variety in
the proportions in which the two sorts of capital maybe combined». — «Principles», p.25∙
tβ) «The proportions too, in whlsh the capital that is to support labour, and the capi¬
tal that is invested in tools, machinery and buildings, may be variously combined». — L. c.


XI БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 223
талнинг тузилишидаги фарқ бир хил деб эътироф цилинади. Лекин кейинги фарқ цўшимча ^иймат ҳосил қилишдаги фарқни белгилаб беради, аксинча, қийматнинг кўпайиб бориш процесси назарда ту- тилаётгаилигидан биринчи фарқ ишлаб чиқариш воситаларининг айни цийматинпнг маҳсулотга ўтишига ёрдам берадиган усулларга- гина тегишлпдпр; муомала процесси кўзда тутилганида, бу фарқ сарф қилинган капиталнинг янгиланиш давригагина, ёки, бошқача қилиб айтсак,— капитал цайси даврга авансланган бўлса, шу давр- гагина тегишлидир. Агар, капиталистик ишлаб чиқариш процесси- нинг ички ҳаракатини очиб ташлаш ўрнига, рўй берган ҳодисалар цараб чиқиладиган бўлса, у ҳолда бу фарқлар ҳақиқатан бир-бири- га ўхшайди. Ижтимоий цўшимча қиймат ишлаб чиқаришнинг тур- лп соҳаларига солинган капиталлар ўртасида тақсим цилинганида капитал қайси даврларга авансланган бўлса, шу даврларнинг узун- лиги ўртасидаги фарқлар ҳам (масалан, асосий капитал умрининг турличалиги), капиталнинг органик тузилишидаги фарқлар ҳам (демак, доимий капитал билан ўзгарувчи капитал муомаласидаги фарқ ҳам) таъсир цилади. Униси ҳам, буниси ҳам умумий фойда нормасининг бараварлашувига ва қийматларнинг ишлаб чиқаршп баҳосига айланишига баб-баравар ёрдамлашади.
Иккинчидан. Муомала процесси нуқгаи назаридан, бир томонда меҳнат воситалари, яъни асосий капитал ва иккинчи томонда меҳ- нат материали ва иш ҳақи, яъни оборот капитали туради. Аксинча, меҳиат процессп ва цийматнинг кўпайиб бориш процесси нуқтаи на- заридан, бир томонда ишлаб чиқариш воситалари (меҳнат восита- лари ва меҳнат материаллари), яъни доимий капитал туради; ик- кпнчи томонда — иш кучи, яъни ўзгарувчи капитал туради. Доимий капитал қийматпнинг айни миқдори кўп мивдордаги меҳнат восита- ларидап ва оз миқдордаги меҳнат материалларидап иборатми ёки, аксинча, кўп мивдордаги меҳнат материалларидан ва оз миқдорда- гп меҳнат воситаларидаи иборатми, бунинг капиталнинг органик тузилшпи учуп («Капитал», I китоб, XXIII боб, 2, 647-бет55) мут- лақо фарқи йўқ; капиталнинг органик тузилишини бутунлай ишлаб чпқариш воспталарига сарф цилинган капитал билан иш кучига сарф қилинган капитал ўртасидаги нисбат белгилайди. Аксинча: муомала процесси нуцтаи назаридан, асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқ нуқтаи назаридан, оборот капитали ций- матинипг муайян миқдорипинг қандай нисбатда меҳнат материал- ларига ва иш ҳақига бўлинишининг ҳам ҳеч қанаца фарқи йўқ. Бир нуқтаи назардан меҳнат материали меҳнат воситалари билан бир категорияга киради ва иш кучига сарфланган кадитал қийматга царама-қарши қўйилади. Иккинчи нуқтаи пазардан, капиталнинг пш кучига сарфланган қисми капиталнинг меҳнат материалларига сарфланган цисми билан бирга бир категория бўлиб бирлашади ва капиталнипг меҳпат воситаларига сарфланган цисмига қарама-қар- ши қўйилади.


224
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Шу сабабдан, Рикардода капитал цийматнииг меҳпат материал- ларига (хом ашё ва ёрдамчи материалларга) сарфланган қисми па у томонда ва иа бу томопда кўрипади, тамомила йўқ бўлиб кетади. Чунончи: капитал цийматпипг бу қисми асосий капптал категорпя- сига тўғри келмайди, чунки бу қисми ўз муомала усули жиҳатидан капиталиинг иш кучига сарфланган цисмига жуда тўғри келадп. Иккинчи томондаи, бу цисми оборот капитали жумласига кирити- лиши мумкин эмас, чунки бундай қилинса, асосий капитал билан оборот капиталининг ^арама-қаршилигини доимий капитал билан ўзгарувчи капиталнипг царама-царшилиги билан бирдай парса деб билиш ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетарди. Ҳолбуки Рикардо бу икки ца- рама-царшиликни бир-бирига ўхшатишни А. Смитдан олади ва ин- дамай-петмай сақлаб цолади. Рикардо етарлича кучли маитиқ ҳпо сига эга бўлганидап, буни пайқамаслиги мумкин эмас эди, шупипг учуи ҳам капиталнинг ҳалиги кўрсатиб ўтилган қисми унда бу- тунлай ғойиб бўлиб йўқолиб кетади.
Бунда шуни кўрсатиб ўтиш лозимки, сиёсий иқтисод илми ибо- раси билан айтганда, капиталист иш ҳақига сарфланадиган капи- тални иш ҳақининг турли муддатларда, масалан, ҳар ҳафтада, ҳар ойда ёки уч ойда бир тўланишига қараб, турли-турли муддатларда аванслайди. Ҳациқатда эса бунинг тамомила аксича бўлади. Ишчи ўзига ҳар ҳафтада, ҳар ойда ёки уч ойда бир иш ҳаци тўланишига цараб, ўз меҳнатини капиталистга бир ҳафтага, бир ойга, уч ойга аванслайди. Агар капиталист иш кучини истеъмол цилгаиидан ке- йин унга ҳац тўлаш ўрнига иш кучиии сотиб олса эди, демак, агар ишчига бир кун, бир ҳафта, бир ой ёки уч ой илгари пш ҳақи тў- ласа эди, мана шунда шу муддатларга аванслаш ҳақида гапирса бўларди. Лекии, капиталист, меҳпат цанча давом ^илиши лозим бўлса, меҳнатпи шуича вақтга сотиб олиш ва унга ҳац тўлаш ўр- нига, у меҳнат куилар, ҳафталар, ойлар давом цилгаидан кейинги- на ҳақ тўлаши туфайли, биз умуман капиталистик quid pro quo ни* кўриб турибмиз: ишчининг капиталистга меҳнат тариқасида берган аванси капиталистнипг ишчига пул тариқасида берадиган авапсига айланади. Маҳсулот тайёрлаш учун зарур вақтнинг оз- кўплигига қараб капиталистнипг ишчилар меҳнатининг маҳсулини орадан озми-кўпми вацт ўтгапдап кейингина олиши масаланинг мо- ҳиятиии асло ўзгартирмайди; шупингдек шу маҳсулот муомаласп учуи талаб қилинадигап вақтпинг турлича давом этишига қараб, турлича муддатлар ўтгапдап кейингииа капиталистнинг бу маҳсу- лотии реализация қилиши ёки унинг қийматини (маҳсулотда му- жассамлапган циймат билан бирликда) муомаладан қайтариб олп- ши ҳам масалаиииг моҳиятиии ўзгартмайди. Товар сотувчишшг то- варипи харидориинг нима қилмоқчи бўлганлиги билан уиинг мут- лақо иши йўқ. Капиталист машинанинг бутун қийматини бпрдани-
* — айнан: бир нарса урнига бошқасини; бу ерда: тушунчаларнинг қоришиб нетишини. Ред.


XI БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТЛЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 225
Га аванслаши лозим бўлгаии билаи машина унга арзопга тушмай- π ҳолбуки унга бу қиймат муомала процессидаи фақат секип-се- кпп ва қисмаи-қисман қайтиб келади; худди шуиипгдек, пахтаиинг кпймати ундан тайёрлапган маҳсулот дийматига бутунлай киргани бплап, демак, маҳсулот сотилгапда бутунлай ва бирдапига цоплан- гаии билап ҳам у пахтага қимматроқ ҳақ тўламайди.
Энди Рикардога қайтамиз.
1) Ўзгарувчи капиталнинг характерли хусусияти шуки, капи- талнипг муайяи, маълум (демак, шу маънода доимий) қисми, қий- матнинг муаиян суммаси (гарчи бу ҳолда иш ҳақинипг иш кучи цпйматига теиг-тенгмаслиги, ундан кўп ёки озлиги фарқсиз бўлса ҳам, бу қиймат суммаси иш кучи цийматига баравар деб фараз қи- линади) ўз қиймати жиҳатидан ўз-ўзидан ўсиб борадиган, қиймат яратадиган кучга — иш кучига айирбошланади, иш кучи ўзинииг капиталист томоиидан тўланган цийматини такрор ишлаб чиқариш бплан бирга, ^ўшимча ^иймат ҳам ишлаб чидаради, яъпи илгари бўлмаган, ҳеч цандай эквиваленти тўланмагаи циймат ҳам ишлаб чиқаради. Агар капиталнинг иш ҳақига тўлаигаи қисми иудул муо- мала процесси нудтаи пазаридан қаралар экан ва, шуидап қилиб, меҳнат воситаларига сарфланган асосий капиталга қарама-қарши ўлароқ, оборот капитали бўлиб майдопга чиқар экап, капиталиинг пш ҳақига тўлапгап қисмипииг бу характерли хусусияти, ўзгарув- чп капитал бўлган бу қисмини доимий капиталдан toto coelo* аж- ратиб турадиган бу хусусияти йўд бўлиб кетади. Бупипг сабаби ақалли шуки, у ҳолда, бир хил рубрика остида — оборот капитали рубрикаси остида — капиталпинг иш кучига сарфлангап дисми дои- мий капиталнипг меҳнат материалига сарфлаигаи цисми билан қў- шилишиб кетадп ва доимий капиталнинг бошқа бир цисмига — меҳ- нат воситаларига сарфланган қисмига қарши қўйилади. Қўшимча циймат, яъпи сарф қилииган циймат суммасини капиталга айланти- рувчи шартпинг айни ўзи бупда мутладо эътиборга олипмайди. Шу- пипгдек қийматнинг иш ҳақига сарфланган капитал томопидан маҳ- сулотга қўшиладигап қисми янгидан ишлаб чиқарплгаии (демак, ҳацидатда такрор ишлаб чиқарилгани) ҳолда, қийматнипг хом ма- териаллар томонидан маҳсулотга қўшиладиган қисми япгидап иш- лаб чиқарилмаганлиги, ҳациқатан такрор ишлаб чиқарилмагаили- гп, фақат маҳсулот қийматида сақлапиб долиигаилиги, копсерва- Ция қилипгаплпги, шуиииг учун ҳам фақат маҳсулот қийматининг таркибий ғ^исмп бўлиб янгидаи иштирок цилаётганлиги, мана шу факт ҳам эътиборга олиимайди. Ҳозир оборот капитали билап асо- спи капитал ўртасидаги қарама-даршилик иуқтап пазаридаи қара- ганда кўринадпгап фарқ фақат қуйидагидаи иборатдир: товар иш- лаб чиқариш учун ишлатйлган меҳнат воситаларииипг қиймати фа- 1Saτ цисмап-қисмап товар қийматига кириб боради, шуиинг учун то- * — бутунлай. Ред.


226
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
варпи сотганда ҳам ўрни цисман-қисман қопланиб боради, демак, умумап фақат қисман-қисман ва секин-секин қоплапади. Иккинчи томопдан, товар ишлаб чиқариш учун ишлатилган иш кучинииг ва меҳнат буюмлари (хом ашё ва бошқалар)нинг цпймати бутунлай товарга киради ва товар сотилганда ўрни бутунлай қоплапади. Шу маънода муомала процессига нисбатан капиталнииг бир қисми асо- сий капитал бўлади, иккинчи цисми — ҳаракатдагп капитал ёки оборот капитали бўлади. Иккала ҳолда ҳам ran шу авансланган қийматнинг маҳсулотга кўчиши ва маҳсулотнинг сотилиши орқали унинг яна қопланиши устида боради. Энди фарқ фақат шуддакп, бир хил ҳолларда бу қийматнинг кўчиши, демак қийматнинг қоп- ланиши ҳам цисман-қисман ва секин-секин бўлади, ботқа ҳоллар- да бирданига бўлади. Шу билан бирга ўзгарувчи капитал билан доимий капитал ўртасидаги туб фарқ йўколиб кетади, демак, цўшим- ча циймат ҳосил бўлишининг бутун сири ва капиталистик ишлаб чиқаришнинг сири хаспўшлаб кетилади, яъни маълум қийматлар- ни ва шу қийматлар мужассамланган буюмларни капиталга айлан- тирадиган шароитлар хаспўшлаб кетилади. Бунда каппталнштг ҳам- ма таркибий қисмлари фақат ўз муомала усули жиҳатидангина бир- биридан фарқ қилади (товар муомаласи эса, албатта, фақат мав- жуд иарсалар билан, муайяп қийматлар билан боғлпқдир); шу би- лап бирга махсус муомала усули иш ҳақига сарфлапгап капитал учун ҳам, капиталнинг меҳнат воситаларига сарфлаиган қисмига царама-қарши ўлароқ, капиталиинг хом ашёга, ярим фабрикатлар- га, ёрдамчи материалларга сарфланган кисми учун ҳам умумий бў- лади.
Буржуа сиёсий иқтисодипинг нима сабабдап «допмий капитал» ва «ўзгарувчи капитал» категорияларипи «асосий капитал» ва «обо- рот капитали» категориялари билан смитча цориштприб юборишни инстинктив суратда сақлаб келганлиги ва бутун бпр аср давомида бу чалкашликпи наслдан-паслга кўчириб келганлигп апа шуидан кўриниб турибди. Буржуа сиёсий иқтисоди учун пш ҳақига сарф- ланган капитал капиталнинг хом ашёга сарфлапган қисмидан мут- лақо фарқ қилмайди, доимий капиталдан фақат расмий жиҳатдан фарқ қилади — унипг маҳсулот билан бирга қисмап-қисман ёки бу- тунлай муомала цилиши жиҳатидангина фарқ қилади. Шундай қп- либ, '•капиталистик ишлаб чиқаришнипг, демак капиталистик экс- плуатациянинг ҳациқий ҳаракатини тушуниш учуи зарур негиз бпр зарб билан вайрон қилиб ташланади. Сўз авансланган қийматнинг янгидан пайдо бўлиши тўгрисида боради, холос.


XI БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 227
кардога халақпт беради, чунки Рикардо, А. Смитга царама-қарши уларо^, экзотерпк А. Смитга қарши аслида А. Смитнииг эзотерик таълимотига амал цилиб, ўзининг қиймат ва қўшимча қиймат на- зариясипи изчиллик билан ва ўткирроц қилиб ривожлантиради.
физиократларда бундай чалкашлик йўқ. Уларда «avances annu- elles»* билан «avances primitives»** ўртасидаги фарқ капиталнинг, чунончи фақат деҳқончилик капиталининг турли таркибий қисм- ларининг такрор ишлаб чиқарилишининг турли даврларигагина та- "аллу^лидир; ҳолбуки, уларнинг қушимча қиймат ишлаб чицариш тўғрисидаги қарашлари улар назариясининг бу фарққа боғлиқ бўл- маган 'бир қисмидир, шунда ҳам улар ўз назариясинипг асосий пуқтаси сифатида илгари сураётган қисмидир, цисми бўлгаида ҳам шундай қисмики, уни улар назариянинг энг асоси деб пеш қилади- лар. Бунда кўшимча қийматнинг ҳосил бўлиши умуман капиталга эмас, балки капитал солишнинг фацат маълум бир ишлаб чиқариш соҳасига — деҳқончиликка тегишли қилиб қўйилади.
2) Ўзгарувчи капитални таърифлаш учун,— демак, ҳар цанча циймат суммасининг капиталга айланиши учун,— энг муҳим нарса шундан иборатки, капиталист муайян, маълум (ва шу маънода дои- мий) қиймат мпқдорини циймат яратувчи кучга айирбошлайди; маъ- лум мивдордагп қиймат ^иймат ишлаб чиқаришга, кийматнииг ўзи- нинг ўсиш процессига айирбошланади. Капиталист ишчига пул билан ҳац тўлайдими ёки тирикчилик воситалари билан ҳац тўлайдими, бу билан ана шу муҳим таъриф асло ўзгармайди. Капиталист аванс- лаган қийматнинг яшаш усулигина ўзгаради, бу қиймат бир ҳолда пул формасига киради, бу пулга ишчи бозордаи ўзига тирикчилик воситалари сотиб олади, иккинчи ҳолда — ишчи бевосита истеъмол киладиган тирикчилик воситалари формасига киради. Ҳақиқатда ривожлангап капиталистик ишлаб чиқаришда шпчига пул билан ҳақ тўланади, чунки ривожланган капиталистик ишлаб чиқариш умуман муомала процесси воситачилик қиладигаи ишлаб чиқариш процессини назарда тутади, яъни пул хўжалигини назарда тутади. Лекип қўшимча қиймат яратиш, шу сабабли аванслаиган циймат суммасинииг капиталга айланиши ҳам, иш ҳақипииг пул формаси- дан ҳам, натурал формасидан ёки иш кучи сотиб олишга сарфлан- ган капиталдаи ҳам келиб чиқмайди. Қўшимча қиймат яратиш кийматпи қиймат яратувчи кучга айирбошлашдан, доимий миқдор- ни ўзгарувчи мивдорга айлантиришдап келиб чиқади.—
Меҳнат воспталаринипг кўпроқ ёки озроқ даражада бириктирил- ганлиги улар умрининг узоқ-қисқалигига, яъни уларнинг муайян физик хоссаларпга боғлиқ 'бўлади. Улар, умрларининг узод-дисқа- лигига цараб, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, тезроқ ёки се- кинро^ шпдан чпқиб борадилар, демак, узоқроц ёки озроқ вақт да- вомида асосий капитал сифатида амал қиладилар. Лекин уларнинг


228
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТП
асосий капитал тариқасида амал цилишларига сабаб фацат улар- нипг узоқ яшашдан иборат физик хоссаси эмас. Металл ишловчи заводлардаги хом ашё уидаи буюм ишлайдиган машипалар сипгарп узоқ умр кўради ва 'бу машиналарнинг баъзи таркибий цисмлари- дан: чармдан, ёғоч-тахтадан ва шу кабилардан кўпроқ умр кўрадп. Шупдай бўлишига царамасдан, хом ашё тариқасида ишлатиладиган металл оборот капиталинипг бир қисмини ташкил цилади, эҳтимол, шу металлнинг ўзидан ясалган амал қилувчи меҳпат воситаси эса асосий капиталиинг бир қисмиии ташкил қилади. Демак, бунда ran буюмпинг физик табиатида эмас; ўша бир металлшшг бир гал асо- сий капитал рубрикасига, иккинчи гал оборот капитали рубрикасп- га киритилишига сабаб унипг пишиқлик даражаси эмас. Аксипча, бу фарқ унинг ишлаб чидариш процессида бир ҳолда меҳнат бую- ми тариқасида, иккинчи ҳолда, меҳиат воситаси тариқасида ўйнай- дигаи ролидан келиб чиқади.
Умумап айтганда, меҳнат воситасипипг ишлаб чпқариш процес- сидаги функцияси бу меҳнат воситасииинг такрорпй меҳнат про- цессларида бирмуича узоқ вақтгача қайта-цайта ишлатилишипп талаб қилади. Шуиинг учун у ясалган нарса умрининг узоқ ёкп цисқа бўлиши уиинг функциясига қараб бўлади. Лекин бу меҳнат воситаси дайси парсадаи тайёрланган бўлса, шу иарса умрининг ўзи уни асосий капитал қилиб цўймайди. Шу иарсанипг ўзи хом материал сифатида оборот капитали бўлади; товар капитал билан унумли капитал ўртасидаги фарцни оборот капиталп билан асосий капитал ўртасидаги фарц 'билаи аралаштириб юборадигаи экопо- мистларда айни ўша бир иарса, айни ўша бир машина маҳсулот сифатида оборот капитали деб, меҳнат восптаси сифатида асосип капитал деб кўрсатилади.
Лекип меҳпат воситаси дайси материалдан қилииган бўлса, шу материалиинг пишиқлиги туфайли асосий капиталга айланмаса ҳам, лекии шуига қарамасдаи, упинг меҳнат воситаси тариқасида ўйнай- диган роли упииг аича мустаҳкам материалдаи бўлишини талаб цилади. Демак, меҳнат воситаси материалининг умри меҳнат воси- таси сифатида амал қилишипинг шартидир, шу билаи бирга упп асосий капиталга айлаптирадигап муомала усулинипг моддий неги- зидир. Бошқа ҳамма шароитлар бир хил бўлганда, меҳнат воситасп материалининг кўпроқ ёки озроқ эскириш даражаси уни кўпроқ ёки озроқ турғун қилиб қўяди, демак, унинг асосий капиталлик сифатп- га жуда боғлиқ бўлади.


XI БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 229
терининг муҳим негизини ташкил этиши назарда тутилганда,— асо- сий капиталга қарама-қарши, оборот капиталининг характерини ипг кучига сарфлапгаи капиталнинг буюм тариқасидаги реаллигидан' келтириб чиқариш, сўнгра оборот капиталиии яна ўзгарувчи ка- питалнииг буюм тариқасидаги реаллиги ёрдами билаи белгилаш табиийдир.
Иш ҳацига сарфлапгаи капиталнинг ҳақиқий материали меҳ- натпинг ўзидир, яъпи ўзини амалда кўрсатадиган, циймат яратади- Гап иш кучидир, жоили меҳнатдир, уни капиталист буюмлаштирил- ган жонсиз меҳпатга айирбошлагаи ва ўз капиталига қўшиб юбор- гап; фақат шу туфайли унинг қулидаги циймат ўзи ўсадигаи қий- матга айланади. Лекин цийматнинг ўз-ўзипи ўстиришипи келтириб чиқарадиган бу кучии капиталист сотмайди. Бу куч ҳаммавақт, ка- питалистнипг меҳнат воситалари сингари, унинг уиумли капитали- иииг фақат таркибий цисмини ҳосил қилади, лекин асло уиинг то- вар капиталииииг, масалан, у сотиб юборадиган тайёр маҳсулотлар сиигари, таркибий қисмини ҳосил қилмайди. Ишлаб чиқариш про- цессида уиумли капиталнинг таркибий қисмлари бўлгап меҳпат во- ситалари иш кучига асосий капитал сифатида қарама-қарши тур- майди, худди шупингдек меҳнат материали ва ёрдамчи материал- лар оборот капитали сифатида иш кучи билан мувофицлашмайди; иш кучи уиисига ҳам, бунисига ҳам, худди шахсий фактор моддий факторларга қарама-царши тургандек, царама-царши туради,— меҳ- нат процесси нуцтаи назаридан шундай. Уписи ҳам, буниси ҳам иш кучига, худди доимий капитал ўзгарувчп капиталга царама- қарши тургапдек, царама-қарши туради,— цийматнинг кўпайиб бо- риши нуқтаи назаридан шундай. Ёки, arap ran ашёвий фарқ усти- да борадиган бўлса, бу фарқ муомала процессига таъсир қилгапли- гидан, бу φapι∖ фақат қуйидагидаи иборат: буюмлашган меҳиатдан бошқа парса бўлмаган қиймат табиатидап ва буюмлашаётгап меҳ- натдан бошқа нарса бўлмаган амал қилувчи иш кучининг табиати- дап шу нарса келиб чиқадики, иш кучи ўзининг бутуи амал қплиш даврида тўхтовсиз суратда қиймат ва қўшимча қиймат яратиб ту- ради, шу билап бирга, иш кучи томопида ҳаракатдан, цпймат яра- тишдан иборат бўлгаи нарса, уиинг тинч ётган маҳсулоти томонида вужудга келтирилгап қийматдан иборат бўлади. Агар иш кучи ўзи- пи амалда кўрсатгаи бўлса, капитал энди, бир томонда, иш кучи- Дап, иккинчи томонда, ишлаб чиқариш воситаларидап иборат бўл- майди. Иш кучига сарфлангап капитал циймат энди маҳсулотга Қушилган қиймат (+ қўшимча қиймат) дан иборатдир. Процесспи такрорлаш учун маҳсулотни сотиш ва ундан тушгаи пулга яиа ва яна иш кучи сотиб олиб уни унумли капиталга қўшиб турпш лозим. Бу нарса капиталнинг иш кучига сарфланган цисмини,— шуиинг- Дек, унинг меҳнат материали ва шу кабиларга сарфлангап қисмлари- ни ҳам,— меҳнат воситаларида бириктирилганича қоладиган капи- талга қарама-қарши ўлароқ, оборот капитали характерига эга қилади.


230
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Аксинча, агар оборот капиталининг бир қисмининг иккиламчи таърифи, доимий капиталнинг бир қисми билан (хом ашё ва ёрдам- чи материаллар билан) умумий бўлган таърифи капиталнинг иш кучига сарфланган ^исмининг муҳим таърифига айлантирилса, яъни агар иш кучига сарфланган қиймат шу иш кучи истеъмол ди- линиб ишлаб чидарилган маҳсулотга, асосий капиталдаги сиигари аста-секин ва цисм-қисмга бўлиниб кўчирилмасдан, бирданига кў- чирилади, ва шунинг учуп бу киймат ҳам маҳсулотни сотганда бу- тунлай ^опланади, деган фикр бу капиталнинг муҳим таърифи си- фатида қабул цилинса,— у ҳолда шундай таърифлаганда иш ҳақи- га сарфлангап капитал ўз ашёвий ифодасида амал дилувчи иш ку- чидан иборат бўлмасдан, балки ишчи ўз иш ҳақига сотиб оладиган ашёвий элементлардан, яъни ижтимоий товар капиталнинг ишчи- нинг истеъмолига кирадиган қисмидан — тирикчилик воситалари- дан иборат бўлиши лозпм. Бупдай бўлганда асосий капитал анча секин эскприб борадиган ва шунинг учун тез-тез ўрни қопланиб турмайдпган меҳнат воситаларидан, иш кучига сарфланган капи- тал эса тезрод ўрнини цоплашни талаб диладиган тирикчидмк во- ситаларидан йборат бўлади.
Бироқ нарсаларнинг тезроқ ва секинро^ эскириш даражалари ўртасидагп чегаралар йўқолиб боради.
«Ишчи истеъмол киладиган озиқ-овқат ва кийим-кечаклар, у ишлайди- ган бино, унинг меҳнатига ёрдам берадиган дурол-асбоблар — буларнинг ҳам- маси ўткинчи характерга эга. Лекин^бу турли-турли капиталларнинг ишлаб чиқаришда хизмат қплиши мумкин бўлган вақт ўртасида жуда катта фарқ бор: буғ машипа кемадап кўпроқ хизмат қилади, кема — ишчинипг кийими- дан кўпроқ хизмат қиладп, ишчинипг кийими эса — унинг ейдиган овқати- дан кўпрот^ хизмат цилади»27).
Бунда Рикардо ишчинииг турадиган уйини, унинг мебелини, ўз истеъмоли учун ишлатиладиган асбобларни, чупопчи: пичоқ, вил- ка, идиш-товод ва шулар кабиларни эсидан чиқаради, буларнинг ҳаммаси умр жиҳатдан меҳнат воситалари сингари характерга эга- дир. Ўша буюмларнинг ўзи, ўша буюм хилларининг ўзи бир ҳолда истеъмол буюмлари бўлиб, иккинчи ҳолда меҳиат воситалари бўлиб келади.
Рикардонинг гапига қараганда, фарқ фақат цуйидагидан иборат:
«Капиталнинг тез эскириши ва тез-тез такрор ишлаб чиқарилиши ёки се- кин истеъмол цилинишига қараб, капитал ё оборот капптали жумласига ёки асосий капитал жумласига киритилади»28).
27) The food and clothing consumed by the labourer, the buildings in which he works, the implements with which his labour is assisted, are all of a perishable nature. There is however a vast difference in the time for which these different capitals will endure: a steam-engine will last longer thah ship, a ship tham the clothing of the labourer, and the colthing of the labourer longer than the food which he consumes». Ricardo, etc., p. 26.
2β) «According as capital is rapidly perishable, and requires to be frequently reproduced, or is of slow consumption, it is classed under the heads of circulating, or of fixed -capital».


χl bob. — АСОСИЙ ВЛ ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРЙ. РПКАРДО 231
Бу жойга у цуйидагича изоҳ беради:
«Бундай бўлишнинг аҳамияти йўц, чунки увда чегараларнп аниқ белги- лаб бўлмайди»29).
Шундай қилиб, биз яна эсоп-омон физиократларга ёпдашиб кел- дик, уларда «avances annuelles» билан «avances primitives» ўртаси- даги фарқ истеъмол давом этадиган вақтдаги, демак, ишлатилган капиталнинг такрор ишлаб чиқариш вақтидаги фарқдан иборат эди. Лекин уларда ижтимоий ишлаб чиқариш учун муҳим бўлган факт ифода этган парса ва «Tableau economique» да ҳам муомала про цесси билан алоқадор қилиб келтирилган парса бунда фақат субъ- ектив фарққа ва, Рикардонинг ўз сўзи билап айтгапда, ортиқча фарвда айланади.
Агар капиталнипг меҳнатга сарфланган қпсми капиталпипг меҳ- нат воситаларига сарфланган цисмидан ўзининг такрор пшлаб чи~ царилиш даври жиҳатидан ва, демак, ўз муомала вақти жпҳатидан фарқ цилса; агар бир қисми меҳпат воситаларидап иборат бўлгани сипгари, иккинчи бир қисми тирикчилик воситаларидап пборат бў- либ, меҳиат воситалари тирикчилик воситаларидап фақат умрипинг анча узуилиги жиҳатдан фарқ қилса, шу билан бирга тирикчилик воситалари умрининг уйоқлиги ҳам, ўз навбатида, албатта, турли- турлича бўлса,— агар шупдай бўлса, у ҳолда иш кучига сарфлангаи капиталнипг ишлаб чиқариш воситаларига сарфланган капиталдан differentia specifica’ нинг* мутлақо йўцолиб кетиши табпийдир.
Бу эса Рикардопинг циймат тўғрисидаги таълимотига, шунинг- дек уиинг фойда назариясига ҳам — унипг фойда назарпяси асли- да қўшимча қиймат назариясидир — тамомила қарама-қаршидир. У асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқпп умуманг капиталларнинг миқдори бир хилда бўлганда, турли ишлаб чица- риш тармоқларида улар ўртасидаги турли мпқдор писбатлари қий- мат қопунига таъсир қилиши туфайлигина цараб чиқадп, яъпи у шу ҳоллар натижасида иш ҳақининг ошишп ёки камайишп парх- наволарга қай даражада таъсир қилишини цараб чиқади. Лекин ҳатто бу текширишларнипг доиралари чеклангап бўлса-да, у асосий ва оборот капиталпи доимий ва ўзгарувчи капитал билап аралаш- тириб юбориши натижасида жуда катта хатолар қилади ва ҳақиқат- Да текшириш ишларида мутлақо хато асосларга суяиади. Яъпи,
1) 	оборот капитали бутунлай капитал қийматнинг иш кучига сарф- лангаи қисмидан иборат қилиб цўйилганлигидаи оборот капитали таърифинипг ўзи ва айниқса капиталнипг меҳнатга сарфлангап Қисмини шу рубрикага киритадиган шароитлар таърифи нотўғри оаён қилинади; 2) капиталнинг меҳпатга сарфланган цисмипи ўзга- РУвчи капитал деб кўрсатувчи таъриф билан у қисмии, асосий ка- *β—махсус фарқининг. Ред.
dιawn> dlv^3ion not essential, and In which the line of demarcation cannot
be accurately


232
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
питалга карама-карши ўлароц, оборот капитали деб кўрсатувчи таъ- риф бир-бирига аралаштириб юборилади.
Энг аввал бошдан шу нарса аниқ равшанки, иш кучига сарфлан- гаи капитални оборот капитали ёки ҳаракатдаги капитал деб таърифлаш иккиламчи таърифдир, бунда унинг ишлаб чиқариш про- цессидаги differentia specifica’ си йўцолиб кетади, чупки бир томон- дан, бундай таърифда меҳнатга сарфланган капиталлар ва хом ашёга ва ҳоказоларга сарфланган капиталлар бир-бирига тенг; доимий капиталиипг бир қисмини ўзгарувчи капитал билан бирдай қилиб кўрсатадиган рубрика, доимий капиталга қарама-қарши ўлароқ, ўз- гарувчи капиталнинг differentia specifica’ сини бутунлай инкор қи- лади. Иккинчи томондап, капиталнинг меҳнатга сарфланган цисм- лари ва капиталнинг меҳнат воситаларига сарфланган қисмлари бу таърифда гарчи бир-бирига царши цўйилса-да, лекин асло улар қий- мат ишлаб чиқаришга бутунлай бошца-бошқа усул билан кириши жиҳатдан бир-бирига қарши цўйилмасдаи, балки уларнинг ҳар икка- ласи ўз кийматини маҳсулотга кўчириши, лекин турли-турли вақт- ларда кўчириши жпҳатидан бир-бирига қарши цўйилади.
Шу ҳолларнииг ҳаммасида ran фақат, товар ишлаб чиқариш процессида сарфланган айни қийматнинг,— у иш ҳақими, хом ашё баҳосими ёки меҳнат воситалари баҳосими, бари бир,— ана шу қий- матнипг цандай цилиб маҳсулотга кўчиши, демак, унинг маҳсулот ёрдами билан цандай муомала қилиши ва маҳсулотнц сотиш воси- таси билаи цандай цилиб ўзипинг дастлабки пуқтасига қайтиб ке- лиши, ёки ўрни қоплаииши устида боради, холос. Бупда бирдан- бир фарц маиа шу «цандай цилиб» да, бу қийматнипг алоҳида кў- чиш усулпда, демак, унииг алоҳида муомала усулидадир.


XI БОБ. — ЛСОСИЙ ВЛ ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 233
ган цийматларпинг маҳсулот ^ийматида оддий такрор пайдо бўли- ши устида боради. (Физиократлар бунга ишопган эдилар ва шуиинг учун саноат меҳнатипинг қўшимча циймат ҳосил қилиш қобилия- тини инкор қилган эдилар.) Масалан, Уэйленд цитата келтириб ўтилган жойда56 бундай дейди:
«Капиталпинг яна цандай формада пайдо бўлишининг мутлақо фарқи йўқ... Клшиларнияг яшаши ва роҳатланиши учун зарур бўлган турли хил озиқ- опқат, кийихМ-кечак ва уй-жойлар ҳам ўзгаради. Вацт ўтиши билан улар истеъ- мол килинадгг, уларнинг қиймати эса яна намоён бўлади» ва ҳоказо («Elements of Polit. Econ.», р. 31, 32).
Ишлаб чиқариш воспталари ва тирикчилик воситалари тариқа- сида ишлаб чиқариш учун авансланган капитал қийматлар бу ерда баб-баравар яна маҳсулот фшматида пайдо бўлади. Капиталистик пшлаб чицариш процессипинг жуда ҳам ўтакетган мистерияга айланишига шу тарица эсои-омон эришплади ва маҳсулотдаги қў- шимча қийматнинг цаердан келиб чиққанлиги мутлақо кўздан ғойиб бўлади.
Сўнгра, буржуа сиёсий иқтисодига хос бўлган фетишизм шу билан тамомпга етказиладики, у ижтимоий ишлаб чиқариш процес- си буюмларга берадиган ижтимоий-иқтисодий характерпи шу буюм- ларнинг ўз табиатидан келиб чиқадиган аллақаидай табиий харак- терга айлантиради. Масалан, «меҳнат воситалари асосий капитал- дир» деган таъриф зиддиятларга ва чалкашликка олиб борадиган схоластик таърифдир. Меҳнат процессини тадқиқ қилганда («Ка- питал», I кнтоб, V боб), ашёвий элементлариинг меҳнат воситалари, меҳнат матерпали ёки маҳсулот сифатида майдонга чпқиши бутун- лай улариипг ҳар бир ҳолда маълум меҳнат процессида ўйнайди- гап ролига, улариинг функциясига боғлиқ деб кўрсатиб ўтилган эди. Худди шунингдек, меҳпат воситалари, биринчидап, агар иш- лаб чиқариш процесси умумаи капиталистик ишлаб чиқариш про- цесси бўлса, шу сабабли ишла'б чиқариш воситалари ҳам умуман капитал бўлса, яъни иқтисодий муайяиликка, ижтимоий капитал характерига эга бўлса, фақат шу ҳолдагина улар асосий капитал бўлади; иккипчидан, агар улар ўз цийматини алоҳида тарзда маҳ- сулотга кўчирса, фақат шу ҳолдагииа асосий капитал бўлади. Агар шУпдай бўлмаса, улар меҳиат воситалари бўлиб қолаверади, аммо асосий капиталга айланмайди. Худди шуиингдек ёрдамчи матери- аллаР, масалан, ўғит, агар улар ўз қийматини кўпчилик меҳиат во- СИталари сипгари алоҳида тарзда кўчирадигап бўлса, ўзларп меҳ- *!aτ иоситалари 'бўлмаса ҳам, асосий капиталга айлападп. Бупда ran буюмларга ўз тусини бериши мумкин бўлгап дефинициялар устида бораётгаии йўқ. Гап маълум категорияларда ўз ифодасипи топади- ган маълум фуикциялар устида бораётир.


234
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
таъминлаш» хусусияти, «to support labour» ({Рикардо, 25-бет}, шу «оборот капиталига» хос характерга айланади. Демак, маълум бў- ладики, агар тирикчилик воситалари «капитал» бўлмагаида эди, улар иш кучини таъмин қилолмас эди; ҳолбуки тирикчилик воситалари- нинг худди шу капиталлик характери уларни бировнинг меҳнати воситасида капитални таъмиилаш хусусиятига эга қплади.
Агар тирикчилик воситалари ўз-ўзича оборот капптали бўлса,— оборот капитали иш ҳақига айлангандан кейин,— у вақтда бундан, яна иш ҳақининг мивдори пшчиларнинг сони билан айни оборот капиталининг маълум массаси ўртасидаги писбатга боғливдир, де- ган хулоса келиб чиқади; бу эса экономистлар яхши кўрадиган фикрдир; ҳойбуки ҳадидатда ишчииинг бозордан оладиган тирик- чилик воситалари массаси билан капиталистнинг ўз истеъмоли учун ўз ихтиёрида бўлган тирикчплик воситалари массаси кўшимча қий- мат билан меҳнат баҳоси ўртасидаги нисбатга боғлпқдир.
Рикардо, Бартон сингари29а), ҳамма ерда ўзгарувчи капитал билан доимий капитал ўртасидаги нисбатни оборот капитали билан асосий капитал ўртасидаги иисбат 'билан аралаштириб юборади. Бундай аралаштириб юбориш оқибатида Рикардошшг фойда нор- маси тўғрисидаги тадқидоти қандай қилиб сохта йўлга кириб кети- шини биз кейинроқ кўрамиз58.
Сўнгра, Рикардо асосий капитал билан оборот капитали ўртаси- даги фарцни бутунлай бошца сабаблар таъсири осгида оборот про- цессида пайдо бўладиган фарқлар билан бирдай кплпб кўрсатадц. У бундай деб ёзади:
«Шуни ҳам кўрсатиб ўтиш лозимки, оборот капитали ;куда ҳар хил муд- датларда оборот қилиб айланиб келиши ёки ўз хўжайинпга цайтиб келиши мумкин. Фермериинг экиш учуи сотиб олган буғдойи поввойпинг нон ёпиш учун сотиб олган буғдойига нисбатан асосий каппталдир. Бири буғдойни ер- га сепади ва бир йилдан кейингина уни қайтариб ола олади, иккипчиси буғ- дойни унга айлантириб ўз харпдорларига нон килиб сотишп мумкин, бир ҳафтадан кейпн эса у ўз кагшталини яна шу ишни яигпдан бошлаш учун ёки бошда бпроп янги иш бошлаш учун бўшатпб оладп»30).
Бунда шу нарса характерлики, гарчи буғдой уруғлик сифатида тирикчплик воситаси бўлмай, балки хом материал оўлса ҳам, би- ринчидан, оборот капитали жумласига киради, чунки унинг ўзи ти- рикчилик воситасидир ва, иккипчидан, у асосий капитал жумласига киради, чунки у бир йилдан кейин қайтади. Лекин бирои ишлаб чиқариш воситасини асосий капитал қиладпган иарса унииг секин- 2p a) «Observations on the Circumstances which influence the Condition of the Labouring Classes of Sovicty». London, 1817- Тегишли жойи 1 нитоб 655-бегда, 79-изоҳда цита- та нилиб келтирилган 67.
∙⅛ «It is also to be observed that the circulating capital may circulate, or be returned to its employer, in very unequal times. The wheat bought by a farmer to sow is comparatively a fixed capital to the wheat purchased by a baker to make into loaves- One leaves it in the ground, and can obtain no return for a year; the other can get It ⅛round into flour, sell it as bread to his customers, and have his capital free to renew the зашер. or commence any other employment in a week» (p. 26 — 27).


XI БОБ. — АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. РИКАРДО 235
рОқ ёки тезроқ қайтиб келишигипа эмас, балки шу билан бирга унинг қийматинипг маълум усул билан маҳсулотга кўчиши ҳам- дир.
Шундай қилйб, А. Смитдан келиб чиққан чалкашлик цуйидаги патижаларга олпб келди:
1) Асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарц упумли капитал билан товар капитал ўртасидаги фарқ билан ара- лаштириб юборилади. Масалан, агар айни бир машина товар сифа- тида бозорда бўлса, у оборот капиталидир, агар у ишлаб чиқариш процессига киритилган бўлса, асосий капиталдир. Шу билан бирга нега капиталнинг қандайдир муайян бир тури капиталнинг бошқа бир турига қараганда кўпроқ даражада асосий капитал ёки кўпроқ даражада оборот капитали бўлиши лозимлиги мутлақо тушуиилмай қола беради.
2) Бутун оборот капитали иш ҳақига сарфлангаи ёки сарфла- ниши лозим бўлган капитал билаи бирдай қилиб кўрсатилади. Ма- салан, Ж. Ст. Милль59 ва бошқаларда.
3) Ўзгарувчи капитал билан доимий капитал ўртасидаги фарқ,— бу фарцпи Бартон, Рикардо ва бошқалар оборот капитали билан асосий капитал ўртасидаги фарқ билан аралаштириб юборган эди- лар,— пировардида бутунлай оборот капитали билан асосий капи- тал ўртасидаги фарқдан иборат қилиб цўйилади. Масалаи, Рамсей- да шундай қилинади, унда ҳамма ишлаб чиқариш воситалари — хом ашё ва бошқалар, шунингдек меҳнат воситалари ҳам,— асосий капитал ҳисобланади, фақат иш ҳақига сарфланган капиталгина оборот капитали деб кўрсатилган60. Лекин мана шу формада чал- каштириб юборилганлигидан, доимий капитал билан ўзгарувчи ка- питал ўртасидаги ҳақиқий фарқ тушунилмай қолиб кетади.
4) Ҳамма нарсага банкир гумаштасининг мисли йўқ тор нуқтаи вазаридан қарайдиган энг кейинги инглиз экономистлари, айниқса шотланд экономистлари Маниеод61, Паттерсон62 ва бошқалар асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги фарқни «money at call» билаи «money not at call» (олдиндан огоҳлантирмай қайтариб оли- надиган омонат пул билан олдиндан огоҳлантиргандан кейипгина бериладиган омонат пул) ўртасидаги фарққа айлантириб юборади- лар.


236]
tfH ИККИНЧИ БОБ
ИШ ДАВРИ
Бир хил иш куни, айтайлик, ўн соатлик меҳнат процесси белги- ланган икки ишлаб чиқариш тармоғиии олиб кўрайлик; булар, ма- салан, пахта ип ишлаб чиқарувчи тармоқ ва паровоз ишлаб чиқа- рувчи тармоц бўлсин. Бир тармоқда ҳар куни, ҳар ҳафтада маъ- лум миқдор тайёр маҳсулот, пахта ип ишлаб чиқарилади; иккипчи тармоқда битта тайёр маҳсулот, ‘битта паровоз ясаш учуп меҳиат процесси, эҳтимол, бутун уч ой давом этиши лозим бўлар. Бир ҳол- да маҳсулот ўз табиатига кўра бўлинадиган маҳсулотдир ва айпп бир меҳпат процессининг ўзи ҳар куни ёки ҳар ҳафтада янгидап бошлаииб туради. Иккинчи ҳолда меҳнат процесси узлуксиздир, кўп кунлик меҳнат процессларидан иборат бўлади, бу процесслар ўзинииг 'бирлашуви натижасида, ўзининг узлуксиз амал цилиши натижасида бирмуича узоқ вацт ўтгандап кейингина тайёр маҳсу- лот ишлаб чицаради. Гарчи бунда меҳиат процессининг ҳар кунги давоми бир хил бўлса ҳам, шупга царамасдап, ишлаб чиқариш ак- ти давомида, яъни тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш, упи товар та- риқасида бозорга жўнатиш, демак, ишлаб чиқариш капиталидан товар капиталга айлантириш учун зарур бўлгап такрорий меҳпат процесслари давомида жуда муҳим фарқ бўлади. Асосий капитал билаи оборот капитали ўртасидаги фарқнинг бупга ҳеч цапдай ало- цаси йўқ. Агар ҳар иккала ишлаб чиқариш тармоғида асосий капи- тал билаи оборот капитали мутлацо бир хил пропорцияда ишлатил- ганда эди, бу ҳолда ҳам ҳалиги кўрсатиб ўтилгаи фарқ сақлаппб цолар эди.


XII БОБ. — ИШ ДАВРИ
237
по килиш учун 12 йилдан тортиб 100 йилгача вақт талаб килини- и мумкин; тош йўл қуришга бир неча ой вақт керак бўлгап жой- да темир йўл қуриш учун, эҳтимол, кўп йил керак бўлар; оддий бир гилам, эҳтимол, бир ҳафта ичида тўқилиб бўлар, гобелен тай- ёрлаш учун йиллар керак ва ҳоказо. Демак, ишлаб чиқариш акти- нииг давоми ўртасидаги фарқлар бениҳоядир.
Ишлаб чиқариш актларининг давоми ўртасидаги фарқ бир хил- да капитал сарфланганда капитал обороти тезлигининг бир-биридан фарқ цилишига, яъии капитал цайси даврларга авансланган бўлса, шу даврлар ўртасида фарқ бўлишига сабаб бўлса керак. Фараз қи- лайлик, машина билан ишлайдиган йигирув фабрикаси ва паровоз- созлик заводи миқдори жиҳатидан баб-'баравар капитал ишлатсин, капиталиииг доимий ва ўзгарувчи капиталга, шунингдек асосий ва оборот состав дисмларига бўлиниши ҳар иккала ҳолда бир хил бўл- сип, ниҳоят иш купи ҳар иккала ҳолда ҳам бир хилда давом этсин ва баб-баравар пропорцияда зарур ва дўшимча меҳнатга тақсимлан- сии. Сўнгра, муомала процессидан келиб чиқадиган ва бу ҳолга алоқаси бўлмагап ҳамма ҳолатларии бартараф цилиш учуи йиги- рилган ип ва паровозлар заказ билан тайёрланади ва тайёр маҳсу- лот етказиб берилиши билан ҳақи тўланади, деб фараз қилайлик. Ҳафтанинг охирида ип йигириш фабрикасининг хўжайини тайёр иппи топшириб (биз бунда цўшимча дийматни бир чеккага дўйиб турамиз), ўзи сарф қилгап оборот капиталини, шунингдек асосий капиталиииг эскириш натижасида ип қийматига ўтгаи қисмиии қайтариб олади. Демак, у шу капиталнинг ўзи билан шу доиравий оборотиинг ўзини янгидан такрорлаши мумкин. Бу капитал ўз обо- ратипи охирига етказди. Аксинча, паровоз фабриканти уч ой мо- байпида иш ҳақи билап хом ашёга ҳар ҳафтада янги-яигп капитал сарфлаб туриши лозим ва орадан уч ой ўтгандан кейингппа, паро- воз топширилгапдан кейипгина, шу вақт мобайнида айпи бир иш- лаб чиқариш актига, айни бир товарпинг ўзини тайёрлашга бирии- кетип сарфлапгаи оборот капитали яиа шундай формага кирадики, бу формада у яиа ўзипипг доиравий оборотини бошлашп мумкин бўлади; худди шупиигдек, шу уч ой мобайнида машпнапипг эскир- гап қисминииг ўрии фақат энди допланади. Биринииг чиқими бир Ҳафтага қилипади, иккинчисининг чиқими бир ҳафталик чиқим- иипг 12 марта кўпайтирилганига тенг бўлади. Бошқа ҳамма шаро- итлар бир хил деб фараз қилинса, бирипииг ихтиёридаги оборот ка- питали бошқасшпшг ихтиёридаги оборот капиталидан ўн икки мар- та кўп 'бўлиши керак.
. ҲаР Ҳафта аваислападиган капиталларнинг миқдори бир хилда улишипипг бунда ҳеч қаидай аҳамияти йўқ. Аванслангап капитал- нипг миддори ҳар цапча бўлса ҳам, бир ҳолда у фақат бир ҳафта- а’ иккинчи ҳолда — ўи икки ҳафтага авансланади, бииобарип ора- pθπ ^Уича муҳлат ўтгаидан кейингииа яна ўша операцияпи так- Р рлаб ёки бошқа бироитасини янгидан бошлаб, бу капиталии яна Шга солиш мумкин бўлади.


238
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Бунда оборотнинг тезлигидаги ёки айрим капиталларни қанча муддатга аванслаш лозим бўлса шу муддатнииг узунлигидаги фарц — шу муддат ўтмагунча аванслаш лозим бўладиган муҳлатда- ги фарқ — шу муҳлат тамом бўлмагунча ўша капитал қийматнинг ўзи япги меҳнат процессига ёки қийматнинг янги кўпайиш процес- сига хизмат қилолмайди — цуйидаги ҳолатлардан келиб чпқади.
Паровоз ёки бирон бошца машииа ясаш учун 100 иш куни ке- рак бўлади, деб фараз қилайлик. Ип йигиришда ҳам, машинасоз- ликда ҳам банд бўлган ишчиларга нисбатан бу 100 иш куии, ци~ линган фаразга кўра, бирин-кетин келувчи 100 та бир хил ўи соат- лик айрим меҳнат процессларидан иборат бўлгап узлукли (бўли- нувчи) мивдорни ҳосил цилади. Лекин маҳсулотга, яъни машинага нисбатан 100 иш куни узлуксиз миқдорни ҳосил қилади, яъии 1 000 иш соатлик бир иш кунидан, ягона, бир-бири билан боғланган бир ишлаб чиқариш актидан иборат бўлади. Бир қадар кўп ва бир~ •бири билан боғлангаи бирин-кетин келувчи бир қатор иш кунлари- дан ташкил топувчи бундай иш кунини мен иш даври деб атаймаи. Биз иш куни тўғрисида гапирганимизда шундай иш вақтининг узунлигини назарда тутамизки, шу вақт мобайнида ишчи ҳар куни ўз иш кучини сарф қилиши лозим, шу вақт мобайнида ишчи ҳар куни ишлаши лозим. Агар биз, аксинча, иш даври ҳақида гапир- <5ак, бунинг маъноси ишлаб чиқаришшшг маълум бир тармоғида тайёр маҳсулот олиш учун зарур бўлган ва бир-бирп билап боғлан- ган маълум миқдор иш кунлари деганидир. Бундай ҳолда ҳар бир иш кунинпиг маҳсулоти фақат жузъий маҳсулот бўлади; бу маҳсу- лотга кун сайин ишлов бериб борилади ва бир қадар узоқ давом ■циладиган иш вақти даврининг охирига бориб тугал бир тусга ки- ради, тайёр истеъмол цийматга айланади.
Шунинг учун ижтимоий ишлаб чиқариш процессининг, маса- лан, кризислар туфайли узилиб-узилиб туриши, издан чиқиб кети- шининг таъсири ўз табиати жиҳатдан бўлинадиган меҳнат маҳсу- лотларига бир хил 'бўлса, ишлаб чицарилиши учун бир қадар узоқ, бир-бирига боғлиқ меҳнат даврини талаб қиладиган меҳпат маҳсу- лотларига тамомила бошқача бўлади. Бир ҳолда бугунги маълум мивдор ип, кўмир ва шу кабилар ишлаб чиқариш кетидан эртага япги ип, кўмир ва шу кабилар ишлаб чиқариш бўлмайди. Кемалар, бинолар, темир йўллар ва шу кабилар масаласи бошқача. Бунда фақат ишдагина узилиш бўлмасдан, балки бир-бирига боғлиқ иш- лаб чиқариш актида ҳам узилшп бўлади. Агар биио қуриш ишлари давом цилдирилмаса, уни ^уриш учун сарфланган пшлаб чиқариш воситалари ва меҳнат бекорга сарфланган бўлади. Агар ҳатто бино зқуриш кейинчалик яна давом қилдирилса ҳам, шу иш тўхтаб қол- ган даврда бинонинг баъзи бир жойлари бузилиб шикаст ейди.
Маҳсулот 'батамом тайёр бўлгунча асосий капиталнинг унга ҳар куни бериб турадиган қиймат қисми бутун иш давомида худди қат- цат бўлиб тўпланиб боргандай бўлади. Айни вақтда буида асосии капитал бплан оборот капитал ўртасидаги фарқнипг амалий аҳа-


XII БОБ. — ИШ ДАВРИ
239 •
си
1ИЯти !борлиги маълум бўлади. Асосий капитал ишлаб чиқариш яроцессига анча узоқ вақтга авансланади, уни мана шу, эҳтимол, κy∏ йиллик давр тамом бўлмасдан янгилашга тўғри келмайди. Буғ машинаси ўз қийматини ипга, яъни узлукли меҳнат процессининг маҳсулотига ҳар куни қисман-қисман кўчириб турадими, ёки буғ машинаси ўз қийматини паровозга, яъни узлуксиз ишлаб чиқариш актининг маҳсулотига уч ой мобайнида кўчирадими,—буғ машипа- си сотиб олиш учун зарур капитал сарф қилинишига бу ҳолиинг хеч қаидай таъсири бўлмайди. Бир ҳолда унинг қийматп оз-оздан, масалан, ҳар ҳафтада қайтиб келиб туради, иккинчи ҳолда -- кўп- роқ-кўпроқдан, масалаи, ҳар уч ойда бир қайтиб туради. Лекин ҳар* иккала ҳолда ҳам буғ машинаси, масалан, 20 йилда фақат бир мар- та янгиланади. Агар буғ машинасининг қиймати маҳсулотни сотиш латижасида қисман-қисман қайтиб келадиган ҳар бир давр унинг ўз умр давридан цисқа бўлса, у ҳолда ишлаб чиқариш процессида машииа бир қанча иш даврлари мобайнида амал цила беради.
Авансланган капиталнинг таркибий оборот қисмларп масаласи бошқа. Шу ҳафтага сотиб олинган иш кучи шу х;афта мобайпида сарфланди ва маҳсулотда буюмга айланди. Унинг ҳақи шу ҳафта охирида тўланиши керак. Иш кучи учун шундай капитал сарфлаш, айтайлик, уч ойгача ҳар ҳафтада такрорланиб туради, шуидай бўл- гандаи кейин капиталнинг бу қисмининг шу ҳафта сарф қилинган- лиги капиталистни янаги ҳафта яна меҳнат сотиб олиш зарурати- даи халос қилмайди. Ҳар хафта иш кучига ҳақ тўлаш учуи яиги ьушимча капитал сарфланиши лозим, шунинг учун, агар ҳамма кредит муносабатларини бир чеккада цолдириб турадпгаи бўлсак,- гарчи капиталист иш ҳақини аслида фақат ҳафталик қисмларга бў- либ тўласа ҳам, у уч ойга иш ҳақи тўлаш имкониятига эга бўлиши лозим. Оборот капиталининг бошқа қисми, хом ашё, ёрдамчи мате- риаллар масаласи ҳам худдп шундай. Меҳнат маҳсулот устига кават-кават бўлпб туша беради. Сарф қилинган иш кучи қийматиги- на эмас, шу билан 'бирга цўшимча қиймат ҳам меҳнат процесси давомида тўхтовсиз суратда маҳсулотга кўчиб туради, лекии ҳали тайёр бўлмаган, ҳали тайёр товар формасига кирмаган, демак ҳали муомалага лаёқатсиз маҳсулотга кўчиб туради. Бу гаплар хом ашё‘ ва ёрдамчи материаллардаги капитал қийматга ҳам тааллуқлидир, У Ҳам бамисоли қават-қават бўлиб маҳсулотга кўчиб туради.


240
ИККИИЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
қариш вақти билан капитал муомаласи вақтининг йиғиндисига ба- равардир. Демак, муомала вақтининг узайиши капитал оборотининг тезлигинп қанчалик камайтирса, ишлаб чицариш вақтииинг узайи- ши ҳам шунчалик камайтиради. Лекин бупда икки ҳолатга эъти- бор бериш зарур.
Биринчидан: капиталнипг ишлаб чиқариш соҳасида узоқроқ бў- лиши. Масалан, биринчи ҳафтада меҳнатга, хом материалларга ва шу кабиларга авансланган капитал, худди шуниигдек асосий капи- тал қийматнинг маҳсулотга кўчган қисмлари ҳам,— бутун шу уч ой давомида ишлаб чиқариш соҳасида боғланган ҳолича и;олиб ту- ради ва, эндигина ҳосил бўлаётган, ҳали тайёр бўлмагап маҳсулотга цўшилган қисмлар бўлгаплигидап, товар сифатида муомала процес- сига кира олмайди.
Иккинчидан: ишлаб чиқариш акти учуи талаб қилинадиган иш даври уч ой давом қилиб, ҳа1^иқатда фақат бир яхлит меҳиат про- цессини ташкил қилишидан, ҳар ҳафтада оборот капиталипинг ян- ги ^исми плгариги ^исмларига қўшилиб туриши лозим. Демак, иш даври узая борган сари бирип-кетин аваисланган қўшимча капитал- лар массаси кўпайиб боради.


XII БОБ. — ИШ ДАВРИ
241
шупинг учуп лозпмки, баъзи бир ҳолларда, масалап, биз бупдаи ке- йииги бобда қараб чиқадигап ҳолларда, капитал авапсланадиган даврпинг узунлиги авансланадиган капиталнинг пропорционал су- ратда кўпайишига сабаб бўлмасдан ҳам ортиб бориши мумкип. Де- мак, агар капитал узоқроц вақтга авапсланиши лозим бўлса, у ҳол- да кўпроқ мивдордаги капитал унумли капитал формасида боглап- гап бўлади.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг камроқ ривожлапган босцич- ларида узоқ иш даврини, демак, узоц давргача катта-катта кагштал чиқимлар цилишпи талаб қиладиган ишлар,— айниқса агар улар кепг миқёсда олиб борилгаи тақдирдагина амалга ошиши мумкип бўлган ишлар бўлса,— масалан, йўл очиш, каналлар қазиш ва шу каби ишлар,— ё асло капиталистик тарзда эмас, балки жамоат ёки давлат ҳисобидап олиб борилади (илгариги вақтларда, агар иш ку- чи назарда тутиладигаи бўлса, бундай ишларнинг катта қисми маж-* бурий ишлатиш йўли билан амалга оширилар эди). Ёхуд тайёрлаш учуп нисбатан анча узоқ вақт талаб қилинадиган маҳсулотларнинг фақат жуда озгипа қисми капиталистлар ҳисобидан ишлаб чиқари- лади. Масалаи, иморат қуришда, бу иморат кимга цурилаётган бўл- са, шу одам иморат цураётган соҳибкорга вақти-вақти билан авапс бериб туради. Бинобарии, амалда бу одам ишлаб чиқариш проце^г си олдинга силжиб 'боришига қараб унинг ҳақини бўлиб-бўлпб тў- лаб боради. Аксиича, ривожланган капитализм даврида, яънп бир томоидан, жуда кўп капиталлар айрим кишилар қўлига тўплапгап ва, иккинчи томопдан, айрим капиталистлар билан бир цаторда ассоциация қилииган капиталист (акционерлар жамиятлари) пайдо бўлгаи ва шу билан бирга кредит иши ҳам ривожланган даврда капиталистик қурилиш соҳибкори фақат мустасно тариқасидагина айрим хусусий шахсларнинг буюртмаси билан иморат солади. Бош- ца айрим капиталистларшшг иши пудрат асосида темир йўллар цу- ришдаи иборат бўлгани сингари, унипг иши бозор учун қатор-цатор уйлар, бутун-бутун шаҳар кварталлари қуришдан иборат бўлади.


242
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
^балки бозорга атаб ишлаяпти. Бошқа ҳар цаидай саноатчи сингари, унинг ҳам бозорда тайёр товарлари бўлиши лозим. Агар илгари соҳибкор спекуляция мақсадида бирданига кўпи билан уч-тўрт уй цурган бўлса, ҳозир жуда катта ер участкасини сотиб олиши (яъни, континентда расм бўлган ифодалаш усулини ишлатадиган бўлсак, одатда 99 йилга ижарага олиши), у ерга 100 ёки 200 уй қуриши, шундай қплиб, ўз сармоясидан йигирма-эллик марта ошиқ сармоя талаб қиладиган ишлар билан шуғулланиши лозим бўлади. Кўчмас .мулкни гаровга цўйиб пул олинади, шу билан айрим уйларнинг ^урилиши қай даражада силжиб борса, шунга цараб соҳибкорнинг цўлига пул ҳам тушиб боради. Агар павбатдаги авапсларпинг тўла- нишини тўхтатиб цўювчи кризис бўлиб қолса, у ҳолда одатда бу- туи шу уй қуриш ишлари барбод бўлади; яхши деганда, уйлар қу- лай пайт келгунча чалалигича цолаверади, ёмон деганда улар ким ошди савдоси билан ярим-ёрти баҳосига сотиб юборилади. Ҳозир биронта ҳам соҳибкор спекуляция мақсадида уй қурмасдан, цур- танда ҳам кенг мицёсда цурмасдан муваффақият қозонолмайди. Иморат қуришнинг ўзидан чиқадиган фойда жуда оз; соҳибкор ола- диган асосий фойданинг манбаи ер рентасини оширишдан, иморат цуриладиган майдонни усталик билан танлаш ва ундан усталик би- лан фойдаланишдан иборат. Бутун Бельгравия ва Тибурниядаги уйлар, шунингдек Лондон атрофидаги минглаб виллалар уйга мана ■шундай талабни олддан кўриб, спекулятив операциялар йўли билан солииган. («Report from the Select Committee on Bank Acts» нинг цисқача баёни. Part I, 1857. Гувоҳларнинг кўрсатувлари, 5413— 5418, 5435—5436-саволларга жавоблар.)
Жуда узоқ иш даврини талаб қиладиган ва кепг миқёсда олиб бориладиган ишлар капитал концентрацияси жуда кучли бўлганда ва, иккинчи томондан, кредит системасининг ривожи капиталист- пинг ўз капитали ўрнига бировларнинг капиталиии аванслашига, демак, бошца бировларнинг капитали билан таваккал қилишига им- кон бергандагина, фақат шу ҳолдагина бутунлай капиталистик са- ноат т^ўлига тушади. Лекин, ўз-ўзидан маълумки, аваисланган ка- питалнинг бир хил ҳолларда уни ишлаб чиқаришга аванслайдиган кишинпки бўлиши, бошқа ҳолларда эса у кишиники бўлмаслиги капитал оборотининг тезлигига ҳам, капитал оборотипинг вақтига ҳам ҳеч цапдай таъсир қилмайди.


XII БОВ. — ИШ ДАВРИ
243∙
билан бирга оборот капитали авансланадиган вақтни ҳам цпсқарти- риб, кўпчилик ҳолларда асосий капитални кўп сарфлаш билан боғ- лиц бўлади. Иккинчи томондан, баъзи бир тармоқларда коопера- дияпи оддий тарзда кенгайтириш йўли билан иш даври қисқарти- рилиши мумкин; масалан, агар жуда кўп ишчи армиялари ишга тортилиб, улар кўп пунктларда бирданига ишга туширилса, темир Йўл цуриш вақти цисқаради. Бунда авансланган капиталнинг кўпа- йиши туфайли оборот вақти қисцаради. Бундай шароитнинг ҳам- масида капиталист кўпроқ ишлаб чицариш воситаларини ва кўпроқ иш кучларини ўз цўл остига бирлаштириши лозим.
Хуллас, иш даврининг қисқариши кўпинча цисқароқ муддатга аваисланган капиталнинг кўпайишига боғлиқ, демак, капитал авапсланадиган муддат қисцариб борган сари авансланадигап капи- тал массаси кўпайиб боради. Шу сабабдан, 'бунда шуни ёдда тутиш лозимки, ижтимоий капиталнинг массаси умуман қанча бўлишидан катъи назар, ҳамма нарса ишлаб чиқариш воситалари, тирикчилик воситалари ёки уларни тасарруф цилиш қай даражада бўлипганли- гига ёки айрим капиталистлар қўлида тўплаиганлигига,— демак, капитал концеитрациясининг цай даражага етганлигига боғлиқдир. Кредит капиталнинг бир хил қўлларда концентрация қилинишига ёрдам қилиши, упи тезлатиши ва кучайтириши туфайли у иш дав- рипинг қисқаришига, демак, оборот вақтининг қисқаришига ҳам ёрдамлашади.
Иш даври узлуксиз, ёки узлукли бўлишидан қатъи назар, у маъ- лум табиий шароитларга цараб белгиланадиган ишлаб чицариш тармоқларида уни юқорида кўрсатилган воситалар ёрдами билан цисқартириш мумкин эмас.
«Тсзроқ оборот килшп» деган ибора ғалла йиғим-теримига нпсбатан иш- латилиши мумкин эмас, чунки бунда бир йилда факат бир оборот бўлиши мумкпн. Чорвачилпкка келгавда, биз икки ёки уч яшар кўйларнпнг ва тўрт ёки беш яшар буқаларнинг оборотиии капдап килиб тезлатиш мумкип деб шунчаки сўрагимиз келади?» (W. Walter Good. «Political, Agricultural and Commercial Fallacies». London, 1866, p. 325).
Олдиндан (масалан, солиқ, ep рентаси ва шу кабилар сингари қатъий қилиб белгилаб цўйилган тўловлар учун) навд пулга эга бўлпш зарурати бу масалани шундай ҳал қилишга мажбур этадики, патижада масалан, чорва мол иқтисодий жиҳатдан нормал ёшга тўлмасдан илгари сотиб юборилади ёки сўйилади, бундап цишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етади; бу нарса пировардида гўшт баҳосипинг ошиб кетишига ҳам олиб келади.
u «Илгари асосап бўрдоқи бодиш билаи шуғулланиб, ёзда midland counties* янловларидая, қишда тарций графликлардаги молхоналардан фойдаланиб кел- ган кишилар... ғалла гтархининг паст-баланд бўлиб турипш ва пасайиб ке- тиши натижасида шу қадар ёмон аҳволга тушиб ^олдиларки, ҳозпр улар ёғ оилаи пишло^ нархларининг ошиб кетганидан бирон фойда чиқариб олсалар, я^унга ҳам жуда хурсапд бўладилар; улар кундалик чиқимларини қоплаш Учув ёгни ҳар xlaφτa бозорга чиқариб сотадилар; пишлоцлари устидан олиб * — марказий графликлар. Ред.


244
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
сотардан аванс оладилар, пишлоқии ташиб кетиш мумкип бўлиши биланоц олиб сотар унц йпғпштириб оладп ва, албатта, ўзц хоҳлаган нарх билан сотиб олади. Яна шу сабабга кўра, қишлоқ хўжалигида ҳам сиёсий иқтисод қонун- лари амал дилиши сабабли, илгари сут хўжалиги билан шуғуллапувчи округ- лардан бокиш учун жанубга юборилиб тургая бузоқлар ҳозир Бирмингем, Манчестер,' Ливерпуль ва бошқа катта-катта қўшни шаҳарлардаги цушхона- ларда кўплаб, кўпинча 8—10 кунлигида сўйиб юборилмоқда. Лекин агар со- лодга солиқ солинмагапда эди, фақат фермерларгина кўпроц фойда олиб, πιy билан ёш молларнинг улғайиб, оғирлиги ошгунча саклаб туриш имкониятига эга бўлиб қолмасдан, балки сиглри йўқ кишилар ҳам бузодл1рни сут ўрнига солод билая бокиш имконпятига эга бўлар эдилар ва ҳозирги ёш мол ^аҳатчилиги анчагина бартараф цилинар эди. Ҳозир эса бу майда хўжалик эгаларига, бузоқ- ларивгизни бодинг, деб маслаҳат берсалар, улар: сут билаи боцишнинг фой- даси кўплигини биз жуда яхши биламиз, лекин, биринчидан, биз бунинг учун нақд пул сарф килишцмиз лозим, лекин биз бундай цила олмаймиз ва, иккин- чидав, биз пулимпзнпнг кайтиб қўлимизга киришини y30i∖ иақт кутишимиз лозим бўлади, ҳолбуки сут хўжалиги билан шуғу лланганимизда сарф қилган пулимпз дарров г^айтпб кўлимизга тушади, деб жавоб берадилар» (ўша жойда,
11—12- бетлар).
Агар оборот вақтининг чўзилиши ҳатто ипглиз майда фермерла- ри учун ҳам шундай оцибатларга эга бўладиган бўлса, унииг кон- тинентдаги майда деҳқонлар ўртасида қандай цийипчиликлар туғ- диришини тушуниб олиш осон нарса.
Иш даврининг узунлиги, демак, муомалага ярайдиган товар тайёрлаш учун зарур вацт даврининг узунлиги орта борган сари, цийматнинг асосий капиталдап бамисоли цават-қават бўлиб маҳсу- лотга кўчадиган ^исми тўпланиб боради ва бу циймат цисмининг ^айтиб келиши секинлашади. Лекин уиинг қайтиб келишининг се- киилашуви асосий капиталга янгидан маблағ сарфлашга сабаб бўл- майди. Машинанинг эскирган қисмининг қайтиб пул формасида цопланиши секин борадими ёки тез борадими — бупга царамасдан, •машина ишлаб чиқариш процессидаги ишини давом цилдира бера- ради. Оборот капиталинииг йўли бошқа: сарф цилинган капитал иш даврининг узоқлигига мувофиқ узоқ вацт боғланган бўлиши билан бирга, иш ҳацига, хом ашёга ва цўшимча материалларга ҳам доимо янги капитал авансланиб туриши лозим. Шунинг учун қайтиб ке- лишнинг секинлашиб кетиши асосий капитал билан оборот капита- лига ҳар хил таъсир қилади. Цайтиб келиши секинроқ бўладими, ёки тезроц бўладими, асосий капитал ўз ишини давом цилдира бе- ради. Аксинча, оборот капитали сотилмаган ёки тайёр бўлмаган, ^отишга ҳали яроқсиз маҳсулот формасида бириктирилганлиги, уни in natura тиклаш учун қўшимча капитал йўқлиги сабабли, оборот капиталининг қайтиб келшпи тўхтаб қолганида у амал қилиш цоби- лиятидан маҳрум бўлади.—


XII БОБ. — ИШ ДЛВРИ
245
бу шафқатсизлпк ва қайғулп бпр ҳолдай бўлиб туюлар, лекин ҳақиқатда шун- дай» («Return, East India. Madras and Orissa Famine», p. 44, № 4).
Буни «Маиавадхар-машастра»нинг63 қуйидаги ҳикматлп гаплари билан солиштирйб кўринг:
«Коҳипнинг ёки сигирнинг жонини омон сақлаб цолиш учуп ўз жонини холисанлилло цурбон дилиш... бу зоти паст цабилаларнинг роҳат-фароғати- пи таъминлашп мумкип» (X боб, 62-§).
Албатта, мол беш ёшга тўлмасдап илгари, беш яшар молпп бо- зорга чиқариш ҳеч мумкип эмас. Лекин маълум чегараларда, мол- ларни парварпш қилиш усулларини ўзгартириб, уларни боцишдан кўзланган мақсадга цисцароқ муддатда тайёрлаш мумкин. Бейку- элль шундай натижага эришди ҳам. Ҳозирги, яъни 1855 йилги француз қўйлари каби, деб ёзади Лавериь, илгари ипглиз цўйлари ҳам тўрт ёки беш яшар бўлмасдан туриб сўйишга ярамасди. Бей- куэлль системасига мувофиқ, цўйни бир йил мобайипда боциб сў- йишга тайёрлаш мумкин ва, ҳарҳолда, икки ёшга тўлгунча у ўсиш- дан тўхтайди. Дишлей-Грэижлик фермер Бейкуэлль қўйларии ях- шилаб саралаш иатижасида қўйларнинг суяк скелетини уларнинг яшаши учуп зарур минимумга олиб боргаи. Унинг қўйларига нью- лейстер қўйлари поми берилди.
«Чорвадор илгари бир дўй бодиш учун талаб килинган вадт мобайиида энди уч қўйни бозорга чицариб сотиши мумкия, шу билан бирга бу қўйлар- нппг эиг кўп гўшт берадиган дисми кенгроқ, семизроқ ва кўпрод ўсган. Уларнинг бутун танаси нуцул гўштдая иборат деса бўлади» (Lavergne. «The Rural Economy of England etc. 1855, p. 20).
Иш даврипи цисқартирувчи методлар саноатнинг турли тармоқ- ларида жуда турли-турли даражада ишлатилади ва улар турли иш даврларининг узунлигидаги фарқни асло бараварлаштира олмайди. Масалан, бизнинг мисолимизда янги стапокларии қўлланиш бир па- ровоз ясаш учуи зарур иш даврини мутлақо қисқартириб юбориши мумкин. Лекин, агар ип йигириш процессларидаги такомиллашти- ришлар патижасида ҳар куни ва ҳар ҳафта тайёрланадигап тайёр маҳсулот, яъпи ип миқдори яиада тезроқ кўпайиб борса, машина- созликдаги пш даврининг узунлиги писбатан, йигиришга нисбатан, Ҳар цалай ортади.


246]
ЎН УЧИНЧИ БОБ
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ
Иш вақти ҳаммавацт ишлаб чиқариш вақтидир, яъпи шундай вацтки, бу вақт давомида капитал ишлаб чиқариш соҳасига боғлан- ган бўлади. Аксинча, капитал ишлаб чиқариш процесспда бўлади- ган ҳар қандай вақт ҳам шу сабабдан албатта иш вацти бўлавер- майди.
Гарчи биз асосий капиталнинг — фабрика бинолари, машипалар ва шу кабиларнинг — меҳнат процессидаги узилишлар вақтида ис- теъмол қилинмай цолишининг бир ўзиёқ меҳнат процессининг ғай- ритабиий чўзилиб кетишига, кундузги ва тунги узлуксиз ишлар- нинг жорий цилинишига олиб борадиган муҳим сабаб эканлигини кўриб ўтган бўлсак ҳам, бунда ran иш кучи имкониятининг ўз та- биий чегаралари билан боғлиқ бўлган меҳнат процессидаги узилиш- лар устида бораётгани йўқ64. Бунда ran меҳнат процессининг узуп- лигига боғлиц бўлмаган, маҳсулот табиатининг ўзига ва уни тай- ёрлаш усулига боғлиқ бўлган узилиш ҳақида бораяпти, бу шундай узилишки, бу узилшп давомида меҳнат буюми бир цадар узоқ та- биий процессларни бошидан кечиради, унда физик, химик, физио- логик ўзгаришлар содир бўлади, бундай ўзгаришлар вақтида меҳ- нат процесси бутунлай ёки цисман тўхтайди.
Масалан, ёш вино маълум даражада етилиши учун дастлаб уни маълум вақтгача ачитиш, сўнгра яна маълум вақтгача сақлаб ту- риш лозим. Саноатнинг кўпгина тармоқларида, масалаи, кулолчи- ликда маҳсулот цуритилиши лозим, ёки, масалан, белила ишлаб чиқаршпда бўлгани сингари, маҳсулотнинг химиявий хусусиятини ўзгартирадиган маълум таъсир остида бўлиши лозим. Кузги буғ- дойпинг ппшиши учун, айтайлик 9 ой керак бўлади. Экии экиш билан ҳосилни ўриш ўртасида меҳнат процесси бутуилай деярли узилиб тўхтайди. Ўрмончиликда уруғлик чочилгандан ва унинг учун зарур тайёргарлик ишлари бажарилганидан кейин тайёр маҳ- сулот ҳосил бўлиши учун, эҳтимол, бутун бир аср вақт талаб қили- нар; бутун шу давр мобайнида ўрмон писбатан φaηaτ жуда оз меҳ- натга муҳтож бўлади.


XIII БОБ. — ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ
247
Бундан олдипгп бобда кўрсатиб ўтилгап шартларга кўра, ишлаб чиқариш процессига сарф қилинган капиталга устама равишда қў- шимча капитал ва меҳпат қўшилиб туриши зарур; бу ерда у фақат бир цадар узоц узилишлар билан юз беради.
Шундай қилиб, бу ҳолларнинг ҳаммасида авансланган капитал- ни ишлаб чиқариш вақти икки даврдан иборат бўлади: биринчи даврда капитал меҳнат процессида бўлади; иккинчи даврда капи- талнинг мавжуд бўлиш формаси — ҳали тайёр бўлмаган товар фор- маси,— меҳнат процессида бўлмасдан туриб, табиий процесслар таъ- сири остида бўлади. Бу даврларнинг ҳар иккаласининг баъзан бир- бирига тўцнаш келиши ва бир-бирипииг орасига кириб кетиши иш- нпнг моҳиятлпп асло ўзгартмайди. Бунда иш даври билан ишлаб чидариш даврп (бир-бирига тенг эмас. Ишлаб чиқариш даври иш давридап узунроқ. Лекин ишлаб чиқариш даври тамом бўлгандан кейингина маҳсулот тайёр бўлади, етилади, демак, унумли капитал формасидан товар капитал формасига айланиши мумкин. Демак, ишлаб чиқариш вақтининг иш вақтини ташкил қилмайдиган қис- мининг узунлигига цараб капиталнинг оборот даври ҳам узаяди. Иш вақтига қараганда ортиқча бўлган ишлаб чицариш вақти табиат- нииг ўзгармас қонунларига мувофиқ, масалан, ғалланинг пишиши, эмаи дарахтининг ўсиши ва ҳоказолар сингари, доимий қилиб бел- гилаб қўйилмаган экан, o,δopoτ даври кўпинча ишлаб чицариш вақ- тини сунъий суратда цисқартириш йўли билан бир цадар қисқарти- рилиши мумкин. Масалан, ўтловда оцлаш ўрнига химиявий йўл би- лан оцлашни расм цилиш, ^уритиш процессларида самаралироқ цу- рпткич аппаратларни ишлатиш шундай натижаларии беради. Тери ийлашда эскп метод билан ишлаганда ийлаш кислотасининг терига сингиб кетиши учун 6—18 ой вақг керак бўлар эди, ҳаво насоси ишлатиладигап янги методга ўтгапдан кейин эса бу вақт цисқариб l1∕s~,2 ойга тушиб қолди. (J. G. Courcelle-Seneuil. «Traite theorique et_ pratique des entreprises industrielles etc.». Paris, 1857, 2ed.) 1780 йилда кашф қилинган пудлипглашдан тортиб ҳозирги замон- даги бессемер процессигача ва кейинчалик ^ўлланилган бошқа эпг япги методларгача кейинги 100 йил мобайнидаги темир ишлаб чиқариш тарпхп, айницса чўянни цайта ишлаб пўлатга айлантириш тарихи ишлаб чиқариш вацтипииг нуқул табппй процесслар билан тўла бўлгап кпсмини сунъий суратда қисцартиришга жуда ажойиб мпсол, беради. Ишлаб чикариш вацти жуда ҳам қисқарди, лекин асосий капитал сарфлаш ҳажми ҳам худди шу даражада кў- пайди.
Америкада этик цолипларипи ишлаб чиқариш ишлаб чпқариш вақтинпнг иш вақтидан фарқ цилишини кўрсатадиган ўзига хос бир мисолдир. Бунда унумсиз харажатларнинг анчагина қисмига сабаб шуки, тайёр қолипнинг кейинчалик тоб ташламаслиги, ўз шаклини Узгартирмаслиги учун ёғочни 18 ойгача қуритиш лозим бўлади. Шу вақт ичида ёғоч бирон-бир меҳнат процессига киритилмайди. Шу- нинг учун сарфланган капиталнинг оборот даври цолип ишлаб чи-


248
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
цариш учун зарур вақт билангина белгилапмасдап, балкп сарфлап- ган капиталпинг ҳуриган ёғоч шаклида бекор ётган вақти билап ҳам белгиланади. Ёғоч, сўзнинг асл маъносидаги меҳнат процесси- га киришдаи олдин 18 ойгача ишлаб чиқариш процессида бўлиши лозим. Бу мисол шу билан бирга муомала соҳасида эмас, балки ишлаб чиқариш соҳасида вужудга келадиган ҳолатлар туфайли бу- тун оборот капиталининг турли қисмларииипг оборот даврлари қан- чалик турли-турли бўлишини ҳам кўрсатиб беради.
Ишлаб чиқариш вақти билан иш вақти ўртасидаги фарқ қишлоқ хўжалигида айниқса яққол бўлиб кўринади. Бизнинг мўътадил иқ- лимимиз шароитида ер дон экипларидан бир йилда бир марта ҳо- сил беради. Ишлаб чиқариш давринииг (кузги экин учуи ўртача ҳисоб билан тўвдиз ойлик даврнинг) цисқариши ёки узайиши ўз навбатида йилларнинг қулай ва ноқулай келишига боғлиц бўладп, шунииг учуп, сўзнинг асл маъпосидаги сапоатда бўлгани сингарп, илгаридаи аииқ белгиланиши ва назорат цилиб турилиши мумкин эмас. Сут, пишлоқ ва шу каби қўшимча маҳсулотларгпиа допмо ап- ча цисқа муддатларда ишлаб чиқарилиши ва сотилиши мумкип. Аксинча, иш вақти, масалан, қуйидагича памоён бўлади:
«Германиявинг турли жойларида, иқлим шароитларига ва ишга таъспр цилпб турадиган бошқа шароитларга қараб, уч асосий меҳнат даврлари учун иш куилари сонини ўрта ҳисобда қуйидагича дабул килиш керак: кўклам даврп учун — мартиинг ярмидан ёки апрель бошидан майнивг ўрталаригача, 50—60 иш купи; ёз даври учун, июнь бошидаи август охпригача, 65—80 итп куни; кузги давр учун — сентябрь бошидан октябрь охиригача ёкц ноябрнинг ўрталаригача ёки охиригача—55—75 иш куни. Қиш даврида далага гўнг чиқа- риш, ўтин ташиш, бозорга бориш, бинокорлик материаллари ташиб келиш ва шу каби πιy вацтда бажариш мумкин бўлган ишларнигина бажаришга тўғрп келади» (F. Kirchhof. «Handbuch der landwirtschaftlichen Betriebslehre». Dresden, 1852, S. 160).


XIII БОБ. — ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ
249
зиб бермоқдалар. («Reports by Н. М. Secretaries of Embassy and Legation, on the Manufactures, Commerce, etc.» дан қисқартириб олинди. 1865, p. 86, 87, № 8.) Бу ерда ишлаб чиқариш даври билан иш дав- ри ўртасидаги фарқнинг — бунда кейингиси биринчисининг фақат бир цисмини ташкил этади — қандай қилиб деҳқончиликни қиш- лоқдаги ёрдамчи ҳунармандчиликлар билан қушиш учун табиий асосни ташкил этиши ва, иккинчи томондан, бу ёрдамчи ҳунар- мандчиликларнинг, ўз навбатида, бу ерга савдогар бўлиб кириб ола- дигап капиталист учун қандай қилиб таянч нуцтасига айланиши кўриниб турибди. Капиталистик ишлаб чиқариш кейинчалик ману- фактуранинг деҳқончиликдан ажралиб чиқишини тамомига етказ- ганида, цишлоқ ишчиси борган сари нуцул тасодифий цўшимча иш- ларга боғлиқ бўлйб қолади ва шунинг орқасида унинг аҳволи ёмонлашади. Оборотдаги ҳамма фарцлар капитал учун йўқолиб бо- ради, ишчилар учун эса ундай эмас, буни биз кейинроқ кўрамих
Ишлама саноат тармоқларининг кўпчилигида, кон ишлари, транспорт ва шу кабиларда ишлаб чиқариш бир текисда боради, ҳар йили бир хил иш вақти сарф бўлади ва,— агар баҳоларнинг кў- тарилиб-тушиб туриши, савдо-саноат ишларининг издан чиқиб ке- тишлари ва шу каби нормал бўлмаган оғишларни бир чеккада қол- дириб турадиган бўлсак,— ҳар кунги муомала процесси учун зарур бўлган капитал чиқимлари ҳам бир текис тақсимланади. Худди шу- нипгдек, бозорнинг бошқа шароитлари бир хил бўлганда, оборот капиталининг бир йил мобайнида қайтиб келиши ҳам ёки упинг янгиланиши ҳам орадан баб-баравар вақт ўтиши билан бўлиб тура- ди. Аксинча, иш вақти шплаб чицариш вақтининг фақат бир қис- мпии ташкил циладиган тармоцларда йилнинг турли даврларида оборот капитали жуда ҳам нотекис сарф бўлади, ҳолбуки унинг қай- тиб келипш фақат бирданига, табиий шароитлар белгилаб беради- гап пайтда бўлади. Шундай қилиб, бунда, корхоналарнинг каттали- ги бир хил бўлганда, яъни сарфланган оборот капиталинипг миқдо- ри бир хил бўлганда, оборот капитали иш даврлари узлуксиз бўлган корхоналардагига қараганда бирданига анча кўп миқдорда ва узоц муддатга авансланиши лозим. Бунда асосий капитал умрининг узоқ- лиги ҳам ўзининг ҳақиқатан унумли тарзда амал циладиган муҳла- тидап апча фарқ қилади. Ўз-ўзидан маълумки, ишлаб чиқариш вақ- тц билан иш вақти ўртасида фарц бор экан, ишлатилган асосий капиталпи истеъмол қилиш вацти ҳам доимо бир қадар узоқ давр- ларга узилиб туради, масалан, деҳқончиликда иш ҳайвони, меҳнат куроллари ва машиналарга нисбатан шундай бўлади. Бу асосий капи- тал иш ҳайвопидан иборат экан, у узлуксиз равишда ҳайвон ишлаб Т?2Гап ва™ ҳам, ишламай турган вақтда ҳам ем-хашак ва шу кабилар учун бир хилда ёки деярли бир хилда чиқим қилинишини талаб қилади. Жонсиз меҳнат қуролларига келганда, уларнинг иш- ^атилмай туриши ҳам улар қийматининг бирмунча пасайишига са- ао бўлади. Демак, умуман маҳсулотнинг цимматлашуви юз бера- Ди, чунки қийматнинг маҳсулотга кўчиши асосий капитал амал 17—710


250
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
цилиб турган вақтга мувофиқ ҳисобланмасдан, балки асосий капи- тал цийматини йўқотадиган вақтга мувофиқ ҳисобланади. Ишлаб чицаришнинг бундай тармоқларида асосий капиталнинг ишламай туриши, бунга кундалик чиқимлар сабаб бўладими, йўцми бари бир, масалан, ип йигириш вақтида маълум миқдор пахта нобуд бўлиши сингари, асосий капиталнинг нормал суратда ишлатилиши- нинг шартидир; худди шунингдек, нормал техника шароитларида бўладиган ҳар бир меҳнат процессида иш кучининг унумсиз, лекин Myι^appap сарф бўлиши иш кучини унумли сарф бўлиши сингари ҳисобга олинади. Меҳнат воситалари, хом ашё ва иш кучининг унумсиз сарф бўлишини камайтирадиган ҳар қандай такомилот шу билан бирга маҳсулот қийматини ҳам камайтиради.
Қишлоқ хўжалигида нисбатан узоқ иш даври ҳам, иш вақти би- лан ишлаб чиқариш вақти ўртасида каттакон фарц ҳам бўлади. Бу тўғрида Годскин жуда тўғри гапириб бундай дейди:
«Қитплоц ҳўжалик маҳсулотлари тайёрлаш учун зарур бўлган вақт биланэ {айтмоқчп, у бунда иш вақтини ишлаб чицариш вақтидая ажратмайди}«бошқа меҳнат тармокларида талаб килинадиган вакт ўртасидагп фарц цишлоц хў- жайинларининг жуда ҳам царам бўлиб 1\олгаплигининг асосий сабабидир. Улар ўз товарларинп бир йилдап олдип бозорга чиқара олмайдилар. Улар бу- тун шу вақт давомида этикдўздан, машиначидан, темирчидан, каретасоздан ва бошқа турли-турли буюм ишлабчицарувчилардан қарз олиб туришлари лозим бў- лади, чункп уларнинг маҳсулотларига муҳтож бўладилар ва уларнипг маҳсулот- лари бир неча кунда ёки бир неча ҳафтада тайёр бўлади. Мана шу табиий ҳолга кўра ва бошқа меҳнат тармоцларида бойлик тезроқ кўпайиб бориши туфайли, бутун давлатдаги ерни мояополия фтлиб олган, буидан ташқари қонун чиқа- риш моиополиясини ҳам ўз қўлига киритиб олган ер мулкдорлари бари бир ўзларини, ўз хизхматкорларини, лжарадорларини мамлакатда энг қарам клши- лар бўлиш қлсматлдан қутцариб қолишга қодир эмаслар» (Thomas Hodgskin. «Popular Political Economy». London, 1827, p. 147, изоҳ).
Деҳқончиликда, бир томондан, иш ҳақига ва меҳнат воситалари- га қилинадиган харажатларни бутун йил давомида бир текисроқ тақсимлаш учун ва, иккинчи томондан, масалан, бир йилнинг ўзида ҳосилни ўрим-йиғим ишларини турли-турли вақтларда ўтказиш им- конини берадиган ҳар хил маҳсулот етиштириш йўлини қўлланиб оборот вақтини қисқартириш учун ёрдам қиладиган ҳамма метод- лар,— шу методларнинг ҳаммаси ишлаб чиқаришга авансланиб, иш ҳақига, ўғитга, уруғликларга ва шу кабиларга сарф қилинадиган оборот капитали миқдорини кўпайтиришни талаб қилади. Шудгор- ли уч далали хўжалик системасидан шудгорсиз энг оддий алмаш- лаб экиш системасига ўтишда шундай бўлади. Фландрияда «cultures derobees>> системасида ҳам шундай бўлади.


X∏I BOB. — ИШЛАВ ЧЙКАРИШ ВАҚТИ
251
ясоси бўлиб цолади. Қумлод ерларда ишлаиадиган ернинг учдап биридан кўп- роғи «cultures derobees» билап банд бўлади; бундан олипадиган натижа ҳам. худди ишланадиган ер учдан бир ҳисса кўпайгандагидай бўлади».
Илдиз мевали экинлар билан бирга худди шу мақсадларда беда ва бошца ем-хашак бўладиган ўтлар ҳам экилади.
«Полизчиликка ўтишга пмкоп берадигап интенсивлпк даражасигаетказил- ган деҳқоачиликнинг анча кўп капитал сарф қилишни талаб этиши ўз-ўзидан маълум. Англияда ҳар бир гектар ерга сарфланадиган капитал 250 франкдан белгиланади. Фландрияда ҳар бир гектар ерга 500 франкдан капитал сарф- ланса ҳам, бизпинг деҳқонларимиз буни жуда оз деб билдшлари турган гап» («Essai sur 1 economie Rurale de la Belgique» par Emile de Lavelcye. Paris, 1863r, p. 45, 46, 48).
Ниҳоят, ўрмончиликни олиб кўрамиз.—
«Ўрмон ўстиришнинг бошқа кўпчилик ишлаб чиқаришлардан муҳим фар- ди шундан иборатки, бу ерда табиат кучи мустадил амал қилади ва табиий суратда янгиланишида одам кучи ёки капитал сарфлашни талаб дилмайдж Ҳатто ўрмонлар сунъий усулда янгиланадиган жойларда ҳам табиат кучла- рининг амал дилишига нисбатан фадат жуда оз миддорда одам кучи ва ка- питал сарфлапади. Бундан ташдари, ғалла битмайдиган ёки битса ҳам ўзини ўзи кўтармайдиган жойларда ва тупродларда дарахт яхши ўсиши мумкин. Лекин ўрмон ўстириш хўжалик тўғри олиб бориладиган бўлса ғалла экин- ларидап кўра кенгрод ер майдонлари бўлишини талаб дилади, чунки майда- майда парцелла ерлар шароитида хўжалик мақсадларида дарахт кесиш иш- ларини олиб бориб бўлмайди, дўшимча даромадлар олиш деярли мумкин эмас, ўрмонни дўридлаш ишларини ташкил этиш дийинроқ бўлади ва ҳо- казо. Бироқ ўрмон ўстириш процесси шундай узоқ муддатлар билан боғлик бўладики, бу процесс хусусий хўжалик плаплари доирасидан четга чиқио кетади, ҳатто айрим ҳолларда бир авлод умри доирасидан ҳам четга чиқиб кетади. Ўрмон дилиш учун ер участкалари сотиб олишга сарфланган капи~ тал»,
{жамоат бўлиб ўрмон ўстирилганда бундай капиталга зарурат бўлмайди, унда ran мазкур жамоат ўрмон ўстириш учун қанча экив ерлари ва яйловларни олиши мумкин деган масала устида боради, холос},
«орадан анча узод вадт ўтгандан кейингина бирор сезиларли самара бе- ради ва дисман оборот дилади, баъзи бир дарахт павлари экилганда эса тўла ооорот дилиш учун 150 йилча вақт талаб дилинади. Бундан ташдари, ўрмон хужалигини мунтазам олиб бориш учун ҳаммавадт кўкариб турган запас дарахтлар бўлиши керак, булар ҳар йили кесиладиган миддордан 10—40 мар- a κyπ бўлиши лозим. Шу сабабдан, кишининг 6oππ⅞a даромад манбаи бўл- ^аса-ю фақат катта ўрмонлари бўлса, бундай киши ўрмон хўжалигини тўғ- P∏ олпб боролмайди» (Кирххоф, 58-бет).


252
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
капиталист иш кўрган тақдирда ҳам, аслида хусусий ишлаб чиқа- ришдир. Маданият ва саноат тараққиёти умуман азалдан буён ўр- монларга шу қадар цирон келтириш билан бирга бордики, уларпинг ўрмопларни сақлаш ва янги ўрмонлар бунёд цилиш учун қилган ҳамма ишлари бунинг олдида ҳеч нарса бўлмай цолади.
Кирххоф китобидап юқорпда келтирилган цитатада цуйидаги жой алоҳида диққатга сазовордир:
«Бупдан ташқари, ўрмон хўжалигини мунтазам олпб борпш учун ҳам- мавақт кўкариб турган запас дарахтлар бўлишп керак, булар ҳар йили кеси- ладпган миқдордан 10—40 марта кўп бўлиши лозим».
Бунинг маъпоси, 10—40 йилда ва ундан ҳам кўпроц вацт ичида капитал бир марта оборот цилади, деганидир.
Чорвачиликда ҳам шундай. Молларнинг бир қисми (запас мол- лар) ишлаб чиқариш процессида қолади, айни вақтда унинг бошқа ^исми ҳар йилги маҳсулот тариқасида сотилади. Асосий капитал — машипалар, иш ҳайвони ва шу кабилар — қандай бўлса, бунда ҳам худди шундай, яъии ҳар йили капиталнинг фақат бир цисми оборот килади. Гарчи бу капитал ишлаб чиқариш процессига нисбатан узоқ вацтга 'бириктирилган ва шунинг учун бутун капиталнииг обо- ротини секинлатувчи капитал бўлса ҳам, шунга қарамасдан у қатъ- ий маънодаги асосий капитал эмас.
Бунда запас деб аталган нарса,— маълум миқдордаги ўсиб кўка- риб турган дарахт ёки чорва моллари,— (бир вақгнинг ўзида ҳам меҳнат воситалари, ҳам меҳиат материаллари сифатида) шартли маъпода ишлаб чицариш процессида бўлади; хўжалик тўғри олиб борилганда, ўрмон ёки чорванинг такрор ишлаб чиқарилишининг табиий шароитларига мувофиқ, унинг анча катта қисми шу форма- да, запас формасида бўлйб туриши лозим.
Фақат потенциал унумли капиталдан иборат бўлса-да, лекин хў- жаликнинг табиатига кўра бир цадар кўп мивдорда жамғарилиши лозим бўлган, демак, гарчи оз-оздан актив ишлаб чиқариш процес- сига кирса ҳам, анча узоқ вацтга ишлаб чиқаришга авансланиши лозим бўлган бошқача хил запаслар ҳам капитал оборотига шундай таъсир қилади. Масалан, ҳали далага чиқарилмагап ўғит, шуппнг- дек ғалла, пичан ва шу кабилар, шу билан бирга чорва молларини бокишга керак бўладиган тирикчилик воситалари запаслари шулар жумласига киради.
«Корхона капиталининг каттагина цисми хўжалик запасларидан иборат бўлади. Лекин бу хўжалик запасларини яхши сақлаш учун эҳтиёт чорала- ри тегишлича пухта амалга оширилмаса, бу запаслар ўз қийматидан бпр қадар маҳрум бўлиши мумкин; ҳатто, яхши царалмаганлиги натижасида хўжаликнинг маҳсулот запасларининг бир қисми, бутунлай нобуд бўлиб кетиши мумкин. Шунинг учун бунда омборлар,' ем-хашак ва ғалла сақлана- дигап биполар ва ертўлалардан доимо хабардор бўлиб туриш лозим бўлади, шунингдек запаслар сақланаётган биноларни яхшилаб бекитиб қўйиш ва, бундан ташқари, уларни тоза тутиш, шамоллатиб туриш керак ва ҳоказо; ғаллапи ва омборларда сақланадиган бошқа маҳсулотларни вақти-вақтида


ХШ БОБ. — ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ
253
моллатиб ва саралаб туриш, картошка ва лавлагини совувдан, намдан Шачиришдан садлаш лозим» (Кирххоф, 292-бет). «Ўз хўжалигининг эҳтиёж- ва ни айниқса чорва молларини бодиш учун талаб цилинадиган нарсалар- ни ҳисоблаб чиқаётганда, шу билан бирга мавжуд маҳсулотга ва цўйилган максадга қараб тақсим қплганда, ҳозирги эҳтиёжни қоплашнигина назарда тутмасдан, балки бундан ташқари, бирон-бир кутилмаган ҳолатлар юз бериб колишини’ ҳам назарда тутиб маълум запасга эга бўлиш заруратини ҳам ҳи- собга олмоқ керак. Агар шундай ҳисоблаб чиққанда ўз хўжалигингдан чпқ- кан маҳсулотлар билан эҳтиёжни тўла қоплаш мумкин эмаслиги маълум бўлса, биринчи навбатда шу етишмаганини бошқа маҳсулотлар билан (сур- погатлар бплаи) цоплаш мумкин-мумкин эмаслигини ўйлаб кўриш, ёки, ҳеч бўлмаса, шу етишмаётган парсаларни мумкин қадар арзонроқ сотиб олиш тўғрисида ўйлаш керак. хМасалан, агар пичан етишмаса, унинг ўрнини похол кўшилган илдизмевалар билан тўлдириш мумкин бўлади. Умуман бунда турли маҳсулотларнипг хўжаликдаги аҳамиятини ва уларнинг бозор баҳосини назарда тутиб иш қилиш ва уни ишлатпш масаласини шунга қараб ҳал ци- лиш керак; масалан, сули қпммат бўлса-ю, ловия билан жавдари нисбатан арзоп оўлса, у вақтда отларга ем қилпб бериладиган сулининг бир цисми ўрпига ловяя ёки жавдарп бериб, бундай алмаштириш натижасида қолган сулипи сотиб фойда олиш мумкин» (ўша ерда, 300-бет).
Юқорида, запас цилиш масаласини қараб чиққанда*, оздир-кўп- дир маълум миддорда потенциал унумли капитал зарур, яъни иш- лаб чиқариш воситалари учун белгиланган маълум миқдор ишлаб чицариш воситалари керак, булар маълум мивдорда запас бўлиб туриши лозим ва φaηaτ оз-оздан ишлаб чиқариш процессига кири- тилиши лозим, деб айтиб ўтилган эди. Шу билан бирга, маълум ҳажмдаги бир корхонада ёки капиталистик ишлаб чиқаришда бу унумли запаснинг мивдори уни янгилашнинг қийии ёки осонлиги- га, мол сотиб олинадиган бозорларнинг узоқ-яқинлигига, транспорт ва алоқа воситаларининг цай даражада ривожланганига ва ҳоказо- ларга боғлиқдир, деб ҳам айтиб ўтилган эди. Шу ҳолларнинг ҳам- маси ишлаб чиқариш запаси формасида нақд бўлиб турадиган минимум капитал миқдорини белгилайди ва, демак, капиталлар авансланадиган вақтнинг узунчқисқалигини, шунингдек бир марта авансланадиган капитал массасининг миқдорини белгилайди. Демак, капитал массасининг оборотга ҳам таъсир қиладиган бу миқдори оборот капитали ишлаб чиқариш запаси формасида, фацат потеп- циал унумли капитал сифатида бириктирилган вақтнинг узоқ ёки ^исқалигига цараб белгиланади. Иккинчи томондан, уиинг бу ту- риб цолиши унинг оздир-кўпдир тез қопланиш имконига: бозор ша- роитларига ва ҳоказоларга боғлиқ бўлганидан, бу вақтнинг ўзи ҳам муомала вақтига, муомала соҳасига тегишли ҳолларга боғлиқ бў- лади.
«Сўигра, дўл бплан ишлатиладиган инструментлар, ғалвирлар, корзпнка- лаР, арқонлар, ғилдирак мойп, мих ва шу каби инвентарь буюмлари ёки ке- рак-яроқларни ^зарур бўлиб қолганда тезроқ алмаштириш мумкин бўлиши У^ун уларни хўжалик яқинидаги жойлардан тезроқ топиш имкони қанча кам улса, улар шунча кўп миқдорда запас қилиб цўйилган бўлиши лозим. Ни-
Шу томнинг 142—148-бетларига даралсин. Ред.


254
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ҳоят, ҳар йили қиш даврида бутун асбоб-ускуналар яхшилаб кўздан кечири- лиши лозим; сўнгра бу инвентарларни тўлдириш ва ремонт цилиш зарур бўлса, дарҳол шуларнинг тадбирини кўриш зарур. Умуман айтганда, инвен- тарларни қанча запас қилиш масаласи асосан маҳаллий шароитларга боғлиқ бўлади. Яқин ўртада косиблар ва дўконлар бўлмаган жойларда қилинадиган запас шундай дўкон ва усталар бор жойдагидан ёки шуларга яқин жойдаги- дан кўпроқ бўлиши лозим. Лекин агар бошқа ҳамма шароитлар бир хил бўл- ганда, зарур запаслар бирданига анча кўп миддорда сотиб олинадиган бўлса, у вақтда одатда бундан келадиган фойда шу бўладики, сотиб олинган нарса, агар айнидса дулай пайт пойлаб туриб сотиб олинган бўлса, арзонга туша- ди; шуниси ҳам борки, бундай қилганда корхонанинг оборот капиталидан каттагина сумма бирданига олинади, акс ҳолда бу корхонанинг ўз ишини давом эттириши ҳаммавадт ҳам осон бўлавермайди» (Кирххоф, 301-бет).
Кўриб турибмизки, ишлаб чиқариш вақти билан иш вақти ўр- таспдаги фарқ жуда турли-турли ҳолларда пайдо бўлиши мумкин. Оборот капитали меҳнат процессининг ўзига кирмасдан илгари иш- лаб чиқариш даврида бўлиши мумкин (этик ^олипи ишлаб чица- риш); ёки у иш процессииинг ўзидан ўтиб бўлгандан кейин ишлаб чиқариш даврида бўлади (вино, экии); ёки иш вақти узилиб-узи- либ, алоҳида-алоҳида цисм бўлиб умумий ишлаб чиқариш вақгига киради (деҳцончилик, ўрмончилик); муомалага яроқли маҳсулот- нинг кўп цисми актив ишлаб чиқариш процессида қолади, ҳолбуки унинг жуда оз ^исми йиллик муомалага киради. (ўрмончилик ва чорвачилик); оборот капитали потенциал унумли капитал формаси- да цайси муддатга сарф қилиниши лозим бўлса ва, демак, кўп ёки оз капитал массаси цайси муддатда бирданига сарф цилипиши ло- зим бўлса, шу муддатнинг узун ёки қисқалиги,— бу нарса цисман ишлаб чицариш процессининг ўз характерига боғлиц бўлади (деҳ- ^ончилик), цисман эса бозорларнинг яқинлигига ва ҳоказоларга, хуллас, муомала соҳасига тегишли ҳолатларга боғлиқ бўлади.
Кейинроқ («Капитал», III китобда) биз, иш вақтидан фарк қи- ладиган ишлаб чиқариш вақтини иш вақти билан бирдай цилиб кўр- сатишга уриниш,— ўз навбатида ^иймат назариясини нотўғри тат- биқ цилишдан келиб чиқадиган уриниш Мак-Куллох, Жемс Милль ва бошқаларни цандай беҳуда назарияларга олиб келганини кўра- миз.
Биз илгари цараб чиццап оборот цикли ишлаб чиқариш процес- сига авансланган асосий капиталнинг умри давомида ҳосил бўлган^ Бу цикл бир цатор кўп ёки оз йилларяи ўз ичига олганидан, асосий капиталининг йиллик, ёки йил мобайнида такрорлаииб турадиган бир қатор оборотларни ҳам ўз ичига олади.
Деҳқончиликда бундай оборот цикли далачилик системасига ца- раб белгиланади.


XIII БОБ. — ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ
255
ишланади, шу билан бирга дала ишланадиган йилларда унга кузги ёки баҳоргй экин экилади, агар тупроқнинг хусусияти имкон берса, ёки талаб килса, бирин-кетин буғдой ва жавдар, арпа ва сули экиладш. Дон экинлари- нинг ҳар бир тури айни бир ернинг ўзида бошқа турларидан кўра кўп ёки 03 ҳосил беради, ҳар бирининг қиймати бошқача бўлади ва бошқача нарх билан сотилади. Шунинг учун ер ишланадиган ҳар бир муайян йилда дала- пан олинадиган даромад олдинги йилда олинган даромаддан фарқ қилади, бутун оборотнинг биринчи ярмида (дастлабки уч йилда) олинган даромад хам иккинчи ярмидагидан бошдача бўлади. Ҳатто оборот вақтининг биринчи Ва иккинчи ярмидан олинадиган ўртача даромад ҳам бир хил бўлмайди, чунки ҳосил факат тупроқнинг сифатигагина боғлиқ бўлмасдан, об-ҳавога ҳам боғлиқдир; баҳолар ҳам жуда турли-туман шароитга боғлиқ бўлади. ;Агар биз даладан олинадиган даромадни бутун олти йиллик оборот даври- даги ўртача ҳосилни ва ўртача баҳони назарда тутиб ҳисоблайдиган бўл- сак, у вақтда биз биринчи оборот даври учун ҳам, иккинчп оборот даври учун ҳам умумий йиллик даромад суммасини ҳосил қиламиз. Лекин, агар биз оборот вацтининг ярмидаги, яъни фақат уч йилги даромадни ҳисоблайдиган бўлсак, бундай умумий сумма ҳосил бўлмайди, чунки у вақтда умумий да- ромад суммаси турлича бўлур эди. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, уч далали хўжалик системаси шароитида ижара муҳлатининг узунлиги ҳеч бўлмаса олти йил белгиланиши лозим. Лекин ижара муҳлати кўп марталик ижара муҳлатидан иборат бўлса {sic!} ва, шундай цилиб, уч далали хўжа- лик системасида 6 йил ўрнига 12, 18 ва ундан ҳам кўп йил, етти далали системада 7 йил ўрнига 14, 28 йил белгиланса, ижарадор учун ҳам, ижарага берувчи учун ҳам жуда маъқул иш бўлади» (Кирххоф, 117, 118-бетлар).
{Маркс цўлёзмасининг шу жойида: «Англия оддий алмашлаб экиш хўжалиги. Бу ерга изоҳ бериш керак» деб ёзиб қўйилган.}


256]
ЎН ТЎРТИНЧИ БОБ
МУОМАЛА ВАҚТИ
Биз ҳозиргача цараб чицқан барча ҳолатлар, яъни ишлаб чица- ришнинг турли тармоқларига солинган турли капиталларнинг обо- рот даврларининг узоц-қисқалигида фарқ келтириб чиқарадиган ва шу сабабдан капитал цайси даврларга авансланган бўлса, шу даврларнинг узоқ-қисцалигида фарқ келтириб чиқарадиган ҳолат- лар ишлаб чиқариш процессининг ўзида асосий капитал билан обо- рот капиталининг фарқи тариқасида, иш даврларининг фарқи ва ҳоказолар тариқасида пайдо бўлади. Лекип капитал оборотининг вақти уни ишлаб чиқариш вақти билан унинг муомала вақти, ёки айланиш вақти йиғиндисига 'баравардир. Шуиинг учун муомала вацтининг узоқ-^исқалигидаги фарқ оборот вақтини ҳам, демак, оборот даврининг узоқ-қисқалигини ҳам турлича қилиши ўз-ўзидан тушунарлидир. Агар фақат муомала вақти бошқа-бошқа-ю, оборот- ни модификация қилувчи ҳамма бошқа шартлари бирдай бўлган ик- ки хил капитал сарфини бир-бири билан солиштириб кўриладиган бўлса, ёки агар асосий капитал билан оборот капиталинииг нисбати муайяи, иш даври ва ҳоказолар муайян бўлган маълум капитални олиб, унинг фақат муомала вақти гипотетик тарзда ўзгартирилади- гап бўлса, ҳалиги нарса жуда очиц ва равшан бўлади.


XIV БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
257
моғида бу шароитларнинг ўзгариб туришига мувофиқ ўзгариб тура- ди. Биз энди бу масалага яна тўхталиб ўтирмаймиз. Биз фақат оддий бир фактни кўрсатиб ўтамиз: ишлаб чицаришнинг турли тар- моқларига сарфланган капитал обороти даврларининг узоқ-қисқа- лигида фарқ келтириб чиқарадиган ҳамма ҳолатлар, агар бу капи- таллар индивидуал тарзда амал циладиган бўлса (агар, масалан, бир капиталист ўз конкурентидан тезроқ сотиш имкониятига эга бўлса, агар бири иш даврини қисқартирадиган методларни иккин- чисидан кўра кўпроқ қўлланадиган бўлса ва ҳоказо), айни бир ишлаб чиқариш тармоғида бўлган турли индивидуал капиталлар оборотининг бир-биридан фарқ қилишига сабаб бўлади.


258
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ


XIV БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
259
йон ривожланйб обод бўлиб боради, биринчи район жуда орқада қолиб кетади. Шундай қилиб, транспорт воситаларида бўладиган ўзгаришлар товар муомаласи вацтида маҳаллий фарқлар бўлишига, олиш, сотиш ва шу каби шароитларда фарқлар бўлишига сабаб бў- лади, ёки мавжуд маҳаллий фарқларга ўзгаришлар киритади. Бу ҳолнинг капитал обороти учун муҳимлиги турли районлардаги сав- догарлар ва саноатчилар вакилларининг темир йўл идоралари би- лан узлуксиз низоларида яққол кўринади. (Масалан, юқорида цитата келтирилган «Railway Committee» нинг Кўк китобига қарал- син*.)
ўз маҳсулотларинииг характери жиҳатидан уларни асосап шу жойнипг ўзида сотишга атаб чиқарадигаи ҳамма ишлаб чиқариш тармоқлари, масалан, пиво пиширшп корхоналари шунинг учун аҳо- ли ғуж яшайдигап асосий марказларда жуда ривожланиб, йирик корхоиаларга айланиб кетади. Бунда капиталнинг тезро^ оборот қи- лиши ишлаб чиқаришнинг баъзи бир шароитларининг: иморат қу- риладиган ер участкаси ва шу кабиларнинг қимматроқ бўлишини қисман қоплаб кетади.
Агар, бир томондан, капиталистик ишлаб чиқаришнинг тарақ- ций этиши билан транспорт ва алоқа воситаларининг ривожланиши маълум миқдор товарнинг муомала вацтини қисқартирса, шу тарақ- циётнинг ўзи ҳамда транспорт ва алоқа воситаларининг ривожла- ниши туфайли юзага келадиган шароитлар, аксинча, бодэган сари узоқроқ бозорлар учун, хуллас жаҳон бозори учун, ишлаш зарурли- гига олиб боради. Узоқ жойларга жўнатилгап ва йўлда бўлгап то- варлар массаси жуда ҳам кўпайиб кетади, шунинг учун ижтимоий капиталнинг доимо, узоқ вақтгача товар капитал босқичида, муо- мала вацти доирасида қолиб кетадиган қисми абсолют жиҳатдан ҳам, нисбий жиҳатдан ҳам ошиб боради. Шу билан бирга ижтимоий бойликнинг бевосита ишлаб чиқариш воситаси бўлиб хизмат қилиш ўрнига транспорт ва алоқа воситаларига, шунингдек улардаи фой- даланиш учун талаб цилинадиган асосий ва оборот капиталга сарф- ланадиган цисми ҳам кўпайиб боради.
Товарнинг ишлаб чиқариш жойидан сотиладиган жойигача бо- садиган йўлининг турлича бўлиши муомала вақтининг бириичи қисмида, сотиш вақтидагина эмас, иккинчи қисмида ҳам, пулиинг қайтиб унумли капитал элементларига айланишида, сотиб олиш вақтида ҳам фарқ бўлишига сабаб бўлади. Масалан, товар Ҳиндис- тонга юборилаётгаи бўлсин. Етиб бориши учун, айтайлик, тўрт ой вақт ўтади. Шунингдек, сотиш вақти =0 деб, яъпи товар буюртмага мувофиқ юборилади ва товар буюртмачига етказиб берилиши билан Ҳақи тўланади, деб фараз цилайлик. Пулнинг бу ёққа қайтиб кели- ши учун ҳам (бунда пулнинг қай формада юборилишининг фарқи ИЎҚ), айтайлик, яна тўрт ой вақт керак бўлади. Шундай қилиб, уму- ман ҳисоблаганда, ўша капиталнинг яна унумли капитал сифатида * Шу томнинг 156-бетига қаралсин. Ред.


260
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
амал цилиш имкониятига эга бўлиши учун, демак, ўша операция- нинг ўзининг янгидап бошланиши учун орадан саккиз ой ўтади. Масалан, Венеция ва Генуянинг чет мамлакатлар билан савдоси умуман кредит сисдемасининг ўзининг келиб чиқиш манбаларидан бири бўлгани сингари, оборот даврида шу тариқа келиб чиқадиган фарқлар ҳам кредит муддатларининг турлича бўлиши учун моддий асослардан бирини ташкил этади.
«1847 йилдаги кризис ўша вактдаги банкларга ва савцо фирмаларига Ҳин- дистон ва Хитойдан берилган векселлар юзасидан пул тўлаш муддатлариви» (векселларнипг шу мамлакатлар бплан Европа ўртасидаги йўлда бўлиш вақтиви) «қисцартиб, вексель ёзилган кундан бошлаб. 10 ойдан талаб цилинган кундан бошлаб 6 ойга келтириш имкояиви берган эди; эпди, шупдан 20 йил ўтгандан кейпн, алоқа ишлари тезлаштирилганлиги ва телеграф ливиялари тортилган- лиги иатижасида бу муддатни яиада қисқартиб, талаб қилинган кувдан бош- ланадиган 6 ойдан ёзилган кундан бошлавадиган 4 ойга келтириш, ёивки шу йўлда цўйиладиган биринчи цадам сифатида талаб килинган кундан бошлаб 4 ойлик муддат белгилаш зарур бўлиб қолди. Елканлик кеманинг Калькуттадая Яхпш Умид бурвини айланиб ўтиб Лондонга келипш учун ўрта ҳисоб билан 90 кундан камроқ вақт кетади. Талаб г\илингав кундан бошланадигап тўрт ойлик муҳлат тахминан 150 куялик йўлга баравар келади. Ҳозир мавжуд бў- либ, талаб қилган кувдав бошланадигав 6 ойлик муҳлат тахмииан 210 кувлик йўлга тўғри келади» («Economist», London, 1866 йил 16 июнь).
— Аксинча:
«Бразилиядан келган вексель бўйича тўлов муддати ҳали ҳам талаб қил- ган кундан бошлаб икки ва уч ой белгилавади, Антверпевдан (Лондонга) бе- рилган векселлар ёзилгав кувдан бошлаб 3 ой муддат билан берилади, ҳатто Манчестер билан Бредфорд Лондонга 3 ойга ва ундап ҳам кўпроқ муддатга вексель беради. Шундай қилиб, индамай битимга келиб, савдогарга ўз товаринл товар устидан берилган векселларнинг муддати тамом бўлмасдап олдин бўл- маса ҳам ҳарҳолда шу муддат тугагунча сотпшга етарли имкоп берилади. Шувивг учуп Ҳивдистондан берилган векселларни ҳисобга олиш муддатп ҳад- дан ташқари узоц эмас. Лондояда кўпчилиги уч ойлик муҳлат ичида ҳақиви тўлаш шарти билан сотиладиган Ҳиядистон маҳсулотлари, — агар сотиш учун ҳам зарур бўлган бирмунча вацт цўшиладиган бўлса. — беш ойдан камроқ муддатда реализация қилияиши мумкин эмас; бундан ташқари Ҳиндистонда товарлар сотиб олиш билан уларнп Англия омборларига олиб келиб топшириш ўртасида орадан ўрта ҳисоб билан яна беш ой ўтади. Демак, ўн ойлик муддат керак бўлади, ҳолбуки товар устидан берилган векселларнинг муддати етти ойдая ошмайди» («Economist», London, 1866 йил 30 июнь).
«1866 йил 2 июлда Лондовяинг асосан Ҳиндистон ва Хитой билаи алоқа қпладигач бешта йирик бапки, шуниягдек Париждаги «Comptoir d’Escompte» ҳам, 1867 йил 1 январдан бошлаб бизпинг Шарқдаги филиалларимиз ва агент- ликларимиз талаб цилган кундан бошлаб энг кўпи тўрт ой муддатга берила- диган векселлариигина сотиб олади ва сотади, деб баён цилдилар» («Economist», London, 1866 йил 7 июль).
Лекин векселларни ҳисобга олиш муддатларини бундай цисқар- тишни амалга ошириб бўлмади ва уни бекор қилишга тўғри келди. {Кейинчалик Сувайш канали бу муддатларнинг ҳаммасини тубдан ўзгартириб юборди.}
Албатта, товарларнинг муомала вақти узунроқ бўлса товар со- тиладиган бозорда нарх-навонинг ўзгариш хавфи кучаяди, чунки давр узайиб кетиб, шу орада баҳо ўзгариши мумкин.


XIV БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
261
Муомала вақтидаги фарц,— қисман ишлаб чиқаришнипг айни бир тармоғидаги турлича бўлган айрим капиталлар ўртасидаги ин- дивидуал фарқ, цисман тўлов дарҳол нақд пул билан тўланмайди- ган ҳолларда турли-турли тўлов муддатларига қараб турли тармоқ- лар ўртасида бўладиган фарц,— бу фарқ сотиб олиш ва сотишдаги тўловларнипг турли муҳлатларда бўлишидан келиб чиқади. Кредит иши учун муҳим бўлгаи бу пункт устида биз бунда батафсил тўх- таб ўтирмаймиз.
Капитал обороти вақтининг узоқ-қисқалигидаги фарқлар капи- талистик ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва миқёси билаи бир қаторда ўсиб борадиган мол етказиб бериш битимларининг катта-кичикли- гига ҳам боғливдир. Сотиб олувчи билан сотувчи ўртасидаги битим бўлгап мол етказиб бериш тўғрисидаги шартнома бозорга, муомала доирасига тегишли операциядир. Демак, бундан келиб чиқадиган фарқлар — оборот вақтининг узоқ-қисқалигидаги фарцлар муомала соҳасида келиб чиқади, лекин улар бевосита ишлаб чицариш соҳа- сида акс этиб кўринади, шу билан бирга тўлов муҳлатларига ва бошқа кредит шартларига ҳеч боғлиқ бўлмагани ҳолда акс этади, бинобарин, улар навд пул билан тўлаганда ҳам, ишлаб чиқариш соҳасида акс этади. Масалан, кўмир, пахта, ип ва шу кабилар бў- линадиган маҳсулотлардир. Меҳнат процессининг ҳар куни тайёр маҳсулотнинг маълум мивдори ишлаб чиқарилади. Лекин агар ип йигириш фабриканти ёки шахта эгаси, масалан, тўрт ҳафталик ёки олти ҳафталик бирин-кетин келувчи иш кунлари даврини талаб қи- ладиган мицдорда маҳсулот етказиб беришни ўз зиммасига олар экаи, бу ҳам меҳнат процессида тўрт ҳафталик ёки олти ҳафталик узлуксиз иш даври жорий қилганда қандай бўлса, бунда капитал аванс қилиб беришга тўғри келадиган вацтнинг узунлиги ҳам худ- ди шуидай бўлади. Бунда, албатта, заказ қилииган бутун маҳсулот массаси бирданига етказиб берилиши лозим ё бўлмаса ҳаммаси ет- казиб берилгандан кейингина ҳац тўланади, деб фараз қилинади. Шундай қилиб, айрим олинган ҳар бир кун ўзининг маълум миқ- дор тайёр маҳсулотини етказиб берди. Лекин бу тайёр масса ҳар бир пайтда шартномага мувофиқ заказчига етказиб берилиши ло- зим бўлган массапинг фақат бир қисми бўлади. Бу ҳолда агар заказ цилинган товарнинг тайёр қисми ҳозир ишлаб чиқариш про- цессида бўлмаса, у ҳарҳолда омборда ётади, бироқ фақат потен- циал капитал сифатида ётади.


262
ИККИИЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
стерлинг × п нинг ҳамма таркибий дисмлари тўхтовсиз суратда унумли капиталга айланиб туради, шундай бўлса ҳам, лекин, бу сумма, шунингдек муомаладан пул келиб туриши натижасида, то~ вар капиталнинг реализация қилиниши ҳисобидан доимо яна тўл- дирилиб туради. Шундай дилиб, авансланган капитал дийматнинг маълум дисми ҳаммавадт пул капитал ҳолатида бўлади, демак, увд ишлаб чиқариш соҳасига эмас, балки капитал муомаласи соҳасига тегишли формада бўлади.
Мол сотиш бозорининг узоқлиги туфайли капитал товар капитал формасида боғланган ҳолда доладиган вақтнинг чўзилиши пулнинг қайтиб келишининг секинлашувига бевосита таъсир қилишини, де- мак, шунингдек капиталнинг пул капиталдан унумли капиталга айланишини ҳам секинлатиб қўйишини юқорида кўриб ўтган эдик.
Сўнгра, товар сотиб олишга келганда, сотиб олиш вақти, хом материал олинадиган асосий манбаларнинг узоқ-яқинлиги анча узоқ даврга мўлжаллаб хом материал сотиб олишни ва уни унумли за- пас формасида, яширин ёки потенциал унумли капитал формасида истеъмол дилишга ярайдиган ҳолда сақлашни зарур дилиб дўйиши- ни (VI бобда) кўриб ўтган эдик; бинобарин, ишлаб чиқариш миқё- си бир хил бўлганда, хом материал манбаларининг анча узоқлиги бирданига авапсланадиган капитал массасини ҳам, уни аваислашга тўғри келадиган вақтни ҳам ошириб юборади.
Турли ишлаб чиқариш тармоқларида бозорга бир қадар узоқ даврлар мобайнида анча кўп хом материал чидарилиб туриши ҳам шундай таъсир кўрсатади. Масалан, Лондонда ҳар уч ойда йирик жун аукционлари бўлиб туради, бу аукционлар бутун жун бозори- га жуда катта таъсир дилади; аксинча, пахта бозорлари ҳосилдан ҳосилгача, гарчи ҳаммавадт бир текисда бўлиб турмаса ҳам, уму- ман доимо бўлиб туради. Бундай даврлар бундай хом ашё сотиб олишнинг асосий муддатларини белгилаб беради ва спекуляция мақ- садида мол сотиб олишга айнидса таъсир дилади, бу эса ишлаб чи- қаришнинг шу элементларини анча узоқ вадтга аванслашга маж- бур қилади,— ишлаб чиқарилган товарларнинг табиати маҳсулотни спекулянтлик мацсадида, атайин, анча узоқ вадт потенциал товар капитал формасида сақлаб туришга дандай таъсир қилса, худди шундай таъсир дилади.
«Демак, қишлоқ хўжайини ҳам маълум даражада спекулянт бўлиши ва шунинг учун, замоннипг зайлига ^араб, ўз маҳсулотларини сотмасдан ту- риши лозим бўлади...»
Шундан кейин баъзи бир умумий қоидалар келади:


XIV БОБ. — МУОМАЛА ВАҚТИ
263
ёки умуман» (!) «спекуляцияга удуви йўқ одам оддий ўртача баҳога со- лвШГа ҳаракат дилади ва, демак, қулай пайт келиши биланоц сотиб юбора- Тп Агар жун бнр йилдан ортиц босиб ^ўйилса, бундан ҳаммавакт деярли 'π'apaρ келади, ҳолбуки ғалла ва мойли экинларнипг уруғи бир неча йилгача сакланиши мумкин ва бунда уларнинг сифати ва хусусиятларига ҳеч қандай чпён етмайди. Одатда қисца муддат ичида баҳоси жуда ошиб ёки тушиб ту- падиган маҳсулотларни, масалан, мойли экинлар уруғи, хмель, тўнғпз тароқ сўтаси ва шу кабиларни, уларнинг баҳоси ишлаб чиқариш баҳосидап паст бўлиб турган йилларда, сотмай сақлаб қўядилар ва шундай дилишга тўла хақли бўладилар. Бўрдоқи мол каби ҳар куни чиқим қилишни талаб қила- дпган ёки ҳўл мева, картошка ва шулар каби бузилиб цоладиган маҳсулот- ларни мумкин қадар тезрод сотиш керак. Баъзи бпр жойларда бпрон-бир муапян маҳсулот йилнинг маълум вадтида ўрта ҳисобда энг арзон баҳоси бплап сотилади, бошқа вақтда эса, аксинча, энг қиммат баҳоси билан соти- лади. Масалан, баъзи жойларда ғалланинг ўртача баҳоси мартин куплари ядпплашганда рождество билан пасха ўртасидаги баҳодан паст бўладп. Сўнг- ра, баъзи бир жойларда баъзи маҳсулотларни маълум вақтлардагина яхши бахо билап сотиш мумкин, масалан, ярмарка бўлмаган вақтларда жун сав- доси одатда жуда оз бўладиган жойларда жун ярмаркаларида жунпи яхши пуллаб олиш мумкин ва ҳоказо» (Кирххоф, 302-бет).
Муомала вақтининг иккинчи ярмини — пул яна уиумли капитал элементларига айланадиган ярмини қараб чиққанда, фақат бу ай- лаиишнинг ўзинигина, маҳсулот сотиладиган бозорнинг узоқлигига цараб, пулнинг яна қайтиб келиши учун талаб қилинадиган вақтни- гина назарда тутмасдан, балки, энг биринчи навбатда, аванслаиган капиталнинг доимо пул формасида, пул капитал ҳолатида бўлиши лозим бўлган қисмининг цанчалигини ҳам эътиборга олиш керак.
Ҳар қандай спекуляцияии бир чеккага қўйиб турсак, ҳаммавадт ишлаб чиқариш запаси бўлиб тахт туриши учуп сотиб олиниши ло- зим бўлган товарларнинг миддори бу запаснинг янгиланиш муд- датларига, демак, ўз навбатида бозор шароитларига боғлиқ бўлган, шу сабабдан турли хом ашё хиллари учун турлича бўлган ҳолат- ларга боғлиқ ва ҳоказо; демак, бунда вақти-вацти билан бирданига анча кўп миқдорда пул аваислашга тўғри келади. Капитал обороти- нинг узоқ-қисқалигига цараб пул тезроқ ёки секинроц қайтиб кела- ди, лекии ҳаммавақт қисман-цисман қайтиб келади. Пулнинг бир ^исми, яъни яна иш ҳақига айланадиган қисмп, худди шупдай тарзда муттасил яна дисда-кисда вақт ўтиши билан сарф қилиниб туради. Лекин яна қайтиб хом материал ва шу кабиларга айлапиши лозим бўлган бошқа бир қисми анча узоцроц вақт давомида мате- риал сотиб олиш ёки тўлов тўлаш учун резерв фопд бўлиб жам- raPllj≡6 туриши лозим. Демак, гарчи пул капитал формасида мав- ЖУД бўладиган бу қисмнинг миқдори доимо ўзгариб турса ҳам, бу ^исм шу пул капитал формасида мавжуд бўлади.


264 ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ни — пул капитал, унумли капитал ва товар капитал формалари- ни — галма-гал бошдан кечириш билан бирга, бу капиталиинг тур- ли қисмлари, шу уч формада доимо бир-бирининг ёнида давом η∏- лишини, шу билан бирга бу қисмларнинг нисбий мивдори доимо ўзгариб туришини экономистлар эсдан чиқариб юборишга жуда мойил бўладилар. Экономистлар пул капитал тариқасида доимо мавжуд бўладиган худди шу қисмни эсдан чиқарадилар, ваҳоланки худди шу ҳол буржуа хўжалигини тушуниш учун жуда муҳимдир ва шу сабабли практикада ҳам ўзини кўрсатиб туради.


(265
ЎН БЕШИНЧИ БОБ
ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ АВАНСЛАНАДИГАН КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
Бу бобда ва бундан кейинги, ўн олтинчи бобда оборот вақтининг капиталнинг қиймат жиҳатдан кўпайиб боришига таъсирини текши- риб чиқамиз.
Масалан, 9 ҳафталик иш даврининг маҳсули бўлган товар капи- тални олиб кўрамиз. Агар биз маҳсулот қийматининг асосий капи- талнинг ўртача ейилиши туфайли маҳсулотга қўшилган қисмини ҳам, ишлаб чиқариш процесси вақтида маҳсулотга қўшилган қў- шимча цийматни ҳам вақтинча бир чеккада қолдириб турадиган бўлсак, у ҳолда бу маҳсулотнинг қийхмати уни ишлаб чиқариш учун авансланган оборот капиталининг цийматига, яъни иш ҳақининг ва маҳсулотнп ишлаб чиқариш учун истеъмол қилинган хом ашё ва ёрдамчи материалларнинг қийматига баравар бўлади. Бу қиймат 900 фунт стерлингга баравар деб фараз қилсак, ҳар ҳафталик чи- цим 100 фунт стерлинг бўлади. Демак, бунда иш даври билан мос келадигаи ишлаб чиқариш даври 9 ҳафта бўлади. Шу билан бирга, бунда бизнинг, ran бўлинмас маҳсулотнинг иш даври устида бора- япти, деб ёки бўлинувчи маҳсулотнинг узлуксиз иш даври устида бораяпти, деб фараз цилишимизнинг фарқи йўқ; агар бозорга бир- данига 9 ҳафталик меҳнатга тенг миқдорда бўлинувчи маҳсулот ет- казилса, шу биланоқ бунинг фарқи қолмайди. Муомала вақти 3 Ҳафта давом қилади, дейлик. Демак, бугун оборот даври 12 ҳафта давом қилади. 9 ҳафта ўтгандан кейин, авансланган унумли капи- тал товар капиталга айланади, лекин шундан кейин у яна уч ҳаф- та муомала даврини бошидан кечиради. Демак, янги ишлаб чиқа- риш даври фақат 13 ҳафтадангина янгидан бошланиши мумкин оўлади ва ишлаб чиқариш уч ҳафта ёки бутуп оборот вақтининг тУртдап бири давомида тўхтаб қолиши лозим бўларди. Бунда мазкур вақт ўрта ҳисоб билан товар сотилиб бўлгунча давом қилади, деб фараз қилинадими, ёки бу вақт бозорнинг узоқлигига, ёки сотилган товар учун тўлов муддатларига боғлиқми — бунинг ҳам ҳеч қандай фарқи йўц. Агар ҳар уч ойдан кейин ишлаб чиқариш уч ҳафта ^олса’ Демак» бир йил мобайнида 3×4 = 12 ҳафта = 3 ой = чикЛИК o6θPoτ даврининг 1∕4 и тўхтаб қолади. Шунинг учун ишлаб царишни ҳафта сайин бир хил миқёсда тўхтовсиз давом қилди- РИШ φaw икки усулдагина мумкин.
18-710


266
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ёки ишлаб чиқариш миқёсини 900 фунт стерлинг билан иш даврида ҳам, биринчи оборот муомаласи мобайнида ҳам ишни тўх- товсиз юргизиб туриш мумкин бўладиган қилиб цисқартириш ло зим. У вақтда 10-ҳафта бошланиши билан иккинчи иш даври, де- мак, иккинчи оборот даври ҳам бошланади,— бирипчи оборот даври тамом бўлмасдан илгари бошланади, чунки оборот даври ўн икки ҳафталик, иш даври эса тўққпз ҳафталик. 900 фунт стерлинг 12 ҳафтага тақсим цилинса, ҳар ҳафтага 75 фунт стерлингдан тушади. Аввало шу нарса равшанки, иш миқёсининг бундай цисқариши асо сий капитал миқдорини ^исқартиришни кўзда тутади, демак, у уму- ман бу ишга капитал солишни ^исқартиришни кўзда тутади. Сўнг- ра, умумап шупдай цисқартиришнинг бўлиши мумкинми, деган масала муаммо бўлиб қолади, чунки турли корхоиалардаги ишлаб чиқариш ривожининг муайян ҳолатида капитал сарфлашнинг му- айян минимал нормаси бор ва агар сарфлар мивдори шу минимум- даи кам бўлса, айрим корхона конкуренцияга бардош бера олмайди. Капиталистик ишлаб чицариш тарацқий цилган сари шу минимал норманинг ўзи доим ўсиб боради ва, демак, доимий эмас. Лекин ҳар галги маълум минимал норма билан доимо ўсиб борувчи максимал норма ўртасида кўпдан-кўп оралиқ босқичлар бор; ўрта даражада гоят турли-турли миқдорда капитал сарфланиши мумкин. Шунинг учун ҳам шу ўрта даража доираспда капитал сарфлаш шундай цис- цариши мумкинки, ҳар гал муайян минимал норма шу қисқариш- нинг чегараси бўлиб хизмат қилади.— Ишлаб чиқариш тўхтаб қолса, бозор тўлиб-тошиб кетса, хом ашё ва бошқалар цимматлашиб кетса, асосий капитал миқдори ўзгаришсиз колгаии ҳолда оборот капитали сарфлаш нормасини қисқартиш иш вақтипи чеклаш йўли билан бў- лади, масалан, фақат ярим кун ишланади; худди шундай, гуллаш вацтларида ҳам асосий капитал мивдори ўзгаришсиз қолгани ҳол- да оборот капиталининг жуда ҳам кўпайиб кетиши қисмаи иш вац- тини узайтиришдан, қисман уни интенсивлашдаи содир бўлади, Шундай ўзгаришлар бўлиши олдиндан кўзда тутилган корхоналар- да бундай кенгайишга цисман юцорида кўрсатилган тадбирлар би- лан, цисман бир варакайига жуда кўп ишчи ишлатиш йўли билан ёрдам беришга ҳаракат циладилар, бу нарса эса запас асосий капи- тал ишлатишни, масалан, темир йўлларда запас паровозлар ишла- тишни талаб қилади ва ҳоказо. Бироц бунда биз иормал шарт-ша- роитларни фараз қила туриб, бундай ғайринормал ўзгаришларни эътиборга олмаймиз.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
267
стерлингнинг тўртдан бир қисмидир. Лекин муомала вақтининг обо- рот вақтига нисбати илгаригидай 3∕12=1∕4 бўлади. Бундан мана бундай хулоса келиб чиқади: товар капиталга айланган уиумли ка- питалнинг муомала вақтида ишлаб чиқаришнинг узилиб қолмаслиги- га, унинг ҳафтадан ҳафтага узлуксиз давом қилишига, агар бунинг учун махсус оборот капитал бўлмаса, фақат ишлаб чиқариш миқё- сини камайтириш йўли билан, амал қилиб турган унумли капитал- нинг оборот таркибий цисмини цисцартириш йўли билап эришмоқ мумкип. Муомала вақти оборот даврига қандай нисбатда бўлса, ка- питалнинг шундай усул билан муомала вақти мобайнида ишлаб чи- қаришнинг давом қилиши учун бўшатилган оборот қисми ҳам бу- тун авансланган оборот капиталига шундай иисбатда бўлади. Биз юцорида кўрсатиб ўтганимиздай, меҳнат процесси ҳафтадан ҳафта- га бир хил миқёсда давом қилиб турадиган, демак, деҳқончиликда бўлгани сингари, турли иш даврларида турли-турли миқдорда капи- тал сарфлашга тўғри келмайдиган ишлаб чиқариш тармоқларида- гина шундай бўлади.
Аксинча, агар биз корхонанинг характерига кўра ишлаб чиқа- риш миқёсини, демак, ҳар ҳафта аванслаиадиган оборот капитали- ни ҳам, қисқартириш деган ran бўлиши мумкин эмас, деб фараз қиладиган бўлсак, у вақтда ишлаб чиқаришнинг узлуксиз бўлиши- га фақат устама оборот капитали аванслаш йўли билан, юқорида келтирилган мисолда устама 300 фуит стерлинг аванслаш йўли би- лан эришмоқ мумкин бўлади. Ўн икки ҳафталик оборот даври мо- байиида 1200 фунт стерлинг бирин-кетин аванслаиади, 3 ҳафта 12 ҳафтаиинг тўртдан бири бўлгани сингари, 300 фунт стерлинг ҳам 1200 фунт стерлингнинг тўртдан бири бўлади. 9 ҳафталик иш даври тамом бўлгандан кейин 900 фунт стерлииглик капитал циймат унумли капитал формасидан товар капитал формасига айлаиади. Унинг биринчи иш даври тамом бўлган, лекии кейинги иш даври ўша капиталнипг ўзи билан яигидан бошланиши мумкин эмас. Бу капитал товар капитал тариқасида амал қилиб, муомала доирасида бўлган вақтида уч ҳафта давомида ишлаб чиқариш процессига нис- батан шундай ҳолатда бўладики, уни умуман йўқ деса бўлади. Биз бунда ҳамма кредит муносабатларини бир чеккага йиғиштириб қўя- миз, шунинг учун ҳам капиталист фақат ўз капитали билан иш олиб бораяпти, деб фараз қиламиз. Лекин биринчи иш даврига авансланган капитал ишлаб чиқариш процессини тамомлаб, 3 ҳаф- та давомида муомала процессида тўхталиб қолганда, бу вақтда қў- шимча сарфланган 300 фунт стерлинглик капитал амал қилади, де- мак ишлаб чиқаришнинг узлуксизлиги бузилмайди.
Бунда цуйидагиларни айтиб ўтиш зарур.


268
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
шу туфайлигина ишлаб чиқаришнинг узлуксиз давом цилиши таъ- мин этилади.
Иккинчидап, дастлабки 900 фунт стерлинг капитал билан би- ринчи тўқциз ҳафталик иш даври тамом бўлгандан кейин янгидан цўшилган ва биринчи иш даври тамом бўлиши биланоқ бевосита иккинчи иш даврини бошлаб берадиган 300 фунт стерлинг капитал функциялари оборотнинг биринчи даврида бир-биридан аниқ аж- ралган бўлади ёки, ҳеч бўлмаганда, ажралган бўлиши мумкин, ҳол- буки оборотнинг иккинчи даври мобайнида улар, аксинча, бир-бири билан қўшилишиб кетади.
Бу масалани аницроқ тасаввур қилиб кўрайлик.
Биринчи оборот даври 12 ҳафта давом цилади. Биринчи иш дав- ри 9 ҳафта; бунга авансланган капитал обороти 13- ҳафтанииг бо- шида тамом бўлади. Кейинги 3 ҳафта давомида 300 фунт стерлинг цўшимча капитал функция цилади, бу капитал иккинчи тўвдиз ҳаф- талик иш давринп бошлайди.
Иккинчи оборот даври. 13- ҳафтанинг бошида 900 фунт стерлинг цайтиб келиб, янги оборот бошлаши мумкин. Лекин иккинчи иш даври 10- ҳафтада қушимча 300 фунт стерлинг ёрдами билан бош- ланган; шунинг учун 13- ҳафта бошида иш даврининг учдан бири тамом бўлади, 300 фунт стерлинг унумли капиталдан маҳсулотга айланади. Иккинчи иш даврининг тамом бўлиши учун яна фақат 6 ҳафта вақт кераклигидан, иккинчи иш даврининг ишлаб чицариш процессига қайтиб келган 900 фунт стерлинг капиталдап фақат учдан иккиси, яъни 600 фунт стерлинг кириши мумкин. Биринчи иш даврида кўшимча 300 фунт стерлинг капитал қандай роль ўй- наган бўлса, худди шундай роль ўйнаш учун дастлабки 900 фунт стерлингдан 300 фуит стерлинг бўшади. Иккинчи оборот даврининг 6-ҳафтаси охирида иккинчи иш даври тамом бўлади. Унга сарф- ланган 900 фунт стерлинг капитал 3 ҳафтадан кейин цайтиб кела- ди, демак, иккинчи ўн икки ҳафталик оборот даврининг 9- ҳаф- тасининг охирида қайтиб келади. Бўшагап 300 фунт стерлинг капитал унинг муомала вацтининг 3 ҳафтаси мобайнида ишга ту- ширилади. Шу билап иккинчи оборот даврининг 7- ҳафтасида, ёки йилнинг 19- ҳафтасида 900 фупт стерлинг капиталиинг учинчи иш даври бошланади.
Учинчи оборот даври. Иккинчи оборот даврининг 9- ҳафтаси охи- рида 900 фунт стерлинг яна қайтиб келади. Лекин учипчи иш дав- ри иккиичи оборот даврининг 7- ҳафтасидаёқ бошланган эди ва учинчи оборот даври бошланганда учинчи иш даврининг 6 ҳафтаси ўтган бўлади. Шунинг учун учинчи оборот даврида учинчи иш дав- ри япа фақат 3 ҳафта давом қилади. Шундай қилиб, цайтариб цўл- га киритилган 900 фунт стерлингдан фақат 300 фунт стерлинги учинчи оборот давридаги ишлаб чиқариш процессига киради. Тўр- тинчи иш даври бу оборот даврининг цолган 9 ҳафтасини тўлдира- ди ва, шундай қилиб, йилнинг 37- ҳафтасидан бир варакайига тўр- тинчи оборот даври ва бешинчи иш даври бошланади.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИЦДОРИГА ТАЪСИРИ
269
Иккинчи мисолда ҳисобни осон қилиш учун иш даврини 5 ҳаф- та, муомала вақтини 5 ҳафта деб фараз қиламиз, демак оборот дав- ри Ю ҳафта бўлади; бир йилни 50 ҳафта деб ҳисоблаймиз, ҳар ҳаф- тада 100 фунт стерлингдан капитал сарфлансин. Демак, иш даври 500 фунт стерлинг капитал талаб қилади ва муомала вақти яна 500 фунт стерлинг устама капитал талаб қилади. У ҳолда иш давр- лари ва оборот даврлари қуйидагича бўлади:
1 иш даври 1—5 ҳ-та (500 ф. ст. тов.) 10-ҳ-та охирида цайтади
2 иш даври 6—10 ҳ-та (500 ф. ст. тов.) 15-ҳ-та охирида қайтади
3 иш даври 11 — 15 ҳ-та (500 ф. ст. тов.) 20-ҳ-та охирида қайтади
4 иш даври 16—20 ҳ-та (500 ф. ст. тов). 25-ҳ-та охирида ^айтади
5 иш даврп 21—25 ҳ-та (500 ф. ст. тов.) 30-ҳ-та охирида қайтади
ва ҳоказо
Агар муомала вақти = 0, яъни оборот даври иш даврига баравар бўлса, у вацтда оборотлар сони йил давомида иш даврлари сонига баравар бўладп. Демак, беш ҳафталик иш даври бўлганда у 5% = 10 ҳафта бўларди, оборот цилиб қайтган капитал қиймати эса = 500X10 = 5000 бўларди. Муомала вақти 5 ҳафта деб қабул қилшь ran жадвалда ҳар йили ишлаб чиқариладиган товарлар қиймати ҳам 5000 фунт стерлинг бўлади, лекин ундан 1∕ιo = 5OO фунт стер- линги доимо товар капитал шаклида бўлади ва орадан 5 ҳафта ўт- гандан кейингина пул формасида цайтиб келади. Бу ҳолда йил охи- рида ўнинчп иш даврининг (46—50 иш ҳафтасининг) маҳсулоти ўз оборот вақтининг фақат ярмини тамомлайди, шу билан бирга унинг муомала вақти ундаи кейинги йилнинг дастлабки 5 ҳафтасига тўғ- ри келади.
Яна учинчи мисолни олиб кўрамиз: иш даври 6 ҳафта, муомала вақти 3 ҳафта, меҳнат процессига ҳар ҳафтада авансланадиган ка- питал 100 фунт стерлинг.
1- иш даври: 1—6-ҳафталар. 6-ҳафта охирида 600 фунт стерлинг-
лик товар капитал бўлиб, у 9- ҳафта охирида пул формасида қайтиб келади.
2- иш даври: 7—12-ҳафталар. 7—9-ҳафта мобайнида 300 фунт
стерлинг қушимча капитал авансланади. 9- ҳафта охирида 600 фунт стерлинг цайтиб келади. Бундан 10—12-ҳафта давомида 300 фунт стерлинг авансланади; демак, 12- ҳафта охирида 300 фунт стерлинг бўш пул ва 15-ҳафта охирида қайтиб келадиган 600 фунт стерлинглик товар капитал бўлади.
θ^Hiu даври: 13—18-ҳафталар. 13—15-ҳафта давомида юқорида кўрсатиб ўтилган 300 фунт стерлинг авансланади, сўнгра 600 фупт стерлинг қайтиб келади, бундан 300 фунт стерлииги 16— 18- ҳафталарга авансланади. 18- ҳафта охирида 300 фунт стер- липг бўш пул бўлади; 600 фунт стерлинг пул товар капитал Ҳолатида бўлади, у 21-ҳафтанинг охирида қайтиб келади. (Бун- Даи ҳолнинг муфассалроқ баёни пастроқда, II пунктдан қарал- син.)


270
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Шундай қилиб, 9 иш даври ( = 54 ҳафта) давомида 600×9 = 5400 •фунт стерлинглик товар ишлаб чиқарилади. Тўдқизинчи иш даври- нинг охирида капиталистнинг қўлида 300 фунт стерлинг пул ва ўз муомала вақтини ҳали тугатмаган 600 фунт стерлинглик товар бў- лади.
Мана шу уч мисолни бир-бирига солиштириб царасак, биз, би- ринчидан, 500 фунт стерлинг мицдоридаги капитал I билан худди шунча миқдордаги устама капитал II фацат иккинчи мисолдагина •бирин-кетин бир-бирини алмаштиришини кўрамиз, демак, капитал- нинг бу икки қисми бир-биридан айрим ҳолда ҳаракат цилади; бунинг сабаби фақат шуки, бунда бутунлай фавқулодда бир ҳол фараз цилинган, яъни: иш даври билан муомала вақти оборот дав- рининг баб-баравар яримта-яримта икки бўлагипи ташкил қилади. Бошқа ҳамма ҳолларда, бутун оборот вақтинииг икки даври ўрта- сидаги тенгсизлик қандай бўлса ҳам, иккала капиталнинг ҳаракати ^биринчи ва иккинчи мисолларда бўлгани сингари, оборотнинг ик- кинчи давриданоқ бир-бири билан чирмашиб кетади. Бу ҳоллар- нинг ҳаммасида устама капитал II капитал I нинг бир қисми би- лан бирликда иккинчи оборот даврида амал цилувчи капитални ташкил цилади, ҳолбуки капитал I нинг цолган қисми капитал II нинг дастлабки функцияси учун бўшайди. Товар капиталнииг муо- мала вақти давомида амал цилувчи капитал бу ерда дастлаб шу мақсад учун авансланган капитал II билан бир нарса эмас, лекин :у капитал II га қиймат жиҳатидан баравар ва бутун авапсланган капиталнинг худди шундай ҳиссасидан иборатдир.
Иккинчидан, иш даври давомида амал қилган капитал муомала даври давомида бекор ётади. Иккинчи мисолда капитал иш даври- нинг 5 ҳафтаси давомида амал қилиб, муомала ва^тининг 5 ҳафта- си давомида ишлатилмасдан ётади. Демак, капитал I нинг бутун йил давомида бекор ётган бутун вақти бу ҳолда ярим йил бўлади. Бу вақтда устама капитал II ишга тушади, у капиталнинг ўзи ҳам биз фараз қилган мисолда ярим йил ишлатилмасдан қолиб кетади.
■ Лекин ишлаб чиқаришнинг муомала вақги давомида узлуксиз да- вом қилиб туришига имкон бериш учун талаб қилинадиган устама капитални йил мобайнидаги бутун муомала вақти белгиламайди, яъни йил мобайнидаги бутун муомала вақти суммаси белгиламай- . ди, балки муомала вақтининг оборот даврига нисбатигина белгилай- ди. (Бунда, албатта, ҳамма оборотлар бир хил шароитда бўлади, деб фараз қилинади.) Шунинг учун иккинчи мисолда 2 500 фунт стерлинг эмас, балки 500 фунт стерлинг устама капитал талаб қи- линади. Бунга сабаб фақат шуки, дастлаб авансланган капитал -o6opoτra қандай кирса, устама капитал ҳам оборотга шундай кира- ди ва, демак, худди дастлаб авансланган капитал сингари, устама капитал ҳам ўзининг бутун массаси ўрнини ўз оборотларининг сони *билан қоплайди.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
271
сим ўзгартирмайди. Бунинг натижасида, албатта, бутун оборот даврлари узаяди, лекин оборотнинг бупдай узайганлигидан меҳнаг процессига ҳеч қандай цўшимча капитал талаб қилпнмайди. Уста- ма капиталнинг мақсади муомала вақги туфайли меҳнат процессида пайдо бўладиган камчиликларни тўлдиришдан иборат, холос; де- мак, устама капитал ишлаб чицаришни муомала вақти туфайли бўладиган тўхтаб цолишлардан сақлаши лозим, холос; ишлаб чиқа- ришнинг алоҳида шарт-шароитларидан келиб чицадиган бузилипь лар эса бошқа йўл билан бартараф қилиниши мумкии, лекин биз бу йўлни бунда текшириб ўтирмаймиз. Аксинча, шундай корхоналар борки, уларда фацат вацти билан, заказ билан иш цилинади, демак,, уларда иш даврлари ўртасида тўхташлар бўлиб туриши мумкин. Бундай корхоналарда устама капитал зарурати pro tanto бўлмайди. Иккинчи томондан, ҳатто мавсумий ишларда ҳам кўп ҳолларда ка- питалнинг қайтиб келиш вақти учун маълум чегаралар белгилаб> қўйилган бўлади. Агар капиталнинг муомала вақти ҳали тамом бўл- маган бўлса, шу капиталнинг ўзи билан ўша ишнинг ўзини ундан: кейинги йилда янгидан бошлаш мумкин бўлмайди. Аксинча, муо- мала вацти бир ишлаб чиқариш даври билан иккинчи ишлаб чиқа- риш даври ўртасидаги вацтдан цисқа ҳам бўлиши мумкин. Бу ҳол- да, агар мана шу орадаги вақт мобайнида капитал бошқа бирон< ишга ишлатилмаса, у бекор ётади.
Тўртинчидан, бир иш даврига авансланган капитал, масалан,. учинчи мисолдаги 600 фунт стерлинг, қисман хом ашёга ва цўшим- ча материалларга, иш даври учун ишлаб чиқариш запасига, яъни. доимий оборот капиталига сарфланади, қисман ўзгарувчи оборот капиталига, яъни меҳнатнинг ўзига ҳақ тўлаш учун сарфланади.. Доимий оборот капиталига сарфланган қисм ишлаб чиқариш фор- масида бирдек узоқ муддат давомида бўлмаслиги мумкин, масалан,. хом материални бутун иш даври учун запас цилмаса ҳам бўлади, кўмирни ҳар икки ҳафтада бир сотиб олиб туриш мумкин. Буида кредит ҳали кўзда тутилмаслиги туфайли, капиталнинг бу цисми ҳали ишлаб чицариш запаси формасида эмас экан, у, заруратга қа- раб шундай ишлаб чиқариш запасига айланиши учун, пул формаси- да тахт бўлиб туриши керак. Бу ҳол 6 ҳафтага авансланадиган доимий оборот капитали цийматинипг миқдорини асло ўзгартмай- ди. Аксинча,— агар кутилмаган чиқимлар учуи пул запаси, яъни. бузилшпларни бартараф қилиш учун ишлатиладиган резерв фонди бир чеккада қо^дириб туриладиган бўлса,— иш ҳақи қисцароқ муд- Датларда, кўпинча ҳар ҳафтада бир берилиб туради. Демак, агар капиталист ишчипи ўз меҳнатини капиталистга узокроқ вадтга аванслашга мажбур цилмаса, иш ҳаци тўлаш учун зарур бўлган капитал пул формасида нақд бўлиб туриши лозим. Демак, капитал . ^аитиб келгандан кейин унинг бир қисми меҳнатга ҳац тўлаш учун. пУл формасида сацлаб турилиши лозим, бошқа цисми эса ишлаб* чиқариш запасига айлантирилиши мумкин.


272
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Устама капитал ҳам худди дастлабки капитал сингари тақсим бўлади. Лекин уни капитал I дан ажратиб турадиган нарса (агар кредит муносабатлари бир чеккада қолдириб туриладиган бўлса) мана будир: бу устама капитални, ўз иш даврида тасарруф қилиш учун уни капитал I нинг бутун биринчи иш даври давомида — унинг ўзи кирмайдиган давр давомида аванслашга тўғри келади. Эҳтимол, у мана шу вақт мобайнида, ҳеч бўлмаса цисман, бугун оборот даврига авансланадиган доимий оборот капиталга айланиши мумкин. Бундай айланиши зарур бўлиб цолгунча, унинг цай дара- жада бу формага кириши ёки унинг қанча вақтгача устама пул ка- питали формасида цолиб туриши, бу нарса қисмап маълум ишлаб чиқариш тармоқларининг махсус ишлаб чиқариш шароитларига боғлиқ бўлади, қисман маҳаллий шарт-шароитларга, қисман хом ашё баҳоларининг ўзгариб туришига ва ҳоказоларга боғлиқ бўла- ди. Агар бутун ижтимоий капитал цараб чиқиладиган бўлса, у ҳол- да бу устама капиталнинг бир цадар каттагина цисми ҳамғнца нис- батан узоқ вақтгача пул капитал бўлиб турар экан. Аксинча, капи- тал II нияг иш ҳақига авансланадиган қисмига келсак, бу қисми ҳаммавақт секин-секин, нисбатан қисқа иш даврлари тамом бўлиб, уларнинг ҳақи тўлана борган сари иш кучига айланиб боради. Де- мак, капитал II нинг бу цисми иш кучига айланиб, унумли капи- тал функциясида иштирок қилмагунча, бутун биринчи иш даври давомида пул капитал формасида навд бўлиб туради.
Демак, капитал I нинг муомала вақтини ишлаб чиқариш вақти- га алмаштириш учуи зарур бўлган устама капиталиинг бу қўшили- ши муносабати билан, фақат авансланган капиталнинг миқдори ва бутун капитал албатта авансланадиган вақт кўпайибгина қолмас- дан, балки, айниқса, авансланган капиталнинг пул запаси тариқаси- да мавжуд бўлган, демак, пул капитал ҳолатида бўлган ва потеп- циал пул капитал формасига эга бўлган қисми ҳам кўпаяди.
Агар муомала вақти туфайли капиталнинг икки қисмга, яъни биринчи иш даври учун зарур капиталга ва муомала вақтида унинг ўрнини босиб турадиган капиталга бўлиниши сарф қилинадиган капитални ошириш йўли билан эмас, балки ишлаб чиқариш миқёси- ни камайтириш йўли билан бўлса, ишлаб чиқариш запаси формаси- да аванслаш жиҳатидан ҳам, пул запаси формасида аванслаш жиҳатидан ҳам худди шундай бўлади. Ишлаб чиқариш миқёсига цараганда, пул формасида боғланадиган капитал бу ҳолда япада кўпроқ ошади.
Капиталнинг ана шу тарзда дастлабки унумли капиталга ва ус- тама капиталга бўлиниши орқасида умуман иш даврларининг би- рин-кетин келишига эришилади, шунга эришиладики, авансланган капиталнинг миқдор жиҳатдан баравар бўлган қисми ҳаммавақт унумли капитал бўлиб амал цилади.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
273
ҳафта деб цабул цилган эдик) бу капитал 10 марта ишга кириб чи- қади. Шунинг учун, агар цўшимча циймат бир чеккада цолдириб туриладиган бўлса, маҳсулот ҳам 500×10=5 000 фунт стерлинглик бўлади. Демак, ишлаб чицариш процессида бевосита ва бетўхтов ишлаб турган капитал нуқтаи назаридан,—500 фунт стерлинг капи- тал циймат нуқтаи назаридан,— муомала вақти бутунлай қопланиб кетса керак. Оборот даври иш даврига тўғри келади; муомала вақти нолга баравар бўлади.
Аксинча, агар 500 фунт стерлинг капиталнинг унумли ишини беш ҳафталик муомала даври доимо узиб турганидан, у бутун ўн ҳафталик оборот даври тамом бўлгандан кейингина яна унумли иш цилишга цодир бўлса эди, у вацтда йилпинг 50 ҳафтаси давомида 5 та ўн ҳафталик оборот бўлар эди; булар 5 та беш ҳафталик иш- лаб чиқариш даврини, демак, ҳаммаси бўлиб 500×5 = 2 500 фунт стерлинглик маҳсулот берадигаи 25 ишлаб чиқариш ҳафтасини ўз ичига олади; бундан ташқари, 5 та беш ҳафталик муомала давриии ўз ичига олади, демак, бутун муомала вақти ҳам 25 ҳафтани таш- кил этади. Биз бунда, 500 фунт стерлинг капитал бир йил мобайни- да 5 марта оборот цилиб келди, деяётган эканмиз, шу нарса аниқ ва тушунарлики, бу 500 фунт стерлинг капитал ҳар бир оборот даврининг ярми давомида унумли капитал тариқасида асло амал қилгани йўқ ва умуман олганда фақат ярим йил мобайнида амал цилди, иккинчи ярим йил давомида эса мутлақо амал қилгани йўқ.


274
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
дилар. Бир цисм ишлаб чиқариш даврида бўлса, иккинчи қисм дои- мо муомала даврида бўлиши лозим. Ёки, бошқача қилиб айтсак, бир *цисм товар капитал ёки пул капитал формасида ишлаб чицариш- яинг ўзидан чиқариб олинган такдирдагина, иккинчи қисм унумли капитал бўлиб амал килиши мумкин бўлади. Буни назардан цочи- риш — умумап пул капиталнинг аҳамияти ва ролини тушунмаслик демакдир.
Энди биз оборот даврининг ҳар иккала цисми — иш даври билан муомала даври — бир-бирига тенг бўлишига, ёки иш даври муома- ла давридан кўп ёки кам бўлишига цараб, оборотда қандай фарқ вужудга келишини ва, сўнгра, капиталнинг пул капитал формасида бовланишига бунинг қандай таъсир қилишини текшириб чиқишимиз зарур бўлади.
Ҳар ҳафта авансланадиган капитал ҳамма ҳолларда ҳам 100 фунт стерлинг, оборот даври 9 ҳафта деб фараз қиламиз; демак, ҳар бир оборот даврига авансланадиган капитал 900 фунт стерлинг бўлади.
I. 	ИШ ДАВРИ МУОМАЛА ДАВРИГА ТЕНГ
Гарчи бундай ҳодиса ҳақиқатда жуда онда-сонда учраса ҳам, у тадқиқотнинг бошланғич нуцтаси бўлиб хизмат қилиши лозим, чунки шундай бўлганда нисбатлар жуда содда ва жуда явдол бў- либ кўринади.
Икки капитал (биринчи иш даврига авансланадигаи капитал I ва капитал' I нинг муомала даври мобайнида амал цилиб турадигап қўшимча капитал II) бир бири билан чирмашиб кетмасдан, ўз ҳа- ракатида бири бирининг ўрнини босади. Шунинг учун, биринчи даврдан бошқа даврда, бу иккала капиталдан ҳар бири фақат ўз оборот даврига авансланади. Оборот даври, қуйидаги мисоллардаги- дек, 9 ҳафта бўлсин; демак, иш даври ва муомала даври 41∕2 ҳаф- тадан бўлади. У вақтда биз қуйидаги йил схемасйга эга бўламиз:
I жадвал
Капитал I
Оборот даврлари
Иш даврлари
Аванслапган
Муомала даврлари
1. 1 — 9 ҳафта
1 — 41Λ ҳафта
450 ф. ст.
41∕2 — 9 ҳафта
II. 10 — 18 »
10—13l∕2 >
450 » »
131∕2 - 18 »
III. 19 — 27 »
19 —221∕2 »
450 » »
221∕2-27 »
IV. 28 — 36 »
28 —311∕2 »
450 » ъ
311∕2-36 »
V. 37 — 45 >
37 —401∕a »
450 > »
401∕2-45 »
VI. 46 —(54) »
46 —491∕2 »
450 » »
491∕2-(54)» 3l)
31) Иккинчи йил оборотига тўғри келадиган ҳафталар қавс ичига олинган.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
275∙
Капитал II
Оборот даврлари
Иш даврлари
Авансланган
Муомала даврлари
I. 41∕2- 13 1∕2 ҳафта
4 1∕2 — 9 ҳафта
450 ф. ст.
10 — 13 1∕2 ҳафта
II. 131∕2 — 22 1∕2 »
131∕2-18 >
450 » »
19 —22i∕2 »
III. 221∕2-31 1∕2 »
221∕2-27 »
450 » »
28 —31ι∕2 »
IV. 31 1∕2~ 401∕2 »
311∕2-36 »
450 » »
37 —401∕2 »
V. 401∕2-49 1∕2 »
40V2-45 »
450 » »
46 —491∕2 »
VI.491∕2- (581∕2)*
49i∕2-(54) >
450 » »
(55- 581∕2 )> J
Биз бунда бир йил деб цабул ^илаётган 51 ҳафта мобайнида ка- питал I олтита тўла иш даврини тамомлади, демак, 450×6 = 2 700 фунт стерлинглик товар ишлаб чиқарди, капитал II бўлса бешта тўла иш даврида 450×5 = 2 250 фунт стерлинглик товар ишлаб чи- ^арди. Бундан ташқари, капитал II йилнинг кейинги l1∕2 ҳафтаси мобайнида (50-ҳафтанинг ўртасидан 51-ҳафтанииг охиригача) яна 150 фунт стерлинглик товар ишлаб чицарди, яъни 51 ҳафта мо- байнида ҳаммаси бўлиб 5100 фунт стерлииглик маҳсулот ишлаб чикарилди. Демак, иш даври мобайнидагина ҳосил цилинадиган қўшимча қийматни бевосита ишлаб чиқариш нуцтаи назаридан қа- раганда, бутун 900 фунт стерлинг капитал 52/з марта оборот цилиб цайтиб келарди (900х52/з= 5100 фунт стерлинг). Лекин, агар биз ҳақицатан бўлган оборотни қараб чиқадиган бўлсак, у вақтда капи- тал I нинг 5 2∕3 марта оборот цилиб келганини кўрамиз, чунки 51- ҳафтанинг охирида уч ҳафта мобайнида у ўзининг олтинча оборот даврини тамом қилиши лозим бўлади; 450Х52/з = 2 550 фунт стер- линг; капитал II бўлса 5!/б марта оборот қилиб қайтиб келди, чунки упинг олтинчи оборот даврининг фақат l1∕2 ҳафтаси ўтди, демак, унинг яна 71∕2 ҳафтаси кейинги йилга тўғри келади; 450×51∕6 = 2325; ҳақиқатда бўлган бутун o6opoτ = 4875 фунт стерлинг.
Биз капитал I билан капитал II ии бир-биридан тамомила мус- тақил икки капитал деб қараймиз. Улар ўз ҳаракатларида тамоми- ла мустақилдирлар; бу ҳаракатларнинг бир-бирини тўлатишига са- баб φaι^aτ шуки, уларнинг иш даврлари ва муомала даврлари бево- сита бири бирининг ўрнини босади. Уларни турли-турли капита- листларга царашли тамомила мустацил икки капитал деб цараш мумкин.


276
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
босиб ўтади, демак, 300 фунт стерлинг — 6 ҳафтада босиб ўтади, деймиз. Бундай ифода цилиш усули оборот вақтининг бир-биридан фарц киладиган ўзига хос икки таркибий қисми ўртасидаги оргапик муносабатни инкор цилади. Авансланган 450 фунт стерлипг капи- тал 52/з оборот цилди, деган иборанинг аниқ маъииси фақат мана бундай: у 5 марта тўла оборот қилди ва олтинчи оборотнинг фақат 2/з синигина босиб ўтди. Аксинча, оборот қилиб келгаи капитал 52/змарта кўпайтирилган авансланган капиталга баравардир, яъни юцорида келтирплган мисолда у 450 Х52/з = 2550 фунт стерлингга баравардир, деган иборада,— бу иборада шу нарса тўғрики, агар бу 450 фунт стерлинг капитал бошқа 450 фупт стерлинг капитал би- лан тўлдирилмаса, ҳациқатан унинг бир цисми ишлаб чиқариш про- цессида, иккинчи қпсми муомала процессида бўлиши лозим бўлар- ди. Агар биз оборот вақтини оборот қилиб келган капитал массаси воситаси билан ифодаламоқчи бўлсак, оборот вақти ҳаммавақт пу- кул иақд циймат массаси (ҳациқатда — тайёр маҳсулот массаси) воситаси билан ифода қилиниши мумкин. Авансланган капиталнинг ҳаммаси ҳам яна ишлаб чиқариш процессини бошлашга имкон бе- радиган ҳолатда эмаслиги, ана шу ҳолат шу билан пфодалападики, упинг фақат бир қисмигина ишлаб чицаришга ярайдиган формада бўлади, ёки шу билан ифодаланадики, капитал узлуксиз ишлаб чи- кариш процессида бўлиши учун капитални ишлаб чпқариш даври билан муомала даврининг бир-бирига муносабатига мувофиқ, бири доимо ишлаб чиқарпш даврида бўладиган ва яна бири доимо муо- мала даврида бўладиган қисмларга бўлиниши лозим бўлур эди. Бунда ҳам шу қонун амал қиладики, бу цонунга мувофиқ, доимо амал цилиб турувчи унумли капитал массасини муомала вақтининг оборот вақтига нисбати белгилаб беради.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТЛЛ МИҚДОРИГЛ ТЛЪСПРИ
277
учун, бир томоидан, пул ҳали капиталистиинг қўлида пул ҳолида турипти, ҳолбуки, иккипчи томондан, бу пулга олинган товар, иш кучи, ишлаб чиқариш процессида ишлаб туриптп; шундай қилиб, айни бир капитал цийматнинг ўзи бунда икки марта пайдо бўлади.
Агар биз фақат иш даврларини қараб чиқадиган бўлсак, у ҳолда: капитал I ишлаб чицаради 450 × 6 = 2 700 ф. ст.
« II « « 450 × 51∕3 = 2400 ф. ст.
демак, ҳаммаси 900×52∕3 = 5 100 ф. ст.
Шундай қилиб, 900 фунт стерлингдан иборат бутун авапсланган капитал бир йилда 52/з марта унумли капитал сифатида амал қил- ган. 450 фунт стерлинг ишлаб чицариш лроцессида ва бошқа бир 450 фунт стерлинг муомала вақтида бир-бирпнинг ўрнини босиб ҳаммавақт амал қилиб турадими, ёки 900 фунт стерлинг 41∕2 ҳафта давомида ишлаб чиқариш процессида ва яна 41∕2 ҳафта давомида муомала процессида амал қилиб турадими, цўпшмча қиймат ишлаб чиқаришда бунинг фарқи йўқ.
Аксиича, агар биз оборот даврларини қараб чиқадиган бўлсак, у ҳолда:
капитал I 450 × 52∕3 = 2 550 ф. ст.
« II 450 X 51∕6 = 2 325 « «
демак, бутун капиталнинг
обороти 900 × 5δ∕12 = 4 875 ф. ст.
Ахир, бутун капитал оборотларининг соии капитал I ва II суммаси- га тацсим килинган I ва II оборотларининг якунлари суммасига баравар-ку.
Шуни кўрсатиб ўтиш керакки, капитал I билан II, улар бир-би- рига боғлиқ бўлмаганда ҳам, ҳарҳолда айни бир ишлаб чиқариш соҳасига авансланган ижтимоий капиталнинг φaκtaτ мустақил қисм- лари бўлардилар. Демак, ишлаб чиқаришнинг бу соҳасидаги ижти- моий капитал φaηaτ капитал I ва II дан иборат бўлганда эди, у вақтда биз бунда айни бир хусусий капиталнинг икки таркибий кисмига, I ва II га татбиқ қилган ҳисобимизни шу соҳадаги ижти- моий капитал оборотига ҳам татбиқ қилса бўлаверарди. Сўнгра, иш- лаб чиқаришнинг бирон махсус соҳасига сарфланган бутун ижти- моий капиталнинг ҳар бир қисми учун ҳам шундай ҳисоб қилиш мумкин. Пировард-натижада бутун ижтимоий капитал оборотлари- нинг сони ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида оборот қилиб кел- Ган капитал суммасига баравар бўлиб, бу сумма ишлаб чиқариш- нинг шу соҳаларига авансланган капитал суммасига тақсим бў- лади.


278
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
дан 41Λ ҳафта кейин бошланади, шунинг учун, капитал I нинг йи- ли капитал II нинг йилидан 41∕2 ҳафта илгари тамом бўлади), ишлаб чиқаришпинг айни бир соҳасидаги турли индивидуал капиталлар ҳам ўз амалий операцияларини жуда турли-турли вақт мобайнида бошлайдилар, шунинг учун ўзларининг йиллик оборотларини бир йилнииг турли-турли вақтларида тамом ^иладилар. Лекин бу ҳолда ҳам ижтимоий капиталнииг турли мустақил қисмларининг оборот йилларини битта умумий оборот йилига айлантирмоц учун ўртача миқцорни ҳисоблаб чиқиш усулини, яъии юқорида биз капитал I ва II га нисбатан цўлланган ҳисоблаш усулини цўлланишнинг ўзи ки- фоядир.
II. 	ИШ ДАВРИ МУОМАЛА ДАВРИДАН КАТТА
Капитал I ва капитал II нинг иш даврлари ва оборот даврлари навбатма-навбат бир-бири билан алмашиниб туриш ўрнига, бир-би- ри билан чирмашиб кетади. Шу билан бирга бунда капиталнинг бўшаб чиқиши юз беради, бундан илгари цараб чиққан мисолимиз- да бундай бўлмаган эди.
Лекин бундан шу нарса асло ўзгармайдики, илгари бўлгани син- гари, ҳозир ҳам 1) бутун авансланган капиталнинг иш даврлари сони бутун авансланган капиталга та^сим цилинган иккала аванс- ланган капитал дисмларининг йиллик маҳсулотининг циймати сум* масига баравардир ва 2) бутун капитал оборотларининг сони икка* ла авансланган капиталлар суммасига тацсим цилинган икки оборот якунларининг суммасига баравардир. Шу билан бирга биз бунда капиталнинг иккала цисмига уларнинг оборотлари гўё бир-биридан мустацил бўладигандай царашимиз лозим.
Шундай цилиб, биз яна меҳнат процессига ҳар ҳафта 100 фунт стерлинг авансланади, деб фараз циламиз. Иш даври 6 ҳафта давом цилади; демак, ҳар гал 600 фунт стерлинг авансланиши лозим бў- лади (капитал I). Муомала даври — 3 ҳафта; демак, оборот даври, илгаригидай,—9 ҳафта. 300 фунт стерлинг капитал II капитал I нинг уч ҳафталик муомала даври давомида ишга киришади. Агар булар- нинг ҳар иккаласини бир-биридан мустадил капитал деб қарайдиган бўлсак, у вақтда йиллик оборот схемаси мана бундай бўлади:
II Ж А Д в А Л Капитал 7, 600 ф. cm.
Оборот даврлари
Иш даврлари
Авансланган
Муомала даврлари
1.1 — 9 ҳафта
1 — 6 ҳафта
600 ф. ст.
7 — 9 хафта
II. 10—18 »
10—15 »
600 » »
16— 18 ‘ »
III. 19 — 27 »
19 — 24 »
600 » »
25 — 27 »
IV. 28 — 36 »
28 — 33 »
600 » »
34 — 36 »
V. 37 — 45 »
37 — 42 »
600 » »
43 — 45 »
VI. 46 —(54)»
46 — 51 »
600 » >
(52 — 54) »


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
279
Устама капитал II, 300 ф. cm.
Оборот даврлари
Иш даврлари
Авансланган
Муомала даврлари
I. 7—15
ҳафта
7 — 9 хафта
300
ф.
ст.
10— 15
ҳафта
II. 16 — 24
»
16 — 18 ’ »
300
»
»
19 — 24
» I
III. 25 — 33
»
25 — 27 »
300
»
28 — 33
» 1
∣IV. 34 — 42
»
34 — 36 »
300
»
37—42
»
| V. 43 — 51
»
43 — 45 »
300
>
»
46 — 51
> I]
бир хил
йил бўйп
чиқариш процесси
ҳеч узилмасдан
Ишлаб микёсда давом дилади. Ҳар иккала капитал, I ва II, мутлақо бў- линган ҳолича цолади. Лекин уларни бўлинган ҳолда тасаввур ди- лиш учун биз уларнинг ҳақиқатан бпр-бирп билан чатишиб ва чирмашиб кетганини узиб ташлашимиз, шу бплан эса оборотлар сонини ҳам ўзгартиришимиз лозим эди. Яъни, юқорида келтирил- гап жадвалга биноан цуйидаги сумма бундай оборот қилур эди:
капитал I 600 × 52∕3 = 3 400 ф. ст., ва « II 300 × 5 = 1 500 « « демак, бутун капитал 900 X 54∕9 = 4 900 ф. ст.
Лекин бундай ҳисоб тўғри эмас, чунки, ҳақиқий ишлаб чиқариш ва муомала даврлари юқорида келтирилган схемадаги даврларга абсолют жиҳатдан тўғри келмайди, бу схемада асосий нарса ик- кала капитални, I ва II ни, бир-бирига боғлиц бўлмаган капитал деб кўрсатишдан иборат эди.
Аслида эса капитал II нинг капитал I нинг тегишли даврларидан айрим на алоҳида иш даври бор ва на алоҳида муомала даври бор. Иш даври 6 ҳафта давом қилади, муомала даври — 3 ҳафта. Ка- питал II фацат 300 фунт стерлингга баравар бўлганидан, у иш даврининг фадат бир қисмини тўлдириши мумкин. Ҳақидатда ҳам худди шундай. 6-ҳафта охирида циймати 600 фунт стерлинглик маҳсулот муомалага киради-да, 9-ҳафта охирида пул бўлиб қайтиб келади. Шу билан бирга 7-ҳафта бошида капитал II амал қила бошлайди ва 7—9-ҳафтагача бундан кейинги иш даврининг эҳти- ежларини доплаб туради. Лекин бизнинг фаразимизда 9-ҳафта охи- Рида иш даврининг фақат ярми тамом бўлади. Демак, 10-ҳафта бошида эндигина дайтиб келган 600 фунт стерлинг капитал I ишга киришиб кетади ва унипг 300 фунт стерлинги 10—12-ҳафтага за- РУР бўлган аванс ўрнини цоплайди. Шу билан иккинчи иш даври тугайдц. 600 фунт стерлинглик қийматга эга маҳсулот муомалада °ЎлаДи, бу 600 фунт стерлинг 15-ҳафта охирида дайтиб келади; лекин бундан ташдари 300 фунт стерлинг — дастлабки капитал II суммаси — бўшаган бўлиб, у кейинги иш даврининг биринчи яр- мВДа, демак 13—15-ҳафта давомида амал қилиши мумкин. Бу ҳаф- τajlaP ўтгандан кейин 600 фунт стерлинг яна қайтиб келади; бун- Дан 300 фунт стерлинг бу иш даврининг охиригача кифоя цилади,


280
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
300 фунт стерлинг бўлса бундан кейинги давр учун бўш бўлиб цолади.
Шундай ^илиб, иш мана бу тартибда давом қилади:
I оборот даври: 1—9-ҳафталар.
1-иш даври: 1—6-ҳафталар. Капитал I, 600 фунт стерлинг амал қилади.
1- муомала даври: 7—9-ҳафталар. 9-ҳафта охирида 600 фунт стерлинг қайтиб келади.
II оборот даври: 7—15-ҳафталар.
2- иш даври: 7—12-ҳафталар.
Биринчи ярми: 7—9-ҳафталар. Капитал II, 300 фунт стер- линг, амал қилади.
9- ҳафта охирида 600 фунт стерлинг пул бўлиб қайтиб келади (капитал I).
Иккинчи ярми: 10—12-ҳафталар. Капитал I нинг 300 фунт стерлинги амал қилади.
Капитал I пинг қолган 300 фунт стерлинги бўш бўлиб қолади.
2- муомала даври: 13—15-ҳафталар.
15- ҳафтанинг охирида 600 фунт стерлинг (ярми капитал I дап, ярми капитал II дан иборат) пул бўлиб қайтиб келади.
III оборот даври: 13—21-ҳафталар.
3- иш даври: 13—18-ҳафталар.
Биринчи ярми: 13—15-ҳафталар. Бўшаган 300 фунт стер- линг амал қила бошлайди. 15- ҳафта охприда 600 фунт стер- линг пул бўлиб цайтиб келади.
Иккинчи ярми: 16—18-ҳафталар. Қайтиб келган 600 фунт стерлингдан 300 фунт стерлинги амал қилади, цолган 300 фунт стерлинги яна бўш қолади.
3- 	муомала даври: 19-21- ҳафталар, буларнинг охирида 600 фунт стерлинг яна пул бўлиб қайтиб келади; бу 600 фунт стерлинг- да капитал I билан капитал II бир-бирига шундай қушилишиб кетганки, энди буларнинг бирини иккинчисидан ажратиб бўл- майди.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИВДОРИГА ТАЪСИРИ
281
агар бир йилни 51 ҳафта деб ҳисоблаганимизда, йиллик маҳсулот 5100 фунт стерлингга тенг бўлса, у вацтда оборот қилиб келган капитал фацат 4800 + 100 = 4900 фунт стерлинг бўлади; демак, бу- тун авансланган 900 фунт стерлинг капитал 54∕9 марта, яъни I ми- солдагидан сал кўпроқ оборот ^илди.
Келтирилган мисолда иш вақти оборот даврининг 2∕3 ни, муо- мала вақги — 1∕3hh ташкил цилади, деб фараз цилинади, яъни иш вацти муомала вацтининг оддий каррали рақамидир, деб фараз килинади. Агар бундай шароит бўлмаса, ю^орида қайд ^илиниб ўтгандай, капиталнинг бўшаш ҳоллари содир бўладими?— деган савол. туғилади.
Иш даври = 5 ҳафта, муомала ва^ти = 4 ҳафта, ҳар ҳафта аванс- ланадиган капитал = 100 фунт стерлинг, деб оламиз.
I оборот даври: 1—9-ҳафталар.
1-иш даври: 1—5-ҳафталар. Капитал 1 = 500 фунт стерлинг амал килади.
1- муомала даври: 6—9-ҳафталар. 9-ҳафта охирида 500 фунт стерлинг пул бўлиб цайтиб келади.
II оборот даври: 6—14-ҳафталар.
2- иш даври: 6—10-ҳафталар.
Биринчи цисми: 6—9-ҳафталар. Капитал 11 = 400 фунт стер- линг амал цилади. 9-ҳафта охирида капитал 1 = 500 фунт стер- линг пул бўлиб цайтиб келади.
Иккинчи қисми: 10- ҳафта. Қайтиб келган 500 фунт стерлинг- дан 100 фунт стерлинг амал цилади. Қолган 400 фунт стерлинг бундан кейинги иш даври учун бўш бўлиб цолади.
2-муомала даври: 11 —14-ҳафталар. 14-ҳафта охирида 500 фунт стерлинг пул бўлиб қайтиб келади.
14-ҳафта охиригача (11—14) илгари бўшаган 400 фунт стер- линг амал қилади; кейин цайтиб келган 500 фунт стерлингдан 100 фунт стерлинги учипчи иш даври (11 —15-ҳафталар) эҳтиёжи учун етишмай турган сумма ўрнини цоплайди, шу билан тўртинчи ип1 даври учун яна 400 фунт стерлинг бўшайди. Ҳар бир иш дав- рида худди шундай ҳодиса такрорлана беради; бу давр бошида 400 фупт стерлинг бўлади, бу пул дастлабки 4 ҳафтага етиб беради.
4- 	ҳафта охирида 500 фунт стерлинг пул бўлиб цайтиб келади, буп- дан фацат 100 фунт стерлинги кейинги ҳафта учун керак бўлади; қол- гап 400 фунт стерлинг бундан кейинги иш даври учун бўш ^олади.
Сўнгра, иш даврини 7 ҳафта, капитал I пп 700 фунт стерлинг, муомала вацтини 2 ҳафта ва капитал II ни 200 фупт стерлипг ки- либ олиб кўрайлик.
Бу ҳолда биринчи оборот даври 1—9-ҳафта мобайнида давом килади. Бундан биринчи иш даври 1- ҳафтадан 7- ҳафтагача; аванс- jla≡ra≡ капитал 700 фунт стерлинг ва биринчи муомала даври 8- Ҳафтадан 9- ҳафтагача. 9- ҳафта охирида 700 фупт стерлинг пул оулиб цайтиб келади.
19—710


282
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
8- ҳафтадан 16- ҳафтагача чўзиладиган иккинчи оборот даври 8- ҳафтадан 14- ҳафтагача чўзиладиган иккинчи иш даврини ўз ичига олади. Бунда 8 ва 9- ҳафта эҳтиёжлари капитал II билан цопланади. 9- ҳафта охирида илгариги 700 фунт стерлинг қайтиб келади, бундан иш даври охиригача (10—14-ҳафталарда) 500 фунт стерлинги сарфланади; 200 фунт стерлинг бундан кейинги иш дав- ри учун бўш 1\олади. Иккинчи муомала даври 15 ва 16- ҳафта мо- байнида давом цилади; 16- ҳафта охирида 700 фунт стерлинг яна цайтиб келади. Сўнгра ҳар бир иш даврида шу ҳодисанинг ўзи такрорланади. Дастлабки икки ҳафтада капиталга бўлган эҳтиёж бундан олдинги иш даврида бўшаган 200 фунт стерлинг ҳисобидан ^оплаиади; 2- ҳафта охирида 700 фунт стерлинг цайтиб келади, ле- кин иш давридап фацат 5 ҳафта қолди, демак унга фацат 500 фунг стерлинг сарфланган бўлиши мумкин, демак, 200 фунт стерлинг доимо кейинги иш даври учун бўш цола беради.
Шундай цилиб, иш даври муомала давридан катта деб цабул цилган бизиипг мисолимизда ҳар бир иш даврииинг охирида ҳар ^андай ҳолда ҳам муомала даврига авансланган капитал II га тенг бўш пул капитал бўлар экан. Бизнинг уч мисолимизда капитал II: бирипчи мисолда — 300 фупт стерлинг, иккинчи мисолда —400 фунт стерлинг, учинчи мисолда — 200 фунт стерлинг эди; иш даври охирида бўшаган капитал ҳам шунга мувофиқ 300, 400 ва 200 фунт стерлинг бўлди.
III. 	ИШ ДАВРИ МУОМАЛА ДАВРИДАН КИЧИК
Аввало биз яна оборот даврини 9 ҳафта деб фараз циламиз; бун- дан 3 ҳафта иш даври бўлади, бу иш даври учун тасарруфдаги ка- питал 1 = 300 фуит стерлингдир. Муомала даври 6 ҳафта бўлсии. Бу 6 ҳафта учун 600 фунт стерлинг устама капитал талаб цилинади, бу капитални биз, ўз навбатида, 300 фунт стерлингдан цилиб икки ка- питалга бўлишимиз мумкин, шу билан бирга бу капиталлардан ҳар бири бир иш даврини тўлдиради. Шундай цилиб, бизнинг ихтиёри- мизда 300 фунт стерлингдан уч капитал бўлади; булардан 300 фунт стерлинг ҳаммавацт ишлаб чиқаришда банд бўлади, 600 фунт стер- линг эса муомала соҳасида бўлади.
ш жадвал
Капитал I
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
I. 1 — 9 ҳафта
1 — 3 ҳафта
4 — 9 ҳафта
II. 10 — 18 »
10—12 »
13—1 »
III. 19 — 27 »
19 — 21 »
22 — 27 >
IV. 28 — 36 »
28 — 30 »
31 — 36 »
V. 37 — 45 »
37 — 39 »
40 — 45 »
VI. 46 —(54) »
46 — 48 ».
49 — (54) »


χv Б0Б> _ ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
283
Капитал 11
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
I. 4— 12 хафта
4 — 6 ҳафта
7 — 12 ҳафта
11. 13 — 21 »
13—15 >
16 — 21 >
III. 22 — 30 »
22 — 24 >
25— 30 »
I IV. 31—39 »
31—33 »
34—39 »
V. 40 — 48 >
40 — 42 »
43 — 48 »
VI. 49 — (57) »
49 — 51 >
(52 — 57) »
Напитал III
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
I. 7 — 15 ҳафта
7 — 9 ҳафта
10 — 15 ҳафта
II. 16 — 24 »
16—18 »
19 — 24 »
III. 25 —33 >
25 — 27 »
28 — 33 »
IV. 34 — 42 »
34—36 »
37 — 42 »
V. 43 —51 »
43 — 45 »
46 — 51 »
Бу I ҳодисанинг нақ ўзига ўхшаган ҳодисадир, фақат фарқи шуки, эпди икки капитал ўрнига уч капитал навбатлашади. Капи- таллар бир-бири билан цўшилиб ёки чирмашиб кетмайди; ҳар бир айрим капиталпи йил охиригача алоҳида кўздан кечириб бориш мумкин. Демак, I ҳодисада бўлгани сингари, бунда ҳам иш даври охирида капитал бўшамайди. Капитал I 3- ҳафта охирида батамом сарфланади, 9- ҳафта охирида бутунлай қайтиб келади ва 10- ҳафта бошида яна амал цила бошлайди. Капитал II ва капитал III ҳам худди шуидай бўлади. Бир капиталнинг иккинчи капитал* билан мунтазам ва тўла алмапшниб туриши капиталнинг ҳар қандай бў- шашини истисно этади.
Бутун оборот цуйидагича ҳисобланади:
Капитал I 300 ф. ст. × 52∕3 = 1 700 ф. ст
« II 300 « « × 51∕3 ≡= 1 600 « «
« III 300 « « X 5 = 1 500 « «
Бутун капитал 900 ф. ст. × 51∕3 = 4 800 ф. ст.
Яна бир мисолни олиб кўрамиз, бунда муомала даври иш даврига иисбатан ани^ каррали рақам бўлмайди; масалан, иш даври 4 ҳафта- ни, муомала даври 5 ҳафтатти ташкил этади; бу ҳолда капиталнинг тегишли миқдорлари бундай бўларди: капитал I = 400 фунт стерлинг, капитал 11 = 400 фунт стерлинг, капитал 111 = 100 фунт стерлинг. из фақат дастлабки уч оборот схемасини кўрсатиб берамиз:


284
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
IV Ж А Д В А Л
Капитал I
||
—β≡
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
L 1 — 9 ҳафта
1 — 4 ҳафта
5 — 9 ҳафта
II. 9—17 »
9, 10—12 >
13—17 <
111.17 — 25 »
17, 18 — 20 >
21 — 25 >
Капитал II
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
1.5—13 ҳафта
5 — 8 ҳафта
9—13 ҳафта
II. 13 — 21 »
13, 14—16 >
17—21 » 1
III. 21 —29 »
21, 22 — 24 >
25 — 29 > |
Капитал III
Оборот даврлари
Иш даврлари
Муомала даврлари
1.9 — 17 ҳафта
9 ҳафта
10—17 ҳафта
II. 17 — 25 »
17 >
18 — 25 »
[111.25 — 33 »
25 »
26 — 33 »


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ 285
пинг шундай цисмига бараварки, бу цисм муомала даврининг иш давридан ёки каррали иш даврларидан ортиқча вақтини тўлдириши лозим.
Ҳамма текширилган ҳолларда, цараб чиқилган ҳар бир корхонада иш даври ҳам, муомал.а вақги ҳам бутун йил мобайнида бир хилда бўлади, деб фараз цилинган эди. Модомики биз муомала вақтининг оборотга ва авансланувчи капитал мицдорига таъсирини аниқламоқ- чи бўлган эканмиз, шундай фараз цилиш зарур эди. Мазкур фараз ҳацицатда ҳаммавақт ҳам бунчалик шубҳасиз амалга оширила бер- май, кўпинча ҳатто ҳақиқатга мутлақо тўғри келмас экан, бу билан иш асло ўзгармайди.


286
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
сига ва авансланган капиталнинг бўлинишига, тегишлича,— капитал- нинг цўшимча авансланадиган янги ҳиссаларининг миқдорига таъ- сири худди шу билан белгиланади. Лекин бу нарса биз бу бўлимда текшириб чиқишимиз лозим бўлгаи масаланинг худди ўзгинасидир.
IV. 	ХУЛОСАЛАР
Мана шу текширишлардан ^уйидаги хулосалар келиб чиқади:
A. Капиталнинг бошқа цисмлари муомала даврида бўлгани ҳол- да, унинг бир қисми доимо иш даврида бўла оладиган цилиб тақ- симлапган турли ҳиссалари, капиталнинг ана шу ҳиссалари икки ҳолда: 1) Агар иш даври муомала .даврига тенг бўлса, демак, оборот даври бир-бирига тенг икки қисмга бўлинса. 2) Агар муомала даври иш давридан узоқроқ бўлса-ю, лекин шу билан бирга оддий карра- ли иш давридан иборат бўлиб, бир муомала даври = тг иш даврла- рига бўлса, бунда п бутун рақам бўлса, ана шу ҳолларда турли- турли мустақил индивидуал капиталлар тарицасида бир-бирининг ўрнини босади. Бу ҳолларда бирин-кетин авансланадиган капитал- нинг бирон цисми ҳам бўшамайди.
B. Аксинча: 1) муомала даври иш давридан катта бўлса ва унинг оддий каррасидан иборат бўлмаса ва 2) иш даври муомала даври- дан катта бўлса,— мана шу ҳолларнипг ҳаммасида, иккинчи обо- ротдан бошлаб, ҳар бир иш давринипг охирида бутун оборот капи- талининг маълум бир қисми доимо ва вақти-вақги билан бўшаб туради. Яъни, агар иш даври муомала давридан катта бўлса, бу бўшаган капитал муомала даврига авансланган бутун капиталнинг бир цисмига тенг бўлади, агар муомала даври иш давридан катта бўлса, бу капитал муомала даврининг иш давридан ёки каррали иш даврларидан ортиқ бўлган вақтини тўлдирадиган капитал в;исмига тенг бўлади.
C. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, ўзининг оборот в;исми нуқтаи назаридан цараладиган бутун ижтимоий капитал учун ка- питалнинг бўшаши цоида бўлиши лозим, капиталнинг ишлаб чиқа- риш процессида бирин-кетин амал қилувчи цисмларининг оддий навбатлашуви эса истисно бир нарса бўлиши лозим. Чунки иш дав- рининг муомала даври билан тенглигининг ёки муомала даврининг оддий иш даври карраси билан тенглигининг — оборот даврининг икки таркибий қисмининг бу тўғри пропорционаллигининг иш мо- ҳияти билан ҳеч г^андай алоқаси йўц ва шунинг учун умуман ва бутунлай истисно тариқасидагина бўлиши мумкин.
Демак, бир йил мобайнида бир неча оборот ^иладиган ижтимоий оборот капиталининг жуда катта қисми йиллик оборотлар циклида вацти-вақти билан бўшаган капитал формасида бўлиб туради.


XV
БОБ. — ОБОРОТ ВАКТИНИНГ НАПИТАЛ МИВДОРИГА ТАЪСИРИ
287
бутун авансланган капиталнинг ўсиб боришидир; В 1) ҳодисасида 6vιιra сабаб шуки, капиталистик ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан бирга муомала даврининг узунлиги, демак, оборот даврининг узуплиги ҳам ошиб боради, бунда иш даври муомала давридан цис- қа бўлади* ва ҳар иккала давр ўртасида тўғри нисбат бўлмайди.
Биринчи ҳолда биз ҳар ҳафта, масалан, 100 фунт стерлинг сарф- лашимиз лозим эди. Бунда олти ҳафталик иш даври учун 600 фунт стерлинг, уч ҳафталик муомала даври учун 300 фунт стерлинг, ҳам- маси бўлиб 900 фунт стерлинг сарфланади. Шундай бўлганда доимо 300 фунт стерлинг бўшаб туради. Аксинча, агар ҳар ҳафтада 300 фунт стерлингдан сарфланадиган бўлса, иш даври учун 1 800 фунт стерлинг, муомала даври учун 900 фунт стерлинг сарф бўлади, де- мак, бундай бўлганда вақти-вақти билан 300 фунт стерлинг ўрпига 900 фунт стерлинг бўшаб туради.
D. 	Бутун капитал, масалан, 900 фунт стерлинг, илгаригидек, ик- ки қисмга бўлиниши лозим: иш даври учун 600 фунт стерлинг ва муомала даври учун 300 фунт стерлинг. Ҳациқатан меҳнат процес- сига сарфланадиган цисми шу туфайли учдан бир ҳисса камайиб, 900 фунт стерлингдан 600 фунт стерлипгга тушади, шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш ҳажми учдан бир камаяди. Иккинчи томондан, иш даври узилиб цолмаслиги учун, йилнинг ҳар ҳафтасида меҳнат процессига 100 фунт стерлингдан сарф қилиб туриш мумкин бўлсин учун, шунинг учунгина 300 фунт стерлинг амал цилади.
Умумий тарзда гапирадиган бўлсак, 600 фунт стерлинг 8×6 = 48 ҳафта давомида ишлайдими (маҳсулоти = 4 800 фунт стерлинг) ёки 900 фунт стерлинглик бутун капитал меҳнат процессида 6 ҳафта давомида сарфланиб, сўнгра 3 ҳафта муомала даври мобайнида бе- кор ётадими,— бунинг мутлацо фарқи йўқ. Кейинги ҳолда 48 ҳафта мобайнида 51∕3×6 = 32 иш ҳафтаси бўларди (маҳсулоти = 900Х51/з = = 4 800 ф. ст.) ва капитал 16 ҳафта бекор ётарди. Лекин, агар асосий капитал 16 ҳафта давомида бекор ётиши натижасида унинг аича бузилиб цолишини ва меҳнат йилнинг фақат бир цисмида иш- ласа-да, бутун йил мобайнида унинг ҳақини тўлаб туриш лозим- лигп туфайли унинг ^имматга тушишини ҳатто бир чеккага қуйиб турганда ҳам, ишлаб чиқариш процессининг бундай мунтазам су- ратда узилиб туриши умуман ҳозирги замон йирик саноати практи- касига тўрри келмайди. Бу узлуксизликнинг ўзи меҳнатнинг унумли кучидир.
Агар биз энди бўшаган капиталга,— ҳа1^иқатда фаолият муҳла- ти ^вацтинча орцага сурилган капиталга,— кўпроц дидцат цилиб ца- раидиган бўлсак,— унинг каттагипа қисмининг доимо пул капитал формаспда бўлиши лозимлиги маълум бўлади. Миеол келтирамиз: иш даври 6 ҳафта, муомала даври 3 ҳафта, ҳар ҳафталик сарф 100 Фунт стерлинг. Иккинчи иш давринипг ўртасида, 9- ҳафта охирида τvm*ιτi^3 йилги немисча нашрида «муомала давридан ^исқа бўлади» деган сўзлар асогппо ^олдириб хато қилинган. Бу хато Маркс қўлёзмаси ва Энгельс цўлёзмаси ^^осида тузатилди. Ред.


288
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
600 фунт стерлинг қайтиб келади, бундан иш даврининг қолган цисми давомида фақат 300 фунт стерлинг сарфлашга тўғри келади. Демак, иккинчи иш даври охирида 600 фунт стерлингдан 300 фунт стерлинги бўшайди. Бу 300 фунт стерлинг цандай ҳолда бўлади? 1∕3 иш ҳақига, 2/з хом ашё ва ёрдамчи материалларга сарфланади, деб фараз цилайлик. Демак, цайтиб келган 600 фунт стерлингдаи иш ҳақига аталган 200 фунт стерлинги пул формасида бўлади, 400 фунт стерлинги ишлаб чиқариш запаси формасида, доимий унумли капиталнинг оборот цисми элементлари формасида бўлади, Лекин иккинчи иш давринипг иккинчи ярми учун бу ишлаб чиқа- риш запасининг фақат ярми талаб цилинишидан, унинг иккинчи ярми 3 ҳафта давомида ортиқча ишлаб чиқариш запаси формасида, яъни бир иш даври эҳтиёжидан ортиб цоладиган запас формасида бўлади. Лекин капиталист цайтиб келган капиталнинг бу қисмидан (400 фунт стерлингдан) жорий иш даври учун унга фақат ярми = = 200 фунт стерлинг кераклигини билади. Демак, у мана шу 200 фунт стерлингни дарҳол бутунлай ёки қисман ортиқча ишлаб чиқа- риш запасига айлантириши, ёки цулай бозор шароитларини кутиб, уни бутунлай ёки цисман пул капитал ҳолида сақлаб туриши бозор шароитларига боғлиқ бўлади. Иккинчи томондан, ўз-ўзидан маълум- ки, иш ҳақига сарфланадиган 200 фунт стерлингдан иборат цисми пул формасида са^лаб турилади. Капиталист иш кучи сотиб олса, уни хом материал сингари омборга босиб қўя олмайди/ Капиталист иш кучини ишлаб чиқариш процессига киритиши ва унга ҳар ҳафта охирида ҳақ тўлаб туриши лозим. Демак, бўшаган 300 фунт стер- линг капиталдан ҳарҳолда шу 100 фунт стерлинги бўшаган капитал формасида, яъни иш даври учун талаб ^илинмайдиган пул капитал формасида бўлади. Шундай қилиб, пул капитал формасида бўшаган капитал кам деганда капиталнинг иш ҳақига сарфланган ўзгарувчп қисмига тенг бўлиши лозим; бу пул капиталнинг максимуми бутун бўшаган капитал суммасига етиши мумкин. Ҳақицатда унинг мид- дори шу минимум билан максимум ўртасида гоҳ ошиб, гоҳ камайиб туради.
Кредит системаси ривожланар экан, фақат оборотлар ҳаракати- нинг механизми туфайлигина шу тариқа бўшаган пул капитали (асосий капиталнинг бирин-кетин қайтиб келиб туриши натижасида ҳосил бўладиган пул капитал билан ва ҳар бир меҳнат процессида ўзгарувчи капитал учун зарур бўлган пул капитал билан бир қа- торда) катта роль ўйнаши ва айни вақтда кредит системасининг асосларидан бири бўлиши лозим.
Бизнинг мисолимизда муомала вақти қисқартирилиб, уч ҳафта- даи икки ҳафтагача туширилади, деб фараз қилайлик. Бу ҳол нор- мал ҳол эмас, балки яхши конъюнктура натижаси, тўлов муҳлат- ларини қисқартириш ва ҳоказолар натижаси, деб фараз т^илайлик. Иш даври мобайнида сарфланган 600 фунт стерлинг капитал кера- гидан бир ҳафта олдин қайтиб келади, демак, у ана шу бир ҳаф- тага бўшайди. Сўнгра, илгаригидек, иш даврининг ўртасида 300 фунт


XV БОБ — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
289
плгариги 3 ҳафта ўрнига 4 ҳафтага бўшайди. Демак, пул бозорида бип ҳафта давомида 600 фунт стерлинг бўлади ва 300 фунт стерлинг илгариги 3 ҳафта ўрнига 4 ҳафта бўлади. Бу нарса бир капиталист- алоқадор бўлмасдан, кўп капиталистларга алоқадор бўлганидан, τ∏v билан бирга турли-турли даврларда турли ишлаб чиқариш тар- моқларида бўлганидан, шу сабабдан бозорда бўш пул капитал кўп- роқ бўлади. Агар бундай ҳолат анча узоқ давом цилса, шарт-шароит имкон берадиган жойларда, ишлаб чиқариш кенгаяди. Кредитга олинган капитал билан ишлаб турган капиталистларнинг пул бозо- ридаги талаби камроқ бўлади, бу эса бозордаги аҳволни царзга ка- питал таклиф қилиш цай даражада кўпайса шу даражада енгил- лаштиради; ёки, ниҳоят, муомала механизми учун ортиқча бўлиб ^олган суммалар узил-кесил пул бозорига чиқариб юборилади.
Муомала вацти цисцартирилиб 3 ҳафтадан икки ҳафтага туши- рилганлиги ва, демак, оборот даври 9 ҳафтадан 8 ҳафтага туширил- ганлиги натижасида бутун авансланган капиталнинг 1∕9 ортиқча бў- либ цолади. Олти ҳафталик иш даври илгари 900 фунт стерлинг билан цапдай узлуксиз давом цилган бўлса, энди 800 фунт стер- линг билаи ҳам шундай узлуксиз давом қилиши мумкин. Шуиинг учун товар капитал ^ийматининг 100 фунт стерлингга баравар бир цисми пулга айланиб, шу ҳолида, пул капитал ҳолида цолади ва энди ишлаб чиқариш процессига авансланган капитал қисми бўлиб амал дилмайди. Ишлаб чидариш ўзгармас миқёсда давом қилиб тур- гани ҳолда, бошца шароитлар ўзгармагани ҳолда, чунончи айии бир хпл баҳолар ва ҳоказолар шароитида авансланган капитал қиймат суммаси камайиб 900 фунт стерлингдан 800 фунт стертингга туша- ди. Дастлаб авапсланган цийматдан қолган 100 фунт стерлинг пул капитал формасида ажралиб чиқади. Бу пул капитал шу ҳолида пул бозорпга киради ва бунда амал қилиб турган капиталларнинг уста- ма кисмипи ташкил ^илади.
Бупдан ортидча пул капитал цандай ҳосил бўлиши кўриниб τy→ рибди, бу ортидчалик пул капиталипи таклиф унга бўлган талаб- дап кўра кўпрод деган маънодагина ортиқчалик эмас: бундай ортиц- чалпк ҳаммавақт фадат нисбий ортиқчаликдир, бундай ортицчалик, масалан, кризис тамом бўлгандан кейин янги циклни очиб берадиган, «мелапхолик давр»да юз беради. Йўд, бу ортидчалик шу маънодаги
процессини ҳам ўз ичига оладиган) бутун ижтимоий так-
Р°р ишлаб чиқариш процессини давом эттириш учун ортидча бўлиб \ ЛаДИ, I∏VF∏T'ΠΓ VTTVTT YQ⅜< ттхттг т? n ttttit q тг ЖгкПлтапттттс» o wπω τττrf⅛ тгтттлоτr-rr∙
дич дсхмдаи гаьсмр курсатмаиди.
ксинча, муомала даври, масалан, 3 ҳафтадан 5 ҳафтага чўзила- ^илайлик. У вақтда бундан кейинги оборотдаёқ аванс-'


290
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ланган капиталнинг цайтиши 2 ҳафта кейинроц бўлади. Бу иш дав- рининг ишлаб чиқариш процессидаги сўнгги цисми авансланган ка- питал циладиган оборот механизмининг ўзи воситасида давом қила олмайди. Бундай ҳолат анча узокроқка чўзиладиган бўлса, ишлаб чиқариш процесси, у қандай ҳажмда олиб борилаётган бўлса, шу ҳажми,— бундан олдинги ҳодисада кенгайгани сингари,— қисқари- ши мумкин. Лекин процессни илгариги мицёсда давом цилдириш учун авансланган капитални унинг миқдорининг 2∕g ҳисса = 200 фупт стерлинг кўпайтириш зарур бўлади, шу билан бирга бу кўпайтириш муомала даври чўзилган бутун муҳлатга мўлжалланган бўлади. Бу устама капитални фақат пул бозоридан олиш мумкин. Агар муомала даврининг чўзилиши ишлаб чиқаришнинг бир ёки бир неча йирик тармоцларида юз берса, бу нарса пул бозорига таъсир қилиши мум- кин, лекин бунда бошқа томондан бунга царши таъсир бу таъсир- нинг кучини кесиб қўймаса, шундай бўлиши мумкин. Бу ҳолда ҳам, илгари пул капиталнинг ортиқча бўлганлиги сингари, бундай таъ- сирнинг товар баҳоларининг ўзгариши билан ҳам, мавжуд муомала воситалари массасининг ўзгариши билан ҳам заррача боғлиқ эмас- лиги жуда аниқ ва равшан кўриниб турибди.
{Бу бобни босмага тайёрлаш анча цийин бўлди. Маркс алгебрани цанчалик яхши билмасин, у рацамларни, айниқса савдо соҳасига оид рақамларни ҳисоблаш техникасини тўла эгаллаб олмаган эди, лекин, шунга царамай, у кўпгина мисоллар асосида савдо ҳисоб-ки- тобларининг барча турларини энг майда-чуйда тафсилотигача ўзи ҳисоблаб чиқарган дафтарларнинг катта бир боғлами мавжуддир. Бироқ ҳисобчиликнинг айрим усулларини билиш ва савдогарнинг одатдаги ҳисобчилик практикаси асло бир хил нарса эмас, шунинг учун ҳам Маркс оборотларни батафсил ҳисоблайман деб чалкашиб кетган, натижада унинг ҳисоб-китобида чалаликлар билан бир ца- торда баъзи янглишлар ва зиддиятларга ҳам йўл цўйилган. Юцорида босилган жадвалларда мен, асосан цуйидаги сабабларга кўра, фақат энг оддий ва арифметик жиҳатдан тўғри ҳисобларии цолдирдим.
Қунт билан ишланган бу ҳисобларнинг номуайян натижаларн шунга сабаб бўлганки, Маркс, менинг назаримча, ҳақиқатда аҳа- мияти қам бўлган бир ҳолга ўринсиз катта аҳамият бера бошлаган. Мен у пул капиталнинг «бўшаши» деб атаган нарсани назарда ту- таяпман. Ю^орида фараз цилинган ҳодисаларда аслида ran бундай.
Иш даври билан муомала даври узунлигининг нисбати қандай бўлмасин, демак, капитал I миқдорининг капитал II га нисбати қан- дай бўлмасин, биринчи оборот тамом бўлгач, иш даврининг узун- лигига нисбатан мунтазам вақтлар ўтиши билан бир иш даври учун зарур бўлган капитал, барибир, пул формасида капиталистга қайтиб келиб туради, демак, барибир, капитал I га тенг сумма цайтиб ке- либ туради.
Агар иш даври = 5 ҳафта, муомала вақти = 4 ҳафта, капитал 1 = 500 фунт стерлинг бўлса, ҳар гал 500 фунт стерлинг пул сумма- си: 9, 14, 19, 24, 29- ҳафта охирида цайтиб келиб туради ва ҳоказо.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
291
Агар иш даври = 6 ҳафта, муомала вақти = 3 ҳафта, капитал 1 = 600 фунт стерлинг бўлса, 600 фунт стерлинг: 9, 15, 21, 27, 33- хафта охирида цайтиб келиб туради ва ҳоказо.
А Ниҳоят, агар иш даври = 4 ҳафта, муомала вақти=5 ҳафта, ка- питал 1 = 400 фунт стерлинг бўлса, ҳар бир 400 фунт стерлинг 9- ҳафта, 13, 17- ҳафта, 21, 25- ҳафта охирида цайтиб келиб туради ва ҳоказо.
Қайтиб келган бу пулларнинг бир цисми ҳозирги иш даври учун ортиқча бўладими, демак, у бўшайдими ва унинг миқдори цандай бўлади — бунинг мутлақо фарқи йўқ. Ишлаб чицариш ўша миқёс- да тўхтовсиз давом цилаяпти, деб фараз цилинади, шундай бўлишига имкон туғилиши учун мавжуд пул бўлиши лозим, демак, пул дай- тиб келиши лозим, пул «бўшайдими», ёки йўқми — бунинг фарқи йў^. Ишлаб чидаришда узплиш бўлса, бўшаш ҳам тўхтайди.
Бошқача сўзлар билан айтсак, пул, албатта бўшайди, демак, пул формасидаги яширин, фацат потенциал капитал ҳосил бўлади, ле- кин текстда батафсил ва аниқ кўрсатилган алоҳида шароитлардагина эмас, балки ҳар цандай ҳолда ҳосил бўлади; ҳосил бўлганда ҳам, текстда фараз цилинганидан кўра каттароқ мицёсда ҳосил бўлади. Оборот капитали I га нисбатан саноат капиталисти корхона ташкил цилганда цандай аҳволда бўлган бўлса, ҳар бир оборот охирида ҳам шупдай аҳволда бўлади: у бутун оборот капиталини яна бирданига қайтариб олди, ҳолбуки уни фақат секин-секин яна унумли капи- талга айлантира олади.
Маркснинг текстидаги энг муҳим нарса — бир томоидан, саноат капиталининг катта цисми доим пул формасида нақц туриши лозим- лиги, иккинчи томондан — ундан ҳам кўпроқ цисми вақтинча пул формасига кириши лозимлиги исботлаб берилганлигидир. Менинг цўшимча изоҳларим жуда деганда мана шу далил-исботни мустаҳ- камлаш учун хизмат цилади, холос.— Ф. Э.}
V. 	БАҲОЛАР ЎЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ


292
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
стерлинг авансланган капитал циймат пул капитали тариқасида аж- ралиб чиқади, бироқ ишлаб чиқариш процесси ўша миқёсда давом цилаверади, оборот даври ва унинг- иш даврига ва муомала даврига бўлиниши ҳам аввалгисича цолаверади. Йиллик маҳсулот массаси ҳам илгаригидай қолади, лекин унинг циймати тенг ярим камаяди. Пул капитални таклифда ва унга талабда ўзгариш бўлиши билан бирга юз берадиган бу ўзгаришга сабаб муомаланинг тезлашганлиги ва муомаладаги пул массасининг ўзгарганлиги эмас. Аксинча. Қий- матнинг, шунга мувофиқ унумли капитал элементлари баҳосининг тенг ярми камайганлигининг дастлабки- таъсири шундан иборат бў- лардикй, корхона X ни илгариги ми^ёсида юргизиш учун тенг ярми камайган капитал қиймат авансланар эди; корхона X бу капитал цийматни дастлаб пул формасида, яъни пул капитал формасида авансланганлигидан, бу корхона илгариги миқдордаги пулнинг фа- цат ярмини бозорга чиқарарди. Муомалага чиқариладигап пул мас- саси камаяр эди, чунки ишлаб чиқариш элементларининг баҳоси тушди. Биринчи натижа шундай бўларди.
Лекин, иккинчидан, дастлаб авансланган 900 фунт стерлинг ка- питал цийматнинг ярми = 450 фунт стерлинг, бу илгари а) бирин- кетин пу*л капитал, унумли капитал ва товар капитал формасига кирган эди, в) айни бир вақтда кисман пул капитал формасида, цисман унумли капитал формасида ва қисман товар капитал форма- сида бўлган эди, шу билан бирга бу цисмлар доим бир-бирининг ёнида бўлган,— авансланган капитал қийматнинг бу ярми корхона X нинг доиравий оборотидан ажралиб чиқар эди ва шу сабабдан, устама пул капитал тариқасида пул бозорига кириб, унга пул капи- талнинг устама таркибий цисми бўлиб таъсир қиларди. Бу бўшаган 450 фунт стерлинг пулнинг пул капитал тарицасида амал қилиши- нинг сабаби унинг корхона X ни юргизиш учун ортиқча пул бўлиб цолганлиги эмас, бунинг сабаби шуки, у пул дастлабки капитал цип- матнинг таркибий цисмидир, демак, оддий муомала воситаси бўлиб сарфланмасдан, илгаригидай капитал тарицасида амал қилиши лозим. У пулни капитал тариқасида амал килишга мажбур этишнинг энг оддий усули — уни пул бозорига пул капитал тариқасида чиқариб юборишдир. Иккинчи томопдап, шу билан ишлаб чиқариш миқёсини ҳам тенг баравар ошириш мумкин бўларди (асосий капитални биз бир чеккада цолдириб турамиз). Уша авансланган 900 фунт стер- линг капиталнинг ўзи билан ишлаб чиқариш процессини тенг бара- вар оширилган микёсда олиб бориш мумкин бўларди.
Иккинчи томондан, агар унумли капитал оборот элементлари- нинг баҳоси ярим баравар ошса эди, у вақтда ҳар ҳафтада 100 фунт стерлинг ўрнига 150 фунт стерлинг талаб цилинар эди, демак, 900 фунт стерлинг ўрнига энди 1 350 фунт стерлипг керак бўларди. Корхонани ўша миқёсда юргизиш учун 450 фунт стерлинг устама капитал керак бўларди ва бу нарса, пул бозорининг аҳволига цараб, унга pro tanto кўп ёки оз таъсир ^иларди. Агар бозордаги бутун капиталга талаб бўлиб турганда эди, у вақтда бўш капитал учун


XV БОБ.
ОБОРОТ ВАНТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
293
1* Лекин учинчи бир хол ҳам бўлиши мумкин: ишлаб чиқариш- нинг муайян миқёсида, оборот тезлиги ўзгармаганда ва оборот унум- Ли капитал элементларининг баҳолари ўзгармаганда, корхоиа X
маҳсулотларининг баҳоси тушиши ёки кўтарилиши мумкии. Агар корхона X бозорга етказиб турган товарларнинг баҳоси ласайса, у вақтда унинг доимий муомалага чиқариб турган 600 фунт стерлинг
товар капиталининг баҳоси, масалан, 500 фунт стерлингга тушиб колади. Демак, авансланган капитал цийматнинг олтидан бир қисми муомала процессидан цайтиб келмайди; у цисми шу процессда йўцо- либ кетади (товар капиталидаги цўшимча қиймат бу ерда эътиборга олинмайди). Лекин, ишлаб чиқариш элементларининг циймати ва, шунга мувофиц, баҳоси ҳам илгаригидай цолганлигидан, қайтиб кел- гап 500 фунт стерлинг доимий ишлаб чиқаришда банд бўлиб турган 600 фунт стерлинг капиталнинг 5∕β ни цоплашгагина етиб беради. Демак, ишлаб чицаришни илгариги миқёсда давом цилдириш учун 100 фунт стерлинг устама пул капитал сарфлашга тўғри келарди.
Аксинча: агар корхона X маҳсулотининг баҳоси ошса, у ҳолда товар капиталининг баҳоси ҳам ошиб, масалан, 600 фупт стерлинг- дан 700 фунт стерлингга етади. Унинг баҳосипинг еттидан бир ^ис- ми, яъни 100 фунт стерлинг ишлаб чиқариш процессидан келмайди (чунки унга авансланган эмас эди), балки муомала процессидан келади. Аммо ишлаб чиқариш элементларини қоплаш учун фақат 600 фупт стерлинг керак бўлади; демак, 100 фунт стерлинг бўшайди.
Биринчи ҳолда оборот даврининг қист^ариш ёки чўзилиш сабаб- ларипи, иккинчи ҳолда хом материал ва меҳнат баҳосининг, учинчи ҳолда бозорга етказиб берилган маҳсулотлар баҳосининг ошиш ёки тушиш сабабларини ўрганиш — биз шу дамгача текшириб келгап масалалар доирасига кирмайди.
Лекин, цуйидагилар, албатта, шу масалалар доирасига киради:
1 уодиса. Ишлаб чицариш миуёси ўзгармас уолда, ишлаб чица- риш элементлари ва маусулотларнинг бауоси ўзгармас уолда, муо- мала даврида ва, демак, оборот даврида ўзгариш бор.
Биз ўз мисолимизда фараз цилганимиздай, муомала даври цис- ^ариши натижасида капиталпи 1∕g кам аванслаш талаб цилинади; шупинг учун капитал камайиб 900 фунт стерлингдан 800 фунт стер- лингга тушади ва 100 фунт стерлинг пул капитал ажралиб чиқади.


294
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
лиги орқасида илгариги 900 фунт стерлинг ўрнига фақат 800 фунт стерлинг авансланганда ҳам ишлаб чиқариш процесси тўлиқ бўлади. Ажралиб чиққан бу 100 фунт стерлинг пул капитал формасида мав- жуд бўлади. Лекин бу 100 фунт стерлинг авансланган капиталнинг доимо пул капитал формасида амал қилиши лозим бўлган цисмидан иборат эмас. Аванслаиган 600 фунт стерлинг оборот капитали I дан 4∕s = 480 фунт стерлинги доимо ишлаб чиқариш материаллари учун сарфланади, 1∕s = 120 фунт стерлинги иш ҳақига сарфланади, деб фараз цилайлик. Демак, ҳар ҳафтада 80 фунт стерлинг ишлаб чиқа- риш материалларига, 20 фунт стерлинг иш ҳақига сарфланиб ту- ради. Демак, капитал 11 = 300 фунт стерлинг ҳам худди шундай бўлиниб, унинг 4∕δ = 240 фунт стерлинги ишлаб чиқариш материал- лари сотиб олишга ва 1∕s = 60 фунт стерлинги иш ҳақига сарфлани- ши лозим. Иш ҳақига сарфланадиган капитал доимо пул формасида авансланиши лозим. Умумий циймати 600 фунт стерлинг бўлган то- вар маҳсулот яна ^айтиб пул формасига айланди дегунча, у сотилди дегунча, бу суммадан 480 фунт стерлинги яна ишлаб чиқариш ма- териалларига (ишлаб чиқариш запасига) айланиши мумкин, лекин 120 фунт стерлинги 6 ҳафта мобайнида иш ҳаци тўлашга хизмат цилиш учун ўзининг пул формасини сақлаб қолади. Бу 120 фунт стерлинг қайтиб келувчи 600 фунт стерлинг капиталнинг доимо пул капитал формасида янгиланиб ва тўлдирилиб турадиган ва шунинг учун ҳам доимо авансланган капиталнинг пул формасида амал ци- лувчи цисми бўлиб нақд бўлиб туриши лозим бўлган минимумидир.
Сўпгра, агар вацти-вақти билан 3 ҳафтага бўшаб турадиган 300 фунт стерлипгдан, яъни тегишлича ишлаб чицариш запаси фор- масида 240 фунт стерлиигга ва иш ҳақи тўлаш учун пул формасида 60 фунт стерлингга бўлинадиган ана шу 300 фунт стерлингдан, муо- мала даври цисқариши натижасида, 100 фунт стерлинги пул капитал формасида ажратиб олиниб бутунлай оборот механизмидан чицариб юборилса, мана шу 100 фунт стерлинг пул капитал формасидаги пул цаердан олинади? Ахир, бу пулнинг фақат бешдан бир цисми шу оборотлар доирасида вақти-вақти билан бўшаб турадиган пул Kann- Ta лдан иборат-ку. Қолгап 4∕5 = 80 фунт стерлинги эса ўша цийматда- ги цўшимча ишлаб чиқариш запаси билан қопланган. Бу қушимча ишлаб чиқариш запаси қандай қилиб пулга айланади ва бундай ай- ланиш учун цаердан пул олинади?


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ КАПИТАЛ МИДДОРИГА ТАЪСИРИ
295
пуЛ формасида қайтиб келганларида, дастлаб муомалага қандай фор- мада чиқариб юборилган бўлсалар, яна фақат ўша формага кирган бўладилар. Аввал ишлаб чицариш запасига ва иш ҳақига 900 фунт стерлинг пул формасида сарфланган эди. Энди эса, ўша ишлаб чи- цариш процессини давом эттириш учун фақат 800 фунт стерлинг керак бўлади. Мана шунинг натижасида пул формасида ажралиб чивдан 100 фунт стерлинг энди сарфлападиган жой қидириб юрувчи янги пул капиталдан, пул бозорининг янги таркибий цисмидан ибо- рат бўлиб цолади. Бу 100 фунт стерлинг илгари ҳам вақти-вақти билан бўшагаи пул капитал ва устама унумли капитал формасига кириб келган бўлса ҳам, лекин бундай яширинлик ҳолатининг ўзи ишлаб чиқариш процессини давом эттириш учун шарт эди, чунки у ишлаб чицариш процессининг узлуксиз давом қилиши учун шарт эди. Энди бу 100 фунт стерлинг бу мақсад учун керак бўлмай қол- ди, шупинг учун у, гарчи мавжуд ижтимоий пул запасининг қўшим- ча элементи эмаслигига (чунки корхона очилганида у бор эди ва уни шу корхона бор муомалага чиқариб юборган эди), шунингдек янги жамғарилган хазина ҳам эмаслигига царамай, янги пул капитални, бутун пул бозорининг янги таркибий қисмларидан бирини ҳосил қи- лади.
Энди бу 100 фунт стерлинг, у авансланган пул капиталнинг ўша корхонапинг ўзида энди ишлатилиши мумкин бўлмай қолган бир цисми бўлгани учун, ҳақицатда муомаладан чиқариб олинди. Лекин бундай чиқариб олиш фақат шунинг натижасида мумкин бўлдики, товар капиталнинг пулга айланиши, бу пулнинг унумли капиталга айланиши, Т— П — Т бир ҳафтага тезлашди, демак, бу процессда иштирок қилувчи пулнинг муомаласи ҳам тезлашди. Бу пул бу про- цессдан чицариб олинди, чунки капитал X обороти учун унинг энди кераги бўлмай цолди.
Бунда, авансланган капитал ким уни ишлатса, ўшаники бўлади, деб фараз цилинади. Агар капитал кредитга олинса эди, бу билан ҳеч нарса ўзгармас эди. Муомала вацти цисқарса, капиталист X га кредитга олган 900 фунт стерлинг ўрнига 800 фунт стерлинг керак бўларди. Кредиторга цайтариб берилган 100 фунт стерлинг, илгари- гидай, янги 100 фунт стерлипг пул капитални ташкил қилади, бунда фарқ фақат шундан иборат бўладики, энди бу 100 фунт стерлинг пул X цўлида эмас, Y қўлида бўлади. Сўнгра, агар капиталист X 480 фунт стерлинг цийматлик ишлаб чиқариш материалларини кре- дитга олиб, ўзи иш ҳақига фақат 120 фунт стерлинг пул аванслаши лозим бўлса, энди у 80 фунт стерлинглик кам ишлаб чиқариш ма- териалларини кредитга олиши лозим бўлур эди ва, демак, бу 80 фунт стерлинг кредит берувчи капиталист учун ортиқча товар капи- талпи ташкил этади, ҳолбуки капиталист X да 20 фунт стерлинг пул формасида ажралиб чиқарди.


296
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
яъни 3 ҳафта ўрнига 2 ҳафталик цўшимча запасдан иборатдир. Эн- ди у ҳар 3 ҳафта ўрнига ҳар икки ҳафтада янгиланиб туради, лекин 3 ҳафта ўрнига 2 ҳафтага янгиланиб туради. Шундай цилиб, маса- лан, пахта бозорида сотиб олишлар тез-тез такрорланиб туради ва оз-оздан сотиб олинади. Бозордан худди ўша миқцорда пахта оли- нади, чунки ишлаб чиқариладиган маҳсулот массаси илгаригидай қола беради. Лекин сотиб олишлар вақт жиҳатдан бошқача тақсим- ланади ва узоқроқ вадтга чўзилиб боради. Масалан, сўз муомала вақгини кисқартиб, 3 ойдан 2 ойга келтириш устида бораяпти, деб фараз цилайлик; капиталист X корхонасида ҳар йили 1 200 той пах- та истеъмол килинадиган бўлсин. Биринчи ҳолда сотилади:
1 январда
300 той,
омборда цоладй 900 той
1
апрелда
300
»
»
» 600
»
1
июлда
300
»
»
» 300
»
1
октябрда 300
»
»
» 0
»
Аксинча, иккинчи ҳолда:
1
январда сотилади
200
той
омборда
қо лади
1000
той
1
мартда
200
»
»
800
»
1
майда
»
200
»
»
»
600
1
июлда
»
200
»
»
400
»
1
сентябрда
»
200
»
»
»
200
»
1
ноябрда
»
200
»
»
0
»
Демак, пахтага сарфланган пул фақат бир ой кейинрод, октя- брь ўрнига ноябрда цайтиб келади. Шундай қилиб, муомала вақ- ти, шу билан бирга оборот вақти қисқариши орқасида аванслапган капиталшшг 1∕9 цисми=100 фунт стерлинг пул капитал формасида ажралиб чиқадиган бўлса ва агар бу 100 фунт стерлинг ҳар ҳафта иш ҳақи тўлаб туриш учун аталган ва вақти-вақти билан такрор- ланиб турадиган 20 фунт стерлинг ортиқча пул капиталдан ва вад- ти-вацти билаи бир ҳафтага ортицча ишлаб чиқариш запаси тар- зида пайдо бўлиб турадиган 80 фунт стерлингдан иборат бўлса, у ҳолда фабрикантнинг ортиқча ишлаб чиқариш запасининг буидай 80 фунт стерлинг камайишига пахта билан савдо қилувчи савдогар- нинг товар запасининг 80 фунт стерлинг кўпайиши мос келади. Ўша пахтапинг ўзи фабрикантнииг омборларида ишлаб чиқариш запаси сифатида қанча кўп ётса, савдогарпинг омборларида товар сифатида шупча кўи ётади.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАҚТИНИИГ КАПИТАЛ МИВДОРИГА ТАЪСИРИ
297
мала вацтининг қисқариши иккинчи фазадан, П—Т дан, ҳам, демак, капиталист X га унинг оборот капиталининг ишлаб чиқариш эле- ментларини етказиб берадиган капитал У, Z ва бошқаларнинг иш даврининг, шунингдек муомала вақтининг бир вақтда ўзгаришидан ҳам келиб чиқиши мумкин.
Агар, масалан, пахта, кўмир ва бошқалар эски трапспорт ша- роитида ўзи ишлаб чиқарилган жойдан ёки омборлардан капита- лист X нинг ишлаб чиқариш жойигача 3 ҳафта йўлда бўладигап бўлса, X нинг минимум ишлаб чиқариш запаси, янги запаслар Keane етгунча,.кам деганда 3 ҳафтага етиб бериши лозим. Пахта ва кўмир йўлда келаётганида ишлаб чи^ариш воситалари бўлиб хиз- мат цилшпи мумкин эмас. Аксинча, улар шу вақт мобайнида транс- порт саноати учуп ва унда бапд бўлган капитал учун меҳнат буюми ҳисобланади, улар шунингдек кўмир саноати эгасининг ёки пахта бплан савдо цилувчи савдогарнинг муомаладаги товар капитали ҳам бўлади. Транспорт яхшироқ йўлга қўйилганда йўл вақти цисқариб, икки ҳафтага келтирилади. Шундай қилиб, ишлаб чиқариш запаси уч ҳафталикдан икки ҳафталикка келтирилиши мумкин. Шу билан бирга бунинг учун авансланган 80 фунт стерлинг устама капитал ва иш ҳақи учун аталган 20 фунт стерлинг ҳам бўшайди, чуики оборот қилиб келган 600 фунт стерлинг капитал бир ҳафта илгари қайтиб келади.
Иккинчи томондан, агар, масалап, хом ашё етказиб бериб тура- диган капиталнинг иш даври цисқарса (илгариги бобларда буига мисоллар келтирилган эди), демак, агар хом ашёни тез-тез яттги- лаб туриш имконияти вужудга келса, у ҳолда ишлаб чиқариш за- паси камайиши мумкии, уни янгилашнинг бир даври билан иккинчи даври ўртасидаги вақт қисқариши мумкин.
Агар, аксинча, муомала вақти ва шу сабабли оборот даври чў- зплса, у ҳолда устама капитал аванслаш зарур бўлади,— агар ка- лпталистнинг цўлида бундай устама капитал бўлса, у ўз ҳамёпидан аванслайди. Лекин бу ҳолда бу капитал пул бозоридаги капитал- пинг бир цисми ^ариқасида бирон формада ишлатилади; уни ўз та- еарруфига олиш учун, уни эски формасидан чиқариб олиш, маса- лап, акцияларни сотиш, омонат қуйилгап пулларни қайтариб олиш лозим бўлади, бу ҳолда ҳам пул бозорига бавосита таъсир қилин- ган бўлади. Ё бўлмаса капиталист кредитга устама капитал олиши лозим. Устама капиталнинг иш ҳақи тўлаш учун зарур қисмига келгаида, нормал шароитларда уни доимо пул капитал тариқасида аванслашга тўғри келади, шунинг учун ҳам капиталист X, ўз нав- батида, пул бозорига бевосита таъсир қилади. Агар капиталист иш- лаб чиқариш материаллари ҳақини навд пул билаи тўлаши лозим бўлса, капиталнинг шу ишлаб чиқариш материалларига сарфлани- ши лозим бўлган қисмини пул капитал тариқасида аванслаш за- рурлиги турган ran. Arap капиталистнинг ишлаб чиқариш матери- алларини кредитга олиши мумкин бўлса, бу ҳол пул бозорига бе- восита таъсир қилмайди, шунинг учун бу ҳолда устама капитал


298
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
энг аввал бошдан бошлаб пул капитал тарицасида эмас, балки бевосита ишлаб чиқариш запаси тариқасида авансланади. Агар кре- дитор капиталист X дан олган векселни ўз павбатида бевосита пул бозорига чиқариб юборадиган бўлса, уни чўтлаш учун тақдим этса, бу ва шу каби ҳоллар пул бозорига иккинчи шахс воситасида бавосита таъсир кўрсатиш бўлур эди. Лекин, агар кредитор, маса- лан, ўз царзини муҳлатидан илгари тўлаш учун шу векселдан фой- даланса, мана шу устама авансланган капптал пул бозорига на бе- восита ва на бавосита таъсир қилади.
II уодиса. Ишлаб чицариш материалларининг 6a%ocu ўзгаради, бошца уамма шарт-иьароитлар ўзгармасдир.
Юцорида биз, бутун 900 фунт стерлинг капиталдан 4∕5 = 720 фунт стерлинги ишлаб чицариш материалларига ва 1∕s = 180 фунт стерлинги иш ҳацига сарфланади, деб фараз цилган эдик.
Агар ишлаб чиқариш материалларининг баҳоси тенг ярим туш- са, у вақтда улар учун олти ҳафталик иш даврига 480 фунт стер- линг ўрпига фақат 240 фунт стерлинг талаб цилинади ва устама ка- питал II учун 240 фунт стерлинг ўрнига 120 фунт стерлинг талаб қилинади. Демак, капитал I камайиб, 600 фунт стерлингдан 240 + 120=360 фунт стерлингга тушади ва капитал II — 300 фунт стер- лингдан 120 + 60=180 фунт стерлингга тушади. Бутун капитал ка- майиб, 900 фунт стерлипгдан 360+180 = 540 фунт стерлингга туша- ди. Демак, 360 фунт стерлинг ажралиб чиқади.
Мана шу ажралиб чиққан ва ҳозир банд бўлмаган, шунииг учун пул бозорида иш қидириб юрган бу пул капитал дастлаб пул капитал тари^асида авансланган 900 фунт стерлинг капиталнйнг бир цисмидан бошқа нарса эмас, яъни вақти-вақги билан қайси иш- лаб чиқариш элементларига айланиб турган бўлса, шу ишлаб чи- қариш элементлари баҳосининг пасайиши натижасида ортиқча бў- либ қолган,— корхона кенгайтирилмасдан, илгариги мицёсда юрги- зилаётганлигидан, ортиқча бўлиб цолган цисмидан бошқа нарса эмас. Агар баҳоларнинг бундай тушиб кетишига сабаб тасодифий ҳоллар (масалан, ҳосилпинг айниқса мўл бўлиши, товарларнинг ҳаддан ортиц таклиф цилиниши ва шу кабилар) бўлмасдан, балки хом ашё етказиб турадиган тармоқда меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучининг ўсиши сабаб бўлган бўлса эди, у вақтда бу пул капитал пул бозори учун ва умуман пул капитал формасидаги бўш капи- тал учун мутлақ ўсим бўларди, чунки бу капитал энди ўзига иш топиб олган капиталнинг зарур таркибий цисми бўлмас эди.
III уодиса. Ма^сулотнинг ўз бозор бауосининг ўзгаригии.


XV БОБ. — ОБОРОТ ВАЦТИНИНГ КАПИТАЛ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ
299
конъюнктура туфайли пасайиб, сўнгра яна ўзининг нормал дара- деасигача кўтарилса, бевосита шундай бўлади; агар баҳонинг ўзга- ришига эски маҳсулотга ҳам таъсир циладиган цийматнинг ўзгариши сабаб бўлган бўлса ва агар бу маҳсулот ишлаб чиқариш элементи сифатида яна ишлаб чиқаришнинг бошқа бир соҳасига кира- диган ва pro tanto бунда капитални бўшатадиган бўлса, бавосита шундай бўлади. Иккала ҳолда ҳам капиталист X учун ютқизиқ бўлган капитални,— бунинг ўрнини цоплаш учун эса бу капиталист пул бозорига таъсир қилади,— унинг иш соҳасидаги шериклари уlira янги устама капитал тариқасида етказиб беришлари мумкин. Бундай бўлганда фацат жой алмаштириш бўлади, холос.
Агар, аксинча, маҳсулот баҳоси ошса, капиталист X капитал- нипг ўзи авансламаган цисмини муомала соҳасидан олиб ўзиники цилиб олади. Бу қисм ишлаб чиқариш процессига авансланган ка- питалнинг органик цисми эмас, шунинг учун ҳам, агар ишлаб чиқа- риш кенгайтирилмаса, ажралиб чиқцаи пул капиталпи ҳосил қилади. Бу ерда биз, маҳсулот элементларининг баҳоси у товар капитал тариқасида бозорга чиқмасдан олдин белгилаб берилган, деб фараз килганлигимиздан, бунда маҳсулот баҳосининг ошишига қий- матнинг ҳақиқий ўзгариши сабаб бўлиши мумкин эди, чунки, бу ўзгариш, агар масалан, хом материалларнинг баҳоси ошгудек бўлса, тескари таъсир кўрсатган бўлур эди. Бундай ҳолда капиталист X ўзининг товар капитал шаклида муомала қилаётган маҳсулотидан ҳам, цўлидаги мавжуд ишлаб чиқариш запасидан ҳам ютган бўлур эди. Бу ютуц уни устама капиталга эга циларди, бу устама капи- тал энди ишлаб чиқариш элементларининг баҳоси янгиланган, оши- рилган бир шароитда унинг ўз корхопаси ишини янада давом этти- риши учун керак бўлади.
Ё бўлмаса, ишлаб чиқариш элементлари баҳосининг кўтарилиши фацат вақтинча бўлади. Бу ҳолда капиталист X га устама капитал тариқасида керак бўлган нарса бошқа томон учун бўшаган капитал бўлади ва аксинча, чунки капиталист X нинг маҳсулоти бошқа иш- лаб чиқариш тармоқларининг элементи бўлади. Бири ютқизса, ик- кинчиси ютади.


300]
ЎН ОЛТИНЧИ БОБ ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
I. 	ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ЙИЛЛИК НОРМАСИ
Оборот капиталини 2 500 фунт стерлинг деб фараз циламиз, шу билан бирга, унинг 4∕s = 2 000 фунт стерлинги доимий капитал (иш- лаб чицариш материаллари), 1∕s = 500 фунт стерлинги —■ иш ҳақига сарфланган ўзарувчи капиталдир.
Оборот даври 5 ҳафта бўлсин; иш даври =4 ҳафта, муомала даври = 1 ҳафта бўлсин. У ҳолда капитал 1 = 2 000 фунт стерлинг
1 600 фунт стерлинг доимий капиталдан ва 400 фунт стер- линг ўзгарувчи капиталдан иборат бўлади; капитал 11 = 500 фунт стерлинг; бундан 400 фунт стерлинги доимий ва 100 фунт стерлинги ўзгарувчи капитал бўлади. Ҳар иш ҳафтаси давомида 500 фунт стер- линг капитал сарфланади. 50 ҳафтадан иборат бўлган бир йилда иш- лаб чиқариладиган маҳсулот 500×50 = 25 000 фунт стерлинглик бўлади. Демак, 2 000 фунт стерлингдан иборат бўлган ва доимо иш даврида банд бўлган капитал I 121∕2 марта оборот қилади.
2 000 X 121∕2 = 25 000 фунт стерлинг. Бу 25 000 фунт стерлиигдан 4∕δ = 20 000 фунт стерлинги ишлаб чиқариш воситаларига сарфлан- ган доимий капиталдан ва 1∕5= 5 000 фунт стерлинги — иш ҳацига сарфланган ўзгарувчи капиталдан иборат бўлади. Аксинча, 2500
25 000
фунт стерлипгдан иборат бутун капитал *-2500 = Ю марта оборот
қилади.


XVI БОБ. — ^ЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
301
капитали плюс ўзгарувчи оборот капиталига тенг) оборот даврлари- нинг бир цадар узоеда чўзиладиган цикли давомида ўзининг эски истеъмол формасида амал цила беради; ҳолбуки ишлаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига товар капитал тариқасида кирган бу- тун оборот капиталининг қопланиши ҳар бир айрим оборот учун шартдир. Муомаланинг биринчи фазаси, T'-Π', доимий оборот ка- питали учун ҳам, ўзгарувчи оборот капитали учун ҳам умумийдир. Иккинчи фазада улар ажралиб кетади. Товар пулга айланиб, шу пулнинг бир қисми ишлаб чиқариш запасига (доимий оборот капи- талига) айланади. Бундай запаснинг таркибий қисмларини сотиб олишдаги турли-турли муҳлатларга цараб бу пулнинг бир қисми эртароц, иккинчи қисми кечроқ ишлаб чиқариш материалларига ай- ланиши мумкин, лекин пировардида бу пулнинг ҳаммаси ишлаб чиқариш материалларига айланади. Товар сотишдан тушган пул- нинг яна бир қисми запас пул бўлиб туради ва ишлаб чицариш про- цессига киритилган иш кучига ҳақ тўлаш учун оз-оздан сарфлана- ди. Пулнинг бу қисми ўзгарувчи оборот капитали бўлади. Шунга қарамай, капитал обороти процессида, у маҳсулотга, маҳсулотдан товарга, товардан пулга айланганда, ҳар гал оборот капиталининг у ёки бу цисми тамомила цопланади. Худди шу сабабга кўра биз, бундап олдинги бобда асосий капитални бир чекада цолдириб, обо- рот капиталипинг — доимий ва ўзгарувчи капиталпинг — обороти- ни бўлак-бўлак ва бирга цараб чиққан эдик.
Биз энди қараб чиқишимиз лозим бўлган масалада бизнинг ол- ға цараб яна бир цадам қўйиб, бутун оборот капитали шу оборот капиталининг ўзгарувчи цисмидангина иборат, деб қараб чиқиши- миз лозим бўлади. Яъни биз оборот капиталининг ўзгарувчи қисми билан бирга оборотлар циладигап доимий оборот капиталипи бир чекада қолдирамиз.
2 500 фунт стерлинг авансланган бўлсин-у, йиллик маҳсулот дий- мати= 25 000 фунт стерлинг бўлсин. Лекин оборот капиталинпнг ўзгарувчи кисми 500 фунт стерлинг бўлади, шунинг учун 25 000 25 000
фунт стерлингдаги ўзгарувчи капитал “ = 5 000 фунт стер-
лингга баробар бўлади. Агар 5 000 фунт стерлингни 500 га тақсим килсак, оборотлар сони 10 бўлади, бутун 2 500 фупт стерлинг ка- питал учун қанча бўлса, шунча бўлади.


302
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
билан боғлиқ бўлган барча реал ҳолларни апиқ ёки тегишли дара- жада ифодаламайди.
Шу дамгача биз товар капитал цийматининг бир цисмини, яъни ундаги қўшимча қийматни, ишлаб чиқариш процесси вақтида ҳосил қилинган ва маҳсулотга қўшилган қўшимча қийматни мутлақо чет- да қолдирган эдик. Биз энди ана шу қўшимча қийматга эътибор цилишимиз лозим.
Агар ҳар ҳафтада сарфланадиган 100 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал 100% =100 фунт стерлинг цўшимча қиймат ишлаб чиқа- ради деб фараз цилсак, у вақтда беш ҳафталик оборот даврида сарфланадиган 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал 500 фунт стер- линглик қушимча ^иймат ҳосил қилади, яъни иш кунининг ярми цўшимча меҳнатдан иборат бўлади.
Лекин агар 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал 500 фунт стер- линг қўшимча циймат ҳосил цилса, 5 000 фунт стерлинг 500X10 = 5 000 фунт стерлинг цўшимча қиймат ҳосил қилади. Бироц аванс- лангап ўзгарувчи капитал = 500 фунт стерлинг. Бутун йил мобайни- да ҳосил қилинган бутун қушимча қиймат массасининг авансланган ўзгарувчи капитал циймат суммасига нисбатини биз йиллик цўшим- ча 1\иймат нормаси деб атаймиз. Демак, бу мисолда кўшимча қий- 5 000
матнинг йиллик нормаси ~'5qq =1000% бўлади. Агар бу нормани
муфассалроқ анализ қилиб қарайдиган бўлсак, у авансланган ўз- гарувчи капитал бир оборот даври мобайнида ҳосил қиладиган қў- шимча қиймат нормасининг ўзгарувчи капиталнинг (бутун оборот капитали оборотлари сонига тўғри келадиган) оборотлари сонига кўпайтирилганига баравар эканлиги маълум бўлади.
Бир оборот даври мобайнида авансланган ўзгарувчи капитал бу ҳолда= 500 фунт стерлинг; шу вақт ичида ҳосил қилинган қўшим- ча циймат ҳам = 500 фунт стерлинг. Шунинг учун бпр оборот дав- ри мобайнида қўшимча Бу 100% ни 10 га, бир
=1 000% бўлади.
Бу йиллик қўшимча нинг маълум даври мобайнида олинадиган қўшимча қиймат масса- сига келганда, бу масса шу давр мобайнида авансланган ўзгарувчи капитал цийматига, бунда = 500 фунт стерлингнинг қушимча қиймат нормасига кўпайтирилганига баравардир, демак, бунда 500×-jθθ=s = 500X1 = 500 фунт стерлингдир. Агар авансланган капитал = 1 500 фунт стерлинг бўлганда эди, қўшимча қиймат нормаси бир
100 хил бўлганда, қушимча қиймат массаси= 1500× ^iqq~ =1 500 фунт стерлинг бўларди.
қиймат йилдаги
500 т .
нормаси 50θ- =100% булади. оборотлар сонига кўпайтирсак,
нормасига тааллуқлидир. Оборот-
қиймат


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
303
Бир йилда 10 мартаба оборот циладиган ва бир йил мобайнида 5 000 фунт стерлинг цўшимча циймат ҳосил циладиган 50Q фунт стерлинглик ўзгарувчи капитални, демак, йиллик цўшимча қиймат нормаси = 1 000% бўлган ўзгарувчи капитални биз капитал А деб атаймиз.
Энди, 5 000 фунт стерлинглик бопгқа ўзгарувчи капитал В бу- тун бир йилга (яъни бу ҳолда 50 ҳафтага) авансланади ва шунияг учун бир йилда фацат бир марта оборот цилади, деб фараз цилай- лик. Сўнгра, шу билан бирга йил охирида маҳсулот тайёр бўлган куни маҳсулот ҳаци тўланади, демак, маҳсулот пул капиталга ай- ланиб, бу пул капитал шу куниёц қайтиб келади, деб фараз цилай- лик. Демак, бунда муомала даври = 0, оборот даври = иш даврига, яъни бир йилга тенгдир. Бундан олдинги ҳолда бўлгапи сингари, ҳар ҳафта 100 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал меҳнат процессида бўлади, демак, 50 ҳафта давомида 5 000 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал меҳнат процессида бўлади. Сўнгра, цўшимча циймат нор- маси ҳам ўшапдоқ=100% бўлсин, яъни иш кунининг узунлиги бир хилда бўлганда унинг ярми цўшимча меҳпатдан иборат бўлсип. Агар биз 5 ҳафтада тўхтайдиган бўлсак, сарф қилииган ўзгарувчи капитал 500 фунт стерлинг бўлади, қушимча циймат нормаси = 100% бўлади, демак, 5 ҳафта ичида ҳосил қилинган цўшимча ций- мат массаси = 500 фунт стерлинг бўлади. Бунда эксплуатация ци- линадиган иш кучи массаси ҳам, иш кучини эксплуатация ^илиш даражаси ҳам капитал А да цандай бўлса, бунда ҳам худди шундай деб фараз цилинади.
Ишга солинган 100 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал ҳар ҳаф- тада 100 фунт стерлинг қушимча циймат ҳосил қилади, шупинг учун 50 ҳафта давомида ишга солинган капитал 100×50 = 5 000 фунт стерлинг 5 000 фунт стерлинг цўшимча қиймат ҳосил цилади. Ҳар йили ҳосил цилинадиган цўшимча циймат бундан олдинги ҳол- да цанча бўлса, шунча = 5 000 фунт стерлинг бўлиб чиқади, лекин' йиллик қўшимча қиймат нормаси бутунлай бошқача. Йиллик цў- шимча циймат нормаси бир йилда ҳосил цилинган қўшимча ций- матнинг авансланган ўзгарувчи капиталга тақсим қилингаиига ба- равардир: 5'000 =100% дир, ҳолбуки илгари капитал А учун бу
норма 1 000% га баравар эди.


304
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
стерлинг, бу капитал суммаси ўша бир хил меҳнат массасвгни ҳа- ракатга келтиради ва баб-баравар икки капитал билан ҳаракатга келтириладиган иш кучидан бирдай миқдорда = 5 000 фунт стерлинг цўшимча циймат сиқиб олади. Шундай бўлишига царамасдан, ка- питал А билан капитал В нинг йиллик цўшимча циймат нормаси- даги фарқ 900% бўлади.
Бу ҳодиса, албатта, гўё қўшимча қиймат нормаси ўзгарувчи ка- питал томонидан ҳаракатга келтириладиган иш кучи массаси ва уни эксплуатация қилиш даражасигагина боғлиқ бўлмасдан, бундан ташқари, муомала процессидан келиб чиқадиган қандайдяр тушу- ниб бўлмайдиган таъсирларга ҳам боғлиқ бўлгандай таассурот қол- диради; ҳақиқатан ҳам, бу ҳодиса худди ана шундай тушунтирилиб келган эди. Шу билан бирга, гарчи мана шу соф ҳолида бўлмаса ҳам, лекин ўзининг янада мураккаб ва яширин формасида (йиллик фойда нормаси формасида) бу ҳодиса 20- йилларнинг бошидан бош- лаб Рикардо мактабининг тамомила бузилиб кетишига сабаб бўлди.
Агар биз фақат тахминан эмас, балки ҳациқатан капитал А би- лан капитал В ни бутунлай бир хил шароитларга цўядиган бўлсак, бу ҳодисада жумбоқ бўлиб кўрипган нарса дарҳол йўқ бўлиб ке- тади. Агар капитал А цанча вақт мобайиида сарфланган бўлса, ўз- гарувчи капитал В нинг бутун миқдори ҳам шу вацт мобайнида иш кучи ҳақини тўлашга сарфланадиган бўлса, фақат шундагина шарт- шароит бир хил бўлади.
Бу ҳолда 5 000 фунт стерлинг капитал В 5 ҳафта мобайнида сарфланади, ҳар ҳафтада 1 000 фуит стерлингдан сарфланса, бир йилда 50 000 фунт стерлинг сарфланади. Бизнинг фаразимизда цў- шимча қиймат ҳам 50 000 фунт стерлинг бўлади. Оборот қилиб келгап капитал = 50 000 фунт стерлинг авансланган капиталга = 5 000 фунт стерлингга тақсим қилинса, оборотлар сони = 10 чиқади. Қў- 5 000 m
шимча қиймат нормаси= sqqq v = 100% оборотлар соиига =10 га кўпайтирилса, цўшимча кийматнинг йиллик нормаси ҳосил бў- лади = -— =у- =1 000%. Демак, капитал А учун ҳам, ка-
питал В учун ҳам қўшимча цийматпинг йиллик нормалари бир хил, яъни 1000%, лекин цўшимча қиймат массалари капитал В да 50 000 фунт стерлингдир, капитал А да 5 000 фуит стерлингдан иборат; ҳосил қилипгаи қўшимча қиймат массаларининг нисбати энди авансланган капиталлар В ва А дийматининг писбати сингари- дир, яъни 5 000 : 500 = 10 : 1. Лекин капитал В ўша бир вақт ичида капитал А га цараганда ўн марта кўп иш кучини ҳаракатга кел- тирди.


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
305
сини ўзгарувчи капиталнинг нисбий миқдори белгилайди, деган цо- нун ҳам фақат шу ўзгарувчи капиталга тегишлидир 65.
Меҳнат процессининг ўзи вақт билан ўлчанади. Муайяи узуи- ликдаги иш куни шароитида (бунда биз кўшимча цийматнииг йил- лик нормасидаги фарцни яедол кўрсатиш мақсадида капитал А би- лан капитал В учун ҳамма шарт-шароитларни бир хил деб фараз килганимиз сингари) иш ҳафтаси маълум миқдор иш кунларидан нборат бўлади. Ёки, агар иш куни =10 соат, ҳафта эса = 6 иш кунн бўлса, бирон иш даврини, масалан, бу ҳолда беш ҳафталик иш дав- рини 300 соатдан иборат яхлит иш куни деб қарашимиз мумкии. Лекин кейин биз бу рақамни ҳар куни бир вақтда бир хил меҳнат процессининг ўзида биргаликда банд бўлган ишчилар сонига кўпай- тиришимиз лозим. Агар бу ишчилар сони, масалан, 10 бўлса эди, у вақтда иш ҳафтаси = 60 X 10 = 600 соатга, беш ҳафталик иш даври эса = 600 × 5 = 3 000 соатга тенг бўларди. Демак, қушимча қиймат нормаси бир хил бўлганда ва иш кунининг узунлиги бирдек бўлган- да, агар ўша вақт давомида тенг миқдордаги (маълум цийматга эга бўлган бир иш кучини шу иш кучлари сонига кўпайтириш йўли билан ҳисоблаб чиқариладиган) иш кучи массалари ҳаракатга келти- риладиган бўлса, бирхил миқдорда ўзгарувчи капитал ишлатилади.


306
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
гаи; уларпи бундан кейинги 4 ҳафтадаги меҳнат процесси учун за- пас қилиб сақлаш лозим, шунинг учун улар авансланади.
Авансланган ўзгарувчи капитал билап ишлатилгап ўзгарувчи капитал ўртасидаги нисбатда ўзгартирувчи ҳолатлар — айни қўшим- ча циймат нормасида — қўшимча циймат ҳосил қилинишига фақат шунинг учун ва фақат шу тариқа таъсир циладиларки, улар маъ- лум вақт давомида, масалан, 1 ҳафтада, 5 ҳафтада ва ҳоказода ҳа- циқатан ишлатилиши мумкин бўлган ўзгарувчи капитал миқдори- ни ўзгартиради. Авансланган ўзгарувчи капитал ўзгарувчи капитал тариқасида ҳақиқатаи ишлатилгани учун ва ишлатилаётгап вақт да- вомидагипа ўзгарувчи капитал бўлиб амал цилади; лекин ҳақиқатда ишлатилмасдан, запас тариқасида авансланганича қолган вақт да- вомида у амал қилмайди. Лекин авансланган ўзгарувчи капитал билан ишлатилган ўзгарувчи капитал ўртасидаги нисбатии ўзгар- тирувчи ҳамма ҳолатлар капитал обороти даврларининг фарқидан (ё иш даврииипг, ё муомала даврипипг, ёки ҳар иккала даврнинг узунлигидаги тафовут натижасида келиб чиқадиган фарқдан) ибо- рат бўлади. Қўшимча қиймат ҳосил қилиш цоиуни шундан иборат- ки, ^ўшимча циймат нормалари бир хил бўлганда бирдай миқдорда- ги амал қилувчи ўзгарувчи капитал массалари бир хил миқдорда цўшимча циймат ҳосил цилади. Демак, агар капитал А билан капи- тал В цўшимча қиймат нормаси бир хил бўлганда бир хил вақт мобайнида бир хил миқдордаги ўзгарувчи капитал массасини иш- латса,— гарчи маълум вақт мобайнида ишлатилган бу ўзгарувчи ка- питалпинг ўша вақт мобайнида аванслаиган ўзгарувчи капиталга нисбати ҳар хил бўлса ҳам, демак, ҳосил қилинган қўшимча қий- мат массасининг ишлатилган ўзгарувчи капиталга эмас, балки уму- мап, авансланган ўзгарувчи капиталга нисбати ҳар хил бўлса ҳам,— улар бир хил вақт мобайнида бир хил миқдорда қўшимча қиймат ҳосил цилишлари лозим. Бу нисбатдаги фарцлар биз баён қилган цўшимча қиймат ҳосил қилиш цонунларига асло зид келмайди, ак- синча, бу қонунларни тасдиқлайди ва уларнинг муқаррар натижа- сидир.
Капитал В нинг биринчи беш ҳафталик ишлаб чиқариш даври- ни қараб чиқамиз. 5- ҳафта охирида 500 фунт стерлинг ишга соли- ниб истеъмол қилииди. Янгидан ҳосил цилинган қиймат = 1000 500 пг


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
307
^илинган цисмига нисбатини ҳисоблаб чиқмасдан, балки бутун шу лвансланган капиталга нисбатини ҳисоблаб чицадиган бўлсак, у 500 т
вақтда 500^- = /1° = 10% бўлади. Шундай цилиб, капитал В учуц мазкур нисбат 10%, капитал А учун — 100%, яъни 10 марта кўп бўлади. Агар шу тўғрида ran бўлиб: бир хил мивдордаги меҳнатни, шу билан бирга ҳақи тўланган ва ҳақи тўлапмаган меҳнатга баб- баравар бўлинадиган меҳнатни ҳаракатга келтириб турадиган тенг ми^дордаги капиталлар учун қўшимча қиймат пормасидаги фарц қўшимча циймат ҳосил қилиш қонунларига зид келади, дейилганда Эди,— у вақгда бунинг жавоби осон бўларди ва ҳациқатда бор нис- батларга бир назар ташлаш биланоц бунга жавоб бериш мумкин бўларди: капитал А учун ҳисоб ҳациций цўшимча циймат нормаси- ни ифодалайди, яъпи 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал билан 5 ҳафта мобайнида ҳосил цилинган қўшимча ^ийматнинг шу 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капиталга нисбатини ифодалайди. Аксин- ча, капитал В учун қўшимча ^иймат ҳосил цилишга ҳам ва шун- га мувофиқ қўшимча циймат нормасини белгилашга ҳам ҳеч қандай алоцаси бўлмаган усул билан ҳисоблайдилар. Чунончи, 500 фупт стерлинг ўзгарувчи капитал билан ҳосил цилинган 500 фунт стер- линг қўшимча қийматни ҳисоблаб чицаётганда аслида унинг шу цўшимча цийматни ҳосил цилиш вақтида авансланган 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капиталга нисбатини олмасдан, балки уларнинг 5 000 фунт стерлинг капиталга нисбатини оладилар, ваҳоланки бу- нинг 9/ю, 4 500 фунт стерлинги, бу 500 фунт стерлинг қўшимча цийматни ҳосил қилишга ҳеч қандай алоқаси йўқ, бинобарин, ак- синча ундан кейинги 45 ҳафта мобайнида фацат секин-секин ишга киришуви лозим; демак, бу 4 500 фунт стерлинг дастлабки 5 ҳаф- тадаги ишлаб чиқаришда асло иштирок қилмайди, ҳолбуки ran бун- да мана шу дастлабки 5 ҳафта устида боряпти. Демак, бу ҳолда капитал А билан капитал В нинг қўшимча циймат нормасидаги фарци ҳеч бир проблема эмас.
Энди капитал А билан капитал В учун йиллик қўшимча циймат нормаларини солиштириб кўрамиз. Капитал В учун бу норма 5 000 т 5 000 т
Зооо v = 100 %; капитал А учун 5 00 y " = 1 000 %. Лекин қўшим- ча киймат нисбати илгари цандай бўлса, ҳозир ҳам шундай. Юқори- даги мисолимизда бундай эди:
капитал В нинг қўшимча қиймат нормаси 10% θcθ.
капитал А нинг қўшимча қиймат нормаси - 100%’ ⅞0311P эса-
капитал В учун дўшимча дийматнинг йиллик нормаси 100% капитал А учун цўшимча ^ийматнинг йиллик нормаси - 1000%’ 10% 100%
“100% sβΓoδδ%', демак’ илгаРи Цандай бўлса, ҳозир ҳам ўша нисбат- нинг ўзи.


308
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Бироқ, ҳозир проблеманинг салбий томони маълум бўлиб қол- ди. Капитал В нинг ~5^q0q =100% га тенг бўлган йиллик норма-
си қўшимча қиймат ҳосил қилишнинг бизга маълум бўлган қонун- ларидан ва бу қонунларга мувофиқ келадиган цўшимча қиймат нор- маларидан мутлақо ҳеч цандай фарқ қилмайди, бунда ҳатто фарқ- ца ўхшаган нарса ҳам йўц. Йил мобайнида авансланган ва унумли истеъмол қилинган 5 000 v 5 000 т ҳосил цилди. Демак, қўшимча 5 000 гп
циймат нормаси юқорида келтирилган 5^qqq =100% каср билан ифодаланади. Йиллик норма қўшимча цийматнинг ҳақиқий норма- сига тўғри келади. Демак, бу гал, илгаригидай, капитал В эмас, бал- ки капитал А аномалия бўладики, буни тушунтириб бериш лозим бўлади.
5 	000 т
Бу ҳолда капитал А учун цўшимча қиймат нормаси ~~θθt, =s 1000% дир. Агар биринчи ҳолда 5 ҳафтанинг маҳсулоти бўлган 500 т ни биз авансланган ва 9/ю бу цўшимча қийматни ишлаб чи- царишда ишлатилмаган 5 000 фунт стерлинг капиталга нисбатан ол- ган бўлсак, энди биз 5 000 т ни 500 v га нисбатан, яъни ўзгарувчи капиталнинг 5 000 т ни ҳосил қилишда ҳақиқатан ишлатилган 1∕ιo га нисбатан оламиз, чунки 5 000 т фақат беш ҳафталик бир давр мобайнида истеъмол цилинган 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капи- талнинг маҳсулоти эмас, балки 50 ҳафта мобайнида унумли истеъ- мол цилипган 5 000 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал маҳсулоти- дир. Биринчи ҳолда биз 5 ҳафтада ҳосил қилинг^н қўшимча қий- матни 50 ҳафтага авансланган капиталга нисбатан, истеъмол қилин- ган капиталдан ўн марта кўп капиталга иисбатан олган эдик. Энди биз 50 ҳафта ичида ҳосил қилинган цўшимча қийматни 5 ҳафтага авансланган капиталга нисбатап, демак, 50 ҳафта мобайнида истеъ- мол цилинган капиталдан ўн марта кам капиталга нисбатан ола- миз.
500 фунт стерлингдан иборат капитал А ҳеч маҳал 5 ҳафтадан ортиц муҳлатга авансланмайди. Шу муҳлат тамом бўлгандан ке- йин у қайтиб келади ва бир йил мобайнида ўн оборот цилиб, шу процесснипг ўзини ўн марта такрорлаши мумкин. Бундан икки ху- лоса келиб чиқади.


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
309
қўшимча қиймат шу 5 ҳафта давомида ишлатиладиган капиталга иисбатан олинмасден, балки 50 ҳафта мобайнида ишлатиладиган ва ўн марта кўп бўлган капиталга нисбатар олинади.
Иккинчидан. Капитал А нинг беш ҳафталик оборот даври бир йилнинг фақат 1∕ιo ни ташкил цилади, шунинг учун бир йилда шун- дай оборот даврларидан 10 та бўлади, мана шу оборот даврлари мобайнида 500 фунт стерлингдан иборат капитал А доимо янгидан ишлатилиб туради. Бунда ишлатилган капитал 5 ҳафтага аванслан- гап ва бир йил мобайнида цилинган оборот даврлари сопига кў- пайтирилгаи капиталга баравардир. Бир йил мобайнида ишлатил- ган капитал = 500 X 10 = 5 000 фунт стерлинг. Бир йил мобайнида авансланган капитал =—jθ—=500 фунт стерлинг. Ҳақиқатан ҳам, гарчи 500 фунт стерлинг доимо янгидан ишлатилиб турса ҳам, ле- кин шунга царамай, ҳар 5 ҳафтада янгидан авансланадиган капи- тал 500 фунт стерлингдан ошмайди. Иккинчи томондан, капитал В да 5 ҳафта давомида фақат 500 фунт стерлинг ишлатилади ва шу 5 ҳафтага авансланади; лекин бунда оборот даври = 50 ҳафта бўл- ганидаи, бир йил мобайнида ишлатилган капитал 5 ҳафтага эмас, балки 50 ҳафтага авансланган капиталга баравардир. Лекин қў- шимча ^иймат нормаси маълум бўлганда ҳар йили ҳосил қилина- дигаи қўшимча қиймат массаси бир йил мобайнида авансланган ка- питал миқдорига эмас, балки бир йил мобайиида ишлатилган ка- питал миқдорига бевосита боғлиддир. Демак, бир йилда бир марта оборот қиладиган бу 5 000 фуит стерлинг капиталпинг бу қўшимча қпймат массаси ўн марта оборот қиладиган 500 фунт стерлинг ка- питалнииг цўшимча қиймат массасидан кўп эмас ва бу қўшимча циймат массасининг кўплигига сабаб шуки, бир йилда бир марта оборот қиладигаи капиталнинг ўзи ўн марта оборот қиладиган ка- ггиталдап ўп марта кўпдир.
Бир йил мобайиида оборот қилиб цайтиб келган ўзгарувчи ка- пптал,— демак, йиллик маҳсулотнипг унга мувофиқ бўлган қисми, ёкп йиллик чиқимларнипг шунга тенг қисми,— бир йил мобайнида ҳадиқатан ишлатилган, унумли истеъмол қилинган ўзгарувчи капИ’ талдир. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, агар бир йил мобайни- да оборот цилиб цайтиб келгаи ўзгарувчи капитал А ва бир йил мо- байпида оборот қилиб келган ўзгарувчи капитал В баравар бўлса ва улар қийматларининг ошуви жиҳатдан бирдек шароитда ишла- тилса, демак, агар ҳар иккала капиталнинг цўшимча қиймат нор- маси бирдек бўлса, у вақтда ҳар иккаласининг ҳар йили ҳосил Циладигап қўшимча циймат массаси ҳам баравар бўлиши лозим; демак, ишлатилган капиталлар массаси баравар бўлгапидап, бир йилга ҳисобланган қўшимча қиймат нормаси ҳам баравар бўлиши лозим, чунки қушимча қиймат нормаси қуйидаги формула билан пфодалапади:
Бир йил давомида ҳосил қилинган қўшимча қиймат массаси Бир йил давомида оборот қилиб кслган ўзгарувчи к апитал


310
ИККИНЧИ Б-ўЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ёки, умумий формада ифода циладиган бўлсак: оборот килиб кел- ган ўзгарувчи капиталларпинг нисбий миқдори ^апдай бўлса ҳам, уларнинг бир йил мобайни^а ҳосил цилинган цўшимча циймат нор- маси шу капиталларпииг уртача иш даврларида (масалан, ўрта ҳисоб билан бир ҳафтада ёки бир кунда) бериб келган қўшимча циймат нормаси билан белгиланади.
Қўшимча т^иймат қонунларидаи ва унинг пормасини белгилаш қонунларидан келиб чиқадиган бирдан-бир хулоса шудир.
Сўнгра:
бир йилда оборот қилиб келган капитал авансланган капитал
деган нисбатиинг нимани
ифода цилишиии қараб чиқамиз (шу билан бирга, юцорида айтиб ўтилганидай, фақат ўзгарувчи капитални назарда тутамиз). Бў- лишдан ҳосил цилинадиган бўлинма бир йил мобайнида аванслан- ган капитал оборотлари сонини кўрсатади.
Капитал А учун:
бир йил давомида оборот қилиб келган капитал 5000 фунт стерлинг авансланган капитал 500 фунт стерлинг ,
капитал В учун:
бир йил давомида оборот қилиб келган капитал 5000 фунт стерливг авансланган капитал 5000 фунт стерлинг "
Ҳар иккала нисбатда сурат оборотлар сонига кўпайтирилган авансланган капитални ифодалайди: капитал А учун — 500X10, капитал В учун — 5 000×l, ёки у йилга нисбатан олипган оборот вацтининг нотўғри касрига кўпайтирилган авансланган капитални ифодалайди. Капитал А да оборот вақти йилнинг 1∕ιo*, оборот вақ- тининг нотўғри касри — йилнинг 10∕ι, демак, 500×10∕ι = 5 000; капи- тал В да — 5 000×1∕ι = 5 000. Махраж оборот цилиб келган капи- талнинг оборотлар сонининг нотўғри касрига кўпайтирилганипи ифодалайди: капитал А учун — 5OOO×1∕ιo, капитал В учун — 5 000×1∕ι.
Бир йил давомида оборот қилиб келган ҳар иккала узг^рувчи 'капитал томонидан ҳаракатга келтирилиб тургаи тегишли меҳиат массалари (ҳаци тўланган ва ҳаци тўланмаган меҳнат суммаси) бунда баравардир, чунки оборот цилиб келган капиталларнинг ўзи бир-бирига баравар, демак, улар цийматининг ўсиш нормаси ҳам баравардир.


χVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
311
ротлар сони=10 бўлса ва бир йил, фаразимизга биноан, 50 ҳафта- га тенг бўлса, у ҳолда оборот вақти =5 ҳафта бўлади. Ўзгарувчи капитал мана шу 5 ҳафтага авансланиши лозим ва шу 5 ҳафтага авансланган капитал бир ҳафта давомида ишлатиладиган ўзгарувчи капиталдан 5 марта кўп бўлиши лозим. Яъни: бир ҳафта давомида авансланган капиталнинг (бунда 500 фунт стерлингнинг) фақат 1∕s гина ишлатилиши мумкин. Капитал В ҳодисасида, аксинча, унда оборотлар cohh=1∕i, оборот вақти=1 йил = 50 ҳафта. Демак, аванс- лаиган капиталнинг ҳар ҳафтада ишлатиладиган капиталга нисба- ти 50 : 1 бўлади. Агар бу нисбат капиталист А га қандай бўлса, ка- ппталист В га ҳам шупдай бўлганда эди, у вақтда капиталист В ҳар ҳафта 100 фунт стерлинг ўрнига 1 000 фунт стерлингни ишга солиб туриши лозим бўларди.— 2) Бупдан шундай хулоса келиб чиқади- ки, капиталист В шу миқдордаги ўзгарувчи капитал массасини ҳа- ракатга келтириш учун, демак, шу цўшимча қиймат нормасида, шуича (ҳаци тўланган ва ҳақи тўланмаган) меҳнат массасини ҳа- ракатга келтириш учун ва, шуидай қилиб, бир йил мобайнида ка- питалист А ҳосил цилганчалик қўшимча ^иймат массаси ҳосил ци- лиш учун, капиталист А га қараганда ўн марта кўп (5 000 фунт стерлинг) капитал ишлатиши лозим. Қўшимча цийматнииг ҳақи- ций нормаси маълум вақт мобайнида ҳосил қилинган цўшимча цийматнииг шу вацт мобайнида ишлатилган ўзгарувчи капиталга нисбатидан бошқа нарсани ифода қилмайди; бошқача цилиб айт- гаида, қўшимча цийматнинг ҳақиқий нормаси шу вақт мобайнида ишлатилган ўзгарувчи капитал томонидан ҳаракатга келтирилган ҳақи тўланмаган меҳнат массасиии ифодалайди. Бу қушимча қий- мат пормасининг ўзгарувчи капиталнинг гарчи аванслапган бўлса- да, лекин ҳозирги вақтда ҳали ишлатилмаган цисмига мутлақо ҳеч қапдай алоқаси йўқ; шунинг учун капиталиииг маълум вақт мобай- пида авансланган қисми билаи капиталнинг шу вақт мобайнида иш- латилган қисми ўртасидаги нисбатга,— ўзгариб турадиган ва оборот даврларининг узунлиги турлича бўлганлиги туфайли турли капи- таллар учун турлича бўладигаи нисбатга ҳам бу норманииг ҳеч қапдай алоцаси йўц.
Аксиича, юқорида баён қилииганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, қўшимча қийматнинг йиллик нормаси фақат бирдан-бир ҳолдагина қўшимча қийматнинг меҳнатни эксплуатация қилиш да- ражасипи ифодаловчи ҳақиций пормасига тенг келади, яъни аванс- лапгап капитал бир йилда фақат бир марта оборот цилгапдагина тепг келади; шунинг учун авапсланган капитал бир йилда оборот килиб келгап капиталга баравардир, шунинг учун бир йил мобайни- да ҳосил килппган қўшимча циймат массасининг бир йил мобайнида ШУ қўшимча қиймат массасини ҳосил қилиш учуи ишлатилган ка- ппталга нисбати бир йил мобайнида ҳосил цилинган қўшимча ций- мат массасининг бир йил мобайнида авансланган капитал нисбати- га мос келади ва у билан бир хилдир.


312
ИККИИЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТМ
Л) Қўшимча цийматнинг йиллик нормаси:
бир йил мобайнида ҳосил килинган 'кўшимча қиймат авансланган ўзгарувчи капитал
массаси
га баравар-
дир. Лекин бир йил мобайнида ҳосил қилинган қўшимча қиймат массаси шу қўшимча цийматни ҳосил қилиш учун ишлатилган ўз- гарувчи капиталнинг ҳақиқий цўшимча қиймат нормасига кўпай- тирилганига баравардир. Цўшимча цийматнинг йиллик массасини ҳосил цилиш учун ишлатилган капитал авансланган капитал обо- ротлари сонининг авансланган капиталга кўпайтирилганига бара- вардир, унинг оборотлар сонини эса биз п ҳарфи билан белгилай- миз. Шунинг учун формула А мана бундай формулага айланади:
В) Қўшимча цийматнинг йиллик нормаси:
хақиқий ^ўшимча қиймат нормаси X аванслангая ўзгарувчи каштталҲ п авансланган ўзгарувчи капитал
„ 100×5000 XI
га баравардир. Масалан, капитал В учун = , еки
100% бўлади. Лекин arap п=1 бўлса, яъни аванслангап ўзгарувчи капитал бир йилда фақат бир марта оборот қилса, демак, бир йил мобайнида ишлатилган ёки оборот қилиб келган капиталга тенг бўлса, фақат шундай бўлгандагина йиллик қўшимча қиймат порма- си қўшимча қийматнинг ҳақиқий нормасига тенг бўлади.
Агар биз ^ўшимча қийматнинг йиллик нормасини М' ҳарфи билан, цўшимча цийматнинг ҳациқий пормасини — т' ҳарфи билан, аваисланган ўзгарувчи капитални — и ҳарфи билан, оборотлар со- нини — п ҳарфи билан белгилайдиган бўлсак, у вақтда
Λ4' = m vn- = т'п бўлади; демак, М' = tn,n ва arap п = 1 бўлса, шу
V
ҳолдагина 714' = т' бўлади; демак, М' = т' ×1 = т'.
Сўнгра, юқорида айтилганлардан бундай хулоса чиқади: цушим- ча қийматиинг йиллик нормаси ҳаммавақт =m' n1 яъни бир оборот даври мобайнида истеъмол қилинган ўзгарувчи капитал томонидан шу бир оборот даврида ҳосил қилинган ҳақиқий қўшимча қиймат нормасининг шу ўзгарувчи капиталиинг бир йил мобайиидаги обо- ротлари сонига кўпайтирилганига ёки (бу ҳам шунинг ўзи) унппг оборот вацтининг бир бирлик деб олинган йилга нисбатан нотўғри касрига кўпайтирилганига тенгдир. (Агар ўзгарувчи капитал бир йил мобайнида 10 марта оборот қилар экан, унинг оборот вақти = йилнинг 1∕ι0∙, демак, унинг оборот вақтининг нотўғри κacpπ=10∕ι = 10 бўлади.)


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
313
ган капитал бир йилда бир мартадан кўпроқ оборот қиладигап бўл- са ёки оборот ^илиб келган капитал авансланган капиталдан кўгв бўлса, М' т' дан кўп бўлади.
Ниҳоят, arap п 1 дап кам бўлса, яъпи бир йил мобайнида оборот дилиб келган капитал авансланган капиталнинг фадат бир цисми- пи ташкил дилса, демак, оборот даври бир йилдап узоққа чўзилади- гап бўлса M, т' дап кам бўлади.
Кейинги мисол устида цисцача тўхталиб ўтамиз.
Бундап олдинги мисолимиздаги ҳамма фаразларии caψιa6 цо- ламиз, лекин фадат оборот даври 55 ҳафтага чўзилгаи бўлсин. Ун- дай бўлганда меҳиат процесси ҳар ҳафта 100 фунт стерлинг ўзга- рувчи капитал талаб цилади, демак, бутун оборот даври учун 5 500 фупт стерлииг талаб қилинади ва ҳар ҳафтада 100 т ҳосил кили- иади; демак, τn,, илгаригидай, 100% бўлади. Буида оборотлар сони.
50 10
п>55= ^∏^^ra тенг бўлади, чунки оборот вақги l + 1∕ι0 йил (йилни 11
50 ҳафтадан иборат деб цабул цилганда) = iq йил бўлади.
100%×5 500×17h4λλ 10— 1000 _ 10 _
M'≈ 55оо =100×ιι 11 = 90 ГТ % яъни, 100% дан кам
бўлади. Ҳақиқатан, агар т^ўшимча қийматнинг йиллик нормаси 100% бўлса эди, у вақтда 5 500 v бир йил мобайнида 5 500 т 11 ҳосил қилиши лозим бўларди, ҳолбуки, бунинг учун γθ йил керак. Бу 5 500 v бир йил мобайнида фадат 5 000 т ҳосил қи- лади, демак, қўшимча қийматиииг йиллик нормаси= -5sθθθ ™ =901^ %.
Шунинг учуи цўшимча қийматнинг йиллик пормаси, ёки бир йил давомида ҳосил қилинган қўшпмча цийматни умуман бутун авансланган ўзгарувчи капитал билап тадқослаш (бир йил мобай- иида оборот цилиб келган ўзгарувчп капиталдаи фарқли ўлароц) фақат субъектив таққослашгина бўлмайди — капиталнинг ҳациқий ҳаракатининг ўзи шуидай таққослашга сабаб бўлади. Йил охирида капитал А пипг эгасига у аванслагап 500 фунт стерлииг ўзгарув- чи капитал қайтиб келди ва, бупдан ташцари, у яна 5 000 фунт стерлинг цўшимча қиймат олади. У аванслаган капиталнинг миқ- дорини упипг бир йил мобайнида ишлатган капитал массаси ифо- даламайди, балки упга вақти-вадти билан дайтиб келиб турадиган- капитал массаси ифодалайди. Йил охприда капиталнинг бир цисми ишлаб чидариш запаси тариқасида бўлишининг, бир қисми товар* капитал ёки пул капитал тариқасида бўлишининг ва унинг бу тур- ли-турли ҳиссаларга қапдай пропорцияда тадсим дилинишинииг шу' 1Sapa6 чиқилаётгап масалага писбатаи ҳеч дапдай аҳамияти йўқе. Капитал В пииг эгасига 5000 фупт стерлипг цайтиб келди, у аванс- лаган капитал цайтиб келди ва у яиа 5000 фунт стерлинг дўшпмча
21—710


314
ИККИНЧИ БУЛИМ — НАПИТАЛ ОБОРОТИ
дийматолди. Капитал С пипг (биз цараб чивдап кейинги 5500 фуит стерлииг капиталиинг) эгаси учун бир йил мобайнида (5000 фунт стерлипг сарф қилипгапда ва дўшимча диймат пормаси 100% бўл- гаида) 5000 фупт стерлипг цўшимча циймат ҳосил дилипди, бироқ у аванслаган капитал ва ҳосил цилингап қўшимча циймат ҳали уп- га цайтиб келгани йўц.
M' = mf п шупи ифода циладики, бир оборот даври мобайнида ишлатилгаи ўзгарувчи капитал учуи ҳақиқий бўлгаи цўшимча қий- мат иормаси, яъни:
бвр сборот даври мобайнида ҳосил дилинган қўпшмча қиймат массаси бир оборот даг.ри мобайяида ишлатилган ўзгарувчи капитал ,
мапа шу порма оборот даврлари сопига, ёки аванслаиган ўзгарувчи капитални такрор ишлаб чиқариш даврлари сопига, яъпи бу капи- тал ўз доиравий оборотипи янгидан бошлайдигап даврлар сонига кў- пайтирилиши лозим.
«Капитал»пинг I китобинипг IV бобида («Пулнипг капиталга айлапиши»), сўпгра XXI бобида («Оддий такрор ишлаб чиқариш») биз капитал циймат сарф цилинмаслигипи, балки умумап аваисла- нишини кўриб ўтгаи эдик, чупки бу циймат ўз доиравий обороти- нинг турли фазаларини босиб ўтиб, яиа ўзининг бошланғич нуцта- сига цайтиб келади, цайтиб келгапда ҳам ^ўшимча диймат билан бойиб цайтиб келади. Бу иарса унипг аванслангаи қийматлигини характерлаб беради. Унинг ҳаракатининг бошланғич пуқтасидан унивг цайтиб келиш пайтигача орада ўтадиган вацт упипг аванс- лападиган вақтидир. Капитал цийматнинг авансланиши вақтидан тортиб то цайтиб келишигача орада ўтадигаи вақт билаи ўлчаиа- дигап бутуп доиравий оборот капитал цийматнинг обороти бўлади, бу оборотиииг узунлиги бир оборот даври бўлади. Бу давр тамом бўлиб, доиравий оборот тамомига етганда, ўша капитал цийматнинг ўзи япа ўша доиравий оборотни бошлаши мумкин, демак, яна ўз ўзипи кўпайтириши, цўшимча қиймат ҳосил қилиши мумкип. Агар ўзгарувчи капитал, А мисолида бўлгани сингари, бир йилда ўп мар- та оборот циладиган бўлса, у вадтда бир йил мобайнида ўша аванс- ланган капиталнинг бир ўзи бир оборот даврида ҳосил цилинган цўшимча циймат массасига тўғри келадиган қўшимча циймат мас- сасини ўн марта ҳосил қилади.
Биз аванслашнинг моҳиятипи капиталистик жамият иут^таи на- заридан анидлашимиз лозим.
Бир йил давомида ўн марта оборот циладиган капитал А бир йил давомида ўн марта авансланади. Бу капитал ҳар бир янги обо- рот даврига янгидан авансланади. Лекин, шу билан бирга, бир йил давомида капиталист А ҳеч вацт ўша 500 фунт стерлинг капитал цийматдан ортиқ капитални авансламайди ва аслида биз қараб чи- цаётган ишлаб чиқариш процесси учун ҳеч маҳал шу 500 фунт стерлингдан ортиқ капиталга эга бўлмайдя. Шу 500 фунт стерлинг


XVI БОБ. —-ЎЗГАРУВЧИ КАПИТЛЛ ОБОРОТИ
315
оиравий оборотни тамомига етказиши биланоқ, капиталист A
500 Φy∏τ стерлингпи шу доиравий оборотпи янгидап бошлашга яжбур^илад11’ ХУДДИ шУнингДек капитал, ўз табиатига кўра, так- рланиб турадиган ишлаб чиқариш процессларида доимо капитал тарикасида амал қилиши учун, худди шунииг учупгииа капиталлик характерини садлаб 1\олади. Шунипгдек бундай ҳолда ҳам кагштал хеч қачон 5 ҳафтадан ортиқда авансланмайди. Агар оборот кўпроқ- ка чўзилса, капитал етишмай цолади. Агар оборот вақти цисқарса, капиталиипг бир қисми ортиқча бўлиб ^олади. Бунда ҳар бири 500 фупт стерлипглик ўи капитал аваисланмасдан, балки 500 фунт стерлингдан иборат бир капитал бирип-кетин ўн марта аванслаиа- ди. Шуиипг учун қўшимча цийматнинг йиллик нормаси ўн марта авапслаиадигаи 500 фуит стерлинг капитал ёки 5 000 фунт стер- липг сумма юзасидан ҳисоб қилинмасдан, балки бирданига аваис- лаиган 500 фупт стерлинг юзасидан ҳисобланади; бу бамисоли ўн марта муомала қиладиган 1 талер, гарчи 10 талернинг функциясини бажарса ҳам, ҳаммавақт муомаладаги фақат бирдан-бир талердан иборат бўлиб қолишидек бир ҳолдир. Лекин ҳар гал муомалада у кимнинг қўлида бўлса, илгаригидай 1 талер цийматлигича цола бе~ ради.
Худди шупингдек капитал А ҳам ҳар гал цайтиб келгапида ҳам- да йилнинг охирида қайтиб келганида, унинг эгаси ҳаммавақт қий- мати 500 фунт стерлинг бўлган айни бир капитал цийматнинг ўзи билан иш кўраётганидан далолат беради. Шупипг учун унинг цў- лига ҳар сафар фақат 500 фунт стерлинг қайтиб келади. Шу сабаб- дан у аванслаган капитал ҳеч қачон 500 фунт стерлингдан ошиқ бўлмайди. Шуиинг учуп ҳам аванслангап 500 фунт стерлипг қў- шимча қийматпипг йиллик нормасиии кўрсатадиган касрда махраж бўлади. Юқорида қушимча қийматнинг йиллик пормаси учуп фор- муламиз бундай эди:
M' = =т'п. Цўшимча қийматнинг ҳақиқий нормасит'=
~ , яъни қўшимча қиймат массасининг уни ҳосил қилган ўзгарув- чи капиталга тақсим цилинганига тенг бўлганидап, биз т' п га mr нииг бу моҳиятини, яъпи-^~ пи қуйишимиз мумкин ва у ҳолда биз бошца бир формулага эга бўламиз: M'= 7∙~∙
Лекин 500 фупт стерлинг капитал 10 карра оборот цилганпдан, Демак, уиинг аванслапийш ўп цайта такрорлангапидан ўн марта кУп капитал фупкциясини, яъии 5 000 фунт стерлииг капитал фупк^ Циясини бажаради; бу бамисоли қиймати бир талерлик бўлган ва оир йилда ўн мартадап муомала қиладигап 500 моиета фацат бир *5aPτa муомала қиладигап шундай монеталардан 5 000 тасининг ФУнкциясини бажаргандек бир ҳолдир.


316
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
II. 	АЙРИМ ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
«Ишлаб чиқариш процессининг ижтимоий формаси цаидай бўл- са ҳам, ҳарҳолда, бу процесс узлуксиз бўлиши лозим, яъни ўша босцичлардап вақт-вақти билан такрор ва такрор ўтиб туриши ло- зим... Шунинг учуи ўзинипг япгидан бошлаииб туришинипг доимий боғлиқлигида ва узлуксиз оцимида олиб цараладиган ҳар цандай ижтимоий ишлаб чиқариш процесси айни замонда такрор ишлаб чи- ^ариш процессидир... Капитал цийматнинг вақти-вақти билан кела- дигап ўсими, ёки амал цилувчи капиталиинг вақти-вацти билап Refine турадиган меваси бўлган қўшимча қиймат капиталдан пайдо бўладиган даромад формасига киради» («Капитал», I китоб, XXI >боб, 558, 559-бетлар66).


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
317
шу билан бирга яна қайта пул формасига айлантирилган капитал қийматга япа худди Ўша ишчиларнинг ўзларини, яъии ўша иш куч- лари эгаларпнинг ўзлариии ёллашнинг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Оборотпииг пккинчи даврида капиталист илгариги ишчилар ўрнига янги ишчилар ёллаши мумкин.
Демак, ҳақиқатда 10 та беш ҳафталик давр мобайнида иш ҳа- т^ига бирин-кетин 500 фупт стерлинг эмас, балки 5 000 фунт стер- линг капитал сарф қилинади, ишчилар эса, ўз навбатида, бу иш ҳа- кини яна тирикчилик воситаларига сарф циладилар. Шундай цилиб, авансланган 5 000 фунт стерлинг капитал истеъмол цилинган бўла- ди. Энди бу капитал қолган эмас. Иккинчи томондан, ишлаб чиқа- риш процессига 500 фунт стерлинглик эмас, балки 5 000 фунт стер- линглик пш кучи бирин-кетии киритилади. Бу иш кучи ўзииинг 5 000 фунт стерлинглик цийматини янгидан ишлаб чиқариши би- лан бирга ортиқча ^иймат, 5 000 фунт стерлинглик қўшимча ций- мат ҳам ишлаб чиқаради. Иккинчи оборот даврида аванслападиган 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал биринчи оборот даврида аванслангап 500 фунт стерлинг капитал билан бир эмас. Кейингиси пстеъмол қплинган, иш ҳақига сарфланган. Лекин у 500 фунт стер- линглик янги ўзгарувчи капитал билан цопланган, бу капитал би- ринчи оборот даврида товар формасида ишлаб чиқарилган ва яна пул формаспга айлантирилган эди. Демак, бу 500 фунт стерлинглик янги пул капитал биринчи оборот даврида янгидан ишлаб чиқа- рилган товарлар массасининг пул формасидир. Капиталистнинг қў- лида яна худди шунча, 500 фунт стерлинг пул суммаси бўлиши, яъни, қўшимча қийматни бир чеккага қўйиб турганда, дастлаб қан- ча пул капптал авансланган бўлса, шунча пул капитал бўлиши, бу ҳол капиталистнинг янгидан ишлаб чиқарилган капитални ишга солиш фактини бекитиб туради. (Товар капитал қийматинипг дои- мий капитал элементлари ўрнини қоплайдиган бопгқа таркибий цисмларига келсак, уларнинг циймати янгидан ишлаб чиқарилмай- ди; бу қиймат мавжуд бўлган форма ўзгаради, холос.)—Учипчи оборот даврппи олиб қарайлик. Учинчи марта авансланган 500 фупт стерлинг капиталнинг эски капитал эмас, балки янгидан иш- лаб чиқарнлган капитал экаилиги бунда аниқ ва равшаи кўриииб турипти, чупки у биринчи оборот даврида эмас, балки иккинчи оборот даврида ишлаб чиқарилган товар массасининг пул формаси- дан иборатдпр, яъни бу товар массасининг циймати авансланган ўз- гарувчи капптал қийматга тенг бўлган қисмининг пул формасидан иборатдир. Бириичи оборот даврида ишлаб чиқарилган товар мас- саси сотилгап. Унинг қийматининг бир цисми — аванслангап капи- тал цийматнинг ўзгарувчи цисмига тенг бўлган қисми иккипчи обо- рот давридаги янги иш кучига алмаштирилган эди ва янги товар массаси ишлаб чицарган эди, бу товар массаси ҳам ўз павбатида со- тилган эди ва энди унинг қийматининг бир қисми учинчи оборот Даврида авапсланадиган 500 фунт стерлинг капитални ташкил Қи- лади.


318
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ўн оборот даври давомида ана шундай бўлаверади. Шу оборот даврлари мобайнида янгидан ишлаб чиқарилгап товар массаларп (буларпинг циймати ўзгарувчи капитал ўрнини қоплашп туфайли, капиталнинг доимий оборот қисмипинг қиймати тариқаспда яиа ўзини кўрсатиб қўя цолмасдан, янгидан ишлаб чиқарилади) ҳар беш ҳафтада бозорга чиқарилиб туради ва шу туфайли ишлаб чи- цариш процессига доимо янги иш кучи киритилиб туради.
Демак, 500 фунт стерлинг авапслапган ўзгарувчи капиталиипг ўн карра оборот қилиши воситасида эришиладиган парса бу 500 фуит стерлинг капиталнииг ўн марта унумли истеъмол цилиниши мумкинлиги эмас, беш ҳафтага кифоя цилиб берадигап ўзгарувчи капиталнинг 50 ҳафта давомида ишлатилиши мумкинлиги ҳам эмас. Аксинча, 50 ҳафта ичида 500 фупт стерлпиг × 10 га тенг ўз- гарувчи капитал ишлатилади, 500 фунт стерлинг капитал эса ҳам- мавақт фақат 5 ҳафтага етиб беради, 5 ҳафта ўтгандап кейин эса унииг ўриини яигидан ишлаб чиқарилгаи 500 фунт стерлинг капи- тал билан қоплашга тўғри келади. Бу нарса капитал В га қапдай тааллуцли бўлса, капитал А га ҳам худди шундай тааллуқлидир. Лекин шу ердан фар^ бошланади.
Бириичи беш ҳафталик давр охирида, капиталист А сингари, капиталист В ҳам 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал авансладп ва сарф қилди. Капиталист В ҳам, капиталист А ҳам бу капитал- нипг қийматини иш кучига айлантирди ва унинг ўрнипи шу иш кучи томонидан янгидан ишлаб чиқарилган маҳсулот цийматининг бир қисми билан, яъпи авансланган 500 фунт стерлипг ўзгарувчп капитал қийматига тенг қисми билан қоплади. Капиталист В учун ҳам, капиталист А учуи ҳам иш кучи, сарф қилингаи 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал қийматни худди шундай суммалик ян- ги циймат билан цоплашдан ташқари, унга кўшимча қиймат ҳам к4ўшади, бизнинг фаразимизга мувофиқ, худди шунча миқдорда цўшимча қиймат қўшади.
Лекин аванслангап ўзгарувчи капиталпи қоплайдигап ва упииг қийматига цўшимча қиймат цўшадиган янгидаи яратилгап қиймат капиталист В нинг қўлида япа унумли капитал тариқасида, шунга мувофиқ — ўзгарувчи капитал тариқасида амал цила олиши мум- кин бўлган формада бўлмайди. Капиталист А иииг цўлида у худди ана шундай формада бўлади. Шу билан бирга капиталпст В даст- лабки беш ҳафтада сарф қиладиган, сўпгра бирип-кетип ҳар 5 ҳаф- тада сарф қилиб турадиган ўзгарувчи капитал, гарчи у япгидан ишлаб чиқарилгап қиймат билаи қоплапса ва плюс қушимча ций- мат келтирса ҳам, йил охиригача янгидаи уиумли капитал тариқа- сида, шунга мувофиқ — ўзгарувчи капитал тариқасида фупкция цила оладигаи формада бўлмайди. Гарчи унииг кийматп янги қий- мат билап қопланган бўлса ҳам, яъпи япгиланган бўлса ҳам, локип унипг қийматииииг формаси (бунда қийматнииг абсолют формаси, унинг пул формаси) янгилангани йўқ.


XVI БОБ. — ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
319
v стерлинг запас бўлиб туриши қандай лозим бўлса, иккинчи брли ҳафталпк давр учун (ва шу тариқа бир йил мобайиида бирин- °етип ҳар беш ҳафта учун) ҳам запас бўлиб туриши шупдай ло- К мдИр- flθ*ιaκ> araP кРеДит муносабатларипи бир чеккага қуйиб Зурадиган бўлсак, йил бошида 5 000 фунт стерлииг яширии аванс- лапгап пул капитал бўлиб запас туриши лозим, гарчи бу 5 000 фуит стерлипг бутуи йил давомида ҳациқатда сарфланса-да, ҳақицатда аста-секпн пш кучига айланиб борса-да, запас бўлиб туриши лозпм.
Аксинча, капиталист А да доиравий оборот, яъии аваисланган капиталнипг обороти 5 ҳафта ўтгандаи кейин батамом тугалланиши туфайли, ўрнини қоплаш учун хизмат қиладиган циймат дастлабки беш ҳафта ўтиши биланоқ шундай. формада бўладики, бу циймат шу формада япги иш кучини кейинги беш ҳафтага ҳаракатга кел- тира оладиган бўлади, яъни бу циймат ўзининг дастлабки формаси^ да, пул формасида бўлади.


320
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ций нормаси бир хил бўлганда, А ва В капиталистлардаги қушимча цийматпинг йиллик иормалари бир йил давомида бир хил миқдорда- ги иш кучи массасипи ҳаракатга келтириш учун аванслашлари за- рур бўлган ўзгарувчи пул капиталларнинг миқдорларига тескарц нисбатда бўлиши лозим. Капиталист А да:
5°°° m = 1000 % ва капиталист В да: 5000 m∑= 1 оо %. Лекин 500 υ,.5000υ≈ 500 v 5000 v
= 1 : 10= 100% : 1000%.
Тафовут оборот даврларининг, яъии шупдай даврларшшг узоқ- ^исқалигидаги фарвдан келиб чицадики, бу даврлар тамом бўлгаии- даи кейин, маълум вақт мобайпида ишлатилган ўзгарувчп капитал- нинг ўрнини қоплайдиган циймат яна капитал тариқаспда, демак, янги капитал тариқасида амал қила олади. Капиталист В да ҳац худди капиталист А даги сингари айни бир хил даврлар мобайиида ишлатилгаи ўзгарувчи капитал қийматнинг ўрпини бирдай қоплаш юз беради. Шу билан бирга узунлиги бир хил бўлган даврлар мо- байнида цўшимча қиймат ҳам бир хилда кўпаяди. Гарчп канита- лист В да ҳар 5 ҳафтада 500 фупт стерлинглик цийматпипг ўрпи цопланиб, яиа 500 ,фунт стерлинг қўшимча қиймат қўшилиб турса ҳам, лекип ўрин қоплаш учун хизмат қиладиган ^иймат ҳали япги капитал бўлмайди, чуики у пул формасида эмас. Капиталпст А да эски капитал қиймат япги капитал қиймат билаи қопланиши усти- га, у ўзининг пул формасида тикланиб олади, демак, у амал қила оладиган япги капитал тарицасида қопланади.
Ўрип қоплайдигап қийматнинг эртароқ ёки кечроқ пулга айла- пишининг, яъпи ўзгарувчи капитал қайси формада авапслапса, шу формага айлапишйнинг — бу ҳолпинг, афтидаи, қўшимча циймат ҳосил қилишпипг ўзи учуп мутлақо фарқи бўлмаса керак. Қўшимча циймат ҳосил қилиш ишлатилгап ўзгарувчи капитал миқдорига ва меҳнатпи эксплуатация қилиш даражасига боғлиқдир. Лекин шу кўрсатиб ўтилгап ҳол бир йил мобайнида маълум миқдордаги иш кучини ҳаракатга келтириш учуп авапслашга тўғри келадигап пул капитал миқдориии ўзгартиради ва, демак, қўшимча қийматдипг йиллик пормасипи белгилаб беради.
III. 	ИЖТИМОИЙ ИУҚТАИ НАЗАРДАН УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ўзгарувчи капитал оборотини ижтимоий пуқтаи назардап бир оэ цараб чиқамиз. Бир ишчи бир ҳафтага 1 фуит стерлипг туради, иш куии=10 соат, деб фараз қилайлик. Капиталист В да бўлганп сип-’ гари, капиталист А да ҳам бир йил мобайнида 100 ишчи банд бў~ лади (100 ишчига бир ҳафтада 100 фунт стерлипг кетса, 5 ҳафтада 500 фупт стерлипг, 50 ҳафтада эса 5 000 фулт стерлинг кетади); ишчилар ҳафтада 6 купдан, ҳар бири 60 иш соатидап ишлайди. Демак, 100 ишчи бир ҳафтада 6 000 иш соати, 50 ҳафтада эса 300 000 иш соати ишлайди. Капиталист А ҳамт капиталист В ҳаМ


XVI БОБ. — УЗГЛРУВЧП КАПИТАЛ ОБОРОТИ
321
v иш кучипи мустаҳкам эгаллаб олган ва, демак, уни жамият бош- ка бирон ишга сарф қилолмайди. Бу жиҳатдан, капиталист В рд ҳам, каппталпст А да ҳам иш ижтимоий нуқтаи пазардан бпр хил- дир.? Сўнгра, капиталист А да бўлгани сицгари, капиталист В да ҳам хар 10θ пшчи бир йилда 5 000 фунт стерлинг иш ҳаци олади (де- b*aκ 200 пшчининг ҳаммаси биргаликда 10 000 фунт стерлинг ола- ди) ва шу суммага жамиятдан тирнкчилик воситалари олади. Бу жиҳатдан ҳам ижтимоий нуқгаи назардан капиталист А ишчилари- да ҳам, каппталист В ишчиларида ҳам иш яиа тағии бир хилдир. Хар иккала ҳолда ҳам ишчилар ҳар ҳафтада иш ҳақи олиб туради- ган бўлганлпкларидан, улар ҳар ҳафтада жамиятдан тирикчилпк воситалари ҳам олиб турадилар, бу воситалар учун иккала ҳолда хам улар ҳар ҳафтада пул эквивалентини муомалага чиқариб ту- радилар. Лекин шу ердан фарқ бошланади.
Биринчидан. Капиталист А ишчисининг муомалага чиқарадиган пули, каппталист В ишчисидаги сипгари, унинг иш кучи қиймати- пинг фақат пул формасидангина иборат эмас (у аслида бажариб бў- линган иш учун тўлов воситасидир); корхона очилганидап кейин пккиичи оборот давридан бошлаб, бу пул бириичи оборот даврида ҳосил қилингаи, унинг ўзи янгидан яратган цийматнинг ( = иш ку- чининг баҳосп плюс цўшимча цийматнинг) пул формасидаи иборат- дир; иккинчп оборот даври мобайиида унинг меҳпатига шу қиймат ҳпсобидап ҳақ тўланадп. Капиталист В масаласи бошцача. Гарчи пшчига писбатан пул бунда ҳам упинг бажариб бўлган иши учун тўлов воситаси бўлса ҳам, лекин бажариб бўлиигап бу ишга улар яигидаи яратган ва пулга айланган қиймат билан (шу меҳпатпинг ўзи билан ҳосил қилипган қийматнипг пул формаси ҳисобидан) ҳақ тўлапмайдп. Бу маибадан ҳақ тўлаш фақат иккипчи йилдап, В иш- чисига ўтгап йил мобайнида унипг томонидап ишлаб чиқарилган ва пулга айланган қиймат ҳисобидан ҳақ тўлаиадигап вақтдангина бошланиши мумкин.


322
ИККИИЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
собидан ишчиии шуича тез-тез сотиб ола олиши, упииг меҳнатипп шунчалик тез-тез яиа ҳаракатга келтира олиши мумкии.
Ишлаб чиқаришиипг муайян миқёсида авапсланадпгал ўзгарув- чи пул капиталнинг (умумап оборот капиталипииг ҳам) абсолют миқдори оборот даврининг қисқаришига пропорциоиал суратда ка- майиб боради, қўшимча қийматнинг йиллик нормаси эса ошиб бо- ради. Аваислаигаи капиталнинг муайяи миқдорида ишлаб чиқариш миқёси ва шу сабабли муайян қушимча қиймат нормасида унинг бир оборот даври мобайнида ишлаб чиқарадиган абсолют массасп ҳам цўшимча қийматнинг йиллик пормаси ошиши билан бирга, такрор ишлаб чиқариш даврлари қисқариши туфайли ошиши билан бирга ошиб боради. Умуман, буидан олдинги текширишлар нати- жасида шу парса маълум бўладики, оборот даврларинипг узунлигп турли-турли бўлишига қараб, меҳпатпи эксплуатация килиш дара- жаси бир хил бўлганда бир хил миқдордаги унумли оборот капита- ли массасини ва бир хил миқцордаги меҳнат массасипп ҳаракатга келтириш учун жуда турли-турли миқдорда пул капитал аванслаш зарур экан.


XVI БОБ. — УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
323
майдигап, лекии, албатта, бутуп йиллик ишлаб чиқаришдан меҳ- натии ҳам, ишлаб чиқариш воситаларини ҳам, тирикчилик восита- ларини ҳам тортиб олиб турадиган темир йўл цурилиши сипгари ишлаб чиқариш тармоқларига ҳод бир зарар кўрмай қапча меҳпат, пшлаб чпцариш воситалари ва тирикчилик воситалари сарф цили- 1пи мумкиплпгини олдиндан ҳисоблаб цўйиш лозим бўлади. Аксин- ча, ижтимоий идрок ҳаммавақт фақат post festιιm* ўзипи кўрсата- диган капиталистик жамиятда ҳамиша катта-катта бузилишлар бў- либ туриши мумкин ва лозим. Бир томондаи, пул бозорига таъсир ^илииади; бупда, аксинча, пул бозорининг аҳволи яхши бўлса, ўз навбатида кўплаб шуидай соҳибкорликларнинг вужудга келишига сабаб бўладики, демак, шундай шарт-шароитларни яратиб беради- ки, булар кейинчалик пул бозорига таъсир кўрсатади. Пул бозорига таъсир цилииишига сабаб шуки, бу ҳолда ҳахчмавақт узоқ муддат- га кенг мпқёсда пул капитал аванслаш лозим бўлади. Биз, саноат эгалари ва савдогарлар ўз корхоналарининг ишипи юргизиб туриш учун зарур пул капиталларни темир йўл ва бошда шу каби спеку- ляция ишларига ташлаб, унинг ўрнини қоплаш учуи пул бозоридан карз олишлари тўғрисида мутлақо гапириб ҳам ўтирмаймиз.— Ик- кинчи томоидап, жамиятиинг бўш унумли капиталига талаб жуда ошади. Доимо бозордан унумли капитал элементлари олиниб, уиинг ўрнига бозорга фақат пул эквивалеити ташланиб туришидаи тўлов лаёдатига эга бўлгап талаб тобора ўсиб боради, лекип буида ҳеч қандай таклиф элементлари бўлмайди. Шунииг учун тирикчилик воситаларининг баҳоси ҳам, ишлаб чиқариш материалларинипг ба- ҳоси ҳам кўтарилиб кетади. Бупипг устига одатда шундай вақтлар- да ажиотаж кучайиб кетиб, капитал кўплаб бир қўлдаи иккинчи цўлга кўчиб цолади. Спекулянтлар, пудратчилар, ипженерлар, ад- вокатлар ва ҳоказолар шайкаси бойиб кетади. Улар бозорда истеъ- мол буюмларига талабни жуда кучайтириб юборадилар; шу билан бир цаторда иш ҳақи ҳам ошади. Озиқ-овцатга бўлган талабга кел- гапда, албатта, бу ҳол қишлоқ хўжалигининг ривожлаиишипи ҳам жадаллаштириб юборади. Лекин озиқ-овқат маҳсулотларипи бир- данига, бир йил мобайнида кўпайтириш мумкип бўлмаганлигидан, уларии ва умумап экзотик маҳсулотларпи (кофе, цапд, випо ва бошқаларпи), шуиингдек зеб-зийпат буюмларини чет эллардап кел- тириш кучайиб кетади. Натижада импортнииг шу қисмида четдан мол келтириш ва спекуляция жуда ҳам зўрайиб кетади. Иккинчи томопдап, баҳоларпинг кўтарилиб кетиши ишлаб чиқаришпи тезлик билап кенгайтириш мумкин бўлган сапоат тармоқларипи (ишлама саноат, коп саноати ва ҳоказоларни) бирданига тўсатдан кенгай- тириб юборади, шундан кейин орадан кўп ўтмай сипиш юз беради. Жуда кўп яширин нисбий ортиқча аҳолини, ҳатто иш билаи банд бўлган ишчиларни ҳам янги ишлаб чиқариш тармоқларига тортиш мақсадида меҳнат бозорига ҳам шундай таъсир кўрсатилади. Уму- * — ўтган число билан. Ред.


324
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ман, темир йўл сингари йирик корхоналар меҳнат бозоридан маъ- лум миқдордаги иш кучларини ўзига тортади, бундай кучлар эса бозорга фақат баъзи бир тармоқлардан, масалан, цишлоқ хўжалп- гидан келиши мумкии, чунки унда, одатда, бақувват йигитлардан фойдаланилади. Янги корхоналар ишлаб чиқаришнинг таркиб топ- ган тармоғи бўлиб қолгандан кейин ҳам ва шу сабаблп бу корхо- налар учун зарур бўлган қунимсиз ишчилар цатлами пайдо бўлгаи- дан кейин ҳам шундай ҳол юз беради. Масалан, темир йўл қури- лиши бирдаиига одатдаги ўртача миқёсидан йирикроқ миқёсда олиб борила бошласа ҳам худди шундай бўлади. Бундай бўлгапда иш ҳақи даражасининг пасайишига таъсир қилиб турган резерв ишчи- лар армиясининг бир қисми ишга тортилади. Бу ҳолда умуман иш ҳақи ошади,— ҳатто меҳпат бозорининг шунга цадар ҳам ишчп- лар иш билан тўла банд бўлган қисмларида ҳам иш ҳақи ошиб ке- тади. Муқаррар бўладиган синиш яна резерв ишчилар армиясини бўшатиб цўймагунча шу ҳол давом қила беради; у вақтда резерв ишчилар армиясининг таъсири натижасида иш ҳақи яна ўз мини- мум даражасигача тушади ва ҳатто ундан ҳам пасайиб кетади32.)
Оборот даври муддатининг узоқ ёки қисқалиги аслида иш дав- рига, яъни бозор учун тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш учун талаб қилипадиган даврга боғлиқ бўлганидан, бу муддат турлп-турли ка- питал солиш учуп жуда муайян бўлган моддий ишлаб чиқариш ша- роитларига асосланади. Бу шароитлар қишлоқ хўжалигида кўпроц табиий ишлаб чиқариш шароитлари характерига эгадир, ишлама са- ноатда ва ундирма саноатнипг катта қисмида эса улар ишлаб чп- қариш процессинипг ўзипинг ижтимоий тараққиёти билап бирга ўз~ гариб боради.
Иш даврининг узунлигини тайёрлаб берилгап товарнинг миқдо- ри (одатда бозорга товар тариқасида чиқариб туриладигап маҳсу- лот миқдори) билан белгилаганликлари сабабли бу иш даврипинг узунлиги шартли бўлади. Лекин ишлаб чиқариш миқсси мана шу шартнииг ўз моддий базиси бўлиб хизмат қилади, шушшг учун ҳам у, агар алоҳида олиб қараладигаи бўлса, тасодифий шартдир.
Ниҳоят, оборот даврининг узунлиги муомала даврпнипг узупли- гига боғлиқ бўлгапидаи, у қисмаи бозор коиъюнктурасппипг доимо ўзгариб туришига, сотишнинг кўпроқ ёки озроқ даражада осонли- гига ва бундан келиб чиқадиган заруратга, яъпи маҳсулотпинг бир цисмипи яқипроқ ёки узоқроқ бозорга чиқарпш зарурлигига боғлиц s2) Маркс қўлёзмасида шу ерга, кейинчалик кенгайтириб баён қилиш ниятида қуйидаги мулоҳаза киритилган: «Капиталистик ишлаб чиқариш усулидаги зиддият: товар сотиб олувчи сифатидаги ишчилар бозор учун муҳимдир. Лекпн капиталистик жамиятда ўз товарини — иш кучини сотувчи ишчиларни баҳонинг мпнимуми билан чеклаб қўйиш тенденцияси бор. Ундан кейинги зиддият: капиталистик ишлаб чиқа- риш ўзининг бутун кучини зўр бериб ишга соладиган даврлар, одатда, ортиқча ишлаб чиқариш даврлари бўлиб чиқади, чунки ишлаб чиқариш имкониятларидан кўп миқдорда қиймат массасини ишлаб чиқариш билан бирга уни реализация цилиш ҳам мумкин бўладиган қилиб фойдаланиш ҳеч қачон мумкин эмас; лекин товарларнинг сотилишини, товар капиталнинг, демак қўшимча қийматнинг ҳам реализация қили- нишини чеклаб қўядиган нарса умуман жамиятнинг истеъмол эҳтиёжлари эмас, балки жуда кўпчилиги ҳамиша камбағаллиқда яшайдиган ва ҳамиша камбағалликда қолишга мажбур бўлган жамиятнинг истеъмол эҳтиёжларидир. Лекин булар бундан кейинги бўлимгагина тегишлидир».


XVI БОБ. — ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ
325’
бўЛади. Агар талабнинг катта-кичиклиги умуман бир чекада цолди- риб туриладигаи бўлса, у вақтда бунда^ нарх-навонинг ўзгариб ту- пиши асосий роль ўйнайди: баҳо пасайиб кетганда сотиш атайин чеклаб қўйилади, ҳолбуки ишлаб чиқариш илгаригидай давом қила беради; аксинча, баҳо кўтарилганда ишлаб чиқариш билан сотинг бир-биридаи қолишмайди ёки товар ҳатто ишлаб чиқарилишидаш олдин сотилиши ҳам мумкин. Лекин ҳақиқий моддий базис деб ити- лаб чиқариш жойи билан мол сотиладиган бозор ўртасидаги ҳақи- ций масофани ҳисоблаш лозим бўлади.
Масалаи, инглиз ип газламаси ёки йигирилган ип Ҳиндистонга сотилади. Экспортёр савдогар газлама учун ипглиз ип газлама фаб- рикантига ҳақ тўлайди, деб фараз цилайлик (пул бозоринииг аҳ- воли яхши бўлгандагина савдогар жон деб шундай килади. Агар' фабрикант ўз пул капиталининг ўрнини кредит операциялари ёрда- ми билан ўзи цоплайдиган бўлса, бу унинг иши яхши юришмаёт- гаплигини билдиради). Кейин экспортёр ўз ип газлама товарини Ҳиндистон бозорида сотади, уидаи аванслаган капитали қайтиб- унинг қўлига киради. Иш даврининг анча узоққа чўзилиб кетишит пшлаб чиқариш процессини илгариги миқёсда узлуксиз давом қил- дириб туриш учун, янги пул капитал аванслашни зарур қилиб қўй- ганида қандай бўлган бўлса, фабрикантнинг капитали қайтиб кел- гупча ҳам худди шундай бўлиб тура беради. Фабрикантнинг ўз иш- чиларига ҳақ тўлашга ва ўз оборот капиталининг қолгап элемент- ларини янгилашга ишлатадиган пул капитали у ишлаб чидаргатг ипнинг пул формасидан иборат бўлмайди. Агар бу ипнинг қиймати Англияга пул бўлиб ёки маҳсулот бўлиб қайтиб келсагииа шупдай» бўлиши мумкии. Бу пул, бундан олдинги ҳоллардаги сингари, ус- тама пул капиталдир. Бунда фарқ фақат шундан иборатки, унга фабрикапт ўрпига савдогар аванс беради, у ҳам ўз навбати билан’ бу авансни кредит операциялари ёрдами билан олган бўлиши мум- кин. Худди шунингдек, бу пуллар бозорга чиқарилишидан олдин ёки чиқарилиши билан бир вақтда ипглиз бозорига шу пулга сотиб^ олиииши ва унумли ёки индивидуал истеъмол доирасига кириши мумкин бўлган қўшимча маҳсулот чиқарилмайди. Агар шу аҳвол узоқ вақт ва нисбатан кенг миқёсда сақланиб турса, у вақтда юқо-' рида қараб чиқилган иш даврипииг узайиши ҳаидай натижаларга олиб борган бўлса, бу ҳам худди шундай натижаларга олиб бори- ши мумкип.


32э
ИККИПЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Ҳиндистоидаги филиаллари синиши натижасида, Ҳипдистонда ян- ги кризисга сабаб бўлади. Шу тариқа савдо баланси қайси бозорга манфий бўлиб чиедаи бўлса, шу бозорда ҳам, савдо балаиси цайси бозорга мусбат бўлпб чиққап бўлса, бу бозорда ҳам бир вақтда кри- зис пайдо бўлади. Бу ҳодиса бундан ҳам мураккаброқ бўлиши мум- кин. Масалан, Англия Ҳиндистонга кумуш ёмбилар жўнатди, лекин шу пайтда Ҳипдистопнипг ииглиз кредиторлари ўз даъволариии кў- тариб чиқмоқдалар, демак Ҳиндистон тез орада ўз кумуш ёмбила- рини Англияга цайтариб юборишга мажбур бўлади.
Эҳтимол, Ҳиидистоига товарлар экспорт қилиш ва Ҳиндистондан товарлар импорт цилиш тахминан бир-бирига бараварлашиб қолар, лекин шундай бўлса ҳам Ҳиидистопдан импорт қилинадиган товар- лар ҳажми (пахтанинг цимматлашуви ва шу сингари алоҳида ҳо- латлар истиспо қилинса) Ҳипдистонга экспорт қилииадигап товар- лар ҳажми билан белгиланади ва рағбатлантирилади. Англия билан Ҳиндистон ўртасидаги савдо балапси бир-бирига баравардай бўлиб кўриниши ёки у ё бу томонга • сал-пал оғиб туриши мумкин. Лекин Апглияда кризис бошланиб кетган замоп ип газлама товарлар Ҳин- дистондаги омборларда сотилмасдан ётганлиги (демак, улар ҳали товар капиталдан пул капиталга айланмаганлиги, яъни шу иуқтаи пазардаи керагидан ортиқча ишлаб чиқариш юз берганлиги) маъ- лум бўлади, иккинчи томондан эса, Англияда Ҳипдистон маҳсулот- лари сотилмасдан запас бўлиб ётиши устига, сотилган ва истеъмол цилинган запаслардан кўпчилигинипг ҳақи ҳали мутлақо тўлапма- ганлиги ҳам маълум бўлади. Шунииг учуп пул бозорида кризис бў- либ кўринган нарса ҳациқатда ишлаб чиқариш билап такрор ишлаб чицариш процессшшнг ўзидаги аномалияпи ифодалайди.
Учинчидан. Ишлатилган оборот (ўзгарувчи ва доимий) капи- талпинг ўзига келганда, оборот даврининг узуилиги иш даврииинг узунлигига боғлиқ бўлганидан, оборот давринииг узунлиги қуйида- ги фарққа олиб боради: бир йил мобайнида бир неча оборот бўл- гапда ўзгарувчи ёки доимий оборот капиталининг баъзи цисми, ма- салан, кўмир саиоатида, тайёр кийим-кечак устахоналарида ва шу кабиларда бўлгаии сингари, шу капиталпинг ўзипинг маҳсулоти ҳи- собидан олиниши мумкип. Бошқа ҳолда бундай бўлиши мумкин эмас, ҳарҳолда, бир йил мобайнида бупдай бўлиши мумкии эмас.


[327
ЎН ЕТТИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
Биз юқорида кўриб ўтдикки, оборот давридаги фарқ ҳар йили ишлаб чиқариладиган цўшимча қиймат массаси ўзгармай тургапида ҳам қўшимча қийматиипг йиллик иормасида фарқ бўлишига сабаб бўлади.
Лекип, сўигра, цўшимча қийматнииг капиталлашувида, жам- гарилишида, муқаррар суратда фарц пайдо бўлади ва, шу сабабли, қўшимча қиймат пормаси бир хил бўлгани ҳолда, бир йил мобай- нида ишлаб чиқариладиган қўшимча қиймат массасида ҳам фарқ бўлади.
Даставвал капитал А (бундан олдинги бобдаги мисолда) вақти- вақти билан оддий даромад бериб туришипи, демак, корхона очил- ганидан кейипги бириичи оборот даврипи мустаспо қилгапда, капи- талист ўзинипг бир йил мобайнидаги истеъмолини ўзида ишлаб чиқарилган цўшимча циймат ҳисобидан қоплашини, бу истеъмол учуп уига ўз фондидан пул аваислашга тўғри келмаслигипи кўрса- тиб ўтамиз. Аксинча, капиталист В га ўз фондидаи пул аванслашга тўғри келади. Гарчи у айии бир вақт мобайпида капиталист А қанча қўшимча кпймат ишлаб чиқарса, шунча цўшимча қиймат ишлаб чиқарса-да, лекип унипг қўшимча қиймати реализация қилипган эмас, шу сабабдан уни ипдивидуал суратда ҳам, унумли тарзда ҳам истеъмол қилиш мумкии эмас. Гап иидивидуал истеъмол устида бо- раётганлиги учуп, қўшимча қийматнипг бўлиши тўғридап-тўғри ол- диндан маълум бўлади. Бунииг учун алоҳида фоид авансланиши лозим.
Унумли капиталпипг маълум бир рубрикага тўғри келтириш қи- иии бўлгап қисми, яъпи асосий капиталпи ремонт қилиб, доим соз Ҳолда сақлаб туриш учуп зарур устама капитал, капиталнинг аиа ШУ қисми ҳам эпди япги бир тарзда цатпашади.


328
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
тариқасида шплатиш йўли билан пайдо бўлади. Қўшимча киймат- иинг бир йил мобайнида вақти-вақти билан ишлаб чиқарилиши би- лап бирга реализация ҳам цилинадиган цисми ремонт ва шу каби ишлар учун зарур чиқимларнп цоплаши мумкин. Шундай қилиб корхонаии дастлабки ҳажмида юргизиб туриш учун зарур бўлгап :капиталнинг бир цисмини корхонанипг ўзи ишлаб турган вацтида кўшимча цийматнинг бирон-бир қисмини капиталлаштириш воси- таси билан вужудга келтиради. Капиталист В учун бундай бўлиши мумкин эмас. Капиталнинг бунда ran бораётган цисми унда дастлаб аванслаиадиган капиталпипг бир қисмидап иборат бўлиши лозим. Ҳар пккала ҳолда капиталнинг бу қисми капиталистпинг бухгал- терия китобларида авансланган капитал деб ёзилган бўлади, ҳа^и- цатда ҳам шундай бўлади, чунки, бизнинг тахминимизга кўра, у корхонани айни шу ҳажмида юргизиб туриш учуи зарур унумли 'Капиталнинг бир қисмидап иборатдир. Лекип унипг цайси фонддан .авансланишида фарц жуда каттадир. Капиталист В да капиталнинг •бу цпсми ҳақиқатаи дастлаб авансланадигап капиталнииг ёки та- •сарруфда бўлиши лозим бўлган капиталнинг бир қисмидан иборат бўлади. Аксипча, капиталист А да у капитал тариқасида ишлатила- диган цўшимча қийматнинг бир қисмидан иборат бўлади. Мана шу сўнггп ҳодиса бизга, жамғарилган капиталгина эмас, балки шу би- лап бирга дастлаб аванслангап капиталиииг бир қисми ҳам тўғри- дап-тўғри капиталлаштирилгап қушимча қийматдан иборат бўлиши ,’мумкинлигипи кўрсатиб беради.
Кредит ривожлана борган сари дастлаб аванслаиган капитал ■билан капиталлаштирилган қўшимча қиймат ўртасидаги муиосабат тобора чалкашиб кетади. Масалан, капиталист А банкир С дан унумли капиталпинг бир қисмини қарзга олиб, шу билан ишпи бош- .лайди, ёки ишни бир йил давом қилдиради. Бошда унинг цўлида ишни юргизиш учуи етарли ўз капитали йўц эди. Банкир С унга маълум суммани қарз беради, бу сумма нуқул саноатчилар D, Е, Ғ ва ҳоказолар томопидан унинг банкига цўйилгап қўшимча ций- матдан иборат бўлади. Капиталист А пуцтаи назаридан бунда ҳали жапитал жамғариш тўғрисида ran ҳам бўлиши мумкин эмас. Лекин ҳат^ицатда саноатчилар D, Е, Ғ ва ҳоказолар учун капиталист A улар ўзлариники цилиб олган қўшимча қийматпп капиталлаштирув- чи агеитдаи бошқа нарса эмас.
Биз кўрдикки («Капитал», I китоб, XXII боб), капитал жамга- дэиш, цўшимча цийматни капиталга айлантириш ўзининг реал маз- муви жиҳатдан кенгайган миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш про- гцессидир, бундай кенгайшп экстенсив суратда, эски фабрикаларга кўшимча равишда янги фабрикалар қуришда ифодаланадими, ёки лнтепсив суратда, айни шу корхонада ишлаб чиқариш миқёсини кевгайтиришда ифодаланадими, бари бир.


XVII BOB. — ЦЎШИМЧА IaIIΠMAT муомлллси
329
^ирга меҳпатпи ялада иитепсивроқ эксплуатация қилишга имкон берадигап яхшилашларга ишлатилган ҳолларда шундай бўлиши мумкин. Ё бўлмаса,— иш куни цонуи йўли билан чекланмаган ҳол- чарда,—^ ≡ιπjla^ чиқариш миқёсини кенгайтиршп учун (ишлаб чи- кариш материалларига ва иш ҳа^ига) асосий капитални оширмас- даи турио, устама оборот капитали сарф қилиш кифоя қилади; шуядай қилиб, асосий капиталдан ҳар кунги фойдаланиш вақти фақат узаяди, ҳолбуки упинг оборот даври шунга мувофиқ цисқа- пади. Ёхуд, бозор конъюнктураси цулай бўлгапда, капиталлашти- рилгап қўшпмча циймат хом ашё билан спекуляция цилишга, яъни дастлаб авансланган капитал кифоя қилмайдиган операцияларни ҳам амалга оширишга ва ҳоказоларга имкон беради.
Ҳолбукп шу парса апиқки, оборот даврлари сонииипг кўпайи- ши бир йпл мобайнида қўшимча цийматнинг тез-тез реализация ^илиниб турпшига сабаб бўлган ҳолларда, ана шу ҳолларда эртами- кечми шупдай даврлар бошлаиадики, унда на иш кунинп узайти- риш, па ишни қисман яхшилаш мумкин бўлади; иккинчп томопдан, бутун корхопа цисман корхонанипг, масалан, бинонинг умумий ха- рактерига, қисман, масалан, қишлоқ хўжалигида, экип экиладиган ернииг катта-кичиклигига цараб маълум чегараларда, бир қадар тор доиралардагина пропорционал суратда кенгайиши мумкип бў- лади; шу билан бирга бунинг учун шу қадар кўп устама капитал керак бўладики, бунча капитални кўп йил мобайнида қўшимча киймат жамғариш йўли билангипа топиш мумкин бўлади.
Демак, ҳақиқий жамғарилиш билан бирга, ёки қўшимча қий* матнипг уиумли капиталга айланиши билан бирга (ва кенгайган миқёсда тегишли такрор ишлаб чиқариш билан бирга), пул ҳам жамғариладп, цўшимча қийматнинг бир қисми яширин пул капитал тариқасида жамғарилиб борадики, бу пул капитал кейинчалик, маъ- лум миқдорга етганидан кейин, устама актив капитал бўлиб амал қилади.
Айрим капиталист нуқтаи иазаридан шундай бўлиб кўрппади. Лекин капиталистпк ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билап бир вақтда кредпт системаси ҳам ривожланиб боради. Бир капиталист ҳали ўз корхоиасида ишлата олмайдиган пул капитални бошқа ка- питалистлар ишлатиб, бунинг учун унга процент тўлайдилар. Бу капитал упга специфик маънодаги пул капитал сифатида, уиумли капиталдаи фарқ ^иладиган алоҳида турдаги капитал сифатида амал килади. Лекин у бошқа капиталист қўлида капитал бўлиб амал қи- лади. Равшанки, қўшимча ^иймат тез-тез реализация цилинса ва упи ишлаб чиқариш миқёси кенгайса, янги пул капитал ёки капи- тал тариқасидаги пул пул бозорига чиқариладигап пропорция ҳам ошиб борадп, демак, ҳеч бўлмаганда унинг катта қисми япа ишлаб тшқаришпи кенгайтириш учун кетади.


330
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
сита айирбош қилиб олинган қўшимча олтин ёки кумушдан иборат бўлиши мумкин. Муайяи мамлакат доирасида пул хазипа абсолют жиҳатдан фақат шу йўл билаи кўпайиб боради. Иккипчи томондан, бундай хазина мамлакат ичида муомаладап чиқариб олингаи ва айрим капиталистлар қулида хазипага айланган пулдап бошқа пар- са бўлмаслиги ҳам мумкин, кўпиича шупдай бўлади ҳам. Сўпгра, бу яширин пул капитал тўғридан-тўғри қиймат белгиларидап,— биз кредит пулларни ҳали бир чеккага қўйиб турамиз — ёки шунинг- дек капиталистларнинг учинчи шахсларга ^илган ва расмий ҳуж- жатлар билан тасдиқланган оддий даъволаридан (юридик титуллар- дан) иборат бўлиши ҳам мумкин. Бу устама пул капиталнинг мав- жудлик формаси қандай бўлса ҳам, у in spe* капитал бўлганидан, у мана шу ҳолларнинг ҳаммасида жамиятнинг йиллик ишлаб чиқари- шининг бўлғувси устама цисмига капиталистнинг запас цилиб цўйи- ладиган устама юридик титулидан бошқа нарса эмас.
«Микдор жиҳатдан қараладиган ҳақпкатан жамғарилган бойлпк массаси...» жамият цандай цивилизапия босцичида бўлса ҳам, шу жамиятга мансуб бўлган ижтимоий ишлаб чиқарувчи кучларга нисбатан, ёки ҳатто шу жамиятнинг ўзипииг фақат бир неча йил мобайнида ҳақиқатда қиладиган истеъмолига нис- батан ҳам жуда оздир,— у шу қадар озки, цонун чиқарувчиларнинг ва сиёсий иқтисодчиларвинг дицқат эътибори, шу вақтгача бўлиб келганидай, φaηaτ кузга ташланиб турадиган бойлик жамғарилишигагина царатилмасдан. балкп ишлаб чиқарувчи кучларга ва уларнияг келажакда эркин рпвожланишига қаратилиши лозим эди. Жамғарилган бойлик деган бойликнинг жула катта цисми фақат номига шундай бойлик бўлиб, улар ҳациций буюмлардап — кема- лардан, уйлардан, ип газлама товарлардап, мелиорапия ияшоотларидан—ибо- рат бўлмасдан, балки фақат юридик титуллардан, жамиятнинг бўлғуси йиллик ишлаб чиқарувчи кучлари тўғрисидаги даъволардан, маҳрумлик ҳолатига хос воситалар ва муассасалар туфайли вужудга келган ва абадийлаштприлган юри- дик титуллардан иборат, холос... Уларни бундай буюмлардап» (жамғарилган ва жисмоний жиҳатдан мавжуд бўлиб турган буюмлардан, ёки ҳақиций бой- ликдан) «оддий восита сифатида, эгаларининг ҳали жамиятпинг бўлажак ишлаб чикарувчи кучлари томонидан яратилиши лозим бўлган бойлпкни ўзиники қилиб олишига хизмат қиладиган оддий восита сифатида фойдаланишдан, — ана шундай фойдалапишдаи табиий тацсимот қопунлари туфайли секин-аста, вўрлик ишлатмасдан маҳрум қилса бўларди; коопсратив меҳнат» («co-operative labour») «ёрдамида уларни бундай фойдаланишдан бир неча йил мобайнида маҳрум қилиб бўларди» (William Thompson. «Inquiry into the Principles of the Distribution of Wealth». London, 1850, p. 453.—By китобнппг биринчп нашри 1824 йилда пайдо бўлган эди).
«Жамиятнинг ҳақиқатда жамгарган бойлиги инсониятнинг пшлаб чиқа- -рувчи кучларига, ҳатто бир авлодиинг фақат бир неча йил мобайнида қилган истеъмолига нисбатан миқдор жиҳатдан ҳам, ўз таъсири жиҳатдан ҳам жуда оз эканлиги устида фикр юритадиганлар жуда оз, кўпчилик бўлса бунп хаёлига ҳам келтирмайди. Бунинг сабаби жуда равшан, таъсирп эса жуда ҳалокатлидир. Ҳар йили истеъмол қплинадиган бойлик уии истеъмол қилиш процессида йўқолиб кетади, бу бойлик фақат бир зум кўз олдпда ҳозир бў- либ туради-да, у билап завқланиб турганда ёки уни пстеъмол қилаётганда- гина кишига таъсир қилади. Лекин бойлпкнинг секин-аста истеъмол қили- надиган қисми — мебель, машиналар, бинолар ёшлик чоғимиздан царигуни- мизча инсон куч ва ғайратининг мустаҳкам ёдгорликлари бўлиб кўз олди- мизда намоён бўлиб туради. Ижтимоий бойликнинг мустаҳкам, барқарор,


XVII БОБ. — ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
331
I кат секин-секип истеъмол цилипадиган бу қисмини — меҳнат сарфланади- ерпи ва хом материалларии, меҳнат қилиш учун ишлатиладиган цурол- Га пни шушшгдек, иш вақтида бошпаналик қиладиган биноларни — мана шу Γvκ>MJiap∏∏ ўзиники қилиб олган мулкдорлар, шуларни ўзиники қилиб ол- нлиги учун, бу буюмлар бу меҳнатнппг доимо янгпдап етиштириб тура- пиган махсулотларидан ҳар қанча оз бўлса ҳам, жамиятнинг ҳадиқатан ^нумли ҳамма юмушчиларининг йпллик ишлаб чидарувчи кучларини ўз шах- сий мапфаатларийи кўзлаб ўзиники қилиб оладилар. Британия билан Ир- пандияппнг аҳолиси 20 миллион; ҳар бир кишининг — эркак, хотин, бола- ниш1 ўртача пстеъмоли, чамаси, 20 фунт стерлипг бўлса керак; шунинг учун ар йпли пстеъмол қилинадиган меҳнат маҳсулоти тахминан 400 миллион фуит стерлинг бойликдан иборат бўлса керак. Бу мамлакатларда жамғарил- гап каппталиипг умумий суммаси кўпи билан 1 200 миллион деб, ёки уч баравар кўпайтирилган йиллик меҳнат маҳсулотига тенг деб баҳоланади; баб-баравар тақсим қилсак, ҳар бир кишига 60 фунт стерлипгдан капитал тўғри келади; бунда бизга бу тахмпн қилинган суммаларнинг бпр қадар апич абсолют якунидан кўра миқдорлар нисбати муҳимроқдир. Бутун шу капиталдан олииадиган процент бутун аҳолини ҳозирги турмуш даражасида бир йплда пкки ой чамаси таъминлаб туриш учун кифоя циларди, жамға- рилган бутун капиталнинг ўзи эса (агар унга харидор топилса) бу аҳолини уч мил мобайпида ҳеч қийналмай таъмин қилиб туришга етиб берарди! Шу муддат тугагандан кейин, уй-жойдап, кийим-кечак ва озиқ-овқатдан маҳрум кйшиларга очликдап ўлиб кетиш ёки уларни шу уч йил мобайнида таъмин- лаб боқпб турган кишиларга цул бўлиб қолишга тўғри келарди. 3 йил соғ- лом бпр авлодпииг умрига, масалан, 40 йилга қандай нисбатда бўлса, энг бой мамлакатнинг ҳақиқий бойлиги, жамғарган капиталининг миқдори ва аҳамиятп бу мамлакатнинг ишлаб чиқарувчи кучларига, фақат бпр авлод кишиларинииг ишлаб чиқарувчи кучларига шундай нисбатда бўлади; яъни ақлга мувофиқ тартиб ўрнатилганда, ҳамма бир хилда таъминланиб, айниқ- са кооператив бўлиб меҳнат цилганда уларнинг ишлаб чиқариши мумкин бўлган нарсаларга нисбати эмас, балки тузук тартиб ўрнатилмаганда, ҳамма маҳрумликда яшаб, саломатлигидан ажраб, ишлаб чиқариши мумкин бўлган абсолют миқдордаги нарсаларга нисбати ҳам шундайдир!.. Жуда кўп бўлиб кўринадиган бу мавжуд капитални ҳозирги мажбурий бўлиниш ҳолатида сақлаб қолиб абадийлаштириш учун, ёки дурустроқ цилиб айтганда, унинг воситаси бплан цўлга киритиладиган ҳолатни, йиллик меҳнат маҳсулотига ва унинг монополиясига эгалик қилишни сақлаб қолиш ва абадийлаштириш учун даҳшатли механизмни унинг нуқсонлари, жиноятлари ва маҳрумлик азоб-уқубатлари билан бирга цўшиб туриб бутуниси-ла абадийлаштириш ло- зим бўлади. Зарур эҳтиёжлар қопдирилмасдан туриб ҳеч нарса жамғариш мумкин эмас, инсонларнинг бепоён орзу-ҳаваслар денгизи эса қониш йўлини ахтаргаии-ахтарган; ҳар бир айни пайтда жамиятнинг ҳақиқий бойлигининг нисбатан оз бўлишининг сабаби ҳам шудир. Бу — ишлаб чиқариш ва истеъ- молнинг абадий доиравий оборотидир. Йиллик ишлаб чиқариш ва истеъмол θy ^адар катта ҳажмда бўлгач, жамиятдаги ҳақиқий жамғарманинг бир ҳо- вучгина бўлиши турган ran, лекии асосий эътибор ишлаб чиқарувчи кучлар массасига қаратилмасдан, мана шу бир ҳовуч жамғармага қаратилган эди. o ммо лекин 6у бир ҳовуч жамғармани бпр тўда кишилар ўз қўлига киритиб пиГ г ™™га жУДа кўп кишилар оммаси доимо янгидан етишти- Р о оерио турадиган меҳнат маҳсулотларини ўзиники қилиб олиш қуролига ‘ ™ирДи. Ёундай цуролпинг маиа шу оз сонли кишилар учун жуда Myra лигинипг сабаби ҳам шудир... Йиллик миллий маҳсулотнинг учдан бири- тог)Я^гНИ λk°3i1P ишлаб чиқарувчилар қўлидан, ижтимоий солиқлар шаклида РУвч 0jiπhπ^ бунга ҳеч қандай эквивалент бермайдиган, яъни ишлаб чиқа- гап ИЛар УЧУН эквивалент бўла оладиган ҳеч цандай эквивалент бермайди- айникИШ1г;Лар УНУМСИЗ истеъмол цилмоқда... Халойиқ жамғарилган бойликка, либ θy бойлик бир ҳовуч кишилар қўлида тўпланган бўлса, ҳайрон бў- ликлапУЛТ£ЛЛа~ *apa6 *олади’ Лекин ҳар йили ишлаб чиқарилаётган бой-


332
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
оқиб ўтпб, борса келмас истеъмол денгизида ғарқ бўлиб кетмоцда. Лекип шуниси ҳам борки, бу абадий истеъмол фақат роҳати жонгина бўлмай, балки бутун одам авлодининг тирикчилиги ҳам шунга боғлш^дир. Дастлаб мана шу йиллик маҳсулот миқдори ва унинг тақсим цилиниши тадқиқот мавзуи бўл~ моғи керак. Ҳақиқий жамғариш мутлақо иккинчи даражали аҳамиятга эга- дир, бунинг устига ҳақиқий жамғариш йиллик маҳсулот тақсимотига таъсир цилиши туфайлигина аҳамият касб қилади, деса бўлади... Ҳақиқпй жамға- риш ва тақсимот бунда» (Томпсон китобида) «доимо жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларига нисбатан ва бу кучларга бўйсинувчи факторлар сифати- да олиб қаралади. Бошқа системаларнинг деярли ҳаммасида пшлаб чиқарув- чп куч унинг жамғаришга ва шу жамғаришга бўйсунувчи мавжуд тақсимот усулини абадийлаштиришга нисбати нуқтаи назаридан олиб каралар эдп. Мана шу мавжуд тақсимот ўсулини сақлаб қолишга нисбатан бутун инсо- ниятнинг доимо такрорланиб турувчи цашшоқлиги ёки фаровонлиги эътибор цилмаса ҳам бўладиган омил деб ҳисобланади. Зўрлик, алдамчилик ва тасо- дифий ҳолларнинг натижаларини абадийлаштиришга — хавфсизлик деб ном берилди; бинобарин, мана шу гўё хавфсизликни сақлаб қолпш учун одам- зоднинг бутун ишлаб чиқарувчи кучлари шафқатсизлик билан цурбон қи- линмоқда» (ўша жойда, 440—443-бетлар).
Агар ҳатто илгариги миқёсидаги такрор ишлаб чиқаришии қи- йинлаштирадиган тўсқинликларни бир чеккага қўйиб турадиган бўл- сак, фацат икки хил нормал такрор ишлаб чиқариш бўлиши мум- кин.
Е оддий такрор ишлаб чиқариш содир бўлади.
Еки қўшимча қиймат капиталлашади, капитал жамғарилади.
I. 	ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
Оддий такрор ишлаб чиқаришда ҳар йили ёки, бир неча оборот бўлганда, бутун йил мобайпида вацти-вақти билан ишлаб чиқарила- диган ва реализация қилинадигаи дўшимча қиймат упинг эгалари, капиталистлар томонидан иидивидуал суратда, яъни упумсиз су- ратда бутуилай истеъмол қилинади.
Маҳсулот қийматининг қисман цўшимча кийматдан, кисман цийматнинг маҳсулотда такрор ишлаб чиқарилгаи ўзгарувчи капи- тални плюс маҳсулотга сарфлапган доимий капитални ҳосил қилув- чи улушидан иборат бўлиши,— маиа шу ҳол доимо товар капитал формаспда муомалага кириб турадиган ва худди шупдай унумли ёки индивидуал истеъмол учуп, яъни ишлаб чиқариш воситаси бу- либ ёки истеъмол буюми бўлиб хизмат қилиш учуи доимо муомала- дан олиниб турадиган бутуи маҳсулотнинг миқдорини ҳам, унипг цийматини ҳам ҳеч бир ўзгартмайди. Агар доимий капитални бир чеккага қўйиб турадиган бўлсак, у вақтда мазкур ҳол йиллик маҳ- сулотнинг ишчилар билаи капиталистлар ўртасида тақсим килини- шигагииа таъсир қилади, холос.
Ҳатто агар фақат оддий такрор ишлаб чиқариш фараз қилин- ганда ҳам, қўшимча қийматнипг бир қисми доимо маҳсулот фор- масида эмас, балки пул формасида туриши лозим, чунки акс ҳолда уни пулдан истеъмол қилинадигап маҳсулотга айлаптириш мумкии


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ЦИЙМАТ МУОМАЛАСИ
333’
эмас. Биз бунда қушимча цийматпинг мана шу дастлабки товар пулга айланишини жуда яхшилаб текшириб чиқиши-
миз лозим. Ишимизни осонлаштириш учун проблемани жуда содда шаклда фараз қиламиз, яъни нуцул металл пуллар, ҳақиций экви- валент бўлган пуллар муомала қилади, деб фараз циламиз.
Илгари («Капитал», I китоб, III бобда) баён қилинган оддий товар муомаласи ^онунларига мувофиқ, мамлакатда бор металл пуллар массаси товарлар муомаласи учунгина кифоя цилпб ^ўя қолмаслиги лозим. Бу металл пуллар массаси пул муомаласида ўз- гаришлар бўлганда ҳам кифоя килиши лозим, пул муомаласидаги ўзгаришлар эса цисман муомала тезлигида бўладиган ўзгаришлар туфайли, қисман товарлар баҳосинииг ўзгариши туфайли, цисман пул тўлов воситаси бўлиб ёки ўзи муомала воситаси бўлиб амал қиладиган турли-турли ва ўзгариб турувчи пропорциялар туфайли вужудга келади. Мавжуд пул массасининг хазииага ва муомаладаггг пулга бўлипиш нисбати доимо ўзгариб туради, лекин бутун пул массаси доимо хазина формасида ва муомаладаги пул формасида мавжуд бўлган пул суммасидан иборат бўлади. Бу пул массаси^ (нодир металл массаси) жамиятнинг секин-секин жамғарган хази- наси бўлади. Бу хазинанинг бир қисми ейилиб ишдан чиқиши ту- файли, бошқа ҳар цандай маҳсулот сингари, ҳар йили ўрни қопла- ниб туриши лозим. Ҳақиқатда бундай ўрнини қоплаш мамлакатнииг йиллик маҳсулотининг бир қисмини олтин ва кумуш казиб чиқара- диган мамлакатларнинг маҳсулотига бевосита ёки бавосита айир- бошлаш йўли билан амалга оширилади. Лекии муомалаиинг бундай интернационал характери унинг соддалигини яшириб туради. Шу сабабдап, проблемани жуда содда ва жуда аниқ ифода қилиб берипг учуи, олтин билан кумуш шу мамлакатиинг ўзида қазиб чиқарила- ди, демак, бу мамлакатнинг бутун ижтимоий ишлаб чиқаришипипг' бир қисмидир, деб фараз цилиш керак.
Агар зеб-зийнат учун ишлаб чицариладиган олтин билап ку- мушпи бир чеккага қўйиб турадиган бўлсак, ҳар йили қазиб чиқа- риладиган олтип билан кумушнинг минимуми пул металлнинг бу- туп иил мобайнида муомалада бўлиши натижасида ейилган қисмига тенг бўлиши лозим. Сўнгра, агар ҳар йили ишлаб чиқариладигап ва муомала қиладиган товар массаси кийматининг суммаси ошиб бор- са’ У вацтда ҳар йили қазиб чиқариладиган олтин ва кумуш ҳам ошиб бориши керак, чупки муомаладаги товарлар кийматининг ошгаи суммасини ва уларнинг муомаласи учун (ва тегишли хазииа; Ҳосил бўлиши учун) зарур пул мицдори пул муомаласининг тезла-' шуви билап ва пулпинг тўлов воситаси сифатида кенг миқёсда амал* килиши билан, яъни олди-сотди бўйича тўловларни ҳақиқий пул- ларни қатнаштирмасдаи, тез-тез ўзаро узиб туриш билан компенса- Ция қилиимайди.
ижтимоий иш кучининг бир цисми ва ижтимоий ишлаб0
чиқариш воситаларининг бир қисми ҳар йили олтин ва кумуш қа-' ио чиқаришга сарф қилиниши лозим.


,334
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Биз бупда оддий такрор ишлаб чиқаришпи фараз дилаётганимиз •туфайли бу ҳолда олтин ва кумуш дазиб чидариш билан шуғулла- нувчи капиталистлар бу ишни олтин ва кумушпипг ўртача йиллик ейилиши ва шунга мувофиқ ўртача йиллик истеъмоли ҳажми билан чеклаб дўядилар; бизнииг дилган тахминимизга кўра, улар ҳеч бир нарсани капиталлаштирмай, ҳар йили истеъмол ^иладигап дўшим- ча дийматларипи тўғридан-тўғри пул формасида муомалага чида- риб юборадилар, бу пул формаси бунда, ишлаб чидаришнинг бош- қа тармодларида бўлгапи сингари, маҳсулотнииг айлаитирилган ^формасидан иборат бўлмасдан, балки патурал формасидап иборат бўлади.
Сўнгра, иш ҳақига, яъни ўзгарувчи капитал авапслаиадиган пул формасига келганда, бунда иш ҳақи ҳам маҳсулотли сотиш йў- ли билан, уни пулга айлаптириш йўли билаи доплаимасдап, балки шундай маҳсулот билан допланадиким, бу маҳсулотнинг иатурал формаси энг аввал бошдапоқ пул формасидаи иборат бўлади.
Ниҳоят, маҳсулотиинг, нодир металлнинг, вақти-вақти билаи ис- теъмол цилинадиган доимий капиталпинг — бутуп йил мобайпида лстеъмол дилинадиган доимий оборот капиталииипг ҳам, доимий асосий капиталнинг ҳам — қийматига тенг қисми ҳам шундай бў- лади.
Нодир металлар ишлаб чидаришга солинган капиталпипг доира- вий оборотини ва шунга мувофиқ оборотипи ҳам дастлаб П — Т... У ... П' формасида дараб чиқамиз. П—Т да Т фақат иш кучи ва ишлаб чиқариш воситаларидангина иборат бўлмай, дийматининг фақат бир дисми У да истеъмол қилинадиган асосий капиталдан ҳам иборат бўлгани учун, маҳсулот П' иш ҳақига сарф цилииган ўзгарувчи капитал плюс ишлаб чиқариш воситаларига сарфланган доимпй оборот капитали плюс дийматиинг асосий капиталпинг эс- кирмасига тенг дисми плюс қўшимча дийматга тенг пул суммаси- дир. Агар олтиннинг умумпй қиймати ўзгармаганда бу сумма кам бўлса эди, у ҳолда бу ё шу олтин конидаги ишларнинг унумсизли- гипи кўрсатар эди, ёки — агар бу ҳодиса умумий характердаги ҳол бўлса — диймати ўзгармайдигаи товарларга иисбатап олтиннинг қиймати келажакда ошиб кетарди, яъни товарлариипг баҳоси τy7 дпиб кетарди, демак, П—Т актида сарфлападиган пул суммаси ке- лажакда озайиб қоларди.


XVII БОБ. — ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМЛЛАСИ
335
қайтиб пул капиталга айланиши лозим бўлган товар капитал фор- масида кирмасдаи, балки қайтиб унумли капиталга айлапиши лозим бўлган, яъни япа иш кучи ва ишлаб чиқариш материаллари сотиб олиши лозим бўлган пул капитал тариқасида киради. Иш кучи ва ишлаб чиқариш воситаларига истеъмол цилипадиган оборот капита- лининг пул формаси маҳсулотии сотиш воситаси билап қоплапмас- дан, балки маҳсулотнинг ўзининг натурал формаси билаи қопла- нади; демак, оборот капиталининг пул формаси уиииг қийматиии пул формасида муомаладаи чиқариб олиш йўли билап эмас, балки янгидаи ишлаб чиқарилгап қўшимча пул воситаси билап қоплаиади.
Бу оборот капитал = 500 фунт стерлинг, оборот даври = 5 ҳафта, иш даври = 4 ҳафта, муомала даври=фақат 1 ҳафта деб фараз қи- лайлик. Пул энг аввал бошдаи бошлаб 5 ҳафтага қисмаи ишлаб чи- қариш запасига авансланиши лозим, қисмап аста-секин иш ҳак£и сифатида тўпланиб туриш учун запас бўлиб туриши лозим. 6- ҳаф- та бошида 400 фунт стерлинг қайтиб келади ва 100 фунт стерлинг бўшайди. Бу нарса доимо такрорланиб туради. Илгари бўлгапи син- гари, бупда ҳам оборотнинг муайян вақти мобайиида 100 фуит стерлииг доимо бўшаган пул формасида бўлиб туради. Лекин улар, худди қолган 400 фуит стерлинг сингари, янгидан ишлаб чиқарил- ган устама пулдан иборат бўлади. Бизнинг мисолимизда бир йилда 10 оборот бўлади ва бир йилда ишлаб чиқарилгаи маҳсулот = олтип билан 5 000 фуит стерлинглик бўлади. (Бунда муомала даври то- варнинг пулга айланиши учуи талаб қилиигаи вақтдаи иборат бўл- масдан, балки пулнинг ишлаб чиқариш элементларига айлаииши учун зарур вақтдан иборат бўлади.)
Шундай шароитда оборот қиладиган бошқа ҳар қандай 500 фунт стерлинг капиталпинг доимо янгилаииб турадигап пул формаси ишлаб чиқарилган товар капиталнинг, яъни ҳар 4 ҳафтада муома- лага киритилиб турадиган ва сотиш йўли билан — демак, дастлаб процессга киргаи миқдордаги пулпи вақти-вақти билаи чиқариб олиб туриш йўли билап — доимо такрор-такрор пул формасига ки- радиган товар капиталнипг ўзгаргап формасидир. Аксинча, бупда ҳар бир оборот даври мобайиида муомаладан доимо ишлаб чиқа- риш материаллари ва иш кучипи чицариб олиб туриш учуп, капи- талист ишлаб чиқариш процессининг ўзидан 500 фунт стерлинг яп- ги устама пул суммасини муомалага чицариб туради. Муомалага чи- Қарилгап мана шу пул кейин шу капиталпииг ўз доиравий обороти воситасида муомаладан чиқариб олиимайди, балки, аксиича, янги- Дап ишлаб чиқариладиган олтин массаси ҳисобидан доимо кўпайиб- тУради.


336
ПККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
луриш учун қайтиб келадигап 100 фунт стерлинг бу иш кучи маҳ- сулотинипг ўзгарган формасп эмас, балки доимо янгидан чиқарилиб турадиган шу маҳсулотнинг бпр қисмидир. Олтип сапоатинипг эга- ои ўз ишчиларига тўғридан-тўғри уларнинг ўзлари цазиб чиқарган олтинпинг бир цисми билан ҳақ тўлайди. Шундай қилиб, ҳар йили иш кучига сарфланадиган ва пшчилар муомалага чиқариб юбора- диган 1 000 фунт стерлинг муомала воситаси-ла ўзининг дастлабки нуқтасига цайтиб келмайди.
Сўнгра, асосий капиталга келгапда, корхонаии таъсис этаётган- ,да анча кўп пул капитал сарф қилпш лозим бўлади, шу тариқа бу капитални бирданпга чиқариб юборадилар. Ҳар цаядай асосий ка- питал сингари, бу капитал ҳам бир неча йил мобайнида фақат цис- ман-қисман қайтиб келади. Лекин бу капитал маҳсулотии сотиш воситасида эмас, уни пулга айлантириш воситасида эмас, балки бу маҳсулотпинг, олтиниинг бевосита бир ҳиссаси сифатида қайтиб келади. Демак, бу капитал пулнипг муомаладаи чиқарилиши орқа- ли эмас, балки маҳсулотнинг тегишли цисмининг жамғарилиб бо- риши орқали секин-секин ўзининг пул формасига кириб боради. Шу тарзда такрор ҳосил қилинган пул капитал эиг аввал бошда асосий капиталга эга бўлиш учун муомалага чиқарилган пул суммасини т^оплаш учун муомаладан секин-секип чиқарпб олинган пул сум- маси эмас. Бу — устама пул массасидир.
Ниҳоят, қўшимча қийматга келганда, у, ўз навбатида, япги маҳ- <улотнинг, олтиннинг, ҳар бир янги оборот даври мобайпида, биз- нинг тахминимизга кўра, бутунлай унумсиз сарф қилипиши учун, тирикчплик воситалари ва зебу зийнат буюмларининг ҳақини тўлаш учун муомалага чиқариб юбориладиган цисмига баравардир.
Лекин, бизнинг цилган фаразимизга кўра, мана шу бутун йил- ,лик олтии цазиб чиқариш, бозордан доимо иш кучи ва ишлаб чиқа- риш материаллари олиб турадиган, лекин ундап пул олиб турмай, балки уни такрор-такрор устама пул билан таъмпплаб турадиган бу юлтин цазиб чиқариш бир йил мобайнида ейилиши патижасида миқ- дори камайган пулнинг ўрнинигина қоплайди, демак, жамиятда гарчи ўзгариб турувчи пропорцияларда бўлса-да, доимо икки фор- мада: хазина формасида ва муомаладаги пул формасида мавжуд бў- ладигап пулнинг миқдори тўла сацланишига ёрдамлашади, холос.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
337
царувчиларнинг ўз ўрталарида бўлади, деб фараз қилайлик. Агар уларнипг капиталинипг доимий қисмини бир чеккадп қолдириб ту- радигап бўлсак, уларнинг янгидан яратилган йиллик қийматиниг капиталистик жамиятдаги аҳвол билан аналогия қилиб олсак, пкки қисмга бўлиш мумкин бўларди: а қисмга — бу уларнинг зарур ти- рикчилик воситалари ўрнинигина цоплайди, b цисмга — буии улар қисман зебу зийнат буюмларига сарф қиладилар, цисман ишлаб- чидаришпи кенгайтириш учун ишлатадилар; бу ҳолда а ўзгарувчи капитал бўлади, b — цўшимча цижмат. Лекин бундай бўлипиш уларнипг бутун маҳсулотининг муомаласи учун зарур бўлган пул массасининг миқдорига ҳеч қандай таъсир қилмасди. Бошқа шаро- итлар ўзгармаганда, муомаладаги бутун товар массасининг қиймати' ҳам ўшапча бўларди, демак, бунинг учун зарур бўлгап пул масса- си ҳам аввалгича бўларди. Оборот даврлари баравар бўлинганда лш- лаб чидарувчиларнинг баравар пул запасларига эга бўлишлари лозим бўларди, яъни ўз капиталининг айни бир қисмиии пул форма- сида тутиб туришлари лозим бўларди, чунки, бизнинг фаразимизга кўра, уларнинг ишлаб чиқариши, илгаригидай, товар ишлаб чиқа- риши бўлиб қоларди. Демак, товар цийматнинг бир қисмининг қў- шимча қийматдан иборат бўлиши бутун ишлаб чиқаришни юргизи& туриш учун зарур пул массасини асло ўзгартмайди.
Тукиинг мухолифларидан бири, П—Т—П' формасига қаттиқ ёпишиб олиб ундан, қандай қилиб капиталист ўзи муомалага чи- царган пулидан кўпроқ пулни муомаладан чиқариб олиб туради, деб сўрайди. Бу мутлацо маълум бир нарса. Бунда ran қўшимча қий- мат яратиш устида бораётгани йўқ. Бирдан-бир сир бўлган цўшим- ча қиймат яратиш капиталистик нуқтаи назардан ўз-ўзидан маълум’ бир парса. Ахир, агар ишлатилган циймат суммасига қўшимча кий- мат қушилмагаида эди, у капитал бўлмасди. Демак, фаразимизга мувофиқ, ишлатилгап қиймат суммасп капитал бўлгач, қўшимча қий- матнипг яратилиши ўз-ўзидан маълум.
Демак, ran қўшимча қийматиииг қаердаи келиб чиқишида эмас? балки қушимча цийматга айланадиган пулпипг цаердаи олиппши- дадир.
Лекин буржуа сиёсий иқтисоди учун қушимча қийматпипг мав- жудлиги ўз-ўзидан маълум бир нарса. Демак, фақат қўшимча қий- матпинг мавжудлиги фараз қилинибгипа қолмасдан, у билан бирга япа шу нарса ҳам фараз қилинадики, муомалага чиқариб юборил-' ran товар массасипипг бир қисмп цўшимча маҳсулотдаи иборат бўлади, демак капиталист ўз капиталн билан бирга муомалага чиқа- рпб юбормаган қийматдап иборат бўлади; демак капиталист ўз ка- питалига писбатан бирмунча ортиқча нарсаии ўз маҳсулоти билап бирга муомалага чиқариб юборади, сўнгра яиа муомаладан чи^ариб олади.


338
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
чицча парсаиинг цаердан олиниши тушунтирилмайди ёки тушуиил- масдан цолиб кетмоқда, лекин мазкур капиталист нуқтаи назаридан c⅛st un fait*). Бундай фараз қилинганда, фацат капиталист А гина эмас, капиталист В, С, D ва бошқаларнииг ҳам доимо ўз товарлари- ни айирбошлаш воситаси билан дастлаб авансланган, сўнгра яна ва яна авансланадиган капитал қийматидан кўра кўпроқ қиймат чи^а- риб ола билишининг сабаби апиқ ва равшандир. Капиталист A, В, С, D ва бошқалар ўзлари муомаладан уиумли капитал формасида чицариб оладигаи товар қийм^гдан кўпроқ товар қийматни товар капитали формасида доимо муомалага ташлаб турадилар,— муста- цил амал ^илувчи капиталлар қанчалик хилма-хил бўлса, бу опера- ция ҳам шундай ҳар томонламадир. Демак, капиталистлар доимо — улар тегишли миқдорда аванслаган — унумли капиталларииииг ций- мат суммасига теиг бўлган циймат суммасини ўз ўрталарида тақ- сим қилиб туришлари лозим (яъни уларнинг ҳар бири унумли ка- питал элементларининг тегишли массасини муомаладан чиқариб олиб туриши лозим); худди шунингдек уларга ўзлари ҳар томондан товар формасида муомалага чиқариб турадиган, товар қийматнинг ишлаб чицариш элементлари қийматидан ортиқчаси сифатида муо- малага чицариб турадпган циймат суммасини доимо ўз ўрталарида тацсим цилиб туришларига тўғри келади.
Лекин товар капитал цайтиб унумли капиталга айланмасдан ва ундаги цўшимча циймат сарф цилинмасдан илгари пулга айлапти- рилиши лозим. Бунинг учун қаердан пул олинади? Дастлаб қара- ганда бу савол қийиндай бўлиб кўринади, шу дамгача бу саволга на Тук ва иа бошқа бирон киши жавоб бергаи.
Пул капитал формасида авансланган 500 фунт стерлииг оборот капитали, унинг оборот даври ҳар цандай бўлганда ҳам, жамият- нипг, яъни капиталистлар синфинииг бутун оборот капитали бўла- ди деб фараз цилайлик. Қўшимча циймат 100 фунт стерлинг бўл- син. Бутун капиталистлар синфи муомалага доимо фақат 500 фунт стерлингдан ташлаб турса, ундан қандай цилиб доимо 600 фунт стерлингдан олиб туради?
500 фунт стерлинг пул капитал унумли капиталга айлангандан кейин бу унумли капитал ишлаб чиқариш процессида 600 фунт стерлинглик товар цийматга айланади, шуидай қилиб, дастлаб авансланган пул капиталга тенг бўлган 500 фунт стерлинг товар ^ийматгина эмас, шу билан бирга янгидан ҳосил қилииган 100 фунт стерлипг қўшимча қиймат ҳам муомалада бўлади.
Бу 100 фунт стерлинг устама қўшимча циймат товар формаси- да муомалага чицарилган. Бунга ҳеч қандай шубҳа йўқ. Лекин бун- дай операция бу устама товар цийматнинг муомала цилиши учун устама пул ҳосил қилмайди.
Бу цийинчиликни ажойиб найранглар ишлатиб, четлаб кетишга уринмаслик керак.
— бу — фактдир. Ред.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ЦИЙМАТ МУОМЛЛАСИ
339’
Масалан, мана бундай найранг: доимий оборот капиталга кел- гапда, Уни ҳамма бир вацтда сарф килмаслиги турган ran. Капита- лист Л ўз товарипи сотган, демак упинг авапслаган капитали пул формасига кирган бир вақтда, сотиб олувчи В пинг пул формасида- ги капитали, аксипча, упи ишлаб чицариш воситалари формасига, Худди капиталист А ишлаб чиқарадигап ишлаб чпқариш воспта- ларипинг формасига киради. Капиталист А ўзи ишлаб чиқарган то- вар капиталини яна пул формасига киритадиган шу актнинг ўзи билан капиталист В ўз капиталини яна унумли капит^л формасига киритади, уни ПУЛ формасидан яна ишлаб чиқариш воситаларига ва иш кучига айлантиради; айни бир пул суммасининг ўзи, ҳар ^апдай оддий сотиб олиш Т— П даги сингари, икки томонлама про- цессда амал цилади. Иккипчи томондан, агар капиталист А пулии яна ишлаб чиқариш воситаларига айлантирса, бундай воситаларни: у капиталист С дан сотиб олади, капиталист С эса шу пул билап капиталист В га ҳац тўлайди ва ҳоказо. Масалани шупдай тушун- тириб берса бўлардику-я. Лекин:
Товар муомаласида муомалада бўладиган пулнипг миқдори тўғ- рисида биз аниқлаб чиққан ҳамма қонунлар («Капитал», I китоб, III боб) ишлаб чиқариш процессининг капиталистик характери ту- файли ҳеч бир ўзгармайди.
Демак, агар жамиятнинг пул формасида авансланадигаи оборот капитали 500 фунт стерлингдир, деяр эканлар, шупинг ўзи биланоқ, бир томопдан, бу сумманинг бир варакай аванслаиганлиги, лекинт иккинчи томондан, бу сумма 500 фунт стерлингдан кўра кўпроқ уиумли капитални ҳаракатга келтириши, чунки унипг галма-гал турли-турли унумли капиталларга пул фонди бўлиб хизмат қилиши назарда тутилган бўлади. Демак, буидай изоҳлаш усули шундай пулнинг мавжудлигини кўзда тутадики, упинг қаердаи келиб чиқ- қаплигини ҳали тушунтириб бериши керак бўлади.—
Сўнгра: капиталист А капиталист В шахсан ўзи, уиумсиз истеъ- мол қиладигаи товарлар ишлаб чиқаради, демак, капиталист В пипг пули капиталист А нинг товар капиталини пулга айлантиради ва шундай қилиб айии бир пул суммасинипг ўзи капиталист В пинг қушимча цийматини ва капиталист А пинг доимий оборот капита- липи пулга айлантириш учун хизмат цилади, деб айтиш ҳам мум- кин эди. Бироқ жавоб қайтариш зарур бўлган саволнинг, яъпи ка- питалист В ўз даромадлариии цоплаш учуп лозим бўлгаи бу пулни Қаердап олади? У ўз маҳсулотининг қўшимча цийматни ташкил эт- ган қисмини қандай қилиб пулга айлантирди?— деган саволпипг Узи ҳал қилипгаи, деб бунда янада бевоситароқ фараз қилинади.


340
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
орадан маълум вақт ўтади, шу вақт мобайнида бу пул, жумладаи, цўшимча цийматнинг пулга айланиши учун ҳам хизмат қилиши мумкин. Лекин, биз биламизки, биринчидан, бу вақт қанча узовда чўзилса, капиталист А нинг доимо in petto* сақлаб туриши лозим ►бўлган запас пул массаси шунча кўп бўлиши лозим. Иккинчидан, ишчи пулни сарфлайди, унга товар сотиб олади, шу билан бу то- варлардаги қушимча қийматни pro tanto пулга айлантиради. Демак, ўзгарувчи капитал формасида авансланадиган шу пулнинг ўзи қў- ғпимча цийматнинг пулга айланиши учун ҳам pro tanto хизмат қи- лади. Бу масала билап янада чуқурроқ шуғулланиб ўтирмасдан, бунда биз фақат цуйидагиларни кўрсатиб ўтамиз: бутун капиталист- лар синфи ва уларга қарам бўлган унумсиз шахсларнипг истеъ- моли ишчилар синфининг истеъмоли билаи бир вақтда содир бў- лади; демак, пшчилар ўз пулларини муомалага чиқариб юбориш- лари билан бир вацтда капиталистлар ҳам ўз қўшимча қийматла- рини даромад тариқасида сарф цилиш учуп, улар ҳам пулларини муомалага чиқариб юборишлари лозим; демак, бунинг учун пул муомаладан чицариб олиниши лозим. Ҳозиргина келтирилган ту- шуптиришлар φaηaτ зарур пул миқдорини камайтириши мумкин эди, лекин пулнинг зарурлигини йўвда чиқаролмаган бўларди.—
Ниҳоят, бундай деб айтиш мумкин бўларди: асосий капитални дастлаб муомалага киритганда ҳаммавақт жуда кўп пул муомала- га ташланади-ку, ахир, ва шу билан бирга бу пул фақат секин-се- кин, цисман-^исман бир неча йил давомида, уни муомалага кирит- ган шахс томонидан муомаладан чиқариб олинади-ку. Қўшимча цийматни пулга айлаптириш учуп шу пул кифоя цилмайдими?— Бупга юқорида кўрсатилган 500 фунт стерлинг пулнинг муомаласи (бу пул зарур резерв фонд учун хазина ҳосил қилиш имконини ҳам ўз ичига олади), унинг тегишли цисмининг уни муомалага чи- қариб юборган шахс томонидан бўлмаса ҳам, бошқа бирон шахс то- мопидан асосий капитал элементларини сотиб олишга ишлатилиши- пи назарда тутади, деб жавоб бермоқ лозим. Бундаи ташқари, асо- сий капитал бўлиб хизмат қиладиган товарлар сотиб олишга сарф ^илинадиган пул билан бу товарлардаги қушимча қийматиинг ҳақи ҳам тўлангап, деб фараз цилипади, бинобарин, ran бу пулнинг ца- ердан олинишида, холос.—
Бу саволга умумий жавоб бериб ўтилди: агар қиймати 1000 фунт стерлингХХ бўлган товарлар массаси муомала цилиши лозим бўлса, у ҳолда бу товар массасининг қийматида қушимча циймат- нинг бўлиш-бўлмаслиги, бу товар массасинипг капиталистик тарзда ишлаб чиқарилган-ишлаб чиқарилмаганлиги бу муомала учун за- рур бўлган пул миқдорини асло ўзгартмайди. Демак, проблеманинг ўзи йўц, Бошца маълум шароитларда, яъни пул муомаласининг тезлиги маълум даражада бўлган ва ҳоказо шароитда 1000 фупт стерлингХХ товар цийматининг муомала қилиши учун маълум * — ўз ёнида. Ред.


XVII БОБ. — НУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
341
пул суммасп керак бўлади, бу пул суммаси бу қийматдан шу то- варларни бевосита ишлаб чиқарганларга кўп ёки оз тегишига мут- лацо боғлиц эмас. Агар бунда проблема бўлса, бу проблема: маълум мамлакатдагп товарларнипг муомала қилиши учун зарур пул сумхмасп цаердан олинади, деган умумий проблема билан бирдир.
Ҳолбукп, капиталпстик ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан, ал- батта алоҳпда проблема бордай бўлиб кўринади. Яъни, бунда муо- малага пул ташланадиган бошланғич нуқта капиталистдир. Ишчи ўз тирикчилик воситаларига ҳақ тўлаш учун сарф қиладиган пул дастлаб ўзгарувчи каппталнинг пул формасида мавжуд бўлади ва шунинг учуп дастлаб капиталист у пулни иш кучи учун харид воситаси ёкп тўлов воситаси тарицасида муомалага киритади. Бун- дан ташқарп, капиталист дастлаб ўзининг доимий — асосий ва оборот — капиталининг пул формасидан иборат бўлган пулни муо- малага чиқариб юборади; капиталист бу пулни меҳнат воситалари ва ишлаб чпқариш материаллари учун харид воситаси ёки тўлов воситаси сифатида сарфлайди. Лекин буни истисно қилганда ка- питалист муомаладаги пул массасининг бошланғич нуқтаси бўлмай колади. Лекин умуман фақат икки бошланғич нуқта бор: бири — капиталист, иккинчиси — ишчидир. Бошца категорияларга кира- диган учинчи шахслар ё цилган бирон хизматлари учун шу икки синфдан пул олишлари лозим, ёки, агар улар ҳеч цандай хизмат килмасдан пул оладиган бўлса, улар рента, процент ва ҳоказолар формасидагп қўшимча цийматга шерикдирлар. Қўшимча қпймат- пинг бутуниси саноат капиталистининг ҳамёнида қолмаслиги ва унинг қўшпмча қийматни бошқа шахслар билан баҳам кўриши лозимлигппинг қаралаётган масалага ҳеч қандай алоқаси йўқ. Гап капиталистнинг қўшимча қиймат учун олган пули кейинчалик қан- дай тақспм цилинишида эмас, балки унинг цўшимча қийматни цандай қплиб пулга айлантиришидадир. Демак, бизнинг мисолимиз- да биз ҳалп ҳам капиталистни цўшимча қийматнинг бирдан-бир эгаси деб билишимиз лозим. Ишчига келсак, ишчининг муомалага чицарадиган пулининг бирламчи бошланғич нуқтаси капиталист бўлгани ҳолда, ишчи φaηaτ иккиламчи бошланғич нуқтадир, деб юқорида айтиб ўтилди. Дастлаб ўзгарувчи капитал сифатида аванс- лапган пул ишчи уни тирикчилик воситаларига сарфлаганда ўзи- нипг иккпнчи муомаласини амалга ошираётган бўлади.


342
ИККИНЧИ БУЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
чиқмайди. Бутун капиталистлар спнфи илгарп муомалага чиқарил- магап нарсани муомаладаи чикариб ололмайди.
Бунда биз ўн карра оборот бўлганда, эҳтимол, циймати 4 000 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш воситаларининг ва қиймати 1 000 фунт стерлииглик меҳнатнинг муомала қилиши * учун 400 фунт стерлинг пул суммаси кифоя цилишини ва циймати 1 000 фунт стерлинг бўлган цўшимча қийматнинг муомаласи учун эса цолган 100 фупт стерлинг ҳам кифоя қилишини — шу ҳолни бир чеккада цолдириб турамиз. Пул суммасининг шу пул суммаси во- ситаси билан муомала қилаётгап товар қийматга эга бўлган бу иис- бати ишнинг моҳиятини асло ўзгартмайди. Уша проблеманинг ўзн проблема бўлиб цола беради. Агар бир монетапинг ўзи бир неча марта муомалага кирмаса эди, у вақгда 5 000 фуит стерлингни капитал тариқасида муомалага киритиш лозим бўларди ва кўшим- ча ^ийматни пулга айлантириш учун 1 000 фунт стерлинг зарур бўларди. Бу пул қаердан олинади, бу пул 1 000 фуит стерлинг бў- ладими, ёки 100 фунт стерлинг бўладими, дегаи савол тушади. Ҳар цандай ҳолда ҳам бу пул муомалага киритилган пул капиталга нисбатан ортиқча пул бўлади.
Дарҳақиқат, дастлаб цараганда бу нарса ҳар қанча парадокс бўлиб кўринса ҳам, товарлардаги қўшимча қийматни реализация қилиш учун хизмат циладиган пулни капиталистлар синфининг ўзи муомалага чиқаради. Лекин nota bene*: капиталистлар сипфп бу пулни муомалага авансланган пул в;илиб чиқармайди, демак ка- питал килиб чиқармайди. Капиталистлар синфи бу пулнп ўзинипг индивидуал истеъмоли учун харид воситаси қилиб сарфлайди, де- мак, капиталистлар синфи бу пул муомаласининг бошланғич нуқ- таси бўлса ҳам, бу пулни аваисламайди.
Ўз соҳибкорлигини бошлаётгаи айрим капиталистни, масалан, фермерни олиб кўрайлик. Биринчи йил мобайнида у ишлаб чиқа- риш воситаларига (4000 фуит стерлинг) ва иш кучига (1000 фунт стерлинг) ҳақ тўлаш учун, айтайлик, 5000 фунт стерлинг пул ка- питал аванслайди. Фараз цилайлик, цўшимча циймат нормаси = = 100%, у ўзипики қилиб оладигап цўшимча циймат = 1000 фунт стерлинг бўлсин. Юқорида эслатиб ўтилган 5000 фунт стерлинг унинг пул капитал қилиб аванслайдиган ҳамма пулини ўз ичига олади. Лекин одам яшаши керак-ку, лекин йилнинг охиригача у ҳеч цандай пулни цайтариб олмайди. Унинг йиллик истеъмоли учун 1000 фунт стерлинг керак бўлсид. Уида шу пул бўлиши ло- зим. Гарчи у, меп бу 1000 фупт стерлингпи биринчи йил мобайнида аваислашим лозим, деб айтса ҳам, лекин бунда фақат субъектив аҳамиятга эга бўлгап бу авапслашшшг маъниси фақат шу бўлади- ки, биринчи йилда у ўзининг индивидуал истеъмоли чикимларини ўз ишчиларининг текии ишлаб чиқариши ҳисобидан цопламасдап, ўз ёнидан қоплаши лозим бўлади. Бу пулни у капитал қилиб аванс-


XVII БОБ. — ҚЎШИМЧЛ ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
343
ламайди. У бу пулни ўзи истеъмол циладиган тирикчилик восита- лари учуп сарф қилади, уларга эквивалент қилиб тўлайди. Буций- матни у пул тариқасида сарфлайди, уни муомалага чиқариб, ундан човар қшьчатлари тариқасида цайтариб олади. Бу товар циймат- ларни у истеъмол цилди. Демак, уларнинг цийматига унинг ҳеч ^андай алокаси колмади. Унинг бу циймат учун тўлаган пули энди муомаладаги пул элементи тарицасида мавжуд бўлади. Лекип, бу пул цийматиии у маҳсулот тариқасида муомаладаи чиқариб олди, кийматни ўзида сацлаб турган маҳсулотлар билан бирга эса улар- hiiiiγ киймати ҳам йўқотилди. Қиймат бутунлай йўқ бўлди. Лекин йил охирида у 6000 фунт стерлииглик товар цийматни муомалага чиқаради ва уии сотади. Шу билан бирга унга: 1) у аванслаган 5000 фуит стерлинг пул капитал, 2) пулга айланган 1000 фунт стерлииг кўшимча қиймат цайтиб келади. У 5000 фунт стерлингни капитал тариқасида аванслагаи эди, уни муомалага чицарган эди, энди бўлса муомаладан 6000 фуит стерлипг чиқариб оляптц: 5000 фуит стерлинги капитал ўрнига ва 1000 фупт стерлинги кўшимча киймат. Бу 1000 фунт стерлинг унинг ўзи капиталист сифатида эмас, балки истеъмолчи сифатида муомалага киритган, у авансламагап, балки сарфлаган пул ёрдами билан пулга айланди. Энди бу пул у ишлаб чиқарган қўшимча цийматнинг пул форма- сида унга цайтиб келмоқда. Шу вақтдан бошлаб бундай операция ҳар йили такрорланади. Лекин, иккинчи йилдан бошлаб, унингўзи сарф қиладиган 1000 фунт стерлинг, энди доимо у ишлаб чиқарган қўшимча қийматнинг ўзгаргап формасидан, пул формасидан ибо- рат бўладп. Бу пулни у ҳар йили сарф қилади ва ҳар йили бу пул упга цайтиб келиб туради.
Агар упинг капитали бир йил мобайнида кўпроқ оборот ^илса эди, бу бплан ишнинг моҳияти асло ўзгармас эди, лекин, албатта, вақтнииг узун-қисв;алиги ва шунинг учун капиталистга унинг аванслагаи пул капиталидан ташқари ўз индивидуал истеъмоли учуи муомалага чиқаришига тўғри келадиган пул миқдори ҳам ўз- гарар эди.
Бу пулни капиталист муомалага капитал тарицасида чицар- майди. Лекии у цўшимча қиймат цайтиб келгунча ўз цўлидаги маблағи билан кун кечиришга цодир бўлганлиги учун ҳам, унинг отипи капиталист дейдилар.
Бу ҳолда биз, капиталист ўз капитали биринчи марта цайтиб келгунча ўз индивидуал истеъмоли учун муомалага чиқарадиган пул суммаси худди у ишлаб чицарган ва шунинг учун пулга айла- ниши лозим бўлган цўшимча ^ийматга баравардир, деб фараз қил- ган эдик. Айрим капиталистга нисбатан бундай фаразнинг асос- сизлиги равшан кўриниб турибди. Лекин биз оддий такрор ишлаб чицаришии фараз қилаётганлигимиздан бундай фараз бутун капи- талистлар синфига нисбатан тўғри бўлиши лозим. Аввалги фараз бу сўнгги фаразда бор нарсанигина ифодалайди, чунончи, бутун қушимча цийматнинг, лекин фацат ^ўшимча цийматнинг унумсиз


344
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
истеъмол цилинишини ифодалайди, яъни дастлабки капиталнипг заррача ҳиссаси ҳам унумсиз истеъмол цилинмайди.
Юцорида, қазиб олинадиган жами нодир металлар (= 500 фунт стерлинг) пулнинг ейилишини цоплаш учун кифоя килади, деб фараз цилинган эди.
Олтин қазиб чи^арадигап капиталистлар ўзининг бутун маҳсу- лотини — унинг доимий ва ўзгарувчи капитални қоплайдиган цис- мини ҳам, цўшимча цийматдан иборат бўлган қисмини ҳам — ол- тин билан оладилар. Демак, ижтимоий қўшимча цийматнинг бир цисми фақат муомала процессида олтинга айланадигаи маҳсулот- дан иборат бўлмай, балки олтиндан иборат бўлади. Ижтпмоий қушимча ^ийматнинг бу цисми энг аввал бошдан бошлаб олтиндан иборат бўлади ва муомаладан маҳсулот чиқариб олиш учун муо- малага киритилади. Бу ҳолда иш ҳақига, яъни ўзгарувчи капитал- га нисбатан ҳам, авансланган доимий капитал ўрнини қоплашга нисбатан ҳам худди шундай бўлади. Демак, капиталистлар синфи- нинг бир қисми ўзи аванслаган пул капиталидан кўпроқ (қўшимча циймат миқдори цаича бўлса, шунча кўп) товар қийматни муома- лага киритиб юборса, капиталистларнинг бошқа цисми ўзи доимо олтии цазиб чиқариш учун муомаладан чиқариб олиб турадиган товар кийматдан кўпроқ (қўшимча қиймат миқдори қанча бўлса, шунча кўп) пул цийматни муомалага ташлаб туради. Агар капи- талистларнинг бир қисми ўзи муомалага киритиб турадиган пулдан кўпроқ пулни доимо муомаладан чицариб олиб турса, бир цисми — олтип ^азиб чиқарадиган қисми — муомаладан ишлаб чиқариш во- ситалари тариқасида олиб турганидан кўра кўпроц пулнп муома- лага ташлаб туради.
Гарчи бу маҳсулотнинг, яъни ^иймати 500 фунт стерлинглик олтинпинг бир қисми олтин коплари хўжайииларининг цўшимча цийматидан иборат бўлса-да, лекин бутун сумма товарлар муома- ласи учуп зарур пулнипг ўрнини цоплаш учун белгиланган бўлади: шу билан бирга, бу суммадан канчаси товарлардаги қўшимча қий- матни пулга айлантириш учун сарф бўлишининг ва каичаси ций- матнинг бошқа таркибий цисмларини пулга айлантириш учун сарф бўлишининг фарқи йўқ.


XVII БОБ. — ЦУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
345
млакат учун ҳеч вақт пул формасидан бошқа формада мавжуд бўлмайди. Гарчи олтин цазиб чиқарувчи каиталистлар учун маҳ- улотнинг фақат бир цисми кўшимча қийматдан иборат бўлиб, бошқа қисми капитал ўрнини цопласа ҳам, лекин, аксинча, агар доимий оборот капиталини бир чеккага қўйиб турадиган бўлсак, бу олтиннинг қанчаси ўзгарувчи капитал ўрнини қоплайди ва цанчаси кўшимча қийматдан иборат бўлади, деган масалани ҳал қилиш фа- катгина иш ҳақи ва қушимча цийматнинг муомаладаги товарлар ^ийматига тегишлича цандай нисбатда бўлишига боғлиқ. Қўшимча ^нйматни ҳосил цилувчи цисми капиталистлар синфининг турли намояндалари ўртасида тацсим бўлади. Гарчи цийматнинг бу қис- мини улар доимо индивидуал истеъмолга сарфлаб, яна уни янги маҳсулот сотишдан олиб турсалар ҳам,— қўшимча қийматнинг пулга айланиши учун зарур пулнинг капиталистлар ўртасида муо- мала цилиб туришига сабаб бўладиган нарса худди мана шу олди- соттидир,— шундай бўлса ҳам ижтимоий қушимча қийматнияг бирмунча цисми, гарчи унинг миқдори ўзгариб турса ҳам, маълум вацтгача капиталистларнинг ҳамёнида пул формасида са^ланиб туради; бу худди иш ҳақининг бир цисми, ҳарҳолда ҳафтанинг бир неча куни давомида, ишчиларнинг ёнида пул формасида сақ- ланиб туриши сингаридир. Ижтимоий цўшимча цийматнинг бу цис- мининг миқдори ҳам пул маҳсулотнинг дастлаб олтин цазиб чиқа- радиган капиталистларнинг кўшимча цийматидан иборат бўлган цисми билангина чекланиб цолмайди; илгари айтиб ўтилганидек, юқорида кўрсатиб ўтилган 500 фунт стерлинглик маҳсулот капи- талистлар билан ишчилар ўртасида умуман қандай пропорцияда тацсим цилинса ва муомала учун белгиланган товарлар запасицан- дай пропорцияда цўшимча цийматта ва қийматнинг бошқа тарки- бий цисмларига бўлинса, цийматнинг бу цисми ҳам шу пропорция билан чекланади.
Ҳолбуки, бир йилда цазиб чиқарилган олтиннинг бир цисми цўшимча цийматни реализация қилиш учун цай даражада муома- лага кирса, цўшимча цийматнинг бошқа товарлар тариқасида эмас, балки шу бошца товарлар билан бир цаторда пул тариқасида мав- ЖУД бўладиган қисми ҳам, фақат шу даражада ҳар йили ишлаб чиқариладиган олтин ^исмидан иборат бўлади. Пулнинг бошқа ^исми — ҳиссаси ўзгариб тургани ҳолда капиталистлар синфи цў- шимча қийматининг пул формаси тарицасида доимо уларнинг цў- лида бўладиган цисми — ҳар йили цазиб чицариладиган олтин эле- ментидан иборат бўлмай, балки мамлакатда илгари жамғарилган пУл массасинпнг бир цисмидан иборат бўлади.


343
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
турадиган бўлсак, товар формасида ишлаб чиқарилган цўшимча циймат иккинчи томонда ҳар йили олтин формасида цўшимча қий^ мат ишлаб чиқарилиши туфайлиёқ ўзининг пулга айланиши учун муомаладан пул топади. 500 фунт стерлинглик олтин маҳсулотнинг авансланган пул капитални цоплайдиган бошқа қисмларига нисба- тан ҳам худди шундай бўлади.
Энди биз икки нарсани айтиб ўтишимиз лозим.
Юцорида баён қилинганлардан шу нарса келиб чицади, бирин- чидан: капиталистлар пул тариқасида сарф қиладиган ^ўшимча циймат, худди шунингдек улар пул тариқасида аванслайдиган ўзга- рувчи капитал ва бошқа унумли капитал ҳам аслида ишчилар- нинг, яъни олтин цазиб чиқариш билан банд бўлган ишчиларнинг маҳсулотидир. Олтин маҳсулотнинг уларга иш ҳақи сифатида «авансланадиган» цисмини ҳам, олтин маҳсулотнинг олтин конла- ри эгалари бўлган капиталистларнинг бевосита қўшимча қиймати- дан иборат бўлган цисмини ҳам шу ишчилар цайта ишлаб чиқа- радилар. Ниҳоят, олтин маҳсулотнинг олтин цазиб чиқариш учун авансланган доимий капитал қийматни қоплайдиган цисмига кел- ганда, бу цисми ишчиларнинг йиллик меҳнати натижасидагина пул формасида (умуман ҳар қандай маҳсулотда ҳам) яна пайдо бўлади. Корхона таъсис этилганда бу қисмни капиталист шу кор- хонада топилган пул тариқасида эмас, балки жамиятда муомалада бўлган пул массасининг бир қисмини ташкил этувчи пул тариқа- сида берган эди. Аксинча, пулнинг бу қисмининг ўрнини янги маҳсулот, қушимча олтин цоплаши туфайли, у ишчининг йиллик маҳсулотидан иборат бўлади. Капиталистнинг аванслаши бу ерда ҳам фа^ат форма жиҳатдандир, чунки шпчи ўз ишлаб чиқариш воситаларига эга эмас ва олтин цазиб чиқариш вақтида унинг қў- лида бошқа ишчиларнинг ишлаб чиқарган тирикчилик воситалари бўлмайди.
Иккинчидан: ҳар йили 500 фунт стерлинглик цоплашдан ^атъи назар мавжуд бўладиган ва цисман хазина тариқасида, қисман муо- маладаги пул тарицасида мавжуд бўладиган пул массасига келгап- да, ҳар йили шу 500 фунт стерлинг масаласи қандай бўлса, бу пул массасининг масаласи ҳам худди шундай бўлиши керак, яъни дастлаб шундай бўлиши лозим эди. Бу бўлимчанинг охирида биз бу масалага яна қайтамиз*. Ҳозир эса яна бошқа бирмунча муло- ҳазаларни айтиб ўтамиз.
Оборотни текширганда биз, бошқа шароитлар ўзгармаганда, оборот даврларининг узунлиги ўзгариши билан бирга ишлаб чиқа- ришни ўша миқёсда давом цилдириш учун зарур бўлган пул капи- тал массаси ҳам ўзгаришини кўриб ўтган эдик. Демак, пул муо- маласи бу оборот даврларининг дам-бадам узайиб ва цисцариб ту-
Шу томнинг 352-бетига царалсин. Ред.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
347
ши лозим.
аксинча бўлади, деб фараз циладиган бўлсак, бу нарса муомалада- Ги пул массасига ҳеч цандай таъсир қилмайди. Янгидан ҳосил килинган циймат тақсимотидаги бундай ўзгариш муомаладаги пул массаси ҳеч бир кўпаймаган ёки камаймаган ҳолда содир бўлиши мумкин. Айниқса иш ҳақи умуман кўпаядиган, шунинг учун ҳам — юцорида фараз цилинган шароитларда — қўшимча циймат нормаси умуман пасаядиган, бундан ташцари, яна цилинган фаразга кўра, муомаладаги товар массасининг цийматида ҳеч қандай ўзгариш бўл- майдиган ҳодисани қараб чиқамиз. Бу ҳолда, албатта ўзгарувчи капитал сифатида аванслашга тўғри келадиган пул капитал кўпая- ди, демак, бундай функция учун хизмат киладиган пул массаси ҳам кўпаяди. Лекин, ўзгарувчи капиталнинг функция цилиши учун талаб цилинадиган пул массаси цанча кўпайса, қушимча ^иймат шунча камаяди, демак, цўшимча қийматни реализация цилиш учун зарур пул массаси ҳам шунча камаяди. Бу нарса товар цийматнинг ўзига ҳеч қандай таъсир қилмаслиги сингари, товар цийматни реализация цилиш учун зарур бўлган умумий пул суммасига ҳам ҳеч қандай таъсир қилмайди. Айрим капиталистнинг товар ишлаб чиқариш чиқимлари ошади, лекин товарнинг ижтимоий ишлаб чи- қариш баҳоси ўзгармасдан ^олади. Агар цийматнинг доимий цис- мини бир чеккада ^олдириб турадиган бўлсак, бунда товар ишлаб чицариш баҳосининг иш ҳацига ва фойдага бўлинадиган нисбати- гина ўзгаради, холос.
Лекин, бизга айтишлари мумкинки, ўзгарувчп пул капттталпипг кўп сарф қилиниши (албатта, пул қиймати ўзгармас деб фараз η∏- линади) ишчилар қўлидаги пул маблағлари массасининг худди шун- дай кўпайишидан бошқа парсапи билдирмайди. Бунинг натижасида ишчиларнинг товарга талаби ошиб кетади. Буидан кейинги натижа шу бўладики, товарларнинг баҳоси кўтарилиб кетадп.— Ёки бундай деиишлари ҳам мумкин: агар иш ҳакп ошадиган бўлса, каппталист- лар ўз товарларипинг баҳоспнп оширадилар. Ҳар икки ҳолда ҳам иш ҳақинииг умумий ошуви товарлар баҳосинииг ошувпга сабаб оулади. Шунпнг учун бу сабаблардан қайси бири баҳоларнппг кў- тарилиб кетганлигпни изоҳлашидан катъи назар, товарларнипг муо-
Ьиринчи ифодадаги эътирозга жавоб: иш ҳақп ошуви натижаси- Да ишчиларнинг зарур тирикчилик воситаларига талабп ошадп. ларшшг 3e6y зийнат буюмларпга талаби жуда оз даражада ошади θκ∏ улар плгари истеъмол қилиб келмаган буюмларни талаб қп- лптпи жуда кам даражада бўлади. Зарур тирикчилик воситаларига


348
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
талаб бирданига ва жуда кенг миқёсда ошиб кетиб, уларнинг ба~ ҳосини ҳам кўтариб юбориши турган ran. Бунинг натижаси шу бўладпки, ижтимоий капиталнинг кўп қисми зарур тирикчилик во- ситалари ишлаб чиқаришга, оз қисми зебу зийнат буюмлари ишлаб чицаришга ишлатилади, чунки қўшимча қийматнинг камайиши ва шу сабабли капиталистларнинг зебу зийнат буюмларига талабининг камайиши натижасида зебу зийнат буюмларпнинг баҳоси тушиб ке~ тади. Аксинча, ишчиларнинг ўзлари зебу зийнат буюмлари сотиб олар эканлар, уларнинг иш ҳақининг ошуви — биз ишчилар чиндан ҳам зебу зийнат буюмлари сотиб олишга сарфлайдиган суммани на- зарда тутяпмиз — зарур тирикчилик воситалари баҳосининг ошиб кетипшга таъсир қилмайди, фақат зебу зийнат сотпб олувчиларнинг составпни ўзгартиради, холос. Энди шу дамгача бўлганпдан кўра кўпроқ зебу зийнат буюмлари ишчилар истеъмолига клрадп, нисба- тан озроқ зебу зийнат буюмлари капиталистлар истеъмолига кира- ди. Voita tout*. Бирмунча ўзгаришлардан кейин плгари қапча цийматлик товар массаси муомалада бўлса, эндп ҳам шунча бўлади. Қисқа муддат мобайнида бўлиб турадиган ўзгаришларга келганда, уларнинг натижаси фақат қуйидагича бўлади: шу дамгача биржа- даги спекулятив корхоналарда ёки чет элларда ўзига ишлатиладиган жой ахтариб юрган бўш капитал эндп мамлакатнинг ичкарисида муомалага чиқарилади.
Иккиичи ифодадаги эътирозга жавоб: агар капиталистик ишлаб чиқарувчилар ўз товарларининг баҳосини ўз билганларича ошпра олганларида эди, ўлар иш ҳацини оширмасданоқ шундай килишла- ри мумкин эдп ва шуидай қилар эдилар ҳам. Товарларнпнг баҳоси тушганда ҳам улар иш ҳақининг оширилпшига ҳеч қачон йўл қўй- маган бўлур эдилар. Агар капиталистлар синфи маълум, алоҳпда шароптларда, айтайлик, маҳаллий шароитларда ҳозир истисно тари- қаспда аслида нима қилаёттан бўлса, доимо ва ҳар қандай шароитда ҳам шундай қилишнииг иложини топса эдп, чунончи, агар у товар- ларнпнг баҳосинп яиада кўпроқ ошириш учун, демак, ҳамёнига кўпроқ фойда солиш учун иш ҳақпни оширишнпнг ҳар қандайидан фойдаланишнинг иложини ιoπca эди, у ҳеч қачон тред-юнионларга қарши чиқмаган бўлур эди.
Капиталистлар зебу зийнат буюмларининг баҳосини оширишла- ри мумкин, чуики бу буюмларга талаб (зебу зийнат буюмлари учун харид воситаларп суммаси камайиб кетган капиталистлар томонидан бўладиган талабнинг камайиб кетиши орқасида) камаяди, дегаи φπκp7 бундай фикр талаб ва таклиф қонунини жуда ажойиб йўсинда татбиқ қилиш бўларди. Бундай буюмларни сотиб олувчиларнинг состави ўзгарибгина қолмаслиги, капиталистлар ишчилар билан ал- машпнибгина цолмаслиги туфайли, зебу зийнат буюмларига талаб камайиши орқасида, уларнинг баҳоси тушиб кетади,— модомики, бундай алмаштириш бўлар экан, ишчилар томонидан зебу зийнат
— Вассалом. Ред.


XVII БОБ. — ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
349
омларига бўладиган талаб зарур тирикчилик воситаларининг ба- осини ошириб юбормайди, чунки ишчилар устама иш ҳақининг “злари зебу зийнатга сарф қиладиган қисмини зарур тирикчилик воситаларига сарф қилолмайдилар. Шунинг натижасида, зебу зийнат буюмларини таклиф цилиш уларнинг ижтимоий ишлаб чиқариш процессидаги ўзгарган ролига мувофиқ бўлмагунча капитал зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқаришдан олина беради. Ишлаб чиқариш шундай камайтирилганда, зебу зийнат буюмларининг баҳоси, ҳатто уларнинг циймати ўзгармаганда ҳам, яна ошиб, ўзининг нормал даражасига етиб қолади. Шундай қисқаршп ёки шундай баравар- лашиш процесси содир бўлиб турар экан, зарур тирикчилик ■ воси- таларпни ишлаб чиқариш, бу воситаларнинг баҳоси ошганлигидан, зебу зпйнат буюмлари ишлаб чиқарувчи тармоқлардан қанча капи- тал чиқариб олинса, шунча капитални доимо ўзига тортиб туради. Тирикчилик воситаларига талаб қондирилгунча бу нарса давом қила беради. Шуидан кейин яна мезон ўз ўрнига тушиб, бутун процесс шу билан тугалланадики, ижтимоий капитал, демак, пул капитал ҳам зарур тирикчилик воситалари иитлаб чпцариш билан зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқариш ўртасида ўзгарган пропорцияда тақсим бўладп.
Бу иккала эътироз бошдан-оёқ капиталистлар билан уларнинг айғоқчплари бўлгап экоиомистларнинг пахтавоп отпшидан бошқа нарса эмас.
Бундай пахтавон отишмага уч хпл факт сабаб бўлиб турибди:
1) Пул муомаласининг умумий қоиунп шундайки, агар муомала- даги товарлар баҳосининг суммаси ошадиган бўлса — бунда баҳолар суммаспнинг ошиши илгариги товарлар массасига тааллуқлими ёки кўпайган товарлар массасига тааллуқлими, бари бир — у ҳолда, бошқа шароитлар ўзгармаганда, муомала қилаётган пул массаси ошади. Шу тариқа натижа сабаб билан аралаштириб юборилади. Зарур тирикчилик воситаларининг бал;оси ошуви билан бирга иш ҳақи ошади (гарчи камдан-кам ошса ҳам, ошадп, иш ҳақппинг ба- ҳонинг ошувига пропорционал тарзда ошуви эса жуда сийрак ҳол- лардагпна бўлади). Иш ҳақининг ошувп товарлар бахосининг ошу- ви учуп сабаб эмас, балки уиинг натижаспдир.
2) Иш ҳақи қисман ёки бирон жойда ошса — яъни ишлаб чи- царишнинг айрим тармоқларидагпна ошса — шунинг натижасида шу тармоклар маҳсулотларинииг баҳоси шу жойларда ошиши мумкин. Лекин, ҳатто бу ҳам кўп шарт-шароптларга боғлиқдпр. Масалан, нарх-навонинг ошиши фақат илгари иш ҳақи жуда ҳам паст бўл- маган, шу сабабли эса фойда нормаси жуда ҳам юқори бўлмаган тармоқлардагина мумкин; нарх-навонинг ошиши агар шу тармоқ- ларнинг товарлари сотиладиган бозорлар бу товарларнинг баҳоси ошппш натижасида торайиб қолмаса (демак, агар уларнинг баҳосп-
инг оширилиши уларни таклиф қилишни олдиндан камайтпришни алао қилмаса) фақат шундагина мумкин ва ҳоказо.


350
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
’ 3) Иш ҳаци умуман ошганда ўзгарувчи капитал кўп бўлган са~ ноат тармоқларида ишлаб чицарилган товарларнинг баҳоси ошади, лекин доимий ёки асосий капитал кўп бўлган саноат тармоқларида камаяди.
Оддий товар муомаласини текширганда («Капитал», I китоб, III боб, 2) маълум бўлганича, ҳар қандай муайян миқдордаги то- варларнинг муомала процессида, уларнинг пул формаси фақат тез ўтиб кетадпган бир лаҳзалик форма бўлса ҳам, лекин товар мета- морфозаси юз берганда, пул бир лаҳзагина бир шахснинг цўлида бўлиб, кейин албатта бошқа бир шахс қўлига ўтади; демак, товар- лар ҳаммадан аввал ҳар тарафлама бир-бирига алмаштирилиши ёки бир-бирининг ўрнини қоплаш билангина қолмасдан, бу бир-бирини коплаш пулнинг ҳар томонлама чўкиши воситаси билан бўлади ва пулнинг чўкиши билан бирга боради. «Бир товарнинг ўрнини иккин- чи товар олганлиги натижаспда пул товар учинчи шахсиинг қўлида цолади. Мумоладан доимо — пул оқиб туради» («Капитал», I китоб, 92-бет67).
Капиталистик товар ишлаб чиқариш асосида худди шундай факг шундан иборат бўладики, капиталнинг бир қисми доимо пул капи- тали формасида мавжуд бўлади, цўшимча цийматнинг бир қисми ҳам унинг эгалари цўлида доимо пул формасида мавжуд бўлиб ту- ради.
Агар бу кейингисини бир чеккада цолдириб турадиган бўлсак, пулнинг доиравий обороти, яъни пулнинг дастлабки нуқтасига цай- тиб келиши, бу қайтиб келиш капитал оборотида бир момент экан,— пул муомаласидан тамомила фарқ циладиган, ҳатто унга царама-қар- ши бўлган ҳодисадир33), пул муомаласи пулнинг бир қанча кўлдан цўлга ўтиши воситасида унинг бошланғич нуқтадан доимо узоқла- шувини ифода қилади («Капитал», I китоб, 94-бет68). Бироц, тезла- тилган капитал обороти ео ipso* тезлатилган пуп муомаласини ҳам ўз ичига олади.
Даставвал, ўзгарувчи каппталга келгаида, агар, масалан, 500 фунт стерлинг пул капитал бир йилда ўзгарувчи капитал форма-
β8) фиэиократлар гарчи бу иккала ҳодисани ҳали ҳам бир-бирига аралаштириб юбо- раётган бўлсалар-да, лекин улар пулнинг ўз бошланғич нуқтасига қайтиб келиши Kann- Tan муомаласининг жуда муҳим формаси, такрор ишлаб чиқаришга воситалик цилади- ган муомала формаси эканлигига биринчи бўлиб эътибор берганлар. «Иқтисодий жадвал» га бир назар ташласангиз, унумли синф пул етказиб беришини, шу пул ёрдами билан бошца синфлар ундан ишлаб чиқаршп маҳсулотлари сотиб олишини ва янаги йил ун- дан яна шундай нарсалар сотиб олиб, унинг шу пулини унга цайтариб беришларини кўрасиз . . . Деман, сиз бунда такрор ишлаб чиқаришни келтириб чицарадиган харажатлар ва харажатларни келтириб чицарадиган такрор ишлаб чиқариш билан вужудга келтири- ладиган доиравий оборотдан бошқа доиравий оборотни кўрмайсиз; бу доиравий оборот хара- жатлар ва такрор ишлаб чиқаришнинг ўлчови бўлиб хизмат қиладиган пул муомаласи билан ҳам бўлади» (Quesnay. «Dialogues sur le Commerce et sur les Travauχ des Artisans», Daire нашрида, «Pliysiocr», I, p. 208, 209). — «Бу доимий аванслар ва уларнинг доим қайтиб нелиб турипш пул муомаласи деб aτaπι лозим бўлган нарсани ташнил этади, пулнинг шундай фойдали ва самарали муомаласшни ташнил этадики, у жамиятдаги ҳамма меҳнат турларини жонлантиради, сиёсий организмдаги ҳаракат ва ҳаётни цувват- лаб турадини, буни ғоят асосли равишда ҳайвон организмидаги қон айланиши билан тақцослайдилар», (Turgot. «Reflexions etc.» Oeuvres, Daire нашри, I, p. 45).
* — шу билан бирга. Ped.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
351
ўн марта оборот қилса, муомаладаги пул массасининг бу каср СИДсми ўн мартаба кўпроқ қиймат суммасини = 5 000 фунт стерлинг- ни муомала қилдириши равшан бир нарса. Бу сумма капиталист билан ишчи ўртасида бир йилда ўн марта муомала қилади. Бир йил мобайнида ишчи ўн марта иш ҳақи олади ва ишчининг ўзи ҳам vιπa муомаладаги пул массасининг айни бир таркибий қисми билан ўн марта ҳақ тўлайди. Агар ишлаб чиқариш ҳажмп бир хпл бўлиб ўзгарувчи капитал бир йилда фақат бир оборот цилса эди, у ҳолда 5 000 фунт стерлинг фақат бир карра муомалага кириб чиққан бў-
Сўнгра, оборот капиталининг доимпй қисми = 1 000 фунт стер- линг бўлсин. Агар капитал ўн марта оборот қиладиган бўлса, у вақтда капиталист ўз товарини, демак, унипг қийматинииг доимий оборот қпсмини ҳам, бир йплда ўн марта сотади. Оборотдаги пул массасининг ўша бир қисми (= 1 000 фунт стерлинг) бир йилда ўн марта ўз эгалари қўлидан капиталпстлар қўлига ўтадп. Бу пул ўн марта қўлдан-қўлга ўтади. Иккинчидан, капиталист бир йилда ўн марта ишлаб чиқариш воситалари сотиб оладп: бу ҳам ўн муо- мала актидан, пулнинг яна ўн марта қўлдан-қўлга ўтишидан ибо- рат бўлади. Саноат капиталпстп 1 000 фунт стерлинг суммалик пул ёрдами билан 10 000 фунт стерлинглик товар сотади, сўнгра 10 000 фунт стерлипгга товар сотиб олади. 1 000 фунт стерлинглик пул суммасининг йигирма карра муомала қилиши воситаси билан 20 000 фунт стерлинглик запас товар муомала қилади.
Ниҳоят, оборот тезлатптирплганда пулнинг қўшимча қийматпи реализация қилиш учун хизмат қиладпган қисми ҳам тезроқ оборот қилади.
Лекпн, аксинча: пулнинг тезроқ муомала цилпши каппталнинг ҳам албатта тезроқ оборот қилишп, демак, пулнинг ҳам тезрод оборот қилипшдир, деган ran эмас, яъни такрор ишлаб чицариш процесси албатта қисқариши ва тезроқ янгпланпб турнши κepaκτ деган ran эмас.
Айни бпр пул массасп ёрдам билан кўпроқ савдо бптимп тузил- ганда пул тезроқ муомала қилиб туради. Пул муомаласи техника- сида ўзгариш бўлиши туфайли капиталшшг такрор шттлаб чиқарп- лиши даврлари бир хил бўлганда ҳам шундай бўлпши мумкпн. Сўнгра, пул муомаласи ҳақиқий товар айирбошлаптни пфодаловчи бўлиб хизмат қилмайдиган савдо битимларииинг (фарқ юзасидан тузиладигац биржа битимлари ва ҳоказоларнинг) сони кўпайишн мумкин» Иккинчи томондан, пул муомаласи мутлацо керак бўлмас- лиги ҳам мумкин. Масалан, қишлоқ хўжайинииинг ўзи ер эгаси ҳам бўлган жойларда ижарачи билан ер эгаси ўртасида пул муо- маласи бўлишининг ўрни йўқ, саноат капиталистининг ўзп капитал эгаси бўлган жойда у билан кредитор ўртасида пул муомаласи бў- лишига ўрин йўқ.


352
ИККИНЧИ Б^ЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Муайян мамлакатда дастлабки пул хазина ҳосил бўлипгига, шу- нингдек уни бир неча киши ўзиники қилиб олиш процессига келсак, бунда бу масалага батафсил тўхталиб ўтиришга ҳожат йўқ.
Капиталистик ишлаб чиқариш усули — ёлланма меҳнат, шу са- бабли ишчига пул билан ҳақ тўлаш ва умуман натурал тўловларни пул тўловларга айлантириш базиси бўлиб хизмат қиладиган ишлаб чицариш усули — мамлакатда муомала учун ва шу муомала тақозо циладиган хазина (резерв фонд ва бошқалар) ҳосил қилиш учун кифоя циладиган нақд пул массаси бўлган жойдагина анча кенг миқёсда ривожлана олади, чуқурроқ ва тўлароқ таравдий даража- сига ета олади. Гарчи масалани, аввал хазина формасида етарли мивдорда пул массаси ҳосил бўларкан, сўнгра капиталистик ишлаб чиқариш бошланаркан, деб тушунмаслик керак бўлса ҳам, лекин тарихий зарур шарт шундайдир. Капиталистик ишлаб чиқариш унинг учун шароитнинг етилишп билан бирга ривожланиб боради, бундай шароитлардан бири эса нодир металларнинг етарли миқдор- да таклиф қилинишидир. Шунинг учун XVI асрдан бошлаб нодир металлар келтиришнинг кучайганлиги капиталистик ишлаб чиқа- ришнинг ривожланиши тарпхида муҳим моментдир. Лекин энди ran капиталистик ишлаб чицариш усули базисида пул материалнинг бун- дан кейин ҳам таклиф цилиниши зарурлиги устида бораётганидан, бир томондан, қўшимча қиймат, уни пулга айлантириш учун зарур бўлган пулсиз, маҳсулотлигича муомалага киритилади ва, иккинчи томондан, қўшимча қиймат, маҳсулотни аввал пулга айлантирмасдан, олтин ҳолича муомалага киритилади.
Пулга айланиши лозим бўлган устама товарлар бундай айланиш учун зарур бўлган пул суммасини нақд ҳолда топади, чунки иккинчи томонда товарга айланиши лозим бўлган устама олтин (ва кумуш) айирбошлов йўли билан эмас, балки ишлаб чпқаришнинг ўзи томо- нидан муомалага чиқариб юборилади.
II. 	ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙГАН ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
Жамғариш кенгайган мпқёсдаги такрор ишлаб чиқариш форма- сида содир бўлиши туфайли, равшанки, у пул муомаласига нисбатан ҳеч бир янги проблема эмас.
Дастлаб, кўпайиб борувчи унумли капиталнпнг амал қилиши учун талаб цилинадиган устама пул капиталга келсак, уни, реали- зация цилинган цўшимча қпйматнинг бир қисми, яъни муайян ка- питалист ўз даромадининг пул формаси тарзида эмас, балки пул ка- питал тарзида муомалага кпритадиган цисми етказиб беради. Пул капиталистлар цўлидадир. Фақат уни ишга солиш усули бошқачадир.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
353
ҳам муомалага ташланган — чунки бу товар массасининг қиймати уни ишлаб чицаришда истеъмол қилинган унумли капитал қийма- тига тенгдир. Бу устама пул массаси устама пул капитали тариқа- сида бевосита авансланган, шунинг учун ҳам у капиталистга унпиг капиталининг оборот қилиши туфайли қайтиб келади. Бунда биз- нинг олдимизда юқоридаги масаланинг худди ўзи кўндаланг бўлиб турибди. Ҳозир товар формасида мавжуд бўлиб турган устама қў- шимча қийматни реализация қилиш учун қаердан устама пул оли- нади?
Бунга бериладиган умумий жавоб ҳам илгарпгидай бўлади. Муо- маладаги товарлар массасининг баҳо суммасининг ошганига сабаб шу товарлар массаси баҳосининг кўтарилганлиги эмас, балки ҳозпр муомала қилаёттан товарлар массасинпнг илгари муомала қилиб тур- ган товарлар массасидан кўплигидир, шу билап бирга баҳоларнинг пасайпши билан бу фарқ бараварлашиб қола қолмайди. Кўпроқ қий- матга эга бўлган бу кўп товар массасининг муомала қилиши учун зарур устама пул ё муомаладаги пул массасини кўпроқ тежаб ишла- тиш йўли билан топилиши лозим,— бунга ^арзларни ўзаро тўлаш ва ҳоказолар йўли билан эришиладими, ёки ўша бпр миқдордаги пул муомаласини тезлатадиган воситалар ёрдами билан эришиладими, бари бир, — ёки пулни хазина формасидаи муомала қилувчи пул формасига айлантириш йўли билан топилиши лозим. Бу кейингисп ишлатилмай ётган пул капитал харид воситаси ёки тўлов воситаси бўлиб амал ^ила бошлашини ўз ичига олибгина ^олмайди; у ре- зерв фонд сифатида амал цилаётган пул капитал ўз эгаси учун шундай функцияни бажариб туриб, жамият учун актив суратда (масалан, банкларга омонат цўйилиб, ундан доимо қарзга берилиб турганда) муомала қилишини, демак, икки томонлама амал қили- шинп ўз ичига олибгина қолмайди,— бу кейингпси, шуни ҳам ўз ичига оладики, монета ҳолида турпб қолган резерв фондлар кўпроқ тежаб-тергаб фойдаланилади.


35 4
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
вақтда, бпр қисми монета сифатида муомала килиб турганини кўриб ўтган эдик. Буида пул аслини олганда ажратиб сақлаб қўйилган монетадир, бинобарин, муомаладагп мопета массасининг айрим тар- кибпй қисмлари ҳаммавақт галма-гал гоҳ бир формада, гоҳ иккин- чи формада пайдо бўлпб туради. Демак, муомала воситасининг бу биринчи марта пулга айланиши пул муомаласининг ўзининг фақат амалий момеитидир, холос» (К. Маркс. «Сиёспй иқтисод танқидига доир», Берлин, 1859, 105, 106-бетлар69.— «Пул» терминига қарама- царши ўлароц «монета» термини бу ерда, пулнинг бошқа функция- ларига қарама-қарши ўлароқ, оддий муомала воситаси тариқасида функция қилувчи пулни кўрсатиш учун ишлатилган).
Шу маблағлариинг ҳаммаси кпфоя қилмагаилигидан қўшимча олтип ишлаб чиқариш лозим бўлади, ёки — бундай бўлганда ҳам бари бир — цўшимча маҳсулотнинг бир цисми бевосита ёки баво- спта олтинга, яъни нодир металлар казпб чиқарадиган мамлакат- ларнинг маҳсулотпга айирбош қплинади.
Муомала қуроли бўлган йиллик олтин ва кумуш ишлаб чи^а- ришга сарф қилинадиган бутун иш кучи ва ижтимоий ишлаб чи- қариш воситаларининг бутун массаси капиталистпк ишлаб чиқариш усулининг ва умуман товар ишлаб чи^аришга асосланган ҳар қан- дай ишлаб чиқариш усулининг faux frais’ нинг* катта ҳиссасини ташкил қиладп. Муомала қуроллари бўлган бундай олтин ва кумуш қазиб чикарпш эҳтимол тутилган қўшимча ишлаб чиқариш восита- лари ва истеъмол воситаларининг, яъни ҳақиқий бойликнинг тегиш- ли суммасини жамият тасарруфидан четга чпқариб қўяди. Ишлаб чицаришнинг маълум ўзгармас миқёсида ёки унинг маълум дара- жада кенгайишида муомаланинг мана шу қимматбаҳо механизмига бўладиган харажатларнпнг камайиши туфайли, ижтимоий меҳнат- нипг ишлаб чпқарувчи кучлари ортади. Демак, кредит системаси билан бирга ривожланиб борувчи ёрдамчп воспталар шундай таъсир киларкан, улар ё ижтимоий ишлаб чиқариш процесси билан ижти- моий меҳнат процессппинг катта қисмп ҳақиқий пулларни ана шун- дай ҳеч аралаштирмасдан амалга оширилиши туфайли, ёки ҳақи- қаган муомалада бўлган пул массасининг амал килиш қобилияги ошувп туфайли капиталистик бойликни бевосита оширади.
Шу билан, кредит системаси бўлмаса (ёки у ҳатто шу нуцтаи назардан қараладиган бўлса), яъни фақат металл пуллар муомаласи шароитида, каппталистик ишлаб чиқарпшнинг ҳозирги ҳажмда бўлиши мумкин бўлармиди, деган бемаъни саволга ҳам жавоб бе- рилади. Мумкин бўлмаслиги равшан бир нарса. Аксинча, капита- листик ишлаб чиқариш нодир металлар қазиб чиқариш ҳажми би- лан чекланиб қолар эди. Иккпнчи томондан, кредит фақат пул ка- иитал етказиб берар ёкп уни ҳаракатга келтираркан, кредитнинг ишлаб чиқарувчи кучи борлиги тўғрисида ҳеч қандай афсонавий
— унумсиз чиқимларининг. Ред.


XVII БОБ. — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ
355
аввурлар яратиб ўтириш керак эмас. Лекин бу фикрни янада ривожлантириб баён қилиш бу ерда ўринсиздир.
Энди биз, шундай бир ҳодисани қараб чиқишимиз лозимки, унда слида жамғариш бўлмайди, яъни ишлаб чиқариш ҳажмлари бево- сита кенгаймайди, лекин реализация қилинган кўшимча қийматнипг бир кисми кейинчалик унумли капиталга айланиши учун бир қадар V3oκ вақт давомида резерв пул капятали бўлиб жамғарилиб туради. У Шундай тарзда жамғариладиган пул устама пул бўлиши туфай- ли масала ўз-ўзидан маълум бўлади. Бу пул олтин қазпб чиқара- диган мамлакатлардан келтирилган ортиқча олтиннинг фақат бир қисми бўлиши мумкин. Бунда шуни кўрсатиб ўтиш лозимки, шу мамлакатда бу олтин қайси миллий маҳсулот эвазига келтирилган бўлса, шу миллий маҳсулот цолмаган. У олтинга айирбошланиб чет мамлакатга олиб кетилган.
Аксинча, агар мамлакатда илгариги пул массаси муомала қи- лади, деб фараз қилинадиган бўлса, у ҳолда жамғарилган ва жам- гариладиган пул муомала каналларидан чиқиб келади; уларнинг функцияси ўзгаради, холос. Улар муомаладагн пулдан секин-секин ҳосил бўлаётган яшприн пул каппталга айланади.
Бу ўринда жамғариладиган пул сотилган товарнинг пул фор- масидир, яъни товар кийматининг товар эгаси учун цўшимча ^ий- мат бўладиган қисмининг формасидир (бунда кредит системаси мавжуд эмас, деб фараз қилинади). Бу пулни жамғарган капита- лист pro tanto* сотган, аммо сотнб олмайди.
Бу процесс, агар уни жузъий бир ҳол деб тасаввур қилинадиган бўлса, ҳеч цапдай изоҳ талаб қилмайди. Капиталистларнинг бир қис- ми ўз маҳсулотини сотишдан тушган пулнинг бир қисмини унга бозордан маҳсулот сотиб олмасдан, ўз қўлида сақлаб қолади. Ак- синча, капиталистларнинг бошқа бир қисми, ишлаб чиқаришни да- вом эттириш учун зарур бўлган, доямо қайтиб келиб турадиган пул капиталдан бошқа, ўзининг ҳамма пулини маҳсулотга айлантиради. Қўшимча қиймат ҳомили бўлган ва бозорга ташланиб турадиган маҳсулотнинг бир қисми ишлаб чиқариш воситаларидан, ёки ўз- гарувчи капиталнинг реал суратда мавжуд элементларидап, яъпи зарур тирикчилик воспталаридан иборат бўлади. Демак, маҳсулот- нинг бу қисми шундаёқ ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун хизмат қилиши мумкин. Ахир биз асло, капиталистларнинг бир қисми пул каяятали жамғариб турган бир вақтда, бошқа қисми ўзининг бутун Цушимча қийматини бутунлай истеъмол қилади, деб фараз цилаёт- ганимиз йўқ; биз фацат: капиталистларнинг бнр қпсми пул фор- масида капитал жамғаради, яширин пул капитал ҳосил қилади, ҳол- уки капиталистларнинг бошқа қисми ҳақиқатан жамғаради, яънн ишлаб чиқариш ҳажмларини кенгайтиради, ўзининг унумли капп- алини ҳақиқатан кўпайтяради, деб фараз қиляпмиз, холос. Агар


356
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
ҳатто каппталистларнинг бир қисми пул жамғариб, иккинчи қисми ишлаб чиқариш миқёсини кенгайтирса ва, аксинча, униси кенгай- тприб, буниси жамғарса ҳам, мавжуд пул массаси муомала эҳтиёж- лари учун кифоя қплади. Бунинг устига бир томонда навд пулсиз, фацат қарз талабларининг ўзини тўплаш орқали ҳам пул жамғари- лиши мумкин.
Пул капптал жамғарилпшпни биз жузъий бир ҳодиса деб эмас, балки капиталистлар синфи учун умумий бир ҳодиса деб фараз қнлгаиимизда, ана шунда цпйинчилик туғилади. Бизнинг цилган фаразимизга кўра, яънп капиталистик ишлаб чиқариш ҳамма ёқда ва танҳо ўзи ҳукмронлик қиладп, деб фараз қилганда, капиталист- лар синфини ҳисобга олмаганда, умуман ишчилар синфидан бошқа ҳеч қандай слнф бўлмайди. Ишчилар сиифининг сотиб оладиган ҳамма нарсаси унпнг пш ҳақп суммасига тенг, ҳамма капиталистлар синфининг аванслаган ўзгарувчи капитал суммасига тенг. Капита- листларга бу пул уларнпнг маҳсулотини ишчилар синфига сотиш воситаси билан қайтиб келади. Шунинг орқасида уларнинг ўзгарув- чп капитали яна ўзпнинг пул формасига киради. Ўзгарувчи капитал, яънп авансланган ўзгарувчп капитал эмас, балки бпр йил мобайнида ҳақицатан ишлатилган ўзгарувчи капитал суммаси 100 фунт стер- линг X X га тенг, деб фараз қплампз; бир йил мобайнида шундай қпйматга эга бўлган ўзгарувчи капптални аванслаш учун оборотнинг тезлпгпга қараб, кўп ёки оз пул талаб қилинишпнинг бунда қараб чпқилаётан масалада ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Мана шу 100 фунт стерлинг X X капиталга капиталистлар синфи маълум пш кучи массаси сотиб оладп ёки маълум миқдордаги ишчиларга иш ҳақи тўлайди, яъни биринчи битим содир бўлади. Ишчилар ана шу сум- мага капиталистлардан бирмунча товар сотиб оладилар, шу билан 100 фунт стерлинг X X сумма капиталистлар кўлига қайтиб келади, яънп иккинчи бигпм содир бўлади.. Аиа шу ҳол доимо такрорлана- веради. Демак, 100 фунт стерлинг X X сумма ишчилар синфига, маҳ- сулотнинг каппталпстлар синфпнинг кўпгимча цийматидан иборат бўладиган қпсми ҳақида гапирмаганда ҳам, маҳсулотнинг доимий капиталдан иборат цисмини сотиб олишига ҳеч цачон имкон бер- майди. Ишчилар 100 фунт стерлинг × X га ҳаммавақт ижтимоий маҳсулот қийматпнинг фақат бпр цисмини, яъни шу маҳсулот қий- матининг авансланган ўзгарувчи капитал қийматидан иборат бўл- ган қисмига тенг қпсминигпна сотиб ола биладилар.
Ҳамма ерда пул жамғарилиши цўшимча суратда четдан келти- рплган нодир металлнинг ҳар турли айрим капиталистлар ўртасида тақсим қилинишпдан бошқа ҳеч нарсани ифода цилмайдиган бун- дай ҳодисани бир чеккага қўйиб турамиз,— бунда цандай пропор- цияда тақсим қилиниши фарцсиздир. Бу ҳолда бутун капиталист- лар синфи цапдай қилиб пул жамғара олади?


XVII БОБ. — ЦУШИМЧА ЦИЙМАТ МУОМАЛАСИ
357
сифатида сарф қилиб муомалага киритаркан, сўнгра уларнинг ҳар бири бу фонднинг маълум цисмини муомаладан яна чиқариб олар- кан бунда ҳеч қандай сир йўқ. Лекин бу ҳолда бу пул фонди қў- шимча қийматнинг пулга айланиши туфайли ҳосил бўлган муомала фонди тариқасида мавжуд бўлади, лекин асло яширин пул капи- тали тариқасида эмас.
Агар пш ҳақиқатда қандай бўлса, уни шундай ҳолида цараб чи- қадиган бўлсак, кейинчалик ишлатиш учун жамғариб қўйиладиган яшприи пул капитал цуйидагилардан иборат бўлади:
1) Банкка қўйилган омонатлардан. Омонатлар банкларнинг ҳа- кпқатда тасарруф қиладиган пулларининг нисбатан оз қисмпни ташкил қплади. Шу билан бирга пул капитал фақат номига жам- ғарплади. Бунда ҳаци^атда жамғариладиган нарса пул даъволари- дан иборат бўлади, бу даъволарнинг пулга айланишининг сабаби (агар улар бирон вақти келиб, пулга айланса) φaηaτ шуки, банкка қўйилган омонатлар суммаси билан омонатлар талаб цилиб олган пул суммаси бир-бирига баравар келиб қолади. Банкда эса пул шак- лида нисбатан жуда оз сумма туради.
2) Давлат қимматли цоғозларидан иборат бўлади. Бу қимматли цоғозлар умуман капитал эмас, балки миллатнинг йиллик маҳсу- лотпга қарз даъволаридир, холос.
3) Акциялардан иборат бўлади. Иш фадат спекуляциядан ибо- рат бўлмаса, акциялар бирон-бир корпорацияга қарашли ҳациций каппталга эгалик қилиш титулидан ва шу капиталнинг ҳар йили берадиган қўшимча қийматини олиш ҳацидаги гувоҳномадан пборат бўлади.
Мана шу ҳолларнинг ҳаммасида ҳеч т^андай пул жамғарплиши бўлмайди: бир томонда пул капитал жамғарилишп бўлган нарса, иккпнчи томонда пулнинг ҳақиқатда доимо сарф қилинишидан иборат бўлади. Пулни унинг эгаси сарф циладими, ёки бошқа одам, ундан карз олган кипги сарф циладими — бу нарса масаланинг мо- ҳиятини асло ўзгартмайди.
Капиталистик ишлаб чиқариш асосида хазина ҳосил қилпшнинг ўзи ҳеч вақт асл мақсад бўлмайди; хазина ҳосил бўлиши ё муомала- пппг тўхтаб қолиш натижаси бўлади,— бундай бўлганда одатдагидан кўпроқ пул хазина формасига киради,— ё капитал оборотига боғлиқ бўлган жамғариш натижаси бўлади, ёки, ниҳоят, хазина унумли ка- питал сифатида функция цилиши лозим бўлган,— ҳозирча яширин формада — пул капитал ҳосил бўлишидан иборат бўлади, холос.
Шунинг учун, бир томондан, агар қўшимча қийматнинг пул фор- маспда реализация цплинган бир қисми муомаладан чицарилиб ха- зина қилиб жамғарилса, иккинчи томондан, айни вақтда қўшимча цийматпииг бошқа бир цисми доимо унумли капиталга айланиб ту- ради. Капиталистлар синфи ўртасида устама нодир металл тақсим бўлишини ҳисобга олмаганда, ҳеч вақт ҳамма нуцталарда бир вақт- да пул формасида капитал жамғариш юз бермайди.


358
ИККИНЧИ БЎЛИМ — КАПИТАЛ ОБОРОТИ
Йиллик маҳсулотнинг товар формасидаги цўшимча қийматдан иборат қпсмига нисбатан айтилган ҳамма нарса йиллик маҳсулот- нинг бошқа қисмига нисбатан ҳам тўғридир. Бу қисмнинг муома- ласи учун маълум пул суммаси талаб қилинади. Ҳар йили ишлаб чиқариладиган ва қўшимча қийматдан иборат бўлган товар массаси сингари, бу пул суммаси ҳам капиталистлар синфиникидир. Бу пул суммасини дастлаб капиталистлар синфининг ўзи муомалага чиқа- риб юборади. Бу пул суммаси муомала процессининг ўзи орқали ка- питалистлар ўртасида доимо такрор-такрор тақсимланиб туради. Умуман монеталар муомаласида бўлгани сингари, бу пул суммаси- нинг бир қисми доимо гоҳ унда, гоҳ бунда туриб қолади, ҳолбуки унинг бошқа бир ^исми узлуксиз муомалада бўлади. Агар бундай жамғариш қисман атайлаб, п у л капитал ҳосил қилиш мақсадида амалга оширилса, бу билан иш асло ўзгармайди.
Бунда биз муомала соҳасида камдан-кам бўладиган ҳодисаларни, яъни бир капиталист бошқа бир капиталистнинг қўшимча қиймат ҳиссасини ва ҳатто капиталининг бир қисмини тортиб оладиган ва шу сабабли пул капиталнинг ҳам, унумли кагшталнинг ҳам бир томонлама жамғарилиши ва марказлашуви содир бўладиган ҳоллар- ни бпр чеккага қўйиб турамиз. Масалан, капиталист А ўзиники қилиб олган ва пул капитал цилиб жамғараётган қўшимча қиймат- нинг бир қисми капиталист В қўшимча қийматининг бир ҳиссаси, энди унинг қўлига қайтиб келмайдиган ҳиссаси, бўлиши мумкин.


[359
УЧИНЧИ БЎЛИМ
БУТУН ИЖТИМОИИ КАПИТАЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ ВА МУОМАЛАСИ
Ў Н САККИЗИНЧИ БО Б84) МУҚАДДИМА
I. 	ТАДҚИҚОТ МАВЗУИ
Бевосита капитал ишлаб чиқариш процесси меҳнат процессидан ва капитал қийматининг кўпайиш процессидан иборат, яъни нати- жаси товар маҳсулот бўлган, белгиловчи сабаби эса цўшимча циймат ҳосил цилиш бўлган процессдан иборатдир.
Капитални такрор ишлаб чиқариш процесси шу бевосита ишлаб чицариш процессини ҳам, ҳациқий муомала процессининг ҳар ик- кала фазасини ҳам ўз ичига олади, яъни капитални такрор ишлаб чиқариш процесси бутун доиравий оборотни ўз ичига олади, бу доиравий оборот, даврий процесс сифатида,— яъни маълум давр ўтиши билан қайта-қайта такрорлана берадиган процесс сифатида,— капитал оборотини ташкил этади.
Доиравий оборотни 77... 77' формасида текширамизми ёки У... У формасида текширамизми, бундан қатъи назар, бевосита ишлаб чицариш процесси У ҳамиша шу доиравий оборотнинг фацат бир звеносини ташкил этади. Бир формада ишлаб чиқариш процесси муомала процессига восита бўлади, бошқа бир формада эса муомала процесси ишлаб чиқариш процессига восита бўлади. Ишлаб чица- риш процессининг доим янгиланиб туришига, капиталнинг унумли капитал формасида иамоён бўлишининг доим такрорланиб туриши- га ҳар иккала ҳолда ҳам капиталнинг ишлаб чицариш процессида бир шаклдаи бошқа бир шаклга айланишлари сабаб бўлади. Иккин- 411 томондан, доим янгиланиб турадиган ишлаб чиқариш процесси муомала соҳасида капитал доим цайта-қайта бажариб турадиган бупдай айланишларнинг шартидир, яъни капиталнинг галма-гал гоҳ пул капитал формасида, гоҳ товар капитал формасида намоён бўлиб туришининг шартидир.
Бнроқ, ҳар бир айрим капиталист капиталистлар синфининг фа- Қат индивидуал элементигина бўлгани сингари, ҳар бпр айрим капитал ҳам бутун ижтимоий капиталнинг алоҳида, айтайлик, ўзи- нинг индивидуал умри бор кичик-кичик бир қисмидир. Ижтимоий <апиталнинг ҳаракати унинг алоҳида кичик-кичик цисмлари ҳара- ^атининг бутун йиғиндисидан, индивидуал капиталлар оборотининг s<) II Нўлёзмадан.


360 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
бутун йиғипдисидан иборатдир. Айрим товарнинг метаморфозаси товар дунёсининг, яъни товар муомаласининг метаморфозалари зан~ жирининг ҳалқаси бўлгани каби, худди шунингдек, индивидуал ка~ питалнинг метаморфозаси, унинг обороти ижтимоий капитал дои- равий оборотининг ҳалқасидир.
Умуман бутун бу процесс унумли истеъмолни (бевосита ишлаб чиқариш процессини) ҳам шу истеъмолга восита бўлган форма ўз- гаришлари билан (агар масалага моддий жиҳатдан қараладиган бўлса, алмашувлар билан) биргаликда, индивидуал истеъмолни ҳам шу истеъмолга восита бўладиган форма ўзгаришлари ёки алмашув- лар билан биргаликда ўз ичига олади. Бу процесс, бир томондан, ўзгарувчи капиталнинг иш кучига айланишини, шу сабабли ихц кучининг капиталистик ишлаб чиқариш процессига қўшилишини ҳам ўз ичига олади. Бу ерда ишчи ўз товарини — иш кучини — со- тувчи сифатида майдонга чиқади, капиталист эса иш кучини сотиб олувчи сифатида майдонга чиқади. Лекин, иккинчи томондан, то- варлар сотиш ишчилар синфининг товар сотиб олишини ҳам, бино- барин, унинг индивидуал истеъмол қилишини ҳам ўз ичига олади. Бу ерда ишчилар синфи товар сотиб олувчи сифатида майдонга чи- қади, капиталистлар эса ишчиларга товарлар сотувчи сифатида май- донга чиқади.
Товар капитал муомаласи қўшпмча қиймат муомаласини ҳам ўз ичига олади, бинобарин, шундай олди-сотди актларини ҳам ўз ичига оладикп, бу актлар орқали капиталпстларнинг индивидуал пстеъмо- ли, қўшимча қпймат истеъмоли, амалга ошприлади.
Бинобарин, пндивидуал капиталларшшг ижтимоий капитал би- лан цўшилган ҳолдаги доиравий обороти, яъни бутун доиравий обо- ротнпнг йиғипдпси фақат капитал муомаласинигина эмас, балки умумпй товар муомаласини ҳам ўз ичпга олади. Умумий товар муо- маласп дастлаб фақат икки таркпбий қпсмдаи: 1) айни капиталнинг доиравпй оборотидан ва 2) индивидуал пстеъмолга кирадиган то- варларнинг доиравий оборотидан, яъни пшчп ўз иш ҳақини, капи- талист эса ўз қўшимча қпйматинп (ёки ўз қўшимча қийматининг бир қпсмини) сарф қиладиган товарларнпнг доиравий оборотидан иборат бўлиши мумкин. Ҳарҳолда капиталнппг доиравий обороти қўшимча қиймат муомаласини ҳам ўз пчига олади, чунки қўшимча қиймат товар капиталнииг бир қпсмпнп ташкпл этади, капиталнинг доиравий обороти, шунингдек, ўзгарувчп каплталнинг иш кучига айлаипшиип, пш ҳақи тўланишпни ҳам ўз нчига олади. Лекпн бу қўшимча қийматнинг ва иш ҳақинпнг товарларга сарф қилинпши, иш ҳакини сарф қилиш ҳеч бўлмагапда капптал муомаласини шарт қилиб қўйишига қарамай, шу капптал муомаласининг звеноснни ташкил этмайди.


XVIII БОБ. — МУДАДДИМА
361
узгариши ва моддаларнинг алмашиниши, капитал муомала Н\асида дуч келадиган ана шу ҳоллар, дастлабки шарт-шароит тяпзида олинган бўлиб, биз бу ҳацда батафсил тўхтаб ўтмаган эдик. Прмак бпр томондан, капиталист маҳсулотни ўз қийматига сотади, еб ва? иккинчи томондан, капиталист муомала соҳасида процессни янгидан бошлаш ёки уни узлуксиз давом эттириш учун зарур бўл- ган моддий иптлаб чиқариш воситаларини топади, деб фараз қилин- ган эди. У ерда биз муомала соҳасида тўхтаб ўтишимиз лозим бўлган бирдан-бир акт капиталистик пшлаб чиқаришнинг асосий шарти бўлган пш кучини сотиб олиш ва сотиш актидир.
Мазкур II китобнинг биринчи бўлимида капитал ўз доиравий оборотпга кирадиган турли формаларни ва шу доиравий оборотнинг ўзинипг турли формаларини текшириб чиқдик. I китобда текшириб чиқилган иш вақтига энди муомала вақти цўпгилди.
Иккинчи бўлимда биз капиталнинг доиравий оборотини вақт-ба- вақт бўлиб турадиган доиравий оборот сифатида, яъни капитал обо- роти сифатида текшириб чивдан эдик. Бунда, бир томондан, капи- талнинг турли таркибий қисмлари (асосий капитал ва оборот капитали) қандай цилиб турли вақт мобайнида ва турли усуллар билан формаларнинг доиравий оборотини ўтиши кўрсатиб берилган эди; иккинчи томондан, иш даврининг ва муомала даврининг тур- лича давом этишига сабаб бўлган ҳоллар текшириб чиқилди. Биз доиравпй оборот даври ва унинг таркибий кисмлари ўртасидаги турли нисбатлар ишлаб чиқариш процессинпнг ўзипинг миқцорига, шунингдек цўшимча қийматнпнг йиллик нормасига қандай таъсир қилишпнп кўрсатиб ўтдик. Дарҳақиқат, агар биринчи бўлимда асо- сан капитал ўз доиравпй оборотида доим кириб ва чиқиб турадиган изчил формалар текширилган бўлса, иккинчи бўлимда биз формалар ҳаракат килиб ва изчиллик билан алмашипиб турганда қандай қи- либ муайян мпқдордаги капитал, гарчи ўзгарувчи нисбатларда бўлса-да, бир вақтнинг ўзида турли формаларга: унумли капитал, пул капитал ва товар капиталга бўлинишини ва буиинг устига бу формалар навбатма-навбат бир-бири билан алмашиниб турибгина қолмай, балки бутун капитал қийматнинг турли қисмлари доим бир- биринпнг ёнида бўлпшини ва шундай турлпча ҳолатда ҳаракат қи- лишини текширпб чиқдик. Жумладан, бунда пул капиталнинг ало- Ҳида хусусиятп намоён бўлдики, бу хусусият I китобда кўрсатилма- ган эдп. Бу ерда шундай муайян қонунлар аниқландики, бу қонун- ларга мувофиқ мазкур капиталнинг,—оборот шароитига қараб,— миқдорп турлича бўлган таркибий қисмлари мазкур миқдордаги Унумли капиталнинг узлуксиз амал қилиб тура олиши учун пул капитал формасида доим авансланиб ва янгиланиб туриши лозим.
Ьироқ, биринчи бўлимда ҳам, иккинчи бўлимда ҳам ran доим фақат пндивидуал капитал тўғрисида, ижтимоий капиталнинг аж- ралиб чиққан қисмининг ҳаракати тўғрисида борди.
Лекпн индивидуал капиталларнинг доиравий обороти бир-бири илан чирмашиб кетади, бир-бирини тақозо килади ва шарт қилиб 24—710


362 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИ1ПИ
цўяди ва худди шу чирмашиб кетиш туфайли бутун ижтимоий ка~ питал ҳаракатини ташкил цилади. Оддий товар муомаласида бутун товар метаморфозаси товар дунёси метаморфозалари занжирининг бир ҳалқаси бўлгани сингари, энди индивидуал капитал мета- морфозаси ҳам ижтимоий капиталнинг метаморфозалари занжирида бир ҳалқа ҳисобланади. Лекин оддий товар муомаласи заруран асло капитал муомаласини ўз ичига олмаган бўлса,— чунки оддий товар муомаласи нокапиталистик ишлаб чиқариш асосида юз бериши мум~ кин,— бутун ижтимоий капиталнинг доиравий обороти айрим капи- талнинг доиравий обороти соҳасидан ташқарида содир бўладиган товар муомаласини ҳам ўз ичига олади, яъни капитал бўлмаган то- варлар муомаласини ҳам ўз ичига олади.
Биз энди бутуи ижтимоий капиталнинг таркибий цисми бўлган индпвидуал капиталлар муомаласи ироцессини (бу процесснинг жами такрор ишлаб чиқариш процесси формасидир) текширишга, яъни бутун ижтимоий капитал муомаласи процессини текширишга ўтишимиз лозим.
II. 	ПУЛ КАПИТАЛНИНГ РОЛИ
{Гарчи қуйидаги гаплар бу бўлимда кейинроқ баён цилинади- ган масалаларгагина оид бўлса-да, лекин биз пул капитални текши- ришни ҳозир бошламоқчимиз, яъни уни бутун ижтимоий капитал- нинг таркибий кисми сифатида тадқиқ этмоқчимиз.}
Индивидуал капитал оборотини текшириш вақтида пул капитал- нинг икки томони очиб кўрсатилган эди.
Биринчидан, пул капитал шундай формани ҳосил қиладики, ҳар бир индивидуал капитал шу формада майдонга чиқади, ўзининг ка- питал сифатидаги процессини бошлайди. Шунинг учун ҳам у бутун процессга туртки берувчи primus motor* сифатида майдонга чиқади.
Иккинчидан, оборот даврининг турлича давом этишига қараб ва оборот даврининг ҳар иккала цисми — иш даври ва муомала дав- ри — ўртасидаги турлича нисбатга қараб, авансланган капитал қий- матнинг доим пул формасида авансланиб ва янгилаииб туриши лозим бўлган таркибий цисмининг нисбий миқдори ҳам ўзгаради, яъни: авансланган капитал цийматнинг пул формасида аванслана- диган таркибий қисмининг миқдори унинг ўзи томонидан ҳаракатга келтириладиган унумли капиталга нисбатан, яънп ишлаб чиқариш- нинг доимий кўламига нисбатан ҳам ўзгаради. Лекин бу нисбат ца- нақа бўлмасин, барча шароитларда ҳаракатдаги капитал цийматнинг унумли капитал сифатида доим амал қилиб тура оладиган қисми авансланган капитал қийматнинг унумли капитал билан бир цаторда пул формасида доим мавжуд бўлиб туриши лозим бўлган қисми би- лан чеклангандир. Бу ерда ran фақат нормал оборот тўғрисида,


XVIII БОБ. — МУҚАДДИМА
363
ябстракт ўртача мивдор тўғрисида боради. Бунда биз муомала про- пессидаги бузилишни бартараф қилмоқ учун зарур бўлган устама пуч каппгалнп бир четда қолдириб турамиз.
,yι' Биринчи пункт тўғрисида. Товар ишлаб чиқариш товар муома- Ласиии кўзда тутадп, товар муомаласи эса товарнинг пул сифатида ифодалаппшипи, пул муомаласини кўзда тутади; товарнинг товарга ва пулга бўлинпши эса маҳсулотни товар сифатида пфодалаш қо- нупидир. ХУДДИ шунингдек капиталистик товар ишлаб чиқариш,— упи ижтпмопй нуқтаи назардан кўриб чпқамизми ёкп индивидуал нуқтаи назардан кўриб чицамизми, барибир,— капиталнинг пул формада мавжуд бўлиб туришини, ёки пул капиталнинг ҳам ҳар бир янгпдан вужудга келаётган иш учун primus motor сифатида ҳам, унинг доимий двигатели сифатида ҳам мавжуд бўлиб туришини кўзда тутади. Хусусан оборот капитали пул капиталнинг қисқа-қис- қа вақт ўтгандан сўнг двигатель сифатида доимо янгидан пайдо бў- либ туришини кўзда тутади. Бутун авансланган капитал қийматни, яъни капиталнинг товарлардан: иш кучи, меҳнат воситалари ва иш- лаб чиқариш материалларидан иборат бўлган таркибий қисмларини доим пулга янгидан сотиб олиб туришга тўғри келади. Бу ерда ин- дивидуал капитал тўғрисида айтилган гаплар факат кўп индиви- дуал каппталлар формасида ҳаракат қиладиган ижтимоий капитал- га ҳам оиддир. Бироқ, I китобда кўрсатиб ўтилганпдек, бундан асло, гарчи капиталпстик базисда бўлса ҳам, капиталнинг амал қилиш доирасининг, ишлаб чиқариш кўламининг абсолют чегаралари амал қилиб турган пул капитал миқдорига боғлиқ бўлади, деган хулоса келиб чиқмайди.
Унумли капиталга ишлаб чиқариш элементлари киради, бу эле- ментларнинг миқдори, маълум доираларда, авансланган пул капи- талнинг миқдорига боғлиқ бўлмайди. Иш кучига бир хил ҳақ тў- ланганда, уни экстенсив суратда ёки интенсив суратда янада куч- лироқ эксплуатация қилиш мумкин. Агар бундай янада кучлироқ эксплуатация қилинганда пул капитал ҳам кўпаяр экан (яъни иш ҳат^и ошар экан), бу кўпайиш эксплуатациянинг кучайишига про- порционал бўлмайди, бинобарин, у кўпайганда асло pro tanto* тарзда кўпаймайди.
Табиатнипг унумли фойдаланилаётган ва капитал қиймат эле- ментини ташкил этмайдиган материалидан, яъни: ер, денгиз, конлар, Урмонлар ва ҳоказолардан бир хил миқдордаги иш кучини қаттиқ- РОҚ ишлатганда, авансланадиган пул капитални кўпайтирмасдан ту- Рио ҳам пнтенсив суратда ёки экстенсив суратда янада кўпроқ фоидаланиш мумкин. Шундай қилиб, унумли капитал реал элемент- ap≡≡r МИВДЧРИ Устама пул капитал сарфлашни талаб цилмай ту- та 2ртавеРаДи- Агар цўшимча ёрдамчи материалларга пул капитал Ha∏a° ^илинадиган бўлса, у вақтда пул капитал шаклида авансла- Диган капитал қиймат унумли капитал самарадорлигининг орти-


3 64 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШй
шига нопропорционал ҳолда кўпаяди, демак, у асло pro tanto кўпай- майди.
Айни бир меҳнат воситаларининг ўзидан, яъни айни бир асосий капиталнинг ўзидан ҳам унинг кундалик истеъмол қилиниши вақ~ тини узайтириш йўли билан, ҳам уни ишлатишда интенсивликни ошириш йўли билан янада самаралироқ фойдаланиш мумкин, лекин бунда’асосий капитал учун устама пул сарфлаш талаб цилинмайди. Бундай ҳолда асосий капитал обороти тезроц бўлади, холос, лекин унинг такрор ишлаб чицарилиш элементлари ҳам тезроқ етказиб берилади.
Табиат материалларини бир четда қолдириб турсак, ишлаб чи- цариш процессига бирмунча яхши таъсир қплувчи агентлар сифа- тида табиат кучларини қўшиш мумкинки, булар капиталистга те- кинга тушади. Уларнипг фойдалилик даражаси уларни цўлланиш методларига ва фан тараққийсига боғлицки, булар ҳам капиталистга текпнга тушади.
Бу нарса ишлаб чиқариш процессида иш кучини ижтимоий ком- бинациялаштиришга ва айрим ишчилар орттирган маҳоратга ҳам тааллуқлидир. Кэрининг ҳисоблаб чиқишича, ер мулкдори ҳеч қа- чон етарлп даражада ҳақ олмайди, чунки унга ернинг ҳосилдорли- гини ҳозиргп даражага етказиш учун ерга қадим замонлардан бери сарф қилиб келинган капиталнинг ва шунга мувофиқ сарф қилин- ган меҳнатнпнг ҳамма ҳақи тўланмайдп, деб ҳисоблайди. (Албатта, ернинг ҳосилдорликдан маҳрум бўлиб бораётганлиги тўғрисида ҳеч нарса дейилмайди.) Бунга кўра, ҳар бир айрим ишчига ёввойи одам- ни ҳозирги замон механик-ишчисига айлантирмоқ учун бутун одам- зод сарф дилган меҳнатга мувофиқ ҳақ тўлаш лозим бўлар эди. Бу- нинг худди аксича муҳокама юритмоқ лозим эди: ерга сарф қилинган ва ер мулкдори билан капиталист томонидан пулга ай- лантирилган барча ҳак тўланмаган меҳнат ҳисоблаб чиқиладиган бўлса, у вақтда ерга улар сарф цилган барча капитал кўп марталаб цайтарилган, яна бунинг устига судхўрлик процентлари билан дай- тарилган; шундай қплиб, ер мулкнинг ҳақи жампят томонидан алла- цачонлароц кўп марталаб тўлаб юборилган.
Дуруст, меҳнатнпнг унумдор кучининг ошишп, устама капитал қийматлар сарфлашнп талаб қилмаганп сабабли, аввало маҳсулот қийматини эмас, балки фақат маҳсулот массасинигина оширади; бундай ошиш ўшанча меҳнат миқдори орқали кўпроқ доимий капитални такрор ишлаб чиқаришга, бинобарин, кўпроц капи- талнииг қийматини сақлаб қолишга ҳам имкон берадиган ҳол бун- дап истиснодир. Лекин айни вақгда меҳнатнипг унумдор кучининг ошуви капитал учуи янги материал вужудга келтиради, бинобарин, капитал жамғаришнп кўпайтириш учун базис яратади.


XVIII БОБ. — МУҚАДДИМА
365
гаППдеК70, бу нарса қисман капиталларнинг озчилик цўлида марказ- лаштирилиши орқасида амалга оширилади, лекпн шу билан бирга ишлаб турган капитал қийматлар миқдоринпнг, бинобарии, уларнинг авансланиш формаси бўлган пул капитал миқдорипинг абсолют кў- пайишига ҳеч қандай зарурият бўлмайди. Айрим капиталларнинг миқдори бу капиталларнинг ижтимоий суммаси бир вақтда кўпай- масдан ҳам озчилик қўлида марказлашуви орқасида ҳам кўпайиши MVMKHH. Бу айрим капиталлар тақсимотининг ўзгаришидир, холос.
Ниҳоят, олдингп бўлимда кўрсатиб ўтилган эдики, оборот даври- нинг камайиши оз миқдордаги пул капптал билан ўша унумдор капптални ҳаракатга келтпришга ёки шу пул капитал билан кўп- роқ унумдор капитални ҳаракатга келтиришга пмкон беради.
Лекин, равшанки, булар ҳаммасининг айни пул капитал маса- ласига ҳеч цандай алоцаси йўқ. Бу фақат шу нарсани кўрсатиб турибдики, авансланган капитал,— ўз эркин формаспда, қиймат формаспда, муайян суммадаги пулдан иборат бўлгап мазкур қиймат суммаси,—унумли капиталга айланганидан сўнг шундай унумдор- лик имкониятларига эга бўладики, бу пмкониятларнинг чегаралари қийматнинг миқдори билан белгиланмайди, лекин улар маълум доирада турлп босқичдаги экстенсивлик ёки пнтенспвлик билан ҳа- ракат қилиши мумкин. Ишлаб чицариш элементларининг — ишлаб чицариш воситалари билан иш кучининг — баҳоси маълум бўлса, демак, бу билан товарлар шаклида мавжуд бўлган шу ишлаб чи- царпш элементларининг муайян миқдорини сотиб олиш учун зарур бўлган пул капитал мивдори ҳам аниқланган бўлади. Бошқача сўз билан айтганда бу билан аванслашга тўғри келадпган капитал қий- матнинг миқдори аниқланган бўлади. Бироқ, киймат ва маҳсулот ҳоспл қилиш омили сифатида ҳаракат қиладиган бу капитал миқ- дорлари турланиб ва ўзгариб турадиган миқдорлардпр.
Иккинчи пункт тўғрисида. Уз-ўзидан тушунарлики, ейилиб кет- гап монеталар ўрнинп қоплаш учун ижтимопй меҳнатнинг ва иш- лаб чицариш воситаларининг ҳар йили пул ишлаб чицаришга ёки сотиб олишга сарф қилиниши лозим бўлган қисми ижтимоий пшлаб чицаришдан pro tanto чегирмадир. Қисман муомала воситаси шак- лида, қисман хазина шаклида ҳаракат қилувчп пул қпйматига кел- ганда эса, модомики у бор экан, у қўлга киритилган экаи, у иш кучи, ишлаб чи^арилган ишлаб чицариш воситалари ва табиий бой- лик манбалари билан бир қаторда мавжуд бўлади. Унга бу кейин- гиларнп чеклаб қўядиган бир нарсадпр, деб цараб бўлмайди. Уни пшлаб чиқариш элементларига айлантириш орқали, бошқа мамла- катлар билан айирбошлаш орқали ишлаб чиқариш кўлами кенгай- тирилиши мумкин эди. Бироқ, бу нарса пул айни ҳолда, илгариги- тута СИНГНРИ’ жа^он ПУЛИ Р°лини ўйнаши лозимлигини назарда
Унумли капитални ҳаракатга келтирпш учун оборот даврининг катта-кичиклигига қараб кўп ёки оз миқдорда пул капитал массаси ^алаб қилинади. Худди шунингдек, биз кўрдикки, оборот даврининг


366 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
яширин капиталнинг ёки, бошқача қилиб айтганда, ишлатилиши кечиктирилган капиталнинг кўпайишига сабаб бўладп.
Оборот даври иш даврининг узунлиги билан қай даражада бел- гиланса, бошқа шароитлар ўзгармас бўлганда, у ишлаб чиқариш процессининг моддий табиати билан шу даражада белгиланади, демак, шу процесснинг ўзига хос бўлган ижтимоий характери билан белгиланмайди. Бироқ капиталистик ишлаб чиқариш асоси- да бўладиган ва узоқроққа чўзиладиган нисбатан кенг операциялар каттароқ пул капитални узоқроқ муддатга аванслашни тақозо қила- ди. Бпиобарин, бундай соҳалардаги ишлаб чиқариш айрим капита- лист қаидай доирада пул капиталга эга бўлса, шу доирага боғлиқ бўлади. Бу доира кредит системаси томонидан ва у билан боғлиқ бўлган бирлашувлар, масалан, акционерлик жамиятлари томонидан кенгайтирилади. Шунинг учун пул бозорида юз берган бузилишлар бундай корхоналарнинг фаолиятини тўхтатиб қўяди ва бу корхона- лар эса, ўз навбатида, пул бозоридаги бузилишларга сабаб бўлади.
Иш кучипи ва ишлаб чиқариш воситаларини узоқ вақтгача банд қилиб турадиган ва бутун шу вақт мобайнида фойдали натижа сифа- тида ҳеч қандаи маҳсулот бермайдиган операцияларни ўтказиш мумкин бўлган мидёсни ижтимоий ишлаб чиқариш асосида аниқ- лаш зарур бўлади; бу операцияларнинг иш кучини, ишлаб чиқа- риш воситасини доимий ёки йил давомида бир неча марта банд қилибгина қолмай, балки тирикчилик воситалари ва ишлаб чиқариш воситалари ҳам берадиган ишлаб чиқариш тармоқларига зарар етказмай, қандай миқёсда ўтказилиши мумкин эканлигини аниқлаш зарур бўлади. Ижтимоий ишлаб чиқаришда ҳам, худди капиталис- тик ишлаб чиқаришдаги сингари, иш даври нисбатан қисқа бўлган ишлаб чиқариш тармоқларида машғул бўлган ишчилар маҳсулотни, унинг ўрнига янги маҳсулот бермай, фақат қисқа вақтгагина банд қилиб турадилар; лекин, иш даври узоқ бўлган ишлаб чиқариш тармоқлари ўзлари маҳсулот бера бошлашдан аввал бундай маҳсу- лотни узоқроқ вақтга узлуксиз банд қилиб турадилар. Демак, бун- дай ҳол тегишли меҳнат процессининг ижтимоий формасидан эмас, балки унинг буюм шароитидан келиб чиқади. Пул ижтимоий ишлаб чиқаришда капитал бўлмайди. Жамият иш кучини ва ишлаб чиқа- риш воситаларини турли ишлаб чиқариш тармоқлари ўртасида тақ- симлайди. Ишлаб чиқарувчилар, эҳтимол, қоғоз гувоҳномалар олар- лар ва бу гувоҳнома бўйича истеъмол буюмларининг ижтимоий за- пасларидан ўз иш вақтларига мувофиқ келадиган миқдорда маҳсу- лот оларлар. Бу гувоҳномалар пул эмас. Улар муомала қилмайди.


XVIII БОБ. — МУҚАДДИМА
367
ланадиган пул суммасининг миқдори шу ҳолатдан келиб чпқадики, бунда озми-кўпми узот^ вақт мобайнида жамиятдан пш кучи ва иш- лаб чиқариш воспталари доим тортиб олинадп, шу бплаи бирга шу вақт ичида жамиятга пулга айлантириш мумкин бўлган ҳеч қан- дай маҳсулот цайтарилмайди. Биринчи ҳолатга, яъни авансланиши позим бўлган капитални пул формасида аванслашга тўғри келиши- га шу пул формасининг ўзи билан хотима бериб бўлмайди, бунда пул металл пулми, кредит пулми, қиймат белгиларими ва ҳоказоми, бари бир, бунинг аҳамияти йўқ. Меҳнат, тирикчилик воситалари ва ишлаб чиқариш воситаларининг қандай пул маблағлари ёрдами би- лан ёки қандай ишлаб чиқариш формаси шароитпда жалб қилини- ши иккинчи ҳолатга ҳеч қандай таъсир қилмайди, чунки бунда муо- малага ҳеч қандай эквивалент чиқарилмайди.


368]
ЎН ТЎҚҚИЗИНЧИ Б 0 Б35)
ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
I. 	ФИЗИОКРАТЛАР
Кенэ ўзининг «Tableau economique»*  * сида муайян қийматга эга бўлган миллий ишлаб чиқаришнинг йиллик маҳсулоти қандай қилиб муомала воситаси билан тақсимланишини, натижада, бошқа ша- роитлар ўзгармаганда, бу маҳсулотни оддий такрор ишлаб чиқариш, яъни аввалги кўламда такрор ишлаб чицариш содир бўлишини бир неча салмоқли гаплар билан кўрсатиб беради. Ишлаб чиқариш дав- ри учун бошланғич нуқта аслида кейинги йилнинг ҳосили бўлади. Сон-саноцсиз индивидуал муомала актлари аввал бошданоқ харак- терли-ижтимопй оммавий ҳаракатга,— жамиятнинг йирик муайян функцпопал иқтпсодий синфлари ўртаспдаги муомалага қўшилишиб кетади. Бу ерда бизни қуйидаги нарса қпзиқтиради: бутун маҳсу- лотнпиг бир қпсми,— маҳсулотнинг бошқа ҳар қандай қисми син- гари, истеъмол буюми сифатида, ўтган йилги меҳнатнинг янги натижасидир,— айни замонда аввалги натурал формасида янгидан пайдо бўлаётган эскп капитал қийматнинг ҳомилидир, холос. Маҳ- сулотнинг бу қисми муомалага кирмайди, балки, капитал сифатида ўз хлзматинп янгидан бошламоқ учун, унинг ўзини пшлаб чиқарув- чилар қўлида, фермерлар синфи қўлида қолади. Кеиэ йиллик маҳ7 сулотнпнг доимий капиталдан иборат бўлгаи бу қисмига бунга кир- майдиган элементларни ҳам қўшади, лекин у ўз фикр доирасининг торлиги туфайли масаланинг моҳиятини фаҳмлай олган, унинг на- зарида деҳқончплпк қўшимча қиймат ишлаб чиқарувчи инсон меҳ- нати татбиц қилинадиган бирдан-бир соҳадир, яъни капиталистик нуқтаи назардан — бирдан-бир, ҳақиқий унумли меҳнат соҳасидир. Иқтисодий такрор пшлаб чиқариш процессп, унпнг специфик пжти- моий характери қандай бўлмасин, ҳамиша бу ссҳада (деҳқончилик- да) табиий такрор ишлаб чиқариш процесси билан чирмашиб кетади. Табпий такрор ишлаб чиқариш процессининг аниқ-равшан шароит- лари пқтисодий такрор ишлаб чиқариш процессини ҳам ёритиб ту- рибди ва муомала сароблари келтириб чиқарадиган янглишувларга йўл қўймайди.
35) Шу ердан VIII қўлёзма бошланади.
* — «Иқтисодий жадвал». Ред.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
369
Царашлар системасиипнг ёрлиғи бошқа товарларнииг ёрлпқла- пидан, жумладан, шу билан фарқ қиладики, у фақат харидорнпгина эмас, балки кўппича сотувчини ҳам алдайди. Бизнпнг расмиятчи олимларпмиз ҳозирга қадар феодал тузум лавҳасига ишонпб кела- ётганликлари сингари, Кенэ ва унинг энг яқин шогирдлари ҳам ўз- ларининг бу феодал лавҳаларига ишонгаилар. Ҳақпқатда эса, фи- зиократлар системаси капиталистик ишлаб чиқарпшнинг биринчи мунтазам концепциясидир. Саноат капиталининг намояндаси — φθp- мерлар синфи — бутун иқтисодий ҳаракатни йўналтириб туради. Деҳқончилик капиталистик усулда, яъни капиталист фермерпинг йирик корхонаси сифатида олиб борилади; бевосита деҳқон — ёл- ланма ишчидир. Ишлаб чиқариш процессида истеъмол буюмлари яратилибгина цолмай, балки уларнинг қийматп ҳам яратплади; иш- лаб чиқаришнинг рағбатлантирувчи мотиви эса қўшимча қиймат олишдир, қўшимча цийматнинг туғилиш жойи муомала соҳаси эмас, балки ишлаб чиқариш соҳасидир. Кенэда муомала воспта бўлпб хиз- мат қиладиган ижтимоий такрор ишлаб чиқариш процессининг ҳо- мили сифатида кўринадиган уч синфдан «унумли» меҳнатни бево- сита эксплуатация килувчи, қўшимча қиймат ишлаб чиқарувчи, капиталист фермер цўшимча цийматни тўғридав-тўғри ўзлаштириб олувчилардан фарц қилади71.
Физиократлар системасининг капиталистик характери бу систе- манинг гуллаган давридаёқ, бир томондан, Ленге ва Мабли оппози- циясини, иккинчи томондан эса, эркин майда ер эгалиги ҳомийлари оппозициясини келтириб чпқарган эди.
А. Смит такрор ишлаб чицаришни анализ циларкан, орқага қа- раб кетади36), бу ҳол шунинг учун ҳам кўзга яққол ташланиб тура- дики, у бошқа масалаларда ҳам Кенэнинг тўғри анализини янада ишлаб чиқибгина қолмай, яъни, масалан, унинг «avarices primitives»* ини ва «avances annuelles»** ини «асосий» ва «оборот» капитали37) тушунчасида умумлаштириб берибгина цолмай, балки баъзи жой- ларда физиократлар кириб кетган хдто йўлга тамомила тушиб кета- ди. А. Смит, масалан, фермернинг қандайдир бошқа хил капиталист- ларга цараганда кўп қиймат ишлаб чиқаришини исбот қилмоқ учун бундай дейди:
«Миқдори жиҳатдан баравар бўлган бошца ҳеч цандай капитал фермер- нинг капитали ҳаракатга келтирадигандан кўра кўпроқ миқцорда унумли меҳнатни ҳаракатга келтира олмайди. Чунки фермернинг ишчи-батраклари- *6) «Капитал», I том, 2-нашри, 612-бет, 32-изоҳ72.
— «дастлабки аванслар». Ред.
8 —- «ҳар йилги аванслар». Ред.
лап m y еРДа ҳам баъзи бир физиократлар, биринчи галда Тюрго, унга йўл очиб берди- окпл Тюрго «nances» [«аванслар»] сўзи ўрнига «капитал» сўзини Кенэ ва бошца физи- ни рЛарга дараганда нўпроқ ишлатади ҳамда «avances» ёки «capitaux» ни [«капитал»] саноатчиларнинг фермерлардан олган аванслари билан яна кўпроц бирдай дилиб я™ ’ Масалан- «Бу нейингилар» (саноатчи соҳибкорлар) сингари, «улар» (les fermiers, «ьнл капиталист фермерлар) «цайтиб келаётган капиталлардан ортид олишлари позим d ҳоказо» (Turgot. Oeuvres, ёй. Daire, Paris, 1844. Tome I, p. 40).


370 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
гина эмас, балки унинг иш ҳайвони ҳам унумли юмушчилардир». {Ишчилар учун ёқимли мақтов!} «Деҳқончиликда одам билан бирга табиат ҳам ишлай- ди, гарчи табиатнинг иши %еч уандай чиуим талаб ^илмаса-да, унинг маҳ- сулоти энг уиммат турадиган ишчиларнинг ма%сулоти цандай ^ийматга эга бўлса, худди шундай цийматга эга бўлади. Деҳқончиликда энг муҳим ипь ларнинг мақсади табиатнинг табиий ҳосилдорлигини ошириш эмас,— гарчи улар шундай қилса ҳам,— балки уни инсон учун энг фойдали бўлган ўсим- лик маҳсулотларпни етиштиришга қаратишдир. Тёрнзор ва бутазорда кў- пинча, жуда яхшилаб ишланган токзор ёки ғаллазор ерда етшпган ўсимлик маҳсулотларидан кам бўлмаган миқдорда маҳсулот етишиши мумкин. Экин экиш ва ерга ишлов бериш кўпинча табиатнинг фаол ҳосилдорлигини оши- ришдан кўра кўпроқ уни йўлга солиб туради ва деҳқоннинг бутун меҳнати- дан сўнг меҳнатнинг анчагина цисми ҳамиша табиат зиммасида қолади. Шунинг учун деҳқончиликда машғул бўлган ишчилар ва иш ҳайвонлари (!) фацат, биз мануфактура ишчиларида кўрганимиздек, ўз истеъмоллари қий- матига ёки уларни иш билан таъминлайдиган ва шу билан бирга ўз эгасига фойда келтирадиган капитал қийматига баравар бўлган қийматнигина эмас, балки анча кўп қийматни такрор ишлаб чиқарадилар. Улар фермер капита- лидан ва унинг бутун фойдасидан ташқари, ер эгасининг рентасини ҳам мунтазам суратда такрор ишлаб чиқариб турадилар. Бу рентани ер эгаси томонидан фойдаланиш учун фермерга муайян ҳақ эвазига топшириладиган табиат кучларининг маҳсули деб билиш мумкин. Бу кучларнинг мўлжал қи- линган миқдорига қараб, ёки, бошцача қилиб айтганда, ернинг мўлжаллан- ган табиий ҳосилдорлигига, ёки сунъий равишда эришилган ҳосилдорлигига цараб, бу рента юқори ёки паст бўлади. Рента — табиат маҳсулидир, инсон қўли билан қилинган деб айтиш мумкин бўлган ҳамма нарса чегириб ва қай- тариб олингандан сўнг қолган табиат маҳсулидир. Рента жуда кам ҳол- ларда бутун маҳсулотнинг тўртдан бир қисмидан камроқни ташкил этади, кўп ҳолларда эса — учдан бир цисмидан кўпроқ бўлади. Мануфактураларда ишлатилган бир хил миқдордаги унумли меҳнат ҳеч қачон бундай йирик такрор ишлаб чиқаришни вужудга келтирмайди. Мануфактураларда табиат ҳеч цандай иш қилмайди,— ҳамма ишни инсон цилади, бинобарин, қайта ҳосил қилинган маҳсулот ҳамиша уни яратган ҳаракатдаги кучлар миқдори- га пропорционал бўлиши керак. Шундай қилиб, деҳқончиликка солинган ка- питал мануфактурага солинган худди шундай миқдордаги капиталга қара- ганда кўпроқ миқдордаги унумли меҳнатни ҳаракатга келтирибгина қолмай- ди, балки, у қўлланаётган унумли меҳнатнинг миқдорига пропорционал ра- вишда, мамлакат ери ва меҳнатнинг йиллик маҳсулотига, мамлакат аҳоли- сининг ҳақиқий бойлиги ва даромадига анча катта қиймат ҳам цўшади» (II китоб, V боб, 242-бет).
А. Смит бошца бир жойда бундай дейди:
«Шунингдек, уруғликнинг бутун циймати ҳам, аслида, асосий капитал- дир» (II китоб, I боб).
Бинобарин, бу ерда капитал = капитал қийматга; капитал қиймат ўзининг «асосий» формасида мавжуддир.
«Гарчи уруғлик ҳамиша омбордан далага ва даладан омборга келиб, жо- йини ўзгартириб турса-да, у ҳеч қачон хўжайинни ўзгартирмайди ва, бино- барин, сўзнинг том маъносида муомалага кирмайди. Фермер уруғликни со- тишдан эмас, балки унинг кўпайиши ҳисобидан фойда чиқариб олади» (ўша жойда, 186-бет).


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
371
кўрмайди — Кенэ эса буни кўрди,— бинобарин, у такрор ишлаб чи- кариш процессининг муҳим жиҳатини кўрмайди, балки оборот ка- питали билан асосий капитал ўртасидаги ўзи айтиб берган фарқнинг яна бир тасвирини — ва бунинг устига нотўғри тасвирини — кўради, хоЛОС ___ Смит «avarices primitives» ва «avances annuelles» деган ту- шунчалардан «fixed capital»* ва circulating capital»** деган тушун- чаларга ўтиб, «капитал» сўзини ишлатишда бир қадам олға босади; бу тушунча «деҳқончилик» соҳасида цўлланишга берилган ва фи- зпократлар учун характерли бўлган алоҳида эътибордан умумлашти- рилади, мустацил бўлиб ^олади. «Асосий» капитал билан «оборот» капитали ўртасидаги фарқ ҳал қилувчи фарқ сифатпда қаралиши ва садлаб қолиниши эса орқага қараб бир қадам ташлашдир.
II. 	АДАМ СМИТ
1) СМИТНИНГ УМУМИЙ ФИКРЛАРИ
А. Смит бундай дейди:
«Ҳар бир жамиятда ҳар цандай товарнинг баҳоси оқибат-натижада шу қисмларнинг (иш ҳаци, фойда ва ер рентасининг) биридан иборат бўлади, ёки бу учта цисмнинг ҳаммасига бўлинади, тарақций қилган ҳар бир жами- ятда эса бу уч таркибий цисмнинг ҳаммаси кўп ёки оз миддорда кўпчилик товарлар баҳосига киради»38) (I китоб, VI боб, 42-бет).
«Иш ҳақи, фойда ва ер рентаси ҳар цандай даромаднинг, худди шунинг- дек %ар цандай алмашув цийматининг дастлабки уч манбаидир» (63-бет).
Қуйида биз А. Смитнинг «товарлар баҳосининг таркибий қисм- лари»га, ёки, шунга мувофиқ, «ҳар қандай алмашув циймати»га оид бу таълимотини муфассалроқ текшириб чиқамиз. Сўнгра А. Смит буидай дейди:
Бу ran айрим ҳолда олинган ҳар бир товарга тааллуцли бўлганлиги са- бабли, у ҳар бир мамлакат ери ва меҳнатининг йиллик маусулотини ташкил этган бутун товарлар йиғиндисига ҳам тааллуқли бўлиши лозим. Бу йиллик маҳсулотнинг умумий 6a%ocu ёки алмашув ^иймати худди шундай уч қисм- га ажралиши керак ва мамлакатнинг турли аҳолиси ўртасида ё уларнинг меҳнати учун тўланадиган иш %a,ιμι шаклида, ёки уларнинг капиталидан олинадиган фойда шаклида, ёхуд уларнинг ер эгалигидан келадиган рента шаклида тацсймланиши лозим» (II китоб, II боб, 190-бет).
А. Смит, шундай қилиб, айрим ҳолда олинган ҳар бир товар ба- ҳоспиц ҳам, «ҳар бир мамлакат ери ва меҳнатининг йиллик маҳсу- лотлнинг... умумий баҳоси ёки алмашув қийматини» ҳам даромад- Л «асосий капитал». Ред.
3βx~L> <<об°Р°т капитал». Ред.


372 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ларнинг уч манбаига: ёлланма ишчи, капиталист ва ер эгасига, шц ҳақи, фойда ва ер рентасига бўлганидан сўнг, шундан сўнг унга ҳарҳолда айланма йўл билан, контрабанда йўли билан тўртинчи элементни, яъни капитал элементини киритпшга тўғри келди. Бунга ялпи даромад бплан соф даромад ўртасидаги фарқни ажратшп орқалп эришилади.
«Умуман мамлакатда яшовчи барча аҳолининг ялпи даромади шу аҳоли ери ва меҳнатинпнг бутун йиллик ма^сулидан иборат; соф даромад эса, би- ринчидан, унинг ўз асосий капиталини, иккинчидан, ўз оборот капиталини қўллаб туриш харажатларини чегириб ташлагандан сўнг, унинг ихтиёрида қолган маҳсулот ^исмидан ёки, бошқача цилиб айтганда, ўз капиталига даҳл қилмай туриб, унпнг бевосита истеъмол учун мўлжалланган запасга қўши- ши, ёки ўз овқати, маиший цулайликлари, ўз ҳузур-ҳаловати учун сарф қилиши мумкин бўлган маҳсулот қисмидан иборат. Бу аҳолининг ҳақиқий бойлиги ҳам унинг ялпи даромадига эмас, балки соф даромадига пропор- ционалдир» (ўша жойда, 190-бет).
Бу ҳақда биз бундай деймиз:
1) А. Смит бу ерда фақат кенг кўламдаги такрор ишлаб чпқариш- ни ёкп жамғаршпни эмас, балки оддий такрор ишлаб чиқаришни тек- ширади, холос. У фацат амал қилиб турган капитални «қўллаб туриш» («maintaining») учун қилинадиган харажатлар тўғрисида га- пиради. «Соф» даромад йиллик маҳсулотнинг — бутун жамият йил- лик маҳсулотинингми ёки индивидуал капиталист маҳсулотинингми, барп бир,— «истеъмол фонди»га кириши мумкин бўлган қисмига тенглаштирплади, лекпн бу фонднинг мивдори амал қилиб турган капиталга («encroach upon capital») «даҳл қилмаслиги» керак. Де- мак, индивидуал маҳсулот қийматининг ҳам, шунингдек пжтимоий маҳсулот қипматпнпнг ҳам бир қпсми иш ҳақига ҳам, фойдага ҳам, ер рентасига ҳам кирмайди, балки капитални ташкил қплади.
2) А. Смит сўз ўйинига берилиб, «gross» билан «net revenue»,— ялпи даромад билан соф даромад — ўртасидаги фарқни ажратишга берилиб кетиб, ўз иазариясидан воз кечади. Индивидуал капиталист, шунпнгдек бутун капиталистлар синфи, ёки миллат деб аталган нар- са, ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган капитал ўрнига товар маҳ- сулот олади. Бу товар маҳсулотнпнг қиймати — бу қийматпи маҳсу- лотнипг ўз пропорционал қисмлари шаклида кўрсатиш мумкин,— бир томондан, сарф қилинган капитал қийматнинг ўрнини қоплайди, шунинг учун даромадни ташкил қилади ёки, А. Смит айтганидек, айнан «revenue» («revenue» — «revenir», «қайтмоқ» феълидан ясал- ган сифатдош) ни ташкил қилади, бироқ, nota bene *, «capital-revenue», ёки «капиталдан олинадиган даромадни» ташкил қилади; иккинчи томондан, маҳсулот цийматининг таркибий қисмлари кундалик ҳаёт- да айнан даромад деб аталадиган нарсани ташкил этадики, бу қисм- лар «мамлакатнинг турли аҳолиси ўртасида уларнинг ё меҳнатлари учун иш ҳақи шаклида, ёки уларнинг капитали учун олинадиган
— яхшироқ эътибор берсак. Ред.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
373
Аойда шаклида, ёхуд уларнинг ер эгалиги учун олинадиган рента шаклида тақсимланади». Шу қарашга мувофиқ, бутун маҳсулотнинг иймати, бу маҳсулот индивидуал капиталистнинг маҳсулоти ёки бутун мамлакатнинг маҳсулоти бўлмасин, кимнингдир даромадини ташкил этадп, бироқ у, бир томондан, капитал учун олинадиган паромадни, иккинчи томондан эса, ундан фарқ қиладиган «revenue» формасини ташкил қилади. Шундай цилиб, товар қийматини тар- кибий қисмларга бўлиш вақтида бартараф цилинган нарса ҳар хил тушуниш мумкин бўлган «revenue» сўзи орқали яна орқа эшикдан киритилади. Аммо маҳсулот қийматииинг маҳсулотнииг ўзида мав- жуд бўлган таркибий қисмларинигина «даромад сифатида ўзлашти- риш» мумкин. Капитал даромад, «revenue», келтпрмоғи учун у аввал сарф қилинмоғи лозим.
Бошқа бир жойда А. Смит бундай дейди:
«Одатдаги минимал фойда пормаси ҳамиша капитални ҳар қандай тарз- да ишлатганда ҳам у дуч келадиган тасодифий нобудгарчиликларни қоплаш учун етарли бўлишдан бир қанча кўпроқ бўлиши керак. Фақат шу ортиқча қисмгина соф фойда, нетто-фойда бўлади».
{Хўш, қайси капиталист фойда деганда зарур капитал харажат- ларни тушунади?}
«Ялпи фойда деб аталган нарса кўпинча шу ортиқча қисмнигина эмас, балки кўрсатиб ўтилган фавқулодда нобудгарчиликлар ўрнини қоплаш учун ушлаб қолинадиган суммани ҳам ўз ичига олади» (I китоб, IX боб, 72-бет).
Аммо бу деган ran, ялпи фойданинг бир қпсми деб цараладиган қўшимча қийматнинг бир қисми ишлаб чиқарпшнинг страхование фондинп ташкил этмоғи лозим, демакдир, холос. Бу страхование фонди қўшимча меҳнатнинг бир қисми ҳисобига тузплади, чунки цўшимча меҳнат капитални, яъни такрор ишлаб чиқариш учун мўл- жалланган фондни бевосита ишлаб чиқаради. Асосий капитални «Цўллаб туриш» учун қилинадиган харажатлар ва ҳоказоларга кел- caκ (юқорида цитата келтирилган жойга қаралсин), истеъмол қи- линган асосий капитал ўрнини янги капитал билан қоплаш янгидан капитал сарфлаш эмас, балки фақат эски капитал цийматнинг янги формада тикланишидир, холос. Асосий капитални ремонт қилиш ха- ражатларига келсак, булар ҳам авансланган капитал баҳосига кира- ДИ- А. Смит бундай харажатларни ҳам капитални қўллаб туриш харажатларига киритади. Капиталист капиталнинг бу қисмини бир- Данига сарфлай олмас экан, уни капитал функция қилиб турган вақ- тида фақат аста-секин, эҳтиёжга цараб сарфлар экан ва олинган Ф°идадан шу мақсад учун фойдаланиши ҳам мумкин экан,— бу Ҳол шу фойданинг манбаини асло ўзгартирмайди. Қийматнинг шу Ф°ида манбаи бўлган таркибий қисми фақат шуни кўрсатадики, ишчи трахование фонди учун ҳам, ремонтга мўлжалланган фонд хара- атлари учун ҳам қўшимча меҳнат қилади.


374 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
асосий капитални цўллаб туриш ва ремонт цилиш учун, худди шу- нингдек уни янгилаш учун талаб қилинадиган барча қисмини чиқа- риб ташламок лозим, яънп капитал истеъмол фонди учун мўлжал- ланадиган натурал формада бўлмаса, бундай капиталнинг ҳаммасини, аслида чиқариб ташламоқ лозим, дейди.
«Асосий капитални қўллаб туриш учун цилинадиган барча харажатлар- ни, афтидан, жамиятнинг соф даромадидан чиқариб ташламоқ керак. Фойда- ли машиналар ва меҳнат цуролларини соз ҳолда сацлаб туриш учун зарур бўлган хом материаллар ҳам, ...бу материалларни тегишли шаклга келтириш учун зарур бўлган меҳнат маҳсули ҳам ҳеч цачон соф даромадга кира ол- майди. Бу меҳнатнинг 6a%ocu эса, албатта, соф даромаднинг бир қисмини ташкил этиши мумкин, чунки шундай меҳнат билан машғул бўлган ишчи- лар ўз иш ҳақларининг бутун цийматини бевосита истеъмол цилишга атал- ган запасларига айлантиришлари мумкин. Лекин меҳнатнинг бошқа хилла- рида эса, меҳнатнинг ба^оси» (яъни шу меҳнат учун тўланадиган иш ҳат^и) «ҳам» (шу меҳнат гавдаланган) «маусулот ҳам истеъмол учун мўлжаллан- ган шу запасга киради: меҳнат баҳоси — ишчиларнинг запасига киради, маҳ- сулот — бошқа кишиларнинг запасига киради, ишчиларнинг меҳнати туфай- ли бу кишиларнинг истеъмоли, турмуши яхшиланади ва ҳузур-ҳаловати ошади» (II китоб, II боб, 190, 191-бетлар).
А. Смит бу ерда ишлаб чицарииь воситалари ишлаб чиқарувчи ишчилар билан бевосита истеъмол буюмлари ишлаб чиқарувчи иш- чилар ўртасидаги жуда муҳим тафовутга дуч келади. Биринчи кате- гориядаги ишчилар берган товар маҳсулотнинг циймати уларнинг иш ҳақига баравар суммадаги таркибий қисмни, яъни капиталнинг уларнинг иш кучи сотиб олиш учун сарф қилинган қисмига баравар қийматини ўз ичига олади. Қийматнинг бу цисми, жисман шу иш- чилар ишлаб чиқарган ишлаб чиқариш воситаларининг маълум қисми шаклида мавжуд бўлади. Ишчилар иш ҳақи шаклида олган пуллар уларнинг даромадпни ташкил қилади, лекин уларнинг меҳ- нати уларнинг ўзлари учун ҳам, бошцалар учун ҳам индивидуал истеъмолга ярайдиган маҳсулот ишлаб чиқармади. Бинобарин, бу маҳсулотлар йиллик маҳсулотнинг ижтимоий истеъмол фонд учун, яъни «соф даромад» реализация қилиниши мумкин бўлган бирдан- бир фонд учун мўлжалланган қисмининг элементини ташкил этмай- ди. А. Смит бу ерда иш ҳақи тўғрисида айтилган гаплар баравар даражада ишлаб чиқариш воситалари қийматининг шундай таркибий қисмига ҳам баб-баравар тааллуқли эканлигиии қушиб кетишии унут- ганки, ишлаб чицариш воситалари қийматининг бундай таркибий ^исми қўшимча қиймат сифатида фойда ва рента категориялари ниқоби остида (биринчи навбатда) саноат каппталистлари даромади- ни ташкил этади. Қийматнинг бундай таркибий кисмларп ҳам ишлаб чиқариш воситалари формасида, индивидуал пстеъмол учун ярамай- диган буюмлар формасида мавжуддир. Кийматнинг бундай таркибий қисмлари пулга айланганпдан кейингина ўз баҳосига мувофиқ миқ- дорда бўлган ва иккинчи категориядаги ишчилар томопидан ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларни сотиб олиш, уларпи шу ишлаб чи- қариш воситалари эгаларининг индивидуал истеъмол фондига ўтка- зиш мумкип. Лекин А. Смит айниқса шуни билиб олиши керак эдики,


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
375
йили ишлаб чиқариладиган ишлаб чицариш воситалари қийма- Ҳининг шу ишлаб чиқариш соҳасида амал қилиб турган ишлаб чи- τaυll∏ι воситалари қпйматига баравар бўлган қисми,— яъни ишлаб чикариш воситалари ишлаб чиқарадиган ишлаб чиқариш воситалари кийматига баравар бўлган қисми,— бпнобарин, қпйматнинг бу ерда ишлатилган доимий капитал қийматига баравар бўлган қпсми даро- мадни ташкил этадиган қийматнинг бирои-бир таркибпй қисми бў- либ мутлақо хизмат қила олмайди,— бу қисм мавжуд бўлган нату- пал форма туфайлигина эмас, балки унинг капитал сифатпда амал қилиши орқасида ҳам хизмат қила олмаидп.
Иккинчи категориядаги ишчиларга нисбатан, яъни бевосита истеъмол буюмлари ишлаб чиқарувчи ишчиларга нпсбатан А. Смит- нинг таърифп унча аниқ эмас. Чупончи, у айтадики, бундай меҳ- пат тармоқларида бевосита истеъмол фондига меҳнат баҳоси ҳам, маҳсулот ҳам «киради» («go to»):
«ба%о» (яъаи иш ҳақи сифатида олинган пул шшчиларнинг истеъмол фон- дига киради, маусулот, богица кишиларнинг («that of other people») пстеъмол фондига киради, ишчиларнинг моҳнатц туфайли кишиларнинг истеъмоли, тур- муши яхшиланиб боради ва ҳузур-ҳаловати ошади».
Бироқ ишчи ўз меҳнатининг «бауоси» билан, яъни унга иш ҳақи учун тўлаиадиган пул билан яшай олмайди; ишчи бу пулга истеъ- мол буюмлари сотиб олиб, уни реализация цилади; бу истеъмол буюм- лари қисман ишчининг ўзи ишлаб чиқарган товарлардан иборат бў- лиши мумкип. Иккинчи томондаи, унинг ўз маҳсулоти фақат меҳ- натни эксплуатация цилувчилар истеъмолига кириши ҳам мумкин.
Шундай қилиб, асосий капптални мамлакатнинг «netto revenue»* идан мутлақо чиқариб қўйиб, А. Смит давом этадп:
«Лекин, асосий капитални сақлаб туриш учун цилинган барча харажат- лар суммаси жамиятнинг соф даромади таркибидан шу тариқа заруран чи- цариб ташланар экан, оборот капиталини сақлаб туршп учун қилинган хара- жатларга нисбатан аҳвол бундай эмас. Оборот капиталини ташкил этган тўрт қисмдан, чунончи, пул, тирикчилик воситалари, хом материаллар ва тайёр моллардан кейинги учтаси, юқорида айтиб ўтилганидек, доим бу обо- рот капиталидан чиқариб олиниб, ё жамиятнинг асосий капиталига, ёки унинг бевосита истеъмол учун мўлжалланган запасларига қўшиб турилади. Истеъмолга яроқли бу буюмларнинг биринчи капитални» {асосий капитални} «сақлаб туриш учун ишлатилмайдиган цисми бутунлай кейингилар состави- га» {бевосита истеъмол учун мўлжалланган запасга} «киради ва жамият соф Даромадининг бир қисмини ташкил этади. Шунинг учун, оборот капитали- нинг бу уч қисмини сақлаб туриш жамиятнинг соф даромадини йиллик маҳ- сулотнинг асосий капитални сақлаб туршп учун зарур бўлган цисмига ка- маитиради» (II китоб, II боб, 192-бет).
А. Смитнинг даъвоси, яъни оборот капиталининг ишлаб чиқарпш воситалари ишлаб чиқариш учун хизмат қилмайдиган қисми истеъ- мол буюмлари ишлаб чиқаришга, яъни йиллик маҳсулотнинг бутун амият истеъмол фондини тузиш учун мўлжалланган қисмига ки-
* — «соф даромад». Ред.


376 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИДАРИЛИШИ
ради деб айтиши — оддий тавтологпядир. Бпроқ бевосита шулар ке~ йинидаи келадиган гаплар муҳимдир:
«Жамиятнинг оборот капитали бу жиҳатдан айрим шахснинг оборот ка- питалидан фарқ қилади. Айрим шахснинг оборот капитали унинг соф даро- мадидан бутунлай чиқарилган ва ҳеч қачон соф даромаднинг бирон-бир цисмини ташкил эта олмайди; айрим шахснинг соф даромади унинг фойдаси- дангина иборат бўлиши мумкин. Аммо гарчи ҳар бир айрим шахснинг оборот капитали бу шахс мансуб бўлган жамият оборот капиталининг бир қисмини ташкил этса-да, лекин бу ҳол оборот капиталининг жамият соф даромадининг ҳам бир қисмини ташкил этиш имконини асло йўққа чиқар- майди. Гарчи чакана савдогарнинг дўконидаги товарларнинг ҳаммасини унинг бевосита истеъмол учун мўлжалланган ўз запасига киритиш ҳеч қа- чон мумкин бўлмаса-да, шунга қарамасдан бу товарлар бошқа кишиларнинг истеъмол фондига тушиб қолиши мумкинки, бу кишилар бошқа манбалар- дан олинадиган даромад ҳисобидан савдогарга товарларнинг қийматини фой- да билан биргаликда мунтазам тўлаб туришлари ва шу билан бирга савдо- гар капиталининг ҳам, ўз капиталларининг ҳам заррача камайишига сабаб бўлмасликлари мумкин» (ўша жойда).
Шундай цилиб, биз бу ерда ^уйидагиларни билиб оламиз:
1) Асосий капитал ва бу капитални такрор ишлаб чиқарпш учун (асосий капиталнинг амал цилиб туришини А. Смит унутади) ва сақлаб туриш учун зарур бўлган оборот капитал, шунингдек ҳар бир индивидуал капиталистнинг истеъмол буюмлари ишлаб чиқаришда амал цилиб турган оборот капитали унинг соф даромадидан тамо- мила чиқарилиб ташланади, соф даромад фацат унинг фойдасидан иборат бўлиши мумкин. Бинобарин, капиталистга царашли товар маҳсулотнинг унинг капитали ўрнини қоплайдиган кисмини қиймат- нинг капиталист даромадини ташкил этган таркибий қисмларга аж- ратиб бўлмайди.
2) Ҳар бир индивидуал асосий капитал ижтимоий асосий капи- талнинг бир қисмини ташкил этгани сингари, ҳар бир индивидуал капиталистнинг оборот капитали ҳам ижтимоий оборот капиталининг бир қисмини ташкил этади.
3) Ижтимоий оборот капитали индивидуал оборот капиталлар йиғиндисидан иборат бўлишига царамай, унинг ҳар бир индивидуал капиталистнинг оборот капиталидан фарқ цилиб турадиган характер- ли хусусияти бор. Индивидуал капиталистнинг оборот капитали ҳеч цачон индивидуал капиталист даромадининг бир қисмини ҳам таш- кил эта олмайди; аксинча, ижтимоий оборот капиталининг бир қис- ми (чунончи, истеъмол буюмларидан иборат бўлган қисми), айни замонда, жамият даромадининг, бир цисмини ҳам ташкил этиши мумкин, ёки илгари А. Смит айтганидек, капиталнинг бу қпсми жа- миятнинг соф даромадини йиллиқ маҳсулотнинг маълум кисмича албатта камайтириши керак эмас. Ҳақиқатда, А. Смит бу ерда обо- рот капитали деб атаган нарса ҳар йили ишлаб чиқариладиган то- вар капитал бўлиб, истеъмол буюмлари пшлаб чиқарувчи капита- листлар бу капитални ҳар йили муомалага ташлайдилар. Уларнииг бутун бу йиллик товар маҳсулоти истеъмол учун ярайдиган буюм-*


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР 377
Смит мисол қилиб чакана савдогарнинг дўконидаги товарларни
0ЛИ1П ўрнига саноат капиталистларининг омборларида ётган кўпдан- κv∏ товарларни олиши керак эди.
У Arap А. Смит илгари унинг ўзи асосий капитал деб атаган ка-' пптални такрор ишлаб чиқаришни текшириш вақгида, ҳозир эса v∏∏Hr ўзи оборот капитали деб атаган капитални такрор ишлаб чи- қаришни текшириш вақтида уни чулгаб олгап тарқоқ фикрларни бир бутун цилиб тўплаганда эди, у қуйидаги натижага келган бўлар ЭД1 I. Йиллик ижтимоий маҳсулот икки бўлинмадаи иборат: бирин- чиси ишлаб чиқариш воситаларини, иккинчиси истеъмол буюмлари- пи ўз ичига олади. Бу ҳар иккала бўлинмани айрим-айрим ҳолд& текшириб чиқиш лозим.
II. Йиллик маҳсулотнипг ишлаб чицариш воситаларидан иборат қисмишшг жами қиймати қуйидаги цисмлардан ташкил топади: қий- матнинг бир қисми фақат шу ишлаб чиқариш воситаларини тайёр- лашда ишлатилган ишлаб чиқариш воситаларининг қийматидан ибо- рат, демак, бу — янги формада пайдо бўладиган капитал қийматдир. Қийматнинг иккинчи цисми иш кучига сарфланган капитал цийматга баравардир, ёки шу ишлаб чиқариш соҳасидаги капиталистлар томо- ипдан тўланган иш ҳақи суммасига тенгдир. Ниҳоят, қийматнинг учиичи қисми шу бўлиимадаги саноат капиталистлари оладиган фой- далариинг — шу жумладан ер рентасининг — манбаини ташкил қи- лади.
Биринчи таркибий цисм, А. Смитнинг фикрича — бу биринчи бўлиимада баид бўлгаи барча индивидуал капиталлар асосий капи- талипипг такрор ишлаб чиқарилган қисми, «бутунлай чиқариб таш- лангаи ва ҳеч цачон» индивидуал капиталистнинг ҳам, жамиятнинг ҳам «соф даромадинипг бирон-бир қисмини ташкил эта олмайди». Бириичи таркибий цисм капитал сифатида доим амал қилиб тура- ди, лскин даромад сифатида ҳеч қачон амал қилмайди. Бу жиҳат- дац ҳар бпр пндивидуал капиталистнинг «асосий капитали» бутуп жамиятшшг асосий капиталидан ҳеч бир фарқ қилмайди. Лекин аини вақтда пшлаб чиқариш воситаларидан иборат бу йиллик иж- тимоий маҳсулот қийматининг бошқа қисмлари,— бинобарин, қий- матнинг бутун бу ишлаб чи^ариш воситалари массасининг тегишли улушлари шаклида ҳам мавжуд бўлган цисмлари,— шу ишлаб чи- ^ат^шувчи барча агентларнинг> даромадини: ишчиларнинг кЎра, фақат ишлаб чиқариш воситалари сифатида амал цил&
25—710


378 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
оладплар, ҳатто уларнинг зарурат туғилган вақтда истеъмол буюм- лари спфатпда амал қилишлари мумкин бўлгап қисмлари ҳам янги ишлаб чиқариш учун хом ашё ёки ёрдамчи материал бўлиб хизмат қилишга аталган. Улар шу равишда — яъни капитал сифатида,-— амал киладилар, бироқ ўз ишлаб чиқарувчиларининг қўлида эмас, балки уларни ишлатувчи шахслар қўлида амал циладилар, чу- нончи:
III. Иккинчи бўлинмадаги капиталистлар қўлида, бевосита истеъ- мол буюмлари ишлаб чиқарувчилар цўлида амал қиладилар. Бу ииь лаб чикариш воситалари истеъмол буюмлари ишлаб чиқариш вақ- тида сарфланган капитал ўрнини қоплайди (чунки, бу капитал иш кучига айланмаган, яъни бу иккинчи бўлинмадаги ишчиларнинг иш ҳақи суммасини ташкил этмайди). Истеъмол қилинган бу капитал, яъни энди истеъмол буюмлари ишлаб чиқарувчи капиталистлар қўлида истеъмол буюмлари формасида турган капитал эса, ўз нав- батида — яъни ижтимоий пуқтаи назардан,— шундай истеъмол фондини, ташкил этадики, бу фондда биринчи бўлинмадаги капита- листлар ва ишчилар ўз даромадларини реализация циладилар.
Arap А. Смит ўз анализини шу чегарагача олиб келганида эди, у бутун проблемани ҳал қилишга жуда яқинлашиб қолган бўлар эди. Аслида у шунга жуда яқин келиб қолган, чунки у товар капи- талларнипг бир тури (ишлаб чиқариш воситалари) қийматининг муайян қисмлари жамиятнинг бутун йиллик маҳсулотидан иборат бўлиб, бу маҳсулотни ишлаб чицаришда банд бўлган индивидуал ишчи ва капиталистларнинг даромадини ташкил этса-да, аммо жа- мият даромадининг таркибий цисмини ташкил этмаслигини, ҳол- буки товар капиталларнинг бошца тури (истеъмол буюмлари) гарчи бу қисмнинг индивидуал эгалари учун, яъни капитал солишнинг шу соҳасида машгул бўлган капиталистлар учун капитал қийматни таш- кил этса-да, лекин ҳарҳолда жамият даромадининг фақат бир қис- мини ташкил этишини пайқаб олган эди.
Аммо юқорида айтилганларнинг ҳаммасидан қуйидагилар келиб чиқади:
Биринчидан. Гарчи ижтимоий капитал фақат индивидуал капи- таллар миқдорпга тенг бўлса-да ва шу сабабли жамиятнинг йилляк товар маҳсулоти (ёки товар капитали) ҳам шу индивидуал капитал- ларнинг товар маҳсулотлари миқдорига тенг бўлса-да; гарчи товар қийматшгнг ҳар қандай индивидуал товар капитал учун тўғри бўл- ган бир тарзда таркибий қисмларга ажралиши бутун жамиятнинг товар капитали учуп ҳам тўғри бўлиб чициши лозим бўлса-да, оқи- бат-натижада чиндан ҳам тўғри бўлиб чиқса-да, лекин шунга қара- май, бу таркибий қисмларнинг бутун ижтимоий такрор ишлаб чиқа- риш процессида намоён бўлиш формаси уларда турлича бўлади.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
379
бяйнида қўшимча ^иймат (фойда, рента ва ҳоказо )ишлаб чиқари- °шга қарамай, ҳатто оддий такрор ишлаб чиқариш асосида ҳам гЬакат иш ҳаци (ўзгарувчи капитал) билан қўшимча циймат ишлаб /икаришгина эмас, балки янги доимий капитал қийматни бевосита 'пплаб чиқариш ҳам учрайди.— Ишлаб чиқариш воситаларини так- пор ишлаб чиқаришга сарфланадиган кундалик меҳиат — унииг қий- мати ҳам иш ҳақи билан қўшимча қийматга ажралади,— худди ана меҳнат доимий капиталнинг истеъмол буюмлари ишлаб чиқа- рпшга сарф қилингап қисмининг ўрнини қоплайдиган яиги ишлай чиқариш воситаларида реализация қилииади.
Катта қисми илгариги баёнда ҳал қилиб берилган асосий кийпн'- чиликлар жамғарилишни текшириш вақтида эмас, балки одднй так- рор ишлаб чиқаришни текшириш вақтида келиб чиқади. Шунинг учун ҳам, жамият йиллик маҳсулотининг ҳаракати тўғрисида ва унғг муомала воситаси-ла такрор ишлаб чиқариш тўғрисида ran борган- да А. Смит (II китобда) ва ундап илгари эса Кенэ «Tableau economi- que» да оддий такрор ишлаб чиқарпшга
асосланганлар.
2) СМИТДА АЛМАШУВ ҚИЙМАТИНИНГ v + m ГА АЖРАТИЛИШИ
А. Смит догмасига биноан, ҳар бир айрим товарнипг, демак, биргаликда олипган ва жамиятнинг йилллк маҳсулотини ташкил этгап барча товарларнинг ҳам, (у ҳамма ерда капиталистик ишлаб чшхаришни назарда тутиб тўғри қилади) баҳоси ёки «алмашув қий-. мати» («exchangeable value») уч «таркибий қисмдан» («component parts») ташкил топади ёки иш ҳақи, фойда ва рентага «ажралади» («resolves itself into»). Бу догмани мана бундай ифодалаш мумкин: товар қиймати = v + m га, яъни товар циймати авансланган ўзгарув- чи капитал қийматга плюс қўшимча цийматга баравар. Фойда билан рентани А. Смитнинг бевосита розилиги билан биз т деб атайдигав умумий бирликдан шу тарзда иборат қилиб қўйишимиз мумкин; бу нарса цуйидаги цитаталардан кўриниб турибди, бу цитаталарда биз дастлаб барча жузъий жойларни, яъни догмадан четга чицқандай бўлиб туюлган ёки четга чиққан жойларни тушириб цолдирамиз, бу догмага бииоан, товар циймат биз v + m деб атаган элементлардан- гппа иборат, холос.
Саиоатда:
«Ишчилар материаллар қийматига цўшадиган циймат... икки қисмга аж- Ралади, булардан биринчи қисми ишчиларга иш ҳақи тўлашга кетади, ик- тнчи ^исми эса, соҳибкорнинг материаллар ва иш ҳақи учун аванслаган утун капиталига фойда тўлашга кетади» (I китоб, VI боб, 41-бет)
~~ «Гарчи хўжайин мануфактурачига» (саноат ишчисига) «унинг иш ҳа- κιnJ1 ?ванс ^илиб берса-да, бу нарса ҳақицатда уни ҳеч цандай чицимдор* нинг1аИДИ’ чунки„бу иш қиймати одатда фойда билан бирга, ишчи-
vπvxτ меҳнати қўшилган буюмнинг кўпайган циймати шаклида хўжайин » > сақлаб қолинади («reserved»)» (II китоб, III боб, 221-ет).
«Каиитал»нинг қуйидаги қисми («stock»), яъни


380 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
«унумли меҳпатни... қўллаб туриш учун» сарф қилинган қисми «унинг учун» (соҳибкор учун) «ўзининг капиталлик функциясини бажариб бўлиб, бу кейингилар» (ишчилар) «даромадини... ташкил цилади» (II китоб, III боб. 223-бет).
А. Смит II китобнинг ҳозиргина цитата келтирилган бобида тўғ- ридан-тўғри буидай дейди:
«Ҳар бир мамлакат ери ва меҳпатининг бутун йиллик маҳсулоти... ўзича олганда («naturally») пкки цисмга бўлинади. Бу қисмларнинг бири — кўпинча эпг катта қисми — аввало капитал ўрнини қоплашга ёки капиталдан олинган озиц-овқат буюмлари, хом материаллар ва тайёр маҳсулотларни янгилашга мўлжаллангаи; иккинчисп эса капитал эгасининг капиталидан фойда сифатида капитал эгасининг даромадини ташкил килишга ёки бошқа бирон-бир шахс- нинг ер эгалигидан олинадиган рентаси сифатида шу шахснинг даромадини ташкил цилпшга мўлжалланган» (222- бет).
Биз илгари А. Смитдан эшитганпмизга кўра, капиталнинг фақат бир цисмигина, чупончи унумли меҳиатии сотиб олишга сарф ки- линган қпсмигина, айни замонда кимнингдир даромадини ташкил этади. Бу қисм — ўзгарувчи капитал — дастлаб соҳибкор қўлида ва унинг фойдасига «капитал функцияспни бажаради», сўнгра унумли ишчиларнииг «даромадини ташкил этадп». Капиталист ўз капитал цийматининг бир қисмини иш кучига айлантиради ва шу билан уни ўзгарувчи капиталга айлантиради; ана шундай айлаитириш нати- жасидагина капиталнинг шу қисмигина эмас, балки капиталистнинг бутун капитали саноат капитали бўлиб амал қилади. Ишчи — иш кучипи сотувчи — бу иш кучининг қийматини иш ҳақи формасида олади. Иш кучи ишчи цўлида сотишга яроқли бир товаргина бўлиб, у шу товарни сотиб куи кўради, шунинг учун ҳам бу товар ишчи- нииг бирдан-бир даромад манбаидир. Иш кучи уни сотиб олувчи капиталист цўлидагина ўзгарувчи капитал бўлиб амал қилади ва иш кучининг харид баҳосинп капиталист фақат кўринишгагииа аванс- лайди, чунки унипг цийматини ишчилар капиталистга илгари бериб қўядилар.
Шундай қилиб, А. Смит бизга саноат маҳсулотишшг қиймати = v -∖-m (бунда т = капиталист фойдаси) эканлигпни кўрсатиб берга- нидан сўиг, дейдики, қишлоқ хўжалигпда пшчилар
«...ўз истеъмолларига ёки капиталистнинг фойдаси билан бирга ўзлари- ни иш билан таъминлайдиган капиталга» (ўзгарувчи каппталга) «тенг бўл- ган қийматни такрор ишлаб чиқаришдан» ташқари, «фермернинг капитали ва унинг бутун фойдасидан ташқари яна ер эгасининг рентасини ҳам мун- тазам равишда такрор ишлаб чиқарадилар» (II китоб, V боб, 243-бет).
Реитанинг ер эгаси қўлига бориб тушиши бпз бу ерда текшира- ётган масалага ҳеч бир алоқадор эмас. Рента ер эгасининг қўлига тушмасдаи аввал у фермер цўлида, яъни саноат капиталисти қўлида мавжуд бўлмоғи лозим. Рента кимнингдир даромадига айланмасдан аввал у маҳсулот қийматининг таркибий қисмидан иборат бўлмоғи лозим. Демак, А. Смитда рента ҳам, фойда ҳам кўшимча қийматнинг фақат таркибий қисмлари бўлиб, уларни унумли ишчилар ўз иш


XIX
Б0Б. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
381
υ4 билан бир вақтда, яъни ўзгарувчи капитал қиймати билан F7ra бу кисмларни доим такрор ишлаб чикариб турадилар. Демак, оир’ Жпйтта кутпимча киймат т нинг био кпсмидир, шунпиг
нпнг кийматп v + m га тенг, иш кучига сарф қилпнган ва ишчилар томопидаи доим такрор ишлаб чиқариб туриладигаи капитал қий- матга, плюс ишчилар ўз меҳнатлари орқасида қўшган қўшимча қий- матга тепг.
А. Смитнинг бу сўнгги хулосасп айни замонда унпнг товар қиимат бўлиниши мумкин бўлгаи таркпбий қпсмларни бир томоилама цил- гаи аиализинииг манбаини очиб беради (қуйига қаралсии). Ций- матнинг бу таркибий қисмлари айни замонда ишлаб чиқаришда фаолият кўрсатиб турган турли синфларнипг ҳар хил даромад ман- баларини ташкил қплишп,— бу ҳолнинг шу таркибий қисмларнипг айрим ҳолда олинган ҳар бирининг миқдорини аницлашга ҳам, улар- нииг умумий мивдорини аниқлашга ҳам ҳеч цандай алоқаси йўқ.
Смит:
«Иш ҳақи, фойда ва ер рентаси ҳар қандай даромаднинг, худди шунинг- дек ҳар қандай алмашув қийматининг ҳам, дастлабки уч манбаидир. Ҳар цандай бошқа даромад оқибат натижада шу манбаларнинг биридан ёки бопп^асидан олинади» (I китоб, VI боб, 48-бет)
— дер экан, бунда ҳар турли quid pro quo* қалаштириб таш- ланган.
1) Жамиятнииг такрор ишлаб чиқаришда тўғридан-тўғри ишти- рок қилмайдиган барча аъзолари, яъни моддий ишлаб чиқариш co- ҳасида ишламайдиган кишилар ёки умуман ишламайдиган кишилар йиллик товар маҳсулотдан ўз улушларини, яъни ўзлари истеъмол қиладиган буюмларни ола оладилар, олганда ҳам, аввало, маҳсулот биринчи навбатда қайси синфлар цўлига келиб тушган бўлса, фақат шу синфлар цўлидан: унумли ишчилар, саиоат капиталистлари ва eP эгалари қўлидан оладилар. Уларнинг даромадлари materialiter** иш ҳацидан (унумли ишчиларнинг иш ҳақидан), фойдадан ва ер рептасидаи келиб чиқкаилиги сабабли, бу даромадлар дастлабки да- ромадларга нисбатан ҳосила даромадлардир. Лекин, иккинчи томон- Дан, шу маънодаги ҳосила даромадларни олувчилар бу даромадларни ^ирол, non, профессор, фоҳиша, солдат ва ҳоказолар сифатида ўз ижтимоии функцияларини бажариш йўли билан цўлга киритадилар;
У нарса уларга ўз функцияларини ўз даромадларининг дастлабки манбаи деб билишга имкон беради.
““ бемаънигарчиликлар. Ред.
— моддий жиҳатдан. Ред.


382 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛШПИ
2) Худди мана шу ерда А. Смитнинг цўпол хатоси ўзининг энг ю^ори чўққисига етади; у ишни товар қийматининг таркибий қисм- ларини ва янгидан ҳосил қилиниб шу таркибий қисмларда гавда- ланган қиймат суммасини тўғри аниқлаб беришдан бошлаб, сўнгра бу таркибий қисмлар кандай қилиб шу миқдордаги ҳар турли даро мад манбаларинп ташкил этишини кўрсатиб беради39), шундай қилиб, даромадларни қийматдан чиқариб ташлаб, кейин буиинг тескариси- га ҳаракат қилади ва «таркибий қисмлардан» («component parts») олинган даромадларни «ҳар қандай алмашув қийматининг дастлаб- ки манбаига» айлантиради ва бу нарса унда ҳукмрон тасаввур бў- либ цолган; шу билан у вульгар сиёсий иқтисодга эшикни катта очиб берган. (Бизнинг Рошерга царанг73.)
3) 	КАПИТАЛНИНГ ДОИМИЙ ҚИСМИ
Энди биз А. Смит қандай жоду-сеҳр ишлатиб, товар қийматдан капитал қийматнинг доимий қисмини чиқариб юбормоқчи бўлганли- гиии текшириб кўрамиз.
«Ғалла баҳосидан, масалан, бир улуши ер эгасининг рентасини тўлашга кетади».
Қийматнинг бу таркибий цисми келиб чиқишининг бу қисм ер эгасига тўлаииши билан ва рента формасида ер эгасининг даромади- ни ташкил этиши билан ҳеч цандай алоқаси йўқ; худди шунингдек қийматнинг бошқа таркибий қпсмлари келиб чиқишииинг ҳам улар- нинг фойда ва иш ҳақи сифатида даромад манбаларини ташкил этишлари билан ҳеч цандай алоқаси йўқ.
«Ғалла баҳосининг иккинчи цисми иш ҳақи тўлаш учун, ёки бу ғаллани етиштиришда банд бўлган ишчиларни» {ва иш ҳайвонини!—деб цўшиб қўя- ди у} «боциш учуя кетган харажатларни қоплайди, учинчи улуши эса фер- мернинг фойдасини ташкил қилади. Бу уч қисм ё бевосита, ёки оцибат нати- жада ғалланипг бутун баҳосини ташкил этгандек бўлиб туюлади»39  40) {≪seem>, — ҳациқатда ҳам шундай туюлади}.
Бу баҳонинг ҳаммаси, яъни унинг бутун миқдорини аниқлаш унинг кўрсатиб ўтилган учала категориядаги шахслар ўртасида тақ- симланишига мутлақо боғлиқ эмас.
«Фермер капиталининг ўрнини цоплаш учун, яъни унинг ишдан чиҳиб қолган иш ҳайвони ва бошқа қишлоқ хўжалик цурол-асбобларининг ўрнини тўлдириш учун яна тўртинчи цисм эарурдек бўлиб туюлиши мумкин. Аммо 39) Бу ибора шу тузилишида олдингисига ҳам, бевосита кейингисига ҳам зид келадигандек бўлиб туюлса-да, мен бу иборани Маркс цўлёзмасида дандай бўлса, шундай ҳолда айнан келтирдим. Зид бўлиб кўринган нарса дуйида, «А. Смитда капитал ва даромад» деган 4-бандда ҳал дилиб берилади. — Ф. Э.
40) Биэ бу ерда Адам келтирган мисол айниқса муваффадиятсиз чидқанлиги тўя- рисида мутлақо гапираётганимиз йўд. Ғалла диймати фақат шуиинг учун ҳам шп ҳади, фойда ва рентага бўлинадики, иш ҳайвони еган ем-хашак А. Смит томонидая иш ҳайвонининг иш ҳади сифатида, иш ҳайвони эса ёлланма ишчи сифатида, бино- барин ёлланма ишчи ҳам ўз навбатида иш ҳайвони сифатида кўрсатилади. II қўлёа- мадаги қўшимча.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ туғрисида дастлабки тасаввурлар
383
rrrv нарсани назарда тутиш керакки, ҳар қандай қишлоқ хўжалик қуроли- яинг масалан, иш отининг баҳоси ўз навбатида худди шундай уч қисмдан:
боқилган ердан олинадиган рентадан, отни боқиш учун сарф цилинган мехнатдан, ер учун олинадиган рентани ва меҳнат учун тўланадиган иш ҳа- кини аванслаган фермернинг фойдасидан иборат. Шунинг учун ҳам, гарчи доннинг баҳоси отнинг баҳоси ва уни боқиш чиқимларини, эҳтимол, қоп- ласа-да, шунга қарамасдан, доннинг бутун баҳоси илгаригидек ё бевосита, ёки одибат-натижада бутунлай яна ўшандай уч қисмга: «ер рентасига, меҳ- натга» (у «меҳнат» деганда иш ҳақини назарда тутади) «ва фойдага ажра- лади» (I китоб, VI боб, 42-бет).
А. Смит ўзининг ғайритабиий доктринасини асослаб бериш учун келтирган нарсаларининг ҳаммаси айнан мана шулардир, холос. Унинг исботи айни бир гапни ҳадеб такрорлайверишдан иборат. У мисол келтириб, доининг баҳоси фақат v + m дангпна иборат бўл- май, балки, бундан ташқари. ғалла ишлаб чиқарпшга ишлатилган ишлаб чиқариш воситалари баҳосидан, бинобарпн, фермер иш ку- чидан бошқа нарсаларга сарфлаган капитал кийматдан ҳам иборат- дир. дейди. Бироц, дейди у, бу барча ишлаб чикариш воситаларипинг баҳоси, ўз навбатида, худди ғалла баҳосп сипгари, v + m га бўли- нади. Адам Смит: бундан ташқари, уларнинг ўзларини ишлаб чи- цариш учун ишлатилган ишлаб чиқариш воситаларининг баҳосига бўлинади, деб қўшиб қўйишни унутиб қўяди. У бир ишлаб чиқариш тармоғидаи иккинчисига, иккинчисидан эса яна учинчисига ҳавола цилади. Бутун товарлар баҳоси «бевосита» ёки «оқибат-натижа- да» («ultimately») v + m га бўлинади деган даъво, баҳоси бевосита с (истеъмол цилинган ишлаб чиқариш воситалари баҳоси) +ι> + τn га бўлинадиган товар маҳсулотларнинг пировардида шу «истеъмол ци- линган ишлаб чиқариш воситаларпнппг» ҳаммаси ўрнини қоплайди- гап ва, биринчи товар маҳсулотларга қарама-қарши ўлароқ, фақат ўзгарувчи капитал харжлаб, яъни иш кучига сарфлападиган капитал харжлаб ишлаб чиқариладпган товар маҳсулотлар билап компенса- ция қилиниши исбот килиб берилганида эди, фақат шундагина қу- руқ ran бўлиб қолмас эди. Бу ҳолда сўнгги товар маҳсулотлариинг баҳоси бевосита = v + m бўлар эди. Шунипг учун с капиталнинг доимий т^исми сифатида ифодаланган биринчи товар маҳсулотлар- нипг баҳосиви, яънп c + v + m ни ҳам, пировардида, v + m га ажра- тиш мумкии эди. Адам Смитнпнг ўзи «scotch pebbles»* тош терув- чиларни мисол қилиб келтирган далпли бу хилда чиқиб қолишипи ўиламаган эди; шу билан бирга, бу тош терувчилар, унинг даъво- сича: 1) ҳеч қандай цўшимча қиймат бермайдилар, балки фақат ўз иш ҳақларини ишлаб чиқарадилар; 2) ҳеч қандай ишлаб чиқариш воситалари ишлатмайдилар (бироқ улар ҳам топтларни ташиб ке- тиш учун корзина, қоп ва бошқа идишлар каби ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланадилар-ку, ахир).
Ьиз юқорида А. Смитнинг ўзи кейинчалик ўз назариясини рад Қилганини, бироқ, бунда у ўз зиддиятларини пайқамаганини кўриб * — «шотланд тошлари»; шу томнинг 371-бетидаги 38-изоҳга даралсин. Ред.


384 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛШПИ
ўтдик. Бироқ бу зиддиятларнинг манбаини А. Смит илмий жиҳат- дан асос қилиб олган нуқталарининг худди ўзидан ахтармоқ керак. Меҳнатга алмашилган капитал ўз қийматидаи кўп қиймат ишлаб чиқаради. Қандай қилиб шундай бўлади? Шунинг натижа- сида бўладики, дейди А. Смит, ишчилар ишлаб чиқариш процесси вақтида ишлов берилаётган нарсаларга шуидай қиймат берадилар- ки, бу циймат бу нарсаларнинг харид баҳосининг эквивалептицан ташцари қўшимча қийматни (фойда ва рентани) ҳам ташкил этади, бу қўшимча ^иймат ишчиларга эмас, балки улар меҳнатини қўллан- ганларга тегади. Улар берадиган ва бериши мумкин бўлган ιιapca~ нинг ҳаммаси мана шу, холос. Саноатда қилинган бир кунлик меҳ- натга писбатан тўғри бўлган нарса, бир йил мобайнида бутун капиталистлар синфини ҳаракатга келтириб турган меҳнатга нисба- тан ҳам тўғридир. Шунинг учун, жамият томопидан янгидан ҳосил цилинган йиллик қийматнинг умумий массаси фацат v + т га, яъни ишчилар ўзларининг харид баҳолари шаклида сарф қилингап ка- питал киймат ўрнини цоплайдиган эквивалентга ва, бундан ташқа- ри, ўз ишлатувчиларига беришлари лозим бўлган устама қийматга бўлиниши мумкин, холос. Аммо товарлар қийматининг бу иккала элементи айни замонда такрор ишлаб чиқариптда иштирок этувчи турли синфларнинг даромадини ташкил қилади: биринчиси ишчи- ларнинг иш ҳақини, даромадини ташкил цилади; иккинчиси — қў- шимча қийматни ташкил қилади, бунинг бир қисмини саноат капи- талисти фойда шаклида ўзига олиб цолади, пккипчи қисмини эса рента шаклида, ер мулкдорининг даромади шаклида унга беради. Хўш, бутун йил мобайнида янгидан ҳосил қилииган қиймат v + m дан бошца ҳеч ^андай элементни ўз ичига олмас экан, цийматнинг яна бир таркибий қисми қаердан келиб цолиши мумкин эди? Бу ерда биз оддий такрор ишлаб чиқаришни иазарда тутамиз. Агар меҳ- натнинг бутуи йпллик миқдори иш кучига сарфланган капитал қийматии такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнатга ва қўшимча қиймат ҳосил қилиш учун зарур бўлган меҳнатга бўлинар экан, у ҳолда иш кучидан бошқа нарсага сарфланган капитал ^ий- матни ишлаб чиқариш учун қилинган меҳнат умуман қаердан келиб қолиши мумкии эди?
Гап мана бундай:
1) А. Смит товар ^ийматини ёлланма ишчи меҳнат буюмига «цўшган» («adds») меҳнат миқцори билан аниқлайди. У айнан: «ма- териалларга қушган» дейди, чунки у мануфактура тўғрисида гапи- ради, мануфактуранинг ўзи эса меҳнат маҳсулотини цайта ишлайди; бироқ бу масаланинг моҳиятини заррача ҳам ўзгартирмайди. Циймат цўшиладиган буюм қиймат цўшилган пайтга ηa∂ap қийматга эга эдими ёки йўқми, бу ҳолнинг ишчи буюмга «қўшадиган» (бу «adds» ҳам Адамнинг иборасидир) ^ийматга ҳеч цандай таъсири йўц. Би- нобарин, ишчи товар формасида янги қиймат ҳосил цилади. Янгидаз ҳосил қилинган бу цийматнинг бир қисми, А. Смитнинг фикрича, ишчининг иш ҳақининг эквивалентидир; бинобарин, қийматнинг бу .


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
385
I иШчининг иш ҳақи қийматининг миадори билан аниқланади. Ппчининг иш ҳаци қийматларига тенг бўлган кийматни ишлаб чи- ариш ёки такрор ишлаб чиқариш учун ишчи ўз иш ҳақининг миқ- порига қараб кўпроқ ёки озроқ миқдорда меҳнат қўшмоғи лозим булади. Аммо, иккинчи томондан, ишчи шу йўл билан белгилана- диган чегарадан ташқари яна меҳнат кўшади, бу меҳнат ишчини ёллаган капиталистга қўшимча қиймат ҳосил қилиб беради. Бу қў- шимча қиймат бутунлай капиталист кўлида қоладими ёки унинг бир қисмини учинчи шахсларга беришга тўғри келадими,—бу ҳол ёлланма ишчи томонидан қўшилган қийматни сифат жиҳатидан ҳам (бу қиймат умуман цўшимча қийматдир), сон жиҳатидаи ҳам (миқ- дор маъносида) мутлақо ўзгартирмайди. Бу қиймат — маҳсулот қийматининг бошқа ҳар қандай қисми сиигари цийматдир, лекин у шу билан фарқ қиладики, ишчи унинг эвазига ҳеч цандай эквива- лент олмади ва кейинчалик ҳам олмайди; капиталист, аксинча, упи эквивалеитсиз ўзлаштириб олади. Товарнинг умумий қиймати шу товарни ишлаб чиқариш учун ишчи сарф қилган меҳнат миқдори билан аниқланади. Бу умумий қийматнинг бир қисми иш ҳақининг қийматига тенг бўлгаиидан, яъни унинг эквиваленти бўлганидан, иш ҳақинипг қиймати билан белгиланади. Шунинг учун умумий қийматиипг иккинчи кисми, яъни қўшимча қиймат ҳам, заруран худди шундай белгиланади, яъни ^ўшимча қиймат маҳсулотнинг умумий цийматидаи шу қийматнинг иш ҳақи эквивалентиии ташкил этган қисми олиб ташланганидан сўнг қолган қисмига баравардир; демак, цўшимча қиймат товар ишлаб чиқариш вақтида ҳосил қи- линган янги цийматнинг унинг иш ҳақи эквивалентига тенг бўлган қисмпдаи ортиқча қисмига баробардир.


386 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
даромади бўлади; демак, қийматнинг ҳар иккала қисми йиллик истеъ- мол фондининг нисбий улушларини ташкил этади (мабодо гац оддий такрор ишлаб чиқариш тўғрисида борса, бу нуқтаи назар тўрри ҳамдир) ва бу фондда реализация цилинади. Шундай қилиб, доимий капитал қиймат учун, ишлаб чиқариш воситаси формасида ишлаёт- ган капитални такрор ишлаб чиь^ариш учун сира ўрин қолмайди. Бироқ, А. Смит ўз асарига ёзган муцаддимасида тўғридап-тўғри дейдики, товар қийматнинг даромад сифагида амал қиладиган бар- ча қисмлари ижтимоий истеъмол фонди учун мўлжалланган йиллик меҳнат маҳсулотига мос келади:
«Миллатнцкг даромади нимадан иборат бўлгап ёки миллат уларнинг йил- лик истеъмолини... таъминлаган («supplied») фондларнинг табиати капдайтбўл- ган, деган масалани тушунтириб бериш дастлабки тўрт китобяинг вазифасига киради» (12- бет).
Муцаддиманинг биринчи жумласидаёқ бундай дейилади:
«Ҳар бир миллатнинг йиллик меҳнати дастлабки фонддан иборат бўлиб, бу фонд мазкур миллатга бутун йил мобайнида истеъмол циладиган... тирик- чилик воситаларини етказиб беради ва булар доим ё шу меҳнатнинг бевоси- та маҳсулотидан ёки шу маҳсулотга бошца миллатлардан сотиб олинган буюмлардан иборат бўлади» (11-бет).


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
387
кариш воситаларининг қиймати сақланиб қолган, шунда ҳам яна нги натурал формада пайдо бўлиб сақланиб қолган. Бинобарин, 6vtvh йиллик маусулот йил мобайнида сарф қилинган фойдали меҳнат натижасидир. Аммо йил мобайнида йиллик маусулот ций- матининг фақат бир қисми янгидан ҳосил цилинади; бу цисм йил мобайнида янгидан уосил цилинган ^ийматдан иборат бўлиб, бун- да шу йил мобайнида цилинган бутун меҳнат миқдори гавдалан- гандир.
Бинобарин, ҳозиргина цитата келтирилган жоида А. Смит:
«Ҳар бир миллатнинг йиллик меҳнати дастлабки фонддан иборат бўлиб, бу фонд шу миллатга у бутун йил мобайнида истеъмол қиладиган барча ти- рикчилик воситаларини етказиб беради ва ҳоказо»,
дер экан, у фақат фойдали меҳнатни бир томонлама эътиборга оладики, унда бу меҳнат бу тирикчилик воситаларининг ҳаммаси- ни истеъмол учун яроқли формага киритади, холос. Лекин бунда А. Смит шуни унутадики, илгариги йиллардан ўтган меҳнат воси- талари ва меҳнат предметларининг ёрдамисиз бундай бўлишимум- кин бўлмас эди ва шунинг учун «йиллик меҳнат», қиймат ҳосил цилишда цатнашгани билан, унинг ўзи иштирокида тайёрланган маҳсулот цийматининг ҳаммасини асло ҳосил цилган эмас; у янги- дан ҳосил қилинган қиймат маҳсулот қийматидан кам эканлигини унутади.
Модомики А. Смит бу анализида (гарчи физиократлар ҳам ма- салани тўғри ҳал цилишга биринчи бор уриниб кўрган бўлсалар- да) фақатгина ўзининг барча маслакдошларидан юқори тура олма- ди деб, унга таъна қилиб бўлмас экан, кейинчалик, у, аксинча, тар- тибсизликлар ичида адашиб цолади, асосан шунинг учун адашиб цоладики, унинг товар цийматини «эзотерик» тушуниши умуман доимо «экзотерик» тушуниш билан йўққа чицарилади, уни баён ^илиш А. Смитда устун туради. Тўғри, унинг илмий инстинкти вақги-ва^ти билан эзотерик нуқтаи назарни такрор-такрор вужудга келтириб туради.
4) 	А. СМИТДА КАПИТАЛ ВА ДАРОМАД


388 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ёки капиталист ишчи ишлаб чиқарган товарни сотишдан тушгац пул билан ишчига ҳац тўлайдими, ёхуд кредит ёрдами билан бу пулнинг олдипдан олинишини таъминлайдими,— апа шуидай бар- ча ҳолларда капиталист ўзгарувчи капитални сарф цилади, бу ўз- гарувчи капитал пул шаклида ишчилар цўлига келиб тушади, ле- кин, иккинчи томондан, капиталист апа шундай барча ҳолларда товарлар қийматининг шундай қисми шаклида бу капитал қиймат- нинг эквивалентига эга бўладики, бу цисмда ишчи умумий қиймат- нинг ўз ҳиссасига тўғри келадиган қисмини янгидаи ҳосил қилган бўлади ёки бошқача цилиб айтганда, бу цисмда ишчи ўз иш ҳақи- нинг қийматини ҳосил цилган бўлади. Капиталист ишчига қиймат- нинг бу қисмини ишчининг ўзи томонидан ишлаб чиқарилган маҳ- сулотнинг натурал формасида бериш ўрнига, уни пул формасида тўлайди. Шундай цилиб капиталист аванслаган капитал қиймат- нинг ўзгарувчи таркибий қисми энди капиталист учун товар фор- масида мавжуддир, ҳолбуки ишчи сотган иш кучининг эквивален- тини пул формасида олган.
Бинобарин, капиталист томонидан авансланган капиталнинг иш кучи сотиб олиш йўли билан ўзгарувчи капиталга айланган ^исми ишлаб чиқариш процессининг ўзида ҳаракатда намоён бў- лаётган иш кучи сифатида амал цилаётган бир вақтда, аванслан- ган капиталнинг ўзгарувчи қисми бу иш кучини сарфлаш орқасида товар формасида яиги циймат сифатида янгидан ишлаб чиқарилган, яъни такрор ишлаб чиқарилгаи,— демак, такрор ишлаб чиқариш, яъпи авансланган капитал қийматни япгидап ишлаб чиқариш юз бергаи бир вақтда — худди шу вацтда ишчи ўзи сотгаи иш кучи- пинг қийматини, яъни баҳосини тирикчилик воситаларига, ўз иш кучиии такрор ишлаб чиқариш воситаларига сарф қилади. Ўзгарув- чи капиталга баравар бўлган пул суммаси ишчинииг даромадини ташкил қилади — буидай даромад ишчи ўз иш кучини капиталист- га сотиши мумкин бўлган вақт давомидагипа келиб туради.
Ёлланма ишчининг товари — унинг иш кучинипг ўзи — капита- листнинг капиталига қушилгани учунгина товар сифатида амал цилади, чунки у капитал сифатида амал қилади; иккинчи томон- дан, капиталистнинг иш кучи сотиб олиш учун пул капитал шак- лида сарф цилган капитали иш кучипи сотувчи қўлида, ёлланма ишчи қўлида даромад сифатида амал цилади.
Бу ерда турли муомала ва ишлаб чиқариш процесслари бир- бири билан чалкашиб кетадики, А. Смит буларни фарқ қилмайди.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
389
аМалга ошириш мақсадида тўлайдигаи ҳар қапдай қиймат, бу про- цесснииг тугалланишидан олдии ёки post festum* содир бўлишидан датъи иазар, авапсланган қийматдир. Бир қиймат ишлаб чиқариш ироцессипинг ўзига аваисланади). Ҳар цапдай товар сотиш вақти- ца пима содир бўлса, бу ерда ҳам фақат шу нарса содир бўлади: сотувчи истеъмол қийматпи (бу ўринда — иш кучини) беради ва ушшг қийматиии пул формасида олади (упипг баҳосипи реализа- ция қилади); сотиб олувчи ўз пулини беради ва уиипг ўрпига то- варпипг ўзини, бу ўриида — иш кучипи олади.
Иккипчидап. Ишлаб чицариш процессида сотиб олипган иш ку- чи энди амал қилиб турган капиталнииг бир қисмипи ташкил эта- ди, ишчинипг ўзи эса бунда бу капиталнинг алоҳида иатурал формаси сифатида амал қилади, холос; бу форма капиталнииг иш- лаб чиқариш воситаларининг натурал формасида мавжуд бўлгаи элемеитлардан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш процесси вақтида ишчи ўз иш кучини сарфлаб маҳсулотга айлантирган ишлаб чиқа- риш воситаларига ўз иш кучи қийматига баравар бўлган циймат цўшади (цўшимча цийматни бир чеккада қолдириб турамиз); де- мак, ишчи капиталистга товар формасида капиталист томонидап унга иш ҳақи шаклида авансланган ёки аванслаши лозим бўлган қисмини такрор ишлаб чиқаради; ишчи капиталистга бу иш ҳа- цининг эквивалентини ишлаб чиқаради, яъни ишчи капиталистга капитал ишлаб чиқаради, капиталист бу капитални иш кучи сотиб олиш учун яна «аванслаши» мумкин.
Учинчидан. Шунинг учун товар сотилганда унинг сотилган ба- ҳосинииг бир қисми капиталист аванслаган ўзгарувчи капитални унга қайтариш учун кетади ва шу туфайли капиталист иш кучини яна сотиб олиши, ишчи эса иш кучини яна сотиши мумкин бўладд.
Товарларни сотиб олиш ва сотишга доир барча актлар вақтида сотувчи ўз товарини сотишдан тушган пулни нима цилади-ю, со- тиб олувчи ўзи сотиб олган истеъмол буюмларини нима қилади,— ran фацат шу битимлар устида бораётганидан — бунинг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Демак, фақат муомала процесси назарда тутилаёт- ганидап, капиталист сотиб олган иш кучи уиинг учуи капитал қий- матпи такрор ишлаб чиқаришпинг ва, иккинчи томопдап, иш кучипи сотишдап тушгап пул ишчининг даромадини ташкил қили- шипипг ҳеч цандай аҳамияти йўқ. Ишчи сотадиган товар қиймати- пипг, яъпи уиинг иш кучи қийматипинг миқдори бу қийматнипг ишчи «даромадини» ташкил қилишига ҳам, худди шуниигдек, иш- чи сотадиган товарни сотиб олувчининг истеъмол қилиши шу сотиб олувчи учун капитал қийматни такрор ишлаб чиқаришига ҳам ҳеч бир боғлиқ эмас.
Иш ҳақи ишчи кун кўриши учун лозим бўлган даромадга ай- ланади, чунки иш кучининг циймати,— яъни бу товар сотиладиган адекват баҳо,— иш кучини такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўл-


390 УЧИНЧИ Б^ЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ган меҳнат миқдори билан белгиланади, бу меҳнат миқдорининг ўзи эса бу ерда ишчининг зарур тирикчилик воситаларини ишлаб чицариш учун талаб қилинадиган меҳнат миқдори билан, яънп ишчининг кун кўриши учун зарур бўлган меҳнат миқдори билан белгиланади.
А. Смитнинг цуйидаги даъвоси мутлақо нотўғридир:
«Капиталнинг унумли меҳнатни дўллаб туриш учун сарфланган цисми — унинг учун» (соҳибкор учун) «капитал функциясини бажариб, бу кейинги- ларнинг» (ишчиларнинг) «...даромадини ташкил қилади» (II китоб, III боб, 223-бет).
Капиталист ўзи сотиб олган иш кучига тўлайдиган пул унинг учун «капитал функциясини» бажаради, чунки капиталист бу пул ёрдами билан иш кучини ўз капиталининг ашёвий таркибий қисми- га цўшади, худди шу нарса унинг капиталининг унумли капитал сифатида амал қилишига умуман имкон беради. Биз цуйидагилар- ни фарқ қилишимиз керак: иш кучи ишчининг цўлида товардир, лекин капитал эмас; ишчи иш кучини сотишни доим такрорлаб ту- риши мумкин бўлганидан, ишчининг даромади унинг иш кучига боғливдир; иш кучи сотилганидан сўнг капиталист қўлида ишлаб чицариш процесси вақтида капитал сифатида амал қилади. Шу би- лан бирга айни иш кучи иккиёқлама хизматни бажаради: иш кучи ишчининг қўлида товар хизматини бажаради ва бу товар ўз ций- мати бўйича сотилади; иш кучи ўзини сотиб олган капиталист қў- лида қиймат ва истеъмол қиймати ишлаб чиқарувчи куч бўлиб хизмат цилади. Бироқ, ишчи капиталистдан оладиган пулии ўз иш кучиии капиталистнинг истеъмолига берганидан кейипгина, ўзинипг иш кучи меҳнат маҳсулотининг цийматида реализация қилингани- дан кейингина олади. Капцталист бу цийматга унга ҳақ тўламас- дан олдин эга бўлади. Демак, дастлаб ўзгарувчи капиталнинг пул формаси сифатида, сўнгра эса, иш ҳақи сифатида икки марта амал қиладиган нарса пул эмас. Икки марта амал қиладиган нарса иш кучидир: биринчидан, иш кучи сотилиш вақтида товар функцияси- ни бажаради (тўланиши лозим бўлган иш ҳаци миқдорипи аниқ- лаш вақтида пул ^ийматнинг идеал ўлчови ролини бажаради, хо- лос, шу билан бирга пул ҳали капиталистнинг кўлида бўлмаслиги ҳам мумкин); иккинчидан, иш кучи ишлаб чиқариш процессида капиталист ихтиёрида капитал бўлиб амал қилади, яъни истеъмол циймати ва қиймат ҳосил қилувчи элемент функциясини бажара- ди. Иш кучи ишчига тўланиши лозим бўлган эквивалентни товар формасида етказиб берди,— шунда ҳам капиталист бу эквивалент ҳақипи ишчига пўл формасида тўламасдан аввал етказиб берди. Шундай цилиб, ишчининг ўзи шундай тўлов фондини вужудга кел- тирадики, капиталист ишчига шу фонддан ҳақ тўлайди. Аммо бу ҳали ҳаммаси эмас.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
391
нинг шундай қуролини сақлаб бериш учун сарфлайдики, капита- лист фақат шу қурол туфайлигина капиталист бўлиб қола олади.


392 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
алоқаси йўқ. Агар мен ҳар ҳафтада ўн талердан олиб турар экать ман, менинг бу ҳафталик даромадни олиб туришим ўн талер қий- матнинг табиатини ҳам, унинг цийматининг мицдорини ҳам ҳеч бир ўзгартирмайди. Ҳар қандай бошқа товарнинг циймати сингари, иш кучининг циймати ҳам уни такрор ишлаб чицариш учун зарур бўлган меҳнат миқдори билан белгиланади; бу товар (иш кучи) учун характерли бўлган ҳол шуки, бу меҳнат миқдори ишчининг зарур тирикчилик воситалари циймати билан белгиланган, яъни бу меҳнат мивдори ишчининг турмуш шароитини такрор ишлаб чиқа- риш учун зарур бўлган меҳнатга баравардир. Бироқ иш ҳайвони- нинг қиймати шу ҳайвонни боқиш учун зарур бўлган тирикчилик воситаларининг қиймати билан, яъни шу тирикчилик воситаларини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган киши меҳнатининг массаси билан белгиланиши бу иш ҳайвонининг қиймати учун характерли бўлгани сингари, юқоридаги ҳол ҳам иш кучининг ^иймати учун характерлидир.
Бироқ бу масалада А. Смит бошига тушган ҳамма балонипг сабаби «даромад» категориясидир. Смитда даромадларнинг турли хиллари ҳар йили ишлаб чиқариладиган, янгидан ҳосил цилинади- тан товар қийматининг «component parts>>ιmn, яъни таркибий цис- мини ташкил этади, ҳолбуки капиталист учун бу товар қиймат бўлинадиган икки цисм, яъни капиталист меҳнатни сотиб олиш вацтида пул формасида аванслаган ўзгарувчи капиталнинг экви- валенти ва бу қийматнинг иккинчи қисми, гарчи унга текинга туш- ган бўлсада, капиталистга царашли қисми, яъни қўшимча ций- мат,— аксинча, даромадлар манбаини ташкил этади. Ўзгарувчи капиталнинг эквиваленти яна иш кучига авансланади ва шунинг учун иш ҳақи формаоида ишчининг даромадини ташкил этади. Ик- кинчи қисми, яъни қўшимча қиймат капиталистга авансланган капиталнинг бирон-бир цисмини ҳам цоплаш учун хизмат қил- майди, шунинг учун ҳам капиталист қўшимча қийматни истеъмол буюмларига (зарур истеъмол буюмларига, шунингдек зебу зийнат буюмларига) сарф ^илиши мумкин, уни бирон-бир хилдаги капи- тал қийматига айлантирмай туриб, бутунлай даромад сифатида истеъмол қилиши ҳам мумкин. Бу даромадларни олишнинг зарур шарти товар цийматнинг ўзидир; бу товар қийматнинг таркибий цисмлари капиталист учун фақат шу сабабли фарқ киладики, улар ё у аванслаган ўзгарувчи капитал қиймат учун эквивалентни, ёки у аванслаган ўзгарувчи капитал қийматдан ортиқча қийматни таш- кил этади. Бу иккала қисм ҳам товар ишлаб чиқариш вақтида сарфланган, меҳнат процессида ҳаракатга келтирилган иш кучидан бошқа нарса эмас. Бу цисмлар «кирим», ёки «даромад» эмас, балки чиқимдир, меҳнат сарфлашдир.
Товар қийматни даромад манбаига эмас, балки даромадни товар циймат манбаига айлантирувчи бу quid pro quo* га мувофиқ, * — бу ерда: бир нарсани иккинчисининг ўрнига қўйиш. Ред.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
393
д Смитда товар циймат турли хил даромадлардан «ташкил топган» бўлиб чиқади. Бу даромадлар А. Смитда бир-бирларига боғлиқбўл- маган ҳолда белгиланган, товарнинг умумий қиймати эса бу даро- мадлар циймати миқдорини бирга цўшиш орқали белгиланади. Бироқ, товар цийматини келтириб чиқариши лозим бўлган бу даро- мадлардан ҳар бирининг циймати цандай цилиб белгиланади?— деган савол туғилади. Иш ҳақига келсак, уни белгилаш мумкин, чунки у маълум товарнинг, иш кучининг қийматидир, бу қиймат эса (ҳар ^андай бошқа товарнинг циймати сингари) бу товарни такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат билан белгилана- ди. Лекин цўшимча цийматни, ёки, А. Смитнинг фикрича, унинг икки формасини: фойда ва ер рентасини қандай қилиб белгилаш мумкин? Бу ерда А. Смит фақат қуруц сафсата билан цутулиб цо- лади. У иш ҳаци билан қўшимча кийматии (шунга мувофиқ иш ҳақи билан фойдани) гоҳ товар ^ийматни — тегишли ҳолда — то- варпипг баҳосини,—«келтириб чиқарадиган» икки таркибий қисм деб билади, гоҳ ва деярли кўпинча уларни товар баҳоси «ажрала- диган» («resolves itself») қисмлар деб билади; бу эса биринчисига царама-қарши бўлган нарсани айтиш демакдир, товар циймат азал- дан бор нарса ва аллақачон мавжуд бўлган бу қийматнинг турли цисмлари турли даромадлар формасида ишлаб чиқариш процессида иштирок этувчи турли шахсларга тегади, демакдир. Бироқ А. Смит айтган бу кейинги гапнинг маъноси товарнинг циймати бу кўрса- тиб ўтилган «таркибий қисмлардан» иборат, деган сўзнинг маъноси билан бирдай эмас, асло. Масалан, агар мен турли хил учта тўғри чизицнинг узунлигини ўзимча белгилаб чиқсам, сўнгра эса, бу уч чизиқни «таркибий цисмлар» сифатида олиб, узунлиги дастлабки учала чизиқнинг узунлигига баравар бўлган тўртинчи тўғри чизиқ- ни ҳосил цилсам, кейин, аксинча, ана шу тўғри чизиқни олиб, уни бирон-бир мақсад билан учта турли қисмга бўла бошласам, бир амаллаб «ажрата» бошласам, бу иш ҳалиги ишнинг ўзгинаси бўл- майди, асло. Биринчи ҳолда бутуи чизиқнинг узунлиги учта чизиқ- нинг узунлиги ўзгариши билан муқаррар равишда ўзгаради, чунки бу чизиқнинг узунлиги учала чизиқнинг узунлигиии ташкил этади; кейипги ҳолда чизиқнинг учала қисмидан ҳар бирипинг узунлиги шу чизиқнинг узунлигини ташкил этганлигидан, улар олдиндан чеклаб цўйилган.


394 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
бўлсак; сўнгра, arap А. Смитнинг қиймат ҳосил циладиган, яънц иш кучи сарфлашдан иборат бўлган меҳнат билан истеъмол қиймат ҳосил қиладиган, яъни фойдали, мацсадга мувофиқ формада capφ~ ланадиган меҳнатни аралаштириб юборишини эсга олсак, ҳақиқат- да А. Смитнинг бутун тасаввури қуйидагидан иборат бўлиб қолади: ҳар қандай товарнинг қиймати меҳнат маҳсулидир, бинобарин йиллик меҳнат маҳсулининг циймати ёки йиллик ижтимоий товар маҳсулотнинг циймати ҳам худди шундайдир. Аммо ҳар цандай меҳнат 1) зарур иш вактига бўлинади, бу вақг мобайнпда ишчи фацат ўзининг иш кучини сотиб олиш учун авансланган капитал эквивалентини такрор ишлаб чиқаради ва 2) цўшимча меҳнатга бўлинади, ишчи бу кўшимча меҳнат орқали капиталистга циймат етказиб берадики, капиталист бу циймат учун ҳеч қандай эквива- лент тўламайди, яъни ишчи капиталистга қўшимча қиймат етказиб беради. Шундай цилиб, А. Смитнинг тасаввурига мувофиқ, ҳар кандай товар циймат фақат мана шу икки хил таркибий қисмга бўлинишп мумкин ва пировардида иш ҳақи сифатида ишчилар синфининг даромадини, кўшимча циймат сифатида эса капиталист- лар синфининг даромадини ташкил қилади. Доимий капитал қий- матга, яъни йиллик маҳсулот ишлаб чиқариш учун ишлатилган ишлаб чикариш воситаларининг қийматига келсак, гарчи А. Смит бу цийматнинг кандай цилиб янги маҳсулот кийматига кириши тўғрисида (капиталист бу қийматни ўз товарини сотиш вақтида ха- ридор устига қўяди, деган иборадан ташқари) ҳеч нарса айта ол- майди, лекин ишлаб чиқариш воситаларининг ўзи меҳнат маҳсули бўлганидан, А. Смитнинг фикрича, «оқибат-натижада» («ultimately») янги маҳсулот қийматининг бу қисмн яна фақат ўзгарувчи капитал эквивалентидан ва кўшимча қийматдан: зарур меҳнат би- лан қўшимча меҳнат маҳсулидан иборат бўлиши мумкин. Бу иш- лаб чиқариш воситаларининг қиймати уларни ишлатаётганлар цўлида капитал қийматлар сифатида амал қилар экан; бу ҳол шу цийматларнинг, «дастлаб», яъни улар келиб чиқишидан олдин, бошқалар қўлида, яъни яна ҳам илгарироц қийматнинг худди ўша икки қисмига, бинобарин, икки хил даромад манбаига бўлинишига халақит бермас эмиш.
Бу айтилганларнинг ҳаммаси ичида тўғриси шуки, ижтимоий капитал ҳаракатида, яъни индивидуал капиталлар йиғиндисининг ҳаракатида аҳвол айрим ҳолда олиб қараладиган дар бир индиви- дуал капитал ҳаракатидаги аҳволга караганда бошқача тасаввур цилинади, яъни ҳар бир айрим капиталист нуқтаи назаридан та- саввур цилинганига қараганда бошқача тасаввур қилинади. Ҳар бир айрим капиталист учун товар қиймат 1) доимий элементга (Смит атаганидек, «тўртинчи элементга») ва 2) иш ҳақи билан кўшимча қиймат суммасига, тегишли равишда — иш ҳақи, фойда ва ер рентаси суммасига ажралади. Аксинча, ижтимоий нуқтаи на- зардан Смитнинг «тўртинчи элементи», доимий капитал қиймат, йўқ бўлиб цолади.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
395
5) 	ХУЛОСА
Даромаднинг уч хили, яъни иш ҳақи, фойда ва рента товар кийматнинг уч «таркибий қисмини» ташкил этади, деган бемаъни формула А. Смитда ҳақиқатга ўхшашроқ формуладан келиб чиқа- ди? бу формулага кўра, товар қиймат шу уч таркибий цисмга «аж- ралади» («resolves itself»). Бироқ бу ҳам нотўғри, ҳатто бу,товар ^иймат истеъмол цилинган иш кучи эквивалентига ва иш кучи ҳо- сил қилган қўшимча цийматга бўлиниши мумкин, деб фараз қи- линган тақдирда ҳам нотўғридир. Ammo А. Смитнинг бу янглишуви бу ерда, ўз навбатида, янада чуқурроқ ва тўғрироқ заминдан келиб чиққандир. Капиталистик ишлаб чиқариш шунга асосланганки, унда унумли ишчи ўз иш кучини ўз товари сифатида капиталистга сотади ва сўнгра бу иш кучи капиталист қўлида унинг фақат унум- ли капитали элементи бўлиб амал цилади. Муомала соҳасига оид бу битим, яъни иш кучини сотиш ва сотиб олиш ишлаб чиқариш процессига муқаддима бўлиб хизмат қилибгина қолмайди, балки бу процесснинг специфик характерини ҳам implicite* белгилайди. Истеъмол қиймат ишлаб чиқариш ва ҳатто товар ишлаб чиқариш (буни мустақил унумли юмушчилар ҳам амалга ошириши мумкин бўлганидан) бу ерда фақат капиталист учун абсолют ва нисбий қўшимча қиймат ишлаб чиқариш воситасидир, холос. Шунинг учун ишлаб чиқариш процессини анализ цилиш вақтида биз абсолют ва нисбий қўшимча ^иймат ишлаб чиқариш қандай ^илиб: 1) кунда- лик меҳнат процессининг узунлигини, 2) капиталистик ишлаб чи- қариш процессининг бутун ижтимоий ва амалий тузилишини белгилашини кўриб ўтдик. Бу процесснинг ўзида қийматнинг (дои- мий капитал цийматнинг) оддий сақланиши, авансланган киймат- нинг (иш кучи эквивалентининг) ҳақиқий такрор ишлаб чиқари- лиши билан қўшимча қийматнинг, яъни капиталист ҳеч қандай эквивалент авансламаган ва у post festum ** ҳам авансламайдиган цийматнинг ишлаб чиқарилиши ўртасидаги фарқ амалга ошири- лади.
Гарчи қўшимча ^ийматни, яъни капиталист аванслаган эквивалентидан ортиқча қийматни ўзлаштириб олишга иш
қиймат кучини
сотиб олиш ва сотиш билан ҳозирлик кўриб қўйилса-да, лекин бундай ўзлаштириб олиш акти ишлаб чиқариш процессининг ўзида бўлади ва ишлаб чиқариш процессининг муҳим томонини ташкил этади.
Муомала акти бўлган ишга киришиш акти, яъни иш кучини сотиб олиш ва сотиш, ўз навбатида, ижтимоий маусулотлар тақси- мотидан илгари бўлиб ўтган ва бунинг дастлабки шарти бўлган ишлаб чиқариш элементлари тақсимотига асосланади; чунончи: иш- чининг товари бўлган иш кучини ишчи бўлмаганларнинг мулки оўлган ишлаб чиқариш воситаларидан ажратишга асосланади.
Лекин шу билан бирга, цўшимча қийматни бундай ўзлаштириб Л "" б7..ерда: ўзича. Ред.
— кеиин. Ред.


396 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
олиш ёки қиймат ишлаб чиқаришни авансланган қийматни такрор ишлаб чиқаришга ва ҳеч цандай эквивалент тўланмайдиган янги (қўшимча) циймат ишлаб чиқаришга бундай бўлиб қуйиш қиймат- нинг субстанциясида ҳам, қиймат ишлаб чиқаришнинг табиатида ҳам ҳеч нарсани ўзгартирмайди. Қийматнинг субстанцияси доим фақат сарфланган иш кучидан, яъни меҳнатдан (бу меҳнатнинг алоҳида фойдали характерда бўлишидан қатъи назар) иборат бў- лади, қиймат ишлаб чиқариш эса шу иш кучини сарфлаш процео сидан бошқа нарса эмас. Масалан, крепостной деҳқон ҳафтанинг олти куни давомида ўз иш кучини сарф қилади, яъии олти кун ишлайди, лекин иш кучини шундай сарфлаш жиҳатидан в;араганда, крепостнойнинг шу иш кунларидан, масалан, уч кунини ўзи учун ўз даласида ишлаши, бошқа уч кунини эса ўз помешчиги учуи унинг даласида ишлаши мутлақо фарцсиздир. Ўзи учун қилинади- ган ихтиёрий меҳнат ҳам, хўжайин учун қилинадиган мажбурий меҳнат ҳам бирдек меҳнатдир. Агар биз крепостнойнинг олти кун- лик меҳнатини у ҳосил қилган қийматга нисбатан ёки у ҳосил қилган фойдали маҳсулотга нисбатан текширадиган бўлсак, биз бу меҳнатдан ҳеч цандай фарқ топмаймиз. Бунда фарқ крепостной- нинг олти кунлик иш вақтининг иккала ярми давомида иш кучи сарфлашини тақозо циладиган турли шарт-шароитларга тааллуқ- лидир. Ёлланма ишчининг зарур ва қўшимча меҳнатига нисбатан ҳам аҳвол худдй шундай бўлади.
Ишлаб чицариш процесси товарда тугайди. Товар ишлаб чиқа- ришга иш кучи сарфланганлиги энди товарнинг ашёвий хусусия- ти,— товарнинг қийматга эга бўлиш хусусияти,— бўлиб кўринади; бу цийматнинг миқдори сарф қилинган меҳнат миқдори билан ўл- чанади; товар қиймат бошқа ҳеч нарсага бўлинмайди ва шундан бошқа ҳеч нарсадан иборат эмас. Агар мен муайян узунликдаги тўғри чизицни ўзимга боғлиқ бўлмаган машҳур қоидаларга (қо- нунларга) мувофиқ, ^ўлланилаётган усул билан чизсам, тўғри чизиқ «ишлаб чиқарган» бўламан (тўғри, менга олдиндан маълум бўлғанидек, фақат рамзий маънода «ишлаб чиқарган» бўламан). Агар мен бу чизиқни кейин уч бўлакка бўлсам (буларнинг узун- лиги, ўз навбатида, қўйилган муайян вазифа шартларига мувофиқ келиши лозим), бу бўлакларпинг ҳар бири, аввалгидек, тўғри чизиқ бўлиб қолаверади ва қисмлари шу бўлаклардан иборат бўлган бу- 'тун чизиқ бундай бўлингани билан тўғри чизиқдан фарқ қиладиган бошқа бирон-бир нарсага, масалан, қандайдир эгри чизиққа айла- ниб қолмайди. Худди шунингдек, мазкур узунликдаги чизи^ни бўлакларга бўлганда, бу бўлаклар йиғиндисининг узунлиги шу чи- зицнинг бўлинмасдан олдинги узунлигидан кўп бўлиб чиқадиган цилиб бўла олмас эдим; демак, бутун чизиқнинг узунлигини ҳам унинг қисмларининг ихтиёрий суратда олинган узунлиги билан белгилаб бўлмайди. Аксинча, бу қисмларнинг нисбий узунликлари аввал бошданоқ шу цисмларга бўлинган чизиқнинг бутун узунлиги билан чекланган.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
397
Бу жиҳатдан цараганда, капиталист ишлаб чиқарган товар мус- тақил юмушчи, меҳнаткашлар жамоаси [Arbeitergemeinden] ёки куллар ишлаб чиқарган товарлардан ҳеч бир фарқ қилмайди. Аммо биз текшираётган ҳолда меҳнатнинг бутун маҳсули, шунингдек унинг бутун қиймати капиталистникидир. Бошқа ҳар қандай иш- Лаб чиқарувчи сингари, капиталист ҳам, дастлаб, бундан кейинги операцияларни амалга ошириш имкоиига эга бўлмоқ учун, сотиш орқали товарни пулга айлантирмоғи лозим; у товарни умумий эк- вивалент формасига айлантирмоғи лозим.
Товар маҳсулот пулга айланганига қадар уни текшириб кўра- миз. Товар маҳсулот бутунлай капиталистга қарашлидир. Иккинчи томондан, у, фойдали меҳнат маҳсули сифатида, истеъмол қиймат сифатида, бутунлай ўтган меҳнат процессининг маҳсулидир; ле- кин унинг қийматига келганда, аҳвол бошқача. Унинг қиймати- нинг бир кисми товар ишлаб чиқаришда сарф цилинган ишлаб чиқариш воситаларининг янги формада пайдо бўлган қийматидир^ холос; қийматнинг бу қисми мазкур товарни ишлаб чиқариш про- цессида ишлаб чиқарилган эмас; ишлаб чиқариш воситалари бу ишлаб чиқариш процесси бошланмасдан илгариёқ, унга боғлиқ бўлмаган ҳолда бу қийматга эга эди; ишлаб чиқариш воситалари бу процессга шу қийматнинг ҳомили бўлиб кирган; фацат бу қий- матпииг намоён бўлиш формаси янгиланган ва ўзгарган, холос. Товар қийматнинг бу қисми капиталист учун у аванслаган доимий капитал қийматнинг товар ишлаб чиқариш вақтида истеъмол ци- лииган қисмининг эквивалентини ташкил этади. Илгари товар цийматнинг бу қисми ишлаб чицариш воситалари формасида мав- жуд эди; энди у янгидан ишлаб чицарилган товар қийматнинг тар- кибий цисми сифатида мавжуддир. Товар пулга айланиши биланоқ, энди пул шаклида мавжуд бўлган бу қиймат яна ишлаб чиқариш воситасига, ўзининг дастлабки формасига, ишлаб чиқариш про- |цесси билан ва доимий капитал қийматнинг бу процессдаги функ- цияси билан белгиланадиган формасига айланмоғи лозим. Товар қиймат капитал бўлиб функция қилгани билан товар қийматининг характерида ҳеч нарса ўзгармайди.


398 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
капиталнинг фақатгина эквиваленти эканлиги, бу ҳол мазкур қий’ матнинг ишлаб чиқариш процессида янгидан ҳосил қилинган ва Чўшимча қиймат нимадан иборат бўлса, худди шундан иборат бўл- ган, яъни сарф қилинган иш кучидан иборат бўлган товар қиймат эканлиги фактини ҳеч бир ўзгартирмайди. Капиталист томонидан иш ҳақи формасида ишчига тўланадиган иш кучининг қиймати ишчи учун даромад формасига кириши ва шу туфайли фақат иш кучигина эмас, балки ёлланма ишчилар синфи ҳам синф сифатида доим такрор ишлаб чиқарилиб туриши, шу билан бирга бутун ка- питалистик ишлаб чиқаришпинг асоси ҳам такрор ишлаб чиқари- либ туриши — бу ҳол ҳам ҳалиги фактга ҳеч қандай таъсир қил- майди.
Бироқ цийматнинг бу икки цисмининг йиғиндиси ҳали бутун товар цийматни ташкил этмайди. Бу ҳар иккала қисм миқдоридан •ортиқча бўлган қисм, яъни қўшимча қиймат қолади. Қўшимча циймат, цийматнинг иш ҳақи тўлаш учун авансланган ўзгарувчи капитал ўрнини цопловчи қисми сингари, ишчи томонидан ишлаб чиқариш процессида янгидан ҳосил қилинган қийматдан, буюм- лашган меҳнатдан иборат. Фарқ фақат шундаки, бутун маҳсулот- нинг эгасига, капиталистга цўшимча қиймат текинга тушади. Бу ҳол, агар капиталистга бу цийматнинг бир ^исмини бошқа шерик- ларга беришга,— масалан, ер эгасига ер рентаси тўлашга тўғри келмаса, унга қўшимча қийматнинг ҳаммасини ҳақиқатан ҳам да- ромад сифатида ўзлаштириб олишга имкон беради, агар бошқалар билан бўлишиб олишга тўғри келса, бу ҳолда бу кисм ўшандай учинчи шахсларнинг даромадини ташкил этади. Умуман бизнинг капиталистни товар ишлаб чицариш билан шуғулланишга мажбур цилган сабаб ҳам худди ана шу нарса бўлган эди. Лекин капита- листпинг қўшимча қиймат олишдан иборат бўлган дастлабки яхши нияти ҳам, унинг томонидан ва бошқалар томонидан бу қўшимча қийматнинг даромад сифатида кейинги сарфланиши ҳам қўшимча ^ийхматнинг ўзига ҳеч кандай таъсир килмайди. Бу ҳолларнинг ҳаммаси цўшимча қийматнинг буюмлашган ва ҳақ тўланмаган меҳ- нат бўлишида ҳеч нарсани ўзгартирмайди, шунингдек қўшимча ^ийматнинг мутлақо бош^а шароитлар билан белгиланадиган миқ- дорини ҳам заррача ўзгартирмайди.
Лекин А. Смит товар қийматни текшириш вақтида, қийматнинг 'турли қисмларининг бутун такрор ишлаб чиқариш процессидаги ролини аниқлаб чиқиш билан шуғулланмоқчи бўлганлигидан, унга шу нарса равшан бўлдики, агар қийматнинг айрим қисмлари да- ромад тарзида амал қилар экан, унинг бошқа қисмлари ҳам худди ■шундай изчиллик билан капитал тарзида амал қилади, шунинг учун, унинг мантиқига кўра, бу кейинги нарсани товар қийматни ^ташкил этувчи қисмлар деб, ёки товар қиймат бўлинадиган қисм- лар деб атамоқ лозим эди.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТЎҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
39»
воситалари аввал бошдан «капитал» деб ҳисобланади, меҳнат ав- вал бошдан ёлланма меҳнат деб ҳисобланади, шунинг учун ҳам унда:
«фойдали ва уяумли шпчилар сони ҳамма ерда ... уларга иш бериш учун ишлатиладиган капиталнинг миқдорига пропорционалдир» («to the quantity of capital stock which is employed in setting them to work») («Муқаддима»/ 12- 6eτ).
Хуллас, меҳнат процессининг турли факторлари, ҳам буюм> ҳам шахсий факторлари, аввал бошдан капиталистик ишлаб чиқа- риш даврига хос бўлган пардаларда кўринади. Шунинг учун ҳам А. Смитда товар қийматнинг анализи, бир томопдан, бу қийматнинг сарф қилинган капиталнинг оддий эквивалентини нечоғли ташкил этишини, иккинчи томондан, бу қийматнинг қандайдир аванслан- ган капитал ^ийматнинг ўрнини қопламайдиган «эркин» қийматни> яъни кўшимча қийматни нечоғли ташкил қилишини тушунтириб. беришга бевосита мос келади. Шундай қилиб, товар қийматнинг бир-бири билан шу нуқтаи назардан таққосланаётган цисмлари сезиларсиз равишда бу қийматнинг мустақил «таркибий цисмлари- га» ва, ниҳоят, «ҳар қандай қийматнинг манбаларига» айланади. Бундан кейинги натижа шу бўладики, товар қиймат ҳар турли даромадлардан ташкил топади, ёки, А. Смит баёнининг бошқа жойларида, у ҳар турли даромадларга «ажралади»; шундай қилиб> А. Смитда даромадлар товар қийматдан ташкил топмайди, балки товар киймат «даромадлар»дан ташкил топади. Биро^, товар қий- мат ёки пул капитал қиймат тарзида амал цилиши билан уларнинг табиати ҳеч бир ўзгармагани сингари, товар қиймат кейинчалик кимнингдир даромади тарзида амал қилгани билан товар қиймат* нинг табиати ҳам, пулнинг табиати ҳам ўзгармайди. А. Смит тек- шираётган товар аввал бошдан товар капиталдир (бу товар капитал товар ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган капитал ^ийматдан ташқари, яна қўшимча қийматни ҳам ўз ичига олади), яъни бу товар аввал бошданоқ капиталистик тарзда ишлаб чиқарилган то- вардир, капиталистик ишлаб чиқариш процессининг натижасидир. Шунинг учун олдин шу капиталистик ишлаб чиқариш процессини- ва шу сабабли бу процессга кирадиган процессни, яъни қиймат- нинг кўпайиш ва пайдо бўлиш процессини ҳам анализ қилиб чи- циш лозим эди. Лекин капиталистик ишлаб чиқариш процессининг дастлабки шарти, ўз навбатида, товар муомаласи бўлганидан, бу процессни тасвирлаш учун дастлаб ва бу процессдан қатъи назар% товарни анализ қилиб чиқиш ҳам талаб ’этилади. Ҳатто А. Смит «эзотерик» тарзда баъзи-баъзида тўғри йўлга тушиб қолган вақт- лаРДа ҳам, у қиймат ишлаб чиқаришга фақат товарни анализ қи- лиш вацтида, яъни товар капитални анализ қилиш вақтида эътибор»


400 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
III. 	СЎНГГИ ЭКОНОМИСТЛАР41)
Рикардо А. Смит назариясини деярли айнан такрорлайди:
«Шуви эсдан чиқармаслик керакки, мамлакатнинг барча маҳсулоти истеъ- мол қиливади, лекин бу маҳсулот бошқа қийматни янгидан такрор ишлаб чи- царувчилар томонидан истеъмол қилинадими, ёки бу қийматни такрор ишлаб чиқармайдиганлар томонидан истеъмол цилинадими — бувинг ўртасида беҳад «атта фарц бор. Агар биз, даромад жамғарилади ва капиталга қўшилади, десак, даромаднипг капиталга цўшилади деб айтилаётган қисми унумсиз ишчилар ўрнига унумли ишчилар томопидан истеъмол қилинишиви назарда тутамиз» -«Principles», р. 163).
Дарҳақиқат, Рикардо А. Смитнинг товар баҳоси иш ҳақи билан цўшимча цийматга (ёки ўзгарувчи капитал билан цўшимча қий- матга ажралиши хусусидаги назариясиии тўла қабул қилган. Унинг Смит билан мунозараси: 1) цўшимча цийматнинг таркибий ^исмларига оиддир; Рикардо қўшимча цийматнинг зарур элемент- ларидан ер рентасини чиқариб ташлайди; 2) Рикардо товар баҳо- сини шу таркибий цисмларга ажратади. Демак, унингча, қиймат- нинг миқдори prius*  *  **дир. Рикардо, товар баҳоси таркибий қисмла- рининг мивдори муайян миқдордир, деб ўйлайди ва, ўзининг чу- цурроқ қарашларига хилоф суратда, кўпинча, товар қиймат миқ- дорини post f estum* *, таркибий қисмларни қўшиш орқали белги- лаган А. Смитга царама-қарши ўлароқ, шу миқдорга асосланади.
Рамсей Рикардога эътироз билдириб бундай дейди:
«Рикардо шуви унутадики, бутуп маҳсулот иш ҳақи билан фойдага бўли- вибгина цолмайди, балки увинг бир қисми асосий капитал ўрнияи қоплаш учун ҳам зарурдир» («An Essav on the Distribution of Wealth» Edinburgh», 1836, p. 174).
Рамсей асосий капитал деб мен доимий капитал деб атаган нарсанинг худди ўзини тушунади:
«Асосий капитал шундай формада мавжудки, бу формада у гарчи ишлов «бериш процессида бўлган товарни ишлаб чиқаришга ёрдам берса-да, лекин •ишчиларни боқишга ёрдам қилмайди» (ўша жойда, 59-бет).
А. Смит ўзининг товар криймат, демак, йиллик ижтимоий маҳ- сулот циймати ҳам, иш ҳақи билан цўшимча қийматга, демак, од- дий даромадларга ажралади, деган ^оидасидан муқаррар келиб чиққан хулосага тиш-тирноғи билан ^арши турди, яъни шупдай хулосага царши турдики, бу хулосага мувофиқ бутун йиллик маҳ- -сулот истеъмол қилиниши мумкин эди. Асл мутафаккирлар ҳеч қа- чон бемаъни хулосалар чиқармайдилар. Улар бундай қилишни Сэйлар ва Мак-Куллохларга қўйиб берадилар.
Дарҳациқат, Сэй бу ишни жуда осонлик билан эплайди. Унда •биров учун капитал аванслаш бўлган нарса бошқа биров учун да- ромад, соф маҳсулот бўлади ёки бошда шундай бўлган. Ялпи маҳ- •сулот билан соф маҳсулот ўртасидаги тафовут — нуқул субъектив тафовутдир ва
41) 	Цуйида ва бобнинг охиригача II қўлёзмадан олинган қўшимча текст берилади.
* — бундан олдинги, дастлабки нарса. Ред.
** — кейин. Ред.


XIX БОБ. — ПРЕДМЕТ ТУҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР
401
«...шувдай қилиб бутун маҳсулотнинг умумий циймати жамиятда даромад сифатида тақсимланган» (Say. ≪Traite d’Econ. Pol.», 1817, II, р. 64). «Ҳар қан- дай маҳсулотвинг умумий қиймати ер эгалари, капиталистлар ва саноат меҳ- нати билан шуғулланувчилар фойдасидан таркиб топади» (иш ҳақи бу ерда «profits des industrieux»* сифатида ифодаланади!) «бу кишилар шу' маҳсулотни ишлаб чиқаришга кўмаклашганлар. Бунинг оқибатида жамият даромади, эко- номистлар сектаси» {физиократлар} «ўйлаганидек, фақат ернинг соф маҳсуло- тига эмас, балки ишлаб чицарилган. ялпи цийматга тенг келади» (ўша жойда, 63- бет).
Айтмоқчи, Сэйнинг бу кашфиётини Прудон ҳам ўзиники қилиб олган.
Шторх ҳам принцип жиҳатдан А. Смит доктринасини қабул қилади, бироқ, у айтадики, Сэйнинг бу доктринани амалда татбиқ цилиши танқидга арзимайди.
«Миллат даромади шу миллатнинг капитали» {допмий капитали, дейиш керак эди} «ҳеч бир чегириб олинмаган ялии маҳсулотига тенг- деб эътироф килипадиган бўлса, увда шуни ҳам эътироф этмоқ керакки, бу миллат ўзи- випг бутуи йиллик маҳсулоти қийматини ўзивинг келгусидаги даромадига заррача ҳам зарар етказмагап ҳолда унумсиз истеъмол килиши мумкин... Миллатнинг капиталини» (доимий капиталини} «ташкил этадиган маҳсулот- лар истеъмол қилиниши мумкин эмас» (Storch. «Considerations sur la nature du revenu national». Paris, 1824, p. 147, 150).
Бироқ Шторх капиталнинг бу доимий цисмининг мавжудлиги унинг ўзи Смитдан олган нарсага, яъни баҳонинг ажралишига цан- дай цилиб мувофиқлашишини айтиб ўтишни унутган; баҳонинг бундай ажралишига кўра, товар қиймат фақат иш ҳақи билан қў- шимча қийматдан иборат бўлиб, унда доимий капиталнинг ҳеч қан- дай қисми йўқ. Баҳонинг бундай ажралиши бемаъни натижаларга олиб келиши Шторхга фақат Сэй орқалигина аён бўлган ва у ўзи- нинг бу масала тўғрисидаги якунловчи сўзида бундай деган:
«Зарур, баҳони унинг энг оддий элементларига аткратишпинг имкони йўц» («Cours d’Econ. Pol.», Petersbourg, 1815, II, p.^141).
Капиталнинг даромадга муносабатини махсус равишда текши- ришга уриниб кўрган ва ҳакиқатда эса бу муносабатнинг алоҳида таърифини ўз «Nouveaux Principes>>nιiHHr differentia specifica ** ига айлантириб қуйган Сисмонди бир оғиз %ам илмий сўз айтмади, проблемани ҳал этишда заррача ҳам ҳисса цўшмади.
Бартон, Рамсей ва Шербюлье масалани тушунишда Смитдан ўзиб кетишга уринмоқдалар. Бироқ улар муваффақиятсизликка учрамоқдалар, чунки улар доимий капитал циймат билан ўзгарув- чи капитал циймат ўртасидаги фарқни, асосий капитал билан обо- рот капитали ўртасидаги фарқни аниқ цилиб ажратмай, аввал бошдан проблемани бир томоплама қўймоқдалар.
Жон Стюарт Милль ҳам А. Смитдан унинг маслакдошларига мерос қолган бу доктринани ўзига одат бўлиб цолган виқор билан такрорламокда.
Хулоса: тушунчаларни Смитга ўхшаб аралаштириб юбориш ҳо- зирга қадар давом этмоқда, шунинг учун ҳам Смит догмаси сиёсий и^тисоднинг ортодоксал эътиқод рамзи ҳисобланади.
* *- «саноат меҳнати билан шуғулланувчилар фойдаси», Ред.
характерли белги. Ред.


402]
ЙИГИРМАНЧИ БОБ
ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
I. МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИ42)
Агар бпз ижтимоий капиталнипг, яъни бутун жамп капиталнинг бир йиллик фаолияти натижасини қараб чиқсак — индивидуал ка- питаллар бу жами каппталга писбатан уиинг фақат майда бўлакла- ринигина ташкил қилади, лекин бу бўлакларнинг ҳаракати уларнинг индивидуал ҳаракатп бўлиши билан бирга айни замопда бутун капи- тал ҳаракатининг зарур таркибий звеноси ҳам бўлади,— яъни агар биз жамият томонидан бир йил мобайиида етиштприладпган товар маҳсулотни қараб чиқсак, ижтимоий капиталнинг такрор ишлаб чи- цариш процесси қандай содир бўлиши, бу такрор ишлаб чиқариш процессинпнг индпвидуал капитални такрор ишлаб чиқариш процес- сидан кандай характерли белгилар билан фарқ ^илиши ва қайсд белгплар улар учун умумий эканлиги равшан бўлиб цолади. Йиллик маҳсулот пжтимопй маҳсулотпинг капитални қоплайдиган, яъни ижтимоий капиталнп такрор ишлаб чиқаришга кетадиган қисмлари- ни ҳам, истеъмол фондига кирадиган, пшчплар ва капиталистлар томонидан истеъмол қилинадиган қисмларини ҳам ўз ичига олади, демак, йиллик маҳсулот унумли истеъмолга ҳам, индпвидуал истеъ- молга ҳам киради. Бу истеъмол капиталистлар синфини ҳам, иш- чилар синфини ҳам такрор ишлаб чиқаришни (яъни сақлаб қолиш- ни) ўз ичига олади, шу сабабли бутун ишлаб чиқариш процессининг капиталистик характерини такрор ишлаб чиқаришни ҳам ўз ичига олади.
r (∩ f у ττ'
Равшанки, биз Т'— ∣ п—т * муомала фигурасини
анализ килиб чиқишимиз керак, шу билан бирга истеъмол бу ерда заруран маълум роль ўйнайди, чунки бошланғпч нуқта T' = T + τ4 яъни товар капитал ҳам доимий ва ўзгарувчи капитал қийматдан, ҳам қўшимча қийматдан иборат бўлади. Шунинг учун товар капи- талнинг ҳаракати индивидуал истеъмолни ҳам, унумли истеъмолни ҳам ўз ичига олади. П — Т ... У ... Т'—П' ва У ... Т' — П' — Т ... У доиравий оборотларида капитал ҳаракати бошланғич ва сўнгги нуц- тадир. Шу билан бирга, бу ҳаракат истеъмолни ҳам ўз ичига олади, албатта, чунки товар, маҳсулот сотилиши керак. Модомики, товар 42) 	Қуйида II қўлёзмадан олинган текст берилади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
403
сотилди, деб фараз қилар эканмиз, у вақтда сотилгандан кейин бу товарнинг тақдири нима бўлиши айрим капитал ҳаракати учун ҳеч бир аҳамияти йў^. Аксинча, Т'... Т' ҳаракатида ижтимоий такрор ишлаб чиқариш шароити шунинг учун ҳам мураккабки, бу ерда бутун бу жами маҳсулот Т' цийматининг ҳар бир қисми қаерга кет- гаплигини кўрсатиб беришга тўғри келади. Бутун такрор ишлаб чиқариш процесси бу ерда, худди капитални такрор ишлаб чиқариш процессининг ўзи сингари, муомала орқали бўладиган истеъмол процессини ҳам ўз ичига оладй.
Олдимизда турган мақсадга кўра биз такрор ишлаб чиқариш про- цессини Т' нинг айрим таркибий қисмларининг ҳам цийматини қоп- лаш, ҳам натурал формада қоплаш нуқгаи назаридан текшириб чи- қишимиз керак. Энди биз айрим капитал маҳсулотининг қийматини анализ қилганпмизда фараз қилганимиздек, айрим капиталист ўзи- шшг товар маҳсулотини сотиб, ўз капиталининг таркибий қисмла- рини аввало пулга айлантириши мумкин, кейин эса товар бозорида ишлаб чиқариш элементларини яна сотиб олиб, уларни яна унумли капиталга айлантириши мумкин деган фараз цилиш билан қаноат- лапа олмаймиз. Ишлаб чиқаришнинг бу элементлари ўз табиатига кўра буюм бўлганлигидан бу элементлар, ул$р билан айирбошлана- диган ва ^опланадиган индивидуал тайёр маҳсулот сингари, ижти- моий капиталнинг таркибий цисмини ташкил қилади. Иккинчи то- мондаи, ижтимоий товар маҳсулотнинг иш ҳақини харажат цилиш шарти билан ишчи томонидан истеъмол қилинадиган ва қўшимча цийматни харажат қилиш шарти билан капиталистлар томонидан истеъмол қилпнадиган қисмининг ҳаракати, ижтимоий товар маҳсу- лотнииг ана шу қисмининг ҳаракати бутун жами маҳсулот ҳарака- тида унинг зарурий таркибий ҳалқаси бўлибгина қолмай, балки ИН’ дивпдуал капиталларнинг ҳаракати билан ҳам қўшилиб кетади, гиунинг учун бу процессни у содир бўлмовда деб, шуичаки фараз қилиш йўлп билан тушунтириб бериш мумкин эмас.


404 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
ҳиссаси тегар эди. Қиймат миқдорида бўладигаи туб ўзгаришларга келганда, шуни айтиш керакки, агар бу ўзгаришлар умумий харак- терда бўлса ва ишлаб чиқаришнинг барча тармоқларига бир хилда дахлдор бўлса, улар бутун йиллик маҳсулот қийматпнинг таркибий қисмлари ўргасидаги нисбатни ҳеч бир ўзгартирмайди. Аксинча, агар бу ўзгаришлар жузъий характерда бўлса ва ншлаб чиқариш- нипг барча тармоқларпга бир хилда дахлдор бўлмаса, бу ўзгариш- лар шундай хилоф ишлардан иборат бўладики, улар биринчидан, хилофни цийматнинг ўзгармас нисбатларидан четга чициш деб қа- рагаиимиз тақдирдагипа хилоф деб тушунилиши мумкин; лекин, иккинчидан, модомики, йиллик маҳсулот қийматипинг бир қисми доимий капптални, иккиичи қисми ўзгарувчи капиталии қоплайди деган қопуп псбот қплингаи экан, бу туб ўзгариш доимий капитал қиймати мпвдорида юз бердими, ўзгарувчи капптал қпймати миқ- дорида юз бердими, бари бир, бу. нарса қопунда ҳеч иарсани ўзгар- тира олмас эди. Бу ўзгариш фақат қийматиинг у ёки бу капитал сифатида ишлаб турган қисмииинг нисбий мпқдоринпгина ўзгар- тирган бўлар эди, чунки дастлабки ^ийматлар ўрнини бошқа ций- матлар эгаллаган бўлар эди.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИП1
405
v4VH бу ҳаракатнп ижтимоий маҳсулот қиймати таркибий қисмла- пининг ўзаро нисбати ҳам, уларнииг истеъмол қиймати ва нату- пал формаси ҳам баб-баравар тақозо қилади.
Оддий такрор ишлаб чиқариш43), яъни ўзгармас ҳажмдаги так- рор ишлаб чиқариш абстракциядир, холос, чункп, бир томопдан, капиталистик ишлаб чиқариш базисида ҳеч цандай жамғариш ёки кепгайган ҳажмда такрор ишлаб чидарпш бўлмайдп, деб фараз қи- дпш ҳақиқатга ҳеч бир тўғри келмайди, иккинчи томондан эса, ишлаб чиқариш содир бўлаётгандаги шароит турли йилларда мут- лақо ўзгармай цола олмайди (ҳолбуки, шароит ўзгармай қолади, деб фараз қилипади). Биз муайян қийматдаги ижтимопй капитал, так- рор ишлаб чиқариш процессида товар формалари ўзгариб кетишига қарамай, ўтган йили ҳам, бу йил ҳам яна товар қийматпинг илга- риги массасини ишлаб чиқаради ҳатчда эҳтпёжларнинг илгариги массасини қондиради, деб фараз қиламиз. Дарвоқе, ҳатто жамға- рпш бўлгаида ҳам оддий такрор ишлаб чиқариш ҳаммавақт жам- ғаришнииг бир қисмини ташкил қилади, демак, оддпй такрор ишлаб чиқаришни ўз ҳолича текширнб чпқиш мумкин, у жамғаришнинг реал факторидир. Истеъмол цийматлар массаси илгариги даражада қолса ҳам. йиллик маҳсулот қийматп камайпши мумкпн; истеъмол цийматлар массаси камайиб кетса ҳам, қиймат илгариги даражада қолиши мумкин; қиймат массасп билан такрор ишлаб чиқилган истеъмол цийматлар массаси бир вақтнииг ўзида камайиб кетиши ҳам мумкин. Буларнинг ҳаммаси шундан иборат бўладики, такрор ишлаб чиқариш ё илгаригига қараганда анча қулайроқ шароитда, ёки қийии шароитда амалга ошади, шу бплан бирга қийин шароитда бўлган такрор ишлаб чицаришнинг натижаси нотўла ёки етарли бўлмаган такрор ишлаб чиқариш бўлиши мумкин. Бироқ буларнинг ҳаммаси такрор ишлаб чиқаришнииг турли элементлари миқдорига- гина тааллуқли бўлиб, бу элементларнпиг капитални такрор ишлаб чикарадиган ёки даромадии такрор ишлаб чиқарадиган умумий про- цессда ўйнайдиган ролига ҳеч бир тааллуқли эмас.
II. ИЖТИМОИЙ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ИККИ БЎЛИНМАСИ44)
Бутун ижтимоий маҳсулот, демак, жамиятнинг бутун ишлаб чиқариши ҳам иккита катта бўлинмага бўлннади:
I. Ишлаб чицариш воситалари, яъни уиумли истеъмолга кириши керак бўлган ёки ҳар ҳолда унумли истеъмолга кириши мумкин бўлган формадаги товарлар.
II. Истеъмол буюмлари, яъни капиталистлар синфи билап ипь чилар синфииинг индивидуал истеъмолига кирадиган формадаги то- варлар.
<4\ gy.a6aa4 vi11 ЦЎлёзмадан олинган.
1ган УИИДа асосан 11 ^ўлёзмадан олинган текст берилади. Схема VIII қўлёзмадан


406 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Бу бўлинмаларнинг ҳар бирида шу бўлинмага кирадиган турли ишлаб чиқариш тармоқларининг жами ишлаб чикаришнинг танҳо ва катта бир тармоғини ташкил цилади: биринчи ҳолда ишлаб чи- цариш воситаларини ишлаб чиқарадиган тармоқни, иккинчи ҳолда эса истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадигап тармоқни ташкил қи- лади. Ишлаб чикаришнинг бу икки тармоғидан ҳар бирида ишлати- ладиган бутун капитал ижтимоий капиталяинг алоҳида бир йирик бўлипмасини ташкил этади.
Ҳар бир бўлпнмада капитал икки таркибий қисмга бўлинади:
1) Ўзгарувчи капитал. Қиймат нуқтаи назаридан цараладиган ўзгарувчи капитал ишлаб чиқаришнииг мазкур тармоғида қўлланил* ган ижтимоий иш кучининг цийматига баравардир, демак, шу иш кучи учун тўланган иш ҳақи суммасига баравардир. Ўзгарувчи ка- питал, натурал формаси жиҳатдан қараганда, у ўзини ҳаракатда кўрсатадиган иш кучининг ўзидан, яъни бу капитал циймат ҳара- катга келтирган жонли меҳнатдан иборатдир.
2) 'Доимий капитал, яъни мазкур тармоқда ишлаб чиқариш учун қўлланилган барча ишлаб чиқариш воситаларининг қиймати. Ишлаб чиқариш воситалари ўз навбатида асосий капиталга: машиналар, меҳнат қуроллари, бинолар, иш ҳайвони ва ҳоказоларга, доимий оборот капиталига: ишлаб чи^ариш материалларига, чунончи хом ашё ва ёрдамчи материаллар, ярим фабрикатлар ва ҳоказоларга бў- линади.
Икки бўлинманпнг ҳар бирпда бу ўзгарувчи ва доимий капитал ёрдами билан ишлаб чиқарилган бутун йиллик маҳсулотнинг қий- мати доимий капитал с дан иборат бўлган, ишлаб чиқариш процес- сида истеъмол қилинган ва ўз қийматини маҳсулотга ўтказган циймат цисмига ҳамда йил давомида бутун меҳнат томонидан маҳ- сулотга қўшилган циймат қисмига бўлинади. Йиллик маҳсулот қий- матининг бу кейинги цисми, ўз навбатида аваисланган ўзгарувчи капитал v ни цоплаш учун кетадиган қисмга, улардан ортиб қола- диган ва кўшимча қиймат ш ни ташкил этадиган қисмга бўлинади. Демак, ҳар цандай айрим товарнпнг қиймати сингари, ҳар бир бў- линмадаги бутун йиллик маҳсулотнинг қиймати ҳам c÷y÷τn га бўлинади.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
407
сосий капиталнинг бу амал қилишда давом этаётган қисмини эъти- борга олмаймиз. Асосий каппталнпнг бу амал қилиб турган қисми янгидан пшлаб чиқарилган товар қийматдан мустақил равишда, у билан бирга ёнма-ён мавжуд бўлган капитал қийматнинг бир қис- мини ташкил этади. Бу нарса айрим капитал маҳсулотининг қийма- тиии текшприб чиқаётганпмиздаёқ маълум бўлгап эдп («Капитал», I китоб, VI боб, 192-бет74). Аммо шу ерда биз текшириб чиқишнинг у ерда цўлланилган усулларини вақтинча бир чеккада қолдириб ту- ришимиз керак. Айрим капитал маҳсулотининг қпйматини текшириб чиқаётган вақтимизда биз шуни гапириб ўтган эдикки, эскириш на- тижасида асосий капитал маҳрум бўлган қиймат эскириш вақтида ишлаб чиқарилган товар маҳсулотга ўтиб кетади, бунда мазкур эс- кириш рўй берган шу вақт мобайнида асоспй капиталнинг бир қисми маҳсулотга ўтказилган шу қийматдан in natura* қоплаиадими ёки қопланмайдпми, бу — бари бпр. Аксинча, бу ерда, жами ижтимоий капиталии ва унинг цийматини текшприб чпкаётганимизда, биз асо- сий капиталнинг эскириши натпжасида йил давомида йиллик маҳ- сулотга ўтадиган қиймат қисмини ҳеч бўлмаганда вақтпнча бир чек- када қопдиришимиз зарур. Бпз ундан диққатимизнп чалғитишимиз лозим, чункп бу асосий капитал йил давомида in natura қопланмайди.
Бу бобнинг келгуси бўлимларидан бирида биз бу масалага мах- сус тўхталиб ўтамиз.
Биз оддий такрор ишлаб чиқаришни текшириб чиқишимизга қуйи- даги схемани асос қилпб оламиз, бу схемада с = доимий капиталга, v = ўзгарувчи капиталга, т = цўшимча қийматга тенг бўлиб, қий- матнинг кўпайиб бориш даражаси—^100% деб олинган. Рақамлар миллион маркадан, франкдан ёки фунт стерлингдан иборат бўлиши мумкин.
I. Ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқариш:
капитал 4 000 с + 1 000 v = 5 000,
товар маҳсулот 4 000 с + 1 000 v + 1 000 /п =6 000,
бу маҳсулот ишлаб чиқариш воситалари шаклпда мавжуд бўлади.
II. Истеъмол буюмлари ишлаб чиқариш:
капитал . . . . 2 000 с + 500 υ = 2 500,
товар маҳсулот 2 000 с + 500 v ⅛ 500 tn = 3000,
бу маҳсулот истеъмол буюмлари шаклида мавжуд бўлади.
Агар иккала бўлинмадаги товар маҳсулотни бирга қўшсак, у вақтда бутун жами йиллик товар маҳсулот:
I. 4 000c-h 1 000p÷ 1 000τn = 6 000 лик ишлаб чиқариш воситала- Ридан;
— натурал формада. Ред.


408 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
II. 2 000c + 500y + 500m = 3 000 лик истеъмол буюмларидан ибо’ рат бўлади.
Жами маҳсулот қиймати 9 000 га тенг, шу билан бирга, бизнинг фаразимизга мувофиқ, ўзининг натурал формасида амал қилишда давом этаётган асосий капитал қиймати бу рақамдан истисно қи- линган.
Агар биз ҳозир бутун цўшимча циймат унумсиз истеъмол қи- линадиган оддий такрор ишлаб чиқариш асосида зарур бўлган айир- бошлашларни текшириб чицсак ва бунда, аввало, бу айирбошлашлар- нинг воситачиси бўлиб турган пул муомаласини бир чеккага цўйиб турсак, у вацтда биз даставвал учта муҳим таянч нуқтасига эга бўламиз.
1) II бўлинмадаги ишчиларнинг иш ҳақи бўлган 500р ва капи- талистларпинг қўшимча қиймати бўлган 500 пг истеъмол буюмла- рига сарф қилиниши керак. Бироқ уларнинг қиймати 1 000 қийматга эга истеъмол буюмлари шаклида мавжуд бўлиб, бу циймат II бўлин- ма капиталистлари қўлида туриб улар аваислаган 500р ни қоплайди ва улар учун 500m дан иборат бўлади. Демак, II бўлинмадаги иш- чиларнинг иш ҳақи ва капиталистларнииг қўшимча қиймати II бў- линма доирасида II бўлинма маҳсулотига айирбошланади. Шу билан бирга бутун маҳсулотдан истеъмол буюмлари шаклида бўлган (500ιH-500m) II = 1 000 ҳисобдаи чиқиб кетади.
2) I бўлиимадаги 1 000t>÷l 000m ҳам истеъмол буюмларига, яъни II бўлинма маҳсулотига сарф қилиниши керак. Демак, улар II бў- линма маҳсулотпнинг цолган қисмига, капиталнинг доимий қисми бўлган 2 000c га баравар миқдорда айирбошланиши керак. Бунинг эвазига II бўлинма баравар суммада ишлаб чиқариш воситаларини^ I бўлинмадаги 1 000u + 'l 000m қийматини ўзида гавдалантирган I бў- линма маҳсулотиии олади. Шундай цилиб 2 000 II с ва (1000p÷ +1 000m) I ҳисобдан чпқиб кетади.
3) Яна 4 000 I с қолади. Улар шупдай ишлаб чиқариш восита- ларидан иборатки, улардан I бўлинмадагииа фойдалаииш мумкин ва I бўлинмада истеъмол қилинган доимий капитални цоплаш учун кетади; шуиинг учун улар тўғрисидаги масала, (500ι>÷500m) II даги ишчилар билан капиталистлар ўртасида, тегишлича II бўлинманинг айрим капиталистлари ўртасида айирбошлаш орқали қандай ҳал қи- линган бўлса, I бўлинманинг айрим капиталистлари ўртасида ўзаро айирбошлаш 'йўли билан ҳам шундай ҳал қилпнади.
Бу масалага биз бундан кейингиларни яхши тушуниб олиш учун- гина тўхталиб ўтдик.
III. 	ИККИ БЎЛИНМА УРТАСИДАГИ АЙИРБОШЛАШ:
I (ι>+m) НИ II с ГА45)
Биз текширишимизни икки бўлинма ўртасидаги йирик айирбош- лашдан бошлаймиз. (lOOOz; ÷1 000m) I —ўз ишлаб чиқарувчилари қўлида ишлаб чиқариш воситалари натурал формасида мавжуд бўл- 45) Шу ердан яна VIII қўлёзмадан олинган текст бошланади.


XX БОБ.'— ОДДИЙ' ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИШ
409
ган бу қийматлар 2 000 II с га, истеъмол буюмлари натурал форма- сида бўлган қийматларга айирбошланади. Шу айирбошлаш натижа- сида ,∏ бўлинма капиталистлари ўзларииинг 2 000 га = бўлган допмий капиталларини истеъмол буюмлар формасидан истеъмол буюмлар ишлаб чицарадиган ишлаб чиқариш воситалари формасига аплантириб олдплар, бу формада уларнинг капитали яна меҳнат про- цессининг факторп бўлиб, қийматнинг кўпайиш процессига нисба- тан эса доимий капитал қиймат бўлиб амал қилиши мумкин. Иккинчи томондан, бу айпрбошлаш натижасида I бўлинмадаги иш кучи қий- матпнпнг эквивалентп (1 000 I v) ва I бўлинма капиталистларининг цўшимча қиймати (1 000 I т) истеъмол буюмларига реалпзация қи- линди; буларнииг ҳар иккаласи ҳам ўзининг ишлаб чиқариш воси- талари натурал формаспдан даромад сифатида истеъмол қилиниши мумкин бўлгап натурал формага айланди.
Бироқ бундай ўзаро айирбошлаш пул муомаласи туфайли юз бе- радп, пул муомаласи айпрбошлашга цанчалик восита бўлиб хизмат дилса, унп тушуниб олпшни шунчалик цпйпнлаштириб юборади, лекпн бу пул муомаласи ҳал қилувчи муҳим роль ўйнайди, чунки кагшталнинг ўзгарувчи қисми янгидан-янги пул формасида, пул ка- пптал сифатида намоёи бўлмоғп керак, бу капитал пул формасида иш кучига айланади. Мазкур жампятнинг ҳамма территориясида бир-бирига ёнма-ён пшлаб турган барча пшлаб чикариш тармоқла- рида, уларнинг I бўлинмага ёки II бўлинмага тааллуқли бўлиши- дан қатъи назар, ўзгарувчи капптал пул формасида авансланмоғи керак. Капиталист иш кучини у ишлаб чицариш процессига кир- масдан плгарп сотиб олади, лекин капиталист иш кучига шартно- мада кўрсатилган муддатлардагина, у истеъмол цпймати ишлаб чиқариш учун ишлатилганидан кейпнгина ҳақ тўлайди. Маҳсулот қийматпнипг қолган цпсмп сиигарп, бу маҳсулот қийматининг ка- ппталист иш кучига ҳад тўлаш учун сарф қилган пулнинг эквива- лентигина бўлган фюми ҳам, яъни ўзгарувчи капитал қийматдан иборат бўлган қисмп ҳам капиталпстга тегпшлидир. Ишчи маҳсу- лот қпйматпнинг худди ана шу қпсмини ўз иш ҳақппинг эквпва- лентп сифатида капиталпстга қайтариб берган. Лекин товарнинг ^айтадан пулга айланиши, унинг сотплишп натижаспдагина капи- талист ўзининг ўзгарувчи капиталини пул капитал шаклида қай- тарпб олади ва уни иш кучи сотиб олпш учун яна аванслаши мумкпн.


410 УЧИНЧИ Б^ЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
айлантирадилар; II бўлинма капиталистлари ўз навбатида ана шу 1 000 фунт стерлингга I бўлинма капиталистларидан 1 000 қиймат- лик ишлаб чиқариш воситалари сотиб оладилар; шундай қилиб,
I бўлпнма капиталистлари маҳсулотининг бир қисми сифатида, натурал формадаги ишлаб чиқариш воситалари сифатида мавжуд бўлган ўзгарувчи капитал қиймат = 1000 и ни яиа пулга айланти- радилар, ана энди у I бўлинма капиталистлари қўлида яна пул капитал бўлиб хизмат қилиши мумкин, бу пул капитал иш кучига, демак, унумли капиталнинг энг муҳим элементига айлантирилади. Шундай йўл билан, I бўлинма капиталистлари товар капиталининг бир қисмини реализация қилиш натижасида ўзгарувчи капитал пул формасида яна улар қўлига келиб тушади.
I бўлиима товар капиталининг бу қисмини, яъни т ии II бўлин- ма доимий капиталинииг иккинчи қисмига айирбошлаш учун зарур бўлган пулга келганда, шуни айтиш керакки, бу пул турли йўдлар билан авансланмоғи мумкин. Бу муомала ҳақиқатда ҳар икки бў- линмадаги индивпдуал капиталистлар томонидан қилинадиган беҳи- соб миқдордаги айрим олди-сотдиларни ўз пчига олади, шу билан бирга пул ҳамма ҳолларда ана шу капиталистлардан чиқиши керак, чунки ишчилар томонидан муомалага ташланган пул миқдори билан ҳисоб тамом бўлган. Ёки II бўлинма капиталисти ўзининг унумли капитали қаторида иақд мавжуд бўлган пул капиталнинг бир қис- мини I бўлинма капиталистидан ишлаб чиқариш воситалари сотиб олишга сарф қилиши мумкин; ёки, аксинча, I бўлинма капиталисти капитал сифатида сарф қилинадиган пул фонди ҳисобига эмас, балки шахсий харажатлари учун белгилаиган пул фоиди ҳисобига


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
411
питалистларипинг қўлига пул капитал бўлиб келади, II бўлинма капиталистлари ўзларининг унумли капиталлари билан бирга бу пул капиталга ҳам эга бўладилар. Иккинчи томондан, I бўлинма капи- тачистлари маҳсулот сифатида ҳали ўз омборларида ётган товар капиталнинг т дан иборат бўлган ярмиси ҳисобига, бу қисми co- тилмасдан аввал 500 фунт стерлинг пулни II бўлинма капиталист- паридан истеъмол буюмлари сотиб олиш учун харажат қилишни олдиндан пайдайдилар. Шу 500 фунт стерлингга II бўлинма I бў- линмадан ишлаб чидариш воситалари сотиб олади ва шундай цилиб ўзининг бутун доимий капиталини (1 000 + 500 ÷ 500 = 2 000) in па- tura қоплайди, ҳолбуки I бўлинма ўзининг бутун қўшимча цийма- тини истеъмол буюмларига реализация қилиб бўлган эди. Умуман олганда 4 000 фунт стерлинглик товар 2 000 фунт стерлинглик пул муомаласида айирбошланган бўлар эди; шу билан бирга пул муо- маласидаги суммапинг миқдори, бизнинг баёними^а кўра, бутун йиллик маҳсулотнинг бир йўла, бир неча йирик цисмлар билан айирбошланишигагина боғлиқдир. Бунда муҳими шуки, II бўлинма истеъмол буюмлари шаклида такрор ишлаб чикарган ўз доимий ка- ппталини яна ишлаб чиқариш воситалари формасига айлантириб- гииа қолмай, балки, бундан ташқари, унинг томонидан муомала учун — ишлаб чиқариш воситаларинп сотиб олиш учун аванслан- гаи 500 фунт стерлинг ҳам унга қайтиб келди; шунингдек I бўлин- ма ҳам ишлаб чиқариш воситалари шаклида такрор ишлаб чиқар- ган ўзгарувчи капитални пул формасида, яъни янгидан бевосита иш кучига айлантириш мумкин бўлган пул капитал сифатида ўз; қўлига киритиб олибгина қолмай, балки, бундан ташқари, I бўлинма ўз товар кагштали қийматининг қўшимча қисмини сотишни олдиндан пайқаганидан, бу олди-сотди юз бермасидан илгариёқ истеъмол буюмлари сотиб олиш учун сарфлаиган 500 фунт стерлинг унга яна цайтиб келди. Лекин бу пул сарф қилинганлиги сабабли эмас, балки I бўлинма қўшимча кийматининг ярмисини ўзида гавдалантирган товар маҳсулотпинг бир қисми кейинчалик сотилганлиги сабабли I бўлинмага қайтиб келади.


412 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
лари сотиб олиш учун anticipando* харажат қилинган 500 фунт стерлинг қайтиб келади. Arap II бўлинмага унинг товар маҳсулоти- нинг доимий капитали ҳисобига авансланган пул яна қайтиб келар экан, I бўлинмага эса товар маҳсулотнинг қўшимча қийматни ўзида гавцалантирган қисми ҳисобига авансланган пул қайтиб келар экан, бунинг сабаби фақат шуки, бирппчи ва иккинчи категориядагп ка~ питалистларнинг ҳар бири яна 500 фунт стерлингдан пулни муо^ малага чиқарганлар; биринчиси II бўлинманпнг товар формасида мавжуд бўлган доимий капиталидан бошқа пулнп, иккинчисп I бў- линманпнг товар формасида мавжуд бўлган қўшимча қийматидан бошқа пулни муомалага чиқарган. Оқибат-натижада улар ўзлари- нинг тегишли товар эквивалентларинп ўзаро айирбошлаш орқалп бир-бирлари билан батамом оранп очиқ қилдилар. Уларнинг ўз то- варларп қийматининг умумий суммасидан ортиқча, бундай товар айирбошлашнииг воситаси сифатида, муомалага чиқарган пули уларнпнг ҳар бири муомалага чиқарган пул ҳиссасига pro rata** уларнпнг ҳар бирига қайтиб келдп. Бундан уларнинг бойлигп бпр тийинлпк ҳам ошган эмас. II бўлинма истеъмол буюмлари форма- сидагп доимий капитал = 2 000 ва + 500 пул формасидаги қийматга эга эди; ҳозир унда илгари бўлганидек, ишлаб чиқариш воситалари формасида 2 000 ва пул формасида 500 доимий капитали бор; худдп шунппгдек, I бўлинма, илгаригидек, 1 000 (энди пстеъмол фондига айлантирилган товарлардан, ишлаб чиқариш воспталарпдан иборат) қўшимча қийматга ÷ 500 пулга эга.— Умумпй хулоса мана бундан иборат: саиоат капиталистлари ўз товарларинпнг муомаласига ёр- дам бериш учуп муомалага чиқарган пулдан,— лекин бу пулнп пул муомаласига чиқариш товар қийматнинг доимий капитал қисмп ҳи- собпга бўладими ёки даромад сифатида сарф қплпнадиган товар- ларда мавжуд бўлгап қўшимча қицмат ҳпсобига бўладими, бари бир,— ана шу пулдан тегишли капиталистлар пул муомаласига қан- ча пул чиқарган бўлсалар, шунча пулни қайтарпб оладилар.
I бўлинма ўзгарувчи капиталининг яна цайтадан пул формасига айланишига келганда, шуни айтиш керакки, бу бўлинма капиталист- ларп уни иш ҳақига сарф қилганларидан кейпн бу ўзгарувчи капи- тал аввало ишчилар капиталистларга етиштириб берган товар форма- сида мавжуд бўлади. Капиталистлар унп ишчиларнинг иш кучи баҳосп сифатида уларга пул формасида тўладилар. Демак, капи- талистлар ўз товар маҳсулотларп қийматинпнг пул шаклида сарф цилинган бу ўзгарувчи капиталга тенг бўлган таркибий цисмига ҳақ тўладилар. Шунинг учун улар товар маҳсулотнинг бу қпсмига ҳам эгалпк қиладилар. Аммо ишчилар синфининг улар ишлатаётган қисми шу ишчилар томоппдан ишлаб чиқарплган ишлаб чиқариш воситаларини ҳеч бир сотиб олмайдмлар. Бу ишчилар II бўлинмада ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларини сотиб олувчилардир. Де- мак, пш кучпга ҳақ тўлаш учун пул тарзпда авансланган ўзгарувчи
* — илгари. Ред.
♦* — пропорционал равишда. Ред.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР И1ПЛАБ ЧИҚАРИ1П
413
итал I бўлинма капиталистларига бевосита қайтиб келмайди. Ишчиларнинг сотиб олишлари натижасида бу пуллар пшчилар учун 1 dvd ва умуман улар сотиб олиши мумкин бўлгап товарларнп пш- б чикарувчп капиталистлар қўлига, яъни II бўлинма капиталист- лапи кўлига ўтадп, бу пулпп II бўлпима капиталттстларп иптлаб чикарпш воситаларп сотпб олпшга сарф қилншлари патижаспдагп- на ана шундай айланма йўл бплангина бу пул I бўлинма капита- листлари қўлига қайтиб келади.
Маълум бўлдики, оддий такрор ишлаб чиқариш шароитида I бў- линмада товар капиталпшшг v + m қпймат суммаси (демак I бўлин- манинг бутун товар маҳсулотинииг тегишли пропорцпоиал қисмп ҳам) II бўлипманинг бутун товар маҳсулотнииг тегпшлп қисмп сифатпда ажратплган II с га, доимий капиталга баравар бўлиши керак; ёки I (p + τn)=∏c.
IV. 	II БЎЛИНМА ДОИРАСИДАГИ АЙИРБОШЛАШ.
ЗАРУР ТИРИКЧИЛИК ВОСИТАЛАРИ ВА ЗЕБУ ЗИЙНАТ БУЮМЛАРИ
II бўлинма товар маҳсулотининг қийматпдан бнз япа таркпбий қисмлар v÷m ни текшириб чиқишимиз керак. Уларгш текшириб чиқиш бизпи бу ерда қизиқтираётган энг муҳпм масалага ҳеч қан- дай дахли йўқ, яъни капиталистик тарзда ишлаб чицарплгаи ҳар қандай пндпвидуал товар маҳсулот қппматинпнг c + r + m га бў- линиши, ҳатто бу бўлинпш турли формада намоён бўлпб юз берган бўлса ҳам, бутун йиллик маҳсулот қпйматпга писбатаи ўз кучшш қай даражада сақлаб қолганлигп масаласига ҳеч қапдай дахли йўқ. Бу масала, бпр томондан, I (v-∖-m) ии II с га айирбошлаш йўлл билан, пккиичи томондап эса, I с қандай қилпб I бўлпимаппнг йил- лик товар маҳсулотпда такрор ишлаб чпқаршшшпни текшприб чиқканимизда ҳал бўладики, бу масалагш биз кейинчалпк текшп- риб чицампз. II (v + m) истеъмол буюмларп иатурал формаспда мавжуд бўлгаплпги сабабли, иш кучига ҳац тўлаётгап вақтда пш- чиларга капиталистлар томонидап авансланган ўзгарувчп капптал ишчилар томонидан умуман ва бутунлай истеъмол буюмларппи сотиб олишга сарф қплшшшп кераклпгн сабабли ҳамда оддпй Tanpop ишлаб чиқариш деб фараз қплинганда, товар цийматшшнг т дап иборат бўлган қнсмп ҳақиқатда даромад с-пфатпда истеъмол оуюмларипп сотиб олиш учун батамом сарф қплнпганлигп сабаблп prιma facie* шу нарса равшан бўладпкп, II бўлипма ишчпларп шу оўлинма каппталистларидап олгап иш ҳақига ўзларп етпштпрган маҳсулотшшг бпр қпсмпчп ўзларп птп ҳақи сифатида олгап пул Қииматиппнг мпқдорпга баравар мпқдорда сотиб оладилар. Шундай қилиб, II бўлинма капиталистларп иш кучпга ҳақ тўлаш учуи аванс- лаган ўз пул кагшталларипи яна пул формаспга айлаптпрпб оладп- лаР, бу каппталистлар ишчиларга қиймат белгиси [Wertmarken] — даставвал. Ред.


414 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
билан ҳақ тўлаганлари тақдирда аҳвол цандай бўлса, бунда ҳам аҳвол худди шундай бўлади. Ишчилар ўзлари ишлаб чиқарган ва капиталистлар қўлида бўлган товар маҳсулотнинг бир цисмини co- тиб олиб, бу қиймат белгиларини реализация қилишлари натижа- сида бу қиймат белгилари капиталистларга қайтиб келади; фарц фақат шундаки, бу ерда қиймат белгилари фацат қийматни ифода қилибгина қолмай, балки олтинда ёки кумушда гавдаланган қий- матга эга бўлади. Биз пул формасида авансланган ўзгарувчи капи- талнинг шу равишда қайтиб келиш усулини, ишчилар синфи сотиб олувчи, капиталистлар синфи эса сотувчи бўлиб иштирок қиладиган процесс орқали амалга ошириладиган шу қайтиб келиш усулини кейинчалик муфассалроқ текшириб чиқамиз. Бу ерда эса ran бошқа масала устида боради, бу масалани ўзгарувчи капиталнинг бошлан- ғич нуқтасига қайтиб келиши муносабати билан текшириб чиқиш зарур бўлади.
Йиллик товар ишлаб чиқаришнинг II бўлинмаси саноатнинг тур- ли-туман тармоқларидан иборатдир, лекин бу тармоқларни улар ишлаб чиқарган маҳсулот характерига қараб пкки катта бўлимчага ажратиш мумкин:
a) Истеъмол буюмлари, булар ишчилар синфининг истеъмолига киради, булар зарур тирикчилик воситалари бўлганлиги сабабли ка- питалистлар синфи истеъмолининг ҳам бир қисмини ташкил қилади, ваҳоланки бу ҳолда улар кўпинча ишчилариинг тирикчилик восита- ларидан сифат жиҳатидан ҳам, қиймат жиҳатидан ҳам фарқ цилади. Тадқиқотимиз мацсадини кўзлаб биз бутун бу бўлимчани: зарур йстеъмол буюмлари, деган рубрика остида бирлаштиришимиз мум- кин, шу билан бирга тегишли маҳсулот, масалан, тамаки физиологик нуқтаи назардан зарур бўлган пстеъмол буюмими ёки йўқми, биз учун бунинг ҳеч бир аҳамияти йўқ; бизга унинг одат бўлиб қолган зарур истеъмол буюми бўлиши кифоя қилади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР И1ПЛАБ ЧИҚАРИШ
415
eππ учун зарур бўлган муомала воситаларини ўзлари олгаи пул- Р ин‘и харажат қилиб, бевосита ўзлари етказиб берадилар. Бироқ, II Ь бўлимчада аҳвол бошқачадир. Янгидан ҳосил қилипган ва бу бпз текшириб чиқадпгаи қийматшшг ҳаммаси, II b (ι> + τn), зебу зпйиат буюмларииинг натурал формасида мавжуд бўлади, яъпи шундай буюмлар формасида мавжуд бўладики, ишчилар синфи I v бўлинманинг ишлаб чиқариш воситалари формасида мавжуд бўлган товар маҳсулотини сотиб ола олмагани сингари, бу буюмларни ҳам сотиб ололмайди, ваҳоланки, бу зебу зпйнат буюмлари ҳам, ўша ишлаб чиқариш воситалари ҳам шу ишчилар томоиидан пшлаб чи- қарилган маҳсулотдир. Демак, бу бўлимчада авансланган ўзга- рувчи капитал капиталистик ишлаб чиқарувчилар қўлпга ўзиипнг ∏yjl формасида бевосита эмас, балки I v да қаидай айланма йўл билан қайтиб келган бўлса, бу ерда ҳам шундай айланма йўл билан қайтиб келиши керак.
Масалап, тоқорпда кўриб ўтгатшмиздек, бутуи II бўлипмада: v = 500, m = 500 дсб фараз қплампз; лекпп ўзгарувчи капитал ва унга тегпшли қўшимча қпймат қуйпдагича тақсимлана қолспн:
Зарур тирикчилик воситалари бўлган а бўлимча: υ = 400, т = 400; демак, зарур истеъмол буюмлари товар массасининг қиймати 400у + +400m = 800, ёки
II a (400?; + 400m).
b бўлимча: қиймати 100^÷ 100m = 200 бўлган зебу зийнат буюм- лари, ёки
II Ь (ЮОр + ЮОтп).
II Ъ бўлимча ишчилари ўз пш кучларига пул тарзида 100, айтайг лик, 100 фунт стерлинг пул олдилар, бу пулга улар II а бўлимча капиталистларидан 100 суммалик истеъмол буюмлари сотиб олади- лар. Бу категориядаги капиталистлар шупдан кейин бу пулга II h товаридан 400 суммалик сотиб оладилар, бунинг натижасида II Ъ бўлимча каппталистларининг ўзгарувчи капитали пул формасида яна уларпинг қўлига ^айтиб келади.
II а бўлимча капиталистлари ўз пшчплари бплаи айирбошлаган- ликлари натижасида улар яна пул формасида 400и га эга бўлдилар, бундаи ташқари, II а бўлимча капиталистларинипг қўшпмча қий- матдан иборат бўлган маҳсулотларишшг тўртдан бпр қисми II b бўлимча ишчиларига ўтиб кетди, бунпиг эвазига II Ъ (100 и) дан зебу зийиат товарлари сотиб олипди.


416 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШи
ларига сарф қилади, II Ъ бўлимча капиталистларй ўз қўшимча қий- матй = 100 тп ни худди шу тарзда, яъни 3∕s қисмини =• 60 ни зарур тирикчилик воситаларига ва 2∕s қисмини = 40 ни зебу зийнат буюм- ларига харажат қилади; бу зебу зийнат буюмлари шу бўлимчанивг ўз доирасида ишлаб чиқариладп ва сотилади.
II а бўлимча капиталпстлари тегпшли суммага (II a) ш дав оладиган 160 лик зебу зийнат буюми дуйидаги йўл билан II а бў- лимча капиталистлари дўлига ўтади: (II а) 400 m дан, юқорида кўрганимиздек, зарур тирикчилик воситалари формасидаги 100 зебу зийнат буюми формасида бўлган (II b) v нинг баравар суммасига айирбошланади, зарур тирикчилиқ воситалари формасидаги қолган 60 эса зебу зийнат буюмларидан иборат бўлган (II Ь) 60 ш га айир- бошланадп.
Барча айпрбошлашларнпнг умумпй ҳпсоби кўрсатиб ўтилган шартларда қуйпдагича бўлади:
II a : 400z? + 400t7i; II b : 100 υ÷100τn.
1) 400 v (a) II a бўлимча ишчилари томонидан истеъмол қили- нади, 400 v (а) бу бўлимча маҳсулотпнинг бир қисми (зарур тирик- чилик воситаларп)дпр; ишчплар уларни ўз бўлимчаларидаги капи- талистик ишлаб чиқарувчилардан сотпб оладплар. Шундай қилиб, шу ишлаб чиқарувчиларга 400 фунт стерлинг пул қайтиб келади, яъни иш ҳаци сифатида шу ишчиларга берплган уларнинг ўзга- рувчи капитали қиймат = 400 қайтиб келади; капиталистлар эса бу ^ийматга яна пш кучп сотиб олишлари мумкин.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
417
буюмларини, ҳам зарур тирикчилик воситаларини ишлаб чиқара- пиган ишлаб чиқариш воситаларидан иборат бўлади.)
Д 3) а ва Ъ бўлимчалари ўртасидаги айирбошлашга ўтамиз, чунки бу айирбошлаш энди ҳар иккала бўлимча капиталистларй ўртаси- даги айирбошлашдир, холос. Юқоридаги баёнда а бўлимчадаги ўз- гарувчи капитал (400р) тўғрисидаги ва қўшпмча қийматнинг бир қисми (100zn) тўғрисидаги масала ҳал қилинган эди; шунингдек Ъ бўлимчадаги ўзгарувчи капитал (100р) тўғрисидаги масала ҳал қилииган эди. Сўнгра, ҳар икки бўлимчадаги капиталистик даро- мадни сарфлашнинг ўртача нисбати қуйидагича бўлади, яъни да- ромаднинг 2∕s қисми зебу зийнат буюмларига ва 3∕s қисми зарур тирикчилик эҳтиёжларига сарф бўлади, деб фараз қилган эдик. Шу- иинг учун бутун а бўлимчада, зебу зийнат буюмларига харажат қи- линган 100 дан ташқари, бундай буюмлар сотиб олиш учун яна 60 қолади, Ь бўлимчада худди шу нисбат билан 40 қолади.
Шундай қилиб, (II а) т сумма қуйпдагича тақсимланади: 240 тирикчилик воситаларига ва 160 зебу зийнат буюмларига сарф қи- линади = 240 + 160 = 400τn (II а).
(II t) т сумма қуйидагича тақсимланади: 60 тирикчилик восита- ларига ва 40 зебу зийнат буюмларига: 60 + 40 = 100τn (II Ь). Бу бў- лимча истеъмол қилиш учун кейинги 40 ни ўзининг маҳсулотидан (ўз қўшимча қийматининг 2∕s қисмини) олади; тирикчилик восита- ларида бўлган 60 ни у ўз қўшимча қийматидан 60 ни 60 т (а) га айирбошлаш йўли билан олади.
Шупдай қилиб, II бўлинманинг ҳамма капиталистлари учун қуйидаги ҳолни кўрамиз (шу билан бирга а бўлпмчадаги v + m за- рур тирикчилик воситаларидан, Ь бўлимчадаги v+m зебу зийнат буюмларидан иборат бўлади):
II а (400р + 400?п) + 11 Ъ (ЮОр + ЮОтп) = 1 000; муомала туфайли реализация цуйидагича бўлади: 500ι> (α÷6) {400у (а) ва 100 т (а) га реализация қилинади} + 500τn (α + b) {300τn (α)+100ι> (Ь) + + 100∕n (⅛) га реализация қилинади} = 1 000.
Arap а ва Ъ бўлимчалари алоҳида-алоҳида текширилса, у вақтда реализация бизда қуйидагича бўлади:
χ v т oλλ
α) 400 v (a) + 240 т (а) + 100 d(6) + 60 т (Ь) = 800 м г? т 200
' 100 т (α)^~60 т (а) + 40 т (b) 1 000
Агар биз соддароқ баён қилиш мақсадида ўзгарувчи капитал билан доимий капитал ўртасида юқоридаги тахминий нисбатни сақ- лаб қолсак (айтмоқчи бундай бўлишига ҳеч қандай зарурат йўқ), У вақтда 400z? (α) га тўғри келадиган доимйй капитал = 1 600 бў- пДИ’ lθθy (Ь) га тўғри келадиган доимий капитал эса = 400 бўлади, ⅜I бўлинмада бизда қуйидаги икки а ва Ъ бўлимчалари ҳосил бў- лади:


418 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛШЦИ
II а) 1600 с + 400 v + 400 tn = 2 400
II b) 400 с + 100 υ + 100 tn = 600
ёки жами
2 000 с + 500 v + 500 т = 3 000.
Шунга мувофиқ, истеъмол буюмларидан иборат бўлган ва 2 000 I (p÷τn) га апирбошланадиган 2 000 II дан 1600 зарур тирикчилик воситалари ишлаб чиқарадиган ишлаб чиқариш воситаларига ва 400 зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқарадиган ишлаб чиқариш воситаларига айирбошланади.
Шундай қилиб, бу 2 000 I (р + ?п) ўз навбатида а бўлимча учун (800υ÷800τn) 1 = 1600 зарур тирикчилик воситалари ишлаб чиқа- радиган ишлаб чиқариш воситаларига ва Ъ бўлимча учун (200p÷ ÷200τn) 1 = 400 зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқарадиган ишлаб чиқариш воситаларига бўлиниб кетган бўлур эди.
Меҳнат воситаларининг ўзигииа эмас, балки хом ашё, ёрдамчи материаллар ва ҳоказоларнинг кўпчилик қисми ҳам ҳар икки бў- лимчада бир хилда бўлади. Бутун I (υ÷∕n) маҳсулот цийматининг турли қисмлари ўртасидаги айирбошлаш масаласига келганда, шуни айтиш керакки, бундай бўлинишнинг мавжуд бўлиши ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмас эди. Юқорида кўрсатиб ўтилган 800 I v ҳам, 200 I v ҳам I бўлинма ишчиларининг иш ҳақи 1 000 II с истеъмол буюмларига сарф этилганлиги сабабли реализация қилинади, демак, иш ҳақига авансланган пул капитал кайтиб келган вақтда I бў- линма капиталистик ишлаб чиқарувчилари ўртасида тегишли ра- вишда тацсимланади ва улар томонидан авансланган ўзгарувчи капитал яна пул билан pro rata цопланади. Иккинчи томондан,
I 000 I т нинг реализация қилинишига кслганда, бунда ҳам I бў- линма капиталистлари II с нинг иккинчи ярми = 1000 дан ўз ҳис- саларини баравар миқдорда (ўзларининг т лари миқдорига про- порционал равишда) оладилар, яъни улар 600 II а ва 400 II Ъ ни истеъмол буюмлари шаклида оладилар; демак, II а бўлимчанинг доимий капиталини қоплайдиганлар:
600 с (II а) дан 480 (3∕s) ни ва 400 с (II Ъ) дан 320 (2∕s) ни = = 800 ни;
II Ъ бўлимчанинг доимий капиталини цоплайдпганлар:
600 с (II а) дан 480 (3∕5) ни ва 400 с (II Ь) дан 320 (2∕5) ни = = 200 ни оладилар.
Сумма = 1 000.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
419
гартира олмаган бўлур эди. Лекин ҳарҳолда биз оддий такрор иш- лаб чиқариш бўлишини назарда тутарканмиз, муқаррар равишда куйидаги натижага келамиз:
1) Йиллик меҳнат томонидан ишлаб чиқариш воситаларининг натурал формасида яратилган янги қиймат (бу киймат v + m га бў- линади) йиллик меҳнатнинг иккинчи цисми томонидан яратилган, маҳсулот цийматида бўлган ва истеъмол буюмлари формасида так- рор ишлаб чиқарилган доимий капитал қиймат с га баравардир. Агар бу янги қиймат II с дан кам бўлганда, II бўлинма ўз доимий капиталини тўла қоплай олмаган бўлур эди; агар бу қиймат кўп бўлганда эса — ортиғи фойдаланилмай қолган бўлур эди. Бу ҳар икки ҳолда ҳам оддий такрор ишлаб чиқариш ҳосил бўлади, деган фараз бузилган бўлар эди.


420 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
кредит воситаси билан бошқа манбалардан пул капитал олмаслик- лари учунгина юцорида айтилганлар ўз кучини сақлаб қолади. Аксиича, миқдор томонига келганда, шуни айтиш керакки, ишлаб чиқариш процессида унинг кўлами ва қиймат нисбати ўзгармай цолган ҳамда жуда ҳам расм бўлиб кетган нисбатлар ташқи савдо таъсири билан ўзгармай қолган такдпрдагина йиллик маҳсулотнинг турли қисмларп юқорида айтилган пропорцияларда айирбошланиши мумкин.
Агар энди бирон-бир киши А. Смитдаи кейин I (p÷zn) II с га «ажралади», II с эса I (u÷τn) га «ажралади», деган экан, ёки А. Смпт яна тез-тез ва яна ҳам аҳмоқона қилиб I (v÷m) II с баҳо- сининг (шунга мувофиқ,— цийматининг, у «value in exchange» *, дейди) «таркибий цисмлари»ни ташкил цилади, II с нинг қиймати эса I (v + m) қийматнинг бутун «таркибий цисми»ни ташкил қилади, деяётган экан, у вақтда (II b) v (II a) т га, ёки (II a) т (II b) v га бўлинади, ёкп (II b) v II а қўпшмча цпйматининг ёлғиз биргина «таркибий цисми»ни ташкил қилади ва vice versa ** бўлади; шундай қплиб, қўшимча қпймат иш ҳақига, шунга мувофиқ ўзгарувчи ка- питалга «ажралган» бўлар эди, ўзгарувчи капитал эса қўшимча қийматнинг бирдаи-бир «таркибпй цисмипи» ташкпл қилган бўлар эди, деб айтишп мумкпн ва лозим бўлар эдп. Бундай аҳмоқона гаплар А. Смитда учраб турадп, чунки, упинг фикрича, ҳақиқатда иш ҳақи зарур тирикчилик воситаларп қпймати билан белгиланади, зарур тирпкчплпк воситаларинпнг товар қиймати эса ўз навбатида яна бу товарларда мужассамланган иш ҳақи (ўзгарувчи капитал) циймати билан ва цўшпмча ^пймат билан белгиланади. А. Смитнинг диққат-эътибори бир пш кунпда янгпдан ҳосил цплинган циймат- нинг капиталпстик ишлаб чиқариш шароитида бўлинадиган қисм- ларини, яънп v + m ни текшприб чиқпш билан шу қадар банд бўлиб кетганки, у оддпй товар айирбошлаш вақтпда турли натурал форма- да мавжуд бўлган эквивалентлар ҳац тўланган меҳнатдан иборат бўладими, ёкп ҳац тўланмаган меҳнатдан иборат бўладими,— ахир бу ҳар икки ҳолда ҳам бу эквивалентлар уларни ишлаб чиқариш учун сарф қилпнган бир хил миқдордаги меҳиатга тўғри келади,— бунинг мутлақо бари бир эканлигини, шунингдек бу айирбошлашда бирор А шахснинг товари ишлаб чикариш воситалари, бирор В шахс- нинг товарп эса истеъмол буюмлари бўладими, бунинг бари бир эканлигини, бир товар сотплганидан кейпн капиталнинг таркибий қисми бўлиб амал қиладпми, пккинчи товар эса, аксинча, истеъмол фондига кириб, secundum Adam ***, даромад тариқасида истеъмол қилинадими, бунинг барн бир эканлигини бутунлай ёдидан чиқариб қуяди. Товарнинг индивидуал харидор томонидан истеъмол қилини- ши товар айпрбошлаш вақтида ҳам, муомала доирасида ҳам юз бер- майдп ва товар қийматига тааллуқли эмас. Бу нарса жамият ишлаб * — «алмашув қиймати»нинг. Ред.
** — аксинча. Ред.
*♦* — Адамнинг фикрича. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
42i
чиқарган жами йиллик маҳсулот муомаласини анализ қилиш вақтида шу маҳсулотшшг турли таркибий қисмларининг муайян қулланиш характерини, истеъмол қилиниш пайтини эътиборга олиш зарур- лигидан ҳеч бир ўзгармайди.
Юқорида текшириб чиқилган (II b) v ни (II а) т нинг қиймат яшҳатидаи баравар бўлган қпсмига айирбошлашда ва (II а) т билан (II Ь) т ўртасидагичалик бўладиган кейинги айирбошлашлар вақ- тида капиталистлар— улар II а ва II Ъ бўлимчаларининг айрим капиталпстлари бўладими ёки бу капиталистларнинг (тегишли йиғпндпси бўладими, барп бир — ўз цўшимча қийматларини зарур тпрпкчилик воситалари билан зебу зийнат буюмлари ўртасида бара- вар пропорцияларда тацсимлайдилар, деб ҳеч бир фараз қилинмай- ди. Бир капнталист истеъмолнинг бпр турига, иккинчи капиталист эса бошқа турига кўпроқ харажат цилиши мумкин. Оддий такрор ишлаб чиқариш асосида бутун қушимча қийматга баравар бўлган қипмат суммаси истеъмол фондида тўла-тўкис реализация қилина- ди, деб фараз этилади. Шундай қилиб умумий чегаралар белгилан- дп. Ҳар бир бўлимча доирасида бир капиталист а бўлимча маҳсу- лотпга, иккпичи капиталист Ь бўлимча маҳсулотига кўпроқ харажат қплпши мумкин; лекин бу ерда бир-бприни ўзаро цоплаш бўлпши мумкпн, чунки а ва Ъ бўлимчаларининг капиталистлари, умуман олганда, а ва Ъ бўлимчалари маҳсулотини истеъмол қилишда бир хил нпсбатда пштирок этадилар. Аммо ^ийматлар нисбати — II бў- линма маҳсулотпнинг умумий қийматидаги а ва Ъ маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг ҳар пккала категориясидан ҳар бирига тўғрп келадиган пропорционал ҳисса,— демак кўрсатиб ўтилган маҳсулотларни етказиб берадиган ишлаб чиқариш тармоқлари ўрта- сидагп муайяи миқдор нисбати ҳам — кийматларнинг бу нисбатлари ҳар бпр конкрет ҳолда заруран муайян мпқдордан иборат бўлади; мисол тарпкасида олинган нпсбатгина гипотетик нисбат бўлади; бошқа тшсбат фараз цилинган тақдирда ҳам сифат кўрсаткичларида ҳеч қапдай ўзгарпш юз бермайди; фақат миқдор кўрсаткичларигина ўзгаради. Бпроқ, агар бирор ҳодиса таъсири билан а ва Ъ маҳсулот- лари цийматининг нисбий миқдори ҳақиқатан ўзгариб кетган тац- дирда оддий такрор ишлаб чиқариш шароити ҳам шунга мувофиқ ўзгарган бўлар эди.


422 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ва такрор етиштирилиши, яъни ишчиларнинг бу қисми учун зарур истеъмол буюмлари олиш имконияти капиталистлар синфининг ио рофгарчилигига, улардаги қўшимча қийматнипг талайгина қисмипи зебу зийнат буюмларига айлантиришга боғлиқ бўлиб қолади.
Ҳар бир кризис зёбу зийнат буюмларининг истеъмол қилини- шини бирданига камайтириб юборади; кризис (II b) v иииг қайтадан пул капиталга айланишини секиилаштиради ва унга тўсқинлик қи~ лади, унинг қисмангина пул капиталга айланишига имкон беради, шу билан зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқарадиган ишчиларнинг бир қисмини кўчага ҳайдаб чиқаради ва шу билан бир вақтда, иккиичи томондан, худди шу йўл билан у зарур истеъмол буюм- ларини сотишга тўсцинлик қилади ва бу сотишни камайтириб тобо- ради. Биз унумсиз ишчиларнинг бир йўла кўплаб ишдан бўшатиб юборилиши тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймиз, бу ишчилар ўз хизматлари учун капиталистлардан уларнинг зебу зийиат буюмла- рига қилган харажатларининг бир қисмини оладилар (бу ишчи- ларнинг ўзлари pro tanto* зебу зийнат буюмларидирлар) ва зарур тирикчилик воситаларини истеъмол цилишда жуда кўп иштирок ^иладилар. Ишлар ривож топган даврда ва айниқса шу даврда спекуляция кучайиб кетган вақтда кризис пайтида юз берган аҳ- волнинг акси юз беради, бу даврда товарларда ифодаланган пулнинг нисбий фшмати бу ерда бошқа сабабларга кўра пасайиб кетади (бунга қийматдаги ҳақиқий туб ўзгариш сабаб бўлмайди), шу са- бабли товарларнинг баҳоси, уларнинг ўз қийматларидаи қатъи на- зар, кўтарилади. Бу даврда зарур тирикчилик воситалариии истеъмол қилиш кўпайибгина қолмайди; ишчилар синфи (иптчилар синфииинг бутун резерв армияси энди тезлик билан яиа сафга киради), одатда кучи етмайдиган зебу зийнат буюмларини, шуниигдек кўпчплик қисми капиталпстлар синфининггина «зарур» истеъмол буюмларипи ташкил этган зарур истеъмол буюмларини истеъмол қилишда ҳам вақтинча қатнашади; бу нарса ўз навбатида баҳоларнинг кўтарили- шига сабаб бўлади.
Кризислар тўлашга қобил истеъмолнинг ёки тўлашга( қобил истеъмолчиларнинг етарли бўлмаганлиги сабабли рўй беради деб айтиш шунчакп тавтология бўлар эди. Капиталистик система sub forma pauperis** истеъмолни ёки «фирибгариипг» истеъмолиии пс- тисно цплганда, ҳақ тўлаб қилинадиган истеъмолдап бошқа истеъ- молии билмайди. Товарларнинг сотилмай қолиши мумкинлиги фақат бир нарсани: бу товарлар учун ҳақ тўлашга қобил харпдор, яъни истеъмолчи топилмади деган маънони билдиради (чунки товарлар оқибат-натижада унумли истеъмол ёки иидпвидуал истеъмол қи- лиш учун сотпб олинади). Ишчилар сиифи ўзи ишлаб чиқарган маҳ- сулотнинг жуда кам қисмини олади, демак, агар у маҳсулотнинг каттароқ қисмини оладигаи бўлса, яъни агар унинг иш ҳақи кўпай- са, унинг мушкулини осон қилади, деб таъкидлаб, бу тавтология * — тегишли равишда. Ред.
♦* — қашшоқларнинг истеъмоли формасидаги. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
423
билан ўз фикрларини чуқурроц асослаб беришга уринаётган бўлса- лар, бунга жавобан фақат шуни айтиб ўтиш керакки, ҳар гал кри- зисларни иш ҳаци умумий тарзда кўтарилган ва ишчилар синфи йиллик маҳсулотнинг истеъмол учун белгиланган қисмининг кўпроц хиссасини олган давр тайёрлаб беради. Соғлом ва «оддий» (!) ақл- нинг бу қаҳрамонлари нуцтаи назаридан қараганда, бу давр, аксинча, крпзисни узоқлаштириши керак эди. Демак, шу нарса кўриниб ту- рибдики, капиталистик ишлаб чицариш кишиларнинг яхши ёки ёмоп пиятига боғлиқ бўлмаган шароитни ўз ичига олади ва бу ша- роит ишчилар синфининг нисбий фаровонлигига фақат дисқа вақтга йўл қўяди, шунда ҳам ҳамиша навбатдаги кризиснинг47) бўрон куши сифатидагина йўл қўяди.
Юқорида биз зарур истеъмол буюмлари ишлаб чиқариш билан зебу зийнат буюмлари ишлаб чпқариш ўртасидаги пропорционал нисбат қандай қилиб II (p÷τn) миқдорининг II а билан II Ъ бўлим- чалари ўртасида тегишли равишда бўлинишига, демак II с мивдори- нинг (II а) с билан (II Ь) с ўртасида тегишли равишда бўлинишига сабабчи бўлганлигини кўрган эдик. Шундай қилиб, бу бўлиниш ишлаб чиқаришнинг характери ва миқдорий иисбатлари учун ҳал қилувчн аҳамиятга эгадир ва бутун ишлаб чиқариш тузумини жид- дий равишда аниқлаб берувчи жиҳатдир.
Оддий такрор ишлаб чиқаришда ҳам пидивидуал капиталнстлар- ни ундайдиган сабаб қўшимча қиймат олиш бўлишига қарамай, унинг мақсадп, аслида, истеъмол қилишдир; лекин қўшимча қий- мат — унинг нисбий мивдори цанча бўлишидан цатъи назар — оқибат-натижада бу ерда капиталистнинг фақат индивидуал истеъ- мол қилиши учун хизмат цилиши керак.
Модомики, оддий такрор ишлаб чицариш кенгайтирилган ҳар цан- дай йиллик такрор ишлаб чиқаришнинг ҳам бир цисмини, бунинг устига жуда катта қисмини ташкил қилар экан, бу сабаб, яъни шахсий истеъмол, бойиш сабаби билан бирга ва бу сабабга царама- царши ўлароқ, ўз аҳамиятини сацлаб цолади. Ҳақиқатда аҳвол му- раккаброқдир, чунки капиталистнинг ўлжасини, яъни цўшимча қий- матини бўлишда иштирок этувчилар («partners») капиталистга боғ- лиқ бўлмаган истеъмолчилар сифатида майдонга чицадилар.
V. 	АЙИРБОШЛАШДА ПУЛ МУОМАЛАСИНИНГ ВОСИТАЧИЛИГИ
Буидан олдинги тадқиқотга биноан, ишлаб чиқарувчиларнинг турли бўлппмалари ўртасидаги айирбошлаш цуйидаги схема асосида содлр бўлган эди:
1) 	I бўлипма билан II бўлинма ўртасида
2000 с. . .
I. 4000 с + 1 000 v + 1 000 т
II 2 000 с . . . + 500 υ + 500 т
лапм7\н°5б?ртуснинг нризислар назариясининг чиқиб цолиши мумкин бўлган тарафдор- иарц aq notam [ахборига]. —Ф. Э.


424 УЧИНЧИ БУЛИМ— ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ -ТАКРОР ИП1ЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ДИ
- II c = 2 000 муомаласи тамом бўлди, у энди I (1 000^+1 000m)ra айирбошланди.
4 000 I с ни биз ҳозирча бир чеккада колдириб турганпмизда бундан ташқарп яна II бўлпнма дЬираспдагиz'v + m муомаласй қола- ди. Бу II (r + m) II а ва II b бўлимчаларп ўртасида қуйпдагпча тақ~ симланади:
2) 	II. 500y÷500m = α (400b+.400m) + b (lOOu+lOO/n).
400r (а) ўз бўлимчаси доирасида айпрбошланади; шу 400l> (а) ҳисобпдан ҳақ олган ишчилар бу пулга ўзлари ишлаб чиқаргап за~ рур тирикчилпк воситаларпни ўзларинп ёллагаплардаи, II а бўлпм- ча капиталистларидан сотпб оладилар.
Ҳар икки бўлпмча капиталистлари ўз қўшимча қийматларининг 3∕δ қисмини II а маҳсулотпга (зарур тирикчилик воситаларига) ва 2∕δ қисмпнп II Ъ маҳсулотига (зебу зпйнат буюмларига) харажат қилганликлари сабабли бўлимча капиталпстлари қўшимча қийматп- нинг 3∕5 қисми, яъни 240, II а бўлимчанинг ўзида истеъмол қилина- ди; худди шунингдек b бўлимча капиталистлари қўшимча қийматп- нинг 2∕5 қисми (бу қиймат зебу зийнат буюмлари шаклида шплаб чиқарилган ва шу тарзда мавжуд бўлади) II 6 бўлимча доирасида истеъмол қплпнади.
Демак, II а билан II Ь бўлимчалари ўртасида яна қуйидагилар- ни айирбошлаш қолади:
II а бўлимча томонида: 160m
116 бўлимча томонида: 100r÷60m. Бу мпқдорлар ҳеч бпр қолдиқ- сиз айирбошланади. 116 бўлимча ишчиларп иш ҳақи формаспда ол- ган пуллари — 100 га II а бўлимча капиталпстларидаи 100 суммалик зарур тирикчплпк воситаларп сотиб оладилар. Ўз навбатида 116 бў- лимча каппталистларп ўз қўшпмча қийматпнинг 3∕5 қисмп суммасига, яъни 60m га, Па бўлимча капиталистларидан зарур тирпкчилпк воситаларп сотиб оладилар. Бу икки айпрбошлаш патижасида Па бўлимча капиталисглари, юқорпда фараз қплингапидек, ўз қўшимча қийматининг 2∕5 қисмини, яънп суммасп = 160m ни 116 бўлимчада ишлаб чиқилгаи зебу зпйнат. товарларпга (116 бўлпмча капиталист- лари қўлида бўлган ва улар тўлаган пш ҳақипи қоплайдиган 100р лик маҳсулотга ва 60m) харажат қилиш учуп пулга эга бўладплар. Шундай қплиб, қуйидаги схема келпб чпқади:
3) 	II а. [400 и] + [240 tn] 4- 160 m
b 100 υ + 60 tn + [40 mJ,
бу ерда ўз бўлимчаси доираспдагина муомала қиладигап ва истеъмол қилинадиган мпқдорлар қавс ичига олингаи.


• XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
425
пормал ҳолда борган тақдирда товар ишлаб чицарувчилар томони- дап муомалага чиқарилган пул эгасига қайтпб келади. Айтгандай, бупдан шу нарса келиб чиқадикп, агар товар ишлаб чиқарувчини умуман пул капиталисти цўллаб тураётган бўлса ва у ўз навбатида сапоат капиталистига пул капитали (бу тушунчанинг аниқ маъноси билан, яънп пул формасидаги капитал қиймат) авансласа, у вақтда бу пулларнинг ҳақиқий қайтиб келиш нуқтаси бу пул капиталисти- нипг ҳамёни бўлади. Ана шундай қилиб, гарчи пул ўз муомаласида кўпроқ ёки камроқ даражада ҳар хил кишплар қўлидан ўтса ҳам, муомалада бўлган пуллар массаси пул капиталистларига, яъни банк- лар ва ҳоказолар шаклида ташкпл топган ва концентрация қилинган бўлинмага қарашли бўлади; бу бўлинманинг ўз капиталини аванс- лаш усули оқибат-натижада бу капяталнинг пул формасида доимо ўзига қайтиб келиб туришини белгилайди, ваҳоланки бунда саноат капиталининг қайтадан пул каппталига айланиши воситачи звено бўлиб хизмат қилади.
Товар муомаласи учун ҳаммавақт икки турли нарсалар: муома- лага чиқариладиган товарлар ва муомалага ташланадиган пул зарур бўлади. «Муомала процесси, бевосита маҳсулот айирбошлаш сингари, истеъмол кийматлари ўз ўринларини ва эгаларини алмаштиргандан кейин дарҳол охирига етмайди. Пул бориб-бориб муайян товарнинг метаморфозалари қаторидан чиқипш билан йўқ бўлмайди. Пул у ёки бу товар томонидан бўшатиб берилган муомала процесси нуқтала- рида қайта-қайта тўплана беради» ва ҳоказо. («Капитал», I китоб, III боб, 92-бет75).
Масалан, биз Пс билан I (и + т) ўртасидагп муомалани текши- раётгаппмизда, II бўлпнма бу муомалага 500 фунт стерлинг пул авапслади, деб фараз қплган эдик. Ишлаб чиқарувчиларнпнг йирик ижтимоий группалари ўртасидаги муомаладан иборат бўлган сон- саноқспз муомала процессларида гоҳ бир группанинг, гоҳ иккинчи группанинг вакили биринчи бўлиб харпдор ролида майдонга чиқади, демак пулни биринчп бўлиб муомалага ташлайди. Индивидуал ҳол- ларни бутунлай бир чеккада қолдириб турганда, бунга ишлаб чиқа- риЕп даврлари узунлигининг турлича бўлиши ва, демак, турли товар капиталлар оборотларининг узунлиги сабаб бўлади. Шундай қилиб, II бўлппма 500 фунт стерлингга I бўлпнмадан худди шу суммалик қийматга эга бўлган ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади, I бў- липма эса 500 фунт стерлингга II бўлинмадан истеъмол буюмлари сотиб олади; демак, пул яна II бўлинмага қайтиб келади; II бўлин- Ма пулнинг бундай қайтиб келишидан ҳеч бир бойиб кетгани йўқ. II бўлпнма дастлаб муомалага 500 фунт стерлииг пул ташлади ва бу пул эвазига худди шунча суммалик товар сотиб олди, сўнгра у 500 фунт стерлинглик товар сотади ва муомаладан худди шунча қийматга эга бўлган пул қайтариб олади; шундай қилиб 500 фунт стерлинг яна эгасига қайтиб келади. Демак, ҳақиқатда П бўлинма муомалага 500 фунт стерлинг пул ва 500 фунт стерлинглик товар, яъни 1 000 суммалик фунт стерлинг ташлади; II бўлинма муома-


426 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
ладан 500 фунт стерлинглик товар ва 500 фунт стерлинг пул олади. 500 фунт стерлинглик товарни (I бўлинма) 500 фунт стерлинглик товарга (II бўлинма) айирбошлаш учун муомалага фацат 500 фунт стерлинг пул керак бўлади, демак, бошқаларнинг товарларини сотиб олишда пул аванслаган киши бу пулни ўз товарини сотганда қай^ тариб олади. Шунинг учун, arap I бўлинма II бўлипмадан биринчи бўлиб 500 фунт стерлинглик товар сотиб олиб, сўнгра II бўлинмага 500 фунт стерлинглик товар сотганида эди, 500 фунт стерлинг пуд II бўлинмага эмас, балки I бўлинмага қайтиб келган бўлур эди.
I бўлинмада капиталистлар иш ҳақига сарфлаган пул, яъни пул формасида авансланган ўзгарувчи капитал бевосита эмас, балки бавосита, айлаима йўл билан пул формасида шу капиталистларга қайтиб келади. Аксинча, II бўлинмада 500 фунт стерлинглик иш ҳақи бевосита ишчилардан шу бўлинма капиталистларига қайтиб келади, умумап бу қайтпб келиш ҳамма ҳолларда бевосита юз бе- ради, чуики айни шахслар ўртасида бўлган олди-сотдилар доимо шу тариқа такрорланиб турадики, бунда бу шахслар гоҳ товар сотувчи, гоҳ товар олувчи бўлиб, галма-гал бир-бирларига рўпара келадилар. II бўлиима капиталисти иш кучига ҳақни пул билан тўлайди; шун- дай қилиб бу капиталист иш кучини ўз капиталига қўшиб олади, унинг учун пул капитални унумли капиталга айлантиришдангина иборат бўлгаи бу муомала акти натижасидагина у саиоат капита- листи сифатида ўзининг ёлланма ишчиси бўлган ишчига рўпара келади. Аммо биринчи босцичда товар сотувчи, ўз иш кучини сотув- чи бўлган ишчи, иккинчи босқичда товар олувчи, пул эгаси бўлиб, товар сотувчи капиталистга рўпара келади; шундай қилиб капита- лист иш ҳақига сарфлаган пул яна ўзига қайтиб келади. Товарлар- нинг бундай сотилиши фирибгарлик ва ҳоказолар билан боғлиқ эмас, чунки бунда товар ва пул шаклида эквивалентлар айирбошланади, бу товар сотиш натижасида капиталист бойиб кетмайди. Капита- лист пшчига икки марта: дастлаб пул тарзида, сўнгра эса товар тарзида ҳац тўламайди, ишчи пулни капиталистнинг товарига айир- бошлаганидагина бу капиталистнинг пули ўзига қайтиб келади.
Лекин ўзгарувчи капиталга айлантирилган пул капитал, яъни иш ҳақига авансланган пул пул муомаласида муҳим роль ўйнайди; ишчилар сипфи ўз тирикчплпгини зўр-базўр ўтказади, шунинг учун ҳам у саноат капиталистларига бир цадар узоқроқ муддатга кредит бера олмайди, шу сабабли саноатнинг турли тармоқларидаги капи- таллар обороти даврларининг узунлиги турлича бўлишига қарамай, мазкур жамиятнинг сон-саноқсиз, территория жиҳатидан турли пуиктларида ўзгарувчи капитал маълум даражада цисқа муддатлар- да, масалан, ҳар ҳафтада ва ҳоказоларда, нисбатан тез-тез такрор* ланиб турадиган муддатларда бир йўла пул шаклида авансланиб туриши керак (бу давр қанчалик қисқа бўлса, бу йўл билан бир йўла муомалага ташланадигап пулнинг умумий суммаси писбатан шунча кам бўлиши мумкип). Каппталистик ишлаб чиқариш ҳукм сурган барча мамлакатларда, бутуи пул муомаласига нисбатап олинганда,


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРШП
427
1∏y йўл билан авансланадиган пул капитал бу муомаланинг ҳал ци- пувчи қисмини ташкил этади, бунинг устига, шу пул ўзининг бош- лапғич нуқтасига цайтиб келганига қадар ғоят хилма-хил каналлар- дан ўтади ва сон-саноқсиз бошқа битимларда муомала воситаси сифатида амал қилади.
Энди I (p÷m) билан Пс ўртасидаги муомалани бошқа нуқтаи назардан текшириб чиқамиз.


428 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
лпстларидан тирикчилик воситалари сотиб оладилар. II бўлинма капиталистларига ўзларининг капиталистлари 2 000 фунт стерлинг- ларидан ташқари муомалага ташлаган 500 фунт стерлинг яна қайтиб келди-ю, II бўлинма капиталистлари бу пулга муомаладан товар шаклида ҳеч цандай эквивалент сотиб олмадилар 48).
Шундай қилиб, айирбошлаш қуйидагича юз беради:
1) I бўлпнма капиталистлари иш кучи учун 1 000 фунт стерлинг пул тўлайдилар, яъни товар учун = 1 000 фунт стерлинг тўлайдилар.
2) Ишчилар ўзларининг пул шаклидаги 1 000 фунт стерлинглик иш ҳацларига II бўлинма капиталистларидан истеъмол буюмлари сотиб оладилар, яъни 1 000 фунт стерлинг товар сотиб оладилар.
3) II бўлинма капиталистлари ишчилардан олган 1 000 фунт стер- лингга I бўлинма капиталистларидан қийматп шунчалик ишлаб чи- қариш воситалари, яънп 1 000 фунт стерлингга = бўлган товар сотиб оладилар.
Шу билаи I бўлпнма капиталистларига 1 000 фуит стерлинг пул ўзгарувчи кагшталпинг пул формасп бўлиб цайтиб келди.
4) II бўлинма капиталистлари 500 фунт стерлингга I бўлинма капиталпстларидан ишлаб чпқариш воспталари, яъни 500 фунт стер- лингга = бўлган товар сотпб оладилар.
5) I бўлинма капиталистлари ана шу 500 фунт стерлингга II бў- лпнма капиталистларидан истеъмол буюмлари, яъни 500 фунт стер- лингга = бўлган товар сотиб олади.
6) II бўлинма капиталистлари худди шу 500 фунт стерлангга I бўлиима капиталистларидан ишлаб чпқарпш воситалари, яъни 500 фунт стерлингга = бўлган товар сотиб олади.
7) I бўлинма капиталистлари ана шу 500 фунт стерлингга II бў- линма капиталистларидан пстеъмол буюмлари, яъни 500 фунт стер- лингга = бўлган товар сотиб олади.
Айирбошланган товар цийматининг суммасп = 5 000 фунт стерлинг.
II бўлинма капиталистларининг ишлаб чиқариш воситаларп сотиб олиш учун аванслаган 500 фунт стерлинг пули ўзларига қайтиб келди.
Натижа мана бундай:
1) I бўлинма капиталпстларининг дастлаб ўзлари муомала учун ташлаган ва пул формаспда бўлган 1 000 фунт стерлинг ўзгарувчи капиталлари бор; бундан ташқари, улар ўз товар маҳсулотлари ций- матининг бир қисми шаклида бўлган 1 000 фунт стерлингни индиви- дуал истеъмол учун харажат қплдилар, яъни улар қиймати 1 000 фунт стерлпнг бўлгаи ишлаб чпцариш воситаларини сотиш орқасида олган пулларини харажат қилдилар.
Иккинчп томондан, пш кучн, яъпи эндп пул шаклида мавжуд бўлган ўзгарувчи капитал айланиши лозпм бўлган натурал форма истеъмол қилинпши туфайли сақланиб қолдп, такрор ишлаб чиқа- <6) Бу ерда баён қилиш юқорида (374-бет) [шу томнинг 410—411-бетларига царал- син] келтирилганидан бир оз четга чиқиб кетади. У ерда I бўлинма капиталистлари ҳам ўз томонларидан 500 лик мустақил суммани муомалага ташлайдилар. Бу ерда фақат II бўлинма капиталистларигина муомала учун цўшимча пул материали бера- дилар. Бироқ бу ҳол охирги хулосада ҳеч нарсани ўзгартмайди. — Ф. <?.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРШП
429
рилди ва эгалари ихтиёридаги сотиши лозим бўлган бирдан-бир товар тарзида яна мавжуд бўлиб, улар кун кўришлари керак бўлса, бу то- варни сотишлари керак бўлади. Шундай қилиб, ёлланма ишчилар бплап капиталистлар ўртасидаги муносабат ҳам такрор ишлаб чиқа- рплди.
2) II бўлинманинг доимий капитали in natura цоплапди ва шу II бўлинма капиталистлари муомала учун аванслаган 500 фунт стер- лппг уларга қайтиб келди.
I бўлинма ишчилари учун бу муомала Т — П — Т дан иборат оддпй муомаладир:
fr 2
Т (иш кучи) — ∏ (I бўлинма ўзгарувчи капиталининг пул формаси, 1 000 фунт стерлинг) — Т (1 000 фунт стерлинглик зарур тирикчи- ллк воситалари); бу 1 000 фунт стерлинг товар, тприкчилик восита- ларп формасида мавжуд бўлган II бўлинма доимпй капиталининг худди шу суммадаги цпйматини пулга айлантпрадп.
II бўлинма каппталистлари учун бу процесс Т — П дан, улардаги товар маҳсулотининг бпр қисмини пулга айлантиришдан пборат бў- либ, бу товар маҳсулот пул формасидан яна унумли капиталнинг тар- кибий цисмига, яъни шу капиталистлар учун зарур бўлган ишлаб чпкариш воситасининг бир қисмига айлантирпладп.
II бўлинма капиталистлари ўзларига зарур бўлгаи ишлаб чиқа- рпш воситаларининг колган қисмини сотиб олишга П (500 фунт стерлинг) аванслаганларида бу билан улар Пс нпнг ҳали товар фор- масида (истеъмол буюмларп формасида) мавжуд бўлгап қисминипг пул формасига айланишини олдиндап пайқайдилар; II бўлпнма ка- ппталистлари П га сотиб олган, I бўлинма капиталпстларп эса Т ни сотган II — Т актида пул (II бўлинма каппталпстларпнпнг пули) упумли капиталнинг бир қисмпга айланадп, ҳолбукп Т (I бўлппма капиталистлариники) Т — П актини бошидан ўтказади, пулга айла- нади; лекин бу пул I бўлинма капиталистлари учуп капитал қий- матиинг таркибий қпсми бўлмай, балки қўшимча кпйматнинг пулга айланишидпр, бу қийматнп улар фақат истеъмол буюмларига сарф қиладилар.
п — Т ... У...Т'—П' муомаласида бпринчи акт — П — Т акти — бир капиталистнинг акти бўлиб, охирги акт — Т'— П' (ёки акт- нинг бир цисми) бошқа капиталистнинг актидпр. Т сотувчи учун П ни унумли капиталга айлантиришга ёрдам берадиган бу Т (бу со- тувчи шу Т ни шундай йўл билан пулга айлантпради) доимий ка- питал таркпбий қисмидан, ўзгарувчи капитал таркибий қисмпдан, eκπ цўшимча кийматдан иборатми, бари бир — бу ҳол товар муома- ласп учун ҳеч цандай аҳамиятга эга эмас.


430 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
500 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш воситаларини сотадилар (юқорида келтирилган 4- сонли айирбошлашга қаранг); шундай қи- либ, уларга қарашли цўшимча қийматнинг ярмиси пулга айланади; сўнгра (6- сонли айирбошлаш) улар яна 500 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш воситаларини, яъни ўз цўшимча қийматининг ик- кинчи ярмисини сотадилар, шундан кейин уларнинг цўшимча қий- матининг ҳаммаси муомаладан пул формасида чиқариб олинган бўлади. Демак, изчил тартибда: 1) ўзгарувчи капитал яна пулга айланади = 1 000 фунт стерлинг; 2) цўшимча қийматнинг ярмиси пулга айланади = 500 фунт стерлинг; 3) қўшимча қийматнинг ик- кинчи ярми ҳам пулга айланади = 500 фунт стерлинг; шундай қи- либ, 1 000p +1 ОООтп = 2 000 фунт стерлинг миқдор пулга айланти- рилди. I бўлинма капиталистлари (кейинчалик текшириб чиқилади- ган ва I с такрор ишлаб чиқаришида воситачилик қиладиган айир- бошлашларни бир чеккада қолдириб турсак) дастлаб муомалага фақат 1 000 фунт стерлинглик ўзгарувчи капитал ташлаган бўлса- лар ҳам муомаладан икки баравар кўпроқ пул чиқариб олдилар. Албатта, I бўлинма капиталистларининг пулига айланган т (П га айланган т) шу пул истеъмол буюмларига сарф қилинганлиги нати- жасида дарҳол бошцаларнинг қўлига (II бўлинма капиталистлари қўлига) ўтади. I бўлинма капиталистлари т нинг пулга айланиш вақтида муомалага қиймат жиҳатдан товар шаклида цанча нарса ташлаган бўлсалар, муомаладан пул шаклида шунча нарса чиқариб олдилар; бу цийматнинг қўшимча қиймат бўлиши, яъни капиталист- ларга текинга тушган циймат эканлиги каби факт эса бу товарлар қийматида мутлақо ҳеч нарсани ўзгартира олмайди; демак бу факт- нинг ҳеч цандай аҳамияти йўқ, чунки бу ерда ran товар муомаласи- да қийматнинг шаклан ўзгариши устида бораётир. Қўшимча кий- матнинг пул шаклида бўлиши, маълумки, авансланган капитал ўз айланишлари жараёнида цабул қиладиган ва ташлайдиган бошқа барча формалар каби бир лаҳзалик ҳодисадир. Қўшимча қийматнинг пул формасида бўлиши I бўлинма товарини пулга айлантиришдан то бундан кейин келадиган I бўлинма пулини II бўлинма товарига айлантириш вацтигача чўзилади, холос.
Агар биз оборотлар анча қисқа бўлади, ёки масалага оддий товар муомаласи иуқтаи назаридан қараб, пул муомаласи анча тезроқ бўлади, деб фараз қилганимизда эди, у вақтда айирбошланадиган товар қийматларнинг муомаласи учун янада камроқ пул суммаси ксрак бўлар эди; бу пул суммаси кетма-кет айирбошлашлар муайян миқдорда бўлганида доимо баҳолар суммаси ва шунга мувофиқ равпшда муомалада бўлган товарлар қийматипинг суммаси билан белгиланади. Шу билан бирга бу ерда товар қийматлариинг бу суммаси, бир томондан, қўшимча кийматдан, иккинчи томондан, капитал ^ийматдан қандай пропорцияда ҳосил бўлишининг ҳеч бир аҳамияти йўқ.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
431
эди. Демак, 250 фунт стерлинг пул I v минус 1∕2 Нс қиймат муома- ласи учун, шунингдек 1р ўзгарувчи капитали билан i бўлинма иш кучи ўртасидаги муомала учун кифоя қилган бўлар эди. Худди шу- ниигдек Im билан Пс ўртасидаги муомала тўрт оборотда юз берса эдп. бунинг учун ҳаммаси бўлиб 250 фунт стерлинг керак бўлар эди, холос, демак, умуман олганда 5 000 фунт стерлинглик товарлар муомаласи учун 500 фунт стерлинг пул, шунга мувофиқ пул капи-j тал керак бўлар эди. У вақтда цўшимча циймат ярим-яримдан кет- ма-кет икки марта эмас, балки чорак-чоракдан тўрт марта пулга айлапган бўлар эди.
Агар 4-сон айирбошлашда II бўлинма капиталистлари эмас, балки I бўлинма капиталистлари сотиб олувчи бўлиб чиқсалар, демак I бў- липма капиталистлари 500 фунт стерлингни худди шу қийматдаги истеъмол буюмларига сарф қилсалар, у вақтда II бўлинма капита- лпстлари 5-сон айирбошлашда ана шу 500 фунт стерлингга ишлаб чикариш воситалари сотиб оладилар; 6-сои айирбошлашда I бўлип- ма капиталистлари худди шу 500 фунт стерлиигга истеъмол буюм- лари сотиб оладилар; 7-сон айирбошлашда II бўлпнма капиталист- лари ана шу 500 фунт стерлингга ишлаб чиқариш воситалари сотиб оладилар; демак, 500 фунт стерлинг оқибат-натижада илгари II бў- линма капиталистларига қайтиб келганидек, энди I бўлинма капи- талистларига қайтиб келади. Бу ерда қўшимча қиймат пул ёрдами билан пулга айланади, бу пул ҳали сотплиши лозим бўлган товарда мужассамланган цўшимча қийматда олдиндан пайқалган даромад, олдпндан пайқалган фойда бўлиб, уни капиталистик ишлаб чиқа- рувчи ўзининг индивидуал истеъмолига сарф қилади. Қўшимча ций- мат 500 фунт стерлингнинг яна қайтиб келиши йўли билап пулга айланмайди: ахир I бўлинма капиталпстлари I v товар шаклидаги
I 000 фунт стерлингдан ташқари 4-сон айирбошлаш охприда муо- малага 500 фунт стерлинг пул ташладилар, лекин бу пул, бизга маълумки, товар сотилишидан келган пул эмас, балкп қўшпмча пулдир. Бу пул I бўлинма капиталистларига қайтиб келганида бу капиталистлар ўзларининг қўшимча қийматларпнп пулга айлантир- майдилар, балки бу билан ўзларининг қўшимча пулларинигина қай- тариб оладилар. I бўлинма капиталистларининг Im товарларпда му- жассамланган қўшимча циймати шу товарларни сотиш орқалигина пулга айланади, бу қўшимча қиймат эса ҳар гал товар сотилишидан келган пул яна истеъмол буюмларига сарф қплиигунча пул ҳолати- да бўлади.
I бўлшша капиталистлари цўшимча пулга (500 фунт стерлинг)


432 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ма капиталистларига теп-текинга тушган, яъни I бўлинма капита- листларининг қўшимча цийматидир, шундай қилиб, I бўлинма ка- питалистларининг муомалага ташлаган пули уларнинг ўз цўшимча ^ийматини пулга айлантириб беради; худди шунингдек I бўлинма каппталистлари ўзларинпнг иккинчи марта сотпб олпшларида (6-сон айирбошлаш) II бўлинма капиталистлари товаридаи иборат эквива- лент оладилар. Агар биз, II бўлинма капиталистлари I бўлинма капиталпстларидан ишлаб чиқариш воситалари сотпб олмайдилар (7-сон айирбошлаш), деб фараз қилсак, у вақтда I бўлинма капита- листлари ҳақиқатан ҳам истеъмол буюмлари учун 1 000 фунт стер- линг ҳақ тўлаган бўлар эдилар, яъни қўшимча қийматнинг ҳамма- сини даромад тарзида истеъмол қилган бўлар эдилар, яъни улар 500 ни ўзларининг I бўлинма товарлари (ишлаб чиқариш воситала- ри) билан ва 500 ни пул билан тўлаган бўлар эдилар; аксинча, улар- нинг омборида яна 500 фунт стерлинглик I бўлинма товарларп (иш- лаб чпқариш воситалари) қолган ва улар 500 фунт стерлинг пулни қайтариб бермай харажат қилган бўлар эдилар.
Бунга қарама-қарши ўлароқ II бўлинма капиталистлари ўз дои- мий капиталларпнинг тўртдан уч қисмипигина товар капитал фор- масидан унумли капиталга айлантирган бўлар эдилар; қолган чорак қисми пул капптал (500 фунт стерлинг) формасига, амалда фойда- ланилмай ётгаи пулга, ёки ўзининг амал қилишини тўхтатган ва кутиб туриш ҳолатида бўлган пулга айлантирилган бўлар эди. Бун- дай аҳвол чўзилиб кетган тақдирда II бўлинма капиталистлари так- рор ишлаб чиқариш кўламининг тўртдан бир қисмини қисқарти- ришга мажбур бўлар эдилар.— Бироқ, ишлаб чиқариш воситалари шаклида I бўлинма капиталистларида қолиб кетган 500 га келсак, бу 500 товар формасида бўлган қўшимча қиймат эмас; улар пул тариқасида авансланган 500 фунт стерлинг ўрнида қолган бўлиб, бу пул товар формасида бўлган 1 000 фунт стерлинглик қўшимча қиймат билан бирга I бўлинма капиталистлари қўлида бўлган эди. Бу 500 пул шаклида бўлганида ҳаммавақт реализация қилиниши мумкин; товар формасида бўлганида эса дарҳол сотилиши мумкин эмас. Бундаи шу нарса равшан кўриниб турибдики, бу ерда I бў- линма томонпдан аввал бошда муомалага учириб юборилган 500 тилла қуш унга қайтиб келган тақдирдагина оддий такрор иш- лаб чиқариш бўлиши мумкин, чунки оддий такрор ишлаб чиқариш шароитида I бўлинмада ҳам, II бўлинмада ҳам унумли капиталнинг ҳар бир элемеити қопланиши лозим.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
433
(товар маҳсулот унинг учун = ўзининг товар капиталига), йиллик товар маҳсулот ҳар бир элементининг қийматини ҳам, яъни ҳар бир айрим товарнинг қийматини ҳам капиталист назарида доимпй капи- тал қийматга, ўзгарувчи капитал қийматга ва қўшимча қпйматга ажратиш мумкин. Демак, товарнинг ҳар бир бирлигини (улар эле- мент сифатида бутун жами товар маҳсулотни ташкил этади) пулга айлантириш айни вақтда бутун товар маҳсулотда мужассамлапган қўшимча қийматнинг маълум ҳиссасини пулга айлантиришнинг худ- ди ўзгинаси бўлади. Шундай қилиб, бу мисолда, сўзнпнг том маъ- носи билан айтганда, шу нарса тўғрики, капиталпст ўзп муомалага ташлаган пул — айни истеъмол буюмларига харажат қилиш вақтида сарфлаган пул ёрдами билан ўз қўшимча қийматини пулга айланти- ради ёки уни реализация қилади. Равшапки, бу ерда ran айни бир мивдордаги пул устида эмас, балки капиталист ўз шахсий эҳтпёж- ларини цондириш учун муомалага ташлаган суммага баравар (ёки шу сумманинг бир кисмига баравар) бўлган маълум миқдордаги таига пуллар суммаси устида боради.


434 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
унинг корхонаси ва даромадининг тегишли ҳажмига, яъни қўшимча қиймат миқдорига тўғри келиш-келмаслигини, унинг корхонасининг ҳажмига одатдагича ёки нормал ҳолда мувофид келиш-келмаслиги- пи тектпирадплар.
Бироқ капиталист ўз қўшимча цийматини реализация килиш учун (шунга мувофиқ ўзининг доимий ва ўзгарувчи катшталининг муомаласи учун ҳам) муомалага пул таитлайди, деған фикр бутун капиталистлар синфига нисбатан ғайритабиий нарса эмас, балки шу бялан бирга бутун механизмнинг зарур шарт-шароити ҳамдир; ахир бу ерда фақат иккита синф бор: ўзинииг иш кучидан бошқа ҳеч парсасп бўлмаган ишчилар синфи билан ижтимоий пшлаб чиқариш воситаларини ва пулни монополия қилиб эгаллаб олган капиталист- лар синфя бор. Агар ишчилар синфи биринчи бўлиб ўз маблағидан товарда мужассамланган қўшимча қийматни реализация қилиш учун ҳам зарур бўлган пулни аванслаганда эди, бу нарса ғайрита- биий бўлар эди. Айрим капиталист эса ҳаммавақт бу аванслашни шундай формада амалга оширадики, буида у сотпб олувчи бўлиб ҳаракат цилади, истеъмол буюмларини сотиб олиш учун пул хара- жат цилади ёки ўзининг унумли капиталининг элемеитларини сотиб олиш учун пул аванслайди,— лекип бу элементлар иш кучи ёки ишлаб чиқариш воситалари бўладими, бунинг фарқи йўқ. У ҳамма- вақт пулии φaκtaτ эквивалент эвазига беради. Капиталист муомалага ўз товарини ташлаб, уни ^андай аванслагаи бўлса, пулни ҳам шундай йўл бплан муомалага ташлаб, уни авапслайди. Бу икки ҳолнииг ҳар бприсида у муомаланпнг бошлаппш иуқтаси бўлиб ҳаракат қиладп.
Ишпинг ҳақиқпй вазиятинп эса қуйидаги икки ҳол қоронғплаш- тирпб юборади:
1) Сапоат капиталииииг муомала процессида капиталистларипнг алоҳида категориялари қиладиган пайраиглар соҳаси сифатида савдо капитали (савдо капиталинипг дастлабки формаси ҳамиша пул бўлади, чуикп савдогарипнг ўзи ҳеч қаидай «маҳсулот» ёки «то- вар» ишлаб чиқармайди) ва пул капиталининг пайдо бўлиши.
2) Қўшимча қийматнинг,— у бирипчи иавбатда ҳаммавақт зару- ран сапоат капиталистииинг қўлига тушади,— турли категорияларга, бу категорияларнииг вакили бўлган саноат каггиталистлари бплан бир цаторда ер эгаларига (ер рентаси учун), судхўрга (процент учун) ва ҳоказоларга, шунингдек яна ҳукуматга ва унпнг амалдорларпга, рантье ва шу кабиларга бўлиииши. Бу шоввозларнппг ҳаммасп са- ноат капиталистига нисбатан сотиб олувчидирлар, шунинг учун ҳам улар сапоат капиталистинипг товарларини пулга айлантириб бера- дилар; улар pro parte * пулни муомалага ташлайдилар, капиталист эса бу пулни улардап олади. Шу билан бирга бу шоввозлар дастлаб пулни қайси манбадан олганликларини ва қайта-қайта қаердан пул олаётганликларини доим унутиб қўядилар.
— тегишли миқдордаги. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
435
VI. 	I БЎЛИНМАНИНГ ДОИМИЙ КАПИТАЛИ^а)
Бизга яна I бўлинманинг доимий капитали — 4 000 1с ни текши- риб чиқиш қолди. Бу қиймат I нинг товар маҳсулот ишлаб чиқариш вацтида истеъмол цилинган ишлаб чиқариш воситаларининг товар массасида янгидан пайдо бўлган ^ийматига баравардир. I бўлинма- нинг ишлаб чиқариш процессида ҳосил қилинмай, балки бундан бир йил илгари доимий циймат бўлиб, бу бўлинма ишлаб чицариш воси- таларининг муайян қиймати сифатида ишлаб чиқариш процессига тушган, янгидан пайдо бўлган бу қиймат энди I бўлинма бутун то- вар массасини II бўлинма капиталистлари сотиб олмаган қисми шак- лида мавжуддир; шундай йўл билан I бўлинма капиталистлари қўлида қолган бу товар массасининг қиймати уларнипг бутун йил- лик товар маҳсулоти цийматининг 2/з қисмига баравардир. Ишлаб чиқариш воситаларининг алоҳида бир хилларпни ишлаб чиқараёт- ган айрим капиталист тўғрисида биз: у ўз товар маҳсулотини сотади, уни пулга айлантиради, деб айтишимиз мумкпн эди. Товарни пулга айлантириш билан капиталист маҳсулоти қийматининг доимий қис- мипи ҳам қайтадан пулга айлантириб олади. Қийматпинг пулга ай- ланган ана шу цисмига у кейинчалик яна ўзи учун бошқа товар сотувчилардан ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади ёки ўз маҳ- сулоти қийматининг доимий қисмини шундай натурал формага ай- лантирадики, бу натурал формада у яна унумли доимий капитал бўлиб амал қилиши мумкин. Аксинча, бизнинг мисолимизда бундай тахмин бўлиши мумкин эмас. I бўлинма капиталистлари категория- си ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарадиган капиталпстлар- нинг ҳаммасини ўз ичига олади. Бундан ташқари, I бўлинма капи- талистлари қўлида биз кўриб чиққан айирбошлашлардан кейин цол- ган 4 000 лик товар маҳсулот ижтимоий маҳсулотнинг бошқа ҳеч цандай цисмига айирбошлаб бўлмайдиган цисмини ташкил этади, чунки бундай айирбошлаш учун энди йиллик маҳсулотнинг бошца ҳеч қандай ^исми қолган эмас. Бу 4 000 ни истисно қилганда, йиллик маҳсулотнинг ^олган ҳамма қисми ўз жойини топиб олди: унинг бир цисми ижтимоий истеъмол фондига кетди, иккинчи цисми II бў- лкнма доимий капиталини цоплаши лозим, II бўлинма эса I бўлинма билан айирбошланадиган ҳамма нарсаларни айирбошлаб бўлди.
I бўлинманинг бутун товар маҳсулоти ўзининг натурал формаси жпҳатидаи ишлаб чиқариш воситаларпдан, яънп допмпй капптал- нипг моддий элементларидан иборат эканлиги фактпни эътиборга олсак, мушкул жуда осон ҳал бўлади. Бу ерда ҳам илгари биз II бў- лиимада кўрган ҳолиинг худди ўзгинаси юз беради-ю, лекин бош- Қачароқ йўсинда юз беради. II бўлинмада бутун товар маҳсулот пстеъмол буюмларидан иборат эди, шунпнг учуи бу товарнинг ана шу товар маҳсулотда мужассамланган иш ҳақи плюс қўшимча қиймат кпсмп шу маҳсулот қпсмини ишлаб чиқарганлар томонидан истеъ-j мол қплпшшш мумкин эди. Бу ерда, I бўлинмада, бутун товар маҳ-
4⅛) Қуйцда II цўлёзмадан олинган текст бўрилади.


436 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
сулот ишлаб чиқариш воситалари: бинолари, машиналар, омборлар, хом ашё ва ёрдамчи материаллардан ва ҳоказолардаи иборатдир. Шунинг учун уларшшг ишлаб чиқаришнинг мазкур доирасида қўл- ланиладиган доимий капитални қоплайдигап қпсми ўз натурал фор~ масида унумли капиталнпнг таркибий қисми сифатпда дарҳол амал цилишпи бошлаши мумкпн. Модомики бу қисм муомалага кпрар экан, I бўлинма доирасидагина муомала қилади. II бўлинмада товар маҳсулотнинг бпр қисми унп ишлаб чиқарганлар томонидаи инди- видуал тартибда in natura истеъмол қилинади, аксинча, I бўлиимада маҳсулотнинг бпр қисмп шу маҳсулотнинг капиталпст ишлаб чпца- рувчилари томоиидан унумли равишда in natura истеъмол қилинадп.
I бўлинмада истеъмол қилпнган доимпй капитал қиймат I бў- линма товар маҳсулотпнинг 4 ОООс га баравар бўлгап ва биз кўриб чиқаётган қисмпда янгпдан пайдо бўладп, шу билан бирга шуидай натурал формада пайдо бўладики, бу формада у унумли допмий капитал бўлпб дарҳол амал қилпши мумкпи. II бўлипмада 3 000 лик товар бутун маҳсулотнпнг қиймати иш ҳақи плюс қўшимча қийматга баробар бўлгап қпсми (миқдорп = 1 000 бўлган қисми) бевосита II бўлинма каппталпстлари ва пшчиларииинг индивидуал истеъмо- лига киради; ҳолбуки бу товар маҳсулотнинг доимпй капитал қий- матп ( = 2 000), аксппча, қайтадан II бўлинма капиталистларининг унумлп истеъмолига кира олмайди, балкп I бўлинма билап айирбош- лаш йўли билан қопланпши керак.
„ Бунга қарама-қарши ўлароқ, I бўлинмада қпймати 6 000 лпк бўл- ган бутун товар маҳсулотининг қийматп иш ҳацп плюс қўшпмча қийматга баравар бўлган қисми (миқдори = 2 000) ўз иатурал фор- масига мувофпқ шу маҳсулотни ишлаб чпқарувчпларшшг пндпви- дуал ис-теъмолпга кирмайди, кирпши ҳам мумкпн эмас. Аввало шу қисмни II бўлпнма маҳсулотига айирбошлаш керак. Аксиича, I бў- линма маҳсулотининг қиймати 4 000 га тенг бўлган доимий цисми шундай иатурал формада бўладпкп, бу формада у — arap I бўлппма капиталистларпнп бир бутун деб бплсак — бевосита I бўлппма доп- мий капитали бўлиб яна пшлай бошлаши мумкин. Бошқача қилпб айтгаида: I бўлинмашшг бутун маҳсулоти шупдай истеъмол қиймат- ларидаи нборат бўлиб, булар ўзларишшг натурал формаларига кўра — капиталпстпк ишлаб чиқариш усулп шароитида — факат доимий каппталнпнг элементлари бўлибгипа хпзмат қплишп мумкин. Демак, умумий қпймати 6 000 бўлгап бу маҳсулотппнг учдан бир цисми (2 000) II бўлинмапинг доимий капиталинп ва қолгап 2/з қис- ми эса I бўлинманппг дошчий капиталпнп цоплайди.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
437
топади. Биринчидан, жамиятнинг бутун капитали, қиймат жиҳати- дан, масалан, 7 500 лик бўлган бу капитал (бу рақам миллион-мил- лион ва ундан ҳам кўп бўлиши мумкин) турли капитал группала- рига бўлинади; қиймати 7 500 лик ижтимоий капитал алоҳида қисм- ларга бўлинди, бу қисмларнинг ҳар бири пшлаб чиқаришнинг ало- ҳида тармоқларига солинган; ижтимоий капитал цийматнинг ишлаб чиқаришнинг ҳар бир алоҳида тармоғига солинган қисми ўз натурал формасига кўра, қисман ҳар бир алоҳида ишлаб чиқариш доираси- нинг ишлаб чиқариш воситаларидан ва қисман шу тармоқда ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш учун зарур бўлган иш кучидан иборат бўлиб, бу иш кучи ҳар бир айрим ишлаб чиқариш доирасида бажариши лозим бўлган ишларнинг ўзига хос хусусиятига ва меҳнат тацсимотига мувофиқ равишда малакали ва турлича шаклларда бў- лади. Ижтимоий капиталнинг ишлаб чиқаришнинг ҳар бир алоҳида тармоғига солинган қисми, ўз навбатида, унга солинган ва мустақил равишда амал цилиб тургаи айрим капиталларнинг йиғиндисидап иборатдир. Ўз-ўзидан маълумки, бу нарса ҳар иккала бўлинмага — I бўлинмага ҳам, II бўлинмага ҳам бирдай тааллуқлидир.
I бўлинмапинг товар маҳсулот формасида янгидан пайдо бўлгаи доимий капитал цийматига келганда, шупп айтиш керакки, бу қий- мат қисман ўзи қайси алоҳида ишлаб чиқариш доирасидан (ёки ҳатто индивидуал корхонадан) маҳсулот тарзида чиққан бўлса, шу соҳага яна ишлаб чиқариш воситаларп бўлиб киради, масалан, дон янгидан дон ишлаб чиқаришга, кўмир — кўмир қазпб чиқариш жа- раёнпга, машиналар шаклидагп темпр — темир ишлаб чиқаришга киради ва ҳоказо.


438 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
мада қўшимча қийматни тақсимлаш билан бўлгани каби): I бўлин- манинг ҳар бир капиталисти 4 000 лик шу доимий капиталга қай даражада эгалик қилишига цараб, шу товар массасидан ўзига зарур бўлган ишлаб чиқариш воситаларини чиқариб олади. Равшанки, агар ишлаб чиқаркш капиталистик ишлаб чиқариш бўлмай, балки ижтимоий ишлаб чиқариш бўлганида эди, у вақтда I бўлинманинг бу маҳсулотлари такрор ишлаб чиқариш мақсадини кўзлаб ишлаб чицариш воситалари сифатида шу бўлипманинг ишлаб чиқариш тармоқлари ўртасида доимий равишда янгидан бўлиниб турилган бўлар эди: бир қисми бевосита ўзи маҳсулот бўлиб чиққан ишлаб чиқариш тармоғида қолган бўлур эди, иккинчи цисми эса, аксинча, ишлаб чиқаришнинг бошқа тармоқларига ўтиб кетган бўлур эди, шундай қилиб, бу бўлинмадаги ишлаб чиқаришнинг турли тармоқ- лари ўртаспда қарама-қарши томонларга қараб доимий ҳаракат ву- жудга келган бўлар эди.
VII. 	ҲАР ИККАЛА БЎЛИНМАДАГИ ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ВА ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ
Шундай қилиб, бир йил ичида ишлаб чиқарилган истеъмол бу- юмларининг бутун қиймати йил давомида такрор ишлаб чиқарил- ган II бўлинмаиинг ўзгарувчи капитал қийматига плюс янгидан ишлаб чиқарилган II бўлинманинг қўшимча кийматига (яъни бир йил давомида II бўлинмада ишлаб чиқарилган қийматга) плюс йил давомида такрор ишлаб чиқарилган I бўлппманинг ўзгарувчи капитали қийматига ва I бўлинманпнг янгидан ишлаб чиқарилган цўшимча цийматига (демак, плюс бир йил давомида I бўлинмада ишлаб чиқарилган қийматга) баравардир.
Агар оддий такрор ишлаб чиқариш деб фараз қиладиган бўлсак, бир йил ичида ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларинпнг бутун қиймати янгпдан ҳосил ^илинган йиллик ^ийматга, яъни шу йил давомида ижтимоий меҳиат ишлаб чиқаргап бутуи қийматга ба- равар бўлади,— ва унга баравар бўлиши керак, чунки оддий такрор ишлаб чиқариш шароитида бу цийматнинг ҳаммаси истеъмол қи- линади.
Бутун ижтпмоий иш куни икки қисмга бўлинади: 1) зарур меҳ- натга, йил давомида бу меҳнат 1 50‰ лик циймат ишлаб чиқарди; 2) қўшимча меҳнатга; бу меҳнат 1 500τn лик устама қиймат ёки қўшимча қиймат ишлаб чиқаради. Бу қийматлариинг жамп = 3 000, яъни йил давомида ишлаб чикарилган истеъмол буюмлари қийма- тига (3 000 га) баравардир. Шундай қплпб, йил давомида ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларииипг бутуи цнйматп жами ижтимоий иш куни йил давомпда ишлаб чиқарган бутуи қийматга баравардир, ижтимоий ўзгарувчи капптал қиймати плюс пжтимоий қўшимча қийматга, яънп бутуи йпллик япгп маҳсулотга баравардир.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
439
ларининг, яъни истеъмол буюмларининг бутун қиймати ижтимоий ишлаб чиқаришнинг шу бўлинмасида ишлаб чиқарилмаганлигиии биламиз. Уларнинг бир-бирини ўзаро қоплашига сабаб шуки, II бў- линма маҳсулоти қийматида янгидан пайдо бўлган доимий капитал қиймат I бўлинмада янгидан ишлаб чиқарилган қийматга (ўзгарувчи капитал қиймат плюс қўпгимча қийматга) баравардир; шунинг учун I (v.]rm) II бўлинма маҳсулотининг шу бўлиима ишлаб чиқарув- чилари учун (II бўлинмада) доимий капитал қийматдан иборат бўлган қисмини сотиб олиши мумкин. Гарчп II бўлинма капиталист- лари учун улар маҳсулотииинг қиймати c + v-∖-m га бўлинса ҳам, шунга қарамай, нима учун бутун жамият нуқтаи назаридан бу маҳ- сулот қийматини v + m га бўлиш мумкинлиги ана шундан равшан кўриниб турибди. Масаланинг буидай бўлишига сабаб фақат шўкп, бу ерда He I (v + m) га баравардир, ижтимоий маҳсулотнинг бу икки таркибий қисми айирбошлаш орқали ўзларининг натурал фор- маларини ўзаро айирбошлайдилар, шу сабабли шундай айирбошлаш натижасида Пс нинг қиймати яиа ишлаб чиқариш воситалари шак- лида, I (v + m) нинг қиймати эса, аксинча, истеъмол буюмлари шак- лида мавжуд бўлади.
А. Смитнииг, бутун йиллик маҳсулот қиймати гўё р + тп га бў- линади, деб айтишига сабаб бўлган ҳол мана шудир. Бу: 1) йиллик маҳсулотнинг истеъмол буюмларидан иборат бўлган қисми учунгина тўғри; 2) унинг тўгрилиги, бу қиймат бутунлай II бўлинмада иш- лаб чиқарилган, демак, II бўлинма маҳсулотининг қиймати мана шу II бўлинмада аванслаиган ўзгарувчи капитал қийматга плюс ўша II бўлинмада ишлаб чиқарилган қўшимча қийматга баравардир, деган маънода эмас. Бу, II (c÷y÷τn) = II (v + m)+l (v + ∕n) дегап маънода, ёки Пс = I (υ + τn) бўлганлиги учун тўғридир.
Бундан яиа цуйидагилар келиб чиқади:
Йиллик ижтимоий иш куни (яъии бпр йил давомида бутун иш- чилар синфи томонидаи сарф қилинган меҳнат), ҳар бир индиви- дуал иш куни сингари, фақат икки қисмга, чупончи зарур меҳнатга ва қўшимча меҳиатга бўлинади; шунинг учун шу иш куни томоип- дан ишлаб чиқарилган циймат ҳам фақат икки қисмга, чунончи ўзгарувчи капитал қийматга, яъни ишчп ўзинипг такрор ишлаб чиқарилиши учун восита сотиб оладигаи ^иймат қпсмига ва капи- талист ўзпнинг индивидуал истеъмоли учун харажат қилиши мум- кин бўлган қўшимча кийматга бўлинадп. Бироқ бутун жамият нуқ- таи^ назаридаи ижтимоий иш кунининг бир қисми нуқул янги дои- мий капитал ишлаб чицаришга, яъни меҳпат процессида ишлаб чиқариш воситалари бўлиб, демак, меҳнат процесси билаи ёнма-ён оорадиган қиймат кўпайтириш процессида доимий капптал бўлиб ишлаб туриш учун мўлжалланган маҳсулот ишлаб чиқаришга сарф ^линади. Бизнинг фараз қилишимизча, бутуп ижтимоий иш куни 1 ∩∩∩ ЛИК пул ^ийматидан иборат бўлиб, шундан фақат 1/з, қпймати
UUO га теиг бўлган қисмигина истеъмол буюмлари, яъпи пиро-


440 УЧИНЧИ БЎЛИМ —ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
вард-натижада жамиятнинг бутун ўзгарувчи капитал қпймати ва бутун қўшимча циймати реализация қилинадиган товарларни иш- лаб чиқарадиган II бўлинмада ишлаб чицарилгаи. Шундай қилиб, бизнинг фаразимизча, ижтимоий иш кунининг 2/з қисмп янги дои- мий капитал ишлаб чиқаришга сарф цилинадп. Гарчи I бўлинма- нинг индпвидуал капиталистлари ва пшчилари иуқтаи иазарядан пжтимоий иш кунинипг бу 2/з қисми, II бўлинмада ижтпмопй иш кунининг қолган учдаи бир қисмига ўхшаб, ўзгарувчп капитал цийматни плюс қўшимча қпйматни пшлаб чиқариш учунгпна хиз- мат қилса ҳам, шунга қарамай масала бутуи жамият пуқтап на- заридан кўриб чиқилар экан, шунпнгдек, I бўлпима маҳсулотининг истеъмол қпймати назарда тутплар экан, у вақтда ижтимоий иш ку- нпипнг бу 2/з қпсми унумли истеъмол процессида мавжуд бўлгаи ёки бутунлай истеъмол цилиб бўлинган доимий капиталиигина ^оплай- ди. Индивидуал нуцтаи назардан ҳам, гарчи пш кунининг бу 2/з цис- мпда ишлаб чиқарилган цпйматнпиг ҳаммаси уни ишлаб чиқарув- чплар учун ўзгарувчи капитал қпйматга плюс қўшпмча қийматга баробар бўлса ҳам, лекин пш кунининг бу 2/з қпсмпда иш ҳақини ва қўшпмча қийматни харажат қилиб бўладпган пстеъмол қпйматлари асло ишлаб чпқарплмайдп; иш кушшпиг бу 2/з қисмпппнг маҳсу- лоти ишлаб чиқарпш воситаларидпр.
Даставвал шуни қайд қилиб ўтиш кераккп, пжтпмоий иш куни- нпнг ҳеч қандай қпсми, I бўлпнмада ҳам, II бўлпнмада ҳам, ишлаб чиқарпшнинг бу йирик пкки соҳасида қўлланиладиган ва уларда амал қилиб турган доимпй каппталнинг қийматпип пшлаб чиқариш учун хизмат ^илмайди. Иккала бўлинма ишчилари 2 000 I (t>÷ττι) + + 1 000 II (v+m) дан иборат қўшимча қпймат, 4 000 Ic÷2 000 Пс га баравар бўлган доимпй капитал ^пйматга қўшимча қиймат иш- лаб чпқарадилар. Ишлаб чпқарйш воситаларп формасида ишлаб чиқарилган янгл қиймат ҳали доимий капитал бўла олмайди. Бу қиймат келгусида доимий капптал бўлпб амал қилиш учуп мўл- жалланган.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
441
ма қийматииипг шу йили юз берган кўпайиш процесссида ҳосил қи- липмаган.
Мсхпат процесси иуқтаи назаридап қараганда, 11 оулпнма маҳ- сулоти, янгидан амал ^илаётган жонли меҳнатнинг ва бу меҳнат- пинг амалга ошуви учун буюм шароити сифатида тақозо этиладиган ишлаб чиқариш воспталарининг натижаси бўлгани каби, худди шу- лппгдек қийматшшг кўпайиш процесси пуцтаи иазаридан қарагаида, II бўлиима бутун маҳсулотининг 3 000 га тенг бўлган қпйматп иж- тимоий пш купинпнг янгидан дўшилган 1∕3 цисми туфайли ншлаб чпқарилган яяги қийматдан (500y÷500m= 1000) ва биз бу ерда текшираётган II бўлинма ишлаб чиқариш процессидан анча илгари юз берган илгариги ижтимоий иш кунининг 2/з қисми буюмлашган доимий цийматдап иборат бўлади. II бўлиима маҳсулоти қпймати- пипг бу қисми шу маҳсулотнинг бир қисмида ифодаланган. Бу кпсм умумий қпймати 2 000 бўлган, ижтпмоий иш кунининг 2/з кпсмпга баравар бўлгаи маълум миқдордаги истеъмол буюмларпда мавжуд- дпр. Бу -- қпйматшшг доимий қпсмп янгпдан пайдо бўладиган янги истеъмол формадпр. Шундай қилиб, истеъмол бутомларпнпнг бир кпсмипп, яъпп цийматп 2 000 Пс га тенг бўлгаи цпсмпнп қпймати I (1 000υ+1 ОООяг) га тепг бўлган I бўлинма ишлаб чиқариш воси- таларига айирбошлаш амалда бу йилги меҳиатнп ўз ичига олмаган ва бу йпл бошланмасданоқ бўлиб ўтган бутун иш кунининг 2/з қис- мппи шу йил давомида янгпдан ўзига қўшиб олгаи иш кунининг 2/з қпсмига. айирбошлашдпр. Агар шу йплгп ижтпмопй иш кушшпнг 2/з қисмп шу йпл бошланмасданоқ сарф қилинган ва реализация қп- лиягап пш кунинпнг 2/з қисмипп ўзида мужассамлаган истеъмол буюмлари қпйматпнипг ҳар йпли истеъмол цилпнадиган қисмпга шу йил давомпда айирбошланмаса, улар доимий капитал пшлаб чи- қариптда кўлланилмаган ва шу билан бир вақтда ўз ишлаб чпқарув- чплари учун ўзгарувчи капитал қиймат ва қўшимча қпймат ташкил қилмаган бўлур эди. Бу — шу йилги иш кунининг 2/з ^исмини шу йпл бошлаимасдаи сарф қилпнган иш кунииинг 2/з қисмига айирбош- лашдир, шу йилги иш вақти билан ўтган, йилги иш вақти ўртасидаги айирбошлашдир. Демак, бу ҳол бизга, гарчи ижтимоий иш кунининг 2/з қисми ўзгарувчи капптал ёки кўшимча қиймат ўзпни реализация қилиши мумкин бўлган буюмларни ишлаб чпқаришга сарф қилин- май, балки, аксинча, йил давомида истеъмол қилинган капптални Қоплайдиган ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чицарпшга сарф қилипса ҳам, бутўн ижтимоий иш куни натижасида яигидаи ҳосил Қплипган циймат ннма учун ўзгарувчи капитал қийматга плюс қў- шимча цийматга бўлиниши мумкин эканлигини тушунтириб беради. Бунипг сабаби атпгп шуки, I бўлинма капиталистлари ва ишчилари узлари ишлаб чиқарган (ва бутун йиллик маҳсулот қийматининг 2∕g ^исмидан иборат бўлган) ўзгарувчи капитал қиймат плюс қўшимча Қииматни реалпзация қиладиган II бўлпнма маҳсулоти қийматининг /з қисми ўз қиймати жиҳатидан шу йил бошланмасдаи илгари сарф килипган ижтимоий иш куни 2/з қисмининг маҳсулотидир.
29—710


442 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИП1И
Гарчи I ва II бўлиималар ижтимоий маҳсулотининг суммаси, ўз истеъмол қиймати жиҳатидан олиб царалаётган, конкрет равишда натурал формаларида олиб қаралаётган ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари шу йилги меҳнатнинг маҳсулоти бўлса-да, бироқ бунинг сабаби шуки, бу меҳнатнинг ўзи иш кучи сарф қилиш деб эмас, циймат яратувчи меҳнат деб эмас, балки фойдали коикрет меҳнат деб царалмоцда. Буида биринчиси шу маънодагина тўғрики, иптлаб чиқариш воситалари ўзларига кўшплган, улар билан бирга иш кўрган жонли меҳнат орқалигина янги маҳсулотга, шу йилги маҳсулотга айлапди. Аксинча, шу йилги меҳнатдан қатъи назар мавжуд бўлган ишлаб чиқариш воситалари бўлмаса, меҳнат восита- лари ва ишлаб чиқариш материаллари бўлмаса, бу йилги меҳнат маҳсулотга айлана олмас эди.
VIII. 	ҲАР ИККАЛА БЎЛИНМАДАГИ ДОИМИЙ КАПИТАЛ
9 000 лик жами маҳсулотнинг бутун қийматига ва у бўлиниб кетадиган категорияларга келганда шуни айтиш керакки, уларни анализ қилиш айрим капитал маҳсулотининг қийматиии анализ қилишга қараганда унчалик қийин бўлмайди ва, аксинча, бу анализ кейинги аиализ билан бир хилдир.
Бизнинг тахминимизга кўра, жамиятнинг бутун йиллик маҳсу- лотида учта бир йиллик ижтимоий иш куни бор. Бу иш кунларидан ҳар бирииинг қиймат ифодаси = 3 000; шунинг учун бутун маҳсу- лотнинг қиймат ифодаси = 3 000 X 3 = 9 000.
Сўнгра, биз маҳсулотини анализ ^илиб чиқаётгаи бир йиллик ишлаб чиқариш процесси бошланмасдан илгари бутун бу иш куни- дан I бўлинмада иш кунининг 4/з кисми (янгидан ҳосил қилинган 4 000 лик киймат) ва II бўлинмада иш кунининг 2/з қисми (янги- дан ҳосил қилинган 2 000 лик киймат) чиқиб кетди. Жами 2 иж- тимоий иш куни бўлиб, улар 6 000 га = бўлган янги қиймат ҳосил цилди. Шунинг учун 4 000 Ic + 2 000 Πc = 6 000c ишлаб чиқариш во- ситаларининг қиймати бўлиб, ёки бутун ижтимоий маҳсулот қий- матида яигидан пайдо бўлаётган доимий капитал циймат бўлиб май- донга чикади.
Сўигра, I бўлинмада янгидан цўшиб олинган йиллик ижтимоий иш кунининг Уз кисми зарур меҳнатдир ёки ўзгарувчи капитал қийматни, 1 000 Iv ни қоплайдиган ва I бўлинмада т^ўлланилган меҳ- нат баҳосига ҳақ тўлайдиган меҳнатдир. Худди шунингдек II бў- линмада ижтимоий иш кунининг 1∕6 қисми зарур меҳнат бўлиб, у миқдори 500 бўлган циймат беради. Шундай қилиб, 1 000 Ip÷500 Πr=1500p, яъни ижтимоий иш кунининг ярми қийматинипг ифо- даси шу йил давомида цўшиб олинган бутун иш кунининг зарур меҳнатдан иборат бўлган биринчи ярми қийматининг ифодасидир.
Ниҳоят, I бўлинмада бутун иш кунининг 1∕3 қисми, янгидан ҳо- сил килинган қиймат = 1 000, қўшимча меҳнатдир; II бўлинмада иш кунининг 1∕6 қисми, янгидан ҳосил қилинган қиймат = 500, қўшимча


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
443
ПИР’ булар ҳаммаси бўлиб янгидан қўшилган бутун иш ку- меҳнат,. р, ярмини ташкил қиладп. Шунинг учун ишлаб чиқа- НилгИан бутун дўшимча қиймат = 1000 Iτn + 500 Πτn=1500τn.
Шундай килиб: „
Ижтимоий маҳсулот қииматининг доимии капитал қисми (с): тскширилаётган ишлаб чиқариш процессидан илгари сарф қилин- ган 2 иш куни; қпймат ифодаси = 6 000.
Йил давомидасарф қилинган зарур меҳнат (v):
йиллик ишлаб чидаришга сарф қилинган иш кунининг ярмиси; қиймат ифодаси = 1 500.
Йил давомида сарф цилинган қўшимча меҳнат (m):
йиллик ишлаб чиқаришга сарф қилинган иш кунинипг ярмиси; циймат ифодаси = 1 500.
Йиллик меҳнат янгидан вужудга келтирган циймат (z> + m) = 3 000. Бутун маҳсулот қиймати (с + р + ш) = 9 000.
Демак, қийинчилик ижтимоий маҳсулот қийматини анализ қи- лишда эмас. Қийинчилик ижтимоий маҳсулот цийматининг тарки- бий цисмларини унинг буюмлагиган таркибий қисмлари билан со- лиштирганда пайдо бўлади.
Қийматнинг доимий, янгидан пайдо бўладиган қисмигина шу маҳсулотнинг ишлаб чицариш воситаларидан иборат бўлган цисми- пинг қийматига баравардир; бу қиймат ижтимоий маҳсулотнинг шу қисмида гавдаланади.
Йил давомида янгидан вужудга келтирилган қиймат, яъни υ÷7τι миқдори, маҳсулотнинг истеъмол буюмларидан иборат бўлган цисмипинг қийматига баравардир. Бу ^иймат маҳсулотнинг шу қисмида гавдаланади.


444 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ди сир ошкора бўлди. Йиллик меҳнат туфайли янгидан вужудга келтирилган қиймат II бўлинма маҳсулотига, янгидан ишлаб чи- царилган истеъмол буюмларининг бутун қийматига баравардир. Аммо бу маҳсулотнинг ^иймати истеъмол буюмлари (II бўлинма- да) ишлаб чицариш учун сарф цилинган йиллик меҳнатга қараган- да 2/з ҳисса кўпдир. Уларни ишлаб чиқариш учун йиллик меҳнат- нинг фақат 1∕3 қисмигииа сарф цилинган; бу йиллик меҳнатнинг 2∕3 цисми ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чицаришга, демак I бў- линмада сарф қилинган. Бу вақт ичида I бўлинмада ишлаб чиқа- рилган ўзгарувчи капитал циймат плюс қўшимча цийматга баравар бўлган ва I бўлинмада ишлаб чицарилган янги қиймат II бўлип- мада истеъмол буюмлари шаклида янгидан пайдо бўладиган II бў- линманинг доимий капитал цийматига баравардир. Демак, улар бир-бирларига айирбошланишлари, бир-бирларининг ўринларини in natura цоплашлари мумкин. Шунинг учун II бўлинмада ишлаб чиқарилган бутун истеъмол буюмларининг қиймати I ва II бўлии- маларда янгидан ишлаб чиқарилган циймат суммасига баравардир, ёки II (c + v + m) = I(v + m) + II(v-[-m), демак йиллик меҳнат ту- файли v + τn формасида ишлаб чиқарилган янги циймат суммасига баравардир.
Иккинчи томондан, ишлаб чиқариш воситаларининг (I) бутун қиймати ишлаб чиқариш воситалари формасида (I) ва истеъмол буюмлари формасида (II) янгидан пайдо бўладиган доимий капи- тал циймат суммасига баравардир, демак жамиятнинг ҳамма маҳ- сулотида янгидан пайдо бўладиган доимий капитал қиймат сумма- сига баравардир. Бу қийматнинг ҳаммаси I бўлинмада ишлаб чиқариш процесси бошланмасдан аввал сарф қилинган 4∕3 ўтган иш кунининг қиймат ифодасига ва II бўлинмада бу йил ишлаб чиқа- риш процесси бошланмасдан аввал сарф қилинган 2∕3 ўтган иш кунининг қиймат ифодасига, яъни миқдор жиҳатидан икки жами иш кунининг қиймат ифодасига баравардир.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
445
= 9000 бўлсин; бу маҳсулот 18 машинадан иборат бўлиб, улардан ~a бирининг қиймати 500 деб айтайлик. Бутун маҳсулот бу ерда бир хил формада, машина формасида мавжуд бўлади. (Агар ма- шинасоз бир неча хил машина ишлаб чиқарса, уларнинг ҳар бири алоҳида равишда ҳисобга олиб борилади.) Бутун товар маҳсулот машинасозликда йил давомида сарф қилинган меҳнат маҳсулоти- дир, ўша бир хил конкрет меҳнатнинг ўша бир хил ишлаб чиқариш воситалари билан бирга қўшилишидир. Шунинг учун маҳсулот қий- матининг турли қисмлари бир хил натурал формада намоён бў- лади: 12 машинада 6000 с, 3 машинада 1500z7, қолган 3 машинада 1500 т бор. Бу ерда шу нарса равшанки, бу 12 машинанинг қий- мати = 6000с бўлиши 12 машинада машиналар ишлаб чиқариш бошланмасдан илгари сарф қилинган меҳнатгина гавдаланиб, ма- шиналар ишлаб чиқаришга бу йил сарф цилинган меҳнат гавда- ланмаганлиги эмас. 18 машина ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш воситаларининг қиймати ўз-ўзидан 12 машинанипг цийматига айлангани йўқ, лекин бу (ўз навбатида 4000c+1000p÷ +1000772 дан иборат бўлган) 12 машинанинг қиймати 18 машина- нинг қийматида гавдаланган бутун доимий капитал қийматга ба- равардир, холос. Шу сабабли машинасоз сарф қилган ва 18 янги машинани такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган доимий ка- питални қоплаш учун 18 машинадан 12 тасини сотиши керак. Ак- синча, агар фақат машинасозликда қўлланиладиган меҳпатнипг натижаси: бир томондан, 6 машина = 1500l> + 1500m бўлса-ю, ик- кинчи томондан, умумий қиймати 6000c бўлган темир, мис, винт- лар, қайишлар ва ҳоказолар бўлса, яъни ўзининг натурал форма- сидаги машиналар ишлаб чиқариш воситалари, айрим капиталист- машинасоз, маълумки, ўзи ишлаб чиқармайдиган, балки муомала процесси ёрдами билан коплайдиган ишлаб чиқариш воситалари бўлса, масала бутунлай чигаллашиб кетган бўлуф эди. Бироқ, юза- ки цараганда, ижтимоий йиллик маҳсулотнинг такрор ишлаб чиқа- рилиши худди шундай бемаъни усул билан бораётгандек бўлиб кўринади.


446 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
эса бундай айирбошлаш воситасида доимий капитал бўлиб амал цила оладиган натурал формада такрор ишлаб чиқарилади.
Бутун ижтимоий капитал маҳсулотига келганда, аҳвол бутун- лай бошқача бўлади. Такрор ишлаб чиқаришнинг ҳамма буюм эле- ментлари ўзининг натурал формасида шу маҳсулотнинг бир қис- мини ташкил этмоғи керак. Йиллик маҳсулотда янгидан пайдо бўлаётган бутун доимий капитал қисми амалда доимий капитал сифатида амал қила оладиган ишлаб чицариш воситаларининг на- турал формасида пайдо бўлган тақдирдагина истеъмол қилингап доимий капитал қисми бутун ишлаб чиқариш ёрдами билан қопла- ниши мумкин. Шунинг учун, оддий такрор ишлаб чиқариш фараз қилинаётганлиги сабабли, маҳсулотнинг ишлаб чицариш воситала- ридан иборат бўлган цисмининг қиймати ижтимоий капиталнинг доимий капитал цисмига баравар бўлиши лозим.
Сўнгра, агар масалани индивидуал нуқтаи назардан кўриб чи- цадиган бўлсак, капиталист янгидан қўшиладиган меҳнат ёрдами билан ўзининг маҳсулот қийматига кирадиган ўзгарувчи капита- лини плюс цўшимча қийматинигина ишлаб чиқаради, ҳолбуки дои- мий циймат қисми янгидан қўшилган меҳнатнинг конкрет харак- тери туфайли маҳсулотга ўтади.
Масалани бутун жамият нуқтаи назаридан кўриб чиқадиган бўлсак, ижтимоий иш кунининг ишлаб чицариш воситалари ишлаб чиқарадиган, демак янги қиймат цўшадиган ва маҳсулот ишлаб чиқариш вақтида истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларм- нинг цийматини шу маҳсулотга ўтказадиган қисми,— ижтимоий иш кунининг бу қисми I бўлинмада ҳам, II бўлинмада ҳам эски ишлаб чиқариш воситалари формасида истеъмол килинган доимий капитални қоплаш учун мўлжалланган япги доимий капиталдан бошца нарса ишлаб чиқармайди. Ижтимоий иш кунининг бу қисми фақат унумли истеъмол учун мўлжалланган маҳсулот ишлаб чи- царади. Демак, бу маҳсулотнинг бутун қиймати шундай бир қий- матдирки, бу циймат доимий капитал бўлибгина янгидан амал қи- лиши, ўзининг натурал формасида бўлган доимий капиталнигина янгидан сотиб олиши мумкин, демак, бу қиймат, агар масалата бутун жамият нуцтаи назаридан қарасак, ўзгарувчи капиталга ҳам, цўшимча қийматга ҳам бўлинмайди.— Иккинчи томондан, ижти- моий иш кунининг истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган қисми доимий ижтимоий капитални қоплаш учун ҳеч нарса ишлаб чиқар- майди. Ижтимоий иш кунининг бу цисми I ва II бўлинмалардаги ўзгарувчи капитал циймат ва кўшимча қийматни реализация ки- лиш учун мўлжалланган ўз натурал формасидаги маҳсулотнигина ишлаб чиқаради.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
447
листик ишлаб чиқариш усули ҳукмрон бўлган жамият en bloc, яъни бир бутун қилиб олинганда, ўзининг бу алоҳида тарихий-иқ- тисодий характерини йўқотиб қўяётир, деб қарамаслик керак. Ак- синча, бундай ҳолларда жами капиталистлар билан иш кўришга тўғри' келади. Жамиятнинг бутун капитали айрим капиталистлар жамининг акцияли капиталидек бўлиб кўринади. Шундай акцияли жамиятнинг бошқа кўпгина акцияли жамиятларга шу умумий ўх- шашлиги борки, бунда ҳар бир киши ўзи нима қўшганлигини билади-ю, лекин нима цайтиб келишини билмайди.
IX. 	А. СМИТ, ШТОРХ ВА РАМСЕЙГА РЕТРОСПЕКТИВ ҚАРАШ
Бутун ижтимоий маҳсулот қиймати 9000 = 6000c +15C‰÷ 1500/п ни ташкил этади, бошқача қилиб айтганда: 6000 ишлаб чицариш воситаларининг қийматини такрор ишлаб чиқаради, 3000 эса истеъ- мол буюмларининг цийматини такрор ишлаб чиқаради. Демак, ижтимоий даромаднинг қиймати (p÷m) бутун маҳсулот қиймати- нинг 1∕3 цисмини ташкил этади ва истеъмолчилариинг ҳаммаси — ишчилар бплан капиталистлар — шу учдан бир қисмининг қиймат суммасига бутун ижтимоий маҳсулотдан товарлар, маҳсулотлар олишлари ва уларни ўзларининг истеъмол фондларига киритмоқ- лари мумкин. Аксинча, маҳсулот қийматининг 2/з қисмига баравар бўлган 6000 in natura қопланиши зарур бўлган доимий капитал цийматдир. Демак, шундай суммадаги ишлаб чиқариш воситалари яна ишлаб чиқариш фондига киритилиши лозим. Шторх, гарчи бу заруратни псбот цилиб бера олмаган бўлса ҳам, унинг зарурлигини билган эди:
«Равшанки, йиллик махсулот қпймати қисман капиталга ва қисхман фой- дага бўлинади, йиллик маҳсулот қийматининг ҳар блр қисми ўз капиталини тиклаш учуи ҳам, шунингдск ўз истеъмол фондини қоплаш учун ҳам миллатга зарур бўлган маҳсулотларни системали равишда сотиб олади... Миллат капи- талини ташкил этган маҳсулотлар истеъмол цилинмайди (Storch, «Considerations sur la nature du revenu national». Paris, 1824, p. 134—135, 150).
Бироқ, A. Смит ўзининг одамлар шу пайтгача кўр-кўрона цабул цилиб келаётган бу таажжуб догмасини фақат юқорида кўрсатиб ўтилган формада, яъни, бутун ижтимоий маҳсулот қиймати даро- мадга — иш ҳақига плюс қўшимча қийматга — ёки унинг тили би- лан айтганда, иш ҳақига плюс фойдага (процентга), плюс ер рен- тасига бўлинади, деган формадагина илгари сургани йўқ. А. Смит бу догмани янада соддароқ формада, яъни истеъмолчилар «оқи- бат-натижада» («ultimately») ишлаб чиқарувчиларга маусулотнинг бутун цийматини тўлашлари лозим, деган формада ҳам илгари сур- ди. Бу фикр ҳозирги вақтгача сиёсий иқтисод фани деб аталган фаннинг шак-шубҳасиз умумий гапларидан бири ёки абадий ҳақи- қатларидан бири бўлиб қолмоқда. Бундай тушунчани юзаки кара- ганда тўғрига ўхшайдиган қуйидаги усул ёрдами билан исботла-


448 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ к-лнинг такрор ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
моқчи бўладилар. Бирор буюмни, масалап, полотно кўйлакларни олайлик. Зиғирпоя ипини йигирувчи киши даставвал зиғирпод етиштирувчига зиғирпоянипг бутуп қийматини тўлаши керак, яъни сарфланган уруғ, ўғитлар, иш ҳайвони учун ем-хашак ва ҳоказолар цийматини, шунингдек зиғирпоя етиштирувчи асосий капиталипинг маҳсулотга ўтган қийматини, чунончи: бинолар, цишлоқ хўжалик асбоблари ва ҳоказоларни тўлаши керак; бундан ташқари у зигирпоя етиштираётган пайтда берилган иш ҳақини қоплаши керак; зиғирпоя- да гавдалангап цўшимча қийматни (фойдани, ер рентасипи); ниҳоят, зиғирпоя етиштирилган жойдан йигириш жойига олиб бориш учун цилинган харажатларни қоплашй керак. Шундан кейин тўқувчи ўз навбатида, зиғирпоя ипини йигирувчига зиғирпоянинг фақат шу баҳосинигина эмас, балки машина, бинолар ва ҳоказоларнинг, қис- цароғи, асосий капиталнинг зиғирпояга ўтган кийматини ҳам кай- тариб бериши керак; сўнгра, тўқувчи йигириш процессида истеъ- мол цилингаи ҳамма ёрдамчи материалларни, йигирувчиларнинг иш ҳақини, кўшимча қийматни ва ҳоказоларни ^айтариб бериши керак,— худди шундай аҳвол ишлаб чиқарилган полотнони бўёв- чилар, тайёр полотнони ташиш харажатлари, кўйлак фабриканти билан ҳам содир бўлади, бу фабрикант ўзига хом ашёгина етказиб берган барча илгариги ишлаб чиқарувчиларнинг бутун баҳосига ҳақ тўлайди. Унинг фабрикасида цийматга ^иймат цўшилиши яна давом этади: қисман кўйлак тикаётган пайтда меҳпат воситалари, ёрдамчи материаллар ва ҳоказолар формасида истеъмол ^илинган доимий капитал қиймати ҳисобига, қисман бунда сарф цилинган меҳнат ҳисобига қиймат қўшилади, бу меҳнат мазкур кўйлакларпи тайёрлайдиган ишчиларнинг иш ҳақи қийматини плюс кўйлак фаб- рикантининг қўшимча қийматини ^ўшади. Бу ҳамма маҳсулот, яъни кўйлаклар оқибат-натижада 100 фунт стерлинг бўла қолсин ва жамиятнинг бутун йиллик маҳсулот қийматида кўйлакларга сарф қилгаи ҳиссаси шу рақамда ифодалана колсин. Кўйлак истеъ- молчилари 100 фунт стерлинг тўлайдилар, демак улар зиғирпоя етиштирувчи, йигирувчи, тўқувчи, бўёвчи, кўйлак фабриканти ва шунингдек траиспорт соҳасидаги тегишли соҳибкорларнинг кўй- лакда гавдаланган барча ишлаб чиқариш воситалари цийматига, иш ҳақига ва кўшимча кийматга ҳақ тўлайдилар. Бу мутлақо тўғ- ри. Бу нарса ҳақиқатда ҳар бир болага ҳам тушунарлидир. Бироқ шундан кейин: бошқа ҳамма товарлар қийматига келганда ҳам аҳ- вол шундай, дейдилар. Ҳолбуки, барча истеъмол буюмларининг цийматига келганда аҳвол шупдай, дейилиши керак эди; ижтимоий маҳсулотнинг истеъмол фондига кирадиган қисми цийматига кел- ганда, демак, ижтимоий маҳсулот қийматининг даромад сифатида сарф ^илиниши мумкин бўлган қисмига келганда аҳвол шундай, дейилиши керак эди. Бу барча товарлар қийматининг суммаси, албатта, улар учун истеъмол қилинган ҳамма ишлаб чиқариш во- ситалари (доимий капиталнинг истеъмол цилинган қисмлари) қий- матига плюс сўнгги марта қўшилган меҳнат томонидан яратилгай


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
449
^ийматга (иш ҳақи нлюс цўшимча қийматга) баравардир. Демак, истеъмолчиларнинг бутун кўпчилиги бу ^иймат суммасига ҳақ тулаши мумкин, чунки ҳар бир айрим товарнинг қиймати c + v + τn пан иборат бўлса ҳам, лекин истеъмол фондига кирадиган барча товарлар қийматининг суммаси максимал даражада ижтимоий маҳ- сулот қийматининг v + m га бўлинадиган қисмигагина баравар бў- лиши, яъни йил давомида сарф қилинган меҳнат мавжуд бўлган ишлаб чиқариш воситаларига, доимий капитал қийматига цўшган цийматгагина баравар бўлиши мумкин. Доимий капитал қийматга келганда шуни айтиш керакки, бу қиймат, биз юқорида кўриб ўт- ганимиздек, ижтимоий маҳсулот массасидан икки йўл билан қоп- лапади. Биринчидан, истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган II бўлинма капиталистлари билан ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарадиган I бўлинма капиталистлари ўртасидаги айирбошлаш орқали қопланади. Бу бир хил кишиларга гўё капитал бўлса, бош- ца кишиларга даромад бўлади, деган қуруқ гапнинг манбаи ҳам шупдадир. Ҳақиқатда эса аҳвол бундай эмас. 2000 қийматли истеъ- мол буюмлари шаклида мавжуд бўлган 2000 He II бўлинма капи- талистлари учун доимий капитал қийматни ташкил этади. Демак, II бўлинма капиталистларининг маҳсулоти ўзинипг натурал фор- масига кўра истеъмол учун мўлжалланган бўлса-да, бу капиталист- ларнинг ўзлари бу қийматни истеъмол цила олмайдилар. Иккинчи томондан, 2000 I (ι>÷m) иш ҳақи ва қўшимча қийматдан иборат бўлиб, у I бўлинма капиталистлари ва ишчилари томонидан ишлаб чицарилган. Бу қиймат ишлаб чиқариш воситаларининг натурал формасида, буюмлашган ҳолда мавжуд бўлиб, бу формада унипг цийматини истеъмол қилиб бўлмайди. Демак, умуман олганда биз 4000 лик қиймат суммасига эгамиз, шундан фақат 2000 истеъмол килиниши мумкин, бундан ярмпси аййрбошлашга қадар ҳам, айир- бошлашдан кейин ҳам доимий капиталнигина цоплаш учун хизмат цилади, иккинчи ярми эса фақат даромадни ташкил этади.— Бироқ, иккиичидан, I бўлинма доимий капитали қисман I бўлинма капи- талистлари ўртасидаги айирбошлаш орқали in natura қопланади, цисман ҳар бир айрим корхонанинг ўзида in natura қопланади.
Истеъмолчиларни икки турли хил истеъмолчилар: индивидуал истеъмолчштар ва унумли истеъмолчилар деб тушунилганда, йил- лик маҳсулотнинг бутун қийматига оқибат-натижада истеъмолчи- лар ҳақ тўлайдилар, деган ran тўғри бўлиб чиқар эди. Лекин маҳ- сулотнипг бир қисми унумли истеъмол қилиниши керак бўлса, бувинг маъноси фақат шуки, бу кисми капитал бўлиб амал цилиши керак ва даромад сифатида истеъмол цилиниши мумкин эмас.


450 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ чиқарилиши
даромаднинг бир қисмига — ишчилар синфининг иш ҳақига, даро- мадига айланди ва шу билан бирга эса, бу қисмнинг капитал сифа- тидаги характери йўқолиб кетди-ку, ахир. Рамсей ҳақиқатан ҳам шундай хулосага келди. Рамсейнинг гапига қараганда, бутун жа~ мият нуқтаи назаридан олиб қараладиган капитал фақат асосий капиталдан иборатдир, лекин Рамсей асосий капитални доимий ка- питал деб, ишлаб чиқариш воситаларида гавдаланган қиймат мас- саси деб тушунади, лекин бу ишлаб чиқариш воситалари меҳнат воситалари бўладими, ёки хом ашё, ярим фабрикат, ёрдамчи мате- риаллар ва ҳоказолар каби меҳнат материаллари бўладими, унга бунинг фарқи йўқ. Ўзгарувчи капитални у оборот капитали деб атайди:
• «Оборот капитали ишчилар меҳнатининг маҳсули тайёр бўлганига қадар ишчиларга авансланадиган тирикчилик воситаларидан ва бошца зарур буюм- лардангина иборат бўлади... Ь5атъий қилиб айтганда, оборот капитали эмас, балки асосий капиталгина миллий бойлик манбаидир... Оборот капитали иш- лаб чиқаришнивг бевосита агенти эмас ва умуман ишлаб чиқариш учун муҳим аҳамияти йўқ; бу — факат халқ оммасипинг ниҳоят даражада қашшоқлиги на- тижасида зарурий бир вар^а бўлиб қолган шароитдир... Миллий нақтаи вазар- дан фақат асосий капитал ишлаб чиқариш харажатларининг элементини ташкил этади» (Ramsay, 1. c.., р. 23—26 passim).
Доимий капитални асосий капитал деб билган Рамсей асосий капитални батафсилроқ қилиб цуйидагича таърифлайди:
«Маълум вақт давомида шу меҳнат» (хусусан бирор товар ишлаб чиқа- ришга қаратилган меҳнат) «маҳсулотининг бирор қисми асосий капитал шаклида, яъни шундай формада мавжуд бўладики, бу формада маҳсулотнинг мазкур қисми бўлажак товарни ишлаб чиқариш учун ёрдам берса ҳам, ле- кин ишчининг иш уацига кетмайди...» (ўша жойда, 59-бет).
Бу ерда биз А. Смитнинг доимий капитал билан ўзгарувчи ка- питал ўртасидаги фарқни асосий капитал билан оборот капитал ўртасидаги фарққа ғарқ этиб юборишидан келиб чиққан чигаллик- ка яна дуч келиб турибмиз. Рамсейнинг гапига қараганда, доимий капитал меҳнат воситаларидан, оборот капитали эса тирикчилик во- ситаларидан иборатдир; буларнинг ҳар иккаласи ҳам муайян қий- матга эга бўлган товарлардир; буларнинг биринчиси ҳам, иккинчи- си ҳам бирон-бир қўшимча қийматни ишлаб чиқара олмайди.
X. 	КАПИТАЛ ВА ДАРОМАД: ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ВА ИШ ҲАҚИ49)
Бутун йиллик такрор ишлаб чиқариш шу йилнинг бутун маҳ- сулоти шу йил давомида сарф қилингап фойдали меҳнатнинг маҳ- сулотидир. Бироқ бутун бу маҳсулотнинг қиймати шу маҳсулот цийматининг йиллик меҳнат, яъни шу йил давомида сарф этилган иш кучи гавдаланган қисмига қарагапда кўпдир. Янгидан яратил- ган йиллик циймат, шу йил давомида товар формасида янгидан вужудга келтирилган қиймат, маусулот ^ийматига қараганда, шу 49) Цуйида VIII дўлёзмадан олинган текст берилади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
451
йил ичида ишлаб чиқарилган товар массасининг бутун қийматига караганда камдир. Йиллик маҳсулотнинг бутун цийматидан шу йилги меҳнат туфайли унга қўшиб олинган қийматни олиб таш- лаган вақтимизда ҳосил бўладиган фарқ ҳақиқатда такрор ишлаб чиқарилган қиймат бўлмай, балки янги формада янгидан пайдо бўлган қийматдир, бу маҳсулотдан илгари мавжуд бўлган қиймат- дап йиллик маҳсулотга ўтказилган қийматдир, бу қиймат — шу йилда ижтимоий меҳнат процессида иштирок цилган доимий капи- тал таркибий қисмлари умрининг узун-қисқалигига қараб — анча узоқрок ёки яқинроқ вақтда ишлаб чиқарилган бўлиши, ўтган йили ёки илгариги бир неча йиллар давомида бунёдга келган ишлаб чиқариш воситалари цийматидан келиб чиққан бўлиши мумкин. Ҳарҳолда бу қиймат шу йилги маҳсулотга ўтган йилларда ишлаб чицарилган ишлаб чиқариш воситаларидан ўтказилган цийматдир.
Агар биз ўз схемамизга мурожаат қилсак, у вақтда I бўлинма билан II бўлинма ўртасида ва II бўлинма доирасида шу пайтгача текшириб чиқилган элементлар айирбошланишидан кейин биз қуйи- дагиларга эга бўламиз:
I) 4000c÷100θy÷1000∕n (кейинги 2000 Пс нинг истеъмол бу- юмларига реализация қилинади) =6000.
II) 2000c (I (и + т) билан айирбошлаш орқали такрор ишлаб чицарилади) ÷500t>÷ 500zn = 3000.
Қиймат суммаси = 9000.
Йил давомида янгидан ишлаб чиқарилган қиймат фақат и ва т т^ийматларидаи иборат бўлади. Демак, мазкур йил ичида янгидан вужудга келтирилган қиймат суммаси u÷∕n = 2000 I(p÷∕n) ÷ 1000 II(p÷т) =3000 га тенг бўлади. Шу йилги маҳсулот қийматининг ^олган ҳамма цисми йиллик ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган илгариги ишлаб чиқариш воситаларининг кийматидан маҳсулотга ўтказилган қийматдир. Шу йилги меҳнат 3000 лик цийматдан таш- ^ари ҳеч ^андай бошқа циймат ишлаб чиқармаган; бу қиймат меҳ- патнинг бир йил ичида янгидан вужудга келтирган ҳамма қийма- тидир.


452 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
дан Сениор50) айтганидек фарқ қилмайди, унингча, ёввойи одам ўз меҳнатини баъзан шундай алоҳида имтиёз билан сарф цила оладики, бунинг натижасида меҳнат даромадга, яъни истеъмол буюмларига айлантириладиган ҳеч кандай маҳсулот бермайди. Бу фарқ ҳақиқатан қуйидагилардан иборатдир:
a) Капиталистик жамият ўз ихтиёрида бўлган йиллик меҳнат- нинг кўпчилик қисмини ишлаб чицариш воситалари (демак, дои- мий капитал) ишлаб чицариш учун сарфлайди, бу ишлаб чиқариш воситалари иш ҳақи формасида ҳам, цўшимча циймат формасида ҳам даромадга бўлина олмайди, балки фақат капитал бўлиб амал цилиши мумкин.
b) Ёввойи одам камон, ўқ-ёй, тошболға, болта, сават ва ҳока- золар ясаркан, у бу ишга сарф цилган вақтининг истеъмол буюм- лари ишлаб чицариш учун кетмаганлигини, яъни ўзининг ишлаб чиқариш воситаларига бўлган эҳтиёжини қссндиришдан бошқа ҳеч нарса ^илмаганлигини жуда яхши тушунади. Бундан ташқари, ёв- войи одам бу ишга қанча вақт сарф қилганлигига жуда бефарц цараганлигидан оғир ицтисодий жабр тортади; масалан, Тэйлор- нинг 51 > айтишига қараганда, кўпинча бир ўқ-ёйни тайёрлаш учун ёввойи одам бир ой вақт сарф қилади.
Сиёсий ицтисодчиларнинг бир қисми асос т^илиб олиб, назарий цийинчиликларни, яъни реал алоқаларни тушунишни четлаб ўтишга ҳаракат қиладигаи, жуда кўп тарқалган гушупча — бир киши учун капитал бўлган нарса, иккинчи киши учун даромад бўлиши мум- кип ва аксинча, деган тушунча цисман тўғри, лекин умумий харак- тер берилиши биланоқ (демак, бу тушунча йиллик такрор ишлаб чиқаришда юз берадиган бутун айирбошлаш процессини мутлақо тушунмаслик, яъни шу кўрсатилган тушунчада бўлган қисман тўғри нарсанинг ҳақиқий заминини тушуимаслик билан боғлиқдир), бу тушунча бошдан оё^ ёлғонга айланади.
Энди биз бу тушунчанинг т^исман тўғрилиги қандай ҳақиқий муносабатларга асосланганлигини якунлаб чиқамиз, шунда бу му- носабатларни тушунишда йўл кўйилган хатолар дарҳол маълум бўлади.
1) Ўзгарувчи капитал капиталист қўлида капитал бўлиб амал қилади, ёлланма ишчи қўлида эса даромад бўлиб амал қилади.
Ўзгарувчи капитал аввал капиталист қўлида пул капитал си- фатида мавжуд бўлади; капиталист иш кучи сотиб олаётгаи пайтда ўзгарувчи капитал пул капитал бўлиб амал қилади. Ўзгарувчи ка- питал ҳамон капиталист цўлида пул формасида ^олар берар экан, у пул формасида мавжуд бўлган муайян қийматнинг худди ўзги- Бо) «Агар ёввойи одам намон ясаётган бўлса, бу ҳолда у саноат билан штгуллана- ди-ю, лекин тийилишни амалда татбиц цилмайди» (Senior. «Principes fondamentaux de l,Econ. Pol.», trad , Arrivabene. Paris, 1836, p. 342 — 343). «Жамият наиадар кўп тараққий топса, у шу қадар нўп тийилишни талаб килади» (ўша ерда, 342-Сет). — «Капитал» , I китоб, XXII боб, 3, 612-бетга солиштириб қаралсин 76.
61) Е. В. Tylor. «Forscliungen uber die Urgesebichte der Menscbheit», iibersetzt von H. Muller, Leipzig, ohne Datum. S. 240.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
453
насидан иборат бўлиб, асло ўзгарувчи миқдор эмас, балки доимий мивдордан иборат бўлади. Бу капитал — пул капитал иш кучига айлантирилиши мумкинлиги натижасидагина потенциал ўзгарувчи капитал бўлиб қолади. Пул капитал ўзининг пул формасини олиб ташлаган замоноқ, иш кучига айланганидан кейингина, иш кучи эса капиталистик процессда унумли капиталнинг таркибий цисми бўлиб амал қила бошлаганидан кейингина ҳақиқий ўзгарувчи ка- питал бўлади.
Капиталист қўлида дастлаб ўзгарувчи капиталнинг пул форма- си бўлиб амал қилган пул энди ишчи қўлида тирикчилик воситала- рига айлантириладиган ўз иш ҳақининг пул формаси бўлиб, демак ўзининг иш кучини доимий равишда сотиб туриши ҳисобига ола- ётган даромадининг пул формаси бўлиб амал қилади.
Бу ерда биз шундай оддий бир фактни кўриб турибмизки, сотиб олувчининг, бу ўринда капиталистнинг пули сотувчи, бу ўринда иш кучини сотувчи, ишчи қўлига ўтиб кетади. Бу ерда ўзгарувчи капитал эмас, балки ўша пулнинг ўзи — капиталист учун капитал ва ишчи учун даромад бўлиб — икки марта амал цилади, бу пул аввал бошда капиталист ‘қўлида ўзгарувчи капиталнинг пул фор- маси бўлиб, демак потенциал ўзгарувчи капитал бўлиб сақланди, капиталист уни иш кучига айлантириши биланоқ ишчи қўлида сотилган иш кучининг эквиваленти бўлиб хизмат қила бошлади. Ўша бир пулнинг ўзи сотувчи цўлида олувчи кўлидагига қараган- да бошқачароқ ишлатилиши каби ҳодиса товарларнинг ҳар цандай олди-сотдисига хос бўлган бир нарсадир.
Маддоҳ экономистлар масаланинг моҳиятини бузиб кўрсатади- лар. Агар биз ҳозирча бундан кейинги баённи эътибордан четда цолдириб туриб, фақат айирбошлашнинг П—И ( = ∏—Т) актига, капиталист сотиб олувчи томонида пулнинг иш кучига айланишига, сотувчи, ишчи томонида иш кучидан иборат товарнинг пулга ай- ланишига И—П ( = Т—П) актига бутун эътиборни қаратсак, бун- дай бузиб кўрсатиш айниқса яқкол кўринади. Бу экономистлар: ўша бир пулнинг ўзи бу ерда иккита капитални реализация ци- лади; сотиб олувчи — капиталист — ўз пул капиталини жонли ига кучига айлантириб, бу иш кучини ўзининг унумли капиталига қўшиб олади; иккинчи томондан, сотувчи — ишчи — ўз товарини, иш кучини пулга айлантиради ва бу пулни даромад сифатида ха- ражат қилади, бунинг натижасида эса ишчи ўз иш кучини қайта- кайта сотишга ва шу йўл билан уни сацлаб ^олишга муваффақ бўлади; демак, ишчининг иш кучи унинг товар формасидаги капи- тали бўлиб, бу капитал унинг даромадининг доимий манбаидир, Деидилар. Ҳақиқатда эса иш кучи ишчининг капитали эмас, балки (доимий равишда қайта ҳосил бўлиб турадиган, такрор ишлаб чи- ^арилиб турадиган) мулкидир. Иш кучи — ишчи ўз тирикчилигини утказиш учун доимий равишда сота оладиган ва сотиши лозим Оўлган бирдан-бир товардир, бу товар сотиб олувчи, капиталист Цўлидагина капитал (ўзгарувчи капитал) бўлиб ҳаракат қилади.


454 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР И1ПЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Юқорида кўрсатилган экономистларнинг гапига цараганда, киши- нинг учинчи шахсга ўз иш кучини, яъни ўз-ўзини доимий равишда цайта-цайта сотиб туришга мажбур бўлиши унинг капиталист экан^ лигини исботлар эмиш, чунки у ўз «товарини» (ўз-ўзини) доимий равишда сотиб туришга мажбур бўлар эмиш. Шу маънода қул ҳам, гарчи учинчи шахс томонидан товар сифатида умрбод сотилган бўлса-да, капиталист бўлади, чунки бу товарнинг — ишчи қул~ нинг — табиати шундан иборатки, сотиб олувчи уни ҳар куни такрор ишлашга мажбур цилибгина қолмасдан, балки қул бундан кейин ҳам ишлаб берсин учун унга тирикчилик воситалари ҳам беради.—(Бу хусусда Сисмонди ва Сэйнинг Мальтусга ёзган хат- лари солиштириб кўрилсин77.)
2) Шундай қилиб, 1000 Ip÷1000 1т ни 2000 Пс га айирбош- лашда бировлар учун доимий капитал бўлган нарса (2000 Пс) бошқалар учун ўзгарувчи капитал ва қўшимча қиймат, демак уму- ман даромад бўлади; бировлар учун ўзгарувчи капитал ва қўшимча циймат (2000 I (p÷∕n)) бўлган, демак даромад бўлган нарса бошқа- лар учун доимий капитал бўлади.
Даставвал 1и ни Пс га айирбошлашни олдин ишчи нуқтаи на- заридан текшириб чиқамиз.
I бўлинманинг жами ишчиси ўз иш кучини шу бўлинманипг жами капиталистига 1000 га сотди; бу қиймат унга иш ҳақи фор- масида пул билан тўланди. Бу пулга ишчи II бўлинма капиталис- тидан шу қиймат суммасига баравар истеъмол буюмлари сотиб олади. Гарчи ишчи, масалан, юқорида 500 Пи ни айирбошлашда (380-бет*) кўрганимиздек, истеъмол буюмларини ўз капиталисти- дан сотиб олса ҳам, II бўлинма капиталисти ишчига товар сотувчи бўлибгина қарама-қарши туради. Ишчи товарининг, иш кучининг муомала формаси эҳтиёжни қондиришга, истеъмол қилишга қара- тилгап оддий товар муомаласидир: Т (иш кучи)—П — Т (истеъ- мол буюмлари, II бўлинма капиталистининг товарлари). Бу муо- мала актининг натижаси қуйидагича бўлади: ишчи I бўлинма ка- питалисти учун, иш кучи сифатида ўзини сақлаб қолди, ишчи бун- дан кейии ҳам ўзини сақлаб қолиш учун И (Т) — П — Т процессини доимо қайта-қайта такрорлаб туриши керак. Ишчининг иш ҳақи истеъмол буюмларига реализация цилинади, даромад сифатида ха- ражат қилинади, умуман ишчилар синфини олиб қараганда ҳам, иш ҳақи доимо қайта-қайта даромад сифатида харажат қилинади.
Энди ўша lv ни Пс га айирбошлашни каппталист нуқгаи наза- ридан текшириб чиқамиз. II бўлинма товар маҳсулотининг ҳамма- си истеъмол буюмларидан, демак, йиллик истеъмолга кирадиган, яъни кимгадир — бизнинг текшираётган мисолимизда I бўлинма ишчиларининг жамига — даромадни реализация қилиш учун хиз- мат қиладиган буюмлардан иборатдир. Лекин II бўлинманинг жами капиталистлари учун упииг товар маҳсулотининг 2000 га баравар


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
455
бўлган цисми энди унинг унумли капиталининг товарга айланган доимий капитал циймат формаси бўлиб, уни шу товар формасидан яна шундай натурал формага айлантириш керакки, бу формада у унумли капиталнинг доимий цисми бўлиб яна амал қилсин. Шу пайтгача II бўлинма капиталисти товар формасида (истеъмол буюм- ларида) такрор ишлаб чиқарилган ўз доимий капитал қийматининг ярмисини ( = 1000) I бўлинма ишчисига сотиш йўли билан уни яна пул формасига айлантириб олди. Шундай қилиб ўзгарувчи капитал 1и эмас, балки иш кучига айирбошлагунча I бўлинма капиталисти учун пул капитали бўлиб амал қилган ва шу тариқа иш кучини сотувчининг цўлига тушган пул Нс доимий капитал цийматнинг мана шу ярмисига айланди, шу билан бирга бу пул ишчи учун асло капитални эмас, балки пул формасидаги даромадни ташкил этади, яъни иш кучини сотувчи томонидан истеъмол буюмлари сотиб олиш учун маблағ сифатида харажат қилинади. Иккинчи томондан, I бўлинма ишчилари цўлидан II бўлинма капиталисг- лари цўлига келиб тушган ва 1000 га баравар бўлган пул II бўлин- ма унумли капиталининг доимий элементи бўлиб амал қила олмайди. Бу — ҳозирча унинг товар капиталининг пул формаси бўлиб, ҳали доимий капиталнинг асосий ёки оборот таркибий ^исмига айланти- рилиши лозим. Демак, II бўлинма капиталисти I бўлинма ишчи- ларидан, унинг товарининг харидорларидан олган пулига I бўлин- ма капиталистидан 1000 лик ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади. Шундай қилиб, II бўлинманинг доимий капитал қиймати ўзининг бутун ҳажмининг ярми миқдорида шундай натурал фор- мада қайта тикланадики, бу формада у шу бўлинмадаги унумли капиталнинг элементи бўлиб яна амал қилиши мумкин. Бунда муомала формаси Т—П—Т бўлган эди: қиймати 1000 бўлган истеъ- мол буюмлари—пул= 1000—қиймати 1000 бўлгаи ишлаб чиқариш воситалари.
Лекин бу ўринда Т—П—Т капитал ҳаракатидир. Ишчига со- тилгап Т П га айланади, бу П эса ишлаб чиқариш воситаларига айланади; бу — товардан яна шу товарни ҳосил цилувчи ашёвий элементларга айланишдир. Иккинчи томондан, II бўлинма капита- листи I бўлинма капиталистига нисбатан товар сотиб олувчи бўлга- ни каби, I бўлинма капиталисти ҳам бу ерда II бўлинма капита- листига нисбатан товар сотувчи бўлиб ҳаракат қилади. Дастлаб I бўлинма ўзгарувчи капитал бўлиб ҳаракат қилишга мўлжалланган 1000 пулга 1000 қийматли иш кучи сотиб олди; демак, I бўлинма ўзи пул формасида берган 1000y ҳисобига эквивалент олди; энди пул ишчи ихтиёрида бўлиб, уни ишчи II бўлинма капиталистла- ридан истеъмол буюмлари сотиб олишга харажат қилади; шундай ^илиб, II бўлинма кассасига тушган бу пулни I бўлинма шу кий- мат суммасига баравар бўлгап товар сотиш ёрдами билангина қай- тариб олиши мумкин.


456 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
маси=1000 бор эди; кейин бу пул шу қийматга эга бўлган иш ку- чига айланиши натижасида ўзгарувчи капитал бўлиб амал қилади. Ишчи эса капиталистга ишлаб чиқариш процессининг натижаси сифатида маълум миқдорда ва қиймати 6000 бўлган товар (ишлаб чиқариш воситалари) ишлаб берди, бу товарнинг 1∕6 қисми, ёки 1000 ўз қиймати жиҳатидан ўзгарувчи капитал қисмининг пул тар~ зида авансланган эквивалентидир. Ўзгарувчи капитал қиймат ўзи- нинг илгариги пул формасида ҳам, ҳозирги товар формасида ҳам ўзгарувчи капитал бўлиб амал қилмайди; ўзгарувчи капитал қий- мат жонли иш кучига айланиб бўлганидан кейингина, иш кучи ишлаб чиқариш процессида амал цилиб турган вақтидагина ўзга- рувчи капитал бўлиб амал цила олади. Пул шаклида сақланиб турган ўзгарувчи капитал қиймат фақат потенциал ўзгарувчи ка- питал эди. Бироқ бу қиймат шундай формада мавжуд эдики, бу формада у бевосита иш кучига айланиши мумкин эди. Товар фор- масида сақланиб турган ўша ўзгарувчи капитал циймат вақтинча фақат потенциал пул қиймат бўлади; ўзгарувчи капитал циймат товар сотиш йўли билангина, яъни бу ўринда II бўлинма капита- листининг I бўлинма капиталистидан 1000 га товар сотиб олиши йўли билангина ўзининг дастлабки пул формасига яна қайтиб ке- лиши мумкии. Муомала ҳаракати бу ерда цуйидагича бўлади: 1000 (пул)—1000 цийматли иш кучи — 1000 лик товар (ўзгарувчи капитал эквиваленти) — lOOOz? (пул), демак П—Т ... Т—П (=П—И... Т—∏). Т...Т ўртасида бўлган ишлаб чиқариш процессининг ўзи муомала доирасига кирмайди; бу процесс йиллик такрор ишлаб чи- цариш турли элементларининг бирини иккинчисига айирбошлашда намоён бўлмайди, ваҳоланки бу айирбошлаш унумли капиталнинг барча элементларини: доимий элементини ҳам, ўзгарувчи — иш ку- чи элементини ҳам такрор ишлаб чиқаришни ўз ичига олади. Бу айирбошлашнинг ҳамма агентлари ё сотиб олувчи, ёки сотувчиги- на — ёки ҳам сотиб олувчи, ҳам сотувчи бўладилар; ишчилар бу айирбошлашда фақат товар сотиб олувчидирлар; капиталистлар бу айирбошлашда галма-гал сотиб олувчи ва сотувчи бўладилар; маъ- лум чегарада эса улар бир томонлама ё тсвар сотиб олувчилар ёки бир томонлама товар сотувчидирлар.
Натижа цуйидагича бўлади: I бўлинманинг жами капиталисти ўз капиталининг бевосита иш кучига айлана оладиган пул форма- сидаги ўзгарувчп циймат қисмига яна эга бўлиб олади, яъни у ўз капиталининг бу ўзгарувчи қиймат цисмини ўз унумли капитали- нинг ўзгарувчи элементи сифатида ҳақиқатаи аванслаб бўладиган бирдан-бир формадагина унга эга бўлиб олади. Иккинчи томон- дан, ишчи яна товар сотиб олувчи бўлиб майдонга чиқиш имко- ниятига эга бўлиш учун аввал яна товар сотувчи, ўз иш кучини сотувчи бўлиб майдонга чи^иши керак бўлади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
457
ларсиз тўғридан-тўғри бевосита юз беради, чунки биз бу муомала процессини II бўлинма жами капиталисти билан II бўлинма жами ишчиси ўртасида юз бераётир, деб ^арамоқдамиз.
II бўлинма жами капиталисти 500 қийматли иш кучи сотиб олиш учун 500 v аванслайди; бу ҳолда жами капиталист сотиб олувчи-ю, жами ишчи сотувчидир. Кейин ишчи ўз иш кучини со- тиш орқасида олган пулига ўзи ишлаб чиқарган товарларнинг бир ^исмини сотиб олувчи бўлиб майдонга чиқади. Демак, бу ерда ка- питалист сотувчидир. Ишчи капиталист унинг иш кучини сотиб олган вақтда тўланган пулни II бўлинма ишлаб чиқарган товар капиталининг бир цисми билан, яъни товардаги 500 v билан капи- талистга қайтариб берди; капиталист пулнинг иш кучига айланти- рилишидан олдин шу формада эга бўлган v нииг худди ўзгинасига эпди товар формасида эгалик қилади; иккинчи томондан, ишчи ўз иш кучининг қийматини пулга реализация қилди, ҳозир эса, ўз нав- батида даромад сифатида ўз истеъмолига, ўзи ишлаб чицаргал истеъмол буюмларииинг бир қисмини сотиб олишга харажат қилиб, бу пулни реализация қилади. Бу — ишчининг пул формасидаги даромадини ўзи такрор ишлаб чиқарган ва капиталистга қарашли бўлган товар формасидаги товарнинг таркибий цисмини 500 v га айирбошлади демакдир. Шундай ^илиб, бу пул II бўлинма ўзга- рувчи капиталининг пул формаси сифатида II бўлинма капита- листига қайтиб келади. Бу ерда пул формасидаги даромаднинг эквивалент қиймати товар формасидаги ўзгарувчи капитал қийма- тини қоплайди.
Капиталист иш кучи сотиб олиш пайтида ишчига берилган пул- ни ишчига эквивалент товарлар массасини сотиш йўли билан ундан яна қайтиб олгани билан бойиб кетмайди. Агар ишчининг иш ку- чини сотиб олаётган пайтда капиталист 500 тўлаганида ва сўнгра, бундан ташқари, капиталист ишчини мажбур қилиб ишлаб чиқа- рилган 500 цийматли товарларни ишчига текинга берганида эди, амалда капиталист ишчига икки марта ҳақ тўлагаи бўлур эди. Ак- синча, агар ишчи капиталист учун товар формасидаги 500 дан, яъни 500 лик ўз иш кучи баҳосининг эквивалентидан бошқа ҳеч парса ишлаб чиқармаганида эди, капиталист бу операциядан кейип ҳахМ илгариги аҳволда қола берар эди. Лекин ишчи қиймати 3000 лик маҳсулотни такрор ишлаб чиқарди; ишчи маҳсулот қийматнинг доимий кисмини, яъни маҳсулот ишлаб чиқариш учун истеъмол цилингаи ишлаб чиқариш воситалари қийматини = 2000 ни янги маҳсулотга айлантириб, уни сақлаб колди; бундан ташқари, ишчи 7Л-М>;айян Ψ1≡Maτra яна 1000 (v-∖-m) лик циймат қўшиб берди. (1ўё o00 нинг пул шаклида яна цайтиб келиши натижасида капн- талист қўшимча қийматни олиб, бойиб кетади, деган тушунчани Дестют де Траси илгари сурадики, бу хусусда шу бобнинг XIII ўлимида муфассалроқ ran боради.)
И бўлинма ишчиси 500 қийматли истеъмол буюмлари сотиб олганлиги туфайли шу бўлинма капиталистига ҳозирча товар шак-
30—710


458 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
лида бўлган 500 IIυ қиймат яна пул бўлиб, дастлаб у қайси фор- мада аванслаган бўлса, шу формада унга қайтиб келади. Олди- сотдининг бевосита натижаси, бошқа ҳар ^андай товар сотишда бўлгани каби, шу қийматни товар формасидан пул формасига айлан- тиришдан иборатдир. Бу олди-сотди туфайли пулнинг ўз бошлан- ғич нуқтасига қайтиб келиши ҳам унчалик муҳим нарса эмас. Агар II бўлинма капиталисти 500 пулга I бўлинма капиталистидан товар сотиб олиб, сўнгра, ўз навбатида, 1 бўлинма капиталистига 500 лик миқдорида товар сотганида эди, унга ҳам 500 пул тарзида қайтиб келган бўлур эди. Бу 500 пул 1000 лик товарлар массасини айир- бошлаш учун хизмат қилган бўлур эди ва, илгари кўрсатиб ўтилган умумий қонунга мувофиқ, бу товар массасини айирбошлаш учун муомалага биринчи бўлиб пул ташлаган кишига қайтиб келган бўлур эди.
Лекин II бўлинма капиталистига цайтиб келган 500 пул айни вацтда пул формасида қайта тикланган потенциал ўзгарувчи капи- талнинг ўзидир. Нима учун шундай? Пул, демак пул капитали ҳам, иш кучига айлантирилиши мумкинлиги учунгина ва шу сабабдан- гина у потенциал ўзгарувчи капиталдир. Бу 500 фунт стерлинг пулнинг II бўлинма капиталистига қайтиб келиши билан бир вақтда II бўлинма иш кучи ҳам меҳнат бозорига қайтиб келади. Пул ва иш кучининг бир-бирига қарама-қарши бўлган қутбларга қайтиб келиши — демак, бу 500 пулнинг фақат пул бўлибгина эмас, балки пул формасидаги ўзгарувчи капитал бўлиб янгидан пайдо бўли- ши,- айни бир процедура сабабли юз беради. II бўлинма капита- листи ўз ишчясига 500 лик истеъмол буюмлари сотгани учун, де- мак, ишчи ўз иш ҳақини харажат ^илиш билан ўзини ва оиласини боциб, шу билан бирга ўз кучини сақлаб қолиш имкониятига эга бўлганлиги учун пул = 500 II бўлинма капиталистига цайтиб кела- ди. Ишчи кун кўриш ва бундан кейин ҳам товарлар сотиб олувчи сифатида майдонга чиқиб туриш имкониятига эга бўлиш учун ўз иш кучини қайтадан сотиши керак. Шундай қилиб, бу 500 пулнинг II бўлинма капиталистига қайтиб келиши айни вақтда иш кучи- нинг шу 500 пулга сотпб олиш мумкин бўлган товар сифатида қайтиб келиши — яъпи сақланиб қолишидир, шунинг учун ҳам бу 500 пулнинг потенциал ўзгарувчи капитал сифатида қайтиб кели- шидир.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
459
айланма йўл билан ҳалиги биринчи капиталистларга 1^айтиб кели- шига воситачи бўладиган капиталистлардан оладиларми, бунда фарқ бор. Ишчилар синфи ўз тирикчилигини зўр-базўр тебратиб туриши туфайли имконияти бўлсагина сотиб олади. Капиталистга келганда эса, масалан, 1000 Пс ни 1000 1и га айирбошлашга кел- ганда, аҳвол бутунлай бошқача. Капиталист рўзғорини зўрға теб- ратувчи эмас. Капиталистни рағбатлантирадиган нарса ўз капитал қийматини мумкин қадар кўпроқ кўпайтиришдир. Шунинг учун, агар шундай воқеалар юз бериб, бунинг натижасида II бўлинма капиталисти ўз доимий капиталини дарҳол қайта тикламасликни, ҳеч бўлмаганда уни бирмунча узоқ муддатгача пул формасида уш- лаб туришни фойдали деб ҳисобласа, бу 1000 Пс нинг (пул тар- зида) I бўлинма капиталистига қайтиб келиши кечикади; демак, 1000 ∖υ ни пул формасида қайта тиклаш ҳам кечикади, I бўлинма капиталисти ўз цўлида запас пули бўлган тақдирдагина ишлаб чи- царишни илгариги кўламда юргизиши мумкин,— умуман пул шак- лидаги запас капитал, ўзгарувчи капитал қийматнинг пул форма- сида тезроқ ёки секинроқ қайтиб келишидан қатъи назар, ишни узлуксиз давом эттириш учун керак бўлади.


460 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
келади; натижада биз — бу ерда махсус равишда 1000 1р учун —. цуйидагиларга эга бўламиз: I бўлинма капиталистлари томонида 1000ι> пул, қарама-қарши томонда, I бўлинма ишчилари томонида 1000 қийматли иш кучи бор, демак, бу бўлимда бутун такрор ипь лаб чиқариш процесси янгидан бошланиши мумкин. Бу — айир- бошлаш процессининг бир натижасидир.
Иккинчи томондан, I бўлинма ишчилари иш ҳақини харажат цилар эканлар, II бўлинма капиталистларидан ЮООс суммалик истеъмол буюмлари сотиб оладилар ва шундай қилиб уларни товар формасидан яна пул формасига айлантириб берадилар; II бўлинма капиталистлари уларни шу пул формасидан яна ўз доимий капи- талининг натурал формасига айлантирдилар, I бўлинма капита- листларидан 1000υ суммага товарлар сотиб олиш воситасида шун- дай формага айлантирдилар, I бўлинма капиталистлари эса шу йўл билан ўз ўзгарувчи капитал қийматларини яна пул формасида цайтариб олдилар.
I бўлинманинг ўзгарувчи капитали уч марта айланади, бу айла- нишлар йиллик маҳсулот айирбошланишида ҳеч бир кўринмайди ёки кўзга илинар-илинмас даражада кўринади.
1) Биринчи форма пул шаклидаги 1000 Iv бўлиб, у шундай ций- матга баравар иш кучига айланади. Бу айланишнинг ўзи I ва II бўлинма ўртасидаги товар айирбошланишида кўринмайди, лекип унинг натижаси шунда кўринадики, II бўлинма ишчилари 500 лик пулни олиб, товар формасида мавжуд бўлган ва қиймати 500 II?; бўлган товарлар сотувчисига қарама-қарши турганларидек, I бў- линма ишчилари ҳам 1000 лик пули билан II бўлинма товар сотув- чиларига қарама-қарши турадилар.
2) Иккинчи форма шундай бирдан-бир формаки, бу формада ўзгарувчи капитал ҳақпқатан ҳам ўзгаради, ўзгарувчи капитал бўлиб амал килади, бу формада қиймат яратадиган куч унга айирбошлангаи ушбу қийматнинг ўрпини босади,— бу иккинчи форма энди тугагап ишлаб чиқариш процессигагина тааллуқли- Дир;


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
461
сотиш натижасидагина чинакам пул бўлади), демак, у янада кам- поқ даражада бевосита ўзгарувчи пул капитални ташкил этади. Оқибат-натижада бу пул (айтмоқчи, сотиб олувчиси Пс бўлган) 1000 If товарни сотиш йўли билан ва пул шаклидаги ЮООр айлана оладиган ва сотиб олиш мумкин бўлган иш кучининг товар тарзи- да, материал тарзида дарҳол янгидан пайдо бўлиши йўли билан ўзгарувчи пул капиталига айланади.
Бу айланишларнинг ҳаммаси вақтида ўзгарувчи капитал:
1) 	даставвал пул капитал сифатида; 2) сўнгра унинг унумли капита- лининг элементи сифатида; 3) яна кейинроқ унинг товар капитал ^ийматининг бир қисми сифатида, демак, товар қиймат тарзида;
4) 	ниҳоят, яна пул шаклида доимо I бўлинма капиталисти қўлида қолади, бу пулга айланиши мумкин бўлган иш кучи унга қарама- ^арши туради. Меҳнат процесси давомида ўзгарувчи капитал капи- талист қўлида муайян миқдордаги қиймат бўлиб эмас, балки ҳара- кат қилиб турадиган қиймат вужудга келтираётган иш кучи бўлиб туради; лекин капиталист ҳамма вақт иш кучи маълум бир вақт давомида ишлаб берганидан кейин унга ҳақ тўлайди, бинобарин капиталист унга ҳақ тўламасдан илгари капиталистга иш кучи ўзини қоплайдиган киймат плюс қўшимча қиймат вужудга келти- риб беради.
Ўзгарувчи капитйл у ёки бу формада доимо капиталист цўлида цолганлигидан, у бирор киши учун даромадга айланади, деб асло айтиб бўлмайди. Аксинча, товар тарзидаги 1000 Ip II бўлинмага бу товарпи сотиш йўли билан пулга айланади ва унинг доимий капи- талинииг ярми in natura қопланади.


462 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИП1ЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
зебу зийнат буюмлари ишлаб чиқарадиган ишчиларни бир чеккада цолдирсак —500l> нинг ўзи ишчининг истеъмоли учун мўлжаллан- ган товарлар формасида мавжуд бўлади, бу товарларни жами ишчи деб қаралган ишчи ўз иш кучини сотган жами капиталистдан яна бевосита сотиб олади. II бўлинма капиталининг ўзгарувчи қиймат қисми ўзининг натурал формасига кўра аксарияти ишчилар синфи- нинг истеъмоли учун мўлжалланган истеъмол буюмларидан ибо- ратдир. Ишчи бундай формада ўзгарувчи капитални Эхмас, балки иш ҳақини, ишчининг пулини харажат цилади, бу пул шу истеъмол буюмларига реализация қилиниши билан капиталистнинг 500 III? ўзгарувчи капиталини пул формасида қайта тиклаб беради. Ўзга- рувчи капитал Hi? доимий капитал 2000 Пс каби истеъмол буюм- лари формасида такрор ишлаб чиқарилган; биринчиси ҳам, иккипчи- си ҳам II бўлинма капиталистининг даромади бўла олмайди. Ҳар икки ҳолда ҳам иш ҳақи даромадга айланади, холос.
Лекин иш ҳақининг даромад сифатида харажат қилиниши ор- қасида бир ҳолда 1000 Пс нинг ва шундай айланма йўл билан 1000 Ii? нинг, иккинчи ҳолда эса 500 III? нинг цайта тикланиши, демак, доимий ва ўзгарувчи капиталнипг пул капитал шаклида (ўзгарув- чи капитал қисман тўппа-тўғри, цисман эса бавосита қайтиб кели- ши йўли билан) қайта тикланиши — ана шу ҳол йиллик маҳсулот айирбошланишида муҳим фактдир.
XI. 	АСОСИЙ КАПИТАЛНИНГ ҚОПЛАНИШИ
Йиллик такрор ишлаб чиқаришнинг айирбошланишини тасвир этишда юз берадиган катта қийинчилик қуйидагилардан иборат. Агар биз масалани ифодалагап энг содда формапи олиб қарасак, қу- йидаги манзара ҳосил бўлади:
(I) 4000c +1000i7÷ 1000m +
(II) 2000c+ 500i? +500m = 9000,
булар окибат-натижада қуйидагиларга бўлиниб кетади: 4000 Ic + 2000 Пс+1000 b + 500 Ib+1000 Im + 500 ∏m =


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИП1
463
диган таркибий қисмларинигина эътиборга олишга тўғри келади. Агар бу қисмлар мазкур йил давомида ўз умрини ўтаса, йиллик такрор ишлаб чиқариш ёрдами билан уларни тўла-тўкис қоплаш ва қайта тиклаш зарур, шунинг учун ҳам қараб чиқилаётган масала уларга мутлақо тааллуқли эмас. Шундай бўлиши мумкинки ва кў- пинча шундай бўлади ҳам,— умуман бутун бино ёки машинанинг узоқ умр кўришига қарамай, машиналар ва асосий капиталнинг нисбатан узоқ умр кўрадиган бошқа формаларининг маълум айрим ^исмлари ўзини бир йил давомида тўла қоплашни талаб қилади. Бу айрим қисмлар асосий капиталнинг бир йил давомида қоплани- ши лозим бўлган элементлари категориясига киради.


464 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
да ҳам аҳвол худди шундай. Ишлаб чиқариш йил давомида узлук- сиз бир мицёсда олиб бориладиган жойларда истеъмол ^илинган шп кучи доимо янги иш кучи билан қопланиб туради; иш мавсумий характерда бўлган ёки деҳқончиликдаги каби турли даврларда тур- лича миқдорда иш кучи қўлланиладиган жойларда шунга мувофиқ равишда гоҳ кам, гоҳ кўп миқдорда иш кучи сотиб олинади. Ак- синча, товарни сотишдан келган пул (бу пул товар қийматининг эскирган асосий каппталга баравар қисмидан иборат бўлгаилиги сабабли) унумли капиталнинг йўқотилган ^ийматини қоплайди-ю, яна цайтиб упумли капиталнинг таркйбий қисмига айланмайди. Бу пул унумли капитал билан бир каторда ўз пул формасида тўпла- ниб қолади ва сақланади. Пулнинг бундай тўпланиб қолиши такрор ишлаб чиқаришнинг кўпроқ ёки камроқ йиллардан иборат бўлгап даври тугагунча такрорланиб туради, бу вақтда доимий капитал- нинг асосий элементи ўзининг эски натурал формасида ишлаб чп- қариш процессида амал қила беради. Доимий капиталнинг асосий элементи — бинолар, машиналар ва ҳоказолар — ўз умрини ўтаган, ишлаб чиқариш процессида амал қилиш қобилиятини йўқотган пайтга келиб, унинг киймати ўзи билан бирга мавжуд бўлади ва пул тарзида, яъни асосий капиталдан шу капиталнинг иштироки билан ишлаб чицарилган товарларга аста-секин ўтказилган ва то- варларни сотиш орқали пул формасига айланган пул, қийматлар суммаси тарзида тўла цопланган бўлади. Кейин бу пул асосий капитални (ёки асосий капиталнинг элементларини, чунки унинг турли элементларининг умри турлича бўлади) in natura қоплаш учун хизмат цилади, шундай қилиб унумли капиталнинг бу тарки- бий кисмини чинакам янгилаш учун хизмат қилади. Демак, бу пул доимий капитал кийматнинг бир қисмининг, унинг асосий цисми- нинг пул формасидир. Демак, бу хазина тўплашнинг ўзи капита- листик такрор ишлаб чиқариш процессининг элементидир, бу ха- зина тўплаш асосий капитал ўз умрини ўтагунча, ўзининг бутун ^ийматини ишлаб чицарилган товарларга ўтказгунча асосий капи- талнинг қиймати ёки унинг айрим элементларининг цийматини пул формасида такрор ишлаб чиқаради ва йиғиб тўплайди, бу вақтда эскириб тамом бўлган асосий капитални in natura қоплаш зарур бўлиб қолади. Бу пул ўз умрини ўтаб бўлган капитал элементла- рини қоплаш учун асосий капиталнинг янги элементларига айлан- ганидан кейингина ўзининг хазина формасидап чиқади ва шупинг учун капиталнинг муомала воситачилик қилган такрор ишлаб чи- ^ариш процессига яна актив киришади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
465
риш формаси бўлмайди, деб фараз қилип ,а, буларнинг ҳаммаси ^аидай бўлишини кейинроқ текшириб чив.иш керак бўлади.)
Энди биз асосий схемага қайтиб келсак, II бўлинма учун цуйи- дагиларга эга бўламиз: 2000c ÷500c> + 500m. Бир йил ичида ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларининг бутун миқдори бу ерда 3000 лик қийматга баравар; бу товарлар миқдорини ташкил килган тур- ли товар элементларипинг ҳар бири ўз қиймати жиҳатидан 2∕3c + 1∕6i2÷1∕6^ ёки, процент билан ҳисоблаганда, 662∕3c + I62∕3υ÷ I62∕3^ га бўлинади. II бўлинманинг турли хил товарларидаги доимий ка- питал қийматининг пропорцияси турлича бўлиши мумкин; худди шунингдек бу товарларда доимий капитал асосий қисмининг кий- мати ҳам турлича бўлиши мумкин; худди шунингдек капитал асо- спй цисмларининг умри узоклиги ҳам, демак йиллик эскириш ёки ўзлари ишлаб чиқарган товарларга pro rata бўлиб ўтган қиймат кисми ҳам турлича бўлиши мумкин. Буларнинг ҳаммаси бу ерда ҳеч цандай аҳамиятга эга эмас. Биз ижтимоий такрор ишлаб чиқа- риш процессини цараб чиқар эканмиз, II бўлинма билан I бўлинма ўртасидаги айирбошлаш тўғрисидагина гапириб ўтамиз, холос. Ле- кин II ва I бўлинмалар бу ерда фақат ўзларининг ижтимоий, оммавий муносабатларидагина бир-бирига қарама-қарши турадилар; шупинг учуи II бўлипма товар маҳсулотининг с = қиймат қисми- нинг пропорционал миқдори (фа^ат шу цисм ҳозир текшириб чи- цилаётган масалани ҳал қилиш учун муҳим аҳамиятга эгадир) ўртача муносабат бўлиб, бу муносабат II бўлинмага кирадиган ҳам- ма ишлаб чиқариш тармоқлари бўйича умумий якун ясалгандан кейин келиб чиқади.
Шундай қилиб, умумий циймати 2000c + 500z> + 500m дан иборат бўлган товарларнинг ҳар бир тури (булар эса кўпипча товарлар- нииг ўша бир тури бўлади) ўз қиймати жиҳатидан бир хилда 662∕3c + 162∕3c> + I62∕3m га баравардир. Бу ҳол товарларнинг, улар с шаклида, ёки v шаклида, ёки т шаклида майдонга чиқишидан цатъи назар, 100 бирлигининг ҳар бирига тааллуқлидир.
Ўзида 2000 с ни мужассамлаштирган товарларни, ўз навбатида, Циймати жиҳатидан қуйидагиларга бўлиш мумкин:
1) 13331∕3C + 3331∕3 + 3331∕2m = 2000с;
худди шунингдек 500у ни қуйидагиларга бўлиш мумкин:
2) 3331∕3c + 831∕3^ + 831∕3m = 500^
ниҳоят, 500 т пи ^уйидагиларга бўлиш мумкин:
3) 3331∕3 с + 831∕3υ + 831∕3m = 500m.
Энди, агар биз 1, 2 ва 3-пунктларда кўрсатилгаи с нинг ҳамма цисмларини цўшсак, 1 3331∕3 c + 3331∕3c + 3331∕3c = 2 000 га эга бўла- МИ«о ]ХУДДИ шУнингДек нинг ҳамма қисмларини цўшганда 333!/з^ + ÷831∕3z2 ÷831∕3z7 = 500 га эга бўламиз, т нинг ҳамма цисмларини қушганда ҳам худди шундай бўлади; бу якунларнинг ҳаммасини ЦЎшганда илгаригидек миқдори 3 000 лик умумий циймат ҳосил бўлади.


466 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Шундай цилиб, II бўлинма товарлар массасида 3 000 лик уму- мий қийматга эга бўлган бутун доимий капитал қиймат 2 000 с да мавжуддир, лекин 500 v да ҳам, 500 т да ҳам бу с қийматнинг зар- рачаси ҳам бўлмайди. Бу ҳол ўз навбатида v га ҳам, т га ҳам та~ аллуқлидир.
Бошқача қилиб айтганда: II бўлинма товар массасининг доимий капитал цийматдан иборат бўлган ва шунинг учун яна натурал формагами, пул формасигами айланиши мумкин бўлган ҳиссаси 2 000 с да мавжуд бўлади. Демак, II бўлинма товарлари доимий цийматининг айирбошланишига тааллуқли бўлган ҳамма нарса 2 000 II с қийматининг ҳаракати билан чекланади; бу айирбошлаш эса I (1000^ + 1000 т) қийматгагина бўлиши мумкин.
Худди шунингдек I бўлинма учун ҳам шу бўлинманинг доимий капитал цийматини айирбошлашга тааллуқли бўлган нарсаларнинг ҳаммасини 4 000 I с ни қараб чиқиш билан чеклаш зарур.
1) 	АСОСИЙ КАПИТАЛ ҚИЙМАТИНИНГ ЭСКИРИШ НАТИЖАСИДА ЙЎҚОТИЛГАН ҚИСМИНИ ПУЛ ФОРМАСИДА ҚОПЛАШ
Агар биз энди аввало:
I. 4000c + 1000v+ i 000m
II 2000 c + 500υ+500∕n
ни олсак,—у вақтда 2 000 II с товарини шунга баравар қийматли
I (1 000l> + 1 ОООтп) товарига айирбошлаш 2 000 II с нинг I бўлин- мада ишлаб чиқарилган II бўлинма доимий капиталининг натурал таркибий цисмига бутунлай қайтадан in natura айланади, деб фараз цилинган бўлур эди; лекин II бўлинма доимий капитали мавжуд бўлган 2 000 лик товар цийматнинг ўзида асосий капиталнинг ка- майган қийматини қоплайдиган, лекин дарҳол in natura қопланмай- диган, асосий капитални натурал формада қайта янгилаш муддати келгунча аста-секин умумий суммага жамғариладиган пулга айла- ниши лозим бўлган элемент бор. Ҳар бир йил асосий капиталнинг ўлим йили бўлиб, бу капитални гоҳ бир айрим корхонада, гоҳ бош- ца бир айрим корхонада, ёки саноатнинг гоҳ бир тармоғида, гоҳ бошқа бир тармоғида қоплашга тўғри келади; бир индивидуал ка- питалнинг ўзида эса асосий капиталнинг гоҳ бир қисмини, гоҳ бош- қабирқисмини цоплашга тўғри келади (чункиасосий капиталқисм- ларининг умри турлича бўлади). Йиллик такрор ишлаб чиқариш- ни — гарчи ўзгармас миқёсда, яъни ҳар қандай жамғаришни бир чеккага кўйиб туриб текшираётганимизда, биз ab ovo* бошламай- миз; биз кўп йиллардан биттасини олиб текширамиз ва бу йил ка- питалистик ишлаб чиқариш ҳаётининг биринчи йили эмас. Демак,
II бўлинма ишлаб чиқаришининг турли тармоқларига солйнган турли капиталлар турлича ёшга кирган бўлади ва ишлаб чиқариш- нинг шу тармоқларида ишлаб турган кишилар ҳар йили ўлиб тур-


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
467
гани каби, асосий капитал массаси ҳам ўз умрини ўтаб бўлади ва жамғарилган пул фонди ҳисобидан in natura янгиланиши керак. Чунки 2 000 Пс ни 2 000 I (v + m) га айирбошлаш 2 000 Пс ни унинг товар (истеъмол буюмлари) формасидан натурал элементга айлантиришни ҳам ўз ичига олади, бу натурал элементлар фақа1 хом ашё ва ёрдамчи материаллардан эмас, балки асосий капитал- нинг натурал элементларидан — машиналар, меҳнат қуроллари, би- нолар ва шу кабилардан ҳам иборатдйр. Шунинг учун 2 000 Пс қийматда пул билан қоплаиадиган эскириш амал қилиб турган асо- сий капиталнинг миқдорига асло мувофиц келмайди, чунки асосий капиталнинг бир қисмини ҳар йили in natura цоплаб боришга тўғ- ри келади; шунинг учун ҳам илгариги йилларда II бўлинма капи- талистлари қўлида шундай айирбошлаш учун зарур бўлган пул жамғарилиб цолди, деб фараз қилинади. Лекин бу фараз илгариги йилларга қандай тааллуқли деб цабул қилинган бўлса, шу йилга ҳам шундай тааллуқли деб ҳисобланади.


468 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
лантириб бериши керак. Бироқ, илгари баён қилинган қонуига му~ вофиқ, муомала учун авансланган пул капиталист ишлаб чиқарув- чига қайтиб келади, бу ишлаб чиқарувчи кейинчалик шунга бара- вар келадиган товар шаклидаги қийматни муомалага ташлайди. Равшанки, I бўлинма II с ни сотиб оларкан, II бўлинмага 2 000 лик товарларни ва, буидан ташқари, яна устама пул суммасини умрбод (айирбошлаш операцияси ёрдами билан ўзига қайтиб келмайдиган қилиб) бера олмайди. Бу ҳол умуман Пс товар массаси ўз қийма- тига цараганда қимматроқ сотиб олииади, деган маънони билдирар эди. Arap II бўлинма айирбошлашда ўзининг 2 000 с ига ҳақиқатан ҳам I (1 000z? +1 ОООттг) ни олар экан, у I бўлинмадан бошқа ҳеч нарса талаб қилмайди ва шу айирбошлаш вақтида муомалада бўл- ган пул бу пулни ким муомалага ташлаганига, яъни ким олдин ха- ридор бўлиб чиқканига цараб I ёки II бўлинмага қайтиб келади. Шу билан бирга II бўлинма бундай ҳолда ўз товар капиталининг бутун қиймат суммасини ишлаб чиқариш воситаларининг натурал формасига айлантириб олган бўлур эди, ҳолбуки, бизнинг фарази- мизга мувофиқ, бу товар капиталнинг сотилиб бўлииган баъзи бир қисми шу йилги такрор ишлаб чиқариш даврида пулдаи II бўлипма доимий капитали асосий элементларининг натурал формасига қайта айланмайди. Демак, arap II бўлинма I бўлинмага 2 000 лик товар сотиб, ундан эса 2 000 ликдан камроқ, масалан, фақат 1 800 лик то- вар сотиб олганида эди, фақат шу вақтдагина пул шаклидаги яку- ний φapη II бўлинмага қайтиб келган бўлар эди; у вақтда I бўлин- ма ўзига қайтиб келмайдиган 200 миқдоридаги қолдиқни пул билан цоплаши керак бўлар эди, чунки муомалага авансланган бу сумма циймати 200 га тенг бўлган товарларни муомалага ташлаш орқали ундан яна янгидан қайтариб олинмаган бўлур эди. Бу ҳолда II бў- линма учун бизда унинг асосий капитали эскиргани ҳисобига пул фонди пайдо бўлган бўлар эди; лекин, иккинчи томонда, яъни I бў- линма томонида бизда 200 суммалик ишлаб чиқариш воситалари ортиқча ишлаб чиқарилган бўлар эди ва шундай қилиб турли иш- лаб чиқариш бўлинмалари ўртасида тўла пропорция бўлиши кўзда тутилган бутун схема асоси, хусусан ўзгармас миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш бузилган бўлар эди. Бир қийинчилик янада кўн- гилсизроқ бўлган бошка қийинчилик билан алмаштирилган бўлар эди, холос.
Бу проблема ниҳоят даражада қийинлиги ва сиёсий иқтисодчи- лар шу пайтгача бу проблема билан умуман шуғулланмаганлиги сабабли биз проблемани ҳал қилишнинг мумкин бўлган (ҳарҳолда, юзаки цараганда, мумкин бўлган) ҳамма имкониятларини ёки, аниқроғи, унинг турли тарзда ўртага қўйилганлигини изчиллик би- лан текшириб чиқамиз.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
469
формасида сақланиши керак; шундай цилиб, 2 000 II с лик қиймат I бўлинма ишлаб чиқариш воситаларига айирбошланадиган 1 800 га ва асосий капиталнинг эскиришини қоплаб (2 000 с I бўлинмага сотилганидан кейин), пул формасида ушлаб қолинадиган 200 га бў- линади. Ёки 2 000 II с ўз қийматига нисбатан 1 800 c÷200 c(d) га тенг бўлган бўлар эди, бу ерда d = dechet {эскиришдир}.
Бу ҳолда бизнинг 1^уйидаги айирбошлашни караб чиқшпимиз лозим бўларди:
I I. 1 000^ + 1 000m
II. 1 800c + 200c (d)
Иш кучига ҳақ тўланиб, иш ҳақи шаклида ишчилар олган 1 000 фунт стерлиигга I бўлинма киймати 1 000 Пс бўлган истеъмол бу- юмлари сотиб олади; II бўлинма ана шу 1 000 фунт стерлингга қиймати 1 000 Iv бўлган ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади. Шуидай цилиб I бўлинма капиталистларининг ўзгарувчи капитали уларга пул формасида қайтиб келади, улар бу пулга келгуси йили шу қийматга баравар бўлган иш кучи сотиб олиши мумкин, яъни ўз упумли капиталининг ўзгарувчи қисмини in natura қоплаши мумкин.— Сўнгра, II бўлинма авансланган 400 фунт стерлингга I т ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади, 1т эса ана шу 400 фунт стерлингга Пс истеъмол буюмлари сотиб олади. II бўлинма муомала учун аванслаган 400 фунт стерлинг шундай йўл билан шу бўлинма капиталпстларига цайтиб келди, лекин қайтиб келганда ҳам, сотилгап товар эквиваленти бўлибгииа қайтиб келди. I бўлинма аваислагаи 400 фунт стерлингга истеъмол буюмлари сотиб олади; II бўлинма I бўлинма капиталистларидан 400 фунт стерлинглик ишлаб чиқа- риш воситалари сотиб олади, бунииг натижасида бу 400 фунт стер- линг I бўлинма капиталистларига қайтиб келади. Демак, ҳисоб ҳозирги пайтга цадар қуйидагичадир:
I бўлинма 1 000ι> + 800m ни товарлар шаклида муомалага таш- лайди; сўнгра, у иш ҳақига 1 000 фунт стерлингни ва II бўлинма билан айирбошлаш учун 400 фунт стерлингни пул шаклида муома- лага ташлайди. Айирбошлаш тамом бўлганидан кейин I бўлинма 1 000^ пулга, 800 Пс га (истеъмол буюмларига) айлантирилгап 800 т га ва 400 фунт стерлинг пулга эга бўлади.
II бўлинма товарлар (истеъмол буюмлари) шаклидаги 1 800с ни ва пул шаклидаги 400 фунт стерлингни муомалага ташлайди; айир- бошлаш тамом бўлганидан кейин у I бўлинма товарлари (ишлаб чи- қариш воситалари) шаклидаги 1 800 га ва 400 фунт стерлинг пулга эга бўлади.
Энди бизда яна I бўлинма томонида 200 т (ишлаб чиқариш воси- таларида), II бўлинма томонида 200 с (d) (истеъмол буюмларида) Цолади. f


470 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ди, демак у ишлаб чиқариш воситаларига бевосита айлантирилмай- ди. Шундай қилиб, 200 1т ни сотиб бўлмайди; I бўлинманинг қоп- ланиши лозим бўлган қўшимча қийматининг 1∕5 дисми реализация қилипмай қолади, ўзининг ишлаб чиқариш воситалари шаклидаги натурал формасидан истеъмол буюмлари шаклидаги натурал фор- масига айлана олмайди.
Бу нарса оддий такрор ишлаб чицариш тўғрисида қилипган фа- разга зидгина эмас; бунинг ўзи 200c(d) цандай цилиб пулга айла- нади деган масалани тушунтириб бериш учун гипотеза ҳам эмас. Аксинча, бу нарса бундай айланишнинг умуман тушунтириб бўл- маслигини билдиради. 200c(d) қандай цилиб пулга айланишини кўрсатиб бериш мумкин эмаслиги сабабли I бўлинма, илтифот юза- сидан, хусусан I бўлинма ўзининг қолган 200пг ни пулга айланти- ра олмаганлиги учун 200 с (d) ни пулга айлантириб беради, деб фараз қилинади. Бу фаразни айирбошлаш механизмининг нормал операцияси деб билиш — бу 200c(d) ни системали равишда пулга айлантириб туриш учун ҳар йили 200 фунт стерлинг осмондан тушиб туради, деб фараз цилиш билан баравардир.
Бироқ, \т ўзининг дастлабки формасида мавжуд бўлмагаиида, яъни ишлаб чиқариш қийматининг таркибий цисми сифатида, яъни капиталист ишлаб чиқарувчилар сотиш йўли билан пулга реализа- ция цилишлари керак бўлган товарлар цийматининг таркибий қис- ми сифатида майдонга чикмаганида, бунинг ўрнига бу товарлар капиталистлар қўшимча қийматига шерик бўладиган кишилар қў- лига, масалан, ер рентаси сифатида заминдорлар қўлига ёки процент сифатида пулни царзга берган кредиторлар қўлига ўтганида бундай гипотезанинг бемаънилиги кўзга бунчалик аник ташланиб турмай- ди. Лекин агар товарларда мавжуд бўлган қўшимча қийматнинг са- ноат капиталисти томонидан ер рентаси ёки процент сифатида қў- шимча қийматнинг бошқа эгаларига бериладиган қисми узоқ вақт давомида шу товарларни сотиш йўли билан реализация қилинмай қолса, бу ҳолда рента ёки процент тўлаш ҳам тугайди демакдир, шунинг учун заминдорлар ҳам, процент олувчилар ҳам ўз хоҳиш- ларича йиллик такрор ишлаб чиқаришнинг маълум бир қисмини пулга айлантириш учун рента ва процентни харажат цилиш йўли билан dei ex machina* бўлиб хизмат қила олмайди. Унумсиз ишчи- лар деб аталадиганларнинг барчасига — давлат амалдорлари, врач- лар, адвокатлар ва ҳоказоларнинг чиқимларига ҳамда умумаи «катта кишилар» циёфасидаги сиёсий иқтисодчиларга, улариинг ўзлари тушунтириб бера олмаган нарсаларни тушунтириб бериб, ҳамма «хизмат» кўрсатадиганларнинг чиқимларига келганда ҳам аҳвол худди шундай.
I ва II бўлинма ўртасидаги — капиталист ишлаб чиқарувчилар- нинг иккита мана шу йирик бўлиимаси ўртасидаги — бевосита * — айнан: «худонинг машинадан чиқиб келиши» (антик театрда худолар қиё- фасини ифодалайдиганлар саҳнада алоҳида механизмлар ёрдамида пайдо бўлган- лар); кўчма маънода «худонинг машинадан чиқиб келиши» деган ибора мушкул аҳволдан қутқарадиган кишининг кутилмаганда пайдо бўлиши демакдир. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
471
айирбошлаш ўрнига воситачи сифатида савдогар жалб қилиниб, унинг «пули» ёрдами билан ҳамма қийинчиликларни бартараф қи- лишга уринишпинг ҳам масалани ечишга тегадиган ёрдами кам бў- лади. Масалан, шу ўринда 200 1т оқибат-натижада II бўлинма- нинг саноат капиталистларига узил-кесил сотилиши керак. Бу 200 1т бир қанча савдогарларнинг қўлидаи ўтса ҳам,— охирги савдогар, гипотезага кўра, аввал бошда I бўлинманинг капиталист ишлаб чи- қарувчилари II бўлинманинг капиталист ишлаб чиқарувчиларига нисбатан қандай аҳволга тушиб қолса, шундай аҳволга тушиб қо- лади, яъни савдогарлар 200 1т ни II бўлинма капиталистларига сота олмайдилар ва улар 200 1т ни сотиб олишга сарфлаган сумма I бўлинма учун ўша процесснинг ўзини қайта тиклай олмайди.
Шундан кўриниб турибдики, ҳатто биз ўзимизнинг асл мацсади- миздан четлашсак ҳам, такрор ишлаб чиқаришни унинг ишни пар- далаб қуядиган ҳамма иккинчи даражали томонлари бартараф этил- ган асосий формасида текшириб чиқшп мутлақо зарурдир, энг ав- вал бошданоқ ижтимоий такрор ишлаб чиқариш процессини унинг чигаллашиб кетган конкрет формаси анализининг асоси қилиб олиб, юзаки қарагапда «илмий» жиҳатдан тушунтириб бераётгандек бў- либ кўринадиган сохта найрангбозликни барбод бериш учун шун- дай килиш айниқса зарурдир.
Шундай қилиб, капиталист ишлаб чиқарувчи томонидан муома- ла учун авансланган пул такрор ишлаб чиқаришнинг (ўзгармас миқёсдами, кенгайган ми^ёсдами, барибир) нормал боришида ўзи чиққан нуқтага цайтиб келиши керак, деган қонуп (бунда пул ка- питалист ишлаб чиқарувчиларнинг ўзига тегишлими, ёки улар то- монидан қарзга олинганми, барибир),—бу қонун 200 IIc(d) I бў- линма аванслаган пул ёрдами билан пулга айланади, деган гипоте- зани батамом йўвда чиқаради.
2) 	АСОСИЙ КАПИТАЛНИ IN NATURA ҚОПЛАШ
Ҳозиргина текшириб чиқилган гипотезанинг асоссизлиги аниқ- лангандан кейин бизга яна фақат шундай имкониятларни фараз ци- лиш цоладики, бу имкониятлар асосий капиталнинг эскирган қис- мини пул билаи қоплашдан ташқари, ўз умрини тўла ўтиб бўлган асосий капитални in natura қоплашни ҳам ўз ичига олади.
Ҳозирги пайтгача биз:
a) 	I бўлинма иш ҳақи сифатида берган 1 000 фунт стерлингни ишчилар шу қийматга баравар Пс га харажат қиладилар, яъни улар шу 1 000 фунт стерлингга истеъмол буюмлари сотиб оладилар, Деб фараз цилган эдик.
Бу ерда I бўлинма шу 1 000 фунт стерлингни пул тарзида аванс- лаиди, дейиш — бўлган ишни фақат қайд қилишдир. Тегшпли ка- питалист ишлаб чиқарувчилар иш ҳақини пул билан тўлашлари ке- рак; сўнгра ишчилар бу пулни тирикчилик воситаларига харажат Қиладилар ва ўз навбатида, бу пул яна тирикчилик воситаларини


472 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШй
сотувчиларга унинг доимий капиталини товар капиталдап унумли капиталга айлантиришда муомала воситаси бўлпб хизмат қилади. Тўғри, бунда бу пул кўпгипа каналлардан (ишчининг ўзи муҳтож бўлган чакана савдогарлар, уй эгалари, солиқ йиғувчилар, чунончи врач каби маҳсулот ишлаб чиқармайдиган ходимлар ва ҳоказолар қўлидан) ўтади ва шунинг учун уларнинг бир қисмигииа I бўлип- ма ишчилари қўлидан бевосита II бўлиима капиталистлари цўлига ўтади. Бу пулнинг ҳаракати кўпроц ёки озроқ даражада тўхтаб қо- лиши мумкии, шунинг учун капиталистлар томонида япги пул ре- зервлари зарур бўлиб цолиши мумкин. Такрор ишлаб чиқаришнииг асосий формасини цараб чиқаётган пайтда биз буларнинг ҳаммаси- ни бир чеккада қолдириб турамиз.
Ь) 	Бир гал I бўлинма II бўлинмадан сотиб олиш учуи цўшимча равишда яна 400 фунт стерлинг пул аванслайди, бу пул унга қай- тиб келади, иккинчи гал эса II бўлинма ҳам I бўлинмадан сотиб олиш учун 400 фунт стерлинг аванслайди, бу пул унга қайтиб кела- ди, деб фараз цилинган ҳам эди. Бундай фараз қилиш зарурдир, чунки ё I бўлинма капиталистлари, ёки II бўлинма капиталистлари товар айирбошлаш учун зарур бўлгаи пулии муомалага бир томоп- лама аванслайди, деган тескари фараз ўзбошимчалик бўлар эди. Илгариги 1) параграфда, 200 II с (d) ни пулга айлантириш учун зарур бўлган цўшимча пулни I бўлинма муомалага ташлайди, деган бемаъни гипотеза рад этилганлиги кўрсатиб берилгаилиги сабабли, чамаси, япа бир гипотеза қолади, бу гипотеза илгариги гипотезадан ҳам кўпроқ бемаънидир, яъии: II бўлинма ўзи муомалага пул таш- лаб, бу пул ёрдами билан товар қийматнинг асосий капиталиинг эскирганини қоплаши лозим бўлган таркибий қисмини пул форма- сига айлантиради, дегаи гипотезадир. Масалан, жаноб X нинг йиги- риш машинаси ишлаб чиқариш вақтида йўцотган қийматнинг бир цисми йигирилган ип цийматининг бир кисми бўлиб яна пайдо бў- лади; бир томонда йигириш машинасининг йўқотган қиймати, яъии эскириши иккинчи томонда унинг қўлпда пул шаклида тўплаииши керак. Масалап, капиталист X 200 фунт стерлингга капиталист У дан пахта сотиб олиб, шу йўл билан муомала учун 200 фунт стер- липг пулни авапслай қолсин; капиталист У ана шу 200 фунт стер- лингга ундан ип сотиб олади ва бу 200 фунт стерлинг энди капита- лист X учун йигириш машинасининг эскиришини қоплайдиган фонд бўлиб хизмат қилади. Бу ҳолда шундай бўлардики, капиталист X нинг ўз ишлаб чиқариши, унинг маҳсулоти ва бу маҳсулотни со- тишдан қатъи назар, йигириш машинаси қийматинипг камайиб кет- ганлиги учун ўзига ўзи ҳақ тўлаш учун in petto * 200 фунт стер- линги бор эди, яъни у, ўз йигириш машинаси қийматииинг 200 фунт стерлингга камайишидан ташцари, оқибат-натижада янги йи- гириш машинаси сотиб олиш имкониятига эга бўлиш учуи ҳар йи- ли ўз ҳамёнидан яна 200 фунт стерлингдан пул ажратиб қўяди, деган ran бўларди.
* — бу ерда: ўз ҳамёнида. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
473
Лекип бу фақат юзаки қарагандагипа бемаъпи бўлиб кўринади. Л бўлиима шундай капиталистлардан иборатки, уларнипг асосий капитали ўз такрор ишлаб чиқаришииииг бутунлай турли-тумап Госкичларидадир. Бир хил капяталистларпипг асосий капитални бутунлай in natura қоплайдиган вақти келди. Бошқаларда эса асо- сий капиталнииг бу даражага етишига ҳали озми-купми вақт бор; капиталистларнинг бу кейинги группасипипг барча аъзоларпдаги ўхшашлик томон шупдаки, уларнинг асосий капитали реал суратда такрор ишлаб чиқарилмайди, яъни in natura яигилапмайди, ўша хилдаги япги пусха билап қоплапмайди, лекип унинг қиймати из- чиллик билан пул формасида тўпланиб боради. Капиталистларпинг бириичи группаси эса, капиталистлар ўз корхонасини ташкил этиш вақтида пул капиталии, бир томондан, доимий (асосий ва оборот) капиталга, иккинчи томопдан эса, иш кучига, ўзгарувчи капиталга айлантириш учун пул капитал билан бозорга чиққанда қандай аҳ- волда бўлса, бирипчи группа ҳам худди шупдай (ёки — қисман шуидай, бу ерда бупииг аҳамияти йўқ) аҳволда бўлади. Улар, ил- гари бўлганидек, ҳозир ҳам бу пул капитални яна муомалага таш- лаш учуп аваислашларига тўғри келади,— демак, доимий асосий капиталиипг қийматини ҳам, худди оборот ва ўзгарувчи капптал қийматии аванслагандек, аванслашга тўғри келади.
Шундай қилиб, II бўлинма капиталистлари томоиидан I бўлин- ма билап айирбошлаш учуи муомалага ташланадигап 400 фупг стерлингнипг биринчи ярми ўз товарларини сотиш орқалп оборот капиталидан иборат бўлган ўз ишлаб чиқариш воситаларини қоп- лабгина цолмасдап, балки ўз пулиии аванслаш орқали ўз асосий ка- питалипи in natura япгилайдигаи II бўлинма капиталистларидан чиқади, ҳолбуки II бўлинма капиталистларипинг иккипчи ярми ў& пули ёрдами билан ўз доимий капиталининг фақат оборот цисмини in natura қоплайди, лекин ўз асосий капиталипи in natura қопла- майди, деб фараз қилииади. Шундай деб фараз қилииганда, цайтиб келаётгап 400 фунт стерлинг (I бўлпнма бу пулга истеъмол буюм- лари сотиб олгаида цайтиб келади) II бўлинма капиталистларпнипг бу икки группаси ўртасида турлича тацсимлапишида ҳеч қандай зиддият йўк. Бу пул II бўлинма кагшталистларпга қайтиб келади,. лекип илгариги эгаларига қайтиб келмайди, балки бу бўлинма ўр- тасида турлича тақсимланади, II бўлинма капиталистларпнинг бир цисми цўлидаи бошқа қисми қўлига ўтади.
II бўлипма капиталистларинииг бир қисми, ишлаб чиқариш во- ситаларипипг оқибат-патижада шу капиталистларнинг товарлари. оилап тўлапгаи кисмидап ташқари, 200 фуит стерлипг пулни in; natura асосий капиталнипг яиги элемептларига айлаптирди. Улар- пинг шу тариқа сарф цилган пулларп — корхона пш бошлагап пайт- Да бўлганидек — шу асосий капитал ёрдами билап ишлаб чиқарил- гап товарлар қийматинииг шу асосий капиталпинг эскиришига му- вофиқ келадигаи таркибий цисми сифатида бир неча йил давоми- Дагина муомаладаи аста-секин ўзларига қайтиб келади.
31—710


474 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Аксиича, II бўлипма капиталистларинипг иккинчи қисми 200 фуит стерлингга I бўлинма капиталистларидан ҳеч қандай товар олмади, лекип I бўлипма капиталистлари ўзлари оладиган товарла- ри ҳақига II бўлипма капиталистларинииг бириичи қисми улардан асосий капитал элемеитларини сотиб олганида берган пулни тўлай- ди. II бўлинма капиталистларининг бир қисми япа натурал форма- да ўзинииг япгиланган асосий капитал қийматига эга бўлади, ик- кинчи кис-ми эса ҳамон ўзининг асосий капиталини кейинроқ in natura қоплаш учуп бу қийматни пул формасида тўплаш билан машғул бўлади.
Биз асос цилиб олишимиз лозим бўлган қоида қуйидагидан ибо- рат: илгариги айирбошлашлардап кейин ҳар икки томоида айир- бошланадигап товарларпипг қолдиғи I бўлинмада 400 т ни ва II бўлинмада 400 с пи52) ташкил этади. Биз, II бўлинма суммаси 800 бўлган бу товарларии айирбошлаш учун 400 пул авапслайди, деб фараз қиламиз. 400 иинг ярми ( = 200) ҳар қандай шароитда II с нииг асосий капиталпинг эскирган циймати сифатида 200 пул фор- масида жамғарган ва энди ўз асосий капиталини яна натурал фор- масига айлантирадиган қисми томонидан сарф қилинмоғи керак.
Доимий капитал циймат, ўзгарувчи капитал қиймат ва цўшимча циймат,— II ва I бўлинмалар товар капиталларининг циймати шу- ларга ажралиши мумкин,— II бўлинма товарларининг, шупга муво- фиқ I бўлинма товарларининг ҳам алоҳида пропорция ҳиссаларида бўлиши мумкин бўлгани каби, худди шунингдек асосий капитал- нипг натурал формасига ҳозирча айлантирилмайдиган, лекип аста- секин хазина сифатида пул формасида жамғариш зарур бўлган ций- мат қисми ҳам доимий капитал қиймат доирасида алоҳида пропор- ция ҳиссаларида бўлиши мумкин. II бўлинманинг маълум мивдор- даги товарлари (демак, бизнинг мисолимизда қолган ярми = 200) бу ерда айирбошлаш орқали пул шаклида йиғилиб туриши керак бўл- ган бу асосий капитал эскириш қийматипинг ҳомилигипадир. (II бўлинма капиталистларииинг бу ерда фақат қолдиғи мавжуд бўлган товар массасида гавдалапган асосий капиталнинг эскириш қиймати билан бирга асосий капитални in natura япгилаётгаи бирипчи қис- ми эскиргаи асосий капитал қийматиипг бирмупча цисмини ўзи учун реализация цилиб олган бўлиши мумкип; лекин уларга, шуп- дай цилиб, яиа 200 пулни реализация қилиш цолади.)
Сўнгра, апа шў охирги операция вақтида II бўлипма муомалага ташлаган 400 фунт стерлиигнинг иккипчи ярмига ( = 200) келгаи- да, шуни айтиш керакки, бу пулга I бўлинмадан доимий капитал- нинг оборот таркибий қисми сотиб олинади. Бу 200 фунт стерлинг- нинг бир қисмини II бўлинма капиталистларининг ҳар иккала груп- паси ёки улардан цийматнинг асосий таркибий цисмини in natura қопламайдиган группанинг ёлғиз ўзи муомалага ташлаган бўлиши мумкин.
52) Бу радамлар илгари олинган рацамларга яна тўғри келмаяпти. Бироқ бунинг аҳамияти йўд, чунки бу ерда ran фақат муайян пропорцияларга тааллудлидир. Φ∙ d∙


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
475
Шундай цилиб, 400 фунт стерлинг ёрдами билап I бўлипмадап: П 200 фунт стерлинг пулга асосий капитал элементларидаттгипа иборат бўлгап товарлар, 2) 200 фунт стерлииг пулга II бўлипма доимий капиталининг оборот қисми элементларипи патурал форма- да қоплаб берадиган товарлар чидариб олинди. I бўлиима эпди бу- тун йиллик товар маҳсулотини сотиб бўлди, чуики бу маҳсулотпи II бўлинмага сотиш лозим эди, лекин бу маҳсулот қийматппинг бешдан бир қисми, яъни 400 фунт стерлинг энди I бўлинма ихтиёрида пул формасида мавжуддир. Бироқ бу пул пулга айлаптть рилган дўшимча циймат бўлиб, у даромад сифатида истеъмол буюм- ларига сарф қилиниши керак. Демак, I бўлинма шу 400 га II бў- линманинг товар дийматини = 400 пи сотиб олади. Шундай цплиб, пул II бўлиима товарипи ҳаракатга келтириб, япа шу бўлинмага цайтиб келади.
Энди биз уч ҳодисаии олиб кўрамиз. Бунда II булинмаиинг ассь сий капиталпи in natura коплайдиган капиталистлари қисмипп «1- қисм» деб, асосий капиталнинг эскириш дийматини пул формасида жамғариб борадиган капиталистлари дисмини «2- дисм» деб атай- миз. Уч ҳодиса қуйидагилардан иборат: а) 400 нинг II бўлинма’ нинг товарлари шаклида ҳали ҳам цолдид бўлиб са^ланиб тургап баъзи бир ҳиссаси 1-дисм учун ва 2-қисм учун (айтайлик, 1∕2 та- дан) доимий капитал оборот ^исмининг маълум ҳиссасини қоплаши керак; Ь) 1-^исм ўзининг ҳамма товарини сотиб бўлди, демак 2’ дисм ҳали 400 ни сотиши керак; с) 2- дисм асосий капиталининг эскириш диймати гавдаланган 200 дан ташдари ҳаммасини сотиб бўлди.
Шунда биз дуйидаги тадсимотга эга бўламиз:
a) II бўлинма қўлида қоладиган товар қиймати = 400с дан 100 1- қисмга ва 300 и 2- қисмга дарашлидир; бу 300 нинг 200 и асосий капиталпинг эскиришидир. Бунда II бўлинма товарини олиш учуи энди I бўлипма дайтариб бераётган 400 фунт стерлипг пулдап 300 ни дастлаб 1-^исм сарф қилган, чунончи I бўлинмадан асосий ка- питал элементини in natura чидариб олиш учун 200 пулни ва ўзи- нииг I бўлиима билан товар айирбошлашига восита бўлиши учун 100 пулни сарф қилгап эди; аксинча, 2-цисм бу 400 нинг φaι∖aτ1∕4 қисмипи, яъни 100 ни,— у ҳам ўзининг I бўлинма билан ўз товар аиирбошлашига восита бўлиши учун аванслаган.
Шупдай дилиб, бу 400 дан 300 ни пул тарзида 1- цисм ва 100 ни 2~ цисм аванслагаи.
Лекин бу 400 дан дуйидагилар дайтиб келади:


476 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
пул 1- цисмга цайтиб кела олмайди; акс ҳолда 1- қисм асосий κa∏Eb тал элементларини I бўлинмадан текинга олган бўлиб чиқар эди,— Гап 1- цисм аванслаган пулнииг қолган учдан бир қисми устида бо- раётганидан, бу 1- қисм аввало ўз доимий капиталининг оборот тар- кибий қисмининг харидори бўлиб майдонга чиқади. I бўлипма апа шу пулга 1- қисмдан унинг цолган 100 қийматли товарипп сотиб олади. Демак, пул унга (II бўлинмадап 1-^исмга) цайтиб келади, чунки 1-цисм харидор бўлиб майдонга чивданидан кейин дарҳол товар сотувчи бўлиб майдопга чиқади. Пул қайтиб келмаганда эди, TI бўлинма (1-цисм) 100 суммалик товар учун аввал I бўлинмага 100 ни пул формасида ва кейинчалик бундан ташқари яиа 100 ни товар формасида берган,— демак, ўз товарини унга текинга бергаи бўлур эди.
Аксинча, 100 ни пул формасида сарф цилган 2- қисмга 300 пул фюрмасида цайтиб келади: аввало харидор сифатида муомалага 100 ни пул формасида ташлагани ва кейипчалик уни товар сотувчи си- фатида олганлиги учун уига 100 цайтиб келади; харидор сифатида змас, балки 200 цийматли товарларни сотувчи бўлиб майдоига чиқ- ^анлиги учун упга 200 цайтиб келади. Демак, пул I бўлинмага қай- тиб кела олмайди. Демак, асосий капиталнинг эскириши II бўлин- ма (1-цисм) асосий капитал элемептлариии сотиб олиш учун муо- малага ташлагаи пул билан цопланади; лекин бу пул 1- қисмнинг пули сифатида эмас, балки I бўлинмага қарашли пул сифатида 2- қисм қўлига ўтади.
Ь) Бизнииг бу фаразимизда Пс нинг қолдиғи шуидай тақсим- ланадики, 1-қисм пул формасидаги 200 га, 2-қисм эса товар фор- масидаги 400 га эга бўлади.
1- қисм ўзипинг барча товарларини сотиб бўлди, лекип пул фор- масидаги 200 in natura янгиланиши лозим бўлган ўз доимий капи- чали асосий таркибий цисминииг ўзгарган формасидир. Демак, 1- 'қисм бу ерда харидор бўлибгина майдоига чиқади ва ўз пули ўрни- та I бўлинмадан натурал формада асосий капитал элементларининг худди шу суммадаги товар қийматинп олади. 2- қисм муомалага (I ‘бўлинмадаи II бўлиима ўртасида товарлар айирбошланишига I бў- липма капиталистлари пул авапсламагап тақдирда) кўпи билан 200 фунт стерлинг пул ташлашга мажбур бўлади, чупки у ўз товар қий^ матипинг ярмпсига иисбатан I бўлинмага сотувчи бўлади, бу бўлин- 'маиинг харидори бўлиб майдопга чиқмайди.
2- :қисмга муомаладан 400 фунт стерлинг цайтиб келади: 200 харидор сифатида аванслагаилиги учуп унга қайтиб келади ва уни қиймати 200 бўлган товар сотувчи сифатида қайтариб олади; цол- тан 200 шунинг учун қайтиб келадики, 2- қисм қиймати 200 бўлган товарни I бўлинмага сотиб, бунинг эвазига I бўлинмадан товар эк- 1виваленти олмайдп.
с) 	1- цисм 200 лик пулга ва 200 с лик товарга эга бўлади; 2- қисм 200c(d) лик таварга эга бўлади.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
477
Бу фаразимизда 2- цисм ҳеч қандай пул аваисламаслиги лозим, qv∏κH у I бўлиимага иисбатан эпди умумаи харидор сифатида эмас, балки сотувчи сифатида ҳаракат қилмоқда, демак, у ўз товарлари- нинг харидорини кутиб туришга мажбур бўлади.
1- кисм 400 фунт стерлипг пулни аванслайди: шундап 200 ни I бўлипма товарлари билаи ўзаро айирбошлаш учуп аваислайди, қол- ган 200 пп I бўлинмадап шунчаки товар сотиб олувчи бўлиб аванс- лайди. Шу 200 фунт стерлинг пулга у асосий капитал элементлари- ии сотиб олади.
I бўлиима 200 фунт стерлииг пулга 1-^исмдан циймати 200 бўлган товар сотиб олади, бунинг орқасида 1-қисм шу товар айир- бошланишига аванслаган 200 фунт стерлииг пул шу қисмнинг ўзи- га цайтиб келади; қолган 200 фунт стерлинг пулга,— бу пул ҳам 1- қисмдан олпнган,— I бўлинма 2- қисмдаи ^иймати 200 га тенг бўлгаи товарлар сотиб олади, бунинг орқасида шу қисм капита- листлари асоспй капиталииинг эскириши пул шаклида йиғилиб қо- лади.
Агар биз с) ҳодисасида мавжуд товарларни айирбошлаш учун II бўлипма (1-қисм) эмас, балки I бўлинма 200 ни пул формасида авапслайди, деб фараз цилганимизда ҳам, бу билан ҳеч нарса ўз- гармаган бўлар эди. Arap I бўлинма II бўлинманииг 2-қисмидан киймати 200 га теиг бўлгаи товарни биринчи бўлиб сотиб олса,— 2- кисм фақат шу қолган товарини сотиши керак, деб фараз цилина- ди,— бу 200 фунт стерлинг I бўлинмага цайтиб келмайди, чунки II бўлипмапинг бу цисми, ўз иавбатида, харидор бўлиб майдонга чиқ- майди; лекин бундай ҳолда II бўлинма, 1-қисм, 200 фунт стерлинг пулга товар сотиб олиши, шунингдек қиймати 200 га тенг бўлган товарни айирбошлаши лозим бўлади, демак, бу бўлинма айирбош- лаш йўли билан I бўлиимадан умумий циймати 400 га тенг бўлган товар олиши зарур. Ана шунда 200 фуит стерлинг пул II бўлиима- дан, 1- қисмдан, I бўлипмага қайтиб келади. Arap I бўлинма бу пулни II бўлинмадан, 1-қисмдаи, қиймати 200 га теиг бўлгап товар қолдиғини сотиб олишга яна харажат қилса, бу пул II бўлинма, 1- цисм, I бўлипмадан 400 лик товарпинг иккипчи ярмини сотиб олга- нидап кейип II бўлинмага цайтиб келади, 1-фюм (II бўлинма) 200 фупт стерлипг пулни асосий капитал элементларининг харидори си- фатида сарф қилди; шунинг учун бу пул 1- қисмнииг ўзига цайтиб келмайди, балкп 200 с ни, II бўлинма, 2-қисмнипг қолган товарла- рини пулга айлантириш учуп хизмат қилади, ваҳоланки Гбўлипма товар айирбошлашга сарф қилган пул, яъии 200 фунт стерлипг II оулипмапинг 2- цисмидан эмас, балки 1- қисмидаи уига қайтиб ке- лади. I бўлипмапинг циймати 400 га теиг бўлган товари эвазига ун- га 400 лик товар эквиваленти қайтиб келди; у умумий қиймати 800 Га теиг бўлгап товарни бундай айирбошлашга аванслаган 200 фунт стерлинг пул ҳам унга қайтиб келди,— шундай цилиб, ҳамма нарса уз жойини топди.


478 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
I. 1000υ+ 1000/72 айирбошланишидаги ^ийинчилик ортиб
ц. 2000c цолганларпи айирбошлашда юз берадиган
цийинчиликлардан иборат бўлди:
I . 400m.
II. (1) 200 пул + 200с товар+(2) 200с товар, ёки масалаии яна тушунарли қилиб кўрсатиш учун:
I. 200m÷200m.
II. (1) 200 пул + 200с товар+ (2) 200с товар.
II бўлинмаиинг, 1-қисмнинг, 200 с товари 200 1т га (товарига) айирбошланганлиги сабабли ва I бўлинма билан II бўлиима ўртаси- да умумий қиймати 400 га тенг бўлган бу товар айирбошланиши- да иштирок этган ҳамма пул бу пулни аванслагаиларга,— I бўлин- мага ёки II бўлинмага,— қайтиб келганлиги сабабли бу пул иккп бўлинма ўртасидаги айирбошлаш элементи сифатида амалда биэ бу ерда қараб чиқаётган проблемапинг элементи бўла олмайди. Ёкп ишни бошқа томондан олиб: агар биз, 200 1т (товарлар) билан 200 Пс (II бўлинма, 1-цисм товарлари) ўртасидаги айирбошлашда пул харид воситаси эмас, демак, бу сўзнинг жуда тор маъпоси билан «муомала воситаси» эмас, балки тўлов воситаси бўлиб амал қиладц, деб фараз цилсак, қийматй 200 га тенг бўлган ишлаб чпқариш во- ситалари қиймати 200 га тенг бўлган истеъмол буюмларига айир- бошлаиганлиги, пул бу ерда идеал тарзда амал қилаётганлиги ва ҳақиқатда бирор томондаги балаис тафовутга ҳақ тўлаш учун муо- малага пул ташлаш зарурати йўқлиги равшандир, чунки 200 1т билан 200 Пс (1-қисм) товарлари қиймат микдори жиҳатмдап бир- бирига тенгдир. Демак, биз ҳар икки томондан, яъни I ва II бўлин- малардаи 200 1т товарини ва унинг эквиваленти бўлгап 200 Пс (1- цисм) товарини чиқариб ташлаганимиз тавдирдагина проблема соф тарзда майдонга чидади.
Шундай қилиб, бир-бирини цоплайдигап бу икки баравар қий- матдаги товар микдориии (I ва II бўлинмалар) бартараф килгандаз кейин шундай қолдиқ айирбошлапиши керакки, у мавжуд бўлган- да проблема соф тарзда майдопга чиқади яъни:
I. 200m товарлар ҳолида.
• II. (1) 200с пул+(2) 200с товарлар ҳолида.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛЛБ ЧИҚАРИШ
479
лайдигаи) таркибий қисми пул шаклида йиғилиб қолади, лекин vhhπγ доимий капиталининг бу таркибий цисмипи ҳам in natura ян- гплаш пайтп келгупча бу ҳол ҳар йили такрорлана беради.
Бу ерда дастлабки шарт, афтидан, шундан иборатки, II бўлинма поимий каппталининг ўзинипг бутуи қиймат миқдори билап пулга айлападигап ва шунипг учуп ҳар йили in natura янгилаиадиган (1-қисмда) бу асосий таркибий қисми ўзинипг эски натурал форма- спда амал кплпшини ҳали ҳам давом эттираётган ва унинг эскириши, яъни асосий капиталнипг бу қисми амал қилиб, ишлаб чиқариш процессида товарларга ўтказилган цийматнинг камайиши, аввало пул билап қопланадиган II бўлинма доимий капиталинипг бошқа асосий таркибий цисминипг йиллик эскиришига баравар бўлиши лозим. Шупппг учун бундай мувозанат ўзгармас мицёсдаги такрор пшлаб чицарпшнинг қонуни бўлган бўлар эди; бошцача қилиб айтганда, бунпнг маъноси шуки, ишлаб чиқариш воситаларини иш- лаб чиқарадиган I бўлинмада меҳнатнинг пропорционал тақсимоти ўзгармай қолиши керак, чунки бу бўлинма II бўлинма учуп, бир томоидан, допмий капиталнинг оборот таркибий қисмипи, иккинчи томопдап эса, асосий таркибий қисмини етказиб бериб туради.
Буни анча муфассалроқ текшириб чиқишдан илгари, биз He (I) қолдиғи Пс (2) ҳолдиғига баравар бўлмаса иш қандай тус олишинп ^араб чиқпшимиз керак; олдинги цолдиқ кейингисидан кўп ёки кам бўлиши мумкин. Бу икки ҳодисани бирин-кетин кўриб чиқамиз.
Биринчи ҳодиса
I. 200m.
II. (1) 220с (пул) + (2) 200с (товар).
Бу ерда Пс (1) 200 фупт стерлинг пулга 200 1т товарларини сотиб оладп. I бўлинма эса худди шу пулга 200 Пс (2) товарларини сотиб оладп, демак, у 11(2) капиталистлари асосий капиталининг улар қўлпда пул шаклида йиғилиб турадиган таркибий цисмини со- тиб олади; бу цисм, шундай цилиб, пулга айлантирилди. Аммо пул ҳолидаги 20 Пс (1) цайтадап in natura асосий капиталга айлана олмайди.
Агар бпз 1т нинг қолдиғи 200 га эмас, балки 220 га баравар, демак, илгари 2 000 I дан 1 800 эмас, балки атиги 1780 айирбош- ланган эдц, деб фараз қилганимиз тақдирда юқоридаги мушкулни осон цилишга ёрдам берган бўлар эдик. Бундай ҳолда қуйидагилар ҳосил бўлади:
I. 220m.
II. (1) 220с (пул)+(2) 200с (товар).


480 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ражат қила олмайдиган қисми қолади. Шупдай қилиб, қийипчилик Пс (1-:қисм) дап 1т га ўтказилди, холос.
Эпди II с, 1-қисм, аксинча Нс (2-қисм)дап кам, деб фараз қи- ламиз, демак:
И к к и н ч и ҳ о д и с a
I. 200m (товар).
II. (1) 180c (пул) ÷ (2) 200 с (товар).
II бўлипма (1-қисм) 180 фуит стерлинг пулга 180 1т товар- ларни сотиб олади; I бўлинма бу дулга II бўлинма (2- қисм) дан шу қийматдаги товарларни, демак, 180 Пс (2) ни сотиб олади; бир томонда сотиб бўлмайдиган 20 I т қолади, худди шунингдек иккин- чи томонда 20 II с (2) цолади; умумий қиймати 40 га теиг бўлган бу товарлар пулга айлана олмайди.
Агар биз I бўлинманииг қолдиғи=180 га деб фараз қилгаиимиз* да эди, мушкулимиз барибир осон бўлмас эди; тўғри, у вақтда I бў- линмада ҳеч цандай ошицча парса қолмаган бўлур эди, лекии II с (2-қисм) да сотиб бўлмайдиган, пулга айлаптириб бўлмайдигап ва циймати 20 га теиг бўлгап товар ҳамои ошицча бўлиб кола берар эди.
II (1) II (2) га қарагапда кўп бўлгап бирипчи ҳодисада II с (1) томонида асосий капиталга айлантириб бўлмайдиган ошиқча пул цолади ёки, биз 1т нинг қолдиғи = Пс (1)hhhγ цолдиғига деб фараз қилсак, 1т томонида истеъмол буюмларига айлаитириб бўл- майдигаи худди шупдай ошиқча пул қолади.
II с(1) Пс (2) га нисбатаи кам бўлгап иккипчи ҳодисада 200 Iτn билап Пс(2) томопида пул дефицити пайдо бўлади ва ҳар икки томопда ошиқча товарлар қолади, ёки агар 1т нипг қолдиғи = Пс(1) қолдиғига деб фараз қилсак, II с(2) томонида пул дефицити бўлади ва ошиқча товар қолади.
Агар биз 1т қолдиғи доимо Пс(1) қолдиғига баравар деб фараз қилсак,— чунки ишлаб чицариш буюртмаларга боғлиқ бўлиб, бу йил II ва I бўлипмалар доимий капиталинииг асосий таркибий цисмла- ри кўпроқ ишлаб чиқарилгаии, келгуси йилда эса доимий капитал- нииг оборот таркибий цисми кўпроц ишлаб чиқарилгани билан так- рор ишлаб чиқариш ҳеч бир ўзгармайди,— у ҳолда бпрпнчи ҳодп- сада I бўлипма ўзипипг ошиқча пулига II бўлинмадан қўшимча қийматиииг бир қисмини сотиб олгапида, демак цўшимча қиймат- нипг бу қисми истеъмол қилипмай, балки II бўлинмада пул шак- лида жамғарилгаи тақдирдагипа I т тўла-тўкис истеъмол буюмла- рига айланиши мумкин бўлар эди; иккипчи ҳодисада arap I бўлин- манипг ўзи бу пулни харажат қилгаиида эди, мушкулип осон ҚП' лишга ёрдам бериш мумкин бўлар эди, лекип бу гипотезапи биз рад этгапмиз.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
481
ларди. Arap He (1) Пс (2) га нисбатап кам бўлганда Пс нинг асо- сий капиталпинг эскиришидаи иборат қисмиии ишлаб чиқариш во- ситаларида реализация қилиш учун, аксипча, II бўлинма товарла- пини (истеъмол буюмларини) четга чицариш керак бўлар эди. Де- мак, ҳар иккп ҳолда ҳам ташқи савдо зарур бўлади.
Ўзгармас миқёсдаги такрор ишлаб чиқаришпи цараб чиқаётгап вактимизда, барча ишлаб чицариш тармоқларидаги меҳиат унум- дорлиги, демак, бу тармоқлар товар маҳсулотларининг тегишли ций- мат нисбатлари ҳам бир хилда цолади, деб фараз қилганимизда ҳам,— lie (1) Пс(2) га қараганда кўп ёки оз бўлган ҳар икки ҳо- диса ҳарҳолда бу ҳодисалар албатта содир бўладигап кенгайган миқёсдаги такрор ишлаб чицаришни қараб чиқаётгаи вацтимизда ҳамиша керак бўлур эди.
3) 	ХУЛОСАЛАР
Асосий капитални қоплашга келганда умуман цуйидагиларни цайд қилиб ўтиш зарур:


482 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧПҚАРИЛИШИ
ма харид воситаси функциясииигина бажарадигап пул иптиладп, Айни вацтда Пс дап асосий каппталнинг эскириш кппматини коп- лайдигап товар массаси камайиб кетган бўлар эди, демак, I бўлип- манинг товарига эмас, балки шу I бўлипманпнг пулигагина айлапа- дигап II бўлинмапииг товар массаси пропорцпопал равпшда кама- йиб кетгап бўлар эди. II бўлипмадап кўп пул фақат харид восита- си сифатида I бўлиимага ўтиб кетгаи бўлар эди-ю, II бўлинмада I бўлиима харидор бўлиб чиқадиган товарлар кам бўлпб т^олар эди. Iιz II бўлинмаиипг товарига айлаппб кетгаплиги сабабли, 1т пипг анчагипа цисми II бўлинманинг товарига айлана олмас эди; 1т нинг бу қисмини пул формасида сацлаб туришга тўғри келар эди.
Бирон-бир йилда II бўлипмапинг ўлган асосий капитали кам такрор ишлаб чиқарилгаи ва, аксинча, асосий капиталнииг эскирп- шини цоплайдиган цисми кўп бўлгаи тақдирда боягининг тескари- си бўлган ҳодиса рўй беради; юқорида баён қилинган гаплардаз кейип бу ҳодиса яна текшириб ўтиришимизни талаб қплмайди.
Шупдай қилиб, ўзгармас миқёсда такрор ишлаб чиқариш бўли- шига карамай, кризис — ортиқча ишлаб чиқариш кризиси бошлап- гап бўлар эди.
Хуллас: агар биз оддий такрор ишлаб чиқаришда ва боплқа ўз- гармас шароитларда, яъпи хусусан унумдорлик ўзгармай қолганда, умумий миқдор ва меҳнат иптенсивлиги илгаригича бўлганда,— асо- сий капиталпинг ўлгап (янгиланиши лозим бўлгап) қисми билан эски натурал формада ишлаб туришни давом эттираётган (ўзинп цоплайдигаи эскириш қийматинигина маҳсулотга ўтказадигап) қис- ми ўртасидаги нисбат ўзгариб туради деб фараз қилсак, у вақтда бир ҳолда такрор ишлаб чиқариладигаи оборот таркибий дисмлар- нинг массаси ўзгармай қолаверарди, лекип такрор ишлаб чиқарила- диган асосий таркибий қисмининг массаси кўпайган бўлар эди; де- мак, I бўлинманипг бутун ишлаб чиқариши кўпайгап бўлур эдп, ёки, ҳатто пул муносабатларини бир чеккада қолдириб тургапимиз- да ҳам, асосий капиталнипг бу дисмларини такрор ишлаб чиқариш- да дефицит юз бергаи бўлур эди.
Иккипчи ҳолда: arap II бўлипма асосий капиталпнинг in natura такрор ишлаб чиқариладигаи писбий миқдори камайиб кетса ваг шунинг учуи, II бўлиима асосий капиталинипг ҳозирча пул билан,- гина қопланиши лозим бўлгап таркибий қисми ўша иисбатда кўпа- йиб кетса эди, I бўлиимада такрор ишлаб чицарилгап II бўлиима доимий капиталииинг оборот таркибий қисмларииинг массаси ўзгар- май қолган бўлар эди, такрор ишлаб чиқарилиши лозпм бўлгаи асо- сий қисмлар массаси эса, аксипча, камайиб кетган бўлар эди. Де- мак, I бўлинмаиинг бутун ишлаб чиқариш ҳажми ё камайиб кетган, ёки асосий капиталнииг (илгари дефицит бўлгапи каби) ошиқча ишлаб чиқарилиши содир бўлар эди, шу билап бирга бупдай ошиқ- чани пулга айлантириш мумкин бўлмас эди.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
483
Тўғри, биринчи ҳолда ўша меҳнатнинг ўзи упумдорлиги, муд- дати ёки иптепсивлиги кўпайганида кўп маҳсулот ишлаб чицариши мумкин ва шундай йўл билап бириичи ҳолдаги дефицитпи қоплаш мумкин бўлар эди; лекин меҳнат ва капигал I бўлинма ишлаб чи- каришииииг бир тармоғидан иккинчп тармоғига кўчиб ўтмаса, бун- дай ўзгариш юз бермас эди, бу каби ўзгаришппнг ҳар қапдайи эса дарҳол бузилишга сабаб бўлар эди. Иккинчидаи эса, I бўлинма (меҳпатнинг муддати ва иптеисивлиги ошгаилиги сабабли) ўзииинг кўп қийматипи II бўлинманипг кам цийматига айирбошлашга мажбур бўлар эди, демак I бўлпнма маҳсулотинипг баҳосп тушиб кетган бўлар эди.
I бўлипма ўз ишлаб чиқаришини камайтиришга мажбур бўлган пккинчи ҳолда эса бушшг акси юз берар эди, яъпи упда бапд бўл- ган ишчилар ва капиталистлар учуп кризис юз берарди, ёки I бў- линма ошиқча ишлаб чицаргаиида ҳам яна, барибир, кризис бўлар- ди. Буидай ошиқча пшлаб чиқаришиинг ўзи асло фожиа эмас, бал- ки бойликдир, лекии бу ошиқча ишлаб чиқаришнииг капиталистик пшлаб чиқариш шароитида юз берпши фожиадпр.
Ҳар икки ҳолда ташқи савдо ёрдам бериши мумкип эди; бирин- чи ҳолда пул формасида ушлаб турилгап I бўлинма товарини истеъмол буюмларига айлантиришга, иккипчи ҳолда ошиқча товар- ни сотишга ёрдам бериши мумкип эди. Аммо ташқи савдо капитал элементларипи (қийматипинг миқдори жиҳатидан ҳам) шунчаки цоплаб қолмаслиги сабабли, зиддиятларии аича кепгроқ соҳага су- риб, уларга кеиг имкопият очиб беради, холос.


484 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
устидан контрол ўрнатиши билан баравардир. Лекип капиталистик жамият доирасида ошиқча ишлаб чиқариш умумий аиархиянинг элемептларидан биридир.
Асосий капиталга доир бу мисол — такрор ишлаб чиқаришнинг ўзгармас мицёсини назарда тутганда — жуда асосли мисолдир. Асо- сий капитал билан оборот капиталини ишлаб чиқаришдаги помуво- фиқлик — экономистлар яхши кўрадиган ва улар кризисларнинг вужудга келишини тушунтириб берадиган важлардан биридир. Асо- сий капиталнинг миқдорини оддий сацлаб турган вақтда бундай по- мувофиқликнинг бўлиши мумкинлиги ва лозимлиги, идеал нормал ишлаб чицариш фараз қилинганда, ишлаб турган ижтимоий капи- тал оддий такрор ишлаб чиқарилганда бундай номувофиқликнинг бўлиши мумкинлиги ва лозимлиги бу экономистларга янги бир нар- садай бўлиб кўринади.
XII. 	ПУЛ МАТЕРИАЛИНИ ТАКРОР ПШЛАБ ЧИҚАРИШ
Ҳозирги пайтгача биз бир масалага, яъни олтин ва кумушни йиллик такрор ишлаб чиқаришга мутлақо эътибор бермай келдик. Зебу зийпат буюмлари тайёрлаш, зарҳал ва шу кабилар учуи оддий материал сифатида ишлатиладиган олтин ва кумуш бошқа ҳар цан- дай маҳсулот сингари, бу ерда алоҳида айтиб ўтирпшга арзимас эди. Аксинча, улар пул материали, демак потенциал пул бўлгани- дан, муҳим роль ўйнайди. Соддалаштириш учун биз бу ерда фа- цат олтинни пул материали деб ҳисоблаймиз.
Нисбатан эски маълумотларга қараганда, бутуп йил давомида 800—900 минг фунт олтип қазиб чиқарилган бўлиб, қиймати жиҳа- тидан яхлит ҳисобда 1100 ёки 1250 миллиоп маркага теиг бўлгап. Аксинча, Зётбер айтгаиига караганда 53), 1871 — 1875 йиллар давсь мида ўртача яхлит ҳисобда ҳаммаси бўлиб 476 миллиоп марка қий- матли 170 675 килограмм олтин қазиб чиқарилган. Шу жумладан: Австралия яхлит ҳисобда 167, Қўшма Штатлар 166, Россия 93 мил- лион маркали олтин чиқарган. Қолганлари турли мамлакатларга тўғри келади ва уларнипг ҳар бирига 10 миллион маркадаи камроқ. тушади. Шу давр ичида ўртача йиллик кумуш ишлаб чиқариш 3541∕2 миллион марка қийматли салкам 2 миллиоп килограммни ташкил этди; шу жумладан Мексика яхлит ҳисобда 108, Қўшма Штатлар 102, Жанубий Америка 67, Германия 26 миллион маркали кумуш чиқарди ва ҳоказо.
Капиталистик ишлаб чиқариш ҳукмрон бўлган мамлакатлардап фақат Қўшма Штатларгииа олтин ва кумуш ишлаб чпқарувчи мам- лакатдир; Европадаги капиталистик мамлакатлар ўз олтинларининг деярли ҳаммасини ва ўз кумушларининг жуда кўп қисмиии Австра- лиядан, Қўшма Штатлардан, Мексикадан, Жаиубий Америкадан ва Россиядан оладилар.
“) Ad. Soeibeer. <<Edelmetall-Produ⅛tion>>, Gotha, 1879.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
485
Бироқ биз олтин конларини, йиллик такрор ишлаб чиқаришиии текшираётганимиз капиталистик ишлаб чиқариш мамлакатига кў- чирамиз ва қуйидаги сабабга кўра шупдай циламиз.
Умуман капиталистик ишлаб чиқариш ташқи савдосиз яшай ол- майди. Лекин йиллик такрор ишлаб чиқариш муайян мивдорларда нормал равишда боради деб фараз қилинса, бу билаи ташки савдо фақат маҳаллий маҳсулотларни бошқа истеъмол ёки патурал фор- мадаги маҳсулотлар билан алмаштиради, циймат нисбатларига ҳам, бинобарин икки категория: ишлаб чиқариш воситалари билан ис- теъмол буюмлари ўзаро айирбошланадиган циймат нисбатларига ҳам тақилмайди, бу категорияларнинг ҳар бири бўлиниб кетадиган доимий капитал, ўзгарувчи капитал ва қушимча қиймат ўртасидаги нисбатларга ҳам тақилмайди, деб фараз цилган бўламиз. Демак, ҳар йили такрор ишлаб чиқариладиган маҳсулот қийматинипг анализига ташқи савдони киритиш вазифанинг ўзига ҳам, уни ҳал цилишга ҳам ҳеч қандай янгилик киритмай, фақат масалапи чигаллаштириб** юбориши мумкин. Демак, уни бутунлай эътиборга олмаслик керак; шунинг учун олтинга товар элементини айирбошлаш ёрдами билан ташқаридан келтириладиган иарса деб эмас, балки йиллик такрор ишлаб чиқаришпинг бевосита элементи деб қараш лозим.
Олтин қазиб чиқариш, умуман металлар ишлаб чиқариш каби, I бўлинмага, ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқаришпи ўз ичига олган категорияга киради. Олтин шаклидаги йиллик маҳсу- лот ишлаб чиқариш циймати = 30 га деб фараз циламиз (қулайлик. учун шундай деб оламиз; амалда эса бу рацам бизнинг схемамиз- даги рақамларга цараганда анча кўпдир); бу қиймат 20c + 5u + 5zn га бўлина колсин; 20 с 1с нинг бошқа элементларига айирбошлани- ши керак, буни биз кейинроқ қараб чиқишимиз лозим бўлади*; ак- сиича, 5v + 5m(I) Пс элементларига, яъни истеъмол буюмларига айирбошланшпи керак.
bv га келганда шуни айтиш керакки, олтин қазиб чиқарадиган' ҳар қандай корхона даставвал ишни шпкучи сотиб олишдан бош- лайди, бу иш кучи шу корхонанинг ўзида ишлаб чиқарилгап ол- тиига эмас, балки мамлакатда мавжуд бўлгаи маълум пул запасига сотиб олинади. Ана шу 5υ га ишчилар II бўлинмадан истеъмол* буюмлари сотиб оладилар, II бўлинма эса шу пулга I бўлинмадан ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади. Arap II бўлиима товарлар ишлаб чиқариш учун материал ва ҳоказолар сифатида 2 олтипни I бўлинмадан сотиб олади (яъни ўз доимий капиталинииг таркибий қисми сифатида сотиб олади), деб фараз қилинса, илгари муомала соҳасида бўлгаи 2v I бўлинманипг олтип кони эгаси бўлгап капита- листга пул бўлиб қайтиб келади. Arap II бўлипма кейин I бўлип- мадан материал сифатида олтин сотиб олмаса, I бўлинма ўз олти- нини пул сифатида муомалага ташлаб, II бўлинмадан товарлар со- тиб олади, чунки олтинга ҳар цандай товар сотиб олиш мумкин.
* Ф. Энгельснинг 488-бетдаги 55-изоҳига қаралсин. Ред.


486 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Фарқ фақат шуидаки, I бўлинма бу ерда сотувчи бўлиб эмас, балки фацат харидор бўлиб майдонга чиқади. I бўлинманинг олтин кони эгалари ўз товарлариии ҳаммавақт сотишлари мумкип; олтии ҳам- мавақт бевосита айирбошлапиши мумкип бўлгаи формада бўлади.
Йигириш фабрикасининг эгаси ўз ишчиларига 5v тўлади, бу пул эвазига ишчилар фабрика эгасига — агар қўшимча цийматни бир чеккада цолдириб турсак — ип, циймати 5 га тенг бўлгап маҳсулот тайёрлаб бердилар, деб фараз ^иламиз; ишчилар шу 5 га II с сум- масидан товарлар сотиб оладилар, II бўлинма 5 пулга I бўлинма- дап ип сотиб олади ва шуидай цилиб 5у пул йигириш фабрикаси- нинг эгаспга қайтиб келади. Аксинча, ҳозиргина фараз қилипган мисолда 1о капиталисти (олтин коии эгасини биз шундай деб атай- миз) ўз ишчиларига илгари муомала соҳасида юрган пул билан 5и аванслайди; ишчилар бу пулнп тирикчилик воситаларига„сарфлай- ди; лекпп ана шу 5 пулдаи фақат 2 таси II бўлинмадан 1о капита- листига цайтиб келади. Бироқ 1о капиталисти, йигириш фабрика- синипг эгаси сипгари, япа ўз такрор ишлаб чиқариш процессини бошлаши мумкин: уиииг ишчилари уига 5 қийматни олтин ҳолида етказиб бердилар, 1о капиталисти бу олтиининг 2 тасини сотди, қолгап 3 тасини олтин ҳолида ўзида сақлаб турибди,— демак, у қол- ган олтпндан мопета54) зарб қилиши ёки уларни банк билетларига айлаптириши керак,— ва унинг бутун ўзгарувчи капитали тўғри- дап-тўғрп, II бўлинма воситачилигисиз яиа пул формасида ўз цўли- да бўладп.
Лекпн йиллик такрор ишлаб чиқаришнипг бу бирипчи процесси- даёқ ҳақиқатда ёки потепциал тарзда муомала соҳасида бўлган пул- нииг миқдори ўзгариб кетди. Биз II бўлинма Пс нинг бир цисмига материал сифатида 2υ (1о) ни сотиб олди; 3 эса 1о ўзгарувчи ка- питалипинг пул формаси сифатида, ўз навбатида, II бўлипма дои- расида харажат қилинади, деб фараз қилгаи эдик. Демак, янгидан пул ишлаб чиқариш йўли билаи етказиб берилган умумий пул миқ- доридап 3 таси II бўлинма доирасида қолди ва I бўлипмага қайтиб келмадп. Бизнинг фаразимизга кўра, II бўлипма материал сифати- даги олтинга бўлгап ўз эҳтиёжини қопдирди. Шуиинг учун мазкур 3 олтип хазина тарзида унинг т^ўлида қолади. Бу пул II бўлинма доимий капиталииипг бирор элементини ташкил эта олмаганлиги, II бўлинма иш кучи сотиб олиш учун илгари етарли миқдорда пул капиталга эга бўлгаплиги, сўнгра, II с нипг бпр қисмига айирбош- лангаи апа шу кўшимча Зо, асосий капиталнинг эскиришини қоп- лашии истисно цилганда, II доирасида ҳеч қаидай функцияни ба- жармаслиги (arap lie (I) Пс (2) дап кам бўлгап такдирдагииа, бу пул асоспй капиталнипг эскиришини pro tanto қоплаш учупгина хизмат қиларди-ю, лекип бу нарса тасодифий бир ҳол бўларди); ик- кинчи томондан, асосий капиталнинг эскиришини қоплашии истис- b4) Емби олтинпинг (sold bullion) ьўп кисмини . . . олтия қидирувчилар тўипа-тўғри зарбхонага Сан-францискога элтиб берадилар». «Reports by Н. М. Secretaries of Embassy and Legation», 1879, Part 111, p∙ 337.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛЛБ ЧИҚАРИШ
487
но қилганда, Пс нинг бутун маҳсулоти ишлаб чиқариш воспталари- га I (y÷m) га айирбошлапиши кераклиги сабабли бу пул тўла-тў- кис Пс Дап Hzn га ўтказилиши керак, Пс тирикчилик воситалари шаклнда бўладими, ёки зебу зийнат буюмлари шаклида бўладими, бари бнр; аксинча, тегишли товар қиймати Ita дап Пс га кўчири- лиши лозим. Натижа: II бўлинма кўшимча цийматппипг бир дис- ми пул хазинаси сифатида жамғарилади.
Такрор ишлаб чиқаришнипг иккинчи йилида бир йил ичида ца- зиб чиқарилган олтиннииг худди илгаригидек ҳиссасидан материал сифатида фойдаланилса, 2 яна 1о га қайтиб келади, 3 эса in natura цопланади, яъни яна II бўлинмада хазина сифатида бўшатиб кўйи- ладп ва ҳоказо.
Ўзгарувчи капитал хусусида умуман шуларии айтиш керак: 1о капиталистига, бошқа ҳар қандай капиталист сингари, бу капитал- ни пул формасида меҳнат сотиб олиш учун доимо аваислаб туриш- га тўғри келади. Бу v га капиталистга эмас, балки унииг пшчила- рига II бўлинмадан маҳсулот сотиб олишга тўғри келади; демак, бу капиталист харидор бўлиб майдонга чиқиши, яъни II бўлиима та- шаббус кўрсатмаса, у II бўлипма ихтиёрига олтин ташлаши ҳеч учрамайдиган бир ҳолдир. Лекин II бўлинма ундан материал сотиб олаётганлиги, бу бўлиима ўз доимий капитали II с ни олтип мате- риалига айлантириши кераклиги сабабли (Io) v нинг бир цисми, I бўлипманинг бошқа капиталистларига цайтиб келганидек, II бў- линмадап 1о капиталистига қайтиб келади; бундай ҳол рўй берма- гач, у ўзшшнг v сипи бевосита ўз маҳсулотидан олтип билан қоплай- ди. Лекип пул формасида авансланган v II бўлиимадан упга қайтиб келмагаи сари II бўлинма доирасида муомалада бўлиб тургап пул- нинг бир қисмп (бу бўлипмага I бўлинмадап ўтиб қолгап ва I бў- липмага қайтиб келмагаи пул) II бўлипмада хазипага айланади, шунгшг учуп ҳам шу бўлинмадаги қўшимча қийматиипг тегишли қисми истеъмол буюмларига сарф қилипмайди. Доим япги-япги ол- тин конлари очилиб туриши ёки эски копларда ишлар қайтадан бошланиб туриши сабабли 1о капиталисги и га харажат қилиши лозим бўлгап маълум мивдордаги пул ҳамиша япги олтин қазиб чиқариш бошлангунча мавжуд бўлган пул микдоришшг бпрмупча қисмипи ташкил этади; бу пулни 1о капиталисти ишчилари II бў- линма ихтпёрига берадилар, бу пул II бўлипмадап 1о капиталистига цайтиб келмаганлиги сабабли II бўлипмада хазипа вужудга келти- риш элемептипи ташкил этади.


488 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИИ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШЦ
шаклида хазина вужудга келтирадиган элемепт бўлиб қолади. Ey∏> дан шу нарса кўриниб турибдики,— кейинчалик текшириб чиқиши- миз лозим бўлган 1о ни бир чеккада қолдириб турганда ҳам 55\—_ ҳатто қандай қилиб оддий такрор ишлаб чиқаришда ҳам, гарчи бунда, сўзнинг том маъноси билан айтганда, жамғариш истисно қц- линса ҳам, яъии кенгайган миқёсда такрор ишлаб чиқариш истисно килинса ҳам, ҳарҳолда, пул жамғарилиши, ёки хазина тўпланиши албатта тацозо цилинади. Бундай пул жамғарилиши ҳар йили яна такрорланиши сабабли, капиталистик ишлаб чиқаришини текшириш, вацтида биз асосланган фаразии, яъни такрор ишлаб чиқариш олди- дап I ва II бўлинмалар капиталистлари цўлида айирбошланадигаи товар ҳажмига мувофиқ келадиган тегишли миқдорда пул маблағи ‘бўлади, деган фаразни тушунтириб беради. Ҳаттоки муомалада 'бўлган пулиинг эскириши натижасида йўқ бўлиб кетадиган олтинни ҳисобдап соқит қилганда ҳам бундай пул жамғарилиши рўй беради.
Ўз-ўзидан маълумки, капиталистик ишлаб чиқаришнинг ёши цанчалик катта бўлса, барча капиталистлар томонидан жамғарила- диган пул массаси шунчалик кўп бўлади, демак, бир йилда ^ази-б чиқарилган янги олтпннииг бу массага қўшадиган ҳиссаси иисбатан кам бўлади, ҳолбуки бу қўшиладиган ҳисса абсолют миқдори жиҳа- тидан анча кўп бўлиши ҳам мумкин. Энди Тукка цилинган эъти- розга*  * яна бир карра тўхталиб ўтамиз: ахир айпи капиталистлар сип- фи оқибат-натижада умуман муомалага келиб тушадиган пулнинг манбаи деб каралиши керак экан, қандай цилиб ҳар бир капиталист йиллик маҳсулотдан пул формасида қушимча қийматни чиқариб юлишга муваффақ бўлади, яъни муомалага ўзи ташлаган пулига ^араганда муомаладан кўп пул чиқариб олишга муваффац бўлади?
Бу саволга жавобан биз, аввал айтилганларга (XVII боб) якун ясаб, қуйидагиларни айтиб ўтамиз:
1) 	Бу ерда бирдан-бир зарур бўлган фараз умуман йиллик так- рор ишлаб чи^ариш массаси турли элементларини айирбошлаш учуи умуман етарли мивдорда нақд пул бор, деган фараздан иборатдир; човар қийматининг бир цисми қўшимча қийматдан иборат бўлиши- га бу фаразнинг мутлақо алоцаси йўқ. Агар, бутун ишлаб чиқариш мшчиларпинг ўзларига қарашли бўлади ва уларпииг қўшимча меҳ- лати капиталистларга эмас, балки фақат ишчилариинг ўзларига ке- тадиган цўшимча меҳпат бўлади деб фараз цилинса, муомала қила- ётгаи товар ҳиймат массаси илгари қапча бўлса, шунча қолган бў- лар эди, бошқа шароптлар бир хил бўлганда ўз муомаласи учуи ил- гаригидек миқдорда пул талаб қилган бўлар эди. Шундай цилиб, ҳар икки ҳолда ҳам ran: цўшимча цийматни пулга айлантириш учуи пул қаердан олинишида эмас, асло ундай эмас, балки бутун бу товар цийматни айирбошлаш учун зарур бўлган пул қаердан олинади, дегап масала устида боради.
65) Янгидан қазиб чиқарилган олтиннинг I бўлинма доимий капитали доирасида «бўладиган айирбошланиши тўғрисидаги текшириш Маркс цўлёзмасида топилма- ди. — Ф. Э.
* Шу томнинг 337-бетига қаралсин. Ред.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
489
Дарҳакиқат, ҳар бир айрим товарнинг ^иймати — биз my Mazara яна бир тўхталиб ўтамиз — c÷υ + τn дан иборат, демак, бу- тун товар массасининг муомала цилиши учуп, бир томондап, c + υ капиталнииг муомала қилиши учун маълум пул суммаси, иккипчи томондан, капиталистлар даромадининг, т қўшимча цийматипинг муомала қилиши учун бошқа пул суммаси керак бўладп. Айрим капиталпстлар учун ҳам, бутун капиталистлар сиифи учун ҳам ка- питалистлар капитал сифатида аваислайдиган пул улар даромад сифатида харажат циладиган пулдап фарц қилади. Даромад сифа- тида сарфланадиган бу пул қаердан олинади? Бу пул тўппа-тўғри капиталистлар синфп қўлида бўлган пулдан олинади; демак, уму- ман олганда, жамиятда мавжуд бўлган жами пул массасидап бир қисми капиталистлар даромадининг муомала қилишига хизмат ки- лади. Биз юқорида янги корхона очаётган ҳар цандай капиталист ўз тирикчплиги учун истеъмол буюмларига пул харажат цилиб, кейинчалик эса корхонаси ишлай бошлагач, ўз цўшимча циймати- ни нақд пулга айлантиришга хизмат қиладиган пул сифатида бу пулни яна ^ўлга киритишини кўргап эдик. Лекип, умумаи айтган- да, цўйилгап саволга жавоб берпшнинг бутуи қийинчилиги икки манбадан келиб чиқади.
Биринчидан, агар биз фацат капитал муомаласи ва оборотиии текшириб чпқадиган бўлсак, демак, агар биз капиталистга ҳам капи- талист истеъмолчи ва ўзи учун яшашни севадиган киши деб қара- масдап, балкп фақат шахслашгаи капитал деб қарасак, у вақтда, гарчи биз упипг ўз қўшимча қийматини товар капиталининг тарки- бий қисми сифатида доимо муомалага ташлаб турганинп кўрсак ҳам, лекии пулпи унинг қулида даромад формасида ҳеч бир кўр- маймиз; биз упинг қўшимча қийматпи истеъмол қилиш мақсадида муомалага пул ташлагапиии ҳеч бир кўрмаймиз.
Иккипчпдап, капиталистлар сипфи маълум мпвдордаги пулни даромад формасида муомалага ташлаган тавдирда ҳам, у бутуи йил- лик маҳсулотпинг тегишли қисми учун ҳам эквивалеит тўлаётган- дек бўлиб кўринади, демак, йиллик маҳсулотнипг бу ^исми қўшим- ча қийматнп ифода қилмаётгапдек туюлади. Аммо қўшимча қий- матни ўз ичига олган қўшимча маҳсулот капиталистлар сипфига текинга тушади. Капиталистлар синф сифатида бу ^ўшимча маҳ- сулотга эгалик қилади ва уни текипга истеъмол қилади, пул муо- маласи бунда ҳеч бир нарсани ўзгартира олмайди. Пул муомаласи узгартирадигап нарса фацат шуки, ҳар бир капиталист ўз қўшимча маҳсулотипп in natura истеъмол қилиш ўрнига — кўпчилик ҳол- ЛаРДа бундай қилиб бўлмайди — ўзи ўзлаштириб олгап қўшимча ^иимат суммасига бутун йиллик ижтимоий қўшимча маҳсулот мас- сасидан ҳар хил товарларни олади ва ўзлаштиради. Лекин муома- Ла механизмини анализ цилиш шуни кўрсатдики, капиталистлар сипфи даролмадни харажат цилиш учун муомалага пул ташлаган ўлса, бу пулпи у муомаладан чиқариб ҳам олади, шундай қилпб у Доимо ўша процессии япгидан бошлашп мумкип; демак, капиталист- 32—710


490 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ларга спнф сифатида царасак, бу синф қўшимча цийматни пулга айлаптириш учун зарур бўлгаи бу пул суммасинипг эгаси бўлиб цола беради. Шупдай қилиб, капиталист ўз истеъмол фопди учуп товар бозоридан фақат товар формасидаги цўшимча қпйматнигина чиқариб олмасдан, балки шу билап бирга бу товарларнп сотиб олиш учун харажат қилган пулни ҳам қайтариб олар экан, шу нарса рав- шанки, у ўз томонидап эквивалепт бермасдан муомаладан товар олди. Гарчи бу товарларга капиталист пул тўлагап бўлса ҳам, улар унга текипга тушган. Агар мен бир фунт стсрлиигга товар сотиб олсаму, бу товарларнинг сотувчиси меига текинга тушгап қўшимча маҳсулот учун бу бир фунт стерлингни менга қайтариб берса, мен товарпи текипга олгаилигим равшан. Бу операцияпипг доимо так- рорлапиб туриши, гарчи мен товарни олаётган вақтда ўзимдаги фунт стерлипгдап вақтинча ажралсам ҳам, мепипг допмо товар олиб туришимпи ва доимо фупт стерлипг эгаси бўлиб қолишимни ҳеч бир ўзгартира олмайди. Капиталист бу пулни ўзига текинга тушгап ва пулга айланган қўшимча циймат тарзида доимо в;айтариб олиб туради.
А. Смитда ижтимоий маҳсулотнинг бутун қиймати даромадлар- га, υ-∖-m га ажралишини, демак, доимий капитал қиймат нулга ба- равар деб фараз қилипишини кўрган эдик. Бупдан албатта: йиллик даромадпипг муомала қилиши учуп зарур бўлган пул бутуи йиллик маҳсулотпипг муомала қилиши учун ҳам етарли бўлади; демак, биз- нинг мисолимиздаги 3 000 цийматли истеъмол буюмларипппг муома- ла қилиши учуи зарур бўлган пул 9 000 цийматли бутуп йиллик маҳсулотпипг муомала қилиши учун ҳам етарли бўлади, деган хуло- са келиб чицади. А. Смитнинг нуқтаи пазари ҳақиқатда аиа шундан иборат бўлиб, Т. Тук эса уиипг бу нуқтаи назарини такрорламоқца. Даромадпи пулга айлантириш учуи зарур бўлгап пул миқдори би- лан бутун ижтимоий маҳсулотнипг муомала қилиши учуи зарур бўлгап пул миқдори ўртасидаги нисбат тўғрисидаги бупдай мутла- цо нотўғри тасаввур бутуп йиллик маҳсулотиииг турли ашёвий эле- ментлари ва қиймат элементлари қаидай қилиб такрор ишлаб чиқа- рилаётгаплигипи ва ҳар йили қопланаётгаилигиии тушупмаслик- нйнг, апгламай тасаввур қилишиииг муқаррар оқибатидир. Шунинг учуи ҳам бу тасаввур рад қмлипгап эди.
Энди Смит билан Тукпииг ўзидап эшитайлпк.
Смит бупдай дейди:


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
491
нарсаларнинг ҳаммаси оқибат-натижада пстеъмолчиларга сотиш учун мўл- жаллапгандпр. Савдогарлар ўртасида бўладпган улгуржи тусдаги айирбош- лаш одатда ҳар бир алоҳида олди-сотди учун аича катта сумма талаб 1^ила- ди. Аксинча, савдогарлар билан ис^еъмолчплар ўртасидаги муомала кўп ҳол- ларда чакаиа савдо бўлганлигидан, кўппнча жуда кам сумма талаб қилади, баъзан бир шпллинг ёкп ҳатто ярпм пеннп ҳам етарли бўлиб қоладп. Лекин кичкина пул суммаси катта пул суммаспга қараганда анча тезроц айлана- ди... Шунпнг учун, гарчп барча истеъмолчиларнинг бир йил ичидаги харид- лари қиймат жиҳатидан жуда бўлмаганда» {бу «жуда бўлмаганда»га ηa- ранг-а!} «барча савдогарларнинг бир йпл пчидагп харидларига баравар бўлса хам, шунга карамасдан, истеъмолчиларнинг харидлари, одатда, анча кам мицдордаги пул ёрдами билан амалга оширплиши мумкпн» ва ҳоказо (II ки- тоб, II боб).
Адам Смит китобининг ана шу жойи тўғрисида Т. Тук бундай дейди:
«Бу ерда келтирилган тафовутнинг ҳациқатда тўғрилигига ҳеч қандай шак- шубҳа йўқ... Савдогарлар билан истеъмолчилар ўртасидаги айирбошлаш иш ҳақини беришни ҳам ўз ичига оладики, бу пш ҳақи пстеъмолчиларнинг асо- сий даромадияи» («the principal means») «ташкил этади... Савдогарлар ўртаси- даги барча айирбошлашлар, яъни ишлаб чицарувчилардан ёки импортчилардан тортиб, то чакана савдогар ёки экспортчи-савдогаргача ҳамма савдо турлари капитални кўчиришдан пборат қилиб қўйилиши мумкин, лекин бунда товарлар саиоат ишловинивг ҳамма босқичларидан ўтади ва ҳоказо. Аммо капиталнинг бу кўчирилиши айирбошлашлар кўп миқдорда бўлганида кўчириш вацтида банк билетлари ёки монеталарнинг ҳақиқатда ^ўлдан цўлга ўтишини заруран кўзда тутмайди ва амалда шунга олиб келмайди, — мен нсшцгагина цўлдан-қўлга ўтишни эмас, балки моддий жих^атдан цўлдан-қўлга ўтишни кўзда тутаётир- ман... Савдогарлар ўртасила буладпгаи ўзаро айирбошлашларнипг умумий якуни оцибат-натижада савдогарлар билан истеъмолчилар ўртасида бўладиган айирбошлашлар миқдори билан белгиланпши ва чегараланиши лозим» (Th. Tooke. «An Inquiry into the Currency Principle». London, 1844, p. 34—36 passim).
Arap охирги ибора алоҳида олинадигап бўлса, Тук савдогарлар- нинг бир-бирлари билан айирбошлашлари ўртасида ва савдогарлар- нинг истеъмолчилар билан айирбошлашлари ўртасида маълум да- ражада нпсбат борлигини, — бошқача ^илиб айтганда, бутуп йил- лик даромад қиймати билан бу даромадни ишлаб чиқарадиган ка- питал циймат ўртасида маълум даражада нисбат борлигиии оддий тарзда таъкидлаб ўтаётир, деб ўйлаш мумкин эди. Бироқ бундай эмас. Тук А. Смитнипг фикрига тўғридап-тўғри қўшилади. Шуиинг учун унипг муомала назариясини алоҳида тапқид қилиб ўтиришга Ҳеч бир эҳтиёж йўқ.


492 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИП К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИ1ПИ
дордаги корхоналар учун ҳар йили такрорланиб туради; бу ҳол қис- ман ҳар бир ремонт цилинганда, асосий капитал ҳар гал дисманги- на яигиланганда такрорланиб туради. Демак, бир томон муомалага ташлаган пулига ^араганда муомаладан кўпроқ пул олади, иккин- чи томои, аксинча, муомаладан оладиган пулидан кўпроқ пулпи муомалага ташлайди.
Ишлаб чиқариш даври (иш давридаи фарқ циладпган миқдор сифатида) нисбатан узоқ вақтга чўзиладиган барча саноат тармоқ- ларида капиталист ишлаб чиқарувчилар бу давр мобайпида ҳам- мавақт муомалага пул ташлаб турадилар,— қисман ишлатиладиган иш кучига ҳац тўлаш учун, ^исман истеъмол қилинадиган ишлаб чиқариш воситалари сотиб олиш учун муомалага пул ташлаб тура- дилар; шундай цилиб, ишлаб чиқариш воситалари бевосита товар бозоридан олинади, истеъмол буюмлари эса товар бозоридан қис- ман бавосита, яъни ўз иш ҳақипи харажат қилаётгаи ишчилар то- монидан, қисман эса бевосита капиталистларнинг ўзларп томонидан сотиб олинади, капиталистлар ўз истеъмоллариии ҳеч вақт кейинга қолдирмайдилар, шу билап бирга дастлаб бу капиталистлар бо- зорга товарлар формасида ҳеч қандай эквивалеит чиқармайдилар. Капиталистлар томонидан муомалага ташланадигап пул шу давр мобайнида товар дийматини, шу жумладан унда мужассамланган цўшимча қийматни ҳам пулга айлантириш учун хизмат қилади. Та- рақдий топган капиталистик ишлаб чиқаришда, акцияли жамиятлар ва ҳоказолар цурадиган темир йўллар, каналлар, доклар, йирик ша- ҳар иншоотлари, темир кемалар қуриш, катта миқёсларда ерни дре- наж цилиш ва ҳоказолар каби узоқ давом этадигап ишларии амал- га ошираётгап бир шароитда бу ҳол жуда муҳим ҳолга айланади.
3) Бошқа капиталистлар — агар уларнипг асосий капиталга кет- ган харажатларини бир чеккада қолдириб турганда — иш кучи ва оборот элемептларини сотиб олишда муомалага ташлагаи пулга қа- раганда муомаладан кўпроқ пул чиқариб олгаи бир вақтда, айни шу вақтда олтин ва кумуш қазиб чиқарадиган капиталистлар,— хом материал бўлиб хизмат циладиган иодир металларни бир чеккада колдириб турадиган бўлсак,— муомалага фақат пул ташлайди, муо- маладан эса фақат товарлар олади. Асосий капиталпипг эскирган цисмини цоплашдан ташқари, доимий капитални, ўзгарувчи капи- талнинг кўпчилик қисмини ва капиталистлар қўлида жамгарилади- ган хазинани истисно қилганда, қўшимча қийматнипг ҳаммасинп улар пул шаклида муомалага ташлайдилар.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИДАРИШ
493'
килмайди, лекин туртки олганидан кейин амал қила бошлаши мум- кии. Шу билан бирга бундай маҳсулотларнинг қиймати кўпипча кисм-қисм бўлиб аста-секин муомалага киради, масалан, уйларпинг қиймати ижара ҳақи шаклида бир неча йил давомида муомалага киради.
Иккипчи томондан, такрор ишлаб чиқариш процессииинг ҳамма харакатида ҳам пул муомаласи восйтачилик қилавермайди. Бутуи ишлаб чиқариш процесси, унинг элементлари сотиб олиниши била- поқ, муомаладан чиқиб кетади. Сўнгра, ишлаб чиқарувчининг бево- сита ўзи истеъмол қиладиган маҳсулотнинг ҳаммаси муомаладан чиқиб кетади, бунда мазкур маҳсулотнинг индивидуал истеъмолга ёки упумли истеъмолга кириш-кирмаслигинииг аҳамияти йўқ; шу билан бирга қишлоқ хўжалик ишчилари натура шаклида оладиган ҳақ ҳам шунга киради.
Шундай қилиб, йиллик маҳсулотнинг муомала қилишига ёрдам берадигаи пул массаси жамият қўлида бор, у аста-секин жамғарил- ган. Пул массаси, монеталарнинг ейилишини цоплайдиган олтиини' истисно цилганда, шу йил вужудга келтирилгаи япги қийматнинг бир қисмини ҳам ташкил этмайди.
Гарчи пул фақат металл пул муомаласи асосида, дарвоқе, тулов^ воситаси сифатида ҳам амал қилиши мумкин ва тарихан ҳациқатда шундай амал қилиб келган бўлса ҳам, гарчи ана шу асосда кредит системаси ва унинг механизмининг маълум томонлари рпвожлан- гаи бўлса ҳам, шунга қарамасдан бизнинг баёнимизда фацат нодир- металлдап ясалган пул муомала цилади, шу билан бирга яиа бу муомалаиипг энг оддий формаси: нақд пулга харид қилиш ва сотипг фараз қилинади.
Бундай фараз фақат методологик мулоҳазалар билан қилина*- ётгаии йўқ, бунинг муҳимлиги шундап ҳам кўриниб турибдики, Тук ва унииг мактаби ҳам, шунингдек унинг душманлари ҳам баик би- летлари муомаласини текшириб чиқиш вақтидаги ўз тортишувла- рида соф металл муомаласи гипотезасига цайтишга доимо мажбур бўлганлар. Улар буни post festum цилишга мажбур бўлганлар, ле- кип бу гипотезага қайттанларида, унга жуда юзаки баҳо берганларг шундай бўлиши муқаррар эди, чунки уларнииг анализидаги бу бош- лаиғич нуқта, шундай қилиб, иккинчи даражали роль ўйиар эди, холос.
Лекип пул муомаласини, ўзинипг дастлабки формасида намоён булгаи пул муомаласини,— бу пул муомаласи бу ерда йиллик так- рор дшлаб чицариш процессининг имманент моментидир,— энг од^ Дии тарзда текшириб чиқишнинг ўзиёқ қуйидагиларни кўрсатади:


494 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
лардан ташқари — ўз ҳаракатининг фазаси тарзида тўла-тўкис пул- га айланишни бошдан кечириши керак. Муомала қилаётган пул миқдори товарларнинг бундай пулга айланиши учуи етарли бўлиши лозим ва бу пул миқдорининг кўп қисми иш ҳақи формасида, са* поат капиталистлари томонидан ўзгарувчи капиталнинг пул фор- маси сифатида иш кучига ҳақ тўлаш учун аванслапган ва ишчилар қўлида кўп қисми муомала воситаси (харид воситаси) бўлиб амал цилган пул формасида етказиб берилади. Бу — натурал хўжалик- нинг тамомила аксидир, натурал хўжалик ҳар қандай шахсий қа- рамлик системаси (шу жумладан крепостииклик) асосида, тағин ҳам кўпрот^ бир қатор примитив жамоалар асосида ҳукмронлик қи- лади, лекии бу жамоаларда шахсий қарамлик ёки қуллик мупоса- батлари бор ёки йўқлигининг ҳеч бир аҳамияти йўқ.
Қуллик системасида иш кучи сотиб олиш учун сарф қилинган пул капитал асосий капиталнинг пул формаси ролини ўйиайди, асо- сий капитал аста-секин, қул умрининг актив даври мобайиида цоп- лаииб боради. Шунинг учуп ҳам афиналикларнинг оладигаи фой- дасига, қулдорлар ўз қулипи саноатда фойдаланиш йўли бплап ола- дигап бавосита фойдасига ёки цул меҳпатини сапоатда (масалан, кон ишларида) цўлланадиган бошқа шахсларга ёллаб бериш йўли билан бевосита оладиган фойдасига авансланган пул капиталга тў- ланадиган (амортизацияси билаи бирга) процепт деб қаралар эди,— худди шуниигдек капиталистик ишлаб чиқаришда қўшимча қий- матнинг бир қисмини плюс асосий капиталнинг эскиришиии саноат капиталисти ўз асосий капиталининг процепти ва унинг қоплапиши деб ҳисоблагани каби, ўзииинг асосий капиталиии (уйлар, машина- лар ва ҳоказоларни) ижарага берадиган капиталистларнипг қоида- си ҳам шупдайдир. Дастёрлик циладиган ёки ҳашаматга сақланади- гап оддий уй қуллари бу ерда эътиборга олинмайди, улар бизпинг уй хизматкорлари синфига тўғри келади. Аммо қуллик системаси ҳам,— тарақкий топган Греция давлатларида ва Римда бўлгани ка- би, деҳқоичилик, мануфактура, кемачилик ва ҳоказолардаги унум- .ли меҳиатпппг ҳукмрои формаси бўлишига қарамай,— натурал хў- жалик элементларини сацлаб қолади. Қуллар бозорининг ўзи уруш- лар, деигиз қароқчилиги ва ҳоказолар ёрдами билап ўз товарини = иш кучипи — доимо тўлдириб туради. Бу қароқчилик, ўз иавбатида, муомала процесси воситасида бўлмайди, у тўғридан-тўғри жисмонан мажбур қилиш йўли билан бошқаларнинг иш кучини натурал ҳолда ўзипики қилиб олишдаи иборатдир. Ҳатто Қўшма Штатларда ёл- лапма меҳнатга асосланган шимолий штатлар билан жанубий цул- чилик штатлари ўртасидаги область Жанубга керакли цулларпи тайёрлайдигап районга айлангаиидан кейин, бу ерда бозорга чггқа- риладиган қулнинг ўзи, шундай қилиб, йиллик такрор ишлаб чиқа- риш элемеитига айлантирилгандан кейин ҳам,— замон ўтиши билан бу манба етарли бўлмай қолди, шупинг учун ҳам узоқ вақтгача, им- кон бўлганига қадар қуллар бозорини тўлдириш учун Африкадан келтирилгаи цуллар билап савдо қилиш давом этди.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
495
Ь) Капиталистик ишлаб чицариш асосида йиллик маҳсулотии айирбошлаш вацтида пулпинг стихияли тарзда камайиши ва кўпа- йпшп; асосий капиталларнинг бутуп қиймат мицдорига бир йўла авапслаииши ва улар цийматининг кўп йиллар давомида аста-секин муомаладап олиниб туриши, демак, ўз моҳиятига кўра ҳар йилги хазппа тўплаш билап параллель равишда борадигап ва ҳар йили япгпдан қазиб чиқариладиган олтинга асосланган хазппа тўплашдан бутуилай фарқ қиладигаи ҳар йилги хазипа тўплаш йўли билан уларии пул формасида аста-секии қайта тпклаш; товарлар ишлаб чиқариш даврларининг узунлигига қа^аб пул авапслападигап вақт- пипг турлича бўлиши, демак, товар сотиш йўли билап пулпи муо- маладан яна чицариб олишдан плгари дастлаб бу пулга упииг ха- зина формасида эга бўлиш зарурлиги; ҳеч бўлмаганда ишлаб чиқа- риш жойининг бозордан турли масофада бўлишига ι∖apa6 пул авапс- лаш вақтипипг турлича бўлиши; худди шупипгдек бирор пшлаб чи- цариш тармоғига қарашли турли корхоналардаги ва турлп айрим капиталистлардаги ишлаб чиқариш запасларининг аҳволига ва нис- бий миқдорига қараб пул суммаларинипг турлича миқдорда ва муд- датларда цайтиб келиши, демак, доимий капитал элемептларинипг турли муддатларда сотиб олиниши — буларнинг ҳаммаси бпр йилги такрор ишлаб чиқариш давомида юз беради. Фацат стихияли ҳа- ракатнипг бу барча хилма-хил томонлари практика асосида апиқ-- ланиши ва уларга эътибор берилиши кифоя, шунда уларнипг ҳам- масидаи кредит системасининг механик ёрдамчи воситаларппи қўл- лапиш учуп ҳам, ссудага бериладиган павд капиталларпи чиидап цўлга тушириш учун ҳам планли равишда фойдаланиш мумкип бў- лар эди.
Бунга яиа умумий шароитларда иормал равишда ўзгармас миқ- ёсда борадигал ишлаб чиқариш тармоқлари билаи, масалап қишлоқ хўжалиги сингари йилнинг турли даврларида турлича мицдорда иш кучи кўлланиладиган ишлаб чиқариш тармоқлари ўртасидаги тафо- вут ҳам киради.
XIII. 	ДЕСТЮТ ДЕ ТРАСИНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРПШ ИАЗАРИЯСИ56)
Сиёсий иқтисодчилар ижтимоий такрор ишлаб чиқаришии кўриб чиқаётган вақтда йўл қўйгап чалкашликка ва шу билан бирга қу- РУҚ даъвогарликдап иборат бемаъниликка «улуғ мантиқчи» Дестют де^Траси мисол бўла олади (I китоб, 146-бет, 30-изоҳга78 солишти- Риб қаралсин), ҳатто Рикардо ҳам уии «жуда атоқли ёзувчи» деб атаб унга жиддий қарагап эди («Principles», р. 333).
Бу «атоқли ёзувчи» бутун ижтимоий такрор ишлаб чиқариш ва муомала процесси тўғрисида қуйидагича фикр билдиради:
и) II кўлёзмадан.


496 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШЦ
«Бу саноат соҳибкорлари бундай катта фойдаларни ^андай цилиб олади- лар ва уларни нимадан олишлари мумкин, деб мендан сўрашлари мумкин. Мен бунга улар ишлаб чиқарадиган ҳамма нарсаларинп ишлаб чиқаришга килган харажатларига қараганда кпмматроқ сотиб эршпадилар, деб жавоб бераман; улар:
1) ўзларининг истеъмолларига, ўз эҳтиёжларини қондиришга кетадиган нарсаларнинг ҳаммасини бир-бирларига сотадилар, бунда ўз фойдаларининг бир қисми билан ҳад тўлайдилар;
2) ўзлари ёллайдиган, шупингдек бекорчи капиталистлар ёллайдиган ёл- лапма пшчиларга сотадилар; шу йўл билан улар бу ишчилардан уларга тў- лаиган бутун иш ҳақипи яна қайтариб оладилар, ишчиларнинг бир озгина жамғармалари бупдан мустаснодир;
3) бекорчп капиталистларга сотаДилар, бу капиталпстлар ўзларида бево- сита банд бўлган ишчиларни ёллашга харажат цилпнмагаи ўз даромадларининг бир цисмпни уларга тўлайдилар; шундай қилиб, соҳибкорлар томопидан бе* корчц каппталистларга ҳар йили тўланадиган бутун рента шу йўлларнинг бири •оркали япа соҳпбкорларга ^айтиб келади» (Destutt de Tracy. «Traide de la vo- lonte et de ses effets». Paris, 1826, p. 239).
Демак, капиталистлар, бирипчидан, қушимча цийматнинг шах- сий истеъмол учун ёки даромад сифатида истеъмол қилиш учун ажратилган қисмини айирбошлаш вақтида бир-бирларини алдаш йўли билан бойиб кетадилар. Бошқача қилиб айтгапда: агар .улар қўшимча цийматининг бу цисми, улар фойдасига мувофиқ равишда 400 фунт стерлингга тенг бўлса, бу 400 фунт стерлинг, масалан, 500 фунт стерлингга шу туфайли айланадики, бунда бу 400 фунт стерлипгнинг ҳар бир эгаси ўз қисмини бошқага 25% қимматровда сотади. Ҳаммалари шундай қилганликлари сабаблиулар бир-бирла- .рига ҳақиций цийматга сотганларида натижа қандай бўлиши керак бўлса, бунда ҳам патижа шундай бўлади. Фацат 400 фунт стерлинг товар цпйматнинг муомала цилиши учуи уларга 500 фунт стерлинг- лик пул суммаси керак бўлади, бу ҳол эса бойиб кетиш методига ηa- раганда, камбағаллашиб кетиш методига кўпроқ ўхшайди, чунки уларга ўзларининг бутун мол-мулкининг анчагииа улушини фойда- сиз муомала воситасп формасида унумсиз сацлашга тўғри келади. Ҳамма ran шупдаки, капиталистлар синфи ўз товарларининг баҳоси умумаи номипал равишда кўтарилганпга қарамай, ўзининг шахсий истеъмоли учун фақат 400 фунт стерлипглик қийматга эга бўлгап товар капиталнп ўзаро тақсимлаши мумкип, лекпи бупда капита- листлар 500 фунт стерлинглик товар қийматпи муомала қилдириш учун талаб қилинадигап пул миқдори ёрдамида 400 фунт стерлинг- лик товар цийматни айирбошлаб, бир-бирларини хурсапд қила- дилар.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
497
мапа шу «фикр»пинг ўзи ҳам жуда яхши ва маъноси чуцур бўли- 1∏ιιra қарамай, уларнинг ҳаммалари бир-бирларига қимматроқ сота- дИлар. Шундай қилиб, энди биз капиталистлар бойишипинг бир* мапбаипи билиб олдик. Бу манба, катта камбағаллик каттароқ раи- vretej⅛aπ келиб чиқади, деган «энтшпектор Бресиг»нинг79 сиридан иборат бўлиб қолади.
2) Сўнгра, ўша капиталистларнинг ўзлари товарларни
«ўзларп ёллайдпган, шунингдек бекорчи капиталистлар ёллайдиган ёл- ланма ишчиларга сотадилар; шу йўл билан улар бу ишчилардан уларга тў- чанган бутуи пш ҳақини яна қайтариб ападилар, ишчиларнпнг бир озгина- жамгармалари бундан мустаснодир».
Капиталистлар пул капитал формасида ишчинипг иш ҳақига аваислагап пул капиталиинг уларга цайтиб келиши, жаноб Дестют- пипг фикрига кўра, ўша капиталистлар бойишииинг иккинчи ман- баидир.
Демак, агар капиталистлар синфи иш ҳаци шаклида ишчиларга, масалап, 100 фуит стерлинг пул бергап бўлиб, кейиичалик эса ўша ишчилар ўша капиталистлар синфидан 100 фунт стерлинг қиймат- ли товар сотиб олса ва шунииг учуп капиталистлар иш кучининг харидори сифатида аванслагаи 100 фунт стерлинглик сумма ишчи- ларга 100 фупт стерлинг товар сотилганлиги патижасида уларга қайтиб келгап бўлса, бунипг патижасида капиталистлар бойиб ке^ ιap экан. Соғлом ақл иуқтаи пазаридап карагапда шу нарса рав- шапки, капиталистлар бу муомала ёрдами билап япа 100 фунт стер- липгга, бу муомаладап олдин қўлларида қанча пул бўлган бўлса, шупча пулга эга бўладилар. Муомала бошлапишида улар қўлида 100 фуит стерлипг пул бор эди, бу 100 фуит стерлинг пулга улар пш кучи сотиб олдилар. Ана шу 100 фупт стерлипг пул эвазига со- тиб олииган меҳпат, биз ҳозиргача Дестютдан билганимиздек, 100 фупт стерлштг 1^ийматли товар ишлаб чиқаради. Аиа шу 100 фунт стерлипглик товарии ишчиларга сотиш орқали капиталистлар 100 фупт стерлииг пулии қайтариб оладплар. Демак, капиталистлар қў- лида япа 100 фупт стерлииг пул қолди, ишчилар қўлида эса ўзла- ри ишлаб чиқаргап 100 фупт стерлинглик товар қолди. Капиталист- ларпипг бу муомаладан қандай цилиб бойишлари мумкиплигипи ту- шупиб бўлмайди. Агар 100 фунт стерлипг пул уларга қайтиб келма- гапда эди, улар, биринчидан, ишчиларпияг меҳиати учуп 100 фунт стерлинг пулпи ишчиларга тўлашларига ва, иккипчидап, шу меҳпат маҳсулотипи, 100 фуит стерлииглик истеъмол буюмларппи ишчилар- га текипга беришларига тўғри келар эди. Демак, пулпинг қайтиб келиши, пима учуп капиталистлар бу муомала иатижасида бойиб кетадилар, дегап масалани асло тушунтириб бермас эди, балки, кўп Дегапда, пима учун капиталистлар бу муомала патижасида камба- ғаллашиб кетмайдилар, дегап масалаии тушуитириб берар эди.
— камбағаллик. Ред.


,498 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
100 фунт стерлииг пул қандай қилиб капиталистлар кўлига ўтиб цолади ва ишчилар ўз ҳисобларига товарлар ишлаб чиқариш ўрни- га нима учун ўз иш кучларипи ана шу 100 фунт стерлипгга айир- бошлашга мажбур бўладилар, деган масала бутунлай бошца масала, албатта. Аммо бу шупдай бир нарсаки, Дестют каби катта мута- факкирлар учун ўз-ўзидаи маълум бир нарсадир.
Дестютнинг ўзи масаланинг бундай ҳал қилинишидап тўла қа- ноат ҳосил қилмайди. У бизга, бойиш дастлаб 100 фуит стерлинг пул суммаси харажат қилинганлиги ва кейин яна 100 фуит стер- липг пул суммаси қайтиб келганлиги сабабли бўлади деб айтгани йўц-ку, яъни бойиш 100 фупт стерлинг пулнинг цайтиб келганлиги учун бўлади; 100 фуит стерлииг пулнинг қайтиб келиши эса, бу пул нима учун йўцолиб кетмаганлигинигина кўрсатади, деб айтгани йўц-ку. У бизга, капиталистлар
«ишлаб чиқарадиган ҳамма нарсаларини ишлаб чиқаришга цилган хара- жатларига цараганда қимматроц сотиб»
бойийдилар, деди.
Шундай қилиб, капиталистлар ишчилар билан олди-сотди цила- ётган вақтда ишчиларга анча қимматроқ сотиб ҳам бойишлари ке- рак бўлиб чиқади. Жуда соз!
«Улар иш ҳақи тўлайдилар... ва буларнинг ҳаммаси бу кишиларнинг ха- ражат қилиши патижасида уларга қайтиб келади, бу кишилар уларга» {озиқ- овцатларга} «ана шу иш ҳақи туфайли уларга» {капиталистларга} «тушга- нига қараганда анча цимматроқ ҳац тўлайдилар» (ўша жойда, 240-бет).
Демак, капиталистлар ишчиларга 100 фунт стерлинг иш ҳақи тўлайдилар, кейин эса ишчиларнинг ўз маҳсулотларини уларга 120 фуит стерлингга сотадилар, бас, капиталистларга фақат бу 100 фунт стерлинг яна цайтиб келиб қолмасдан, балки улар яна 20 фунт стер- линг фойда ҳам қилар экан-да? Бундай бўлиши мумкин эмас. Иш- чилар иш ҳақи формасида олган пуллари қанча бўлса, шуича тў- лашлари мумкин. Агар ишчилар капиталистлардан 100 фунт стерь линг иш ҳаци олган бўлсалар, улар 120 фунт стерлингга эмас, балки φaηaτ 100 фунт стерлингга товар сотиб олишлари мумкин. Демак, масала бундай ҳал бўлмаса керак. Лекин яна бир йўл бор. Ишчи- лар капиталистлардан 100 фунт стерлингга товар сотиб оладилар-у, лекин ҳақицатда фақат 80 фунт стерлинг қийматли товар оладилар. Шунинг учун улар, сўзсиз, 20 фунт стерлингга алдандилар. Капи- талистлар эса, сўзсиз, 20 фунт стерлингга бойидилар, чунки улар ҳациқатда иш кучига унинг қийматига қараганда 20% кам ҳақ тў- ладилар, ёки айлапма йўл билан номинал иш ҳақидаи 20% чегириб ташладилар.


XX БОБ. — ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
49^
синфи бир бутун ҳолда олиб қаралса, нормал йўл аиа шундай бўл-- са керак, чунки, жаноб Дестютнинг фикрича, ишчилар синфи «етар- ли иш ҳақи» олиши керак (ўша жойда, 219-бет), чунки бу иш ҳа- ци кам деганда ишчиларнинг тирикчилигига ва ишлаш қобилиятинвг сақлаб қолишига, «энг зарур тирикчилик воситалариии сотиб оли- шига» (ўша жойда, 180- бет) етарли бўлиши керак. Агар ишчилар бундай етарли иш ҳаци олмасалар, яна ўша Дестютнииг фикричаг бу — «саноатнинг ўлими» бўлади (ўша жойда, 208-бет), демак, бу ҳол капиталистлар учун асло бойиш воситаси бўлмаса керак. Лекин капиталистлар синфи ишчилар синфига тўлайдиган иш ҳақининг мивдори қанча бўлмасин, у маълум қиймайта эга, масалаи 80 фуит стерлинг цийматга эга. Демак, агар капиталистлар сипфи ишчплар- га 80 фунт стерлинг ҳақ тўласа, у ҳолда шу капиталистлар синфи ана шу 80 фунт стерлинг пулга ишчиларга 80 фунт стерлинглик то- вар қийматини сотиши лозим, шунинг учун бу 80 фунт стерлинг- нинг қайтиб келиши капиталистлар синфини бойитмайди. Агар ка- питалистлар синфи ишчиларга 100 фунт стерлинг тўлаб, шу 100 фунт стерлингга 80 фунт стерлинглик товар қиймати сотса, капита- листлар синфи ишчиларнинг нормал иш ҳақига цараганда 25% ошиқча ҳақ тўлаган, лекин ишчиларнинг ана шу пулига 25% кам товар сотган бўларди.
Бошқача цилиб айтганда: капиталистлар синфи умуман ўз фой- дасини чиқариб оладиган фонд нормал иш ҳацидан ушлаб қолиш7 иш кучига унинг цийматига қараганда, яъни иш кучипи ёлланма ишчн шаклида нормал такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган тирикчилик воситалари цийматига қараганда кам ҳақ тўлаш йўли билаи ҳосил қилииган бўлар эди. Демак, иормал иш ҳаци тўлапиб турилса эди, Дестютпинг фикрича, птундай бўлиши ҳам керак, у вакт- да саноатчилар учун ҳам, бекорчи капиталистлар учун ҳам ҳеч ^андай фойда фонди бўлмас эди.
Демак, капиталистлар синфининг қандай қилиб бойишининг бутуц сириии жаноб Дестют цуйидагидан иборат қилпб қўйишига тўғри келарди: капиталистлар синфи иш ҳацидан чегириб қолиш орцали бойийди. Бу ҳолда қўшимча қийматпинг Дестют ўзииипг 1 ва 3- пуиктларида айтган бошқа фоидлари ҳам бўлмас эди.
Демак, ишчиларнинг пул шаклидаги иш ҳақи уларнинг синф сифатида мавжуд бўлиши учун зарур бўлган истеъмол буюмлари ^ийматидап иборат қилиб қўйилган барча мамлакатларда капита- листларнинг истеъмол фонди ҳам, улар учун жамгариш фонди ҳам бўлмагап бўлур эди, демак, капиталистлар синфипинг мавжуд бў- лиши учуи зарур тирикчилик фонди ҳам, демак, капиталистлар синфи ҳам бўлмаган бўлур эди. Дестютнииг фикрига кўра, эски ци- вилизациянинг барча бой ва таравдий этган мамлакатларида худди шундай бўлган бўлур эди, чунки бу ерда
«бизнинг, эскп томир отиб кетган жампятларимизда иш ҳади 1^оплана- Диган фонд... деярли ўэгармайдиган миқцордир» (ўша жойда, 202-бет).


,500 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Бироқ иш ҳақини кесиш вақтида ҳам капиталистлариинг бойи- ши дастлаб ишчиларга 100 фунт стерлинг пул тўлаганликлари, сўпг- ра эса ана шу 100 фупт стерлинг пулга ишчиларга 80 фунт стер- линглик товар сотганликлари сабабли содир бўлмайди,— демак, бун- да ҳақиқатда товар формасидаги 80 фунт стерлинг 100 фуит стер- лииглик, яъни 25% кўп пул суммаси ёрдами билап муомала қила- ди,— балки капиталист ишчининг маҳсулотидан фацат қўшимча цийматнигииа, цўшимча циймат гавдаланган маҳсулот қисмини ўз- лаштириш билангина кифоя қилмасдан, бундан ташқари, яиа иш ҳақи формасида ишчига тегиши лозим бўлган маҳсулот цисмипинг 25% ини ҳам ўзлаштириб олганлиги сабабли содир бўлади. Дестют тасаввуридаги бу бемаъпи йўл билан капиталистлар сипфи ҳеч иар- са ютмаган бўлар эди. Капиталист ишчига иш ҳақи сифатида 100 фунт стерлинг беради ва ана шу 100 фуит стерлингга ўша ишчи- нинг ўз маҳсулотидаи 80 фупт стерлинг товар қийматипи унга қайтариб беради. Бироқ келгуси операцияларда ҳам у ана шу тад- бир учун яна 100 фунт стерлинг аванслаши лозим. Демак, капита- лист 80 фунт стерлинг пулни аванслаш ва бу пулга 80 фуит стер- лииглпк товар бериш ўрнига 100 фунт стерлинг пулни аванслаб, бу пулга 80 фунт стерлинглик товар бериб, беҳуда овора бўлади, холос. Шупдай цилиб, капиталистлар синфи ўзининг ўзгарувчи капитали- випг муомала цилиши учун бекордан-бекорга доимо 25% кўп пул капитал авапслаб туради, бу эса бойишнинг жуда ажойиб методи- дир.
3) Ниҳоят, капиталистлар сипфи товарларни
«бекорчи капиталистларга» сотадилар, «бу капиталистлар ўз даромадла- рияинг бевосита ўзларида банд бўлган ишчилар ёллашга сарфланмагаи қис- мини уларга тўлапдилар; шундай цилиб, соҳибкорлар капиталистларга» (бе- корчи капиталпстларга) «ҳар йили тўлайдиган бутун рента шу йўлларнинг бири орқали яна соҳибкорларга цайтиб келади».
Юқорида бпз саиоат капиталистлари
«ўз истеъмолларига, ўзларпнинг эҳтиёжларини қондиришга хизмат қи- ладиган ҳамма нарсага ўз фойдаларининг бир қисмидан ҳақ тўлаганликла- рипи»
кўрган эдик.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
501
оладилар. Шу йўл билап сапоат капиталистларидап 80 фунт стер- линглик маҳсулот кетиб қолади, лекии шу билаи бир вақтда 80 фунт стерлинг пул, ёки улар репта, процепт ва ҳоказолар деб бе- корчи капиталистларга тўлаган 100 фунт стерлингнинг 4∕s қисми уларга яиа цайтиб келади. Сўнгра, бекорчи капиталистларнинг бе- восита ёллаима ишчилари бўлган уй хизматкорлари синфи ўз хў- ткайипларидаи 20 фунт стерлинг олди. Улар ҳам бу пулга — яна ∏ιy сапоат капиталистларидан — 20 фунт стерлипгга истеъмол бу- юмлари сотпб оладилар. Шупдай қилиб, саиоат капиталистларидан 20 фупт стсрлипглик маҳсулот кетиб қолиши биланоқ 20 фупт стер- линг пул, ёки репта, процент ва ҳоказолар сифатида улар бекорчи капиталистларга тўлагап 100 фупт стерлинг пулнинг цолгап беш- даи бир ҳиссаси уларга яиа қайтиб келади.
Олди-сотди тамом бўлгандан кейин, саноат капиталистлари бе- корчи капиталистларга реита, процепт ва^ҳоказолар сифатида тўлаб борган 100 фунт стсрлинг пул япа уларга қайтиб келди, ҳолбуки қўшимча маҳсулотнинг 100 фуит стерлингга тенг бўлган ярми улар- иипг қўлидап бекорчи капиталистларпинг истеъмол фондига ўтиб кетгая эдп.
Шундай қилиб, бу ерда ran юритилаётган масалани ҳал қилиш учуп бу 100 фунт стерлингни бекорчи капиталистлар билап улар- нинг бевосита ёлланма ишчилари ўртасида бирор тарзда тақсимлаб ўтиришнинг бутуплай ортиқча иш эканлиги равшандир. Бу оппа- осон нарса: уларнинг ренталари, процентлари, қисқаси, 200 фунт стерлингга тенг бўлган цўшимча қийматдап уларга тегишли бўлган ҳисса саноат капиталистлари томонидан уларга пул тарзида, 100 фунт стерлпиг шаклида тўлаиади. Улар ана шу 100 фунт стерлинг- га сапоат капиталистларидаи бевосита ёки бавосита истеъмол буюм- лари сотиб оладилар. Демак, улар 100 фупт стерлинг пулни сапоат капиталистларига қайтариб берадилар ва 100 фуит стерлингга улар- дап истеъмол буюмлари оладилар.


502 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЯ К-ЛИИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
маҳсулотларипинг патурал формасида бевосита ҳақ тўлагаиларида эди, муомаладан ҳеч цандай 100 фунт стерлинг пул уларга қайтиб< келмаган бўлар эди, чупки улар муомалага ҳеч цандай 100 фуит стерлинг пул ташламаган бўлар эдилар. Натура билан ҳац тўлаш- да масала шундай осонлашиб кетар эдики, улар 200 фуит стерлинг цийматли қўшимча маҳсулотдан ярмисини ўзлари учун сақлаб қо- либ, иккиичи ярмисини эса, эквивалент олмай, бекорчи капиталист- ларга берар эдилар. Ҳатто Дестютнипг ҳам буни бойиш воситаси,. деб айтишга тили бормасди.
Албатта, ер ва капитал,— саиоат кашггалистлари бекорчи капи- талистлардан ижарага ёки царзга олиб, бунинг эвазига қўшимча қийматнинг бир қисмини ер рентаси, процент ва ҳоказолар форма- сида бекорчи капиталистларга ҳац тўлашлари керак бўлгап ер ва капитал,— улар учун фойда келтирди, чупки бу — умумап маҳсу- лот ишлаб чиқаришнинг ҳам, шунингдек маҳсулотнинг қушимча маҳсулотдан иборат бўлган ёки қўшимча циймат гавдалаиадиган қисмини ҳам ишлаб чиқаришиипг шарт-шароитларидан биридир^ Бу фойда ижарага олинган ердан ва қарзга олинган капиталдав фойдаланилгани учун тўлангаи баҳодан эмас, балки уларнинг иш- латилишидан келиб чиқади. Аксинча, бу баҳо фойдадап ажратиб чи- царилади. Акс ҳолда, агар саноат капиталистлари цўшимча циймат- нинг иккинчи ярмини ҳеч кимга бермай ўзларига олиб цола олган- ларида, улар бойиб кетмайдилар, балки камбағаллашиб кетадилар, дейишга тўғри келарди. Лекин муомала ҳодисалари, масалан, пул- нинг яна цайтиб келиши маҳсулот тақсимоти билан аралаш-қура- лаш қилиб юборилганда апа шундай чалкашлик юз беради, ҳолбуки бу муомала ҳодисалари маҳсулот тацсимотида фақат воситачилик цилади.
Бироқ, шунга қарамай, бу Дестют жуда ҳам муғомбирлигидан бундай дейди:
«Бу бекорчи кишиларнииг даромадлари қаердан келади? Бу даромадлар бекорчиларнинг капиталларини ишга солиб, ўз фойдаларидан уларга ҳақ тў- лайдиган кишилар, яъни бекорчплар фондидан ўз цийматига цараганда кўп- род циймат ишлаб чиқарадиган меҳиатга ҳақ тўлайдиган кишилар, қисқаси, саноатчплар тўлайдиган рентадап келмайдими? Шунинг учун, ҳар қандай бойлик мапбапни топиш учуп ҳаммавақт яна шу саноатчиларга мурожаат цилишга тўғри келади. Ҳақиқатда бекорчи капиталистларда ишлаётган иш- чиларни худди шу саноатчилар боқиб турадилар» (ўша жойда, 246-бет).
Шупдай цилиб, рента ва ҳоказоларга ҳац тўлаш энди сапоатчи- ларнинг фойдаларидан олинаднган чегириш бўлиб қолади. Илгари бу тўлаш саноатчилар учун бойиш воситаси бўлган эди.


XX БОБ. - ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
503
<Ьунт стерлипгдаи ташқари яна бошқа пул маблағи бўлади ёки бўл- майди. Бирипчи ҳолда саноатчилар уларга 100 фуит стерлинг қий- матга эга бўлган ўз товарларини 120 фупт стерлинг иарх билан со- тадилар. Демак, товарлар сотилгаида бекорчи капиталистларга тў- ланган 100 фупт стерлинггииа саноатчиларга ^айтиб келмасдан, бундап ташқари улар учуп чииакам янги қиймат бўлгап япа 20 фуит стерлипг ҳам қайтиб келади. Хўш, эпди ҳисоб қаидай тусга киради? Сапоатчилар 100 фунт стерлинглик товарларни текинга бе- риб юборадилар, чунки уларга қисмаи тўлангап 100 фупт стерлинг пул уларпипг ўз пуллари эди. Шуидай қилиб, улариинг ўз товарла- рига ўз пуллари билан ҳақ тўланди. Демак, 100 фунт стерлинг — кўрилган зарардир. Лекин улар бупдап ташцари баҳонипг қиймат- дан оширилгапи ҳисобига 20 фупт стерлинг олдилар. Демак, 20 фунт стерлинг — олинган фойдадир; 100 фунт стерлинг зарардан бу фойда чегириб ташланганда, натижада 80 фунт стерлинг зарар кўрилган бўлади, демак, ҳамиша плюс эмас, балки мипус бўлади. Бекорчи капиталистларии алдаш натижасида саноатчиларнинг кўр- гап зарари камайди, лекин бундан улар бойлигининг камайиши улар учуи бойиш воситасига айланмади. Аммо буидай методпи узоқ вақт давомида қўлланиб бўлмайди, чунки бекорчи капиталистлар ҳар йили фацат 100 фунт стерлинг пул олиб тургаи бўлсалар, йил сайин муттасил 120 фупт стерлингдап тўлай олмайдилар.
Ёки бошка бир усул: саноатчилар 80 фунт стерлинг кийматли то- варни ўзлари бекорчи капиталистларга тўлагап 100 фупт стерлингга сотадилар. Буида, илгари бўлгапидек, улар 80 фунт стерлингпп рен- та, процеит ва ҳоказолар формасида текиига берадилар. Бупдай алдамчилик билап улар бекорчи капиталистларга тўланадиган бож- пи камайтпрдилар, лекин бу бож ҳамоп мавжуд бўлиб, баҳолар со- тувчиларшшг ихтиёрига боғлш^ бўлади, деган ўша иазарияга муво- фиқ, бекорчи капиталистлар ўз ерлари ва капиталлари учун илгариги 100 фупт стерлипг ўрнига 120 фунт стерлинг релта, процент ва ҳоказолар талаб қилишлари мумкип.
Бу ажойиб тадқиқот доно мутафаккирга жуда муиосиб бўлиб, у, бир томоидап, А. Смитдап уиинг
«меҳиат ҳар дандай бойликнинг мапбаидир» (ўша жойда, 242-бет), саноат капиталистлари
«ўз капиталларини капитални фойда билан бирга такрор ишлаб чиқара- дигап меҳпатга ҳақ тўлаш учун ишга соладилар» (ўша жойда, 246-бет),
Дегап сўзларини кўчириб олади, иккинчи томопдан эса, шу заҳо- тцец, бу сапоат капиталистлари
«бошқа ҳамма кишиларни боқади, фақат улар ижтимоий бойликни кў- итнрадн ва 5ИЗ ҳузур-ҳадоват оладигаи ҳамма нарсаларни вужудга кел- тиРади» (ўша жойда, 242-бет),
ишчилар капиталистларни боқмайди, балки капиталистлар ишчи- ларни боқади, деган хулоса чиқаради, бунинг ажойиб далили шу


504 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛЛБ ЧИҚЛРИЛИШИ
эмишки, ишчиларга тўланадиган пул уларпипг қўлида турмайди, балки ишчилар ишлаб чиқаргаи товарларга ҳақ сифатпда доимо капиталистларга қайтиб келиб туради.
«Улар фақат бир қўллари билап оладилар-у, иккинчи қўллари билап цайтариб берадилар. Демак, уларнипг истеъмолига уларни ёллагапларпинг маҳсули деб қараш лозим» (ўша жойда, 235-бет).
Пул муомаласи қандай қилиб ижтимоий такрор ишлаб чикариш ва истеъмолга воситачилик цилишини бупдай тўла-тўкис баёп цил- ганидан кейии, Дестют давом қилиб буидай дейди:
«Бойликнинг бу perpetuum mobile* ана шундай тўлдприлади, бу харакат, гарчи яхши тушунилмаган бўлса ҳам» (≪mal соппи» — мана буниси тўғри!), «ҳакқоний равишда мгомала дсб аталади; чунки у чипакам доиравий оборотдан иборат бўлпб, доим ўзинипг бошланғич нуктасига кайтпб келадп. Бу пуцта ишлаб чиқариш юз берадиган жойдпр» (ўша жойда, 239-240- бетлар).
«Жуда атоқли ёзувчи», Франция Ииститути80 ва Филадельфия- даги Философия жамиятининг аъзоси ва вульгар экономистлар ора- сида ҳақиқатан ҳам маълум даражада машъал бўлгап Дестют аса- рининг хотимасида ўзининг ижтимоий процессни ажойиб равшан- лик билан баён қилиб бергаплигига, мавзуга кучли нур сочиб, ёри- тиб бергаилигига цойил қолишни китобхоплардап илтимос циладн, бу нурнинг ҳаммаси қаердан келаётганлигипи китобхоиларга маъ- лум цилиб, ҳатто марҳамат ҳам қилади. Бупинг асл пусхасиип кел- тирмоқ лозим:
«On remarquera, j’espere, combicn cette manierc do considerer la consomma- tion de nos richesees est concordante avec tout ce qυe nous avons clit a propos de leur production et de leur distribution, et en meme temps quelle clarte elle repand sur toute la marche de la socicte. D’ou viennent cet accord et cette luddite? De ce que nous avons rencontre la verite. Cela rappellc Γeffet de cos miroirs ou les objets se peignent nettement et dans^ leurs jusles proportions, quand on est place dans leur vrai point de vue, et ou tout parait confus et desuni, quand on en est trop pres ou trop Join» (ўша жойда, 242, 243- бетлар)**.
Voila le cretinisme bourgeois dans toute sa beatitude!***
* — абадий ҳаракати. Ped.
** «Бойлигимизни истеъмол дилишга бўлган бу қараш уларни ишлаб чидариш ва уларнинг тақсимоти тўғрисида айтилган гапларга қай даражада мувофиц келишига ва шу билан бирга бу τ↑apam ижтимоий ҳаётнинг бутун боришиии текшириш ишингб на^адар равшан цилиб цўйишига эътибор берурлар, деб ишонаман. Бу уйрунлик ва бу нур қаердан олинади? Биз кашф этган ҳадидатдан олинади. Бу ҳақиқат бизга шундай кўзгуларни эслатадики, бу кўзгулар ўз қаршисида керакли жойга қўйилган нарсаларнинг ҳахммаспни аииқ кўрсатади ва, кўрсатганда ҳам, қисмлар ўртасидаги тўғри мутаносибликни сақлаган ҳолда кўрсатади, шу жойдан яқпнрод ёки узодрок цўйилган нарсаларнинг ҳаммасини эса ноанид ва тардоқ килиб кўрсатади». Ред.
♦*♦ — Буржуа кретинизмининг манаман деб турган башараси ана шундай! Ред.


[505
ЙИГИРМА БИРИНЧИ БО Б57)
ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
I китобда айрим капиталистда жамғаришнинг қандай юз бери- ши кўрсатиб берилган эди. Товар капиталнинг пулга айланиши натижасида кўшимча цийматдан иборат бўлган қўшимча маҳсулот ҳам пулга айланади. Капиталист шу тариқа пулга айлантирилган ^ўшимча ^ийматни яна ўз унумли капиталининг устама натурал элементларига айлантиради. Кўпайган капитал ишлаб чиқариш- нинг навбатдаги доиравий обороти вақтида кўпроқ миқдорда маҳ- сулот беради. Бироц, индивидуал капиталда қандай ҳол юз бера- ётгаи бўлса, жами йиллик такрор ишлаб чицаришда ҳам шундай ҳол намоён бўлиши керак, бу оддий такрор и!плаб чиқаришни қа- раб чиқаётганда кўрганимиз кабидир, бунда — индивидуал капи- тални такрор ишлаб чиқаришда — унинг истеъмол қилинган асосий таркибий қисмларининг хазина сифатида тўпланаётган пул форма- сида йиғилиб бориши йиллик ижтимоий такрор ишлаб чиқаришда ҳам ўз ифодасини топади.
Агар индивидуал капитал = 400c + 100l∖ йиллик қўшимча ций- мат =100 бўлса, у ҳолда товар маҳсулот =400c÷ ЮОр + ЮОтп бўлади, Бу 600 пулга айланади. Бу пулдан 400с яна доимий капиталнинг натурал формасига, 100и иш кучига айланади ва агар ҳамма қў- шимча циймат жамғарилгудек бўлса, яна 100τn ҳам унумли капи- талпинг натурал элементларига айирбошлаш воситасида устама доимий капиталга айланади. Бунда цуйидагилар фараз қилинадп: 1) мавжуд техника шароитида бу сумма ё амал ^илувчи доимий капитални кўпайтириш учун, ёки янги саноат корхонаси яратиш учун етарлидир. Лекин шундай ҳам бўладики, бу процесс амалга ошмасдан аввал, демак ҳақиқий жамғариш, ишлаб чиқаришнинг кенгайиши бошланмасдан аввал анча узоқ вақт давомида қўшимча кийматни пулга айлантириш ва бу пулни хазина формасида бир ePra жамғариш керак бўлади. 2) Ишлаб чиқаришнинг кенгайиши аслида, илгари содир бўлган эди, деб фараз қилинади, чунки пулни 'пУл формасида тўланган қўшимча қийматни) унумли капитал Элементларига айлантириш мумкин бўлсин учун бу элементлар товар 57) Куйида китобнинг охиригача VIII қўлёзмадан олинган текст берилади. 33—710


506 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
сифатида бозорда сотилаётган бўлиши керак; бунда улар тайёр товарлар формасида сотиб олинмасдан, заказ бўйича тайёрланган бўлса, бунинг асло аҳамияти йўқ. Бу товарларнинг ҳақи улар олин- гандан кейин тўланади, ҳарҳолда уларга нисбатан кенгайтирилган кўламда ҳақиций такрор ишлаб чиқариш юз бергандан кейин, бу вақтгача нормал ҳажмда бўлган ишлаб чиқариш кенгайгандан ке- йин тўланади. Бу товарлар потенциал ҳолда, яъни ўз элементла- рида мавжуд бўлишлари лозим эди, чунки уларнинг ҳақиқатда ишлаб чиқарилиши учун фақат заказ турткиси бўлиш, яъни товар мавжуд бўлмасидаи аввал унинг сотиб олиниши ва сотилажаги олдиндан маълум бўлиши талаб қилинар эди. Бу ҳолда бир тараф- даги пул иккинчи тарафда кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш- га сабаб бўлади, чунки, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш дмкони пулсггз ҳам мавжуддир, чунки пулнинг ўзи ҳақиқий такрор ишлаб чиқаришнинг элементини ташкил қилмайди.


XXI БОБ. — ЖЛМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 507
тида янги бойлик (потенциал пул) яратилган, чунки олтин форма- сидаги маҳсулотда қўшимча қиймат ҳомили бўлган цўшимча маҳ- сулот бор ва фақат пул янги маҳсулотнинг ҳаммаси муомалага киргани сабабли, у потенциал янги пул капиталлар учун пул мате- риалини кўпайтиради.
Пул шаклида жамғарилган бу устама қиймат янги қўшимча иж- тимоий бойлик эмас, бироқ, уни жамғаришдан назарда тутилган функцияга кўра, у янги потенциал пул капиталдир. (Янги пул капитал қўшимча қийматнинг аста-секин пулга айланишидан бош- қа йўл билан ҳам вужудга келиши мумкинлигини биз кейинчалик кўрамиз.)
Товарни сотиб, пулига ҳеч нарса сотиб олмаслик орқасида пул муомаладан чиқарилади ва хазина шаклида жамғарилади. Демак, бу операция ялпи характерга эга, деб тасаввур қилсак, у ҳолда, афтидаи, товар харидорлари қаердан топилишини тушуниб бўл- май цолади, чунки бу процессда,— бу процессни ялпи процесс деб билмоқ керак, чунки ҳар бир индивидуал капитал жамғариш босқичида бўлиши мумкин,— ҳар ким хазина жамғариш учун сотиш орзусида бўлади-ю, лекин ҳеч ким сотиб олишни иста- майди.
Йиллик такрор ишлаб чиқаришнинг турли цисмлари ўртасидагиг муомала процесси бир текисда содир бўлади, деб фараз қилсак, но- тўғри бўлади, чунки жуда оз истиснолардан ташқари, бу процесс ҳамиша ўзаро царама-қарши ҳаракатлардан иборат бўлади,— у ҳолда гапни ҳеч нарса сотмагани ҳолда сотиб оладиган олтин кон- лари эгасидан (шунингдек — кумуш ишлаб чиқарувчидан) бош- лаш ва ҳамма унга сотади деб фараз цилиш лозим бўлади. Бундай бўлгаида бутун йиллик ижтимоий қўшимча маҳсулот (бутун қў- шимча қийматдан иборат бўлган қўшимча маҳсулот) унинг қўлига ўтиб цолар эди, бошқа ҳамма капиталистлар эса унинг қўшимча маҳсулотипи, табиий хоссасига кўра, пул шаклида мавжуд бўлган ва упинг олтинда табиий мужассамланган қўшимча цийматидан иборат бўлган шу маҳсулотни ўзаро pro rata бўлишиб олар эдилар; чунки олтин конлари эгаси маҳсулотининг унинг амал килиб тур- ган капитали ўрнини қоплаши лозим бўлган қисми тегишли pa~- вишда банд этилган ва фойдаланилган. Олтин конлари эгасининг олтин шаклида ишлаб чиқарилган кўшимча қиймати бу ҳолда шун- даи бир ягона фонд бўлар эдики, бошқа ҳамма капиталистлар ўз- ларининг йиллик кўшимча маҳсулотларини пулга айлантирмоц. Учун шу фонддан материал олган бўлар эдилар. Демак, бу қушимча* киимат ўз миқдорига кўра келажакда ўз ғумбагига — хазипа фор- масига айланиши лозим бўлган бутун йиллик ижтимоий цўшимча ^ииматга баравар бўлиши лозим эди. Бундай фаразлар бемаъни ва фоидасиз бўлса ҳам, энг кўп деганда, ҳамма ерда бир вақтнинг ўзи- Да хазиналар вужудга келиши мумкинлигини тушунтириб беришга- ина ёрдам берган бўлар эди, шу билан бирга, олтин конлари эга-


508 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ишлаб чиқаришнинг ўзи бирон қадам ҳам олға силжий олмаган бўлар эди.
Қийиндек бўлиб кўринган бу масалани ҳал этмасдан аввал биз I бўлинмадаги (ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқариш) жам- ғариш билан II бўлинмадаги (истеъмол буюмлари ишлаб чиқариш) жамғариш ўртасидаги фарқни ажратишимиз лозим. Гапни I бў- линмадан бошлаймиз,
I. I БЎЛИНМАДАГИ ЖАМҒАРИШ
1) 	ХАЗИНАНИИГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ
Равшаики, I бўлинмани ташкил этган кўпдан-кўп саноат тар- моқларига солинган капиталлар ҳам, шу саноат тармоқларининг ҳар биридаги ҳар турли индивидуал капиталлар ҳам, шу капитал- ларнинг ёшига қараб, яъни қанча вақт давомида амал килганига қараб,— биз уларпинг миқдори, техникавий шароити, бозор шарои- ти ва ҳоказоларни мутлақо бир чеккага қўйиб турамиз,— бу капи- талларнинг ҳаммаси қўшимча цийматнинг потенциал пул капитал- га аста-секин айланиб бориш процессининг турли босқичларида бўлади, бунда бу пул капитал кейинчалик ишлаб чиқаришни кен- гайтиришнинг икки формасидан қайси бирига хизмат цилса ҳам: амал цилиб турган капитални кўпайтиришгами ёки янги саноат корхоналари яратишгами — бунинг фарқи йўқ. Шунинг учун капи- талистларнинг бир цисми кўпайиб маълум миқдорга етган ўз по- тенциал пул капиталини доим унумли капиталга айлантиради, яъни кўшимча қийматни пулга айлантириш йўли билан жамғарилган пулга ишлаб чиқариш воситаларини, доимий капиталнинг устама элементларини сотиб олади; ҳолбуки капиталистларнинг бошка қисми ҳали ўзидаги потенциал пул капитални жамғариш билан машғул бўлади. Демак, бу икки категориядаги капиталистларнинг бир қисми харидор ва иккинчи қисми сотувчи бўлиб бир-бирига карама-қарши туради, шу билан бирга шу икки категориядан бири- га мансуб бўлган xlap бир капиталист шу роллардан фақат бирини- гина бажаради.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 509
ва ҳоказоларда ҳам бўлади; уларнинг ҳаммаси ҳам шу хил хазина вужудга келтирмоқ учун худди ўшандай зўр бериб меҳнат қила- пилар. Бу кўпдан-кўп нуқталарда пул муомаладан чиқарилиб, по- тенциал пул капиталлар шаклида жамғарилганидан, бу нуқталар муомалага жуда кўп халал беради, чунки улар пулни ҳаракатсиз ва бир қадар узоқ вацт давомида уни муомала қилишга лаёқатсиз килиб қўяди. Бироқ шуни эътиборга олмоқ керакки, хазина оддий товар муомаласи вақтида, бу муомала капиталистик товар ишлаб чиқариш асосида содир бўла бошлашидан анча аввал вужудга кела бошлайди; демак, жамиятдаги мавжуд пулнинг мивдори шу пул- нинг актив муомалада бўлган қисмидан — гарчи бу цисм шароитга ^араб гоҳ кўпайиб, гоҳ камайиб турса-да,— ҳамиша кўп бўлади. Бунда биз яна ўшандай хазиналарга ва хазиналарнинг вужудга келишига дуч келамиз, лекин бу сафар хазиналарнинг вужудга келиши капиталистик ишлаб чиқариш усулига хос нарсадир.
Кредит системасида бу потенциал капиталларнинг ҳаммаси, улар банклар ва ҳоказолар қўлида тўпланиши орқасида, эркин ра- вишда эга бўлиш мумкин бўлган капиталга, «loanable capital»* га, пул капиталга айланади, шунда ҳам пассив капиталга эмас, келажак музикасига81 эмас, балки актив, судхўрлик капиталига (бу ўринда судхўрлик капиталнинг ўсиши маъносида) айланадики, бунинг нақадар хуш келиши турган ran.
Бироқ, капиталист А нинг бундай хазина ҳосил цилишига сабаб шуки, у — ўз цўшимча маҳсулотмга нисбатан — фақат сотувчи си- фатида майдонга чикади, лекин кейин харидор сифатида майдонга чиқмайди. Шундай цилиб, пулга айланиши лозим бўлган қўшимча цийматнинг ҳомили бўлган қўшимча маҳсулотни мунтазам равиш- да ишлаб чиқариш капиталист А хазинасининг вужудга келиши учун дастлабки шартдир. Бу ҳолда, муомалани фақат I бўлинма доирасидагина цараб чиқаётганимизда қўшимча маҳсулотнинг на- турал формаси, бир цисми қўшимча маҳсулотдан иборат бўлган бутун маҳсулотнинг натурал формаси ҳам I бўлинмадаги доимий капитал элементларидан бирининг натурал формасидир, яъни қў- шимча маҳсулот ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш во- ситалари каби категорияга мансубдир. Бу қушимча маҳсулотдан нима келиб чиқишини, яъни у В, В', В" ва шу каби харидорлар Цўлида цандай функциялар учун хизмат цилишини биз ҳозир кў- рамиз.
Бироқ, биз аввало цуйидагиларни ёдда тутишимиз лозим: гарчи капиталист А ўз цўшимча циймати миқцорида муомаладан пул чи- Цариб олиб, уни хазина шаклида жамғарса-да, у, иккинчи томон- Дан, муомалага товар чиқаради ва бунинг эвазига бошқа товарлар- нц муомаладан чиқариб олмайди, бунинг натижасида В, B', В" ва lχιy каби капиталистлар, ўз навбатида, муомалага пул ташлаши ва унинг ўрнига муомаладан фақат товар чиқариб олиши мумкин. Бу
*
«ссуда капитал». Ред.


510 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ўринда мазкур товар ўз натурал формасига кўра ҳам, ўз вазифаси- га кўра ҳам, В, В' ва шу каби капиталистларнинг доимий капита- лига асосий ёки оборот элемент бўлиб киради. Бу сўнгги ҳол хусу- сида биз қўшимча маҳсулотнинг харидорлари бўлган В, В' ва шу каби капиталистлар ҳақида гапираётганимизда муфассалроқ тўхта- либ ўтамиз.
Дарвоқе, бу ерда қуйидагиларни кайд қилиб ўтамиз. Илгари, оддий такрор ишлаб чиқаришни кўриб чиқаётганда кўрганимиздек, бу ерда ҳам яна шуни кўрамизки, йиллик маҳсулотнинг турли тар- кибий қисмларининг айирбошланиши, яъни уларнинг муомаласи (бу эса айни замонда капитални такрор ишлаб чиқаришни ҳамда унинг турли формаларда: доимий капитал, ўзгарувчи капитал, асо- сий капитал, оборот капитал, пул капитал ва товар капитал форма- ларида тикланишини ўз ичига олиши лозим) кейин сотиш билан тугалланадиган оддий товар сотиб олишни ёки кейип сотиб олиш билан тугалланадиган сотишнигина кўзда тутмайди, кўзда тутган- да эди, физиократлар ва Адам Смит замонидаги сиёсий иқтисод, айниқса фритредерлар мактаби тушунгаии каби, амалда бир товар бошқа бир товарга айирбошланган бўлур эди, холос. Биз биламиз- ки, асосий капитал, модомики унга бир марта маблағ сарф қилин- ган экан, ўзи амал қилиб турган бутун вақт давомида янгилан- майди, балки эски формасида ҳаракат қилаверади, лекин унинг к^иймати аста-секин пул шаклида йиғилиб боради. Биз кўрдикки, Пс капитали асосий таркибий цисмининг вақт-вақти билан янгила- ниб туриши (бунда бутун Пс капитал циймат эса қиймати I(p÷τn) бўлган элементларга алмашинади), бир томондан, Пс капитал в;ий- матнинг бир қисмини оддий сотиб олишни кўзда тутади, бу қисм асосий капиталдан иборат бўлиб, пул формасидан натурал формага айланади, шу билан бирга бу сотиб олишга Im ни оддий сотиш мувофиқ келади; иккинчи томондан, Пс нинг янгиланиб туриши Пс тарафидан оддий сотишни, асосий капитал қийматининг (асо- сий капитал эскирган қисми қийматининг) сотилишини кўзда ту- тадики, бу қисм ҳам пул шаклида йиғилпб боради, шу билан бирга бу сотишга 1тни оддий сотиб олиш мувофиқ келади. Бу ҳолда айирбошлашнинг нормал бўлиши учун худди Im ни Пс нинг 1<қис- мига оддий сотиш Пс 2-қисмининг оддий сотиб олишига баравар бўлганидек, Пс тарафидаи бўлган оддий сотиб олиш қийматпинг миқдори жиҳатидан Пс тарафидан оддий сотишга баравардир, деб фараз қилмоқ керак (440-бет)*. Акс ҳолда оддий такрор ишлаб чиқариш бузилади; бир томондаги оддий сотиб олиш иккинчи то- мондаги оддий сотиш билан қопланиши лозим. Худди шунингдек, бу ерда I нинг A, A,, А” капиталистлар учун хазина яратадиган цисмини сотиш ўз хазиналарини устама унумли капитал элемент- ларига айлантирувчи В, B', В" капиталистлар томонидан Im нинг П1у томнинг 478-бетига қаралсин. Ред.


χl б0Б _ ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
511
бир қисмини оддий сотиб олиш билан бараварлашади, деб фарц қилмоқ керак.
Мувозанат’ хаРиД°Р қанча сотиб олган булса, кеиинчалик худди тпунча миқдордаги қийматни сотувчи сифатида ва, аксинча, хари- поо сифатида майдонга чиқиши орқасида тикланиши сабабли пул сотиб олиш вақтида пулни аванслаган ва сотиб олишдаи аввал сот- ган тарафга цайтиб келади. Товарларни айирбошлашнинг ўзидаги, йиллик маҳсулотнинг турли қисмларини айирбошлашдаги ҳақиқий мувозанат эса ўзаро айирбошланувчи товарлар циймати миқдори- нинг баравар бўлишига боғливдир.
Лекип, модомики, фақат бир томонлама айирбошлашлар содир бўлар экан, бир томондан, бир гуруҳ товарларни оддий сотиб олиш- лар ва, иккинчи томондан, бир гуруҳ товарларни оддий сотишлар содир бўлар экан,— биз бўлсак йиллик маҳсулотни капиталистик асосда нормал айирбошлаш шундай бир томонлама метаморфоза- ларни тақозо қилишини кўрган эдик,— бир томонлама сотиб олин- ган товарлар қийматининг миқдори билан бир томонлама сотилган товарлар қийматининг миқдори бир-бирини қоплайди, деб фараз цилпнган тақдирдагина мувозанат амалга оширилади. Товар ишлаб чикариш капиталистик ишлаб чиқаришнинг умумий формаси бў- лиш факти пулнинг муомала воситаси сифатидагина эмас, балки пул капитал сифатида ҳам ўйнайдиган ролини ўз ичига олади ва нормал айирбошлаш учун, демак, ҳам оддий такрор ишлаб чиқа- ришнинг, ҳам кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш- нинг пормал давом этиши учун зарур бўлгап ва шу ишлаб чиқа- риш усулига хос бўлган маълум шароитни вужудга келтиради,— шундай шароитда вужудга келтирадики, бу шароит шу билан бир- га такрор ишлаб чиқаришнинг ғайри нормал ишлашига сабаб бў- лувчи кўпдаи-кўп шароитларга ва кризислар бўлиши учун кўпдан- кўп имкопиятларга айланади, чунки — мазкур ишлаб чиқариш стихияли пшлаб чиқариш бўлгаида — мувозанатнинг ўзи тасоди- фийдир.


512 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ма қарама-қарши турадилар; шу тариқа тушган пул билан Пс нинг хусусий мулк эгалари товарлар сотиб олувчи сифатида I бўлинма- нинг жами капиталистига бир томонлама қарама-қарши турадилар,
I бўлинманинг жами капиталисти эса Iυ суммадаги товарларни сотувчи сифатида уларга бир томонлама қарама-қарши туради. I бўлинма шу тариқа товарлар сотиши орқасидагина пировардида ўзининг ўзгарувчи капиталини яна пул капитал формасида такрор ишлаб чиқаради. Arap I бўлинма капитали Iz? суммадаги товарни сотувчи сифатида II бўлинма капиталига бир томонлама қарама- царши турса, у I бўлинма ишчиларига уларнинг товарини, яъни уларнинг иш кучини сотиб олувчи сифатида бир томонлама қара- ма-қарши туради; бас, arap I бўлинма ишчилари товарлар сотиб олувчи сифатида (худди тирикчилик воситалари сотиб олувчи си- фатида) II бўлинма капиталистига бир томонлама қарама-қарши турсалар, товарлар сотувчи сифатида, яъни ўз иш кучларини со- тувчи сифатида I бўлинма капиталистига бнр томонлама қарама- қарши турадилар.
I бўлинма ишчилари томонидан доим ўз иш кучларини таклиф этиб туриш, I бўлинма товар капиталининг бир қисмини шу бў- линма ўзгарувчи капиталининг пул формасига яна айлантириш,
II бўлинма товар капиталининг бир қисмини Пс доимий капитали- нинг натурал элементлари билан қоплаш — такрор ишлаб чиқариш- нинг ана шу барча зарур шарт-шароитлари бир-бирини ўзаро тақо- зо цилади, бироқ булар жуда мураккаб процесс воситасида юз берадики, бу процесс бир-биридан мустақил ҳолда юз берадиган, лекин бир-бири билан чирмашиб кетган учта муомала процессини ўз ичига олади. Процесснинг жуда мураккаблигининг ўзи унинг нонормал давом этиши учун худди шундай жуда кўп асос бўлади.
2) 	УСТАМА ДОИМИЙ КАПИТАЛ


XXI
БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 513
аввал бошданоқ ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчи воситалардан иборат. Фақат, В, B7, В" капиталистлар ва шу каби- лар (I бўлинма қўлида бу қўшимча маҳсулот устама, доимий капи- тал бўлиб амал қилади; лекин потенциал ҳолда у, сотилишидан аввал, энди хазина жамғараётган A, A', А" капиталистлар (I бў- линма) қўлида ҳам доимий капиталдир. Ҳозирча биз фақат I бў- линма томонида такрор ишлаб чиқариш қийматипинг миқдорини караб чиқар эканмиз, биз ҳали оддий такрор ишлаб чиқариш доира- сида турибмиз, чунки бу потенциал устама доимий капитални (қў- шимча маҳсулотни) ҳосил қилиш учун ҳеч қандай устама капитал харакатга келтирилгани йўқ, оддий такрор ишлаб чиқариш асосида сарф қилинганидан кўра кўпроқ миқцорда қўшимча меҳнат #ҳам ҳаракатга келтирилгани йўқ. Бу ерда фарқ фақат қўлланилган ^ўшимча меҳнатнинг формасидадир, унинг алоҳида фойдали ха- рактерининг конкрет табиатидадир. Бу қўшимча меҳнат Пс ўрнига 1с учун, ишлаб чиқариш воситаларига сарф қилинган, истеъмол буюмлари ишлаб чиқарувчи воситаларга эмас, балки ишлаб чиқа- риш воситалари ишлаб чиқарувчи воситаларга сарф қилинган. Од- дий такрор ишлаб чиқаришда I бўлинманинг ҳамма қўшимча қий- мати даромад сифатида сарф этилади, яъни бутунлай II бўлинма товарларига сарф этилади, деб фараз килинган эди; демак, бу қў- шимча қиймат Пс доимий- капитални натурал формада қоплаши лозим бўлган ишлаб чиқариш воситаларидангина иборат эди. Шун- дай қилиб, оддий такрор ишлаб чиқаришдан кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришга ўтиш учун I бўлинмадаги ишлаб чиқариш II бў- линма учун нақадар озроқ, I бўлинма учун шу қадар кўпроқ дои- мий капитал элементлари ҳосил қила олиши керак. Ҳаммавақт ҳам осонлик билан амалга ошавермайдиган бу ўтишни шу нарса енгил- лаштирадики, I бўлинманинг баъзи бир маҳсулотлари ҳар иккала бўлинмада ишлаб чиқариш воситалари бўлиб хизмат қилиши мум- кин.
Бундан,— агар масалага қийматнинг миқдори нуқтаи назари- дангина цараладиган бўлса — шу натижа келиб чиқадики, оддий такрор ишлаб чиқариш доирасида кенгайтирилган такрор ишлаб чицаришнинг моддий субстрати ҳосил бўлади. Бу моддий субстрат I бўлинма ишчиларипинг ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқа- ришга, I бўлинманинг потенциал устама капиталини ҳосил қилиш- razz бевосита сарф этилган қўшимча меҳнатдир. Бинобарин, А, А', A 7 капиталистлар (I бўлинма) томонида — уларнинг капиталистик тарзда ҳеч бир пул сарф қилмасдан ҳосил этган қўшимча маҳсу- логини мунтазам равишда сотиб бориш йўли билан потенциал устама пул капитал ҳосил бўлиши бу ерда I бўлинманинг устама ишлаб чиқарган ишлаб чиқариш воситаларининг пул формасидир, холос.


514 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
ҳодисасининг ўзидан бошқа нарсани ифода этмайди: бу — муайян формадаги ишлаб чиқариш,— унумли капитал элементларини ипь лаб чиқаришдир.
Демак, устама потенциал пул капиталини кенг миқёсда — муо- мала соҳасининг кўпгина нуқталарида — ишлаб чиқариш устама потенциал унумли капитални кўп томонлама ишлаб чиқаришнинг натижаси ва ифодасидан бошқа нарса эмас, унинг вужудга келиши саноат капиталистлари томонидан ҳеч қандай устама пул сарф- лашни талаб этмайди.
A, A,, А" капиталистлар ва ҳоказолар (I бўлинма) томонидан бу потенциал устама унумли капиталнинг мунтазам равишда по- тенциал пул капиталга (хазинага) айлантирилиши,— бунга бу ка~ питалистларнинг цўшимча маҳсулотни мунтазам равишда сотиши, демак, сотиб олиш билан тугалланмайдиган такрор, бир томонлама товар сотиш сабаб бўлади,— муомаладан пулни такрор чицариб олиш ва шунга мувофиқ суратда хазина ҳосил қилиш йўли билан рўй беради. Хазинанинг шу тариқа ҳосил бўлиши,— олтин кони- нинг эгаси харидор бўлган ҳолни истисно қилганда,— асл металлар шаклидаги устама бойликнинг ҳосил бўлишини кўзда тутмайди, балки фақат ўша вақтгача муомалада бўлган пул функциясининг ўзгаришинигина кўзда тутади. Бу пул шу яқин ва^тга цадар муо- мала воситаси сифатида амал қилиб келган бўлса, энди у хазина сифатида, ҳосил бўлаётган потенциал янги пул капитал сифатида амал қилади. Демак, устама пул капиталнинг вужудга келиши би- лан мамлакатдаги мавжуд асл металлар миқдори ўзаро ҳеч қандай сабабли боғланишга эга эмас.
Бундан яна шу хулоса келиб чиқади: мазкур мамлакатда амал қилиб турувчи унумли капитал қанча кўп бўлса (қўшимча маҳ- сулот ишлаб чиқарадиган ва унумли капиталга цўпшладигап иш кучини ҳам ҳисоблаганда), меҳнатнинг унумли кучи қанча кўп ривожланган бўлса ва, демак, ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқаришни тез суръат билан кеигайтириш учун техника воситала- ри қанча кўп ривожлаиган бўлса, бинобарин, қўшимча маҳсулот массаси ўз қиймати жиҳатидан ҳам, ўзи ифода этилган истеъмол цийматининг миқдори жиҳатидан ҳам қанча кўп бўлса:
1) A, A', А" капиталистлар ва ҳоказолар қўлида цўшимча маҳ- сулот формасида потенциал устама унумли капитал;
2) пулга айлангап шу қўшимча маҳсулотнинг массаси, биноба- рин, Л, Af, А” капиталистлар қўлидаги потенциал устама пул ка- питалининг массаси ҳам шунча кўп бўлади. Шундай цилиб, агар, масалан, Фуллартон оддий маънодаги ортиқча ишлаб чиқариш тўғ- рисида ҳатто эшитишни ҳам истамасдан, лекин капитални, яъни пул капитални ортиқча ишлаб чиқаришни тан олар экан, бу ҳатто энг яхши буржуа экоиомистлари ҳам ўз системаларининг механиз- мини мутлақо тушунмасликларини яна бир марта исбот қилади.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 515
лот ҳақиқий капитал жамғаришнинг, яъни кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг реал базиси бўлса, гарчи бу ролда у фақат β B', В" капиталистлар ва ҳоказолар (I бўлинма) қўлида актив амал қилса ҳам,— у, аксинча, ўзининг пул ғумбаги шаклида,— ха- зипа сифатида, эндигина аста-секин вужудга келаётган потенциал пул капитал сифатида,— мутлақо унумсиздир ва гарчи бу форма- сида у ишлаб чиқариш процесси билан баравар ҳаракат қилса-да, лекин бу процессдан ташқарида туради. У капиталистик ишлаб чицариш учун жонсиз юкдир («deadwight»). Хазина формасида, потенциал пул капитал шаклида жамғариладиган бу цўшимча қий- матдан ҳам фойда, ҳам даромад олиш мақсадида фойдаланиш иш- тиёци кредит системаси ва «қоғозлар»* билан цондирилади. Шунинг орқасида пул капитал бошқа формага кириб, капиталистик ишлаб чиқариш системасининг бориши ва кучли суратда ривожланишига ғоят катта таъсир қилади.
Ҳозир амал қилаётган капиталнинг умумий миқдори қанча кўп бўлса, шу капиталнинг амал қилиши туфайли вужудга келган ва потенциал пул капиталга айланган қўшимча маҳсулотнинг массаси ҳам шу қадар кўп бўлади. Лекин ҳар йили такрор ишлаб чиқари- ладиган потенциал пул капиталнинг ҳажми абсолют миқдорда кў- пайгапида унинг сегментацияси ҳам осонлашади, демак, уни ало- ҳида корхонага тезроқ солиш мумкин бўлади, лекин бу корхона шу капиталист кўлида ёки бошқалар қўлида (масалан, меросни тақ- симлашда унинг оила аъзолари ва ҳоказолар цўлида) бўлишининг аҳамияти йўқ. Пул капитал сегментациясини бу ерда, бу капитал дастлабки капиталдан тахмомила ажралиб чиқади ва янги пул ка- питал сифатида янги мустақил корхонага солинади, деган маънода тушунилади.
Агар қўшимча маҳсулотни сотувчилар, A, А', А” капиталистлар ва ҳоказолар (I бўлинма) шу қўшимча маҳсулотни, оддий такрор ишлаб чикаришда ҳам талаб қилинадиган доимий ва ўзгарувчи ка- питалга аванс беришдан ташқари кейинги муомала актларини та- лаб этмайдиган ишлаб чиқариш процессининг бевосита натижаси сифатида олсалар, агар улар, сўнгра, кенгайтирилган миқёсда Taxpop ишлаб чиқариш учун шу тариқа реал базис вужудга келтир- cajlaPzBa ҳа^иқатда потенциал устама капитал ҳосил қилсалар, 5, В , В капиталистлар ва ҳоказоларнинг (I бўлинма) аҳволи эса, аксинча, бошцачадир. 1) Фақат уларнинг кўлида A, A' А" капи- талистлар ва ҳоказоларнинг цўшимча маҳсулоти устама доимий капитал сифатида актив амал қилади (унумли капиталнинг бошқа элементини, устама иш кучини, демак, устама ўзгарувчи капитал- ни биз ҳозирча бир чеккага цўйиб турамиз); 2) қўшимча маҳсулот улар қўлига тушиши учун муомала акти талаб этилади. Улар шу Цўшимча маҳсулотни сотиб олишлари керак.
Ди. p⅝im∞ цоғозлар (акциялар, облигациялар ва шу кабилар) назарда тутила-


516 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Бу ерда 1) пункт хусусида шуни айтиб ўтмоқ керакки, A, А', А" капиталистлар (I бўлинма) томонидан ишлаб чиқарилган қў- шимча маҳсулотнипг (потенциал устама доимий капиталнинг) кўп цисми, гарчи шу йилда ишлаб чиқарилган бўлса-да, лекин В, В'r В” капиталистлар (I бўлинма) цўлида фақат келгуси йилда, ёки ҳатто яна ҳам кечроқ муддатда саноат капитали сифатида актив амал қилиши мумкин; 2) пункт хусусида, бу муомала процесси учун зарур бўлган пул қаердан олинади, деган савол келиб чи- ^ади.
В, В', В" капиталистлар ва ҳоказолар (I бўлинма) томонидан ишлаб чицариладиган маҳсулотлар яна in natura шу ишлаб чи- цариш процессига кириши сабабли, шу нарса ўз-ўзидан равшанки, уларнинг ўз қўшимча маҳсулотларининг pro tanto бир қисми бево- сита (муомала воситасисиз) уларнинг унумли капиталига ўтадива доимий капиталнинг устама элементи сифатида унумли капиталга киради. Лекин pro tanto улар A, Af капиталистлар ва шу кабилар- нинг (I бўлинма) қушимча маҳсулотини пулга айлантирувчи ка- питалистлар эмаслар. Мабодо буни бир чеккада цолдирадиган бўлсак, у ҳолда пул қаердан келади? Биз биламизки, В, В', В" ка- питалистлар ва ҳоказолар (I бўлинма) А, А' капиталистлар ва ҳоказолар сингари ўз хазиналарини тегишли қўшимча маҳсулот- ларини сотиш йўли билан вужудга келтирганлар ва ҳозир мақсад- ларига эришганлар: энди уларнинг хазина шаклида жамғарилган фақат потенциал пул капитали ҳақиқатан устама пул капитал си- фатида амал қилиши лозим. Лекин бунда биз масаланинг фақат теварак-атрофида юрибмиз, холос. Илгари В группа (I бўлинма) капиталистлари томонидан муомаладан чиқариб олиниб, жамға- рилгап пул каердан олинади, деган савол ҳали ҳам жавобсиз ту- рибди. Бироқ биз оддий такрор ишлаб чиқаришни текширганимиз- даноц биламизки, I ва II бўлинмалар капиталистларининг қўшимча маҳсулоти айирбошланиши учун уларнинг қўлида маълум миқ- дорда пул бўлиши керак. Оддий такрор ишлаб чиқаришда фақат истеъмол буюмларига сарфлаш учун даромад сифатида хизмат қил- ган пул капиталистларга қайтиб келган эди, капиталистлар ўзла- рининг тегишли товар массаларини айирбошлаш учун цанча аванс берган бўлсалар, шунча миқдорда цайтиб келган эди; кенгайтирил- ган такрор ишлаб чи^аришда яна ўша пул намоён бўлади, лекин унинг функцияси ўзгарган. А ва В (I бўлинма) капиталистлари ^ўшимча маҳсулотни устама потенциал капиталга айлантириш учун навбатма-навбат пул бериб турадилар ва янгидан ҳосил бўл- ган пул капитални харид воситаси сифатида навбатма-навбат яна муомалага ташлайдилар.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 517
нинг худди ўзидир. Фақат бу ерда жамғарилган хазинанинг функ- пияси бошқача. Бундан ташқари, нақд пулнинг миқдори кўпроқ бўлиши керак: 1) чунки капиталистик ишлаб чиқаришда ҳар цан- дай маҳсулот товар сифатида ишлаб чиқарилади, демак, у пул ғумбагига айланиши лозим (янгидан қазиб чицариладиган асл металлар ва ишлаб чицарувчининг ўзи истеъмол қиладиган нисбатан оз миқцордаги маҳсулотлар бундан мустаснодир); 2) чунки капиталистик асосда товар капитали массаси ва унинг циймат миқдори абсолют жиҳатдан кўп бўлиб қолмасдан, балки мисли кўрилмаган тезлик билан ортиб боради; 3) тобора ортиб бораётган ўзгарувчи капитал доим пул капиталга айланиб бориши лозим; 4) чунки янги пул капиталларнинг вужудга келиши ишлаб чиқаришнинг кенгайиши билан бирга содир бўлиб боради, демак, уларнинг хазина формасида жамғарилиши учун материал ҳам мав- жуд бўлиши керак.— Агар буларнинг ҳаммаси, ҳарҳолда, капита^ листик ишлаб чиқаришнинг биринчи фазаси учун ва кредит системаси асосан металл пул билан бўладиган муомалага асослан- ган фазаси учун ҳам тўгри бўлса, бу кредит системасининг энг ривожланган формаси учун ҳам тўғридир, чунки металл пул муб- маласи бу системанинг базиси бўлиб қолади. Бир томондан, асл металларни устама қазиб чиқариш, уларнинг гоҳ кўп, гоҳ оз қазиб чицарилиши сабабли, товар баҳоларининг нисбатан узоқ вақт мо- байнидагина эмас, балки жуда қисқа давр мобайнида ҳам бузили- шига сабаб бўлиши мумкин; иккинчи томондан, кредитнинг бутун механизми ҳамиша ҳар хил операциялар, усуллар, техникавий мос- ламалар ёрдами билан ҳақиқий металл пуллар муомаласини нисба- тан тобора қисқариб бораётган минимумга етказишга каратилган- дир, шу туфайли бутун механизмнинг сунъийлиги тегишли суратда ошиб боради ва унмнг нормал боришининг бузилиши учун имкон кўпаяди.


518 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
мустақил бўлган жиҳатлар бўлиб чиқади ва ҳамма иш ўзининг кейин акс эттирилган формасида эмас, балки дастлабки формасида майдонга чиқади.
3) 	УСТАМА ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
Шу вақтга қадар биз факат устама доимий капитал тўғрисида гапириб келдик, шунинг учун энди устама ўзгарувчи капитални jςapa6 чиқишга ўтишимиз лозим бўлади.
I китобда нима сабабдан капиталистик ишлаб чиқариш асосида ҳамиша запас иш кучи мавжуд бўлиши ва цандай 1^илиб, зарур бўлиб қолган тацдирда, иш билан машғул ишчиларнинг сонини ёки иш кучининг миқдорини кўпайтирмай туриб кўпроқ меҳнатни ҳа- ракатга келтириш мумкинлиги батафсил баён қилиб берилган эди. Шу сабабли бу ерда яна бу тўғрида тўхталиб ўтишнинг ҳожати йўқ; аксинча, биз энди янгидан вужудга келган пул капиталнинг ўзгарувчи капиталга айланадиган қисми ҳамиша ўзи айланиши лозим бўлган иш кучини топа олади, деб фараз қилишимиз керак. I китобда мазкур капитал жамғармасиз ҳам қандай қилиб ўз ишлаб чиқаришини маълум даражада кенгайтириши мумкинлиги ҳам баён ^илиб берилгаи эди. Бироқ бу ерда ran ўзига хос маънода капитал жамғариш устида бораётир, бунда ишлаб чиқаришнинг кенгайиши қўшимча қийматнинг устама капиталга айланиши билан боғлиқ- дир, демак, у ишлаб чиқаришнинг асоси бўлган бутун капиталнипг кўпайиши билан ҳам боғлиқдир.
Олтин кони эгаси ўзининг олтин формасидаги қўшимча қийма- тининг бир қисмини потенциал пул капитал сифатида жамғариши мумкин; бу потенциал пул капитал зарур мивдорга етиши билан олтин кони эгаси уни янги ўзгарувчи капиталга бевосита айлантира олади, бунипг учун унииг ўз қўшимча маҳсулотини олдиндан со- тиши талаб этилмайди; худди шунингдек, бу потенциал пул капи- тални у доимий капиталнинг элементларига айлантириши ҳам мум- кин. Бироқ, бу кейинги ҳолда у ўзининг доимий капиталининг шу моддий элемеитларини нақд ҳолда топиши лозим, лекин бунда ҳар бир ишлаб чиқарувчи, юқорида фараз этганпмиздек, ишлаб запас цилиб қўядими, яъни дастлаб товарларни омборга жамғариб қўйиб, сўнгра эса ўзининг тайёр товарларини бозорга олиб чиқадими, ёки у заказга ишлайдими, бунинг фарқи йўқ. Ҳар иккала ҳолда ҳам ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий кепгайиши кўзда тутилади, яъни қў- шимча маҳсулот кўзда тутиладики, бу қўшимча маҳсулот биринчи ҳолда ҳақиқатда мавжуд бўлади, иккинчи ҳолда эса потенциал су- ратда мавжуддир, бориб-бориб юзага чиқиши мумкин.
II. II БУЛИНМАДА ЖАМҒАРИШ


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 519
эдик. Лекин капиталист A (I бўлинма) ўз қўшимча маҳсулотини II бўлинмадаги капиталист В га сотиб, уни пулга айлантирсин, деб фараз цилайлик. Капиталист A (I бўлинйа) капиталист В (II бў- линма)га ишлаб чиқариш воситалари сотйб, ўзи истеъмол буюм- лари сотиб олмаган тақдирдагина, демак, у бир томонлама сотган тақдирдагина шундай бўлиши мумкин. Истеъмол буюмлари форма- сида мавжуд бўлган Пс нинг бир қисмига фақат Iυ гина эмас, балки хеч бўлмаганда, Irn нинг бир қисми ҳам айирбошлангани учунгина Цс товар капитал формасидан, унумли доимий каииталнииг иатурал формасига айланиши мумкин; ҳозир эса капиталист А ўз 1т ини бундай айирбошлаш содир бўлмаганлиги учун пулга айлантиради, аксинча бизнинг капиталист А ўз 1т ини сотиши орқасида II бўлин- мадаи тушган пулни Пс истеъмол буюмларини сотиб олишга сарф- ламай уни муомаладан чиқариб олади; шу билан бирга, гарчи капиталист A (I бўлинма) томонида устама потенциал пул капитал ҳосил бўлиб борса-да, лекин иккинчи томонда капиталист В (II бў- линма) доимий капиталининг қиймат миқдори жиҳатдан баравар бўлгаи цисми товар капитал формасида мустаҳкамланиб қолиб, бу кисм унумли доимий капиталпинг натурал формасига айлапа олмай колади. Бошқача қилиб айтганда: капиталист В (II бўлинма) товар- ларинипг бир қисми, prima facia * капиталист В (II бўлинма) сот- маса ўзининг барча доимий капиталини яна унумли формага айлан- тира олмайдиган қисми, сотилмай қолади; шу сабабли бу қисмга иисбатан ортиқча ишлаб чиқариш юз беради, бу ортиқча ишлаб чи- цариш ҳатто ўзгармас миқёсдаги такрор ишлаб чиқаришда ҳам то- варларнинг бу қисмини такрор ишлаб чиқаришни қийинлаштириб қўяди.
Шупдай қилиб, гарчи бу ўринда капиталист A (I бўлинма) то- монидаги қўшимча потенциал пул капитал пул формасига кирган қўшимча маҳсулотдан (қўшимча қийматдан) иборат бўлса-да, бу ерда цараб чиқилаётгап қўшимча маҳсулотнинг (қўшимча қиймат- нкнг) ўзи бу ўринда оддий такрор ишлаб чиқариш ҳодисасидир, ле- кин ҳали асло кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш ходисаси эмас. I (v-∖-m) товарлар,— бу ерда айтилганлар ҳарҳол- Да т пипг бир қисмига тааллуқлпдир,— Пс ни такрор ишлаб чиқа- риш ўзгармас миқёсда содир бўлиши учун пировардида Псга айирбошланиши лозим. Капиталист A (I бўлинма) ўз қўшимча маҳсулотини капиталист В (II бўлинма)га сотиб, капиталист Bi (II бўлинма)га доимий капиталнииг тегишли қисмини натурал фор- мада берди, лекин шу билан бирга, пулни муомаладан чиқариб ва сотган нарсаси ўрнига ҳеч нарса сотиб олмай, капиталист В (II бў- линма) товарларингшг бир қисмини, баравар қийматдаги товарларни сотиш мумкин бўлмайдиган қилиб қўйди. Демак, агар биз I ва II булинмалардаги капиталистларни баб-баравар ўз ичига олган бутун ижтимоий такрор ишлаб чиқаришии назарда тутадиган бўлсак, у


520 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧВДАРИЛИШИ
ҳолда капиталист A (I бўлинма) қўшимча маҳсулотининг потенциал пул капиталга айланиши капиталист В (II бўлинма)нинг қиймат миқдори жиҳатидан баравар бўлган товар капиталининг яна қайтиб унумли (доимий) капиталга айланиши мумкин эмаслигини ифода қилади; демак, бу айланиш кенгайтирилган миқёсдаги ишлаб чиқа- ришнинг мумкинлигини эмас, балки оддий такрор ишлаб чиқариш- нинг бузилишини, демак, оддий такрор ишлаб чиқаришда дефицит мавжудлигини ифода этади. Капиталист A (I бўлинма) қўшимча маҳсулотининг вужудга келиши ва унинг сотилишининг ўзи оддий такрор ишлаб чиқаришпинг нормал ҳодисалари бўлганидан биз бу ерда оддий такрор ишлаб чиқариш асосидаёқ қуйидаги ўзаро боғлиқ бўлган ҳодисаларни кўрамиз. I бўлинмада потенциал устама пул капиталнииг вужудга келиши (шу сабабли II бўлинма нуқтаи наза- ридан кам истеъмол); II бўлинмада яна қайтиб унумли капиталга айлантирилиши мумкин бўлмаган товар запасларининг тўхталиб қолиши (демак, II бўлинмада нисбатан ортиқча ишлаб чиқариш); I бўлинмада пул капиталнинг ортиқчалиги ва II бўлинмада такрор ишлаб чиқариш вақтида дефицитнинг мавжудлиги.
Бу масала устида узоқ тўхталиб ўтирмай, фақат ^уйидагиларни қайд қилиб ўтамиз: оддий такрор итилаб чиқаришни тасвирлаганда I ва II бўлинмалардаги барча қўшимча қиймат даромад сифатида сарфланади, деб фараз этилган эди. Лекин, ҳақиқатда эса қўшимча қийматиинг бир қисми даромад сифатида сарфланади, бошқа қисхми эса капиталга айланади. Фақат шундай фараз этилгандагина ҳақи- қий жамғариш содир бўлади. ЖамғарАма гўё истеъмол ҳисобидан бў- лади, деган даъвонииг ўзи шундай умумий формада олиб қаралга- нида, капиталистик ишлаб чиқаришнинг моҳиятига зид бўлган хомхаёлдир, чунки у капиталистик ишлаб чиқаришнинг мақсад ва нияти қўшимча қиймат олиш ва уни капитализация қилиш эмас, яъни жамғариш эмас, балки истеъмол бўлишини назарда тутади.
Энди II бўлинмадаги жамғаришни бирмунча батафсилроқ қараб чиқамиз.
Пс га оид биринчи қийинчилик, яъни унинг II бўлинматовар ка- питалининг таркибий қисмидан яна қайтиб II бўлинма доимий капи- талининг натурал формасига айланиши оддий такрор ишлаб чиқа- ришга тааллуқлидир. Илгариги схемани олиб кўрамиз:
(1 000p÷ 1 000m) I
2 000 Пс га айирбошланади.
Агар, масалан, I булиима маҳсулотининг ярми, яъни —— т, еки 500 Im, доимий капитал сифатида яна I бўлинмага қўшилса, у ҳол- да қўшимча маҳсулотнинг I бўлинмада ушлаб қолинган бу қисми Пс нинг ҳеч бир қисмининг ўрнипи қоплай олхмайди. 1т нинг бу бу қисми истеъмол буюмига айланиш ўрнига (бу ерда, муомаланинг бу бўлямида эса,--1 бўлинма ишчиларииинг воситачилигида 1000


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 521
jlc 1 000 I^ra айирбошлаш йўли билан қопланпшидан фарқли ўла- p01^ I ва II бўлинмалар ўртасида ҳақикий ўзаро айирбошлаш,
бинобарин, товарлар ўрнининг икки томонлама алмашинуви содир бўлади) I бўлинманинг ўзида устама ишлаб чиқариш воситалари сйфатида хизмат қилиши керак. Бу қисм мазкур функцияни бир вақтнинг ўзида ҳам I бўлинмада, ҳам II бўлинмада бажара олмайди. Капиталист ўз қўшимча маҳсулотининг қийматини истеъмол буюм- ларига сарфлаши, шу билан бирга, айни вақтда шу қўшимча маҳ- сулотнинг ўзини унумли истеъмол қилиши мумкин эмас, яъпи уни ўзининг уиумли капиталига қўша олмайди. Демак, 2 000 Пс га айир- бошлаш учун 2 000 I (р + тп) ўрнига фақат 1500, яъни (1 000t> + ⅛500τn) I келиб тушади; демак, 500 Пс ўзининг товар формасидан II бўлинманинг унумли (доимий) капиталига айлаиа олмайди. Шун- дай қилиб, II бўлинмада ортиқча ишлаб чиқариш юз берган бўлур эдики, бу ортиқча ишлаб чикариш ўз ҳажмига кўра ишлаб чиқариш- шшг I бўлинмадаги кенгайиш ҳажмига тўла мувофиқ келар эди. Эҳтимол, II бўлинмада ортиқча ишлаб чиқариш I бўлинмага шу қа- дар кучли таъсир этарки, ҳатто I бўлинма ишчилари томонидан II бўлинманинг истеъмол буюмларига сарфланган 1 000 ҳам фақат қисман қайтар, демак, бу 1 000 ўзгарувчи пул капитал формасида I бўлинма капиталистлари қўлига тўлиқ қайтиб келмас. I бўлинма каггиталистларп учун ҳатто илгариги миқёсда такрор ишлаб чиқа- риш ҳам фақат уни кенгайтиришга уриниш орқасидагина қийинла- шиб цолар эди. Бунда шуни эътиборга олмоқ кераккп, амалда I бў- линмада фақат оддий такрор ишлаб чиқариш рўй берди, унинг эле- ментлари, бизнинг схемада кўрсатилгани каби, уни келажакда, ма- салаи, келгуси йилда кенгайтириш мақсадида группаларга фақат бошқача бўлинган.


522 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
товар запасидир, бу запас такрор ишлаб чицариш кўзда тутадиган истеъмол процессининг узлуксиз давом этишини таъминлайди, демак, бу ўринда мазкур запас бир йилдан бошқа йилга ўтишни таъминлай- ди. Бунда ҳали ўз сотувчисининг ва шу билан бирга ўз ишлаб чиқа- рувчисининг қўлида турган истеъмол фонди мазкур йилда нолга қадар қисқариб, келгуси йилдан яна нолдан бошланиши мумкин эмас,— бугунги кундан эртаги кунга ўтишда мумкин бўлмагани каби мумкин эмас. Бундай товар запасларининг ҳажми ўзгарса-да, улар доим янгидан вужудга келиб туриши лозим бўлганидан, бизнинг II бўлинмадаги капиталистик ишлаб чиқарувчиларимиз запас пул капиталга эга бўлмоцлари лозим, уларнинг унумли капиталининг бир цисми товар формасида вақтинча тўхтаб қолишига ҳам қарамасдан, бу запас пул капитал уларга ишлаб чиқариш процессини узлуксиз давом эттиришга имкон беради. Чунки улар, фаразга кўра, бутун савдо иши билан ишлаб чицариш ишини ўз ^ўлларида батамом бир- лаштирадилар; демак, улар яна шундай устама пул капиталга ҳам эга бўлишлари керакки, бу капитал такрор ишлаб чиқариш процес- сининг айрим функциялари турли капиталистлар категорияларининг функциялари сифатида ажралганда савдогарлар дўлида бўлади.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 523
чиқади, холос: группаларга бўлишда бундай ўзгариш бўлмаса, уму- ман кенгайтирилган миқёсда ҳеч қандай такрор ишлаб чиқаришнинг бўлиши мумкин эмас.
III. 	ЖАМҒАРИШНИНГ СХЕМАТИК ТАСВИРИ
Энди биз такрор ишлаб чпқаришни қуйидаги схема бўйича қараб чиқамиз:
I. 4000 c + 1000υ+ 1 000 т- 6000 Схема a) ∏ 1 500 c + 376 v + 376 т = 2 252
} Жами = 8252
Аввало шуни қайд қилиб ўтамизки, йиллик ижтимоий маҳсулотнинг умумий суммаси = 8 252, биринчи схемадагидан кам, биринчи схе- мада ττ= θ 000 эди. Биз худди шунингдек анча катта суммани олиши- миз, масалан, уни ўн ҳисса кўпайтиришимиз мумкин эди. Биз би- ринчи схемадагига цараганда камроқ суммаии олдик, бундан мақсад кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чиқаришнинг (биз бу ўрин- да кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чикариш деб катта ка- питал солиб олиб борилаётган ишлаб чиқаришнигина тушупамиз) маҳсулотнинг абсолют миқдори билан ҳеч қандай боғлиқлиги йўқли- гини, у фақат мазкур товарлар массасининг бошқачароқ жойлани- шипи ёки мазкур маҳсулот турли элементларининг функционал ва- зифаси бошқачароқ бўлишини кўзда тутишини, бинобарин, қиймат миқдорига кўра дастлаб фақат оддий такрор ишлаб чиқариш экан- лигини яққол кўрсатишдир. Даставвал оддий такрор ишлаб чиқариш- нинг мазкур элементлари миқдори ўзгармайди, балки ўз сифатига кўра бажарадиган вазифаси ўзгаради ва бундай ўзгариш шундан кейин бўладиган кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш учун моддий шарт-шароит бўлади58).
Ўзгарувчи капитал билан доимий капитал ўртасидаги нисбат бош- қача бўлган тақдирда биз бу схемани бошқача тасаввур қилишимиз мумкин эди; масалан, қуйидагича тасаввур қилпшимиз мумкин эди:
Схсма Ъ)
I. 4 000 с + 875 v + 875 т = 5 7501
II. 1 750 с + 376 υ + 376 т = 2 502J Жами “ δ 2°2
Бу ҳолда схема оддий такрор ишлаб чиқариш учун тузилгандай, демак, қўшимча қиймат жамғарилмай, балки даромад тарзида сарф- ланадигандай туюларди. Иккала ҳолда ҳам, схема а) да ҳам, схема Ь) да ҳам йиллик маҳсулот қийматининг мивдори бир хил бўлади, Φ.aι5aτ k) ҳолда йиллик маҳсулотнинг элементлари ўз функциялари бўйича шу тариқа группаланадики, яна илгариги мицёсда такрор ишлаб чиқариш бошланади, ҳолбуки а) ҳолда кенгайтирилган миқёс- 6~ ) Бу нарса капитал жамғариш тўғрисида Жемс Милль билан С. Бейли ўртасида
капяН 6a∙^cra> 1 китобда (XXII боб, 5, 634-бет, 65-изоҳ82) бошқача нуқтаи назардан ўчгл ° чи^илган баҳсга узил-кесил хотима беради, яъни саноат капиталининг миддори пи пМаган холДа унинг ҳаракатини кенгайтириш тўғрисидаги баҳсга хотима бера- rtw∙ ьунга кейинроқ тўхталиб ўтиш керак.


524 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
да такрор ишлаб чиқариш учун моддий базис вужудга келтирилади. Чунончи: а) схемада (875υ + 875m) 1 = 1 750 I (v + m) 1 750 II с га қолдиқсиз айирбошланади, ҳолбуки а) схемада (1 000y÷l 000m) 1 = = 2 000 I (v-∖-τn) 1 500 Пс га айирбошланганида I бўлинмада жам- ғариш учун 500 I т ортиб қолади.
Энди схема а) ни яна батафсилроқ анализ қилишга ўтамиз. I бў- линмада ҳам, II бўлинмада ҳам қўшимча қийматнинг ярми даромад сифатида сарфланмасдан, балки жамғарилади, яъни устама капитал элементлга айланади, деб фараз қилайлик. Модомики 1 000 1т нинг ярми = 500 бирон формада жамғарилиши, устама пул капитал си- фатида ишлатилиши, яъни устама унумли капиталга айланиши лозим экаи, у ҳолда фақат (1 000t>÷500m) I даромад сифатида сарф- лаиади. Шунинг учун, бу ерда, ўз навбатида, lie нинг нормал миқ- дори сифатида атиги 1 500 намоён бўлади. 1 500 I (v + m) ни 1 500 Пс га айирбошлашни текшириб ўтиришнинг ҳожати йўқ, чунки бу айирбошлаш оддий такрор ишлаб чиқариш процесси тарзида қараб чиқилган; худди шунингдек 4 000 1с ни қараб чиқишнинг ҳам ҳожати йўқ, чунки унинг янгидан бошланаётган такрор ишлаб чиқариш учун (бундай такрор ишлаб чиқариш бу сафар кенгайтирилган миқёсда бўлади) янгидан жойлаштирилишини ҳам биз оддий такрор ишлаб чикариш процесси тарзпда цараб чиқдик.
Шундай қилиб, бизга бу ерда фақат 500 1т ва (376y÷376m) II ни текшириш қолади, чунки, бир томондаи, ҳам I бўлинмадаги, ҳам II бўлинмадагп ички муносабатлар, иккинчи томондан, уларнинг ҳар иккаласп ўртасидаги ҳаракат қараб чиқилади. II бўлипмада ҳам қўшимча қийматнинг ярми жамғарилпши лозим деб фараз қилинга- нидан, бу ерда 188 капиталга, бунда 1∕4 = 47 ўзгарувчи капиталга айланиши лозим; ҳисобга тўғри бўлсин учун буии 48 деб олайлик; цолгап 140 доимий капиталга айланиши лозим.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 525
ни Ҳам жамғара ва ҳам истеъмол қила олмайди. Демак, II бўлинма 140 Iw ни паВД пулга сотиб олиши лозим, лекин бу пул унга ўз то- варини кейин I бўлинмага сотиш йўли билан қайтиб келмайди. БироҚ бу процесс ҳар бир янги йиллик ишлаб чиқаришда доим таКрорланади, чунки бу ишлаб чиқариш кенгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чиқаришдир. Хўш, II бўлинмада бунинг учун пул қайси манбадан олинади?
Аксинча, II бўлинма капиталистик ишлаб чиқариш шароитида ҳациций жамғариш билан бирга борувчи ва жамғаришнинг шарти ҳисобланувчи янги пул капиталнинг вужудга келиши учун ғоят но- к.улай замии бўлса керак, шу билан бирга, амалда, бу янги пул капиталнинг вужудга келиши дастлаб оддий хазинанинг вужудга келиши бўлиб майдонга чиқади.
Аввало олдимизда 376 11р суммаси турибди; иш кучига аванс- лапгаи 376 суммалик пул капитал II бўлинма товарларини сотиб олиш йўли билан пул формасидаги ўзгарувчи капитал сифатида доим II бўлинманинг жами капиталистига цайтиб келиб туради. Пулнинг бошланғич нуқтадан — капиталистнинг чўнтагидан — бун- дай кетиб ва унга яна қайтиб келишининг доим такрорланиб туриши шундай доиравий оборот цилаётган пулнинг миқдорини сира ҳам кўпайтирмайди. Демак, бу ҳол пул жамғаришнинг манбаи эмас; шу- нингдек бу нулни хазина сифатида жамғариладиган потенциал янги пул капитал ҳосил қилиш учун муомаладан чиқариб олиб ҳам бўл- майди.
Лекин, шошмапг! Бу ҳолдан бирон-бир фойда олиш мумкин эмас- микин?
Биз шуни унутмаслигимиз керакки, II бўлинманинг I бўлиимадан устунлиги шундаки, II бўлинмада машғул бўлган пшчилар шу бў- лиима капиталистларидан ўзлари ишлаб чиқарган товарларни яна сотиб оладилар. II бўлинма иш кучини сотиб олувчи ва, шу билан бирга, шу бўлинмада кўлланиладиган иш кучииипг эгаларига товар- лар сотувчи бўлиб майдонга чиқади. Демак, II бўлинма капиталист- лари:
1) пш ҳақини унинг ўртача нормал даражасидан тўғрпдан-тўғри камайтиришлари мумкин, бу эса бу бўлинманинг ҳам, I бўлинманинг ҳам капиталистларига хос бўлган умумий нарсадир. Бунинг натижа- сида ўзгарувчи капиталнинг пул формаси сифатида амал қилган пулнинг бир қисми бўшайди ва бундай процесс доим такрорланиб турганпда бу хазина ҳосил қилишнинг нормал манбаига, демак II бўлинмада потенциал устама пул капиталнинг вужудга келиши Учуп манбага ҳам айланиши мумкин эди. Албатта, капиталнинг нормал вужудга келиши тўғрисида сўз бораётган бу ерда биз алдам- чилик йўли билан кўриладиган тасодифий фойда тўгрисида гапи- рпб ўтирмаймиз. Лекин шуни унутмаслик керакки, ҳақиқатда тў- ланадиган нормал иш ҳақи (бу иш ҳақи ceteris paribus * ўзгарувчи * — бошца шароитлар бир хил бўлганда. Ред.


526 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
капиталнинг миқдорини белгилайди) асло капиталистларнинг сахий- лиги орқасида тўланмайди, балки мазкур ҳолларда шу иш ҳақи тўланиши кераклигидан тўланади. Шундай қилиб, тушунтиришнинг бу усули йўққа чиқади. Агар биз II бўлинма сарфлаши лозим бўлган ўзгарувчи капитал 376z? ни ташкил этади деб фараз қилсак, у ҳолда янгидан вужудга келган проблемани тушунтириб бериш учун биз қўққисдан, II бўлинма 376р эмас, балки фақат 350l> ни аваис беради, деган гипотезани илгарп сура олмаймиз.
2) Бироқ, иккинчи томондан, биз айтиб ўтганимиздек, бир бутун ҳолда қараб чиқилаётган II бўлинманииг I бўлинмадан устунлиги шундаки, у иш кучини сотиб олувчи бўлиши билан бир қаторда ўз товарларини ўз ишчиларига сотувчи ҳамдир. Бу устунлпкдан қан- дай қилиб фойдаланиш мумкинлиги тўғрисида,— қандай қилиб но- минал жиҳатдан одатдаги иш ҳақи тўлангани ҳолда ҳақиқатда иш ҳақининг бир қисми ишчиларга тегишлп товар эквиваленти берил- масдан капиталистлар томонидан тортиб олинганлиги, alias *, қан- дай қилиб ишчиларнинг ҳақи ўғирлапиши ва бу ўғирликнинг қисман trucksystem⅛H ** цўлланиш орцали, қисман муомалада бўлган пулни сохталаштириш йўли билан (ҳолбуки бу сохталаштиришни кўпинча қонун билан фош қилиб бўлмайди) қай тариқа амалга оширилиши тўғрисида,— ана шу ҳақда ҳар бир саноат мамлакатида, масалан, Англияда ва Қўшма Штатларда шак-шубҳасиз маълумот- лар бор. (Шу муносабат билан бир неча яққол мисол келтириш ло- зим.) Бу ҳам 1) ҳолдаги операциянинг худди ўзи-ю, лекин у фақат пардаланган бўлиб, айланма йўл бплан амалга оширилади. Демак, бу ҳам ҳалиги юқорида айтиб ўтилган нарса каби рад этилмоги ло- зим. Бу ерда сўз номинал тарзда эмас, балки ҳақиқатда тўланади- ган иш ҳақи устида бораётир.
Капиталистик механизмни объектив анализ қилаётганда шу ме- ханизмга хос бўлган фавқулодда характердаги маълум шармандали доғлардан назарий қийинчиликларни бартараф қилиш воситаси си- фатида фойдаланишга эҳтиёж йўқлигини кўриб турибмиз. Лекия, мени танқид килувчи кўпчилик буржуа танқидчиларининг жуда ға- лати бир тарзда шовқин-сурон солиб айтишларича, гўё мен, масалан, «Капитал»пипг I китобида: капиталист иш кучининг ҳақиқий қий- матипи тўлайди,— кўпинча у шундай қилмайди,— деган фаразим билан шу капиталистнинг ўзига нисбатан адолатсизлик қилган эмишман! (Бу ерда менга нисбат берилаётган «олижаиоблик» билая Шеффледаи ҳам цитата келтириш мумкин.)
'Демак, айтиб ўтилган мақсад учун 376 Пр суммадан ҳеч нарса чикмайди.
Лекин 376 VLm сумма билан янада кўпроқ қийинчиликка дуч ке- липса тч-рпак. Бу ерда фақат айни бир бўлинмага мансуб капиталист- лар бир-бирларига қарама-қарши турадилар, улар ўзлари ишлаб чиқарган истеъмол буюмларини бир-бирларига сотадилар ва бир- бирларидан сотиб оладилар. Бундай айирбошлаш учуи зарур бўлган * — бошқача қилиб айтганда. Ред.
♦♦ — товарлар билан ҳақ тўлаш системасини. Ред.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИ1П ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИЦАРИШ 527
пул бунда фақат муомала воситаси бўлиб амал қилади ва ишлар вормал ҳолда борган тавдирда бу пул иштирокчиларнинг муомала учун берган авансларининг миқдорига мувофиқ суратда уларга цай- тиб келмоғи ва сўнгра ҳамиша айни бир йўлни такрор-такрор бо~ сиб ўтмоғи лозим.
Потенциал устама пул капитал вужудга келтириш учун бу пулни, афтидан, фақат икки усул билан муомаладан чиқариб олиш мумкин. Ё II бўлинма капиталистларининг бир қисми капиталистларнинг бошца. цисмини алдайди ва шу тариқа пул ўғирлайди. Биз била- мизки, янги пул капитал ҳосил қилиш учун муомалада бўлган пулни олдиндан ҳеч қандай кўпайтириш талаб этилмайди; бунинг учун пул- нинг маълум томонлардан муомаладан чиқариб олиниши ва хазина тариқасида жамғарилишидан бошқа ҳеч нарса талаб қилинмайди. Пулнинг ўғирланиши мумкинлигининг ва шу сабабли II бўлинма ка- питалистларининг бир цисмида устама пул капиталнинг вужудга келиши бошқа бир қисмида тўғридан-тўғри пулнинг йўқотилиши би- лан боғлиқ бўлиши мумкинлиги — бу ҳол масаланинг моҳиятини ҳеч цандай ўзгартирмайди. II бўлинма капиталистларинипг алдангав цисми бир оз камроц айш-ишрат қилишига тўғри келар эди, холос.
Ёки Ibn нинг зарур тирикчилик воситаларидан иборат бўлган кисми II бўлинма доирасида тўғридан-тўғри янги ўзгарувчи капи- талга айланади. Бунинг қандай содир бўлишини шу бобнинг охи- рида IV пунктда текширамиз.
1) БИРИНЧИ МИСОЛ
Оддий такрор ишлаб чиқариш схемаси.
П 9 ∩∩∩ С t 1 W. V t 1^∩∩0 m = Ч И Жами = 9 000∙
II. 2 000 с + 500 v + 500 т = 3 000J
Кенгайтирилган миқёсда такрор ишлаб қариш учун бошланғич схема.
I. 4 000 с + 1 000 v + 1 000 т = 6 (≡ w onnn
II. 1 500 с + 750 v + 750 т = 3 000J Жами = 9000∙ схемада I бўлинмадаги қўшимча қийматнинг ярми,
500 жамғарилади деб фараз қилсак, у ҳолда (1 000z? + 500m) I
А)
В)
ч и-
В)
яъни
i Г, - 1 7 √ -t-V , - НИНГ
ёки 1 500 I (v + m) 1 500 Пс воситаси билан қопланиши лозим бў- лади; буидай ҳолда I бўлинмада 4000cd-500 қолади, бундан охир- гпси жамғарилиши лозим. (1 000υ÷500m) I нинг 1 500 Пс воситаси оилан қопланиши оддий такрор ишлаб чиқариш процесси бўлиб, у оддии такрор ишлаб чиқаришни текшириш вақтида тушунтириб оерилган.


528 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ чиқарилиши
дан 1с га қўшиш мумкин, шунда биз I бўлинма учун қуйидагиларга эга бўламиз:
4 400c÷ 1 000p +100m (бу 100m 100z7 га айирбошланиши лозим).
Ўз навбатида II бўлинма жамғариш мақсадида I бўлинмадан (ишлаб чиқариш воситалари шаклида мавжуд бўлган) шу 100 I т ни сотиб олади, бу энди II бўлинманинг устама доимий капиталини ҳосил цилади, ҳолбуки у ана шу ишлаб чиқариш воситалари учун тўлаган 100 пул I бўлинманинг устама ўзгарувчи капиталининг пул формасига айланади. Шунда I бўлинма учун биз 4 400c÷l 100у (ке- йингиси пул шаклида) = 5 500 капиталга эга бўламиз.
Энди II бўлинма доимий капиталга айлантириш учун 1 600c га эга; бундан ишлаб чиқариш процессида фойдаланиш учун у янги иш кучи сотиб олишга пул шаклида яна 50t> қўшиши керак, шунда унинг ўзгарувчи капитали кўпайиб, 750 дан 800ra чиқади. II бўлин- ма доимий ва ўзгарувчи капиталининг умуман олганда 150 га кўпайи- ши унинг қўшимча қиймати ҳисобидан қопланади; демак, 750 Пт дан фақат 600m II бўлинма капиталистларининг истеъмол фонди сифатида қолади, мазкур капиталистларнинг йиллик маҳсулоти энди қуйидагича бўлинади:
II. 1 600c + 800y + 600m (истеъмол фонди) = 3 000. Истеъмол бу- юмлари шаклида ишлаб чицарилган ва бу ерда (100c÷50y) II га айирбошлангаи 150m ўз натурал формасида бутунлай ишчиларнинг истеъмолига кетади: юқорида кўрсатиб ўтилганидек, бунинг 100 ини
I бўлинма ишчилари (100 1у), 50 ини II бўлинма ишчилари (50
II и) истеъмол қиладилар. Амалда бутун жами маҳсулоти жамғариш учун зарур формада тайёрланадиган II бўлинмада кўшимча қиймат- нинг 100 га кўпайган ҳиссаси зарур истеъмол буюмлари шаклида такрор ишлаб чиқарилмоғи лозим. Агар ҳақиқатда кенгайтирилган миқёсда такрор ишлаб чиқариш бошланса, у ҳолда I бўлинмадаги бу 100 ўзгарувчи капитал унинг ишчилари қўлидан ўтиб, II бўлин- мага қайтиб келади; аксинча, II бўлинма эса 100m ни товар запаси шаклида 1 бўлинмага беради ва айни замонда 50 ни товар запаси шаклида ўз ишчиларига беради.
Жамғариш мацсадида ўзгартирилган жами маҳсулотни жойлаш- тириш энди қуйидаги шаклда бўлади:
I. 4 400 с + 1 100 v + 500 истеъмол фонди = 6 000
II. 1 600 с + 800 v + 600 истеъмол фонди = 3 000
Жами худди юқоридагидек = 9 000
Бунда капитал қуйидагилардан иборат бўлади:
I. 4 440 с + 1 100 и (пул билан) = 5 5001 _ nn
II. 1 600 с + 800 v (пул билан) = 2 400∫ ““ ' yυυ,
ҳолбуки ишлаб чиқаришнинг бошланишида мана бундай эди:
I. 4 000 с + 1 000 v = 5 0001 _ 0-n
II. 1 500c÷ 750 v= 2250∫-72bυ∙


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИЦАРИШ 529
Агар ҳацицнй жамғариш энди шу асосда содир бўлаётган бўлса, яъни ишлаб чицариш ҳақиқатда шундай кўпайтирилган капитал билан олиб борилаётган бўлса, у ҳолда биз келгуси йилнинг охи- рида қуйидагиларга эга бўламиз:
I. 4 400 с + 1 100 υ + 1 100/и = 6 600] n А
II. 1 600 с + 800 и + 800 т = 3 200J= 9 800∙
I бўлинмадаги жамғариш худди шундай пропорцияда давом эта- версин, дейлик; демак, 550 т даромад сифатида сарфланади, қолган 550τn эса жамғарилади. Бундай ҳолда энг аввал 1 100 Iz; 1 100 Пс воситаси билан қопланади; сўнгра 550 ∖m II бўлинма товарларининг баравар суммасида реализация цилинмоғи лозим, яъни умумий якунда 1650 I (г + ттг) бўлиб реализация цилинмоғи лозим. Бироц II бўлинманипг қопланиши лозим бўлган доимий капитали фақат 1 600 бўлиб, демак, цолган 50 капитал 800 П/тг дан олиб қўшилиши лозим. Агар лул бир оз вақт бир чеккада қолдириб турилса, у ҳолда бундай битим натижасида қуйидагилар ҳосил бўлади:
I. 4 400c÷550∕τι (бу капиталлаштирилмоғи лозим); бундан ташқа- ри, капиталистлар ва ишчиларнинг истеъмол фондида 1 650 (z7÷7∕ι) бор бўлиб, булар Пс товарларида реализация цилингандир.
II. 1 650с (шу жумладан 50, юқорида айтиб ўтилганидек, Tim дан олиб қўшилган) + 800z∕* + 750τn (капиталистларнинг пстеъмол фонди).
Бироқ arap II бўлинмада v билан с ўртасида аввалги пропорция сақланадпган бўлса, у ҳолда 50с га яна 25и сарфлашга тўғри ке~ лади; буни 750/// дап олиш мумкин; шундай қилиб биз мана бундай натижага эга бўламиз:
II. 1 650c + 825p+ 725/77.
I бўлинмада 550m капиталлаштирилмоғи лозим; arap v билан с ўртасидагн аввалги пропорция сақланадиган бўлса, у ҳолда ундан 440 доимий капитални ва 110 ўзгарувчи капитални ташкил этади. Бу 110 ни 725 П/п дан олиш мумкин, яъни 110 қийматли истеъмол буюмлари II бўлинма капиталистлари ўрнига I бўлинма ишчилари томонидан истеъмол қилинади, демак, II бўлинма капиталистлари ўзлари истеъмол қила олмайдигаи бу 110/77 ни капиталга айланти- рпшга мажбур бўладилар. Шундай қилиб 725 П/п дан 615 П/п қо- лади. Лекпн arap II бўлинма 110 ни шу тариқа устама доимий ка- питалга айлантирар экан, унга яна 55 устама ўзгарувчи капитал керак бўлади; буни у яна ўзининг цўшимча қийматидан олиши лозим бўлади; агар бу 55 ни 615 II//7 дан чегириб ташласа, II бў- липма капиталистларининг истеъмоли учун 560 қолади; бутун бу Ҳақиқий ва потенциал жой ўзгартиришларни бажариб бўлгач, биз бундай капитал қийматга эга бўламиз:
I. (4 400 С + 440 C) + (1 100 υ÷ 110 ι) = 4840c+ 1 210 v =6050, Н • (1 600c⅛50c+ 110c) + (800υ÷25 v ÷55υ)= 1 760c÷880υ = = 2640.
86907


530 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Ишнииг нормал бориши учун II бўлиимадаги жамғариш I бў~ линмадаги жамғаришга қараганда тезроқ бўлиши керак, чунки, акс ҳолда, I (v + m) нинг II бўлинма товарларига айирбошланиши ло- зим бўлган цисми Пс га цараганда тезроқ кўпайган бўлар эди, ҳол- буки бу қисм фақатгина lie га айирбошланиши мумкин.
Агар такрор ишлаб чиқариш шундай асосда ва бошқа шароит- лар бир хил бўлган вазиятда давом этса, келгуси йилнинг охирида биз мана бундай натижага эга бўламиз:
1.4 840 c÷ 1 210 υ + 1 210 т = 7 2601 = 1∩7∏∩ II. 1 760 c + 880 υ+ 880m = 3 520] o
Аввало, қушимча цийматнинг бўлиниш нормаси ўзгармаганда I бўлинмада 1 210l> ни ва т нинг ярми = 605 пи, ҳаммаси бўлиб 1815 ии даромад сифатида сарфлаш лозим бўлади. Бу истеъмол фонди Пс даи яна 55 ортиқдир. Агар бу 55 шт 880m даи чегириб олсак, 825 қолади. Модомики 55 Пт Пс га айланар экаи, бу ҳол ўзгарувчи капитал учун тегишли миқдордаги маблағ = 271 /2 ни яна Пт дан олишни кўзда тутади; истеъмол учуи 7971∕2 Пт қолади.
Энди I бўлинмада 605m пи капиталлаштприш лозим; бундан 484доимий капитал ва 121 ўзгарувчи капиталдир; бу кейингисумма Пт дан чегириб олиниши керак, Пт эса ҳокир = 7971∕2; энди 6761∕2 Пт қолади. Демак, II бўлинма яна 121 ни доимий капиталга ай- лантиради ва бунииг учун янги ўзгарувчи капитал = 601∕2 га муҳ- тождир; бу кейингиси ҳам 6761∕2 дан олинади; истеъмол учун 616 қо- лади.
Шунда бизда-ги капитал қуйидагича бўлади:
I. Доимий капитал 4840 + 484 = 5 324. Ўзгарувчи капитал 1 210 + 121 = 1 331.
II. Доимий капитал 1 760 + 55 + 121 = 1 936. Ўзгарувчи капитал 880 + 271∕2 ÷ 601∕9 ÷ 968.
Жами: I. 5 324 с + 1 331 и = 6 6551 0 "
II. 1 936 с + 968 υ = 2904 ∫-y∞y>
йилнинг охирида эса қуйидаги маҳсулотга эга бўламиз:
I. 5 324c÷ 1 331 υ÷ 1 331 т = 7 9861 _ _
II. 1 936c÷ 968 u÷ 968m = 3872] ~ 11 θ0θ'
Шу ҳисобни такрорлаб ва касрларни бутунга айлантириб, кел- гуси йилиинг охирида қуйидаги маҳсулотга эга бўламиз:
I. 5 856 с + 1 464 υ + 1 464 m = 8 7841 , q ∩, q
II. 2 129c+ 1 065 t∙+ 1 065 m= 4 259] ~ ld υ4d∙
Келгуси йилдан кейинги йилнинг охирида эса цуйидаги маҳсу- лотга эга бўламиз:
I. 6 442 с+1 610 u+1610m = 9 6621 _
IL 2 342c÷l 172υ÷ 1 172m= 4686] " 14j46*


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
531
Кепгайтирилган миқёсдаги такрор ишлаб чикаришнинг беш йили мобайиида 1 ва II бўлинмалариинг бутун капитали кўпайиб 5 500c + 4-1 750z? = 7 250 дан 8 784c + 2 782υ = 11 566 га етди,демак, 100:160 нпсбатида кўпайди. Дастлаб ҳамма қўшимча қиймат 1 750 эди, энди v 2 782 ни ташкил этади. Истеъмол қилинган цўшимча қиймат даст- лаб I бўлинма учуи 500 ва II бўлинма учун 600, жами эса = 1100 эди; охирги йилда у I бўлинма учун 732 ва II бўлинма учун 745, жами эса = 1477 бўлди. Демак, мазкур қўшимча қиймат 100 : 134 нпсбатида кўпайди.
2) ИККИНЧИ МИСОЛ
Эпди йиллик маҳсулотни 9 000 қилиб олайлпк, бу маҳсулот то- вар капитал формасида бўлиб, ўзгарувчи капитал билан доимий капиталнинг умумий ўртача нисбати 1 : 5 бўлгаи формада бутунлай саиоат капиталистлари синфи қўлидадир. Бу ҳол капиталистик иш- лаб чиқаришнинг анча ривожланишини ва шунга яраша ижтимоий меҳнат ишлаб чицарувчи кучининг ҳам ривожланишини; ишлаб чиқа- риш миқёсининг илгаригидан анча кеигайишини; ниҳоят, ишчилар синфи орасида нисбий аҳоли ортиқчалигини вужудга келтирувчи ҳамма шароитларнинг ривожланишини кўзда тутади. Ўзгарувчи ка- питал билан доимий капиталнинг бу кўрсатиб ўтилган нисбатида йиллик маҳсулот, агар касрларни бутун қилиб олсак, цуйидаги тарз- да бўлинади:
I. 5 000 с + 1 000 v + 1 000m = 7 000} πnnn II. 1 430 с-+ 285 υ÷ 285∕n = 2 000J = y∞υ∙
Эпди, I бўлинма капиталистлари қўшимча цийматпинг ярми = 500 пи истеъмол қилиб, иккинчи ярмини жамғаради, деб фараз қплайлик. Шунда (1 000^÷500τn) 1 = 1 500 ни 1 500 Пс га айяр- бошлаш лозим бўлар эди. Лекин II с бу мисолда фақат 1 430 да^н иборат бўлгатш сабабли, 70 ни қўшимча қийматдан олиб қўшиш ксрак; уни 285 Пс дан чегириб ташласак, 215 Птп қолади. Биноба- рин, биз қуйидагиларга эга бўламиз:
I. 5 000c-}-500m (капиталлаштирплиши керак) + 1500 (υ + τn) капиталистларнинг ва ишчиларнинг истеъмол фондида.
II. 1 430c + 70m (капиталлаштирилиши керак) + 285z> + 21 Ът. II бўлипмада 70 Птп тўғридан-тўғри lie га қушилганидаи, бу устама доимий капитални ҳаракатга келтириш учун 7%=14 миқдоридаги узгарувчи капитал талаб қилинади; бу 14 ўз навбатида 215 Птп дан олинади; 201 П/п ^олади ва биз қуйидаги натижага эга бўламиз:
II. (1 430c + 70c) + (285p+ 14^) +201m.


532 УЧИНЧИ БУЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
pop ишлаб чикаришда I (υ+l∣2m) ёлғиз Пс билангина эмас, балки Пс плюс Ib/i нинг бир қисми мивдори билан қопланишидан келиб чиқади.
Уз-ўзидан равшанки, жамғариш фараз этилгаплиги сабабли, I (и + т) оддий такрор ишлаб чиқаришдаги каби Пс га сира ҳам баравар эмас, балки Пс дан кўпдир, чунки: 1) I бўлинма ўз қўшим- ча маҳсулотининг бир қисмини ўз унумли капиталига қўшади ва бу қисмнинг 5/б ҳиссасини доимий капиталга айлантиради, демак у айни замонда 5/б ни II бўлинманинг истеъмол буюмлари билан қоплай ол- майди; 2) I бўлинма ўз қўшимча маҳсулотидан II бўлинма доира- сида жамгариш туфайли зарур бўлган доимий капитал учун мате- риал бериши лозим,— яъни II бўлинма ўзгарувчи капитал учун I бўлинмага материал бергани каби ҳолнинг худди ўзгинасидир; бунда ўзгарувчи капитал I бўлшшадаги қўшимча қпйматнинг I бў- линманинг ўзи устама доимий капитал сифатида ишлатадиган қис- мини ҳаракатга келтириши керак бўлади. Биз биламизки, ҳақиқий ўзгарувчп капитал, демак, устама капитал ҳам иш кучидан иборат. I бўлинма капиталистига фақат келгусида қулланиладиган цўшимча иш кучи учун ўтмишда қул эгаси цилгани каби, II бўлинма капита- листларидан запас килиб зарур тирикчилик воситалари сотиб олиш- га ёки уларни жамғариб цўйишга тўғри келмайди. II бўлинма капи- талистларидан товарларни ишчиларнинг ўзлари сотиб оладнлар. Лекин бу ҳол капиталист нуқтаи назаридан устама иш кучининг истеъмол буюмлари фақат устама ёлланадиган иш кучини ишлаб чиқариш ва сақлаш воситаларидан иборат эканлигига, демак, капи- талистнпиг ўзгарувчи капиталининг иатурал формасидан иборат эканлигига тўсқинлик қилмайди. Унинг яқин орадаги ўз операцияса, бу ўринда I бўлинма томонидан бажариладиган операция, фақат шундан иборатки, у устама иш кучи сотиб олиш учун талаб цилина- диган зарур яиги пул капитални жамғаради. У шу иш кучини ўз капиталига қўшиши билан, пул шу иш кучи учун II бўлинма товар- ларини сотиб олиш воситасига айланади; демак, ишчилар ўзлари учун нақд бўлган тегишли истеъмол буюмлари топишлари керак.
Кези келганда шуни ҳам айтиб ўтайлик. Жаноб капиталист ва унинг матбуоти кўпинча ишчиларнинг ўз пулипи сарфлаш усули- дан ва ишчилар бу пулни реализация қиладиган II бўлинма товар- ларидан норози бўлади. У, масалан, Англиянинг Вашингтондаги эл- чихонаси секретари жаноб Драммонд қилгаии каби, шу муносабат билан фалсафабозлик қилади, маданият тўғрисида ran сотади, ўзини филантроп қплиб кўрсатади. Жаноб Драммонд «The Nation» {газе- таси} 1879 йил октябрь ойининг охирида қизиқ бир мақола босиб чиқарганлигини маълум қилади, унда, жумладан, бундай дейилади:


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 533
0p3y қилмайди, деб фараз килиш учун ҳеч қандай асос йўқ». (Ҳақикатда бу хилдаги адвокатлар, руҳонийлар ва врачлар истаган тақдирларида кўпроқ ком- фортни ўзларига эп кўра оладилар! «Лекин ишчи бундай яшамайди. Гап ҳали ҳам унинг истеъмолчи сифатидаги савиясипи қандай оқилона ва соғлом тад- 6πpτιap билан ошириш мумкинлигида; бу осон масала эмас, чунки унинг бору- йўқ иззат нафси— иш соатини камайтиригп орзусидая нарига ўтмайдй, шунинг учун демагоглар унинг ақлпй ва маънавий қобилиятларини такомиллаштириш йўли билан унинг аҳволини яхшилаш ўрнига ғаламислик қилиб, уни худди ∏ιy иш соатларини камайтиришга цизиқтирмоқдалар» («Reports by Н. M.’s Secretaries of Embassy and Legation on the Manufacturess, Commerce etc. of the Countries in which they reside». London, 1879, p. 404).
Афтидан, ишчининг «ақлий ва маънавий қобилиятларини тако- миллаштириш воситаси билан» унинг «аҳволини яхшилаши» ва уни «рационал» истеъмолчига айлантириши лозим бўлган «оқилона ва соғлом тадбирларнинг» сири узун иш куни бўлса керак. Капиталист- лар товарларининг «рационал» истеъмолчисига айланиш учун ишчи иптнн тпундан бошлашга мажбурки — лекип бунга демагог халақит беради! — у ўз капиталистига ўз иш кучидан нооқилона ва саломат- лпк учун зарарли тарзда фойдаланишп учун йўл дўйиб бериши ке~ рак. «Рацпонал» истеъмолни капиталист қандай тушунишини fruck- system кўрсатиб беради, бу системада капиталистнинг марҳамати шу даражага еталики, у ўз ишчиларининг истеъмолига бевоспта ара- лашади, бунинг кўпдан-кўп кўринишларидан бири ишчиларга квар- тира берилишидир, шундай цилиб капиталист айни замонда ўз ишчилари яшайдигап квартираларнинг хўжайинига ҳам айла- нади.
Ишчилар синфининг савияспнп оширишдан иборат капиталистик урпнишлардан ҳайратга келган ўша раҳмдил Драммонд ўша ҳисо- ботида, жумладан, Лоуэлл ва Лоренс шаҳарларидаги намунали ип йигирув фабрикаларп тўғрисида ҳикоя қилади. Фабрика қизлари учун очилган ошхона ва уйлар фабрикаларнинг эгалари бўлган акцияли жамиятникидир; бу уйларни бошқарувчилар ҳам қизлар учун ахлоқ қоидалари белгилаб қўядигап шу жамият хизматида- дирлар; кечқурун соат 10 дан кейин уйга қайтиб келишга қизлар- дан бироитасининг ҳам ҳадди йўқ. Энг қизиғи шуки, жамиятнинг махсус полиция патруллари теварак-атрофда бундай уйнинг уста- ви бузилмаслигини назорат қилиб турадилар. Кечқурун соат 10 дан кейии биронта ҳам қиз уйдан чиқарилмайди ҳам, уйга киритил- майди ҳам. Ҳамма қизлар жамиятга қарашли территорияда истиқо- мат цилиши шарт, шу территориядаги ҳар бир уй жамиятга Ҳар ҳафтада 10 долларга яқин квартира ҳақи келтиради, шундай Қилиб, биз бу ерда «рационал» истеъмолчиларни яққол кўриб ту- рибмиз.
«Энг яхши уйларнинг кўпида ишчи аёллар учун ҳамма ерда ҳозиру-но- зир пианино борлигидан музика, ашула ва ўйинлар муҳим роль ўйнайди, Ҳеч бўлмаганда, тўқув станоги ёнида узлуксиз ўн соатлаб ишлаб зериккан- Дан кейин ҳақиқий дам олишдан кўра кўпроқ машгулотни алмаштиришга мУҲтож бўлган аёллар учун муҳим роль ўйнайди» (412-бет).


534 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
Бироқ, ишчини «рационал» истеъмолчпга айлантиришнинг асо- сий сири ҳали олдиида турибди. Жапоб Драммонд Тсрнерс Фолдаги (Коннектикут дарёсидаги) пичоқчилик фабрикасипи бориб кўрган, бу акцияли жамиятнинг хазиначиси жаиоб Окмен унга Америка ошпичо^ларининг сифати инглизларникидан устун туришини айтиб, сўзида давом этади:
«Биз баҳо жиҳатидан ҳам Англияни енгиб чицамиз, биз ҳозироқ сифат жиҳатидан ундан устунмиз, бу тап олинган; лекин биз яна арзонроқ баҳо- лар билан сотишимиз лозим, агар биз пўлатимизни арзонроқ сотиб олсак, бунга эришамиз, меҳнатимиз ҳақини камайтирамиз! (ўша жойда, 427-бет).
Ишчи маданият ва ихтиролар прогресси туфайли ўзи баҳрамаид бўлган кўплаб буюмларга бозор вужудга келтирсин учун шу иш- чини «рацпонал» истеъмолчи даражасига кўтариши лозим бўлган «оқилона ва соғлом тадбирларнпнг» бутун моҳияти — иш ҳақи- нипг камайиши ва иш кунининг узайишидир.
Демак, I бўлинма ўз қўшимча маҳсулотидан II бўлинма учун устама доимий капитал етказиб бергаии сингари, II бўлинма ҳам шу маънода I бўлинма учун устама ўзгарувчи капптал етказиб беради. Гап ўзгарувчи капитал устида бораётганпдан, II бўлинма ўзининг бутун маҳсулотининг, демак, ўзининг қўшимча маҳсуло- тининг ҳам кўп қис-мини зарур истеъмол буюмлари формасида Taxpop ишлаб чиқариб, ҳам I бўлинма учун, ҳам ўзи учун жамғаради.
Кўпайиб бораётган капптал асосидаги ишлаб чицаришда I (υ÷τn) Пс плюс қўшимча маҳсулотнгшг капиталга япгидан ^ўшиладиган қисми плюс доимий капиталнинг II бўлпимада ишлаб чиқаришии кенгайтириш учун зарур бўлган қўшпмча қпсмига баравар бўлмоғи лозим; бу кенгайпшнинг минимуми шуидай бўлмоғи лозимки, бу- сиз I бўлинманииг ўзида ҳақиқпй жамғариш, яъпи ишлаб чиқа- ришни ҳақиқчй кенгайтириш мумкпн эмас.


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 535
буюмлари формасидан доимий капитал формасига айланишидир. д\ар J бўлинма 70 фунт стерлинг пулга (қўшимча қийматнинг ай- аииши учуи пул резервига) бу 70 1\т ни сотиб олса, arap II бў- л ιa кейин 70 1т ни сотиб олмай, бу 70 фунт стерлингни пул ка- пптал сифатида жамғариб қўйса, у ҳолда бу сўнги ҳолда, ҳеч бўл- магаида, устама маҳсулот (худди II бўлинманинг қўшимча маҳсу- лоти Ўша ҚЎшимча маҳсулотнинг бир қисми), гарчи у янгидан.иш- лаб чиқаришга кирмаса-да, албатта, ўз ифодасини топади; лекин бу холда II бўлинма томонида пулнинг бундай жамғарилиши айни за- монда 70 нинг ишлаб чиқариш воситалари сифатида сотила ол- маслигини ифодалаган бўлар эди. Демак, 1 бўлинмада нисбий ор- тикча пшлаб чиқариш содир бўлар эдики, бу ортиқча ишлаб чи- ^ариш II бўлинма томонида кўрсатиб ўтилган ва бир вақтда бўла- диган такрор ишлаб чиқаришга, олдинги ҳажмдаги такрор ишлаб чиқаришга мувофиқ келар эди.
Лекин бундан қатъи назар, I бўлинмадан кетган бу 70 пул унга қайтпб келганига қадар ўтган вақт мобайнида ёки II бўлинма то- монидан 70 1т ни сотиб олиш йўли билан унга фақат бирмунча улушп қайтиб келганлиги сабабли, бу 70 пулнинг ҳаммаси ёки бир кисми II бўлинма қўлида устама потенциал пул капитал сифатида майдонга чиқади. Бу гаплар, ҳар иккала томонда товарларнинг ўз- аро цопланиши пулнинг ўз бошланғич нуқтасига қайтишига олиб келмас экан, I бўлинма билан II бўлинма ўртасидаги ҳар цандай айирбошлашга ҳам тааллуқлидир. Лекин иш нормал ҳолда борган- да, пул бу ерда фақат вақтинча шу ролни ўйнаб туради. Кредит сисгемасида эса, яъни лоақал қисқа муддатга қўшимча суратда бў- шалган ҳамма пул шу ондаёқ устама пул капитал сифатида актив равишда амал қилмоғи лозим бўлган вақтда фақат шундай вақтинча бўшалган пул капитал ишга солиниши мумкин, масалан, I бўлинма- да янги корхоналар учун хизмат қилиши мумкин, ҳолбуки бу вақ- тиича бўшалган пул капитал шу бўлинманинг бошқа корхоиаларида туриб цолган қўшимча маҳсулотни реализация қилиши лозим эди. Сўнгра, шуни цайд цилиб ўтмоқ керакки, 70 1т нинг II бўлинмадаги доимий капиталга цўшилиши шу билан бирга II бўлинмадаги ўзга- Рувчи капиталнинг 14 та кўпайишини талаб қилади. Бу эса,— I бўлинмада қўшимча маҳсулот 1т бевосита 1с капиталга цўшилга- нидаги сингари,— II бўлинмада такрор ишлаб чиқаришнинг янада капиталлашув майли билан бирга содир бўлишини кўзда тутади, Демак, бу такрор ишлаб чиқариш қўшимча маҳсулотнинг зарур ти- Рикчилик воситаларидан иборат бўлган қисмининг кўпайишини ўз ичига олади.
Биз иккинчи мисолда агар 500 I т капиталлаштирилиши лозим экан, 9 000 лик маҳсулот такрор ишлаб чиқариш мақсадида қуйида- Ги тарзда бўлиниши кераклигини кўрдик. Бунда биз фақат товар- ларни эътиборга олиб, пул муомаласини бпр чеккада қолдириб ту- Рамиз.


536 УЧИНЧИ БЎЛИМ —ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
I. 5 000c÷500τn (капиталлаштирилиши лозим) ÷ 1 500 (υ + m) ис~ теъмол фонди = 7 000 товарлар формасида.
II. 1 500c-∣-299^÷201τn = 2 000 товарлар формасида. Умумий сум- ма 9 000 товар маҳсулотдир.
Энди капиталлаштириш цуйидаги тарзда содир бўлади:
I бўлинмада капиталлаштирилиши лозим бўлган 500/тг 5/б = 417c-+ + 1∕6 = 83p га бўлинади. Бу 83р худди шундай суммани Ibτz дан ола- дики, бу суммага II бўлинма капиталистлари доимий капитал эле- ментлари сотиб оладилар ва бу сумма, шу тариқа, Нс га цўшилади. Пс нинг 83 кўпайиши Пр нинг ҳам 83 нинг 1∕5 қисмига = 17 кўпайи- шига сабаб бўлади. Шундай қилиб, айирбошлашдан кейин қуйидаги натижа ҳосил бўлади:
I. (5 000 с + 417 m)c + (1 000 υ⅛83 m)v = 5 417c + 1 083 υ- 6 500
II. (1 500 c+ 83∕n)c÷(299 υ + 17 т) v = 1 583c + 316 υ= 1899
Жами 8 399.
I бўлинмадаги капитал кўпайиб 6 000 дан 6 500 га етди, яъни 1∕i2 кўпайди. II бўлинмадаги капитал 1 715 дан 1 899 га етди, яъни қарийб 1∕g кўпайди.
Шу асосдаги такрор ишлаб чиқариш иккинчи йилнинг охирида қуйидаги капитални беради:
I. (5 417 с + 452 т) с + (1 083 υ 4- 90 т) υ = 5 869 с + 1173 v = = 7 042.
II. (1 583 с + 42 т + 90 т) с + (316 H8 m + 18 m)?; = 1 715 с + + 342 v = 2057,
учинчи йилнинг охирида эса цуйидаги маҳсулот ҳосил бўлади;
I. 5869c÷ 1 173 u4- 1 173 т. II. 1715c+ 342 и+ 342 т.
Агар бунда I бўлинма, худди илгаригидек, қўшимча цийматнинг ярмини жамғарса, унда I (p + 1∕2τn) 1173u + 587 (1∕2^) =1 760 ни
ташкил цилади, яъни бутун 1 715 Пс дан кўпроқ, яънп 45 кўп бўла- ди. Шундай цилиб, бу тафовут шунга баравар суммадаги ишлаб чиқа- риш воситаларини яна Пс га ўтказиш йўли билан қопланади. Демак, Пс 45 ошади, бу эса IIt> нинг 1∕5 = 9 ўсишига сабаб бўлади. Капи- таллаштирилган 587 I сўнгра 5/б ва 1∕6 га, яънп 489с ва 98р га бўли- нади; бу 98 II бўлинмадаги доимпй капиталга яна 98 қўшилишига сабаб бўлади, бу эса, ўз навбатида, II бўлинмадаги ўзгарувчп капи- талнинг 1∕5 = 20 кўпайишига сабаб бўлади. Шунда бпз қуйидаги на- тижага эга бўламиз:
I. (5 869 с + 489 т) с + (1173 υ + 98 tn) v = 6 358 с + 1271 v = 7 629 II. (1715c + 45∕∏ + 98∕n)cd (342v+9m+20m>== 1 858c+371 υ=2229
Жами капитал = 9 858»


XXI БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИЦАРИШ 537
Бинобарин, такрор ишлаб чиқариш ўсаётган шароитда I бўлинма- даги бутун капитал уч йил ичида ўсиб, 6 000 дан 7 629 га етди, II бўлинма капитали ўсиб 1 715 дан 2 229 га етди, жами ижтимоий капитал эса 7 715 дан 9 858 га етди.
3) ЖАМҒАРИШ ШАРОИТИДА II с НИНГ АЙИРБОШЛАНИШИ
Юқорида баён қилинганлардан I (и + т) ни Пс га айирбошлашда турли ҳоллар юз беради, деган хулоса келиб чиқади.
Оддип такрор ишлаб чиқаришда бу ҳар иккала миқдор бара- вар бўлмоғи ва бир-бирининг ўрнини копламоғи лозим, чунки акс ҳолда оддий такрор ишлаб чиқариш тўсқинликсиз содир бўла ол- майди, буни биз юқорида кўрдик.
Жамғариш вақтида энг аввал жамғариш нормасига эътибор бе- риш зарур. Шу вақтга цадар биз ҳамма ҳолларда I бўлинмадаги жам- ғариш пормаси =1∕jτn I деб ва шунингдек бу норма турли йилларда доимий бўлиб туради, деб фараз қилиб келган эдик. Жамғарилган капитал доимий ва ўзгарувчи капиталга бўлинадиган пропорциягина ўзгариши мумкин, деб ҳисоблаб келинган эди. Бунда уч ҳол юз бер- ган эди.
1) I (v÷ l∕2τn) = Пс, демак, He I (и + т) дан кам. Бу доим шундай бўлиши керак, акс ҳолда I бўлинмада жамғариш содир бўлмаган бўлар эдп.
2) I (p + 1∕2τn) Пс дан кўп. Бу мисолда ўрнини қоплашга шунинг орқасида эришиладики, Пс га Пт нинг тегишли қисми цўшилади. Шунда сумма = I (t1÷1⅛) бўлади. Бу ерда II бўлинма учун айир- бошлаш — унинг доимий капиталини оддий такрор ишлаб чиқариш эмас, балки эиди жамғаришдир, бу доимий капиталиинг қўшимча маҳсулотнинг бир қисми ҳисобига кўпайишидир, II бўлинма қўшим- ча маҳсулотнинг бу қисмини I бўлинманинг ишлаб чиқариш во- ситаларига айирбошлайди; доимий капиталнинг бундай кўпайиши айни замонда II бўлинманинг бундан ташқари ўзининг ўзгарувчи капиталини тегишли даражада кўпайтиришини тақозо этади, бунда ана шу кўпайиш учун манба бўлиб унинг ўз қўшимча маҳсулоти хизмат қилади.
3) I (υ+1∕2w) Пс дан кам. Бу ҳолда II бўлинма айирбошлаш ёр- дамида ўз доимий капиталини тўла такрор ишлаб чиқара олмайди ва шу сабабли доимий капиталнинг етишмаган қисми ўрнини I бўлинмадан сотиб' олиш воситасида тўлдириши лозим. Аммо бун- дай ^илпш II бўлинмадаги ўзгарувчи капиталнинг яна жамғарили- шини келтириб чиқармайди, чунки унинг доимий капитали шундай операция воситасида фақат ўз миқдори бараварида бутунлай так- рор ишлаб чиқарилади. Иккинчи томондан, I бўлинма капиталист- ларининг фақат устама пул капитал жамғарадиган қисми бундай айирбошлаш туфайли қисман шу хилда жамғарма ҳосил қилган.
Оддий такрор ишлаб чиқаришда мумкин бўлган, чунончи I (ι>÷ ÷∕n)=∏c деган фараз капяталистик ишлаб чиқариш билан сиғиш-


538 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИЛИШИ
майди; лекин бу фараз 10—11 йиллик саноат циклида қандайдир бир йилнинг ҳамма ишлаб чиқариши кўпинча олдинги йилдагидан кам бўлишини, демак олдинги йилдагига нисбатан ҳатто оддий так- рор ишлаб чидариш ҳам содир бўлмаслигини истисно қилмайди. Бундан ташқари, аҳолининг табиий йиллик ўсишида оддий такрор ишлаб чиқариш фақат шу сабабли содир бўла олар эдики, бунда тегишли даражада кўп мивдордаги унумсиз хизматкорлар бутун дў- шимча қийматни ташкил этган 1 500 ни истеъмол қилишда иштирок этган бўлар эди. Аксинча, капитал жамғариш, яъни ҳақиқий капи- талистик ишлаб чиқариш бунда мумкин бўлмай қолар эди. Шу са- бабли капиталистик жамғаришнинг юз бериш факти IIc = I (υ÷τn) бўлиши мумкинлигини бутунлай йўққа чиқаради. Бироқ ҳатто ка- питалистик жамғаршп вақтида ҳам шундай ҳол юз бериши мум- кинки, ишлаб чиқаришнинг бир қатор илгариги даврлари давомида рўй берган жамғариш процесслари натижасида Пс фақат I (р + тп) га бараваргина бўлиб цолмасдан, балки ундан кўп бўлиб қолади. Бу II бўлинмада ортиқча ишлаб чиқариш бўлишини англатар, бу ор- тиқча ишлаб чиқаришга фақат катта касод орқасида хотима бериш мумкин бўлиб, бу касод орқасида II бўлинманинг капитали I бўлин- мага ўтиб кетар эди.— Arap II бўлинмадаги доимий капиталнинг бир цисми ўзини ўзи такрор ишлаб чиқарса ҳам,— деҳқончиликда ўзи ишлаб чикарган уруғликнинг қўлланилиши бунга мисол бўла ола- ди,—I (p÷τn)—нинг Пс га нисбати сира ҳам ўзгармайди; I ва II бўлинмалар ўртасидаги айирбошлашда Пс нинг бу қисми ҳам худди 1с да бўлгани сингари ҳисобга олинмайди. Arap II бўлинма маҳсу- лотларининг бир қисми, ўз навбатида, ишлаб чиқариш воситалари сифатида 1 бўлинмага кира олганида ҳам аҳвол сира ўзгармайди. Уларнинг ўрни I бўлинма томонидан етказиб берилган ишлаб чи- цариш воситаларининг бир цисми билан қопланади ва агар биз иж- тимоцй ишлаб чиқаришнинг икки йирик бўлинмаси ўртасидаги ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчилар билан истеъмол буюмларини ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги айирбошлашни соф, тоза ҳолда текширишни истар эканмиз, бу қисмни олдипдан ҳар ик- кала томондан ҳам чиқариб ташлаш керак.
Демак, I(p÷τn) капиталистик ишлаб чидариш шароитида Пс га тенг бўлиши мумкин эмас ва уларнинг ҳар иккалови ҳам айирбош- лаш вақтида бир-бирини қоплай олмайди. Аксинча, arap I — 1т нинг
I бўлинма капиталистлари томонидан даромад сифатида сарфлана- диган қисмидан иборат бўлса, у ҳолда I (y÷~") Пс га баравар, ундан кўп ёки кам бўлиши мумкин; лекин I (^ + γ) ҳамиша
II (с + т) дан кам бўлиши керак, шунда ҳам П/тг нинг II бўлинма капиталистларининг ўзлари ҳар қандай шароитда ҳам истеъмол қи- лиши лозим бўлган қисмича кам бўлиши керак.


χχi БОБ. — ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 539
ганидан жамғаришнинг бу тасвирида доимий капиталнинг қпймати аниқ намоён бўлмаган. Янгидан жамғарилган доимий капиталнинг асосий қисми товар капиталга фақат аста-секин, вақт-вақти билан, шу асосий капитал элементларининг турли табиатига мувофш^ су- ратда кириб боради; шу сабабли хом ашё, ярим фабрикатлар ва шу кабилар товар ишлаб чиқаришга кўплаб киргапида бу товар капи- талнинг энг катта цисми доимий оборот капитали ва ўзгарувчи ка- питалнинг таркибий цисмларини т^оплашдан иборатдир. (Бироқ бундай баён цилиш методини оборот таркибий қисмларининг оборо- ти туфайли цўлланиш мумкин, шундай қилиб, фараз этиладики, оборот цисми асосий капитал қийматининг шу қисмга қўшилган цисми билан бирга йил мобайнида шундай миқдорда оборот қилади- ки, ишлаб чиқарилган товарлар цийматинииг умумий суммаси шу йилнинг ишлаб чиқаришига кирадиган жами капитал қийматига ба- равар бўлади). Лекин машиналар цўлланиладиган ишлаб чиқаришга хом ашё эмас, балки ёрдамчи материаллар кирадиган жойда меҳ- нат элементи = v товар капиталида бунинг катта таркибий қпсми сифатида яна намоён бўлиши керак. Фойда нормасини белгилашда асосий капиталнинг таркибий қисмлари вақт-вақти билан маҳсу- лотга оз ёки кўп қиймат ўтказишидан цатъи назар цўшимча ций- мат бутун капиталга нисбатан ҳисоблангани ҳолда,— вақг-вақти билан ишлаб чиқариладиган ҳар бир товар капиталнинг қийматини белгилашда доимий капиталнинг асосий қисмини фацат унинг эски- риши натижасида ўрта ҳисобда маҳсулотнинг ўзига ўтказадиган ций- мати даражасидагина ҳисобга олмоқ керак.
IV. 	ҚЎШИМЧА МУЛОҲАЗАЛАР


540 УЧИНЧИ БЎЛИМ — ИЖТИМОИЙ К-ЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИЛИШИ
гайтириш мақсадида — I бўлинма билан II бўлинма ўртасидаги айирбошлов вақтида цуйидаги ҳолларда памоён бўлади: I бўлинма учун 1т нинг бир қисми II бўлинмага бир томонлама, тегишли ха- ридсиз сотилган такдирдагина, намоён бўлади ва бу ерда, II бўлин- мада устама доимий капитал сифатида хизмат ҳилади; II бўлинма учун эса — arap I бўлинма бу цисмни устама ўзгарувчи капиталга айлантириш мақсадида худди ўшандай қилганда намоён бўлади; бундан ташқари, қўшимча қийматнинг I бўлинма томонидан даро- мад шаклида сарфланган қисми Пс воситасида қоплаимаган тавдирда, шундай қилиб бу қисмга Птп нинг бир қисми сотиб олинганда ва шу тариқа пулга айлантирилгапда намоён бўлади. I (y ÷~"r ).araP Пс даи кўп бўлса, Пс ни оддий такрор шплаб чиқариш учун I бў- лииманинг истеъмол мақсадида II бўлинмадан олганларининг ўрнини I бўлинманинг товарлари билан цоплаш керак бўлмайди. Бундай са- вол туғилади: II бўлинма капиталистлари ўртасидаги айирбошлаш фацат II т ни ўзаро айирбошлашдан иборат бўлиши мумкин бўлган ҳолда, бу айирбошлаш доирасида хазинанинг вужудга келиши қай тариқа содир бўлади. Биз биламизки. Птп нинг бир қисми тўғридан- тўғри ўзгарувчи капиталга айланганлиги сабабли, II бўлинма до- ирасида бевосита жамғариш содир бўлади. (I бўлинмада 1т нинг бир қпсми тўғридан-тўғри доимий капиталга цандай айланса, бу ерда ҳам худди шундай айланади). II бўлинмадаги турли ишлаб чи- қариш тармоқларида ва айрим капиталистлардаги ҳар бир айрим тармоқда жамғариш муддати турлича бўлганда масала mutatis mutandis *, худди I бўлинмадаги каби тушунтирилади. Баъзилари ҳали хазиналарпинг вужудга келиш бос^ичида бўлади, сотади-ю, лекин сотиб олмайди, бошқа бирлари такрор ишлаб чиқаришни ҳақиқий кенгайтириш нуқтасига етган бўлади, сотиб олади-ю, лекин сотмай- ди. Тўғри, дастлаб устама ўзгарувчи пул капитал устама иш кучига сарфлапади; ишчилар, ўз навбатида, тирикчилик воситаларини иш- чиларнинг истеъмолларига кирадиган устама истеъмол буюмлари- нииг эгалари бўлган ва ҳали хазина ҳосил қилаётган шахслардан сотиб оладилар. Бу шахсларнинг ҳар биридаги пул, ҳосил бўлаёт- ган хазинага шахслардан pro rata**, бу ўзининг дастлабки нуқта- сига қайтиб келмайди; улар бу пулни жамғарадилар.
* — тегишли ўзгаришлар билан. Ред.
** — тегишли равишда. Ред.


541]
ИЗОҲЛАР
1 Гап К. Маркснинг «Сиёсий иқтисод танқидига доир» деган асари ҳақида бо- ради; асар 1859 йил июпда Берлинда яашр этилган (қаралсин: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 13-том, 1 — 167-бетлар).—4.
2 Энгельс К. Марксиинг «Цўшимча қиймат назариялари» ни «Капиталвнинг тўртинчи томи тарзида нашр этиш ниятияи амалга оширишга улгурмайди. «Қўшимча қиймат пазариялари» 1905— 1910 йилларда К. Каутский томони- дан авторнинг цўлёзмасига ўзбошимчалик билан киритилган бир цатор цў- шимчалар, ўзгартишлар ва қис^артишлар билан яашр этилган эди. «Қўшим- ча қиймат назариялари» нинг янги нашри 1954— 1961 йилларда KΓICG МК ҳузуридаги Марксизм-леяинизм институти томонидан рус тилида чп^арил- ган. Қаралсия: К. Маркс. «Цўшимча қиймат назариялари» («Капитал» нинг IV томи), I цисм (М., 1954), II цисм (М., 1957), III қисм (М., 1961). — 4.
8 KΠCG МК ҳузуридаги Марксизм-ленинизм ияститути Маркснинг шу даЕр- даги кўчирмаларидан иборат кўп сонли дафтарлардан фацат Маркснинг русча манбалардан олган кўчирмаларини цисман эълон қилгав. Қаралсин: Маркс ва Энгельс архиви, XI том (M., 1948), XII том (М., 1952), ХШ том (М., 1955). — 5.
4 Қаралсин: К. Map<c ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 21-том, 180—194-бет- лар. — 7.
6 	Энгельс Родбертуснинг Й. Целлерга ёзган хатини назарда тутади; хат 1875 йил 14 мартда ёзилган ва биринчи бор 1879 йилда Тюбингенда чиқадиган «Zeitschrilt fur die gesammte Staatswissenschaft» журналида биринчи марта эълон ^илинган.
«Zeitschrift fur die gesammte Staatswissenschaft* («Умумий давлатшувослик ма- салалари журнали»)— либерал руҳдаги ицтисодий-сиёсий обзор, 1844— 1943 йилларда Тюбингенда танаффуслар билан чициб турган. — 8.
β «Neue Bheinische Zeitung. Organ der Demokratie* («Янги Рейн газетаси. Демок- ратия органи»)—1848 йил 1 июндан 1849 йил 19 майгача Маркснинг таҳри- ри остида Кёльнда ҳар куни чи^иб турган. Редакпия составига Ф. Энгельс, шунингдеч В. Вольф, Г. Веерт, Ф. Вольф, Э. Дропке, ф. фрейлиграт ва Г. Бюргерс кирган.
Демократия пролетар цанотининг жанговар органи бўлган «Neue Rheinische Zeitung» газетаси халқ оммасияи тарбияловчи ролини ўйяаган, оммани контр- революцияга царши курашга отлантирган. 1848 — 1849 йиллардаги Германия ва Европа революцияларининг муҳим масалаларида газетанпнг тутгая пози- пиясияи белгилаб берувчи бош мацолаларни, одатда, Маркс ва Энгельс ёзиш- ган.


542
ИЗОҲЛАР
у ташкил топган дастлабки ойлардан бошлабоц феодал-монархистик ва бур- жуа-либерал матбуот томонидан,‘шунингдек ҳукумат томонидан таъциб эти- лишига сабаб бўлди ва бундай таъқиблар 1848 йил ноябрь—декабрда Прус- сияда бўлган контрреволюцион тўнтаришлардая кейин айвицса кучайиб кет- Ди.
Барча таъциблар ва полиция тўсқинлякларига царамай, «Neue Rheinische Zeitung» газетаси революцион демократия пролетариат маифаатларини мардона- вор ҳимоя қилишда давом этди, 1849 йил майда, контрреволюция ҳамма ер- да ҳужумга ўтган бир вазиятда Пруссия ҳукумати Марксяи Пруссия тупро- ғидан ташцарига чиқариб юбориш ҳақида буйруц берди. Маркснинг сургун қилиниши ва «Neue Rheinische Zeitung» газетасияинг бош^а редакторларига қарши царатилган жазо чоралари газетанинг ёпилишига сабаб бўлди. «Neue Rheinische Zeitung» нинг охирги, қизил рангда босилган 301- сони 1849 йил 19 майда чивдан. Газета редакторлари ишчиларга хайрлашув мурожаатла ри- да: «бизпинг сўнгги сўзимиз ҳар доим ва ҳар ерда: ишчилар синфини озод қилиш! — бўлиб қолади деган эдилар.
«Neue Rheinische Zeitung» да Родбертуснинг нутқлари ва хатти-ҳаракатла- ри килинган танқид К. Маркс ва Ф. Энгельс Асарларидан қаралсин, 2- нашр, 5-том, 103, 104, 169, 287, 418, 424, 425-бетлар; 6-том, 2-бет. — 9.
7 Қаралсин: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 4-том, 65 — 185-бет- лар. — 9.
8 Царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 6-том, 428 — 459-бет- лар. — 9.
9 I. К. Rodbertus. «Sociale Briefe an von Kirchmann. Dritter Brief: Widerle- gung der Ricardo’schen Lehre von der Grundrente und Begrundung einer neuen Rententheorie». Berlin, 1851, S. 87. —10.
10 Қаралсин: K. Mapκc. «Қўшпмча қиймат назариялари», II қисм, M., 1957, 3- бет. —10.
11 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Gauses of the Wealth of Nations». A new edition in four volumes. London, 1843, vol. I, p. 131, 132. —10.
12 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Gauses of the Wealth of Nations». A new edition in four volumes. London, 1843, vol. I, p. 134. — ∕∕.
13 Царалсин: K. Mapκc. «Қўшимча циймат назариялари». I цисм, M., 1954, 49- бет. —11.
14 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Gauses of the Wealth of Nations». A new edition in four volumes. London, 1843, vol. I, p. 172— 173.—11.
15 Қаралсин: K. Mapκc. «Қўшимча циймат назариялари». 1 қисм, M., 1954, 52- бет. —11.
16 Қаралсин: К. Маркс. «Цўшимча циймат назариялари». 1 цисм, М., 1954, 49- бет. — 12.
12 Каралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 529—533-бетлар.— 12.
18 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 601-бет.—13.
19 «Ўтакетган нўно^ ёзувчи»— «Some Illustrations of Mr. M, Gulloch,s Principles of Political Economy». Edindurgh, 1826, номли брошюранинг автори Maκ- Куллохни шундай деб атайди. Бу брошюра М. Муллион тахаллуси билан нашр этилган; унинг автори Ж. Уилсон эди. — 13.
20 Қаралсин: К. Маркс. «Қўшимча қиймат назариял ари». Ill қисм, М., 1961, 222 — 223- бетлар. —14.
21 Царалсия: К. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари». 111 ^исм, М., 1961, 237 — 238- бетлар. — 14.


ИЗОҲЛАР
543
22 ^аралсин: К. tylapκc ва ф. Эягельс. Асарлар, 2-нашр, 4-том, 102-бет. —14.
23 I. К. Rodbertus-Jagetzow. ≪Briefe und socialpolitische Aufsatze». Н erausgegeben von Dr. R. Meyer. Berlin, [1881] Bd. 1, S. 111. — 18.
24 4- изоҳга қаралсин. — 19.
25 Γaπ Маркснинг «Қўшймча қпймат назариялари» асари устида боради (қарал- син: К. Маркс. «Қушимча қиймат назариялари». II қисм, М., 1957, 8-боб). —
19. 4
2β Каралсин: К. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари». II цисм, М., 1957, 13 — 18, 54 — 62, 166 — 228, 428-474.-20.
2? ^аралсин: К. Маркс. «Капитал», III том, биринчи ва иккинчи бўлимлар.—
20.
28 Сарлавҳа КПСС МК ҳузуридаги Марксизм-ленинизм институти томонидап қўйилган. — 23.
29 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, еттинчи бўлим.—35.
30 ^аралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 616 —617-бетлар.— 42.
31 Қаралсин: [Bailey, Samuel.] «А Critical Dissertation on the Nature, Measures, and Causes of Value; chiefly in Reference to the Writings of Mr. Ricardo and his Followers. By the author of Essays on the Formation and Publication of Opinions». London, 1825, p. 72. — 111.
32 Инклар давлати — XV асрнинг бошлари — XVI асрнинг ўрталари да ҳозирги Перу территориясида ҳукмрон бўлган, ўзида ибтидоий жамоа тузумининг кўпгина цолдиқларини сақлаб цолган цулдорлик давлати. — 121.
33 Каралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 370-бет.— 139.
34 ιThe Economist'» («Экономист»)— экономика ва сиёсат масалалари бўйича инг- лиз ҳафталик журнали, 1843 йилдан бошлаб Лондоеда чициб туради; йирик саноат буржуазиясининг органи. — 141.
35 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». A new edition in four volumes. London, 1843, vol. II, p. 249 — 252. —144.
3β J. Lalor. «Money and Morals: a Book for the Times». London, 1852, p. 43, 44.
J. 	C. L. Simonde de Sismondi. «Etudes sur Γeconomie politique». Tome I. Brunelles, 1837, p. 49. — 144.
37 Царалсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 635 — 643- бетлар.— 146.
38 J. В. Say. «Traite d’economie politique». Troisieme edition, Paris, 1817, tome II, p. 433. — 155.
89 ЭДаралсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 578— 579-бетлар.—
40 Царалсин: К. Маркс. «Цўшимча қиймат назариялари». Ill қисм, М., 1961,
306 — 308- бетлар. — 163.
41 Каралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 193-бет. — 163.
42 Царалсия: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 192-бет. —164.
43 Наралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 177— 187- бетлар.—
169.
44 	Маркс бу ерда ва цуйида 202- бетда Р. П. Уильямснинг 1867 йил 2 декабр- да «Money Market Review» («Пул бозорининг обзори») да босилиб чиққан докладидан цитата келтиради. — 174.


544
ИЗОҲЛАР
46 	Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 217—218, 415-бет- лар. —177. z
46 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 437- бет, 190а-изох. — 178.
47 Маркс капиталистик кредит системасини «Капитал» /йпнг 111 томида кўриб чиқади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 25-том).— 186.
48 Бу ерда А. Поттернинг «Political Economy: its Objects, Uses, and Principles: considered with Reference to the Condition of the American People». «New York, 1841 китобидан цитата келтирилади. Муцаддимадан кўриниб ту- рибдики, бу китобнинг жуда катта қисми асосан Ж. Скропнинг 1833 йилда Англияда нашр этилган «Principles ol Political Economy» китоби дастлабки ўн бобининг (Поттер ўзгартишлар киритган) кўчирмасидир. — 191.
49 Қўлёзмада Маркс капитал обороти вақтини бундай ҳисоблаш усулинпнг хато эканлигини кўрсатади. Цитатада кўрсатиб ўтилган оэоротнинг ўртача вацти (16 ой) 50 000 долларлик бутун капиталдан келадиган 71∕2 % фойдани назар- да тутиб ҳисоблаб чиқилган. Бу капиталнинг оборот вақти фойдапи ҳисобга олмаганда 18 ойни ташкил этади. —192.
®° Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 153- бет. —193.
61 Маркс А. Смитнинг асари нашридан цитата келтириб, унинг бетларипи кўр- сатмаган ҳоллапда редакция томопидан ўрта цавсларда ^уйидаги нашрнинг бетлари берилган: A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». A new edition in four volumes. London, 1843. — 195.
δ2 Қаралсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 214- 6θt. — 208.
63 Царалсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 623 — 625-бетлар. — 221.
64 Қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашр, 25-том, I қисм, 219 —
223- 	бетлар. — 222.
65 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 636 — 637-бетлар.— 223.
ββ Маркс «Капитал» нинг I томини назарда тутади. Қаралсин: К. Маркс. «Ка- питал», I том, Тошкент, 1983, 219-бет, 25-изоҳ. — 233.
®7 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 645 — 646- бетлар. — 234.
68 Қаралсин: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 25-том, I цисм, I — III боблар. — 234.
69 J. St. Mill. «Essays on some unsettled Questions of Political Economy». London, 1844, p. 164. — 235.
60 G. Ramsay. «An Essay on the Distribution of Wealth». Edinburgh, 1836, ' pp. 21 — 24. — 235.
βl H. D. Macleod. «The Elements of Political Economy». London, 1858, ppt 76 — go. — 235.
β2 R. H. Patterson. «The Science of Finance. A practical Treatise». Edinburgh and London, 1868, pp. 129— 144.—235.
β3 «Манавадхармашастра» — ёки Ману қояунлари — ҳар бир ҳинднинг бурчини брахмавизм ақидаларига биноан белгилаб берган қадимги ҳияд диний, ҳу- цуқий ва маросимий амр-фармоплар тўплами. Ҳинц анъаналарида бу цонуп- ларни кишиларнинг афсонавий аждоди Ману тузиб чицқан дейилади.


ИЗОҲЛАР
545
64
66
66
67
68
69
70
71
Z2
73
74
7δ
78
77
78
79
80
81
82
Маркс қуйцдаги китобдан цитата келтиради: «Manava Dharma Sastra, or the Institutes of Manu according to the gloss of Kulluka, comprising the indian System of duties, religious and civil». Third edition, Madras, 1863, p. 281.-2√5.
Қаралсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 267 — 273-бетлар.— 246.
Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 312 — 321-бетлар.— 305.
Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 578, 579-бетлар.— 316.
Қаралсин: К. Маркс. «Капптал», I том, Тошкент, 1983, 123-бет. — 350. Қаралсин К. Маркс. Капитал, I том, Тошкент, 1983, 125— 126-бетлар.-—350.
Царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-пашр, 13-том, 109-бет.— 354.
Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 639 — 642, 772 — 773- бетлар. — 365.
Маркс ўзининг «Қўшимча қиймат назариялари» асарида Кенэнинг «Иқтисо- дий жадвал» ини анча муфассал таҳлил цилиб беради (қаралсин: К. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари». I қисм, М., 1954, 286 — 321-бетлар). — 369.
Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 604-бет. — 369.
W. 	Roscher. «System der Volkswirthschaft. Band 1: Die Grundlagen der Na- tionalokonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage. Stuttgart und Augsburg, 1858.— 382.
Қаралсин: K. Mapκc. «Капптал», I том, Тошкент, 1983, 214 — 215-бетлар.— 407.
Қаралсип: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 123-бет. — 425. Қаралсив: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 610-бет.—452.
J. 	В. Say. <Lettres a М. Malthus sur differens sujets d, economie politique, notamment sur les causes de la stagnation generale du commerce». Paris,. 1820. — 454.
Царалсин: K. Mapκc. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 174-6eτ.—495. «Энлшипектор Бресигъ («Entspektor Brasig») — немис юморист ёзувчиси φ'. Рейтернинг цатор асарларида иштироқ этадяган персонаж (1810— 1874).— 497.
Франция UHctnumytnu — бир қанча бўлимлардан, ёки академиялардан иборат олий илмий муассаса, 1795 йилдан бери мавжуд. Дестют де Траси ахлоций ва сиёсий фанлар Академиясининг аъзоси бўлган. — 504.
«Келажак музикаси» деган ибора 1850 йилда немис композитори Рихард Вагнернинг «Келажакнинг бадиий асари» номли китоби яашр этилиши муно- сабати билан келиб чиққан; музика ижодиёти соҳасида Р. Вагнер қарашла- рининг мухолифлари бу иборага кипояли маъно бершпган.—509.
Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 624-бет, 64-изоҳ.— 523.


546]
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
A
Адамс (Adams), Уильям Брижес (1797
— 1872)—инглпз инженери те- мир йўл цурплипш масалаларига доир ι∖aτop асарларнинг автори. — 175, 177.
Б
Вартон (Barton), Жон (XVI11 аср охири— XIX асрнинг бошлари) — инглиз экономисти, классик бур- жуа сиёсий иқтисоди намояндаси.
— 234, 235, 401.
Бейкуэлл (Bakewell), Роберт (1725 — 1795) — ипглиз фермери, чорва- чилик бўйича селекциячи. — 245.
Бейли (Bailey), Самюэл (1791 — 1870)
— пнглиз буржуа экономисти ва философи; вульгар сиёсий ицтисод нуқтаи назарида туриб Рикардо- нинг меҳнат циймат назариясига карши чиққан; шу билан бирга Рикардо царашларидаги айрим иқ- тисодий қарама-қаршиликларни тўғ- ри пайцаган. — 111, 523.
Бернштейн (Bernstein), Эдуард (1850
— 1932) — немис социал-демократи, «Der Sozialdemokrat» газетасининг редактори (1881 — 1890); Энгельс- нинг вафотидан кейин, 90- йиллар- нипг иккинчи ярмида реформистик позициялардан туриб, марксизмни очи^дан-очи^ ревизия цилиб чиқ- қан; Гермаяия социал-демократия- си оппуртувистик цанотининг ва II Интернационалнинг лидерлари- дап бири. —8.
Бессемер (Bessemer), Генри (1813 — 1898)—инглиз инженери ва хими- ги, чўянни цайта ишлаб пўлатга айлантиришнинг янги иктисодий усулини ихтиро этган. — 247.
В
Вагнер (Wagner), Адольф (1835— 1917)—немис вульгар буржуа эко- номистп, сиёсий иктисоддаги Со- циал-ҳуцуций мактабпинг вакили, катедер- социалист. — 15.
Г
Годскин (Hodgskin), Томас (1787 — 1869) — инглиз экономисти ва публицисти; пролетариат манфаат- ларини ҳимоя цилган ва капита- лизмни утопик социализм позици- яларидан туриб танқид қилган; Рикардо назариясидан социалистик хулосалар чицариш учун фойдалан- ган. — 15, <€50.
Гуд (Good), Уилъям Уолтер — инглиз фермери, экономист, фритредерлик- нинг мухолифи, цишлоқ хўжалик экономикасига оид бир қатор асар- ларнинг автори. — 243, 244.
Гуч (Gooch), Даниэл — инглиз темир йўл жамияти «Great Western Railway С°» бошцармасининг раиси. — 184.
д
Д' Аламбер (D, Alembert), Жан (1717 — 1783) — француз философи ва математиги, XV111 аср буржуа маъ- рифатининг энг кўзга кўринган вакилларидан бири. — 82.
Дестют de Траси (Destutt de Tracy), Антуан Луи Клод, граф (1754 — 1836) — француз вульгар эконо- мисти, философ-сенсуалист; конс- титуцион монархия тарафдори. — 457, 495 — 504.


ИСМЛАР КУРСАТКИЧИ
547
ττdp (Daire), Эжен (1798— 1847) — *4φρaH∏y3 буржуа экономисти, сиёсий ицтисодга доир асарлар но- шипя. — 136, 195, 350, 370.
Пюпон де Немур (Dupont de Nemo- urs), Пьер Самюэль (1739— 1817) — фраацуз сиёсий арбоби ва физи- ократ экономисти. — 195.
3
3em6^(s°etbeer), Георг Адольф (1814 — 1892) — нем ис буржуа эконо- мисти ва статистиги. — 484.
К
Raymcκuu (Kautsky), Карл (1854 — 1938) — пемис социал-демократи, публицист, «Neue Zeit» журнали- нинг редактори (1883— 1917); Гер- мания социал-демократияси ва II Интернационалнинг лидерларидан бири, дастлаб марксист, кейинча- лик марксизм ренегати, оппорту- низмнинг энг хавфли ва зарарли кўриниши бўлган центризмнинг (каутскийчиликнинг) идеологи, би-
ринчи жаҳон уруши даврида — со- пиал-таовинист; Улуғ Октябрь со- циалистик революциясидан кейин пролетариат диктатурасига ва Со- вет ҳокимиятига очицдан-очиқ қар- ши чиқ^ан. — 8.
Кенэ (Quesnay), франсуа (1694 — 1774) — йирик француз экономисти, фи- зиократлар мактабининг асосчиси; касби —врач. — 104, 135, 194, 195, 204, 350, 368 — 371, 379.
Кирххоф (Kirchhof), фридрих — XIX . аср немис буржуа экономисти.— r 183, 184, 248,250 — 255, 262,263. Koaaκ (Kozak), Теофил — Родбертус- дан мерос цолган цўлёзмаларнинг ношири. — 8.
Корбегп (Corbet), Томас— XIX аср инглиз буржуа экономисти. — 143
144.
Курселъ-Сеней (Courcelle-Seneuil), Жан r Гюстав (1813 — 1892) — француз L оуржуа экономисти, саноат корхо- налари экономикаси бўйича, шу- иингдек кредит ва банк масалалари 24γa ^τ°P асаРлаРнинг автори. KeP“ (Сагеу), Генри Чарлз (1793 — 1879)—америкалик вульгар бур- жуа экономисти, капиталистик жа- миятда синфий манфаатлар уйғун-
лиги деган реакцион назариянинг автори. — 364.
Л
Лавеле (Laveleye), Эмиль Луи Вик- тор де (1822 — 1892) — бельгиялик буржуа тарихчиси ва экономисти. — 251.
Лавернь (Lavergne), Луи Габриель Леонс Гило де (1809 —1880) — фрая- цуз буржуа сиёсий арбоби ва эко- номисти, қишлоқ хўжалик эконо- микасига оид қатор асарлар авто- ри. — 245.
Лавуазъе (Lavoisier), Антуан Лоран (1743— 1794) — машҳур француз химигп; флогистоннинг мавжудли- ги тўғрисидаги гипотезани рад қилган; шунингдек сиёсий иқтисод ва статистика проблемалари билан ҳам шуғуллангаи. — 16, 17, 19.
Лалор (Lalor), Жон (1814—1856) — инглиз буржуа публицисти ва эконо- мисти.—144—162.
Ларднер (Lardner), Дайовайсиэс (1793— 1859) — инглиз олими, табиий фан- лар, философия ва сиёсий ицтисод соҳаларида бир талай оммабоп асар- ларнинг автори. — 144, 147, 183 —
186.
Лассаль (Lassalle), фердинанд (1825— 1864) — немис майда буржуа публицисти, адвокат, 1848— 1849 йилларда Рейн провинциясидаги демократик ҳаракатда қатяашган; 60- йилларнинг бошларида ишчилар ҳаракатига ёндашган ва Умумгер- ман ишчилар союзининг асосчила- ридан бири бўлган (1863); Герма- нияни Пруссия гегвхмонлиги ости- да «юқоридан туриб» бирлаштириш сиёсатини цўллаб-қувватлаган; гер- ман ишчилар ҳаракатидаги оппор- тунистик оцимга асос солган. — 9. Ленге (Linguet), Симон Никола Анри (1736 — 1794) — француз адвокати, публицисти, тарихчиси ва эконо- мисти, физиократларни ва буржуа либерализмини феодал-абсолютизм нуқтаи назаридан туриб танқид ци- либ чиққая, лекин буржуа эркин- ликлари ва буржуа мулкчилиги тўғрисида цатор чуцур танцидий мулоҳазалар билдирган. — 369.
Ле Трон (Le Trosne), Гийом франсуа (1728 — 1780) — француз физиократ экономисти. —195.
Ли (Lee), Натанаэл (1653— 1692) — инглиз драматурги. — 134.


548
ИСМЛАР КУРСАТКИЧИ
Лист (List), фридрих (1789— 1846)
— немис вульгар буржуа экономис- ти, ўта протекционизмнинг тарғи- ботчиси. — 9.
М
Мабли (Mably), Габриель (1709 — 1785)
— машҳур француз социологи, ба- раварлаштирувчи утопик коммунизм намояндаси. — 369.
Мак-Куллох (MacCulloch), Жон Рам- си (1789 — 1864) — инглиз
буржуа экономисти, Рпкардонинг ицтисодий таълимотини вульгарлаш- тирувчи, капитализмнинг ашаддий маддоҳи. — 13, 254, 400.
Маклеод (Macleod), Генри Даннинг (1821 — 1902) — инглиз вульгар буржуа экономисти, кредит капи- тал яратади деган назарияни ри- вожлантиргая. —236.
Малътус (Malthus), Томас Роберт (1766— 1834) — инглиз руҳоний- си, экономист, буржуалашган ер эгалиги аристократиясининг идео- логи, капитализм маддоҳи, инсони- ятга царши царатилтан нуфус на- зариясинияг тарғиботчиси.*— 454. Маркс (Магх), Женни, қиз вақтидаги фамилияси фон Вестфален (1814 — 1881) — Карл Маркснинг рафица- си, унинг содиц дўсти ва ёрдамчи- си. — 20.
Маркс (Магх), Карл (1818— 1883) (биографик маълумотлар). — 3,4, 5—21» 28, 82, 121, 289,-292, 354. Маркс-Эвелинг (Marx-Aveling), Элсо- иора (1855— 1898) — Англия ва халқаро ишчилар ҳаракатининг та- никли арбоби; Марксвинг кичик цизи; 1884 йилдан Э. Эвелингнинг рафикаси. — 6,8.
Мейер (Meyer), Рудольф Герман (1839
— 1899) — немис буржуа экопомис- ти ва публицисти; Родбертуснинг биографи. — 7, 8, 15.
Миллъ (Mill), Жемс (1773— 1836) — ивглиз буржуа экономисти ва фи- лософи, Рикардо назариясини вуль- гарлаштирувчи. — 254, 523.
Миллъ (Mill), Жон Стюарт (1806 — 1873) —инглиз буржуа экономис- ти ва позитивист философи, клас- сик сиёсий иқтисод мактабининг тақлидгўйи. — 236, 401.
Мюллер (МйПег), Адам Генрих (1779
— 1829) — пемис публицисти ва вкономисти, феодал аристократия- пинг r манфаатларияи ифодаловчи романтик мактаб деб аталган мак- табнинг намояпдаси; А. Смит иқ- тисодий таълимотининг мухолифи.
— 191.
Н
Ньюмен (Newman), Самюэл Филлипс (1797— 1842) — америкалик бур- жуа философи ва экономисти. —
159.
О
Окмен (Oakman)—Тернерс фол(АҚШ) даги акционерлик жамиятининг ғазначиси. — 534.
Оуэн (Owen), Роберт (1771 — 1858) — буюк инглиз утопист социалис- ти. — 16. j
П
Паттерсон (Patterson), Роберт Хо- гарт (1821 — 1886) — инглиз пуб- лицисти ва вульгар буржуа эконо- мисти. —236.
∏ommep (Potter), Алонзо (1800— 1865)
— америкалик епископ, қатор ў^Ув юртларида илоҳиёт фанидан дарс берган. — 191, 1и2.
Пристли (Priestley), Жозеф (1733 — 1804) — машҳур инглиз химиги , материалист философ ва прогрес- сив жамоат арбоби, саноат тўнта- риши даври инглиз буржуазияси радикал қисмининг идеологи, 1774 йилда кислородни кашф этган. —
16—18.
Прудон, (Proudhon), Пьер Жозеф (1809— 1865) — француз публлцис- ти, экономист ва социолог, майда буржуа идеологи, анархизмнинг асосчиларидан бири. — 8, 13 — 14, 401, 446.
Р
Рамсей (Ramsay), Жорж (1800— 1871)
— инглиз экономисти, классик^ бур- жуа сиёсий иқтисодининг сўнгги вакилларидан бири. — 163, 236, 400, 401, 446, 450.
Pay (Rau), Карл Генрих (1792 — 1870)
— яемис вульгар буржуа эконо- мисти, айрим масалаларда Смит ва Рикардо царашларини кувват- лаган. — 9.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
549
Рейв^сгпон (Ravenstone), Пирси (1830 йилда вафот этган) — инглиз ри- кардочи экономисти, пролетариат манфаатларини ҳимоя килган, маль- тусчиликпинг мухолифи.— 15.
Рикардо (Ricardo), Давид (1772 — 1823) —инглиз эковомисти, клас- сик буржуа сиёсий иқтисодининг йирик намояндаси. — 11 — 15, 17— 20, 156, 222, 224, 225, 226 — 227, 230, 231, 233 — 236, 304, 400, 401, 495.
Родбертус-Ягецов (Rodbertus-Jaget- zow), Иоганн Карл (1805— 1875) — немис вульгар экономисти ва сиёсий арбоби, буржуалашган прусс юн- керлигининг идеология, прусс «дав- лат социализми» реакциоп ғоялари- яипг тарғиботчиси. — 8 — 10, 12 — 16, 17 — 20, 423.
Роско (Roscoe), Генри Энфилд (1833— 1915) —инглиз химиги, химияга оид бир қатор цўлланмаларнинг автори. — 16.
Рошер (Roscher), Вильгельм Георг фридрпх (1817— 1894) — пемис вульгар экономисти, сиёсий иқти- содда тарихий мактаб деб аталган мактабнинг асосчиси. — 382.
С
Сениор (Senior), Нассау Уильям (1790 — 1864) — инглиз вульгар буржуа эконфиисти, капитализм маддоҳи; иш соатининг қисқарти- рилишига царши чивдан.—451 —
452.
Сисмонди (Sismondi), Жан Шарль Леонар Симонд де (1773— 1842) — швейцариялик экономист, капи- тализмпинг майда буржуа танқид- чиси, ицтисодий романтизмнинг кўзга кўринган арбоби.— 19, 116, .144, 401, 454.
Скроп (Scrope), Жорж Жулиус По- летт (1797 — 1876) —инглиз бур- жуа экопомисти, мальтусчиликяинг мухолифи, геолог, парламепт аъзо- си. — 191, 193.
Старрок (Sturrock), Арчибальд — инглиз темир йўл жамияти «Great Northern Railway С°» нинг қатнов хизматияинг бошлиғи. — 184.
Слшт (Smith), Адам (1723— 1790) — инглиз зконо мисти, классик буржуа сиёсий ицтисодининг йп-
рик намояндаларидан бири. — 5, 7, 10— 12, 14, 15, 145, 172, 194 — 221, 222 — 224, 226 — 227, 236,
353, 	369 — 390, 391 — 395, 398 — 400 420, 439, 446, 447, 450, 490, 491, 503, 510.
Стюарт (Steuart), Жемс (1712 — 1780)
— инглиз буржуа экономисти, мер- кантилизмнинг сўнгги намояндала- ридан бпри, пулнинг мицдор наза- рияси мухолифи. — 10.
Сей (Say), Жан Батист (1767— 1832)
— француз вульгар буржуа эконо- мисти, «ишлаб чиқаришнинг уч омили» номли маддоҳлик назария- сини биринчи бўлиб систематик тарзда баён цилиб берган. — 155, 400, 401, 454.
Т
Томпсон, (Thompson), Уильям (тахми- нан 1785 — 1833) — ирланд эконо- мисти, утопист-социалист. Р. Оуэн- винг издоши; социалистик хулоса- лар чиқаришда Рикардо назарияси- дан фойдаланган. — 15, 330 — 332.
Тук (Тооке), Томас (1774— 1858) — инглиз буржуа экономисти, клас- сик сиёсий иқтисод мактабига ён- дашган, Рикардо пул назарияси- нипг танцидчиси. — 76, 117, 337, 338, 488, 490, 491, 493.
Тейлор (Tylor), Эдуард Бернетт (1832
— 1917) — таниқли инглиз этно- графи, маданият тарихи ва этно- графияда эволюцион мактабнинг ташкилотчиси. — 452.
Тюрго (Turgot), Анн Робер Жак (1727 — 1781) — француз экономис- ти ва давлат арбоби; физиократ- лар мактабининг йирик намоянда- ларидан бири; молия бош назорат- чиси (1774— 1776).— 195, 351, 369
— 370.
У
Уилъямс (Williams), Ричард Прайс — инглиз инженерп, темир йўл траяспорти экономикаси бўйича мутахасспс.— 174, 184.
Уэйленд (Wayland), фрэнсис (1796 — 1865) — этика, сиёсий иктисод ва бошқа фанлар бўйича оммабоп ўцув қўлланмаларининг автори; Американинг Провиденс шаҳрида- ги университетнинг президенти,ру- ҳовий. — 232 — 233.


550
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Ф
фуллартон (Fullarton), Жон (1780 — 1849) — инглиз | буржуа эконо- мисти, пул муомаласи ва кредит масалаларига доир асарлар автори, пулнинг миқдор назарияси мухо- лифи. — 514.
X
Холдсуорт (Holdsworth), У. А.— инг- лиз адвокати. — 177, 182.
ц
Целлер (Zeller), Й. — немис эконо- мисти. — 8.
Ч
Чалмерс (Chalmers), Томас (1780 — 1847)— инглиз протестант теоло- ги ва буржуа экономисти, Маль- тусвинг издоши. — 159.
Чупров, Александр Иванович (1842 — 1908) — рус буржуа м экономисти ва статизтиги, темир йўл травспор- ти экопомикаси 5ўйича мутахассис; либерал жамоат арбоби ва публи- цист. — 58.
Ш
Шееле (Scheele), Карл Вильгельм (1742 — 1786) — швед химиги. — 16, 17.
Шербюлъе (Cherbuliez), Антуан Эли- зе (1797— 1869) — швейцариялик экономист, Сисмондининг издоши^ Сисмонди вазариясипи Рикардо вазариясининг элемевтлари билан боғлаган. — 401.
Шеффле (Schaffle), Альберт Эберхард Фридрих (1831 — 1903)—немис вуль- гар буржуа экономисти ва социо- логи, К. Маркс «Капитал» ининг 1 томи чиқиши муносабати билан буржуазия билан пролетариат ўртасида сипфий тотувлик ва «ҳамкорлик» ўрнатишни тарғиб қилиб чиц^ан. — 8,526.
Шорлеммер (Schorl emmer), Карл
(1834 — 1892) — йирик немис орга- ник-химиги, манчестерлик профес- сор; диалектик-материалист; Гер- мания социал-демократик партияси- вивг аъзоси; Маркс ва Энгельснинг дўсти. — 16.
Штейн (Stein), Лоренц (1815— 1890)
— немис юристи, давлатшунос, та- рихчи, вульгар эковомист. — 166.
Шторт, Авдрей Карлович (Генрих) (1766— 1835) — рус экономисти, статистик ва тарихчи, Петербург фанлар академиясининг аъзоси, классик буржуа сиёсий иқтисоди- винг тақлидгўйи. — 154, 401, 446,
447.
Э
Эдмондс (Edmonds), Томас Роу (1803
— 1889) — инглиз экономисти, уто- пист-социалист; социалистик хуло- салар чиқаришдаЛРикардо назария- сидан фойдаланган. — 16.
Энгелъс (Engels), Фридрих (1820 — 1895) — биографик маълумотлар).—
— 3, 4, 5, 6 — 9, 15, 19, 20, 23, 289 — 291.


551]
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН ВА ТИЛГА ОЛИБ ЎТИЛГАН АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ*
Чупров, А. Темир йўл хўжалиги. 1 том. Уяинг иқтисодий хусусиятла- ри ва унинг мамлакат манфаатла- рига муносабати. Москва, 1875. —
— 58.
Adams, W. В. Roads and rails and their sequences, physical and moral. London, 1862 (Адамс, У. Б. Йўллар ва рельслар, уларнинг жисмоний ва, маънавий эскириши. Лондон, 1862).
— 175, 177.
[Bailey, 5.] A Critical dissertation on the nature, measures, and causes of value; chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the author of Essays on the formation and publication of opinions. London, 1825 [Бейли, C.] Қийматнинг таби- ати, улчовлари ва сабаблари ҳақи- да танцидий тадқицот; асосан жа- ноб Рикардо ва унинг издошлари- нинг асарлари муносабати билан. «фикрларнинг шаклланиши ва эълон қилиниши тўғрисида очерк- лар» (Лондон, 1825) авторинипг асари. — 111.
Barton, J. Observations on the circumstances which influence the condition of the labouring classes of society. London, 1817 (Бартон, Ж. Жамият меҳнаткашлар синфи- нинг аҳволига таъсир қилувчи ҳо- латлар ҳацида мулоҳазалар. Лон- дон, 1817). —234.
Chalmers, Th. On political economy in connexion with the moral state and moral prospects of society. Second edition. Glasgow, 1832 (Чал- мерс, T. Жамиятнинг ахлоқий хр- лати ва ахлоцпй истиқболлари му- носабати билан сиёсий ицтисод тўғрисида. Иккинчи нашри. Глазго, 1832).— 159.
Corbet, Th. An Inquiry into the causes and modes of the wealth of individuals; or the Principles of trade and speculation explained. London, 1841 (Корбет, T. Айрим шахсларнинг бойлиги сабаблари ва бойлик орттириш усуллари туғ- рисида тадқиқот; ёки Савдо ва спе- куляция принципларининг изоҳи. Лондон, 1841). — 143.
* Courcelle-Seneuil, J. G. Traite the- orique et pratique des entreprises industrielles, commerciales et agricoles ou Manuel des affaires. De- uxieme edition. Paris, 1857 (Курселъ- Сеней, Ж. Γ. Саноат, савдо ва деҳцончилик корхоналарини наза- рий ва амалий жиҳатдан ўрганиш учун қўлланма, ёки Корчалон аҳ- ли учуи справочник. Иккинчи Ham- pi!. Париж, 1857). — 247.
Destut t de Tracy, A. L. C. Elemens d’ideologie. lV-e et^ V-e parties. Traite de la volonte et de ses efiets. Paris, 1826 (Дестют de Tpa- cu, A. JI. K. Идеология элементла- ри. IV ва V цисмлар. Ирода ва унинг таъсири ҳакида трактат. Па- риж, 1826). — 495 — 500, 502 — 504. Dupont de Nemours, Р. S. Maximes du docteur Quesnay, ou Resume de ses principes d’economie sociale. Мана бу китобда: Physiocrates. Avec une introduction et des com- * Бу кўрсаткичда имзосиз чиқцан китобларнинг аницланган авторлари ўрта цавс ичига олиб берилди. Рус тилига таржима қилинган асарлар номи олдига юлдузча Чўйилди.


552
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
mentaires par Е. Daire. Partie 1. Paris, 1846 (Дюпон de Немур, П.С. Доктор Кенэ фикрлари, ёки унинг социал иқтисоди бош асосларивинг цискача хулосаси. Мана бу китоб- да: физиократлар. Э. Дэрнинг му- цаддима мақоласи ва шарҳлари би- лан. 1 қисм. Париж, 1846). — 195. Good, W. W. Political, agricultural and commercial fallacies; or, the prospect of the nation after twenty years’ «free-trade». London [1866] (Γyd, У. У. Сиёсат, қишлоқ хўжа- лигп ва савдо соҳаларидаги янгли- шувлар, ёки 20 йил «эркин савдо» дан кейин миллатвивг истикболла- ри. Лондон [1866]. — 243, 244.
♦ Hodgskin, Th. Popular political economy. Four lectures delivered at the London Mechanics’ Institution. London, 1827 (Γodcκuπ, T. Халц сиёсий иқтисоди. Ловдон ишчилар мактабида ўқилган тўрт лекция. Лондоя, 1827). — 15, 250.
Holdsuoτth, W. A. The Law of landlord and tenant, with a copious collection of useful forms. London, 1857 (Холдсуорт, У. A. Леондлорд- лар ва ижарадорлар ҳақидаги қо- нунлар, фойдали намуналарнинг иловали копиялари билав. Ловдон, 1857). — 177, 182.
Kirchhof, Ғ. Handbuch der landwirt- shaftlichen Betriebslehre. Ein Leit- faden ffir praktische Landwirthe zur zweckmaβigen Einrichtung und Verwaltung der Landgiiter. Dessau— Dresden, 1852 (Kupxxoφt Φ. Кишлоц хўжалигиви юритиш бўйи- ча кўллавма. Ер-мулкларви мақ- садга мувофиқ ташкил цилиш ва уларвп бошқариш бўйича амалиёт- чи деҳқонлар учун справочник. Дессау — Дрездев, 1852). — 153,248, 250 — 255, 262, 263.
Lalor, J. Money and morals: a book for the times. London, 1852 (Лалор, Ж. Пул ва хулц-атвор. Замояамиз учув китоб. Ловдов, 1852). — 144, 147, 148.
Lardner, J). Railway economy: a treatise on the new art of transport, its management, prospects, and relations, commercial, financial, and social. London, 1850 (JIap∂∙ нер, Д. Темир йўл хўжалиги. Транспортнинг явги хили ҳацида, уни бошқариш ҳацида, унинг ис-
тиқболлари ҳақида ва увивг ти- жорий, молиявий ва социал муно- сабатлари ҳакида трактат. Лон- дон, 1850). — 174, 183, 184 —
186.
Laveleye, Е. de. Essai sur Γecono- mie rurale de la Belgique. Deuxie- me edition. Paris — Bruxelles — Leipzig, 1863 (Лавеле, Э. de. Бельгия кишлоқ хужалигининг очерки. Йккпнчп нашри. Париж-Брюссель — Лейпциг, 1863). — 251.
* Laver ghe, L. de. The Rural economy of England, Scotland and Ireland. Translated from the French. Edinburgh and London, 1855 (Леверень, Л. de. Авглия, Шотлавдия ва Ир- лавдия кишлоқ хўжалиги. Фран- цузчадан таржима, Эдивбург ва Ловдов, 1855). —245.
Le Trosne, G. Ғ. De Γinteret social, par rapport a la valeur, a la circulation, a Γindustrie et au commerce interieur et exterieur. Мана 6y китобда: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Partie II. Paris, 1846 (Ле Трон, Γ, Φ. Циймат, муомала, саноат, ички ва ташци савдога оид соҳалардаги ижтимоий ваф тўғри- сида. Мава бу китобда: физиократ- лар. Э. Дэрвияг муқаддима мақо- ласи ва шарҳлари билан. 11 цисм. Париж, 1846). — 195.
Macleod, Н. D. The Elements of political economy. London, 1858 (Маи- лeod, Γ. Д. Сиёсий иқтисод асосла- ри. Ловдон, 1858). — 236.
Manava Dharma Sastra, or the Institutes of Manu according to the gloss of Kulluka, comprising the indian system of duties religious and civil. Third edition. Madras, 1863 (Мававадхармашастра, ёки Many қовувлари, ҳиндларвивг диний ва гражданлик маросимлари система- сини ўз ичига олган Куллук ёзгап шарҳлар бўйича.Мадрас, 1863).—245.
♦ Marx, К. Das Elend der Philosophic. Ant wort auf Proudhons» Philo- sophie des Elends». Deutsch von E. Bernstein und K. Kautsky. Mit Vorwort und Noten von Friedrich Engels. Stuttgart, 1885 (Маркс, K. Философия қашшоқлиги. Прудон- нивг «Қашшоқлик философияси» га жавоб. Э. Бсрнштейя ва К. Каутс- кий иемпс тилига таржима қилган.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТЛАР
фридрих Эягельснияг сўз бошиси ва изоҳлари билан. Штутгарт, 1885).
— 7.
* Marx, К. Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie. Erster Band. Buch I. Zweite verbesεerte Auflage. Hamburg, 1872 (Маркс, K. Капитал. Сиёсий иқтисод тавциди. Биринчи том. I китоб. Иккинчи, тузатилган яашри. Гамбург, 1872).—4, 7, 12, 15, 27, 30, 31, 35, 39, 42, 53, 57, 70, 82, 105, 117, 128, 130, 138, 146, 155, 158, 161, 165, 168, 169, 177, 178, 186, 192, 208, 209, 213, 221, 223, 233, 234, 246, 305, 314, 316, 328,333,339,350, 351, 361, 363, 364, 369, 394, 407, 425, 452, 496, 505, 517, 522, 526.
*[Marx, λ.] Lohnarbeit und Kapital* In: «Neue Rheinische Zeitung». April, 1849 ([Mapκc, A.] Ёллавма меҳ- нат ва капитал. «Neue Rheinische Zeitung» Да босилгап. Апрель, 1849).
— 9.
* Marx, К. Misere de la philosophie. Reponse a la philosophie de la mi- sere de M. Proudhon. Paris — Bruxelles, 1847 (Mapκc, l∖. Философия қашшоқлиги. Жавоб Прудонпинг «Қашшоқлик философиясига» жавоб. Париж — Брюссель, 1847). — 9, 14
— 15, 18—19.
* Marx, К. Zur Kritik der politischen Oekonomie. Erstes Heft. Berlin, 1859 (Маркс, K. Сиёсий иқтисод тавт^идига доир. Биринчи китоби. Берлив, 1859). —4,354.
Meyer, R. Der Emanci pationskampf des vierten Standes. Berlin, 1874, (Мейер, P. Тўртипчи табақапинг озод- лик уруши. Берлин, 1874). — 7,8.
Mill, J. St. Essays on some unsettled questions of political economy. London, 1844 (Милль, Ж. Cm. Сиёсий ИҚТИСОДНИНГ баъзи бир ҳал ^илин- маган масалалари ҳакида очерклар. Лондон, 1844). — 236:
Muller, A. Н. Die Elemente der Sta- atskunst. Theil Ill. Beilin, 1809) {Мюллер, A. Γ. Давлатяи бош- ^ариш санъатининг асослари. Ill қисм. Берлив, 1809).— 191.
Neuman, S. Ph. Elements of political economy. Andover and New York, 1835 (Нъюмен .C. Φ. Сиёсяй ицти- сод асослари. Эвдавер ва Нью-Йорк, 1835). — 159.
КЎРСАТКИЧИ
553 \ — Patterson,R.H. The Science of finance. A practical treatise. Edinburgh and London, 1868 {∏ammeρcou, P.
X. 	Молий фави. Амалий κypc. Эдивбург ва Ловдон, 1868). — 236. Potter, A. Political economy: its objects, uses, arξd principles: considered with reference to the condition of the american people. New York, 1841 (∏ommep, >1. Сиёсий иқтисод: увивг Америка ҳалқи турмўш ша- роитига татбиқан\текшириб чиқил- ган предмети, вазпфаси ва асоси. Нью-Иорк, 1841).—г 190 — 191.
* Quesnay, Ғ. Analyse du Tableau economique. Mana бу китобда: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Partie I. Paris, 1846 (К\нэ, Φ. Иқ- тисодий жадвалвивг таҳлили. Ма- на бу китобда: Физиократлар. Э. Дэрвинг муқаддима мацёласи ва- шарҳлари билан. I қисм. 'Дарижг 1846).— 135, 195.
* Quesnay, Ғ. Dialogues sur le commerce et sur les travaux des artisans. Мава бу китобда: Physiocravtes. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Partie∖l. Paris, 1846 (Кенэ, Φ. Савдо ҳақи^а ва ҳунармандларнинг меҳнати ҳақиА да диалоглар. Маяа бу китобда: Фи- зиократлар. Э. Дэрнинг муқаддима мақоласи ва шарҳлари билан. I кисм. Нариж, 1846). — 135, 351.
Ramsay, G. An Essay on the distribution of wealth. Edinburgh, 1836 (Рамсей, Ж. Бойликларни тақсим- лаш тажрибаси. Эдинбург, 1836). — 236, 400, 450.
Ravenstone, Р. Thoughts on the funding system, and its effects. London, 1824 (Рейвнстон, ∏. Давлат царзлари системася ва увияг оқи- батлари тўғрисидаги фикрлар. Лон- доя, 1824). — 15.
* Ricardo, D. On the principles of political economy, and taxation. Third edition. London, 1821 (Рикардо, Д.. Сиёсий иқтисод ва солиц солиш асослари ҳақида. Учинчи нашри. Лондов, 1821). — 155, 222, 230, 234, 236, 400, 495.
Rodb ertus-Jagetzow, I. К. Briefe und socialρolitische Aufsatze. Herausge- geben von Dr. R. Meyer. Band T. Berlin [1881] (Родбертус-Ягецов, И. K. Хатлар ва ижтимоий-сиёсий 36—710


554
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
мақолалар. Доктор Р. Мейер наш- ри. I том, Берлин [1881]).—8, 9, 10, 17.
* Rodbertus-Jagetzow, С. Das Kapital Vierter socialer Brief an von Kir- chmann. Herausgegeben und einge- Ieitet von Th. Kozak. Berlin, 1884 (Родбертус-Ягецов, K. Капитал. фон Кирхманга ижтимоии мавзуда ёзилган тўртинчи хат. Т. Козак муқаддима ёзган ва яашр этган. Берлин, 1884). — 8.
* Rodbertus, I. К. Sociale Briefe an von Kirchmann. Dritter Brief: Widerlegung der Ricardo’schen Leh- re von der Grund rente und Beg- rιindung einer neuen Rententheorie. Berlin, 1851 (Podυepmyc, Pl. K. фон Кирхмаига ижтимоий мавзуда ёзилган хатлар. Учиячи хат: Ри- кардонинг ер рентаси тўғрисидаги таълимотинивг рад этилиши ва рента тўғрисидаги янги назария- ни асослаб бериш. Берлин, 1851).
— 9.
Rodbertus-Jagetzow, I. R. Zur Erken- ntniβ unserer staatswirtshaflichen Zustande. Neubrandenburg und Friedland, 1842 (Родберт-ю-Ягеиов, II.
K. 	Бизнинг иқтисодий тузумни би- лишга доир. Нёй-Брандепбург ва Фридланд, 1842). — 8, 13, 20.
* Roscher, ТУ. System der Volkswirth- schaft. Band I: Die Grunilagen der Nationalδkonomie. Dritte, vermehr- te und verbesserte Auflage. Stut. tgart und Augsburg, 1858 (Рошер, B. Халқ хўжалик системаси. 1 том: Сиёсий иқтпсод асослари. Тўлди- рилгап ва тузатилгап учинчи нашри. ΠIτvτrapτ ва Аугсбург, 1858).
— 382.
Roscoe, Н. Е. und Schorlemmer, С. Ausfiihrliches Lehrbuch der Chemie. Erster Band: Nichtmetalle. Braunschweig, 1877 (Роско, Γ. Э. ва Шорлеммер, K. Мукаммал химия дарслиги. J том. Нометаллар. Бра- уншвейг, 1877). — 16.
Say, J. В. Lettres a М. Malthus, sur diflerens sujets d’ economie politique, notamment sur les causes de la stagnation generale du commerce. Paris, 1820 (Сэй, Ж- B. Жаяоб Мальтусга сиёсий иқтисоднинг турли масалалари юзасидан, хусу- сан савдодаги умумий турғунлик-
. нинг сабаблари тўғрисида макту б- лар. Париж, 1820). — 454.
* J. В. Traite d’economie politique, ou Simple exposition de la maniere dont se forment, se dist- ribuent et se consomment les ric- hesses. Troisieme edition. Tome II. Paris, 1817 (Coil, Ж. B. Сиёсий иқ- тисод ҳақида трактат, ёки қандай ^илиб бойлик яратилиши, тацсим- ланиши ва истеъмол қилинишининг оддий тасвири. Учинчи нашри. II том, Париж. 1817). — 161, 400.
Scrope, С. Principles of political economy — царалсин. Potter. Political economy.
Senior, N. W. Principes fon lamen- taux de Γeconomie politique, tires de lecons edites et inedites de Mr. N. W. Senior par le c-te Jean Arrivabene. Paris, 1836 (Сениор, H
У. 	Сиёсий иқтисодяинг асосий не- гизлари, бу негизлар жаяоб Жан 4рривабен тохмонидан жаноб
H. У. Сениорнинг нашр этилган ва нашр этилмаган лекцияларидан олинган. Париж, 1836).— 451 —452.
' Sismondi, J. С. L. Simonde de. Etudes sur Γeconomie politique. Tome
I. Bruxelles, 1837 (Сисмонди, Ж. Ш. JI. Cumoh∂ de. Сиёсий иқтпсод очерклари. I том. Брюссель, 1837). — 144
* Sismondi, J. C. L. Simonde de. Nouveaux principes d’economie politique, ou De la richesse dans ses rapports avec la population. Tome I. Paris, 1819 (Сисмонди, Ж. Ш. JI. Симонд de. Спёсий ицтисод- нияг янги асослари, ёки Аҳолига нисбатап олинган бойлик ҳақида. I том. Париж, 1819). — 19, 116 — 117.
* Smith, A. An Inquiry into the na¬
ture and causes of the wealth of nations. Ed. E. G. Wakefield. A new edition in four volumes. Vol. I and II. London, 1843 (Смит, A. Халқ- лар бойлигининг табиати ва сабаб- лари тўғрисида тадқиқот. Э. Г. Уэйкфилд яашри. 1 ва II томлар. Лондоя, 1843). — 11, 12, 145, 195 —
201, 203, 204, 205 — 210, 213 —
216, 218, 221, 369 — 376, 379 —
383, 385, 386, 390, 398, 490 —
491.
Soeteber, A. Edelmetall-Produktion und Werthverhaltniss zwischen


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
555
Gold und Silber seit der Entdeckung Amcrika’s bis zur Gegenwart. Got- ba, 1879 (Зётбер, A. Нодир метал- лар қазиб чикариш ва Америка очилганидан то ҳозирга кадар ол- тин билан кумушнипг қийматлари ўртасидаги нисбат. Гота, 1879).— 484.
The Source and remedy of the national difficulties, deduced irom principles of political economy, in a letter to Lord John Russell. London, 1821 (Сиёсий иқтисоднинг асосий қоидаларидан келиб чш\адиган мил- лий қийинчиликларнияг манбаи ъа ҳап килиниши. Лорд Жон Рас- < селга хат. Лондон, 1821).— 12 — 15.
Storch, Н. Considerations sur la nature du revenu national. Paris, 1824 (Шторх, Γ. Миллий даромадпинг табиати ҳақида мулоҳазалар. Па- риж, 1824). — 401, 447.
Storch, Н. Cours d’economie politique, ou Exposition des principes qui determinent la prosperite des nations. Tome II. St.-Petersbourg, 1815 (Шторх, Γ. Сиёсий иқтисод курси, ёки Халқлар фароғатини белгиловчи асослар баёни. II том. С. - Петербург, 1815). — 401.
Thompson, W. An Inquiry into the principles ol the distribution of wealth most conducive to human happiness. A new edition. London, 1850 (Томпсон, У. Инеоннинг 6axτ- саодатига энг кўп ёрдам берувчи бойликларни таксимлаш асослари- ви тадқик этиш. Янги нашри.
Ловдоп, * 1850). — 15, 329 —
332.
ПАРЛАМЕНТ ҲИСОБОТЛАРИ
East India (Bengal and Orissa famine). Papers anb correspondence relative to the famine in Bengal and Orissa, including the report of the Famine Commission and the minutes of the Lieutenant Governor of Bengal and the Governor General of India. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 31 May 1867 (Шарқий Ҳиндистон (Белга- лия ва Ориссадаги очлик). Бевга- лия ва Ориссадаги очлик ҳақида- ги ҳужжатлар ва ёзишмалар, жум- ладан Очликка қарши кураш ко- Toohe, Th. An Inquiry into the currency principle; the connection of the currency with prices, and the expediency of a separation of issue from banking. Second edition. London, 1844 (Тук, T. Пул муомаласи қовунларини тадқик; пул муома- ласинипг баҳолар билан алоқаси ва баиквотлар чиқаришни банк иш- ларидап ажратишнинг мақсадга му- вофиклиги. Иккинчи нашри. Лон- дан, 1844). — 491.
* Turgot Reflexions sur la formation et la distribution des richesses. Мана бу китобда: Oeuvres de Turgot. Nouvelle edition par E. Daire. Tome 1. Paris, 1844 (Тюрго. Бой- ликларнинг яратилиши ва тақсим- ланиши ҳақида ўйлар. Мана бу ки- тобда: Тюрго асарлари. Э. Дэрнинг янги нашри. I том. Париж, 1844), — 195, 350, 369 — 370.
* Tyler [Tylor], Е. В. Rorschungen iiber die Urgeschichte der Mensch- heit und die Entwickelung der Civilisation. Aus dem Englischen von H. Miiller. Leipzig (Тэйлор, Э. Б. Инсопиятнинг ибтидоий тарихини тадциқ ва цивилизациянинг вужуд- га келиши. Инглизчадан Г. Мюл- лер таржимаси. Лейппиг). — 452.
Wayland, Fr. The Elements of political economy. Boston, 1843 (Уэйленд, Φp. Сиёсий ицтисод асослари. Бос- тон. 1843). —232 — 233.
Williams, В. Р. On the maintenance of permanent way (Уилъямс, P. ∏. Темир йўлларви сақлаш тўғрисида). Гражданлик инженерлари институ- тида ўцилган доклад. 1867. — 174„ 184— 185.
BA BOIΠ⅛A РАСМИЙ НАШРЛАР
миссиясининг ҳисоботи ва Бенга- лия виле-губернатори ва Ҳиндис- тон генерал-губернаторининг про- токоллари. Умум палатасининг 1867 йил 31 майдаги фармойиши билан эълон қилингав). — 145 — 146.


556
ЦИТАТА келтирилган адабиётлар курсаткичи
даги ҳужжатлар, жумладан Ф. Р. Кокереллнинг ҳисоботи. III қисм. Умумпалатасининг 1867 йил 31 майдаги фармойиши билан эълон цилинган). — 146.
East India (Madras and Orissa famine). Return to an adress of the honourable the House of Commons, dated 4 July 1867. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 30 July 1867 (Шарқий Ҳиндистон (Мадрас ва Ориссадаги очлик). Мўътабарли умумпалатасининг 1867 йил 4 июлдаги сўровига мувофи^ тақдим этилган ҳисобот. Умумпа- латасининг 1867 йил 30 июлдаги фармойишига мувофиц эълон ки- линган). — 245.
Report from the select committee on bank acts; together with the proceedings of the committee, minutes of evidence, appendix and index. Part I. Report and evidence. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 30 July 1857 (Банк қопунчилиги бўйича алоҳида ко- миссиянинг ҳисоботи; комиссия асарлари, берилган гувоҳликлар- нинг протоколлари, илова ва кўр- саткич. 1 қисм. Ҳисобот ва гувоҳ- ликлар. Умумпалатасининг 1867 йил 30 июлдаги фармойишига му- вофиқ эълон цилингая). — 241, 242. Reports by Her Majesty’s secretaries of embassy and legation, on the
ДАВРИЦ
*The Economists («Экономист»), Лон- дон, V том, 1 қисм, 1847 йил 8 май. — 141.
— XXIV том, 1866, 16 июнь, 30 июнь, 7 июль. — 260. ,
«.Money Market Reviews («Пул бозори юбзори»). Лондон, 1867 йил 2 де- кабрь. — 174.
— 1868 йил 25 январь. — 189.
<tN.eue Rheinische Zeitung. . Organ der Demokraties («Янги Рейн газетаси. Демократия органи»), Кёльн, № 24, manufactures, commerce, c., & of the countries in which they reside. № 8. London, 1865 (Жаноби олиялари элчихоналари ва миссиялари секре- тарларининг улар ўзлари бўлгап мамлакатлардаги саноат, савдо ва ҳоказолар тўғрисида берган ҳисо- ботлари. № 8. Лондон, 1865). — 248 — 249.
Reports by Her Majesty’s secretaries of embassy and legation on the manufactures, commerce, & c., of the countries in which they reside. Part 111. London, 1879 (Жаноби олия- лари элчихоиалари ва миссиялари секретарларининг уларнинг ўзлари бўлган мамлакатлардаги саноат,' савдо ва ҳоказолар тўғрисида бер- ган ҳисоботлари. III цисм. Лондон 1879). — 486, 532, 533.
Royal commission on railways. Minutes of evidence taken before the commissioners, March 1865 to May 1866. Presented of both Houses of Parliament by command of Her Majesty. London, 1867 (Г^ироллик темир йўл комиссияси. 1865 йил мартдан 1866 йил майгача ўтган даврда комиссия аъзоларига берил- ган гувоҳликлар протоколи. Жаноби олияларивинг фармойишига муво- фиқ парламевтвинг ҳар ивкала па- латасига та^дим этилган. Лондон, 1867).— 143, 156, 174, 178, 184,
259.
1848 йил 24 июнь; № 34, 1848 йил 4 июль; № 56, 1848 йил 26 июль; № 99, 1848 йил 10 сентябрь; № 100, 1848 йил 12 сентябрь; № 138, 1848 йил 9 ноябрь. — 9.
[— № 264 — 267 ва № 269, 1849 йил 5 — 8 ва 11 апрель. —9.
*Zeitschrift fur die gesammte Staats- wissenschafts («Умумий давлатшу- нослик масалалари бўйича жур- нал»), Тюбинген, 35-том, 1879. —8,9.


557]
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАРНИНГ РУСЧА ТАРЖИМАЛАРИ КЎРСАТКИЧИ*
Годскин, Т. Оммабоп сиёсий иқти- сод (мана бу китобда: Т. Годс- кин. Асарлар. М., 1938).— 15, 250 (136).
Кенэ, Ф. иқтисодий жадвални таҳ- лил (мана бу китобда: Ф. Кенэ. Танланган иқтисодий асарлар. М., I960).— 136 (375), 195 (361).
Кенэ, Ф. Ҳунармандчилик меҳнати тўғрисида иккинчи диалог (мана бу китобда: Ф. Кенэ. Танланган иқтисодий асарлар. М., 1960).— 351 (494-495).
Кенэ, Ф. Савдо тўғрисида. М. X. билан М. Н. ўртасидаги биринчи диалог (мана бу китобда: Ф. Кенэ. Танланган иқтисодий асарлар. М., I960).— 136 (382, 405, 406).
Курселъ-Сенёлъ (ушбу нашрда: Курселъ-Сеней, Ж. Г.), Саноат, савдо ва деҳқончилик корхона- ларини назарий ва амалий ўрга- нишга доир цўлланма. Француз- чадан таржима қилиниб, В. Веш- няков таҳрири остида нашр этил- ган. Спб., I860.— 247 (47—48).
Лавернь, Г. Л. де. Англия, Шотлан- дия ва Ирландияда қишлоқ хў- жалиги, М., 1859.—245 (17—18).
Рикардо, Д. Сиёсий иқтисод ва со- лиқ солиш асослари, М., 1955 (Ри- кардо. Асарлар. Таржимаси М. Н. Смит таҳрири остида чиққан. I том).— 155 (219), 222 (49), 230 (49), 233 (49), 234 (50), 400 (129— 130), 495 (233).
Родбертус, К. Бизнинг давлат-хўжа- лик тузумимизни билишга доир. Н. Поспелова таржимаси, В. Се- ребряков таҳрири остида ва унинг сўз бошиси билан. Л., 1936.— 8, 12, 20 (164).
Родбертус. Капитал. Карл Родбер- тус-Ягецовнинг фон Кирхманга ижтимоий мавзуда ёзган тўртин- чи хат. Немисчадан И. Дави- дов таржима қилган. Спб., 1906.— 8.
Родбертус. Фон Кирхманга ижти- моий мавзуда ёзилган социал хатлар. Учинчи хат. Рикардо- нинг ер рентаси ҳақидаги таъли- мотининг рад этилиши ва янги рента назариясининг асослаб бе- рилиши (мана бу китобда: К. Родбертус. Иқтисодий асарлар. И. Плотников таржимаси. Л., 1936).—9 (289).
Сисмонди. Сиёсий иқтисоднинг янги асослари, ёки Бойлик ва унинг аҳолига нисбати ҳақида. I том, М., 1937.— 19 (314), 116 (208—
209, 207).
Рошер, В. Халқ хўжалик система- си. I том: Халқ хўжалиги асосла- ри. И. Бабст таржимаси. I том. Биринчи бўлим. М., I860.— 382.
Смит, А. Халқлар бойлигининг та- биати ва сабаблари ҳақида тадқи- қот. М.—Л., 1935. I том.— 10 (46— 47), 11—12 (61), 144, 195 (231),
196 (231), 197 (231—232), 198—199 (232), 200 (231, 232), 201 (232),
203 (231), 204 (237), 205 (235),
* Бу кўрсаткич Маркс цитата келтирган ва тилга олиб ўтган китобларининг мавжуд русча таржималарининг энг сўнггиларини ўз ичига олади. Кўрсаткичда Маркс ушбу томнинг қайси саҳифасида маълум асардан цитата келтирган ёки уни тилга олиб ўтган бўлса шу саҳифа цўйилган ва унинг ёнида кичик қавсларда ци- тата келтирилаётган китобнинг тегишли саҳифаси кўрсатилган.


558
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАРНИНГ ТАРЖИМАЛАРИ
206-207 (232), 208—209 (233),
210—211 (233), 212 (235), 214
(234) , 215 (235), 216 (236), 217
(235) , 221 (307), 369—370 (307—
308, 233), 371 (233, 47, 49, 48),
372 (48, 238, 239), 373 (87), 374 (239), 375 (239), 376 (240—241),
379 (46, 278, 280), 380-381 (279- 280, 307), 382 (49), 383 (47), 384 (47—48), 385 (5, 4), 386 (10), 390 (280), 398 (5), 400-401 (270—
271).
Сэ, Ж. Б. (ушбу нашрда: Сэй, Ж. Б.). Сиёсий иқтисодга оид трак- тат. Е. Н. Каменецкая таржимаси.
М., 1896 (айрим боблар таржима- си).— 155, 400.
Тайлор, Е. Б. (ушбу нашрда: Тэй- лор, Э. Б.) Инсониятнинг тарих- гача бўлган турмуши ва цивили- зациянинг бошланиши. Е. Валиц- кий профессор Ф. Мильгаузен таҳрири остида инглизчадан тар- жима қилган. М., 1868.— 452
(249).
Тюрго. Бойликларнинг яратилиши ва тақсимланиши тўғрисида ўй- лар. ∏poφeccop A. Н. Миклашевс- кий таржима қилган ва тўлдир- ган. Юрьев, 1905.— 195, 350 (39), 369 (304).


559]
ПРЕДМЕТЛAP
КЎРСАТКИЧИ
A
Абстракт меунат — 386, 442.
Абстракция
— текшириш методи сифатида —
27, 	83, 96, 104, 116-117, 125,
134, 138, 186, 265, 284—285, 291, 301—302, 332—333, 343, 347, 356, 403—408, 418, 465—467, 469, 471, 480—481, 484—485, 506-507,
510-511, 517, 520, 525-527,
537-539.
Австралия — 146, 484, 485.
Айирбошлаш
— ишлаб чиқариш усули ва айир- бошлаш усули — 120—121;
— маҳсулотни товарга айланти- ришнинг зарур шарти сифати- да — 35, 145;
— ва пулнинг пайдо бўлиши —18, 363;
— маҳсулотлар айирбошлаш ва оддий товар муомаласининг фарқи —464, 515—517;
— капитализм даврида товар
айирбошлашнинг хусусияти — 18, 27—40, 42—45, 49—50, 53,
78—81, 100-103, 115—121, 134— 136, 137, 140—144, 147—153, 156, 196—197, 211, 213, 214, 216—218, 220, 224, 226-227, 259-260,
360—363, 395-398, 407—408;
— доиравий оборот ва капитални такрор ишлаб чиқариш процес- сида моддалар алмашуви сифа- тида — 71, 77, 118-120, 143, 154, 197, 360, 361;
— ижтимоий ишлаб чиқаришнинг икки бўлинмаси ўртасидаги айирбошлов — 405—413, 423—436, 438, 441, 445, 449, 451—452, 454— 470, 472—473, 478-487, 489—490,
510-512, 524-525, 527-532,
534-540;
— буржуа экономистларининг қа-
рашларини танқид — 18—20, 34, 40, 63, 64-65, 71, 77-79, 85,
96-97, 104, 110—111, 117—118, 119—121, 130, 131, 155, 196—199, 202-205, 208, 452-454, 470—
471, 487—491, 493, 495—504,
510-511.
Акциялар — 166—167, 217, 298, 357, 515.
Акционерлар жамиятлари — 112, 131, 142, 183, 185, 241, 251, 357,
366, 446, 492, 533—534.
Акционерлар капитали — 102, 446,
515.
Алмашув циймати — 58—60, 111,
132-133, 151, 161.
Алоца воситалари — 58, 257—259.
Америка — қаралсин: Америка
Қўшма Штатлари, Жанубий Аме- рика.
Америка Қўшма Штатлари — 145— 146, 484, 494—495, 532—534.
Англия — 15, 71, 72, 120, 143, 147, 156, 177, 182, 185, 241, 242, 244,
245, 255, 258, 259, 262, 325, 326,
330, 331, 371, 525, 526, 533;
— тред-юнионлар — 348—349. Араблар — 38.
Асл металлар — 39—40, 59, 140, 141, 330, 332, 334, 351—352r 354, 358, 485-486, 493, 514, 517.
Шунингдек қаралсин: Олтин (ва кумуш).
Асосий капитал
— таърифи — 161—168, 171—173,
175, 188—189, 203, 209, 214, 216— 217, 223, 226, 227—229, 234, 284, 285;
— унинг оборот капиталидан фар-


560
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
қи— 162—165, 169-173, 175,
188-189, 204, 205, 214, 219, 223— 226, 227—231, 236, 239—240,
244-245, 251-252, 266-267,
284, 285, 300-301, 484;
— унинг оборотининг хусусиятла-
ри- 167, 172, 173, 175, 188—
189, 202—203, 226, 239, 284—
285, 300-301, 336, 406, 463-464, 472-473, 539;
— доимий капиталнинг таркибий қисми сифатида — 57, 171, 162, 539;
— унинг жисмоний эскириши — 174-175, 265, 406, 462, 466-467, 472—473, 481-482, 539;
— унинг маънавий эскириши — 175;
— уни сақлаш ва ремонт қилиш — 124, 177, 186, 249, 321, 328, 373, 462-463, 491;
— уни янгилаш ва жамғариш —
174- 176, 183—184, 188, 189, 510;
— уни ижтимоий миқёсда такрор ишлаб чиқариш — 175, 462—484, 491-492, 537-539;
— унинг умрининг ўртача цикли ва иқтисодий кризисларининг
. такрорланиб туриши — 190—
191, 	254;
— ва пул муомаласи — 172—173,
175- 176, 186—187, 189-190, 198, 225, 336, 340, 363, 463-464, 491— 492, 495, 510;
— ва ишчиларни эксплуатация қи- лиш - 177—178, 266-267;
— асосий капиталга буржуа эко-
номистлари берган таърифлар- ни танқид — 163, 164, 165, 170, 198, 205, 207—210, 211, 214—216, 222, 224, 226, 229, 231—236,
368—371, 375—378, 449-450, 484. Шунингдек қаралсин: Асосий капиталнинг амортизацияси.
Асосий капиталнинг амортизация- си
— унинг моҳияти — 124, 161—163,
‘167—168, 172—173, 174, 175, 177, 185, 186, 238;
— ҳисоблаш методлари ва унинг
нормаси — 124, 161, 173, 174,
175, 185, 186, 187, 249; 538;
— амортизация фондининг таш- кил топиши — 161, 167, 168, 174, 177, 186, 189, 239, 462, 464, 466, 467, 472, 474, 491, 510;
— ва ремонт чиқимлари — 124, 177, 186, 250, 373, 462, 463, 491;
— ва капиталистлар томонидан ҳа- қиқий фойданинг яширилиши-^ 189, 185.
Афина (Қадимги)—494.
Африка — 494.
А%оли ортицчалиги — қаралсин; Нисбий а%оли ортиучалиги.
Б
Баланс — қаралсин: Тўлов баланси, Савдо баланси.
Банклар — 6, 88, 125, 135, 140, 259— 260, 325-326, 353-357, 424, 509. Шунингдек қаралсин: Кредит, ссуда капитали.
Банкнотлар — 486, 493.
Барчшина — қаралсин: Крепостной- лик.
Бахтсиз уодисалар (ишлаб чиқа-? ришда) i
— уларнинг капитализмдаги са- бабларидан бири —178.
Бауо
— умумий цоидалар — 32, 41, 70, 113, 130, 138, 140, 141, 157, 180/ 183, 203, 260, 298, 324-325, 347— 349, 352-353, 404, 422, 433, 517; i
— баҳо ўзгаришларининг капитал!
оборотига таъсири — 113—114,1
291-299, 324-325;
— ва иш ҳақи — 323—324, 347— 349, 422—423.
Шунингдек қаралсин: Қиймат.
Белъгия — 175, 250.
Биология — 214.
Биржа, — 348, 351.
Бирлик
— ишлаб чиқариш процесси ва муомала процессининг бирли- ги — 105;
— капитал доиравий оборотининг
уч формуласи — 106, 108—111,
138, 263-264.
Бойлик (ижтимоий)
— унинг манбалари — 363—366; ∣
— унинг моддий формалари —
140-141, 145, 146, 158, 166—
167, 214, 217, 259—260, 354, 365, 505—506;
— унинг капитализм даврида ўси-
ши— 140-141, 259-260, 330—
332, 505-506;
— уни оддий такрор ишлаб чиқа-(
риш шартлари — 182; ’
— ва муомала чиқими — 140—141, 1
149, 152, 259—260, 354; ~ I
— А. Смит томонидан умумий I
бойликнинг нотўғри тақсимла- I ниши — 214. I


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
561
Ботаника — 156.
Бразилия — 259.
Буржуазия — қаралсин: Капиталист, Капиталистлар синфи.
Бцхгалтерия %исоби — 69, 157, 181, 207, 208, 290, 328;
—- унинг моҳияти ва зарурияти —
69, 138-139;
— уни олиб бориш чикимларининг характери — 137—140, 144;
— ижтимоий ишлаб чиқаришда — 139;
— унинг ривожланиш тарихи — 138, 139.
В
166,
453,
Векселъ — 88, 259, 260, 298, 325. Венеция — 260.
Вульгар буржуа сиёсий uητuco∂u
— унинг умумий характеристика- си — 15—16, 19, 20, 79, 130, '^^ 233, 337, 338, 382, 400-401, 503-504, 526, 532—534;
— унинг айрим қоидалари ва
зарияларини танқид — 40, 73, 78-79, 85, 120-121,
346—349, 354, 382, 400—401,
422-423, 434, 446, 452-454, 457, 471, 484, 496-504, 520, 532-534.
на-
71, 155,
г
Генуя — 260.
Германия — 248, 484.
Гипотеза — 421, 469—470, 472, 493.
Голландия— 115, 260.
Греция (Қадимги)—⅛¼.
д
«Давлат социализми» (Германия- Да)— 11.
Давлат циймат уоғозлари — 357.
Давлат (эксплуататорлик жамияти- да)—121, 154, 181, 434, 470,
494-495;
— меҳнатни эксплуатация қилув-
чи сифатида — 102, 115, 240—
241;
— ва пул — 117—118, 526. Даромад
айрим ишчининг ва ишчилар синфининг даромади — 373— 374, 380, 384, 386, 388, 389, 391, 453—455, 457, 461—462;
айрим капиталистнинг ва капи- талистлар синфининг дарома- ди —71, 73, 74, 83, 98, 99, 115, 119, 185, 316, 384, 386, 392, 397— 398, 408—409, 433-434, 515, 517;
— аҳолининг бошқа қатламлари-
нинг даромадлари — 339, 341,
377, 380—382, 384—385, 397, 434;
— даромад ҳақидаги буржуача ту-
шунчаларни танқид —19, 74,
371—383, 386, 389, 392, 393, 395, 399—401, 420—421, 447—449,
453—454, 457, 461-462, 496—
497, 520.
Денгиз цароцчилиги — 494.
Деуцонлар — 35, 138, 139, 144, 244, 249, 323, 396;
— Россияда деҳқонлар — 35, 249.
Де%цончилик — 58, 67, 104, 109, 127, 138, 143, 147, 159, 160, 165, 167, 168, 183, 194-196, 199, 206, 218, 227, 242, 243, 248-250, 254-255, 267, 324, 368-371, 463, 494, 538. Шунингдек царалсин: Ер %осил- дорлиги.
Дин — 62.
Доимий капитал — 18;
— таърифи — 39, 161, 220, 223, 229, 406;
— ишлаб чиқариш процессида
унинг мавжуд бўлиш форма- си — 126—129, 145—146, 161—
165, 218, 225-226, 228-229;
— унинг асосий ва оборот капи- талга бўлиниши — 57, 161—164, 168, 300-301, 406-407;
— унинг турли қисмлари қийма- тининг маҳсулотга кўчиши — 57, 126—129, 226-227, 539;
— унинг ижтимоий миқёсда так-
pop ишлаб чиқарилиши — 364, 406—438, 442-447, 451-452,
464—465, 512—515;
— буржуа экономистларининг ай- рим қарашларини танқид — 163,
165—166, 218-236, 371, 382—388, 399—401, 447—450.
Е
Ер — 215, 363-364, 492, 501;
— табиий бойлик манбаи — 363— 365.
Ер мулки — 9—11, 19, 35, 241—242, 351, 363—364, 372—381, 398, 470,
501.
Ер рентаси — 9—15, 19, 136, 242, 243, 341, 363—364, 370—372, 374,
379—381, 394—395, 398, 400, 434,
470, 501—502.


562
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
Е
Елланма меунат — 33, 35—37, 102,
121, 128, 136, 148, 169—170, 235, 351, 397, 422, 492—493.
Ёрдамчи корхоналар — 249.
Ердамчи материаллар — 126, 146,
163, 164, 168, 173, 192, 199, 200,
206, 207, 212, 216, 224, 226, 229, 233, 238—239, 244, 265, 271, 292,
364, 377, 406, 418, 463, 481, 539.
Ж
Жамиятнинг ишлаб чиуарувчи куч- лари
— уларнинг капитализм даврида исроф қилиниши — 176—177.
Жамоа — 119, 397;
— Ҳиндистонда — 138;
— Индонезияда — 115;
— Россияда — 35;
— ибтидоий жамоа — 494.
Жанубий Америка — 484.
Жауон бозори —19, 115, 119, 147,
166, 259-260.
Шунингдек қаралсин: Ташуи сав- до.
3
Заёмлар — 323.
Шунингдек қаралсин: Кредит, Ссуда капитал.
Заказ (товар етказиб бериш ҳақи- даги птартнома) — 75, 107, 116, 129, 142, 193, 241, 257, 259-261, 270— 271, 506, 518.
Запас — қаралсин: Ишлаб чиуариш капитали, Ишлаб чиуариш запа- си, Товар запаси, Шахсий истеъ- мол фонди.
Зарурат ва тасодиф— 510—511.
Зарурий меунат — 20, 136, 218, 237, 389, 396, 438-439, 442-443.
Зиддият — 14, 20, 53—80, 324, 384, 422-423.
Зоология — 156.
П
Ижара — 57, 177, 181-182, 250, 475, 494, 501-502.
Ижтимоий бойлик — қаралсин: Бой- лик (ижтимоий).
Ижтимоий (йиллик) маусулот
— унинг қиймат бўйича тақсим- ланиши — 149, 215, 376—378,
402—403, 405-407, 432, 443-447, 523, 528, 531;
— унинг табиий формада бўлини-
ши _ 376—377, 402—406, 407,
413-414, 435-437, 442-446.
Ижтимоий капитал (умумий тавси- фи)— 102, 109, 142, 147, 158, 213— 214, 215—217, 272, 277, 286, 360,
362, 363, 377, 378, 394-395, 402— 405, 437, 445-446, 528-531, 535— 537.
Ижтимоий меунат тацсимоти — қа- ралсин: Меунат тацсимоти.
Ижтимоий-ицтисодий формация — 38—39, 59, 446
Шунингдек қаралсин: Капита- листик ишлаб чицариш усули, Коммунизм, Крепостнойлик, Қул- чилик.
Имконият ва воцелик — 96, 98, 151, 405—406, 538.
Импорт — қаралсин: Ташци савдо.
Индивидуал истеъмол предметлари
— зарур тирикчилик воситала-
ри-30, 37, 62, 75, 116, 123,
169—170, 209, 231, 336—337,
348-349, 376—377, 389, 392,
412-414, 419, 421-423;
— зеб-зийнат буюмлари — 323, 333, 336-337, 348-349, 412-414, 419,
421— 424, 484.
Шунингдек қаралсин: Тирикчи- лик воситалари, Индивидуал ис- теъмол фонди.
Индивидуал истеъмол фонди — 98, 145, 152, 209, 214, 217, 372, 373,
374, 376-377, 386, 402, 406, 421,
448, 	522.
Индонезия — 115.
Инсониятнинг ибтидоий уолати — 452.
.Ипотека — 242.
Истеъмол
— капитализм даврида ишлаб чи- қариш билан истеъмол ўртаси- даги царама-қаршилик — 324,
422- 424;
— капиталнинг доиравий обороти
ва такрор ишлаб чиқарилиши процессида зарур момент сифа- тида- 62, 63, 72, 98, 102-103,
359—360, 402-403, 520, 522;
— унумли истеъмол — 27, 44, 62, 78—80, 98, 103, 163, 207, 359;
— индивидуал (шахсий) истеъ- мол — 62, 79, 98, 103, 163—164, 359, 406;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
563
191 241, 249, 339, 348, 351, 374— 375, 392, 413—414, 422, 459, 492, 531—534;
__ капиталистнинг ва капиталист- лар синфининг истеъмоли — 62, 63 64, 69, 74, 80, 98, 327, 339, 342-343, 348, 357, 359, 374-375, 392, 413—414, 421-423, 433, 434, 492, 520;
— ва кредит — 193;
— иш кучининг капитал томони- дап истеъмол қилиниши — 32, 33, 36, 37, 62, 111, 119, 169, 213, 220, 225, 229, 301, 316, 363, 388, 390, 396—398, 409.
Цстеъмол ^иймати — 31—32, 62, 79, 132—133, 140, 144, 154, 165, 211, 387, 396, 445;
— ишлаб чиқариш воситалари — 93, 128, 161, 164, 165, 175, 217, 238;
— ва транспорт ва алоқа восита- ларининг фойдали таъсири —
58-59;
— ва товарлар ва товар капита- лининг муомала вақти — 132— 133;
— ва запас ҳосил қилиш ва сақ- лаш чиқимлари — 141—153, 253, 256, 261—264, 463;
— ва қиймат — 165.
Иш даври — 237—2⅛⅛, 247, 248, 249, 265, 266, 274, 282, 284-287, 305— 324, 326, 362, 365—367, 492.
Иш куни
— таърифи ва умумий тавсифи — 160, 238, 307, 438, 439, 442—443;
— қисқартирилган иш куни — 266;
— ва меҳнатнинг интенсивлашти- рилиши — 268, 329, 363.
Иш кучи
— товап сифатида — 18—20, 27,
30-34, 35, 39, 62, 78, 85, 93, 111, 119, 121—123, 169—170, 204, 213, 214, 219-220, 224-225, 238, 322, 334, 356, 360, 380, 387—392, 394,
395, 409, 426, 429, 453-454, 473, 492;
— унииг киймати (баҳоси)—18—
20, 27—28, 31, 32, 75-76, 119,
121, 142, 168-170, 225, 232, 380, 384-385, 389-393, 397, 454, 459, 499, 526;
— уни истеъмол қилиш процес- си —32, 33, 36, 37, 40, 62, 111, 112, 119, 169, 220, 225, 229, 276, 301, 316, 363, 387, 389, 390, 395—
396, 409;
— унумли капиталнинг таркибий қисми сифатида — 30, 39, 142— 143, 160, 168, 201, 204, 213, 218— 219, 228, 426;
— ва ўзгарувчан капитал — 168— 169, 213, 225, 228, 239—240, 316— 324, 334, 360-361, 380, 387—388, 406-429, 453-462;
— ва қўшимча қиймат — 141, 169, 171, 205, 218, 225, 228, 276—277, 303, 305, 321, 334, 356, 384, 491;
— уни такрор ишлаб чиқариш —
20, 33, 35-38, 62, 98, 116, 121, 168—170, 173, 213, 219-228, 225, 316, 323—324, 356, 387—393, 402, 421—422, 426-429, 439, 453—
455, 456-460, 463, 517, 525—526, 531.
Иш кучининг капитал томонидан эксплуатация ^илиниши — 39, 43, 111, 122, 128, 176—178, 227, 246,
266, 321, 369, 517, 525—526, 533— 534;
— шу эксплуатация даражасининг ифодаси — 42, 303—304, 311;
— унинг интенсив ва экстенсив кўпайиши — 329, 363.
Шунингдек қаралсин: Me%uar- нинг интенсивлаштирилиши. Ииь кучи.
Ишчилар синфи.
Ишлаб чицариш
— умумий тавсифи — 38—39, 58,
61, 120—121, 125—129, 140, 145, 147, 155-156, 158, 166, 168, 207— 209, 223, 233, 237-239, 246-250, 256-259;
— ижтимоий ишлаб чиқаришнинг икки бўлинмаси — 376—377, 406, 414—415, 435-438, 485.
Шунингдек қаралсин: Такрор ишлаб чицариш, Ишлаб чица- риш βaητu, Конкрет меунат, Ииь кучи, меунат.
Ишлаб чицариш бауоси — 223, 257. Ишлаб чицариш βaητu,
— таърифи — 126—127, 128, 246,
248;
— ва меҳнат вақти (иш вақти) —
126—129, 246-250, 252, 254,
265—267, 361—362;
— ва иш даври — 237—239, 243— 246, 247, 265, 267, 324, 492;
— капитализм даврида уни қис- қартиш шароитлари ва метод- лари— 129, 242-247, 249-251;
— оборот вақтининг таркибий қис-
ми сифатида — 126, 130, 157,
160, 239, 256, 265—266, 363,
365-367;


564
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— ва муомала вацти — 126, 129—
130, 265—267, 269—274, 284—292,
361—363, 365—367;
— ва авансланган капитал миқдо-
ри — 126, 232—245, 246—254,
265—267, 269-274, 284—287, 363, 365-367;
— ва ишчиларни эксплуатация қи- лиш — 128, 246.
Шунингдек царалсин: Узгарув- чи капитал, Қўшимча циймат.
Ишлаб чицариш воситалари
— умумий тавсифи — 28—29, 32— 33, 35-39, 126—129, 146, 161— 166, 207—208, 223, 405, 452, 512— 514;
— доимий ёки асосий капитал- нинг моддий формаси сифати- да —39, 126, 129, 145, 161—164, 168, 223, 236, 465, 433-438;
— ва қиймат яратиш процесси — 128-129, 161—162, 223;
— ишлаб чиқариш воситалари, иш- лаб чицариш бўлинмаси —
373—374, 376—377, 405, 433—438, 485.
Шунингдек қаралсия: Доимий капитал
Ишлаб чицариш запаси— 113, 114, 126-128, 146—148, 192-193, 252— 253, 262-263, 271, 288, 294—297, 306, 463.
Ишлаб чикариш концентрацияси — 135, 258-259.
Ишлаб чицариш муносабатлари
— капиталистик ишлаб чиқариш
муносабатларини такрор ишлаб чиқариш — 33—37, 116, 121, 356, 360, 389-392, 395—396, 398, 402, 429, 433-434, 439, 456, 459—
460, 538.
Ишлаб чицаришнинг страхование фонди — 182, 373—374.
Ишлаб чиг$ариш усули — қаралсин: Капиталистик ишлаб чицариш усули.
Ижтимоий-ицтисодий формация. Ишлаб чицариш чицимлари
— ва асосий капитални сақлаш ва ремонт килиш чиқимлари — 124, 177, 186, 249, 327—328, 373, 462— 463, 491.
Ишсизлик — қаралсин: Нисбий а%о- ли ортицчалиги
Ишчиларнинг синфий кураши
— ва иш ҳақи — 347—350, 422—
423, 525-526, 532—534.
Ишчилар синфи — 356, 434;
— унинг вужудга келиш ва яшаш шароити — 33—39, 116, 148;
— унинг капитализм даврида так-
pop ишлаб чиқарилиши — 35— 38, 79, 121, 168—170, 173, 213,
219—220, 323-324, 356, 360, 385, 387, 393, 397, 402, 421—423, 426— 429, 439, 453-455, 456—460, 463, 517, 525-526, 531;
— унинг даромади — 373—374, 380,
384, 385, 388—389, 396—397,
408—409, 453-455, 457, 461—
462;
— ва иқтисодий кризислар — 322— 324, 422-423.
Шунингдек қаралсин: Иш %aηuf Ёлланма меунат, Қўшимча ций- мат, Иш кучи, Қииьлоц хўжа- лик ишчиси.
Ишчилар синфининг цашшоулани- ши — қаралсин: Иш %aηu, Нис- бий ауоли ортицчалиги, Капитал-
нинг иш кучини эксплуатация
цилиши.
«Ишчи фонди»— 220—221.
Иш ^айвони — 164, 175—176, 206,
209, 220, 249, 252, 382, 392, 405,
447.
Иш %aηu
— Маркснинг иш ҳақи тўғрисида- ги назариясига Энгельснинг ха- рактеристикаси — 195;
— ишчи кучи қийматининг (баҳо- сининг) айланган формаси си- фатида — 19—20, 28—29, 30, 31, 75—73, 119, 121, 142, 168—169, 224, 232, 380, 384—386, 389—390, 392, 393, 397, 454, 459, 526;
— номинал ва реал иш ҳақи —
323-324, 498-499, 524-526;
— унинг ошиш ва пасайиш са-
баблари — 322—324, 347—349,
363, 422-423, 498-499, 525-
526, 533-535;
— уни тўлаш формалари ва муд-
датлари — 35, 37, 63—65, 148,
168—170, 191—192, 219—220,
224-225, 226-227, 232—233, 271, 276, 351, 382, 409, 525—526,
532-535;
— унинг ишчилар сарфланиши — 123, 154, 169—170, 219, 227, 316,' 320— 323, 339, ^' ^'" ^'^ ^'^ ^"^
360—361, 387—388, 413—415, 453—455, 492;
томонидан 142, 148,
341, 345, 348-349, 356,
374—375, ^^' ^^^
403, 405,
421—424,
457-459,
381—382,
407—408,
426—429,
471—472,


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
565
__ бутун ижтимоий маҳсулотнинг турли қисмларини айирбош- лашда (ва такрор ишлаб чиқа- ришда) унинг аҳамияти — 403— 405, 407-410, 412-429, 450-462, 468, 472, 525-527, 532-533,
537—539;
— ишчилар даромади формаси си-
фатида — 31, 372—375, 376—377,
380—382, 384-385, 388, 392,
394—397, 447—450, 452—458,
460—461;
— ва пул муомаласи — 18, 30—34,
36-37, 63-64, 117, 276, 314, 315, 323—324, 333—336, 339—340,
344—345, 348, 352, 356—357, 390, 413-429, 430, 433-434, 453—
461, 468-472, 485—487, 492-494, 525—526, 539;
— ва меҳнатнинг интенсивлашти- рилиши — 266, 329, 363;
— ва ишчиларнинг капиталистга
кредит бериши — 29, 74—75,
192—193, 218—219, 224—225, 271, 330-332, 490-491, 409, 426, 457, 461, 462;
— ва капитал жамғариш — 87, 123,
322, 324, 356-357, 362-363,
524-526, 534-540;
— ва оборот капитали — 191—192, 201—213, 218—236, 237-245, 250, 263, 265, 271—272, 276, 285—286, 291, 293-295, 297—298, 300—301, ‘320-324, 329, 333-334, 339, 430, 463;
— ва ўзгарувчи капитал — 35, 63,
64, 122-123, 137-138, 142, 148, 168—170, 177—178, 191—192, 213, 218—229, 231-236, 267, 287—
288, 300-320, 332, 347, 349, 350, 356, 376-377, 380, 383, 387—389, 397, 406, 409-410, 413-415,
419-425, 438-442, 450-462, 467, 532, 533;
— ва қўшимча қиймат —12, 42,
232, 300—316, 320, 321, 347—348, 384—385, 392—394, 396, 398, 400, 421—424, 430, 433-434, 463;
— ва фойда — 347—349, 372, 408— 409, 498—499, 524—526;
— ва саноат цикли —322—324, 422— 423;
— ва касаба союзлари — 348—349;
— ва иш куни — 532—533;
— ва ишчиларнинг жамғармала- ри — 123, 316;
ва товар баҳоси — 322—324,
347—351, 403-404, 498-500,
524— 526;
— ва пулни қалбакилаштириш —
525— 526;
— иш ҳақи соҳасида буржуа на-
зарияларини танқид — 9—12, 19—20, 218-236, 370-371, 399, 401, 446—454, 460—461, 496—
499, 503—504, 525—526, 532—
534.
Ицтисодий кризислар
— умумий тавсифи — 79—82, 128,
175, 190—191, 238-239, 242,
289-290, 323-326, 481-484,
510-512, 538;
— уларнинг ишчилар синфининг аҳволига таъсири — 354—356, 422-423;
— ва пул бозори — 81, 82, 326;
— айрим мисоллар — 19, 259;
— буржуа назарияларини тан- қид — 80, 514—515.
Ицтисодий цонунлар — қаралсин: Қиймат цонуни, Пул муомаласи цонунлари, Қўшимча циймат ηo- нунлари.
Й
Иирик саноат — 175, 186, 190, 287,
К
Каналлар — 156, 166, 185, 241, 259;
— Сувайиш канали — 260.
Капитал
— унинг умумий таърифи — 29,
30, 35, 39-40, 42, 46—50, 53— 54, 59-64, 82—83, 110-111,
157—160, 194-195, 226;
— иш кучининг эксплуатация қи-
линиши капйтал мавжудлиги- нинг асосий шарти сифатида — 28-40, 43, 62, 63-66, 78, 79,
121, 141;
— қийматни кўтариш капитал ҳа- ракатининг мақсади сифатида — 29, 40, 60—63, 72, 78-79. 82— 83, 96, 105, 110—122, 158—160, 229, 337;
— унинг ишлаб чиқариш соҳаси-
даги формалари — 17—18, 26— 29, 32—33, 36—40, 44, 50—54,
57—59. 61. 63—65. 67—68. 78— 79, 83-85, 96—103, 106—109,
126—129, 145—147, 161—162,
166, 168—173;
— унинг муомала сохасидаги фор- малари — 27—36, 40—45, 53—54,


ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
57—65, 71, 72, 74, 76, 78, 81— 82, 84—86, 88—89, 91—93, 95— 104, 106, 109, 129-134, 136-138, 142-143, 145, 148-152, 172,
197—200, 202, 204—205, 209—211, 213;
— унинг доиравий оборотининг
учала формасининг бирлиги — 54, 84, 85, 105-111, 138, 263-
264;
— унинг доиравий обороти про-
цессининг шарти ва зиддиятла- ри —27, 29, 33-39, 42-43, 54,
59—73, 75, 90, 107—108, 110-
116, 130-135, 142—143, 145—
147, 150—156;
— капиталнинг буржуача таъри- фини танкид — 35, 40, 73, 78— 79, 85, 110—111, 116—117, 130— 131, 164-165, 172, 222-236, 371— 378, 398-401, 420-421, 447-450, 452—454, 461-462.
«Капитал» (К. Маркс асари)
— унинг яратилиш тарихи — 3—9,
17—18, 19—20;
— I томнинг тадқиқий мавзуи ва
айрим қоидалари — 4, 12, 15— 18, 27, 31-32, 35, 39, 42, 53, 57, 71, 82—83, 105, 117, 128, 130,
146, 155, 158, 161, 165, 168, 177— 178, 186-187, 192, 207, 209, 213, 220, 223, 233, 246, 305, 307, 314, 316, 328-329, 332-333, 339,
350-351, 362, 363-365, 395-396, 406, 425, 452, 505, 517, 523, 526;
— II томнинг тадқиқий мавзуи —
5-6, 18, 19-20, 27-28, 42, 117— 120, 157-160, 256-257, 265, 321, 327, 332, 340, 346, 352, 356, 359- 367, 402-406, 505-508, 523—
527, 537-538;
— III том мазмунининг тавси- фи _ 4-6, 7-8, 12, 18, 20, 186— 187, 234;
— IV том мазмунининг таърифи ва айрим қоидалари — 4—6, 9—11, 13-14, 18, 19, 163, 369;
— Маркснинг қиймат ва кўшимча ^иймат назариясининг аҳамия- тп _ 11—12, 16-20;
— «Капитал»нинг II ва III томла- рини пашр этиш бўйича Ф. Эн- гельс қилган ишлар — 3—8, 19— 20, 23-24.
Капитал аванслаш
— унипг моҳияти ва мақсади —
46—47, 53—54, 60-62, 63-64,
157—160, 314-315, 321, 361-367, 388, 396-399;
— турли формалари — 30, 45, 48,
54, 57, 60-61, 63—65, 74, 137,
149, 157-159, 165—166, 197,
218—219, 232—233, 244, 263, 271, 272, 327-328, 346, 361, 362, 366, 409, 413, 459-460;
— авансланадиган капитал мини-
муми — 81-82, 86—87, 112-113, 125, -266—267, 364-367, 505—
506;
— ўзгарувчи капитал аванслаш-
нинг хусусияти — 33—34, 63—
64, 74-76, 169, 218-220, 224- 225, 227—228, 232—233, 238—
239, 271, 272, 304—306, 311, 314— 315, 318, 320—324, 333, 380,
382-391, 409, 413-414, 419, 424, 426-427, 429, 433—434, 452—
453, 	459-460, 486, 492-494;
— асосий капитал аванслашнинг
хусусияти — 57, 161—163, 172— 173, 175—176, 178—180, 189—
190, 198, 225, 239, 254, 336, 340, 363, 466—467, 491—492, 495, 510;
— оборот вақтининг аванслвнади- ган капитал миқдорига таъси- ри-265-291, 321, 326, 364;
— аванслапган капиталнинг уму- мий обороти — 188—192;
— ва кредит — 112, 192—194, 241, 242, 295-296, 366, 433;
— ва иш вақтининг узунлиги — 237, 238, 239-245, 250-252;
— физиократларда — 104, 194—
195, 204, 218, 226-227, 230—
232, 260, 368-370, 388, 512.
Капитал жамғарилиши
— капитал сақлашнинг мақсади ва шарти сифатида — 81—82, 103, 105, 110-111, 125, 157-160, 520, 538;
— қўшимча қийматнинг капитал- лаштирилиши сифатида — 82— 83, 327-329, 331, 506, 527-532, 535-538;
— потенциал пул капитал (ғазна)
формасида — 80—81, 87—89,
113-114, 125, 127-128, 186—
187, 	263, 329-330, 354-358, 492, 505—510, 512-518, 526—527,
535, 540—541;
— қарз талабпомалари, банкка қў-
йилган омонатлар, қийматли қоғозлар формасида — 81, 88,
125, 187, 329-330, 357, 510, 515, 535;
— асосий капитал формасида —
175-177, 182-190, 242-243,
490-491;


ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
— кенг айлантирилган такрор иш-
лаб чиқариш сифатида — 81— 83, 98, 104, 105, 176, 182, 328— 329, 352, 362—366, 372, 508—
539;
— оддий такрор ишлаб чиқариш
унинг реал фактори сифати- да - 405, 423-424, 509-510,
523-524, 527, 532, 534, 538;
— оддий такрор ишлаб чиқариш-
дан кенгайтирилган такрор иш- лаб чиқаришга ўтишнинг шарт- шароитлари — 510, 518, 520—
522, 525-527, 537-539;
— кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш схемаси — 523—539;
— ва жамғариш нормаси — 539;
— ва капиталистларнинг шахсий истеъмолининг ўсиши — 72, 520, 531;
— ва меҳнат унумдорлиги — 511, 531;
— ва капитал органик тузилиши- нинг ўсиши — 86, 122—123, 531;
— ва иқтисодий кризислар — 79— 82, 174, 190-191, 422—423, 510— 512, 538;
— ва ишчиларни эксплуатация қилиш- 176-178, 321, 329, 363, 517, 525-526, 533—535;
— буржуа назарияларини тан-
кид — 97, 130-131, 354-362,
496-504, 514-515, 520, 525-
526.
Шунингдек қаралсин: Капитал- нинг концентрациялашуви, Ка- питалнинг марказлашуви.
Капиталист
— унинг умумпй характеристика-
си — 27, 28, 34, 36, 38, 43-44, 62, 63-64, 75, 76, 80—81, 90,
93-94, 95, 107, 110, 112, 116,
118—119, 121-126, 131, 134, 137, 139, 141—142, 148-151, 155—
156, 168-170, 191-192, 196, 206, 208, 211-212, 213, 224—225,
226—229, 240-242, 248, 257,
327—330, 338—340, 341—343,
347-348, 360-361, 364, 366, 384, 387-390, 392, 396-398, 402, 403, 409, 427, 433—434, 446, 492, 494, 505-507, 526, 532-534;
— капиталнинг шахслантирилиши сифатида — 122, 134, 489;
— унинг ҳаракатининг белгиловчи
мақсади — 82—83, 122, 125, 148, 150-152, 159-160, 226-229,
321, 337—338, 395-397, 398, 423, 459;
— унинг даромади ва шахсий ис- теъмол — 57, 67, 69, 70—71, 72, 74, 125, 324, 327, 337, 338, 339— 343, 360, 373, 374—378, 384, 392— 394, 397-398, 402-403, 413—
415, 423, 432-434, 492;
ва ишчиларни қилиш — 168—170, 191—192, 224—225,
239—240, 316—323,
361, 380, 385, 387, 392, 395—396,’ 409, 453-454, 524—525, 531—
534;
эксплуатация
177—178,
226—229,
346—349,
ва синиш —80, 110, 241—242,
325, 433.
Капиталистик жамият базиси— 66, 351, 362-363, 397.
Капиталистик ишлаб чицариш анархияси — 61. 79, 81, 107, 108, 110, 112, 131, 134, 135, 152, 153,
175, 176, 177, 191, 238, 239, 258, 266, 267, 322,326, 328, 329, 331, 360, 362, 403, 404, 422, 423, 483, 484,
495, 510, 512, 516, 517.
Шунингдек қаралсин: И^тисодий кризис.
Капиталистик ишлаб чицариш усу- ли —
— умумий тавсифи — 33—40, 50,
54, 59—63, 65-66, 76, 78—81,
82—83, 100, 110-112, 115—118, 120—125, 138-141, 144—146,
147—149, 155—158, 160, 165-166, 175, 177—178, 190—192, 211,
214-215, 227-228, 233, 240—
243, 249, 251, 257-259, 266, 316, 321-324, 330-331, 346, 350,
352—353, 355, 356-366, 395—
396, 402-406, 421-424, 426—
427, 445-446, 452, 481-485, 488, 489, 492—495, 511, 514—515, 517— 518, 520, 525-526, 531, 538;
— унинг белгиловчи мақсади —
60-64, 82,96, 103, 105, 110, 119— 125, 157—160, 359—365, 395, 396,
397, 423, 424, 459;
— унинг базиси — 37—38, 65, 351, 364, 395—396, 398, 495-496;
— ишлаб чиқариш тақсимоти ва
истеъмол конунлари — 11—12, 17-20. 105, 112, 118, 134, 153— 155, 192, 223, 231, 275-276,
305—307, 311, 321, 332—333, 336, 339, 347—349, 361—366, 395—
396, 403—404, 412, 419—423, 424, 433—434, 445—446, 468—471,
477—478, 481—482, 509—512,
537—538;


ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
— унинг ривожланиш тарихи ва
тенденцияси — 17—18, 33—40,
59, 79—81, 83—84, 100, 112, 115— 118, 120—123, 129, 132, 133, 136, 138-141, 145-147, 148-149,
156, 160, 165, 175, 186—187, 190— 191, 240-243, 246—249, 251,
256-259, 266, 321-324, 330—
333, 351-352, 354, 356-358,
362—366, 421-422, 452, 484—
485, 492—495, 514—515, 517—
518, 525-526, 529-532, 534;
— ва иқтисодий кризислар — 19,
54, 79, 81, 108, 110, 128, 175,
190—191, 238-239, 241—242,
259, 289—290, 322-326, 422—
423, 481, 484, 509-512, 517-520, 538;
— унинг тарихан ўткинчи харак- тери — 59;
— буржуа экономистлари қараш-
ларини танқид — 31—32, 40, 71, 78-79, 85, 96-97, 110-111, 117, 119—121, 130—132, 145, 146, 159, 165-166, 218-220, 224-234,
381-382, 446, 452, 453, 481,
509-511, 514-515, 521, 532, 534;
— ишлаб чиқаришни ижтимоий
бошқаришга ўтишнинг зарур- лиги-251, 322, 366, 437, 481,
484.
Шунингдек қаралсин: Капита- листик ишлаб чицариш анар- хияси, Такрор ишлаб чиуариш, Давлат, Капитал, Капиталист, Конкуренция, Ишчилар синфи, Капиталнинг иш кучини экс- плуатация ^илиши.
Капиталистлар синфи
— у вужудга келган ва яшаб тур- ган асосий шароит — 28—40, 59, 386, 402, 489-490;
— саноат капиталистлари — капи-
талистлар синфининг асосий вакиллари — 59, 112, 121—125,
135-136, 341, 356, 358, 360, 381, 382, 424, 432, 434, 470, 488-490, 521-522.
Капиталнинг концентрациялашу- ви — 241—242, 258.
Капиталнинг марказлашуви — 243, 358, 364.
Капиталнинг органик тузилиши — 86, 122-123, 223, 529, 531.
Капитал обороти
— таърифи ва умумий тавсифи —
109, 157—160. 188—190, 314,
359—362, 364—366;
— авансланган капитал оборотла-
рининг вақти ва сони — 157— 160, 188-190, 277, 278, 321,
324—326;
— оборотлар цикли — 189 — 191, 254-255, 289-290, 301;
— капиталнинг турли г^исмлари- нинг оборотидаги фарқлар —124,
... 161-165, 171—172, 192-193;
•— индивидуал капиталнинг уму- мий оборотини ҳисоблаш усу- ли — 188—192;
— оборот капитали оборотининг
хусусиятлари — 124, 163, 168—
173, 188-189, 192—193, 217,
225-226, 237, 239-240, 250,
253—254, 266-267, 284—287,
300-301, 334—335, 538;
— асосий капитал оборотининг ху-
сусиятлари — 124, 161—164,
166—168. 171—191, 216-217,
225—226, 227—229, 238, 284—285, 406, 538;
— ўзгарувчи капитал обороти —
168—171, 219—220, 224—225,
228—229, 231—232, 300—326;
— капитал обороти тезлигини ўз-
гартувчи факторлар — 129—130, 192-193, 234-235, 237—239,
242—245, 247—252, 254, 256—
263, 284-285, 297, 324, 325, 329;
— авансланадиган капптал миқ- дорига оборот вақтпнинг таъ- сири — 265-291, 295, 321, 362, 364—366, 436;
— баҳолар ўзгаришининг таъси- ри —291—299;
— ва пул муомаласи — 263, 346— 347, 350-352, 430;
— ва қўшимча қиймат нормаси
ва массаси — 300—305, 319—
321;
— буржуа экономистларпнинг ай-
рим қоидаларини танқид — 159, 164-165, 192—193, 233—236,
263, 264, 274.
Шунингдек қаралсин: Оборот βajfτu.
Кенгайтирилган такрор ишлаб чи- цариш (ижтимоий миқёсда) — 82—84, 104, 176, 182, 328—329,
352, 363—366, 372;
— оддий такрор ишлаб чиқариш
унинг реал фактори сифатида— 83, 405, 422—423, 510-513,
523—524, 527, 532, 537—538;
— пул капитал жамғарилиши —


ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
569
329, 352—358, 505—510, 512,
515—520, 525—527, 539—540;
— кредит системасининг аҳамия- ти —510, 515, 517—518, 535;
— қўшимча доимий капитал ман-
балари — 505—506, 508—510,
512—518;
— қўшимча ўзгарувчан капитал манбалари — 518—519;
— нисбий аҳоли ортиқчалиги унинг шарти сифатида — 518, 530;
— унинг схематик тасвири —523— 532;
— унинг зарур пропорциялари— 537-539;
— унинг зиддиятлари ва кризис-
лари — 79—82, 175-177, 189—
191, 422—423, 479-481, 510-512, 515, 517-518, 520-523, 525-527, 531, 532—535, 538—539;
— ва истеъмол — 521, 522;
— ва жамғариш нормаси — 537;
— ва капиталнинг органик тузи- лиши — 86, 122—123, 529, 531;
— ва меҳнат унумдорлиги — 514— 531;
— ва ишчиларни эксплуатация қи-
лиш— 177—179, 321, 329, 363,
518, 525—526, 532-534.
Шунингдек царалсин: Такрор ишлаб чицариш.
Классик буржуа сиёсий ицтисоди
— умумий тавсифи — 8—14, 17—
20, 40, 90, 96—97, 110—111, 119— 120, 129—130, 165—166, 170,
224-225, 233-234, 263-264, 274, 304, 337-338, 369-371, 381-
382, 386—387, 398-400, 422-423, 434, 446, 447, 450, 468, 471, 484, 510, 514-515;
— А. Смит назарияларига берил-
ган баҳо ва уларни танқид — 5, 10—14, 194—221, 226, 236, 353, 369—370, 420—421, 439, 447—
450, 490-494;
Д. Рикардо назарияларига бе- рилган баҳо ва уларни тан- қид — 11—4, 19—20, 222—236,
304, 399—400;
Рикардо мактабининг ҳалока- ти — 19—20, 304;
буржуа классик вульгар сиёсий ўтиш — 15—16, 19, 220,‘221,126, 236, 304, 369—371, 379—382,
386-387, 392-393, 398-401, 446, 447, 450—454, 496, 503-504;
ицтисодидан иқтисодига
— утопистларнинг капитализмни танқид қилиш учун Рикардо назариясидан фойдаланиши —
12—13, 17, 250—251, 390—391;
— Маркс назариясининг унинг са- лафлари назарияларидан туб- дан фарқи — 16—20.
Коммунизм (илмий)
— ижтимоий ишлаб чиқариш тўғ- рисида айрим цоидалар — 139, 144, 251, 322, 336—337, 366, 464— 465, 481-484.
Конкрет ме^нат — 386, 396, 437, 438, 439, 440, 513.
Конкуренция — 80, 83, 134—136,
149-150, 175, 257, 266, 292, 533.
Кон саноати — 102, 109, 146, 200, 216, 249, 323, 356, 437, 494.
Конъюнктура (товар бозори конъ- юнкт у р аси)— 125, 246, 266, 289,
298, 324, 329.
Кооперация —146, 242, 243, 363. Корхона (капиталйстик) tι — ишлатилаётган ишлаб чиқариш воситаларининг миқдори билан иш кучи ўртасидаги зарурий нисбат — 27—29, 112—113;
— капитал солишнинг минимал
нормаси ва унинг ўзгариши — 81, 82, 86-88, 112-113, 125,
266-267, 364-367, 505-506;
— уни пропорционал кенгайтириш
шартлари — 81, 125, 176—178,
267, 270-271, 292, 329;
— янги корхоналар таъсис этиш учун зарур шартлар — 336, 491—492, 515;
— корхоналарнинг синиши — 80, 110, 241—242, 325-326, 433;
— ва ишчиларнинг эксплуатация қилиниши — 39, 178, 266, 433. Шунингдек царалсин: Акцио- нерлар жамиятлари, Банклар.
Кредит
— пайдо бўлиш ва ривожланиш
шартлари — 120—121, 186—187,
242, 260, 288, 325-326, 328—
330, 354, 387, 424, 433, 434, 493, 495, 508-509, 515, 516, 517, 535;
— упинг капитализм давридаги
аҳамияти — 71—72, 120—121,
146-147, 153, 186, 191—193,
238—239, 241—243, 260, 267, 271, 289, 297—298, 319, 325—326,
328—330, 354, 355, 366, 388, 419, 424, 433, 434, 470, 495, 509, 515, 517—518, 536;
— кредит пуллар — 117, 330, 367;
— ишчиларнинг капиталистга кре-
37-710


/
570/
~∕—
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
дит бериши — 29, 74—75, 191—
192, 218-219, 224—225, 271,
330-331, 390-391, 409, 426, 460, 461;
— кредитга буржуача қарашларни
танқид — 120—121, 153, 191—
193, 354.
Шунингдек қаралсин: Банклар, Пул капитал, Пул бозори, Ссу- да капитал.
Крепостнойлик — 35, 115, 396, 494. Кумуш — қаралсин: Олтин (ва ку- муш).
М
Мадагаскар — 145, 249.
Макон ва βaητ — 73, 109, 131, 133, 155-156, 258.
Мануфактура — 249.
Математика (унинг Маркс (Ф. Эн- гельс) томонидан ўрганилиши ва татбиқ этилиши)—5, 6, 290.
Машиналар
— доимий ёки *асосий капитал-
нинг таркибий қисми сифати- да —57, 126, 128, 146, 161—162, 164, 173, 175-180. 184-185,
201—202, 212, 216, 217, 244, 246, 405-406, 462, 464, 467, 472, 494, 539;
— товар ёки товар капитал сифа- тида —69, 91, 164, 170, 199, 212, 215, 217, 444-445;
— меҳнат унумдорлигғни ошириш
воситасп сифатида — 146, 243,
245—246;
— улар қийматини маҳсулотга
кўчиришнинг хусусиятлари — 57, 161—162, 167—168 176-177, 180, 201-202, 207, 237-239,
244-245, 462, 464, 472, 539;
— уларни такрор ишлаб чиқариш
ва янгилаш — 161, 167—168,
175-177, 182—185, 239, 462, 472;
— уларни соз ҳолда сақлаш ва ре- монт қилиш — 177,180,182—183;
— уларни такомиллаштириш — 176, 179, 245-246;
— уларнинг жисмоний ва маъиа-
вий эскириши — 57, 161, 162,
167—168, 175, 176, 177. 179-180, 182-183, 462, 464, 472;
— ва капитал жамғариш — 182;
— ва иқтисодий кризислар — 175;
— ва ишчиларни эксплуатация қилиш — 178, 247;
— машинага буржуача қарашлар- ни танқид— 198, 199, 211—212, 215—216, 222—223, 228—229, 236, 373.
Шунингдек қаралсин: Асосий капитал, Доимий капитал, Ме%- нат воситалари.
Машинасозлик — 182, 216, 227, 237— 238, 240, 444-445.
Мексика — 484.
Меркантилизм — 10, 61, 64—65, 104. Λ∕e^ατ-36, 39, 84—85, 128-129, 134-135, 154-155, 177, 200, 287,
378, 350-351, 463;
— капитализм даврида меҳнат
процессининг икки томонлама характери — 65, 177, 218—219,
359, 387, 396, 442, 443, 444-447;
— қиймат субстанцияси сифати- да — 12, 17-20, 31, 41—42, 177, 218, 385, 386, 394, 396-398, 420, 448-449;
— зарурий меҳнат — 20, 136, 218, 389, 395, 438-439, 443;
— қўшимча мехнат—10—13, 18,
28, 	29, 31, 40,‘ 59, 72, 136, 218, 237, 303, 373-374, 394, 396, 438— 439, 443, 512-513.
Шунингдек қаралсин: Меунат- нинг интенсивлаштирилиши, Меунат унумдорлиги, Ilia кучи. Меунат бозори — 27, 28, 32, 43, 53, 62, 100, 101, 122, 123, 323, 460.
Меунат воситалари
— умумий тавсифи — 57, 126—127,
161—162, 164—167, 175, 202—
205, 207-209, 216-218, 223—
224, 227-228, 233-238;
— доимий ва асосий капиталнинг натурал формаси сифатида — 57, 126-128, 146, 161-165, 168, 209, 223, 227—228, 284—285;
— уларнинг жисмоний ва маънавий эс-кириши — 162, 174—175, 461— 464.
Шунингдек царалсип: Машина* лар, Меунат цуроллари, Асосий капитал.
Меунат материаллари — 146, 177,
209, 212, 213, 215, 223—224, 229, 233, 252, 385, 450.
Шунингдек қаралсин: Ме^нат
предмети.
Меунатнинг ин тенсивл ашт ирили,-
ши — 128, 178, 246, 266, 329, 363, 483, 517.
Меунат предмети — 127—129, 155,
165, 200, 226, 246, 297, 385, 387.
Шунингдек қаралсин: Меунат ма- териали.
Меунат таусимоти
— фабрикада — 108;
— ижтимоий меҳнат тақсимоти —


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
571
37, 	59, 136, 138, 139, 146, 242,
437, 478—479.
Ме%нат унумдорлиги — 76, 87, 98,
104, 112, 143, 146, 147, 155, 176,
249, 287, 329, 354, 363—364, 514, 531;
— уни ошириш методлари — 87, 146, 242, 250, 329, 364.
Ме$нат цуроллари— 58, 203, 206,
218, 467.
Мицдор ва сифат — 28—29, 46—48, 87, 188-190, 384, 419, 421, 422, 523.
Монета — 73, 353—354, 358, 365, 486, 492.
Монетар система — 64.
Монополия
— банклар монополиясининг пай- до бўлиши — 112;
— капиталистлар синфининг иж- тимоий ишлаб чиқариш восита- ларига ва пулга монополияси — 477.
Мо^ият ва %o∂uca — 131, 161.
Мулк (капиталистик)—33, 208, 217, 396, 397, 434.
Шунингдек қаралсин: Ер мулки.
Муомала βaητu,
— таърифи — 126, 129, 130, 134;
— сотиш вақти муомала вақти-
нинг бир i^iicmh сифатида — 75, 106-107, 129—137, 139, 142—
144, 256-261, 324;
— сотиб олиш вақти муомала вақ-
тинииг бир қисми сифатида — 75, 81, 82. 106—107, 130-132,
134—137, 139, 142, 143, 259-263;
— умумий оборот вақтининг бир қисми сифатида — 126, 130, 157, 169, 239, 256, 324-326, 361, 363, 365;
— муомала вақтининг оборотга ва
авансланган капитал миқдори- га таъсири — 265—277, 284—
286, 	288—291, 293-297, 361—
365;
— ва ишлаб чиқариш вақти — 126,
129-130, 265—267, 269-274,
284—291, 361—363, 365—367;
— ва мусшала чиқимлари — 134—
145, 147—156.
Муомала капитали — 172, 197, 199,
201—205, 209—210, 213.
Муомала чицимлари
— уларнинг умумий характерис-
тикаси — 128, 134—140, 145,
153-155;
— товарларни сотиш ва сотиб олиш чиқимлари — 134—137, 256—263;
— бухгалтерия ҳисобини юритиш чиқимлари — 137—140;
— пул муомаласи билан боғлиқ чиқимлар — 140—141, 354—365;
— запасларни ташкил этиш ва сақлаш чиқимлари — 141—153, 253, 256, 261—263, 463;
— транспорт чиқимлари — 58—59, 153—156, 257—259, 448.
Н
Натурал хўжалик
— унинг умумий тавсифи — 120— 121, 145, 208, 494;
— перулик инклар натурал хўжа- лиги — 121, 154.
Номинал иш %aηu — қаралсин: Иш %aηu.
Нисбий ауоли ортикчалиги — 323— 324, 422—423, 517,‘ 531;
— ва саноат цикли фазалари — 422-424.
О
Оборот вацти
— таърифи — 126, 130, 157, 159,
160, 188—192, 256, 314;
— оборот каииталининг оборот
вақти— 124, 188—190, 195, 227, 237—240, 244-245, 246-254,
284—287, 289—291, 300—305,
314-326, 334—335, 339—361, 363;
— асосий капиталнинг оборот вақ-
ти- 124, 167, 168, 188-192, 194, 195, 227-228, 239, 244-245,
246-254, 284—287, 301, 329, 361, 364, 462—464, 466—467, 495, 510, 538;
— жами авансланган капиталнинг
оборот вақти — 188—192, 254,
314, 342—343;
— унинг авансланган капитал миқдорига таъсири — 265—280, 281—299, 362, 364—365;
— унинг давом этишидаги фарқ-
нинг сабаблари — 129, 130, 192— 194, 234—235, 237, 239, 242-254, 256—263, 266—267, 284—289, 290, 291—298, 305, 324—325, 362,
365—366;
— оборот вақти ва қўшимча қий- мат нормаси ва массаси — 300— 321, 327, 329, 361.
Оборот даври — царалсин: Оборот βaητu.
Оборот капитали
— таърифи — 162—163, 165, 168—


572
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
217, 219—220, 223, 225, 227—228, 231-232, 285;
— унинг асоспй капиталдан фар-
қи — 162-165, 169—173, 175,
188, 	189, 204, 205, 214, 219, 223— 226, 227-230, 236, 239-240,
244-245, 251—252, 266—267, 284, 285, 300-301, 484;
— унинг оборотининг хусусияти — 124, 172, 173, 188, 192, 193, 225- 226, 248, 250, 253, 266, 284-287, 300—301;
— ўзгарувчи капитал унинг тар-
кибий қисми сифатида — 168— 171, 173, 219—220, 225—226,
228—229, 231—232, 239—240,
271, 300—301, 351;
— ва доимий капитал — 168, 225— 226, 227—229, 271—272, 300—301,
. 351, 539;
— ва ремонт чицимлари — 180;
— оборот капиталига буржуа эко-
номистлари берган таърифни танқид — 164—165, 172, 192,
194—201, 202—236, 369—371,
375- 378, 449-450.
Оддий такрор ишлаб чицариш (иж- тимоий миқёсда) — 331 — 333,
376— 379, 402—405, 423—424, 438, 482, 509-511, 519-520, 538;
— унинг схемаси — 407, 424, 523, 524;
— икки бўлинма ўртасидаги айир-
бошлов — 405—413, 424-434,
436, 438, 441, 445, 449, 451-452, 454—462, 464-484;
— биринчи бўлинма ичидаги айир- бошлов —408, 435—437;
— иккинчи бўлинма ичидаги айир- бошлов — 407—408, 413—424;
— пул ва пул муомаласининг ро-
ли — 409—413, 424-434, 453—
464, 468, 472, 477, 481-482, 488— 495;
— ишчининг иш ҳақини сарфла- шининг аҳамияти — 360—361, 403—405, 407—410, 413—429, 431, 450-462, 468—472, 493—494;
— қўшимча қийматни реализация
қилиш шарти — 332—352, 360— 361, 415, 419-424, 431-434,
488—490;
— ўзгарувчан капитални оддий
такрор ишлаб чицариш — 378, 385-386, 405-417, 418-419,
435—437, 442—449, 451—452,
462—466;
— доимий капитални оддий Tanpop ишлаб чиқариш — 378, 385—
386, 405-417, 418—419, 435—
437, 442—449, 451—452, 462—
466;
— асосий капитални оддий Tanpop ишлаб чиқариш — 184—185, 405-406, 462—484, 491;
— пул материалини оддий такрор
ишлаб чиқариш — 332—333, 336, 344-346, 351-352, 354, 365,
484-488;
— синфий муносабатларни оддий такрор ишлаб чиқариш — 356, 359, 387—392, 395—396, 398, 402, 429, 433-434, 439, 456, 458—460;
— унинг зарур шарт-шароити ва
пропорцияси — 412, 419—423,
432, 438-441, 445, 468, 478, 481— 484, 509-512, 537-539;
— vhhhγ зилдиятлари — 403—405, 422-424, 433, 452, 481—484, 509- 511, 538;
— буржуа назарияларини тан-
кид — 368—369, 392-395, 399—
401, 420-424, 434, 438—439,
446—450, 452-454, 457, 461, 467, 471, 484, 488-491, 496-504,
509-511.
Шуяингдек қаралсин: Такрор ишлаб чицариш.
Оила
— патриархал оила — 208;
— ишчи оилас-и — 458;
— капиталист оиласи — 69, 515. Олтин (ва кумуш)
— унинг қийматининг ўзгариши ва товар баҳоси — 334, 516;
— пул сифатила — 50, 59, 64. 82,
116-117, 140-141, 330, 332—
337, 343-347, 352, 353, 354, 355, 365, 484-489, 492, 493, 495, 506— 507, 517, 539;
— хом материал сифатида — 333, 484, 487, 488, 539;
— ва потенциал пул капитал
жамғарилиши — 81—82, 329—
332, 333, 336, 351-352, 354—356, 358, 487-488, 492, 495, 507, 508, 514, 518. 519, 539, 540.
Олтин саноати — 50, 59, 333—336,
343-344, 351-352. 354. 365, 484— 488, 492, 495, 507, 508, 514, 517,
519, 539.
Ортицча ишлаб чицариш кризисла- ри— қаралсин: Ицтисодий кри- зислар.
П
Пролетариат — қаралсин: Ишчилар синфи.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
573
Цроцент — 13—14, 125, 330, 470.
Пул
— Маркснинг пул назариясига Энгельснинг характеристика- си — 18;
— металл пул — 117—118, 332,
353-354, 367, 493, 517;
— кредит пул— 118, 330, 367;
— ҳисоб-китоб пуллари — 63, 64,
67, 107, 138, 157, 160, 189;
— жаҳон пуллари — 115, 365;
— умумий эквивалент сифатида— 31—32, 45, 57, 169, 332, 396;
— қийматнинг ўлчови сифатида — 31-32, 318;
— харид воситаси сифатида — 29, 76, 81, 89, 107, 118, 218, 340, 342,
353, 478, 481;
— муомала воситаси сифатида —
30, 69-70, 76—77, 89, 140, 185— 186, 332, 336, 353-354, 357,
427, 478, 511, 516-517, 526;
— хазина ҳосил қилиш воситаси сифатида — 69—70, 81—83, 87— 89, 125, 140, 186, 187, 330, 332— 333, 336, 351, 353, 357, 487, 495, 505, 508, 509, 512, 517, 524-527, 539-540;
— тўлов воситаси сифатида — 29, 33, 76, 81, 83, 89, 107, 117, 140, 192, 243, 263, 276, 320—321, 332, 333, 336, 340, 353, 477, 493, 517— 518;
— пул муомаласи қонунлари — 105, 192, 332, 336, 338, 348—349, 424, 471;
— пулнинг муомаладаги миқдо- ри — 105, 117, 140—141, 192, 291, 315, 332-333, 336, 337, 339, 340, 342, 347, 349, 351-352, 430, 487— 488, 494, 508, 516;
— пулнинг ёйилиши ва пул мате-
риалипинг такрор ишлаб чиқа- рилиши— 140—141, 333, 336,
354, 365, 484-495;
— пулнипг капиталга айланиши — 18, 30-35, 39—40, 44-50, 60— 64, 186, 453;
— пулни қалбакилаштириш — 526;
— пул ва пул муомаласи тўғри-
сидаги буржуа назарияларини танқид — 31. 34, 77, 120—121,
337-342, 347-349, 354, 389-390, 461, 488—491.
Шунингдек қаралсин: Олтин (ва кумуш).
Пул бозори — 114, 289, 290, 292—
293, 297—298, 322—323, 366.
Пул капитал
— унинг таърифи ва хусусияти —
30, 31, 39-40, 47-50, 59-62,
63—74, 76—78, 81, 83—86, 88,
91, 96—98, 103, 157, 197, 202,
204—205, 210, 280—367, 388,
424, 453, 493—494;
— унинг доиравий оборотининг
формуласи ва босқичлари — 27, 29—31, 36, 37, 44-50, 53—54,
60-66, 67—68, 74, 83-86, 91, 96, 98, 103, 105—118, 113, 157— 160, 403;
— унинг ишлаб чиқариш капита-
лига айланиши — 28—37, 44, 57, 62, 73—74, 77, 78, 81, 86-88,
106—107, 125, 334, 357, 365-367, 426, 429, 508, 514;
— потенциал пул капитал — 81—83,
86—90, 113-114, 125, 272, 286— 291, 329-330, 336, 352, 354-
358, 367, 505-510, 512-515, 518, 526-527;
— резерв пул капитал — 82, 89— 90, 113-114, 125, 270-272, 299, 325, 327, 329, 336, 353—354, 358;
— унинг ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқариш процес- сидаги роли — 33, 37, 362—367, 426, 505-509, 515, 517—518;
— ва пул муомаласи — 30—32, 36,
38—39, 68, 76, 77, 81-85, 105,
115, 117-118, 314—315, 346—
347, 353-356, 367-368, 409-413,
423-434, 488-495;
— буржуа иқтисодчилари наза-
рияларини тапқид — 32—34, 73, 78—79, 85, 97-98, 104, 120-121, 159, 263-264, 265, 452-454,
460—461, 514-515.
Шунингдек қаралсин: Банклар> κpe∂uτt Ссуда капитал.
Пул капиталнинг доиравий обороти
— таърифи — 45—46, 60;
— унинг формуласи — 27, 36, 43, 53, 60, 61, 64-66, 68, 83, 84, 105;
— унинг биринчи босқичи — 28—
38, 43, 45, 49, 62, 64—66, 78-79, 86, 93, 121-123;
— унинг иккинчи босқичи — 36—4
39, 43, 49—53, 61-62, 65, 82— 84, 96;
— унинг учинчи босқичи — 36—1 45, 48—50, 53—60, 63, 65, 68, 71, 72—76, 79—81, 84—86, 91, 93— 96, 122—125;
— доиравий оборотнинг мақсади
ва натижаси — 45—50, 53 54,.


574
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
61-64, 82-84, 110-111, 122—
125, 157, 159—160;
— саноат капитали доиравий обо- ротининг асосий формаси си- фатида — 54, 59, 63—64, 65—66, 81, 83, 106—108, 110;
— муомала процесси билан иш-
лаб чиқариш процессининг бир- лиги сифатида — 53—54, 63,
105-106;
— пул капиталнинг такрор ишлаб чиқарилиш формаси сифати- да — 105;
— унинг олтин саноати ва транс-
портдаги хусусияти — 50, 58—
60;
— пул ва пул капитали ҳақидаги буржуа назарияларини тан- қид-31, 34, 63, 64. 76-77, 85, 97-98, 110—111, 130—132, 159, 263-264.
Шунингдек қаралсин: Пул капи- тал.
Пул муомаласи цонунлари — 105, 117, 192, 332, 336, 339, 349—350, 424, 471.
Р
Рантье — 434.
Резерв ишчилар армияси— қарал- син: Нисбий ауоли ортицчалиги.
Ремонт
— жорий ремонт ва капитал ре- монт — 124, 181—182;
— ремонт чиқимлари — 124, 177—
186, 249, 326—327, 373, 462-463, 491;
— ремонт чиқимларининг капита- листлар ўртасида тақсимлани- ши— 124, 179—189;
— ва ишчиларни эксплуатация қилиш — 178.
Шунингдек қаралсин: Асосий капиталнинг амортизацияси, Машиналар, Асосий капитал.
Рим (Қадимги)—494.
Россия — 5, 35, 115, 248.
С
Сабаб ва оцибат (айрим қоида- лар)— 47, 130, 349-350.
Савдо
— умумий қоидалар — 35, 38, 63, 116—117, 522;
— ва саноат капитали — 116—117;
— ва савдогарлик капитали — 116—117, 136, 196, 325—326;
— ва муомала чиқимлари — 134— 138, 261—262;
— чакана савдо — 64, 151, 376,
471;
— буржуа экономпстларининг қа- рашларини танқид — 128, 170.
Савдо баланси — 325—326.
Савдогарлик капитали — 72, 79, 80, 83. 100, 116-117, 136, 147, 154,
196, 198, 199, 200, 202, 211, 217,
434, 470, 522.
Шунипгдек қаралсин: Савдо ка- питали.
Савдо капитали — 59, 79, 116, 196,
197, 200, 434.
Шунингдек қаралсин: Савдогар- лик капитали.
Саноат капитали — 59, 63—64, 67,
84-85, 89, 106, 107, 110, 115, 116, 118-120, 202, 291, 380, 491.
Саноат цикли
— таърифи ва умумий тавсифи — 190-191, 254, 289, 538;
— цикл фазаларининг алмашини- ши ва меҳнаткашлар аҳволи — 422-423.
Сиёсий uητuco∂
— унинг тарихи — 10—20, 304,
368—371;
— буржуа сиёсий иқтисодининг
умумий тавсифи —71, 130
224-227, 337;
— К. Маркс томонидан сиёсий иқ- тисодда қилинган тўнтариш — Ц—12, 16-20.
Шунингдек қаралсин: Вулъгар буржуа сиёсий uητuco∂uf «Ка- питал» (К. Маркс асари), Клас- сик буржуа сиёсий ицтисоди, Меркантилизм, Физиократлар.
Синфлар — қаралсин: Капиталист-
лар синфи, Деуцонлар, Ишчилар синфи.
Солицлар — 243, 331, 471.
Сотиш бозорлари — 40, 43, 44, 80, 122, 133, 156, 236, 241, 257 — 259, 260-263, 323-325, 495.
Шунингдек қаралсин: Жаҳон бо- зори.
Социализм (илмий) қаралсин: Ком- мунизм (илмий).
Спекуляция — 61, 110, 154, 216,
241—242, 323, 329, 348, 422.
Ссуда капитал — 187, 289, 328—330, 353. 424, 470, 509.
Шунингдек ^аралсин: Ванклар^ Кредит.
Страхоеание жамиятлари — 142. Судхўрлик капитали — 434, 509.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
575
т
Табиат
— капиталнинг табиат материали- ни эксплуатация қилиши — 104, 201, 213, 363;
— капиталнинг табиат кучларини эксплуатация қилиши—127—129, 130, 154, 193, 245, 246—248, 282;
— табиий шароитлар сабабли иш- лаб чиқариш жараёнидаги та- наффуслар — 109, 126—129, 160, 177, 178, 243, 246, 250;
— табиий такрор ишлаб чиқа- риш — 177, 368—369;
— табиий офатлардан страхование қилиш — 182;
— ва асосий капиталнинг эскири-
ши— 173-175, 177—181, 185—
186, 207, 239, 249;
— ва товарларни сақлаш чиқим-
лари - 132-133, 143-145, 149,
153-156.
Ta∂ηuηoτ методи (К. Маркс «Ка- питал»ида)
— тадқиқотнинг мантиқий изчил-
лиги ва методологик усулла- ри — 27—28, 30-31, 69, 83, 101— 103, 110-112, 136-137, 142—
145, 157—160, 189, 240, 256,
265-267, 274, 277—278, 284—
287, 290-291, 293, 300-305,
331-333, 340-341, 346-347,
354, 358, 361-362, 402-408,
413-414, 444-447, 459, 464-
465, 471, 477-478, 485, 493, 506— 508, 517, 520—523, 526, 537—539;
— утопистлар ва буржуа эконо-
мистларининг методологиясини танқид — 9—20, 34, 40, 65, 72, 73, 96—97, 119—121, 130—131,
145, 159, 164, 165, 191-236,
263-264, 274, 304, 337—338,
347-349, 354, 369-384, 385—
388, 389-394, 398-401, 420,
448-450, 452, 454, 471, 484, 485, 489—490, 496—504, 514—515, 520, 524—526.
Такрор ишлаб чицариш
— Маркснинг такрор ишлаб чида-
риш назариясини ишлаб чиқи- ши тарихи ва бунинг аҳамия- ти — 5-20, 26-27, 119—120,
158, 316, 328-329, 361—362,
404-405, 471, 505;
— капитализм даврида унинг таъ-
рифи ва асосий хусусиятла- ри — 36, 67—69, 78, 81—84,
105—106, 108—109, 125, 131, 132, 136—137, 158—160, 188—191,
208, 331, 332, 354, 359—363, 402— 405, 421—424, 438—439, 446,
450—452, 462—463, 467, 471,
479—480, 482—484, 493, 505,
507—508, 512—513, 519—520,
522—523, 534, 537—539;
— табиий такрор ишлаб чиқа- риш — 177, 368—369;
— индивидуал саноат капиталини
такрор ишлаб чиқариш — 67— 69, 72-73, 76-81, 83—84, 86— 93, 96-99, 103-106, 107—111,
113—114, 125, 136, 138—139,
157—160, 172—173, 174—178,
188-190, 208, 359-363, 364,
402-405, 435, 444-445, 505-
506, 508—509, 515;
— жами ижтимоий капитални так-
рор ишлаб чиқариш — 99, 102, 106, 108, 153, 158, 177, 182, 213, 243-244, 254-255, 360, 362—
363, 402-409, 419-421, 438, 439, 444-446, 451-452, 456, 462—
467, 479—480, 485, 495, 510—512, 514—518, 519—520, 523—524,
534, 537—538;
— олтин ва кумушни пул материа-
ли сифатида такрор ишлаб чи- қариш — 140—141, 332—333,
336, 343-346, 351-352, 354, 365, 484-488, 492, 493, 507—508, 539;
— ижтимоий бойликни такрор ишлаб чиқариш — 182, 373—374;
— капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларини такрор ишлаб чиқариш — 33—38, 116, 121, 356, 360, 389-392, 395—396, 397, 402, 429, 442-443, 448, 456, 459-460, 537;
— иш кучини ва ишчилар синфи-
ни такрор ишлаб чиқариш — 19, 33, 35-38, 62, 79, 98, 116,
121, 168—170. 173. 213, 219—220, 225, 316, 323-324, 347, 351,
388—393, 397, 402, 421—423, 426— 429, 439, 445-454, 456—460,
463—518, 525-526, 531;
— такрор ишлаб чиқариш физио-
кратлар талқииида — 104, 135,
204, 218, 227, 230, 351, 368-369, 371, 379, 387, 512;
— такрор ишлаб чиқариш ва ка-
питал муомаласи ҳақидаги бур- жуа назарияларини танқид —
18—20, 40, 71, 79, 90, 96—97,
110—111, 117, 119—121, 130, 145,


576
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
434, 438-439, 447-450, 451—
454, 	457, 461, 468, 471, 485, 490— 491, 496, 504, 509-511, 514—
515, 520, 532, 534.
Шунингдек қаралсин: Оддий такрор ишлаб чиуариш, Кен~
гайтирилган, такрор ишлаб чи-
цариш.
Талаб ва таклиф
— умумий қопдалар — 80, 122—
125, 148, 151, 291, 504, 527—529;
— талаб ва таклиф қонуни — 480.
'Тарихий ва мантиций —117, 118,
493.
,TapuxHu материалистик тушуниш (умумий қоидалар ва айрим ми- соллар)— 10, 18—19, 34, 35, 37— 38, 59, 97—98, 110—111, 115—116, 120—121, 138, 145-146, 190—191, 240-241, 248-249, 257-260, 322- 325, 351—352, 354, 362—366, 368— 369, 381-382, 446, 454, 493, 526, 533—534.
lΓaιuηu савдо
— ва капиталистик такрор ишлаб чиқариш — 115, 480, 484, 485;
— ва капитализм зиддияти — 325, 326, 480, 484;
— асл металлар савдоси — 82,
325-326, 330, 333, 344—345,
351-352, 354, 355, 365, 484-485;
— ва кредит — 259—260, 325—326;
— ва қўшимча қийматни реали-
зация қилиш проблемаси — 332-333, 344-346, 351-352,
355, 	390;
— ва мамлакатда товар запаси- нинг миқдори — 148, 151.
,TaηcuMθτ
— ва қўшимча қиймат тақсимо- ти-11-12, 20, 223, 341, 358, 381—382, 397, 434;
— ишлаб чиқаришнинг моддий омили — 34—35, 98, 395.
'Темир йўллар — 58, 102, 155—156,
166, 172-176, 178, 181, 183—186,
216, 217, 238-239, 241, 243, 257— 259, 265—266, 322-323, 492. Шунингдек қаралсин: Транспорт.
Техника
— капитализм даврида унинг аҳамияти ва ривожланиши —39, 59, 82, 106, 111—112, 125, 174,
395, 514.
'Тирикчилик воситалари
— умумий характеристика — 37,
62, 	75, 116, 123, 169—170, 209,
336—337, 348-350, 389, 392,
413-415, 419, 421-423, 531, 534;
— ва иш ҳақининг натурал форма-
си — 170, 226-227, 232, 326,
525-526, 532-533;
— ва ўзгарувчи капитал — 75—
76, 116, 123, 169, 170, 213-214, 218—221, 226—234, 316—317,
319, 321, 323, 326, 340-341,
347—350, 389—392, 419-422,
424-425, 453-454, 461, 471—
472;
— ва шахсий истеъмол ижтимоий фонди— 137, 152, 209, 214, 216, 374, 376-377, 402, 405, 522;
— ва ишчи кучининг циймати — 389, 391, 392, 499;
— ва «ишчи фонди» назарияси — 220—221;
— ва физиократлар пазарияси — 218;
— капитализм даврида улар баҳо- сининг ўсиш сабаблари — 243— 244, 322-323, 347-349, 422—423;
— коммуиизм даврида уларни иш- лаб чиқаришни вя истеъмол қилишни планлаштиришнинг зарурлиги — 322.
Шунингдек қаралсин; Шахсий истеъмол буюмлари.
Товар
— умумий қоидалар — 18, 40, 44,
50, 62, 70, 85, 100, 121, 130-133, 140, 147-148, 213, 275, 387,
396—397, 403, 507;
— упинг икки хил характери — 132, 140, 363;
— унинг қиймати — 12, 18—19, 20,
31, 40-42, 111, 140, 265, 316— 317, 385-387, 396-399, 412—
413. 420, 432, 438-444;
— маҳсулотнинг товарга айланиш
шартлари — 39, 40, 130—131,
151, 207, 363;
— товарнинг товар капиталга ай-
ланиш шартлари — 41 42, 44,
100, 103, 399;
— иш кучи товар сифатида — 19— 20, 28, 30-34, 36, 40, 62, 77, 85, 93, 111, 119, 121—123, 169—170, 204, 213, 214, 219, 220, 224, 238, 322, 334, 356, 360, 380, 387—392, 395, 396, 409, 426, 429, 453-455, 473, 492.
Товар бозори — 27, 28, 43, 08, 75, 100—101, 120, 125, 131, 142, 148, 211, 214, 262, 296, 459, 492.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
577
Шунингдек қаралсин: Сотиш бо- зорлари.
Товар запаси
— таърифи ва умумий тавсифи— 142, 143, 145, 146, 148—153, 162, 198, 295—297, 326, 521—523;
— унинг камайиш ёки кўпайиш
шарт-шароити — 145, 148, 149—
153, 297;
— уни ҳосил қилиш ва сақлаш чиқимлари — 145, 148, 152, 153;
— товар запаси ҳақидаги буржуа- ча тасаввурларни танқид — 145-153.
Товар ишлаб чицариш
— оддий товар ишлаб чиқариш — 31, 34, 35, 39, 71, 79, 115, 131, 137, 362, 399;
— капиталистик товар ишлаб чи-
қариш — 27, 28, 32—33, 34—41,
63, 65, 70-71, 78-79, 115, 121,
131, 137, 356, 359, 362-363, 366— 367, 395, 398, 402-405, 508, 511, 516-517.
Товар капитал
— таърифи ва умумий тавсифи — 40, 42-44, 45, 48-50, 54, 66, 68, 72, 79, 81—82, 84, 93, 98, 100— 101, 131, 132, 142—143, 148, 195, 211, 212, 360, 362, 378, 402—403, 413-414, 539;
— унинг доиравий оборотининг формуласи ва хусусиятлари —
64, 66, 68, 69, 91, 104, 112—114, 118, 158-159, 402—403;
— ва цўшимча қийматни реализа- ция қилиш — 44—53, 68, 69, 71, 72, 74, 93, 94, 338, 339, 341-343;
— ва муомала чиқимлари — 136— 145, 153-154, 256-263;
— ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқариш процессида унинг роли — 78, 106, 210—211;
— буржуа экономистларининг қа-
рашларини танқид — 40, 62,
78—79, 96-97, 159, 199, 263— 264, 372—373, 375-387, 392—
401, 419-420, 447-450.
Товар капиталнинг доиравий обо- роти
— унинг формуласи —65, 91, 97— 98, 100, 402-403;
— унинг доиравий оборотининг
бошқа формаларидан фарци — 91—92, 97—104, 112-114, 158,
402-403;
— ва такрор ишлаб чиқариш кў- лами —42;
— ва ижтимоий капитал —101—102. 108, 402—405;
— умумий ҳолда олинган истеъ- мол—72—73, 98, 101—102, 402— 403;
— ва ижтимоий маҳсулот тақси- моти — 99;
— ва кенгайтирилган такроп иш- лаб чиқариш —91, 104, 113;
— ва иқтисодий кризислар — 78— 79;
— саноат капптали доиравий обо- потииинг фопмаси сифятида — 54, 55, 100, 100-102, 106—109, 115—116:
— товар капиталғинг буржуача тушунитплапни танқид — 39, 78-79, 96-97. 159.
Шунингдек қаралсин: Товар ка- питал.
Товар миомаласи — 62, 152, 154;
— оддий товар муомаласи — 48,
53. 	68. 70. 79, 115, 130, 131, 137, 154, 202, 332, 360-362, 425, 464, 508, 517;
— капитализм даврида товап муо-
маласи — 30, 33. 35. 53. 60, 62, 70. 73. 115. 118, 121, 137, 148, 202, 360—362, 395—399, 425,
445—446, 508. 517—518:
— ва πv.ττ м^омаласи — 202. 336,
319, 423-427, 430, 488, 495, 508.
Транспорт
— транспортда ишлаб чикариш ва
меҳнат пропессининг хусусият- лапи — 58, 59, 151—155, 163—
164:
— транспорт воситалари ривожи-
нинг ишлаб чиқаришни жой- лаштиришга, ахолига ва капи- тал кпнцентпапиясига тяъси- ри- 133, 146, 147, 155, 257-
259, 297:
— тпанспорт чикимлари — 153— 156, 257-259, 448:
— тпанспортда капитал доипавий оборотининг формуласи — 59;
— транспорт воситялари ривожи- нинг кяпитял оборотига таъсИ’ рИ— 174—175, 181, 189-192:
— ва запясларнинг пайдо бўли- ши — 147—148.
Транспорт воситалари
— капитализм даврида уларнинг ахамиятп ва пивожланиши — 133, 147, 163, 257—259. Шунингдек қаралсин: Транс- порт.


578
ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
Тред-юнионлар — 348—349.
Тунгги меунат — 128, 246.
Tynpoη уосилдорлиги
— капитализм даврида унинг та- лон-торож қилиниши — 364;
— уни ошириш усуллари — 164. Тўлов баланси — 76, 326, 517.
У
Узлуклилик ва узлуксизлик (капи- талнинг ҳаракати) — 54—57, 90,
107—109, 295.
Умумий эквивалент — қаралсин: Пул, Олтин (ва кумуш).
Унумли капитал
— таърифи ва умумий тавсифи—
29, 	30, 32, 36—40, 54, 78, 85, 96, 98, 100—101, 122, 127—129, 166— 172, 189, 194-197, 200-204,
209—212, 214—220, 229—230,
252-253, 272—273, 276, 360—
362, 363, 364, 463;
— саноат капитали формаси си- фатида — 54;
— запас формасида — 145—147. Шунингдек қаралсин: Унумли капиталнинг доиравий обороти.
Унумли капиталнинг доиравий обо- роти
— таърифи — 67—68, 359;
— унинг формуласи — 65, 67, 78, 83—84, 90, 97, 403;
—лдоиравий оборот вақти — 126;
— унумли капитал функцияси — 36-39, 61, 67, 78-79, 82-83, 85, 97, 126—129, 157—158;
— унинг белгиловчи мақсади — 82—83, 105, 157-158;
— товар капиталнинг реализация қилиниши — 49—50, 63, 68—72, 93-96, 114, 122—123, 132—133;
— капитал қиймат билан қўшимча қиймат харакатининг бўлини- ши - 68—73, 82, 84, 86—89, 93— 96;
— унинг нормал бориш шарти —
54, 	72, 76, 77, 79-82, 89—90,
110-114;
— қиймат ва баҳо ўзгаришлари- нинг таъсири — 76—77, 96, 98, 110—114;
— ва шахсий истеъмол — 37, 62— 64, 79—81, 98, 125, 132;
— ва капиталистнинг даромади — 69—74, 125;
— ва пул жамғариш фондининг пайдо бўлиши — 82—83, 86—88, 125;
— ва кенгайтирилган такрор иш- лаб чиқариш — 82—84, 86—87, 98, 113, 125;
— ва резерв пул фонди — 89—90, 125;
— ва иқтисодий кризислар — 79— 81;
— ишлаб чиқариш процесси билан муомала процессининг бирлиги сифатида — 63, 67—68, 105—110;
— саноат капиталининг ҳаракати сифатида — 54, 60, 67—68, 84— 85, 105-110, 115—116, 118-119, 120;
— такрор ишлаб чиқариш процес- си ва формаси сифатида — 67, 68, 78—84, 89, 96, 106—109, 115— 116;
— буржуа экономистларининг қа-
рашларипи танқпд —71, 73,
78-79, 85, 89, 96-97, 110-111, 120-121, 129—130, 159. Шунингдек қаралсин: Капитал обороти, Унумли капитал.
Уруш
— АҚШда гражданлар уруши — 145-146;
— уруш қул қплиб олиш воситаси сифатида — 467.
Утопик социализм — 14, 15, 16.
Ф
Фабрика
— умумий тавсифи — 109, 180, 182;
— фабрикада мехнат тақсимоти — 108.
Фан
— унинг ишлаб чиқаришда қўл- ланилиши — 127—129, 247—248;
— унинг ютуқларпни капиталист- лар томонидан ўзлаштириб оли- ниши — 363.
Фермер — 120, 138, 194, 244, 369, 380, 383.
Фетишизм (товар фетишизми)—131, 208, 209, 226-227, 233.
Физика — 81, 246.
Физиократлар — 104, 194—198, 204,
216, 219—221, 226, 230-232, 351, 368—371, 379, 387, 388, 400, 510, 512.
Фойда —11—12, 130, 183, 348-349, 374, 377, 379;
— фойда нормаси — 6, 20, 123—
124, 223, 234, 347-350, 539;
— ўртача фойда нормасининг ке- либ чиқиши —20, 223, 350;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
579
фойда назарияси — 10—14, 19—
20, 195-203, 205-208, 217—218, 231, 304, 372-381;
— фойда ҳақидаги буржуа вуль- гар назарияларини танқид — 9, 97, 130, 203, 457, 496-507.
фойдали ме^нат — қаралсин: Кон- крет меунат.
фойда нормаси — 7, 20, 123—124,
223, 347-350, 539.
фритредерлик — 421.
X
Химия
— 16—17,
127,
135, 164,
246,
247.
Хитой
— 43, 107,
115,
259, 260.
Хом a
шё — 146,
147,
163—165,
167,
168,
173, 200,
207,
212, 225,
227,
262,
297, 377,
405,
418, 450,
463,
484.
Хонаки саноат — 249.
ц
Цикл — қаралсин: Саноат цикли.
Ч
Чорвачилик — 177, 243—245, 251—
253.
Ш
Шакл ва мазмун — 28, 34.
Шахсий истеъмол — қаралсин: Ис- теъмол, Шахсий истеъмол фон- ди - 544.
Шахсий уарамлик — 544.
Шунингдек қаралсин: Крепост- нойлик, Қулчилик.
Шотландия — 120, 236, 371.
Э
Экспорт — қаралсин: Ташци савдо.
Я
Ялпи маусулот— қаралсин: Ижти- моий маусулот.
Яримфабрикат— 147, 210, 212, 226, 406, 450, 481, 483, 539.
Ў
Ўзгарувчи капитал — 19;
— таърифи — 35, 63—64, 169, 220, 223, 225, 226—229, 301, 305, 380, 387, 405, 453;
— оборот капиталининг таркибий қисми сифатида — 168—171, 173τ 205, 219—220, 225—226, 228—229, 231—232, 239—240, 271, 300—301, 351;
— уни аванслаш формалари — 63— 64, 169, 218—220, 224—225, 227— 228, 232—233, 239—240, 271, 272, 305—307, 311, 322—324, 333, 355, 380, 387-391, 409, 419, 424, 426— 427, 433-434, 453, 460-461, 487, 492—494;
— авг*1сланган капиталнинг амал- да ишлатилган капиталдан фар- қи — 305—307;
— унинг айрим корхонадаги оборо- ти — 316-320;
— ижтимоий нуқтаи назардан унинг обороти — 320—326;
— ва ишчиларнинг даромади — 373-374, 380, 384, 386, 388, 389, 391-392, 408-409, 453-455, 458, 460, 461;
— ва »қўшимча қиймат нормаси — 300-315, 321;
— буржуа экоиомистларининг ай-
рим қоидаларини танқид — 18, 213, 218-236, 347—350, 379—382, 387-394, 447-450, 452-454,
459-461, 496-500, 525-526.
Ўрмон (табиатнинг текин материа- ли сифатида)—363.
Урмончилик — 237, 246—247, 250—
252, 254, 492:
— капитализмнинг ривожланиш жараёнида ўрмонларни йўқ ци- линиши — 251;
— ижтимоий ишлаб чиқариш дав- рида — 251.
Ўрта асрлар — 135.
Ўртача фойда — 20, 223.
қ
Қарама-^аршилик — 18, 59, 171—172, 196, 204—205, 214, 218-220, 222,
224-226, 231, 232, 424.
Қиймат
— унинг таърифи ва ифодаси — ‘12, 18-20, 31, 41-42, 61, 95, 110, 111, 113, 114, 115, 153, 155, 171, 203, 217, 334, 395, 488;
— иш кучининг қиймати — 19—20, 28-29, 30, 31, 75-76, 119, 121, 142, 167—168, 225, 232, 380, 384— 386, 390—393, 397, 454, 459, 499, 526;


580
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— бутун ижтимоий маҳсулотнинг
қиймати — 376—377, 406—407,
443, 445-447, 449;
— капиталнинг худди қийматдек ҳаракати — 36, 42;
— пул қиймати — 422;
— қийматдаги ўзгариш ва револю- циялар- 110-113, 150, 293, 422;
— буржуа назарияларини тан-
қид— 12, 14, 20, 111, 379—388,
392-395, 398-400, 448-451. Шунингдек қаралсин: Алмашув циймати, Қўшимча ^иймат, Ба- %о.
Қиймат цонуни — 20, 117—118, 155, 222, 231, 332, 362.
Қиймат цоғозлар — 82, 88, 515;
— давлат қийматли қоғозлари — 357.
Шунингдек қаралсин: Акциялар. Қишлоц хўжалиги — 109, 218, 243,
248, 249-250, 323, 380, 495.
Шунингдек қаралсин: Деуцон- чилик.
Қишлоц хўжалик ишчиси — 121, 218, 323 369 •
Қонунчилик — 35, 177, 181—182, 250, 331, 526.
Қуллик — 34, 115, 396, 453, 494-495, 531.
Қул савдоси — 494—495.
Қурилиш (тураржой қурилиши) — 71—72, 242—243.
Қўшимча маусулот — 43, 59, 67, 73, 83, 102, 104, 154, 489, 506, 509, 512— 515, 518, 535.
Қўшимча меунат — 10—14, 27, 28, 31, 40, 72, 137, 302-304, 373-374, 438, 443, 512-513.
Қўшимча циймат
— унинг илмий назариясининг
К. 	Маркс томонидан ишлаб чи- қилиш тарихи ва аҳамияти —
9-14, 15-20;
— таърифи— 10—12, 17—18, 40, 43, 171, 225, 226, 385, 396, 397—398, 489;
— унинг икки формаси — 18, 395— 396;
— уни ҳосил қилиш капитализм- нинг асосий мақсади сифати- да — 60—63, 82—83, 98, 103, 105, 110, 122—125, 157—160, 314, 360, 369, 395, 396, 398, 423-424, 459, 520;
— унинг йиллик нормаси — 300— 315, 320—322, 327;
— унинг массаси — 303—305, 312, 320-322, 327;
— унинг реализация қилиниши — 43-46, 68, 69, 71, 73, 74, 93, 94, 122, 129, 132, 324, 327, 329, 330, 332, 337—339, 342—344, 347, 357, 358, 414, 419, 423-424, 431-434, 489, 516, 527;
— унинг тақсимланиши—11—12, 223, 341, 358, 381-382, 398, 434;
— унинг капиталлаштирилиши — 81-84, 104, 327-328, 331, 505, 527-531, 535-537;
— унинг даромад сифатида сарф- ланиши — 76, 102, 316, 327, 385, 392, 395, 414, 421-422, 429-432, 439, 488—490;
— ва иш ҳақи — 12, 18, 42, 232,
300-316, 320, 322, 347-348, 384- 386, 392-395, 397-399, 400, 421— 424, 427, 431-432, 463;
— ва муомала харажатлари — 142, 153-154;
— ва асосий капитални ремонт қи-
лиш харажатлари — 124, 177,
186, 249, 373, 462-463, 491;
— ва страхование — 142, 182;
— унинг келиб чиқиши ҳақидаги
буржуа назарияларини тан- қид — 9—14, 18—20, 129—130,
203, 218, 231-233, 312, 337, 457, 496-504.
Қўшимча циймат нормаси
— унинг умумий тавсифи — 302— 305, 307-308, 311-314, 320;
— қўшимча қийматнинг йиллик
нормаси — 300—316, 320—322,
327, 361;
— ва қўшимча киймат массаси — 303-305, 312, 320-321, 322, 327;
— ва фойда нормаси — 7, 20, 223,
347—350, 359;
— ва капитал обороти — 322. Қўшимча циймат цонунлари — 11—
12, 	304-306.
ҳ
%uh∂uctoh — 43, 58, 115, 145—146,
245, 260-261, 325—326.
%унармандчилик ишлаб чицари- ши — 107.


581]
МУНДАРИЖА
КПСС МК уузуридаги Марксизм-ленинизм институтидан VII—VIII
СЎЗ БОШИ 3 — 20
ИККИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ 23 — 24
И К К II Н Ч И К И Т О Б
КАПИТАЛНИНГ МУОМАЛА ПРОЦЕССИ
Биринчи бўлИМ. КАПИТАЛ МЕТАМОРФЭЗАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ 27 — 148
Биринчи боб, ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ 27— 66
I. 	Биринчи босқич. П—Т. 28— 36
II. Иккинчи босцич. Унумли капитал функцияси 36— 40
III. Учинчи босқич. Т'—П' ’ 40— 52
IV. Бутун доиравий оборот 53— 66
Иккинчи боб. УНУМЛИ КАПИТАЛНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ 67 — 90
I. Оддий такрор ишлаб чиқариш 68— 82
II. Жамғарилиш ва кенгайган кўламдаги такрор ишлаб чиқариш 82— 86
III. Пул жамғарилипш 86— 88
IV. Резерв фовди 88— 90
Учинчи боб. ТОВАР КАПИТАЛИНИНГ ДОИРАВИЙ ОБОРОТИ 91 — 104
Тўртинчи боб. ДОИРАВИЙ ОБОРОТ ПРОЦЕССИНИНГ УЧ ФИГУРАСИ Ю5 — 125
Натурал, пул ва кредит хўжалиги —
Талаб ва таклифни цоплаш ’ —
Бешинчи боб. МУОМАЛА ВАҚТИ 126—133
Олтинчи боб. МУОМАЛА ЧИҚИМЛАРИ 134 — 156
I. 	Муомаланинг соф чиқимлари 134 - 141
1) Сотиб олиш ва сотиш вақти 134 — 138
2) Бухгалтерия ҳисоб-китобини юргизиш 138 - 140
3) Пул l4θ ~ 141
II. Сацлаш соҳасидаги чиқимлар 141 — 153
1) Умуман запас ҳосил бўлиши 142 —148
2) Товар запасининг ўзи 148 153
III. Транспорт чиқимлари 153—156


582
МУНДАРИЖА
Иккинчи бўлим. КАПИТАЛ ОБОРОТИ 157 — 358
Еттинчи боб. ОБОРОТ ВАҚТИ ВА ОБОРОТЛАР СОНИ 157 — 161
Саккизинчи боб. АСОСИЙ КАПИТАЛ ВА ОБОРОТ НАПИТАЛ 161 — 187
I. Формаларнинг фар^лари 161 — 173
II. Асосий кгпиталнинг таркибий қисмлари, қопланиши, ремонт қи-
линиши ва жамғарилиши 173—187
Тўкцизинчи боб. АВАНСЛАНГАН КАПИТАЛНИНГ УМУМИЙ ОБОРОТИ.
ОБОРОТЛАРНИНГ ЦИКЛЛАРИ ... 188 — 193
ўнинчи боб. АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛ НАЗАРИЯЛАРИ. ФИЗИОКРАТ-
ЛАР ВА АДАМ смит 194 — 221
Ун биринчи боб. АСОСИЙ ВА ОБОРОТ КАПИТАЛИ НАЗАРИЯЛАРИ. РИ- кардо 222 — 235
Ун иккинчи боб. иш ДАВРИ 236 — 245
<Гн учинчи, боб. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВАҚТИ ... 246 — 255
Ўн, тўртинчи боб. МУОМАЛА ВАҚ ТИ 256 —264
ЎН бешинчи боб, ОБОРОТ ВАҚТИНИНГ АВАНСЛАНАДИГАН КАПИТАЛ МИВДОРИГА ТАЪСИРИ 265 — 299
I. Иш даври муомала даврига тенг 274 — 278
II. Иш даври муомала давридан катта 278 —282
III. Иш даври муомала давридан кичик 282 —286
IV. Хулосалар 286 — 291
V. Баҳолар ўзгаришининг таъсири 291 —299
Ун олтинчи боб. ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ ОБОРОТИ 300 — 326
I. Цўшимча ^ийматнинг йиллик нормаси 300 — 315
II. Айрим ўзгарувчи капитал обороти 316 — 320
III. Ижтимоий нуцтаи назардан ўзгарувчи капитал обороти 320 — 326
Ун еттинчи^боб. ҚўШИМЧА ҚИЙМАТ МУОМАЛАСИ 327 — 358
I. Оддий такрор ишлаб чиқариш 332 — 352
II. Жамғариш ва кенгайгап такрор ишлаб чиқариш 352 — 358
УЧИНЧИ бўлим. БУТУН ИЖТИМОИЙ КАПИТАЛНИНГ ТАКРОР ИШ-
ЛАБ ЧиҚАРИЛИШИ ВА МУОМАЛАСИ 559 — 540
Ун саккизинчи боб. МУҚАДДИМА 359 — 367
I. Тадқиқот мавзуи 359 — 362
II. Пул капиталнинг роли 362 — 367
Ўн тўюизинчи боб. ПРЕДМЕТ ТўҒРИСИДА ДАСТЛАБКИ ТАСАВВУРЛАР 368 — 401 I. Физиократлар Зс8—371
п. Адам с.мит 371 —399
1) Смитнинг умумий финрлари 371 — 379
2) Смитда алмашув цийматининг υ 4- т га ажратилиши 379 —382
3) Кациталнинг доимий цисми 382 —387
4) А. Смитда напитал ва даромад 387 —394
5) Хулоса 395 — 399
III. Сўнгги экономистлар 400 401
йигирманчи боб. ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 401 —504
I. Масаланинг цўйилиши 402 — 405
II. Ижтимоий ишлаб чицаришнивг якки бўлинмаси^”^
III. Икки бўлинма ўртасидаги айирбошлаш:
I. + ни II с га 408 — 413
IV. II бўлинма доирасидаги айирбошлаш. Зарур тирикчилик восита-
лари ва зебу зийнат буюмлари \ 413 — 423


МУНДАРИЖА
583
V. Айирбошлашда пул муомаласининг воситачилиги 423 — 434
VI. I бўлинманинг доимий капитали 435 — 438
VII. Ҳар иккала бўлинмадаги ўзгарувчи капитал ва қўшимча қий-
мат 438 — 442
VIII. Ҳар иккала бўлиямадаги доимий капитал 442 — 447
IX. А. Смит, Шторх ва Рамсейга ректроспектив цараш ,4447 —450
X. Капитал ва даромад: ўзгарувчи капитал
ва иш ҳаци .... 450 — 462
XI. Асосий капиталнинг қопланиши 462 — 484
1) Асосий капитал цийматининг эскириши натижасида йўқотил-
ган қисмипи пул формасида қоплаш 467 — 471
2) Асосий капитални in natura қоплаш 471 —481
3) Хулосалар 481 —484
XII. Пул материалини такрор ишлаб чиқариш . . 484 — 495
XIII. Дестют де Трасинипг такрор ишлаб чиқариш назарияси 495 — 504
Йигирма биринчи боб. ЖАМҒАРИШ ВА КЕНГАЙТИРИЛГАН ТАКРОР ИШ- ЛАБ ЧИҚАРИШ 505 — 540
I. Бўлинмадаги жамғариш 508 — 518
1) Хазинанинг вужудга келиши 508 — 512
2) Устама доимий напитал 512—518
3) Устама ўзгарувчи капитал 518
II. II бўлинмадаги жамғариш 518 — 523
III. Жамғаришвинг схематик тасвири . 523 — 539
1) Биринчи мисол 527 — 531
2) Иккинчи мисол 531 —537
3) Жамғариш шароитида II с нинг айирбошланиши 537 — 539
IV. Қўшимча мулоҳазалар 539 — 540
Иасулар 543 — 547
Исмлар кўрсат кичи 548 — 552
Цитата келтирилган ва тилга олиб ўтилган адабиётлар
кўрсаткичи 553 — 558
Цитата келтирилган китобларнинг русча таржималари кў рсаткичи 559 — 560
Предметлар кўрсаткичи 561 — 582
Р A С М Л A Р
«Капитал» II томи нечисча биринчи нашрининг титул варағи 1
«Капитал» II томи биринчи русча нашрининг титул варағи 21
К. Маркс «Капитал» и II томининг қўлёзмасидап олпнган
бир саҳифа факсимилеси 51
«Капйтал» II томининг Ф. Энгельс таҳрир цилган ва кўчирган қўлёзмасидан олинган бир саҳифа факсимилеси 55


Карл МАРКС
КАПИТАЛ, II ТОМ
Издательство политической литературм, Москва, 1978
На узбекском язъске
Ордена дружбш народов издательства «Узбекистан» — 1985 г. 700129, Ташкент, Навои, 30.
ИБ М 2561
Теришга берилди 13.07.84. Босишга рухсат этилди 18.02.85. Формати 60×901∕ι6. К» 1 босма доғозга обмкн. новая гарнитурада юдори босма усулида босилди. Шартли босма листи 37,0. Шартли кр.-отт. 38. Нашр л. 42,18. Тиражи 15 000. Заказ № 710. Баҳоси 1 с. 50 т.
Халдлар дўстлиги орденли «Узбекистон» нашриёти, 700129, Тошкент, Навоий, 30.
Нашр № 30—83.
■ўзбекистон CGP Нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари Давлат комитети «Матбуот» полиграфия ишлаб чидариш бир- лашмасининг Бош корхонасида босилди.
700129, Тошкент, Навоий, 30.


⅛,-<'
≡≡≡
,.'.ι⅛⅛⅛⅞
!≡⅛κ≡≡'
⅛⅛!∙W≡⅛
„йШж
,
⅛*%4⅛W⅛!⅛W''
⅛½⅞⅛
⅛ ¾
w® ⅛W*⅜'^WyW≡WW
≡⅛i≡
mjw⅞⅛⅛
⅛ 1
!⅛⅛W
£ ■’«
!⅛w'⅛⅛≡
V д
⅛i≡
≡≡i
⅛⅛fe≡
i J
1 .,®