УН ДУНЁ ПРОЛЕТАРЛАРИ, БИРЛАШИНГИЗ!


КАРЛ МАРКС
КАПИТАЛ
СИЁСИИ ИҚТИСОД ТАНҚИДИ
учпнчи том
III КИТОБ:
ЯХЛИТ ОЛИНГАН КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ БИРИНЧИ ҚИСМ
ФРИДРИХ ЭНГЕЛЬС ТАҲРИРИ ОСТИДА НАШР ЭТИЛГАН
ТОШКЕНТ—1985


11.26 M 28
Таржима қилувчилар:
Т. АЛИМОВ, 3. АМИНОВ, А. АЮПОВ, Т. ВАЛИЕВ, 3. ЕҚУБОВ, Л. МУРОДОВ, Ш. ТОЛИБОВ, Р. ШОКИРОВ
Таржиманинг редакторлари:
А. АЮПОВ, Ш. ТОЛИБОВ, Р. ШОКИРОВ
Маркс Карл.
М 28 Капитал: Сиёсий иқтисод тан^иди.—Т.: Ўзбекистон, 1985.— Сарл. олдида: ЎзКП МК ҳузуридаги Партия тарихи ин-ти — КПСС МК ҳузуридаги Марксизм-ленинизм ин-тининг фил.
Т. 3. К. 3. Яхлит олинган капиталистик ишлаб чицариш процесси. I цисм (Фридрих Энгельс таҳр. остида нашр этил-* ган; Тарж. цилувчилар: Т. Ҳ. Алимов ва бошқ.; Тарж. ред.: А. Аюпов ва бошқ. 464 б.
Маркс Карл. Капитал. Т. 3. Кн. 3. Ч. 1.
ББК11.26+15.1 +15.5+65.011+65.011.5+65.02+66.017+87,3 0101010000—436
ММ 351 (04) 85
№ 818-85
Навоий номли ЎзССР давлат кутубхонаси.
85


[VII
КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
«Капитал» учинчи томининг ушбу нашри 1894 йилда Энгельс таҳрири остида чиқкап бириичи немисча нашрининг таржимаси- дир. Учинчи томнинг илгариги русча нашридаги сингари (I қисм 1939 йилда, II цисм 1947 йилда чиққаи) И. И. Скворцов-Степанов таҳрири остидаги таржима асос қилиб олинди*.
Ушбу нашрни тайёрлашда мазкур таржимага анча-мунча туза- тишлар ва аниқликлар киритилди. Биринчи пемисча нашрини Маркс қўлёзмаси билан солиштириб чиқиш натижасида мазкур нашрда ўтиб кетган бир қатор янглишлар ва босмахона хатолари аниқланди ва бартараф этилди. Янгитдан текшириб ва аниқлаб чиқилган таржималарда турли авторларнинг асарларидан Маркс келтиргап цитаталар ҳам берилди. Агар Маркс бирон-бир цитатани қисқартиб келтирган бўлса ёки автор фикрини ўз сўзлари билан баён қилган бўлса, у ҳолда ушбу нашрда бу цитатанинг таржима- си немисча нашри текстига мувофиқ берилди. Шу билан бирга рақамли ва бошқа фактик маълумотлар текшириб чиқилди ва за- рур ҳолларда тузатилди. Маълумки, В. И. Ленин ўз асарларида «Капитал» учинчи томинипг немисча нашридан айрим жойларни ўз таржимасида цитата цилиб келтирган эди, унинг шу таржима- ларининг ҳаммаси ҳисобга олинди, шунингдек унинг айрим ибора- лар ва терминларнинг қилган таржимасидан фойдаланилди.
Маркс ва Энгельснинг саҳифа остидаги изоҳлари, 1894 йилги немисча нашридаги сингари, кичик қавсли рақам билан берилди. Энгельс берган изоҳлар остига унинг номи қўйилди. Саҳифа остида берилган редакцион изоҳлар юлдузча аломати билан кўрсатилди ва охирига «Ред.» аломати қўйилди, томнинг охирида берилган ре- босил1^пспКИТ06 К* МаРкс ва ф« Энгельс Асарларининг иккинчи нашрига мувофиц


VIII МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
дакцион изоҳлар эса цавссиз рақамлар билан кўрсатилди. Автор- нинг библиографик характердаги баъзи изоҳларига берилган редак- цион цўшимчалар ўрта қавс ичига олинди. Энгельснинг автор текстига ёки цитаталарга киритган сўзлари катта цавс ичида берилди.
Таржима цилиш қийин бўлган баъзи немисча сўзлар ёки мах- сус терминлар уларнинг таржимаси ёнида оригинал тилида (ўрта цавсда) берилди.


11
СЎЗ БОШИ
Ниҳоят, мен Маркс асосий асарининг учинчи китобини, унинг якунловчи пазарий қисмини нашр этишга муваффақ бўлдим. 1885 йилда иккинчи китобни нашр этаётганимда мен учинчи китобни нашрга тайёрлашда, баъзи бир, албатта, жуда муҳим бўлимларни ҳисобга олмаганда, фақат техник цийинчиликларга дуч келинса керак деб ўйлаган эдим. Ҳақиқатда ҳам? шундай бўлди; бироқ бу- тун бир асарнинг худди шу энг муҳим бўлимларида шу қадар қи- йинчиликларга дуч келаман деб ўша вақтда сира ўйламаган эдим, ўша вақтда шунингдек китобни тайёрлашни ғоят сусайтириб юбор- ган бошқа тўсқинликларга ҳам дуч келаман деб ўйламаган эдим.
Аввало ва кўпроқ кўзимнинг хиралиги менга хала^ит берди: бу ҳол узоц йиллар ёзиш-чизишларга жуда оз вақт ажратишга маж- бур қилди ва ҳозир ҳам фақат чироқ ёруғида аҳён-аҳёнда ёзув- чизув билан шуғуллана оламан. Бунга бошқа муҳим ишлар: Маркс билан менинг илгариги асарларимизнинг янги нашрлари ва тар- жималари, бинобарин, қайта кўриб чиқишлар, сўз боши ёзишлар, қўшимчалар киритиш ва ҳоказолар келиб цўшилдики, кўпинча қўшимча тадқиқотлар ва ҳоказолар олиб бормасдан бу ишларни бажариш мумкин эмас эдп. Даставвал биринчи китобнинг инглиз-» ча нашрини эслатиб ўтмоқ керак; бунинг тексти учун оқибат на-« тижада мен жавоб бераман, шунинг учун ҳам у кўп вақгимни олди. Кимки кейингп ўн йил ичида халқаро социалистик адабиётнинг ғоят ўсгашшгпни ва айпиқса Маркс билан менинг илгариги асар- ларимизнинг таржималари сонини лоақал бир оз кузатиб борган бўлса, у киши, менипг таржимонга фойдам тегиши мумкин бўлган тилларнинг ва, бинобарин, қараб чиқишдан бош тортмаслигим ло- зим бўлган таржималарнинг сони жуда озлигидан хурсанд бўлишга асосим бор эди, деган фикримга қўшилади. Бироқ адабиётнинг ўси- шп халқаро ишчилар ҳаракатининг ҳам тегишли даражада ўсаёт- ганлигининг аломати эди, холос. Бу эса менга янги вазифалар юклади. Иккимизнииг ижтимоий фаолиятимизнинг дастлабки кун-* ларидап бошлабоқ турли мамлакат социалистлари ва ишчилари- нинг миллпй ҳаракатлари ўртасидаги воситачилик ишининг анча- гина цисми Маркс билан иккаламизнинг зиммамизга тушди; бутун Ҳаракат ўспб борган сари бу иш ҳам ўсиб борди. Лекип агар Маркс бу соҳада ҳам асосий оғирликни ўз зиммасига олган бўлса, унинг вафотидан сўнг иш тобора кўпайиб, бу ишлар ёлғиз ўзимнинг зим- мамга тушди. Лекин айрим миллий ишчи партиялари ўртасидаги узаро бевосита алоқалар ўша пайтдан бошлаб умумий қоида бўлиб


2
СЎЗ БОШИ
цолди ва, бахтимизга, кундан-кунга тобора кўпроқ умумий қоида-* га айланиб бормоқда; шунга қарамай, менга назарий ишларим ман- фаатлари тақозо қиладиган даражадан кўра анча тез-тез ёрдам сўраб мурожаат қилмоқдалар. Бироқ кимки менга ўхшаб бу ҳа- ракатда эллик йилдан ортиқ актив иштирок этган бўлса, унинг учун бундан келиб чиқадиган ишлар дарҳол ижро этишни талаб қиладиган ва кечиктириб бўлмайдиган вазифа бўлади. Ўн олтинчи асрда бўлгани сингари, бизнинг ҳозирги қизғин давримизда ҳам ижтимоий манфаатлар соҳасида иш кўрувчи соф назариётчилар фадат реакция томонида учрайди, шунинг учун ҳам бу жаноблар ҳақиқатда асло назариётчилар эмас, балки бу реакциянинг анчайия маддоҳларидирлар.
Men Лондонда истиқомат қилиб турганимдан, бундай партиявий алоқалар цишда асосап хат орқали амалга оширилади, ёзда эса кўпинча шахсан олиб борилади. Шу сабабдан, шунингдек доимо кўпайиб бораётган мамлакатларда ҳаракатнинг боришини ҳамда ундан ҳам кўпроқ ўсиб бораётган матбуот органларини кузатиб бо- риш зарурати туғилганлиги сабабли тўхтатиб туриш асло мумкин бўлмаган ишларни қишда, кўпроқ йилнинг дастлабки уч ойида бажаришдан бошқа иложим қолмади. Кишининг ёши етмишдан ошганда миянинг мейнерт ассоциатив толаси қандайдир бартараф цилиб бўлмайдиган сусткашлик билан ишлар экаи; қийин назарий ишлардаги узилишларни илгаригидай осон ва тезгипа бартараф қила олмай қоларкапсан киши. Бас, шундай бўлдики, агар бир қишдаги иш батамом охиригача етказиб қўйилган бўлмаса, келгу- си қишда унинг анчагина қисмипи бошқатдан бажаришга тўғри келди; энг қийин бешинчи бўлим устида шундай ишлашга тўғри келди.
Бу китобни таҳрир қилиб чиқшп иккинчи китобни таҳрир қи- лишдан жуда фарқ қилганиии китобхоп бундан кейинги баёндан кўриб олади. Учянчи китоб учун фақат битта дастлабки қўлёзма бўлиб, унинг ҳам жуда кўп кам-кўстлари бор эди. Одатда, ҳар бир бўлимнинг боши анча пухта ишланган, ҳатто кўп ҳолларда ус- лубига жило берилган. Бироқ нари борган сари қулёзма эскизнамо бўла бориб, унга тўлиқ ишлов берилмаган, тадқиқот вақтида пайдо бўлган қўшимча масалалар билан чалғиб кетишлар тобора кўпай- ган, шу билан бирга материални узил-кесил жойлаштириш ҳамма- дан кейинга суриб қўйилган, текстнинг фикрлар in statu nascendi* ёзиб олинган қисмлари тобора чўзилиб ва чалкашиб борган. Хат ва баённинг кўпгина жойларида жуда қаттиқ ишлаш орқасида ке- либ чидқан касал хуружлари кучли таъсир қилганлиги ва тобора ривожланиб борганлиги жуда равшан кўриниб туради; касалнинг бундай хуружлари дастлаб авторпинг мустақил ишлашига тобора кўпроқ халақит бериб келди ва, ниҳоят, баъзан унинг ишлашига мутлақо имкон бермай қўйди. Бунинг ажаблаиадиган ери ҳам йўқ.
* — пайдо бўлиш процессида. Ред.


С^З БОШИ
3
Маркс 1863 ва 1867 йиллар орасида «Капитал»нинг сўнгги икки китобининг хомакисини битириб, биринчи китобини босмага тайёр- лаш билан бирга, Халқаро Ишчилар Уюшмасининг тузилиши ва фаолияти билан боғлиқ бўлган ғоят катта ишларни ҳам бажардй. Бирод бунинг натижасида 1864 ва 1865 йиллардаёқ Маркснинг соғ- лиғида шундай жиддий ўзгариш аломатлари пайдо бўлдики, нати- жада II ва III китобларни узил-кесил ёзиб тамомлаш унинг ўзига насиб бўлмади.
Менинг ишим шундан бошландики, мен бутун кўлёзмани асл пусхасидан айтиб туриб кўчиртирдим (ҳатто мен кўпинча бу ори- гинални аранг ўқий олдим) ва, шундай қилиб, осон ўқиладиган копияга эга бўлдим, бу ҳам, албатта, анча кўп вақтимни олди. Шундан кейингипа ҳақикий таҳрир бошланиши мумкин бўлди. Жуда зарур жойларини таҳрир килдим: аниқликка путур етмаган ҳамма ерда мумкин қадар дастлабки текст характерини сақлаб қол- дим, ҳатто айрим такрорланган жойларни ҳам, агар улар, одатда Марксда бўлгани сингари, ҳар сафар предметга янги томондан та- қалиб ўтган ёки, ҳеч бўлмаганда, предметни бошқача иборалар билан ифодалаган бўлса, уларни ўчириб ташламадим. Киритган соф таҳририй ўзгартишларим ва қўшимчаларим, ёки Маркс томо- нидан келтирилган фактик материални ишлаб чиқишга мажбур бў- либ, бундан, гарчи ва мумкин цадар кўпроқ Маркс руҳида бўлса- да, чидарган хулосаларим, бундай ҳолларнинг ҳаммаси тўғри қавс ичига олинган ва уларга менинг номим ёзиб қўйилган*. Менинг сатр ости изоҳларимнипг баъзилари қавс ичига олинмаган; лекин қайси изоҳга номим ёзилган бўлса, ҳамма изоҳ учуп мен жавоб бераман.
Қўлёзмада, — дастлабки қўлёзма учун бу ўз-ўзидан тушунар- ли,— кейинчалик ишлаб чиқилиши лозим бўлган пунктлар ҳақида жуда кўп писандалар айтиб ўтилган, лекин бу ваъдалар ҳамма ҳолларда ҳам бажарилаверган эмас. Мен уларни сақлаб қолдим, чунки улар авторнинг келгусида нималар қилмоқчи бўлганлигидан тасаввур беради.
Энди айрим масалаларга ўтамиз.
Биринчи бўлим учун асосий қўлёзмадан жуда чекланган ҳолда фойдаланиш мумкин бўлди. Бу кўлёзманинг энг бошида қўшимча циймат нормаси билан фойда нормаси ўртасидаги нисбатнинг бар- ча математик ҳисоблари берилган (бу бизнинг III бобимизни таш- кил этади), ҳолбуки бизнинг I бобда баён қилинган предмет ке- йинроқ ва йўл-йўлакайгина қараб чиқилади. Бу ўринда ҳар бири in folio** 8 саҳифадан иборат қайта ишланган иккита қўлёзманинг боши ёрдам қилди; лекин уларнинг ҳам тегишли даражада равон ишлаб чиқилмаган жойлари бор. Улардан ҳозирги ҳолдаги I боб тузилди. II боб асосий қўлёзмадан олинди. III боб учун бир қатор ★ БУ _нашРДа Тўғрп қавслар катта қавслар билан алмаштирилган. Ред.
— формати ’/г босма варақ, Ред.


4
СЎЗ БОШИ
тугалланмаган математик ҳисоблар, шунингдек деярли тамомлан- ган бутун бир дафтар бор эди; бу дафтар етмишинчи йилларга оид бўлиб, унда дўшимча циймат нормасининг фойда нормасига нисба- ти тенгламалар шаклида баён қилинган. Биринчи китобнинг катта ^исмини инглизчага таржима қилган дўстим Самюэль Мур бу даф- тарни мен учун ишлаб беришга киришди, у Кембрижнинг кекса математиги бўлганидан бу ишга тенги йўқ қобилиятли одам эди. Кейинчалик мен унинг хулосаларидан III бобни тузиб чиқдим, бу- нинг учун баъзи жойларда асосий дўлёзмадан ҳам фойдаландим, IV бобнинг фақат сарлавҳаси бор эди. Лекин бу бобда текширила- диган масала — оборотнинг фойда нормасига таъсири,— ғоят муҳим бўлганлиги сабабли, уни мен ўзим ишлаб чиқдим, шунинг учун бу бобнинг ҳаммаси текстда қавс ичига олинган. Шу билан бирга фойда нормасининг III бобда берилган формуласи умумий аҳа- миятга эга бўлиши учун аслида бир оз модификацияга муҳтож экан. Бешинчи бобдан бошлаб, асосий қўлёзма бўлимнинг қолган цисми учун бирдан-бир манбадир, лекин бу ерда ҳам жуда кўп жойларни алмаштиришга ва қўшимчалар киритишга тўғри келди.
Кейинги уч бўлим учун, агар услубини таҳрир қилиш тўрриси- да гапирилмаса, мен бутунлай деярли қўлёзма асл нусхасидан чет- га чиқмай ишлай олдим. Қўлёзманинг айрим жойлари, кўп ҳоллар- да оборотнинг таъсирига оид жойлари мен киритган IV бобга му- вофиқ ишлаб чиқилди; улар ҳам қавс ичига олинган ва менинг номим кўрсатилган.
Энг дийини V бўлим бўлди, бунинг устига бутун китобнинг энг мураккаб масаласи шу бўлимда текширилади. Маркснинг юқорида тилга олиб ўтилган касалининг энг оғир хуружларидан бири шу бўлим устида ишлаб турган чоғида тутиб қолган эди. Бинобарин, бу бўлим — тайёр қўлёзма эмас ва ҳатто чизиқ ичларини тўлдириш лозим бўладиган схема ҳам эмас, балки кўпинча тартибга солин- маган бир тўда хатлар, мулоҳазалар, кўчирма материаллардан ибо- рат ишнинг энг бошланиши эди. Мен биринчи бўлпмни тамомлаш- га бирмунча муваффақ бўлганим сингари, дастлаб бу бешинчи бў- лимни ҳам тамомлашга, бу бўлимнинг лоақал тахминан бўлса ҳам автор ният қилгандек чиқиши учун унпнг бўш жойларини тўлди- ришга ва фақат белгилаб қўйилган парчаларнигина ишлаб чиқиш- га уриниб кўрдим. Камида уч марта уриниб кўрдим, лекин ҳар сафар муваффақиятсиз чивди, кечикишнинг асосий сабаби ҳам ана шунча вақгнинг бекор кетишидир. Нпҳоят, мен бундай қилганда иш юришмаслигига ишонч ҳосил қилдим. Мен шу соҳага тааллуқ- ли жуда кўп адабиётни цараб чиқишпм лозим бўлар эди ва, оқи- бат натижада, мен қандайдир бир нарса ҳосил қилардим-у, лекин бу ҳарҳолда Маркснинг китоби бўлмас эди. Менииг бу йўлда яна уриниб кўришдан воз кечишдан ва мумкин қадар бор нарсани тартибга солиб, фақат энг зарур қўшимчалар кирптиш билан ки- фояланишдан бопгқа иложим қолмади. Шундай қилиб мен 1893 йилнинг баҳорида бу бўлим устидаги асосий ишни тамом қилдим.


[ 5
>
Das Kapital»
Kritik der politischen Oekonomie.
Von
Karl Marx,
Dritter Band, zweiter TheiL
Buch HI:
Ber Gesanmrtprocess der kapitalistischen Broduktiun. Kapitel XXIX his ХП,
A
Serausgegebea y<?n Eriedrich Engels.
Vaa det VriMpehwff H уойсЬОДц»
Hamburg
Yerlagvon Otto Meissner.
1894.
■ J
«Капитал» III томи I цисмининг биринчи немисча нашрининг титул варағи


СУЗ БОШИ
7
Айрим боблардан XXI—XXIV боблар асосан ишлаб чиқилган эди. XXV ва XXVI боблар фактик материални қайта қараб чиқиш- ни ва бошда жойлардаги материалларни киритишни талаб қилди. XXVII ва XXIX бобларни бутунлай деярли қўлёзмага мувофиқ бе- риш мумкин бўлди; аксинча, XXVIII боб текстини бошқачароқ деойлаштиришга тўғри келди. Лекин, чинакам қийинчиликлар XXX бобдан бошланди. Шу ердан бошлаб фақат фактик материалнигина эмас, балки фикр тарзини ҳам тегишли тартибга солишга тўғри келди; чунки фикр қистирма гаплар, чекинишлар ва шу кабилар би- лан дам-бадам узилиб турган ва сўнгра бошқа жойда, кўпинча мут- ладо йўл-йўлакай яна ривожлантирилган эди. Шундай қилиб, XXX боб жой алмаштириш ва айрим парчаларни тушириб қолдириш йў- ли билап тузилди, лекин бу тушириб қолдирилган парчалар бошца жойларда ишлатилди. XXXI боб ҳам анча пухта ва равон ишлаб чидилган экан. Бироқ шундан кейин қўлёзмада «Чалкашлик» деб сарлавҳа цўйилган катта бир бўлим келади; бу бўлим бошидан охи- ригача 1847 ва 1857 йиллардаги кризислар тўғрисидаги парламент ҳисоботларидан олинган кўчирмалардан иборат бўлиб, буларда сав- до-саноат аҳли ва экономистлардан йигирма уч кишининг пул ва капитал тўғрисидаги, олтиннинг оциб чиқиб кетиши тўғрисидаги, ҳаддан ташцари спекуляция ва ҳоказолар тўғрисидаги муҳокамалари тўп-тўп қилиб чиқилган, баъзи жойларда уларга ^исдача шарҳлар берилган. Бу ерда пул билан капитал ўртасидаги муносабат тўғрисида ўша маҳалда кўп тарқалган қарашларнинг деярли ҳаммаси савол ва жавоб шаклида етарли даражада баён қи- либ берилган, бинобарин, Маркс бунда пул бозорида нимаиинг пул ва пиманинг капитал эканлиги хусусида рўй бераётган «чалкаш- лик»ни тандидий ва сатирик нуцтаи назардан текшириб чидмод- чи бўлган. Мен кўп уринишлардан кейин бу бобни тартибга солиш мумкин эмаслигига ишонч ҳосил қилдим; материалдан, айниқса у Маркснинг шарҳи билан бирга берилган бўлса, баён мантидига мос келадиган ўринларда фойдаландим.
Сўнгра мен XXXII бобда жойлаштирган нарсалар келади, булар анча тартибга солинган, лекин шундан кейиноқ бу бўлимда тада- либ ўтилган ҳар турли предметлар тўғрисидаги парламент ҳисобот- ларидан бир тўда кўчирмалар келади, бу кўчирмалар авторнинг бнр қадар узун ёки қисқа мулоҳазалари билан олдинма-кейин ки- либ жойлаштирилган. Охирига келиб кўчирма ва шарҳлар тобора кўпроқ металл пулнинг ҳаракати ва вексель курсининг ўзгариб туриши масаласи теварагида тўпланади ва яна ҳар турли қушимча мУлоҳазалар билан тамом цилинади. Аксинча, «Капитализмгача бўлган муносабатлар» боби (XXXVI) эса гўла ишлаб чиқилган.


e
СУЗ БОШИ
нинг меникилиги ёзиб қўйила қолди. Шундай қилиб мен, ниҳоят, авторнинг ишга бир қадар алоқаси бўлган барча муҳокамаларини текстга жойлаштиришга муваффақ бўлдим; кўчирмаларнинг бировн бир бошқа жойда келтирилган нарсалар қайтарилган, ёинки қўлёз^ мада батафсил текширилмайдиган пунктларга тақалиб ўтилган оз- гииа қпсмидан бошқа ҳеч нима тушириб қолдирилмади.
Ер рентаси тўғрисидаги бўлим анча тўла ишлаб чиқилган, лекин у ҳам тартибга солинмаган экан, бу нарса Маркснинг XLIII бобда (цўлёзмада рента тўғрисидаги бўлимнинг энг охири) бутун бўлим- нинг умумий планини қисцача қилиб беришни зарур топганидан ҳам кўриниб турибди. Нашр этишда бу план жуда қўл келди, чун- ки қўлёзма XXXVII бобдан бошланади, ундан кейин XLV—XLVII боблар келади ва шундан кейингина XXXVIII—XLIV боблар кела- ди. Дифференциал рента II жадваллари устида ҳаммадан кўп иш- .лашга тўғри келди, чунки XLIII бобда шу хилдаги рентанинг бу ^ерда цараб чиқилиши лозим бўлган учинчи тури мутлақо текши- рилмаган эди.
Ер рентаси тўғрисидаги бу бўлим учун Маркс етмишинчи йил- ларда мутлақо янги, махсус тадқиқот ишлари олиб борди. У бир неча йил давомида 1861 йилги «реформа» дан кейин Россияда за- рур бўлиб цолган ер мулки тўғрисидаги статистика маълумотнома- лари ва бошқа нашрларни асл нусхаларидан ўқиб ўрганди (унга рус дўстлари бундай ишларни истаганича тўла-тўкис юбориб тур- ганди), улардан кўчирмалар олди1 ва бу бўлимни янгидан ишлаб чиқиш вақтида улардан фойдаланмоқчи бўлган эди. Россияда ер мулки ва цишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларини эксплуатация қилипг формалари хилма-хил бўлганидан, I китобда саноатдаги ёлланма меҳнатни текширишда Англия цандай роль ўйнаган бўлса, ер рентаси тўғрисидаги бўлимда Россия ҳам шундай роль ўйнаши керак эди. Афсуски, Марксга бу планни амалга ошириш насиб бўлмади.
Ниҳоят, еттинчи бўлим қўлёзмада битказиб қўйилган экан, ле- кин у фақат дастлабки хомаки ёзма ҳолидагина бўлиб, унинг текс- тининг айрим қисмларини босмага яроқли ҳолга келтириш учун бир цанча бўлакларга бўлиб юборишга тўғри келди. Сўнгги бобнинг фақат бош цисми бор экан. Бу ерда ривожланган капиталистик жа- миятнинг уч асосий даромад формасига — ер рентаси, фойда ва иш ҳақига мос келадиган уч йирик синфини: ер эгалари, капиталистлар ва ёлланма ишчиларни ҳамда уларнинг мавжуд бўлишининг му- царрар йўлдоши ва капиталистик даврнинг реал маҳсули бўлган синфий курашни текшириб чиқиш лозим эди. Маркс одатда бун- дай якунловчи хулосаларни узил-кесил таҳрирга қолдирар ва бо- сишга яқин хулоса чиқарар эди, шу билан бирга энг янги тари- хий воқеалар қатъий қонуният тариқасида унинг назарий қоида- лари учун энг актуал ёрқин материал берар эди.


СЎЗ БОШИ
9
ва 3-нашрларнинг саҳифалари кўрсатилган *. Қўлёзмада илгариги экономистларнинг назарий муҳокамаларига ҳавола цилинган жой- ларда кўпинча фақат авторнинг номигина келтирилган, цитатанинг ўзини эса текстни узил-кесил ишлаб чициш вақтида келтириш на- зарда тутилган. Албатта, менга буларнинг ҳаммасини шундайлиги- ча қолдиришимга тўгри келди. Парламент ҳисоботларининг фақат тўрттасидан фойдаланилди, лекин анча кенг фойдаланилди. Бу ҳисоботлар қуйидагилар:
1) Reports from Committees (of the House of Commons), vol. VIII, Commercial Distress; vol. II, part I, 1847 — 48. Minutes of Evidence.— Commercial Distress сифатида цитата қилиб келтирилган, 1847 — 48.
2) Secret Committee of the House of Lords on Commercial Distress 1847. Report printed 1848. Evidence printed 1857 (чунки 1848 йилда y ғоят иснод келтирувчи ҳисобланган эди). — С. D. сифатида цитата қилиб келтирилади. 1848 —18572.
3) Report on Banc Acts, 1857.—Шунинг ўзи 1858.—Умумпала- та комиссиясининг 1844 ва 1845 йилларда банк актларининг таъ- сири тўғрисидаги ҳисоботлари. Гувоҳларнинг гувоҳликлари би- лан.— 1857 йил, тегишли равишда 1858 йил. В. А. сифатида (баъ- зан эса В. С. сифатида) цитата қилиб келтирилади3.
Тўртинчи китобга — цўшимча қиймат назариялари тарихи тўр- рисидаги китобга4— менда бир қадар имкон туғилиши биланоқ ки- ришаман.
Мен «Капитал»нинг иккинчи томига ёзилган сўз бошида ўша маҳалда «Родбертусдан Маркс назариясининг сирли манбаини ва Маркснинг тенги йўқ салафини» топмоқчи бўлиб қаттиқ шовқин- сурон кўтарган жаноблар билан бир ҳисоблашиб қўйишим лозим эди. Мен уларга «Родбертус сиёсий иқтисоди нима бера олишини» кўрсатиб беришларига имкон туғдирган эдим; мен уларни қиймат қонунини бузмаслик у ёвда турсин, балки худди шу цонун асоси- да «қандай қилиб тенг ўртача фойда нормаси вужудга келиши мумкин ва лозимлигини» кўрсатиб беришга даъват қилган эдим. Уша маҳалда, субъектив ёки объектив мулоҳазаларга, аммо, яккаш цандай бўлса-бўлсин, лекин асло илмий бўлмаган мулоҳазаларга таяниб, оқкўнгил Родбертусни биринчи даражали пешқадам эконо- мист деб эълон этган ана шу жанобларнинг ўзлари, беистисно ҳам- малари жавоб беришдан бош тортдилар. Аксинча, бошқа кишилар уни шуғулланса арзийдиган проблема деб топдилар.
Профессор В. Лексис II том устидаги танқидида («Conrads Jahrbucher»5, XI, 5, 1885, S. 452-465) бу масалани тўппа-тўғри Ҳал цилиб беришни ният қилмаган бўлса-да, ҳарҳолда уни кўтариб ЧиВДи. У бундай дейди:
«Агар турли хил товарлар айрим-айрим текшириладиган бўлса ва агар УДарнинг қиймати уларнинг алмашув қийматига тенг бўлиши лозим бўлса, наштгБт томда УлаР немисча 4-нашрига мувофид берилиб, «Капитал» нинг ушбу ри I томининг тегишли саҳифалари кўрсатиб борилади. Ред.
2—775


10
СЎЗ БОШИ
бу алмашув қпймати эса уларнинг баҳосига тенг ёки пропорционал бўлса, бу зйддиятни» (Рикардо — Маркс циймат қонуни билан бир хил ўртача фойда нормаси ўртасидаги зиддиятни) «ҳал цилиш мумкин эмас».
Лексисппнг фикрпча,
«қийматни товарларнинг айрим хилларига сарфланган меҳнат билан ўл* чашдан воз кечилган ва фақат бутун товар маҳсулот ва унинг бутун капи- талистлар синфи билан бутун ишчилар синфи ўртасида тақсимланиши назар- да тутилган» тақдирдагина бу зиддиятни ҳал этиш мумкин... «Ишчилар синфи жами ижтимоий маҳсулотдан фақат маълум қисминигина олади... Ка- питалистлар синфига тегадиган бошқа қисми, сўзнинг марксча маъносидаги цўшимча маҳсулот, шунинг учун... дўшимча қиймат ҳам бўлади. Сўнгра капи- талистлар синфининг аъзолари бу жами цўшимча қийматни уларда ишлаган ишчиларнинг сонига дараб эмас, балки ҳар бири қушган капиталнинг мид- дорига пропорционал равишда ўзаро бўлишиб оладилар, бунда ер ҳам капи- тал циймат сифатида ҳисобга олинади».
Маркснинг товарларда мужассамланган меҳнат бирлиги билан белгиланадиган идеал қийматлари баҳоларга тўғри келмайди, лекин
«ҳадиқий баҳоларга олиб келадиган силжишнинг бошланғич нуқгаси деб- царалиши мумкин. Ҳақиқий баҳолар шуни тақозо циладики, баравар капитал- лар баравар миқдордаги фойдаларни талаб қиладиларэ.
Бунинг натижасида баъзи бир капиталистлар ўз товарлари учун шу товарларнинг идеал баҳосига қараганда кўпроқ, бошқа капиталистлар эса — камроц ҳақ оладилар.
«Бироқ қўшимча қийматнинг ками ва ортиғи капиталистлар синфи дои- расида бир-бирини цоплаб туриши сабабли, умуман қўшимча қиймат миқдори ҳамма баҳолар товарларнинг идеал дийматларига пропорционал бўлганида қандай бўлса худди шундай бўлиб чиқади».
Кўриб турибмизки, масала бу ерда асло ҳал этилган эмас, ле- кип, гарчи хира ва юзаки бўлса-да, ҳарҳолда умуман тўғри цўйил- ган. Бу эса шу авторга ўхшаб фахр билан ўзини «вульгар эконо- мист» деб атайдиган ҳар қандай кишидан кутишимиз мумкин бўл- гапидан ҳақиқатан кўпдир; агар бошқа вульгар экономистларнинг ёзганлари билан ва нарировда гапириладиган нарсалар билан со- лиштириб кўрадиган бўлсак, бу жуда ажойиб. Рост, Лексиснинг вульгар сиёсий иқтисоди алоҳида турдаги сиёсий иқтисоддир. У айтадики, капиталдан даромадни, албатта, Маркс усули билан ҳам чиқариб олиш мумкин, лекин ҳеч нарса шундай тушунишга маж- бур этмайди. Аксипча, вульгар сиёсий иқтисод ҳеч бўлмаганда ан- ча мақбул бўлган ўз тушунтириш усулига эга:
«Капиталистик сотувчилар, хом ашё ишлаб чиқарувчи, фабрика эгаси, ул- гуржи савдогар, чакана савдогар ўз корхоналаридан шунинг учун даромад оладиларки, уларнинг ҳар бири сотиб олганидан кўра қимматроққа сотади,. бинобарин, ўз товарини ишлаб чиқариш чиқимини маълум процент оширадти Фақат ишчи қийматга бундай цўшимча қилишга қодир эмас; ишчи капита- листга писбатан ноқулай аҳволда бўлиши туфайли у ўз меҳнатини шу меҳ- нат ўзига қанчага турса шунчага, яъни зарур тирикчилик воситаси эвазига сотишга мажбур... шундай цилиб, баҳога цўшилган бу қўшимчалар харид қи- лувчи ёлланма ишчиларга нисбатан ўзининг тўла аҳамиятини сақлайди ва жами маҳсулот қийматининг маълум қисмининг капиталистлар синфи қўли- га ўтиб кетишига сабаб бўлади».


СЎЗ БОШИ
11
Мияни жуда зўр бериб ишга солмасдан ҳам шу нарсага ишонч хосил қилиш мумкинки, капиталдан олинадиган фойдани бундай «вульгар-экономистчасига» тушунтириш амалда худди Маркснинг кўшимча қиймат назариясидан чиқадиган натижа сипгари нати- деага олиб келади; Маркс нуқтаи назарида ишчилар қандай «ноқу- лай аҳволда» бўлса, Лексис нуцтаи назарида ҳам шундай; ишчилар худди Маркс ёзганидек алданган бўлиб чиқадилар, чунки ишчи бўлмаган ҳар кимса товарни ўз баҳосидан юқори баҳода сота ола- ди, ишчи эса бундай цила олмайди; шу назария асосида ^ульгар социализмнинг ҳеч бўлмаганда бу ерда, Англияда, Жевонс — Мен- гериинг истеъмол қиймати ва макспмум фойда назарияси6 асосида вужудга келтирилгани каби юзаки спстемасинп тузиб чидиш мум- кин. Мен ҳатто ўйлаймапки, агар жаноб Жорж Бернард Шоуга бу фойда назарияси маълум бўлганда эди, у бу назарияга икки қўллаб ёпишиб ола билар, Жевонс ва Карл Менгерни истеъфога чиқариб юборар ва бу тош устпда келажак фабийчилар черковини яна барпо цила олар эди.
Лекин ҳақиқатда бу назария — Маркс назариясининг бошқача ифодасидир, холос. Хўш, баҳо устига қўйиладиган барча устамалар даердан олинади? Ишчиларнинг «жами маҳсулоти»дан. Шунинг на- тижасида олинадики, товар «меҳнат», ёки, Маркс айтганидек, товар иш кучи ўз баҳосидан арзонга сотилади. Чунки, агар барча това^р- ларнинг умумий хусусияти уларни ишлаб чиқариш чиқимларидан қимматроқда сотиш мумкинлигидан иборат экан, ва агар меҳнат бундан бирдан-бир истисно бўлиб, доим ишлаб чиқариш чидимлари бараварига сотилар экан, у ҳолда меҳпат бу вульгар-экономистик дунёда умумий қоида бўлган баҳодан арзонга сотилади. Бунинг натижасида капиталистга, шунга мувофиқ капиталистлар синфига тегадиган устама фойда шундан иборатки ва у одибат натижада шунинг учун ҳосил бўла оладики, ишчи ўз меҳнат баҳоси эвазини такрор ишлаб чиқарганда, ундан ташқари яна маҳсулот ишлаб чидариши лозим бўлиб, бу маҳсулот учун у ҳақ олмайди, бу маҳ- сулот — қўшимча маҳсулот, ҳақ тўланмаган меҳнат маҳсулоти, цўшимча қийматдир. Лексис ғоят эҳтиёткорлик билан сўз танлай^ диган одам. Юқорида келтирилган тушунча унинг ўз тушунчаси эканлигини ҳеч қаерда тўппа-тўғри гапирмайди; лекин модомики ^пундай экан, мутлақо равшанки, бу одам унинг ўзи айтганидек, Ҳар бири Маркс пазарида «яхши деганда тузалмас ақли паст» од- Дий вульгар экономистлардап бири эмас, балки вулгар экономист либосини кийиб олган марксистдир. Бундай либос кийиб олиш ятайлаб қилинганми ёки атайлаб эмасми, бу психологик масала бу €РДа бизпи қизиқтирмайди. Буни аниқламоқчи бўлган киши, эҳти- мол, бунда Лексис каби шубҳасиз ақлли кишииинг айни замоида ^андай қилиб биметаллизм каби беъмани нарсани ҳимоя қила ол- ганлигини ҳам текширар7.


12
СЎЗ БОШИ
Werthgesetzes» номли асар автори доктор Кондар Шмидт эдиг Stuttgart, Dietz, 1889. Шмидт бозор баҳосининг вужудга келиш таф- силотларини қиймат цонуни билан ҳам, ўртача фойда нормаси билан ҳам мувофидлаштиришга уринади. Саноат капиталисти ўз маҳсу- лоти билан, биринчидан, ўзи аванс берган капитал ўрнини қоплай^ ди, иккинчидан қўшимча маҳсулот оладикп, у бунинг учун ҳеч нарса тўламаган. Лекин бу қўшимча маҳсулотни олиш учун у ўз капиталини ишлаб чиқаришга аванс қилиб бериши керак, яъни бу цўшимча маҳсулотни ўзиники цилиб олиш имконига эга бўлмоқ учун маълум миддордаги буюмлашган меҳнатни ишга солиши лозим. Демак, капиталист учун унинг бу аванс берган капитали уни шу цўшимча маҳсулот билан таъмпнлаш учун ижтимоий зарур мивдордаги буюмлашган меҳнатдир. Бу бошқа ҳар қандай саноат капиталистига ҳам тааллуқлидпр. Модомики қиймат қонунига кўра маҳсулотлар бир-бири билан уларни ишлаб чидариш учун ижтимоий зарур меҳнатга пропорционал равишда алмаш- тирилар экан, капиталист учун унинг қўшимча маҳсулотини тайёрлаш учун зарур бўлган меҳнат нақ упинг капиталида жамғарилган ўтмиш меҳнат экан, демак, қўшимча маҳсулотлар уларда уацицатда мужассамлашган меҳнатга пропорционал ра- вишда эмас, балки уларни ишлаб чиқариш учун талаб қилинади- ган капиталга пропорционал равишда алмаштирилади. Бинобарин, капиталнинг ҳар бир бирлигига тўғри келадиган улуш барча иш- лаб чидарилган қўшимча қийматнинг шунга сарфланган капитал- лар суммасига бўлинган суммасига баравардпр. Шунинг учун бара- вар миқдордаги капиталлар баравар вақт пчида баравар фойда кел- тиради ва бу шундай содир бўладики, шу тариқа ҳисоблаб чицил- ган қўшимча маҳсулот ишлаб чидариш чиқимлари, яъни ўртача фойда ҳақ тўланган маҳсулот шплаб чпқариш чиқимларига қў- шилади ва униси ҳам, буниси ҳам, ҳақ тўланган маҳсулот ҳам, ҳақ тўланмаган маҳсулот ҳам шу оширилган баҳо билан сотилади. Гарчи Шмидт ўйлагандай, айрим товарларнипг ўртача баҳолари қиймат цонунига мувофиқ белгиланса-да, ўртача фойда нормаси белгиланади.
Конструкция ғоят одилона, мутлақо гегелча услубда тузилган ва Гегель услубининг катта қисми билан шундай ўхшашлиги бор- ки, натижада бу конструкция нотўғридир. Агар қиймат қоиуни- нинг ўртача баҳолар учун ҳам бевосита аҳамияти бўлиши лозим бўлса, у ҳолда қўшимча маҳсулот ҳам, ҳақ тўланган маҳсулот ҳам — бу жиҳатдан улар ўртасида тафовут йўд — уларнп тайёрлаш учун талаб қилинадиган ва шунга сарф цилинган ижтимоий зарур меҳнатга мувофид равишда сотилмоғи лозпм. Қиймат қонуни аввал бошданоқ капиталистик тасаввур усулидан келиб чиққан қарашга, яъни капиталдан иборат бўлган жамғарилган ўтмиш меҳнат тайёр қийматнинг муайян суммасигина эмас, балки ишлаб чиқариш ва фойда ҳосил дилиш омили сифатида циймат вужудга келтириш ху- сусиятига эгадир, бинобарин, ўзи эга бўлганидан кўра кўпроқ қий-


I 13
КАПИТАЛЪ
КРИТИКА ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЭКОНОМ1И
сочинвшк
КАРЛА МАРКСА
нвданное подъ редакд!ей Фридрнха Эигельса,
Перевсдь съ к1децкаго
ТОМЪ TPXTXft
Кжжга Ш
ПРОЦЕСОЬКАПИТАЛИСТИЧЕСКАГО ПРОИЗВОДСТВА взятнй въ цмомъ.
С.-ЛЕТЕРБУРГЪ
1896
«Капитал» III томининг биринчи русча нашрининг титул варағи


СЎЗ БОШИ
IS
мат манбаидир, деган царашга қарши қаратилгап; циймат қонуни- буцдай хусусият фақат жонли меҳнатгагина тааллуқли эканлигини катъий белгилаб беради. Капиталистларнинг ўз капиталлари миқ- яорига пропорционал бўлган баравар фойдани кутишлари, биноба- рин, ўзлари аванслаган капиталларни ўзлари оладиган фойдалар- нинг ўзига хос бир ишлаб чиқариш чиқимлари деб билишлари маълум нарса. Бироқ, агар Шмидт ўртача фойда нормаси асосида ҳисоблаб чиқилган баҳоларни қиймат цонунига мувофиқ ҳолга кел- тириш учун шу тасаввурдан фойдаланар экан, у, шу тариқа, қиймаг конунига тамомила зид тасаввурни белгиловчи фактор тариқасида, бу қонунга қўшиб, циймат конунининг ўзини бекор килади.
Ё жамғарилган меҳнат жонли меҳнат билан бир қаторда қий~ мат ҳосил цилади. Бунай ҳолда қиймат цонуни ҳақикий эмас.
Ёки жамғарилган меҳнат қиймат ҳосил қилмайди. У ҳолда Шмидтнинг далиллари қиймат қонуни билан сиғиша олмайди.
Шмидт вазифани ҳал этишга жуда яқинлашиб қолган пайтда тўғри йўлдан оғиб кетди, чунки у, ҳар бир айрим товар ўртача ба- ҳосининг қиймат қонунига мувофиқ келишини кўрсатишга имкон берадиган математик формулани ҳар қандай қилиб бўлса ҳам то- тшш керак, деб ўйлар эди. Бироқ, агар у бу ерда, мақсадга жуда яқин келиб қолган бир пайтда нотўғри йўлдан борган экан, брошю- рапинг қолган мазмуни «Капитал»нинг ҳар иккала биринчи ки- тобидан кейинги хулосаларини унинг цаидай тушунча билан чи- каргаилигини кўрсатади. У фойда нормасининг пасайиб борипг тендепцияси, яъни ўша вацтга қадар тушунтириб берилмаган тен- депция сабабларини тўғри очиб бериб — улар Маркснинг учинчи китобининг учинчи бўлимида берилган — мустақил кашф шарафига муяссар бўлди; унпнг яна бир хизмати шу бўлдики, саноат қўшим- ча қийматидан савдо фойдасини чицарди ҳамда процент ва ер рен- тасп тўғрисида бир қатор мулоҳазалар билдирди, буларда у, Маркснинг учинчи китобнинг тўртинчи ва бешинчи бўлимларида ривожлантирган нарсаларини олдиндан пайқаб олган эди.
Шмидт кейинроқ ёзган асарларидан бирида («Neue Zeit» №№ 3 ва 4, 1892—1893) масалани бошқа йўл билан ҳал этишга ҳаракат *лилади. Бу йўл шуки, ўртача фойда нормасини конкуренция бел- гилаб беради, чунки у капитални кам фойда берувчи ишлаб чиқа- риш тармоғидан ортиқча фойда берувчи бошқа тармовда бориб қу- йилишга мажбур цилади. Конкуренциянинг фойдаларпи баравар- лаштирувчи буюк омил эканлиги янги нарса эмас. Бироқ Шмидт Фойдаларни бундай бараварлаш ортиқча ишлаб чиқарилган товар- ларнинг сотиш баҳосини жамият бу товарлар учун циймат қону- Нига мувофиқ тўлай оладиган қиймат ўлчови қилиб қўйиш билан б^рдайдир деб кўрсатишга интилади. Нима учун бунинг ҳам мақ- CiWa олиб кела олмаганлигини Маркснинг китобнинг ўзида берган тУП1унтиришлари етарли даражада кўрсатиб беради.


46
СЎЗ БОШИ
Маркс баёнининг бошқа томонлари тўғрисидаги мулоҳазалари уо тида тўхталиб ўтирмайман. Бу мулоҳазалар гўё Маркс у ривож- лантирган нарсани таърифлаган деган англашилмовчиликка ва Марксдан умуман тайёр ва доимо яроқли таърифларни ахтаришгц тўғри келади, деган гапни тушунмасликка асосланади. Ахир ўз^ ўзидан равшанки, буюмлар ва улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар- га доимий муносабатлар деб қаралмай, балки ўзгариш процессидагц муносабатлар деб қаралар экан, у ҳолда уларнинг фикрдаги инъи^ кослари, тушунчалари ҳам ўзгаради ва бошқа тусга киради; уларни қотиб қолган таърифлар доирасига суқиб қўймайдилар, балки улар- ни ўз тарихий, шунга мувофиқ мантиқий ҳосил бўлиш процессида ривожлантирадилар. Шундан сўнг Маркснинг нима важдан бирин-* чи китоб бошида,— унда Маркс кейинги баёнида оддий товар ипь лаб чиқаришдан капиталга ўтиш учун, ўзи тарихий зарур шарт деб билган шу базисни, яъни оддий товар ишлаб чиқаришни асос қилиб олган эди,— нима важдан унда мантиқий ва тарихий жи- ҳатдан иккиламчи бўлган формадан эмас, капиталистик асосда мо- дификациялаштирилган товардан эмас, балки нақ оддий товардан бошлаганлиги равшан бўлиб цолади, албатта; буни Фиреман сира тушуна олмайди, албатта. Биз яна бирон-бир эътирозга баҳо- на бўлиб хизмат қилиши мумкин бўлган шу ва бошқа иккинчц даражали ҳолатларни бир чеккада қолдиришни лозим кўрамиз-да,: бевосита масаланинг моҳиятига ўтамиз. Назария Фиреманга муайян цўшимча қиймат нормаси шароитида қўшимча қиймат цўлланил- ган иш кучи миқдорига пропорционалдир деб таълим берса, тажрвн ба унга муайян ўртача фойда нормаси шароитида фойда жами солинган капитал миқдорига пропорционалдир, деб кўрсатади. Фиреман бунга шуни сабаб цилиб кўрсатадики, фойда фақат шарт- ли ҳодисадир (унингча бунинг маъносп: ўзи билан бирга яшайди- ган ва йўқ бўлиб кетадиган муайян ижтимоий формацияга мансуб ҳодисадир); унинг мавжудлиги фақат капиталга боғлиқдир; капи- тал, агар у фойда чиқариб оладиган даражада кучлп бўлса, конку- репция натижасида барча капиталлар учун баравар бўлган фойда нормаси билан чекланишга мажбур бўлади. Фойда нормаси бара- вар бўлмаса, капиталистик ишлаб чиқариш ҳеч бир мумкин бўл- мас эди; ишлаб чиқаришнинг бу формаси ҳар бир айрим капита- лист учун муайян фойда нормаси шароитидаги фойда массаси фақат ўз капиталининг мивдорига боғлиқ бўлиши мумкинлигини назарда тутади. Иккинчи томондан, фойда цўшимча қийматдир, ҳақ тўланмаган меҳнатдир. Бунда миқдори меҳиатни эксплуатация қилиш билан белгиланадиган қўшимча қийматнинг фойдага, яъни миқдори бунинг учун талаб қилинадиган капитал мивдори билан белгиланадиган фойдага айланиши қандай юз беради?


С^З БОШИ
17
итлаб чиқариш тармоқларида товарлар ўз цийматидан камга сотилади ва муайян ўртача мицдорда бўлган жойдагина товарлар уларнинг ҳациций «ийматига сотилади... Айрим баҳолар билан уларнинг тегишли қийматлари ^ртасидаги бундай номувофицлик циймат принципининг рад этилиши деган маънони билдирадими? Асло билдирмайди. Чунки бир хил товарларнинг ба- хоси уларнинг цийматидан цай даражада паст тушса, бошца бир хил товар- ларнинг баҳоси уларнинг циймагидан шу даражада юқори кўтарилиши ту- фаили баҳоларнинг умумий суммаси қийматларнинг умумий суммасига тенг бўлиб қолаверади... пировардида бундай номувофиқлик бартараф қилинади». Бундай номувофиқлик «тойилиш»дир; «лекин аниқ фанларда олддан кўриш мумкин бўлган тойилиш одатда ҳеч цачон маълум цонунни рад этиш деб ца- ралмайди» [806, 808-бетлар].
Бунга IX бобнинг тегишли жойларини таққослаб кўринг, шун- да сиз Фиреман бу ерда ҳақиқатан ҳам ҳал қилувчи нуқтага та- қилиб ўтганлигини кўрасиз. Бироқ проблемани тамомила аниқ ҳал этмоқ учун бу кашфиётдан кейин ҳам Фиреманга япа қанча оралиқ звенолар талаб қилинишини Фиреманнинг бу қадар муҳим мақола- сининг ноўрин совуқ қарши олинганлиги кўрсатиб турибди. Бу проб- лема билан ҳар қанча кўп кишилар шуғулланиб кўрган бўлсалар ҳам, улар ҳаммалари панд еб қолишдан цўрқар эдилар. Бунинг са- баби Фиреман ўз кашфиётини ифодалаган форманинг мукаммал эмаслигигина эмас, балки унинг Маркс баёнини тушунишидаги ҳам- да шундай тушуниши асосида бу баённи умуман танқид қилишида- ги шак-шубҳасиз нуқсонлар ҳамдир.
Агар бирон оғир ишда шарманда бўлишга тўғри келиб қолса, Цюрихдаги жаноб профессор Юлиус Волъф бундан ҳеч тап тортмай- ди. Бутун проблема, дейди у бизга («Conrads Jahrbiicher», dritte Folge, II, 1891, S. 352 und ff .), нисбий цўшимча қиймат ёрдамида ҳал этилади. Нисбий цўшимча циймат ишлаб чиқариш доимий капиталнинг ўзгарувчи капиталга нисбатан кўпайишига асосланади.
«Доимий капиталнинг ўсиши ишчиларнинг унумдорлик кучларининг ўси- шини тақозо қилади. Лекин ишлаб чиқарувчи кучнинг (турмуш воситалари- ни арзонлаштириш йўли билан) бундай ўсиши қўшимча қийматнинг ўсиши- га сабаб бўлишидан, қўшимча цийматнинг ўсиши билан доимий капиталнинг жами капиталдаги ҳиссасининг ўсиши ўртасида бевосита нисбат царор топа- Ди. Доимий капиталнинг кўпайиши унумли меҳнат кучининг ўсишини кўрса- тади. Шу сабабли ўзгарувчи капитал ўзгармасдан қолиб доимий капитал ўсиб борган тақдирда қўшимча қиймат Маркс айтганича ўсиб бормоғи лозим. Биз- га мана шундай савол берилган эди» [358- бет].
Дуруст, Маркс биринчи китобнинг юзлаб ерида бунинг бутун- лай аксини гапиради; дуруст, гўё Маркснинг фикрига кўра, ўзга- РУвчи капитал камайиб борган тақдирда нисбий қўшимча циймат Доимий капиталнинг ўсишига тўғри пропорционал тарзда ўсади де- ган даъво шу қадар ажойибки, буни ифодаламоқ учун нозикро^ бир ибора топиш қийин; дуруст, жаноб Юлиус Вольф ҳар бир сат- Ри билан абсолют қўшимча қийматни ҳам, нисбий қўшимча қий- матни ҳам на нисбий маънода ва на абсолют маънода ҳеч бир ту- ^унмаганлигини исбот қилади; дуруст, унинг ўзи бундай дейди:


18
СЎЗ БОШИ
«Дафъатан қараганда, бу ерда беўхшовлар даврасига тушиб қолганга ўх- шайсан киши» ([361-бет],
бу эса, кези келганда айтиб ўтайлик, унинг бутун мақоласидагй бирдан-бир тўғри фикрдир. Лекин нима бўлибди? Жаноб Юлиус Вольф ўзининг доҳиёна кашфиётидан шу қадар мағрурки, бунин^ учун марҳум Марксни мақтамай ва ўзининг бу бениҳоя бемаънвс яарсасини
«унинг (Маркснинг) капиталистик экономика ҳақидаги танқидий система- <и нақадар сезгирлик ва башорат билан ёзилганлигининг янги далилидир» деб мақтаб кўкларга кўтармай туролмайди!
Ундан нариси бундан ҳам яхшироқ: жаноб Вольф бундай дейди:
«Рикардо икки фикрни илгари сурди. Биринчидан: баравар капитал cap- фидан — баравар цўшимча қиймат (фойда); иккинчидан: баравар меҳнат сар- фидан — (массаси жиҳатдан) баравар қўшимча қиймат. Бинобарин, у вақтда масала бири иккинчисига цандай мос келади деган тарзда қўйилган эди. Бироқ Маркс масаланинг бундай цўйилишини тан олмаганди. У шак-шуб$а- сиз (учинчи китобда), иккинчи даъво қиймат қонунининг сўзсиз оцибатининг натижаси эмас, у ҳатто унинг циймат қонунига зид келади ва, бинобарин... тўғридан-тўғри рад этилмоғи керак» деб кўрсатди [366- бет].
Сўигра Вольф бизнинг қай биримиз,— менми ё Маркс — янгли- шаётганимизни текширади. У ўзи янглишаётганлигини, албатта, хаёлига ҳам келтирмайди.
Агар меп бу ажойиб иборалар ҳақида бир оғиз бўлса-да сўзла- моқчи бўлсам эди, бу ўз китобхонларимни ҳақорат қилиш ва аҳ- волнинг бутун кулгилилигини тушунмаслик бўлур эди. Мен бунга фақат қуйидагиларни қўшимча қиламан; у ўша маҳалда қандай жасорат билан «Маркс учинчи томда шубҳасиз кўрсатган» деб ай- та олган бўлса, худди шундай жасорат билан фурсатдан фойдала- ниб, Конрад Шмидтнинг юқорида тилга олиб ўтилган асарини «Энгельс тўғридан-тўғри тўқиб чиқарган» деган профессорона ғий- бат тарқатиши мумкин [Збб^бет]. Жаноб Юлиус Вольф! Сиз яшаб ва ишлаб турган дунёда, эҳтимол, бошқалар олдига ошкора суратда проблема қўйган одам унинг қандай ҳал цилинишиии ўз шахсий дўстларига яшириқча айтиб бериши одат бўлиб цолгандир. Шун- дай қилиқ сизнинг қўлингиздан келишига мен бемалол ишонаман. Мен яшаб турган дунёда бу қадар пастлашиб кетишга тўғри кел- маслигини сизга мазкур сўз боши исбот қилиб беради.


СТЗ БОШИ
19
беради. Бу мақсадга эришилди ҳам; 1886 йилда шу жаноб Лориа «La teoria economica della costituzione politica» деган китобини пашр ҳилдирди, бу китобда у Маркснинг тарихий назариясини — 1883 йилда ўзи бутунлай ва цасддан бузган назарияни замондошларига ўз кашфиёти деб эълон этиб, уларни ҳайратда долдирди. Албатта, бу ерда у Маркс назариясини анча филистёр- лик даражасига тушириб қўйган; тарихий тасвирлар ва мисоллар ҳам ҳатто тўртинчи синф ўдувчиси учун ҳам йўл қўйиш мумкин бўлмаган хатолар билан тўлиб-тошиб ётибди, лекин унинг бу би- лан нима иши бор? Сиёсий шароитлар ва водеаларга ҳамиша ва ҳамма ерда тегишли идтисодий шароитлар сабаб бўлишини, юқори- да тилга олиб ўтилган китобда исбот этилганидек, асло Маркс 1845 йилда кашф этган эмас, балки 1886 йилда гўё жаноб Лориа кашф этгаи. Ҳеч бўлмаганда у бунга ўз ватандошларини ишонтирган, унинг китоби французча нашр этилган вақтдан бери эса баъзи бир французларни ҳам ишонтирган, энди у, Италияда бу ерлик социа- листлар вақг топиб illustre * Лориани безаб турган патларини юлиб олганларига қадар, эпохал янги бир давр тарихи назариясини ярат- ган автордай керилиб юриши мумкин.
Лекин, булар, жаноб Лориа усулларидан кичик бир намуна, холос. У бизни ишонтирмоқчи бўлиб: Маркснинг бутун назарияси онгли софизмга (un consaputo sofisma) асосланади, Маркс парало- гизмлар олдида тўхтаб қолмади, ҳатто унинг ўзи булар паралогизм эканлигини (sapendoli tali) билиб турган бўлса-да, улар олдида тўхтаб цолмади ва ҳоказо, дейди. У бу хил бир қатор қабиҳ уйдир- маларда Марксни ўз китобхонларига бизнинг падуалик профессо- римиз фойдаланаётгани каби арзимас, ярамас шарлатанлик усул- лари ёрдамида ўзининг арзимас натижаларига эришган a la Лориа- дай манфаатпараст қилиб кўрсатиш учўн нима лозим бўлса ҳаммасини билдиргандан сўнг, энди уларга муҳим сирни маълум дилиши ва шу билан бирга бизни ҳам фойда нормасига қайтариши мумкин.
Жаноб Лориа бундай дейди: Маркснинг фикрига кўра, капита-* листик саноат корхонасида ҳосил қилинган қўшимча қиймат мас- саси (буни жаноб Лориа бу ерда фойда билан айнан бирдай қилиб 1\ўяди) унда қулланилган ўзгарувчи капиталга боғлиқ, чунки дои- мий капитал ҳеч қандай фойда келтирмайди. Лекин бу ҳадиқатга зиддир, чунки амалда фойда ўзгарувчи капиталга эмас, балки жами капиталга, боғлиқдир. Маркснинг ўзи ҳам буни пайқайди (I, XI боб9) ва фактларнинг зоҳиран унинг назариясига зид эканлигини эътироф этади, эмиш. Хўш, бу зиддиятни у қандай ҳал этади? У ўз китобхонларига ҳали босилиб чиқмаган кейинги томга муро- жаат этишни маслаҳат қилади. Бу том ҳақида Лориа илгари ҳам уз китобхонларига: мен Маркснинг бу томни ёзиш устида бир лаҳ- за бўлсин ўйлаб кўрганига ишонмайман, деб айтган эди, энди эса У тантана билан бундай дейди:
— машҳур. Ред.


20
СЎЗ БОШИ
«Демак, мен бу иккинчи том, Маркс ўз мухолифларига ҳамиша пўписц ^илиш учун дастак цилиб келган, лекин ҳеч қачон юзага чиқмайдиган бу том, жуда эҳтимолки, Маркснинг илмий далиллар етишмаган ҳолларда ишла^. тадиган айёрона найранги эди (un ingegnoso spediente ideato dal Marx a sostb tuzione degli argomen ti, scientifici), деб ҳақ гапни айтганман».
Arap шу гаплардан кейин ҳам кимки illustre Лориа илмий шарч латанликнинг қандай даражасида турган бўлса, Маркс ҳам худдц шундай даражада туради деган гапга ишонмаса, уни ҳеч нима билан эпақага келтириб бўлмайди.
Демак, биз мана буни билиб олдик: жаноб Лорианинг фикрига кўра, Маркснинг цўшимча циймат назарияси умумий тенг фойда нормаси факти билан мутлақо сигиша олмайди. Лекин иккинчи китоб ва шу билан бирга мен нақ шу пункт ҳақида ошкора ўртага цўйган масала пайдо бўлди 10. Агар жаноб Лориа бизлардек юрак^ сиз немислардан бири бўлсайди, у бирмунча хижолат тортар эди. Лекин у довюрак жанубликдир, у иссиқ мамлакатда туғилган, бу «рда эса, унинг ўзи айтмоқчи, беҳаёлик * бир қадар табиий шароит- дир. Фойда нормаси масаласи ошкора ўртага қўйилган. Жаноб Лориа, уни ҳал этиб бўлмайди, деб ошкора эълон этди. Шунинг учун ҳам, энди у бу масалани ошкора ҳал этиб, ўзидан ўзи ўзиб кетади.
Бундай мўъжиза «Conrads Jahrbiicher», neueFolge, Bd. XX [1890], S. 272 und ff. да Конрад Шмидтнинг юқорида тилга олиб ўтилган асари тўғрисидаги мақолада содир бўлди. У, савдо фойдаси қандай ҳосил бўлишини Шмидтдан билганидан сўнг унга ҳамма нарса дар- ҳол равшан бўла қолди.
«Қийматни иш вадти билан аниқлаш ўз капиталининг катта қисмини иш ҳақига қўядиган капиталистларга устунлик бериши сабабли, унумсиз капи- тал» (савдо капитали, дейиш керак) «устунликдан фойдаланувчи бу капита- листларни унга юқорироқ процент» (фойда, дейиш керак) «тўлашга мажбур қилиши ва айрим саноатчи капиталистлар ўртасида тенглик вужудга келти- риши мумкин... Масалан, агар саноат капиталистлари A, В, С нинг ҳар бири ишлаб чицаришда 100 иш куни ва шунга мувофиқ, 0, 100 ва 200 доимий ка- питал сарф қилса ҳамда 100 иш куни учун иш ҳаци 50 иш кунидан иборат бўлса, у ҳолда ҳар бир капиталист 50 иш куни миқдорида дўшимча диймат олади, фойда нормаси эса биринчи капиталист учун 100%, иккинчи капита- лист учун 33,3% ва учинчи капиталист учун 20% бўлади. Бироқ, агар тўр- тинчи капиталист Д 300 дан иборат унумсиз капитал жамғарса ва капиталист А дан 40 иш куни цийматида процент» (фойда), «капиталист В дан 20 иш куни цийматида процент даъво қилса, у ҳолда капиталист А ва В ларнинг фойда нормаси С ники сингари 20% га тушиб қолади, 300 дан иборат капи- тали бўлган капиталист Д эса 60 фойда олади, яъни қолган капиталистлар сингари 20% фойда нормаси олади».
Illustre Лориа ўн йил аввал ҳал этиб бўлмайди, деб эълон этган масалани у ҳайратда қолдирадиган эпчиллик билан бир онда ҳал этди-қўйди. Афсуски, у «унумсиз капитал» саноатчиларнинг ўрта-


СЎЗ БОШИ
21
ча фойда нормасидан юқори бўлган бу қўпшмча фойдасини улар- даи тортиб олиш учунгина эмас, балки уни, ижарадорнинг устама фойдасини ер эгаси ер рентаси тариқасида ўз киссасига солгани каби, ўз киссасида ушлаб цолиш учун қаердан куч топиш сирини бизга очиб бермади. Дарҳақиқат, бунда савдогарлар саноатчиларХан худди ер рентасига ўхшаган солиқ ундириб олар ва шу йўл билан ўртача фойда нормаси белгилаган бўлар эдилар. Албатта, савдо капитали умумий фойда нормасини белгилашда жуда муҳим омил- дир, бу ҳаммага етарли даражада маълум нарса. Лекин ич-ичидан бутун сиёсий ицтисодга тупурадиган адабий авантюристгина тор- тиниб-нетиб ўтирмасдан, савдо капитали умумий фойда нормаси- дан ортиқ бўлган бутун устама қўшимча цийматни ютиб юбориш, шу билан бирга умумий фойда нормаси аниқланганига қадар ютиб гобориш ҳамда уни ўзи учун ер рентасига айлантириш учун сеҳрли кучга эга, шу билан бирга бундай ютиб юбориш учун ҳеч қандай ер мулки талаб қилинмайди, деган гапларни айтаверади. Қуйидаги гапларга ҳам ажабланмай илож йўқ: яна савдо капитали ҳамиша шундай саноатчиларни топар эмишки, уларнинг қўшимча қиймати нақ ўртача фойда нормасигагина етармиш, савдо капитали Маркс- нинг бу қиймат цонунининг қурбони бўлган шўрлик саноатчилар- нинг маҳсулотини текинга ва ҳатто ҳеч қандай комиссион мукофот- ларсиз сотиб, уларнинг қисматини бирмунча енгиллаштиришни ўзига шараф деб билармиш. Маркс бундай жирканч найрангларга муҳ- тож бўлган деб ўйлаш учун ўтакетган шарлатан бўлиш керак!
Бироқ бизнинг illustre Лориани шимолдаги рақиблари билан, масалан Юлиус Вольф билан, таққослаб кўрганимиздагина у ўзи- нинг бутун шон-шуҳрати билан тўла намоён бўлади, чунки Юлиус Вольф ҳам кечагина шуҳрат қозонганлардан эмас, Вольф ҳатто ўзининг «Sozialismus und kapitalistische Gesellschaftsordnung» деган қалин китобида ҳам бу итальян олдида жуда бачкана ёлғончи бўлиб қолади! Бу одам, ўз-ўзидан равшан бир нарсадай, Маркс- нинг ортиц ва кам ери йўқ, барча бошқа кишилар цандай бўлса у ҳам худди шундай, жаноб Лорианинг ўзи қандай бўлса, у ҳам худди шундай онгли софист, паралогист, мақтанчоқ ва шарлатан- дир, Маркс ҳар гал қийин аҳволга тушиб қолганда халойиққа ўз назариясининг охирини кейинги томда беришга ваъда қилади, бу томни эса у чиқара олмайди ва чиқармоқчи ҳам эмас, бу унинг ўзига жуда яхши маълум, деб олижанобона жасорат билан гапир- ган маэстро олдида жуда ожиз кўринади, ҳатто камтар бўлиб кў- ринади дейишимга сал қолди! Жуда ҳам эпчиллик ва энг мушкул ҳолатлардан қутулиб чиқчш қобилияти билан қўшилишиб кетган беҳад жасорат, еган тепкчларини қаҳрамонона писанд қилмаслик, ўзгаларнинг асарини бир зумда ўзиники қилиб олиш, жонга тегар реклама шарлатанлиги, дўстлар шовқин-сурони остида иш бити- риш — бундақа лўттибозликда у билан ким ҳам тенглаша оларди?


22
СЎЗ БОШИ
цадар мислсиз улуғвор классик камолот характерларини етиштирди. Лекин хўрлик ва ёт элликлар ҳукмронлиги замонлари бошқа классик характерларни ҳам мерос цолдирди, булардан икки типи: Сганарель ва Дулькамара 11 айниқса явдол кўриниб туради. Бу- ларнинг ҳар иккисининг классик бирлиги бизнинг illustre Лориада мужассамланганлигини кўриб турибмиз.
Сўзимнинг охирида мен китобхонларимни океаннинг нарёғига олиб ўтмоғим лозим. Нью-Йоркда жаноб медицина доктори Георг Штибелинг ҳам масалани ҳал этиш йўлини топибди, топганда ҳам ғоят жўн йўлинп топибдп. Бу йўл шу цадар жўнки, океаннинг на- риги томонида ҳам, бериги томонида ҳам ҳеч ким уни тан олишни истамади, натижада у бениҳоя ғазабланди ва океаннинг ҳар икки томонида сон-саноқсиз брошюраларда ва газета мақолаларида бун- дай адолатсизликдан аччиқ-аччиқ шикоят қилди. Гарчи «Neue Zeit» да унга, бутун масалани хато ҳисоб асосида ҳал этгансиз, деб айтилган бўлса-да 12, лекин у пинагини ҳам бузмади. Маркс ҳам ҳисобда хатолар цилгап, лекин у кўпгина нарсаларда ҳақ бў- либ чивдан эмиш. Шундай қилиб, Штибелингнинг масалани қандай ҳал этганини ^араб чиқайлик.
«Мен бирдай вақгда ва бирдай капитал билан ишлайлиган, лекин доимий капитали билан ўзгарувчи капиталивинг яисбати турлича бўлгап икки фабрика- ни оламан. Бутун капитални (с 4~ г?) мен = у деб оламан Еа доимий капитал- нинг ўзгарувчи тсапиталга нисбатидаги фарқни х деб белгилаймап. 1 фабрика учун у = с + v; II фабрика учун у = (с — х) 4- (и 4- я). Демак, қўшимча циймат нормаси I фабрика учун = -~, II фабрика учун эса = ——■ . Мен муайян вақт
V “ V 4-X
мобайнида жами капитал у нинг ёхуд с 4- v нинг кўпайган қисмини, яъни жами дўшимча қиймат (т) ни фойда (р) деб атайман; бинобарин, р = гп.
р m
Шунинг учун I фабрика учун фойда нормаси =— ёки , худди шунинг-
у с 4- v
р m
дек II фабрика учун ҳам = —> ёки ———: дир, яъни худди шунинг-
у (c—x)+(v+x)
дек = дир. Бинобарин, проблема шу тариқа ҳал этиладики, қиймат с 4~ v
цонунига асосан баравар капитал ва баравар вақт, лекин баравар бўлмаган мицдорда жонли меҳнат сарфланганда, баравар ўртача фойда нормаси цўшимча қиймат нормасининг ўзгаришидан ҳосил булади» (G. С. Stiebeling. «Das Werthgesetz und die Profitrate». New York [1890, S. 1]).


СЎЗ БОШИ
23
чиқмайди. Аксинча, исбот этилиши лозим бўлган нарса худди шу- дир, чунки жаноб Штибелинг фойдани ҳам дангал қўшимча қий- мат’ билан айнан бирдай цилиб қўяди. Бунда фақат икки ҳол бўли- Ши мумкин: ё ҳар иккала т баравардир, ҳар бир фабрика баравар мивдорда қўшимча қиймат ҳосил қилади, бинобарин, умумий капи- тал баравар бўлганда эса — баравар миқдорда фойда ҳосил қилади, бувдай ҳолда эса жаноб Штибелинг, ҳалп ўзи исбот этиши лозим бўлган нарсани олдиндан фараз қилади; ёинки бир фабрика бошқа- сига қараганда кўпроқ миқдорда қўшимча қиймат ҳосил қилади, бундай ҳолда эса унинг бутун ҳисоби чиппакка чиқади.
Жаноб Штибелинг ўз ҳисобидаги бу хатоси устига бир қанча якунловчи ҳисобларни қалаб уларни китобхонга тақдим этмоқ учун меҳнатини ҳам, маблағини ҳам аямади. Мен уни хотиржам қилмоқ учун ишонтириб айтаманки, бу ҳисобларнинг қарийб ҳаммаси бир- дай нотўғри ва улар истисно тариқасида тўғри бўлган жойларда эса улар жаноб Штибелинг исбот этхмоқчи бўлган нарсадан тамоми- ла бошка парсани исбот этади. Масалан, 1870 ва 1880 йиллардаги Америка цензлари маълумотларини таққослаб, у, фойда нормаси- нинг амалда камайишини кўрсатади, лекин буяи у мутла^о потўғри тушунтиради ва, Маркснинг ҳеч қачон ўзгармайдиган, ҳаракатсиз фойда нормаси тўғрисидаги назарияси практика асосида туза- тилмоғи лозим, деб ўйлайди. Лекин тақдим этилаётган учинчи ки- тобпинг учинчи бўлимидан шу нарса келиб чиқадики, Марксга тўн- калаётган «ҳаракатсиз фойда нормаси» ғирт уйдирмадир ва фойда нормасининг камайиш тенденцияси доктор Штибелинг келтирган сабабларга мутлақо қарама-царши сабабларга асосланади. Жаноб доктор Штибелингнинг ниятлари яхшп эканлигп шубҳасиз, лекин, илмий масалалар билан шуғулланмоқ учун, аввало, фойдаланмоқчи бўлган асарларни автор қандай ёзган бўлса шундай ўқишни ўрга- ниб олмоқ керак ва, аввало, уларда йўқ нарсани ўқимаслик керак.
Бутун тадқиқотнинг якуни: ўртага қўйилган масалага келганда, ҳарҳолда бу соҳада ҳам фақат Маркс мактаби бирмунча иш қил- ган. Фиреман ва Конрад Шмидт бу учинчи китобни ўқир экаилар, уларнинг ҳар бири ўз асарларининг тегишли- қисмидан ғоят мам- нун бўла оладилар.
Лондон, 1894 йил 4 октябрь
Ф. Энгелъс


24 ]
БИРИНЧИ БЎЛИМ
ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОИДАГА ВА ҚЎШИМЧА ҚИИМАТ НОРМАСИНИНГ ФОИДА НОРМАСИГА АИЛАНИШИ
БИРИНЧИ БОБ
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА ФОЙДА
Биринчи китобда бевосита ишлаб чиқариш процесси сифатида- ги капиталистик ишлаб чицариш процессидан иборат ҳодисалар алоҳида олиб текширилган эди, ишлаб чиқаришга ёт бўлиб, унга иккинчи даражали таъсир қиладиган нарсаларнинг ҳаммаси эса бир чеккада қолдирилган эди. Лекин капиталнинг ҳаёт йўли бе- восита ишлаб чиқариш процесси билангина тамом бўлмайди. Мав- жуд дунёда у муомала процесси билан тўлдирилади — буни биз иккинчи китобда текшириб чицдик. У ерда, — яъни учинчи бўлим- да, муомала процессининг ижтимоий такрор ишлаб чиқариш про- цессидаги воситачилиги текшириб чиқилганда,— капиталистик иш- лаб чицариш процесси, бутунича олиб царалганда, ишлаб чиқариш процесси билан муомала процессининг бирлигидан иборат эканли- ги маълум бўлди. Ушбу учинчи китобда нима ҳавда ran кетишига келганда, у гаплар бу бирлик тўғрисидаги умумий мулоҳазалардан иборат бўлмаслиги керак. Аксинча, бу ерда яхлит олиб царалади- ган, капиталнинг уаракат процессидан келиб чиқадиган конкрет формаларни қидириб топиш ва кўрсатиб бериш зарур. Капиталлар ўзларининг ҳақиқий ҳаракатларида шундай конкрет формаларда бир-бирларига қарши турадиларки, бевосита ишлаб чиқариш про- пессидаги капитал тури [Gestalt], шунингдек унинг муомала прсн цессидаги тури ҳам бу конкрет формаларга нисбатан алоҳида мо- ментлар сифатидагина майдонга чиқади. Капитал турининг ўзга- ришлари шу тариқа қадам-бақадам шундай формага яқинлашиб келадики, бу ўзгаришлар ана шу формада жамият юзасида на- моён бўлади, шунингдек турли капиталларнинг бир-бирига таъ- сир кўрсатишида, конкуренцияда ва ишлаб чиқариш агентлари- нинг ўзларининг одатдаги онгида намоён бўладики, биз бу китоб- да шу ўзгаришларни баён қилиб берамиз.
Капиталистик тарзда ишлаб чиқарилган ҳар қандай товарнипг ^иймати (ТҒ) W=c + v + m формуласи билан ифодаланади. Агар маҳсулотнинг бу қийматидан қўшимча қиймат ш чиқариб ташлан-


I БОБ. ИШЛАБ ЧИЦАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА ФОЙДА
25
v вактда эквивалеити ёки қийматигина цоладиким, бу қиймат товардаги ишлаб чиқариш элемептлари сифатида сарф цилингап капитал циймат c + v ни цоплайди.
Масалан, агар маълум бир товар ишлаб чиқариш учун 500 фунг стерлинг капитал: меҳнат воситаларинипг ёйилишига 20 фунт стер- линг ишлаб чиқариш материалларига 380 фунт стерлинг, иш кучи- га 100 фунт стерлипг сарф қилинган бўлса ва агар қўшимча қий- мат нормаси 100 % бўлса, у вақтда маҳсулот қиймати =400с+ + Ю0^+ 100т = 600 фунт стерлинг бўлади.
100 фунт стерлипглик қўшимча қиймат чиқариб ташлапгандан кейин 500 фунт стерлипглик товар қиймат қолади ва харажат қи- линган 500 фунт стерлииглик капитални фақат шу товар қиймат цоплайди. Товар цийматининг истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситалари баҳосини ва цўлланилган иш кучи баҳосини қоплайди- ган бу қисми капиталистнинг ўзига товар цаичага тушган бўлса фақат шунигина цоплайди, бипобарин, у капиталистнинг товар иш- лаб чиқариш харажатларини ташкил этади.
Д£апиталистга товариинг қанчага тушгани билан товар пшлаб чиқаришнинг ўзининг қанчага тушганлиги, ҳарҳолда, бир-биридан бутунлай фарқ қиладиган икки хил миқдордир. Товар қийматнинг к^шимча қийматдан иборат бўлган қисми ишчинииг ҳақ тўланма- ган меҳнати бўлганлиги учун ҳам капиталистга текинга тушади. Бироқ ишчи капиталистик ишлаб чиқариш асосида ишлаб чпқа- риш процессида цатнашиб функция қилувчи ва капиталистга қарашли унумли капиталнинг таркибий қисмини ўзи вужудга келтириши ва, демак, ҳақиқий товар ишлаб чиқарувчи капиталист бўлганлиги сабабли?1 товар ишлаб чиқариш харажатлари уига му- царрар суратда товарнинг ўзинииг ҳақиқий қиймати [Kost] бўлиб скўринади. Агар биз ишлаб чиқариш харажатларини к деб атасак, ^у вақгда W=c + v + m формуласи W=k + m формуласига айланади,. \ёки товар қиймати = ишлаб чиқариш харажатлари + қўшимча Ьдиймат бўлади.
ПГунинг учугг товар қийматининг турли қисмларини — шу тсн варни ишлаб чиқариш учун сарф қилинган капитал қийматнигипа цоплайдиган турли қисмларини ишлаб чиқариш харажатлари кате- гориясидаи иборат цилиб қўйиш, бир томондан, капиталпстпк ишлаб чиқаришиинг специфик характерини ифодалаш учун хизмат цилади. Капиталистга товарнинг қанчага тушганлиги сарф цилин- ган капитал билан ўлчанади; товарнинг аслида қанчага тушганли- ги сарф қилипгап меунат билаи ўлчанади. Шунипг учун капита- листик josap ишлаб чиқариш харажатлари миқдор жиҳатидан то- вар қийматидан, ёки товар ишлаб чиқариш учун қилинган ҳақи- ций харажатлардап фарқ цилади; улар товар қийматдан камдир, чунки W=k + m бўлса, k = W—m бўлади. Иккинчи томондан, товар пшлаб чиқариш харажатлари асло капиталистик ҳисоб-китобларда мавжуд бўладигап рубрика эмас. Қийматнйлг бу қисмининг ажра- либ чиқиши амалда товарни ҳақиқий такрор ишлаб чиқаршпда 3-775


26 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ДУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
допмо ўзини кўрсатиб туради, чунки бу қисми муомала процесс^ орқали ўзининг товар формасидан япа ва яна унумли капитал фор^ масига айлаииб туриши керак, демак, ишлаб чиқариш харажатла- рпга товар ишлаб чиқаришда истеъмол цилипган ишлаб чиқариш элементларини яна ва япа сотиб олиб туриш керак бўлади.
Аксинча, ишлаб чиқариш харажатлари категориясининг товар киймати ҳосил бўлишига ёки капитал цийматиинг кўпайиш про- цессига ҳеч қандай дахли йўц. Агар меи 600 фуит стерлинглик то- вар қийматининг 5/б қисми, яъни 500 фунт стерлинг сарф қилинган 500 фунт стерлинглик капитални цоплайдиган эквивалент, қиймат экаплигипи ва шу сабабдан бу капиталпинг моддий элементларини япа сотиб олиш учупгипа етарли бўлгаилигини билсам, буиинг ўзи- даиоқ мен товар ишлаб чиқариш харажатларини ташкил қилган товар цийматипипг бу 5/е қисми қапдай ишлаб чиқарилганлигиии ҳам, цўшимча цийматпи ташкил этган охирги олтидап бир дисми капдай ишлаб чиқарилгаиини ҳам била олмайман. Бироқ текши- ришлар капиталистик хўжаликда ишлаб чицариш харажатлари қиймат ҳосил дилишнинг ўзига тааллуқли категориядай сохта тус олпшипи кўрсатиб беради.
Мпсолимизга қайтайлик. Агар биз бир ишчипинг ўртача бир ижтимоий иш кунида ишлаб чиқарган қиймати 6 шиллипг 6 марка пулга баравар деб фараз дилсак, у вақтда аванслапган 500 фунт стерлииг капитал = 400с+100^ ўи соатли 16662/з иш кунида ишлаб чикарилгаи қийматдан иборат бўлиб, шупдан 1333 7з иш купи иш- лаб чиқариш воситалари қиймати = 400с да, 3337з иш купи иш кучп қиймати =100у да кристаллашган бўлади. Демак, агар кў- шимча қиймат нормаси =100% бўлса, янгидаи вужудга келтири-.- ладиган товариииг ўзини ишлаб чиқариш учун =100^ + 100 т= = 6662/з ўп соатли иш купига тенг иш кучи сарф дилинган бўлади.
Сўигра, бизга шу нарса маълумки («Капитал», I китоб, VII боб, 173-ва ундаи кейинги бетларга қаралсии) 13, янгидаи ишлаб чида- рилгап 600 фунт стерлинглик маҳсулотнинг ^иймати: 1) ишлаб чиқариш воситаларига сарф дилипган 400 фупт стерлинглик дои- мий капиталнинг янгидан пайдо бўлган қийматидаи ва 2) япгидаи ишлаб чидарилган 200 фунт стерлинглик қийматдап ташкил топа- ди. 500 фунт стерлингга тенг товар ишлаб чисцариш харажатлари янгпдан пайдо бўлган 400 с пи ва янгидан ишлаб чиқарилган 200 фунт стерлинглик қийматнинг ярмисини ( = 100^ни), демак, товар кийматипинг келиб чиқиш жиҳатидан бир-биридаи бутуплай фарқ{ қиладиган икки хил элементини ўз ичига олади. j
6662/з ўн соатли иш куни давомида сарф қилинган меҳнатнин^ мадсадга мувофиқ меҳнатлиги туфайли истеъмол қилинган 400 фунт стерлинглик ишлаб чицариш воситаларининг қиймати бу дшлаб чи- қариш воситаларидан маҳсулотга ўтказилади. Шунинг учун бу эс-; ки циймат маҳсулот қийматининг таркибий цисми тариқасида яна| такрор пайдо бўлади, лекин у бу товарни ишлаб чиқариш процес-j сида вужудга келмайди. У илгари авансланган капиталнинг тарки^


[ 27
чАц^М-< . . UJU
Д^иТн^Н* * *n"UJ,t rTLu. *5-4 ¥>*' ^ТТТ §^ДЛа-^ t** ^xfc£- U22 * *'-г*’-^Л'Л
pSv ‘-"'‘О
чм* ~<ГУ~^ ■ ,*чм—*■ -V~ 1Лг+"*г^
л*а* v- ‘t^J2!26ir
®VL\!i >С vv4*^r*> *■’'■*’** ’■—■'+~s
l-v, ^-ғ* ,272Г,27чда ч-^тлм^
^Л. »VA- V< иг~' ^у\ *^2л7 >.mwm 'Й'~>
jp.;
>.««. c«uv.*^ Vt%}— Ир?^«й* чў^ам\д
‘-Н^ а~Ця«» =^VM
«ЛИД»л *ЙЛ—Д\<_ ^.аДЗ^ *>МАД. ^.s<aX *Нг tfbti WLtflA..
-^» *-’Чс^^ў^>Ц. «JtV-M-»4. i«t -H ^pjf
C7T W* *~ ’•
Л^Ч*1 • ■
K. Маркс «Капитал»и III томи қўлёзмасининг биринчи саҳифаси


I БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА ФОЙДА 29
бий қисми тариқасида мавжуд бўлганлиги туфайлигина товар қий- матининг таркибий қисми тариқасида мавжуд бўлади. Демак, сарф килинган доимий капиталнинг ўрни унинг ўзи товар қийматига цўшган қиймат қисми билан цопланади. Шундай қилиб, ишлаб чикариш харажатларининг бу элементининг иккиёкдама аҳамияти бор: бир томондан, товар ишлаб чиқариш харажатларига киради, чупки у товар қийматининг сарф цилинган капитални қоплайдиган таркибий қпсмидир; иккпнчи томондан эса, товар қийматининг ааркибий қпсми эканлигининг сабаби фақат шуки, у ўзи сарф қи- липган капитал қийматдпр ёки бунинг сабаби шуки, ишлаб чиқа- риш воситалари фалонча пул туради.
Ишлаб чиқариш харажатларииинг богшқа таркибий қисми бу- шшг тамомила аксича бўлади. Товар ишлаб чиқариш вақтида сарф қилинган 6662/з кунлик меҳиат 200 фунт стерлинглик янги цпйматни вужудга келтиради. Бу янги қийматнинг бир цисми фа- қат аванслангаи 100 фунт стерлинглик ўзгарувчи капиталнинг ёки ишлатилган иш кучи баҳосининг ўрнини қоплайди. Лекин бу аванс- лаиган капитал қиймат асло янги циймат ҳосил қилишда ишлатил- майди. Капптал авансланган вацтда иш кучи циймат деб қаралади, бироц ишлаб чиқариш процессида у қиймат яратувчи бўлиб функ- ция қилади. Капитални аванслаш пайтида майдонда бўлган иш ку- чи қиймати ўрнига ҳақиқий функция цилувчи унумли капиталда қирмат яратувчи жонли иш кучи майдонга чиқади.


30 БИРИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
пайиб 500 фунт стерлингдан 400^ + 150^^550 фунт стерлингга етса, иккинчи ҳолда эса камайиб 500 фунт стерлингдан 400с +50^ — 450 фунт стерлингга тушса ҳам, товар қиймати ҳар икки ҳолда ўзгар- май = 600 фунт стерлинг бўлиб қолаверади: биринчи ҳолда = 400с + + 150^ + 50т, иккинчи ҳолда=400^+50^+150^ бўлади. Авансланган ўзгарувчи капитал ўз цийматипи маҳсулотга кўптмайди. Аксинча,; унииг қиймати ўрнига маҳсулотга меҳнат билан вужудга келтирил- ган янги қиймат кирди. Шунинг учун ўзгарувчи капитал қиймати- нинг абсолют миқдорининг ўзгариши, бу ўзгариш фақат иш кучи баҳосининг ўзгаришинигина ифода этиши туфайли, товар циймат- нинг абсолют миқцорини заррача ҳам ўзгартирмайди, чунки у амал цилаётган иш кучи томонидан вужудга келтирилган янги ^ийматнинг абсолют миқдорипи асло ўзгартмайди. Аксинча, бун- дай ўзгариш фақат янги қийматнинг икки таркибий цисмп миқ- дорлари ўртасидаги нисбатгагина таъсир циладики, улардан бири^ цўшимча қиймат бўлади, иккинчиси эса ўзгарувчи капитални қоплай- ди, шунинг учун ҳам товар ишлаб чицариш харажатларига киради.
Ишлаб чиқариш харажатларинииг ҳар иккала қисми — бизнпнг^ мисолимизда 400с + 100v— нинг умумий хислати фақат битта: улар-- нинг ҳар иккаласи товар қийматнинг авансланган капитални қоп- лайдиган цисмларидир.
Лекин капиталистик ишлаб чиқариш нуқтаи пазаридан бу ҳа- циқий аҳвол муқаррар равишда бузилган ҳолатда намоён бў- лади.
Капиталистик ишлаб чицариш усули қулликка асосланган пш- лаб чиқариш усулидан, жумладан, шу билан фарқ қиладики, пш кучинипг қиймати, шунга мувофиқ, иш кучининг баҳоси меҳиат- нпиг ўзинипг циймати, шунга мувофиқ, меҳпатпипг ўзинипг баҳоси бўлиб, ёки иш ҳақи бўлиб майдонга чиқади («Капитал», I китоб, XVII боб). Шунинг учун авансланган капиталнинг ўзгарув- чи қиймат қисми иш ҳақи учун сарф қилинган капитал тариқаси- да, ишлаб чиқаришда сарф цилинган бутун меҳнат қиймати, шунга мувофиқ, меҳнат баҳоси эвазига тўланадиган капитал қиймат'та- рицасида майдонга чиқади. Масалан, агар биз 10 соатли ўртача ижтимоий иш куни 6 шиллинг пул миқцорида мужассамланади деб фараз цилсак, у вақтда авансланган 100 фунт стерлинглик ўзгарув- чи капитал 333 !/з ўн соатли иш куни давомида ишлаб чиқарилган цийматнинг пул ифодаси бўлади. Бироқ капитални аванслаш вақ- тида қатнашадиган қиймат — сотиб олинган иш кучи қиймати ас- ло ҳациқатан функция қилувчи капитал қисмини ташкил этмай- ди. Унинг ўрнига ишлаб чиқариш процессида жонлп иш кучининг ўзи қатнашади. Иш кучини эксплуатация қилиш даражаси, биз- нинг мисолимиздагидек, 100% бўлса, у тавдирда иш кучи 6662/з ўн соатли иш куни давомида сарф бўлади ва шунинг учун маҳсу- лотга 200 фунт стерлипглик янги қиймат қўшади. Лекин капитал- ни аванслаш вақтида 100 фунт стерлинглик ўзгарувчи капитал иш ҳақига сарф қилинган капитал бўлиб, ёки 6662/з ўн соатли иш ку-


I боб. ишлаб чидариш харажатлари ва фойда
3i
бажарилган меҳнат баҳоси бўлиб майдонга чиқади, 100 фунт * олингни 666 2/з га тақсимласак, биз ўн соатли иш кунининг ба- СТ сп 3 шиллинг эканлигини, бу беш соатли меҳнат билан вужудга келтирилган қиймат эканлигини биламиз.
К Агар биз энди, бир томондан, авансланган капцтални ва, иккинчи томондан, товар қийматни солиштириб кўрсак, цуйидагилар ҳосил |ЎЛадвансланган 500 фунт стерлинг капитал = ишлаб чиқариш воситаларига сарф қилинган 400 фунт стерлинглик капитал (ишлаб чиқариш воситаларининг баҳоси (+ меҳнатга сарф қилинган 100 фунт стерлинглик капитал) 666 2/з иш кунининг баҳоси ёки улар учун иш ҳақи) бўлади.
II. 600 фунт стерлинглик товар қиймати = 500 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш харажатлари (сарф цилинган ишлаб чиқариш воситаларининг баҳоси 400 фунт стерлинг + сарф цилинган 666 2/з иш кунининг баҳоси 100 фунт стерлинг) + 100 фунт стерлинглик қўшимча қиймат.
Бу формулада капиталнинг меҳнатга сарф цилинган қисми ка- питалнинг ишлаб чиқариш воситаларига, масалан, пахта ёки кў- мирга сарф қилинган қисмидан фақат шу билап фарқ циладики, у ишлаб чиқаришнинг бошқа моддий элементига сарф қилинади, ле- кип асло товар қийматнинг ташкил топиш процессида, демак, капи- тал қийматпинг кўпайиш працессида функция қилиш жиҳатдан бошқа роль ўйнаши билан фарқ қилмайди. Товар ишлаб чиқариш харажатларида ишлаб чиқариш воситаларининг баҳоси капитални аванслаш вақтида қанча бўлган бўлса, шунча мивдорда такрор иш- лаб чиқарилади, бунинг сабаби ҳам шуки, бу ишлаб чиқариш воси- таларидан мақсадга мувофиқ фойдаланилган эди. Худди шунинг- дек товар ишлаб чиқариш харажатларида бу товарни ишлаб чиқа- риш учун сарф қилинган 666 2/з иш кунининг баҳоси, ёки иш ҳақи ҳам капитални аванслаш вақтида қанча бўлган бўлса, худди шу микдорда такрор ишлаб чиқарилади, яна шунинг учунки, бу меҳ- нат миедори ҳам мақсадга мувофиқ формада сарф қилинган. Биз факат тайёр, нақд қийматларни — авансланган капитал цийматнинг маҳсулот қийматини ҳосил қилишда иштирок этадиган қисмлари- нигина кўрамиз,— лекин янги цийматни ҳосил қиладиган элемент- ни кўрмаймиз. Доимий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртасида- ги фарқ йўқолиб кетди. 500 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш харажатларининг ҳаммаси эндиликда икки хил маънога эга бўлади: иринчидан, улар 600 фунт стерлинглик товар цийматнинг товар ишлаб чиқариш учун сарф қилинган 500 фунт стерлинглик капи- тални қоплайдиган таркибий цисмидан иборат; ва, иккинчидан, ^ваР ^ийматнинг бу таркибий қисмининг ўзи цўлланилган ишлаб ки5аРИШ элементлаРига> ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнатга кас1ИНГаН хаРажатлаР тариқасида, яъни авансланган капитал тари- цац1да илгаРи мавжуд бўлганлиги учунгина ҳозир ҳам мавжуддир.


32 БИРИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
цариш харажатлари тариқасида такрор ишлаб чиқариладики, у ка- питал қиймат тариқасида сарф қилинган эди.
Аванслапган капитал қийматшшг турлп таркибий кпсмлари иш- лаб чиқариш ашёларининг турли элементларига — меҳнат воситала- ри, хом ашё, ёрдамчи материаллар ва меҳнатга сарф қилинганлп- 1ИНИПГ сабаби фақат шуки, товар ишлаб чиқариш харажатларпга ишлаб чиқаришнинг шу турли моддий элементларипи яиа яигидан сотиб олиш зарур бўлади. Аксиича, ишлаб чиқариш харажатлари- нинг ҳосил бўлишига келганда эса фат\ат бпр фарқ — асосий капи- тал билан оборот капитал ўртасидаги фарқ намоёи бўлиб туради. Бизнинг мисолимизда 20 фуит стерлинг меҳпат воспталари бўлиб турган эди (400^=20 фунт стерлинг — меҳнат воситаларинииг ейилиши +380 фунт стерлинг ишлаб чпқарпш материалларп). Агар товар ишлаб чиқаришдан илгари бу меҳнат воситаларппинг қий- мати =1200 фунт стерлинг бўлган бўлса, энди товар пшлаб чиқа- рилгандан кейин у икки шаклда мавжуд бўлади: 20 фуит стер- линг — товар қийматнинг бир цисми тари^асида, 1200—20 ёки 1180 фунт стерлинг — илгаригидек капиталист цўлида турган меҳнат воситаларининг қолган қиймати тариқаспда, ёки унинг товар ка- питали қийматининг элементи эмас, балкп уиумли капитали кий- матининг элементи тариқасида мавжуд бўлади. Меҳиат воситалари- га қарама-қарши ўлароқ, ишлаб чиқариш материаллари ва иш ҳа- қи товар ишлаб чицариш учуи бутунлай сарф цилииади, шунпнг учун ҳам улариинг бутун қиймати шилаб чиқарилгаи товар кпй- матига киради. Биз авансланган капиталппнг бу турли таркибий цисмлари қай тариқа оборотга нисбатан асосий капитал ва оборот капитали формаларини касб этишларини кўргап эдик.
Шундай цилиб, авансланган капитал =1680 фуит стерлипг: асо- сий капитал = 1200 фунт стерлинг плюс оборот капптали = 480 фунт стерлинг ( = 380 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш материал* лари плюс 100 фунт стерлинглик иш ҳақи).
Товар ишлаб чиқариш харажатлари, аксинча, атпги 500 фупт; стерлингга баравар (20 фунт стерлинг — асоспй капиталнинг ейи- лиши, 480 фунт стерлинг — оборот капитали).
Бироқ товар ишлаб чиқариш харажатлари билаи аванслангаа капитал ўртасидаги бу фарц фақат бир нарсаии: товар ишлаб чи^ цариш харажатлари фақат товар ишлаб чиқариш учун ҳақиқатда! сарф қилингап капиталдан ташкил этилишини тасдиқлайди.
Товар ишлаб чиқаришда 1200 фунт стерлииг қийматлик меҳпа*! воситалари қўллапилади, лекин ишлаб чпқаришда бу аванслангай капитал қийматдан фақат 20 фунт стерлинг пстеъмол цилинади. Бпнобарин, қўлланилгаи асосий капитал товар ншлаб чиқаришда фақат цисман сарф қилингани учун ишлаб чиқариш харажатлари- га қисман киради. Қўлланилгаи оборот капптали товар ишлаб чи- царишга бутунлай сарф қилиниши учун товар ишлаб чиқариш ха- ражатларига бутунлай киради. Хўш, шундай экан, бу ҳол истеъмоя цилинган капиталнинг асосий ва оборот қисмлари ўз қийматларй|


[ 33
TH
«Капитал» III томининг секретарь томонидан кўчирилган ва Ф. Энгельс тузатиш киритган биринчи саҳифаси.
Сауифа тепасидаги цўшимча %ам Ф. Энгелъс цули билан киритилган


I БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА ФОЙДА
35
цинг мивдорига pro rata * равишда, тегишли товар ишлаб чиқариш харажатларига баб-баравар киришини ҳамда товар дийматнинг бу таркибий қисмлари умуман товар ишлаб чиқариш учун сарф қи- линган капитал туфайли келиб чиқданини тасдиқламасдан нимани тасдиқлайди? Агар шуидай бўлмаса эди, у вадтда нима сабабдан, авансланган 1200 фунт стерлинглик асосий капитал маҳсулот ций- матига ишлаб чидариш процессида йўдотилган 20 фунт стерлинг- дап ташцари, бу процессда йўқотилмаган 1180 фунт стерлингни ҳам дўшмаслигини тушуниб бўлмас эди.
Шувдай қилиб, ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоблаб чидиш жиҳатидан асосий капитал билан оборот капитал ўртасидаги бу фард ишлаб чиқариш харажатлари сарф қилинган капитал қий- матдан ёки ишлатилган ишлаб чидариш элементларидан, шу жум- ладан меҳнатнинг ҳам капиталистга қанчага тушишидан келиб чикишини, шу равшан ҳақидатни тасдидлайди, холос. Иккпнчи то- мондан, қиймат ҳосил қилиш масаласига келганда, капиталнинг иш кучига сарф қилинган ўзгарувчи қисми бу ерда оборот капитал рубрикаси остида тўғридан-тўғри доимий капитал билан (капитал- нинг ишлаб чидариш материалларидан иборат бўлган қисми билан)’ бирдай килиб қўйилади ва шу йўл билан капитал қийматнинг ошиш процессидаги фирибгарлик тамомига етказилади
Шу пайтга қадар биз товар дийматнинг фадат бир элементини — ишлаб чидариш харажатларини кўриб чивдик. Энди биз товар қий- матнинг бошда таркибий қисмини, ишлаб чидариш харажатлари- дан ошиқчасини ёки қўшимча қийматни ҳам дараб чидишимиз ке- рак. Демак, дўшимча қиймат аввало товар дийматпинг товар иш- лаб чидариш харажатларидаи ошидча қисмидир. Бирод ишлаб чи- 1\ариш харажатлари сарф қилинган капитал дийматга баравар бўл- гаплиги, бу харажатлар доимо капиталиинг моддий элементларига айланиб туриши сабабли, бу ортидча қиймат товар ишлаб чида- ришга харажат қилингап ва ана шу товар муомаласидан яна қай- тиб келиб 'гурадиган капитал дийматнинг ўсимидир.
Гарчиудўшимча қиймат тп, ўзгарувчи капитал диймати v нинг ўзгаришидан ҳосил бўлган ва шунинг учун ўз манбаи жиҳатидан ўзгарувчи капиталнинг оддий ошиши эканини кўрган бўлсак ҳам, лекин ишлаб чидарпш процесси тамом бўлганидан кейин у яна худ- дп шундай даражада, c + v қийматни, яъни сарф қилинган бутун капиталнинг ўсимини ҳосил дилади. Иш кучига авансланган маъ- лум капитал қиймат v ни ўзгарувчи миқдорга айлантириш нати- жасида, демак, доимий миқдорни ўзгарувчи миддорга айлантириш натижасида т ҳосил дилинишини кўрсатиб берадиган с+(у + т) формуласи (c + v)+m шаклида берилиши ҳам мумкин. Ишлаб чи- * — пропорционал. Ред.
) Бунинг ордасида экономистлар бошида қандай чалкашликлар пайдо бўлиши мумкинлиги «Капиталлнинг I китоб, VII боб, 185—191-бетларида Н. У. Сениор мисо- лида кўрсатиб ўтилган [К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, «Ўзбекистон» наш- Риети, 1983, 225—230-бетларга қаралсин].


36 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ДГШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
цариш бошланмасдан олдин бизда 500 фунт стерлипг капитал бор эди Ишлаб чиқариш тамом бўлганидан кейин 500 фунт стерлинглин капитал устига 100 фунт стерлинглик қиймат ўсими кўшилди21.
Бироқ қўшимча қиймат авансланган капиталнинг қиймат ҳосил қилиш процессига кирувчи қисмининггина ўсимидан пборат бўл- масдан, унга кирмайдиган цисмининг ҳам ўсимидан пборат бўлади: бинобарин,— сарфлапган ва товар ишлаб чиқариш баҳосидац [Kostpreis] цопланадигаи капиталгагина эмас, балки умуман ишлаб чиқаришга солинган бутун капиталга нисбатан қиймат ўсимидир^ Ишлаб чиқариш процессидан олдин бизда 1680 фунт стерлинг ка- питал циймат бор эди: меҳнат воситаларпдаги 1200 фунт стерлинг^ лик асосий капитал (шундан фақат 20 фунт стерлингп ейилиб то* вар қийматига киради) плюс ишлаб чиқариш материаллари ва nnj ҳацидаги 480 фунт стерлинглик оборот капитали. Ишлаб чиқариш процесси тамом бўлганидан кейин бизда унумли капитал қиймат* винг таркибий қисми сифатида 1180 фунт стерлинг плюс 600 фун^ стерлинг товар капитали бор. Агар биз бу икки қиймат суммасинй бир-бирига қўшсак, у вақтда капиталист энди 1780 фунт стерлинг* лик қийматга эга бўлиб қолганини кўрамиз. Агар капиталист бун* дан авансланган жами 1680 фунт стерлинглик капиталии чиқарпед ташласа, унда 100 фунт стерлинглик қиймат ўсими қолади. Шун-?] дай цилиб, 100 фунт стерлинг қўшимча циймат қай даражада иш-1 лаб чиқариш вақтида сарф қилинган 500 фунт стерлинглик қийма^ қисмининг ўсими бўлса, шу даражада солинган 1680 фунт стер- линглик капитал қийматнинг ҳам ўсими бўлади. ,
Энди капиталист учун равшанки, қпйматнинг бу ўсими капи-i тал билан бажарилган ишлаб чиқариш процессидан ҳосил бўладю бинобарин, бу ўсимни капиталнинг ўзи вужудга келтиради; бу ўсим! ишлаб чиқариш процессидан кейин папдо бўлди, бу процессдан* илгари йўқ эди. Аввало ишлаб чиқаришга сарф цилинган капитал- га келганда шуни айтиш керакки, қўшимча циймат ишлаб чиқа-j риш воситалари ва меҳнатдан иборат капитал цийматнинг турли^ элементларидаи бир хилда пайдо бўладигандек кўрипади, чунки бу элементлар ишлаб чиқариш харажатларини ҳосил қилишда бир хилда қатпашадилар. Улар авансланган капиталдан иборат бўлгац қийматларини маҳсулот қийматига бир хилда қўшадилар ҳамда‘ доимий қиймат мивдори ва ўзгарувчи циймат миқдори деб бир-j бирларидан фарқ қилмайдилар. Агар биз сарф қилинган бутун ка-i питални ё нуқул иш ҳақидан ёки нуқул ишлаб чиқариш воси^гала^ ри қийматидан иборат, деб» бир дақиқа фараз қилсак, бу нарса рав^ шан бўлиб қолади. У вақтда биринчи ҳолда биз 400с + 100^ + 100^
2) «Ҳақиқатда биз биламизки: цўшимча қиймат шунчаки v цийматнинг, капи-, талнинг иш кучига айланган қисмининг ўзгариш натижасидир, бинобарин^ v+m=v+&v,(u плюс v ўсими) бўлади. Лекин авансланган капиталнинг ўзгарувчи ўэ таркибий цисми ўсиши натижасида бутун шу авансланган капиталнинг ҳам ўси- ши қийматнинг ҳақиқий ўзгаришини ва қийматнинг ўзгариш нисбатини хаспўшлай- ди. Авансланган капитал илгари = 500 эди, энди эса - 590 бўлади» («Капитал»нинв I китоби, VII боб, 1, 175-бетга [К. Маркс. «Капитал», I том, «’Ўзбекистон», 1983,' 215-бетга] қаралсин).


I боб. ишлаб чиқариш харажатлари ва фойда
37
киймати ўрнига 500^+100т товар цийматига эга бўлар эдик. тл хакига сарф қилинган 500 фунт стерлинг капитал 600 фунт линглик товар қийматини ишлаб чиқариш учун истеъмол қилин- сТдРжами меҳнат цийматидир, шунинг учун ҳам у жами маҳсулот Га лаб чиқариш харажатларидан иборатдир. Аммо бу ишлаб чиқа- иШ харажатларининг ҳосил бўлиши (бунинг натижасида сарф рИлИнган капитал қиймат япа маҳсулот цийматининг таркибий қис- ми сифатида пайдо бўлади) шу товар қийматпи вужудга келтириш- нипг бизга маълум бўлган бирдап-бир процесспдир. Унинг қў- шпмча қийматдап иборат 100 фунт стерлипглик таркибий
кпсми қандай пайдо бўлишини биз билмаймиз. Товар қиймат = ==500с+ 100 m бўлган иккиичи ҳолда ҳам худди шундай бўлар эди. Ҳар икки ҳолда ҳам биз цўшимча қийматнинг бу қийматдан пайдо бўлишипипг сабаби — бу қийматнинг унумли капитал фор- масида авансланганлиги эканлигини биламиз,—лекин у меҳнат формасида авансланганми ёки ишлаб чиқариш воситалари форма- сидами,— бари бир. Лекин, иккинчи томондан, авансланган капи- тал қиймат сарфланганлиги ва, бинобарин, товар ишлаб чиқариш харажатларидан иборат бўлганлиги учунгина қўшимча қийматни вужудга келтира олмайди. Авансланган капитал қиймат қай дара- жада товарнипг ишлаб чиқариш харажатлариии ташкил қилган бўлса, қўшимча қийматни эмас, балки сарф қилипган капитални ь;опвдйдигаи эквивалентни, қийматни шу даражада ташкил қила- дп. (Демак, авансланган капитал қиймат қўшимча қиймат ҳосил килар экап, у сарф қилинган капиталнинг ўзига хос хусусиятга эга бўлганлиги учун эмас, балки умуман авансланган капитал ва шу сабабли қўлланилган капитал сифатида қўшимча қиймат ҳосил цплади^ Бинобарин, қўшимча циймат авансланган капиталнинг товар ишлаб чиқариш харажатларига кирадиган цисмидан ҳам, ишлаб чиқариш харажатларига кирмайдиган қисмидан ҳам, хуллас, цўлланилган капиталнипг асосий ва оборот таркибий қисмларидан бир хилда ҳосил бўлади. Бутун капитал — меҳнат воситалари ҳам, пшлаб чиқариш материаллари ва меҳнат ҳам,— маҳсулот яратувчи буюм бўлиб хизмат қилади. Ҳа^иқий меҳнат процессида бутун ка- питал, қийматнинг ўсиш процессида эса капиталнинг бир қисмиги* па буюм ҳолатида иштирок этади. Бутун капиталнинг ишлаб чиқа- риш харажатларида қисман, лекин қўшимча қийматни вужудга кел- тиришда эса бутунича иштирок этишининг сабаби ҳам, эҳтимол худ- Ди ана шудир. Ҳарҳолда, оқибат натижада шундай бўлиб чиқадики, Қўшимча қиймат қўлланилган капиталнинг ҳамма қисмларидан бир иУла ҳосил бўлади. Агар Мальтусга эргашиб қупол ва содда цилиб:
«Капиталист ўзи аванслаган капиталнинг ҳамма кисмларидан бир хилда Фоида кутади»3),
Деб айтсак, мўҳокамаларни янада қисқартириш мумкин бўлар эди.
3) Malthus. «Principles of Political Economy». 2 nd ed., London, 1836, p. 268.


38 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Аваислангап бутун капиталнинг маҳсули бўлиб кўрипган қў- шимча циймат фойданинг ўзгарган формасига киради. Бинобаршк муайян қиймат суммаси фойда ҳосил қилиш мақсадида сарф липганлиги учуи капитал бўлади4), ёки муайян циймат суммасА капитал сифатида ишлатилгаилиги сабабли фойда вужудга келадц^ Агар биз фойдани р ҳарфи билан белгиласак, у вацтда W=c+v-h -\-т = к + т формуласи W=k-\-p формуласига айлапади, ёки товар циймат = ишлаб чицариш харажатлари + фойда.
Бинобарин, фойда, биз бу ерда уии аввал бошда кўриб турга^ иимпздек, цўшимча цийматиинг ўзгипаспдир, аммо у мистифика* цнялаштирилгап формададир, бу форма эса муқаррар суратда ка* виталистик ишлаб чиқариш усулидан келиб чиқади. Ишлаб чиқа* риш харажатларининг зоҳирап ҳосил бўлишида доимий капита^ билаи ўзгарувчи капитални бир-биридап ҳеч бир фарқ қилиб бўл^- маслпгидан, ишлаб чиқариш процесси вацтида цийматда юз бера- диган ўзгариш муқаррар равишда капиталпииг ўзгарувчи цисмд билан эмас, балкп бутун капитал билан боглиц бўлади. Бир цутб-* да пш кучининг баҳоси иш ҳақипииг ўзгарган формаси тари^асида майдонга чикиши сабабли, қарама-қарши т^утбда қўшимча қийма^ фойдапинг ўзгаргап формасида майдонга чиқади.
Юқорида кўргаиимиздек, товар ишлаб чиқариш харажатлари товар цийматидан камдир. W=k + m экан, k = W—ш бўлади. т = 0 бўлган таддирдагипа W=k + m формуласи W=к га, товар киймати товар ишлаб чицариш харажатларига баравар бўлади. Ка- питалпстик ишлаб чицариш асосида бупдай ҳол ҳеч бпр учрамайди, гарчи алоҳида бозор коиьюпктурасмда товарнипг сотилиш баҳоси ишлаб чиқариш харажатлари даражаспга ва упдап ҳам пастроққа тушиб кетиши мумкпн бўлса хам.
Шунинг учуи, агар товар ўз цийматига мувофиц сотилса, у вақтда товар қийматииинг упи ишлаб чиқариш харажатларидац ошпкчасига баравар бўлган, бинобарин, товар цийматда мужассам- лапгап бутун цўшимча қийматга баравар бўлгап фойда реализация кплипади. Лекип капиталист товарни ҳатто упипг қийматидап паст- роқ баҳода сотса ҳам, уни фойда билан сота олади. Товарнпиг сотилиш баҳоси упи ишлаб чицариш харажатларидаи юқори бўлпб турар экаи, бу баҳо ҳатто товар қийматдап паст бўлса ҳам, товар- да мужассамланган қўшимча цийматнинг бир цисми ҳаммавақт реализация килинади, бипобарин, фойда олинади. Бизпинг мпсоли- мизда товар циймати = 600 фупт стерлппг, ишлаб чиқариш хара- жатлари = 500 фупт стерлинг эди. Агар товар 510, 520, 530, 560, 590 фуит стерлингга сотилса, у вақтда товар ўз қийматидан тегиш- ли равишда 90, 80, 70, 40, 10 фупт стерлипг арзопга сотилади, шунда ҳам унинг сотилишидаи тегишли равпшда 10, 20, 30, 60, 9Т) фунт стерлипг фойда олинади. Товар киймати билан уни ишлаб чиқариш харажатлари ўртасида бир қатор номаълум сотиш баҳо-
4; «Капитал — фойда олиш учун сарф цилинадиган нарсадир». Malthus. «Definitions In political Economy». London, 1827, p. 86.


J БОБ. ишлаб чиқариш харажатлари ва фойда
39
баҳода сотилса, сарф қилинган қисмларини маҳсулот сотиш баҳо- бўлмайди. Агар бу процесс давом қиймат йўқолиб кетади. Ана шу ишлаб чиқариш харажатларини то-
бўлиши мумкин. Товар қийматнинг қўшимча цийматдан ибо- лар элементи қанча кўп бўлса, амалда бу оралиқ баҳолар доираси шунча катта бўлади.
Масалан, паст баҳо билан мол сотиш ҳоллари (underselling), са- атнинг муайян тармоқларида товар баҳоларининг ғайритабиий Н°вИшда паст даражада бўлиши5) ва шу каби кундалик конкурен- Р я ҳодисаларининггина эмас, бошқа ҳодисаларнинг ҳам сабаби шудир* Сиёсий иқтисод шу пайтга цадар тушуниб етмаган капита- лпстик конкуренциянинг асосий цонуни, умумий фойда нормасини тартибга солиб турувчи қонун ва бу цонун ёрдами билан белгила- надиган ишлаб чиқариш баҳоси деб аталган нарса товар қиймати бллан ишлаб чи^ариш харажатлари ўртасидаги ана шу фарққа ва ундаи келиб чиқадиган товарни унинг қийматидан пастроқ бўлса ҳам фойда билан сотиш мумкинлигига асосланадики, буни биз на- рпровда кўрамиз.
Товарии сотиш баҳоларининг пастки чегараси уиинг ишлаб чи- ^ариш харажатлари билан белгиланади. Агар товар унинг пшлаб чпқариш харажатларидан паст " ~
унумли капиталнинг таркибий лари билап тўла-тўкис қоцлаб этаверса, авансланган капитал нуцтаи назарданоқ капиталист варнинг чинакам ички қиймати деб ҳисоблашга мойил бўлади, чуи- кп бу — унинг капиталини шунчаки сақлаб қолиш учун зарур бўл- гап баҳодир. Лекин бунинг устига яна шу парса келиб цўшиладпки, товар ишлаб чиқариш харажатлари капиталистнипг ўзининг то- вар ишлаб чиқаришга сарфлаган харид баҳосидир, бинобарип, то- вар ишлаб чиқариш процессииинг ўзи томонидан белгиланадиган харид баҳосидир. Шунинг учуи ҳам товар сотиб реализация килп- надиган ортиқча қиймат, ёки қўшимча қиймат капиталистга товар ^ийматининг уни ишлаб чицариш харажатларидап ошиқчаси бў- лпб эмас, балки товарни сотиш баҳосининг унинг қийматидан ошпқчаси бўлиб кўрииади, шундай бўлгач, товарда мужассамлан- ган қўшимча циймат гўё уни сотиш орқали реализация қилинмай, балки сотишнинг ўзидап келиб чиқадигандай кўринади. Биз бу хомхаёлни «Капитал»да, I китоб, IV боб, 2-бандида («Капитал Учумий формуласининг зиддиятлари»да) муфассал текшириб чиқ- ^аи эдик, ҳозир эса Торренс ва бошқалар яна илгари суриб, спё- сии иқтисодда Рикардога нисбатан бир қадам олға босиш деб кўр- сатган формага бир дақиқа қайтамиз.
ч «Ишлаб чиқариш харажатларидан ёки, бошқача қилиб айтганда, ишлаб таб ар?°Ьда ёки товаР тайёрлашда сарф цилинган капиталдан иборат бўлган меп^пп аҳонинг Ф0ЙДа нормасини ўз ичига олиши мумкин эмас... Агар фер- вактп 9лКВартер дон саРФ Цилиб, бунинг эвазига 120 квартер дон олса, у да 20 квартер дон фойда бўлади, бу ошиқчани, ёки бу фойдани чиқим-


40 БИРИНЧИ БЎЛИМ. КЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
нинг бир қисми деб аташ бемаънилик бўлар эди... Фабрика эгаси маълуй мицдорда хом ашё, цуроллар ва меҳнат учун тирикчилик воситалари сар^ цилади ва бунинг эвазига маълум мицдор тайёр товар олади. Бу тайёр товар уни вужудга келтприш учун авансланган хом ашё, цуроллар ва тирикчилп| воспталарига цараганда юцорироқ айирбошлаш қийматига эга бўлиши керак^
Шунинг учун, деб хулоса чиқаради Торренс, сотиш баҳосинип> ишлаб чиқариш харажатларидан ортиқ қисми ёки фойда шундав папдо бўладики, истеъмолчилар 1
«бевоспта ёки билвоспта (circuitous) айирбошлаш йўли билан товарга унп пшлаб чидарпш учун сарфланган капиталнинг барча таркибий қисмла- рпдан бпрмунча кўпроқ тўлашади»6).
Амалда эса бу миқдордан ошиқчаси ушбу микдорнииг бир кпо мини ташкил цила олмайди, шунипг учуп ҳам фойда, товар кть матпнинг капиталист харажатларидан ортиқчаси бу харажатлар- нинг бир қисмиии ташкпл қила олмайди. Демак, товар қийматини вужудга келтирпшда каппталистнииг авапслагаи қийматидан бош- на бпрор элсмсдт иштирок этмас экан, у ват^тда қандай қилиб пш- лаб чиқаришдаи унга кирган цийматга қараганда кўпроқ қиймат чикиши мумкинлигиии — яъпи йўқ нарсадап цай тариқа бирор нарса пайдо бўла олпшини тушупиб бўлмайди. Бироқ Торренс бун- дай йўқ парсадап бирор иарса яратишдаи қутулиш учун бу маса- ланп факат товар ишлаб чиқариш соҳасидан товарларпинг муома- ла соҳасига кўчириш усулпни ишлатади. Ишлаб чиқаришдан фой- да олинпши мумкпп эмас, дейди Торренс, чунки акс ҳолда ишлаб чш^ариш харажатларида фойда бор бўлгап бўлур эди, бинобарпн,. бу харажатлардан ҳеч қапдай ошиқча бўлмагап бўлур эди. Унгд жавобаи Рамсей14 агар товар аппрбошлашдап олдпп фойда мавжуд бўлган бўлмаса, товар айирбошлашдап фойда чиқиши мумкпп эмас,— дейди. Айирбошлападигап маҳсулотларпипг қиймат сумма- сп, афтидан, ўзлари ўша маҳсулотларпипг циймат суммасини му- жассамлаштиргап маҳсулотларнинг айирбошланиши натиЖасида ўзгармайди. Қиймат суммаси айирбошлашдаи олдпн цаича бўлса, айпрбошлашдан кейин ҳам шупча бўлиб қолаверади. Бу ерда шу- ни айтиб ўтмоц керакки, Мальтус7) тўғридан-тўғрп Торренс сўзи- ни далпл қилиб келтиради, ваҳолапки, упинг ўзи товарларни улар- нинг қийматидан юқорироқ сотишпи бошдача тушунтпради ёки, тўғрироғи, буни тушунтириб бермайди, чунки шупга ўхшаш далил- ларнинг ҳаммаси муқаррар равишда ўз вақтида машҳур бўлган флогистонпипг салбий вазни тўғрисидаги муҳокамадан иборатдир 15.
Капиталистик ишлаб чиқариш ҳукмронлик қилган жамиятда ҳатто нокапиталистик ишлаб чицарувчи ҳам капиталистик тасав- вурлар таъсири остида бўлади. Умумап реал муносабатларии чу- ЦУР тушунгап Бальзак «Деҳқоплар» деган кейинги романида май- да деҳқон, судхўрнинг илтифотидан маҳрум бўлиб цолмаслик учун, <0 R. Torrens. «An Essay on the Production of Wealth». London, 1821, p. 51 — 53, 349. Malthus. «Definitions in Political Economy». London, 1 853, p. 70, 71.


! БОБ. ишлаб чидариш харажатлари ва ФОЙДА
41
кида ҳар турли ишларни бепул бажарганини ва ўз меҳнатига ?’пИ хеч қандай пул харажат қилмаслигидан, судхўрга ҳеч нарса ^пдя қилмадим деб ўйлаганлигини жуда тўғри кўрсатиб беради. с\хўр, Ў3 иавбатида, шу тариқа бир ўқ билаи икки қуённи ўлди- in Судхўр иш ҳақига кетадиган харажатларпи тежайди ва деҳ- ^онип боргап сари кўпроқ қарз асоратига солиб қўяди, деҳқон аста- секии хоиавайрои бўлади, чунки у ўз ерида ишламайди.
/Тўё товар ишлаб чиқариш харажатлари унинг ҳақиқий қийма- тидан иборат бўлади, қўшимча қиймат эса товарни унинг қиймати- ап юқорироқ баҳода сотишдан пайдо бўлади ў бинобарин, агар то- рарларшшг сотилиш баҳоси уларни ишлаб тақариш харажатлари- га яъни товарларни ишлаб чицариш учун истеъмол қилинган иш- лаб чиқариш воситаларининг баҳоси плюс иш ҳақига баравар бўл- са товарлар уларнинг цийматига мувофиқ сотилади деган бемаъни тасаввурни — ана шу бемаъни тасаввурни Прудон ўзига одат бўлиб колган илмсимон шарлатанлик билан социализмнинг янги очилган спри деб эълон қилди. Товарлар ^ийматини уларнинг ишлаб чиқа- риш харажатларидаи иборат қилиб цўйиш аслида унинг «Халқ бапки» нииг 16 асосини ташкил этади. Илгари, маҳсулот қиймати- нипг турли таркибий қисмларини маҳсулотнинг ўзинииг пропорцп- опал қисмларида кўз олдига келтириш мумкин деб кўрсагиб ўтил- гап эди. Агар, масалан («Капитал»нинг I китоби, VII боб, 2-бандп, 182- бет17), 20 цадоқ калаванинг қиймати 30 шиллинг — чунончи, 24 шиллинг ишлаб чиқариш воситалари, 3 шиллинг иш кучи ва 3 шиллиж қўшимча циймат бўлса,— у вақгда бу цўшимча қийматни маҳсулотнинг Vio қисми = 2 қадоқ калавадан иборат қилиб тасав- вур этиш мумкин. Агар бу 20 қадоқ калава энди уларнинг ишлаб чиқариш харажатларига мувофиқ 27 шиллингга сотилса, у вақгда харидор 2 қадоқ калавани текинга олади ёки товар ўз қиймати- дап Vio ҳисса паст баҳода сотилади; ишчи ҳам энди, илгаригидек, капиталистик калава ишлаб чиқарувчи учун эмас, балки фақат ка- лава харид қилувчи учун қўшимча меҳнат сарф қилди. Ҳамма то- варлар уларнинг ишлаб чиқариш харажатларидан юқорироқ, лекин уларнинг қийматига мувофиц сотилганда қандай натижа берса, Ҳамма товарлар уларни ишлаб чиқариш харажатларига мувофиқ сотилгапда ҳам худди шундай натижа беради, деб фараз цилиш мутлақо хато бўларди. Агар, ҳатто иш кучининг қиймати, иш ку- нпнинг узунлиги ва меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси ҳамма Ячойда бир хил, деб фараз қилинганда ҳам, барибир, турли хил то- вардарнинг қийматида мужассамланган қўшимча қиймат массаси, >ларни пшлаб чиқариш учун авансланган капиталнинг турли уз- Вии тузилишига қараб, асло бир хилда бўлмайдиб  * 8).
бЎлгани^ипмат маълУм бўлиб, иш кучини эксплуатация цилиш даражаси баравар
^пйматд?* тУРли капиталлар томонидан ишлаб чидарилаётган циймат ва дўшимча капитаттп1ассаси ШУ капиталларнинг ўзгарувчи таркибий дисмларининг, яъни шу т™5рнинг жонли иш кучига айланган таркибий дисмларининг миддорларига
питал» т°порционал бўлади» («Капитал», I китоб, IX боб, 270-бет [К. Маркс. «Ка- ’ 1 том, «Ўзбекистон», 1983, 304-бетга даралсин]).
4—775


42 ]
ИККИНЧИ БОБ !
ФОЙДА НОРМАСЛ ;
Капиталнинг умумий формуласи: П—Т—1Г бўлади, яъни маъ-' лум диймат суммаси ундан кўпроқ қиймат суммаси чиқариб олпш мацсадида муомалага ташланади. Бу кўпроц циймат суммасини ву^ жудга келтирадиган процесс капиталистик ишлаб чидаришдир; бу қийматни реализация қилувчи процесс капитал муомаласидир. Ка^ питалист товар ишлаб чидарганда уни товарнинг ўзи, товарнини истеъмол қиймати ёки ўз шахсйй истеъмоли учун ишлаб чиқар-: майди. Капиталистпи ҳадиқатан қизиқтирадиган нарса кўзга кў-| ринадиган маҳсулот бўлмай, балки маҳсулот қпйматипинг упи иш-1 лаб чиқариш учун истеъмол дилинган капитал дийматдан ошиқ-1 часидир. Капиталист капиталнинг таркибий кисмлари қўшимча диймат ҳосил цилишда турлича роль ўйпашига эътйбор бермай, бу- тун капитални аванслайди. Капиталист бу таркибий дисмларнииг ҳаммасини авансланган капитални дайтадан ҳосил дилиш учунги- на эмас, балки унга нисбатан маълум миддорда ошиқча диймат ҳосил дилиш мақсадида ҳам бир хилда аванслапди. Капиталист ўзи аванслаган ўзгарувчи капитал қийматини жонли меҳнатга айпр- бошлаш, жонли меҳнатии эксплуатация қилиш йўли билангпна бу ўзгарувчи капитал қийматни кўпро^ дийматга айлаптириши мум-( кин. Лекин капиталист шу меҳнатни амалга ошириш шароитлари- ни — меҳнат цуроллари ва меҳнат предметларп, машиналар ва хом! ашёни — ҳам бир йўла авапслаган тақдирдагина, яъни у ўз цўли-j даги циймат суммасини ишлаб чикариш шароити формасига айлаи- тирган тақдирдагина бу меҳнатни эксплуатация килиши мумкип;| умуман капиталист меҳнат шароитииинг'эгаси сифатида фадат иш( кучига эга бўлган ишчига қарама-царши тургаилиги учун у капи-J талистдир, шунинг учупгина меҳнатни умуман эксплуатация квн лишга кириша олади. Илгари, биринчи китобда 18, бу ишлаб чика->' риш воситалари ишчи бўлмаганлар дўлида бўлганлиги ишчиларни ёлланма ишчиларга, ишчи бўлмагапларни эса капиталистларга ай- лантириши, худди шу ҳол кўрсатиб берилган эди.


II БОБ. ФОЙДА НОРМАСИ
43
пайтирпш учун ўзгарувчи капитални аванслайдими — бу масалага <андай царалиши капиталист учун бари бир; у машиналар ва хом ашё қийматипи янада кўпроқ қийматга айлантириш учун иш ҳа- пга пул сарфлайдими ёки меҳнатни эксплуатация қилиш имко- виятига эга бўлиш учун машиналар ва хом ашёга пул авапслай- дими,— унинг учун барибир. Гарчи қўшимча қийматни капитал- динг ўзгарувчи цисмигина ҳосил қилса. ҳам, лекин капиталнинг бошца цпсмлари — меҳиат учун зарур ишлаб чиқариш шароитла- ри ҳам авансланган тавдирдагина ҳосил цилади. Капиталист меҳ- натни доимий капитални аванслаш йўли билангина эксплуатация кпла олиши ва доимий капитал цийматни ўзгарувчи капитални авапслаш йўли билангина кўпайтира олиши сабабли, унинг тасав- вурида бу капиталлар бир бўлиб қўшилиб кетади, бунинг устига капиталистнинг ҳақиқий фойда даражаси бу фойдапинг ўзгарувчи капиталга нисбати билан эмас, балки бутун капиталга нисбати би- лан, цўшимча қиймат нормаси билан эмас, балки фойда нормаси бплан белгиланади, фойда нормаси эса бир хил бўлиб қолишига карамай турли цўшимча қиймат нормаларини ифода қилиши мум- кпн буни биз кейинчалик кўрамиз.
Маҳсулот цийматининг ҳамма таркибий қисмлари — ҳақини ка- ииталист тўлаган ёки эквивалент тариқасида ишлаб чиқаришга сол- ган барча таркибий қисмлари маҳсулот ишлаб чиқариш харажат- ларига киради. Капиталнииг сақланиб қолиши ёки дастлабки миқ- дорда такрор ишлаб чиқарилиши учун ана шу харажатларнинг ўр- ни қопланиши керак.
Товарда мужассамланган циймат уни ишлаб чицаришга сарф бўл- ган иш вақтига баравардир, бу меҳнат суммаси эса ҳац тўланган ва ҳақ тўланмаган меҳнатдан иборатдир. Капиталист учун эса товар- ни ишлаб чиқариш харажатлари, аксинча, товарда буюмлашган меҳнатнинг капиталист ҳақ тўлаган цисмидангина иборатдир. Товар- да мавжуд бўлган қўшимча меҳнат капиталист учун текинга тушган, ваҳоланки ҳац тўланган меҳнат ишчига қанчага тушган бўлса, ҳац тўланмаган меҳнат ҳам унга шунчага тушади, цўшимча меҳнат ҳам Ҳақ тўланган меҳнат сингари цийматни вужудга келтиради ва қий- матни ташкил циладиган элемент сифатида товарга киради. Капи- талистнинг фойдаси шундан чиқадики, у ҳақ тўламаган нарсани сотиши мумкин. Цўшимча ^иймат, resp.* фойда, товар цийматининг Унп ишлаб чиқариш харажатларидан ошиқчасидан, яъни товарда мужассамланган бутуп меҳнат суммасининг унда мужассамланган Ҳақ тўланган меҳнат суммасидан ошиқчасидан иборатдир. Шунга мувофи^ цўшимча қиймат ҳам, унинг келиб чициши ^андай бўли- шидан қатъи назар, авансланган бутун капиталдан ортиқчасидир. Бииобарин, бу ошиқча бутун капиталга нисбатан касри билан ифо- Даланади, бу ерда К бутун капитални билдиради. Шундай цилиб
*
respective — тегишли равишда. Ред.


44 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЗЧПИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
биз қўшимча қиймат нормаси — дан фарқли ўлароқ фойда нормаси бўлишини кўрамиз^
Цўшимча дийматнинг ўзгарувчи капиталга писбати қўшимча қиймат нормаси деб аталади; қўшимча қийматнинг бутун капиталга писбати фойда нормаси деб аталади. Бу — ўша бир миқдорнипг турли-турли икки хил ўлчови бўлиб, улар мпдёс жиҳатидан турли- ча бўлганликлари сабабли ўша бир миқдорнинг турлича пропорция- ларини ёки нисбатини ифодалайдилар.
Қўшимча дийматнинг фойдага айланишини қўши-мча диймат нормасииинг фойда нормасига айланишидан келтириб чиқариш ке- рак,— аммо аксипча эмас. Дарҳадидат, фойда нормаси тарихан бошланғич нуқта бўлди/ Қўшимча диймат билан қўшимча қиймат нормаси таддидот йўДи билан очиб кўрсатиладиган, нисбатан кў- ринмайдиган, муҳим бир нарсадир, ваҳоланки фойда нормаси ва, демак, цўшимча кийматнинг фойда сингари формаси ҳодисалар юзасида аён бўлиб туради.
Айрим капиталистга келганда шу нарса равшанки, уни фадат бир нарса, қўшимча қийматнинг, ёки капиталист ўз товарларини сотиб, дўлга киритадиган ошиқча қийматнинг товар ишлаб чиқа- риш учуи авансланган бутун капиталга нисбати дизидтиради; ҳолбуки бу ошиқчанинг капиталнинг алоҳида олинган таркибий қисмларига муайян нисбати ва унинг бу қисмлар билан ички ало- г^алари капиталистни ҳеч бир дизидтирмайди, цайтага, у над шу му- айян нисбатпи ва шу ички алоқани пардалаб қўйишдан манфаат- Дордир.
Гарчи товар дийматнинг уни ишлаб чиқариш харажатларидаи ошидчаси бевосита ишлаб чиқариш процессида ҳосил бўлса ҳам, лекин у фадат муомала процессида реализация қилинадп; бу ошиқ- ча диймат шунинг учун ҳам фақат муомала процессида пайдо бўл- гандек кўринадики, ҳадиқатда, конкуренция шароитларида, ҳадп- қий бозорда бу ошиқча қийматнинг реализация дилиниши ёки цилинмаслиги ва дай даражада реализация дилиниши бозор муноса- батларига боғлиқ бўлади. Агар товар ўз қийматидан юқори ёки паст баҳода сотилар экан, демак қўшимча қпйматнинг фацат бошдача тақсимланиши ҳақида ва бу бошқача тақсимланиш, нисбат- нинг ўзгариши — турли шахслар дўшимча қийматни ўзаро бўли- шиб оладиган нисбатнинг ўзгариши қўшимча кийматнинг мицдори- ни ҳам, унинг табиатини ҳам ҳеч ўзгартира олмаслиги ҳақида бу ерда гапириб ўтиришга эҳтиёж йўд. муомала процессида


II БОБ. ФОЙДА НОРМАСИ
45
бўлса, бир-бирларини алдашларига ҳам шу даражада боғлиқ бўлади.
Муомала процессида иш вақти билан бирга муомала вақти амал цила бошлайди, муомала вақти муайян вақт давомида реализация цилиш мумкин бўлган қўшимча қиймат массасини тегишли равиш- да чеклаб ^ўяди. Бевосита ишлаб чиқариш процессига муомаладан келиб чиқадиган бошқа моментлар ҳам белгиловчи таъсир кўрса- тади. Униси ҳам, буниси ҳам — бевосита ишлаб чиқариш процесси ҳам, муомала процесси ҳам — доимо бири иккинчисига ўтпб тура- ди, бир-бири билан чирмашиб кетади ва шу тариқа улар ўзларига хос алоҳида белгиларни доимо сохталаштириб кўрсатадилар. Қў- шимча қиймат ҳосил қилиш, умуман қиймат ҳосил қилиш синга- ри, муомала процессида юқорида кўрсатиб ўтилганидек, янги таърифларга эга бўлади; капитал ўз айланишлари даврасини босиб ўтади; ниҳоят, у, чунончи, ўзининг органик ҳаётидан ташқи ҳаёт муносабатларига киришади, бу шундай муносабатларки, унда ка- питал билан меҳнат эмас, балки, бир томондаги, капитал билан ка- питал, иккинчи томондаги, яиа оддий харидорлар билан сотувчи- лардан иборат индивидуумлар бир-бирларига қарама-қарши тура- дилар; муомала вақти билан иш вақти ўз йўлларида бир-бприга дуч келади ва шу тарица униси ҳам, буниси ҳам қўшимча ^иймат- нп бир хилда белгилайдигандек бўлиб кўринади; капитал билан ёлланма меҳнат бир-бирига қарама-қарши турган дастлабкп форма шу формадан мустақилдай бўлиб кўрипадигап муносабатларнинг аралашуви туфайли ниқобланади; қўшимча цийматнинг ўзи иш вақгини ўзиники дилиб олиш маҳсули бўлиб кўринмай, балки то- вар сотиш баҳосининг уни ишлаб чиқариш харажатларидан ошиқ- часи бўлиб кўринади, бунинг натижасида бу ишлаб чиқарпш хара- жатлари товарнинг ҳақиқий қиймати (valeur intrinseque) бўллб кўриниши ҳеч гапмас, бас, фойда товар сотиш баҳосининг товар имманент цийматидан ошиқчаси бўлиб кўринадп.


46 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
питал ўзининг буюм шаклида мавжуд бўлишида, унинг меҳнатга пжтимоий муносабатидан қатъи назар (ҳолбуки уни капитал қилган парса фацат упинг меҳнатга шу ижтимоий муносабатидир), меҳнат билан бир қаторда ва меҳнатга боғлиқ бўлмаган ҳолда қўшимча кдйматнинг мустақил маибаидир, деган сафсатанинг исботи тари^ цасида ана шу муомала ҳодисаларини тўғридан-тўғри далил килиб' келтираётганлари бежиз эмас. Иккинчидан, хом ашёнинг баҳоси, машиналарнинг ейилиши ва ҳоказолар сингари иш ҳақини ҳам ўз ичига оладиган харажатлар рубрикаси остида ҳақ тўланмаган мехг натни шилиб олиш фақат харажат моддаларииинг бири юзасидав тўланадиган ҳақии тежаш, муайян миқдордаги меҳнатга факат камроқ ҳақ тўлаш қилиб кўрсатилади; хом ашё арзонровда сотиб олинганда ёки машиналарнинг ейилиши камайганда бўладиган те- жашдай қилиб кўрсатилади. Шундай қилиб, қўшимча меҳнатнй шилиб олиш ўзига хос характерини йўқотади; қўшимча меҳиат- нинг ^ўшимча қийматга ўзига хос муносабати хиралаштирилади; «Капитал»нинг I китоби, VI бўлимида19 кўрсатиб ўтилганидек, иш кучининг циймати иш ҳақи формасида тақдим этилганлиги бунга жуда ёрдам беради ва буни осонлаштиради.
Капиталнинг ҳамма қисмлари бир хилда ошиқча қиймат (фойда) манбаи бўлиб кўриниши сабабли капиталистик муносабат бўяб кўр- сатилади.
Бироқ цўшимча қийматнииг фойда норАмаси орқали фойда фор- масига айланиш усули ишлаб чиқариш процессидаёқ юз беради- ган субъект ва объектни бир-бирига аралаштириб юборишнинг янада кучайиши, холос. Биз меҳнатнинг барча субъектив ишлаб чиқарувчи кучлари қандай цилиб капиталнинг унумли кучлари^ бўлиб тасаввур этилишини кўриб ўтдик20. Бир томондая, жонли меҳнат устидан ҳукмронлик қилувчи киймат, бундаи олдипги меҳ- нат капиталист шахсида гавдаланади; иккинчи томондан, ишчи^ аксинча, фацат иш кучи тариқасида — буюм, товар тариқасидагп- иа майдонга чиқади. Ана шу бузилган муносабатдап ҳатто энг од- дий ишлаб чиқариш муносабатидаёқ зарурат тариқасида тегишли нотўғри тасаввур, сохта тушунча пайдо бўлади, бу тушунча муо- мала процессининг ўзидаги ўзгаришлар ва модификациялар билан янада чуқурлашади.
Рикардо мактабининг мисоли шуни кўрсатадики, фойда нормаси цонунларини бевосита қўшимча қиймат нормасининг қонунлари қи- либ ёки цўшимча қиймат нормаси қонунларини фойда нормаси қонун- лари қилиб кўрсатишга уриниш мутлақо хатодир. Албатта, капита- листнинг миясида улар ўртасида фарк йўц, иборасида қўшимча ^иймат шу қийматни ишлаб чиқариш учун авансланган, бир қисми бу ишлаб чиқаришда тўла-тўкис истеъмол цилинган, иккинчи қисми эса ишлаб чиқаришда фацат цўлланилган бутун капитал цийматга унинг нисбати билан ўлчанади. Ҳакицатда^ нисбати авансланган


II БОБ. ФОЙДА НОРМАСИ
47
тун капитал қийматнинг кўпайиш даражасини ифода қилади; ЦЎшимча Цийматнннг ички муҳим алоцаси ва табиатига муво- ЖиК олинган бу нисбат ўзгарувчи капитал қай мивдорда ўзгарган бўлса, ШУ миқдорнинг бутун авансланган капитал миқдорига нис- бати қандайлигини кўрсатиб беради.
Бутун капитал қийматнинг миқдори ўз-ўзича қўшимча қиймат миқдорига ҳеч цандай ички муносабатда бўлмайди, ҳарҳолда бе- восита муносабатда бўлмайди. Бутун капитал минус ўзгарувчи ка- питал,— яъни доимий капитал ўзининг моддий элементлари жиҳа- тидан меҳнатни амалга ошйрувчи моддий шароитлардан — меҳнат воситалари ва меҳнат материалларидан иборат бўлади. Муайян микдордаги меҳнатнинг товарларда мужассамланиши, шу сабабли циймат ҳосил цилиши учун ҳам муайян миқцорда меҳнат мате- рпаллари ва меҳнат воситалари керак бўлади. Қўшиладиган меҳ- натнинг алоҳида характерида бўлишига қараб меҳнат массаси билан шу жонли меҳнат дўшилиши лозим бўлган ишлаб чицариш воситалари массаси ўртасида муайян техник писбат мавжуд бўла- ди. Демак, шу важдан қўшимча циймат, ёки қўшимча меҳнат мас- саси билан ишлаб чиқариш воситалари массаси ўртасида ҳам муайян нисбат мавжуд бўлади. Масалан, агар иш ҳақини ишлаб чидариш учун зарур меҳнат ҳар куни 6 соат бўлса, у вадтда ишчи 6 соат қўшимча меҳнат қилиб бериш, 100% ^ўшимча қиймат ҳо- сил қилиш учуп 12 соат ишлаб бериши лозим. Ишчи апа шу 12 соат ичида 6 соатдагига дараганда икки марта кўп ишлаб чиқариш воситаларини истеъмол цилади. Лекии бу билан 6 соат ичида қў- шиладиган цўшимча қиймат 6 соат ёки ҳатто 12 соат ичида истеъ- мол цилинган ишлаб чиқариш воситалари қиймати билап ҳеч қан- дай бевосита муносабатда бўлмайди. Бу диймат бу ерда ҳеч қапдай аҳамиятга эга эмас; техника жиҳатидан зарур массанинг мавжуд бўлишигина муҳимдир. Хом ашё ёки меҳпат воситалари арзонми ёки қимматми, бунинг ҳеч фарқи йўқ, фақат улар талаб цилинган истеъмол қийматига эга бўлса, истеъмол қилинадиган жонли меҳ- натга нисбатан техника талаб қилган пропорцияда бўлса бас. Агар мепга бир соатда а шиллинг турадиган х қадоқ пахта йиги- рилиши маълум бўлса, 12 соатда 12я қадоқ пахта йигирилиши, бунинг 12а шиллингга = бўлиши ҳам, албатта, маълум бўлади, у вақтда мен дўшимча цийматнинг бу 6 соатли цийматга нисбатишг ^андай ҳисоблаб чиқарсам, унинг бу 12 соатли қийматга нисбати- пи ҳам худди шундай ҳисоблаб _
Қадоқ пахтанинг белгиси бўлиб еРДа жонли меҳнатнинг ишлаб нисбати мавжуд бўлади: муайян
аҳоси бўлгаНИ сабабли, аксинча, нал1аш1ш уох-армсш лур-
муайян баҳо ҳам муайян миқцордаги пахтанинг кўрсаткичи бў- хизмат цилиши мумкин. Агар мен 6 соат қўшимча меҳнатнп ^зимники қилиб олиш учун 12 соат ишлашга мажбур этишим ке- чиқараман. Бироқ а шиллинг х хизмат қилиши сабаблигина бу чиқариш воситалари цийматига миқдордаги пахтапинг муайян пахтанинг баҳоси ўзгармай тур-


48 БИРИНЧИ БУЛИМ. ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
раклигини, бинобарин, 12 соатга етадиган тайёр пахтага эга бўли- шимни билсам ва 12 соатга етадиган мивдордаги пахта миқдори- нннг баҳосини билсам, у вақтда бавосита йўл билан (зарур мицдор кўрсаткичи бўлгаи) пахта баҳоси ила цўшимча циймат уртасида нисбат белгиланади. Хом ашё баҳосидан эса мен, аксинча, йигириш учун, масалан, 6 соат эмас, балки бир соат вақт талаб қпладиган хом ашё массасини ҳеч белгилай олмайман. Бинобарин, доимий капитал қиймат билаи, демак, бутун капитал қиймат ( = с + у) билан қўшимча қиймат ўртасида ҳеч қандай ички, зарур нисбат йўц.


II БОБ. ФОЙДА НОРМАСИ
49г
тўзишгииа ишлаб чицариш харажатларига киради. Сўпгра, иккин- чидан: бу ошиқча қийматпипг аванслапгап бутун капитал қиймат- га нисбати тарицасида ўлчанади. Бу ерда оборот капиталнинг дий- мати ҳисобга қандай кирса, бутун асосий капитал қиймати ҳам худди шундай киради. Демак, оборот капитали икки ҳолда ҳам бирдай киради, ҳолбуки асосий капитал бир ўринда бошқача йўл билаи, иккинчи ўринда эса оборот капитали сингари киради. Шун- дай қилиб, оборот капитали билан асосий капитал ўртасидаги та- фовут бу ерда зўрма-зўраки бирдан-бир тафовут қилиб кўрсатилади.
Бинобарин, ортиқча, агар у, Гегель тили билан айтганда, фойда нормасида ўзини ўзи қайта акс эттирса, ёки, бошқача қилиб айт- ганда, фойда иормаси билан аниқроц таърифлаиса, ҳар йили ёки муомаланинг муайян даврида капитал томонидан ҳосил қилинади- гап ўз қийматидан ошиқчаси тарицасида ҳосил қилинади.
Шу сабабли гарчи фойда нормаси сон жиҳатидан қўшимча циймат нормасидан фарқ қилса-да, қўшимча қиймат ва фойда ҳа- цицатда иккови бир нарса ва улар сон жиҳатдан ҳам бир-бирига тепгдир, шундай бўлишига царамай, фойда қўшимча қийматиииг ўзгарган формасидир, қўшимча қийматнинг келиб чиқиши ва унинг мавжуд бўлиш сирлари бу формада пардаланади ва яширинади. Дар- ҳациқат, фойда қўшимча қийматнинг намоёи бўлиш формасидир ва бу қўшимча қийматни фат^ат анализ цилиш йўли билангина фойда- дан чиқармоқ керак. Цўшимча қийматда капитал билан меҳнат ўрта- сидаги муносабат яққол кўриниб туради; капитал билан фойда ўр- тасидаги муносабатда,— яъни капитал билан, бир томондан, муо- мала процессида реализация қилинган товариинг ишлаб чиқариш харажатларидан ошиқчаси сифатида, иккинчи томондан эса, ошиц- чанинг бутун капиталга нисбати ёрдами билан анча аниқроц таъ- рифланган ошиқча сифатида намоён бўладиган қўшимча қиймат ўртасидаги муносабатда капитал ўз-ўзига нисбат тарицасида, шун- дай нисбат тариқасида майдоига чиқадики, у нисбатда капигал дастлабки диймат суммаси тариқасида ўзи ҳосил қилган янги қий- матдан фарқ қилади. Қиймат суммаси ишлаб чиқариш процесси ва муомала процесси орқали ўз ҳаракати вақтида бу янги қийматни ҳосил цилиши — бу онгда мавжуд бўлади. Лекин бунинг цандай юз бериши сирлигича цолиб, қўшимча қиймат капиталнинг ўзига хос цандайдир яширин ҳислатлари туфайли ҳосил бўлгандек тую- лади.
Биз капитал қийматнинг кўпайиш процессини ҳар қанча тек- шириб борсак, капиталистик муносабат шунча кўп мистификация қилинади ва унинг ички оргаяизми сирлари шунча кам очилади.
Бу бўлимда фойда нормаси сон жиҳатидан қўшимча ^иймат нормасидан фарқ қилади; аксинча, фойда билаи қўшимча циймат фацат турли формаларга кирган бир хилдаги миқдор деб царала- ди. Бундан кейинги бўлимда биз уларнинг бир-биридан тобора ажралиб боришини, фойда сон жиҳатдан ҳам қўшимча қийматдан фарқ қиладиган миқдор билан ифодаланишини кўрамиз.


50 ]
УЧИНЧИ БОБ
ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ
Ўтган бобнинг охирларида айтиб ўтилганидек, биз бу ерда, умуман бутун биринчи бўлимда ҳам, муайян капиталга тўғри ке- ладиган фойда суммаси шу капитал ёрдами билан муайян муома- ла даври давомида ҳосил қилинган бутун цўшимча қиймат сумма- сига тенг деб фараз циламиз. Бинобарин, биз бу қўшимча қиймат, бир томондан, турли ҳосила формаларга: капитал учун процент, ер рентаси, солиқлар ва ҳоказоларга бўлиниб кетишини, иккинчи то- мондан, бу цўшимча циймат ўртача умумий фойда нормаси туфай- ли ўзиники қилиб олинадиган фойдага кўпчилик ҳолларда тўғри келмаслигини ҳозирча бир чеккада қолдириб турамиз, бу хусусда ran иккинчи бўлимда боради.
Фойда мицдор жиҳатидан ^ўшимча цийматга тенг бўлади деб фараз қилиниши сабабли, қўшимча циймат миқдори ва фойда нор- масининг мивдори ҳар бир айрим ҳол учуи маълум бўлган ёки белгиланиши мумкин бўлган оддий рақам миқдорлар нисбати би- лан белгиланади. Шундай цилиб текшириш аввал бошда соф мате- матика соҳасида олиб борилади.
X Биз биринчи ва иккинчи китобларда ишлатилган белгиларни сақлаб цоламиз. Бутун каиитал К доимий капитал с ва ўзгарувчи капитал v га бўлинади-да, қўшимча циймат т ни ҳосил қилади. Бу цўшимча қийматнинг авансланган ўзгарувчи капиталга нисбатини, демак ~ ни биз цўшимча қиймат нормаси деб атаймиз ва уни т' билан белгилаймиз. Бинобарин, — = т' ва шунга кўра т = т’ v бў- лади. Агар бу чўшимча қийматнинг ўзгарувчи капиталга эмас, бал- ки бутун капиталга нисбатини олсак, бу вақтда у фойда (р) деб ата- лади, қўшимча циймат т нинг бутун капитал К га нисбати, демак фойда нормаси р' деб аталади. Шу тариқа биз қуйидагиларга эга бўламиз:
, т т , Р — « — I ’ К . c-f- v
ягар биз т ўрнига унинг юқорида топилган мицдори m’v ни қўй- сак, у вақтда чуйидагиларга эга бўламиз:


Ш БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ДЎШ. ЦИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ
51
тенгламани қуйидаги пропорцияда ҳам ифода этиш мумкин:
У р'*.т' = v:K,
Гунда ўзгарувчи капитал бутун капиталга қандай нисбатда бўлеа, фойда нормаси ҳам цўшимча қиймат нормасига шундай нисбатда продорциядан шу нарса келиб чиқадики, р\ фойда нормаси хамиша тп' дан, қўшимча қиймат нормасидан кам бўлади, чунки ўзгарувчи капитал ҳамиша К дан, v + c йиғиндисидан, ўзгарув- чи капитал билан доимий капитал йиғиндисидан кам бўлади; v = K бўлган, бинобарин, капиталист доимий капитални, ишлаб чи- қариш воситаларини бутунлай авансламай,. фақат иш ҳацинигина авапслаган бирдан-бир, амалда мутлақо учрамайдиган ҳолни истис- по қилганда, ҳамиша ана шундай бўлади^
Бизнинг тадциқотимизда, жумладан, с, v ва т мивдорига ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган бир қанча бошқа омиллар ҳам эъти- борга олинади, шу сабабли улар қисқача кўрсатиб ўтишга арзийди.
Биринчидан, пул циймати. Пул қийматини биз ҳамма жойда доимий цилиб олишимиз мумкин.
Иккинчидан, оборот. Бу факторни биз ҳозирча бир чеккада ^ол- дириб турамиз, чунки оборотнинг фойда нормасига таъсири бундан кейинги бобларнииг бирида алоҳида текшириб чиқилади. {Бу ерда биз, олдинга ўтиб кетиб бўлса-да, фақат р = пг формуласи ўз- гарувчи капиталнинг фацат бир обороти учунгина тўғри эканлигини, лекин биз унинг йиллик обороти учун ҳам тўғри бўлиши учун тп' ўрнига, оддий қўшимча қиймат нормаси ўрнига m'n ни, йиллик кў- шимча қиймат нормасини қушишимиз кераклигини, шу билан бирга п ўзгарувчи капиталнинг бир йил ичида цилган оборот миқдорини белгилаишни таъкидлаб ўтамиз. («Капитал», II китоб, XVI боб, 1 га 1\аралсин».-— Ф, 3.}


52 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎ1ПИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
капитал ўз қиймат тузилиши билан, яъни ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга муайян нисбати билан ҳар гал меҳнат унумдор- лигининг муайян даражасини ифода этади. Демак, бу нисбат дои- мий капитал буюмлашган таркибий цисмлари қийматининг оддий ўзгаришп ёки inn ҳақининг ўзгариши йўлидан бошқача йўл билан ўзгарар экан, у ҳолда меҳнат унумдорлиги ҳам ўзгариши керак, шу сабабли с, v ва т омилларида юз берадиган ўзгаришлар айни вацтда меҳнат унумдорлигининг ҳам ўзгаришини тақозо қилишини жуда тез-тез кузатиш имкониятига эга бўламиз.
Булар қолган уч омилга: иш кунининг цисца-узунлиги, меунат- нинг интенсивлиги ва иш уацига ҳам тааллуқлидир. Уларнинг қўшимча циймат массаси ва нормасига таъсири биринчи китобда23 муфассал текшириб чиқилган. Демак, шу нарса равшанки, гарчи биз соддалаштириш учун бу уч омил доимий бўлиб қолади, деб фа- раз ^илсак ҳам, ҳарҳолда с, v ва ш да юз берадиган ўзгаришлар уларни белгилайдиган бу моментлар мивдорнинг ўзгаришини кўз- да тутиши мумкин. Бу ерда қисқача шуни эслатиб ўтиш керакки, иш ҳақпнинг қўшимча циймат миқдорига ва қўшимча қиймат нор- масининг баланд-пастлигига таъсири уларга иш кунининг узун- қисқалиги ва меҳнат интенсивлигининг кўрсатгап таъсиринииг аксича бўлади; иш ҳацининг ошиши қўшимча қийматни камай- тиради, ҳолбуки иш кунининг узайиши ва меҳнат интенсивлиги- нинг оширилиши қўшимча цийматни кўпайтиради.
Агар биз, масалан, капитал 100 бўлиб, 20 ишчи ўн соатдан меҳнат қилиб, уларнинг ҳафталик умумий иш ҳақи 20 бўлса, у капитал 20 қўшимча қиймат ҳосил қилади, деб фараз қилсак, у вақтда биз цуйидагиларга эга бўламиз:
80. 4- 20^, + 20т; т' = 100%, р' = 20%.
Иш ҳақи оширилмасдан иш куни узайтирилиб 15 соатга етка- зилган бўлсин; бунинг натижасида 20 ишчи янгидан ишлаб чиқар- ган жами қиймат 40 дан 60 га етади (10:15 = 40:60); тўланган v, иш ҳақи илгаригидай қолар экан, қўшимча циймат 20 дан 40 га етади, шунда биз цуйидагиларга эга бўламиз:
80. + 20^ + 40т; т' = 200%, р' = 40%.
Агар, иккинчи томондан, ўн соатли меҳнатда иш ҳақи 20 дан 12 га тушиб кетса, у вақтда биз бошда бўлганидек, 40 дан иборат жами янгидан ишлаб чиқарилган қийматга эга бўламиз, лекин эн- ди у бошқача тақсимланади: v камайиб 12 га тушади, ш эса қол- ган 28 га тенг бўлади. Бинобарин, биз цуйидагиларга эга бўламиз: 80с + 12^ + 28т; т’ = 233% %; р’ = § = ЗО^/о.


Ill БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚЎШ. ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 53
хил бўлганда иш ҳақининг кўпайиши қўшимча қиймат нормасини камайтириб юборар эди. Демак, arap v иш ҳақини ошириш нати- я;асида кўпайган бўлса, бу ҳол меҳнат миқдорининг кўпайганли- )ипи эмас, балки шу муайян меҳнат миқдорига қимматроқ ҳақ тў- данганлигини ифодалашга хизмат этади; т! ва р' кўпаймайди, бал- ки камаяди.
Шунданоқ кўриниб турибдики, иш куни, меҳнат интепсивлиги ва иш ҳақида юз берган ўзгаришлар бир варакайига v ва т ни ҳамда улар ўртасидаги нисбатни, шу сабабли р' ни ҳам, т нинг с + га, бутун капиталга нисбатини ҳам ўзгартириб юбормасдан иложи йўқ; яна шу нарса ҳам равшанки, т билан и ўртасидаги нисбатнинг ўзгариши ҳам юқорида кўрсатиб ўтилган уч меҳпат шароитипинг камида биттасида ўзгариш юз беришини тақозо қилади.
Ўзгарувчи капиталнинг бутун капитал ҳаракатига ва унинг қий- матининг ошишига органик алоқаси борлиги, шунингдек ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталдан фарқи ҳам худди ана шунда на^ моён бўлади. Доимий капитал, модомики ran қиймат ҳосил бўлиши устида борар экан, ўзида мужассамлантирган циймат туфайлигина муҳимдир; шу билан бирга 1500 фунт стерлинглик доимий капи- тал, айтайлик, ҳар тоннаси 1 фунт стерлинглик 1500 тонна темир бўладими, ёки ҳар тоннаси 3 фунт стерлинглик 500 тонна темир бўладими, — қиймат ҳосил бўлиши учун бунинг ҳеч бир аҳамияти йўқ. Доимий капитал қийматни мужассамлаштирган ҳақиқий буюм мпвдорининг қиймат ҳосил бўлиши учун ва фойда нормаси учун ҳеч аҳамияти йўқ, фойда нормаси бу цийматнинг аксича ўзгара- ди, яъни доимий капитал қийматининг кўпайиши ёки камайиши ўзи мужассамланган буюмлашган истеъмол қиймат массасига цан- дай нисбатда бўлишининг ҳеч аҳамияти йўқ.
Ўзгарувчи капитал масаласи бутунлай бошқача. Бунда биринчи павбатда ўзгарувчи капиталда мавжуд бўлгаи қиймат, унда буюм- лаштирилган меҳнат муҳим эмас, балки бу цийматнинг ўзгарувчи капитал томонидан ҳаракатга келтириладиган ва ўзгарувчи капи- талда ифода этилмаган бутун меҳнатнинг оддий кўрсаткичлиги муҳимдир; ўзгарувчи капиталнинг ўзида мужассамланган меҳнат цанча кам бўлса, бутун шу меҳнат билан ўзгарувчи капиталнинг ўзида ифодаланган меҳнат ўртасидаги, шу сабабли ҳақ тўланган меҳнат ёки шу меҳнатнинг цўшимча қиймат вужудга келтирадиган Цисми ўртасидаги фарқ шунча кўп бўлади. 10 соатли иш куни ўн пшллингга ёки ўн маркага тенг дейлик. Агар иш ҳақини цоплай- Диган зарур меҳнат, бинобарин, ўзгарувчи капитал = 5 соат = 5 П1ИЛЛИНГ бўлса, у вақтда цўшимча меҳпат = 5 соат ва қўшимча қиимат = 5 шиллинг бўлади, агар зарур меҳнат = 4 соат =4шил- линг бўлса, у вақтда қўшимча меҳнат = 6 соат ва қўшимча ций- мат =6 шиллинг бўлади.


54 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
лиши билан, шу билан қўшимча циймат нормаси ҳам царама-цар- ши томонга дараб ва тескари нисбатда ўзгаради.
Энди биз юқорида кўрсатиб ўтилган ва фойда нормасини ифода этган р' ~тп' ~ тенгламасини учраши мумкин бўлган турли ҳол- ларга татбиқ этиб кўришга ўтамиз. Биз тп' нинг айрим омил- ларининг маъносини бирин-кетин ўзгартириб, бу ўзгартиришлар- нинг фойда нормасига таъсирини аниқлаб борамиз. Шу тариқа биз тўп-тўп хилма-хил ҳолларни ҳосил ^иламиз, буларда биз ё ўша бир капиталнинг ўзининг ҳаракат шароити изчиллик билан ўзгариб борганлигини кўрамиз, ёки бир вақтнинг ўзида саноатнинг турли тармоқларида ёки турли мамлакатларда бир-бири билан ёнма-ён турган ва таққослаш учун олинган капиталларни кўрипшмиз мум- кин бўлади. Шунинг учун, баъзи бир мисолларимизни ўша бир капиталнинг ўзининг вақт жиҳатдан бирин-кетин келадиган ҳолати деб тушуниш зўрма-зўракидай ёки амалда учрамайдигандай бўлиб кўринса, у вақтда мустақил капиталларни бир-бирига тақцослагани- мизда бу эътирозга ўрин цолмайди.
Демак, биз т' кўпайтмада унинг ҳар иккала кўпайтувчисини, тп' ва^гни ажратиб оламиз; аввало биз тп' ни доимий миедор деб оламиз ва да юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларнинг таъси- рини текшириб чиқамиз; сўнгра биз-^-касрни доимий мивдор деб фараз циламиз ва ш' ни турли ўзгаришларга солиб кўрамиз; ниҳоят, биз ҳамма омиллар ўзгаради деб фараз қиламиз ва бу билан фойда нормасига алоқадор қонунлар чиқарилиши мумкин бўлган барча ҳолларни батамом кўриб чиққан бўламиз.
I. 	т' ЎЗГАРМАЙДИ, ± ЎЗГАРАДИ
Бир неча жузъий ҳолларни ўз ичига олган бу ҳол учун умумий формула тузиш мумкин. Агар биз иккита капиталга: К ва К\ га, уларнинг тегишли ўзгарувчи таркибий дисмлари v ва Vi га, ҳар ик- каласи учун умумий бўлган дўшимча диймат нормаси ш' га ҳам- да фойда нормалари р' ва р'\ га эга бўлсак, у вадтда
Z f V f f
Р = m ; Pi = ш
Arap биз энди К билан К1 нинг, шунингдек v билан нинг бир-бирига нисбатини аниқласак, агар биз, масалан, касри = Е, у касри эса = е бўлади деб фараз цилсак, у ваЦтда — ЕК ва vx— = ev бўлади. Энди, шу йўл билан р[, Кх ва vr учун олинган миц- дорларни илгариги тенгламага қўйсак, қуйидагига эга бўламиз:


Ill БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚУШ. ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ
55
, , ег>
р. = т —.
11 ЕК
Бироқ илгариги икки тенгламадан биз яна бир формулани чи- каришимиз ва уларни дуйидаги пропорцияга айлантиришимиз мум- КПН" , > > v ,&1 v . vi
р : р. — т —:т — = —.
''i к к1 Е Ki
Махраж ва сурат бир сонга кўпайтирилса ёки бўлинса, каср миқдори ўзгармаслиги сабабли биз биланўртасида процент нисбат ўрнатишимиз, яъни Я ҳам, Кг ҳам = 100 деб фараз қили- шимиз мумкин. У вақтда биз ва га эга бўламиз ва
It 1UU 100
келтирилган пропорцияда махражларйи чиқариб ташлашимиз мум- кин; шунда биз қуйидагиларга эга бўламиз:
/?': р[ = viv^ ёки:
Ихтиёрий равишда олинган ва баравар қўшимча циймат нор- маси билан функция қилувчи икки капитал фойда нормалари бир- бирларига тегишли жами капиталларга процент нисбатида олинган ўзгарувчи капитал қисмларидай нисбатда бўладилар.
Бу икки формула — нинг бутун ўзгариш ҳолларини ўз ичига олади.
Бу ҳолларни айрим-айрим текширишдан аввал яна бир муло- ҳазани айтиб ўтамиз, К с билан v, доимий капитал билан ўзгарув- чи капитал йиғиндисидан иборат бўлганлиги ҳамда қўшимча қий- мат нормаси, фойда нормаси каби, одатда процент билан ифодала- пиши сабабли, умуман c + v суммасини ҳам юзга баравар деб фа- раз цилиш, яъни с билан v ни процент билан ифодалаш цулайдир. Тўғри, фойда массасини эмас, балки фойда нормасини аниқлаш учун 15 000 капитал, ундан 12 000 доимий капитал ва 3 000 ўзга- рувчи капитал, 3 000 қўшимча қиймат ҳосил цилади деймизми, ёки бу капитални цуйидагича процентга айлантирамизми, барибир:
15 000 К = 12 000, + 3000^ (+ 3000J
100 7Г= 80. + 20U+20J.
Ҳар икки ҳолда ҳам қўшимча қиймат нормаси т'=100%, фой- Да пормаси =20% бўлади.
Биз икки капитални, масалан илгариги капитал билан қуйида- ГИ капитални бир-бирига тавдослаганимизда ҳам худди шундай оулади:
12 000 К = 10 800. + 1 200Д + 1200J 100# = 90. + ЮД+ 10J,
бунда ҳар икки ҳолда тп'=1ОО°/о, р' = 10% ва процент формасида ЦҚослаш анча яққол намоён бўлар экан.


56 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Аксинча, ўша бир капиталиинг ўзида юз берадигап ўзгариш- ларга келганда фақат аҳён-аҳёндагина процент формасидан фойда- ланиш мумкин, чунки процент формаси деярли ҳамиша бу ўзга~ ришларни йўққа чиқариб қўяди. Агар капптал процент формаси:
80, + 20, + 20^ дан
процент формаси:
90, + 10, + 10m га
ўтса, у вақтда ўзгарган 90,+10, процент тузилиши v нинг абсо- лют камайиб кетганлиги натижасида пайдо бўлдими, ёки с нияг абсолют кўпайиб кетганлиги натижасидами, ёки уиинг ҳам, бунинг ҳам натижасида пайдо бўлдими, булар кўринмайди. Буни кўриш учун биз абсолют рақамларга эга бўлишимиз керак. Лекин келгу- си айрим ўзгариш ҳолларини ўрганиш вацтида ҳамма нарса бу ўз- гаришларнинг қандай юз бсрганлигидан иборат бўлади: 80,+20, нинг 90,+ 10, га айланиши, масалан, 12000, + 3000,нинг ўзгарув- чи капитал ўзгармагани ҳолда доимий капиталнинг кўпайиши Рр- цас-ида 27 000^4-3000, (процент билан 90,+ 10,) га айланиши орцасида содир бўлдими, ёки улар доимий капитал ўзгармагани ҳолда ўзгарувчи капиталнинг камайиши орқасида, яъни 12 000,+ 4-133373^ (процент билан булар ҳам 90,+10,) га айланганлиги орқасида шу формага кирдими, ёки, ниҳоят, ҳар икки қўшилувчи миқдорнинг, масалан, 13 500,+1500, (процент билап яна 90,+10,) нинг ўзгариши орқасида шу формага кирдими. Биз мана шу ҳол- ларнинг ҳаммасини бирма-бир текшириб чиқишимиз лозим, шу сабабли процент формасининг цулайликларидан воз кечишимиз ёки унга фақат иккинчи навбатда мурожаат қилишимиз лозим бўладй4.
1) 	т' ва К ўзгармайди, v ўзгаради
Arap v ўз мивдорини ўзгартирса, К нинг бошқа таркибий цис- ми, чуноичи доимий капитал с ўз миқдорини v ўзгартирган сумма- га ўзгартирган, ўзгартирганда ҳам тескари томонга ўзгартирган тавдирдагина К ўзгармай қолиши мумкин. Arap К дастлаб = 80,+ + 20^ = 100 бўлиб, кейин v камайиб 10 га етса, у вақтда с кўпайиб 90 га етган тавдирдагина К =100 бўлиб қолиши мумкин; 90,+ 4 10, —100. Умуман айтганда, arap v ўзгариб v±d га айланса, d га кўпайган ёки камайган v га айлапса, у вақтда кўриб чиқилаётган ҳолнинг шартларини цондириш учун с ўзгариб c±d га айланиши, худди шундай суммага ўзгариши, ўзгарганда ҳам тескари томонга цараб ўзгариши керак.
Худди шунингдек, қўшимча қиймат нормаси т' ўзгармаганда, лекин ўзгарувчи капитал v мивдори ўзгариб турганда ҳам, цўшим- ча циймат массаси т ўзгариши керак, чунки m = m'v бўлади, m'v да эса бир кўпайтувчи, чунончи р, ўз мивдорини ўзгартириб олди.


Ш БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚЎШ. ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 57
билан бир қаторда, v нинг ўзгариши орқасида иккинчи тенглама ҳосил бўлади.
Р1=™ к’
бунда v ўзгариб z?i га айланади, бунинг натижасида ўзгарган фой- да нормаси р'х ни эса цидириб топиш керак.
Фойда нормаси тегишли пропорция билан апиқланади:
, t V , V-!
р :р.=т —\т — = v:vr. г п К К 1
Ёхуд: қушимча қиймат нормаси ўзгармаган ва бутун капитал миқ- дори ўзгармаган такдирда дастлабки ўзгарувчи капитал ўзгармаган капиталга цандай нисбатда бўлса, дастлабки фойда нормаси ҳам ўзгарувчи капиталнинг ўзгариши натижасида пайдо бўлган фойда нормасига шундай нисбатда бўлади.
Агар капитал, юқоридагидек, дастлаб:
I. 15 0002Г = 12 000. + 3 000 v (+ 3000 т) бўлиб, эндиликда у:
II. 15 000# = 13 000. + 2 000 Д + 2000 т) бўлиб қолса, ҳар иқки ҳолда ҳам # = 15000 ва т'= 100 % бўлиб, 3000 лик I ўзгарувчи капитал 2 000 лик II ўзгарувчи капиталга қандай нисбатда бўлса, I капитал фойда нормаси, 20% ҳам, II капиг тал фойда нормаси, 137з% га шундай нисбатда бўлади, би-
нобарин, 20% : 13!/3 % =3000 : 2000.
Ўзгарувчи капитал ё кўпайиши, ё камайиши мумкин. Аввало ўзгарувчи капиталнинг кўпайишига доир мисолни оламиз. Капитал дастлаб қуйидагича таркиб топиб функция қила қолсин:
I. 100. + 20, + К = 120, т' = 50%, р' = 8Х/3%.
Энди ўзгарувчи капитал кўпайиб 30 га етсин; у вақтда, фара- зимизга мувофиқ, бутун капитал илгаригидек = 120 бўлиб қолиши учун доимий капитал камайиб 100 дан 90 га тушиши керак. Цў- шимча қиймат нормаси 50% лигича қолганида, ҳосил /қилинган Цушимча қиймат кўпайиб 15 га етиши керак. Бинобарин, биз қуйи- Дагиларга эга бўламиз:
П. 90с + 30,, + 15от; К = 120, т' = 50 %, р’ —
Аввало бия ттттт Yavw лг!5тп1И£»птг fbannQ тгтттталтгғб V поитпа
' а Уларнинг янгидан ишлаб чиқарган бутун қиймати ҳам ярим 5-775


58 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚГШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ҳисса кўпайиб, 30 дан 45 га етади, ва илгаригидек, унинг 2/з қисми иш ҳақига ва !/з қисми қўшимча қийматга бўлинади. Бироқ ишчи- лар сонининг кўпайиши билан бир вақтда доимий капитал, ишлаб чиқариш воситаларининг қиймати камайиб 100 дан 90 га тушди. Бинобарин, биз доимий капиталнинг камайиши орқасида меҳнат унумдорлиги ҳам пасайиб кетганлигини кўрамиз; иқтисодий жи- ҳатдан шундай ҳол бўлиши мумкинми?
Меҳнат унумининг пасайганлигини ва шунга кўра ишлаб тур- ган ишчиларнинг сони кўпайганлигини тушуниб олиш осон бўлган деҳцончиликда ва ундирма саноатда бу процесс — капиталистик ишлаб чиқариш доирасида ва унинг базасида — доимий капитал- нинг камайиши билан эмас, балки кўпайиши билан боғливдир. Ҳатто с нинг кўрсатиб ўтилган камайиши баҳоларнинГ пасайиб кетиши натижасида юз берса ҳам, айрим капитал фақат фавқулод- да ҳоллардагина I дан II га ўтиши мумкин эди. Лекин турли мам- лакатларда ёки деҳқончиликнинг ёхуд ундирма саноатнинг турли тармоқларига солинган икки мустақил капиталга нисбатан, агар бир ҳолда бошқа ҳолдагига қараганда кўпроқ ишчи (шу сабабли кўпроқ ўзгарувчи капитал) ишлатилиб, улар қиймати ёки ҳажми жиҳатидан анча кам ишлаб чиқариш воситалари билан ишласа- лар, шу икки мустақил капиталга нисбатан бунда ҳеч қапдай ажабланарли нарса бўлмас эди.
Борди-ю, биз иш ҳақи ўзгармай қолади, деган фаразни ташлаб, ўзгарувчи капиталнинг кўпайиб 20 дан 30 га етишига сабаб иш ҳақининг ярим ҳисса кўпайганлиги деб кўрсатсак, у вақтда биз энди тамомила бошқача ҳолни кўрамиз. Ўша миқдордаги ишчилар, чунончи 20 ишчи бундан буён ҳам илгариги миқдордагп ёки бир оз камайган ишлаб чиқариш воситалари билан ишлайди. Агар иш куни ўзгармай, масалан, 10 соат бўлиб қолса, у вацтда ишлаб чи- царилган бутун янги қиймат ҳам ўзгармай қолади: у ҳозир ҳам, илгаригидек, 30 бўлади. Лекин бу 30 авансланган. 30 ўзгарувчи капитални қоплаш учун батамом истеъмол қилинади; у вақтда қўшимча қиймат йўқолиб кетган бўлади. Лекин қўшимча қиймат нормаси ўзгармайди, яъни, I да бўлганидек, =50% бўлиб қолади, деб фараз қилинган эди. Иш куни ярим ҳисса, яъни 15 соатга ет- казиб кўпайтирилган тақдирдагина шундай бўлиши мумкин. У вақтда 20 ишчи 15 соатда янги 45 қпймат ишлаб чиқарган бўлар- ди ва ҳамма шартларга риоя қилинган бўларди:
II. 90.4-30^ + 15^; К = 120, т' =50%, р' =
Бу ҳолда бу 20 ишчи I ҳолдагига қараганда кўпроқ меҳнат во- спталари, қуроллар, машиналар ва ҳоказолар талаб қилмайди; хом ашё ёки ёрдамчи материаллар мицдоринигина ярим ҳисса ошириш- га тўғри келади. Бинобарин, бу материалларнинг баҳоси тушганда, бизнинг фаразимизга кўра, ҳатто айрим капитал учун ҳам I дан II га ўтиш иқтисодий жиҳатдан мумкин бўларди. Капиталист ҳам ;ўз доимий капиталининг қадрсизланиши натижасида кўриши мум-


боб ф. нормасининг қўш. қиймат нормасига нисбати 59
1П
* ^ттгап зарарининг ҳеч бўлмаганда бир қисмини фойданинг п1п°ши билан қоплаган бўларди
°9нпи ўзгарувчи капитал купаимаиди, балки камаяди, деб фа- ° иламиз. Бу ҳолда биз фацат илгариги мисолимизни тескари Ра,э тт пи ластлабки капитал деб олишимиз ва II дан I га КУЯМИЗ, I1 м
4ишимиз керак булади.
5 II. 90 с+30г, + 15я, у вақтда:
I 100,+ 20^+10^ га айланади, ва бундаи урин алмаштириш нятижасида, албатта, ҳар икки ҳолда фойда нормалари ва улар- нинг ўзаро муносабатини тартибга соладиган шартлар ҳеч бир ўз- ГЗРАгарИдоимий капитал кўпайганда ’/з ҳисса кам ишчилар банд. бўлганидан v камайиб 30 дан 20 га тушса, у вадтда ҳозирги замон. саноатининг нормал ҳодисасини: меҳнат унуми ошиб бораётганли- гиии кўпроц ишлаб чидариш воситалари массасининг камрод иш- чиларга бўйсунганлигини кўрамиз. Бундай ҳаракат айни замонда фойда нормасининг албатта пасайиши билан боғлид эканлиги шу китобнинг учинчи бўлимида аён бўлади.
Лекин, агар илгариги миқдордаги ишчилар камрод иш ҳақи олпб ишлаёттанлиги сабабли v камайиб 30 дан 20 га тушиб кетса, у вадтда иш куни ўзгармай қолганида янгидан ишлаб чиқарилган бутуи киймат, илгаригидек, = 30i„ + 15m=45 бўлиб доларди; v ка- майиб 20 га тушиб долганлиги сабабли дўшимча қиймат кўпайиб 25 га, дўшимча қиймат нормаси 50% дан 125 % га етган бўларди, бу эса бизнинг фаразимизга зид келарди. Бизнинг мисолимиздаги шартларнинг садланиб долиши учун қўшимча циймат нормаси 50% бўлганида қўшимча диймат, аксинча, камайиб 10 га, демак ишлаб чидилган бутун янги қиймат 45 дан 30 га тушиши керак, бу эса иш куни >/з қисқарган таддирдагина бўлцши мумкин. У вадтда биз, илгаригидек, қуйидагиларга эга бўламиз:
Ю0с + 20^ + 10„; тп' =50%, р' = 8г/3%.
юз бермаслигини эслатиб ўтишга албатта эҳтиёж йўқ. Айт-
Иш ҳақи пасайиб кетганда иш кунининг бундай қисқариши амалда юз бермаслигини эслатиб ўтишга албатта эҳтиёж йўқ. Айт- моқчи, бунинг ҳозирча фарқи йўқ. Фойда нормаси кўпгина ўзга- рувчи омилларнинг функциясидир, агар биз бу ўзгарувчи омиллар фоида нормасига цандай таъсир қилишини билмо^чи бўлсак, уг вацтда биз ўша бир капиталнинг ўзига нисбатан бундай алоҳида таъсиР кўрсатиш иқтисодий жиҳатдан мумкин-мумкин эмаслиги- Дап қатъи назар, уларнинг ҳар бирининг кўрсатган алоҳида таъси1- рппи тартиб билан текшириб чиқишимиз керак.
2) 	m ўзгармайди, v ўзгаради, v ўзгарганлиги сабабли К ўзгарадтг


60 БИРИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНШПИ
рувчи капитал бутун капиталнинг фақат нисбатан кичик бир қис- ми бўлади ва шу сабабли бутун капиталнинг камайиши ёки кў- аайиши ўзгарувчи капиталнинг ўзгаришига боғлиқ бўлганлигидан, у ҳам нисбатан катта бўлмайди. Агар биз яна:
I. 100^ + 20^ +10т\ K = i2Q, m'=bQ%, />, = 81/з°/о капиталга
асослансак, у вақтда у капитал, масалан:
II. 100.+30. + 15/п; #=130, тп' = 5О°/о, р'=117/1з%га айланган бўларди. Ўзгарувчи капиталнинг камайишидан иборат бунинг ак- сича ҳолни яна II дан I га цайта ўтилиши кўрсатиб беради.
Иқтисодий шартлар илгариги ҳолдаги шартларнинг худди ўзи бўларди, шунинг учун уларни такрор баён цилишнинг кераги йўқ. I дан II га ўтиш меҳнат унумининг ярим ҳисса камайишини тақо- зо этади, II даги 100с ни бўйсундириш II да I дагига қарагаида ярим ҳисса кўп меҳнат талаб этади. Бу ҳол деҳцончиликда учра- ши мумкин9).
Лекин илгариги ҳолда доимий капитал ўзгарувчи капиталга, ёки, аксинча, ўзгарувчи капитал доимий капиталга айланиб тур- ганлиги сабабли бутун капитал ўзгармай цолган бўлса, бунда капи- талнинг ўзгарувчи қисми кўпайганда цўшимча капитал баид бўлиб цолади, ўзгарувчи капитал камайганда шу вақтгача қўлланилгаи капитал бўшаб қолади.
3) 	т' ва v ўзгармайди, с, шу сабабли К ҳам ўзгаради
Бу ҳолда р' = т' ~ тенгламаси ўзгариб, р' = т! — га айланади к 1 кх
ва ҳар иккала томондаги кўпайтирувчи тегишлича қисқартирилган- да қуйидаги пропорцияга олиб келади:
Ғ1:/=Я:Я1;
қўшимча диймат нормалари баравар ва капиталнинг ўзгарувчи қисмлари баравар бўлганда, фойда нормалари капиталларнинг уму- мий миқдорига тескари пропорционал бўлади.
Агар, масалан, уч капитал ёки бир капиталнинг уч хил тузи- лпши:
I. 80,+ 20, + 20m; К = 100, т’ = 100%, р' = 20%;
II. 100с + 20, + 20m; К = 120, т’ = 100%, р' = 16%%;
III. 60,+ 20, + 20J К = 80, т' = 100% р’ = 25% бўлса, у вақтда дуйидаги нисбатлар ҳосил бўлади:
20 % : 162/з % = 120 :100 ва 20 % : 25 % = 80:100.
тп' ўзгармаганда, ўзгаришининг бундан илгариги берилгая умумий формуласи қуйидагича эди:
•) Қўлёзманинг бу ерида: «Бу ҳолнинг ёр рентасига қандай алоқаси борлйгйни кейинчалик текшириб чиқиш керак», —дебёзиб ^ўйилган. [Ф. £4


П1 BOB. Ф. нормасининг кўш. қиймат нормасига НИСБАТИ 61
> _ т' эндиликда эса у: р' = т' га айланади, чунки v Pi ЕК ЕК
ўзгармай қолади, шунга кўра е = нинг кўпайтувчиси бу ерда = 1 бўлади. ,
m/v = nl ^ўшимча қиимат массасига баравар экан, т ва v узгар- май қолар экан, у вақтда К нинг ўзгариши т га ҳам таъсир кўр- сатмайди; қўшимча циймат массаси бу ўзгаришдан олдин цандай бўлган бўлса, шундайлигича цолаверади.
Агар с нулгача тушиб кетса, р'=т' бўларди, фойда нормаси қўшимча циймат нормасига баравар бўларди.
с нинг ўзгариши ё доимий капитал буюмлашган элементлари цийматининг оддий ўзгариши натижасида, ёки бутун капитал тех- ник тузилишининг ўзгариши натижасида, яъни ишлаб чиқариш- нинг тегишли тармоғида меҳнат унуминииг ўзгариши натижасида юз беради. Кейинги ҳолда, йирик саноат ва қишлоқ хўжалигининг ривожланиши натижасида ижтимоий меҳнат унумининг кўтарили- ши (ҳозиргина келтирилган мисолда) III дан I га ва I дан II га пзчиллик билан ўтишни тақозо қилган бўлур эди. 20 ҳақ тўланиб, 40 ^иймат ишлаб чиқарадиган меҳнат миқдори аввал бошда 60 қий- матли меҳнат воситалари массасини ҳаракатга келтирар эди; меҳ- нат унумдорлиги ошган ва қиймат ўзгармай цолганда ҳаракатга келтирилган меҳнат воситалари массаси кўпайиб, аввало 80 га, ке- йинчалик 100 га етар эди. Бу изчилликнинг тескариси унумдорлик- нинг пасайишига сабаб бўларди; ўша бир мивдордаги меҳнат кам- роқ пшлаб чиқариш воситаларини ҳаракатга келтирганида, деҳқон- чилик, кон ишлари ва ҳоказоларда бўлганидек ишлаб чиқариш ка- майиб кетарди.
Доимий капиталдан тежаш, бир томондан, фойда нормасини оширади, иккинчи томондан эса, капитални бўшатиб беради, де- мак, капиталистлар учун катта аҳамиятга эгадир. Бу масалани, шуниигдек доимий капитал элементлари, айииқса хом ашё баҳоси- шшг ўзгариши таъсирини кейинроқ * батафсил текшириб чиқамиз.
Бу ерда яна шундай бўладики, доимий капиталнинг ўзгариши фойда нормасига бир хилда таъсир цилади, бу ўзгариш с нинг оуюмлашгап таркибий қисмининг кўпайиши ёки камайиши нати- жасида юз берадими, ё улар қийматининг оддий ўзгариши натижа- сида юз берадими,— бари бир.
4) 	т' ўзгармайди, v, с ва К ўзгаради
муласи-^°Лда ЎзгаРган Ф°ВДа нормасининг илгариги умумий фор-
* П1у томнинг V
ва VI бобларига қаралсин. Ред.


52 БИРЙНЧИ Б^ЛИМ. ЦТШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ўз кучида ^олади. Бундан шу келиб чиқадики, ўзгармаган қўшим- ча қиймат нормаси бўлганда:
a) Агар е га қараганда Е кўп бўлса, яъни агар доимий капитал бутун капиталнинг ўзгарувчи капиталдан тезроқ кўпайишига қараб кўпайиб борса, у ва^тда фойда нормаси камайиб кетади. Агар капи- тал 80с + 20^ + 20^ дан 170^ + 30^ + 30^ тузилишига айланса, у вацтда тп' = 100 % бўлиб қолади, лекин v ҳам, К ҳам кўпайганли- гига қарамай, ^-камайиб — дан^га тушиб кетади, фойда нормаси ҳам тегишлича камайиб 20% дан 15% га тушади.
b) Arap е = Е бўлса, яъни ~ касри ўзгараётгандек бўлиб кў-
ринса-да, ўзининг илгариги мицдорини сақлаб қолса, яъни агар сурат ва махраж бир мивдорга кўпайтирилган ёки бўлинган бўлса, шу тацдирда фойда нормаси ўзгармай цолади. 80с + 20^, + 20т ва 160с + 40^ + 40^, афтидан, бир хилда 20 % лик фойда нормасига эга бўлади, чунки тп' = 100 % бўлиб цолади, ~ эса ҳар
иккала мисолда бир хил мицдорга эгадир.
c) Arap Е дан е кўп бўлса, яъни агар ўзгарувчи капитал бутун капиталга цараганда нисбатан тезроқ кўпайиб борса, у вақтда фой-
нормаси кўпаяди. Агар 80с + 20^ + 20/л ўзгариб 120, +40^ + 40^ айланса, у вацтда фойда нормаси 20 % дан 25 % га чиқаДи, чун- ки т ўзгармади, — = — эса кўпаииб _ га, х/б дан х/4 га етди.
v ва К бир томонга цараб ўзгарган тақдирда биз бу миқдорлар ўзгаришини, гўё уларнинг ҳар иккаласи маълум чегарагача бир то-
да га
монга қараб ўзгаради, шу чегарага цадар — ўзгармай цолади, деб к
тасаввур қилишимиз мумкин эди. Шу чегарадан ташқарида икки мивдорнинг фақат биттаси ўзгара бошларди, биз бўлсак шундай қилиб анча мураккаб бу мисолни анча соддароқ илгариги мисоллар- нинг бирига айлантирамиз.
Агар, масалан, 80„ + 20 + 20 ўзгариб 100 + 30 +30 га айланса, у вақтда бу ўзгариш жараёнида v нинг с га нисбати, шу сабабли Е га ҳам нисбати 100с + 25^ + 25т га эришилганга қадар ўзгармай қолаверади. Демак, шу пайтга қадар фойда нормаси ҳам илгаригидай қолади. Шундай цилиб, биз энди 100с + 25^ + 25т ни бошланиш нуқга деб олишимиз мумкин; биз v 5 га кўпайиб 30 р га етди, деб фараз циламиз, бунпнг натижасида К кўпайиб 125 дан 130 га етди, бинобарин, иккинчи ҳолни—v нинг оддий ўзгаришп ва шу сабабли Қ нинг ўзгаришини кўрамиз. Дастлабки вақтда 20 % бўлган фойда нормаси 5 v нинг бу қўшилиши орқасида кўпайиб цўшимча қиймат нормаси эскича цолганда 231/13 % га етади.
Агар ҳатто v билан К царама-қарши томонларга қараб ўзгариб борганида х;ам, ана шундай оддий ҳолларга айлантириш мумкин.


П1 БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚЎШ. ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 63
«rm мясялян. 80 4-20 4 20 (Ьормуласидан бошлаб
кетади. Бинобарпн, биз бу ҳолни яна бирдан-бир ўзгарувчи, яъни с узгарадиган ҳолга айлантирдик.
J Шундай қилиб, v, с ва К нинг бир йўла ўзгариши ҳеч дандай янги нуқтаи назарни ҳосил дилмайди ва одибат натижада ҳамиша фақат бир омили ўзгарган ҳолга олиб келади.
Р Ҳатто текширилмай қолган бирдан-бир ҳол ҳам, чунончи v ва К сон жиҳатидан илгариги мивдорларини сақлаб қоладиган, лекин уларнинг буюмлашган элементлари қиймат жиҳатдан ўзгарадиган, бинобарин, v ҳаракатга келтириладиган меҳнатнинг ўзгарган миқ- дори, с эса ҳаракатга келтириладиган ишлаб чидариш воситалари- нинг ўзгарган миддорини билдирадиган ҳол ҳам аслида аллақачон ҳал бўлган.
80^420^+20^ капиталида 20^ дастлаб 20 ишчининг купига 10 соатли меҳнати учун иш ҳади эди, деб фараз диламиз. Ҳар бир ишчининг иш ҳақи кўпайиб 1 дан 1^4 га етган бўлсин. У вадтда 20v билан 20 ишчига эмас, балки атиги 16 ишчига ҳақ тўланади. Бирод агар бу 20 ишчи 200 иш соатига 40 диймат ишлаб чидарган бўлса, бу 16 ишчи иш куни 10 соат бўлганда, бинобарин, умуман 160 иш соатида, атиги 32 қиймат ишлаб чиқаради. Бу 32 дан 20 * иш ҳақига чиқариб ташланса, атиги 12 дўшимча қиймат бўлиб қо- лади; дўшимча диймат нормаси камайиб 100% дан 60% га тушиб қоларди. Лекин, фаразга мувофид, дўшимча диймат нормаси ўзгар- май долиши лозим бўлганидан, иш куни V4 га, 10 соатдан 12!/2 соатга етиб кўпайиши лозим; агар 20 ишчи кунига 10 соатдан = 200 меҳнат соатида 40 диймат ишлаб чидарса, 16 ишчи кунига 12 Vs соатдан=200 меҳнат соатида ҳам шундай дийматни ишлаб чидаради ва 80^+20^, капитал, илгаргидек, 20 қўшимча диймат пшлаб чидаради.
Аксинча: агар иш ҳади шундай қисдарсаки, натижада 20 v 30 мшчининг пш ҳақини ташкил этса, у вадтда иш куни дисқартири- либ 10 соатдан 62/3 соатга келтирилгандагина тп' ўзгармай қолиши мумкин бўлади. 20Х 1О=ЗОХб2/3 = 2ОО иш соатига.
Ьундай қарама-дарши фараз қилишларда с нинг, унинг дийма- ти пул билан ифодаланганда, дай даражада ўзгармай қола олиши,— У ўзгарган муносабатларга мувофид ўзгарган ишлаб чидариш аслИТаЛаРИ мнВД°РиДан иборат бўлса-да, ўзгармай қола олиши 4)aKU^a илгаРи ^аРаб чидилган эди. Бу ҳол ўзининг соф шаклида цат истисно таридасидагина бўлиши мумкин.


64 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ўзгаришига олиб бормагунча фойда нормасига ҳам, қўшимча қий- мат нормасига ҳам тақалмайди.
Шундай қилиб, биз тенгламамизда р, с ва К нинг эҳтимол ту~ тилган ҳамма ўзгаришларини текшириб чивдик. Қўпшмча қиймат нормаси бир хилда бўлганда фойда нормаси камайипш, ўзгармай қолиши ёки кўпайиши мумкинлигини кўрдик, чунки v нинг с га нисбатида, шунга мувофиқ К га нисбатида салгина ўзгариш бўлса, бу фойда нормасини ҳам ўзгартириш учун кифоядир.
Сўнгра, v ўзгарганда ҳамиша шундай чегарага етилар эканки, унда т' нинг ўзгармаслиги иқтисодий жиҳатдан мумкин бўлмай қоларкан, с нинг ҳар қандай бир томонлама ўзгариши ҳам маълум чегарага етиб, унда v нинг ўзгармай қолиши ортиқ мумкин бўлмай колиши сабабли, нинг ҳамма эҳтимол тутилган ўзгаришлари- пинг чегараси бор экан, бу чегарадан ташқарида т' ҳам ўзгарувчи бўлиб олиши лозим экан. Тенгламамиздаги турли ўзгарувчи эле- ментларнинг бу бир-бирига таъсири т' нинг ўзгаришини текшир- ганимизда яна ҳам равшанроқ бўлиб кўринадики, биз ҳам энди шунга ўтамиз.
II. 	т’ ЎЗГАРАДИ
Цўшимча циймат нормаси ҳар турли бўлганда, агар биз: Р[ =
т
,£1_
тенгламасини бошқа: тенгламасига айлантирсак, фойда нормасининг умумий формуласини ҳосил қиламиз, бунда^- ўзгармай қоладими ёки, ўз навбатида ўз- гарадими, бари бир; бу тенгламада pv т[, vr ва Кг лар р', тп', v ва К нинг ўзгарган миқдорини билдиради. У вақтда биз қуйида- гиларни ҳосил қиламиз:
бундан эса:
, т1 ri К
Р[ т' X v X X Р
ни ҳосил қиламиз.
i) 	гп ўзгаради, ўзгармайди


Ill БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚЎШ. ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 65
бу тенгламаларда ~ бир-бирига тенгдир. Шунинг учун қуйидаги нисбат ҳосил бўлади:
ь р . Р{= т :
Тузилиши бир хил бўлган икки капиталнинг фойда нормалари бир-бирларига шу икки капитал ^ўшимча вдймат нормалари синга- ри нисбатда бўлади. касрда v ва К нинг абсолют миқдори муҳим бўлмасдан, балки улар ўртасидаги йисбат муҳим бўлганидан, бу тузилиши бир хил бўлган ҳамма капиталларга, уларнинг абсолют миқдори цанча бўлишидан қатъи пазар, тааллуқли бўлади.
80, + 20^ + 20„; К = 100, т' = 100%, р' = 20% 160, + 40^ + 20m; К = 200, т' = 50 %, р' - 10 % 100%: 50% =20%: 10%.
Агар иккала ҳолда ҳам v ва К нинг абсолют мивдорлари бара- вар бўлса, у вақтда фойда нормаларининг бир-бирига нисбати, бун- дан ташқари, кўшимча қиймат массаси нисбатлдек бўлади:
р': р[ = m'v zm[v = т : mv
Масалан:
80, + 20, + 20m; тп' = 100%, р’ = 20%
80, + 20, + 10т; т' = 50%, р' = 10% 20% : 10% = 100 X 20 : 50Х 20 = 20: 10.
Энди шу нарса равшанки, тузплиши бир хил — абсолют миқдори ва процент нисбати бир хил — бўлган капиталларда қўшимча ций- мат нормалари ё иш ҳақи, ёки иш кунининг узунлиги, ёхуд меҳнат интенсивлиги турлича бўлган тақдирдагина турлича бўлиши мумкин. Уч ҳолда:
I. 	80, + 20^ + 10т; т' = 50%, р' = 10%,
II. 80, + 20^ + 20m; т' = 100%, р' = 20%,
III. 80, + 20„ 4- 40т; т’ = 200%, р’ = 40%, янгидап ишлаб чиқарилган бутун қиймат I да — 30 (20^ + 10m), II да — 40, III да — 60 бўлади. Бу — уч хил усул билан юз бериши мумкин.


66 БИРИНЧИ БУЛИМ. ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
бўлиши мумкии; улар 60 фунт сгерлинглик циймат ишлаб чиқара- дилар, бундан 20 фунт стерлинг иш ҳақини қоплаш учун чегириб олинса, яна 40 фунт стерлинглик кўшимча қиймат қолади.
Бу ҳол: капитал тузилишининг процент жиҳатидан бир хиллиги, иш кунинипг ўзгармаганлиги, меҳнат интенсивлигининг ўзгармаган- лиги, лекин иш ҳақи ўзгарганлиги орқасида қўшимча қиймат вор- масининг ҳам ўзгарганлиги бирдан-бир шундай ҳолдирки, у Рикар- донинг цуйидаги фикрини тасдиқлайди:
«Иш ҳаци қанчалик оз ёки кўп бўлса, фойда ҳам ъиунга батамом муеофи^ расишда кўп ёки оз бўладиэ («Principles of Political Economy etc.», ch. 1, sec. Ill, p. 18. «Works of D. Ricardo», ed. by Mac Culloch, 1852).
Ёки, иккинчидан, меҳнат интенсивлиги турлича бўлганда. У вақтда, масалан, 20 ишчи меҳнат воситалари бир хил бўлганда 10 соатли иш кунида кунига I ҳолда 30, II ҳолда 40, III ҳолда 60 до- на муайян товар ишлаб чиқаради, бу товарнинг ҳар бир донаси, уни ишлаб чиқариш учун истеъмол қилинган ишлаб чиқариш во- ситалари қийматидан ташқари, 1 фунт стерлинглик янги қиймат бўлади. Ҳар бир ҳолда 20 дона = 20 фунт стерлинг бўлиб, у иш ҳахини қоплаши туфайли I ҳолда 10 дона = 10 фунт стерлинг, II ҳолда 20 дона = 20 фунт стерлинг ва III ҳолда 40 дона = 40 фунт стерлинг қўшимча қиймат бўлиб қолади.
Еки, учинчидан, иш кунининг узун-қисқалиги турлича бўлган- да. Агар 20 ишчи меҳнат интенсивлиги бир хил бўлганда I ҳолда кунига тўққиз соат, II ҳолда ўн икки соат, III ҳолда ўн саккиз соат ишласа, у вақтда улар меҳнатининг маҳсули 30 : 40 : 60 бир- бирига 9 : 12 : 18 каби нисбатда бўлади, иш ҳақи эса ҳар гал = 20 бўлганлиги сабабли, яна 10, тегишлича 20 ва 40 қўшимча қиймат бўлиб цолади. (
Демак, иш ҳақининг кўтарилиши ёки пасаииши қўшимча қий- мат нормасининг миқдорига, шу сабабли — ўзгармаганда, фойда к
нормасига ҳам тескари йўналишда таъсир кўрсатади, меҳнат ин- тенсивлигинипг ошуви ёки камайиши иш кунининг узайиши ёки кисқариши эса уларга тўғри йўналишда таъсир цилади.
2) т' [ёки т] ва v ўзгаради, К ўзгармайди
Тегишли қўшимча қиймат массалари бир-бирига қандай нис- батда бўлса, фойда нормалари ҳам худди шундай нисбатда бўлади.


HI БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚГШ. ДИЙМАТ НОРМАСИГА НИСВАТИ 67
тўланади, тўланади, тўланади.
ришини ҳамиша ҳам назарда тутавермайди. Бунда уч ҳол бўлиши мумкнн ва т қарама_қарши томонга цараб ўзгаради, лекин бир хил миқдорда ўзгаради, масалан:
80. + 20^ + 10т; т' = 50 % , р' = 10 %
90. + 10, + 20m; т' = 200%, р' = 20%.
Янгидан ишлаб чиқарилган циймат ҳар иккала ҳолда баравар, бинобарин, сарф цилинган мёҳнат миедори ҳам баравар; 2О. + 1От= = 107 + 20т = 30. Бунда фарқ фа^ат шундаки, биринчи ҳолда 20 inn ҳацига тўланади ва 10 қўшимча қиймат бўлиб цолади, ҳолбуки иккинчи ҳолда иш ҳақи, фақат 10 бўлади, шу сабабли 20 қўшимча киймат бўлиб цолади. Бу — v ва т бир вақтда ўзгарганда ишчи- ларнипг сони, меҳнат интенсивлиги ва иш кунининг узуи-қисқали- ги ўзгармай қоладиган бирдан-бир ҳолдир.
b) tn' ва v яна қарама-қарши томонга қараб ўзгаради, лекии бир хил миқдорда ўзгармайди. Бу ҳолда устунлик ё v нинг ўзгари- ши томонида бўлади, ёки т' нинг ўзгариши томонида бўлади.
I. 	80. + 20„ + 20т; т' = 100% , р' = 20%
II. 72. + 28, + 20т: т' = 713/7 %, р' = 20%
III. 84. + 16, + 20т; т' = 125%, р' = 20%.
I 	да янгидан ишлаб чиқарилган 40 қиймат учун 20,
II да янгидан ишлаб чиқарилган 48 қиймат учун 28.
III да янгидан ишлаб чиқарилган 36 циймат учун 16. Янгидан ишлаб чиқарилган қиймат ҳам, иш ҳақи ҳам ўзгаради; лекин янгидан ишлаб чиқарилган цийматнинг ўзгариши ишлатил- ган меҳнат миқдорининг ўзгарганлигини, бинобарин, ё ишчиларнинг сони, ёки меҳнатнинг узоқ-цисқалиги, ёхуд меҳнат интенсивлиги ўзгарганлпгини, ёки бу уч омилдан бир нечтаси бир йўла ўзгарган- лигини билдиради.
c) т' ва v бир томонга цараб ўзгаради; бу ҳолда бири иккинчи- сипинг ҳаракатини кучайтиради.
90е + 10. + 10т; т' = 100%, р' = 10% 80. + 20. + 30„; т' = 150%, р' = 30% 92.+ 8,+ 6т; т'= 75%, р' = 6%.
Бу ерда ҳам ҳар уч ҳолда янгидан ишлаб чиқарилган қиймат турличадир, чунончи: 20, 50 ва 14 дир; бу ҳолларнинг ҳар бирига мувофиқ келадиган меҳнат миқдоридаги бу тафовут ҳам яна ишчи- лаР сонида, меҳнатнииг узоқ-цисцалигида, меҳнат интенсивлигида бу омилларнинг бир нечтасида, ёки тегишлича ҳаммасида мав- 1чУД оўлган тафовутдир.
3) m', v ва К ўзгаради
Ва *еч ^андай янги нуқтаи назарни ҳосил қилиб бермайди
цилинадиаРГаНДаГИ II МИС°ЛДа беРилган умумий формула билан ҳал


68 БИРИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ^ИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Шундай қилиб, қўшимча қиймат нормаси миқдорининг ўзгари- ши қуйидаги ҳолларда фойда нормасига таъсир қилади:
1) 	агар ўзгармай қолса, т' қайси нисбатда кўпайса ёки
л
камайса, р' ҳам шу нисбатда кўпаяди ёки камаяци.
80с + 20v + 20m; т' = 100%, р’ = 20 %
80с + 20„ + 10т; т' = 50 %, р' = 10 %
100% : 50 % =20%: 10%.
2) агар — т' билан бир томонга қараб ўзгарса, яъни т' кўпай-
к
ган ёки камайганда — ҳам кўлайса ёки камайса, у вақтда т' га к
қараганда р' кўпроқ ошади ёки камаяди.
80с + 20„ + 10т; т’ = 50%, р' = 10%
70с + 30„ + 20,т; т' = 66%%, р' = 20% 50% : 662/3 % < 10% : 20%.
3) Агар — т' га нисбатан қарама-қарши томонга дараб ўзгарса,
к
лекин т' га қараганда нисбатан кучсизроқ ўзгарса, у вақтда т' га қараганда р' нисбатан кучсизрок кўпаяди ёки камаяди.
80с + 20„ + 10т; т' = 50%, р’ = 10%
90е + 10„ + 15,т' = 150%, р' = 15% 50 % : 150 % > 10 % : 15 %.
4) 	Агар — т' га нисбатан қарама-қарши томонга дараб ўзгарса, к
лекин т' дан кучлироқ ўзгарса, у вақтда гарчи т' камайса ҳам р ±кўпаяди ёки гарчи т’ кўпайса ҳам р' камаяди.
80, + 20, + 20т; т' = 100%, р' = 20%
90, + 10, + 15т; т' = 150%, р' = 15%,
бунда т' кўнайиб 100% дан 150% га етади, р' камайиб 20% дан 15% га тушади.
5) 	Ниҳоят, агар — тп' га нисбатан қарама-қарши томонга қараб ўзгарса, лекин тп' ўз миқдорини қандай нисбатда ўзгартирса, ҳам шундай нисбатда ўзгартирса, гарчи т' кўпайса ёки камайса ҳам р' ўзгармай қолади.
Мана шу сўнгги ҳолнигина яна бир қадар текшириб кўриш лозим. Биз юқорида, ўзгарганда ўша бир қўшимча қиймат норма-
К


Ill БОБ. Ф. НОРМАСИНИНГ ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 69
чртасидаги нисбатнинг ҳар цандай ўзгариши турли фойда нормалари- нинг ҳосил бўлиши учун етарли бўлгани ҳолда, бунда фойда нор- масининг илгаригидек қолиши учун т' миқдори ўзгарганда — мИқдорини нақ тегишли равишда тескари томопга қараб ўзгартириш талаб қилинади. Бир капитал учун ёки бир мамлакатдаги икки капитал учун фақат жуда камдан-кам учрайдиган ҳоллардагина шундай бўлиши мумкин. Масалан:
80. + 20^, + 20m; К = 100, т’ = 100%, р' = 20%
капиталяи оламиз ва унда иш ҳақи ниҳоят даражада пасайиб кетиб, илгари 20 v ҳақ тўланган ишчилар сонига энди 16^ тўлаб ҳам эга бўлиш мумкин, деб фараз қиламиз. Бундай ҳолда, бошқа шароит- лар ўзгармай қолганида, 4г, бўшатиб олинади ва биз қуйидагини ҳосил қиламиз:
80. + 16„ + 24m; К = 96, т’ = 150%, р’ = 25%.
Энди р' илгаригидек, 20% га баравар бўлиши учун бутун капи- тал кўпайиб 120 га етиши, бинобарин, доимий капитал кўпайиб 104 га етиши керак:
104. + 16^ + 24^; К = 120, т = 150 %, р’ = 25 %.
Аммо иш ҳақииинг камайиши билан бирга меҳнат унумдорлиги- да ҳам ўзгариш юз бериб, бу ўзгариш капитал тузилишини ҳам шундай ўзгартиришни талаб қилгандагина, ёки доимий капиталпинг пул қиймати кўпайиб 80 дан 104 га етгандагина, хуллас, фавқулод- да ҳоллардагина, шароитлар тасодифап бир-бирига мос келиб қола- диган тақдирдагина шундай бўлиши мумкин эди. Ҳақиқатда эса т' нинг бундай ўзгариши — айни вақтда v нинг ўзгаришини, шунинг >чун — пинг ҳам ўзгаришини гақозо қилмаидиган бундаи ўзга- риш жуда аниқ ҳолларда, чупончи, фақат асосий капитал ва меҳнат ишлатилиб, меҳнат буюми эса табиатдан олинадиган саноат тармоц- ларидагина бўлиши мумкин.
Бироқ икки мамлакатдаги фойда нормасини бир-бирига солиш- тирганда иш бошқача бўлади. Бир фойда нормасининг ўзи бунда Ҳақиқатда кўпроқ турли қўшимча қиймат нормаларининг ифодаси бўлиб хизмат қилади.
о ^Ундай цилиб, беш ҳолнинг ҳаммасидан шу келиб чиқадики, купаииб бораёгган фойда нормаси камайиб ёки кўпайиб бораётган Қушимча қиймат нормасига мувофиқ келиши, камайиб кетаётган Ф°ида нормаси кўпайиб ёки камайиб бораётгап қўшимча қиймат иормасига мувофиқ келиши, ўзгармайдиган фойда нормаси кўпа- ёки камайиб бораётган қўшимча қиймат нормасига мувофиқ елиши мумкин. Кўпайиб, камайиб бораётган ёки ўзгармайдиган га^ яоРмасининг ҳам ўзгармайдиган қўшимча қиймат нормаси- мУвофиқ келиши мумкинлигипи биз I ҳолда кўрган эдик.


70 БИРИНЧИ БУЛИМ. Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Шундай цилиб, фойда нормаси икки асосий омил: қўшимча қий- мат нормаси ва капиталнинг қиймат тузилиши билан белгиланади. Бу икки омилнинг таъсиридан қуйидаги қисқача хулосани чиқариши- миз мумкин, бунда капитал тузилишини процентлар билан ифода этишимиз мумкин, чунки калиталнинг икки қисмидан қайси бири- ,да ўзгариш юз беришининг бунда аҳамияти йўқ.
Икки капиталнинг ёки бирин-кетин келадиган икки ҳолатда ’бўлгаи бир капиталнинг фойда нормалари цуйидаги ҳолларда ба- равар бўлади:
1) Капиталлар тузилишининг процент нисбати бир хил ва қў- шимча қиймат нормаси бир хил бўлса.
2) Агар қўшимча киймат нормаси билан капиталларнинг про- центда ифодаланган ўзгарувчи ^исмлари кўпайтмаси (т' билан v нинг кўпайтмаси) бир-бирига тенг бўлса, яъни агар қўшимча қий- матнииг бутун капиталга нисбатан процеиг билан ҳисоблаб чиқа- рилгап массаси бир-бирига (ап = ап,1;) тенг бўлса, бошқача қилиб айтганда, агар ҳар икки ҳолда ҳам т' ва v нинг кўпайтувчиси бир- бирига тескари писбагда турса, у вақтда капиталлар тузилишининг лроцент нисбати бир хил бўлмаса ва қўшимча қиймат нормаси бир хил бўлмаса.
Қуйидаги уолларда улар бир-бирига баравар бўлмайди;
1) Агар қўшимча қиймат нормаси тенг бўлмаса-ю, капиталлар тузилишинипг процент нисбати тенг бўлса; бунда қўшимча қиймат иормалари бир-бирига қандай нисбатда бўлса, фойда нормалари ҳам худди шундай нисбатда бўлади.
2) Қўшимча ^иймат нормаси тенг бўлса-ю, капиталлар тузили- шининг процент нисбати тенг бўлмаса, бунда капиталларнинг ўзга- рувчи ^исмлари бир-бирига қандай нисбатда бўлса, улар ҳам худди шундай нисбатда бўлади.
3) Қўшимча киймат нормаси бир хил бўлмаса ва капиталлар тузилишининг процент нисбати бир хил бўлмаса, бунда mv кўпайт- маси, яъни бутун капиталга нисбатан процент билан ҳисоблаб чи- килган қўшимча қиймат массаси бир-бирига қандай нисбатда бўлсаг улар ҳам худди шундай нисбатда бўладилар10).
,0) Қўлёзмада қўшимча қиймат нормаси билан фойда нормаси (т'—р') ўртаси- даги фарқни кўрсатадиган яна кўп батафсил ҳисоблар бор; бу фарқ хилма-хил ^изиқарли хусусиятлар билан бир-биридан ажралиб туради ва унинг ҳаракатидан ҳар икки норманинг бир-биридан узоқлашганлиги ёки бир-бирига яқинлашганлигя •намоён бўлади. Бу ҳаракатни эгри чизиқ шаклида ҳам ифодалаш мумкин. Мен бу материални бу ерда келтириб ўтирмайман, чунки бу материал ушбу китобпинг ’бевосита мақсади учун унчалик аҳамиятга эга эмас. Бу ерда масалани анча чунУР' /юқ ўрганишни давом эттирмоцчи бўлган китобхонларнинг эътиборини шунга жалб ятиб ўтиш кифоядир Ф. Э.


[71
ТЎРТИНЧИ БОБ
ОБОРОТНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА ТАЪСИРИ
/ {Оборотнинг цўшимча циймат ҳосил цилиптга, бинобарин, фой- да ҳосил қилишга ҳам таъсири иккинчи китобда цараб чиқилган эди. Буни куйидаги иборалар билан қисқача якунлаш мумкип: обо- рот учун муайян вакт талаб қилиниши сабабли ишлаб чиқаришда бутуп капитал бир йўла истеъмол килиниши мумкин эмас, демак, капиталнинг бир қисми — пул капитал формасидами, запас хом ашё формасидами, тайёр, лекин ҳали сотилмаган товар капитал форма- сидами, ёки муддати ҳали битмаган қарз талаблари формасидами — доимо бекор туриши керак; актив ишлаб чиқаришда, яъни цўшим- ча қиймат вужудга келтириш ва ўзиники қилиб олиш процессида амал қилувчи капитал ўзининг истеъмол цилинган қисми микдо- рида доимо камайиб боради ҳамда ишлаб чи^ариладиган ва ўзи- ники қилиб олинадиган қўшимча қиймат ҳам худди шу нисбатда доимо камайиб боради. Оборот вақти қанча ^исқа бўлса, бутун ка- питалга нисбатан капиталнинг бу бекор турган цисми шунча кам бўлади; бинобарин, бошқа шароитлар бир хил бўлганда ўзиники килиб олинадиган қўшимча қиймат шунча кўп бўлади.
Оборот вакти ёки унинг икки бўлагидан бирининг — ишлаб чи- кариш вақти билан муомала вақтининг — қискартирилиши ишлаб чицариладиган кўшимча қиймат массасини цандай кўпайтириб юбориши иккинчи китобда муфассал кўрсатилган2^ Лекин фойда нормаси ишлаб чицарилган кўшимча кийматнинг шу қийматшг вшлаб чиқаришда банд бўлган бутун капиталга нисбатини ифода* этиш учун хизмат қилиши сабабли, ҳар қанақа шундай қисқартм- Риш фойда нормасини кўпайтириши равшан бир нарса. Илгариг нккипчи китобнинг иккинчи бўлимида кўшимча қиймат тўғрисида аитилган гаплар фойда ва фойда нормасига ҳам тўла тааллуқлидир» ва бу ерда уни такрорлашга эҳтиёж йўц. Биз бир неча асосий мо- М^?лаРНигпна таъкидлаб ўтмоқчимиз.


72 БИРИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ланган фойда нормаси пасайиб кетмаса, у вақтда фойда нормаси кўпайиши керак^Металлургия ва химия саноати соҳасида кўпгина янгиликларии ^амалга оширишда шундай бўлиши аниқ. Темир ва пўлат ишлаб чиқаришнинг Бессемер, Сименс, Жилкрист — Томас ва бошцалар кашф этган янги усуллари илгари ниҳоятда узоқ да- вом этган процессларни нисбатан кам харажат билан минимумга етказиб цисқартиради. Тошкўмир цорамойидан ализарин ёки рўян бўёқ тайёрлаш, шунда ҳам илгари тошкўмир корамойидан бош^а бўёқлар тайёрлаш учун ишлатилиб келган фабрика асбоб-ускуна- лари ёрдами билан тайёрлаш, бир печа ҳафтада шундай натижа бе- радики, илгари бунинг учун йиллар талаб қилинарди; рўяннинг ўсиши учун бир йил талаб килинар, шундан кейин уларни бўёқ ^илиб пшлатишдан олдин илдизи яна бир неча йил қолдириб етил- тишцар эди.
< Муомала вактини қисқартиришдаги асосий восита алока йўл- ларини такомиллаштиришдир^Бу соҳада ҳам кейинги эллик йил мобайнида революция юз берди, бу революцияни ўтган асрнинг иккинчи ярмида юз берган саноат революцияси билан тақкослаш мумкин. Қуруқликда тош йўлларни темир йўл кейинги ўринга су- риб қўйди, денгизда секин ва номунтазам елканли кемалар ало- каси тез ва мунтазам пароходлар алоцаси билан алмаштирилди, бу- тун ер юзини телеграф симлари чулғаб олди. Шарқий Осиёга ва Австралияга пароходларнинг юриши учун фақат Сувайш канали йўл очиб берди. Шарқий Осиёга юбориладиган молларнинг муома- ла вақти 1847 йилдаёқ камида ўн икки ой бўлган бўлса («Капи- тал», II китоб, 260-бетга қаралсин25), эндиликда бу муомала вақ- ти деярли ўн икки ҳафтага келтирилди. 1825 ва 1857 йиллардаги кризисларнинг икки буюк ўчоғи Америка ва Ҳиндистон алоқа во- ситаларида юз берган бундай тўнтариш натижасида Европадаги са- ноат мамлакатларига 70—90% яқинлашиб қолди ва шу тарица ўз портлаш хусусиятлариии кўп жиҳатдан йўқотдилар. Бутун жаҳон савдоси учун ҳам оборот вақти худди шу даражада қисқарди ва жаҳон савдосида банд капиталлариинг фаолият цобилияти икки ёки уч мартадан зиёдрок ошди. Бунинг фойда нормасига таъсир ғидмай қолмаганлиги ўз-ўзидан маълум.
(Бугун капитал оборотинииг фойда пормасига таъсирини соф ҳолида тасаввур ^илиш учун биз бир-бирига солиштириладиган икки капиталнинг бошка ҳамма шароитлари бир хил бўлади, деб фараз қилишимиз керак. Жумладан, ^ўшимча қиймат нормаси ва иш куни- дан ташқари, процент билан ифодаланган капитал тузилиши ҳам бир хил бўла қолсин. Энди қўшимча қиймат нормаси 100% бўлган, йили- га икки оборот қиладиган ва тузилиши 80^, + 20, = 100 К бўлган Л капитални оламиз. Бу ҳолда йиллик маҳсулот қуйидагича бўлади:
160с + 40^ + 40^. Лекин фойда нормасини аниқлаш учун биз бу 40т ни капитал цийматнинг 200 лик оборот суммасига эмас, балки авансланган 100 лик кацитал қийматга нисбатан ҳисоблаймиз ва шу тариқа ^' = 40% ни ҳосил қиламиз..


IV БОБ. ОБОРОТПИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА ТАЪСИРИ
73
д капиталии қўшимча қиймат нормаси 100% бўлган, лекин йи- атиги бир оборот киладиган В капитал = 16()c + 40iy =200 К билан тавдослаб кўрамиз. Йиллик маҳсулот юқорида қанча бўлган булса, бу ерда ҳам шунча бўлади:
J 160 4- 40^ + 40^. Лекин бу 40т ни бу гал авансланган 200 лик тгяпитал қийматга нисбатан ҳисоблаш керак, бу эса фақат 20% мисини беради.
Бундан шундай хулоса чиқади: капиталларнинг процент тузи- лиши, қўшимча қиймат нормаси ва иш куни бир хил бўлганида, икки капиталнинг фойда нормалари уларнинг оборот вақтларига тескари про.порционал бўлади, Агар бир-бирига тавдосланадиган икки ҳолда ё капитал тузилиши, ёки цўшимча циймат нормаси, ёки иш куни, ёки иш ҳақи бир хил бўлмаса, у вақтда булар нати- жасида, албатта, фойда нормасидаги тафовутлар янада кўпаяди; лекип бу тафовут оборотдан қатъи назар юз беради, шунииг учун улар бу ерда бизни қпзиқтирмайди; шуниси ҳам борки, улар III бобда текшириб чиқилган.
Оборот вақтини қисқартишнинг қўшимча қиймат ҳосил қилиш- га, бииобарин, фойда ҳосил қилишга ҳам бевосита таъсири ўзга- рувчи капитал қисмининг амал қплишини шу тариқа кучайтириш- га боғлиқдирким, бу ҳақда «Капитал», II китоб, XVI боб: «Ўзга- рувчи капитал обороти»га қаралсин. У ерда қўшимча киймат нор- маси ва пш ҳақи бир хил бўлиб, йилига фақат битта оборот қила- диган 5 000 лик ўзгарувчи капитал цанча қўшимча қийматни ўзи- ники цилиб олса, йилига ўн марта оборот қиладиган 500 лик ўзга- рувчи капитал ҳам шунча қўшимча қийматни ўзиники қилиб оли- шикўрсатпб берилган эди.
<-Энди I капитални оламиз, у йиллик ейилиши 10 % =1000 бўлган 10000 лик асосий капитал, 500 лик доимий оборот капитал ва 500 лик ўзгарувчи капиталдан иборат. Қўшимча қиймат нормаси 100% бўлганда ўзгарувчи капитал йилига ўн марта оборот қилади. Ма- салани соддалаштириш учун бундан кейинги мисолларда ўзгарув- чи капитал муайяи вақт ичида қанча оборот цилса, доимий оборот капитали ҳам шунча оборот қилади деб фараз ^иламиз, кўпчилик Ҳолларда амалда ҳам шундай бўлади. У вақтда бир оборот даври- нинг маҳсулоти қуйидагича бўлади:
100^, (ейилиш) + 500^, + 500,, + 500/л = 1600,
шУндай ўц оборот қилган бутун йил маҳсулоти эса қуйидагича
1000с (ейилиш) + 5000^ + 5000,р + 5000,„ = 16 000, К = 11 000, т = 5000, р' = =45»/ц %.
11000
6—775


БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Энди II капитални оламиз: асосий капитал 9000, унинг йиллик ейилиши 1000, доимий оборот капитали 1 000, ўзгарувчи капитал 1000, қўшимча қиймат нормаси 100%, ўзгарувчи капитал йилига 5 марта оборот қилади. Бинобарин, ўзгарувчи капиталнинг ҳар бир оборот даврида маҳсулот қуйидагича бўлади:
200с (ейилиш) + 1000. + 1000^ + 1000т = 3200,
беш оборот қилганида эса бутун йиллик маҳсулот цуйидагича бў- лади:
1000. (ейилиш) + 5000. + 5000^ + 5000 т = 16000,
К = 11000, т = 5000, р' = = 45 6/и %.
’ г 11000 1
Сўнгра III капитални оламиз, унда асосий капитал умуман йўц, доимий оборот капитали эса 6 000 ва ўзгарувчи капитал 5 000. Қў- шимча циймат нормаси 100% бўлганида, у йилига бир марта обо- рот қилсин. Бу ҳолда бутун йиллик маҳсулот қуйидагича бўлади:
6000, + 5000^ + 5000т + 16 000,
К = 11 000, т = 5000, р' = = 45»/ц%.
г 11000
Демак, учала ҳолда ҳам бир хил йиллик қўшимча қиймат мас- саси = 5 000 бўлади ва бутун капитал учала мисолда ҳам бир хил- да, чунончи = 11 000 бўлиши сабабли, фойда нормаси ҳам бир хил 45 5//ц% бўлади^
Аксинча, I капиталда ўзгарувчи капитал йилига 10 марта эмас, фақат 5 марта оборот қилганида эди, бутунлай бошқача бўларди. У вақтда бир оборот маҳсулоти қуйидагича бўларди:
200. (ейилиш) + 500. + 500^ + 500m = 1700. Ёки йиллик маҳсулот*.
1000. (ейилиш) + 2500. + 2500т, + 2500,„ = 8500,
К = 11000, т = 2500, р' = = 229/11%.
г 11000
Фойда нормаси ярим ҳисса пасайди, чунки оборот вақти икки марта кўпайди.
<Демак, бир йил давомида ўзиники қилиб олинадиган қўшимча циймат массаси ўзгарувчи капиталнинг бир обороти ичида ўзиники цилиб олинадиган қўшимча қиймат массаси билан бир йилда бўла- диган оборот сонинннг кўпайтмасига баробардирЛ Агар биз бир йилда ўзиники қилиб олинадиган қўшимча қийматпи, ёки фойдани М деб атасак, бир оборот ичида ўзиники қилиб олинадиган кўшим- ча қийматни т деб, ўзгарувчи капиталнинг бир йилда қиладиган оборот сонини р деб атасак, у вақтда М = тп бўлади\а йиллик қў- шимча қиймат нормаси, «Капитал»нинг II китоб, XVI боб, I да кўрсатиб ўтилганидек26 М'=т'п бўлади.


IV БОБ. ОБОРОТНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА ТАЪСИРИ
75
гандагина фойда нормасининг формуласи р’ = т' = т' -2— “ғри бўлади. Махраждаги v бутун капиталнинг ўрта ҳисобда ўзга- Т\чи капитал сифатида иш ҳақига сарф қилинган қисми бўлади. Суратдаги v аввало фақат шу билан белгиланадики, у маълум миқ- дорда қўшимча циймат in ни ишлаб чиқарди ва ўзиники қилнб олди, бу қўшимча қийматнинг бу v га, — га нисбатан қўшимча
қиймат нормаси т' дир. Фақат шу йўл билангина р’ = тенг- ламаси бошқа: р = т' —— тенгламасига айланди. Энди суратдаги v Махраждаги v га, яъни К капиталнинг бутун ўзгарувчи қисмига баробар бўлади. Бошқача қилиб айтганда, агар т ўзгарувчи капи- талнинг бир оборот даврида вужудга келтирилган қўшимча қиймат- , т , , v
пи билдяргандагина р = — тенгламани хато қилмасдан р =т
К с + v
тенгламага айлантириш мумкин бўлади. Агар т бу қўшимча циймат- нинг баъзи бир қисмигина бўлса, у вақтда гарчи т = rnf v тўғри бўлса ҳам, лекин бу v бу ерда К = с + v даги v дан кам, чунки у иш ҳақига сарфланган бутун ўзгарувчи капиталдан кам. Лекин т arap v нинг бир оборотидан олинган цўшимча қийматга қараган- да кўпроқ бўлса, у вақтда бу г нинг бир қисми ёки ҳатто v нинг ҳаммаси икки марта: аввало биринчи оборотда, сўнгра иккинчи оборотда, ёки тегишли равишда, иккинчи ва ундан кейинги оборот- ларда амал қилади; бинобарин, қўшимча қиймат ҳосил қилган ва берилган бутун иш ҳақи суммасидан иборат бу v бояги с + v даги v дан кўп, шунга кўра ҳисоб нотўғри бўлиб чиқади.
Йиллик фойда нормасининг формуласи тамомила тўғри формула бўлиши учун биз оддий қўшимча қиймат нормаси ўрнига йиллик қўшимча қиймат нормасини, яъни т' ўрнига М' ни, ёки т'п ни цўйишимиз керак. Бошқача қилиб айтганда, биз т' ни, қўшимча циймат нормасини, ёки худди шундай бўладиган v ни, JK даги ўзгарувчи капитал қисмини п га, бу ўзгарувчи капиталнинг бир иилда цилган оборот сонига кўпайтиришимиз керак, у вақтда биз шу тариқа р' = т' п — ни. — йиллик фойда нормасини ҳисоблаш фор- муласини ҳосил қиламиз.
м Лекин муайян корхонада ўзгарувчи капиталнинг қанчалигини куп ҳолларда капиталистнинг ўзи ҳам билмайди. Биз иккинчи ки- ^оонинг саккизинчи бобида шуни кўрган эдик ва кейинчалик яна 1сУрамизки, капиталдаги бирдан-бир фарқ — капиталист муҳим деб Ҳисоблаган фарқ асосий капитал билан оборот капитали ўртасида- фарқдцр. Оборот капиталининг пул шаклида капиталист ихтиё- Рида бўлган бир қисми сақланган кассадан,— агар у банкка қўйил- Ган бўлса,— у иш ҳақи учун пул олади, худди шу кассадан у м ашё ва ёрдамчи материаллар учун пул олади ва бу харажат-


76 БИРИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ларнинг ҳаммасини бир ҳисобга ёзиб қўяди. Агар ҳатто капита- лист бериладиган иш ҳақини алоҳида ҳисобга олиши лозим бўлса ҳам, бу ҳисоблар йил охирига бориб, ўзгарувчи капитал v нинг мивдорини эмас, балки тўловлар суммасини, яъни vn ни кўрсатиб берарди. Ўзгарувчи капитал мпвдорини аниқлаш учун капиталист- га алоҳида ҳисоб олиб боришга тўғри келардики, биз ҳозир бунга мисол келтирамиз.
Бупинг учун биз «Капитал»нинг I китоби, 180—181-бетлари- да27 тасвир қилинган 10 000 мюль дуги бор ип газлама йигирув фабрикасини оламиз ва 1871 йил апрелининг бир ҳафтасига те- 1ишли маълумотлар йилнинг охирига қадар ўз аҳамиятини сақлаб қолади, деб фараз қиламиз. Машиналардаги асосий капитал 10 000 фуит стерлинг. Оборот капитали кўрсатилмаган; оборот капитали 2500 фунт стерлинг, деб фараз қиламиз, бу — катта рақам бўлса ҳам, лекин бу рақам бизнинг бу ердаги фаразимизга, чунончи, кре- дит операциялари йўқ, бинобарин, бегона капиталдан доимо ёки вақтинча фойдаланилмайди, деган фаразга мос келадиган рақам. Ҳафталик маҳсулот ўз қиймати жиҳатидан шундай бўлганки, ма- шинанинг ейилиши 20 фунт стерлинг, авансланган доимий оборот капитали 358 фунт стерлинг (бинонинг ижараси учун 6 фунт стер- линг, пахта учун 342 фунт стерлинг, кўмир, газ, мой учун 10 фунт стерлинг ҳақ тўланган), ўзгарувчи капитал 52 фунт стерлинг иш ҳақига сарф қилинган ва қўшимча қиймат 80 фунт стерлинг бўлган, бинобарин:
20г (ейилиш) + 358, + 52 у + 80т = 510.
Демак, ҳар ҳафтада авансланган оборот капитали 358г + 52^ = = 410 ва унинг процент тузилиши = 87,Зс + 12,7^ бўлган. Бутун 2500 фунт стерлинг оборот капиталига нисбатан ҳисоблаганда, бун- дан 2182 фунт стерлинг доимий капитал ва 318 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал бўлди. Иш ҳа^ига ҳаммаси бўлиб бир йилда 52x52 фунт стерлинг, бинобарии, 2704 фунт стерлинг харажат қилинганлиги сабабли 318 фунт стерлинглик ўзгарувчи капитал йил давомида деярли 81/2 марта айланганлиги маълум бўлади. Цўшимча циймат нормаси 80/б2 = 153 п/13% эди. Бу рақамлардан биз р' = т' формуласига; т' = 153 п/1з» и = 8 1/2t v = 318, К == = 12 500 миқдорларни қўйиб, фойда нормасини ҳисоблаб чиқара- миз; шундай цилиб:
Р’ = 153 “/1з X 8 X = 33,27 %.
Биз текшириб кўриш учун оддий р' = “ формуласидан фойда- ланамиз. Бутун қўшимча қиймат, ёки фойда бир йилда 80 фунт стерлингх52 = 4160 фунт стерлинг бўлади, бу эса бутун 12500 фунт стерлинг капиталга тақсимланса, Деярли юқоридагидек 33,28 %,


IV БОБ. ОБОРОТНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА ТАЪСИРИ
77
яъни ғоят юксак фойда нормаси ҳосил бўлади, фойда нормасининг бундай юқори бўлишига сабаб фақат айни пайтда ғоят цулай шароит вужудга келганлиги (пахтанинг баҳоси ниҳоятда паст бўлган бир вақтда калаванинг баҳоси жуда юқори бўлиши) дир, аммо, аслида. фойда нормаси шубҳасиз бутун йил мобайнида шундай бўлаверган эмас.
Ю^орида айтилганидек, р' = т' п— формуласида т'п иккпнчи китобда йиллик қўшимча қиймат нормаси28 деб аталган нарса- нинг ўзгииасидир. Ҳозир келтирилган мисолда у 153 п/2з%х81/2, ёки, аниқ ҳисоблаганда, 1307 9/13 % бўлади. Бинобарин, агар Би- дерман дегаии иккинчи китобда келтирилган бир мисолда кўрса- тилган 1000% ликйиллик қўшимча қиймат нормасининг катталиги- дан ҳайратда қолиб қўл силкитган бўлса, у ваҚтда бу ерда Ман- честернинг ҳа^иқий практикасидан келтирилган 1300 % дан орти^ йиллик қўшимча қиймат нормаси уни, эҳтимол, тинчитиб қўяр. Энг гуркираб ривожланган замонларда,—албатта, биз анчадан бери бунақа замонларни бошдан кечирмаётирмиз — бундай норма> асло кам учрайдиган нарса эмас.
Кези келганда шуни айтиш керакки, биз бу ерда ҳозирги замон йирик саноатидаги ҳақиқий капитал тузилиши мисолини кўри(> турибмиз. Бутуи капитал 12 182 фунт стерлинг доимий капиталга ьа 318 фунт стерлинг ўзгарувчи капиталга бўлинади, жами 12500* фунт стерлинг. Ёки процент ҳисобида 97V2C +21/2г/ = 100 К. Бутун капиталиинг атиги қирвдан бир ҳиссаси йилига саккиз мартадан зиёдроц оборот қилиб, иш ҳақи тўлашга хизмат қилади.
Ўзларининг хусусий корхоналари устида ана шундай ҳисоб қи- лиш, шубҳасиз, камдан-кам капиталистларнинг хаёлига келганли- ги сабабли статистика бутун ижтимоий капиталнинг доимий қис- ми билан унинг ўзгарувчи қисми ўртасидаги нисбат тўғрисида де- ярли мутлақо лом-мим демайди. Ҳозирги нисбатларда бериш мум- кип бўлгап нарсаларни: ҳар бир иш соҳасида берилган иш ҳақи суммасини ва олинган фойдалар суммасини фақат Америка цензла- ригина кўрсатиб ўтадилар. Бу маълумотлар қанчалик шубҳали бўлмасии,— чунки улар саноатчиларнинг ўзларининг текшириб. оўлмайдиган маълумотларига асосланади,— ҳарҳолда бу маълумот- лаР гоят муҳим ва бу масалада бизнинг ихтиёримизда бор маълу- мотларнинг ҳаммаси ана шулардир. Биз ҳаддан ташқари нозик та- оиатли кишилар бўлганимиз учун Европада йирик саноатчилари- миздан бундай фош қилувчи маълумот талаб қилншдан ожизмиз.—


78]
БЕШИНЧИ БОБ
ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
I. 	УМУМИЙ ҚОИДАЛАР
Ўзгарувчи капитал миқдори ўзгармай, яъни ўша миқдордаги ишчилар номинал ўша иш ҳақини олганда,— бунда иш вақтидан ташдарида қилинган ишга ҳақ тўланадими ёки йўқми, бари бир,— абсолют қўшимча қийматнинг кўпайиши, ёки қўшимча меҳнатнинг, демак, иш кунининг ҳам узайиши бутун капитал цийматга ва ўз- гарувчи капитал қийматга дараганда доимий капитал қийматни нисбатан пасайтиради ва шу туфайли, яна ўша қўшимча қиймат массасипинг кўпайишидан ва қўшимча қиймат нормасипинг пазар- да тутилган кўпайишидан ^атъи назар, фойда нормасини кўпай- тиради. Доимий капиталнинг асосий қисми — фабрика биполари, машиналар ва ҳоказоларнинг миқдори — шу капитал ёрдами билан 16 соат ишланадими ёки 12 соат ишланадими, барибир, ўзгармай қолади. Иш кунининг узайтирилиши доимий капиталиинг ана шу энг циммат турадиган қисмига яна харажат қилишни талаб эт- майди. Бундан ташқари, асосий капиталнинг қиймати бунинг на- тижасида нисбатан кам оборот даврида такрор ҳосил қилинади, бас, маълум фойда олиш учун асосий капитал авансланган вадт цисқаради. Шу сабабли иш кунининг узайиши ҳатто иш вақтидан ташқари қилинган ишга ҳақ тўланган тақдирда ҳам ва маълум че- гарада ҳатто унга нормал иш соатига қараганда юқори ҳа^ тўлан- ганда ҳам фойдани кўпайтиради. Шунинг учун ҳозирги замон са- ноат системасида асосий капитални кўпайтириш зарурлпгининг доимо ўсиб бориши фойдага ўч капиталистларнинг иш кунини узай- тириши учун асосий туртки бўлди П).
Иш куни доимий бўлиб турганида шароит бошқача бўлади. Бу ҳолда эксплуатация қилинадиган меҳнат массасини кўпайтириш учун (биз бу ерда иш ҳақидан чегириб олишларни ёки иш ҳақи нормал даражасидан ҳам пасайиб кетишини эътиборга олмаймиз) ишчилар сонини, айни вақтда маълум нисбатда асосий капитал мас- сасини — бинолар, машиналар ва ҳоказоларни ҳам кўпайтириш зарур бўлади. Ёхуд, агар меҳнат интенсивлиги кўтарилса, ёки меҳ- натнинг унумдорлик кучи тегишли равишда ошса ва умуман нис-


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ Ц^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
79
бий дўшимча қиймат кўпроқ ҳосил қилинса, у вақтда хом ашё ишлатиладиган ишлаб чиқариш тармоқларида доимий капитал обо- т цисмипинг массаси кўпаяди, чунки муайян вақт мобайнида хом ашё ва ҳоказолар кўпроқ қайта ишланади, иккинчидан, ўша миқ- дордаги ишчилар ҳаракатга келтирадиган машиналар сони кўпаяди, демак доимий капиталнинг бу қисми ҳам кўпаяди. Шундай қилиб, қўшимча қийматнинг кўпайиши билан бирга доимий капитал ҳам кўпаяди, меҳнатни эксплуатация цилишнинг кучайиши билан бирга меҳнатни эксплуатация қилишда ёрдамлашадиган ишлаб чи- қариш шароити кимматлашади, яъни капитал сарфлари кўпайиб боради. Шундай дилиб, фойда нормаси бунинг натижасида, бир томондан, камаяди, иккинчи томондан эса, кўпаяди.
Бир қанча кундалик харажатлар иш куни анча узоқ давом этганда ҳам, анча дисқароқ бўлганда ҳам деярли бир хил ёки мут- лақо бир хил бўлиб қолаверади. 18 соатли иш кунида 500 ишчй устидан дилинадиган назорат харажатлари 12 соатли иш кунида 750 ишчи устидан дилинадиган назорат харажатларига қарагапда нисбатан кам бўлади.
«Фабрикавинг кувдалик харажатлари ўн икки соатли иш кунида данча бўлса, ўн соатли иш кунида ҳам деярли тунча бўладиэ («Reports of Insp. of Fact., October 1848>, p. 37).
Давлат ва коммунал солидлари, ёнғиндан страхованпе қилиш, турли доимий хизматчиларнинг маошлари, машиналар қиммати- нинг йўқолиши ва фабриканинг бошқа турли харажатлари иш Byun узун ва дисқа бўлганда ҳам ўзгармай долаверади; ишлаб чи- қариш дисқарган сари бундай харажатлар фойда ҳисобига кўпа- йиб боради («Reports of Insp. of Fact., October 1862», p. 19).
Машиналар ва асосий капиталнинг бошқа таркибий қисмла- рипинг қиймати такрор ишлаб чицариладиган вактнинг узун-қис- қалиги амалда уларнинг шунчаки мавжуд бўлиб турган вақти билан эмас, балки улар функция дилиб турган ва улардан фойда- ланилган меҳнат процессининг умумий узун-дисқалиги билан белгиланади^ Агар ишчилар 12 соат ўрнига 18 соат меҳнат қи- лишга мажбур бўлсалар, бу ҳафтада ошиқча уч кун бўлади, ҳафта бир ярим ҳафтага, икки йил — уч йилга айланади. Агар иш вақти- дан ташқари бажарилган ишга ҳақ тўланмаса, демак, ишчилар нор- мал қўшимча меҳнатдан ташқари ҳар 1?кки ҳафтада бир ҳафта, ҳар икки йилда бир йил яна текинга меҳнат қилиб берадилар. Шундай Цилиб, машиналар қийматини такрор ишлаб чиқариш 50% тезла- ШаДи ва 12 соатли иш кунида зарур бўлган вақтнинг атиги 2/з цис- минигина банд қилади.
Хом материаллар баҳосининг ўзгариб туришипи (VI боб) тек- ^ирганимизда қилганимиздек, бу текширишда ҳам масаланинг бекорга мураккаблашиб кетишидан қочиш учун, дўшимча қиймат Ма£е^си ва нормаси маълум деб фараз қиламиз.


SO БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ришни таърифловчи ишлаб чиқариш шароитидан тежаш асосаи шу туфайли пайдо бўладики, бу шароит ижтимоий, ижтимоий-бирлаш- ган меҳнат шароити сифатида, бинобарин, — ижтимоий меҳнат шароити сифатида функция диладггуБу шароитдан бир-бири билая юоғланмаган ишчилар оммаси, ёки, яхши деганда, бир-бири билан жуда кам кооперациялашгап ишчилар эмас, балки ишлаб чиқариш процессида жами ишчилар биргалашиб фойдаланадилар. Битта ёки иккита марказий двигатели бўлган йирик фабрикада бу двигателлар- га цилинадиган харажатлар двигателлар от кучининг мивдори кў- пайган, бинобарин, уларяинг мумкин бўлган таъсир доираси кенгай- ган пропорцияда кўпаймайди; узатгич механизмларнинг харажатла- рп шу узатгич механизмларни ҳаракатга келтирадиган иш машина- лари массаси кўпайгап пропорцияда кўпаймайди; иш машинасининг таг ускуналари ўз органларидек ишлатадиган қуроллар миқдори цандай кўпайса, шу пропорцияда қимматлашиб кетмайди ва ҳока- зо. Сўигра, |ишлаб чицариш воситаларининг концентрациялашуви туфайли ҳар хил биноларга, сўзнинг том маъноси билаи фақат ус- тахоналаргагина эмас, балки омборлар ва ҳоказоларга ҳам бўлади- гап харажатлар тежалади. Бинопи иситиш, ёритиш ва шу кабилар- га кетадиган харажатлар ҳам худди шундай бўлади. Ишлаб чиқа- ;ришнинг бошқа шароитларидан кўп ёки кам киши фойдаланишига царамай, улар ўзгармай қолади.
Лекин ишлаб чиқариш воситаларининг концентрациялашуви ва кўплаб ишлатилишидан олииадиган бу тежашларнииг ҳаммаси, муҳим шарт тариқасида, ишчиларни бир жойга тўплашни ва улар- нинг биргалашиб ишлашипи, яъни меҳнатни ижтимоий комбина- оцшлашни талаб этади. Бинобарин, қўшимча қиймат алоҳида олин- ган ҳар бир айрим ишчининг дўшимча меҳнатидап қандай вужудга келса, бу тежамлар ҳам худди шундай меҳнатнинг ижтимоий ха- рактеридан вужудга келадгуҲатто бу ерда мумкин ва зарур бўлган доимий такомиллаштиришлар тамомила ва нуқул ижтимоий таж- риба ва кузатишлар орқасида пайдо бўлади, бу тажриба ва куза- тишлар йирик миқёсда комбинациялашган, жами ишчилар томоии- -дан амалга ошириладиган ишлаб чиқаришни мумкин қилади ва вуя£УДга келтиради.


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
81
демак, йирик миқёсдаги ишлаб чиқаришнинг чициндилари бўлган- ликлари туфайлигина ишлаб чиқариш процесси учун шуидай аҳа- мият касб этади, алмашув қийматига эга бўлиб қолади. Бу чиқин- пилар — УлаР ишлаб чиқаришнинг янги элементи сифатида кандай поль ўйнашидан қатъи пазар — янгидап қай даражада сотилишига қараб хом ашё харажатларини арзонлаштиради, чунки материал- нинг нормал чиқиндилари, чунончи, уни қайта ишлаш вақтида ўртача чицит миқдори ҳамиша бу харажатларга киритилади. Ўзга- рувчи капитал миқдори ва цўшимча қиймат нормаси муайяй бўлга- нида доимий капиталнинг бу қисмига қилинадиган харажатларнипг камдйиши фойда нормасини pro tanto * кўпайтиради.
/қўшимча қиймат маълум экан, фойда нормасини товар ишлаб чиқариш учун зарур доимий капитал қийматини камайтириш йўли билангина кўпайтириш мумкин. Доимий капитал товар ишлаб чи- каришда иштирок этиши сабабли, унинг алмашув қиймати эмас, балки фақат истеъмол қиймати аҳамият касб этади. Модомики меҳ- иат унумдорлиги даражаси, яъни техника таравдиётипипг даража- си маълум экан, йигириш фабрикасида зиғирпояни қайта ишлаш учун цанча меҳнат сарф бўлиши зиғирпоянинг цийматига эмас, балки унинг миқдорига боғлиқ. Худди шунингдек машинанинг, ма- салан, уч ишчига берадиган ёрдами машинанинг қийматига эмас, балки унинг машина сифатидаги истеъмол қийматига боғлиқдир. Техника таракқиётининг бир босқичида ёмон машина қиммат бў- лиши, бошқа босқичида яхши машина арзон бўлиши мумктри-J
Масалан, пахта ёки йигириш машиналари арзонлашиб, капита- лист оладиган фойданинг кўпайиб бориши йигириш ишлаб чиқари- шида эмас, балки машиналар ва пахта ишлаб чиқаришда меҳнат унумдорлигининг ошганлиги натижасидир. Муайян мицдордаги меҳнатни буюмлаштириш ва, бинобарин, муайян миқдордаги қў- шимча меҳнатни ўзиники қилиб олиш учун эндиликда меҳнат ша- роитларига камроқ сарф қилиш талаб қилинади. Муайян миқдор- даги қўшимча меҳнатни ўзиники қилиб олиш учуи зарур бўлган харажатлар камаяди.
С^из ишлаб чиқариш процессида жами ишчилар — ижтимоий комбинациялашган ишчиларнинг ишлаб чиқариш воситаларини биргалашиб ишлатиши натижасида олинадиган тежамлар тўғриси- Да юқорида гапириб ўтган эдик. Муомала вақтини қисқартиш ҳи- собига (бунда алоқа воситаларини ривожлантириш муҳим моддий моментдир) доимий кйпитал сарфларидан янада тежаб қолишлар- ни биз кейинчалик кўриб чиқамиз. Лекин бу ерда машиналарни тўхтовсиз такомиллаштириш натижасида олинадиган тежамларни, чУнончи: 1) машиналар материалини яхшилаш, масалан, ёғочни те- МиР билан алмаштириш; 2) умуман машина ишлаб чиқаришни ях- ^илаш орқасида уларнинг арзонлашуви; шуниси ҳам борки, гарчи меҲнатнинг кенг ривожланиши билан доимий капитал асосий қис-


82 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎТПИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
мипинг қиймати узлуксиз кўпайиб борса ҳам, у шу даражада кўпай- майди 12); 3) бор машиналарни арзонлаштиришга ва улардан сама- рали фойдаланишга имкон берадиган махсус такомиллаштиришлар, масалан, буғ қозонларини такомиллаштиришлар ва ҳоказолар (бу- лар ҳақида баъзи бир тўлароқ маълумотлар кейинчалик берилади); 4) такомиллашган машиналарни ишлатганда чиқиндилар мивдори- нинг камайишидан олинадиган тежамларни кўрсатиб ўтиш керак.
Ишлаб чиқаришнинг муайян даври давомида машиналар ва умуман асосий капиталнинг ейилишпни камайтирувчи ҳамма нар- салар,— ҳар бир айрим товар ўз ҳиссасига тушган ейилиш қисми- ни ўз баҳосида такрор ишлаб чиқариши сабабли — айрим товарни арзонлаштириш билан бирга шу даврда қилинадиган тегишли ка- питал сарфларни ҳам камайтиради. Ремонт ишлари ва шу каби- лар зарур иш бўлганлиги туфайли улар машиналарга қилинадигаи дастлабки харажатларга киритилади. Машиналарнинг пишиқроқ бўлиши натижасида ремонт ишларининг камайиши pro tanto ма- пшналарнинг баҳосини камайтиради.
Шу хилдаги ҳар қандай тежамларнинг яна шу хусусияти бор- ки, кўпчилик ҳолларда бундай тежамларга комбинациялашган иш- чи бўлган тавдирда эришиш ва кўпинча янада кенг миқёсда таш- кил этилган ишларда амалга ошириш мумкип бўлади; демак, тежашлар янада кўпроқ ишчиларни бевосита ишлаб чиқариш процессида комбинациялаштиришни талаб эт^ди
Лекин, иккинчи томондан, ишлаб чиқаришнинг бир тармоғи- да — масалан, темир, кўмир, машиналар ишлаб чиқаришида, қури- лиш ишида ва шу кабиларда,—- меҳнат унумдорлик кучининг ри- вожлаииши — бу ривожланиш, ўз навбатида, қисман интеллектуал ишлаб чиқаришга, хусусан табииёт фани соҳасидаги ютуқларга ва уларнинг қўлланишига боғлиқ бўлиши мумкин — саноатнинг бош- ца тармоқларида, масалан, тўқимачилик саноатида ёки деҳқончи- ликда ишлаб чиқариш воситалари кийматининг, бинобарин, уларга бўладиган сарфларнинг ҳам камайиши шарт. Бу ўз-ўзидан маълум, чунки саноатнинг бир тармоғидан маҳсулот бўлиб чиққан товар яна саноатнинг бошқа тармоғига ишлаб чиқариш воситаси бўлиб кира* ди. Бу ишлаб чиқариш воситаларининг у ёки бу даражада арзон бўлиши ўзи маҳсулот бўлиб чивдан ишлаб чиқариш тармоғидаги меҳнат унумдорлигининг даражасига боғлиқ; айии вақгда ишлаб чицаришга у товар ишлаб чиқариш воситаси бўлиб кириб, унинг ёрдами билан ишлаб чиқариладиган товарларни арзонлаштириш шартигина бўлиб қолмай, балки доимий капитал қийматни (шу то- варнинг ўзи бу ерда доимий капитал элементи бўлиб қолади) камайтириш, демак, фойда нормасини кўпайтириш шарти ҳамдир.
Саноатнинг тобора ривожланиши туфайли доимий капитални бу хилда тежашнинг характерли хусусияти шундаки, бу ерда саноат- нинг бир тармоғида фойда нормасининг кўпайишига бошца тар- моқда меҳнатнинг унумдорлик кучининг ривожланиши сабабчи
1’) Юрнинг фабрикалар қурилишидаги тараққиёт ҳақидаги асарига қаралсин80.


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ К^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
83
эксплуатация қиладиган ишчи маҳсулоти бўлмаса ҳам. Ишлаб чи- карувчи кучларнинг бундай ривожланиши оқибат натижада ҳами- гпа ҳаракатдаги меҳнатнинг ижтимоий характеридан, жамият ичи- паги меҳнат тақсимотидан, интеллектуал меҳнат, айниқса табииёт фанининг ривожланишидан иборат бўлади. Капиталист бунда бутун ижтимоий меҳнат тақсимоти системасининг фойдаларини ишга со- носиталари етказиб берадиган саноат тармоғида меҳнатнинг унум* дорлйк" кў^Тининг^Ривож^^ Гапптялист^пТЛата?тган^доимйиТ^питал кийматли нисбатан камай*
ишлаб чиқарадига^ меҳнатни тежаш билан эмас, балт^доимйй ка- ппталнииг ўзини ишлатигпда тежадд билан эришилади.ЛТшчиларнинг концептраЦпя^илиниши^вгГуларнинг кенг мйт^ёида кооператив- лаштирилиши туфайли доимий капитал тежалади. Бир хллдаги бинолар, иситиш ва ёритиш асбоблари ва шу кабилар йирик миқ- ёсда ташкил қилинган ишлаб чиқаришда кичик миқёсдаги ишлаб чидаришдагидан анча арзонга тушади. Двигателлар ва иш маши- иалари тўғрисида ҳам шуни айтиш керак. Уларнинг қиймати, гар- чи абсолют жиҳатдан ошиб борса ҳам, ишлаб чиқаришнинг кенга- йпши ва ўзгарувчи капитал миқдори ёки уни ҳаракатга келтирув- чи иш кучи массасининг тўхтовсиз кўпайиб боришига нисбатан камаяди. Муайян капиталнинг ўз ишлаб чиқариш тармоғида тежам- лари аввало ва бевосита меҳнатни тежашдан, яъни ўз ишчилари- нинг меҳнатига тўланадиган ҳақни камайтиришдан иборат бўлади; аксинча, юқорида кўрсатилган тежамлар мумкин қадар анча те- жамли усул билан, яъни ишлаб чиқаришнинг муайяп мпқёсида мумкин ^адар кам сарф қилиб бошқаларнинг ҳақ тўланмаган меҳ- натини мумкин қадар кўпроқ ўзиники қилиб олишдан иборатдир. Бу тежашлар юқорида кўрсатиб ўтилган доимий капитални ишлаб чиқаришда қўлланиладиган ижтимоий меҳнат унумдорлигиии экс- плуатация қилишга асосланмасдан, балки доимий капиталнипг ўзи- ни қўлланишдаги тежашларга асосланганлиги сабабли, у ё худди ШУ ишлаб чиқариш тармоғининг ўзида бевосита кооперация ва ижтимоий меҳнат формалари туфайли ёхуд машиналарнинг қийма- ти уларнинг истеъмол цийматидан камроқ ошиб борадиган миқёсда машипалар ва шу кабилар ишлаб чиқаришда вужудга келади.


-84 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ДЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
меҳнатни сингдирувчилар бўлиб, меҳнат, демак, қўшимча меҳнат ҳам буюмлашадиган ёки буюмлашувга ёрдам берадиган восита бў- -либ хизмат қилар экан, машиналар, бинолар, хом ашё ва шу каби- лар алмашув қийматининг мутлақо аҳамияти йўқ. Бу ерда аҳамия- ти бор бирдан-бир нарса, бир томондан, маълум миқдордаги жонли меҳнат билан бпрлаштириш учун уларнинг техника жиҳатидан «зарур массаси, иккинчи томондан, уларнинг қўйилган мақсадга мувофиқ бўлиши, яъни фақат машиналар эмас, хом ашё ва ёрдам- чи материаллар ҳам яхши бўлиши керак. Фойда нормаси қисман хом ашё сифатига боғлиқ. Яхши материалдап кам чиқииди чиқади; €инобарин, ўша бир миқдордаги меҳиатни сингдириш учун камроц хом ашё массаси талаб қилинади. Сўнгра, иш машинасига дуч ке- ладиган қаршилик камайиб бормовда. Бу нарса ҳатто қўшимча ^ийматга ва қўшимча диймат нормасига ҳам қисман таъсир қила- ди. Хом ашё ёмон бўлса, ишчи муайян миқдордаги хом ашёни т^ай- та ишлаш учун кўп вақт сарф қилади; иш ҳақи бир хил бўлиб тур- ганида бу қўшимча меҳнатнинг камайишига олиб келади. Сўнгра, «бу — такрор ишлаб чиқариш ва капитал жамғарилишига катта таъ- сир қилади, капитал жамғарилиши эса, «Капитал»нинг I китоб, 568- бетида31 кўрсатиб ўтилганидек, ишлатиладиган меҳиат масса- €идан кўра кўпроқ меҳнат унумдорлигига боғли^.
бериб интилиши шундан~ кўриниб турибди. Ҳеч нарса нес-иобуд қилинмай, бекор кетмай, ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқа- ришнинг ўзи талаб этгандай сарф қилинар экан — буига қисман ишчиларни ўргатиш ва ўқитиш ёрдами билаи, дисман капиталист- нинг комбинациялашган ишчиларни интизомга бўйсупдириши ёр- дами билан эришилади, ишчилар ўзи учун меҳнат қиладиган ижти- моий тузумда эса бу интизом ортиқча бўлиб қолади ва у ҳозир до- набай иш ҳақи бериладиган бўлганда деярли мутлдқо^ортидча j5y- либ қолмоқда. Иккйнчи томондан, йшлаСҒ чш^ариш элементларинй ббхталапГтиришда ҳам худди шундай зўр бериш юз бермоқда, бу ўзгарувчи капитал қийматига нисбатан доимий капитал қийматиии камайтириш ва шундай қилиб фойда нормасини кўпайтиришнинг асосий воситасидир; бу ишлаб чиқариш элементларининг улар кий- матидан юқори сотилиши ҳам бунга фирибгарликнииг муҳим бир қисми бўлиб цўшилади, чунки бу қиймат маҳсулотда яна пайдо бўлади. Бу момент айниқса Германия саноатида ҳал килувчи роль ўйнайди, чунки Германия саноатининг асосий принципи: одамлар- га яхши кўринишнииг энг яхши усули — уларга олдин яхши товар намуналарини кўрсатиб, кейин ёмон товар юборишдир. Лекин кон- куренция соҳасига тегишли бўлган бу ҳоллариинг бу ерда бизга дахли йўқ.


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ЦЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
85
лари ишлаб чиқарадими, ёки умуман ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарадими, бунга мутлақо боғлиқ эмас. Кейинги ҳол ran Лақат қўшимча қиймат нормаси устида боргандагина юз бериши мумкин, чунки қўшимча қиймат нормаси иш кучи қийматига, яъни ишчиларнинг оддий тирикчилик воситалари қийматига жуда боғ- лиқ. Лекин кўриб чиқаётган мисолимизда цўшимча қиймат ва қў- шимча қиймат нормаси маълум деб фараз қилинади. Бундай шароитда қўшимча қийматнинг бутун капиталга нисбати — фойда нормасини ҳам белгилайдиган худди шу нисбатдир — фақат доимий капитал қийматига боғлиқ, лекин зинҳор доимий капитал таркиб топгаи элементларнинг истеъмол қийматига боғлиқ эмас.
Ишлаб чиқариш воситаларининг нисбатан арзонлашуви, албат- та, улар қиймати абсолют суммасининг кўпайишини истисно қил- майди, чупки меҳнатнинг унумдорлик кучи ривожланиб, у билал бирга ишлаб чиқариш ўлчови ошгап сари цўлланиладиган ишлаб чиқариш воситаларининг абсолют миқдори ғоят кўпаяди. Биз дои- мий капиталии ишга солишдан олинадиган тежашларни қайси то- мопдан текшириб кўрмайлик, қисман ишлаб чиқариш воситалари- нинг комбинациялашган ишчининг умумий ишлаб чиқариш восита- си сифатида функция қилиши ва истеъмол қилиниши натижаси бўлади, бас, шу тежашпинг ўзи бевосита унумли меҳнатнипг иж- тимоийлигининг маҳсулоти бўлади; қисман эса бу тежашлар капи- галга унинг ишлаб чиқариш воситалари етказиб бериб турадигаи соҳаларда меҳнат унумдорлигипинг ривожланиши натижаси бўла- ди; шундай цилиб, агар биз, X капиталист банд қилган ишчилар- пинг ўзипигина X капиталистга қарама-қарши цилиб қўймасдан, балки бутун меҳнатни бутун капиталга қарамачқарши қилиб цўй- сак, у вақтда бу тежашлар яна ижтимоий меҳнат унумдорлик куч- ларининг ривожланиш маҳсули эканлиги маълум бўлади ва бутун фарқ шу бўладики, X .капиталист фақат ўз устахонасидаги эмас, бошқа устахоналардаги меҳнат унумдорлигидан ҳам манфаат чиқа- риб олади. Шунга қарамай капиталист назарида доимий капитал- дан тежамлар ишчига мутлақо ёт ва унга мутлақо дахли йўқ шароитдай, ишчига ҳеч алоқаси йўқ шароитдай бўлиб кўринади; Ҳолбуки капиталистнинг ўша бир мивдор пулга кўп ёки оз меҳнат сотиб олиши ишчига асло бефарқ эмаслиги капиталист учун ҳами- ша равшан бир нарса (чунки унинг онгида капиталист билан ишчи Ўртасидаги битим худди ана шу тарзда намоён бўлади). Ишлаб чиқариш воситаларини қўлланишдаги бу тежашлар, энг кам сарф Цилиб маълум натижа олишнинг бу методи меҳнатда мужассам- ланган бошқа кучларга қарагапда кўпроқ капиталнинг ўзига хос кУлдир, капиталистик ишлаб чиқариш усулига хос бўлган ва уни характерлайдиган методдир.


86 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
аслида шу билан яширишидан, бундай тасаввур усули янада камроқ даражада ғалати бўлиб кўриниши мумкин.
Биринчидан: Доимий капитални ташкил этган ишлаб чиқариш воситалари (Ленге ибораси билан айтганда, римлик қарздорнинг жасади унга қарз берган кишининг пули бўлганлиги каби32) капи- талистнинг фақат пулидан иборат бўлиб, фақат унга нисбатан муайян муносабатда бўлади, ваҳоланки ишчи ишлаб чиқариш во- ситаларига ҳақиқий ишлаб чиқариш процессида тўқнаш келиши- дан, улар фақат ишлаб чиқаришнинг истеъмол қийматлари, меҳнат воситалари ва меҳнат материали бўлганлиги учунгина улар билан алоқада бўлади. Шу сабабли бу қийматнинг камайиши ёки кўпа- йиши, масалан, ишчи мис ёки темирга ишлов бераётгандагидай, ишчи билан капиталист ўртасидаги муносабатга унча дахли бўл- майди. Айтганча, ишлаб чиқариш воситаларининг қиймати тобора ошиб, бунинг орқасида фойда нормаси камая борганда, капиталист масалага бошқача қарашни афзал кўради, буни биз кейинчалик кўрсатиб ўтамиз.
Иккинчидан: Капиталистик ишлаб чиқариш процессида ишлаб чиқариш воситалари айни вақтда меҳнатни эксплуатация қилиш воситалари эканлиги сабабли, отга қиммат ёки арзон сувлуқ ва юган солинганлиги от учун қанчалик аҳамиятсиз бўлса, бу экс- плуатация воситаларининг нисбатан арзон ёки қиммат бўлиши ҳам ишчилар учун шунчалик аҳамиятсиздир.
Ниуоят, илгари кўрганимиздек33, ишчи ўз меҳнатининг ижти- моий меҳнатлигини, унинг меҳнатининг умумий мақсадни кўзлаб, бошқалар меҳнати билан комбинациялашувини аслида ўзига бир қадар ёт куч деб билади; хусусий мулкнинг ишчи учун бегоналиги бундай комбинацияни амалга ошириш шарт-шароити бўлиб, ишчи бу мулкни тежашга мажбур қилинмаганда, бу мулкни исроф қи- лишнинг ишчи манфаатига ҳеч дахли бўлмасди./ Йшчиларнинг ўз- ларига ^арашли фабрикаларда, масалан, Рочдейлдаги34 фабрикада аҳвол бутунлай бошқача^г
Шундай қилиб, бир ишлаб чиқариш тармоғидаги меҳнат унум- дорлиги бошқа ишлаб чиқариш тармоғидаги ишлаб чиқариш воси- таларини арзоплаштириш ва яхшилашда намоён бўлиб, бу билан фойда нормасини кўпайтирар экан, ижтимоий меҳнатнинг бу уму- мий бир-бирига боғлиқлиги ишчиларга бутунлай ёт бир нарсадай бўлиб кўринади, бу ишлаб чиқариш воситаларини фақат капита- лист сотиб олиб ўзиники қилиб олиши сабабли, фақат капиталист- ларгагина тааллуқли бўлиб майдонга чиқадиким, бу ҳавда гапириб ўтирмаса ҳам бўлади. Капиталистнинг бегона ишлаб чикариш тар- моғидаги ишчиларпипг маҳсулотини ўз ишлаб чиқариш тармоғи ишчпларипинг маҳсулоти эвазига сотиб олиши, бинобарин, у ўз ишчпларипииг маҳсулотини текипга ўзиники қилиб олганлиги са- бабли бегона ишчиларнинг маҳсулотини ҳам тасарруф цилиши,— бу факт шундай боғланишдирки, уни муомала процесси ва шу каби- лар бемалол нит^облаб туради.


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ Қ^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
87
Бунга яна қуйидаги ҳол ҳам қўшилади. Катта миқёсдаги пш- б чвдариш биринчи марта капиталистик формада ривожланаёт- Лаплиги сабабли, бир томондан, фойда кетига тушиш, иккинчи то- мондан эса, товарларни мумкин қадар арзонроқ ишлаб чиқаришга мажбур этадиган конкуренция доимий капитални қўлланишдаги бу тежашларга шундай тус берадики, гўё бу тежаш капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ўзига хос хусусияти ва, демак, капита- листнинг функциясидай бўлиб туюлади.
Капиталистик ишлаб чиқариш усули, бир томондан, ижтимоий меҳнатнпнг унумдорлик кучларини ривожлантиришни ва, иккинчи зомондан, доимий капитални қўлланишда тежашни кучайтиради.
Бироқ масала жонли меҳнат эгаси ишчи билан унинг меҳнат шароитларини тежаб, яъни рационал ва тежаб-тергаб қўлланиш ўртасида вужудга келган бу бегоналик ва бефарқлик муносабатлари билан чекланиб қолмайди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули ўзипинг зиддиятли, антагонистик табиатига кўра шунга олиб кела- дики, ишчининг турмуши ва соғлиғини, унинг тирикчилик шарои- тини ёмонлаштиришнинг ўзи доимий капитални ишлатишдаги те- жамлар ва, бинобарин, фойда нормасини кўпайтиршп воситалари жумл^сига киритилади.
/Ишчи ўз ҳаётининг кўп цисмини ишлаб чиқариш процессига сарф қилиши сабабли, ишлаб чиқариш процессининг шароити кўп даражада ишчининг актив ҳаёт процесси шароити, унинг турмуш шароити ҳамдир, ана шу турмуш шароитидан тежашлар эса фойда нормасини кўпайтириш методларидан биридир,— ҳаддан ташқари кўп ишлаш, ишчини иш ҳайвонига айлантириш, капитал қиймати- нииг ўз-ўзидан кўпайиши, қўшимча қиймат ҳосил қилишни тез- лаштириш методи бўлгани сингари,— фойда нормасини кўпайти- риш методларидан биридирким, буни биз илгари кўриб ўтган эдик35. Бу тежашлар натижасида тор ва ҳавоси бузуқ бинолар иш- чиларга ҳаддан ортиқ тўлдириб юборилади, буни капиталистик тилда бинодан тежаш деб аталади, хавфли машиналарни олиб ке- либ ўша бир бинонинг ўзига тиқиш ва хавфнинг олдини оладиган мосламалар қурмасликка, ишлаб чиқариш процессида ўз табиатига кЎра соғлиқ учун зарарли ёки конлар ва шу кабиларда бўлганидек ҳаёт учун хатарли нарсаларпипг олдини оладиган тадбирларни курмасликка олиб боради^Биз ишлаб чиқариш процессини ишчи- лар учун бирор даражада инсон шаънига ярашадиган, хуш ёқади- гап ёки ҳар нечук тузуккина ҳолга келтирадиган мосламалар йўқ- ли1 и тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймиз. Капиталистик нуқтаи на- заРВДан булар мутлақо беҳуда ва бемаъни исрофгарчилик бўлар


88 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
исрофгарчиликка йўл қўяди, шу билан айрим капиталистлар чўн~ тагига тушган нарса жамиятнинг ютқизиғи бўлади.
Бевосита жонли меҳнат ишлатишда уни зарур меҳнатга айлан- тириш ва меҳнатнинг ижтимоий унумдорлик кучини эксплуатация цилиш йўли билан маҳсулот тайёрлаш учун зарур меҳнатни мутта- сил камайтириб бориш, бинобарин, бевосита ишлатиладиган жонли меҳиатни ҳар томонлама тежаш капиталга хос тенденция бўлгани каби, ана шу зарур меъёрга айлантирилган меҳнатни мумкин қа- дар кўпроқ тежамли шароитда ишлатиш, яъни ишлатилаётган дои- мий капитал қийматни мумкин қадар минимумга келтириш ҳам капиталга хос тенденциядир. Агар товарлар қиймати умуман улар- да мужассамланган иш вақти билан эмас, балки зарур иш вақти билан белгиланар экан, бу таърифни бирон товарпи ишлаб чиқа- ришга кетадиган ижтимоий зарур иш вақтини узлуксиз камайтириб борувчи капиталгина реализация қилади, холос. Шундай қилиб, товар ишлаб чиқариш учун зарур меҳнатнинг ҳар бир қисми мини- мумга етказилиши сабабли товар баҳоси минимумга етказилади.
Доимий капитални қўлланишда тежашни текшириб чиққанда цуйидаги тафовутни эътиборга олиш зарур. Агар қўлланилаётган капитал массаси ва у билан бирга унинг қиймат суммаси ҳам кў- иайиб борса, бу, аввало, кўп мивдордаги капиталнинг бир киши цўлида концентрация қилинаётганлигини англатади, холос. Лёкин бир соҳибкорнинг ишлатадиган капитал массасининг бундай кў- пайиши — кўпчилик ҳолларда ишлатиладиган меҳнатнинг абсолют кўп, лекин нисбий кам мивдори шу капитал массасига мувофиқ бўлади — доимий капиталдан тежашга имкон беради. Айрим капи- талистнинг зарур капитал, айниқса асосий капитал сарфлаш миқ- дори кўпайиб боради; лекин қайта ишланаётган материаллар ва эксплуатация қилинаётган меҳнат массасига нисбатан бу сарфлар к4иймати камаяди.
Биз буни айрим мисоллар билан қисқача кўрсатиб берамиз. Охиридан — ишлаб чиқариш шароитидан, тежашлардан бошлай- миз, чунки ишлаб чиқариш шароити айни вақтда ишчииипг тирик- чилик ва турмуш шароити ҳамдир.
II. 	ИШЧИ ҲИСОБИГА МЕҲНАТ ШАРОИТИДАН ТЕЖАШ. ЭНГ ЗАРУР ХАРАЖАТЛАРГА ЭЪТИБОРСИЗ ҚАРАШ
Тошкўмир конлари,
«Тошкўмир шахталарининг эгалари ўртасида ҳукмронлик қилаётган кон- куренция шароитида... энг оғир жисмоний қийинчиликларни бартараф цилиШ учун зарур харажатлардан бошда ҳаражат дилинмайди; одатда ҳамиша ортиД- ча бўлган ишчи-шахтёрлар ўртасидаги конкуренцийда эса бу ишчилар дўшни қишлоқдаги кунбайчиларнинг иш ҳақидан сал-пал кўпроқ ҳақ олиш учу0 ўзларини каттагина хавф-хатарларга дучор цилиб, жуда зарарли ишлардаЯ ҳам тортинмайдилар. Чунки шахталардаги ишлар уларнинг болаларидан фойда чиқариб ишлатишга имкон беради. Кўпчилик конлардаги ишларни мУт-


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ Қ^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
89
такомиллашмаган цуритиш ва вентиляция усули билан, кўпинча ёмон Л иуозланган ичи яхши мустаҳкамланмаган шахталарда нуноц машинистлар Тилан ёмон ’казилган ва ёмон қурилган штольнялардап кўмир ташиш ишла- пияи олиб бориш учун... ана шу иккп ёцлама конкуренция тамомила кифоя «илади натижаси шў бўладики, ишчиларнинг умри зое кетиб, соғлиғига пу- Хп етади майиб-мажруҳ бўлиб цолади, буларнинг статистикаси даҳшатли мянзаоани кўрсатиб берар эди» («First Report on Children's Employment m Mines and Collieries etc.», 21 April 1841, p. 102).
1860 йил арафасида ипглиз тошкўмир копларида ҳар ҳафтада ўрта ҳисобда 15 киши ҳалок бўларди «Coal Mines Accidents» (1862 йил 6 февраль) ҳисобот маълумотларига қараганда, 10 йил ичида, j 852—1861 йилларда жами бўлиб 8466 киши ўлган. Бирод ҳисобот- нинг ўзида таъкидлаб ўтилганидек, бу рақамлар аслидагидап anna камайтириб кўрсатилган, чунки фабрика инспекторлари лаво- зимлари эпдигина ташкил қилинган, уларпинг назорати остида бўлган округлар эса ҳаддан ташқари кўп бўлган дастлабки йиллар- да кўпгипа бахтсиз ҳодисалар ва ҳалок бўлишлар ҳақида мутлақо хабар берилмаган. Капиталистик эксплуатациянинг табиий тенден- цияси ҳаммадан кўра шуяда яхшироқ иамоён бўладики, гарчи ҳо- зирги вақтда ҳам ишчилар ҳали жуда кўп қирилаётган бўлса-да, фабрика инспекторларининг сони жуда оз ва уларнинг ҳуқуқи ғоят чекланган бўлишига қарамай, инспекция ташкил қилиниши билан бахтсиз ҳодисаларнинг сони бирдаиига камайиб кетди. Бу қурбон- лар кўпчилик ҳолларда кон эгаларининг ўтакетган хасислиги на- тижасидир, чунки кон эгалари, масалан, фақат битта ствол цурди- радилар, натижада ҳақиқий вентиляция у ёқда турсин, ҳатто бу якка-ягона йўл бекилиб қолган тақдирда коидан ташқарига чиқиш ҳам мумкин бўлмай цолади.
Агар биз муомала процессини ^ва конкуренция жатидан цилина- диган харажатларни эътиборга олмай, капиталистик ишлаб чиқа- ришни алоҳида олиб царайдиган бўлсак, бу капиталистик ишлаб чиқариш товарда амалга оширилган, буюмлаштирилган меҳнат- яп ғоят эҳтиёт қилади. Аксинча, одамлар ва жонли меҳнатга кел- гапда капиталистик ишлаб чиқариш бошқа ҳар қандай ишлаб чи- қариш усулига қараганда беқиёс ортиц даражада исрофгардир, у тапа ва қоннигина эмас, балки асаб ва мияни ҳам исроф қилувчи ишлаб чиқариш усулидир. Дарҳақиқат, кишилик жамиятини онгли равишда қайта цуришдан бевосита олдинги ана шу. тарихий давр- Да инсоният тараққиёти айрим индивидуумлар кучини жуда кўп- лаб исроф қилиш ҳпсобига таъминланди ва амалга оширилди. Бу сРДа тилга олинаётгап бутун тежашлар меҳнатнинг ижтимоийлиги- Дан келиб чиқиши сабабли, ишчи ҳаёти ва соғлиғини нес-нобуд 1\илувчи аслида меҳнатнинг худди ана бу бевосита ижтимоийлиги- Ш1пг ўзидир. Фабрика инспектори Р. Бейкер илгари сургап масала У Жиҳатдан характерлидир:
лагии?ИДДИЙ $ИКР юритишни тацозо қиладиган бутун масала шуки, бирга- Кавп “ Jite^HaT чилиш натижаси бўлмиш болалар уаётини цурбон беришнинз 31 пЛиЛплиб дурустроц олдини олиш мумкин?» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 157).
7—775


90 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Фабрикалар. Сўзнинг том маъносидаги фабрикаларда ҳам аҳвол шундайки, уларда ишчиларнинг хавфсизлиги, соғлиғпни таъмин- лайдиган ва уларга қулайлик яратадиган ҳеч қандай эҳтиёт чора- лари кўрплмайди. Саноат армиясидаги ярадор ва ҳалок бўлганлар ҳақидаги жанговар маълумотларнинг катта қисми ана шундан ке- либ чик.ади (йиллик фабрика ҳисоботларига қаралсин). Яна бунинг устига фабрикаларнинг бинолари тор, хоналар ёмон вентиляция цилинади ва ҳоказо.
1855 йил октябридаёқ Леонард Хорнер кўп фабрика эгаларя- нинг горизонтал валларга эҳтиёт мосламалари ўрнатиш тўғрисида- ги конун талабларига қаршилик кўрсатаётганлиги ҳақйда шикояг цилган эди, ҳолбуки янгидан-янги юз бераётган ва кўпинча ўлим- га олиб келаётган бахтсиз ҳодисалар бу хавф-хатарларни доим тас- диқлаб туради, бу мосламалар эса ўзи арзон туради ва ишлаб чиқа- ришга ҳеч бир таъсир цилмайди («Reports of Insp. of Fact., October 1855», p. 6). Қонуннинг бу ва бошқа қоидаларига қаршилик кўр- сатган фабрика эгаларини текинга ҳакамлик вазифасини бажарув- чилар дўстона цўллаб-қувватладилар, уларнинг кўпчилиги ўзлари фабрика эгалари ёки фабрика эгаларининг ошналари бўлиб, шу хилдаги суд ишларини ҳал цилиб келишади. Бу жанобларнинг қан- дай ҳукм чиқарганлиги шикоят аризасига мувофиқ олий судья Кэмпбеллнинг ихтиёрига топширилган шундай ҳукмларнинг бири ҳақида унинг айтган цуйидаги сўзларидан кўриниб турибди.
«Бу — парламент қонунини талқин этиш эмас, балки уни тўғридан-тўғри бекор қилишдир» (ўша жойда, 11-бет).
Ўша ҳисоботда Жон Кинкейд қуйидагиларни ҳикоя қилади: кўпчилик фабрикаларда мапшналар ишчилар огоҳлантирилмасдан ишга туширилади. Тўхтатилган машйнада ҳам ҳаммавақт бирор иш чиқиб қолиши, шу билан бирга ишчининг қўли ва бармоқлари албатта машинага тегиб туриши сабабли сигнал бермаслик касри- даноқ доимо бахтсиз ҳодисалар юз бериб туради (ўша жойда, 44-бет). Ўша вақтда Манчестер фабрика эгалари фабрика қонунла- рига қаршилик кўрсатиш мақсадида фабрика қонунларини қайта кўриб чиқиш миллий бирлашмаси деб агалган соҳибкорлар иттифо- қини тузган эдилар, бу соҳибкорлар иттифоқи 1855 йил мартида ҳар бир от кучидан 2 шиллингдан бадал олиб, 50 000 фунт стер- лингдан кўпроқ маблағ тўплади, бу маблағ фабрика инспекторлари судда айблаб чиққанда уларга қаршя суд иши олиб борган соҳиб- корлар иттифоқи аъзоларининг чиқимларини қоплаш учун тўплан- ган маблағ эди. Соҳибкорлар, модомики ran фойда устида борар экан, «killing no murder»36 деб шуни исботлаб беришга ҳаракат цилдилар. Шотландиялик фабрика инспектори сэр Жон Кинкейд- нинг ҳикоясига қараганда, Глазгодаги бир фирма фабрикадаги ҳамма машиналарига эски темирдан эҳтиёт мосламалари ўрнатиб- ди, булар унга 9 фунт стерлинг 1 шиллингга тушибди. Агар бу фирма юқорида айтиб ўтилган иттифоққа қўшилганида у ўзининг


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚУЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
91
110 от кучи учун 11 фунт стерлинг бадал, яъни ҳамма эҳтиёт мос- ламалари учун сарф қилган пулдан кўпроқ пул тўлашга мажбур буларди. Бироқ Миллий бирлашма 1854 йилда эҳтиёт мосламалари урнатишни талаб этган цонунга очиқдан-очиқ қаршилик кўрсатиш мақсадида ташкил қилинган эди. 1844—1854 йиллар давомида фаб- плка эгалари цонунга мутлақо эътибор бермадилар. Фабрика ипспекторлари Пальмерстоннинг буйруғига мувофиқ фабрика эгала- рига, бундан буён қонун қатъий амалга оширилади, деб баён этди- лар. Фабрика эгалари дарҳол ўз Бирлашмаларини туздилар, Бир- лашманинг кўпгина аъзолари ҳакамлар бўлиб, улар ўзлари судья сифатида қонунга амал қилишлари керак эди. 1855 йил апрелида яиги ички ишлар министри сэр Жорж Грей фабрика эгаларига му- рожаат қилиб, муросаю мадора таклифини киритди, бу таклифга мувофиқ ҳукумат эҳтиёт мосламалари тўғрисидаги қонуннинг рас- ман бажарилиши билан қаноатланишига ваъда берди; бироқ Бир- лашма бу таклифни ҳам ғазаб билан рад этди. Машҳур инженер' Уильям Фэрберн, обрўсига путур етишидан қўрқмай, турли суд процессларида тежамкорликни ва поймол қилинган капитал эр- кинлигини эксперт тариқасида ҳимоя қилиб чиқди. Фабрика инс- пекциясипинг бошлиғи Леонард Хорнерни фабрика эгалари турли йўллар билан таъқиб этиб, уни ташвишга солиб қўйдилар.
Бироқ фабрика эгалари |қирол курсиси судининг37 қарорини чи- картирмагунча хотиржам бўлмадилар; бу қарорда 1844 йил қону- пи, қонун ердан камида 7 фут юқорида ўрнатилган горизонтал валлар учун эҳтиёт мосламалари ўрнатишга мажбур қилмайди, де- гандай талқин қилинди. Ниҳоят, улар 1856 йилда диндорлигини кўз-кўз қилиб, пул қопчиғи қаҳрамонларининг фойдасини кўзлаб ҳар қандай ифлос ишларни бажаришдан асло тоймайдиган тақво- дор кишиларнинг бири риёкор Уилсон-Паттен ёрдами билан парла- ментда кўнгилларидагидай қонунни чиқартириб олдилар. Бу қонун амалда ишчиларни ҳар қандай махсус ҳимоядан маҳрум қилди, машина касридан бахтсиз ҳодисага учраганларида уларга оддий суд орқали товон пули ундириш ҳуқуқини берди (Англияда суд ишла- рига жуда кўп пул харажат қилиниши сабабли, бу ишчилар усти- дан очиқдан-очиқ кулиш эди), ҳолбуки, иккинчи томондан, бу қо- нун ғоят чалкаш экспертиза ишлари ёрдами билан фабрика эгала- рининг суд процессларида ютқизишини бутунлай деярли йўдқа чиқарди. Натижада бахтсиз ҳодисалар сони тез кўпайиб кетди. Инс- пектор Бейкер 1858 йил майдан октябргача ярим йил мобайнида. ахтсиз ҳодисалар ўтган ярим йилдагидан 21% кўпайганлигиниг ЧАЪ^ДЛаб Унинг фикрича, ҳамма бахтсиз ҳодисаларнинг
»* /о ининг олдини олиш мумкин эди. Ҳарҳолда фаРрика инспек- Ц 1яси назорати остига олинган саноат тармоқларида ишлаётган лапЧИЛг^НИНГ сони 20% кўпайганлигига қарамай, 1858 ва 1859 йил- яъии%ао?ТСИЗ ^одисалаР 1845 ва 1846 йилларга қараганда анча, Ла 1 ° камайди. Бунинг сабаби нима? Асосан тайёр эҳтиёт мос-


92 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
лиши туфайли, 1865 йилга келиб ҳамма ҳовуридан тушди, фабрика эгаси ҳам бу мосламаларга қарши чиқмади, чунки бу мосламалар уидан қўшимча маблағ сарф қилишни талаб этмасди. Бундан таш- цари, қўлдан ажраб қолган айрим ишчилар суд орқали жуда катта товон пули олдилар, шуниси ҳам борки, бу суд қарорларини ҳатто энг юқори идоралар ҳам тасдиқлади («Reports of Insp. of Fact., 30 April 1861», p. 31; шунингдек April 1862, p. 17).
Биз ишчилар ҳаётини (улар орасида кўп болалар бор) бевосита машиналарда ишлаш билан боғлиқ бўлган хавф-хатарлардан ва қул-оёқларипи шикастланишдан омон сақлаш учун белгиланган маблағлардан тежаб қолиш масаласида шу билан кифояланамиз.
Умуман ёпиц биноларда ишлаш. Иш жойидан, демак, бинолар- дап тежаш ишчиларнинг тор биноларда кўплаб тўпланишига қай даражада ёрдам бериши маълум нарса. Бунга яна вентиляция мос- ламаларидан тежашлар ҳам келиб қўшилади. Иш вақти узоқ давом этиши муносабати билан бу икки сабаб нафас олиш органларининг касаллигини ниҳоят даражада кучайтириб юборади, бинобарин, ўлимни кўпайтиради. Қуйидаги мисоллар «Public Health, 1863, 6th Report» ҳисоботидан олинган; ҳисоботпи китобхонларга упгбу асар- нинг I китобидан маълум бўлган доктор Жон Саймон ёзган.
Кенг миқёсда машина ишлатишга, ишлаб чиқариш воситалари- ни концептрация қилишга ва уларни қўлланишда тежашга имкон берадиган шарт-шароит ишчцларни тўплаш ва кооперацияга бир- лаштиришдир; айни вақтда тўп-тўп кишиларнинг ёпиқ бинолар- да биргалашиб ишлаши ва бунда ишчиларнинг соғлиғи бириичи ўринга қўйилмай, балки маҳсулотни кўпроқ ишлаб чиқариш муҳим деб топилган шароитда ишлаши — битта устахонада ишчиларнинг шундай тўпланиши, бир томондан, капиталистлар фойдасининг тобора ошиб бориши учун манба бўлса, иккинчи томондан, бундай тўпланиш оқибатларини қоплаш учун иш вацти цисқартирилмас ва махсус эҳтиёт чоралари кўрилмас экан, у ишчилар ҳаётини ва соғ- лиғини барбод қилиш сабабчиси бўлади.
Доктор Саймон кўплаб статистика маълумотлари асосида қуйи- даги умумий ҳолни аниқлади ва исботлади:
«Бир округ аҳолиси ёпиқ биноларда биргалашиб ишлашга цай даражада мажбур бўлса, бошқа шароитлар бир хил бўлганда шу округда ўпка касал- ликларидан ўлиш проценти шу даражада кўпайиб боради» (23-бет). Бунинг сабаби — ҳавонинг яхши тозаланмаслигидир. «Афтидан, бутун Англияда, ёпиц биноларда жойлашган каттароқ саноатга эга бўлган ҳар бир округда бу са- ноат ишчилари орасида ўлим жуда кўп бўлиб, бутун шу округда ўлим ста- тистикасида ўпка касалликлари абсолют кўпчиликни ташкил цилиши тўғри- сидаги умумий қоидадан биронта ҳам истисно топилмаса керак» (23-бет).


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ Қ^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
93
Конглтон ва Брадфордда 168 киши, Лестерда 171 киши, Ликда 182 киши, Маклсфилдда 184 киши, Болтонда 190 киши, Ноттингемда 192 киши, Рочдейлда 193 киши, Дербида 198 киши, Сольфорд ва Дштон-андер-Лайнда 203 киши, Лидсда 218 кипш, Престонда 220 киши ва Манчестерда 263 киши сил касалидан ўлган (24-бет). Қу- йидаги жадвалда янада явдолроқ мисол келтирилади. Бу жадвалда хар 100 000 аҳолидан ўпка касалликларидан ўлган 15 ёшдан 25 ёш- гача бўлган эркак ва аёллар сони алоҳида-алоҳида келтирилади. Ёпиқ биноларда жойлашгаи ва фаҳат аёллар ишлайдиган саноат округлари танлаб олинган; бу округлардаги эркаклар эса турли меҳнат соҳаларида банддирлар.
Округлар
Асосий ишлаб чицариш тармоғи
Ҳар 100 000 аҳолидав 15—25 ё шдаги биши- лар орасида ўпка ка- саллицларидан ўлганлар сони
эркаклар
аёллар
Беркемпстид
Похолдан буюм тўқиш, аёллар иш-
лайди
219
578
'Лсйтон-Баззард
Похолдан буюм тўциш, аёллар иш- лайди
309
554
:Ньюпорт-Пагпелл
Аёлларнинг тўр тў^иши
301
617
Тоустер
Аёлларнипг тўр тўцишп . .
239
577
йовил
Цўлқоп ишлаб чиқариш, асосан аёл-
лар ишлайди л
280
409
Лик
ПТойи сапоати, аёллар кўпчилик
437
856
Коиглтон
Шойи сапоати, аёллар кўпчилик
566
790
:Маклсфилд
Шойи сачоатя, аёллар кўпчилик
593
890
1Шимолий округлар
Деҳ^ончилик
331
333
Фабрика меҳнатида эркаклар кўпроқ иштирок этадиган шойи саноати округларида ўлим ҳам кўп. Иккала жинс кишилари ораси- да сил ва ҳоказо касалликларидан ўлиш ҳолларини кўрсатувчи маълумотлар бу ерда, ҳисоботда кўрсатиб ўтилгапидек, шундан да- лолат берадики,
«шойи саноатимиз корхоналарининг кўпчилик ^исмида сашггария шароити жуда емон (atrocious)».
Бу фабрика эгалари ўз корхоналаридаги санитария шароитини пиҳоятда яхши деб кўрсатиб, 13 ёшдан кичик болалар учун иш ку- пини апча чўзишии талаб этган ва ^исман бунга эришгап ўша шо- ии еаноатншшг ўзгинасидир (қаралсин: «Капитал», I китоб, VIII о, 256-бет38).


94 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚУШИМЧА ^ИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
яхши шамоллатилмайди, соғлиқ учун ниҳоятда ноцулай... Бундан ташқарп хоналарнинг димлиги турган ran; туман тушган кунлари ёки қишда кечқу’ рунлари газ чироқ ёқилганда температура 80 ва ҳатто 90 градусга (Фарен- гейт бўйича = 27—33° Цельсийга) етади, ишчилар терга тушиб кетади, дераза ойналари терлайди, шипдан бетиним сув томчилаб туради, ишчилар шамол- лаб қолсалар ҳам, бир неча деразани очиб қўйишдан бошқа иложлари бўл- майди». Лондон Уэст-Энддаги 16 та энг йирик устахоналардаги аҳвол мана бундай тасвирланади: «яхши шамоллатилмайдиган бу хоналарда ҳар бир ишчига кўпи билан 270 куб. фут, ками 105 куб. фут жой, ҳар бир кишига ўрта ҳисобда атиги 156 куб. фут жой тўғри келади. Атрофи галереялар билан ўралган ва фақат юқоридан ёруғлик тушадиган бир хонада 92 кишидан 100 кишигача ишлайди; жуда кўп газ чироцлари ёқилади, ҳожатхона устахона- нинг шундайгина ёнида; ҳар бир кишига кўпи билан 150 фут кубатура тўғри келади. Ит уясига ўхшаб ҳовлининг ичкарисида жойлашган, фақат том туй- нугидан ёруғлик ва ҳаво кириб турадиган бошқа бир ишхонада 5 ёки 6 киши ишлайди, уларнинг ҳар бирига атиги 112 фут кубатура тўғри келади». Док- тор Смит тасвирлаган ана шу мудҳиш (atrocious) ишхоналарда тикувчилар одатда кунига 12—13 соат ишлайдилар, баъзан иш 15—16 соат давом этади» (25, 26, 28-бетлар).
Саноатнинг тегишли тармоқларида банд бўлган турли ёшдаги кишилар сони
Соғлиққа таъсир қилиши нуқ- таи назаридан таққосланадиган касб турлари
Тегишли тармоқларда ҳар 100 000 кшги ҳисобига ўлиш ҳоллари (ёши жнхатидан)
25-35 ёш
35 — 45 ёш
45-55
ёхГ
958 265
Англия Еа Уэльсда деҳқок- чилик.
743
805
1145
22 301 эркак 1
Лондон тикувчилари ..
958
1262
2093
12 377 аёл J
13803
Лондон матбаачилари
894
1747
2367
Шуни таъкидлаб ўтиш керакки,— буни ҳисобот тузувчи, меди- цина бўлимининг мудири Жон Саймон дарҳақиқат таъкидлаб ўт- ган — 25—35 ёшда Лондон тикувчилари, ҳарф герувчилари ва матбаачилари орасидан ўлганлар сони жуда камайтириб кўрсатил- ган, чупки саноатнинг ҳар иккала тармоғида Лондон усталари ёнига кишлоқдан шогирд ва «improvers», яъни ҳунарини такомил- лаштириш устида ишлайдиган (афтидан, ёши 30 дан ошмаган) кўпгина ёшлар келиб туради. Улар саноатда банд бўлган ва Лон- дон саиоат аҳолиси орасидаги ўлпм процеитини ҳисоблашда асос қилиб олпиадиганлар умумий соиини кўпайтприб юборади; лекин Лоидонда улар орасида ўлим бошқа ишчилар ўртасидагига қараган- да кам, чунки улар шаҳарда вақтинча бўладилар; агар улар шу вақт ичида касал бўлиб қолсалар, кишлоқдагп уйларига қайтиб кетадилар ва шу касалдан ўлсалар, қишлоқда ўлгаилар рўйхатига кирадилар. Бу ҳол ундан ҳам кичик ёшдаги одамлар группасига янада кўпроқ даражада тааллуқлидир, шу сабабли ана шу хилдаги кишиларпинг Лондондаги ўлими ҳақидаги рақамлар саноатнинг соғлицқа зарарли эканлигини кўрсатувчи далил сифатида ҳеч қан- дай аҳамиятга эга эмас (30-бет).


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
95
Харф терувчиларнинг аҳволи ҳам тахминан тикувчиларникидай, арда вентиляция етишмаслиги, ҳавонинг бузуқлиги ва шу каби- парга яиа шу нарса ҳам цўшиладики, улар кечалари ҳам ишлайди- лар Улариинг пш куни одатда 12—13 соат, баъзан 15—16 соат давом этади.
«Газни ёқишлари билан бутун хона жуда қизиб ва димиқиб кетади.., к^пинча шундай бўладики, ҳарф дуйиш хонасидан чиқдан буғ ёки машина- ^ан ва ташландицлар оқадиган арицлардан чиқадиган сассиц ҳид пастки ца- ватдан юқорига кўтарилиб, у ердаги двединафасликни бадтар цилиб юборади. Пастки қаватдаги хоналарда ҳаво цизиб кетиб юцори цават полини ҳам қизи- тиб ҳавосини иситиб юборади, энди бунинг устига хоналар пастак бўлса-ю, газ кўп ёқилса — бу чинакам жаҳаннам бўлади. Пастда жойлашган буғ дозон- лари бутун уйни жуда иситиб юборадиган жойларда аҳвол бундан баттар... Умуман шуни айтиш мумкинки, ҳамма жойда цуёш ботгандан кейин хонани шамоллатиш ва ёнган газ дудларини чиқариш учун вентиляция мутлацо қо- никарсиз аҳволда ва ҳеч етарли эмас, кўпгина ишхоналарнинг, айниқса илга- ри кишилар истиқомат қилиб турган биноларнинг санитария шароитларини ҳар қанча ёмон десанг ҳам озлик қилади».
Баъзи бир ишхоналарда, айниқса ҳафталик мажмуалар босила- диган ишхоналарда икки кун-у бир кеча тинимсиз ишлайдилар, яиа бу ерда 12—16 ёшдаги ўсмирлар ҳам ишлайди; шошилинч ишларни бажарадиган бошқа ҳарф териш ишхоналарида ишчилар ҳатто якшанба кунлари ҳам дам олмайдилар, уларнинг иш ҳафтаси 6 куи ўрнига 7 кун давом этади (26, 28-бетлар).
Ич кийим тикувчи чевар ва модачи аёллар (milliners and dressmakers) тўғрисида «Капитал»да, I китоб, VFII боб, 3, 282—283- бетларда39 ran ҳаддан ташқари кўп меҳнат қилувчилар устида бор- ганда гапириб ўтган эдик. Биз келтирган ҳисоботда уларнинг иш жойлари қандайлигини доктор Орд тасвирлаб берган. Бу ишхоналар кундуз кунлари бир оз дуруст бўлса ҳам, газ чироқлари ёқилган соатларда хоиалар ғоят қизиб, ҳавоси бузилади, димиқиб кетади. Жаноб Орд дурусгроқ ишхоналардан 34 тасида ўрта ҳисобда ҳар бир ишчига тўғри келадиган кубатурани аниқлаган:
«4 ишхонада 500 футдан кўпроқ; бошқа 4 ишхонада 400 дан 500 футгача.., 7 ишхонада 200—250 фут, 4 ишхонада 150—200 фут ва, ниҳоят, 9 ишхонада атиги 100—150 куб. футдан. Булар орасидаги энг яхши ишхоналарда ҳам вен- тиляцияси ёмон биноларнинг ҳавоси узоқ вақт ишлашга зўрға етади. Ҳатто вентиляцияси яхши ишхоналарда ҳам жуда кўп газ асбоблари ёқишга тўғри келиши сабабли кечки пайтда хоналар цизиб, димиқиб кетади».
Доктор Орднинг ўзи бориб кўрган ва даллол (middleman) ҳисо- оига иш олиб бориладиган кичик разрядли бир ишхона тўғрисидаги мулоҳазалари:
91 5 «Хонаянш* ҳажми 1280 куб. фут; унда 14 киши ишлайди; ҳар бир ишчига ғи’н к” ФУтДан тўғри келади. Бупдаги ишчи аёллар мадори қуриган ва ҳор- РилаппРИ^аДИ* ҲаФталик иш ҳақи 7—15 шиллинг, бундан ташқари чой бе- <5у топ ' ^рталаб 8 дан кечқурун 8 гача ишлайдилар. 14 киши ишлайдиган бир камХ°Н£ тУ3Уккина шамоллатилмайди ҳам. Очиладиган икки дераза ва Maxrvn >ИН бор’ каминни қурум босган; хонани шамоллатиш учун ҳеч қандай ус м°слама йўқ» (27-бет).


96 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Модачи аёллар пшининг ҳаддап ташқари оғирлиги тўғрисида ўша ҳисоботда бундай дейилади:
«Ҳашаматли мода ишхоналарида ёш аёлларнипг оғир меҳнати тахминан фақат 4 ой давом этади, лекин у шу даражада оғир, машаққатли меҳнатки бу ҳол баъзан халойиқни ҳайратга солган бўлса, баъзан ғазабига ҳам сабабчи бўлди; бу ойлар давомида ишхоналарда ҳар куни, одатда, тўла 14 соат, шилинч буюртмалар тўпланиб қолганда ҳатто 17—18 соат ишлайдилар. Йил- нинг цолган ойларида иш, афтидан, 10—14 соат давом этса керак; уйида пшлайдиганлар одатда 12 ёки 13 соат банд бўлади. Аёллар кўйлаги, ёда эркаклар кўйлаги ва шу кабилар тикиладиган ишхоналарда умумий ишхонаца ишлаш, шу жумладан машинада тикиш унчалик узовда чўзилмайди, одатда 10—12 соатдан ошмайди»; лекин,— деб қўшимча дилади доктор Орд. «баъзи бпр ишхоналарда одатдаги иш вадти маълум даврларда иш вацтидан тапп^а- ри ишлаш йўли билаи узайтирилиб, бупга алоҳида ҳақ тўланадп, бошқа иш- хоиаларда одатдаги пш куни тамом бўлганидан кейин буюмни битказиш учун уни уйларига олиб кетадилар. Шунисини айтпш керакки, иш вадтидан ташкари ишлашнинг у тури ҳам, бу тури ҳам кўпинча мажбурий бўлади» (28-бет).
Жон Саймон бу саҳпфага қуйидагича изоҳ беради:
«Эпидемиологпя жамиятининг сгкретари сифатида биринчи типдаги му- ассасаларда аёлларнинг соғлиғини айниқса кўп текшириб чиққан жаноб Ред- клиффнинг аниқлашича, ўзини «жуда соғлом» деб ҳисоблаган ҳар 20 қиздан фадат биттаси соғлом чиддан; цолганлари турли даражада дармонсизланиб, асабийлашганлиги ва натижада кўпгина дардга чалинганлиги маълум бўлган. Жон Саймон бунинг сабаби, аввало иш кунининг беҳад узунлигида деб ҳи- соблайди; унинг ҳисобига кўра йилнинг тинч-осойишта вақтларида ҳам иш вақти ҳар куни камида 12 соат давом этган; иккинчидан, ишхоналарда одам- ларнинг зичлигида ва хонанинг шамоллатиб турилмаслигида, газ чироқлари ҳавони бузпшида, етарли даражада ёки яхши овқатланмасликда, бипонинг цулайлиги тўғрисида етарли ғамхўрлик цилмасликда, деб ҳисоблайди».
Доктор Саймон пировардида қуйидаги хулосага келадп:
«Ишчилар назарий жиҳатдан ўз соғлиқларини сақлаш ҳуцуцларини амал- га оширишни, чунончи, иш берувчи ишчиларни цайси ишга ёлламасин, бир- галашиб ишлашнинг соғлиқ учун зарарли ҳамма шарт-шароитлари иш берув- чига боғлиц бўлганлиги сабабли, буларни унинг ҳисобидан бартараф қилиш- ни амалда талаб қила олмайдилар... ҳолбуки ишчилар амалда ўз кучлари билан бу санитария адолатини амалга ошира олмайдилар ва қонун чиқарув- чининг ниятига ^арамай, меҳнатни санитария жиҳатидан муҳофаза цилиш ҳадидаги қонунни амалга ошириш вазифаси юкланган амалдорларнпнг бирор даражада ҳақицатан ^ўллаб-қувватлашига ҳам умид боғлай олмайдилар» (29- бет).—«Шубҳасиз, соҳибкорларнинг қонунларга ^андай амал цилиши лозим- лигини апид белгилаш техник жиҳатдан унчалик цийин иш эмас. Аммо.» принцип жиҳатидан соғлиқни муҳофаза қилишга царатилган талаб умумий тусдагп талабдир. Ҳозир миллион-миллион эркак ва аёл пшчпларнпнг ҳаёти бирор зарурати бўлмагани ҳолда чексиз жисмоний азоб-уқубатларга дучор этилиб заҳарланмодда ва умри қисқартирилмоқца, бунга фақат уларнинг иШ характери сабабчи бўлмодда; бинобарин, умуман меҳнатнинг санитария ша- роити ҳамма жойда ҳацицатан цонун ҳимоясига олинади, деб умид билдириш- га журъат этаман; барча ёпиқ ишхоналарда ва ўз табиати жиҳатидан соғли^ учун зарарли бўлган ҳар бир меҳнат соҳасида ҳеч бўлмаганда қониқарли вентиляция қуришни таъминлаш ва айниқса соғлидда зарарли таъсирларнЯ имконияти борича чеклаш зарур» (31-бет).


V БОБ. ДОИМИИ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
97
III ДВИГАТЕЛЬ КУЧИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ, КУЧ УЗАТИШ ВА БИНОЛАРДАН ТЕЖАШЛАР
Л. Хорнер 1852 йил октябрь ҳисоботида буғ болғасини ихтиро этган патрикрофтлик машҳур инженер Жемс Несмитнинг хатини келтиради; бу хатда, жумладан бундай дейилади:


98 БИРИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
катта фарқ борлиги, шунингдек икки цилиндрли Вулф машинасини ишлатигп- да ғоят кўп тежашларга эришилганлиги бизнинг жойларимизда ҳам ёнилғи материалини тежаш масаласини биринчи ўринга цўйишга мажбур этди. Кор- нуэлл машиналари ва икки цилиндрли Вулф машиналари бир соат ичида 3’/г қадоқдан 4 қадоққача кўмир ёқиб, 1 от кучи берарди, ҳолбуки ип газла- ма округларидаги машиналардан бир от кучи олиш учун бир соат давомида одатда 8—12 кадоқ кўмир сарф цилинарди. Тафовутнинг шундай катталиги округимиз фабрика эгалари ва машинасозлик заводлари эгаларини Корнуэлл ва Францияда ишлатилган оддий воситалардап фойдаланиб, ўз навбатида шундай ғоят кўп маблаг тежашга эришиш учун ҳаракат цилшпга ундади; Корнуэлл ва Францияда кўмирнинг қимматлиги фабрика эгаларини ўз кор- хоналарининг қўшимча харажатларини мумкин қадар камайтиришга мажбур цилган эди. Бу — жуда муҳим натижаларга олиб келди. Биринчидан, кўп фой- да олинган илгариги вақтларда анчагина цозонлар устки қисмининг ярмиси ташқи совуқ ҳаво таъсиридан ҳимоя қилинмаган бўлса, энди қозоннинг очиқ ясойнга қалин кигиз ёки ғишт ва сувоқ, ёки бошқа материаллар ёйилиб бер- китилди, натижада шунча кўп харажат қилиб олинган иссиқликнинг ҳавога учиб кетиши қийинлашди. Буғ трубаларини ҳам худди шундай ҳимоя қилиб, цилиндрларга кигиз ва тахта қоплай бошладилар. Иккинчидан, юқори босимни ишлата бошладилар. Илгари ҳар бир квадрат дюймга 4, 6 ёки 8 қадоқ босим берилгандаёқ эҳтиёт клапанлари очилар эди; энди босим 14 ёки 20 қадоққа етказилса... кўмирни анча кўп тежаб цолиш мумкинлиги аниқланди; бошқача қилиб айтганда, фабрикадаги ишлар оз кўмир билан амалга ошириладиган бўлиб қолди... Бунинг учун зарур маблағга эга бўлган уддабурон кишилар босимни ошириш системасини тўла-тўкис қўллана бошладилар ва квадрат дюймга 30, 40, 60 ва 70 цадоқ босим берадиган қилиб қурилган тегишли бур цозонларини ишлатишга ўтдилар,— булар эски мактаб таълимини олган ин- женерларнинг қўрқувдан юрагини сал бўлмаса тарс ёрадиган босимлар эди. Бироқ бур босимини бундай оширишдан олинадиган иқгисодий натижалар... жарапглаган фунт, шиллинг ва пенс формасида жуда тез очиқ-ойдин намоён бўлганлиги сабабли, конденсацияли машиналарда юқори босимли буғ қозон- лари ишлатиш деярли ҳамма жойга ёйилди. Узил-кесил реформа ўтказган кишилар Вулф машиналарини қўллана бошладилар; яқинда қурилган фабри- каларимизнинг кўпчилигида Вулф машиналари, айниқса икки цилиндрли ма- шиналар ишлатила бошлади, бу цилиндрларнинг бирида қозондан чиққан бур атмосфера босимига қараганда кўпроқ босим ҳосил қилиши сабабли кучни кўпайтиради ва сўнгра, илгари бўлганидек, поршеннинг ҳар бир ҳаракатидан кейин ташқарига чиқиб кетиш ўрнига, ўз ҳажми жиҳатидан тахминан тўрт марта катта бўлган паст босимли цилиндрга тушади, у ерда янгидан кен- гайиб конденсаторга ўтказилади. Бундай машиналарни қўлланиш натижаси- да олинадиган тежашлар шу бўладики, бу ерда 3!/2—4 цадоқ кўмир ёрдами билан бир соат давомида бир от кучи ҳосил цилинади, ваҳоланки эски систе- мадаги машиналарда бунинг учун 12 қадоқдан 14 цадовдача кўмир кетар эди. Моҳирлик билан қилинган мосламалар ёрдами билан икки цилиндрли Вулф системасини ёки юқори ва паст босимли комбинация қилинган маши- наларни анча эски хил мавжуд машиналарга мослашга ва шу тариқа улар- нинг иш унумини оширишга, айни вақтда кўмир сарфини камайтиришга му- ваффақ бўлинди. Биринчи цилиндрда ишланган бур иккинчи цилиндрга ўтиб, уни ҳаракатга келтирадиган цилиб юцори босимли машинани конденсацияли машинага қўшиш йўли билан кейинги 8—10 йил ичида ҳам худди шундай натижаларга эришилди. Бу система кўп ҳолларда фойдали бўлиб чиқди».
«Юқорида кўрсатиб ўтилгап янги такомиллаштиришларнинг баъзи бирла- ри, ёки умуман бу такомиллаштиришларнинг ҳаммаси цўлланилган эски ма- шиналарнинг ишлари қай даражада кўпайганлигини аниқ белгилаш жуда цийин. Бироқ, мен аминманки, буғ машиналарининг ҳар бир оғирлик бирли- гидан ҳозирги пайтда ўрта ҳисобда камида 50% кўп иш унуми олинмоқда ва кўпчилик ҳолларда тезлиги минутига 220 фут билан чекланган даврда 50 от кучи берган ўша буғ машиналари ҳозир 100 дан кўпроқ от кучи бермоқда. Конденсацияли машиналарда юқори босимни цўлланиш натижаларининг те-


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ Қ^ЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
99
нуктаи назаридан ғоят муҳимлиги, шунингдек, корхонани кенгайтириш ^ксадида эски машиналар олдига цўйиладиган талабларнинг анча оширил- М ялиги шунга олиб келдики, сўнгги уч йил мобайнида трубали қозонлар жо- гаД килинпи, бунинг натижасида буғ ишлаб чиқариш харажатлари яна анча камайди» («Reports of Insp. of Fact., October 1852», p. 23—27).
Двигателлар тўғрисида юқорида айтилган гапларнинг ҳаммаси узатма механизмлар ва иш машиналарига ҳам тааллуқлидир.
«Кейинги йилларда машиналарнинг жадал такомиллаштирилганлиги фаб- ппка эгаларига двигатель кучини кўпайтирмасдан туриб, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга имкон берди. Иш кунининг цисқартирилиши натижасида меҳ- натдан анча тежаб-тергаб фойдаланиш зарур бўлиб қолди ва идора ишлари яхши йўлга қўйилган фабрикаларнинг кўпчилигида доимо кам сарф қилиб ишлаб чиқаришни кенгайтириш усулларини қидириб топиш устида иш олиб борилмоқда. Округимиздаги бир ўқимишли фабрика эгасининг илтифоти билан цўлимда унинг фабрикасида банд бўлган ишчиларнинг сони ва ёшитўғ- рисида, бу фабрикада ишлатилаётган мапшналар ва 1840 йилдан тортиб ҳо- зирги кунга қадар берилган иш ҳақи тўғрисида маълумотлар бор. 1840 йил октябрда унинг фирмасига қарашли фабрикада 600 ишчи бўлиб, улардан 200 таси 13 ёшгача бўлган болалар эди; 1852 йил октябрда атиги 350 ишчи бўлиб, улардан фақат 60 таси 13 ёшгача бўлган болалардир. Шу икки йилда фабри- када, жуда кичик истисноларни назарга олмаганда, бир миқдорда машиналар ишлатилган ва ўша суммада иш ҳақи тўланган» (Редгрейвнинг «Reports of Insp. of Fact., October 1852» даги ҳисоботи, p. 58—59).
Машиналарни бундай такомиллаштиришлар маъқул топилган япги фабрика биноларида қўлланилган тақдирдагина ўзининг бутун самарасини беради.
«Машиналарни такомиллаштиришга келганда шуни таъкидлаб ўтишим керакки, шу янги машиналарни ўрнатишга мослаштирилган фабрикалар цу- ришда айниқса катта ютуқлар қўлга киритилди... Ҳамма калаваларни пастки ^аватда пишиттираман ва 29 000 пишитиш дуги ўша жойга қўйилган. Шу би- нонинг бир ўзида ва ёнига цурилган хонада мен меҳнатни камида 10% тежаб цоламан, бунга ипни пишитиш системасини такомиллаштириш орқасида эмас, балки машиналарни бошқариш ишларини бир жойга тўплаш орқасида эришаман; мен бир узатма вал ёрдами билан яна ўшанча дугни ҳаракатга келтиришим мумкин, бунинг натижасида мен бошқа фирмаларга нисбатан узатма механизмнинг ўзидан 60% дан 80% гача фойда кўраман. Бундан ташқари, бунда ёғ, мой ва ҳоказолардан жуда анча тежаб қолинади... Хул- лас, фабрикани такомиллаштириб қуриш ва яхшиланган машиналар ёрдами оилан мен энг камайтирилган ҳисобларга кўра меҳнатни 10% камайтираман, бундан ташқари, жуда кўп куч, кўмир, ёғ, мой, узатма валлар, цайиш ва шу кабиларни тежаб қолдим» (бир ип газлама фабрика эгасининг берган маълу- мотлари, «Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 109, 110).
IV. 	ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЧИҚИНДИЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ


100 БИРИНЧИ БЎЛНМ. Д^ШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
қилиб, химия саноатида шллаб чиқариш чиқиндилари кичик ҳажмда бўлганида фойдалаиилмайдиган дўшимча маҳсулотлар, машина иш- лаб чикаришда ҳосил бўладиган ва хом ашё сифатида яна темир ишлаб чиқаришга тушадиган темир қириндилари ва ҳоказолар ипь лаб чидариш чиқиндиларидир. Истеъмол чиқипдилари — киши ор- ганизми ажратиб чиқарадиган табиий моддалар, кийим-кечак қол~ диқлари, латта-путта ва ҳоказолардир. Истеъмол чиқипдилари қишлоқ хўжалиги учун айниқса муҳимдир. Истеъмол чиқиндила- рпдан фойдалапишда капиталистик хўжалик жуда ҳам исрофгарчи- ликка йўл қўяди; масалан, Лондонда капиталистик хўжалик 4!/2 миллион кишининг ахлатини жуда кўп пул сарфлаб Темзага оқи- зишдан яхшироқ фойдаланиш йўлини тополмаган.
Хом ашё баҳоларининг кўтарилиши, шубҳасиз, чидиндилардан фойдаланиш учун туртки бўлади.
Умумаи бу иккиичи марта фойдаланиш шарт-шароити мана бундай: чицинди кўплаб тўпланиб долиши мумкин, иш йирик миқ- ёсда ташкил ^илингандагина шундай бўлади; машиналар такомил- лапгтирилади, натижада илгари муайян формада фойдаланиб бўл- майдиган моддалар янги ишлаб чидаришда қўлланиб бўладиган шаклга киради; фан, айниқса химия ютуқлари бу чиқиндиларнинг фойдали хислатларини очиб беради. Тўғри, масалан, Ломбардия, Жапубий Хитой ва Япопиядаги каби, майда ариқ тортиб деҳцончи- лик қилгаида ҳам шунга ўхшаш катта маблағ тежаш мумкин. Бироқ умуман бу системада деҳқончиликнкнг унумдорлиги одамнииг иш кучини бошқа ишлаб чиқариш соҳаларидан олиб жуда кўплаб ис- роф қилиш ҳисобидан бўлади.
Чиқиндилар дегаи нарсалар саноатнинг деярли ҳар бир тармо- ғида катта роль ўйнайди. Масалан, 1863 йилнинг октябрь ойи учун ёзилган фабрика ҳисоботларида қуйидаги ҳоллар Апглия ва Ирлан- диянинг кўпчилик райопларидаги фермерларнинг зиғир экишга хо- ҳиш бермай, жуда кам зиғир экпшларининг асосий сабабларидан бири килиб кўрсатилади:
«Сув билан ҳаракатга келтириладиган зиғирпоя титадиган кичик ишхо- наларда (scutch mills) зиғирпояга ишлов беришда... жуда кўп чидинди чида- ди... Пахтага ишлов беришда нисбатан кам чиқинди чиқади, зиғирпояга иш- лов беришда чиқинди жуда кўп бўлади. Зиғирпояни ҳўллаш ва уни механизм- лар ёрдами билан титиш яхши ташкил этилса, бу зарар анча камайиши мум- кии... Ирландияда зиғирпояни титиш кўпинча ғоят қониқарспз олиб борилади, бунинг натижасида маҳсулотнинг 28—30% нобуд бўлади» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 139, 142).
Мукаммалроқ машиналар ишлатилгаида буларнинг ҳаммасини бартараф дилиш мумкин бўларди. Бунда шу оқадар кўп таранди олииадики, фабрика инспектори бу ҳакда бундай дейди:
«Ирландиянинг баъзи бир зиғирпоя титадиган корхоналаридан менга: иш- чилар кўпинча тўпланиб долган чидиндиларни уйларига олиб кетадилар ва печкаларига ёқадилар, деб хабар дилишади, ахир, бу — жуда қимматли ма- териал-ку» (ўша жойда, 140-бет).


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНП ҚУЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
101
Пахта чиқиндилари тўғрисида кейинроқ, хом ашё баҳоларининг узгариши устида ran борганда гапириб ўтамиз.
у }Кун саноатида зиғирпояга ишлов берипгдагига қарагапда анча маъқул иш қилишган.
«Илгари одатда жун чиқиндилари ва жун лахтакларини дайта ишлаш V4VH тўплаш уят ҳисобланарди, лекин schoddy trade (сунъий жун ишлаб чи- кариш) пайдо бўлиб сунъий жун ишлаб чидариш Йоркшир округи жун са- ноатининг муҳим тармоғига айлапиши муносабати билан, бу эскилик сарқити бутунлай йўдолиб кетди; шубҳасиз, пахта чиқиндисини қайта ишлайдиган корхоналар ҳам ҳаммага манзур истеъмолга жавоб берадиган ишлаб чиқариш тармоғи сифатида тез орада худди гаундай ўринни эгаллайди. Бундан 30 йил илгари жун лахтаги, яъни соф жундан тўдилган газмол парча-пурчасининг бир тоннаси ўрта ҳисобда 4 фунт стерлинг 4 шиллинг турар эди; сўнгги бир неча йил ичида жун лахтакларининг бир тоннаси 44 фунт стерлингга кўта- рилди. Шу билан бирга талаб шу қадар ошиб кетдики, ҳатто пахта аралаш жун ҳам ишлатиладиган бўлди, чунки жунга зарар етказмасдан пахтани йўд қилиб юбориш усули топилди; ҳозирги вақтда минглаб ишчилар shoddy иш- лаб чиқариш билан банд, бунинг натижасида истеъмолчи жуда катта ман- фаат кўради, чунки ҳозир у ўрта сифатли яхши мовутни ўртача баҳога сотиб олиши мумкин («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 107).
Шу йўл билан тайёрланган сунъий жун 1862 йил охиридаёқ Англия саноатида истеъмол килинган бутун жуннинг учдан бир қисмини ташкил этди («Reports of Insp. of Fact., October 1862», p. 81). «Истеъмолчи»нинг «катта ютури» шу бўлдики, эндиликда унинг жун кийимлари илгариги вадтдагидан уч марта тезро^ эс- кириб, иплари олти марта тезрод тўзиб кетмоқда.
Инглиз шойи саноати ҳам шу қия йўлдан ҳаракат қилиб борди. 1839 йплдан 1862 йнлгача натурал шойи хом ашёсипи ишлатиш бирмунча камайди, айни вақтда шойи чиқиндиларини ишлатиш икки марта кўпайди. Такомиллашган машивалар ёрдами билан бошқа шароитларда унчалик қадрланмайдиган ана шу материал- дан шойи газлама ишлаб чиқариш мумкин бўлиб қолди.
Чиқпндилардап фойдаланиш соҳасида химия сапоати энг ёрқин мисол бўла олади. Химия саноати ўз чиқиндиларц учун янги со- ҳалар топиб, уларни қўлланиш билан бирга, саноатнинг бошқа хилма-хил тармоқларидаги чиқиндиларни ҳам пшлатади ва, маса- лан, илгари деярли фойдаланилмасдап келган тошкўмир қора мойи* даи аттилин бўёқ, ализарин, сўнгги вацтларда эса дори-дармон чи* Қара бошлади.
Ишлаб чиқариш чидиндиларидан иккинчи марта фойдаланишдан олинадиган бу тежамларни чиқиндиларни камайтириш, яъни иш- лаб чиқариш чиқиндиларини минимумга келтириш ва ишлаб чиқа- ришга кирадиган бевосита хом ашё ва ёрдамчи материаллардаи мак- симал даражада фойдаланиш ҳисобига қилинадиган тежашлардан фарқ қилмоқ керак.


102 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИП1И
тежаб қолинади. Бу ёрдамчи материалларга тааллуқлидир. Қио ман — буниси жуда муҳим — ишлаб чиқариш процессида хом ашё- нинг кўп ёки кам чиқиндига чиқиши ишлатиладиган машиналар ва қуролларнинг сифатига боғливдпр. Ниҳоят, бу — хом ашёнинг сифатига ҳам боғлиқ. Хом ашёнинг сифати, ўз навбатида, қисман хом ашё ишлаб чиқарадиган ундпрма саноат ва деҳқончиликнинг ривожланиш даражасига (сўзнипг том маъноси бплан маданият ютуқларига), қисман хом ашё ишлама саноатга тушишига қадар ўтадиган процессларнинг ривожланиш даражаспга боғлид.
«Пармантье шуни исботлаб бердики, яқин вақтдан, масалан Людовик XIV замонидан буён, Францияда ун трртиш анча такомиллашди, натижада ҳозирги замон тегирмонлари илгарпги тегирмонлардан айни бир миқдордаги ғалладан деярли ярим ҳисса кўп ун тортиб бериши мумкин. Ҳақиқатан ҳам, парижликнинг йиллик ғалла истеъмоли илгари 4 сетье, кейинчалик 3 сетье, ниҳоят, 2 сетьедан бўлган бўлса, ҳозирги вақтда атиги Р/з сетьега, ёки жон бошига тахминан 342 қадоцқа тушди... Мен узоқ вақг истиқомат цилиб тур- ган Першеда тошлари гранит ва трапдан, бир амаллаб ясаб олинган тегир- монларнинг кўпчилиги 30 йил ичида катта-катта ютуқларни қўлга киритган механика талабларига мувофиқ реконструкция цилинган. Уларни Ла Ферте- нинг яхши тегирмон тошлари билан таъминладилар, унни икки марта торта- диган бўлдилар, элакни доира шаклида айланадиган қилдилар, натижада ўша айни бир миқдордаги ғалладан !/6 кўп ун олинадиган бўлди. Шундай цилиб, ғалланинг кундалик истеъмоли жиҳатидан римликлар билан бизнинг ўрта- миздаги жуда катта фарқ сабабини бемалол тушунаман; бунинг сабаби фақат ун тортиш ва нон пишириш усулларининг такомиллашмаганлигидадир. Пли- ний XVIII, 20-боб, 2-бетда келтирган ажойиб фактнинг сабабини ҳам шунда деб биламан. Римда ун сифатига цараб унинг бир модийси 40, 48 ёки 96 ассо- дан сотилган. Ўша пайтдаги ғалла нархларига нисбатан бу баҳоларнинг ғоят юқори бўлишига сабаб шуки, ўша пайтда болалик даврини бошидан кечира- ётган тегирмонлар такомиллашмаган бўлиб, натижада ун тортиш харажатлари анча катта эди» (Dureau de li Malle. «Economie politique des Romains». T. I, Paris, 1840, p. 280 — 281).
V. 	ИХТИРОЛАРДАН ОЛИНАДИГАН ТЕЖАМЛАР
Асосий капиталдан бундай тежаш, плгари айтиб ўтилганидек, меҳнат шароитини йирик миқёсда қўлланиш натижасидир, қисқача зқилиб айтганда, улар бевосита умуАмлаштирилган ижтимоий меҳ- нат, ёки ишлаб чиқариш процессида бевосита кооперациянинг шарт- шароитп бўлиб хпзмат қилиши натижасидир. Бир томондан, шун- дай шароитдагина товар баҳосини оширмасдая механика ва химия соҳасидаги ихтиролар қўлланилиши мумкин, товар баҳоси эса ҳа- мпша conditio sine qua non *. Иккинчи томондаи, бутуи-бутун ишчилар коллективипинг унумли пстеъмолидан олинадиган тежаш йирик миқёсда ташкил этилгап ишлаб чиқаришдагпна мумкпн. Нпҳоят, қаерда ва қандай тежаш кераклигпни, мавжуд каш- фиётлардан қандай фойдаланиш ва назария талабларига риоя қи- либ, уни ишлаб чиқариш процессида ^ўлланиб, цандай амалий цийинчиликларни бартараф қилишга тўғри келишини ва ҳоказо-


V БОБ. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР
103
ларни комбинациялашган ишчининг тажрибасигина очиб ва кўрса- Тиб беради.
Умумий меҳнатни биргалашиб қилииадиган меҳнатдан фарқ қплиш зарурлигини йўл-йўлакай айтиб ўтамиз. Униси ҳам, бу~ нпси ҳам ишлаб чиқариш процессида ўз ролини бажаради, улар- нииг ҳар бири иккинчисига айланиб туради, лекин улар ўртасида тафовут ҳам бор. Ҳар қандай илмий иш, ҳар қандай кашфиёт, ҳар кандай ихтиро умумий меҳнатдир. У қисман замондошларнинг кооперацияси орцаспда, қисман ўтганларнинг меҳнатидан фойдала- ниш орқасида юзага келади. Биргалашпб қилинадиган меҳиат ин- дпвидуумларни бевосита кооперацияга уюштиришни кўзда тутади.
Юқорпда айтилган гаплар жуда кўп учраб турадиган қуйидаги фактларда яна бпр марта тасдпқланади:
1) Янги машинани биринчи марта тайёрлаш учун қилинган ха- ражат билан кейинчалик уни ишлаб чикариш учун қилинадигав харажатлар ўртасида жуда кагта фарқ бўлади, бу ҳақда Юр ва Баббеж 40 ёзган эдилар.
2) Янги ихтироларни биринчи бўлнб қўлланадиган корхоналар- ни юргизиш учун талаб қилинадиган харажатлар ҳамиша бу кор- хона харобаларида, ex suis ossibus * пайдо бўлган кейинги корхо- наларнинг харажатларидан анча кўп бўлади. Бу момент шу қадар муҳимки, пионер-соҳибкорларнинг кўпчилиги синади ва уларнипг ишини давом эттирганларгина гуллаб-яшнайди, чунки улар бинолар, машиналар ва шу кабиларни арзон баҳода сотиб оладилар. Шунпнг учун ҳам умумий меҳнат ва инсон ақл-идрокидаги ҳар кандай та- раққиётдаи, комбинациялашгаи меҳнатнинг бу тараққиётпни пжти- моий йўсинда қўлланишидан кўпчилик ҳолларда пул каппталнинг бир ҳовуч ва разил намояндалари ҳаммадан кўп фойда чиқариб олади.
унинг суяклари устида. Рсд,


104 J
ОЛТИНЧИ БОБ
БАҲОЛАР ЎЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
I. 	XOM АШЁ БАҲОЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШИ, УЛАРНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА БЕВОСИТА ТАЪСИРИ
Бу с-фда ҳам, клгаригидек, дўшимча диймат нормаси ҳеч бир ўзгармайди деб фараз дилинади. Будпарт ушбу ҳодисани соф ҳо- лида текшириб чидиш учун зарўр. <ГВироқ қўшимча диймат нор- маси ўзгармай турганида ҳам капитал, бу ерда текширишимиз лозим бўлгап хом ашё баҳосининг ўзгариши орцасида унинг қис- дариши ва кенгайиши натижасида, камрод ёки кўпроқ ишчи ёлла- ши ҳам мумкин деб ҳисобланади^Бунда қўшимча қиймат нормаси доимии бўлганида қўшимча диймат массаси ўзгариши мумкин бў- ларди. Хммо биз бу ерда бу ҳолни ҳам бартараф қилишимиз керак. /Агар машиналарнинг такомиллашуви ва хом ашё баҳола- рининг ўзгариши муайян капитал банд қилган ишчиларнинг со- нига ёки иш ҳақи миқдорига бир йўла таъспр қилса, у вақтда фа- қат 1) доимий капиталнинг ўзгариши фойда нормасига таъсир ди- лишини ва 2) иш ҳақининг ўзгариши фойда нормасига таъсир қилишиии бир-бирига таққослаб кўриш зарур; якун ўз-ўзидан ке- либ чиқадн^>
Лекин, илгариги ҳолда бўлганидек, бу ерда ҳам умуман ^уйи- дагиларви назарда тутиш зарур. Доимий капиталии тежаш натижа- сидами ёки хом ашё баҳоларининг ўзгариши натижасидами ўзгариш- лар юз берар экап, бу ўзгаришлар ҳамиша, ҳатто иш ҳақини, бинобарин, қўшимча қиймат нормаси ва массасини мутлақо ўзгар- тирмаганда ҳам, фойда нормасига таъсир қилади. т' формуласи- да улар 1{ мицдорини, шу билан бирга бутун каср миқдорини ҳам ўзгартиради. Шундай қилиб, бу ерда — қўшимча қийматни текшир- ганимизда кўрганимиздан фарқли ўлароқ — бу ўзгаришлар ишлаб чи^аришиинг қайси соҳасида юз берганлиги, улар таъсир қилган саноат тармоғи ишчилар учун тирикчилик воситалари ишлаб чиқа- радими ёки бу тирикчилик воситаларини чиқариш учун доимий каиитал ишлаб чицарадими ёки йў^ми, — бупинг мутлақо фарқи йўқ. Бу ерда баён этилаётган фикрларнинг ҳаммасини зебу зийнат буюмлари ишлаб чицаришда юз берадиган ўзгаришларга ҳам қўл- ланиш мумкин, шу билан бирга зебу зийнат буюмлари ишлаб


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
105
чИкариш деганда умуман иш кучини такрор ҳосил қилиш учун зарУР бўлмаган ҳар қандай ишлаб чиқариш тушунилади.
Бу ерда индиго, кўмир, газ ва шу каби ёрдамчи материаллар хам хом ашё жумласига киритилади. Сўнгра, машиналар бу рубри- кага киритилганлигн сабабли, уларнинг ўзини ишлаб чиқариш учун зарур хом ашё темир, ёғоч, тери ва ҳоказолардир. Шунинг учун машиналарни ишлаб чиқаришда иштирок этадиган хом ашё баҳосининг ўзгариб туриши улариинг баҳоларига таъсир қнлади. Бинобарин, ўз таркибида бўлган хом ашёнинг ёки уларни эксплуа- тация қилишда ишлатиладиган ёрдамчи материаллар баҳоларипинг ўзгариб туриши орқасида бу баҳо кўтарилиши сабабли фойда пор- маси ҳам pro tanto* пасаядп. Ва, аксинча.
Бундан кейинги тадқиқотимизда биз бевосита товар пшлаб чи- цариладиган хом ашё баҳоларининг ўзгариб туриши билан чекла- намиз; шундай қилиб биз хом ашёни бпр чеккада қолдирамиз, чуики у меҳнат воситаси бўлиб функция қилган машиналар ишлаб чидариш учун хом материалдир ёкп уларни қўлланишда ишлати- ладиган ёрдамчи материалдир. Бу ерда фақат бир ҳолни таъкидлаб ўтиш керак: табиий темир, кўмир, ёғоч ва шу кабилар, умуман машиналар ишлаб чиқариш ва қўлланиш учун зарур бўлган асо- сий элементлар бойлиги бу ерда капиталнинг ўзига хос табиий унумдорлиги бўлиб кўринади ва иш ҳақининг юқори ёки паст дара- жада бўлишидан қатъи назар, фойда нормасини белгилайдиган элемеитлардан бири бўлади.
/Фойда нормаси = — ёки -т - бўлганлиги сабабли, афтидан, с К с + v
мивдорини, бинобарин, К миқцорини ҳам ўзгартирган нарсалар- нинг ҳаммаси, айни вақтда ҳатто т ва v ҳамда уларнинг бир-бирига нисбати ўзгармай цолган тақдирда ҳам, фойда нормасини ўзгартириб юборади. Лекин хом ашё доимий капиталнинг асосий таркибий Қисмидир. Сўзнинг том маъносидаги хом ашё бўлмаган саноат тар- моцларида ҳаАм хом ашё ёрдамчи материал ёки машиналарнинг таркибий қисми ва ҳоказо бўлиб киради ва шундай цилиб, хом ашё баҳоларининг ўзгариб туриши pro tanto фойда нормасига таъсир Цилади. Агар хом ашё баҳоси cl га тенг суммага пасайса, у вацтда 7Г ёки —m ўзгариб, —га ёки —— га айланади. Демак, фой- л с 4- v К —d (с — d) +v
да нормаси кўпаяди. Аксинча, агар хом ашё баҳоси кўтарилса, — К ёки-^L. ўзгариб, —га ёки — га айланади, яъни фойда нор-
маси камаяди. Бошқа шароитлар бир хил бўлганда, фойда нормаси, °из кўрганимиздек, хом ашё баҳоларининг ўзгариб туришига терс т°монга цараб кўтарилади ёки пасаяди. Айтганча, бундан, ҳатто
—• тегишли равишда. Ред.


106 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
хом ашё баҳоларининг ўзгариб туриши билан бирга маҳсулот сотит соҳасида ўзгаришлар бўлмаса ҳам, яъни ҳатто талаб билан таклиф ўртасидаги нисбатни бутунлай бир чеккага қўйиб турганда ҳам хом ашё баҳоларининг паст бўлиши саноат мамлакатлари учун нақа- дар муҳим эканлиги кўриниб турибди. ^ўнгра, бундан шу натижа келиб чиқадики, ташқи савдо, ҳаттоГзарур тирикчилик воситалари- ни арзонлаштириш йўли билан иш ҳацига ҳар қандай таъсир цили- шидан қатъи назар, фойда нормасига таъсир қилади. Чунончи, ташқи савдо саноат ёки деҳқончиликда ишлатиладиган хом ашё ва ёрдамчи материалларнинг баҳоларига таъсир қилади. Фойда норма- сининг табиатини ва унинг қўшимча қиймат нормасидан ўзига хос фарқини шу пайтга қадар мутлацо етарли даражада тушунмаслик- нинг оқибати шу бўлдики, бир томондан, хом ашё баҳоларининг фойда нормасига катта таъсир кўрсатшпи амалий тажрибада аниқ- ланганлигини таъкидловчи экономистлар буни назарий жиҳатдан мутлақо нотўғри тушунтириб берадилар (Торренс 41), ҳолбуки, иккин- чи томондан, Рикардо 42 сингари умумий вринципларга қатъий амал қилган экономистлар, масалан, жаҳон савдосининг фойда нормасига таъсирини эътироф этмайдилар.
Шу сабабли хом ашё пошлинасини бекор қилиш ёки камайти- ришиипг саноат учун аҳамияти нақадар катта эканлиги равшан бир нарса; шунинг учун имкоп борича хом ашёни эркин келтириш рационал ташкил қилинган протекционистлик системасининг асо- сий қоидаси эди. Ғалла пошлинасини 43 бекор цилиш бплан бирга бу инглиз фритредерлари учун марказий нуқта бўлди, улар пахта пошлииасипи ҳам бекор қилиш ҳақида айниқса куйиб-пишиб ғам- хўрлик қилиб юрган эдилар.
Бевосита хом ашё баҳосини эмас, балки айни вақтда озиқ-ов- қатнипг асосий элементи бўлган ёрдамчи материал баҳоларини пасайтиришнинг аҳамияти қандайлигига ип газлама саноатида ун ишлатилиши яққол мисол бўла олади. Р. X. Грегнинг ҳисобцга кўра 13\ 1837 йилдаёқ Буюк Британиянинг ип газлама саноатида ишлаб турган 100 000 механик ва 250 000 қўл тўқув станоклари газлама ўришини оҳорлаб шлихталаш учун йилига 41 миллиой қадоқ ун ишлатишган. Бунга яна газламани оқлаш ва бошқа про- цессларга юқорида кўрсатилган миқдорнинг учдан бир қисми кет- ганини ҳам қўшмоқ керак. У кейинги 10 йил ичида йилига шу тариқа ишлатилган уннинг умумий қийматини 342 000 фунт стер- линг деб ҳисоблайди. Континентдаги ун баҳолари билан солишти- риш шуни кўрсатадики, ғалла пошлинаси туфайли фабрика эгалари фақат унга йилига 170 000 фунт стерлинг ошиқча ҳақ тўлашга мажбур бўлганлар. Грег 1837 йилда шу тариқа камида 200 000 фунт стерлинг устама ҳақ тўланди деб ҳисоблайди ва унинг бу устама баҳоси бир фирмага йилига 1000 фунт стерлингга тушганли- гини кўрсатади. Бунинг натижасида
1S) «The Factory Question and the Ten Hours Bill». By R. H. Greg. London. 1837, p. H5»


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
107
«йирик фабрика эгалари, тадбиркор ва миришкор кишилар, агар ғалла тггтгпнаси бекор қилинса, кунига 10 соатлп меҳнат бемалол кифоя қиларди, де^оқдалаР» («Reports of Insp. of Fact., October 1848», p. 98).
Ғалла пошлинаси, шунингдек пахта ва бошқа хом ашёлар пош- линаси бекор қилинди; лекин пошлина бекор қилиниши биланоқ фабрика эгаларининг ўн соатли иш куни тўғрисидаги қонунга 44 каршилиги ҳар қачонгидан ҳам кучайиб кетди. Кейин ҳарҳолда фабрикаларда ўн соатли иш куни |қоиун бўлиб ^олгач, унииг бирин- чи оқибати шу бўлдики, ҳамма жойда иш ҳақини камайтиришга уршцш1 бошланди.
гХом ашё ва ёрдамчи материаллар қайси маҳсулот тайёрлаш учуп ишлатнлса, уларнинг қиймати дарҳол ва бутунлай шу маҳсу- лот қийматига киради, ваҳоланки асосий капитал элементларининг қиймати махсулотга улариинг ейилишига қараб, демак аста-секин киради. Бундан шу келиб чиқадики, гарчи капиталнинг қайси бпр қисми ҳозир истеъмол қилинаётганлигидан қатъи назар, фойда нормаспии солинган капитал қийматнинг умумий суммаси белгиласа ҳам, хом ашё баҳоси маҳсулот баҳосига асосий капитал баҳосидан анча кўпрот^ таъсир кўрсатади. Лекин, равшанки, бозорнинг кен- гайиши ёки торайиши айрим товар баҳосига боғлиқднр ва бу баҳо- нинг кўтарилиши ёки пасайишига тескари нисбатда бўлади^ айт- гандек, масаланинг бу томонини биз йўл-йўлакай тилга” оламиз, чунки бу ерда ҳам биз ҳамон товарлар ўз қийматларига мувофиқ сотилади деб фараз диламиз ва, бинобарин, конкуренция орқасида баҳолариинг ўзгариб туришини бутунлай назар-эътибордан четда қолдириб турамиз. гПГўнинг учун ҳадиқатда тайёр маҳсулот ба- ҳоси хом ашё баҳосининг ошувига нисбатан пропорционал ошмайди ва хом ашё баҳосининг пасайишига нисбатан пропорционал пасай- майди. Шундай дилиб, фойда нормаси товарлар ўз диймати билан сотилганда юз бериши мумкин бўлганпга қараганда бир ҳолда паст- га тушади, иккинчи ҳолда юқори кўтарилади!/
Сўнгра: меҳнатнинг унумдорлик кучи ривожланиши билан иш- латиладиган машиналар массаси ва қиймати кўпаяди, лекин ишлаб чиқарувчи кучларнинг кўпайишига пропорциоиал кўпаймайдп, яъни бу машиналар ишлаб чиқарган маҳсулот миқдоринипг кўпайи- шига пропорционал кўпаймайди. Шундай қилиб, умуман таркибига хсм ашё кирадиган саноат тармоқларида ёки, бопгқача <қилиб айт- гаида, меҳнат буюмининг ўзи илгариги меҳнат маҳсули бўлган саноат тармоқларида — саноатиинг ана шу тармоқларида муайян миқдордаги меҳнат қанча кўп хом ашёни сингдириб олса, меҳнат Унумдорлик кучининг ўсишп шу нисбатда ифодаланади, демак у, масалан, бир иш соати давомида маҳсулотга айланадиган, товар Қилиб кайта ишланадиган хом ашё массасининг кўпайишида ифо- Даланади. Демак,|<меҳнатнинг унумдорлик кучи ривожланиб борган ари хом ашё қиймати товар маҳсулот дийматининг тобора кўпайиб орадиган таркибий қисмини ташкил этади, ташкил этганда ҳам фақат товар маҳсулот цийматининг таркибий қисмига тўла-тўкис


108 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ^ИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
кирганлиги учунгина эмас, балки бутун маҳсулотпинг ҳар бир улу- шида иккала қисми — машиналарнинг ейилишига мувофиқ келадц, ган кисми ҳам, янгидан қўшиб олинган меҳнат билан вужудга кел- тирилган қисми ҳам камайиши учун шундай бўлади. Шуидай па~ сайиб бориш томон ҳаракат натижасида қийматнинг хом ашёдан иборат бошқа қисми писбатан кўпаяди, лекин бу ўсиш хом ашй» нинг ўзини тайёрлаш учун ишлатиладиган меҳпат унумдорлиги- нинг ўсшии натижасида хом ашё қийматииинг тегишлича камайиши бидан йўққа чиқарилмаса шундай бўлади.
YСўнгра, иш ҳақи сингари, хом ашё ва ёрдамчи материаллар ҳам оборот капиталнинг таркибий цисмлари бўлганлиги сабабли, улар маҳсулотпинг ҳар бир айрим сотилишидан доимо тўла-тўкис цоп- ланпб туришлари керак, ваҳоланки машипаларда фақат унинг ейил- ган кисмигина қоплаиади, шунда ҳам аввало резерв фонди форма- сида допланади; бунда амалда маҳсулотнииг ҳар бир айрим сотилишидаи унинг муайян қисми резерв фондига ажратиладими- йўқми, бунинг унча аҳамияти йўқ, бупда бир йиллик савдодан туш- ган бутун пулдан тегишли йиллик қисми ажратилади, деб фараз қилииади, холос^ Шундай қилиб, бу ерда яна шу нарса маълум бў- ладики, агар товар сотишдаи олинган баҳолар товарнинг дамма элеменгларини қоплаш учуп етарли бўлмаса, ёки бу баҳо ишлаб чиқариш процессини унинг техника базисига жавоб берадиган мвқёсларда давом эттиришга имкон бермаса, хом ашё баҳоларининг кўтарилиши бутун такрор ишлаб чикариш процессини қисқартири- ши ёки секинлатиб қўйиши мумкии, бипобарин, иатижада ё маши- наларнинг фақат бир қисми ишлайди, ёки барча машиналар одатда- вақт давомида ишлаи олмаиди.
/Ниҳоят, чиқинди харажатлари хом ашё баҳоларининг ўзгари- шига тўғри иисбатда ўзгаради: хом ашё баҳолари кўтарилса, чидин- дилар харажати кўпаяди, хом ашё баҳолари пасайса, чиқиндилар харажати намаядиу Лекин бу ерда ҳам маълум чегара бор. 1850 йил- даёд дуйидаги сЯтрлар ёзилган эди:
«Хом ашё баҳоларининг кўтарилишидан келадиган катта-катта зарар ман- баларидан бири, яъни гарддан кўриладиган зарарлар одатда ўзи йигирувчи бўлмаган ҳар қандай кишининг эътиборидан четда долади. Менга маълум қилганларига дараганда, пахта баҳолари кўтарилганда йигирувчининг хара- жатлари, айниқса паст навли ип йигириш харажатлари, баҳога тўланган уо тамадан зиёдроқ кўпаяркан. Дағал ип йигиришда чиқадиган гард 15 процент- дан ошиб кетади; бинобарин, агар бу нормада, пахта баҳосп 3*/2 пенс бўлга- нида, 1 дадоқ пахтадан ’/2 пенни зарар келса, пахта баҳоси 7 пенсгача кўта- рилганда 1 дадоқ пахтадан кўрилган зарар 1 пенни бўлади» («Reports of Insp. of Fact., April 1850», p. 17).
Ammo Америкадаги Гражданлар уруши натижасида пахта баҳоси. деярли бутун аср давомида мисли кўрилмаган даражада кўтарилган даврда биз ҳисоботларда бутунлай бошқа нарсаларни кўрамиз:


VI БОЕ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
109
АаРК тахминан 12’/2%. Ҳиндистон пахтасини ишлатйшда кўриладиган эарар 950/ га етади, бас, ип йигирувчига пахта унга тўлаган пулидан !/4 марта гимматга тушади. Америка пахтасининг бир қадоғи 5 ёки 6 пенс бўлган пайтда гарддан кўрилган зарар катта роль ўйнамаган эди, чунки у вақтда бир дадоқ пахтадан кўрилган эарар 3/4 пеннидан ошмас эди; лекин ҳозир, бир кадоқ пахта 2 шиллинг, бинобарин, бир цадоц пахта гардидан кўриладиган чярар 6 пенс бўлганда бунинг аҳамияти катта»14) («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 106).
II. 	КАПИТАЛ ҚИЙМАТИНИНГ КЎПАЙИШИ BA КАМАЙИШИ, УНИНГ БЎШАЛИШИ BA БАНД БЎЛИШИ
^Биз бу бобда кўриб чицадиган ҳодисаларнинг тўла ривожланиши жаҳои бозорида кредит ва копкуренциянинг мавжудлигини тақозо этади, жаҳон бозори эса умуман капиталпстик ишлаб чиқариш усу- лининг базиси ва ҳаёт муҳитидир. )Бироқ капиталистик ишлаб чи- царишпинг бу конкретроқ формалари капиталшшг умумий табиати апиқлапгапидаи ксйиигипа муфассал текшириб чиқилиши мумкин; бупинг устига бундай текшириш бизнипг иш планимизга кирмайди ва у мавзу бу ишимизпинг давоми бўлиши. мумкин. Шуига дарамай сарлавҳада кўрсатиб ўтилган ҳодисалар бу ерда умумий тарзда тек- шириб чиқилиши мумкин. Бу ҳодисалар, бир томондан, бир-бири билан алоқадор бўладп, иккинчи томопдан, фойда нормаси ва масса- сп билаи алоқадор ҳодисалардир. Бу ҳодасалар фойда пормасигина эмас, балки — аслида дўшимча қиймат массаси билан бирдай — фойда массаси ҳам қўшимча қиймат массаси ва нормасининг ўзга-г риб туришидаи датъи назар, камайиши ва кўпайиши мумкин: деган хомхаёлларга сабаб бўлганлиги учун ҳам уларни бу ерда қисқача кўриб чиқиш керак.
Бир томондаи, капиталнинг бўшалиши ва банд бўлишинн, ик- киичи томондан, капитал қийматинипг кўпайиши ва камайишипи турди ҳодисалар деб дараш мумкинми?
сАБвало: капиталнинг бўшалиши ва банд бўлиши деганда биэ нимани тушунамиз?— деган савол туғилади. Кийматнииг кўпайиши ва камайиши ўз-ўзидан маълум. Уларнинг маъииси фадат шуки, бирор умумий иқтисодий сабаб туфайли — чунки бу ерда ran ҳар бир айрим хусусий капиталнинг тақдири устида бораётгани йўқ — мавжуд капитал диймат кўпаяди ёки камаяди, бинобарин, ишлаб ^иқаришга авансланган капитал қиймат, у ишлаётган қўшимча меҳ- нат уци кўпайтиришига қарамасдан, кўпаяди ёки камаяди.
Канитсълн деганда шу_нарса_назарда^тутиладИ’
ишлаб чиқаришнинг илгаюгц^мвкёсда давом эта олиши^учун 'Ками маҳсулот қийматининг маълум қисмлари яна доимий^капитал еьл ўзгарувчи капйтал'' элементига^^айланиши лозим/ Йадиталнйнг запат? лБу Ҳисоботнинг охирги жумласида хатога йўл цўйилган. Гарддан кўриладиган 257 гяЬ пенс эмас» балки 3 пенс. Ҳиндистон пахтасидан ип йигирилганда бу зарар атиги Л?/ади’ лекин бу ерда гапириб ўтилган Америка пахтасидан йигирилганда тўғпи 1Z га етади, лекин юқорида, 5—6 пенс баҳосига нисбатан, бу процент
тирипГ^ис£бланган- БиРОД Гражданлар урушининг охирги йилларида Европага кел- Риги уша Америка пахтасини ишлатишда ҳам гард ҳиссаси кўп ҳолларда илга- вацтларга қараганда анча кўп бўлган. — Ф. Э.


410 БИРИНЧИ БУЛИМ. ҚУШИМЧА КИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
бўшалцши деганда биз шуни тушунаА(изки?_жами маҳсулот қийма- Тининг шу паитгақадар доимии ТГки ўзгарувчи ^Ғапиталга^айлаш1ш11 лдзидМЗўлган ийгариги миқёсларда
давтк_лт&а ҳпм^буш ва ортицча бўлиб қолади.т/Капиталнинг бў‘ бў- шалжда^г^нд^ў^шйги" даромаднинг бўшалишй ва, банд бўлиши- дан фарқ қплади. Агар, масалан, К капитали учун йиллик қўшимча ^иймат нормаси х га тенг бўлса, у вақтда капиталистиинг истеъмо- лига кирадиган товарларнинг арзонлашуви натижасида х—а ўша илгарпгп эҳтпёжларни қондириш учун етарли бўлиши мумкин. Бу- нинг натижасида даромаднинг бпр қисми = а бўшаб долади ва у ё ястеъмолнп кенгайтириш учун ёки қайтадан капиталга айланиш учун (жамгариш учуи) хизмат қилиши мумкии. Аксинча, илгариги турмуш тарзини давом эттириш учун х-\-а талаб қилинса, у вацтда ё илгариги турмуш тарзн чекланишп ёки даромадшшг а га теиг бўл- ган ва илгари жамғарилган қпсми энди даромад тариқасида сарф ^илпниши Kepa&J
Қийматнинг кўпайиши ва камайиши ё доимий капиталга, ёки ўзгарувчи капиталга, ёхуд айни вақтда унисига ҳам, бунисига ҳам тааллуқли бўлиши мумкин, шу бплаи бпрга доимий капиталга нис- «батан бу кўпайиш ва камайиш яна унинг ё асосий қисмига, ёки обо- рот 'қисмига, ёхуд бир йўла ҳар икки қисмига ҳам тааллуқли бўли- шп мумкин.
Доимий капитал составида: хом ашёни, шу жумладан ёрдамчи материалларип, яримфабрикатларни — буларнинг ҳаммасини биз хом ашё деган умумий ном остида бирлаштирамиз,— шунингдек машдиалар ва бошқа асосий капитални ҳам қараб чикиш лозим.
Юқорида биз хом ашё баҳоларининг, шунга мувофиқ равишда хом ашё қийматпнинг ўзгаришини, уларнинг фойда нормасига таъ- сириии текшириб чиқиб, бошқа шароитлар бир хил бўлганда фойда нормаси хом ашё кийматининг миқдорига тескари нисбатда бўлади, дегаи умумий қонунни белгиладик. Бу — шубҳасиз, корхонага яиги- дан солпиаётган капитал учун, яъни капитал солиш, пулни унумли капиталга айлантириш биринчи марта амалга оширилаётган ҳол учуп тўғри.


VI БОБ. БАҲОЛАР ЎЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
Ш
бутуп асосий капитални ҳозирча бир чеккада қолдириб, доимий капиталиинг хом ашё, ёрдамчи матерпаллар ва яримфабрикатлар- дан ҳамда ёки ҳали тайёрланаётган, ёки тайёр ҳолда бозордаги товарлардан иборат қисминигина текшириб чиқамиз.
С Хом ашё баҳоси, масалан, пахта баҳоси кўтарилса, аича арзон пахтадан тайёрланган ип газлама товарларнинг баҳолари — калава каби яримфабрикатлар, газлама ва шу каби тайёр товарларнинг баҳолари ҳам кўтарилади; айни замонда ҳали ишлов берилмаган ва омборда ётган пахтанинг қиймати ҳам, эидигина ишлов берила- ётгаи пахтаиинг қиймати ҳам кўтариладп. Эндигина ишлов бери- лаётган пахта ўзгарган шароитнинг қайта таъсири натижасида кўпроқ иш вақтини ифода эта бошлайди, ўзи таркибий қисм бўлиб кпрган маҳсулотга ўзининг дастлабки қийматига ва капиталистнинг унга тўлагаи қийматига цараганда кўпроқ қиймат қўшади.
Шундай дашб^ат^ф^м^шё^баҳ^и^кўтарилганда бозорда тайёр товар массаси — унга ишлов беришнинг қайсй ббсқичида бўлиши- дан қатъи назар — кўп бўлса, бу товарнинг ^иймати кўтарилади ва шу билаи бирга мавжуд капиталнинг қиймати ҳам ошиб ббради. Ишлаб чиқарўвчилар қўлидаги хом ашё запаслари ва ҳоказойсГр' тўғрисида ҳам худди шуни айтпш керак. Қийматнипг бундай кў- пайиши айрим капиталистлар ёки ҳатто саноатнинг бутун бир тар- моғидаги капиталистларнинг хом ашё баҳосининг кўтарилиши орқасида фойда нормасининг тушиб кетишидан кўрган зарарини қоплаши ёки анча ошиғи билан цоплаши мумкин. Бироқ, бу ерда копкуренциянинг таъсирини батафсил текшириб ўтирмасдан, баён- нпиг тўла бўлиши учун қуйидагиларни қайд қилиб ўтиш мумкин: 1) агар омборда ётган хом ашё запаси кўп бўлса, хом ашё ишлаб чпқариладиган жойнинг ўзида хом ашё баҳоларининг кўтарилиши- га тўсқинлик қплади; 2) агар бозордаги яримфабрикатлар ёки тайёр товарлар бозорга жуда кучли таъсир кўрсатса, улар тайёр товар ёки яримфабрикатлар баҳоларининг ўз хом ашё баҳоларига нисба- тан пропорционал кўтарилишига тўсқинлик қилади,
Аксинча, хом ашё баҳолари пасайганда фойда нормаси, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, кўпаяди. Бозордаги товарлар, ҳали ишлаб тугалланмаган буюмлар ва хом ашё запасларининг баҳолари тушиб кетади, бу билан фойда нормасининг бир йўла кўтарилишига тўсқинлик қилади.
Ишлаб чиқариш доирасидаги ва бозордаги запаслар, масалан, ишлаб чиқариш йилининг охирида, хом ашё япа кўп миқдорда кел- ТБриладиган пайтга келиб,— бинобарин, деҳқончилик маҳсулотлари Учун ўрим-йиғимдан кейин,—қанча кам бўлса, хом ашё баҳолари Узгаришининг таъсири соф шаклда шунча яцқол намоён бўлади.


112 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАИИШИ
қийматнинг ўзгариб туриши орцасида эмас, балки кредит, конку- ренция ва ҳоказоларнииг таъсири орқасида кўтарилган ва пасайгаи тақдирда ҳам бу ерда баён этилган хулосалар тўғри бўлиб қолаве- ради.
Фойда нормаси маҳсулот қиймати ошиқчасининг авапсланган бутуи капитал циймати* нисбатига тенг бўлганпдан, аванслаиган капитал қийматнинг кўпайиши орқасида фойда нормасинииг ка- майиши капитал кийматнинг ютуғи билан қандай боғлиқ бўлиши мумкин бўлса, авансланган капитал қийматнинг ^адрсизланиши орқасида фойда нормасининг кўпайиши ҳам капитал қнйматнинг йўқотилиши билан шундай боғливдир. \
Доимий капиталнинг бошца қисмига, машиналарга ва умуман асосий капиталга келганда, бу ерда қийматнииг кўпайиши, чуиончи, бинолар, ерга капитал маблағ солиш ва ҳоказоларга тааллуқли қийматнинг кўпайиши ер рентаси тўғрисидагп таълимот муноса- бати билангина текшириб чиқилиши мумкин, шунинг учун ҳам бу мавзуга кирмайди. Бироқ капиталнинг бу қисмининг қадрсизланиш омиллари орасида цуйидагилар умумий аҳамиятга эгадир.
Аввало, доимий такомиллаштиришлар иатижасида мавжуд ма- шиналар, фабрика бинолари ва ҳоказолар маълум даражада ўз истеъмол қийматини, бинобарин, ўз қийматини ҳам йўқотади. Бу процесс янгп машиналарнп жорий қилишдаги дастлабки даврда алоҳида куч билан амал қилади, чункп бу машиналарнпнг ўзи ҳали етуклик даражасига етмаганлиги сабабли, улар кўпинча ўз цийматларини такрор ҳосил қилиб улгурмасдан илгари, эскириб цолади. Бу ҳол одатда бундай даврда машиналарнинг амортизация- сига упча кўп пул ажратмасдан машиналар қийматини мумкин қадар кпсқа вадт ичида ишлаб чиқариш мақсадида пш вақтини ҳаддан ташқари узайтириш, кундузги ва кечки смена системалари- ни жорий қилкш туфайли узлуксиз ишлаш сабабларидан бпридир. Агар мапшнанинг цисқа вақт ишлаши (эҳтимол тутилган япги та- комиллаштиришлар туфайли машиналар умрининг қисқартирили- ши) шу йўл билан қопланмаганда эди, машиналарнинг маънавий ейнлиптп натижасида уларнинг шу қадар катта циймати маҳсулотга ўтган бўлардики, улар ҳатто қўл меҳнати билан ҳам рақобат қпла олмас эдилар 15).
Агар машиналар, бинолар, умуман асосий капитал маълум етуклик даражасига етиб, натижада акалли ўзининг асосий тузи- лиши жиҳатдан бирор узоқ вақт ўзгармай қолса, у вақтда бу асосий капптални такрор ишлаб чйқариш методларининг такомиллаштири- лиши патижасида ҳам худди шундай қадрсизланиш юз беради. Энди машиналар ва ҳоказоларни янги ва анча унумли машиналар сиқиб чиқараётгани ва маълум даражада қадрсизланганлиги учун *5) Бунга мисоллар, жумладан, Баббеждан45 царалсин. Одатдаги восита — иш ҳақини камайтириш воситаси — бу ҳолда ҳам ^ўлланилади ва шундай дилиб қий- матнинг бундай доимий қадрсизланиши жаноб Кэрининг «гармоник калласида» тасаввур қилинганидан бутунлай бошқача оқибатларга олиб келади.


VI БОБ. БАҲОЛАР -ўЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
1131
эмас, балки уларни анча арзон ишлаб чиқарпш мумкин бўлганлпги учун хам уларнинг қиймати пасайиб кетади. Йирик корхонанинг биринчи эгаси синиб, у иккинчи қўлга ўтганидан кейингина кўпинча гуллаб кетишининг сабабларидан бири ана шунда, корхонанинг ик- кинчи эгаси уни арзон баҳога сотиб олади-ю, шу йўсинда аввал бошдан кам капитал сарф цилиб ишлаб чиқаришга киришади.
Деҳ^ончиликда шу ҳол айниқса явдол кўринадики, маҳсулот баҳосининг кўтарилиши ёки пасайишига олиб борадиган сабаблар- нииг худди ўзи туфайли капитал киймат ошади ёки камаяди, чунки деҳқончилпкда капитал ^ийматнинг кўпчилик қисми ана шу маҳ- сулотдан: галла, чорва моли ва ҳоказолардан иборат бўлади (Ри- кардо46).
Ўзгарувчи капитал ҳақида ҳам бир неча оғиз сўз айтиб ўтиш керак.
Иш кучинипг қпймати шу иш кучини такрор ҳосил қилиш учун зарур бўлган тирикчилик воситалари қийматпнинг кўтарилиши ор- касида ошар ёки, аксинча, шу тирикчилик воситалари қийматининг пасайиши орқасида камаяр экан,— ўзгарувчи капиталнинг кўпайи- ши ва камайиши эса ана шу пкки ҳолдан бошқа ҳеч нарсани ифо- даламайди,— демак иш куни бир хил узунликда бўлганида тирик- чилпк воситалари қийматининг кўтарилишига мувофиқ қўшимча к4пймат камайнб кетади, тирикчилик воситалари қийматининг па- сайишига мувофиқ цўшимча циймат ошади. Лекии айни вақтда бошқа ҳоллар — капиталнинг бўшалиши ва банд бўлиши — ҳам бунга алоқадор бўлиши мумкин, бу ҳоллар ҳали текшириб чиқил- магапидан, бпз уни ҳозир қисқача кўрпб чиқишимиз керак.
Агар пш кучининг қиймати пасайганлиги орқасида иш ҳақи камайиб кетса (гарчи бунда меҳнатнинг реал баҳоси кўтарилипш ҳам мумкин бўлса-да), у вақгда капиталнинг шу пайтга қадар иш ҳақига сарф қплпб келинган қисми бўшаб қолади. Ўзгарувчи капи- тал бўшатиб олинади. Янгидан солинадпган капиталга бу фақат шундай таъсир кўрсатадики, у юқори қўшимча қиймат пормаси билан функция қилади. Илгарпгига қараганда кам миқдордаги пул ўпта-ўша микдордаги меҳнатни ҳаракатга келтиради ва шундай қплпб меҳнатнпнг ҳақ тўланмаган кисми ҳақ тўланган қисми ҳисо- бпга кўпаяди. Лекин шу пайтга қадар ишда банд бўлган капиталга келганда, фақат, қўшимча қиймат нормаси кўтарилибгина қолмай, бундан ташдари, капиталнинг шу пайтга т^адар иш ҳақига сарф қи- лкнпб келган қпсми ҳам бўшатиб олинади. Корхона илгариги миқё- спда ишлашпи давом эттирпши учун капиталнинг бу қисми шу пайт- га кадар баид бўлишп, маҳсулот сотишдан олинган пулдан мутлақо чегприб олпнпши, пш ҳакига сарф қилиниши, ўзгарувчи капитал сифатида функция қилиши керак эди. Энди капиталнинг бу қисми Уш бўлади ва, бинобарин, у ўша корхонанинг ўзини кенгайтириш УчУн, ёкп пшлаб чиқаришнинг бошқа соҳасида функция қилшп учун яиги капитал тариқасида ишлатилиши мумкин.


114 БИРИНЧИ БтРЛИМ. НУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Масалан, дастлабки вақтларда ҳар ҳафтада 500 ишчининг меҳна- тидан фойдаланиш учун 500 фунт стерлинг керак бўлса, энди шу мақсад учун атиги 400 фунт стерлинг талаб ^илинади, деб фараз қиламиз. Агар ҳар икки ҳолда ҳам ишлаб чиқарилган қиймат мас- саси = 1000 фунт стерлинг бўлса, у вақтда биринчи мисолда ҳафта- лик цўшимча қиймат массаси = 500 фунт стерлинг, қўшим- ча қиймат нормаси = 100 % бўлади; иш ҳаци камайганидан кейин эса ^ўшимча қиймат массаси 1000 фунт стерлинг—400 фунт стерлинг = 600 фунт стерлинг ва унинг қўшимча қиймат нормаси ^^- = 150% бўлади. Цўшимча қийхмат нормасининг бундай кўпайи-
400
ши 400 фунт стерлинглик ўзгарувчи капитал ва тегишли доимий капитал билан ишлаб чиқаришнинг ўша соҳасида янги корхона очаётган киши учун бирдан-бир натижадир. Аксинча, функция қи- либ турган корхонада бу ҳолда ўзгарувчи капитал қийматининг тушиб кетиши натижасида қўшимча қиймат массаси 500 фунт стерлингдан 600 фунт стерлинггача, қўшимча циймат нормаси эса 100% дан 150% гача кўпайибгина колмай, бундан ташцари, ЮОфунт стерлинг ўзгарувчи капитал бўшатиб олинади, бундан яна меҳнатни эксплу- атация цилиш учун фойдаланиш мумкин бўлади. Бинобарин, илгари- ги миқдордаги меҳнат янада кўпроқ унум билан эксплуатация қилинибгина қолмай, балки бу 100 фунт стерлингнинг бўшатилиши туфайли илгариги 500 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал цўшимча циймат нормасини анча ю^ори кўтариб, аввалгига қараганда кўпроҚ ишчиларни эксплуатация цилишга имкон беради.
Энди бунинг тескарисини оламиз, 500 ишчи бўлганида маҳсулот дастлаб цуйидагича тацсимлэнди: 400^ + 600^ = 1000, бинобарин, қўшимча қиймат нормаси = 150% деб фараз қиламиз. Шундай қи- либ, ишчи ҳар ҳафтада 4/б фунт стерлинг=16 шиллинг олади. Агар энди ўзгарувчи капитал қийматининг кўпайиши натижасида 500 ишчига ҳафтада 500 фунт стерлинг тўланса, у вацтда ҳар бир айрим ишчининг ҳафталик иш ҳақи 1 фунт стерлинг бўлади, 400 фунт стерлинг эса атиги 400 ишчини ҳаракатга келтириши мумкин. Агар илгари цанча бўлса, шунча ишчи банд бўлган бўлса: 500^ + 500т = = 1000 бўлади; цўшимча қиймат нормаси 150% дан 100% гача, яъни 1/3 қисми камайган бўларди. Янгидан солинаётган капитал учун қўшимча қиймат нормасининг бундай пасайиши бирдан-бир натижа бўларди. Бошқа шароитлар бир хил бўлганда шу муносабат билан фойда нормаси ҳам, гарчи ўша нисбатда бўлмаса ҳам, пасайиб кетарди. Агар, масалан, с = 2000 бўлса, биринчи ҳолда биз 2000с + + 400^, + 600т = 3000 ни ҳосил циламиз; ти' = 150%, р' = =
= 25%. Иккинчи ҳолда 2000с + 500^ + 500т — 3000 ни ҳосил қила- миз; тп' = 100 %, р' = = 20 %. Аксинча, солинган капитал учун


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
115
капитал ёрдами билан энди фақат 400 ишчини банд қилиш мумкин, шуниси борки, бунда қўшимча қиймат нормаси 100 % бўлади. Шун- дай қилиб, улар ёрдами билан ҳосил қилинган бутун қўшимча қиймат 400 фунт стерлинг бўлади. Сўнгра, 2000 фунт стерлинг қийматли доимий капитал ўзининг функция ^илиши учун 500 иш- чини талаб қилиши сабабли 400 ишчи 1600 фунт стерлинг қиймат- ли доимий капиталнигина ҳаракатга келтиради. Бинобарин, ишлаб чиқаришни илгариги мицёсда давом эттириш ва машиналарнинг 1/8, қисми ҳаракатсиз ётмаслиги учун ўзгарувчи капитални 100 фунт стерлинг кўпайтириш Еа илгаригидек 500 ишчини банд қилиш зарур; бунга эса фақат бир йўл билан эришиш мумкин: шу пайтга қадар бўш ётган капитал банд цилинади, шу билан бирга жамғар- манинг ишлаб чицаришни кенгайтириш учун хизмат цилиши лозим бўлган цисми энди фақат тўлдириш учун хизмат қилади, ёки жам- ғарманинг даромад сифатида сарф қилишга мўлжалланган қисми илгариги капиталга цўшиб қўйилади. Натижада ўзгарувчи капитал- ни 100 фунт стерлинг кўпайтириб сарф қилишдан 100 фунт стер- линглик кам қўшимча қиймат ҳосял қилинади. Ўша илгариги миқдордаги ишчиларни ҳаракатга келтириш учун кўпроқ капитал талаб қилинади, айни вақтда ҳар бир айрим ишчининг ҳосил цила- диган қўшимча циймати камайиб кетади.
Ўзгарувчи капиталнинг бўшатилиши орқасида кўриладиган фой- да ва унинг банд қилиниши орқасида кўриладиган зарар фақат ишга солинган ва, бинобарин, муайян муносабатларда такрор ишлаб чи- қариладиган капиталга хос бўлади. Янгидан ишга солинаётган капиталнинг бир ҳолда фойда олиши ва иккиичи ҳолда зарар кўри- шп қўшимча қиймат нормасининг кўпайишидаи, тегишли равишда камайишидан ва гарчи пропорцпопал тарзда бўлмаса ҳам, фойда нормасининг тегишли равишда ўзгаришидан пборат бўлади.
Ҳозиргпна текшириб чиқилган ўзгарувчи капиталнинг бўшалиши ва банд бўлиши ўзгарувчи капитал элементлари ^ийматининг, яъйи шп кучини такрор ҳосил қилиш харажатларининг камайиши ёки кў- пайиши натижасидир. Бироқ, иш ҳақи нормасл ўзгармай турганида меҳиатнинг унумдорлик кучииинг ривожланиши натижасида илга- риги доимий капитал массасини ҳаракатга келтириш учун камроқ ишчи талаб килинганда ҳам ўзгарувчи капитал бўшатиб олиниши мумкин. Худди шунингдек, аксинча, меҳнатнииг унумдорлик кучи пасайпши натижасида ўша илгариги миқдордаги доимий капитални Ҳаракатга келтириш учуп кўпроқ ишчи талаб қилинганда қўшимча узгарувчи капигал банд бўлиши мумкин. Аксинча, агар капитал- пипг шу пайтга қадар ўзгарувчи капптал сифатида ишлатилган кисми энди доимий капитал формасида ишлатилса, агар, бинобарин, муаияп капиталнинг таркибий қисмлари ўртасида фақат бошқача тақсимот юз берса, у вақтда гарчи бу ҳол қўшимча қиймат норма- спга ва фойдага таъсир кўрсатса ҳам, бу ерда текширилаётган ка- италнинг банд цилиниши ва бўшатилиши рубрикасига алоқаси J -Ц.


116 БИРИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Юқорида кўриб ўтганимиздек, доимий капитал ҳам ўзи қайси элементлардап таркиб топган бўлса, шу элементлар қийматининг кўпайиши ёки камайиши орқасида банд қилиниши ёки бўшатиб юлиниши мумкин. Агар эътиборпи буидан бошда томонга қаратсак меҳнатнинг унумдорлик кучи ошса, яъни ўша бир мпқдордаги меҳ~ нат массаси кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқарса ва, бинобарии, кўпроқ доимий капитални ҳаракатга келтирса, шу тақдирдагина доимий капитал банд қилиниши мумкин (бунда ўзгарувчи капиталпинг бир қисми доимий капиталга айланмайди, деб фараз қилинади). Ишлаб чиқарувчи куч, масалан, деҳқопчиликда пасайиб, ўша бир мивдор- даги меҳиат ўша бир микдордаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кўпроқ ишлаб чиқариш воситалари, масалан, кўпроқ уруғлик, ўғит, дренаж ишлари ва ҳоказоларии талаб қилса, маълум шароитда яна худди шундай аҳвол рўй бериши мумкин. Такомиллаштиришлар, табиат кучларини ишга солиш ва шу кабилар натижасида кам қий- матли доимий капитал илгари кўп қийматля капитал бажарган техник вазифани бажаришга қодир бўлса, шу тақдирда доимий капптал элементларининг қиммати пасаймасдан, у бўшалиши мум- кин.


VI БОБ. БАҲОЛАР УЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
117
сабабли муайян мицдордаги бу истеъмол қийматлари жуда ҳар хил баҳога эга бўлиши мумкин. Агар х қиймат 100 қадоқ а товарда гавдаланса, у вақтда бир қадо^ товарнинг баҳоси а=-^бўлади; агар ўша циймат 1000 цадоц а да гавдаланса, у вақтда бир цадо^- нинг баҳоси a = бўлади ва ҳоказо. Демак, хом ашё баҳолари- нинг биз текшираётган ўзгариб туриш элементларидан бири ана шу. Бу ерда биз таассурот тўла бўлиши учунгинатилга олган — нега- ким конкуренция ва кредит системаси ҳозирча текширишимиз доира- сидан четда қолиб туради, — иккинчи элемент қуйидагидан иборат: кўпайиши ва ишлаб чицарилиши муайян органик қонунларга бўй- сунган ҳамда муайян табиий муддатларга боғлиқ бўлган ўсимлик ва чорва хом ашёларининг миқдори ўз табиати жиҳатидан бирда- нига, масалаи, машиналар ва бошқа асосий капитал, кўмир, руда ва шу кабилар миқдоринипг кўпайиши сингари, кўпаймайди, сано- ати тараққий этган мамлакатда тегишли табиий шароитлар мавжуд бўлганда бундай машипалар ва шу кабилар жуда тез кўпайиши мумкин. Шу сабабли доимий капиталнинг асосий капитал, машина- лар ва ҳоказолардан иборат цисмини ишлаб чиқариш ва кўпайтириш доимий капиталнинг органик хом ашёдан иборат қисмини ишлаб чиқариш ва кўпайтиришга қараганда анча жадал суръат билан бо- риши мумкип, тара^қий этган капиталистик ишлаб чиқаришда эса шундай бўлиши ҳатто муқаррардир; натижада бундай хом ашёга талаб таклифга қарагапда тез ўсиб боради, шунга кўра унинг баҳо- си кўтарилади. Баҳонинг бундай кўтарилиши амалда шунга олиб келадики: 1) хом ашё анча узоқ жойлардан келтирила бошлайди, чунки баҳонинг кўтарилиши юк ташишдаги ортицча харажатларни коплайди; 2) хом ашё ишлаб чиқариш кўпаяди, тўғри, маҳсулот массаси ўз табиати жиҳатидаи бирданига эмас, балки бир неча йил- дан кейингина чинакам кўпайиши мумкин ва 3) илгари ишлатил- маган ҳар қандай суррогатлар ишга солинади ва чиқиндилар тежаб- тергаб ишлатиладиган бўлади. Агар баҳонинг кўтарилиши ишлаб чиқаришнинг кенгайишига ва таклифга жиддий таъсир қила бош- ласа, бу кўпчилик ҳолларда бурилиш нуқтасига етилганлигини билдиради, бу нуқтадан кейин хом ашё ва барча товарлар баҳоси- нинг янада кўтарилиши орқасида, товарларга хом ашё элемент бўлиб киради, талаб камаяди, шунинг учун хом ашё баҳоларининг ўзгариб туришйда ҳам реакция юз беради. Турли формалардаги капитал цийматнинг озайиши орцасида юз берган бу реакция сабаб бўладиган конвульсиядан ташқари бошқа бир қатор ҳоллар ҳам юз берадики, энди биз уларни эсга солиб ўтамиз.


118 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
канча тез борса, машиналар ва бошқа асосий капитал нисбатан шунчалик кўп ортиқча ишлаб чиқарилади, ўсимлик ва чорва хом ашёсини нисбатан кам ишлаб чиқариш шунчалик тез учраб туради, юқорида баён қилинган хом ашё баҳоларининг кўтарилиши ва ба~ ҳоларнинг бу кўтарилишига мувофиқ келадиган реакция шунчалик яққолроқ намоён бўлади, бинобарин, такрор ишлаб чиқариш про- цессининг асосий элементларидан бири бўлган баҳоларнипг бундай кучли ўзгариб туриши орқасида юз берадиган ҳалокатлар шунча- лик тез-тез бўлиб туради.
Агар баҳоларнинг кўтарилиши, бир томондан, талабнинг ка- майлшига, иккинчи томондан эса, ушбу жойда ишлаб чиқаришни кенгайтиришга ҳамда узовда жойлашгап, шу пайтга цадар кам фойдаланилгап ёки бутунлай фойдаланилмаган ишлаб чиқариш co- ҳаларининг таклифини кенгайтиришга олиб келиши орқасида бу юцори баҳолар бирданига пасайиб кетса, бунпнг натижасида хом ашё таклифи унга талабдан ортиб кетса,— худди шу эски юқори баҳолар сақланиб турганда ортиб кетса — у вақтда бунинг оқибат- лари турли нуқтаи назардан текшириб чиқилиши керак. Хом ашё баҳоларииинг бирданига тушиб кетиши уни такрор ишлаб чиқаришга тўсқинлик қилади, натижада хом ашёни энг қулай шароитда ишлаб чиқариб, ташқарига чиқарадиган мамлакатларнинг моиополияси тикланади,— гарчи бунда маълум чеклашлар бўлса ҳам, ҳарҳолда тикланади. Тўғри, бир марта берилган туртки на- тижасида хом ашёни такрор ишлаб чиқариш — айниқса бу ишлаб чиқаришни оздир-кўпдир монополия қилпб олган мамлакатларда — кенгайтирилган миқёсда олиб борилади. Лекин базис, яъпи маши- налар миқдори кўпайганлиги ва ҳоказолар натпжасида ҳозир иш- лаб чиқаришда ишга солинган ҳамда эндиликда бир неча ўзгариш- лардан кейин янги нормал базпс, тараққиётпинг янги бошланғич нуқтаси бўлиб қолгаи базис оборотнинг сўнггп цикли давомида юз берган процесслар натижасида ниҳоят даражада кенгаяди. Бироқ бунда иккинчи даражали хом ашё манбаларининг баъзи бир қис- мида кенгайиб бораётган такрор ишлаб чиқариш яна катта кийин- чиликларни бошидан кечиради. Масалан, экспорт ҳақидаги маълу- мотлар кейинги 30 йил ичида (1865 йилгача) Америкада пахта етиштириш камая бошлаганда Ҳиндпстонда пахта етиштириш кў- пайганлигини ва буидан кейин пахта етиштириш бирданига бир қа- дар узоқ вақт яна камайиб кета бошлаганлигипп кўрсатди. Саноат хом ашёсининг баҳолари кўтарилганда капиталистлар ишлаб чика- ришяи тартибга солиш учун бирлашадилар, ассоциациялар ташкил қиладилар. Масалан, Маичестерда 1848 йилда пахта баҳолари кў- тарилганидан кейин худди шундай бўлган эди, Ирландияда зиғир- поя етиштиришда ҳам шундай бўлган. Лекин бевосита сабаб йўқо- лиши биланоқ (юқорида кўрсатиб ўтилган ассоциацияларга ўхшабг хом маҳсулотлар етказиб берадигаи тегишли мамлакатларнинг шп- лаб чиқариш қувватини оширишга, бу мамлакатларнинг ўша пайтда маҳсулотларни бевосита қандай баҳода етказиб беришларидап


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
119
атъп назар, оширишга ҳаракат қилиш ўрнига) коикуренциянинг умумий принципи: «энг арзон бозорда сотиб олиш» принципи яна хукмроплик цилади,— демак, конкуренция принципи яна тўла- ўкис хукмронлик цилар экан, таклифни тартибга солиш яна «ба- холар» ихтиёрига ҳавола қилинади. Хом ашё ишлаб чиқариш устидан коллектив бўлиб қаттиқ ва узоқни мўлжаллаб назорат қи- лпб туриш тўғрисидаги ҳар қандай фикр — умуман капиталистик ишлаб чиқариш қопунларига ҳеч тўғри келмайциган ва шунга кўра ҳамиша ширин хаёл бўлиб қоладиган ёки бевосита катта хавф-ха- тарлар ва ожизлпк ҳукм сурган вақтда истисно тариқасида бирга- чашиб ҳаракат қилишлар билан чекланадиган назорат,— таклиф билан талаб бир-бирини тартибга солиб туради, деган ишончга ўз ўрнипи бўшатиб беради16). Бу ссҳада капиталистларнинг мута- ассиблиги шу цадар кучлики, ҳатто фабрика инспекторлари ҳам ўз ҳисоботларида бу мутаассибликдан ҳар гал ниҳоятда ҳайратда цолмоқдалар. Қулай йиллар билан иоқулай йилларнинг алмаши- нпб туриши ҳам хом ашёнинг арзон бўлишига ёрдам беради, ал- батта. Бу ҳол талабни кенгайтиришга бевосита таъсир кўрсати- шндаи ташқари, бунга юқорида кўрсатиб ўтилган фойда нормасига таъсир ҳам туртки бўлиб қўшилади. Шу сабабли юқорида кўрсатиб ўтилгап процесс, машиналар ва шу кабилар ишлаб чиқаришнинг хом ашё ишлаб чпқаришни аста-секин орқада қолдириши у вақтда янада кенг миқёсда такрорланади. Хом ашёнинг ҳақиқатан яхши- лаииши, бунда хом ашёнинг етарли мивдордагина эмас, яхши спфатли қилиб етказиб берилиши, масалан, Ҳиндистондан сифати Америка пахтасидан қолишмайдиган пахтанинг келтирилиши (Ҳин- дпстои пшлаб чиқарувчиси ўз ватанида қаидай иқтисодий шароит- га солиб ^ўйилганлигидан тамомила қатъи назар) Европа талаби- пинг узоқ вақт, узлуксиз кўпайиб боришини, доимий бўлишини тақозо қнлади. Лекин хом ашё ишлаб чиқариш доираси фақат ўқ- тин-ўқтпн ўзгаради: кетади. Буларнинг ^ариш руҳини ҳам ' : гоҳ қўвдисдан кенгаяди, гоҳ жуда торайиб ҳаммасини, умуман капиталистик ишлаб чи- 1861—1865 йиллардаги пахта таьгқислиги48 ми-
) БУ сатрлар ёзиб бўлинганидан (1865 йилдан) кейин барча тарақций этган пп«1Лакатларда’ айникса Амёрика ва Германияда саноат тез суръатлар билан ри- “ожланганлиги орқасида жаҳон бозорида конкуренция анча кучайди. Тез ва анча ораётган Ҳ°зирги замон ишлаб чиқарувчи кучлари ўзлари амал қилишлари тобпп булган капиталистик товар айирбошлаш қонунлари доирасидан кун сайин лиетДпКучлир-0^ Ўзиб кетаётганлиги — ана шу факт ҳозирги вақтда ҳатто капита- €vhh • чИИГ ўзларининг онгига ҳам тобора кўпрод сингиб бормоқда. Икки аломат васм(я?Ни^са намоён қилиб кўрсатмоқда. Биринчидан, янги тақиқлаш пошлинаси нинг (асинпнг Умумий тус олганлигида намоён бўлмоцда, бу тақиқлаш пошлинаси- мумкин ҳомийлик системасидан фарқи айниқса шуки, у худди шу четга чиқариш шунля w лган маҲсУлотни ҳаммадан кўпрод ҳимоя цилишга интилади. Иккинчидан, ишлаб „амоен бўлмоқдаки, ишлаб чиқаришнинг бутун бошли йирик соҳаларида солиш чицаРишни тартибга солиш, бинобарин, баҳолар ва фойдаларни тартибга иаълумки «адидаж $абРика эгалари картеллар (трестлар) тузмоқдалар, ўз-ўзидан амалга оттДундай тажРибаларни фақат бир қадар цулай иқтисодий шароитдагина ва гапчи w ИШ« мумкин- Биринчи бўроннинг ўзиёц бу тажрибаларни барбод қилиши Рувчи синжЛаб«ЧИ1^ариш таРтибга солишга муҳтож бўлса ҳам, буни амалга оши- Ҳозирча Rv 2нубҲасиз капиталистик синф эмаслигини исботлаб бериши лозим. йиРик кАпнтаРтелларнинг Ў3 олдиларига цўйган мақсади майда капиталистларня ГамхўрЛИк қид истлаРнинг ҳозирдагидан анча тезроқ ютиб юбориши тўғрисидагина


120 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
солида жуда яхши кўриш мумкин, ўша даврда яна шу нарса ҳам кўрилган эдикп, такрор ишлаб чиқаришнинг энг муҳим элементи — хом ашё баъзан умуман бўлмаган эди. Аслини олганда, таклиф етарли миқдорда бўлиб, у нисбатан оғир шароитда амалга оширил- ганда ҳам баҳо кўтарилиши мумкип. Ёхуд хом ашё аслида етиш- май қолиши мумкин. Пахта кризиси вақтида дастлаб хом ашё етишмай цолган эди.
Шунииг учун, ишлаб чикариш тарихида бйз ҳозирги замонга қанчалик яқинлашиб келсак, айниқса саноатнинг ҳал қилувчи тар- моқларида органпк хом ашё баҳоларининг анча кўтарилиши ва бунипг оқибатида уларнинг яна қадрспзланиши даврларишшг дои- мий алмашиб туриши шупчалик муптазам бўладп. Юқорида айтил- ган фикрлар фабрика инспекторларипинг ҳисоботларидап келтирил- ган қуйидаги мисоллар билан кўрсатиб берилади.
Дехдопчпликни бошқа нуқтаи назардан қараб чиқиб олинади- ган тарих сабоғи шуки, капиталистик система деҳқончиликии ра- ционал йўсинда олиб боришга зиддир, ёки деҳкончпликни рационал олиб бориш капиталистик система билан (гарчи у деҳқончиликнинг техника тарақдиётига ёрдам берса ҳам) чиқиша олмайди, бино- барин, ё ўз меҳнати билан яшайдиган майда деҳқоннинг қўлини, ёки уюшган ишлаб чиқарувчиларнинг назоратиии талаб қилади.
Энди биз инглиз фабрика инспекторларининг ҳозиргпна айтиб ўтилган ҳисоботларидан мисоллар келтирамиз.


VI БОБ. БАҲОЛАР ‘ЎЗГАРИ1ПИНИНГ ТАЪСИРИ
121
пастгоҳлари мпкдорини кўпаптириш билан бирга, уларнинг иш тезлигини хам ошириш мумкин; иккинчи томондан, бизнинг Францияга жун чиқариши- миз деярли худди шу даражада кўпайди, ваҳоланки, мамлакат ичида ҳам, чет элларда ҳам етиштирилаётган қўйларнинг ўртача ёши боргап сари ка- маймоқда, чунки аҳоли тез кўпайиб, чорвадорлар ўз чорваларини мумкин қа- дар тезрок пуллашга интилмоқдалар. Шунинг учун, бундан хабардор бўлмай уз тақдирлари ва ўз капиталларини фақат маълум органик цонунлар доира- сида кўпайиб борадиган маҳсулотлар таклифига асосланиб муваффақиятли ишлайдиган корхоиалар билан боғлаб цўйган кишиларни кўриб, ҳамиша юра- гим жуда эзилиб кетарди... Барча хом материалларга талаб ва таклифнинг ҳолати... афтидан, ии газлама ишларидаги кўпгина ўзгаришларнинг, шунинг- дек 1857 йил кузида ипглиз жун бозорида юз берган аҳвол ва у билан боғ- лиқ бўлган сўнгги саноат кризисининг сабабини кўрсатиб беради»17) («Р. Бей- кер «Reports of Insp. of Fact., October 1858» да, p. 56—57, 61).
Йокширда Уэст-Райдинг камволь саноати 1849—1850 йилларда гуллаб-яшнади. 1838 йилда у ерда 29246 киши, 1843 йплда 37000 Kinlin, 1845 йилда 48 097 киши, 1850 йилда 74 891 кпши баид бўл- гап эдп. Ўша округда 1838 йилда 2 768 механик тўцув дастгоҳи, 1841 йплда 11 458, 1843 йилда 16 870, 1845 йилда 19 121 ва 1850 йилда 29 539 механик тўқув дастгоҳи бор эди («Reports of Insp. of Fact., [October] 1850», p. 60). Камволь саноатинипг бу гуллаб- яшпашп 1850 йил октябрпдаёқ шубҳали кўрипа бошлади. Субинс- пектор Бейкер 1851 йпл апрель ойи ҳисоботларида Лпдс ва Брад- форд тўғрисида бундай деб ёзди:
«Ишчиларнинг аҳволи бирмунча вақгдан бери ниҳоятда доницарспз бў- либ қолди. Титилган жун йигирувчилар 1850 йилда олган фойдаларидан тез- да махрум бўлмоқдалар ва кўпчилик тўқувчиларнинг аҳволи ҳам бундан яхши эмас. Менпмча, жун саноатида ҳозир ҳар қачонгидаи ҳам кўп машина бекор турибди ва зиғирпоя ипи йигирувчилар ҳам ишчиларни худди шупдай ишдан бўшатиб, машиналарни тўхтатиб қўймоддалар. Тўқимачилик саноатида цикл- лар ҳознр ҳақиқатап жуда ноаниқ бир нарса бўлиб долди, ўйлайманки, би^ ҳам тез орада... дукларнинг ишлаб чш^ариш қуввати, хом ашё миқдори ва аҳолииииг ўсиши ўртасида пропорционаллик бўлишига риоя қилинмаётир дегаи фпкрга келамиз» (52-бет).
Ип газлама сапоатпда ҳам худдп шунпяг ўзипи кўрпш мумкин. Юцорида цитата келтирилгап 1858 йилиинг октябрь опи ҳпсоботпда қуйидагпларии ўқпймиз:
«Фабрикаларда муайян иш куни цатъий белгиланганидан бери тўдимачи- лик саноатининг барча тармоқларида ишлатилган хом ашё миқдори, пшлаб чиқариш миқёси ва иш ҳаци миқдори оддий учлик цоидаси асоспда белгила- пади... Мен Блэкберн шаҳрииииг ҳозирги мэри жаноб Бейснпнг ип газлама саноати тўғрисида... яцинда қилган докладидан бир парча келтираман, бу докладида у ўз округи саноат статистика маълумотларинп ғоят синчиклаб жамлайди:
«Ҳар бир ҳақиқий от кучи тегишлл тайёрлов ускуналари бор 450 автома- тпк дукни, ёки 200 трост дукини, ёки шпулларни ўраш, танда қўйиш ва пар- дозлаш машиналари билан бирга 40 дюймли мовут ишлайдпган 15 станокни ҳаракатта келтпрадп. Ҳар бир от кучига йигиришда 2!/2 ишчи, тўқишда эса iu ишчи туғршкелади; уларнинг ҳафтада бир кишига тўғрп келадиган ўртача «ризис ^хом3 a'?»»1 ^аълУмки, биз жаноб Бейкерга ўхшаб, жун саноатидаги 1857 йилги келиб чиккан nZfi Оа^оси билан тайёр маҳсулот баҳоси ўртасидаги номувофидликдан кризис эса умумийҲбўдг^цМэаймиз,^Уг>н0Мув0Фи^ликнинг Ўзи атиги бир аломат бўлиб, 9—775


122 БИРИИЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
иш ҳақи 1072 шиллингдан зиёдроц... Ишлаб чиқариладиган ўртача номерлар — танда учун № 30—32 ва арқоқ учун № 34—36; агар бир дукда ҳар ҳафтада 13 унция калава ишлаб чицарилади, деб фараз цилсак, у вақтда бу — ҳафтада 824 700 қадоқ калава бўлади, бунинг учун 28 300 фунт стерлинглик 970 000 ца- доқ, ёки 2300 той пахта ишлатилиши керак... Бизнинг округимизда (Блэкберн атрофида 5 инглиз миль радиусидаги районда) ҳар ҳафтада 44 625 фунт стер~ линглик 1 530 000 ^адоқ, ёки 3650 той пахта истеъмол цилинади. Бу эса бутуи Бирлашган Қироллик ип газлама саноатининг Vie ^исмини ва бутун механик тўцувчиликнинг Ve цисмини ташкил этади».
Шундай қилиб, жаноб Бейнснинг ҳисобларига кўра, Бирлашган Цироллик ип газлама саноатидаги дукларнинг умумий сони 28 800 000 га етиши керак ва уларни тўла қувват билан ишлатиш учун йилига 1 432 080 000 қадоқ пахта керак бўлади. Лекин, 1856 ва 1857 йилларда четга чиқарилган пахтани чегирган- да, келтирилган пахта 1022 576 832 қадоқ бўлди, бинобарин, 409 503 168 цадоқ пахта етишмаган бўлиши турган ran. Бу масалада менга изоҳ беришга бажо- нидил рози бўлган жаноб Бейнснинг фикрича, Блэкберн округининг ишлата- диган пахтасига асосланиб ҳисобланган йиллик пахта истеъмоли йигирила- диган номерларнинг хилма-хил бўлиши туфайлигина эмас, машиналарнинг жуда такомиллашганлиги орқасида ҳам ошириб ҳисобланган бўлиши мумкин. У Бирлашган Қиролликда бутун бир йил давомида ишлатиладиган пахта 1000 миллион қадоқ бўлади деб ҳисоблайди. Лекин агар у ҳақ бўлганда ҳам, агар ҳақицатда таклиф талабдан 22’/2 миллион цадоц ошид бўлса ҳам, у вақтда ҳозир, афтидан талаб билан таклиф бир-бирига деярли тенг келади; ҳолбуки, жаноб Бейнснинг фикрича, унинг округида ва сўнгги маълумотларга қараган- да бошқа округларда ҳам ишга солинаётган қўшимча дук ва дастгоҳларни ҳам эътиборга олиш керак» (59, 60, 61-бетлар).
III. 	УМУМИЙ ТАСВИР: 1861—1865 ЙИЛЛАРДАГИ ПАХТА КРИЗИСИ
ИЛГАРИГИ ДАВР—1845—1860 ЙИЛЛАР
1845 йил. Ип газлама саноати гуллаб-яшпайди. Пахта нарх-на- воси жуда паст. Л. Хорнер бу давр ҳақида бундай деб ёзади:
«Ишлар ўтган йил ёзида ва кузида, айницса ип газлама саноатида ғоят шиддат билан жонланиб кетдики, мен бундай жонланишни сўнгги 8 йил ичи- да бирор марта ҳам кўрмаган эдим. Бутун ярим йил давомида мен ҳар ҳаф- тада фабрикаларга янгидан-янги капиталлар солинганлиги ҳақида хабарлар олиб турдим: гоҳ янгидан цурилаётган фабрикалар тўғрисида хабар қилишар- ди, гоҳ баъзи бир бўш ётган фабрикалар янги ижарага олувчилар цўлига ўтарди, гоҳ, ниҳоят, ишлаб турган фабрикалар кенгайиб, уларга анча кучли буғ машиналари ва кўп миқдорда иш машиналари ўрнатиларди» («Reports of Insp. of Fact., October 1845», p. 13).
1846 йил. Шикоятлар бошланади:
«Анча вақтдан буён мен кўпгина ип газлама фабрика эгаларидан ишлари оғир аҳволга тушиб қолганлиги тўғрисида шикоят эшитмоқдаман... сўнгги 6 ҳафта ичида турли фабрикалар цисқартирилган иш вацтига ўтган, одатда кунига 12 соат ўрнига 8 соат ишлайдилар; афтидан, бу ҳол кенг тус олмоқ- да... пахта баҳоси анча кўтарилди... тайёр маҳсулотлар баҳоси кўтарилиши у ёқда турсин, балки... уларнинг баҳоси пахта баҳоси кўтарилганидан илгари- гига қараганда анча пасайди. Кейинги 4 йил ичида ип газлама фабрикалари сонининг ана шундай кўпайиши натижасида, бир томондан, хом ашёга талаб ниҳоятда кўпайиши, иккинчи томондан, бозорда тайёр маҳсулотлар таклифи ғоят кўпайиши керак эди; хом ашё таклифи ва тайёр маҳсулотларга талаб ўзгармай қолган вацтда бу икки сабаб биргалашиб фойданинг камайиб кети- шига сабаб бўлиши керак эди; лекин, бир томондан, кейинги вақгларда пахта таклифи етарли бўлмаганлиги, иккинчи томондан, турли ички ва тапгқи бо-


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРП
123
пнинг тайёр маҳсулотларга талаби камайиб кетганлиги натижасида бу са^абларнинг таъсири анча кучли бўлди» («Reports of Insp. of Fact., October 1846», P- 1°)-
Хом ашёга талабнинг кўпайиши ва бозорларнинг тайёр маҳсу- тлар билан тўлдириб юборилиши табиий равишда айни бир вақтда юз беради. Айтгандек, ўша пайтда саноатнинг кенгайиши ва ундан кейинги турғунлик ип газлама округлари билан чекланиб ’қолмади. Брадфорд камволь округида 1836 йилда атиги 318 фабрика бўлган бўлса, 1846 йилда уларнинг сони 490 га етди. Бу рақамлар ишлаб чидаришнинг чинакам ўсишини акс эттира олмайди, чунки мавжуд фабрикалар ўша пайтда анча кенгайтирилгаи эди. Бу — айниқса зиғирпоя ипи йигириш фабрикаларига тааллуқлидир.
«Сўнгги 10 йил мобайнида уларнинг ҳаммаси у ёки бу даражада бозорни товарлар билан тўлдириб юборишга ёрдам бердилар, ишдаги ҳозирги турғун- ликнинг сабаби асосан бозорларнинг мол билан тўлдириб юборилишидир... Ишдаги оғир аҳвол фабрикалар ва машиналар сонини ана шундай тез кўпай- тиришнинг табиий оқибатидир» («Reports of Insp. of Fact., October 1846», p. 30).
1847 	йил. Октябрда пул кризиси бўлди. Чўтлаш ставкаси 8%. Бупдан ҳам илгари темир йўл спекуляцияси ва Ост-Индия вексел- лари билан фирибгарлик қилишлар барбод бўлди. Лекин:
«Жаноб Бейкер саноатнинг тегишли тармоцлари кенгайганлиги сабабли кейинги йилларда пахта, жун ва зиғирпояга талаб нисбатан кўпайганлигини кўрсатувчи қизиқ тафсилотларни келтиради. Хусусан шу хом ашё хилларини таклиф цилиш ўртача даражадан анча пасайиб кетган бир пайтда уларга талабнинг кўпайганлигини Бейкер, ҳатто пул бозорининг издан чивданлигини эътиборга олмаганда ҳам, бу саноат тармоцларининг ҳозирги танг ҳолини изоҳлаш учун кифоя қилади деб ҳисоблайди. Менинг кузатишларим ва хабар- дор кишилардан эшитганларим ҳам бу фикрни тўла тасдиқлаб беради. 5% дан ва ундан ҳам оздан осонгина чўт қилдириш мумкин бўлган даврда саноат- нинг бу турли тармоқлари жуда катта қийинчиликни бошдан кечирди. Ҳол- буки, ипак хом ашё таклифи етарли, нарх-навоси мўътадил бўлиб, шунга му- вофиқ кейинги 2 ёки 3 ҳафтага цадар... ишлар жонланиб бормоцда эди-ю, шу уртада юз берган пул кризиси ипак фабрикаларининг эгаларигагина эмас, балки янада кўпроц даражада уларнинг асосий мижозлари бўлган модали товарлар ишлаб чиқарадиган фабрикаларнинг эгаларига сўзсиз таъсир цилди. Ип газлама ишлаб чиқариш кейинги уч йил ичида деярли 27% ўсганлигига ишонч ҳосил қилиш учун эълон цилинган расмий ҳисоботларга бир назар ташлаш кифоя. Бунинг натижасида бир цадоқ пахтанинг баҳоси яхлит қилиб ҳисоблаганда 4 пенсдан 6 пенсга кўтарилди, ваҳоланки таклифнинг кўпайган- лиги °РДасида калава баҳоси илгариги даржадан сал ортиқроқдир. Жун са- оати 1836 йилда кенгая бошлади; шу пайтдан бошлаб жун ишлаб чиқариш оркширда 40%, Шотландияда эса ундан ҳам зиёдроқ кўпайди. Камволь са- ати ЯНада кЎпР011 ўсди18). Бунда ўша давр ичида ишлаб чиқариш 74% дан у роқ кенгайди. Шу важдан хом жун жуда кўп истеъмол қилинди. Зиғирпоя ИоляаТИ йилдан бошлаб Англияда тахминан 25%, Шотландияда 22% ва
андияда деярли 90% кўпайди19); натижада зиғирпоя ҳосили кам бўлган толалиА''"'и?ДЛ^ро11еп Manufacture [жун саноатини] — аппарат калава берадиуан калта ture ГнамппттгИИГИрит ва ТЎДИШ саноати (асосий маркази Лидс) билан Worsted Manufac- цип! саноат1т£ан/°атини1 “ титилган калава берадиган узун толали ?кун йигириш ва тў- Циладилар __ ф (асосий маркази — Йоркширдаги Брадфорд) бир-биридан қатъий^фарқ гайишиИ*п??Д»=да зи™рпоя калавасини машинада ишлаб чидаришнинг бундай кен- маталапини ггЛ2ачтда Германиянинг дўлда йигирилган (Силезия, Лаузиц, Вестфаль) рини четга чидаришга қақшатқич варба берди. — Ф. Э.


124 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
бир шароитда ҳар бир тонна хом ашё баҳоси 10 фунт стерлинг кўтарилди, ҳолбуки, бир калава ипнинг баҳоси 6 пенс п-асайиб кетдп» («Reports of Insp. of Fact., 31 st October 1847», p. 30—31).
1849 йил, 1848 йилнинг сўнгги ойларида ишлар яна жонланиб кетди.
«Хом ашё баҳосининг бу цадар паст бўлиб, ҳар ^андай шароитда ҳам етарли мкқдорда фойда олишни таъминлайдигандек бўлиб кўриниши фабри- ка эгаларини ўз ишлаб чицаришини узлуксиз ривожлантиришга ундаб турар- ди... Жун маҳсулоти фабрикаларининг эгалари йил бошида жуда жадал иш- ладилар... лекин мен, жун товарларни консигнацияга юбориш кўпинча ҳақи- қий талаб ўрнини босади ва гуллаб-яшнаётгандек бўлиб кўринган даврлар, яъни корхона иш билан тўла таъминланган даврлар ҳамиша реал талаб давр- ларига мос келавермас, деб қўрқаман. Бир неча ой мобайнида камволь ипь лаб чиқаришнинг аҳволи айниқса яхши бўлди... Юқорида айтиб ўтилган давр бошларида жун баҳоси айниқса паст эди; йигирувчилар арзон баҳода, албат- та, жуда кўп жун ғамлаб олдилар. Баҳорги ким ошди савдосида жун баҳоси кўтарилганидан фойдаланган йигирувчилар уни шу ҳолида сақлаб турдилар, чунки тайёр маҳсулотларга талаб катта ва доимий эди» («Reports of Insp. of Fact., [April! 1849», p. 42).
«Агар биз сўнгги 3 ёки 4 йил мобайнида Англиянинг фабрика округлари- да ишнинг аҳволпда юз берган ўзгаришларга назар солсак, у вақтда, менинг- ча, саноатнинг тўғри ишлашини издап чиқарадиган бирор жиддий сабаб бор, деган хулосага келишимиз керак... Бу борадаги янги элемент ўсиб бораётган машина ишлаб чидаришининг ниҳоятда катта унумдорлик кучп эмасмикан?» («Reports of Insp. of Fact., 30 th April 1849», p. 42, 43).
1848 	йил ноябрида, шуппнгдек 1849 йилнинг май ойида ва ёзида, то иктябрга қадар, ишларнинг аҳволи яхшиланиб борди.
«Бу айниқса Брадфорд ва Галифакс атрофида тўпланаётган камвол ипдан материал ишлаб чиқаришга тааллуқлидир; бу ишлаб чиқариш илгари ҳеч вақт, ҳатто тахминан бўлса-да, ҳозирги ҳажмига етмаган эдп... хом ашё спе- куляцияси ва унинг эҳтимол тутилган таклпф миқдорининг маълум эмаслиги ип газлама саноатида анчадан бери кўпроқ ҳаяжонга ва саноатнинг бошқа тармоқларидагига қараганда тез-тез ўзгаришлар бўлиб турпшига сабабчи бўлмоцда. Ҳозирги вақтда бу ерда анча дағал ип газлама товар запаслари тўпланиб цолмоқда, бу эса майда ип йигирувчиларни ташвишга солмоқда ва ҳозирнинг ўзидаёқ уларга зарар етказмоқда, шу важдан уларнинг баъзилари тўла вақт ишламаяпти» («Reports of Insp. of Fact., October 1849», p. 64—65).
1850 йил. Апрель. Ишлар илгаригидай жонлаиган. Истиспо:
«Дағал ип номерлари ва оғир газламалар учун хом ашё етарли миддорда таклиф қилинмаётганлиги натижасида ип газлама саноатининг бир цисми ғоят оғпр аҳволда. Кейинги ва^тларда машиналар сони анча кўпайтирилгай камволь саноатида ҳам худдп шундай реакция юз берпш хавфи туғилмодда. Жаноб Бейкернинг ҳисобига кўра, 1849 йилдаёқ ана шу тармодда тўқиш дастгоҳларинпнг маҳсулоти 40%, урчуқ маҳсулотлари 25—30% кўпайди, шу билан бирга корхоналарни кенгайтиршп ҳали ҳам илгариги суръатлар билан давом этмоқда» («Reports of Insp. of Fact., April 1850», p. 54).
1850 йил. Октябрь.
«Пахта баҳоси... саноатнинг ана шу тармоғида, айниқса ишлаб чиқариш харажатлариппнг талайгина цисмини хом ашё ташкил этадиган товарлар учуя ҳамон сезиларли танқисликка сабабчи бўлмоцда, хом ипак баҳосининг ғоят кўтарилиши кўпчилик ҳолларда бу тармоқда ҳам аҳволнинг танқис бўлишига олиб келди» («Reports of Insp. of Fact., October 1850», p. 14).


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
125
Ирландпяда Зпғирпоя етпштириш қирол жамиятп комитетинипг бу ерда цитата келтирилган ҳпсоботига кўра, бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг баҳосп тушпб турган бпр пайтда зпғпрпоя баҳо- сининг юқори бўлиши. келгусп йили зиғирпоя етиштиришни анча кенгайтиришга имкои яратиб беради» (ўша жойда, 31, 33-бетлар).
1853 йил. Апрель. Интенсив юксалиш.
«Ланкашир фабрика округида ишларнипг аҳволи билан расмий таниши- шимга тўғри келган сўпгги 17 йил давомида мен бирор марта ҳам шундай умумий юксалишни кўрмаган эдим; барча тармоқларда ишлар ниҳоят дара- жада жонлапмоқда»,— дейди Леонард Хорнер («Reports of Insp. of Fact., April 1853», p. 19).
1853 йил. Октябрь. Ип газлама саноатпда турғунлик. «Ортидча ишлаб чиқариш» («Reports of Insp. of Fact, October 1853», p. 15).
1854 йил. Апрель.
«Жун саноатида ишлар гуркираб кетмаган бўлса ҳам, ҳарҳолда барча фабрикалар етарли ҳажмда иш билан таъмпнланган; ип газлама сапоатида ҳам шундай. Камволь саноатида ўтган бутун ярим йил давомида пшда доимо узилиш бўлиб турди... Зиғирпояни қайта ишлаш саноатида қийинчиликлар юз бердп, чунки Қрпм уруши натижаспда Россиядан келадиган зиғирпоя ва каноп таклифи камайиб кетди» («Reports of Insp. of Fact., [April] 1854, p. 37).
1859 	йил.
«Шотлапдпяда зпғирпоянп қайта ишлаш саноатидаги ишлар ҳамон танг аҳволда... чунки хом ашё кам ва қиммат, бизга хом ашё етказиб берувчи асосий мамлакатлар бўлган Болтиқбўйи мамлакатларида ҳосилнипг кам бў- лиши бу округда ишларнинг боришига ёмон таъсир кўрсатди; ҳолбуки кўп- гина дағал товарлар ишлаб чиқаришда зиғирпояни аста-секин сиқиб чиқара- ётгап жутиинг баҳосп унчалпк қпммат эмас ва у етарли миқдорда бор... Даидида машпналарнинг тахмпнан ярми ҳозир жут ип йигирмоқда» («Reports of Insp. oi Fact., April 1859», p. 19)—«Хом ашё баҳоси баландлиги орцасстда зиғпрпоядан ип йигиришдан ҳалп ҳам етарли миқдорда фойда олипмаётир, шу бплан бирга бошқа ҳамма фабрикалар тўла-тўкис ишлаб тур- гани ҳолда биз зпғирпояни қайта ишлайдиган машиналарни тўхтатиб цўйиш ҳолларцни учратамиз... Жут йигириш... анча қониқарли аҳволда, чунки сўнг- ги пайтларда бу материалнинг баҳоси анча мўътадил бўлиб қолди» («Reports of Insp. of Fact., October 1859», p. 20).
1861-1864 ЙИЛЛАР. АМЕРИКАДА ГРАЖДАНЛАР УРУШИ.
ПАХТА ТАНЦИСЛИГИ. XOM АШЁ ЕТИШМАГАНЛИГИ BA ҚИММАТЛИГИ ОРҚАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИДА ЮЗ БЕРАДИГАН УЗИЛИШЛАРНИНГ ЭНГ ЯҚҚОЛ МИС0ЛИ
I860 	йил. Апрель.
«Ишнинг боришига келганда, мен сизга шуни ҳурсандлик билан маълум ^иламанки, хом ашё баҳосинииг юқори бўлишига қарамай, шойи тўқишни истисно цилганда, тўцимачилик саноатининг барча тармоқлари кейинги ярим иилликда анча яхшп ишлади... Баъзи бир ип газлама округларида ишчиларни ълон ёрдами билан топдилар ва ишчилар у жойларга Норфолк ва бошца д ҲҚончилик графликларидан бордилар... Афтидан, ҳамма саноат тармоқлари- чиЛХ0М£а1пё танқислиги жуда қаттит^ сезилмоқда. Фацат... ана шу етишмов- ГанИд ^изни маълум чегарада ушлаб турибдп. Ип газлама ишида янги очил- ҳеч сони, бор фабрикаларнинг кенгайиши ва ишчиларга талаб
атпр В3^Т ^ОЗПРГИ пайтдагидек катта бўлмаган бўлса керак. Ҳамма жойда хом Қидириб юришибди» («Reports of Insp. of Fact., April 1860», p. 57).


126 БИРИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
1860 йил. Октябрь.
«Ип газлама, жун ва зиғирпоядан ип йигириш округларида аҳвол яхши эди; айтишларига цараганда, Ирландияда кейинги йил ичида иш жуда яхши бўлган ва агар хом ашё баҳоси юқори бўлмаганида, аҳвол ундан ҳам яхши бўларди. Афтидан, зиғирпоядан ип йигирувчилар ниҳоят... зиғирпоя таклиф қилишнинг ўз эҳтиёжларига мувофиқ бўлишига эришиш учун темир йўллар- дан хом ашё билан таъминлашда дўшимча Ҳиндистон манбаларини очишни ва Ҳиндистон деҳқончилигини тегишли равишда ривожлантиришни ҳар қа- чонгидан ҳам кўпроқ сабрсизлик билан кутмоқдалар» («Reports of Insp. of Fact., October 1860», p. 37).
1861 йил, Апрель.
«Ҳозирги пайтда ишнинг аҳволи танг. Баъзи бир ип газлама фабрикала- рида иш вақти қисқартирилган ва кўпгина шойи фабрикалари дисман вшла- моқда. Хом ашё қиммат. Тўқимачилик саноатининг деярли барча тармодла- рида хом ашё баҳоси истеъмолчилар оммаси учун уни цайта ишлашга имкон берадиган баҳодан анча юқори» («Reports of Insp. of Fact., April 1861», p. 33).
1860 йилда ип газлама саноатида ортиқча ишлаб чиқарилган- лиги ҳозир маълум бўлди; ортиқча ишлаб чикариш оқибатлари бир неча йиллар давомида сезилиб турди.
«1860 йилда ортиқча ишлаб чиқарилган товарлар массасини жаҳон бозо- ри ютиб юбориши учун икки йилдан уч йилгача вақг керак бўлди» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 127). «Шардий Осиёда тайёр ип газлама маҳсулотлари бозорининг касод бўлиши 1860 йил бошларида ўрта ҳисобда 30 000 механик тўциш дастгоҳи фат^ат ана шу бозор учун газлама ишлаб чи- қариш билан банд бўлган Блэкберндаги ишларнинг аҳволига тегишли равиш- да тескари таъсир кўрсатди. Бунинг натижасида бу ерда меҳнатга талаб пах- та блокадаси ўз таъсирини кўрсатмасдан бир неча ой илгари чекланган эди... яхшики, бу ҳол кўпгина фабрика эгаларини хонавайрон бўлишдан цутдариб қолди. Запаслар омборларда ётган пайтда уларнинг циймати ошди ва шу та- риқа бундай кризис вадтларида бўлиши мударрар хатарли қадрсизланишлар- нинг олди олинган эди» («Reports of Insp. of Fact., October 1862», p. 28, 29, 30).
1861 йил. Октябрь.
«Маълум вадтдан бери ишларнинг аҳволи жуда танг эди... Қиш ойлари давомида кўпгина фабрикаларнинг ишлаб чидаришни анча дисцартиришлари турган ran. Шундай бўлишини олдиндан кўрса ҳам бўларди. Америкадан одатдаги пахта келтиришимизни ва Америкага товар чидаришимизни тўхта- тиб қўйган сабаблардан қатъи назар, келаётган қиш давомида иш вадтини қисдартиш зарур бўлиб ^олди, чунки кейинги уч йил мобайнида ишлаб чи- қаршп ғоят ўсди ҳамда Ҳиндистон ва Хитой бозорларида цийинчиликлар юз берди» («Reports of Insp. of Fact., October 1861», p. 19).
Пахта гарди. Ост-Индия пахтаси (Surat). Ишчиларнинг иш ҳа- цига таъсири. Машиналарни такомиллаштириш. Пахтани крахмал уни ва минерал моддалар билан алмаштириш. Крахмал уни билап бундай шлихталашнинг ишчиларга таъсири. Ингичка номерли ип йигирувчилар. Фабрика эгаларининг қаллоблиги.


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
127
птиб уни одатдаги оғирликка етказишини унчалик ҳисобга олмаяпсиз. Ҳозир гялмай-нетмай бу усул ҳақиқатан кенг миқёсда цўлланилмоқда. Нуфузли манбалардан биламанки, 8 дадоцли газлама 5V4 қадоқ пахта ва 23/4 дадоқ охордан тайёрланади. Бошқа 5!/4 цадоқли газламада икки цадоц шлихта бўла- и Бу —экспорт учун ишланган оддий кўйлак газламаси. Фабрика эгалари газламани унга сарф бўлган ипнинг номинал баҳосидан арзонроқ сотиб, бойиб кетаётирмиз, деб бемалол мақтанишади, бунинг учун баъзи бир навларга баъзан 50% оҳор қўшадилар»» («Reports of Insp. of Fact., April 1864», p. 27).
«Менга яна шуни маълум қилдиларки, тўқувчилар касал бўлиш ҳоллари кўпайганлигини оҳордан кўрмоқдалар, чунки бу оҳор Ост-Индия пахтасидан йигирплган танда учун цўлланилади ва илгаригидай соф ундан эмас. Лекин айтишларига цараганда, бу ун суррогати газлама оғирлигини анча ошириб, катта фойда келтиради, шу тариқа 15 т^адоц ипдан 20 қадоқ газлама олинади» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 63. Бу суррогат ун «China clay» деб аталган тальк ёки «French chalk» деб аталган гипсдир).
«Ўришпи оҳорлашда ун суррогати ишлатилиши орқасида тўқувчиларнинг (бу ерда тўқувчи ишчилар кўзда тутилади) иш ҳақи жуда камайиб кетади. Оҳор ипни анча оғирлаштиради, лекин айни вақтда уни қаттиқ ва мўрт қи- либ қўядп. Ўришнинг ҳар оир ипи тўдув дастгоҳида ремиз деб аталган нарса ичидан ўтади, ремизнинг пишиц иплари ўришни тўғри ҳолатда ушлаб тура- ди; ортпқча оҳорланган ўриш ремиздан ўтаётган пайтда тез-тез узилиб ту- ради; пп ҳар гал узилганда уни улаш учун тўцувчининг беш минут вақтини олади; ҳозир тўқувчи илгаригига цараганда кам деганда 10 марта кўп узил- ган ипларни улашга мажбур бўлади ва, ўз-ўзидан маълумки, дастгоҳ иш куни давомида шунча кам газлама тўдийди» (ўша жойда, 42—43-бетлар).
«Аштон, Стейлибриж, Мосли, Олдемда ва бошқа жойларда иш вақти уч- дан бпрга қисқартирилган, ҳар бир янги ҳафта келиши билан ундан ҳам кўпроқ қисқартирилмоцда... Кўпгина тармоқларда иш кунининг қисқариши билан бпр даторда иш ҳақи камайиб бормоқда» («Reports of Insp. of Fact., October 1861», p. 12, 13).
1861 йил бошларида Ланкаширнинг баъзи бир райопларида ме- хапик тўқувчплар иш ташладилар. Баъзи бир фабрика эгалари иш ҳақинп 5—7 V2 % ^исқартирмоқчи бўлганликларини айтдилар, иш- чилар эса иш ҳақи ставкасини са^лаб қолиб, иш кунини қисқарти- ришнп талаб қилдилар. Соҳибкорлар бу талабга кўнмади, шу билан иш ташлаш бошланиб кетди. Бир ойдан кейин ишчилар ён беришга мажбур бўлдилар. Лекин ҳозир иш ҳақи ҳам пасайди, иш куни ҳам қисқарди:
«Ишчилар ахири иш ҳақини пасайтиришга рози бўлганларида кўпгина фабрикалар эндиликда тўла вақт ишламаётирлар» («Reports of Insp. of Fact., April 1861», p. 23).
1862 	йил. Апрель.
«Сўнгги ҳисоботимдан кейинги вақтда ишчиларнинг азоб-уқубатлари анча кучайди; лекин бундай цўвдисдан юз берган ва бу цадар оғир азоб-уцу- оатларга дам чиқармай бундай сабр-тоцат билан бардош бериш ҳоллари са- n°ain\TaPvXH^a мисли кўрилмаган эди» («Reports of Insp. of Fact., April 1862», ran 2ЗИРГИ вақгда батамом ишсизларнинг сони оддий ваҳима ҳукм сур- боп 1 я йилДаги ишсизлар сонига цараганда бирмунча кўп, бироқ шуниси саноИ’ ваҳима ташвишга тушиб қолган фабрика эгаларини ип газлама вига^ ^03ИР Ҳар ҳафтада нашр этиладиган статистика маълумотла-
КилганХШаГаН4оТат-Стика маълУмотлаРи тўплашга мажбур этиш учун кифоя лаги w эди’” *°48 йил май ойида Манчестердаги бутун ип газлама саноати- BaKTna^ntyaapHHHHr 15 % и бУтУнлай ишламади, 12% и тўла ишламади, айни


128 БИРИНЧИ БЎЛИМ., ҚЭД1ИМЧА ҚИЙМАТНИПГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
15% и ишсиз эди, 35% и тўла ишламади, 49% и тўла вацт ишлади... Қўшни жойларда, масалан, Стокпортда тўла ишламаганлар ва бутунлай ишламаган- лар проценти юқори, тўла вақт ишлаганлар проценти паст», чунки бу ерда Манчестерга қараганда анча дағал номерли иплар йигирилади (16-бет).
1862 	йил. Октябрь.
«Сўнгги расмий статистика маълумотларига цараганда, Бирлашган Қи- ролликда 1861 йилда ҳаммаси бўлиб 2 887 ип газлама фабрикаси бўлган: бу- нинг 2109 таси менинг округимда» (Ланкашир ва Чешир). «Менинг округим- даги бу 2 109 фабриканинг талайгина қисми ишчилари оз майда корхоналар эканлигини билар эдим, албатта. Бироқ мен бу рақам нақадар катта эканини билиб ҳайратда қолгапдим. Фабрикалар умумий сонининг 19% ида 392 фаб- 5икада двигатель кучи — буғ ёки сув машиналари —10 от кучидан кам; 345 >абрикада ёки 16% ида 10 от кучидан 20 гача; 1 372 корхонада 20 ва ундан кўп от кучи бор... Бу майда фабрика эгаларининг талайгина қисми —улар умумий сонипинг учдан бир қисмидан кўпроғи — яқинда ўзлари ишчи эди- лар; булар капитали йўқ кишилар... Бинобарин, оғирлик маркази қолган 2/з цисмининг устига тушади» («Reports of Insp. of Fact., October 1862», p. 18, 19).
Ўша ҳисобот маълумотларига қараганда, Ланкашир ва Чешир ип газлама саноатида ўша пайтда 40 146 ишчи, ёкп ишчиларнинг 11,3 % п иш кунида тўла ишлаган, 134 767 ишчи, ёки ишчиларнииг 38 % и — тўла ишламагаи, 179 721 ишчи, ёки ишчиларнпнг 50,7 % и— ишспз бўлгап. Пахта етишмовчилиги орқасида нисбатан кам зарар кўриб, асосан ингичка иомерли иплар йигириладиган Манчестер ва Болтопга оид рақамлар бундап чиқариб ташланса, у вақтда манзара янада кўпрок кўнгилсиз бўлади, чунопчи: ишчиларнинг 8,5%и иш кулида тўла ишлаганлигп, 38 % и — тўла ишламаганлиги, 53,5 %и— ишсиз қолганлпгп маълум бўладп (19, 20- бетлар).
«Ишчи яхши пахтани қайта ишлайдими ёки ёмон пахтани қайта ишлай- дими, ишчилар учун бунинг жуда катта фарқи бор. Йилнинг дастлабки ой- ларида, ҳамма фабрика эгалари арзон сотиб олган ҳар цандай пахтани ишла- тиб ўз фабрикаларининг ишини таъминлашга интилган вақтда одатда яхши пахта ишлатилган фабрикаларга жуда кўп ёмон пахта келтирпларди; ишчи- ларнпнг иш ҳақидаги фарқ шу қадар катта эдики, натижада кўпгина стач- калар бўлди, чунки ишчилар эски донабай ҳақ тўлаш системаспда энди ду- рустроқ кунлик иш ҳақи тополмас эдилар... Баъзи ҳолларда ёмоп пахта иш- латиш орқасида бу тафовут ҳатто тўла иш вақтп ишланганда ҳам бутуп иш ҳақининг ярмисига етарди (27-бет).
1863 	йил. Апрель.
«Бу йил давомида ип газлама саноатпдагп ҳамма ишчпларнинг ярмидан сал кўпроғигина тўла иш вақти пшлашп мумкин» («Reports of Insp. of Fact., April 1863», p. 14).


VI БОБ. БАҲОЛАР УЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
129
ттппажага иисбатан ўрта ҳисобда 20%, баъзи ҳолларда 50% камайиб кетган НЗ-бет) — «Иш ҳади суммаси... ишлов бериладиган материал сифатипинг қан- пайлигига боғлиқ... Ишчиларнинг иш ҳацига келганда уларнинг аҳволи ҳо- чир» (1863 йил октябрь) «ўтган йилнинг шу давридагидан анча яхши. Маши- яалар такомиллаштирилган, хом ашё яхши ўзлаштирилган, шу сабабли ишчилар дастлабки вадтларда дуч келган қийинчиликларни осонлик билан бартараф қиладилар. Ўтган йил баҳорида мен Престондаги бир тикувчилик мактабида бўлдим» (ишсизлар учун очилган хайрия муассасаси); «бундап сал илгари тўқувчилик устахонасига юборилгап ва фабрика эгаси, ҳафтада 4 шиллинг пул ишлайсиз, деб дизицтирган пкки ўқувчи қиз бола қайтиб мактабга қабул этпшларини илтимос қилганлар ва, биз ҳафтада 1 шиллипг ҳам пул ололмаётирмиз, деб шикоят қилганлар. Менда сельфакторларда иш- лайдпган мюлчилар тўғрисида маълумот бор эди... Ҳар бири иккитадан сель- факторни бошқарган эркаклар 14 кунлик тўла иш вақтида 8 шиллинг 11 пенс ишлаб топган, бу пулдан квартира ҳақи чегириб олинардида, унин^ ярмиси- ни фабрика эгаси» (нацадар олий ҳимматлик!) «мукофот тариқасида япа уларнинг ўзларига қайтариб берарди. Ишчилар уйларига 6 шиллинг 11 пепс- дан пул олиб келардилар. Кўп жойларда 1862 йилнинг сўнгги ойларида сель- факторларда ишлайдиган мюлчилар ҳафтада 5—9 шиллингдан, тўқувчилар ҳафтада 2—6 шиллингдан пул ишладилар... Ҳозир кўпчилик округларда иш ҳақи ҳали ҳам анча паст бўлишига дарамай, ишнинг аҳволи аввалгидан анча яхши... Ҳинд пахта толаси қисқа ва ифлос бўлиши билан бирга бошда бир қанча сабаблар иш ҳақининг камайиб кетишига олиб келди. Масалан, ҳозир ҳинд пахтасига кўп миқдорда пахта гарди қўшиш расм бўлиб цолди, бу эса, албатта, ип йигиришни янада қийинлаштирди. Тола қисқа бўлганлиги учун мюлларнинг чиқиш вақтида ва ^алава ўраш вақтида иплар тез-тез узи- либ туради, демак, мюлларнинг аввалгидек мунтазам ишлаб туришини таъ- миплаб бўлмайди... Айни вадтда ипга жуда кўп эътибор берилиши натижа- сида бир тўдувчи кўпинча фақат битта дастгоҳни бошцара олади, иккидан кўп дастгоҳни бошқара оладиган тўқувчилар камдан-кам... Бир қанча ҳол- ларда ишчиларнинг иш ҳади 5%, 7’/2% ва 10% камайиб кетди... кўпчилик ҳолларда хом ашёни дандай ишлатпш ва иш ҳақини аввалги миқдорига қан- дай етказиш ишчининг ўзига ташлаб дўйилади... Тўқувчи яна дуч келадиган бошқа қийинчилик шуки, уни ёмон материалдан яхши газлама тайёрлашга мажбур қиладилар ва агар иш кутилган натижапи бермаса, иш ҳақидан уш- лаб қолпб, уни жазолайдплар» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p.


130 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ишчилардаи олинадигап квартира ҳақи билан ўзларини таъмннлаш учун эмиграцияга имкони борича тўсқинлик қилднлар...
«Ёрдам комитетлари бундай ҳолларда жуда цаттивдўллик билан иш кўр- ди. Иш таклиф цилинар экан, ишга таклиф этилган ишчилар рўйхатдан дар- ҳол ўчирилар ва шу тариқа бу таклифни цабул қилишга мажбур этилар эди. Агар ишчилар таклпф қилинаётган ишдан боштортгудек бўлсалар... бунга улар иш ҳақининг фақат номигагина иш ҳақи бўлиб, меҳнатнинг ниҳоят да- ражада оғирлпги сабаб бўларди» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 97).
Ишчплар жамоат ишлари тўғрисидаги қонунга мувофиқ уларга аталган ҳар қандай ишни олишдан қайтмасдилар.
«Саноат ишини ташкил цилиш шарт-шароити турли шаҳарларда асло бир хил эмас эди. Лекин ҳатто очиқ ҳаводаги меҳнат фақат синаб кўриладиган иш (labour test) бўлмаган жойларда ҳам бу меҳнатга ё оддий доимий нафаца миқдорида, ёки ундан сал кўпроқ миқдорда ҳақ тўланар эди, демак амалда синаб кўриладиган меҳнат бўларди» (69-бет). «1863 йилги жамоат ишлари тўғрисидаги қонун ана шу мусибатдан цутулишга ёрдам бериши ва ишчига мустақил мардикор сифатида бир кунлик иш ҳацини олишга имкон бериши керак эди. Бу қонун уч мақсадни: 1) маҳаллий ҳокимиятга давлат заёмлари- ни бошқарадиган комиссарлардан пул қарз олиш ҳуцуқини бериш» (бунда камбағалларга ҳомийлик қилувчи Марказий давлат идораси президентининг ижозати бўлиши лозим эди); «2 ип газлама округларидаги шаҳарларни обо- донлаштиришга ёрдам бериш; 3) ишсизларни иш билан таъминлаш ва улар- га етарли миқдорда ҳақ тўлаш (remunarative wages) »ни кўзда тутган эди. Бу қонунга мувофиқ, 1863 йил октябрининг охирига қадар 883 700 фунт стерлинг- лпк қарз берилган эди (70-бет).
Бошлапган ишлар асосаи канализация ўтказши, йўл қуриш, кў- чаларга тош ётқизиш, сув двигателлари учун тўғонлар қуриш ва шу каби ишлар эди.
Блэкберн комитетининг президеити жаноб Гендерсон бу ҳацда фабрика инспектори Редгрейвга буидай деб ёзганди:
«Биз бошдан кечираётган машавдат ва цашшоқлик даврида кузатган нар- саларимдан ҳеч бири бу округ ишсизларининг жамоат ишлари тўғрисидаги цонунга мувофиқ Блэкберн шаҳар кенгаши таклиф қилган ҳар цандай ишга жон деб кўнгани сингари мени ҳаяжонлантирмаган ва қувонтирмаган эди. Илгари фабрикада малакали ишчи бўлиб ишлаган йигирувчи билан энди 14 ёки 18 фут чуқурликдаги партов каналида мардикор бўлиб ишлаётган ўш& йигирувчи ўртасидаги тафовутни тасаввур қилиш амри маҳол».
(Ишчилар бунда, оила аъзоларининг сонпга қараб, ҳафтада 4 шиллингдап 12 шилииггача ҳақ олардилар; апа шу «мўмай сум- ма» билан кўп ҳолларда 8 кишидан иборат оила боқиларди. Жаноб обивателлар бу ерда икки ёқлама манфаат кўрардилар: биринчи- дап, ис босгаи ва қаровсиз қолгаи шаҳарларинп яхшилаш учун пиҳоятда кам процеитли пул олардилар; иккинчидап, улар ишчи- ларга одатдагидан анча кам иш ҳақи тўлардилар.)
«Деярли жазирама иссиққа, маҳорат билан аниқ ҳаракат қилишни билак кучидан бениҳоя муҳим билиб меҳнат цилишга одатланган ишчи, ҳозирги вақтда олиши мумкин бўлган иш ҳақидан икки, баъзан уч ҳисса кўп ҳақ олишга одатланиб қолган ишчи — ана шундай ишчи таклиф цилинган шарт- ларга кўииб, унга ғоят буюк шараф бағишловчи фидокорлик ва ақлирасолик билап ишламоқда. Блэкбернда ишсизлар очиқ ҳавода бажарилиши мумкин


VI БОБ. БАҲОЛАР ^ЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
131
яи казидилар. Улар бу ишларда кўпинча ботқоқда ва сувда оёқларидан 10— ?2 люйм ботиб туришга, умуман Англиянинг бошқа бирор округидаги иқлим- _ тяккослаб бўлмайдиган зах ва совуқда ишлашга мажбур бўладилар»
1864 	йил. Апрель.
«Турли округларда, масалан, асосан тўцимачилик тармоқларида ишчилар- нинг етишмаслиги ҳақида вақги-вақти билан шикоят бўлиб туради. Лекин бу шикоятлар бир жиҳатдан сифати ёмон ип ишлатилиши орқасида ҳозир ишчиларнинг жуда кам иш ҳақи олаётганлиги натижаси бўлса, яна бир жи- хатдан бу махсус тармоқларда ишчиларнинг ҳақиқатан бирмунча етишмасли- ги натижасидир. Ўтган ойда иш ҳақи хусусида айрим фабрика эгалари билан уларнинг ишчилари ўртасида жуда кўп тўцнашувлар бўлди. Стачкаларнинг ҳаддан ташқари тез-тез бўлиб турганидан афсусланаман... Жамоат ишлари тўғрисидаги қонун таъсирини фабрика эгалари конкуренция деб биладилар; Бейкепдаги маҳаллий комитет ҳам ўз фаолиятини тўхтатиб қўйди, чунки гарчи ҳамма фабрпкалар ишламаётган бўлса-да, бари бир ишчиларнинг етиш- маслигп маълум бўлиб қолди» («Reports of Insp. of Fact., April 1864», p. 9).
Ҳарҳолда, жаноб фабрика эгаларининг ўйлаб кўрадиган пайти келди. Жамоат ишлари тўғрисидаги қонунга мувсфиқ уларнинг иш кучига талаби шу қадар ошиб кетдиктт, натижада Бейкеп тош қир- қиш корхоналарида багьзи бир фабрика ишчилари кунига 4— 5 шиллингдан ҳақ олмоқдалар. Шунинг учун ҳам жамоат ишлари аста-секин тўхтатнлган эди, бу — 1848 йилги миллий устахоналар- пинг50 янги иашри эди, бироқ бу сафар буржуазия манфаатларини кўзлаб чиқарилган нашри эди.
In согрэге vili* тажрибалар
«Гарчп мсн бу ерда турли фабрикаларда» (тўла вақт ишлаган) «ишчи- ларнииг оладиган чинакам пш ҳақини жуда камайтириб кўрсатган бўлсам ҳам, лекин бундан ишчилар ҳафта сайин айни бир миқдорда иш ҳақи олиб тупадилар, деган маъно келиб чиқмайди, асло. Бу ерда фабрика эгалари ўша фабрикаларнинг ўзида пахтанинг турли навлари устида тажриба ўтказади- лар ва пахтага гард 1$ўшиб турли комбинацияларни синаб кўрадилар, бу эса катта-катта ўзгаришларга сабаб бўлиб туради; улар айтмоқчи, бу «қоришма»- лар, тез-тез ўзгариб туради ва пахта цоришмасининг сифатига қараб ишчи- ларнинг иш ҳақи кўпаяди ёки камаяди. Баъзан иш ҳаци илгариги миқдор- нпнг ятиги 15о/о ини ташкил этади ва бир-икки ҳафта ичида 50 ёки 60% ка- маииб кетади».
Бу ерда цитата келтирилган инспектор Редгрейв иш ҳаки тўғ- рисида практикадан олииган рақамларии келтиради, бунда бу ра- ^амлардаи қуйпдаги мисолларни келтириш кифоя килади: g ^иласи 6 кишидан иборат тўқувчи А ҳафтада 4 кун ишлаб таШП*А^7НГ пеис иш олади; ипни йигириб улайдиган В ҳаф- Да 4 /2 кун ишлаб, 6 шиллинг иш ҳақи олади; оиласида 4 киши


132 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
бўлган тўқувчи С ҳафтада 5 кун ишлаб. 5 пшллинг 1 пенс иш ҳақи олади; оиласида 6 киши бўлган ип эшувчи D ҳафтада 4 кун ишлаб 7 шиллинг 10 пепс иш ҳақи олади; оиласида 7 киши бўлган тўқувчи Е ҳафтада 3 кун ишлаб 5 шиллинг пш ҳақи олади ва ҳоказо. Ред- грейв давом этади:
«Бу рацамлар диққатга сазовордир, чунки бу рақамлар иш айрим оилалар учун бахтсизлнк бўлишинп кўрсатади, чунки у даромадни шунчаки камай- тирмасдаи, шу қадар камайтириб юборадики, агар оиланинг иш ҳақи унинг бутунлай ишспз юрганда ёрдам тариқасида оладиган суммасидан кам бўл- са-ю қўшимча ёрдам берилмаса, бу иш ҳақи энг зарур эҳтиёжларнинг жуда оз қисминигина қондириш учун мутлақо етарли бўлмасди» («Reports of Insp. of Fact., October 1863», p. 50—53).
«1863 йил 5 июнидан бошлаб барча ишчилар бир ҳафтада ўрта ҳисобда кўпи билан икки кун, 7 соат ва бир неча минутдан банд бўлардилар» (ўша жойда, 121-бет).
Кризис бошлаиганидан кейин то 1863 йил 25 мартига қадар камбағалларга васййлик қилувчи идоралар, марказий ёрдам коми- тети ва Лондон муниципал комитети томонидан қарийиб уч мил- лион фунт стерлинг нафақа пули берилди (ўша жойда, 13-бет).
«Энг ингичка номерли иплар йигириладиган бир округда... сиайленд нави- дан Миср пахтасига ўтилиши оилан ип йигирувчиларнинг иш ҳақи бавосита 15% камайтирилдп... Ҳинд пахтасига кўплаб пахта гарди аралаштириб иш- латиладиган бир катта округда иш ҳақи 5% камайди ва бундан ташқари, су- рат ва гардни қайта ишлаш орқасида иш ҳақининг яна 20—30% идан маҳрум бўлдилар. Илгари тўрт дастгоҳни бошқарган тўкувчилар эндиликда пкки даст- гоҳда пшламоқдалар. Улар 1860 йилда ҳар бир дастгоҳда 5 шпллинг 7 пенс ишлагап бўлсалар, 1863 йилда атиги 3 шиллинг 4 пенс ишладилар... Илгари, Америка пахтаси ишлатилган вақтда (йигирувчиларга) пул штрафлари 3 пенс билан-6 пенс ўртасида бўлган бўлса, эндпликда 1 шиллингдан 3 шиллинг 6 пенсга етди».
Миср пахтаси Ост-Индия пахтаси бплан аралаштирпб пшлати- ладлган бпр округда
«мюлда ишлайдиган йигирувчпнинг ўртача иш ҳақи 1860 йилда 18—25 шиллинг бўлган бўлса, эндиликда 10—18 шиллингга тушиб қолди. Бупинг сабаби фақат пахта сифатининг ёмонлашпб кетганлиги бўлмай, балки анча пишиц ип ишлаб чиқариш мацсадида мюль ҳаракат тезлигинпнг камайтирил- гаплиги ҳамдир, бунинг учун одатда, ёлланиш шартларига мувофиқ, цўшим- ча ҳақ тўлаиади» (43, 44-бетлар). «Гарчи Ост-Индия пахтасини қайта ишлаш бнрон ҳолда фабрика эгаларига фойда келтирган бўлса ҳам, лекин биз (баҳо варағпга қаралсин, 53- бет) бунинг орқасида ишчиларнинг 1861 йилга нисба- тап пе кунларни бошдан кечиришга мажбур бўлганликларини кўрпб туриб- мпз. Сурат ишлатишга одатланиб қолинса, ишчилар 1861 йвлдаги мивдорда иш ҳақи берплпшини талаб қпладилар; лекин пахта ёки тайёр маҳсулот ба- ҳосини ўзгартирпб бупи қоплаш мумкин эмас экан, бу фабрика эгаларининг оладиган фойдасига жиддий таъсир цилади» (105-бет).
Квартира %аци.


VI БОБ. БАҲОЛАР ЎЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ
бип ҳафталик ижара ҳақи 3 шпллинг 6 пенс турган коттэжларни ҳозир 2 шиллинг 4 пенсга, баъзан эса упдан ҳам арзонга ижарага олиш мумкин» (57- бет).
Эмиграция. Фабрпка эгалари пшчплар муҳожирлпгига царши эдилар, албатта, чупкп, бир томондан,
«улар ип газлама саноатп учун яхши замонлар келишини кутиб, фабри- каларининг энг унумлп ишлашп учун зарур воситаларни ўз дўл остиларида сақлаб туришга интпладилар». Бундан ташцари, «кўпгина фабрика эгалари ўзлари ёллаган ишчилар яшаб турган уйларнинг эгаларидирлар, ҳарҳолда уларнинг баъзи бирлари ишчилар зпммасидаги квартира ҳацининг бир қис- мини кейинчалик ундириб олишга умпд боғлайдилар» (96-бет).
Парламент депутати жаноб Бернал Осборн 1864 йпл 22 окЬ тябрда сайловчилари олдида сўзлаган нутқларининг бирида, Лан- кашир ишчилари ўзларини қадимги замон философларидек тутди- лар (матоиат кўрсатдилар), деган эди. Цўйдек ювош тутдилар эмасми?


134 ]
ЕТТИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧАЛАР
Биз умуман ушбу бўлимда дилганимиздек, ишлаб чиқаришнинг ҳар бир айрим тармоғида ўзиники қилиб олинадиган фойда массаси шу тармоцқа солинган бутун капитал ҳосил цилган қўшимча қий- мат суммасига тенг, деб фараз қиламиз. Ҳатто шу ҳолда ҳам буржуа фойдани қўшимча қийматдай, яъни ҳақ тўланмаган қў- шимча меҳнатдай бир нарса деб ҳисобламайди ва бунинг сабаблари қуйи д агил ар дир:
1) Муомала процессида у ишлаб чиқариш процессиии унутади. Товарлар қийматининг реализация қилиниши — шу жумладан уларда мужассамланган дўшимча қийматнинг реализация дилиниши ҳам — унга дўшимча диймат ҳосил дилинишидай бўлиб кўрипади. {Қўлёзма шу жойда узилиб қолган, бу ҳол Маркснипг бу моддани муфассал баён дилмодчи бўлганлигини кўрсатади.— Ф. Э.}
2) Меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси ўзгармай қолади деб фараз қилинса, у вақтда, биз юқорида кўрганимиздек, кредит систе- маси туфайли юзага келган барча модификацияларга қарамай, капи- талистларнинг бир-бирини алдаш ва товлашларига ҳамда бири иккинчиси ҳисобига бойишга интилишига царамай, сўнгра, бозор ҳар қанча цулай танланишига қарамай, хом ашёнинг кўпроқ ёки камроц арзон бўлишига, уни сотиб олишда кўпроц ёки камро^ усталик ишлатилишига қараб, қўлланиладиган машиналарнинг унум- дорлиги, ма^садга мувофицлиги ва арзонлигига қараб, ишлаб чиқа- риш процессининг турли босчичларини умуман ташкил қилиш қай даражада такомиллаштирилганлигига, хом ашёни исроф қилиш Қай даражада бартараф қилинганлигига, идора ва назорат ишлари нақа- дар содда ва ма^садга мувофиқ ташкил қилинганлигига ва ҳоказо- ларга ^араб фойда нормаси жуда хилма-хил бўлиши мумкин. Қис- қаси, муайяи ўзгарувчи капитал учун чЎшимча ^и^мат муайян экан, бир қўшимча қийматнинг ўзи капиталистнинг ёки унинг назоратчилари ва ишбошиларининг шахсий ишчанлик цобилиятига қараб анча юқори ва анча паст фойда нормасини ифода этиши, бино- барин, кўпрок ёки камроқ фойда массаси бериши мумкин. 1000 фунт стерлинглик қўшимча циймат, 1000 фунт стерлинглик иш ҳақи


VII БОБ. ДУШИМЧАЛАР
135
маҳсулоти А корхонасида 9000 фунт стерлинглик доимий капиталга, бошҚа корхонасида эса 11 000 фунт стерлинглик доимий капитал- га тўғри келади деб фараз қиламиз. А да биз р' = = 10 % ни
оламиз. В да биз р' = = 8г/3 % ни оламиз. Бутун капитал A
корхонасида В корхонасидагига цараганда нисбатан кўп фойда ҳосил цилади, чунки иккала ҳолда ҳам авансланган ўзгарувчи капитал = = 1000 ва ундан олинган қўшимча қиймат ҳам = 1000 бўлишига, бинобарин, иккала ҳолда ҳам бир хил мицдордаги ишчилар бир хил эксплуатация қилинган бўлишига қарамай, у ерда фойда нор- маси бу ердагидан юцори. Бир қўшимча циймат массасининг бу хил турлйча ифодаланиши, ёки меҳнат бир хилда эксплуатация қилин- ганида фойда нормасининг, бинобарин, фойда миқцорининг турлича бўлиши бошқа манбалар сабабли ҳам юз бериши мумкин; аммо у икки корхонадаги иш юргизиш маҳоратидаги тафовутга тамомила ва бутунлай боғлиқ бўлиши ҳам мумкин. Шу важдан капиталистда унинг фойдаси меҳнатни эксплуатация қилишдан эмас, балки ҳар- ҳолда қисман бунга боғлиқ бўлмаган ҳол туфайли, айниқса унинг шахсий фаолияти туфайли вужудга келади деган хомхаёл, ишонч пайдо бўлади.
Бу бпринчи бўлпмда баён қилинганларнинг ҳаммасидан (маса- лан, ер майдони ўзгармай цолгани ҳолда, рента ўсиб борадиган ер рептасидан фарт^ли ўлароқ) капитал мивдорининг ўзгариши фойда билан кагштал ўртасидаги нисбатга, бииобарин, фойда нормасига ҳам таъсир кўрсатмайди, чунки фойда массаси кўпайганда ўзи ҳи- соблаб чиқариладиган капитал массаси ҳам кўпаяди ва бунинг акси юз беради, деган нуқтаи назарнинг (Родбертус 51) хато эканлиги равшан бўлади.
Бу — фақат икки ҳолда тўғридир. Биринчидан, барча бошца шароитлар, бинобарин, аввало қўшимча қиймат нормаси ўзгармай турганида пул товар бўлган товар қийматида ўзгариш юз бергани- Да. (Қийматнинг нуқул номинал ўзгариши юз берганда, бошқа шароитлар тенг бўлиб қиймат белгилари кўтарилган ёки пасайган- Да ҳам худди шундай бўлади.) Бутун капитал 100 фунт стерлинг, фойда = 20 фунт стерлинг бўлсин, бинобарин, фойда нормаси = 20 % бўлади. Агар олтин қиймати икки баробар пасайса ёки кўтарилса, биринчи ҳолда илгариги 100 фунт стерлинг капиталнинг ўзи энди 200 фунт стерлинг капитал бўлиб цолади ва фойда 40 фунт стерлингли қийматга эга бўлади, яъни аввалги 20 фунт стерлинг Урнига ана шу сумма пулни ифода этади. Иккинчи ҳолда капитал Қиимати 50 фунт стерлинггача пасаяди ва маҳсулотда фойда 10 фунт ЖпИНГЛИ ^нйматдан иборат бўлади. Бироқ иккала ҳолда ҳам 4*0:200 = 10:50 = 20:100=20 % бўлади Аммо ҳақиқатда шу ҳоллар-


136 БИРИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
нинг ҳаммасида капитал қиймат ўзгармасди, балки ўша бир қиймат- нинг ва ўша цўшимча цийматнинг ўзининг пул ифодасигина ўзгарар- ди. Демак, бу ҳолат — нисбатига, ёки фойда нормасига таъсир қила К
олмас эди.
Иккинчи ҳол шуки, қиймат миқдори хақиқатда ўзгаради, лекин бу ўзгариш билан бирга v.c писбатида ўзгариш бўлмайди, яъни қўшимча циймат нормаси доимий бўлганида иш кучи учун сарф цилинган капиталнинг (бунда ўзгарувчи капитал иш кучини ҳара- катга келтирадиган кўрсаткич деб қаралади) ишлаб чиқариш восита- ларига сарф қилингаи капиталга нисбати илгаригидек қолади. Бун- дай шароитда агар биз Ку ёки пК, ёхуд —ни, масалан, 1000, ёки п
2000, ёхуд 500 деб олсак, фойда нормаси 20% бўлганида фойда биринчи ҳолда = 200, иккинчи ҳолда = 400, учинчи ҳолда = 100 бўлади, аммо-^ = = — = 20 % бЎлади. Бошкача сўз билан
айтганда, фойда нормаси бунда ўзгармай қолади, чунки капитал тузилиши илгаригидек қолади ва унинг мицдори ўзгаришининг унга дахли бўлмайди. Шу сабабли фойда массасипинг кўпайиши ёки камайиши бунда ишлатиладиган капитал миқдорининг кўпайиш ёки камайишини кўрсатади, холос.
Демак, биринчи ҳолда ишлатиладиган капитал миқдори ўзгар- гандек бўлпб кўринади, иккиичи ҳолда капиталнинг органик тузп- лшви ўзгармагани, уиинг ўзгарувчп қисмнигшг доимий қпсмига нисбати ўзгармагани ҳолда, ҳақиқатан ҳам капигал миқдори ўз- гаради. Бироқ, ана шу икки ҳолни истисно қилгапда, ишлати- ладигаи капитал миқдори ё капитал таркибий қисмларидан бирида илгари юз берган ўзгариш орцасида — ва шу сабабли (ўзгарувчи капиталнпиг ўзгариши қўшпмча қпйматнинг ўзгаришига олиб кел- маслпгидап) унинг таркибпй цпсмлари нисбий миқдорининг ўзга- ришп орқасида — юз беради, ёки капитал миқдоридаги бу ўзгариш (кенгайтирилган миқёсда ишлаганда, янги машиналарни жорий қилгаида ва ҳоказоларда) унинг ҳар иккала оргапик таркибий қисм- лари нисбий миқдоридаги ўзгаришлар сабабчисидир. Шу сабабли бошқа ҳамма шароитлар бир хил бўлгапда қўлланиладиган капитал миқдорипипг ўзгариши билан бир вақтда фойда нормаси ҳам ўзга- риши керак.
Қўшимча қиймат уни ишлаб чикариш харажатларига, яъни бутун аванслалган капитал миқдорига қараганда нисбий ёки аб- солют кўпайганда, бошқача сўз билан айтганда, фойда пормаси билан қўшимча қиймат нормаси ўртасидаги тафовут камайиб бор- ганда ҳамиша фойда нормаси кўпаяди.
Авансланган капитал қиймат, у қайси формада бўлмасин — асосий капптал формасидами ёки оборот капитал формасидами —


VII БОБ. ҚЎШИМЧАЛАР
137
мавжуд кагшталдаи мустақпл суратда капитални такрор ҳосил қи- иИП1 учуп зарур иш вақтинииг кўпайиши ёки камайишп орқасгтда кўпайса скп камайса, апа шунда, капитал органик таркибий қис- мииниг ёки уиинг абсолют миқдорининг ўзгаришидан қатъи назар, Лсйда нормасп ўзгариб туриши мумкин. Ҳар кандай товарнинг қий- мати — бинобарип, капитални ташкил этган товарлар қиймати хам унинг ўзида мужассамланган зарур иш ват^ти билан эмас, балки упи такрор ишлаб чиқариш учун ижтимоий зарур иш вақти билан белгиланадп. Бу такрор ишлаб чиқариш яхшиланиб ёки смоилашиб бораётган шароитда, дастлабки ишлаб чиқариш ша- роитидан бутунлай фарқ қиладиган шароитда юз бериши мумкин. Ўзгаргаи шароитда капиталнииг ўша буюмлашган мазмунини так- рор пшлаб чиқариш учуи, умумап олгаида, икки баробар кўп ёки, аксинча, икки баравар кам иш вақти талаб қилинсин; у вақтда пул кинмати ўзгармаганда, илгари 100 фуят стерлииг турган капитал эн- диликда 200 фупт стерлипг ёки тегишли равишда 50 фунт стерлинг турадп. Қийматнинг бундай ошиши ёки, аксиича, қадрсизланиши каппталнинг ҳамма цисмларига бир хилда та1>сир т^илганида эди|, фойда ҳам шунга мувофиқ икки ҳисса кўп ёки кам пул суммаси бнлап пфодаланган бўларди. Агар бу ҳол капиталнипг органик ту- зилнпшдаги ўзгаришлар, капиталнинг ўзгарувчи қисмининг доимий цисмига нисбатипинг кўтарилиши ёки пасайиши орқасида юз берса, у вактда бошқа шароитлар бир хил бўлганда фойда нормаси ўзга- рувчи капптал нисбатан кўпайганда кўпайиб, нисбатаи камайганда камайпб боради. Агарда авансланган капиталпинг пул қийматигина (пул қийматянинг ўзгариши орт^асида) кўтарилса ёки пасайса, у ҳолда цўшпмча қийматнинг пул пфодаси ҳам ўша нисбатда кўта- риладп ёки пасаяди. Фойда пормаси ўзгармай қола беради.
Ю—775


138 ]
ИККИНЧИ БУЛИМ
ФОИДАНИНГ ЎРТАЧА ФОИДАГА АИЛАНИШИ
САККИЗИНЧИ БОБ
ТУРЛИ ИШЛАБ ЧИКАРИШ ТАРМОҚЛАРИДА КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БЎЛИШИ ВА БУНДАН ФОЙДА НОРМАЛАРИДА КЕЛИБ ЧИҚАДИГАН ТАФОВУТЛАР


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БЎЛИШИ
139
ҳолларни назар эътиборга олмаса ҳам бўлади. Бундай умумий тад- киқотда умуман ҳамиша ҳақиқий муносабатлар ўз тушунчасига мувофиқ келадп, ёки яиа худди шундай маънода, ҳақиқий муноса- батлар ўзининг умумий типини ифода этиши учунгина тасвирлана- ди, деб фараз қилинади.
Турли мамлакатларда қўшимча циймат нормаларидаги тафовут- ларнинг, яъни меҳнатни эксплуатация қилишдаги миллий тафовут- ларнинг бу тадқиқот учун аҳамияти йўқ. Ахир, бу бўлимда биз ҳар бир айрим мамлакат доирасида маълум умумий фойда нормаси қан- дай йўл билан ҳосил бўлишини кўрсатиб бермоқчимиз. Дарҳақиқат, равшаики, турли миллий фойда нормаларини бир-бирига тавдослаш- да биз илгари тадқиқ қилганларимизни энди тадқиқ қилинадиганлар билан тавдослашга тўғри келади. Аввало турли миллий қўшимча циймат нормаларини кўриб чиқишга, сўнгра эса шу қўшимча қиймат нормаси маълумотлари асосида турли миллий фойда нормаларини тақкослашга тўғри келса керак. Модомики, улар ўртасидаги тафо- вут миллий қўшимча циймат нормаларидаги тафовутлардан келиб чиқмас экан, у , афтидан, ушбу бобда бизнинг тадқиқотимизда бўл- ганидек, қўшимча қиймат ҳамма жойда бир хил, доимий бўлади деб фар#з қилииадиган шарт-шароитдан келиб чиқади.


140 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
И&ТИСНО бўлиб кўринган бу нарса аслида умумпй қопунга ҳсч бир зид келмайдп, бу қонундан нстисно эмас, балки, аксиича, умумий қопупни қўлланишнинг алоҳида бпр тури, холос.
Бундан олдинги бўлпмда биз меҳиатни эксплуатация қилпш да- ражаси ўзгармай турганпда доимпй капптал таркибпй қпсмлари қпйматинииг ўзгаришп, шунингдек капиталнинг оборот вақтипинг ўзгаришп фойда нормасини ўзгартириб юборишинп кўрган эдик. Бундан, агар ишлаб чиқаршпнинг турли тармоқларида қўллапила- дигап капиталларнпнг оборот вақти, бошқа шароптлар тенг бўл- гапда турлича бўлса ёки ўз оргапик таркибий қисмлари ўртасидаги нисбат қиймат жиҳатидан турлича бўлса, ишлаб чиқаришнипг бир^ бири билан ёима-ён мавжуд бўлиб турган турли доираларидаги фойда нормалари турлича бўлади, леган хулоса ўз-ўзпдап келпб чи- қади. Илгари биз бир капиталнинг ўзида вақт жиҳатидап бирии- кетин юз берадиган ўзгаришлар деб қараб келгаи нарсамизип эпди- ликда ишлаб чицаришнинг турли доираларида ёнма-ён вшлаб турган капиталистик корхоналар ўртасида бир вақтнинг ўзида бўла- диган тафовутлар деб қараймиз.
Бунда биз: 1) капиталлар органик тузилишидаги тафовутларни, 2) улариинг оборот вақтпдаги тафовутларни текширпб чиқпшимиз керак.
Ўз-ўзидан равшанки, агар биз бу тадқиқотда капиталиипг муай- яп ишлаб чикариш тармоғидаги тузплпши ёки оборот вақти тўғри- сида гапирар эканмиз, ҳамиша маълум ишлаб чиқариш тармоғига солинган капиталнинг ўртача, нормал нисбатини назарда тутамиз; умуман бу ерда ran муайян ишлаб чиқариш доираспга солипган айрим капиталлар ўртасидаги тасодифий тафовутлар устида эмас, балки шу ишлаб чиқариш допрасидагп бутуи капптал учуп ўртача нисбатлар устида боради.
Сўнгра, қўшимча қиймат нормаси ва иш куни ўзгармай қолади деб фараз қилинар экан, бу фаразда эса иш ҳақининг ўзгармаслиги ҳам назарда тутилиши сабабли, бундай шароитларда муайян миқдор ўзгарувчи капитал ҳаракатга келтирилган муайян миқдордаги иш кучини, бинобарин, муайян миқдордаги буюмлашган меҳнатни ифо- да этади. Демак, агар 100 фунт стерлинг 100 ишчининг, яъни амал- да 100 иш кучининг ҳафталик иш ҳақини ифода қилса, 100 ф. ст. X
ЛГ\Г\ 100 (Ь. СТ. 100 V
XnlOOxn ишчиларни, 2- эса —ишчининг иш ҳақини ифода
п п


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БУЛИШИ
141
стерлинг 12 000 иш соатига, 50 фунт стерлинг эса^атиги 3000 иш соатига мувофиц бўлади.
Капитал тузилишп деганда биз, «Капитал»нинг I китобида кўр- сатиб ўтилганидек, унинг актпв ва пассив таркибий қисмлари ўр- таспдаги, ўзгарувчи капитал билан доимий капптал ўртаспдаги ннсбатни тушунамиз. Бунда биз, маълум ҳолларда гарчи бир хплда таъсир кўрсатса ҳам, аҳамияти турлича икки нисбатни текшириб чикишимиз кераш '
Биринчи нисоат техника базасига асосланади ва ишлаб чпқарув- чи кучлар ривожининг маълум босдичида муайян нарса деб қара- лиши мумкин. Муайян маҳсулот массасини, масалан, бир кун даво- мида ишлаб чиқариш учун ва, бинобарин,— ўз-ўзпдан равшанкп,— муайян ишлаб чидариш воситалари, машиналар, хом ашё массаспни ва ҳоказоларни ҳаракатга келтириш, унумли истеъмол қплиш учун муайяи миддор ишчиларнп акс эттирган муайян иш кучи массаси талаб дилииади. Муайян миқдор ишчилар муайян мпддор ишлаб чиқариш воситаларига, бинобарин, муайян микдор жонли меҳнат ишлаб чиқариш воситаларида буюмлашган муайян миқдор меҳнатга тўғри келади. Ишлаб чидаришнинг турли тармоцларпда, кўпинча ҳатто саноатнинг бир тармоғидаги турли бўлипмаларда бу нисбат жуда хилма-хил бўлади, ваҳоланки, иккинчи томондан, саноатнинг бир-биридаи жуда узоқ тармоқларида бу нисбат тасодпфап мутлақо бир хил ёки деярли бир хил бўлиши мумкин.
Бу нисбат капиталнинг техник тузилиши бўлиб, унпнг органик тузилишининг ҳақиқий негизидир.
Бироқ мана бундай ҳол ҳам бўлипш мумкпи: ўзгарувчи капи- тал иш кучининг оддий кўрсаткичи, доимий капитал эса шу иш кучи билаи ҳаракатга келтириладиган ишлаб чиқарпш воспталари массасииинг оддий кўрсаткичи бўлганлиги сабабли, бу писбат са- ноатнинг турли тармодларида бир хил бўлади. Масалан, мис ва темпр ишлатпладиган маълум пшлар иш кучи билан ишлаб чиқа- рнш воситаларп массаси ўртасида бир хпл нисбат бўлишини талаб кдшиши мумкии. Лекин мпс темирга қарагаида киммат бўлганли- ги сабабли ҳар икки ҳолда ўзгарувчи капитал қиймат бплан доимий капитал қиймат ўртасидаги нисбат турлича бўлади, айип вақтда ик- кала корхоиада жами капиталларнинг қиймат тузилиши ҳам тур- лпча бўлади. Саноатнинг ҳар бир тармоғинииг техник тузилиши билан киймат тузилиши ўртасидаги тафовут шунда памоён бўла- дикп, техник тузилишн ўзгармай турганда капиталнинг иккала Қисмишшг қиймат нисбати ўзгариши мумкин ва, аксинча, техпик тузилиши ўзгарганда уларнпнг қиймат тузилишп ўзгармай қолиши мумкин; қўлланиладиган ишлаб чиқариш воситалари массаси билап ИШ кучи ўртасидаги нисбатда юз берган ўзгаришлар уларнинг қий- матидаги дарама-қарши ўзгаришлар билан мувозаиатлаштирилган такдирдагипа қИймат тузилиши ўзгармай долиши мумкпн.


142 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
эттириши сабабли биз уни капиталнинг органик тузилиши деб атай’ миз 20\
Демак, ўзгарувчи капиталга нисбатан биз, у муайян миддор иш кучининг, муайян миқдор шйчиларнинг ёки ҳаракатга келтирила- диган муайян жонли меҳнат массасининг кўрсаткичидир, деб фц, раз қиламиз.\Бундан олдинги бўлимда баъзи шароитларда ўзга- рувчи капитйл қиймат миқдорининг ўзгариши ўша меҳнат массаси баҳоларининг фақат кўпайиши ёки камайишинигина акс эттирц- ши мумкинлигини кўриб ўтган эдик; лекин бу ерда, қўшимча қий- мат нормаси ва иш куни доимий мивдорлар деб, муайян иш вадти учун иш ҳақи эса маълум миқдор, деб царалганда бу ҳол истисно ^илинади. Аксинча, доимий капитал миқдоридаги тафовут ҳам муайян миддор иш кучи билан ҳаракатга келтириладиган ишлаб чиқариш воситалари массасидаги ўзгаришларнинг кўрсаткичи ҳам ■бўлпши мумкин; лекин у ишлаб чидаришнинг бир соҳасида бошқа соҳасидагига нисбатан ҳаракатга келтириладиган ишлаб чиқариш воситалари цийматидаги тафовутлардан ҳам келиб чиқиши мумкин. Шундай қилиб, бу ерда биз иккала нуцтаи назарни текшириб чи- цишимиз керак.
Ниҳоят, дуйидаги муҳим ҳолни кўрсатиб ўтиш зарур:
100 фунт стерлинг 100 ишчипинг ҳафталик иш ҳақи бўлсин. Ҳафталик иш вақти= 60 соат бўлсин. Сўигра, қўшимча қиймат нормаси = 100% бўлсин. Бу ҳолда ишчилар 60 соатдан 30 соати- ни ўзлари учуи ва 30 соатини капиталист учун текинга ишлайди- лар. 100 фунт стерлинглик иш ҳақида аслпда 100 пшчининг ҳар •бирининг фақат 30 иш соати, ёки жами 3000 иш соати мужассам- ланган, ҳолбуки ишчиларнинг ишда ўтказадигап долгап 3000 соати 100 фунт стерлинглик қўшимча қийматда, демак капиталист ўз ҳамёнига соладиган фойдада мужассамлангаи. Шундай қилиб, гарчи 100 фунт стерлинглик иш ҳади 100 ишчпппнг ҳафталпк меҳ- патинипг буюмлашган қийматини ифода этмаса ҳам, ҳарҳолда у ушбу капитал умуман олганда 6000 иш соати давомида 100 иш- чиии ҳаракатга келтиришини кўрсатади (чунки шп кунипипг узун- лиги ва қўшпмча диймат нормаси маълум). 100 фуит стерлинглик. капитал шуни кўрсатади, чунки биринчидан, у ҳаракатга келтп- рилган ишчилар сонини кўрсатади, чупки 1 фунт стерлинг = ҳаф- тада 1 ишчига, бинобарин, 100 фунт стерлинг = 100 ишчига; чункп, иккинчидаи, қўшимча қиймат нормаси 100% бўлганида ҳаракатга келтприладиган ҳар бир ишчи ўз иш ҳақида мужассамлангап меҳ- натга қараганда икки ҳисса кўп меҳнат қилади; бипобарии, унпнг 1 фунт стерлинг иш ҳақи ярим ҳафталик меҳнатпи ифода этиб}, €утун ҳафта давомида меҳнатни ҳаракатга келтиради ва худди шундай, 100 фунт стерлинг 50 ҳафталик меҳнатни ифода этса ҳам,
20) Юқорида айтилганлар «Капитал»нинг учинчи нашрида, I китоб, 628- бет, ХХШ бобнинг бошларида цисцача баён этилган эди [даралсин: «Капитал», I том, «^збекистон» нашриёти, 1983, 599- бет]. Дастлабки икки нашрида бу жойи бўлмаган- лиги сабабли уни бу ерда такрорлашга кўпроқ асос бор. — Ф. Э.


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БУЛИШИ
14&
100 uni ҳафтаси давомпда меҳнатпи ҳаракатга келтиради. Шу са- бабли иш ҳақи суммасининг қиймати муайян миқдордаги бу- юмлашган меҳнатдан иборат бўлган ўзгарувчи капитал, пш ҳақига сарфлаиган капитал бплан ўзини ҳаракатга келтирган жонли меҳ- нат массаспнинг оддий кўрсаткпчи бўлган ўша ўзгарувчи капитални бир-биридан жнддпй фарқ қилмоқ зарур. Жонли меҳнат массаси ўзгарувчи капиталда мужассамланган меҳнат миқдоридан ҳамиша кўп бўлади ва шу сабабли ўзгарувчи капитал қийматига қараганда кўпроқ қийматни ифода этади, бу диймат, бир томондан, ўзгарувчи капитал ҳаракатга келтирадиган ишчиларнинг микдори билан, ик- кинчи томондан эса, ишчиларнинг қилган қўшимча меҳнати миқ- дори била[1 белгиланадп.
Ўзгарувчи капитални шу усулда ^араб чиқишдан қуйидаги ху- лоса келиб чиқади:
Капиталистик корхонада А ишлаб чиқариш соҳасида бутун капи- талнинг ҳар 700 бирлигининг 100 таси ўзгарувчи капиталга ва 600 таси доимий капиталга, ваҳоланки В ишлаб чиқариш соҳасида 600 ўзгарувчи капиталга ва 100 доимий капиталга сарфлансин. У вақт- да 700 дан иборат бутун А капитал ҳаммаси бўлиб 100 иш кучини ҳаракатга келтиради, бунда бизнинг илгариги фаразимизда, атиги 100 иш ҳафтаси ёки 6000 соат жонли меҳнат бўлади; ҳолбуки шу микдордаги жами В капитал 600 ҳафталик меҳнатни ва, бинобарин, 36000 соат жонли меҳнатни ҳаракатга келтиради. Шу сабабли A соҳасидаги капитал атиги 50 иш ҳафтасини, ёки 3000 соат цўшим- ча меҳнатни ўзиники цилиб олиши мумкин бўлгани ҳолда В соҳа- сидаги шу мицдордаги капитал 300 иш ҳафтасини, ёки 18 000 соат- ни ўзиники ^илиб олиши мумкин бўлади. Ўзгарувчи капитал фақат ўзида мужассамланган меҳнат кўрсаткичи бўлмай, балки ^ўшимча қиймат нормаси шундай бўлганда айни вақтда шу меъёрдан ортиқча меҳнатни, ортиқча ёки ^ўшимча меҳнатни ҳаракатга келтирадиган кўрсаткич ҳамдир. Меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси бир хил бўлганида фойда биринчи ҳолда = = 3/7 = 142/7 %, иккинчи ҳол-
да эса = ^22. = 85б/7 %, яъни фойда нормаси олти марта кўп бўлар- Ди* Бнроқ амалда бу ҳолда фойданинг ўзи олти марта кўп, А даги 100 ўрнига В да 600 бўларди, чунки ўша миқцордаги капиталнинг ўзи олти марта кўп жонли меҳнатни ҳаракатга келтирган, биноба- Рин, меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси тенг бўлганида олти МаРта кўп кўшимча қиймат, бинобарин, олти марта кўп фойда ҳо- сил цилган бўларди.
& Arap А соҳасида 700 эмас, балки 7000 фунт стерлинг капитал, соҳасида эса фацат 700 фунт стерлинг капитал қўлланилса, орга- ик тузилиши ўзгармаганда 7000 фунт стерлинг А капиталдан 1000 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал сифатида, яъни ҳафта давсимида 1000 ^шчи = 60 000 соат жонли меҳнат, шу жумладан 30 000 соат цўшим- а меҳнат цўлланилган бўларди. Бироқ ҳамон В соҳасига нисбатан


144 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
А соҳасида ҳар 700 фунт стерлинг ёрдами билан олти марта кам жонли меҳнат ва, бинобарин, олти марта кам цўшимча меҳнат ҳаракатга келтирилган, шу сабабли бу ерда фойда олти марта кам олпнган бўлар эди. Агар биз фойда нормасини кўриб чиқсак, В капитали учун — еки 85б/7 % урнига А капитали учун =
700 7000
= 122. =. 142/7 % ни ҳосил цпламиз. Капиталлар миқдори тенг бўли- шига царамай, фойда нормалари бунда турлича, чупки цўшимча қиймат нормаси тенг бўлгани ҳолда, тенг бўлмаган жонлп меҳнат массаси ҳаракатга келтирилганлиги орқасида ҳосил қилинган қўшимча қий- мат массаси, демак фойда ҳам турлича бўлади.
Ишлаб чиқаришнинг бир соҳасидаги техник шароит бошца соҳа- дагига ўхшаш бўлиб, лекин цўлланиладиган доимий капитал эле- ментларининг қиймати кўпроқ ёки камроқ бўлганда ҳам аслида ана шундай натижа келиб чиқади. Иккала соҳада 100 фунт стер- линглик ўзгарувчи капитал қўлланилади, бинобарин, иккала ҳолда муайян мивдордаги машиналар ва хом ашёни х^ракатга келтириш учун ҳафтада 100 ишчи талаб цилинади, лекин машиналар ва хом ашё В да А дагига цараганда қимматроқ, деб фараз қилайлик. У ваҚтда 100 фунт стерлинг ўзгарувчи капиталга А соҳасида, маса- лан, 200 фунт стерлинг ва В соҳасида 400 фунт стерлинг доимий капитал тўгрп келади. Қўшимча циймат нормаси 100% бўлганида иккала ҳолда ҳосил қилинган цўпшмча 1\иймат 100 фунт стерлинг. бинобарин, иккала ҳолда фойда ҳазл 100 фунт стерлинг бўлади. Бироқ A 100 1 f О О1 г о/ о 1 00
соҳасида = 1L = 331 %, ваҳоланки В соҳасида =
200^+100.^ 3 г 400с + Ю'Л,
= х/б = 20 % бўлишини кўрамиз. ҲациҚатан, агар бпз иккала ҳолда, жами капиталнинг муайян қисмпни олсак, В соҳасида ҳар бир 100 фунт стерлпнгдан атнги 20 фунт стерлинги, ёки х/б кисми ўзгарув- чи капитал Xjiiccacura тўғри келади, ваҳолапкп А да ҳар бир 100 фунт стерлингдан 331/3 фупт стерлинги, ёки */3 қисмп ўзгарувчп капитал ҳиссасига тўғрп келадп. В ҳар бир 100 фунт стерлинг эвазига кам фойда ҳосил қилади, чунки А га қараганда кам жояли меҳнатни ҳаракатга келтиради. Шундай қилиб, фойда нормасидаги тафовутлар бу ерда яна қўшимча ^иймат массасидаги тафовутлар- дан, шу сабабли сарфланган капиталнинг ҳар 100 бирлиги эвазига ҳосил цплннган фойда массасидаги тафовутлардан иборат бўлади.
Бу иккинчи мисолнинг илгариги мисолдан фарди қуйидагпча: иккинчи ҳолда А ва В ни тенглаштирпш технлка базиси ўзгармай турганида А ёки В соҳасидаги допмий капитал қийматини ўзгар- тиришнигина талаб қиларди; аксинча, биринчи ҳолда ишлаб чиқа- ришпинг иккала соҳасида капитал техпик тузилишининг ўзи тур- лича бўлиб, уларни тенглапгтириш учун технпк базисиии тегишли равитпда ўзгартириш лозим бўлади.


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БУЛИШИ
145
тапнипг ҳар 100 бирлигидап қанчаси ўзгарувчи каппталга ва қан- часи доимий капиталга тўғри келишидадир.


146 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАПШПИ
мат, демак, турли миқдорда фойда ҳосил қилиши сабабли уларда фойда нормаси — худди шу қўшимча қийматнинг бутун капиталга пршдент нисбати бўлган фойда пормаси турлича бўлади.
улммо, ^£гар ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида ўз таркибий қисмларинииг процент нисбатида ифода этилган тенг миқдордаги капиталлар тузилиши турлича бўлиши орқасида турлича фойда ҳо- сил қилса, бундан шундай хулоса чиқадики, ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида бир-бирига тенг бўлмаган капиталларнинг фой- далари ана шу капиталлар мивдорига пропорционал мувофиқ бў- лолмайди, бинобарин, фойда турли ишлаб чиқариш соҳаларида уларга солинган капиталларнинг тегишли миқдорига пропорционал бўлолмайди. Чунки фойданинг солинган капитал миқдорига pro rata* кўпайиши фойданинг процент жиҳатдан бир хил бўлишини, бино- барин, ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида тенг миқдордаги капи- таллар, органик тузилиши турлича бўлишидан ^датъи назар, бир хил фойда нормасига эга бўлишини тақозо этарди^^Винобарин, капитал- нинг органик тузилиши маълум бўлган фақат бир ишлаб чиқариш соҳасида, ёки капиталнинг органик тузилиши бир хил бўлган турли ишлаб чиқариш соҳаларида фойда массаси солинган капитал мас- сасига тўғри пропорционал бўлади. Бир-бирига тенг бўлмаган капи- талларнинг фойдалари улариииг микдорига пропорционал бўлиши- нпнг умуман маъписи шуки, тенг миқдордаги капиталлар тенг миқ- дорда фойда ҳосил қиладп, ёки барча капиталларнинг фойда нормаси, уларнииг миқдори ва органик тузилиши қандай бўлишидан қатъи назар, бир-бирига тенг бўлади.
Илгариги ҳамма мулоҳазалар товарлар ўз цийматига мувофиқ сотилади, деган фаразга асосланади. Товар қиймати унда мужас- самланган допмий капитал қийматга плюс унда такрор ҳосил ци- линган ўзгарувчи капитал қийматга плюс бу ўзгарувчи капиталнинг ўсимига, яъпи ҳосил қилинган қўшимча қийматга баробардир. Қўшимча киймат нормаси маълум бўлганда ^ўшимча қиймат мас- саси, афтидан, ўзгарувчи капитал массасига боғлиқ бўлади. 100 дан иборат капиталнинг ишлаб чиқарган маҳсулот киймати бир ҳолда = = 90^ + 10^ + 10^ = 110, иккинчи ҳолда = 10^ + 90^ +90^=190 бўл- син. Агар товарлар ўз қийматига мувофиқ сотилса, у вақтда бирин- чи маҳсулот 110 га сотилиб, шундан 10 қўшимча қиймат, ёки ҳақ тўланмаган меҳнат бўлади, иккинчи маҳсулот 190 га сотилиб, шун- дан 90 қўшимча қиймат, ёки ҳақ тўланмаган меҳнат бўлади.
Миллий фойда нормалари бир-бирига солиштирилганда бу ҳол айппқса муҳпмдир. Европадаги бирор мамлакатда қўшимча қиймат нормаси = 100%, яъни ишчи куннинг ярмисини ўзи учун ва ик- кинчи ярмини корхона эгаси учун ишласин; Осиёдаги бирор мам- лакатда қўшимча қиймат нормаси = 25%, яъни ишчи куннинг 4/s цисмини ўзи учун ва Vs кисмини корхона эгаси учун ишласин. Ев-


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БУЛИШИ
147
ропадаги мамлакатда миллий капиталнинг тузилиши 8bc + i6v бў- либ, машиналар ва ҳоказолар кам дўлланилиб, муайян давр даво- мида муайян миддордаги иш кучи нисбатан кам хом ашёни унумли истеъмол қилган. Осиё мамлакатида капитал тузилиши бўлсин. У вақтда биз қуйидаги ҳисобни ҳосил диламиз:
У Европа мамлакатида маҳсулот қиймати = 84с + 16v + 16m= 116; фойда нормаси = = 16 %.
Осиё мамлакатида маҳсулот қиймати = 16с + 84v + 21т = 121; фойда нормаси = = 21 %.
Шундай қилиб Осиё мамлакатида қўшимча қиимат нормаси тўрт марта кам бўлишига қарамай, фойда нормаси Европа мамлакатига нисбатаи 25% юқоридир; Кэри, Бастиа ва tutti quanti * бундан, шубҳасиз, бутунлай тескари хулоса чиқарган бўлардилар.
Бу шуичаки айтилган ran. Миллий қўшимча қиймат нормала- рииинг турлича бўлиши кўпчилик ҳолларда миллий фойда норма- ларининг турлича бўлшпини тақозо этади; бироқ биз бу бобда бир хил қўшимча қиймат нормасига асосланган нотенг фойда нормала- рини бир-бирига солиштирамиз.
Капиталларнинг турли органик тузилишидан ташқари, биноба- рпн, меҳнат массасидаги тафовутдан ташқари, демак, бошқа ша- роитлар тенг бўлганда ва турли ишлаб чицариш соҳаларида тенг миқдор капиталлар билан ҳаракатга келтириладиган қўшимча қий- матдап ташқари, фойда нормаси тенг бўлмаслигининг яиа бир ман- баи бор; у ҳам бўлса, турли ишлаб чиқариш соҳаларида капитал оборотининг турлича давом этишидир. IV бобда биз капиталлар тузилиши бир хил ва бошқа шароитлар тенг бўлганда фойда иор- малари капиталларнинг оборот вақгига тескари мутаносиб бўли- шипи кўрдик; биз яна бир ўзгарувчи капиталнинг ўзи, агар у тур- ли вақт давомида оборот қилса, нотенг йиллик дўшимча қпймат массаси ҳосил қилишини ҳам кўрдик. Демак, бошқа сабаб оборот вақтининг турлича бўлишидирким, бунинг натижасида турли иш- лаб чиқариш соҳаларида бир-бирига тенг капиталлар бир хил вақг давомида нотенг фойда ҳосил қилади ва бунинг натижасида фойда нормаси ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида турлича бўлади.
Жами капитал асосий капитал билан оборот капиталига бўлина- Диган пропорцияга келганда, бу нисбатнинг ўзи фойда нормасига Ҳеч бир тақилмайди. Бу нисбат фақат икки ҳолда: асосий капитал билан оборот капитали ўртасидаги нисбатдаги тафовут ўзгарувчи ^исми билан доимий қисми ўртасидаги нисбатдаги тафовутга мос тушса, бинобарип, фойда нормасидаги тафовут оборот капитали билан асосий капитал қисмлари ўртасидаги тафовутга эмас, балки ана шу ўзгарувчи қисми билан доимий қисми ўртасидаги нисбат- Даги тафовутдан пайдо бўлган бўлса; ёкп асосий ва оборот тарки-


148 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
•бий қисмларп ўртасидаги нисбатдаги тафовут муайян фойданпиг реализация қилинадиган оборот вақтида тафовут бўлишини тақозо этса, шупда фойда нормаспга таъсир қнлиши мумкпн. Агар капи- таллар турли пропорцпяда асосий ва сборот капиталларига бўлинса, у вақтда бу ҳол ҳамиша капиталлар обороти вақтига таъсир кўр- сатади ва оборот вақтининг турлича бўлишига сабаб бўлади; бироқ бундан оборот вақти турлича бўлади, бу-вақт давомпда ўша капи- талларнпнг ўзи муайян фойдани реалпзацпя килади, деган хулоса келиб чиқмайди. Масалан, А хом ашё ва ҳоказолар сотиб олиш учун доимо маҳсулотининг кўпчплик цпсмини сотади-ю, В эса ўша-ўша машпна ва ҳоказоларни кам мпқдордаги хом ашё билан анча узоқ вақт ишлатади, деб фараз қиламиз; ҳарҳолда уларнинг иккаласи маҳсулот ишлаб чиқариши учун каппталнипг бпр қисми ҳамиша банд бўладп; бприда капитал хом ашёга, яъни оборот капиталига, лккпичпсида машиналар ва ҳоказоларга, яъни асосий каппталга солпнган. А ўз капиталининг бир қисмини допмо товар формасидан пул формасига ва пул формасидан яна хом ашё формасига айлан- тиради; ҳолбуки В ўз капиталининг бир қисмини ана шундай ай- лантирмасдан маълум вацт мобайнида меҳнат қуроли қилиб иш- латади. Агар уларнинг иккаласи бир хил миқдорда меҳнат ишла- тар экан, гарчи улар бир йил давомида бир-бирига тенг бўлмаган цийматли маҳсулот сотсалар-да, иккала маҳсулот массаси ўзида бир хил мицдордаги қўшимча қийматни мужассамлантиради ва улар- нинг бутун авапсланган капиталга чакиб ҳисобланган фойда норма- лари бир хил бўлади, гарчи иккала ҳолда ҳам бу капиталларнинг ҳар бирининг асосий ва оборот капиталларга бўлиниш пропорцияси турлпча бўлса-да, шунингдек уларнинг оборот вақтлари ҳам тур- лпча бўлса-да, фойда нормалари бир хил бўладп. Иккала капптал турли вақт давомида оборот қилса ҳам, улар баравар фойдани ба- робар вақт давомида реализацня киладилар21). Оборот вақтидаги тафовут қўшимча меҳнат массасига таъсир кўрсатиши сабабли ўз ҳолича аҳамият касб этади, қўшимча меҳпат массасини эса муайян вақт давомида ўша капиталнинг ўзи ўзиники қилиб олиши ва реа- лизация қилиши мумкин. Демак, агар капиталнипг оборот ва асо- сий капиталларга бир хил бўлиниши албатта оборот вақтидаги та- фовутга олиб келмаса ва бу оборот вақти, ўз навбатида, фойда нормасинипг нотенглигига сабаб бўлса, у вацтда равшанки, фойда 21) {IV бобдан шундай хулоса чпцадики, arap А ва В капиталлар турлича дий- мат тузилишига эга бўлса ва уларнинг процент билан ифодаланган ўзгарувчи тар- кибий қисмлари уларнинг оборот вактига тўғри мутаносиб бўлса, яъни муайян вақт ичидаги оборот миқдорига тескари мутаносиб бўлса, шу тақдирдагина юқорида ай- тилган гаплар тўғри бўлади. А капиталининг процент тузилиши = 20с асосий + 70с оборот капитал, бинобарин 90c+10v=100 бўлсин. Қўшимча қиймат нормаси 100% бўлганда бу 10v бир оборот давомида 10 т ҳосил цилади. Бир оборот фойда норма- си = 10%. Иккинчи томондан, В капитали 60с асосий + 20 с оборот капитали, биноба- рин, 80с + 20 v = 100 бўлсин. Бу 20 v цўшимча қиймат нормаси ўшандай бўлганда бир оборот давомида 20т ҳосил цилади; бир оборот фойда нормаси 20%, яънп А га қара- ганда икки баробар кўп. Бироқ А йилига икки марта, В эса бир марта оборот қилса, у вақтда биз А учун яна йил давомида 10 X 2 = 20т ҳосил қиламиз; шундай қилйб иккала ҳолда ҳам пиллик фойда нормаси бир хил, яъни 20% бўлади. — Ф. Э. }


VIII БОБ. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИЦГ ТУРЛИЧА БУЛИШИ
149
нормасида нотенглик мавжуд экан, унга сабаб каппталнинг оборот ва асосий каппталларга бўлинишидаги тафовут эмас, балки, аксин- ча капиталнииг бу бўлиннши ана шу ҳолда фойда нормасига Tabcup кўрсатадиган оборот вақтидаги тафовут кўрсаткичидир.
Демак, саноатнинг турли тармоқларида доимий капиталнинг асо- сий ва оборот капиталларга турлича бўлинишининг ўзи фойда нор- маси учун ҳеч бир аҳамияти йўқ, чунки ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбати ҳал қилувчи таъсир кўрсатади, шу билан бирга доимий капитал қийматп, бинобарин, упипг ўзгарувчи капи- талга нисбатан нисбий миқдори уиинг таркибий қисмларпиинг асо- Сий ёки оборот характерига мутлақо боғлиқ эмас. Бироқ шунисп ҳам тамомила тўғрики,— бу ҳол кўпинча нотўғри хулосаларга олпб келадп — асосий капитал анча ривож топган жойларда бў ҳол фа- қат ишлаб чиқариш йирпк мпқёсда олпб борилаётганлпгини ва, бипобарин, допмий капитал ўзгарувчи капиталга писбатан апча уступ тургаплйгини, бошқача сўз билан айтганда, қўлланиладиган жоплп иш кучи ўзи ҳаракатга келтпрадпгаи ишлаб чиқариш воси- талари массасига нцсбатан кам эканлигини кўрсатади.
Шу тариқа биз қуйидагиларни кўрсатиб бердик: саноатнинг турли тармоқларида капиталлар органик тузилипшдаги тафовутга ва маълум доирада — оборот вақтидаги тафовутга мувофиқ турли фойда нормалари ҳукмронлик қилади; шу сабабли ҳатто қўшимча қиймат иормаси баробар бўлганида ҳам органик тузилишн бпр хпл капиталларга нисбатан — агар оборот вақти бир хил деб фараз қилипса — шу қонуи (умумий тенденцияда) ўз кучини сақлаб цо- лади, бу қонупга мувофиқ фойдалар бир-бирига капиталларнинг миқдори сингари нисбатда бўлади ва, бинобарин, баробар миқдор- даги капиталлар бир хил вақт давомида, баробар мпқдорда фойда ҳоспл дилади. Биз баён қилган фикрлар шу пайтга цадар бутун тадқикотимизга асос бўлган,— товарлар ўз цийматларига мувофиқ сотилади, дегаи негизга асосланади. Иккинчи- томондан, ҳеч бир шак-шубҳа йўқки, агар номуҳим, тасодифий ва бир-бирини барта- раф кпладиган тафовутлар бир чёккага сурпб қўйилса, ҳақиқатда саноатнинг турли тармоқларида ўртача фойда нормалари ўртасида тафовут бўлмайди, бутун каппталистик ишлаб чпқариш системаси- ни барбод қилмасдан туриб, унинг бўлиши ҳам мумкин эмас. Шундай қилиб, қиймат назарияси ҳақиқий ҳаракатга мувофиқ колмайдигаидек, ишлаб чпқаришнинг ҳақиқий ҳодисаларига му- вофиқ келмайдигандек, бииобарин, буларгш тушуниб олиш нияти- Дан умуман воз кечишга тўғри келадпгандай бўлпб туюлади.


150 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДДНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ишлаб чиқарилган товар капиталист учун бир хилда қимматлидир, бунга 90c + 10v сарф қиладими, ёки 10^ + 90^ сарф қиладими ’ бари бир. Товар ҳарҳолда унга 100 фунт стерлингга тушади, кўп ҳам эмас, оз ҳам эмас. Ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида ҳо- сил қилинган қиймат ва қўшимча циймат қанчалик хилма-хил бўлмасин, капитал баробар сарф қилинганида ишлаб чиқариш ха- ражатлари бир хил бўлади. Ишлаб чиқариш харажатларининг бундай тенг бўлиши капиталистик ракобатнинг негизи бўлади, ўр- тача фойда шу рацобат ёрдами билан белгиланади.


[ 151
ТЎЦҚИЗИНЧИ БОБ
УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИ (ЎРТАЧА ФОЙДА НОРМАСИ)НИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШИ ВА ТОВАРЛАР ҚИЙМАТИНИНГ ИШЛАБ ЧИКАРИШ БАҲОСИГА АЙЛАНИШИ
ХКапиталнинг органик тузилиши ҳар бир муайян пайтда икки ҳолга: биринчидан, қўлланиладпган иш кучи билан ишлаб чиқариш воситалари массаси ўртасидаги техникавий нисбатга, иккинчидан, шу итплаб чиқариш воситаларининг баҳосига боғлиқ бўлади. Капи- тал органик тузилишини биз юқорида кўрганимиздек, процент нис- батида қараб чиқиш лозим. 4/s цисми доимий капиталдан ва Vs қисми ўзгарувчи капиталдан иборат капиталнинг органик тузилишини биз 80^ + 20^ формуласи билан ифода этами^^ Сўнгра, солиштирганда цўшимча қиймат нормаси ўзгармас деб, яъни бирор норма, масалан 100% деб фараз қилинади. 80^ + 20^, дан иборат капитал шу тариқа 20 т қўшимча қиймат беради, бундан бутун капиталга нисбатан 20% фойда нормаси ҳосил бўлади. Унинг маҳсулоти ҳақиқий қий- матининг миқдори доимий капиталнинг асосий қисми нақадар кат- талигига ва асосий капиталнинг ейилиши орқасида унинг кўпроқ ёки камроқ қисми маҳсулот цийматига ўтишига боғлиқдир. Бироқ бу ҳол фойда нормаси учун, шу сабабли ушбу тадқиқотимиз учун аҳамиятсиз бўлганлигидан, содда бўлсин деб, биз доимий капитал кўриб чиқилаётган капиталларнинг йиллик маҳсулотига ҳамма ерда бир хилда тўла-тўкис киради деб қабул қиламиз. Биз сўнгра: 4гурли ишлаб чиқариш соҳасидаги капиталлар йилига уларнинг ўзгарувчи қисми миқдорига нисбатан баробар миқдорда қўшимча циймат реа- лизация қилади, деб кабул қилаашз ибинобарин, ҳозирча биз бу жи* ҳатдан оборот вақгидаги тафовутдан келиб чиқадиган фарқни бир чеккада цолдириб турамиз. Бу пунктни биз кейинроқ кўриб чиқа- миз.
гМисол учун солинган капиталлар турлича органик тузилишга эга бўлган бешта турли ишлаб чи^ариш соҳасини оламиз:
Капиталлар
Қўшимча киймат нормаси
Цўшимча қиймат
Маҳсулот циймати
фойда нормаси
L 80с +20,
100%
20
120
20%
П. 70с +30„
100%
30
130
30%
• 60 с +40в
100%
40
140
400%
IV. 85, 15_
100%
15
115
15%
У' 95с т 5о
100%
5
105
5%


152 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАИШПИ
Биз бунда меҳнатии эксплуатация қмлиш даражаси бир хил бўлганида капиталларнинг турлича органик тузмляшига мувофиқ турли ишлаб чиқариш соҳаси учун жуда хилма-хил фойда пормаси-
Беш соҳага 'солинган жами капиталлар суммаси = 500; улар ҳо- сил қилгап қўшимча қиймат суммаси =110; улар ишлаб чиқаргап жамн товарлар қиймати = 610. 500 нп ягона капитал дсб, I—V ка- питалларни эса унинг айрим қисмлари деб қараймиз (масалан, ип газлама фабрикаларида шундай, бу фабрикаларнинг турли бўлим- ларида — тасматароқ, тайёрлов, йигирув ва тўқув бўлимларпда — допмий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртасидаги писбат тур- лича бўлади ва бутуп фабрика учун фақат ҳисоблаш йўли билан ўртача нисбат олинади). Бу ҳолда 500 дан иборат каппталнинг ўр- тача тузилиши = 390с+110ш ёки процент билан ҳпсоблагаида 78^4-22^ бўлган бўлур эди. Бутун капиталнинг 7s қпсми ҳисоблан- ган ҳар бир 100 капиталпинг тузилиши бу ўртача тузилишда 78^4-22^ бўлади; шунингдек ҳар 100 бирлигига 22 бирликдаги ўр- тача қўшимча қиймат тўғри келарди. Шу сабабли ўртача фойда нормаси = 22% бўларди ва, ниҳоят, 500 дан иборат капитал ишлаб чиқарган бутун маҳсулот 7б қисмипинг баҳоси 122 бўларди. Шуп- дай қилиб, бутун аванслапган капиталнинг бешдан бир цисмининг маҳсулоти 122 га сотилиши лозим бўларди.
Аммо бутуплай сохта хулосаларга йўл қўймаслик учун пшлаб чпқариш харажатлари ҳамма ҳолларда ҳам 100 бўлавермайди, деб ҳисоблаш зарур.


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БГЛИШИ
153
сулот цийматпга доимий капиталнинг турлича ҳиссалари кпрадп деб оламиз.
Капиталлар
Қўшимча қиймат нормаси
Қўшим- ча қий- мат
Фойда нормаси
снинг ис- теъмол қилинган қисми
Товарлар қиймати
Ишлаб чиқариш харажатлари
I. 80с + 20^
100%
20
20%
50
90
70
II. 70c + 30v
100%
30
30%
51
111
81
III. 60c + 40o
100%
40
40%
51
131
91
IV. 85с + 15o
100%
15
15%
40
70
55
. V. 95C + 5O
100%
5
5%
10
20
15
| 390c + 1 Юр
—
110
—
—
—
Сумма
I 78c + 22^
—
22
22о/о
—
—
Ўртача
Агар биз I—V капиталларни яна ягона жами капитал деб ҳи- собласак, бу ҳолда ҳам биз бешта капитал суммасининг тузилиши = 500 = 390^+110^ бўлишини, бинобарин, ўртача тузилиши плгари- гидек — 78t+22y бўлиб қолишини, шунингдек ўртача қўшпмча қпймат ҳам = 22 бирлик бўлишини кўрамиз. Бу қўшимча қиймат- ни I—V капиталлар ўртасида баробар тадсимлаб, қуйидаги товар баҳоларини ҳосил диламиз:
Қапиталлар
Қўшим- ча қиймат
Товар- лар қийма- ти
Товар иш- лаб чиқа- риш хара- жатлари
Товарлар баҳоси
Фойда но рмаси
Баҳонинг қийматдан фарқи
1. 80с + 20^
20
90
70
92
22%
+ 2
П. 70с + 30г)
30
111
81
103
22о/о
— 8
III. 60с + 40„
40
131
91
113
22о/о
— 18
IV. 85С + 15О
15
70
55
77
22%
+ 7
V. 95с + 5^
5
20
15
37
22%
+ 17
Умуман олганда товарлар ўз қийматидан 2 + 7 + 17 = 26 юқо ри ва 8 + 18 = 26 паст сотилади, цўшимча циймат бир текисда тақсимланшпи туфайли, яъни I — V товарларни тегишли ишлаб чицариш харажатларига авансланган ҳар юз капиталнинг 22 бирлипь дан иборат ўртача фойда цўшилиши туфайли баҳоларнинг ўзгари* ши ўзаро бартараф цилинади; товарларнинг бир цисми ўз қиймати- дан цай даража ортивда сотилса, бошца цисми шу даража камга сотилади. I—у капиталларнинг органик тузилипш турлича бўли- шнга *араМаЙ’ I — V капиталлар учун фойда нормаси бир хил> 22 /о бўлганлиги товарларни ана шу баҳоларда сотишга цмкоц fell -775


154 ИККИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ради. Турли ишлаб чиқариш соҳаларидаги турли фойда нормалари- дан ўртача фоида нормаси ҳисоблаб чиқарилиб, бу ўртача норма- нйнЬ "турлп йшлаб уГй^арийг соХаларндагй йшлаб Чит^арйш харажат- ларийя^ўшйл^аи^йуЖ^^илан "ҳосйЛ ^бул ган^ баҳол ар — буйдай баҳолар)ишлаб ^и^тжпг^а^ла^й^рГ^ларнинг^зарур шарти муайян умумиифбидеГьюрмасйнинг ътавжудлигидир, умумий фойда нормаси эса, ўз навбатида, ишлаб чиқаришнинг ҳар бир алоҳида соҳасида фойда нормаларининг тегишли ўртача нормага келтирилишини тақозо этади. Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир соҳасида бу алоҳида фойда пормалари = — дир ва ушбу китобнинг биринчи бўлимида К
цилинганидек, товар қийматидан ҳисоблаб чицарилиши керак. Шун- дай ҳисоблаб чицилмаса, умумий фойда нормаси (бинобарин, товар ишлаб чиқариш баҳоси ҳам) маъносиз ва мазмунсиз бир тасаввур бўлиб цоларди. Шундай қилиб, товар ишлаб чицариш баҳоси уни ишлаб чиқариш харажатлари плюс унга қўшилган тегишли умумий фойда нормасига ^араб ҳисоблаб чицарилган фойдага баробардир, бошқача сўз билан айтганда: товар ишлаб чиқариш баҳоси уни ишлаб чиқариш харажатлари плюс ўртача фойдага баробардир.
Ишлаб чидаришнинг турли тармодларига солинган капиталлар- нпнг органик тузилиши турлича бўлиши, шунинг учун ҳам ўзга- рувчи капиталнинг муайян мивдордаги бутун капиталга процент нисбати турлича бўлиши ордасида баробар миддордаги капиталлар жуда хилма-хил миқдордаги меҳнатни ҳаракатга келтиради, баробар мпқдордаги капиталлар турли миддор дўшимча меҳнатни ҳам ўзи- ники дилиб олади, ёки жуда хилма-хил дўшимча диймат массасини ҳосил килади. Шунга мувофид, ишлаб чидаришнинг турли тар- моқларида ҳукмрон бўлган фойда нормалари дастлаб жуда хилма- хил бўлади. Бу хилма-хил фойда нормалари радобат йўли билап ягона умумий фойда нормаси бўлиб тенглашади, бу эса ана шу турли фойда нормаларининг ўртачаси бўлади. Ана шу умумий нормага мувофид муайяи миқдор капитал улушига тушган фойда, унинг органик тузилиши дандай бўлишидан датъи назар, ўртача фойда деб аталади. Товар ишлаб чидариш харажатларига плюс ка- питал оборотининг муайян шароитида (товар ишлаб чиқаришда фақат истеъмол цилинган эмас, балки) товар ишлаб чидаришда дўлланиладиган капитал улушига тушган йиллик ўртача фойданинг бир дисмига тенг бўлган товар баҳоси унинг ишлаб чидариш баҳо- сидир. Мисол учун 500 дан иборат капиталпи, шу жумладан 100 дан иборат асосий капитални оламиз, асосий капиталнинг 10 % и 400 дан*иборат оборот капиталнинг бир обороти давомида ейила- ди. Ана шу оборот давомида ўртача фойда нормаси 10% бўлсин. У вақтда шу оборот давомида тайёрланган маҳсулотнинг ишлаб чидариш харажатлари: 10^ (ейилиш) плюс 400 (с + р)=оборот капитали = 410 бўлади; ва унинг ишлаб чидариш баҳоси: ишлаб чидариш харажатлари 410 плюс (500 га 10% фойда) 50 = 460 бў- лади.


IX БОВ. УМУМИЙ ФОЙДА ИОРМАСЙЙЙНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
155
Шундай қилиб, гарчи ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида капиталистлар ўз товарларини сотганда шу товарларни ишлаб чи- кариш учун сарф қилинган капитал дийматни қайтариб олсалар-да, бироқ улар бу товарларни ишлаб чиқаришда ўз тармоқларида ҳосил килинган қўшимча қийматни, бинобарин, фойдани эмас, балки уму- ман ишлаб чиқаришнинг ҳамма соҳаларида жами ижтимоий капитал муайян вақт мобайнида ҳосил қилган бутун қушимча қийматдан, ёки бутун фойдадан жами ижтимоий капиталнинг тегишли қисм- ларига баробар тақсимлаганда уларга тегадиган қўшимча цийматни, бинобарин, фойдани оладилар. Йил давомида ёки бошқа бирор вақт мобайнида бутун жами капиталнинг ҳар бир 100 бирлигига цапча фойда тўғри келса, авансланган ҳар юз капиталга, унинг ту- зплиши қандай бўлишидан цатъи назар, ўша вақт мобайнида ўшанча фойда тўғри келади. Гап фойда устида борганлиги сабабли бу ерда турли капиталистлар бир-бирларига акцияли бир жамиятнинг оддий акционерларидек муносабатда бўладилар, бу акцияли жамиятда фойда улар ўртасида ҳар юз капиталга баробар тақсимланади ва шу сабабли турли капиталистнинг фойдаси умумий корхонага ҳар бир капиталистнинг солган капитали мивдорига, ҳар бпр капиталист- нинг бу умумий ишдаги иштирокининг нисбий мивдорига, ҳар бир капиталистнинг цўлида бўлган акцияларнинг сонига дараб турлича бўлади. Демак, товар қийматининг бир дисми капитал қийматнинг товар ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган дисмини қоплаб, ана шу истеъмол қилинган капитал қийматни яна сотиб олиш учун сарф қилинса, ишлаб чицариш харажатларини ташкил этган апа шу қис- ми тегишли ишлаб чиқариш соҳасида дилинган харажатлар билан тамомила белгиланса, у вақтда товар дийматининг ана шу ишлаб чидариш харажатларига киритиладиган бошқа таркибий дисми, фойда муайян ишлаб чиқариш соҳасида муайян вақт давомида муайян капитал томонидан ҳосил цилинган фойда массаси билан эмас, балки муайян вақт давомида умуман бутун ишлаб чиқаришга солинган жами ижтимоий капиталнинг муайян қисми сифатида ишга солинган ҳар бир капиталга ўртача тўғри келадиган фойда массаси билан белгиданади22).
Шуидай қилиблагар капиталист ўз товарини ишлаб чидариш баҳосига сотса, у ишлаб чиқаришда истеъмол дилинган капитал диймат миқдорига мувофиқ келадиган мивдорда пул ва жами иж- тимоий капиталнинг муайян қисми сифатида ўзи аванслаган ка- питал миқдорига пропорционал фойда олади.^Ишлаб чидариш ха- ражатлари ҳар бир капиталист учун ўзига хос характерга эга бў- лади. Ана шу ишлаб чиқариш харажатларига дўшиладиган фойда тегишли алоҳида ишлаб чицариш доирасидаги шароитга боғлиқ °Улмайди ва авансланган ҳар юз капиталга ўртача тўғри келадиган оддий миқдордир.
*) Cherbuliez [«Rlchesse ou pauvete», Paris. 1841, p. 71 — 72]M.


156 ИККИНЧИ БЎЛИМ« ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Аввалги мисолдаги бешта турли капиталлар I—V бир кишиники деб фараз қиламиз. Ишга солинган ҳар юз капитал эвазига товар ишлаб чиқаришда истеъмол цилинган ўзгарувчи ва доимий капгь тал миқдори бу ерда I—V нинг ҳар бир корхонаси учун маълум ва I—V товарлар цийматининг бу цисми, ўз-ўзидан равшанки, улар баҳосининг бир қисмини ташкил этади, чунки бу баҳо авансланган ва истеъмол қилинган капитал қийматни қоплаш учун зарурдир. Шундай қилиб, бу ишлаб чиқариш харажатлари I—V товарлари- нинг ҳар бири учун турлича бўлади ва капитал эгаси буни шундай- лпгича қайд қилиши керак. I—V корхоналарида ҳосил қилинган турли қўшимча қиймат массасига, ёки фойдага келсак, кашггалист уларни ўзп аванслаган бутун капиталдан олинган фойда деб ҳи- соблаши мумкин эди. Демак, ҳар юз капиталга ана шу бутун фойданинг муайян қисми тўғри келарди. Бинобарин, I—V корхона- ларнинг ҳар биридаги товар ишлаб чиқариш харажатлари турлича бўларди; лекин, бу товарларнинг ҳаммасида шу товарлар сотиш баҳосинпнг ҳар юз капиталнинг ишлаб чиқариш харажатларига қўшиладиган қисми ҳам баробар бўларди. Шундай қилиб, I—-V то- варларинпнг умумий баҳоси уларнинг умумий кийматига, I—V иш- лаб чиқариш харажатлари йиғиндиси плюс I—V да ҳосил қилинган цўшпмча қиймат, ёки фойда суммасига баробар бўларди; биноба- рин, амалда уларнинг умумий баҳоси I—V товарларида мужассам- ланган ҳам ўтган, ҳам янгидан қўшилган жами меҳнат миқдори- нинг пул ифодаси бўларди. Худди шунингдек, жамият миқёсида,— агар бутун ишлаб чиқариш тармоқлари бир бутун деб ҳисобланса, товар ишлаб чиқариш баҳосининг йиғиндиси уларнинг қиймат сум- ма£цга баробардир.


IK БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
157
Умуман бутун ҳисобни кўриб чиқиб, биз шу тариқа бир ишлаб чи- қариш соҳасининг фойдаси бошқа соҳанинг ишлаб чиқариш хара- жатларига кириши сабабли бунда тугал маҳсулотнинг умумий ба- хосининг таркибий цисми сифатида ҳисобга олинишини ва фойда графасида яна пайдо бўла олмаслигини кўрамиз. Агар улар бу гра- фада пайдо бўлса, фақат шунинг учун пайдо бўладики, ушбу товарнинг ўзп тугал маҳсулотдир, бинобарин, унинг ишлаб чиқариш баҳоси бпрор бошқа товарнинг ишлаб чиқаршп харажатларига кир- майди.
Агар товар ишлаб чиқариш харажатларига ишлаб чиқариш во- ситалари ишлаб чиқарувчиларнинг фойдаси бўлган = р суммаси кирса ва агар шу ишлаб чиқариш харажатларига р\ га баробар бўлган фойда қўшилса, у ҳолда умумий фойдаР=р+р1 бўлади< Товар ишлаб чиқариш харажатларининг умумий суммаси баҳонинг фойдага тўғри келадиган ҳамма элементларидан абстракциялашти- рплган умумий суммасп бу ишлаб чиқариш соҳасида унинг р сиз ўз ишлаб чиқариш харажатларига тенг бўлади. Агар биз бу ишлаб чиқариш харажатларини к деб атасак, унда равшанки, к+Р = = к+р+р\ бўлади. «Капитал», I китоб, VII боб, 2, 182 ва ундан кейинги бетларида55 қўшимча қийматни текшириш вақгида биз, шундай қилиб ҳар бир капитал маҳсулотини унинг бир қисми фа- қат капитални қоплайди, ваҳоланки унинг бошқа цисми фақат қўшимча қпйматни ифода этади, деб қараш мумкинлигини кўрган эдик. Бу ҳисобни жамиятнинг жами маҳсулотига нисбатан қўлла- ганда тегишли ўзгартишлар киритиш зарур, чунки умуман бутун жамиятга нисбатан, масалан, зиғирпоя баҳосида мавжуд бўлган фойда иккп марта: бир марта газлама баҳосининг бир қисми сифа- тпда ва пккпнчи марта зиғирпоя етиштирувчинипг фойдаси сифа- тпда мавжуд бўлолмайдп.
Масалаи, капиталист А нинг қўшимча қиймати В нинг доимий капиталга кириши сабабли фойда билан қўшимча циймат ўртаси- да тафовут бўлмайди. Товарда мужассамланган меҳнат ҳақ тўлан- гаи меҳнатданми ёки ҳақ тўланмаган меҳнатданми,— ахир, бунинг товар цийхмати учун ҳеч бир фарқи йўқ. Бу фақат А нинг қўшимча қийматини В 'тўлаётганлигини кўрсатади, холос. Умумий якунда А нинг қўшимча циймати икки марта ҳисобга олиниши мумкин эмас.


158 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
ёки кам бўлиши мумкин. Ўзгарувчи капиталга келганда, кунлик иш ҳақи ўрта ҳисобда ҳамиша ишчиларнинг зарур тирикчилик во ситаларини ишлаб чиқариш учун ишлаши лозим бўлган муайян иш соати давомида ҳосил қилинган янги қийматга тенгдир, бироқ зарур тирикчилик воситаларини ишлаб чиқариш баҳоси уларнинг қийматидан фарқ қилиши сабабли бу соатлар микдорининг ўзи доимий бўлмайди. Бироқ буларнинг ҳаммаси шу билан ҳал қили- надики, бир товарда қўшимча қиймат қанча етишмаса, бошқа то- варга шунча кўпроқ қўшимча қиймат киради, бинобарин, товарлар ишлаб чиқариш баҳосида мужассамланган қийматдан фарқ қилиш ҳоллари бир-бирини бартараф этади. Умуман олганда, капиталис- тик ишлаб чиқариш даврида умумий қонунлар жуда чигал ва тах- миний суратда, фақат ҳукмрон тенденция сифатида, ҳеч вақт аниқ белгиланмайдиган баъзи ўртача доимий ўзгаришлар тариқасида амалга оширилади.
гМодомики умумий фойда нормаси муайян вақт, айтайлик, бир йил давомида авансланган ҳар юз капиталга тўғри келадиган тур- ли фойда нормаларининг ўртачасидан ҳосил бўлар экан, турли ка- питаллар оборот вақтидаги тафовутлардан келиб чшдеан фарц ҳам шу умумий фойда нормасида йўқолиб кетади. Бироқ бу тафовутлар турли ишлаб чиқариш соҳаларидаги турли фойда нормаларининг ҳал қилувчи омили бўлиб, уларнинг ўртачаси умумий фойда нор- масини ҳосил қилади^
Бундан илгари умумий фойда нормаси ҳосил бўлиши ҳақидаги мисолда ҳар бир ишлаб чиқариш соҳасидаги ҳар бир капитал = 100 деб олинган эди, фойда нормаларидаги процент билан кўрсатилган тафовутларни, бинобарин, баробар мивдордаги капиталлар ишлаб чиқарган товарлар қийматидаги тафовутларни аниқлаш учун шун- дай қилинган эди. Бироқ, аслида, ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасида капиталларнинг тузилиши маълум экан, ҳар бпр ана шундай ишлаб чиқариш соҳасида ҳосил қилинган қўшимча қиймат массаси ишга соликган капиталлар миқдорига боғлиқ бўлиши тур- ган ran. Ҳолбуки ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасидаги алоҳида фойда нормаси, бунда 100 га, тХ 100 га ёки xmXlOO га баробар капитал кўлланилишидан қатъи назар, ўзгармайди. Бутун фойда 10: 100 бўлганида ҳам, 1000 : 10 000 бўлганида ҳам фойда нормаси доимо 10% бўлади.


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
159
бўлсин. Ниҳоят, бутун капиталнинг ҳар юзтасига А да = 25, £_а = 40, С да = 15, D да = 10 ўзгарувчи капитал тўғри келсин. У вақтда бутун капиталнинг ҳар бир юзтасига тўгри келадиган кўшимча қиймат ёки фойда А да =25, В да = 40, С да = 15, р да = Ю, жами = 90 бўларди; бинобарин, тўрттала капитал- нинг ҳаммаси баробар бўлса, ўртача фойда нормаси =^ = 22г/2 % бўлар эди.
Аммо капиталларнинг умумий мивдори А да = 200, В да = 300, С да - 1000, D да = 4000 бўлса, ҳосил қилинган фойда шунга му- вофиқ 50, 120, 150 ва 400 бўлади. Жами 5 500 капиталга 720 бир- лик фойда тўғри келади, яъни ўртача фойда нормаси lSVu^o бў- лади.
Л, 5, С ва D да авансланган тегишли капиталларнинг умумий миддоридаги тафовутларга мувофиқ ҳосил қилинган бутун қиймат массаси ҳам турлича бўлади. Шу сабабли умумий фойда нормаси ҳосил этилишида ran фадат турли ишлаб чидариш соҳаларида ўр- тача арифметик нормани ҳисоблаб чиқариш мумкин бўлган фойда нормаларининг турлича бўлиши устидагина эмас, балки ўртача фойда нормаси ҳосил бўлишида бу турли фойда нормаларининг тутадиган ўрни устида ҳам боради. Бирод бу — ҳар бир айрим со- ҳага солинган капиталнинг нисбий миддорига, яъни ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасига солинган капитал жами ижтимоий капи- талнинг дандай қисмини ташкил қилишига боғлиқдир. Бутун капи- талнинг кўп ёки кам қисми кўп ёки кам фойда нормасини ҳосил дилишининг аҳамияти ҳам катта, албатта. Бу эса яна ўзгарувчи капиталнинг бутун капиталга нисбати юдори бўлган ишлаб чиқа- риш тармодларига данча капиталва паст бўлгантармодларига данча капитал солинганига боғлиддир. Ўз капиталининг турли дисмларини турли процент, масалан, 4%, 5%, 6%, 7% ва ҳоказо эвазига дарзга берадиган судхўрнинг оладиган ўртача процент ставкаси дандай бўлса, бу ҳам худди шундай. Ўртача фойда нормаси бутунлай судхўрнинг ўз капиталининг дайси дисмини ана шу турли процент ставкалари эвазига қарзга берганлигига боғлид бўлади.
<Шундай дилиб, умумий фойда нормаси икки фактор билан белги- ланади:
1) турли ишлаб чидариш соҳаларидаги капиталларнинг орга- нпк тузилиши билан, бинобарин, айрим соҳалардаги турли фойда нормалари билан;
2) жами ижтимоий капиталнинг ана шу турли соҳалар ўрта- сида тақсимланиши билан, бинобарин, ҳар бир айрим соҳага co- лпнган ва шу сабабли алоҳида фойда нормасига эга бўлган капитал- нинг нисбий миддори билан, яъни бутун ижтимоий капитал масса- сидан ҳар бир айрим ишлцб чиқариш соҳасининг ютиб турадиган Ҳиссаси билан белгиланадтт^


160 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
шу қийматнинг бир цисми тариқасида ишлаб чицариш харажат- лари алоҳида олинган, иккинчи томондан, ишлаб чицарииь бауоси товар қийматининг айланган формаси тариқасида баён қилинган.
Йжтимоий капиталнинг ўртача тузилиши 80с + 20^ ва йиллик қў- шимча қиймат нормаси т' = 100 % бўлсин, унда ЮОдан ибораткапи- тал учун ўртача йиллик фойда=20 ва умумий йиллик фойда нормаси ==20% бўлади. k қандай бўлишидан қатъи назар, 100 дан иборат капитал йил давомида ишлаб чиқарган товарларнинг ишлаб чи^ариш харажатлари, уларнинг ишлаб чиқариш баҳоси ҳарҳолда = k + 20 бўларди. Капитал тузилиши = (80 — х)с + (20 + x)v бўлган ишлаб чиқариш соҳасида йил давомида ҳақиқатан ҳосил қилинган қўшимча қиймат ёки шу ишлаб чиқариш соҳасида ййл давомида ҳосил қилин- ган фойда = 20 + х, яъни 20 дан кўп бўларди ва ишлаб чиқарилган товар қиймати = k + 20 + х бўлар, k + 20 дан кўп, ёки ишлаб чи- қариш баҳосидан кўп бўларди. Капитал тузилиши = (80 + х)с + (20 — — x)v бўлган соҳаларда йил давомида ҳосил қилинган қўшимча қий- мат ёки фойда 20 — х, яъни 20 дан кам бўларди, шу сабабдан k + + 20 — х товар қиймат к + 20 бўлган ишлаб чиқариш баҳосидан кам бўларди. Оборот вақти жиҳатдан бўлиши мумкин ҳар хил тафо- вутлар бир чеккада қолдирилса, товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси капитал тузилиши тасодифан = 80с + 20^ бўлган соҳалардаги товар- лар қийматига баробар бўларди.
Ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасида меҳнатнинг ижтл- моий унумдорлик кучининг ўзига хос ривожланиш даражаси му~ айян микдордаги меҳнат томонидан ҳаракатга келтириладиган ишлаб чиқариш воситаларининг миқдорига, ёки — муайян иш куни давомидаги — ишчиларнинг муайян сонига дараб жуда хилма-хпл, юқори ёки паст бўлади, яъни у муайян миқдордаги ишлаб чиқа- риш воситалари талаб қиладиган меҳнат мивдорига тескари нис- батда бўлади. Шу сабабли ўртача ижтимоий капиталга царагапда доимий капитали кўп процентни, ва, бинобарин, ўзгарувчи ка- питали оз процентни ташкил қилган капиталларни биз тузплиши юцори капиталлар деб атаймиз. Аксинча, ўртачгГ ижтимоий ка- питалга қараганда доимий капитали нисбатан кам, ўзгарувчи ка- питали эса нисбатан кўп бўлган капиталларни биз тузилиши пасг капиталлар деб атаймиз. Ниҳоят, тузилиши ўртача ижтимоий ка- питалга мос келадигап тузплишга эга капиталларни биз тузилиши ўртача капиталлар деб атаймиз. Агар ўртача пжтимоий капитал процент ҳисобида 80с + 20ф бўлса, 90с + 10^ капитал ўртача ижти- моий капиталдан юцори, 70с + 30^ дан иборат капитал эса ундав паст туради. Умуман тузилиши ўртача ижтимоий капитал тс + бўлиб, унда т ва п доимий мивдор ва т + п = 100 бўлганида, (т + х)с + (и — x)v айрим капиталнинг ёки бир группа капиталлар- нинг тузилиши юқори, (т — х)с + (п + — тузилиши паст эканли-


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
16«
килади деб фараз^Қилинганида ўртача фойда нормаси белгиланган- пан кейин уларнинг цандай функция цилиши цуйидаги жадвалдан кўриниб турибди, унда I ўртача тузилиш бўлиб, шу сабабли ўртача фойда нормаси = 20 % дир.
j д0 4. 20v + 20m. Фойда нормаси = 20 %.
Маҳсулот баҳоси = 120. Қийматп = 120.
jl 90 + 10р + Ют. Фойда нормаси = 20 %.
Маҳсулот баҳоси = 120. Циймати = 110.
III. 70 + 30ф + 30т. Фойда нормаси = 20 %.
Маҳсулот баҳоси = 120. Циймати = 130.
Шундай дилиб, II капиталнинг ишлаб чидарган товарлари қиймати уиинг ишлаб чидариш баҳосидан пастдир; III капиталнинг ишлаб чпдарган товарлари учун ишлаб чидариш баҳоси унинг қийматидан камдир ҳамда капитал тузилиши тасодифан ўртача ижтимоий ка- питалга тепг бўлиб қолган факат I капитал учун қиймат билан ишлаб чиқариш баҳоси бир-бирига тенгдир. Айтганча, бу белги- ларни муайян ҳолларга қўлланишда, шубҳасиз, техника тузилиши- даги тафовутлар эмас, балки доимий капитал элементлари қиймати- нинг оддий ўзгариши с нинг v га нисбатининг ўртача даражадан четга чикишнга қай даражада таъсир кўрсатишинн ҳисобга олиш зарур.


162 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИП1И
ришидан цатъи назар, мавжуд бўлган дастлабки шарт-шароитдир, ҳолбуки унинг ишлаб чиқаришининг натижаси ўзида қўшимча қийматни мужассамлантирган товардир, яъни қийматнинг товар ишлаб чиқариш харажатларидан бирмунча ошиқчасидир. Айтганча, ҳарҳолда ишлаб чиқариш харажатлари товар кийматидан кам деган цоида энди амалда ишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чпқариш ба- ҳосидан кам деган қоидага айланди. Ишлаб чиқариш баҳоси киймат- га баравар бўлган жами ижтимоий капиталга нисбатап бу қоида бундан олдинги қоида билан, ишлаб чиқариш харажатларп қийма- тпдан кам деган қоида билан бирдайдир. Гарчи айрим ишлаб чиқа- риш соҳалари учун у модификация қилинса ҳам, шунга қарамай у ҳамиша шундай фактга асосланадики, жами пжтимоий капиталпи текширганда улар ишлаб чиқарган товарларнинг ишлаб чиқариш ха- ражатлари қийматдан кам бўлади, ёки бу ҳолда, ишлаб чиқарилган бутун товарлар массасига нисбатан айтганда, уларнинг ишлаб чиқа- риш харажатлари шу қийматга тенг бўлгап пшлаб чиқарпш баҳоси- дан кам бўлади. Товар ишлаб чиқариш харажатлари фақат унда му- жассамланган ҳақ тўланган меҳнат мивдорига, қиймат — товарда мавжуд бўлган бутун ҳақ тўланган ва ҳақ тўлапмагап меҳнат миқдо- рига, ишлаб чиқариш баҳоси — ҳақ тўланган меҳпат суммаси плюс муайян ишлаб чиқариш соҳасининг алоҳида шарт-шароитига боғлиқ бўлмагаи ҳақ тўланмаган муайян миқдор меҳнатга мувофиқ бў- лади.
Товарнинг ишлаб чиқарипГбаҳоси = к + р, яъни ишлаб чиқариш харажатлари плюс фойдага баравар дейилган формула энди^шу маънода аниқроқ таъриф қилиндики, р = кр' (бунда р' — умумий фойда нормаси) ва, бинобарин, ишлаб чиқариш баҳоси = к + кр' бўлади. Агар к = 300 ва р' ~ 15 % бўлса, ишлаб чицаршп баҳоси & + + кр' = 300 + 300 X = 345 бўлади.
Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир айрим тармоғида товар ишлаб чи- цариш баҳоси ўзгариши мумкин:
1) товар қиймати ўзгармай турганида (яъни товар ишлаб чи- қаришига ҳамиша бир хил мивдордаги ўлик ва жонли меҳнат кир- ганда — умумий фойда нормасининг ўзгариши муайян ишлаб чиқа- риш соҳасидаги конкрет шароитга боғлиқ бўлмаса;
2) муайян ишлаб чиқариш соҳасида техник ўзгаришлар натижа- сйда қпйматнинг ўзгариши орцасида, шунингдек муайян ишлаб чиқариш соҳасидаги доимий капиталга уни ҳосил қилувчи элемент- лар бўлиб кирадиган товарлар қийматининг ўзгариши орқасида,— умумий фойда нормаси ўзгармай турса;
3) ниҳоят,— ана шу икки ҳолнинг биргалашиб таъсир кўрса- тиши орқасида ўзгариши мумкин.


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
163
маса,— жуда У3°Қ муддатларга чўзиладиган бир қатор ўзгаришлар, яъни умумий фойда нормасида мустаҳкам ва барқарор ўзгаришлар юз беришпга қадар кўп вақт талаб қиладиган ўзгаришлар орқасида жуда кеч юз берадп. Шу сабабли ишлаб чиқариш баҳосининг ўз- гаришидаги нисбатан қисқа даврларни қараб чиққанда (бозор баҳо- ларининг ўзгариб туришини биз тамомила бир чеккада қолдирамиз) ҳамиша бунга сабаб prima facie * товарлар қийматидаги ҳақиқий ўзгаришлар, яъни товарларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтпнпнг умумий суммасидаги ўзгаришлар эканлигини тушун- тириш керак. Ўша бир хил қийматлар пул ифодасинипг оддий ўз- гариши бунда, шубҳасиз, бутунлай эътиборга олинмайди 23\
Иккинчи томондан, равшанки, агар жами ижтимоий капитал таҳлил қилинадиган бўлса, у ишлаб чи^арган товарлар қиймати- нинг суммаси (ёки, пул билан ифодаланганда, уларнинг баҳоси) => доимий капитал қиймат + ўзгарувчи капитал қиймат + қўшимча циймат бўлади. Агар меҳнатни эксплуатация ^илиш даражаси дои- мий миқдор деб қабул цилинса, у вақтда цўшимча циймат массаси ўзгармай турганида фойда нормаси ўзгаради — доимий капитал циймат ўзгарганда, ўзгарувчи капитал қиймат ўзгарганда, ёки улар- нинг иккаласи К ни, бинобарин, ни ҳам, умумий фойда норма- сини ўзгартириб юборадиган даражада ўягаргандагина ўзгаршпи мумкин. Бинобарин, умумий фойда нормасининг ҳар бир ўзгариши ҳосил цилувчи элемент сифатида доимий капиталга, ўзгарувчи капиталга ёки бир йўла унисига ҳам, бунисига ҳам кирадиган товарлар қийматининг ўзгаришини тацозо этади.
Сўнгра, модомики меҳнатни эксплуатация килиш даражаси ўз- гарар экан, товарлар циймати ўзгармай турганида умумий фойда нормаси ўзгариши мумкин.
Ниҳоят, агар қулланилган меҳнат суммаси меҳнат процессидаги техиик ўзгаришлар орқасида доимий капиталга нисбатан нисбий ўзгарса, меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси ўзгармай турга- нида, умумий фойда нормаси ўзгаради. Бироқ бундай техник ўз- гаришлар ҳамиша товарлар қийматидаги ўзгаришларда намоён бў- лиши лозим, шунинг учун ҳам ҳамиша ишлаб чиқариш учун ил- гари талаб қилинганидан кўпроқ ёки камроқ меҳнат талаб қилина- диган товарлар қийматидаги ўзгаришлар билан бир вақтда юз бери- ши лозим.
Биз бпринчи бўлимда, қўшимча циймат билан фойда уларнинг массаси нуқтаи назаридан қараб чиқилаётганлиги сабабли айнан бир нарса эканлигини кўрган эдик. Бироқ фойда нормаси аввал бошданоқ цўшимча қиймат нормасидан бошқача эканлиги маълум бўлади, шу билан бирга бу бошқачалик даставвал ҳисобнинг фақат оошқача формасидай бўлиб кўринади; лекин қўшимча қиймат нор- 7Г биринчи навбатда. Ред.
1841]/р°174 ^<<Ап 1п(1и1гУ int0 Causes and Modes of the Wealth of Individuals». London,


164
ИККИНЧИ БТЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАШППИ
маси ўзгармай турганида ҳам фойда нормаси кўпайишп ёки камайи- ши ва унинг аксича бўлиши мумкинлиги сабабли, шунингдек капи- талистни амалда фақат фойда нормаси қизиқтириши сабабли бу ҳол яна аввал бошданоқ қўшимча қийматнинг қаердан келиб чиқишини бутунлай пардалаб ва сохталаштириб кўрсатади. Шунга қарамай, миқдор тафовути цўшимча қиймат билан фойда ўртасида эмас, балки фақат қўшимча қиймат нормаси билан фойда нормаси ўрта- сида бўлади. Фойда нормасида қўшимча циймат бутун капиталга чақиб ҳисобланиши ва бутун капиталга ўз ўлчовига бўлгандай нис- батда бўлиши сабабли, қўшимча қийматнинг ўзи бутун капиталдан ва бунинг устига унинг ҳамма қисмларидан бпр хилда ҳосил бўл- гандек кўринади ва шу тариқа доимий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртасидаги органик тафовутни фойда тушунчаси сингдириб юборади; шунинг учун ҳам ҳақиқатда кўшпмча қиймат ўзннинг ана шу айлангап формасида, фойда сифатида ўзпнинг келпб чиқишини ўзи инкор этади, ўз характерини йўқотадп, таниб бўлмайдиган бў- либ ўзгариб кетади. Бироқ шу пайтга цадар фойда билан қўшимча циймат ўртасидаги тафовут фақат сифат ўзгаришидан, форма ўзга- ришидан иборат қилиб қўйилган эди, ҳақиқатда айланишнинг ана шу биринчи босқичида ҳақиқий миқдор тафовути ҳали фойда билан кўшимча қиймат ўртасида эмас, балкп фойда нормаси билан цўшимча қиймат нормаси ўртасидагина мавжуддир.
Умумий фойда нормаси ва унинг ёрдами билан қўлланиладиган капитал микдорига, турли ишлаб чикариш тармоқларп учун тайин цилиб берилган миддорга мувофид келадиган ўртача фойда нормаси белгиланганда бутунлай бошқача бўлади.
Энди ишлаб чиқаришнинг бирор алоҳпда тармоғпда ҳақиқатан ҳосил қилинган қўшимча қиймат, бинобарпн, фойда ҳам товарнипг сотилиш баҳосидаги фойда билан фақат тасодифан бир хил бў- лиши мумкин. Одатда, фақат фойда нормасп билан қўшпмча қиймат нормаси эмас, балки фойда билан кўшимча цпймат ҳам ҳақиқатда ҳар хил миқдорлардир. Энди, меҳнатни эксплуатация қилиш дара- жаси маълум бўлганида, бирор алоҳида ишлаб чиқариш соҳасида ҳосил цилинган цўшимча қиймат массасп ижтимоий капиталнинг жами ўртача фойдаси учун, яъни бевосита ҳар бир алоҳида ишлаб чицариш тармоғи соҳасидаги капиталистга қараганда умуман ка- питалистлар синфи учун муҳимроқ бўладп. Алоҳида ишлаб чиқариш соҳасидаги капиталист учун24) қўшимча қиймат массаси шунинг учун муҳимки, унинг ишлаб чиқаршп тармоғпда ҳоспл қилингап қўшимча қиймат миқдори ҳал қплувчи моментлардац. бпри сифатида ўртача фойданп тартибга солишда иштирок этади. Бироқ бу — ка- питалистнинг ўзи билмайдиган процесс, капиталист кўрмайдиган процесс ва амалда уни қизиқтирмайдиган процессдпр. Айрим иш- лаб чпқариш соҳасида — фойда нормаси билан қўшимча қиймат 24) "Ўз ўзидан маълумкц, бу ерда биз иш ҳақини пасайтириш, монопол баҳолар белгилаш ва шу каби йўллар билан вақтинча цўшимча фойда олиш имкониятинв бир чеккада қолдириб турамиз. [Ф. Э.]


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИ1ПИ
165
нормаси ўртасидаги эмас, балки — фойда миқдори билан цўшимча киймат мивдори ўртасидаги ҳақиқий тафовут энди бу ҳолда алда- вишдан алоҳида манфаат кўзлаган капиталист учунгина эмас, балки И1пчи учун ҳам фойданинг ҳақиқий табиатини ва келиб чиқишини бутунлай яширади. Қийматнинг ишлаб чиқариш баҳосига айлани- П1И билан қиймат таърифи негизининг ўзи кўздан яширинади. Ни- ҳоят, қўшимча қийматнинг оддий равишда фойдага айланишида товар кийматининг фойдадан иборат қисми қийматнинг ишлаб чи- қариш харажатларидан иборат бошқа қисмига қарама-қарши қўки- лар экан, энди бунда қиймат тушунчаси капиталистдан яширинади^ чунки капиталист товар ишлаб чиқаришга кетган бутун меҳнат миқдорини эмас, балки унинг бир қисмини, у жонли ёки ўлик ипь лаб чикаряш воситалари шаклида ҳақ тўлаган цисминигина кўради ва шу тариқа капиталистга фойда товарнинг имманент цпйматидан ташқарида турган бир нарсадай бўлиб кўринади; цийматнинг ишлаб чпқаршп баҳосига айланиши билан бу тасаввур узил-кеспл қарор топади, мустаҳкамланади ва қотиб қолади, чунки эндиликда айрим ишлаб чиқариш соҳаси кўриб чиқиладиган бўлса, ишлаб чпқариш харажатларига қўшиладиган фойда ҳақиқатан муайян тармоқдаги циймат ҳосил бўлиш процессининг чегаралари билан эмас, балки ундан бутунлай ташқаридаги шарт-шароит билан белгиланади.
Бу ички алоқадорликнинг бу ерда биринчи марта очиб берил- ганлиги; бундан кейинги баёнда ва IV китобда56 кўрсатиб ўтплади- гандай, сиёсий иқтисод ё қиймат таърифини негиз сифатида сақлаб цолиш имкониятига эга бўлиш учун қўпшмча қиймат билан фойда ўртаспдаги, қўшимча қиймат нормасп билан фойда нормаси ўрта- сидаги тафовутдан шу пайтгача ё ўз пхтиёри билан абстракция қи- линганлиги, ёки ҳодисалар юзасида ётган ва кўзга ташланадиган тафовутларга ёпишиб олиш учун қийматнинг бу таърифидан ва шу билан масалага илмий ёндашишнинг ҳар цандай заминпдан воэ кечганлиги — назариётчилар орасида ҳукмроп бўлган бу чалкаш- лик рақобат курашига бутунлай берилиб кетган ва унпнг ташқи кўрииишларидан асло ичкарига кирмайдиган капиталист, шундай амалпётчи-капиталист сохта ташци кўриниш орқасидаги бу прсн цесснинг ички моҳиятини ва ички тузилишини тушунпб олишга цодир эмаслигини ҳаммадан яхши кўрсатиб беради.
Биринчи бўлимда баён этилган фойда нормасинпнг ошиши ва пасайишига оид ҳамма қонунлар аслпда қуйидаги иккиёқлама аҳа- мпятга эгадир:


166 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
иинчалпк текшириб чиқамиз; лекин улар аста-секин юз беради; айрим ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришларнинг тўсатдан бўлиши, кўп томонламалиги ва турли вақт давомида юз бериши шунга олиб келадики, ўзгаришлар муайян вақт мобайнида алма- шиниб туришп сабабли, қпсмап мувозанатга келади, демак, баҳо- нинг кўтарилиши кетидан унинг пасайиши ва бунинг акси юз беради; бинобарин, ўзгаришлар маҳаллий бўлиб, яъни муайян ипь лаб чиқариш соҳасида чекланиб қолади; ниҳоят, яна шу сабабларга кўра, турли маҳаллий ўзгаришлар бир-бирини йўққа чиқаради. Ҳар бир алоҳида ишлаб чиқарпш соҳасида умумий фойда нормасидан четга члқишлар, чекланишлар бўлиб туради, булар, бир томондан, муайян вақт давомида тенглашиб кетади ва шу сабабли умумий фойда нормасига таъсир кўрсатмайди ва, иккинчи томондан, унга таъсир кўрсата олмайди, чунки уларни бир вақтда юз берадиган бошқа маҳаллий ўзгаришлар йўқ қилиб юборади. Умумий фойда нормаси ҳар бир соҳадаги ўртача фойда нормаси билангина эмас, балкп жами капиталнинг турли айрим соҳалар ўртасида тақсимла- ниши билан ҳам белгиланар экан ва бу тақсимланиш доимо ўзга- риб турар экан, у вақгда биз бунда яна умумий фойда нормаси ўз- гаришипинг доимий сабабчисини кўрамиз, лекин бу ҳаракатнинг узлуксизлиги * ва кўп томонламалиги орқасида яна кўп жиҳатдаи ўзини ўзи йўқка чиқарадиган ўзгариш сабабчисини кўрамиз.
2) Ҳар бир соҳа доирасида шу соҳанинг фойда нормаси бирор узот^ ёки қисқа вақт давомида ўзгариб туриш имкониятига эга бўлади, яъни бу ўзгариш бир қатор кўтарилишлар ва пасайишлар- дан кейин умумий фойда нормасига таъсир кўрсатиш учун ва, би- нобарин, маҳаллий аҳамиятдан каттароқ аҳамият касб қилиш учун етарли вақтга эга бўлиш даражасига етиб мустаҳкамлангунча ўзга- риб туриш имкониятига эга бўлади. Шу сабабли ана шу масофа ва вақт чегаралари доирасида, шу китобнинг биринчи бўлимида баён қплинган фойда нормаси қонунлари яна ўз кучини сақлаб қолади.
Қўшимча қийматнинг фойдага биринчи айланиши тўғрисидаги назарий қараш — капиталнинг ҳар бир қисми бир хилда фойда ҳосил қилади25), деган назарий қараш амалий фактни ифода этади. Саноат капиталининг тузилиши қандай бўлмасин, у тўртдан бир қисм ўлик меҳнатни ва тўртдан уч қисм жонли меҳнатни ҳара- катга келтирадими, ёки тўртдан уч қисм ўлик меҳпатни ва тўрт- дан бир қисм жонли меҳнатни ҳаракатга келтирадими, бир ҳолда уч марта кўп қўшимча меҳнатни сингдириб юборадими, ёки бошқа ҳолдагига қараганда уч марта кўп қушимча қиймат ҳосил қиладими, меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси бир хил бўлганида ва ин- дивидуал тафовутлардан қатъи назар,— бу тафовутлар, айтганча, ўз-ўзидан йўцолиб кетади, чунки бу ҳолда ва бошқа ҳолда ҳам бу- тун ишлаб чиқариш соҳасида фақат ўртача тузилиш мавжуд бў- * Асл нусхада: «узлуклилиги» дейилган; Маркс цўлёзмаси асосида тузатилди. Ред.
"J Malthus («Principles of Political Economy». 2 nd ed., London, 1836, p. 268].


IX БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҲОСИЛ БУЛИШИ
167
ладИ?__ ана шу иккала ҳолда фойда бир хил бўлади. Алоҳида олин- ган ва фикр доираси тор капиталист (ёки ҳар бир ишлаб чиқариш сохасидаги ҳамма капиталистлар) фойдам фақат ўзим ишлатган ёки меиииг ишлаб чиқариш тармоғимда ишлатилган меҳиатданги- на ҳосил бўлмайди, деб тўғри ўйлайди. Бу тамомила тўғри, чунки Гап айрим капиталистнинг ўртача фойдаси устида боради. Бу фойда цай даражада жами капиталнинг, яъни ҳамма капиталист-биродар- ларнинг меҳпатни ялпи эксплуатация қилиши орқасида ҳосил бў- лпши капиталист учун тамомила сирли бир ҳолдир, бунинг устига- устак буржуа назариётчилари ва экономистларининг ўзларп шу пайтга қадар бу сирни фош қилганлари йўц. Меҳнатни тежаш — муайян маҳсулотни ишлаб чтгқариш учун зарур меҳнатнигина эмас, шу билан бирга банд бўлган ишчилар сонини ҳам тежаш — ва кўпроқ ўлик меҳнат (доимий капитал) ишлатиш иқтисодпй жиҳатдан тамомила тўғри ҳамда умумий фойда пормасига ва ўртача фойдага ҳеч бир дахли йўқ операциядир. Бироқ ишлаб чиқариш учун зарур меҳнат миқдорининг камайишп фойдапи ка- майтирибгина қолмай, балки маълум шароитда ҳарҳолда айрим капиталист учун, аксинча, фойдани кўпайтиришда эпг бирпнчи манба бўлар экан, у вақтда жонли меҳнат қандай қилиб фойдапинг бирдан-бир манбаи бўлиши мумкин.


168 ИККИНЧИ БЎЛИМ, ФОЙДАНИНГ ЭТТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
миқдори қандай ўзгаришига қараб, жуда ҳар хил мивдор бўл- са-да 26).
Узгарувчи капиталга келганда — бу эса жуда муҳим, чунки у қўшимча қиймат манбаидир, чунки капиталистни бойитшпда унинг ҳақиқий ролини яширадиган ҳамма нарсалар бутун системани сохталаштириб кўрсатади — капиталистга бу ҳаддан ташцари жўн, яъни қуйидагича кўринади: 100 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал 100 ишчининг ҳафталик ишҳақи бўлсин. Агар бу 100 ишчи муайяв иш кунида бир ҳафтада 200 дона товар = 200 Т ишлаб чицарсэ, у ва^тда ишлаб чиқариш харажатларининг доимий капитал цўшади- ган қисми эътиборга олинмаса, 1Т = ,=s Ю шиллинг бўла-
ди, чунки 100 фунт стерлинг = 200 Т дир. Энди меҳнатнинг унум- дорлик кучида ўзгариш юз берди деб фараз қилайлик; меҳнатнинг унумдорлик кучи икки марта кўпайганлиги туфайли илгариги микдордаги ишчилар авваллари фақат 200 Т ишлаб чиқарган вақт давомида энди 200 Т дан икки марта кўп ишлаб чицарсин. Бу ҳолда (ишлаб чиқариш харажатлари нуқул иш ҳақидан ташкил топганлиги учун) 1Т = = 5 шиллинг бўлади, чунки 100
фунт стерлинг = 400 Т дир. Агар, аксияча, унумдорлик кучи икки марта камайиб кетса, у вақтда ўша меҳнатнинг ўзи атиги
2 200 Т
ишлаб чиқарган бўларди; ва 100 фунт стерлинг -бўлганли-
2
гисабабли 171энди= 1 фунт стерлинг бўларди. Товар
ишлаб чпцариш учун зарур иш вақтининг ўзгариши, бинобарин, товар қийматининг ўзгариши энди ишлаб чиқариш харажатларига, шу сабабли ишлаб чиқариш баҳосига нисбатан ўша иш вақги даво- мида ва ўша иш ҳақи эвазига кўп ёки кам товар ишлаб чиқарилиши- га цараб, ўша иш ҳаци кўпроқ ёки камроқ миқдордаги товарларга бошцача тацсимланаётгандек бўлиб кўринади. Капиталист, бино- барин, экономист ҳам меҳнат унумдорлигининг ўзгариши билан ҳақ тўланган меҳнатнинг миқдори ҳам ўзгараётганлигини, у товарнинг ҳар бир донаси улушига, айни вақтда ҳар бир алоҳида дона қий- матп улушига тушаётганлигини кўради; бироц улар ҳар бир дона товарда мавжуд бўлган ҳац тўланмаган меҳнатга нисбатан ҳам ана шундай бўлишини кўрмайдилар, буни кўрмасликларининг сабаби айницса шуки, ўртача фойда ҳақнқатда фацат муайян ишлаб чиқа- риш соҳасида истеъмол қилинган ҳац тўланмаган меҳнат билав тасодифангина белгиланади. Товарларнинг қиймати уларда мужас- самланган меҳнат билан белгиланади, деган факт энди ана шундай қўпол ва мазмунсиз формада намоён бўлади.
. *•) Corbet [«An Inquiry Into the Causes and Modas of the Wealth of Individuals». London, 1841, p. 20].


[ 169
ЎНИНЧИ БОБ
УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ КОНКУРЕНЦИЯ ВОСИТАСИ БИЛАН БАРАВАРЛАНИШИ. БОЗОР БАҲОЛАРИ ВА БОЗОР ҚИЙМАТЛАРИ. УСТАМА ФОЙДА
Ишлаб чиқариш соҳаларининг бпр қисми ўртача капитал тузи- лишига эга, яъни ўртача ижтимоий капитал тузилиши қандай бўлса, улар каппталининг тузплиши батамом ёки дарийб шундайдир.
Бу соҳаларда пшлаб чиқариладиган товарларнинг ишлаб чиқа- риш баҳолари уларнинг пул билан ифодаланган қийматларига ба- тамом ёки т^арийб тўғри келади. Қиймат ишлаб чи^ариш баҳосп- нинг математик чегарасидир. Конкуренция ижтимоий капитални турли ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида шундай тақсимлайдики, ҳар бир соҳада ишлаб чиқариш баҳоларининг тузилиши ўртача соҳалардагп ишлаб чпқариш баҳоларига ўхшаб ташкил топади* яъни=Л + йр' (ишлаб чиқариш чпқимлари плюс ишлаб чиқариш чиқимларининг ўртача фойда нормасига кўпайтмаси). Лекин бу ўртача фойда нормаси тузилиши ўртача ишлаб чиқаришнинг маз- кур соҳасидаги процент билан ифодаланган фойдадан бошқа нарса эмас, демак, бу соҳада, фойда қўшпмча цийматга тўғри келади Бинобарин, барча ишлаб чиқариш соҳаларида фойда нормаси бир хилдир, яъни ўртача капитал тузилиши ҳукм сурган ўртача иш- лаб чиқариш соҳаларидаги фойда нормасига тенгдир. Шунинг учун ишлаб чиқаришнинг барча турлп соҳаларидаги фойда суммаси қў- шимча киймат суммасига тенг бўлиши, бинобарин, бутун ижтимоий маҳсулотнинг ишлаб чиқариш баҳоларининг суммаси унинг қийма- тининг суммасига тенг бўлиши керак. Бироқ, афтидаи, капитал тузилишп турлича бўлган ишлаб чикариш соҳаларининг баравар- ланиши допмо бу соҳаларни капитал тузилиши ўртача бўлган соҳа- лар билан — бу капитал жами ижтимоий капиталнипг ўртача тузи- лишига анпқ ёки факат тахминан тўғри келадими-келмайдими,— бари бир, тенглаштирпшга интиладп. Озми-кўпми ўртачага яқинла- шадиган игалаб чиқариш тармокларида яна бараварлашиш майли кўринади, бу майл идеал даражага, яъни амалда мавжуд бўлмаган, Уртача даражага мослашишга ҳаракат қилади, бошцача сўзлар би- лан айтганда, бу идеал даражага яқин бўлган норма ўриатиш майли намоён бўладп. Демак, бу жиҳатдан ишлаб чиқариш баҳо- сини ўзгарган қиймат формасига айлантириш ёки фойдани қўшим- Ча дийматнпнг оддий қпсмларига айлантириш майли муқаррар ҳукм <2—775


170 ИККИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
суради, бироқ бу қисмлар ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасида ҳосил қилпнган қўшимча қийматга пропорционал равишда эмас, балки ҳар бир ишлаб чиқариш соҳасида ишлатиладигаи капитал массасига пропорционал равишда тақсимланади, шундай экан, ка- питалнинг бир хил миқдордаги массаларига, уларнинг органик ту- зилиши қандай бўлишидан қатъи назар, жами ижтимоий капитал ҳосил қилган жами қўшимча қийматнинг катталиги жиҳатдан бир хил улушлари (қисмлари) тўғрп келади.
Шундай қилибГтузилиши ўртача ёки қарийб ўртача капиталлар учун ишлаб чиқариш баҳоси қийматга тенглашади ёки унга яқин- лашади, фойда эса — шу капиталлар. ҳосил қилган қўшимча қий- матга теиг келади. Бошқа ҳамма капиталлар, уларнииг тузилиши қандай бўлишидаи цатъи назар, конкуренция тазйиқи остпда тузи- лиши ўртача капиталларга бараварлашишга пнтилади. Бироқ тузи- лиши ўртача капиталлар ўз тузилиши жиҳатидан ўртача ижтимоий капиталга тенг ёки тахминан тенг бўлгани учун ҳамма капиталлар, ўзлари ҳосил қилган қўшимча қиймат қандай бўлишидан цатъи назар, бу цўшимча қиймат ўрнига ўз товарлари баҳосида ўртача фойдани реализация қилишга интилади, яъни ишлаб чиқаршп ба- ҳосини реализация қилишга интилади.
Иккинчи томондан, айтиш мумкинки, ўртача фойда ҳосил бўла- диган, демак, умумий фойда нормаси ҳам ҳоспл бўладиган ҳамма ерда,— бу натижага қайси йўл билан эришилмасин,— бу ўртача фойда ўртача ижтимоий капиталга тўғри келадиган фойдадан бошч қа нарса эмас ва унинг суммаси қўшимча қийматга тенгдир, бу ўртача фойдани ишлаб чиқариш чиқимлари устига қўшиш йўли билан ҳосил қилинадиган баҳолар эса ишлаб чиқариш баҳоларига айлантирилган қийматдан бошқа иарса бўла олмайдк/ Агар ишлаб чиқаришнинг муайян соҳаларига солинган капиталлар бирон-бир сабабга кўра бараварланиш процессига кирмаса, аҳвол заррача ҳам ўзгармас эди. У вақтда ўртача фойда ижтимоий капиталнинг ба- раварланиш процессига кирган цпсмига нисбатан ҳисобланган бў- лар эди. Афтидан, ўртача фойда ишлаб чиқаришнинг ҳар бир соҳа- сида бу соҳага солинган капиталларнинг массаларига уларнинг ҳажмига пропорционал равишда тақсимланган жами қўшимча қиймат массасидан бошқа нарса бўлолмайди. Бу — реализация қи- линган ҳақ тўланмаган меҳнат суммасидир, бинобарин, ҳақ тўлан- “маган меҳнатнинг бутун бу массаси, ҳақ тўланган жонсиз ҳамда жонли меҳнат сингари, капиталистлар ўзиники қилиб оладиган бу- туд-товарлар ва пуллар массасида ифодаланади.
С Фойдаларнинг умумий фойда йормасига бараварлапиши, модо- мики бу бараварланиш, афтидан, факат натижа бўлиб, бошланғич нуқта бўла олмас экан, у қандай содир бўлади — деган масала бунда ҳақиқатан ҳам қийин масаладир^


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
171
товар қийматини товар қийматига ҳақиқатан алмаштириш нати- ?каси деб қарашимиз керак. Товарларни уларнинг ҳаҳиқий қиймат- ларига қараб бундай алмаштириш қандай амалга оширилиши мумкин?
/^ввало, барча товарлар ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида ўзларининг ҳақиқий қийматлари билан сотиладилар, деб фараз қи- лайлик. У вақтда нима бўларди? Юқорида баён қилинганларга кўра, у вақтда ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида жуда турли- туман фойда нормалари ҳукм сурарди^ Товарлар ўз қийматлари билан сотиладими (яъни улар бир-бирларига ўзларидаги қийматга пропорционал равишда, ўз қийматларига мувофиқ баҳолар билан алмаштириладими), ёки улар шундай баҳолар билан сотиладики, уларни сотиш уларни ишлаб чиқаришга авансланган тегишли капи- талларнинг бир хил ҳажмдаги массаларига бир хил миқдорда фойда келтирадими,— булар prima facie * мутлақо бошқа-бошқа нарсалар- дит.
С Бир хил миқдорда бўлмаган жонли меҳнатни ҳаракатга келти- рувчи капиталлар бир хил миқдорда бўлмаган қушимча қиймат ҳо- сил қилипш, ҳеч бўлмаганда маълум чегараларгача, меҳнатни экс- плуатация қилиш даражаси, ёки қўшимча қиймат нормаси ҳамма ерда бир хил бўлишини, ёки бу соҳада бор тафовутларнинг ўрнини цоплаш учун ҳақиқий ёки хаёлий (шартли) асослар борлиги ту- файли бараварланишини кўзда тутади. Jfey ҳол ишчилар ўртасида конкуренция бўлишини ва уларнинг ишлаб чикаришнинг бир тар- могидан бошқа бир тармоғига доимо ўтиб туришлари ёрдами билан бараварланишини кўзда тутади. Биз бундай умумий цўшимча қиймат нормасини,— барча иқтисодий қонунлар сингари бир майл тариқаспда,— назарпй соддалаштириш деб фараз қилган эдик; бироқ, ҳақиқатда у капиталистик ишлаб чиқариш усулининг амал- даги шарт-шароитидир, ваҳоланки бу зарурий шартнинг қарор топишига бир қадар каттагина маҳаллий тафовутлар томонидан юзага келтирилган амалий тўсиқлар озми-кўпми халал бериб тура- ди, масалан, инглиз қишлод хўжалик ишчилари учун ўртоқлик (settlement laws) 57 цонуни шундай тафовутлардандир. Бироқ, на- аарияда, капиталистпк ишлаб чиқариш усулининг цонунлари соф ҳолда ривожланади, деб фараз қилииади. Ҳақиқатда эса ҳамиша фақат бир қадар яқинлашув бўлади; аммо капиталистик ишлаб чи- цариш усули данча тўла ривожланган бўлса, унга ёт бўлган ўтмиш- Даги иктпсодий укладларнинг цолдиқлари қанча тўла-тўкис барта- Раф этилган бўлса, бу яқинлашув шу қадар кўп бўлади.
'Ҳамма қийинчилик шундан келиб чиқадики, товарлар шунчаки товар тариқасида алмаштирилмайди, балки капиталларнинг ма%су~ лотлари тариқасида алмаштирилади, бу капиталларнинг маҳсулот- лари қўшимча қийматнинг жами массасида ўз ҳажмларига пропор- Ционал равишда ёки — уларнинг ҳажмлари тенг бўлганда баб-


<72 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ "ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
баравар иштирок этишни талаб этади. Шунинг учун муайян капи- тал муайян вақт ичида ишлаб чиқарган товарларнинг жамй баҳоси бу талабни қондириши керак. Бироқ бу товарларнинг жами баҳоси капитал маҳсулотини ташкил этувчи айрпм товар баҳоларининг суммасидир, холос^?
Агар биз масалани мана бу тахлитда муҳокама қиладиган бўл- сак, punctum saliens * жуда ҳам яққол кўринади: тегишли ишлаб чиқариш воситаларига ишчиларнинг ўзлари эга бўлиб, ўз товар- ларини бир-бирлари билан алмаштирадилар деб фараз цилайлик. У вақтда бу товарлар капитал маҳсулотлари бўлмас эди. Меҳнат- нинг турли соҳаларида қўлланиладиган меҳнат воситаларининг ва меҳнат материалларининг циймати турли ишларнипг техникавий табиатига қараб турлича бўларди. Худди шунингдек, ишлатилаёт- ган ишлаб чиқариш воситаларининг қиймати турлича бўлшпидан қатъи назар, муайян меҳнат массаси учун шу ишлаб чиқариш во- ситаларининг турли массаси талаб этилар эди, чунки бир товар бир соат ичида ишланиши, бошқаси — фақат бпр кун давомида ишла- ниши мумкин ва ҳоказо. Сўнгра фараз цилайликки, бу ишчилар ўрта ҳисобда бир миқдор вақт давомида пшлайдилар, шу билан бирга меҳнат интенсивлигининг ҳар хиллпгидан келпб чикадиган т^нглаштирувчи таъсирлар ҳисобга олинади ва ҳоказо. У вақтда [икки хил меҳнат тармоғидан] бўлган икки пшчи уларнпнг бир кун- лик меҳнатининг маҳсули бўлган товарлар билан, биринчидан, ўзларига қилинган чиқимлар эквпвалентини, яъни ишлаб чиқариш воситаларининг улар меҳнатп процессида пстеъмол ^илинган чицимларини қоплар эди. Бу ишлаб чиқариш воситалари уларнинг меҳнат соҳаларининг техникавпй табиатига караб турлича бўларди. Иккинчидан, ҳар иккала ишчи тенг миқдордагп қийматни, яъни— иш куни давомида ишлаб чпкариш воспталарига қўшилган дий- матни яратган бўларди. Бу янгп киймат ўз ичига иш ҳақини плюс қўшимча қийматни, зарур эҳтиёжлар додрасидан ташқарида ҳам давом этадиган қўшимча меҳнатни олган бўларди, шу бплан бирга, цўшимча меҳнат натижаларп ишчиларнинг ўзлариники бўларди. Капиталистик тил билан айтганда, пккала ишчп тенг мпқдорда иш ҳақи плюс теиг фойда,— яънп маҳсулотда, масалан, ўн соатлик иш кунининг маҳсулотида гавдаланган кийматни олардплар. Аммо, биринчидап, уларнинг товарларининг қийматлари турлича бўларди. Масалан, истеъмол қилинган ишлаб чиқарпш воситаларпнинг I то- вар қийматига тўғри келадпган қисми II товардагига қараганда кўпроқ деб фараз қиламиз; ва мумкпн бўлган барча тафовутларни бирданига ҳисобга олиш учун I товар II товарга қараганда кўпроқ жонли меҳнатни ўзига сингдиради, бинобарин, ўзининг тайёрлани- ши учун узоқроқ иш ват^тини талаб қилади, деб фараз дилайлик. Шундай қилиб бу I ва II товарларнинг қипматп бир-биридан жуда фарқ цилади. Шунингдек, муайян вақт давомида I ишчи билан II * — Ҳал қилувчи пункт. Ред.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
173
и1дчининг меҳнат маҳсулотини ташкил этувчи товар қийматлари- нинг суммалари ҳам бир-биридан фард қилади. Агар биз бу ҳолда ^ўшимча қийматнинг сарфланган ишлаб чикариш воситаларининг бутун қийматига нисбатини фойда нормаси деб атасак, I ва II учун фойда нормалари ҳам бир-биридан жуда фарқ дилади. Ҳар куни I ва II ишчи ишлаб чиқариш вақтида истеъмол қиладиган ва иш ҳақидан иборат тирикчилик воситалари бунда авансланган ишла& чпқариш воситаларининг шундай бир дисмини ташкил диладики, уни биз бошца ҳолларда ўзгарувчи капитал деб атаймиз. Бироқ цўшимча диймат I ва II учун бир миқдор иш вадти ичида бир хил бўларди; ёки, яна ҳам аниқроғи, I ва II нинг ҳар бирп бир иш куни маҳсулотининг қийматини олиши сабабли уларнинг ҳар икко- ви, авансланган «доимий» элементлар қиймати чидариб ташланга- нпдаи кейин, бир хил миқдор қиймат оларди, бу қпйматнинг бир цисмини ишлаб чиқариш вақтида истеъмол қилинган тирикчилик воситаларининг қопланиши деб, иккинчисини эса — бундан ор- тиб цолган дўшимча фшмат деб билиш мумкин. Arap I кўпроқ чиқим қилган бўлса, бу чиқим унинг товари қийматининг «бу дои- мпй» цисмини допловчи қисмининг каттароқ суммаси билан доп- ланади, шунинг учун у ҳам бутун ўз маҳсулоти қийматининг каттароқ қисмини қайтадан бу доимий цисмнинг буюмлашган эле- ментларига айлантириши лозим, ваҳоланки II, агар у камроц олган бўлса ҳам, цийматнипг камроқ қисмини доимий дисмнинг бугом- лашган элементларига айлантириши лозим бўлади. Шундай қилиб, бундай фараз дилинганда, ёлланма ишчидан сиқиб олинган дўшим- ча диймат миқдори дандай фойда нормаси билан ифодаланипш унинг учун ҳозирги вадтда мутлақо аҳамиятсиз бўлгани каби, шу- нингдек халқаро савдода турли миллатларда фойда нормасининг бир-биридан фард қилиши уларнинг товар айирбошлаши учун мут- лақо аҳамиятсиз бўлгани каби, фойда нормалари ўртасидаги фард ҳам аҳамиятсиз бир нарса бўлади.
Шу сабабли товарларни уларнинг дпйматига караб ёки тахминан уларнинг қийматига қараб айирбошлаш ишлаб чиқариш баҳосига ^араб айирбошлашга қараганда пастроқ даражани талаб қилади, ишлаб чиқариш баҳосига қараб айирбошлаш учун эса капиталистик тараедиёт муайян юдори даражада бўлиши зарур.
z Турли товарларнинг баҳолари бир-бирига қиёсан даставвал цай тарзда белгиланмасин ва тартибга солинмасин, уларнинг ҳаракати Қпймат конунига бўйсунади. Товар ишлаб чиқариш учун зарур ипг камайса, баҳолар ҳам пасаяди; пш вақтп ошса, бошқа ҳам- Ма шароит бпр хил бўлганда, баҳолар ҳам ошадиу
Шундай дилиб, баҳоларнинг ва улар ҳаракатининг қиймат қо- ®Унига бўйсунишидан қатъи назар, товарларнинг дийматларини ФаҚат пазарий жиҳатдангина эмас, балки тарпхий жиҳатдаи ҳам> И1плаб чидариш баҳоларидан prius * деб қараш тамомила тўғри бў- * илгариги нарса. Ред.


174 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
лади. Бу — ишлаб чиқариш воситалари ишчиники бўлган ижтгь моий шароитларга тааллуқлидир; ўз меҳнати билан кун кўрадиган ва ерга эга бўлган деҳқоннинг аҳволи ва ҳунарманднинг аҳволи эски, ҳам ҳозирги дунёда шундайдир. Бу нарса биз илгари айтган фикрга27), маҳсулотларнинг ўсиб товарларга айланиши бир жамоа- нинг ўз аъзолари ўртасидаги эмас, балки турли жамоалар ўртаси- даги айирбошлов натижасида юзага келади, деган фикрга ҳам му- вофиқдир59. Айтилган фикр шу ибтидоий аҳволга ҳам, қулликка ва крепостникликка асосланган анча кейинги ижтимоий муноса- батларга ҳам, шунингдек, модомики ҳар бир ишлаб чиқариш тар- моғига бириктириб қўйилган ишлаб чиқариш воситаларини бир соҳадан иккинчисига фақат жуда қийинлик билан кўчириш мумкин экан, шу сабабдан ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари бир-бир- ларига маълум даражада худди турли мамлакатлар ёки коммунис- тик жамоалар сингари муносабатда бўлар эканлар, шу фикр ҳу- нармандчиликнинг цех ташкилотига ҳам тааллуқлидир.
Товарларнинг бир-бирлари билан алмаштириладиган баҳолари тахминан уларнинг қийматларига мувофиқ келиши учун фацат ^уйидагилар талаб қилинади: 1) турли товарларнинг айирбошлани- ши нуқул тасодифий ва яккаю ягона ҳодиса бўлмаслиги керак;
2) биз товарларнинг бевосита айирбошланувини кўриб чиқаётган- лигимиз сабабли, бу товарларни ҳар икки томон бир-бирларининг эҳтиёжларига тахминан мувофиқ келадиган мивдорларда ишлаб чи- цишлари керак, бу нарса сотиш вактида ҳосил қилинадиган ўзаро тажриба асосида белгиланади ва, шу тариқа, узоқ вацтдан бери давом этиб келаётган айирбошлов натижаси бўлиб юзага келади ва
3) модомики сўз сотиш устида бораётган экан, ҳеч цандай табиий ёки сунъий монополия битим тузиб иш кўраётган томонларга қий- матидан ортиққа сотишга имкон бермаслиги ёки қийматидан арзон- га беришга мажбур этмаслиги керак. Тасодифий монополия деганда биз талаб ва таклифнинг тасодифий нисбати туфайли харидор ёки сотувчи учун юзага келадиган монополияни тушунамиз.
(Турли ишлаб чиқариш соҳаларининг товарлари уларнинг ций- матларига мувофиқ сотилади деб фараз қилишнинг маъниси, ал- батта, уларнинг қиймати ўзига тортиб турувчи марказ бўлиб, улар- нинг баҳолари шу марказ атрофида айланиб туради ва уларнинг доимо пастга қараб ёки юқорига караб ўзгариб туриши шу мар- казга тенглашади холос, демакдир. Бундан ташқари, ҳамиша бозор цийматини,-— биз бу ҳавда кейинроқ г^аплашамиз,— турли ишлаб чиқарувчилар ишлаб чиқарган айрим товарларнинг индивидуал қий- матидан фарқ қилиш зарурЛБу товарлардан баъзи бирларининг ин- дивидуал қиймати уларнотг бозор кийматларидан пастроқ бўлади (яъни уларни ишлаб чиқариш учун бозор қиймати ифодалаган микдордан камроқ иш вақти талаб қилинади), бошқа товарларнинг 27) Ўша вадтда, 1865 йилда, бу Маркснинг «фикри» эди, холос. Эндиликда, ибти- доий жамоа Маурердан тортиб то Моргангача56 кенг нўламда тадқиц цилингандая лейин бу бирон киши шубҳа қилолмайдиган фактдир.— Ф. Э.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
175
иЯдивидуал циймати — бозор қийматидан юқорироқ бўлади. Бозор киймати, бир томондан, муайян ишлаб чиқариш соҳасида ишлаб чиқарилган товарларнинг ўртача қиймати деб, иккипчи томондан, муайян соҳанинг ўртача шароитида ишлаб чиқариладиган ва бу coxa маҳсулотларининг каттагина массасини ташкил этадиган то- варларнинг индивидуал қиймати деб қаралиши керак. Фацат фав- цулодда комбинациялар бўлган вақтдагина бозор қиймати энг ёмон ёки энг цулай шароитда ишлаб чицарилган товарлар билап тартибга солиниб туради, шу билан бирга бу бозор қиймати, ўз вавбатида, бозор баҳоларининг ўзгариб туриш маркази бўлади, бироқ бозор баҳолари бир турдаги товарлар учун доимо бир хил бўлади. Агар одатдаги талабни товарларни ўртача киймати билан, яъни ҳар пкки чекка томоннинг ўртасидаги массанинг ўртача ^иймати билан так- лпф цилйш қаноатлантирса, индивидуал қиймати бозор қийматидан паст бўлган товарлар устама қўшимча қийматни, ёки устама фойдани реализация қилади, индивидуал қиймати бозор қпймати- дан юцори товарлар эса ўзларидаги қўшимча қийматнинг бир қис- мини реализация қила олмайди.
Энг ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинг сотилиши талабни қондириш учун уларнинг зарурлигини исботлайди, деган даъво масалани асло ёритиб бермайди. Таҳлил цилинаётган ми- солда баҳо ўртача бозор қийматидан юқори турганда эдп, талаб камроқ* бўларди. Муайян баҳолар вадтида товарларнинг маълуьг бир тури бозорда муайян ўриннигина эгаллайди; баҳолар ўзгарган вактда бу ўрин, агар баҳонинг ошиши товар миқдорининг камайи- шига ёки баҳоларнинг пасайиши — товарлар микдорпнинг кўпайи- шига мувофиқ келса, фақат ана шундай бўлгандагина ўзгармай кола бериши мумкин. Борди-ю талаб жуда кучли бўлиб, у ҳатто баҳо энг ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинг қийматвг билан тартибга солинса ҳам камаймаса, бозор ^ийматини шундай товарлар белгилайди. Талаб одатдаги даражадан ошса ёки таклифг одатдаги ҳажмдан пастровда тушсагина бундай бўлиши мумкин. Ниҳоят, агар ишлаб чидарилган товарлар массаси уларнинг ўртача бозор қяймати билан сотилиши мумкин бўлган микдоридан ошиб кетса, бозор қийматини энг яхши шароитда ишлаб чиқарилган то- варлар белгилайди. Бу кейинги категорияга кирувчи товарлар, масалан, батамом ёки тахминан ўз индивидуал қийматлари билан сотилишлари мумкин, шу билан бирга шундай ҳам бўлиши мум- кинки, энг ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарлар ҳатто ўзла- рининг ишлаб чиқариш чиқимларини ҳам реализация қилмайди- лар, ҳолбуки ўртача шароитда ишланган товарлар ўзларидапт кушимча ^ийматнинг фақат бир қисминигина реализация қилиш- лари мумкин. Бу ерда бозор циймати ҳақида айтилган гаплар, мо- домики ишлаб чиқариш баҳоси бозор қиймати вазифасини бажарар' акан, ишлаб чиқариш баҳосига ҳам тааллуқлидир. Ишлаб чиқариш * Оригиналда «кўпрод» дейилган; Маркс дўлёзмасига асосланиб тўғриланди. РеЛ


476 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНШПИ
баҳоси ҳар бир айрим соҳада тартибга солинади ва у ҳам шундай муайян вазиятга боғлиқ ҳолда тартибга солиниб туради. Бироқ унинг ўзи яна шундай бир марказки, кундалик бозор баҳолари шу марказ теварагида ўзгариб туради ва бу баҳолар муайян даврлар ичида шу марказга цараб бараварлашиб туради (ишлаб чпқариш баҳоларини энг ёмон шароитда ишлайдиган корхоналар белгилаши Рикардога қаралсин 60).
Баҳолар қандай тартибга солпнмасин, қуйидаги хулосалар келиб чиқади:
1) Қиймдт қонуни баҳолар ҳаракатини шундай бошқарадики, ишлаб чиқариш учун зарур меҳнат миқдорининг камайиши ёки кў- пайиши ишлаб чиқариш баҳосини пасайишга ёки кўтарилишга мажбур қилади. Худди шу маънода Рнкардо (у ўзи айтган ишлаб чиқарпш баҳоларининг товарлар қийматидан узоқлашишинп сезади, •албатта) айтадики,
«Мен ўдувчининг дшдатини тортмоцчи бўлган тадқиқот товарлар абсо- лют ^ийматининг эмас, балки нисбий қпйматининг ўзгариш таъсирига таал- луцлидпр» [D. Ricardo. «Principles of Political Economy». Works ed. by Mac Cul- loch, London, 1852, p. 15].


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
177
сабабли, чамаси, циймат цонуни ишлаб чицариш баҳоларини тар- тпбга солиб туради.
/^Йонкуренциянинг аввало ишлаб чиқаришнинг бир соҳасида амалга оширадиган нарсаси — товарларнинг турли-туман индиви- дуал қийматларидан бир хил бозор қийматини ва бозор баҳосини белгилашдир. Бироқ ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида иш- лаб чицариш баҳосини фақат капиталларнинг конкуренциясигина вужудга келтирадики, бу ишлаб чиқариш баҳоси турли тармоқлар фойда нормасини бараварлаштиради. Ишлаб чиқариш баҳоларини ҳосил қилпш учун бир хил бозор циймати ва бозор баҳосини бел- гилашга цараганда капиталистик ишлаб чиқариш усулининг юқо- рироц даражада таравдий этиши талаб қилинади^
Ишлаб чиқаришнинг ўша бир соҳасидан чидқан, ўша бир тур- даги ва сифати тахминан бир хил товарларнинг ўз қийматлари билан сотилиши учун икки шарт зарур:
Биринчидан, турли индивидуал қийматлар битта пжтимоий қийматга, биз юқорида кўриб чиқкан бозор қийматига бараварла- нпши керак, бунинг учун эса ўша бир тур товарларни ишлаб чиқа- рувчилар ўртасида конкуренция бўлиши, шупингдек улар ўз товар- ларини бир вақтиинг ўзида таклиф қиладиган бозор ҳам бўлиши лозим. Айнан бир хил, лекин ҳар бири турли индивидуал тусдаги шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинг бозор баҳоси бозор қий- матига мувофи^ келиши, ундан юқори ҳам бўлмаслиги, пастга ҳам тушиб кетмаслиги учун, турли сотувчиларнинг бир-бирига тазйиқи бозорга ижтимоий эҳтиёжга тўғри келадиган мивдорда, яъни жамият бозор ^ийматини тўлай оладиган миқдорда товар массаси чиқариш учун етарли даражада кучли бўлиши керак. Агар маҳсулотлар массаси бу эҳтиёждан ошиб кетса, товарлар ўз бозор қийматлари- дан арзонга сотилади; аксинча, агар маҳсулотлар массаси етарли даражада кўп бўлмаса ёки, бу ҳам шунинг ўзгинаси, агар сотувчи- лар орасидаги конкуренциянинг тазйиқи уларни бозорга тегишли товар массасини чиқаришга мажбур этиш учун етарли даражада кучли бўлмаса, товарлар бозор қийматидан т^имматродца сотилиши керак. Агар бозор қиймати ўзгарса эди, бутун товарлар массасинияг сотилиши мумкин бўлган шароитлар ҳам ўзгарар эди. Бозор қий- мати тушганда ижтимоий эҳтиёж (ижтимоий эҳтиёж деганда дои- мо бунда тўлов қобилиятига эга бўлган эҳтиёж назарда тутплади) Ўрга ҳисобда кенгаяди ва муайян даражада товарларнинг анчагина катта массасини сингдириши мумкин. Бозор циймати ошганда товарларга ижтимоий эҳтиёж қисқаради ва товарларнинг камроқ массасипи сингдиради. Шунинг учун, агар бозор баҳоларини талаб ва таклиф тартибга солса ёки, аниқроғи, бозор баҳоларининг бозор ^ийматларидан фарқини тартибга солиб турса, иккинчи томондан, бозор қиймати талабнинг таклифга нисбатини ёки шундай бир м&рказни тартибга солиб турадики, талаб ва таклифнинг ўзгариш- ^ари бозор баҳоларини шу марказ атрофида ўзгариб туришга маж- бУР қилади.


±78 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Масалани батафсилроқ кўриб чиқсак, биз шундай фикрга кела- мизки, айрим товарнинг қиймати учун мавжуд шароит бунда му- айян турдаги товарларнинг бутун жами қийматини белгиловчи •шароит сифатида такрор ишлаб чиқарилади, чунки капиталистик ишлаб чиқариш аввал бошданоқ оммавий ишлаб чиқаришдир; бош- қа., камроқ ривожланган ишлаб чиқариш усули бўлганда ҳам, лоа- цал кўпчилик майда ишлаб чиқарувчиларнинг умумий маҳсулоти тариқасида нисбатан оз миқдорда ишлаб чиқариладиган товарлар,—- ҳеч бўлмаганда асосий товарлар,— бозорда бир цадар оз сонли сав- догарлар қўлида жуда кўплаб тўпланади, тўпланиб улар томонидан бутун бир ишлаб чиқариш тармоғининг ёки бу тармоқнинг бир қа- дар йирик қисмларининг умумий маҳсулоти тариқасида сотилади.
Бу ерда фақат йўл-йўлакай кўрсатиб ўтамизки, «ижтимоий эҳ- тиёжни», яъни талаб принципи тартибга солиб турадиган нарсани асосан турли синфларнинг бир-бирига муносабати ва уларнинг нисбий иқтисодий аҳволи ва, демак, хусусан, биринчидан, бутун цўшимча қийматнинг иш ҳақига нисбати ва, иккинчидан, қўшимча қийматдан иборат бўлган турли қисмларнинг (фойда, процент, ер рентаси, солиқлар ва ҳоказоларнинг) нисбати тақозо қилади; шун- дай қилиб, бу ерда ҳам талабнинг таклифга нисбати, модомики ҳали бу нисбат заминидаги базис очилмаган экан, мутлақо ҳеч нар- сани тушунтириб беришга қодир эмаслиги маълум бўлади.
Гарчи товар ҳам, пул ҳам алмашув қиймати билан истеъмол қийматининг бирлиги бўлса-да, шунга қарамай, биз кўрганимиздек («Капитал», I китоб, I боб, 3), сотиш-олиш ишида бу ҳар икки ту- шунча, қутблар сингари, икки чекка нуқталарга жойлашадиларки, бунинг натижасида товар (сотувчи) истеъмол қийматини, пул (ха- ридор) — алмашув қийматини ифодалайди. Сотишнинг биринчи зарур шарти, биз аниқлаб олганимиздек, шуки, товар истеъмол ций- матига эга бўлиши лозим, бинобарин, ижтимоий эҳтиёжни қондири- ши керак. Иккинчи шарти шуки, товар ўз ичига олган меҳнат миқ- дори ижтимоий зарур меҳнатни ифода этиши керак, демак, товар- нинг индивидуал қиймати (ёки, бу фаразда шунинг ўзгинаси бўлган сотиш баҳоси) унинг ижтимоий ^ийматига тўғри келиши керак28).
Буни бутун бир ишлаб чиқариш тармоғининг маҳсулоти бўлган бозордаги товарлар массасига ҳам татбиқ этса бўлади.
Агар биз товарларнинг, аввало фақат бир ишлаб чиқариш тар- моғи товарларининг бутун массасини бир товар деб, айнан бир хил бўлган кўп товарларнинг баҳолари суммасини эса бир жамланган баҳо деб қарасак, масала ҳаммадан ҳам осон бўлади. Бу ҳолда, айрим товар ҳацида айтилган гапларнинг ҳаммасини, муайян иш- лаб чиқариш тармоғи товарларининг бозордаги массасига айнан татбид этса бўлади. Товарнинг индивидуал киймати унинг ижти- моий қийматига мувофиқ келиши керак деган талаб энди шу маъ- нода амалга оширилади ёки белгиланадики, бутун товар мивдори 28) Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод тандидига доир», Берлин, 1859 [К. Маркс ва -Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашр, 13 томга даралсин].


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
17»
уни ишлаб чиқариш учун ижтимоий зарур меҳнатни ўз ичига олади ва товарларнинг бу массасининг қиймати шу массанинг бозор ций- матига тенгдир.
Энди, бу товарларнинг каттагина массаси тахминан бир хил^ нормал ижтимоий шароитда ишлаб чиқарилган, шупинг учун пж- тимоий қиймат айни вақтда бу массани ташкил этувчи айрпм то- варларнинг индивидуал қийматидир деб фараз қиламиз. Бинобарин, агар товарларнинг нисбатан кичик бир қисми ёмон шароитда, бош- ка бир қисми эса яхши шароитда ишлаб чиқарилган бўлса, унда кўпчилик товарларнинг ўртача қийматидан биринчи қисмнинг ин- дивидуал қиймати каттароқ, иккинчисиники эса кичикроқ бўлади, агар шу билан бирга бу икки чекка томон бараварлашадиган бўлса ва бу икки қисм товарларининг ўртача қиймати ўртача массага қа- рашли товарларнинг қийматпга тенг бўлса, бозор киймати ўртача шароитда ишлаб чиқарилгап товарлар қиймати билан белгилана- да29'. Бутун товар массасининг қиймати барча айрим товарлар- нпнг, ҳам ўртача шароитда ишлаб чиқарилган, ҳам ўртача шароит- дан яхшироқ ёки ёмонроқ шароитда ишлаб чиқарилган бутун товарлар қийматларининг ҳақиқий суммасига тенгдир. Бу ҳолда товарлар массасининг бозор қиймати ёки ижтимоий қиймати — бу товарлардаги зарур иш вақги — товарларнинг ўртача кўпчилик мас* сасининг қиймати билан белгиланади.
Аксинча, ҳамма талаб этилган бозорга чиқарилган товарлар миқдори ўшандайлигича қолди, лекин ёмон шароитда ишлаб чиқа- рилган товарлар циймати яхши шароитда ишлаб чиқарилган товар- лар қиймати билан бараварлашмайди, шу билац^ бирга умумий миқ- дорнинг ёмон шароитда ишлаб чицарилган қисми ўртача товарлар массасига нисбатан ҳам, бошқа чекка томонга нисбатан ҳам анча катта ҳажмни ташкил этади, деб фараз қилайлик. У вақтда бозор қиймати, ёки ижтимоий қиймат, ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товар массаси билан тартибга солинади.
Ниҳоят, ўртачадан яхшироқ шароитда ишлаб чиқарилган товар- лар ўз мивдорлари жиҳатидан ёмонроқ шароитда ишлаб чиқарил- ган товарлардан анча кўп ва шу билан бирга ҳатто ўртача шароит- да ишлаб чиқарилган товарлардан ҳам анча кўп, деб фараз қилайлик; у вақтда товарларнинг энг яхши шароитда ишлаб чиқа- рилган қисми бозор қийматини тартибга солиб туради. Биз бунда бозорларнинг тўлиб-тошиб кетишини бир чеккага цўйиб турамиз, бундай вақтда бозор баҳоларини ҳамиша товарларнинг энг яхши шароитда ишлаб чиқарилган қисми тартибга солиб туради; биз бунда бозор баҳосини эмас, балки бозор қийматининг ўзининг тур- лича таърифланишини кўриб турибмиз, чунки бозор баҳоси бозор ^ийматидан фарқ қилади30).
2®) Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танцидига доир>^ [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асар- 1аР» 2-нашр, !3-томга царалсин].
) Бинобарин, ер рентаси хусусида Шторх билан Рикардо ўртасидаги мунозара ик?.саланинг Фақат моҳияти устидаги мунозара: амалда улардан биронтаси ҳалг ььинчисининг сўзини эътиборга олмаган), бозор қиймати (аницроғи уларда бозор


480 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНШПИ
Дарҳақиқат, I ҳолда бутун товарлар массасининг ўртача қий* матлар билан тартибга солинадиган бозор қиймати, қатъий қилиб гапирганда (ҳақиқатда бу, албатта, фақат тахминан амалга оши- рилади ва бунда сон-саноқсиз модификациялар бўлади) уларнинг индивидуал цийматларининг суммасига тенг бўлади; бироқ, шу билан бпрга, энг ёмон ва энг яхши шароитларда ишлаб чиқарилган товарлар учун бу қиймат уларга ўртача қиймат томонидан зўрлаб тақилган қийматдир. Ўз товарларини энг ёмон шароитда ишлаб чиқарувчп кишилар товарларини индивидуал қийматидан камроққа сотишлари керак; энг яхши шароитда ишлаб чиқарувчилар товар- ларини уларнинг индивидуал цийматларидан кўпроққа сотадилар.
II ҳолда қийматнинг энг ёмон ва энг яхши шароитда ҳосил қи- лпнган индивидуал массалари бараварлашмайди, шунинг учун ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарлар ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Қатъий қилиб айтганда, ҳар бир айрим товарнинг ёки бутун товарлар массасининг ҳар бир тегишли қисмининг ўртача баҳоси, ёки бозор қиймати бунда жуда хилма-хил шароитларда ишлаб чи- ^арилган товарларнинг айрим қийматларини қўшиш натижасида олинадиган бутун товарлар массасининг жами қиймати билан ва бу жамп қийматнинг ҳар бир айрим товар ҳиссасига тушадиган қисми билан белгиланади. Шу тарица олинган бозор қиймати фа- қат энг қулай шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинггина эмас, балки ўртача массага қарашли товарларнинг ҳам индивидуал цийматидан юқорироқ турган бўларди; шундай бўлишига қарамай, any циймат энг ноқулай шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинг индивидуал қийматидан ҳарҳолда пастроқ бўларди. Бу қиймат энг ноцулай шароитда ишлаб чиқарилган товарларга нақадар яқин ке- лади ва, ниҳоят, унга батамом тўғри кела оладими — бу муайян ишлаб чиқариш соҳасида энг ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарлар ҳиссасига тушадиган цисмнинг ҳажмига батамом боғлиқ- дир. Бунда яна талаб а^алли бир озгина бўлса-да устун келса, бозор қпйматини эпг ноқулай шароитда ишлаб чиқарилган товар- ларнинг индивидуал қиймати тартибга солади.
Ниҳоят, III ҳолдагидек, энг яхши шароитда ишлаб чиқарилган товарларнинг миқдори фақат энг ёмон шароитдагига нисбатангина эмас, балки ўртача шароитдагига нисбатан ҳам кўп келади, деб баҳоси, шунга мувофиц ишлаб чидариш баҳоси) энг ёмон шароитда ишлаб чиқарил- ган товарлар билан тартибга солинадими (Рикардо) ёки, аксинча, энг яхши шароитда ишлаб чидарилган товарлар билан тартибга солинадими (Шторх) деган мунозара”, — бу мунозара шу маънода ҳал қилинадики, уларнинг инкови ҳам ҳад, иккови ҳам ноҳац ва уларнинг иккови ҳам ўртача ҳолни назар-эътибордан қочирганлар. Корбет асарида кўрсатилган баҳонинг энг яхши шароитда ишлаб чидарилган товарлар би- лан тартибга солиниш ҳоллари ҳадидаги мулоҳазалар билан тақдослаб кўрилсин82- «У» (Рикардо), «икки турли товарларнинг иккита айрим нусхаси, масалан, битта шляпа ва бир жуфт бошмоқ, агар худди шу икки айрим нусханинг ҳар бири бир хил миддор меҳнат сарфлаб ишлаб чйдарилган бўлса, бири иккинчисига алмашти- рилади, деган даъвони кўтариб чиқади деб ўйлаш керак эмас. «Товар» деганда бу ерда айрим индивидуал шляпани, бир жуфт бошмоқни ва ҳоказоларни эмас, балки «товарнинг тури»ни тушуниш керак. Англиядаги барча шляпаларни ишлаб чиқара- диган ҳамма меҳнат бутун шу шляпалар ўртасида тақсимланадиган бир нарса деб царалиши керак. Менинг фикримча, Рикардо таълимотининг умумий цоидаларида ҳам бу аввал бошда етарлича аниқ ифодаланмаган» («Observations on certain Verbal Dis- putec In Political Economy etc.». London, 1821, p. 53 — 54).


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
181
фараз қилайлик; у вақтда бозор қиймати ўртача цийматдан пастга д-ушади. Ҳам энг яхши шароит ва энг ёмон шароит, ҳам ўртача шароитда ишлаб чицарилган товарларнинг цийматларини қўшиш йўли билан ҳисоблаб чиқарилган ўртача қиймат бунда ўртача группанинг қийматидан пастроқ туради ва энг цулай шароитда ишлаб чиқарилган қпсмнинг нисбий ҳажмларига қараб бу группа- нинг цийматига яқинлашади ёки ундан узоқлашади. Агар талаб таклифга нисбатан кучсиз бўлса, энг қулай шароитда ишлаб чиқа- рилган товарларнинг бир қисми, у қанчалик катта бўлмасин, ўз <5аҳосини ўз индивидуал қиймати даражасигача қисқартириб, зўр- лик билан ҳал цилувчп мавқега эга бўлиб олади. Энг яхши ша- роитда ишлаб чиқарилган товарларнинг бу индивидуал қийматига бозор циймати ҳеч қачон тўғри келиши мумкин эмас, таклиф та- лабдан жуда устун келадиган ҳолларгина бундан мустаснодир.
Агарталаб товарларнинг муайян массасини унинг худдишутари- ка белгиланган цийматп билан сингдириш даражасида катта бўлса, бу ерда абстракт равишда келтирилган бозор қийматини бундай бел- гилаш ҳақи^ий бозорда харидорлар ўртасидаги конкуренция воси- таси билан амалга ошади. Биз бунда бошқа пунктга келиб қолдик.
Иккинчидан. Товарнинг истеъмол цийматига эга эканлиги у бирон-бир ижтимоий эҳтиёжни қондиради деган маънонигина бил- диради. Биз фақат айрим товарлар устидагина тўхталганимизда бу муайян товарга,— бу товар миқдорида унинг баҳоси акс этган,—эҳ- тиёж бор, деб фараз қила олган эдик холос, кейин қондирилиши лозим бўлган эҳтиёжнинг ҳажмларини батафсил кўриб чиқмаган- дик. Бироқ, модомики, бир томондан, бутун бир ишлаб чиқариш тармоғининг маҳсулоти, иккинчи томондан эса, бу маҳсулотга иж- тимоий эҳтиёж бор экан, масаланинг бу миқдор томони муҳим момент бўлиб қолади. Энди бу ижтимоий эҳтиёжнинг ҳажмини, яъни миқдориии кўриб чиқиш зарур.


182 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ 'ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
матини доимо ёмон шароитда ишлаб чиқарилган товарлар тартибга солади; товарлар миадори ортиқча бўлса — доимо энг яхши ша- роитда ишлаб чицарилган товарлар тартибга солади; шундай қилиб бозор қийматини, турли шароитларда ишлаб чиқарилган массалар ўртасидаги нисбатнинг ўзи асосида бошқача натижа олиниши кераклигига қарамай, бу икки шароитнинг бири белгилайди. Бор- ди-ю, маҳсулотларга талаб билан таклиф ўртасидаги фарқ каттароқ бўлса, бозор баҳоси ҳам кўтарилиб ёки тушиб бозор қийматидан каттароқ фарқ цилади. Бироқ ишлаб чиқарилган товарлар миқ- дори билан уларнинг ўз бозор қийматлари-ла сотиладиган миқдори ўртасидаги фарцнинг икки хил сабаби бўлиши мумкин. Ё ишлаб чиқарилган товарлар мивдорининг ўзи ўзгаради, жуда оз ёки жуда кўп бўлиб қолади, шунинг учун такрор ишлаб чиқариш шу бозор цийматини тартибга солган миқёсдан бошқача миқёсда содир бў- лади. Бу ҳолда, гарчи талаб ўзгармай қолса ҳам, таклиф ўзгаради ва, демак, нисбий ортиқча ишлаб чиқариш ёки етарли ишлаб чи- қармаслик юз беради. Ёки такрор ишлаб чиқариш, яъни таклиф ўзгармай қолади, талаб эса пасаяди ёки ошади, бу ҳол турли сабаб- ларга кўра содир бўлиши мумкин; гарчи бунда таклифнинг абсо- лют ҳажми илгари қандай бўлса шундайлигича қолган бўлса ҳам, унинг нисбий ҳажми, унинг эҳтиёжга нисбатан ҳажми ўзгарди. Бу, биринчи ҳолда қандай таъсир кўрсатган бўлса, худди шуидай, лекин тескари томонга таъсир кўрсатган бўлар эди. Ниҳоят, агар у тарафдан ҳам, бу тарафдан ҳам ўзгариш бўлса-ю, лекин турли томонга қараб ўзгариш бўлса, ёки гарчи бир томонга қараб бўлса ҳам, лекин турлича даражада ўзгариш бўлса,— хуллас, агар пкки томонлама ўзгариш бўлса-ю, лекин айни вақтда бу ўзгариш томон- лар ўртасидаги илгариги нисбатни ўзгартирса, унда пировард на- тижа муқаррар суратда юқорида кўриб чиқилган икки ҳолнинг бири бўлиши керак.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
183


184 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ‘ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
назорати остида бўлган жойдагина жамият маълум буюмни ишлаб чиқаришга сарфланадиган ижтимоий иш вақтининг миқдори билан шу буюм ёрдамида қондирилиши лозим бўлган ижтимоий эҳтиёж- нинг ҳажмлари ўртасида алоқа вужудга келтиради). Шунинг учун бу товарлар ўз бозор цийматидан арзонга сотилиши, бир цисми эса мутлақо сотилмаслиги ҳам мумкин. Борди-ю маълум турдаги то- варларни ишлаб чиқаришга сарфланган ижтимоий меҳнат миқдори шу маҳсулот ёрдами билан цондирилиши лозим бўлган ижтимоий эҳтиёж ҳажмларига нисбатан жуда кам бўлса, бу ҳолнинг нақ тескариси юз беради. Мабодо маълум товарни ишлаб чиқаришга сарфланган ижтимоий меҳнат миқдори қондирилиши лозим бўлган ижтимоий эҳтиёж ҳажмларига мувофиқ келиб, натижада ишлаб чиқарилган маҳсулот массаси талаб ўзгармайдиган шароитдаги такрор ишлаб чиқаришнинг одатдаги масштабига тўғри келса, унда товар ўз бозор қиймати билан сотилади. Товарларни уларнинг қий- мати билан алмаштириш ёки сотиш улар мувозанатининг рационал принципи, табиий қонунидир; фарқларнинг сабабларини шу цонун замиридан изламоц керак,. аммо, аксинча,— қонуннинг ўзини фарқ- лардан келтириб чиқариш керак эмас.
Энди масаланинг бошқа томонини — талабни кўриб чиқамиз.
Товарлар унумли ёки шахсий истеъмол жараёнига кириш учун ё ишлаб чиқариш воситалари сифатида ёки тирикчилик воситалари сифатида сотиб олинади, лекин шу билан бирга товарларнинг баъзи бир турлари бу иккала мақсадга хизмат қиладиган бўлса ҳам, аҳвол ўзгармайди. Бинобарин, талаб товарларни ишлаб чицарувчилар (ушбу ҳолда капиталистлар, чунки ишлаб чиқариш воситалари ка- питалга айлантирилди, деб фараз цилинади) ва истеъмолчилар то- монидан қўйилади. Афтидан, бу билан аввало талаб тарафида маълум ижтимоий эҳтиёж ҳажмларининг мавжудлиги назарда ту- тилади, бу эҳтиёжга таклиф тарафида турли ишлаб чиқариш тар- моқларидаги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг маълум ҳажмлари мувофиқ келади. Ип газлама саноати ўзининг йиллик такрор иш- лаб чиқаришини муайян масштабда яна амалга ошира олиши учун одатдаги миқдорда пахта зарур бўлади, агар капитал жамғарилиши натижасида ҳар йили такрор ишлаб чиқаришнинг кенгайиб бориши эътиборга олинса, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, қўшимча миқдорда пахта зарур бўлади. Тирикчилик воситалари соҳасида ҳам худди шундай бўлади. Ишчилар синфи ўзининг одатдагп ўртача турмуш даражасини сақлаб қолиш учун яна ақалли илга- риги миқдорда зарур тирикчилик воситалари олиши,— гарчи, эҳти- мол, бу товарларнинг характери бирмунча ўзгарган бўлса-да,— шунча миқдорда олиши лозим; аҳолининг ҳар йилги кўпайиши ҳи- собга олинадиган бўлса, яна қўшимча мивдорда тирикчилик во- ситалари ҳам зарур бўлади; бошқа синфлар хусусида ҳам озми-кўп- ми тузатишлар билан худди шунинг ўзини айтиш мумкин.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
185
маълум мивдор товар бўлишини талаб қилар экаи. Бироқ бу эҳти- ёжнинг мицдор жиҳатдан аниқлиги жуда эластик ва ўзгарувчандир. у қатъий белгилангандек бўлиб кўринади, холос. Агар турмуш воситалари арзоироқ бўлса ёки пул шаклидаги иш ҳади юқорироқ бўлса, ишчилар уларни кўпроқ сотиб олардилар ҳамда товарлар- нинг шу муайян турига «ижтимоий» эҳтиёж кўпроқ эканлиги маълум бўларди, шуниси ҳам борки, биз қашшоқ ва ҳоказоларни тамомила бир чеккада қолдириб ўтамиз, уларнинг «талаби» улар- нинг жисмоний эҳтиёжларининг энг паст чегараларидап ҳам паст туради. Агар, иккинчи томондан, баҳо, масалан, пахта баҳоси па- сайиб кетса, капиталистларнинг пахтага талаби ошарди, ип газла- ма саноатига кўпроқ цўшимча капитал солинарди ва ҳоказо. Бунда шу нарсани умумап назардан қочирмаслик керакки, бизнииг фараз- ларимизда ишлаб чиқариш истеъмоли учун талаб капиталистнинг талаби бўлиб, капиталистнинг асл мақсади — кўшимча циймат ҳо- сил қилишдир, демак, у фақат қўшимча қиймат олиш учунгина товарларнииг маълум турини ишлаб чиқарадп. Иккинчи томондан, бу ҳол, модомики капиталист бозорда харидор, масалан, пахта харидори сифатида майдонга чиқар экап, унинг пахтага эҳтпёж намояндаси бўлишига асло халақит бермайди; худди шунингдек, харидор бу пахтани кўйлак тикиш учун газламага айлантирадими, пироксилинга айлантирадими ёки уни ўзининг ва бутун дунёдаги- ларнинг қулоғига тиқмоқчими — пахта сотувчи учун бунинг ҳеч цандай аҳамияти йўқ. Бироқ бу унинг цандай харидор экан- лигига катта таъсир кўрсатади, албатта. Унинг пахтага эҳтиёжи, пахта аслида унинг фойда олиш эҳтиёжинигина қоплаши туфайли, анча-мунча ўзгаради. Бозордаги товарларга эҳтиёжнинг — та- лабнинг уациций ижтимоий эҳтиёждан миқдор жиҳатдан фарқ қилиш чегаралари, албатта, турли товарлар учун жуда турлпча- дир; мен товарларнинг амалда талаб этилган миқдори билан товар- ларнинг пул баҳолари бошқача бўлганда ёки харидорларнинг пул, демак, турмуш шароити бошқача бўлганда талаб этилгаи мивдори ўртасидаги фарқни назарда тутаяпман.
Талаб ва таклифнинг нотекислигини ва бунинг натижасида бо зор баҳоларининг бозар қийматларидан фарқ қилишини тушуниб олишдан осон нарса йўқ. Ҳақиқий цийинчилик — таклиф ва талаб бир-бирини қоплайди, деганда нимани тушуниш кераклигини аниқ- лаб олишдир.
Таклиф ва талаб, агар улар маълум ишлаб чиқариш тармоғи товарларииинг массаси қиммат ҳам эмас, арзон ҳам эмас, ўз бозор қийматп билан сотилиши мумкин бўлгап аҳволда бўлсалар, бир- бирларини қоплайдилар. Бу хусусда бизга айтадиган биринчи фпкр- лари шу.
Иккинчидан, агар товарларнинг ўз бозор қийматлари билан со- тилиши мумкин бўлса, таклиф ва талаб бир-бирини қоплайди.
Агар таклиф ва талаб бир-бирини қопласа, улар амал қидмай Қуяди, ала шунинг учуи товарлар ўзларипииг бозор қийматлари 13—775


1S6 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАИИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
187
аҳамиятгагина эга бўлмай, у катта ёки кичик муайян давр ичпдаги ўзгаришлар ва бараварланишлар кўзда тутилиб сарфланган капнтал учун амалий аҳамиятга ҳам эга.
Демак, талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат, бир томондан, бозор баҳоларининг бозор қийматларидан фарқ қилиш сабабларпни- гина кўрсатса, иккинчи томондан, бу фарқларни йўқотишга, яъни талаб билан таклиф ўртасидаги нисбатнинг таъсирини йўқотишга интилувчи тенденция сабабини кўрсатиб беради. (Баҳоси бору, лекин қийматга эга бўлмаган истисно тариқасидаги товарлар бу ерда бизнинг таҳлилимизга кирмайди.) Талаб ва таклифнинг тенг- ликдан фарқ қилишлари туфайли' кўрсатадиган бу таъсирлари жуда хилма-хил формаларда бартараф қилиииши мумкин< Агар, масалан, талаб пасайиб, демак, бозор баҳоси ҳам пасайса* шунга олиб келиши мумқинки, капитал ушбу тармоқдан олинади, бас, таклиф камаяди. Лекин бу шундай бир натижага ҳам олиб кели- ши мумкинки, унда бозор қийматинпнг ўзи зарур иш вақтини қис- қартирадиган пхтиролар туфайли пасаяди ва шундай қилиб бозор баҳоси билан бараварлашади. Аксинча, агар талаб ўсиб, демак бозор баҳоси ҳам бозор қийматидан ошса, бу ҳол капиталнинг ушбу ишлаб чиқариш тармоғига ортиқча оқиб келишига ва пшлаб чи- қаришнинг шундай бир кенгайишига сабаб бўлиши мумкинки, буп- да бозор баҳоси ҳатто бозор қийматидан ҳам пастга тушиб кетади; ёки, иккинчи томондан, бу ҳол баҳоларнинг шундай ошипшга сабаб бўлиши мумкинки, бундай ошиш талабнинг ўзини цпсқартиради. Ишлаб чиқаришнинг айрим тармот^ларида бу яна шундай натижага олиб келиши мумкинки, бозор қийматининг ўзи озми-кўпми катта- роқ даврда ўсади, чунки бу вақт давомида бозорда талаб қилин- ган маҳсулотнинг бир қисмини ёмон шароитда ишлаб чиқаришга тўгри келади.
Агар талаб ва таклиф бозор баҳосини белгиласа, иккинчи то- мондан, бозор баҳоси, бундан буёнги анализда эса бозор қиймати талаб ва таклифни белгилайди. Талабга нисбатан шундайлиги рав- шан, чунки у баҳоларга қарама-царши йўналишда ўзгаради: баҳо- лар пасайганда у ошади, ва аксинча^ Лекин шунинг ўзини так- лифга ҳам татбиқ этса бўлади.' Дарҳақиқат, бозорда таклиф цплинадиган товарга кирувчи ишлаб чиқариш воситаларининг баҳо- лари бу ишлаб чиқариш воситаларига талабни белгилайди, биноба- рин, таклиф қилиниши бу ишлаб чиқариш воситаларига талабни ўз ичига олувчи товарларни таклифни ҳам белгилайди. Пахта баҳола- ри ип газлама таклиф цилиш учун белгиловчи аҳамиятга эгадир.
Бу чалкашлик — баҳоларни талаб ва таклиф белгилаши ва шу билан бир қаторда талаб ва таклифни баҳолар белгилаши — яна ШУ билан ҳам мураккаблашадики, талаб таклифни белгилайди ва, аксинча, таклиф талабни белгилайди, ишлаб чицариш бозорни ва оозор ишлаб чиқаришни белгилайди 31).
ишлаб ^уйидаги «ўткир» мулоҳазалар ғоят бемаънидир: «Агар муайян маҳсулотни и чиқариш учун зарур иш ҳақи, капитал ва ер миқдори илгариги ҳажмга


188 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
Ҳатто оддий экономист ҳам (изоҳга қаралсин) шуни тушунади- ки, таклиф ёки талабда ташқи сабаблар туфайли юзага келадиган ўзгарпшлар бўлмаса ҳам, булар ўртасидаги нисбат товарлар бюзор қийматииинг ўзгариши натижасида ўзгариши мумкин. Ҳатто бундай экономпст ҳам, бозор қиймати қандай бўлишидан қатъи назар, қий- матнипг реализация қилиниши учун талаб ва таклиф бараварла- ниши лозимлигини тан олишга мажбур. Бунинг маъниси шуки, бозор қийматини талабнинг таклифга нисбати белгиламайди, балки, аксинча, талаб ва таклифнинг ўзгаришини бозор қиймати белгилай- ди. «Observations» нинг автори ҳалвги изоҳда цитата қилиб келти- рилган фикрлардан кейин бундай деб давом этади:
«Бироқ бу нисбат» (талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат), «агар биз «талаб» ва «табиий баҳо» деганда А. Смитга асосланиб ҳозиргина назарда тутган нарсамизни тушунсак, доимо тенглик нисбати бўлиши керак; чунки таклиф ҳақиқий талабга, яъни оз эмас-кўп эмас, нақ табиий баҳодан бошқа- сини тўлашни истамайдиган талабга тенг бўлган тақдирдагина,— фақат ана шундагина табиий баҳо ҳақиқатан ҳам тўланиши мумкин; бинобарин, турли вақтда бир товарнинг ўзи жуда хилма-хил икки табиий баҳога эга бўлиши мумкин, шундай бўлса-да, талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат ҳар икки ҳолда ҳам ўзгармас бўлиб цолиши мумкин, яъни — тенглик нисбати бўлиб қолишн мумкин» [61-бет].
Шундай қилиб, бунда шу нарса фараз қилинадики, бир товар- нипг ўзи турли вақтда икки турли «табиий баҳо»га эга бўлган вақтда товар ҳақиқатан ўзининг «табиий баҳоси» билан сотилпши учун талаб ва таклиф ҳар гал бир-бирини қоплаши мумкин ва ҳат- то қоплаши керак. Лекин бунда ҳар икки ҳолда ҳам талабнинг так- лифга нисбати сира ўзгармаслиги, аммо «табиий баҳо»нинг ўзининг ҳажми ўзгариши учун «табиий баҳо», чамаси, талаб ва таклифдан қатъи назар белгиланади ва шунинг учун ҳам камдан-кам улар томонидан белгиланиши мумкин.
нисбатан ўзгарса, Адам Смит унинг табиий баҳоси деб атаган нарса ҳам ўзгаради, дастлаб унинг табиий баҳоси бўлган баҳо эса, гарчи таклиф ва талаб ўзгармаслиги мумкин бўлса-да, бу ўзгаришга нисбатан олганда унинг бозор баҳоси бўлиб қолади» (униси ҳам, буниси ҳам худди шунинг учун ўзгарадики, қийматнинг ўзгариши на- тижасида бозор қиймати ёки — аслда А. Смитда айтилган нарса — ишлаб чиқариш баҳоси ўзгаради), «шунга дарамай бу таклиф энди ишлаб чидариш чидимлари сум- масини тўлашга қодир бўлган ёки тўлашни истайдиган кишиларнинг талабларига батамом тўғри келмайди, балки бу талаблардан ё ортид ёки кам келади; шу сабабли таклиф билан эндиликда янги ишлаб чиқариш чиқимларини эътиборга олиб ,туриб аниқланган амалдаги талаб ўртасидаги нисбат ўзининг илгариги ҳажмидан фард дилади. Натижада, агар тўсидларга дуч келинмаса, таклиф ҳажмлари ўзгаради, бу, оқибат натижада, товарни унинг янги табиий баҳосига олиб келади. Товарлар так- лифининг ўзгариши туфайли улар ўз табиий баҳоларига етишлари учун, эҳтимол, бозор баҳоси фадат шу талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат туфайлигина мавжуд бўлганидек, табиий баҳо ҳам талаб билан таклиф ўртасидаги бошда бир нисбат туфайлигина мавжуддир, дейиш мумкин бўларди; демак, табиий баҳо, худди бозор баҳоси сингари, талаб билан таклиф ўртасидаги ўзаро муносабатга боғлиқ. («Буюк талаб ва таклиф принципи А. Смит табиий баҳо деб, шунингдек, бозор баҳо- си деб атаган нарсани аниқлаб бериши лозим». — Мальтус03.)» | («Observations on certain Verbal Disputes etc.». London, 1821, p. 60, 61.)ДонО автор шуни тушунмайдики, мазкур ҳол да худди ишлаб чиқариш чицимларидаги, демак, ҳам қийматдаги ўзгаришлар талабни ўзгартиради, бинобарин, талаб билан таклиф ўртасидаги муносабатни ҳам ўзгартиради ва талабнинг бу ўзгариши таклифнинг ўзгаришига сабаб бўлиши мумкин; бу эса бизнинг мутафанкиримиз исботламоқчи бўлган нарсанинг зиддини исботлар эди, — бу‘ нарса талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат асло ишлаб чиқариш чицимларини тартибга солмасли- гини, балки, аксинча, шдлаб чидариш чикимларининг ўзи бу нисбатни тартибга соли- шини исботлаб берарди.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
189
Товар ўзининг бозор қиймати билан, яъни ўзидаги ижтимоий зарур меҳнатга мувофиқ сотила олиши учун, бунинг учун шу хил товарларнинг бутун массасини ишлаб чиқаришда истеъмол қилин- ган ижтимоий меҳнатнинг бутун мивдори бу товарларга ижтимоий эҳтиёжнинг, яъни тўлаш цобилиятига эга бўлган эҳтиёжнинг ҳаж- мига тўғри келиши керак. Конкуренция, бозор баҳоларининг талаб билан таклиф ўртасидаги нисбатнинг ўзгаришларига мувофиқ ке- ладиган ўзгаришлари доимо товарларнинг ҳар бир хилига сарф- ланган меҳнатнинг умумий миқдорини шу меъёрга тўғрилашга ин- тилади.
Товарга талаб билан таклиф ўртасидаги нисбатда, биринчидан, истеъмол қиймати билан алмашув циймати ўртасидаги, товар билан пул ўртаспдагп, харидор билан сотувчи ўртасидаги нисбат акс эта- ди; иккиичидан,— ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи ўртасидаги писбат, гарчи ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи учинчи шахслар, савдогарлар сифатида майдонга чиқсалар-да, ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи ўртасидаги нисбат акс этади. Бу нисбатии тўла ривожлантириш учун харидор билан сотувчини айрим-айрим, бир- бирига қарама-қарши цўйиш кифоя. Товарнинг тўла метамор- фозасп учуи, бинобарин, тўла ҳолда олинган олди-сотди процесси учун учта шахс кифоя. А ўз товарини унинг товарини сотиб олган В нинг пулига айлантиради, шундай қилиб у яна ўз пулини С дан сотиб олган товарига айлантиради; бутун процесс шу уч шахс ўрта- сида ўтади. Сўнгра, биз пулни текширганда, товарлар ўз қиймат- лари билан сотиладилар, деб фараз қилган эдик, чунки, модомики ran фақат товарнинг пулга айлангандаги ва пулдаи яна товарга айлапгаидаги формасининг ўзгаришлари устидагина борган экан, цийматдан фарқ қилиб турадиган баҳоларни кўриб чиқиш учун ҳеч қандай асос йўқ эди. Агар товар умуман сотилса ва тушган пулга ядги товар олинса, унда биз кўз ўнгимизда бутун метаморфозани кўрамизки, товарнинг баҳоси унинг қийматидан юқори турадими ёки паст турадими — бу метаморфоза учуи бу мутлақо фарқсиздир. Товарнинг қиймати ўзининг асослик аҳамиятини сақлаб қолади, чунки пул фақат ана шу асосдан ривожланиб тушунчага айланиши мумкин, баҳо эса ўзининг умумий тушунчасига кўра аввало пул формасидаги қийматдир, холос. Албатта, пул муомала воситаси сифатида қараб чиқилганда, товарнинг фақат битта метаморфоза- сигина содир бўлмайди, деб фараз қилинади. Аксиича, бу мета- морфозаларнинг ижтимоий миқёсда қўшилиб кетиши қараб чиқи- лади. Фақат ана шу тариқа биз пул муомаласига ва унинг муомала воситаси сифатидаги функцияларининг ривожланишига якинлашамиз. Бироқ пулнинг муомала воситаси функциясига ўти- ши учун ва бунинг натижасида унинг турининг ўзгариши учун бу алоқа қанчалик муҳим бўлса, айрим харидорлар ва сотувчилар ўр- тасидаги муомала учун шунчалик аҳамиятсиздир.


190 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ‘ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
суммасидир, талаб эса худди шу товарнинг харидорлари ёки (индивидуал ёки унумли) истеъмолчилари суммасидир, деб ^и- соблаймиз. Шу билан бирга бу суммалар бир-бирпга яхлит, агре- гат кучлардай таъсир қилади. Бунда айрим шахс ижтимоий кучнинг бир қисми тариқасида, бутун массанинг бир атоми тари- қасида иш кўради,— конкуренция ишлаб чиқариш ва истеъмол- нииг ижтимоий характерини худди ана шу формада намоёи қи- лади.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
191
фақат ўзигагина эмас, балки барча шерикларига ҳам дахлдор бўл- са-да, унинг ўз қўшнилари билан ҳеч қандай иши бўлмай қолади}^ Талаб ва таклиф қииматнинг бозор қийматига айланишини та- қозо қилади, бинобарин, улар капиталистик базисда амал қилиш- лари учун, товарлар капитал маҳсулоти бўлганлиги учун, талаб ва таклиф капиталистик ишлаб чиқариш процессини, демак, оддий то- вар олди-сотдпсига қараганда муносабатларнинг бир-бири билан мутлақо бошқача ўралашиб кетишини тақозо қилади. Бунда ran •говарлар қийматининг формал суратда баҳога айланиши тўғрисида- гина, яъни форманинг фақат оддий ўзгариши устидагина бормайди; ran бозор баҳоларининг бозор цийматларидан ва, сўнгра, ишлаб чи- қариш баҳоларидан мивдор жиҳатдан муайян фарқ қилиши тўғри- сида борадп. Оддий олди-сотдида товар ишлаб чиқарувчиларнинг товар ишлаб чиқарувчилар сифатида бир-бирларига қарама-царши туришлари кифоя. Бундан кейинги анализ қилишда талаб ва так- лиф турли синфларнипг ва синфлар бўлимларининг мавжуд бўли- шини назарда тутадики, улар жамиятнинг жами даромадини ўзаро тақсимлаб оладилар ва уни даромад тарицасида истеъмол қиладилар, улар, бинобарин, шу даромад юзага келтирган талабни ўртага қўя- дилар; ваҳоланки, иккинчи томондан, ишлаб чиқарувчилар бир-бир- лари учун ишлаб чицарувчилар сифатида яратадиган талаб ва так- лпфни тушуниш учун умуман бутун капиталистик ишлаб чиқариш продесси тузумини тушуниб олиш зарур.
< Капиталистик ишлаб чиқариш вақтида ran товар формасида муомалага кпрптилган ^иймат массаси учун шунга тенг бошқа формадагц,— пул ёки товар формасидаги,— қиймат массасини қўлга киритиш устидагина бормайди,. ran ишлаб чиқаришга авансланган капитал эвазига худди шу ҳажмдагп, ёки унинг ҳажмига pro rata * бошқа ҳар қандай капитал, бу капитал ишлаб чиқаришнинг цан- дай тармоғида пшлатилишидан цатъий назар, оладиган мивдорда ^ўшимча қиймат ёки фойда олиш.тўғрисида боради; бинобарин, ran товарларни ҳеч бўлмаганда ўртача фойда берадиган баҳо билан, яъни ишлаб чиқариш баҳоси билан сотиш устида боради. Бу фор- мада капитал ўзини ўзи ижтимоий куч деб таний бошлайдики, бу кучда ҳар бпр каппталистнинг бутун ижтимоий капиталдаги ишти- рокига пропорционал ўз ҳиссаси бўладиJ
Биринчидан, капиталистик ишлаб чЗгқаришнинг ўзи муайян истеъ- мол қийматига ва умуман ўзи ишлайдиган товарнинг специфик хусу- сиятига мутлақо бефарқ қарайди. Ҳар бир ишлаб чиқариш соҳасида
32) «Агар группанинг ҳар бир аъзоси умумий фойда ёки мулкнинг муайян ҳисса- сидан ёки тегишли цисмидан кўпроғини олишга ҳеч илож тополмаса, бу фойданн нупайтириш учун жон деб бошқаларга қўшилади» (талаб билан таклиф ўртасидаги нис.бат унга шундай қилишга имкон берган вақтда у шундай қилади ҳам); «бу — монополиядир. Лекин агар ҳар бир киши, ўз ҳиссамнинг абсолют миқдорини бирор уир йул билан, гарчи умумий суммани камайтириб юбориш йўли билан бўлса-да, купайтира оламан, деб ишонса — у кўпинча худди шундай қилади ҳам; бу конку- ренциядир» («An Inquiry Into those Principles, respecting the Nature of Demand etc.». Lon- aon» 1821, p. 105).
* — тўғри келадиган. Ped.


192 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ 'ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
унинг учун гап фақат қўшимча қиймат ишлаб чиқариш тўғрисида, меҳнат маҳсулотидаги ҳақ тўланмаган маълум миқдор меҳнатни ўзиники цилиб олиш тўғрисида боради. Худди шу тариқа, капи- талга бўйсунган ёлланма меҳнат ўз табиатига кўра ўз ишларининг махсус характерига бефарқ қарайди, у ўз кўринишини капитал эҳтиёжларига мувофиқлаб ўзгартириши ва капитални ишлаб чиқа- ришнинг бир соҳасидан иккинчисига ўтказишга йўл қўйиб қўии- ши керак.
Иккинчидан, амалда ишлаб чиқаришнинг бир соҳаси худди ик- кинчисидек яхши ёки ёмон бўлади; ҳар бири бир хил фойда кел- тиради, агар ҳар бирининг ишлаб чиқараётган товари бирон-бир ижтпмоий эҳтиёжни қондирмагаида эди, у ўз зпммасидаги вазифа- ни бажармаган бўлар эди.
Бироқ, агар товарлар ўз қийматлари билан сотилса, унда, юқо- рида кўрсатиб ўтилганидек, ишлаб чиқаришиипг турли соҳаларида уларга солинган капитал массасининг оргаиик тузилишииииг тур- лилигига цараб жуда турли фойда нормалари юзага келади. Аммо капитал фойда нормаси пастроқ бўлган тармоқдан чиқариб олина- ди ва фойда нормаси юқорироқ бўлган бошқа тармоқларга иитила- ди. Капитал ана шундай доимий эмиграция ва иммиграция воси- тасп билан,— хуллас, турли ишлаб чиқариш доиралари ўртасида тақсимланиши воситаси билан, фойда нормасининг пасайиб ва ошиб боришига қараб, талаб билан таклиф ўртасида шундай нисбатни вужудга келтирадики, натижада ишлаб чиқаришнпнг турли соҳала- рида бир хил ўртача фойда юзага келади, шу туфайли қийматлар ишлаб чиқариш баҳоларига айланади. Муайян миллий жамиятда капиталистик тараққиёт қанчалик юқори бўлса, яъни шу мамлакат- нинг шароитлари капиталистик ишлаб чиқариш усулига қанчалик кўп мослашган бўлса, капитал бу бараварланишни шунчалик тўла амалга оширишга муваффақ бўлади. Капиталистик ишлаб чиқариш тарақкий цилиб борган сари, унинг шароитлари х4ам ривожланиб боради; бу ишлаб чиқариш ишлаб чиқариш процесси содир бўлади- ган жами ижтимоий шарт-шароитларнинг бутунисини ўзига хос ха- рактерига, ўзининг имманент қонунларига бўйсуидиради.


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
193
ниҳоят,— турли ишлаб чиқариш соҳаларини капиталистларга бўй- супдиришни пазарда тутади. Модомики биз, ran капиталистик тарз- да эксплуатация қилипадиган барча ишлаб чиқариш соҳаларида қийматларшшг ишлаб чиқариш баҳоларига айланиши тўғрисида боради, деб фараз қилар эканмиз, бундай бўйсупдириш биз қабул қнлган зарур шартларга киритилган; бироқ, агар нокапиталистик тарзда олиб бориладиган (масалан, майда деҳқонларнинг деҳқон- чилигп) кўп сонли ва оммавий характерга эга бўлган ишлаб чиқа- риш соҳалари капиталистик корхоналар ўртасига суқилиб кирса ва улар билан аралашиб кетса, бу б&раварланишнинг ўзи анча йирик тўсиқларга дуч келади. Ниҳоят, аҳоли анча зич бўлиши зарур. Иккинчи модда ишчиларнинг бир ишлаб чиқариш соҳасидан бошцасига ёки муайян жойдаги бир ишлаб чиқариш марказидан бошқасига ўтишларига тўсцинлик қилувчи барча цонунларни бекор қилишни назарда тутади; ишчининг ўз меҳнатининг мазмунига бефарқ қарашини; ишлаб чиқаришиииг барча соҳаларида меҳнатни мумкин қадар кўпроқ оддий меҳнатдан иборат қилиб цўйишни; ишчиларии пхтисосга тегишли барча хурофотлардан халос этишни; ниҳоят, — буниси айпиқса — ишчини капиталистик ишлаб чиқариш усулига бўйсундиришии назарда тутади. Бу масалани бундан буён яна анализ қилшп конкуренцияни махсус текширишга тааллуқли- дир.
Юқорида айтилгаилардан шундай хулоса келиб чиқадики, ҳар бир айрим ишлаб чиқариш соҳасининг ҳар бир айрим капиталисти, шушшгдек жамп капиталистлари ҳам, бутун ишчилар синфини эксплуатация қилишда бутун капитал билан бирга иштирок этади ва ўз пштпроки билан шу эксплуатациянинг муайян даражада бўли- шига сабаб бўлади, иштирок этганда ҳам умумий синфий майл кучи туфайлигина эмас, балки бевосита иқтисодий наф жиҳатдаи ҳам иштирок этади; чуики,— агар бошқа ҳамма шарт-шароит, шу жум- ладаи аваислангаи бутуи доимий капиталнинг қиймати маълум деб фараз қилииса,— ўртача фойда пормаси жами меҳиатнинг жами ка- питал томонидан эксплуатация қилиниши даражасига боғлиқдир


194 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ УРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
пти мумкин эмас, албатта) капиталист, фақат ўзгарувчи капитал- нигина ишлатадиган (буни ҳам, ҳақиқатда бўлади, деб фараз қилиш мумкин эмас) ва шу тариқа ўзинипг бутун каппталпни иш ҳақига сарфлайдиган капиталист сингари, ишчилар синфинп капитал билан эксплуатация қилишдан шу қадар жуда манфаатдор бўларди ва ҳақ тўланмаган қўшимча меҳнатдан ўшанчалик фойда чпқариб оларди. Лекин меҳнатни эксплуатация цилпш даражаси маълум иш кунида меҳнатнинг ўртача интенсивлигига, маълум интепсивликда эса — ипт кунининг узунлигига боғлиқ. Қўшимча қиймат нормасининг баландлиги, бинобарин, ўзгарувчи капнталнпнг муайян умумий массасида — қўшимча қийматнинг ҳажми, шунинг учун фойданинг катталиги ҳам меҳнатни эксплуатация цилиш даражасига боғлиқ. Маълум тармоқ капитали — бутун жами капиталдан фарқлп ўла- роқ — ўзи махсус банд қилган ишчиларни эксплуатация қиляшдан махсус манфаатдор бўлса, айрим капиталист — ўз тармоғининг бар- ча капиталистларидан фарқли ўлароқ — шахсан ўзи бапд қилган ишчиларни эксплуатация цилишдан махсус майфаатдордир.
Иккинчи томондан, капиталнинг ҳар бир айрим соҳаси ва ҳар бир айрим капиталист жами капитал ишлатадиган ижтимоий мех- нат унумдорлигидан бир хилда манфаатдордир, чунки икки ҳбл бунга боғливдир. Биринчидан, ўртача фойдани пфода қиладиган истеъмол қийматлари массаси; бу эса пкки карра муҳимдир, чунки фойда ҳам янги капитал жамғарилиши фонди бўлиб, ҳам истеъмол учун мўлжаллаиган даромадлар фонди бўлиб хизмат қпладп. Ик- кинчидан, бутун авансланган (доимий ва ўзгарувчп) капитал ций- матнинг катталиги; бу қўшимча қиймат ёки бугун каппталпстлар синфининг фойдаси муайян ҳажмда бўлганда, фойда нормаспни ёки маълум миқдордаги капиталга тушадиган фойданп белгплайди. Айрим соҳадаги ёки бу соҳанинг айрпм индивидуал корхонасидаги меҳнат унумдорлигининг алоҳида даражаси ишга фақат бевосита алоқадор бўлган капиталистларнигина кизиқтирадп, чунки у айрим соҳанинг бутун капиталга нисбатан ёки айрим капиталистнипг — унинг бутун соҳасига нисбатан устама фойда олиш пмконинп таъ- минлайди.
Шундай қилиб, биз бу ерда, пима учун капиталпстлар бпр-бир- лари билан конкуренция қилишда шу қадар оз биродарлик ҳпс-туй- ғуларини намоён қилгаплари ҳолда умумап бутун пшчплар спнфига қарши курашда чиндая ҳам масончасига апоқ-чапоқ бўлиб кетади- лар, деган саволга математикадай апик жавоб топамиз


X БОБ. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ БАРАВАРЛАНИШИ
195
шароитпдпр33). Товарлар қийматини пш вақти билан, улардаги меҳ- нат мпқдори бплан белгилашга дарши бош кўтариб чиқадиган эко- номистларнпиг ўзп ишлаб чиқариш баҳолари тўгрисида гапирганда уларни теварагида бозор баҳолари ўзгариб турадиган марказлар деб тилга олишларп ҳам тушунарлидир. Улар шундай қилсалар қилаве- ришларп мумкпн, чунки ишлаб чиқариш баҳоси алладачон батамом ташқи бўлиб қолган форма ва prima facie * * товар қийматининг нора- циопал формасп, конкуренция процессида, бииобарин, оддий капи- талист тушунчасида, шу сабабли вульгар экономистлар тушунчасида ҳам майдонга чпқадиган формадир.
Бозор қиймати (бу қиймат тўғрисида айтилгап гапларнинг ҳам- маси зарур чеклашлар билан ишлаб чидариш баҳосига ҳам таал- лудлпдир) ҳар бир алоҳида ишлаб чидаршп соҳасида энг дулай шароитда ишлаб чидарувчиларнииг устама фойдасини дандай ди- либ ўз ичига олиши юдоридаги баёндан кўриниб турибди. Кризис ва умуман ортпқча ишлаб чидариш ҳолларини истисно ‘дилганда, буни барча бозор баҳоларига, улар ишлаб чидаришнинг бозор цийматларидан ва бозор баҳоларидан данчалик кўп фард қилиши- дан қатъи назар, татбид этса бўлади. Бозор баҳоси худди шуни тацозо қиладики, муайян турдаги товарларнинг ҳаммасига, бу то- варлар жуда хплма-хил индивидуал шароитда ишлаб чидарилган- лигига ва, демак, уларни ишлаб чидариш учун жуда хилма-хил чиқим килинган бўлиши мумкинлигига дарамай, бир хил баҳо билап ҳақ тўланади. (Биз сўзнинг одатдаги маъноси билан айт- гапда моиополпялар — супъий ёки табиий монополиялар — оди- бати бўлгаи устама фойда тўғрисида бу ерда гапирмаймиз.)
Бироқ устама фойда, бундан ташқари, маълум ишлаб чиқариш соҳаларп ўз товарлари қийматларининг ишлаб чиқариш баҳола- рига айлаппшпдан, шунипг учуи ўз фойдаларининг ўртача фойда- даи пборат бўлиб қолишидан дутула олган вақтда ҳам юзага ке- ляши мумкип. Биз ер рептаси тўғрисидаги бўлимда устама фойда- нинг бу пкки формасининг бундан кейинги ўзгаришларини кўриб чиқампз.
w) Malthus [«Principles of Political Economy». London, 1836, p. 77 and sq,].
* — дастлабки қарашда. Ped.


196 ]
УН БИРИНЧИ БОБ
ИШ ҲАҚИНИНГ УМУМИЙ ЎЗГАРИШЛАРИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИГА ТАЪСИРИ
Ижтимоий капиталнинг ўртача тузилиши 80с + 20 , фойда эса 20 бирлик бўлсин. Бундай ҳолда цўшимча қиймат нормаси 100% дир. Иш ҳақининг ёппасига ошуви, бошқа шароитлар тенг бўлган- да, цўшиМча циймат нормасининг камайишини билдиради. Ўртача капитал учун фойда ва цўшимча фойда бир-бирига тўғри келади. Иш ҳаци 25 % ошди, дейлик. Ҳаракатга келтириш учун 20 бирлик сарфланган меҳнат массасига энди 25 бирлик сарфланади. Демак, биз бир оборот ичида 80с + 20^ + 20р ўрнига 80f + 25^ + 15р ций- матга эга бўламиз. Ўзгарувчи капитал ҳаракатга келтирган меҳ- нат энди, худди илгаригидек, 40 га тенг қшшат суммасини ҳосил ^илади. Модохмики v ошиб 20 дан 25 га етган экан, ортиқча т, шунга мувофи^ р энди=фацат 15 бўлади. 105 учун 15 фойда 142/7% бўла- ди ва бу — янги ўртача фойда нормаси бўлур эди. Ўртача капитал ишлаб чиқарадиган товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси уларпинг қийматига тўғри келиши учун бу товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси ўзгармай қола берарди; демак, иш ҳақининг ошиши фойда- нинг камайишига сабаб бўлса-да, товарларнинг шшмати ва баҳоси- нинг ўзгаришига олиб келмас эди^
Илгари, ўртача фойда = 20 бирлик бўлганда, бир оборот даври ичида ишлаб чицарилган товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси уларнинг ишлаб чицариш чиқимлари плюс бу ишлаб чиқариш чиқимлари ҳисобидан 20 бирлик фойдага тенг бўлган эди, демак= к + кр = к 4- —, бунда к ўзгарувчи мивдор бўлиб, у — товарлар- 100
га кирган ишлаб чиқариш воситаларининг цийматига цараб ва ана шу товарларни ишлаб чицаришда ишлатилган асосий каиитал қий- матининг маҳсулотга ўтишини ифодаловчи ейилиш миқдорига қараб турлича бўлади. Энди ишлаб чиқариш баҳоси к + к бўлади.


XI БОБ. ИШ ҲАҚИ 'ЎЗГАРИШИНИНГ И. Ч. БАҲОСИГА ТАЪСИРИ 197
Энди тузилиши ўртача ижтимоий капиталнинг дастлабли 80f + + 20v (эндиликда 764/21г + 2317/21v га айланган) тузилишидан паст- рОқ, — масалан, 50с + 50 у бўлган капитални олиб кўрайлик. Бунда иш ҳақи ошмасдан олдин йиллик маҳсулотнинг ишлаб чиқариш баҳоси 50с + 50^, + 20р = 120 бўлган, — биз соддалаштириш учун, бутун асосий капитал ейилиб йиллик маҳсулотга ўтади ва оборот даври худди I ҳолдагидек, деб биламиз. Иш ҳацининг 25% ошиши ҳаракатга келтирилган меҳнатнинг ўша миқдорининг ўзи учун ўзгарувчи капитални ошириб 50 дан 62х/2 га етказади. Агар йил- лик маҳсулот илгариги ишлаб чиқариш баҳоси 120 билан сотил- ганда эди, бундан 50г + 62х/2у + 7х/.гр, бинобарин, — 62/3 % фойда нормаси ҳосил бўларди. Лекин янги ўртача фойда нормаси 142/7 % ва, биз бошқа барча шароитларни бир хил деб фараз цилганлиги- миз учун, 50с + 62х/2г/ бўлган бу капитал мазкур фойдани бериши лозим. Бироқ 112х/2 капитал фойда нормаси 142/7% бўлганда 16х/14 фойда беради. Шундай қилиб, бу капитал ишлаб чиқарган товар- ларнинг ишлаб чицариш баҳоси энди 50с + 62х/^ + 16х/14р = 1288/14 га тенг. Демак, иш ҳақининг 25% ошиши натижасида ўша товар- нинг ўша миқдорининг ишлаб чиқариш баҳоси бунда ўсиб 120 дан 1288/14 га етди, ёки 7 % дан кўпроқ ошди.
Аксинча, ўртача капиталга қараганда юқори тузилишга эга бўлган ишлаб чиқариш соҳасини, масалан 92C+8V ни олиб кўрай- лик. Демак, дастлабки ўртача фойда бу ерда ҳам=20, ва агар,биз яна, бутун асосий капитал йиллик маҳсулотга киради ва оборот даври ҳам худди I ва II ҳоллардагича қолади, деб фараз қилади- гаи бўлсак, бу ерда ҳам товарнииг ишлаб чиқариш баҳоси = 120.
Иш ҳақининг 25% ошиши патижасида ўша бир миқдор меҳнат- га сарфланадиган ўзгарувчи капитал ошиб 8 даи 10 га етади, то- вар ишлаб чиқариш чиқимлари, бинобарин, кўпайиб 100 дап 102 га етади; иккинчи томондан, ўртача фойда нормаси 20% дан 142/7% га тушиб цолди. Бироқ 100 : 142/7 = 102 : 144/?. Демак, эиди 102 га тегишли фойда 144/7 бўлади. Шунинг учун ҳам бутун маҳ- сулот & + &//=102 + 144/7 = 1164/7 га сотилади. Демак, ишлаб чиқа- риш баҳоси 120 дан 1164/7 га, ёки 33/7 тушиб қолди.
<П1ундай қилиб, иш ҳақи 25%, ошиши иатижасида:
1) ўртача ижтимоий тузилишга эга бўлган капитал учуп товар ишлаб чиқариш баҳоси ўзгармай қолди;
2) тузилиши анча пастроқ бўлган капитал учун товар ишлаб чиқариш баҳоси, гарчи фойда камайган нисбатда бўлмаса-да, ошди;
3) тузилишп анча юқорироқ бўлган капитал учун товар ишлаб» чпцариш баҳоси, гарчи фойда камайган нисбатда бўлмаса-да, ка- майди.


198 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ 'ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИПГИ
бир томондан, ошиши ва, иккинчи томондан, камайиши ижтимоий ўртача капитал даражасигача бараварлашади.)
Агар товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси II мисолда ошиб, III мисолда эса камайса, қўшимча қиймат нормасининг пасайишидан ёки иш ҳақининг умумий ошишидан келиб чиқадиган бу царама- царши ҳаракатнинг ёлғиз ўзиёқ шуни кўрсатиб турадики, бунда иш ҳақининг ошиши натижасида юзага келадиган товар баҳосидаги зарарни қоплаш устида ran бўлиши мумкин эмас, чунки III ҳолда ишлаб чицариш баҳосининг пасайиши капиталист учун фойданинг камайиши ўрнини цоплай олмайди, албатта, II ҳолда баҳонинг оши- ши ҳам фойданинг камайишини бартараф эта олмайди. Аксинча, иккала ҳолда,— баҳо ошган ҳолда ҳам, баҳо камайган ҳолда ҳам,— фойда ўртача капитал фойдаси билан бир хил бўладиким, бунда баҳо ўзгармас бўлиб қолади. II ва III ҳолда фойда бир хил, яъни, бу — 55/т, ёки 25% дан зиёдроқ камайгап ўртача фойдадир. Бундая шундай маъно келиб чиқадики, arap II ҳолда баҳо ошмаганда, III ҳолда эса пасаймаганда эди, товарлар янги пасайган ўртача фой- дага қараганда II ҳолда камроқ фойда билан, III ҳолда эса кўпрод фойда билан сотилар эди. Ўз-ўзидан равшанки, меҳнатга 50%, 25% ёки 10% капитал сарфланишига қараб, иш ҳақининг ошиши иш ҳақига ўз капиталининг 7ю цисмини сарфлаган кишига, V4 ёки 7г кисмини сарфлаган кишига жуда турлича таъсир кўрсатиши лозим. Бир томондан, ишлаб чиқариш баҳосининг ошишини ва, иккиичи томондан, унинг пасайишини, ушбу капитал тузилишининг ижти- моий ўртача тузилишдан юцори ёки паст бўлишига қараб, янгидан пасайган ўртача фойдага қадар бараварлашувгина тацозо қилади.
Иш ҳақининг умумий камайиши ва унга мувофик равишда фойда нормасининг ва, бипобарин, ўртача фойданипг ҳам умумий ошиши ижтимоий ўртача тузилишдап царама-қарши томоиларга қараб ўзгарадигаи капиталларнинг маҳсули бўлган товарларнипг ишлаб чиқариш баҳосига қай тариқа таъсир қилади? Юқорида кел- тирилган мулоҳазаларнинг тескари томопи олиниши ҳамоно нати- жа ҳосил бўлади (бу натижани Рикардо текширмайди).
I. 	Тузилиши ўртача капитал = 80f + 20^ = 100; цўшимча қиймат нормаси = 100%; ишлаб чиқариш баҳоси = товар қиймати = 80с + + 207, + 20р = 120; фойда нормаси = 20 %. Иш ҳақи чорак қисмга камайган бўлиб, ўша доимий капиталнинг ўзини илгариги 20^ ўр- нига 15^ ҳаракатга келтиради, деб фараз қилайлик. Демак, биз оладиган товар циймати = 80с + 15>г/ 4- 25р = 120 бўлади. v ҳосил қилган меҳнат миқдори ўзгармай цолаверади ва у фаҚат ҳосил қилган янги қиймат капиталист билан ишчи ўртасида бошқача тақсимланадп. Қўшимча қиймат 20 дан 25 га кўпайди, шунинг учун қўшпмча қтшмат нормаси — дан га, демак, кўпайиб 100% дан 1662/3 % га етди. 95 учун фойда энди = 25; демак, 100 учун фойда нормаси = 266/19. Капиталнинг янги процент тузилиши энди 844/i9c+ + 151б/19, = ЮО.


XI БОБ. ИШ ҲАҚИ -ЎЗГАРИШИНИНГ И. Ч. БАҲОСИГА ТАЪСИРИ 199
II. Тузилишп паст даражали капитал. Даставвал, юқорида- ги каби 50с + 50^,. Иш ҳақи х/4 цисм камайганлиги натижасида v қисқариб, 37*/2 га тушади, шу билан бирга бутун авансланган капитал — 50г,+371/2Гг = 871/2 гача қисқаради. Агар биз бунга янги фойда нормаси 266/19 % ни татбик этсак, унда 100: 266/19=871/2: 231/38. Илгари 120 турган товарлар массасининг ўзи энди 87х/2 + 23х/38 = = 110Х0/19 туради; баҳо деярли 10 бирлик камайди.
III. Тузилиши юқори капитал. Даставвал 92^, + 8,, = 100. Иш ҳақининг х/4 қисм камайиши 8, ни гача, бутун капитални 98 гача пасайтиради. Демак, 100 : 266/19 = 98 : 251б/19. Товарларнинг илгари 100 + 20 = 120 бўлган ишлаб чиқариш баҳоси, энди, иш ҳа^и камайгандан кейин, 98 + 2515/19 = 123Хб/19 бўлади; демак, у деярли 4 бирлик кўпайди.
Шундай қилиб, кўриб турибмизки, бундан олдинги мулоҳазалар- ни такрорлаш, лекин акс томонга қараб ва тегишли тузатишлар билан такрорлаш лозим бўлади, холос; иш ҳақининг умумий кама- йиши натижасида дўшимча диймат, қўшимча қиймат нормасп, би- нобарин, бошда шартлар бир хил бўлганда, гарчи бошқача пропор- цияда бўлса-да, фойда нормаси ҳам умуман ошади; тузилиш даражаси паст капиталлар ишлаб чиқарган товарлар учун ишлаб чпқариш баҳолари камаяди, тузилиши юқори капиталлар ишлаб чи- қарган товарлар учун ишлаб чиқариш баҳолари ошади. Натижа — бпз иш ҳақининг умумий ошишида кўрган натижанпнг нақ акси- дир34). Ҳар иккала ҳолда — иш ҳаци ошганда ҳам, камайганда ҳам — иш кунининг узунлиги, худди барча зарур тирикчилик во- ситаларининг баҳоси каби, ўзгармас деб фараз қилинди. Шундай қилиб, иш ҳақи ё илгари меҳнатнинг нормал баҳосидан юқорп бўл- гаи, ёки энди унга қараганда пасаяётган бўлсагина бунда иш ҳа- кдпшнг камайиши мумкин. Иш ҳақининг камайишп ёки ошпши ишчининг одатдаги истеъмолига кирадиган товарларнииг қиймати, демак, ишлаб чиқариш баҳоси ҳам ўзгариши патижасида содир бўлган таддирда цандай модификациялар бўлиши қуйирокда, ер рентаси тўғрисидаги бўлимда дисман текширилади. Бу ерда эса биз қуйидагиларни узил-кесил дайд дилиб ўтамиз:
( Агар иш ҳақининг ошиши ёки камайиши зарур тприкчилпк во- ситалари қийматининг ўзгариши натижасида содир бўлса, юқорида лелтирилган мулоҳазалар фақат шунинг учун модификация қпли- ниши мумкинки, баҳоларининг ўзгариши ўзгарувчи капитал миқ- дорини оширадиган ёки камайтирадпган товарлар айни вақтда доимий капиталга ҳам у капитални ташкил этувчи элементлар бў- либ киради ва, бинобарин, фақат иш ҳадининг ўзигагина таъсир 39 Шуниси ғоят ғалатики, Рикардом (у, албатта, бу ердагидек мулоҳаза юрит-
маидп. чунки у қийматнинг ишлаб чиқариш баҳосига бараварланиш процессини тушунмаган) ҳатто бу ҳол устида тўхтамайди ва фақат биринчи ҳолнигина — иш
м5^и5инг ошиши ва унинг товарларпинг ишлаб чидариш баҳоларига таъсиринигива
курио чицади. Servum pecus imitatorum (дулдай тадлид қилувчилар)®3  4  * ўз-ўзидав 1ааШан бЎлган ва аслида тавтологиядан иборат бу татбиқни ишлатишни ҳатто ■ьаелига ҳам келтира олмаган.


200 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
этиш билап кифояланмайди. Лекин улар фақат иш ҳақигагина таъсир қилгани учун, юқорида келтирилган мулоҳазалар бу ҳол хусусида айтилиши лозим бўлган ҳамма нарсани ўз ичига олади
Бу бобда бошдаи-оёқ умумий фойда нормасииииг, ўртача фой- даиинг ҳосил бўлиши, бинобарин, цийматларнинг ишлаб чиқариш баҳосига айланиши ҳам маълум факт деб пазарда тутилди. Масала фақат иш ҳақининг умумий ошиши ва камайиши маълум миқдор деб фараз қилинган товарларнинг ишлаб чиқариш баҳосига қай тариқа таъсир қилиши кераклигида эди. Бу бўлимда текширилган бошқа пунктларга қараганда бу масала жуда ҳам иккинчи даража- ли масаладир. Лекин бу масала бунда тилга олидган масалалар жумласидан Рикардо кўриб чиққан, кўриб чиққанда ҳам,— буни биз қуйида кўрамиз 66,— бир томонлама ва қониқарсиз даражада кўриб чиққан бирдан-бир масаладир.


[ 201
ЎН ИККИНЧИБОБ
ҚЎШИМЧАЛАР
I. 	ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИДАГИ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ САБАБЛАРИ
Бирои товарнинг ишлаб чиқариш баҳоси икки сабаб оқибатида- гипа ўзгариши мумкин:
Биринчидан. Умумий фойда нормаси ўзгаради. Агар қўшимча қиймат ўртача нормасининг ўзи ўзгарсагина — ёки қўшимча қий- мат ўзгармас ўртача нормада бўлган тақдирда — ўзиники қилиб олинадиган цўшимча циймат суммасининг бутун авансланган иж- тимоий капитал суммасига нисбати ўзгарсагина, умумий фойда нор- маси ўзгариши мумкин.
Цўшимча қиймат нормасииииг ўзгариши иш ҳадипииг нормал даражага нисбатан пасайиб кетишига ёки ундан кўтарилиб кети- шига асосланмаслигидан — бу хил ҳаракатни эса иш ҳадининг фа- қат тасодифий ўзгариши деб билиш керак — бу ўзгариш иш кучи- нинг қиймати ошганлиги ёки камайганлиги учун ёки шуиииг иа- ти/касидагипа содир бўлиши мумкин; тирикчилик воситаларини ишлаб чиқарувчи меҳпат унумдорлиги ўзгармаса, бинобарип, иш- чилар истеъмолига кирувчи товарларнинг қиймати ўзгармаса, уни- си ҳам, буниси ҳам бўлиши баб-баравар мумкин эмас.
Ёки ўзииики қилиб олинадиган қўшимча қиймат суммасипинг бутун аваисланган ижтимоий капиталга нисбати ўзгаради. Бу ерда ўзгариш қўшимча қиймат иормасидан келиб чиқмаслиги учун у бутуи капиталдан, яъни унииг доимий қисмидан келиб чиқиши ло- зим. Техник томопдаи кўриб чиқилаётгап капитал доимий қисми- пинг массаси ўзгарувчи капитал сотиб олган иш кучининг миқдо- рига пропорционал тарзда кўпаяди ёки камаяди, капитал доимий қисми қииматинипг массаси эса упинг массасипинг ўзипинг ўсиши ва камайиши билан бирга ўсади ёки камаяди, бинобарин, упинг ўсиши ва камайиши ҳам ўзгарувчи капитал цийматининг массаси- га пропорционал тарзда бўлади. Агар илгариги меҳнат миқдори кўпроқ доимий капитални ҳаракатга келтирган экан, демак, меҳнат Упумлироқ бўлиб қолди, ва аксинча. Демак, модомики меҳнат упумдорлигида ўзгариш содир бўлган экап, муайяп товарларпииг Циймати ҳам ўзгариши керак.


202 ИККИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^РТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНИШИ
да муайян товарнинг ишлаб чиқариш баҳосп ўзгарса, бу товарпинг ўз циймати ўзгармай қолиши мумкин, лекин бошқа товарлар қий- матида ўзгариш содир бўлипш лозим.
Иккинчидан. Умумий фойда нормасп ўзгармай қолади. У вақт- да, агар унинг ўз қиймати ўзгаргаи бўлса, агар унпнг ўзини так- рор ишлаб чиқариш учун эндп илгаригпга қараганда кўпроқ ёки камроқ меҳнат талаб қилинадиган бўлса, ана ўшандагипа товар ишлаб чиқариш баҳоси ўзгаришп мумкин; шуниси ҳам борки, шу товарни узил-кесил формада ишлаб чиқарадиган меҳнатнинг, ёки шу товарни ишлаб чиқаришга кирадпган товарларнп ишлаб чица- радиган меҳнатнинг унумдорлиги ўзгарадими-йўқмп — бари бир. Калава ип ишлаб чиқариш баҳосинппг пасайиб кетиши ё пахта арзонроқ етиштирилганлигидап, ёки машиналарнинг такомиллаш- тирилиши натижасида йигирув меҳнати унумлироқ бўлиб қолган- лигидан бўлиши мумкин.
Юқорида кўрсатиб ўтилганпдек, ишлаб чи^ариш баҳоси k + р га, яъни ишлаб чиқариш чиқимлари плюс фойдага тенг. Бу эса, ўз навбатида, k + kp' га тенг, бунда к, ишлаб чиқариш чи^имлари— ишлаб чит^аришнинг турли соҳаларида ўзгариб турувчи ноаниқ миддор бўлиб, ҳаммаваЦт товар ишлаб чиқаришда истеъмол цилин* ган доимий ва ўзгарувчи капиталнинг қийматига тенгдир, р' эса процент билан ҳисоблаб чицилган ўртача фойда нормасидир. Агар k = 200, р' эса = 20% бўлса, ишлаб чиқариш баҳоси k + kp' = = 200 + 200 х — = 200 + 40 = 240. Афтидан, гарчи товарлар қий- мати ўзгарса-да, бу ишлаб чицариш баҳоси ўзгармай Қолиши мум- кин.
Товарлар ишлаб чиқариш баҳоспнипг ҳар қандап ўзгариши оқибат натижада қийматиипг ўзгариши бўлади; бироқ товарлар цийматининг ҳар қандай ўзгаришп ҳам пшлаб чиқарпш баҳосининг ўзгаришида ифодаланиши шарт эмас, чунки ишлаб чикариш баҳо- си муайян товарнинг қиймати билапгина эмас, балки барча товар- ларнинг жами циймати билан ҳам белгиланади. А товарга тааллуқ- ли ўзгариш В товарнинг дарама-дарши ўзгариши билан мувоза- ватлашуви мумкин, демак, умумий нисбат ўзгармай қолаверади.
II. 	ТУЗИЛИШИ ЎРТАЧА ТОВАРЛАРНИИГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИ
Биз кўрдикки, ишлаб чиқариш баҳоларининг қийматлардан фарқ қилиши шунинг натижасида содир бўладики:
1) товарнинг ишлаб чиқариш чиқимларига упинг таркибндаги қўшимча циймат эмас, балки ўртача фойда келиб қўшиладл;


XII БОБ. ҚУШИМЧАЛАР
203
фойда билан қўшимча циймат ўртасидаги тафовут натижасида ана <пу товарнинг ўзи учун юзага келадиган фарқдан қатъи назар юз беради.
Эҳтимол, шу тариқа, тузилиши ўртача капиталлар ишлаб чи- царган товарларда ҳам ишлаб чиқариш чиқимлари уларнинг ишлаб чиқарпш баҳоларинииг аиа шу таркибий қисмидан иборат элемент- лар кийматпнинг суммасидан фарқ қилиши мумкин. Ўртача тузи- лиши 80r+20j деяйлик. Эҳтимол, шу тариқа ташкил топган ҳақиқий каппталларда 80 с доимий капитал с нинг қийматидан кўпроқ ёки камровдир, чунки бу с ишлаб чиқариш баҳолари қийматлари- дап фарқ қиладигаи товарлардир. Агар иш ҳақи ишлаб чиқариш баҳоси қийматидан фарқ қиладиган товарларга сарфланса, худди шу тариқа 20^ уларнинг қийматидан фарқ қилиб қолиши мумкин; бинобарин, ишчи бу товарларга ҳақ тўлаб олиши (уларни қоплаши) учун иш вақтини кўпроқ ёки камроқ сарфлаши лозим, яъни зарур тирикчилик воситаларииинг ишлаб чиқариш баҳолари улариинг қийматларига тўғри келиб қолганда талаб қилинганпдан кўпроқ ёки камроқ зарур меҳнатни бажариши керак.


204 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ^ртача фойдага айланиши
ҳацининг ошиши ёки камайиши қўшимча қиймат ми^доригагипа таъсир қилиши мумкин, лекин асло товарлар қийматига таъсир қилмайди.
III. 	КАПИТАЛИСТНИНГ КОМПЕНСАЦИЯ УЧУН АСОСЛАРИ
Юқорида айтилганидек, конкуренция ишлаб чиқаришнинг тур- ли соҳаларидаги фойда нормасини бараварлаштиради ва бу билан ана шу турли соҳалар маҳсулотларининг қийматини ишлаб чиқа- риш баҳосига айлантиради. Ва бу ҳол капиталнинг бир соҳадан худ- ди шу пайтда фойда ўртача даражадан юқори бўлган бошқа соҳага доимо ўтиб туриши йўли билан содир бўлади; лекип буида фойда- нинг ўзгариб туришини эътиборга олиш керакки, бу ўзгариш му- айян муддат давомида саноатнинг муайян тармоғида фойда жуда кам ва жуда кўп бўлган йилларнинг алмашиниб туриши билан боғлиқдир. Ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари ўртасида содир бўладиган капиталнинг бу узлуксиз эмиграцияси ва иммиграцияси фойда нормасининг ошиб ва пасайиб туришига сабаб бўлади, бу ошиб ва пасайиб туришлар муайян даражада бир-бирини мувоза- натлаштиради ва шу туфайли ҳамма ерда фойда нормасиии бир умумиц даражага келтиришга мойил бўлади.
Капиталларнинг бу ҳаракатига биринчи навбатда бозор баҳо- ларипипг ҳолати сабаб бўлади, бозор баҳолари бир ерда фойдани умумий ўртача даражадаи юқорироққа кўтаради, бошқа ерда уии бу даражадан пастроққа туширади. Биз ҳозирча савдогарлик капи- талини бир чеккада қолдириб турамиз, буида бизнинг у билап ҳали ишимиз йўқ ва у, спекуляциянииг ўзи яхши кўрган муайян парса- лар билан чайқовчилик қилиш касали цўққисдаи авж олиб кетиш ҳоллари кўрсатиб турганидек, соҳибкорликпинг бир тармоғидан капитал массасини ғоят тезлик билаи сўриб олишга ва худди шун- дай тезлик билан уни бошқа тармоққа ташлашга додирдир. Бироқ сўзиинг ўз маъносидаги ишлаб чиқаришнииг ҳар бир соҳасида — сапоатда, деҳқончиликда, кон ишида ва ҳоказоларда — капитал- нинг бир соҳадан бошқасига оқиб ўтиши, айниқса асосий капитал борлиги туфайли, анча қийин. Бунинг устига тажриба яна шуни кўрсатадики, агар саноатнииг бирои-бир тармоғи, масалаи, ип газ- лама саноати, муайян вақт давомида жуда катта фойда келтирса, бошқа бир вақт давомида у фацат жуда оз фойда беради ёки ҳат- то зарар келтиради, шунинг учун ҳам йилларнинг муайяп цикли ичида бу ерда олинган ўртача фойда бошқа тармоқлар билаи тах- минан бир хилда бўлади. Бинобарин, капитал бу тажриба билан ҳпсоблашишга тез орада кўникиб қолади.


XII БОБ. Қ^ШИМЧАЛАР
205
матларни ошкор қилмайди. Аммо конкуренция, аксинча: 1) ишлаб чиқаришнииг турли соҳаларидаги капиталиинг оргапик тузилишига боғлиқ бўлмагаи, бинобарин, муайян капитал эксплуатациянинг муайян соҳасида ўзиники қилиб оладиган жонли меҳнат массасига ҳам боғлиқ бўлмаган ўртача фойдаларни; 2) иш ҳақининг ўзгари- ши оқибатида ишлаб чиқариш баҳоларининг ошиши ва камайиши- ни — дастлабки қарашда товарларнинг қиймат муносабатига мут- лақо зид бўлган ҳолни; 3) бозор баҳоларининг муайян давр ичида товарларнинг ўртача бозор баҳосини бозор цийматидан эмас, балки ундан узоқлашадиган, ундан жуда фарқ қиладиган ишлаб чиқа- ришнинг бозор баҳосидан иборат қилиб қўядиган ўзгаришларини ошкор қилади. Афтидан, апа шу ҳодисаларнинг ҳаммаси қиймат- нинг иш вақти билан белгиланишига ҳам, ҳақ тўланмаган қўшим- ча меҳнатдан иборат қўшимча қийматнинг табиатига ҳам баб-бара- вар зиддир. Шундай цилиб конкуренцияда уамма нарса бузилган уолатда намоён бўлади. Иқтисодий муносабатларнинг аллақачон ташкил топган, сиртда, уларнинг реал мавжудлигида, ва, демак, бу муносабатларнинг намояндалари ва агентлари уларни тушуниб олишда мадад қилиб таянадиган тасаввурларда иамоён бўладиган тури уларнинг ички, асл, лекин яширин асосий мазмунидаи жуда ҳам фарқ қилади ҳамда амалда уни бузиб кўрсатади ва унинг ўзига ҳам, унга мувофиқ бўлган тушунчага ҳам зид келади.
Сўнгра. Капиталистик ишлаб чиқариш муайян таравдиёт да- ражасига етганда ишлаб чиқаришнинг айрим соҳаларидаги турли-турли фойда нормаларининг умумий фойда нормасига бара- варлашиши бозор баҳоларининг капитални узо^лаштириши ва яқинлаштириши йўли билангина содир бўлмайди, асло. Ўртача ба- ҳолар ва уларга мувофиқ бўлгаи бозор баҳолари маълум давр қа- рор топгандан кейин бундай бараварлашиш вақтида муайян тафо- вутларнинг бараварлашиши, бу тафовутларни капиталистлар бир- бирлари билан ҳисоб-китоб қилиш вақтида дарҳол ҳисобга олиши айрим капиталистлар онгига етиб боради. Бу тафовутлар капита- листлар тасаввурида яшайди ва бу тафовутларни улар компеиса- ция асослари деб ҳисобга оладилар.
Буида ўртача фойданинг ўзи, яъни. бир хил миқдордаги капи- талларнинг бир хил муддат ичида бир хил фойда бериши шундай тасаввурга асос бўлиб хизмат қилади. Бу эса, ўз навбатида, шунга асосланадики, ишлаб чиқаришнинг ҳар бир соҳасидаги капитал жами ижтимоий капиталнинг ишчилардан сўриб олган жами қў- шимча цийматини ўзиники қилиб олишда ўз миқдорига pro rata * иштирок этиши керак; ёки ҳар бир айрим капиталга жами капи- талнивг шунчаки бир қисми деб қараш керак, ҳар бир айрим ка- питалистга аслида бутун капиталдаги ўз улушининг ҳажмига pro rata умумий фойдада иштирок этаётган умумий корхонанинг ак- Циопери деб қараш лозпм.
— мувофиқ. Ред.


206 ИККИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА ФОЙДАГА АЙЛАНШПИ
Капиталистларнинг кейинги ҳисоб-китоблари ана шу тасаввур- га асосланади. Масалан, агар капитал обороти, ё товарлар ишлаб чиқариш процессида узоқроқ қолиши сабабли, ёки улар анча узоқ бозорларда сотилиши лозим бўлганлиги сабабли, нисбатан суст бўлса, бунинг оқибатида капитал қўлидан чиқиб кетадиган фойда, ҳарҳолда, қўшиб ҳисобланади, бинобарин, ўрни баҳо устига қўшиш йўли билан қопланади. Худди шунингдек жуда катта таҳдид ости- да бўлган капитал солиш ҳам, масалан, денгиз транспортига соли- надиган капитал ҳам баҳо устига қўйилган устама билан қоплана- ди. Капиталистик ишлаб чиқариш, у билан бирга страхование иши ҳам етарли даражада ривожланиб борганда хавф амалда ишлаб чи- царишнинг ҳамма соҳалари учун бир хилда бўлади (Корбетга қа- ралсин67); лекин энг катта хавф остида бўлган корхоналар кўпроқ ^трахование суммаси тўлайдилар ва бунинг ўрнини ўз товар баҳо- лари ҳисобидан қоплайдилар. Амалда ҳамма ишлар шундай бўлиб қоладики, солинган муайян капитални кўпроқ фойдали, бошқасипи -эса камроқ фойдали циладиган ҳар бир вазият,— маълум чегара ичида эса солинган барча капиталлар баб-баравар зарур ҳисобла- нади,— компенсация учуи ҳамишаликка белгиланган асос деб ҳи- собга олинади; шуииси ҳам борки, бу важни ёки бу ҳисобнинг тўғ- рилигипи оцлаш учун конкуренциянинг такрор-такрор амал кили- шига энди ҳожат қолмайди. Капиталистларнинг ишл^б чиқариш- •нинг турли тармо^ларида товар баҳолари хусусида бир-бири билан ҳисоб-китоб қилишда компенсация учун бир-бирларига қарши кел- тирган барча асосларипинг замипида ётган иарса фақат барча капи- талистларнинг ўз капиталларига pro rata бир хилда умумий ўлжа, жами қўшимча қиймат ҳақидаги даъволари эканлигиии капиталист уиутиб қўяди,— ёки, тўғрироғи кўрмайди холос, чунки конкурен- ция буни унга кўрсатмайди. Аксинча, уларнинг амалда олган фой- даси улар сўриб олган қўшимча қийматдан фарқ қилиши сабабли, уларнииг компепсация учун асослари уларнинг жами қўшимча қий- матдаги иштирокини бараварлаштирмай, балки фойданинг ўзини юзага келтирадигандай, чунки бу фойда гўё шунчаки бирон-бир тарзда исботланган ва товарлар ишлаб чиқариш чиқимлари устига ^ўйилган устамадан келиб чивдандай бўлиб туюлади.
Бошқа ҳамма масалаларда капиталистнинг қўшимча қиймат манбаи хусусидаги тасаввури ҳақида VII бобда, 116-бетда*, айтил- ган ҳамма нарсани ўртача фойдага нисбатан ҳам татбиқ этса бўла- ди. Товарларнинг муайян бозор баҳоси ва муайяп меҳнат эксплуа- тацияси шароитида ишлаб чиқариш чиқимларини тежаш шахсий маҳоратга, зийракликка ва ҳоказоларга боғлиқ бўлгаилиги учунги- ла бу ерда масаланинг қўйилиши ўзгаради.
* Шу томнинг 134-135- бетларига қаралсин. Ред.


207 J:
УЧИНЧИ БУЛИМ
ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАИИБ БОРИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ ҚОИУНИ
ЎН УЧИНЧИ БОБ
ҚОНУННИНГ ЎЗИ
Иш ҳақи муайян ва иш кунинннг узунлиги муайян бўлганда, масалан, 100 дан иборат ўзгарувчи капитал ҳаракатга келтирила- диган ишчиларнинг маълум сонини ифода этади; у капитал ана шу соннинг кўрсаткичидир j Масалан, 100 фунт стерлинг 100 ишчининг, айтайлик, бйр ҳафталик иш ҳаци бўлсин. Агар ана шу 100 ишчи қанча қўшимча меҳнат қилса, шунча зарур меҳнат ҳам цилса, агар, бинобарин, улар ҳар куни капиталист учун, яъни қўшимча қиймат ҳосил цилиш учун ^анча меҳнат қилса, ўзлари учун ҳам, яъни ўз иш ҳақларини такрор ишлаб чиқариш учуп ҳам шунча вақт меҳ- нат цилсалар, у ҳолда улар ҳосил қилган бутун қиймат = 200 фунт стерлинг, улар ҳосил цилган цўшимча қиймат эса 100 фупт стер- линг бўларди. Қўшимча циймат нормаси—= 100 % бўларди. Би- *v
роц бу цўшимча циймат нормаси, биз кўриб ўтганимиздек, доимий капитал с нинг ва шу билан бирга бутун капитал К нинг турли мивдорига мувофиц тарзда жуда хилма-хил фойда нормалари- да ифодаланган бўлар эди, чунки фойда нормаси =—. Қўшимча К
Қиймат нормаси 100 % бўлганда:
«
«
100
Агар с = 50, v = 100 бўлса, унда р' = --- = 662/3%;
100 с = 100, v = 100 бўлса, унда р' = 50%;
100 с = 200, v = 100 бўлса, унда р' = — =331/3%;
OUU
100 с = 300, v = 100 бўлса, унда р' = —■ = 25%;
400
100 с = 400, v — 100 бўлса, унда р' = — = 20%.
500
«
«


208
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
Шупдай қплиб, меҳнатпи эксплуатация қилиш даражаси ўзгар- маганда ўша бир қўшимча қиймат нормасииипг ўзи пасайиб бора- ётган фойда нормаси билап ифодалапган бўлур эди, чунки доимий капиталнинг моддий ҳажми билан биргаликда, гарчи худди шу про- порцияда бўлмаса-да, доимий капитал ва, демак, бутун капитал қийматининг миқдори ҳам ошиб боради.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
209
бошида фараз тариқасида келтирган рақамлар капиталистик ишлаб чицаришнинг ҳақиқий тенденциясини ифодалайди. Капиталистик ишлаб чиқариш доимий капиталга қараганда ўзгарувчи капитал- нииг тобора нисбий камайиши билан биргаликда бутун капитал- пинг анча юқори органик тузилишини вужудга келтиради, бунияг бевосита оқибати шу бўладики, меҳнатни эксплуатация қилиш да- ражаси ўзгармагапи ва ҳатто ошиб боргани ҳолда, цўшимча қиймат иормаси муттасил камайиб борувчи умумий фойда нормасида ифо- даланади. (Камайиб бориш нима учун бу абсолют формада эмас, балки кўпроқ прогрессив камайиш тенденцияаи сифатида юз бери- ши кейинроқ кўрсатиб берилади *.) Демак,|умумий фойда норма- сбнинг пасайишга мойиллигинииг тобора 1 кучайиши ижтимоий мсҳнат унумдорлик кучининг прогрессив ривожланишипинг ифода- сидир, капиталистик ишлаб чицарииь усулига хос ифодадир, холос. Бундан, фойда нормаси бошқа сабаблар билан ҳам вақтинча паса- йиши мумкип эмас, деган маъио чикмайди, аммо шу тарит^а, капи- талистик ишлаб чиқариш усулининг моҳиятига асослаииб, капита- листик ишлаб чиқариш усули ривожланиши билан қўшимча- қийматнинг умумий ўртача нормаси камайиб борувчи умумий фойда нормасида ифодаланиши лозимлиги ўз-ўзидан равшаи зарурат сифатида исботлаб берилган^Модомики ишлатилаётган жонли меҳ- нат массаси у ҳаракатга келтираётгап буюмлашган меҳнат масса- сига нисбатан, унумли истеъмол қилинаётган ишлаб чиқариш во- ситалари массасига нисбатан доимо камайиб борар экан, бу жонли меҳнатнинг ҳақ тўланмаган ва қўшимча қиймат шаклида буюмлаш- тирилган қисмининг бутун солинган капитал қиймат миқдорига нис- бати доимо камайиб бориши керак. Лекин қўшимча қиймат масса- сининг солинган бутун капитал қийматига бу нисбати фойда порма- си бўлади, шу сабабли фойда нормаси доимо пасайиб бориши керак.
Бизнинг ҳамма баёнимиздан кейин бу қопун қаичалик осон ту~ юлса ҳам, аммо бундан олдинги бутун сиёсий иқтисод уни очиб бера олмаган, биз буни кейинги бўлимларнинг бирида кўрамиз68. Бундан олдинги сиёсий иқтисод ҳодисани кузатиб борган ва уни изоҳлаш йўлидаги бир-бирига зид уринишлар ичида қийналган. Бироқ бу қонун капиталистик ишлаб чиқариш учуп ғоят катта аҳа- миятга эга бўлса-да, шуни айтиш мумкинки, у қонун бир сир бў- либ, Адам Смит замонидан буён бутун сиёсий иқтисод бу сирни очишга уриниб келмоқда ва А. Смитдан кейинги турли-турли таъ- лимотлар ўртасидаги тафовут бу сирни ҳал қилшпга уринишлар ўртасидаги тафовутдир. Иккинчи томондан, агар, гарчи бундан олдинги бутун сиёсий иқтисод доимий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртасидаги тафовут теварагида ўралишиб юрган бўлса ҳам, лекин уни бари бир таърифлаб беролмаганлиги, у ҳеч вақт ^ўшим- ча қийматни фойдадан айрим ҳолда тасаввур^илолмаганлиги, фойда- ни эса умуман ҳеч қачон соф шаклда, бир-биридан алоҳида бўлиб * Шу томнинг XIV бобига қаралсин. Ред.


210
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
олган турли таркибий қисмлардан фарқли ҳолда,— саноат фоидаси, савдо фойдаси, процент, ер рентаси сифатида тасаввур кила олма- ганлиги, у ҳеч қачон капиталнинг органик тузилишидаги фарқни, бинобарин, умумий фойда нормасииинг ҳосил бўлишини ҳам асос- ли равишда таҳлил -қилмаганлиги эътиборга олинадиган бўлса, унинг ҳеч қачон бу жумбоқни еча олмаганлиги сирликдап чиқиб аёнбўлади-цолади.
/ьиз бу қонунни атайин фойданинг бир-биридан алоҳида бўлиб олган турли категорияларга бўлиниб кетганлигини кўрсатишдан олдин баён қилиб бердик. Бу қонунни фойданинг турли категория- лардаги шахслар улушига тушадиган турли қисмларга бўлинишидан ^атъи назар келтириб чиқариш мумкинлиги мазкур умумий қонуя- нинг бундай бўлинишига ва бу бўлиниш натижасида юзага ке- ладиган фойданинг турли категориялари ўртасидаги ўзаро иисбаг- ларга боғлиқ эмаслигини бевосита исботлаб беради. Биз бу ерда сўз юритаётган фойда қўшимча қийматнинг ўзининг фақат бошқа- ча номидир, қўшимча қиймат эса ўзи келиб чиқадиган ўзгарувчи капиталгагина нисбатан эмас, балки фа^ат бутун капиталга нис- батан кўрсатилгад^ Бинобарин, фойда нормасининг пасайиши қў- шимча қийматнинг ўзининг бутун авансланган капиталга нисбати- винг камайиб боришини ифодалайди ва шунинг учун ҳам у бу дўшимча қийматнинг турли категориялари ўртасида ҳар қандай тадсимланишига боғлиқ эмас.
Биз кўрдикки, капиталистик ривожланишнинг бир босқичида, капитал тузилиши с: р=50 :100 бўлганда, 100% лик қўшимча ций- мат нормаси 662/з%лик фойда нормасида ифодаланса, бундан юқо- рцроқ босцичда, с:у = 400:100 бўлганда, худди шу дўшимча қий- мат нормаси фақат 20% лик фойда нормасида ифодаланади. Айни бир мамлакат тараққиётининг бирин-кетин келадиган турли бос- қичларига тааллуцли бўлган нарса турли мамлакатларнинг айни бир вақтдаги таравдиёт босқичлари ўртасидаги тафовутларга ҳам тааллуқлидир. Биринчи капитал тузилиши ўртача бўлган тарадқий этмаган мамлакатда умумий фойда нормаси = 662/з % бўлур эди, ваҳоланки тараққиётнинг анча юқори босқичида бўлган ва иккин- чи капитал тузилишига эга бўлган мамлакатда умумий фойда нор- маси = 20% бўлур эди.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
211
ўзи учун, 7з қисмида эса капиталист учун ишласа, унда, агар юқо- рида келтирилган мисолдаги фараз қабул қилинадигап бўлса, худди шу иш кучига 133 7з ҳақ тўланар ва берадиган ортиқчаси атиги 662/з бўлар эди. 1337з лик ўзгарувчи капиталга 50 доимий капитал тўғри келган бўлур эди. Бинобарин, бу ҳолда қўшимча қиймат нор- маси 662/3: 133 7з = 50%, фойда нормаси эса 662/з: 1837з, ёки тах- минан 36 72% бўлур эди.
Модомики биз шу дамгача фойда бўлиниб кетадиган турли тар- кибий цисмларни тадқиқ қилиб чицмаган эканмиз, бинобарин, улар биз учун ҳали мавжуд эмас экан, англашилмовчиликларга йўл қўймаслик учунгина қуйидагиларпи кўрсатиб ўтамиз. Турли та- равдиёт босқичида турган мамлакатлар, яъии капиталистик ишлаб чиқариш ривожлангап мамлакатлар билан, гарчи ишчипи ҳақиқат- да капиталист эксплуатация қилаётгаи бўлса-да, меҳнат ҳали рас- мий жиҳатдан капиталга бўйсундирилмаган мамлакатлар (масалан, Ҳиндистонни, у ерда райят хўжаликни мустақил деҳқоп сифатида олиб боради, демак унинг ишлаб чиқариши ҳали капиталга бўйсун- дирилмаган, ҳолбуки судхўр унинг фақат бутун қўшимча меҳнати- нигина эмас, ҳатто, капиталистчасига айтганда, упинг иш ҳақининг бир қисмини ҳам процент тариқасида ундан сўриб олиши мумкин) тавдосланса — бундай тавдослашда миллий фойда нормаси дара- жасини миллий процент ставкаси билан ўлчаш жуда катта хато бўлур эди. Меҳнат расмий жиҳатдан капиталга ҳали бўйсундирил- маган мамлакатларда бутун фойда ва ҳатто фойдадан кўпроқ нар- са ҳам процентга киритилган, ваҳоланки капиталистик ишлаб чи- цариш ривожланган мамлакатларда процент ҳосил қилинган цў- шимча қийматнинг ёки фойданинг фақат муайян қисмини ташкил этади. Иккинчи томондан, бу мамлакатларда процент ставкаси асо- сан шундай нисбатлар (судхўрларнинг зодагонларга, ер рентаси эгаларига берадиган ссудалари) билан белгиланадики, уларнинг фойдага мутлақо ҳеч қандай алоқаси йўқ, балки, аксинча улар ер рентасини судхўр қай меъёрда ўзиники қилиб олаётганини кўрса- тиб беради, холос.
Капиталистик ишлаб чиқариш тараққиёти турли босқичларда бўлган ва шу сабабли капиталнинг органик тузилиши турлича мам- лакатлар орасида нормал иш куни қисқароқ бўлган мамлакатда қў- шимча қиймат нормаси (фойда нормасини белгиловчи факторлардан бири) иш куни узунроқ бўлган мамлакатдагидан юқорироқ туриши мумкин. Биринчидан, агар Англиядаги 10 соатли иш куни жуда интенсивлиги туфайли Австриянинг 14 соатли иш куиига тенг бўл- са, иш куни тўғри тақсимланган тақдирда инглизнинг 5 соатли т\ў- шимча меҳнати жаҳон бозорига австрияликнинг 7 соатли қўшимча меҳпатига қараганда кўпроқ қиймат етказиб бериши мумкин. Ик- кинчидан эса, Англияда қўшимча меҳнат Австриядагига қараганда нтп^кунининг кўпроқ қисмини ташкил этиши мумкин.


212
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
мапиб бораётган фойда нормасида ўз ифодасини топади,—бошқа- ча сўзлар билан айтганда, цуйидагиларни билдиради: агар ўртача ижтимоий капиталнинг қандайдир муайян мивдори, масалан, 100 дан иборат капитал олиб қараладиган бўлса, уиииг меҳнат восита- лари таркибидаги қисми тобора ортиб, жонли меҳнат таркибидаги цисми эса тобора камаяди. Бинобарин, ишлаб чиқариш воситала- рига қўшиладиган жонли меҳнатнинг жами массаси апа шу ишлаб чиқариш воситаларининг қийматига нисбатан камайиб борганлиги учун ҳақ тўланмаган меҳиат ҳам, қийматнинг бундай меҳнат ифо- даланадиган қисми ҳам бутун авансланган капитал қийматига нис- батан камайиб борад^^Ёки: сарфланадиган бутун капиталнинг то- бора камроқ қисми жонли меҳнатга айланади ва шунинг учун бу- тун шу капитал ўз мивдорига қараганда тобора кам цўшимча қий- мат сўриб олади, лекин шу билан бирга цўлланилаётган меҳнат- нинг ҳақ тўланмаган цисмининг ҳақ тўланган қисмига нисбати ортиб бориши мумкин. Ўзгарувчи капитал билан доимий капигал абсолют жиҳатдан ўсиб борганда, ўзгарувчи капиталнинг нисбатан камайиши ва доимий капиталнинг нисбатан ортиши, биз айтиб ўт- ганимиздек, ошиб бораётган меҳнат уяумдорлигининг бошқача ифо- даси, холос.
100 капитал 80с +. 20„ дан иборат, кейингиси = 20 ишчи, деб фараз қилайлик. Цўшимча қиймат нормаси 100% бўлсин, яъни иш- чилар куннинг ярмида ўзлари учун ва иккинчи ярмида капиталист учун ишласинлар. Бошца, камроц тараққий цилган мамлакатда капитал = 20с + 80„ бўлсин, бунда кейингиси = 80 ишчи бўлсин. Бу ишчилар иш кунининг 2/3 қиимида ўзи учун ва фақат х/5 цисми- да капиталист учун ишласинлар. Бошқа шароитлар бир хил бўл- ганда, ишчилар биринчи ҳолда 40, иккинчи ҳолда эса 120 қиймат ишлцб чицарадилар. Биринчи капитал 80с + 20^ + 20т = 120 ишлаб чиқаради; фойда нормаси = 20%. Иккинчи капитал 20^+80^+40т= = 140 ишлаб чиқаради; фойда нормаси=40%. Демак, иккинчи ҳолда фойда нормаси биринчи ҳолдагидан икки баравар кўп, ваҳоланки биринчи ҳолда қўшимча қиймат нормаси = 100% дир, яъни фойда нормаси 50% бўлган иккинчи ҳолдагидан икки баравар кўпдир. Лекин шуниси борки, бир хил миқдордаги капитал биринчи ҳолда фақат 20 ишчининг, иккинчи ҳолда эса 80 ишчининг ^ўшимча мехнатини ўзиники ^илиб олади.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
213
диталистлар командаси остида бўлгап ишчиларнипг соии ортмаган тавдирда ҳам шундай бўлиши мумкин./
Агар муайян миқцордаги, масалан икки миллиоя ишчи аҳоли олинадиган бўлса ва, сўнгра, ўртача иш кунининг узунлиги ва* ин- тенсивлиги, шунингдек иш ҳақи,— у билан бирга эса зарур ва қў- шимча меҳнат ўртасидаги нисбат ҳам,— муайян миқдорлар деб цабул қилинадиган бўлса, шу икки миллион ишчининг жами меҳ- нати, шунингдек уларнинг қўшимча қийматда ифодаланадиган қўшимча меҳнати доимо бир хил миқдорда қиймат ишлаб чиқара- ди. Лекин шу меҳнат ҳаракатга келтирадиган доимий — асосий ва оборот — капитал массаси ортиб бориши билан бу қиймат мивдо- рининг бу капитал цийматига нисбати пасаяди, бу капитал қийма- ти эса, гарчи бир хил пропорцияда бўлмаса-да, унинг массаси би- лан бирга ортади. Гарчи капитал жонли меҳнатнииг илгаригидек массасига қўмондонлик қилиб, цўшимча меҳнатнипг худди шуича массасини сўриб олса ҳам, бу нисбат, шу сабабли фойда нормаси ҳам пасаяди. Жонли меҳнат массаси камайганлиги учун эмас, бал- ки у ҳаракатга келтирадиган буюмлашган меҳнат массаси ошган- лиги учун ниобат ўзгаради. Бу камайиш абсолют эмас, балки нисбийдир ва ҳаракатга келтириладиган меҳнатнинг ва -қўшимча меҳнатнинг абсолют мивдорига амалда ҳеч қандай алсхқаси йўқ. Фойда нормасининг пасайиши жами капитал ўзгарувчи таркибий цис-минииг абсолют камайишидан эмас, балки фақат иисбий кама- йишидан, доимий таркибий қисмига нисбатан унинг камайишидан келиб чиқади.
Нимаики муайян меҳнат массаси учун ва қўшимча меҳнат мас- саси учун амал қилса, ишчиларнинг ўсиб бораётган сони учун ҳам, шу сабабли муайян шарт-шароитда команда остида бўлган меҳнат- пинг ўсиб бораётган массаси учун, ва, хусусан унинг ҳақ тўланма- ган қисми учун, қўшимча меҳнат учун ҳам амал қилади. Агар ишчи аҳоли кўпайиб, масалан, икки миллиондан уч миллионга ет- са, агар унга иш ҳақи шаклида тўланадиган, илгари икки милли- ондан иборат ўзгарувчи капитал энди уч миллион бўлса-ю, доимий капитал айни замонда 4 миллиондан 15 миллионга етса, бу шарт- шароитда (ўзгармайдиган иш куни ва ўзгармайдиган қўшимча қий- мат нормаси) қўшимча меҳнат, қўшимча қиймат массаси ярим ба- равар, 50% ошади, 2 миллиондан 3 миллионга етади. Шундай бўл- са-да, қўшимча меҳнатнинг, шу сабабли цўшимча қийматнинг ҳам абсолют массаси ана шу қадар, яъни 50 %; ўсишига қарамай, ўз- гарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбати 2 :4 дан 3: 15 га тушиб цолган ва қўшимча цийматнинг бутун капиталга нисбати ^уйидагича бўлган бўлур эди:
I. 4. + 2, + 2т; Я = 6; р' = 331/3%-
II. 15. + 3. + 3/п; Я = 18; р' = 162/3 %.


214
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙШП ҚОНУНИ
пормаси илгаригидан ярим баравар пасайди. Бироқ фойда фақат ижтимоий капиталга нисбатан олинган қушимча қиймат холос, шу- нинг учун ҳам фойда массаси, ижтимоий миқёсда олипган унинг абсдлют миқдори қўшимча қийматнинг абсолют мивдорига тенгдир. Бинобарин, фойданинг абсолют миқдори, унинг умумий массасп, бу фойда массасининг бутун авансланган капиталга қараганда фав- кулодда нисбий камайишига қарамай, ёки умумий фойда нормаси- иинг фавқулодда камайишига қарамай, 50% ўсган бўлур эди. Шун- дай қилиб, капитал бапд қилган ишчиларнинг сони, яъни у ҳара- катга келтирган абсолют меҳнат массаси, бинобарин, у сўриб ола- диган абсолют қўшимча меҳнат массаси, шу сабабли эса у пшлаб чиқарадиган қўшимча циймат массаси ҳам ва, демак, у ишлаб чи- қарадиган абсолют фойда массаси ҳам ўсиши мумкин ва, фойда пормаси прогрессив тарзда тушишига қарамай, абсолют фойда мас- саси прогрессив ўсиши мумкин. Бу фақат мумкингина эмас. Агар ўткинчи ўзгаришлар бир чеккада қолдирилса, капиталистик ишлаб чи^ариш асосида шундай бўлиши лозим.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
215
ортиқчалигини янада тезроқ юзага келтириши мумкин, бу эса, ўз вавбатида,— қашшоқлик капиталистик ишлаб чиқариш шароитида аҳолини кўпайтириши сабабли,— аҳоли сонининг ҳақиқатан тез кўпайиши учун иссиқхона бўлиб хизмат қплади. Шу сабабли ка- питалистик ишлаб чиқариш процессида фақат бир момент бўлган капиталистик жамғарилиш процессининг табиатидан ўз-ўзидан шу иарса келиб чицадики, капиталга айланиши лозим бўлган ишлаб чиқариш воситаларининг кўпайган массаси эксплуатация қилиш учун ярайдиган, тегишли мивдорда кўпайган ва ҳатто ортиқча мавжуд ишчи аҳолини ҳамиша топиб туради. Бинобарин, ишлаб чиқариш ва жамғарилиш процессининг ривожланиши билан, ўзи- ники қилиб олиш мумкин бўлган ва ҳақиқатан ўзиники қилиб оли- надиган цўшимча меҳнат массаси кўпайиши лозим, шу сабабли, ижтимоий капитал ўзиники қилиб оладиган фойданинг абсолют массаси ҳам кўпайиши лозим. Аммо ўша ишлаб чиқариш ва жам- ғарилиш қонунларининг ўзи доимий капитал массасининг кўпайи- ши билан бирга унинг цийматининг кўпайишини — капиталнинг жонли меҳнатга алмаштириладиган ўзгарувчи қисмининг кўпайи- шига қараганда тобора ортиқ прогрессияда кўпайишини тақозо ци- лади. Шупдай қилиб, ўша-ўша қонунларнинг ўзи туфайли ижти- моий капиталга тўғри келадиган фойданинг абсолют массаси ошиб боради, фойда нормаси эса камая боради.
Биз бу ерда капиталистик ишлаб чиқариш тараққий этиб бори- ши ва унга мувофиқ ижтимоий меҳнат унумли кучларининг ривож- ланиши билан ва ишлаб чидариш тармоқлари, бинобарин, маҳсу- лотлар ҳам кўпайиши билан цийматнинг илгариги мивдори истеъ- мол ^ийматлари ва зеб-зийнат буюмларининг прогрессив тарзда ортиб борувчи массасидан иборат бўлишини мутлат^о эътиборга ол- маймиз.


216
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
циялашувига олиб борувчи ўша сабабларнинг ўзи ишлатиладиган асосий капитал, хом ашё ва ёрдамчи материаллар массасининг иш- латиладиган жонли меҳнат массасинииг кўпайишига қараганда иисбатан тезроқ ва кўпроқ ортишига ҳам олиб келади.
Сўнгра, биз бу ерда шу ҳолнигина эслатиб ўтишимиз кифоя қиладики, муайян мивдор ишчилар аҳли бўлганда, агар,— иш ку- нини узайтириш ёки ишчи меҳнатини интенсивлаштириш оқибати- дами ёки меҳнатнинг унумдорлик кучларининг ривожланиши натижаси бўлмиш қиймат билан ифодаланувчи иш ҳақинииг камайи- ши оқибатидами,— қўшимча қиймат нормаси ошса, ўзгарувчи капя- тал доимий капиталга қараганда нисбатан камайишига қарамай, ^ўшимча қиймат массаси, шу сабабли фойданинг абсолют массаси ҳам ортиши лозим.
Ижтимоий меҳнат унумдорлик кучларининг ўша ривожлаииши- нинг ўзи, ўзгарувчи капиталиинг бутуи капиталга қараганда нис- бий камайишида ва у билан бирга тезлашиб борадигаи жамғари- лишда ифодаланадиган ўша қонунларнинг ўзи,— зероки, иккинчи томондан, жамғарилиш, тескари таъсир кўрсатиб, ишлаб чиқарув- чи кучнинг янада ривожланишининг ва ўзгарувчи капиталнинг янада нисбий камайишининг бошланғич нуқтасига айланса ҳам,— ана шу ривожланишнинг ўзи, агар вақтипча ўзгаришлар бир чек- када қолдириладиган бўлса, бутун ишлатиладиган иш кучининг прогрессив кўпайишида, қўшимча қийматнинг, бинобарин, фойда- пинг ҳам абсолют массасининг тобора кучлироқ ортишида ўз ифо- дасини топади.
Бу икки томонлама қонун, яъни фойда нормасининг камайшци ва айпи замонда фойда абсолют массасининг кўпайиши айни бир хил сабаблар туфайли юзага келишини кўрсатадиган бу қонун; муайян шароитда ўзиники қилиб олинадиган қўшимча меҳнат мас- саси, бинобарин, қўшимча қиймат массасининг ҳам ўсиб боришига ва, агар ҳамма капитал бир бутун деб ёки ҳар бир айрим капитал бир бутун капиталнинг фақат бир қисми деб қараладиган бўлса, фойда билан қўшимча қиймат бир хил миқдорлар эканлигига асос- ланган қонун қандай формада ифодаланиши керак?


XIII BOS. КОНУННИНГ ГЗИ
217
тал сўриб оладиган қўшимча қийматнинг, ёки фойданинг миқдори абсолют жиҳатдан камаяди. Қўшимча қиймат нормаси 100% бўл- ганда 60^+40^ дан иборат капитал 40 қўшимча циймат массасини, бинобарин, фойда массасиии ишлаб чиқаради; 70^ + 30^ дап иборат капитал 30 дан иборат фойда массасини ишлаб чиқаради; капитал 8067 + 20’<7 бўлганда фойда 20 гача пасаяди. Бу камайиш қўшимча қиймат массасига, бинобарин, фойда массасига ҳам тааллуқлидир ва бундан шу нарса келиб чиқадкки, 100 дан иборат бутун капитал камроқ қўшимча қиймат ишлаб чиқаради, чунки у умумаи камроқ жонли меҳнатни, эксплуатация даражаси ўзгармагаи ҳолда эса камроц қўшимча меҳнатни ҳам ҳаракатга келтиради. Агар ижти- моий капиталнинг кандайдир муайяп қисмини, бииобарип, ижти- моий тузилиши ўртача капиталяи қўшимча цийматни ўлчаш учун ўлчов бирлиги цилиб кабул қилсак,— фойдани ҳар гал ҳисоблаб чиқиш вақтида шундай қилинади,— унда умумий цўшимча ций- матнинг нисбий камайиши билан унинг абсолют камайиши айнан бир хил бўлиб чиқади. Юқорида келтирилган мисолларда фойда пормаси 40% дан 30% га ва 20% га тушади, чунки амалда бир капиталнинг ўзи ишлаб чиқарадиган қўшимча қиймат массаси, би- кобарин, фойда массаси ҳам ўз абсолют миқдори жиҳатдаи 40 дан 30 га ва 20 га тушади. Қўшимча қиймат қиёсан ўлчанадиган капи- тал қиймат миқцори = 100 бўлганлиги учун, қўшимча қийматнинг бу ўзгармас миқцорга нисбатининг камайиши қўшимча қиймат ва абсолют фойда мивдори камайишининг фақат алоҳида ифодаси бў- лиши мумкии. Аслида, бу — бир фикрни ҳадеб такрорлаш, холос. Лекин бундай камайишнипг албатта содир бўлиши,— бу, кўрсатиб ^тилганидек, капиталистик ишлаб чиқариш процессииинг ривожла- ниш табиатидан келиб чиқади.
Лекин, иккинчи томопдан, қўшимча қийматнинг, демак, муайян капиталдан чиқадиган фойданинг ҳам, шунинг учуп эса процент билан ҳисобланадиган фойда нормасининг ҳам абсолют камайиши- га олиб келадиган сабабларпинг ўзи, ана шу сабаблар қўшимча 1\ийматнинг, демак, бутун ижтимоий капитал (яъни жами капита- листлар) ўзиники қилиб оладиган абсолют фойда массасинииг ҳам ўсишига олиб келади. Хўш, бу қапдай ифодаланиши керак? Бу қандай ифодаланиши мумкип? Ёки — бу дастлабки қарашдаги зид- дият қандай шароитларни кўзда тутади?
Агар ижтимоий капиталнинг 100 га тенг ҳар қапдай улуши, бинобарин, ижтимоий тузилиши ўртача бўлган 100 дан иборат ка- питал ҳар қандай муайян миқдор экан, шу сабабли унинг учун фойда нормасининг камайиши абсолют фойда миқдорининг камайи- шига мос келар экан, чунки худди шу ҳолда у билан ўлчанадиган капитал доимий миқдор экан, аксинча, бутуп ижтимоий капитал- иинг, шунингдек айрим капиталистлар цўлидаги капиталнинг ҳам микдори ўзгарувчи миқдордир, бу мивдор, фараз қилинган шароит- ларга мувофиқ келиши учун, ўзининг ўзгарувчи қисмининг кама- йишига тескари нисбатда ўзгариши керак.
15—775


218
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
Илгариги мисолда капитал тузилиши 60c+40v' бўлганда қўшим- ча қиймат ёки унга тўғри келадиган фойда 40 эди, шу сабабли •фойда нормаси 40% эди. Тузилиши шундай бўлган бутун капитал миллион, деб фараз қилайлик. Бундай ҳолда бутуп қўшимча қий- мат, демак, бутун фойда 400 000 бўлур эди. Агар кейинчалик ка- иитал тузилиши =80 + 20^ бўлган бўлса, унда меҳпатни эксплуа- тация қилиш даражаси ўзгармаганда қўшимча қиймат, ёки ҳар юз- га тўғри келадиган фойда = 20 бўлади. Аммо қўшимча қиймат, ёки фойда, биз кўрсатиб ўтганимиздек, ўз абсолют массаси жиҳатдан шу камайиб борувчи фойда нормасига ёки ҳар юз капиталга тўғри келувчи қўшимча цийматнинг тобора кам ишлаб чиқарилишига ца- рамай, ортиб борар,— айтайлик, 400 000 дан 440 000 гача ортиб бо- рар экан,— бу ана шу янги тузилиши билан бир вақтда ташкил топган бутун капитал 2 200 000 га етганлиги туфайлигина мумкин бўлади. Ҳаракатга келтириладиган бутун капитал массаси 120% кўпайди, ваҳоланки фойда нормаси 50% тушиб кетди. Агар ка- шитал фақат икки баравар ошганда эди, фойда нормасининг 20% ‘бўлиши учун у, 1 000 000 лик илгариги капиталнинг фойда нормаси 40% бўлганда цанча ишлаб чиқарган бўлса, фақат шунча қўшим- ча қиймат ва фойда массаси ишлаб чиқариши керак эди. Агар у мкки баравардан камрод ошганда эди, 1 000 000 лик капитал илга- ри ишлаб чиқарганига қараганда камроқ қўшимча қиймат ва фой- да ишлаб чиқарган бўлур эди, 1 000 000 лик капитал эса ўзининг қўшимча цийматини 400 000 дан 440 000 га етказиши учун тузи- лиши эскича қолгани ҳолда 1 000 000 дан фақат 1 100 000 гача кў- дайиши лозим бўлур эди.
Бу ерда энди илгари баён этилган қонун69 намоён бўлади, бу цонунга кўра ўзгарувчи капиталнинг нисбий камайиши билан, бинобарин, ижтимоий унумли меҳнат кучи ривожланиши билан, бугун капиталнинг доимо ўсиб борувчи массаси талаб қилинади,— шунча миқдордаги иш кучини ҳаракатга келтириш учун ва шун- ча қўшимча меҳнат массасини сингдириб юбориш учун талаб қилинади. Шу сабабли капиталистик ишлаб чиқариш қанчалик ри- вожланса, нисбий ортиқча ишчи аҳолининг пайдо бўлиш имкония- ти ҳам шунчалик ортади, ижтимоий унумли меҳнат кучи камайи- ши сабабли эмас, балки у кўпайиши сабабли, яъни меҳнат билан ггирикчилик воситалари ёки ана шу тирикчилик воситаларини иш- лаб чиқариш учун зарур воситалар ўртасидаги абсолют номувофиқ- лик оқибатида эмас, балки меҳнатни капиталистик заминда экс- влуатация қилишдан келиб чиқувчи номувофиқлик, капиталнинг прогрессив тарзда кўпайиб бориши билан унинг аҳолининг кўпа- йишига эҳтиёжи нисбатан камайиб бориши ўртасидаги номувофиқ- лик одибатида шундай бўлади.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
219
кўрсатадиган кўпайтувчи фойда нормасининг камайишини кўрсата- диган бўлувчига тенг бўлиши лозим. Агар фойда нормаси камайиб 40% дан 20% га тушса, унда натижа илгаригича қолиши учун бу- тун капитал, аксинча, кўпайиб 20 дан 40 га етиши керак. Агар фойда нормаси 40% дан 8% га тушса эди, капитал 8 дан 40 га era- inn, яъни беш баравар ортиши лозим бўлур эди. Фойда нормаси 40% бўлганда 1000 000 дан иборат капитал 400 000 фойда ишлаб чиқаради, шунинг учун фойда нормаси 8% бўлганда 5 000 000 дан иборат капитал ҳам 400 000 фойда ишлаб чицаради. Фойданинг бундай кўпайиши фойданинг илгаригича қолиши учун зарур. Ак- синча, кўпроқ фойда олиш учун капитал фойда нормасининг камайишидан кўпроқ пропорцияда ўсиши лозим. Бошқача сўзлар билан айтганда: бутун капиталнинг ўзгарувчи таркибий қисми ўз абсолют мивдорида фақат илгаригича қолмай, балки ўсиши учун, гарчанд унинг бутун капиталга процент нисбати камайса-да, бутун капитал ўзгарувчи капиталнинг процент билан ифодаланган улу- шининг камайишидан кўпроқ пропорцияда ўсиб бориши керак. У шу қадар ўсиши лозимки, унинг янги тузилишида иш кучини сотиб олиш учун капиталнинг фақат илгариги ўзгарувчи қисмигина эмас, балки яна баъзи бир қўшимча ҳам талаб қилиниши керак. Агар 100 дан иборат капиталда ўзгарувчи қисм камайиб 40 дан 20 га тушса, 40 дан кўпроқ ўзгарувчи капитални ишлатиш мумкин бў- лиши учун бутун капитал ўсиб 200 дан ошиб кетиши керак.
Ҳатто эксплуатация қилинувчи ишчи аҳоли массаси ўзгармай, фақат иш кунининг узунлиги ва интенсивлиги ортган тавдирда ҳам ишлатилган капитал массаси ўсган бўлиши керак эди,— у капитал тузилишини ўзгартириш билан ҳатто эксплуатациянипг илгариги писбати шароитида меҳнатнинг илгариги массасини ишлатиш учуп ҳам ўсиши лозим.


220
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
чи иш кучпни ишлатиш учун тобора кўпроқ мивдорда капитал та- лаб қилинади.^Демак, капиталистик базисда меҳнатнинг ошиб бо- рувчи унумдбрлик кучи мударрар суратда ишчи аҳолисининг очиқ- дан-очиқ доимий ортиқчалигини юзага келтиради. Агар ўзгарувчи капитал бутун капиталнинг илгариги !/г дисми ўрнига фақат */6 қис- ми бўлса, илгариги иш кучини банд қилиш учун бутун капитал уч баравар ошиши керак; икки баравар кўпроқ иш кучини иш билан банд қилиш учун эса бутун капитал олти баравар ошиши лозим.
Фойда массасининг камайиш қонунини тушунтириб бера олма- ган бундан илгариги сиёсий иқтисод фойда массасининг кўпайиб бориши, айрим капиталистлар ва бутун ижтимоий капиталнинг фойдаси абсолют миқдорининг ўсиб боришини бир тур тасалли сифатида кўрсатиб келди, лекин бу тасалли ҳам фақат умумий ҳол- лар ва имкониятларга асосланган эди.
Фсйда нормасининг икки фактор билан: биринчидан, фойда нормаси билан ва, иккинчидан, фойда нормаси шундай бўлганда пшлатиладиган капитал массаси билан белгиланиши шубҳасиз фактдир. Демак, айни вацтда фойда нормаси камайишига қарамай, фойда массасининг кўпайиб бориши мумкинлиги,— бу юқорида кўр- сатилган фактнинг ифодаси холос, ва бу ҳол бир қадам ҳам олға силжишга ёрдам бермайди, чунки шундай ҳол ҳам бўлиши мумкин- ки, капитал ўсиб боради-ю, лекип фойда массаси кўпаймайди, ва ҳатто бу масса пасайганда ҳам у ўсиб бориши мумкин: 25% бўл- ганда 100 дан 25 ҳосил бўлади, 5% бўлганда 400 дан фадат 20 ҳосил бўлади35). Лекип агар фойда нормасининг пасайишига олиб келгап сабабларнинг ўзи жамғарилишга, яъни қўшимча капитал ҳосил бўлишига ёрдам берса, ва агар ҳар бир қўшимча капитал цўшимча меҳнатни ҳаракатга келтирса ва устама қўшимча қиймат ҳосил цилса; агар, иккинчи томопдан, фойда нормасинипг оддий пасайиши энди ўз-ўзича доимий капптал, демак, бутун илгариги капиталнинг ўсганлиги фактини тақозо этса, унда бутун бу процесс сирли бўлхмай қолади. Кейинчалик биз, фойда нормаси ҳам бирга 35) «Биз шуни ҳам кутишимиз мумкин эдики, деҳқончиликда капитал жамға- рилиши ва иш ҳақи ошиши оқибатида гарчи капитал фойда нормаси камайса-да, ҳархолда фойданинг умумий суммаси ошиб боради. Чунончи, агар биз ҳар гал 100 000 фунт стерлинг миқдоридаги такрор жамғаришда фойда нормаси 20% дан 19%, 18%, 17% гача тушади, яъни бетўхтов камайиб боради, деб фараз қилсак, шуни кути- шимиз мумкин эдики, капиталга эгалик қилувчи ҳамма кишиларнинг бирин-кетин оладиган фойдасининг жами суммаси тобора ўсиб боради: капитал 100 000 фунт стер- шинг бўлгандагига цараганда 200 000 фунт стерлингга етганда бу сумма кўпроқ, капитал 300 000 фунт стерлингга етганда у бундан ҳам кўпроқ ва ҳоказо, бинобарин, гарчи ,фойда нормаси доимо пасайиб борса-да, капитал ҳар гал кўпайганда бу сумма ошиб боради. Бироқ бундай прогрессия фақат муайян вақт мобайнидагина кучга эга бўлади. Масалан, 200 000 фунт стерлингнинг 19% и 100 000 фунт стерлинг- нинг 20% идан кўпроқ, 300 000 фунт стерлингнинг 18% и 200 000 фунт стерлингнинг 19% идан кўпроқдир, лекин капитал жуда кўп жамғарилиб, фойда нормаси павай- ганда, ундан кейинги жамғарилиш жами фойда массасини камайтиради. Масалан, жамғарилиш 1 000 000 фунт стерлингга етди, фойда нормаси эса 7% деб фараз ^и- лайлик, унда жами фойда суммаси 70 000 фунт стерлинг бўлади. Агар энди мил- лионга яна 100 000 фунт стерлинг капитал цўшсак, фойда нормаси эса 6% га тушиб ^олса, унда капитал эгалари энди фақат 66 000 фунт стерлинг ёки 4 000 фунт стер- линг камроц оладилар, ваҳоланки жами капитал суммаси 1 000 000 дан 1 100 000 фунт стерлингга етган» (Ricardo. «Principles of Political Economy». Works ed. by MacCulloch, 1852, Ch. VI, p. 68 — 69). Ҳақицатда бу ерда капитал 1 000 000 дан 1 100 000 га етади, яъни 10 % кўпаяди, ҳолбуки фойда нормаси 7 дан 6 га тушади, яъни 148/т % камаяди, деб фараз қилинган. Hine illae lacrimae70.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
221
камайгани ҳолда фойда массасипинг кўпайиши имкопиятини бар- тараф этиш ниятида атайин қандай сохта ҳисобларни ишлатганлик- ларини кўрамиз 71.
Биз умумий фойда нормасининг пасайиш тенденциясига олиб келувчи сабабларнинг ўзи капитал жамғарилишини тезлаштири- шини, бунинг оқибатида эса у ўзиники қилиб оладиган қўшимча меҳпат (қўшимча қиймат, фойда) абсолют миқдорининг ёки уму- мий массасининг кўпайишини ҳам тақозо этишини кўрсатиб бер- дик. Конкуренцияда ҳам, бинобарин, унинг агентларинияг онгида ҳам ҳамма нарса сохта тарзда ифодаланади; конкуреицияда ва унинг агентларининг онгида бу қонун ҳам худди шундай сохта ифодаланади,— мен ташқи кўриниши жиҳатдан бири иккинчисига зид икки ҳодиса ўртасидаги бу ички ва зарур алоқани назарда тут- япман. Равшанки, юқорида келтирилган пропорцияларда йирик ка- питалга эга бўлган капиталист катта фойда олувчи бўлиб кўрина- диган майда капиталистдан кўпроқ фойда массасини олади. Сўнгра, конкуренция жуда юзаки қараб чиқилганда ҳам шу нарса маълум бўладики, агар, масалан, кризис вақтидагидай муайян вазиятда йи- рикроқ капиталист бозордаги жойнп ўз қўлига олмоқчи, майдароқ капиталистларни сиқиб чиқармоқчи бўлса, у бундан амалда фойда- ланади, яъни майдароқ капиталистларни сиқиб чиқариш учун атайин ўз фойда нормасини пасайтиради. Жумладан, савдогар ка- питали ҳам, бу ҳақда кейинчалик батафсилроқ гапирилади, шундай ҳодисаларни намоён қиладики, улар туфайли фойдапинг пасайиши ишларни кенгайтириш, шу билан бирга капитални кўпайтириш оқибатидек бўлиб кўринади. Хато тушуниладиган бу ҳодисалар- иинг ҳақиций илмий сабабини биз кейинроқ келтирамиз. Бу хил юзаки қарашлар соҳибкорликиинг айрим тармоқларида, уларнинг эркип конкуренция режимига ёки монополияларга бўйсунишларига караб, олинадиган фойда нормаларини таққослашдан келиб чиқа- ди. Конкурепция агентларининг бошида ўрнашиб қолган ғоят юза- ки тасаввурни — яъни фойда нормасининг бупдай пасайиши «кўп- роқ оқилона ва инсонпарваронадир»72 — дегап тасаввурни Роше- римизда ҳам кўрамиз. Фойда нормасипинг камайиши бу ерда ка- питалнинг кўпайиши ва шу муносабат билап капиталистларнинг, фойда нормаси камроқ бўлганда ўз ҳамёнимизга соладиган фойда- миз массаси кўпроқ бўлади, деб ҳисоб қилишипинг оцибати, бўлиб кўринади. Буларнипг ҳаммаси (А. Смитдаги фикр бундан мустас- нодир, бу ҳаеда кейипчалик гапириб ўтамиз73) умумий фойда нор- маси умуман нима эканлигини ҳеч тушунмасликка ва баҳолар амалда товарларнинг ҳақиқий қиймати устига фойданинг муайян даражада исталган улушини қўйиш йўли билан белгиланади, деган цўпол тасаввурга асосланган. Бу тасаввурлар қанчалик қўпол бўл- са-да, лекин улар капиталистик пшлаб чиқаришнинг имманент қо- нунлари конкуренция соҳасида сохта тус олиши оқибатида муқар- рар юзага келади.


222
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши натижасида фойда нормасининг пасайиши билан бирга фойда массаси ошади, деган цонун, бу қонун шунда ҳам ифодаланадики, капитал томонидан ишлаб чиқариладиган товарлар баҳосилинг пасайиши билан бирга шу товарларда мавжуд бўлган ва уларни сотиш воситаси билан реа- лизация қилинадиган фойда массаси нисбатан кўпаяди.
Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши ва унга мувофиқ юқорироқ капитал тузилиши ишлаб чиқариш воситаларининг тобо- ра кўпаювчи миқдорини тобора камаювчи меҳнат миқдори ёрдамида ҳаракатга келтириши сабабли жами маҳсулотнинг ҳар бир улуши, товарнинг ҳар бир бирлиги ёки ҳамма ишлаб чиқарилган товарлар массаси учун ўлчов бирлиги бўлиб хизмат қилувчи ҳар бир муайян товар миқдори камроқ жонли меҳнатни сингдирадп ва, бундан таш- қари, унда ҳам ишлатилган асосий капиталнинг ейилган қисмидан иборат, ҳам истеъмол цилинган хом ашё ва ёрдамчи материаллардан иборат буюмлашган меҳнат камроқ бўлади. Бинобарин, товарнинг ҳар бир бирлигида ҳам ишлаб чиқариш воситаларида буюмлашган, ҳам ишлаб чиқаршп вақтида янгидан қўшилган меҳнат суммаси камроқ бўлади. Шунинг учун товар бирлигининг баҳоси камайиб боради. Шунга қарамай, агар абсолют ёки иисбий қўшимча қиймат нормаси ошиб борса, товарнинг ҳар бирлигидаги фойда массаси кў- пайиши мумкин. Товарда янги цўшилган меҳнат камроц бўлади, аммо меҳнатнинг ҳақ тўланмаган қисми ҳақ тўланган қисмига нисба- тан ўсиб боради. Бироқ муайян чегаралардагина шундай бўлади. Товарнинг ҳар бирлигига янгидан қўшиладиган жонли меҳнатнинг ишлаб чиқариш ривожланиб борганда абсолют жиҳатдан ғоят тез камайиши билан бирга бу сумма таркибидаги ҳақ тўланмаган меҳ- нат массаси ҳам, у нисбатан, яъни ҳақ тўланган қисмпга қиёсан қанчалик ошиб бормасин, абсолют жиҳатдан камаяди. Қўшимча қиймат нормаси ўсишига қарамай, ҳар товар бирлигига тўғри ке- ладиган фойда массаси меҳнатнинг унумдор кучп ривожланиши билан анча камаяди; бундай камайиш эса, фойда нормасининг нақ шундай пасайиши каби, доимий капитал элементларининг арзонла- шуви ва бошқа шароитлар туфайли факат сустлашадиким, бу ша- роитлар ушбу китобнинг биринчи бўлимида кўрсатиб ўтилган бўлиб, улар цўшимча қиймат нормаси ўзгармай қолганда ва ҳатто пасайиб борганда ҳам фойда нормасини оширади.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
223
маси пасайиб боради, биринчидан, шунинг учунки, ҳатто янги қў- шилган меҳпатнинг камайган умумий суммасининг кўпайган ҳақ тўланмаган цисми нисбатан кўпроқ умумий сумманинг камроқ бўл- ган тўланмаган қисмидан камровдир ва, иккинчидан, шунинг учунки, капиталнинг анча юқори тузилиши айрим товарда шу тариқа ифо- даланадики, унинг қийматининг умуман янги қўшилган меҳнатдан иборат қисми қийматнинг хом ашё, ёрдамчи материаллар ва асо- сий капиталнйнг ейилган қисмидан иборат қисмига нисбатан камаяди. Айрим товар баҳосининг турли таркибий қисмлари нис- багииинг бундай ўзгариши — баҳонинг янги қўшилган жонли меҳнатдан иборат қисмининг камайиши ва баҳонинг илгари буюм- лашган меҳнатдаи иборат қисмининг кўпайиши,— шундай бир фор- мадирким, айрим товар баҳосида ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбатан камайиши шу формада ўз ифодасини топади. Бундай камайиш маълум мивдордаги капитал учун, масалан, 100 учун абсолют бўлганлиги сабабли, у такрор ишлаб чиқарилган капиталнинг тегишли улуши бўлган ҳар бир айрим товар учун ҳам абсолютдир. Бироқ фойда нормаси, агар у фақат айрим товар баҳосининг элементларига нисбатангина ҳисоблаб чицилса, у ҳақи- қатдагидан бошқача бўлур эди. Бунинг сабаби қуйидагилар- дир:
{Фойда нормаси солинган бутун капиталга, лекин муайян вақт учун, амалда бир йил учун ҳисоблаб чиқилади. Бир йил ичида ҳо- сил қилинган ва реализацня қилинган цўшимча қийматиинг ёки фойданинг бутун капиталга нисбати — процент ҳисобидаги нисба- тидан фойда нормаси ҳосил бўлади. Бинобарин, унинг ҳисоб учун бир йил эмас, балки муайян капиталнинг оборот даври асос қилиб олингап фойда нормасига тенг бўлиши шарт эмас; бу капитал йилига фақат бир марта оборот килган тақдирдагина ҳар икки фойда нормаси бир-бирига тенг бўлади.
Иккинчи томондан, бир йил обайнида олинган фойда шу йил ичида ишлаб чиқарилган ва сотилган товарлардан тушган фойда- лар суммаси, холос. Агар биз фойдани товар ишлаб чиқариш хара- жатларига цараб ҳисоблаб чиқадиган бўлсак, биз фойда нормаси = ■—яи ҳосил қиламиз, бунда р— бир йил ичида реализация Қи- линган фойда, к эса худди шу вацт ичида ишлаб чиқарилган ва сотилгандтоварлар ишлаб чиқариш чиқимларининг суммасидир. Кўриниб турибдики, агар — к = К бўлсагина, яъни агар капитал бир йил ичида роса бир марта оборот қилсагина, бу фойда норма- си — ҳациций фойда нормасига, — бутун капиталга тацсимланган к К
фойда массасига тенг бўлиб тушиши мумкин.
Бирон-бир саноат капиталининг турли-туман уч ҳолатини олиб кўрамиз.


224
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙШП ҚОНУНИ
унинг бир йиллик обороти = 7 500 фунт стерлинг. Товарнинг ҳар бир донаси ҳисобидан у 10 шиллингдан фойда келтиради = йилига 2500 фунт стерлинг. Бинобарин, ҳар бир донада 20 шиллинг авансланган капитал ва 10 шиллинг фойда бўлади, шундай килиб, ^ар бир дона учун фойда нормаси — = 50 %. Оборот қилган 7500 фунт стерлинг суммага 5000 фунт стерлинг авансланган капитал ва 2500 фунт стерлинг фойда тўғри келади; ҳар бир оборот учун фойда нормаси —ҳам = 50%. Аксинча, бутун капиталга чациб ҳи-
к
соблаб чиқилган фойда нормаси— = ~~ = 31х/4%.
II. Капитал 10000 фунт стерлингга етди, деб фараз цилайлик. Меҳнатнинг унумдорлик кучи ошиши натижасида бу капитал ҳар йили ҳар дона товарнинг ишлаб чиқариш чиқимлари 20 шиллинг бўлганда 10 000 дона товар ишлаб чиқаршпи мумкин, деб фараз қилайлик. Бу товарларни у 4 шиллинг фойдасига, яъни ҳар дона- сини 24 шиллингдан сотади. Бу ҳолда йиллик маҳсулот баҳоси= 12000 фунт стерлинг, булардан 10000 фунт стерлинги аванслан- ган капитал, 2000 фунт стерлинг эса — фойдадир. Ҳар донасининг — = —1 йилликоборот учун= ~-2?°- , бинобарин, ҳар икки ҳолда =: 20%, лекин бутун капитал ишлаб чиқариш харажатлари сумма- сига, яъни 10000 фунт стерлипгга тенг бўлганлиги учун— ҳам, яъни ҳақиций фойда нормаси бу гал = 20%.
III. Айтайлик, меҳнатнинг унумдорлик кучи доимо ўсиб борган- да капитал кўпайиб 15000 фунт стерлингга стди ва энди ҳар бир дона ишлаб чиқариш чиқимлари 13 шиллинг бўлганда, у йилига 30 000 дона товар ишлаб чиқаради, дарвоқе ҳар допаси 2 шиллинг фойда билан, демак, 15 шиллингдан сотилади. Шундай қилиб, йил- лик оборот = 15 шиллинг х 30 000 = 22 500 фунт стерлинг бўлади, бундан 19 500 фунт стерлинг авансланган капиталга тўғри келади, 3000 фунт стерлинг эса фойда бўлади. Бинобарин, — = — = 2222 «
к 13 19 500
== 15б/13 %. Аксипча, — = -222? = 20 %.
'13 К 15 000
Бас, кўриб турибмизки, фақат II ҳолда, оборот қилган капитал қиймати бутун капиталга тенг бўлганда бир дона товар учун ёки оборот суммаси учун фойда нормаси бутун капиталга чақиб ҳисоб- лаб чиқилган норманинг худди ўзидир. I ҳолда, оборот суммаси бутун капиталдан кам бўлганда товар ишлаб чиқариш чиқимларига чақиб ҳисоблаб чиқилган фойда нормаси юцорировдир; III ҳолда, бутун капитал оборот суммасидан кам бўлганда фойда нормаси бу- тун капиталга чақиб ҳисоблаб чиқилган ҳақиқий фойда нормасидап пастровдир. Бу натижа шундай ҳолларнинг ҳаммаси учун қоида бўлиб хизмат қилади.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
225
^Савдо ишларида оборот одатда ноаниқ ҳисоблаб чидилади. Агар реализация қилпнган товарлар баҳосининг суммаси бутун солинган капитал суммасига етса, капитал бир марта оборот цилди, деб фа- раз қиладилар. Лекин реализация қилинган товарлар ишлаб чи- цариш чицимларининг суммаси бутун капитал суммасига тенглаш- ган вадтдагина капитал тўла оборотни тугаллаши мумкин,—
Ф. Э.}
Капиталистпк ишлаб чиқариш шароитпда муайян вадт ичида ишлаб чиқарилган айрим товарни, ёки товар маҳсулотини алоҳида эмас, ўз-ўзича эмас, оддий товар сифатида эмас, балки авансланган каиитал маҳсулоти сифатида ва апа шу товарларни ишлаб чида- раётгап бутун капиталга нисбатан цараб чиқишиинг қанчалик му- ҳимлиги бу ерда яна аён бўлади.
Гарчи фойда нормаси ҳосил қилинган ва реализация қилинган қўшимча қиймат массасининг капитал товарларда яна пайдо бў- лувчи истеъмол цилинган қисмигагина эмас, балки бу қисмига плюс капиталиинг истеъмол қилинмаган, лекин ишлатилган ва иш- лаб чиқаришда ҳали ҳам хизмат қплаётган кисмига ҳам нисбати билан ифодаланса-да, шундай булса-да, фойда массаси фақат фой- данинг ёки қўшимча қийматнинг товарлар таркибида бўлган ва товарларни сотиш йўли билан реалпзацпя цилиниши лозим бўлган массасигагина тенг бўлиши мумкин^


226
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
шарт-шароитларга кўра, доимий капиталнинг ўзгарувчи капиталга нисбатан ўсиб боршпини ва солинган бутун капитал миқдорининг ўсишини тақозо этади,— товар бирлигида камроқ фойда массаси бўлади ва фойда нормаси, агар уни ҳатто товар бирлигига чақиб ҳисоблаганда ҳам, камаяди; бу янги қўшилган муайян меҳнат миқ- дори кўпроқ товарлар миқдорида ифодаланади; айрим товарнинг баҳоси пасаяди. Агар масала абстракт тарзда қараб чицилса, ай- рим товар баҳоси меҳнатнинг унумдор кучи ошиши оқибатида пасайганда, демак, айни вақтда ана шу анча арзон товарлар сони кўпайганда, фойда нормаси илгаригича қолиши мумкин, лекин шу шарт биланки, масалан, унумдор кучнинг ошиши товарларнинг барча таркибий қисмларига бир меъёрда ва айни бир вақтда таъсир кўрсатиб, шу билан, товарнинг бутун баҳоси меҳнат унумдорлиги- нинг ошишига қараб пасайиб борса, иккинчи томондан эса, товар баҳосп турли таркибий қисмларининг бир-бирига нисбати илгари- гича қолса. Борди-ю доимий ва айниқса асосий капитал элементлари қийматининг анча камайиши қўшимча қиймат нормасининг оши- шига боғлиқ бўлса, у ҳолда фойда нормаси ҳатто кўтарилиши мум- кин бўларди. Лекин ҳақиқатда, биз кўриб ўтганимиздек, фойда нормаси вақт ўтиши билан пасайнб боради. Аммо айрим товарнинг баҳоси пасайишидан фойда нормасининг ўзгариши ҳақида хулоса- лар чиқариб бўлмайди, асло. Ҳамма ran товар ишлаб чиқаришда қатнашаётган капиталнинг умумий суммаси қанчалпк катта экан- лигида. Масалан, бир газ матонинг баҳоси 3 шиллингдан 12/з шил- линггача пасайди деяйлик; агар баҳо бундай пасайишига қадар бир газ мато таркибида 1 2/з шиллинглик доимий капитал, йигирилган ип ва ҳоказо, 2/з шиллинг иш ҳаци ва 2/з шиллипг фойда, баҳо пасайгандан кейин эса — 1 шиллинг доимий капитал, 7з шиллинг иш ҳақи ва */з шиллинг фойда борлиги маълум бўлса ҳам, лекия ҳали фойда нормаси илгаригича қолган ёки колмаганлиги маълум эмас. Бу бутун авансланган капиталнинг ўсганлигига ва қанча ўс- ганлигига ҳамда у муайян вақт мобайнида неча газ кўпроқ мато ишлаб чиқара бошлаганлигига боғлиқдир.


XIII БОБ. ҚОНУННИНГ УЗИ
227
alienation» 74) деб тасаввур қилишга асосланган, бу тасаввур эса, ўз навбатида, савдо капитали ҳақидаги дарашлардан олинган.
Бундан олдин, «Капитал» бирпнчи китобининг тўртинчи ва ет- тинчи бўлимларида кўрган эдикки, меҳнатнинг унумдор кучи билан бирга ошиб борадиган товарлар массаси ва айрим товарнинг арзон- лашуви (бу товарлар иш кучининг баҳосига белгиловчи таъсир кўр- сатмаслиги сабабли) ўз-ўзича, баҳонинг пасайишига дарамай, ай- рим товардаги ҳақ тўланган ва ҳац тўланмаган меҳнатнинг ниобат- ларини ўзгартирмайди.
Конкуренцпя вақтида ҳамма нарса сохта, бузплган ҳолда та- саввур килпниши сабабли, айрим капиталист: 1) мен баҳони пасай- тириш билан товар бирлигпдан оладигап фойдамни камайтираман, лекин шу билан бирга ўзим сотаётган товарлар массасини кўпайти- риш патижаспда кўпрод фойда оламан, 2) мен товар бирлигининг баҳосини белгилайман ва кўпайтирпш восптасп билан бутун маҳ- сулотнинг баҳосини белгилайман, деб хаёл қилиши мумкин, ваҳо- ланки дастлабкп процесс — тақсимлаш процессидир («Капитал», I китоб, X боб, 281-бетга қаралсин75); кўпайтириш эса аввал шун- дай тақсим қилишни тақозо этувчи фақат иккинчи босқич сифати- дагина тўғрп бўлиб чиқади. Вульгар экономист амалга фақат кон- куренция гирдобпга тушиб 1\олган капиталистларнинг ўзига хос тасаввурларини гўё кўпроқ назарий, умумлаштирувчи тилга кўчи- ради холос, ва бу тасаввурларнинг тўғрплигини бир плож қилпб асослашга урпнади.
Аслида товар баҳоларининг пасайиши ва арзонлашган товарлар- нинг кўпайиб бораётган массаспга тўгри ,келадиган фойда массаси- нинг кўпайиши фойда массаси кўпайиши билан бир вақтда фойда нормасининг пасайиш қонунининг бошқача ифодаси, холос.
Нисбий қўшимча қиймат масаласи муносабати билан илгари («Капитал», I китоб, 280—281-бетлар76) [К. Маркс. «Капитал»,
I том, «Ўзбекпстон», 1983, 314—315-бетлар] кўриб чиқилган пункт- нинг бу мавзуга алоқаси қанчалик кам бўлса, фойда нормасининг пасайиши баҳоларнинг ошишига цанчалик мос келигаини тадқи^ этишнинг ҳам бунга алоқаси шунча. Такомиллаштирилган, лекин ҳали ҳаммаёвда тарқалмаган пшлаб чиқариш методларини татбиқ этувчи капиталпст товарларни бозор баҳосидан арзонроцқа, лекин унинг индивидуал ишлаб чиқариш баҳосидан қимматроққа сотади; шуидай қилиб, фойда нормасини конкуренция бараварлаштиргунча бу фойда нормаси унинг учун ошиб боради; бу бараварлашув даври давом этар экаи, бошда процесс ҳам рўй беради — капитал солиш ўсиб боради; бу ўсиш даражасига қараб капиталист янги шароитда илгари банд бўлган ишчиларнинг бир қисмига, эҳтимол, уларнинг ҳаммасига ёки ҳатто илгаригидан ҳам кўпроқ ишчиларга иш бериш- га ^одир бўлади, бинобарин, фойданинг ўша илгариги массасиня ёки ундан кўпроқ массасини ишлаб чиқаришга қодир бўлади.


228 ]
ЎН ТЎРТИНЧИ БОБ
АКС ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ САБАБЛАР
Агар ижтимоий меҳнат уиумдор кучларининг барча олдипги давр- лардагига нисбатан ҳатто фақат сўнгги 30 йил ичидаги фав- қулодда ривожланиши, айниқса агар фақат машипаларнинг ўзи эмас, асосий капиталнинг бутун улкан массаси ҳам ишлаб чидариш- нипг жами ижтимоий процессига кириши эътиборга олинадиган бўлса, у ҳолда ҳозиргача экономистларнинг бошиии қотириб кел- ган қийинчнликлар, яъни фойда нормасининг пасайишига сабаб нима деган қийинчиликлар ўрнига бонгқа, бунинг акспча бўлган қийин- чиликлар, яъни бундай пасайишнинг янада кўпроқ ёки янада Teapop бўлмаганлигинииг сабаби нима, деган қийинчиликлар пайдо бўлади. Бу ҳол акс таъсир кўрсатувчи сабаблар бор деб ўйлашга мажбур этаци, бундай сабаблар умумий қонуннинг таъсирини су- сайтиради, йўцқа чиқаради ва унга фақат тендеиция характерини берадиким, шунинг учун ҳам биз умумий фойда нормасинипг па- сайишини фақат пасайиш тенденцияси деб атадик. Бу сабаблардан энг умумийлари қуйидагилардир.
I. МЕҲНАТНИ ЭКСПЛУАТАЦИЯ ҚИЛИШ ДАРАЖАСИНИНГ КЎТАРИЛИШИ
Меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси, қўшимча меҳнатпи ва қўшимча кийматни ўзиники қилиб олиш, жумладан, иш кунини узайтириш ва меҳнатни интенсивлаш воситаси билан оширилади.. Бу иккала пункт «Капитал»пинг I китобида, абсолют ва нисбйи қўшимча қиймат пшлаб чиқариш ҳақида ran боргапда батафсил тадқиқ этилган. Меҳнатни интенсивлашнинг кўпгина шундай омил- лари борки, улар ўзгарувчи капиталга нисбатап доимий капитални кўпайтиришни, бинобарин, агар масалан, ишчинииг кўпроқ маши- наларга қараб туриши лозим бўлса, фойда нормасини пасайтиришни тақозо этади. Бунда — нисбий қўшимча қиймат ишлаб чидариш учун хизмат қилувчи усулларнинг кўпчилик кисмп пшлатилганда ҳам,— қўшимча қиймат нормасининг ортишига олиб келувчи сабаб- ларнинг ўзи солинган бутун капиталнинг муайян миқдорига тўғри келадиган қўшимча қиймат массасининг камайишини тақозо этиши


XIV БОБ. AKG ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ САБАБЛАР
229
мумкин. Бироқ меҳнатни интенсивлашнинг, масалан, машиналар тезлигини ошириш каби бошқа омиллари ҳам бор, бунда машиналар бир хил вақт ичида кўпроқ хом ашё истеъмол қилади, лекин асосий капиталга келганда, гарчи машиналар тезроқ ишдан чиқса-да, улар дийматининг машиналарни ҳаракатга келтирувчи меҳнат баҳосига нисбати сира ҳам ўзгармайди. Аммо ҳозирги замон саноати кашф этган нарса — иш кунининг узайтирилиши ўзиники қилиб олинади- ган қўшимча меҳнат массасини айниқса кўпайтиради. Иш кунининг узайтирилиши ишлатилаётган иш кучининг у ҳаракатга келтира- диган доимий капиталга нисбатини жиддий суратда ўзгартирмаса- да, амалда кайтага доимий капиталнинг нисбий камайишига олиб келадиЛЦарвоқе, биз кўрсатиб ўтган эдикки, нисбий дўшимча қиймат ишлабчиқариш методлари умуман қуйидагилардан иборат,— фойда нормасининг пасайиш тенденциясипинг сири ҳам, аслида, ана шунда: бир томондан, муайян меҳнат массасининг мумкин қадар кўпроғини дўшимча қийматга айлантиришдан, иккинчи томондан,— умуман, авансланган капиталга нисбатан мумкин қадар кам меҳнат ишла- тишдан иборат; шундай экан, меҳнатни эксплуатация қилиш дара- жасини оширишга имкоп берадигап сабабларнинг ўзи ўша умумий миқдордаги капиталнинг илгариги миқдордаги меҳпатпи эксплуа- тация цилишига йўл цўймайди. Акс таъсир кўрсатувчи тенденциялар ана шулар бўлиб, булар қўшимча қиймат нормасини оширади ва айнп замонда муайян капитал билаи ишлаб чиқариладиган қўшимча қиймат массасннинг камайишига, бинобарин, фойда иормасининг пасайишига ҳам сабаб бўлади. Бу ерда аёллар ва болалар меҳнати- нинг жуда кўп ишлатилишини ҳам эслатиб ўтиш лозим, чунки бун- да бутун оила, ҳатто агар бу оиланинг оладиган умумий иш ҳақи суммаси ошиб борса ва гарчи бундай ҳолни асло умумий қоида деб бўлмаса ҳам, капиталга кўпроқ дўшимча меҳнат массасини бериши ксрак. Ишлатилаётган капиталнинг ҳажми ўзгармагани ҳолда ишлаб чидариш методларини оддий тарзда яхшилаш воситаси билан йис- бий қўшимча қиймат ишлаб чиқаришга ёрдам берадиган нарсалар- нинг ҳаммаси ҳам, худди деҳқончиликдаги сингари, ана шундай таъсир кўрсатади. Гарчи бунда ишлатилаётган доимий капитал ўз- гарувчи капиталга нисбатан ошмаса ҳам, чунки биз ўзгарувчи капп- тални ишда банд бўлган иш кучининг кўрсаткичи деб дараймиз, махсулот массаси ишлатилаётган иш кучига писбатан ўсиб боради. Агар меҳнатнииг унумдорлик кучи (меҳнат маҳсули ишчилар истеъ- молига ёки доимий капитал элементига кирадими-йўқми, бунинг фарқи йўқ) алодани қийинлаштирувчи тўсиқлардан, ўзбошимча чек- лашлардан ёкп вақт ўтиши билан мушкуллик туғдирувчи чеклашлар- дан ва умуман ҳар хил кишанлардан дутулиб олса ҳам, худдн шуп- Дай бўлади, шуниси ҳам борки, бу билан дастлабки вадтларда ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбатига дахл қилин-
Mi


230
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
ўзининг умумий даражасидан юқори бўлади; бу вақтинча, лекин доимо такрорланиб турадиган, ишлаб чиқаришнинг гоҳ у, гоҳ бу тармоғйда содир бўладиган ҳол, яъни қўшимча т^ийматнинг ўзининг умумий даражасидан бундай ошиб туриши фойда нормасининг паса- йишига тўоқинлик циладиган, аммо оқибат натижада уни доимо тезлаштириб борадиган сабаблар жумласига кирадими деган савол туғилиши мумкин. Бу саволга, ҳа, киради, деб жавоб бериш керак.
Муайян миқдор капиталнинг ишлаб чиқарган қўшимча қиймат массаси икки нарсага, яъни қўшимча қиймат нормасига ва шу норма вақтида банд бўлган ишчилар сопига боғлиқ. Бинобарин, қў- шимча қийматнинг муайян нормаси вақтида қўшимча қиймат массаси ишчилар сонига, ишчиларнинг шу муайян сони мавжуд бўлганда эса — қўшимча қиймат нормасига, яъни ўзгарувчи капи- талнинг абсолют ҳажми билан қўшимча қиймат нормасининг уму- ман мураккаб нисбатига боғлиқдир. Демак, маълум бўладики, нио бий қўшимча қиймат нормасини оширадиган сабабларнинг ўзи ишлатиладиган иш кучининг массасини ўрта ҳисобда камайтиради. Лекин, равшанки, бунда ошиш ёки камайиш ана шу бир-бирига зид икки ҳаракат ўртасидаги муайян нисбатга боғлиқ ҳолда содир бўлади ва, жумладан, иш кунининг узайтирилиши натижа- сида абсолют қўшимча қиймат нормасининг ошиши фойда норма- сийшнг камайиш тенденциясини заифлаштиради.
Биз фойда нормасини тадқиқ қилганимизда умуман шуни аниқ- ладикки, солинган бутун капитал массасининг ўситли оқибатида содир бўлувчи норманинг пасайишига фойда массасининг ошиши мувофпқ бўлади. Агар жамиятнинг бутун ўзгарувчи капптали кў- риб чиқиладиган бўлса, у ишлаб чицарган қўшимча қиймат ишлаб чиқарилган фойдага тенгдир. Қўшимча қийматнинг абсолют массаси билан бирга қўшимча қиймат нормаси ҳам ўсди; биринчиси жамият ишлатадиган иш кучининг массаси кўпайганлиги учун ўсди, иккин- чиси эса бу меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси ошганлиги учун ўсди. Бироқ муайян мицдор, масалан 100 бирликдан иборат капиталга писбатан цўшимча қиймат нормаси ўсиши мумкин, айни вақтда унинг массаси ўрта ҳисобда камаяди, чунки норма капитал- нипг ўзгарувчи қисмининг қиймати кўпаядиган нисбат билан бел- гиланади; масса эса, аксинча, ўзгарувчи капиталнинг бутун капи- талдаги нисбий улуши билап белгиланади.


XIV БОБ. AKG ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ САБАБЛАР
231
қиймат нормасини оширувчи сабабларнинг ўзи (ҳаттоишвақгининг узайтирилиши ҳам йирик саноат натижасидир) муайян капитал томонидан ишлатиладиган иш кучи миқдорини камайтириш тен- денциясига эга бўлганлиги учун уларнинг ўзи фойда нормасини камайтириш ва бу камайиш процессини секинлаштириш тенденция- сига ҳам эгадир. Агар бир ишчи икки ишчининг ишини қилишга мажбур бўлар экан,— борди-ю рационал йўсинда ишланадиган бўл- са, бу икки ишчи уч ишчининг ўрнини босиши мумкин бўлар эди,— у энди илгари икки ишчи қанча қўшимча меҳнат берган бўлса, худди шунча қўшимча меҳнат беради ва шунинг учун ҳам қўшим- ча қиймат нормаси ошади. Аммо у илгари уч ишчи берганича дў- шимча меҳнат бермайди ва шундай қилиб қўшимча қиймат массаси камаяди. Бироқ бу камайиш ўрнини қўшимча қиймат нормасининг ошиши цоплайди ёки чеклайди. Агар бутун аҳоли цўшимча қий- мат нормаси ошган шароитда ишласа, унда қўшимча қиймат мас- саси, гарчи ўша аҳолининг ўзи қолса ҳам, кўпаяди. Аҳоли кўпайса қўшимча қиймат массаси янада зиёдроқ кўпаяди; гарчанд бу ҳол ишда банд бўлган ишчилар сонининг бутун капитал ҳажмига қара- ганда нисбий камайишига боғлиқ бўлса-да, лекин бу камайиш қў- шимча қиймат нормасининг ошиши оқибатида чекланади ёки тўхта- тилади.
' Биз навбатдаги пунктга ўтишдан аввал шуни яна бир бор таъ- кидлаб ўтишимиз керакки, капитал муайян миқдорда бўлганда қў- шимча циймат нормаси унинг массаси камайганда ўсиши мумкин ва аксинча. Қўшпмча қиймат массаси унипг ишчилар сонига кўпай- тирилган нормасига тенг; лекин бу норма ҳеч вақт бутун капиталга чақиб ҳисобланмайди, фақат ўзгарувчи капиталга, ҳақиқатда эса фақат бир иш кунига чақиб ҳисобланади. Аксинча, капитал қий- мати муайян миқцорда бўлганда фойда нормаси, агар цўшимча ций- мат массаси кўпаймаган ёки камаймаган бўлса, ҳеч вақт ошиши ёки пасайиши мумкин эмас^
II. ИШ ҲАҚИНИНГ ИШ КУЧИ ҚИЙМАТИДАН ПАСАЙИБ КЕТИШИ
Биз бу ҳолни фақат эмпирик тарздагина кўрсатиб ўтамиз, чунки У амалда, бунда келтирилиши мумкин бўлган бошқа кўпгипа ҳол- лар каби, капиталнинг умумий таҳлилига эмас, балки ушбу асар вазифасига кирмайдиган конкуренцияни тадқиқ этиптга тааллуқли- Дир. Бироқ бу ҳол энг муҳим сабаблардан бири бўлиб, бу сабаблар фойда нормасининг пасайиш тенденциясига тўсқинлик қилади.
III. 	ДОИМИЙ КАПИТАЛ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ АРЗОНЛАШУВИ


232
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
цияда ўсмайдиган ҳолат ҳам киради. Масалан, айрим европалик йигирувчи ҳозирги замон фабрикасида қайта ишлайдиган пахта- нинг мивдори илгари европалик йигирувчи қўл чархи ёрдамида қайта ишлаган миқдоридан жуда кўп даража ошган. Бироқ қайта ишланаётган пахтапинг циймати унинг миқдори каби пропорцияда ошгани йўқ. Машиналар ва бошқа асосий капитал ҳақида ҳам худ- ди шуни айтиш мумкин. Қисдача т^илиб айтганда, доимий капигал массасияп ўзгарувчи капиталга иисбатан кўпайтирадиган рпвожла- нишпинг ўзп, унинг элементлари қнйматини меҳнатнинг упумдор кучи ошиши оқибатида камайтиради ва, бинобарин, доимий капи- талнинг, гарчи муттасил ўсиб борувчи кийматининг асосий капитал моддий ҳажмининг ўсиши каби нисбатда ошиб боришига, яъни ўша мивдордаги иш кучп ҳаракатга келтираётган ишлаб чпдариш во- ситалари моддий ҳажмининг ўсипш каби нисбатда ошиб боришига тўсқинлик қилади. Айрим ҳолларда доимпй капитал элементлари массаси ҳатто кўпайиши мумкин, ваҳоланки, унинг қпймати плга- ригича ^олади ёки ҳатто камаяди ҳам.
Саноатнинг ривожланиши билан навд капиталнинг (яъни унинг ашёвий элементларининг) қадрсизланишп ҳозиргина айтилган гапга алоқадордпр. Бу цадрсизланиш, гарчп баъзи ҳолатларда у фойда келтирувчи капитал массаспни камайтириш билан фойда массасини камайтпрпши мумкин бўлса-да, лекпи фойда нормасииинг пасайи- шини тўхтатиб қўядигаи доимий таъсир кўрсатувчп сабаблардан бири ҳамдир. Бунда шундай бўлиб чиқадики, фойда нормасинииг пасайпш тенденциясиии келтприб чиқарувчи с-абабларнинг ўзи айни вацтда шу тенденциянинг амалга ошувига тўсқиплик цилади.
IV. 	ИИСБИЙ АҲОЛИ ОРТИҚЧАЛИГИ


XIV БОБ. AKG ТАЪСИР К^РСАТУВЧИ САБАБЛАР
233
моқларида доимий каппталнинг устунлиги натижасида ҳосил бўла- диган худди шу аҳоли ортидчалиги улар учун базпс бўлиб хизмат қилади, яна улар, ўз навбатида, бу тармоқларда жонли меҳнат эле- ментларининг устунлигига асосланадилар ва бошда ишлаб чиқариш тармоқлари босиб ўтган таравдиёт йўлини фақат оз-оздангпна босиб ўтадилар^ Ҳар икки ҳолда ҳам ўзгарувчи капитал бутун капитал- нинг каттагина улушинп ташкил этади, пш ҳақи эса ўртачадан пастроқ бўлади, шунииг учун ишлаб чиқаришнинг бу тармоқларида қўшимча қиймат^нормаси ҳам, қўшимча қиймат массаси ҳам жуда юдори бўлади.^Умумий фойда нормаси айрим ишлаб чиқариш тар- модлари фойда нормасининг бараварлашуви йўли билан ҳосил бў- лиши туфайли, фойда нормасининг пасайиш тенденциясини келти- риб чиқарувчи сабабнинг ўзи бунда бу тенденциянинг акс таъсир кўрсатишига олиб келади, бу эса мазкур тенденциянинг таъсирини бир цадар камайтиради.
(Ташқи савдо қисман доимий капитал элемептларини, қисман за- рур тирикчилик воситаларини (ўзгарувчп капитал шу тирикчилик воситаларига айлаиади) арзонлаштиришп туфайли, у фойда норма- синииг ошишига ёрдам беради, чункп қўшимча қиймат нормасини оширади ва доимий капптал қийматини пасайтирадп. У умуман ана шу маънода таъсир кўрсатиб, ишлаб чиқарпш кўламларини кенгай- тиришга имкон беради) Шундай қилиб, у, бпр томондан, жамга- рилишии, пккпнчи томондан эса, ўзгарувчп каппталнинг доимий каппталга нисбатан камайишини тезлаштирадп, пту сабабли фойда нормасинпнг пасайишини тезлаштирадп. Худди шунпнгдек ташқи савдонинг кенгайишп, гарчи капиталистик птллаб чпқариш усули- нинг гўдаклик даврида унинг учун базис бўлиб хизмат қилган бўлса-да, лекин унинг ривожланиши билан, бу ишлаб чидариш усулига хос ички зарурат туфайли, упинг доимо кенгайиб боради- ган бозорга эҳтиёжи туфайли бу ишлаб чиқариш унинг ўз натижаси бўлиб қолди. Бошқа ҳолларда бўлгани каби, яна бунда ҳам ўша икки ёдлама таъсир намоён бўлади (Рикардо ташқи савдонинг бу томонвди мутладо кўрмай қолган77).
Ўзипинг махсус характери сабабли аслида тадқицотпмиз доирасидан четда қолган бошқа масала: ташқи савдога, айниқса мустамлака савдосига солинган капиталнинг берадиган анча юқори фойда норма- си оцибатида умумий фойда нормаси ошадими?— деган масаладир.
Ташқи савдога солинган капиталлар анча юқори фойда нормаси бериши мумкин, чунки, биринчидан, бунда ишлаб чиқариш шароити Упча қулай бўлмаган бошқа мамлакатларда ишлаб чпқариладиган товарлар билан конкуренцияда бўлади, шунпнг учун кўпроқ тарақ- Қий этган мамлакат ўз товарларини, рақобат қилаётган мамлакат- ларникидан арзонроқ бўлса ҳам, уларнинг ўз қийматидан кўпроққа сотади. Фойда нормаси ошади, чунки кўпроқ тараққий қилган мам- лакатнинг меҳнати кўпроқ салмоққа эга бўлган меҳнат деб баҳола- 16—775


234
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ Т^ОНУНИ
нади, чунки анча юксак сифатга эга бўлган меҳнат қатори ҳақ тў- ланмайдигап бу меҳнат шундай юксак сифатли меҳнат қатори co- тилади. Товар оладиган мамлакат учун ҳам, товар юборадиган мам- лакат учун ҳам худди шундай муносабат юзага келиши мумкин; жумладан, шундай бўлиши ҳам мумкинки, бундай мамлакат буюм- лашган меҳнатни in natura * олишига қараганда кўпроқ беради ва бунда ҳарҳолда товарни ўзи ишлаб чиқарганидан арзонроққа олади. У мамлакат янги ихтирони ҳаммаёққа тарқалмасдан олдин татбиқ этиб ўз товарларини рақобатчиларидан арзонроққа ва ҳарҳолда индивидуал қийматидан кўпроққа сотадиган, яъни ўзи ишлатган меҳнатнинг нисбатан анча юқори унумли кучини қўшимча меҳ- натга айлантирадиган фабрикантнинг худди ўзига ўхшайди. У шун- дай қилиб қўшимча фойдани реализация қилади. Иккинчи томон- дан, мустамлакаларга ва ҳоказоларга солинган капиталларга келсак, уларда фойда нормалари юқорироқ бўлиши мумкин, чунки у ерда тараққиёт даражаси паст бўлганлиги сабабли фойда нормаси уму- ман юкоридир, қуллар, тутқунлар ва бошқалар ишлатилиши муно сабати билан эса меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси ҳам юқо- риди^Муайян тармоқларга солинган капиталларнинг келтирадиган ва ватанга жўнатиладиган нпсбатан юқори фойдалари нима учун бунда умумий фойда нормасини бараварлаштиришда, модомики бундай бараварлаштириш йўлида монополиялар турмас экан, иш- тирок этишлари лозим эмаслиги ва нима учун бу нисбатан юқори фойдалар умумий фойда нормасини pro tanto** оширишлари лозим эмаслигини мутлақо тушуниб бўлмайди36). Айниқса, агар капитал солингаи тармоқлар эркин конкуренция қонупларига бўйсундирил- гап бўлса, буни тушуниб бўлмайди. Рикардо эса, аксинча, масалани қуйидагича тасаввур этади: чет элда анча юқори баҳо билан сотиш- дан тушган пулга у ерда товар сотиб олинади ва қайтариб уйга жўнатилади; бинобарин, бу товарлар ўз мамлакатида сотилади ва шу туфайли ана шу энг имтиёзли тармоқлар учун, жуда яхши де~ ганда, вақтинча алоҳида фойда бўлиши мумкин. Биз фикримизни пул формасидан бошқа томонга буришимиз ҳамоно бундай хомхаёл дарҳол ғойиб бўлади. Қулай шароитда бўлган мамлакат алмашув вақтида камроқ миқдордаги меҳнат эвазига кўпроқ меҳнат олади, гарчи бу фарқ, бу ортиқча нарса, умуман меҳнат билан капитал ўртасидаги алмашув вқтида бўладигандек, бир муайян синф чўн- тагига тушса ҳам. Бинобарин, анча юкорирок бўлган фойда нор- маси, у умуман мустамлакаларда юқорироқ бўлгани учун, г^улай табиий шароитларда паст товар баҳолари билан цўлма-қўл ушла- шиб бориши мумкин. Бараварлашув содир бўлади, лекин бу, Ри- кардо ўйлаганидек, эски даражадаги бараварлашув эмас.
* — натура шаклида. Ред.
** — шунга мувофиц тарзда. Ред.
зв) Бу ҳолда А. Смит ҳақ ва Рикардо ноҳак; Рикардо бундай дейди: «Улар, фойдаларнинг тенглиги фойдаларни умуман кўтариш йўли билан карор топади, дсйдилар; мен бўлсам, алоҳида қулай шароитда бўлган тармоқнинг фойдалари тезда умумий даражагача тушиб қолади, деган фикрдаман» ([D. Ricardo. «Principles of Political Economy».] Works ed. by Mac Cullocli [London, 1852], p. 73).


XIV БОБ. AKG ТАЪСИР К^РСАТУВЧИ САБАБЛАР
235
Аммо ўша ташқи савдонинг ўзи ташқарига товар чиқарувчи мамлакатда капиталистик ишлаб чиқариш усулини ривожлантиради ва, бинобарин, ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбатан камайишига олиб келади; иккинчи томондан, у чет элга нисбатан ортиқча ишлаб чиқаришни юзага келтиради ва шулинг учун кейин- чалик яна акс таъсир кўрсатади
Шу тариқа умуман шундай бўлиб чиқадики, умумий фойда нор- масипинг камайишига олиб борувчи сабабларнинг ўзи бу камайишга тўғоноқ солувчи, уни секинлаштирувчи ва қисман фалажлантирув- чи акс таъсир келтириб чиқаради. Бу сабаблар қонунни йўкқа чи- цармайди, балки унинг таъсирини заифлаштиради. Бу ҳисобга олинмаса, умумий фойда нормасининг пасайишини эмас, балки, ак- синча бундай пасайишнинг нисбатан сустлигини тушуниб бўлмай- ди. Шундай қилиб қонун фақат тенденция сифатида амал қилиб, унинг таъсири фақат муайян вазиятда ва узоқ даврлар давомида очиқ-ойдин кўринади.
Фикримизни давом эттирипгдан олдин, биз, англашилмовчилик- дан қочиш учун, аллақачон бир неча бор баён қилинган коидаларни яна бир такрорлаймиз.
Биринчидан: Капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ривожла- нпши билан товарларнинг арзоплашувини вужудга келтирувчи про- цесснинг ўзи товар пшлаб чиқариш учун ишлатиладиган ижтимоий капиталнпнг органик тузилишидаги ўзгаришларга ҳам сабаб бўлади, бупинг оқибатида эса фойда нормасининг пасайишига ҳам олиб ке- лади. Шундай қилиб, товар бирлигига кетадиган харажатларнинг, шунингдек — бу харажатларнинг машиналар ейилиши иатижасида ҳосил бўладиган қисмининг нисбатан камайишини доимий капитал қийматининг ўзгарувчи капиталга нисбатан ўсишининг айни ўзи қплиб кўрсатиш керак эмас, гарчи, аксинча, доимий капиталга тўғри келадиган харажатларнинг, унинг ашёвий элементлар массаси ўз- гармагаии ёки ўсиб боргани ҳолда, ҳар қандай нисбий камайиши фойда нормасининг ошишига, яъни pro tanto доимий капитал қий- матининг тобора камроқ пропорцияда ишлатиладиган ўзгарувчи ка- питалга нисбатан камайишига таъсир кўрсатади.


236
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ЦОНУНИ
тиб боради, чункп ҳар бир товар бирлигидагп янги дўшилган жонли меҳнатнинг умумий суммасини камайтирувчи ишлаб чиқа- риш методи ишлатилиши билан бир вақтда абсолют ва нисбий қў- шимча қиймат ошиб боради. Фойда нормасининг пасайиш тенден- цияси қўшимча қиймат нормасининг ошиш тенденцияси билан, би- нобарин, меҳяатни эксплуатация қилиш даражасининг ошиш тен- денцияси билан боғланган. Шу сабабли фойда нормасининг пасайи- шига иш ҳақииинг ошишини, гарчи истисно тариқасида шундай бў- лиши мумкин бўлса-да, сабаб қилиб кўрсатиш ғоят бемаъниликдир. Статистика фойда нормасининг ҳосил бўлиши вадтида амал қилув- чи мупосабатларни тушуниб олгандагина турли даврлардаги ва турли мамлакатлардаги иш ҳақи даражасини чинакам таҳлил қи- лиш қобилиятини касб этади. Фойда нормаси меҳнат камроқ унум- ли бўлиб цолипти орқасида эмас, балки у кўпроқ унумли бўлиб қо- лиши орқасида пасаядп. Униси ҳам, буниси ҳам, яъни дўшимча қиймат нормаспнинг ошиши ва фойда нормасининг пасайиши, ас- лида фақат алоҳида-алоҳида формалар бўлиб, ошиб борувчи меҳ- нат унумдорлиги бу формаларда ўзипинг капиталистик ифодасини топади.
VI. 	АКЦИЯ КАПИТАЛНИНГ КЎПАЙИШИ
< Юқорпда баён қилпнган беш пунктга яна бир пунктнп қўшпш мумкин, лекин бу пункт устида ҳозирча биз батафсил тўхталиб ўтолмаймиз. Тобора тезлашувчп жамғарилпш билан кўлма-қўл уш- лашиб борувчи каппталистик ишлаб чиқаришнинг тарақкий қилиши билан капиталнинг бир қисми процентлар берувчн капитал сифати- дагина ҳисобга олинади ва ишлатиладп. Лекип бу, капитални царзга берувчи ҳар капдай капиталист процентлар билан қапоатлапади, са- ноат капиталисти эса соҳибкорлик даромади олади, дегап маънода эмасЛ^ Умумий фойда нормасининг баланд-пастлигига бунинг ҳеч кандай алоқаси йўд, чунки унинг ҳақида ran борганда фойда = про- цент+ҳар хил фойда + ер рентаси назарда тутилади; фойпднинг бундай бўлиниши умумий фойда нормаси учун бефарддир. £Балки шу маънодаки, каппталлар, гарчи йиллик ишлаб 'чиқариш корхона- ларига солинган бўлсалар-да, барча харажатлар чегириб долингач, масалап, темир йўл ишидаги каби, дивидендлар деб аталувчи юдори ёки паст процентлардан бошқа ҳеч нарса келтирмайди. Бинобарин, улар умумий фойда нормасининг бараварлашувида иштирок этмай- ди, чунки уларнинг фойда нормаси ўртача нормадан nacTpoiyj Arap улар бунда иштирок этганларида эди, ўртача фойда пормаси анча пасайиб кетган бўлур эди. Масала назарий жиҳатдан қараб чиқи- ладиган бўлса, бу капиталларни ҳисобга олиш мумкин, лекин бундай ҳолда, афтпдан, мавжуд бўлган ва ҳадиқатан ҳам капита- листлар учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган фойда нормасига қараганда камроқ фойда нормаси келиб чиқади, чунки худди шУ корхоналарда допмий капитал ўзгарувчи капиталга нисбатан анча каттадир.


[ 237
ЎН БЕШИНЧИ БОБ
ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
I. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР
Биз ушбу китобнинг биринчи бўлимида фойда нормаси шаклида ифодаланган қўшимча қиймат нормасининг ҳамиша ҳақиқатдагидан пастроц бўлиб кўринишини кўрган эдик. Энди биз қўшимча циймат- нинг ҳатто ошиб борувчи нормаси пасайиб борувчи фойда нормаси- да ифодаланишга мойил эканлигини кўрдик. Агар с = 0 бўлса, яъни агар бутун капптал иш ҳақига сарфлансагина фойда нормаси қў- шимча цнймат нормасига тенг бўлур эди. Агар допмий капитал қий- мати билан уни ҳаракатга келтирувчп иш кучи массаси ўртасидаги нисбат ўзгармай қолса ёки бу масса доимий капитал цийматига нио батан кўпайса, шу тақдирдагина пасайпб борувчи фойда нормаси цўшимча қийматнинг пасайиб борувчи нормасини яфодалайди.
Рикардо фойда нормасини тадқиқ қилаяпмап деб ўйлаганида аслида фақат ^ўшимча қиймат нормасини тадқиқ қилди ва бу нор- мани, иш куни интенсивлиги ва узунлиги жиҳатдан доимий мивдор- дир, деган фараз билангина тадқид этди.
Фойда нормасининг пасайиши ва жадаллашган жамғарилипқ униси ҳам, буниси ҳам унумли кучларнинг ривожланишини ифо- далаганликлари учунгина айни бир процесснииг турлича ифодала- ридир. Ўз навбатида, жамғарилиш фойда нормасининг пасайпшини тезлаштиради, чунки у ишларнинг йирик миқёсда концентрация- лашувини ва шу билан бирга капиталнинг тузилиши аича юқори бўлишини назарда тутади. Иккинчи томондан, фойда нормасининг пасайиши майда капиталистларни мулкдан маҳрум қилиш йўли билан, бевосита ишлаб чиқарувчиларда, агар уларда ҳалп экспро- приация қилинадиган нарса бўлса, бу мулкнинг сўнгги қолдиқлари- ни ҳам экспроприация қилиш йўли билан капиталнинг концентра- Циялашувипи ва унинг марказлашувини яна тезлатптиради. Сўнгра, бунинг оқибатида, гарчи фойда нормасининг пасайиши билан жам- ғарилиш нормаси ҳам пасайса-да, миқдор жиҳатдан кўрпб чиқила- ётган жамгарилпш тезлашади.
Пккинчп томондан, бутун капитал қийматншшг кўпайиш нор~ маси, фойда нормаси, капиталистик ишлаб чиқаришни рағбатланти-


238
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
ришга хизмат дилиши учун (капитал қийматининг кўпайиши унинг бирдан-бир мадсади бўлиб хизмат қилишидек), фойда нормасининг пасайиши янги мустақил капиталларнинг ташкил топишини секин- лаштиради ва шундай қилиб капиталистик ишлаб чиқариш процес- сининг ривожланишига хавф солувчи вазият бўлади; у ортиқча иш- лаб чиқаришга, спекуляцияга, кризисларга, ортиқча аҳоли билан бир қаторда ортиқча капиталнинг пайдо бўлишига ёрдам беради. Шу сабабли, худди Рикардо сингари, капиталистик ишлаб чиқа- риш усулини абсолют деб ҳисобловчи экономистлар бу ерда ишлаб чиқаришнинг бу усули ўзига ўзи чегаралар вужудга келтиришини сезадилар ва шунинг учун бу чегараларни ишлаб чиқаришдан эмас, балки табиатдан кўрадилар (рента ҳацидаги таълимотда). Лекин фойда иормаси пасайишининг улар кўнглига соладиган таҳлика- нинг энг муҳим жиҳати шуки, улар капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ишлаб чиқарувчи кучларининг ривожлашштида шундай бир чегарага дуч келишини, бу чегара бойликнинг ўзини ишлаб чикариш билаи ҳеч қандай алоқадор эмаслигини гира-шира англа- шади; ва бу ўзига хос чегара капиталистик ишлаб чиқариш усули- нинг чекланганлигидан ва фақат тарихий, ўткинчи бир ҳолат экан- лигидан далолат беришини; капиталистик ишлаб чиқарпш усули бойлик ишлаб чиқариш учун абсолют усул эмаслигпдан ва, аксин- ча, муайян босқичда у билан унинг янада ривожланиши ўртасида ихтилоф пайдо бўлишидан далолат беришини ғира-шира англа- шади.
Тўғри, Рикардо ва унинг мактаби процентни ҳам ўз ичига ол- ган фацат саноат фойдасинигина тадқиқ этадилар. Аммо ер рентаси нормасида ҳам, гарчи унинг абсолют массаси ошиб борса-да, паса- йиш тенденцияси бор ва, бундан таш^ари, у саноат фойдасига циёсан нисбатан ўсиб бориши ҳам мумкин (Эд. Уэстга царалсин78, у ер рентаси қонунини Рикардодан олдин ривожлантирган эдд). Агар биз бутун ижтимоий капитал К ни кўриб чиқсак, процент ва ер рентаси чегириб олингандан кейин цоладиган сапоат фойдасини рг деб, процентни z деб ва ер рентасини г деб белгиласак, унда
= Р = Ғ1 + z 4- r = Pi I £ !
к к к к к к


XV БОБ. ЦОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 239
қиймат, ёки фойда кўпайиб борганда, т—-р, лекин айни вақтда фойда нормаси — — ~ камайиб борганда т = р бўлинпб кетадиган к к
ръ z ва г ҳажмларининг нисбати умумий сумма т доирасида ҳар қанаца ўзгариши мумкин, лекин бу билап т ёки нинг ҳажми- га ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди.
ръ z ва г нинг бир-бирига нисбатан ўзгариши т нинг турли рубрикалар бўйича бошҚача тақсимланиши, холос. Шу сабабли
— ёки 4 индивидуал саноат фойда иормаси, процент нормаси ва К К A
рентанинг бутун капиталга нисбати, агар улар бир-бирига таққос- ланадиган бўлса, гарчи умумий фойда нормаси, пасайса-да, ўсиб боришлари мумкин; фацат бир шарт ўзгармасдир, яъни, барча уч ҳажм суммаси = —. Агар фойда нормаси пасайиб 50% дан 25% га К
тушса, агар, масалан, қўшимча қиймат нормаси 100% бўлган тац- дирда капитал тузилиши ўзгариб 50с + 50^ дан 75с + 25^ га тушса, унда биринчи ҳолда 1000 дан иборат капитал 500 фойда беради, иккинчи ҳолда 4000 дан иборат капитал 1000 фойда беради. т ёки р икки баравар ошди, лекин р' яримга тушиб қолди. Бинобарин^ агар илгари 50 % дан фойдага 20, процентга 10 ва рептага 20 тўғ- ри келган бўлса, унда — = 20 %, ~ = 10 %, — = 20 % дир. Агар
Л’ A' К
фойда нормаси пасайиб 50% дан 25% га тушганда пропорциялар илгаригича қолса, унда — = 10%, = 5% ва — = 10% дир. Ак-
к к к
синча, агар — пасайиб 8% га ва — 4% га тушса, унда — 13% га- К К К
ча кўтарилади. г нинг нисбий ҳажми А ва z га қараганда ошган бўлур эди, лекин ҳарҳолда р илгаригича цолган бўлур эди. Ҳар икки фаразда ҳам z ва г нинг суммаси ошарди, чунки бу сум- ма тўрт баравар кўп капитал воситасида ишлаб чиқарилган бўлур эди. Дарвоце, Рикардонинг, даставвал саноат фойдаси (плюс процент) ўз ичига бутун қўшимча қийматни олади, деган фарази тарихан ва мантиқан нотўғридир. Аксинча, ривожланган капиталистик иш- лаб чиқариш шароитида 1) бутун фойда, кейинчалик тақсимланиш учун, фацат бошдагина саноат ва савдо кавиталистлари қўлига ту- шади ва 2) рента фойда устидаги ортиқча бўлиб қолади. Кейин ана шу капиталистик базисда яна рента ўсиб чиқади, бу рента маҳсулотнинг капиталист чўнтагига соладиган махсус қисми эмас> фойданинг (яъни бутун капитал маҳсули деб қараладиган цўшимча Қийматнинг) бир қисмидир.


240
УЧИНЧИ БЎЛИМ, ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
муайян даражасида цўшимча қиймат ҳосил қилиш чегарасп фақат ишчи аҳлига боғлиқ бўлади, муайян ишчи аҳлп бўлганда эса у фақат меҳпатни эксплуатация қплиш даражасига боғлиқ бўлади. Бас, капиталистик ишлаб чиқариш процесси асос эътибори ила қўшимча қиймат ишлаб чиқаришдан иборат бўлиб, қўшимча қиймат қўшимча меҳпатдан ёки ишлаб чикарилган товарларнинг тегишли цисмидан, ҳақи тўланмаган меҳнат буюмлашган кисмидан иборат- дир. Хеч қачоп шунп унутмаслик керакки, бу ^ўшимча қийматни ишлаб чицариш,— унинг бирмунча қисмининг кайта капиталга ай- ланиши ёкп жамғариш эса аиа шу қўшимча қиймат ишлаб чиқа- ришнинг таркибий қисмидир,— капиталистик ишлаб чиқаришнинг асосий мақсади ва ҳал ^илувчи мотивидир. Шунинг учун ҳеч г^ачон капиталистик шплаб чиқаришни ҳақиқатдагидан бошқача қилиб, яъпи истеъмолни ёкп капиталистлар учун пстеъмол предметлари тайёрлашни ўз олдига бевосита мақсад қилиб қўйган ишлаб чиқа- риш деб тасвирлаш ярамайди. Бу ҳолда унинг ўзига хос характе- ри, унинг бутун пчки моҳияти билан ифодаланадиган характери назардан мутла^о четда қолган бўлур эди.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 244
майди, балки тақсимотнинг антагонистик муносабатлари асосида истеъмол кучи билан белгиланадики, бу муносабатлар жамиятнинг жуда катта оммасининг истеъмолини фақат бир қадар тор чегара- лар ичида ўзгариб турувчи минимумдан иборат қилиб цўяди. Сўнг- ра, бу истеъмол кучи жамғаришга интилиш, капитални кўпайти- ришга ва қўшимча қийматни кенгайтирилган миқёсда ишлаб чиқаришга интилиш билан чекланган. Капиталистик ишлаб чида- риш қонуни шундайдирки, бу цонун ишлаб чиқариш методларининг ўзида доимо бўлиб турадиган тўнтаришлар, бундай тўнтаришлар билан бир вақтда доимо содир бўладпган иақд капиталнинг қадр- сизлашуви, умумий рақобат кураши, фақат омон қолиш максадида ва ҳалок бўлиш хавфи остида ишлаб чиқаришни такомиллаштириш ва уиинг миқёсини кенгайтириш заруратидан келиб чиқади. Шу сабабли бозор доимо кенгайиб бориши керак, шупдай экан, бозор алоқалари ва уларпи белгпловчи шарт-шароитлар ишлаб чи- қарувчилардан тобора кўпроқ мустақил табиий қонун характериии касб этиб, тобора кўпроқ контрол қилиб бўлмайциган ҳолга кириб боради. Ички зиддият ишлаб чиқаришнинг ташк4и майдонини кен- гайтириш йўли билан ўзини бартараф қилишга иптилади. Аммо унумдор куч цанчалик кўп ривожланса, у истеъмол муносабатлари замиридаги тор асосга шунчалик зид бўлиб боради. Капиталпинг ортиқчалиги аҳолининг тобора кўпроқ ортиқчалиги билан боглиқ эканлиги зиддиятларга тўлиб-тошган апа шу асосда батамом та- биий бир ҳолдир; чунки капиталнинг ортиқчалиги аҳолининг ор* тиқчалиги билан дўшилганда ишлаб чиқариладиган дўшимча қий- мат массаси ошса-да, лекин худди шунинг учун бу дўшимча диймат ишлаб чиқариладиган шароит билан у реализация қилинадиган шароит ўртасидаги зиддиятлар ҳам кучайган бўлур эди.
Агар фойда нормаси муайян бўлса, фойда массаси доимо авано лангап капитал ҳажмига боғлиқ бўлади. Жамғарилишпи эса бун- дай ҳолда бу массанинг капиталга айланадиган қисми белгилайди. Аммо бу қисм капиталистлар истеъмол қилган даромад чегириб ташлангандан кейинги фойдага тенг бўлганлиги учун, у фақат мазкур масса қийматигагина эмас, балки капиталист унинг эвазига сотиб олишп мумкин бўлган товарларнинг арзонлигига ҳам боғлиц бўлади; цисман унинг истеъмолига,— унинг даромадига,— қисман упинг доимпй капиталига кирадиган товарларнинг арзонлигига ҳам боғлиқ бўлади (бунда иш ҳақи муайян миддорда деб фараз қи- линади).


242
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
даги 100 дан иккинчи ҳолдаги 20 га қараганда кўпроқ жамғарма олиш мумкин. Шу тариқа капитал оқими ортиши давом этаверади (меҳнат унумдорлигининг ошиши оқибатида қадрсизлашувни биз бир чеккага қўйиб турамиз) ёки капиталнинг ҳосил бўлган масса- сига пропорционал равишда, лекин фойда нормасининг юқорилиги- га нопропорционал равишда капитал жамғарилиши содир бўлади. Агар иш куни жуда узун бўлиб, меҳнат жуда унумли бўлмаса-да, фойда нормаси, у қўшимча цийматнинг юцори нормасига асослан- ганлиги учун, юқори бўлиши мумкин; меҳнат унумдорлиги юқори бўлмаслигига қарамай, у юқори бўлиши мумкин, чунки ишчилар- нинг эҳтиёжлари жуда ҳам кичик ва бунинг оқибатида ўртача иш ҳақи жуда пастдир. Ишчиларда куч-қувватнинг йўқлиги паст иш ҳақига мувофиқ келади. Бунда, фойда нормаси юқори бўлишига ^арамай, капитал жамғарилиши суст боради. Аҳоли кўпаймайди, ишчининг оладиган иш ҳаци оз бўлса-да, маҳсулот ^ийматича турадиган иш вақти кўп (бўлади.
Фойда нормасипинг пасайишига сабаб ишчини камроц эксплуа- тация қилаётгаиликлари эмас, балки умуман ишлатилаётган капи- талга караганда нисбатап кам меҳнат ^ўлланилаётганлигидир.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 243
ғарилиши ва концентрациялашуви вақтида доимий процесс сифатида содир бўлади ва шунда, ниҳоят, аллақачон мавжуд бўлган капиталларнинг озгина кишилар дўлида марказлашуви ва кўпларнинг капиталлардан маҳрум бўлиши тарзида ифодала- нади (экспроприация энди шундай форма касб этади). Агар марказга интилувчи куч билан бир қаторда акс таъсир кўрсатувчи тенденциялар марказдан тарқалиш тартибида иш кўрмаганда эди, бу процесс кўп ўтмай капиталистик ишлаб чиқаришни ҳалокатга олиб келур эди.
II. ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ КЕНГАЙИШИ БИЛАН ҚИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШИ ЎРТАСИДАГИ ИХТИЛОФ
f Ижтимоий меҳнат унумдорлик кучининг ривожланиши икки хил тарзда намоён бўлади. Биринчидан, ишлаб чиқарилган унумдор кучларнинг миқдорида, қиймат ҳажмида ва янги ишлаб чиқариш амалга ошириладиган ишлаб чиқариш шароитларипинг массасида ва аввал жамғарилган унумли капиталнинг абсолют ҳажмида; ик- кинчидан, капиталнинг иш ҳадига сарфланадиган қисмининг бугун капиталга нисбатан жуда озлигида, яъни муайян капитални такрор ишлаб чиқариш ва цийматини кўпайтириш учун, оммавий ишлаб чиқариш учун талаб қилинадиган жонли меҳнатнинг нисбатан жуда озлигида намоён бўлади. Бу эса айни вақтда капиталпинг концентрациялашувини кўзда тутади>
Ишлатилаётган иш кучига ни&эатан олганда унумдор кучиинг ривожланиши яна икки хил тарзда намоён бўлади: биринчидан, дў- шимча меҳнатиинг кўпайишида, яъни иш кучини такрор ишлаб чи- қариш учун талаб қплинадиган зарур иш вактининг дисдаришида; иккинчидан, муайян капитални ҳаракатга келтириш учун умуман истеъмол дплинадигап иш кучи мивдорининг (шпчилар сонининг) камайишида намоён бўлади.
Бу ҳар икки ҳаракат ёнма-ён борибгина қолмай, балки бир-бири- ни тацозо килади ва бир қонуннинг ўзида ифодаланувчи ҳодиса- лардир. Ҳолбуки, улар фойда нормасига бир-бирларига терс тарзда таъсир кўрсатади. Умумий фойда массаси умумий қўшимча қиймат т « т кўшимча киймат -гт
массасига тенг, фоида нормаси = — = — . Ле-


244
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
ган меҳнатнинг умумий массасини камайтириши сабабли бошқа омилни, ишчилар сонини камайтиради, қўшимча қиймат массасини олиш учун қўшимча циймат нормасини шу шпчилар сонига кўпай- тириш керак бўлади. Купига 12 соатдан ишлайдиган икки ишчи, ҳатто агар улар фацат ^уруқ ҳаво билан овқатлана олсалар ва агар шу сабабли уларнинг ўзлари учун ишлашлари асло лозим бўлмаса ҳам, улар ҳар бири фақат 2 соатдан ишлайдиган 24 ишчи берганчалик қўшимча қиймат массаси бера олмайдилар. Бинобарин, бу жиҳатдан ишчилар сонининг қисқаришини меҳнатяи эксплуатация қилиш даражасини ошириш билан қоплаш учун му- айян ўтиб бўлмас чегаралар мавжуд; шунинг учун у, албатта, фойда нормасининг пасайишини тўхтатиб қўйишп мумкин, лекмн уни бартараф қилмайда.
Шупдай цилиб, (капиталистик ишлаб чпқаршп усули ривожла- ниши билан фойда нормаси пасайиб боради, ҳолбуки унииг массаси ва ишлатилаётгап капитал массасп ршиб борадп. Норма муайян бўлганда капиталнинг ўсиш миқдорини кўрсатадиган абсолют масса шу моментдаги капитал миқдорига боғлиқ бўлади. Бироқ, иккинчи томондан, агар бу мпқдор маълум бўлса, каппталнинг ўсиб бориш нисбати, унинг ўсиб бориш даражаси фойда нормасига боғлиқ. Иш- лаб чиқарувчи кучнинг ошиши (бу ошиш, бундан ташқарп, биз эс- латиб ўтганимиздек, доимо нақд капиталнинг кадрсизланиши билан ёнма-ён боради), агар у фойда нормасини оширипт билан йиллик маҳсулот қийматпиинг яна капиталга айланадиган қисмини кўпай- тирган тақдирдагина капитал цийматининг ҳажмини бевосита оши- риши мумкин^Модомики ran меҳнатнинг унумдорлик кучи тўғри- сида борар экан (чунки бу унумдорлик кучи навд каггитал цийма- тига бевосита ҳеч кандай алоқаси йўқ), меҳнатнинг унумдорлик кучи ўсиши оқибатида ё нисбий қўшимча қиймат кўпайгап, ёки доимий капитал қиймати камайган тавдирдагина, бипобарип, ё иш кучипи такрор и-шлаб чиқаришга кирадиган ёки доимий капитал элементларига кирадиган товарлар арзонлашган тақдирдагипа фой- да массасининг кўпайиши содир бўлиши мумкин. Лекип униси ҳам, буниси ҳам нацд капиталнинг қимматсизлашуви билан бирга бора- ди, униси ҳам, буниси ҳам ўзгарувчи капиталнинг доимий капптал- га қараганда нисбатан камайиши билан цўлни-қўлга бериб боради. Униси ҳам, буниси ҳам фойда нормасининг пасайишини тақозо этади ва бу пасайишни секинлаштиради. Сўигра, фойда пормаси- нинг ошиши меҳнатга талабнинг ошишига олиб келиши сабабли, у ишчи аҳлининг кўпайишига ва шу билан бирга эксплуатация учун яроқли материалнинг кўпайишига таъсир кўрсатадики, капиталпи капитал қиладиган фацат ана шу материалдир.


• XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 245
маганда, билвосита — ўзгарувчи капитал таркиб топадиган реал буюмлар бўлади. Ўша капиталнинг ўзи билан ва ўша меҳнат мид- дорининг ўзи билан ўз алмашув қийматларидан қатъи назар, капи- талга айлантирилиши мумкин бўлган буюмлар,— дўшимча дилин- ган меҳнатни, бинобарин, устама қўшпмча қийматни ҳам, ўзига сингдириш учун хизмат қилиши мумкин бўлган ва шу тариқа дў- шимча капитал бўлиши мумкин бўлган буюмлар кўпроқ пшлаб чи- қарилади. Капиталнинг тасарруф қилиши мумкин бўлган меҳнат массаси шу капиталнинг дийматига эмас, балки хом ашё ва ёрдамчи материаллар, машиналар ва асосий капитал элементлари, турмуш воситалари массасига — диймати цандай бўлишидан қатъп назар, капитал ташкил топадиган ҳамма нарсалар массаспга боғлиқдир. Шу тариқа ишлатилаётган меҳнат, бас қўшимча меҳнат массаси ҳам ошиб бориши билан бир вақтда такрор ишлаб чиқарилаётган капи- тал қиймати ҳам, унга яна дўшиладиган устама қийлмат ҳам ошиб бордаг^
/Лекин жамғарилиш процессига кирувчи бу иккала моментни, Ри- кардо сингари, бир-бири ёнида осойишта яшайди, деб уларни шу ҳолатидагина қараб чиқиш ярамайди, улар қарама-даршп теиденцпя- лар ва ҳодисаларда намоён бўлувчи зиддиятнп ўз ичига олади. Бир-бирига акс таъсир кўрсатувчи омиллар бир вақтнинг ўзида бири иккинчисига даршп ҳаракат дилади.
Капптал сифатида пш кўрувчи жами пжтимопй маҳсулотнинг бир дисмининг кўпайишидан ишчилар аҳлининг ҳакикатан кўпа- йишга интилиши келиб чидиши билан бирга нисбий аҳоли ортидча- лигини юзага келтирувчи омпллар амал киладп/)
Фойда нормаси пасайишп билан бир вақтДЯкапиталлар массаси ошади ва шу билан бир вақтда нақд капиталнинг кимматсизлашуви содпр бўлади, бу қимматсизлашув фойда нормасишшг пасайишига тўсқинлик қилади ва капитал қийматнинг жадал жамғарплишига сабабчи бўлади.
Ишлаб чидарувчи кучнпнг ривожланпши бплан бир вақтда юдо- рирод капптал тузилиши ривожланади, доимий қпсмга дараганда ўзгарувчи дпсмнинг нисбий камайиши кучаяди.
Бу турли хил таъсирлар гоҳ асосан ёнма-ёи маконда, гоҳ асосан бири иккинчпси кетидан келадиган замонда содир бўлади; бир-бп- рига акс таъсир кўрсатувчи омиллар ихтилофп вақти-вақти билан кризисларга айлапади, бу кризислар ҳаммавадт мавжуд зиддият- лариинг фадат вадтинча зўрма-зўраки ҳал дилинишидан, зўрма-зў- раки портлашлардан иборат бўлиб, улар бузилган мувозанатни бир л^хаа тиклайди.


246
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
усулининг мақсади мавжуд капитал қийматни сақлаб қолиш ва упи мумкин қадар кўпроқ даражада кўпайтиришдир (яъни бу қий- матнинг доимо жадаллашиб кўпайиб боришидир). Капиталистик ишлаб чикариш усулининг ўзига хос хусусияти навд капитал қий- матдан бу қийматни мумкин қадар кўпроқ ошириб бориш учун восита сифатида фойдаланишдир. Бунга эришишда унинг ишга сола- диган методлари фойда нормасини пасайтириш билан, нақд капи- тални қимматсизлантириш билан ва меҳнатнинг унумдор кучларини аввал ишлаб чиқарилган ишлйб чиқарувчи кучлар ҳисобига ри~ вожлантириш билан боғлиқдиЛ
Навд капиталнинг вақт-Еа^ти билан қимматсизланиши,— капи- талистик ишлаб чиқариш усулининг бу имманент воситаси — фойда нормасининг пасайишини тўхтатиб турадиган ва янги капитал ҳо- сил қилиш йўли билан капитал қийматнинг жамғарилишини жа- даллаштирадиган бу восита,— муомала ва капитални такрор ишлаб чиқариш процесси содир бўладиган мавжуд муносабатларни бузади ва шунииг учун ишлаб чиқариш процессининг тўсатдан тўхтатиб қолишлари ва кризислари билан бирга давом этиб боради.
Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши билан қўлни-қўлга бериб борувчи ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга қараганда нисбатан камайиши ишчи аҳлининг ўсишини рағбатлантиради ва айни вацтда ҳамиша сунъий аҳоли ортиқчалигини юзага келтиради. Қиймат жиҳатдан қараганда, капитал жамғарилиши фойда норма- сининг пасайиши оқибатида секинлашади, бу билан истеъмол қий- матларининг жамғарилишини тезлаштиради, бу эса, ўз навбатида, яна қиймат жиҳатдан қараладиган жамғарилиш жараёнининг тезла- шувига олиб боради.
Капиталистик ишлаб чиқариш доимо ана шу имманент чегара- ларни бартараф қилишга интилади, лекин бу чегараларнп у фақат шундай воситалар билан бартараф қиладики, бу воситалар унинг олдига яна шу чегараларни кўндаланг қилиб қўяди, қўйганда ҳам анча катта миқёсда кўндаланг қилиб кўяди.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 247
ижтймоий унумдор кучларни беҳад ривожлантириш — чекланган мақсад билан, яъни мавжуд капиталнинг қийматини кўпайтириш билан доимо ихтилофда бўлади. Шу сабабли, агар капиталистик иш- лаб чиқариш усули моддий ишлаб чиқарувчи кучни ривожлаитириш учун ва бу кучга мувофиқ бўлган жаҳон бозорини яратиш учун та- рихий восита бўлса, у айни вақтда ўзининг ана шундай тарихий вазифаси билан ўзига хос ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатлари ўртасидаги доимий зиддиятдир.
III. 	АҲОЛИ ОРТИҚЧАЛИГИ ВАҚТИДА КАПИТАЛ ОРТИҚЧАЛИГИ
нормаси пасайиши билан шундай капитал минимуми оша-
дики, бу минимум айрим капиталистга меҳнатни унумли ишлатиш учун талаб қилинади,— умуман меҳнатни эксплуатация қилиш учун, шунингдек сарфланадиган иш вақти товар ишлаб чиқариш учун за- рур вақт бўлиши учун, у вақт товарлар ишлаб чицаришга ўртача ижтимоий зарур иш вақтидан ошмаслиги учун талаб ^илинади. Ай- ни вақтда концентрация ҳам ошади, чунки муайян чегаралар таш- г^арисида фойда нормаси юқори бўлмаган йирик капитал фойда нормаси юқори бўлган майда капиталдан тезроҳ жамғарма ҳосил ^илади. Бу ўсиб борувчи концентрация муайян даражага етгач, ўв навбатида, фойда нормасининг янгидан пасайишига олиб келади. Бунинг оқибатида жуда кўп майда тарқоқ капиталлар авантюралар йўлига: спекуляция, (кредитлар билан фирибгарликцилишва акция- лар билан фирибгарлик қилиш йўлига киришади; бу капиталлар кризисларга дуч келиб қоладир Капиталнинг мўл-кўллиги деганда ҳаммавақт асос эътибори-лТшундай капиталнинг мўллиги кўзда тутиладики, бундай капитал учун. фойда нормасининг пасайиши унинг массаси билан мувозанатлашмайди,— капиталнинг қайта ҳо- сил бўладиган янги насллари эса ҳамиша шундай бўлади,— ёки шундай капиталларнинг мўллиги кўзда тутиладики, улар ўзларича мустақил иш кўришга цодир бўлмайди ва кредит шаклида йирик ишлаб^иқариш тармоқларидаги корчалонлар ихтиёрига бериб қўйи- лади/Капиталнинг бу мўллиги нисбий аҳоли орткқчалигини келти- риб чицарган ўша сабаблар оқибатида юзага келади ва шунинг учун бу мўллик мазкур аҳоли ортиқчалигини тўлдирувчи ҳодиса- дир, гарчи бунинг ҳар иккиси бир-бирига қарама-царши қутбларда: бир томонда — банд бўлмагап капитал, иккинчи томонда — банд бўлмаган ишчи аҳоли турса ҳам.


248
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
риш соҳаснга ёйилмасдан, балки ўзининг бутун ҳажми жиҳатдан абсолют бўлган, яъни барча ишлаб чиқариш соҳаларини қамраб ол- гап ортиқча капитал ишлаб чиқариш қачон бўлади?
Агар капиталистик ишлаб чиқариш мақсадлари учун қўшимча капитал = 0 бўлсагина капитални абсолют ортпқча ишлаб чиқариш мавжуд бўларди. Бироқ капиталистик ишлаб чиқаришнинг мақсади капитал қийматини кўпайтириш, яъни қўшимча меҳнатни ўзиники қилиб олиш, қўшимча қиймат, фойда ишлаб чиқаришдир. Биноба- рин, агар капитал ишчи аҳлига нисбатан бу аҳоли берадиган абсо- лют иш вақтини на чўзиб бўладиган, нисбий қўшимча иш вацтини на кенгайтириб бўладиган (меҳнатга талаб катта, бинобарин, иш ҳацининг ошиш тенденцияси мавжуд бўлганда бусиз ҳам писбий қўшимча иш вақтини кенгайтириб бўлмас эди) даражада ўсганда эди, яъни агар ўсиб кетган капитал фақат ўзининг кўпаймасидан ил- гаригича ёки ҳатто ундан ҳам камроқ қўшимча қиймат массасини ишлаб чиқарганда эди, унда капитал абсолют ортиқча ишлаб чиқа- рилгаи бўлур эди, яъни ўсиб кетган капитал К4-ДА капитал К ўзи- нинг ДА га кўпайганига қадар ишлаб чиқарганига қараганда кўп бўлмаган ёки ҳатто камроқ миқдорда фойда ишлаб чиқарган бўлур эди. Ҳар икки ҳолда ҳам умумий фойда нормасининг шу қадар куч- ли ва тўсатдан пасайиши содир бўлур эди, лекин бу гал капитал тузилишидаги шундай ўзгариш оқибатида содир бўлур эднки, бу ўзгаришга ишлаб чиқарувчи кучпинг ривожланиши эмас, балки ўз- гарувчи капиталнинг (иш ҳақи ошиши натижасида) пул киймати- нииг ошиши ва унга мувофиқ тарзда кўшимча меҳнатнинг зарур меҳнатга нисбатининг камайиши сабаб бўлур эди.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 249
1500 гача кўпайгандан кейин эса у илгаригича фақат 100 фойда берса, иккинчи ҳолда 1000 энди фақат 662/з фойда келтиради. Ил- гариги капитал қийматининг ўсиши абсолют жиҳатдан қисқарган бўлур эди. Янги шароитда капитал = 1000 нинг келтирган фойдаси илгари капитал = 6662/з нинг келтирган фойдасидан кўп бўлмасди.
Лекип равшанки, илгариги капиталнинг амалда бундай қиммат- сизлашуви курашсиз содир бўла олмас эди, устама капитал &К ку- рашсиз капитал сифатида иш кўра олмас эди. Фойда нормаси капиталии ортиқча ишлаб чиқариш тақозо этган конкуренция оқи- батида пасаймас эди, балки, аксинча, конкуренция кураши энди бир хил сабабларнинг ўзи фойда нормасининг пасайишини ва капитални ортиқча ишлаб чиқаришни келтириб чиқарганлиги оқибатида бош- ланган бўлур эди. Функция қилаётган ва \К нинг бир қисмини ўз цўлларига киритиб олган капиталистлар ўзларининг дастлабки ка- питалини қимматсизлантирмаслик учун ва ўзлари ишлаб чиқариш соҳасида эгаллаб турган жойларини торайтирмаслик учун бу қис- мини кўп ёки оз даражада ҳаракатсиз қолдирган бўлур эдилар ёки бўлмаса уни, гарчи ўзлари вақтинча зарар кўриб бўлса-да, цўшимча капиталнинг ҳаракатсиз ётиш о^ибатларини ўз гарданларидан янги келган капиталистларга ва умуман ўз конкурентларига ағдаришни кўзлаб истеъмол қилган бўлур эдилар.
пинг янги капиталистлар қўлига ўтиб қолган қисми эски капитални сиқиб чиқаришга интилган бўлур эди ва у бунга қисман муваффақ бўларди ҳам, чунки у эски капиталнинг бир қисмини ҳаракатсиз қолдирарди, ўзига эски ўринни бўшатиб беришга ва ишда фақат қисман истеъмол қилинадиган ёки умуман истеъмол қилинмайдиган қўшимча капитал ўрнини эгаллашга уни мажбур қилган бўлур эди.
^Тйшитал капитал сифатида функция қилиши ва ўз қиймати жиҳа- тидан ўсиши лозим бўлганлиги сабабли, эски капиталнинг маълум қисми ҳар қандай шароитда ҳаракатсиз ҳолатда бўлиши ва ўзининг капиталлиги сифатида ҳаракатсиз ётиши лозим бўлади. Қайси қисмиииг ҳаракатсиз қолиши лозимлигини конкуренция кураши ҳал қилиб берган бўлур эди. Модомики ҳамма иш жойида экан, конку- ренция, умумий фойда нормасининг бараварлашуви вақтида маъ- лум бўлиб қолганидек, капиталистлар синфининг практикада амалга оширилган биродарлик иттифоқи сифатида амал қилади, шунинг учун улар умумий ўлжани ҳар бири қўшган улушига пропорционал равишда биргаликда ўзаро тақсимлайдилар^ Бироқ ran фойдани эмас, зарарни тақсимлаш устида боришй^ҳамоно, ҳар бири зарар- даги ўз улушини мумкин қадар камайтириш ва уни бошқасининг гарданига ағдариш пайидан бўлади. Бутун капиталистлар синфи учун зарар бўлиши муқаррар. Лекин ҳар бир айрим капиталистга зарардан қанча улуш тўғри келиши, бу зарарни ҳар бир айрим капиталист умуман қанчалик бўлишиб олиши, бу — цудратга ва айёрликка боғлиқ, бинобарин, бундай ҳолда конкуренция бир-би- рига душман ака-укалар курашига айланади. Бунда, илгари бу
17—775


250
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ^ОНУНИ
манфаатлар бирлиги амалда конкуренция орқали ўзига қандай йўл очпб боргап бўлса, ҳар бир айрим капиталист ва бутун капиталист- лар синфи манфаатларининг бир-бирига зидлиги ҳам худди шундай намоён бўлади.
Бу ихтилофлар дандай қилиб бартараф этилиши ва капиталистик ишлаб чиқаришнинг «соғлом» ҳаракатига мувофиқ муносабатлар яна тикланиши мумкин? Бартараф қилиш усули бартараф этилиши ҳақнда ran бораётган ихтилоф ифодасининг ўзидадир. Бу усул шундайки, диймати жиҳатидан бутун ^ўшимча капитал A# га ёки, ҳеч бўлмаганда, унинг бир қисмига тенг бўлган капитал ҳаракатсиз ётади ва қисман ҳатто йўқолиб кетадй. Лекин, ихтилофни баён қилишнинг ўзиданоқ кўриниб турганидек, бундай зарар айрим пн- дивпдуал капиталлар ўртасида асло бир текис тақсимланмайди, унинг тадсимланишини конкуренция кураши ҳал қилади, шу билан бирга зарар алоҳида устунликларга ва аллақачон қўлга киритилган позпцияларга дараб ғоят нотекис ва жуда хилма-хил формаларда тацсимланади, бас, бир капитал ҳаракатсиз ётади, иккипчиси йўқ бў- лпб кетади, учинчиси фақат нисбий зарар кўради ёки фақат вақтин- ча қпмматсизлашади ва ҳоказо.
ҳамма ҳолда ҳам капитал кўпрод ёки камроқ ҳарак&тсиз ётса ва ҳатто йўдолиб кетса, шу билан мувозанат тикланган бўлур эди. Буидай ҳол дисман капиталнинг моддий субстанциясига ёйил- ган бўлур эди, яъни ишлаб чиқариш воситаларининг баъзи бир қис- ми, асосий ва оборот капитали капитал сифатида функция қилма- ган, ҳаракат қилмаган бўлур эди; ишлаб чиқара бошлаган корхона- ларнинг бир цисми тўхтаб долган бўлур эди/)Гарчи бу жиҳатдан вадт ҳеч нарсага шафдат дилмай, барча ишлаб чиқариш воситала- рини (ерниистисно дилганда) ёмонлаштирса-да, лекин бунда, функ- ция қилишнинг тўхтатиб қўйилганлиги одибатида амалда ишлаб чиқариш воситалари анча кўп барбод дилинган бўлур эди. Бироқ бу жиҳатдан асосий натижа шу бўлардики, бу ишлаб чиқариш во- ситалари ишлаб чидариш воситалари сифатида ҳаракат дилмай қўярди, ишлаб чидариш воситалари сифатида уларнинг функция фтпипти бир дадар узод вадтгача тўхтаб доларди.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНШПИ 251
питал элементлари ҳам худди шунингдек бир қадар қимматсизлаша- ди. Бунинг устига шу нарса келиб қўшиладики, баҳоларнинг муайян тахминий нисбатлари такрор ишлаб чиқариш процессини тақозо этади, шунинг учун ҳам бу процесс баҳоларнинг умумий пасайиши одибатида тўхталиб қолади ва издан чиқади. Такрор ишлаб чида- риш процессининг бундай издан чидиши ва тўхталиб қолиши пул- нинг тўлов воситаси сифатидаги функциясини, капиталнинг ривож- ланиши билан ривожланиб борувчи ва эслатиб ўтилган баҳоларнинг тахмииий нисбатига асосланувчи функциясини сусайтириб, шол ци- либ қўяди, муайян муддатларга белгиланган тўлов мажбуриятлари занжирини юзларча жойидан узиб ташлайди, капитал билан биргаликда ривожланган кредит системасининг бунинг одибатида ларзага келишидан янада кескиилашади ва шундай дилиб кучли ҳамда кескин кризисларга, дўқдисдан зўрма-зўраки бўладиган қим- матсизлашувларга, такрор ишлаб чиқариш процессининг амалда тўхталиб қолиши ва бузилишига ва шу билан бирга такрор ишлаб чидаришнинг ҳадиқатан қисдаришига олиб келади.
Лекин айни вақтда бошқа омиллар амал қилган бўлур эди. Иш- лаб чиқаришнипг тўхталиб қолиши ишчилар синфининг бир цисми- ни ишдан маҳрум дилар ва бунинг одибатида унинг иш билан банд бўлгаи бошда қисмини шундай бир шароитга солиб цўяр эдики, бундай шароитда у иш ҳақининг ҳаттоки ўртача даражадан ҳам пасайиб кетишига кўнишга мажбур бўлар эди,— бундай вазият иш ҳади ўртача бўлганда нисбий ёки абсолют қўшимча дийматнинг ошишига қандай таъсир кўрсатса, капиталга ҳам худди шундай таъсир кўрсатган бўлар эди. Гуллаш даври ишчиларнинг уйланиши- ни осонлаштирар ва болаларининг ўлимини камайтирар эди,— бун- дай вазият, аҳолининг ҳадидатан кўпайиши у билан данчалик боғ- лид бўлмасип, ҳақидатда ишлаётган аҳолининг кўпайишипи асло тақозо этмайди, лекин ишчиларнинг капиталга муносабатига, амалда функция дилиб турган ишчилар сонининг кўпайиши дандай таъ- сир кўрсатса, худди шундай таъсир кўрсатади. Иккипчи томондан, баҳоларнинг тушиши ва конкуренция кураши ҳар бир капиталисгни янги машиналарнп, такомиллашган яиги меҳнат методларини, янги комбинацияларни татбид этиш йўли билан бутун маҳсулотининг индивидуал дийматини бу маҳсулотнинг умумий қийматидан ҳам пасайтиришга, яъни муайян меҳнат миқдорининг унумдорлик ку- чини оширишга, ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисба- тини пасайтиришга ва шу тарида ишчиларни бўшатиб олишга,— ^ис^аси, сунъий аҳоли ортицчалигини вужудга келтиришга ундаган бўлур эди. Сўнгра, доимий капитал элементларининг қимматсизла- шувининг ўзи фойда нормасининг ошишига сабаб бўлувчи элемент- ларга айланган бўлур эди. Ишлатилаётган доимий капитал массаси ўзгарувчи капиталга нисбатан ошган бўлур эди, лекин бу масса ций- матининг камайиши мумкин бўлур эди. Ишлаб чиқаришнинг тўхта- либ қолиши кетидан унинг капиталистик чегаралар доирасида кен- гайишини тайёрлаган бўлур эди.


252
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ^ОНУНИ
ция қилиши тўхтаб цолиши оқиба^ида қимматсизлашган қисми яна ўзининг илгариги қийматига эга бўлур эди. Дарводе, кенгайтирил- ган ишлаб чиқариш шароитида, кенгайтирилган бозор бўлганда ва унумдор куч оширилганда яна худди шундай нудсонли доиравий оборот содир бўлур эди.
Лекин ҳатто биз йўл қўйган ҳаддан ташдари фаразда ҳам ка- питалнилг абсолют ортиқча ишлаб чиқарилиши умуман абсолют ортидча ишлаб чкқариш эмас, ишлаб чидариш воситаларини абсолют ортидча ишлаб чигқариш эмас. У ишлаб чидариш воситаларининг фақат шунинг учун ортиқча ишлаб чиқарилишики, бу ишлаб чиқа- риш воситалари капитал сифатида функция цилиши керак ва, бино- барин, дийматнинг улар массасининг кўпайишига мувофиқ тарзда кўпайишига пропорционал равишда дўшимча диймат ишлаб чикари-
Аммо, шунга қарамай, бу ҳарҳолда ортиқча ишлаб чидариш бў- лур эди, чунки капитал меҳнатни капиталистик ишлаб чиқариш процессинянг «соғлом», «нормал» ривожланиши тадозо этадиган даражада, ишлатилаётган капитал массасининг ўсиши билан ҳеч бўлмаганда, фойда массаси кўпайиб борадиган даражада ва, биноба- рин, фойда нормасининг капиталнинг ўсиб боришига яраша пасайи- шини истисно этадиган даражада ва, айнидса, фойда нормасининг капиталнинг ўсшпига ^араганда тезрод пасайишини истисно этади- г чражада эксплуатация цилишга қодир бўлмас эди.
f Капитални ортиқча ишлаб чидариш дегани ҳеч қачон ишлаб чи- дариш воситаларини,— меҳнат воситалариии ва тирикчилик воси- таларини,— ортицча ишлаб чидаришдан бошда бирон нарса дегани эмас, бу воситалар эса капитал сифатида функция цилишлари мум- кин, яъни эксплуатациянинг муайян даражасида меҳнатни эксплуа- тация қйлиш учун ишлатилиши мумкин; бу эксплуатация даражаси- нинг маълум нудтадан пасайиши эса капиталистик ишлаб чиқариш процессининг издан чиқишига, унинг тўхтаб қолишига, кризислар-
га, капиталнинг барбод бўлишига олиб келашь Капиталнинг бун-
дай ортидча ишлаб чиқарилиши билан бир вақтда бир цадар кўп- роқ нисбий аҳоли ортидчалиги юз берар экан, бунда ҳеч қандай зиддият йўқ. Меҳнатнинг унумдорлик кучини оширган, товар ма.ҳ- сулотларнинг массасини кўпайтирган, бозорларни кенгайтирган, мйссаси жиҳатидан ҳам, циймати жиҳатидан ҳам капитал жамға- рилишини тезлаштирган ва фойда нормасини пасайтирган ҳолатлар- нинг ўзи,— ана шу ҳолатлар нисбий аҳоли орти^чалигини, ишчилар ортицчалигини юзага келтирди ва юзага келтириб туради; бу ортиқча ишчиларни ортиқча капитал ишлатмайди,— меҳнатни эксплуатация қилипшинг улар ишлатилиши мумкин бўлган даражаси пастлиги ёки, акалли, муайян эксплуатация даражаси шароитида улар келти- ра оладиган фойда нормасининг пастлиги сабабли ишлатилмайди.


БОБ. ЦОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 253
ки, уни чет эл фойда нормаси юқорироқ шароитда жойлаштириш мумкин. Лекин бундай капитал — иш билан банд бўлган ишчи аҳ- ли учун ва умуман шу мамлакат учун мутлақо ортиқча капитал- дир. У шундай капитал сифатида нисбий ортиқча аҳоли билан бир цаторда мавжуд бўлади ва бу ҳол ортиқча капитал билан ортиқча аҳолининг ёнма-ён мавжуд бўлишига ва бир-бирини тақозо этиши- га мисол бўлиб хизмат цилади.


254
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ЦОНУНИ
катларга хос даражада туришини талаб қиладилар. Ортиқча ишлаб чиқариш фақат нисбийдир, дегапларида, бу — мутлақо тўғри; аммо бутун капиталистик ишлаб чиқариш усули фақат нисбий ишлаб чиқариш усули бўлиб, унинг чегаралари умуман абсолют эмас, ле- кин унинг учун, унинг базисида абсолютдир. Йўқса халқ оммаси муҳтож бўлган товарларга талаб йўқлигига қандай сабаб кўрсатиш мумкин бўларди ва ўз юртида ишчиларга ўртача миқдордаги зарур тирикчилик воситаларини тўлаш имконига эга бўлиш учун бундай талабни чет элда, узоқ-узоқ бозорларда ахтаришга тўғри келиши каби ҳолга цандай сабаб кўрсатиш мумкии бўларди? Чунки фақат ана шу ўзига хос, капиталистик ўзаро муносабатларда ортицча маҳ- сулот шундай формага кирадики, унинг эгаси, агар унинг учун бу маҳсулот яна кашиалга айлансагина, уни истеъмолга тақдпм эта олади. Ниҳоят,/капиталистлар ўз товарларини ўзаро алмаштириш- лари ва уларни истеъмол қилишлари керак, холос, деяр экаилар, бунда капиталистик ишлаб чиқаришнинг умумий характерпнп уну- тадилар, ran капитални истеъмол қилиш устида эмас, балки унинг цийматини кўпайтириш устида бораётганлигини унутадилар. Хул- лас, очиқ кўриниб турган ортиқча ишлаб чиқариш ҳолларига gapinn барча эътирозлар (бу ҳолларнинг мазкур эътирозлар билан иши йўқ) шу бўлиб цоладики, капиталистик ишлаб чиқариш чега- ралари умуман ишлаб чицариш чегаралари эмас, шунинг учун ҳам бу ўзига хос, капиталистик ишлаб чиқариш усули учун ҳам чегара эмас. Лекин бу капиталистик ишлаб чиқариш усулининг зиддият- лари унипг худди шу ишлаб чиқарувчи кучларни абсолют рпвож- лантириш тенденциясидан иборат бўлиб, бу ривожланиш капитал ҳаракат циладиган ва ҳаракат цилиши мумкин бўлган ўзига хос ишлаб чиқариш шароитлари билаи доимо ихтилофда бўладп^)
Гап мавжуд аҳолига нисбатан жуда кўп тирикчилик восйТалари ишлаб чиқарилишида эмас. Аксинча. Улар аҳоли кўпчилигининг тузуккина, инсонларча турмуш кечиришига етмайдиган даражада жуда ҳам кам ишлаб чиқарилади.
Гап ишлаб чиқариш воситалари аҳолинииг меҳнатга лаёқатли цисмини банд қилиш учун керак миқдордан кўп ишлаб чиқарили- шида эмас. Аксинча. Биринчидан, аҳолининг амалда ишламайди- ган, ўз ҳаёт шароитига кўра бошқаларнинг меҳнатини эксплуата- ция циладиган ёки аянчли ишлаб чиқариш усулп шароитидагина иш деб ҳисобланиши мумкин бўлган иш билан шуғуллападиган қис- ми жуда кўп ҳосил қилинади. Иккинчидаи, ишлаб чиқариш воси- талари бутун меҳнатга лаёқатли аҳолидап жуда ҳам унумли фой- даланиш учун етарли бўлмаган миқдорда, бинобарин, иш вақти давомида қулланиладиган доимий капитал массаси ва самарадорли- ги туфайлвг бу аҳолининг абсолют иш вақги қисқариб борадиган даражада ишлаб чиқарилади.


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 255
ясуда ҳам кўп ишлаб чиқарилади. Капиталистик ишлаб чиқариш томонидан белгиланадиган тақсимот шароитида ва истеъмол муно- сабатларида товарлар таркибидаги қийматни ва шу қиймат тарки- бидаги цўшимча қийматни реализация қилиш ва янги кадиталга айлантириш мумкин бўлиши учун, яъни бу процесс доимо такрор- ланиб турадиган портлашларсиз содир бўла олиши учун товарлар- ни жуда ҳам кўп ишлаб чиқарадилар.
Гап жуда ҳам кўп бойлик ишлаб чиқарилишида эмас. Аммо вақт-вақти билан бойликлар капиталистик, зиддиятли формаларида жуда кўп ишлаб чиқарилади.
С Капиталистик ишлаб чиқариш усулининг сўнгги чегараси:
1) Шунда намоён бўладики, меҳнат унумдорлик кучининг ри- вожланиши вужудга келтирадиган фойда нормасининг пасайиши шундай қонунки, бу қонун муайян моментда меҳнат унумдорлик кучининг ривожланиши билан жуда кескин тўқнашади ва шу сабаб- ли доимо кризислар воситаси билан бартараф этилиши керак.
2) Шунда намоён бўладики, ишлаб чиқаришнинг кеигайиши ва цисқариши ишлаб чиқаришнинг ижтимоий эҳтиёжларга, ижтимоий жиҳатдан ривож топган кишиларнинг эҳтиёжларига нисбати билан эмас, балки ҳақ тўланмаган меҳнатни ўзиники цилиб олиш билан ва бу ҳақ тўланмаган меҳнатнинг умуман буюмлашган меҳнатга нисбати билан белгиланади ёки, капиталист тили билан айтганда, фойда билан ва бу фойданинг ишлатилаётган капиталга нисбати билап, бинобарин, фойда нормасининг муайян юқори даражаси би- лан белгиланади^ Шунинг учун капиталистик ишлаб чиқариш чега- раларп шундаикенгайиш даражасидаёқ майдонга чиқадики, бу да- ража бошка шарт-шароитларда, аксинча, асло етарли бўлмас эди. У кенгайиш эҳтиёжларни ^ондириш талаб цилинганда тўхтамайди, балки уни ишлаб чиқариш ва фойдани реализация қилиш талаб этганда тўхтайди.
Агар фойда нормаси пасайса, бир томондан, капитал кучлари айрим капиталистиинг такомиллаштирилган методлар ва шу каби- лар воситаси билан ўз товарларининг индивидуал қийматини улар- яинг ўртача ижтимоий цийматидан ҳам пасайтиришига ва шу та- риқа муайян бозор баҳоси шароитида қўшимча фойда олишига ^қа- ратилади; иккинчи томондан, спекуляция пайдо бўлади, қўшимча фойданинг умумий ўртача даражасига боғлиқ бўлмаган ва ундан юқори бирон қўшимча фойдани таъминлаш мақсадида ишлаб чи- ^аришнинг янги методларини, капиталнинг янгича ишлатилишини, янги авантюраларни зўр бериб қидириш бу спекуляцияга қулайлик туғдиради.


256
УЧИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙШП КОНУНИ
чиқариш уйқуга кетган бўлур эди. Фойда нормаси — капиталистик ишлаб чиқаришни ҳаракатлантирувчи кучдир; ишлаб чиқариб фойда олиш мумкин бўлган нарсагина ишлаб чиқарилади. Инглиз экономистларининг фойда нормасининг пасайишидан қўрқишлари ана шундан. Ҳатто шундай бўлиши мумкинлигининг ўзи Рикардо- ли ташвишга солиши унинг капиталистик ишлаб чиқариш шароит- ларини чуқур билишидан далолат бериб турибди. Рикардонинг энг катта хизмати учун уни таъна қиладилар: у капиталистик ишлаб чиқаришни тадқиқ қилишда, «кишилар» билан шуғулланмасдан, қанча кўп киши қурбон бўлишига ва капитал цийматлар сарфла- нишига қарамасдан, эътиборни ишлаб чиқарувчи кучларнинг ри- вожланишигагина қаратади. Ижтимоий меҳнат унумдор кучларини ривожлантириш капиталнинг тарихий вазифаси ва уни оқловчи далилдир. Шу билан у ўзи англамасдан ишлаб чиқаришнинг юқори- роқ формаси учун моддий шароит яратади. Капиталистик ишлаб чиқаришни рағбатлантирувчи, шу билан бирга жамғарилишнинг ҳам шарти, ҳам ҳаракатлантирувчиси бўлган фойда нормаси ишлаб чицаришнинг ўзининг ривожланиши оқибатида хавф остида қоли- ши Рикардони ташвишлантиради. Бунда ҳамма ran миқдорий нис? батда. Ҳақиқатда бунинг заминида анча чуқурроқ нарса ётадики, буни у фақат ғира-шира англайди. Бунда капиталистпк ишлаб чи- царишнинг чекланганлиги, унинг нисбийлиги, унинг — абсолют ишлаб чиқариш усули эмас, балки сл ақат ишлаб чиқариш моддий шароитларининг ривожланишида муайян чекланган даврга мувофиц тарихий ишлаб чиқариш усули эканлиги соф иқтисодий, яъни бур- жуазия нуқгаи назаридан, капиталистик тушунча доирасида, капи- талистик ишлаб чиқаришнинг ўзи нуқтаи назаридан зоҳир бўлади.
IV. 	ҚЎШИМЧАЛАР


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 257
мига, ўрмонларнинг цай даражада кесиб битирилиши, тошкўмир, темир рудаси конлари ва ҳоказоларнинг тугашига таъсир дилишини эслатиб ўтиш мумкин.
Агар доимий капиталнинг оборот қилувчи дисми,— хом ашё ва бошдалар,— ўз массаси жиҳатдан меҳнатнинг унумдорлик кучи- пинг ривожланишига пропорционал тарзда доимо ошиб борса, асо- сий капитал — бинолар, машиналар, ёритиш, иситиш мосламалари ва ҳоказоларнинг йўли бошдача. Гарчи машиналар ҳажмлари орти- ши билан абсолют жиҳатдан қимматлашсалар-да, лекин улар нис- бий жиҳатдан арзонлашадилар. Агар беш ишчи илгаригига дара- ганда ўн баравар кўп товар ишлаб чидарса, бунинг натижасида асосий капитал харажати ўн баравар ошмайди; гарчи доимий кй- питалнинг бу қисмининг циймати унумли кучларнинг ривожлани- ши билан ўсиб борса-да, лекин асло бундай пропорцияда ўсмайди. Биз доимий капиталнинг ўзгарувчи капиталга нисбати фойда нор- масининг пасайишида дандай ифодаланиши билан шу нисбатнинг меҳнат унумдорлиги ривожланганда товар бирлигида ва унинг ба- ҳосида дандай ифодаланиши ўртасидаги фардни бир неча бор кўр- сатиб ўтдик.


258
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ҚОНУНИ
дай бўлиши керак. Қийматга қўшимчаларнинг ҳаммасиии жонли мьҳиатнинг камайишидан келиб чиқувчи қийматнинг камайиши ортиғи билан қоплаб мувозанатлаштириши керак.
Шунинг учун товарга кирувчи умумий меҳнат миқдорипинг бундай камайиши ҳар қандай ижтимоий ишлаб чиқариш шароити- да меҳпатнинг унумдорлик кучи ошишининг муҳим белгиси бўлиб хизмат в^илиши лозимдай эди. Ишлаб чиқарувчплар ўз ишлаб чи- царишипи олдиндан белгилаб қўйилган планга мувофиқ тартибга солиб турадигаи жамиятда ва ҳатто оддий товар пшлаб чиқаришда ҳам меҳнат унумдорлиги сўзсиз ана шу масштаб билан ўлчангап бўлур эди. Хўш, капиталистик ишдаб чицариш шароитида аҳвол қандай бўлади?
Маълум капиталистик ишлаб чицариш тармоғи ўз товарининг нормал донасини цуйидаги шароитда шплаб чикарадп, деб фараз қилайлик: асосий капиталнинг бир донага тўғри келадиган ейили- ши х/2 шиллинг ёки .марка; ҳар бир донага 17х/2 шиллинглик хом ашё ва ёрдамчи материал кетади; иш ҳацига 2 шиллинг кетади ва цўшимча қиймат нормаси 100% бўлганда қўшимча қпймат 2 шил- липглик бўлади. Бутун қиймат = 22 шиллинг ёки марка. Тушунар- ли бўлсин учун фараз қиламизки, ишлаб чиқаришнинг бу тармо- ғида капитал тузилиши ижтимоий капиталнинг ўртача тузилиши, бинобарин, товарнинг ишлаб чиқариш баҳоси унтшг қийматига тўғри келади, капиталистнинг фойдаси эса ишлаб чиқарилган цўшим- ча ^ийматга тўғри келади. Бу ҳолда товар ишлаб чиқариш хара- жатлари = х/2 + 17х/о + 2 = 20 шиллинг, ўртача фойда нормаси 2
— = 10%, ҳар бир дона товарнинг унинг қийматнга тенг ишлаб чиқариш баҳоси эса — 22 шиллинг ёки марка.


XV БОБ. ҚОНУИНИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 259
барин, капиталист янги машинани жорий этишдап сира манфаатдор эмас. Янги машинани ишлаб чиқаришга жорий этиш билан капита- лист ўзининг эски, ҳали ишдан чиқмаган машиналарини фақат батамом қимматсизлантириши ва уларни оддий темир-терсакка ай- лантириши, демак, тўғридаи-тўғри зарар кўриши мумкин бўлган- лигидан, у бундай, унинг нуқтаи назаридан, бемаъниликдан ҳарла цилиб бўлса-да ўзини тияди.
Шундай қилиб, меҳнатнинг ошиб борувчи унумдорлик кучи қо- пуни капитал учун мутлақ аҳамиятга эга эмас. Унумли кучнинг ошуви бйлан умуман жонли меҳнат тежалганда эмас, балки жон- ли меҳнатнинг тўланадиган қисмида илгариги меҳнат қўшил- ганига цараганда кўпроқ тежам олингандагипа капитал учун бу унумдорлик кучи ошадиким, бу «Капитал»нинг I китоб, XIII боб, 2, 356-357- бетларида 80 қисқача кўрсатиб ўтилган эди. Бунда ка- питалпстик ишлаб чиқариш усули янги зиддиятга дучор бўлади. Унинг тарихий вазифаси — инсон меҳнатининг унумдорлигини бетўхтов, геометрик прогрессияда ўлчанадиган даражада ривожлан- тиришдир. У бу вазифага хиёнат қилади, чунки у, юқорида келти- рилган ҳолдагидек, меҳнат унумдорлигининг ривож топишига тўсдинлик цилади. Бу билан у фақат ўзининг қариб-чириб, тобора кўпроқ ўзини маҳв этиб бораётганлигини яна исботлаб беради.}37)
Унумдорлик кучининг ўсиши билан мустақил саноат корхоиа- сини муваффақпятли олиб бориш учун зарур бўладиган мииимум кап-италиинг кўпайиши конкуренцияда цуйидагича намоён бўлади: цимхматроқ янги ишлаб чиқариш асбоб-ускуналари ҳаммаёқца ёйи- лиши ҳамоно майдароқ капиталлар бундан кейин тегишли ишлаб чиқарпшга киришишдан маҳрум бўладилар. Ишлаб чиқаришнииг турли соҳаларида мехапика ихтиролари татбиқ этилган дастлабки босқпчлардагина майда капиталлар уларда мустақил функция ци- лишларп мумкин. Иккинчи томондаи, доимий капиталнинг фавқу- лодда катта улушига эга бўлган темир йўллар сингари жуда йирик корхоналар ўртача фойда нормасини эмас, балки унинг фақат бир цисмини, процеит берадилар. Йўқса, умумий фойда нормаси янада пасайган бўлур эди. Аксиича, капиталларнинг акциялар формасида жуда кўп жамланиши бунда ўзи учун бевосита фаолият майдони топади.
Каппталнинг ўсиб бориши, бинобарин, капитал жамғарилиши бундай ўсиш бйлан бирга биз юқорида кўриб ўтгапимиз капитал- пинг органик таркибий қисмлари нисбатидаги ўзгаришлар бошла- ниши туфайлигина, фойда нормасининг камайшпини ўз ичига олади. Бироқ ишлаб чиқариш усулида кун сайин доимо бўлиб турадиган тўнтаришларга қарамай, бутун капиталнииг гоҳ у, гоҳ 37) Бу сатрлар қавс ичига олинди, чунки улар цўлёзманинг асл нусхасидаги мулоҳазаларнинг қайта ишлангани бўлса-да, ҳарҳолда баённинг баъзи бир цисмида асл нусхадагп матсриал доирасидан четга чиқади. — Ф. Э.


260
УЧИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ЦОНУНИ
бу цисми, каттароқ ёки кичикроқ цисми маълум вақт ичида ана шу таркибий қисмларнинг муайян ўртача нисбати негизида жамғарилиш- да давом этади, шунинг учун бу қисмнинг ўсиши ҳеч қандай орга- пик ўзгаришларга сабаб бўлмайди, бинобарин, фойда нормасининг пасайиши учун қандайдир сабабларнинг юзага келиши тақозо этил- майди. Капиталнинг бу доимий кўпайиши, бас, ишлаб чиқариш- нинг эски методлари асосида ишлаб чиқаришнинг кенгайиши ҳам, бу эски методлар билан бир қаторда янги методлар жорий этила- ётганда осойишта содир бўлаверса-да, ўз навбатида, фойда норма- сининг жами ижтимоий капиталнинг ўсиши даражасида пасайиб бормаслигига сабаб бўлади.
Ишчилар абсолют сонининг кўпайиши, иш ҳақига сарфланади- ган ўзгарувчи капиталнинг нисбий камайишига царамай, ишлаб чицаришнинг ҳамма тармоқларида ҳам ва ҳаммасида ҳам бир те- кисда содир бўлавермайди. Деҳқончиликда жонли меҳнатнинг ка- майиши абсолют бўлиши мумкин.
Дарвоқе, ёлланма ишчилар сонининг абсолют кўпайиши, унинг лисбий камайишига қарамасдан, капиталистик ишлаб чиқариш усулининг эҳтиёжига мос келади. Ишчиларни ҳар куни 12—15 соат яшлашга мажбур этиш зарурати йўқотилиши ҳамоно бу ишлаб чиқариш усули учун улар ортиқча бўлиб қоладилар. Агар унумли кучларнинг ривожланиши ишчиларнинг абсолют сонини камайтир- ганда эди, яъни амалда бутун миллатнинг бутун ишлаб чиқариши- пи қисқароқ вақт ичида тугаллашига имкон берганда эди, бу рево- люцияга олиб келур эди, чунки аҳолининг кўпчилиги ишсиз қолар зди. Бунда яна капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўзига хос чега- раси, шунингдек унинг унумдор кучларни ва бойлик ишлаб чиқа- ришни ривожлантиришнинг асло абсолют формаси эмаслиги, аксии- ча, маълум вақтга бориб унинг ана шу ривожланишга зид келиб колиши маълум бўлади. Қисман бу зид келиш вақти-вацти билан бўлиб турадиган кризисларда намоён бўладики, бу кризислар иш- чилар аҳлининг гоҳ бир, гоҳ бошқа қисмининг эски касбида ортиқ- ча бўлиб қолиши сабабли содир бўлади. Капиталистик ишлаб чиқаришнинг сўнгги чегараси — ишчиларнинг ортиқча вақтидир. Жамиятнинг ютуги бўлган абсолют ортиқча вақт капиталистик иш- лаб чиқаришни қизиқтирмайди. Унинг учун унумли кучларнинг ривожланиши ишчилар синфининг қўшимча иш вақтини кўпайти- риши сабаблигина муҳим, лекин бу ривожлаиишнинг моддий иш- лаб чиқариш учун иш вақтини умуман қисқартириши муҳим эмас; шундай цилиб капиталистик ишлаб чиқариш зиддиятлар ичида айланиб ётаверади.


XV БОВ. КОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 261
бу ижтимоий куч айрим индивидуумнииг \£еҳнати яратиши мумкив бўлган парсага энди мутлақо мувофит^ келмай қолади. У бегона- лашгап, айрилган ижтямоий куч бўлиб цолади ҳамда буюм сифати да ва аиа шу буюм орқали капиталистпипг кучи сифатида жами- ятга қарахма-қарши туради. Умумий ижтпмоий куч билав (капитал шуидай кучга айланган) айрим капиталистларнинг ана шу иж- гимоий ишлаб чиқариш шароитлари устидан хусусий ҳукмронлиги ўртасидаги зиддият тобора зўрайиб боради ва шу муносабатни йўқотишпи тақозо этади, чупки бу муносабат айни вақтда ишлаб чиқариш шароитларини ишлаб чиқаришнипг умумий, коллектив, ижтимоий шароитлари қилиб тубдап ўзгартиришни тақозо қилади. Бу туб ўзгаришни капиталистик ишлаб чиқаришдаги уиумли куч- ларпп ривожлаптириш ва бу ривожланшпни амалга оширувчи усул тақозо этади.
Ишлаб чицаришнилг янги методи фойда нормасини пасайтира- диган бўлса, у цанчалик унумли бўлмасин ва қўшимча қиймат нор- масипи қапчалик оширмаспп, уви биронта ҳам капиталист ўз ихтиёри билан татбиқ этмайди. Лекин ҳар бир бундай янги ишлаб чиқариш методи товарларпи арзонлаштиради. Шунинг учуи даст- лаб капиталист уларни ишлаб чиқариш баҳоларидан, балки, ций- матларидан кўпроода сотадл. Капиталист уларпи ишлаб чиқариш харажатлари билап кўпроц хэражат цилиб ишлаб чицарилган ботп- ца товарларнипг бозор баҳолари ўртасидаги фарқни ўз ёнига со- ладп. Унинг шупдай қила олишининг сабаби шуки, апа шу товар- ларпи ишлаб чидариш учуп ижтимоий зарур ўртача иш вақти пш- лаб чиқаришнинг япги методи итароитида талаб килипадиган иш вақтидан кўпроқдир. Упинг ишлаб чиқариш усуллари ўртача ижти- моий усуллардан юқори туради. Бироқ копкуренция уларни уму- мий усулларга айлаптиради ва умумий қонуига бўйсупдиради. Ана Ушапда фойда нормаси,— даставвал упи ишлаб чиқариш соҳаси- да,— пасая бошлайди ва сўпгра у бошқа фойда нормалари билан бараварлашади; шундай қилиб, бу пасайиш мутлақо капиталист- лар ихтиёрида бўлмайди.


262
УЧИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИШ ЦОНУНИ
ларида ишлаётган капиталистларнинг ўз маҳсулотини ўзииипг тўла ишлаб чиқариш баҳосидан арзонроққа сотиши лозим бўлади, чунки бу товарпинг қиймати энди пасайди, уларга бу товарни иш- лаб чицариш учун талаб цилинадиган иш вақги ижтимоий иш вац- тидан кўп. Хуллас,— бу ҳам копкуренция таъсири,— янги ишлаб чиқариш методини улар ҳам жорий этишлари лозим бўлади, бу ме- тод шароитида ўзгарувчи капиталнинг доимий капиталга нисбати камаяди.
Машиналарни татбшқ этиш улар ишлаб чит^арадиган товарлар баҳосини арзонлапггиришга олиб борувчи шароитларнинг ҳаммаси, албатта, товар бирлиги сингдирадиган меҳпат миқдорипипг кама- йишидан, иккинчидап эса, машиналарнииг ейиладиган цисмининг товар бирлигига кирадиган қисмипипг камайишидан иборат бўлади. Машиналар қанча секин ейилиб борса, бу ейилиш товарларпинг шунчалик кўп мивдорига тақсимланади, уларпи такрор ишлаб чиқа- риш муддати бятгупча улар шупчалик кўп жопли меҳпат ўрпини босади. Асосий доимий капиталнипг миддори ва циймати ўзгарувчи капиталга нисбатан олганда ҳар икки ҳолда ҳам кўпайиб боради.
«Бошда шароитлар бир хил бўлганда фойда нормасида ўзгариш бўлиши билан миллатнинг ўз фойдасидан тежаб қолиш қобилияти ўзгаради: фойда нормаси юқори бўлганда бу қобилият ошади, у паст бўлганда бу қобилият камаяди; аммо фойда нормаси пасайганда бошқа ҳамма шароитлар ўзгармай қолади... Одатда фойда нормаси паст бўлиши билан бир вацтда аҳолининг сонига нисбатан жамғарилиш, Англиядаги каби, жадал суръатлар билан бора- ди, фойда нормаси юдори бўлиши билан бир вацтда эса аҳолининг сонига нисбатан жамғарилиш, Польша, Россия, Ҳиндистон ва ҳоказолардаги каби. еекинроқ суръатлар билан боради» (Richard Jones. «An Introductory Lecture on Political Economy». London, 1833, p. 50 — 51).
Жонс ҳақ гапни айтиб, фойда нормасининг пасайишига қара- масдан, жамғарилишга интилиш ва жамғарилиш имконияти ортиб боради, дейди. Биринчидан, нисбий аҳоли ортиқчалигининг ўсиб бориши оқибатида. Иккинчидан, шунинг учунки, меҳнат унумдор- лиги ошиб бориши билан айни бир алмашув қийматидан иборат бўлган истеъмол қийматлари массаси кўпаяди, яъни капиталнипг ашёвий элементлари ўсади. Учинчидан, шунинг учунки, тобора янги хилма-хил ишлаб чиқариш тармодлари юзага келиб туради. Тўртинчидан, кредит системаси, акцияли жамиятлар ва бошқалар- пинг ривожланиши ҳамда шу муносабат билан пулларни, гарчи ҳатто уларнинг эгалари саноат капиталистига айланмасалар ҳам, капиталга айлантириш осон бўлиши оқибатида. Бешинчидап, эҳти- ёжларнинг ва бойишга интилишнинг ўсиши оқибатида. Олтипчидап, солинган асосий капитал массасииинг кўпайиши оқибатида шупдай бўлади ва ҳоказо.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг уч асосий фактлари қуйида- гилардир:


XV БОБ. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 263
нинг мулки бўлмай қолади, балки, аксинча, ижтимопй ишлаб чи- цариш кучларига айланадп. Лекин дастлаб улар каииталистларпинг хусусий мулки бўлиб тургандаёқ шундай кучларга айлапган бўла- ди. Капиталистлар — буржуа жамиятининг васийларидир, лекин улар бундай васийликнинг ҳамма самараларини ўз чўнтакларига урадилар.
2) Меҳнатнинг ўзипинг ижтимоий меҳнат сифатида ташкил ци- линипйа: меҳнатпи кооперациялаш, тақсимлаш ва табииёт илми билан цўшиш йўли билан ташкил қилпниши.
У томондан ҳам, бу томондан ҳам капиталистик ишлаб чиқа- риш усули хусусий мулкни ва хусусий меҳнатни йўқотади, лекин зиддиятли формаларда йўқотади.
3) Жаҳон бозорининг вужудга келиши.
Аҳолининг сонига нисбатан олганда капиталистик шплаб чица- риш усули доирасида ривожланиб борувчи жуда кўп ишлаб чиқа- рувчи куч ва капптал қийматларнинг (уларнинг фақат моддий суб- стратининггина эмас), гарчи шу пропорцияда бўлмаса-да, ўсиб бо- риши, аҳолига қараганда анча тез ўсиши бойликнинг ўсишига нис- батан тобора торайиб борувчи, ана шу жуда катта ишлаб чиқа- рувчи куч иш кўрувчи замин билан ҳамда тобора ортиб борувчи бу капитал цийматнинг ўсиш шароитлари билан зиддиятда бўлади. Кризислар ана шундан келиб чиқади.


264 ]
ТУРТИНЧИ БУЛИМ
ТОВАР КАПИТАЛ ВА ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ ВА ПУЛ-САВДО КАПИТАЛИГА (САВД ОГАРЛИК КАПИТАЛИГА) АИЛАНИШИ *
ЎН ОЛТИНЧИ БОБ
ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
Савдогарлик ёки савдо капитали икки шаклга ёки икки кичик турга: товар-савдо капитали ва пул-савдо капиталига бўлинади, биз энди буларни батафсилроқ таърифлаб берамиз, чунки бу нарса капитални унинг асосий тузилиши жиҳатидан таҳлил қилиш учун зарурдир. Бу эса шунинг учун ҳам айниқса зарурки, ҳозирги за- мон сиёсий иқтисоди, ҳатто унинг энг яхши намояндалари ҳам, савдо капиталини саноат капитали билан аралаштириб юборади ва аслида унинг ўзига хос хусусиятларини мутлақо кўрмайди.
Товар капиталнинг ҳаракати «Капитал»нинг II китобида таҳ- лил қилинган эди81. Агар жами ижтимоий каиитал кўриб чидила- диган бўлса, унинг бир қисми, гарчи доимо янги элементлардан таркиб топадиган ва ҳатто ҳажми жиҳатидан ўзгариб турадиган бўлса-да, доимо бозорда товар шаклида бўлиб, пулга айланиши керак; бошда қисми эса бозорда пул шаклида бўлиб, товарга айланиши керак. У доимо ана шундай айланиш процессида, ана шу формалар метаморфозасида бўлади. Муомала процессида бўлган капиталнинг бундай функцияси алоҳида капиталнинг алоҳида функцияси сифа- тида умуман алоҳидалашганлиги сабабли, меҳнат тақсимоти оди- батида капиталистларнинг алоҳида турига тегишли функция сифа- тида цайд цилинганлиги сабабли товар капитал товар-савдо капи- талига ёки коммерция капиталига айланади.
Биз товарларни истеъмол учун яродли ҳолда ташиш, садлаш ва тақсимлашни муомала процесси доирасида давом этувчи ишлаб чидариш процесслари деб қай даражада тушуниш кераклигини анидлаб олган эдик («Капитал», II китоб, VI боб, «Муомала хара- жатлари», II ва III). Товар капитал муомаласининг ана шу жиҳат- лари савдогарлик, яъни товар-савдо капиталининг специфик функ- циялари билан цисман аралаштириб юборилади; улар қисман амал- да ҳам унинг ўзига хос специфик функциялари билан қўшилиб кетади, ваҳоланки ижтимоий меҳнат тацсимоти ривожлапиши билан


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
265
савдогарлик капиталининг функцияси батамом алоҳидалашади, яъни мазкур реал функциялардан ажралиб чиқиб, уларга нисбатан мус- тадил бўлиб цолади. Бизнинг мақсадимиз учун капиталпинг бу алоҳида формасининг специфик белгисини анидлаш муҳимдир ва, бинобарин, биз уни юқорида тилга олинган функциялардан ажра- тиб олиб кўриб чиқишимиз керак. Модомики муомала процессида- гина ишловчи капитал, яъни товар-савдо капитали бу функцияларни дисман ўз функциялари билан цўшар экан, у ўзининг соф шаклида намоён бўлмайди. Ана шу функцияларни бартараф цилганимиздан ва ажратиб ташлаганимиздан кейингина товар-савдо капиталининг соф шаклига эга бўламиз.
Кўрдикки, капиталнинг товар капитали ва метаморфозалар си- фатида бўлиши, унинг товар капитали тариқасида муомала доира- сидаги, бозордаги метаморфозалари сифатида бўлиши,— олди-сот- дидан, товар капиталнинг пул капиталга ва пул капиталнияг товар капиталга айланишидан иборат ўзгаришлар сифатида мавжудлиги саноат капиталини такрор ишлаб чиқариш процессининг фазасини, бипобарин, умуман унинг ишлаб чиқариш процесси фазасини таш- кил этади; лекин биз айни вақтда шуни ҳам кўрдикки, капитал ўзинииг бу муомала капитали функциясида унумли капитал сифа- тида ўзи ўзидан фарц цилади. Булар айни бир капиталнинг бир- биридан фарқ дилувчи икки алоҳида мавжудлик формаларидир. Жами ижтимоий капиталнинг бир цисми шу мавжудлик формаси- да муомала капитали сифатида доимо бозорда бўлади, доимо шу метаморфоза процесси томонидан қамраб олинади, гарчи ҳар бир алоҳида капитал учун уиинг товар капитал сифатида бўлиши ва метаморфозаси фадат доимо ғойиб бўлиб, доимо тиклапиб турувчи ўткинчи фурсатдангина, бетўхтов капитал ишлаб чидариш процес- сииинг ўткинчи босқичидангипа иборат бўлса-да ва гарчи бозорда бўлган товар капиталнинг элементлари шу сабабли доимо ўзгариб турса-да, шундай бўлади, чуики улар доимо товар бозоридаи оли- ииб ва ишлаб чидариш процессининг янги маҳсули сифатида бо- зорга худди шундай доимо қайтиб туради.
Товар-савдо капитали доимо бозорда бўладиган, доимо метамор- фоза процессида бўладиган, доимо муомала доираси дамраб олади- ган мазкур муомала капиталининг бир қисмининг ўзгарган форма- сидан бошқа нарса эмас. Биз мазкур капиталнинг бир цисми дедик, чунки товарларнинг маълум қисмини ҳамиша сапоат капиталист- ларининг бевосита ўзлари бир-бирларига сотадилар ва бир-бирла- ридан сотиб оладилар. Биз ўз тадқиқотимизда бу дисмдан мутлақо абстрактлашиб оламиз, чунки бу қисм тушунчани таърифлашга заррача ёрдам бермайди, савдогарлик капиталинйиг ўзига хос та- биатини тушуниб олишга ёрдам бермайди, /иккцнчи томондан эса биз уни «Капитал»нинг II китобида мақсадларимиз учун тўла-тў- кис тарзда тадқиқ қилиб чиққанмиз. I
Товар сотувчи умуман капиталист сифатвда бозорда аввало маълум миддордаги пул суммасининг вакили сифатида майдонга
18-775


266 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
чиқади, бу суммани у капиталист сифатида аванслайди, яъни уни х дан (дастлабки циймат суммаспдан) х + &х га (мазкур сумма плюс ундан чиққан фойдага) айлантиришни истайди. Аммо унинг учун, умуман капиталист сифатидагина эмас, балки худди шу то- вар сотувчи сифатида, ўз-ўзидан равшанки, унинг капитали даст- лаб бозорда пул капитал формасида пайдо бўлиши керак, чунки у ҳеч дандай товар ишлаб чидармайди, фақат товар билап савдо қилади, уларнинг ҳаракатига воситачилик дилади; товар билан савдо қилиш учун эса, у аввало товарнп сотиб олиши, дсмак, пул капиталининг эгаси бўлиши керак.
Товар сотувчи 3000 фунт стерлиигга эга бўлиб, бу пулни у сав- до капитали сифатида ишлатади, деб фараз қилайлик. Бу 3000 фунт стерлингга у бўз ишлаб чиқарувчи фабрикантдан, масалан, ҳар бир газига 2 шиллингдан тўлаб 30 000 газ бўз сотиб олади. У бу 30 000 газни сотади. Агар ўртача йиллик фойда нормаси = 10% бўлса ва агар у, ҳамма устама харажатларни чегириб, 10% йиллик фойда олса, йид охирига келиб 3000 фунт стерлинг унинг қўлида 3300 фунт стерлингга айланади. Бу фойдани у қандай дилиб олишп ма- саласини кейинроқ тадқиқ этамиз. Бунда биз аввало унинг капи- талининг ҳаракат формасинигина кўриб чиқамиз. У доимо 3000 фунт стерлингга бўз сотиб олади ва доимо шу бўзни сотиб туради; у сотиш учун сотиб олиш операцияспни, П—Т—П' ни доимо так- рорлай берадики, бу капиталнинг оддий формаси бўлиб, фақат муо- мала процесси билан чеклаиган, ўз ҳаракатидан ва бу капиталнинг функцияларидан ташқарида бўлгап пшлаб чиқариш процесси учун вадти-вақти билан узилиб турмайди.
Хўш, саноат капиталининг оддий мавжудлик формаси бўлмиш товар капиталга бу товар-савдо капиталининг муносабати қандай? Бўз ишлаб чидарувчи фабрикантга келганда, у савдогарнинг пули ёрдамида ўз бўзининг қийматини реализация қилди, ўз товар ка- питали метаморфозасининг биринчи босқичи, унипг пулга айла- нишини амалга оширди ва, энди, бошқа шароитлар бир хил бўлган- да, яна пулни йигирилган ипга, кўмирга, иш ҳақи ва ҳоказоларга, иккинчи томондан, ўз даромадпни истеъмол қилиш учуи тирикчи- лик воситалари ва шу кабиларга айлаитириши мумкин; бинобарип, агар даромаднинг сарфланишини бир чеккада ^олдириб турсак, у такрор ишлаб чиқариш процессини давом эттириши мумкин.
Лекин бўзнинг пулга айланиши, унинг сотилиши гарчанд бўз- фуруш учун содир бўлган бўлса-да, бўзнинг ўзи учун ҳали содир бўлганича йўд. Худди илгаригидек бўз ҳали ҳам бозорда товар ка- витал шаклида турибди, у ҳали ўзининг биринчи метаморфозасини адо этиши — сотийиши лозим бўлади. Бўз эгасигина ўзгарди, бўз- пинг ўзига ҳеч на\рса бўлгани йўқ. Бўз ўзининг вазифаси жиҳати- дан, процессдаги ўз аҳврли жиҳатидан ҳали ҳам товар капиталлиги- ча, сотиладиган товарл(игича қолади; лекин эндп у, илгарпгидек, ншлаб чиқарувчи дўли|ца эмас, балқи савдогар қўлида турибди. Уни сотиш функциясини, унинг метаморфозасииинг биринчи фаза-


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
267
сига воситачилик цилишпи савдогар ишлаб чиқарувчидап ўз қўли- га олди ва бу функция савдогарнинг махсус машғулотига айланди, ваҳоланки илгари бу функцияни ишлаб чиқарувчи ишлаб чиқариш функциясини тугатгандан кейин ўзи бажариши керак эди.
Айтайлик, бўз ишлаб чиқарувчи қиймати 3000 фунт стерлинг- лик 30 000 газни яна бозорга чиқариши учун талаб қилинадиган вақт ичида савдогар 30000 газни сота олмади. Савдогар уии яна сотиб ололмайди, чунки ҳали унинг омборида сотилмаган, ҳали унинг учун пул капиталга айланмаган 30000 газ бўз ётибди. Бун- дай ҳолда турғуплик бошлапади, такрор ишлаб чиқариш тўхтаб цолади. Бўз ишлаб чиқарувчи ихтиёрида қўшимча пул капитал бў- лиши, 30 000 газ бўзнинг сотилиш-сотилмаслигидан қатъи назар, бу капитални унумли капиталга айлаитира олиши ва шу йўсипда иш- лаб чиқариш процессипи давом эттиравериши мумкин эди, албатта. Аммо бундай фараз аҳволни сира ўзгартира олмайди. Модомики ran мазкур 30 000 газпи ишлаб чиқаришга аванслангап капитал устида борар экан, уни такрор ишлаб чиқариш процесси тўхтаб қолган ва тўхтаганича турибди. Демак, бунда шу парса амалда явдол кўри- ниб турибдики, савдогарнипг операциялари ишлаб чиқарувчипинг товар капиталини пулга айлантириш учун умуман бажарилиши лозим бўлган операциялардан бошқа нарса эмас, бу операциялар муомала ва такрор ишлаб чиқариш процессида товар капитал функцияларига воситачилик қилувчи операциялардир. Борди-ю бу сотиш, шунингдек сотиб олиш билап мустақил савдогар ўрнида фақат ишлаб чиқарувчининг оддий агеитигина шуруллапгапда эди, бу алоқа бир дақиқа ҳам яширин ҳолда қолмас эди.
Бинобарин, товар-савдо капитали сўзсиз ишлаб чиқарувчининг товар капиталидан, яъни ўзининг пулга айланиш процессини адо этадиган, бозорда ўзииинг товар капитал функциясини бажаради- ган капиталдан бошқа нарса эмас. Аммо бу функция ишлаб чиқа- рувчининг ёрдамчи операцияси ўрнига фацат алоҳида капиталист- ларга, товар билан савдо цилувчиларга хос операция бўлиб қолади, алоҳида капитал солиш соҳаси бўлиб ажралиб чиқади.
Дарвоқе, бу товар-савдо капитали муомаласининг ўзига хос фор- масида ҳам намоён бўлади. Савдогар товар сотиб олади, кейин уни сотади: П—Т—П'. Оддий товар муомаласида ёки ҳатто саноат ка- питали муомаласининг процесси бўлган товарлар муомаласида, Т'—П—7\ муомала шундай воситачилик циладики, бунда пулнинг ҳар бир бирлиги икки марта қўлдан қўлга ўтади. Бўз ишлаб чиқа- рувчи ўз товарипи, бўзни, сотади, уни пулга айлаптиради; харидор- нипг пули унипг қўлига ўтади. Ана шу пулнинг ўзига у йигирил- тан ип, кўмир, меҳнат ва ҳоказо сотиб олади, япй худди шу пулпи бўз қийматини япа бўз ишлаб чиқариш Ьлемеитларини ташкил этувчи товарларга айлантиришга сарфлайди. У ротиб оладиган то- вар ўша товарнинг ўзи эмас, у сотган товар хилидан эмас. У маҳ- сулот сотди, лекин ишлаб чиқариш воситадари сотиб олди. Савдо-


268 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
гарлик капиталипинг ҳаракати бошқача бўлади. Бўз сотувчи 3000 фувт стерлингга 30 000 газ бўз сотиб олади; у, муомаладан пул капитални (3000 фунт стерлипг ва фойдани) қайтариб олиш учуп, мазкур 30 000 газни сотади. Бипобарин, бунда ўша пулнинг ўзи эмас, балки ўша товариивг ўзи икки марта жойини ўзгартиради; у сотувчи қўлидан харидор дўлига ўтади ва эпди сотувчига айлан- ган харидор қўлидап бошқа харидор қўлига ўтади. У икки марта сотилади ва бир қанча савдогарлар воситачилигида яна кўп марта сотилиши мумкин; худди мана шу сотишнинг такрорланиши оқи- батидагина, бир товарнинг икки марта жой ўзгартириши оқибати- дагина бирипчи харидор товар сотиб олишга аванслаган пулини қайтариб олади ва, демак, ана шу жой ўзгариши воситасида унга пули цайтиб келади. Бир ҳолда Т'—П—Т, яъни бир пулнинг ўз жойипи икки марта ўзгартириши товар бир шаклда қўлдан кетиб, иккипчи шаклда ўзлаштирилишига воситачилик қилади. Иккинчи ҳолда П—Т—IT, яъни бир товариинг икки марта жой ўзгартири- ши авапсланган пул яна муомаладаи чиқариб олииишига восига- чилик қилади. Ана шупда, товар ишлаб чицарувчи қўлидан савдо- гар дўлига ўтганида ҳали узил-кесил сотилган бўлмайди, савдогар фақат сотиш ишипи, яъпи товар капитал функциясига воситачи- ликнп давом эттирган бўлади, холос. Лекин айни вақтда, ишлаб чиқарувчи капиталист учун Т—П бўлган, яъни унинг капитали- нппг товар капиталипипг ўткинчи шаклидаги оддий вазифаси бўл- ган нарса савдогар учун П—Т—П' бўлади, яъни у аванслаган пул капитал цийматипинг алоҳида кўпайиш процесси бўлади. Товар метаморфозасишшг бир фазаси бупда, савдогарга писбатап олгапда, П—Т—П' дан, бинобарин, алоҳида хилдаги капитал ҳаракатининг йўлидап иборат бўлади.
Савдогар товарпи, бу ўринда бўзпи, истеъмолчига, у ишлаб чи- қарувчи пстеъмолчи (масалап, бўз оқартувчи) бўладими ёки бўзни ўз шахсий истеъмолпга ишлатадиган истеъмолчи бўладими, бари бир, узил-кесил сотади. Бупииг оқибатида савдогарга ўзи аваисла- ган капитал (фойда билап бирга) яна қайтиб келади ва у япа опе- рацияпи бошлаши мумкип бўлади. Агар бўзии сотиб олитп вадтида пул фақат тўлов воситаси бўлиб хизмат қилса, яъпи савдогар бўзни олгаидан кейин олти ҳафтадан кейипгива пул тўласа ва агар у бўз- пи бу муддатдав олдипроқ сотса, упда савдогар шахсан пул капи- тал авапсламасдап туриб бўз пшлаб чиқарувчининг ҳақини тўлаб цутулиб оларди. Мабодо у бўзпи сотмаса, тўлаш муддати келганда, бўзпи олган заҳоти тўлаш ўрпига, 3000 фуит стерлингии аванслаш- га мажбур бўлар эди; борди-ю бозор баҳосининг пасайиши сабабли у бўзпи харид наЬхидап арзонроққа сотса, у етмагаи қисмини ўз капитали ҳисобидан цопДашга мажбур бўлар эди.


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
269
савдо капиталига мустақил амал қилувчи капитал хусусиятини бе- радиган нарса нима?
Биринчидан, шуки, товар капитал бу товар капитални ишлаб чиқарувчидан фарқ қиладиган вакил қулида узил-кесил пулга ай- ланади, бинобарин, ўзининг биринчи метаморфозасини адо этади, бозорда унга хос бўлган товар капитал функциясини бажаради ва товар капиталнинг бу вазифасига савдогарнинг ишлари, унинг ол- ди-сотдиси воситачилик қилади, шу тариқа бу операциялар саноат капиталининг қолган функцияларидан айрим, алоҳида иш бўлиб қолади ва шу сабабли мустақил бўлади. Бу ижтимоий меҳнат тақ- симотининг алоҳида формаси бўлиб, бунинг оқибатида капитални такрор ишлаб чиқаришнинг алоҳида фазасида, ушбу ҳолда муома- лада, бажарилиши лозим бўлган функциянинг баъзи бир қисми ишлаб чиқарувчидан фарқ қиладиган алоҳида муомала агентигаги- на хосдир. Бироқ бундай алоҳида машғулот ўзининг такрор ишлаб чиқарилиши процессида бўлган саноат капиталидан фарқ қилади- ган ва саноат капиталига нисбатан мустақил бўлган алоҳида капи- талнинг функцияси бўлиши ҳали асло шарт эмас; бу машғулот то- вар билан савдо қилиш оддий коммивояжерлар ёки саноат капита- листининг бошқа бевосита вакиллари орқали олиб борилган ҳол- ларда амалда алоҳида капиталнинг функцияси бўлмайди. Демак, бупга яна иккинчи жиҳатни қўшимча қилиш лозим.
Иккинчидан, бу ^ол шунинг оқибатида содир бўладики, муома- лаиинг мустацил агенти, савдогар, бу аҳволида (ўзидаги ёки царз- га олинган) пул капитални аванслайди. Ўзининг такрор ишлаб чи- царилиши процессида бўлган саноат капитали учун оддий Т—П дан, товар капиталнинг пул капиталга айланишидан, яъни оддий сотишдан иборат бўлган нарса савдогар учун П—Т—П' дан, бир товарнинг сотиб олиниши ва сотилишидан, бинобарин, сотиб олиш- да ўзидан узоқлашган пул капиталнинг сотилиш воситаси билан ўзига қайтишидан иборат бўлади.
Ишлаб чиқарувчидан товар сотиб олишга капитал аванслаган- лиги сабабли савдогар учун П—Т—П дан иборат бўлган нарса ҳам- ма вақг Т—П дир, товар капиталнинг пул капиталга айланишидир, ҳаммавақт товар капиталнинг биринчи метаморфозасидир, гарчи худди шу ишнинг ўзи ишлаб чицарувчи учун ёки ўзининг такрор ишлаб чицарилиши процессида бўлган саноат капитали учун П—Т дан, пулнинг товарга (ишлаб чиқариш воситаларига) қайтадан ай- ланишидан ёки метаморфозанинг иккинчи фазасидан иборат бўли- ши мумкин бўлса ҳам. Бўз ишлаб чиқарувчи учун Т—П, товар капиталнинг пул капиталга айланиши, биринчи метаморфоза эди. Бу иш савдогар учун П—Т дан, унинг пул капиталининг товар ка- питалга айланишидан иборат бўлади. Борди-ю, у бўзни оқартувчи- га сотса, оқартувчи учун бу П—Т, пул капиталнинг унумли капи- талга айланиши, яъни унинг товар капиталининг иккинчи метамор- фозаси бўлади; лекин савдогар учун бу Т—П бўлади, ўзи сотиб олган бўзини сотиш бўлади. Бироқ бўз фабриканти ишлаб чиқар-


270 ТЎРТИНЧП БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
ган товар капитал амалда фацат энди узил-кесил сотплган бўладп ски савдогарнинг П—Т—П и иккита ишлаб чиқарувчи ўртасида Т—П ни бажариш вацтидаги фақат воситачи процессгина бўлади. Ёки, бўз ишлаб чиқарувчи фабрикант сотган бўзи қипматинпнг бир цисмига ип сотувчидан йигирилган ип сотиб олади, деб фараз қп- лайлик. Шундай қилиб, унинг учун бу П—Т дир. Лекин йигирпл- ган ип сотувчи савдогар учун бу Т—П, йигирилгап ип олиб сотиш бўлади; товар капитал бўлмиш йигирилган ипнинг ўзи учун эса бу фақат узил-кесил сотилишигина бўлади, шу туфайли пигирил- гап ип муомала доирасидан истеъмол доирасига ўтади, Т—П, унинг биринчи метаморфозасининг батамом тугалланиши бўлади. Хуллас, савдогар саноат капиталистидан сотиб оладими ёки унга сотадими, унинг П—Т—П и, савдогарлик капиталининг доиравий обороти так- рор ишлаб чиқарилаётган саноат капиталининг ўткинчи формаси сифатидаги товар капиталнинг ўзи учун ҳаммавақт оддий Т—П, уиинг биринчи метаморфозасипинг оддий бажарилиши экаплигиии пфодалайди. Савдогарлик капиталининг П—Т дан иборат иши айни вақтда саноат капиталисти ишлаб чиқарган товар капитал учун эмас, балки фақат саноат капиталисти учунгина Т—П дан иборат кшдир: бу товар капиталнипг саноатчи қўлидан муомала вакили кўлига ўтишидир, холос; бинобарии, фақат савдогарлик капитали- lini-ir Т—П и амал қилиб турган товар капитал учун узил-кесил Т—П дир. П—Т—П айпи бир товар капиталнинг Т—П дан иборат фақат икки ишидир, унинг кетма-кет икки марта сотилиши бўлиб, булар унинг охирги марта ва узил-кесил сотилишига воситачилик цплади, холос.
Демак, товар капитал товар-савдо капиталида мустақил капи- тал тури шаклига киришига сабаб шуки, савдогар пул каппталнп аванслайди, пул капиталиинг капиталлик қийматп ошади, у фақат товар капитал метаморфозасига воситачилик цилиш, унинг товар капитал функциясига воситачилик қилиш учунгина, яъни упинг пулга айланиши учунгина истеъмол этилиши сабабли капптал си- фатида амал қилади ва у буии товарларни доимо сотиб олиш ва сотиш воситаси билаи амалга оширади. Бу товар-савдо каппталига- гина хос операциядир; саиоат капиталининг муомаласи процсссп- га воситачилик қилувчи бу фаолият савдогар ишлатадиган пул ка- шггалгагина хос функциядир. Савдогар бу функция воситасида ўз пулларини пул капиталга айлантиради, шу сабабли унинг II и П—Т—П' тусини олади ва савдогар яна худди шундай процесс йўли билан товар капитални товар-савдо капиталига айлантиради.
Товар-савдо капитали, ҳозирча товар капитал формасида мав- жуд бўлганлиги сабабли, бутун ижтимоий капитални такрор ишлаб чиқариш процесси нуқтаи назаридан, афтидан, саноат капитали- пинг ҳали бозорда метаморфозалари процессида бўлган, товар ка- питал сифатида мавжуд бўлган ва амал қилаётган қцсмидан бошқа парса эмас. Демак, бутун жами капитални такрор ишлаб чиқариш процессига нисбатан биз фақат шундай пул капитални — савдогар


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
271
аванслайдиган, фақат олди-сотдпга мўлжалланган ва шу сабабли товар капитал ва пул капитал формасидан бошқа формапп ҳеч қачон олмайдиган, унумли капитал формасини ҳеч қачон олмайди- гаи ва доимо капитал муомаласи доирасида бўладиган пул капи- тални кўриб чиқишимиз лозим.
Бўз ишлаб чиқарувчи фабрикаит ўзинипг 30 000 газиип савдо- гарга 3000 фунт стерлингга сотиши ҳамоно, шу тариқа тушган пул- га зарур ишлаб чиқариш воситалари сотиб олади, бииобарин, унинг капитали яна ишлаб чиқариш процессига тушади; унинг ишлаб чицариш процесси давом этади, бетўхтов давом этади. Унинг това- рииинг пулга айланиши унинг учун содир бўлди. Лекин, биз кўр- ганимиздек, бундай айланиш бўзнинг ўзи учун ҳали содир бўлга- пича йўқ. У ҳали узил-кесил пулга айлаигани йўқ, истеъмол қийма- ти сифатида унумли ва шахсий истеъмолга ҳали киргаиича йўқ. Бўз сотувчи энди бозорга тов.ар капиталнинг вакили бўлиб чивдиу дастлаб у ерда худди шу товар капиталнипг вакили бўз ишлаб чи- царувчи эди. Бўз ишлаб чиқарувчи учун метаморфоза процесси қисқарди, бироқ савдогар қўлида давом этиш учунгина цисцардп.
Агар бўз ишлаб чиқарувчи бўзи ҳациқатап ҳам товарликдан чиқиб, охирги харидорга, унумли ёки шахсий истеъмолчига ўтпши- ни кутиб ўтириши лозим бўлганда эди, унинг такрор ишлаб чпқа- риш процесси тўхтаб қолган бўлур эди. Еки уни тўхтатиб цўймас- лик учун ишлаб чиқарувчи ўз операцияларини чеклашга, ўз бўзинпнг кичикроқ қисмини йигирилган ип, кўмир, меҳнат ва ҳоказо- ларга, хуллае^ унумли капитал элементларига айлантиришга, катта- роқ қисмиии эса, капиталининг бир қисми товар сифатида ҳозирча бозорда турар экап, бошқа қисми ишлаб чиқариш процессини давом эттира олсин учун, ўзида пул резерви сифатида сақлашга мажбур бўлур эди, бас агар бир қисми товар сифатида бозорга чиқарилса, бошқа қисми пул шаклида яиа қайтади. Капиталининг бундай бў- линиши савдогар воситачилиги билан бартараф этилмайди. Бпроқ савдогар бўлмаса, муомала капиталининг пул резерви шаклидаги қисми муқаррар суратда унумли капитал шаклида банд бўлган цисмига қараганда нисбатан каттароқ улушни ташкил этган бўлур эди ва ана шунга мувофиқ такрор ишлаб чиқариш мицёси қисқар- ган бўлур эди. Энди эса ишлаб чиқарувчи ўз капиталининг катта- роқ кисмини ишлаб чиқариш процеосинипг ўзига ва кичикроқ қис- минп пул резерви ҳолида доимо ишлатиши мумкин.
Лекин энди ижтимоий капиталнинг савдогарлик капитали шак- лидаги бошқа қисми доимо муомалада бўлади. У доимо товар сотиб олиш ва сотиш учунгина ишлатилади. Шундай қилиб, чамаси, қў- лида ана шу капитал бўлган шахсларгина ўзгариб туради.
Агар савдогар яна қайтадан сотиш мақсадида 3000 фунт стер- липгга бўз сотиб олиш ўрнига ана шу 3000 фунт стерлингни ўзи унумли ишлатганда эди, жамиятнинг унумли капитали кўпайган бўлур эди. Бундай ҳолда бўз ишлаб чиқарувчи билан эндилпкда саноат капиталистига айланган савдогар ўз капиталларининг анча


272 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
кўпроқ қисмини пул резерви шаклида сақлаб цолишлари лозим бў- лур эди, албатта. Иккинчи томондан, агар савдогар савдогарлигича цолса, ишлаб чиқарувчи сотиш учун талаб қилинадиган вақтни те- жаб қолади; бу вақтдан у ишлаб чиқариш процессини кузатиш учун фойдаланиши мумкин, ваҳоланки савдогар ўзининг бутун вақтини сотиш учун сарфлаши керак.
Агар савдогарлик капитали ўзининг зарур пропорциясидан ошиб кетмаса, шуни эътироф этиш лозим бўладики:
1) меҳнат тақсимоти туфайли фақат олди-сотди билан банд бўл- ган капитал (бунга товар сотиб олишга сарфланадиган пулдан ташқари савдо ишини юритиш учун зарур бўлган меҳнатга тўлана- диган ҳак, савдогарпинг доимий капитали — омбор бинолари, транс- порт ва ҳоказоларга сарфланадиган пул киради) саноат капитали ўз корхонасининг бутун савдо ишларини ўзи олиб бориши лозим бўлган ҳолдагига қараганда камровдир;
2) савдогар нуқул шу иш билан шуғулланиши сабабли ишлаб чиқарувчининг товари фақат унинг учунгина илгарирод лулга ай- ланиб қолмасдан, товар капиталнинг ўзи ҳам ўз метаморфозасини ишлаб чиқарувчи қўлида бўлганидагига қараганда тезроқ адо этади;
3) агар бутун савдогарлик капитали саноат капиталига нисба- тап олиб қараладиган бўлса, савдогарлик капиталишшг бир оборо- ти ишлаб чиқаришнинг бир соҳасидаги кўп капиталларнинг оборот- ларидангина эмас, балки ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларидаги бир қанча капиталларнинг оборотларидан ҳам иборат бўлади. Би- ринчиси шундай бир ҳолда содир бўладики, масалан, 3000 фунт стерлингига бир бўз ишлаб чиқарувчининг маҳсулотини сотиб олиб, уни яна мазкур ишлаб чицарувчи бозорга худди шу мивдорда то- вар чиқаришидан олдинроқ сотиб улгурган бўз сотувчи бошқа бир ёки бир неча бўз ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотини сотиб олиб, яна сотади, шундай қилиб у бир ишлаб чиқариш соҳасидаги турли капиталларнинг оборотларига воситачилик цилган бўлади. Иккинчиси, масалан, агар савдогар бўз сотиб, ипак сотиб олса, би- нобарин, ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳасидаги капитал оборотига воситачилик цилса, шундай ҳолда содир бўлади.
Умуман қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш зарур: саноат капитали- нинг обороти муомала вақги билангина змас, ишлаб чицариш Balin' билан ҳам чекланади. Савдогарлик капиталининг обороти, у фақат муайян товарлар билан савдо қилиши сабабли, бир саноат капиталининг обороти билан эмас, балки айни бир ишлаб чиқариш тармоғининг барча саноат капиталлари обороти билан чекланади. Савдогар биттадан бўз сотиб олиб ва уни сотиб, сўнгра бўзни бошқа- сидан сотиб олиши ва уни биринчиси бозорга яна товар чиқариши- дан олдин сотиб юбориши мумкин. Шундай қилиб, бир савдогар- лик капиталининг ўзи ишлаб чиқаришнинг бирон-бир тармоғига солинган капиталларнинг турли оборотларига бирин-кетин восита- чилик қилйши мумкин, шундай экан, унинг обороти бирон-бир ай-


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
273
рим саноат капиталининг оборотлари билан айнан эмас ва шунинг учун ана шу айрим саноат капиталисти in petto * эга бўлиши лозим бўлган пул резервининггина ўрнини босмайди. Ишлаб чиқариш со- ҳасида савдогарлик капиталининг обороти, албатта, шу соҳадаги ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми билан чекланган. Аммо у шу соҳадаги ишлаб чидариш доираси ёки айрим капиталнинг оборот вақти билан чекланмаган, чунки оборотининг бу вақти ишлаб чи- қариш вацти билан белгиланади. Фараз цилайлик, А етказиб бера- диган товарни ишлаб чиқариш учун уч ой талаб дилинади. Савдо- гар уни сотиб олгандан ва, айтайлик, бир ой ичида сотгандан кейин, у худди шундай маҳсулотни бошда ишлаб чидарувчидан сотиб оли- ши ва уни сотиши мумкин, ёки, масалан, у бир фермернинг донини сотгач, ўша пулга бошқасининг донини сотиб олиши ҳамда сотиши мумкин ва ҳоказо. Унинг капиталининг обороти у муайян вакт ичи- да, масалан, бир йил ичида бирин-кетин сотиб олиши ва сотиши мумкин бўлган доннинг миқцори билан чекланган, ваҳоланки фер- мер кдпиталининг обороти, муомала вақтидан қатъи назар, бир йил давом этадиган ишлаб чиқариш вақти билан чекланган.
Бирод айни бир савдогарлик капиталининг обороти худди шу- нингдек муваффақият билан ишлаб чидаришнинг турли тармоцлари капиталларининг оборотларига воситачилик дилиши мумкин.
Айни бир савдогарлик капиталининг ўзи турли оборотларда тур- ли товар капиталларнинг бирин-кетин пулга айланиши учун хизмат дилар экан, демак, навбати билан уларни сотиб олар ва сотар экан, у пул капитал сифатида товар капиталга нисбатан бажарадиган функцияси умуман пул ўзининг бутун оборотлари билан муайян вадт ичида товарларга нисбатан бажарадиган функциясининг худди ўзгинасидир.
Савдогарлик капиталининг обороти унга тенг саноат капитали- нинг обороти, яъни бир карра такрор ишлаб чиқарилиши билап бирдай эмас; аксинча, у ишлаб чиқаришнинг битта ёки турли соҳа- ларидаги бир неча шундай капиталлар оборотларининг йиғиндисига тенгдир. Савдогарлик капитали қанча тез оборот дилса, бутун пул_ капиталнинг савдогарлик капитали сифатида намоён бўлувчи дисми шунча кам бўлади ва у қанча секин оборот қилса, бу қисм шунча кўп бўлади. Ишлаб чидариш қанча кам тарацций қилган бўлса, савдогарлик капиталининг суммаси умуман муомалага ташланган товарлар суммасига қараганда шунча кўп бўлади; аммо ишлаб чи- қариш камроқ ривожланган шароитда савдогарлик капиталининг суммаси ишлаб чиқариш кўпроқ ривожланган шароитдаги савдо- гарлик капиталининг суммасига қараганда мутлақо ва нисбатан камроқцир. Ва, аксинча. Шу сабабли ишлаб чиқариш шундай ри- вожланмаган шароитда пул капиталнинг катта қисми савдогарлар қўлида бўладики, уларнинг бойлиги шу тариқа пул бойлиги сифа- тида бошқаларга царама-қарши туради.
— нақд. Ред.


274 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
Савдогар аванслайдиган пул капитал муомаласпнинг тезлиги: 1) ишлаб чиқариш процессининг янгиланиш ва турли ишлаб чика- риш процессларининг бир-бирига қўшилиб кетиш тезлигига; 2) ис- теъмол тезлигига боғлиқдир.
Савдогарлик капитали фақат юқорида кўриб чиқилган оборотни қилиши учун у даставвал ўз қийматининг бутунисига товар сотиб олиши, сўнгра эса уларни сотиши шарт эмас. Савдогар шу икки операцияни бир вақтнинг ўзида бажаради. Бундай ҳолда унинг ка- питали икки қисмга бўлинади. Бир цисми товар капитал, иккинчи цисми эса пул капитал бўлади. У бир жойда сотиб олади, бу билан ўз пулларини товарга айлантиради. Бошца жойда эса сотади, бу билан товар капиталнинг бошқа кисмини пулга айлантиради. Бир томондан, унинг капитали пул капитал сифатида унга қайтади, шу билан бирга, иккинчи томондан, товар капитал унга оқиб кела- ди. Бир формадаги қисм қанча катта бўлса, бошқа формадаги кисм шупча кичик бўлади. Бу қисмлар бир-бирлари билан жой алмаша- ди ва бир-бирларини бараварлайди. Агар пулни муомала воситаси сифатида ишлатиш билан уни тўлов воситаси сифатида ишлатиш ва шундан келиб чиқадиган кредит системаси қўшилиб кетса, ун- да савдогарлик капиталининг пул қисми мазкур савдогарлик капи- тали билан бажариладиган битимлар ҳажмига нисбатан янада кўп- роц камайиб кетади. Агар мен 3 ойдан кейин тўлаш шарти билан 3000 фунт стерлингга вино сотиб олиб, бу винони 3 ой ўтмасдан нақд пулга сотсам, бу ишга бир тийин ҳам авансламайман. Бу ҳол- да ҳам шу нарса яққол кўриниб турибдики, бунда савдогарлик ка- нитали сифатида намоён бўлаётган пул капитал ўзининг пул капи- тал шаклидаги, пул шаклида ўз аслига қайтиш процессидаги са- ноат капиталининг ўзидан бошқа нарса эмас. (Ҳақини 3 ойдан ке- йин олиш шарти билан 3000 фунт стерлингга товар сотган ишлаб чиқарувчининг бунда олган векселни, яъни царздорлик мажбурия- тини бапкирда кайд қилдириб қўйиши аҳволни заррача ҳам ўзгар- тирмайди ва товар сотувчининг капиталига ҳеч цандай алоқаси йўц.) Агар ана шу вақт ичида товарнинг бозор баҳоси, айтайлик, ’/ю пасайса, унда савдогар ҳеч қандай фойда олмаслиги у ёқда турсин, умуман унинг қўлига 3000 фунт стерлинг ўрнига атиги 2700 фунт стерлинг тушади. Ҳисоб-китоб қилиш учун у 300 фунт стерлинг қўшиши лозим бўлади. Бу 300 фунт стерлинг баҳодаги фарқии бараварлаштириш учуп фақат резерв бўлиб хизмат қилар- ди. Аммо шу нарса ишлаб чиқарувчига ҳам тааллуқлидир. Мабодо унинг ўзи сотганда эди, баҳолар пасайганда у ҳам 300 фунт стер- линг йўқотар ва резерв капитали бўлмаса, ишлаб чиқаришни яна илгариги миқёсида бошлаб юбора олмас эди.


XVI БОБ. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ
275
шу суммалик товар олган. Бу унинг хусусий каппталипинг пул формасидир. Ип сотувчинииг қўлида эса бу 2000 фунт стерлинг унга ^айтиб келган пул капиталидир; лекин у қай даражада пул капи- тал ҳисобланадв, у бўзнинг илгариги ва йигирилган ипнинг ҳозир- ги пул формаси бўлиб хизмат қилувчи ҳалиги 2000 фунт стерлинг- дап қай даражада фарқ қилади? Агар ип сотувчи кредитга сотиб олиб, тўлов муддати ўтмасданоқ нақд пулга сотган бўлса, унда бу 2000 фунт стерлинг таркибида саноат капитали ўз доиравий оборо- ти процессида кирадиган пул формасидан фарт^ қилувчи бир тийин ҳам савдогарлик капитали бўлмайди. Товар-савдо капитали, у то- вар капитал шаклида бўлган саноат капиталининг ёки савдогар кў- лпдаги пул капиталнинг оддий формаси бўлмаганлиги сабабли, пул капиталнинг савдогарнипг ўзига тегишли ва товар олди-сотдиси co- ҳасида иш кўраётган бир қисмидан бошқа нарса эмас. Кичрайган миқёсдаги бу қисм ишлаб чиқариш учун авапсланган капиталнинг бир қисми бўлиб, у пул резерви сифатида, сотиб олиш воситаси сифатида доимо саноатчилар қўлида турипш лозим бўларди ва уларнинг пул капитали сифатида доимо муомалада бўлиши керак эди. Бу қисм кпчрайган шаклда энди капиталист-савдогарлар цў- лида, шу ҳолида муомала процёссида доимо ҳаракат қилиб туради. Бу — жами капиталнинг бир қисми бўлиб, у даромад сифатида сарфланадиган улуш бир чеккага қўйиб туриладигаи бўлса, такрор ишлаб чиқаршп процессининг бетўхтовлигини таъмпиловчи сотиб* олиш воситаси сифатида доимо бозорда муомалада бўлиши керак. Такрор ишлаб чиқариш процесси цанча тез содир бўлса ва пулнинг тўлов воситаси сифатидаги функцияси қанча кўп ривожлаиган бўлса, яъни кредит системаси қанча кўп ривож топган бўлса, бу цисм жами капиталга нисбатан шунча кам бўлади 38).
•’) Савдогарлик капиталини унумлп капитал деб таърифлашга асос топиш учун Рам- сей уни транспорт саноати билан бирдай цилиб нўрсатади ва савдони «the transport о f commodities from one place to another» [«товарларни бир жойдан бошца жойга ташиш »] деб атайди («An Essay on the Distribution of Wealth» [Edinburgh, 1836], p. 19). Beppu ҳам («Meditazione sulla Economia Politica» [Custodi натрида; «Scrittori Classici Italianl di Economia Politica». Parte moderna, t. XV, p. 32], §4) ва Сэй ҳам («Traitd d’Economle Politique» [t. I, Paris, 1817, p. 14—15]) шундай бирдай цилиб кўрсатган эди. С. Ф. Ньюмен ўз асари «Elements of Political Economy» (Andover and New York, 1835) да бундай дейди: «Жамиятнинг мавжуд иқтисодий тузилишида ишлаб чиқарувчи билан истеъмолчи ўртасида турган савдогар ишлаб чиқарувчига капитал аванслаб, бунинг эвазига маҳсулот олиб ва шу махсулотнинг ўзини истеъмолчига топшириб, бунда у тағин капитални қайтариб олиб, шундай ишни бажарадики, бў жамиятнинг иқтисодий процессини осонлаштирувчи ва бу ишни бажаришда иштирок этган маҳсулот- га 1\иймат кўшувчи битимдир» (174- бет). Шундай қилиб савдогарнинг воситачилиги туфайли ишлаб чицарувчи билан истеъмолчи пул ва вақтни тежайди. Бундай хизмат капитал ва меҳнатни аванслашни талаб қилади ҳамда унга ҳақ тўланиши лозим бўла- ди, «чунни у маҳсулотга қиймат цўшади, зотан шу маҳсулотнинг ўзи ишлаб чиқарувчи- нинг цўлидагига қараганда истсъмолчининг цўлида каттароқ цийматга эга бўлади». Шундай қилиб савдо унинг лазарида, худди жаноб Сэй назаридаги наби, «strictly an act of production» [«сўзнинг том маъносида ишлаб чиқариш ишидир»] (175-бет). 1-Гью- меннинг бу финри мутлацо хато. Истеъмол уиймати ишлаб чиқарувчи цўлидагига қара- ганда истеъмолчи ғўлида наттароцдир, чупки у умуман фақат шу ердагина реализация цилинади. Зотан товар истеъмол доирасига ўтгандан нейингина товарнйнг истеъмол ций- мати реализация қилинади, ўз функциясини бажара бошлайди. у ишлаб чиқарувчи цў- лида фақат потенциал формадагина мавжуд бўлади. Бироц, бир товарнинг ўэига икки марта: хаввал унинг алмашув цийматига, сўнгра эса бундан ташқари, унинг истеьмол қийматига ҳақ тўламайдилар. Мен унинг алмашув қийматига ҳақ тўлаш билан унинг пстеъмол қийматини ўзимники цилиб оламан. Бииобарин, товарнинг ишлаб чиқарувчи ёки воситачи қўлидан изтеьмэлчи цўлига ўгиши билан алмашуа қиймати заррача ҳам ошмайди.


276 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
Савдогарлик капитали муомала доирасида амал қилувчи капи- талдан бошқа нарса эмас. Муомала процесси бутун такрор ишлаб чицариш процессининг фазасидир. Бироқ муомала процессида ҳеч цандай циймат, шу сабабли ҳеч қандай қўшимча қиймат ҳосил цилинмайди. Унда ўша бир циймат массасининг формаларигина ўзгаради. Дарҳақиқат, бунда товарларнинг қиймат яратишга ёки қийматни узгартиришга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган метаморфо- засидан бошца ҳеч нарса содир бўлмайди. Агар ишлаб чиқарилган товарни сотиш вақгида қушимча қиймат реализация цилинар экан, бунинг сабаби цўшимча қийматнинг товар таркибида борлигидир; шу сабабли иккинчи ишда, пул капитални товарга (ишлаб чиқариш элементларига) қайта алмаштиришда харидор ҳам ҳеч қандай қў- шимча қийматни реализация қилмайди; пулни ишлаб чиқариш воситаларига ва иш кучига алмаштириш воситаси билан қўшимча ^иймат ҳосил қилиш тайёрланади, холос. Аксинча. Бундай мета- морфозалар муомала вақтини — бу вақт давомида капитал умумаи ҳеч нарса ишлаб чиқармайди, бинобарин, қўшимча қиймат ҳам ишлаб чиқармайди,— талаб қилиши туфайли бу вақт қиймат яра- тишии тўхтатиб туради, бинобарин, фойда нормаси шаклида ифо- даланган қушимча циймат муомала вақтининг узунлигига нақ тес- кари нисбатда бўлади. Бинобарин, савдогарлик капитали қиймат ҳам, ^ўшимча қиймат ҳам яратмайди, яъни у буларни бевосита ҳо- сил қилмайди. У муомала вақтини қисқартиришга ёрдам бериши туфайли саноат капиталисти ҳосил циладиган қўшимча қийматни кўпайтиришга билвосита ёрдам бериши мумкин. У бозорнинг кен- гайишига ёрдам бериши ва капиталлар ўртасидаги меҳнат тақси- мотига воситачилик қилиши, демак, капиталнинг янада каттароқ мицёсда ишлашига имкон бериши туфайли унинг функцияси са- иоат капиталининг унумдорлигини оширади ва уиинг жамғарили- шига ёрдам беради. У муомала вақтини цисқартириши туфайли цўшимча цийматнинг авансланган капиталга нисбатини, бинобарин, фойда нормасини оширади. У капиталнинг муомала доирасида пул капитал сифатида доимо қолшпи лозим бўлган цисмини камайтири- ши туфайли капиталнинг бевосита йшлаб чиқаришда ишлатилади- ган қисмини кўпайтиради.


[ 277
ЎН ЕТТИНЧИ БОБ
САВДО ФОЙДАСИ
Биз «Капитал»нипг II китобида капиталнинг муомала соҳаси- даги соф функциялари — саноат капиталисти, биринчидан, ўз то- варлари қийматини реализация ^илиш учун, иккинчидан эса, бу қийматни қайтадан товар ишлаб чиқариш элементларига айланти- риш учун амалга ошириши лозим бўлган операциялар, товар капи- тал метаморфозаси Т'—П—Т га воситачилик циладиган операция- лар, демак, олди-сотди ишлари — қиймат ҳам, қушимча қиймат ҳам яратмаслигини кўрдик. Аксинча, булар учун талаб қилинадиган вақг объектив тарзда товарларга нисбатан ва субъектив тарзда ка- ииталистларга нисбатан қиймат ва қўшимча қиймат яратиш йўли- га чегаралар қуяр экан. Товар капиталнинг ўзининг метаморфоза- сига келганда, унинг бир қисми товар-савдо капитали шаклини олар экан, ёки товар капитал метаморфозасига воситачилик қилув- чи операциялар алоҳида капиталистлар гуруҳларининг алоҳида машғулоти ёки пул капиталнинг бир қисмигагина хос функция экан, бу билан ҳеч нима ўзгармайди, албатта. Агар саноат капита- листларининг ўзлари бажарадиган операциялар, яъни товарларни сотиш ва сотиб олиш,— товар капитал метаморфозаси Т'—П—Т эса шундан иборат,— ҳеч қандай циймат ёки қўшимча циймат яратмайдиган операциялар экан, товарларни бу шахслар эмас, бош- ца шахслар сотган ва сотиб олганда ҳам, улар мазкур қийматлар- шт ярата олмайди^ Сўнгра, агар жами ижтимоий дсапиталнинг бир цисми, яъни такрор ишлаб чиқариш процессини муомала процесси тўхтатиб цўймай, балки унинг бетўхтов давом этиши учун пул ка- питал сифатида доимо қулда туриши лозим бўлган қисми,— агар ана шу пул капитал циймат ҳам, цўшимча қиймаг ҳам яратмаса, уни ўз функцияларини адо этиши учун саноат капиталистлари эмас, балки бошқа гуруҳ капиталистлар доимо муомалага солиб тургапи билан у бундай қиймат ва қўшимча қиймат яратиш хусу- сиятини касб эта олмайди. Савдогарлик капитали қанчалик баво- сита унумли капитал бўлиши мумкинлиги ҳақида эслатиб ўтилган эди, кейинчалик бу батафсилроқ тадқиқ этилади.


278 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
Хуллас, ^товар-савдо капитали,— агар унга алоцадор бўлиши мумкин бўлган ҳар хил функцияларни — товарларни сақлаш, жўна- тиш, ташиш, группаларга бўлиш, ажратиш каби функциялар бир чеккага йиғиштириб қўйилиб, унинг сотиш учун сотиб олпшдан иборат асл функцияси билан чекланиладиган бўлса,— т^иймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам яратмайди, балки фақат уларипнг реализа- циясига воситачилик қилади ва айни вақтда бу билан товарларнинг чинакам алмашинувига, уларнинг бир қўлдан иккинчи кўлга ўти- шига, буюмларнинг ижтимоий алмашинувига воситачилик қилади. Шундай бўлишига қарамай, саноат капиталининг муомала фазаси, худди ишлаб чиқариш каби, такрор ишлаб чиқариш процессининг фазаси бўлиши сабабли, муомала процессида мустақил функция цилувчи капитал ҳам худди шундай ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида функция қилувчи капитал каби ўртача йиллик фойда келтириши керак. ^гар савдогарлик капитали процент жиҳатдан саноат капиталидан юқорироқ ўртача фойда келтирганда эди, са- ноат капиталининг бир қисми савдогарлик капиталига айланган бўлур эди. Борди-ю у пастроқ ўртача фойда келтирса, бу ҳолда тескари процесс содир бўлур эди. Савдогарлик капиталининг бир қисми саноат капиталига айланган бўлур эди. Капиталнинг бирон- та ҳам хили ўз вазифасини, ўз функциясини савдогарлик капитали сингари жуда осонлик билан ўзгартира олмайди.^,
Савдогарлик капиталининг ўзи қўшимча қиимат ҳосил ^илма-* гаилигидан, ўртача фойда формасида унииг ҳиссасига тўғрп кела- диган цўшимча қиймат бутун унумли капитал ҳосил- цилган қў- шимча қийматнинг бир цисмини ташкил этиши турган ran. Лекин энди масала мана бундай: қандай қилиб савдогарлик капптали унумли капитал ҳосил қилган қўшимча қийматнинг, ёки фойда- нинғ ўз ҳиссасига тушадиган қисмини ўзига тортиб олади?
(Гўё савдо фойдаси оддий устама нарх, товарлар баҳосинипг улар дийматидан номинал ошиши эканлпги фақат ташқи кўриниш- дагина шундай.у
Савдогар ўз фойдасини ўзи сотадиган товарларнинг баҳоспдап- гипа олиши равшан, у ўз товарларини сотиш вақтида оладиган бу фойда унинг харид баҳоси билап сотиш баҳоси ўртасидаги тафовут- га, сотиш баҳосининг харид баҳосидан ортиқча цисмига тенг бўли- ши кераклиги бупдап ҳам равшанроддир.
Товарпи сотиб олгандан кейин ва yifn сотишдан олдин унинг таркибига қўшимча харажатлар (муомала харажатлари) кириш ҳоллари учраб туриши мумкин, лекин худди шунингдек бундай бўлмаслик ҳоллари ҳам учраши мумкин. Агар бундай харажатлар бўлса, равшанки, сотиш баҳосининг харид баҳосидан ошиғи фа.қат фойдадангина иборат бўлмайди. Тадқиқотни осонлаштириш учун биз аввало товар таркибига ҳеч қандай бунақа харажатлар кирмай- ди, деб фараз қилайлик.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
279
чицариш баҳоси билан ишлаб чиқариш харажатлари ўртасидаги тафовутга тенг ёки, агар жами ижтимоий капитал олиб даралади- гад бўлса, товарлар ^иймати билан уларнинг капиталистлар учун ишлаб чиқариш харажатлари ўртасидаги тафовутга тенгдир, бу эса, ўз навбатида, ушбу товарларда буюмлашган жами меҳнат мивдори билан уларда буюмлашган ҳақ тўлаиган меҳнат мивдори ўртасида- ги тафовутдап иборат бўлади. Сапоат капиталисти сотиб олган то- варлар сотишга тайёр товар сифатида яна бозорга чиқарилишдан аввал ишлаб чидариш процессидан ўтади, бу процессда улар баҳо- сининг кейинчалик фойда сифатида реализация қилинадиган тар- кибий қисмигина ишлаб чиқарилади. Буларнинг ҳаммаси товар билан савдо қилувчида бошдача бўлади. Товарлар ўз муомала про- цессида бўлган вақтидагина унпнг қўлида бўлади. У ишлаб чиқа- рувчи капиталист бошлаган ишни — товарларнинг сотилишини да- вом эттиради, холос, уларнинг баҳосини реализация қилишни да~ вом эттиради ва шу сабабли уларни ҳеч қандай оралиқ процессга, улар яна қўшимча қиймат сўриб оладиган процессга солмайди. Сапоат капиталисти муомалада илгари ҳосил қилинган цўшимча цийматни ёки фойдани фақат реализация қилса, савдогар, аксинча, муомалада ва муомала воситаси билан ўз фойдасини фақат реали- зация қилиши эмас, балки аввал уни яратиши лозим бўлади. Бу ҳол гўё фақат шундай бир тақдирда содир бўлиши мумкиндек тую- ладики, саноат капиталисти томонидан савдогарга ўз ишлаб чиқа- риш баҳосида сотилган товарларни ёки,— агар жами товар капитал кўриб чиқиладиган бўлса,— ўз қийматига сотилган товарларни сав- догар уларнинг ишлаб чиқариш баҳосидан ^имматровда сотади, уларнинг баҳосига номинал устама қўяди, бинобарин,— агар жами товар капитал кўриб чиқиладиган бўлса, уларни ўз қийматидан ортиқровда сотади ва уларнинг реал қийматидан ортиқ бўлган бу поминал қийматини ўз чўнтагига солади,— хуллас, уларни қийма- тидан димматровда сотади.
Устаманинг бу формасини тушуниб олиш жуда осон. Масалан, бир аршин бўз 2 шиллинг туради. Агар менга олиб сотиш вацтида 10% фойда олиш керак бўлса, унда мен баҳо устига !/ю устама қўйишим, бир аршинни 2 шиллингу 22Д пенсга сотишим лозим бў- лади. Унинг ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳоси билан сотиш баҳоси ўртасидаги фарқ бу ҳолда =22/5 пенс бўлади, бу эса 2 шиллинг учуп 10% фойда бўлади. Амалда мен бу ҳолда харидорга бир ар- шии бўзни аслида 17ю аршин баҳосига сотаман. Ёки, бу ҳам худ- ди шунинг ўзи: бу фақат 10/п аршинни харидорга 2 шиллингга сотиб, 7н аршиини ўзимга олиб қолдим деган гапнинг худди ўзи бўлади. Дарҳақиқат, мен 22/s пенсга яна 1/ц аршин сотиб олишим, бир аршинни 2 шиллинг 22/s пенсдан ҳисоблашим мумкин. Демак, бу — товарлар баҳосини номинал ошириш воситаси билап қўшим- ча қийматдан ва қўшимча маҳсулотдан ҳисса олишнинг фақат ай- ланма йўли бўлур эди, холос.


280 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
Бу, дастлаб қарашда туюлганидек,— товарлар баҳосига устама нарх қўйиш йўли билан савдо фойдасини реализация қилишдир. Дарҳадиқат, фойда товарлар баҳосини номииал оширишдан ёки уларни ўз цийматларидан кўпроққа сотишдан келиб чидади, деган бутун тасаввур савдо капитали устидаги кузатишлардан пайдо бўл- гап.
Бироқ масалага ядинроддан қаралса, бунинг кўринишигииа шун- дайлиги ва агар капиталистик ишлаб чиқаршп усули ҳукмрон усул деб фараз қилинадиган бўлса, савдо фойдасининг бундай усул билан реализация қилинмаслиги дарров маълум бўлиб долади. (Бунда сўз доимо айрим ҳоллар устида эмас, балки ўртача ҳол устида боради.) Нима учун биз, товар сотувчи ўз товарларини улар- нинг ишлаб чиқариш баҳосидан 10% юқори сотгандагина улардан тушадиган фойдани, айтайлик, 10% реализация қилиши мумкии, деб ўйлаймиз? Чунки биз, бу товарларни ишлаб чиқарувчи саноат ка- питалисти (у, саноат капиталининг тимсоли тариқасида, ташқи дунёга нисбатан ҳамиша «ишлаб чиқарувчи» сифатида намоён бўла- ди) уларни савдогарга уларнинг ишлаб чиқариш баҳосига сотади, деб фараз дилганмиз. Агар товарларнинг товар сотувчи тўлаган харид баҳолари уларнинг ишлаб чиқариш баҳоларига тенг бўлса, пировард натижада, уларнинг қийматларига тенг бўлса, бас, ишлаб чиқариш баҳоси, оқибатда эса товарлар диймати савдогар учун иш- лаб чиқаршп харажатларидан иборат бўлса, амалда унинг сотиш баҳосининг харид баҳосидан ортиқчаси,— баҳолар ўртасидаги ана шу тафовутгина унинг фойда манбаи бўлади,—уларнинг савдо ба- ҳосининг ишлаб чиқариш баҳосидан ортиқчаси бўлиши лозим ва одибат натижада савдогар барча товарларни уларнинг қийматлари- дан кўпроқда сотиши керак. Бироқ нима учун, саноат капиталисти савдогарга товарларни уларнинг ишлаб чиқариш баҳоларига сота- ди, деб фараз қилинган эди? Ёки тўғрироц цилиб айтганда, бундай фараз қилинганда нима назарда тутилган эди? Савдо капиталининг (биз бунда уни ҳали фадат товар-савдо капитали деб билиб у билан муомала қиламиз) умумий фойда нормасини тузишда иштирок қил- маслиги назарда тутилган эди. Умумий фойда нормасини тадқид эгишда бизнинг бундай фаразга асосланишимиз зарур бўлиб қол- ганлигининг боиси шуки, биринчидан, савдо капиталининг ўзи ўша вадтда биз учун ҳали мавжуд эмас эди; иккинчидан эса, ўртача фойдани, бинобарин, умумий фойда нормасини ҳам аввало фойда- ларнинг ёки қўшимча қийматларнинг бараварлашуви сифатида тадқиқ этиш зарур эди, буларни ҳақиқатан ҳам ишлаб чидариш- нинг турли доираларидаги саноат капиталлари ишлаб чиқаради. Аксинча, биз савдогарлик капиталининг фойдада иштирок этади- ган, уни ҳосил цилишда иштирок этмайдиган капитал эканлигини кўрамиз. Демак, биз энди илгариги баённи тўлдиришимиз зарур.
Фараз қилайлик, йил давомида авансланган бутун саноат капи- тали = 720^+180 =900 (масалан, миллион фунт стерлинг), т' эса = 100%. Демак, маҳсулот = 720с’+180 ^+180^. Агар биз ке-


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
281
йин бу маҳсулотни ёки ишлаб чиқарилган товар капитални Т билан ифодаласак, унинг қиймати, ёки ишлаб чиқариш баҳосп (чунки бутун жами товарлар учун булар бир-бирига тўғри келади)=1080 бўлади, бутун 900 капитал учун фойда нормаси эса =20% дир. Юқорида айтилганларга биноан, бу 20% ўртача фойда нормаси бўлади, чунки бу ерда цўшимча қиймат алоҳида тузилган у ёки бу капиталга эмас, балки тузилиши ўртача бўлган бутун саноат капиталига чақиб ҳисоблаб чидарилади. Шундай дилиб, 7 = 1080 ва фойда нормаси =20%. Лекин энди биз, ана шу 900 фунт стер- липг саноат капиталига яна 100 фунт стерлинг савдогарлик капи- тали қўшилади, бу эса ўз миқдорига pro rata * фойдада худди са- ноат капитали улушидек ўз улушига эга бўлади, деб фараз цилай- лик. Фаразимизга биноан, савдогарлик капитали 1000 дан иборат жами капиталнинг Vio қисми бўлади. Демак, 180 дан иборат жами қўшимча қийматдан унинг улушига Vio тўғри келади ва шундай қилиб у норма бўйича 18% фойда олади. Демак, бутун жами капи- талнинг қолган 9/ю цисми ўртасида тақсимланиши лозим бўлган фойда амалда энди фадат 162 бўлади ёки 900 даи иборат капитал- га ҳам фойда = 18% бўлади. Шундай қилиб, 900 дан иборат саноат капиталининг эгалари Т ни товар сотувчиларга сотадиган баҳо = = 720^ + 180^ + 162^=1062. Демак, агар савдогар ўзинйпг 100 дан иборат капитали устига ўртача фойда 18 ни қўшадиган бўлса, унда у товарларни 1062 + 18 = 1080 га, яъни уларнинг ишлаб чиқариш баҳосига сотарди, ёки — агар бутун товар капитал назарда тутил- са,— уларнинг қийматига сотарди, ваҳоланки у ўз фойдасини муо- маладан ва муомала ордали ҳамда фақат шундай йўл билан унди- радики, у сотадиган баҳо у сотиб оладиган баҳодан юдори бўлади. Лекин ҳарҳолда у товарларни уларнинг қийматидан ошиққа, ёки уларнинг ишлаб чиқариш баҳосидан ошиққа сотмайди, негаки, у товарларни саноат капиталистидан уларнинг цийматидан пастроқ- қа, ёки уларнинг ишлаб чиқариш баҳосидан пастровда сотиб олган.
Шундай цилиб, савдогарлик капитали умумий фойда нормасини тузишда жами капиталдаги улупшга pro rata белгиловчи тарзда иштирок этади. Демак, агар биз бу ҳолда ўртача фойда нормаси = 18 % десак, мабодо савдогарлик капитали жами капиталнинг1/^ ни ташкил этмаса ва бунинг оцибатида умумий фойда нормасиг/10 пасаймаса, унда ўртача фойда нормаси = 20 % бўлур эди. Шу билан бирга ишлаб чиқариш баҳосининг янада аницроц, чекловчи таъри- фи юзага келади. Юқоридагидек, ишлаб чиқаршп баҳоси деганда товар баҳосини=унинг харажатлари (ундаги доимий ва ўзгарувчи капитал қийматлари) + улардан чицадиган ўртача фойдани тушу- ниш керак. Лекин бу ўртача фойда энди бошцача аниқланади. У бутун унумли капитал томонидан ҳосил қилинадиган жами фойда билан белгиланади; аммо у фацат ана шу бутун унумли капиталга- гина чақиб ҳисобланмайди, шундай экан, агар у илгаригидек = 900,
* — пропорционал равишда. Ред.
19—775


282 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
фойда эса = 180 бўлса, унда ўртача фойда нормаси = = 20 %
бўлур эди, балки у бутун унумли капитал + савдо капиталига ча- циб ҳисобланарди, шундай экан, агар 900 унумли ва 100 савдо капитали мавжуд бўлса, унда ўртача фойда нормаси = =18%
1000
бўлади. Демак, ишлаб чи^ариш баҳоси = к (харажатларга) + 18, лекин к + 20 эмас. Ўртача фойда нормасида савдо капиталининг улушига тўғри келадиган бутун фойданинг бир цисми ҳисобга олин- ган. Шу сабабли бутун товар капиталнинг ҳақиқий циймати, ёки ишлаб чицариш баҳоси = к + р 4- h (бунда h савдо фойдасини бил- диради). Бинобарин, ишлаб чиқариш баҳоси ёки саноат капиталис- тининг ўзи ўз товарини сотадиган баҳо товарнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳозидан пастроцдир; ёки, агар жами товарларнинг ҳам- маси кўриб чиқиладиган бўлса, уларни саноат капиталистлари ■синфи сотадиган баҳолар уларнинг қийматидан пастроқ бўлади. Шундай цилиб юқорида келтирилган мисолда*. 900 (харажатлар) + + 900 нинг 18 проценти, ёки 900 + 162 = 1062. Савдогар эса, ўзига 100 га тушган товарни 118 га сотар экан, унинг устига 18% цўяди, албатта; лекин у 100 га сотиб олган товари 118 туриши сабабли, шу тариқа, бу товарни унинг қийматидан юцорига сотмайди. Биз ишлаб чиқариш баҳоси иборасини юқорида баён цилинган анча аниқ маънода ишлатамиз. Бундай ҳолда равшанки, саноат капита- листининг фойдаси товар ишлаб чицариш баҳосининг уни ишлаб чиқариш харажатларидан ортиқчасига тенгдир ва бу саноат фой- дасидан фарқли ўлароқ савдо фойдаси сотиш баҳосининг товар ишлаб чиқариш баҳосидап орти^часига тенг бўлиб> бу баҳо савдогар учун товар сотиб олиш баҳосидир; аммо равшанки, товарнинг ҳақиқий баҳоси=унинг ишлаб чицариш баҳоси+савдогарлик (савдо) фойдаси- ^ўшимча циймат сифатида товар қиймати таркибида
бўлганлиги учунгина саноат капитали бу фойдани реализация ци- лиши сингари, қўшимча цийматнинг ёки фойданинг ҳаммасини ҳам саноат капитали товар баҳосида реализация қилмаганлиги сабаб- лигина савдо капитали уни реализация қилади39). Шундай қилиб •савдогарнинг сотиб оладиган баҳосидан сотадиган баҳоси юқорироқ •бўлишига сабаб сотиш баҳосининг бутун қийматдан юқори эканли- ги эмас, балки сотиб олинадиган баҳонинг бутун қийматдан иастроц эканлигидир^)
Хуллас, савдогарлик капитали, гарчи дўшимча қийматни ҳосил 1қилишда шптирок этмаса-да, қўшимча дийматни ўртача фойдага бараварлаштиришда иштирок дилади. Шу сабабли умумий фойда нормасининг ўзида савдогарлик капитали улушига тўғри келадиган қўшимча дийматдан чегирма, яъни саноат капитали фойдасидан чегирма бўлади-$
8#) John Bellers [Essays about the Poor, Manufactures, Trade, Plantations, and Immorality. London, 1699, p, 10].


XVII BOB. САВДО ФОЙДАСИ
283
Юқорида баён қилинганлардан қуйидаги хулоса чиқади:
1) Савдогарлик капитали саноат капиталидан қанча кўп бўлса, саноат фойдасининг нормаси шунча кам бўлади ва, аксинча.
2) Агар биринчи бўлимда фойда нормаси ҳамиша ҳақикий қў- шимча қиймат нормасидан камроқ миқдор билан ифодаланадиган, яъни ҳамиша меҳнатни эксплуатация қилиш даражасини жуда паст қилиб кўрсатадиган бўлиб чиқса,— масалан, юқорида келти- рилган ҳолда 720^+180^ + 180^ да 100% цўшимча циймат нормаси фақат 20% фойда нормаси сифатида ифодаланса,— бу миқдорлар янада кўпроқ бир-биридан фарқланади, чунки ўртача фойда нор- масининг ўзи, агар савдогарлик капиталига тўғри келадигаи улуш ҳисобга олинадиган бўлса, ўз навбатида, камроқ бўлиб кўринади,— биз келтирган мисолда 20% ўрнига 18% бўлади. Бинобарин, бево- сита эксплуатация қилувчи капиталистнинг ўртача фойда нормаси амалдаги фойда нормасига қараганда камайтирилган фойда норма- сини ифодалайди.
Бошқа шароитлар бир хил бўлганда савдогарлик капиталининг нисбий мивдори унинг оборот тезлигига тескари нисбатда бўлади, демак, умуман такрор ишлаб чиқариш процессининг цувватига тескари нисбатда бўлади (бироқ майда савдогарларнинг — савдо- гарларнинг ўрта қатламининг [Zwittergattung] капитали бундан мустаснодир). Илмий анализ жараёнида саноат капиталлари ва улар ўртасидаги рақобат умумий фойда нормасининг ташкил топи- шида бошланғич нуқта деб олинади ва фақат кейинчалик, савдо- гарлик капиталининг воситачилик қилиши туфайли, тузатиш, қў- шимча ва модификация киритилади. Тарихий тараққиёт жараёни- да худди бунинг тескариси бўлади. Даставвал товарларнинг озми- кўпми қийматларига қараб уларнинг баҳосини белгилайдиган ка- иитал савдо капиталидир ва умумий фойда нормаси биринчи марта ташкил топадиган доира эса такрор ишлаб чиқариш процессига воситачилик қилувчи муомала доирасидир. Дастлаб савдо фойдаси саноат фойдасини белгилайди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули жорий этилиб ишлаб чиқарувчининг ўзи савдогарга айлангандан кейингина савдо фойдаси бутун қўшимча қийматнинг шундай бир қисми бўлиб қоладики, бу қисм ижтимоий такрор ишлаб чиқариш процессида банд бўлган жами капиталнинг тегишли қисми сифати- да савдо капитали улушига тўғри келади.


284 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
этмайди. У товар капитални қайси баҳо билан сотиб олса, худди шу баҳода унинг ишлаб чиқариш баҳосини пул билан қоплайди =П. У сотадиган баҳо, юқорида кўрсатиб ўтилганидек,=/7+Д/7, шуниси ҳам борки, Д/7 товар баҳосига товарнинг умумий фойда нормаси билан белгиланадиган устамани ифодалайди. Бинобарин, агар савдогар товарни сотса, Д/7 дан ташқари, унинг товарлар со- тиб олишга аванслаган дастлабки пул капитали унга қайтиб кела- ди. Бунда яна шу нарса маълум бўладики, унинг пул капитали умуман саноат капиталистининг пул капиталга айланган товар ка- питалидан, яъни агар бу товар капитал савдогарга эмас, балки бевосита охирги истеъмолчига сотилса, унинг циймати мивдорига шунчалик кам таъсир кўрсата оладиган капиталдан бошқа нарса эмас. Амалда у мазкур охирги истеъмолчининг товарга ҳақ тўла- шидан олдин иш кўради, холос. Бироқ бу, агар савдогар, биз шу дамгача фараз қилганимиздек, ҳеч қандай харажат қилмаса, ёки тговарлар метаморфозаси, олди-сотдиси, процессида унга, ишлаб чи- ^арувчидан товар сотиб олиш учун аванслаши лозим бўлган пул капиталдан ташқари, бошқа ҳеч қандай капитал, асосий капитал ҳам, оборот капитали ҳам аванслашга тўғри келмаса, шу тақдирда- гина шундай бўлади. Бироқ, биз муомала харажатларини муҳока- ма қилганда кўрганимиздек («Капитал», II китоб, VI боб), бу ун- дай эмас. Шунинг учун бу муомала харажатлари цисман савдогар- нинг бошқа муомала агентларидан талаб қила оладиган харажат- лари қандай бўлса шундай, қисман унинг ўзига хос иши билан бевосита боғлиқ бўлган харажатлари қандай бўлса шундай бўладн.
Бу муомала харажатлари цай хилда бўлмасин, улар соф савдо- гарлик ишига хос бўладими, бинобарин, савдогарнинг ўзига хос муомаласининг харажатларига тегишли бўладими, ёки улар муо- мала процесси вақтида содир бўладиган қўшимча ишлаб чиқариш процессларига, яъни жўнатиш, ташиш, сақлаш ва ҳоказоларга та- лаб қилинадиган сарфлар бўладими, бари бир, бу харажатлар ҳам- мавақт савдогарнинг товар сотиб олишга аванслагап пул капитали- дан ташқари, шу муомала воситаларини сотиб олишга ва уларга ҳақ тўлашга қўшимча капитал аванслашипи назарда тутади. Ха- ражатларнинг бу элементи оборот капиталидан иборат бўлиши са- бабли, у бутунлай қўшимча элемент сифатида товарларнинг сотиш -баҳосига киради; у асосий капиталдан иборат бўлгани сабабли, ейилиб борган сари сотилиш баҳосига қўшимча элемент бўлиб ки- ради; лекин у, агар ҳатто, савдогарнинг соф муомала харажатларм сифатида, товарнинг қийматига ҳеч қандай ҳақиқий қўшимча ҳо- сил қилмаса-да, сотилиш баҳосига номинал қиймат ҳосил қилувчи элемент бўлиб ҳам киради. Аммо бу қўшимча капиталнинг бутуни- си, у оборот капитали бўладими ёки асосий капитал бўладими, ба- ри бир, умумий фойда нормасини ҳосил қилишда қатнашади.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
285
пулдан товарга айлантириш учун, улар ўртасидаги алмашувга во- ситачилик қилиш учун зарур харажатлардан иборат бўлади. Бун- да биз ишлаб чиқариш процессларини мутлақо бир чеккада қолди- рамиз, бу процесслар муомала иши мобайнида давом этиши мум- кин ва савдогарлик иши улардан мутлақо алоҳида мавжуд бўлиши мумкин. Масалан, амалдаги транспорт ва товар жўнатиш аслида савдодан мутлақо фарц қиладиган хўжалик тармоқлари бўлиши мумкинлиги ва дарвоқе шундайлиги каби, худди шунингдек олди- сотдига тегишли товарлар ҳам докларда ва бошда жамоат бинола- рида ётиши мумкин, лекин бунга бўладиган харажатларни савдо- гар аванслаши лозим бўлгаилигидан, уларни учинчи шахслар унинг гарданига юклайди. Булар ҳаммаси улгуржи савдонинг ўзида содир бўладики, унда савдогарлик капитали энг соф ҳолда намоён бў- лади ва бошқа функциялар билан жуда кам даражада аралашиб кетади. Киракаш корхонанинг хўжайини, темир йўл бошқарувчи- си, кема эгаси — «савдогарлар» эмас. Биз бу ерда кўриб чидаётган харажатлар олди-сотди харажатларидир. Илгари биз улар ҳисоб-ки- тоб, бухгалтерия ҳисобини юритиш, бозор сарфлари, корреспонден- ция сарфлари ва ҳоказолардан иборат деб қайд қилиб ўтган эдик. Бунииг учун зарур доимий капитал идоралар, қоғозлар, почта бел- гилари ва бошдаларга солинган бўлади. Бошқа харажатлар ўзга- рувчи капиталдан иборат бўлиб, у савдо ходимларини ёллашга авансланади. (Экспедиция сарфлари, транспорт харажатлари, та- можня божлари ва ҳоказоларни қисман гўё савдогар уларни товар сотиб олишга аванслаган ва шу сабабли савдогар учун улар харид баҳосига киради, деб қараш мумкин.)
Булар ҳаммаси товарнинг истеъмол қийматини ҳосил қилишда эмас, балки унинг ^ийматини реализация этишда харажат қилина- ди; улар соф муомала харажатларидир. Улар бевосита ишлаб чиқа- риш процессига кирмайди, балки муомала процессига, шу сабабли эса жами такрор ишлаб чиқариш процессига киради.
Бу ўринда бизни бу харажатларнинг ўзгарувчи капиталга сарф- ланадиган қисмигина қизидтиради. (Бундан ташдари, қуйидаги- ларни тадқиқ этиш зарур бўлур эди: биринчидан, товар қийматига фадат зарурий меҳнат кириши ҳақидаги қонун ^андай қилиб муо- мала процесси учун ўз аҳамиятини сақлаб қолади? Иккипчидан, савдогарлик капиталида жамғарилиш қандай намоён бўлади? Учин- чидан, савдогарлик капитали бир бутун ҳадидий ижтимоий такрор ишлаб чиқариш процессида қандай функция қилади?)
Бу харажатларни товар сифатидаги маҳсулотнинг ицтисодий формаси тақозо этади.


286 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
товарга (ишлаб чиқариш воситаларига) айланиши саноат капита- лининг зарур функциясини ва, демак, капиталистнинг зарур опера- циясини ташкил этадики, бу капиталист амалда ўз онги ва ирода- сига эга бўлган шахслашган капиталдир, холос. Аммо бу функ- циялар қийматни кўпайтирмайди ва қўшимча қиймат яратмайди. Савдогар бундай операцияларни бажариши билан ёки капиталнинг муомала доирасидаги функцияларини (ишлаб чиқарувчи капита- лист уларни бажармай қўйгандан кейин) бажаришни давом этти- риш билан саноат капиталистининг ўрнини босади, холос. Бу опе- рациялар учун талаб этиладиган иш вақти капитални такрор ишлаб чиқариш процессида зарур операцияларга ишлатилади, лекин у ҳеч цандай қиймат қушмайди. Агар савдогар бу операцияларни бажар- маганда эди (бинобарин, улар учун талаб этиладиган иш вақтини ҳам сарфламаганда эди), у ўз капиталини саноат капиталининг муо- мала агенти сифатида ишлатмаган бўлур эди; у саноат капиталис- ти тўхтатиб қўйган функцияни давом эттирмаган ва шу сабабли капиталист сифатида бутун саноат капиталистлари синфи ҳосил қиладиган фойда массасида ўзи аванслаган капиталга pro rata иш- тирок этмаган бўлур эди. Шу сабабдан қўшимча қийматнинг уму- мий массасида улушга эга бўлиш учун, ўзи аванслаган сумманинг капиталлик қиймати орта бориши учун савдо капиталистининг ёлланма ишчилар ишлатишига зарурат йўқ. Агар унинг иши ва капитали оз бўлса, у ўз хусусий ишида ўзи ягона ходим бўлиши мумкин. Унга товарларнинг харид баҳоси билан уларнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги фарқдан келиб чиқадиган фой- данинг бир қисмидан ҳақ тўланади.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
287
лади. Унинг меҳнати қиймат яратмайдиган меҳнат бўлгани учун шундай бўлади.
Муомала операцияси муддатининг чўзилиши саноат капиталис- ти учун шундан иборат бўладики: 1) у ўз вақтини йўцотади, чунки бу унинг ишлаб чиқариш процессининг ўзини бошқариш функция- сини бажаришга халал беради; 2) унинг пул ёки товар формасида- ги маҳсулоти муомала процессида, яъни бу маҳсулотнинг қиймати ошмайдиган процессда ва бевосита ишлаб чиқариш процесси тўх- таб қоладиган процессда анча узоқ вақт туриб қолади. Ишлаб чи- цариш процесси тўхтаб қолмаслиги учун ишлаб чиқаришни қис- цартиришга ёки,— ишлаб чиқариш процесси илгариги миқёсда узлуксиз давом этиши учун,— қўшимча пул капитал аванслашга тўғри келади. Бу ҳар гал шундан иборат бўладики, ё илгариги капи- тал билан камроқ фойда олинади ёки илгариги фойдани олиш учун қўшимча пул капитал аванслашга тўғри келади. Агар саноат ка- питалисти ўрнини савдогар олса, булар ҳаммаси сира ҳам ўзгар- майди. Муомала процессига цўшимча вақтни сано’ат капиталисти сарфлаши ўрнига савдогар сарфлайди; муомалага қўшимча капи- тални саноатчи аванслаши ўрнига савдогар аванслайди; ёки,— бу ҳам шунинг худди ўзи,— саноат капиталининг каттагина цисми доимо муомала процессида бўлиши ўрнига бу процессда фақат сав- догар капитали жамланади; демак, саноат капиталисти камроқ фойда ҳосил қилиши ўрнига у ўз фойдасининг бир қисмидан кечиб ули савдогарга бериши лозим бўлади. Савдогарлик капитали зарур чегаралардан ошмаслиги сабабли, капитал функцияларининг бун- дай тақсимланиши оқибатида муомала процессининг ўзига камроқ вақт сарфланади, унга камроц қўшимча капитал авансланади ва фойданинг умумий миқдорида бўладиган йўқотиш — савдо фойда- си формасида ифодаланувчи йўқотиш — бунга аксинча бўлган ҳо- латдагидан камроқ бўлади. Агар юқорида келтирилган мисолдаги капитал 720с+180.г,-1-180/п бўлиб, у билан бир ^аторда 100 дан иборат савдогар капитали мавжуд бўлганда, саноат капиталистига 162, ёки 18% фойда берса, демак фойда 18 га камайса, бу ҳолда савдогар капитали бундай алоҳида бўлмаганда зарур қўшимча ка- питал, эҳтимол, 200 га етган бўлур эди ва бундай ҳолда саноат капиталисти аванслаган бутун сумма 900 ўрнига 1100 бўлур эди, демак, қўшимча қиймат 180 бўлганда фойда нормаси атиги 164/п% бўлур эди,


288 ТЎРТИЯЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
жатларига айланиши лозим; бироқ бундан қўшимча равишда ҳеч цандай қўшимча қиймат ҳосил бўлмайди. Жамиятнинг жами ка- питалига нисбатан олганда бу амалда шундан иборат бўладики, унинг бир қисми қийматпи кўпайтириш процессига кирмайдиган иккинчи даражали операциялар учун талаб этилади ва ижтимоий капиталнинг бу қисми ана шу мақсадлар учун доимо такрор ҳо- сил қилиб турилиши керак. Бунинг оқибатпда айрим капиталист- лар учун ва бутун саноат каппталистлари синфи учун фойда нор- маси камаяди, яъни ^ўшимча капиталнинг ҳар қандай келиб қу- шилишидан чиқадиган натижа ҳосил бўлади, чунки бу ўзгарувчи капиталнинг илгариги массасини ҳаракатга келтириш учун та- лаб этилади.
Фойда нормасининг бундай камайиши фақат камроқ даража- да ва бошқача йўл билан шунинг учун ҳам содир бўладики, савдо капиталисти муомаланинг ўзи билан боғлиқ бўлган апа шу қў- шимча харажатлардан саноат капиталистини халос қилади. Энди шупдай бўлиб чиқадики, бу харажатлар бўлмаганда, савдогар та- лаб қилинганидан кўпроқ капитал аванслайди ва бу қушимча капиталдан чиқадиган фойда савдо фойдаси суммасидан ошиб ке- тади; бинобарин, савдогарлик капитали саноат капитали билан биргаликда ўртача фойда нормасини бараварлаштиришда кўпроқ миқдорда иштирок этади, яъни ўртача фойда пасаяди. Агар биз- нинг илгариги мисолимизда ҳозир сўз бораётган харажатларга сав- догарлик капиталининг 100 бирлигидан ташқари яна 50 бирлик қўшимча капитал авансланса, унда 180 дан иборат умумий қўшим- ча қиймат суммаси 900 упумли капитал плюс 150 савдогарлик ка- иитали, жами =1050 га тадсимланади. Демак, ўртача фойда нор- маси 171/z% гача пасаяди. Саноат капиталисти товарларни савдо- гарга 900 + 1542/7 = 10542/7 га сотади, савдогар эса уларни 1130 га сотади (1080 + 50 у яна қоплаши лозим бўлган харажатлар). Айт- гандай, шуни эътироф этиш керакки, савдо харажатларининг марказ- лашуви ва шу сабабли уларнинг қисқариши капиталнинг савдогар- лик капиталига ва саноат капиталига бўлиниши билан боғливдир.
Энди савдо капиталисти қўлида, бизнинг мисолимизда товар со- тувчи қўлида ишлайдиган ёлланма савдо ишчилари масаласи қан- дай?— деган савол туғилади.
Бир томондан, бу савдо ишчиси бошқа ҳар цандай ишчи каби олланма ишчидир. Биринчидан, шунинг учунки, унинг меҳнати даромад сифатида сарфланадиган пулга эмас, балки савдогарнинг ўзгарувчи капиталига сотиб олинади, бинобарин, шахсий юмуш- лар учун эмас, балки савдогар аванслаган капиталнинг цийматини кўпайтириш мақсадида сотиб олинади. Иккинчидан, шунинг учун- ки, унинг иш кучининг қиймати ва, бинобарин, унинг иш ҳаци, бошқа ҳамма ёлланма ишчиларники сингари, унинг меҳнат маҳ- сули билан эмас, балки унинг ўзига хос иш кучини ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш харажатлари билан белгиланади.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
289
бабли эса саноат капиталисти билан савдогар ўртасида қандай тафо- вут бўлса, савдо ишчиси билан бевосита саноат капитали қўлидаги ишчи ўртасида ҳам худди шундай тафовут бор. Савдогар оддий муомала агенти сифатида қиймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам ҳосил қилмаслиги сабабли (чунки у ўз харажатлари воситаси билан то- варларга қўшадиган цўшимча қиймат илгари мавжуд бўлган қий- матга қўшимчадангина иборатдир, лекин бунда, у қаидай қилиб доимий капиталнинг бу қийматини ўз цўлида тутиб, сақлаб цола- ди, деган савол пайдо бўлади), унинг қўлида худди шундай функ- цияларни бажариш билап банд бўлган савдо ишчилари ҳам унинг учун бевосита қўшимча қиймат ярата олмайдилар. Шу билан бир- га, биз ишлаб чиқарувчи ишчиларнинг иш ҳақи сингари уларнинг ҳам иш ҳақи иш кучипинг циймати билан белгиланади, бинобарин, савдогар иш ҳацидан ушлаб қолиш билан бойимайди, яъни у меҳ- иат ҳақидан ушлаб қолган суммани ўз харажатлари ҳисобига ки- ритмайди, бошқача сўзлар билан айтганда, у ўз гумашталари ва ҳоказоларнинг ҳақидан уриб цолиш билан бойимайди, деб фараз қиламиз.
Ёлланма сцвдо ишчилари хусусидаги цийинчилик гарчи улар бевосита цўшимча қиймат ҳосил қилмасалар-да (фойда унинг фа- ^ат айланган формасидпр), қапдай қилиб бевосита ўз хўжайинла- ри учун фойда ҳосил қилишларини тушунтириб беришдан иборат эмас, асло. Бу масала савдо фойдасиии умумий таҳлил қилиш би- лан аллақачон амалда ҳал этилган. Саноат капитали товарларда бўлгап ва уларда реализация қилинган меҳнатни, ҳеч қандай экви- валент тўламаган меҳнатни сотиш туфайли фойда олиши каби, савдо капитали ҳам фойдани шу туфайли оладики, у товарда бўл- ган (шунинг учун товардагики, унп ишлаб чиқаришга сарфланган капитал бутун саноат капиталининг тегишли қисми сифатида функ- ция қилади) ҳац тўланмаган меҳнатнинг ҳаммасига ҳақ тўламай- ди, балки аксинча, товарларни сотиш вақтида товарларда бўлган ва ўзи ҳақ тўламагап шу цисм учун ҳам яна ўзига ҳақ тўлашга мажбур цилади. Савдогарлик капиталининг кўшимча 1\ийматга му- носабати унга саноат капиталининг муносабатига цараганда бош- цачадир. Саноат капитали ҳақ тўланмаган ўзгалар меҳнатини бево- сита ўзиники қилиб олиш йўли билан қўшимча қиймат ҳосил ци- лади. Савдогарлик капитали саноат капиталини шу қўшимча қий- матнинг бир қисмини ўзига беришга мажбур этиб, уни ўзиники 1\и- либ олади.


290 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
до капиталисти ўз пулларини капиталга айлантирувчи функцияни ҳам кўпроқ мажбуран ўз ишчиларига бажартиради. Гарчи бу гу- машталарнинг ҳақ тўланмаган меҳнати қўшимча қиймат яратма- са-да, лекин у савдо капиталистининг цўшимча қийматни ўзиники қилиб олишига имкон яратади, бу эса ўз натижаси жиҳатдан маз- кур капиталист учун ҳалигининг худди ўзгинасидир; бинобарин, бу меҳнат унинг учун фойда манбаидир. Йўқса савдо ишларини кат- та кўламда юритиш, капиталистчасига юритиш мумкин бўлмас эди.
Ишчининг ҳац тўланмаган меҳнати унумли капитал учун бево- сита қўшимча қиймат яратиши каби, ёлланма савдо ишчиларининг ҳақ тўланмаган меҳнати савдо капиталининг бу қўшимча циймат- да иштирок этишига имкон яратади.
Қийинчилик цуйидагидан иборат: агар савдогарнинг ўз иш вацти ва меҳнати, гарчи у савдогарнинг аллақачон ҳосил қилинган қў- шимча қийматда иштирок этишига имкон яратса-да, қиймат яратув- чи меҳнат бўлмаса, унда савдогарнинг савдо иш кучини сотиб олиш- га сарфлайдиган ўзгарувчи капитали нима бўлади? Бу ўзгарувчи ка- питални харажатлар сифатида авансланган савдо капиталига кири- тиш керакми? Агар киритиш керак бўлмаса, унда бу фойда норма- сининг бараварлашув қонунига зиддек бўлиб туюлади; агар капи- талист фақат 100 ни авансланган капитал деб ҳисобласа, кандай қилиб у 150 ни аванслайди? Мабодо савдо капитали жумласига ки- ритиш керак бўлса, унда бу савдо капиталининг моҳиятига зиддек бўлиб туюлади, чунки бу хилдаги капитал худди саноат капиталига ўхшаб бировнинг меҳнатини ҳаракатга келтириши туфайли эмас, балки унинг ўзи ишлаши, яъни олди-сотди функциясини бажариши туфайли капитал сифатида амал қилади ва худди ана шунинг учун ва шу туфайлигина саноат капитали ҳосил қилган қўшимча қий- матнинг бир қисмини ўзига кўчиради.
(Шундай қилиб, биз қуйидаги масалаларни тадқиқ этишимиз лозим бўлади: савдогарнинг ўзгарувчи капитали; муомала доира- сида зарур меҳнат қонуни; савдогарнияг меҳнати қандай қилиб унинг доимий капитали қийматини сақлаб қолади; бир бутун такрор ишлаб чиқаршп процессида савдогар капиталининг роли; ниҳоят, бир томондан, товар капитал ва пул капиталга, иккинчи томондан, товар-савдо ва пул-савдо капиталига бўлиниш.)


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
291
кўпая борган бўлур эди, чунки унинг, масалан, 100 савдогар ўрни- га 1000 савдогар билан мулодат дилишига тўғри келур эди. Бу билан савдогарлик капиталининг алоҳидалашувидан чиқадиган пафнинг кўпроқ дисми қўлдан бой берилган бўлур эди; муомала- нинг соф савдогарлик харажатларидан ташқари бошқа харажатла- ри: саралаш, жўнатиш ва ҳоказо харажатлари ҳам кўпайиб борар эди. Бу саноат капиталига тааллудлидир. Энди савдогарлик капи- талини кўриб чиқамиз. Биринчидан, бу соф савдогарлик ишларига тааллудлидир. Ҳисоб-китоб ишларида рацамлар катта бўлганда ра- цамлар кичик бўлгандагига дараганда кўпроқ вақт талаб дилин- майди. 1000 фунт стерлинглик битта харидга қараганда ҳар бири 100 фунт стерлинглик 10 харидга ўн марта кўпрод вақт кетади. Битта йирик савдогар ўрнига 10 та майда савдогар билан муло- дат дилинадиган бўлса, ёзишма, қоғоз, почта харажатлари ўн ба- равар қимматроққа тушади. Бири бухгалтерия ҳисоби, иккинчиси касса ишлари, учинчиси ёзишмалар билан банд бўладиган, буниси согиб олиб, униси сотадиган, бошқаси ҳар ерга катнаб турадиган ва ҳоказо ишлар диладиган савдохонадаги датъий меҳнат тақси- моти жуда кўп иш вадтини тежайди, демак, улгуржи савдода иш- латиладиган савдо ишчиларининг сони савдохонанинг нисбий кат- талигига сира мувофиқ бўлмайди. Бунга сабаб шуки, катта ёки кичик мидёсда бажарилишидан датъи назар, бир функциянинг ўзи кўпинча саноатдагига цараганда савдода бир хил миддордаги иш вадтини талаб дилади. Шу сабабли, тарихан олганда савдо ишида концентрациялашув саноат устахонасидагидан олдинроқ бошлапа- ди. Сўнгра, доимий капиталга кетадиган сарфлар, 100 та майда кон*тора битта катта конторадан бедиёс даражада қимматга туша- ди; 100 та майда товар омбори битта катта товар омборидан қим- матроқ туради ва ҳоказо. Транспорт харажатлари, лоақал авапо ланиши лозим бўлган харажатлар жумласига кирадиганлари, сав- дохоналарпинг парчаланиши билаи бирга ортиб боради.
Сапоат капиталисти ўз корхонасининг савдо дисмида меҳпатни ва муомала харажатларини кўпроқ сарфлаши лозим бўлур эди. Бир савдогарлик капиталининг ўзи, агар у жуда кўп майда савдогарлар ўртасида тадсимланиб кетадиган бўлса, бундай парчаланиш оди- батида ўз функцияларига воситачилик дилиш учун анча кўп иш- чипи талаб дилган бўлур эди ва, бундап ташдари, ўша товар капи- талпинг ўзининг муомаласи учун йирикроқ савдогарлик капитали талаб цилинган бўлур эди.
Агар биз товарлар олди-сотдисига бевосита сарфланган бутун савдогарлик капиталинй В билан, ёрдамчи савдо ишчиларига тў- лашга сарфланадиган тегишли ўзгарувчи капитални Ь билан ифо- далайдиган бўлсак, унда, мабодо ҳар бир савдогар ёрдамчиларсиз иш кўрадиган бўлса, яъни капиталнинг бир дисми Ь га сарфлан- майдиган бўлса, бутун савдогарлик капитали В га дараганда В+Ъ камроқ бўлиб чидади. Бироқ биз ҳарҳолда қийинчиликни бартараф қилмадик.


292 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
Товарларнинг сотилиш баҳоси 1) В+Ь дан чиқадиган ўртача фойдани тўлаш учун етарли бўлиши керак. Бу шу билан изоҳла- падики, В + Ъ дастлабки В нинг умуман дисқариши бўлиб, савдо- гарлик капиталининг Ъ сиз зарур бўладиганидан камроғидир. Ле- кин бу сотиш баҳоси, 2) энди Ъ дан қушимча равишда чиқадиган фойдадан ташқари, тўланган иш ҳақини савдогарнинг ўзгарувчи капитали =Ь нинг ўзини ҳам қоплаш учун етарли бўлиши керак. Ана шу кейингиси цийин ran. b баҳонинг янги таркибий қисмими ёки у В + Ъ дан олинган фойданинг фақат бир қисмими, яъии фа- қат савдо ишчисига нисбатангина иш ҳади бўлган, савдогарнинг ўзига нисбатан эса унинг ўзгарувчи капиталининг оддий доплани- ши бўлган қисмими? Кейинги ҳолда савдогарнинг В + Ъ га сарфла- ган капиталидан олган фойдаси умумий нормага мувофиқ равишда (В+Ъ) га, плюс Ъ га тўғри келадиган фойдагагина тенгдир, шуни- си ҳам борки, Ъ савдогар томонидан иш ҳақи формасида тўланади, лекин ўзи ҳеч қандай фойда келтирмайди.
Амалда вазифа Ъ нинг чегараларини (математик маънода) то- пишдан иборат бўлади. Аввало биз қийинчилик нимадан иборат эканлигини аниқ белгиламоқчимиз. Товар олди-сотдисига бевосита сарфланган капитални В билан, бу функцияни бажаришда ишла- тиладиган доимий капитални К билан (буюмлар ҳолатидаги савдо харажатлари) ва савдогарнинг сарфлайдиган ўзгарувчи капиталини b билан ифодалаймиз.
В ни доплаш мутлацо ҳеч дандай дийинчилик туғдирмайди. У савдогар учун фақат реализация қилинган харид баҳоси ёки фаб- рикант учун ишлаб чиқариш баҳосидир. Савдогар бу баҳопи тў- лайди, қайта сотиш вақтида эса у ўз сотиш баҳосининг бир дисми сифатида В ни қайтариб олади; у бу 5 дан ташқари, юқорида ту- шунтириб берилганидек, В нинг фойдасини олади. Масалан, товар 100 фунт стерлинг туради. Ундан чиқадиган фойда 10% бўлсин. Шундай дилиб товар 110 га сотилади. Илгари товар 100 турган эди; 100 дан иборат савдогарлик капитали уига фақат 10 цўшади.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
293
Аммо бу- фақат номиналдир; савдогар ўзи истеъмол қиладиган дои- мий капитални (моддий савдо харажатларини) ишлаб чиқармайди, такрор ишлаб чиқармайди. Бинобарин, доимий капитал ишлаб чиқариш соҳибкорлик фаолиятининг алоҳида туридир ёки, ҳеч бўлмаганда, муайян саноат капиталистлари фаолиятининг бир қисмидирки, бу саноат капиталистлари, шу тариқа, тирикчилик во- ситалари ишлаб чяқарувчиларга доимий капитал бериб турадиган саноат капиталистлари сингари роль ўйнайдилар. Бинобарин, савдо- гар, биринчидан, бу капитални қопловчи миқдорни олади ва, ик- кипчидан, ундан чиқадиган фойдани олади. Шундай қилиб, бунинг ҳар икковининг оқибатида саноат капиталистининг фойдаси қис- царади. Бироқ меҳнат тақсимоти билан боғлиқ бўлган копцептра- ция ва тежам туфайли бу фойда саиоат капиталистининг ўзи маз- кур капитални аванслашига тўғри келадиган ҳолдагпга қараганда камроқ қисқаради. Фойда нормасининг қисқариши камроқ, чунки шу тариқа авансланадиган капитал камроқцир.
Демак, сотиш баҳоси ҳозирча В+К ни + В + К дан чиқадиган фойдани ташкил қилади. Юқорида айтиб ўтилган гапдан кейин унинг бу цисми ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди. Лекин мана эн- ди Ъ, ёки савдогар аванслайдиган ўзгарувчи капитал пайдо бў- лади.
Бунинг оқибатида сотиш баҳоси В+К + Ъ ть + В+К дан чиқа- диган фойдага +Ъ дан чиқадиган фойдага айланади.
В фақат харид баҳосини қоплайди, бироқ В дан чиқадиган фой- дадан ташқари, бу баҳога ҳеч қандай қисм қўшмайди. К фақат К дан чиқадиган фойданигина эмас, балки К нинг ўзини ҳам цўша- ди: бироқ К нинг суммаси +К дан чиқадиган фойда, яъпи доимий капитал формасида авансланган муомала харажатларининг бир қис- ми плюс тегишли ўртача фойда савдо капиталисти қўлидагига қара- ганда саноат капиталисти қулида кўпроқ бўлур эди. Ўртача фойда- нинг камайиши шу тариқа намоён бўладики, авансланган — В+К сиз авансланган — саноат калиталига ҳисоблангаи тўла ўртача фой- дадан В+К нинг ўртача фойдаси чегириб қолинади ҳамда савдо- гарга тўланади ва, шундай килиб, бу чегирма алоҳида капиталнинг, савдогарлик капиталининг, фойдаси сифатида майдонга чиқади.
Биро^ Ъ + Ъ дан чиқадиган фойда, ёки фойда нормаси =10% деб фараз цилинган ушбу ҳолда Ь-Р/ю Ь бошқача бўлади. Ҳақи- ций қийинчилик ҳам худди шунда.


294 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ва пул капиталларининг айланиши
ўз капитали билан бу операцияларни, бу меҳнатни бажариши са- бабли — бу капитал савдогарлик капитали сифатида амал қилади ва умумий фойда нормасини тартибга солишда иштирок этади, яъни умумий фойдадан ўз дивидендини олади. Бироқ b + b дан чи- қадиган фойдада, биринчидан, меҳнатга (чупки саноат капиталис- ти савдогарга унииг ўз меҳнати учун ҳақ тўлайдими, ёки савдогар- дан ҳақ оладиган гумашталарга ҳақ тўлайдими, бунинг мутлақо фарқи йўқ) ва, иккинчидан, савдогарнинг ўзи бажариши лозим бўлган бу меҳнат учун тўланган сумманинг фойдасига ҳақ тўлан- ган бўлиб кўринади. Савдогарлик капитали, биринчидан, b нинг ҳацини ва, иккинчидан, унинг фойдасини қайтариб олади, демак, бундай бўлишига сабаб шуки, у, биринчидан, бу меҳнат учун ўзи- га ҳақ тўлашга мажбур этади, шу меҳнат туфайли у савдогарлик капитали сифатида амал цилади, иккинчидан эса, у ўзига фойда тўланишига мажбур этади, чунки у капитал сифатида амал қила- ди, яъни у шундай меҳнатни бажарадики, бу меҳнат учун унга амал қилувчи капитал сифатида фойда билан ҳақ тўланади. Де- мак, биз ҳал цилишимиз лозим бўлган масала ана шундайдир.
5 = 100, Ь = 10 ва фойда нормаси = 10% деб фараз қилайлик. 5 = 0 деб фараз қиламиз, бундан мақсад харид баҳосининг бунга тааллуқли бўлмаган ва биз аллақачон бартараф этган бу элементи- ни ҳожати бўлмаганлиги учун яна ҳисобга киритмасликдир. Бас, шундай экан, сотиш баҳоси =B+p + b+p (=B+Bp' + b + bp\ бун- да р' — фойда нормаси) =100 + 10 + 10 + 1 = 121 бўлур эди.
Лекин агар савдогар Ъ ни иш ҳақига сарфламаганда эди,— чуи- ки b фақат савдо меҳнати учун, демак саноат капиталистииинг бо- зорга чиқарадиган товар капиталининг цийматини реализация қилиш учуп зарур бўлган меҳнат учун тўланади,— иш мана бун- дай бўлур эди: савдогар 5 = 100 га сотиб олиш учун ёки сотиш учун ўз вақтини берар эди ва, биз, бу унинг ихтиёридаги бутун вақти, деб фараз қиламиз. Arap Ь ёки 10 бирлик билан ифодалан- ган савдо меҳнати иш ҳақи билан эмас, балки фойда билан тўлан- гапда эди, у бошқа савдогарлик капитали = 100 ни тақозо этган бўлур эди, чунки унинг 10%=Ь = 10 дир. Бу иккинчи 5=100 капи- тал қўшимча равишда товар баҳосига кирмаган, лекин 10%, ал- батта, унга кирган бўлур эди. Шу сабабли 200 + 20 = 220 га товар сотиб олиш учун 100 тадан икки операция, 200 ни ташкил этувчи операция бажарилган бўлур эди.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
295
килиб бизни қизиқтирувчи Ъ даставвал худди шу ерда, саноат ка- питалистининг ўзи конторасида тадқиқ этилиши лозим.
Аввало бу контора ҳаммавақт саноат устахонасига қараганда жуда кичик бўлади. Дарвоқе, равшанки, ишлаб чиқариш ҳажми орта борган сари товар капитал формасида мавжуд бўлган маҳсу- лотни сотиш учун ҳам, тушган пулни ишлаб чицариш воситаларига яна айлантириш ва ҳамма нарсанинг ҳисобини олиб бориш учун ҳам саноат капиталининг муомала процессида доимо бажаришига тўғри келадиган савдо операциялари кўпая боради. Баҳоларни калькуляция цилиш, бухгалтерия, касса ишлари, ёзишмалар — бу- лар ҳаммаси шулар жумласига киради. Ишлаб чицариш ҳажми цанчалик кенг бўлса, саноат капиталининг савдо операциялари, гарчи улар асло тегишли пропорцияда бўлмаса-да, шунчалик катта бўлади, бинобарин, қиймат ва қўшимча қийматни реализация килиш учун меҳнат ва бошқа муомала харажатлари шунчалик кўп бўлади. Бунинг оқибатида конторанинг ўзини ташкил этувчи ёлланма савдо ишчиларини ишлатиш зарур бўлиб қолади. Гарчи уларга цилинади- ган сарфлар иш ҳа^и формасида бўлса-да, бу сарфлар унумли меҳ- натни сотиб олишга харж цилинадиган ўзгарувчи капиталдан фар^ қилади. Улар цўшимча қийматни бевосита кўпайтирмай, саноат капиталистининг сарфларини, авансланадиган капитал массасини оширади. Чунки улар яратилиб бўлган қийматни реализация қилиш учунгина ишлатиладиган меҳнатга ҳақ тўлаш сарфларидир. Шу хилдаги бошца ҳар цандай сарфлар каби бу сарф ҳам фойда норма- сини камайтиради, чунки авансланган капитал ошиб боради-ю, лекин цўшимча қиймат кўпаймайди. Агар қўшимча қиймат т ўзгар- май қолаверса, авансланган капитал К эса К + А/С гача ўсиб бор- са, унда фойда нормаси — ўрнига камроқ фойда нормаси———оли-


296 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
қийматларни калькуляция қилиш, цисман уларни реализация қи- лиш, ^исман реализация қилинган пулни яна ишлаб чи^ариш воси- таларига айлантириш билан боғлиқ бўлган, демак, ҳажми ҳосил қилинган ва реализация қилиниши лозим бўлган Цийматларнинг миқдорига боғлиқ бўлган воситачилик операцияларидан иборат бўл- ган меҳнат, — бундай меҳнат, бевосита унумли меҳнат каби, сабаб бўлиб эмас, балки мазкур қийхматларнинг тегишли ҳажми ва масса- сининг окибати бўлиб амал цилади. Муомаланинг бошқа харажат- лари ҳам худди шундай бўлади. Кўп ўлчаш, тортиш, ўраб боғлаш, ташиш учун кўп товар бўлиши лозим; ўраб боғлаш, ташиш ва шу каби меҳнат массаси товарлар массасига, бундай фаолият объект- ларига боғлиқ, лекин бунинг аксича эмас.


XVII БОБ. САВДО ФОЙДАСИ
297
оқиб келишини ва шу билан бирга рақобатни кучайтиради. Шу сабабли, баъзи бир ҳолларни истисно цилганда, капиталистик иш- лаб чиқариш усулн тараққий қилиши билан бу кишиларнинг иш кучи цадрсизланади; уларнинг иш ҳақи камаяди, ваҳоланки, улар- нинг меҳнат лаёдати ортади. Капиталист кўпроқ циймат ва фойдани реализация дилиш зарур бўлиб қолган ҳолларда бундай ишчилар сонини кўпайтиради. Бундай меҳнатнинг кўпайипш доимо қўшим- ча цийматнинг кўпайиши оқибатидир, лекин асло сабаби эмас39а).
Шундай қилиб, иккига бўлиниш содир бўлади. Бир томондан, капиталнинг товар капитал ва пул капитал сифатидаги (шу сабаб- ли кейинчалик берилган таърифда савдо капитали сифатидаги) функцияси асос эътибори-ла саноат капиталининг умумий муайян формаларидир. Иккинчи томондан, алоҳида капиталлар, бинобарин, капиталистларнинг алоҳида категориялари фақат шу функциялар билан шуғулланади ва шу тарида бу функциялар капитал қиймат- ни оширишнинг алоҳида соҳаларига айлапади.
Фақат савдо капитадидагина савдо функциялари ва муомала харажатлари алоҳидалашган бўлади. Саноат капиталининг у муо- малада дуч келадиган томони фақат уиинг ўзи доимо товар капи- тал ва пул капитал формасида бўлишидангина иборат бўлмасдаи, балки устахона билан бир қаторда контора борлигидан ҳам иборат- дир. Аммо савдо капиталпда бу томони алоҳидалашгаи бўлади. Контора унинг бирдан-бир устахонасидир. Капиталнинг муомала харажатлари формасида ишлатиладиган қисми улгуржи савдогар- да саноатчидагига қараганда анча кўп бўлади, чунки, ҳар бир са- поат устахонаси қошида бўлган хусусий конторадан ташқари, ка- питалнинг бутун саноат капиталистлари синфи шу тариқа ишла- тиши лозим бўлган қисми айрим савдогарлар қўлида жамлапади, бу савдогарлар, муомала функциясининг давом этишини таъминлаб, бундан келиб чиқадиган муомала харажатлариии ўз гарданларига оладялар.
(Муомала харажатлари саноат капиталистига унумсиз харажат- лар бўлиб кўринади ва ҳақиқатан ҳам унумсиз харажатлардир. Муомала харажатлари савдогарга унипг фойда манбаи бўлиб кўри- нади, бу фойда,— агар умумий фойда нормаси кўзда тутиладиган бўлса,— уларнинг ҳажмига мувофиқ бўлади. Шу сабабли бу муо- мала харажатларига қилинадигая сарф савдо капиталига унумли сарф бўлиб кўринади. Бинобарин, у сотиб оладиган савдо меҳнати ҳам унинг учун бевосита унумли меҳнатдирИ
39а) Савдо пролетариатининг қисматини 1865 йилда бундай олдиндан кўра билиш кейинчалик нечоғли тўғри бўлиб чиққанлиги ҳақида юзлаб немис гумашталари га- пириб беришлари мумкин; барча савдо операцияларини жуда яхши тушунадиган ва 3—4 тилни биладиган бу гумашталар Лондондаги Ситида ўз хизматларини ҳафтасига 25 шиллингданга — малакали слесарь оладиган ҳақдан анча арзонга — таклиф қилиб беҳуда уринадилар. Қўлёзмадан тушиб цолган икки саҳифа бу масалани янада ба- тафсил ривожлантириш кўзда тутилганлигини кўрсатиб турибди. Дарвоқе, «Капитал», II китоб, VI боб («Муомала чиқимлари»), 105—113-бетларга ҳавола қилпш мумкин [К. Маркс. «Капитал», II том, 139-147-бетларга қаралсин], унда Маркс бу масалага доир мулоҳазаларнинг кўпи устида тўхталиб ўтган эди. — Ф. Э.
20—775


298 ]
ЎН САККИЗИНЧИ БОБ
САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР
Саноат капиталининг обороти уни ҳосил цилиш вақти билан утшнг муомала вақтининг бирлигидир; шу сабабли у бир бутун такрор ишлаб чиқариш процессини ўз ичига олади. Аксинча, сав- догарлик капиталининг обороти, у амалда фақат товар капитали- нинг алоҳидалашган ҳаракати бўлганлиги учун, товар метаморфо- засининг биринчи фазасидан, Т—П дангина, алоҳида капиталнинг ўз бошланғич нуқтасига қаратилган ҳаракатидангина иборат; П—Т—П савдогар нуқтаи назаридан савдогарлик капиталининг оборотидир. Савдогар сотиб олади, ўз пулини товарга айлантиради, сўнгра сотади, яна ўша товарнинг ўзини пулга айлантиради; шун- дай қилиб бу нарса доимо такрорланиб туради. Муомала соҳасида саноат капиталининг метаморфозаси ҳамиша Т\—П—Тъ бўлади; Т\ ни, яъни ишлаб чиқарилган товарни сотишдан тушган пул 1\ янги ишлаб чиқариш воситалари сотиб олишга ишлатилади; бу—Т\ ва Тг иинг ҳақиқий алмашинувидир ва шундай қилиб бир пулнинг ўзи икки марта қўлданчқўлга ўтади. Шу пулнинг ҳаракати икки хил товарни, Т\ ва Тъ ни алмаштиришга воситачилик қилади. Аксинча, савдогарда бир товарнинг ўзи П—Т—П' да икки марта қўлдапчқўл- га ўтади; товар пулнинг савдогарга қайтишига воситачилик қилади, холос.
Агар, масалан, савдогар капитали 100 фунт стерлинг бўлиб, сав- догар бу 100 фунт стерлингга товар сотиб олса-ю, сўнгра бу товар- ни 110 фунт стерлингга сотса, унинг бу 100 дан иборат капитали бир оборот қилади, бир йил ичидаги оборотлар сони эса бу П—Т—П' ҳаракатининг йил давомида қанча тез такрорланиб туришига боғ- ли^.
Бунда биз сотиб олиш баҳоси билан сотиш баҳоси ўртасидаги фарқ таркибида бўлиши мумкин бўлган харажатларни мутлақо бир чеккага йиғиштириб қўямиз, чунки бу харажатлар биз аввало бу ерда кўриб чиқишимиз лозим бўлган форманинг мутлақо ҳеч нар- сасини ўзгартирмайди.


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 299
пинг такрорланиши билан бутунлай айнандир. Бир талернинг ўзи ўн оборот цилиб, ўз қийматини товарлар шаклида ўн марта сотиб олгани сингари, савдогарнинг, масалан 100 дан иборат айни бир пул капиталининг ўзи ўн марта оборот цилиб, ўз қийматини товар- лар шаклида ўн марта сотиб олади ёки ҳаммаси бўлиб ўн карра ортиқ товар капитал цийматини = 1000 ни реализация қилади. Аммо тафовут ҳам бор: пулнинг муомала воситаси сифатидаги муо- маласи вақтида бир пулнинг ўзи ҳар хил қўллардан ўтади, бино- барин, бир функциянинг ўзини бир неча марта бажаради, шу сабаб- ли бунда муомаладаги пул массаси муомала тезлиги билан цопла- пади. Лекин савдогар қўлида бир пул капиталнинг ўзи,— унинг қандай пул бирликларидан ташкил топганлигининг фарқи йўқ,— бир пул қийматнинг ўзи ўз қиймати суммасига товар капитални бир неча марта сотиб олади ҳамда сотади, шу сабабли П+АП си- фатида, қиймат плюс қўшимча қиймат сифатида бир неча бор ил- гариги қўлларга, ўз бошланғич нуцтасига қайтади. Бу унинг обо- ротига капитал обороти тусини беради. Муомаладан доимо унга со- линган пулдап кўпроқ пул олиб турилади. Дарвоқе, ўз-ўзидан рав- шанки, савдогарлик капиталининг обороти тезлашган сари (кредит ривожланганда пулнинг тўлов воситаси сифатидаги функцияси ус- тун функция бўлиб қолади) ўша бир пул массасининг ўзи тезроқ оборот қилади.
Бироқ товар-савдо капитали оборотинийг такрорланиши олди- сотди ишининг такрорланишидан бошқа нарсани ифодаламайди, ваҳоланки саноат капитали оборотининг такрорлаииши бутун Taxpop ишлаб чиқариш процессининг (жумладан истеъмол процесси- нинг ҳам) даврийлигини ва янгиланишини ифодалайди. Аксинча, савдогарлик капитали учун бу фақат ташқи шартдир, холос. Сав- догарлик капиталининг тез оборот цилиш имконияти сақланиши учун саноат капитали доимо бозорга товар чиқариб туршпи ва у ердан яна товар олиб туриши лозим. Агар такрор ишлаб чиқариш процесси умуман суст бўлса, савдогарлик капиталининг обороти ҳам суст боради. Савдогарлик капитали унумли капитал оборотига воситачилик ^илиши билан унинг оборот қилиш вақтини қискарти- ради. Лекин у ишлаб чидариш вақтига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатмайди, зотан ишлаб чиқариш вақти ҳам саноат капитали обороти вақтининг чегарасидир. Бу — савдогарлик капиталинипг обороти учун биринчи чегарадир. Иккинчидан эса,— агар такрор ишлаб чиқариш вужудга келтирадиган унумли истеъмолнинг унга қўядиган чегараси бир чеккада қолдириладиган бўлса,— бу оборот пировард натижада бутун шахсий истеъмол тезлиги ва ҳажмлари билан чеклаб қўйилган бўлади, чунки товар капиталнинг истеъмол фондига кирувчи сқисмининг бутуниси шунга боғлиқдир.


300 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
қўйиб туриладиган бўлса) савдогарлик капптали, биринчидан, унум- ли капитал учун Т—П фазасини қисқартиради. Иккинчидан, ҳо- зирги замон кредит системаси шароитида у жамиятнинг бутун пул капиталининг каттагина қисмига эга бўлади, шунинг учун у харид ишларини сотиб олинган нарса тугал сотилишидан олдин бажариб олиши мумкин; шуниси ҳам борки, бизнинг савдогаримиз тўғри- дан-тўғри охирги истеъмолчига сотадими ёки уларнинг икковипинг ўртасида 12 та бошқа савдогар борми, бунинг фарқи йўқ. Доимо ҳар бир муайян чегарадан ташқарига чиқарилиши мумкин бўлган такрор ишлаб чиқариш процесси ғоят эластик бўлиб, у ишлаб чи- царишнинг ўзида ҳеч қандай чегарани тан олмайди ёки унинг че- гараси фақат жуда эластик бўлади. Бинобарин, товар табиатининг ўзидан келиб чиқувчи Т—П ва П—Т актлари ажралишидаи таш- к4ари, бунда сохта талаб юзага келади. Савдогарлик капиталининг ҳаракати, унипг алоҳидалашганлигига қарамай, ҳаммавақг саноат капиталининг муомала доирасидаги ҳаракатидан бошқа нарса эмас. Лекин у алоҳидалашганлиги туфайлп ўз ҳаракатини, такрор ишлаб чиқариш процесси тақозо этган чегаралардан цатъи назар, муайян чегараларда амалга оширади ва шу сабабли ҳатто такрор ишлаб чиқариш процессини ўз чегараларидан ташқарига чицишга маж- бур этади. Ички боғлиқлик ва ташқи мустақиллик уни шундай пуқтага олиб келадики, бунда ички алоқа мажбуран, кризис воси- таси билан тикланади.
Кризисларда бўладиган ҳодиса, яъни уларнинг аввало бевосита пстеъмол билан боғлиқ бўлган чакана савдода эмас, балки улгур- жи савдода ва жамиятнипг пул капиталини улгуржи савдо ихтиё- рига бериб цўядиган банклар доирасида пайдо бўлиши ва авж олиши ана шундандир.


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 301
лангаи, чунки доимий капитал ҳосил қилиш ҳеч маҳал упинг ўзи> учун амалга оширилмайди, балки бу доимий капитал маҳсулоти шахсий истеъмолга кирадиган ишлаб чиқариш тармоқларида кўп- роқ ишлатилганлиги учунгина амалга оширилади. Бироқ бу иш- лаб чиқариш бирмунча вақт мобайнида, кутилган талаб таъсирл остида ўз йўлидап бемалол боравериши мумкин ва шу сабабли бу тармоқларда савдогарлар ва саноатчиларнинг ишлари жуда авжида бўлади. Олис бозорларда мол сотадиган савдогарларнинг (ёки за- паслари мамлакат ичида ҳам тўпланиб қолган савдогарларпинг) сарфлари шу қадар суст ва шу қадар кам мивдорда қайтиб, банк- лар тўловни қаттиқ талаб қилиб қолган ёки сотиб олингаи товар- лар эвазига берилган векселларнинг тўлов муддати олиб-сотипг тугалланмасдан олдин келиб қолган вақтда кризис бошланиб кетади. Ана ўшанда мажбуран сотиш, тўлов тўлаш мақсадида сотиш бошла- нади. Шу билан синиш кучайиб кетиб, сохта гуллаб-яшнашга дар- ҳол хотима беради.
Аммо савдогарлик капитали оборотининг ташци характери ва иррациопаллиги айни бир савдогарлик капиталининг обороти айни бир вақтда ёки бирин-кетин жуда хилма-хил унумли капиталларга воситачилик кила олиши оқибатида янада кўпроқ кучаяди.
Лекин савдогарлик капиталининг обороти турли-турли саноат капиталларининг оборотларигагина эмас, балки товар капитали ме- таморфозасининг бир-бирига царама-қарши фазаларига ҳам воси- тачилик қилиши мумкин. Масалан, савдогар фабрикантдан бўз сотиб олади ва уни бўз оқартувчига сотади. Демак, бу ҳолда айни бир савдогарлик капиталининг обороти,—ҳақиқатда бир Т—П ак- тииипг ўзи, бўзни реализация қилиш,— турли-турли икки саноат капитали учун бир-бирига қарама-қарши икки фазадир. Савдогар умуман унумли истеъмол учун сотиши сабабли унинг Т—П ҳамма- вақт бироп-бир бошқа саноат капиталининг II—Т дир, унинг П—Т эса ҳамиша бирон-бир бошқа саноат капиталинипг Т—П дир.
Мабодо биз, ушбу бобда қилганимиздек, К ни, муомала хара- жатларини, яъни капиталнинг, товарлар сотиб олишга сарфланади- ган суммадан ташқари, савдогар аванслайдиган қисмини чиқариб ташласак, унда, албатта, у ана шу қўшимча капитал ҳисобидан оладигап қўшимча фойда, А7Г ҳам тушиб қолади. Бинобарин, тадқиқотнинг бу усули, модомики сўз савдогарлик капиталипинг фойдаси ва обороти қандай қилиб баҳоларга таъсир қилишини би- лиш устида борар экан, жуда маптиқий ва математик жиҳатдан тўғридир.


302 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
синча, arap 1 цадоқ қанднинг ишлаб чиқариш баҳоси 1 шил- линггача тушиб цолса, унда савдогар 100 фунт стерлингга 2000 қадоқ қанд сотиб олган ва ҳар қадоғини 1 шиллинг l4/s пенсга сотган бўлур эди. У ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам қандчилик ишига со- линган 100 фунт стерлинг капиталнинг бир йиллик фойдаси = 15 фунт стерлинг бўлади. Фақат биринчи ҳолда у 100 қадоқ, иккинчи ҳолда эса 2000 қадоқ сотиши керак. Ишлаб чиқариш баҳоси юко- рими ёки пастми, бунинг фойда нормаси учун ҳеч қандай аҳамияти йўқ, лекин бу ҳар бир т^адоқ ^андпинг сотиш баҳосининг савдо фойдасини ташкил этувчи қисмининг ҳажми учун, яъни савдогар товарнинг (маҳсулотнинг) муайян миқдори баҳосининг устига қўя- диган устаманинг ҳажми учун жуда катта, ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Борди-ю товарнинг ишлаб чиқариш баҳоси озгина бўлса, сав- догарнинг унинг сотиб олиш баҳосига, яъни товарнинг муайян массасига аванслайдиган суммаси ҳам озгина бўлади, бинобарин, фойда нормаси шундай бўлган тақдирда у арзон товарнинг ана шу миқдоридан оладиган фойданинг умумий суммаси ҳам озгина бў- лади; ёки,— бу ҳам шунга олиб боради,— у бундай ҳолда ушбу капиталга, масалан 100 дан иборат капиталга мазкур арзон то- варнинг кўпро^ массасини сотиб олишп мумкин ва у 100 дан ола- диган 15 дан иборат умумий фойда бу товар массасининг ҳар бир айрим допасига озгина улушдан тацсимланади. Ва бунинг аксича. Бу, тамомила савдогар қайси саноат капиталининг товарларини сотса, шу саноат капиталининг кўпроқ ёки камроқ унумдорлигига 'боғлиқ. Агар савдогар монополист бўлиб, айни вақтда ишлаб чиқа- ришни, масалан, бир вақтлар Голланд-Ост-Индия компа^нияси82 цилганидек, монополия қилиб оладиган ҳоллар истисно этиладиган ■бўлса, савдогарнинг товар бирлигидан камроқ фойда олиб кўп то- вар сотиши ёки товар бирлигидан кўпроқ фойда олиб камроқ товар сотиши унинг ўз истагига боғлиқ, деган сийқаси чиққан тасаввур- дан ҳам бемаънироқ ҳеч нарса бўлиши мумкин эмас. Товарии corum баҳосида икки чегара бор: биринчиси, товар ишлаб чиқариш баҳоси бўлиб, бу унинг ихтиёрида эмас; иккинчиси, ўртача фойда нормаси, бу ҳам мутлақо унинг ихтиёрида эмас. Унга боғлиқ бир- .дан-бир нарса — унинг қиммат ёки арзон товарлар билан савдо ^илишидир, лекин бунда ҳам унинг ихтиёридаги капитал миқдори ва бошқа шарт-шароитлар муайян роль ўйнайди. Савдогарнинг қандай иш қилиши унинг ўз хоҳишига эмас, балки батамом капи- талистик ишлаб чиқариш усулининг тараққиёт даражасига боғлиқ- ,дир. Ишлаб чиқариш монополиясига эга бўлган эски Голлаид-Осг- Индия компанияси каби соф савдогарлик компанияси мутлақо ўз- гариб кетган шароитда жуда деганда капиталистик ишлаб чиқа- фишнинг бошланғич нуқталарига мувофиқ келадиган методга ав- валгидек риоя қилавериш мумкин деб хаёл цилган40).
40) «Умумий қоидага кўра, баҳо қандай бўлигаидан қатъи назар, фойда ҳаммавақт бир 'хилдир; баҳо тўлқинлар устида сузиб юрган буюмдек бир белгида туради. Шу сабабли,


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 303
Бу кенг ёйилган хурофотпи,— бу хурофот, дарвоқе, фойда ва ҳоказолар тўғрисидаги барча ногўғри тасаввурлар каби, фақат сав~ дони кузатишдан ва савдогарлар хурофотидан келиб чиқади,— қув- ватлайдиган шарт-шароитлар қуйидагилардир:
Биринчидан: конкуренция ҳолатлари, лекин бу ҳолатлар савдо фойдасининг бутун савдогарлик капиталининг у ёки бу улушига эгалик қилувчи айрим савдогарлар ўртасида тақсимланишигагина тааллуқлидир; агар, масалан, бир савдогар ўз рақибларини синди- риш мақсадида арзонроқ сотса.
Иккинчидан: лейпциглик профессор Рошердай экономистга ҳали ҳам сотиш баҳоларидаги ўзгаришлар ишлаб чиқариш усулининг ўзидаги тўнтариш оқибати эмас, балки «донолик ва инсонпарвар- лик» 83 мулоҳазалари бидан қилингандек бўлиб туюлиши мумкин<
Учинчидан: агар меҳнагнинг унумдорлик кучининг ошиши оди- батида ишлаб чиқариш баҳолари пасайса, шу сабабли сотиш баҳо- лари ҳам пасайса, талаб кўпинча таклифга қараганда тезроқ ор- тади, у билан бирга эса бозор баҳолари ҳам ортади, демак сотиш баҳолари ўртачадан кўпроқ фойда беради.
Тўртинчидан: бирон-бир савдогар ўз савдохонасида кўпроқ капиталнинг тезроқ оборот қилиши учуч сотиш баҳосини пасайтири- ши мумкпн (бу эса ҳаммавақт у баҳо устига қўядиган оддий фой- данипг пасайишидан бошқа нарса эмас). Булар ҳаммаси савдогар- ларнинг ўзлари ўртасидаги рақобатгагина тааллуқли нарсалар- дпр.
Биз «Капитал»нинг I китобида кўрсатиб ўтдпкки, товарларнинг баҳоси баландми ёки пастми, бу ҳол муайяи капитал томонидая ҳосил қилинган қўшимча қиймат массасини ҳам, қўшимча қиймат пормасини ҳам белгиламайди; лекин меҳнатнинг муайян миқдори ишлаб чиқаргаи товарнинг нисбий миқдорига боғлиқ ҳолда товар- бирлигининг баҳоси, шу билан бирга бу баҳонинг кўшимча қий- матга мувофиқ қисми ҳам кўпроқ ёки озроқ бўлиши мумкин84. Ҳар қанча товарларнинг баҳолари, улар қийматларга мувофит^ бўлганлиги сабабли, шу товарларда буюмлашган меҳнатнинг уму- мий миқдори билан белгиланади. Агар кам мицдордаги меҳнат кўп миқдердаги товарларда буюмлашса, товар бирлигииинг баҳоси паст бўлади ва ундаги қўшимча қиймат оз бўлади. Товарда гавдаланган меҳнатнинг ҳақ тўланган ва ҳақ тўланмаган меҳнатга қандай бў- линишининг, демак, товар баҳосининг қайси қисми қўшимча қий- матлигининг мазкур умумий меҳнат миқдорига, бинобарин, товар баҳосига ҳам ҳеч цандай алоқаси йўқ. Қўшимча қиймат нормаси эса айрим товар баҳосидаги қўшимча қийматнинг абсолют ҳажмига баҳолар нўтарилганда савдогар баҳоларни огаиради, баҳолар пасайганда савдогар баҳо- ларни пасайтиради» (Corbet. «An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals». London, 1841, r. 20).—Бу ўринда, умуман тенстдагиден, сўэ спенуляцияг устида эмас, бални факат оддий савдо устида боради, спенуляцияни ўрганиш, умумаг* савдо напиталининг нлассифинациясига тааллуқли ҳамма нарса каби, бизнинг тадци- қотимиз доирасига кирмайди. «Савдо фойдаси баҳодан қатъи назар капиталга қўтилади-- ган кийматдир; иннинчиси» (спекуляция) «капитал дийматининг ёни баҳонинг ўзининг ўзгаришига асосланган» (ўша жойда, 128-бет).


304 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНШПИ
эмас, балки унинг нисбий ҳажмига, унинг ўша товарппнг ўзида бўлган иш ҳақига нисбатига боғлиқ. Шу сабабли, гарчи қўшимча ^ийматнинг ҳар бир товар бирлиги учун абсолют ҳажми катта бўл- маса-да, норма юқори бўлиши мумкин. Қўшимча қийматнинг ҳар €ир товар бирлигидаги бу абсолют ҳажми биринчи галда меҳнат унумдорлигига ва фақат иккинчи галда унинг ҳақ тўлангаи ва ҳақ тўланмаган мсҳнатга бўлинишига боғлиц.
Савдодаги сотиш баҳоси учун ишлаб чиқариш баҳоси энди таш- қаридан берилган шароитдир.
Илгариги вақтларда товар савдо баҳоларинпнг юдори бўлишига ■сабаб 1) ишлаб чиқариш баҳоларининг юдорилиги, яъни меҳпат унумдорлигининг пастлиги; 2) умумий фойда нормасининг йўқлиги эди; шу билан бирга, савдогарлик кашгт/и кўшимча қийматнинг жами капиталлар ҳаракатчан бўлганда унга тўғри келадиганидан анча катгароқ улушини ўзиники қилиб олар эди. Бинобарин, ҳар иккала жиҳатдан бундай аҳволга барҳам берилиши капиталистик шплаб чиқариш усулининг ривожланиш натижасидир.
Турли савдо тармоқларида савдогарлик капиталининг оборотла- ри узодроқ ёки қисқароқ бўлади, бинобарин, йил давомида уларнинг сони кўпроқ ёки камроқ бўлади. Бир савдо тармоғининг ўзида иқтисодий циклнинг турли фазаларида оборот тезроқ ёки секинроқ <боради. Шунга қарамай, оборотларнинг тажрибада белгиланадиган ўртача миқдори юзага келади.
Биз савдогарлик капиталинпнг обороти саноат капиталининг оборотидан фарқ қилишини кўрдик. Бу масаланинг моҳиятидан ке- либ чиқади; саноат капитали оборотидаги айрттм фаза савдогарлик капиталининг ёки, лоақал, унинг бир кисмининг тўла обороти бўлиб майдонга чидади. Савдогарлик капиталпнинг обороти фойда ва ба- ҳони белгилашга ҳам бошқача нисбатда бўладп.
Саноат капиталининг обороти, бир томондап, такрор ишлаб чи- царишнинг даврийлигини ифодалайди ва муайян вақт ичида бозор- га чиқариладиган товарлар массаси шунга боғлиқ бўлади. Ик- кинчи томондан, оборот муддати, гарчи ўзгарувчан бўлса-да, чегара ҳосил қилади, у чегара ишлаб чиқариш процесси ҳажмига таъсир этиб, шу билан ^иймат ва қўшимча қиймат ҳоспл бўлишига бир ^адар чекловчи таъсир кўрсатади. Шунинг учун оборот — ижобий элемент сифатида эмас, балки чекловчи элемент сифатида — ҳар йили ҳосил қилинадиган қўшимча қиймат массасига ва, бинобарип, умумий фойда'нормасининг вужудга келишига белгиловчи таъсир кўрсатади. Аксинча, савдогарлик капитали учун ўртача фойда нор- маси белгили миқдордир. У фойда яратишда ёки қўшимча қиймат яратишда бевосита иштирок этмайдп ва умумий фойда нормасининг вужудга келишига фақат шунинг учун белгиловчи таъсир кўрсата- дики, саноат капитали ҳосил қилган фойданпнг умумий массаси- дан — бутун капиталнинг қандай қисмини ташкил этишига муво- <фиқ — ўз улушини олади.


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 305
«Капитал»нинг II китоби, II бўлимида кўрсатиб берилганидек, саноат капитали оборотларининг сони цанча кўп бўлса, у ҳосил қиладиган фойда массаси шунча кўп бўлади. Тўғри, энди умумий фойда нормаси белгиланиши билан бутун фойда турли капиталлар ўртасида тақсимланади, аммо улариинг бу фойдани ҳосил қилиш- даги бевосита шптирокига пропорционал тарзда эмас, балки улар- нинг ҳар бирп бутун капиталнинг қандай қисмини ташкил этса, шу қисмига мувофиқ, яъни уларнинг ҳажмига пропорционал ра- вишда тақсимланади. Бироқ бу билан масаланинг моҳияти асло ўзгармайди. Бутун саноат капитали оборотларипинг сони қанча кўп бўлса, фойда массасп, ҳар йили ҳосил қилинадиган цўшимча циймат массаси, демак, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, фойда нормаси ҳам шунча кўп бўлади. Савдогарлик капитали масаласи бошқачароқ. Унпнг учун фойда иормаси белгилапган миқдордир, бу миқдорни, бир томондан, саноат капитали ҳосил қилган фойда массаси белгпласа, иккинчи томондан,— бутун савдо капиталининг нисбий ҳажми, унинг ишлаб чиқариш процесси ва муомала процес- сига авансланган капитал суммасига миқдорий нисбати белгилай- ди. Албатта, унинг оборотларининг сони унинг бутун капиталга нисбатига, ёки муомала учун зарур савдогарлик капиталининг нис- бий ҳажмига белгиловчи тарзда таъсир кўрсатади; бунда шу нарса равшанки, зарур савдогарлик капиталининг абсолют ҳажми билан унннг оборот тезлиги бир-бирига тескари мутаносибцир; бироц, агар бошқа ҳамма шароитлар бир хил деб фараз қилинса, унинг нисбий ҳажми, ёки унинг бутун капиталдаги улуши унинг- абсолют ҳажми билан белгпланади. Агар бутун капитал 10 000 бўлса, унда, айтай1- лик, унинг 7ю бўлган савдогарлик капитали = 1000 бўлади; башар- ти бутун капитал 1000 бўлса, унинг 7ю = Ю0 бўлади. Шундай ци- либ, унинг нисбий ҳажми ўшандайлигича қолса-да, абсолют ҳажми бутун капитал ҳажми цай даражада турлича бўлса, шу даражада турлича бўлади. Лекин бу ўринда биз унинг, айтайлик, бутун ка- питалнинг 7ю бўлган нисбий ҳажмини белгилаб қўйилган деб цабул қиламиз. Аммо унинг бу нисбий ҳажмининг ўзини, ўз нав- батида, оборот белгилайди. Оборот тез бўлганда унинг абсолют ҳаж- ми, масалан, бирпнчи ҳолда = 1000 фунт стерлинг бўлса, иккинчи ҳолда 100 фунт стерлинг бўлади, шу сабабли нисбий ҳажм=7ю бўлади. Оборот секинроц бўлганда унинг абсолют хажми, айтай- лпк, биринчи ҳолда = 2000 ва иккинчи ҳолда = 200 бўлади. Шунинг учун унинг нисбпй ҳажми бутун капиталнинг Vio идан Vs игача кўпайди. Савдогарлпк капитали оборотининг ўртача муддатини қис- қартирувчи шарт-шароитлар, масалан, транспорт воситаларининг ривожланишп, савдогарлик капиталининг абсолют ҳажмини pro tan- to * камайтиради, бинобарин, умумий фойда нормасини оширади. Ва, аксинча. Олдинги ижтимоий муносабатларга писбатан ривож- ланган капиталистик ишлаб чиқариш усули савдогарлик капиталига * — тегишли равишда. Ред.


306 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
икки томонлама таъсир кўрсатади: айни бир миқдордаги товарлар ҳақиқатан амал қилиб турган камроқ савдогарлик капитали массаси ёрдамида оборот қилади; савдогарлик капитали тезроқ оборот қи- лиши ва такрор ишлаб чиқариш процесси тезроқ давом этиши нати- жасида,— оборотнинг тезроц бўлиши ҳам ана шунга асосланган,— савдогарлик капитали саноат капиталига нисбатан камаяди. Иккин- чи томондан, каппталистик ишлаб чикариш усулининг ривожланиши билан бутун пшлаб чиқариш товар ишлаб чиқаришига айланади ва шу сабабли бутун маҳсулот муомала агентлари қўлига бориб туша- ди; бунга шуни қўшимча қилиш керакки, тор миқёсда олиб борил- ган илгариги ишлаб чиқариш усули вақтида,— агар ишлаб чиқарув- чиларнинг бевосита ўзлари in natura * истеъмол қилган маҳсулот- лар массаси ва in natura бажарилган мажбурий меҳиатлар массаси бир чеккага қўйиб туриладиган бўлса,— ишлаб чицарувчиларнинг жуда катта қисми ўз товарларини бевосита истеъмолчиларга сотган ёки уларнинг шахсий буюртмасига мувофиқ ишлаган. Шунинг учун, гарчи илгари ишлаб чиқариш усуллари вақтида савдо капитали шу капитал ёрдамида оборот қилувчи товар капиталга нисбатан кўп- роқ бўлса-да, лекин у
1) абсолют жиҳатдан камроқдир, чунки бутун маҳсулотнинг жуда оз қисми товар шаклида ишлаб чиқарилади ва муомалага то- вар капитал сифатида кириши ва савдогарлар қўлига тушиши лозим; унинг озлигига сабаб товар капиталнинг озлигидир. Лекпн шу билан бирга савдо капитали ўз оборотининг кўпроқ сустлиги туфайлигииа ва шу капитал ёрдамида оборот қилувчп товарлар мас- сасига қиёсангина нисбатан кўп эмас. У яна шунинг учун кўпки, ана шу товарлар массасининг баҳоси, бинобарин, унга авапсланади- ган савдогарлик капитали ҳам, меҳнат унумдорлиги анча паст бўл- ганлиги оқибатида, капиталистик ишлаб чиқариш вақтпдагидан кўпроқдир; шу сабабли айни бир қийматнинг ўзи камроқ товарлар .массасида ифодаланади.
2) Капиталистик ишлаб чиқариш усули асосида кўпроқ товар массаси ишлаб чиқарилишидан ташқари (бунда шу массани ташкил этувчи товарлар қийматининг камайишини ҳисобга олиш лозим), маҳсулотнинг, масалан, доннинг айни бир массасинииг ўзи кўпроқ товар массасини ташкил этади, яъни унинг тобора кўпроқ қисми ^авдога тушади. Дарвоқе, бунинг оқибатида савдогарлик капитали массасигина эмас, балки умуман муомалага, масалан, кемачиликка, темир йўллар, телеграф ва бошқаларга солинадиган бутун капитал ортиб боради.
3) Бпроқ,— бу ҳам баёни «кашггаллар копкуренцияси»га таал- луқли бўлган нуқтаи назардир,— амал қилмаётган савдогарлик ка- питали ёки фақат ярим амал қилаётган савдогарлик капитали, капи- талистпк ишлаб чиқариш усули тараққий қилиши билан, унинг «чакана савдога суқилиб кириши осонлашган сари, спекуляция ри- — натура ҳолида. Ред.


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 3Q7
вожланган ва бўшаб қоладиган ортиқча капитал кўпая борган сари, ортиб боради.
Лекин, савдогарлик капиталининг нисбий ҳажми бутун капиталга нисбатан белгилаб қўйилган деб фараз қилинса, турли савдо тар- моқларидаги оборотларнинг ҳар хиллиги савдогарлик капитали ҳис- сасига тушадиган бутун фойда миқдорига ҳам, умумий фойда нор- масига ҳам таъсир қилмайди. Савдогарнинг фойдасини унинг қўлида оборотда бўлган товар капитал массаси эмас, балки мазкур оборотга воситачилик қилиш учун авансланган пул капитал миқдори белги- лайди. Агар умумий йиллик фойда нормаси 15% бўлиб, савдогар 100 фунт стсрлинг авансласа, унинг капитали бир йилда бир марта оборот қилганда у ўз товарини 115 га сотади. Борди-ю унинг капи- тали бир йил ичида беш марта оборот цилса, у харид баҳоси 100 бўл- ган товар капитални бир йил давомида 103 га беш марта сотади, бинобарин, бутун бир йил ичида у 500 дан иборат товар капитални 515 га сотади. Аммо бу биринчи ҳолда ҳам, иккинчи ҳолда ҳам авансланган 100 капитал эвазига берган йиллик фойда 15 бўлади. Мабодо бундай бўлмаса, савдогарлик капитали ўз оборотларининг сонига мувофиқ саноат капиталига қараганда беқиёс даражада кўп фойда берган бўлур эдики, бу нарса умумий фойда нормаси қонуни- га зиддир.
Хуллас, савдогарлик капитали оборотларининг сони турли савдо тармодларида товарларнинг савдо баҳоларига тўғридан-тўғри таъ- сир кўрсатади. Баҳо устига қўйилган савдо устама нархининг ба- ландлиги, муайян капитал савдо фойдасининг товар бирлигини иш- лаб чиқариш баҳосига тўғри келадиган қисмииинг ҳажми савдогар- лик капиталининг турли-турли савдо тармокларидаги оборотлари сонига ёки обороти тезлигига тескари нисбатда бўлади. Агар сав- догарлик капитали йилига беш марта оборот қилса, у циймати бир хил бўлган товар капиталга қўшадиган устама нарх йилига фақат бир марта оборот қила оладиган бошқа савдогарлик капитали шун- га тенг қийматга эга бўлган товар капиталга цўшадиган устама нархнинг атиги Vs қисмига тенг бўлади.
Турли савдо тармоқларида капиталларнинг ўртача оборот вақти- нинг сотиш баҳосига таъсири шундан иборатки, оборотнинг бу тез- лигига мувофиц айни бир фойда массасининг ўзи, яъни савдогарлик капиталининг муайян ҳажмида умумий йиллик фойда нормаси билан белгиланадиган, яъни мазкур капитал операцияларининг алоҳида савдогарлик характеридан қатьи назар белгиланадиган фойда мас- сасининг ўзи бир хил цийматдаги товар массаларига турлича тақ* симланади, демак,- масалан, йилига беш оборот бўлганда товар баҳосига——^ = 3 %, аксинча, йилига бир оборот бўлганда —15% ^ўшилади.


308 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
товарларнинг сотилиш баҳосини ушбу товарлар қийматига нис- батан цроцент ҳисобида мутлақо турли-турли миқдорда оши- ради.
Аксинча, саноат капиталининг оборот вакти ишлаб чиқарилади- ган товарлар бирлиги қийматининг ҳажмига ҳеч цандай таъсир кўрсатмайди, лекин у муайян капитал муайян вақтда ҳосил т^ила- диган кийматлар ва қўшимча қийматлар массасига таъсир кўрсата- дп, чунки у эксплуатация қилинадиган меҳнат массасига таъсир цилади. Албатта, агар ишлаб чиқариш баҳолари кўзда тутиладиган бўлса, бу ҳол ниқобланади ва бошқача кўринади, лекин бу фақат шу нарсанинг одибати бўладики, турли товарларнинг ишлаб чиқа- риш баҳолари, илгари баён этилган қбнунларга биноан, уларпинг қийматларидан фарқ қилади. Башарти бутун ишлаб чиқариш про- цесси, бутун саноат капитали ишлаб чиқарган товарларнинг бутун массаси кўриб чиқиладиган бўлса, биз дарҳол умумий қонуннинг тасдидланганлигини пайдаймиз.
Шундай қилиб, оборот вақтининг қиймат ҳосил қилинишига таъ- сирини саноат капиталига нисбатан олиб янада батафсилрод тад- этиш яна товарларнинг қийматлари улардаги иш вақти билан белгиланади, деган умумий қонунга ва сиёсий иқтисод базисига олиб келар экан, савдогарлик капитали оборотларининг савдо ба- ҳоларига таъсири шундай ҳодисаларни очиб берадики, улар, агар оралиқ звенолар жуда ҳам синчиклаб таҳлил этилмаса, гўё баҳо- ларнинг нуқул ўз билганича белгиланишини, яъни капиталнинг йил давомида муайян мивдорда фойда олишга тўсатдан қилгап қа- рори билангина белгиланишипи кўзда тутгандек бўлади. Оборот- ларнинг худдп шундай таъсири одибатида гўё муомала процесси- нинг ўзи товарларнинг баҳоларини, ишлаб чиқариш процессидан қатъи назар, муайян доираларда белгилайдигандек туюлади. Бутун такрор ишлаб чиқариш процессига юзаки ва нотўғри қарашларнинг барчаси савдогарлик капитали тўғрисидаги тасаввурлардан ва унинг ўзига хос ҳаракати туфайли муомала агентларининг бошида туғил- ган тасаввурлардап олинган.


XVIII БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГ ОБОРОТИ. БАҲОЛАР 309
варлашуви натижасида бузилади41 \ Бу кишилар тасаввурида кон- куренция ҳам мутлақо нотўғри роль ўйнайди. Агар қиймат ва қў- шимча қиймат чегаралари маълум бўлса, унда капиталлар конку- ренцияси қандай қилиб қийматларни ишлаб чиқариш баҳоларига, сўнгра савдо баҳоларига ҳам, қўшимча қийматни эса ўртача фой- дага айлантиришини тушуниб олиш осон. Лекин, бу чегараларни билмасдан туриб, нима сабабдан конкуренция умумий фойда норма- сини у чегарагача эмас, балки бу чегарагача, 1500% гача эмас, балки 15% гача етказишини мутлақо тушуниб бўлмайди. Коику- ренция, жуда нари борса, умумий фойда нормасини фақат бир да- ражага келтириши мумкин, холос. Лекин унда бу чегаранинг ўзини белгилай оладиган мутлақо ҳеч қандай элемент йўқ.
Хуллас, савдогарлик капитали нуқтаи назаридан, оборотпипг ўзи баҳони белгилайдигандек бўлиб туюлади. Иккинчи томондан, саноат капитали оборотининг тезлиги, шу капиталнинг кўпроқ ёкц камроқ меҳнатни эксплуатация қилишига имкон яратиб бериши ту- файли, фойда массасига, шу сабабли эса унинг умумий нормасига ҳам белгиловчи ва чекловчи таъсир кўрсатади, савдо капитали учун эса фойда нормаси ташқаридан берилади, бинобарии, унинг ички алоқаси ^ўшимча қиймат ҳосил бўлиши билан мутлақо йўколиб ке- тади. Агар бир саноат капиталининг ўзи бошқа шароитлар ўзгарма- гаида ва айниқса оргапик тузилиши бир хил бўлганда йил давомида икки марта ўрнига тўрт марта оборот цилса, у қўшимча ^ийматни, шу сабабли эса фойдани ҳам икки марта кўп ҳосил килади; агар ва ҳамон бу капитал анча такомиллашган ва унинг оборотни тезлаш- тиришига имкои берадигап ишлаб чиқариш методига монопол эга- лик цилиб турган бўлса, ҳалиги ҳолат яққол намоёп бўлади. Ак- синча, турли савдо тармоқларида оборот вақтининг ҳар хиллиги шуида намоён бўладики, маълум товар капиталнииг бир оборотидан олинадиган фойда шу товар капиталнинг ўз оборотини амалга оширишига ёрдам берадиган пул капитал оборотлари сонига тескари нисбатда бўлади. Shopkeeper * * учун small profits and quick returns ** приицип жпҳатдан амал қиладиган принципнинг ўзгинасидир.
Дарвоқе, ўз-ўзидан маълумки, савдогарлик капитали оборотлари- нинг бу қонуни савдонинг ҳар бир тармоғида,— эгао ҳатто бир- бирини қопловчи анча тезроқ ва анча сустроқ оборотларнинг алма- шиниб туриши бир чеккага қўйиб туриладиган бўлса ҳам,— шу тармоққа солинган бутун савдогарлик капиталииинг ўртача оборот- лариучунгина аҳамиятга эга. В капитали каби ўша тармоқнинг ўзи- да иш кўраётган А капиталининг оборотлари сони ўртача оборотлар сонидан кўпроц ёки камроқ бўлиши мумкин. Бу ҳолда бошқа капи- 4|) Мана жуда содда, ленин айни вацтда мутлақо тўғри бир мулоҳаза? «Шу сабабли <5ир товарнинг ўзини турли сотувчилардан жуда турли- турли баҳога олиш мумкинлиги, шубҳасиз, жуда нўп ҳолларда калькуляциянинг нотўғрилигидандир» (Feller und Oder- rnann. «Das Ganze der Kaufmannischen Arithmetlk». 7. Auflage, 1859 [S. 451]). Бу эса баҳо- лар таърифи қандай цилиб соф назарий, яъни абстракт бўлиб қолаётганлигини кўрса- тади.
* _ Дўкондор. Ред.
** — оз фойда ва тез оборот. Ред.


310 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
таллар оборотларипинг сони шунга цараб камроқ ёки кўпрод бўла- ди. Шу тармоққа солинган бутун савдогарлик капитали массасининғ обороти бундан ҳеч қанча ўзгармайди. Аммо бунинг айрим савдо- гар ёки чакана савдогар учун ҳал қилувчи аҳамияти бор. Бу ҳолда унинг қўшимча фойдаси саноат капиталистларининг ўртачага дара^ ганда дулайрод бўлган шароитда чиқариб оладиган қўшимча фойда- сидай бўлади. Борди-ю конкуренция талаб дилиб қолса, у ўз фойда- сини ўртача даражадан пасайтирмасдан туриб «шериклари»дан арзонродда сотиши мумкин. Агар унинг тезрод оборот дилишига им- кон берадиган шароитларнинг, масалан сотиш жойларининг, ўзи сотиб олинадиган бўлса, у уларга алоҳида рента тўлаши мумкин, яъни унинг қўшимча фойдасининг бир қисми ер рентасига айла- нади.


I 311
ЎН ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
ПУЛ-САВДО КАПИТАЛИ
Саноат капиталининг ва, энди биз цўшимча қила оламизки, то- вар-савдо капиталининг (чунки товар-савдо капитали муомалада саноат капитали ҳаракатининг бир қисмини ўз устига олади ва бу ҳаракатни ўз ҳаракати ҳамда ўзига хос ҳаракат сифатида бажаради) муомала процессида пулнинг бажарадиган соф техник ҳаракатлари, шу ҳаракатларни ва фақат шуларни нуқул ўзига хос операциялар сифатида бажарадиган алоҳида капиталнинг мустақил функцияси бўлиб олиб, мазкур капитални пул-савдо капиталига айлантиради. Саноат капиталининг ва, аниқроқ қилиб айтганда, товар-савдо ка- питалининг ҳам бир қисми, умуман пул капитал сифатидагина эмас, балки бу техник функциялар билан банд бўлган пул капитал сифа- тида ҳам доимо пул формасида бўлади. Жами капиталдан муайян |қисм пул капитал формасида ажралади ва алоҳидалашадики, бу ^исмнинг капиталистик функцияси ушбу операцияларни бутун саноат ва савдо капиталистлари синфи учун бажаришдангина ибо- ратдир. Товар-савдо капиталида бўлганидек, бунда ҳам пул капи- тал шаклида муомала процессида бўлган саноат капиталининг маълум қпсми ажралиб чиқади ва бутун қолган капитал учун так- рор ишлаб чиқариш процессининг ана шу операцияларини бажа- ради. Бинобарин, бу пул капиталнинг ҳаракатлари ҳам ўзининг такрор ишлаб чиқарилиш процессида бўлган саноат капиталининг алоҳидалашиб олган қисмининг ҳаракатлари бўлади холос.
Капитал биринчи марта солинаётганда ва шу туфайлигина — бу жамғарилиш вақтида ҳам шундай бўлади — пул формасидаги ка- питал ҳаракатнинг бошланғич нуқтаси ва охирги нуқтаси бўлади. Лекин ўз ҳаракат процессида бўлган ҳар бир капиталнинг бошлан- ғич нуцтаси ҳам, охирги нуқтаси ҳам фақат ўткинчи нуқтадир. Саноат капитали ўзининг ишлаб чиқариш доирасидан чиқишидан бошлаб яна унга кириш пайтигача Т'—П—Т метаморфозасини ке- чириши лозим бўлганлиги учун, ана шунинг учун 77, оддий товар муомаласи пайтидаёқ маълум бўлганидек, биринчи фазани тўлди- рувчи царама-қарши фазанинг бошланғич нуқтаси бўлиш учунгина амалда метаморфозанинг бир фазасининг пировард натижаси бўла- ди. Гарчи савдо кашгтали учун саноат капиталининг Т—П и ҳами- ша 77—Т—77 шаклида бўлса-да, лекин унинг учун ҳам, модомики У амал қила бошлаган экан, Т—П—Т доимий ҳақиқий процессдир. Бироқ савдо капитали бир вақтнинг ўзида Т—П ва П—Т актларйни


312 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНЙШИ
бажаради, яъии бошқа капитал П—Т босқичида бўлган вақтда на- фаҳат бир капитал Т—П босқичида бўлади, балки ишлаб чиқариш процессининг бетўхтовлиги туфайли бир капиталнинг ўзи доимо сотиб олади ҳам ва доимо сотади ҳам; у бир вақтнииг ўзида ва доямо иккала босқичда бўлади. Ваҳоланки унинг бир қисми кейин- чалик яна товарга айланиш учун пулга айланади, айни бир вақтда бошқа қисми кейин яна пулга айланиш учун товарга айланади.
Бунда пул муомала воситаси бўлиб амал қиладими ёки тўлов воситаси бўлиб амал қиладими, бу товар алмашув формасига боғ- лиқ. Ҳар икки ҳолда капиталистнинг доимо кўп шахсларга пул тўлаб туриши ва доимо кўп шахслардан тўлов пули олиб туриши лозим бўлади. Бу пул тўлаш ва тўлов пули олишдан иборат соф техник операциянинг ўзи ҳам меҳнатдирки, бу меҳнат, пул тўлов воситаси вазифасини бажарганлиги сабабли, тўловлар балапсини якунлашни, ўзаро ҳисоб-китоб ишларини зарур қилиб қўяди. Бу меҳнат муомала харажатларига киради, ҳеч қандай қпймат ярат- майдиган меҳнат бўлади. Бу меҳнатни қолган бутун капиталистлар синфи учун алоҳида агентлар ёки капиталистлар гуруҳлари бажа- риши туфайли у цисқаради.
Капиталнинг муайян қисми хазина, потенциал пул капитал шаклида: харид воситалари резерви, тўлов воситалари резерви, ишлатилишини кутиб ётган пул формасидаги бўш капитал шаклида доимо накд туриши керак; капиталнинг бирмунча қисми эса доимо шу формада яна қайтиб келади. Бу нарса пул олиш, пул бериш ва ҳисоб^китобдан ташқари, хазинани сақлашни зарур қилиб кўядики, бу яна алоҳида операция бўлади. Бинобарин, амалда хазпнадап дои- момуомала восит&лари ва тўлов воситалари ажратилиб туради ҳамда сотишдан ва муддати келган тўловлардан тушадигап пулдаи яна хазина ҳосил бўлиб туради; капиталнинг пул шаклида мавжуд бўл- ган бир қисмининг бу доимий ҳаракати, капиталнинг ўзининг функ- цияларидан алоҳидалашган ҳаракат, бу соф техник операция алоҳида меҳнат ва харажатларга — муомала харажатларига сабаб бўлади.


XIX БОБ. ПУЛ-САВДО КАПИТДЛИ
313
лаш, пул қабул цилиб олиш, балансларни сальдолаш, жорий ҳпсоб- китоб пшлари олиб бориш, пул сақлаш ва ҳоказолар, шу техник операцияларнп зарур қилиб қўйган ишлардан ажралгандан кейин, бу функцляларга авансланган капитални пул-савдо капиталига ай- лантиради.
Соҳибкорлик фаолиятининг алоҳида тармоқларга ажралиши оқи- батида пул савдосини юзага келтирадиган турли-турли операциялар пулиинг турли таърифларидан ва унинг функцияларидан келиб чи- қадики, капиталнинг ҳам шу тариқа пул капитал формаспда бу функцияларии бажариши лозим бўлади.
Men илгари, пул умуман дастлаб турли жамоалар ўртаспда маҳ- сулот алмашув вақтида ривож топади, деб кўрсатиб ўтган эдим 42\
Шу сабабли пул савдоси, пул товар савдоси аввало халқаро ало- қалардан ривожланиб чиқади. Турлп мамлакатларда махсус монета- лар бўлганда ўзга мамлакатларда харид қилувчи савдогарлар ўз мамлакати монеталарини маҳаллий монеталарга алмаштиришлари ва бунинг аксини цилишлари, ёки бўлмаса турли монеталарни жаҳон пуллари бўлган соф кумуш ё олтин ёмбиларга алмаштиришлари ло- зим бўлади. Бундан саррофлик иши келиб чиқади, буни ҳозирги замон пул савдосининг табиий келиб чиққан асосларидан бирп деб билиш лозим * 43). Алмашув банклари шундан ўсиб чиқди, бу банк- ларда кумуш (ёки олтин), муомаладаги таига пуллардан фарқли ўлароқ, жаҳон пули сифатида амал қилади, ҳозирги вақтда эса — банк пуллари ёки савдо пуллари сифатида амал қилмоқда. Вексель иши сайёҳга бирон-бир мамлакат саррофининг бошқа мамлакат сар- рофига тўлов талабномаси беришидан иборат бўлгаилигидан, бу иш Рим ва Грецияда уларнинг ўз саррофлик иши негизида ривожланди.
Худди товар билан (зийнат буюмлари тайёрланадиган хом мате-
<2) Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 27-бет. [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 13-том, 36—37-бетларга қаралсин].
43) «Монеталарнинг вазни ва пробаси жиҳатидан ҳам, ҳуқуқи бўлган кўп княз- лар ва шаҳарларнинг пул зарб қилиши жиҳатидан ҳам уларнинг жуда хилма-хил- лигиёқ шунга олиб бордики, савдо ишларида бирон-бир танга пул асосида ҳисоб-ки- тоб юритиш талаб қилинган ҳолларда ҳамма ерда маҳаллий пулдан фойдаланиш зарурати туғилди. Савдогарлар чет эл бозорларидан бирига отланганда, нацд пул билан ҳисоб-китоб қилиш учун соф кумуш ва, албатта, олтин ёмби ғамлаб олганлар. Улар қайтаётган вақтларида ҳам қўлларидаги маҳаллий тангаларни кумуш ёки олтин ёмбига алмаштирганлар. Шунинг учун саррофлик иши, қимматли металл ёмбиларни маҳаллий пулга алмаштириш ва аксинча дилиш жуда кенг тарқалган ва фойдали иш бўлиб цолган» (НйИтапп. «Stadtewescn des Mittclalters». Erster Theil. Bonn, 1826, S. 437, 438). «De Wisselbank [алмашув банни] ўз номини. . . wissel [венсель] дан эмас, вексель тилхатидан эмас, балки wisselen van geldspec^n [турли хил пулларни ал- мапггириш] дан олган. 1609 йилда Амстердам алмашув банки таъсис этилишидан анча илгари Нидерландия савдо шаҳарларида саррофлар, саррофлик дўконлари, хатто алма- шув баннлари бўлган . . Бу саррофлар мамланатга чет эл савдогарлари олиб нелган турли чет эл монеталарини муомаладаги пулларга алмагатириш билан шугулланганлар. Уларнинг иш доираси аста-секин ненгайиб . . . улар кассирлар ва баннирларга айлан- ганлар. Лекин кассирлик ва саррофлин касбларининг қўшилиб кетишини Амстердам маъмурлари хавфли деб билганлар ва, бу хавфнинг олдини олиш ниятида, саррофлар- нинг ҳам, нассирларнинг ҳам ўрнини босадиган, уставга биноан ошкора иш кўрадиган йирин муассаса ташнил этишга царор нилинган. 1609 йилги машҳур Амстердам алмашув банни худди шундай муассаса эди. Пулларнв доим алмагйтириб туриш лоэим бўлганидан Венеция, Генуя, Стокгольм, Гамбургда ҳам алмашув банклари вужудга келди. Ана my банкларнинг ҳаммасидан ҳозиргача фацат Гамбург банни мавжуд, чунки ўзида пул зарб цилинмай диган бу савдо шаҳри ҳанузгача ҳам бу хил муассасага муҳтождир» ва ҳока- 80 (S. Vissering. «Handboek van Praktische Staathuishoudkunde». Amsterdam, 1860 — 1861 I, biz. 247 — 248).
21-775


314 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
риал билан) савдо қилгандай олтин ва кумуш билан савдо қилиш ёмбилар билан савдо қилиш (Bullion trade) учун ёки пулнинг жаҳон пули спфатидаги функциясига воситачилик қилувчи савдо учун табиий пайдо бўлган базисни ҳосил килади. Илгари кўрсатиб ўтилганидек («Капитал», I китоб, III боб, 3, с.), бу функциялар икки хил: халқаро тўловларни бараварлаштириш ва процент эва- зига четга капитал чиқариш учун муомаланинг турли миллий дои- ралари ўртасида пулни жойдан жойга кўчириш; шу билан бир қа- торда — уларнинг нодир металлар қазиб чиқариладиган жойлардан жаҳон бозори томон ҳаракат цилиши ва ўлжаларнинг турли миллий муомала доиралари ўртасида тақсимланиши. Англияда XVII аср- нинг катта қисми давомида банкирларнинг функцияларини ҳали заргарлар бажариб турарди. Халқаро тўловларнинг бараварлашти- рилиши ўсиб кейинчалик қандай қилиб вексель савдосига ўтилган- лиги ва ҳоказоларни, шунингдек қимматли қоғозлар операцияларига оид барча ишларни биз ҳозирча мутлақо бир чеккага цўйиб турамиз; қисқасп, кредит ишининг барча алоҳида формалари ҳозирча бу ерда қараб чпқилмайди.
Жаҳон пули сифатида миллий пуллар ўз миллий характерини йўцотадп; бир мамлакат пулп бошқа мамлакат пули билан ифодала* нади ва, шундай цилиб, ҳаммаси бу пуллар таркибидаги олтин ёки кумушга бориб тақалади, ваҳоланки жаҳон пуллари сифатида муо- малада бўлган бу икки товар —- олтин билан кумуш эса уларнинг кийматларининг ўзаро доимо ўзгариб турувчи нисбати билан белги- ланадп. Пул билап савдо қилувчи тегишли операцияларга воситачи- лик қилишни ўзининг алоҳида машғулотига айлантиради. Шундай қилпб, саррофлик иши ва ёмбилар билан савдо қилиш пул билан савдо қилишнинг энг илк формалари бўлиб, пулиинг икки хил функциясидан: ҳам миллий пул сифатидаги, ҳам жаҳон пули си- фатидаги функцияларидан келиб чиқади.
Капиталистик ишлаб чиқариш процессидан, шунингдек умуман савдодан, ҳатто капитализмдан олдинги ишлаб чиқариш усули вақ- тида ҳам, қуйидагилар келиб чиқади:
Биринчидан, пулнинг хазина сифатида, яъни ҳозирги вақтда ка- питалнинг доимо тўлов воситалари ва харид воситалари резерв фонди сифатида пул шаклида нақд туриши лозим бўлган қисми сифатида тўпланиши. Бу хазинанипг биринчи формаси бўлиб, бу формада у капиталистик ишлаб чиқариш усули вақтида яна пайдо бўлади ва умуман ҳеч бўлмаганда савдо капитали ривожланганда ташкил то- пади. Униси ҳам, буниси ҳам ички муомалага ҳам, халқаро муома- лага ҳам тааллуқлидир. Бу хазина ҳамиша оқиб туради, у доимо муомалага келиб қўшилиб туради ва доимо ундан яна оқиб чиқиб кетиб туради. Хазинанинг иккинчи формаси пул формасида ҳара- катсиз ётган, вақгинча банд бўлмаган капиталдир; янги жамғарил- ган, ҳали ишга солинмаган пул капитал ҳам шунга киради. Хазина- нинг бундай ташкил топиши талаб қиладиган функциялар аввало уни сақлаш, ҳисоб олиб бориш ва шу кабилардир.


XIX БОБ. ПУЛ-САВДО КАПИТАЛИ
315
Иккинчидан, харид вақтида пул сарфлаш, сотиш вақтида пул қабул қилиб олиш, тўловлар вақтида пул тўлаш ва олиш, тўловлар- ни бараварлаштириш ва ҳоказолар. Пул билан савдо қилувчи ана шуларнинг ҳаммасини савдогарлар ва саноат капиталистлари учун даставвал оддий кассир сифатида бажаради44).
Пул савдоси унинг қолган функцияларига қарз бериш ва кредит- га мол сотиш қўшилган вақтда тўла ривож топади,— бу эса ҳамиша унинг энг бошидаёқ содир бўлади,— бу ҳақда процент келтирувчи капитал муносабати билан бундан кейинги бўлимда сўз боради.
Ёмби савдосининг ўзи, бир мамлакатдан бошқа мамлакатга олтин ёки кумуш ташиш товар савдосининг натижасигина бўлпб, у халқаро тўловларнинг ҳолати ва турли бозорлардаги процент каларини ифодаловчи вексель курси билан белгиланади. Ёмбилар билан савдо қилувчи, савдогар сифатида, фақат ана шу натижага воситачилик қилади.
Пулни тадқиқ қилиш вақтида, унинг ҳаракатлари ва формаси- нинг аниқлиги қандай қилиб оддий товар муомаласидан ривожланиб чицишини қараб чиқишда биз шуни кўрдикки («Капитал», I китоб, III боб) харид воситаси сифатида ва тўлов воситаси сифатида обо- рот қилувчи пул массасининг ҳаракати товар метаморфозаси билан, унинг ҳажми ва тезлиги билан, биз энди билганимиздек, ўзи бутун такрор ишлаб чиқариш процессинипг фақат бир моменти бўлган метаморфоза билан белгиланади. Пул материалини — олтин ва ку- мушни — у қазиб чиқариладиган жойлардан олишга келганда, бу бевосита товар алмашувдан, олтин ва кумушни товарлар сифатида бошқа товарларга алмаштиришдан иборат бўлади, яъни унинг ўзи, 44) «Кассирлар тартиботи ўзининг дастлабки, мустақил характерини Нидерландия савдо шаҳарларидаги каби соф ҳолда, эҳтимол, ҳеч қаерда сақлаб қолмагандир (Амстердамда кассирлар тартиботининг келиб чициши ҳадида қаралсин: Е. Luzac, Holland’s rijkdom». Leyden, 1782, dl. III). Уларнинг функциялари эски Амстердам- даги алмашув банкининг функцияларига қисман тўғри келади. Кассир унинг хиз- матларидан фойдаланувчи савдогарлардан муайян пул суммаси олади ва ўз дафта- рида бу савдогарларга шу суммага «кредит» очади; сўнгра улар унга қарз талаб- номаларини юборадилар, уларга биноан кассир улар учун пул олади ва уларни тегишли суммага кредитлайди: бунинг аксича, кассир уларнинг фармойиши (kassier briefjes) билан тўловларни тўлаб, тегишли суммани уларнинг жорий счётига ёзиб қўяди. У воситачилик цилганлиги учун бу тушумлар ва тўловлардан ўзига жуда оз процент ажратади, унинг воситасида икки томон ўртасида амалга ошган оборотлар анчагина бўлиши туфайли бу процентдан унинг меҳнати учун етарли миқдорда ҳад ҳосил бўлади... Мабодо икки савдогарнинг тўловларини қоплаш талаб қилинса ва уларга бир кассирнинг ўзи хизмат қиладиган бўлса, бундай тўловлар дафтарларда- ги параллель счётлар туфайли ғоят осонлик билан қопланади, чунки, кассирлар савдогарларнинг бир-бирларига талабларини кун сайин баланслаб турадилар. Хул- лас, кассирларнинг иши аслида тўловларга шундай воситачилик қилишдан иборат; бинобарин, у саноат соҳибкорлиги, спекуляция ва бланк-кредитлар очишни истисно цилади; чунки бунда, кассир ўз дафтарларида счёт очган киши учун унинг мулки миқдоридан ортиқ бўлган ҳеч қандай тўловларни амалга ошЪрмайди, деган нарса ^оида бўлиб долиши керак» (Vissering, цитата келтирилган асар, 244-бет). Венеция- даги касса уюшмалари ҳақида: «Нақд пулларни жойдан жойга кўчириш бошқа жоилардагига қараганда цийинроқ бўлган Венециянинг эҳтиёжлари ва географик ўрни туфайли ушбу шаҳарнинг улгуржи савдогарлари... тегишли хавфсявлик, конт- рол, ва бошқарув шарти билан касса уюшмалари таъсис эта бошладилар; бундай уюшма аъзолари унга муайян сумма қўшиб, бу сумма юзасидан ўз кредиторларига Фармойиш бериб турдилар, шу мақсад учун тутилган дафтарда эса тўланган сумма царздор счётидан ўчирилиб, ўша дафтарда кредитор эга бўлган суммага дўшиб Чўйиладиган бўлди. Бу — жиро-банк деб аталган банкларнинг дастлабки куртаклари- дир. Бу уюшмалар жуда кўпдан бери бор. Бироц уларни XII асрда пайдо бўлган деб айтганларида уни 1171 йили давлат заёмлари учун тузилган муассаса билан аралаштириб юборадилар» (Hiillmann, цитата келтирилган асар, 453—454- бетлар^.


316 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИ1ПИ
алмаштириш йўли билан темир ёки бошқа металлар олиш каби, худдп шундай товар алмаштприш моментидир. Нодир металлар- нипг жаҳон бозоридаги ҳаракатига келганда (биз бу ерда бу ҳара- катни кўриб чиқмаймиз, чуики у товар капитал формасида ҳам содир бўладиган капитални царзга беришни ифодалайди), бу ҳара- кат, пулиинг харид воситаси ва тўлов воситаси сифатидаги ҳарака- ти мамлакат ичида ички товар алмашув билан белгиланиши каби, худдп шундай, халқаро товар алмашув билан белгиланади. Нодир металларни бир миллий муомала доирасидан бош^асига олиб кириш ва ундан олиб чиқиш миллий валютанинг цадрсизланиши ёки би- металлизм туфайлигина содир бўлиши сабабли, буларнинг пул муо- маласига ҳеч қандай алоқаси йўқ ва булар давлат ҳокимиятининг ўзбошимчалик билан қоида бузишларини фақат тўғрилашдир холос. Ниҳоят, хазиналарга келганда, улар ички ёки ташқи савдо учуи харид воситалари ёки тўлов воситаларининг резерв фонди бўлганлиги учун ва худди шунингдек улар шунчаки вақгинча истеъмол қилип- май ётган капиталнинг формаси бўлганлиги учун, улар ҳар иккала ҳолда ҳам муомала процессининг фацат муцаррар дурдаси, холос.


XIX БОБ. ПУЛ-САВДО КАПИТАЛИ
317
тириладиган векселлар ва чеклар мутлақо мустақил битимлардир, муайян операцияларнинг натижаларидир, бинобарин, масала ана шу патижаларни техник жиҳатдан энг яхши усул билан барварлашти- ришдангина иборат бўлиб қолади. Пул харид воситаси сифатида муомалада бўлипти сабабли сотиб олиш ва сотишларнинг ҳажмлари ва сони пул савдосига мутлақо боғлиқ бўлмайди. У мазкур битимлар вацтидаги техник операцияларни фақат цисқартириши ва шу тариқа муайян оборот учун зарур нақд пул массасини камайтириши мумкин.
Хуллас, пул савдоси биз бу ерда кўриб чиқаётган соф формасида, яъии кредит ишидан алоҳида ҳолда товар муомаласининг бир момен- типинг, яъни пул муомаласининг фақат техник жиҳатига ва пуллар- нинг ундан келиб чицадиган турли функцияларигагина дахлдордир.
Бу пул савдосини товар савдосидан жиддий суратда фарқли қи- либ қўяди, чунки товар савдоси товар метаморфозасига ва товар алмашувга воситачилик қилади ёки ҳатто товар капиталнинг бу процесси саноат капиталидан алоҳидалашгаи капитал процесси бў- либ кўринишига олиб келади. Шу сабабли, агар товар-савдо капита- лида ўз муомала формаси, П—Т—П бўлиб, бунда товар икки марта жойини ўзгартирса ва натижада,— пул икки марта қўлдан-қўлга ўтадиган ва бу билан товар алмашувга воситачилик қиладиган Т—П—Т муомала формасига қарама-царши тарзда,— пул яна қай- тиб келса, пул-савдо капитали учун ҳеч қандай бунақа алоҳида формани кўрсатиб бериш мумкин эмас.
Пул муомаласига бундай техник воситачилик қилиш учун ало- ҳида капигалисглар гуруҳининг пул капитал аванслаши — яъни бошда ҳолда худди шу мақсад учун савдогарлар ва капиталистлар- нинг ўзларига аванслашга тўғри келадиган цўшимча капиталнинг кичрайтприлган шаклидан иборат пул капитал аванслаши — сабаб- ли, бупда ҳам капиталиииг умумий формаси П—П' юз беради. АванСлаш туфайли П аванслаган киши учун П+&П бўлиб чиқади. Лекин П—П' га воситачилик қилиш бу ҳолда метаморфозанинг ўзи- нинг 'моҳиятига эмас, балки фақат унинг техник момептларигагина тааллўқлидир.
Афтидан, пул капиталнинг пул билан савдо қилувчилар ишлата- ётгай массаси савдогарлар ва саноатчиларнинг муомаладаги пул ка- питали бўлиб, улар бажарадиган операциялар улар кимга хизмат цилаётган бўлсалар, аслида фацат ана шу кишиларпинг операция- ларидир.
Шўниси ҳам равшанки, пул билан савдо дилувчиларнинг фойда- си дўшимча қийматдан чегирмадир, холос, чунки улар фақат реа- лизация қилиб бўлинган қийматлар билангина (ҳатто агар бу қий- матлар фадат қарз талабномалари формасидагина реализация қи- липган бўлса ҳам) иш кўрадилар.
Товар савдосида бўлгани каби, бунда ҳам функциялар иккига бўлиниб кетади, чунки пул муомаласи билан боғлиқ бўлган техник операцияларнинг бир қисмини товар сотувчилар ва товар ишлаб чиқарувчиларнинг ўзлари бажаришлари лозим бўлади.


318 ]
ЙИГИРМАНЧИ БОБ
САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
Товар-савдо ва пул-савдо капитали пул жамғармасининг алоҳи- да формаси бундан кейинги бўлимдагина кўриб чиқилади.
Юқорида баён қилинганлардан ўз-ўзидан шу келиб чиқадики, ё товар-савдо капитали ёки пул-савдо капитали формаспдаги савдо- гарлик капиталини, масалан, кончилик иши, деҳқончилик, чорвачи- лик, саноат, транспорт ва бошқа тармоқларга — саноат капитали- нинг ижтймоий меҳнат тақсимоти натижасида ташкил топган, шу сабабли уни татбиқ этишнинг алоҳида доиралари бўлган тармоқла- рига — ўхшатиб, саноат капиталининг алоҳида бир тури деб би- лишдан ҳам бемаънироқ нарса бўлиши мумкин эмас. Ҳар қапдай саноат капитали ўзининг товар капитал ва пул капитал спфатида такрор ишлаб чиқарилиш процессининг муомала фазасида бўлганда ҳар иккала формадаги савдогарлик капиталигагина хос функция- ларнинг худди ўзини бажаришини оддий мушоҳада қплиш,— ана шу биргина мушоҳаданинг ўзи бундай қўпол тушунишга йўл қўй- маслиги лозим эди. Аксинча, товар-савдо ва пул-савдо капиталида унумли капитал бўлган саноат капитали билан ўша муомала доира- сидаги капиталнинг ўзи ўртасидаги тафовут шунинг учун мустацил давом этадики, бу ҳолда капиталнинг вақтинча ўз устига оладиган муайян формалари ва функциялари капиталнинг ажралиб чиққан цисмининг мустақил формалари ва функциялари тусини олади ва фақат у билангина боғлиқ бўлади. Саноат капиталининг ўзгарган формаси билап унумли капиталнинг турли саноат тармоцлари та- биатидан келиб чиқувчи моддий тафовутлари,— булар мутлако тур- ли-турли нарсалардир.


XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
319
савдо ва пул-савдо капиталининг формаларини ишлаб чиқариш процессининг ўзидан муқаррар келиб чиқувчи турлар қилиб кўрса- тишга маддоҳларча уринади.
Борди-ю товар-савдо ва пул-савдо капитали билан дон етишти- рпш ўртаспда, дон етиштиришни чорвачилик ва саноатдан фарц цплдирувчи тафовутдан ташқари, бошқа ҳеч қандай тафовут бўл- магаида эди, ишлаб чиқариш ва капиталистик ишлаб чиқарипгнинг умуман айни бир нарса эканлиги ва жумладан ижтимоий маҳсулот жамият аъзолари ўртасида унумли истеъмол учун ҳам, шахсий ис- теъмол учун ҳам, гўштга эҳтиёжни чорвачилик, кийим-кечакка эҳ- тпёжни саноат қондириб туриши каби, савдогарлар ва банкирлар ёрдамида абадий тақсимланиб туриши лозим эканлиги равшан бў- лар эди 45).
Смит, Рикардо ва бошқалар каби буюк экономистлар капиталнинг асосий формаси бўлган саноат капиталини таҳлил цилиб, муомала капиталини (пул ва товар капитални) аслида бу капитал ўзи ҳар қандай капитални такрор ишлаб чиқариш процессида бир фаза бўл- ганлигп учунгина қараб чивданликларидан, улар алоҳида турдаги капитал бўлган савдогарлик капитали масаласида қийин аҳволга тушиб қолганлар. Саноат капиталини қараб чиқиш натижасида яратилган қоидаларни, қийматнинг ҳосил бўлиши тўғрисидаги, фой- да ва ҳоказолар тўғрисидаги қоидаларни савдогарлик капиталига бе- восита татбиқ этиб бўлмайди. Шу сабабли улар савдогарлик капи- талиии аслида мутлақо бир чеккага суриб қўядилар ва уни саноат капиталининг фақат бир тури сифатидагина эслатйб ўтадилар. Улар, Рикардо ташци савдо муносабати билан гапиргани каби, бу ҳақда алоҳида гаппрганларида, у ҳеч қандай қиймат (демак қўшимча циймат ҳам) яратмайди, деб кўрсатиб ўтишга ҳаракат қиладилар. Лекин ташқи савдо учун аҳамиятли бўлган ҳамма нарса ички сав- дога ҳам тааллуқлидир.
Шу дамгача биз савдогарлик капиталини капиталистик ишлаб чиқариш усули нуқтаи назаридан ва унинг доирасида кўриб чивдик. <б) Доно Рошер ўйлаб шунгача бориб етганки”, агар баъзи бир кишилар савдони ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасидаги «воситачилик» деб таъриф- ласалар, унда ишлаб чиқаришнинг ўзини худди шундай бемалол истеъмол «восита- чилиги» деб (кпмлар ўртасида?) таърифлаш «мумкин», бундан, албатта, савдо капитали деҳқончилик ва саноат капиталлари сингари унумли капиталнинг бир қисмидир, деган маъно чиқади. Бинобарин, агар, киши ўз истеъмолини фақат ишлаб чиқариш орқали таъминлай олади (у ҳатто Лейпцигда билим олмаган бўлса ҳам шундай қилиши керак) ёки табиат неъматларини ўзиники дилиб олиш учун меҳнат зарур (буни «воситачилик» деб атаса бўлади), деб айтиш мумкин бўлса, бундан, албатта, ишлаб чицаришнинг ўзига хос ижтимоий формасидан келиб чиқадиган ижтимоий «воситачилик», — чунки у воситачиликдир, — шу қадар абсолют зарурат характерига эга, шундай даражага эга, деган маъно чицади. «Воситачилик» сўзи хамма нарсани ҳал қилади. Дарвоқе, савдогарлар ишлаб чидарувчилар билан истеъ- молчилар ўртасидаги воситачилар эмас (ишлаб чиқарувчилардан фарқ дилувчи истеъмолчиларни, ишлаб чиқармайдиган истеъмолчиларни биз ҳозирча бир чеккага қўйиб турамиз), балки ана шу ишлаб чиқарувчилар ўртасида ўзаро маҳсулот алмашиш вақтидаги воситачилардир, улар минглаб ҳолларда уларсиз ҳам бўлиб турадиган бундай алмашув вацтида фақат ўртада турувчи шахслардир.


320 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
Лекин фақат савдогина эмас, балки савдо капитали ҳам каппталис- тик ишлаб чиқариш усулидан кўҳнароқдир ва ҳақикатда у капитал мавжудлигииинг тарихан энг қадимий эркин формасидир.
Пул воситаси ва унга авансланган капитал ўз ривожи учун улгуржи савдодан ва, сўнгра, товар-савдо капиталидан бошқа ҳеч нарсаии талаб қилмаслигини биз кўриб ўтганлигимиз сабаб- ли, бунда биз фақат товар-савдо капитали билангина шуғуллапамиз.
Савдо капитали муомала доирасидан чиқмаслиги ва унпнг функ- цияси фақат товар алмашишга воситачилик қилишдаигина иборат бўлганлиги сабабли,— агар бевосита алмашув савдосидан келнб чи- цадигаи ривожланмаган формалар бир чеккага цўйпб туриладиган бўлса,— унииг мавжуд бўлиши учун оддий товар ва пул муомала- сига зарур шароитлардан бошқа ҳеч қандай шароит талаб қилин- майди. Ёки, оддий товар ва пул муомаласи унинг мавжуд бўлиши учун шарт, дейиш яхшироқ бўлади. Товар сифатида муомалага ки- рувчи маҳсулотларни ишлаб чиқаришга асос бўлувчи ишлаб чиқа- риш усули қавдай бўлмасин,— у ибтидопй жамоа хўжалпгими, ё қул меҳнатига асосланган ишлаб чиқаришми, ёки майда деҳқои ва майда буржуа, ёхуд капиталистик ишлаб чиқаришми,— бу улар- нинг товарлик характерини асло ўзгартирмайди ва улар товар сифа- тида алмашув процессини ва у билан бирга борадиган формалар ўзраришини бир хилда кечиришлари керак. Ўрталарида савдогар- лик капитали воситачи бўлиб хизмат диладиган чекка аъзэлари унинг учун маълум, худди шунингдек ўлар пул учуп ва пул ҳара- кати учуи маълум. Бирдан-бир зарур иарса шуки, бу чекка аъзо- лар товарлар сифатида мавжуд бўлиши керак,— бупда ишлаб чи- қариш ўзинииг бутун ҳажми билан товар ишлаб чицаршл бўладими ёки хўжаликии ўзлари олиб борувчи ишлаб чиқарувчилар ўз ишлаб чиқаришларп билан қоидириладиган бевосита эҳтиёжлари қоплаи- гандан кейин фақат ортиқча маҳсулотии бозорга чиқарадиларми, бу- иинг фарди йўқ. Савдогарлик капитали бу чекка аъзоларшшг, унинг учун олдиндан маълум шарт-шароит бўлмиш товарлартпшг, ҳарака- тига фадат воситачилик қилади, холос.
Савдога келиб тушадиган, савдогарлар дўлидап ўтадигап маҳ- сулот мйкдори ишлаб чиқариш усулига боғлиқ бўлади ва маҳсулот эндп бевосита истеъмол предмети сифатида эмас, балки фақат то- вар сифатида ишлаб чиқариладиган капиталистик ишлаб чиқариш тўла тараққий этганда ўзининг максимумига етади. Иккинчи то- мондан, савдо ҳар цандай ишлаб чиқариш усули негпзида истеъ- молни ёки ишлаб чиқарувчилар хазинасинп кўпайтириш учун (бун- да ишлаб чиқарувчилар деганда маҳсулотларнииг хусусий эгалари- ни тушунмоқ керак) алмашувга цўшилиши мўлжаллангаи ортиқча маҳсулот яратишга ёрдам беради; демак, у ишлаб чиқаришга тобо- ра кўпроқ алмашув қийматини кўзлаб ишлаб чиқариш тусини бе- ради.


XX БОБ. САВДОГЛРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
321
ҳатдан — товарни пулга айлантиришдан, сотишдан ва пулни товар- га айлантиришдан, сотиб олишдан иборатдир. Бинобарин, савдогар- лик’капиталпнинг функцияси ана шу функциялардан, сотиб олиш ва сотиш воситаси билан товарларни алмаштиришдан иборат бўла- ди. Демак, у фақат товар алмашишга воситачилик қилади, лекин уни аввал бошданоқ шунчаки бевосита ишлаб чиқарувчилар ўрта- сидаги товар алмашув деб тушуниш ярамайди. Қулдорлик муноса- батлари вақтида, (крепостнойлик муносабатлари вақтида, ўлпон муносабатлари ват^тида ибтидоий пжтимоий тузум назарда тутилиши сабабли) маҳсулотни қулдор, феодал, ўлпон олувчи дав- лат ўзиники цилиб олади, демак сотади ҳам. Савдогар кўплар учун сотиб олади ва сотади. Олти-сотди унинг қўлида тўпланади, шу сабабдан олди-сотдининг (савдогар сифатидаги) харидорнипг бево- спта эҳтпёжлари билан алоқаси узилади.
Бироқ товар алмашув вақтида савдогар воситачи бўлиб хизмат қиладиган ншлаб чиқариш соҳаларида ижтимоий ташкилот қандай бўлмасин, унинг мулки ҳаммавақт пул мулки ҳолида мавжуд бў- лади ва унинг пули допмо капитал сифатида амал қилади. Бу капи- тал формаси доимо бпр хил: П—Т—П' бўлади; алмашув қиймати- нинг мустақил формаси бўлган пул бошланғич нуқтадир ва алма- шув қийматини кўпайтириш — мустақил мақсаддир. Ишлаб чиқа- ришдан ажратилган ва пшлаб чиқармайдиганлар бажарадигаи товар алмашувнинг ўзи ва унга воситачилпк қилувчи операциялар шун- чаки бойликни эмас, балки умумий ижтимоий формадаги бойлик- ни, алмашув қиймати сифатидаги бойликни кўпайтириш воситаси- дир, холос. Бунда рағбатлаитирувчи сабаб ва белгиловчи мақсад П ' ии 77+AZ7 га айлантиришдир; П—П' актига воситачилик килўвчи П—Т ва Т—1Г актлари бу П нинг 77+AZZ га айланиши- нпнг фақат ўткинчи моментларидир, холос. Бу П—Т—П' савдогар- лик капиталининг характерли ҳаракати сифатида уни Т—П—Т дан, гштлаб чпқарувчиларнинг ўзлари ўртасидаги товар савдосидан аж- ратиб турадики, бу товар савдосининг пировард мақсади истеъмол қииматларини алмаштпришдир.
Шу сабабли ишлаб чиқариш қанч^ кам ривожлангап бўлса, пул мулки савдогарлар кўлпда шунча кўп тўплаиади, ёки у шунча кўп ўзйга хос савдогарлик мулки формаси бўлади.
Капиталистик ишлаб чиқариш усули вақтида,— яъни капитал ишлаб чиқаришнинг ўзига эга бўлиб олиб, уни мутлацо ўзгарган ва ўзига хос формага солгапда,— савдогарлик капитали фақат ало- хида функцияли капитал сифатидагина майдоига чи^ади. Барча йлгариги ишлаб чиқариш усуллари вақтида,— ва ишлаб чиқариш цанча кўп ишлаб чиқарувчининг ўзи учун бевосита тирикчилик воситалари ишлаб чиқариш бўлса, шунча кўп даражада,— савдо- гарлий капитали par excellence* капитал фупкцияси бўлиб чи- кади.
— кўпроқ. Ред.


322 Т-ўРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
Демак, нима учун ишлаб чиқаришнинг ўзини капптал бўйсун- дириб олганидан анча илгари савдогарлик капитали капиталнинг та- рихий формаси сифатида пайдо бўлганини тушуниб олиш ҳеч дийин эмас. Унинг мавжудлиги ва маълум даражагача ривожланишининг ўзи капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ривожланиши учун 1) пул мулки тўпланишининг дастлабки шарти сифатида тарихий шароитдир ва 2) шунинг учун тарихий шароитдирки, капитали-стик ишлаб чиқариш усули савдо учун ишлаб чидаришни, айрим-айрим харидорлар учун эмас, катта ҳажмларда сотиш учун ишлаб чит^а- ришни назарда тутади, демак, ўз шахсий эҳтиёжларини дондириш учун сотиб олмай, балки сотиб олганида кўп шахсларнинг сотиб оли- шини ўз дўлида тўплайдиган савдогарни назарда тутади. Иккинчи томондан, савдогарлик капиталининг бутун ривожланиши ишлаб чидаришга шундай таъсир кўрсатадики, унга тобора кўпроқ алма- шув цийматини кўзлаб ишлаб чиқариш тусини беради, маҳсулот- ларни тобора кўпроқ товарларга айлантиради. Бирод, бундаи буёи- га баёнда биз кўп ўтмай шуни кўрамизки, унинг ривожланишининг ўзи бир ишлаб чи^ариш усулининг иккиичисига ўтишига олиб бо- риши ва шунга сабаб бўлиши учун етарли эмас.
Капиталистик ишлаб чидаришда савдогарлик капптали ўзининг илгариги мустақиллигидан шундай даражага тушириб қўйиладики, бунда у умуман капитал ишлатишнинг фақат алоҳида моментигина бўлади, фойданинг бараварлашуви эса унинг фойда нормасини уму- мий ўртача даражадан иборат дилиб дўяди. Энди у фадат унумли капитал агенти сифатидагина амал қилади. Савдогарлик капитали тарадқий этиши билан ташкил топадиган алоҳида ижтимоий муно- сабатлар энди белгиловчи бўлмай қолади; аксинча, савдогарлик капитали устун бўлган жойда эскириб қолган муносабатлар ҳукм- ронлпк қилади. Ҳатто бир мамлакат доирасида шу ҳолни кўриш мумкин бўладпки, бундай мамлакатда, масалан, соф савдо шаҳар- лари фабрикалари бор шаҳарларга қараганда кўпроқ ўтмиш муно- сабатларини эслатиб туради46).
Капиталнинг савдогарлик капитали сифатида мустақил ва устун даражада ривожланиши ишлаб чиқаришнинг капиталга бўйсунмас- лиги билан бирдай, яъни капиталнинг унга ёт бўлган ва унга боғ- лиқ бўлмаган ишлаб чиқаришнинг ижтимоий формаси негизида ривожланиши билан бирдайдир. Бинобарин, савдогарлик капитали- нинг мустақил ривожланиши жамиятнинг умумий иқтисодий ри- вожланишига тескари нисбатда бўлади.
4в) Жаноб В. Киссельбах («Der Gang des Welthandels im Mittelalter». 1&60) дарҳақиқат ҳали ҳам савдогарлик капитали умуман капитал формаси бўлган дунё ҳақидаги тасаввурлари билан яшайди. "ўзининг «Romische Geschichte» ида «капитал» ҳацида ва капитал ҳукмронлиги ҳақида гапирган жаноб Моммзен сингари, у ҳозирги маънодаги капитал ҳақида заррача ҳам тасаввурга эга эмас. Англиянинг энг янги тарихида савдогарлар табақасининг ўзи ва савдо шаҳарлари ҳам сиёсий жиҳатдан реакцион бўлиб, ер ва молия аристократияси билан иттифоқ бўлиб саноат капита- лига қарши курашади. Мисол учун Ливерпулнинг сиёсий ролини Манчестер ва Бирмингемнинг роли билан тацқослаб кўринг. Ғалла пошлинасн86 бекор ^илингандан нейиигина Англия савдогарлик капитали ва молия капитали (moneyed interest) саноат напиталининг тўла ҳукмронлигини тан олган ва ҳоказо.


XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
323
Мустақил савдогарлик мулки капиталнинг ҳукмрон формаси сифатида муомала процессининг ўз чекка аъзоларидан алоҳидали- гини билдиради, бу чекка аъзолар эса — ўзлари алмаштириб тури- ладиган ишлаб чиқарувчилардир. Бу чекка аъзолар муомала про- цессига нисбатан мустақил бўлиб қолади, худди шунингдек бу процесс ҳам уларга нисбатан мустақил бўлиб қолади. Бунда маҳ- сулот савдо туфайли товарга айланади. Бу ҳолда айнан савдо шун- га олиб келадики, ишлаб чиқарилган товарлар ўз ҳаракати билан савдони ҳосил қилмайди, балки маҳсулотлар товарлар формасини олади. Бинобарин, бунда капитал биринчи марта муомала процесси- даги капитал сифатида майдонга чиқади. Муомала процессида пул ривожланиб капиталга айланади. Муомалада маҳсулот биринчи марта алмашув циймати сифатида, товар ва пул сифатида ривожла- нади. Капитал муомала процессининг чекка аъзоларини, ўрталари- даги муомалага ўзи воситачилик қиладиган турли ишлаб чиқариш соҳаларини ўзига бўйсундиришга ўрганиб олишдан аввал муомала процессида вужудга келиши мумкнн ва унинг ичида вужудга ке- лиши лозим. Пул ва товар муомаласи тузилиши жуда хилма-хил бўлган ишлаб чиқариш соҳаларига, ўзининг ички тузилишига кўра ҳали ҳам асосан истеъмол қиймати ишлаб чиқаришга қаратилган соҳаларга воситачилик қилиши мумкин. Ишлаб чиқариш соҳала- ри бир-бири билан учинчи аъзо воситасида боғланадиган муомала процессининг бундай алоҳидалашуви икки хил вазиятни ифода- лайди. Биринчидан,— муомала ҳали ишлаб чиқаришни эгаллама- ган, унга муайян бир шарт-шароит деб қарайди. Иккинчидан,— иш- лаб чиқариш процесси муомалани ўзининг шунчаки бир моменти сифатида ҳали ўз ичига олмаган. Аксинча, капиталистик ишлаб чиқаришда униси ҳам, буниси ҳам содир бўлган. Ишлаб чиқариш процесси бутунлай муомалага асосланади, муомала эса ишлаб чиқа- ришнинг фақат бир моментидир, ўткинчи фазасидир, товар сифати- да ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг фақат реализация қилинишидир ва товар ишлаб чиқаришнинг товарлар сифатида ишлаб чиқарилади- ган элементларининг қопланишидир. Капиталнинг муомаладан бе- восита келиб чиқадиган формаси — товар капитал — бунда капитални такрор ишлаб чиқариш процессидаги капитал формаларидан бири- дир, холос.


324 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
мат қиладиган ишлаб чиқариш соҳаларидан алоҳидалашган соф ҳолида намоён бўлди. Унинг асосий вужудга келиш манбаи аиа шудир. Бироқ воситачилик савдосининг бундай монополияси, шу билан бирга бу савдонинг ўзи ҳам у икки томондан эксплуатация цилган халқлар, ривожланмаганликлари унинг мавжудлигига, базис бўлган халқлар иқтисодий жиҳатдан тараққий этган сари тандззул- га юз тутади. Воситачилик савдоси вақтида бу ҳол алоҳида тармоқ бўлган савдонинг таназзулигагина эмас, балки нуқул савдо билан шуғулланувчи халқлар устунлигининг ва умуман уларнинг ана шу воситачилик савдоси негизидаги бойлигининг йўқолишига ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Бу фақат алоҳида форма бўлиб, унда капи- талистик ишлаб чиқаришнинг ривожланиш жараёнида савдо ка- питалининг саноат капиталига бўйсуниши ўз ифодасини тоцади. Дарвоқе, савдогарлик капитали ишлаб чиқаришни тўғридан-тўғри эгаллаб олган жойларда унинг қандай хўжайинлик ^илишира ,уму- ман мустамлака хўжалиги (мустамлака системаси деб аталддиган нарса) гина эмас, балки айниқса кўҳна Голланд-Ост-Индия .крмпа- ниясининг 87 хўжалиги ҳам ёрқин мисол бўладп.
Савдогарлик капиталининг ҳаракати П—Т—П' бўлганлиги учун савдогарнинг фойдаси, биринчидан, фақат муомала процесси доира- сидагина ҳосил қилинади, бинобарин, икки акт: сотиб олиш ва cqthiii вақтида ҳосил қилинади ва, иккинчидан, у сўвгги сотиш ац^ици бажарйш вақтида реализация цилинади. Бинобарин, бу «profit.дроп alienation» «бегоналаштиришдан олинган фойда»дир 88. Агар ма^су- лотлар ўз қийматига сотилса, соф мустақил савдо фойдаси, prima facie * мумкин эмасдек туюлади. Қимматга сотиш учун арзонга со- тиб олиш — савдо қонуни шу. Демак, бу эквиваленгларни алмашув эмас. Турли товарларнинг ҳаммаси аслида қиймат, демак пул .бўл- ганлиги сабабли бунда қиймат тушунчаси назарда тутилади; сдфат жиҳатдан уларнинг ҳаммаси аслида баб-баравар ижтимоий меҳнат ифодасидир. Лекин улар тенг қиймат миқдорлари эмас. М^ҳсу- лотлар бир-бирига алмаштириладиган миқдорий нисбат дастлаб мутлақо тасодифий бўлади. Улар товар формасини олади, чунки улар умуман алмаштирилиши мумкин, яъни, чунки улар ўша бирон учинчисининг ўзининг ифодасидир. Алмашувнинг давом этиши. ва алмаштириш учуп янада мунтазамроқ такрор ишлаб чиқариш бу тасодифни тобора кўпроц бартараф этади. Лекин даставвал ишлаб
47) «Савдо шаҳарлари аҳли бадавлатроц мамлакатлардан мануфактура ишлаб чиқаришининг нозик товарлари ва қимматбаҳо безак буюмларини четга олиб чициб, шу тариқа у товарларни очкўзлик билан сотиб олувчи ва бунинг эвазига ўз ерлари- дан чиқадиган хом маҳсулотнинг жуда катта миқцорини берадиган йирик ер эгала- рининг шуҳратпарастлигига озуқа бериб турганлар. Шундай қилиб, ўша вақтда Евро- панинг катта қисмининг савдоси асосан бир мамлакатнинг хом маҳсулотини саноат жиҳатдан анча илғор бўлган бошца мамлакатнинг тайёр буюмларига алмаштиришдан иборат бўлган... Бу буюмларни истеъмол цилиш жуда кенг расм бўлиб, уларга талаб анча ошиб кетганда савдогарлар ташиш харажатларини тежаш мақсадида бу хил товарларни ўз ватанларида ишлаб чицара бошлашга уринганлар> (A- Smith- [«Wealth of Nations». Vol. I, London, 1776,] Book III, ch. 1TI [p. 489, 490]).
* — дафъатан қараганда. Ped.


XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
325
чиқарувчилар ва истеъмолчилар учун эмас, балки уларнинг иккови ўртасидаги воситачи учун, пул баҳоларини бараварлаб фарқини чўнтагига соладиган савдогар учун бартараф этади. Алмашув ўз ҳаракатининг ўзи билан эквивалентликни ўрнатади.
Савдо капитали даставвал унга бўйсунмайдиган нкки чекка аъзо ўртасидаги, у яратмаган шарт-шароитлар ўртасидаги ҳаракатда фа- цат воситачи бўлиб хизмат қилади.
Товар муомаласи формасининг, Т—П—Т нинг, ўзидан пул қпймат ўлчови ва муомала воситаси сифатидагина эмас, балки товарнинг абсолют формаси, шу билан бирга хазина бўлган бойлик сифатида ҳам вужудга келиши каби, уни пул формасида сақлаш ва кўпайти- риш ҳам асл мақсад бўлиб қолиши каби, савдогарлик капиталпнинг муомала формасинииг, П—Т—П' нинг, ўзидан ҳам пул, хазина, шун- чаки бегоналаштириш воситаси билан сақланадиган ва кўпайтири- ладигаи қандайдир бир нарса сифатида вужудга келади.
Қадимги дунёнииг савдога^р халқлари коинот дуиёлари орали- ғидаги Эпикур худолари 89 каби, ёки, тўғрироғи, поляклар жамияти ғовакларидаги яҳудийлар каби яшаганлар. Дастлабки мустақил, ғоят ривожланган савдо шаҳарлари ва савдогар халқлар савдоси соф воситачилик савдоси бўлиб, ишлаб чиқарувчи халқларнинг варварлигига асосланган, булар учун мазкур шаҳарлар ва халқлар воситачилик ролпни ўйнаганлар.
Капиталистик жамият бўсағасида савдо саноат устидан ҳукмрон- лик ф1лган; ҳозирги жамиятда эса бунинг аксича. Албатта, савдо қайси жамиятлар ўртасида олиб борилаётган бўлса, шу жамият- ларга озмй-кўпми таъсир кўрсатади; у ишлаб чиқарйшни тобора кўпроқ алмаптув қийматига бўйсундириб боради, чунки у лаззат олиш ва овқатланишни бевосита маҳсулот истеъмол қилишдан кўра кўпроқ сотишга қарам қилиб/қўяди. Бў билан у эски муносабатлар- ни; емиради. У пул муомаласини кўпайтиради. У энди фа^ат бртцқча маҳсулотларни қўлга киритиш билангина қолмай, балки ишлаб чиқаришнинг ўзини ҳам оз-оздап ютиб юборади ва ишлаб чйқаришнинг бутун-бутун тармоқларини ўзига оқарам қилиб цўяди. Бйрбқ бу емирувчи таъсир кўп жиҳатдан ишлаб чиқарувчи жа- миятнинг табиатига боғлиқ.


326 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
сотиш, бинобарин умуман маҳсулотларни уларнинг қийматига сотиш иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлган жамиятлар ўртасида воситачилик қилувчи капитал сифатида ўзиники цилиб олади; қио ман шунинг учун ўзиники қилиб оладики, илгариги ишлаб чица- риш усуллари шароитида қўшимча маҳсулотнинг савдогар билан муомалада бўладиган асосий эгалари — қулдор, феодал ер эгаси, давлат (масалан, шарқ мустабид давлати) — савдогар тузоқ қўйган бойликни истеъмол этувчилардир, буни юқорида келтирилган ци- татада А. Смит феодал замонларига татбиқан тўғри фаҳмлаб олган. Шундай қилиб, савдо капитали устун даражада ҳукмрон бўлган ҳамма жойда у талаш системасидан 48' иборат бўлиб, ҳам қадимий, ҳам янгп замон савдогар халқларида савдо капиталининг ривож- ланиши босқинчилик, денгиз қароқчплиги, қул ўғирлаш, мустамла- каларни асоратга солиш билан бевосита боғлиқ эканлигн бежиз эмас; Карфагенда, Римда, кейинчалик венецияликлар, португалия- ликлар, голландияликлар ва ҳоказоларда шундай бўлган эди.
Савдонинг ва савдо капиталининг ривожланиши ҳамма ерда ишлаб чиқаришни алмашув қиймати томон ривожлантиради, унинг ҳажмини кенгайтиради, кўпроқ хилма-хил қилади, унга космополит- лик тусини беради, пулларни жаҳон пуллари қилиб ривожлантира- ди. Шунинг учун ҳамма ерда савдо ўзи дуч келган ишлаб чиқа- риш ташкилотларига ва ишлаб чиқаршп ташкилотларининг асосан истеъмол қиймати ишлаб чиқаришга қаратилган барча хилма-хил формаларига бир қадар бузғунчи таъсир кўрсатади. Бироқ эски ишдаб чиқариш усулини бу тариқа бузиш қанчалик чуцурлашиб бориши аввало унинг мустаҳкамлигига ва ички тузилишига боғлиқ. Бас, бу бузиш процесси нимага олиб бориши, яъни эски ишлаб


9
XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
327
чиқариш усули ўрнига қандай янгиси келиши,— бу нарса савдога эмас, балки эски ишлаб чиқариш усулининг характерига боғлиқ. Антик дунёда савдонинг таъсири ва савдогарлик капиталининг ри- вожланиши натижасида доимо қулдорлик хўжалиги вужудга кела- ди; баъзан бошланғич нуқта қандай бўлса, шунга қараб у бевосита тирикчилик воситалари ишлаб чиқаришга қаратилган патриархал қуллик системасининг цўшимча қиймат ҳосил қилишга қаратилган қулдорлик системасига айланишига олиб келади, холос. Акспнча, ҳозирги замонда у капиталистик ишлаб чиқариш усулига олиб ке- лади. Бундан бу натижаларнинг ўзп, савдо капиталининг ривожла- нишидан ташқари, яна мутлақо бопгқа шарт-шароитларга ҳам боғ- лиқ деган хулоса келиб чиқади.
Одатда шундай бўлиб чиқадики, шаҳар саноати саноат сифатида деҳқончиликдан ажралиб чиқиши ҳамоно унинг маҳсулотлари аввал бошданоқ товарга айланадп ва, бинобарин, уларни сотиш учун савдо воситачилиги талаб этилади. Савдонинг шаҳарлар ривожи билан алоқадорлиги ва, иккинчп томондан, савдо шаҳарларнинг ривожланишини тақозо этиши шу тариқа ўз-ўзидан маълум. Лекин саноатнинг ривожланиши бу билан қанчалик биргаликда бориши бунда батамом бошқа шароитларга боғливдир. Қадимий Римда сўнгги республика давридаёқ савдогарлик капитали ўз таравдиёти- да, саноат ривожида ҳеч қандай прогресс бўлмасдан, қадимги дунёда илгари бирон-бир вақт бўлганидан анча юксак даражага етади; ва- ҳоланки Коринфда ҳамда Европа ва Кичик Осиёнинг бошқа юнон шаҳарларида савдонинг ривожланишп билан бирга ҳунармандчилик юксак даражада ривож топиб борган. Иккинчи томондан, шаҳарлар- нинг ривожланишига ва ривожланиш шароитига тўғридан-тўғри қа- рама-қарши ўлароқ савдо-сотиқ руҳи ва савдо капиталининг ри- вожланиши кўпинча ўтроқ бўлмаган, кўчманчи халқларга хосднр.


9
328 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
жаҳон бозорининг вужудга келиши эски ишлаб чиқариш усули- нинг қулаши ва капиталистик ишлаб чиқариш усулининг юксали- шига ҳал этувчи таъсир кўрсатган бўлса, бу, аксинча, барпо этилиб бўлган капиталистик ишлаб чиқариш усули негизида содир бўлди. Бу ишлаб чиқариш усулининг асоси жаҳон бозорининг ўзи бўлди. Иккинчи томондан, бу ишлаб чиқариш усули учун имманент бўлган тобора каттароқ миқёсда ишлаб чицаршп зарурати жаҳон бозори- нинг доимо кенгайишига олиб боради, шундай экан бу ҳолда сано- атни савдо революционлаштирмайди, балки саноат савдони мутта- сил революционлаштиради. Шу сабабли савдо ҳукмронлиги энди йирик саноат шароитларининг кўпроқ ёки камроқ устун туриши билан боғли^ бўлади. Мисол учун, Англия билан Голландияии тавдосласа бўлади. Ҳукмрон савдогар миллат бўлган Голлан- диянинг таназзул тарихи савдо капиталининг саноат капита- лига бўйсуниш тарихидир. Капитализмгача бўлган миллий ишлаб чиқариш усулларининг ички барқарорлиги ва тузилиши савдонинг бузувчи таъсири олдига қўядиган тўсиқлар инглизларнинг Ҳиндис- тон ва Хитой билан алоқаларида кишини ҳайрон қолдирадиган даражада намоён бўлади. Бунда майда деҳқончилик билан хонаки саноатйинг бирлиги ишлаб чиқариш усули учун кенг базис бўлади, шуниси ҳам борки, Ҳиндистонда бунга яна жамоа ер эгалигига асосланган қишлоқ жамоалари формаси келиб қўшилаци, дарвоқе, бу жамоалар Хитойда ҳам дастлабки форма эди. Ҳиндистонда инглиз- лар бу майда иқтисодий жамоаларни барбод цилиш мақсадида ҳо- кимлар ва рента олувчилар сифатида дарҳол ўзларининг бевосита сиёсий ва иқтисодий кучларини ишга солдилар50). Бу ерда улар- нинг савдоси ишлаб чиқариш усулига фақат шунинг учун револю- ционлаштпрувчи таъсир кўрсатадики, улар ўз товарларининг арзоп- лиги билан бу ягона саноат-деҳқончилик ишлаб чиқаришинипг азалий ажралмас қисми бўлган йигирувчилик ва тўқувчиликни йўқ қиладилар ва шу тариқа жамоани барбод этадилар. Лекин ҳатто бу ерда ҳам улар бундай емиришга фақат аста-секин муваффац бўла- дилар. Бевосита сиёсий ҳокимият ёрдам кўрсатмаганидан Хитойда жамоа тағин ҳам сустроқ емирилиб борди. Деҳқончилик бидан мануфактура бевосита қўшилгани натижасида катта иқтисод қилин- эга, бўлганлигини XVIII аср ёзувчилари кўрсатиб ўтган эдилар. Мисол учун, Масси- га^ қаралсин. Илгари Осиё, антик дунё ва ўрта аср савдосининг ҳажми ва аҳамиятига етарлича баҳо берилмаган бўлса, ҳозир бу қарашларга қарама-царши ўлароқ, уларга жуда ортидча баҳо бериб юбориш расм бўлиб долди. Англиянинг XVIII асргача ташқаридан мол келтириши ва ташдарига мол чидаришини ҳозирги вадтдагиси билан таддос қилиб кўрилса, бундай тасаввурдан дутулиш жуда ҳам осон бўлади. Лекин ўша вақтда ҳам Англиянинг ташдаридан мол келтириши ва ташқарига мол чидариши илгариги вадтдаги ҳар қандай савдогар халдникидан бедиёс даражада кўп ;бўлган (царалсин; A- Anderson. «An Historical and Chronological Deduction of the Origin of Commerce». [Vol. TI, London, 1764, p. 261 and sqq.]).
50) Мабодо бирон-бир халқнинг тарихи бир цатор муваффақиятсиз ва ҳақиқатан бемаъни (практикада разилона) иқтисодий экспериментлардан иборат бўлган бўлса, бу — инглизларнинг Ҳиндистонда қилган хўжайинлигидир. Улар Бенгалияда йирик инглиз ер мулки карикатурасини, Жануби-шардий Ҳиндистонда — парцелляр мулк карикатурасини барпо этдилар; шимоли-ғарбда улар, бу иш уларнинг ўзларига боғ- лиқ бўлганлиги сабабли, ҳинд иқтисодий жамоасини жамоа ер мулки билан бирга унинг ўзининг карикатурасига айлантирдилар.


XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
329
гани ва кўп вақт тежаб цолинганидан бу ерда йирик саноат маҳсу- лотларига жуда қаттиқ қаршилик кўрсатилади, чунки ҳамма ерда маҳсулотларнинг муомала процессига сингиб кетган faux frais * уларнинг баҳосига киради. Рус савдоси, ииглиз савдосига дарама- қарши тарзда, аксинча, Осиё ишлаб чиқаришининг иқтисодий асо- сига дўл тегизмай долдиради 51).
Феодал ишлаб чиқариш усулидан ўтиш икки хил йўл билан содир бўлади. Натурал деҳқончилик хўжалигига ва цехлар билан боғлиқ бўлган ўрта аср шаҳар саноати ҳунармандчил-игига дарама- қарши тарзда ишлаб чиқарувчи савдогарга ва капиталистга айлана- ди. Бу ҳақиқатан революционлаштирувчи йўлдир. Ёки савдогар ишлаб чпқарпшни ўзига бевосита бўйсундиради. Бу кейинги йўл- нинг ўткинчи босдич сифатидаги тарихий аҳамияти данчалик катта бўлмасин — XVII асрдаги лоақал инглиз clothier** бунга мисол бў- лиши мумкин; у тўқувчиларга жун сотиб, улардан мовут сотиб олиб турса-да, ҳарҳолда мустақиллигича долган бу тўқувчиларни ўз контролига бўйсундиради,— ҳар цалай бу йўл ўз-ўзича эски ишлаб чиқариш усулида тўнтариш дилишга олиб бормайди, чунки бу йўлии у ўзининг шарт-шароити сифатида кўпроқ консервация ди- лади ва сақлаб қолади. Шундай қилиб, масалан, ҳозирги асрнинг ўрталарига қадар фабрикант француз ипак саноатида, инглиз пай- поқ ва каштачилик саноатида кўп жиҳатдан ҳали фақат номига фабрикант эди, ҳақицатда эса у оддий савдогар бўлиб, тўдувчилар- га ўзларининг эски кустарь усулида ишлашларига имкон бериб қўйиб, фақат савдогар сифатида улар устидан ҳукмронлик дилган, тўқувчилар эса амалда унинг ишини қилганлар52). Бунга ўхшаш муносабатлар ҳамма ерда чинакам капиталистик ишлаб чиқариш усули йўлида туради ва у ривожлана борган сари ҳалок бўлади. Улар ишлаб чидариш усулида туб ўзгариш дилмасдан, бевосита ишлаб чпқарувчиларнинг аҳволиии фақат ёмоилаштиради, уларни шароити каппталга бевосита бўйсуиган ишчилардан ҳам ёмонрод оддий ёлланма ишчиларга ва пролетарларга айлаптиради ва бунда уларнинг дўшимча меҳнатини капитал эски ишлаб чиқариш усули иегизида ўзиники дилиб олади. Лондон ҳунармаидчилик мебель ,иш- лаб чиқаришинииг бир қисмида ҳам шундай, фақат бирмунча шак- ли ўзгартирилган муносабатлар мавжуддир. Айниқса Тауэр-Хам- летсда у жуда кенг кўламда йўлга дўйилган. Бутун ишлаб чиқа- риш бир-биридан мустацил кўп тармоқларга бўлингаи. Бир корхо- иа фақат стул, бошқаси фақат стол, учинчиси фақат шкаф ясайди ва ҳоказо. Лекин бу корхоналар ўзи озми-кўпми ҳунармапдчилик * — унумсиз харажатлар. Ред.
61) Россия фақат ички ва қўшни Осиё бозорларига мўлжалланган ўз капиталистик ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун зўр бериб жон-жаҳди билан ишга кириш- ган пайтдан бошлаб бу асос ҳам ўзгара бошлади. — Ф. Э.
** — мовутчи. Ред.
52) Бу нарса Рейндаги лента ва тасма ишлаб чидариш ва шоҳи тўқувчилигига тааллуқлидир. Крефельд ядинида қишлоқ иўлда тўқувчилари билан шаҳар <<Фабрикантлари»нинг алоқа қилиб туришлари учун ҳатто алоҳида темир йўл қурил- ган, лекин кейинчалик машина билан тўқиш ривожланиб, бу темир йўл ҳам, Цулда тўцувчилар ҳам бекор цолди. — Ф. Э.
22—775


330 ТУРТИНЧИ БУЛИМ. ТОВАР ВА ПУЛ КАПИТАЛЛАРИНИНГ АЙЛАНИШИ
усулида иш олиб боради, уларда озгина халфалари бор майда мас- терлар ишлайди. Бироқ ишлаб чидариш жуда оммалашиб кетиб, бевосита хусусий истеъмолчиларга керагидан анча ортидча ишлаб чидарилар экан. Бунда харидорлар — мебель магазинларининг эга- ларидир. Шанба кунлари мастер уларнинг олдига бориб, ўз маҳсу- лотини сотади, шу билан бирга, гаровхонада бирон-бир буюм усти- дан олинадиган дарз миқцори хусусида савдолашганлари сингари, улар ҳам баҳо хусусида савдолашадилар. Бу мастерлар келаси ҳафта яна хом материал сотиб олиш ва иш ҳақи тўлаш имкония- тига эга бўлиш учун ҳар ҳафта ўз маҳсулотларини сотишга мажбур бўлади. Бундай шароитда улар аслини олганда савдогар билан ўз ишчилари ўртасида фадат воситачи бўлиб хизмат дилади, холос. Бунда савдогар аслида капиталист бўлиб, дўшимча цийматнинг катта қисмини ўз ҳамёнига солади53). Илгари ҳунармандчилик усули билан ёки қишлоқ саноатининг қўшимча тармоғп сифатида юритилган тармоқларнинг мануфактурага ўтишида шунга ўхшаш ҳодиса кўзга ташланади. Бу майда мустақил ишлаб чиқаришнинг техник тараққиёти даражасига дараб,— унинг ўзи ҳунармандлик ишлаб чиқариши имкон берган машиналарни татбиқ дилган жой- да,— йирик саноатга ўтиш ҳам содир бўлади; энди машина қўл билан эмас, балки, масалан, кейинги вақтларда Англия пайпоқ- йигирув ишлаб чиқаришида бўлаётганидек, буғ билан ҳаракатга келтирилади.
Шундай қилиб, ўтиш уч хил йўл билан содир бўлади: биринчи- дан, савдогар бевосита саноатчи бўлиб олади; ҳунармандчиликнинг савдога асосланган тармоқларида, жумладан, зийнат буюмлари иш- лаб чиқаришда шундай бўлади, бу буюмларни савдогарлар, ўн бе- шинчи асрда Истамбулдан Италияга келтирилганидек, хом ашё ва ишчилар билан бирга чет элдан келтириб турадилар. Иккинчидан, савдогар майда мастерларни ўзига воситачи (middlemen) дилиб олади ёки тўғридан-тўғри мустақил ишлаб чиқарувчидан сотиб олади; у номинал суратда уни мустақиллигпча қолдиради ва унинг ишлаб чиқариш усулини ўзгартирмайди. Учинчидан, саноатчи сав- догарга айланади ва савдо учун кўплаб бевоспта ишлаб чиқаради.
Ўрта асрларда, Поппе тўғри айтганидек, савдогар цех ҳунар- мандлари ёки деҳқонлар ишлаб чндарган товарларни фақат «уза- тувчи» бўлган93. Савдогар саиоатчи бўлиб олади ёки, аниқроғи, ҳунармандчилик саноатини, айниқса қишлоқ майда саноатмни ўзи учун ишлашга мажбур қилади. Иккинчи томондан, ишлаб чиқа- рувчи савдогарга айланади. Масалан, мастер, мовут тўқувчи, сав- догардан жунни аста-секин, оз-оздан олиб туриш ва уни ўз халфа- лари ёрдамида савдогар учун ишлаб бериш ўрнига, ўзи жун ёки йигирилган ип сотиб олади ва ўз мовутини савдогарга сотади. Иш- лаб чиқариш элементлари унинг ўзи сотиб олган товарлар сифатида ишлаб чиқариш процессига киради. Шу тариқа, мовут тўдувчи ало-  ••)
••) 1865 йилдан бошлаб бу система янчда ненг мицёсда ривожланди. У ҳақдаги таф- силотлар қаралсин.* «First Report of the Select Committee of the House of Lords on the Sweating System». London, 1888. — Ф. Э.


XX БОБ. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН
331
ҳида савдогар учун ёки муайян буюртмачилар учун ишлаб чиқариш ўрнига энди бутун савдо дунёси учун -ишлаб чиқаради. Ишлаб чи- қарувчининг ўзи — савдогар. Савдо капитали энди фақат муомала процессини бажаради. Дастлаб савдо цех ва қишлоқ хонаки ҳунар- мандчилигини ҳамда феодал деҳқончилигини капиталистик ишлаб чикаришга айлантириш учун шарт-шароит бўлган эди. У маҳсу- лотни — қисман унинг учун бозор яратиш билан, қисман янги-янги товар эквивалентларини етказиб бериш, ишлаб чиқариш учун эса янги хом ашё ва ёрдамчи материаллар етказиб бериш билан — то- варга айлантпради ва бу билан ишлаб чиқаришнинг янги тармоқ- ларини вужудга келтирадики, бу тармоқлар аввал бошданоқ сав- дога: бозор учун ва жаҳон бозори учун ишлаб чиқаришга ҳамда жаҳон бозори тақозо этадиган ишлаб чиқариш шароитларига асос- ланади. Мануфактура бир қадар мустаҳкамланиб олиши ҳамоно, у,— ундан ҳам кўпроқ, йирик саноат,— ўзи ўзига бозор яратиб олади, уни ўз товарлари билан қўлга киритади. Энди савдо саноат ишлаб чиқаришининг хизматкорига айланадики, бозорни доимо кенгайтириб бориш саноат ишлаб чиқариши учун ҳаётий шарт бў- либ қолади. Доимо кенгайиб борувчи оммавий ишлаб чиқариш мав- жуд бозорни тўлдириб юборади ва шу сабабдан бу бозорни доимо кенгайтиради, унинг доирасини улғайтиради. Бу оммавий ишлаб чицаришни чеклайдиган нарса савдо эмас (чунки савдо мавжуд та- лабнигина ифодалайди), балки амал қилиб турган капиталнинг ҳажми ва меҳнатнинг унумдорлик кучининг тараққиёт даражаси- дир. Саноат капиталисти кўз олдида доимо жаҳон бозори туради, у ўз ишлаб чиқариш харажатларини фақат ўз мамлакатининг бозор баҳолари билангина эмас, балки жаҳон баҳолари билан ҳам тақ~ қослайди ва доимо таққослаб туриши керак. Анча илгариги даврлар- да бундай таққослаш деярли фақат савдогарлар улушига тушарди ва шу тариқа савдо капиталининг саноат капитали устидан ҳукмрон- лигини таъминларди.
Ҳозирги замон ишлаб чиқаршп усулини биринчи дафъа назарий жиҳатдан ёритиш — меркантилизм системаси — зарурат юзасидан муомала процессининг юзаки ҳодисаларига, яъни савдо капитали ҳаракатида алоҳидалашган шаклдаги ҳодисаларга таянган ва шу- нинг учун у ҳодисаларнинг фақат ташқи кўринишинигина қамраб олган. Қисман шунинг учунки, савдо капитали умуман капитал мав- жудлигининг биринчи эркин формасидир. Қисман феодал ишлаб чи- каришидаги тўнтаришнинг биринчи даврида, ҳозирги замон ишлаб чиқариши юзага келаётган даврда унинг таъсири устун турганлиги оқибатида шундай бўлган. Ҳозирги замоннинг чинакам сиёсий иқти- сод фани назарий тадқиқот муомала процессидан ишлаб чика- риш процессига ўтган вақтдангина бошланади. Тўғри, процент бе- Рувчи капитал ҳам капиталнинг қадимий формасидир. Лекин нима сабабдан меркантилизм уни ўзига таянч нуқтаси қилиб олмасдан, балки, аксинча, унга мунозара нуқтаи назаридан царашини биз кейинроқда кўрамиз.


332 ]
БЕШИНЧИ БУЛИМ
ФОИДАНИНГ ПРОЦЕНТГА ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИГА БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
ЙИГИРМА БИРИНЧИ БОБ
ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
Умумий ёки ўртача фойда нормаси бирпнчи марта текширилган- да (шу китобнинг II бўлими) ўртача фойда нормаси ҳали тугал бир шаклда иамоён бўлмаган эди, чуики фойдалариинг бараварлашўви ҳали турли ишлаб чиқариш соҳаларига солинган сапоат капиталла- рининг шунчаки бараварлашувидай кўринган эди. Бу текширув савдо капиталининг шу бараварлашувдаги нштироки ва савдо фой- даси тадқиқ қилингаи бундан олдинги бўлпмда тўлдирилган эди. Энди умумий фойда нормаси ва ўртача фойда олдингисидан тбрроқ доирада. намоён бўлди. Бундан кейинги тадқиқот давомида пгўни назарда тутмоқ керакки, биз умумий фойда пормаси, ёки ўртйча фойда тўғрисида гапирганимизда сўнгги маънони, яънп фақатг ту- гал шаклдаги ўртача фойдани назарда тутамиз. Бу норма эндй са- ноат, капитали учун ҳам, савдо капитали учун ҳам бир хил бўлиб? гап-шу ўртача фойда устида бораётганлигп сабабли, бупдан буёп саноат фойдаси билан савдо фойдасини бир-биридан фар^лантирйш- га ҳам зарурат йўқ. Капитал ишлаб чицариш соҳасига canoaf ка- питали сифатида солинганми ёкп муомала сохасига савдо кашггали сифатида солипганми, бундаи цатъп назар, у ўз миқдорпга pro rata * ўша-ўша бир йиллик ўртача фойда келтиради.
Бу ерда муайян. қиймат суммасининг мустақил ифодаси қилиб олинган пул — унинг ҳақиқатда пул ёки товар формасида мавжуд- лигидан қатъи назар — капиталистик ишлаб чпқариш асосида капй- талга айланиши мумкин ва бундай айланпш натижасида муайян миқдор . қийматидан ўз-ўзича ўспб, ортиб борувчи қийматга айла- нади. Пул фойда ҳосил қиладп, яъни капиталистга ишчиларни ши- либ, уларнинг ҳақи тўлаимаган маълум миқдор меҳнатпни, қўшймча маҳсулот ва цўшимча қийматни ўзипики қилиб олишга имкон 'бе- ради. Шу билан пул, пул сифатида эга бўлган истеъмол ^ийматидан ташқари, қўшимча истеъмол қийматига ҳам эга бўлади, яъни пул капиталлик функциясини бажаради. Бу ерда пулнинг истеъмол


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
333
қиймати нақ шу пулнинг капиталга айланиб ҳосил қилган фойда- сидан иборагдир. Пул бу потенциал капитал сифати билан, фойда ҳосил қилиш воситаси сифати билан товарга айланади, лекин sui generis * товарга айланади. Ёки, бошқача сўз билан айтганда, ка- питал капитал сифатида товарга айланади*  54).
. Фараз қилайлик, йиллик ўртача фойда нормаси 20% га тенг бўл- спн. Бундай ҳолда қиймати 100 фунт стерлинг бўлган машина ўр- тача шароитда ва иш билиш даражаси ўртача бўлганда капитал сифадида ва мақсадга мувофиқ ишлатплса, 20 фунт стерлинг фойда келтирган бўлур эди. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, 100 фунт стерлинги бўлган одам 100 фунт стерлингни 120 га айлантириш ёки 20 фупт стерлинг фойда ҳосил цилиш кучига эга бўлади. Бу одамнинг қўлида 100 фунт стерлинг потенциал капитал бор. Агар бу рдам шу 100 фунт стерлингии унп ҳақиқатда капитал спфатида шплатадиган бошқа одамга бпр йил муддатга берса, бу ҳолда уйга 20 ,фунт стерлинг фойда ҳосил цилиш, қўшимча қиймат ҳосил ди- лшп кучини берган бўлади, бу қўшимча қиймат унга бекорга кела- ди, у бунинг эвазига ҳеч қандай эквивалент тўламайди. Агар бу кейингп шахс шу 100 фунт стерлингиинг эгасига йил охирида, мД- салац, 5 фунт стерлинг, яъни ҳосил килинган фойданинг бир қйс- минд тўласа, бу билан шу 100 фунт стерлингнипг истеъмол қийма- тинн, унинг капитал сифатидаги функциясининг, 20 фунт стерлййг фойда ҳоспл КД1ЛИШ функциясининг истеъмол қййматини тўлагаи бўлади. Фойданинг шу пул эгасига тўланадиган қисми процент дёб аталади, демак, процент фойданииг фаолиятдаги капиталист ўз чўйтагига солцш ўрнига капптал эгасига бериши лозйм бўл£ан вдсдаинииг алоҳида номидан* алоҳида ифодасидан бошқа нарса эмас. ■ -
^авшанки, бу 100 фунт стерлингга эга бўлмоқ унинг эгасива процентни, унинг капитали ҳосил цилган фойданинг бир қисмини ўзиццки цилиб ол.ишига куч беради. Агар у шу 100 фунт стерлингни бошқа шаҳсга бермаганда эди, бу шахс фойда ҳосил қила олмагай бўдур эди, умуман шу 100 фуцт стерлингга нисбатан капиталйст сифатида функция қила олмаган бўлур эди 55). ’• • -
Б.у ҳолда Гилбарт билан бирликда (изоҳга қаралсин) «табиий адолат» тўғриспда гапирмоқ бемаъииликдир. Ишлаб чиқарййй агенулари ўртасида тузиладпган битимларнинг адолатлилпги шунга асосданадики, бу битимлар, табиий оқибат сифатида, ишлаб чиқа- риш муносабатларпдан келиб чиқади. Бу иқтисодий битимлар итп- тирокчиларнинг пхтиёрий ҳаракати сифатида, улар умумпй ирода- * — алоҳида. Ред.
54) Бу ерда экономистлар масалани худди шундай тушунишларини кўрсатувчи оир неча парчани цитата келтириш мумкин бўлар эди.— «Сизлар» (Англия байки) «капитал товар билан савдо қилувчи жуда йирик савдогарлар эмасмисиз?» — банк конунчилиги бўйича ҳисобот муносабати билан (умум палатаси, 1857) гувоҳлар' сўроқ қилинаётган вақтда шу Банкнинг директорларидан бирига шундай савол оерилгдн эди. [«Report on Bank Acts», 1857, p. 104).
55) «Фойда чиқариш мақсадида пул қарз олувчи одамнинг фойданинг бир цис- мини кредиторга бериши лозимлиги табиий адолатнинг ўз-ўзидан равшан принци— пидир» (Gilbart. «The History and Principles of Banking». London. 1834. p. 163).


334
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
•еининг ифодаси сифатида ва тарафлардан ҳар бирини бажаришга давлат мажбур циладиган мажбуриятлар сифатида юридик форма- ларда намоён бўлади,— бу юридик формалар, фақат формалар бўл- ганлигидан, ўзлари битимларнинг бу мазмунини аниқлай олмайди- лар. Улар шу мазмунни ифода этадилар, холос. Бу мазмун, агар у ишлаб чиқариш усулига мувофиқ келса, унга адекват бўлса — адо- латлидир. Унга зид бўлса — адолатсиздир. Капиталистик ишлаб •чиқариш усулига асосланган қуллик адолатсизликдир; худди шу- пингдек товарнинг сифати жиҳатдан алдаш ҳам адолатсизлик* дир.
Бу 100 фунт стерлингнинг 20 фунт стерлинг фойда ҳосил қили- шига сабаб шуки, у капитал сифатида — саноат ёки савдо капитали •сифатида — амал қилади. Бироқ унинг капитал сифатида бундай амал қилпши учун унинг капитал сифатида сарфланиши, демак, иулнинг ишлаб чиҳариш воситалари сотиб олишга (саноат капи- тали бўлганда) ва товар сотиб олишга (савдо капитали бўлганда) •сарфланиши sine qua non * дир. Лекин пулнинг сарфланмоғи учун унинг нақд бўлмоғи керак. Агар шу 100 фунт стерлингнинг эгаси А бу пулни ўз шахсий истеъмоли учун сарфласа эди, ёки уни мол- дунё қилиб ўзида сақласа эди, функция дилувчи капиталист В уни «апитал сифатида сарфлай олмасди. У ўз капиталини эмас, балки A яннг капиталини сарфлайди, лекин у А нинг капиталини А нинг нхтиёрисиз сарфлай олмайди. Шундай қилиб, ҳадиқатда бу 400 фунт стерлингни капитал сифатида дастлаб А сарфлайди, ле- кин унинг капиталист сифатидаги бутун фаолияти бу 100 фунт стерлингни капитал сифатида шундай сарфлаш билан чекланади. Гап шу 100 фунт стерлинг устида бораркан, В нинг капиталист -сифатида фаолиятда бўлишига сабаб фақат шуки, А унга шу 100 фунт стерлингни беради ва шу тариқа бу пулни капитал си- фатида сарфлайди.
Дастлаб, процент келтирувчи капитал муомаласининг ўзига хос хусусиятини дараб чиқайлик. Сўнгра, иккинчи навбатда, у товар сифатида сотиладиган, яъни ҳамишаликка инъом қилинадиган эмаст <5алки дарзга бериладиган ўзига хос усулни дараб чиқмод керак.
Бошланғич нуқта А нинг В га қарз берган пулидир. Қарз га- ров олиб ёки гаровсиз берилиши мумкин; бирод биринчи форма купроқ дадимги формадир, товарларни ёки қарз мажбуриятлари, чунончи: вексель, акция ва шу кабиларни гаровга олиб берилади- гап қарзлар бундан мустаснодир. Бу махсус формалар бу ерда <бизни қизиқтирмайди. Бу ерда биз процент келтирадиган оддий формадагп капитални қараб чпқамиз.
В нинг дўлида пул ҳақиқатан капиталга айланади, П—Т—П' ҳаракатини бажаради ва сўнгра П' бўлиб, П+кП бўлиб А га дай- тадики, бунда ДЛ процентдир. Осонроқ бўлиши учун биз капи- "гал В пинг қўлида узодроқ муддатга қоладиган ва процент муайян * — эарур шарт. Ред.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
335
муддатларда тўланадиган ҳолни ҳозирча бир чеккада қолдириб ту- рамиз.
Демак, ҳаракат мана бундай:
27-27-Т-27,-Л/.
Бу ерда 1) пулнинг капитал сифатида сарфланиши, 2) пулнинг реализация қилинган капитал сифатпда, 1Г, ёки II+MI сифатида цайта оқиб келиши икки марта намоён бўлади.
Савдо капиталининг П—Т—П' ҳаракатида айни бир товар икки марта, савдогар савдогарга сотган ҳолларда эса кўп марта қўлдан ўтади; бирод товар узил-кеспл истеъмолга кирганига цадар айни бир товарнинг ҳар бир бундай жой ўзгартиши — бу процесс неча марта такрорланмасин — товар метаморфозасипи, сотиб олиниши ёки сотилишини билдиради.
Иккинчи томондан, Т—П—Т да айни бир пул икки марта жойи- ни ўзгартиради, лекин унинг икки марта жой ўзгартиши товарнинғ тўла метаморфозасини билдиради, товар дастлаб пулга айланадиу сўнгра эса пулдан яна бошқа товарга айланади. -
Аксинча, процент келтирувчи капитал учун П нинг биринчи жой ўзгартиши асло товар метаморфозаси моменти ҳам эмас, капи- тални такрор ишлаб чиқарпш моменти ҳам эмас. П нинг жой ўз^- гартиши фақат иккиламчи сарфлашда, фаолиятдаги капиталистнингг бу пул билан савдо қилувчп ёки уни унумли капиталга айлантвг- рувчи капиталистнинг қўлида ана шундай моментга айланади. П нинг биринчи жой ўзгартиши бу ерда унинг А шахс томонидавг. В шахсга берилишидан ёки топширплишидан — одатда муайян юри- дик формалар ва шартларга риоя дилган ҳолда берилишидан бошқа» нарса эмас.


.336
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
^асида амал қилишдан тўхтайди. Лекин энди амал қилмайдиган капитал сифатида ҳам бу пул яна А га берилмоғи керак, чунки у ҳамон бу пулнинг юридик эгасидир.
Бу товарга, товар сифатидаги капиталга хос бўлган бошқа би- тимларда ҳам учрайдиган сотиш формаси ўрнига қарз формаси, капитал бу ерда товар сифатида кўринади ёки пул капитал сифа- тида товарга айланади, деган таърифдан келиб чиқади.
Бу ерда қуйпдагиларни фарқлантирмоқ лозим:
Биз шуни кўрдик («Капитал», II китоб, I бобда) ва бу ерда цисқача эслатиб ўтамизки, муомала процессида капитал товар ка- питал сифатида ва пул капитал сифатида амал цилади. Лекин капи- тал ҳар иккала формада ҳам капитал сифатида бўлмаган TO’ варга айланади.
Унумли капитал товар капиталга айланиши биланоқ бозорга чи- царилиши, товар сифатида сотилиши керак. Бу ерда у фақат то- вар сифатида амал қилади. Харидор фақат товар сотиб олувчи бўлиб чпққани сингари, капиталист ҳам бу ўринда фақат товар сотувчи бўлиб чиқади. Товар тарзидаги маҳсулот ўз қийматини муомала процессида сотиш воситасида реализация кплиши, ўзининг айланган шаклига, пул шаклига кириши керак. Шу сабабли маз- -кур товарни истеъмолчи тирикчилик воситаси қилиб сотиб олади- ми ёки капиталист ишлаб чиқариш воситаси, капиталнинг тарки- бий қисми қилиб сотиб оладими, бу ҳам мутлақо фарқсиздир. Муомала актида товар капитал сифатида эмас, балки фақат товар сифатида амал қилади. Бу — оддий товардан фарқли ўлароқ, товар капиталдир, 1) шунинг учунки, унда энди цўшимча циймат бор, демак унииг кийматини реализация қилиш айни замонда қўшимча қийматни ҳам реализация қилишдир; бирод бу ҳол унинг фақат товар сифатида, муайян баҳоли маҳсулот сифатида мавжудлигипи сира ҳам ўзгартмайди; 2) шунинг учунки, унинг товар сифатйдаги бу функцияси унинг капитал сифатида такрор ишлаб чиқарилиш процесси моментидир ва шушгпг учун ҳам унинг товар сифатидаги ҳаракати ўзи бажараётган процессдаги ҳаракатнинг фақат бир цис- ми бўлиши билан бирга, унинг капитал сифатидаги ҳаракатй ҳам- дир; лекин бу ҳаракатнииг шундай бўлишига сабаб сотиш нати- жаси эмас, балки бу сотиш билан капиталдан иборат шу муайян қиймат суммасининг бутуи ҳаракати ўртасидаги мавжуд ало^а на- тижаси, холос.
Худди шунингдек, пул капитал сифатида у, амалда, фақат пул •сифатида, яъни товарлар (ишлаб чиқариш элементлари) сотиб ‘олиш воситаси бўлиб ҳаракат қилади. Шу пулнинг бу ерда айни замонда пул капитал, капитал формаси эканлиги сотиб олиш актидан эмас, у пул сифатида бажарадиган ҳақикий функциядап эмас, балки бу акт билан капиталнинг жами ҳаракати ўртасидаги алоқадан кёлиб чиқади, чунки капиталнинг пул сифатида бажарадиган бу акти ка- питалистик ишлаб чиқариш процессииинг муқаддимаси бўлиб хиз- ?мйт қилади.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
3377
Лекин, модомики товар капитал ва пул капитал ҳақиқатан амал қилар экап, процессда ҳақиқатан ўз ролини ўйнар экан, товар капи- тал бу ерда фақат товар сифатида, пул капитал фақат пул сифатида амал қилади. Метаморфозанинг ўз-ўзича қараб чиқиладигап айрим моментларидан биронтасида ҳам капиталист харидорга товарни — гарчи бу товар унинг учун капитал бўлса-да — капйтал сифатида сотмайди ва сотувчига пулни капитал сифатида бериб бегоналаш- тирмайди. Ҳар иккала ҳолда ҳам у товарни фақат товар сифа- тпда ва пулни фақат пул сифатида, товарга ниебатан харпд воси- таси сифатида бегоналаштиради.
Муомала процессида капитал факат бутун процесснинг умумий алоқасида, бошланғич нуқта айни замонда ҳаракат қайтадиган пуқта ҳам бўлган момеитда, П—П' ёки Т—Т' да капитал сифатида майдонга чиқади (ҳолбуки ишлаб чиқариш процессида у, ишчи- нниг капиталистга бўйсуниши натижасида ва кўшимча қиймат ҳо~ спл қилиш натижасида, капитал сифатида майдонга чиқади). Лекин бу бошланғич нуқтага қайтпш моментида воситачп процесс йўқ бўлиб кетди. Бунда П', ёки ZZ+A7Z, аввал авДнсланган пул сум- маси плюс уига иисбатан бир қадар ортиқча ҳиссага, реализацпя цилинган қўшимча қийматга баробар пул суммаси мавжуддир (буи- да A7Z миқдорида ортган қиймат суммасининг энди пул формасида, ёки товар формасида, ёхуд ишлаб чиқариш элементлари формасида мавжуд бўлшп-бўлмаслиги фарқсиздир). Капитал реализация ци- лпнган капитал сифатида, ортган қиймат сифатида мавжуд бўлади- гап худди шу қайтиш нуқтасида,— бу нуқта хаёлий ёки ҳақиқий ҳаракатсизлик нуқтаси каби қайд қплинганлигидаи,--бу формада капитал ҳеч қачон муомалага кирмайди, балки, аксинча, муомала- дап чиқарпб олииган капптал сифатида, бутуи процесснииг нати- жасп бўлиб кўрииади. Агар у яна сарфланса, у ҳеч қачон учинчи шахсга капитал сифатида бер-илиб бегоналаштирилмайди, балки упга оддий товар сифатида сотилади ёкп уига товар учуи оддий пул сифатида тўланади. У ўз муомала процессида ҳеч қачон капи- тал сифатида майдонга чиқмайди, балки факат товар ёкп пул си- фатида чиқади, бу ҳам мазкур ҳолда унинг бошцалар учун мав- жудлигининг бирдан-бир формасидир. Товар ва пул бу ерда товар- нпнг пулга, пулнинг товарга айланиши учун эмас, уларнинг согиб олувчига ёки сотувчига ҳақиқий муносабатларида эмас, балки фа- қат уларнинг капиталистнинг ўзига идеал муносабатларида (маса- лага субъектив жиҳатдан қараганда) ёки такрор пшлаб чиқариш процессининг моментлари сифатида (масалага объектив жиҳатдан Қараганда) капиталдир. Ҳақиқий ҳаракатда капитал муомала про- Цессида эмас, балки фақат ишлаб чиқариш процессида, иш кучини эксплуатация цилиш процессида капитал сифатида мавжуд бўлади.


338
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
бу пулни капитал шаклида,— фадат ўзи учун эмас, балки бошқа- лар учун ҳам капитал шаклида,— товарга айлантиради. Бу, пулини бегоналаштирган шахс учунгина капитал эмас, балки пул учинчи шахсга ҳам аввал бошданоқ капитал сифатида, дўшимча қиймат, фойда ҳосил диладиган истеъмол қийматига эга бўлган қиймат сифатида берилади; шундай диймат сифатида бериладики, бу қий- мат ҳаракат вақтида сақланади ва ўз функциясини бажаргач уни дастлаб сарфлаган шахсга, бу ўринда пул эгасига цайтади; биноба- рии, бу қиймат пул эгасидан фақат вақтинча узоқлашади ва фақат вақтинчагина ўз эгасининг дўлидан фаолиятдаги капиталист дўлига ўтади, яъни тўлаш учун ишлатилмайди ва сотилмайди, балки фадат царзга берилади, фақат шундай.шарт билан бегоналаштири- ладики, муайян вақт ўтгандан кейин у, биринчидан, ўзининг бош- ланғич нудтасига дайтиши керак ва, иккинчидан, ўз истеъмол қий- матини, ўзининг қўшимча қиймат ҳосил дилиш қобилиятини реали- зация дилгандан сўнг, реализация қилинган капитал сифатида дай* тиши керак.
Капитал сифатида қарз берилган товар, ўз хоссаларига дараб, ё асосий капитал сифатида, ёки оборот капитали сифатида бери- лади. Пул ҳар иккала формада ҳам дарз берилиши мумкин,— ма- салан, пул умрбод рента формасида бўлиб-бўлиб дайтариладиган бўлса, у асосий капитал сифатида берилади, бу ҳолда процент билан бирликда капиталнинг бир дисми ҳам ҳамиша дайтиб келади. Баъзи бир товарлар ўз истеъмол дийматининг табиатига кўра фа- қат асосий капитал сифатида дарз берилиши мумкин, масалан, уй- лар, кемалар, машиналар ва ҳоказолар. Лекин ҳар қандай дарз ка- питали, унинг формаси дандай бўлмасин ва истеъмол қийматининг табиати уни дайтариб бериш усулини қапдай ўзгартирмасин, ҳамиша пул капиталининг фақат алоҳида формаси бўлиб долади. Чунки бу «рда дарз бериладиган нарса ҳамиша муайян пул суммасидир ва процент ҳам шу сумма юзасидан ҳисобланади. Агар қарз берилган нарса пул ҳам бўлмаса, оборот капитали ҳам бўлмаса, у ҳолда, асосий капитал дай тарзда дайтиб келса, бу нарса ҳам шу тарзда цайтади. Кредитор вақти-вақти билан процент ҳамда асосий капи- талнинг пстеъмол дилинган дисмини, даврий ейилиш эквивалентини олиб туради. Муддат ўтгандан кейин эса, дарз берилган асосий ка- питалнинг истеъмол дилинмаган дисми in natura * қайтади. Arap қарз берилган капитал оборот капитали бўлса, у ҳолда оборот ка- питали дай тарзда дайтиб келса бу капитал ҳам кредиторга шу тарзда қайтади.
Демак, дайтиш усули ҳар гал такрор ишлаб чиқарилаётган ка- питалнинг ва унинг алоҳида хилларининг ҳадиқий доиравий оборо- ти билан белгиланади. Лекин ^арз берилган капиталнинг дай- тиши қайтариб тўлаш формасига киришига сабаб шуки, бу капитал ^арз формасида аванс берилади, бегоналаштирилади.
— натура ҳолда. Ред.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
339
Бу бобда биз қарз капиталининг барча бошқа формаларини келтириб чиқарган пул капиталнинг ўзи билангина шуғуллана- миз.
Қарз капитали икки марта қайтади; такрор ишлаб чиқариш про- цессида у фаолиятдаги капиталистга қайтади, сўнгра эса қайтипв капитални кредиторга, пул капиталистига бериш тарзида, капитални унинг ҳақиқий эгасига, капиталнинг юридик бошланғич нуқтасига цайтариб бериш тарзида яна бир марта такрорланади.
Ҳациқий муомала процессида капитал ҳамиша фақат товар ёки пул сифатида майдонга чиқади ва унинг ҳаракати бир қатор олиш- сотиш актларидан иборат бўлади. Хуллас, муомала процесси товар метаморфозасидан иборат бўлади. Агар биз такрор ишлаб чиқариш процессини бутун ҳолида олиб қарасак, унинг йўли бошқа. Агар биз бошланғич нуқта қилиб пулни олсак (агар бошланғпч нуқта қилиб товарни олсак ҳам аҳвол ўзгармайди, чункп бу ҳолда биз унинг қийматини асос қилиб оламиз ва, демак, товарнинг ўзини пул sub specie * қараб чиқамиз), у ҳолда биз муайян пул суммаси сарфланганлигини ва муайян давр ўтгач бирмунча ўсим билан цайтиб келганлигини кўрамиз. Авансланган пул суммасининг эвази плюс қўшимча қиймат қайтиб келади. Бу пул суммаси сацланган ва муайян доиравий ҳаракат қилиб кўпайган. Лекин пул, модоми- ки у пул капитал сифатида қарз берилар экан, нақ шундай сақла- нувчи ва кўпаювчи пул суммаси сифатида карз бериладики, бу сумма муайян давр ўтгач бирмунча қўшимча билан қайтиб келади ва истаган вақтда яна худди шу процессни бошлай оладп. У пул сифатида ҳам, товар сифатида ҳам сарфланмайди, яъни у, агар пул шаклида авансланган бўлса, товарга айирбошланмайди ва, агар товар шаклида авансланган бўлса, пулга сотилмайди; у капитал шаклида сарфланади. Уз-ўзига нисбат, агар капиталистик ишлаб чиқариш процесси бир бутун деб ва бирлик деб қаралса, капитал ифодаланадиган нисбат, капитал пул туғдирувчи пул сифатида май- донга чиқадиган нисбат бу ерда воситачилик қилувчи оралиц ҳара- катсиз, шунчаки пулнинг характери, унинг муайянлиги сифатида пул билан бирикиб кетади. Пул пул капитали сифатида царз берил- ганда шундай муайянлик ҳолида бегоналаштирилади.
Прудон пул капиталнинг ролини ғалати тушунади («Gratuite du Credit». Discussion entre m. Fr. Bastiat et m. Proudhon. Paris, 1850). Царзнинг Прудонга бало бўлиб туюлишининг сабаби шуки, у co- тиш эмас.
Процентга қарз бериш —
«сотилган нарсага эгаликни ҳеч қачон бермагани ҳолда, айни бир нарса- ни қайта-қайта сотиш ва унинг баҳосини қайта-қайта олкш имконидир» (9* бет)94.
Буюм, пул, уй ва ҳоказолар, олиш-сотиш вақтида бўладигани каби, ўз эгасини ўзгартирмайди. Лекин Прудон шу нарсани назар- • — нуцтаи назаридан. Ред.


340
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
дан қочирадики, пул процент келтирувчи капитал формасида бе- рилгаида унинг учун ҳеч қандай эквивалент олинмайди. Ҳар қаидай олди-сотдида, умуман айирбошлаш процесслари содир бўлар экан, ҳақиқатда буюм берилади. Сотилган буюмга эгалик ҳар сафар олувчига берилади. Лекин бунда қиймат берилмайди. Сотишда то- варнинг қиймати эмас, балки товар берилади, унинг циймати пул формасида ёки қарз мажбурияти ёки тўлов титули формасида қай- тади, бу эса бу ерда пулнинг фацат бошқа формаси холос. Сотиб олишда пулнинг қиймати эмас, пул берилади, пулнинг қиймати товар формасида цопланади. Бутун такрор ишлаб чиқариш процесси давомида саноат капиталисти айни бир қийматни (қўшимча қиймат- ни бир чеккада қолдириб турайлик) фақат турли формаларда ўз қўлида сақлаб туради.
Модомики айирбошлаш, яъии буюмлар айирбошлаш содир бўлар экан, кийматда ҳеч цандай ўзгариш бўлмайди. Айни (бир капита- листнинг ўзи ҳамшпа айии бир қийматни ўз цўлида сақлаб туради. Бироқ қўшимча қийматни капиталист ҳосил ^илиши сабабли айир- бошлаш бўлмайди; айирбошлаш бўлганда эса товарларда қўшимча қиймат бор бўлган бўлади. Агар биз айрим айирбошлаш актларини эмас, балки капиталнинг бутун доиравий оборотини, П—Т—П' ни, цараб чиқсак, муайян қиймат суммаси доим авансланганини ва шу қиймат суммаси плюс қўшимча қиймат ёки фойда муомаладан чи- қариб олинганини кўрамиз. Оддий айирбошлаш актларида бу про- цессдаги воситачилик, албатта, эътибордан четда қолади. Лекин қарз берган капиталист оладиган процент худди шу капитал сифатидаги 11 иинг ҳаракатига асосланади ва шу ҳаракатдан келиб чиқади.
«Дарҳақиқат»,— дейди Прудон,—«шляпафуруш сотган шляпалари эвази- га... уларнйнг цийматини олади, ортиқ ҳам эмас, кам ҳам эмас. Лекин пул қарз берувчи капиталист... ўз капиталини камаймаган ҳолда қайтариб олиш билан бирга, у ўз капиталидан ортиқроц, ўзи муомалага солганидан ортиқроқ варса олади, у капиталдан ташцари яна процент ҳам олади» (69-бет).


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
341
•билаи ишлаб чицарган бўлса, эҳтимол, шу 15 фунт стерлингдан 5 фунт стерлингини процент қилиб беришга тўғри келади. Бу эса шляпаларнинг қийматини заррача ҳам ўзгартмайди, балки шу қий- матда мавжуд бўлган қўшимча цийматнинг турли шахслар ўртаси- даги тақсимотига ўзгартиш киритади, холос. Процент тўлаш шляпаларнииг қийматига таъсир кўрсатмаслиги сабабли, Прудон- iiiiiir қуйидагп даъвоси ҳам бемаънидир:
«Савдода капитал проценти ишчипинг иш ҳақи билан қўшилиб, шу иш ҳақи билан бирга товар баҳосини ташкил этиши сабабли, ишчи ўз меҳнат маҳсулини сотиб ололмайди. «Ишлаб яшамоқ»— бу шундай принципдирким: процент ҳукмронлиги шароитида бу принципнинг ўзида зиддият бор» (105- бет)56.
Прудонпииг капитал табиатини пақадар ёмои тушупгаилигини унинг умуман капитал ҳаракатини процент келтирувчи капитал учун хос бўлган ҳаракат деб ифодалаган қуйидаги иборасидан кў- риш мумкин:
«Процент жамғарилиши натижасида капитал-пул бир цатор айирбошла- нишлардан ўтиб ҳамиша ўз манбаига цайтиб келиши сабабли, бундан шу хулоса келиб чиқадики, айни бир шахснинг берган царзи ҳамиша шу шахс- нннг ўзига фойда келтиради» [154-бет].
Хўш, процент келтирувчи капиталнинг ўзига хос ҳаракатида Прудон учун сир бўлиб қолган нарса нима? Бу — категориялар: co- тпб олиш, баҳодир, буюмларни бошқаларга бериш ва бу ерда қў- шимча қиймат бевосита намоён бўладиган формадир; хуллас, шу ҳодисадирки, бунда капитал капитал сифатида товарга айланади ва шу сабабли сотиш қарзга, баҳо фойданинг бир улушига айланади.
Капиталнинг ўз бошланғич нуқтасига цайтиши умуман капитал- liiiiir ўзига хос ҳаракатидир, чунки у ўзининг бутун доиравий обо- ротини бажаради. Бу — фацат процент келтирувчи капиталгагина хос бўлган аломат эмас, асло. Унинг учун характерли нарса қай- тишнииг воситачи доиравий оборотдан ажралган ташқи формасидир, холос. Қарз берувчи капиталист ўз капиталини эквивалент олмай беради, уни саноат капиталистига ўтказади. Бундай ўтказиш уму- ман капитал доиравий оборотининг ҳақиқий процесси акти эмас, у саноат капиталисти воситачилигида бажарилиши лозим бўлган дои- равий оборотни тайёрлайди, холос. Пулнинг бу биринчи жой ўзгар- тиши ҳеч қандай метаморфоза актини: сотиб олишни ҳам, сотишни ҳам ифодаламайди. Хусусий мулк бошка шахсга берилмайди, чунки ҳеч қандай айирбошлаш содир бўлмайди ва ҳеч қандай эквивалент олинмайди. Пулнинг саноат капиталисти цўлидан царз берган шахс


342
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
қўлига қайтиб келиши капитални бериб туришдан иборат биринчи акгни тўлдиради, холос. Пул формасида авансланган капитал дои- равий оборот процесси натижасида яна пул формасида саноат ка- питалистига қайтади. Лекин капитал сарфланиш вақтида унга те- гишли бўлмаганлиги сабабли, қайтиб келганидан кейин ҳам унга те- гишли бўлиши мумкин эмас. Бу капиталнинг такрор ишлаб чиқариш процессидан ўтганлиги уни саноат капиталистининг мулкига ай- лантира олмайди. Бинобарин, саноат капиталисти бу капитални уни царз берган шахсга қайтариши лозим. Капиталнинг биринчи бор сарфланиб унинг кредитор қўлидан қарздор цўлига ўтиши капи- талнинг ҳақиқий такрор ишлаб чиқарилиши билан ҳеч қандай ало- цаси бўлмаган, фақат уни тайёрлайдиган юридик битимдир. Қарзпи қайтариш, яъни қайтиб келган капиталнипг яна қарздор қўлидан кредитор цўлига ўтиши иккинчи юридик битимдир, биринчи юридик битимнинг тўлдирилишидир; биринчи битим ҳақиқий процессни тай- ёрлайди, иккинчи битим ҳақиқий процесс тамом бўлгандан кейин содир бўладиган якунловчи актдир. Демак, бошланғич нуцта ва цайтиш нуқтаси — қарз капиталининг берилиши ва цайтарилиши — юридик битимлар воситасида бажариладиган, капиталнинг ҳақиқий ҳаракатидан аввал ва кейин содир бўладиган ва бу ҳаракатнинг ўзи билан ҳеч (қандай алоқаси бўлмаган ихтиёрий ҳаракатлардир. Капитал аввал бошданоқ саноат капиталистига қарашли бўлган ва шу сабабли унинг мулки сифатида унга қайтган тақдирда ҳам, бу капиталнинг ҳақиқий ҳаракати учун бари бир бўлур эди.
Биринчи актда, муқаддима актида, кредитор ўз капиталини царздорга беради. Иккинчи, қўшимча ва якунловчи, актда қарздор капитални кредиторга қайтаради. Бу ерда фақат икки шахс ўрта- сидаги битим эътиборга олингани ва,— агар процентни ҳозирча бир четда қолдириб турсак,—- бинобарин, ran фақат қарз берилган ка- питалнинг ўзининг кредитор билан карздор ўртасидаги ҳаракати тўғрисида боргани сабабли, бу ҳар иккала акт (капиталнинг ҳақи- қий такрор ишлаб чиқарилиши учун кетган оздир-кўпдир муддат бу актларни бир-биридан айириб туради) бутун бу ҳаракатни қам- раб олади. Бу ҳаракат — қайтариш шарти билан бериш — эса, умуман, бериладиган қарз билан олинадиган қарзнинг, пул ёки то- варни фақат шартли равишда бегоналаштиришдан иборат бу спе- цифик форманинг ҳаракатидир.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
343
бўлади. Лекин А учун бегоналаштириш цай формада содир бўлган бўлса, қайтиш ҳам шу формада содир бўлади. Капитал В нинг қўлидан яна А нинг цўлига цайтади. Пулнинг маълум муддатга карз берилиши ва унинг процент билан (қўшимча Қиймат билан) ^айтариб олиниши — процент келтирувчи капиталнинг ўзига хос бўлган бутун ҳаракат формаси ана шундан иборат^ Капитал сифа- тида қарз берилган пулнинг ҳақиқий ҳаракати кр^диторлар билан ^арздорлар ўртасидаги битимлардан ташқарида турувчи операция- дир. Бу битимларнинг ўзида оралиқ процесс сўнган, кўринмайди, бевосита тугалланмаган. Алоҳида товар тури бўлган капиталнинг алоҳида бегоналаштириш тури ҳам бор. Шунинг учун бу ерда қай- тариш ҳам бир қатор муайян ицтисодий актлар оқибати ва натижа- си сифатида эмас, балки олувчи билан сотувчи ўртасидаги алоҳида юридик битимнинг оқибати каби ифодаланади. Қайтиш вацти такрор ишлаб чпқариш процессининг боршпига боғлиц; процент келтирув- чи капиталга келсак, унинг капитал сифатидаги қайтиши кредитор билан қарздор ўртасидаги оддий битимга боғлиқдек бўлиб тпуюла- ди. Демак, бу битимда капиталнинг қайтиши ишлаб чиқариш про- цесси билан белгиланадиган натижа бўлиб кўринмайди, балки қарз берилган капитал ҳеч қачон пул формасини йўқотмагандек бўлиб кўринади. Албатта, бу битимлар амалда капиталнинг ҳақиций қай- тиши билан белгиланади. Лекин бу битимнинг ўзида кўринмайди. Амалда ҳам асло ҳамиша шундай содир бўлавермайди. Агар ҳақи- қий қайтиш ўз вақтида содир бўлмаган бўлса, қарздор кредитор юлдидаги мажбуриятини бажариш учун бошца ёрдамчи манба ахта- риши лозим бўлади. Капиталнинг оддий формаси — А сумма шак- лида сарфланадиган ва муайян вақтдан сўнг, шу вақт мобайнида 1
бошца ҳеч цандай воситасиз, A Н А сумма шаклида Қайтиб кела-
т
диган пул, — капиталнинг ҳациқий ҳаракатининг фацат иррационал формасидир.


344
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
қарз бериши мумкин. У пулни капитал сифатида беради, чунки пул капитал сифатида ишлатилганидан сўнг ўз бошланғич нуқтасига қайтади ва, демак, қарздор муайяи муддат ўтгач пул ўз қўлига қай- тиб келганлиги сабабли уни қайтара олади.
Демак, пулнинг капитал сифатида қарз берилиши — муайян муд- дат ўтгач қайтариш шарти билан берилиши — пулнииг ҳақиқатан капитал сифатида ишлатилишини, уиинг ҳақиқатан ўз бошланғич нуқгасига қайтиб келишини назарда тутади. Шундай қилиб, пул- нииг капитал сифатидаги ҳақиқий доиравий обороти юридик битим- нинг шартидир, бу битимга кўра, дарздор пулни кредиторга қайта- риши лозим. Агар қарздор пулни капитал сифатида сарфламас экап — бу унинг иши. Кредитор пулни капитал сифатида қарз бе- ради ва шундай капитал сифатида пул капитал функциялариии ба- жармоғи лозим; бу функциялар пул капиталиинг пул формасида ўз бошланғич нуқтасига дайтганига қадар давом этадиган доиравий оборотидан иборатдир.
Муайян қиймат суммаси пул ёки товар сифатида амал дилади- ган П—Т ва Т—П' муомала актлари унинг бутун ҳаракатининг фақат воситачи процессларидир, айрим моментларидир. Капитал си- фатидаги бу қиймат суммаси бутун П—1Г ҳаракати йўлини боспб ўтади. Бу сумма пул сифатида ёки бирон-бир формадаги қиймат суммаси сифатида авансланади ва диймат суммаси сифатида қай- тиб келадп. Пул қарз берган шахс бу пулии товар сотиб олиш учун сарфламайди ёки, қиймат суммаси товарлар шаклида мавжуд бўлгаи тақдирда, бу товарларни пулга сотмайди, лекин уларни ка- питал сифатида, П—П' сифатида, муайян муддатда яиа ўз бошлаи- ғич нудтасига қайтадан қиймат сифатида аванслайди. У сотиб олиш ёки сотиш ўрнига қарз беради. Шуидай дилиб, буидай қарз бериш дийматни пул ёки товар сифатида эмас, балки капитал сифатида бегоналаштиришга мувофиқ келадиган бир формадир. Лекин буп- даи, қарз бериш капиталистик такрор ишлаб чиқариш процессига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган битпмларнинг ҳам формасп бўла ол- майди, деган натижа асло келиб чиқмайди.
Бунга дадар биз дарз капиталининг ўз эгаси билан саиоат ка- питалисти ўртасидаги ҳаракатинигина қараб чивдик. Энди биз про- центни таддид дилишимиз лозим.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
345
бирликда, Л+AZf бўлиб қайтиши керак ва бу ДЛ бу ерда процент- дир, ёки ўртача фойданинг фаолиятдаги капиталист қўлида қолмай- диган, балки пул капиталистига тегадиган қисмидир.
Унинг пулни капитал сифатида бегоналаштириши пулнинг унга /Z+AZ7 тарзида цайтиши лозимлигини билдиради. Қарз қанча даврга берилган бўлса шу давр мобайнида маълум муддатларда процент тў- лаб турилади, капитал зса шу даврнинг охиридагина қайтариладики, биз бу формани ҳам ҳали алоҳида цараб чиқишимиз лозим бўлади.
Пул капиталисти қарздорга, саноат капиталистига нима беради? у ҳақиқатда саноат капиталистига нимани бериб бегоналаштира- ди?— Фақат бегоналаштириш актигина пул қарз беришни пулнинг капитал сифатида бегоналаштирилишига, яъни капиталнинг товар сифатида бегоналаштирилишига айлантиради.
Фақ&т шу бегоналаштириш акти воситаси билангина пул кре- диторининг капитали бошқа шахсга товар сифатида берилади ёки пул кредитори тасарруфидаги товар капитал сифатида берилади.
Оддий сотишда нима бегоналаштирилади? Сотилган товарнинг циймати бегоналаштирилмайди, чунки у ўз формасини ўзгартиради, холос. Бу қиймат пул формасида реал суратда сотувчининг қўлига ўтмасидан аввал идеал суратда товарда баҳо сифатида мавжуд бўла- ди. Айни бир қиймат ва цийматнинг айни бир мивдори буердафақат ўз формасини ўзгартиради. Бир ҳолда улар товар формасида мав- жуд бўлади, бошқа ҳолда — пул формасида мавжуд бўлади. Сотув- чидан ҳақиқатда бегоналаштириладиган ва шу сабабли сотиб олув- чининг индивидуал ёки унумли истеъмоли доирасига ўтадиган нарса товарнинг истеъмол цийматидир, истеъмол қиймати сифати- даги товардир.
Пул капиталисти қарз берилган муддатга бегоналаштирадиган ва саноат капиталистига, царздорга берадиган истеъмол қийматининг ўзи нима? Бу — истеъмол қийматидир; пул бу қийматга шу туфай- ли эга бўладики, у капиталга айлана олади, капитал сифатида амал қила олади ва шу сабабли у, ўзининг дастлабки циймат миқцорипи сақлаб қолишдан ташқари, ўз ҳаракатида муайян қўшимча қиймат- ни, ўртача фойдани ҳосил цилади (шу нормадан ортиқ ёки паст бўл- ган нарса бу ерда тасодифий бўлиб кўринади). Цолган товарларнинг истеъмол қиймати эса пировардида истеъмол қилинади ва шу билан бирга товар субстанцияси йўқ бўлиб кетади, у билан бирга товар ^иймати ҳам йўқолади. Товар-капитал, аксинча, шундай хусусиятга эгаки, унинг истеъмол қиймати истеъмол қилиниши туфайли унинг циймати ва истеъмол қиймати сақланибгина қолмай, ҳатто ортади ҳам.
Пул капиталисти қарз берилган капитални тасарруф қилиш ҳу- цукини саноат капиталистига қанча муддатга берса, пулнинг Kann- Tait сифатидаги истеъмол қийматини — ўртача фойда ҳосил қилиш лаёцатини — ҳам унга шувча муддатга бериб бегоналаштиради.
Бу маънода, шу тариқа царз берилган пул билан саноат капи- талистига нисбатан олинган иш кучи ўртасида муайян ўхшашлик 23-775


346
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БТЛИНИШИ
бор. Лекин капиталист иш кучининг қийматини тўлайди, қарз олинган капитал қийматини эса қайтариб беради. Саноат капита- листи учун иш кучининг истеъмол циймати, бу — иш кучининг истеъмол қилиниши процессида унинг ўзи эга бўлган қийматдан ва ўз баҳосидан кўпроқ қиймат (фойда) ҳосил ^илиш лаёқатидир. Қийматнинг бу ортиқчаси саноат капиталисти учун иш кучинипг ис- теъмол цийматидир. Худди шунингдек, царз берилган пул капитал- нинг қиймат қўшиш ва орттириш лаёқати ҳам унинг истеъмол цийматидир.
Пул капиталисти ҳақиқатда истеъмол қийматини бегоналапгти- ради ва бунииг натижасида у ўзи берадиган нарсани товар сифатида беради. Бу жиҳатдан ҳам ўзича олинган товар билан тўла ўхшаш- лик бор. Биринчидан, бу бир қўлдан бошқа қўлга ўтадигап қпймат- дир. Оддий товар тўғрисида, товарнинг ўзи тўғрисида шуни айтиш керакки, сотиб олувчи билан сотувчининг қўлида турли формадаги айни бир қиймат қолади; савдо битимига қадар ҳам, ундан кейин ҳам уларнинг цўлида ўзлари бегоналаштирган қиймат қолади, ле- кин бу қиймат уларнинг бирида товар формасида, бошқасида пул формасида бўлади. Қарз беришда пул капиталисти шу битим вақ- тида қийматни берадиган бирдан-бир шахсдир; лекин пул капита- листи бу қийматни унинг кейинчалик қайтиб келиши туфайли ўзи- да саклаб қолади. Царз беришда қийматни фацат бир тараф олади, чунки фақат бир тараф қийматни беради. Иккинчидан, бир тараф ҳақиқий истеъмол қийматини бегоналаштиради, бошқа тараф эса уни олади ва истеъмол қилади. Лекин оддий товардан фарқли ўла- роқ, бу истеъмол қийматининг ўзи кийматдир, қиймат мивдорининг унинг дастлабки миқдорига нисбатан ортиқча қисмидир, пулнииг ка- питал сифатида истеъмол қилиниши натижасида ҳосил бўладиган ортиқча қисмдир. Фойда — шу истеъмол қийматидир.
Қарз бериладиган пулнинг истеъмол қиймати — пулнинг капи- тал сифатида амал цилиш ва капитал сифатида ўртача шароитда ўртача фойда ҳосил қилиш лаёқатидир 57).
Хўш, саноат капиталисти нимани тўлайди ва, бинобарин, қарз берилган капиталнинг баҳоси нимадан иборат?
«Қарздорлар ўзлари олган пул учун процент тарзида тўлайдиган нарса», Массининг фикрича, «дарзга олинган пулнинг келтириши мумкин бўлган фой- данинг бир қисмидир»58).
Оддий товарни сотиб олувчи бу товарнинг истеъмол қийматини сотиб олади, лекин унинг қийматини тўлайди. Пул қарз олган шахс  * 68
8Т) «Процент олишнинг донунийлиги царздорнинг ўзи царз олган пулдан фойда ҳосил цилиш-қилмаслигига боғлиқ эмас, балки бу пул тўғри ишлатилганда унинг фойда нелтира олиш-олмаслигига боғлиқдир» (<An Essay on the G-overnng Causes of the Natural Rate of Interest; wherein the Sentiments of Sir W. Petty and Mr. Locke, on that Head, are considered». London, 1750, p. 49. Бу аноним acap автори — Ж. Масои),
68) [ўша жойда, 49- бет.] «Давлатманд кишилар ўз пулларини ўзлари ишлатиш ўрнига... уни бошқа кишиларга уларнинг шу пул ёрдамида фойда ҳосил дилмоғи ва шу тариқа ҳосил дилинган фойданинг бир қисмини пул эгаларига бермоғи учун қарз берадилар» (ўша жойда, 23—24-бетлар).


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУБЧИ КАПИТАЛ
347
ҳам пулнинг капитал сифатидаги истеъмол қийматини сотиб олади; лекин у нимани тўлайди? Албатта, бошқа товарлар сотиб олганда бўладиганидек пулнинг баҳосини ёки цийматини эмас. Кредитор билан дарздор ўртасида сотиб слувчи билан сотувчи ўртасида содир бўладигани каби, асло циймат формаси алмашмайди, яъни қиймат бир сафар пул формасида ва иккинчи сафар товар формасида мав- жуд бўлмайди. Бериладиган қиймат билан қайтариб олинадиган қийматнинг айнанлиги бу ерда мутлақо бошқа тарзда намоён бўла- ди. Қиймат суммаси, пул эквивалентсиз берилади ва муайян вақт ўтгач цайтарилади. Муайян қиймат ҳатто кредиторнинг қўлидан царздор цўлига ўтгандан кейин ҳам, кредитор ҳаммавақт унинг эгаси бўлиб цолаверади. Оддий товар айирбошлашда пул ҳаммавацт сотиб олувчи тарафда бўлади; пул царз олишда эса пул сотувчи та- рафда бўлади. Сотувчи пулни муайян вақтга бериб турувчи шахсдир, капитални сотиб олувчи эса бу пулни товар сифатида сотиб олувчи шахсдир. Лекин бу фақат шунинг учун мумкинки, пул капитал сифатида амал қилади ва шу сабабли авансланади. Қарздор пулни капитал сифатида, ўз-ўзидан ортиб борувчи циймат сифатида царз олади. Лекин ўз бошланғич нуқтасида, ўзининг авансланган пайтида бўлган ҳар қандай капитал сингари, у ҳам дастлаб фақат ўзида ка- питалдир. Фақат истеъмол қилиниш орқасидагина у ўз қийматини оширади, капитал сифатида реализация цилинади. Лекин қарздор уни реализация цилинган капитал сифатида, яъни циймат плюс дў- шимча қиймат (процент) сифатида цайтариши лозим; процент эса қарздор реализация қилган фойданинг фацат бир т^исми бўлиши мум- кин. Процент фойданинг ҳаммасини эмас, балки фақат бир қисмини ташкил этиши мумкин, чунки қарздор учун царз олинган капитал- нинг истеъмол қиймати шундан иборатки, бу капитал унга фойда ҳосил қилиб беради. Акс ҳолда кредитор истеъмол қийматини бе- гоналаштирмаган бўлур эди. Иккинчи томондан, бутун фойда ҳам қарздорга тегиши мумкин эмас. Агар бутун фойда қарздорга теккан- да эди, истеъмол цийматининг бегоналаштирилиши эвазига у ҳеч нарса тўламаган ва авансланган пулни кредиторга капитал сифа- тида эмас, реализация қилинган капитал сифатида эмас, балки фа- қат оддий пул сифатида қайтарган бўлур эди, чунки пул фақат -ff+A77 тарзидагина реализация қилинган капитал ҳисобланади.
Уларнинг ҳар иккови, кредитор ҳам, царздор ҳам, айни бир пул суммасини капитал сифатида сарфлайди. Лекин бу пул суммаси фақат қарздор қўлядагина капитал тарзида функция қилади. Айни бир пул суммасининг икки шахс учун икки марта капитал тарзида мавжуд бўлиши фойдани икки марта оширмайди. Фойда бўлиниши сабаблигина бу сумма уларнинг ҳар иккови учун капитал бўлиб амал Қилиши мумкин. Фойданинг кредиторга тегадиган қисми процент Деб аталади.
Барча битимлар иккц хил капиталист ўртасида, пул капиталисти билан саноат ёки савдо капиталисти ўртасида тузилади, деб фараз қилинади.


348
БЕШИНЧИ БТЛИМ, ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
Ҳеч қачон унутмаслик керакки, капитал сифатидаги капитал бу ерда товардир, ёки бу ерда сўз бораётган товар — капиталдир. Шу сабабли, агар бу оддий товар бўлса эди, ёхуд ўзининг такрор иш- лаб чиқарилиши процессида товар капитал сифатида амал қилувчи капитал бўлса эди, у ҳолда бу ерда намоён бўлаётган барча муно- сабатлар иррационал муносабатлар бўлур эдй. Сотиш ва сотиб олиш ўрнига қарз бершп ва қарз олиш — бу ерда товар капиталнинг ўзи- га хос хусусиятидан келиб чкцадиган фарҳ ана шундан иборат. Худди шунингдек, бу ерда тўланадиган нарса товарнинг баҳоси эмас, балкц процентдир. Агар процент пул капиталнинг баҳоси деб аталса, у ҳолда бу — товар баҳоси тушунчасига мутлақо зид бўлган иррацио- нал баҳо формаси бўлади59). Бу ерда баҳо ўзининг соф абстракт ва мазмунсиз формасига солинган, шундай формага солинганки, бу бирон-бир тарзда истеъмол қиймати сифатида гавдаланадиган бир нарса эвазига тўланадиган муайян пул суммасидир; ҳолбуки баҳо ўз тушунчасига кўра, бу истеъмол ^ийматининг пулда ифодаланган қийматига тенгдир.
Капитал баҳоси бўлган процент аввал бошданоқ мутлақо ир- рационал ифодадир. Бу ерда товарнинг икки хил қиймати бор: биринчидан, қиймати ва, иккинчидан, бу қийматдан фарқ қилади- ган баҳоси бор, ҳолбуки баҳо қийматнинг пул ифодасидир. Пул ка- питал, аввало, пул суммаси ёхуд муайян товар массасининг пул суммаси шаклида ифодаланган ^ийматидан бошқа нарса эмас. Агар товар бир капитал сифатида царз берилса, у ҳолда бу товар пул суммасининг фадат пардаланган формасидир, холос. Чунки капитал сифатида царз берилган нарса фалонча цадоқ пахта эмас, балки пахта формасида пахтанинг қиймати сифатида мавжуд бўлган фа- лонча миқдордаги пулдир. Шунга кўра, капитал баҳосининг капи- талга муносабати пул суммасига муносабати кабидир, лекин асло, жаноб Торренс ўйлаганидек, «currency» га муносабати каби эмас (юқоридаги 59-изоҳга қаралсин). ^андай қилиб қиймат суммаси ўз баҳосидан бошқа, ўзининг пул формасида ифодаланган баҳоси- дан бошца баҳога эга бўла олади? Ахир, баҳо товарнинг истеъмол қийматидан фарцли ўлароц товарнинг қиймати-ку (бу бозор баҳо- сига ҳам баб-баравар тааллуқлидир; бозор баҳоси цийматдан сифат жиҳатдан эмас, балки миддор жиҳатдан фард қилади ва бу фарц қийматнипг фацат миқдорига оиддир). Қийматдан сифат жиҳатдан фарқ қиладиган баҳо бемаъни зиддиятдир 60).
••) «Қиймат (value) деган ибора currency [муомала воситалари] га татбицан уч хил маънога эга. . . 2) кейинги кунларнинг бирица тугпиши лозим бўлган currency суммасидан фарцли ўлароц currency actually in hand [ҳадиқатда цўлца бўлган муомала воситалари]. Бундан ташцари уларнинг циймати процент ставкаси билан ўлчанади, процент ставнаси эса царз берилган бутун капитал билан бу капиталга талаб ўртасидаги нисбат ила бел- гиланади» (Полковник R. Totvens. «On the Operation of the Bank Charter Act of 1844 etc.». 2 nd ed. [London], 1847 [p. 5,6]).
60) «Товарларнинг алмашув қийматини ҳам, капиталнинг истеъмол цийматини ҳам билдириш мақсадида баб-баравар ишлатиладиган терминнинг: пул қиймати, ёки муомала воситалари қиймати, деган терминнинг номуайянлиги доим чалкашлик манбаи бўлиб келади». — (Toohe. Inquiry into the Currency Principle», p. 77) — Лекин Тук асосий чалкашликни (ишнинг энг туб асосида бтган чалкашликни) кўрмайди; бу чалкаш- лик. қийматнинг ўзи (процент) напиталнинг истеъмол қийматига айланади, деган чал- кашликдан иборат.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
349
Капитал ўз қийматини кўпайтира бориб ўзини капитал си- фатида кўрсатади; қийматнинг бу кўпайиш даражаси капиталнинг капитал сифатида реализация қилипиш миқдори даражасини ифо- далайди. Капиталнинг ҳосил қилган қўшимча қийматини ёки фой- дани — фойда нормаси ёки даражаоини — авансланган капитал циймати билан таедослаш воситаси билангина ўлчаш мумкин. Шунга кўра процент келтирувчи капитал қийматининг кўпроқ ёки озроқ кўпайишини ҳам фақат процент суммасини, яъни умумий фойданинг бу капитал ҳиссасига тушадиган қисмини авансланган ка- питал қиймати билан таедослаш воситасида ўлчаш мумкин. Шунга кўра, модомики баҳо товар қийматини ифодалар экан, у ҳолда процент пул капитал қийматининг кўпайишини ифодалайди ва шу сабабли шу капитал эвазига кредиторга тўланадиган баҳо сифати- да намоён бўлади. Бундан шу нарса келиб чиқадики, пул восита- сида содир бўлган оддий айирбошлашни, олиш-сотиш муносабат- ларини, Прудон цилгани каби, бу ерда бевосита татбиқ этишга интилиш аввал бошданоқ жуда бемаъниликдир. Асосий фараз нақ шундан иборатки, пул капитал сифатида амал қилади ва шу са- бабли у учинчи шахсга ўзида капитал сифатида, потенциал капи- тал сифатида берилиши мумкин.
Лекин капиталнинг ўзининг бу ерда товар сифатида майдонга чиқишининг сабаби шуки, у бозорда таклиф қилинади ва пулнинг истеъмол қиймати ҳақиқатда капитал сифатида бегоналаштирила- ди. Лекин унинг истеъмол қиймати фойда ҳосил қилиш қобилияти- дап иборат. Капитал сифатидаги пул ёки товарларнинг қиймати уларнинг пул ёки товарлар сифатидаги қиймати билан эмас, балки улар ўз эгалари учун ҳосил қиладиган қўшимча қийматнинг миқ- дори билан белгиланади. Капиталнинг маҳсули фойдадир. Пул пул сифатида сарфлапганми ёки капитал сифатида авансланганми — бу капиталистик ишлаб чиқариш негизида пулнинг турли формада татбиқ этилишидир, холос. Иш кучи потенциал ҳолда капитал бўл- гани сингари, пул, тегишли суратда товар ҳам, ўзида, потенциал ҳолида капиталдир. Чунки 1) пул ишлаб чиқариш элементларига айлана олади ва, аслида бўлгани каби, ишлаб чиқариш элементлари- нинг фақат абстракт ифодасидир, уларнинг қиймат сифатидаги бор- ливидир, 2) бойликнинг моддий элементлари потенциал суратда капитал бўлиш хоссасига эгадир, бунинг сабаби шуки, капиталистик ишлаб чиқариш негизида уларни тўлдирувчи зиддият, уларни капи- талга айлантирадиган нарса —- ёлланма меҳнат мавжуддир.


350
БЕШИНЧИ БЎЛИМ, ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
ўзида, яширин, потенциал капиталдир, улар капитал сифатида со- тилиши мумкин ва бу формада улар ўзганинг меҳнати устидан фар- монбардордир, ўзганинг меҳнатини ўзиники қилиб олишни даъво қилади, шунинг учун ҳам у ўз-ўзидан кўпайиб борувчи қийматдир. Ўзганинг меҳнатини ўзиники қилиб олиш учун асос ва восита бўла- диган нарса капиталистнинг эквивалент бўлиши мумкин бўлган би- рон-бир меҳнати эмас, балки нақ шу муносабат эканлиги шу ернинг ўзидаёқ маълум бўлади.
Сўнгра, капиталнинг товар сифатида майдонга чиқишига сабаб шуки, товарларнинг бозор баҳолари каби, фойданинг процентга ва асл фойдага бўлиниши ҳам талаб ва таклиф билан, демак, конкурен- ция билан тартибга солиниб туради. Бироқ бу ерда ўхшашлик син- гари, тафовут ҳам кўзга ташланади. Агар талаб билан таклиф бир- бирини цопласа, у ҳолда товарнинг бозор баҳоси унинг ишлаб чиқариш баҳосига мувофиқ келади; яъни бу ҳолда шундай бўлиб чиқадики, товарнинг баҳоси, конкуренциядан қатъи назар, капита- листик ишлаб чиқаришнинг ички қонунлари билан тартибга соли- ниб туради, чунки талаб билан таклифнинг ўзгариб туршпи бозор баҳолари билан ишлаб чиқариш баҳолари ўртасидаги фарқлардан бошқа нарсани билдирмайди, бундай фарқлар бир-бири билан тенг- лашадиган фарқлардир, шундай бўлгач, бир қадар узоқ муайян давр мобайнида ўртача бозор баҳолари ишлаб чиқариш баҳоларига тенг- дир. Талаб билан таклиф бир-бирини қоплаганда бу кучлар амал цилишдан тўхтайди, бир-бирини йўқ қилади ва шунда баҳоларни белгиловчи умумий цонун айрим ҳол учун ҳам қонун бўлади; бун- дай пайтда бозор баҳоси фақат бозор баҳолари ҳаракатининг ўртача даражаси сифатидагина эмас, балки ўзининг бевосита борлиги жи- ҳатдан ишлаб чиқаршп баҳосига мувофиқ келади, ишлаб чидариш баҳоси эса ишлаб чиқариш усулининг ўз имманент қонунлари билан тартибга солиниб туради. Иш ҳақи масаласида ҳам худди шундай. Агар талаб билан таклиф бир-бирини қопласа, у ҳолда уларнинг таъсири йўқолади ва иш ҳақи иш кучининг қийматига тенг бўлади. Лекин пул капитал учун олинадиган процент масаласи бошқача. Бунда конкуренция қонундан четга чиқиш ҳолларини белгиламай- ди: бунда конкуренция тақозо қилган қонундан бошқа ҳеч цандай тақсимот қонуни бўлмайди, чунки ҳеч қандай «табиий» процент нор- маси бўлмайдики, биз буни кейинроқ яна кўрамиз. Табиий процент лормаси деганда, аксинча, нақ эркин конкуренция белгилайдиган нормани тушунадилар. Процент нормасининг «табиий» чегаралари йўд. Конкуренция четга чиқишларни ва ўзгаришларни белгилабгина қолмайдиган, демак, бир-бирига қарама-қарши ҳаракат қилувчи куч- лар баробар келганда умуман ҳар қандай белгилашлар бўлмайди- ган жойда — ана шу жойда белгиланадиган нарсанинг ўзи ҳар қан- дай цонунийликдан холи бўлган ва асоссиз бир нарсадир. Бу ҳақда кейинги бобда муфассалроқ тўхтаб ўтамиз.


XXI БОБ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
351
унинг кредитор томонидан қарздорга анчайин берилишидек бўлиб туюлади; реализация қилинган капиталнинг қайтиши царздорнинг капитални процент билан бирликда кредиторга анчайин қайтариб бериши, қайтаришидек бўлиб туюлади. Капиталистик ишлаб чиқа- риш усули учун имманент бўлган таъриф ҳақида ҳам худди шу сўз- ларни айтмоқ керак, чунончи, фойда нормаси бир оборот давомида ҳосил қилинган фойданинг авансланган капитал цийматига нисбати билангина эмас, балки шунингдек шу оборот муддатининг узунлиги билан ҳам белгиланади, яъни саноат капитали муайян вақт мобай- нида келтирадиган фойда сифатида белгиланади. Процент келтирув- чи капитал учун ҳам бу мутлақо зоҳирий бир нарсадек бўлиб тую- лади: кредиторга муайян муддат учун муайян процент тўланади.
Романтик Адам Мюллер нарсаларнинг ички алоқаси тўғрисидаги одатлапиб қолган тушунчасига мувофиқ бундай дейди («Elemente der Staatskunst». Berlin, 1809, [Drifter Theil] S. 138):
«Нарсаларнинг баҳосини белгилашда вақтни суриштирмайдилар; процент- ни белгилашда эса асосан вацт ҳисобга олинади».
У,ишлаб чиқариш вацти биланмуомала вақги товарлар баҳосини белгилашга. цай тариқа киришини, капитал оборотининг муайян вац- ти учун фойда нормаси қай тариқа нақ шу вақтлар билан белгила- нишини, процент нормаси эса нақ муайян вақгдаги фойда билан белгиланишини кўрмайди. Ҳамма ердагидек, бу ерда ҳам унинг до- нишмандлиги фақат шундан иборатки, у осмондаги чанг булутини кўрадя ва шу чанг ҳаҳида цандайдир сирли ва ғоят катта нарса тўтрисида гапираётгандек такаббурона фикр юритади.


352 ]
ЙИГИРМА ИҚКИНЧИ БОБ
ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ. «ТАБИИЙ» ПРОЦЕНТ НОРМАСИ
Бу бобнинг предметини, шунингдек умуман бутун кредит ҳоди- саларини бу ерда батафсил текшириб бўлмайди,— биз булар ҳақида кейинроқ гапирамиз. Кредиторлар билан қарздорлар ўртасидаги кон- куренция ва, бунинг натижаси ўлароқ, пул бозорининг нисбатан қисқа муддатли тебраниб туришлари бизнинг текширувимиз доира- сидан четга чиқади. Саноат цикли давомида процент нормаси томо- нидан содир бўладиган доиравий оборот тасвири аввало шу циклнинг ўзини тасвир этишни тақозо қиладики, буни ҳам бу ерда баён этиб бўлмайди. Бу гаплар жаҳон бозоридаги процент ставкасининг оздир- кўпдир тахминий бараварлашувига ҳам тааллуқлидир. Бу ерда биз- нинг вазифамиз процент келтирувчи капиталнинг мустақил форма- сини ва процентнинг фойдадан айрилишини ани^лашдан иборат, холос.
Процент фойданинг, биз ҳозирга қадар қабул қилиб келган фа- разга кўра, саноат капиталистининг пул капиталистига тўлаши ло- зим бўлган қисмидан иборат бўлганлиги сабабли, процентнинг мак- симал чегараси фойданинг ўзидир, шундай бўлганда фаолиятдаги капиталистга тегадиган қисми=0 бўлур эди. Процент амалда фой- дадан ортиб кетиши мумкин бўлган айрим ҳолларни истисно қил- ганда — лекин бу ҳолда процентни фойдадан тўлаб бўлмайди — эҳ- тимол, назорат учун тўланган ҳац (wages of superintendence) цисми чиқариб ташланган бутун фойдани процентнинг максимал чегараси деб ҳисоблаб бўлур эди; биз фойданинг бу қисмини кейинроқ қараб чикамиз. Процентнинг минимал чегарасини мутлақо аниқлаб бўл- майди. Бу чегара ҳар қанақа даражага тушиб қолиши мумкин. Ле- кин бу ҳолда қарши таъсир қилувчи омиллар яна янгидан юзага чиқади ва уни бу нисбий минимумдан юқори кўтаради.


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
353
ми экан, процент даражаси доим шу фойда билан белгиланмоғи лозим» (Massie. «An Essay od the Governing Gauses of the Natural Rate of Interest etc.>. London, 1750, p. 49).
Дастлаб, бутун фойда билан шу фойданинг процент сифатида пул капиталистига тўланадиган қисми ўртасида доимий нисбат мавжуд- дир, деб фараз цилайлик. Бу ҳолда, равшанки, процент бутун фойда билан бирликда ошиб ёки пасайиб туради, фойда эса умумий фойда нормаси билан ва унинг ўзгаришлари билан белгиланади. Агар, ма- салаи, ўртача фойда нормаси = 20%, процевгг эса=фойданинг 1/4 қисми миддорида бўлганда эди, у ҳолда проценг ставкаси=5% бўлур эди; агар ўртача фойда нормаси = 16% бўлса эди, у ҳолда процент ставкаси = 4% бўлур эди. Фойда нормаси 20% бўлганда процент 8% гача кўтарилиши мумкин эди ва саноат капиталисти фойда нормаси = 16% ва процент ставкаси=4% бўлганида қанча фойда олса, ҳар ҳолда шунча фойда, яъни 12% фойда олган бўлур эди. Агар процент фақат 6% ёки 7% гача кўтарилганда ҳам саноат капиталисти ҳарҳолда фойданинг катта қисмини олиб қолган бўлур эди. Агар процент ўртача фойданинг доимий цисмига бараварлаш- ганда эди, бундан шу нарса келиб чицар эдики, умумий фойда нор- маси данча юдори бўлса, бутун фойда билан процент ўртасидаги абсолют фарқ шунча катта бўлади, демак, бутун фойданинг фаолият- даги капиталистга тегадиган қисми ҳам шунча катта бўлади ва ак- синча. Фараз қилайлик, процент = ўртача фойданинг Vs қисмига, 10 нинг Vs қисми 2 бўлади, бутун фойда билан процент ўртасидаги фарқ = 8 бўлади; 20 нинг Vs қисми=4, фарқ = 20—4=16; 25 нинг Vs қисми = 5, фард = 25—5 = 20; 30 нинг Vs қисми=6, фард = 30— —6 = 24; 35 нинг Vs цисми = 7, фарқ=35—7 = 28. Турли процент нормалари: 4%, 5%, 6%, 7% бу ерда ҳамиша бутун фойданинг фа- қат Vs цисмини ёки 20% ини ифодалаган бўлур эди. Демак, агар фойда нормалари турлича бўлса, у ҳолда турли процент норма- лари бутун фойданинг айни бир цисмини ифодалай олади ёки бутун фойданинг айни бир процент ҳиссасини ифодалай олади. Процент нисбати бундай доимий бўлганда умумий фойда нормаси қанча юқо- ри бўлса, саноат фойдаси (бутун фойда билан процент ўртасидаги фард) шунча кўп бўлади ва аксинча.
Бошқа шароитлар бир хил бўлганда, яъни агар процент билан бутун фойда ўртасидаги нисбат оздир-кўпдир доимий деб фараз ^илинса, фаолиятдаги капиталист фойда нормасининг даражасига бевосита боғлид ҳолда юдори ёки паст процент тўлай олади ва тў- лашга рози бўлади61). Биз фойда нормасининг юдорилиги капита- листик ишлаб чидаришнинг ривожланишига тескари нисбатда экан- лигини кўрдик, бас, бундан шу хулоса келиб чидадики, агар процент ставкаларининг фарқи ҳақиқатан фойда нормаларининг фар- Цини ифодаласа, у ҳолда мамлакатда юдорироқ ёхуд пастроқ про- Цент ставкаси ҳам саноат тараққиётининг юқорилигига худди шун- (Лг^к<<Табиий Ф°йда нормаси айрим корхоналарнинг фойдаси билан белгиланади» k asste> цитата келтирилган асар, 51-бет).


354
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
дай тескари нисбатдадир. Биз ҳамиша ҳам шундай бўлавермасли- гини кейинроц кўрамиз. Шу маънода айтиш мумкинки, процентни фойда, аниқрод қилиб айтганда — умумий фойда нормаси тартибга солиб туради. Процевгтни тартибга солиб туришнинг бу усули ҳатто унинг ўртача даражасига ҳам жорий бўлади.
Ҳарҳолда ўртача фойда нормасини процентнинг сўнгги макси- мал чегараси деб билмоқ керак.
Процентни ўртача фойда нормасига нисбат цилиб олиш лозим- лигини ҳозир биз батафсилроқ кўриб чицамиз. Муайян миддордаги бир бутунни, масалан фойдани, икки шахс ўртасида бўлишга тўғри келса, у ҳолда, албатта, иш, аввало, бўлиниши лозим бўлган бутуи миқдорига боғлиқ бўлади, уни, фойда миқдорини эса ўртача фойда нормаси белгилайди. Умумий фойда нормаси, бинобарин, муайян миқдордаги, масалан, 100 миддоридаги капиталдан олинадиган фой- да мивдори маълум, деб фараз қилайлик; бу ҳолда процентнинг ўзгаришлари, равшанки, фойданинг фаолиятда бўлган, лекин қарз олинган капитал билан ишлаётган капиталистнинг қўлида цолади- ган қисмининг ўзгаришлари билан тескари нисбатда бўлади. Тақ^ симланиши лозим бўлган фойданинг,— ҳақ тўланмаган меҳнат би- лан ҳосил қилинган янги қийматнинг,— мивдорини белгиловчи ҳо- латлар эса бу фойданинг бундай икки тур капиталист ўртасида тақсимлапишини белгиловчи ҳолатлардан ғоят фарқ қилади ва кў- пинча т^арама-^арши томонга ҳаракат қилади62).
Агар биз ҳозирги замон «саноати ҳаракат ^илиб турган оборот циклларини,— ҳаракатсизликни, тобора жонланишни, гуллашни, ортиқча ишлаб чиқаришни, синишни, стагнацияни, ҳаракатсйзлик- ни ва шу кабиларни, яъни бундан кейинги таҳлили бизнинг тад- қиқотимиз доирасига кирмайдигап циклларни қараб чиқсак, кўра- мизки, процентнинг паст ставкаси кўп ҳолларда гуллаш ёки устама фойда даврига тўғри келади, процентнинг ортиши — гуллаш дав- ридан циклнинг галдаги фазасига ўтиш даврига тўғри келади, энг сўнгги судхўрлик даражасига бориб етган максимум процент эса кризис даврига тўғри келади63)  64. 1843 йилнинг ёзидан эъти^оран аниқ гуллаш даври бошланди; 1842 йил баҳоридаёқ 4!/2% га етган процент ставкаси 1843 йилнинг баҳори ва ёзида 2% га тушиб қол- диС4\ сентябрида эса ҳатто 172% га тушиб қолди (Gilbart, цитатэ м) Дўлёзманинг бу ерида дуйидаги ёзув бор: «Фойда тадсимоти донунини тек- ширишдан олдин миқдорий тақсимотнинг дандай қилиб сифат тақсимотига айлани- шини кўрсатиб бериш ҳарҳолда яхшироқ эканлиги бу бобни баён цилиш давомида равишан бўлиб боради. Олдинги бобни баён дилишдан бунга ўтмод учун процентни дастлаб Фойданинг баъзи дисми шаклида тасаввур этишдан бошда нарса талаб дилинмайди ва бу дисмни анидрод белгилаб бериш лозим бўлмайди». [Ф. Э.]
вз) «Тушкунлик давридан бевосита кейин келадиган биринчи даврда пул етарли бўлади, спекуляция бўлмайди; иккинчи даврда пул етарли бўлади ва спекуляция кучаяди; учинчи даврда спекуляция заифлаша бошлайди ва кишилар пул ахтара- дилар; тўртинчи даврда пул камдан-кам бўлади ва тушкунлик бошланади» (Gilbart. «А. Practical Treatise on Banking». 5 nd ed., vol. I, London, 1849, p. 149.)
64) Тук бунга «дўшимча капиталдан ўтган йилларда етарли даражада еамарали фойдаланилмаганлиги ордасида қўшимча капиталнинг муқаррар равишда тўпланиб ^олишини, пул запасларининг бўшаб долишини ва савдонинг ривожланишига яна умид туғилишини» сабаб цилиб кўрсатади («History of Prices from 1839 to 1847».


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
355
келтирилган асар, I, 166- бет); кейинчалик, 1847 йилги кризис вақ* тида, процент ставкаси 8% гача ва бундан ҳам юқори кўтарилди.
Албатта, иккинчи томондан, паст процент турғунлик билан, мўътадил ошиб борувчи процент ўсиб бораётган жонланиш билан бир вақтга тўғри келиши мумкин.
Процент ставкаси кризислар даврида жуда ошиб кетади, чунки тўлаш учун, қанчалик қимматга тушишига қарамай, қарз олишга тўғри келади. Айни замонда,— процентнинг кўтарилишига қимматли қоғозлар курсининг пасайшпи мувофиқ келиши сабабли,— бу ҳол бўш пул капитали бўлган кишиларга шундай процентли қоғозлар- ни арзон-гаров сотиб олиш учун ғоят цулай фурсат берадики, бун- дай қоғозлар ишлар нормал борганда, процент ставкаси яна пасайи- ши билан ҳеч бўлмаганда яна ўзининг ўртача баҳосига чициб олиши керак65).
Лекин фойда нормасининг ўзгаришларидан мутлацо қатъи на- зар, процент ставкасининг камайиш тенденцияси мавжуддир. Бу- нинг икки хил муҳим сабаби бор:
I. Ҳатто, капитал ҳеч цачон унумли фойдаланишдан бошда мақсад учун дарз олинмайди, деб фараз цилинганда ҳам, ҳарҳолда ялпи фойда нормаси ҳеч бир ўзгармаган ҳолда процент ставкаси ўзгариши мумкин. Чунки мил- лат бойдик орттира борган сари шундай кишилар синфи пайдо бўлиб, тобора ўсиб борадики, улар ўз ота-боболарининг меҳнати билан орттирилган фонд- ларга эга бўладилар ва бу фондлардан олинадиган процентнинг биргина ўзи уларнинг тирикчилиги учун кифоя қилади. Худди шунингдек ёшлигида ва етук ёшида соҳибкорлик билан фаол шуғулланганларнинг кўплари ўзлари жамғарган суммадан олинадиган процент ҳисобига осойишта турмуш кечи- риш мақсадида цариган чоғларида ишдан кетадилар. Мамлакат бойлиги ортиб боршпи билан ҳар иккала синф кўпайишга мойил бўлади, чунки бир қадар кўпроқ миқдордаги капитал билан иш бошлаганлар оз капитал билан иш бошлаганлардан тезроқ дунё орттириб олиш имкониятига эга бўладилар. Шу- нинг учун қадимги ва бой мамлакатларда миллий капиталнинг ўз эгалари татбиц цилишни истамаётган цисмининг жамиятнинг бутун унумли капитал- га нисбати янгидан ўзлаштирилиб келаётган ва камбағал мамлакатлардаги худди шундай нисбатдан юцоридир. Англияда рантьелар синфи нақадар ўсиб кетган! Рантьелар синфи ўсган сари капитал царз берувчилар синфи ҳам ўсиб боради, чунки буларнинг ҳар иккаласи айни бир кишилардир» (Ramsay. «An Essay on the Distribution of Wealth* [Edinburgh, 1836], p. 201—202).
II. Кредит системасининг ривожланиши, бу билан бирга саноат- ва савдогарларнинг банкирлар воситасида жамиятдаги барча ©инфларнинг бутун пул жамғармаларини тасарруф қилиш имкони- нинг доим ортиб бориши ва бу жамғармаларнинг тобора концентра- циялаша бориб пул капитал каби фаолият кўрсатадиган даражага етиши ҳам процент даражасига тазйиқ қилиши лозим. Бу ҳақда кейинроқ батафсил гапирамиз.
Процент нормасини аниқлаш хусусида Рамсей дейдики, процент нормаси
) «Бир банкир эски мижозига диймати 200 000 фунт стерлингга баробар бўлган цимматли доғозни гаров олиб қарз беришдан бош тортди. Бу мижоз кетмодчи бўлиб ва тўловларни тўхтатишини билдирмодчи бўлиб турганида банкир унга, агар қоғоз- о *РИнгизни 150 000 фунт стерлингга сотсангиз бундай цилмаслигингиз мумкин, деб 1??,гаа> Roy ] «The Theory of the Exchanges. The Bank Charter Act of 1844». London, 1864» p. 80).


356
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
«қисман ялпи фойда нормасига, қисман у процентга ва соҳибкор дарома- дига (profits of enterprise) бўлинадиган пропорцияга боғлиқдир. Бу пропор- ция капитал қарз берувчилар билан капитал қарз олувчилар ўртасидаги кон- куренцияга боғлид; бу конкуренция фараз цилинган ялпи фойда нормасининг таъсири остида бўлади, лекин уни тартибга соладиган унинг танҳо ўзи эмас66). Конкуренция танҳо фараз қилинган ялпи фойда нормаси билангина тартибга солинмаслигига сабаб шуки, бир томондан, кўплар қарз олганда уни унумли сарфлаш ниятида олмайдилар ва, иккинчи томондан, бутун миллий капитал- нинг царз берилган қисми, ялпи фойданинг ҳар қандай ўзгаришидан цатъи назар, мамлакат бойлиги ўзгариши билан ўзгаради» (Ramsay, ўша жойда, 206, 207-бетлар).
Ўртача процент нормасини топиш учун, 1) ўртача процент став- касини унинг йирик саноат цикллари вақтидаги ўзгаришларига ца- раб ҳисоблаб чиқармоқ ва 2) процент ставкасини нисбатан узоц муддатга қарз берилган капитал солинадиган соҳаларда ҳисоблаб чицармоқ лозим.
Муайян мамлакатда ҳукмронлик цилувчи ўртача процент нор- масини. доим ўзгариб турган бозор ставкаларидан фарқли ўлароц, ҳеч цандай қонун билан белгилаб бўлмайди. Бу соҳада, табиий фойда нормаси ва табиий иш ҳақи нормаси тўғрисида экономистлар айтган маънода, ҳеч қандай табиий процент нормаси йўц. Масси ҳам бу хусусда жуда тўғри гапни айтган эди:
«Бу ўринда шубҳаланиш мумкин бўлган бирдан-бир нарса, бу фойданинг цанча цисми царздорга ва цанча дисми царз берувчига ҳаққоний равишда те- гишли?—- деган масаладир. Буни эса, умуман, фақат қарз олган кишилар би- лан царз берган кишиларгина белгилашлари мумкин. Чунки бу ерда нима- нинг тўғри ва ниманинг нотўғрилигини белгилаш фақат кишилар ўртасидаги келишув натижасидир, холос» (Massie, цитата келтирилган асар, 49-бет).
Талаб ва таклифнинг бараварлигининг — бунда ўртача фойда нормаси маълум деб фараз қилинади — бу ерда ҳеч бир аҳамияти йўц. Умуман шу формулага мурожаат қилинган ҳолларда (бундай ҳолда эса бу амалий жиҳатдан ҳам тўғридир), бу формула конку- ренцияга боғлиқ бўлмаган ва, аксинча, уни аниқлаб берадиган асо- сий цоидани белгилаб берувчи формула (тартибга солувчи ҳадларни ёки сўнгги мивдорларни топиш учун формула) бўлиб хизмат қила- ди, бу формула конкуренциянинг ташқи кўринишлари практикаси, унинг кўринишлари ва бундан келиб чиқадиган тасаввурлар домига тушган кишилар учуп формула бўлиб хизмат дилади; у ицтисодий муносабатларнинг конкуренцияда намоён бўладиган ички алодаси ^ақида лоақал яна юзаки тасаввур қилишга ёрдам берадиган фор- муладир. Бу — конкуренция билан бирга бўладиган ўзгаришлардан бу ўзгаришларнинг сўнг ҳадларига етиб келиш усулидир. Бироқ бу усулни ўртача процент ставкасига татбиқ этиб бўлмайди. Нима учун ўртача конкуренция шароити, қарз берувчи билан қарз олувчи ўр- тасидаги мувозанат, қарз берувчига ўз капитали учун 3%, 4%, 5% вв) Процент ставкаси умуман ўртача фойда нормаси билан белгиланиши сабабли, жуда кўп ҳолларда паст процент ставкаси фавқулодда спекуляция найранглари би- лан боғлид бўлиши мумкин, масалан, 1844 йил ёзидаги темир йўл спекуляциялари, Англия банкининг учёт ставкаси фадат 1844 йил 16 октябрда оширилиб 3% га етка- зилган эди.


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНШПИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
357
ва ҳоказо процент ставкасини ёинки ялпи фойданинг муайян дис- мини, 20% ёки 50% ини бериши керак бўлганлигига мутлақо ҳеч қапдай асос йўц. Бу ерда конкуренциянинг ўзи ҳал цилувчи роль ўйнаган ҳилларда таъриф ўз-ўзича тасодифий бўлади, соф эмпи- рик бўлади, бинобарин, бу тасодифни зарур нарса деб кўрсатишга интилмоқ учун педант ёки хаёлпараст бўлмоц керак67). Банклар ҳақвдаги ва савдо кризиси ҳақидаги қонунчиликка оид 1857 ва 1858 йиллардаги парламент ҳисоботларида Англия банки директор- ларининг, Лондон банкирларининг, вилоят банкирларининг ва про- фессионал назариётчиларнинг «real rate produced» * * ҳақидаги беҳад сафсатасидан ҳам қизиқроқ нарса йўқ, шу билан бирга улар, маса- лан, «қарз берилган капитал учун тўланадиган баҳо бу капитални таклиф ўзгариши билан ўзгариши керак» деган, ёхуд «юцори про- цеят нормаси билан паст фойда нормаси узоқ вақт мобайнида ёнма- ён мавжуд бўлиб тура олмайди» деган ва шу сингари кўп чайнал- ган умумий гаплардан нарига ўтмайди68). Конкуренциянинг ўзи сингари, одат, цонунлашган анъана ҳам ўртача процент ставкасини белгилашга таъсир қилади, чунки бу ўртача процент ставкаси ўр- тача сон сифатидагина эмас, балки ҳақиқий мивдор сифатида ҳам мавжуддир. Кўпгина юридик низоларни ҳал қилиш вақтида про- центни ҳисоблаб чиқариш лозим бўлиб қолганда, ўртача процент ставкасини қонунлаштирилган ставка қилиб олишга тўғри келади. Лекин, агар, нима учун ўртача процент ставкасининг чегарасини умумий қонунлар асосида аниқлаб бўлмайди, деб сўраладиган бўлса, бунга процентнинг ўз табиатидан жавоб топамиз. Процент ўр- гача фойданинг фақат бир қисмидир. Айни бир капиталнинг ўзи йкки таърифда майдонга чиқади: кредиторнинг қўлида — қарз капитали сифатида, фаолиятдаги капиталист қўлида — саноат ёки савдо капитали сифатида майдонга чиқади. Лекин у фақат бир марта амал қилади ва ўзи фацат бир марта фойда ҳосил қилади.
•’) Масалан, Ж. Опдайк: «А Treatise on Political Economy». New York, 1851. деган aca- рида процент ставнасининг ҳамма ерда 5% бўлишига абадий қонунларнинг амал қили- шини сабаб цилиб кўрсатмоқ учун жуда ноўрин ҳаракат қилади. Карл Арнд ўзининр «pie Naturgemasse Volkswirthschaft, gegenttber dem Monopoliengeiste und dem Communiamus etc.». Hanau, 1845 деган асарида жуда ҳам гўлларча муҳонама юритади. Бунда цуйида- гиларни ўқиш мумкин/ «Моддий неъматлар яратишнинг табиий жараёнида фацат бир ҳодиса намоён бўлади, бу ҳодиса—тўла цивилиэациялашган мамлакатларда — процент ставкасини маълум даражагача тартибга солиб туриши лозимдай нўринадш бу — йил- "ик ўсим натижасида Европа ўрмонларининг дарахт массаси кўпаядиган нисбатдир. Бу усим уларнинг алмашув қийматига мутлақо боғлиц бўлмаган ҳолда» (дарахтлар ўв алма- ™ув цийматига боглиқ бўлмаган ҳолда ўсади деб айтиш на^адар нулгили!) «юзга з дан гача пропорцияда содир бўлади. Шу сабабли» (яъни дарахтларнинг алмашув циймати уларнинг ўсишига цанчалик боглиқ булмасин, бу ўсиш уларнинг алмашув қийматига бўлмаган ҳолда содир бўлиши сабабли!) «процент ставкасининг ҳозир пулга энр «ой бўлган мамлакатлардаги даражадан пасайиб кетишини кутиб бўлмайди» (124 —- 125- йпйЛ£Р)' Уни «ЎРмонда битган ироцент ставкаси> деб атаса бўлади, унинг ихтирочиси еса оу асари туфайли «ит солиги файласуфи» ’* сифатида «бизнинр фанамизга» янги хизматлар нўрсатди.
* — «реал тарзда ҳосил дилинган норма». Ред.
г ' Англия банки олтиннинг оқиб келиши ёки одиб кетишига цараб, ўэ учёт стйКасини ОШИР&ДИ ва пасайтиради, лекин, албатта, у эркин бозорда ҳукм сурган к£я®кани ^амиша эътиборга олади. «Шу туфайли учёт ставкасининг ўзгаришини бапл т^та^тган турли найрангбозликлар энди пул марказидаги»,—яъни Лондон пул мпл2Еид^и’ “ «йирик капиталистларнинг асосий машғулотларидан бири бўлиб чолдц» (ф Roy.] <The Theory of the Exchanges etc.», p. 113).


358
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
Ишлаб чикариш процессининг ўзида капиталнинг қарз капитали сифатидаги характери ҳеч қандай роль ўйнамайди. Ҳар икки шахс- нинг ўзлари даъво қилиб чиққан фойдани ўртада бўлишиб олиши, аслини суриштирганда бирон компаниянинг умумий фойдасини унинг турли пайчилари ўртасида процент асосида тақсимлаш син- гари, тасодиф оламига оид соф эмпирик фактдир. Ҳосил қилинган цийматни қушимча қийматга ва иш ҳақига тақсимлашда — бундай тақсимлаш фойда нормасини аниклаш учун муҳим асос бўлиб хизмат қилади — мутлақо бошқа-бошқа икки элемент: иш кучи ва капитал белгиловчи таъсир кўрсатади; қушимча қиймат ва иш ҳақи — бир-бирини ўзаро чекловчи икки мустақил ўзгарувчи миқ- Дор функцияларидир; ҳосил цилинган қийматнинг мицдорий бўли- ниши уларнинг сифат тафовутидан келиб чиқади. Қўшимча қиймат- ни рента билан фойдага бўлганда ҳам айни шу ҳол юз беришини биз кейинроқ кўрамиз. Процентга нисбатан эса ҳеч бундай бўл- майди. Бунда сифат тафовути, аксинча, қушимча қийматнинг айни бир қисмининг соф миудорий бўлинишидан келиб чиқишини ҳозир биз кўрамиз.
Юдорида баён дилинганларнинг ҳаммасидан, ҳеч қандай «та- биий» процент нормаси йўд, деган хулоса келиб чиқади. Лекин агар, бир томондан, умумий фойда нормасига қарама-қарши ўларод, ўр- тача процент ставкасининг чегарасини, ёки, процентнинг доим ўзга- риб турувчи бозор нормаларидан фарқли ўлароқ, ўртача процент нормасининг чегарасини бирон-бир умумий қонун билан анидлаб бўлмас экан,— чунки бу ерда ran фақат умумий фойданинг икки капитал эгаси ўртасида турли титуллар остида тақсимланиши ҳади- да боради,— у ҳолда, аксинча, процент ставкаси, хоҳ ўртача мид- дори бўлсин, хоҳ унинг бозордаги миқдори бўлсин, ҳар бир конкрет ҳолда бир меъёрда, муайян ва сезиладиган миқдорда, умумий фойда нормасидагидан мутладо бошқача тарзда юзага келади69).
Товарнинг бозор баҳосининг товар қийматига нисбати қандай бўлса, процент ставкасининг фойда нормасига нисбати ҳам худди шундайдир. Процент ставкаси фойда нормаси билан белгиланган- лиги сабабли, у айрим саноат соҳаларида ҳукм суриши мумкин бўлган жузъий фойда нормалари билан эмас ва айниқса айрим бир капиталистнинг қандайдир алоҳида соҳибкорлик доирасида олиши мумкин бўлган устама фойда билан эмас, балки ҳамиша умумий фойда нормаси билан белгиланади70). Шу сабабли, гарчи ўртача 69) «Товарларнинг баҳоси доим ўзгариб туради; товарларнинг ҳаммаси ҳар тур- ли истеъмол учун аталган бўлади; пул эса ҳар қандай мақсад учун хизмат қилади. Товарлар, ҳатто бир хилдаги товарлар ҳам сифат жиҳатдан фарц қилади; нақд пул ҳамиша бир хил қийматга эга бўлади ёки шундай цийматга эга бўлиши керак. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, пулнинг «процент» сўзи билан белгиланган циймати ҳар цандай бошқа нарсанинг дийматига қараганда кўпроқ доимий ва бир меъёрда бўлади» (J. Steuart- «Recherche des principes de Г Sconomle politique». Paris, 1789, IV, p, 27).
70) «Бирод фойдани бўлишнинг бу қоидасини ҳар бир айрим дарз берган ва ^арз олган шахсга нисбатан татбид этиб бўлмайди, балки фақат умуман қарз берганларга ва қарз олганларга нисбатан татбид этиш мумкин... Ғоят кўп ва ғоят кам фойдалар, тегишли суратда, тадбиркорлик эвазига берилгав£ мукофот ва уқувсизлик учун бе- рилган жазодир, қарз берувчиларнинг эса булар билан ҳеч бир иши йўқ; чунки царв берувчилар ҳалиги уқувсизликдан зарар кўрмасликлари каби, ҳалиги тадбиркорликдан


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
359
процент ставкаси умумий фойда нормасининг соф ёки етарли дара- деада ишончли ифодаси бўлмаса-да, умумий фойда нормаси ҳадиу қатда ўртача процент ставкасида эмпирик, муайян факт сифатида намоён бўлади.
Тўғри, процент ставкасининг ўзи, турли категориядаги қарздор- лар берган кафолатнинг хилига ҳамда қарзнинг қанча муддатга берилганлигига цараб, ҳамиша турлича бўлади; лекин ҳар бир бундай категория учун процент ставкаси ҳар қандай муайян пайтда бир хилдир. Демак, процент ставкасининг турлича бўлиши процент ставкасининг доимийлик ва бир хиллик характерини бузмайди71).
Ўртача процент ставкаси ҳар бир мамлакатда оздир-кўпдир узоқ даврлар учун доимий мивдордир, чунки умумий фойда нормаси, айрим фойда нормалари доим ўзгариб туришига қарамай, фақат қиёсан узоқ даврлар мобайнида ўзгаради, шу билан бирга бир доирадаги ўзгариш бошқа бир доирадаги қарама-қарши ўзгариш билан баробарлаштирилади. Умумий фойда нормасининг нисбий доимийлиги ҳам ўртача процент ставкасининг худди шу оздир-кўп- дир доимий характерида намоён бўлади (a verage rate or common rate of interest).
Процентнинг доим ўзгариб турувчи бозор ставкасига келганда, товарларнинг бозор баҳоси сингари, у ҳам ҳар бир пайт учун муай- ян мивдордир, чунки пул бозорида бутун қарз капитали амал қи- лувчи капиталга ягона масса сифатида доимо царши туради ва бинобарин, бир томондан, қарз капиталини таклиф қилиш билан иккинчи томондан, бундай капиталга талаб ўртасидаги нисбат ҳар сафар процентнинг бозордаги даражасини белгилайди. Кредит иши- нинг ривожи ва бу билан боғлиқ бўлган концентрациялашуви қарз берилган капиталга цанча кўп умумий ижтимоий капитал тусини берса ва уни дарҳол, айни бир вақтда пул бозорига чиқарса, бу ҳол фойда ҳам кўрмасликлари лозим. Айни бир савдо ёки саноат тармоғида машғул бўлган айрим кишилар тўғрисида айтилган гаплар савдо ёки саноатнинг айрим тар- модларига татбицан ҳам тўғридир. Агар саноатнинг бирон-бир тармоғида машғул бўлган савдогарлар ва саноатчилар царз олинган капитал воситасида шу мамлакат- даги бошда савдогарлар ва саноатчилар ҳосил цилаётган оддий фойдадан ортиқ Фойда олсалар, у ҳолда бу ортиқ фойда уларга тегишли бўлади, ҳатто бу фойдани ҳосил қилмоқ учун фадат оддий уддабуронлик ва тадбиркорлик талаб цилинган оўлса-да, уларга тегишли бўлади, аммо царзга пул берганларга тегмайди... царз оерганлар ўз пулларини бирон-бир саноат ёки савдо корхонасига оддий шартлардан кўра енгилрод шартлар билан царз бермаган бўлур эдилар, шунинг учун улар, ўз- лари қарз берган пул воситасида олинган фойда қанча бўлишидан қатъи назар, шартлашилганидан ортиц фойда олмасликлари лозим» (Massie, цитата келтирилган асаР, 50, 51-бетлар).
”) Банк учёт ставкаси ,
Икки ойлин венселлар учун бозор учёт ставкаси
Уч ойлик векселлар учун бозор учёт ставкаси ’
Олти ойлик венселлар учун бозор учёт ставкаси
Вексель даллолларига берилган бир кунлин қара
Вексель даллолларига берилган бир ҳафталик ^арз
Биржа даллолларига берилган икки ҳафталик қарз бўйича сўнгги учёт проценти
Омонатлар бўйича процентлар (банклар)
Омонатлар бўйича процентлар (учёт уйлари) ...
ах^? куннинг ўзида бу фарқнинг на^адар улғайиб кетиши мумкинлигипи Ситидаги
Kiwnn ҳадида «Daily News»HHHr97 10 декабрдаги сонида босилган мацоладан олиниб берилган 1889 йил 9 декабрда Лондон пул бозоридаги процент ставкалари
УРсатади. Минимум 1% га. максимум 5% га баробар. [Ф. £.]


360
БЕШИНЧИ БЎЛИМ, ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
шунча кўп содир бўлади. Аксинча, умумий фойда нормаси фақат айрим фойда нормаларини бараварлаштирувчи майл, ҳаракат сифа- тида ҳамиша мавжуддир. Капиталистлар конкуренцияси,—бу эса бараварлаштирувчи ҳаракатнинг нақ ўзидир,— бу ерда шундан иборатки, бу конкуренция фойда узоқ вақтгача ўртача даражадан паст турган соҳалардан капитални тобора айириб олиб, уни фойда ўртача даражадан юқори бўлган соҳаларга худди шундай тобора жалб цилади; ёхуд яна шундан иборатки, қўшимча капитал шу соҳалар ўртасида оз-оздан турли пропорцияларда тақсимланади. Бундай турли соҳаларга нисбатан, бу, асло, процент ставкасини аниқлаш вацтидаги сингари, бутун капитал массасининг бир вақтда кўрсатган таъсири эмас, балки капиталнинг оқиб келиши ва оқиб кетшпидаги доимий ўзгаришлардир.
Биз кўрдикки, процент келтирувчи капитал, гарчи товардан мутлақо фарқ қиладиган категория бўлса-да, sui generis * товарга айланади ва шу сабабли, процент унинг баҳосига айланади, бу баҳо, оддий товарларнинг бозор баҳоси сингари, ҳар сафар талаб ва так- лиф билан белгиланади. Шу сабабли бозордаги процент ставкаси, гарчи доим тебраниб турса-да, лекин, товарнинг ҳар конкрет ҳолдаги баҳоси сингари, ҳар бир муайян пайтда муайян ва ягонадир. Пул капиталистлари бу товарни етказиб турадилар, фаолиятдаги капита- листлар эса уни сотиб оладилар, унга талаб туғдирадилар. Фойда умумий фойда нормасига бараварлашганда бундай бўлмайди. Агар бирон соҳада товарларнинг баҳосц ишлаб чиқаршп баҳосидан юқори ёки паст бўлса (шу билан бирга коммерция фаолиятининг ҳар бир турига хос бўлган ва саноат циклининг турли фазалари билан боғлиқ бўлган тебранишлар четда цолдирилади), у ҳолда ба- раварлашув ишлаб чиқариш кенгайиши ёки қисқариши воситасида, яъни саиоат капитали бозорга чиқарадиган товар массасининг кў- пайиши ёки камайиши воситасида содир бўлади, бундай товар массасининг кўпайиши ёки камайиши эса айрим ишлаб чиқариш соҳаларида капиталнинг оқиб келиши ва оқиб кетиши орқасида юз беради. Товарларнинг ўртача бозор баҳоларининг ишлаб чиқариш баҳоларига шу тариқа бараварлашуви айрим фойда нормаларининг умумий ёки ўртача фойда нормасидан четга чиқишларига тузатиш киритади. Саноат ёки савдо капиталининг ўзи, процент келтирувчи капитал сингари, харидорга нисбатан товар бўлиши каби ҳодиса бу процесспинг характерида ҳеч қачон бўлмаган ва ҳеч қачон бўлиши мумкин эмас. Модомики бу процесс намоён бўлар экан, у ўртача фойданпнг бевосита қарор топиши сифатида эмас, балки товарлар бозор баҳосининг ишлаб чиқариш баҳосига қараб ўзгариб ва бара- варлашиб туришидагина намоён бўлади. Ҳақиқатда умумий фойда нормаси 1) жами капитал томонидан ҳосил қилинган қўшимча қий- мат билан, 2) бу цўшимча қийматнинг жами капитал цийматига нисбати билан ва 3) конкуренция билан аниқланади, лекин бунинг


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
361
сабаби фойда нормаси фақат шундай бир ҳаракат эканлигидирки, айрим ишлаб чиқариш соҳасига солинган капиталлар шу ҳаракат воситасида бу капиталларнинг миқцорига қараганда нисбатан бир хил дивидендлар чиқариб олишга интиладилар. Шундай қилиб, умумий фойда нормаси, ҳақиқатда, процентнинг талаб билан так- лиф ўртасидаги нисбат билан тўғридан-тўрри ва бевосита белгила- надиган бозор нормасига қараганда мутлақо бошдача ва мураккаб- роқ сабаблар билан белгиланади ва шу сабабли процент ставкаси каби равшан ва бевосита маълум факт эмас. Турли ишлаб чидариш соҳаларидаги алоҳида фойда нормаларининг ўзи оздир-кўпдир но- муайяндир; бироқ модомики улар намоён бўлаётган экан, уларнинг ўхшашлиги эмас, балки фар^и намоён бўлмодда. Умумий фойда нормасининг ўзи эса ҳадидий фойда нормасининг бевосита идрок дилинадиган эмпирик нормаси сифатида эмас, балки фойданинг фа- дат минимал чегараси сифатида майдонга келади.
Процент ставкаси билан фойда нормаси ўртасидаги бу фардни таъкидлар эканмиз, биз процент ставкасининг мустаҳкамланишига ёрдам қилувчи қуйидаги икки ҳолатни: 1) процент келтирувчи ка- питал тарихан бундан аввал ҳам бўлганлигини ва анъанавий уму- мий процент ставкасининг мавжуд бўлганлигини; 2) муайян мамла- катнинг ишлаб чидариш шароитидан қатъи назар, жаҳон бозори фойда нормасига кўрсатаётган таъсирига дараганда процент став- касининг дарор топишига анча кўпроқ бевосита таъсир кўрсатаёт- ганлигини ҳали бир чеккада қолдириб турамиз.
Ўртача фойда бевосита маълум бир факт сифатида эмас, балки, дарама-дарши ўзгаришларнинг сўнгги бараварлашув натижаси ўла- роқ майдонга келадиким, буни фақат тадқицот ёрдамида аниқлаш мумкин бўлади. Процент ставкаси масаласи бошқачадир. Процент ставкаси ақалли муайян жой доирасида ҳамма томондан эътироф этилган бўлиб, у ҳар куни белгиланиб турадиган фактдир, саноат ва савдо капиталининг операцияларида улар учун зарур шарт бў- либ ва калькуляция вақтида махсус модда бўлиб хизмат диладиган> фактдир. Процент ставкаси 100 фунт стерлингга баравар ҳар қан- Дай пул суммасининг 2, 3, 4, 5 фунт стерлинг келтиришдан иборат Умумий добилиятидир. Ҳатто метеорология бюллетенлари ҳам баро- метр даражасини биржа бюллетенларининг у ёки бу капитал учун эмас, балки пул бозоридаги ҳар бир капитал учун, яъни умуман Царз капитали учун қайд этган процент ставкасидай аниқ қайд ди- лодмайди.


362
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
бўлиб пул қарз олувчилар сифатида майдонга чиқади ва капитал ҳам ўзининг муайян тур ва усулда татбиқ этилишига ҳали лоқайд бўлган формада уларнинг ҳаммасига қарши туради. Агар саноат капитали фақат ҳаракатда ва турли доиралар ўртасидаги конкурен- циядагина ўзини бутун синфнинг умумий капитали сифатида кўр- сатса, бу ерда у ҳақиқатан капиталнинг талаб ва таклифида бутун синфнинг умумий капитали сифатида ўзининг бутун массаси билан майдонга чиқади. Иккинчи томондан, пул бозорида пул капитал ҳадиқатда шундай формага эга бўладики, бунда у ўзининг алоҳида татбид этилиш усулига лоқайд бўлган умумий элемент сифатида турли доиралар ўртасида, капиталистлар синфи орасида ҳар бир ай- рим соҳанинг ишлаб чидариш эҳтиёжларига яраша тақсимланади. Бунинг устига йирик саноат ривожлаииши билан пул капитал, модо- мики у бозорда пайдо бўлган экан, тобора кўпрод даражада айрим капиталистга, бозордаги капиталнинг у ёки бу дисми эгасига тегиш- ли бўлмасдан, балки концентрациялашган, уюшган масса сифатида майдонга чиқади, бу масса реал ишлаб чиқаришдан тамомила бош- дача бир тарзда ижтимоий капитал вакиллари бўлган банкирлар на- зорати остида бўлади. Шундай дилиб, ran талаб формаси устида бсн раркан, қарз капиталига бутун бир синф дарши туради; таклифга келганда, бу капитал en masse* дарз капитали сифатида майдонга чиқади.
Муайян процент ставкасига нисбатан умумий фойда пормасинияг дудмал бир сароб бўлиб туюлиш сабабларидан баъзилари мана шу- лардир, процент ставкасининг миқдори гарчи ўзгариб турса-да, ле- кинубарча царздорлар учун бир текисда ўзгариб турганлиги сабаб- ли, у белгиланган маълум миқдор сифатида ҳамиша уларга ^арши , туради. Пул дийматининг ўзгариши барча товарларга нисбатан пулнинг баробар қийматга эга бўлишига тўсдинлик дилмагани син- гари, товарларнинг бозор баҳоларининг ҳар куни ўзгариб туриппг бу товарлар баҳосининг ҳар куни эълон дилиниб туришига тўсдип- ^ик дилмагани сингари, уларнинг процент ставкасининг ўзгариб ту-i ришлари ҳам уни «пулнинг баҳоси» сифатида биржаларда мунта^ зам дайд қилиб туришга тўсқинлик қилмайди. Бунинг шундай бў-1 лишига сабаб шуки, капиталнинг ўзи бу ерда пул формасида товарj сифатида таклиф дилинади; шунинг учун унинг баҳосининг кайд^ қилиниши, барча бошқа товарларда бўлгани сингари, унинг бозор) баҳосининг қайд қилинишидир, шунинг учун процент ставкаси ҳа- миша фалон миддордаги пул эвазига фалон миқдордаги пул деган| зайлда, миқдор жиҳатдан муайян бўлган умумий процент ставкаси-' дир. Аксинча, фойда нормаси ҳатто айнан бир соҳа доирасида то- варларнинг бозор баҳоси бир хил бўлган тақдирда ҳам шу товарлар айрим капиталлар томоиидан ишлаб чидарилган шароитнинг турли-^ ча бўлшпига дараб турлича бўлади, чунки айрим капиталнинг фой-


XXII БОБ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ
363
да нормаси товарнинг бозор баҳоси билан эмас, балки бозор баҳоси билан ишлаб чиқариш харажатлари ўртасидаги фарқ билан белги- ланади. Бу турлича фойда нормалари ҳам дастлаб айни бир ишлаб чиқариш соҳаси доирасида, сўнгра эса турли соҳалар ўртасида фа- қат доимий ўзгаришлар воситасида бараварлашуви мумкин.
(Кейинчалик ишлаб чициш учун қайд.) Кредитнинг алоҳида формаси: Маълумки, агар пул, сотиб олиш воситаси сифатида эмас, балки тўлов воситаси сифатида амал қилса, у ҳолда товар бегонала- шади, лекин унинг қиймати фақат кейинчалик реализация цилинади. Агар товар япа сотилгандан кейин ҳақ тўланса, у ҳолда бу сотиш сотиб олишнинг натижаси бўлмайди, балки, аксинча, сотиб олиш сотиш билан реализация қилинади. Ёхуд сотиш сотиб олиш восита- сига айланади. Иккинчидан: қарз мажбуриятлари, векселлар ва ҳо- казолар кредиторлар учун тўлов воситаларига айланади. Учинчидан, қарз мажбуриятларининг компенсацияси пул ўрнини олади.


364 ]
ЙИГИРМА УЧИНЧИ БОБ :
ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
Биз олдинги икки бобда кўриб ўтганимиздек, процент фойда- нинг, яъни цўшимча қийматнинг дастлаб шундай бир қисми бўлиб майдонга чицади, дастлаб шундай бир қисмидир ва ҳақиқатда унинг шундай бир қисми бўлиб қоладики, фаолиятдаги капиталист, саноат- чи ёки савдогар, ўз капиталини эмас, балки қарз олипган капитални ишлатгапи сабабли, уни шу капитал эгасига ва кредиторига бериши лозим. Агар капиталист фақат ўз капиталини ишлатса, у ҳолда фойда бу тариқа бўлинмайди; фойданинг ҳаммаси капиталистники бўлади. Дарҳақиқат, модомики капитал эгалари такрор ишлаб чи- қариш процессида капитални ўзлари ишлатар эканлар, улар процент ставкасини апиқловчи конкуренцияда иштирок этмайдилар; процент ставкаси аниқланмаса бўлиши мумкин бўлмаган процент категория- сининг ўзи саноат капиталининг ҳаракатига нақадар ётлиги шунинг ўзиданоқ кўриниб турибди.
«Процент ставкаси кредиторни цаноатлантирадиган ва царздор бир йил мобайнида ёхуд бундан узоқро^ ёки қисқарод муддат мобайнида муайян сумма пул капиталдан фойдалангани учун тўлайдиган пропорционал сумма сифатида аниқланиши мумкин... капитал эгаси капитални ҳақиқатан такрор ишлаб чидариш учун татбиц этган ҳолларда у царздорлар сонига нисбатй процент ставкасини белгилайдиган капиталистлар жумласига кирмайди» (Th. Tooke. «А History of Prices etc. from 1793 to 1837». Vol. II, London, 1838, p. 355—356).
Дарҳақиқат, капиталистларнинг пул капиталистларига ва саноат капиталистларига бўлинишигина фойданинг бир қисмини процентгқ айлантиради, умуман процент категориясини вужудга келтиради, фақат шу икки тур капиталистлар ўртасидаги конкуренциягина ироцент ставкасини вужудга келтиради.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
365
бўлади, унга бириктирилган бўлади. Гарчи саноат капиталисти бу капиталнинг эгаси бўлса-да, лекин бундай эгалик унга, у капитал- пан мехнатни эксплуатация қилувчи капитал сифатида фойдаланиб турган экан, бу капитални яна қандайдир йўл билан тасарруф қи* лиш имконини бермайди. Пул капиталисти ҳам худди шундай. Унинг капитали қарз берилган экан ва шу сабабли пул капитали сифатида амал қилаётган экан, бу капитал унга процент кёлтиради, яъни фойданинг бир қисмини беради, лекин капиталист асосий суммани тасарруф эта олмайди. Бу ҳол капиталист ўз капиталлни, масалан, бир йилга ёки бир неча йилга қарз бериб, муайян муддатдан кейин капитални қайтариб олмай, процент олганда ҳар сафар намоён бў- лади. Ҳатто капитални қайтариб олиш ҳам аҳволни асло ўзгартир- майди. Капиталист капитални қайтариб олганда унипг капитал си- фатидаги, бу ўринда пул капитал сифатидаги ҳаракатини ўзи учун сақлаб цолишни истаса ҳамиша уни яна қарз бериши керак. Капи- тал унипг қўлида турар экан, у процент келтирмайди ва капитал сифатида ҳаракат қилмайди; капитал процент келтираётган ва ка- питал сифатида ҳаракат қилаётган экан, у эгасининг қўлида бўл- майди. Капитални узоқ замонларга карз бериш мумкинлиги ана шундан. Шу сабабли Тукнинг Бозанкетга қарши билдирган қуйи- даги мулоҳазалари мутлацо нотўғридир. У Бозанкетдан цитата кел- тиради («Metallic, Paper, and Credit Currency». London, 1842, p. 73):
«Агар процент ставкаси 1% гача пасайтирилганда эди, қарз олинган ка- питал шахснинг ўз капитали билан царийб бирдай (on a par) бўлур эди».
Тук бу ерда бундай изоҳ беради:
«Шунча ёки ҳатто камроқ процент билан қарз олинган капитал гарчи тахминан бўлса-да шахснинг ўз капитали билан бирдай бўлиши мумкин де- йиш шу қадар ғалати бир гапки, агар бу ran жуда ацлли ва теманинг айрим- айрим бандларидан яхши хабардор бўлган автордан чицмаганда эди, унга жиддий эътибор бермаса ҳам булар эди. Наҳотки у царз капиталнинг эарур шарти уни қайтариб бериш эканлигини назар-эътибордан қочирган ёки кат- та аҳамиятга эга эмас деб ҳисоблаган бўлса?» (Th. Tooke, «An Inquiry into the Currency Principles». 2nd ed, London, 1844, p. 80).


366
БЕШИНЧИ ВЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
рилиши лозим. Булар капиталистлар сифатида фаолиятда бўлар эканлар, қарз олинган капитал ёрдамида иш кўраётган шахс билан ўз капитали билан иш кўраётган шахс ўртасидаги фарқ фацат шун- дан иборат бўладики, улардан бири процент тўлаши лозим, иккин- чиси эса — тўламайди; бири бутун фойда р ни ўз чўнтагига со- лади, иккинчиси эса p—z ни, фойда минус процентни ўз чўнтагига солади; z нулга қанча кўпроқ яцинлашса p—z р га шунча кўпроц ядинлашади ва, демак, ҳар иккала капиталистнинг аҳволи шунча кўпроқ бирдай бўлиб боради. Бири капитални қайтариши ва янги- дан қарз олиши лозим; бошқаси эса, модомики унинг капитали амал қилшпи лозим экан, у ҳам ишлаб чиқариш процесси учун доимо янгидан капитал авансламоғи лозим ва бу капитални шу процесс- дан бошқа иарса учун тасарруф эта олмайди. Энди ўз-ўзидан маълумки, яна бир фарқ қолади, у ҳам бўлса шундан иборатки, бу капиталистлардан бири ўз капиталининг эгасидир, бошқаси эса — эгаси эмас.
Энди мана бундай савол туғилади: фойданинг соф фойдага ва процентга бу хил соф мивдорий бўлиниши қай тарзда сифат бў- линишига айланади? Бошцача сўз билан айтганда, қарз олинган капитални эмас, балки ўз капиталини ишлатувчи капиталист цан- дай қилиб ялпи фойдасининг бир қисмини алоҳида процент кате- гориясига киритади ва уни шу тарзда алоҳида ҳисоблайди? Сўнгра, шу муносабат билан процент келтярувчи капитал сифатидаги ҳар қандай капитал — қарзга олинганми ёки йўқми — цандай қилиб соф фойда келтирувчи капитал сифатида ўзидан ўзи фарқ қилади?
Маълумки, бу хил фойданинг ҳар қандай тасодифий миқдорий бўлиниши сифат бўлинишига айланавермайди. Масалан, бир неча саноат капиталисти корхона ишларини олиб бормоқ учун уюшади ва сўнгра юридик жиҳатдан мустаҳкамланган шартномага асосан, фойдани ўз ўрталарида та^симлаб оладилар. Бошқалар ўз корхо- насини мустақил, шерикларсиз бошқарадилар. Булар ўз фойдала- рини икки категория бўйича, бир қисмини индивидуал фойда деб, иккинчи қисмини йўқ шериклар учун ширкат фойдаси деб ҳисоб- лаб чиқмайдилар. Демак, бу ҳолда миқдорий бўлиниш сифат бў- липишига айланмайди. Хусусий мулк эгаси бир печа юридик шахс- дан иборат бўлган тақдирдагина бўлиниш содир бўлади; акс ҳолда бўлиниш ҳам бўлмайди.
Саволга жавоб бермо^ учун, процент ҳосил бўлишининг ҳақи- ций бошланғич нуқтаси устида бирмунча батафсилроқ тўхтаб ўти- шимизга тўғри келади; яъни пул капиталисти билан ишлаб чиқа^ рувчи капиталист ҳақиқатда юридик жиҳатдан турли шахслар сифа- тидагина эмас, балки ишлаб чиқариш процессида мутла^о бошқа- бошқа роль ўйновчи шахслар сифатида, ёхуд қўлларида айни бир хил капитал ҳақиқатан икки хил ва мутлақо бошқа-бошқача ҳара- кат циладиган шахслар сифатида бир-бирларига қарама-қарши ту- ради, деган фаразга асосланмоқ зарур. Уларшгнг бири фақат капи- тал қарз беради, бошқаси уни унумли ишлатади.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
367


368
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
369
даромади эса фадат фаолиятдаги капиталистнинг, капитал мулкдори бўлмаган шахснинг қўлига келиб тушади.
Айни бир капиталга ва шу сабабли у ҳосил қилган фойдага тур- лича юридик титуллари бўлган турлича икки шахс ўртасида ялпи фойданинг соф мивдор жиҳатдан бўлиниши қарз олинган капитал билан ишлайдиган саноат капиталисти учун ҳам, ўз капиталини ўзи ишлатмайдиган пул капиталисти учун ҳам сифат бўлинишга айла- нади. Фойданинг бир дисми энди капиталнинг бир таърифида, про- цент шаклида ўз-ўзидан капиталга тегадиган самара бўлиб кўрина- ди; бошқа қисми капиталнинг бошқа, қарама-қарши таърифида уяинг специфик самараси бўлиб ва шу сабабли соҳибкорлик дарома- ди бўлиб кўринади; бири фақат капиталга мулкдорлик маҳсули бў- либ кўринади, бошдаси шу капитал билан амал қилшп маҳсули бўлиб, процессда бўлган капитал маҳсули бўлиб ёки фаол капита- листнинг бажарадиган функцияларининг маҳсули бўлиб кўринади. Ялпи фойданинг ҳар иккала қисмининг, гўёки бу қисмлар мутлацо бошда-бошқа бўлган икки манбадан ҳосил бўлгандай, бу тарида кристаллашуви ва бир-биридан алоҳидалашуви, энди бутун капита- листлар синфи учун ва бутун капитал учун царор топиши керак. Бунда фаол капиталистнинг ишлатадиган капитали қарзга олинган- ми ёки йўдми, пул капиталисти ўзига тегишли капитални ўзи иш- латадими ёки йўқми, бунинг фарди йўқ. Ҳар дандай капиталдан келган фойда, бинобарин, капиталларнинг бир-бирига барварлашу- вига асосланган ўртача фойда ҳам сифат жиҳатдан фарқ диладиган, бир-биридан мустадил бўлган ва бир-бирига боғлид бўлмаган икки дисмга, процент ва соҳибкор даромадига, бўлинади ёки бўлиниши мумкинки, булардан ҳар бири алоҳида қонунлар билан белгиланади, ўз капитали билан ишлайдиган капиталист ҳам, царзга олинган ка- питал билан ишлайдиган капиталист сингари, ўз ялпи фойдасини капитал эгаси сифатида, ўз капиталини ўзига қарз берган кредитор сифатида ўзига тегиши лозим бўлган процентга ва актив, фаолият- даги капиталист сифатида ўзига тегиши лозим бўлган соҳибкорлик даромадига бўлади. Шундай қилиб, сифат жиҳатдан ана шундай бўлишда капиталистнинг бошда капиталист билан ҳақидатан ҳам бўлишиши керак ёкц керак эмаслигининг аҳамияти йўқ. Капитални ишга солган шахс, гарчи у ўз капитали билан иш кўраётган бўл- са-да, икки шахсга бўлинади: капиталнинг оддий мулкдорига ва капитални ишлатувчи шахсга бўлинади; унинг капиталининг ўзи, шу капиталнинг келтирадиган фойда категорияларига нисбатан ол- ганда, ўз-ўзича процент келтирувчи капитал-л^улкка, ишлаб чида- риш процессидан ташцаридаги капиталга ва ишлаб чиқариш про- Цессидаги капиталга, процессда бўлганлиги учун соҳибкорлик даро- мади келтирувчи капиталга бўлинади.


370
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
тақдирда ҳам унинг фойдаси процентга ва соҳибкорлик даромадига бўлинади. Шу билан бирга соф миқдорий бўлиниш сифат бўлини- шига айланади; бу бўлиниш саноатчининг ўз капиталининг эгаси бўлиш-бўлмаслиги каби тасодифий ҳолдан қатъи назар содир бўлади, Бу — фойданинг турли шахслар ўртасида тақсимланадиган цисмла- ригина бўлиб цолмай, балки фойданинг икки хил категорияси бўлиб, булар капиталга турли муносабатда бўлади, яъни капиталнинг тур- ли муайян формаларига тааллуқлидир.
Умумий фойданинг процентга ва соҳибкорлик даромадига бун- дай бўлиниши, модомики бу бўлиниш сифат бўлинишига айланган экан, ўзининг шу сифат бўлиниши характерини бутун капитал учун ва бутун капиталистлар синфи учун сақлаб қолишининг сабаблари энди жуда равшан бўлиб қолади.
Биринчидан: бу шундай оддий бир эмпирик ҳолатдан келиб чи- қадики, саноат капиталистларининг кўпчилиги, гарчи турли меъёр- да бўлса-да, ҳам ўз капитали, ҳам қарзга олинган капитал ёрдами- да ишлайди ҳамда ўз капитали билан царзга олинган капитал ўрта- сидаги нисбат турли даврларда ўзгариб туради.
Иккинчидан: ялпи фойданингбир цисмининг процент формасига айланиши фойданииг бошқа қисмини соҳибкорлик даромадига ай- лантиради. Дарҳақиқат, соҳибкорлик даромади фақат шундай қа- рама-қарши формадирки, процент алоҳида категория спфатида мавжуд бўлганда ялпи фойданинг процентдан ортиқча қисми шу формада бўлади. Ялпи фойданинг қандай қилиб процентга ва со- ҳибкорлик даромадига бўлиниши масаласига оид барча тадқиқот- лар ялпи фойданинг бир қисми қандай қилиб умуман кристаллашиб, процент шаклида мустацил бўлишини тадқиқ қилишдан иборатдир. Лекин процент келтирувчи капитал тарихан тайёр, қадимий форма тарзида яшаб келмоқда, шу сабабли, капитал томонидан ҳосил қи- линган қўшимча қийматнинг тайёр формаси бўлган процент ҳам капиталистик ишлаб чиқариш усули ва шунга мувофиқ келадиган кашггал ва фойда ҳақидаги тасаввур пайдо бўлишидан анча олдин мавжуд бўлган. Шунинг учун ҳам пул капитал, процент келтирув- чи капитал халқнинг тасаввурида ҳали ҳам умуман капиталлигича, par excellence* капиталлигича қолиб келмодда. Иккинчи томон- дан, Масси замонига қадар ҳукм суриб келган тасаввур, яъни пул- нинг ўзи проценти билан тўланади деган тасаввур ҳам шундан келиб чивдан. Қарзга берилган капиталнинг ҳациқатда капитал сифатида ишлатилиш-ишлатмаслигидан қатъи назар, унинг процент келтириши,— капитал истеъмол мақсадларида қарз олинган тақ- дирда ҳам унинг процент келтириши,— капиталнинг бу формаси мустақил деган тасаввурни мустаҳкамлайди. Капиталистик ишлаб чиқариш усулининг дастлабки даврларида процентнинг фойдага нисбатан, процент келтирувчи капиталнинг саноат капиталига нис- батан мустацил бўлганлигининг энг яхши тасдиқи шундан иборат- * — асосан. Ред.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
371
ки фақат XVIII асрнинг ўрталаридагина процент ялпи фойданинг бир цисми эканлиги (Масси, сўнгра Юм томонидан98) кашф этил- ди ва умуман шундай кашфиёт қилишга тўғри келди.
Учинчидан: саноат капиталисти ўз капитали билан ишкўрадими ёки қарзга олинган капитал билан иш кўрадими, бу нарса унга пул капиталистлари синфининг алоҳида капиталистлар тури сифа- тида, пул капиталнинг мустақил капитал тури сифатида ва про- центнинг қўшимча қийматнинг бу алоҳида капиталга мувофиқ ке- лувчи мустақил формаси сифатида қарама-царши туршпида ҳеч нимани ўзгартирмайди.
Сифат жиуатдан процент қушимча қийматдир — шунчаки капи- талга эгаликдан келадиган, гарчи капитал эгаси такрор ишлаб чи- қариш процессидан ташцарида турса ҳам, капитал ўз-ўзидан келти- раверадиган, бинобарин, капитал ўз процессидан алоҳида ҳолда бе- радиган қўшимча қийматдир.
Мицдор жиуатдан фойданинг процентвси ҳосил қилувчи қисми гўё саноат ва савдо капитали билан эмас, балки пул капитали билан боғливдай бўлиб кўринади ва қўшимча қийматнинг шу қисмининг нормаси, процент нормаси ёки процент ставкаси бу му- носабатни мустаҳкамлайди. Чунки, биринчидан, процент став- каси — умумий фойда нормасига боғлиқ бўлишига қарамай — муста- қил суратда белгиланади ва, иккинчидан, товарларнинг бозор баҳоси сингари у, аниқлаб бўлмайдиган фойда нормасига қарама-қарши ўлароқ, барқарор, барча ўзгаришларда ҳам бир хил, аниқ ва ҳами- ша маълум нисбатдай намоён бўлади. Агар бутун капигал саноат капиталистларининг қўлида бўлганда эди, процент ҳам, процент ставкаси ҳам бўлмас эди. Ялпи фойданинг миқдорий бўлиниши мустацил формага кирганда у сифат бўлинишини келтириб чиқара- ди. Агар саноат капиталисти пул капиталисти билан таққослаб кў- рилса, биринчисини иккинчисидан фарқлантирадиган нарса фақат ялпи фойданинг ўртача процентдан ортиқ қисми бўлган соҳибкор- лик даромадидирки, бу ўртача процент процент ставкаси туфайли эмпирик суратда маълум миқдор сифатида юзага чиқади. Агар, ик- кивчи томондан, ўша саноат капиталисти қарзга олган капитал билан эмас, балки ўз капитали билан хўжалик юритувчи саноат капиталисти билан тавдослаб кўрилса, кейинги капиталист олдинги- сидан фақат пул капиталисти сифатида фарқ қилади, чунки у процент тўлаш ўрнига, уни ўз киссасига солади. Ҳар иккала ҳолда Ҳам ялпи фойданинг процентдан фарқ қиладиган цисми унга соҳиб- корлик даромади бўлиб, процентнинг ўзи эса капитал ўз-ўзидан бераверадиган ва, демак, унумли капитал қилиб ишлатмаганда ҳам Ҳосил бўладиган цўшимча қийматдай бўлиб кўринади.


372
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОВДАНИНГ БЎЛИНИШИ
зида мавжудми ёки у ҳали пул капиталга айланиши лозимми — бунинг фарқи йўқ. Лекин умумий миқёсда, яъни бутун умумий ижтимоий капиталга нисбатан,— баъзи вульгар экономистлар, ҳатто пул капиталга эга бўлишнинг ўзини фойда олишга асос бе- ради, деб кўрсатганларидай,— бу, албатта, бемаъниликдир. Капи- талнинг пул шаклида мавжуд бўлган нисбатан кичик қисми истисно қилинганда, бутун капиталнинг мавжуд бўлиш формаси бўлган ишлаб чиқариш воситаларининг қийматини ошириш учуя уларни харид қилувчи ва улардан фойдаланувчи кишилар бўлма- са, бутун капитални пул капиталга айлантириш, албатта, бемаъниликдир. Капитал унумли капитал каби амал цил- май туриб, яъни бир цисми процентдан иборат бўлган қўшимча қиймат ҳосил қилмай туриб, капиталистик ишлаб чиқариш усули асосида процент келтира олади ва капиталистик ишлаб чиқариш усули капиталистик ишлаб чиқаришсиз ўз йўлини ўта олади, деб ўйлаш ундан ҳам каттароқ бемаънилик бўлади. Агар капиталист- ларнинг жуда катта қисми ўз капиталини пул капиталга айлантир- гиси келса эди, бунинг натижасида пул капитал ғоят цадрсизланиб, процент ставкаси ғоят пасайиб кетар эди; кўплар дарҳол ўз процент- лари ҳисобига яшаёлмай қолиб, яна саноат капиталистига айла- нишга мажбур бўлур эдилар. Бироц, юцорида айтиб ўтилганидек, ҳар бир айрим капиталист худди шундай ўйлайди. Шунинг учун, у, ҳатто ўз капитали билан хўжалик юритиб турган чоқда ҳам, ўзи- нинг ўртача фойдасининг ўртача процентга тенг қисмини ўз капи- талининг шплаб чиқариш процессидан қатъи назар ҳосил бўлади- гап маҳсули деб билади; процент шаклига кириб алоҳида бўлиб олгац бу дисмга царама-царши ўлароц, у ялпи фойданинг процент- дан ортиқча қисмини соҳибкорлик даромади деб билади.
Тўртинчидан: {Қўлёзмада бўш қолган}.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
373
ма процент ва соҳибкорлик даромади, фақат бир-бирига зидликда мавжуддир. Бинобарин, уларнинг ҳар иккаласи қушимча диймат билан муайян бир нисбатда эмас,— қўшимча цийматга нисбатан бу- лар фадат турли категориялар, рубрикалар ва номлар остида қайд қилинган қисмлардир,— балки бир-бири билан нисбатдадир. Фойда- нинг бир дисми процентга айланар экан, бошда қисми соҳибкорлик даромади шаклида майдонга чиқади.
Фойда деганда биз бу ерда доим ўртача фойдани тушунамиз, чунки лшдивидуал фойданинг ҳам, турли ишлаб чиқариш соҳасидаги фойданинг ҳам ўзгаришлари, яъни рақобат кураши ва бошқа ҳолат- лар сабабли ўртача фойдани ёки қўшимча қийматии тақсимлашда юз берадиган бирон-бир ўзгаришлар бу ерда биз учун мутлақо фарқсиздир. Бу фикр умуман упибу тадқиқотнинг ҳаммасига таал- луқлидир.
Процент эса, Рамсей таърифи билан айтганда, хоҳ такрор ипг- лаб чяқариш процессидан таппқарида қолувчи кредиторга бўлсин, хоҳ ўз капиталини ўзи унумли ишлатаётган мулкдорга бўлсин, ка- питалга мулкдорлик туфайли келадиган соф фойдадир. Лекин капи- тал бу соф фойдани капитал мулкдорига ҳам у фаолиятдаги ка- питалист бўлганлиги учун эмас, балки ўз капиталини процент келтирувчи капитал тарзида ўзи ўзига, яъни фаолиятдаги капита- листга қарз берган пул капиталисти бўлганлиги учун келтиради, Пул ва умуман қийматнинг капиталга айланиши капиталистик ипт- лаб чиқариш процессининг доимий натижаси бўлганлиги сингари, уларнинг капитал сифатидаги мавжудлиги ҳам капиталистик ишлаб чидариш усулининг доимий дастлабки шартидир. Пул ишлаб чи- қариш воситаларига айланиш лаёқатига эга бўлганлиги сабабли, ҳаки тўланмаган меҳнатни доим ўз тасарруфида сақлаб туради ва шу сабабли товар ишлаб чиқариш ва муомала процессипи ўз эгаси учун қўшимча қиймат ишлаб чицаришга айлантиради. Демак, про- цент фацат шунинг ифодасидирки, умуман қиймат,— ўзининг уму- мий ижтимоий формасида буюмлашган меҳнат,— ҳақидий ишлаб чиқариш процессида ишлаб чидариш воситалари шаклини олувчи циймат мустацил куч сифатида жонли иш кучига дарши туради ва ҳаки тўланмаган меҳнатни ўзиники қилиб олиш воситасидир; қий- мат шу туфайли шундай кучдирки, у ишчига бегона мулк тарида- сида қарши туради. Бироқ, иккинчи томондан, ёлланма меҳнатга бундай зидлик процент формасида йўқ бўлиб кетади, чунки процент келтирувчи капитал ўз зиддини ёлланма меҳнатдан эмас, балки амал қилувчи капиталдан топади; кредитор-капиталист худди шу капиталистик ишлаб чидариш асосида ишлаб чиқариш воситалари экспроприация қилинган ёлланма ишчига эмас, балки такрор иш- лаб чиқариш процессида ҳақидатда иш кўраётган капиталистга бевосита қарама-царши туради. Процент келтирувчи капитал — ^ал цилувчи капиталга қарама-қарши ўларод мулк капиталдир. Лекин капитал амал қилмас экан, у ишчиларни эксплуатация дил- майди ва чеҳнатга зид келмайди.


374
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Иккинчи томондан, соҳибкорлик даромади ёлланма меҳнатга эмас, балкц фадат процентга зидликдан иборатдир.
Биринчидан: агар ўртача фойда маълум миқдор деб фараз қи- линса, у ҳолда соҳибкорлик даромадининг нормаси иш ҳақи билан эмас, балки процент ставкаси билан белгиланади. Соҳибкорлик даромадининг нормаси процент ставкасига тескари нисбатда юдори ёки паст бўлади 72).
Иккинчидан: фаолиятдаги капиталист соҳибкорлик даромадига даъвосини, бинобарин, шу даромаднинг ўзини ҳам ўзининг капитал мулкдорлигидан эмас, балки капиталнинг ҳаракатсиз мулк ҳолида мавжуд бўлган муайян формасита қарама-қарши ўлароц, унинг функпиясидан келтириб чиқаради. Бу эса у қарзга олинган капи* тал билан иш кўрган, бас, процент ва соҳибкорлик даромади бопь қа-бошқа икки шахсга тегадиган ҳолларда бевосита мавжуд қара- ма-қаршилик бўлиб намоён бўлади. Соҳибкорлик даромади капи- талнинг такрор ишлаб чиқариш процессидаги функциясидан, яъни саноат ва савдо капиталининг бу функцияларига воситачи бўлмиш фаолиятдаги капиталистнинг бажарадиган операциялари, фаолият* лари натижасида вужудга келади. Бироқ амал қилувчи капитал на* мояндаси бўлиш процент келтирувчи капитал вакиллиги сингари сердаромад осон иш эмас. Капиталист капиталистик ишлаб чиқа- риш асосида ҳам ишлаб чиқариш процессини, ҳам муомала про- цессини бошқаради. Унумли меҳнатни эксплуатация қилиш учун капиталистнинг ўзи ёки унинг номидан иш кўрувчи бошқа шахслар зўр бериб ишлаши керак. Шундай цилиб, унинг соҳибкорлик даро- мади унга, процентга қарама-царши ўлароқ, капиталга эгалик билан боғлиц бўлмаган бир нарсадай, шунда ҳам унинг эга сифатидаги функцияларининг эмас, балки ходим сифатидаги функцияларининг натижасидай туюлади.
Шунинг учун унинг миясида муқаррар равишда, гўё унинг ссн ҳибкорлик даромади ёлланма меҳнат билан бирон-бир зидликда бўлиши, бировнинг ҳақ тўланмаган меҳнати бўлиши у ёқда тур- син, балки, ажсинча, унинг ўзи иш уацидай, назорат ҳақидай, wages of superintendence of labour оддий ёлланма ишчининг иш ҳакидан юқорироқ ҳақдай, 1) чунки бу анча мураккаб меҳнатдай, 2) чунки у ўзига ўзи иш ҳақи тўлайдигандай тасаввур ҳосил бў- лади, Унинг капиталист сифатидаги функцияси қўшимча қиймат, яъни ҳақи тўланмаган меҳнат ҳосил қилишдан, ўшанда ҳам энг тежамли шароитда ҳосил қилипгдан иборат, бу ҳол шундай бир факт билан бутунлай пардаланиб кетадики, капиталист капиталист сифатида ҳеч дандай функция бажармай, фақат капитал мулкдори бўлган тақдирда ҳам процент унга тегади ва, аксинча, фаолиятдаги капиталист, гарчи ўзи ишлатаётган капиталнинг мулкдори бўлмаса- да, соҳибкорлик даромади унга тегади. Фойда, яъни қўшимча қий-
72) 	«Капиталдан келган соф фойда соҳибкорлик фойдасига борлиқ эмас, балки соҳиб- норлик фойдаси капиталдан келган соф фэйдага боғлик» (Ramsay. «An Еззау on the Distribution of Wealth», p. 214. Рамсей соф фойда деб ҳамиша процентни айтади).


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
375
, бўлинган икки қисм формаларининг бир-бирига қарама-қарши- ^иги сабабли, уларнинг ҳар иккаласи ҳам қўшимча қиймат қисм- Л1ари эканлигини ва фойданинг бўлиниши унинг табиатида ҳам, viiHHr келиб чиқиши ва мавжуд бўлиш шароитида ҳам ҳеч нимани ўзгартира олмаслигини унутадилар.
у Такрор ишлаб чиқариш процессида фаолиятдаги капиталист ёлланма ишчига нисбатан бировнинг мулки бўлган капиталнинг ва- кили бўлиб майдонга чипқади, фаолиятдаги капиталистнинг вакили бўлган пул капиталисти эса меҳнатни эксплуатация қилишда ишти- рок этади. Актив капиталистнинг ишчиларга нисбатан ишлаб чиқа- риш воситаларининг вакили сифатидагина ўз функциясини бажара олиши, ишчиларни ўзи учун ишлашга мажбур эта олиши ёки иш- лаб чидариш воситаларини капитал сифатида ишлата билиши,— бу ҳол капиталнинг такрор ишлаб чиқариш процессидаги фуикцияси билан такрор ишлаб лидариш процессидан ташқарида капиталга оддий эгалик ўртасидаги қарама-қаршилик туфайли упутилади.
Дарҳақиқат, фойданинг, яъни қўшимча қийматнинг иккала ^ис- мининг процент ва соҳибкорлик даромади сифатидаги формаси меҳ- натга муносабатни ифодаламайди, чунки бу муносабат фақат меҳнат билан фойда ўртасида ёки, аниқроғи, бир жам, бир бутун бўлган, шу иккала қисмнинг бирлиги бўлган цўшимча қиймат ўртасида мавжуддир. Фойданипг бўлиниш нисбати ва бу бўлинишга асос бў- ладиган турли юридик титуллар тайёр фойдани, фойданинг мав- жудлигини назарда тутади. Шунинг учун, агар капиталист ўзи иш- латаётган капиталнинг эгаси бўлса, у бутун фойдани, ёки қўшимча қийматни ўз киссасига солади; капиталист бутун фойдани ўзига оладими ёки унинг бир қисмини юридик эга бўлган учинчи шахсга тўлаши керакми, ишчи учун бунинг мутлақо фарқи йўқ. Шундай қилиб, фойданинг икки хил капиталист ўртасида бўлинишининг асослари секин-секин бўлиниши лозим бўлган фойданинг, қўшимча қийматнинг мавжуд бўлиш асосларига айлана боради; қўшимча қий- матни капиталнинг ўзи, кейинги ҳар қандай бўлинишдан датъи на- зар, такрор ишлаб чиқариш процессидан чиқариб олади. Процент- нинг соҳибкорлик даромадига қарама-қарши туришидан, соҳибкорлик даромадининг эса процентга қарама-қарши туришидан, буларнинг Ҳар иккаласининг меҳнатга эмас, балки бир-бирига қарама-қарши туришидан шу натижа келиб чиқадики, соҳибкорлик даромади плюс процент, яъни фойда, яъни пировардида қўшимча қиймат асосла- пади — нимага асосланади? Шунга асосланадики, унинг ҳар иккала Қисми қарама-қарши формалардадир! Бироқ фойда бу бўлиниш со- Дир бўлишидан олдин, у ҳавда сўз юритиш мумкин бўлишидан ол* Дин ҳосил қилинади.
Процент келтирувчи капитал фақат шу боисдан шундай бўлиб чиқадики, қарзга берилган пул ҳақицатда капиталга айланади ва бир қисми процентдан иборат ортиқча маблағ ишлаб чи^арилади. Лекин бу, ишлаб чиқариш процессидан қатъи назар, процент кел- тириш хоссасининг капитал билан чирмашиб кетишини истисно


376
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
этмайди. Зотан иш кучи ҳам ўз қиймат ҳосил цилиш лаёқатини фацат меҳнат процессида амал қилган ва реализация қилинган чоқда юзага чиқаради; лекин бу шу ҳолни истисно этмайдики, шц кучи ўзича, потенциал суратда, лаёқат сифатида қиймат яратувчи фаолиятдир ва шу ҳолида у процессдан вужудга келмайдиган эмас, балки, аксинча, процесснинг дастлабки шарти бўлиб хизмат қилади. Иш кучи қиймат яратшп лаёцати сифатида сотиб олинади. Биро^ уни унумли ишлатиш учунгина эмас, балки, масалан, соф шахсий мақсадлар учун, юмуш қилдириш ва ҳоказолар учун ҳам сотиб олиш мумкин. Капитал ҳам шундай. Капитални капитал тариқасида ишлатиш-ишлатмаслик, яъни у билан боғлиқ бўлган қўшимча ций- мат ҳосил цилиш хоссасини ҳациҳатда ҳаракатга келтириш-келтир- маслик қарздорнинг иши. Қарздор ҳар икки ҳолда ҳам товар капи- талда ўзича, бир имкон каби мавжуд бўлган қўшимча қийматни тўлайди.
Эиди соҳибкорлик даромадига батафсилроқ тўхталиб ўтамиз.
Капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитида капиталнинг специфик ижтимоий муайянлик моментига — ўзгалар меҳнати усти- дан цўмондонлик қилиш хоссасига эга бўлган капиталнинг мулклиги- га — эътибор берилар экан ва шу сабабли процент қўшимча қиймат- нинг бундай шароитда капитал томонидан ҳосил қилинадиган бир қисми сифатида майдонга чиқар экан, қўшимча қийматнинг иккинчи қисми — соҳибкорлик даромади — муқаррар равишда гўё бу цисм капиталнинг капиталлигидан вужудга келмай, балки ишлаб чида- риш процессидан, унинг специфик ижтимоий муайянлигига — ка- питал проценти ифодасида ўзининг алоҳида яшаш усулини касб эт- ган муайянликка — боғлиқ бўлмаган ҳолда шу ишлаб чицариш процессидан вужудга келгандек тасаввур қилинади. Бироц капитал- дан холи бўлган ишлаб чиқариш процесси умуман меҳнат процесси- дир. Шунинг учун саноат капиталисти, капитал мулкдоридан фарқ- ли ўлароц, амал цилувчи капитал сифатида эмас, балки ҳатто капиталдан ташқари амал қилувчи шахс сифатида, умуман меҳнат процессининг оддий намояндаси сифатида, шунда ҳам ёлланма хо- дим сифатида майдонга чиқади.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
377
муносабати учун фарқсиз соф зоҳирий таъриф бўлиб кўринади. Ц1ундай қилиб, процентда, капиталнинг антагонистик характерв ўзининг мустацил ифодасини топадиган ана шу алоҳида фойда турида капитал шундай ифодаланганки, мазкур антагонизм бу ерда мутлақо кўринмай қолади ва ундан бутунлай абстрактлашув содир бўлади. Процент капиталист билан ишчи ўртасидаги эмас, балки икки капиталист ўртасидаги муносабатдир.
Иккинчи томондан, процент формаси фойданинг бошқа қисмига сифат жиҳатдан соҳибкорлик даромади формасини беради, сўнгра назорат ҳақи формасини беради. Капиталистнинг ўзи бажариши лозим бўлган ҳамда нақ ишчилардан фарқли ўлароқ ва ишчиларга дарама-қарши ўлароқ, капиталистнинг улушига тушадиган алоҳида функциялар соф меҳнат функцияси бўлиб кўринади. Капиталист- нинг қиймат яратишига унинг капиталист сифатида ишлаши эмас, балки капиталист бўлишига қарамай унинг ўзи %ам меҳнат қилиши сабабдек бўлиб кўринади. Шунга кўра қўшимча қийматнинг бу қисми энди қушимча қиймат эмас, балки унинг акси — бажарилгав меҳиат эквивалеити бўлиб кўринади. Капиталнинг бегоналаштирил- ган характери, унинг меҳнатга зидлиги ҳақиқий эксплуатация про- цессининг нариги томонига кўчирилиши, чунончи процент келтть рувчи капиталга кўчирилиши сабабли, бу эксплуатация процессининт ўзи шундай оддий бир меҳнат процесси бўлиб кўринадики, бунда фаолиятдаги капиталист фақат ишчининг бажарадиган ишидан бошдача ишни бажараётгандек туюлади. Шундай қилиб, эксплуа- тация қилувчи меҳнат билан эксплуатация ^илинувчи меҳнат айнан бир хил меҳпат бўлиб чиқади. Эксплуатация қилувчи меҳнат ҳам худди эксплуатация қилинувчи меҳнат каби меҳнат эмиш. Процент капиталнинг ижтимоий формаои бўлиб қолади, лекин бетараф ва лоқайд шаклда ифодаланган формаси бўлиб цолади; соҳибкорлик даромади капиталнинг иқтисодий функцияси бўлиб қолади, лекин бу функциянинг муайян, капиталистик характеридан четлаштирил- ган функцияси бўлиб қолади,
Шу билан бирга фойдани ўртача фойдага бараварлаштириш вақтида олинадиган компенсация учун ушбу китобнинг II бўлими- Да эслатиб ўтилган асослар хусусида капиталистнинг онгида нима- лар содир бўлган бўлса, худди шундай мулоҳазалар содир бўлади» Компенсация учун асослар, цўшимча қиймат тақсимотига белгилов- ли таъсир кўрсатувчи бу асослар капиталистик тасаввур усули ту- файли, фойданинг вужудга келиш сабабларига ва фойдани оқлаш Учун (субъектив) асосларга айланади.
Соҳибкорлик даромадини назорат қилипгдаги меҳнат ҳақи деб тасаввур этиш, соҳибкорлик даромади билан процент ўртасидаги мавжуд қарама-^аршилмкдан келиб чиқадиган бу тасаввур кейинча- лик яна шундай таянчга эга бўладики, фойданинг бир кисми чиндан Ҳам иш ҳақи сифатида алоҳида бўлиб ажралиб чиқиши мумкин ва Ҳациқатан ҳам ажралиб чиқади, ёки аниқроғи, аксинча: иш ҳақи- нинг бир қисми капиталистик ишлаб чиқариш усули асосида фой- 25-775


378
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНШПИ
данинг интеграл таркибий дисми сифатида майдонга чиқади. Бу қисм, А. Смит тўғри аниқлаганидек, соф, мустадил ҳолда ва, бир томондан, фойдадан (процент билан соҳибкорлик даромадининг йиғиндисидан), иккинчи томондан. фойданинг процент чиқариб ташлангандан кейин қолган ва соҳибкорлик даромади деб аталган цисмидан тамомила айрим ҳолда майдонга чиқади — кўлами ва ҳо^ казолари иш бошқарувчи учун алоҳида иш ҳади тайин дилиш мум- кин бўлган даражада меҳнат тацсимотига имкон берадиган корхона турларида иш бошдарувчи таъминоти формасида майдонга чидади.
Бевосита ишлаб чиқариш процесси мустақил ишлаб чиқарувчть ларнинг алоҳида-алоҳида меҳнати бўлмасдан, балки ижтимоий комбинациялашган процесс шаклига эга бўлган ҳамма ерда назорат ва бошқарув ишининг келиб чиқиши муқаррардир 73). Лекин унинг табиати икки хил.
Бир томондан, кўплаб индивидларнинг ўзаро кооперация лашуви билан бажариладиган барча ишларда процесснинг алоқаси ва бирлиги жузъий ишларга эмас, балки, албатта, оркестрнинг ди- рижёри каби, ишхонанинг бутун фаолиятига оид биргина бошқа- рувчилик иродаси ва функцияларида кўринади. Бу — ҳар дандай комбинациялашган ишлаб чидариш усули шароитида бажарилиши зарур бўлган унумли меҳнатдир.
Иккинчи томондан, агар савдогарлик иши тамомила бир чекка-г га қўйиб турилса, бу назорат иши бевосита ишлаб чидарувчи бўл-i ган ходим билан ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси ўртасидап! царама-қаршиликка асосланган барча ишлаб чицариш усуллари шароитида заруран келиб чиқади. Бу царама-қаршилик қанча кагч та бўлса, ходимлар устидан бу назорат роли шунча катта бўлади.; ТТТунинг учун қуллик системасида бу роль максимум даражага ета- ди74). Лекин бу назорат капиталистик ишлаб чиқариш усули nia-j роитида ҳам зарур, чунки бу ерда ишлаб чидариш процесси айни замонда иш кучини капиталистнинг истеъмол дилиш процессидир| Мустабид давлатларда бўлгани сингари, пазорат иши ва ҳукумат* нинг ҳар томонлама аралашуви икки моментни: ҳар цандай жа- миятнинг табиатидан келиб чиқувчи умумий ишларии бажаришнй ҳам, ҳукумат билан халд оммаси ўртасидаги қарама-қаршиликдаН келиб чицувчи специфик функцияларни ҳам ўз ичига олади.
Қуллик системасини бевосита кузатган антик ёзувчиларда назо- рат ишининг бу иккала томони амалда бўлгани сингари, назарияд^ ҳам узвий суратда қўшиб юборилган — капиталистик ишлаб чицат риш усулини абсолют бир ишлаб чиқариш усули деб ҳисобловчй ҳозирги экономистларда ҳам худди шундай. Иккинчи томондан, бошқа экономистлар ёлланма меҳнат системасини оқлаш учун назо-  )
73) «Назорат бу ерда» (деҳцонда — ер эгасида) «мутладо нерак эмас» (J. Е- Саггпез*|
«The Slave Power». London, 1862, p. 48). J
74) «Агар ишиинг характери ходимларни» (яъни қулларни) «катта территорияд^


ХХШ БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
379
ат ишини қанчалик асос цилиб фойдалана олсалар, ҳозиргп цул- Рцк системасининг маддоҳлари ҳам ундан қулликни оцлаш учўн хУДДи шУВДай Ф°ВДалана оладиларки, буни меп ҳозир бир мис-олда кўрсатаман.
Катон замонидаги villicus:
«Кулдор ер мулки (familia rustica) тепасида бошқарувчи (villicus-villa* гузидан) турган; у дабул қилиб олган ва берган, сотиб олган ва сотган, хў- жайиндан йўл-йўриқ олиб турган, унинг йўцлигида буйруҳ берган ва жазо- лаган... Бошдарувчи, албатта, бошқа цулларга қараганда кўпроқ эркин бўл- Ган- Магон китобларида унинг уйланиши, бола туғдириши ва ўз навд пулига эга бўлишига ижозат бериш маслаҳат берилади, Катон эса уни бошқарувчи хотинга уйлантиришни маслаҳат беради; мўмин-қобил бўлса, хўжайинидан озодлик олишдан фақат ўша умидвор бўлиши мумкин эди. Бошқа жиҳатлар- дан қулларнинг ҳаммаси ёппасига қўшчи-қўлончилар эди... Ҳар қандай дул, жумладан бошцарувчи ҳам таъминотни маълум муддатда ва цатъий белги- ланган мивдорда ўз хўжайинидан олар эди, шу билан бирга олган нарсасини учини учига улаш унинг ўз ихтиёрида эди... Бу таъминот мивдори ишга да- раб белгиланган; шунинг учун, масалан, оддий қуллардан осонрод ишни бажарган бошқарувчи таъминотни ҳам камрод олган» (Mommsen. «Romische Geschichte»s 2 Auflage, Bd. I, 1856, S.809 —810).
Аристотель:
«0 yap беолбттгё ov» ev тф «rdavai too£ dovXcrv£, aU, ev т<Ь xp^crvai dovXov£». («Чунки хўжайин» — капиталист — «Дул сотиб олишда» — меҳнатни сотиб олиш ҳуқуқини берадиган капитал эгалигида, —«эмас, балки қуллардан фойдала- пишда» — ишлаб чицариш процессида ишчилардан, ҳозирги вақтда эса ёлланма ишчилардан фойдаланишда—«хўжайин сифатида намоён бўлади».) «Еоть de схугт) р ешлтфт] ovdev peyav e%ovaa ovde oepvov» («Лекин бу фанда ҳеч кан- дай буюк ёки юксак нарса йўқ»). «6 yap xav dooXov enPoxaovai dex notei-v, enexvov dpi xavia emo? aovai enitaxxeiv» («у қулнинг бажара олипш мумкин бўлган нарсани буюра билиши лозим»). «Aia daoig e^ouoia рт) auxou£ иаиола- иету, emxf)ono$ Xapfavei хаахтр xr]v xtpiqv, auxoi de jtoXtxeuouxai T] (ptXoao^o- ualv». («Хўжайинлар ўзларини бу иш билан банд цилишни ўзларига эп кур- маганларида, бу шарафни назоратчи ўз зиммасига олади; хўжайинларнинг ўз- лари давлат ишлари билан ёки философия билан шуғулланадилар».) j (Aristote- les. «De republics». Ed. Bekkeri, 1837, lib. I, 7.)
Аристотель очиқдан-очиқ айтадики, сиёсий соҳадаги ҳукмрон- лик ҳам, ицтисодий соҳадаги ҳукмронлик ҳам ҳукмдорларга ҳоким- лик функциясини юклайди; бунинг маъноси шуки, иқтисодий co Ҳада улар иш кучини ишлата билишлари керак; Аристотель бунга яна, назорат ишига катта аҳамият бермаслик керак, шунга кўра ^ўжайин, агар етарли даражада давлатманд бўлса, бу ишларни ба- ^ариш «шарафи»ни пазоратчига беради, деб дўшиб цўяди.
Бошқариш ва назорат иши, модомики бу иш ҳар қандай комби- нациялашган ижтимоий меҳнатнинг табиати тақозо этадиган ало- ^иДа функция бўлмай, ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси би- Лан фақат иш кучининг эгаси ўртасидаги қарама-қаршиликдан ке- * —■ поместье. Ред.


380
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
либ чиқар экан,— бунда иш кучи қуллик системаси давридаги каби ходим билан бирга сотиб олинадими ёки ишчининг ўзи ўз иш ку^ чини сотадими ва шу сабабли ишлаб чиқариш процесси айни за- монда унинг меҳнатининг капитал томонидан истеъмол қилиниши процесси ҳисобланадими, бунинг фарди йўқдир,— бевосита ишлаб чиқарувчини асоратга солишдан келиб чиқадиган ана шу фуикция кўпинча бу муносабатнинг ўзини оқлаш учун етарли асос қилиб илгари сурилади ва худди шунингдек эксплуатация, бировнинг ҳа- қи тўланмаган меҳнатини ўзиники қилиб олиш ҳам кўпинча кашь тал эгасига тегишли иш ҳақидай тасвирланади. Лекин Қўшма Штатларда қулликни ҳимоя қилувчи О’Конор деган адвокат 1859 йил 19 декабрда Нью-Йоркда «Жанубга адолат» шиори остида бу- либ ўтган митингда сўзлаган нутқида буни жуда боплаб тасвир- лайди.
«Демак, жентльменлар,— дейди у гулдурос қарсаклар остида,—табиат- нинг ўзи негрни қул цилиб яратган. У соғлом ва бацувват; бироқ унга бу' кучни ато этган табиат уни идора маҳоратидан ҳам, меҳнат қилиш истагидан ҳам маҳрум қилган. (Маъцуллаш.) У буларнинг икковидан ҳам маҳрум! Уни ишлаш истагидан маҳрум этган шу табиат унга хўжайин берган, бундан мақсад уни меҳнат цилишга мажбур этишдир, у қайси иқлим шароити учун яратилган бўлса шу иқлим шароитида уни ўзи учун ҳам, уни бошқарувчи хўжайин учун ҳам фойдали хизматкорга айлантиришдир. Мен қатъий айта- манки, негрга табиат цандай шароит берган бўлса, уни шу шароитда сақлаб қолиш, унга уни идора этувчи хўжайин бериш ҳеч цандай адолатсизлик бўл- майди; негрни бошқариш ва уни ўзи учун ҳам, жамият учун ҳам фойдали қилиш учун хўжайиннинг сарфлаган меҳнати ва таланти эвазига негрни иш- лашга ва ўз хўжайинига адолатли ҳақ тўлашга мажбур этиш билан негрнинг ҳеч бир ҳуқуқи тортиб олинмайди» [«New-York Daily Tribune*99 1859 йил 20 декабрь, 7 — 8-бетлар].
Мана энди қул каби, ёлланма ишчининг ҳам уни ишлашга маж- бур этадиган ва уни идора қиладиган хўжайини бўлмоғи лозим. Бундай хўжайинлик ва тобелик муносабатлари фараз этилар экан, табиийки, ёлланма ишчи ўз иш ҳақини ва бунинг устига на- зорат ҳақипи, уни бошқариш ва назорат цилиш учун сарфлапгац меҳнат эвазини ишлаб чиқаришга мажбур этилади,
«уни бошқариш ва уни ўзи учун ҳам, жамият учун ҳам фойдали дилиШ учун хўжайиннинг сарфлаган меҳнати ва таланти эвазига уни ўз хўжайинига адолатли ҳақ тўлашга» мажбур этилади.
Назорат ва бошқариш жамиятнинг антагонистик характеридан, жумладан капиталнинг меҳнат устидан ҳукмронлигидан келиб чит? қанлиги ва шунга кўра худди капиталистик усул сингари синфий қарама-қаршиликка асосланган барча ишлаб чиқариш усуллари учун умумий бўлганлиги сабабли, бу иш капиталистик систем^ шароитида комбинациялашган ҳар цандай ижтимоий меҳнат томо- нидан айрим индивидлар зиммасига алоҳида меҳнат цилиб юклаЗ" ган унумли функциялар билан бевосита ва узвий боғлиқдир. дайдир epitropos’miHr *, ёки феодал Франциясида айтганлариде^»
— бошқарувчининг, Ред,


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ 381
7 reffisseur’ нинг иш ҳақи корхона бундай бошқарувчига (manager) хақ тўлаш учун етарли даражада йириклашуви билан дарҳол фой- падан тамомила ажралади ва малакали меҳнат учун иш ҳақи шак- лйга киради,— гарчи бизнинг саноатчи кашгталистларимиз «дав- лат ишлари ёки философия билан шуғулланишдан» ҳали анча йи- роқ бўлсалар-да, шундай бўлади.
н «Бизнинг саноат системамизнинг жони» саноат капиталистлари эмас, балки саноат бошқарувчилари (manager) эканлигини жаноб Юр Ў3 замонасидаёқ қайд қилиб ўтган эди75). Корхонанинг савдо қисмига келганда, бу ҳақда лозим бўлган гапларнинг ҳаммаси ол- динги бўлимда айтиб ўтилган *.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўзи шунга олиб келдики, ка- питалнинг мулклигидан тамомила ажралган назорат меҳнати ҳа- миша керагидан ортиқча таклиф қилинади. Шунинг учун бу назо- рат меҳнатини капиталистнинг ўзи бажариши шарт бўлмай қолди. Капельмейстрнинг оркестр асбоблари мулкдори бўлшпига ҳеч қан- дай зарурат йўқ; бошқа музикачиларнинг «ҳақини тўлаш»га оид ишлар ҳам унинг дирижёрлик функциясига кирмайди. Кооператив фабрикалар шуни исботлайдики, юксак тараққиёт палласининг на- мояндаси бўлган капиталист помешчикни ортиқча деб ҳисоблагани спнгари, капиталистнинг ўзи ҳам ишлаб чиқариш функционери си- фатида ортиқча бўлиб цолди. Модомики, капиталист меҳнатнинг ке- либ чиқишига сабаб ишлаб чиқариш процессининг капиталистик процесслигигина эмас экан, модомики бу меҳнат капитал билан бирга ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетмас экан, модомикиу ўзга меҳнатини эксплуатация қилиш каби функция билан чекланмас экан; демак, модомики бу меҳнатни ижтимоий меҳнат формаси, кўпларнинг умумий натижага эришмоқ учун комбинациялашуви ва коопе- рациялашуви тақозо этар экан, бу ижтимоий меҳнат формаси ка- питалистик добиқни ўзидан улоқтириб ташлаганлигидан капиталга боғлиқ бўлмаганлиги сингари, бу меҳнат ҳам капиталга мутлацо боғлиқ эмас. Бу меҳнатни капиталистик меҳнат сифатида, капита- листнинг функцияси сифатида зарурдир, деб айтишнинг маъниси фақат шуки, вульгар экономист капиталистик ишлаб чиқариш усу- ли замирида ривожланган формаларни ўз антагонистик капиталис- тик характеридан ажралган ва озод бўлган шаклда тасаввур эта олмайди. Пул капиталистига нисбатан саноат капиталисти — хо- Димдир, лекин капиталист сифатида, яъни бировнинг меҳнатини эксплуатация қилувчи сифатида ишловчи ходимдир. Шу меҳнати учун у талаб қиладиган ва оладиган ҳақ бировнинг ўзиники қилиб олинган меҳнати мивдорига баравардир ва, модомики капиталист эксплуатацияга оид зарур юмушларни ўз зиммасига олар экан, бу меҳнатни эксплуатация қилиш даражасига бевосита боғлиқ, лекин tB) A. Ure. «Phllosophle des manutacture9>. Tome I, Paris, 1836, p. 67 — 68; бунда фаб- Рикантларнинг бу Пиндари айни эамонда уларнинг нўпчилиги ўзлари ишлатавтган маши- налар ҳақида заррача ҳам тасаввурга эга эмаслигини уларга кўрсатиб ўтади.
* Шу томнинг 285-286- бетларига царалсин. Ред.


382
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
эксплуатация қилиш учун ўзи бажарадиган ёки озгина ҳақ тўлаб бошқарувчи зиммасига юклаши мумкин бўлган иш даражасига боғлиқ эмас. Англия фабрика округларида ҳар бир кризисдан сўнг кўпгина экс-фабрикантларии учратиш мумкин, булар илгари ўзла- риники бўлган фабрикаларни бир оз маошга бошқарадилар, кўпин- ча илгари ўзларининг кредиторлари бўлган янги эгаларга хизмат- га кириб бошқарувчи бўлиб ишлайдилар 76).
Ҳам савдо ва ҳам саноат корхоналарининг иш бошқарувчилари- га тўланадиган бошқарув ҳақи ишчиларнинг кооператив фабрика- ларида ҳам, капиталистларнинг акцияли корхоналарида ҳам соҳиб- корлик даромадидан мутлақо айрим бўлади. Бошқарув ҳацининг соҳибкорлик даромадидан ажралиши бошца ҳолларда тасодифий бўлса ҳам, бу ерда доимий тус олади. Кооператив фабрикада иазо- рат меҳнати аптагонистик характерини йўқотади, чуикп бошқарув- чи ишчиларга нисбатан капитал вакили эмас, унга ишчилар ҳақ тўлайди. Буржуа жамияти ривожланиши билан феодал замонида ер эгалигининг атрибути бўлган суд ва бошқарув функцияси ер эгалигидан ажратилганлиги сингари, кредит билан бирга ривожла- пиб бораётган акцияли корхоналар ҳам умуман бу бошқарув ме.ҳ- патини алоҳида функция сифатида хоҳ ўзиники бўлган, хоҳ карз- га олинган капиталга эгаликдан тобора кўпроқ ажратишга мойил- лик кўрсатмоқдалар. Бироқ, бир томондан, капиталнинг оддий мулкдорига, пул капиталистига фаолиятдаги капиталист қарама- ^арши турар экан, кредит ривожланиши билан эса бу пул капитал- нинг ўзи ижтимоий тус олиб, банкларда тўпланар ва бевосита мулк- дорлари томонидаи эмас, балки банклар томонидан қарз берилар экан; иккинчи томондан, ҳеч бир титул билан, на карз олиш йўли билан ва на бошқача йўл билан капиталга эга бўлмаган бошқарув- чи шахс фаолиятдати капиталист зиммасига тушадиган барча реал функцияларни бажарар экан — бу ҳолда фақат хизматчи цолади, капиталист эса ортиқча шахс сифатида ишлаб чиқариш процесси- дан йўқ бўлиб кетади.
Англиядаги кооператив фабрикаларнинг эълон қилинган ҳисо- ботларидан77) кўриниб турибдики, гарчи бу фабрикалар баъзан хусусий фабрикантларга қараганда юцорироқ процент тўлаган бўл- салар-да,— қолган ишчиларнинг иш ҳақи сингари, сарфланган ўзга- рувчи капиталнинг бир қисмини ташкил этган бошқарувчи ҳақи чиқариб ташлангаида,— фойда ўртача фойдадан юқори бўлган. Шу ҳолларнинг барчасида фойданинг юқорироқ бўлишига сабаб доимий капиталнинг кўпроқ тежаб ишлатилганлигидир. Бироқ бунда бизни ҳаммадан кўпроқ қизицтирадиган ҳол шуки, ўртача фойда ( = про- 76) Мен бир воқеани биламан, синган фабрикант 1868 йилги кризисдан сўнг ўзи- нинг собиқ ишчилари қўлида маошга ишловчи ёлланма ходим бўлиб қолган. У синганидан сўнг фабрикани ишчилар ширкати ўз қўлига олган, фабриканинг собин эгаси эса унда бошқарувчи бўлиб ишлаган. — Ф. Э.
77) Бу ерда келтирилган ҳисоботларнинг маълумотлари энг узоғи билан 1864 йил- гача бўлган маълумотлардир, чунки текст 1865 йилда ёзилган. — Ф. Э.


XXIII БОБ. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ
383
пент + соҳибкорлик даромади) бу ерда, амалда ва сезиларли равиш- па бошқарув ҳақига мутлақо боғлиқ бўлмаган мивдор бўлиб кўри- нади. Бу ерда фойда ўртача фойдадан кўпроқ бўлгани учун соҳиб- корлпк даромади ҳам одатдагисидан кўпроқ бўлган.
Баъзи бир капиталистик акцияли корхоналарда, масалан акция- ли банкларда (Joint Stock Banks) ҳам шундай ҳол кўринади. «London and Westminster Bank» 1863 йилда йиллик дивидендининг 30% ини тўлаган; «Union Bank of London» ва бошқалар — 15% ини тўлаган. Бошқарувчига ялпи фойдадан бериладиган маошдан ташқари бу ерда омонатларга цараб процент ҳам тўланади. Бу ер- да фойданинг юқори бўлишига сабаб шуки, корхонага солинган капптал омонатларга нисбатан жуда оз миқдорни ташкил этади. Масалан, «London and Westminster Bank» да 1863 йилда солинган капитал 1 000 000 фунт стерлинг, омонатлар 14 540 275 фунт стер- линг эди. «Union Bank of London» да 1863 йилда солинган капитал 600 000 фунт стерлинг, омонатлар 12 384173 фунт стерлинг эди.
Соҳибкорлик даромадини назорат ёки бошқариш ҳақи билан аралаштириб юбориш дастлаб шундай бир алоҳида формадан келиб чпққанки, фойданинг процентдан ортиқ цисми процентга қарама- қарши ўлароқ, ана шу формага кирган эди. Бундай аралаштириб юбориш фойдани қўшимча қиймат, яъни ҳақи тўлаимаган меҳнат деб эмас, балки капиталистнинг бажарган меҳнати учун унинг ўзи оладиган иш ҳақи деб кўрсатишга маддоҳларча уриниш туфайли янада кучайиб кетди. Бунга социалистлар, фойда пазарияга кўра нима учун берилса у амалда шундан, чунончи назорат учун тўла- надиган оддий ҳақдан иборат қилиб қўйилиши керак, деган талаб- ни қарама-қарши қўйдилар. Саноат ва савдо бошдарувчиларииинг кўп сонли синфи78) вужудга келиши билан, бу иазорат ҳақи, бпр томондан, ҳар қандай бошқа иш ҳақи сингари, ўз муайян даража- сига ва ўзининг муайян бозор баҳосига эга бўла борган сари ва, пккинчи томондан, алоҳида ўргатилган иш кучи еткштириш чи- қимларини камайтирувчи умумий тараққиёт давомида малакали меҳиат учун тўланадиган ҳар қандай ҳац сингари, иазорат ҳақи ҳам пасая борган сари ҳалиги назарий кўзбўямачиликка қарама-қарши кўйплган талаб ёқимсиз бўлиб борди79). Ишчилар орасида коопе- рациянинг ва буржуазия орасида акцияли корхоналарнинг ривож- s) «Соҳибкорлар ўзларининг ёлланма ишчилари каби ходимлардир. Бу жиҳат- уларнинг манфаатлари ўз ишчиларининг манфаатларига аниқ мос келади. Лекин апни замонда улар ё капиталистдирлар, ёхуд капиталистларнинг агентидирлар ва уУ жиҳатдан уларнинг манфаатлари ўз ишчиларининг манфаатларига цатъиян р£рама. қаршидир> (Hodgskin. «Labour defended against the Claims of Capital etc ». London, p. 27).
«Мамлакатимизнинг машина ишлатувчи ишчилари орасида билимнинг кенг ^иилишп деярли барча соҳибкорлар ва хўжайинлар меҳнати ва маҳоратининг аҳа- миятпнц кундан-кунга камайтирмоқда, чунки билимнинг бундай ёйилиши уларнинг iaxcyc билпмларини эгаллаб олган кишилар сонини кўпайтирмоцда» (30-бет).
”) «Шартли тўсикдарнинг умумий заифлашуви, билим олига имкониятининг ошиб бо- риши.... малакасиз меҳнат хацини ошириш ўрнига маланали меҳнат ҳақини пасайти- Жга мойилдир» (J. St- Mill. '«Principles of Political Economy». 2nd cd., vol. I, London, 1 °49, p. 479).


384
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ланиши билан соҳибкорлик даромадини бошқарув ҳақи билан ара- лаштириб юбориш учун сўнгги баҳона ҳам йўд бўлди ва фойда па- зарий жиҳатдан шубҳасиз нима бўлса худди шу тарзда: соф қў, шимча қиймат тариқасида, эквиваленти тўланмайдиган қиймат, ҳа- қи тўланмай реализация қилинган меҳнат таридасида майдонга чиқди; демак, фаолиятдаги капиталист меҳнатни ҳадидатан экс- плуатация қилади ва бу эксплуатациянинг самаралари, агар у қарзга олинган капитал билан иш кўрса, процентга ва соҳибкорлик даромадига — фойданинг процентдан ортиқ қисмига — бўлинади.
Капиталистик ишлаб чиқариш негизида акцияли корхоналарда бошқарув ҳақи соҳасида янги фирибгарликлар вужудга келади, ҳадиқий бошдарувчи билан ёнма-ён ва унинг тепасида бошдарма ва кузатув кенгашларининг кўпдан-кўп аъзолари пайдо бўладики, булар учун бошдарув ва назорат ишлари амалда акционерларни талаш ва хусусий бойлик орттириш воситаси бўлиб хизмат қилади, холос. Бу хусусда қуйидаги асарда кўпгина жуда цизиқ ва батаф- сил маълумотлар бор: «The City; or, the Phisiology of London Business; with Sketches on Chande, and at the Coffee Houses». London, 1845.
«Банкирлар ва савдогарларнинг саккиз ёки тўқдизта ҳар турли компа- нияни идора этишда датнашиб қандай наф кўришларини қуйидаги мисолдан кўрса бўлади: жаноб Тимоти Абрахам Кертис синганидан кейин унинг судга таддим этган хусусий балансидаги «директорлик» рубрикасида йилига 800— 900 фунт стерлинг даромад кўрсатилган. Жаноб Кертис Англия банкининг директори ва Ост-Индия компанияси бошқармасининг аъзоси бўлганлигидан ҳар бир акцияли жамият уни директорлик вазифасига жалб этишни ўзи учув шараф деб ҳисоблаган» (81, 82- бетлар).
Бундай жамиятларнинг директорларига ҳар ҳафта чадирила- диган ҳар бир мажлис учун бериладиган ҳақ камида бир гипеяга (21 маркага) баравар. Синганлик тўғрисидаги ишларнинг судлар- да таҳлил қилиниши шуни кўрсатадики, бу назорат ҳақи одатда шу номинал директорларнинг ҳақиқатда бажарган назорат ишига тескари нисбатда бўлади.


[ 385
ЙИГИРМА ТЎРТИНЧИ БОБ
КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТНИНГ ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ ФОРМАСИДА НАМОЁН БЎЛИШИ
Капиталистик муносабат процент келтирувчи капиталда ўзининг энг ташқи ва фетишлик формасига эришади. Бу ерда биз ZZ — П' ни, кўп миқдорда пул ҳосил қилувчи пулни, икки цутб нуқтаси учун восита бўлган процессиз ўз-ўзидан ортувчи қийматни кўрамиз. Савдо капиталида, П — Т — П' да, ҳеч бўлмаганда капитал ҳара- катининг умумий формаси мавжуд, аммо бу ҳаракат муомала дои- расидан чиқиб кетмайди; шунинг учун фойда фақат бегоналашти- ришдан келган фойда сифатида намоён бўлади, лекин ҳарҳолда бу фойда шунчаки нарсанинг маҳсули эмас, балки ижтимоий муносабагп маҳсули сифатида намоён бўлади. Савдо капитали формаси ҳарҳол- да процессни, царама-қарши фазалар бирлигини, икки царама-царши актга — товар сотиб олиш ва товар сотшпга — бўлинувчи ҳаракатни билдиради. П — П' да, процент келтирувчи капитал формасида бу ҳаракат билинмай кетган. Агар, масалан, капиталист ^1000 фунт сторлинг қарз берса ва процент ставкаси 5% бўлса, у ҳолда капи- тал сифатидаги 1000 фунт стерлингнинг 1 йилдаги қиймати = J?+ + ll'z' бўлади, бунда К — капиталдир. z' эса процент ставкасидир; бинобарин, бу ерда 5 % = — = —, 1000 + 1000 • — == 1050 фунт стер- линг бўлади. Капитал сифатидаги 1000 фунт стерлингнинг баҳоси = == Ю50 фунт стерлингдир, яъни бунинг маъноси, капитал оддий миқдор Эхмас, деганидир. Капитал миедорлар нисбатидир, асосий ^умма сифатидаги, муайян қиймат сифатидаги капиталнинг ўз-ўзи- Дан ортиб борувчи қиймат сифатида ўзининг ўзига нисбатидир, Цўшимча Циймат ҳосил қилган асосий суммага нисбатидир. Биз кўрдикки, капиталнинг ўзи барча фаол капиталистлар тасаввури- Да — улар ўз капиталлари билан иш кўрадиларми ёки царзга олган капиталлар билан иш кўрадиларми, бари бир, — худди шундай ўз- Узидан бевосита ортиб борувчи циймат сифатида намоён бўлади.


386
БЕ1ПИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
дорда пул ҳосил қилувчи пулдир. Бу — капиталнипг маъниспз ху~ лоса даражасигача цисқартирилган дастлабки ва умумий формула- спдир. Бу — тайёр ҳолидаги капиталдир, ишлаб чиқариш процессц бмлан муомала процессининг бирлигидир, бу — муайян вақг мобай- нида муайян қўшимча қиймат келтирувчи капиталдир. Процент келтирувчи капитал формасида бу сифат, ишлаб чиқариш процессц билан муомала процессининг воситачилигисиз, бевосита намоён бў- лади. Капитал процентнинг, ўз кўпайишининг сирли ва ўзини ўзи яратувчи манбаи сифатида намоён бўлади. Нарса (пул, товар, қий~ мат) шунчаки нарса сифатида энди капиталдир, капитал эса шун- чаки нарса сифатида намоён бўлади; бутун такрор ишлаб чиқарипг процессининг натижаси нарсанинг ўзига хос хосса сифатида намо- ён бўлади. Пулни пул сифатида сарфлаш ёки уни капитал сифатида қарзга бериш бу пулнинг, яъни ҳар цачон айирбошлаш мумкин бўлган формадаги товарнинг эгасига боғлиқ. Шу сабабли, процент келтирувчи капиталда бу автоматик фетиш, ўз-ўзидан ортадиган қиймат, пул туғдирадиган пул кўз ўнгимизда соф, узил-кеспл тар- киб топган шаклда намоён бўлади ва бу формада у ўзида ўз келиб чиқишининг ҳеч қандай изйни қолдирмайди. Ижтимоий муносабат бирон нарсанинг, пулнинг ўз-ўзига муносабати сифатида тугал шаклга кирди. Пулнинг капиталга ҳақиқий айланиши ўрнига бу ерда бундай айланишнинг мазмунсиз формасигина мавжуд. Иш кучи масаласида бўлгани сингари, бу ерда пулнинг қиймат яратиш, ўзида боридан ортиқ қиймат яратиш лаёцати пулнинг истеъмол ҳий- матига айланади. Пулнинг ўзи потенциал суратда эндп ўз-ўзидан ортиб борувчи қийматдир ва шундай циймат бўлгапидан қарзга бе- риладики, бу шу ўзига хос товарни сотиш формасидир. Нок дарах- тининг хусусияти нок қилиш бўлгани сингари, қиймат яратиш, процент келтириш ҳам пулнинг хусусиятидир. Кредитор ҳам ўз пулини процент келтирувчи нарса сифатида сотади. Лекин бу ҳали ҳаммаси эмас. Биз кўрганимиздай, ҳатто ҳақиқатан амал қплувчи капитал ҳам амал қилувчи капитал сифатида эмас, балки ўзича бир капитал сифатида, пул капитал сифатида процент келтпради- гандек бўлиб кўринади.


XXIV БОБ. КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТНИНГ НАМОЁН БУЛИ1ПИ 387
гпшли суратда товарнинг, такрор ишлаб чиқаришдан қатъи назар, уз қийматини ошириш лаёдатини, яъни капиталнинг очивдан-очиқ алдокчнлнгини кўрамиз.
Капитални дийматнинг, қиймат яратишнинг мустақил манбаи килиб кўрсатишга интилаётган вульгар сиёсий иқтисод учун бу форма, албатта, жуда бебаҳо нарса, шундай формадирки, бунда фой- да манбаини энди билиб бўлмайди ва бунда капиталистик ишлаб чиқарпш процессининг натижаси процесснинг ўзидан ажратиб цў- нилиб, аллақандай мустақил борлик касб этади.
Фақат пул капитал формасида капитал шундай товарга айлаиа- дики, унинг ўз дийматини орттириб бориш хоссаси ҳар бир конкрет ҳолда процент ставкаси билан белгиланадиган муайян баҳога ьга бўладп.
Капитал фойда келтирувчи капитал сифатида ва айниқса ўзи- пииг бевосита процент келтирувчи пул капитал формасида (про- цент келтирувчи капиталнинг бу ерда бизни қизиқтирмайдиган бошқа формалари, ўз навбатида, шу формадан келиб чиқади ва уни тақозо қилади) ўзининг соф фетиш формасига киради: П—П' да биз субъектни, сотиш мумкин бўлган нарсапи кўрамиз. Биринчи- дан, бу унинг доим пул формасида, унинг ҳамма муайян томонла- ри йўқ бўлиб кетган ва унинг реал элементлари кўринмайдиган формада бўлиши натижасида содир бўлади. Чунки пул — нақ шун- дай формаки, бунда истеъмол дийматлари бўлган товарлар ўрта- сидаги тафовут йўқолади, шунга кўра шу товарлардан ва уларии лшлаб чиқариш шароитларидан иборат бўлган саноат капиталлари ўртасидаги тафовут ҳам йўқолади; пул шундай формаки, бунда қиймат,— бу ерда эса капитал,— мустадил алмашув диймати сифа- тпда мавжуддир. Капитални такрор ишлаб чиқариш процессида пул формаси ўткинчи формадир, оддий ўтиш моментидир. Аксиича, пул бозорида капитал ҳамиша шу формада мавжуд бўлади. Иккинчи- дан, капитал томонидан яна шу пул формасида ҳосил қилингап қўшимча диймат бунда капиталнинг ўзиники бўлиб кўрииади. Да- рахтларга ўсиш хос бўлганидек, капиталга ҳам унипг шу пул фор- масида, шу зоҳирийликка кўра, пул ҳосил дилиш (тб%ад*) хосдир.
Процент келтирувчи капиталда капитал ҳаракати энг қисқа фор- мулага келтирилган; воситачи процесс тушуриб долдирилган ва, шундай дилиб, 1000 га = бўлган капитал потенциал равишда 1100 га = бўлган парса сифатида дайд дилинади ҳамда, ертўлада маълум вақт сақланган вино ўз истеъмол қийматини ошириши каби, маъ- лум вақт мобайнида чиндан ҳам 1100 га айлапади. Кагштал энди нарсадир, лекин у нарса сифатида капиталдир. Пул энди «ошиқона ҳирс» га 100 тўлган. Модомики пул қарзга берилган ёки такрор иш- лаб чиқаршп процессига солинган экан (пул ўз эгаси бўлган фао- лиятдаги капиталистга соҳибкорлик даромадидан ташдари процент Ҳам келтириши туфайли), пул дай ҳолатда бўлса ҳам: у ухлаяптими — туғиш, самара; туғилган; процент. Ред.


388
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
д
ёки уйғоқми, уйда ўтирибдими ёки кезиб юрибдими, бари бир кёча^ кундуз унга процент қўшилаверади. Шундай қилиб, прюцент келтИ’ рувчи пул капитал (ҳар қандай капитал эса ўз қиймат ифодасига кўра пул капиталдир ёки энди пул капитал ифодаси ҳисобланади) молпарастларнинг эзгу хаёлларини амалга оширади.
Худди шу процентнинг пул капитал билан қўшилишиб бир нар- садек бўлиб кетшпи (капиталнинг қўшимча қиймат ҳосил қилиши бу ерда худди шундай тасаввур қилинади) Лютернинг фикрини жу- да банд қилиб, судхўрликка қарши гўллик билан шов-шув кўтари- шига сабаб бўлади. Лютер, қарзни вақтида қайтармаслик, ўз нав- батида, бировга пул тўлаши лозим бўлган қарз берувчига зарар келтирган, ёки уни, масалан боғ сотиб олиб қўлга киритиши мумкин бўлган фойдадан маҳрум этиб қўйган тақдирдагина процент унди- рпб олса бўларди, деб айтиб давом этади:
«Лекин мен буни» [100 гульденни] «сенга қарз бердим, аммо сен менга икки томонлама зарар етказасан — бир ерда тўлашим керак бўлган пулни тўлай олмайман, бошқа бир ерда эса сотиб ола олмайман, бинобарин, ҳар иккала ҳолда ҳам зарар кўришга мажбурман. Буни duplex interesse, damni emer- gentis et lucri cessantis* деб атайдилар. ...Улар** қандайдир Ганс юз гульден қарз бериб зарар кўрганлигини ва бу зарарни адолатли равишда тўлашни та- лаб этаётганини эшитиб, бу ҳолдан фойдаланишга ошиқадилар ва икки то- монлама зарарни, чунончи Ганс кўрган зиён орқасида ва унинг боғни сотиб олиш имконидан маҳрум бўлиши орқасида келган зарарни қоплаш учун ҳар юз гульден устига яна товон қўшмоқдаларки, гўё бу икки зарар табиатан юз гульденга хосдек; шунинг учун, юз гульден мавжуд бўлган ва у қарзга бе- рилган барча ҳолларда унга шу икки томонлама зарар қўшиб ҳисобланади, ҳолбуки бу қарз берувчилар ҳеч қачон бундай зарар кўрмаганлар... Шу са- бабли сен судхўрсан, чунки сен ўзинг тўқиб чиқарган зарарни ўз яцининг- нинг пули билан қоплайсан, ҳолбуки ҳеч ким сенга зарар етказмаган ва сен бу зарарни исбот қилолмайсан ҳам, ҳисоблаб чиқолмайсан ҳам... Юристлар бундаи зарарни non verim, sed phanlasticum interesse***—деб атайдилар. Бу — киши ўзига ўзи ўйлаб чиқарган зарардир...
Бинобарин, мен шундай зарар кўришим мумкин эдики, тўлов тўлашга ҳам, сотиб олишга ҳам қурбим етмай қоларди, деб айтиш мумкин эмас. Агар шун- дай деб айтиладиган бўлса, бу ex contingente necessarium**** демакдир: йўқ нарсадан заруран мавжуд бўлиши лозим бўлган нарсани келтириб чидариш, шубҳали нарсадан мутлақо ишончли нарсани келтириб чиқариш демакдир^ Бундай судхўрлик бир неча йил ичида бутун дунёни ютиб юбормайдими?..
Қарз берувчи қутулиб олиши лозим бўлган бахтсизлик тасодифан, унинг ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолда содир бўлди. Судхўрлик битимларида бу- тунлай бошқача ва ҳатто аксинча ҳол юз беради: бунда муҳтожлик тортаётгая ядин кишидан ундириб олиш учун зарар ахтарадилар ва тўқиб чиқаради- лар, шу билан кун кўрмоқчи ва бойимоқчи бўладилар, бошцалар меҳнати ҳи- собига, уларнинг ташвиши, нотинчлиги ва зарари ҳисобига айш-ишрат дилиб, зеб-зийнат ичида ялқовлик ва бекорчилик билан турмуш кечирмоқчи бўла- дилар. Мен бўлсам иссиқ жойда ўтириб олиб, ўзимнинг юз гульденимни ўзим учун ишлатиб қўяман, лекин, ҳарҳолда, бу пул царзга берилган пул бўлгаяи учун, мен уни ҳеч қандай хавф-хатар ва ташвишга учрамай албатта киссамда сацлайман. Азизим, буни ким ёқтирмайди, дейсиз?» (М. Luther. «An die Pfar* rherrn wider den Wucher zu predigen etc». Wittemberg. 1540).
* — икки томонлама зарар: етказилган зарар ва бой берилган фойда. Рсд.
** — пулга ўч кишилар. Ред.
♦♦♦ — ҳақиқий эмас, балки хаёлий зарар. Ред.
**** — тасодифий нарсадан зарурий нарсани келтириб чиқариш. Ред.


XXIV BOB. КАПИТАЛИСТИК МУ11ОСАБАТНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ 389
Капитални такрор игалаб чиқариш процессида ўз-ўзидан ишлаб чиқарилувчи ва ортиб борувчи қиймат деб, абадий сақланувчи ва изининг табиий хусусиятига кўра,— яъпи схоластлар айтганидек яширин хусусиятларига кўра,— ортиб борувчи қиймат деб тасаввур этиШ шундай тасаввур доктор Прайсни алхимикларпииг барча
хомхаёлларини орқада қолдириб кетувчи хаёлий уйдирмаларга олиб келди; лекин Питт бу уйдирмаларга жиддий ишонди ва қарзларни қэйтариш фонди 101 тўғрисидаги ўз цонунларида бу уйдирмаларни ўз молия хўжалигига асос қилиб олди.
«Мураккаб процент келтирувчи пул дастлаб секин кўпаяди, лекин кейин- чалмк ўсиш суръати узлуксиз тезлашиб боради ва бирмунча вақтдан сўнг у шундай жадаллашадики, ҳар қандай хаёлдагидан ҳам ўзиб кетади. Исо ту- ғплган йили 5% ўсиш ҳисобидан қарз берилган бир пепс ўсиб ҳозирги вақт- да соф олтиндан иборат 150 миллион ер куррасига тенг бўлган маблағдан ҳам ошиб кетган бўлур эди. Лекин уни оддий процент билан қарз берилганда у шу вақт ичида 7 шиллинг 4’/2 пенсдан ошмасди. Шу вақтга қадар бизнинг ҳукумат ўзининг пул ишларини юритишда биринчи усулдан кўра иккинчи усулдан фойдаланишни афзал кўриб келди»80).
У ўзининг «Observations on reversioncry payments etc.». London, 1772, деган асарида яна юксакроц парвоз қилади:
«Бизнинг Исо туғилган йили» (яъни Байтул-Муқаддас ибодатхонасида бўлса керак) «мураккаб процент билан 6% ҳисобида қарз берилган 1 шил- линг ортиб, диаметри Сатурн орбитасининг диаметрига тепг шарга айланган бутун дуёш системаси сиғдира оладигандан кўпроқ маблағга айланган бўлур эдп».—«Давлат ҳар дачон қийин аҳволдан чида олади, чунки у, энг оз пул жамғармаларига эга бўлган ҳолда, унинг ўз манфаатлари талаб қилган қадар қисқа вақт мобайнида энг катта қарзларни тўлаши мумкин» (XIII, XIV бет- лар).
Ипглиз давлат дарзи масаласига нададар ажойиб назарий му- қаддима!
Геометрик прогрессиядаи келиб чиққан соппипг баҳайбатлиги Прайсиинг кўзини шунчаки қамаштириб қўйган, холос. У капитални текширганида такрор ишлаб чиқариш ва меҳиат шароитиии ҳисоб- га олмай, капитални ўз-ўзидап ишлайдигап автомат деб, (худди Мальтус аҳоли геометрик прогрессия бплан ўсади деб ҳисоблагани102 80) 	Richard Price. «An Appeal to the Public, on the subject of the National Debt». London, 1772 [p. 19], Прайс соддалин билан аскин цилади: «Иулви мураккаб процент билан: царз бериб кўпайтирмод учун уни оддий процент билан царз олмоц ғерак> (даралсин R Hamilton. «An Inquiry concerning the Rise and Progress of the National Debt of Great Britain». 2 nd ed., Edinburgh, 1814 [p. 133]). Arap шундай бўлса, умуман царзлар хусусий кишилар учун хам энг тўғри бойиш воситаси бўлур эди. Ленин агар мен, масалан, йи- •нига 5 % цўшиббериш шарти билан 100 фунт стерлинг царз олсам, йилнинг охирида 5 фунт стерлинг тўлашим нерак ва агар бу царэ 100 миллион йил муддатга олинган деб фа- брп_^ИЛинса, у ҳолда шу муддат мобайнида мен ҳар йили шу 100 фунт стерлингни қарз р Ра оламан ва худди шунингден ҳар йили 5 фунт стерливгдан тўлашим лозим. Бу йўл ^илан мен ҳеч дачон 100 фунт стерлинг олиб, 105 фунт стерлинг қарз бера олмайман. Лекин ли1 0//° Ни Кайси манбадан тўлашим неран? Янги қарзданёни, агар мен давлат бўлсам, со- Ло# рда 14 ^ашим неран. Агар пулни саноат вапиталисти дарз олган бўлса, у ҳолда лмт’ айтайлик, 15 % бўлганда у 5 % ни процент сифатида тўлаши, 5 % ни истеъмол ци- лап?И <гаРчи унинг иштаҳаси даромади билан бирга ортиб борса- да) ва 5 % ни капитал- бйпУҒирИти л°зим бўлади. Демак, 5 % ни доимо процент сифатида тўлаб туриш мумкин хоп ?ғи УЧУН 15 % фойда бўлишини назарда тутмоц нерак. Агар процесс давом этса у Tvrrn л кЎРсатилган сабабларга кўра, фойда нормаси намайиб 15% дан, айтайлик, 10 % га этигт ^олаДи- Лекин Прайс 5 % процент ставкаси нормасининг 15% бўлишини тақозо унгт?Ни ва’ напитвл жамгарилганда ҳам, уни шундайлигяча қолдиришини мутлақо ^нинг умуман ҳақидий жамғариш процесси билан иши йуд, унинг иши про- И1И Ya процент билан қайтиб келиши учун дарзга пул беришдир. Бу қандай содир бўли- унинг учун фарцсиэ, чунни бу процент келтирувчи напиталнинг табиий хоссасидир.


390
ЁЁШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ ВТЛИНИШЙ
сингари) ўз-ўзидан ортиб борувчи оддий сон деб билганлиги сабабли у мен капиталнинг ўсиш қопунини s = c(l-bz) п формуласидан тоц! дпм деб ўйлайди, бупда $ = капитал суммасп + процентга процен?
аванслаиган капитал, г = процепт ставкаси (100 нинг тегишли қпсмларида ифодаланган ставкаси), п эса процесс давом этган бцр неча йилдир.
Питт доктор Прайснинг алдоқчилигини тамомила жиддий кабул қилади. 1786 йплда умум палатаси аҳолига солид солиш йўли билан давлат эҳтиёжлари учун 1 миллион фунт стерлинг йи- гишга қарор дилади. Питт камол ишонч билдирган Прайспииг фик- рича, албатта, халққа солпқ солиб, шу тариқа олипган пулии «жаьь ғариш»дан ва мураккаб процентлар сири воситаси билан давла? дарзидан апа шундай тарзда цутулишдан яхшп нарса бўлшпи мумкин эмас эди. Умум палатасииинг бу резолюциясидан кейин кўп ўтмай Питт киритгап бир қонуп чидди, бу допунда йилига 250 000 фунт стерлингдан жамғариб боришга ва буни
«шу тариқа ҳосил дилипган фонд, умрбод бўшаган ренталар билан бир- лпкда, йилига 4 000 000 фунт стерлингдан берадиган бўлганига» (Act 26. Georg III, cap. 3110*).
қадар давом эттиришга дарор қилинди.
Питт 1792 йилда сўзлаган нутдида қарзларпи узиш фопдига тушадигаи маблағпи кўпайтиришни таклиф дилар экап, Англияпинг савдо соҳасидаги уступлигига сабаб қилиб машиналар, кредит ва ҳоказоларни кўрсатади ва лекин
«энг кенг таъсир қилувчи ва доимий сабаб жамғаришдир» дейди. «Бу принцип Смитнинг, бу генийнинг асарида тўла ривожлантирилган ва етарлж даражада тушунтириб берилган... Капиталларни бундай жамғариш йиллик фойданинг ҳеч бўлмаса бир қисми асосий маблағни кўпайтириш учун ажра- тиб цўйилган таддирда мумкин бўлур эди, асосий маблағ эса, у келгуси йил- да ҳам худди шундай истеъмол қилинганда, доимий фойда келтирган бўлур эди».
Шундай дилиб, Питт, доктор Прайс ёрдамида, Смитиииг жамға- риш назариясини қарзлар жамғариш воситасида халқнинг бойиши пазариясига айлантиради ҳамда царзлар — қарзларни тўлаш уяУн олингаи қарзлар — чексиз ўсиб боради, дегап ёқимли хулосага ке- лади.
Биз ҳозирги замон банкирларининг отаси бўлган Жозаи ЧайлД- даёд 10% ҳисобидан берилган 100 фунт стерлинг 70 йилдан сўпг процентга процент тариқасида 102 400 фунт стерлинг ҳосил қил- ган бўлур эди («Traites sur le commerce etc. par J. Child traduit etc.*- Amsterdam et Berlin, 1754, p. 115) дейилганини кўрамиз. Бу 166У йилда ёзилган.
Доктор Прайснинг царашини ҳозирги замон экономистлари Қай тарзда тушунмасдан айтиб юбораётганлигини «Economist»HHHr КУ* йидаги жойи кўрсатиб турибди:
«Жамғарилган капиталнинг ҳар бир дисмига мураккаб процент олижаД* ган капитал ҳаммани шу цадар цамраб оладики, дунёдаги даромад берадиг*


XXIV БОБ. КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТНИНГ НАМОЁН БУЛИШИ 391
\ бойлик алладачонларод капитал учун олинадиган процентга айланган... v п кандай рента ҳозир ерга илгари сарфланган капиталга тўланадиган про- ентриР» («Economist», 1851 йил 19 июль).
Ёошцача цилиб айтганда, умуман ҳосил цилиниши мумкин бўл- ган барча бойлик процент келтирувчи капитал сифатидаги капи- талга мансубдир ва у ҳозирга қадар нимаики олган бўлса ҳаммаси унинг ҳамма нарсани ютиб юборувчи иштаҳаси учун муддати ке- чиктирилган тўловлардир, холос. Уни юзага келтириб чидарган қо- 'нунларга кўра, инсон зоти цачон бўлмасин ҳосил циладиган барча ^ушимча меҳнат уникидир. Хуллас, бу ялмоғиз Молохдир 104.
Охирида «романтик» Мюллернинг яна қуйидаги сафсатасиии келтирамиз:
«Доктор Прайс тасвирлаган процентга процентнинг бениҳоя ортиб бори- ши ёки кишиларнинг ўз-ўзидан тезлашувчи кучининг ўсиб бориши кўп аср- лар мобайнида мавжуд бўлиб турувчи ўзгармас ёки бузилмас бир турли тартиботни тадозо дилади. Капитал парчаланиб, ўсишда давом этувчи айрим- айрим бутодларга бўлиниши билан умумий куч жамғарилиш процесси янги- дан бошланади. Табиат ҳар бир айрим ишчи (!) ҳиссасига куч йиғиш даврини бахш этган, бу давр ўрта ҳисобда 20—25 йил давом этади. Бу муд- дат ўтгандан кейин ишчи ўз ҳаёт йўлини тарк дилади ва процентга процент туфайли меҳнатдан олган капитални янги ишчига бериши, кўп ҳолларда уни бир неча ишчилар ёки болалар ўртасида тадсимлаши лозим. Булар ўзларига теккан капиталнинг процент пулидан ўз процентларини чидариб олиш учун бу капиталга жон киритиб уни татбид этишни ўрганишлари лозим. Сўнгра, гражданлар жамияти ҳатто энг бетинч ижтимоий организмларда ҳам дўлга киритган жуда кўп капитал массаси узод йил мобайнида аста-секин жамға- рилиб боради ва бевосита меҳнатни кенгайтириш учун ишлатилмай, балки, аксинча, йиғилиб анчагина суммани ташкил этади, бу сумма дарз номи билан бошқа индивидуумга, ишчига, банкка, давлатга берилади, шундан сўнг дарз- дор, капитални ҳақидий ҳаракатга келтириб, ундан мураккаб ггроцент олади ва қарз берувчига оддий процент тўлаш мажбуриятини осонлик билан ўз зим- масига ола олади. Ниҳоят, кишилар кучининг ва улар маҳсулининг мислсиз тез ўсишига — фадат ишлаб чидариш ёки тежамлилик донуни ўз таъсирини кўрсатган шароитдагина мумкин бўлган vcninra — истеъмол, истаклар, исроф* гарчилик кояуни карши туради» (A. Miiller. Elemcnte der Staatskunst». 1809, Theil III, S. 147 — 149).
Бу қисқагина сатрларда бундан ҳам кўпрод бемаъни гапларпи уйиб ташлаб бўлмайди. Ишчининг капиталист билан, иш кучи кийматининг капитал проценти билан ажаб бир тарзда цориштириб юборилгани ва ҳоказо тўғрисида гапирмаганда ҳам, процентга про- Цент олинишини Мюллер, капитал процентга процент келтириш мацсадида қарз берилади, деб тушунтиради. Бизиинг Мюллерпипг методи ҳар қандай касб соҳасидаги романтика учун характерлидир. By романтиканинг мазмуни нарсалар ҳақидаги эпг юзаки тасав- вУрларга асосланган ва сийдаси чивдан хурофотлардир. Сўнгра эса сохта ва сийқаси чидиб кетган бу мазмун алдовчи баён усули билан «кўкларга кўтарилиши» ва чиройли дилиб тасвирланиши лозим.
Фойданинг (қўшимча қийматнинг) яна капиталга айланадигап, яъни янги қўшимча меҳпатни сўриб олиш учун хизмат қиладиган


392
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
қисмини қай даражада процент деб аташ мумкин бўлса, капидан жамғариш процесси ҳам фацат шу даражада процентга прож^ жамғариш деб тақдим этилиши мумкин. Лекин: /
1) Агар барча тасодифий бузиш ҳоллари эътиборга олипиаса пақд капиталнинг каттагина цисми такрор ишлаб чиқариш прожерзд мобайнида оздир-кўпдир доим қадрсизланиб боради, чунки товарлар, пинг циймати уларни ишлаб чиқариш учун дастлаб сарф қилрпгац иш вақти билан эмас, балки уларни такрор ишлаб чиқариш учун сарф цилинган иш вақги билан белгиланади, бу иш вақги эса меҳ- патнинг ижтимоий унумдорлик кучининг ривожланиши натижасида доим камайиб боради. Шунинг учун меҳнатнинг ижтимоий унумдор- лик кучининг юқорироқ тараққий босқичида нақд капитал узоц давом этган капитал жамғариш процессининг натижаси бўлиб эмас, балки нисбатан жуда цисқа такрор ишлаб чиқариш даврининг на- тижаси бўлиб кўринади81).
2) Бу китобнинг III бўлимида кўрсатилганидек, фойда нормаси капитал жамғариш ўсган ва меҳнатнинг ижтимоий упумдорлик кучи шунга мувофиқ суратда ортган сари — бу ортиш эса капитай- нинг ўзгарувчи қисмининг доимий қисмига нисбатан ўсиб борувчй нисбий камайишида ифодаланади — камайиб боради. Агар бир иш- чи томонидан ҳаракатга келтириладиган доимий капитал ўн ҳисса кўпайса, у ҳолда худди шундай нормада фойда келтириш учун қўшимча иш вақти ҳам ўн ҳисса ошмоғи лозим бўлур эди ва тез орада унга бутун иш вақти ва сутканинг бутун 24 соати етишмас эди, ҳатто капитал унинг ҳаммасини ўзиники қилиб олганда ҳам етишмас эди. Фойда нормаси камаймайди, деган тасаввур эса Прайс прогрессияси асосини ва умуман «мураккаб процентли, ҳам- ма нарсани ютиб юборувчи капитал» асосини ташкил этади82).
Қўшимча қиймат билан қўшимча меҳнатиинг айиаплиги капи- тал жамғарилишига сифат чегараси қўяди: бу чегара бутун иш кунининг ^анча давом этиши билан, ишлаб чиқарувчи кучлар ри- вожининг муайян даражаси ва аҳоли сони билан белгиланади, бу чегара айни бир вақтда эксплуатация қилиш мумкин бўлган иш кунисонини чеклайди. Агар, аксинча, қўшимча қиймат процентнинг иррационал формасида олиб қараладиган бўлса, у ҳолда чегара фа^ қат миқдор чегараси бўлади ва капитал жамғарилиши ҳар қандаи хаёл қилинган даражадан ўтиб кетади.
Бироқ процент келтирувчи капиталда фетиш капитал тасавву- ри тугалланган; бу шундай тасаввурдирки, жамғарилган ҳамда пул формасида цайд қилинган меҳнат маҳсулотига геометрик прогрес- 81) Милль ва Кэрига ҳамда Рошернинг тушунмасдан унга берган шарҳига На
ралсин105. я
82) «Бироқ, шу нарса равшанки, ҳеч қандай меҳнат, ҳеч қандай ишлаб чидарУ»^ куч, ҳеч қандай эпчиллик ва маҳорат мураккаб процентнинг ҳамма нарсани юти юборувчи талабларини қондира олмайди. Лекин барча жамғарма капиталистни даромадидан тўпланади ва шу сабабли ҳацицатда бу талаблар доим илгари сур лаверади ва меҳнатнинг унумдорлик кучи бу талабларни цондиришни д* доим шундай рад этаверади. Шунинг учун бу ерда доим цандайдир оала цилиб турилади» («Labour Defended against the Claims of capital» [London, 1825], P- ** Годскин китоби).


XXIV БОБ. КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТНИНГ НАМОЕН БЎЛИШИ 393
\ —■
Хгяда қўшимча қиймат ҳосил қилувчи кучни, бу қийматни табиий Дрли бир хосса туфайли, соф автоматик тарзда ҳосил қилувчи куч- 3 нисбат берадики, меҳнатнинг бу жамғарилган маҳсули, «Economist» нипг фикрича, дунёнинг ҳар қачонги жами бойликларини ҳу- КУЧ жиҳатдан ўзига мансуб бўлган ва ўзига тегиши керак бўлган боилик сифатида аллақачонлароқ дисконт қилган. Бу ерда ўтмиш меҳнатнинг маҳсулида, ҳатто ўтмиш меҳнатнинг ўзида аслида ҳо- зирги ёки келгуси жонли қўшимча меҳнатнинг бир қисми бор. Ле- кин биз биламизки, аксинча, ўтмиш меҳнат маҳсулоти қийматининг сақланиши ва шунга кўра такрор ишлаб чиқарилиши аслида шу маҳсулотнинг жонли меҳнат билан қўшилиш натижасидир, холос; ва иккинчидан, ўтмиш меҳнат маҳсулотининг жонли ^ўшимча меҳнат устидан ҳукмронлиги нақ фақат капиталистик муиосабат садланиб турганига қадар давом этади, чунки капиталистик муно- сабат муайян социал муносабат бўлиб, бунда ўтмиш меҳнат муста- қил ҳолда жонли меҳнатга царши туради ва уни ўзига бўйсунди- ради.
26—775


394 ]
ЙИГИРМА БЕШИНЧИ БОБ
КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
Кредитни ва у ўзи учун вужудга келтирадиган цуроллар- ни (кредит пуллари ва шунга ўхшашларни) мукаммал анализ ци- лиш бизнинг планимизга кирмайди. Бу ерда умуман капиталистик ишлаб чиқариш усулини таърифлаш учун зарур бўлган баъзи бир моддаларнигина қайд цилиб ўтиш лозим бўлади. Бунда биз фақат коммерция ва банкир кредити билангина шуғулланамиз. Бу кредит билан ижтимоий кредит таравдиётп ўртасидаги алоқа бизнинг муҳокамамиздан четда қолади.
. Оддий товар муомаласидан пулнинг тўлов воситаси сифатидаги функцияси цандай ривожланишини ва шу билан бирга товар иш- лаб чиқарувчилар билан товар сотувчилар ўртасида кредитор би- лан царздор муносабати қандай ривожланишини мен илгари кўрса- тиб ўтганман («Капитал», I китоб, III боб, 3, Ь). Савдонинг ва ёлғиз муомалани кўзда тутиб пшлаб чиқарадиган каппталистик иш- лаб чиқариш усулининг ривожланиши билан кредитнинг бу табиий базиси кенгаяди, умумий аҳамият касб этади, ривожлапади. Уму- маи ва бутунисича олганда пул бу ерда фақат тўлов воситаси функ- циясини бажаради, яъни товар пулга сотилмасдан, балки муайян муддатда ёзма мажбурият асосида тўлаш шарти билан сотилади. Бу турдаги ҳамма тўлов мажбуриятларини биз цисқача қилиб умумий векселлар категориясига киритишимиз мумкин. Бундай векселлар- нинг муддати ўтгунга ва тўлаш куни келгунга қадар, ўз навбати- да, уларнинг ўзи тўлов воситаси сифатида муомалада бўлади. ХуД- ди шулар савдо пулларидир. Талаблар ва қарзлар ҳисоб-китобида окибат натижада бу векселлар бир-бирини цоплаганлигидан, улар худди пул каби амал қилади, чунки бундай ҳолда уларнинг пулга айланиши охирги айланиш бўлмайди. Ишлаб чиқарувчилар билан савдогарларнинг бу ўзаро аванслари чинакам кредит асосларипи ҳо- сил цилганидай, уларнинг муомала қуроли бўлган вексель ҳам кре- дит пул, банкнот ва ҳоказолар асосини ташкил қилади. Буларяияг асосини металл пул ёки давлат цоғоз пули муомаласи эмас, балки вексель муомаласи ташкил қилади.


XXV BOB. К1?ЕДИТ BA COXTA КАПИТАЛ
395
W. Leatham (йоркширлик банкир) «Letters on the Currency». 2nd ed., London, 1840:
«Менимча, бутун 1839 йилда векселларнинг умумий суммаси 528 493 842 AvHT стерлингни ташкил қилган» (чет эл векселлари суммасини у тахминан ЛЛ^ма векселларнинг 77 қисмини ташкил цилади деб ҳисоблайди), «шу йили Ҳйви бир вақтда муомалада бўлган векселлар суммаси 132 123 460 фунт стер- лингни ташкил цилган» (55—56-бетлар).—«Векселлар муомала воситалари- яинг таркибий цисми бўлиб, ҳажм жиҳатдан бу воситаларнинг барча бошқа кисмларини бирга цўшиб олганда улардан ошиб кетади» (3, 4-бетлар).—«Бу векселлардан иборат жуда улкан устцурма банкнот ва олтин суммасидан ҳсь сил бўлган негизга цурилган (I); агар воцеалар жараёнида бу негиз жуда торайиб кетса, устқурманинг мустаҳкам туришига ва ҳатто унпнг яшашига хавф туғилади» (8-бет).—«Агар ҳамма муомала воситаларини» (у банкнот- ларни назарда тутмоцда) «ҳамда ҳамма банкларнинг дарҳол нақд тўланишиии талаб қилиш мумкин бўлган мажбуриятлари суммасини олсак, у ҳолда, менинг ҳисобимча, 153 миллионлик сумма чиқадики, уни қонунга мувофиқ олтпнга айлантиришни талаб қилиш мумкин... ҳолбуки бу талабни қондириш учув фақат 14 миллион олтин бор, холос» (11-бет).—«Ортиқча пул вужудга кели- шига ҳамда процент ёки учёт ставкаси паст бўлишига монелик қилмай ту- риб, векселларни контроль остига олиб бўлмайди, чунки векселларнинг бир цисми шу тариқа вужудга келади ва уларпинг кўплаб ва хавфли тарзда ёйи- лишига сабаб бўлади. Векселларпинг қайси қисми чинакам битимлардан, ма* салан, чинакам олди-сотдилардан вужудга келишини ва уларнинг қайси қис- ми сунъий равишда ҳосил қилинишини (fictitious) ва фақат бронза вексел- лардан иборат бўлишини, яъни жорий векселнинг тўлов вақти келмасдан аввал уларни алмаштириш учун бериладиган векселлардан иборат бўлишини ва, шундай цилиб, оддий муомала воситаларидан сохта капитал ҳосил қили- шини аниқлаб бўлмайди. Менга маълумки, пул жуда кўпайиб, арзонлашиб кетган пайтларда бу практика жуда кенг мшқёсда ёйилади» (43—44-бетлар)< J. W. Bosanquet. «Metallic, Paper, and Credit Currency». London, 1842: «Ҳисоб палатасида» (бу ерда Лондон банкирлари пул тўланадиган чеклар ва муддати келган векселларни ўзаро алмашадилар) «бажариладиган ўртача тўловлар суммаси кунига ўрта ҳисобда 3 миллион фунт стерлингдан кўпроқни ташкил цилади, ҳолбуки бунинг учун ҳар куни зарур бўлган пул вапаси 200 000 фунт стерлингдан сал кўпроқдир» (86-бет). {1889 йилда ҳисоб палатасининг умумий обороти 7618 8Д миллион фунт стерлингни ёки яхлит қилиб олганда 300 кунга Ўрта ҳисоб билан кунига 257г миллион фунт стерлингни ташкил дилган эди.— Ф. Э.} «Векселлар, пулдан цатъи назар, шубҳасиз муомала воситасидир (currency), чунки улар ўтказма ёзув воситаси ила мулкниқўлдан-қўлга ўтка- зади» (92—93-бетлар).—«Ўрта ҳисоб билан айтиш мумкинки, муомалада бўл- ган ҳар бир векселда иккита ўтказма ёзув бўлади ва, бинобарин, ҳар бир вексель муддати ўтгунга қадар ўрта ҳисоб билан иккита тўловни узади. Бу шароитда фақат ўтказма ёзувлар туфайлигина 1839 йил мобайнида векселлар ердами билан 528 миллиондан икки баравар кўп, яъни 1056 миллион, кунига о миллион фунт стерлингликдан кўпроқ мулк қўлдан-қўлга ўтган эди. Шу- нинг учун ишонч билан айтиш мумкинки, векселлар билан омонатлар бир- галикда, мулкни қўлдан-қўлга ўткзиш воситаси ила ва пулнинг ёрдамисиз ?п?5га камиДа 18 миллион фунт стерлинглик пул вазифасини бажаради» (УЗ-бет).
Умуман кредит тўғрисида Тук бундай дейди:


396
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
билан қарз берилса, у ҳолда капиталдан фойдаланганлик учун қайтарилнд1й лозим бўлган суммага фалон процент цўшиб ҳисобланади. Қиймати олдЛ сотди иштирокчилари томонидан белгиланадиган ва бировга берилиши сотиц» дан иборат бўлган товарлар кредит берилганда эса, тўланиши лозим бўлг^й муайян суммага капиталдан фойдаланганлик учун ва тўлов муддати ўтгунГа қадар бўлиши мумкин бўлган хавф-хатар учун мукофот ҳам қўшиладц Бундай кредптлар учун одатда муайян тўлов муддати кўрсатилган ёзмэ гўлов мажбуриятлари (тилхатлар) берилади. Бинобарин, бу мажбурият. лар, ёки промессалар шундай бир воситапи ташкпл циладики, бу восод ёрдамида кредиторлар, агар уларга ўз капиталларини пул ёки товарлар шаклида истеъмол қилиш имкони туғилиб қолса, кўпинча бундай векселлар- ни муддати ўтгунга қадар арзон баҳога ^арз олиш ёки сотиб олиш имконид> тига эга бўладилар, чунки уларнинг ўз кредитлари векселдаги бошқа имзо- нинг креДЕгти билан мустаҳкамланади» («An Inquiry into the Currency prjn. ciple», p. 87).
Ch. Coquelin. «Du Credit et des Banques dans L’ Industrie». «Revue des deux Mondes»108, 1842, t. XXXI [p. 797]: «Ҳар Сир мамлакатда кредит битимлари- нинг кўпи саноат муносабатлари доврасппппг ўзида амалга оширплади.... Хом ашё шплаб чицарувчи уни қайта йшловчи фабрикавтга аванс қилиб бера- ди ва ундаи тўлов иромсссалари оладп. Фабрикант ўзига тегишли ишпи бажаргандан кейин, ўз вавбатида, худди шундай шарт билаи ўз товарини бошқа фабрикавтга аванс килиб берадики, бу фабрикапт ҳам товарни яна қайта ишлапши давом зттиради ва, шупдай цплиб, кредит бир шахсдап иккин- чи шахс-га тобора ўта борлб, охприда истсъмолчига етиб боради. Кўтара савдогар товарии чакана савдогарга ўтказади, ўзи эса товарви фабрикантдан ёки воситачидап кредитга олади. Ҳар ким бир кўли билап баъзан пул, лекин кўпинча товар қарз олиб, иккинчи кўли билан дарзга беради. Сапоат ишлари- да царзларнинг ҳар жиҳатдап аралапшб ва тўқнапшб узлуксиз айирбошлапиб туриши апа шу тариқа амалга ошади. Кредитнинг ривоясланиши худди мана шу ўзаро қарзларпинг кўпайитпи ва ўсишидап иборат бўлиб, упппг қудрати- нинг асл илдизи ҳал ана шундадир».
Кредитнииг бошқа томоии пул савдосииииг ривожлапиши би- лап боғлиқ бўлиб, у капиталистик ишлаб чиқаришда, албатта, то- вар савдосинипг ривожланиши билан ёпма-ёп боради. Биз коммер- сантларга тегишли резерв фондларни сақлаш, пул қабул қилиб олиш ва тўлаш бўйича, халқаро тўловлар бўйича техпика опера- циялари ва шу билап бирга ёмбилар билап савдо қилиш ҳам қан- дай қилиб савдогарлар цўлида тўплапишипи олдииги бўлимда (XIX боб) кўриб ўтган эдик. Бу пул савдоси билап бирга кредит иши- пинг бопп^а томопи — процент келтирувчи капитални, ёки пул ка- питалипи, бошқариш пул билан савдо қилувчиларнипг алоҳида функцияси сифатида ривожланади. Пул қарз олиш ва пул қарз бориш уларга хос иш бўлиб қолади. Пул билан савдо қилувчилар ҳа^идий кредитор билаи пул капиталини қарз олувчилар ўртасида воситачилик қиладилар. Умумаи айтганда, бу жиҳатдан банкирлик иши қарзга бериладиган пул капитални ўз қўлида кўплаб тўплаШ- дан иборатдирки, бунда айрим пул кредитори ўрнига ҳамма пул кредиторларининг вакили сифатида банкирлар саноат ва коммер- ция капиталистларига қарши турадилар. Улар пул капиталинияг умумий хўжайинлари бўлиб доладилар. Иккинчи томондаи, улар ҳамма кредиторларга нисбатан қарз олувчиларни тўплайдилар» чунки улар бутун савдо дунёси учун қарз оладилар. Банк, бир то-


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
397
аП пул капиталнинг, кредиторларнинг марказлашувидан ибо- М°т бўлса, иккинчи томондан — қарз олувчиларнинг марказлашуви- РаТ иборатдир. Умуман олганда, банкнинг фойдаси шупдап иборат-
У Карз олганда кам пРоцент тЎлаб, қарз бергапда кўп процент олади.
Банклар ихтиерида булган қарз капитали уларга ҳар хил иул- р билан келади. Аввало, улар саноат капиталистларининг кас- сирлари бўлганлари учун, ҳар бир ишлаб чиқарувчи ва савдогар пезерв фонд тариқасида сақлайдиган ёки унга тўловлар бўйича келадиган пул капитал шу банклар қўлида тўпланади. Шундай цилиб, бу фондлар ссуда пул капиталга айланади. Бунивг натижа- сида савдо дунёсининг резерв фонди зарур минимумгача қисқаради, чунки у ижтимоий фонд тариқасида тўпланади ва пул капиталнинг акс ҳолда резерв фонд сифатида ҳаракатсиз қоладиган қисми қарз- га берилади, процент келтирувчи капитал фуикциясини бажариб туради. Иккинчидан, банкларнинг ссуда капитали пул капиталист- ларининг омонатларидан ҳосил бўладики, улар бу омонатларни банкларга қарз бериш учун топширадилар. Банк системаси ривож- ланиши билан, яъни банклар омонатларга процент тўлай бошлаши билан уларда ҳамма синфларнинг пул жамғармалари ва вақтинча пшга солинмаган пуллари тўпланади. Ёлғиз ўзи пул капитал сифа- тида амал қила олмайдиган майда суммалар бирлашиб катта сум- мага айланади ва шу тариқа катта пул кучига эга бўлади. Майда суммаларни бу тариқа тўплаш банк системасининг ўзига хос нати- жаси бўлиб, буни банк системасининг чинакам пул капиталистлари билан қарз олувчилар ўртасидаги воситачилик ролидан фарқ қилиш керак. Ниҳоят, секин-аста истеъмол қилинмоқчи бўлган даромадлар ҳам банкларга депозитга қўйилади.
Кредит бериш (бу ерда биз фацат савдо кредити билангипа шуғулланамиз) векселларни чўтлаш — уларни муддатлари ўтгунга Цадар пулга айлантириш — йўли билан ва ҳар хил формаларда царз бериш йўли билан: шахсий кредит бўйича бевосита царз бе- риш, процентли қоғозлар, давлат облигациялари ва ҳар хил ак- цпяларии гаровга олиб қарз бериш, айниқса накладнойлар, док Ҳужжатларини ва товарларга эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи ҳуж- жатлар, омонатлар ва шунга ўхшашларни гаровга олиб қарз бершп иўли билан амалга оширилади.


398
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
пи бажаради; яиа шунинг учунки, кўпчилик мамлакатларда банк- потлар чиқарадиган асосий банклар давлат банки билан хусусий банкиинг ажойиб қўшилмасидан иборатдир; ҳақицатда улар опера,- цияларининг асосини давлат кредити ташкил цилади, уларнинг би- летлари эса кўпми ёки озми даражада қонуний тўлов воситасидир- зеро банкирпипг савдо қиладиган нарсаси айни кредит эканлиги бу ерда равшан бўлади, чунки банкнот муомалада бўлган кредит бел~ гисидир. Лекин банкир ҳамма бошқа формаларда ҳам, ҳатто ўзида депозитга қўйилган пулларни нақд қарзга берганда ҳам, кредит билан савдо цилади. Ҳақиқатда банкнот улгуржи савдо учун моне- тадир холос — банклар учун энг муҳим аҳамиятга эга нарса ҳамма- вацт омонатлардир. Шотландия банкларининг иши бунипг энг яхши псботидир.
Биз цўйган мақсадлар учун кредит муассасаларининг махсус турларипи, шунингдек банкларнинг алоҳида формаларини батафсил караб чиқишнинг ҳожати йўқ.
«Банкирлик ишини... икки хил операцияга бўлиш мумкин:.. 1) Капитални бевосита ишлата билмаганлардан уни тўплаш ҳамда уни ишлата биладиган- ларга тақсимлаш ёки бериш. 2) Уз мижозларининг даромадларидан омонат- лар олиш ва истеъмол буюмларига сарфлаш учун зарур бўлган суммани уларга бериш... Буларнинг биринчиси капитал муомаласидир, охиргиси — муо- мала воситаси муомаласидир (currency)».—«Биринчи хил операция, бир то- мондан, капитал концентрацияси бўлса, иккинчи томондан, уни тақсимлаш- дпр, иккинчи хил операция — округнинг маҳаллий эҳтиёжлари учун муома- лани тартибга солишдир». Tooke. «An Inquiry into the Currency Principle», p. 36, 37. Биз бу жойга XXVIII бобда яна қайтамиз*.
«Reports of Committees», vol. VIII. «Commercial Distrees», vol. IL part I, 1847— 1848. Minutes of Evidence. — (Бундан кейин «Commer cial Distress» 1847 — 1848107 деб цитата келтирилади.) Цирқинчи йилларда Лондонда векселларни чўтлаганда сон-саноқсиз ҳолларда банкнотлар ўрнига бир банкнинг бошқа банкка берган векселлари- ни 21 кунлик муддатга қабул қилар эдилар. (Провинция банкири Ж. Пизнинг айтгани, №№4636 ва 4645.) Худди ана шу ҳисоботга кўра, банкирларда шўндай бир одат ҳам бўлганки, пул етишмай қолганда, улар ўз мижозларига ҳаммавақт ана шундай векселлар тўлаганлар. Агар буни олган шахс банкнот олишни истаса, у бу векселни яна қайтадан чўтлаттириши лозим эди. Шундай қилиб, гбанклар пул қилиш имтиёзяга эга бўлар эдилар. Пул етишмай ^ол- са ва процент ставкаси 5% дан ошиб кетса, Жонс, Лойд жаноблари ва уларнинг шериклари «қадим замонларданоқ» ана шу усулда ту- лаб келганлар. Мижоз бунаца банк векселларини жон деб қабул цилар эди, чунки Жонс, Лойд ва шериклари фирмасининг вексел- ларини ўз векселларига қараганда осонроқ чўтлаттириш мумкия эди; бунда бу векселлар кўпинча 20—30 қўлдан ўтар эди (Ў1113 ерда, №№901-904, 905, 992).
Бу формаларнинг ҳаммаси бошқаларга ҳам тўлов олиш ҳуВД^ берилиши учун қилинарди.
Шу томнинг 437- бетига қаралсин. Ред.


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
399
«Вақти-вацти билан пул функциясини бажармаган бирорта ҳам кредит д омасини топиб бўлмаса керак; бу форма банкнотми, векселми, ёки чекми, ^лпесс аслида ўшандоқлигича қола беради ва натижа ҳам аслида айни бир ^тллигича қола оеради».—Fullarton. «On the Regulation of Currencies» 2 nd ed., London, 1845, p. 38. — «Банкнотлар — кредит майда пулларидир» (51-бет).
^уйидаги кўчирмалар J. W. Gilbart’HHHr «The History and Principles of Banking». London, 1834 китобидан олинган:
«Банк капитали икки цисмдан — асосий капиталдан (invested capital) ва банк ёки царз капиталидан (banking capital) иборат» (117-бет). «Банк ёкп карз’ капитали уч йўл билан ҳосил бўлади: 1) омонатларни цабул цилиш йўли билан, 2) ўз банкнотларини чицариш йўли билан, 3) векселлар бериш йўли билан ҳосил бўлади. Агар бирор киши менга текинга 100 фунт стерлинг карз беришга рози бўлса ва мен оу 100 фунт стерлингни бошқа бир кишига 4%ғ ҳисобида қарзга берсам, унда бу битим менга йил охирида 4 фунт стер- линг фойда келтиради. Худди шунингдек, агар бирор киши менинг тўлов ваъдамни қабул этишга» (I promise to pay —мен тўлашга ваъда бераман — инглиз банкнотларининг одатдаги формуласи), «уни йил охирида қайтариш- га ва гўё унга 100 фунт стерлинг царз берганимдек, бунинг учун менга 4% тўлашга рози бўлса, мен бу битимдан 4 фунт стерлинг фойда кўраман; яната- ғин, агар б»ирор киши кичик бир провинциал шаҳарчада менга 100 фунт стер- линг келтириб бериб, уни 21 кун ўтгандан кейин Лондонда учинчи бир шахсга тўлашни шарт қилиб қўйса, у ҳолда ана шу муддат ичида шу пул- дан менинг чиқариб олишим мумкин бўлган ҳар цандай процент менинг фой- дам бўлади. Аслини олганда банк операциялари ҳамда омонатлар, банкнотлар ва векселлар воситаси-ла банк капитали ҳосил қилинадигап каналлар шулар- дан иборатдир» (117-бет). «Банкирнинг фойдаси умуман олганда у оладиган царз капитали ёки ўз капитали суммасига пропорционалдир. Банкнинг чи- накам фойдасини белгилаш учун ялпи фойдадан асосий капиталга процентни чиқариш керак. Цолгани худди банк фойдасини ташкил цилади» (118-бет). «Банкир ўз мижозларига берадиган, царзлар бошца кишиларнинг пулларидан берилади» (146-бет). «Банкнотлар чицармайдиган банкирларгина векселларни чўтлаш йўли билан банк капитали ҳосил қиладилар. Улар ўз омонатларини ўзларининг дисконт операциялари воситаси-ла кўпайтирадилар. Лондон бан- кирлари ўзларида жорий счёт очган фирмаларнинг векселларинигина чўтлай- дилар» (119-бет). «Векселларни ўз банкида чўтлайдиган ва ана шу вексел- ларнинг ҳаммасига процент тўлайдиган фирма шу сумманинг ҳеч бўлмаганда бир қисмини банкда цолдириб, унга процент олмаслиги керак. Шу йўл билан банкир ўзи қарз берган пул учун жорий процентдан ют^ори процент олади ва ўз қўлида қолган қолди^ ҳисобига ўзи учун банк капитали ҳосил қилади» (И9-120-бетлар).
Резерв фондлар, омонатлар, чекларни иқтисод ^илиш ҳақпда:
«Депозит банклари царзларни ўтказиш воситаси-ла муомала воситалари- ни сарфлашда ицтисодга эришадилар ва кичик суммадаги ҳақиқий пул билан катта суммадаги битимларни бажарадилар. Шу тариқа бўшаб қолган пуллар- Ни банкир чўтлаш ва ҳоказолар воситаси-ла ўз мижозларига царз беришга ишлатади. Шунинг учун царзларни ўтказиш депозит системасининг самара- Дорлигини оширади» (123, 124-бетлар). «Бир-бирлари билан иш олиб бораёт- ган икки мижознинг счётлари бир банкирдами ёки ҳар хил банкирдами, бу- нппг аҳамияти йўқ. Чунки банкирлар ҳисоб-китоб палатасида ўзларидаги екларни алмашадилар. Депозит система қарзларни ўтказиш йўли билан ^Унчалик кенг тарқалиши мумкин эдики, металл пуллар ишлатишни бутун- аи сиқиб^ чиқарган бўларди. Агар ҳар бир кишининг банкда жорий счёти Улса ва ўзининг ҳамма тўловларини чеклар воситаси-ла бажарса эди, унда У чеклар яккаю-ягона муомала воситаси бўлиб цолган бўлур эди. Бу ҳолда лапЛаРНИ банкирлар қўлида деб фараз қилиш лозим бўларди, акс ҳолда чек- РНинг ҳеч қандай цадр-циймати бўлмасди» (124-бет).


400
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Банклар маҳаллий муомалани қуйидагича марказлаштирадилар- 1) банкларнинг бўлинмалари ёрдами билан марказлаштирадилар Провинциал банкларнинг ўз округларидаги майда шаҳарларда бў! линмалари бор; Лондон банкларининг Лондондаги ҳар хил шаҳар кварталларида бўлинмалари бор. 2) Агентликлар воситаси билан марказлаштирадилар.
«Ҳар цандай провинциал банкнинг Лондонда ўз агенти бўлиб, бу агент ўз банкнотлари ёки векселлари юзасидан пул тўлайди ҳамда провинцияда яшайдиган шахслар счётига Лондонда яшайдиганлар тўлайдиган пулларни олади» (127-бет). «Ҳар бир банкир бошқа банкнинг банкнотларини йиғади ва уларни цайтариб бермайди. Ҳар бир йирикроц шаҳарда банкирлар ҳафтада бир ёки икки марта тўпланадилар ва ўз банкнотларини бир-бирлари билан алмашадилар. Сальдо Лондонга ўтказиш билан қопланади» (134-бет). «Банк- ларнинг вазифаси — коммерция битимларини енгиллаштиришдир. Коммерцияни енгиллаштирган ҳамма нарса спекуляцияни ҳам енгиллаштиради. Коммерция билан спекуляция кўп ҳолларда бир-бировига шунчалик жипс боғланганки, коммерция қаерда тугаб, спекуляция қаерда бошланишини айтиш қийин...’ Банклар бор ҳамма жойда капитал ҳосил дилиш осон бўлади ва арзон ту- шади. Гўшт ва пивонинг арзонлиги мечкайлик ва ичкиликбозликка ҳавас туғдиргани сингари, капиталнинг арзонлиги ҳам спекуляцияни кучайтиради» (137, 138-бетлар). «Ўз банкнотларини чиқарадиган банклар ҳаммавақт ана шу банкнотлар билан ҳақ тўлаганларидан, гўё уларнинг чўтлаш операция- лари фақат шу йўл билан олинадиган капитал воситаси-ла амалга оширил- гандай бўлиб кўриниши мумкин; лекин бундай эмас. Банкир ўзи чўтлаган ҳамма векселларга ўз банкнотлари билан ҳақ тўлаши мумкин, албатта; шун- дай бўлса ҳам, унинг портфелидаги векселларнинг камида 9/ю и чинакам капиталдан иборат бўлади. Чунки, гарчи бу векселлар учун унинг ўзи фақат ўз қоғоз пулларини берган бўлса ҳам, векселларнинг муддати ўтгунга қадар бу қоғоз пулларнинг муомалада қолиши учун ҳеч қандай зарурат йўқ. Век- селларнинг муддати ўтгунча ҳали яна уч ой бўлиши мумкин, аммо банкнот- лар эса уч кундан кейин қайтиб келиши мумкин» (172-бет). «Счётларнинг мижозлар томонидан қопланиши нормал иш операциясидир. Ҳақиқатда ана шу мақсад учун нақд кредит таъмин этилади... Нацд кредитлар фақат шахсий гарантия билангина эмас, балки қимматли қоғозларни депозитга қўйиш билан ҳам таъмин этилади» (174, 175-бетлар). «Товарларни гаровга олиб қарз бе- рилгаи капитал ҳам векселларни чўтлаб берилган капитал сингари қувватга эгадир. Агар бирор киши ўз товарини гаровга қўйиб 100 фунт стерлинг қарз олса, бу ўз товарини 100 фунт стерлинг векселга сотиб, сўнгра бу векселни банкирда чўтлатиш билан бир хилдир. Лекин қарз унга товарини яхши баҳо- лар чиққунча сақлаб туришга ва шу билан бошқа ҳолда кечиктириб бўлмай- диган ишлар учун пул олишдан кўрадиган зарардан цутулиб қолишга имков беради» (180—181-бетлар).
«The Currency Theory Reviewed etc.» [Edinburgh, 1845], p. 62—63:
«Сиз бугун A га депозитга цўйган 1000 фунт стерлинг эртага яна бери- либ, В да омонат бўлиши шубҳасиз ҳациқатдир. Индинга у яна В томонгдан берилиши, С да депозитга қўйилиши мумкин ва шу тариқа чексиз давом этишп мумкин. Демак, 1000 фунт стерлингдан иборат айни бир суммадаги пул бир неча цўлдан ўтгандан сўнг кўпайиб, мутлақо чексиз омонатлар сум- масига айланади. Шунинг учун ҳам, Англиядаги %амма омонатларнинг ўнда ~ тўцциз чисми банкирларнинг бухгалтерия китобларидаги тегишли ёзувлар- дангина иборат бўлса керак... Масалан, Шотландияда муомаладаги пуллар (кези келганда айтиш керакки, деярли нуқул қоғоз пуллар!) «ҳеч ^аЧ 3 миллион фунт стерлингдан ошмагани ҳолда, омонатлар 27 миллионни та кил цилади, Омонатларни ёппасига талаб цилиб олиш бошланмагунча (а г


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
401
the banks), айни бир минг фунт стерлинг у ёқ-бу ёқда айланиб юриб, °упди шундай номуайян суммани осонликча цоплаши мумкин. Бугун мен □ммерсантга тўлаган 1000 фунт стерлинг қарзим эртага унинг бошқа бир КавДогарга бўлган қарзини, индинга эса банкка бўлган қарзни узганидан ва шу тариқа чексиз давом этганидан, айни бир 1000 фунт стерлинг қўлдан-дўл- бир банкдан бошқа бир банкка ўтиб, энг катта омонатлар суммасини қоп- даши мумкин».
{Юқорида кўрганимиздек, Гилбарт 1834 йилдаёқ тушунган
ЭДИКИ,
«коммерцияни енгиллаштирган ҳамма нарса спекуляцияни ҳам енгил- лаштиради. Коммерция билан спекуляция кўп ҳолларда бир-бировига шунча- лик жипс боғланганки, коммерция цаерда тугаб, спекуляция қаерда бошла- нишини айтиш қийин».
Сотилмаган товарлар устидан царз олиш қанчалик енгил бўлсаг бундай қарзлар шунчалик кўп олинади, товарлар ишлаб чиқариш- ни кўпайтиришга ёки ишлаб чиқарилгап товарларни узоқ бозор- ларга юборишга қизиқиш шунчалик кучаяди,— улар устидан фақат пул қарз олинса бас. Бундай қизиқиш бутун мамлакат савдо ола- мшш қандай қамраб олганига ва оқибат нима билан тугашига 1845—1847 йиллар мобайиидаги инглиз савдо тарихи ёрқип мисол бўлади. Кредитнинг нималарга қодир эканини ана шунда кўрипг мумкин. Кейинги мисолларни тушунтириб бериш учуи дастлаб бир неча цисқа изоҳлар бериб ўтамиз.
1837 йилдан бошлаб деярли узлуксиз равишда инглиз саноати бошида юк бўлиб ётгап қийинчилик 1842 йил охирларида бўшаша бошлади. Кейинги икки йил ичида инглиз саноат товарларига чег- дап бўлган талаб янада кўпроқ ортди; 1845—1846 йиллар энг рав- нақ топган давр бўлди. 1843 йилда «афюн» уруши инглиз савдосига Хптойни очиб берди 108. Янги бозор шусиз ҳам гуркураб юксалаёт- ган саноатнинг, айниқса ип газлама саноатининг яна тез юксали- шига сабаб бўлди. «Биз ҳаддан ташқари кўп нарса ишлаб чиқара оламизми? Биз 300 миллион кишини кийинтиришимиз керак, ахир» деган эди ўша пайтда манчестерлик фабрикантлардан бири шу сатрлар авторига. Лекин бу ҳамма янги қурилган фабрика бинола- Ри, буғ ва йигириш машиналари ҳамда тўқув дастгоҳлари Ланка- ширдан оқиб келаётган қўшимча қиймат оқимини сингдириб олиш- га кифоя цилмас эди. Ишлаб чиқаришни қандай ҳирс билан кен- гайтирган бўлсалар, темир йўллар қуришга ҳам шундай ҳирс билан киришдилар; фабрикантлар ва савдогарлар фикрини чулғаб олган спекуляцияга ташналик аввало шу ерда ва айни 1844 йил ёзидан бошлабоқ қондирилди. Кучлари етгунча, яъни дастлабки бадал- ларни тўлашга пуллари етгунча акциялар сотиб олар эдилар; нав- батдаги бадаллар учун маблағ топилар! Лекин кейинги тўловлар муддати келганда,— 1848/1857 йиллардаги «Commercial Distress» кинг 1059-саволига кўра, 1846—1847 йилларда темир йўлларга co- линган капиталлар суммаси 75 миллион фунт стерлингга етган,— кредит ёрдамидан фойдаланишга тўғри келди ва фирмаларнинг ўэ корхоналари ҳам кўпинча бунинг азобини торта бошладилар.


402
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Фирмаларнинг ўз корхоналари кўп ҳолларда ҳатто ўз имкони- ятлари чегарасидан ошиб кетдилар. Ҳирс-ҳавас цўзғатадиган юқо~ ри фойда ўз тасарруфидаги навд пулга айлантириш мумкин бўлгац маблағлар имкон берадиган даражадан ҳам кўпроқ операциялар олиб боришга цизиқтирди. Яна царангки, осон қўлга киритилади- гаи ва, бунинг устига, арзонгина кредит олиш бемалол эди. Бапк- нинг учёт ставкаси паст эди: 1844 йилда 13/4—23/4%, 1845 йилда октябрга қадар 3% данкамроц эди, сўнгра бир оз муддатга5% гача кўтарилди (1846 йил феврали), сўнгра 1846 йил декабрида яна 374% га тушди. Англия банкининг хазиналарида мислсиз кўп миқ- дорда олтин запаси тўпланди. Мамлакатнинг биржа битимлари би- лан боғланган ҳамма буюмларининг баҳоси илгарилари сира бўл- маган даражада ошиб кетди. Бас, шундай экан, нима учун яхши фурсатни қўлдан чиқариш керак, нима учун тезда ишга киришмас- лик керак? Нима учун ишлаб чиқариш мумкин бўлган жамики то- варларни инглиз буюмларига муштоқ бўлган чет эл бозорларига юбормаслик керак? Нима учун фабрикантнинг ўзи икки томонлама фойда — Узоқ Шарвда ип ва газлама сотишдан ҳамда улар эвазига олинган товарларни Англияга келтириб сотишдан фойда олмасин?
Кўплаб товарларни ссуда эвазига Ҳиндистон ва Хитойга кон- сигнацияга 109 жўнатиш системаси ана тпу тари^а вужудга келди, куйидаги цайдларда муфассал тасвир этилган бу ҳол тез орада фақат аванс учун консигнацияга мол жўнатиш системасига айла- ниб кетди ва муқаррар равишда бозорларнинг ёппасига товарларга гўлиб кетиши ва синиши билан тугади.
Бу сиииш 1846 йилги ҳосилсизлик натижасида юзага келди. Англия ва айницса Ирландия жуда кўп озиқ-овқат маҳсулотлари, хусусан ғалла ва картошка келтиришга муҳтож эдилар. Лекин бу маҳсулотларни етказиб берадиган мамлакатларга шу маҳсулотлар учун жуда арзимаган мивдорда инглиз саноат буюмлари билан ҳақ тўлаш мумкин эди; нодир металл билан ҳақ тўлашга тўғри ке- ларди: камида 9 миллион [фунт стерлинг] олтин четга чиқиб кетди. Бу суммадан 77г миллиони Англия банкининг нақд запасларидан олинган эдики, бунинг натижасида Банкнинг пул бозорида эркин ҳаракат цилишига анчагина тўсқинлик вужудга келган эди; резерв- лари Алглия банкида жойлашган ва амалда шу Банкнинг резерв- лари билан бир хилда бўлган бошқа банклар ҳам ўзларииинг пул операцияларини чеклашга мажбур бўлган эдилар; Банкка селдай тез ва осонгина оқиб келган тўловлар, аввало айрим жойларда, сўигра ҳамма ерда тўхтаб цолди. 1847 йил январида ҳали 3—37г% мивдорида бўлган Банк чўтлаш ставкаси апрелда, дастлабки ваҳи- ма бошланганда 7% га кўтарилди; сўнгра ёзда яна бир озвақтинча енгиллик бошланди (672%, 6%), лекин яна ҳосилсизлик бўлиши очиқ-ойдин бўлиб қолиши биланоқ янгидан япада кучлироқ ваҳи- ма авж олди. Англия бапкипинг расмий минимал чўтлаш ставкаси октябрда 7% га, ноябрда 10% га етди^ бошқача айтганда, вексел- ларпинг жуда кўп қисмини жуда катта сўдхўрлик процеити асоси-


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
403
хавфи остида турар эди,— ана шунда ҳукумат, ҳамманинг талаби- га кўра, 25 октябрда банк актининг амал қилишини тўхтатди ва шу билан Банкка қонун билан солинган бемаъни ғовни олиб таш- лади. Шундан кейин Банк ўз банкнотлари запасини ҳеч цандай тўсидсиз муомалага кирита оладиган бўлиб қолди; бу банкпотлар кредити ҳақиқатда давлат томонидан гарантия цилингани учун, де- мак, мустаҳкам бўлгани учун пул қийинчилигида дарҳол кескпн енгиллик бошланди; маълумки, бундан кейин ҳам кўпгина ҳаддаи ошган йирик ва майда фирмалар синаверди, лекин энди кризпс- нинг энг юқори нуқтасидан ўтилган эди, Банкнинг чўтлаш ставка- си декабрда яна 5% га тушиб қолди, 1848 йил мобайнида эса иш- ларда яна янгидан жонланиш тайёрландики, бу ҳол 1849 йилда континентда революцион ҳаракатнинг янада юксалишини издан чи- карди, эллигинчи йилларда эса дастлаб саноатнинг шу пайтгача кулоқ эшитмаган даражада равнақ топишига, бундан кейин эса 1857 йилги синишга олиб келди.— Ф, Э.}
I. 	1848 йилда лордлар палатаси чиқарган ҳужжат 1847 йил кри- зиси мобайнида давлат қоғозлари ва акциялари жуда цадрсизланиб кетганидан далолат беради. Шу маълумотларга кўра, бу қадрсиз- ланиш 1847 йил 23 октябрида шу йилнинг февралидагига нисба- тан қуйидагича бўлган:
Инглиз давлат ^оғозларига . 93 824 217 ф. ст. Док ва каналлар акцияларига 1 358 288 « »
Темир йўллар акцияларига 19 579 820 « »
Жами
114 762 325 ф. ст.
II. 	«Manchester Guardian» 111 1847 йил 24 ноябрда Ост-Индия савдосидаги қаллобликлар ҳацида — векселлар товар сотиб олип- гани учун ёзилмасдан, балки чўтлаттириш, пулга айлантириш мум- кин бўлган вексель ёзиш имкониятига эга бўлиш учун товар сотиб олишлар ҳақида — қуйидагиларни хабар қилади:
Д адресига кемада юбормоқ учун товар сотиб олади.
томонидан В номига ёзилган олти ойлик вексель воситасида В С оилан ҳисоб-китоб цилади. Z?, ўз навбатида, А га ёзилган олти ой- Лик вексель воситасида ҳисоб-китоб цилади. Товар кемага ортили- биланоқ, А, ўз навбатида, Д номига накладнойга қараб олти ой- яик переводной вексель ёзиб беради.


404
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
«Шундай цилиб ҳар иккаласи, харидор ҳам, товар жўнатувчи ҳам, товар^ ларга ҳақиқатан ҳақ тўлашдан кўп ойлар илгари фондга эга бўладилар, кўгь гина ҳолларда бу векселлар тўлов муддати ўтгандан кейин, бундай узоқ муд, датли битимда уни реализация қилиш учун ваг^т бериш зарур, деган баҳона ёилан қайта тикланарди. Лекин, афсуски, бундай битимлардан келадиган зарарлар бу битимларни чеклашга олиб келмасдан, балки уларнинг ёйили- шига сабаб бўлади. Битимда иштирок этганлар камбағаллашганлари сари, уларнинг янги ссудалар олиш йўли билан олдинги спекуляцияларда маҳру^ бўлинган капитал ўрнини тўлдириш учун харид қилишга эҳтиёжлари шун- чалик ошиб боради. Кўтарасига харидлар энди талаб ва таклиф билан тар- тибга солинмас эди, улар энди бирон-бир муайян фирманинг энг асосий молиявий операцияси бўлиб қола бошлади. Лекин бу фақат ишнинг бир то- мони. Бу ерда саноат товарларини экспорт цилиш билан нима ҳодиса рўй берган бўлса, у ерда маҳсулот сотиб олиш ва жўнатиш билан ҳам шундай ҳол рўй берди. Ҳиндистонда кредитдан етарли даражада фойдаланган савдо фирмалари ўз векселларини чўтлаш учун қанд, индиго, ипак ёки пахта сотиб олишган — бунга сабаб, харид баҳолари кейинги Лондон баҳоларига нисба- тан фойда ваъда қилгани бўлмай, балки шунинг учунки, Лондон фирмалари- га ёзилган илгариги тратталарнинг тез орада муддати ўтиб кетар ва уларни ^оплаш керак эди. Шунинг учун энг осони: қанд сотиб олиш, унинг учун Лондон фирмасига ёзилган ўн ойлик вексель билан ҳақ тўлаш ва накладной- ни почта билан Лондонга юбориш эмасми? Эндигина ортилган товарларга ёзилган накладной, у билан бирга товарларнинг ўзи ҳам икки ойдан кам фурсат ичида Ломбард-стритга112 гаровга қўйиларди ва Лондон фирмаси то- варлар учун берилган векселлар муддати ўтишидан саккиз ой олдин пулни цўлга олар эди. Чўтловчи банклар накладной ва док варрантлари ҳисобида пул қарз бериш ҳамда ҳинд савдо уйларининг Минсинг-лейндаги113 «басавлат» фирмаларга чексиз суммада қўйган векселларини чўтлаш учун мўл-кўл пул топиб турганларида бу ишларнинг ҳаммаси силливдина, ҳеч қандай тўсиқсиз ёки қийинчиликсиз борар эди».
{Ҳиндистонга жўнатилган ва Ҳиндистондан жўнатилган товар- лар елканли кемаларда Яхши Умид бурнини айланиб ўтиши лозим бўлган пайтларда бу муттаҳамлик ҳамма ерда амалда қўлланила- верди. Товарлар Сувайш канали орқали ва бунинг устига пароход- ларда ташила бошлагандан кейин, бундай сохта капитал ясаш усу- ли товарларни узоқ муддатда ташиш каби асосдан маҳрум бўлди. Телеграф ҳинд бозорининг аҳволи тўғрисида инглиз савдогарига ва инглиз 'бозорининг аҳволи тўғрисида ҳинд савдогарига худди шу куниёқ маълумот етказа бошлаган пайтдан бошлаб бу усул мутла- қо ярамайдиган бўлиб қолди.— Ф. Э.}
III. 	Цитата келтирилган «Commercial Distress» нинг 1847— 1848 йилги ҳисоботида бундай дейилади:


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
405
^ларнинг анча қисмини уч ойлик муддатли банк векселлари ташкил қилар- У векселларнинг кўп қисми пахта учун берилган векселлар эди. Агар бу векселлар банк векселлари бўлса, уларни лондонлик банкирлар акцепт қилар эдилар, акс ҳолда эса —ҳар хил савдогарлар, Бразилия, Америка, Канада, Вест-Индия фирмалари ва шуларга ўхшаш фирмалар акцепт қилар эдилар. Савдогарлар бпр-бировларига вексель беришмасди, мамлакат ичкарисида бў- либ, Ливерпулда товар сотиб олган мижозлар бу товарларнинг ҳақини Лондон банкларига ёзилган векселлар билан, ёки Лондондаги бошца фирмаларга ёзил- Ган векселлар билан, ёки бирор-бир шахсга ёзилган векселлар билан тўлар эдилар. Англия банкининг эълони шу нарсага олиб келдики, сотилган чет эл товарлари учун берилган векселларнинг одатда уч ойдан ортиқча бўлган муд- дати қисқарди» (26, 27-бетлар).
Англияда 1844—1847 йиллардаги гуллаш даври, юқорида кўрса- тиб ўтилганидек, дастлабки йирик темир йўл васвасаси билад боғ- лиқ эди. Унинг умуман савдо ишларига таъсири тўғрисида юқори- да айтилган ҳисоботда бундай хабар қилинади:
«1847 йил апрелида деярли ҳамма савдо фирмалари ўз савдо капиталла- рининг бир қисмини темир йўлларга солиб, кўпми-озми ўз фаолиятларини (to starve their business) қисқарта бошладилар (42-бет).— Темир йўл акция- лари учун хусусий кишилардан, банкирлардан ва страхование жамиятлари- дан юқори процент, масалан, 8% ҳисобидан царз ҳам олинарди (66-бет). Те- мир йўлларга бунчалик катта суммаларни қарз берган бу савдо фирмалари, ўз навбатида, векселларни чўтлатиш воситасида банклардан жуда кўп капитал олишга мажбур бўлардиларки, бу пул билан ўз ишларини давом эттирар эди- лар» (67-бет).—(Савол:) «Сиз темир йўл акцияларига тўловлар» (1847 йил) «апрелда ва октябрда» (пул бозорида) «оғир ҳолатнинг вужудга келишига кучли таъсир қилди деб айта оласизми?» (Жавоб:)—«Менимча, бу тўловлар апрелдаги оғир ҳолатга бирон-бир таъсир кўрсатмаган бўлса керак. Менинг фикримча, апрелгача ва ҳатто ёзгача бўлган тўловлар банкирларни заифлаш- тирмасдан, балки кўпроқ кучайтирган. Чунки пулларнинг чинакам ишлати- лиши тўловлар тушганидек тез амалга оширилмас эди; бунинг натижасида йилнинг бошида кўпгина банклар қўлида анча кўп суммали темир йўл фонд- лари бор эди». (Буни банкирлар ва комиссияларнинг кўпдан-кўп берган маъ- лумотлари тасдиқлайди. «С. D.» 1848—1857). «Бу сумма ёзда секин-аста камая бориб, 31 декабрда анча озайиб қолди. Октябрда оғир ҳолат юз берганининг сабабларидан бири банклар ихтиёрида темир йўл фондларининг секин-аста камайиши бўлди; 22 апрель билан 31 декабрь орасида бизларнинг цўлимиз- даги темир йўл сальдоси учдан бир ҳисса ^исқарди. Темир йўл акциялари бўйича тўловлар бутун Буюк Британияда шундай таъсир кўрсатди. Улар секин-аста банклардаги омонатларни сўриб олди» (43, 44-бетлар).
Самюэл Гёрни (машҳур Оверенд, Гёрни ва шериклари фирма- сининг бошлиғи) ҳам худди шундай дейди:
«1846 йилда темир йўллар учун капиталга жуда кўп эҳтиёж бор эди, ле- кин бу эҳтиёж процент ставкасини оширмади. Майда суммалар тўпланиб йирик суммага айланди ва бу йирик суммалар бизнинг бозоримизда сарф қи- линди; шу сабабли умуман натижа шундай бўлдики, Сити пул бозорига кўп пул кирар эди, аммо камроқ пул чиқиб кетар эди» (159-бет).
Ливерпуль акционер банкининг директори А. Хожсон вексел- лар банкирлар учун қанчалик резерв бўлиб хизмат цилишини кўр- сатиб беради:


406
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛЙНИШИ
ўтаётган вексель шаклида ўз портфелимизда сацлаш цоида^ бўлиб цолган эди... шу даражадаки, кризис пайтида кун сайин муддати ўтиб кетаётган векселлар суммаси кун сайин бизга цўйилаётган тўлов талаблари суммасига деярли тенг бўлар эди» (53-бет).
Спекулятив векселлар.
(№ 5092). «Векселлар» (сотилган пахта учун) «асосан ким томонидан ак- цепт қилинарди?»—(ушбу асарда бир неча бор номи тилга олинган ип газ* лама фабриканти Р. Гарднер): «Товар даллоллари томонидан; савдогар пахта сотиб олади, уни даллолга топширади, бу даллолга вексель ёзиб беради ва векселни чўтлайди».— (№ 5094.) «Ва бу векселлар Ливерпуль банкига юбори- либ, у ерда чўтланадими?»—«Ҳа, шунингдек бошқа жойларда ҳам... Асосан Ливерпуль банклари олиб борган бу операциялар бўлмаганда эди, ўтган йили пахтанинг бир цадоғи, менинг фикримча, IV2 ёки 2 пенс арзон бўлган бўлур эди».—(№ 600.) «Сиз Ливерпулдаги пахта далолларига спекулянтлар томони- дан ёзиб берилган жуда кўп векселлар муомалада эди дедингиз; бу ran муо тамлакаларнинг пахтадан бошқа товарлари учун векселларга қарзингизга ҳам оидми?»—(Ливерпуль банкири А. Хожсон): «Бу мустамлака товарларининг ҳамма турларига, айниқса пахтага оиддир».—(№ 601). «Сиз банкир бўлга- нингиз учун бу тариқа векселлардан четда туришга ҳаракат циласизми?»— «Сира ҳам, агар бу векселлар ўртача мицдорда бўлса, биз уларни тамомила цонуний векселлар деб ҳисоблаймиз... Бу тариқа векселларга кўпинча цўшим- ча муҳлат берилади».
1847 йилги, Ост-Индия-Хитой бозоридаги цаллоблик %ийла-най- ранглари.— Чарлз Тёрнер (Ливерпулдаги биринчи даражалп Ост- Ипдия фирмаларидан бирининг бошлиғи):
«Маврикий оролидаги операцияларда ва шунга ўхшаш ишларда юз бер- ган ҳоллардан ҳаммамиз хабардормиз. Даллоллар товарлар учун берилган векселларни тўлаш мақсадида фақат етиб келган товарлар учун царз олиш- гагина,— бу эса одатдаги бир нарса,—- ва накладнойлар учун царз олишгаги- на одатланиб цолмаганлар, балки улар ҳали ортиб юборилмаган, баъзи ҳол- ларда эса ишлаб чиқарилмаган товарлар учун ҳам царз олганлар. Масалан, бир конкрет ҳолда мен Калькуттада 6000—7000 фунт стерлингга векселлер сотиб олдим; бу векселлардан цўлга тушган пул цанд ишлаб чицаришни ри- вожлантириш учун маблағ сифатида Маврикийга кетди; векселлар Англияга келиб тушди ва уларнинг ярмидан кўпи протест цилинди; ниҳоят, векселлар ҳаци тўланадиган шакар келиб етганда шу нарса маълум бўлдики, бу шакар ортилмасдан бурун, ҳақиқатда ҳатто ишлаб чицарилмасдан олдин, бошцаки- шиларга гаров қўйилган экан» (78-бет). «Ост-Индия бозори учун белгиланган товарлар учун энди фабрикантга нақд пул тўлашга тўғри келади; лекин бу- нинг аҳамияти йўц, чунки агар харидор Лондонда бирор-бир кредитдан фой- даланса, у векселни энди дисконт паст бўлган Лондонга қўяди ва уни Лон- донда чўтлаттиради; шу тариқа олган пул воситасида фабрикант билан ҳи- соб-китоб цилади... Ҳиндистонга товар юборган киши у ердан ўз пулини ол- гунга цадар камида ўн икки ой ўтади;.. цўлида 10 000 ёки 15 000 фунт стер- линг пули бўлиб, Ҳиндистон билан операция бошлаган одам Лондондаги фир' мадан анчагина суммада кредит олиши мумкин; у бу фирмага 1% тўлайди ва Ҳиндистонга сотилган товарлардан тушган пул Лондондаги фирмага юбо- рилиш шарти билан бу фирма номига вексель беради; бунда ҳар икки томон оҳистагина шундай бир битимга келишадики, Лондондаги фирма нақд пул билан чинакам қарз бермаслиги лозим бўлади, яъни қўлга тушган пуллар етиб келгунга қадар векселларнинг муддати чўзилади. Векселлар Ливерпул- да, Манчестерда, Лондонда чўтланар эди; уларнинг баъзи бирлари Шотлан- дия банклари ихтиёридадир» (79-бет).—(№ 786). «Мана, яқинда Лондонда синган фирма; бухгалтерия дафтарлари ўрганиб чицилганда цуйидагилар маъ-


XXV БОБ. КРЕДИТ BA СОХТА КАПИТАЛ
407
м бўлди. Манчестерда бптта фирма ва Калькуттада битта фирма бор экан; Лглар Лондондаги'фирмада 200 000 фунт стерлингга кредит очишган; яъни бу А1анчестердаги фирманинг Глазгодан ва Манчестердан Калькуттадаги фирма- га консигнацияга товар юборган мижозлари Лондондаги фирмага 200 000 Л)уит стерлингга яқин суммада вексель юборганлар; айни вақтда Калькутта Аирмаси Лондон фирмасига ҳам 200 000 фунт стерлинглик вексель беришига келишилган; бу векселлар Калькуттада сотилиб, унинг пулига бопгда вексел- лар сотиб олинган ва бу векселлар Лондон фирмаси Глазго ёки Манчестерда берилган векселларни узиши учун Лондонга юборилган. Шундай дилиб, битта ана шу операция туфайли 600000 фунт стерлинглик вексель чицарилган».— (№ 971.) «Агар Калькуттадаги фирма ҳозир» (Англия учун) «кема юки сотиб олса ва унинг ҳақини Лондондаги ўз гумаштаси номига ёзилган ўз траттаси билан тўласа ва накладнойларни бу ёвда юборса, у ҳолда Ломбард-стритдан ссуда олиш учун у бу накладнойларни дарҳол ишга солади; фйрмасининг гумаштаси векселларга пул тўлайдиган вақтга фирмаси саккиз ой мобайнида пулдан фойдалана олади».
демак, савдо қадар, савдо
IV. 	1847 йилги кризис сабабларини аниқлаш учун 1848 йилда лордлар палатасининг махфий комиссияси мажлис ўтказди. Лекин гувоҳларнинг бу комиссияга берган маълумотлари фақат 1857 йил- да эълон қилинган эди («Minutes of Evidence, taken before the Secret Committee of the H. of L. appointed to Inquire into the Causes of Distress etc.». 1857; биз «С. D.» 1848/57 дан114 цитата келтир- дик). Бу комиссияда Union Bank of Liverpool’ нинг бошцарувчиси жаноб Листер, жумладан, қуйидагиларни айтди:
(2444.) «1847 йил баҳорида кредит дулод эшитмаган даражада қулоч ёзди, чунки коммерсантлар ўз капиталларини ўз корхоналаридан темир йўлларга ўтказар эдилар ва шу билан бирга ўз ишларини илгариги миқёсда давом эт- тиришни истардилар. Афтидан, аввал бошда уларнинг ҳар цайсиси темир йўл акцияларипи фойдасига сотиб, сўнгра бу пулни корхонага ишлатаман, деб ўйлаган. Афтидан, бунинг мумкин эмаслигини кўргандан кейин, улар илгари пақд пул билан ҳисоб-китоб цилаётган жойларидан ўз корхоналари учун кре- дит ола бошладилар. Ана шундан кейин кредит кенгая бошлади».
(2500.) «Узларини дабул дилиб олган банкларга зарар келтирган вексел- лар асосан ғалла учун берилган векселлармиди ёки пахта учун берилган век- селлармиди?»... «Улар ғалла, пахта, т^анд ва бошца ҳар хил маҳсулотлар учун берилган векселлар эди. У пайтда,— эҳтимол, ёғдан бошда,— баҳоси тушмаган бирорта ҳам товар йўц эди».—(2506.) «Векселни акцепт дилувчи даллол хара- жат етарли даражада цопланмагунча, шу жумладан товарнинг баҳоси туш- ган тақдирда харажат қопланмагунча, векселни акцепт цилмайди».
(2512.) «Товарлар учун икки хил вексель берилади. Биринчи хилига им- портчига ташқаридан берилган дастлабки вексель кирадй... Бу тариқа берил- ган векселларнинг муддати, кўпинча, товар келиб етгунга цадар ўтиб кетади. Шунинг учун ҳам, агар товар етиб келса ва савдогарнинг етарли капитали бўлмаса^ у ҳолда савдогар товарни сотиб улгургунга ^адар, уни даллолга га- ровга қўяди. У ҳолда Ливерпуль савдогари шу товарни гаровга қўйиб дал- лолга дарҳол бошқа хил вексель беради... ўшанда даллолдан унинг цўлида товар бор-йўқлигини ва бу товар учун қанча ссуда берганини билиб олиш банкирнинг иши. Зарар кўрилгудек бўлса даллолнинг ишни тузатиб олиб за- Рарпи қоплай олишига банкир ишонч ҳосил қилиши лозим».
(2516.) «Бпз чет элдан ҳам вексель оламиз. Кимдир чет элдан Англияга рерилган вексель олиб, уни инглиз фирмасига юборади; биз векселдан унинг асосли ёки асосспз берилганини, у товарми ёки пуч нарсами эканлигини би- лолмаймиз».


408
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
(2533.) «Сиз чет эл товарларининг деярли ҳамма хиллари катта зарар билан сотилди, дедингиз. Сиз бу нарса ана шу товарлар билан асоссиз спеку- ляция цилинганининг оқибати деб ўйлайсизми?»—«Зарарга сабаб жуда кўп то- вар келтирилгани бўлди, ҳолбуки бу товарларни ўзлаштира оладиган тегиш- ли истеъмол йўқ эди. Бутун аломатларига кўра истеъмол жуда ҳам кама- йиб кетган эди».—(2534.) «Октябрда... товарларга талаб бўлмади дейиш мум- кин».
Фалокат энг чўққига чиққан пайтда ҳар томондан sauve qui peut * деган бақириқ эшитилиши тўғрисида, худди шу тўғрида ўт- кир билимдон — Оверенд, Гёрни ва шериклари фирмасининг бош- лиғи, кўпни кўрган муҳтарам квакер Самюэл Гёрни ўша ҳисоботда бундай дейди:
(1262.) «Саросима ҳукм сурганда ишчан одам ўз банкнотларини цандай баҳода жойлаштиришини, ўз сертификатларини ва уч процентли рентасини сотганда 1% ми ёки 2% ми йўқотишини суриштириб ўтирмайди. Модомики у хавф остида цолган экан, уни фойда ҳам, зарар ҳам цизицтирмайди; у ўзи- ни хавф-хатардан қутқазиб қолишга ҳаракат қилади, бошқалар нима цилса қилаверсин».
V. 	Ост-Индия савдосида иштирок этаётган савдогар жаноб Александер ҳар иккала бозорнинг бир-бировини ортиғи билан тўл- дириши тўғрисида банк актлари юзасидан 1857 йилги умум пала- таси комиссияси олдида қуйидагиларни айтди («В. С.» 1857 дан цитата келтирилди):
(4330.) «Ҳозир мен Манчестерда 6 шиллинг тўласам, Ҳиндистонда 5 шиллинг оламан; агар мен Ҳиндистонда 6 шиллинг тўласам, Лондонда 5 шил- линг оламан».
Шундай қилиб, Англия туфайли Ҳиндистон бозори ва Ҳиндис- тон туфайли Англия бозори бир хил тарзда тўлиб-тошиб кетади. 1847 йилги аччиқ тажрибадан сал кам ўн йил ўтгандан сўнг 1857 йил ёзида худди ана шундай воқеа рўй берди!
* — уддаласанг, дутулиб дол. Ред.
I


[ 409
ЙИГИРМА ОЛТИНЧИ БОБ
ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ;
УНИНГ ПРОЦЕНТ СТАВКАСИГА ТАЪСИРИ
«Англияда доимо бойлик жамғарилиб боради, бу бойлик пировардида пул шаклини олишга мойил бўлади. Лекин пул жамғариш истагидан кейин уни процент ёки фойда келтирадиган тарзда татбиқ этиш йўли билан бу пулдан яна озод бўлиш истаги вужудга келади, чунки пул пуллигича қолса, ҳеч нар- са келтирмайди. Шунинг учун доимо ортиқча капитал келиб туриши билан бир вақтда унинг фаолият майдони аста-секин ва етарли даражада кенгайиб бормаса, у ҳолда биз пулнинг вақти-вақти билан йиғилиб қолиб, татбиқ эти- лишини кутиб ётиши каби ҳолга дуч келамиз; бу жамғарма эса, вазиятга қараб, анча кўпроқ ёки озроқ бўлиши мумкин. Кўп йиллар давомида давлат заёмлари Англиядаги ортиқча бойликларни ўзига жалб цилиб турадиган асосий восита эди. Давлат қарзи 1816 йилда ўз максимумига етган ва энди ортиқча бойликни жалб қила олмайдиган бўлиб қолган пайтдан бошлаб, ҳар йили бошқа бпр нарсага жалб қилинишини қидирган камида 27 миллион- лпк маблағ пайдо бўларди. Бунинг устига капиталларнинг цайтиши ҳар хил шаклда содир бўларди... Йирик капиталга муҳтож бўлган ва ишга солин- маган ортиқча капитални вақти-вақти билан ўзига жалб этадиган корхона- лар... ҳеч бўлмаганда бизнинг мамлакатимиз учун мутлақо зарурдир, чунки капитални оддий татбиқ этиш соҳаларида ўзига жой тополмайдиган ортиқча пжтимоий бойлпк жамғармаларини бу корхоналар ўзига жалб этган бўлур эди» («The Currency Theory Reviewed». Edinburgh, 1845, p. 32 — 34).
1845 йилдаги аҳвол ҳақида y ерда бундай дейилади:
«Унча узоқ бўлмаган давр мобайнида баҳолар энг қуйи депрессия нуқта- сига нисбатан кўтарилди... уч процентли давлат заёми деярли al pari* дара- жасидадир... Англия банки хазиналаридаги олтин у ерда қачон бўлмасин тўп- ланган миқдоридан ортиб кетди. Ҳар хил акцияларнинг баҳолари деярли ҳеч Цачон эшитилмаган даражададир, процент эса шунчалик пасайиб кетганки, у Деярли номиналдир... Буларнинг ҳаммаси энди Англияда банд цилинмаган бойлик яна ниҳоятда кўп тўпланганидан далолат берадики, яқин келажакда яна спекуляция васвасаси даври бошланиши аниқдир» (ўша ерда, 36-бет).
«Гарчи четдап олтин келиши ташқи савдода фойданинг тўғри кўрсатки- чп бўлиб хизмат қилмаса ҳам, лекин бошқа кўрсаткичлар бўлмаган тақдирда, prima facie** ана шу келтирилган олтиннинг бир қисми ана шундай фойдани акс эттиради» (J. G. Hubbard. «The Currency and the Country». London, 1843, P- 40—41). «Ишлар барцарор цулай бир вазиятда, баҳолар серфойда ва пул муомаласи етарли бўлган бир даврда, ҳосил яхши бўлмаганлигидан, 5 мил-
* — паритет. Ред.
** — аввало. Ред.
27-775


410
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШЦ
лион суммалик ғалла келтириш ва шу суммада олтин чиқариш зарурати ту- ғилди, деб фараз қилайлик. Муомала» {бу, ҳозир маълум бўладики, муомала воситаси эмас, балки банд қилинмаган пул капиталидан иборатдир,— ф. 3 4 «худди шу суммага қисқаради. Хусусий шахсларнинг муомала воситалари ил- гариги мивдорда бўлиши мумкин, лекин савдогарларнинг улар банкидаги омо- натлари, банкларнинг ўз пул даллолларидаги сальдоси ва банкирларнинг кас- садаги резерви — буларнинг ҳаммаси камайиб кетади ҳамда банд цилинмаган капитал мицдорининг бунчалик қисқариши натижасида процент, айтайлик 4% дан 6% гача кўтарилади. Ишлар нормал ҳолатда бўлганидан ишонч ўз- гармайди, лекин кредитнинг баҳоси ортади» (ўша ерда, 42-бет). «Агар ҳамма товарларнинг баҳоси пасайса, ...ортиқча пуллар қўшимча омонатлар шаклида яна банкка қайтиб келади, банд қилинмаган капиталнинг ортицча цисми про- цент ставкасини минимумгача цисқартиб юборади ва бу ҳолат юқори ба- ҳолар ёки савдонинг жонланиши ишлатилмай ётган пулни ишга туширгунга цадар ёки бу пуллар чет эл қимматли қоғозларини ёки чет эл товарларини сотиб олишга сарф этилгунга цадар давом этади» (68-бет).
Бундан кейинги парчалар ҳам 1847—1848 йиллар савдо кризи- си ҳақидаги парламент ҳисоботидан олинган.— 1846—1847 йил- лардаги ҳосилсизлик ва очарчилик туфайли четдан кўп озиқ-овқат маҳсулотлари олиб келишга тўғри келди.
«Шунинг учун ҳам четдан товар келтириш товар чиқаришга цараганда жуда кўп бўлди... Шунинг учун ҳам жуда кўп пул банкдан чиқиб кетди ва чўтловчи даллоллардан векселларни чўтга олишни талаб қилиш кучайди; даллоллар векселларни цаттиққўллик билан қабул қиладиган бўлиб цолдилар. Бу пайтгача очиқ бўлган кредит жуда ҳам жиддий чеклаб цўйилди ва заиф фирмалар касодга учрай бошладилар. Фақат кредитга ишониб иш кўрганлар синдилар. Бу эса олдинданоц сезилган нотинчликни кучайтириб юборди; банкирлар ва бошқалар ўз мажбуриятларини бажариш учун векселларини ва бошқа қимматли қоғозларини банкнотларга айлантиришга аввалгидек ишонч билан умид боғлай олмасликларини сезиб цолдилар; улар кредитни янада кўпроқ цисцартирдилар, кўпинча эса батамом тўхтатиб қўйдилар; кўп ҳол- ларда улар ўз мажбуриятларини бажариш учун ўз банкнотларини яшириб ^ўйдилар; улар банкнотларни бутунлай чиқармасликни афзал кўрдилар. Но- тинчлик ва саросима кундан-кунга ошиб борди ва, агар лорд Жон Расселнинг мактуби бўлмаганида, ёппасига синиш юз берар эди» (74, 75-бетлар).
Расселнинг мактуби банк актининг амал қилишини тўхтатди.— Юқорида номи тилга олинган Чарлз Тёрнер бундай дейди:
«Баъзи фирмаларнинг катта маблағлари бор эдп, лекин бу маблағлар бўш эмас эди. Уларнинг ҳамма капитали Маврикий оролидаги ер эгаларида ёки индиго фабрикаларида ва қанд заводларида маҳкам ўрнашиб қолган эди. Бир вацтлар улар ўз устларига 500 000—600 000 фунт стерлинг мажбурият олиб, векселларга тўлаш учун бўш маблағлари қолмаган эди ва оцибат натижада шундай бўлиб чиқдики, улар ўз векселларига фақат олган кредитларига ца- раб ва бу кредит қанчалик етишига қараб ҳац тўлайдиган бўлиб қолдилар» (81-бет).
Номи тилга олинган С. Гёрни бундай дейди:
[1664.1 «Ҳозирги вақтда» (1848 йилда) «оборотларнинг камайиши ва пул- нинг жуда кўпайиб кетиши рўй бермоқда».— (№ 1763.) «Мен процент ставка- сининг бу цадар баланд кўтарилишига капиталнинг камлиги сабаб бўлди, дея олмайман; бу бир қўрцув (the alarm) эди, банкнотлар олиш цийинчилиги вди».


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
411
рундан 7V2 миллиони Англия банкидан ва IV2 миллиони бошқа манбалардан олинди (245-бет). Англия банки бошдарувчиси Мор- рис айтдики:
[3800.1 «1847 йил 23 октябрга келиб давлат қимматли қоғозлари ҳамда каналлар ва темир йўлларнинг акциялари 114 752 225 фунт стерлингга қадр- сизланган эди» (312-бет).
Ана шу Морриснинг ўзи лорд Ж. Бентинкнинг саволига қуйи- дагича жавоб берди:
[3846.] «Қимматли коғозлар ва ҳар хил товарларга солинган бутун капи- тал шунчалик қадрсизландики, хом ашё — пахта, ипак, жун — континентга ўша паст нархда юборилгани ҳамда... цанд, кофе ва чой аукционда сотилгани сизга маълумми?»—«Озид-овқат маҳсулотлари жуда кўп миддорда четдан келтирилганлиги натижасида олтиннинг четга одиб кетишига қарши чора кў- риш учун миллат мударрар равишда анчагина дурбон беришга мажбур эди».— [3848.1 «Олтинни шунчалик цурбонлар эвазига цайтариб олгандан кўра, банк хазиналарида ётган 8 миллион фунт стерлингни жойидан қўзғатиш яхширод бўларди деб ўйламайсизми?»—«Иўц, мен бундай деб ўйламайман».
Мана, бу қаҳрамонликка берилган изоҳот. Дизраэли Англия банкининг директори ва собиқ бошдарувчиси жаноб У. Коттонни сўроқ цилади:
«1844 йилда Банк акционерлари олган дивиденд миддори данада эди?»— «Йиллиги 7%».—«1847 йил дивиденди-чи?—«9%».—«Бу йил банк ўз акционер- лари учун даромад солиғи тўлайдими?»—«Ҳа, тўлайди».-—«1844 йилда ҳам Банк шундай дилдими?»—«Йўд»83)—«Бундай бўлса, демак, бу банк акти» (1844 йил) «акционерлар манфаатига жуда ҳам мос экан. Демак, натижа шун- дай эканки, янги донун кучга кирган пайтдан бошлаб акционерлар дивиденди 7% дан 9% га кўтарилган ва, бундан ташқари, энди даромад солиғини Банк тўлайди, ҳолбуки илгари бу солидни акционерлар тўлашлари керак эди?»— «Мутлацо тўғри».— (№№ 4356—4361.)
Провинция банкири Пиз жаноблари 1847 йилги кризис вақтида банкда пул запаслари тўпланиши тўғрисида қуйидагиларни маълум қилади:
(4605.) «Банк ўз процентини тобора ошира боришга мажбур бўлганидан, ҳамма хавотир бўла бошлади; провинция банклари ўзининг олтин запаслари’ ни ҳам, шунингдек банк билетлари суммасини ҳам кўпайтириб юборди; бино- барин бизларнинг кўпларимиз оддий бир пайтда, эҳтимол, бир неча юз фунт олтин ёки банкнот садлаган бўлсак, энди дарҳол пул сейфлари ва конторка- ларида минглаб фунтлар йиға бошладик, чунки дисконт ҳадида ва векселлар- нинг бозорда муомалада бўлиш добилияти тўғрисида ҳеч ким ҳеч нарса бил- масди ва шундай дилиб ҳамма ёдда пул запаслари йиғиш бошланиб кетди».
Комиссия аъзоларидан бири бундай дейди:
(4691.) «Демак, кейинги 12 йил мобайнида нима сабаб бўлишига дара- май, натижа умуман унумли синф фойдасига цараганда кўпроқ судхўрлар ва пул савдогарлари фойдасига бўлган».
w) Яъни илгари дивиденд белгиланган эди, ундан кейин эса дивиденд тўлаш пайтида ҳар дайси акционердан даромад солиғи ушлаб қолинарди; 1844 йилдан нейин эса аввал Банкнинг ҳамма фойдасидан солиқ тўланиб, сўнгра «free of Income Tax» [«даромад солиғидан озод дилинган»] дивиденд тадсим дилинадиган бўлди. Демак, номинал жиҳатдан айни бир хил процентнинг ўзи бу ҳолда солиқ суммаси’ Дан ортид эди. — Ф. Э.


412
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
Кризис шароитидан пул савдогарлари қанчалик фойдаланган- ликларини Тук кўрсатиб беради:
«Уорикшир ва Стаффордширнинг металл маҳсулотлар ишлаб чиқаригц корхоналарида товарларга бўлган кўп заказлар 1847 йилда бекор қилинди, чунки фабрикантнинг ўз векселларини чўтлаттириш учун тўлайдиган пр<ь цевт ставкаси унинг ҳамма фойдасидан кўра кўпроцни ташкил қилар эди» (№ 5451.)
Энди юқорида цитата келтирилган бошқа бир парламент ҳисо- ботини олайлик: «Report from Select Committee on Bank Acts, communicated from the Commons to the Lords, 1857» (бундан буён «В.С.» 1857 деб цитата келтирилади). Англия банкининг директори ва «currency principle» тарафдорлари орасида энг мўътабар одам жаноб Норман сўроқ вацтида қуйидагиларни кўрсатди116:
(3635.) «Сиз, процент ставкаси банкнотларнинг миқцорига эмас, балки ка- питалга бўлган талаб ва таклифга боғлиқ деган фикрдаман, дедингиз. Капи- тал деб банкнот ва металл пуллардан бошқа яна нимани тушунишингизни марҳамат қилиб изоҳлаб бермайсизми?»—«Менимча, капиталнинг оддий таъ- рифи қуйидагичадир: бу — ишлаб чиқаришда истеъмол цилинадиган товарлар ёки хизматлардан иборатдир».— (3636.) «Процент ставкаси тўғрисида гапирга- нингизда капитал сўзига ҳамма товарларни киритасизми?»—«Ишлаб чиқариш- да истеъмол цилинадиган ҳамма товарларни».— (3637.) «Сиз процент ставкаси тўғрисида гапирганингизда ана шуларнинг ҳаммасини капитал деб тушуна- сизми?»—«Ҳа. Ип газлама фабрикантига унинг фабрикаси учун пахта керак, деб фараз қилайлик, эҳтимол, фабрикант бу пахтани қуйидаги тарзда цўлга киритса керак: ўз банкиридан ссуда олади, шу тариқа олган банкнотлари би- лан Ливерпулга боради ва пахта сотиб олади. Унга ҳациқатда керак бўлган парса — пахта; банкнотлар ёки олтин эса унга пахта сотиб олиш учун восита тариқасида керак бўлади. Ёки, масалан, унга ишчиларга ҳақ тўлаш учун маб- лағ керак; бу ҳолда у яна банкнотлар қарз олиб, улар билан ўз ишчиларига иш ҳақи тўлайди; ишчиларга эса, ўз навбатида, овқат ва квартира керак, бунда ҳам уларга тўлаш учун пул восита бўлади».—(3638.) «Ахир, процент пул учун тўланади-ку?»—«Албатта, аввало пул учун тўланади; лекин бошқа бир ҳолнп олинг. Айтайлик, фабрикант банкдан ссуда олмасдан, пахтани кре- дитга сотиб олади; бундай ҳолда нақд пулга сотилган пахта баҳоси билан кредитга сотилган пахта баҳоси ўртасидаги фарқнинг кредит муддати ўтгап пайтдагп миқдори айни процент ўлчови бўлади. Ҳатто дунёда умуман пул бўлмаган тақдирда ҳам, процент бўлар эди».


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИ1П
413
банкир оладиган процентнинг бу товарларга цандай алоқаси бор? ]3а жуда хилма-хил бозорларда, яъни ишлаб чиқаришда истеъмол ^плинадиган товарларга тамомила ҳар хил нисбатда талаб ва так- лиф ҳукм сурадиган бозорларда бу пулларни сарф диладиган фаб- рикантлар бир хилдаги процент ставкасида пул олмайдиларми?— деган саволга бизнинг ажойиб гений: агар фабрикант пахтани кредитга сотиб олса, «у ҳолда навд пулга сотилган пахта баҳоси билан кредитга сотилган пахта баҳоси ўртасидаги фарқнииг кре- чит муддати ўтган пайтдаги миқдори айни процент ўлчови бўла- ди»,— деб жавоб беради. Аксинча. Тартибга солипишини Нормаи даҳоси тушунтириб бермоқчи бўлган мавжуд процент ставкасм павд пулга сотилгандаги баҳо билан кредитга сотилгандаги баҳо ўр- тасидаги фарқнинг кредит муддати ўтгунга дадар бўлган мивдори- пи белгилайди. Аввало пахтани ўз баҳосида нақд пулга сотиш ке- рак, бу баҳо эса бозор баҳоси билан белгилаиади, бозор баҳоси эса, ўз навбатида, талаб ва таклифнинг ҳолати билан тартибга солитта- ди. Баҳо = 1000 фунт стерлинг, деб фараз цилайлик. Олди-сотдп ус- тида ran борганидан, фабрикант билан пахта даллоли ўртасидаги битишув шу билан тугайди. Лекин бунга яна бир бошқа битишув цўшилади. Кредитор билан царз олувчи ўртасидаги битишув қў- шилади. 1000 фунт стерлинглик қиймат фабрикантга пахта шакли- да қарз берилади, фабрикант эса бу дарзпи, айтайлик, уч ойдан кейин пул шаклида қайтариб бериши керак. Унда 1000 фунт стер- линглик суммадан бозор процент ставкасига мувофиқ белгиланади- ган уч ойлик процент нақд пулга сотилгандаги баҳога қўшимчадан иборат бўлади. Пахтанинг баҳоси талаб ва таклиф билан белгилана- ди. Лекин дарзга берилган пахта қийматининг баҳоси, уч ойга бе- рилган 1000 фунт стерлинг процент ставкаси билан белгилапади. Пахтанинг ўзининг шу тариқа пул капиталга айланиши фактининг ўзи жаноб Норман учун, ҳатто дунёда пул бўлмаганда ҳам, процент бўлар эди, дейишга далил бўлиб хизмат ^илади. Умуман пул бўл- маганда, ҳарҳолда умумий процент ставкаси ҳам бўлмасди.


414
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
шубҳа йўқки, буюм капитал таклифи билан пул капитал таклифц ўртасида яширин алоқа бор, худди шунингдек саноат капиталист- ларининг пул капиталга бўлган талаби чинакам ишлаб чиқарит шарт-шароитлари билан белгиланади. Жаноб Норман бизга шу нар, сани тушунтириб бериш ўрнига, пул капиталга бўлган талаб пуд, пинг ўзига бўлган талаб билан бир хил эмас, дея донолик қилади;-—. фақат ана шундай донолик қилади, шунинг учунки унинг, Оверстон- нинг ва «сиггепсу principle »нинг бошқа пайғамбарларининг дили ва виждони соф эмас, чунки улар сунъий қонунчилик йўли билан ара- лашиб муомала воситасидан капитал яратишга ва процент ставка- сини оширишга уриндилар.
Энди лорд Оверстонга, alias * Самюэл Жонс Лойдга мурожаат1 қиламиз ҳамда модомики мамлакатда «капитал» кам экан, нима сабабдан ўз «пуллари» учун 10% олаётганини қай тариқа тушунти^ ришини кўриб чиқамиз.
(3653). «Процент ставкаси икки сабабдан бири‘ натижасида ўзгара* ди: капитал дийматининг ўзгариши натижасида»
(Жуда соз! Ахир, капитал қиймати, умуман айтганда, процент ставкаси-ку! Демак, процент ставкасининг ўзгариши бу ерда прсь цент ставкасининг ўзгаришидан келиб чиқади! «Капитал қиймати». юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, назарий жиҳатдан ҳеч қачон бош- қача тушунилмайди. Ёки, эҳтимол, жаноб Оверстон капитал ций- мати деб фойда нормасини тушунадигандир,— ундай бўлса, бу доно мутафаккир, процент ставкасини фойда нормаси белгилайди, деган фикрга қайтади!)
«ёки мамлакатда мавжуд бўлган пул миқдорининг ўзгариши натижасида. Процент ставкасининг ҳамма каттароқ тебранишлари, ё муддатига ё ампли- тудасига кўра каттароқ тебранишлари очиддан-очид капитал қийматининг ўзгаришидан иборат бўлиши мумкин. 1847 йилда ва сўнгра кейинги икки йил- да» (1855—1856) «процент ставкасининг ошиши бу фактга энг ишончли ама- лий далил бўлиши мумкин, мавжуд пуллар миқдорининг ўзгариши натижаси- да процент ставкасининг озроқ тебраниши уларнинг амплитудаси жиҳатдан ҳам, муддати жиҳатдан ҳам унча катта эмас. Бундай тебранишлар тез-тез бў- либ туради, бинобарин цанчалик тез бўлса, ўз мақсадига шунчалик тез етади»,
яъпи a la Оверстон банкирларнинг бойишига сабаб бўлади. Муҳта- рам Самюэл Гёрни бу тўғрида лордлар палатаси комиссияси олди- да жуда соддалик билан бундай дейди, «С. D.» 1848/57:
(1324.) «Ўтган йили процент ставкасида бўлган катта тебраниш банкир- ларга ва пул савдогарларига дўл келди, деган фикрдамисиз, ё йўқ?»—«Ме- нимча, бу тебранишлар пул савдогарларига дўл келди. Хўжалик ҳаётидаги ҳамма тебранишлар буни яхши тушунадиганлар учун (to the knowing men) қўл келади».—«Процент ставкаси юқори бўлганда банкир ўзининг энг яхшп мижозлари камбағаллашиб қолгани туфайли оқибатда зарар кўрмайдими?»— «Йўд, менинг фикримча, бундай натижа сал-пал даражада ҳам юз бермайди»» Voila се que parler veut dire**.
* — бошқача айтганда. Ped.
** — Мана бу боплаб айтилган ran. Ред.


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
415
Биз мамлакатда мавжуд пуллар миддорининг процент ставкаси- а таъсири масаласига яна қайтамиз. Лекин ҳозирданоқ айтиб қў- пит зарурки, Оверстон бу ерда ҳам quid pro quo * йўл қўяди. 1847 йилда пул капиталга бўлган талаб (октябрга қадар пул етишмас- чигидан, юқорида Оверстон айтганидек, «мавжуд пул миқдоридан» * сЧ қандай ташвиш йўқ эди) ҳар хил сабабларга кўра ошди: ғал- паяинг қимматлашуви, пахта баҳосининг ошуви, қанд ортиқча иш- лаб чиқарилганидан уни сотиб бўлмаслиги, темир йўл спекуляцияси ва синиш, ташқи бозорларнинг ип газлама товарларга тўлиб-тошиб кетиши, юқорида айтилганидек, бронза векселларга эга бўлишдек ягона мақсадда Ҳиндистонга мол киритиш ва Ҳиндистондан мол чиқариш ** натижасида ошди. Ана шу вазиятларнинг ҳаммаси, саноатда маҳсулотни ортиқча ишлаб чиқариш, худди шунингдек, деҳқончиликда маҳсулотни кам етиштириш, демак, тамомила хил- ма-хил сабаблар пул капиталга, яъни кредитга ва пулга бўлган та- лабни оширди. Пул капиталга ошган талабнинг сабабларипи иш- лаб чицариш жараёнидан ахтариш керак эди. Лекин сабаби қандай бўлмасин, худди пул капиталга бўлган талаб процент ставкасининг, пул капитал қийматининг ошишига олиб келди. Агар Оверстон, пул капитал қиймати ошди, шунинг учунки, бу қиймат ошди, демоқчи бўлса, бу тавтологиядир. Агар бу ерда «капитал қиймати» деб фой- да нормасининг ошувини процент ставкаси ошувига сабаб тарзида тушунадиган бўлса, у ҳолда бу цоиданинг хатолиги дарҳол кўри- нади. Пул капиталга талаб ва, демак, «капитал қиймати», фойда- нинг камайишига қарамай, ошиши мумкин; пул капитал таклифи нисбатан пасайиши билан, унинг «қиймати» ошади. Оверстон 1847 йил кризиси ва у билан биргаликда юз берган юқори процент став- каси «мавжуд пул миқдорига» сира боғлиқ эмас эканлигини, яъни ўзи тўқиб чиқарган 1844 йилги банк акти қоидаларига боғлиқ эмас эканлигини исбот цилмоқчи бўлади; ҳақиқатда эса кризис ва юқори процент ставкаси шу Банк актига боғлиқ эди, чунки банк резерви- нннг,— Оверстоннинг ана шу ижодининг,— камайиб кетиш хавфи 1847—1848 йиллар кризисига пул ваҳимасини келтириб қўшди. Ле- кии ҳозир масала бунда эмас. Пул капитал камчил эди, бу эса мав- жуд маблағларга нисбатан операцияларнинг ниҳоятда кенг миқёсда олиб борилганига боғлиқ эди ҳамда ҳосилсизлик, ҳаддан ортиқ те- мир йўл қурилиши, айниқса ип газлама товарларнинг ортиқ ишлаб чиқарилиши, ҳинд ва хитой бозорларидаги ҳийла-найранглар, спе- куляциялар, четдан ҳаддан ташқари кўп цанд келтириш ва ҳоказо- лар натижасида такрор ишлаб чиқариш процессининг бузилиши ту- файли портлашга сабаб бўлди. Бир квартер ғалланинг баҳоси 120 пшллингга чиққанда уни сотиб олган шахсларга, энди унинг баҳоси 60 шиллингга тушганда, илгари ортиқча тўланган худди 60 шил- липглари етишмас эди ва ғаллани гаровга олиш учун худди шу ♦ — тушунчаларни аралаштириб юборишга (сўзма-сўз олганда: бир нарсани оошца нарса деб ўйлашга). Ред.
* Шу томнинг 407-408- бетларига қаралсин. Ред.


416
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
суммада кредит етишмас эди. Уларнинг ўз ғаллаларини 120 шидД линглик эски баҳода пуллашларига банкнотлариииг камчиллиуц мопелик қилгани йўқ, шунингдек жуда кўп қанд келтирган ва ке, йипчалик уни сотолмаганларга ҳам бу нарса монелик қилгапи йўц. Ўз пул капиталини (floating capital) темир йўлларга бапд қилган ва ўзларининг «қонуний» ишларида уни тўлдириш учун кредитга мурожаат қилган жанобларнинг аҳволи ҳам шунақа эди. Булар^ пипг ҳаммаси Оверстон учун «ўз пулининг ошган қийматппи маъ- павий англаш (a moral sense of the enhanced value of his money)» да ифодаланади. Лекин пул капиталнинг бу ошган қийматпга бош- ца томонда реал капитал (товар кацитал ва унумли капитал)нинг пасайган пул қиймати тўғри келарди. Бир формадаги капиталнипг қиймати пасайгани учун бошқа бир формадаги капиталнинг қий- мати ошган эди. Оверстон эса ҳар турли капиталларнинг бу ҳар пккала қийматини умуман капиталнинг ягона қийматига тенглаш- га уринади ва бунда уларнинг ҳар иккаласини муомала воси- таларидаги, навд пуллардаги камчиликка қарама-қарши қилиб қўяди. Лекин айни бир суммадаги пул капитал жуда хилма-хил мивдордаги муомала воситалари шаклида қарз берилиши мум- кин.
Унинг 1847 йилга оид мисолини олиб кўрайлик. Чўтлаш процен- тииинг расмий ставкаси қуйидагича эди: январда 3—31/г%, фев- ралда 4—472%, мартда кўпиича 4%, апрелда (ваҳима)— 4—772%, майда 5—572%, июнда умуман 5%, июлда 5%, августда 5—572%, сентябрда 5%, сал-пал тебранишлари билан 5 74%, 572%, 6% гача, октябрда 5%, 57г%, 7%, ноябрда 7—10%, декабрда 7—5%.— Бу ҳолда процент ошарди, чунки фойдалар камайиб борар ва товар- ларнинг пул қиймати ҳаддан ташқари пасаяр эди. Демак, агар Оверстон бу ерда, 1847 йилда процент ставкаси ошди, чунки капи- талнинг қиймати ошди, дейдиган бўлса, у ҳолда у капитал қиймати деб фақат пул капитал қийматипи тушуниши мумкин, пул капитал- винг қиймати эса процент ставкасипинг айни ўзи бўлиб, бошқа бир нарса эмас. Лекин кейинроқ тулкининг думи кўриниб цолади — ка- питал қиймати фойда нормасига тенглаштирилади.
1856 йилги юқори процент ставкасига келсак, Оверстон бу ю^о- ри процент ставкаси процентни фойдадан эмас, балки бировнинг капиталидан тўлайдиган кредит рицарлари категориясининг май- донга чиқиши аломати эканлигини ҳақиқатда билмаган; у 1857 йил кризисига бор-йўғи бир неча ой қолганда ҳам «ишлар шубҳасиз ях- пш аҳволда» деган эди.
Сўнгра у бундай дейди [В. С. 1857]
(3722.) «Процент ставкаси ошиши билан гўё корхона фойдаси йўқ бўлпб кетади, деган тасаввур жуда ҳам хатодир. Биринчидан, процент ставкасининг ошиши камдан-кам вақтлардагина узоқ^а чўзилади; иккинчидан, агар у узоҚ давом этса ва баланд бўлса ҳам, аслида, у капитал қийматинпнг ошувидан иборат бўлади; капитал циймати нимага ошади? Чунки фойда нормасп кўта- рилган».


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
417
Шундай қилиб, биз бу ерда «капитал қиймати»нинг маъиоси иима эканини билиб олдик. Лекин фойда нормаси узоқ вақт юқорл даражада қолиши, соҳибкор даромади эса камайшпи ва процент ставкаси кўтарилиши мумкинки, бунда процент фойданинг кўп квсмини ютиб юборади.
(3724.) «Процент ставкасининг ошиши мамлакатимизда ишчанлик фао- лиятининг ниҳоятда ривожланганлиги ва фойда нормасининг анча ошганлиги- яатижаси бўлди; агар процент ставкасининг кўтарилиши унинг сабабкорлари бўлган ўша иккита нарсани барбод қилади, деган шикоятлар бўлса, бу манти- ^нй жиҳатдан бемаъни гапдирки, бу ҳақда нима дейишни билмайсан, киши».
Агар у айтсаки, юдори фойда нормаси спекуляция йўли билан товарлар баҳоси ошувининг оқибатидир ва агар, баҳоларнипг ошу- вп ўз сабабини, яъии спекуляцияни йўқотади, дегап шикоят бўлса,- бу мантиқий жиҳатдан бемаънидир, деса бу ҳам шунчалик манти- кий бўлар эди. Бирор-бир ҳодиса оқибат натижада ўз сабабипи йўқ кплади, дейиш юқори процент ставкасига мафтун бўлган судхўр учунгина мантиқий жиҳатдан бемаъни гапдир. Римликларнинг цудрати улар истилоларининг сабаби эди, бу истилолар эса, улар- нинг ^удратини йўқ қилди. Бойлик — зеб-зийнат сабабидир, зеб-зий- нат эса бойликка емирувчи таъсир кўрсатади. Айёрлигини қаранг-а! Миллионернинг, бу dunghill aristocrat* нинг «мантиқи» бутун Англияда қандай эҳтиром уйғотган бўлса, ҳозирги замон буржуа дунёсининг идиотизми ҳам шу билан характерланмюқда. Агар юқорв фойда нормаси ва корхоналарнинг кенгайиши юқори процент став- касига сабаб бўла олса, бундан асло юқори процент ставкаси юқори фойда сабабидир, деган маъно чиқмайди. Масала худди шуидан ибо- ратки, юқори фойда нормасидан фацат бир хотирагина қолгандан кейин, бу юцори процент (кризис буни ҳақидатда кўрсатганидек) сақланиб қолмадими ёки ўзининг юксак нуқтасига кўтарилмадихми.
(3718.) «Чўтлаш проценти ставкасининг анчагина ошйшига келганда, бу ҳолат фақат капитал қийматининг ортишидан вужудга келади, капитал қий- мати ортишининг сабабини эса, мен ўйлайманки, ҳар кимса ҳам очиқ-ойдин топа билади. Мен шундай бир фактни айтиб ўтган эдимки, банк акти амалга киргандан бери ўтган 13 йил мобайнида Англиянинг савдо-сотиғи 45 миллион фунт стерлингдан 120 миллион фунт стерлингга кўтарилди. Ана шу қисқа рақамларга оид ҳамма ҳодисаларни ёдингизга келтиринг; капиталга бўлган жуда катта талабни, савдони қулоц эшитмаган даражада ривожлантирган бу талабни хотирингизга келтиринг; ниҳоят, бу жуда катта талаб учун табиий таклиф манбаи, яъни мамлакатнинг ҳар йилги тўплаган омонатлари кейинги уч ёки тўрт йил ичида бефойда ҳарбий харажатлар учун фойдаланилганини хотирланг. Эътироф этаманки, процент янада юқори кўтарилмаганлигига ҳай- Рон қолдим ёки, бошдача айтганда, бу жуда катта операциялар туфайли ка- питал олиш қийинчилиги сиз кузатганингизга қараганда янада кучаймагани мени ҳайратда долдирди».
Бизнинг судхўр мантиқчимиз нақадар усталик билан сўз ўйиии килади! У бу ерда ҳам яна ўзининг юқори кўтарилган капитал Қиймати билан майдонга чиқади! Афтидан у, бир томонда такрор ишлаб чиқариш процесси жуда кенгайиб кетган, демак, чинакам


418
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
капитал жамғариш содир бўлган, бошқа томонда эса, шундай «ка*. питал» бўлганки, савдони ана шундай гоят кучайтирит учуи унга «жуда катта талаб» вужудга келган, деб ўйласа кераЭД Лекин ишлаб чиқаришнинг бу қадар катта миқёсда кўпайиши ка- питалнинг ўзининг кўпайиши эмасми, ахир, ишлаб чиқаришницг кўиайиши талабни вужудга келтириш билан бирга таклифни, ҳатто пул капиталга янада кўпроқ таклифни ҳам вужудга келтирмаган- гми, ахир? Агар процент ставкаси жуда баланд кўтарилган бўлса, ;буппнг сабаби фақат шуки, пул капиталга бўлган талаб уни так~ лифга қараганда тезроқ ўсган, бошқача айтганда, саноат ишлаб ’чицариши кенгайиши билан уни кредит системаси асосида бошқа’. риш кенгайган. Бошқача қилиб айтганда, саноатнинг чинакамига кенгайиши «ссуда»ларга талабни жуда кучайтириб юборди ва, аф- тидан, бизнинг банкиримиз ана шу талабни «капиталга бўлган жуда катта талаб» деб тушунса керак. Албатта, экспорт савдосини 45 миллиондан 120 миллионга чиқарган нарса капиталга оддий та- мбнинг кенгайиши эмас. Сўнгра Оверстон, мамлакатнинг Қрим урушига сарфлаган ҳар йилги жамғармалари бу катта талаб учун табиий таклиф манбаини ташкил қилади, деганда у нимани тушу- нади? Биринчидан, Англия 1792—1815 йиллардаги уруш даврида, кичик Қрим урушига сира ўхшамаган уруш бўлган бир даврда нима ёрдами билан жамғарма тўплади? Иккинчидан, агар табиий манба тугаган бўлса, капитал қандай манбадан келади? Маълумки, Англия бошқа миллатлардан царз олмаган. Лекин агар табиий ман- €а билан бир қаторда сунъий манба ҳам мавжуд бўлса, у ҳолда та- биий манбадан уруш учун, сунъий манбадан савдо ишида фойдала- пиш мамлакат учун энг яхши метод бўлур эди, ахир. Агар фақат эски пул капитали бўлганда эди, у ҳолда у юқори процент ставка- си орқали ўз самарасини икки марта ошира олмас эди-ку, ахир? Жаноб Оверстон, кўриниб туриптики, мамлакатнинг йил сайин жамғарган омонатлари (лекин бу ҳолда, афтидан, истеъмол қилин- тан омонатлар) фақат пул капиталга айланади, деб ўйласа керак. Лекин агар чинакам жамғариш юз бермаса, яъни ишлаб чиқариш- нинг ошиши ва ишлаб чиқариш воситалари миқдоринипг кўпайи- ши содир бўлмаса, бу ишлаб чиқариш учун пул шаклидаги қарз талаблари тўпланишидан нима манфаат бўларди?
Оверстон юқори фойда нормасидан келиб чиқадиган «капитал киймати» ошишини пул капиталга бўлган зўр талабдан келиб чи- ^адиган ошиш билан чалкаштиради. Бу талаб фойда нормасига сира алоқадор бўлмаган сабаблардан ортиши мумкин. Оверстоннинг ўзи мисол келтирадики, 1847 йилда реал капиталнинг баҳоси туши- ши натижасида бу талаб кучайган. У ўзига қандай қулай бўлса шунга қараб, капитал цийматини гоҳ реал капиталга, гоҳ пул капи- талга оид цилиб кўрсатади.
Бу банк лордининг виждонсизлиги, шунингдек унинг дидактик тарзда таъкидлаб кўрсатадиган чекланган банкирлик нуқтаи наза- ри яна қуйидаги ҳолда ошкора бўлади:


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
419
(3728. Савол:) «Сиз айтдингизки, сизнинг фикрингизча, чўтлаш ставкаси- flr савдогар учун муҳим аҳамияти йўқ; марҳамат цилиб айтсангиз, оддий фойда нормаси деб сиз нимани тушунасиз?»
Жаноб Оверстон бу саволга «жавоб бериб бўлмайди» деб ҳи- соблайди.
(3729.) «Ўртача фойда нормаси 7—10% деб фараз қилайлик; бундай ҳол- а чўтлаш ставкасининг 2% дан 7% ёки 8% гача ўзгариши фойда нормасига анча кучли таъсир кўрсатиши керак, шундай эмасми?»
(Савол берувчи соҳибкорлик даромади нормасини фойда нор- маси билан аралаштириб юборади ва фойда нормаси процентнинг ва соҳибкорлик даромадининг умумий манбаи эканини назардан қочиради. Процент нормаси соҳибкорлик даромадини эмас, балки фойда нормасини ўзгаришсиз қолдириши мумкин. Оверстон жавоб беради):
«Биринчидан, коммерсантлар ўз фойдаларининг кўп цисмини цамраб ола- диган бундай чўтлаш ставкаси тўлашни истамайдилар; бундай ҳолда улар ўз ишларини тўхтатиб дўя цоладилар».
(Албатта, агар улар ўзларини хонавайрон қилмасдан шундай цила олсалар. Уларнинг фойдалари юқори бўлса, улар дисконт тў- лайдилар, чунки шуни истайдилар, фойда паст бўлса ҳам, улар тўлайдилар, чунки тўлашга мажбурлар.)
«Дисконт нима? Нима учун бирор киши векселни чўтлатади?.. чунки у кўпроқ капитал олишни истайди».
(Тўхта! Чунки у маҳкам ўрнашган ўз капиталининг пул шак- лида цайтиб келишини олдиндан билишни ва ўз ишларида турғун- ликка йўл цўймасликни истайди. Чунки у муддатли тўловларни қоплаши лозим. У фақат иш яхши боргандагина капиталнинг орти- шини талаб қилади ёки, ҳатто иш ёмон борганда ҳам, бошқалар ка- питалидан ўз манфаати учун фойдаланади. Дисконт қилиш асло пшни кенгайтириш учунгина восита эмас.)
«Ундай бўлса, нега у ўз ихтиёрига кўп капитал олишни истайди? Чунки у бу капитални ишлатишни истайди; нима учун у капитални ишлатишни истайди? Чунки бу унга цўл келади, лекин агар дисконт унинг фойдасидан ортиқ бўлса, бу унга дўл келмасди».


420
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
узоцроқ муддатга қарз олишни афзал кўради. Лекин кредит рица- ри ўз ишини кенгайтириш учун, битта ғирром ишни бошқаси билан цоплаш учун ўзининг бронза векселларини чўтлаттиради. У бу ишни фойда олиш учун эмас, балки бошқаларнинг капиталинц эгаллаш учун қилади.
Жаноб Оверстон шу тариқа дисконт қилишни цўшимча капитад қарз олиш билан (капиталдан иборат бўлган векселларни нақд пулга айлантириш билан эмас) айнан бирдай цилиб қўйиб, уни қаттиқрооқ қиса бошлаганларида, дарҳол орқага чекинади:
(3730. Савол:) «Ахир, савдогарлар ишга бир марта цўшилганларидан ке- йин, процентнинг мувавдат ошишига царамай, ўз операцияларини бир цанча вақтгача давом эттиришга мажбур бўлмайдиларми?»— (Оверстон:) «Шубҳасиз- ки, агар бирор-бир битишув йўли билан бирор киши ўз эҳтиёжига юқори про- цент ўрнига анча паст процентда капитал ола билса, унда, ана шу чекланган нуқтаи назардан, бундай ҳол унинг учун ёқимлидир».
Жаноб Оверстон «капитал» деб фақат ўзииинг банкирлик капи- талини ҳисоблар экан, унинг нуқтаи назари нақадар чекснз-а, шу- пинг учун ҳам у ўзида векселни чўтлаттирадиган одамни капитал- сиз одам деб ҳисоблайди, чунки бу одамнинг капитали товар фор- масидадир ва бу ҳолда капиталнинг пул формаси вексель бўлиб, уми жаноб Оверстон бошқа пул формасига айлантиради.
(3732.) «1844 йилги банк акти муносабати билан процент ставкасининг банкнинг олтин резервига нисбати тахминан қанча бўлганини айта оласизми; банкда олтин 9 ёки 10 миллион бўлганда процент ставкаси 6% ёки 7% ни ташкил цилгани, олтин 16 миллион бўлганда эса, процент ставкаси тахминан 3—4% атрофида бўлгани ростми?» (Савол берувчи уни банкдаги олтин миқ- дори билан белгиланадиган процент ставкасини капитал қиймати билан бел- гиланадиган процент ставкаси ила тушунтириб беришга мажбур этмоқчи бў- лади.)—«Мен бундай, деб айтолмайман... лекин агар бундай бўлсайди, у ҳол- да, менинг фикримча, биз 1844 йилда цабул қилинганига қараганда яна ҳам цаттиқроқ чора кўришимиз лозим бўларди, чунки агар шундай бўлганда эди, ' яъни олтин запаси қанча кўп бўлса, процент ставкаси шунчалик камаядиган бўлса, у ҳолда, бу ^арашга кўра, биз олтин запасини чексиз мицдорда ку- пайтириш ишига киришган бўлардик ва унда процентни нулга туширган бў- лардик».
Бу саволни берган Кейли бу ҳозиржавобликдан сира хижолат тортмай давом этади:
(3733.) «Шундай деб фараз цилайликки, банкка 5 миллион олтин қайта- рилган бўлсин, бундай ҳолда ядин олти ой мобайнида олтин запаси тахминан 16 миллион фунт стерлингни ташкил қилган бўлади ва, айтайлпкки, шу са- бабли процент ставкаси 3% ёки 4% га тушган бўлсин,— бундай ҳолда қан- дай цилиб ишлар анча қисқаргани учун процент ставкаси пасайди, деб ай- тиш мумкин?»—«Мен, процент ставкасининг пасайиши эмас, балки яцинда процент ставкасининг анча ошганлиги ишларнинг анча кенгайганлиги билаи боғлиқ, деб айтдим».


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИ1П
421
кўрсаткичи бўлиши керак. Бунга Оверстон ҳеч қандай жавоб қай- тара олмайди.
(3736. Савол:) «Едимда бор, сиз» (текстда доимо Your Gordship* дейилади) <<пуЛ _ капитал олиш учун қурол, деган эдингиз». (Пулни капитал олиш гчун ЦУРОЛ дейшп нададар бемаъниликдир; пул —капитал формасидир.) «Ол- тин запаси» (Англия банкининг олтин запаси) «қисқарганда, аксинча, капи- таЛистларнинг пул тополмасликлари катта қийинчилик бўлмайдими?»— (Оверстон:) «Йўд; капиталистлар пул топишга уринмайдилар,— бу ишни ка- ппталист бўлмаганлар цилади. Нима учун?.. Шунинг учунки, улар капита- лист бўлмаган кишиларнинг ишларини олиб бориш учун пул ёрдамида ка- пл галистларнинг капиталларини ўз ихтиёрларига оладилар».
Бу ерда у, фабрикантлар ва савдогарлар — капиталист эмаслар иа капиталистнинг капитали — фақат пул капиталидир, деб изоҳ беради.
(3737.) «Ахир, вексель берадиган кишилар капиталист эмасми?»—«Вексель берувчи кишилар капиталист бўлишлари ҳам мумкин, бўлмасликлари ҳам мумкин».
Бу ерда у тумшуғидан илинди.
Савдогарларнинг векселлари улар сотган ёки юклаган товардан пборат эмасми, деб савол берилади. Оверстон, банкнотлар олтиндан иборат бўлганидай, бу векселлар товарлар қийматидан иборат эка- пини инкор қилади (3740, 3741). Бу ўтакетган беҳаёликдир!
(3742.) «Савдогарнинг мақсади пул топпш эмасми?»—«Йўқ, вексель бер- ганда пул топиш мақсад қилиб цўйилмайди; пул топиш — векселларни чўт- лаганда дўйиладиган мақсаддир».
Вексель бериш — товарни кредит пуллар формасидан бирига айлантиришдир, векселларни чўтлаш эса — бу кредит пулларни бошқа пулларга, яъни банкнотларга айлантиришдир, холос. Ҳар- ҳолда, жаноб Оверстон бу ерда, векселларни чўтлашдан мадсад — пул олиш эканига қўшилади. Илгари у капитални бир формадан бошқа бир формага айлантириш учун эмас, балки қўшимча капи- тал олиш учунгина векселларни чўтлаш мумкин деб ўйлар эди.
(3743.) «Сизнинг айтишингизча, 1825, 1837 ва 1839 йилларда юз берган ваҳималар шароитида савдо дунёсининг асосий истаги нима эди; корчалонлар ўз ихтиёрларига капитал олишга интиладиларми ёки қонуний тўлов пуллари олишга интиладиларми?»—«Улар ўз ишларини давом эттириш учун ўз ихти- ёрларига капитал олишга интиладилар».
Уларнипг мақсади — кредит етишмовчилиги бошланганидан ўз товарларини [нормал] баҳодан паст сотишга мажбур бўлмаслик Учун ўзларига цўйилган муддатли векселлар учун тўлов воситала- ри олишдир. Агар уларнинг ўзларида умуман капитал бўлмаса, у Ҳолда улар тўлов воситалари билан бирга, албатта, айни вақтда ка-


422
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
питал ҳам оладилар, чунки улар эквивалентсиз қиймат оладилар. Пулнинг ўзига бўлган талаб ҳамиша қийматни товар формасидан ёки қарз талаблари формасидан пул формасига айлантириш иста- гидан иборатдир. Шунинг учун, ҳатто гарчи кризислар бир томонга йиғиштириб қуйилганда ҳам, капитал қарз олиш билан пул талаб- ларини фақатгина бир формадан бошқа формага ёки чинакам пул- га айлантирадиган чўтлаш ўртасида катта фарқ бор.
{Мен — редактор — бу ерда бир изоҳ бериб ўтишни лозим кўрдим.
Норманда, шунингдек Лойд-Оверстонда, банкир ҳаммавақт «ка- питал царз берувчи» шахс, унинг мижози эса — ундан «капитал» талаб қилувчи шахсдир. Масалан, Оверстоннинг айтишича, у ёки бу шахс «капитал олишни истаганидан» банкир орқали векселни чўтлаттиради (3729), бас, бундай киши «паст процентлардан ўз ихтиёрига капитал тўплай олса», у бундан жуда хурсанд бўлаДи (3730). «Пул — капитал олиш учун қуролдир» (3736), ва ваҳима бошланганда савдо дунёсининг асосий истаги «ўз ихтиёрига капи- тал олишдир» (3743). Капиталнинг нималиги тўғрисида Лойд- Оверстонда ҳар цанча чалкашлик бўлишига қарамай, ҳарҳолда унинг сўзидан етарли даражада равшан кўриниб туриптики, бан- кир корчалон мижозга берадиган нарсани, мижозда илгари бўлма- ган ва унга ссуда қилиб берилган нарсани, мижознинг илгари цў- лида борига цўшимча қилиб берилган нарсани у капитал деб атайди.
Пул формасидаги эркин ижтимоий капптални ссуда тариқасида та^симловчи бўлишга банкир шу қадар одатланиб қолганки, у пул бергандаги ҳар қандай функция унга ссуда бўлиб кўринади. У тў- лайдиган ҳамма пуллар унга ссуда бўлиб туюлади. Агар банкир пулни тўппа-тўғри ссуда беришга сарфласа, бу том маъиоси билан тўғридир. Агар у пулни векселларни чўтлашга сарфласа, у ҳолда бу унинг ўзи учун вексаль муддати ўтгунга қадар берилган ссуда ҳисобланади. Шу тариқа банкирнинг миясида шундай бир тасаввур маҳкам ўрнашиб доладики, бунга кўра у ўзи амалга оширган тў- ловларнинг ҳар қандайини ссуда деб билади. Процент ёки фойда олиш мақсадида пулпинг ҳар қандай жойлаштирилиши иқтисодий нуқтаи назардан шундай бир ссуда деб цараладики, буни хусусий шахс сифатидаги пул эгаси ўз-ўзига соҳибкор сифатида беради. 'Лекин бунда ran бундай маънодаги ссуда устида эмас, балки шун- дай бир муайян маънодаги ссуда устида борадики, бунда банкир мижозга қарз тариқасида муайян сумма беради, мижоз ихтиёрида- ги капитал ана шу суммага кўпаяди.


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
42$
^озларнинг нима талаб қилишларига ва нимани қўлга киритиш- ларига боғлиқ.
Агар банк ўз мижозига унинг шахсий кредити асосида, унинг томонидан ҳеч нима гаровга қўйилмасдан қарз беришга рози бўлсаг уНда иш равшан. Мижоз шу пайтгача ўз ихтиёрида бўлган капи- талга қўшимча равишда муайян миқдордаги қийматда ссуда олади. у ссудани пул шаклида олади, демак, фақат пул эмас, пул капитал ҳам олади.
Агар у қимматли қоғозларни ва шунга ўхшашларни гаровга қўйиб ссуда олса, у ҳолда бу — қайтариш шарти билан берилган пул маъносидаги ссудадир. Лекин бу ссудага капитал бериш эмас* Чунки қимматли қоғозлар ҳам капиталдир, бунинг устига ссудага цараганда каттароқ суммадаги капиталдир. Демак, ссуда олувчи га- ровга қўйганига қараганда камроқ капитал қиймат олади; бундай операция унинг учун асло қўшимча капитал олиш бўлиб чиқмай- ди. У бундай битимни капитал керак бўлгани учун эмас,—чункЕГ унинг қўлида қимматли цоғозлари бор,— балки унга пул керак бўл* ганлиги учун тузади. Биз бу ерда, демак, капитал ссудасини эмас, балки пул ссудасини кўрамиз.
Агар ссуда векселларни чўтга олиб берилса, у ҳолда ссуда фор- маси ҳам йўқ бўлади. Бу оддий олди-сотди бўлади, холос. Устига ёзилган олди-берди ёзуви воситасида вексель банк мулкига, пул эса мижоз мулкига айланади; унинг бу пулни қайтариши тўғрисида ran ҳам йўқ. Агар мижоз вексель ёки бошқа бир кредит қуроли ёрдамида навд пул сотиб олса, бу ҳам бошқа бир товар: пахта, те- мир, ғалла учун нақд пул сотиб олишнинг худди ўзгинаси каби ссудадан иборатдир. Бу ерда капитал ссудаси тўғрисида жуда ҳам оз ran бўлиши мумкин. Савдогарлар ўртасидаги ҳар қандай олди- сотди капиталнинг қўлдан-қўлга ўтишидир. Капитал ўзаро алма- шинмасдан, бир томонга ва маълум муддатга берилган тақдирда- гина ссуда бўлиши мумкин. Шунинг учун векселларни чўтлаш во- ситасида капитални ссудага бериш шундай бир ҳолда содир бўли- ши мумкинки, унда вексель — бронза вексели бўлса, у сотилгап товардан иборат бўлмаса ва унинг қанақа вексель эканлигини бил- ган бирорта ҳам банкир уни олмаса. Демак, нормал чўтлаш бити- мида банкнинг мижози на капитал, на пул шаклида ҳеч қандай ссуда олмайди; у сотган товари учун пул олади.
Шундай қилиб, мижознинг банкдан капитал талаб қилиб олипг ҳоллари унинг банкдан ссудага пул олиши ёки пул сотиб олиши Ҳолларидан жуда равшан фарқ қилади. Шундай қилиб, жаноб Лойд- Оверстоннинг энг камдан-кам ҳоллардагина қопламаслик шарти билан ўз фондидан ссуда бериш одати ҳам (у Манчестерда менинг фирмамнинг 116 банкири эди), худди шунингдек, унинг капиталга муҳтож бўлган фабрикантларга мурувватли банкирларнинг кўплаб капитал ссуда беришлари тўғрисидаги гаплари ҳам ғирт ёлғондир.


424
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ри сабабли тўлов воситаларига талаб шунчаки пулга айлантирили- ши мумкин бўлган нарса холос; модомики бундай эмас экан, модо- мики, демак, тўлов воситаларини ссудага бериш капиталистларга фацат пул формасини эмас, шу билан бирга уларга етишмасдан турган тўлов эквивалентини ҳам бирор формада етказиб берар экан, бас, тўлов воситаларига талаб пул капиталга талабдир».—- Сўнгра XXXIII бобда бундай дейилади: «Кредит ривожланганда, пул банк- лар қўлида тўпланганда шу банклар, %еч бўлмаганда номинал тарз- -да, пул ссуда берадилар. Бундай ссуда фақат муомаладаги пулгаги- па тааллуқли бўладй. Бу — муомала воситаларини ссудага бериш- дир, лекин шу воситалар ёрдами билан муомала қилувчи капитал- ларни ссудага бериш эмас».— Бундан хабардор бўлган жаноб Чап- мен ҳам чўтлаш операциясининг юқорида келтирилган тушунчаси- пи тасдиқлайди:
«В. С.» 1857: «Банкирнинг вексели бор, банкир векселъ сотиб олган». Бе- рилган маълумотлар. Савол 5139.
Биз бу темага XXVIII бобда яна цайтамиз Ф. Э}
(3744.) «Марҳамат цилиб айтиб берсангиз, капитал ифодасидан амалда ■сиз нимани тушунасиз?»— (Оверстон жавоби:) «Капитал ҳар хил товарлардан «борат бўлиб, улар воситасида итп юритилади (capital consists of various commodities, by the means of which trade is carried on); асосий капитал бор ва оборст капитали бор. Сизнинг кемаларингиз, сизнинг докларингиз, сизнинг верфларингиз...—асосий капитал; сизнинг озиқ-овқатларингиз, сизнияг кийим- ларингиз ва хрказолар — оборот капитали».
(3745.) «Олтиннинг четга чициб кетишининг Англия учун зарари бор- ми?»—«Агар бу сўзга оқилона маъно бериладиган бўлса, йўқ». (Рикардонинг пул тўғрисидаги эски назарияси пайдо бўлади)... «Ишлар табиий қоидаси би- лан борганда жаҳондаги пуллар турли мамлакатлар ўртасида муайян пропор- цияларда тақсим цилинади; оу пропорциялар шундайки», (пуллар) «шу тарзда тақспм цилинганда, бир томондан, бирор-бир мамлакат билан ва, ик- кинчи томондан, дунёдаги ҳамма бошқа мамлакатлар ўртасидагп алоқалар оддий айирбошлашдан иборатдир; лекин вақти-вацти билан бу тақсимотга таъсир қиладиган тўсатдан ўзгаришлар бўлар экан, бир мамлакат пулининг бир қисми бошқа мамлакатларга чиқиб кетади».—(3746.) «Сиз энди пул сўзи- ни ишлатяпспз. Агар мен сизни илгари тўғри тушунган бўлсам, сиз буии ка- питал йўқотиш деб атаган эдингиз».—«Нимани мен капитал йўқотиш деб атаган эдим?»—(3747). «Олтиннинг четга чиқиб кетишини».—«Йўқ, мен бун- дай деганим йўд. Агар сиз олтинни капитал маъносида ишлатсангиз, бу, шуб- ҳасиз, капитал йўқотиш бўлади; бу — жаҳон пулини ташкил қилган нодир металлпинг маълум бир цисмини четга бериш бўлади».— (3748.) «Ахир, олдин сиз чўтлаш ставкасининг ўзгариши капитал қиймати ўзгарпшининг оддий бир кўрсаткпчи, демаганмидингиз?»—«Ҳа, деган эдим». (3749.) «Англия бан- кининг олтин запаси ўзгариши билан процент ставкаси ҳам умуман ўзгара- дими?»—«Ҳа; лекин мен юқорида айтиб ўтдпмки, пул миқдорининг ўзгариши- дан» (бу ерда у ҳақиқий олтин миқдорини тушунади) «келиб чиқадиган про- цент ставкасининг ўзгариши мамлакатда жуда арзимаган бўлади...»
(3750.) «Шундай цилиб, сиз, модомики, узоқ муддат, лекпн шундай бўл- са ҳам муваққат тарзда, чўтлаш проценти оддий нормадан ортнқча ошиб кетган экан, капитал камайиб кетди, демоқчимисиз?»—«Маълум бир маънода


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИП1
425
камайди. Капитал билан капиталга талаб ўртасидаги нисбат ўзгарди; эҳти- мол, капитал миқдори камайганлиги натижасида эмас, балки капиталга та- лаб ортганлиги натижасида шундай бўлгандир».
(Ахир, ҳозиргина капитал пулга ёки олтинга тенглаштирилган эди-ку, сал илгарироқ эса, процент ставкасининг ошиши коммерция ишининг ёки капиталнинг дисдариши билан эмас, балки кенгайиши билан вужудга келган юқори фойда нормаси билан изоҳланган эди.)
(3751.) «Сиз бу ерда хусусан дайси капитални кўзда тутасиз?»—«Бу та- момила ҳар бир айрим кишига дандаи капитал талаб дилинишига б(н?лид» Бу — миллатнпнг ўз шпларини олиб борпши учун унинг ихтиёрида бўлган капиталдир ва агар бу ишлар икки марта кўпайса, бу ишларни давом эттир- мод учун зарур бўлган капиталга талаб янада кўпайиши керак».
(Бу ҳийлагар банкир аввало ишни икки марта оширади ва ун- дан кейин ана шу икки марта ортган иш учун зарур бўлган капи- талга талабни оширади. У ҳаммавадт ўз ишини икки марта кен- гайтириш учун жаноб Лойддан катта капитал талаб қиладиган ўз мижозини кўз олдига келтиради.)
«Капитал ҳам ҳар қандай бошқа товарга ўхшаган нарса» (ле- кпн капитал, жаноб Лойднинг фикрича, товарлар йиғиндисидан бошда нарса эмас); «унинг баҳоси талабга ва таклифга дараб ўз- гаради» (демак, товарларнинг баҳоси икки марта ўзгаради: бир марта — товар тариқасида, иккинчи марта — капитал тариқасида).
(3752.) «Чўтлаш ставкасининг ўзгариши умуман Банк хазиналаридаги олтин запасининг ўзгаришига боғлид. Сиз ана шу капитални кўзда тутасиз- ми?»—«Йўд».—(3753.) «Сиз Англия банкида катта капитал тўпланган ва айни вақтда чўтлаш ставкаси юқори бўлган пайтга мисол келтира оласизми?»— «Англия банкида капитал эмас, пул тўпланади».—(3754.) «Сиз процент став- каси капитал миддорига боғлид, дедингиз, марҳамат дилиб айта олмайсизми, дандай капитални кўзда тутасиз ҳамда Банкда катта олтин запаслари бўлиши билан айни бир вадтда процент ставкаси юқори бўлганига мисол келтирол- майсизми?»—«Шу нарса эҳтимолга ғоят ядинки» (аҳа!), «Банкда олтиннинг тўпланиши процентнинг паст ставкасига тўғри келиши мумкин, чунки капи- талга» (яъни пул капиталга) «талаб кам бўлган даврда» (бу ерда ran бора* ётган вақт, 1844 ва 1845 йиллар, гуллаб-яшнаш даври эди) «табиий равишда шундай восита ёки дурол тўплаш мумкинки, унинг ёрдамила капитални идора дилиш мумкин».—(3755.) «Демак, сизнинг фикрингизча, чўтлаш ставкаси би- лан Бапк хазиналаридаги олтин миқдори ўртасида ҳеч дандай алода йўд экан-да?»—«Бундай алода, эҳтимол, бордир ҳам, лекин унинг принципиал аҳа- мияти йўқ» (лекин унинг 1844 йилги банк донуни процент ставкасини банк ихтиёрида бўлган олтин мицдорига дараб белгилашни Англия банкининг айни принципи дилиб дўйди); «бу ҳоллар бир пайтга тўғри келиши мумкин (there may be a coincidence of time)».—(3758.) «Демак, сиз айтмоқчи бўласизки, мамлакатда пул етишмаган даврда юқори чўтлаш нормаси туфайли савдогар- ларнинг цийналиб долганлигига сабаб пул топиш эмас, капитал топиш экан- Да?» __ «Сиз иккита хилма- хил нарсани арэлаштириб юборяпсизки, мен уларви бундай тарзда кўшмайман; қийинчилик капитал топишдан иборат, худди шунинг- дек пул топиш ҳам кийин. Пул топиш қийинчилиги билан капитал топиш дийиичилиги—айни бир ^ийипчиликнинг икки хил намоён бўлишидир».
28-775


426
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Бу ерда балиқ тўрга янада маҳкамроқ тушди. Биринчи қийин- чилик — векселни чўтлаш ёки товарни гаровга қўйиб ссуда олиш- дир. Қийинчилик капитални ёки капитал қийматипинг савдо бел- гисини пулга айлантиришдан иборат. Бу қийинчилик, жумладан, юқори процент ставкасида ифода цилинади. Модомики пул тоиил- ган экан, у ҳолда иккинчи қийинчилик нимадан иборат? Arap ran фақат тўлов тўғрисида борадиган бўлса, бирор киши ўз пуллари- дан халос бўлишни қийинчилик деб ҳисоблайдими? Arap ran би- рор нарса сотиб олиш тўғрисида борадиган бўлса, бирор киши кри- зис пайтида бирор-бир товарни сотиб олишда қийинчилик кўрган- ми? Ва башарти бу нарса ғалла, пахта ва ҳоказоларнинг қиммат- лашиб кетиши каби алоҳида бир ҳолга доир дейиладиган бўлса, у ҳолда бу қийинчилик пул капиталнинг қийматида, яъни процент ставкасида эмас, балки товарнинг баҳосидагина ифодаланиши мум-. кин; бизнинг кипшмиз қўлида энди керакли товарни сотиб олиш^ учун пул борлигидан энди бу қийинчилик ҳам йўқ қилинди.
(3760.) «Лекин юқори чўтлаш ставкаси пул топиш дийинчилигини кучай- тирмайдими?»—«У пул топиш қийинчилигини кучайтиради, лекин бу дўлда- ги пул эмас, балки шундай бир формаки» (ва бу форма банкирнинг ҳамёнига фойда келтиради), «ҳозирги замон цивилизациясининг мураккаб шароитида < кацитал топишнинг тобора ўсган цийинчилиги ана шу формада ифодала- ;' нади».
(3763.) (Оверстон жавоби:) «Банкир бир воситачи бўлиб, у, бир томондан, > омонатлар цабул цилади, иккинчи томондан — бу омонатларни капитал шак- лида бошца шахслар дўлига бериб ишга соладики, бу шахслар ва ҳоказо». ;
Ниҳоят, биз бу ерда унинг капитал деб нимани тушунганини билдик. У пулни капиталга айлантиради,— «уни бошқаларга ўтка- зади»,— ёки, камроқ назокат билан гапирадиган бўлсак, процент билан ссудага беради.
Жаноб Оверстон олдин, чўтлаш ставкасининг ўзгариши Бапк- ^аги олтин запаси суммасининг ўзгариши билан ёки мавжуд пул миқдори билан асло алоқадор эмас, кўп деганда, улар билан бир ва^тга тўғри келади, дейди-да, такрорлайди:
(3805.) «Агар пулнинг четга чициб кетиши натижасида мамлакатда пул- нинг миддори камайса, унинг циймати ошади ва Англия банки пул циймати- i даги бу ўзгаришга мосланиши лозим бўлади» (демак, капитал тарицасидаги ' пул қийматининг ўзгаришига, бошца сўз билан айтганда, процент ставкаси- I нинг ўзгаришига мосланиши лозим, чунки пул тарицасидаги пулнинг қийма- | ти, товарларга нисбатан, эскича долаверади). «Техник жиҳатдан бу Банк про- ; цент ставкасини оширишини ифодалайди».
(3819.) «Мен ҳеч қачон уларни бир-бирига аралаштирмайман».
Яъни пул билан капитални. У буларни шундай оддий сабабга ? кўра аралаштирмайдики, уларни ҳеч қачон бир-биридан фарқ қил- майди. ?
(3834.) «Мамлакат учун зарур бўлган озиқ-овқатга» (1847 йилги ғаллага) «тўлашга тўғри келган жуда катта сумма ^ацицатда капитал эди».


XXVI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ЖАМҒАРИШ
427
кўрсаткичидир; мамлакатдаги пул миддори данчалик кўпайса ёки камайса, худди шундай пропорцияда пул г^иймати тушади ёки ошади, банк чутлаш ставкаси ҳам шу билан мувофиқлашади».
Шундай қилиб, Оверстон ўзининг 3755- жавобида қатъиян инкор цилган нарсасини у ерда эътироф қилади.
(3842.) «Буларнинг ҳар иккаласи орасида яқин алода бор».
Худди эмиссион бўлимдаги олтин миддори билан банк бўлими- даги банкнотлар резерви орасида. У бу ерда процент ставкасининг ўзгаришини пул миқдорининг ўзгариши билан изоҳлайди. Бу ўрин- да у нотўғри гапиради. Мамлакатда муомаладаги пул миддори ор- тиши билан резервлар қисқариши мумкин. Аҳоли банкнотни кўп ол- гапда шундай ҳол юз беради, аммо металл запаси эса ^исқармайди. Лекин у вақтда процент ставкаси ошади, чунки бу ҳолда Англия банкининг банк капитали 1844 йил қонунига 117 кўра чекланган. Ле- кин бу тўғрида унга гапиришнинг кераги йўқ, чунки ана шу қонун- га кўра банкнинг ҳар иккала бўлими мустақилдир.
(3859.) «Юқори фойда нормаси ҳаммавацт капиталга кўп талаб туғдира- ди; капиталга талабнинг кучайиши унинг цийматини оширади».
Оверстоннинг тасаввурига кўра, юқори фойда нормаси билан капиталга талаб ўртасидаги алоқа, ниҳоят, ана шунақа. Ҳолбуки 1844—1845 йилларда, масалан ип газлама саноатида, юдори фойда нормаси ҳукм сурди, чунки ип газламага талаб кўп бўлганига қа- рамай, пахта арзон эди ва арзонлигича қолди. Капитал қиймати (Оверстоннинг илгари берган таърифига кўра, капитал —ҳар ким- нинг ўз иши учун керакли нарсадир), демак бу ҳолда пахта ций- мати фабрикант учун баланд кўтарилмади. Айтайлик, юдори фой- да нормаси бирон-бир ип газлама фабрикантини ўз ишини кенгай- тириш учун пул қарз олишга ундаган бўлсин. Бундай ҳолда унинг пул капиталга талаби ошган бўлар эди-ю, бошқа ҳеч нарсага талаби ошмас эди..
(3889.) «Цоғоз банкнот бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин бўлганидек, олтин пул бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин».
(3896.) «Агар мен сизни тўғри тушунаётган бўлсам, сиз 1840 йилда далил келтирган қуйидаги қоидангиздан воз кечаяпсиз: Англия банкининг муома- ладаги банкнотлари миқдорининг ўзгариб туриши олтин запаси суммасининг ўзгаришлари изидан бориши керак, деган эдингиз».—«Мен ундан шунинг учун ҳам цайтаётибманки,.. бизнинг билимларимизнинг ҳозирги даражасида биз муомаладаги банкнотларга Англия банкининг банк резервида ётган банк- нотларни ҳам қўшишимиз керак».


428
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
бўлимига берадиган) банкнотлар мивдори,— Англия банкининг ҳар иккала бўлими орасида бўлган ва олтин запаси ўзгарганда у билан бирга ўзгарадиган бу муомала, Англия банкининг чегараси- дан ташқаридаги банкнотлар муомаласи ўзгаришини белгиламайди, шу сабабдан охирги, ҳақиқий муомала банк маъмурияти учун энди аҳамиятсиз бўлиб қолади ва банкнинг ҳар иккала бўлими ўр- тасидаги муомалагина ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб, бунинг ҳақиқий муомаладан фарқи резерв билан ифодаланади. Ташқи дунё учун бу муомала фақат шу жиҳатдан муҳимки, резерв қонунда белгиланган максимум банкнот чиқаришга Банк қанчалик яқинлаш- ганини ва Банк мижозлари банк бўлимидан яна цанча банкнот ола билишларини кўрсатади.
Оверстоннинг male fides *лигини қуйидаги ажойиб мисол кўрса- тади:
(4243.) «Сизнинг фикрингизча, капитал миқдори ойдан-ойга шу даражада ўзгарадимики, токи бунинг натижасида унинг қиймати биз кейинги йиллар- да чўтлаш ставкалари ўзгаришларида кўрганимиздек ўзгара олсин?»—«Капи- талга бўлган талаб билан таклиф ўртасидаги нисбат шубҳасиз ҳатто цисца муддат ичида ҳам ўзгариши мумкин... Агар Франция эртага катта царз ол- моқчи эканлигини билдирса, шубҳасизки, бу нарса Англияда дарҳол пул ций- матида, яъни капитал цийматида катта ўзгаришга сабаб бўлади».
(4245.) «Агар Франция ўзига бирор-бир мақсад учун дарҳол 30 миллион- лик товар кераклигини билдирса, у ҳолда, энг илмий ва оддий иборани иш- латсак, капиталга катта талаб вужудга келади».
(4246.) «Франция царз воситасида сотиб олмоқчи бўлган капитал — бу бир ran, Франция бу капитални сотиб олмо^чи бўлган пул — бу бошца, ran; хўш, бунда нима ўз қийматини ўзгартиради — пулми ё йўқ?»—«Биз яна эски масалага қайтаяпмиз ва мен фараз қиламанки, бу масала мазкур комитет- нинг мажлислар зали учун эмас, балки олим кабинети учун мос келади».
У шу сўзларни айтгач чиқиб кетади, лекин олим кабинетига қа- раб йўл олмайди * 84).
* — инсофсиз. Ред. _ _
84) 	Оверстоннинг капи^аЛ Мабалаларйга дойр тушунчаларидагп чалкашлик тўғри- сида бундан кейинги изпҳотлйр XXXII боб охирида берилади [Ф. Э.].


[ 429
ЙИГИРМА ЕТТИНЧИ БОБ
КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА КРЕДИТНИНГ РОЛИ
Ҳозиргача кредит тўғрисида биз айтган умумий мулоҳазалар цуйидагилардан иборат:
I. Кредитнинг ҳосил бўлиши фойда нормасининг тенглашувига ёки бу тенглашув процессига восита бўлиш учун зарурки, бутун капиталистик ишлаб чиқариш ана шунга асосланган.
II. Муомала харажатларини камайтириш.
1) Муомала харажатларининг муҳим қисмларидан бири пул- нинг ўзидир, чунки пулнинг ўзинипг қиймати бор. Кредит восита- сида пулни иқтисод қилиш уч хил йўл билан амалга оширилади:
A. Битимларнинг кўп қисми учун пулнинг сира кераги йўқ.
B. Муомала воситаларининг айланиши тезлашади85). Бу нарса қисман 2) бандда айтиладиган гапга тўғри келади. Бир томондан, бу тезлашиш — техник тезлашишдир, яъни истеъмол учун восита бўладиган чинакам товар оборотларининг ҳажми ва миқдори ўзгар- маган ҳолда кам микдордаги пул ёки пул белгилари айни ўша хиз- матни бажаради. Бу, банк ишининг техникаси билан алоқадордир. Иккинчи томондан, кредит товар метаморфозаси тезлигини ва шу билап бирга пул муомаласи тезлигини оширади.
C. Олтин пулларнинг қоғоз пуллар билан алмаштирилиши.
2) Муомаланинг айрим фазаларининг кредит воситасида тезлашуви ёки товарлар метаморфозаси, сўнгра капитал метамор- 85) 	«Франция банки банкнотларининг ўртача муомаласи 1812 йилда 106 538 000 франк, 1818 йилда — 101 205 000 франк бўлган эди; ҳолбуки пул муомаласи, ҳамма тушум ва тўловларнинг умумий суммаси 1812 йилда 2 837 712 000 франкни, 1818 йил- да 9 665 030 000 франкни ташкил дилган. Демак, Францияда 1818 йилги пул муома- ласининг 1812 йилги пул муомаласига нисбати 3 : 1 бўлган. Муомала суръатининг буюк регулятори — кредитдир... Пул бозорига кучли тазйид нима сабабдан одатда муомала каналлари тўлиши билан бир вақтга тўғри келишини шу нарса тушунтириб беради» («The Currency Theory Reviewed etc.», p. 65).—«1833 йил сентябри билан 1843 йил сентябри орасида Буюк Британияда ўз банкнотларини чиқарадиган 300 га яцин банк вужудга келди; бунинг оқибатида муомаладаги банкнот 2‘/2 миллион қисқарди. 1833 йил сентябри охирида банкнотлар 36 035 244 фунт стерлингни ва 1843 йил сентябри охирида 33 518 544 фунт стерлингни ташкил цилган» (ўша ерда, 53-бет).— «Шотландиядаги муомаланинг ажойиб тезлиги шароитида 100 фунт стер- линг ёрдами билан Англиядаги 420 фунт стерлинг пул бажарадиган ишни бажариш мумкин» (ўша ерда, 55- бет. Кейинги ran операциянинг техник томонигагина таал- луқлидир).


430
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
фозаси ва шу билан бирга умуман такрор ишлаб чиқариш процес- > сининг тезлашуви. (Иккинчи томондан, кредит олди ва сотди акт- ларини бир-биридан узоқ муддатга ажратишга имкон беради ва шунинг учун спекуляцияга асос бўлиб хизмат цилади.) Резерв фондларнинг қисқариши; бунга икки хил нуқтаи назардан: бир томондан, муомала воситаларининг муомалада бўлишининг кама- йиши деб, иккинчи томондан — капиталнинг ҳаммавақт пул шакли- да бўлиши лозим бўлган қисмининг қисқариши деб қараш мум- кин 86).
III. 	Акционер жамиятлар тузилиши. Бунинг туфайли:
1) Ишлаб чиқариш кўламининг ғоят кенгайиши ва айрим ка- иитал учун имконсиз бўлган корхоналарнинг вужудга келишп. Шу билан бирга илгари ҳукуматга қарашли корхоналар ижтимоий кор- хопаларга айланади.
2) Ўзи ижтимоий ишлаб чиқариш усулига асосланган ҳамда ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучининг ижтимоий концентра- циясидан иборат бўлган капитал бу ерда, хусусий капиталга қара- ма-қарши ўлароқ, бевосита ижтимоий капитал (бевосита ассоциа- циялашган шахслар капитали) формасини олади, унинг корхонала- ри эса, хусусий корхоналарга қарама-қарши ўлароқ, ижтимоий корхоналар бўлиб майдонга чиқади. Бу — капиталистик ишлаб чиқариш усули доирасининг ўзида капиталнинг хусусий мулк тариқасида йўқ бўлишидир.
3) Ҳақиқий фаолиятдаги капиталистнинг ўзгалар капиталини идора қилувчи оддий бошқарувчига айланиши ва капитал мулкдор- ларипинг чин мулкдорларга, чин пул капиталистларига айланиши. Агар улар оладиган дивидендлар ҳатто процентни ва соҳибкорлик даромадини, яъни ҳамма фойдани ўз ичига олса (чунки бошқарув- чининг маоши маълум турдаги малакали меҳнат учун тўланадиган оддий иш ҳақидир ёки шундай бўлиши керак, бу малакали меҳпат- нинг баҳоси ишчилар бозорида ҳар қандай бошқа меҳпат баҳоси ка- би тартибга солинади), ўшанда ҳам бу фойданинг ҳаммаси фақат процент шаклида, яъни капиталга мулкдорлик учун мукофот шакли- да бўладики, бу мулкдорлик шу тариқа чинакам такрор ишлаб чи- қариш процессидаги функциядан тамомила ажралади, худди бу функция бошқарувчи капиталга мулкдорлик қилишдан ажралгани каби бўлади. Шундай қилиб, фойда (энди унинг қарз олувчи фой- дасида ўзини оқлайдиган процентдан иборат қисмидан бошқа қисми ҳам) бировнинг қушимча меҳнатини ўзиники қилиб олишдан ибо- рат бўлиб майдонга чиқадики, бу ўзиники қилиб олиш ишлаб чиқа- риш воситаларининг капиталга айланишидан, яъни уларнинг ҳақи- қий ишлаб чиқарувчилар қўлидан олинишидан, уларнинг бировнинг мулки сифатида, бошқарувчидан тортиб то кунбай ишловчи марди- корга қадар ишлаб чиқаришда чинакам иштирок этувчи индпвид- 86) 	«Банклар таъсис этилгунга қадар муомала воситаларининг амал қилиши учун лозим бўлган капитал суммаси чинакам товар муомаласи талаб қилганидан ҳаммавақт кўп бўлган». «Economist», 1845 йил [15 март], 238-бет.


XXVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК И1ПЛАБ ЧИҚАРИШДА КРЕДИТНИНГ РОЛИ 431
ларга қарама-қаршилигидан пайдо бўлади. Акционер жамиятларда фупкция капиталга эгалик қилишдан тамомила ажратилган, демак меҳнат ҳам ишлаб чидариш воситаларига ва қўшимча меҳпатга эга- лик қилишдан тамомила ажратилган. Бу — капиталистик ишлаб чи- каришнинг юксак тара^^иётининг натижасидир, капиталнинг яна қайтадан ишлаб чиқарувчилар мулкига айланиши учун, лекин якка ишлаб чиқарувчиларнинг хусусий мулкига эмас, балки ассоциация- лашган ишлаб чиқарувчилар мулкига, бевосита ижтимоий мулкка айланиши учун зарур ўткинчи нуқтадир. Иккинчи томондан, акцио- нер жамият — такрор ишлаб чиқариш процессида шу пайтгача ка- питалга эгалик билан боғлиқ бўлган ҳамма функцияларнинг ассо- циациялашган ишлаб чиқарувчилар функциясига, ижтимоий функ- цияга айланиши учун ўткинчи нуқтадир.
Яна давом этишдан олдин, цуйидаги муҳим иқтисодий фактни қайд қилиб ўтамиз: фойда бу ерда соф процент формасини олгани- дан, бундай корхоналар ҳатто фақат процент келтирганда ҳам бўли- ши мумкин; умумий фойда нормасини пасайишдан сацлаб қолувчи сабаблардан бири ҳам шундадир, чунки доимий капитал ўзгарувчи капиталга нисбатан бу цадар катта нисбатда бўладиган корхоналар умумий фойда нормасини тенглаштиришда иштирок этишлари шарт эмас.


432
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
ни тез-тез бузарди ва рақобатни яна тикларди. Ана шундан кейин, ишлаб чиқариш таравдиётининг муайян босқичи имкон берган ай- рим соҳаларда шу соҳа саноатининг ишлаб чиқаришини ягона раҳбарлик остида битта йирик акционер жамиятга бирлаштира бошладилар. Америкада бу бир неча бор амалга оширилган, Евро- пада «United Alkali Trust» ҳозиргача бунга ёрқин мисол бўлиб цо- ладики, у Англияда бутун ишқор ишлаб чиқаришни битта ягона фирма қўлига тўплаган. Ўттиздан ортиқ алоҳида-алоҳида заводлар- нинг собиқ эгалари ҳамма асбоб-ускуналар учун баҳолаш қийма- тида акциялар билан 5 миллион фунт стерлинг олганки, бу — трестнинг асосий капитали эдп. Техник бошқариш собиқ раҳбарлар қўлида қолган, коммерция раҳбарлиги эса бош дирекция қўлига тўпланган. Бир миллион фунт стерлингга яқин суммадаги оборот капитали (floating capital) обуна йўли билан халойиқдан тўпланган. Шундай қилиб, трестнинг бутун капитали 6 миллион фунт стер- лингни ташкил қилган. Шу тариқа Англиядаги бутун химия саноа- тининг асосини ташкил қилган бу соҳада рақобат ўрнини монопо- лия эгаллаган ва бутун жамиятнинг, миллатнинг келажакда экспро- приация цилиппг учун энг цулай шароит тайёрланмоқда.— Ф. Э}
Бу — капиталистик (Ишлаб чиқариш усулининг ўз доирасида ка- питалистик ишлаб чиқариш усулини йўқотишдир ва шунинг учун ҳам ўз-ўзини йўқ қилувчи зиддиятдирки, бу зиддият prima facie * япги ишлаб чиқариш формасига оддий ўтиш нуқтаспдир. Бундай зиддият тарицасида у ўзининг зоҳир бўлишида ҳам майдонга чиқа- ди. Маълум доираларда у монополия ўрнатишга олиб боради ва шу сабабли давлатнинг аралашувини талаб қиладп. У янги молия аристократиясини, лойиҳабозлардап, таъсисчилардан ва фақат но- мигагина директорлардан иборат хилма-хил янги паразитларни яра- тади; у таъсисчилик соҳасида, акциялар чиқариш ва акциялар билан савдо цилшп соҳасида бутун бир фирибгарлик ва алдаш системасини яратади. Бу — хусусий мулкчплик коитролисиз хусусий ишлаб чи- қаришдир.
IV. 	Капиталистик системанинг ўзи асосида капиталистик ху- сусий саноатнинг тугатилишидан иборат бўлган ҳамда кенгайгани ва янги ишлаб чиқариш соҳаларини эгаллагани сарп хусусий са- ноатни йўқ циладиган акционерлик иши бир томонда қолдирилади- ган бўлса, кредит айрим бир капиталистга ёки капиталист деб ҳи- собланадиган кишига муайян чегара доирасида бировнинг капитали ва бировнинг мулки устидан ва бунинг натижасида бпровнинг меҳ- пати устидан абсолют хўжайинлик қилиш ҳуқуқипи беради * 87). Ўз * — аввало. Ред.
87) 	Масалан, «Times»да118 1857 кризис йилидаги банкротлар рўйхатига бир назар ташланг ва банкрот бўлганларнинг ўз мулкини уларнинг қарзлари миқдори билан солиштириб кўринг,— «Ҳақиқатан ҳам, капитал ва кредитдан фойдаланадиган киши- ларнинг харид қобилияти спекуляция бозорлари билан амалда таниш бўлмаганлар- нинг тасаввуридан ниҳоятда ошиб кетади» (Tooke. An Inquiry into the Currency Principle», p. 79). «^зининг доимий иши учун етарли капитали бор деб танилган ва ўз соҳасида яхшигина кредитга эга бўлган киши, агар ўзи ишлаб чиқарадиган то- варнинг конъюнктурасини оширишга ишончи комил бўлса ва агар спекуляциянинг


XXVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА КРЕДИТНИНГ РОЛИ 433
капиталини эмас, балки ижтимоий капитални бошқариш унга ижти- моий меҳнатни бошқариш имкониятипи беради. Бирор кишининг ҳақиқатда ёки жамоатчилик назарида эга бўлган дапиталининг ўзи кредит устқурма учун (базис бўлади. Бу аиниқса улгуржи савдога тааллуқли бўлиб, ижтимоий маҳсулотнипг жуда кўп қисми шу ор- қали ўтади. Ҳар қандай андаза, капиталистик ишлаб чиқариш усу- ли доирасида озми-кўпми асосланган ҳар қандай далиллар бу ерда йўқ бўлиб кетади. Спекуляция қилувчи улгуржи савдогар ўз мулки- ни эмас, балки жамият мулкинп хавф остига қўяди. Шу билан бир- га капиталнинг жамғармалардан йиғилганлиги тўғрисидаги ran сох- та бўлиб қоладп, чунки спекуляция қилувчи шахс, аксинча, упинг учун жамғармани бошцалар тўпласин, деб талаб қилади. {Яқин- гинада бутун Франция Панама фирибгарлари учун бир ярим мил- лиард франк тўплагани сингари. Бутун Панама фирибгарлиги ҳали рўй бермасдан расо йигирма йил илгари, бу нақадар тўғри тасвир этилган! — Ф. Э.} Капиталга хос бўлган ва эндиликда ўзи кредит воситаси бўлаётган ҳашамат ўзини тийиш тўғрисидаги иборага жуда ҳам зиддир. Капиталистик ишлаб чиқаришнинг унча ривож- ланмаган босқичида ҳали бир оз маъноси бўлган тасаввурлар бу ерда энди бутунлай бемаъпи бўлиб қолмоқда. Бу ерда муваффа- қият ҳам, муваффақиятсизлик ҳам капиталларнинг марказлашуви- га, шунинг учун ҳам энг катта миқёсда экспроприацияга олиб бо- ради. Бу ерда экспроприация бевосита ишлаб чиқарувчидан энг майда ва ўрта капиталистларга ҳам ёйилади. Экспроприация — ка- питалистик ишлаб чиқариш усулииинг бошланғич нуқтасидир; уни амалга ошириш капиталистик ишлаб чиқариш усулининг мақсади- дир ва, жумладан, унинг мақсади ҳамма индивидуумларни ишлаб чиқариш воситаларидан экспроприация қилишдирки, булар ижги- моий ишлаб чиқариш ривожланиши билан хусусий ишлаб чиқариш воситаси ва хусусий ишлаб чиқариш маҳсулоти бўлишдан чиқади- лар ва ассоциациялашган ишлаб чиқарувчилар қўлидагина ишлаб чиқариш воситалари бўла оладилар, яъни уларнинг ижтимоий маҳ- сулоти бўлганидек, уларнинг ижтимоий мулки бўла оладилар. Ле- кип капиталистик система доирасидаги бу экспроприация антаго- нистик формада, озчилик томонидан ижтимоий мулкпи ўзлашги- риш формасида ифодаланади; кредит эса, бу озчиликка ғирт текин фойда цаҳрамонлари характерини беради. Бу ерда мулк акция фор- масида бўлганидан, унинг ҳаракат қилиб бировдан бировга ўтиши оддий биржа ўйини натижаси бўлиб қоладики, унда майда балиқ- ларни акулалар, қўйларни эса — биржа бўрилари ютиб юборадилар. Акционерлик ишида эски форма қарама-қаршилиги мавжуд бўлиб, бунда ижтимоий ишлаб чиқариш воситалари индивидуал мулк си-


434
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
фатида майдонга чиқади; лекин акция формасига айланишнинг ўзи ҳали капиталистик доиралар билан сиқиб қўйилган бўлади; шупинг учун бу айланиш бойликнинг ижтимоий бойлик тариқасидаги ва хусусий бойлик тариқасидаги характери ўртасидаги зиддиятни йў- қотиш ўрнига, бу зиддиятни фақат янги формада ривожлантиради.
Ишчиларнинг ўзларининг кооператив фабрикалари, эски форма доирасида, шу формага солинган дастлабки рахнадир, ваҳоланки улар ҳамма ерда, ўзининг ҳациқий ташкил этилишида, албатта, мавжуд системанинг барча нуқсонларини такрор этади ва такрор этиши керак. Лекин бу фабрикалар доирасида капитал билан меҳ- нат ўртасидаги қарама-т^арпшлик йўцолади; аммо аввал бошда фацат шу формада йўқоладики, ишчилар ассоциация тариқасида ўзларига нисбатан капиталист бўладилар, яъни ишлаб чидариш воситаларидан ўз меҳнатларини эксплуатация қилиш учун фойда- ланадилар. Улар моддий ишлаб чиқариш кучлари ва уларга муво- фиқ келадиган ижтимоий ишлаб чиқариш формалари таравдиёти- нииг маълум босқичида оқандай <қилиб табиий зарурият туфайли бир хил ишлаб чиқариш усулидан янги хил ишлаб чидариш усули вужудга келишини ва ривожланишини кўрсатади. Капиталистик пшлаб чиқариш усулидан келиб чиқадиган фабрика системаси бўл- маса эди, худди ана шу ишлаб чиқариш усулидан келиб чиқади- гаи кредит системаси ҳам бўлмаса эди, кооператив фабрикаси ри- вожланмаган бўларди. Капиталистик хусусий корхоналарнинг секин-аста капиталистик акционер жамиятларга айланишининг асо- сий негизини ташкил этувчи кредит системаси кооператив корхона- ларни миллий мидёсда секин-аста озми-кўпми кенгайтириш воси- таси ҳамдир. Капиталистик акционер корхоналарни, шунингдек кооператив корхоналарни ҳам, капиталистик шплаб чидариш усули- дап ассоциациялашган ишлаб чиқариш усулига ўтиш формаси деб қарамоқ керак, фақат булардан бирида царама-қаршилик салбий тарзда, иккинчисида — ижобий тарзда йўқотилган.
Ҳозиргача биз кредитнинг ривожланишини ҳамда капиталистик мулкчиликнинг кредитда яшириниб ётган йўд бўлишини асосан саноат капитали борасида кўздан кечирдик. Келгуси бобларда биз процент келтирадиган капиталга нисбатан кредитни, унинг капи- талга таъсирини, бунда унинг оладиган формасини кўриб чиқамиз; шу билан бирга биз яна махсус иқтисодий характердаги бир неча мулоҳазани айтиб ўтишимиз лозим бўлади.
Ҳозирча фақат қуйидагиларни айтамиз:


XXVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА КРЕДИТНИНГ РОЛИ 435
хусусий капиталининг чекланган имкониятларини ^ўрца-писа чама- лаб кўрган бўлар эди. Бу фақат шундан далолат берадики, капи- тал цийматининг капиталистик ишлаб чиқаришнинг зиддиятли ха- рактерига асосланган ўсиши фақат маълум чегарагача чинакам, эркин тарадқиётга йўл дўяди ва, демак, ҳақиқатда ишлаб чиқариш* учун доимо кредит томонидан узиб-узиб туриладиган имманент кишанлар ва чеклар яратади 88\ Шунинг учун кредит моддий иш- лаб чиқариш кучлари ривожланишини ва жаҳон бозори вужудга келишини тезлаштирадики, буларни янги ишлаб чиқариш формаси- нинг моддий асослари сифатида тараққиётнинг муайян юқори бос- цичига етказиш ҳам капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тари- хий вазифасидир. Шу билан бирга кредит бу зиддиятларнинг зўраки портлашларини, кризисларни тезлаштиради ва шу билан эскича ишлаб чиқариш усулининг парчаланиш элементларини кучайтиради.
Кредит системасига хос икки томонлама характер: бир тараф- дан, капиталистик ишлаб чиқаришнинг ҳаракатлантирувчи кучини, бировнинг меҳнатини эксплуатация дилиш воситасида бойишни ри- вожлантириб, гирт ва ўта таваккалчилик, фирибгарлик системаси- га айлантириш ҳамда ижтимоий бойликни эксплуатация қиладиган озчиликнинг сонини тобора қисқартириш; иккинчи тарафдан — янги ишлаб чиқариш усулига ўтиш формасини ташкил этиш; бу икки томонламалик кредитнинг Лодан тортиб то Исаак Перейрага- ча бўлган асосий даракчиларига уларга хос ёдимли фирибгарлик ва пайғамбарлик омухтаси тусини беради.
м) Th. Chalmers [«On Political Economy etc.». Glasgow, 1832].


436 ]
ЙИГИРМА САККИЗИНЧИ БОБ
МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ; ТУК ВА ФУЛЛАРТОН ҚАРА1ПЛАРИ
Пулдан иборат муомала воситалари, умуман пул капитал ва процент келтирувчи капитал (инглизча маънода moneyed capital) ўртасидаги фарцни цориштириб юборувчи Тук89), Уилсон ва бош- қаларнинг муомала воситалари билан капитал ўртасидаги фарқни тасвир этишларига қараганда, бу фарқ қуйидаги икки пупктдан иборат.
Муомала воситалари, бир томондан монета (пул) сифатида муо- мала қилади, чунки улар даромадларни харажат қилишда, бинобарин, индивидуал истеъмолчилар билан чакана савдогарлар 8в) Бу ерда 390-бетда [шу том, 399-бет] немис тилида цитата цилиб келтирилган Тук асаридан тегишли жойни оригиналда нелтирамиз: «The business of bankers, setting aside the issue of promissory notes payable on demand, may be divided into two branches, corresponding with the distinction pointed out by Dr. (Adam) Smith of the transactions between dealers and dealers, and between dealers and consumers. One branch of the bankers’ business is to collect capital from those, who have not immediate employment for it, and to distribute or transfdr erit to those who have. The other branch is to receive deposits of the incomes of their customers and to pay out the amount, as it wanted for expenditure by the latter m the objects of their consumption... the former being a circulation of capital, the latter of currency» [«Банкирлин иши, arap тақдим этувчига тўланшпи лозим бўлган қарз мажбуриятлари чиқаришни бир чеккада қолдирсак, битимларнинг д-ор (Адам) Смит белгилаган савдогарларнинг ўзлари ўртасидаги битимларга ва савдогарлар билан истеъмолчилар ўртасидаги битимларга бўлинишига мувофиқ келадиган икки хил операцияларга бўлиниши мумкин. Банкирлик операцияларининг бир хили капитални бевосита ишга сола олмайдиганлардан уни йиғиб олишдан ва уни ишга сола ола- диганлар орасида тақсимлаш ёки уларга топширишдан иборат. Операцияларнинг иккинчи хили ўз мижозлари даромадидан омонат олиш ва уларга истеъмол буюм- ларига сарфлаш учун зарур суммани тўлаб туришдан иборат... Биринчиси капитал муомаласидир , нейингиси — муомала еоситаларининг муомаласидир»]. — Toohe. «Inquiry into the Currency Principle». London, 1844, p. 36. Операцияларнинг биринчи хили «the concentration of capital on the hand and the distribution of it on the other» [«бир томон- дан, капитал концентрацияси, икнинчи томондан, унинг тақсимлан иши»] дир, иннинчи хили—«administering the circulation for local purposes of the district» [«онругнинг маҳал- лий эҳтиёжлари учун муомалани тартибга солиш»]. СЎша ерда, 37-бет). — Киннир ўз асарининг қуйидаги жойида масаланинг асл моҳиятини тушунишга анча яцин- лашиб боради: «Пул бир-биридан муҳим фарқ циладиган икки хил операциялар учун ишлатилади. Савдогарлар ўртасида айирбошлов воситаси сифатида пул шундай қуролки, у қурол воситасида капитал ўтказилади, яъни пулдан иборат маълум сумма капитал товардан иборат шунча сумма капиталга айирбошланади. Аммо иш ҳақига ҳамда савдогар билан истеъмолчи ўртасидаги олди-сотдига сарфланадиган пул — капитал эмас, балки даромаддир; у бутун жамиятнинг ҳар кун сарфлашга мўлжал- ланган даромадининг бир қисмидир. Бу пул ҳар кун доимий муомалада бўлади ва фақат бу пул том маънода муомала воситалари (currency) деб аталиши мумкин, Капитал царз бериш фацат банкнинг ва бошқа капитал эгаларининг ихтиёрига боғ- лиқдир, — царз олувчилар ҳар вақт топилади; лекин муомала воситаларининг сум- маси жамият эҳтиёжига боғлиц бўлиб, пул ҳар кун сарфланиш учун шу эҳтиёж доирасида муомалада бўлади» (J. G. Kinnear- «The Crisis and the Currency». London, 1847 [p. 3 - 4]).


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
437
ўртасидаги айирбошловда воситачилик дилади; ишлаб чиқарувчи истеъмолчилардан ёки ишлаб чиқарувчилардан фарқли ўлароцг истеъмолчиларга — индивидуал истеъмолчиларга сотувчи ҳамма савдогарларни чакана савдогарлар жумласига киритиш лозим. Бун- да пул доимо капитал ўрнини цоплаб турса %ам, монета функция- сида муомала қилади. Мамлакатда пулнинг маълум цисми, гарчи у доимо ўзгариб турувчи алоҳида пул бирликларидан ташкил топ- са-да, доимо шу функция учун белгилаб дўйилади. Аксинча, пул харид қилиш воситаси (муомала воситаси) сифатидами, ёки тўлов воситаси сифатидами, капитал ўтказишда воситачилик қилар эканг унинг ўзи капиталдир. Бинобарин, пулни монетадан фарқ дилди- радиган нарса пулнинг харид воситаси сифатидаги функцияси эмас, тўлов воситаси сифатидаги функцияси эмас, чунки, пул ҳатто савдо- гарлар ўртасида ҳам харид воситаси сифатида функция дилиши мумкин, негаким савдогарлар бир-бирларидан навд пул тўлаб сотиб оладилар ва шунинг учунки, пул савдогар билан истеъмолчи ўрта- сида тўлов воситаси сифатида функция қилиши мумкин, негаким кредит берилади ва даромадлар аввал истеъмол этилиб, сўнгра тў- ланади. Бинобарин, фарқ шундаки, шу пул иккинчи ҳолда бир то- моннинг, сотувчининг, капиталини қоплаш билан бирга, уни бошда томон, харидор, капитал сифатида сарф қилади, аванс қилиб бера- ди. Бинобарин, ҳадиқатда бу — муомала воситаларининг капитал- дан фарқи бўлмай, балки даромаднинг пул формасининг капитал- нинг пул формасидан фарқидир, чунки пулнинг миқдор жиҳатдан муайян қисми савдогарлар ўртасида восита сифатида, шунингдек истеъмолчи билан савдогар ўртасида восита сифатида муомалада бўлади ва шу сабабдан бу иккала функцияда пул бир хил даража- да муомала воситаси бўлиб хизмат қиладп. Аммо Тук қарашла- рида:
1) функция таърифлари бир-бири билан аралаштириб юборили- ши натижасида;
2) бирга олинган ҳар иккала функцияда муомалада бўлгап пул миқцори тўғрисидаги масаланинг киритилиши натижасида;
3) иккала функцияда ва шунинг учун такрор ишлаб чидариш процёссининг иккала соҳасида муомалада бўлган муомала восита- лари миқдорининг нисбати тўғрисидаги масаланинг киритилиши натижасида ҳар хил чалкашликлар бор.


438
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
сатувчи таърифи — бунда мутлақо ҳеч нимани< ўзгартмайди; бу ҳам икки томонлама намоён бўлади. Иккала соҳада муомалада бўлади- ган пул турлари ҳар хил бўлса ҳам, аммо маълум пул бирлиги, масалан, беш фунтли банкнот, бпр соҳадан иккинчи соҳага ўтпб, галма-гал иккала функцияни ҳам бажаради; бундай бўлиши шу- нинг учун ҳам зарурки, чакана савдогар ўз капиталиии харпдор- лардан оладиган монета формасидагина пул формасига киритишл мумкин. Майда танга пул ўзи асосаи чакана савдо соҳасида муо- малада бўлади, деб айтиш мумкин; чакана савдогар упи пулни май- далаш вақтида доимо ишлатади ва тўловлар вақтида ўз мижозлари- дан қайтариб олади. Аммо у шунингдек пул, яъни циймат ўлчови бўлиб хизмат циладиган металлдан ясалган танга ҳам олади; демак, Англияда — фунт стерлингва ҳатто банкнотлар, аниқроғи, масалап, 5 ёки 10 фунтли майда банкнотлар олади. Бу олтин монеталар ва банкнотларни у ортиқча майда танга пул билан бирга ҳар куии ёки ҳар ҳафтада ўз банкида депозитга дўяди ва банкда ўз ҳисобига чек ёздириб, буларни сотиб олган нарсаларига тўлайди. Аммо худди шу олтин монеталар ва банкнотларни яна шундай доим, бевоспта ёки билвосита, бутун аҳоли даромаднинг пул формасп тариқасида бапк- лардан олиб туради (масалан, фабрикантлар майда пулни иш ҳақи тўлаш учун оладилар) ва бу пуллар ҳар доим чакана савдогарлар кўлига қайтиб келади, шундай қилиб, бу пуллар чакаиа савдогар- лар капиталининг бир қисмини ва шу билан бирга улар даромади- иинг бир цисмини реализация қилади. Шу сўпгги муҳим! томонни Тук бутунлай назар эътиборидан дочиради. Пул такрор ишлаб чи- қариш процессининг бошида пул капитал сифатида сарфлангапда- гина («Капитал», II китоб, 1-бўлим119), капитал қпймат ўзипипг соф ҳолида мавжуд бўлади. Ишлаб чиқарилган товарда сарфлап- ган капиталгина эмас, балки қўшимча диймат ҳам борлиги сабаб- ли товар потенциал капиталгина эмас, балки рўёбга чпккап капи- тал, даромад манбаи келиб қўшилган капиталдир. Бинобарпн, ча- кана савдогарнинг қўлига қайтиб тушувчи пул эвазига берадиган иарсаси,— унинг товари,— унинг учун капитал плюс фойда, капи- тал плюс даромаддир.
Сўнгра, муомаладаги пул чакана савдогар қўлига қайтиб келиб, унинг капиталининг пул формасини яна тиклайди.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
439
капитали қийматини ошириш учун восита бўлиб хизмат қилади. Аммо булар унинг капиталидан, бу капитал унинг ўз капитали- ми ёки қарзга олинган капиталми, бари бир Ф&РҚ т^илади, унинг учун муомала воситаси билан капитал ўртасидаги алоҳида фарқ шундан келиб чиқади, аммо бу фарцнинг алоҳида олинган шу ту- шунчаларнинг аҳамиятига ва айниқса шу тушунчаларга Тук томо- нидан берилган аҳамиятга ҳеч цандай алоқаси йўқ.
Пулнинг турлича белгиси — у даромаднинг пул формаси сифа- тида амал т^иладими ёки капиталнинг пул формаси сифатида амал қиладими — аввало пулнинг муомала воситаси сифатидаги харак- терида ҳеч нимани ўзгартирмайди; пул ёки бу функцияни бажар- ганда ҳам шу характерини сақлаб цолади. Айтгандай, агар пул да- ромаднинг пул формасида бўлса, у кўпроқ худди муомала восита- лари (танга, харид воситалари) сифатида амал қилади, бу харид килиш ва сотшпнинг майдаланиб кетишидан шундай бўлади, бу- пинг яна сабаби шуки, даромадни сарф этувчи кўпчилик ишчплар кредитга нисбатан кам нарса сотиб олишлари мумкин, ҳолбуки муомала воситалари капиталнинг пул формаси бўлган савдо дунё- сининг оборотларида, пул, қисман [капитал] концентрацияси нати- жасида, цисман кредит системаси устун турганлиги натижасида, асосан тўлов воситаси сифатида амал қилади. Аммо тўлов восита- си бўлган пул билан харид воситаси (муомала воситаси) бўлган пул ўртасидаги фарқ пул билан капитал ўртасидаги фарқ эмас, бал- ки пулнинг ўзига тааллуқли фарқдир. Чакана савдода кўпроқ мис ва кумуш пул, кўтара савдода эса кўпроқ олтин пул муомалада бўлганлиги учун, бир томондан, кумуш ва мис пул билан, иккинчи томондан, олтин пул ўртасидаги фарқ муомала воситаси билан ка- питал ўртасидаги фарққа айланмайди.
2) 	пунктга, бирга олинган ҳар иккала функцияда муомалада бўлган пул миқдори тўғрисидаги масаланинг киритилиши ҳақидаги пунктга доир. Модомики пул харид воситаси ёки тўлов воситаси сифатида муомалада бўлар экан — икки соҳанинг қайси биридали- гидан ва уларнинг даромадни ёки капитални реализация цилиш функцияларидан қатъи назар,—бундан илгари оддий товар муома- ласи тадқиқ этилганда баён этилган муомаладаги пул миқдори хусу- сидаги цонунлар ўз кучини са^лаб қолади («Капитал», I китоб, III боб, 28, 2, в). Муомаладаги пул, currency, массаси иккала ҳолда ҳам муомала тезлигига, яъни айни бир миқдор пулнинг маълум вақт ичида харид воситаси ва тўлов воситаси сифатида айни бир функцияни қанча такрорлашига, бир вақгдаги харид ва сотиш, шунга мувофггқ тўлов мивдорига, муомаладаги товарлар нархи- нинг суммасига қараб белгиланади, ниҳоят, у худди шу вақг ичи- да сальдо қилиниши лозим бўлган тўлов балансларига қараб белги- ланади. Шу тариқа амал қилаётган пул тўловчи ёки олувчи учун ка- питал бўладими ёки даромад бўладими — бунинг фарқи йўқ, бундан аҳвол мутлақо ўзгармайди. Пул массаси пулнинг харид воситаси ва тўлов воситаси сифатидаги функциялари билан белгиланади, холос.


440
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
3) 	пунктга, иккала функцияда ва шунинг учун такрор ишлаб чиқариш процессининг иккала соҳасида муомалада бўлган муомала воситалари миқдоринипг нисбати тўғрисидаги масалага доир. Муо- маланинг иккала соҳаси ичдан бир-бирига боғлиқдир, чуики, бир томондан, сарфланиши лозим бўлган даромадлар суммаси истеъмол ҳажмини ифода этади, иккинчи томондан эса — ишлаб чиқариш ва савдо соҳасида муомалада бўлгап капиталлар миқдори такрор иш- лаб чиқариш процессининг ҳажми ва тезлигини ифода этади. Шун- га қарамай, айни бир хил вазиятнинг ўзи иккала функцияда ёки соҳада муомалада бўлган пул массасинииг миқдорига, ёки инглиз- лар ўз банк тилида айтадиганларидек, муомала миқдорига турли- ча ва ҳатто қарама-қарши таъсир этади. Бу ҳол Тукнинг муомала воситалари билан капитални қўпол равишда бир-биридан ажрати- шига яна баҳона бўлмоқда. («Пул мактаби»нинг 120 намояидалари бўлган жаноблар бир-биридан фарқ қилувчи икки нарсапи ара- лаштириб юбораётган эканлар, бу ҳол нарсаларни турли-турли ту- шунча билан ифодалашларига ҳеч қандай асос бўла олмайди.)
Такрор ишлаб чиқариш процесси равнақ топиб, жуда кенгайгая, тсзлашган ва жадаллашган даврларда ишчилар иш билан тўла банд бўладилар. Кўпчилик ҳолларда иш ҳақи ҳам ошиб бориб коммер- ция циклининг бошқа даврларида ўртача даражадан пасайиб кет- ган иш ҳақини бирмунча тўғрилайди. Шу билан бирга капиталист- ларнинг даромади анча ўсиб боради. Истеъмол ҳамма ерда ошади. Товар нархлари ҳам, ҳарҳолда соҳибкорлик фаолиятининг ҳал ки- лувчи соҳаларида мунтазам ошиб боради. Шунинг натижасида муомаладаги пулнинг миқцори, ҳарҳолда маълум чегараларда, ўсиб боради, чунки муомаланинг жуда тезлашиши, ўз навбатида, муомала воситалари миқдорининг ўсишини чеклаб кўяди. Ижти- моий даромаднинг иш ҳақидан иборат қисмини саноат капиталисти даставвал ўзгарувчи капитал шаклида ҳамда ҳамиша пул шаклида аванс қилиб бериши сабабли, гуллаш даврларида даромаднипг бу цисми ўз муомаласи учун кўпроқ пул талаб қилади. Аммо биз уни икки марта: биринчи марта ўзгарувчи капитал муомаласи учун за- рур бўлган пул тариқасида ва иккинчи марта ишчилар даромади- нинг муомаласи учун зарур бўлган пул тариқасида ҳисобламаслиги- миз лозим. Иш ҳақи тариқасида ишчиларга тўланадиган пул чака- на савдода сарфланади ва олдин майда муомалаларда орадаги бир қанча турли савдо-сотиқлар учун хизмат қилиб тахминан ҳар ҳаф- тада чакана савдогарларнинг омонати сифатида банкка қайтиб ке- лади. Гуллаш даврларида саноат капиталистлари қўлига пул равон қайтиб туради, демак, капиталистларнинг пул ссудаларига эҳтиёжи- нинг ўсишига уларнинг кўпроқ иш ҳақи тўлаши зарур бўлганлиги, уларнинг ўзгарувчи капитали муомаласига кўпроқ пул керак бўл- ганлиги сабаб бўлмайди.
Умумий натижа шундайки, гуллаш даврларида даромадларни сарфлашга хизмат гқиладиган муомала воситаларининг массаси анча ошади.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
441
Капитал ўтказиш учун зарур бўлган муомалага, демак фақат капиталистларнинг ўзлари ўртасидаги муомалага келганда, иш энг қизиган пайтлар шу билан бирга қарз олиш жуда силлиқ ва осон кўчадиган даврлардир. Капиталистларнинг ўзлари ўртасидаги муо- мала тезлигини кредит бевосита тартибга солиб туради ҳамда тўлов- ларни қоплаш учун ва ҳатто нацд пулга сотиб олиш учун талаб эти- ладиган муомала воситалари массаси нисбатан ^исқаради. Абсолют жиҳатдан у ошиши мумкин, аммо нисбий жиҳатдан, такрор ишлаб чиқаришнинг кенгайишига тавдосланганда, у ҳар қандай вазиятда ҳам камаяди. Бир томондан, йирик оммавий тўловларни қоплашда пулнинг ҳеч қандай воситачилиги керак бўлмайди, иккинчи томон- дан — такрор ишлаб чицариш процесси ғоят жонланиши натижаси- да айни бир мивдордаги пулнинг харид воситаси сифатида ҳам, шуяингдек тўлов воситаси сифатида ҳам ҳаракат қилиши тезлаша- ди. Айни бир пул массасининг ўзи айрим капиталларнинг кўпроқ миқдорининг оқиб келишига восита бўлиб хизмат қилади.
Умуман олганда бундай даврларда пул муомаласи тўлиқ (full) бўлади, гарчи, унинг II қисми (капитал ўтказиш) ҳарҳолда нисбий жиҳатдан қисқариб, I қисми эса (даромадни сарфлаш) абсолют жиҳатдая; кенгайса ҳам шундай бўлади.
Пулнинг қайтиб келиши товар капиталнинг цайта пулга айла- нишини, П—Т—П' ни, ифода этадики, буни биз такрор ишлаб чи- цариш процессини тадқиқ қилганимизда кўрган эдик («Капитал», II китоб, I бўлим). Пулнпнг пул формасида қайтиб келиши кредит туфайли саноат капиталисти учун ҳам, савдогар учун ҳам ҳақи- цатан қайтиб келиш вақтига боғлиқ бўлмайди. Уларнинг ҳар бири кредитга сотади; бинобарин, уларнинг товари улар учун пулга ай- ланишидан илгари, яъни уларнинг ўзларига пул шаклида цайтиб келишидан илгари бегоналашади. Иккинчи томондан, уларнинг ҳар бири кредитга сотиб олади ва, шундай қилиб, уларга қарашли товар- пинг қиймати бу қиймат ҳақиқатан пулга айланмасдан аввал, то- варлар нархи тўланмасдан аввал улар учун яна унумдор капитал ёки товар капиталга айланади. Ана шундай равнақ даврларида ка- питалнинг қайтиб келиши осон ва равон ўтади. Чакана савдогар улгуржи савдогар билан, улгуржи савдогар фабрикант билан, фаб- рикант хом ашё етказиб берувчи билан нақ ўз муҳлатида ҳисоб- китоб қилади ва ҳоказо. Капиталнинг қайтиб келиши амалда тўхтагандан кейин ҳам узоқ вақт капитал тез ва аниқ қайтиб ке- лаётгандай бўлиб туюлаверади,— кредит ишлари яхши йўлга қў- йилганлиги учун шундай туюлади, чунки кредит воситаси билан т^айтариш чинакам қайтариш ўрнини босади. Банкларнинг мижоз- лари тўловларни пул билан эмас, кўпроқ векселлар билан тўлай бошласалар банклар ишнинг пачава бўлишини сеза бошлайдилар. Ливерпуль банки бошқарувчисининг юқорида келтирилган гапла- рига қаралсин, 398- бет *.
Бу ерда мен илгари эслатиб ўтган фикрни яна киритиш лозим:
* Шу томнинг 408-409- бетларига қаралсин. Ред.
29-775


442
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
«Кредит ишлари гуллаган даврларда товарлар нархининг ошишига царагаида пул муомаласининг тезлиги жадалроқ ўсади, ҳолбуки, кредит ишлари қисқараётган пайтларда товарлар нархипинг туши- ши муомала тезлигидан секинроқ боради» («Сиёсий ицтисод тан- қидига доир». Берлин, 1859, 83, 84-бетлар 121).
Кризислар даврида нисбат бунинг тескарисича бўлади. Муома- ла № I қисқаради, нархлар пасайиб кетади, иш ҳақи ҳам пасаяди; ишда банд бўлган ишчилар сони қисқаради, оборотлар массаси ка- маяди. Аксинча, муомала №11 да кредит ишлари қисқариши би- лан пул ссудаларига эҳтиёж ошади — бу ҳол устида биз ҳозир му- фассалроқ тўхталиб ўтамиз.
Ҳеч шубҳа йўқки, такрор ишлаб чиқариш процессидаги турғун- лик билан бир вақтга тўғри келадиган кредитнинг қисқариши билан муомала № I учун талаб цилинадиган муомала воситалари масса- си, даромадларнипг сарфланиши қисқаради, ҳолбуки муомала № II учун, капитал ўтказиш учун у ошади. Аммо бу фикрнинг Фуллартон ва бошқалар ўртага ташлаган фикр билан қанчалик бирдай эканлигини тадқиқ этиш зарур:
«Қарз капиталга талаб билан цўшимча муомала воситаларига талаб — бутунлай бошца-бошца нарсалар бўлиб, улар унча тез бирга учрамайди»90).


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
443
Аввало шу нарса равшанки, юқорида кўрсатилган икки ҳолпинг биринчисида, гуллаш даврларида, муомаладаги муомала воситалари- винг массаси ошиши лозим бўлганда уларга талаб ортиб боради. Аммо шуниси ҳам равшанки, агар фабрикант банкдаги ўз счётидан кўпроқ олтин ёки пул олса,—чунки унга кўпроқ пул формасида капитал сарфлашга тўғри келади,— бу билан унинг капиталга тала- би ўсмай, балки фақат ўз капиталини сарфлашда ишлатаётган мах- сус формага талаби ўсади, холос. Фабрикант ўз капиталиии цайси техника формасида муомалага киритаётган бўлса, талаб шу форма- гагина тааллуқлидир. Худди шунингдек, масалан, кредит иши тур- лича ривож топганда бир хилдаги ўзгарувчи капитал, бир хил миқ- дордаги иш ҳақи бир мамлакатда бошқа мамлакатдагига царагая- да кўпроқ муомала воситаларини талаб қилади: масалан, Англияда Шотландиядагига қараганда кўпроқ, Германияда Англиядагига қа- раганда кўпроқ талаб цилинади. Шунингдек, қишлоқ хўжалигида такрор ишлаб чидариш процессида қатнашаётган бир капиталнинг ўзи ўз функциясини бажариш учун йилнинг турли фаслларида турли мивдорда пул талаб қилади.
Аммо Фуллартоннинг қарама-қаршиликни кўрсатиш усули по- тўғридир. Турғунлик даврларини равнақ даврларидан ажратиб ту- радиган нарса, у айтганидай, асло ссудага талабнинг зўрлиги эмас, балки гуллаш даврларида шу талабнинг осонлик билан қондирили- ши ва турғунлик юз берганда талабнинг қийинчиликлар билаи қон- дирилишидир. Зотан гуллаш даврларида кредит системасининг ғоят даражада ривожланиши ва, демак, шундай даврларда ссуда капи- талга талабнинг ғоят ошиши ва унинг доим таклиф қилиб турили- ши турғунлик даврларида кредит соҳасида қийинчиликлар туғди- ради. Бинобарин, ссудага талаб миқдорининг турлича бўлиши шу иккала даврни характерлайдиган омил эмас.
Бундан олдинроц айтгаиимиздек, иккала давр аввало шу билан бир-биридан фарқ циладики, гуллаш даврида истеъмолчилар билаи савдогарлар ўртасида муомала воситаларига талаб уступ туради, турғунлик даврида эса капиталистлар ўртасида муомала воситала- рига талаб устун туради. Ишда турғунлик ҳукм сурган даврларда биринчи талаб камаяди, иккинчиси кучаяди.
Фуллартон ва бошқаларга бундай пайтларда, Англия банки их- тиёридаги securities — гаров гувоҳномалари ва векселлар — микдо- «demand for pecuniary accomodation» [пул ссудасига талабнинг] «demand for gold» [олтинга талаб] билан (бўни Уилсон, Тук ва бошқалар капитал деб атайдилар) бир- дай бўлиши асло шарт эмас. «Агар халойиқ актив муомала суммасининг кўпрод бўлишини талаб қилмаганида эди, шу суммадан ортид бўлмаган» (кетма-кет уч кун давомида ҳар куни бир миллионгача) «векселларни чўтлаш запасни (банкнотлар запасини) қисдартирмаган бўлур эди. Векселларни чўтлаб берилган банкнотлар банклар воситасида ва омонат цўйиш йўли билан яна қайтиб келарди. Агар шундай муомалаларда мадсад олтинни олиб кетиш бўлмаса ёки мамлакат ичкарисида ваҳима бошланиб халойиқ банкнотлари билан банкка тўлов тўлаш ўрнига уларни ўз қўлида маҳкам ушлаб турган бўлмаса, бундай улкан оборотлар запасга таъсир кўрсатмаган бўлар эди».— «Банк ҳар куни бир ярим миллионни чўтлаши мумкин ва бу ҳол унинг запасига тақилмасдан мунтазам юз бериб туради. Банкнотлар омонат ҳолида дайтиб келади ва бунда юз берадиган ягона ўзгариш уларнинг шунчаки бир счётдан иккинчи счётга ўткаэилишидир» («Report on Bank Acts». 1857. Evidence № 241, 500). Бинобарин, банкнотлар бу ерда фақат дарз ўтказиш воситаси бўлиб хизмат қилади.


БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ри кўпайса, ундаги банкнотлар муомаласи қисқариши ва озайса аксинча бўлиши ҳал цилувчи аҳамиятга эга бўлиб туюлади. Аммо securities миқдори пул операциялари, чўтланган векселлар ва бозо- ри чавдон қимматли қоғозлар эвазига олинган ссудалар ҳажмини акс эттиради. Чунончи, Фуллартон юқорида келтирилган жойда (435- бетдаги 90- изоҳ) * дейдики, Англия банки ихтиёрида бўлган цимматли қоғозлар мивдори (securities) одатда унинг банкнотлари муомаласига қарама-қарши йўналишда ўзгариб туради ва бу нар- са хусусий банкларнинг синалган қоидасини — ҳеч қандай банк ўз мижозларининг эҳтиёжи билан белгиланадиган маълум суммадан ортиқ банкнотлар чиқара олмайди, деган қоидани тасдиқлайди; arap банк шу суммадан ошиқ ссуда бермоқчи бўлса, уни ўз капи- тали ҳисобига бериши, яъни ё қимматли қоғозларни оборотга кири- тиши ёки тушиб турган пулларни шу мақсад учун ишлатиши ло- зим бўлади, акс ҳолда у бу пулларни қимматли қоғозларга айлан- тирган бўлур эди.
Лекин Фуллартоннинг капитал деб нимани тушуниши ана шун- да аниқ бўлади. Бу ерда нима капитал деб аталади? Банк энди ўз пхтиёрида бўлган ва ўзига текинга тушган банкнотлар, тўлов маж- буриятлари билан ссуда бера олмай қолади. Лекин бундай ҳолларда у пима ёрдамида ссуда беради? У запас бўлиб турган securities, яъни давлат цоғозлари, акциялар ва бошқа процентли қоғозларни сотишдан тушган пулдан ссуда беради. Аммо бу қоғозларни у ни- мага сотади? Пулга, олтинга ёки банкнотларга сотади, чунки банк- нотлар Англия банкининг банкнотлари сифатида қонунлапттирил- ган тўлов воситасидир. Демак, у ссудага бераётган нарса ҳарҳолда пул. Лекин энди бу пул унинг капиталининг бир қисмини ташкил этади. Агар у ссудага олтин берса, бу ўз-ўзидан тушунарли нарса. Агар у ссудага банкнот берса, бу банкнотлар энди капитал бўлади, чунки банк буларга айирбошлаб ҳақиқий қиймат, процентли қоғоз- лар берган. Қимматли қоғозларни сотишдан хусусий банкларга ке- либ қуйилган банкнотларпинг кўпчилик қисми фацат Англия бан- кининг банкнотлари ёки ўз банкнотлари бўлиши мумкин, чунки қимматли цоғозлар тўловига бошқа банкнотларнинг олиниши амри маҳол. Агар бу операцияни Англия банкининг ўзи амалга ошира- ётган бўлса, бунда унга цайтиб келаётган ўз банкнотлари капитал, -яъни процентли қоғозлар эвазига қайтиб келади. Бундан ташқари, у шундай йўл билан ўз банкнотларини муомаладан қайтариб ола- ди. Агар у яна шу банкнотларни чиқарса ёки улар ўриига ўша суммада янги банкнотлар чиқарса, бу банкнотлар эндиликда капи- тал бўлади. Шу билан бирга бу банкнотлар капиталистларга ссудага берилганда ҳам, кейинчалик ана шундай пул ссудаларига талаб қисқариб, банкнотлар қимматли қоғозлар сотиб олишга сарфланган- да ҳам бир хилда капитал бўлади. Бу ҳолларнинг ҳаммасида «ка- питал» сўзи бунда фақат банкирлик маъносида ишлатиляпти, шу * Шу томнинг 443—444- бетларига қаралсин. Ред.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
445
билан бирга бу — банкир ўз кредитидан кўпроқ суммага ссуда бе- ришга мажбур деган маънони англатади.
Маълумки, Англия банки барча ссудаларини ўз банкнотлари билан беради. Агар, шупга қарамай, одатда банк цўлидаги чўтлан- ган векселлар ва гаров цоғозлари миқдори ўсган сари, демак, у бер- ган ссудалар миқдори ўсган сари банкнотлар муомаласи қисқариб борса, муомалага чиқарилган банкнотларнинг ҳоли нима кечади, улар қандай қилиб яна Банкка қайтади?
Аввало, пул ссудаларга талаб ноқулай миллий тўлов баланси сабабли туғилса ва, демак, олтиннинг чиқиб кетишига воситачи бўлса, бу жуда оддий бир ҳол бўлади. Векселлар банкнотлар билан чўтланади. Банкнотлар Банкнинг ўзида, унинг эмиссия бўлимида олтинга алмаштирилади ва олтин чет элга чиқарилади. Банк век- селларни чўтлаганда банкнотлар воситасисиз бевосита олтин тўла- ганида қандай бўлса, бунда ҳам шундай бўлади. Талабнинг маълум ҳолларда 7 миллиондан 10 миллион фунт стерлинггача етиб бундай кучайиши мамлакатнинг ички муомаласига бирон беш фунтли банк- нот ҳам қўшмайди, албатта. Агар, Банк бунда муомала воситалари эмас, балки капитални ссудага беради деяр эканлар, бунинг икки7 хил маъноси бўлади. Биринчидан, у ссудага кредит эмас, балки ҳақиқий қийматни, ўз капиталинииг ёки унга депозитга қўйилган капиталцинг бир қисмини беради. Иккинчидаи, пулни у ички муо- мала учун эмас, балки халқаро муомала учун ссудага беради, жа- ҳон пулини беради; бундай мақсад учун эса пул доим хазипа фор- масида, металл жисм ҳолида бўлиши керак, шундай формада бўли- ши керакки, бунда у фақат қиймат формасидан иборат бўлибгина колмай, ўзи пул формасини ифодалаган қийматга тенг бўлиши ке- рак. Гарчи бу олтин Банк учун ҳам, олтинпи экспорт қилувчи учун ҳам капитал,— банкирлик капитали ёки савдогарлик капитали,— бўлса-да, аммо унга талаб капиталга талаб шаклида эмас, балки пул капиталнинг абсолют формасига талаб шаклида пайдо бўлади. У чет эл бозорлари сотилмай ётган инглиз товар капитали билаи тў- либ-тошиб кетган пайтда пайдо бўлади. Бинобарин, бунда капитал сифатидаги капитал эмас, балки пул сифатидаги капитал, жаҳон бозорининг умумий товари бўлган пул формасидаги капитал талаб килинади; бу эса пулнинг нодир металл тарзидаги дастлабки фор- масидир. Бинобарин, олтиннинг чиқиб кетиши, Фуллартон, Тук ва бошқалар айтгандай, «а mere question of capital»*  ** эмас, балки ҳеч бўлмаганда ўзининг специфик функциясини бажарувчи «а question of money»* *дир. Бунинг, «пул мактаби» вакилларининг даъво- ларича, ички муомала масаласи эмаслиги, албатта, унинг, Фуллар- тон ва бошқалар ўйлагандай, шунчаки «question of capital» эканли- гининг исботи бўла олмайди. Бу шундай формадаги «question of money» ки, бу формада пул халқаро тўлов воситаси бўлиб^хизмат қилади.
* — «шунчаки капитал масаласи». Ред.
** — «пул масаласи». Ред.


446
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
«Бу капитал» (ўз мамлакатида ҳосил бўлмаганлиги муносабати билан со- тиб олинган мпллион-миллион квартер чет эл буғдойи баҳоси) «товар билан бериладими ёки пул билан бериладими, бари бир, бунинг битим характерига ҳеч цандай таъсири бўлмайди» (Fullarton, асардан цитата, 131-бет).
Бироқ олтинпинг четга чиқиб кетиши ёки кетмаслиги бунга жуда боғлид бўлади. Капитал четга нодир металл формасида чиқа- рилади, чупки товар формасида у ё бутунлай четга чиқарилмаслиги ёки жуда катта зарар билан чиқарилиши мумкин. Олтиннинг четга чиқиб кетишидан ҳозирги банк системасининг ваҳимага тушиши нодир металлни бирдан-бир чинакам бойлик деб билган монета системаси вакиллари бирор вақт хаёлларига келтирган ҳамма ваҳи- малардан ҳам ошиб тушади. Масалан, Англия 'банкининг бошқа- рувчиси Морриснинг 1847 йилги кризис юзасидан парламент комис- спясига бергап цуйидаги маълумотини олиб кўрайлик.
(3846. Савол:) «Мен запаслар (stocks) ва асосий капиталнинг циммати тушиб кетганлиги ҳақида гапирар эканман, запаслар ва турли-туман маҳсулот- ларга сарф қилпнган ҳамма капиталнинг ҳам шу йўсинда қиммати тушиб кетганлигини, чигитлик пахта, хом ипак, ишлов берилмаган жуннинг ҳам қитъага шундай арзон-гаровга юборилганини, қанд, кофе ва чой катта зарар билан аукционда сотилганлигини назарда тутаманми?»—«Мамлакат четдан кўплаб озиқ-овқат маҳсулотлари келтирилиши орқасида олтиннинг чициб ке- тишининг олдини олиш учун муқаррар куп нарсаларни уурбон қилишга маж- бур бўлди».—(3848.) «Олтинни шундай цурбонлар бериб қайтаришга уринган- дан кўра, банк омборларида ётган 8 миллион фунт стерлингни безовта цилиш яхшироц бўлур эди, деб ўйламайсизми?»—«Иўц, мен бундай деб уйламай- маи».
. Бунда олтипга бирдан-бир ҳақиқий бойлик маъноси берилади. Фуллартон цитата цилиб келтирган Тукнинг —
«изоҳланиши қониқарли бўлган битта ёки иккита ҳолни мустасно қилга- нпмизда, кейинги ярим аср мобайнида юз берган металл пулнинг чидиб ке- тпши билан бирга курснинг анча тушиб кетиши муомала воситаларининг нпсбатан паст даражасига тўрри келди ва vice versa*» (Fullarton, 121-бет).
деган кашфиёти шуни исбот циладики, олтиннинг бундай чиқиб кетиши кўпчилик ҳолларда жонланиш ва спекуляция даврларидан кейин бошлапади. Бошланганда ҳам
«бошланиб кетган тушкунлик аломати, бозорларнинг тўлиб-тошиб кети- ши, бизнинг маҳсулотларимизга чет эл талабининг тўхташи, оборотларнинг секинлашиб кетишининг намоён бўлиши тариқасида бошланади ва буларнинг ҳаммасининг мударрар оқибати шу бўладики, коммерция соҳасида ишонмас- лпк юз беради, фабрикалар ёпилади, ишчилар оч-яланғоч қолади, саноат ва соҳибкорлик ҳамма ерда турғунликка учрайди» (129-бет).
Айни вақтда, бу, албатта, «пул мактаби» вакилларининг
«муомала каналларининг тўлиб-тошиб кетиши олтиннинг чиқиб кетиши- га, муомала суст борганда қайтиб келшпига олиб келади» деган даъволарига царши энг яхши далил бўлади.
* — аксинча. Ред.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
447
Аксинча, гарчи Англия банкида гуллаш даврида кўп ҳолларда олтин запаси кўп бўлса-да, аммо бу запас гуллаш даври ўрнипи ол- ган ҳузур-ҳаловатсиз турғунлик даврида ҳосил бўлади.
Бинобарин, олтиннинг чиқиб кетиши хусусидаги бутун ҳикмат шундан иборатки, халцаро муомала воситалари ва тўлов воситалари- га талаб ички муомала воситалари ва тўлов воситаларига талабдан фарқ қилади (бундан, Фуллартон 112-бетда айтганидек, «олтин- пинг чиқиб кетишининг мавжудлиги муомала воситаларига ички талабпинг албатта камайишини назарда тутмайди», деган хулоса ҳам ўз-ўзидан келиб чиқади) ва мамлакатдан нодир металларпинг четга чиқарилиши, уларнинг халдаро муомалага ташланиши бапк- нот ёки мопеталарни ички муомалага ташлаш билан бирдай парса эмас. Айтгандай, мен илгари, халдаро тўловлар учун резерв фонд килиб тўпланган хазина ҳаракатининг аслида муомала воситаси бўлган пул ҳаракатига ҳеч қандай ўхшаш ери йўқ, деб кўрсатиб ўтган эдим 122. Албатта, бунда масала шу билан мураккаблашадикп, мен пулнинг табиатидан хулоса қилиб чидарган хазинанинг турли функциялари: унинг мамлакат ичкарисида шошилипч тўловлар учун тўлов воситаларининг резерв фонди сифатидаги; муомала во- ситаларининг резерв фонди сифатидаги; ниҳ-оят, жаҳон пулининг резерв фонди сифатидаги функциялари — шу функциялариинг ҳам- маси бирдан-бир резерв фонди зиммасига юклангап бўлиб, бупда яна маълум ҳолларда олтиннинг банкдан мамлакат ичкарисига чп- қиб кетиши унинг чет элга чидиб кетиши билан дўшилиши мумкин, деган хулоса ҳам чиқади. Шу хазина зиммасига бутуилай беихтиёр янги бир функция, яъни кредит системаси ва кредит пуллари рп- вож топган мамлакатларда банкнотларни майдалашни таъминлаш учун фонд бўлиб хизмат дилиш функцияси юкланиши натижасида яна бир мушкуллик пайдо бўлади. Сўнгра буларнинг ҳаммасига оқибат натижада 1) миллий резерв фондининг ягона бош бапкда концентрация ^илиниши, 2) унинг мумкин бўлган мипимумга кел- тирилиши келиб дўшилади. Фуллартсшнинг шикояти ҳам аиа шун- дан (143-бет):
«Ҳар гал Англияда банкнинг нақд омонатлари бутунлай тугаётгандай бў- либ туюлганда пайдо бўладиган ўта жонсараклик ва тўс-тўполонларга дара- ганда континент мамлакатларида курснинг ўзгариши одатда жуда осойишта- лик ва осонлик билан ўтишини кўриб бу жиҳатдан металл пул муомаласи- нинг катта фойда келтиришига дойил қолмай иложинг йўқ».
Бироқ агар биз олтиннинг чиқиб кетишини бир четда қолдириб турсак, банкнотлар чиқарувчи банк, демак, масалан, Англия банки, ўз банкнотларини чиқаришни кўпайтирмай ўзи берадиган пул ссу- далар суммасини қандай дилиб кўпайтириши мумкин?


448
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
банкнотлар унга қайтиб келиши лозим, чунки қайтиб келмаса бу банкнотлар муомала суммасини ошириб юборадйки, бунга асло йўл қўйиб бўлмайди. Банкнотларнинг қайтиб келиши икки хил бўлиши мумкин.
Биринчидан: банк А га цимматли қоғозлари учун банкнотлар тўлайди; А бу банкнотларни тўлов муддати келган векселлар юз’а- сидан В га тўлайди, В эса уларни яна банкка депозитга қўяди. Шундай ^илиб, банкнотлар муомаласи тугайди, лекин царз қола- веради.
(«Қарз қолаверади, муомала воситалари эса, агар уларга эҳтиёж бўлма- са, ссуда берганга қайтиб келади». Fullarton, 97-бет).
Банкнинг А га берган банкнотлари энди ўзига қайтиб келди, аксинча, энди банк А нинг ёки А чўтлаган вексель кимга берилган бўлса, ўша шахснинг кредитори бўлади ҳамда шу банкнотларда ифо- даланган қиймат суммаси миқдорида В га қарздор бўлади, В эса, шундай қилиб, банк капиталининг тегишли қисмига эга бўлади.
Иккинчидан: A В га тўлайди, В нинг ўзи ёки В дан ўз навбатида тўлов тариқасида банкнотлар олган С эса шу банкнотларни мудда- ти келгап векселлар юзасидан банкка тўлайди. Бу ҳолда бапкка унинг ўз банкнотлари билан тўлайдилар. Шу билан битим (А шахснинг банкка яна қайта тўлашига қадар) тугайди.
Банкнинг А шахсга берган ссудасини қай даражада капитал ссуда ва қай даражада оддий тўлов воситалари ссудаси деб билиш мумкин? 91)
{Бу ссуданинг ўз табиатига боғлиқ. Бунда биз уч ҳолни тадқиқ этишимиз лозим.
Биринчи %ол.— А ҳеч нимани гаровга қўймай, шахсий кредит сифатида банкдап маълум суммани ссудага олади. Бу ҳолда у ссу- дага фақат тўлов воситасинигина эмас, балки сўзсиз янги капитал ҳам олди, бу капитални у банкка қайтаргунга қадар ўз ишида қў- шимча капитал сифатида шплатиши мумкин.
Иккинчи %ол.— А банкка қимматли қоғозлар, давлат заёмлари облигациялари ёки акцияларни гаровга цўйиб, булар учун улар- нинг курс цийматининг учдан икки қисми миқдоригача пацд пул ссуда олди, дейлик. Бу ҳолда у қўшимча капитал эмас, балки ўзи учун зарур тўлов воситалари олди, чунки у банкдан олган капи- тал қийматга қараганда банкка кўпроқ капитал қиймат берди. Аммо, бир томондан, у ана шу кўпроқ капитал қийматдан ўзининг кундалик эҳтиёжлари — тўлов воситаларига эҳтиёжлари — учуи фойдалана олмади, чунки бу капитал қиймат процент олиш мақ- садида маълум бир формага кирган эди; иккинчи томондан, бу 1\ий- матни сотиш йўли билан тўғридан-тўғри тўлов воситасига айлан- тирмаслик учун А нинг ўз асоси бор эди. Айтмоқчи, унинг қўли- 91) Оригиналдаги бундан кейинги жой бу масалага доир маънода тушунарли эмас ва қавс бекилган абзацгача бўлган текстни редактор янгидан ишлади. Бошқа муносабат билан бу масала устида XXVI бобда тўхталиб ўтилган эди [шу том, 423-425- бетлар]. ~ Ф. Э.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
449
даги цимматли қоғозлар резерв капитал сифатида амал қилишга мўлжалланган эди ва у буларни шундай резерв капитал сифатида амал қилдира олди ҳам. Бинобарин, А билан банк ўртасида вақ- гинча капитал олиш-бериш юз берди, бунда А ҳеч қандай қўшимча капитал олмади (аксинча бўлди!), лекин ўзи учун зарур тўлов во- ситаларини олди, албатта. Аксинча, бу келишув банк учун пул ка- питални ссуда формасида вақтинча жойлаштириш, пул капитални бир формадан иккинчи формага айлантириш бўлдики, бундай ай- лаптириш банк ишининг муҳим функциясидир.
Учинчи $ол.— А банкда векселини чўтлаттириб, дископтчиқа- риб ташлангач, маълум сумма навд пул олди. Бунда у банкка но- ликвид формадаги пул капитални ликвид формадаги қиймат сум- маси эвазига сотди; ҳали муддати ўтмаган векселни навд пулга сотди. Вексель энди банкнинг мулки бўлиб қолди. Вексель юзаси- дан пул тўланмай сўнгги индоссант А вексель суммасига банк ол- дида жавобгар бўлса, бу билан ҳеч нарса ўзгариб қолмайди; бунда у бошқа индоссантлар билан бирга ҳамда вексель юзасидан қарз пул- ни тўлашни талаб цилган шахс билан бирга (вақги келиб ўзи улар- дан даъво қилиб чиқиши мумкин бўлганлар билан бирга) жавобгар бўлади. Бинобарин, бунда ҳеч қапдай ссуда йўқ, бу оддий олди- сотдидан бошқа нарса эмас. Шунинг учун А банкка ҳеч нима тў- лаши керак бўлмайди: тўлов муддати келгач банк вексель юзася- дан ҳақ олиб ўз харажатларини қоплайди. Бу ҳолда ҳам А билан банк ўртасида капитал олиш-бериш бўлиб ўтди, бошқа ҳар қандай товарни олиш ва сотишда цандай бўлса, бунда ҳам худди шундай бўлди, шунинг учун ҳам А ҳеч қандай қўшимча капитал олгани йўқ. Унга тўлов воситалари керак бўлган эди, уларни олди ва шу туфайли олдики, банк унга қарашли капитални бир формадан — векселдан бошқа формага — пулга айлантириб берди.
Демак, фақат биринчи ҳолдагина капитални чинакам ссудага бериш ҳақида ran бўлиши мумкин. Иккинчи ва учинчи ҳолларда капитал ҳар цандай жойлаштирилганда «капитал ссудаси» тўғри- сида цандай маънода гапирилса, капитал ссудаси ҳақида фақат шу маънода гапириш мумкин. Бу маънода банк А шахсга пул капи- тал ссуда беради; аммо бу капитал А учун умуман фақат унинг ка- питалининг бир қисми маъносидагина пул капиталдир. Шунинг учун у бу капитални капитал сифатида эмас, балки худди тўлов воситаси сифатида олади ва ишлатади. Акс ҳолда тўлов воситалари олишда восита бўладиган ҳар бир оддий товар сотишни ҳам ссуда- га капитал олиш деб ҳисоблаш керак бўлар эди.— Ф. Э.}


450
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
банкнотлари билан ёки,— бу банк учун бари бир,— олтин билан, демак, унинг банк капиталининг бир қисми билан ссуда бериш бў-* лади. Англия банкининг ўзи ёки банкнотлар чиқариш максимуми тўғрисидаги цонунга бўйсунган бошқа бир банк, ўз банкнотларини муомаладан чиқариб олиш ва уларни яна ссудага бериш учун, қимматли цоғозларни сотиши лозим бўлганда ҳам худди шунинг ўзи бўлади; бу аҳволда унинг банкнотлари унинг сафарбар этилган банк капиталининг бир қисми бўлади.
Агар муомалада нудул металл бўлганда ҳам, бир вақтнинг ўзи- да 1) олтиннинг чғгқиб кетиши {бунда олтиннинг, ҳарҳолда қис- ман, чет элга чидиб кетиши кўзда тутилган бўлса керак. Ф. 5.} банк омборларини бўм-бўш қилиб цўйиши мумкин эди ва 2) олтин банкка асосан тўловлардаги фарқни тўлаш (олдинги битимларни тугаллаш) учун талаб цилиниши сабабли, банкнинг қимматли қо- ғозларни гаровга олиб ссуда бериши жуда ошиб кетиши мумкин бўлар, лекин омонат ёки муддати тугаган векселлар юзасидан тў- ловлар формасида яна ўзига 1$айтиб келарди; шундай қилиб, бир томондан, банк ихтиёридаги қимматли қоғозлар миқдори кўпайган- да унинг олтин запасининг умумий суммаси камайиб кетарди, ик- кинчи томондан эса, илгари банк мулкдор сифатида ўз цўлида садлаб турган суммани энди ўз омонатчиларининг қарздори сифа- тида сақлаб турар ва, ниҳоят, муомала воситаларининг умумий массаси камайиб кетар эди.
Шу вақтгача биз ссуда банкнотлар билан берилади ва шунинг учун бу ҳол банкнот билетлари чиқаришнинг кўпайиши узоқ да- вом этмай, дарҳол тугаса ҳам, ҳарҳолда вақтинча кўпайишига олиб келади деб фараз қилиб келган эдик. Аммо бу нарса зарурат эмас. Коғоз билетлар бериш ўрнига банк А шахсга ўз счётлари юзасидан кредит очиб қўйиши мумкин, бунда банкнинг қарздори А унинг сохта омонатчиси бўлиб қолади. У ўз кредиторларига банк чеки билан тўлов тўлайди, бу чекларни олувчи эса ўз навбатида бу чек- лар билан ўз банкирига тўлов тўлайди, банкир бориб ҳисоб пала- тасида уларни ўз номига ёзилган чекка алмаштириб олади. Бу ҳолда банкнотларнинг ҳеч цандай иштирокисиз иш битади ва бутун битим шу билан чекланадики, банк бажариши лозим бўлган талаб- лар унинг ўз номига ёзилган чеклар билан сальдо қилинади, унинг амалда рекомпенсация қилиниши А га кредит талаби қўйишдан иборат бўлади. Бу ҳолда банк ўз банк капиталининг бир қисмини унга ссудага берган бўлади, чунки у ўз царз талабларини беради.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
451
ради Агар бу — давлат доғозлари бўлса, бу доғозлар фадат уларни сотиб олган киши учун капиталдир, бинобарин, бу қоғозларни со- тиб олган киши тўлаган баҳо баробаридаги капиталдир, упинг шу коғозларда мужассамланган капиталидир; аслини олганда бу до- ғозлар капитал эмас, балки оддий қарз мажбуриятларидир, агар у — ипотекалар бўлса, унда у бўлғуси ер рентасини олиш учун г^- воҳномадир, агар — акциялар бўлса, у бўлғуси қўшимча қииматни олпшга ҳуду^ берувчи шунчаки мулк титулларидир. Бу нарсалар- нинг ҳаммаси асли капитал эмас, капиталнинг ҳеч қаидай тарки- бий қисми эмас ва асли ўзи қиймат эмас. Шундай битимлар ёрда- ми билан банкка қарашли пулларни ҳам омонатларга айлантириш мумкин, бас, демак, банк шу пулларнинг эгаси бўлиш ўрнига улар- га нисбатан қарздорга айланади, уларга бошқа титул асосида эгалик қплади. Бу ҳол банкнинг ўзи учун данчалик муҳим бўлмасии, у мамлакатда мавжуд бўлган резерв капитал ва ҳатто пул капитал мицдорипи ҳеч ўзгарта олмайди. Демак, бу ўринда капитал фацат пул капитал сифатида қатнашади, агар у чинакам пул формасида мавжуд бўлмаса, унда капиталнинг шунчаки титули сифатида қат- нашади. Бу жуда муҳим, чунки банк капиталининг етишмаслиги ва унга талабнинг кучайиши уациций капиталнинг камайиб кети- ши билан чалкаштириб юборилади, ваҳоланки, ҳақиций капитал ишлаб чиқариш воситалари ва маҳсулотлар формасида бундай ҳол- ларда, аксинча, жуда кўп бўлиб, бозорларга тазйиқ ўтказиб туради.


452
БЕП1ИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БГЛИНИШИ
пул ссудалари анча кўпайишп билан бир вақтда унинг муомаласи ўзгармай ^олиши ёки ҳатто камайиши фактининг ўзи prima facie *,— Фуллартон, Тук ва бошқалар ўйлаганча (уларнинг пул ссуда қўшимча капитал, capital on loan қарз олиш билан бирдай нарса деган хато фикрлари натижасида),—пул (банкнот)нинг тў- лов воситаси сифатидаги функцияси кўпаймаслигини ва кенгаймас- лигини исбот цилмайди. Ишлар касод бўлиб жуда кўп ссуда талаб қилинадиган даврларда харид воситаси сифатидаги банкнотларнинг муомаласи цисқарар экан, уларнинг тўлов воситаси сифатидаги му- омаласи кўпайиши мумкин, харид воситаси ва тўлов воситаси си- фатида амал қилувчи бутун муомала суммаси, банкнотлар суммаси эса ҳарҳолда ўзгармай қолиши ва ҳатто камайиши мумкпн. Ўзипи чиқарган банкка дарҳол цайтиб келадиган банкнотларпинг тўлов воситаси сифатидаги муомаласи юқорида айтиб ўтилган экономист- лар назарида асло муомала эмас.
Агар пулпинг тўлов воситаси сифатидаги муомаласи унинг ха- рид воситаси сифатидаги муомаласининг камайишидан кўпроқ да- ражада ошса, гарчи харид воситаси сифатида амал цилувчи пул мивдори анча камайиб кетса ҳам, бутун муомала ўсган бўлур эди. Кризиснинг маълум пайтларида, яъни кредит ишлари бутунлай издан чиқиб, товар ва қимматли қоғозларни сотиш у ёвда турсин, векселларни чўтлатиш ҳам мумкин бўлмай қолганда, нақд пул тўлашдаи ёки, савдогарлар айтмоқчи, кассадан бошқа ҳеч вадо цол- маганда ҳақицатан ҳам шундай бўлади. Фуллартон ва бошқалар банкнотларнинг тўлов воситаси сифатида муомала қилиши ана шундай пул танқис бўлган даврлар учун характерли эканлигини тушунмаганликларидан, бу ҳодисани улар тасодифий деб ҳисоб- лайдилар.
«Банкнотлар олиш учун бўладиган кучли рақобат мисолларига, саросима замонларига хос бўлиб, баъзан, 1825 йилнинг охиридагидек, олтиннннг чиқиб кетиши ҳатто давом этиб турганда ҳам эмиссиянинг бирданига, ақалли вацтин- ча бўлса-да, ошишига олиб келиши мумкин бўлган рақобат мисолларига кел- сак, менингча, бунга курснинг пасайиши билан табиий ёки зарурий ҳолда бирга давом этадиган ҳодисалардан бири деб қарамаслик керак; бундай ҳол- лардаги талаб муомала воситаларига талаб эмас» (харид воситалари бўлган муомала воситаларига талаб эмас, дейиш лозим эди), «балки хазинага та- лабдир, ташвиш босган банкирлар ва капиталистларнинг талабидир, яъни олтин чиқиб кетиши узоқ вақт давом этгандан сўнг одатда кризиснинг сўнгги босқичида пайдо бўладиган талабдир» (бинобарин, тўлов воситалари резер- вига талабдир), «ҳамда кризиснинг тамом бўлишидан дарак берувчидир» (Fullarton, цитата олинган асари, 130-бет).
Пулнинг тўлов воситалигини тадциқ қилганимизда («Капитал», I китоб, III боб, 3, Ь), тўлов занжири кескин узилганда пул товар- га нисбатан соф идеал формадан буюм формасига ва шу билан бир- га абсолют қиймат формасига айланишини кўрсатиб ўтган эдик. Ўша жойда, 100 ва 101- изоҳларда бунга (бир неча мисол келтир- ган эдик. Бу узилишнинг ўзи кредитнинг ларзага учраганлиги ва * — аввало. Ред.


XXVIII БОБ. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ
453
шу билан бирга ўтадиган ҳолатлар: бозорларнинг товарга тўлиб кетиши, товарлар нархининг тушиб кетиши, ишлаб чиқаришда узи- лиш пайдо бўлиши ва шу каби ҳодисаларнинг қисман натижаси, қпсман сабабчисидир.
Бироқ шуниси равшанки, Фуллартон харид воситаси бўлган пул билан тўлов воситаси бўлган пул ўртасидаги фарқни муомала воси- талари (currency) билан капитал ўртасидаги хато фарқда айлан- «гиради. Аммо бунинг негизи яна ўша муомала тўғрисидаги чеклан- ган, банкирларга хос тасаввурдир.
Яна бир нарсани: бундай мушкул замонларда нпмага танқис- лик сезилади — капиталгами ёки тўлов воситасининг маълум фор- маси бўлган пулгами?— деб сўраш мумкин эди. Маълумки, баҳс- нинг сабаби ҳам шунда-да.
Аввало, аҳволнинг танглиги олтиннинг чиқиб кетишида намоён бўлишидан, нақ халқаро тўлов воситалари талаб 'қилиниши равшан- дир. Аммо пул ўзининг халқаро тўлов воситаси сифатпдаги маълум формасида реал металл шаклидаги олтиндир, ўзи қиймат, қиймат массаси бўлган субстанциядир. Шу билаи бирга пул капиталдир, капитал бўлганда ҳам товар капитал эмас, балки пул капиталдир, товар формасидаги капитал эмас, пул формасидаги (пул бўлганда ҳам жаҳон бозорининг умумий товари сифатида мавжуд бўлган ба- ланд маънодаги пул формасидаги) капиталдир. Бу ерда тўлов во- ■ситаси сифатидаги пулга талаб билан капиталга талаб ўртасида қара- ма-қаршилик йўц. Қарама-қаршилик пул формасидаги капитал би- лан товар формасидаги капитал ўртасида мавжуддир; бу ҳолда капиталнинг талаб қилипадиган формаси ва бирдан-бир амал қила юладиган формаси унинг пул формасидир.
Олтин (ёки кумуш)га буидай талабни бпр чеккада қолдирсак, •бундай кризис даврларида капитал етишмаслиги бирон-бир тарзда сезилади деб айтиб бўлмайди. Фавқулодда ҳолларда, масалан, нон .^имматлашганда, пахта етишмаганда ва ҳоказо пайтларда шундай бўлиши мумкин; аммо бундай ҳолатлар бундай даврларнинг асло зарур ёки одатдаги йўлдоши эмас; шу боисдан капиталнииг бун- дай етишмаслигига аввал-бошданоқ пул ссудаларга талаб кучайиб кетганлигини сабаб цилиб кўрсатиб бўлмайди. Аксинча, бозорлар тўлиб-тошган, товар капитал босиб кетган. Бинобарин, танг аҳвол- га сабаб ҳарҳолда товар капиталнинг етишмаслиги эмас. Биз бу масалага кейинчалик цайтамиз.


МУНДАРИЖА
КПСС МК уузуридаги Марксизм- ленинизм институтидан VI—VII
СЎЗ  БОШИ ...... 2 — 23
Бupинчи қисм
Биринчи бўлим. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ФОЙДАГА ВА ҚЎШИМ-
ЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА АЙЛАНИШИ 24 — 137
Биринчи боб. Ишлаб чиқариш харажатлари ва фойда .  24— 41
Иккинчи боб. ФОЙДА НОРМАСИ 42 — 49
Учинчи боб, ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИГА НИСБАТИ 50 — 70
Тўртинчи боб. ОБОРОТНИНГ ФОЙДА НОРМАСИГА ТАЪСИРИ  71 — 77 Бешинчи боб. ДОИМИЙ КАПИТАЛНИ ҚЎЛЛАНИШДАГИ ТЕЖАМЛАР  78 — ДОЗ
I. 	Умумий қоидалар 78— 88
II. Ишчи ҳисобига меҳнат шароитидан тежаш. Энг зарур харажат-
ларга эътиборсиз қараш 88 — 96
III. Двигатель кучини ишлаб чиқариш, куч узатиш ва бинолардан
тежашлар 97 — 99
IV. Ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланиш 99 — 102
V. Ихтиролардан олинадиган тежамлар .’102—103
Олтинчи боб. БАҲОЛАР ЎЗГАРИШИНИНГ ТАЪСИРИ 104—133
I. Хом ашё баҳоларининг ўзгариши, уларнинг фойда нормасига
бевосита таъсири 104—109
II. Капитал қийматининг кўпайиши ва камайиши, унинг бўшалиши
ва банд бўлиши . . 109 — 122
III. 	Умумий тасвир: 1861 — 1865 йиллардаги пахта кризиси 122 — 133
Еттинчи боб. ҚЎШИМЧАЛАР 134— 137
Иккинчи бўлим. ФОЙДАНИНГ ЎРТАЧА фОЙДАГА АЙЛАНИШИ 138 — 206 Саккизинчи боб. ТУРЛИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТАРМОҚЛАРИДА КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИНИНГ ТУРЛИЧА БЎЛИШИ ВА БУНДАН ФОЙДА НОРМАЛАРИ-
ДА КЕЛИБ ЧИҚАДИГАН ТАФОВУТЛАР 138 — 150
Тўққизинчи боб. УМУМИЙ фОЙДА НОРМАСИ (ЎРТАЧА ФОЙДА НОРМАСИ) НИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШИ ВА ТОВАРЛАР ҚИЙМАТИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ Баҳосига айланиши • .151 — 168
Ўнинчи боб. УМУМИЙ ФОЙДА НОРМАСИНИНГ КОНКЎРЕНЦИЯ ВОСИТА- СИ БИЛАН БАРАВАРЛАНИШИ. БОЗОР БАҲОЛАРИ ВА БОЗОР ҚИЙМАТЛАРИ.
УСТАМА ФОЙДА 169 — 195


МУНДАРИЖА
455
Ўн, биринчи боб. ИШ ҲАКИНИНГ УМУМИЙ ЎЗГАРИШЛАРИНИНГ  ИШЛАБ
ЧИҚАРИШ БАҲОСИГА ТАЪСИРИ 196 — 200
Ўн иккинчи боб. КЎШИМЧАЛАР 201—206
I. 	Ишлаб чиқариш баҳосидаги ўзгаришларнинг сабаблари 201 —202
II. Тузилиши ўртача товарларнинг ишлаб чиқаршп баҳоси ..„202 — 204
III. Капиталистнинг компенсация учун асослари 204 — 206
Учинчи  бўлим. ФОЙДА НОРМАСИНИНГ ПАСАЙИБ БОРИШ ТЕН- ДЕНДИЯСИ ҚОНУНИ 207 — 263
Ўн учинчи боб. ҚОНУННИНГ ЎЗИ 207 — 227
Ўн тўртинчи боб. АКС ТАЪСИР КЎРСАТУВЧИ САБАБЛАР 228 — 236
I. 	Меҳнатни эксплуатация цилиш даражасининг кўтарилиши 228 — 231
II. 	Иш ҳақининг иш кучи қийматидан пасайиб кетиши 231
III. Доимий капитал элементларининг арзонлашуви 231 —232
IV. Нисбий аҳоли ортиқчалиги 232 — 233
V. 	Ташқи савдо 233 — 236
VI. 	Акция капиталнинг кўпайиши 236
Ўн бешинчи боб. ҚОНУННИНГ ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ РИВОЖЛА-
НИШИ 237— 263
I. 	Умумий мулоҳазалар ... 237 — 243
II. 	Ишлаб чиқаришнинг кенгайиши билан қийматнинг кўпайиши ўртасидаги ихтилоф в-ввв243 —247
III. Аҳоли ортиқчалиги вақтида капитал ортиқчалиги 247—256
IV. Қўшимчалар 256 —263
Тўртинчи бўлим. ТОВАР КАТТИТАЛ ВА ПУЛ КАПИТАЛНИНГ ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ ВА ПУЛ-САВДО КАПИТАЛИГА (САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИГА) АЙЛАНИШИ 264 — 332
Ўн олтинчи боб. ТОВАР-САВДО КАПИТАЛИ 264 — 276
Ўн еттинчи боб. САВДО ФОЙДАСИ 277 — 297
Ўн саккиаинчи боб. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИНИНГОБОРОТИ. БАҲОЛАР 298 — 310 Ўн тўққизинчи боб. ПУЛ- САВДО КАПИТАЛИ 311 — 317
Йигирманчи боб. САВДОГАРЛИК КАПИТАЛИ ТАРИХИДАН 318 — 331
Бешинчи  бўлим. ФОЙДАНИНГ ПРОЦЕНТГА ва соҳибкорлик да. РОМАДИГА БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ 332 — 351
Йигирма биринчи боб. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ *332 — 351
Йигирма иккинчи боб. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ СТАВКАСИ. «ТАБИИЙ» ПРОЦЕНТ НОРМАСИ 352 — 363
Йигирма учиччи боб. ПРОЦЕНТ ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИ 364 — 384
Йигирма тўртинчи боб. КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТНИНГ ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ ФОРМАСИДА НАМОЁН БЎЛИШИ 385 — 393
Йигирма бегиинчи боб. КРЕДИТ BA СOXTA КАПИТАЛ 394 — 408
Йигирма олтинчи боб. ПУЛ КАПИТАЙ ЖАМҒАРИШ; УНИНГ ПРОЦЕНТ СТАВКАСИГА ТАЪСИРИ 409— 428
Йигирма еттинчи боб. КАПИТАЛИСТИК ИШЛАВ ЧИҚАРИШДА КРЕДИТ- нинг РОЛИ 429 — 435
Йигирма саккизипчи боб. МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ ВА КАПИТАЛ;  ТЎКВА
ФУЛЛАРТОН ДАРАШЛАРИ 436—453


Карл МАРКС
КАПИТАЛ, III ТОМ
Ч а сть I
Издательство политической литературш, Москва, 1975
На узбекском язъске
Ордена дружбм народов издательства «Узбекистан» — 1985 г. 700129, Ташкент, Навои, 30.
ИБ М 2561
Теришга берилди 6.02.85. Босишга рухсат этилди 20.09.85. Формати 60х90’/1в № 1 босма қоғозга обьшн. новая гарнитурада юқори босма усулида босилди. Шартли босма листи 29.0. Шартли кр.-отт. 30.0. Нашр л. 33. 75. Тиражи 15 000. Заказ № 775. Баҳоси 1 с. 30 т.
Халқлар дўстлиги орденли «Узбекистон» нашриёти, 700129, Тошкент, Навоий, 30.
Нашр Кв 493—84.
Узбекистон ССР Нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари Давлат комитети
«Матбуот» полиграфия ишлаб чидариш
бирлашмасининг Бош корхонасида босилди. 700129, Тошкент, Навоий, 30.