БУТУНИТТИФОҚ
ҚОММУНИСТ (БОЛЬШЕВИҚ)ЛАР.
ПАРТИЯСИ
МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНҒ
ҚАРОРИГА МУВОФИҚ
БОСИЛДИ


Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
ИНСТИТУТ МАРКСА —ЭНГЕЛЬСА - ЛЕНИНА
при ЦК ВКП(б)
И.В.СТАЛИН
СОЧИНЕНИЯ
О Г И 3 ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЬ!
Москва >1948


Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз/
ВКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ МАРКС —> ЭНГЕЛЬС — ЛЕНИН ИНСТИТУТИ УЗБЕКИСТОН ФИЛИАЛИ
И.В.СТАЛИН
АСАРЛАР
УзССР ДАВЛАТ НАШРИЕТИ
Т.ошкент s 1950


И.В.СТАЛИН
TOM
9
4926 декабрь-4927 июль


Таржимани
УзК(б)П Мррказий Комитети тасдиқлаган


VII
СУЗБОШИ
И. В. Сталин Асарларининг тўққизинчи томига 1926 йил декабридан 1927 йил июлигача ёзилган асар- лар кирган.
Бу даврда СССР ишчи ва деҳқонлари большевик- лар партиясининг раҳбарлиги остида, ВҚП(б) XIV с’езди ва XV конференцияси қарорлари аоосида, мам- лакатни ооциалистик индустриялаш учун курашни да- вом қилдирдилар.
СССР социалистик хўжалигининг мустаҳкамлани- ши туфайли империалистик давлатларнинг Совет Иттифоқига қарши кураши ва мамлакат ичида капи- талистик элементларнинг социалистик элементларга қарши кураши кескинлашиб кетди.
Совет ҳокимиятига қарши «Чемберлендан тортиб Троцкийгача қандайдир бирлашган бир фронт вужуд- га келди».


VIII
СЎЗБОШИ
темирйўл 1мастерокойлари .ишчиларининг йи-ғилишида сўзлаган цутқларида, «Ҳозирги замон темаларига доир мулоҳазалар» дегая мақоласида ва бошқа асарларида Совет давлатининг етакчи ва раҳбар кучи бўлган пар- тия тўғрисидаги марксча-ленинча та’лимотни ҳимоя қилади ва ривожлантиради, троцкийчи-зиновьевчи блок лидерларининг ишчилар синфи ва большевиклар пар- тияси ишига қарши «назарияларини» ва уларнинг ВКП(б) .ичида ва Қоминтерндаги қўпоручилик фао- лиятини фош қилиб ташлайди.
И. В. Сталиннинг бу асарларида социалистик ин- дустриялаш, СССРда социализм қурилиши назарияси ва практикасига доир масалалар ривожлантирилади; социалистик революциянинг миллий ва интериационал вазифаларининг бирлиги ва ажралмаслиги та’кидлаб кўрсатилади; СССРга янги ҳарбий ҳужум хавфи ку- чайган шароитда партиянинг ташқи сиёсат соҳасидаги йўли кўрсатиб берилади ва Совет Иттифоқининг мудо- фаа қобилиятини мусгаҳкамлаш вазйфалари белгила- нади.
«Партиянинг деҳ^онлар масаласидаги уч асосий шиори тўғрисида», «Ишчи-деҳқон ҳукумати ҳақидаги масалага доир», «Октябрьни’ тайёрлаш даврида проле- тариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси шиори тўғрисида» деган асарларда ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқи тўғрисида, бу иттифоқда проле- тариатнинг раҳбарлик роли тўғрисида Ленин та’лимо- ти ривожлантирилади ва Совет давлати блан Совет ҳукумати:н1И!Н1г синфий моҳияти тушунтирилади.


СЎЗБОП1И IX
анализ қилишга бағишланган асарляр тўққизинчи том- да анча жой олади. Булар жумласига: «Хитой револю- цияси масалалари», «Сун Ят-сен номидаги универси- тет студентлари блан суҳбат», «Хитойдаги революция ва Коминтерннинг вазифалари» ва бошқалар киради.
И. В. Сталиннинг Ксенофонтовга, Зайцевга, Шин- кевичга, Чугуновга, Цветковга ва Алиповга, Покровс- кийга ёзган хатлари бу томда биринчи марта босилди.
ВКП(б) Марказай Комитети ҳузуридаги Маркс—Энгелъс—Ленин институпш


1Q26 декабрь*1927 июль


1
ҚОМИНТЕРН ижроия комцтғлининг КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕИУМИ1
1926 йил 22 ноябръ — 16 декабръ
„Правда^нинг 285, 286,
294, 295 ва 296 сонлари;
1925 Гтл 9, 10, 19, 21 ва 22 декабрь


3
ЯНА ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА
7 декабрьдага доклад
I
ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
Уртоқлар! Масаланинг ўзига кўчишдан илгари, бирнеча дастлабки мулоҳазаларни айтаб ўтишга рух- сат берингиз.
1. 	Партнянинг ички ривожидаги зиддиятлар
Биринчи масала — партиямиз ичидаги кураш маса- ласи, кеча эмас, анча илгари бошланган ва ҳали ҳам давом этаётган кураш масаласидир.


4
И. В. С Т А Л И Н
деб ўйлаш нотўғри, ўртоқлар. Бунда ran уришқоқлик- да эмас. Бунда ran партия ривожининг боришида, пролетариат курашининг боришида юзага чиқадиган принципиал ихтилофларнинг борлигидадир. Гап шун- даки, зиддиятларга ма’лум принциплар учун, ма’лум кураш мақсадлари учун, мақсадга олиб борадиган ма’лум кураш методлари учун курашиш йўли блан- гина барҳам бермоқ мумкин. Партия ичидаги бошқа фикрда бўлган кишилар блан кундалик сиёсат маса- лалари, соф амалий масалалар юзасидан ҳарқанда- йига битишадоқ мумкин ва лозим. Броқ, агар бу ма- салалар принципиал ихтилофлар блан боғли бўлса, у вақтда ҳечқандай битим, ҳечқандай «ўрта» йўл иш- га нажот бераолмайди. Принципиал характердаги масалаларда «ўрта» йўл йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Партия иши ё у, ё бу принципларга асосланиши керак. Принципиал масалаларда «ўрта» йўл тўгйш— мияни айнитиш «йўли», ихтилофларнинг устини ёпиш «йўли», партиянинг ғоявий жиҳатдан айниши «йўли», партиянинг ғоявий жиҳатдан ўлиши «йўлидир».


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
5
дек қилиб кўрсатучи қуруқ маскарадга айлантириш- дан иборат. Лекин бундан мияни айнитиш ва партияни ғоявий жиҳатдан хароб |қилишдан бошқа натижа чиқиши мумкин эмас. Бир вақтлар революцион бўлиб, эндиликда реформист бўлган Ғарбий Европа социал- демократиясининг юз тубан кетганлигининг сабабла- ридан бири ана шу.
Лекин, ўртоқлар, биз бундай яшай ва ривожлана- олмаймиз. «Урта» принципиал йўл сиёсати бизнинг сиёсатимиз эмас. «Урта» принципиал йўл сиёсати — сўлаётган ва айниётган партияларнинг сиёсатидир. Бундай сиёсат партияни бекордан-бекорга айланиб ётадиган ва ишчилар оммаси блан алоқаси узилган қуруқ бюрократик аппаратга айланишга олиб бормай иложи йўқ. Бу йўл бизнинг йўлимиз эмас.
Партиямизнинг бутун ўтмиши партиямизнинг та- рихи — партия ичидаги зиддиятларни енгиш ва зид- диятларни енгиш асосида партиямизнинг сафларини қаттиқ туриб мустаҳкамлаб бориш тарихидир, деган фикрни тасдиқлайди.
Биринчи даврни, «Искра» даврини, ёки партиямиз- нинг II с’езди даврини, партиямиз ичида большевик- лар блан меньшевиклар ўртасида биринчи мартаба ихтилофлар пайдо бўлган ва партиямизнинг устқат- лами, ниҳоят, икки қисмга: большевиклар қисмига (Ленин) ва меньшевиклар қисмига (Плеханов, Ак- сельрод, Мартов, Засулич, Потресов) ажралган вақтни олайлик. У вақтда Ленин якка ўзи эди. Уша вақт- да Ленин блан 1келишаолмай четга чиқиб кетган «топилмаслар» тўғрисида қанчадан-қанча дод-вой- лар солинганлигини билсангиз эди! Лекин, кураш практикаси ва партиянинг тарихи бу ихтилофнинг п И. В. Стал ин, том 9


6
И. В. С Т А Л И Н
принципиал базаси борлигини, бу ихтилофнинг ҳақиқа- тан революцион ва ҳақиқатан марксистик партиянинг туғилиши ва ривожланиши учун зарур босқич бўлган- лигини кўрсатди. Уша вақтдаги кураш практикаси, биринчидан, ran сонда эмас, сифатда эканли1гини ва, иккинчидан, ran расмий бирликда эмас, бирликнинг принципиал асосга қурилган бўлишида эканлигини кўрсатди. Тарих Лениннинг ҳақ эканлигини, «топил- маслар»нинг эса ноҳақ эканликлар-ини кўрсатди. Та- рих шуни кўрсатдики, Ленин блан «топилмаслар» •орасидаги |бу зиддиятлар енпил-маган тақдирда, биз чинакам раволюцион партияга эга бўлмагая >бўлар эдик.
Бундан кейинпи даврни, 1905 йил революцияси арафаси даврини, большевиклар блан меньшевиклар ҳамон бир партия ичида, тамоман бошқа-боптқа икки платфюрмада турган икки лагерь бўлиб, бир-бирла- рига қарама-қарши турган вақтни, большевжлар пар- тиянинг расмий жиҳатдан ажралиши остонасида тур- ган ва революциямизнинг йўлини ҳим-оя қилмоқ учун ўзларининг айрим с’ездларини (III с’ездни) чагқиршпга. мажбур бўлган ва>қтни олайлик. Уша вақтда партия- нинг большевик қисми қандай қилиб устин чиқди, у қандай қилиб партия кўпчилипининг муҳаббатига са- зовор бўлди? У принципиал ихтилофларни хаспўшла- ма.ганлиги, меньшевикларни яккалаб қўйганлиги, бу ихтилофларши еншш учун курашганлиги учун устин чиқди ва партия кўпчилигининг муҳаббатига сазовор бўлди.
Сўнгра, мен партиямиз ривожининг учинчи босқи- чини, 1905 йил революцияси енгилгандан кейинги даврни, 1907 йил даврини, большевикларнинг Богда-


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
7
нов бошчилигидаги «отзовистлар» деб аталучи бир қисми большевизмдан қайтган вақтни мисол келтири- шим мумкин. Бу давр партиямизнинг ҳаётидаги энг оғир давр эди. Бу давр эоки гвардияга мансуб бўлган бирқанча болБШевиклар Ленинии ва унинг партиясини ташлаб кетган давр эди. Ўша вақтда меньшевиклар, большевиклар ҳалок бўладилар, деб жар оолган эди- лар. Лекин большевизм ҳалок бўлмади ва бир ярим йиллик кураш практикасининг ўзиёқ кўрсатдики, Ленин ва унинг партияси большевизм сафларидаги зиддиятларни енгиш учун кураш олиб бориб, тўғри қилган эканлар. Бу зиддиятлар хаспўшлаш йўли блан эмас, балки уларни очиб ташлаш йўли блан ва пар^ тиямизнинг фойдаси ва манфаати учун курашиш йўли’ блан енгилган эди.
Мен яна, партиямиз тарихидаги тўртиичи даврни, 1911—1912 йиллар даврини, большевиклар чор реак- цияси томонидан тор-мор келтирилаёзган партияни тиклаган ва ликвидаторларни ҳайдаб чи^арган вақтни мисол келтиришим мумкин. Аввалги даврлардаги сингари, бу даврда ҳам большевиклар ўзлари блан ликвидаторлар ўртасидаги принципиал ихтилофларни хаспўшлаш орқали эмас, балки уларни очиб ташлаш ва енгиш орқали партияни тиклаш ва мустаҳкамлаш- га киришган эдилар.


8
И. В. С Т А Л И Н
зиддиятга ҳам ихтилофларни хаспўшлаш йўли блан эмас, балки Октябрь революцияси учун очиқдан-очиқ кураш олиб бориш йўли блан барҳам берган эдилар. Кураш практикаси шуни кўрсатадики, бу ихтилофлар- га барҳам бермаганимизда, Октябрь революциясини жуда оғир аҳволга солиб қўйишимиз мумкин экан.
Мен, ниҳоят, партия ичидаги курашимизнинг ри- вожланишидаги кейинги даврларни, Брест сулҳи дав- рини, 1921 йил даври.ни (касаба союз мунозараси) ва бошқа даврларни далил келтиришим мумкин, бу давр- лар сизларга ма’лум ва мен бу ерда улар тўғрисида гапириб ўтирмайман. Ма’лумки, ўтмишда бўлгани сингари, бу даврларнинг ҳаммасида ҳам бизнинг пар- тиямиз ички зиддиятларга барҳам бериш орқали ўсди ва мустаҳкамланди.
Бундан қандай хулоса чиқади?
ВКП(б) партия ичидаги зиддиятларга барҳам бе- риш орқали ўсди ва мустаҳкамланди, деган хулоса чиқади.
Партия ичидаги ихтилофларга кураш йўли блан барҳам бериш — партиямизнинг ривожланиш қонуни- дир, деган хулоса чиқади.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VH ПЛЕНУМИ
9
партияда зиддиятларни енгиш орқали ривожланиш партиянинг ўсиш ва мустаҳкамланишининг зарурий элементидир. Утмишда шундай бўлган эди. Ҳозирги вақтда ҳам шундай бўлаётир.
Мен бу ерда Маркс блан бирликда Ғарбнчнг про- летар партияларига бирнеча ўн йиллар мобайнида раҳбарлик қилган Энгельснинг сўзини мисол келти- ришни истар эдим. Гап ўтган асрнинг саксонинчи йил- лари тўғрисида, Германияда социалистларга қарши чиқарилган фавқулодда қонун2 ҳукм сурган, Маркс блан Энгельс Лондонда эмиграцияда яшаган, герман социал-демократиясининг четэлда 'чиқучи яширин органи «Социал-Демократ»3 эса амалда герман социал- демократиясининг ишларига йўл-йўриқ кўрсатиб тур- гап вақт тўғрисида боради. У вақтда .^ернштейн рево- люцион марксист эди (у ҳали реформистлар қаторига кўчиб ўтганича йўқ эди), Энгельс герман социал-демо- кратияси сиёсатининг энг муҳим масалалари юзасидан Бернштейн блан тез-тез ёзишиб турар эди. Энгельс ўша вақтда (1882 йил) Бернштейнга бундай деб ёзган эди:


10
И. В. С Т А Л И Н
яна бирлашишга имкон туғилади. Бундай шароитда бирлик тўғ- рисида ва’з-насиҳатгўйлик қилиш ўтакетган бема’нилик бўлур эди. Ҳозирги шароитда муқаррар бўлган болалик касалларини панд-насиҳатлар блан даволаб бўлмайди» («К. Маркс ва Ф. Энгсльс архиви», 1 китоб, 324—3254 бетларга қаралсин).
Чунки, дейди Энгельс бошқа бир жойда (1885 й.):
«Ҳечвақт зиддиятларни узоқ вақтгача хаспўшлаб қўйиш мумкин эмас, улар курашда ҳал қилинади» (ўша китобнинг 371 бетига қаралсин).
Бизнинг партиямиз ичида зиддиятлар борлмги ва партиямизнинг бу зиддиятларга кураш йўли блан бар- ҳам бериб ривожланаётганлигининг сабаби, аввало, шудир деб айтмоҳ керак.
2. 	Партия ичидаги зиддиятларнинг манба’лари
Хўш, бу зиддият ва ихтилофлар қаердан келиб чиқади, уларнинг манбаи қаерда?
Мен пролетар партиялари ичидаги зиддиятларнинг манба’лари икк-и нарсада, деб ўйлайман.
Булар қандай нарсалар?


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМЙ
11
эса пролетариатнинг бир қисмидир. Шунинг учун пар- гия ҳам буржуа жамиятидаги турли-турли табақалар блан боғлиқ бўлмасдан ва уларнинг та’сиридан ҳоли булиб яшайюлмайди. Буржуазия ва унинг идеология- сининг пролетариатга ва унинг партиясини сиқувга олиши шундан иборат бўладики, буржуа идеялари, расм-одатлари, кайфиятлари, кўпинча, пролетариат- нинг буржуа жамияти блан бирон йўл блан бўлса-да боғланган ма’лум табақалари ор-қали пролетариат ва унинг партияси ичига кириб туради.
Иккинчидан, бу — ишчилар синфининг қурамалиги, иптчилар синфи ичида турли табақалар борлигидир. Мен, синф сифатида п<ролета1р1иатни уч таба1қага бўлиш мумкин, деб ўйлайман.
Биринчи таба-қа—.п-ролетариатнинг асосий қисми, унинг мояси, унинг доимий бир бўлагидир, бу — капи- талистлар синф-и блан алоқаси-ни аллақачонлар узган «асл» пролетарлар оммасидир. Пролетариатнинг бу табақаси марксизмнинг энг ишончли таянчидир.
Иккинчи табақа — пролетар бўлмаган синфлар ичидан, деҳқонлар ичидан, мешчанлар ичидан, интел- лигенция орасидан яқиндагина чиққанлардир. Бу- лар — бошқа синфлардан чиқиб, яқиндагина пролета- риат составига қўшилган ва ўзларининг хулқлари, расм-одатлари, беқарорликлари, айнимачиликларини ишчилар синфи ичига олиб кирганлардир. Бу табақа ҳарқандай анархист, ярим анархист ва «ўтакетган сўл» группировкалар учун энг қулай заминдир.


12
И. В. С Т А Л И Н
мослашиб олиш кайфияти устин бўлади, у доим «сонга кириш» пайида бўлади. Бу табақа ошкора реформист ва оппортунистлар учун энг ^улай заминдир.
Ишчилар синфининг бу сўнгги икки табақаси, ташқи томондан ораларида фарқ бўлишига қарамас- дан, умуман оппортунизмни, ишчи аристократиясининг кайфиятлари устун чиққан вақтда ошкора оппорту- низмни ва ишчилар синфининг майда буржуа муҳити блан алоқасиии ҳали батамом узмаган ярим мешчан табақаларининг кайфиятлари устун чиҳқан вақтда— «сўл» сўзлар остига яширинган оппортунизмни озиқ- лантиручи бир қадар умумий муҳитдир. «Утасўл» кайфиятларнинг кўпинча ошкора оппортунизм кайфи- ятига тўғри келиши ҳечбир ҳайрбн қоларлик факт эмас. Ленин «ўтасўл» оппозиция — ўнг, меньшевик ошкора оппортунистик оппозициянинг астари эканли- гини такрор-такрор айтган эди. Бу жуда тўғри. Агар «ўтасўл» киши революциянннг эртагаёқ ғалаба қо- зонишини кутгани учунгина революцияга тарафдор бўлса, революция тўхтаб қолган тақдирда, революция эртагаёқ ғалаба қозонмаган тақдирда, унинг умид- сизликка тушиб қолиши ва революциядан кўнгли со- вуши турган ran.
Табиийки, синфий курашнинг ривожланишидаги ҳарбир бурилишда, кураш ҳаргал кескинлашганида ва қийинчиликлар кучайганда пролетариатнииг турли табақаларининг қарашлари, одат ҳам кайфиятлари ўртасидаги фарқ албатта партия ичидаги ма’лум их- тилофлар шаклида юзага чиқиши керак, буржуазия ва унинг идеологиясининг сиқуви эса албатта бу их- тилофларни кескинлаштприб, уларни пролетар партия- си ичидаги кураш формасида юзага чиқариши керак.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
13'-
Партия ичидаги зиддиятлар ва ихтилофларнинг манба’лари мана шулардан иборат.
Бу зиддиятлар ва ихтилофлардан қочиб қутилиш мумкинми? Пўқ, мумккн эмас. Бу зиддиятлардан қочиб' к.утилиш мумкин деб ўйлаш — ўз-ўзини алдашдир. Энгельс, партия ичидагп зиддиятларни узоқ вақтгача хаспўшлаб қўйиш мумкин эмас, бу зиддиятлар ку- рашда ҳал қилинади, деб ҳақ гапни айтган эди.
Аммо бундан, партия мунозара клубига айланти- рилиши керак, деган хулоса чиқмайди. Аксинча, про- летар партияси пролетариатнинг жанговар ташкило- тидир ва шундай ташкилот бўлиб қолиши керак. Мен фақат шуни айтмоқчпманки, партия ичидаги ихтилоф- лар принципиал ихгилофлар бўлар экан, бу ихтилоф- лардан қочиш ва улар олдидан кўз юмиб ўтиш яра- майди. Мен фақат шуни айтмоқчиманки, принципиал марксистик йўл учун кураш олиб бориш орқалигина пролетар партиясини буржуазиянинг сиқиғи ва та’си- ридан сақлаб қолиш мумкин, демоқчиман. Мен фақат шуни айтмоқчиманки, партия ичидаги зиддиятларга барҳам бериш йўли блангина партияни соғломлаш- тирмоқ ва мустаҳкамламоқ мумкин, демоҳчиман.
II
ВКП(б)ДАГИ оппозициянинг ХУСУСИЯТЛАРИ
Энди дастлабки мулоҳазалардан ВКП(б)даги оп- позиция масаласига ўтишга рухсат берингиз.


14
И. В. С Т А Л И Н
хусусиятларини назарда тутаётирман. Мен, бу ху- сусиятларнинг ҳаммасини учта асосий хусусиятдан иборат қилиб кўрсатиш мумкин, деб ўйлайман. Би- ринчидан, ВКП(б)даги оппозиция қандайдир «оддий» оппозиция бўлмай, бирлашган оппозициядир. Иккинчи- дан, оппозиция революцион шиорлар блан мақтаниб, ўз огапортунизмини «сўл» сўзлар остига яширишга уру. нади. Учинчидан, оппозиция принципиал жиҳатдан бирон апаклга кирмаганлиги учун, бизларни аиглама- дилар, деб ҳадеб шикоят дилаберади, аслини олганда, оппозиция лидерлари «англанмаганлар» фракцияси- дирлар. (Қулги.)
Биринчи хусусиятдан бошлайлик. Бизда оппози- циянинг бирлашган оппозиция сифатида, илгари пар- тия томонидан дораланган ҳамма ва ҳарқандай оқим- лар блоки сифатида майдонга чидишининг, чивданда ҳам «оддий» суратда чиқмасдан, троцкизм бошчилиги остида чиққанлигининг сабаби нима?
Бунинг сабаби қуйидаги ҳоллардир.
Биринчидан шуки, блок бўлиб бирлашган одим- ларнинг ҳаммаси,— троцкийчилар ҳам, «янги оппози- ция» ҳам, «демократик централизм»5 қолдиқлари ҳам, «ишчи оппозицияси»6 қолдиқлари ҳам — ана шулар- нинг ҳаммалари ё пайдо бўлган вақтларидан бошлаб, ёки сўнгги вақтларда ленинизмга қарши курашабош- лаган оз-м-и-кўпми оггпортунистик оқимлардир. Бу умумий хусусият уларнинг партияга қарши курашда бир блок бўлиб бирлашувларини осонлашгирганлиги- ни гапириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
15
кескин қилиб қўйди ва, бу ақимларнинг ҳаммаси ре- волюциянинг бирор масаласида партиямиз блан ке- лишмаганлиги ва ҳозир ҳам келишмаётганлиги учун, табиийки, ҳозирги давр якунловчи давр бўлганлиги- дан, барча ихтилофларимизни жа?ллаб, бу оқимлар- нинг ҳаммасини бир блок бўлиш йўлига, партиямиз- нинг асосий йўлита (қарши туручи блок бўлиш йўлига солиши турган ran эди. Бу ҳол ҳархил оппозициюн оқимларнинг битта умумий лагерь бўлиб бирлашуви- ни осонлаштирмаслиги! мумкин эмаслигини гапириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ.
Учинчидан шуки, бир томондан, партиямизнинг қудратли кучга эга бўлганлиги ва жипслашганлиги, иккинчи томондан, истисносиз барча ошюзици-он оқим- ларнинг заифлиги ва омма блан алоқаси узилганлиги бу оқимларнинг партияга қарши тарқоқ ҳолда олиб борган курашларини очиқдан-очиқ самарасиз курашга айлантирмаслиги мумкин эмас эди, шу сабабдан оп- позицион оқимлар, айрим группаларни бир-бирига қў- шиб, шу блан уларнинг заифлиги ўрнини босиш ва, шундай қилиб, лоақал юзаки бўлса-да, оппозициянинг имконини ошириш учун, албатта кучларни бирлашти- риш йўлига киришлари тургацг ran эди.
Хўш, худди шу троцкизмнинг оппозициюн блокка бош бўлиб 'майдонга чиқишининг сабаби иима?
Биринчидан шук*и, троцкизм бизнинг партиямизда мавжуд бўлган барча оппозицион оқимлар ичида оп- ^ортун-измнинг энг ниҳояаита етган оқимидир (Комин- терннинг V конгресси троцкизмни майда буржуа оғма чилиги деб жуда тўғри айтгаи эди7).


13
и. в. с т л л и н
троцкизм сингари «сўл» ва рррреволюцион сўзлар блан уста ва моҳирона ниқоблайолмайди. (Кулги.)
Троцкизмнинг оппозицион оқимларга бош бўлиб партиямизга қарши чиқиши партиямиз тарихида би- ринчи мартаба юз бераётган ҳодиса эмас. Мен 1910— 1914 йилларда партиямиз тарихида юз берган маш- ҳур воқиани, партияга қарши оппозицион оқимлар Троцкийнинг бошчилиги остида Август блоки деб аталган блок тузган вақтни мисол келтирмоқчиман. Мен бу воқиани шушшг учун мисол қилиб келтирмоқ- чимаики, у ҳозирги оппозицион блокка бир қадар монанддир. Уша вақтда Троцкий ликвидаторлар (Г1от~ ресов, Мартов ва бошқалар), отзовистлар («вперёд- чилар»)ни ва ўз группасини партияга қарши бирлаш- тирган эди. Энди бўлса Троцкий «ишчи оппозицияси», «янги оппозиция» ва ўз группасини оппозицион блок- ка бирлаштиришга ҳаракат (қилди. Уша вақтда Август блокига қарши Лениннинг уч йил давомида кураш- ганлиги малум. Ленин ўша вақтда, Август блоки тузилиши олдидан, бу блок тўғрисида мана бундай деб ёзган эди:
«Шунинг учун биз бутун партия номидан айтамизки, Троцкий партияга қарши сиёсат юргизмоқда;—у партия легаллигини бузмоқда, авантюралар ва ажралиш йўлига кирмоқда... Троцкий- нинг бу шак-шубҳасиз ҳақиқат тўғрисида оғиз очмаслигининг сабаби шуки, ҳақиқат унинг сиссатининг реал мақсадларига асло тўғри келмайди. Реал мақсадлар эса борган сари кўпроқ аниқ- ланмоқда ва ҳатто энг калтабин партия а’золарига ҳам равшан бўлмоқда. Бу реал мақсадлар — Потресовлар блан вперёдчилар- нинг партияга қарши блокидирким, Троцкий бу блокни қўлла- моқда ва уюштирмоқда... Бу блок, албатта, Троцкийнинг «фон- дини» ва Троцкий тохмонидан чақирилаётган, партияга қарши қаратилган конференцияни қўллайди, чунки бу ҳолда жаноб


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
17
Потресовлар ҳам, вперёдчилар ҳам ўзларига керак бўлган нар- саларга: ўз фракциялари учун эркинлик, уларнинг э’тиборини ошириш, уларнинг фаолиятини яшириш, унинг ншчилар олдида адвокатларча ҳимоя қилиниши имкониятига эга бўлажаклар.
Ана шунинг учун, худди «принципиал асослар» нуқтаи наза- ридан, биз бу блокни том ма’носи блан авантюризм деб билмай иложимиз йўқ. Троцкий Потресов ва отзовистларни ҳақиқий марксистлар, социал-демократизмнинг принципиаллигини ҳақиқа- тан ҳимоя қилучилар деб айтишга жур*ат этаолмайди. Аван- тюрист позициясининг моҳияти ҳам шундаки, унга ҳардоим му- ғомбирлик қилишга тўғри келади... Троцкийнинг Потресов ҳам зперёдчилар блан тузган блоки худди шу «принципиал асослар» нуқтаи назаридан авантюрадир. Бундай дейиш партия-сиёсий ва- зифалар нуқтаи назаридан ҳам шунчалик тўғри... Пленумдан кейинги бир йиллик тажриба худди шу Потресов группаси, худди шу вперёдчилар фракцияси буржуазиянинг пролетариатга кўрса- таётган бу та’сирининг ифодаси эканлигини амалда кўрсатди... Ниҳоят, 3-нчидан, Троцкий.чинг сиссати ташкилий ма*нода ҳам авантюрадир, чунки, юқорида кўрсатганимиздек, бу сиёсат партия легаллигини бузади ва, чет элдаги бир группа номидан (ёки партияга қарши икки группа— голосчилар ва вперёдчилар блоки номидан) конференция ташкил этиб, тўғридан-тўғри ажралиш йўлига киради> (XV том, 65, 67—70 бетларга қаралсин).
Партияга қарши оқимларнинг Троцкий бошчилиги остидаги биринчи блоки тўғрисида Ленин ана шундай деган эди.
Партияга ҳарши оқимларнинг яна Троцкий бошчи- лиги остида тузилган ҳозирги блоки тўғрисида ҳам ясосан, ле.кин янада кескинроқ қилиб, шуни айтиш •керак. г
Бизнинг оппозициямизнинг ҳозирги вақтда бир- лашган оппозиция тариқасида майдонга чиқаётганли- гининг ва чиққанда ҳам «оддий» суратда эмас, балки троцкизм бошчилиги остида чиқаётганлигининг сабаб- лари ана шулар.


18
И. В. С Т А Л И Н
Оппозициянинг биринчи хусусияти масаласи ана шундай.
Энди иккинчи хусусиятига ўтайлик. Мен оппози- циянинг иккинчи хусусияти зўр бериб ўзининг оппор- тунистик и'ши.ни «сўл», «революцион» иборалар блан яширишга интилишидан иборат эканлигини гапирган эдим. Мен бу ерда оппюзициямизнинг практикасида унинг «революцион» сўзлари оппортунистик ишларига ҳечваҳт тўғря келмаслигини кўрсатадиган фактлар тўғ. рисида гапириб ўтириш-ни лозим кўрмайман. Бу ниқоб- ланишнинг механикасини тушунмақ учун ВКП(б)нинг XV конференциясида8 оппозиция тўғрисида қабул қи- линган тезисларни қараб чиқишнинг ўзиёқ кифоя қи- лади. Мен фақат партиямиз тарихидан бирнеча мисол келтирмоқчиман, чунки бу мисоллар партиямиздаги барча оппозицион оқимларнинг ҳокимият қўлга олин- гандан кейинги даврда ҳардоим партияни ва унинг сиёсатини «сўлдан» туриб танқид қилиб, ўзларининг ре- волюцион бўлмаган ишларини «революцион» иборалар блан бекитишга ҳаракат қилганликларини кўрсатади.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
19
тини энди ташкил топиб келаётган вақтидаёқ бўғиб улдиришга тиришган импер'иализмнинг ишини осон- .паштирдилар.
«Ишчи оппозвдиясини» (1921 йил) олайлик. Ма’- лумки, у ҳам, партияни «'Сўлдан» туриб танқид қилиб, нэп сиёсатини зўр бериб «уриб ташлаган», Лениннинг индустрияни тиклашни саноат учун хомапГё ва озиқ- овқат жиҳатидан замин тайёрлаб берадиган қишлоқ хўжалигини ривожлантиришдан бошламоқ керак де- ган фикрининг «тит-тситини чиқарган», Лениннинг бу фикрини пролетариат манфаатларини унутиш ва деҳқон оғмачилнги деб «тит-питини чиқарган» эди. Аммо амалда шундай бўлиб чиқдики, нэп сиёсати амалга оширилмаган таҳдирда, саноат учун хомаш’ё ва озиқ- ов!қат жиҳатидан замин вужудга «келтирадиган қиш- лоқ хўжалиги ривожлантирилмаган та>қдирда бизда ҳечқандай саноат бўлмас эди, пр-олетариат эса синф- ликдан чиқиб қолган бир ҳолга тушар эди. Бундан ташқари, мана шуларнинг ҳаммасидан кейин «ишчи оппозиция-сининг» /қайси томонга қараб — ўнгга қараб- ми ёки сўлга қарабми — ўсабошлаганлиги, ма’лум.
Ниҳоят, бирнеча йиллардан буён бизнинг партия- мизни «сўлдан» туриб танқид' қилиб келаётган ва, шу блан бирга, Коминтерн V конгресси тўғри айтгандайқ майда буржуа оғмачилигидан иборат бўлган троцкизм- ии олайлик. Майда буржуа оғмачилиги блан ҳақиқий революционлик ўртасида 'қандай ўхшашлик бўлиши мумкин? Ажабо, бунда *<<революцион» сўзлар мдйда буржуа юғмачилигини бекитадигай бир ниқобгдина экан- лиги равшан’эмасми? '
Мен «янги ошюзиция» тўғр^ксада гапириб ҳам ўтир- майман, унинг «>сўл» қичқир^қлари унинг троцкизмга


23
И. В. С Т А Л И Н
асир тушганлигини бекитиш учун хизмат қиладиган қичқириқлардир.
Бу фактларнинг ҳаммаси нимани кўрсатади?
Оппортунистик ишни «сўллик» ниқоби остига олиш •ҳокимият қўлга олингандан кейинги даврда партиямиз ичида юзага келган ҳамма ва ҳарқандай оппозицион оқимларнинг эн<* характерли хусусиятларидан бири эканлигини кўрсатади.
Бу ҳолнинг сабаби нима?


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
21
сайлаётганликлари ма’лум. Албатта, бундай ишчилар оппортунизмнинг революцион сўзлар блан ииқоблани- шига муҳтож эмаслар, чунии улар оппортунистларни ниқобсиз ҳолда ҳам ўз ораларига олишдан қайтмай- дилар. Бунинг сабаби нима? Бунинг сабаби инглиз иигчиларида революцион традицияларнинг йўқлигидир. Улар, бу революцион традициялар, эндигина туғил- моқда. Улар туғила ва ривожланаётир, шунинг учун инглиз ишчиларининг революцион жангларда чиниқиш- ларига шубҳаланиш учун асос йўқ. Лекин, модомики революцион традиция ҳозирча йўқ экан, инглиз ишчи- лари блан совет иютилари ўртасидапи фар|қ қолабера- ди. Бизнинг партиямиздаги оппортунистларнинг СССР ишчиларига бирмунча «революцион» ниқобсиз яқинла- шишдан қўрқ1ишлармнинг сабаби ҳам, аслда, ана шу.
Оппозицион блокнинг «революцион» сўзлар блан ниқобланишининг сабаблари ана шунда.
Ниҳоят, оппозициянинг учинчи хусусиятига келай- Л1ик. Мен бу хусусият ошюзицион блоининг принци- пиал жиҳатдан бир шаклга •кирмаганлигидаи, унинг принципсизлигидан, унинг амёбасимонлигидан ва шу- нинг учун оппозиция лидерларининг бизни «англама- дилар», «айтганларимизни бузиб кўрсатдилар», биз- нинг «айтмаганимизни» бизга тақдилар ва ҳоказолар деб шикоят қилишларидан иборат эканлигини айтган эдим. Бу ҳақиқатан ҳам «англанмаганлар» фракция- сидир. Пролетар партияларининг тарихи бу хусусият («англамадилар!») умуман оппортунизмнинг одати бў- либ қолган ва энг кўп тарқалган хусусияти эканлиги- ни кўрсатади. Уртоқлар, сизлар шуни билсаларингиз керакки, 90-нчи йилларнинг охири ва 900-нчи йиллар- нинг бошида, герман ооциал-демократияси революцион


22
И. В. С Т А Л И Н
бўлган вақтда, Бернштейн, Фольмар, Ауэр деган ва бошқа машҳур ва ашаддий оштортунистлар, бизларни «англамадилар», «айтганларимизни бузиб кўрсатди- лар» деб бирқанча йплларгача шикоят ҳилиб юрган вақтда ҳам худди шу вақианинг ўзи «еодир бўлган» эди. Ма’лумки, ўша вақтда Германиянииг революцион социал-демократлари Бернштейн фракциясига «анг- ланмаганлар» фракцияси деб ном берган эдилар. Шундай қилиб, оппозицион блокни «англанмаганлар» фракцияси разрядига қўшишга ’ тўғри келганлигини тасодифий нарса деб бўлмайди.
Оппозицион блокнинг энг асосий хусусиятлари ана шулар.
ш
ВҚП(б)ДАГИ ИХТИЛОФЛАР
Ихтилофларнинг ўзига ўтайлик.
Менимча, ихтилофларимизни бирнеча асосий маса- ладан иборат қилиб қўйиш мумкин. Мен бу масала- лар устида муфассал тўхталмайман, чунки бунинг учун вақт оз, доклад бўлса бусиз ҳам чўзилиб кета- ётибди. Ундан кейин сизларнинг қўлингизда ВҚП(б) масалаларига доир материаллар ҳам бор, тўғри, бу материалларнинг таржимасида ба’зибир хатюлар бор, лекин, шундай бўлса-да, улар бизнинг партиямиздаги ■ихтилофлар тўғрисида асосан тўғри тасаввур ҳосил Қ’илишга имкон беради.
1. 	Социалистик қурилиш масалалари
Биринчи масала. Биринчи масала — социалиэмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши мумкинлиги тўғри- сидаги масала, социализмни ғалаба блан қуриш


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
23
яумкинлиги тўғрисидаги масаладир. Гап, албатта, Черногория ҳақида бораётгани йўқ ёки ҳатто Булғо- рия ҳақада ҳам бораётгани йўқ, ran ўз мамлакатимиз ҳақида, СССР ҳақида бораётир. Гап шундай мамла- кат устида бораётирки, ўтмишда унда империализм бор эди ва у ривожланаётгаи эди, унда ма’лум мини- мум йирик саноат бор, ма’лум минимум пролетариат бор, пролетариатга раҳбарлик қилучи партия бор. Хўш, СССРда социализмнинг ғалаба қозониши мумкинми, мамлакатимизнинг ички кучлари асосида, СССР про- летариатининг ихтиёрида бўлган имкониятлар аоосида мамлакатимизда ооциализмни қуриб тугаллаш мум- кинми? ' '
Агар социализмни ^уриб тугаллаш деган форму- лани конкрет синфий тилга таржима қилсак, бу фор- муланинг ма’носи нима бўлади? СССРда социализмни қуриб тугаллаш демак—кураш давомида ўз буржуа- зиямизни, совет буржуазиясини ўз кучимиз блан енгиш демакдир. Демак, масала СССР пролетариати ўз бур- жуазиясини, совет буржуазиясини енгаоладими деган масаладан иборат. Шунинг учун, СССРда социализмни қуриб тугаллаш мумкинми дейиш СССР пролетариати СССРдаги буржуазияни ўз кучлари блан енгаоладими, демакдир. Мамлакатимизда социализмни қуриб тугал- лаш проблемаои ҳал қилинаётганда масала шундай, фа!қатгина шундай тарзда қўйилгандир.
Партия бунга: ҳа, енгаолади, деб жавоб беради, чунки партия СССР пролетариатининг, СССРдаги про- летар диктатурасининг СССР буржуазиясини ўз кучи блан енгиш имкониятига эга эканлигига асосланади.


24 И. В. СТАЛИН
нисбатан қолоқ бўлишига қарамасдан, соцпалисгик жамиятни қуриб тугаллайолади, деб айтиш учун асос- лар бўлмаганда эди, у вақтда партиянинг ҳокимият тепасида ^олиш учун асоси бўлмас эди, партия қандай қилиб бўлса-да ҳокимиятдан воз кечиши, оппозициоп партия ҳолига ўтиши керак бўлар эди.
Чунки иккидан бири:
ё биз ўз «миллий» буржуазиямизни енгиб социа- лизм қураоламиз ва оқибат натижада қуриб тугаллай- оламиз,— у вақтда партия социализмнинг бутун дун’- ёда ғалаба қозониши учун ҳокимият тепасида туриши ва мамлакатимиздаги социалистик қурилишга раҳбар- лик қилиши лозим;
ёки биз ўз буржуазиямизни ўз кучимиз блан енгиш- га қодир эмасмиз,— у вацтда биз, ташқаридан, я’ни боШ|қа мамлакатлардаги ғалабали революция томони- дан дарҳол ёрдам берилмаслигини иазарда тутиб, ҳа- лол ва очиқдан-очиқ ҳокимиятдан кечишимиз ва кела- жаада СССРда янги революция ташкил этиш йўлини тутишимиз керак.
Партия ўз синфини, я’ни ишчилар синфини алдаши мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Бундай партияни ни.м- талаб ташлаш керак бўлар эди. Ишчилар синфини алдашга партиямизнинг ҳа^қи йўқлиги учун ҳам цар- тия, мамлакатимизда социализмии қуриб тугаллаш мумкинлигига ишонмаслик партиямизни ҳокимиятдан кечишга ва идора қилучи партия ҳолатидан кечиб оп- позицион партия ҳолатига ўтишга олиб боради, деб тўғридан-тўғри айтиши лозим бўларди.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
25
соииализмнинг иқтисодий базаси, социализмни қуриб тугаллаш учун зарур 'бўлган янги (иқтисодий иегизини вужудга келтираола миз ми? С оциализмнинг иқти-с-о- д.ий моҳияти ва иқтиоодий базаси ни'мада1Н иборат? Ер юзида «осмоний жа.ннат» ва умумий фаровончилик бун’ёдга келтиришдан иборат эмасмикан? Йўқ, бундан иборат эмас. Бу—ооциализмнинг иқтисодий моҳияти- ни обивательларча, мешчанларча тасаввур қилишдир. Социализмнинг иқтисодий базасини вужудга келтир- моқ — фпилоқ хўжалигини социалистик индустрияблан жипслаштириб бир бутун хўжалик қилиш, қишлоқ хў- жалигини социалистик индустриянинг раҳбарлигига бўйсуидириш, қишлоқ хўжалиги блан индустрия маҳ- сулотларини бевосита айрибошлаш аоооида шаҳар блан •қншлоқ ўртасидави муносабатларни йўлга қўйиш, синфларнинг туғилишига ва, энг олдин, капиталнинг туғилишига ёрдам берадиган каналларнинг ҳаммаси- ни ёпиш ва тугатиш, провард натижада, ишлабчиқа- ришнинг ва тақсимлашнинг синфларни тўғридан-тўғ- ри ва бевосита йўқ ^илишига олиб борадиган шароит вужудга келтириш демакдир.
Янги иктисодий сиёсат амалга оширилаётган ва хал!қ хўжалигининг социалистик пойдеворини қуриб тугалла.ш масаласи партия олдида кўндаланг бўлиб турган бир даврда ўртоқ Ленин бу тўғрида мана бун- дай деган эди:
«Развёрсткани солиққа алмаштириш, унинг принципиал аҳа- мияти: «ҳарбий» коммунизмдан тўғри социалистик пойдеворга утишдир. Развёрстка ҳам эмас, солиқ ҳам эмас, балки йирик («социализация қилинган») саноатиинг маҳсулотларини деҳқон маҳсулотларига алмаштириш керак, социализмнинг иқтисодий моҳияти, упинг базаси апа шундац» (XXVI том, 31.1—31? бет- ларга қаралсиц).


26
И. В. С Т А Л И II
Социализмнинг иқтисодий базасини вужудга кел- тириш масаласини Ленин ана шундай тушунади.
Лекин қишлоқ хўжалигини ооциализацмя қилин- ган индустрия блан ҳамжиҳат қилиш учун, энг ол- дин, маҳсулотларни тақсимловчи органларнинг кенг тармоғига, кооперациянинг—ҳам матлубот, ҳам қишлоқ хўжалик, ҳам ишлабчиқариш кооперациясининг кенг тармоғига эга бўлмоқ керак. Ленин худди ана шу фикрга асосланиб ўзининг «Кооперация тўғрисида» де- ган брошюрасида бундай деган эди:
«Бизнинг шароитимизда кооперация кўпинча социализмнинг худди ўзи бўлиб кетади» (XXVII том, 396 бетга қаралсин).
Шундай қилиб, мамла(катимиз капиталистик дав- латлар блан қуршалган бир шароитда СССР проле- тариати ўз кучи блан социализмнинг иқтисодий база- сини қуриб тугаллайоладими?
Партия бунга: ҳа, қуриб тугаллайолади, деб жавоб 'беради (РКП(б) XIV конференциясининг резолюция- сига 'қаралоин10). Ленин бунга: ҳа, қуриб тугаллай- юлади, деб жавоб беради (лоақал унинг «Кооперация тўғрисида» деган брошюрасига қаралсин). Қурилиши- мизнинг бутун 'Практикаси бу саволга: ҳа, қуриб тугаллайолади, деб жавоб беради, чунки ишлабчиқа- риш соҳасвда ҳам, муомалот соҳасида ҳам хўжали- гимизнинг ооциалистик секторининг ҳиссаси хусусий каттитал ҳиссаси ҳисобига йилдан-йилга ўсмоқда, шу блан бирга хусусий каииталнинг роли, хўжалигимиз- даги социалистик элементларнинг ролига нисбатан, йилдан-йилга камаймоқда.
Хўш, бунга оппозиция қандай жавоб беради?
Оппозиция бунга: йўқ, қуриб тугаллайолмайди, деб жавоб беради.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
27
Демак, бизнинг мамлакатимизда социализмнинг галаба қозониши мумкин, социализмнинг иқтисодий базасини қуриб тугаллаш имконияти та’минланган деб хисоблаш мумкин экан.
Бундан, шундай ғалабани социализм қураётган мамлакатни ташқаридан бўладиган ҳарқандай хавф- дан, им1периалистик интервенция хавфидан ва интер- венция блан боғлиқ бўлган реставрация хавфидан амин қиладиган тўла ғалаба, узил-кесил ғалаба деб аташ мум'кин, деган ма’но чиқадими? йўқ, бун- дай ма’.но ч-иқмайди. Агар СССРда социализмни қу- риб тугаллаш масаласи ўз буржуазиямвзни, «миллий» буржуазияни енгиш масаласи бўлса, социализмнинг узилчкесил ғалабаои ма-саласи бутун дун’ё буржуа- зиясини енгиш ма-саласидир. Партия айтадики, бир мамлакатнинг пролетариати якка ўзининг кучи блан бутун дун’ё буржуазияоини енгаолмайди. Партия ай- тадики, бир мамлакатда ооциализмнинг узилжесил ғалаба қозопиши учун бутун дун’ё буржуазиясининг енгилиши ёки, жилла бўлмаса, бетараф қилиб қўйи- лиши зарур. Партия айтадики, бирнеча мамлакатн-инг пролетариатипина бу вазифанингуддасидан чиқаолади, дейди. Шунинг учун, социализмиинг бирор мамлакатда узил-кесил ғалаба 'қозониши демак — пролетариат ре- волюциясининг, кам деганда, бирнеча мамлакатда ғалаба қозониши демакдир.
Бу масала бизнинг партиямиз ичида унчалик ихти- лофларга сабаб бўлаётгани йўқ, шунинг учун ҳам мен -бу тўғрида гапириб ўгирмайман, қизиҳқанларга партиямиз Марказий Комитетининг шу кунларда Ко- миптерн Ижрокомининг )кенгайтирилган пленуми а’зо- ларига берилган материалларини тавсия қиламан.


28
И. В. С Т А Л И Н
2. 	«Танаффус» факторлари
Иккинчи масала. Иккинчи масала СССРнинг ҳо- зирги халқаро аҳволи шароитлари тўғрисидаги, бизда социализм қуриш ишлари бошланган ва авж олган «та- наффус» даври шароитлари тўғрисидаги проблемага доирдир. Биз СССРда социализм қуришимиз мумкин ва лозим. Лекин социализм |қурмоқ учун, энг олдин, кун кечирмоқ керак. Урушдан «танаффус» 'қилиб олиш керак, интервенция (қилишга урунишлар бўлмаслиги керак, кун кечирмоқ ва социализм қурмоқ учун зарур бўлган ба’зибир минимум халдаро шароитларга эга бўлиб олмоқ керак.
Бундай бир савол келади: агар, интервенция хав- фи борлиги ва бундан к-ейин ҳам бўлажаги ва бу хавф пролетар революциясининг бирқанча мамлакат- ларда ғалаба қозониши натижасидагина тугатилиши мумкинлиги исбот ^илинган бўлса, Советлар Реопуб- ликасинииг ҳозирги халқаро аҳвюли нимага суяниб турипти, мамлакатимизнинг, ҳозирги вақтда капита- листик мамлакатлар блан муносабатлар бобида «тинч» ривожланиш даврини кечираётганлигининг сабаби ни- ма, капиталистлар дун’ёсининг дарҳол жиддий интер- венция қилишга урунишларига имкон бермайдиган ва мамлакатимизда социализм 'қуриш учун зарур бўлган ташқи шароитлар яратадиган ҳолнинг, мана шу эри- шилган «танаффус»нинг ёки «танаффус» даврининг негизи нима?
Ҳозирги «танаффус» даври, кам деганда, тўртта асосий фактга негизланади.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
29
Советлар Реопубликасига 'қарши тил бириктиришни !қийинл ашти р а д и.
Иккинчидан, империализм блан мустамлака мамла- катлари ўртасидаги зиддиятларга, мустамлака ва қа- рам мамлакатларда озодлик ҳаракатининг ўсишига негизланади.
Учинчидан, капиталистик мамлакатларда револю- цион ҳаракатиинг ўсишига ва барча мамлакатлар про- летарларининг Советлар Республикасига хайрихоҳлиги ўсаётганлигига негизланади. Капиталистик мамлакат- ларнинг пролетарлари ҳали ҳозирча ўз капиталистла- рига қарши бевосита революция |қилиш йўли блан СССР пролетарларига ёрдам беришга ^одир эмаслар. Лекин 'империалистик давлатларнинг капиталистлари энди «ўз» ишчиларини СССР пролетарларига қарши қўзғотишга қодир эмаслар, чунки барча мамлакатлар пролетарларининг Советлар Республикасига хайрихоҳ- лиги кундан-кунга ўсаётир ва ўсмаслиги мумкин эмас ҳам. Ҳозир эса ишчиларсиз урушиб бўлмайди.
Тўртинчидан, СССР пролетариатининг кучи ва қудратига, унинг социалистик қурилишининг муваффа- қиятларига, унинг Қизил Армиясининг уюшқоқлик ку- чига негизланади.
Мана шу ва шуларга ўхшаш шароитларнинг жам’и бир бўлиб Советлар Республикасининг ҳозирги хал'Қ- аро аҳволининг характерли хусусияти бўлган «танаф- фус» даврини вужудга келтиради.
3. 	Революциянинг «миллий» ва интернационал вазифаларининг бирлиги ва бўлинмаслиги


30
и. в. с т л л И II
вазифалари тўғрисидаги проблемага доирдир. Пар- тия СССР пролетариагининг «миллий» ва интернаци- онал вазифаларининг битта умумий вазифа — барча мамлакатларнин1Г пролетарларини капитализмдан озод қилиш вазифаси бўлиб қўшилишига, бизнинг мам- лакатимизда социализм қуриш манфаатларининг барча мамлакатлардаги революцион ҳаракат манфаатлари блан бутунлай ва тамо-ммла қўшилишиб битта умумий манфаат — барча мамлакатларда революция- нинг ғалаба 1Қ-озо1Н1Иши •маифаатони ҳоаил қилишипа асосланади.
Агар барча мамлакатларнинг пролетарлари Совет- лар Республикасига хайрихоҳ бўлмасалар ва мадад бермасалар нима бўлар эди? Интервенция бўлар ва Советлар Республикаси тор-мор ^илинар эди.
Агар ‘каиитал Саветлар Республикасини тор-мор қилишга муваффа^ бўлса нима бўлар эди? Капита- листи.к тва мустамлака мамлакатларнинг барчасида энг қара реакция даври бошланар эди, ишчилар синфини ва 1мазлум халқларми 1бўғабошлар эдилар, халқаро «•оммунизмнинг позициялари тугатилган бўлар эди.
Агар барча мамлакатлар 'пролетарларининг Совет- лар Республикасига хайрихоҳлиги ва унинг мадад бе- риши кучая ва ўсаборса нима бўлади? Бу, СССРда социализм қуриш ишини тубдан ооонлаштиради.
Агар СССРда социалистик қурилишнинг муваффа- ■қиятлари ўсаборса нима бўлади? Бу барча мамлакат- лар пролетарларининг капиталга қарши курашларада революцион позицияларини тубдан яхшилайди, проле- тариатга қарш-и курашда халҳаро капиталнинг позиция- лар-ига футур етказади ва бутун дун’ё пролетариати.нинг имкониятларини жуда юксак даражага кўтаради.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
31
Бас, бундан келиб чиқадиган хулоса птуки, СССР пролетариатининг манфаат ҳам вазифалари барча мам- лакатлардаги революцион ҳаракатнинг манфаат ҳам вазифалари блан қўшилиб кетади ва узилмас бўлиб боғланади, ва аксинча, барча мамлакатларнинг рево- люцион пролетарларининг вазифалари ҳам СССР пролетарларининг социалистик ^қурилиш фронтидаги вазифа ҳам муваффа1қиятлари блан узилмас бўлиб боғланади.
Шунинг учун, бир'0'н мамлакат 1прюлетарлар1ининг «миллий» вазифаларини интернационал (вазифаларга қарама-қарши (қўйиш — сиёсатда энг чуқур хатога йўл қўйиш демакдир.
Шунинг учун, СССР .пролетарларининг ооциалистик қурилиш фроитида ғайрат ва •ихтирос блан кураш олиб бор'ишларини, ба’зан бизнинг юппозиционерларим^из қилгандай «миллий биқиқлик» ва «ўз миллий доира- сида чекланиб 'қолиш» аломатлари деб тасвирлаш ақлдан озиш ёки гўдаклик даражасига тушиш демак- дир.
Шунинг учун, бир мамлакат пролетарларининг манфаат ҳам вазифалари барча мамлакат пролетар- ларининг манфаат ҳам вазифалари блан бир ва бў- линмасдир, дейиш барча мамлакатлар пролетарлари революцион ҳаракатининг ғалаба қозониши учун энг тўғри йўлдир.
Худди шунинг учун, -пролетар революция-сининг бир мамлакатда ғалаба 'қюзюниши — асл ма»қсад эмас, бал- ки революциянинг барча мамлакатларда ривожланиши ва ғалаба қозониши учун восита ва кўмакчидир.


32
И. В. С Т А Л И II
1
ишини бажармоқ демакдир, бу фақат СССР дагина эмас, балки капиталистик мамлакатларнинг ҳаммасида ҳам капитал устидан ғалаба ҳозирламоқ демакдир, чунки СССРдаги революция бутундун’ё революцияси- нинг бир қисмидир, унинг аввалидир ва унинг ёйилиб кетиши учун базадир.
4. 	Социализм қурилиши масаласининг тарихига доир
Тўртинчи масала. Тўртинчи масала муҳокама қили- наётган масаланинг тарихига доирдир. Оппозиция бир мамлакатда социализм қуриш масаласи бизнинг пар- тиямизда биринчи мартаба 1925 йилда ^ўйилган деб ишонтирмоқчи бўлади. Ҳарҳолда Троцкий XV конфе- ренцияда тўғридан-тўғри: «Нега бир мамлакатда со- циализмни қуриб тугаллашни назарий э’тироф қилиш- ни талаб этадилар? Бу .персп&ктива қаердан чиқиб қолди? Не.га 1925 йилгача .ҳечким *бу 'масалаии илгари сургаи эмас эди?» деди.
Шундай қилиб, 1925 йилгача партиямизда ҳечким бу масалани илгари сурмаган бўлиб чиқади. Фақат Сталин блан Бухарин партияда бу масалани илгари сурган, шунда ҳам 1925 йилда илгари сургап бўлиб чиқади.
Бу тўғрими? Йўқ, тўғри эмас.
Мен айтаманки, бир мамлакатда социалистик хў- жалик қуриш масаласи партияда 1915 йилдаёқ бирин- чи мартаба Леиин томонидан илгари сурилган эди. Мен айтаманки, ўша вақтда Ленинга э’тироз билдир- ган киши худди Троцкийнинг ўзгинаси эди. Мен айта- манки, бир мамлакатда социалистик хўжалик қуриш масаласи ўша вацтдан буён, я’ни 1915 йилдап буён


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
матбуотимизда ва -партиямизда бирқанча мартаба му- ҳокама қилинди.
Фактларга мурожаат қилайлик.
а) 1915 йил. Большевикларнинг марказий органи- да («Социал-Демократ»1,да) Ле-ниннинг «Европа Қўш- ма Штатлари шиори тўғрисида» деган мақоласи боси- либ чиқади. Ленин бу ма^олада бундай дейди:
«Бутун дун’ё Қўшма Штатлари шиори мустақил шиор сифа- тида тўғри бўлмаса керак, чунки, биринчидан, шунинг учун тўғри эмаски, бу шиор социализм блан қўшилиб кетади; иккинчидан, бу шиор социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши мумкин эмаслиги ҳақида ва бундай мамлакатнинг бошқа мамлакатларга му- носабати ҳақида нотўғри фикр туғдириши мумкин. Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг потекислиги капитализмнинг шак-шубҳасиз қонунидир. Бундан шу келиб чиқадики, бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида олинган бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қилиши мумкин. Бу мамлакатнинг ғалаба қилган пролетариа- ти капиталистларни экспроприация қилиб ва ўз мамлакатида соци- алистик ишлабчиқаришни ташкил этиб*, ҳамда бошқа мамлакат- лардаги эзилган синфларни ўз томонига огдириб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто зарур бўлган тақдирда, эксплуататор синфларга ва улар‘нинг давлатлариГа ҳарбий куч блан қарши чиқиб, қолган барча капиталистлар дун’ё- сига қарши чиқса ажаб эмас»... Чунки «социалистик республика- лар қолоқ давлатлар блан озми-кўпми узоқ вақт, қаттиқ кураш олиб бормасалар, социализм заминида миллатларнинг эркин равишда бирлашувлари мумкин эмас» (XVIII том, 232—233 бет- ларга қаралсин).
Троцкий раҳбарлиги остида чиқиб турган «Наше Слово»12да ўша 1915 йилдаёқ Троцкий томонидан қи- линган э’тироз мана бу:
• Қурсив меники. И. Ст.


34
И. В. С Т А Л И Н
««Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капита- лизмнинг шак-шубҳасиз қонунидир». Бундан «Социал-Демократ» (большевикларнинг 1915 йилдаги марказий органи, Лениннинг мазкур мақоласи шунда босилиб чиққан эди. И. Ст.), бир мам- лакатда социализмнинг ғалаба қозониши мумкин ва шу сабабдан айрим давлатлар пролетариат диктатураси учун Европа Қўшма Штатларининг тузилишини шарт қилиб қўйиш керак эмас, деган хулосани чиқарган эди... Ҳечбир мамлакат ўз курашида бошқа- ларни «кутиб ўтирмаслиги» керак, бу оддий бир фикрдир, интер- национал миқ’ёсда параллел суратда ҳаракат қилиш идеясининг кутиб ётиб интернационал миқесда ҳаракатсизлик қилиш идеяси блан алмаштирилмаслиги учун бу фикрни такрорлаб туриш фойдали ва зарурдир. Биз бошқаларни кутиб ўтирмасдан, миллий заминда кураш бошлаймиз ва давом қилдирамиз, бизнинг бу та- шаббусимиз бошқа мамлакатлардаги курашга далда бўлар деб, тамоман ишонамиз; агар бу нарса юз бермаса, у ҳолда, масалан, революцион Россия консерватив Европага бардош бераолади ёки социалистик Германия капиталистик дун'ёда якка ҳолда қола- олади, деб ўйлаш пуч умид бўлиб қолади — тарих тажрибаси ҳам, назарий мулоҳазалар ҳам шуни кўрсатади. Социал револю- циянинг истиқболини миллий рамкада муҳокама қилиш социал ватанпарварликнинг моҳиятини ташкил этган ўз миллий доира- сида чекланиб қолишнинг худди ўзига қурбон бўлишдир»* (Троцкий, «1917», III том, 1 қисм, 89—90 бетлар).
Кўрасизки, «социалисти-к ишлабчиқаришни та-шкил этиш» масаласи Ленин томонидан 1915 йилдаёқ қўйил- ган эди, Роосиядаги буржуа-демократик революция арафасида, «империалистик уруш даврида, буржуа- демократик революция ўсиб социалистик революцияга ўтиши кераклиги тўғрисидаги масала навбатда турган вақтда (қўйилган эди.
Кўрасизки, ўша вақтда ўртақ Ленинга э’тироз бил- дирган киши худди Троцкийнинг ўзгинаси эди, у, ал- батта, Лениннинг мақоласида ran бир мамлакатда * Курсив меники. И. Ст.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
35
«социализмнин-г ғалаба қозониши» ва «бир мамлакатда социалистик ишлабчиқаришни тапгкил этиш мумкин- лиги» устида бораётганлигини -билар эди.
Кўрасизки, «ўз миллий доирасида чекланиб қо- лиш»да айблаш Троцкий томонидан биринчи марта- ба ўлароқ 1915йилдаёқ илгари сурилган эди, шу блан бирга бу айблаш Сталин ёки Бухаринга қарши эмас, балки Ленинга қарши қаратилган эди.
Эади бўлса Зиновьев «ўз миллий доирасида чек- ланиб қолиш» тўғрисидаги кулгили айблашни ҳадеб шпга солади. Лекин, у, афтидан, шундай қилиши блан Троцкийнинг Ленинга ва унинг партиясига қарши қа- ратилган тезисларини такрорлаётганлигини ва рестав- рапия .қилаётганлигин-и тушунмаса *керак.
■б) 1919 йил. Лениннинг: «Пролетар-иат диктатураси даврида экономика ва сиёсат» деган ма^оласи. Ленин бу мақолада бундай деб ёзади:
«Барча мамлакатларнинг буржуалари ва уларнинг очиқ ва яширинган ёрдамчилари (II Интернационал «социалистлари») қан- дай ёлғон гапирсалар ҳам, туҳмат қилсалар ҳам шу нарса шак- шубҳасизки: пролстариат диктатурасининг асосий иқтисодий проблемаси нуқтаи назаридан, бизда коммунизмнинг капитализм устидан ғалаба қозониши та'минланган. Бутун дун’ё буржуазияси, агар бизни ҳарбий куч блан эзиб ташламаса, бизнинг жамоат хўжалигини қайтадан қуришда ғалаба қозонишимиз муқаррар эканлигини жуда яхши тушунгани учун ҳам, большевизмга қарши қутирмоқда ва ғазабланмоқда, большевикларга қарши ҳарбий ҳужумлар, фитналар ва ҳоказолар ташкил этмоқда. Аммо бур- жуазия бундай қилиб бизни эзиб ташлаёлмайди»* (XXIV том, 510 бетга қаралсин).
Кўрасизки, Лениннинг бу мақоласида ran «пролета- риат диктатурасининг иқтисодий проблемаси» ҳақида,
* Курсив меники. И. Ст,


36 И. В. С Т А Л И H
«жамоат хўжалигипи» «коммунизмнипг ғалабаси» томонига қаратиб «қайтадан қуриш» ҳақида боради. Энди, «пролетариат диктатурасининг иқтисодий проб- лемаси» ва пролетариат диктатураси даврида «жамоат хўжал-игини қайтадан қуриш» нима демак? У бир мамлакатда, бизнинг мамлакатимизда социализм қу- ришцан бошқа нарса Эхмас.
в) 1921 йил. Лениннинг «Озиқ-ов'қат солиғи тўғри- сида>>13 деган брошюраси. Биз «экон!омикамизнинг со- циалистик пойдеворини» қуриб тугаллайоламиз ва қуриб тугаллашимиз керак, деган ўша ^оидаси («Озиқ- овқат солиғи тўғрисида» деган брошюрага ^аралсин).
г) 1922 йил. Уртоқ Лениннинг Москва Советида сўзлаган нутқи. Ленин бу нутқида «биз ооциализмни кундалик ҳаётимизга олиб кирдик», «нэп Россияси социалистик Роосияга айланади» деди (XXVII том, 366 бетга қаралсин). Троцкий 1922 йилда ўзининг «Сулҳ программаси» деган китобига ёзган «Сўнг сў- зи»да Ленинга қарши э’тироз ^илади, лекин Ленин блан баҳс қилаётганлигини тўппа-тўғри айтмайди. Троцкий мазкур «Сўнг сўз» да мана бундай дейди:
««Сулҳ программасида» пролетар революцияси миллий дои- рада ғолибона суратда охиригача бориб етаолмайди, деб бирнеча бор такрорланган фикр, эҳтимол, ба’зибир ўқучиларга бизнинг Совет Республикамизнинг қарийб бешйиллик тажрибаси натижа- сйда рад қилингандай бўлиб кўриниши мумкин. Лекин бундай хулоса асоссиз бўлар эди. Бир мамлакатда ва бунинг устига қолоқ бир мамлакатда ишчи давлатининг бутун дун’ё ҳужумига бардош берганлиги пролетариатнинг қуввати жуда катта экан- лигидан гувоҳлик берадиким, бу куч илғорроқ, маданийроқ бош- қа мамлакатларда ҳақиқатан му’жизалар кўрсатаолади. Лекин биз ўзимизни давлат сифатида сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан сақлаб қолган бўлсак ҳам, социалистик жамиятни вужудга келтиришга


КИК КЕНГАИТИРИЛГАМ VII ПЛЕНУМИ
37 -1
етганимиз ва ҳатто яқинлашганимиз ҳам йўқ. Революцион давлат бўлиб сақланиб қолиш учун кураш шу давр ичида ишлабчиқа- риш кучларининг жуда ҳам камайиб кетишига сабаб бўлди; соци- ализм эса шу ишлабчиқариш кучларининг ўсиши ва гуллаши асоспдагина бўлиши мумкин. Буржуа давлатлари блан савдо-сотиқ тўғрисида олиб борилган музокаралар, концессиялар, Генуэ кон- ферснцияси ва бошқалар миллий-давлат рамкасида айрим ҳолда социализм қуриш мумкин эмаслигини кўрсатадиган жуда ҳам равшан шаҳодатлар... Россияда социалистик хўжаликни чинакам юксалтириш Европадаги энг муҳим мамлакатларда пролета- риат ғалаба қилгандан сўнггина мумкин бўлади»* (Троцкий, «1917», III том, 1 қисм, 92—93 бетлар).
Бунда Троцкий «миллий давлат рамкасида айрим ҳолда социализм қуриш -мумкин эмас» деб кимга э’ти- роз билдиради? Сталинга ёки Бухаринга эмас, албат- та. Бунда Троцкий ўртоқ Ленинга э’тироз билдиради, э’тироз билдирганда ҳам, бошқа бирор масала юза- сидан эмас, асосий масала — «миллий-давлат рамка- сида социализм *қуриш» мумкинлиги тўғрисидаги ма- сала юзаоидан э’тироз билдиради.
д) 	1923 йил. Лениннинг «Кооперация тўғрисида» деган брошюраси, бу брошюра унинг сиёсий васият- номасидир. Ленин бу брошюрада бундай дейди:
«Ҳақиқатан ҳам, давлатнинг йирик ишлабчиқариш воситала- рининг ҳаммасига ҳоким бўлиши, давлат ҳокимиятининг проле- тариат қўлида бўлиши, бу пролетариатнинг миллион-миллион майда ва жуда ҳам майда деҳқонлар блан иттифоқи, бу проле- тариатнинг деҳқонларга раҳбарлиги та’мниланганлиги ва ҳока- золар,— ахир, булар кооперациядан, илгари биз савдогарчилик кооперацияси деб менсимай келган ва ҳозир нэп даврида ҳам ма’лум жиҳатдан менсимай қарашга ҳаққимиз бўлган кооперация- нинг фақат бир ўзидан тўла социалистик жамиятни қуриб тугал-
* Курсив меники. И. Ст.
И. В. С та л и н, том 9


38
й. h. с т л л и н
лаш мақсадида олиш учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси эмасми? Бу ҳали социалистик жамиятни қуриб тугаллаш эмас, лекин бу шупдай қуриб тугаллаш учун зарур бўлган ва кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасидир»* (XXVII том, 392 бетга қаралсин).
Бундан ҳам аниқроқ қилиб айтиш қийин бўлса керак.
Троцкийнинг гапига қараганда, «миллий-давлат рамкасида социализм куриш» мумкин эмас. Аммо Ленин бўлса айтадики, биз, я’ни СССР пролетариати, эндиликда, пролетариат диктатураси даврида, «тўла ооциалистик жамиятни қуриб тугаллаш учуя» «зарур бўлган ва кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасига» эгамиз, дейди. Бу фикрлар бир-бирига батамом қара' ма-ҳаршидир.
Фактлар ана шундай.
Шундай қилиб кўрасизки, бир мамлакатда социа- лизм .қурити масаласи партиямизда 1915 йилдаёқ ил- гари сурилган эди, бу масалани шахсан Ленин илгари сурган эди, бу масала юзасидан Ленин блан тортиш- ган, Ленинни «ўз миллий доирасида чекланиб қолиш»- да айблаган киши худди Тр-оцкийнинг ўзгинаси эди
Кўрасизки; бу масала ўша вақтдан бошлаб то ўртоқ Лениннинг вафотигача партиямиз ишининг кун тар-' тибидан тушмади.
Кўрасизки, бу масала Троцкий томопидан, ё бир хил, ё иккинчи хил формада, ўртоқ Ленин блан яши- ринча ва лекин муайян баҳс қилиш тарзида, бирнеча мартаба қўзғотилган эди. Шубланбирга Троцкий ҳар- гал бу масалани Ленин ва ленинизм руҳида эмас, бал- Курсив мсники. И. Ст.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
3d
ки Ленинга ва ленинизмга қарши қаратиб баён қилиб келди.
Кўрасизки, Троцкнй, бир мамлакатда социализм қуриш масаласини 1925 йилгача ҳечким кўтарган эмас, деб ишонтирмоқчи бўлиб, очиқдая-очиқ ёлғон гапиради.
5. 	СССРда социализм қурилиши масаласининг ҳозирги пайтда жуда муҳим эканлиги
Бешинчи масала. Бешинчи масала социализм қу- риш вазифасининг ҳозирги пайтда актуал вазифа экаплиги тўғрисидаги проблемага доирдир. Нега соци- алпзм қуриш масаласи худди шу ҳозирги пайтда, худ- ди шу сўнгги вақтда жуда актуал масала бўлиб қолди? Нега СССРда социализм қуриш масаласи, масалан, 1915, 1918, 1919, 1921, 1922, 1923 йилларда ба’зан- ба’зан, айрим маколалардагина муҳокама қилинди-ю, 1924, 1925, 1926 йилларда бу масала бизнинг партия ишимизда жуда муҳим ўрин олди? Бунинг сабаби нима?
Менимча, бунинг учта асосий сабаби бор.
Биринчидан, шуки, сўнгги йилларда бошқа мамла- катларда революциянинг сур’ати сусайиб қолди, «ка- ■питалнзмнинг қисман стабилизацияланиши» деб ата- ладпган нарса бошланди. Капитализмнинг қисман стабилизацияланиши бизнинг мамлакатимизда ооциа- лизм қуриш имкониятларининг заифланишига ёки ҳатто йўқолишига сабаб бўлмайдими?— деган савол- нинг туғилишига ҳам сабаб шу. Бизнинг мамлакати- мизда социализм ва социалистик ҳурилишнинг та!қдири масаласига қизиқувнинг ўсишига ҳам сабаб шу. 4*


40
И. В. С Т А Л И Н
Иккинчидан, шуки, бпз кучларни қайтадан груп- палаш ва кейин ҳужумга ўтиш учун нэпни амалга оширдик, хусусий капиталга йўл қўйдик ва бирмунча орқага чекиндик. Нэпнинг амалга оширилиши мамла- катимизда социалистик қурилиш имкониятларининг заифланишига сабаб бўлмайдими?— деган савол келади. Бизнинг мамлакатимизда социалистик қури>- лишнинг мумкинлипи масаласига тобора кўпроқ қизи- қувнинг янги манбаи ана шу.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
41
дан, ҳархил (радамларни ҳисоблаб туришларига ҳам сабаб шу.
Социализм қуриш масаласининг бизнинг партиямиз учун ва бизнинг пролетариатимиз учун, шунингдек Коминтерн учун ҳам, энг актуал масалага айланган- лигини 1кўрсатадиган уч асосий сабаб ана шу,


42
и. в. с т л л и н
хўжалик қуриш учун имконият борми-йўқми,— бизнинг партия ва совет ишимизнинг энг муҳим масалалари- дан бири ҳозир ана шу.
Ленин бунга: ҳа, бор, деб жавоб берди (лоақал «Кооперацня тўғрисида» деган брошюрага қаралсин). Партия бунга: ҳа, бор, деб жавоб берди (РҚП(б) XIV конференциясининг резолюциясига |қаралсин). Хўш, оппозиция-чи? Мен оппозициянинг, бунга: йўқ, деб жавоб берганлигини айтиб ўтдим. Оппозициячи- лар блокининг лидери Троцкий яқиндагина, 1926 йил сентябрида, ўзининг оппозициячиларга қарата ёзилган ма’лум мурожаатномасида, «мен бир мамлакатда со- циализм назариясини» «ўз миллий доирасида чекла- ниб қолишни назарий жиҳатдан оқлаш» деб ҳисоблай- ман, деган эди, мен ВҚП(б) XV копференциясида қилган докладимда буни айтиб ўтгаи эдим ва ҳозир бу ерда ҳам такрорлашга мажбурхман (Сталиннинг ВКП(б) XV конференциясида қилган докладига дарал- син14).
Троцкийнинг бу цитатасини (1926 йил) унинг 1915 йилдаги мақоласи блан солиштириб кўрсаигиз,— Троцкий бу ма^олада, социализмнинг бпр мамлакатда валаба қозониши мумкинлиги масаласи юзасидан Ленин блан мупозара қилиб ўртоқ Ленин ва ленинчи- ларнинг «ўз миллий доирасида чекланиб қолганлиги» гўғрисидаги масалани биринчи марта қўйгап эди,— шунда сиз Троцкийнинг бир мамлакатда социализм қуриш масаласида ўзининг эски, социал-демократча инкор этиш позициясида ^олганлигини англайсиз.
Худди шупинг учун партия, троцкизм партиямиз цчидагн социал-демократик оғ.мачиликдир, дейди.


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
43
6. 	Революциянинг истикболи тўғрисида
Олтинчи масала. Олтинчи масала пролетар рево- люциясининг истиқболи проблемасига доир. Троцкий партиянинг XV конференциясида сўзлаган нутқида бундай деган эди: «Ленин, биз социализмни 20 йилда асло қуриб тугаллайолмаймиз, деҳқон ‘мамлакагиммз- нинг қолоқлиги шароитида, 30 йилда ҳам қуриб тугал- лайолмаймиз. Энг камида 30—50 йил керак деб ҳисоб- лагая эди».
Уртоқлар, мен бу ерда шуни айтишим керакки, Троцкий томонидан ўйлаб чиқарилган бу истиқбол- нинг ўртоқ Лениннинг СССРдаги революция тўғриси- даги истиқболи блан ҳечқандай алоқаси йўқ. Бирнеча минутдан кейин Троцкийнинг ўзи, ўз нутқида бу истиқ. бол блан курашабошлайди, Лекин бу унинг иши. Аммо мен шуни айтишим керакки, Ленин ҳам, партия ҳам Троцкий томонидан ўйлаб чиқарилган бу истиқбол ва ундан келиб чиқадиган хулосалар учун жавобгар бўла- олмайдилар. Троцкийнинг бу истиқболни ўйлаб чиқа- риб, кейин ўз нутқида ўзи ўйлаб чиқарган нарса блан курашабошлаши,— бу факт Троцкийнинг батамом ган- гиб қолганлигини ва ўзини кулгили аҳволга қўйганли- гини кўрсатади, холос.
Ленин 30 ёки 50 йилда «биз социализмии асло қурнб тугаллайолмаймиз» деб ҳечбир айгган эмас. Ҳақиқатда Ленин мана бундай деган эди:
«Деҳқонлар блан 10—20 йил тўғри муносабатда бўлсак, бутун дун’ё миқ’ёсида (ҳатто ўсиб бораётан пролетар револю- циялари кечиккан тақдирда ҳам) ғалаба та’мин этилган бўлади, акс ҳолда оқгвардия террорининг* азоб-уқубати 20—40 йил давом қилади» (XXVI том, 313 бетга қаралсин).


44
И. В. С Т А Л И Н
Лениннинг бу фикридан биз «20—30 ёки 50 йилда ҳам асло социализмни қуриб тугаллай олмаймиз» де- ган хулоса чиқариш мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Бу фикрдан фақат қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин:
а) деҳқонлар блан тўғри муносабатда бўлганимиз- да 10—20 йилда ғалаба ^озонишимиз (я’ни социали- змнииг ғалабаси) та’мин этилган бўлади;
б) бу ғалаба фақат СССР миқ’ёсидаги ғалабагина бўлиб қолмасдан, «бутун дун’ё миқ’ёоидаги» ғалаба бўлади;
в) агар биз шу муддат мобайнида ғалабага эриш- мас эканмиз, у вақтда бу бизнинг тор-мор қилинган- лигимизнинг аломати ва пролетариат диктатураси режимининг 20—40 йилга чўзилиши мумкин бўлган оқгвардия террори режимига алмашинганлигининг ало- мати бўлади.
Лениннипг бу фикрига ва ундан келиб чиқадиган хулосаларга қўшилиш ёки қўшилмаслик мумкин, ал- батта. Лекмн унинг фикрини, Троцкий ^илгани синга- ри, бузиб кўрсатиш ярамайди.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
45
қозониши шундай зўр халқаро аҳамиятга эгаки, у (ғалаба) бизнинг мамлакатимиз блангина чекланаол- майди, балки капиталистик мамлакатларнинг барча- сида ҳам социализм сари жуда кучли ҳаракат .қўзғаши керак, бу ғалаба пролетар революциясининг бошқа мамлакатлардаги ғалабаси блан бир вақтга тўғри кел- маса ҳам, ҳарҳолда бошқа мамлакатлар пролетарла- рининг бутун дун’ё революциясининг ғалабаои сари йўналган жуда кучли ҳаракатига йўл бошлаб бериши керак.
Революциянинг ғалаба қозониш истиқболи назарда тутилар экан, Лениннинг фикрича, революциянинг ис- тиқболи ана шундай ва бизда, партияда ҳам ran худди шу тўғрида боради.
Бу истиқболни Троцкийнинг 30—50 йил тўғрисида- ги истиқболи блан аралаштириб юбориш — Ленинга туҳмат ‘қилиш демакдир.
7. 	Аслда масала қандай


46
И. В. С Т А Л II 11
ҳозир бўлган ва лекин СССР пролетариатининг бу ёрдамни қабул қилишига батамом ишониб етмаган деҳқонларимиз туради. Бу, ўртоқлар, масалани бола- ларча қўйишдир. Масалани бундай қўйишнинг мамла- катимизда революциянинг боришига ҳам, бутун дун’ё капитализми блан социализм ўртасида бўлаётган ку- раш фронтидаги кучларнинг нисбатига ҳам ҳечқандай алоқаси йўқ. Қўпол гапим учун кечирасиз, фақат инс- Титуткаларгина масалани шу таризқа қўйиши мумкин. Афсуски, аҳвол ба’зибир оппозициячиларнинг бизга тасвир қилиб кўрсатганларидек эмас, шу блан бирга, агар ёрдам олиш бизгагина боғлиқ бўлса, биз мам- нуният блан у томоннинг ёрдамини ҳам, бу томоннинг ёрдамини ҳам ҳабул қилган бўлар эдик, бунга шубҳа қилиш учун асос йўқ. йўқ, ҳақиқий турмушда масала бундай эмас.
Масала мана бундай: модомики бутун дун’ё рево- люцион ҳаракатининг сур’ати сусайган, Ғарбда социа- лизм ҳали ғалаба 'қозонмаган, СССР пролетариати эса ҳокимият тепасида тургани ҳолда ҳокимиятни йилдан- йилга мустаҳкамлаётган, асосий деҳқонлар оммасини ўз теварагига жипслаштираётган, социалистик қури- лиш фронтада ҳозирдаёқ жиддий муваффақиятларга эришган ва барча мамлакатларнйнг пролетарлари ва эзилган халқлари блан дўстлик алоқаларини муваф- факиятли суратда мустаҳкамлаётган экан, СССР про- летариатининг, капиталистик куршовга қара-масдан, ўз буржуазиясини енгаолиши ва мамлакатимизда ғоли- бона социализм қуришни давом этдираолишини инкор этиш учун асос борми?


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
47
лизм ўртасида бўлаётган кураш фронтидаги кучлар- нинг ҳақиқий нисбатига асослансак, ҳозир масала ана шундай.
Партия бу масалага, СССР пролетариати бундай шароитда ўзининг «миллий» буржуазиясини енгишга ва социалистик хўжаликни муваффақият блан қуришга қодир, деб жавоб беради.
Оппозиция бўлса, бундай дейди:
«Европа пролетариати бевосита давлат йўли блан* ёрдам бермаса, Россиянинг ишчилар синфи ҳокимият тепасида туриб колаолмайди ва ўзининг вақтинча ҳукмронлигини узоқ муддатли социалистик диктатурага айлантираолмайди. Бу тўғрида бир мииут ҳам шубҳа қилиш мумкин эмас» (Троцкий, «Бизнинг регво- люция», 278 бетга қаралсин).
Троцкийнинг бу цитатасининг ма’носи нима ва «Европа пролетариатининг давлат йўли блан бевосита ёрдам бериши» нима демак? Бу — дастлаб Ғарбдалро- летариат ғалаба цозонмас экан, дастлаб Ғарбда пролетариат ҳокимиятни қўлга олмас экан, СССР ттролетариати ўз буржуазиясини енгиши ва социализм қуриши уёода турсин, у ҳатто ҳокимият тепасида ҳам қололмайди демакдир.
Масала ана шундай ва ихталофларимизнинг илди- зи ана шунда.
Троцкийнинг бу иозицияси меньшевик Отто Бауэр позициясидаи нима фарқ қилади?
Афсуски, ҳеч фарқ қилмайди.
8. 	Ғалаба имконияти тўғрисида
Саккизинчи масала. Хўп, яхши, дейди оппозиция, шундай ҳам бўлсин, лекин ғалаба имконияти кимда * Курсив меники. И. Ст.


48
И. В. С Т А Л И Н
кўпроқ — СССР пролетариатидами, ёки бутун дун’ё пролетариатидами?
«Европа капитализми,— дейди Троцкий ВҚП(б) XV конфе- ренциясида сўзлаган нутқида,— 30—50 йил мобайнида чириб бо- ради, пролетариат эса революция қилишга лаёқатсиз бўлиб чиқади деб тасаввур қилмоқ мумкинми? Мен бундай савол бераман: нима учун мен Европа пролетариати тўғрисида қора пессимизмга берилишдан иборат бўлган, асоссиз да’во, деб аташдан бўлак ном бериш мумкин бўлмаган бу да’вони асос қилиб олншИхМ керак?.. Мен айтаманки, Европа пролетариатининг ҳокимиятни олишидан кўра бизнинг деҳқонлар блан бирликда социализмни қуриб тугалла- шимиз осонроқ, деб ўйлаш учун менинг ҳечқандай назарий ва сиёсий асосим йўқ» (Троцкийнинг ВҚП(б) XV конференциясида сўзлаган нутқига қаралсин).
Биринчидан, Европада «30—50 йил мобайнада» турғунлик бўлади деган ’истиқболни ҳеч сўзсиз таш- лаш керак. Ҳечким Троцкийни Ғарбиинг капиталистик мамлакатларидаги пролетар революциясининг бу ис- тиқболини асос қилиб олишга мажбур қилгап Эхмас, бу исгиқболнинг партиямиз и-стиқболи блап ҳечқандай алоқаси йўқ. Троцкийнинг ўзи шундай уйдирхма истиқ- бол ўйлаб чиқарди ва бундай операциянинг оқибат- лари учун упипг ўзи жавоб беришп керак. Men ўй- лайман, агар Ғарбдаги пролетар революциясииинг ҳақиқий лстиқболи назарда тутилса, бу муддат энг камида икки марта қисқартирилиши керак.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
49
нншга мажбур бўлган ўз «миллий» буржуазиясини енгиш имкониятидан кўра анча кўпроқ, дейди.
Men, масалани бундай қўйиш нотўғри, деб 'биламан. Троцкий масалани шу тариқада қўйиши блан ўзини-ўзи илинтириб қўяди, деб биламан. Ажабо, меньшевиклар 1917 йил октябрида, Ғарб пролетарларининг буржуази- янп ағдариш ва ҳокимиятни >қўлга олиш mmikohihhth, техпикаси кам ривожланган ва пролетариатининг сони оз бўлган Россия пролетарлариникига қараганда анча кўпроқ, деб том бошига чиқиб қичқирган вақтларида ҳам, бнзга худди шу гапнинг ўзини айтмаганмиди- лар. Ажабо, меньшевикларнинг қилгаи маддоҳлигига қарамасдан, 1917 йил октябрьда Россия пролетарлари- нинг ҳокимиятни олиш ва буржуазияни ағдариш пмконияти Англия, Франция ёки Германия пролетар- лариникидан кўра анча кўпроқ бўлиб чиққанлиги факт эмасми? Бутун дун’ёдаги революцион кураш практи- касп масалани Троцкий қўйганидек қўйиш ярамасли- гинп кўрсатмадими ва исбот эТмадими?


50
И. Ь. С Т А Л И Н
улгурмасимиздан илгари ҳокимиятни қўлга оларлар. Шундай бўлиш эҳтимоли йўқ эмас, асло. Лекин шун- дай бўлиши ҳам мумкинки, СССР пролетариати Ғарб пролетарлари ўз буржуазияларини ағдармасларйдан илгари экономикамизнинг социалистик пойдеворини қуриб тугаллашга муваффақ бўлар. Бупдай бўлиш эҳтимоли ҳам йўқ эмас.
Бунда тезроқ ғалаба қозониш имконияти масала- сииинг ҳал қилиниши капитализм блан социализм ўр- тасида бораётган кураш фронтидаги реал вазиятга ва фақат шунгагина боғлиқдир.
9. 	Амалий-сиёсий ихтилофлар
Ихтилофларимизнинг асослари ана шундай.
Ташқи ва ички сиёсат соҳасида ҳам, нуқул партия иши соҳаоида ҳам амалий-сиёсий характердаги ихти- лофлар ана шу асослардан келиб чиқади. Тўқцизинчи масаланинг мавзуи ана шу ихтилофлардир.
а) 	Парт-ия, капитализмнинг қисман стабилизация- лашганлиги фактига асосланиб, биз революцияаро даврни кеч-ираётирмиз, биз капиталистик мамлакат- ларда революция сари бораётирмиз ва компартиянинг асосий вазифаси оммага яқинлашиб олиш учуп йўл очишдан, омма блан алоқан-и мустаҳкамлашдан, про- летариатнинг оммавий ташкилотларини эгаллашдан ва кенг ишчилар оммасини келажакдаги революцион ку- рашларга тайёрлашдан иборат, деб ҳи-соблайди.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
51
стабилизациялашганлиги фактини ипкор этишни мум- кин деб билади (ёки мумкин деб билар эди), инглиз забастовкасини15 капитализм стабилизациясининг та- момланганлиги аломати деб билади (ёки шундай деб билар эди), аммо, шунга қарамай, стабилизациянинг факт эканлиги ма’лум бўлиб қолгандан кейин, оппози- ция ундай бўлса, фактларнинг ўзига ёмон, демак, бпрлашган фронт тактикасини қайтадан кўриб чиқиш, Гарбдаги касаба ҳаракати блан алоқани узиш керак ва ҳоказолар, деган болохонадор шиорлар блан герда- йпб, фактларни босиб ўтиб кетиш мумкин, дейди.
Лекин фактлар блан, воқиаларнинг об’ектив бори- шм блан ҳисоблашмаслик нима демак? Бу — фан за- минидан тушиб, фолбинлик заминига ўтиш демаадир.
Оппозициячилар блокининг сиёсатдаги авантюриз- ми ҳам ана шундан.
б) 	Партия индустрлаштириш социалистик қурилиш- iniiir асосий йўли эканлигига, мамлакатимизнинг ички бозори эса социалистик индустрия учун асосий бозор эканлигига асосланиб, индустрлаштириш асосий деҳ- қоилар оммасининг (ишчилар тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади) моддий аҳволини оғишмай яхшилаш базасида рпвожланмоғи керак, индустрия блан деҳқон хўжа- лигл ўртасидаги, пролетариат блап деҳқонлар ўрта- сидаги ҳамжиҳатлик ва бу ҳамжиҳатликда пролетари- атнинг раҳбарлик қилиш вазифасини бажариши, Ленин айтгандек, . бизни.нг .қурилиииимиз ғалабасининг ва «Совет ҳокимиятининг асл моҳиягидир»16, шу муноса- бат блан бизнинг умуман сиёсатимиз, хусусан солиқ сиёсатимиз ва нарх спёсатимиз бу ҳамжиҳатликнинг манфаатларига тўғри келадиган қилиб тузилиши ке- рак, деб билади.


52
И. В. С Т А Л И Н
Оппозиция эса, деҳқонларни социализм қуриш ишига жалб цилиш мумкинлигига ишонмасдан ва ин- дустрлашни асосий деҳқонлар оммасининг зиёнига қурмақ мумкии деб ўйлаб, индустрлаштиришнинг ка- питалистик методлари йўлига, деҳқонларга «мустам- лака» деб, пролетар давлати «эксплуатация» қилса бўладиган об’ект деб қараш йўлига тойилиб кетади ва индустрлаш учун шундай чоралар (деҳқонларни солиқ блан сиқишпи кучайтириш, саноат товарлари- нинг саноатдан чиқариш нархларини ошириш ва ҳсжа- зо) таклиф қиладик-и, бу чоралар ипдустрияни1нг деҳ- қон хўжалиги блан ҳамжиҳатлигини бузиши мумкин, камбағал ва ўртаҳол деҳқонларнинг иқтисодий аҳво- лига шикаст етказиши мумкин ва индустрлаш асосла- рининг ўзини емириши мумкин, холос.
Оппозиц!ия;нинг пролетариат блан деҳқонлар ўрта- сидаги блокка ва бу блокда пролетариат гегемон бў- лиши керак, деган идеяга терс қарашининг,— социал- демократияга хос қарашнинг сабаби ҳам шу.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАМ VII ПЛЕНУМИ
53
ва, дем-ак, пролетариат диктатурасининг емирилишига сабаб бўлади.
Оппозиция бўлса, ошкора суратда бу фикрларга қарши э’тироз қилмаса ҳам, лекин ўзининг амалий ишида партиянинг бирлигини сусайтириш зарурлиги- га, партия ичида фракцияларга эркинлик бериш зарур- лигига ва, бинобарин, янги партия учун элементлар вужудга келтириш зарурлигига асосланади.
Оппозицион блокнинг амалий ишида ажратучилик сиёсати тутишининг сабаби ҳам ана шу.
Опиозициянинг партияда «режим» бор, деб дод- фар’ёд қилишига ҳам сабаб ана шу, бу дод-фар’ёдлар, аслда, мамлакатдаги пролетар бўлмаган элементлар- нинг пролетариат диктатурасмга қарши норозилик билдираётганлигининг ифодасидир.
Икки партия тўғрисида масала чиқишига сабаб ана шу.
Уртоқлар биз блан оппозиция ўртасидаги ихтилоф- ларнинг жам’и ана шу.
IV
оппозиция ИШЛАЯПТИ
Энди бу ихтилофлар қандай қилиб амалий ишда юз берди деган масалага ўтамиз.
Хўш, бизнинг оппозициямиз ўзининг амалий ишида, партияга қарши курашида амалда ўзини қай хилда кўрсатди?
Ма’лумки, аппозиция фақат бизнинг партиямизда- гина эмас, балки Коминтерннинг бошқа секцияларида ^ам, масалан, Германия, Франция ва ҳоказоларда, иш олиб борган эди. Шунинг учун масалани: оппози- Циянинг ва унинг мухлисларининг ВҚГ1(б)даги ва 5 И. в. том I


54
Й. В. С Т А л и н
Қоминтерннинг бошқа секцияларидаги амалий иши ҳақиқатда (қандай эди?— деган тарзда қўйиш керак.
а) 	Оппозициянинг ва унинг мухлисларининг ВҚП (б)- даги амалий иши. Оппозиция ўзининг «ишини» пар- тияга жуда ҳам оғир айб қўйишдан бошлади. Оппо- зиция, партия «оппоргунизм йўлига тушиб кетаётипти» деди. Оппозиция, партиянинг сиёсати «революциянинг синфий йўлиға тамоман қарши» деб да’во қилган эди. Оппозиция, партия айнимоқда ва термидорга томон кетмоқда, деб да’во қилган эди. Оппозиция, бизнинг давлатимиз «ҳечбир пролетар давлати эмас» деб айт- ган эди. Мана шуларнинг ҳаммаси ё оппозиция вакил- ларининг ошкора декларациялари ва нутқларида (М.ар- казий Қомитет ва Марказий Контроль Қомиссиясининг 1926 йил июль пленуми), ёки оипозициянинг яширинча чиқарган ва унинг тарафдорлари томонидан тарҳатил- ган ҳужжатларда гапириб келинди.
Лекин оппозиция, партияга шу оғир айбларни қў- йиш блан, партия ичида янги параллел ячейкалар ташкил этиш учун, партиянинг янги параллел марка- зини ташкил этиш учун, янги партия вужудга келти- риш учун замин ҳозирлади. Оппозиция тарафдорла- ридан бири, Оосовский жаноблари, ўз мақолаларида, ҳозир мавжуд бўлган партияни, я’ни бизнинг партия- мизни, капиталистларнинг манфаатларини ҳимоя қила- япти, шу сабабдан ҳозир мавжуд бўлган партия блан бир қаторда кун кўрадиган ва иш олиб борадиган янги партия, «соф пролетар партияси» ташкил этиш зарур, деб очиқдан-очиқ айтган эди.


ҚИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
S5
учуц бутунлай ва тамомила жавобгар. Оссовакийнинг ўзини очиқдан-очиқ оппозиция тарафдори деб ҳисоб- лаганлиги ва оппозициянинг, бир мартаба бўлса-да, унинг бу чиқишларига э’тироз билдиришга урунмаган- лиги ма’лум. Сўнгра, Марказий Комитетнинг апрель пленумида Троцкийнинг Оссовскийни ҳимоя қилиб, ўртоқ Молотовга қарши чиққанлиги ҳам ма’лум. Ни- ҳоят, партия Оссовскийга қарши якдиллик блан бир фикрдалигига қарамасдан, оппозициянинг Марказий Комитетда Оссовскийни партиядан чиқаришга .қарши овоз берганлиги ҳам ма’лум. Мана шулараинг ҳаммаси олпозиция Оссовскийнинг «|цилмишлари>> учун ма’навий жавобгарликни ўз устига олганлигини кўрсатади.
Хулоса: ВҚП(б)даги оппозициянинг амалий иши Ос. совский позициясида, унинг мамлакатимизда, ВҚП(б) блан параллел суратда ва унга қарши янги партия тузиш зарур, деган позицияоида кўринди. ,
Бошқача бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Чунки нккидан бири:
ё оппозиция партияга бундай оғир айблар қўйиб, ўзи бу айбларнинг жиддийлигига ишонмаган ва улар- 'Ни шунчаки дабдаба учунгина қўйган,— ,бу ҳолда оппозиция ишчилар синфини янглиштирган, бу эса жиноятдир;
ёки оппозиция ўзи қўйган айбларнинг жиддайли- гига ишонган ва ҳали ҳам ишонмоқда,— у ҳолда оппо- зиция партиянинг раҳбар кадрларини тор-мор келти- риш, янги партия тузиш йўлини тутиши керак эди ва Ҳа^иқатан ҳам шундай йўл тутди.
Бизнинг оппозициямизнинг 1926 йил октябригача ВҚП(б)га қарши олиб борган амалий ишидаги қиё- фаси ана, шундай эди.


56
И. В. С Т А Л И Н
б) 	Опнозицшшипг герман комиаргиясидаги мухлис- ларининг амалий иши. Германиядаги Қорш жанобла- ри бошчилиги остидаги «ўтасўллар», оппозициямизнинг партияга қўйган айбларига асосланиб, ўзлари «бундан чиқадиган» хулосаларини чиқардилар ва муддаолари нима эканлигини оппа-очиқ қилиб айтиб қўяқолдилар. Ма’лумки, Германиядаги «ўтасўлларнинг» идеологи бўлган Корш бизнинг социалистик саноатимизни «ооф капиталистик саноат» дейди. Ма’лумки, Корш бизнинг партиямизни «қулоқлаштирилган» партия, Қоминтерн- ни эса «оппортунистик» ташкилот деб атайди. Сўнгра, ма’лумки Қорш, шунинг учун ҳозир СССРда мавжуд бўлган ҳокимиятга қарши «янги революция» қилиш зарур, деб тарғиб қилмоқда.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VI f ПЛЕНУМИ
57
гапдаси учун ма’навий жавобгарликни ўз устлаоига олганликлари ма’лум. Хўш, «ўтасўлларнинг» ВКП(б)- даги оппозицияга тарафдор эканликларини ким бил- майди?
в) 	Оппозициянинг Франциядаги мухлисларининг амалий иши. Оппозициянинг Франциядаги мухлислари тўғрисида ҳам худди шуни айтиш керак. Мен Сува- ринни ва унинг Франциядаги машҳур журналда иш кўраётган группасини кўзда тутаман. Суварин, бизнинг оппозициямизнинг партияга айб қўйганда дастак қил- ган муқаддимасига асосланиб, революциянинг асосий душмани — партия бюрократиясидир, партиямизнинг раҳбар устқатламидир, деган хулосага келади. Сува-> рин, фақат бир нарса: партия составидаги ва ҳокимият составидаги раҳбар устқатламга қарши янги револю- ция, энг олдин ВҚП(б) Марказий Қомитети Секрета- риатига қарши янги революциягина «нажотга» олиб бораолади, дейди. У ерда, Германияда— СССРда мавжуд бўлган ҳокимиятга қарши «янги революция». By ерда, Франпияда — Марказий Комитет Секрета- риатига қарши «янги революция». Хўш, бу янги рево- люцияни қандай қилиб уюштириш керак? Уни янги революция мақсадларига мослаштирилган алоҳида партиясиз уюштириш мумкинми? Албатта, мумкин эмас. Демах, бундан янги партия тузиш масаласи ке- либ чиқади.


58
и. в. с т л л и н
марказий органи редакциясига ўрнаштириб қўйиш пайида бўлганлиги ма’лум. Дуруст, бу ният амалга ошмади. Лекин бу оппозициямизнинг айби эмас, шў- ридир.
Шундай қилиб, агар оппозицияни ўзини ўзи тас- вирлаганча эма-с, балки бизда, СССРда ҳам, Франция ва Германияда ҳам иш жараёнида ўзини қандай кўр- сатган бўлса, шундай олиб қарайдиган бўлсак, мен 'айтаманжи, оппозиция ўзининг амалий ишида партия- мизнинг ҳозирда мавжуд бўлган кадрларини тор-мор келтириш ва янги партия тузиш масаласига келиб етгаи.
V
ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИНИНГ ДУШМАНЛАРИ ОППОЗИЦИЯНИ НИМАСИ УЧУН МАҚТАИДИЛАР
Социал-демократлар ва кадетлар аппозицияни ни- маси учун мақтайдилар?
ёки бошҳача қилиб айтганда — оппозиция кимлар- нинг кайфиятларини акс этдиради?


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
59
са, иккинчи томон ўртоқларча дўстлик кўзи блан қара- моқда. «Рус масаласининг» жуда катта халқаро аҳа- миятга эга эканлиги ҳозирги вақтда шундай бир факт- дирки, коммунизм душманлари энди бу факт блан ҳисоблашмай иложлари йўқ.
«Рус масаласи» теварагица икки фронт: Советлар Республикасининг душманлари фронти ва унинг фидо- кор дўстлари фронти вужудга келди. Советлар Рес- публикаси душманларининг муддаоси нима? Улар про- летар диктатураси блан курашмоқ учун кенг хал.қ оммаси ичида ғоявий ва ма’навий шароит вужудга келтирмоқчилар. Советлар Республика-си дўстларининг муддаоси нима? Улар Советлар Республи/касини қув- ватлаш, ҳимоя қилиш учун пролетариатнинг кенг та- баҳалари ичида ғоявий ва ма’навий шароит вужудга келтирмоқчилар.
Энди кўрайлик-чи, социал-демократлар ва рус эми- грациясига мансуб бўлган кадетлар бизцинг оппози- ииямизни нимаси учун мақтар эканлар.
Масалан, Германиядаги машҳур социал-демократик лидер Пауль Леви мана бундай дейди:


60
И. В. С Т А Л II Н
четдан — Ғарбий Европадан туриб кузатиб бораётган бизлар учун шу нарса аён: бизнинг қарашларимиз оппозициянинг қарашлари блан бирдай... Россияда синфий кураш байроғи остида мустақил, антикапиталистик ҳаракат яна бошланаётганлиги факти кўриниб турипти» («Лейпцигер Фольксцейтунг», 1926 йил 30 июль).
Бунда, бу цитатада иптчи ва деҳқонлар манфаат- ларининг «бирдайлиги» тўғрисидаги масалада чатоқ борлиги кўриниб турипти. Лекин Пауль Левининг биз- нинг оппозициямизни, у ишчи ва деҳқонлар блоки идеясига, ишчи ва деҳқонлар иттифоқи идеясига қарши курашгани учун мақтаганлиги ҳам шубҳасиз.
СССРда капитализмни реставрация қилиш учун жонбозлик қилаётган «рус» социал-демократиясининг лидери, «рус» меньшевикларининг лидери, ҳаммага ма’лум бўлган Дан бизнинг отпозипиям1из тўғрисида бундай дейди:
«Большевиклар оппозицияси ҳозирги мавжуд бўлган тузумни танқид қилиши блан, социал-демократиянинг танқидини сўзма-сўз деярлик такрорлайдиган танқиди блан, одамларни... социал-де- мократиянинг ижобий платформасини қабул қилишга ҳозирла- япти».
Сўнгра:
«Оппозиция фақат ишчилар орасидагина эмас, балки комму- нист ишчилар ўртасида ҳам шундай идея ва кайфиятларнинг куртакларини тарбиялаб. ўстирмоқдаки, бу куртаклар усталик блан парвариш қилинса, осонлик блан социал-демократик мева- лар бериши мумкин» («Социалистический Вестник» № 17—18).
Равшан бўлса керак.
Милюков партиясининг марказий органи «Послед- ние Новостм»18 эса бизиинг оппозициямиз тўғрисида мана бундай деб ёзади:


КИК. КЕНГАЙТИРИЛГЛН VII ПЛЕНУМИ
61
«Бугун оппозиция диктатуранинг тагига футур етказмоқда, оппозициянипг ҳарбир янги нашрида тобора «қўрқинчлироқ» сўз- лар айтилмоқда, оппозициянинг ўзи ҳукмрон системага тобора кескинроқ тажовуз қилиш томонига қараб эволюция қилмоқда, шунинг учун оппозицияни аҳолининг сиёсий жиҳатдан норози бўлган кенг табақаларининг жарчиси деб мамнуният блан қабул қилиш учун ҳозирча шу ҳам кифоя қилади» («Последние Ново- сти» № 1990).
Сўнгра:
«Ҳозирги вақтда Совет ҳокимияти учун энг қўрқинчли душ- ман — билдирмасдан келиб Совет ҳокимиятига ҳар томондан чангал солаётган ва Совет ҳокимияти ўзининг тугатилганлигини пайқамасдан бурун уни тугатадиган душмандир. Совет оппози- цияси худди ана шу рольни, тайёргарлик даврида (биз ҳали бу дзврдан чиққанимиз йўқ) муқаррар ва лозим бўлган рольни ўйнай- ди» («Последние Новости» № 1983, ўша йилнинг 27 августи).
Бунга коминтарий бериш ортиқча деб ўйлайман.
Гарчи бундай цитаталардан ўнларча ва юзларча келтириш мумкин бўлса-да, вақт оз бўлганлиги учун, меи фақат шу цитаталар блан чеклаиаман.
Социал-демократлар ва кадетлар бизнинг оппози- ииям.изни ана шуниси учун мақтайдилар.
Бу та-содифийми? Иўқ, тасодифий эмас.
Бундан кўриниб туриптики, оппозиция мамлакаги- миз пролетариатининг кайфиятини эмас, балки проле- тариат диктатурасидан норози бўлган ва пролетариат диктатурасининг бузилишини, ағдарилипшни бетоқат- ЛИК блан кутиб турган пролетар бўлмаган элементлар- нинг кайфиятларини акс этдиради.


62
II. В. С Т А Л И Н
диктатурасининг мухолифлари ва душманлари фронти блан |қўшилишиб кетди.
Оппозиция шундай бўлсин деганмиди? Албатта, оппозиция шундай бўлсин демаган бўлса керак. Лекин бунда ran оппозициянинг нимани бўлсин деганида эмас, балки унинг фракциячилик курашининг об’ектив суратда нимага олиб боришидадир. Фракциячилик курашининг логикаси ба’зибир кишиларнинг хоҳиши- дан кўра кучлирақ. Худди шунинг учун ҳам шундай аҳвол юзага келдики, оппозициянинг фронти амалда пролетариат диктатураоининг мухолифлари ва душ- манлари фронти блан қўшилишиб кетди.
Ленин бизга, коммунистларнинг асосий вазифаси пролетариат диктатурасини ҳимоя .қилиш ва мустаҳ- камлашдан иборат, деб та’лим берган эди. Аммо иш бошқача бўлиб чиқди, оппозиция ўзининг фракциячи- лик сиёсати туфайлц пролетариат диктатурасининг душманлари лагерига ўтиб қолди.
Ана шунинг учун биз, оппозиция фақат назария- дагина эмас, балки амалиётда ҳам ленинизм блан ало. қасини узди, деймиз.
Бошқача бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Капита- лизм блан социализм ўртасидаги кураш фронтида кучларнинг нисбати шундайки, эндиликда ишчилар синфииинг сафларида икки сиёсатдан биригина: ё ком- мунизм сиёсати, ёки ооциал-демократизм сиёсати бўли- ши мумкин. Оппозициянинг ВКП(б)га қарши курашни кескинлаштиргани ҳолда, учинчи бир позицияни ишғол қилишга уруниши албатта шу блан тамомланиши ке- рак эдики, фракциячилик курашининг бориши оппо- зицияни ленинизмнинг мухолифлари лагерига улоқтп- риб ташлаши керак эди.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕПУМИ
63
Келтирилган фактлардан кўриниб турибдики, худ- ди шундай бўлди ҳам.
Социал-демократлар блан кадетлар оппозицияни мана шуниси учун мақтайдилар.
VI
ОППОЗИЦИОН БЛОКНИНГ ЕНГИЛИШИ
Мен юқорида, оппозиция ўзининг партияга қарши олиб борган курашида партияга жуда оғир айблар қўйиш йўлини тутганлигини гапирган эдим. Мен, оппо- зиция ўзининг амалий ишида партияни бўлиб ташлаш ва янги партия тузиш масаласининг худди остонасига келиб етди, деган эдим. Бундан: оппозиция бу ажра- тучилик позициясида қай вақтгача туриб қолаолади? деган савол туғилади. Фактлар оппозициянинг бу позицияда фақат бирнеча ойгина тураолгавлигини кўрсатади. Фактлар оппозициянинг шу йил октябри бошида ўзининг енгилганлигини э’тироф қилишга ва орқага чекинишга мажбур бўэтганлигиии кўрса- тади.
Оппозициянинг орқага чекинишига нималар сабаб бўлди?
Мен, оппозициянинг орқага чекинишига қуйидаги парсалар сабаб бўлди, деб ўйлайман.
Биринчидан шуки, СССРда оппозициянинг ўзининг сиёсий армияси йўқ эканлиги ма’лум бўлди. Янги партия (қуриш кишини қизиқтирадиган вазифа бў- лиши жуда мумкин. Лекин, мунозарадан кейин янги партия қуриш учу-н кишилар йўқлиги ма’лум бўлгач, орқага чеки1ниш бирдан-бир чора эканлиги аён бир нарса.


64
И. В. С Т А Л И Н
Иккинчидан шуки, фракциячилик курашининг бори- шида бизда, СССРда ҳам, чет элларда ҳам оппози- цияга ифлос элементлар илашдилар, социал-демократ- лар блан кадетлар бўлсалар зўр бериб оппозицияни ма>қтайб'ошладилар ва оппозицияни ўпа-ўпа, уни иш- чилар кўз олдида шарманда қилдилар. Оппозиция иккидан бирини танлаб олиши: ё душманларнинг бу мақтовлари ва ўпишларини ўзига муносиб деб билиб қабул қилиши, ёки оппозицияга илашган ифлос қуй- руқлар ўзидан-ўзи тушиб қолсин учун чекинишга то- мон кескин бурилиши керак эди. Оппозиция, орқага, чекиниб ва чекинганлигини тан олиб, иккинчи йўл оппозиция учун бирдан-бир ма’қул йўл эканлигини бўйнига олди.
Учинчидан шуки, СССРдаги аҳвол оппозиция ўйла- ганидан кўра яхшироқ эканлиги ма’лум бўлди, партия оммаси эса кураш бошйда оппозиция ўйлаганидан кўра онглироқ ва бирлашганроқ экаилиги ма’лум бўлди. Албатта, агар мамлакатда кризис бўлса, агар ишчи- ларнинг норозилигй кучайиб бораётган бўлса ва агар партия заифроқ бирлашган бўлса эди, оппозиция бошқа йўл блан борар ва чекинишга қарор қилмас эди. Лекин фактлар бу соҳада ҳам оппозициянинг мўлжаллари пучга чиққанлигини кўрсатди.
Оппозициянинг енгилганлигига сабаб ана шу. Унинг орқага чекинганлигига сабаб ана шу. Оппозициянинг енгилиши уч даврдан ўтди.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
66
қплди. Лскип оппозиция фақат шундай воз кечиш блангина қолмади. Модомики, оппозиция ўз «ариза- спда» «ишчи оппозициясидан» ва ҳарқандай Коршлар ҳамда Суваринлардан воз кечган экан, у шу блан ўзи- нинг яқиндагина уни (оппозицияни) бу оқимлар блан яқинлаштирган ғоявий позицияларидан ҳам воз кечди.
Иккинчи давр — оппозициянинг яқиндагина пар- тияга қўйган айбларидан ҳақиқатда воз кечишидир. Оппозиция партияга ^ўйган айбларини ВКП(б)нинг XV конференциясида такрорлашга жур’ат қилмади, буни э’тироф қилиш ва э’тироф ^қилиб туриб та’кид- лаш керак. Агар Марказий Комитет ва Марказий Контроль Комиссияси июль пленумининг протоколла- рини ВҚП(б) XV конференциясининг протоколлари блан солиштириб кўрсак, XV конфереицияда партияга қўйилган оппортунизм, термидорчилик, революциянинг синфий йўлидан чиқиб кетиш ва ҳоказолар каби эскц айблардан н-ом-нишон ҳам қолмаганлигини та’кидла- май иложимиз йўқ. Бундан ташқари, агар бирқанча делегатларнинг партияга :қўйил.ган эски айблар тўғри- сида оппозицияга савол берганликларини, ам.мо оппо- зициянинг бу тўғрида оғиз очмай қаттиқ туриб олган- лигини назарга олсак, оппозициянинг партияг.а қўйган эски айбларидан амалда воз кечганлигини э’тироф қилмай иложимиз йўқ.


И. В. С Т А Л И Н
кўзланган эди. Модомики, бу умид пучга чиққанэкан, партияга қўйилган айблар ҳам, жилла бўлса вақтинча, пучга чиқиши керак эди.
Учинчи давр—ВҚП(б)нинг XV копференциясида оппозициянинг тамомила яккалаб қўйилганлигидир. Шуни айтиш керакки, XV конференцияда оппозиция битта ҳам овоз олмади ва, шундай қилиб, тамомила Я|К.к>аланиб қолди. Оппозяциянинг шу йил сентябрь ойи охирида ҳужумга, партияга қарши очиқдан-очиқ ҳужумга киришатуриб кўтарган шовқин-суронинн кўз олдингизга келтирсангиз, бу шовқнн-суронни оппозя- циянинг XV конференцияда бир ўзи шўппайиб қолган- лиги 'блан солиштириб кўрсангиз, аиа шундагина сиз оппозициянииг бундан ҳам «яхшироқ» мағлубиятга учраши мумкин эмаслигини англайсиз.
Оппозиция ўзининг партияга қўйган айбларидан амалда воз кечганлигини, XV конференцияда, делегат- лар талаб қилган бўлсалар-да, бундай айб қўйишни такрорлашга жур’ат қилмаганлигини инкор этиш мум- кинми?
йўқ, мумкин эмас, чунки бу фактдяр.
Нега бўлмаса оппозиция бу йўлга кирди, нега уўз байроғини йиғиштириб олди?
Чунки оппозициянинг ғоявий байроғини ёйиш де- мак — албатта ва муқаррар равишда икки партия тўғрисидаги назарияни ўртага қўйиш демакдир, ҳар- қандай Кацлар, Қоршлар, Масловлар, Суваринлар ва бошқа ифлос элементларнинг жанланиши демакдир, бязнинг мамлакатимиэда антипролетар кучларга эр- кинлик бериш демакдир, социал-демократиянинг ва рус эмиграциясига маноуб бўлган либерал буржуа- ларнинг мақташлари ва ўпишлари демакдир.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
87
Оппозициянннг ғоявий байроғи оппозицияни ўлди- ради,—ran ана шунда, ўртоқлар.
Шунинг учун оппозиция, батамом чириб кегмаслик учун, орқага чекинишга ва ўз байроғини улоқтириб ташлашга мажбур бўлди.
Оппозицион блокнинг енгилишининг аооси ана шунда.
VII
ВКП(б) XV КОНФЕРЕНЦИЯСИНИНГ АМАЛИЙ МАҚСАД ВА АҲАМИЯТИ
Мен сўзимни тамом қиламан, ўртоқлар. Менга ВҚП(б) XV конференциясининг мақсад ва аҳамияти нуқтаи назаридан қилинадиган хулосалар тўғрисида бирнеча сўз айтишгина қолди.
Биринчи хулоса шундан иборатки, конференция XIV с’езддан кейин партия ичида бўлган курашни якунлади, партиянинг оппозиция устидан қозонган ғалабасини расмийлаштирди ва, оппозицияни яккалаб қўйиб, оппозиция бундан аввалги даврда партияга мажбуран таодан фракцион тартибсизликка барҳам берди.
Иккинчи хулоса шундан иборатки, конференция партиямизни қурилишимизнинг социалистик истиқболи асосида, социалистик қурилишнинг ғалабаси учун ку- раш идеяси асосида, партиямизнинг барча оппозициоя оқимларига қарши, партиямиздаги ҳамма оғмачилик- ларга қарши аввалги вақтлардагидан кўра маҳкамроқ қилиб бирлаштирди.


И. В. С Т А Л И М
қурилишимизга, қурилиш фроптидаш музаффақиятла- римизга кўз тикиб турипти, деб жуда тўғри айтган эди. Лекин, бу фронтда муваффақиятларга эришмоҳ учун, пролетариат диктатурасининг аоосий инструмен- ти — бизнинг партиямиз бу ишга тайёр бўлиши, бу вазифанинг муҳимлигини англаб олиши ва мамлакати- миздаги социалистик қурилишнинг дастаги бўлиб хиз- мат қилаолиши кера-к. XV конференциянинг мақсад ва аҳамияти шундаки, бу конференция партиямизни мам- лакатимизда социализм қурилишининг ғалабаси идеяси бла-н қуролла1нтириш ишини <расм:ийлашгирди ва та- момига етказди.
Учинчи хулоса шундан иборатки, конференция пар- тиямиздаги ҳамма ва ҳарқандай ғоявий беқарорлик- ларга қат’ий зарба берди ва, шу блан, ВҚП(б)да ленинизмнинг батамом тантана қилишини осонлаш- тирди.
Агар Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайти- рилган пленуми ВҚП(б) XV конференциясининг қа- рорларини ма^қулласа ва партиямизнинг оппозицияга нисбатан тутган сиёсатини тўғри деб топса, бу тўғрида шубҳаланиш учун менда асос йўқ, у ҳолда бу тўртин- чи хулосага — XV конференция ленинизмнинг бутун Коминтернда, барча мамлакатлар ва халқларнинг ре- волюцион пролетариати сафларида тантана қилиши учун зарур бўлган ба’зибир муҳим шартларни ҳозир- лади, деган хулосага олиб келади. (Гулдурос а р- саклар. Бутун пленум овация рлади.)


69
ОХИРГИ СУЗ
13 декабръ
1
АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР
1. 	Бизга сўқма гаплар ва ғийбатлар эмас, балки фактлар керак
Уртоқлар! Маоаланинг аслига кўчишдан илгари, оппозициянинг айтган гапларига, ё фактларни бузиб кўрсатадиган, ёки сўқма гаплардан ва ғийбатлардан иборат бўлган гапларига фактлар келтириб, ба’зибир тузатишлар киритишга рухсат берипгиз.
1) 	Биринчи масала — оппозициянинг Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган пленумида айт- ган гаплари тўғрисидаги масаладир. Оипозицпя, ВКП(б) Марказий Комитети, оппозициянинг сўзга чи- қиши 1926 йил 16 октябрьдаги «аризаси»га хилоф келади, деб очиқда-н-очиқ кўрсатмаганлиги учун оппо- зиция чиқиб гапиришга қарор берди, агар Марказий Комитет бизнинг чиқиб га-пи-ришимизни ман’ !қилганида ЭДи, оппозиция лидерлари чиқиб гапиришга жур’ат Қилолмас эдилар, деди.


70
И. В. С Т А Л И Н
худо сақласин, партияга қарши ҳужум қилмоқ ния- тида эмас, оп1позиция, худо сақлаоия, па1ртияг.а (қарши бирон айб тақиш ва унинг қарорларини рад қилиш пиятида эмас, деди.
Ўртоқлар, буларнинг ҳаммаси нотўғри. Була.р ҳақи. қатга асло тўғри келмайди. Бу оп;по.31иция:нинг иккиюз- ламалигидир. Фактлар, айниқса Каменевнинг чиқиши, оплозиция лидерлар1ини1нг кентайтирилган .пленумдаги чиқишлари «тушунт,И|риш» эмас, балки партияга -қарши атака, партияга қарши ҳаратилган ҳужум эканлигини кўрсатиб берди.
Партияни очиқдан-очиқ ўнг оғмачиликда айблаш масаласини цўйиш нима демак? Бу — партияга қарши атака қилиш, партияга қарши чиқишдир.
Ажабо, ВҚП(б) Марказий Қомитети ўз қарорида, оппозициянинг чиқиши курашни кучайтиради, фрак- циячилик курашига далда бўлади, деб кўрсатмаган- миди? Шундай деб кўрсатган эди. Бу ВКП(б) Мар- казий Комитетининг оплозицияни огоҳлантириши эди. Марказий Комитет бундаи ҳам зиёд иш қилиши мум- кинмиди? Йўқ, мумкин эмас эди, Нима учун? Шунинг учунки, Марказий Комлтет сўзга чиқишни 'ман’ ^ила- олмас эди. Партиянинг ҳарбир а’зоси партияиинг қа- рори тўғрисида юқори инстанцияга мурожаат қилишга ҳаққи бор. Марказий Комитетнинг партия а’золарининг шу ҳуқуқи блан ҳисоблашмаслиги мумкин эмас эди. Демак, ВҚП(б) Марказий Қомитети кураш янада кес- кинлашмасин учун, фракциячилик кураши янада кучаймасин учун қўлидан келган ҳамма чораларпи кўрди.


ҚИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
71
рининг қарорига қарши апелляция қилншга, паргияга қарши чиқишга, партияга ҳужум қилишга айланиб кстмаслиги мумкин эмаслигини билишлари лозим эди.
Шундай қилиб, оппозициянинг чиқишлари, айниқса Қаменевнинг чиқиши,— унинг бу чиқиши унинг ўз шахсий чиқиши эмас, балки бутун опггозицион блок- нипг чиқишидир, чунки унинг ўқиб берган нутқига Троцкий, Қаменев ва Зиновьев қўл қўйган,— Қаменев- нинг бу чиқиши оппозицион блокнинг фракцион кураш методларидан воз кечганлиги тўғрисидаги 1926 йил 16 октябрь тарихли «аризаси»дан оппозиция умрининг янги палласига, у яна партияга қарши фракцион ку- раш методларига қайтган палласига кўчишида бир бурилиш давридир.
Бундан чиқадиган хулоса: оппозиция фракцион кураш методларига қайтиб, ўзининг 1926 йил 16 ок- тябрь тарихли «аризаси»дан қайтди.
Гапнинг очиғи шу, ўртоқлар. Иккиюзламалик қи- лиш керак эмас. Каменев, мушукни мушук деб аташ керак, деб тўғри айтган эди. («Тўғри!». «Чўчқани эса чўчқа дейиш керак» деган товушлар.)
2) 	Троцкий ўз нутқида «Сталин февраль револю- циясидан кейин хато тактикани тарғиб қилиб келди, Ленин бу тактикаш1 каутскийча онмачилик деб харак- терлаган эди» деди.


72
И. В. С Т А Л И Н
бўлмаган дейсиз. Лениннпнг позициясига ва унинг 1917 йилдаги Апрель тезисларига19 келсак,— бунда худди шу тўғрида ran боради,— у вақтда мен ўша кезларда Лениннинг тезисларига қарши курашган Каменев ва унинг гругпасига қарши ўртоқ Ленин блан бир қатор- да турганимни партия жуда яхши билади. Партиямиз- нинг 1917 йил Апрель конференцияои протоколлари блан таниш бўлган кишилар менинг Ленин блан бир қаторда турганлигимни, у блан биргалашиб Қаменев- нинг оппозициясига қарши кураш олиб борганлигим- ни билмасликлари мумкин эмас.
Бу ердаги найранг шундан иборатки, Троцкий мени Каменев блан аралаштириб қўйибди, (Қ у л г и. Қарсаклар.)
Каменевнинг ўша вақтда Ленинга қарши, унинг тезисларига қарши, партиянинг кўпчилигига қарши оппозицияда турганлиги ва мудофаачилик блан чега- раланучи нуқтаи назарни ёқлаб турганлиги рост. Қа- меневнинг ўша вақтда «Правда»да, масалан, март ойида, ярим мудофаачилик характерида бўлган маҳо- лалар ёзганлиги рост, лекин мен, албатта, бу мақола- лар учун асло жавобгар бўлаолмайман.
Троцкийнинг шўри шундаки, у Сталинни Каменев блан аралаштириб юборган.


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
73
вақтда бизнинг партиямизда бўлмаганлиги фактдир, Троцкий буни ёдида тутиши лозим эди.
3) 	Троцкий ўз нутқида, «Сталин миллий масалада анча катта хато қилди» деди. Қандай хато қилди, қан- дай ҳолларда хато қилди,— бу тўғрида Троцкий ҳеч- нарса айтмади.


74
И. В.' СТЛ Л И II
қандайдир «ихтилофлар» борлигига имо қилади. Ахир Марказий Комитетни-нг бутуниси, шу жумладан Троц- кий ҳам Сталиннинг миллий масала юзасидан тузган тезисларига бир оғиздан овоз берганлиги факт эмас- м.и? Ахир, бу овоз бериш Мдивани блан бўлган вақиа- дан кейин, партиянинг XII с’езди олдидан бўлганлиги фа>кт эмасми? Ахир, XII с’ездда миллий масала юза- сидан доклад қилган киш-и бошқа бирон киши эмас, худди шу Сталин бўлганлиги факт эмаоми? Бунда миллий масала юзасидан «ихтилофлар» қани? Бас, бу арзимас бир воқиани эсга оолиб ўтиш Троцкийга ни- мага керак бўлиб қолди?
4) 	Ка.мене»в ўз нутқида, партиямизнинг XIV с’езди «сўлга қарши ўт очиб», я’ни оппозицияга қарши ўт очиб, хато қилди, деди. Бундан шу келиб чиҳадики, партия партиянинг революцион моясига қарши кура- шиб келган ва ҳамон курашаётган экан. Бундан шу келиб чиқадики, бизнинг оппозициямиз ўнг эмас, бал- ки сўл экан.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
75
учун кўпинча «сўллик» либоси остига яширинишини биз биламиз. «Ишчи оппозицияси» ҳам ўзини ҳамма- дан сўл деб ҳисоблар эди, лекин у амалда ҳаммадан ўнг бўлиб чиқди. Ҳозирги оппозиция ҳам ўзини ҳам- мадан сўл ҳисоблайди, лекин ҳозирги оппозициянинг практикаси ва бутун иши бу оппозициянинг «ишчи оппозициясидан» ва троцкизмдан тортиб го «янги оппозициягача» ва ҳарқандай Суваринларгача ҳамма ўнг оппортунистик оқимлар тўпланадиган марказ ва уларнинг ўчоғи эканлигини исбот килиб берди.
Каменев «сўл» ва «ўнг»лар тўғрисида «кичкина» қаллоблик қилди.
5) 	Каменев Лениннинг асарларидан, биз экономи- камизнинг социалистик пойдеворини ҳали қуриб бўл- ганимиз йўқ, деган цитатани келтирди ва гўё, партия экономикамизнинг социалистик пойдеворини қуриб бўлдик, деб хато қилади, деди.
Уртақлар, бу беҳуда гаплар. Бу Каменевнинг бачкана ғийбатидир. Партия ҳечбир замон, экономика- мизнинг социалистик пойдеворини қуриб бўлдик, деб айтгани йўқ. Ҳозир тортишув экономикамизнинг соци- алистик пойдеворини қуриб бўлдикми ёки қуриб бўл- ганимиз йўқми, деган масала усгида бораётгани йўқ. Ҳозир тортишув бу тўғрида бораётгани йўқ. Ҳозир тортишув биз ўз кучларимиз блан экономикамиз- нинг социалистик пойдеворини қуриб охирига етка- заоламизми ёки қураолмаймизми, деган масала устида бораётир. Партия, экономикамизнинг ооциалистик пой- деворини қуриб охирига етказиш учун бизда имкон бор, дейди. Оппозиция буни инкор қилади, шу блан мағлубиятчилик ва таслимчилик йўлига кириб кетади. Ҳозир тортишув ана шу масала устида бораётир.


76
И. В. С Т А Л И Н
Каменев ўз позициясининг мустаҳкам эмаслигини се- зиб, бу масаладан ўзини четга олишга ҳаракат қил- моқла. Лекин у бу муддаосига эришаолмайди.
Каменев бунда яна «кичкина бир» қаллоблик қилди.
6) 	Троцкий ўз нутқида мен «1917 йил март—ап- рель ойларида Лениннинг сиёсатини ундан олдин айтиб қўйган эдим» деди. Демак, бундан чиқадики, Троцкий ўртоқ Лениннинг Апрель тезисларини «олдин айтиб қўйган» экан. Демак, бундан чиқадики, ўртоқ Ленин 1917 йил апрель—май ойларида ўзининг Апрель тезис- ларида ҳимоя қилган сиёсатни Троцкий 1917 йил фев- раль—мартидаёқ мустақил айтган экан.


КИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII Г1ЛЕНУМИ
77
менинг ҳечқандай алоқам йўқ, деб бирнеча бор айт- ганлиги факт эмасми, ахир? Лениннинг ўша вақтда- ёқ, деҳқонлар ҳаракатини, аграр революцияни бир чекада қолдириб сакраб ўтишга ҳаракат қилучи Троц- кий блаи менинг ҳечқаяда.й алоқам йўқ, деб бирнеча бор айтганлиги факт эмасми, ахир?
«Олдин айтиб қўйиш» қани бу ерда?
Хулоса: бизга сўқма гаплар ва ғийбат керак эмас, бизга фактлар керак, ҳолбуки опиозиция сўқма гап- лар ва ғийбат блан иш кўришни афзал кўради.
2. 	Пролетариат диктатурасининг душманлари оппозицияни нимаси учун мақтайдилар
Мен ўз докладимда, пролетариат диктатурасининг душманлари, рус эмиграциясидан бўлган меньшевик- лар ва кадетлар оппозицияни мақтаётирлар, дедим. Мен, улар оппозицияни партиянинг бирлигига ва, де- мак, 'пролетариат диктатурасига футур етказишга олиб борадиган ишлари учун мақтаяптилар, дедим. Мен пролетариат диктатурасининг душманлари оппозиция- ни худди шу ишлари учун мақтаётганлигини, оппози- ция ўз иши блан мамлакатдаги антипролетар кучларга йўл очиб бериш учун, бизнипг партиямизнинг обрўсини тўкишга, пролетариат диктатурасининг обрўсини тў- кишга ҳаракат қилиб, шу блан пролетариат диктату- раси душманлари ишини енгиллаштираётганлиги учун мақтаётганлигини кўрсатадиган бирҳанча цитаталар келтирдим.


78
И. В. С Т Л Л II II
мақтаёгган экан, сўнгра эса партиямизнинг позиция- сига қўшилаётга1Н, мамлакатимиздаги буржуа мута- хассисларнинг вакили бўлган сменовехчи21 Устряловни далил қилиб келтирди.
Капиталистларга кел-сак, улар ўртасида бизнинг партиямиз туғрисида жуда катта ихтилофлар бор. Масалан, яқинда Америка матбуотида Сталинни гўё. у жуда катта концессиялар олишга имкон беради, деб мақтадилар. Ҳозир эса, Сталин бизни «алдади» деб, уни ҳар кўйга солиб сўкмоқдалар. Бир вақт буржуа матбуотида Сталинга бир карикатура пайдо бўлди, бу карижатурада Сталин, қўлида бир челак сув кўтарган ҳолда, революция ёнғинини ўчираётганлиги тасвир- ланган эди. Лекин к-ейинроқ бу карикатурага раддия сифатида бошка бир карикатура пайдо бўлди, бу ка- рикатурада ҳам Сталин қўлида челак кўтариб турипти, лекин челакда сув эмас, балки керосин бўлиб, Сталин революция ёнғинини ўчираётган эмас, балки кучайти- раётган экан. (Қ a р с а к л а р, к у л г и.)
Кўрасизки, унда, капиталисгларда, партиямизнинг позицияси тўғрисида ҳам Сталиннинг позицияси тўғ- рисидаги каби (катта ихтилофлар бор.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
79
учун за1мин тайёрлашга ҳаракат қилаётган душманлар ҳам бор. Булар— меньшевиклар, эсерлар, кадетларва бошқалардир. Лекин шундай душманлар ҳам борки, улар, диктатура секин-секин заифлашиб боради, ай- нийди ва кейинчалик янги буржуа манфаатларини кўз- лаб иш қиладиган бўлади, деб умид қилиб, Совет ҳокимияти блан ҳамкорлик қилишадилар ва Совет ҳокимиятини ағдариб ташлаш нуқтаи назарида турган- ларга қарши кураш олиб борадилар. Устрялов мана шу хил душманлар қаторига киради.
Каменев нима учун Устряловни далил қилиб кел- тирди? Балки, бизнинг партиямиз айниди, шунинг учун ҳа.м Устрялов Сталинни, ёки умуман партиямиз- ни мақтаяпти, деб кўрсатиш учун уни далил келтир- гандир? Бунинг учун бўлмаса керак, чунки Каменев очиқдан-очиқ шундай дейишга ботинаолмади. Шундай бўлса, нима учун Каменев Устряловни далил кел- тирди? «Айниш» тўврисида имо қилиш учун бўлса керак.
Лекин Каменев шу Устряловнинг ўзи Ленинни бундан ҳам кўпроқ мақтаганлигини айтишни ёдидан чиқарди. Устряловнинг Ленинни мақтаб ёзган ма-қо- лаларини бутун партиямиз билади. Шундай экан, ran нимада? Эҳтимол, ўртоқ Ленин янги иқтисодий сиё- сатни жорий қилган вақтида «айнигандир», ёки «ай- иийбошлаган»дир? «Айниш» тўғрисида шундай гумон килишнинг бема’нилигини тушуниш учун шу саволни бериш кифоя қилади.


80
И. В. С Т А Л И Н
қолдириб ўтишга ҳаракат қилаётган масала мана шу- дир.
Меньшевиклар ва кадетлар оппозицияни шунинг учун маҳтайдиларки, оштозиция партиямизнинг бирли- гига футур етказади, пролетариат диктатурасини заиф- лаштиради ва шу блан меньшевик ва кадетларнинг Совет ҳокммиятини ағдариб ташлаш йўлидаги ишла- рини енгиллаштиради. Буни цитаталар иобот қилиб беради. Устрялов эса бизнинг партиямизни шунинг учун мацтайдики, Савет ҳокимияти янги иқтисодий сиёсатга йўл қўйди, хусусйй капиталга йўл қўйди, буржуа мутахассисларга йўл қўйди, чунки пролета- риат буларнинг ёрдамига ва тажрибасига муҳтож.
Меньшевиклар ва кадетлар оппозицияни шунинг учун мақтайдиларки, оппозиция ўзининг фракциячи- лик иши блан уларга пролетариат диктатурасини ағдариш учун шароит ҳозирлашда ёрдам бермоқда. Устряловлар эса диктатурани ағдариб ташлаш мум- кин эмаслигини билганларидан, Совет ҳокимиятини ағдариш нуҳтаи назаридан қайтадилар, пролетариат диктатураси ёнидан бир парча жой олишга ҳаракат қиладилар, пролетариат диктатурасига илашиб олиш- га ҳаракат қиладилар,— ва шу блан бирга партия янги иқтисодий сиёсатни жорий қилгани учун ва ма’- лум шартлар блан янги буржуазияга йўл қўйганлиги учун уни мақтайдилар, бу янги буржуазия Совет ҳо- кимиятини ўзининг синфий мақсадлари учун ишлат- моқчи бўлади, ҳолбуки Совет ҳокимиятининг ўзи бу янги буржуазияни пролетар диктатураси мақсадлари учун фойдаланмоқда.
Мамлакатимиз пролетариатининг турли синфий душманлари ўртасидаги фарқ мана шундан иборат.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
61
Меньшевиклар блан кадетлар оппозицияни, жаноб Устряловлар эса партиямизни мақтаётганли!гининг илдизи мана шунда.
Мен сиэнинг диққатингизни Лениннинг бу масала- дави нуқтаи назарига тортмоқчиман.
«Бизнинг Совет республикамизда,—дейди Ленин, — социал тузум икки синфнинг: ишчилар ва деҳқонларнинг ҳамкорлигига асосланган бўлиб, бундай ҳамкорликка ҳозир ма’лум шартлар блан «нэпманлар», я’ни буржуазиянинг ҳам қатнашувига йўл қўйилган» (Ленин, XXVII том, 405 бет).
Янги буржуазияга албатта, ма’лум шартлар блан ва Совет ҳокимиятининг контроли остида бирмунча шартли ҳамкорлик ҳилишга йўл қўйилганлиги учун,— худди мана шунинг учун Устрялов бизнинг пар- тиямизни мақтайди ва шу йўл қўйилишига қаттиқ ёпишиб олиб, буржуазия мақсадлари учун Совет ҳокимиятидан фойдаланишга умид қилади. Бизнинг, партиямизнинг мўлжали эса бошқа: янти буржуазия- нинг вакилларидан,уларнинг тажрибасидан, уларнинг билимидан фойдаланиб, уларни советлаштириш, бир қисмини ўзгартириш, советлашаолмайдиган бошқа қисмининг эса баҳридан кечишдир.
Ленин янги буржуазия блан меньшевик ва кадет- ларни бир-биридан ажратиб, янги буржуазияга йўл қўйганлиги ва ундан фойдаланганлиги ва меньшевик- лар блан кадетларни қамоққа олишни та>клиф қилган- лиги факт эмасми?
Уртоқ Ленин ўзининг «Озиқ-овқат солиғи»да бу тўғрида бундай деб ёзган эди:


82
И. В. С Т А Л И Н
шаклан бэшқачарзц қилиб ўрганиш керак, аслида эса ҳарбий мутахассислардан қандай ўрганган ва қандай та’лим олган бўл- сак, худди шундай ўрганиш керак. «Илм» натижаларини фақат амалий тажрибада текшириб кўриш керак: ишни бирқанча буржуа мутахассисларидан кўра яхшироқ қил, ундай қилиб ҳам, бундай қилиб ҳам деҳқончиликни ривожлантиришга, саноатни юксалти- ришга, деҳқончиликнинг саноат блан оборотини ривожлантиришга муваффақ бўл. «Илм учун» ҳақ тўлашда хасислик қилма: илм учун кўп ҳақ тўланса ҳам майли, ўқиш яхши борса бас» (Ленин, XXVI том, 352 бет).
Ленин янги буржуазия ва буржуа мутахассислар тўғрисида шундай деган эди. Устрялов эса шуларнинг вакилидир.
Ленин меньшевиклар блан эсерлар тўғрисида эса мана бундай деган эди:
«Амалда ҳозир мода бўлган кронштадтча-партиясизлик либо- си кийиб олган меньшевик ва эсерларнинг худди ўзи бўлган «партиясизлар»ни эса эҳтиёт қилиб қамоқда тутмоқ ёки соф демократиянинг ҳамма лаззатларидан бемалол фойдаланиш учун, Черновлар блан, МиЛюковлар блан, грузин меньшевиклари блан бемалол фикр олишувлари учун Берлинга Мартов ёнига жўнатмоқ керак» (ҳалиги том, 352 бетга қаралсин).
Ленин игундай деган эди.
Эҳтим-ол, оптюзиция Лениннинг фикрига қўшил- ма-с? Агар шундай бўлса, оппозиция буни очиқдан- очиқ айтсин.
Бизда меньшеви1клар блан кадетларнинг қамаққа олинаётганлигига, янги буржуазияга эса, унга ;қарши иқтисодий чоралар кўриб кураш олиб бормоқ, уни аста-1секин енги|б 1бормақ, шу блан бирга хўжалик қурилишимизда бу янги буржуазиянинг тажрибасидан, унинг билимидан фойдаланмоқ учун, бу янги буржуа- зияга ма’лум даражада чек қўйиб, ма’лум шароитлар- да йўл қўйишимизнинг сабаби мана шу.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
S3
Демак, бундан ма’лум бўладики, бизнинг партия- мизни Устрялов сингари ба’зибир синфий душманлар шунинг учун мақтайдиларки, биз янги иқтисодий сиё- сатни амалга оширдик ва буржуазиянинг ба’зибир шартлар блан ®а ма’лум чегарада мавжуд Совет тузуми блан ҳамкорлик қилишига йўл қўйдик, шу бпан бирга биз бунда ўз олдимизга бу буржуазиянинг билими ва тажрибасидан қурилишимиз учу.н фойдала- чишни мақсад қилиб қўйганмиз, ма’лумки, бу мақса- димизни муваффақиятли суратда амалга оширмоқда- миз. Опиюэицияни эса меньшевик ва кадетлар сингари бошқа синфий душманлар шунинг учун мақтайдилар- ки, бу оппозициянинг иши партиямизнинг бирлигига футур етказади, пролетариат диктатурасига футур ет- казади ва меньшевиклар блан кадетларнинг диктату- рани ағдариб ташла-ш йўлидаги ишлариии енгяллаш- тиради.
Оппозиция биринчи хил маҳташ блан иккинчи хил мақташ ўртаоида жуда катта фарқ бор эканлигини, ниҳоят, тушуниб қолар, деб умид қиламан.
3. 	Хато бор-у, хато бор
Олпозиция бу ерда Марказий Комитетнинг айрим а’золарининг ба’зибир хатолари тўғрисвда гапирди. Албатта, ба’эибир хатолар бўлган. Бизда ҳечбир «хато қилмайдиган» кишилар йўқ. Бундай кишилар бўлмай- Ди ҳам. Лекин хатолар ҳархил бўлади. Шундай хато- лар бўладики, бундай хато қилганлар ўз хатоларини қаттиқ туриб олиб ёқламайдилар ва бундай хатолар- Дан платформалар, оқимлар, фракциялар келиб чиқ- майди. Бундай хатолар тез асдап чиқади. Бошқа хил


84
И. В. С Т А л и н
хатолар ҳам бўладики, бундай хато қилганлар ўз хатоларини қаттиқ туриб олиб ёқлайдилар ва бундай хатолар партия ичида фракцияларга, платформаларга ва курашга айланиб кетади. Бувдай хатолар тезда эсдан чиқиб кетмайди.
Бу иики хил хатони бир-биридан жуда фарқ қил- моқ керак.
Масалан, Троцкий мени, бир вақтлар ташқи савдо монополияси масаласида хато қилди, дейди. Бу тўғри. Мен ҳақи^атан бизнинг тайёрловчи органларимиз- нинг иши хароб бўлиб ётган даврда четга ғалла чи- қариш учун портлардан бирини муваққат очиб қўйишни таклиф қилган эдим. Лекин мен бу хатомни қаттиқ туриб олиб ёқлаганим йўқ ва Ленин блан гаплашга- нимдан кейин, бу хатомни тезлик блан тузатдим. Троцкийнинг ҳам шундай, кейинчалик қаттиқ туриб олиб ёқламаган ва Марказий Қомитет томонидан тузатилган хатоларидан ўнлаб, юзлаб кўрсатишим мум- кин. Агар мен Троцкийнинг Марказий Қомитетда ишла- ган вақтида қилган ҳамма хатоларини, жуда жиддий хатоларини, унчалик жиддий бўлмаган хатоларини ва жиддий бўлмагая хаголарини, лекин ўзи қаттиқ туриб олиб ёқламаган ва кейии эсдан чиқиб кетган хатола- рининг ҳаммасини ҳисоблаб чиқадиган бўлсам, менга бу тўғрида бирнеча реферат ўқишга тўғри келар эди. Леким, мен ўйлайман, сиёсий курашда, сиёсий муно- зарада бундай хатолар тўғрисида гапирмасдан, балки кейинчалик платформага айланиб кетган ва партия ичида кураш чиқишига сабаб бўлган хатолар тўғри- сида гапириш лозим эди.


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
8S
чиқиб кетган хатолар тўғрисидаги масалага таҳилиб ўтдилар. Оппозиция худди шу масалаларга тақилиб ўтганлиги учун, менга бу ерда оплозиция лидерлари- нинг ўз вақтида қилган ба’зибир худди шундай хато- лари тўғрисида гапириб ўтишга ижозат бергайсиз. Балки бу нарса уларга сабоқ бўлар ва иккинчи гал улар эсдан чиқиб кетган хатоларга . ёпишиб олишга ҳаракат қилмаслар.
Шундай вадт бўлган эдики, Троцкий партиямиз- нинг Марказий Комитетида, Совет ҳокимияти аранг илиниб турибди, «какку қуш аллақачон каккулаб қўй- ди», Совет ҳокимиятининг, бираеча ҳафта демаганда ҳам, бир неча ой умри қолди холос, деган эди. 1921 йилда шундай деган эди. Бу Троцкийда хавфли кай- фиятлар борлигини кўрсатадиган жуда хавфли хато эди. Лекин Марказий Комитет бунинг учун Троцкий- дан кулди, Троцкий эса ўз хатосини қаттиқ туриб олиб ёқламади, шу блан бу хато унутилди.
Шундай вақт бўлган эдики — бу 1922 йилда эди,— Троцкий бизнинг саноат корхоналаримизга ва трест- ларга давлат мулкини, шу жумладан абосий капитал- ни ҳам, кредит олиш учун хусусий капиталистларга гаров қўйишга ижозат беришни таклиф қилган эди. (Уртоқ Ярославский: «Бу — таслим бўлиш йўли».) Ҳа, шундай. Ҳарҳолда, бу корхоналаримизни денационализация қилиш учун шароит бўлар эди. Ле- кин Марказий Қомитет бу планми рад ҳилди, Троцкий кураш олиб борди, лекин кейинчалик ўз хатосини қат- тиқ туриб олиб ёқламади, шу блан бу хато ҳозир унутилган.
Шундай вақт бўлган эдики — <бу 1922 йилда эди,— Троцкий саноатимизни ҳаддан ташқари концентрация И. В. Стал ин, том 9


86
И. В. С Т А Л И Н
қилишни, шундай аҳмоқона концентрация қилишни таклиф қилган эдики, агар шундай концентрация қи- линса, бизнинг ишчилар синфимизнинг учдан бирига яқини мутлақо фабрика ва заводлардан ташқарида қолар эди. Марказий Қомитет Троцкийнинг бу такли- фини қандайдир схоластика, тентаклик ва сиёсий жи- ҳатдан хавфли таклиф деб рад қилди. Троцкий, ҳар- ҳолда келажакда шу йўлга ўтишга тўғри келади, деб бу тўғрида Марказий Қомитетга бирнеча бор эслатиб ўтди. Лекин биз бу йўлга киргашшиз йўқ. (Ж о й д а н т о в у ш: «У ҳолда Путилов заводини бекитиб қўйиш- га тўғри келар эди».) Ҳа, аиуддао шу эди. Лекин Троцкий кейинчали/к ўз хатосини қаттиқ туриб олиб ёқлашдан тўхтади, шу блан бу хато унутилган эди.
Ҳоказо ва ҳоказо.
Еки Троцкийнинг дўстларини — Зиновьев блан Қа- меневни олайлик, булар, Бухарин бир гал «бойингиз» деб айтган эди, деб тез-тез эслатиб туришни яхши кўрадилар ва шу «бойингиз» деган ran атрофида гир- калалак бўладилар.
Бу воқиа 1922 йилда, бизда Уркарт ковдеосияси ма-салаои, бу концессиянинг шартлари жуда оғир экаилиги тўғрисидаги масала муҳокама қилинаётган вақтда бўлган эди. Хўш, нима бўлди денг? Қаменеов блан Зиновьевнинг Уркарт концессиясининг шу оғир шартларини қабул қилишни таклиф қилганлиги ва шуни таклиф қилиб, ўз таклифларида 1\аттиқ туриб олганликлари факт эмасми? Лекин Марказий Коми- тет Уркарт концессиясини рад қилди, Зиновьев блан Каменев эса ўзларининг бу хатоларини қаттиқ ту- риб олиб ёқламадилар, шу блан бу хато унутилган эди.


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
87
Еки, ма-салан, Қаменевнинг хатоларидан яна бир фактни олиб қарайлик, мен бу факт тўғрисида галирмоқчи эмас эдим, лекин Ка?ленев мени бу факт- ни эслатиб ўтишга мажбур қилмоқда, чунки. у Буха- риннинг хатоси тўғрлсида, Бухариннинг аллақачон тузатган ва тугатган хатоси тўғрисида гапирабериб без-ор қилди. Мен Каменевнинг Сибирьда сургунда бўлга-н вақтида, февраль революциясидан кейин бўл- ган бир воқиа тўғрисида галирмоқчлман, Қаменев ўша ва;қтда Сибирьда (Ачинскда) катта савдогарлар блан бирликда конституциюналист Михаил Романов- га,— тахтдан воз кечган подшо «тахт ҳуқуқини» берган Михаил Романовга табрик телеграммаси юбо- ришда қатнашган эди («Шармандачилик!» деган о в оз л а р.) Албатта бу жуда аҳмоқона бир хато эди, Каменев бу хатоси учун1917йил Апрель конференция- си ва;қтида партиямиздан қаттиқ шатта еди, лекин Қаменев ўз хатосини тан олди ва шу блан хато эсдан чиқиб кетган эди.
Шундай хатоларни эсга солиб ўтиришнинг кераги борми? Албатта, кераги йўқ, чунки бу хатолар эсдан чйқарилган ва аллацачон йўқотилган. Шундай экан, нима учун Троцкий блан Каменев ўзларининг партия- вий мухолифларига ҳа деб шундай хатолар тўғри- сида гапира1берадилар? Бу блан улар бизни О1ппозиция лидерларининг 1кўпда.н-1кўп хатоларини эсга солиШга- пина мажбур қилаётганликлари равшан амасхми? Биз эса оппозицияни ҳеч бўлмаса ғийбат ва туҳмат блан шурулланмайдиган қилиш учун шундай қилишга маж. бурмиз.


88
И. В. С Т А Л И Н
ўзларининг хатоларини қаттиқ туриб олиб ёқлайдилар иа кейинчалик бу хатолар кучайиб фракциячилик платформаларига айланади. Бундай хатолар бутунлай бошқача хатолардир. Партиянинг вазифаси бундай хатоларни очи*б ташлаш ва уларга барҳа.м беришдан иборат. Чунки, бундай хатоларга барҳам бер-иш пар- тияда марксизм принципларини барқарор этиш учун, партияда бирлик сақлаш, фракциячиликни тугатиш ва бундай хатоларнинг такрорланишига йўл қўймаслик учун бирдан-бир воситадир.
Масалан, Троцкийнинг Брест сулҳи вақтидаги ха- тосини олайлик. Бу хато партияга қарши қаратилган бутун бир платформага айланиб кетди. Бундай хато- ларга қарши очиқдан-очиқ ва қат’ий кураш олиб бо- риш керакми? Ҳа, кера-к.
Еки Троцкийнинг профсоюз мунозараси вақтида- ги бошқа бир хатосини, партиямизда бутунроссия мунозарасига сабабчи бўлган хато!СИ1Ни олиб қарай- лик.
ёки, масалан, Зиновьев блан Каменевнинг октябрь хатосини олиб қарайлик, бу хато 1917 йил Октябрь- даги қўзғолон олдидан партияда кризис рўй бериши- га сабаб бўлган эди.
ёки, масалан, оппозицион блокнинг ҳозирги хато- ларини олайлик, бу хатолар партияга царши фрак- цион платформага ва курашга айланиб кетди.
Ҳоказо ва ҳоказо.
Бундай хатоларга қарши очиқдан-очиқ ва қат’ий кураш олию бориш керакми? Ҳа, керак.
Гал партиядаги ихтилофлар устида борар экан, бундай хатолар тўғрисида индамасдан ўтиш мумкин- ми? Албатта, мумкин эмас.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ГТЛЕНУМИ
89
4. 	Зиновьевча пролетариат диктатураси
Зиновьев ўз нутқида пролетариат диктатураси туғ- рисида гапириб, Сталин ўзининг «Ленинизм масала- ларига доир» деган ма’лум мақоласида пролетариат диктатураси деган тушунчани нотўғри тушунтириб берган, деб ишонтирмоқчи бўлди.
Ўртоқлар, бу беҳуда ran. Бунда Зиновьев, ўз айбин-и бировга тўнкаяпти. Аслда бунда Зиновьевнинг проле- тариат диктатураои тўғрисидаги ленинча тушунчани бузиб кўрсатаётганлиги тўғрисидагина ran бўлиши мумкин.
Зиновьев пролетариат диктатурасини июки хил талқин қилади, буларнингбир1и ҳам-марксистча талқин деб аталиши мумкин эмас ва булар бир-бирига тамо- мила зиддир.
Биринчи талқин. Зиновьев, партия пролетариат диктатураси сисгемасида асосий раҳбар кучдир, деган тўғри қоидага асосланади-ю, пролетариат диктатураси партия диктатурасидир, деган тамомила нотўғри ху- лоса чиқаради. Шу блан Зиновьев партия диктату- расини пролетариат диктатураси блан бирдай қилиб кўрсатади.
Хўш, партия диктатурасини пролетариат диктату- раси блан бирдай қилиб кўрсатиш нима демак?


90
И. В. С Т А Л И Н
риатнинг бир қанча оммавий партиясиз ташкилотлари бор, бу тапгкилотлар орқасида эса бутун пролетарлар синфи оммаси туради. Мана шу ҳамма оммавий пар- тиясиз ташкилотларнинг, айниқса бутун ишчилар синфи оммасининг ролини ва оолмоғини инкор қилиш ва партия пролетариатнинг оммавий партиясиз таш- килотлари ва умуман бутун пролетарлар оммаси ўр- нини босаолади деб ўйлаш — партияии оммадан узиб қўйиш, партияни бюрократлаштиришни чў^қисита етказиш, партияни ҳеч бир гуноҳ қилмайдиган кучга айлантириш, партияда «нечаевчилик»22, «аракчеевчи- лик»ни23 жорий қилиш демаедир.
Лениннинг пролетариат диктатураси тўғрисидаги бундай «назария» блан ҳечқандай алоқаси йўқ экан- лиги тўғрисида гапириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ.


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
91
ҳолда бу буржуазия устидан диктатура бўлмасдан, ишчилар синфи устидан диктатура бўларди.
Партия ўз синфининг устози, раҳбари, йўлбошчиси- дир, лекин асло ишчилар синфининг кўпчилигига нис- батан зўрликка суянучи ҳокимият эмас. Акс ҳолда, пролетар партиясининг ишчилар синфи сафларида олиб борадиган ишининг асоаий методи ишонтириш методидир, деб гапириб ўтиришнинг кераги ҳам бўл- мас эди. Акс ҳолда партия ўз сиёсатининг тўғрили- гига кенг пролетариат оммасини ишонтириши лозим эканлиги тўғрисида, партия мана шу вазифани бажа- риб бориши жараёнидагина ўзини пролетариатни жангга олиб бораоладиган ҳақиқатан оммавий пар- тия деб ҳиооблай олиши тўғрисида гапиришнинг ҳам ҳожати бўлмас эди. Акс ҳолда партияга иролетари- атни ишонтириш методини унга ниобатан буйруқ бе- риш ва дўқ қилиш блан алмаштиришга тўғри келар эдики, бу нарса бема’ниликдир ва пролетариат дик- татураси тўғрисидаги маркоистик тушунчага асло тўғри келмайди.
Зиновьевнинг партия диктатурасини (раҳбарлйги- ни) пролетариат диктатураси блан бирдай деган «назарияси» мана шундам бема’ниликларга олиб бо- ради.
Лениннинг бундай «назария» блан ҳечқандай ало- қаси йўқ эканлиги тўғриспда гапириб ўтиришнинг ҳам ҳожати йўқ.
Мен «Ленинизм масалаларига доир» деган мақо- ламда Зиновьевга қарши чаққанимда худди мана шу бема’ниликларга |қарши фикр билдирдим.


92
И. В. С Т А Л И Н
топширилганлиги ва уни партиядаги раҳбар ўртоқла- римиз ма’қул кўрганлигини айтиб ўтиш ортиқча бўл- маса керак.
Пролетариат диктатурасининг зиновьевча биринчи талқини масаласи ана шундай.
Иккинчи хил талқини мана бу. Агар биринчи хил талқини ленинизмни бир жиҳатдан бузиш бўлса, ик- кинчи хил талқини уни, биринчи хил талқинига тамо- мила қарама-қарши, бутунлай бошқа жиҳатдан бу- зишдир. Бу, иккинчи хил талқини шундан иборатки, Зиновье!в пролетариат диктатурасини бир синф, проле- тарлар синфи раҳбарлиги деб та’рифла.май, балки икки синфнинг, ишчи ва деҳқонларнинг раҳбарлиги деб та’р1ифлайди.
Зиновьев бу тўғрида мана бундай дейди:
«Ҳозир давлат ҳаётининг раҳбарлиги, рули, дастаги икки синф қўлида — ишчилар синфи блан деҳқонлар қўлидадир» (Г. Зиновьев. «Ишчи-деҳқонлар иттифоқи ва Қизил армия» «Прибой» нашриёти, Л., 1925 й. 4 бет).
Ҳозир бизда пролетариат диктатураси борлигини инкор қилиб бўладими? Йўқ, инкор «қилиб бўлмайди. Бизнинг мамлакатимизда пролетариат диктатураси нимадан иборат? Зииовьевча, пролетариат диктатураси шундан иборат эканки, бизнинг мамлакатимизда дав- лат ҳаётини икки синф идора қилаётган экан. Бу про- летариат диктатурасининг марксча тушунчасига тўғ- ри келадими? Албатта, тўғри келмайди.


ҚИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
93
унинг партиясидир, бу партия давлат ҳаётига раҳбар- лик қилишни бошқа куч блан ёки бошқа партия блан бўлишмайди ва бўлишолмайди. Буларнинг ҳаммаси шу қадар ибтидоий ва шубҳасиз нарсаларки, бу ибти- доий нарсаларни тушунтириб ўтиришга зарурат бўл- маса керак. Зиновьевча эса пролетариат диктатураси икки синфнинг раҳбарлигидан иборат бўлиб чиқади. Шундай экан, нега бундай диктатурани пролетариат диктатураси демаодан, пролетариат блан деодонлар диктатураси деб айтиш мумкин эмас? Агар биз проле- тариат диктатурасини Зиновьевча тушунадиган бўл- сакк «давлат ҳаёти рули» тепасида турган икки синф- га мувофиқ икки партия раҳбарлигига эга бўлар эдик, бу равшан эмасми? Зиновьевнинг бу «назария- си» блан пролетариат диктатураси тўғрисидаги маркс- ча тушунча ўртасида қандай ўхшашлик бўлиши мум- кин?
Лениннинг бу «назария» блан ҳеч қандай алоқаси йўқ, бу тўғрида ran ҳам бўлиши мумкин амас.
Хулоса: Зиновьев Лениннинг пролетариат дикта- тураси тўғрисидаги та’лимотини очиқдан-очиқ бузмоқ- да, бунда ran Зиновьев «назариясининг» биринчи хил талқини тўғрисида борадими, ёки иккинчи хил тал- ҚШ1И тўғриоида борадими — барибир.
5. 	Троцкийнинг пайғамбарона гаплари
Мен энди Троцкийнинг ба’зибир икки хил ма’но- лик гаплари устида тўхтаб ўтмоқчиман, унинг бу гап- ларидан мақсад, аслини олганда, ода,мларни йўлдан оздиришдир. Мен фақат бирнеча факт келтирмоқчи- ман.


94
И. В. С Т А Л И Н
Бир факт. Троцкий ўзининг меньшевиклик ўтми- шига қандай қарар экан, деган саволга Троцкий бир қадар гердайиб бундай деб жаазоб берди:
«Менинг большевиклар партиясига кирганлигимнинг ўзи... мана шу фактнинг бир ўзи мени шу дамгача большевизмдан ажратиб турган нарсаларнинг ҳаммасини партия остонасига қўйиб қўйганлигимни исбот қилади».
Троцкийни ««’большевизмдан» ажратиб турган нар- саларнинг ҳаммасини партия остонасига қўйиб қўйиш» нинг ма’но>си нима? Реммеле бунга: «Бундай нарса- ларни қандай қилиб партия остонасига қўйиб қўйиш мумкин» деб хитоб қилганида у ҳақли эди. Дарҳаҳи- қат, бундай ифлос нарсаларни қандай қилиб партия остонасига қўйиб қўйиш мумкин? (Кулги). Бу са- волга Троцкийдан жавоб олинмай, шундайлигича қо- лмб кетди.
Бундан ташқари, партиянинг остонасига Троцкий- нинг меньшевиклик қолди.қларини кўйиб қўйиши нима дегани? У бу нарсаларни партияда келгусида жанг олиб бориш учун партия остонасига қўйиб ҳўйдими ёки уларни шартта куйдириб ташладими? Троцкий уларни партия остонасига тайёр қилиб қўйиб қўйган- га ўхшайди. Йўқса, Троцкийнинг партия блан перма- нент тарзда давом қилдираётган ихтилофларининг партияга киргандан кейин орадан бир қанча вақт ўт- гач бошланган ва ҳозирги вақтгача ҳам тўхтамай да- вом қилаёгган ихтилофларининг сабаби нима?


ҚИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
95
россия мунозараси бўлди. 1923 йил,— партия қурили- ши ва хўжалик сиёсатининг асосий масалалари юза- сидан Троцкий блан партия ўртасида ихтилофлар чиқди ва партияда мунозара бўлди. 1924 йил, Октябрь революциясига баҳо бериш ва партиянинг ра^барлиги масаласи устида Троцкий блан партия ўртасида ихти- лофлар чиқди ва партияда мунозара бўлди. 1925— 1926 йиллар,— /ревюлюциямизнинг ва ҳозирги сиёсат- нинг асосий масалалари юзасидан Троцкий ва унинг оппозицион блоки блан партия ўртасида ихтилофлар чиқди.
Бу ихтилофлар «большевизмдан ажратиб турган нар- саларнинг ҳаммасини партия остонасига қўйиб қўйган» киши учун жуда ҳам кўп эмасми?
Троцкийнинг партия блан қилган бу перманент ихтилофларини қонуний 'ҳодиса демай, балки «тасо- дифан юз берган тасодиф» деб бўладими?
Бундай деб айтиб бўлмаса керак.
Ундай бўлса Троцкийнинг бу ўтакетган икки ма’- нолик гапларидан мақсад нима?
Мен ўйлайман, бунда биргина мақсад бор: тинг- ловчиларнинг кўзига тупроқ сочиш ва уларни янглиш- тиришдир.


96
И. В. С Т А Л И Н


КИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
97
ҳбчқапдай мас’улият юкламайдиган икки ма’ноли гап- лар айтиб, шу блан қутилиб қўяқолиш учун уруниш деб билмоқ керак.
Эоки замонларда ба’зибир уста пайғамбарлар қан- дай қилсалар Троцкий ҳам бунда худди шундай ^ил- ди; улар савол берган кишилардан қутилиш учун: «дар’ёдан ўтиш ва>қтвда жуда кўп қўшин нобуд бўла- ди» деганга ўхшаган икки ма’ноли жавоблар берар эдилар. Қайси дар’ёдан ўтиш вақтида, кимнинг қўшини нобуд бўлади,— буяи к®м қандай хоҳласа, шундай тушунаберсин. (К у л г и.)
6. 	Зиновьев Маркс, Энгельс, Ленин асарларидан цитата келтиручи мактаббола ролида
Мен яна Зиновьевнинг марксизм классикларидан цитата келтиришдапи алоҳида бир одати тўғрисида бирнеча сўз айтмоқчиман. Зиновьевнинг бу одатининг характерли томони шундан иборатки, унинг одати ҳамма даврларни ва саналарни бир ерда тўплаб, ара- лашнқуралаш қилиб ташлайди, Маркс блан Энгельс- нинг турмуш блан қаттиқ боғланган айрим фикр ва формулаларини шу алоқадан узиб ташлайди, уларни увадаси чиққан догмаларга айлантиради ва, шундай қилиб, Маркс блан Энгельснинг асосий талабини, я’ни «марксизм догма эмас, балки ҳаракат учун қўлланма» деган талабини бузади.
Бирнеча факт келтираман.


98
И. В. С Т А Л И Н
миллий доирада ҳал қилиш мумкин эмас»24 деган жЪ- йини цитата қилиб келтиради.
Зиновьев яна Маркснинг Энгельсга ёзган хатидан (1858 йил) қуйидаги жойини цитата қмлиб келтирди:
«Биз учун қийин бўлган масала мана бу масаладир: конти- нентда революция бўлиши турган ran ва бу революция дарҳол социалистик революция тусини олади. Жуда кенг территорияда буржуа жамиятининг ҳаракати ҳамоя юксалиш йўли блан бора- ётганлигидан, бу кичик бир ердаги революция муқаррар суратда бостирилмасмикин?»* (К. Маркс ва Ф. Энгельс, «Хатлар», 74— 75 бетларга қаралсин2^).
Зиновьев Марксдан ўтган асрнинг 40—50-нчи йил- ларига тааллуқли бўлган шу цитаталарни келтириб, шу блан, демак айрим мамлакатларда социализмнинг ға- лаба қилиши масаласи капитализмнинг ҳамма замон ва даврлари учун салбий ҳал -ҳилинган экан деган хул<о- сага келади.
Зиновьев Маркснинг айрим мамлакатларда социа- лизмнинг ғалаба қилиши масаласида айтган гапларини, унинг нуқтаи назарини, унинг тутган аоосий йўлини тушунипти деб айтиш мумкинми? Йўқ, бундай деб айтиш мумкин эмас. Аксинча, бу цитаталардан шу нарса кўриниб турибдики, Зиновьев Марксни ҳеч бир тушунмалти, у Маркснинг асосий нуқтаи назарини бузипти
Марксдан келтирилган цитатадан, капитализм та- раққиётининг ҳарқандай шароитида социализмнйнг айрим мамлакатларда ғалаба қилиши мумкии эмас, деган хулоса келиб чиқадими? Йўқ, бундай хулоса ке- либ чиқ-майди. Маркснинг бу сўзларидан фақат, «агар * Курсив меники. И. Ст.


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
99
буржуа жамиятининг ҳаракати ҳамон юксалиш йўли блан бораётган» бўлса, айрим мамлакатларда социа- лизмнинг ғалаба қилиши мумкин эмас, деган хулоса келиб чикади, холос. Агар умуман буржуазия жамия- тининг ҳаракати, замонанинг зайли блан, ўз йўлини ўзгартириб, пастлашиб бориш йўли блан бора бош- ласа-чи, унда нима бўлади? Маркснинг сўзига қара- ганда, бундай бўлганда айрим мамлакатларда со- циализмнинг ғалаба қилиши мумкинлигини инкор қилиш учун асос қолмайди, деган хулоса келиб чи- қади.
Маркснинг цитаталари монсстолистик капитализм- дан олдинги даврга, умуман капитализм юксалиш йў- ли блан тараққий қилиб борган вақтга, капитализмнинг умуман тараққийси Англия каби капиталистик жиҳат- дан ривожланган мамлакатнинг чириб бориши блан бирга бормагаи бир вақтга, тараққиётнинг нотекисли- ги тўғрисвдаги қонун кейинчалик, монополистик капи- тализм даврида, империализм даврида бўлганидай, капитализмни бузиб юборучи қудратли бир фактор бўлмаган бир вақтга ва бўлиши мумкин бўлмаган бир вақтга тааллуқли эканлигини Зиновьев ёдидан чика- ради. Маркснинг, ишчилар синфининг асосий вазифа- сини айрим мамлакатларда ҳал қилиш мумкин эмас, деган сўзлари монополисгик капитализмдан олдинги давр учун мутлақо тўғри эди. Мен ВҚП(б) XV кон- ференциясида қилган докладимдаёқ, социализмнинг айрим мамлакатларда ғалаба қилиши тўғрисидаги масала эски замон учун, монополисгик капитализм давридан олдинги давр учун салбий ҳал қилинди ва унинг бундай ҳал қилиниши мутлақо тўғри, деб айтиб ўтган эдим. Ҳозир-чи, капитализмнинг ҳозирги даврида,


100
И. В. С Т А Л И Н
1 монополистик ка1питализмдан олдинги капитализм ўсиб империалистик капитализмга айланган бир вақт- да-чи, ҳозир капитализм умуман ўз тараққиётида юк- салиб бориш йўли блан тара1қ|қий қилиб бораётир, деб айтиб бўладими? йўқ, бундай деб айтиб бўлмайди. Лениннинг империализмнинг иқтиоодий мазмунини қилган анализи империализм даврида буржуа жами- ятининг умуман пастлашиб бориш йўли блан бори- шини кўрсатади. Ленин монополистик капитализм, империалистик капитализм ўлиб боручи капитализм- дир, деб бутунлай ҳақ гапни гапиради. Уртоқ Ленин бу тўғрида мана бундай дейди:
«Империализмнинг ўлиб боручи капитализм, социализмга ўткинчи капитализм эканлигининг сабаби равшан бир нарса: капитализмдан ўсиб чиқадиган монополия ўзиёқ капитализмнинг ўлабошлашининг ўзидир, унинг социализмга ўтабошлашидир. Империализмнинг меҳнатни ғоят катта миқ’ёсда умумлаштириши (апологетлар — буржуа экономистлари буни «чирмалашиб ке- тиш» деб атайдилар) ҳам худди шунинг ўзидир» (Ленин, XIX том, 302 бетга қаралсин).


КИК КЕНГАЯТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
101
вақтдаги империалистик капитализм— бошқа бир нарса. Унда, монаполистик капитализмдан олдинги капитализм вақтида социализмнинг айрим мамлакат- ларда ғалаба қилиши мумкин эмас, деб қаралган эди. Бунда, империализм даврида, ўлиб бораётган капита- лизм даврида социализмнинг айрим мамлакатларда галаба қилиши мумкин бўлиб қолди.
Уртоқлар, ran ана шунда, Зиновьев бўлса ана шуни тушунишни хоҳламайди.
Кўрасизки, Зиновьев Марксдан, Маркс нуқтаи на- зарларидан бегоналашиб Маркснинг айрим цитатала- рига ёпишиб олучи мактаббола сингари цитата келти- ради, яна бу цитаталарни у марксист сифатида эмас, балки социал-демократ сифатида ишлатади.
Марксдан ревизионистларча цитата келтириш ода- 1И нимадан иборат? Марксдан ревизионистларча цитата келтириш одати Маркснинг нуқтаи назарла- рини Маркснинг айрим фикрларидан ма’лум даврдаги конкрет шароитларга боғламай олинган цитаталар блан алмаштиришдан иборатдир.
Маркодан зиновьевча цитата келтириш одати нима- дан иборат? Марксдан зиновьевча цитата келтиршп одати Маркснинг нуқтаи назарларини Маркс асарла- ридан олинган ҳарфлар, цитаталар блан — XIX аср эллигинчи йилларидаги тараққиёт шароити блан боғ- ламай олинган ва догмага айлантирилган цитаталар блан алмаштиришдан иборатдир.
Мен ўйлайман, бунда комментарий ортиқчадир.
2) Иккинчи факт. Зиновьев Энгельонинг «Комму- низм принциплари»26 (1847 йил) деган асаридан, ишчи революцияси «бмрон бир мамлакатда бўлиши мумкин эмас» деган сўзларини цитата қилиб келтиради,
И В. Стал и н, том I


102
и. в. стлл ин
Энгельснинг бу сўзларини менинг ВҚП(б) XV конфе- ренциясида, биз Энгельснинг қўйган ўникки талаби- нинг ўндан тўқкизини СССРда амалга оширдик, деган сўзларим блан таққослайди ва бундан икки хулоса чиқаради: биринчидан, айрим мамлакатларда социа- лизмнинг ғалаба қилиши мумкин эмас, деган хуло- сани чиқаради, иккинчидан, мени, ўз сўзида СССРдаги ҳозирги шароитни бўяб кўрсатаётир, деган хулосани чиқаради.


КИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
103
ман олганда капитализм ўлиб боручи калиталиамдан иборат бўлган бир давр блан бирдай қилиб қўйиш мумкин эмаслигини тушуимоқ керак, ахир. Уша вақт- да мумкин эмас деб ҳисобланган нарса ҳозир, капи- тализмнинг янги шароитида мумкип ва зарур бўлиб қолтаилигини тушуниш қийинми, 'ахир?
Кўрасизки, Зиновьев Марксга нисбатан қандай қилган бўлса, бунда ҳам Энгельсга ниобатан худди шундай қилади, я’ни марксизм классикларининг асар- ларидан цитата келтиришдаги ўзинииг ревизиотистлик одатини қаттиқ тутади.
Зиновьевнинг иккинчи хулосасига келганда, у Энгельснинг ишчилар революцияси масаласидаги ўн- икки талаб ёки ўникки чора тўғрисидапи фикрини очиқдан-очиқ бузди. Зиновьев бунда ишни Энгельс ўзининг 12 талабида синфларии йўқотишни ҳам, то- вар ишлаб чиқаришни йўқ ҳилишни ҳам ва, демак, давлатни йўқ қилишни ҳам ўз ичига олган кенг соци- ализм программасини чизиб бергандай қилиб кўрса- тади. Бу мутлақо нотўғри. Бу Энгельснинг фикрини бутунлай бузиб кўрсатишдир. Энгельснинг 12талабида синфларни йўқотиш тўғрисида ҳам, товар хўжалиги- ни йўқ қилиш тўғрисида ҳам, давлатни йўқ қилиш тўғрисида ҳам, хусусий мулкнинг ҳамма ва ҳарқан- дай- формаларини йўқ қилиш тўғрисида ҳам бир оғиз ҳам сўз йўқ. Аксинча, Энгельснинг 12 талаби «демо- кратиянинг» бўлишига (Энгельс ўша вақтда «демо- кратия» деганвда пролетариат диктатурасини кўзда тутар эди), синфларнинг бўлишига ва товар хўжа- лигининг бўлишита асосланади. Энгельс очиқдан-очиқ, менинг 12 талабим бевосита «хусусий мулкка дахл қилишни» (уни батамом йўқ қилишни эмас) ва проле- 8*


104
и в. с т л л и н
тариатнинг яшашини та’минлашии» (пролетариатнинг синф бўлиб яшашини йўқ қилишни эмас) кўзда тута- ди, деб айтган эди. Энгельснинг сўзлари мана бу:
«Албатта бўладиган пролетариат революцияси ҳозиргм жами- ятни фақат секин-аста ўзгартира олади, холос ва зарур бўлган жуда кўп ишлабчиқариш воситалари вужудга келтирилгандан кейингина хусусий мулкни бекор қилади... Дастлаб у демократик тузум тузади ва шу блан бевосита ёки бавосита пролетариатнинг сиёсий ҳукмронлигини вужудга келтиради... Агар демократия дарҳол хусусий мулкка бевосита дахл қиладиган ва пролетариат- нинг яшашини та’минлайдиган* кенг кўламдаги чораларни амалга ошириш учун қурол қилиб ишлатилмаса, демократия пролетариат учун бутунлай фойдасиз бир нарса бўларди. Ҳозирги шароитдан заруран келиб чиқадиган энг муҳим чоралар қуйидагилардир».
Ana шундап кейин машҳур 12 тала;б ёки чора са- наб кўрсатилади (Энгельс, «Ком.мун<из1м тт-ринципла- ри»га қаралсин).
Шундай қилиб, кўрасизки, Энгельсда ran синф- ларни, давлатни, товар ишлабчиқаришни ва шу син- гариларни йўқотиб, кенг социализм қуришпрограммаси тўғри-сида бормайди, балки социалистик революция- нинг биринчи қадамлари тўғрисида, бевосита хусусий мулкка дахл қилиш, ишчилар синфининг яшашини та’мин этиш ва пролетариатнинг сиёсий ҳукмронлигини мустаҳкамлаш учун зарур бўлган биринчи чоралар устида боради.
Хулоса битта: Зиновьев Энгельспинг 12 талабипи кенгайтирилган социализм программаси деб та’риф- лаб, Энгельснинг фикрини бузган.
Мен ВКП(б) XV конференцияовда охирги сўзим- да нима тўғрида гапирган эдим? Энгельснинг социа- листик революциянинг биринчи қадамларидан иборат • Курсив ҳамма ерда меники И. Ст.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
105
бўлган *галаблари ёки чораларининг 9/ю СССРда амалга оширилганлиги тўғрисида гапирган эдим.
Бундан бизда ооциализм амалга оширилипти де- ган ма’но чиқадими?
Албатта, бундай ма’но чиқмайди.
Дема1К, Зиновьев, ўзининг цитата келтириш ода- тида қаттиқ туриб, менинг ВҚП(б) XV конференция- сида айтган гапларим тўғрисида «бироз» қаллоблик қилган.
Зиновьевнинг Маркс ва Энгельсдан цитата келти- ришдаги унга хос бу одати мана қандай натижалар- га олиб келмақда.


106
И. В. С Т А Л И Н
деганлар. Социал-д&мократлар шошиб қолиб, биз қўзролон масаласини махоус конференция чақирмас- дан ҳал қилаолмаймиз деб жавоб берганлар. Мат- рослар бу ишни кечиктириш мумкин эмаслигини, ҳамма иш тахт қилиб қўйилганлигини, ‘агар улар со- циал-демократлардан очиқ жавоб олмасалар, ооциал- демократлар қўзғолонга раҳбарликнй ўз қўлларига олмасалар, бу иш барбод бўлиши мумкин деб айт- ганлар. Шу блан матрослар ва солдатлар директива берилишини кутиш учуп қайтиб кетганлар, социал- демократлар эса бу масалани муҳокама цилиш учун конференция чақирганлар. Улар «Капитал»нинг би- ринчи томини олганлар, «Капитал»нинг иккинчи то- мини олганлар, ниҳоят, «Капитал»нинг учинчи томи- ни олганлар. Ундан Қрим тўғрисида, Севастополь тўғрисида, Қримда ҳўзғолон бўлиши тўғрисида йўл- йўрИ|Қлар қидирабошлаганлар. Лекин «Капитал»нинг уччала томидан Севастополь тўғрисида ҳам, Қрим тўғрисида ҳам ва матрослар блан солдатларнинг 'қўз- ғолони тўғрисида ҳам биронта, акалли биронта ҳам йўл-йўриқ тополмаганлар. (Қулги.) Маркс блан Эпгельсшшг бошқа асарларини вараклаб кўрганлар, йўл-йўриқлар ахтарганлар, лекин барибир ҳечқандай йўл-йўриқ тополмаганлар. (Қулг и.) Эади нима <қи- лиш керак? Матрослар эса келган, жавоб кутиб ўти- риптилар. Хўш, натижа нима бўпти? Социал-демо- кратлар, аҳвол шундай бўлгапдан кейин, биз матрос ва солдатларга ҳеч қандай йўл-йўриқ бераолмаймиз деб айтишга қарор қилганлар. Ҳалиги швед ўртоқ ўз ҳикоясини «флот ва пиёда аскарлар қўзғолоии шундай қилиб барбод бўлиб кетган экан» деб тамом- лаган эди. (Кулги.)


КИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
107
Бу ҳикояда жуда катта муболаға борлиги шуб- ҳасиз. Лекин бу ҳикоя Зиновьевнинг Маркс ва Энгельсдан цитата келтириш одатидаги асосий касал- ни анча апиқ тасвирлаб бериши ҳам шубҳаоиздир.
3) Учинчи факт. Бунда ran Ленин асарларидан келтирилган цитаталар устида боради. Зиновьев Левиннинг асарларидан бир тўда цитаталар юлиб олиб, шу блан ўқучиларни «ҳайратда қолдириш учун» нималар қилмади. Афтидан, Зиновьев цитата қанча кўп бўлса, шунча яхши деб ўйласа керак, шу блан бирга, бу цитаталарда нималар тўғрисида гапирилган- лиги ва улардан ҳандай хулосалар чиқиши блап унипг ҳечбир иши бўлмайди. Ҳолбуки, бу цитаталарни диқ- қат блан ўқиб қарайдиган бўлсангиз, Зиновьевнинг Ленин асарларидан оппозицион блокнинг ҳозирги таслимчилик мавқиини ёқлайдиган, бунга салгина тааллуқли бўлган биронта ҳам цитата келтирмаган- лигини тушуниш қийин эмас. Шуни кўрсатиб ўтиш лозимки, Зиновьев Лениннинг пролетариат диктатураси «иқтисодий проблемаси»нинг амалга оширилишини, бу проблемани амалга оширишда СССР пролетариати- нинг ғалаба қилишини та’минланган деб ҳисоблаш лозимлиги тўғрисида гапирилган асосий цитаталари- дан бирини нима учундир келтиргани йўқ.


108
И. В. С Т А Л И Н
қўйиш учун ҳеч бўлмаса имо-ишоралар блан бўлса- да, ҳечбир ҳаракат қилиб кўргани йўқ.
Зиновьев, мамлакатимизда социалистик қурилиш- нинг ғалабаси мумкин эмас, деб исбот қилишга ҳа- ракат қилди, лекин унинг бу фикрини исботлаш учун Ленин асарларидан келтирган цитаталари Зиновьев- нинг сўзларини остин-устин қилиб ташлайди.
Масалан, шундай цитаталардан бири мана бу:
«Мен: илғор мамлакатларга нисбатан русларнинг буюк проле- тар революциясини бошлаши осон бўлган эди, лекин социалистик жамиятни батамом ташкил қилиш ма’носида бу революцияни давом қилдириш ва уни тугал ғалабага олиб бориш уларга қийинроқ бўлади, деб бир неча марта гапирганман»* (Лении, XXIV том, 250 бетга қаралсин).
Зиновьев ҳатто бу цитатанинг оппозицион блок фойдасига гапирмасдан, балки партия фойдасига га- пириши тўғрисида ўйлаб ҳам кўргани йўқ, чунки бу цитатада СССРда социализмни қуриб тугаллаш мум- кин эмаслиги тўврисида гапирилмасдан, балки бун дай қуриб тугаллаптнинг қийинчиликлари тўғрисида гапирилади, шу блан бирга бу цитатада СССРда социализмни қуриб тугаллаш мумкинлигига ўз-ўзи- дан ма’лум бир нарса деб э’тироф қилинади. Партия ҳамавақт, СССРда революцияни бошлаш Ғарбий Европадаги капиталистик мамлакатларга қараганда осон бўлади, лекин социализмни қуриб тугаллаш қийинроқ бўлади, деб айтиб келди. Бунинг ма’носи, бу фактни э’тироф қилиш СССРда социализмни қу- риб тугаллаш мумкинлигини инкор қилиш блан бир деганими? Албатта, бундай дегани эмас. Аксинча, бу фактдан СССРда социализмни қуриб тугаллаш қийип * Курсив меники. И. Сл.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
109
бўлишига қарамасдан тамомила мум-кин ва зарур деган хулоса келиб чиқади, холос.
Зиновьевга бундай цитаталар нима учун керак бўлиб цолди?—деган савол туғилади.
Бир тўп цитаталар блан ўқучиларни «ҳайратда қолдириш» ва сувни лойқатиш учун керак бўлиб қол- ган бўлса керак. (Кулги.)
Лекин ҳозир, мен ўйлайман, Зиновьевнинг ўз мақ- садига эриша олмаганлиги, унинг марксизм классик- ларидан цитата келтиришдаги жуда кулгили одати уни очиқдан-очиқ шарманда қилганл-иги равшан бир нарса.
7. 	Зиновьевча ревизионизм


110
И. В. С Т А Л И 11
кулгили бир ҳолга солиб, яна ўзини, мен ревизионизм- га қарши курашаётибман, деб ўйлар экап, нима ҳам қила олар эдик.
Масалан, Сталин социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши тўғрисидаги ўз формуласини (1924 йил) ленинизмнинг йўл-йўриқларига ва асосий йўлига тамомила мувофиқ қилиб ўзгартиришга ва аниқлаш- га ҳақли эдими? Зиновьевнинг фикрича, ҳаққи йўқ эди. Нима учун? Шунииг учунки, эски формула- ни ўзгартприш ва аниқлаш бу формулани дайта кў- риб чиқиш демакдир, қайта кўриб чиҳиш дегаи сўз эса, немис тилида ревизия қилиш демакдир. Шундан, Сталиннинг ревизионизм йўлига кириб кетгаилиги равшан эмасми?
Шундай қилиб биз, ревизионизмпинг янги, зиновь- евча ўлчовига эгамиз, бу марксистик фикрни ревизи- онизмда айблаш блан қўрқитиб тамомила ҳаракатсиз бир нарсага айлантириб қўяди.
Агар масалан, Маркс, ўтган асрнинг ўрталарида капитализм юксалиш йўли блан тараққий қилаётган вақтда социализмнинг миллий доирада ғалаба қилиши мумкин эмас, деган бўлса-ю, Ленин XX асрнинг 15- нчи йилида капитализм пасайиб бориш йўли блан тараққий қилиб бораётгап вақтда, ўлиб бораётган капитализм вақтида бундай ғалабапинг бўлиши мум- кин деган бўлса,— буидап Ленин Марксга нисбатан ревизиоиизм йўлига кирган бўлиб чиқар экан-да.


ҚИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
111
да бўладиган бўрондир»27 деган бўлса-ю, Энгельс синфий курашнинг янги тажрибасини ҳиообга олиб кейинчалик бу фикрни ўзгартирган бўлса, ва социа- листик революцияни «француз бошлайди, немис эса правардига етказади» деган бўлса,— бундан Энгельс Марксга нисбатан ревизионизм йўлига кирган бўлиб чиқар экан-да.
Атар Энгельс, социалистик революцияни француз бошлайди, немис пра1вардига етказади, деган бўлса-ю, броқ Ленин, СССРдаги революиия ғалабаси тажриба- сини ҳисобга олиб, бу формулани ўзгартириб, уни бош!қа формула блан алмаштирган бўлса ва социалис- тик революцияни рус бошлади, немис, француз, инглиз правардига етказади деган бўлса,— Ленин Энгельсга нисбатан ва айниқса Марксга нисбатан ревизионизм йўлига кирган бўлиб чиқар экан-да.
Миоол учун, Лениннинг бу тўғридаги сўзлари Mana бу:
«Социализмга асос солган буюк Маркс ва Энгельс бир қанча ўн йиллар давомида ишчилар ҳаракатининг кучайиб бориши ва жаҳон социалистик революциясининг ўсиб боришини текшириб келиб капитализмдан социализмга ўтиш тўлғоқлари жуда қаттиқ бўлишини, бунинг учун узоқ пролетариат диктатураси даври, ҳамма эски нарсаларни бузиб ташлаш, капитализмнинг ҳамма формаларини раҳмсизлик блан йўқ қилиш талаб қилинишини ҳамма мамлакат ишчиларининг ҳамкорлиги, ҳамма мамлакат ишчи- лари ғалабани правардига етказиш учун ўзларининг ҳамма кучларини бирга қўшиб зўр беришлари лозим бўлишини аниқ ва равшан кўрдилар. Шунинг учун улар, XIX аср охирида шундай бўладики, «француз бошлайди, немис правардига етказади», деди- лар,— французнинг бошлашининг сабаби шуки, у бирнеча ўнйил- лик революция давомида ўзини революцион ҳаракатда фидокорона ташаббусчи қилиб етиштирди, унинг бу фазилати уни социалистик революциянинг авангардига айлантирди.


112
И. В. С Т А Л И Н
Ҳозир биз халқаро социализм кучларининг бошқача нисба- тини кўриб турибмиз. Биз, ҳаракатнинг бошланиши бировларни осонлик блан талаш имкониятига эга бўлган ва ўз ишчиларининг юқори қатламларини пулга сотиб олабиладиган эксплуатация қилучи мамлакатлар жумласига кирмайдиган мамлакатларда осон бўлади, деймиз... Иш Маркс блан Энгельснинг кутганидан бош- қача бўлди*, улар бизга, рус меҳнаткашларига ва эксплуатация қилинучи синфларга халқаро социалистик революциянинг аван- гарди бўлиш каби шарафли рольни бердилар, биз ҳозир резолю- циянинг тараққийси қандай тезлашиб боришини аниқ ва равшан кўриб турибмиз; рус бошлади — немис, француз, инглиз правар- дига етказади, социализм ғалаба қилади» (Ленин, XXII том, 218 бетга қаралсин).
Кўрасизки, Ленин бунда, Зиновьев тили блан айт- ганда, «ревизионизм» йўлига кириб, Энгельс блан Маркснинг айтганларини очиқдан-отиқ «қайта қараб чиқади».
Агар, масалан, Энгельс блан Маркс Париж Ком- мунасини тгролетариат диктатураси деб та’риф қилган бўлсалар-у,— ма’лум!К'и, бу Париж Коммунасига и.кки партия раҳбарлик қилган эди, бу партиялардан бит- таси ҳам марксистик партия эмас эди,— Ленин бўлса империализм шароитида синфлар курашининг янги тажрибасини ҳис-обга олиб, кейинчалж пролетариат- нинг оз-моз мусгаҳкам диктатураси бир партиянинг, марксиЗ|М партиясининг раҳбарлиги остидагина амал- га оширилиш-и мумкин деган бўлса,— Ленин Ма<ркс блан Энгельсга нисбатан рўй-рост «ревизионизм» йў- лига кирган бўлиб чиқар экан-да.
Агар Ленин империалистик уруш олдидаги давр- да, федерация давлат тузилишининг номақбул типи- • Курсив меники. И. Cj.


ҚЙҚ КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛВНУМИ
113
дир, деган бўлса-ю, 1917 йилда, пролетариат кураши- нинг янги тажрибасини ҳисобга олиб туриб бу фор- мулани ўзгартирган, қайтадан қараб чиққан бўлса ва, федерация социализмга ўтиш вақтида давлат тузи- лишининг мақсадга мувофиқ типидир, деган бўлса,— Ленин ўз-ўзига ва ленинизмга нисбатан «ревизионизм» йўлига кирган бўлиб чиқар экан-да.
Ҳоказо ва ҳоказо.
Шундай қилиб, Зиновьевнинг сўзига қараганда шундай бўлиб чиқадики, марксизм янги тажрибалар блан б'ой'ит1илмасли1пи (керак, марксизм классиклари- нинг бирон айрим фикр ва формулаларини ҳарқандай яхшилаш ревизионизм эмиш.
Марксизм нима? Марксизм фандир. Агар марксизм пролетариат синфий курашининг янги тажрибаси блан бойиб бормаса, агар марксизм бу тажрибани марксизм нуқтаи назаридан, марксистик метод нуқтаи назари- дан ҳазм қилиб бормаса, марксизм фан тариқасида сақланиб қолиши ва ривожланиши мумкинми? Ал- батта, мумкин эмас.
Шундай бўлгач, марксизмнинг, марксизм пуқтаи пазарини сақлаб туриб, унинг методини сақлаб туриб, янги тажрибани ҳисобга олиш асосида эски формула- ларни яхшилашни ва бойитишни талаб қилиши рав- шан эмасми, Зиновьев эса, бунинг аксича, ҳарфни сақлаб, марксизм нуқтаи назарини, унинг методини марксизмнинг айрим қоидаларининг ҳарфи блан ал- маштиради.
Ҳа1қиқий маркоизм блан марксиэм асосий йўлини марксизмнинг айрим формулаларидан олинган ҳарф- лар ва цитаталар блан алмаштириш ўртасида қандай алоқа бўлиши мумкин?


114
И. В. С Т А Л И Н
Бу марксизм эмас, балки марксизмга карикатура эканлигига шубҳаланиш мумкинми?
Маркс блан Энгельс: «Бизнинг та’лимотйм'из дог- ма эмас, балки ҳаракат учун қўлланмадир» деганда худди шундай, Зиновьев сингари, «марксистларни» на- зарда тутган эдилар.
Зиновьевнинг шўри шундаки, у Маркс блан Энгельс айтган бу сўзларнинг ма’носиии ва аҳамиятини тушун- майди.
11
СОЦИАЛИЗМНИНГ АЙРИМ ҚАПИТАЛИСТИҚ МАМЛАКАТЛАРДА ҒАЛАБА ҚОЗОНИШИ МАСАЛАСИ
Мен оппозициянинг айрим хатолари тўғрисида ва оппозиция лидерларининг нутқларида содир бўлган хатоликлар тўғрисида гапирдим. Мен бу масалани охирги сўзнинг биринчи қисмида айрим мулоҳазалар тариқасида тугал баён қилишга урундим. Энди тўғ- ридан-тўғри масаланинг ўзига ўтишга ижозат бери- нгиз.
1. 	Империализм даврида айрим мамлакатларда пролетар революцияларининг зарур шартлари
Биринчи масала — айрим капиталистик мамлакат- ларда социализмнинг ғалаба қозоииши мумкинлиги тўғрисидаги масаладир. Қўрасизки, ran қандайдир бирон мамлакат тўғрисида эмас, балки озми-кўпми ривожланган ҳамма империалистик мамлакатлар тўғ- рисида боради.
Айрим капиталистик мамлакатларда социализмнинг ғалаба қозониши тўғрисидаги масалада оппозицияниир асосий хатоси нимадан иборат?


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
115
Оппозициянинг асосий хатоси шундан иборатки, у империализмдан илгариги капитализм блан империа- листик капитализм ўртасидаги фарқнинг бутунисини тушунмайди ёки тушунишни истамайди, у империали- змнинг иқтисодий моҳиятини тушунхмайди ва капита- лнзмнинг турли-турли бўлган икки фазасини бир-бири- га аралаштиради, я’ни империализмдан илгариги фазани империалистик фаза блан аралаштиради.
Опп-озидиянинг бу хатосидан унинг бошқа бир хатоси келиб чиқади, унинг бу хатоси шундан ибо- ратки, у империализм даврида нотекис ривожланиш қонунининг ма’но ва а^амиятини тушунмайди, бу қо- нунга бараварлашиш тенденциясини қарама-қарши қилиб қўяди ва, шундай қилиб, каутскийча ультра- империализм позициясига тушиб кетиб қолади.
Бу икки хато опгюзициянинг учинчи хатосига, шу хатога олиб борадики, у империализмдан илгариги капитализм асосида вужудга келган формула ва қои- даларни суриштирмай-нетмай империалистик капи- тализмга жорий қилади, шунинг учун ҳам у социа- лизмнинг айрим капиталистик мамлакатларда ғалаба қозониши мухмкинлигини инкор қилади.
Қисқа қилиб айтганда, эски, монополистик капита- лизмдан илгариги капитализм блан янги, монополис- тик капитализм ўртасидаги фарқ нимадан иборат?
Бу фарқ шундан иборатки, капитализмнинг эркин конкуре-нция орқали ривожланиши капиталистларнинг жуда катта монополистик союзлари орқали ривожла- ниши блан алмаштирилди, эски, «маданий», «прогрес- сив» капитал финанс капитали блан, «чириб боручи» капитал блан алмаштирилди, капиталнинг «тинч» кенгайиши ва унинг «бўш» территорияларга ёйилиши


116
И. В. С Т А Л И Н
сакраб-сакраб рпвожланиш блан, капитали-стик груп- палар орасида бўлиниб бўлган дун’ёни ҳарбий тўқи- нишлар воситаси блан яна қайтадан бўлиш орқали ривожланиш блан алмаштирилди, шундай қилиб, уму- ман юксалиш йўли блан ривожланиб келган эски капитализм ўлиб боручи капитализм блан, умуман тушкунлик йўли блан ривожланиб бораётган капита- лизм блан алмаштирилди.
Ленин бу ҳақда мана бундай дейди:
«Қапитализмнинг бундан илгариги, «тинч» даврининг ҳозирги империалистик даври блан алмаштирилиши нимага асосланганли- гини эслайлик: шунга асосланганки, эркин конкуренция ўз ўрни- ни капиталистларнинг монополистик союзларига берди, ва шунга асосланганки, бутун ер олами (ер шари? И. Ст.) тақсимланган. Бу иккала факт (ва иккала фактор) ҳақиқатан бутун жаҳон аҳамиятига эга эканлиги равшан бир нарса: капитал ҳечқандай тўсиққа учрамай колонияларни оширган ва Африкада, бошқа жойларда банд бўлмаган ерларни қўлга олиб турган бир вақтда эркин савдо ва тпнч конкуренция мумкин ва зарур эди, шу блан бирга капиталнинг концентрацияси ҳали бўш эди, монополистик корхоналар, я’ии бирон саноатнинг бутуниси устидан ҳокимлик қиладиган даражада бўлган жуда катта корхоналар ҳали йўқ эди. Бундай монополистик корхоналарнинг пайдо бўлиши ва ўсиши... илгариги эркин конкуренцияга имксн қолдирмайди, уни оёғи остидаги заминидан маҳрум қилади, ер шарининг бўлиниши эса тинч кенгайишдан колонияларни ва та’сир доираларини қай- тадан бўлиш учун қуролли курашга ўтишга мажбур қилади» (XVIII том, 254 бетга қаралсин).
Сўнгра:
«Секинлик блан эволюциялашучи* ва секин-секин янги мам- лакатларга ёйилиб боручи капитализмнинг нисбатан осойишта, маданий, тинч шароитида эскича яшаш мумкин эмас, чунки


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
117
бошқа давр келди. Финанс капитали айн мамлакатни буюк дав- латлар қаторидан сиқиб чиқармоқда ва сиқиб чиқаради, унинг коланияларини ва унинг та’сир доираларини тортиб олади» (XVIII том, 256—257 бетларга қаралсин).
Бундан Ленин империалистик капитализмнинг ха- рактери тўғрисида мана бундай асосий хулосани чи- қаради:
«Империализмнинг ўлиб боручи капитализм, социализмга ўткинчи капитализм эканлигининг сабаби равшав бир нарса: капитализмдан ўсиб чиқадиган монополия ўзиёқ каиитализмнинг ўлабошлашининг ўзидир, унинг социализмга ўтабошлашидир. Империализмнинг меҳнатни ғоят катта миқ’ёсда умумлаштириши (апологетлар — буржуа экономистлари буни «чирхмалашиб кетиш» деб атайдилар) ҳам худди шунинг ўзидир» (XIX том, 302 бетга қаралсин).
Бизнинг оппозициямизнинг шўри шундан иборатки, у империализмдан илгариги капитализм блан империа- ли-стик капитализм ўртасидаги бу фарқнинг бутун сцамиятини тушунмайди.
Шундай қилиб, партиямиз позициясининг бошлан- гич нуҳтаси ҳозирги капитализм, импер1иалистик капи- тализм ўлиб боручи капитализм эканлигини э’тироф қилишдан иборатдир.
Афсуски, бу ҳали капитализм ҳозирдаёқ ўлган деган сўз эмас. Лекин бу, шубҳасиз, капитализм уму- ман юксалиш сари бормасдан, балки ўлим сари бора- ётир, капитализм умуман юксалиш йўли блан эмас, балки тушкунлик йўли блан ривожланаётир демакдир.
Империализм даврида ривожланишнинг нотекисли- ги тўғрисидаги масала мана шу умумий масаладан келиб чиқади.
И. В. Ста л и н, том 9


118
И. В. С Т А Л И Н
Ленинчилар империализм даврида ривожланишнинг нотекислиги тўғрисида гапирган вақтларида, улар одатда нимани назарда тутадилар?
Турли капиталистик мамлакатларнинг ривожланиш даражасида катта фарқ борлигини, бирхил мамла- катларнинг ўз ривожланишлари жиҳатидан бошқа мамлакатлардан орқада қолаётганликларини, бу фарқнинг боргансари кўпаяётганлигини назарда тут- майдиларми?
йўқ, буни эмас. Империализм вақтида ривожла- нишнинг нотекислигини капиталистик мамлакатларнинг ривожланиш даражасидаги фарқ блан аралаштириш,— обивательчиликка дучор бўлиш демакдир. ВҚП(б)нинг XV конференцияоида оппозиция ривожланишнинг но- текислиги тўғрисидаги масалани турли капиталистик мамлакатларнинг хўжалик аҳволи даражасидаги фарқ тўғрисидаги масала блан чалкаштириб, худди шундай обивательчиликка дучор бўлди. Оппозиция, худди шу чалкашликка асосланганлигидан, ўша вақтда, ривож- ланишнинг нотекислик даражаси империализм вақ- тидагига қараганда илгари оргиқроқ эди, деган тамомила нотўғри хулосага келди. Худди шунингучун ҳам, Троцкий XV конференцияда «бу нотекислик XIX асрда XX асрга қараганда кўпроқ эди» деди (Троц- кийнинг ВҚП XV конференциясидаги нутқига қарал- син). Уша вақтда Зиновьев ҳам худди шундай гапни гапириб: «империалистик давр бошланишигача капи- талистик ривожланишнинг нотекислик даражаси кам- роқ эди, дейиш нотўғри» деди (Зиновьевнинг ВҚП XV конференциясидаги нутқига қаралсин).


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
119
кенгайтир-илган пленумида сўзла-ган нутқларида қан- дайдир бутунлай қарама-қарши нарсаларни гапириб, ёки ўзининг бу хатоси тўғрисида ҳечнарса демай қўя- қолишга уруниб, тутган йўлини ўзгартиришни лозим топди. Мисол учун, Троцкийнинг кенгайтирилган пле- нумда сўзлаган нутқида айтган гапини олайлик: «Ри- вожланиш сур’атига келганда, империализм бу ноте- кнсликни бениҳоя кучайтирди». Зиновьевга келсак, у Қоминтерн Ижрокомининг пленумидаги нутқида бу масала тўғрисида индамасдан қўяқолишни ма’қулроқ топди, ҳолбуки унинг тортишув худди шу масалада, империализм даврида нотекис ривожланиш қонуни кучаядими ёки сусаядими деган масалада кетаётган- лигини билмаслиги мумкин эмас эди. Броқ бу, муно- зара оппозицияга анча-мунча сабоқ берганлигини ва оппозиция учун фойдасиз кетмаганлигини кўрсатади.
Шундай қилиб, империализм даврида капиталистик мамлакатларнинг нотекис ривожлан-иши тўғрисидаги масалани турли капиталистик мамлакатларнинг хўжа- лик даражасидаги фарқ тўғрисидаги масала блан аралаштириш мумкин эмас.


120
И. В.-СТАЛ ИН
бараварлашиш шундай асос ва шундай базадирки, им- периализм даврида нотекис ривожланиш та’сирининг кучайиши ^ам шу база асосидагина мумкиндир. Биз- нинг оппозиционерларимиз сингари империализмнинг иқтисодий моҳиятини тушунмайдиган одамларгина империализм вақтида нотекис ривожланиш қонунига бараварлашишни қарама-қарши қилиб қўяоладилар. Модомики- орқада қолган мамлакатлар ўз ривожла- рини тезлатиб, илғор мамлакатлар блан бараварлашар- канлар,— худди шунинг учун ҳам бир мамлакатнинг иккинчи мамлакатдан ўзиб кетиш учун кураши кескин- лашади, худди шунииг учун ҳам бирхил мамлакатлар- нинг иккинчи хил мамлакатлардан ўтиб кетишига ва уларни бозорлардан сиқиб чиқаришига имконият туғи- лади, ҳарбий тўқинишлар учун, капитализмнинг бутун дун’ё фронтини заифлаштириш учун, турли капиталис- тик мамлакатлардаги пролетарларнинг бу фронтни ёриб ўтиши учун замин яратади. Қимки бу оддий нарсани тушунмаган экан, у киши монополистик капи- тализмнинг иқтисодий мо^ияти тўғрисидаги ма1салада ҳам ҳечнарса тушунмаган.
Шундай қилиб: бараварлашиш империализм дав- рида нотекис ривожланпшнинг кучаюви учун лозим бўлган шартларнинг бирадир.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
121
олдинги даврда ҳам шундай иотекислик бўлган эди, буни Маркс билар эди ва Ленин ўзининг «Россияда капитализмнинг тараққийси»28 деган асарида бу тўғ- рида ёэган эди. У вақтда капитализмнинг риважла- ниши бирмунча равон, бирмунча эволюцион тарзда борар, шунинг учун бирхил мамлакатлар, сакрашлар ва бутун дун’ё миқ’ёсида бўладиган муқаррар ҳарбий тўқинишларсиз ҳам бошқа мамлакатлардан узоқ .вақт давомида ўтиб 1кетар эди. Энди ran бундай 'нотекислик устида бораётгани йўқ.
Шундай экан, империализм вақтида капиталистик мамлакатларнинг нотекис ривожланиш қонуни нима демак?
Империализм даврида нотекис ривожланиш қонуни бирхил мамлакатларнинг бошқа мамлакатларга нис- батан сакраб-сакраб ривожланиши, ҳарбий тўқиниш- лар ва ҳарбий ҳалокатлар орқасида бирхил мамла- катларнинг дун’ё бозоридан иккинчи хил мамлакатлар томонидан тезликда сиқиб чиқарилиши, бўлиниб бўл- ган дун'ёни вақт-вақти блан қайтадан бўлиб туриш, империализм лагеридаги жанжалларнинг чуқурлашуви ва кескинлашуви, жаҳон 1капитализми фронтининг заифланиши демакдир, айрим мамлакат пролетарла- рипинг бу фронтни ёриб ўтишлари мумкин, айрим мам- лакатларда социализмнинг ғалаба қозониши мумкин лемакдир.
Империализм вақтида нотекис ривожланиш қону- иининт асосий элементлари нимадан иборат?


122
И В. С Т А Л И Н
киритиш учун, кенгайиш учун,— бошқаларнинг тер- риторияларпни куч блан тортиб олиш лозим.
Иикинчидан, шундан иборатки, техниканинг мисли кўрилмаган даражада ривож топиши ва капиталистик мамлакатларнинг ривожланиш даражасидаги кучайиб бораётган бараварлашиш бирхил мамлакатларнинг иккинчи хил мамлакатлардан сакраб-сакраб ўзиб ке- тиши учун, қудратлироқ мамлакатларнинг қуввати камроқ, лекин тез ривожланиб бораётган мамлакатлар томонидан сиқиб чиқарилуви учун имкон туғдирди ва бу ишни енгиллаштирди.
Учинчидан, шундан иборатки, та’сир доираларининг айрим им1периалистик группалар ўртасидаги эски тақ- сими ҳар гал жаҳон бозоридаги кучларнинг янги мисбати блан тўқинишади, та’сир доираларининг эски тақсими блан кучларнинг янги нисбати ўртасида «му- возанат» барпо ҳилиш учун дун’ёни империалистик урушлар йўли блан вақти-вақти блан <қайтадан бўлиб туриш зарур.
Империализм даврида нотекис ривожланишнинг ку- чайиши ва ўткирлашувига сабаб ана шу.
Империализм лагеридаги жанжалларни тинч йўл блан ҳал қилишнинг мумкин эмаслигига сабаб ана шу.
Бу жанжалларни тинч йўл блан ҳал қилиш мум- кинлигини тарғиб қилучи каутскийча ультраимпериа- лизм назариясининг асоссизлигига сабаб ана шу.
Бундан эса, империализм даврида нотекис ривож- ланиш кучаяётганлиги ва кескинлашаётганлиги каби фактни инкор қилаётган оппозиция ультраимпериа- лйзм позициясига тушиб кетмоқда, деган хулоса ке- лйб чиқади.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
123
Империализм даврида нотекис ривожланишнинг характерли томонлари 'шулардир.
Дун’ёнинг империалистик грушпалар ўртасида бў- либ олиниши қачон тамом бўлди?
Ленин, дун’ёнинг бўлиб олиниши XX аор бошида тамом бўлган эди, дейди.
Бўлиниб бўлган дун’ёни қайтадан бўлиш тўғриси- даги масала ҳақиқатан биринчи марта қачон ўртага қўйилди?
Биринчи жаҳон 1империалистик уруши даврида.
Ундай бўлса, бундан империализм вақтида нотекис ривожланиш қонуни XX аср бошидагина ижод қили- ниши ва асосланиши мумкин эди, деган хулооа келиб чиқади.
ВКП(б)нинг XV конференциясида қилган докла- димда, империализм вақтида нотекис ривожланиш қо- нунини ўртоқ Ленин ижод қилган ва асослаган дега- нимда, мен мана шуии назарда тутган эдим.
Бутун дун’ё империалистик уруши бўлиниб бўлган дун’ёни яна қайтадан бўлиш йўлидаги биринчи уруниш эди. Бу уруниш капитализмга қимматга тушди, Рос- сияда революция ғалаба |қозонди ва «олония ҳамда қарам мамлакатларда империализмнинг аоосларига футур етказди.
Дун’ёни |Қайтадан бўлиш йўлидаги биринчи уру- нишдан кейин иккинчи уруниш ҳам бўлиши лозимлиги, бунга ҳозирнинг ўзидаёқ империализм лагерида тай- ёрлик ишлари олиб борилаётганлиги тўғрисида гапир- маса ҳам бўлади.
Дун’ёни (қайтадан бўлиш учун қилинадиган иккин- чи урунишнинг жаҳон капитализмига биринчи уруниш- дан анча қимматга тушишида шубҳа бўлмаса керак.


124
и. в. с т л л и н
Империализм шароитидаги нотекис ривожланиш қонуни иуқтаи назаридан жаҳон катгитализми ривожи- нинг перспективаси шундай.
Кўрасизки, бу перапектива империализм даврида айрим капиталистик мамлакатларда социализмнинг тўғридан-тўғри ва бевосита ғалаба қозониши мумкин, деган хулосага олиб боради.
Ма’лумки, Ленин социализмнинг айрмм мамлакат- ларда ғалаба қозониши мумкин деган хулосани тўғ- ридан-тўғри ва бевооита капиталистик мамлакатлар- нинг нотекис ривожланиши қонунидан чиқарган эди. Ленин мутлақо ҳакли ҳам эди. Негаким, империализм вақтида нотекис ривожланиш 'қонуни ҳамма ва ҳар- ҳандай социал-демократларнинг, айрим капиталисти-к мамлакатларда социализмнинг ғалаба 'қозонипти мум- кин эмас, деган «назарий» машқларининг ҳарқандай заминини йўқ қилади.
Ленин 1915 йилда ёзган программ мақоласида бу тўғрида мана бундай дейди:
«Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капита- лизмнинг шак-шубҳасиз қонунидир. Бундан, бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қилиши мумкин деган хулоса келиб чиқади»* (XVIII том, 232 бетга қаралсин);
Хулосалар:
а) 	Оппозициянинг асосий хатоси шундан иборатки, у капитализмнинг икки фазаси ўртасидаги фарқни кўрмайди ёки бу фарқни та’кидлаб кўрсатишдан қо- чади. Нима учун у бундан қочади? Шунинг учунки, * Курсцв меникн. И. Ст.


ҚИҚ КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
125
бу фарқ империализм даврида нотекис ривожланиш қонунига олиб боради.
б) Оппозициянинг иккинчи хатоси шундан иборат- ки, у империализм вақтида капиталистик мамлакат- ларнинг нотекис ривожланиш қонунининг ҳал қилучи аҳамиятини тушунмайди ёки уни менсимайди. Нима учун у буии менсимайди? Шунинг учунки, каититалис- тик мамлакатларнинг нотекис ривожланиши қонуяига тўғри баҳо бериш айрим мамлакатларда социализм- нинг ғалаба қозониши мумкинлиги тўғрисидаги хуло- сага олиб боради.
в) Бундан, оппозициянинг империализм вақтида айрим капиталистик мамлакатларда социализмнинг ғалаба ^озониши мумкинлигини инкор қилишдан ибо- рат бўлган учинчи хатоси келиб чиқади.
Социализмнинг ғалаба 'қозониши мумкинлигини инкор қилган киши империализм вақтида нотекис ривожланиш қонунининг аҳамияти тўғрисида индамай ўтишга мажбур, нотекис ривожланиш қонунининг аҳа- мияти тўғрисида индамай ўтишга мажбур бўлган киши эса империализмдан илгариги .капитализм блан импе- риалистик катгитализм ўртасидаги мавжуд фарқни хаапўшлаб ўтмасдан иложи йўқ.
Капиталистик мамлакатларда пролетар революция- ларининг дастлабки шартлари тўғрисидаги масала мана шундай.
Бу масаланинг амалий аҳамияти қандай?
Амалий нуқтаи назардан бизнинг олдимизда и«ки йўл бор.


126
И. В. С Т А Л И Н
нинг боришини ҳуш’ёрлик блан кузатиб боришга ва қулай пайт келганда капитал фронтаии муста1қил ра- вишда ёриб ўтиш, ҳокимиятни қўлга олиш ва жаҳон каититализмининг асосларини бўшаштириш учун тайёр туришга чақиради.
Иккинчи йўл — бизнинг оппозициямизнинг йўлидир, оппозиция капиталистик фронтни мустақил суратда ёриб ўтишнинг ма’қуллигига шубҳа қилади ва айрим мамлакатларнинг пролетарларини «умумий» кутиб ту- ркшга чақиради.
Партиямизнинг йўли ўз буржуазиянгни революцион йўл блан сиқувга олишни кучайтириш ва айрим мам- лакат пролетарларининг ташаббуси учун кенг йўл очиб беришга |қаратилган йўл бўлгани ҳолда, оппози- циянинг йўли пассив равишда кутиб туриш ва айрим мамлакат пролетарларининг ўз буржуазияларига қар- ши курашларида уларнинг ташаббусини бўғишга қа- ратилган йўлдир.
Биринчи йўл айрим мамлакатларнинг пролетарла- рини активлаштириш йўлидир.
Иккинчи йўл пролетариатнинг революцияга бўлган рағбатини сусайтириш йўли, пассивлик ва кутиб туриш йўлидир.
Ленин бизнинг ҳозирги тортишувларимизга бевоси- та алоқадор бўлган қуйидаги доно сўзларни ёзганида минг марта ҳақли эди:


KUK ҚЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
127
пайқамайдилар. Меҳнаткаш синфларнинг халқаро миқ’ёсда рево- люция қилишини кутиб туриш — ҳаммани интизор қилиб қўйиш демақдир. Бу — бема'ниликдир» (XXIII том, 9 бетга қаралсин).
Лениннинг бу сўзларини эсдан чиқариш ярамайди.
2. 	Зиновьев Ленинни қандай «тузатади»
Мен айрим капиталистик мамлакатларда пролетар революцияларининг дастлабки шартлари тўғрисида га- пирдим. Мен энди Лениннинг пролетар революцияла- рининг дастлабки шартлари тўғрисидаги ва социализм- нинг айрим капиталистик мамлакатларда ғалаба қозо- ииши тўғрисидаги асосий мақоласини Зиновьев қандай бузгани ёки «тузатгани» тўғрисида бирнеча оғиз сўз айтмоқчиман. Мен Лениннинг 1915 йилда ёзилган ва бизнинг музокараларимиз вақтида бирнеча марта ци- тата олинган «Европа Қўшма Штатлари шиори тўғ- рисида» деган ма’лум мақоласиии кўзда тутаман. Зиновьев мендан ўпкалаб, бу цитатани тўла келтир- мадингиз, деди; шу блан бирга у бу мақолага шундай ма’но беришга урунадики, бу Лениннинг айрим мамла- катларда социализмнинг ғалаба қозониши тўғрисидаги масалага қарашларини, унинг аоосий йўлини .бата- мом бузишдан боптқа нарса эмас. Бу цитатани тўла келтиришга ижозат беринг, шу блан бирга, ўтган гал мен вақтнинг қисқалигидан ташлаб кетган сўз- ларни курсив блан кўрсатаман. У цитата мана бу:


128
И. В. С Т А Л И Н
ва ўз мамлакатида социалистик ишлабчиқаришни ташкил этиб ҳамда бошқа мамлакатлардаги эзилган синфларни ўз томонига огдириб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто зарур бўлган тақдирда, эксплуататор синфларга ва улар- нинг давлатларига ҳарбий куч блан қарши чиқиб, қолган барча капиталистлар дун’ёсига қарши чиқса ажаб эмас. Пролетариат буржуазияни ағдариб ғалаба қозонадиган жамиятнинг сиёсий формаси ҳали социализмга ўтмаган давлатларга қарши курашда айни миллат ёки айни миллатлар пролетарларининг кучларини боргансари кўпроқ марказлаштириб боручи демократик респуб- лика бўлади. Эзилган синфнинг, пролетариатнинг диктатураси бўлмаса, синфларни йўқ қилиш мумкин эмас. Социалистик рес- публикалар қолоқ давлатлар блан озми-кўпми узоқ вақт қаттиқ кураш олиб бормасалар, социализм заминида миллатларнинг эркин равишда бирлашувлари мумкин эмас» (XVIII том, 232—233 бет- ларга қаралсин).
Зиновьев бу цитатани келтириб, икки фикр билди- ради: биринчиси — демократик республика тўғрисида ва иккинчиси — социалистик ишлабчиқаришни ташкил қилиш тўғрисида.


ҚИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
129
эмас, балки ооциалистик республикани кўзда тутган- лиги равшан бир нарса.
Ленин 1915 йилда пролетариат диктатурасининг давлат формаси бўлган Советлар ҳокимиятини ҳали билмас эди. Ленин айрим Советлар чоризмни ағдариб ташлаш давридаги революцион ҳокимиятнинг бошлаи- ғичи эканлигини 1905 йилдаёқ билар эди. Ленин про- летариат диктатурасининг давлат формаси бўлган дав. лат масштабида бирлашган Советлар ҳокимиятини у вақтда ҳали билмас эди. Ленин пролетариат диктату- расининг давлат формаси бўлган Советлар республи- касини фақат 1917 йилдагина очди ва ўткинчи жамият сиёсий ташкилотининг бу янги формаси тўғрисидаги масалани 1917 йил ёзда, бошлича ўзининг «Давлат ва революция»29 деган китобида муфассал ишлаб чиқ- ди. Лениннинг цитатада Совет республикаси тўррисида гапирмасдан, балки, демократик республика тўғрисида гапиришининг, бундан, цитатадан кўринишича, социа- листик республикани назарда тутишининг сабаби ҳам, аслда шу. Маркс блан Энгельс ўз вақтида қаидай қил- ган бўлсалар, Ленин ҳам бунда шундай қилган: Маркс блан Энгельс Париж Коммунасидан илгари умумаи, республикани капитализмдан социализмга ўткинчижа- миятнинг сиёсий ташкилоти формаси деб ҳисоблаган эдилар, Париж Коммунасидан кейин эса бу республика Париж Коммунаси типидаги республика бўлиши лозим деб, бу терминнинг ма’носини тушунтириб берган эдилар. Агар Ленин ўз цитатасида буржуа-демократик республикани назарда тутган бўлса, у ҳолда «пролета- риат диктатураси», «капиталистларни экспроприация қилиш» ва шунинг кабилар тўғрисида сўз бўлиши мум- кин эмас эди, мен бу ҳақда гапириб ҳам ўтирмайман.


130
И. В. С Т А Л И Н
Кўрасизки, Зиновьевнинг Ленинни «тузатиш» йўли- даги урунишини муваффақиятли уруниш деббўлмайди.
Зинавьевнинг иккинчи фикрига ўтамиз. Зиновьев ўртоқ Лениннинг «социалистик ишлабчиқаришни уюш- тириш» тўғрисидаги иборасини умуман соғ кишилар тушунгандай тушунмасдан, балки қандайдир бошқача- роқ, я’ни Ленин бунда социалистик ишлабчиқаришни уюштиришга киришувнигина кўзда тутган деб тушу- ниш лозим, деб ишонтирмоқчи бўлади. Нима учун, нимага асосланиб,— бунинг ма’носини Зиновьев тушун- тириб бермади. Зиновьйв бунда Лвнинни «тузати‘Ш»га яна бир уруниб кўрмоқда, деб айтишга ижоэатберивг. Цитатада тўғридан-тўғри «бу мамлакатнинг ғалаба қозонган пролетариати ўз мамлакатида капиталист- ларни экспроприация қилиб ва социалистик ишлабчи- қаришни ташкил этиб, бошқа капиталистик дун’ёга қарши чиқар эди» дейилган. Бунда «ташкил қилату- риб» эмас, балки «ташкил этиб» дейилган. Бунда ҳам фар<қ борлигини яна исбот |қилиб ўтириш лозимми? Агар Ленин фақат социалистик ишлабчиқаришни таш- кил қилишга киришувнигина назарда тутганда эди, у ҳолда «ташкил этиб» демасдан, балки «ташкил 'Қила- туриб» деган бўлар эди,— буни яна исбот қилиб ўти- ришнинг кераги борми? Демак, Ленин социалистик ишлабчиҳаришни ташкил қилишга киришувнигина эмас, балки шу блан бирга социалистик ишлабчиқа- ришни ташкил ҳилиш мумкинлигини, айрим мамлакат- ларда социалистик ишлабчиқаришни батамом қуриб тугаллаш мумкинлигини ҳам кўзда тутган.
Кўраоизки, Зиновьевнинг Ленинни «тузатиш» учун қилган бу иккинчи урунишини ҳам жуда муваффақият- сиз уруниш деб ҳисоблаш лозим.


КИК ҚЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
131
Зиновьев Ленинни «тузагиш» учун қилган бу уру- нишларининг устини «социализмни чўртан балиқнинг амри блан икки хафтада ёки икки ойда қуриб бўл-' майди» деган кулги гаплар блан бекитишга урунади. Бу кулгилар Зиновьевга «иши чатоқ бўлса ҳам, сири- ни бой бермаслик» учун керакдир, деб ўйлайман. Зиновьев социализмни икки ҳафтада, ёки икки ойда, ё эса икки йилда қурмоқчи бўлган кишиларни қаер- дан топипти? Агар у,муман дун’ёда шундай одамлар бор экан, нима учун у бундай одамларнинг номини кўрсатмайди? У бундай одамларнинг номини атамай- ди, чунки дун’ёда бундай одамлар йўқ. Зиновьевга сохта кулгилар Ленинни ва ленинизмни «тузатиш» борасидаги «иши^ни яшириш учун керак бўлган.
Шундай қилиб:
а) Ленин, империализм вақтида нотекис ривож- ланиш қонунига асосланиб туриб, ўзининг «Европа Қўшма Штатлари шиори тўғрисида» деган асосий мақо. ласида, айрим капиталист мамлакатларда социализм- нинг ғалаба қозониши мумкин деган хулосага келди;
б) Ленин ооциализмнинг айрим мамлакатларда ға- лаба қозониши деб пролетариатнинг ҳокимиятни ўз қўлига олувини, капиталистларнинг экспроприация қи- линишини ва социалистик ишлабчиқаришнинг ташкил қилинишини тушунади, шу блан бирга бу вазифалар- нинг ҳаммаси фақат асл мақсадгина бўлмасдан, балки қолган ка1питалисти.к дун’ёга қарши туриш учун ва ҳамма .мамлакат пролетариатига уларнинг капитали- змга қарши курашига ёрдам бериш учун воситадир;


132
И. В. С Т А Л И Н
«тузатиш»га урунди. Лекин бу уруниш ярамас восита- лар блан уруниш бўлиб чиқди.
Мен бунда яна комментарий орти^ча деб ўйлай- ман.
Ill
СССРДА СОЦИАЛИЗМ ҚУРИЛИШИ МАСАЛАСИ
Уртоқлар, энди СССРда, бизпинг мамлакатимизда социализм қурилиши тўғрисидаги масалага ўгишга рухсат этингиз.
1. Оппозициянинг «манёврлари» ва Ленин партиясининг «национал-реформизми»


ҚИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛВНУМИ
188
биронта янгиликни да’во қилиб чиқмасдан, балки, фақат Троцкийнинг ревизионистлик кучанишларига қарши, партиямизда ленинизмнинг тўла тантана қили- шини енгиллаштириш йўлида қаттиқ курашиб келган- лигини,— буларни мен пастда кўрсатиб беришга ҳара- кат қиламан. Ҳозирча эса, Троцкийнинг Сталин «назарияси» тўғрисидаги гаплари манёвр, ҳийла-най- ранг эканлигини, ооциализмнинг айрим мамлакатларда ғалаба қозониши тўғрисидаги Ленин назариясига қарши курашининг, 1915 йилдан бошланиб ҳозирги кунларгача давом қилиб келаётган курашининг устини спишга мўлжалланган қўрқоқлик ҳийла-найранги ва муваффақиятсиз ҳийла-найранг эканлигини қайд қилиб ўтамиз. Троцкийнинг бу усули ҳалол мунозара алома- тими ё йўқми,— бу тўғрида ўртоқлар ҳукм қилсинлар.
Партиямизнииг мамлакатимизда социализм қури- лишининг мумкинлиги тўғрисидаги масала юзасидан чиқарган қарорларининг асосий манбаи ўртоқ Ленин- нинг машҳур программ асарларидир. Лениннинг бу асарларида, империализм шароитида айрим мамлакат- ларда социализмнинг ғалаба қозониши мумкин, про- летариат диктату|раоини.нг бу диктатуранинг иқтисодий проблемасини ҳал қилишдаги ғалабаси та’мин этилган, биз, СССР пролетарлари, тўла социалистик жамиятни батамом қуриб тугаллаш учун зарур бўлган ҳамма имисониятларга эгамиз, дейилган.
Мен ҳозиргина Лениннинг манцур мақоласидан цитата келтириб ўтдим, Ленин бу мақоласида социа- лизмнинг айрим мамлакатларда ғалаба қозонишн мум- кинлиги тўғрисидаги масалани биринчи мартаба қўйган эДи, шунинг учун ҳам мен бу цитатани бу ерда так- рорлаб ўтирмайман. Бу мақола 1915 йилда ёзилган, 10 И. В Ствли», TOM I


134
й. 6. С t А Л И Н
Бу мақолада, социализмнинг айрим мамлакатларда ғалаба қозониши, пролетариатнинг ҳокимиятни қўлга олиши, капиталистларни экспроприация қилиш ва co- циалистик ишлабчиқаришни ташкил қилиш мумкин, дейилган. Ма’лумки, Троцкий ўша вақтдаёқ, 1915 йил- даёқ, Лениннинг бу мақоласига матбуотда қарши чи- қиб, Лениннинг бир мамлакатда ооциализм қуриш назариясини «ўз миллий доирасида чекланиб қолиш» назарияси деб атаган эди.
Қани айтинг-чи, Сталин «назарияси»нинг бунга қандай дахли бор?
Сўнгра мен докладимда Лениннинг «Пролетариат диктатураси давр.ида экономика ва сиёсат» деган ма’- лум асаридан цитата келтирдим, бу цитатада тўғридан- тўғри ва аниқ қилиб, пролетариат диктатурасининг иқтисодий проблемасини амалга ошириш ма’нооида СССРда пролетариатнинг ғалабаси та’ми'н қилинган деб ҳисоблаш лозим, дейилади. Бу асар 1919 йилда ёзилган. Бу цитата мана бу:
«Барча мамлакатларнинг буржуалари ва уларнинг очиқ ва яширинган ёрдамчилари (II Интернационал «социалистлари») қандай ёлғон гапирсалар ҳам, туҳмат қилсалар ҳам шу нарса шак-шубҳасизки: пролетариат диктатурасининг асосий иқтисодий проблемаси нуқтаи назаридан бизда коммунизмнинг капитализм устидан ғалаба қозониши та'минланган. Бутун дун’ё буржуазияси, агар бизни ҳарбий куч блан эзиб ташламаса, бизнинг жамоат хўжалигини қайтадан қуришда ғалаба қозонишимиз муқаррар эканлигини жуда яхши тушунгани учун ҳам, большевизмга қарши қутирмоқда ва ғазабланмоқда, большевикларга қарши ҳарбий ҳужумлар, фитналар ва ҳоказолар ташкил этмоқда. Аммо бур- жуазия бундай қилиб бизни эзиб ташлайолмайди»* (XXIV том, 610 бетга қаралсин).
♦ Курсив меники. И. Ст.
1-^


ҚИҚ ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
133
—1
Кўрасизки, Ленин очиқдан-очиқ бу ерда жамият хўжалигини қайта қуришда, пролетариат диктатура- сининг иқтисодий проблемасини ҳал қилишда СССР пролетариатининг ғалаба қозониши мумкинлиги тўғ- рисида гапиради.
Ма’лум>ки, Троцкий ва умуман оппозиция шу цита- тада келтирилган асосий фикрларга рози эмас.
Бунда Сталин «назарияси»нинг нима дахли бор, ахир?
Мен, ниҳоят, Лениннинг 1923 йилда ёзилган ма’лум брошюрасидан, «Кооперация тўғрисида» деган брошю- расидан цитата келтирдим. Бу цитатада бундай дейил- ган:
«Ҳақиқатан ҳам, давлатнинг йирик ишлабчиқариш воситала- рининг ҳаммасига ҳоким бўлиши, давлат ҳокимиятининг пролета- риат қўлида бўлиши, пролетариатнинг миллион-миллион майда ва жуда ҳам майда деҳқонлар блан иттифоқи, бу пролетариатнинг деҳқонларга раҳбарлиги та’минланганлиги ва ҳоказолар,— ахир, булар кооперациядан, илгари биз савдогарчилик кооперацияси деб менсимай келган ва ҳозир нэп даврида ҳам ма*лум жиҳат- дан менсимай қарашга ҳаққимиз бўлган кооперациянинг фақат бир ўзидан тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш мақсади- да олиш учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси эмасми? Бу ҳали социалистик жамиятни қуриб тугаллаш эмас, лекин бу шундай қуриб тугаллаш учун зарур бўлган ва кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасидир»* (XXVII том, 392 бетга қаралсин).
Кўрасизки, бу цитата бизнинг мамлакатимизда социализм-ни қуриб тугаллаш мумкинлиги тўғрисида Ҳечқандай шубҳа қолдирмайди.
Кўрасизки, бизнинг мамлакатимизда ооц|иалисгик хўжаликни қуриб тугаллашнинг асосий факторлари: * Қурсив меники. И, Ст.
10*


И. В. С Т А Л И Н
пролетар ҳокимияти, йирик ишлабчидаришнинг проле- тар ҳоиимияти қўлида бўлиши, пролетариат блан деҳ- қонларнинг итгифоди, бу иттифоққа пролетариатнинг раҳбарлик 'қилиши, кооперация кўрсатилган.
Троцкий яқинда, ВКП(б)нинг XV конференциясида Лениннинг «Коммунизм — Совет ҳокимияти плюс бу- тун мамлакатни электрлаштиришдир» (XXVI том, 45 бетга қаралсин) дейилган цитатасини бу цитатага қарама-қарши қилиб қўйишга уринди. Лекин бу цита- таларни бир-бирига қарама-қарши қилиб қўйиш Лениннинг «Кооперация тўғрисида» деган брошюра- сининг асосий ма’носини бузиш демакдир. Ахир, элек- трлаштириш йирик ишлабчидаришнинг бир қис*ми эмасми ва йирик ишлабчиқариш пролетар ҳокимияти- нинг қўлида марказлаштирилмаган тақдирда бизнинг мамлакатимизда умуман электрлаштиришни амалга ошириш мумкинми? Лениннинг «Кооперация тўғриои- да» деган брошюраоидаги социализм қурилишининг факторларидан бири бўлган йирик ишлабчидариш тў|ғрисидаги сўзлари электрла1штири1шни ҳам ўз ичига олиши равшан эмасми?
Ма’лумки, оппозиция Лениниинг «Кооперация тўғ- рисида» деган брошюрасидан олинган ва бу цитатада баён қилинган асосий фикрларига қарши бирмунча очиқ, кўпинча эса яширин кураш олиб бораётир.
Бунда Сталин «назарияси»нинг нима дахли бор, ахир? >
Ленинизмнинг мамлакатимизда социализм қурили- ши масаласидаги аоосий доидалари шундай.


ҚИҚ КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ 137
назарияси ўз миллий доирасида чекланиб қолишни назарий жиҳатдан оқлашдир», «Европа пролетариати бевосита давлат йўли блан ёрдам бермаса, Россия ишчилар синфи ҳокимият тепасида сақланиб тураол- майди» (Троцкий) деган ма’лум фикрлари ленинизм қоидаларига тамомила зид фикрлардир, дейди.
. Партия айтадики, оппозицион блокнинг бу фикр- лари партиямиздаги социал-демократик оғмачиликнинг ифодасидир, дейди.
Партия айтадики, Троцкийни1нг «Бвропа пролета: риатин-инг бевосита давлат йўли блан берадиган ёрда- ми» тўғрисидаги формуласи ленинизм блан алоқани батамом узиш формуласидир, дейди. Чунки, бизнинг мамлакатимизда социализм қурилишиви «Европа про- летариатининг бевосита давлат йўли блан берадиган ёрдамига» боғлиқ қилиб қўйиш нима демак? Агар борди-ю, Европа пролетариати яқин йилларда ҳоки- миятни қўлга олишга муваффақ бўлмаса, нима қилиш керак? Бизнинг рев-олюциямиз Ғарбда революциянинг ғалаба қозонишини кутиб нома’лум вақтгача бекор- дан-бекорга айланиб туриши мумкинми? Мамлакати- миздаги буржуазия хўжалигимизнинг социалистик эле- ментларига қарши ишларидан ва курашидан воз кечиб, Гарбда революциянинг ғалаба қозонишини кутиб ту- ришга рози бўлади, деб умид қилиб бўладими? Троц- кийнинг бу формуласидан, Ғарбда зафарли революция чўзилиб кетган тақдирда ўз позицияларимизни хўжа- лигимизнинг капиталистик элементларига секин-секин топшириш перспективаси ва сўнгра партиямизнинг ҳокимиятдан кетиш перспективаси келиб чиқмайдими?


138
И. В. С Т А Л И Н
бири партия ва ленинизм йўли бўлиб, иккинчиси эса — оппозиция ва троцкизм йўли эканлиги равшан эмасми?
Мен ўз докладимда Троцкийдан: Лениннинг айрим хмамлакатларда социализмнинг ғалаба қозониши мум- кинлиги тўғрисидаги назариясини Троцкий 1915 йилда «ўз миллий доирасида чеклаииб қолиш» назарияси дСб атаганлиги рост эмасми, деб сўраганман ва сўрашим- да давом этаман. Лекин мен жавоб олганим йўқ. Нима учун? Ноҳотки, сукут қилиш мунозарада мард- лик аломати бўлса?
Мен яна Троцкийдан: социализм қурилиши на- зариясига қарши «ўз миллий доирасида чекланиб қолиш» айбини тақишини яқиндагина, 1926 йил сен- тябрида, ўзининг оппозицияга 'қаратилган ма’лум ҳужжатида такрорлаганлиги рост эмасми ахир, деб сўраганман ва сўрашимда давом қиламан. Броқ, мен бу гал ҳам жавоб олганим йўқ. Нима учун? Троцкий- нинг сукут қилиши унинг яна бир турли «манёври» эканлигидан эмасми?
Буларнинг ҳаммаои нимани кўрсатади?
Троцкий бизнинг мамлакатимизда социализм қури- лиши тўғрисидаги асосий масалада ўзининг ленинизм блан кураш олиб боришдан иборат бўлган эоки пози- цияларида қолаётгаютигини кўрсатади.
Троцкий очиқдан-очиқ ленинизмга қарши чиқишга юрак қилолмай, ўзининг бу курашини Сталин «на- зарияси» блан яширишга урунаётганлигини кўрса- тади.


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
139
ганда қўполроқ бўлиб чиқди. Троцкий фақат Сталинни айблашга урунган бўлса, Қаменев, ўйлаб ўтирмасдан, бутун партияга, у, я’ни партия, «халқаро революциоя перспективани миллий-реформистлик перопективаси блан алмаштираётир» деб айб қўйди. Бунга қаранг-а: бизнинг партиямиз халқаро революцион перспективани миллий-реформистлик перопективаси блан алмаштира- ётган эмиш. Лекин бизнинг партиямиз Ленин партия- сидир, у социализм қурилиши масалаларидаги қарор- ларида бутунлай ва тамомила Лениннинг ма’лум фикр- ларига суянади, бас Лениннинг социализм қурилиши тўғрисцдаги назарияси ҳам миллий-реформистлик на- зарияси бўлиб чиқади. Ленин — «миллий реформист» эмиш,— Каменев бизга мана шундай аҳмоқона гап- ларни гапираётир.
Бизнинг партиямизда мамлакатимизда ооциализм қуриш масаласи юзасидан чиқарилган қандай бўлса ҳам қарорлар борми? Ҳа, бор, ҳаттоки, жуда муайян қарорлар бор. Партия бу қарорларни қачон қабул қилган? Бу қарорлар партиямизнинг XIV конферен- циясида, 1925 йил апрелида қабул қилинган. Мен XIV конференциянинг Комингерн Ижрокомининг иши ва мамлакатимизда социализм қурилиши тўғрисидаги машҳур резолюциясини кўзда тутаман. Бу резолюция ленинча резолюциями? Ҳа, шундай резолюция, чунки XIV конференцияда шу резолюцияни ёқлаб доклад қилган Зиновьев ва шу конференцияда раислик қил- ган ва шу резолюцияни ёқлаб овоз берган Қаменев каби хабардор кишилар бу тўғрида биэга кафолат бераоладилар.


140
и в с т л л и н
сидан XIV конференция қабул қилган резолюция блан партия ўртасида зиддият ва келишмовчилик борлиги- ни ўша вақтда'очиб ташлашга ҳаракат ;қилмаган эди- лар? Бу резолюциянинг бир овоздан қабул қилингани ма’лум-ку, ахир!
Бундан ҳам осон иш борми: партиянинг социализм курилиши тўғрисидаги масала юзасидан чиқарган мах- сус резолюцияси бор, Каменев блан Зиновьев бу резо- люцияни ёқлаб овоз берган, буларнинг иккаласи ҳозир партияни национал-реформизмда айблайдилар,— бас, улар XIV конференциянинг мамлакатимизда социализм қурилиши тўғрисида сўз юритучи ва бошидан охири- гача ленинча тузилганлиги равшан бўлган резолюция- сидан, шундай муҳим партия ҳужжатидан далил кел- тирсалар бўлмайдими?
Сиз, умуман оппозициянинг, айниқса Каменевнинг, XIV конференция резолюциясини, қайноқ бўтқадан қўрққан мушукдай четлаб ўгганликларига диққат қил- дингизми? (Кулги.) Нима учун улар XIV конферен- циянинг 3'иновьев доклади юзасидан қабул қилинган ва ўтказилишини Каменев акт.ив ёқлаган резолюиия- сидан бунчалик қўрқадилар? Нима учун Каменев блан Зиновьев бу резолюция тўғрисида ҳатто салгина эсла- тиб ўтишдан ҳам қўрқадилар? Ахир, унда, бу резо- люцияда бизяинг мамлакатимизда социализм қурили- ши тўғрисида гапирилмайдими? Ахир, социализм қурилиши тўғрисидаги масала бизнинг мунозарамиз- нинг асоснй жанжалли масаласи эмасми?
Бунда ran нимада, ахир?


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
141
ленинизмдан кечдилар, троцкизм томонига ўтдилар, шунинг учун ҳозир улар, шарманда бўлишдан хаво- тирланиб, бу резолюцияга ҳеч бўлмаса сал тақилиб ўтишдан ҳам қўрқадилар.
Бу резолюцияда нима тўғрида гапирилади?
Мана, бу резолюциядан олинган цитата:
«Бир мамлакатда социализмнинг умуман ғалаба қозониши (узил-кесил ғалаба қозониши ма’носида эмас) шак-шубҳасиз МуМКИН!»*.
Сўнгра:
«...Бир-бирига тўғридан-тўғри қарама-қарши турган икки ижтимоий системанинг борлиги доимо капиталистик мамлакатлар блокадаси хавфини туғдириб туради, иқтисодий жиҳатдан сиқув- га олишнинг бошқа формалари, қуролли интервенция, буржуа муносабатларини тиклаш хавфини туғдириб туради. Демак, соци- ализмнинг узил-кесил ғалаба қилмоғи учун бирдан-бир гарантия, я’ни буржуа муносабатларининг тикланмаслиги учун бирдан-бир гарантия бирнеча мамлакатларда социалистик революциянинг ғалаба қилишидир. Бундан, техника-иқтисодий жиҳатдан кўпроқ ривожланган мамлакатлар «давлат йўли блан ёрдам» (Троцкий) бермасалар, Россия каби қолоқ мамлакатда тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш мумкия эмас, деган хулоса асло келиб чиқмайди*. «Россияда социалистик хўжаликнинг чинакам юкса- лиши Европанинг энг муҳим мамлакатларида пролетариат ғалаба қозонгандан кейингина мумкин бўлади» (Троцкий, 1922 йил) деган фикр, СССР пролетариатини ҳозирги даврда фаталистик пассивликка маҳкум қиладиган фикр перманент революция тўғри- сидаги троцкийча назариянинг таркибий қисмидан иборатдир. Ур- тоқ Ленин бундай «назариялар»га қарши бундай деб ёзди: «Улар Ғарбий Европа социал-демократиясининг ривожланиши вақтида ёд қилиб ўрганиб олган, бизни социализмга ўсиб етмаган, де- йишдан, ҳархил «олим» жаяоблар тили блан айтганда, бизда «социализм» учун об’ектив зарур шартлар йўқ дейишдан иборат бўлган далил бениҳоя шаблоп далилдир» (Суханов хақидаги * Курсив меники. И. Ст.


142
И. В. С Т А Л И Н
фикрлар)». (РКП XIV конференциясининг «Коминтерн Ижроко- мининг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Коминтерн ва РҚП(б)нинг вазифалари тўғрисида» қабул қилган резолюциясиЗО).
Кўрасизки, XIV конференциянинг резолюцияси лениниз!мнинг мамлакатимизда социализм қурилиши мумкинлиги тўғрисидаги асосий қоидалар-ининг аниқ ифодасидан иборатдир.
Кўрасизки, резолюцияда троцкизм ленинизмга қа- рама-қарши нарса деб та’риф қилинади, резолюция- даги бирқанча тезислар эса троцкизмнинг асосларини тўғридан-тўғри рад қилишдан келиб чиқади.
Кўрасизки, резолюция бизнинг мамлакатимизда социалистик жамиятни қуриб тугаллаш тўғрисидаги масала юзасидан ҳозир яна бошланган тортишувларни тўла акс этдиради.
Менинг докладим бу резолюциянинг раҳбар қоида- ларига асосланиб тузилганлигини сиз биласиз.
Мен ўз докладимда XIV конференция резолюция- сини махсус эслатиб ўтг.анлигим, Каменев ва Зиновь- евни бу резолюцияни бузишда, бу резолюциядан четга чиқишда айблаганлигим ёдингизда бўлса керак.
Нима учун Каменев ва Зиновьев бу айбни бекорга чиқаришга урунмадилар?
Бунда қандай сир бор?
Бундаги -сир шуки, Каменев блан Зиновьев алла- қачон бу резолюциядан кечдилар ва, кечиш блан бир- га,— троцкизм томонига ўтдилар.
Чунки иккидан бири:
ё XIV конференциянинг резолюцияси ленпнча ре- золюция эмас-у,— у ҳолда бу резсшспиян i ёқлаб овоз берган Каменев ва Зиновьев ленинчи бўлган эмаслар;


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
143
ёки бу резолюция ленинча резолюция-ю, бу ҳолда бу резолюция блан алоқаларини узган Каменев ва Зиновьев ленинчиликдан чиққанлар.
Бунда ба’зибир ўртоқлар (шулар қаторида Ризе ҳам бўлса керак) Зиновьев ва Каменев троцкизмга ўтмади, балки, аксинча, Троцкий Зиновьев ва Каме- нев томонига ўтди, дедилар. Уртоқлар, буларнинг ҳам- маси беҳуда гаплар. Қаменев блан Зиновьевнинг XIV конференция резолюциясидан кечганлиги худди шу Каменев блан Зиновьевнинг троцкизм томонига ўтган- лигининг бевосита исботидир.
Шундай қилиб:
СССРда социализм қурилиши тўғрисидаги масала- да РКП(б) XIV конференциясининг резолюциясида формулировка қилииган ленинча йўлдан ким кечди?
Каменев ва Зиновьев кечган бўлиб чиқаяпти.
«Халқаро революцион перспективани» троцкизм блан ким алмаштирди? Каменев ва Зиновьев алмаш- тирган бўлиб чиқаяпти.
Ҳози р К а мен-ев п а рти я м из н и « н а цион-ал - р еф ор ми - змда» айблаб шовқин солаётган ва бақираётган экан, бунинг сабаби шуки, Каменев шу блан ўртоқларимиз- нинг диққатини ўз гуноҳидан четга буришга ва ўз гу- ноҳини бошқалар устига ағдаришга урунмоқда.
Мана шунинг учун Қаменевнинг партиямизни «национал-реформизм»да айблаш «манёври» ўзининг XIV конференция резолюциясидан кечиши, ўзининг лспицизмдан кечиши, ўзининг троцкизм томонига ўтиши- нинг устини партиямизни «национал-реф-ормизмда» айблаб шовҳин солиш блан ёпишга мўлжалланган хийла, хунук ва қўпол ҳийладир.


144
И. В. С Т А Л И Н
2. Биз СССРда социализмнинг иқтисодий базасини қураётирмиз ва қуриб тугаллаймиз
Мен ўз докладимда, бизда ҳозир ооциализмнинг сиёсий базаси вужудга келтирилган — бу пролетариат диктатурасидир, дедим. Мен, социалиэмнинг иқтисо- дий базасининг яратилишига ҳали анча бор ва уни ҳали яратиш лозим, дедим. Сўнгра мен, шунинг учун масала: социализмнинг иқтисодий базасини мамлака- тимизда ўз кучларимиз блан қуриб тугаллаш имкони- ятига эгамизми? деган тарзда туради, дедим. Мен, ниҳоят, агар бу масалани синфий масалага айлантир- сак, у вақтда бу масала: ўз буржуазиямизни, совет буржуазиясини ўз кучларимиз блан енгиш имкония- тига эгамизми? деган тусга киради, дедим.
Троцкий ўз нутқида айтадики, гўё мен СССР бур- жуазиясини енгиш тўғриаида гапирганимда, уни сиё- сий жиҳатдан енгишни кўзда тутган эмишман. Бу, албатта, нотўғри. Бу — Троцкийнинг фракциячиликка берилиб кетишвдир. Менинг докладимдан шу нарса кўриниб турибдики, мен СССР буржуазиясини енгиш тўғрисида гапирганимда, уни иқтисодий жиҳатдан енгишни кўзда тутганман, чунки у сиёсий жиҳатдан аллақачон енгилган.
С.ССР буржуазиясини иқтиоодий жиҳатдан енгиш нима демак? Еки бошқача айтганда: СССРда социа- лизмнинг иқтисодий базасини яратиш нима демак?


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
145
11(аҳар блан қишлоқ ўртасидаги муносабатларни йўлга қўйиш, синфларнинг туғилишига ва, энг олдин, капиталнинг туғилишига срдам берадиган каналларнинг ҳаммасини ёпиш ва тугатиш, про- вард натижада, ишлабчиқаришнинг ва тақсимлашнинг синфларни тўғридан-тўғри ва бевосита йўқ қилишга олиб борадиган шарои- тини вужудга келтириш демакдир» (Сталиннинг Қоминтерн Ижрокоми VII кенгайтирилган пленумидаги докладига қаралсин*).
Мен ўз докладимда СССРда социализмнинг иқти- содий базасининг моҳиятини шундай та’рифлаганман.
Бу та’риф Лен-иннинг «Озиқ-овқат солиғи тўғриси- да»31 деган машҳур брошюра лойиҳасида социализм- нинг «иқтисодий моҳияти», «иқтисодий базаси» тўғри- сида берган та’рифииинг аниқ баёнидир.
Бу та’риф тўғрими, ва биз ўз мамлакатимизда социализмнинг иқтисодий базасини қуриб тугаллаш имкониятига кўз тутаоламизми,— бизнинг ихтилофла- римизнинг асосий масаласи энди мана шунда.
Троцкий ҳатто бу масалага тақилмади ҳам. У, индамасдан қўяқолиш ма’қулроҳ, деб ҳисоблади ше- килли, бу масалани бир четда қолдириб кетди.
Биз социализмнйнг иқтисодий базасини қураётган- лигимиз ва қуриб тугаллайолажагимиз эса ҳеч бўл- маса шундан кўриниб турибдики:
а) 	бизнинг социализация қилинган ишлабчиқаришм- миз йирик ва бирлашган ишлабчиқаришдир, ҳолбуки, бизнинг мамлакатимиздаги национализация қилинма- ган ишлабчиқариш майда ва тарқоқ ишлабчиқариш- дир, шу блан бирга йирик ишлабчиқаришнинг, бунинг устига бирлаштирилган ишлабчиқаришнинг майда иш- лабчиқаришдан устунлиги шубҳасиз факт эканлиги ма’лум;
* Шу томнинг 25 бетига қаралсин. Ред.


146
И. В. С Т А Л И Н
б) бизнинг социализация қилинган ишлабч-иқаршии- миз ҳоз.ирнинг ўзида майда ишлабчиқаришга раҳбар- лик қилмоқда ва уни ўзига йтоат этдирабошламоқда,. бунда гал шаҳар майда ишлабчиқариши устида бора- дими ёки қишлоқ майда ишлабчиқариши устида бора- дими,—барибир;
в) хўжалигимизнинг социалистик элементларин-инг капиталистик элементлар блан кураш фронтида социа- листик элементлар куч жиҳатидан капиталистик эле- ментлардан кўра шуб^асиз устундирлар ва ишлабчи- қариш соҳасида ҳам, савдо-сотиқ соҳасида ҳам халқ хўжалигимизнинг капиталисгик эл-ементлармни енгиб, тобора илгарига қараб ҳаракат цилмақдалар.
Мен хўжалигаммзнинг социалистик элементлари- нинг каииталистик элементлар устидан ғалаба қозо- нишига олиб борадиган бошқа факторлар тўғрисида гапири-б ҳам ўтирмайман.
Хўжалигимизнинг капиталистик элементларини енгиш процесси бундан кейин ҳам давом қилмайди, деб ўйлаш учун қандай асослар бор?
Троцкий ўз нутқида бундай деган эди:
«Сталин, биз социализм қурилишини амалга ошираётирмйз, я’ни синфларни ва давлатни йўқ қилишга ҳаракат ^илаётирмиз, я’ни буржуазиямизни енгаётирмиз, дейди. Шундай, ўртоқлар, лекин ахир давлатга ташқи душманларга қарши турмоқ учуп армия керак» (цитатани стенаграммадан келтираётирман. И. Ст.).


ҚИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
147
ҳолбуки, давлат бўлмаса армия бўлиши мумкин эмас (Троцкий шундай ўйлайди),— шунинг учун, социалис- тик ватанни қурол кучи блан ҳимоя қилиш зарурлиги йўқолмагунча, биз социализмнинг иқтисодий базасини қуриб тугаллайолмаймиз, деган хулоса келиб чиқади.
Уртоқлар, бу ҳамма тушунчаларни аралаштириб юборишдир. Е бунда давлат деганда ооциалистик давлаггни қурол кучи блан ҳимоя қиладиган оддий бир аппарат тушунилади, бундай тушуниш бема’ни- ликдир, чунки давлат, ҳаммадан бурун, бир синфнинг иккинчи синфга қарши қуролидир, шу блан бирга, синфлар қанча тезроқ йўқ бўлсалар, давлатнинг ҳам бўлиши мумкин эмаслиги ўз-ўзидан равшан. Еки бун- да, давлат бўлмаса, социалистик жамиятни ҳимоя қи- лучи армиянинг бўлиши мумкин эмас, деб ўйланмоқ- да, бу ҳам бема’ниликдир, чунки, назарий жиҳатдан жамиятнинг шундай аҳволда бўлиши мумкинки, унда синфлар бўлмайди, давлат бўлмайди, лекин ўзининг оинфоиз социалистик жамиятини ташқи душманлардан ҳимоя қилучи қуролли халқ бўлади. Социологияда келтирилган анча мисолларга кўра, кишилик тарихида шундай жамиятлар бўлганки, буларда синфлар бўл- маган, давлат бўлмаган, лекин улар ташқи душман- лардан ўзларини бирон йўл блан ҳимоя қилиб келган- лар. Бўлажак синфсиз жамият тўғрисида ҳам худди шуни айтиш мумкин, бу жамиятда синфлар ва давлат бўлмаса-да, ҳарҳолда бу жамият ўзини ташқи душ- манлардан ҳимоя қилиш учун зарур бўлган социа- листик милицияга эга бўлиши мумкин. Мен бизда иш- нинг бундай ҳолгача бориб етаолиши ҳақиқатдан узоқ Деб ҳисоблайман, чунки мамлакатимизда социализм Қурилишининг муваффақиятлари, айниқса социализм-


148
И. В. С Т А Л И Н
нинг ғалабаси ва синфларнинг йўқ қилиниши,— бу- лар шундай жаҳоншумул тарихий аҳамиятга эга бўлган фактлардирки, бу фактлар капиталистик мам- лажатлардаги пролетарларнинг социализмга зўр куч блан интилишига сабаб бўлма-сдан иложи йўқ, бу фактлар бошқа мамлакатларда революцион портлаш- ларга олиб бормасдан иложи йўқ. Лекин назарий жи- ҳатдан жамиятнинг шундай ҳолатда бўлиши тамомила мумкинки, бунда синфлар ва давлат бўлмаса ҳам, социал1истик милиция бўлиши мумкин.
Айтганча, бу масала партиямизнинг программасида ма’лум даражада ёритилган. Унда бундай дейилган:
«Пролетар диктатурасининг қуроли бўлган Қизил Армия зарурат юзасидан очиқ синфий характерда бўлиши, я’ни нуқул пролетариатдан ва деҳқонларнинг пролетариатга яқин бўлган яримпролетар қатламларидан тузилиши лозим. Фақат синфларнинг йўқ қилиниши муносабати блангина бу синфий армия бутун халқ социалистик милициясига айланади»* (ВҚП(б) программасига қаралсин32).
Троцкий программа-мизнинг бу пунктини эсидан чиқарган шекилли.
Троцкий ўз нутқида б1изнинг халқ хўжалигимиз жаҳон капиталистик хўжалигига боғлиқ, деб гапирди ва, «биз яккаланган ҳарбий коммунизмдан борга.нсари кўпроқ бутун дун’ё хўжалиги блан қўшилишга қараб бораётирмиз» деб ишонтиришга урунди.
Демак, бундан шу келиб чиқадики, капиталистик элементлар блан социалистик элементлар ўртасида кураш бораётган халқ хўжалигимиз жаҳон капиталис- тик хўжалипи блан қўшилиб борар экан. Мен жаҳон
* Курсив меники. И, Ст.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
149
капиталистик хўжалиги, деяяпман, чунки ҳозирги вақг- ца табиатда бошқа жаҳон хўжалиги йўқ.
Бу нотўғри, ўртоқлар. Бу бема’нилик: Бу Троцкий- jiinir фракциячиликка берилиб жетиигидир.-
Бизнинг халқ хўжалигимизнинг жаҳон капиталис- тик хўжалигига боғлиқлиги борлигини ҳечким инкор қилмайди. Ҳарбир мамлакат ва ҳарбир халқ хўжалй- гининг, Америка халқ хўжалигипинг ҳам халқаро капиталисгик хўжаликка боғлиқ эканлйгини ҳечким инкор қилмагандай, буии ҳа*м ҳечким инкор Қилган эмас, инкор қилмайди ҳам. Броқ бу боғлиқлик йюи тарафлам.адир. Фақат бизнинг хўжалипимизгина капи- талистик мамлакатларга боғлиқ бўлиб қолмасдан, ка- питалистик мамлакатлар ҳам бизнинг хўжалигимизга, бизнинг нефтимизга, бизнинг ғалламизга^ бизнинг ёғочимизга, ниҳоят бизнинг бепоён бозоримизга боғ- лиқдирлар. Биз, айгайлик, «Стандарт Ойл»дан кредит- лар оламиз. Герман капиталистларидан кредитлар ола- миз. Броқ буларни чиройли кўзларимиз учун олмаймиз, балки шунинг учун оламизки, капиталисти1к мамлакат- лар бизнинг нефтимизга, бизнин1г ғалламизга, ускуна- лар сотиш учун бизнинг бозоримизга муҳтождирлар. Бизнинг мамлакатимиз оламнинг олтидан бирқйсмйдан иборат эканлигини, мол сотиш учун жуда катта бозор эканлигини ва капиталистик мамлакатлар бизнинг бозо- римпз блан бирон тарзда алоқада бўлмасдан йЛожлари йўқ эканлигини эсдан чйқариб бўлмайди. Булдрнинп ҳаммаси капиталистик мамлакатларнинг бизнинг хў- жалигимизга боғлиқ эканлигидир. Бунда боғлйЛйк И'кки тарафламадир. г


150
И. В. С Т А Л И Н
ооциалистик хўжаликни қуриб тугаллаш имкониятини йўққа чиқаради деган ма’но чиқадими? Албатта, бун- дай ма’но чиқмайди, Социалистик хўжаликни атроф- даги халқларнинг хўжалигидан мутлақо ажраган ва уларга мутлақо боғлиқ бўлмаган хўжалик деб тасав- вур қилиш—'бема’ни гапни гапиришдир. Социалистик хўжалик мутлақо ҳечқандай экспорт ва импорт қил- майди, мамлакатда йўқ маҳсулотларни четдан келтир- майди ва шу муносабат блан ўз маҳсулотларини четга чиқармайди дейиш мумкинми? йўқ, бундай дейиш мумкин эмас. Экопорт ва имлорт дегани нима? Бу бирхил мамлакатларнинг иккинчи хил мамлакатларга боғлиқ эканликларининг ифодасидир. Бу иқтисодий жиҳатдан бир-бирига боғланишнинг ифодасидир.
Бизнинг замонимиздаги капиталистик мамлакатлар тўғрисида ҳам худди шуни айтмоқ лозим. Сиз экспорт ва импорт ^илмайдиган биронта мамлакатни тасаввур қилаолмайсиз. Дун’едаги ҳамма мамлакатлар ичида энг бой мамлакат бўлган Американи олайлик. Ҳозир- ги капиталистик давлатларни, масалан, Англия ва Американи, мутлақо мустақил мамлакат деб бўлади- ми? йўқ, бундай деб бўлмайди. Нима учун? Шунинг учунки, улар экопортга ва импортга боғлиқдирлар, улар бошқа мамлакатлардаги хомапГёларга боғлиқ- дирлар (масалан, Америка каучукка ва бошқа шу каби хомаш’ёларга боғлиқ), улар мол сотиладиган бозорларга боғлиқдирлар, улар ўз ускуналарини ва бошқа тайёр товарларини шу бозорларга элтиб сота- дилар.
Бундан, модомики мутлақо мустақил мамлакатлар йўқ экан, шу блан айрим халқ хўжаликларининг мус- тақил бўлипги йўққа чиқади, деган ма’но чиқадими?


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
151
Иўқ, 'бундай ма’но чиқмайди. Бошқа мамлакатлар бизнинг халқ хўжалигимизга қандай боғлиқ бўлсалар, бизнинг мамлакатимиз ҳам бошқа мамлакатларга шун- дай боғлиқ, броқ бу бизнннг мамлакатимиз ўз муста- киллигини йўқотди ёки йўқотажак деган сўз эмас, у ўз мустақиллигини ҳимоя қилолмайди ва у халқаро капиталистик хўжаликнинг винтчасига айланиши лозим деган сўз эмас. Бирхил мамлакатларнинг бошқа мам- лакатларга боғлиқ бўлишлари блан бу мамлакатлар- нинг иқтисодий мустақиллиғи ўртасидаги фзрқни ажратиш 1керак. Айрим халқ хўжалигидан иборат мам- лакатларнинг абсолют мустақиллигини инкор қилиш ҳали бу мамлакатларнинг иқтисодий мустақиллигини инкор қилишни англатмайди ва инкор қилишни анг- лата ҳам олмайди.
Броқ Троц1кий бизнинг халқ хўжалигимизнинг бюғ- лилиги тўррисидатина гапираётгани йўқ. У бу боғли- ликни хўжалигимизнинг жаҳон капиталистик хўжалиги блан қўшилиб кетишига айлантиради. Броқ, хўжа- лигимизнинг жаҳон капиталистик хўжалиги блан қўшилиб кетиши нима демак? Бу бизнинг хўжалиги- мизнинг жаҳон капиталиэм-ининг қўшимчасига айла- ниши демакдир.' Броқ бизнинг мамлакатимиз жаҳон капитализмининг қўшимчаоими? Албатта, йўқ! Бу аҳмоқлик, ўртоқлар. Бу жаддий ran эмас.
Агар бу тўғри бўлса эди, у вақтда биз ўзимизнинг социалистик саноатимизни, ташқи савдо ооҳаоидаги монополиямизни, национализация қилинган транспор- тимизни, национализация қилинган кредитимизни, халқ хўжалигига планли равишда раҳбарлик қилишимизни Ҳимоя қили.ш учун ҳечқандай имкониятга эга бўлмас эдик.
11*


152
И. В. С Т А Л И Н
Агар бу тўғри бўлса эди, у вақтда биз ҳозирнинг ўзида социалистик саноатимизнинг айниб одатдаги капиталистик саноатга айланиши йўлида турган бўлар эдик.
Ага-р бу тўғри бўлса эди, у вақтда биз хўжалиги- мизнипг ооциалистик элементларининг капиталистик элементлар блан кураши фронтвдаги ютуқларга эга бўлолмас эдик.
Троцкий ўз нутқида «ҳақиқатда биз ҳамавақт жа- ҳон хўжалигининг контроли остида бўламиз» деди,
Демак, бундан шу келиб чиқадики, бизнимг халц хўжалигимиз жаҳон капиталистик хўжалигининг кон- троли остида ривожланар экан, чунки ҳозир табиатда капиталистик хўжаликдан бошқа жаҳон хўжалиги йўқ.
Бу тўғрими? йўқ, тўғри эмас. Бу, капиталистик акулаларнинг орзусидирки, бу орзу ҳечқачон турмушга оширилмайди.
Жаҳон капиталистик хўжалигининг контроли нима демак? Капиталистларнинг тилида контроль сўзи қу- руқ сўз эмас. Капиталистлар тилида контроль — бу реал бир нарсадир.
Капиталистик контроль — бу, ҳаммадан бурун, финанс контролидир. Броқ, бизнинг банкларимиз на- ционализация қилинган эмасми, ахир, улар Европа капиталистик банкларининг раҳбарлиги остида ишлай- диларми, ахир? Финанс контроли — бу бизнинг мам- лакатимизда йирик капиталистик банкларнинг бўлим- лариии ўрнаштириш демакдир, бу «қиз» банклар деган банклар ташкил қилиш демакдир. Ахир, бизда шун- дай банклар борми? Албатга, йўқ! Улар йўқгина эмас, балки Советлар ҳокимияти ҳаёт бўлар-кан, ундай банклар ҳечқачон бўлмайди ҳам.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
153
Капиталистик контроль—бу бизнинг саноатимиз устидан контрольлик қилиш, социалистик саноатимиз- пи дснационализация қилиш, транопортимизни денаци- оналязация ҳилиш демакдир. Ахир, бизнинг саноати- миз нациопализация қилинмаганми ва у худди шу пациоиализация қилинган саноат бўлиб ўсаётгани йўқми? Е бирон киши национализация қилинга-н кор- хоналардан биттасини бўлса-да денационализация қилмоқчими? Мен, у ерда Троцкий ишлайдиган Кон- цесскомда қандай фикрлар борлигини, албатта, бил- майман. (Кулг.и.) Лекин, Советлар ҳокимияти ҳаёт экан, бизнинг мамлакатимизда денационализаторларга кун йўқ,— бунга шубҳаланмасангиз ҳам бўлади.
Капиталистик контроль — бу бизнинг бозоримизни идора қилишга ҳуқуқли бўлиш демакдир, бу ташқи савдо монополиясини тугатиш демакдир. Мен била- ман, Ғарб капиталистлари ташди савдо монополияси қўрғонининг бронини тешиш учун пешаналарини де- ворга бирнеча бор уриб кўрдилар. Ма’лумки, ташқи савдо монополияси ёш социалистик саноатимизни ҳи- моя қилучи қалқон ва ғовдир. Хўш, капиталистлар ташқи савдо монополиясини тугатиш ишида муваф- фақиятларга эришаолдиларми? Советлар ҳокимияти бор экан, ташқн савдо монополияси ҳечнарсага қара- масдан яшаяжагини ва бор бўлажагини тушуниш қи- йинмя, ахир?


154
И. В. с Т А Л И Н
мамлакатимиздаги пролетариатнинг ва меҳнаткашлар оммасининг манфаатларидан к-елиб чиқмайдими, ахир? Нега мамлакатимизнинг сиёсий мустақиллигининг йў- қолганлиги-ни кўрсатадиган фактлар, ҳеч бўлмаса бир факт келтирилмайди? Қелтиришга уруниб кўрсин- лар-чи.
Агар, албатта, қандайдир жисмсиз контроль тўғ- рисида қуруқдан-қуруқ валдирамасдан, ҳақиҳий кон- троль тўғрмсида гапирилса, капиталистларда контроль сўзи мана шундай тушунилади.
Arap гап шундай ҳақиқий ка|Питалистик контроль тўғрисида бораётган бўлса,— ran эса фақат шундай контроль тўғрисидагина бориши мумкин, чунки жисмсиз контроль тўғрисида фақат ёмон адабиётчиларгина қу- руқдан-қуруқ вақиллайоладилар,— у вақтда мен шуни айтишим лозимки, бизда бундай контроль йўқ ва бизнинг пролетариатимиз ҳаёт экан ва бизда Совет ҳокимияти бор экан, ҳечқачон бўлмайди ҳам. (Қ а р- сакла р.)
Троцкий ўз нутҳида бундай деди:
«Гап жаҳон капиталистик хўжалиги қуршови шароитида якка ҳолда яшайдиган социалистик давлатни қуриб тугаллаш тўғри- сида боради. Бунга фақат шу блан эришиш мумкинки, бу якка ҳолда яшайдиган давлатнинг ишлабчиқариш кучлари капитализм- нинг ишлабчиқариш кучларидан юқори бўлади, чунки ишлабчи- қариш кучлари эски хўжалик системасининг ишлабчиқариш куч- ларидан қудратлироқ бўлган давлатгина, янги жамият формаси- гина бир йил ёки ўн йил перспективасида эмас, балки эллик йил, ҳатто юз йилда мустаҳкамланаолади» (Троцкийнинг Коминтерн Ижрокоми кенгайтирилган VII пленумидаги иутқи стенограмма- сига қаралсин).


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
155
дал капиталистик хўжалик системасидан ўзининг аф- заллигини амалда исбот қилиши учун эллик, ёки юз йил керак экан.
Бу нотўғри, ўртоқлар. Бу — ҳамма тушунча ва перапективаларни аралаштириб юборишдир.
Феодал хўжалик системаси ўзининг қуллик хўжа- лик системасидан афзал эканлигини исбот қилиши учун икки юз йилга яҳин вақт кетди шекилли, лекин кўп эмас. Бошқача бўлиши ҳа,м мумкин эмас эди, чунки у вадтда ривожланиш сур’ати жуда ҳам секин эди, ишлабчиқариш техникаси эса ўтакетган даражада ҚОЛОҚ эди.
Буржуа хўжалик системаси ўзининг феодал хўжа- лик системасидан афзал эканлигини исбот қилиши учун юз йилга яқин вақт ёки ундан ҳам озроқ вақт кетди. Буржуа хўжалик сисгемаси феодал жамият заминвдаёқ ўзининг феодал хўжалик системаоидан юқори турганлигини, анча юқори турганлипини кўрсат- ди. Бунда муддатдаги фарқнинг сабаби буржуа хўжа- лик системасининг ривожланиш сур’атинин.г тезроқ бўлиши ва техникасининг кўпроқ ривожлаиганлигидир.
Шундан буён техника мисли кўрилмапан муваффа. қиятларга эришди, ривожланиш сур’ати эса жуда ҳам тезлашиб кетди. Социалистик хўжалик системаси ўзининг капиталистик хўжалик оистемасидан афзал эканлигини иобот қилиши учун юз йилпа яқин вақт керак бўлади деб фараз қилиш учун Троцкийда қан- Дай асос бор?


156
И. В. С Т Л Л и н
ва капиталистик хўжалик системасидан кўра афзал эканлигини анча қисқа муддат ичида исбот қилиш учун ҳамма имкониятларга эга бўлишининг букждан- буюк фактори эмаами?
Ахир, социалистик хўжаликнинг энг бирлашган ва конценграциялашган хўжалик эканлигини, социалис- тик хўжаликнинг планли равишда олиб борилаётган- лиги, — ахир. шу факт социалистик хўжаликнинг ПЧ1КИ зиддиятлар бурда-бурда қилаётган ва кризислар еб кетаётган ка-гшталистик хўжалик система-сидан аф- зал эканлигини анча қиоқа муддат ичида иобот қили- шн учун ҳамма плюсларга эга бўлишини кўрсатмай- дими?
Мана шуларнинг ҳаммасидан кейин, бунда эллик ва юз йиллик перспектива блан иш жўриш,— бу қўрқиб қолган мешчанларга ўхшаб !ка1питалистик хўжалик оистемаси ҳаммадан қудратли двб кўр-кўрона ишо- ниш касалига гирифтор бўлиш эканлиги равшан эмас- ми? (Товушлар: «Тўғри!».)
Хулосалар ҳандай? Бунда хулоса иккита.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
157
диган нарса пролетариат «блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятлар, деб ҳисоблаган бўлса, ҳозир у фронтни ўзгартирмоқда, ггартия позициясини танқид қилишда бошқа базага чекинмоқда ва, социализм қурилишига халақит берадиган нарса бизнинг хўжалик «система- мпз блан жаҳон 'ка1питалистик хўжалиги ўртасидаги зиддиятла1рд!ир, демоқда. Шу блан у оппозициянинг эски далилларининг асоссизлишини амалда иқрор қилди.
Иккинчидан. Троцкийнинг чекиниши эса тўқайга, ботқоқликка чекинишдир. Аслда Троцкий бевосита ва очи)қдан-очиқ Сухановга томон чекинди. Троцкийнинг «янги» далиллари аслда нимадан иборат? Ун-инг да- лиллари, 1биз ўзимизнинг иқтисодий жиҳатдан қолоқ- лигимиз ор^асида социализмта ўсиб етг-анимиз йўҳ, бизда социалистик хўжалик қуриш учун об’ектив зарур шароит йўқ, шунинг учун бизнинг халқ хўжа- лигимиз жаҳон капиталистик хўжалигининг қўшим- часига, жаҳон капитализмининг >контроли остидаги хўжаликка айланас.тир ва айланиши лозим, дейишдая иборат.
Броқ, бу «.сухановчилик»дир, очиқдан-очиқ ва ҳеч нима блан !ниқобланма.ган «сухановчили1К»дир.
Ошюзиция меньшевик Сухапов -позициясига, унинг мамлакатимизда ғолибона социализм .қури-ш мумкин- лигини очиқдан^очиқ инкор қилиш позициясига тушиб кетди.
3. 	Биз жаҳон пролетариати блан иттифоқлашиб социализм қураётирмиз


158
И. В. с Т А Л И Н
жур’ат этаолмайди шекилли. Бизнинг жаҳон пролета- риати блан иттифо-қлашиб социализм қураётганлиги- мизга оппозиция шубҳасираб турипти. Ҳатго ба’зибир сшпозициячилар, бизнинг партиямиз бу иттифоқни мен- симаётир, дейдилар. Улардан бири, Каменев эса, ҳатто шунга бориб етдики, 1пагртияни национал-реформ-измда, халқаро революцион перапективани наци-онал-рефор- мистлик 'перспектива-си блан алмаштиришда айблай- бошлади.
Ўртоқлар, бу аҳмоқли1кдир. Утакетган аҳмоқликдир. Социализм қурилиши ишида мамлак-атимиздаги про- летариатнинг бошқа ҳамма мамлакат (Пролетарлари блан иттифоқи жуда ҳам буюк аҳамиятга эга эканли- гини фаҳат жиннилар!Г.ина инкор (қилаолади. Фақат жинниларгина бизнинг шартиямизни барча мамлакат- лар П1ролетарлари блан 'иттифоқ тузиш ишини менси- масликда айблай олади. Фақат жаҳон пролетариати блан иттифоқда бўлгандагина бизнинг мамлакатимиз- да социализм қуриш мумкин.
Ҳамма га<п бу иттифоқни қандай тушунишдадир.
1917 йил октябрида СССР пролетарлари ҳокимият- ни қўлга олганларида,— бу ҳамма мамлакат пролетар- ларига ёрдам эд-и, бу ҳамма мамлакат пролетарлари блан тузилган иттифоқ эди.
1918 йилда Германия -пролетарлари революция қил- ганларида,— бу ҳамма мамлакат пролетарларига, ай- ни^са СССР пролетарларига ёрдам эди, бу СССР про- легарлари блан тузилган иттифоқ эди.


КИК ҚЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
159
қасини бузганларада,— бу СССР 1пролетарларига ёр- дам эди, бу Ғарбий Европа пролетарларининг СССР пролетарлари блан итгифоқи эди. Каииталистик мам- лакатлардаги 1Пролетарлар буидай хайрихоҳлик кўр- сатмаганда ва ёрдам бермаганда эди, биз гражданлар урушида ютиб чиқолмас эдик.
Капиталистик мамлакатларнинт пролетарлари биз- га бирқанча делегациялар юбориб, бизнинг қури- лишимизни контроль қилар ва сўнгра бизнинг қу- рилишимизнинг ютуқлари тўғрисида бутун ишчилар Европасига хабар берар эканлар,— бу СССР проле- тарларига ёрдамдир, бу СССР .пролетарларига жуда ҳам катта кўмакдир, бу СССР прюлетарлари блан ту- зилган иттифоқдир ва бизнинг мамлакатимизга қарши қилиниши мумкин бўлган капиталистик интервенцияга қарши ғовдир. Бундай ёрдам бўлмаганда ва бундай гов бўлмаганда эди, биз ҳозир «танаффус» қилолмас эдик, «танаффус» дилолмаганимизда э-са мамлакати- мизда социализм .қурилиши борасидаги кенгайтирил- ган ишлар ҳам бўлмас эди.
СССР пролетарлари ўз диктатурасини мустаҳкам- лаётган экан, хўжалик ооҳасидаги вайронликни туга- таётган экан, |қурилиш ишларини кенгайтира ва социа- лизм қурилиши ишида муваффақиятлар қозонаётган экан,— бу ҳамма мамлакат пролетарларига, уларнинг капитализмга қарши қаратилган курашларига, улар- нинг ҳокимият учун курашларига жуда ҳам катта ма- Даддир, чунки Саветлар реопубликасининг яшаши, унинг мустаҳкамлиги, унинг социалистик қурилиш со- ҳасидаги ютуқлари капитализмга қарши курашучи барча мамлакатлар пролетарларини бардам қилади- ган жаҳон революциясининг энг буюк факторидир.


160
и. в. стл л и н
Советлар республикасишйўқ қилинган тақдирда ҳамма капиталистик мамлакатларда энг ёмон ва энт ёвуз реакция пайдо бўлар эдиким, бунга шубҳаланмаса ҳам бўлади.
Бизнинг революциямизнинг кучи ва капиталистик мамлакатлардаги революцион ҳаракатнинг кучи барча мамлакатлар пролетарларининг мана шу 'бир-1б'ирига кўма1клашувидан ва мана шу иттифоқидан иборат.
СССР пролетарлари блан жаҳон пролетарлари ўр- тасидаги иттифоқнинг турли-туман формалари мана шундай.
Оп1позициянинг хатоси шундан иборатки, у иттп- фоқнинг бу формаларини тушупмайди, ёки э’тироф қилмайди. Оппозициянинг шўри шундаки, бу иттифоқ- нинг фақат бир формасини, СССР пролетариатига Ғарбий Европа пролетарларининг «бевосита давлат йўли блан ёрдам» бериш формасинигина, я’ни ҳозир- ча, афсуск I, қўлланилмаётган форманигина э’тироф қилади, шу блан бирга у СССРдаги социалистик |қу- рилишнинг тақдирини келажакда бевосита мана шу ёрдамга боғлиқ қилиб қўяди.
Оппозиция, фақат мана шундай ёрдам формасини э’тироф қилиш блангина партиянинг «халқаро револю- цион перспективаси»ни сақлаб қолиш мумкин, деб ўйлайди. Броқ мен, жаҳон революцияси кечиккудай бўлса, бундай позиция хўжалигимизнинг капиталистик элементларига тобора ён бериб боришга ва правар- дида таслимчиликка, мағлубиятчиликкагина олиб бо- риши мумкин, деб гапириб ўтдим.


КИҚ КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
161
летариатининг «бевосита давлат ёрдами», революция кечиккудай бўлса, таслимчиликни ниқоблашдан бош- қа нарса эмас.
Каменевнинг «халқаро революцион neponc-• нва»си таслимчиликни ниқоблашдир,— Каменев гапни, ч.зна, қаёққа бураётир.
Шунинг учун Қаменевнинг бунда партиямизни на- ционал-реформизмда айблаб дадил гапирганидан фақат ҳайрон бўлиш мумкин.
Ҳечқачон революционлик ҳам, иятернаци-онализм ҳам кўрсатмаган Каменевда — қандай қилиб юмшоқ- ро-қ қилиб айтсак экан — бундай дадиллик қаёқдан пайдо бўлиб қолди?
Ҳамаваҳт бизда меньшевиклар ўртасида больше- вик ва большевиклар ўртасида меньшевик бўлиб кел- ган Каменевда бундай дадиллик қаёқдан пайдо бўлиб қолди? (Кулги.)
Ленин ўз вақтида тўла асос блан Октябрь рево- люц-иясининг «штрейкбрехери» деб атаган Каменев бу дадилликни қаёқдан олди?
Каменев СССР пр!олетариатининг интернациона- листми ёки йўқми эканлигйнп билмоқчи бўлади. Мен шуни айтишим лозимки, СССР пролетариати Октябрь революциясининг «штрейкбрехери»нинг аттестациясига муҳтож эмас.
Сиз СССР пролетариати интернационализмининг даража-сини билмоқчимисиз? Инглиз ишчиларидан сўранг, герман ишчиларидан сўранг (гулдурос қарсаклар), хитой ишчиларидан сўранг,— улар сизга СССР пролетариатининг интернационализмидан гапириб берадилар.


162
И. В. С Т А Л И Н
4. 	Айниш масаласи
Шундай қилиб, оппозициянинг мамлакатимизда ғолибона социал1изм қурилиши мумжинлигини тўғри- дан-тўғри инкор қилиш нуқтаи назарида турганлиги- ни исбот қилинган деб ҳисоблаш мумжин.
Аммо ғолибона социализм қурилиши мумкинли- гини инкор қилиш партиянинг айниши каби перстек- THBaira олиб боради, айниш перспективаси эса, ўз нав- багида, ҳокимиятдан четлашишга ва янги партия тузиш масаласига олиб боради.
Троцкий ўзини бу масалага жиддий қарайолмайди- гаядай қилиб кўрсатмоқчи бўлди. Бу — ниҳобланишдир.
Агар биз социализм қураолма-с эканмиз, револю- ция эса бошқ-а мамлакатларда кечикар экан, бизнинг халқ хўжалигимизнинг жаҳон капиталистик хўжалиги блан «қўшилишиб кетиши» кучаяётгани сингари, биз- да капитал ҳам ўсмоқда экан,— у вақтда, шубҳасиз, оппозиция нуқтаи назаридан қараганда, фақат икки йўл қолади:
а) ё ҳокимият бошида қолиб, буржуа демократия- си оиёсатини ўтказиш, буржуа ҳукуматида иштирок қилиш, демак, «М1ильеранизм»ни ўтказиш керак;
б) ёки айниб кетмаслик учун ҳокимият тепасидан кетиш ва расмий партия блан бир қаторда янги пар- тия туз-иш керак, аслини айтганда, бизнинг оппозиция- миз шунинг учун курашиб келди ва бу курашни давом қилдирмоқда.
Икки партия назарияси ёки янги партия назарияси ғолибона ооциализм қурили(ши мумкинлигини инжор ҚИЛИШН1ИНГ бевосита натижаси, айниш перотективаси- нинг бевосита натижасидир.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
163
у йўл ҳам, бу йўл ҳам таслимчиликка, мағлубият- чиликка олиб боради.
Гражданлар уруши даврида масала қандай турар эди? Масала мана бундай турар эди: агар биз армия- ни ташкил қила ва душманларга зарба бераолмасак, у вақтда пролетариат диктатураси емирилар ва биз ҳокимиятдан маҳрум бўлардик. Бинобарин, у вақтда уруш биринчи ўринда турар эди.
Ҳозир, гражданлар уруши тамом бўлиб, хўжалик қурилиши вазифалари биринчи ўринга қўйилгач, ма- сала |қандай туради? Ҳозир масала мана бундай тура- ди: агар биз социалистик хўжаликни ҳураолмас экан- миз, у вақтда пролетариат диктатураси буржуазияга боргансари жиддийроқ вн берабориб, айниши ва бур- жуа демократиясининг думида судралиб бориши ло- зим бўлади.
Пролетариат диктатураси айниб бораётган бир вақтда коммунистлар буржуа сиёсатини олиб боришга рози бўлаоладиларми?
йўқ, рози бўлолмайдилар ва рози бўлмасликлари лозим.
Демак, илож шуки: янгидан тикланаётган капита- лизмга йўл очиб бериб, ҳокимиятдан четлашиш ва янги партия тузиш керак.
Таслимчилик, оппозицион блокнинг ҳозирги пози- ниясининг табиий натижа!сидир,— хулоса шу.
IV
ПАРТИЯНИНГ БИРЛИГИ МАСАЛАСИ ВА ОППОЗИЦИЯ
Охирги масалага, партиямизнинг бирлиги ва оппо- зицион блок тўғрисидаги масалага ўтаман.


164
И. В. с Т А Л И Н
Оппозицион блок қандай ташкил топди?
Партия, оппозицион блок «янги отшоэициянинг», Каменев ва Зиновьевнинг троцкизм томонига ўтиши йўлн блан ташкил топди, дсйдн.
Зпновьев ва Қамепев, биз Троцкпйга ёндашмадпк, балки Троцкийпинг ўзи бизга ёндашди, деб ўзлари- нипг троцкизм томонига ўтганликларини инкор қила- дилар.
Фа)ктларга мурожаат қилайлик.
Men XIV конференциянинг бизнинг мамлакатимиз- да социализм қуриш масаласи юзасвдан чиқаргап резолюцияси тўғрисида гапирдим. Мен, бу резолюция Троцкийга ма’қул тушмади ва у буни қабул қилол- майди, Каменев блан Зиновьев бу резолюциядан кеч- ди, Троцкий блан яқинлашиш учун ва троцкизм томо- нига ўтиш учун воз кечди, дедим. Бу тўғрими ёки йўқми? Ҳа, тўғри. Каменев ва Зиновьев бу фикрни бирон тарзда инкор қилишга урундиларми? йўқ, урунмадилар. Улар бу масала тўғрисида индамасдан ўтдилар.
Сўнгра, бизда лартиямиз XIII конференциясининг резолюцияси бор, бунда, троцкизм — майда буржуа оғмачилигидир ва ленинизмни ревизия қилишдир де- йилган33. Ма’лумки, бу резолюция Коминтерннинг V конгресси томонидан тасдиқланган. Мен ўз докладим- да, Каменев ва Зиновьев ўзларининг махсус аризала- рида тр-оцкизмнинг 1923 йилда партияга қарши олиб борган курашида ҳақли бўлганлигини э’тироф қилиб, бу резолюциядан кечганликларини гапирдим. Бу тўғ- рими ёки йўқми? Ҳа, тўғри. Зиновьев ва Каменев бу фикрларни бирон тарзда инкор қилишга урундиларми? Йўқ, урунмадилар. Улар бунга жавобан, индамадилар.


ҚИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ -165
Яна фа(ктлар. Каменев 1925 йилда троцкизм тўғ- рнсида бундай деб ёзган эди:
«Уртоқ Троцкий шундай каналга айландики, партиямизнинг ичидаги майда буржуазия стихияси шу канал орқали ўзини кўрсатмоқда. Унинг чиқишларининг бутун характери, унинг бутун тарихий ўтмиши бунинг шундай эканлигини кўрсатади. У пар- тияга қарши курашда мамлакатда нимайики партиямизга қарши қаратилган бўлса, шуларнинг ҳаммасининг симболи бўлиб олди»... «Бу большевистик бўлмаган та’лимот бизнинг ёшларимизни, я’ни партиянинг'Тақдирини ўз қўлига олучи составни ўзига қаратиб олишни мўлжаллахмоқда; партиямизнинг шу қатламларини боль- шевистик бўлмаган бу та’лимот юқумидан сақлаб қолиш учун ҳамма чораларни кўришимиз лозим. Шунинг учун ўртоқ Троцкий- нинг иккидан бирини: ётроцкизмни дейиш ёки ленинизмни дейиш керак, буларнинг иккаласини бирга қўшиш мумкин эмас*, деган позициясининг нотўғри эканлигини ҳар жиҳатдан тушунтириш ишларини кучайтириш бизнинг партиямизнинг навбатдаги ва- зифаси бўлиши лозим» (Каменевнинг «Партия ва троцкизм» деган мақоласига қаралсин, «Ленинизм учун» деган тўплам, 84—86 бетлар).
Каменев ҳозир юрак қилиб бу сўзларн-и такрорлай олармикин? Агар у бу сўзларни такрорлашга тайёр экан, нима учун ҳозир у Троцкий блан бир блокда ту- ради? Агар бу сўзларни такрорлашга жур’ат қилол- мас экан, у ва^тда Каменевнинг эски позициялари блан алоқаоини узтанлиги ва троцкизм томонига ўт- ганлиги равшан эмасми?
Зинавьев 1925 йилда троцкизм тўғрисида қуйида- гила-рни ёзган эди:
«Уртоқ Троцкийнинг сўнгги чиқиши («Октябрь сабоқлари») ленинизм асосларини бутунлай очиқдан-очиқ ревизия қилншга * Курсив меники. И. Ст.
- И В. С I а,’1 ии, том 9


166
И. В, С Т А Л И Н
ёки ҳатто тўғридан-тўғри тугатишга урунишдан бошқа нарса эмас*. Орадан жуда оз вақт ўтади, ва бу нарса бутун партия- мизга ва бутун Интернационалга равшан бўлади» (Зиновьевнинг «Большевизмми ёки троцкизмми» деган мақоласига қаралсин, «Ленинизм учун» деган тўплам, 120 бет).
Зиновьевнинг бу цитатасини Қаменевнинг ўз нут- қида: «Бизнинг Троцкий блан бирга бўлишимизнинг сабаби шуки, у Лениннинг асосий идеяларини ревизия қилмайди» деган гапи блан солиштирсангиз,— сиз Қа- менев ва Зиновьевнинг нақадар юз тубан кетганлиги- ни тушунасиз.
Зиновьев ўша 1925 йилда Троцкий тўғрисида қуйи- дагиларни ёзпан эди:
«Ҳозир 1925 йилда РҚП нима деган масала ҳал қилинмоқ- да, 1903 йилда бу масала уставнинг биринчи параграфига қан- дай муносабатда бўлишга қараб ҳал қилинган эди, 1925 йилда эса — Троцкийга, троцкизмга қаядай муносабатда бўлишга қа- раб ҳал қилинаётир. Троцкизм большевиклар партиясида «қо- нуний туркум» бўлаолади деган кишининг ўзи большевикликдан чиқади. Ҳозир Троцкий блан иттифоқ тузиб, большевизмга очиқдан-очиқ қарши чиқаётган троцкизм блан ҳамкор бўлиб партия тузмоқни истовчи киши ленинизм асосларидан чекина- ди* Троцкизмнинг ўтилган босқич эканлигини, эндиликда Ленин партиясини троцкизм зиддига қуриш мумкинлигини ту- шунмоц керак» («Правда», 1925 йил 5 февраль).
Зиновьев ҳозир юрак қилиб бу сўзларни такрор- лайолармикан? Агар у бу сўзларни такрорлашга тайёр экан, нима учун ҳозир Троцкий блан бир блокда тура- ди? Агар у бу сўзларни такрорлайолмас экан, у вақтда Зиновьевнинг ленинизм блан алоқасини узганлиги ва троцкизм йўлига ўтганлиги равшан эмасми?
♦ Курсив меники. И. Ст.


КИК КЁНГАЙТИРИЛГАН VII Г1ЛЕНУМИ
167
Бу фактларнинг ^аммааи нимани кўрсатади?
Оппозицион блок Каменев ва Зиновьевнинг троц- кизм томонига ўтиши йўли блан ташкил топганлигини кўрсатади.
Оппозицион блокнинг платформаси қандай?
Оппозициюн блок платформаси — социал-демокра- тик оғмачилик платформасидир, партиямиздаги ўнг огмачилик платформасидир, партияга қарши, унинг бирлигига қарши, унинг обрўсига қарши кураш уюш- тириш учун ҳамма ва ҳарқандай о-ппортунистик оқим- ларни тўплаш платформасидир. Қаменев Марказий Комитет томонига имо қилиб, партиямиздаги ўнг оғма- чилик тўғрисида гапиради. Броқ бу — найрангдир, жуда дабдабали сўзлар блан партияга айб тақиб, оп- позицион блокнинг оппортунизмини яширишни ўзига мақсад қилиб олган қўпол ва сохта ҳийла-найранг- дир. Аслда оппозицион блок партиямиздаги ўнг оғма^ чилик-нинг ифодасидир. Биз оппозиция тўғрисида унинг сўзларига қараб эмас, балки унинг ишига (қараб ҳукм юритамиз. Оппозициянинг ишлари эса, унинг Сссовский ва «ишчи оппозиция»дан тортиб то Суварин ва Масловгача, Қорш ва Рут Фишергача ҳамма ва ҳарқандай опгюртунистик элементларнинг тўпланган жойи ва ўчоғи эканлигини кўрсатади. Агар Каменев- нинг сўзига қараб ҳукм қилинса, ҳозир оппозиция пар- тиями-зда фракциячиликни янгидан тиклаш, фракция эркинлиги назариясини янгидан тиклаш, партиямиздаги ^амма оппортунистик элементларни тўплаш, партия- пинг б1ирлитига қарши кураш, унинг раҳбар кадрла- Рига қарши кураш, янги партия тузиш учун кураш томонига қараб кетаётир. Бу жиҳатдан қараган- Да’ Каменевнинг чиқиши оппозицияпинг 1926 йил 12*


168
Й. В. С Т А Л И Н
октябридаги «аризаси»дан оппозициянинг ажратучилик йўлини тиклашга бурилиш пунктидир.
Партиянинг бирлиги нуқтаи назаридан оппозицион блок нима?
Оппозицион блок партиямиз ичида янги партия куртагидир. Оппозициянинг ўз марказий комитети ва ўзининг параллел маҳаллий комитетлари бўлганлиги факт эмасми, ахир? Оппозиция 1926 йил 16 октябрьдаги ўз «аризаси»да фракциячиликдан кечганлигига ишон- тирмақчи бўлган эди. Лекин Қаменевнинг чиқиши опп-озициянинг яна фракциячилик курашига қайтганли- гини кўрсатмайдими? Оппозиция ўзининг марказий ва маҳаллий параллел ташкилотларини янгидан тиклаб олмаганлиг<и(га қандай гарантия бор? Оппозициянинг ўз кассаси учун махсус а’золик пуллари тўплавганлиги факт эмасми, ахир? Оппозициянинг яна шу ажрату- чилик йўлига кирмаганлигига қандай гарантия бор?
Оппозицион блок партиямизнинг бирлигига футур етказучи янги партия куртагидир.
Вазифа бу блокни синдириш ва уни тугатишдан иборатдир. (Гулдурос қарсаклар.)
Уртоқлар! Бошқа мамлакатларда империализм ҳукмрон бўлиб, каггитал фронтини бир мамлакат, фа- қат бир мамлакатгина ёриб ўтган бир вақтда, шундай шароитларда партияда бирлик бўлмаса, партия темир интизом блан қуролланган бўлма-са, пролетариат дик- татураси бир минут ҳам яшайолмайди. Агар биз про- летариат диктатурасини canyia6 қолмоқчи бўлсак, агар биз социализм қурмоқчи бўлсак, партиянинг бирли- гини емиришга қаратилган урунишларни, янги партия тузиигга қаратилган урунишларни илдизи блан йўқ қилишимиз лозим.


КИК КЕНГАИТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
169
Шунинг учун вазифа — оппозицион блокни туга- тишдан ва партиямизнинг бирлигини мустаҳкамлаш- дан иборатдир.
v
ХУЛОСА
Мен сўзимни тамомлайман, ўртоқлар.
Агар муэокаралар якунланса, ҳечқандай шубҳага йўл қолдирмайдиган бир умумий хулосага, я’ни — пар- тиямизнинг XIV с’езди, оппозиция пролетариатимиз- нинг кучларига ишонмаслик касалига, мамлакатимизда ғолибона социализм қурилиши мумкинлигига ишон- маслик касалига мубталодир, деб жуда тўғри айтган эди, деган хулосага келиш мумкин.
Уртоқларда пайдо бўлиши муқаррар бўлган уму- мий та’сир ва умумий хулоса шу.
Шундай қилиб, сизнинг олдингизда икки куч ту- ряди. Бир томондан, СССР пролетариатини ишонч блан и а қараб олиб бораётган, социализм қураётган ва
!ма мамлакат пролетарларини курашга чақираётган чнинг партиямиз. Иккинчи томондан, партиямизнинг
«асидан судралиб боручи, пўкиллаб қолган, оёқла- |ци бод босган, бел оғриғи, бош оғриғига мубтало 1ган нимжон кекса каби судралиб боручи оппози- я,— ҳаммаёққа пессимизм солучи ва атмосферани ; 'ҳарловчи, бизда, СССРда социализмдан ҳечқан- :яй натижа чиқмайди, унда уларнинг, буржуаларнинг \амма ишлари жойида, бизда эса пролетариатнинг хамма иши ёмон, деган бемаза гаплар блан заҳар- ловчи оппозиция.
Уртоқлар, сизнинг олдингизда турган икки куч шулар.


170
И. В. С Т А Л И Н
Сизлар булардан бирини танлаб олишингиз лозим. (Ку л ги.)
Сизнинг тўғри танлаб олишингизга шубҳаланмай- ман. (Қ a р с а к л а р.)
Фракциячиликдан кўр бўлган оппозиц1ия бизнинг революциямизни ҳарқандай мустақил кучдан маҳрум бўлган бир нарса деб, Ғарбда ҳали ғалаба қозонмаган бўлажак революциянинг текин қўшимчаси' деб ҳисоб- лайди.
Уртоқ Ле>нин бизнинг революциямизга, Советлар Республикасига бундай қарамас эди. Уртоқ Ленин Советлар Республикасини ҳамма мамлакат пролетар- ларининг йўлини ёритию туручи маш’ал деб ҳиссбларди.
Уртақ Ленин бу тўғрида мана бундай деган эди:
Советлар республикасининг намунаси уларнинг (я’ни ҳам- ма мамлакат пролетарларининг. И. Ст.) кўз олдида узоқ вақт- лар турадн. Бизнинг социалистик Советлар республикамиз ҳам- ма меҳнаткашлар оммаси олдида мустаҳкам суратда халқаро социализм маш’али ва намунаси бўлиб туради. Унда — мушт- лашиш, уруш, қон тўкишлар бўлаётир, миллион-миллион киши- лар қурбон бўлаётир, капитал эксплуатацияси ҳукм сураётир, бунда — чинакам тинчлик сиёсати ва Совет социалистик рес- публикаси яшамоқда» (XXII том, 218 бетга қаралсин).
Шу ма<ш’ал атрофида икки фронт тузилди: пролета- риат диктатурасининт бу маш’алини сусайтиришга, уни бўшаштиришга ва уни ўчиришга уринучи душманлар фронти, ва пролетариат диктатурасининг маш’алига кўмаклашишга ва унинг алангасини кучайтиришга ти- ришучи дўстлар фронти.
Вазифа жаҳон революциясининг ғалабаси учун бу маш’алга кўмаклашишдан ва уни мустаҳкамлашдан иборат.


КИК КЕНГАЙТИРИЛГАН VII ПЛЕНУМИ
171
Уртоқлар! Мен сизнинг бу маш’алнинг ёниб тури- ши ва эзилган ҳамда қул қилинганларга йўл ёритиб туриши учун ҳамма чораларни кўришингизга шубҳа- ланмайман.
Сизнинг пролетариат душманларига даҳшат солиш учун, бу маш’алнинг алангасини расо гувиллатиш учун ҳамма чораларни кўришингизга шубҳаланмай- ман.
Сизнинг бу ҳамма мамлакат пролетарларини хур- санд қилиб, дун’ёнинг ҳамма қисмларида шундай маш’алларнинг ёниши учун ҳамма чораларни кўри- шингизга шубҳаланмайман. (У з о қ давом этган қ a р с а к л а р. Ҳамма делегатлар ўрин- ларидан турадилар ва «Интернационал» ашуласини айтадилар. Уч карра «у р а» овозлари эшитилади.)


172
КСЕНОФОНТОВГА ХАТ
Сизнинг хатингизни ва мақолангизнииг хомаки плаяинч ўқиб чиқдим. Кеч жавоб берганим учун узр бўрайман.
Менинг мулоҳазаларим:
1) Узинтизни «Ленин блан Сталиннинг шогирди- ман> деб айтишингизга қаршимаи. Менинг шогирдла- рим йўқ. Узингизни Лениннняг шогирдиман деб айтинг, Шацкиннинг танқидига қарамай, Сиз ўзингизни шун- дай деб аташга ҳақлисиз. Лекин, ўзингизни Ленин шо- гирдининг шогирдиман, деб аташ учун Сизда асос йўқ. Бу нотўғри. Буниси ортиқча.


КСЕНОФОНТОВГЛ ХАТ
173
ишни чалкаштириб, диққатни бошқа томонга буриб юборади ва мени матбуотда Сиз учун ноқулай мақола бостиришга мажбур қилиши мумкинлиги тўғрисида (мен бундай қилитпни истамас эдим) гапирмасам ҳам бўлади.
3) Мен, умуман олганда Шацкин ҳақли, Сиз i>ca ҳақли эмассиз, деб биламан. Афсускн, мен стратегия ^ақида ёзган янги брошюрангизни кўриб чиқиш имко- ниятини топаолмадим. Мен шоша-пиша ва чала^ чулпа ёзилган, бирқанча чуқур хатоларга ва нотўғри формулировкаларга йўл цўйган бундай асарни бостир- масликка Сиз-ни албатта унатар эдим.
4) Бу — ҳамма масалада Шацкин ҳақли экан, де- ган ran бўлмайди, албатта. Шацкиянинг асосий хато- ларини кўрсатиб ўтайин.
Масалан, Шацкин мақоласининт бир жойида Маркснинг ишчилар синфи вазифасини миллий кўлам- да бажариш мумкин эмас, деган формуласини Ленин- нинг социализм бир мамлакатда ғалаба қозоншпи мумкин, деган формуласи блан қарийб бирхил дсб ҳиообланшпи хатодир. Шацкин шу ф-ормулалар ўрта- сидаги тафовутни белгилаш ва унинг тарихий негпз- ларини ечиб бериш ўрнига, ҳечқандай ма’но келиб чиқмайдиган изоҳни важ келтириб, жуда муҳим вази- фачи хаспўшлаб кетаберган. Лекин важ келтириш •м<!салани ҳал қилпш Деган ran бўлмайди.


174
и. в. с тл л и н
иттифоқнинг алоҳида формаси бўлган диктатура ҳақи- даги икки формуласини) ўзи сезмай туриб, бир-бирига қарама-қарши қилиб қўяди. Шацкиннинг деҳқонлар ҳокимиятда баравар қатнашсин деган идеяни, дикта- тура вақтида ҳокимият икки синф ўртасида бўлинсин деган идеяни рад қил1гани тўғри. Лекин унинг шу икки формулани бир-бирига |қарши қилиб қўйиши но- тўғри, чунки уларни қарама-қарши қилиб қўйиш — уларнинг ма’носини тушунмаслик демакдир.
Шацкин мақоласини!нг қўпол кибрлик блан ёзилга- ни ҳам менга ёқмади: ўзи камтарликни тарғиб қилга- ни ҳолда, амалда у ҳаддан ташқари кибрлик қилади.
5) 	Матбуотда мунозара очмаслигингизни маслаҳат бераман, чун-ки Сиз ҳақсизсиз, Шацкин эса, умум-ан- олганда, ҳақли. Бундан кўра, ленинизмнм жиддий ва чуқур ўрганишга астойдил киришган яхшироқ бўлади. Бундан ташқари, ленинизм ҳақида шоша-пиша китобча чиқариш одатини бутунлай тарк қилишни маслаҳат бераман. Бунақа қилиш ярамайди
1926 йил 30 декабрь.
Биринчи яарта босилди.


175
МОСҚВА ГУБЕРНА ПАРТИЯ ТАШҚИЛОТИНИНГ XV КОНФЕРЕНЦИЯСИДА
СУЗЛАНГАН НУТҚ35
1927 йил 14 январь
Уртоқлар! Мен сўзламоқчи эмас эдим. Сўзга чиқ- моқчи эмас эдим, чунки конферевдияда айтилиши ло- зим бўл-ган ҳа.мма гапни бош/қа ўртоқлар айтиб ўтди- лар, бу ерда айтиладиган янги ran йўқ, айтилган сўзларни такрорлаш учун эса ҳожат йўқ. Шунга қара- май бирцанча делегациялар талаб қилганлиги учун менга бирнеча оғиз сўз айтишга тўғри келади.
Агар масалага мамлакатни бошқариш нуқтаи наза- ридан, қурилиш соҳасидаги ҳамма ишларимизга раҳ- барлик қилиш нуқтаи назарадан қараганда, мамлака- тимизнинг аҳволига оид энг асосий ва хараетерли нарса нимадан иборат?
Энг асосий ва характерли нарса шундан иборатки, партия тўғри сиёсатни топабилди,— партиянинг аоо- сий йўли тўғри бўлиб чиқди, унинг раҳбарлик кўрсат- малари эса турмушга мувофиқ бўлиб чиқди.
Ленин бундай деган эди:
Деҳқонларга нисбатан ўн—йигирма йил тўғри сиё- сат тутилса,— бизнинг ғалаба қилишимиз турган ran.


176
И. В. С Т А Л И Н
пайтда биз учун энг асосий вазифа, деган гапдир. Дарҳақиқат, партия шу масалани тўғри ҳал қилиш йўлини топиб олганини практикамиз, ишимиз, партия иши кўрсатиб турипти.
Ана шу асосий масала юзасидан партия юргизади- ган сиёсатнинг тўғри бўлиши учун нималар талаб эти- лади?
Бунинг учун, биринчидан, партия сиёсати ишчилар синфи блан деҳқонларнинг ҳамжиҳатлигини, иттифоқ бўлишини та’мин этмоғи керак.
Бунинг учун, иккинчидан, партия сиёсати шу итти- фоқ ичида, шу ҳамжиҳатлик ичида пролетариатнинг раҳбарлик қилишини та’минламоғи керак.
Ҳамжиҳатликни та’минламоқ учун умуман молия сиёсатимиз ва қисман солиқ сиёсатимиз меҳнаткаш омманинг манфаатларига мос бўлиши, бизда баҳо сиё- сатцнинг тўғри бўлиши ва у ишчилар синфи блан деҳ- қонларнинг манфаатларини назарда тутиши, ҳам шаҳарда ва, айниқса, ҳам қишлоқда кооператив жа- миятларини доимнй суратда, кун сайин кўпайтириб бормоқ зарур.
Мен, бу жиҳатдан биз тўғри йўлдан бормоқдамиз, деб ўйлайман. Акс ҳолда биз жуда жиддий қийин- чиликларга дучор келар эдик.
Бу соҳада бизнинг олдимизда қийинчиликлар йўқ, ?. айтмайман. Қийинчиликлар бор, жуда жиддий қи- шликлар бор. Лекин биз бу қийинчиликларни моқдамиз. Биз уларни шунинг учун енгмоқдамизки, ''изнинг сиёсатимиз умуман тўғри сиёсатдир.


MOCKBA XV ГУ6. ПАРТ.ҚОНФЁРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 17?
социалистик индустриямиз ривожлана ва мустаҳкам- ланабориши керак. Бунинг учун ривожланиб бораётган саноатимиз қишлоқ хўжалигини ўз кетидан эргаш- тириб бориши лозим.
Ленин бундай деган эди: ҳарбир янги завод, ҳар- бир янги фабрика ишчилар синфининг позициясини қишлоққа раҳбарлик қилиш ма’носида шу қадар мус- таҳкамлайдики, биз ҳечқандай • майда буржуазия стихиясидаи тап ҳам тортмаймиз. Ленин бу гапни 1921 йилда айтган эди. Шуадан бери орадан беш йил ўтди. Шу давр ичида бизнинг индустриямиз ўсди, янги завод ва фабрикалар вужудга келди. Демак, бундан шу хулоса келиб чиқадики, ҳарбир янги фабрика, ҳарбир янги завод пролетариат (қўлида бўлган ва унинг миллионларча деҳқонлар оммасига раҳбарлик қили- шини та’мин этадиган янги бир 1қўрғондир.
Сиз партиянинг бу соҳада ҳам тўғри сиёсат топа- олганини кўриб турибсиз.
Мен, бу соҳада бизда қийинчиликлар йўқ, деб айтаолмайман. Қийинчиликлар бор, албатта, лекин биз бу қийинчиликлардан қўрқмаймиз, биз уларни енгмоқ- дамиз, чунки бизнинг сиёсатимиз асосан тўғри сиё- сатдир.
Советлар ҳокимияти дун’ёда мавжуд бўлган ҳамма ҳукуматлардан кўра энг мустаҳкам ҳокимият, дейди- лар. Бу тўғри ran. Бунинг сабаби нима? Бунинг саба- би шуки, Совет ҳокимиятининг сиёсати бирдан-бир Iўғри сиёсатдир.
Лекин ҳамма нарсани ва йўлимизда дуч келадиган харқандай қийинчиликларни енгмоқ учун биргина тўғ- ри сиёсат кифоя қиладимп?
Йўқ, кифоя ҳилмайди.


178
Й. В. С Т А Л Й Й
Бунинг учун яна, кам деганда, икки шарт керак.
Биринчи шарт. Даставвал партия ишлаб чиққан тўғри сиёсат ҳақиқатан турмушга татбиқ этилмоғи, ҳақнқатан тўла ва тўкис бажарилмоғи керак.
Тўғри сиёсат юргизиш — энг асосий вазифа. Ле- кин бу сиёсат амалга оширилмаса ёки у амалга оши- рилаётган вақтда бузилса, у вақтда бундай сиёсагдан қандай фойда бор? Турмушда шундай ҳодисалар бўла- дики, сиёсат тўғри бўлса ҳам, у амалга оширилмайди ёки амалга оширилганда ҳам тўғри йўл блан амалга оширилмайди. Бундай ҳодисалар ҳозир бизда кам эмас. Ленин худди шундай ҳодисаларни эсда тутиб, XI с’ездда қилган сўнгги докладида36 бундай деган ЭДИ:
. Бизнинг сиёсатимиз тўғри, лекин бу етарли эмас, шунинг учун масала энди кишиларни тўғри танлаб олишни йўлга қўйиш ва ижрони текширишни уюшти- ришдадир.
Кишиларни танлаб олиш ва ижрони» текшириш — Ленин ўзининг сўнғги докладида кескин қилиб қўйган масала ана шу эди.


MOCKBA XV ГУВ. ПАРТ.КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 179
иши, партия ва пролетариат олдидаги ўз юқори бурчи деб ҳисоблайдиган кишиларни қўймоқ керак.
Лениннинг, кишиларни тўғри танлаб олмоқ ва иж- рони текширмоқ керак, деган шиорини ана шундай тушунмоқ керак.
Лекин ба’зан бизда бунга хилоф ҳоллар юз бериб туради. Юзаки қараганда ба’зилар партия ва Совет ҳокимиятн олий органлари берган кўрсатмаларни тўғ- ри топгандек бўлиб кўринадилар, леки-н амалда улар шу кўрсатмаларни мовут остига ташлаб қўйиб, бутун- лай бошқача сиёсатни амалга оширадилар.
Ба’зибир хўжалик, кооперация ва бошқа аппарат- лардаги ба’зи раҳбарларнинг партия берган тўғри кўр- сатмаларни мовут остига ташлаб, эски йўлдан бораётганлари равшан эмасми, ахир? Масалан, дейлик, партия ва Совет ҳокимиятининг марказий органлари сиёсатимиз олдида турган навбатдаги вазифа чакана савдо нархларини камайтиришдан иборат деб қарор чиқарса-ю, кооперациянинг ва умуман савдо ходим- ларининг бирқанчаси эса шу қарорни э’тиборсиз қол- дириб, унга илтифот қилмаётган бўлсалар, хўш, буни нима деб айтиш мумкин?
Бу тўғри сиёсатга, ишчилар блан деҳқонларнинг ҳамжиҳатлиги, иттифоқи тақдирини, Совет ҳокимияти тақдирини ҳал қилмоқ учун ҳалол амалга оширилиши лозим бўлган шу сиёсатга футур етказиш бўлмай нима, ахир?
Ленин худди шундай ҳодисаларни назарда тутиб:
Тутган йўлимиз тўғри, лекин машина керакли то- монга қараб юраётгани йўқ, деган эди.
Йўл блан машина ўртасидаги бу номосликнинг сабаби нимада? Сабаби шундаки, бу машинанинг


160
И. В. С Т А Л И й
состави, бу аппаратнинг состави сифат жиҳатидан ҳамиша яхши эмас.
Шу сабабли ходимларни тўғри танлаб олиш ва ижр-они текшириш хрзир партия ва Совет ҳокимияти- нинг навбатдаги вазифаларидан биридир.
Шу сабабли қурилиш ишимиз соҳасидаги асосий ходимларни партия ва Совет ҳокимиятининг сиёсатини ҳалоллик блан амалга ошириш пуқтаи назаридан тап- лаб олишга партия катта э’тибор бермоғи лозим.
Иккинчи шарт. Лекин бу блан иш тамом бўлмайди, албатта. Бундан ташқари, партиянинг оммага раҳбар- лиги сифатини кўтармоқ ва, шундай қилиб, кенг ишчи- лар оммасини, шунингдек деҳқонларни ҳам бутун қурилиш ишимизга жалб этмоқни осонлаштирмоқ керак. Пролетариат раҳбарлигини та’минлаш — бу биринчи бурч, албатта. Лекин пролетариат ўз раҳбарлик қилиш иродасини партия орқали ифода қилади. Бошчилик қи- либ турган партия ёмон бўлса, қурилиш ишига раҳбар- лик қилиш мумкин эмас. Пролетариатнинг раҳбарлик қилаолиши учун унинг партияси омманинг олий раҳба- ри деган вазифасига муносиб юксакликда турмоғи ло- зим. Бунинг учун нима қилмоқ лозим? Бунинг учун партия раҳбарлиги расмиятчиликдан, қоғозбозликдан иборат бўлмай, балки чинакам раҳбарлик бўлмоғи ке- рак. Бун-инг учун партия раҳбарлиги ниҳоят даражада мустаҳкам бўлмоғи лозим.
Ишчилар синфининг кенг оммасини ҳаракатга кел- тирмайтуриб, биз қурилиш фронтимизда ғалаба қозо- наолмаймиз, дейдилар. Бу жуда тўғри ran. Лекин бунинг ма’носи нима? Бунинг ма’носи шуки, кенг оммани қурилиш ишимизга тортиш учун бу оммага па- ла-партиш эмас, балки тўғри ва эпчиллик блан раҳбар-


MOCKBA XV ГУВ. ПАРТ КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 181 лик қилиш керак. Хўш, оммага ким раҳбарлик қили- 1ви лозим? Лекин, агар партия сўнгги йилларда ишчилар блан деҳқонлар орасида юз берган ўзгариш- ларни ҳисобга олмаса, у оммага раҳбарлик қилаол- мапди. Эндиликда эскичасига, я’ни фақат фармойиш иа кўрсатмалар бериш йўли блангина раҳбарлик қилиб бўлмайди. Бундай раҳбарлик қилинадиган вақтлар ўтиб кетди. Энди расмиятчилик блан қилинган юзаки раҳбарлик фақат кишиларнинг ғазабини келтиради. Нима учун? Шунинг учунки, ишчилар синфининг ак- тивлиги ошди, ишчилар синфиникг талаблари кучайди, ишчиларнинг бизнинг ишимиздаги камчиликларга бўл- ган э’тибори зўрайди ва ишчилар яна ҳам дидлироқ бўлиб қолдилар.
Шундай бўлгани яхшими? Албатта, яхши. Бизнинг асл муддаомиз ҳам шу эди. Лекин бундан ишчилар синфига раҳбарлик қилиш тобора мураккаблашиб бор- моқда, раҳбарликнинг ўзи эса яна ҳам эпчилроқ бир тусга кирмоғи керак, деган хулоса келиб чиқади. Илгари бировнинг оёғини босиб олсанг, айб қилмас эдилар. Энди бундай қилиб бўлмайди, ўртоқлар! Энди ҳатто энг майда-чуйда нарсаларга ҳам жуда катта э‘тибор бермоқ керак, чунки ишчиларнинг ҳаёти ана шу майда-чуйда нарсалардан ҳосил бўлади.
Деҳқонлар ҳақида ҳам шу сўзларни айтиш керак. Ҳозирпи деҳқон бундан икки-уч йил илгариги деҳқоя эмас. У ҳам ҳуш’ёрроқ ва онглироқ бўлиб қолди. У, Раҳбар деб аталадигая ходимларнииг мақолаларини Уқийди, уларни муҳокама қилади, раҳбарларнинг ҳар- бирини ипидан-игнасигача текшириб чиқиб, улар ҳақи- Да ўзи бир фикрга келади. Сиз, гоҳо ба’зибир ақли Расо кишилар деҳқонни тентак деб ўйлаганлари сингари
И- В. С т а л и н. том 9


182
И. В. С Т А Л И Н
ўйламанг. йўқ, ўртоқлар, деҳқон ша^ардаги ақли раюо кишиларнинг кўпидан а'қллирақ одамдир. Шуни-нг, учун ҳам у ўзига .кўпро-қ эЧибор блан қарашни истай. ди. Ишчиларга э’тибор бериш ҳақида резолюциялар чиқариш блангина чекла-ниб қолиш ярамаганидек, деҳқонларга нисбатан ҳам шундай чекланиб қ-олиш ярамайди. Партия ва Совет ҳокимиятининг 1кўрсатма- лари ишчиларга қандай тушунтириб берилса, уларни деҳқонларга ҳам шундай сабр-тоқат ва э’тибор блан тушунтириб бермоқ керак, токим кишилар партиянинг муддаосини ва мамлакатни қайси томонга олиб бора- ётганини тушуниб олсинлар. Улар бугун тушуниб ол- маган бўлсалар, эртага тушунтириб бериш учун ҳара- кат қилингиз. Эртасига ҳам тушуниб олмасалар — эртадан кейин тушунтириб бериш учун ҳаракат қили- нгиз. Энди бусиз асло раҳбарлик қилиб бўлмайди ва раҳбарлик қилмоқ мумкин ҳам эмас.


МОСКВЛ XV ГУБ. ПАРТ.ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 183
бўлмоғи, партия эса омманинг талабларига нисбатан /тиборини янада оширмоғи лозим.
Менинг сўзим тамом, ўртоқлар. Бизнинг сиёсати- миз тўғри, бизнинг кучимиз ҳам ана шундадир. Лекин, сиёсатим1из ҳавода муаллақ бўлиб қолмаслиги учун, кам деганда икки шарт керак. Биринчидан, ходихмлар- ни тўғри тавлаб олиш ва партия директивларини-нг ижросини текшириш керак. Иккинчидан, оммага эп- чиллик бла-н раҳбарли-к қилиш ва омманинг талабла- рига нисбатан э’ти!борни янада зўрайтириш керак, э’тибор керак, яна қайта э’тибор керак. (Г улдурос, давомли қарс акл а р, бутун зал овация қилаци; ҳозир бўлганларнинг ҳаммаси уринларидан т у р и б «И нт е р н а ци-о н а л» а й т а д и л а р.)
„ПравСа* № 13, 1927 Иил 16 январь


184
УРТОҚ ЗАЙЦЕВГА ХАТ
Ўртоқ Жировнинг мақоласи ҳақидаги жавобни кеч ёздим, лекин жавобсиз қолдиргандан кўра ксчроқ бўлса ҳам жавоб берган яхшироҳ.
Мен ўртоқ Жировнинг капиталистик мамлакатлар. нинг нотекис ривожланиши ҳақидаги мақоласининг «Большеви«к»да босилишига қуйидаги сабабларга кўра қарши чиҳдим:
1) Менимча, бу ўргамчук мақолага ўхшайди. Ав- торнинг мавзу’ни билиб олмагани ва масаланинг му- раккаблигидан бехабарлиги кўриниб турипти. Бундай мақолаларни мактаб журналларида баҳузур босиб чиқарса бўлади, унда одамлар кейинчалик пухта, етук адиб бўлиб етишиш учун машқ қилишлари мумкин. «Большевик» эса, раҳбарлик журналидир, ундан наза- рияга ва сиёсатга оид асосий масалалар юзасидан раҳбарлик кўрсатмалар беришни талаб этмоқдалар, шунинг учун ҳам ўртоқЖиров мақоласи «Большевик»- да босилса, биринчидан, ўқучилар хато йўлга торти- лади, иккинчидан, раҳбарлик журнал бўлган «Боль- шевик»нинг обрўйига футур етказилади.


ЎРТОҚ ЗАЯЦЕВГА ХАТ
185
иқтисодий томони блан баббаравар қилиб, очиқдан- очиқ хато қилади. Ана шу ҳар икки томон нотекис ривожланиш цонунининг ма’носидир, деган ran тўғри, албатта. Броқ, ҳозир ВҚП(б)да оппозиция блан олиб борилаётган тортишувлар этиборга олинганда, шусиё- сий нотекисликнинг энди биз учун актуал масала бўл- маганига ҳечқандай шубҳа йўқ. Дун’ё ривожи нуқтаи назаридан қараганда сиёсий нотекисликнинг ҳозирги пайтда кўзга энг яққол ташланиб турган ифодасини нимадан кўрмоқ мумкин? Шундан кўрмоқ мумкинки, бизда илғор ҳокимият, пролетариат ҳокимияти, Совет- лар ҳокимияти мавжуд бўлгани ҳолда, техни1ка ва маданият жиҳатидан кўпроқ ривож топган мамлакат- ларда ■қолоқ ҳокимият, я’ни буржуазия ҳокимияти мавжуддир. Шу сиёсий нотекисликнинг бўлиши мум- кинли.гини ёки унинг мавжудлигини оппозиция инкор эт.моқдами? Йўқ, инкор қилаётгани йўқ. Аксинча, у пролстариатн-инг бир мамлакатда ҳокимиятни ўз қў- лига олиши жуда мумкин бўлган бир нарса деб ҳисоб- ламоқда.
Демак, биздаги ихтилофлар бу ооҳага тааллуқли эмас экан.


186
И. В. С Т А Л и Н
пайқаб олмаган, биз нотекис ривожланиш қонунининг иқтисодий томонини уқдири'6 кўрсатсак, ўртоқ Жиров буни ҳалиги қонуннинг сиёсий томони инкор этилмоқ* да, деб тушунган.
Қисқаси, ўртоқ Жиров оппозиция блан бўлаётган тортишувларимизнинг асл ма’иосини пайқамай қолган,
Мен нотекислик |қонунини!нг иқтисодий томюни дун’ё капиталистик хўжалиги рив-ожланиши соҳасида юз берадиган ҳамма ва ҳарқандай ҳалокатларнинг, шу жумладан сиёсий ҳалокатларнинг туб асоси эканлиги тўғрисида галириб ҳам ўтирмайман.
3) 	Уртоқ Жиров имлериализмдан илгариги капита- лиз(м блан ИчМ1периалистик капитализм ўртасидаги та- фовутнинг жуда чуқур эканлигини тушунмайди- У но- текислик қонунини дун’ё капитализми ривожининг оддий «номувофиқлиги ва ноуйғунли*ги»га айлантириб юборади. Модомики аҳвол шундай экан, хўш, у вақт- да юксалиш йўли блан ривожланиб бораётган капи- тализм блан ўлаётган, пастлашиб бориш йўли блан ривожланаётган капитализм ўртасидаги фарқ қаёқдан келиб чиқди? Секин-аста эволюция қилаётган капита- лизм блан чириш, сакраш ва ҳалокатлар йўли блан ри1вожланаёт.ган капитализм ўртасидаги фарқ ҳаёқдаи пайдо бўлди? Нима учун илгари социализмнин1Г бир мамлакатда ғалаба қозониши мумкин эмас эди-ю, энди унга эришмоқ му.мкин бўлиб қолди?


УРТОҚ ЗАЙЦЕВГА ХАТ
187
баб бўлиши ва социализмнинг айрим ма1млакатларда галаба қозониши каби фактларга э’ти1бор бермаслик мумкинми?
Бу масалада ўртоқ Жиров тутган позициянияг биздаги О1И1ОЗИЦИЯ позициясидан фарқи нимада ва у, дарвоқи’, нима учун, қандай асоода оппозиция блан тортишмоқда?
Афтидан ўртоқ Жиров шуни тушунмайдики, капита- лизмнинг ривожланиш қонунлари, ижтимоий ривож- ланишнинг ҳамма босқичларига алоқадор бўлган социология қонунларидан фарқли ўлароқ, ўзга- раолади ва ўзгариши керак. Империализмдан илгари- ги капитализм вақтвдаги нотекислик қонуни ма’лум бир тусга эга эди ва у тегишли натижалар берган эди. империалистик капиталиэм вақтида эса бу қонун бошқа бир тусга кирди ва, шу туфайли, у бошқача натижалар берди. Шу сабабли капиталистик мамла- катларнинг империализм вақтидаги нотекис ривожла- ниши бошқа-ю, эски капитализм вақтидаги нотекис- лик бошқалиги ҳақида гапириш мумкин ва гапир- моҳ кера>к. Капитализм қонунларининг капиталистик ривожланишнинг турли босқичларида қандай ўзгари-б кетиши, шароитиинг ўзгариб туришига қараб шу қо- нунларнинг ўз амалида қандай сусайиб ёки кучайиб кетиши масаласи, — бу масала назарий жиҳатдан алоҳида аҳамиятга эгаким, нотекислик қонуни ҳақида махсус мақола ёзаётган киши аввало шу масала тўғ- рисида бир мулоҳаза қилиб кўриши керак эди. Уртоқ Жировнинг камчилиги (лекин айби эмас) шундаки, у масаланинг шу томонини сра пайқамаган.
4) 	Мен бошқа масалалар, ўртоқ Жировнинг мақо- ласида ёзилган, лекин менинг фикримча, унинг ўзи


188
Я. В. С Т А Л И Н
учун равшан бўлмаган масалалар ҳақвда, яасалан «дун’ё капиталистик системасининг суб’ектсизлиги» ва бош.қа масалалар ҳақида тўхтаб ўтирмайман. Мен кў- риб турибманки, қандайдир ғалати ва ажойиб бир сўз айтиш учун ўртоқ Жировнинг тили қичиб турипти.
5) 	Уртоқ Жиров мақоласи ҳақида редакция томо- нидан бериладиган изоҳнинг лойиҳаоига келганда, шуни айтишим керакки, мен «Большевик» каби мас’у- лиятли журналда редакция номидан бундай изоҳлар бермаслик керак, деб ўйлайман. «Редакция автор айтган ба’зибир қоидаларга рози эмас» деб, шу қои- даларнинг нимадан иборат эканлигини айтиб бермас- лик, бу — баҳона қилиб масаладан чап бериш, ўқучини ҳайратда қолдиришдан бошқа бир нарса бўлмайди. Мен «Большевик» бундай изоҳлар бермаслиги керак, деб ўйлайман.
Коммунистик салом блан И. Сталин 1927 йил 28 январь.
Биринча марта босилди


189
ЛЕНА ИШЧИЛАРИГА
Бундан 15 йил илгари апрельда Лена ишчилари- нинг отилиши чор самодержавиесининг ўтакетган энг қонли ёвузликларидан бири эди. Ғалаба қозонган пролетариат узоқ Тайгада подшо ўқига учраб қурбон бўлган ўртоқларнинг жасоратли курашини унутган эмас. Совет Иттифоқининг ишчилари босиб ўтилган йўлга назар ташлаб: бодайболи ишчилар тўккан қон- нинг бир томчиси ҳам бекор кетмади, чунки пролета- риат душманлари жазоланди, пролетариат эса душман уствдан ғалаба қозонишга муяссар бўлди, деб айта- оладилар.
Энди сиз подшо ва капитализм зулмидан озод бўл- гач, текинхўрларни бойитиш учун эмас, балки дун’ёда биринчи бўлиб тузилган ўз ишчи давлатингиз қудра- тини мустаҳкамлаш учун Витим қирғоқларида тилла кавлаб чиқариш имкониятига муяссар бўлдингиз.
Ипгчилар синфининг ғалабаси учун курашда қур- бон бўлган кишиларга шон-шарафлар бўлоин!


190 II. В. С Т А л и н
ўртоқлар, табриклаш блан бирга, социализмнинг мам- лакатимизда тўла ғалаба қозонишй*учун бундан буён ҳам мустаҳкам туриб, астойдил кураш олиб борасиз, деб ишонч билдиришга ижозат бергайсиз.
И. Сталин 1927 йил 22 февраль.
„Ленский Шахтёр* газетаси
(Бодайбо шаҳри) ЛЪ 87,
1927 йил 17 апрель


191
СТАЛИНГРАДДАГИ «БОРЬБА» ГАЗЕТАСИГА ТАБРИҚ
Қадрли ўртоқлар!
«Бюрьба»37 газетасининг 10 йилдан бери револю- цион постда олиб бораётган жанговар иши шонли юбилей бўлиб, Сталинград ишчилари бу юбилей блан фахрланишга ҳақлидирлар.
Генералларга — Краснов блан Деникинга қарши кураш, контрреволюционерларнинг ва Ғарбдан келган интервенциячиларнинг ҳайдаб юборилиши, хўжалик соҳасидаги бузғунчиликларнинг битирилиши, янги ҳа- ёт қуриш учун тинч шароитда бошланган иш ооҳасида эришилтан муваффақиятлар — Сталинград пролетари- атининг сўнгги ўн йилдаги ҳаётида юз берган аоосий ҳодисалар ана шулардир. Бутун шу давр ичида «Борь. ба» социализм учун кураш олиб борган кишиларнинг биринчи сафида туриб, меҳнаткашлар йўлини ёритиб келди.
«Борьба»га қизғин салом! Унга янги муваффақият- лар тилайман!
И. Сталин 1927 йил 22 февраль.
'•Боръба" газетаси (Сталинград)
М 122, 1927 йил 31 май


192
ОҚТЯБРЬ ЙЎЛИГА ҚАРАШЛИ СТАЛИН ТЕМИР ЙЎЛИ МАСТЕРСҚОЙИ ИШЧИЛАРИНИНГ ЙИҒИЛИШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1927 йил 1 март
(Қисқача тасвир)
Уртоқлар! Одатда нотиқлар ҳадеб гапираберишла- ри, бошқалар эса ҳадеб уларнинг сўзларига қулоқ солаберишлари «керак». Мен, бу гал сал бошқачароқ қилайлик, дейман. Мен айрим ўртоқларнинг ёзиб бер- ган саволларига жавоб бериш блан қаноатланаман. Шундай қилсак, қизиқроқ бўлади, деб ўйлайман. Розн бўлсаларинтиз, мен бошлайман.
Шу гапларнинг кўпи гапни бир саволга олиб бориб тақайди: бизда шу йил уруш бўладими, уруш шу йилнинг баҳорида бўладими ё кузида бўладими?
Менинг жавобим: шу йилнинг баҳорида ҳа.м, кузи- да ҳам бизда уруш бўлмайди.
Бу йил бизда уруш бўлмайди, лекин уруш бўлмас- лигига умуман империалистик урушлар хавфининг йўқлиги сабаб бўлмоқда, деб бўлмайди. йўқ, уруш хавфи бор. Бу йил уруш бўлмаслигига сабаб шуки, бизнинг душманларимиз урушга тайёр эмаслар, биз- нинг душманларимиз уруш оқибатларидаи ҳаммадан кўра ҳам кўпроқ қўрқадилар, чунки Ғарбдаги ишчилар СССРга қарши уруигишни истамайдилар, ишчилар қат- нашмагач урушиб бўлмайди, ниҳоят шунинг учун уру-


Т.-Й. ИШЧИЛАРИНИНГ ЙИҒИЛИШИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 193
шаолмайдиларки, биз изчиллик блан ва қат’и суратда гипчлик сиёсатини юргизиб келмоқдамиз, бу ҳол эса бизнинг мамлакатимизга қарши уруш |қилишни қийин- лаштириб қўяди.
Уртоқ Сталин бу қоидаларни Ғарбдаги катта ва майда давлатлар блан бўлган муносабатларимиздан келтирилган фактлар асосида асослаб бергач, СССР- нинг Шарқдаги сиёсати масаласига ўтади.
Шарқдаги қарам халқларга ва мустамлака халқ- ларига нисбатан олиб бораётган сиёсатимиз бизнинг бирмунча ён беришимизга ва, демак, бирмунча чиқим қилншимизга сабаб бўлаёгир, деб айтмо^далар. Бу, албатта, тўғри ran. Лекин биз фақат принцип нуқтаи пазаридангина эмас, балки ташқи сиёсат блан боғлиқ чиқимлар нуқтаи назаридан ҳам ҳечқандай бошқача сиёсатни қабул қилаолмас эдик. Биз принцип жиҳати- дан бу соҳада дўстлик сиёсатидан ташқари, бошқача бир сиёсатни ўтказаолмаймиз, бу — империализм ки- шанла’рини парчалаб ташдаган ва ўз қудратини шунга асослаб цурган Совет ҳокимиятига хос табиатнинг ўзи • дан келиб чиқҳан сиёсатдир. Шунинг учун мен бу ҳақда гапириб ҳам ўтирмайман.
Масалани ташди сиёсат блан боғлиқ чиқимлар нуқ- таи назаридан кўриб чиқайлик. Ма’лумки, давлати- мизнинг Шарқда Хитой, Афғонистон, Эрон, Туркия блан бўлган чегараси бирнеча минг чақиримта чўзил- ган. Ҳозир биз шу чегараларда жуда кам миқдорда қўшин тутиб турмоддамиз ва бу қўшинларимиз чега- Радош давлатларнинг аҳолиси блан дўстона муноса- батдадирлар, биз шу давлатлар блан дўстлик сиёса- тики олиб бораётганлигимиз учун чегараларни сақлаш соҳасида жуда кўп маблағ тежаш имкониятига эгамиз.


194
И. В. С Т А Л И Н
Лекин биз шу мамлакатлар блан дўстона муноса- батда эмасмиз, балки рус самодержавиеси вафадаги- дек, душманчшшк муносабатларидам-из, деб фараз қилайлик. Бундай ҳолда биз бу чегараларда бошдан- оёқ қуролланган бирнеча армияни, ва, ҳозир ба’зибир империалистик давлатлар қилаётганидек, Узоқ Шарқда бирталай ҳарбий кемаларни сақлаб туришга мажбур бўлар эдик. Шу чегараларда бирнеча армия ва тегипг- ли флотни сақлаб туриш деган гапнинг маЧюси нима? Бу гапнинг ма’носи шу армия ва флотни тутиб тур.иш учун ҳар йили юз миллионларча халқ пулини сарф қилиш, демакдир. Бу ҳам шарқий сиёсат бўлар эди. Лекин, бу, бор бўлган ҳамма оиёсатлардан энг пала- партиш, ўтакетган исрофгарчиликдан иборат ва энг хавфли сиёсатбўлар эди. Шунинг учун ҳам мен, бизнинг Шарқдаги сиёсатимизни принцип жиҳатидан энг ҳақ- қоний, сиёсий натижалар нуқтаи назаридан энг тўғри ва Шарқда юргизилиши мумкин бўлган ҳамма сиёсат- лардан энг арзон тушади1ган бир сиёсат, деб биламан.
Бундай сиёсат бизшгнг Шарқда фақат мустамлака ва қара.м мамлакатларга нисбатангина эмас, балки Японияга нисбатан ҳам мустаҳкам тинчликка эга бў- лишимизни та’ми'нла1б бераётганлиги ҳа^ида гапириб ҳам ўтирмайман.
Депутатларга наказ бериш юзасидан бошланган музокараларда бирнеча кииии сўзта чиққандан кейин, мажлис аҳли ёзиб берган бирнеча янги саволларга жавоб бери-ш учун яна ўрт-оқ Сталин сўзга чиқади.


т,- Й. ИШЧИЛАРИНИНГ ЙИҒИЛИШИДА СЎЗЛАНГАН нутқ 195
хўжалик қурилишимизнинг асосий ютуқлари ^ақидаги масала.
Англия 1921 йилда тузилган савдо шартномасини бузадими? У СССР блан бўлган дипломатик муноса- батларини узиб юбо-радихми?
Англиянинг муносабатларни бузиб юбориши мум- кин, албатта. Лекин бундай қилиииши эҳтимолдан йироқ, деб ўйлайман. Шуни-нг учун эҳтим-олдан йироқ. ки, муносабатларни узиб юбориш Англияга минусдан бош:қа ҳечнарса бермайди. СССР тинчлик сиёсати юрпизаётган бир пайтда муносабатларни узиб юбориш мас’улияти мумкии бўлган ва ҳозир Англия ҳукумати ўз зиммасига олаоладиган барча оғир мас’улиятлар- дан ҳам энг оғир мас’улият бўлиб чиқар эди... Men бу ҳақда гапириб ҳам ўтирмайман.
Хўжалпк қурилиши соҳасида эришган асосий юту- гпмиз нимадан иборат?
Блзга ҳурилишимиздаги камчиликлар ҳақида гапи- радилар. Бу камчиликлар ҳали битирилгани йўқ, дей- дилар. Буларнинг ҳаммаси тўғри, ўртоқлар. Завод ва фабрикаларда ҳам, бопгқарма аппаратларимизда ҳам камчилпклари.миз кўп. Биз ўз зиммамизга ғоят катта ишни олган эканмиз, бундай камчиликлар бўлмаса,— бу ғоят ажабланарли бир ҳол бўлар эди. Лекин ran бу камчиликларда эмас. Ҳозир ҳамма ran шундаки, биз мамлакатимизни индустрлаштириш ишини ўз куч- ларимпз блан йўлга қўяолдик.
Мамлакатимизни индустрлаштириш керак дегаи гапнинг ма’носи нима? Бунинг ма’носи аграр мамла- катни саноат мамлакатига айлантириш, демакдир. Бунинг ма’но>си индустриямпзни янги техника асосида иўлга қўйиш ва ривожлантириш керак, демакдир.


196
И. В. С Т А Л И Н
Ғоят катта қолоқ аграр мамлакатнинг мустамла- каларни таламайтуриб, бошҳа мамлакатларни тала- майтуриб, ёки ташқаридан кўп миқдорда ва узоқ муд- датга кредитлар олмайтуриб, индустриал мамлакатга айланиб кетиши каби ҳодиса ҳали дун’ёнинг бирон ерида юз берган эмас. Англия, Германия ва Амери- када саноатнинг ривожланиш тарихини бир эсга олсангиз, бунинг шундай эканини тушуниб оласиз. Ҳатто Америка, кагшталистик мамлакатларнинг ҳам- масидан энг кучлиси бўлган шу мамлакат, ташқа- ридан қарзлар ва узоқ .муддатли кредитлар олиии ҳамда Америкага ёндош давлат ва оролларни талаш йўли блан ўз саноатини йўлга қўймоқ учун граж- данлар урушидан кейин худди 30—40 йил овора бўлди.
Биз шу синалган йўлдан бораоламизми? йўц, бо- раолмаймиз, чунки мустамлакаларни талаш Совет ҳокимиятининг табиатига сра ҳам тўғри келмайди, катта қарзлар ва узоқ муддатли кредитлар берилиши- дан умидвор бўлиш учу.н эса асос йўқ.


Т.-И. ИШЧИЛАРИНИНГ ИИҒИЛИШИДА СУЗЛАНГАМ НУТҚ 197
кейинчалик ихтиёрий равишда капитализм асоратига гушиб қолиш учун олиб борган эмасмиз.
Ма.млакатимизни индустрлаштириш учун зарур маблағларни жамғармоҳ учун бир йўл, ўзимизда жам- ғариш йўли, тежаш йўли, расомад блан хўжалик юр- гизиш йўли бор. Ҳеч сўзсиз, бу жуда ■қийин вазифа- дир. Лекин, қийинчиликларга қарамай, биз бу вазифани ҳозироҳ ҳал қилмоқдамиз. Шундай, ўртоқлар, граж- данлар урушидан кейин орадан тўрт йилгина’ ўтган бўлса ҳам, биз бу вазифани ҳал қилмокдамиз. Масала ана шунда, ўртоқлар, бизнинг асоснй ютуқларимиз ана шунда.
Биз бу йил саноат эҳтиёжлари учун бир миллиард уч юз миллион сўм пул чиҳармақдамиз. Биз бу гтулга янпи заводлар қуриб, эскиларини ремонт қилмоқдамиз, янги техника жорий қилиб, ишчшлар синфининг сони- ни кўпайтирмоқдамиз. Биз, шундай қилиб, ўз жам- (армаларимиз асосида янги саноат пойдеворини қура- ётирмиз. Биз, шундай қилиб, ўз маблағларимиз блан янги, социалистик саноатнинг ғоят катта бидосини барпо этмоқдамиз. Бизнинг асосий ютуғимиз ана шун- да, ўртоқлар.


198
Й. В. ГТАЛ И Н'
ишида энг муҳим ва асооий ютуқца эришаётганимиз равшан эмасми?
Ютуқларимизнииг асоси ана шундадир.
Ба’зи ўртоқларимиз, бу муваффа:қиятларни фақат партиямизники, демоқчи бўладилар: ба’зибир ўртоқ- ларнинг уни, я’ни лартиямизни ҳаддан ташқари маҳ- таб юборишларига ҳам шу нарса сабаб бўлмоқда. Коммунистлардан ба’зибирларининг ма1қтанишдан ва ғурурланишдан тоймасликларига ҳам шу нарса сабаб бўлмақда, афсуски, бизнинг оғайниларимиз ҳануз шу камчиликдан мусаффо бўлган эмаслар. Партиямиз- нинг асосан тўғри сиёсати шу муваффақиятларга эри- шиш йўлида жуда катта рюль ўйнади, албатта. Аммо партиямиз сиёсатини кўп миллионли партиясиз ишчи- лар оммаси дўстларча қувватламаганда эди, бу сиёсат икки пулга ҳам арзимас эди. Партиямиз шунинг учун ҳам кучлики, уни партиясиз ишчилар оммаси қувват- ламоқда. Буни унутмаслик керак, ўртоқлар. (Гулду- рос қарсаклар.)
„IIpanda" .Ае 51, 1927 йил 3 март


499
ЦВЕТКОВ ВА АЛИПОВ УРТОҚЛАРГА ХАТ
Сизларнинг 1927 йил 1. 111. да берган саволингиз- ни тушунмовчилик деб биламан. Бунинг сабаби шун- дай.
1) Меиинг докладимда38 Россияда «Самодержавие тузуми» ташкил қилиниши тўғрисида эмас, балки Ев- ропанинг шарқида (Россия, Австрия, Венгрия) мар- казлашган кўп миллатли давлатлар ташкил қилиниши ҳақида ran бораётир. Гарчи буларни бир-биридан бош- қа-бошқа нарса деб бўлмаоа ҳам, уларнинг икки турли мавзу’ эканлигини англаш қийин эма-с.


200
И. В. С Т А Л И Н
ерда кўп миллатли давлатлар феодализм тугатилмас- дан аввал ташкил топдилар, деганман, холос. Қўриб турибсизки, бу сиз менга нотўғри тўнкаган нароа эмас.
Менинг до1кладимдан олинган цитата мана бундай:
«Европанинг шарқида эса, аксинча, миллатларнинг вужудга келуви ва феодал тарқоқликнинг тугатилуви марказлашган дав- латларнинг ташкил топиш процесси блан бир вақтга тўғри кел- мади. Мен Венгрия, Австрия, Россияни кўзда тутаман. Бу мам< лакатларда капиталистик тараққиёт ҳали йўқ эди, у ўша вақтда, эҳтимол, эндигина туғилиб келаётган бўлса керак, ҳолбуки турк, мўғул ва бошқа Шарқ халқларининг ҳужумидан мудофаа қилиш зарурати бостириб келаётган душман тажовузини тўхта- тишга қудрати етадиган марказлашган давлатларнинг дарҳол тузилишини талаб этарди. Европанинг шарқида марказлашган давлатларнинг пайдо бўлиш процесси одамларнинг миллат-мил- лат бўлиб уюшувлари процессидан тезроқ борганлигидан, унда ҳали миллат бўлиб уюшмаган, лекин умумий бир давлатга бир- лаштирилган бирнеча халқдан иборат аралаш давлатлар таш- кил топди»40.
Партиянинг X с’езди қабул қилган тезисларимдан олинган цитата эса мана бундай:
«Миллатларнинг вужудга келиши марказлашган давлатлар- нинг вужудга келиши блан умуман бир вақтга тўғри келган жойларда, табиий, миллатлар давлат шаклига кирадилар ва мус- тақил буржуа миллий давлатлари бўлиб ривожланадилар. Ан- глияда (Ирландиядан бошқа), Францияда, Италияда шундай бўлди. Европанинг шарқида, аксинча, ўз-ўзини мудофаа қилиш зарурияти (турклар, мўғуллар ва бошқаларнинг ҳужуми) марказ- лашган давлатларнинг тузилишини тезлатди, улар феодализм- нинг тугатилишидан аввал, демак, миллатларнинг вужудга кели- шидан аввал тузилдилар. Шу сабабли бунда миллатлар миллий давлат бўлиб ривожланмадилар ва ривожланаолмадилар, балки одатда битта кучли, ҳукмрон миллатдан бирнеча кучсиз, бўйсу- нучи мамлакатлардан иборат бирнеча аралаш, кўп миллатли бур*


ЦВЕТКОВ ва АЛИПОВ ЎРТОҚЛАРГА ХАТ
201
жуа давлатлари туздилар. Австрия, Венгрия, Россия шундап давлатлардир»41.
Цитаталарда таги чизиб кўрсатилган сўзларга этибор беришинтизни сўрайман.
3) 	Arap X с’ездда қилган дакладимнинг ҳаммасини, шунингдек миллий маоалага оид тезисларимни (улар- нинг биринчи қисмини) кўриб чиқсангиз, у вақтда «самодержавие тузуми» ташкил қилиниши масаласи эмас, балки Европанинг шарқида кўп миллатли марказ- лашган давлатлар ташкил қилиниши ва сўнгра бу процеосни тезлаштирадиган факторлар масаласининг доклад учун мавзу’ қилиб олинганига ишонч ҳосил қилиш қийин эмас.
Коммунистик салом блан И. Сталин
1927 йил 7 март.
Ьиринчи лшрта босилди


202
ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУКУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР
Дмитриевга жавоб
Сизнинг ишчи-деҳқон ҳукумати ҳақидаги масала юзасидан шу йил 14 январьда «Большевик»ка ёзган хатингизни жавоб бериш учун менга Марказий Қоми- тетга юбордилар. Иш блан баэд бўлганлигим учун кечикиб жавоб бердим, бунинг учун мевд афв этасиз.


ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУКУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 203
дай шароитда масалани бундай қилиб қўяолмайди, чунки у марксистик партиядир, ленинчи партиядир, юксалиб бораётган партиядир, унинг кучи шундаки, унинг сўзи блан иши бирдир, у оммани алдамайди, у оммага фаҳат ҳаққониятни айтади ва ўз сиёсатини демагогияга асослаб эмас, балки синфий кучларнинг илмий таҳлилига аоослаб қуради.
Масалани мана бундай қилиб қўйиш керак: ё eHana ишчи-деҳқан ҳуқумати йўқ,— у ҳолда ишчи-деҳ|қон ҳукумати ҳақидати шиорни, кераксиз ва қалбаки шиор деб, улоқтириб ташламақ керак, ёки ҳақиқатан ҳам бизда ишчи-деҳқрн ҳукумати бор, бундай ҳукуматнинг мавжуд бўлиши синфий кучларнинг ҳолатига муво- фиқдир, — у ҳолда ишчи-деҳқон ҳукумати тўғрисидаги шиор тўғри ва революцион 1шиордир. Е унисини дейшп керак, ё бунисини. Икковидан бирини танлаб олмоқ лозим.
2) 	Сиз ишчи-деҳқон ҳукумати ҳақидаги шиюрни «Ўртоқ Сталиннинг формуласи» деб атайсиз. Бу тамо- мила нотўғри. Ҳақиқатда бу шиор, ёки сизча қилиб айтганда, бу «формула», бошқа бирон кишининг эмас, балки Лениннинг шиоридир. Мен уни «Саволлар ва жаваблар»42да такрорлаб ўтганман, холос. Ленин асарларининг XXII томининг— 13,15,90,133,210 бет- ларини; XXIII томининг 93, 504 бетларини; XXIV томи- нннг 448 бетини; XXVI томининг 184 бетини олиб каранг, у ерларда Ленин Совет ҳокимиятини «ишчи- деҳқон ҳукумати» деб атайди, XXIII томнинг 58, 85,86, ^9 бетларини; XXIV гомнинг 115, 185 431, 433, 436, 539, 540 бетларини; XXV томнинг 82, 146, 390, 407 бетларини; XXVI томнипг 24, 39, 40, 182, 207, 340 бет- ларини қаранг, Ленин бу ерларда Совег ҳокимиятинн


204
И. В. С Т А Л И Н
«ишчи-деҳқон ҳокимияти» деб атайди. Лениннинг ана шу ҳамма асарларини, шунингдек бошқа ба’зибир асарларини олиб қарасангиз, ишчи-деҳқон ҳукумати деган шиор ёки «формула»нинг бошқа бирон киши- нинг эмас, балки Лениннинг шиори ёки «формуласп» эканини тушуниб оласиз.
3) 	Сизнинг асосий хатопгпз шундан иборатки, Сиз:
а) ҳукуматимиз ҳаҳидат.и масалани давлатимиз ҳақидаги масала 'блан;
б) давлатимизнинг ва ҳукуматамизнииг хусуоияти ҳақидаги масалани ҳукуматимизнинг кундалик сиёсати ҳақидаги масала блан аралаштириб юборасиз,
Бизнинг давлатимизни бизнинг ҳукуматимиз блан аралаштириб юбориш ва, демак, уларни бир-бирига ўхшатиш мумкин эмас. Бизнииг давлатимиз пролетар- лар синфини давлат ҳоиимияти этиб ташкил қилиш бўлиб, у эксплуататорлар қаршилигини синдириш, социалистик хўжаликни уюшториш, синфларни туга- тиш ва ҳоказолар каби вазифаларни ўтайди. Бизнинг ҳукуматимиз эса шу давлат та1шкилотинин1г юқори табақаси, унинг раҳбарлик ^илучи юҳори таба^асидир. Ҳукумат хато қилиши мумкин, у пролетариат дикта- турасининг вақтинча муваффақиятсизликка учраш хавфини туғдирадиган хатоларга йўл қўйиши мумюин, лекин ҳали бу ўткинчи даврда прюлетариат диктату- раси давлат тузилиши принципи сифатида нотўғри ва хатодир, деган ran бўлмайди. Бу — раҳбарлик қилучи юқори таба!қа ёмон, раҳбарлик қилучи юқори табақа сиёоати, ҳукумат сиёсати пролетариат диктатурасига мувофиқ эмас, бу сиёсат пролетариат диктатурасининг талабларига мувофиқ ўзгартирилмоғи лозим, деган ran бўлади, холос.


ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУКУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 205
Давлат блан ҳукумагг ўз •синфий та|биати жиҳатдан бир хилдадир, лекин ҳукумат ўз ҳажми жиҳатдан тор- роқ бўлиб, у давлатни қоплайолмайди. Улар органик жиҳатдан бир-бири блан алюқадор ва бир-бири блан боғлиедир, лекин бундан уларни бир-бири блан ара- лаштириб юбориш мумюин экан, деган ran келиб чиқ- майди.
Кўриб турибоизки, пролетариат синфи ҳақвдаги масалани пролетариат синфининг раҳбарлик қилучи юқори табақаои ҳаи\идаги масала блан аралаштир.и1б юбориш мумкин бўлмагаждек, давлатимиз ҳақидаги масалани ҳукуматимиз ҳақидаги масала блан аралаш- тириб юбориш ҳам мумкин эмас.
Лекин давлатимиз блан ҳукуматимизнинг синфий хусусияти ҳақидаги масалани ҳукуматимизнинг кунда- лик сиёсати ҳақидаги масала блан аралаштириб юбо- риш ҳалигидан ҳам баттарроқдир. Давлатимиз блан ҳукуматимизнинг синфий табиати ҳам ўз-ўзидан рав- шандир — у пролетар давлатидир. Давлатимиз блан ҳукуматимизнинг мақсадлари ҳам равшандир,— бу мақсадлар эксплуататорлар қаршилигини бостириш, социалистик хўжаликни ташкил қилиш, сиифларни тугатиш ва ҳоказолардан иборатдир. Буларнинг ҳам- маси равшандир.


206
И. В. С Т А Л И Н
Ҳукуматимиз эса, буларнинг ҳаммасидан ташқари, яна шундай йўл ва воситаларни (кундалик сиёсатаи) белгиламоқ учун керакки, агар шу йўл ва воситалар белгиланмаса, ҳалиги вазифаларни бизнинг мамлака- тимизда, пролетариат озчилик бўлиб, деҳқонлар жуда кўпчиликни ташкил қилган бизнинт мамлакатимизда амалга оширмоқ .мумкин эмас.
Шу йўл ва воситалар қаидай ва улар нималардан иборат? Бу йўл ва воситалар асосан ишчилар блан деҳқонлар асосий оммасининг иттифоқйни сақлаб қо- лишни ва мустаҳкамлашни, ҳокимият™ ўз қўлида тутган пролетариатн-инг шу иттифоқдаги раҳбарлик ролини сақлаб қолишни ва муста^камлашни назарда тутган тадбирлардан иборатдир. Шундай иттифоқда/н ташқарвда ва шундай иттифоқдан бош-қа — ҳукума- тимиз заиф бўлар эди ва биз пролетариат диктатура- сининг ҳозиргина мен айтиб ўтгая вазифаларини амал- га ошириш имкониятига муяссар бўлмас эдикки, буяи исбот қилиб ўтириш учун ҳожат бўлмаса кераж. Бу иттифақ, бу ҳамжиҳатлик нақадар узоқ давом этади ва Совет ҳукуматининг шу иттифоқн1и муста^камлаш, шу• ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш соҳасидаги сиёсати қачонтача давом этади? Равшанки, синфлар мавжуд бўларкан ва синфий жам'иятнинг ин’икоси, пролета- рйат диктатурасини-нг ин’икоси бўлган ҳукумат мав- жуд бўларкан, бу -сиёсат дав-ом этаберади.
Шу блан бирга, шуни ҳам эсда тутмоқ керак:
а) 	бйзга ишчи ва деҳқонлар иттифоқи деҳқ-онлар- ни синф сифатида сақлаб қолиш учун эмас, балки уларни социалистик қурилишнинг ғалаба қилиш ман- фаатларйга мослаб яиги ҳолатга келтириш ва ўзгар- тирйб лрбОрйш учўн керакдир;


ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУҚУМАТЙ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 207
б) 	Совет ҳукуматининг шу иттифоқни мустаҳкам- лаш йўлидаги еиёсатидан мақсад синфларни мустаҳ- камлаш эмас, балки уларни тугатиш, синфларни туга- гиш сур’атини тезлаштиришдир.
Шунинг учун қуйидаги сўзларни ёзган Лен.ин бош- дан-оёқ ҳақли эди:
«Пролетариат раҳбарлик ролини ва давлат ҳокимиятани ўз қўлида сақлаб қолаолмоғи учун унинг деҳқонлар блан бўлган иттифоқини қувватлаш — диктатуранинг юқори принципидир» (XXVI т., 460 бет).
Совет ҳукуматанинг кундалик сиёсатида бошқа бирон нарса эмас, балки Лениннинг ана шу қоидасй раҳбарли-к йўл-йўриқ эканлигини, ривожлаяишнинг шу босқичида Совет ҳукумати юргизаётган сиёсатнинг, ҳакиқатда, ишчилар блан деҳқонлар асосий ом/маси- нинг худди шундай иттифоқини мустаҳкамлаш сиёса- ти эканлигини исбот қилиш учун ҳожат йўқ. Совет ҳукумати шу ма'нода,— ўз си.нфий хусусияти жиҳа- тидан эмас». балки шу ма’нодагина — ишчи-деҳҳон ҳукуматидир.
Буни э’тироф қил-маслик ленинизм йўлидан чиқиб кетиш, пролетариат блан меҳнаткаш деҳқонлар омма- сининг ҳамжиҳат бўлиш идеясини, иттифоқ тузиш идеясини инкор этиш йўлига кириб кетиш, деган гапдир.
Буни э’тироф этмаслик ҳамжиҳатлик реал рево- люцион иш эмас, балки найрангбозликдир, биз янги иқтисодий сиёсатни деҳқонлар асосий оммаси бл’ан бирликда социалистик -қурилиш учуи эмас, балки «аги- тация» учун жорий этдик, деган гапдир.


208
И. В. С Т А Л И Н
қондираолмайди, бу манфаатлар .пролетариат манфа- атларига батамом заддир, биз деҳқонлар асосий омма. си блан бирликда социализм қураолмаймиз ва қур- маслигимиз керак. Лениннинг кооперативлаш ҳа1қидаги плани бўлмайдиган ишдир, меньшевиклар ва уларнинг ҳамроҳлари ҳақли ва ҳоказо, дегаи гапдир.
Ҳамжиҳатлик ҳақидагижуда муҳим масалага «аги- тация» деб қарашнинг бошдан-оёқ чирик ва ўринсиз эканлигини аниқламоқ учун мана шундай саволларни қўйишнинг ўзи кифоя. Шунинг учун ҳам мен ўзимнинг «Саволлар ва жавоблар»имда, ишчи-деҳқон ҳукумати ҳақидаги шиор «демагагия» эмас, агитацион манёвр эмас, балки шак-шубҳасиз тўғри ва революцион ши- ордир, деб айтган эдим.
Қиоқаси: давлат ва ҳукуматнинг синфий табиати масаласи революциямиз ривожининг асосий мақсад- ларини белгиловчи шу синфий табиат масаласи бир гап-у, ҳукуматнинг кундалик сиёсати масаласи, шу сиёсатнинг ўша мақсадларни амалга оширмоқ учун зарур бўлган йўллари ва воситалари масаласи — бошқа бир гапдир. Бу ҳар икки масала, албатта, бир- бири блан боғлиқдир. Лекин бундан улар бир-бирига ўхшайди, уларни аралаш-қуралаш қилиб юбориш мумкин, деган ran келиб чиқмайди.
Кўриб турибсизки, давлат блан ҳукуматнинг син- фий табиати ҳақидаги масалани ҳукуматнинг кунда- лик сиёсати ҳақидаги масала блан аралаштириб юбо- риш мумкин эмас.


ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУҚУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 209
ма-.қаршиликдир. Аслини айтгаида, бизнинг ба’зибир донишмандларимиз Лениннинг пролетариат диктатура- си ҳақидаги икки формулаои, я’ни унинг «пролетариат диктатураси бир синфнинг ҳокимиятидир» (XXIV т., 398 бет) деган биринчи формуласи блан «пролетариат диктатураси меҳнаткашлар авангарди бўлган проле- тариат блан меҳнаткашларнинг пролетариат бўлмаган кўп сонли табақалар (майда буржуазия, майда хўжа- йинлар, деҳқонлар, интеллигенция ва бошқалар) ўр- тасидаги синфий иттифоқнинг алоҳида бир формаси- дир»* (XXIV т., 311 бет) деган иккинчи формуласи ўртасида қаядайдир «!қарама-қаршилик» топиш учун ҳаракат қилаётган бўлсалар, бу масалада ҳам шун- дай «қарама-қаршилик» бор.
Шу икки формула ўртасида қарама-қаршилик бор- ми? йўқ, албатта. Хўш, шундай экан, у ҳ-олда, деяй- лик, де^қонлар асосий оммаси блан синфий иттифоқ тузилган ваҳтда қандай қилиб ҳокимиятнинг бир сииф (пролетариат) ҳўлида бўлишига эришмоқ мумкин? Бунга (ҳокимиятни ўз қўлида тутган пролетариат («меҳ- наткашлар авангарди»)нинг шу иттифоқда раҳбарлик қилиш ролини амалга ошириш йўли блан эришмоқ мумкин. Бир синфнинг, пролетариат синфининг ҳоки- мияти деҳқонлар асосий оммасига давлат йўли блан раҳбарлик қилиш учун шу синфнинг деҳқонлар асосий оммаси блан иттифоқи ёрдами блан амалга оширила- Ди,— бу икки формуланинг асосий ма’носи мана шу. Қани, бувда қарама-қаршилик? Пролетариатнинг деҳ- қонлар асосий оммасига нисбатан давлат раҳбарлиги Деган сўзнинг ма’носи нима? Бу ҳам, чунончи, буржуа- * Курсив меники. И. Ст.


210
, И. В. С..Т АЛ и Н .
демократик рсволюцияси даврида, биз пролетариат ва деҳқонлар диктатурасига эришмоқ учун ҳаракат қил- ган вақтдаги каби раҳбарликми? Йўқ, бу унақа раҳ- барлик эмас. Пролетариатнинг деҳқонларга нйсбатан давлат раҳбарлиги пролетариат диктатураси вақтидаги раҳбарликдир. Пролегариатнинг давлат раҳбарлиги шупдай демакдир:
а) буржуазия ағдариб ташланган бўлади,
б) ҳакимият пролетариат қўлида бўлади,
в) пролетариат ҳокимиятни бошқа синфлар блан бўлишиб олмайди,
г) пролетариат деҳқонлар асосий оммасини ўз ке- тидан эргаштириб бориб, социализм қуради.
Пролетариатнинг буржуа-демократик революцияси ҳамда пролетариат ва деҳқонлар диктатураси ва^тй- даги раҳбарлиги эса бундай демакдир:
а) қапиталпзм асос бўлиб қолади,
б) ҳокимият революцион-демократик буржуазия қў- лида ҳолиб, у ҳокимият составида кўпчилик ўриини ишғол қилади,
в) демократик буржуазия ҳокимиятни пролетариат блан бўлипгиб олади,
г) пролетариат деҳқонларни буржуа партиялари та’сиридан қутқазади, уларга назарий-сиёсий жиҳат- дан раҳбарлик қилади ва капитализмни ағдариб ташламоқ учун курашга тайёрланади.
Кўриб гурибсизки, бунда фарқ жуда катта.
Ишчи-деҳқон ҳукумати масаласида ҳам худди шундай деб айтиш керак. Ҳукуматимизнинг пролета- риат ҳукумати эканлиги ва унинг шундан келиб чиқа- диган социалистик вазифалари бизнинг деҳқонлар мамлакатимизда пролетариат диктатурасининг ооциа-


ЙШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУҚУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 2Й листик синфий вазифаларини бажармоқ учун энг му- ҳим восита бўлган ишчи-деҳқон иттифо^ини сақлаш ва мустаҳкамлаш сиёсатини амалга оширишда унга халақит бериш бир ёқда турсин, балки, аксинча унга ёрдам беради, албатта ёрдам беради ва шу сабабли бу ҳукумат ишчи-деҳқон ҳукумати деб аталар экан, бунда қандай қарама-қаршилик бўлиши мум- кин, ахир?
Ишчи-деҳқон ҳукумати деган шиорни амалга оширган ва ҳукуматимизни ишчи-деҳқон ҳукумати деб та’рифлаган Лениннинг ҳақли эканлиги равшан эмасми?
Умуман шуни айтиш керакки, «пролетариат дикта- тураси системаси», мамлакатимизда бир синф ҳоки- миятининг, пролетариат ҳокимиятининг амалга оши- рилишига ёрдам бераётган ана шу «пролетариат диктатураси системаси» — жуда ҳам мураккаб бир нарсадир. Бу мураккабликнинг ба’зи ўртоқларга ёқ- маганини, уларнинг дидларига тўғри келмаганини яхши биламан. Уларнинг кўпларининг «кучни камроқ сарф қилиш принципи» нуқтаи назаридан оддийроқ ва осонроқ системани а’лороқ деб ҳисоблаганларини биламан. Лекин бундан бошқа илож йўқ: биринчидан, леиинизм ҳаҳиқатда қандай бўлса, уни шундай олмоқ керак (ленинизмни соддалаштирмоқ ва вульгарлаш- тирмоқ ярамайди), иккинчидан энг содда ва энг осон «пазариялар»нинг ҳа1миша ҳам тўғри бўлабермагани- ни тарих кўрсатиб турипти.
4) Сиз ўз хатингизда бундай деб нолийсиз:
«Шу масалани ёритаётган ҳамма ўртоқларимйзнинг айби шУйдаки, улар ё фақат ҳуқумат ҳақида ё фақат давлат ҳақи- Дагина гапирадилар, бинобарин улар, шу тушунчалар ўртасида


212
Н. В. С Т А Л И Н
қандай муяосабат бўлиши кераклигики эсдан чиқариб қўйиб, узил-кесил жавоб бермайдилар».
Айниқса ба’зибир ҳавсаласи камроқ «ўқучилар- НИН1Г» ўзлари Ленин асарлари-ни қунт блан синчиклаб ўқишии истамаганлари ва ҳарбир жумлани бошдан- оёқ битггама-битта тушунтириб беришни талаб қила- ётпанлари назарда тутилса, ҳаҳиқатан ҳам раҳбар ўртоқларимизда ҳалигидек айб бор, деб биламан. Лекин бопгқа илож йўқ: биринчидан, бизнинг раҳбар ўртоқларимиз жуда ҳам бандлар, кундалик ишлари бошларидан ошиб ётипти, бу уларга, ленинизмни ҳалигидек қилиб бирма-бир тушунтириб бериш учун имкон бермаяпти; иккинчидан, «ўқучилар»н.инг ўзига ҳам ба’зи нарсаларни қолдириш керак, ахир, улар Ленин асарларини енгилгина ўқишдан, ниҳоят, ленини- змни жиддий ўрганишга ўтишлари лозим, ахир. Шуни айтиш керакки, «ўқучилар» ленинизмни жиддий суратда ўрганиб олмасалар, Сизникига ўхшаган ши- коятлар ва «тушунм,авчиликлар» ҳамиша юз берабе- ради.
Мисол учун давлат.имиз ҳақидаги масалани олай- лик. Равапанки, бизнинг давлатимиз ўз синфий хусу- сияти блан ҳа1м, ўз программаси, ўз асосий вазифала- ри, ўз ҳаракатлари, ўз ишлари блан ҳам, гарчи ма’лум бир «бюрократларча бузилиш» ҳоллари бўлса ҳам, пролетариат давлати, ишчи давлатидир.
Лениннмиг та’бирини эсга олингиз:
<Ишчи давлати абстракциядир. Ҳақиқатда эса биз ишчи давлатига эгамиз, унинг хусусияти шундаки, 1-нчидан, мамла- катда ишчи эмас, балки деҳқон аҳоли кўпчиликдир ва, 2-нчидан, бюрократларча бузилиш ҳоллари бор ишчи давлатидир» (XXVI т., 91 бет).


ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУКУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР 213
Бунга, эҳтимол, меньшевиклар, эсерлар ва оппо- зициячиларимизнинг ба’зибирлари шубҳа блан |қарар- лар. Давлатимизнинг пролегариат диктатураои давлати эканлитини, пролетариат диктатураси эса бир сииф ҳокимияти, пролетариат ҳакимияти эканлигини Ленин қайтанқайта тушунтириб келди. Буларминг ҳамма-си алла:қачанлардан бери ма’лум. Шунга қарамай, Ленин- нинг ба’зан бизнинг давлатиииз «ишчи-деҳқон» дав- латидир, деган сўзи туфайли Ленинга да’во қилиб кел- ган ва ҳозир ҳам да’во қилаётган «ўқучилар» кам эмас, ваҳоланки, шуни тушуниш қийин эмаски, Ленин ўшан- дай деяр экан, у давлатимизнинг 1синфий табиатини белгилаб беришни ва хусусан airy давлатнинг проле- тарлик табиатини инкор этишни эмас, балки Совет давлатининг 1лролетарлик табиати 'пролетариат блая деҳқонлар аоосий оммаюивинг ҳамжиҳат бўлуви зару- риятига олиб боражагини, бинобарин, Савет ҳукумати сиёсатининг шу ҳамжиҳатликни мустаҳкамлашга қара- тилмоғи 1кера'клмги'ни назарда тутган эди.
Масалан, XXII томнинг 174 бетини; XXV томнинг 50, 80 бетларини; XXVI томнинг 40, 67, 207, 216 бет- ларини; XXVII томнинг 47 бетини қаранг. Ленин ўзи- нинг шу асарларининг ҳаммасида <ва башқа ба’зибир асарларида бизнинт давлатимизни «ишчи-деҳқон» дав- лати деб та’рифлайди. Лекин Ленин ҳамиша шундай Деяр экан, давлатимиз синфий табиати характеристи- касини эмас, балии ҳамжиҳатлимни мустаҳкамлаш сиёсатини,— бизнинг деҳ^онлар мамлакатимиз шарюи- тида давлатимизнинг пролетарлик табиатидан ва соци- алистик вазифаларидан келиб чиқадиган шу сиёсатни белгилашни кўзда тутганини тушунмаслик таажжуб- ланарли бир ҳол бўлар эди. Ишчи-деҳқон давлати


214
й. й. С t А Л й Н
ҳақида ана шу шартли ва муайян бир ма’нода, лекин фақат шу ма’нодагина гапирмоқ мумкинки, Ленин ҳам ўз асарларининг кўрсатилган жойларида худди ана шундай қилган эди.
Давлатимизнинг синфий табиатига келганда, Ленин: деҳқон аҳоли кўпчилик бўлган мамлакатдаги бюрократларча бузилиш ҳоллари бор ишчи давлати, деб, бу масалани ҳечқандай қинғир ма’нога ўрин қолдирмайдиган даражада жуда ҳам аниқ қилиб та’- бирлаб берганини юқорида айтиб ўтган эдим. Равшан бўлса керак. Шунга қарамай, ҳарфни «ўқий» олади- ган, лекин ўқилган асарнинг ма’носини тушуниб олиш- ни истамайдиган ба’зибир «ўқучилар», давлатимизнинг синфий табиати масаласида Ленин бизни «чалкашти- риб» юборди, «шогирдлари» эса «чалкашлик»ни «ту- затишни» пстамайдилар, деб ҳали ҳам шикоят қилиб келмоқдалар. Бу ran бироз кулгини қистатади.
Сиз: «тушунмовчилик»дан чиқиш йўли борми? — деб сўрарсиз.
Менимча, чиқиш учун битта йўл бор. Ленин асар- ларини айрим цитаталардан эмас, балки чинакам ўрганмақ, сра тўхтамай, жиддий равишда ва қунт блан ўрганмоқ керак.
Менимча, бошқача йўл йўқ.
„Болъшевик" № 6, 1927 йил 15 март


215
ШИНКЕВИЧГА ХАТ
Кечик,иб жавоб берганим учун кечирасиз.
1) Сиз Лениниинг араққа қарши айтган сўзларини далил келтирибсиз (XXVI ва XXVII томларга қарал- син43). Лениннинг сўзлари, албатта, Марказий Коми- тетга ма’лум. Агар партия Марказий Комитети, шунга қарамай, арақ мояопюлиясини жорий қилишга рози бўлган экан, бунинг сабаби шуки, Марказий Комитет бунга 1922 йилда Лениннинг розилигини олган эди.
Ленин, агар биз бирмунча ён берсак, қарзлар юзаоидан буржуа давлатлар блан ҳисобу чўтимизни гўғрилаб олиш ва катта заём ёки узоқ муддат блан катта кредит олиш имконияти йўқ, деб ҳисоблаган эмас. Генуядаги конференция вадтида44 у ана шундай Деб ўйлар эди. Бу хил комбинация қилинганда бизга, албатта, ара^ни жарий ^илишга тўғри келмас эди. Аммо бу комбинация амалга ашмай қолди, саиоат Учун пул эса бизда йўқ эди, ҳолбуки ма’лум минимум маблағ бўлмаса, бизнинг саноатимизни, я’ни бутун халқ хўжалигимизнинг тақдири блан боғлангая сано- атимизни бирмунча тузукроқ ^илиб ри1вожлантирамиз, Деб умид қилаолмас эдик,— бинобарин, биз Ленин 14*


216
И. В. С Т А Л И Н
блаи бирликда, арақ монополиясини киритишга тўғри келади, деган фикрга келдик.
Қайси бири яхши: четэл капиталииинг асоратими, ёки ара.қ монотюлиясини жорий қилишми,— бизнинг олдимизда масала шу тарзда турган эди. Ма’лумки, биз арақни танладик, чунки агар пролетариат ва деҳ- қонларнинг ғалабаси йўлида салгина ифлосга булға- ниб чиқиш керак экан, майли,— биз 'ишимизнинг ман- фаати деб шу охирги чорага ҳам кўнамиз, деган фикрда эдик ва ҳозирда ҳам шу фикрдамиз.
Бу масала бизда 1924 йил октябрида партиямяз- иинг Марказий Комитети муҳокамасига қўйилган эди. Марказий Комитетнинг ба’зи а’золари арақ монопо- лиясини жорий 1қилишга қарши чиқдилар-у, броқ са- ноат учун мабларни даердан олиш мумкинлигини кўрсатмадилар. Бунга жавобан, Марказий Комипетнинг 7 а’зоси, шу жумладан мен ҳам, Марказий Комитет пленумига қуйидаги баёнотни тақдим қилдик:
«Уртоқ Ленин 1922 йил ёзида ва ўша йилнинг кузида ҳам (сентябрь) бизнинг ҳарбиримизга бирнеча марта, четэлдан заём олишга умид йўқлигидан (Генуядаги муваффақиятсизлик) арақ монополиясини жорий қилиш керак бўлади, бу нарса валюта- нинг кучини сақламоқ ва саноатга мадад бермоқ учун минимал фонд ташкил этиш учун айниқса зарур, деб айтган эди. Мана шуларнинг ҳаммасини билдиришни ўз бурчимиз деб биламиз, чунки ба’зи ўртоқлар бу масала юзасидан Лениннинг илгари айтган гапларини далил келтирмоқдалар».
Партиямиз Марказий Комитетининг пленуми араҳ монопюлтсини жорий қилиш ҳа^қида қарор .қа-бул қилди.
2) Сизнинг «мен блан хат алоқаси боғлаш» иста» гингиз ҳа^ида эса мен Сизга ёрдамлаютшга тайёрман


ШИНКЕВИЧГА ХАТ
217
ва Сизни ҳизиқтирадиган масалалардан ёэиб тури- [пингизни сўрайман. Эҳтимолки, мен i6nipo3 кечикиб жавоб берарман, лекин ҳарҳолда жавоб бераман.
Қоммунистик салом блан И. Сталин,
1927 йил 20 март.
Биранчи. марта босилди


218
влксм НИНГ V БУТУНИТТИФОҚ КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ45
1927 йил 29 март
У|ртоқлар! Сизларни партиямиз Марказий Қомите- ти номидан табриклашга рухсат этингиз. (Қ a р с а к- л а р.)
Мамлакатимизнинг ишчи-деҳқон ёшларини уюш- тириш ва сиёсий жиҳатдан тарбиялаш йўлидаги қийин ишда сизга муваффақият тилашга рухсат этингиз.
Комсомол бизда ҳамиша жангчиларимизнинг би- риячи сафларида борди. Умид |қиламизки, комсомол бундан кейин ҳам биринчи сафларда туриб, социализм байроғини баланд кўтариб, олға боради. (Қ a р с а к- л а р.)
Ана энди, табриадан кейин, икии масалага ўтишга рухсат этиигиз, бу масалалар ҳақида ҳозиргина сиз- нинг ба’эи «амсомол ўртақларингиз мен блан сўз- лаииган эди.
Биринчи масала—бизнинг саноат сиёсатимиз ма- саласидир. Бу, масалан, бизнинг ички ишларимиздир. Ва иккинчи масала — Нанкия воқиалари46 тўғрисидаги масаладир. Бу — демак, ташқи ишлардир.


ВЛҚСМ V ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
219
қандай қадамлар ташлаши (кераклипини кўрсатиб бе- риши лозим бўлган асюсий йўл,— бу саноат маҳсуло- тининг таннархини ҳамиша камайтириб бориш йўли, саноат молларини чиқариш нархини ҳамиша камайти- риб бориш йўлидир. Бу шундай катта йўлдирки, бизнинг индустриямиз, агар ривожланай деса, агар мустаҳкам- ланай деса1, агар у қишлоқ хўжалигини ўз кетидан эргаштириб боришни истаса, агар у бизнинг социалис- тик экономикамизнинг пойдеворини маҳкамлаш ва кенгайтиришни истаса, шу йўлдан кетиши керак.
Бу йўл ҳаердан келиб чиқди?
Бундай йўлиинг зарурлиши ва ма’1қуллиги,ни бел- гилайдиган сабаблар нимадан иборат?
Бу йўл, лоақал, тўртта асосий сабаб блан белги- ламади.
Биринчи сабаб шундан иборатки, баланд иархлар заминида |қур,илган саноат ҳақиқий саноат бўлмайди ва бўлаолмайди, чунки муқаррар равишда бу хил саноат 'кўкармайдиган ва кўкараолмайдиган мижғов ўсимликка айланиши керак. Товар чиқариш нархларини ҳамиша камайтириб боручи саноатгина, маҳсулот тан- нархини ҳамиша камайтиришга аоосланган саноатгина, демак ўз корханасини, техникасини ва меҳнат ташки- лотини, хўжаликни идора (қилиш метод ва фармала- рини доимо яхшилаб бюручи саноатгина,— фаҳат шундай саноатгина бизга керак, чунки фақат шу саноатгина ривож топиб илгарига кетаолади, ва фа- қат шу саиоат пролетариатни тўла ғалабага етказа- олади.


22Э
И. В. С Т А Л И Н
рақобат !қилиш имжонияти биэда йўқ. Ич/ки бозор бизиинг 'саноатимиз учун асосий боз-ордир. Лекин бундан чиқадиган хулоса шуки, бизнинг саноатимиз ички бозоримиз қай даражада ривожланса ва ке- нгайса, бу бозорнинг ҳажми, саноат .молларига омма- вий талаб қай даражада бўл.са, фақат шу даражада- гина ривожлана ва мустаҳкамланаолади. Хўш, ичкм бозоримизми ни>ма кен1гайтиради, унинг ҳажм!и.ни ни- ма (кучайтиради? Бунга, чунюнчи, саноат молларини1Н1Г нархини ҳам'иша камайтириб бориш блан, я’ми оаноа- тимизни ри1вожлантири(шни(нг мен юи^орида айтиб ўтган асосий йўли блан эришилади.
Учинчи сабаб шундан .иборатки, <саноат молларига на;рхларн1И камайтирмай, саноат молларини ҳамиша арзон }қили1б бармайтуриб, 1ишчиларнинт ‘иш ҳа*қ<ини янада ошириб бориш учун зарур бўлган -шартни са.қ- лаб қюлиш ;мум1ки;н эмас. Бири'нчида1н, ишчиларни1нг ўзлари са-ноат молларин1инг исте’молчилари бўлгани- дан бу мюлларни1Н1г нархларини камайтириш реал шп- ҳаҳини сақлаш ова ошириш учун (Катта аҳамиятга эга бўлмай ^ололмайди. Иикинчвдан, саноат молларининг нархларини камайтириш оиаҳарларда асосан ишчилар исте’мол 1қ'илади1ган қишлоқ хўжалик молл-арининг нархларини бар|қар10р қилиб қўядиким, бу нарса ҳам ишчиларнинг реал иш ҳафши са’ҳлаш ва ошириш учун жуда катта аҳамиятга эга бўлмай қололмайди. Бизиинг социалистик давлатимиз ишчилар иш ҳақини ҳамиша ошириб бормаслиги мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Бундан эса, саноат молларининг нархларини ҳамиша камайтириш ишчилар отнфининг ҳаётини то- бора фаровон -қилиш учун энг керакли 1шартлардан бирадир, деган хулоса чи^ади.


ВЛКСМ V КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
221
Ниҳоят, тўртинчи сабаб шундан иборатки, саяоат молларинин-г нархларини камайтирмайтуриб биз мам- лакатимизда пролетариат ди1ктатурасининг -негизи бўл- ган ҳамжиҳатли1ини, я’ни прюлетариат блан деэдонлар ўрУасидаги, индустрия блан қишлоқ хўжалиги ўрта- сидаги ҳамжиҳатликни сақлаб қололмаймиз. Сиз деҳқон-нинг санюат молларига, газламаларга, .машина- ларга ва бошқа молларга ортиқча ҳақ тўлаётганли- гини била-сиз. Бу ҳолнинг деҳқонлар ўртасида жиддий норозилик туғдиришини ва 'қишлоқ хўжалигининг ўсишини >қийинлаштиришм1Н,и биласиз. Хўш, бундан нима келиб -чиқади? Бундаи фақат шу нарса келиб чи!қадики, агар биз ишч.ила,р синфи блан де^қюнлар ўртасидаги ҳамжиҳатликни, иттифо^ни ҳақиқатан сақ- лаб қолмақчи ва қишлоқ хўжалигини янада ривсж- лантирмоқчи бўлсак, саноат молларининг нархларини доимо камайтириб бориш сиёсатини ўтказишимиз лозим.


222
И. В. С Т А Л И Н
формаларини қўлланмасдан, хўжалик аппаратимизни ихчамлаштирмасдан ва арзонлаштирмасдан меҳнат унумининг жиддий ўсиши ва саноат маҳсул1отин‘инг таннархини доимо камайтириб бориш мумкин бўлма- ётир. Буларнинг ҳаммаси бизга фақат меҳнат унумини ошириш ва саноат молларининг нархини камайтириб туриш учунгина эмас, балки шу асосда қозонилган жам- ғармаларни индустриямизни янада ривожлантириш ва кенгайтиришга қаратиш учун ҳам керак. Бизга ишлабчиқаришни ва хўжаликни идора қилишни соци- алистик асосда рационализациялаш ана шунинг учун керак.
Шу тариқа бир за-нжир ҳосил бўлади: саноат маҳ- сулотининг таннархини ва товарнинг чиқариш нархини ҳамиша камайтирмайтуриб индустрияни яна ривож- лантираолмаймиз, 1саноат молларининг нархини эса янги техника ишлатмасдан, меҳнат ташкилотининг янги формаларини қўлланмасдан, хўжаликни идора қилишнвнг янги, ихчамлаштирилган усулларини қўл- ланмасдан туриб камайтириб бориш мумкин эмас. Шунинг учун ишлабчиқаришни ва хўжаликни идора қилшшни социалисгик асосда рационализациялаш ма- саласи ҳозирги замоннинг энг муҳим масалаларидан бири бўлиб турипти.
Мана шу сабабдан, мен ўйлайманки, ишлабчиқа- ришни ва хўжаликни идора 1қилишни рационализа- циялаш .тўғрисида партиямиз Марказий Комитетининг яқинда чиқарган |қарори47 партиямизнинг энг муҳим қарорларидан бири бўлиб, у яқин давр учун бизнинг саноат сиёсатимизни белгилаб беради.


ВЛКСМ V ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
223
қурбанлар талаб этади, дейдилар. Бу тўғри, ўр- тоқлар.
Бизнинг революциямиз тарихи кўрсатадики, бизда бўлган катта ишларнинг ҳечбири, мамлакатимиздаги бутун ишчилар синфмнинт манфаати учун бу синф- нинг айрим гуруҳлари томонидан ба’зи қурбонларсиз ўтган эмас. Масалан, ҳеч бўлмаса, гарчи ҳозирги озгина қурбонларни бизда граждан уруши давридаги катта қурбонлар блан сра тенглаштириб бўлмаса ҳам, граждан урушинм олинг. Кўриб турибоизки, у |қурбон- лар ҳозир бизда ортиғи блан қопланмоқда.
Ҳозирги озгина қурбонларнинг яқин келажакда жуда ортиғи блан ҳопланиб кетишини исботлаб ту- ришнинг ҳожати бўлмаса керак. Мана шу сабабли мен ўйлайманки, биз бутун ишчилар сияфининг ман- фаати учун ба’зи озгина қурбонлар олдида тўхтаб қолмаслигимиз керак.
Комсамол бизда ҳамавақт жангчиларимизнинг би- ринчи сафларида туриб келди. Мен унинг революцион ҳаётиммз воқиаларидан орқада |қолган вақтларини билмайман. Мен ҳозир ҳам, социалистик рацианали- зацмяни амалга ошириш масаласида ком'оомолнинг ўзига муиосиб ўрин эгаллашига шубҳа қилмайман. (Қарсакла р.)
Энди иикинчи масалага — Нанкин воқиалари ма- саласига ўтишга ижозат берингиз. Мен, Нанкин во- қиалари бизлар учун тасодифий бир нарса бўлмаслипи керак, деб ўйлайман. Империализм зўрлик ва талон- чилик қилмай, қон тўммай ва ўқ узмай яшайолиайди. Шунигаг учун ҳам у империализмдир. Шу сабабдан Нанкиндаги вои^иалар биз учун кутцлмаган бир у>л бўлолмайди.


224
И. В. С Т А Л И Н
Нанкин «воқиалари иимадан дарак беради?
Уларнинг сиёсий аҳамияти нимадан иборат?
Бу воқиалар империализм сиёсатида бурилиш, қу- ролли ярашдан хитой халқига қарш.и 'ҳуролли урушга бурилиш давр-и келганлигини кўрсатади.
Наикин воқиаларигача империализм ўз ниятлари- ни тинчлик тўғрисвдаги ва бошқа мамлакатларнинг ички ишларига аралашмаслик тўғрисидаг.и чучмал сўзлар блан, «цивилизация» ва «инсонпарварлик» ни- қоби блан, Миллатлар иттифоқи ва ҳоказолар блан бекитишга ҳаракат қилар эди. Нанкин (воқиаларидан кейин империализм чучмал сўзларни ҳам, аралашмас. ликни ҳам, Миллатлар иттифоқини ҳам, бошқа ҳар- қандай ниқобни ҳам бутунлай бир чеккага йиғишти- риб адўйди. Ҳозир имтгериализм бутун дун’ё кўзида ўзининг оч.иқдан-очиқ йиртқич ва золим эканлигими тамомила кўрсатиб турибди.
Буржуа пацифизмига яна бир қақшатғич зарба берилди. Чунки империалистик пацифизмнинг Бонкур- лар, Брейтшейдлар ва бошқалар сингари куйловчи- лари Нанкин аҳолисининг ўдқа тутилиш фактига қар- ши, ўзларининг ёлғон пацифистик гапларидан бошқа, нимани ҳам пеш қилаолар эдилар?
Миллатлар итгифоқи яна бир шапалақ еди. Чунки Миллатлар иттифоди а’золаридан бири Миллатлар иттифоқи а*золаридан бошқа бирининг аҳолисини ўққа тутаётгаида Миллатлар итгифоқининг ўзи бу фактнинг менга дахли йўқ деб жим туришга мажбур бўлганли- гини империализм малайларвдан башқа кимлар «нор- мал» ҳол деб ҳисоблай юлади?


ВЛКСМ V КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТК
225
қилинадиган ҳарбий ҳужумларнииг бошланишидир, деб ҳақ гапни айтганлиги исбот этилди. Чунки Шан- хайда қўшин империалиэмга «сўздан» «ишга» ўтиш учун керак бўлганлигини ҳозир кўрлардан бошқа ким кўрмаслиги мумкин?
Нанкин воқиаларинииг ма’моси ана шу.
Нанкин авантюрасини бошлашга ботинган импе- риалистларнинг ниятлари (қандай бўлиши мумкинэди?
Империалистлар, юзларидан ниқобни олиб ташлаб ва Нанкинда артиллерияни ишга солиб, эҳтимол, та- рих ғилдирагини орқага бурмоқ, барча мамлакатларда ўсиб бораётган революцион ҳаракатни тўхтатмоқ ва жаҳон ка-питализмининг империалистик урушдан бу- рунгидек нисбий б'ар|қар|орли1гини тиклаш учун кураш бошлаб юбормоқ ниятида бўлган бўлишлари -мумкин.
Ма’лумки, капитализм империалистик урушдан ўн- ғарилмас зарбалар еб чиқди.
Ма’лумки, ўн йилча бурун СССР ишчи ва деҳқон- лари капитал фронтини ўпириб, унга ўнғарилмас зар- ба етказдилар.
Ма’лумки, империалистик уруш мустамлака ва қа- рам мамлакатларда империализм ҳукмронлигининг асосларини бўшаштириб қўйди.
Ма’лумки, Октябрьдан кейин ўн йил ўтгач, хитой ишчи ва деҳқонлари ҳам империализм фронтвни ўпирабошладилар ваулар бу фронтни батамом ўпириб ташлайолмайдилар деб ўйлашга ҳеч қандай асос йўқ.


226
й. 6. С tAЛ Й Н
овора бўлибдирлар. Чун1ки фақат ақлини йўқотиб қўй- ган одамларгина артиллерия қонунлари тарих қонун- ларидан кучлироқ деб, Нанкинни ў^қа тутиш блан тарих ғилдирагини орқага буриш мумкин д&б ўйлаши мумкин-
Империалистлар, эҳтимол, Нанкинии ўҳ^а тутиш блан бошқа мамлакатлардаги, озодликка интилучи мазлум халқларни, уларга: Нанкиндаги ҳикоя сизнинг тўғрингиздадир дегандай қилиб чўчитмоқчи бўлган- дирлар. Бундай эмас деб ҳеч айтиб бўлмайди, ўртоқ- лар. Чўчитиб қўйиш сиёсатининг империализм тари- хида ўз «асослари» бор. Лекин унинг, 1бу сиёсатнинг яроқсизлиги ва мақсадга етаолмаслигига шубҳа бў- лиши даргумон. Бу сиёсатни рус чоризми ўз вақтида «муваффақият блан» ишлатган эди. Лекин бу сиёсат- нияг ақибати вима бўлди? Биласизки, у чоризмни батамом ҳалокатга элтди.


ЙЛКСМ V койФерёнцийсида сўзланган нўгк 22?
ва тасдиқланган шартларга «хайрихоҳ эмаслар». Mana шундай қилиб, афтидан, им1периалистлар Нанкинни уққа тутиб, келажавда миллий ҳукумат блан артил- лерия зўри ва артиллерия таронаси остида гаплаш- моқчи бўлганликларини билдирмоқчи бўлгандирлар. Империалистларнинг музикага бўлган ҳаваслари ана шундақа. Бу ажабтавур музиканинг канни1баллар му- зикасига ўхшаганлигидан империалистлар таб торт- маётирлар шекилли...
Улар ўз мақсадларига эришадиларми, йў^ми,— буни яҳин келажак кўрсатади. Брсиқ шуни айтиш ■керакки, улар ҳозирча бир нарсага эришдилар: хитой- лар ўртасида империализмга қарши душмаиликнинг чуқурлашуви, Гоминдан48 кучларининг бирлашуви ва Хитойдаги революцион ҳара1катнинг янада сўлга бури- либ кетишига эришдилар.
Ҳозирча натижалар аксинча бўлиб чиқаётганлиги- га шубҳа (қилиб бўлмаса керак.
Демак, шу тариқа, Нанкиннм ўққа тутиш блан империалистлар бир нарсани кўзлага1Н эдилар, аммо амалда бошқа нарса бўлиб чиқди, шунда ҳам улар кўзлаган нарсанинг тамомила теокариси келиб чиқди.
Нанкин вақиаларининг якунлари ва перспективаси ана шу.
Консерватив лагерь донишмандларининг сиёсати ана шу.
Кимники худо ураман деса, ун.и ақлидан оздиради, Деб бежиз айтилмаган. (Қаттиқва узоқ давом этган (қ а р сакл а р.)
JVs 72,
1927 йил 31 март


228
ЧУГУНОВГА ХАТ
Жуда кечикиб жавоб бераётирман. Қечирасиз.
1) 	1912 йилда Лениннинг Сун Ят-сенни қилган танқиди49, албатта, эскирган эмас ва ўз кучида қола- ди. Броқ бу танқид эски Сун Ят-сенга ниобатан эди. Ахир, Сун-Ят-сен, ҳамавақт бир нуқтада турган эмас. У, дун’ёда ҳамма нарса риаожланиши сингари, олға қараб ўсиб борди. Октябрьдан кейин, айниқса 1920— 21 йилларда, Ленин Сун Ят-сенга ‘катта ҳурмат блан қаради, бунинг сабаби, асосан, шуки, Сун Ят-сен Хи- той коммунистлари блан яқинлашиб, ҳамкорлик қила- бошлади. Ленин ва сунятсенизм ҳа>қида гапирганла- рида бу ҳолни назарда тутиш керак. Бу, Сун Ят-сен коммувист эди, деган галми? Иўқ, ундай эмас. Сун- ятсенизм блан коммунизм (марксизм) ўртасидаги фарқ .қолади. Агар, шунга қарамай, Хитой коммунист- лари гоминданчилар блан бир иартияда, Гоминдан партиясида ҳамкорлик қилаётган эканлар, бунинг боиси шуки, Сун Ят-сеннинг уч принципи — демо- кратия, миллат, ооциализм — Хитой революцияси ри- вожининг ҳозирги босқичида коммунистлар блан сунятсенчиларнинг Гоминдан партиясида биргалашиб ишлашлари учун тамоман мақбул бўлган негиздир.


ЧУГУНОВГА XAf
229
Россия ҳам бир ваҳт буржуа-демократик револю- ция олдида турган эди, ҳолбуки шунга қарамай, коммунистлар блан эсерлар у вақтда бир умумий партияга кирган эмас эдилар, деган гаплар,— ҳеч- кандай асоси йўқ гаплардир. Гап шундаки, у вақтда Россия миллий жиҳавдан эзилган мамлакат эмас эди (у ўзи бошқа миллатларни эзишдан тортинмас эди), шу сабабдан ҳам Россияда мамлакатнинг рвволюцион кучларини бирлашган лагерь қилиб уюштиручи кучли миллий момент йўқ эди, ҳолбуки ҳозирги Хитойда миллий момент боргина эмас, балки у ҳали Гоминдан ичида Хитой революцион кучлари ўртасида-ги ўзаро муносабатлар характерини белгилайдиган асосий мо- мент бўлиб туради (империалист золимларга қарши кураш).
2) Менинг XIV с’езддаги докладимда50 «Ятюнияга ён бериш», яна тағин «Хитой ҳисобидан ён бериш» тўғрисида бир калима сўз айтилмаган. Бу жиддий қараш эмас, ўртоқ Чугунов. Унда мен фақат Япония блан дўстона муносабатлар тўғрисида гапирганман. Хўш, дипломатия нуқтаи назаридан дўстона муноса- батлар нима дамак? Бу, биз Япония блан урушмоқчи эмасмиз, биз тинчлик сиёсати тарафдоримиз демакдир.
3) Шимолий Американинг икки ма’ноли сиёсатига келсак, бу сиёсат, бу икии ма’нолик шу (қадар ючиқ ва равшандирки, уни изоҳлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ.
Коммунистик салом блан И. Сталин 1927 йил 9 апрель.
1'иринчи марта босилди
16 Ц. в. С т а л ■ в, том I


230
ПАРТИЯНИНГ ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИДАГИ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
Ян — скийга жавоб
Хатингизни, албатта, ўз вақтида олганман. Аммо, бирмунча кечикиб жавоб бераяпман, бунинг учун афв сўрайман.
1) 	Ленин, «ҳарқандай революциянинг энг асосий масаласи давлат ҳокимияти масаласидир» дейди (XXI том, 142 бетга қаралсин). Ҳокимият қандай синф ёки қандай синфлар қўлидадир; дандай синф ёки қандай синфлар ағдариб ташланиши керак, қандай синф ёки қандай синфлар ҳокимиятни қўлга олиши керак,— «ҳарқандай революциянинг энг аоосий масаласи» шу- дир.
Партиянинг асосий стратегия шнорлари — револю- циянинг ма’лум бир бутун босқичи давомида ўз кучи- ни сақлайдиган шиорлари Лениннинг мана шу асосий тезисига бутунлай ва тўла суянмаса, аоосий шиор деб аталаолмайди.


ПАРТЙЯНИНГ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
231
агар бу шиорлар партиянинг кенг халқ оммасидан бу вазифани бажариш учун зарур бўлган катта ва кучли сиёсий армия тузишини енгиллаштирса, шундагина * тўғри шиорлар бўлаолади/
Революциянинг у ёки бу босқичи давомида мағлу- биятлар ва чекинишлар, муваффақиятсизликлар ва айрим тактика хатоларининг бўлиши мумкин, лекин бу ҳали а-сосий сгратегик шиор ғютўғри, дега-н сўз эмас. Чунончи, ревюлюциямизнинт биринчи босқичи- даги асосий шиор — «буржуазияни бетараф қилиб қўйиб, барча деҳқонлар блан бирликда, подшо ва помешчикларга қарши, буржуа-демакратик революция- нинг ғалабаси учун» деган ши-ор, 1905 йил революция. сининг мағлубиятига «қарамай, жуда тўғри шиор эди.
Демак, партиянинг асосий шиори тўғрисидаги масалани революция тараққийсининг у ёки бу босқичи- даги унинг муваффақиятларц ёки муваффақиятсизлик- лари масаласи блан аралаштири-ш ярамайди.


232
И. В. С t А Л И й
яна бир миоол: Октябрь революцияси буржуазияни ағдарди ва ҳокимиятни пролетариат қўлига ўтказди,- лекин бирданига: а) умуман, буржуа революциясини охиригача етказмади ва б) хусусан, қишлоқда қулоқни яккалаб қўймади, бу ишни ма’лум бир вақтгача чўзди, броқ, бу революциянинг иккинчи бооқичидаги асосий шиоримиз — «ўрта деҳқонни бетараф қилиб туриб, камбағал деҳқонлар блан бирликда, шаҳар ва қиш- лоқда капитализмга қарши, пролетариат ҳокимияти учун» деган шиор нотўғри эди, деган сўз эмас.
Демак, партиянинг асосий шнори тўғрисидаги ма- салани шу.шиордан келиб чиқадиган айрим талаб- ларни амалга ошириш муддати ва формалари тўғриси- даги масала блан аралаштириш ярамайди.
Шунинг учун, партиямизнинг стратегик шиорларига революцион ҳаракатнинг бирон давридаги айрим му- ваффақиятлари ёки мағлубиятлари нуқтаи назаридан қараб ҳам, айниқса бу шиорлардан келиб чиқадигая айрим талабларни амалга ошириш муддати ва форма- лари нуқтаи назаридан қараб ҳам баҳо бериш мумкин эмас. Партиянинг стратегик шиорларига синфий кучлар- ни марксча таҳлил қилиш ва революциянинг ғалаба- си учун, ҳокимиятни янги синф қўлига тўплаш учун ку- раш фронтида революцион кучларнинг тўғри жойлаш- тирилиши нуқтаи назаридангина баҳо бериш мумкин.
Сизнинг хатойингиз шундан иборатки, Сиз мана шу жуда муҳим методология масаласига э’тибор ■қилма- гансиз ёки уни тушунмагансиз.
2) 	Сиз ўз хатингизда ёзасиз:


ПАРТИЯНИНГ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
233
Манфаатдор бўлганликлари учун, «барча деҳқонлар блан иттифоқ бўлиш» шиори Октябрьгача, Октябрь пайтида ва Октябрьдан кейинги биринчи даврда тўғри шиор эди».
Шундай ҳилиб, бу цитатадан шундай хулоса чиқа- дики, партиянинг револиоциянинг биринчи бооқичидаги (1905 йил—1917 йил февраль), ran чор-л-омешчик ҳокимиятиии ағдариш ва пролетариат блан деҳқонлар диктатурасини ўрнатиш устида борган вақтдаги стра- тегик шиори революциянинг иккинчи босқичидаги (1917 йил февраль—1917 йил октябрь),гап буржуазия ҳокимиятини ағдариш ва пролетариат диктатурасини ўрнатиш устида борган вақтдаги стратегик шиордан фарқ қилмас экан.
Демак, Сиз буржуа-демократик революция блан пролетар-социалистик революция орасидапи асосий фарқни инкор қиласиз. Сизнинг бундай хато қилиши- нгизнинг сабаби шуки, Сиз оддий бир нарсани: страте- гик шиорнинг асосий темаси революциянинг айни бос- қичида ҳокимият тўғрисидаги масала эканлигини, қандай синф ағдарилиши ва ҳокимият қандай синф қўлига ўтиши тўғрисвдаги масала эканлигини тушу- нишни истамасангиз керак. Бу масалада Сизнинг мут- лақо ноҳақ эканлигингизни исбот қилиб ўтиришнинг зарурати бўлмаса керак.


234
И. В. С Т А Л И Н
ўз олдига асоюий вазифа қилиб қўйга-н эди, деб Сизга ким айтди? Сиз бун-и қаердан олдингиз? Буржуазия Ҳ01КИМИЯТИНИ ағдариш ва пролет.ариат диктатураси барпо қилишни буржуа революцияси рамкасига сиғди- риб бўладими, ахир? Пролетариат диктатурасининг ўрнатилиши буржуа революцияси рамкасидан чиқиш эмасми, ахир?
Қулоқлар (булар ҳам деҳқон-ку) буржуазиянинг ағдарилишини ва ҳокимиятнинг пролетариат қўлига ўтишини қувватладилар деб айтиш мумкивми, ахир?
Ерни национализация қилиш, ернинг хусусий мулк- лигини бекор қилиш, ер олди-оотди'сини ман’ қилиш ва ҳоказо, шу кабилар тўғр.исидави декрет,— бу дек- ретни социалистик декрет деб э’тироф |Қ'Или*ш мум!кин бўлмаса-да,— шу декрет бизда қулоқлар блан иттифоқ бўлиш асосида эмас, балки улар блан кураш асосида амалга оширилганл.игини 'қандай қилиб и-нкор қилиш мумкин?
Қулоқлар (булар ҳам деҳқон) Совет ҳукуматининг фабрика, завод, темир йўл, банк ва ҳоказоларни экс- проприация қилиш тўғрисидаги декретларини ёки пролетариатнинг империалистик урушни гражданлар урушига айлантириб юбориш тўғрисидапи шиорини қувватладилар деб айтиш мумкинми, ахир?
Октябрьдаги асосий нарса шу ва шунга ўхшаш акт- лар эмас, буржуазияни ағдариш ва пролетариат дик- татураоини ўрнатиш эмас, балки буржуа революциясини охиригача етказишдир деб айтиш мумкинми, ахир?


ПАРТИЯНИНГ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
235
паолмагани каби, Октябрь революцияси бўлмаса, буржуа революцияси охиригача етказилаолмас эди, бинобарин Октябрь ревюлюцияси буржуа революция- сини охиригача етказганлиги учун Октябрь революция- сига 'барча де^қонларнинг хайрихоҳлик кўрсатиши лозим эди. Буларнинг ҳаммаси шубҳасиз. Броқ, шунга асосланиб, буржуа революциясини охиригача етказиш Октябрь революцияси давомида бўладиган ҳосила бир нарса бўлмай, унинг моҳияти ёки асосий мақсади эди деб айтиш мумкинми, ахир? Сиз Октябрь революция- сининг асосий мақсадини — буржуазия ҳокимиятини ағдариш, пролетариат диктатурасини ўрнатиш, импе- риалистик урушии гражданлар урушига айлантириш, капиталистларни экапраприация қилиш ва шу каби- ларни ҳаёққа қўйдангиз?
Агар стратегик шиорнинг асосий мавзуи ҳарқандай революциянинг аоосий масаласи бўлса, я’ни ҳокимият- нинг бир синф қўлидан иккинчи синф (қўлига ўтиши масаласи бўлса, бундан, пролетар ҳокимиятининг бур- жуа революциясини охиригача етказиши масаласини буржуазияни ағдариш ва шу пролетар ҳокимиятининг ўзини қўлга олиш масаласи блан, я’ни революциянинг иккинчи босқичидаги стратегик шиорнинг аоосий мав- зуи бўлган масала блан аралаштириш ярамаслиги равшан эмасми?


236
И. В. С Т А Л И Н
ярмидаёқ гапирган эди51. Бусиз пролетар революция- сининг ўзи ҳам мустаҳкамланаолмас эди.
Бунда қуйидаги муҳим ҳолатни назарда тутмоқ керак. Буржуа революцияоини охиригача етказиш бир- данига қилинадиган иш эмас. Аслда у, Сиз ўз хати- нгизда айтганингиздай, фақат 1918 йилнинг бир лар- часинигина ўз ичига олиш блан қолмай, балки 1919 йилнинг бир қисмини ҳам (Поволжье — Урол) ва 1919—1920 йилларнинг бир қисмини ҳам (Украина) ўз ичига олиб, бутун бир даврга чўэилди. Мен Колчак ва Деникиннинг ҳужумини назарда тутаман, у вақтда ҳамма деҳқонлар олдида помешчик ҳокимиятининг тикланиши хавфи кўндаланг бўлиб турган эди ва у вақтда деҳқонлар, ҳақиқатан барча деҳқонлар, буржуа револгоциясини охиригача етказиш ва бу ревблюция меваларини ўз қўлларида сақлаб қолиш учун Совет ҳокиммяти атрофида жипслашувга мажбур бўлган эди- лар. Сиз Ленин асарларидан келтирган цитаталарни ҳам, шунингдек, !парти,я шиорларини турмушга ошириш йўлларини ҳам тўғри тушунмоқ учун, ҳақиқий ҳаёт оқимининг бу мураккаблиги ва хилма-хиллигини, про- летариат диктатурасининг бевосита социалистик вази- фалари буржуа революциясини охиригача етказиш вааифалари блан бундай «ажаб бир суратда» чирма- шиб кетганлигини ҳамавақт назарда тутмоқ лозим.


ПАРТИЯНИНГ УЧ АСОСИИ 1ИИОРИ ТУҒРИСИДА
237
блан биргалашиб, шаҳар ва қишлоқда капиталистик буржуазияга қарши, пролетариат ҳокимияти учун ва ҳоказо деган шиорининг тўғрилигини тасдиқлайди, холос. Нима учун? Шунинг учунки, буржуа револю- циясини охиригача етказиш учун аввал Октябрьда буржуазия ҳокимиятини ағдариб ташлаш ва пролета- риат ҳокимиятини барпо қилиш керак эди, чунки фақат шундай ҳокимиятгина буржуа революциясини схиригача етказаолади. Октябрьда пролетариат ҳоки- миятини барпо қилиш учун эса буржуазияни ағдара- оладиган, пролетариат ҳокимиятини барпо қилаолади- ган тегишли сиёсий армияни Октябрьга тайёрлаш ва уюштириш лозим эди, шу блан бирга, бундай сиёсий армияни биз фақат буржуазияга қарши, пролетариат диктатураси учун пролетариат блан камбағал деҳ- қонлар иттифоқи деган шиор остидагина тайёрлайол- ганимиз ва уюштираолганлигимизни иобот қилишнинг ҳожати ҳам йўқ.
Аниқки, 1917 йил апрелидан 1917 йил октябригача амалга оширилган бундай стратегик шиор бўлмаганда, биз бундай сиёсий армияга эга бўлаолмаган бўлар эдик, демак Октябрьда ғалаба қозонолмаган бўлар эдик, буржуазия ҳокимиятини ағдариб ташлайолмаган бўлар эдик, демак буржуа революцияоини охиригача етказиш имкониятага эга бўлмаган бўлар эдик.
Ана птунинг учун, буржуа революциясини охирига- ча етказишни революциянинг иккинчи босқичидаги стратегик шиорга—пролетариатнинг ҳокимиятни қўл- га олишини та’минлашни ўзига вазифа қилиб олган шиорга қарама-қарши қўйиш ярамайди.


238
и. в. с т л л и н
биринчи босқичи (буржуа-демократик революция)да- ги стратегик шиор блан революциянинг иккиичи бос- қичи (пролетар революцияси)даги стратегик шиор орасидаги аюосий фар^ни э’тироф (қилиш, ревюлюция- нинг биринчи босқичи даврида биз буржуа-демократик революция учун барча деҳқонлар блан бирга борган- лигимизни, революцияиивг иккинчи босқичи даврида эса пролетар революцияси учун капитал ҳокимиятига қарши камбағал дездонлар блан бирга борганлигимиз- ии э’тироф қилишдир.
Буни э’тироф |қилиш керак, чунки революциянинг биринчи ва иккинчи боақичларидаги синфий кучларни таҳлил дилганимизда биз бундай қилишга албатта мажбур бўламиз. Акс ҳолда, нима учун биз 1917 йил- нинг февралигача пролетариат блан деҳқонларнинг революцион-демократик диктатураси шиори остида иш олиб бориб, 1917 йилнинг февралидан кейин бу шиорни пролетариат блан камбағал деедонларнинг социалис- тик диктатураси шиорига алмаштирганлигимизни ту- шунтириб бериш мумкин бўлмайди.
1917 йил март — апрелида нима учун бир шиорни бошқа 'бир шиор блан алмаштирганлигимизни Сизнинг схемангиз блан тушунтириб бериш мумкин эмаслигига тан беринг.
Ленин партиянинг икки стратегик шиори ўртаси- даги бу асосий фарқни «Демократик революцияда социал-демократиянинг икки тактикаси» деган брошю- расидаёқ кўрсатиб ўтган эди. У партиянинг буржуа- демократик революцияни тайёрлаш вақтидаги шиорини бундай та’рифлаган эди:
«Пролетариат самодержавиенинг қаршилигини куч блан янчиб ташлаш ва буржуаздадинг беқарорлигини ҳаракатсиз қилиб қўйиш


ПАРТИЯНИНГ У.Ч АСОСИЙ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
239
учун деҳқонлар оммасини ўз ёнига олиб, демократик ўзгаришни охиригача етказиши керак» (VIII том, 96 бетга қаралсин).
Бошқача қилиб айтганда: буржуазияни бетараф килиб қўйиб, барча деҳқонлар блан бирликда само- державиега қарши, демократик ўзгариш учун.
Партиянинг социалистик революцияни тайёрлаш давридаги шиорига келганда, бу шиорни Ленин бун- дай та’рифлаган эди:
«Пролетариат буржуазиянинг қаршилигини куч блан синди- риб, деҳқонларнинг ва майда буржуазиянинг беқарорлигини ҳара- катсиз қилиб қўйиш учун аҳолининг ярим пролетарлар оммасини ўз ёнига олиб, социалистик ўзгаришни амалга ошириши лозим» (ўша жойга қаралсин).
Бошқача -қилиб айтганда: шаҳар ва қишлақда май- да буржуазияни бетараф қилиб қўйиб, камбағал деҳқонлар блан ва умуман аҳолянинг яримпролетар табақалари блан бирлиеда, буржуазияга қарши, социа. листик ўзгариш учун.
Ленин 1905 йилда шундай деган эди.
Ленин 1917 йил апрелида, ўша ва!қтдаги сиёсий аҳволни, пролетариат блан деҳқонлар революцион-де- мократик диктатурасининг буржуазия реал ҳокимияти блан чирмашиб кетиши, деб та’рифлаб, бундай деган эди:
«Россиядаги ҳозирги пайтнинг хусусияти революциянинг биринчи босқичидан, я’ни пролетариатнинг етарли даражада онгли бўлмаганлиги ва уюшмаганлиги орқасида ҳокимиятни бур- жуазия қўлига берган босқичдан революциянинг иккинчи бос- Қичига, я’ни ҳокимиягни пролетариат ва деҳқонларнинг камбағал табақалари* қўлига бериши лозим бўлган босқичга ўтишдан ибо- рат» (Лениннинг «Апрель тезислари», XX том, 88 бетга Қаралсин).
* Курсив меники. И. Ст.


240
И. В. С Т А Л И Н
1917 йил август охирида, Октябрьга тайёрлик иш- лари қизиб кетган бир вақтда, Ленин «Де^онлар ва ишчилар» деган махсус мақоласида бундай деб ёзди:
«Монархияни фақат пролетариат блан деҳқонларгина ағда- риб ташлайоладилар — ўша вақт нуқтаи назаридан (1905 йил на- зарда тутилади. И. Ст.) синфий сиёсатимизнинг асосий йўли шундай эди. Бу йўл тўғри ҳам эди. 1917 йилнинг февраль ва марти буни тағин бир марта тасдиқлади. Қамбағал деҳқон- ларга* (бизнинг программамизда айтилишича, яримпролетарларга) раҳбарлик қилучи пролетариатгина урушни демократик сулҳ блан тамомлайолади, уруш жароҳатларини даволайолади, социализм- га томон қўйилиши мутлақо зарур бўлган ва кечиктириб бўл- майдиган қадамларни қўябошлайолади — ҳозир бизнинг синфий сиёсатимизнинг асосий йўли мана шундай» (XXI том, 111 бетга қаралсин).
Бундан, бизда ҳозир гўё пролетариат блан кам- бағал деданлар диктатураси бор экан, деган ма’но чиқариш ярамайди. Бундай тушуниш, албатта, нотўғ- ри. Биз Октябрьга пролетариат блан камбағал деҳ- қонлар диктатураси пгиори остида бордик, биз сўл эсерлар блан блок тузганлиги1м.из ва улар блан бир- галаши1б раҳбарлик қилганлигимиз учун, бу шиорни Октябрьда расмий суратда амалга оширдик, гарчи ҳақиқатда, биз большевиклар кўпчили!кни тапткил қил- ганлигимиз сабабли, ўша вақтда бизда пролетариат диктатураси бўлган бўлса ҳам. Пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси расмий суратда, фа- қат сўл эсерлар «ис’ёнидан»52 кейин, сўл эсерлар блан тузилган блок бузилгандан кейин, раҳбарлик бутунлай ва тўла суратда бир партия қўлига, давлатга бошқа партия блан биргалашиб раҳбарлик қилмайдиган ва қилаолм-айдиган бизнинг партиямизнинг қўлига ўтган- * Курсив меники. И, Ст.


ЙАРТИЯЙИНГ УЧ асосий шиори тўғрисида
241
дан кейингина йўқ бўлди. Мана шу бизда пролетариат диктатураси деб аталади.
Ниҳоят, Ленин 1918 йилнинг ноябрида революция- нинг босйб ўтган йўлига цайрилиб назар ташлаб, бун- дай деб ёзг-ан эди:
«Шундай, биз бутун деҳқонлар блан бирга борар эканмиз, бизнинг революциямиз буржуа революциясидир. Буни биз жуда ҳам аниқ англаб келдик, 1905 йилдан буён юз ва минг марта- балаб гапириб келдик, тарихий процесснинг бу зарур босқичидан на сакраб ўтишга ва на уни декретлар блан бекор қилишга ҳечқачон урунмадик... Лекин 1917 йилда, апрель ойидан бош- лаб, Октябрь революциясидан анча илгари*, ҳокимиятни қўлга олганимизгача*, биз халққа: энди революция бунда тўхталиб қолаолмайди, чунки мамлакат илгарилаб кетди, капитализм илга- рига қараб қадам босди, вайронлик мисли кўрилмаган даражага етди, бу вайронлик (биров хоҳлайдими, йўқми) илгарига, соци- ализмга қараб қадам қўйишни талаб этади, деб очиқдан-очиқ айтиб, тушунтириб келдик. Чунки бошқача йўл блан илгарига қараб юриш, уруш натижасида хароб бўлган мамлакатни бош- қача йўл блан қутқариш, меҳнаткашларнинг ва эксплуатация қилинучиларнинг тортаётган азобларини бошқача йўл блан енгиллаштириш мумкин эмас. Худди биз айтгандай бўлиб чиқди. Революциянинг бориши бизнинг фикримизнинг тўғрилигини тас- диқлади. Дастлаб «барча» деҳқонлар блан бирликда монархияга қарши, помешчикларга қарши, ўрта асрчиликка қарши (шу сабаб- ли революция буржуа революцияси, буржуа-демократик револю- цияси бўлиб қолади). Сўнгра, камбағал деҳқонлар блан бир- ликда, яримпролетариат блан бирликда, ҳамма эксплуатация қилинучилар блан бирликда капитализмга қарши, шу жумладан, қишлоқ бойларига, қулоқларига, спекулянтларига* қарши, шу са- бабли революция социалистик революцияга айланади» (XXIII том, 390—391 бетларга қаралсин).
Кўрасизки, Ленин буржуа-демократик революцияни тайёрлаш давридаги биринчи стратегик шиор блан
* Курсив меники. И. Ст.


242
И. В. С Т А Л И Н
Октябрьни тайёрлаш давридаги ивкинчи стратегик шиор орасидаги фарқнинт қанчалик катта эманлигини бирнеча мартаба та’кидлаб кўрсатган эди. Унда — барча деҳқонлар блан бирликда самодержавиега қар- ши деган шиор, бунда камбағал деҳқонлар блан бирликда буржуазияга қарши, деган шиор майдонга ташланади.
Буржуа революциясини охиригача етказиш ишининг Октябрьдан кейин бутун бир даврга чўзилганлиги, буржуа революциясини охиригача етказганимиздан «барча» деҳқонларнинг бизга хайрихоҳлик кўрсатмас- лиги мумкин эмаслиги,— мана шу факт, мен юқорида айтганимдек, асосий ҳолни: бизнинг Октябрьга қулоқ- лар (булар ҳам деҳқонлар) қаршилик кўрсатгани ва ўрта деҳқонлар иккилангани ҳолда камбағал деҳқон- лар блан бирга борганлигимиз ва Октябрьда енгиб чиққанлигимизни, камбағал деҳқонлар блан бирлик- да, буржуазия ҳокимиятини ағдариб ташлаб, пролета- риат диктатурасини барпо қилганлигимизни (пролета- риат диктатурасининг вазифаларндан бири буржуа революцчясини охиригача етказиш эди) заррача бўл- син инкор қилаолмайди.
Равшан бўлса керак.
3) 	Сиз ўз хатингизда яна бундай деб ёзасиз:
««Биз Октябрьга ўрта деҳқонларни бетараф қилиб қўйиб, қишлоқ камбағаллари блан иттифоқ бўлиш шиори блан келдик» дейиш тўғрими? Йўқ, тўғри эмас. Юқорида кўрсатиб ўтилган мулоҳазалар ва Лениндан келтирилган парчалардан ма’лумки, бу шиор «деҳқонларнинг ўзи синфларга бўлинай деб турган вақтда» (Ленин), я’ни «1918 йилнинг ёз ва 1кузидагина» пайдо бўлаолди».
Бу цитатадан шу келиб чиқадики, партия ўрта деҳқонни бетараф қилиш йўлига Октябрьни тайёрлаш


ПАРТИЯНИНГ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
243
даврида ва Октябрь вақтида эмас, балки ОктЯбрьдан кейин ва дйниқса 1918 йилдан кейин, комбедлар (кам- бағаллар комитетлари)дан кейин кирган экан. Бу бутунлай нотўғри.
Аксинча, ўрта деҳқонни бетараф қилиш сиёсати камбедлардан кейин, 1918 йилдан кейин бошланмади, балки тамомланди. Урта деҳқонни бетараф қилиш сиёсати бизда худди шу 1918 йилдан кейин (жорий қилиимади), балки бекор қилинди. Худди 1918 йилдан кейин, 1919 йил мартида, Ленин, партияммзнинг VIII с’ездини очганида, бундай деган эди:
«Эски замон социализмининг энг яхши вакиллари,— улар ҳали революцияга ишонган ва унга назарий ва ғоявий жиҳатдан хизмат қилиб турган вақтларида,— деҳқонларни бетараф қилиш тўғрисида, я’ни ўрта деҳқонларни, пролетариат революциясига актив ёрдамлашмаса-да, ҳеч бўлмаса, пролетариат революциясига халақит бермайдиган, душманларимиз томонига ўтмайдиган бе- тараф ижтимоий табақага айлантириш тўғрисида гапирган эдилар. Вазнфанинг бундай абстракт қилиб, назарий тарзда қўйилиши бизга тамоман равшан бир нарса. Броқ, у кифоя қилмайди*. Биз социалистик қурилишнинг шундай босқичига* кирдикки, бу вақтда қишлоқдаги иш тажрибасида синалган, аниқ муфассал асосий қоида ва йўл-йўриқлар ишлаб чиқмоғимиз ва ўрта деҳқопга нис- батЖг мустаҳкам иттифоқ заминига ўтиш учун тпу қоида ва йўл-йўриқларга амал қилмоғимиз лозим» (XXIV том, 114 бетга Қаралсин).
Қўра-сизки, Сизнинг хатингизда айтга1нларингизга бутунлай қарама-гқарши нарса ҳосил бўлади, шу блан бирга Сиз, бетараф килишнинг бошини охири блан яралаштириб, бизнинг амалдаги партия ишларимиз- Knur оёғ,и!ни осмондан қилиб қўясиз.
* Курсив меники. И. Ст.


244
Й. В. С t А Л И Н
Буржуазияни ағдараётган вақтда, Советлар ҳоки- мияти ҳали мустаҳкамланмаган вақтда ўрта деҳқон нолиди ва революция блан контрреволюция орасида иккиланди, шунинг учун ҳам уни бетараф қилиб қў- йишга тўғри келган эди. Урта деҳқон буржуазиянинг «чинакам» ағдарилганлигига, Советлар ҳокимиятининг мустаҳкамланаётганлигига, қулоқнинг енгилаётганли- гига, граждан фронтларида Қизил Армиянинг енгаёт- ганлигига ишонч ҳосил қилабошлагач, у биз томонга юз ўгирабошлади. Партиянинг УШс’ездида Лениннинг берган шиори, я’ни партиянинг учинчи стратегик ши- ори: камбағалларга суяниб ва ўрта деҳқонлар блан мустаҳкам иттифоқ тузиб, социалистик қурилиш учун олға, деган шиор худди шундай бурилишдан кейингина мумкин бўлди.
Ҳаммага ма’лум бўлган бу фактни Сиз қандай қилиб унутаолдингиз?
Сизнинг хатингиздан ана шу нарса келиб чиқадики, пролетар революциясига ўтиш вақтида ва бу револю- циянинг ғалабасидан кейинги биринчи кунларда ўрта деҳқонни бетараф қилиш сиёсати нотўғри, яроқсиз ва шунинг учун нома^бул экан. Бу мутлақо нотўғри. На,ц бунинг аксичадир. Урта деҳқон худди шу буржуазия ҳокимиятини ағдариш вақтида ва пролетариат ҳоки- мияти мустаҳкамланмасдан илгари ҳаммадан кўпроқ иккиланади ва қаршилж кўрсатади. Қамбағаллар блан иттифоқ бўлиш ва ўрта деҳқонни бетараф қилиш худди шу даврда зарур.


ПАРТИЯНИНГ УЧ АСОСИЙ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
243
катта аҳамиятга эг,а» дейсиз. Бу кейингиси, албатта, тўғри. Броқ, Ленин Қоминтернни1нг II конгрессида53 аграр масала тўғри1сидаги тезисларида ҳокимиятни пролетариат ^ўлга оладиган даврда пролетар партия- ларининг ўрта деҳқонларга нисбатан сиёсати ҳа^ида қуйидагиларни айтди. Ленин, камбағал деҳқонлар- ни ёки, аншфоғи, «қишлоқдаги меҳнаткаш ва эксплу- атация қилинучилар оммасини» қишлоқ хўжалик иш- чиларидан, яримпролетарларда'Н ёки парцелл ва майда деҳқонлардан иборат айрим бир гуруҳ деб та’риф қи- либ, ва сўнгра қишлоқдаги айрим бир гуруҳ бўлган ўрта деҳқон 1масаласига ўтаб, бундай дейди:
«Иқтисодий ма’нода, «ўрта деҳқонлар» деб майда ер эга- ларини тушунмоқ керакки, буларнинг ҳам, хусусий мулк бўлган еки ижарага олган кичик ер участкалари бўлади, лекин, бу ерлари ҳарҳолда, 1-нчидан, капитализм вақтида, умуман олганда, фақат оилада хўжаликни юргизишга зўрға етадиган ҳосил олишга- гина эмас, балки ҳеч бўлмаганда яхши йилларда капиталга айлана- оладиган ма’лум миқдор ортиқча ҳосил олишга ҳам цмкон беради ва, 2-нчидан, бу деҳқонлар кўпинча (масалан, бир хўжа- ликда икки ёки уч кишидан иборат) ташқаридан ишчи кучи ёллайдилар... Революцион пролетариат бу табақани,— ҳарҳолда яқин вақтлар ичида ва пролетариат диктатураси даврининг бошида,— ўз томонига тортишни ўзига вазифа қилиб қўяол- майди, балки у бу табақани бетараф қилиш вазифаси блан чек- ланиши керак, я’ни пролетариат блан буржуазия ўртасидаги курашда уни бетараф қилиб қўйиши керак»* (XXV том, 271—272 бетларга қаралсин).
Мана шундан кейин, қандай қилиб ўрта деҳқонни бетараф қилиш сиёсати бизда «фақат» «1918 йил ёз ва кузидагина», я’ни Советлар ҳокимиятини, пролета- риат ҳокимиятини 1мустаҳкамлаш ишида ҳал қилучи * Курсив меники. И. Ст.
И. В. С т а л ц и, том 9


246
И. В. СТА Л И11
ютуқларга эришилгандан кейин «пайдо бўла» олди, деб айтиб бўлади?
Кўрасизки, пролетар партияларининг социалистик революцияга кўчиш ва пролетариат ҳокимиятини мус- таҳкамлаш пайтидаги стратегик шиори масаласи, шу- нингдек, ўрта деҳ^онни бетараф қилиш масаласи ҳам, Сиз ўйлагандай, осонгина масала эмас.
4) 	Юқорида айтилганларнинг ҳаммасидан кўрина- дики, Сиз Ленин асарларидан келтирган цитаталар партиянинг рев|Олюциянинг иккинчи бооқичидаги аоо- сий шиорига асло қарама-^арши қўйилаолмайди, чунки уларда, бу цитаталарда: а) партиянинг Октябрь олди- даги асосий шиори тўғрисида эмас, балки Октябрьдан кейин буржуа революциясини охиригача етказиш тўғ- рисида гапирилади, б) бу цитаталар бу шиорнинг тўғрилигини рад қилмайди, балки тасдиқлайди.
Партиянинг революциянинг иккинчи босқичидаги, я’ни ҳокимиятни пролетариат қўлга олишидан илгариги даврдаги стратегик шиорини — асосий мавзуи ҳокими- ят масаласи бўлган шиорни — ҳокимиятни пролетариат қўлга олгандан кейинги даврда амалга ошириладиган вазифага, я’ни буржуа революциясини охиригача етка- зиш вазифасига қарама-қарши қўйиш мумкин эмасли- гини юқорида айтган эдим, буни яна такрорлашга мажбурман.


ПартиЯнинг уч асосий ШИОРЙ ТУҒРИСИДА
уйлайман, бу мақола партиянинг деҳқонлар тўғриси- даги шиорлари ҳақида партиямизнинг XIV с’ездида килган докладимда айтилган гапларга асло зид эмас54.
Ўртоқ Молотов ўз мақоласида партиянинг Октябрь давридаги асосий шиори тўғрисида гапирмайди, у пар- тия Октя1брьдан кейин буржуа революциясини охири- гача етказганлиги сабабли ҳамма деҳ^онлар партияга хайрихоҳ бўлганликлари тўғрисида гапиради. Броқ, бу фактни қайд этиш асосий ҳолни, я’ни биз ўрта деҳқон- ларни шаҳар ва қишлоқ буржуазиясига қарши бета- раф қилганимиз ҳолда, камбағал деҳқонлар блан биргалашиб буржуазия ҳокимиятини ағдарганлигимиз ва пролетариат диктатурасини барпо қилганлигимизни ва бундай қилмаганимизда буржуа революциясини охиригача етказаолмаслигимизни рад қилмайди, бал- ки, аксинча, тасдиклайди, мен буни юқбрида айтиб ўтган эдим.
Jio.ibiueMtH* ,М> 7 8, 1427 iiu.i 15 апрель
17*


248
ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИI
Пропагандастлар учун тезислар, |
ВКП(б) Марказий Комшпети Л1а’цуллаган |
I
ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИНИНГ ИСТИҚБОЛИ
Хитой революциясининг характерини белгилайдиган асосий фактлар:
а) Хитойнинг ярим муста-мла-ка ҳолида бўли-ши ва империализмнинг молия-иқтисод жиҳатдан ҳукмрон- лиги;
б) феодализм қолди-қларининг зулми; унинг мили- таризм ва бюрократия зулми блан янада кучайиши;
в) феодал-чиновниклар зулмига қарши, милитаризм- га қарши, империализмга қарши миллион-миллион ишчи ва деҳқонлар оммасининг революцион кураши^ ўси'б бораётганлиги;
г) 'Миллий буржуазиянинг сиёсий кучсизлиги, унинг империализмга қарамлиги, унинг революцион ҳаракат- нинг кенгайиб кетишидан қўрқиши;
д) пролетариатдаги революцион активликнинг ўсиб бораётганлиги, миллион-миллион меҳнаткашлар омма- си ўртасида пролетариат обрўсининг ўсиши;
е) Хитойнинг қўшниси сифатида пролетариат дик- татураеининг мавжудлиги.


ХИТОИ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ
249
Бундан, хитой воқиалари ривожланиб боришда ПК1КИ йўл олдида турипти, деган хулоса келиб чи- қади:
ё миллий буржуазия пролетариатни енгади, импе- риализм блан битишиб ва у блан биргаликда револю- цияга қарши чиқиб, уни тугатиб, капитализм ҳукм- ронлигини ўрнатиш учун юриш бошлайди;
ёки пролетариат миллий буржуазияни четга суриб ташлаб, ўз гегемоннясини мустаҳкамлаб олади ҳамда шаҳар ва қишлоқдаги миллион-миллион меҳнаткашлар оммасини миллий буржуазиянинг қаршилигини енгмоқ учун, буржуа-д&мократик революциянинг тўла ғалаба. сига эришмоқ ва сўнгра аста-секин бу революцияни социалистик революция йўлига, бундан чиқадиган ҳамма оқибатлар блак бирга, кўчириш учун ўз кетидан эргаштириб боради.
Иккидан бири.
Жаҳон капитализмининг кризиси ва СССРда про- летар диктатурасинииг мавжудлиги, бу диктатуранинг тажрибасидан хитой пролетариати муваффақият блан фойдаланса бўлади, хитой революциясининг иккинчи йўлини амалга ошириш имкониятини анча енгиллаш- тиради.


250
И. В. С Т A Л 11 Н
хоинликлар СССРдаги граждан уруши давридагига қараганда беқиёс даражада кўп бўлади.
Шу сабабдан, революциянинг бу икки йўли ўрта- сидаги кураш хитой революциясининг характерли хислатвдир.
Худди шу сабабдан коммунистларнинг асосий ва- зифаси хитой революциясининг иккинчи йўли ғалаба қилиши учун курашдан иборатдир.
II
ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИНИНГ БИРИНЧИ ДАВРИ
Хитой революциясининг биринчи даврида, шимолга биринчи юриш бошланган даврда, миллий армия Янцзи дар’ёсига яқинлашиб успма-уст ғалаба қозониб турган чоқда, ишчи ва деҳ|қонларнинг кучли ҳара1катм эса ҳали кенгайиб улгурмаган ва!қтда, миллий бур- жуазия (комирадорлар55 эмас) революция блан бирга 'қўшилиб борди. Бу бирлашгаи умуммиллий фронт революцияси эди.


ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ 251
Комитеги ўша вақтдаёқ, «Гоминдан составида ком- партияни сақлаб қолишга ҳаракаг қилиш керак» деб, «ўнгларнинг Гоминдандан кетишини ёки чиқарилиши- нИ мўлжаллаб иш қилиш керак» деб ҳисоблаган эди (1926 йил апрель).
Бу, революцияни янада кенгайтиришга, Гоминдан ичида ва миллий ҳукумат ооставида сўллар блан ком- мунистларнинг яқиндан ҳамкорлик қилишларига, Го- минданнинг бирлигини мустаҳкамлашга қаратилган йўл ва айн вақтда — ўнг гоминданчиларни фош қилиш ва зарарсиз қилйб қўйишга, ўнгларни Гоминдан инти- зомига бўйсундиришга, агар улар Гоминдан интизомига бўйсунсалар, у ҳолда ўнглардан, уларнинг ало- қалари ва тажрибасидан фойдаланиш, ёки агар бу инти- зомни бузиб ва революция манфаатларига хиёнат килсалар, у ҳолда ўнгларни Гоминдандан ҳайдашга каратилган йўл эди.
Кейинги воқиалар бу йўлнинг тўғрилитияи тамо- мила тасдиқлади. Деҳқонлар ҳаракатининг зўр куч блан ривожланиши ва қишлоқда деҳқон иттифоқлари ва деҳқон комитетлари ташкил этилиши, шаҳарларда кучли ишташлашлар тўлқини ва касаба союзлари ке- игашлари тузилиши, империалистларнинг флоти ва ас- карлари томонидан қамал қилинган Шанхайга қараб миллий аскарларнинг ғолибона олға бориши,— бу- тарнинг ҳаммаси ва бундай фактлар олинган йўп бирдан-бир тўғри йўл бўлганлигини кўрсатади.
Унгларнинг 1927 йил февральда Гоминданни бўдиб юборишга ва Наньча'нда янги марказ барпо қилишга Уруниши Уханьдаги революцион Гоминданнинг якдил- •'ик блан кўрсатган қаршилигига дуч келиб барбод Ғ|ўлганлиги каби фактга сабаб фақат ана шу ҳолдир.


252
И. В. С Т А Л И Н
Лекин бу уруниш мамлакатда синфий кучларнинг қайта гуруҳланаётганлигидан, ўнглар ва миллий бур- жуазиянинг тинчимаслигидан ва уларнинг революция- га қарши ишни кучайтириб юборажакларидан дарак берадиган аломат эди.
Шу сабабдан ВҚП(б) Марказий Қомитети 1927 йил мартида қуйидагиларни айтиб, тўғри қилган эди:
а) «ҳозирги ва<қтда хитой революцияси, синфий кучларнинг 'қайта гуруҳланиши ва империалистик ар- мияларнинг концентрацияси муносабати блан оғир даврни кечирмоқда ва у бундая кейия оммавий ҳара- катни рмвожлантириш са;ри қат’ий йўл тутгандагина ғалаба қилаолади»;
б) «ишчи ва деҳқонларни қуроллантириш, жойлар- даги деҳқон комитетларини ўз-ўзини қурол блан ҳимоя қиладиган ҳақиқий ҳокимият органларига айлантириш йўлини тутиш зарур»;
в) «кампартия ўнг гоминдаячиларняяг мунофиқона ва реакцион сиёсатини бекитмаслигя керак ва ўнглар- ни фош қилиш учун оммани Гоминдан ва хитой ком- мунистлар партияси атрофига сафарбар қилмоғи ло- зим» (1927 йил 3 март).
Шунинг учун, кейинчалик, бир томондан, рево- люциянинг кучайиб кетиши ва, иккинчи томондан, Шанхайда империалистларнинг ҳужуми миллий хитой буржуазиясини контрреволюция лагерига ўтказиб юбормаслиги мумкин эмаслигини, шунингдек Шанхай- нинг миллий қўшинлар томонидан ишғол қилиниши ва Шанхай ишчиларияияг ишташлашлари ҳам империа- листларни революцияни бўғиб ташлаш учун бир- лаштирмаслиги мумкин эмаслигини тушуниш қийин эмас.


ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ
253
Шундай бўлиб чиқди ҳам. Бу жиҳатдан Нанкинда- [И отишлар Хитойда курашаётган кучларнинг яна бўлиниб кетишига сигнал бўлди. Империалистлар Нан- кинни ўққа тутиб ва ультиматум бериб, хитой револю- ипясига қарши биргалашиб курашмоқ учун миллий буржуазиядан мадад олмоқчимиз, демоқчя эдилар.
Чан Кай-ши эса ишчиларнинг митиигларини ўеда тутиб ва ўзгариш ясаб, империалистларнинг чақири- ғига жавоб бергандай қилиб, миллий буржуазия ва империалистлар блан бйр бўлиб хитой ишчи ва деҳ- қонларига қарши битимга тайёрман, деди.
Ill
ХИТОЙ революциясининг иккинчи ДАВРИ
Чан Кай-ши ўзгариши миллий буржуазиянинг ре- волюциядан воз кечишини, миллий контрревюлюция- нинг маркази тузилишини ва ўнг .гоминданчиларнинг хитой революциясига қарши империализм блан битиш- ганлигини кўрсатади.
Чан Қай-ши ўзгариши — бундан кейин жанубий Хитойда икки лагерь, икки ҳукумат, икки армия, икки марказ — Уханьда революция маркази ва Нанкинда контрреволюция маркази бўлади, демакдир.


254
И. В. С Т А Л И Н
қарши курашни кучайтиради ва кенгайтиради, демак- дир.
Бунинг ма’ниси, революциянинг икки йўли ўртаси- даги, революцияни янада авж олдириш тарафдорлари блан уни йўқ қилиш тарафдорлари ўртасидати кураш кундан-кун кескинлашиб туради ва революциянинг бу- тун ҳозирги даври шу курашдан иборат бўлади, де- макдир.
Бунинг ма’ниси, Уханьдаги революцион Гоминдан милитаризмга ва империализмга қарши кескин кураш олиб бориб, амалда пролетариат блад деҳқонларнинг революдаон-демакратик диктатураси оргаиига айла- ниб боради, Нанкиндаги контрреволюцион Чан Кай- ши группаси эса ишчи ва деҳқонлардан ажралиб ва империализмга яқинла-шиб бориб, провард натижада милитаристларн'инг қисматига шерик бўлади, демакдир.
Броқ, бундан чиқадиган хулоса шуки, Гоминдан- нинг бирлигини сақлаш сиёсати, Гоминдан ичидаги ўнгларни зарарсиз қилиб қўйиш ва улардан револю- ция мақсадлари учун фойдаланиш сиёсати энди рево- люция вазифаларига тўғри келмай қолди. Бу сиёсат ўрнига ўнгларни Гоминдандая узил-кесил ҳайдаш сиёсати, ўнгларни сиёсий томондан батамом йўқ қилишгача кескцн кураш сиёсати ишлатилиши, мамла- катда бутун ҳокимиятни революцион Гоминдан қўли- га, ўнг элементлари йўқ Гом.индан қўлига, сўл гомин- данчилар блан коммунистлар блоки бўлган Гоминдан қўлига олиш сиёсати ишлатиляши лозим.


ХИТОИ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ
255
қарисида тузилаётган ишчи ва деҳқонлар иттифоқини акс этдиради, бу хил ҳамкорлик бўлмаса революция- пинг ғалаба қилиши мумкин эмас.
Яна, бундан чиқадиган хулоса шуки, революцион Гоминданнинг асосий куч манбаи ишчи ва деҳқонлар рсволюцион ҳаракатини янада кенгайтириш ва улар- иииг оммавий ташкилотларини, я’ни келажак Совет- ларни тайёрлайдиган элементлар бўлган революцион деҳқон комитетларини, ишчиларнинг касаба ооюзларини ва бошқа оммавий революцион ташкилотларни мустаҳ- камлашдан иборатдир, революциянинг ғалаба қилиши учун асюсий гаров миллион-1м1илли'он меҳнаткашлар оммасидаги активликнинг ўсиши бўлиб, контрреволю- цияга қарши асосий чора эса ишчи ва деҳқонларни )\уроллантиришдан иборатдир.
Ниҳоят, бундан чиқадиган хулоса шуки, компартия революцион гомиаданчилар блан бир сафда туриб кураш олиб бориб, буржуа-демократик револтоцияда пролетариат гегем1они®0ини та^инлаш учун зарур шарт бўлган ўз мустақиллигини ҳарқачонгидан кўп- роқ сақламоғи лозим.
IV
оппозициянинг ХАТОЛАРИ
Оппозициянинг (Радек ва шерикларининг) асосий хатоси Хитойдаги революциянинг характериии тушун- "аслик, бу революциянинг ҳозир қайси даврдан ўта- ётганлигини тушунмаслик, унинг ҳозирги халқаро ва- зиятини тушунмасликдан иборатдир.


256
И. В. С Т А Л И Н
тахминан шундай сур’ат блан ривожланиб борсин, деб талаб қилаётир. Олпозиция, Шанхай ишчилари импе- риалистларга ва уларнинг мададкорларига қарши қат’ий жанг қилишдан бош торгдилар, деб норози бўлмақда.
Лекин у шу нарсани тушунмаётирки, Хитойдаги революция, жумладан, ҳозир халқаро аҳвол 1917 йил- дагига қараганда ноқулайроқ бўлганлиги (империа- листлар ўртасида уруш йўқлиги) туфайли тез сур’ат блан ри1вожла1на'олмайди.
У, ноқулай шароитда, резервлар ҳали яқин келти- рилмаган ва|Қтда, масалан, 1917 йилнинг апрелида х.ам, июлида хам большевиклар қат’ий жангдан бош тортгамликлари сингари, қат’ий жанг бошлаб бўлмас- лигини тушунмаётир.
Оппозиция, ноқулай шароитда қат’ий жангдан бош тортмаслик (бош тортиш мумкин бўлганда)—револю- ция душ1манларининг ишини осонлаштириш демак эканлигини тушунмаётир.
Оптюзиция Хитойда дарҳол ишчи, дёҳқон ва оолдат деггутатлари Советлари тузилишини талаб этаётир. Лекин ҳозир Советлар тузиш нима демак?
Биринчидан, уларни истаган бир пайтда тузиб бўл- майди,— улар фақат революцион тўлқин айниқса ку- чайган даврдагина тузилади.
Иккинчадан, Советлар ^уруқ ran сотиш учун ту- зилмайди,— улар даставвал, яшаб турган ҳокимиятга қарши кураш органлари бўлиб, ҳокимият учун кураш органлари бўлиб тузилади. 1905 йилда иш шундай бўлган эди. 1917 йилда иш шундай бўлган эди.
Хўш, ҳозирги пайтда, масалан, Ухань ҳукумати mu кўраётган районда Советлар тузиш нима демак?


ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ
257
5у, шу районда мавжуд ҳокимиятга қарши кураш шиори бериш демакдир. Бу, янги ҳокимият орган- лари тузиш учун шиор бериш демак, сўл гоминдан- чилар блан иттифоқлашган коммунистлар ҳам кир- ган революцион Гоминдан ҳокимиятига қарши кураш шиори бериш демакдир, чунки ҳозир бу районда рево- люцион Гоминдан ҳокимиятидан бошқа ҳечқандай ҳокимият йўқ.
Сўнгра, бунинг ма’ниси, ҳозирнинг ўзида револю- цион Гоминданнинг таянчи бўлган стачка комитетлари, деҳқон иттифоқлари ва комитетлари, касаба союз кенгашлари, фабрика-завод комитетлари ва ҳоказо- лардан иборат ишчи ва деҳқон оммавий ташкилотла- риии барпо |қилиш ва мустаҳкамлаш вазифасини революцион Гоминдан ҳоиимияти ўрнига давлат ҳокимиятининг янги типи бўлган Совет системасиии барпо қилиш вазифаси блан аралаштириб юбориш, демакдир.
Бу, ниҳоят, ҳозирги пайтда Хитойдаги революция қандай даврни ўтаётганлигини тушунмаслик, демак- дир. Бу, хитой халқининг душманлари қўлига ре- волюция блан курашмоқ учун, Хитойда миллий ре- волюция бўлаётгани йўқ, балки сун’ий равишда «москвачасига советлаштириш» кўчирилаётир, деган янги афсоналар тўқимоқ учун янги қурол бериб қўйиш, демакдир.
Шу тариқа, оппозиция, ҳозирги пайтда Советлар тузиш шиорини майдонга ташлаб, хитой революцияси Душманларига мадад бераётир.


2S8
И. В. С Т А Л Й Й
ма’^ул, деб ҳисоблайди. Лекин ҳозир, бутун империа- листлар галаси ва унинг ҳам.ма думлари коммунист- ларнинг Гоминдандан ҳайдалишини талаб қилиб тур- ган бир маҳалда, компаргиянинг Гоминдандан чиқиб кетиши нима демакдир? Бу, жанг майдонини ташлаб чиқиш, революция душманларини хурсанд қилиб, Гоминдандаги ўз иттифоқчиларини ташлаб кетиш, демакдир. Бу, компартиянинг кучини кетказиш, рево- люцион Гоминдаяни бузиш, Шанхай Кавеньякларининг ишини осонлаштириш ва Хитойдаги ҳамма байроқлар- нинг энг э’тиборлиси бўлган Гоминдан байроғини ўнг гоминданчилар қўлига бериб қўйиш, демакдир.
Ҳозир империалистлар, милитаристлар ва ўнг го- минданчилар худди ана шуни талаб (қилаётирлар.
Демак, шундай |қилиб, оппозиция, компартиянинг ҳозирги пайтда Гоминдандан чиқиб кетишини талаб қилиб, хитой революцияси душманларига мадад бера- ётир.
Шунинг учун партиямиз Марказий Комитетининг яқинда бўлиб ўтган пленуми оппозициянинг платфор- масини қат’ий суратда рад этиб, жуда тўғри қилди56.
„Правдаа М 90, 1927 йил 21 апрелъ


259
«ПРАВДА» ГАЗЕТАСИГА
15 йиллиги кукига
Ленин васиятларини ёючи ва пролетариатнинг ком- мунизм учун революцион курашига байроқдор бўлган «Правда»га оташин салом!
И. Сгпалин
„Правда* М' 99,
1927 Иил маи


260
ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
Ўртоқ Марчулинга жавоб
Сизнинг «Деревенский Коммунист»57 редакциясига Хитойда Советлар тўғрисидаги масала юзасидан ёзган хатингизни жавоб бериш учун редакциядан менга юбориптилар. Сиз қарши бўлмасангиз керак деб ўй- лаб, мен Сизнинг хатингизга қисқача жавобни Сизга юбораётирман.
Мен ўйлайманки, ўртоқ Марчулин, Сизнинг хати- нгиз англашилмовчилик натижаси бўлса керак. Са- баблар қуйидагича:
1) 	Сталиннинг пр-опагандистлар учун тезисларида ҳозирги Хитойда ишчи, деҳдон ва солдат депутатлари Советларини дарҳол барпо (қилишга карши гапирила- ди. Сиз эса, Сталинга қарши келиб, Лениннинг тезис- лари ва Коминтерн II конгресоидаги58 нутқини рўкач қилаётирсиз, ҳолбуки унда деҳқон Советлари тўғриси- да, меҳнаткашлар Советлари тўғрисида, меҳнаткаш халқ Советлари тўғрисида гапирилади холос, аммо ишчи депутатлари Советлари барпо ҳилиш тўғрисида бир калима сўз айтилган эмас.


ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
261
пирмайди? Чунки, Ленин ўз нутқида ҳам, ўз тезисла» рида ҳам шундай мамлакатларни назарда тутадики, бу мамлакатларда «нуқул пролетар ҳаракати туғри- сида ran бўлиши ҳам мумкин эмас», бу мамлакатлар- да «саноат пролетариати йўқ деса бўлади» (XXV том, 353 бетга қаралсин). Ленин ўз нутқида Урта Осиё, Эрон сингари «саноат пролетариати деярлик йўқ» (ўша ерга қаралсин) мамлакатларни назарда тутган- лигини тўппа-тўғри айтади.
Шанхай, Ханькоу, Нанкин, Чанша ва ҳоказолар каби касаба союзларида уюшган қарийб уч миллион ишчиси бор саноат марказларига эга бўлган Хитойни ҳозир шундай мамлакатлар қаторига қўшиш мумкин- ми? Албатта, мумкин эмас.
Равшанки, ма’лум минимум саноат пролетариати бор Хитой тўғрисида гапирилганда фақат деҳқон Советларини ёки меҳнаткашлар Советларини тузиш эмас, балки ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари- и и тузиш назарда тутилиши керак.
Сўз Эрон, Афғонистон ва бошқалар устида бор- ганда ҳам бошқа ran эди. Броқ, ма’лумки, Сталиннинг тезисларида сўз Эрон, Афғонистон ва бошқалар устида эмас, балки Хитой устида боради.
Шу сабабдан Сизнинг Сталинга қарши э’тирози- нгиз ва Лениннинг Қоминтерн II конгреосидаги нут- қини ва тезисларини мисол келтиришингиз нотўғри- дир, асоссиздир.


262 II В С Т А л и н
имконият бўлган замоно ишчи ва деҳқон Советларини тузишлари лозим». Шу блан бирга Сиз бу «Қўшимча тезислар» ва ундан олинган цитата гўё Ленинники деб кўрсатаётирсиз. Бу нотўғри, ўртоқ Марчулин. Сиз янглишибсиз. «Қўшимча тезислар» Ройники. Бу тезис- лар II конгрессда худди шундай бўлиб, я’ни Ройнинг, Ленин тезисларига «қўшимча» тариқасида тезисла- ри бўлиб қабул қилинди (Коминтерннинг II конгрес- см, стенография ҳисоботи, 122—126 бетларга қарал- син).
«Қўшимча тезислар» нимага керак бўлиб қолган эди? Саноат пролетариати бўлмаган қолоқ мустамла- ка мамла.катларида.н Хитой ва Ҳиндистон каби «са- ноат пролетариати деярлик йўқ» деб айтиб бўлмай- диган мамлакатларни алоҳида ажратиб кўрсатиш учун керак эди. Бу «Қўшимча тезислар»Н'И ўқиб чи- қинг ва у ерда, ran асосан, Хитой блан Ҳиндистон устида бораётганлигини тушуниб оласиз (Коминтерн II конгресси, стенография ҳисоботи, 122 бетга қарал- син).
Ройнинг Ленин теэисларини «тўлдиручи» алоҳида тезислари керак бўлиб қолганлигининг боиси нима? Гап шундаки, Ленин тезислари II конгресс очилиши- дан кўп вақт илгари, мустамлака мамлакатларнинг вакиллари келишидан ва II конгресснинг махсус ко- мис&иясидаги мунозарадан кўп вақт илгари ёзилган ва э’лон қилинган эди. Аммо конгресс комиссияси- даги мунозарада Шарқнинг қолоқ мустамлака мамла- катлари қаторидан Хитой, Ҳиндистон каби мамлакат- ларни ажратишга эҳтиёж борлиги билиниб қолганлиги туфайли «Қўшимча тезислар»га зарурат туғилиб қолди.


ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
263
Шу сабабдан, ran Хитой блан Ҳиндистон каби мамлакатлар устида борганда фақатгина деҳқон Со- ветларини эмас, балки ишчи ва деҳқон Советлари барпо қилишни назарда тутиш кераклигини унутиш ярамаганидек, Лениннинг нутқи ва тезисларини Рой- нинг «Қўшимча тезислари» блан аралаштириш яра- майди.
3) 	Хитойда ишчи ва деҳқон Советлари барпо қилиш- га тўғри келадими? Ҳа, албатта тўғри келади. Бу тўғ- рида Сталиннинг пропагандистлар учун ёзган тезисла- рида очиқ айтилади, унда бундай дейилган:
«Революцион Гоминданнинг асосий куч манбаи ишчи ва деҳқонлар революцион ҳаракатини янада кенгайтириш ва улар- нинг оммавий ташкилотларини, я’ни келажак Советларни тай- ёрлайдиган элементлар бўлган революцион деҳқон комитетла- рини, ишчиларнинг касаба союзларини ва бошқа оммавий революцион ташкилотларини мустаҳкамлашдан иборатдир». . .*
Броқ, уларни қачон, қандай шароитда, қандай вази- ятда тузиш керак?— ҳамма rain ана шунда.
Ишчи депутатлари Советлари ишчилар синфи'нинг жуда кенг ва шу сабабдан энг яхши революцион таш- килотидир. Лекин бунинг ма’носи, уларни ҳамавақт ва ҳарқандай шароитда тузабериш мумкин деган ran эмас. Питердаги ишчи депутатлари Советининг бирин- чи раиси Хрусталёв 1906 йил ёзида, революция пасай- гандан кейин ишчи депутатлари Советлари барпо қи- лиш масаласини кўтарган чоқда, Ленин унга қарши чиқиб, ҳозирги пайтда, арьергард (деҳқонлар) ҳали авангардга (пролетариатга) етиб олмаган вақтда, иш- чи депутатлари Советларини тузиш номувофиқдир, * Ушбу томнинг 255 бетига қаралсин. Pedt
18*


264
И. В. С Т А Л И Н
деган эдп. Ва Ленин тамомила ҳақли эди. Нима учун? Чунки, ишчи депутатлари Советлари ишчиларнинг од- дий бир ташкилоти эмас. Ишчи депутатлари Советлари пШчилар синфининг мавжуд ҳокимиятга қарши кураш органлари, қўзғолон қилиш органлари, янги революцион ҳокимият органларидирлар, бинобарин, улар фақат шупдай орган бўлгандагина ривож топиб, мустаҳ- камланаоладилар. Шунинг учун, агар мавжуд ҳокими- ятга қарши бевосита оммавий кураш учун, шу ҳокими- ятга қарши оммавий қўзғолон кўтариш учун, янги революцион ҳокимият ташкил этиш учун шарт-шароит бўлмаса, у ҳолда ишчи Советлари тузиш номувофиқ, чунки бундай шарт-шароитсиз уларнинг бузилиб, қу- руқ гапхона бўлиб қолиш хавфи бор.
Ишчи депутатлари С-оветлари тўғрисида Ленин мана бундай деган эди:
«Ишчи депутатлари Советлари — бевосита оммавий кураш органларидир»... «бу партиясиз, оммавий органларни қўзғолон кўтариш заруратига олиб келган ва уларни қўзғолон органлари қилиб қўйган нарса қандайдир бир назария эмас, бировларнинг чақириғи эмас, биров ўйлаб топган тактика эмас, партия доктри- наси эмас, балки замонанинг тақозосидир. Бинобарин, ҳозирги вақтда бу хил органлар барпо қилиш — қўзғолон* органлари тузиш демакдир, буларни тузишга чақириш — қўзғолонга чақи- риш* демакдир- Буни эсдан чиқариш ёки кенг халқ оммаси олдида буни хаспўшлаб кетиш ҳеч кечирилмайдиган калтабин- лик ва энг ёмон сиёсат бўлар эди» (X том, 15 бетга қа- ралсин).
Еки яна бундай деган эди:
«Ҳар икки рсволюциянинг, 1905 йил революциясининг ҳам, 1917 йил революциясининг ҳам бутун тажрибаси, шунингдек боль- * Курсив меники И. Ст.


ХИТОИ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
265
шевиклар партиясининг ҳамма қарорлари, унинг кўп йиллар давомидаги ҳамма сиёсий баёнотларидан чиқадиган хулоса шуки, Ишчи ва Солдат Депутатлари Совети фақат қўзғолон органи сифатидагина, фақат революцион ҳокимият органи сифатидагина* реалдир. Советлар бу вазифани бажармасалар, қуруқ бир ўйин- чоқ бўлиб, муқаррар равишда оммани бездиради, парвосиз қилади, кўнглини совутади, дарҳақиқат, резолюциялар ва про- тестларнинг ҳадеб такрорланабериши омманинг ме’дасига тек- кан бўлса, бу жуда табиийдир» (XXI том, 288 бетга қарал- син).
Шундай бир вақтда, ҳозирги жанубий Хитойда, ма- салан, ухан ҳукумати районида, ҳозир ҳокимият тепа- сида революцион Гоминдан турган жойда, «бутун ҳо- кимият революцион Гоминданга» деган шиор остидаги ҳаракат ривож топаётган жойда дарҳол ишчи, деҳқон ва солдат депутатлари Советлари ташкил қилишга ча- қириш нима демак? Ҳозир бу районда ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари тузишга чақириш,— революци. он Гоминдан ҳокимиятига қарши қўзғолоига чақириш демакдир. Бу мақсадга мувофиқми? Албатта, мувофиқ эмас. Албатта ҳозир бу районда дарҳол ишчи депутат- лари Советлари тузишга чақирган киши хитой револю- циясининг Гоминдан давридан сакраб ўтишга ҳаракат қилган бўлади, у Хитойдаги революцияни қийин аҳвол- га солиб қўйиши мумкин.
Хитойда ишчи, деҳқон ва солдат депутатлари Со- ветларини дарҳол тузиш масаласига келганда аҳвол ана шундай, ўртоқ Марчулин.
Коминтерн II конгрессида: «Қачон ва қандай ша- роитда ишчи депутатлари Советларини тузиш мумкин» Дейилган махсус резолюция қабул қилинган эди. Бу * Курсив меники. И. Ст.


266
И. Ь. С Т А Л И Н
резолюция Ленин ҳаётлик вақтда қабул қилинган эди, Сизга бу резолюцияни ўқиб чиқишни маслаҳат берар эдим. Бу резолюция фойдадан холи эмас (Қоминтерн II конгресси, стенография ҳисоботи, 580—583 бетларга қаралсин).
4) 	Хитойда ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари- ни тузиш қачон керак бўлади? Хитойда ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини ғалабали аграр революция жуда кучайиб кетган вақтда, Хитой революцион народ- никлари (сўл Гоминдан) блан компартия блоки бўлган Гоминдан оғиздан қолабошлаган вақтда, ҳали ғалаба қилмаган ва ҳали тез ғалаба қилмайдиган буржуа-де- мократик революция ўзининг салбий томонларини кўрсатабошлаган вақтда, давлат ташкштотининг ҳо- зирги гоминданча типидан аста-секин давлат ташкило- тининг янги пролетар типига ўтиб боришга тўғри келган вақтда, ана шундай пайтда, албатта барпо қилишга тўғри келажак.
Ишчи ва деҳқон Советлари тўғрисида Ройнинг Қо- минтерн II конгрессида қабул қилинган «Қўшимча те- зислар»идаги бояги жойни худди шундай тушунмоқ керак.
Ҳозир шу пайт келдими?
Ҳали бундай пайт келган эмаслигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати йўқ.
Хўш, ҳозир нима қилмоқ керак? Хитойдаги аграр революцияни кенгайтирмоқ ва чуқурлаштирмоқ керак. Қасаба союз кенгашлари ва стачка комитетларидан бошлаб то деҳқон союзлари ва деҳқон революцион ко- митетларигача ишчи ва деҳқонларнинг ҳамма ва ҳар- қандай оммавий ташкилотларини тузмоқ керак, токи революцион ҳаракатнинг ўсишига қараб ва бу ҳаракат-


ХИТОИ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
2$7
нинг муваффақиятларига қараб, уларни келажакда ишчи, деҳқон ва солдат депутатлари Советларининг ташкилий ва сиёсий негизларига айлантириш мумкин бўлсин.
Ҳозир вазифа ана шундан иборат.
1927 йил 9 май.
„Деревенский Коммунист*
журнали № 10,
1927 йил 15 май
Имзэ: И. С т а л и н


268
СУН ЯТ-СЕН НОМИДАГИ УНИВЕРСИТЕТ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ
1927 йил 13 май
' Уртоқлар! Афсуски, мен бугун суҳбат учун фақат икки — уч соат вақт беришим мумкин. Эҳтимолки, янаги сафар биз узоқроқ давом этадиган суҳбат уюштирар- миз. Бугун эса, сизларнинг ёзма тарзда ифода қилиб берган саволларингизни текшириш блан кифоялансак бўлади, деб ўйлайман. Мен ҳаммаси бўлиб ўнта са- вол олдим. Бугунги суҳбатда мен шу саволларга жа- воб бераман. Агар қўшимча саволлар бўлса, — улар эса, эшитишимга кўра, бор экан, — мен у саволлар- га бундан кейинги суҳбатда жавоб беришга ҳара- кат ^илурман. Қани, ишга киришайлик.
БИРИНЧИ САВОЛ
«Радекнинг, хитой қишлоғида деҳқонлар кураши феодализм қолдиқларига қарши курашдан кўра кўп- роқ буржуазияга қарши қаратилган курашдир, дейиши нега нотўғри?
Хитойда савдо капитализми, ёки феодализм қол- диқлари ҳукм сурмоқда, деб айтиш мумкинми?


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 269
Нима учун хитой милитаристлари, йирик саноат корхоналарининг эгалари бўлгани ҳолда, шу блан бирга феодализм намояндалари ҳамдирлар?»
Радекнинг айтаётган гапи, дарҳақиқат, бу саволда айтилган фикрга ўхшаш б'ир гапдир. Менинг эсимда бори шуки, Радек Мооква ташкилоти активидаги сў- зида ё хитой қишлоғида феодализм қолдиқлари борлигини бутунлай рад қилган, ёки феодализм қолдиқ- ларининг жиддий аҳамиятини э’тироф қилмаган эди.
Бу, албатта, Радекнинг катта хатоси.
Агар Хитойда феодализм қолдиқлари бўлмаса, бу қолдиқлар хитой қишлоғи учун жуда жиддий аҳа- миятга эга бўлмаса эди, у вақтда аграр революция учун замин бўлмас, у вақтда хитой революциясининг ҳозирги даврида компартиянинг асосий вазифаларидан бири бўлган аграр революция тўғрисида гапиришнинг ҳожати бўлмас эди.
Хитой қишловида савдо капитали борми? Ҳа, бор, ва фақат боргина эмас, у деҳқоннинг ширасини сў- ришда ҳарқандай феодалдан |қолишмайди. Лекин даст- лабки жамғарма тарзидаги бу савдо капитали хитой қишлоғида феодал ҳукмронлири блан, помешчик ҳукм- ронлиги блан ўзига хос равишда қўшилиб кетиб, бу помешчикнинг деҳқонларни эксплуатация қилиш ва эзишда қўлланган ўртааср усулларини ишлатади. Масала мана шунда, ўртоқлар.
Радекнинг хатоси шундан иборатки, у ана шу ху- сусиятни тушунмаган, хитой қишлоғида деҳқонларни эксплуатация қилиш ва эзишнинг феодал-ўртааср Усуллари сақлангани ҳолда савдо капитали блан феода- лизм сарқитлари ҳукмронлигининг бу қўшилиб кети- Шини тушунмаган.


270
И. В. С Т А Л И Н
Милитаризм, дзюдзюнлар, ҳарқандай губернаторлар ва ҳозирги қотиб қолган, таловчи, ҳарбий ва ҳарбий бўлмаган бутун бюрократия Хитойдаги ана шу хусу- сият устидаги устқурмадир.
Империализм бутун мана шу феодал-бюрсжра- тик машинани |қўллаб-қўлти-қлайди ва мустаҳкам- лайди.
Ба’зи мил1итаристларнинг поместьелари бўлгани ҳолда 1саноат корхоналарига эга бўлишлари,— и-шяинг аслини ўзгартмайди. Кўпгина рус помешчиклари ҳам ўз вақтида фабржаларга ва бошқа саноат корхона- ларига эга эдилар, аммо бу ҳол уларнинг феодализм қолдиқларини сақлаб қолишларига халақит берма- ган эди.
Модомики бирмунча районларда деҳқон дарома- дининг 70% джентрига, помешчикка кетар экан; модо- ми'ки помешчик экономика соҳасида *ам, ма’мурият ва суд соҳасида ҳам ҳокимлик қилар экан; модо- мики шу човдача бирмунча вилоятларда аёллар ва болалар олди-сотдиси бор экан,— демак, бу ўртааср- чилик шароитида ҳукмрон куч феодализм қолдиқлари- нинг кучидир, помешчиклар кучидир, ҳарбий ва ҳарбий бўлмаган п-омешчик бюрократиясининг савдо капита- ли кучи блан ўзига хос равишда цўшилиб кетган ку- чидир, деб э’тироф (қилмоқ керак.
Мана шу ўзига хос шароит Хитойда деҳқонлар- нинг ўсаётган ва яна ўсадиган аграр ҳаракати учун замин яратиб беради.
Шу шарт-шароит бўлмаса, фе-одализм /қолдиқлари ва феодализм зулми бўлмаса, Хитойда аграр револю- ция тўғрисида, помешчиклар ерини мусодара қилиш ва ҳоказолар тўғрисидаги мавала ҳам бўлмас эди.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲВАТ 271
Бу апарт-шароит бўлмаса, Хитойда аграр револю- циядан ма’но чиқмас эди.
ИККИНЧИ САВОЛ
«Радекнинг, марксистлар бирнеча синф партиясини тан олмайдилар, ҳолбуки Гоминдан майда буржуа партиясидир, деганда унинг ноҳақлиги нимада?»
Бу масала юзасидан бирнеча фикр бериш керак.
Биринчидан. Бунда савол нотўғри қўйилган. Биз асло, Гсиминдан бирнеча синф партияси, деб айтган эмасмиз ва айтаётганимиз ҳам йўқ. Бу нотўғри. Биз, Гоминдан бирнеча эзилган синфнинг блокидан иборат партия, деб айтганмиз ва айтаётирмиз. Бу июкови бир ran эмас, ўртоқлар. Агар Гоминдан бирнеча синф- нинг партияси бўлганда эди, у ҳолда иш шунга бориб та,қалар эдики, Гоминданга ёндашган синфларнинг ҳечбири ҳам Гоминдандан ташқарида ўз партиясига эга бўлмас, Гоминданнинг ўзи эса шу синфларнинг ҳаммаси учун бир умумий ва бирдан-бир партия бў- либ қоларди. Хўш, ҳақиқатда аҳвол шундайми? Гоминданга ёндашган хитой пролетариати, шу блан бирга ўзининг алоҳида партиясига, коммунистик пар- тияга, Гоминдандан фарқ қиладиган ва ўзининг алоҳида программаси, ўзининг алоҳида ташкилоти бор партия- га эга эмасми? Ма’лумки, Гоминдан бирнеча эзилган синф партияси эмас, балки ўзларининг махсус партия ташкилотлари бўлган бирнеча эзилган синф блоки- нинг партиясидир. Демак, бу ерда савол иотўғри Қўйилган. Ҳақиқатда эса, ran ҳозирги Хитойда фақат- гина эзилган синфлар блокининг партияси бўлган Гоминдан ҳақида бориши мумкин.


Z12
И. В. С Т А Л И II
Иккинчидан. Марксизм эзилган, революцион синф- лар блоки партиясини принципиал жиҳатдан тан ол- майди дейиш, марксистлар учун бундай партия соста- вига кириш принципиал жиҳатдан ярамайди, дейиш нотўғри. Бу мутлақо нотўғри, ўртоқлар. Ҳақиқатда марксизм бундай партия составига марксистларнинг кириши принципиал жиҳатдан .мумкин эканлигини э’тироф |қилиб келди (ва э’тироф қилмақда)гина эмас, балки ма’лум тарихий шароитда бундай партияга ки- ришни амалга ошириб ҳам 'келди. Мен Маркснинг ўзи блан бўлган мисолни мисол қилиб келтиришим мум- кин, 1848 йилда, герман революцияси ва^тида, Маркс ва унинг маслакдошлари Германиядаги машҳур бур- жуа-демократик союз59 составига кириб, унда револю- нион буржуазия вакиллари блан ҳамкорлик қилган эдилар. Ма’лумки, бу буржуа-дежжратик союзга, бу буржуа-революцион партияга марксистлардан бошқа яна революцион буржуазия вакиллари ҳам кирган эди. Уша вақтда Маркснинг таҳрири остида чиқиб тур- ган «Янги Рейн Газетаси»60 шу буржуа-демократик союзнинг органи эди. Фақат 1849 йил кўкламида, Германиядаги революция пасаябошлаган чоқда, Маркс ва унинг маслакдошлари ишчилар синфининг муста- қил синфий сиёсатга эга бутунлай мустақил ташки- лотини йўлга қўйишга қарор қилиб, бу буржуа-демо- кратик союздан чиқдилар.
Кўрасизки, Маркс ҳатго, бизнинг замонимиздаги, Гоминдан составига ўзининг алоҳида ташкилоти бўл- ган мустақил пролетар партияси бўлиб кирган хитой коммунистларидан ҳам ўтказиб юборган эди.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲВАТ 273
бпрпш устида кетаётган вақтда, Германия буржуа- демократик союзи составига Маркс ва упинг маслак- дошларининг кириши мақсадга мувофиқлиги тўғриси- да тортишув ёки тортишмаслик мумкин. Бу тактика масаласидпр. Лекпн Маркснинг бундай союзга кириш- кп принципиал суратда э’тироф қнлганлигига ҳечқан- дай шубҳа бўлиши мумкин эмас.
Учинчидан. Ухандаги Гоминдан майда буржуазия партиясидир, деб гапни калта қилиб қўяқолиш туб- дан нотўғри бўлар эди. Хитойдаги империализмни ҳам, хитой революциясининг характерини ҳам тушунмаган кишиларгина Гоминданни шундай та’рифлашлари мум- кин. Гоминдан «одатдаги» майда буржуа партияои эмас. Майда буржуа партиялари ҳархил бўлади. Рос- сияда меньшевиклар блан эсерлар ҳам майда буржуа партиялари эдилар, лекин улар шу блан бирга импе- риалистик партиялар эдилар, чунки улар француз ва инглиз империалистлари блан ҳарбий иттифоқда бў- либ, шулар блан биргаликда бошқа мамлакатларни — Туркия, Эрон, Месопотамия, Галицияни босиб олган ва эзган эдилар.
Гоминданни империалистик партия деб айгиш мум- кинми? Албатта, мумкин эмас. Хитойдаги революция антиимпериалистик революция бўлгани сиигари Гомин- дан ҳам антиимпериалистик партиядир. Бу ерда тубдан фарқ бор. Бу фарқни кўрмаслик ва антиимпериалистик Гоминданни эсер-меньшевикларнинг империалистик пар- тиялари блан аралаштириб юбориш — Хитой миллий- революцион ҳаракатида ҳечнарсани тушунмасликдир.


274
И. в. С Т А Л И Н
яқин йўлатмас эдилар. Аммо ҳамма ran шундаки, Гоминдан антиимпериалистик партиядир, Хитойда им- периалистларга ва уларнинг агентларига қарши кураш олиб боручи партиядир. Шу жиҳатдан Гоминдан Қе- ренский ва Церетели типидаги барча ва ҳарқандай империалистик «социалистлардан» уч поғона юқори туради.
Ҳатто Чан Қай-ши, ўнг гоминданчи бўлган, сўл гоминданчиларга ва коммунистларга қарши кўп фитна- лар қўзғатиб келган, ўзгариш қилмасидан олдинги Чан Кай-ши,— ҳатто шу Чан Қай-ши ҳам у вақтда Қеренс- кий ва Церетелилардан юқори турарди, чунки Қеренс- кий блан Церетелилар Туркияни, Эронни, Месопота- мияни, Галицияни қулликка тушириш учун урушиб, шу блан империализмпи мустаҳкамладилар, Чан Қай-ши эса — ёмонми, яхшими — Хитойнинг қулликка туши- рилишига қарши уруш олиб борйб, шу блан импери- ализмни кучсизлантирди.
Радекнинг хатоси, умуман оппозициянинг хатоси, шундан иборатки, у Хитойнинг ярим мустамлака ҳоли- ни унутади, хитой революциясининг антиимпериалистик характерини кўрмайди ва Ухандаги Гоминдан, ўнг гоминданчилар бўлмаган Гоминдан хитой ме.ҳнаткаш- лар оммасининг империализмга қарши кураш маркази эканлигини пайқамайди.
УЧИНЧИ САВОЛ


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲВАТ 275
да тўрт синф ва шу жумладан йирик буржуазиянинг ҳам блоки, деб берилган баҳо ўртасида қарама-қар- шилик йўқми?
Хитойда пролетариат диктатураси бўлганда хитой компартиясининг Гоминданга кириши мумкинми?»
Биринчидан, шуни айтиб ўтиш керакки, Комин- герн томонидан 1926 йил декабрьда (кенгайтирилган VII пленумда) Гоминдандаги ҳақиқий аҳволга берилган та’риф сизнинг «саволингизда» нотўғри айтилган, у кадар аниқ айтилмаган. «Саеолда»: «шу жумладан йирик буржуазиянинг ҳам блоки» дейилган. Ундай бўлса, компрадорлар ҳам йирик буржуаэия ҳисобла- нади. Бундан, 1926 йил декабрьда Қоминтерн компра- дор буржуазиясини Гоминдандаги блок а’зоси деб ҳисоблаган, деган ма’но чиқадими? Албатта, бундай ма’но чиқмайди, чунки компрадор буржуазияси Гомин- даннинг ашаддий душмани эди ва ашаддий душман-и бўлиб қолмодда. Қоминтерн резолюциясида сўз умуман йирик буржуазия усгида эмас, балки «капиталистик буржуазиянинг бир қисми» устида боради. Демак, бунда сўз ҳарқандай йирик буржуазия ҳақида эмас, балки компрадор типида бўлмаган миллий буржуазйя ҳақида бориши мумкин.
Иккинчидан, айтишим керакки, мен, Гоминданга берилган бу икки та’риф ўртасида зиддият бор, демай- ман. Шунинг учун демайманки, бу ерда бизнинг олди- мизда Гоминданга икии бооқа-бошқа нуқтаи назар- Дан берилган та’риф бор, шу нуқтаи назарлардан Ҳечбирини нотўғри деб бўлмайди, чунки уларнинг иккаласи ҳам тўғри.
Мен 1925 йилда Гоминдан тўғрисида, уни ишчи- лар блан дездонлар блоки партияси, деб гапирганимда


27«
И В. С Т А Л И Н
мен асло Гоминдандаги мавжуд аҳволни та’рцф. лаб беришни, 1925 йилда амалда Гоминданга қандай синфлар қўшилганини та’рифлаб беришни кўзда тутмаган эдим. Мен Гоминдан тўғриоида гапирган ваҳтимда, у вақтда мен Шарқнинг эзилган мамлакат- ларида, айниқса Хитой блан Ҳиндистон каби мамла- катларда, фаҳат ўзига хос халқ-революцион партияси типида тузилган, шаҳар ва |қишлоқдаги ишчилар блан майда буржуазиянинг революцион блокига таянмоғи лозим бўлган халқ-революцион партияои типида ту- зилган Гоминданни назарда тутган эди.м. Мен ўша ва1қтда тўппа-тўғри бундай деб айтган эдим: «бундай мамлакатларда коммунистлар бирлашган миллий фронт сиёсатидан ишчилар блан майда буржуазия- нинг революцион блокини тузиш сиёсатига ўтмоқлари лозим» (Сталин, «Шарқ халқлари Университетининг сиёсий вазифалари тўғрисида»,—«Ленинизм масалала- ри», 264 бетга қаралсин61).
Демак, мен умуман халқ-революцион партиялари- нинг, хусусан Гоминданнинг ҳоэирини эмас, балки келажагини назарда тутган эдим. Шунинг учун мен бу ўринда' тамоман ҳақли эдим. Чунки Гоминдан сингари ташкилотлар ишчилар блан майда буржуазия блокига таянишга ҳаракат қилган ҳолдагина истиқболга эга бўлаоладилар, шу блан бирга, майда буржуазия ҳақида гапирганда, асосан, деҳқонларни, капиталистик тарақ- қиёг жиҳатдан қолоқ мамлакатларда майда буржуа- зиянинг асосий кучини ташкил қилучи деҳқонларни назарда тутмоқ керак.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 277
унинг қандай бўлиши кераклиги нуқтаи назаридан эмас, балки унинг ҳозири нуқтаи назарад.ан, Гомин- дан ичадаги мавжуд аҳвол қандайлиги ва Гоминдан- га амалда 1926 йилда қандай синфлар ёндашганлиги нуқтаи назаридан олиб қараган эди. Бинобарин, Ко- минтерн, шу моментда, ҳали Гоминданда ажралиш бўлмаган чоқда, Гоминдан амалда .ишчилар, майда буржуазия (шаҳ-ар ва |қишлоқдаг.и) ва миллий бур- жуазия бло!кини ташкил этди, деганида тамоман ҳақли эди. Бунинг устига, Гоминданнинг фақат 1926 йилдагина э-мас, балки 1925 йилда ҳам худди ўша с.инфлар бл-окига таянганлигини қўшиб 1қўйса бўлар эди. Қоминтерн резолюциясида (бу резолюцияни иш- лаб тайёрлашда мен жуда фа>ол |қатнашганман) очиқ- дан-очи!Қ бундай дейилади: «пролетариат деҳқонлар блан, ўз манфаатлари йўлида актив курашга чиқучи деҳқонлар блан, шаҳардапи майда буржуазия блан ва капиталистик буржуазиянинг бир қисми блан блок тузади» ва «кучларнинг бу хил -қўшилиб кетиши ўзи- нинг сиёоий 1иф'Одааини Гоминдан партиясидаги ва Қантон ҳукуматадаги ма’лум группалар ичида топди» (резолюцияга |қаралсин62).
Аммо, Қоминтерн 1926 йилдаги мавжуд аҳв-ол бл.ан кифояланиб :қолмай, яна Гоминданнинг келажагига ҳам тақилганлиги туфайли, унинг, бу блок фақат муваққат бловдир, яқин вақт ичида бу блок проле- тариат ва майда буржуазия блоки блан «алмаштири- лиши лоэим, демасдан «иложи йўқ эди. Худди -шунинг учун ҳам Қоминтерн резолюциясида яна бундай дейил- ган: «ҳозирги «пайтда ҳаракат учинчи бооқич остонаси- Да, синфларнинг ян-гидан қайта группаланиши олдида турипти», «тараққиётнинг бу босқичида ҳаракатнинг
И. В. С т а л и н, том 9


278
п. В. С Т А Л И Н
асосий кучи янада кўпроқ революцион характердаЛ блок — пролетариат, деҳқонлар ва шаҳар майда буш жуазияси блоки бўлиб, бунда йирик капиталистик буД жуазиянинг аксари қисми четлаштирилади»* (ўшЯ жойга қаралсин). Я
Бу, Гоминдан таяниши лозим бўлган ўша ишчи| лар блан майда буржуазия (деҳқонлар) блокинин! ўзи бўлиб, бу блок, Гоминдан бўлингандан кейин вя миллий буржуазия чиқиб кетгандан кейин, ҳозии Уханда ташкил топмоқда, бу блок тўғрисида мен 192m йилда Шарқ халқлари коммунистик университетида] қилган докладимда гапирган эдим (юцоридапига қ-а- ралсин).
Шундай (қилиб, бизда, демак, Гоминданга бошқа- бошқа бўлган икки жиҳатдан берилган баҳо бор:
а) унинг ҳозири жиҳатидан, 1926 йилда Гомин- дандапи ишларнинг .мавжуд аҳволи жиҳатидан, ва
б) унинг келажаги, я’ни Шарқ мамлакатларада халқ-революцион партияси типида тузилган Гоминдан- нинг қандай бўлиши К1ераклиги жиҳатдан берилган баҳо бор.
Бу баҳоларнинг иккаласи ҳам ҳаққоний ва тўғ- ри баҳолардир, чунки улар Гоминданни бошқа-бошқа бўлган икки жиҳатдан олиб, провард натижада, уни тўла тасвирлаб беради.
Хўш, бунда звддият қани?
Янада аииқроқ бўлоин учун Англиядаги «Ишчи партиясини» («Лейбор парти»ни) олайлик. Ма’лумки, Агилияда ишчилар ва хизматчиларнинг касаба таш- килотларига таянучи алоҳида ишчилар партияси бор.
* Курсив меники. И. Ст.


СУН ЯТ-СЁН УНИВЁРСИТЕТЙ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 279
Ҳечким бу партияни ишчи партияси деб 1аташда шуб- ?<аланмайди. Бу партия фа<қат инглиз адабиётидагина эмас, балки бошқа ҳарқандай маркоистик адабиётда хам шундай деб аталади.
Лекин бу партияни ҳаҳиқатан ҳам (ишчи партияси, ишчиларнинг синфий партияси деб, ўзини буржуазия- га қарши қўючи партия деб бўладими? Уни амалда, масалан, икки синфнинг ©Miac, балки бир синфнинг партияси деб, 'ишчилар синфи партияси, деб бўлади- ми? Йўқ, ундай деб бўлмайди. Амалда Англиядаги Ишчи партияси 'ишчилар блан шаҳар майда буржуа- зияси блокининг партиясидир. Амллда бу партия икки синф партиясидир, шу блан бирга агар, бу партияда кимнинг та’оир'И кучли, ўзларини буржуазияга қарши қўючи ишчиларнинг та’сири кучлими ёки майда бур- жуазиянинг та^ири кучлими деган масалага келган- да, шуни айтиш 1керакки, бу партияда майда буржуа- зия та’сири кучлиро-қдир.
Англиядаги Ишчи партиясининг амалда либерал- буржуаэия партияоининг думи бўлганлигига ҳам, аслида, сабаб шудир. Ҳолбуки, уни марксистик адаби- ётда ишчи партияси деб атайдилар. Бу «зиддиятнинг» сабаби нима? Бунинг сабаби шуки, бу партияни ишчилар партияси деб та’рифлаганда одатда бу пар- тиядаги ишчиларнинг ҳозирги вақтдаги мавжуд аҳво- лиии эмас, балки шундай типда тузилган ишчи партиясини кўзда тутадиларки, унинг туфайли, ма’лум шароит туғилганда бу партия, келажакда, ўзини буржуа оламига қарши ^ўядиган, ишчиларнинг чи- накам -синфий партияси бўлиб кетиши керак. Бу ҳол, амалда бу партиянинг ҳозирча 'иигчилар блан шаҳар майда буржуазияси блокининг партияси эканлиги 19*


280
Й. 13. С Т А Л Й Й
фактини инкор қилмайди, балки, аксинча, э’тироф қилади.
Менинг ҳозиргина Гоминдан ҳа^ида айтган ҳа-мма гапларимда заддият бўлмаганидек, бу ерда ҳам зид- дият йўқ.
Хитойда пролетариат диктатураои бўлганда хитой компа1ртияои!нинг Гоминданга кириши мумкинми?
Мен буни, нома’қул ва шу сабабдан мумкин эмас, деб ўйлайман. Унинг кириши фақат пролетариат дик- татураси бўлгандагина эм^а-с, балки шшчи ва деҳқон депутатлари Советлари тузилганда ҳам мақсадга муво- фиқ эмасдир. Чунки Хитойда ишчи ва деҳқон депутат- лари Советлари тузишнитгг ўзи нима демак? Бу икки ҳокимиятчилик барпо қилиш, демакдир. Бу Гоминдан блан Советлар ўртасида ҳокимият учун кураш бўлади, демакди1р. Ишчи ва деҳқон Советлари тузиш буржуа- демократи1К революцияда.н пролетар революциясига, социалистик рев-олюцияга ўтиш учун тайёргарлик кў- риш, демакдир. Бундай тайёргарликни бир умумий революцион-демоюратик партияга киручи икки пар- тиянинг раҳбарлиги остида олиб бориш мумкинми? йўқ, мумкин эм<а-с. Революция тарихи шуни кўрсата- ди'ки, фақат бир партиянинг, ком.мунистлар партияси- нинг раҳбарлиги остидагина пролетариат диктатура- си.Н1И тайёрлаш ва социалистик революцияга ўтиш мумкин,— агар, албатта, ran чинакам пролетар рево- люцияси ҳақида борса. Революция тарихи кўрсатадики, фақат бир партиянинг, коммунистлар партиясининг раҳбарлиги остидагина пролетариат диктатурасини қўл- га киритиш ва ривожлантириш мумкин. Шундай бўл- маса, им1периализм шароитида ҳақиқий ва тўла-тўкис пролетариат диктатураси ҳам бўлмайди.


СУН ЯТ-СЕН УШ1ВЕРСПТЕТП СТ.УДЕ11ТЛАРИ БЛЛН СУҲБАТ 281
Шу сабабдан фа-қат пролетариат диктатураси бўл- рапдагина эмас, балки бу диктатурагача ҳам, ишчи ва дсҳқон депутатлари Советлари барпо қилганда ҳам, коммунистлар партиясига хигой Октябрини фақат ўзи- пинг раҳбарлигида тайёрламоқ учун Гоминдандан чиқишга тўғри келажак.
Мен ўйлайманки, Хитойда ишчи ва деҳқон депутат- лари Советлари барпо қилиш ва хитой Октябрини тай- ёрлаш даврида хитой коммунистлар партиясига Гомин- дан ичидаги хрзирги блокни Гоминдан ташқарисидаги блок блан алмаштиришга, масалан, айтайлик, бизда, Октябрьга ўтиш даврида сўл эсерлар блан бўлгани сингари блож блан алмаштиршига тўғри келажак.
ТЎРТИНЧИ САВОЛ
«Ухан ҳукумати пролетариат блан деҳқонларнинг демократик диктатураси ҳисобланадими, ва агар ҳи- собланмаса, у ҳолда демократик диктатурани қўлга киритиш учун курашнийг бундан кейинги йўллари қандай?
Мартиновнинг пролетариат диктатурасига «иккин- чи» революциясиз ўтиш мумкин дейиши тўғрими, ва агар тўғри бўлса, у ҳолда Хитойда демократик дикта- тура блан пролетариат диктатураси ўртасидаги фарқ нима?»
Ухан ҳукумати ҳали пролетариат блан деҳқонлар- пинг демократик диктатураси э.мас. Унинг шундай Диктатура бўлиши мумжин. Бу ҳукумат, агар аграр революц)ия жуда куч олиб кенгайиб кетса албатта Де-мократик диктату.ра бўлиб қолади, лекин ҳали у бундай диктатура органи эмас.


232
И. В С Т А Л И Н
Ухан ҳукуматининг пролетариат -блан деҳқонлар демократик диктатураси органига айлапиши учуи шк ма керак? Бунинг учун, лоақал, икки нарса керак:
Биринчидан, уха.н ҳукумати Хитойда аграр-деҳқоц революциясининг ҳукум-ати бўлмоғи, бу революцияг-а ҳар|қа-ндай қилиб мадад берадиган ҳукумат бўлмоғи керак.
Иккинч1идан, Гоминдан ўзининг раҳбарлик ^илучи устки қатламини аграр ҳаракатнинг деҳқонлар ва. ишчилардан чиздан янги лидерлари блан тўлдириши ҳамда ўзининг қуйи ташкилотларини 1кенгайтириши, уларга деҳқон союзларини, ишчи касаба союзла-ри ооветларини ва шаҳар блан қишлоқдаги бошқа рево- люцион ташкилотларни киритиши керак.
Ҳозир Гоминдан бор-йўғи 500 минг а’зони бир- лаштиради. Бу оз, Хитой учун ниҳоят даражада оз. Гоминдан ўз составига М1илл1ион-М1илл'ион революцион деҳқонлар бл>а.н ишчиларни киритиши ва, шу блан, кўп (Миллионли революцион-демократик тапжилотга айланиши керак.
Ф'а1қат шу шарт-шароит бўлгандағина Гоминдан шундай рев-олюцион ҳукумат тузиш имигонига эга бўладики, бу ҳукумат пролетариат блан деҳқонлар ре- волюцион-демократик диктатураси органи!га айланиб кетади.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНГЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 283
летар революциясига тинчлик йўли блан ўтиш мумкин, деган бўлса,— бу хатодир.
Мендан Чугунов бир куни: «Уртоқ Сталин, қандай бўларкин, агар шундай қилинсаки, Гоминдан орқали бирданига, тўппа-тўғри, тинч йўл блан пролетариат диктатурасига ўтилса?» деб сўраган эди. Мен ҳам, павбати блан, ундан: «Сизда-чи, ўртоқ Чугунов, Хитой- да, а1ҳвол қандай,— сизда ўнг гоминданчилар, капита- листик буржуазия, империалисглар борми?» деб сў- радим. У ҳа бор, деб жавоб берди. «Ундай бўлса, ёқалашмай илож йўқ» — дедим мен унга.
Бу ran Чан Қай-ши ўзгаришидан бурун бўлган эди. Принципиал жиҳатдан, албатта, Хитойда рево- люция тинч йўл блан ривожланаолади, деган масалани қўйса бўлади. Ленин, масалан, бир вақт Россияда революциянинг Советлар орқали тинч йўл блан ривож- ланиши мумкин, деб ўйлаган эди. Бу ва1қт 1917 йил апрелидан то июлйгача бўлган давр эди. Аммо июль мағлубиятидан кейин Ленин пролетар революциясига тинч йўл блан ўтиб бўлмайди деб ҳисоблаш керак эканлигини э’тироф қилди. Мен ўйлайманки, айниқса Хитойда тинч йўл блан пролетар революциясига ўтиш мумкин эмас, деб ҳисоблаш керак.
Нима учун?
Биринчидан, шунинг учунки, хитой революциясининг душманлари: ҳам ички душманлари (Чжан Цзо- лин, Чан Қай-ши, йирик буржуазия, джентри, помеш- чиклар ва ҳоказо), ҳам ташқи душманлари (империа- листлар) жуда кўп ва кучлидирки, иш жиддий синфий курашлар бўлмасдан ҳамда революция ривожланиб борган сари жиддий ажралишлар в.а. қочиб ўтишлар бўлмасдан ўтиб кетаберади деб ўйлашга ўрин. йўқ.


284
И. В. С Т А Л И II
Иккинчидан, шунинг учунки, буржуа-демократик революциядан пролетар революциясига ўтиш учун давлат ташкилотининг гоминданча формасини муво- фиқ форма деб ҳисоблашга асос йўқ.
Ниҳоят, шунинг учунки, агар, масалан, Россияда пролетар революциясига пролетар революциясининг энг яхши формаси бўлган Советлар орқали тинч йўл блан ўтиб бўлмаган экан, бунга Гоминдан орқали ўтиб бўлади деб ўйлашга қандай асос бор?
Шу сабабдан, мен ўйлайманки, Хитойда пролетар революциясига тинч йўл блан ўтиб бўлмайди деб ҳи~ ооблаш керак.
БЕШИНЧИ САВОЛ
«Нега Ухан ҳукумати Чан Кай-шига қарши ҳужум олиб бормасдан, Чжан Цзо-линга қарши ҳужум қила- ётир?
Ухан ҳукумати блан Чан Кай-шининг бир вақтда шимолга ҳужум қилиши хитой буржуазиясига қарши кураш фронтини суваб кетиш эмасми?»
Ана холос, ўртоқлар, сиз, Ухан ҳукуматидан жуда кўп нарса талаб қилаётирсиз-ку. Албатта, айни бир вақтда Чжан Цзо-линни ҳам, Чан Кай-шини ҳам, Ли Тин-синни ҳам, Ян Сенни ҳам уриб ташлаш жуда яхши бўлар эди. Аммо ҳозир Ухан ҳукуматининг аҳволи шундайки, бу аҳвол Ухан ҳукуматига бирданига ҳам- ма тўрт фронтда ҳужум қилишга имкон бермай турип- ти. Ухан ҳукуматининг мукденлиларга қарши чиқиш қилишининг, лоақал, икки сабаби бор.


СУП ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 285
ётирлар, шунга кўра мукденлиларга қарши чиқиш қилиш асло кечиктирилмайдиган мудофаа чорасидир.
Иккинчидан, сабаб шуки, уханлилар Фин Юй-сян қўшинлари блан қўшилишни ва сўнгра революция за- минини кентайтириш учун яна илгари ҳаракат қилишни пстайдилар, бу ҳам, ҳозирги пайтда Ухан учун жуда муҳим ҳарбий-сиёсий ишдир.
Чан Қай-шига ва Чжан Цзо-линга қарши фронт- лар каби икки муҳим фронтда айни бир вақтда ҳужум цилмоқ ҳозирги вақтда ухан ҳукуматининг кучи ет- майдиган бир ишдир. Мен ғарбда Ян Сенга қарши ва жанубда Ли Ти-синга қарши ҳужум қилиш тўғрисида гапириб ҳам ўтирмайман.
Граждан уруши вақтида бизлар, большевиклар, кучлироқ эдик, ва шунга қарамай биз ҳамма фронт- ларда ҳам муваффақият блан ҳужум операцияларини ривожлантираолмаган эдик. Ҳозирги пайтда ухан ҳуку- матидан бундан ортиқни талаб қилишга қандай асос бор?
Сўнгра, ҳозир, Уханга мукденлилар ва ,У Пей-фу тарафдорлари шимолдан юриб келаётган чоқда, Шан- хайга ҳужум қилиш нима демак? Бу, шарқда ҳечнар- сага эришолмай, мукденлиларнинг ишини осоп қилиб қўйиш ва Фин қўшинлари блан қўшилишни нома’лум вақтгача кечиктириб қўйиш, демакдир. Ундан кўра ҳозирча Чан Қай-шининг Шанхай районида империа- листлар блан алақсиб овора бўлиб ётгани яхшидир.


286
И. В. С Т А Л И Н
узели бўлган Шанхайни империализм осонгина қўлдан бериб цўяқолмайди.
Олдин Фин блан қўшилиб, ҳарбий жиҳатдан етар- ли даражада маҳкамланиб, аграр революцияни жуда кучайтириб, Чан Қай-шининг фронт орқасини ва фронтини бўлиб юбориш йўлидаги ишни кучайтириб олиб, сўнгра, шундан кейин, Шанхай масаласини би- ратўла яхлит қилиб қўйиш мувофиқроқ бўлмасмикин? Мен ўйлайманки, шундай қилинса мувофиқроқ бў- лади.
Шу сабабдан бу ерда ran хитой буржуазиясига қарши кураш фронтини «суваб кетиш»да эмас, чунки, агар аграр революция ривожланар экан, бу фронгни барибир суваб кетиб бўлмайди, аграр революциянинг ривожланаётгани ва янада ривожланиб кетажагига эса ҳозир ҳеч шубҳа бўлиши мумкин эмас. Гап, Taxpop айтаман, курашни «суваб кетиш»да эмас, балки курашнинг мақсадга мувофиқ тактикасинм тузиш- дадир.
Ба’зи ўртоқлар, барча фронтларда ҳужум қилиш ҳозир революционликнинг асосий аломатидир, деб ўй- лайдилар. йўқ, ўртоқлар, бу нотўғри. Ҳозирги пайтда барча фронтларда ҳужум қилиш революционлик эмас, балки аҳмоқчиликдир. Аҳмоқчиликни революционлик блан аралаштириш ярамайди.
ОЛТИНЧИ САВОЛ
«Хитойда камолчилар революцияси бўлиши мум- кинми?»
Мен унинг Хитойда бўлиш эҳтимоли йўқ ва шу сабабдан мумкиц эмас, деб ҳисоблайман.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 287
Камолчилар революцияси фақат Туркия, Эрон, Афғонистон каби, саноат пролетариати йўқ ёки деяр- лик йўқ бўлган ва кучли аграр-деҳқон революцияси бўлмаган мамлакатлардагина бўлиши мумкин. Камол- чилар революцияси миллий савдо буржуазиясининг юқоридан қилинган революцияси бўлиб, четэл империа- листлари блан курашда вужудга келган ва шундан кейинги тараққийсида, аслда, деҳқонларга ва ишчи- ларга қарши, аграр революция имкониятига ҳам қарши қаратилган революциядир.
Хитойда камолчилар революциясининг бўлиши шу сабабдан мумкин эмаски:
а) у ерда, Хитойда, деҳқонлар ўртасида жуда кат- та обрўга эга бўлган жанговар ва актив саноат про- летариатининг ма’лум минимуми бор;
б) у ерда, ўз йўлидан феодализм қолдиқларини супуриб ташлаётган кенг аграр революция бор.
Бирқанча вилоятларда ерга етишишга муваффақ бўлган ва Хитой революцион пролетариати етакчили- гида курашаётган кўп миллионли деҳқонлар — камол- чилар революцияси дега-н революция эҳтимолига қарши даводир.
Туркия блан Хитойни бир қаторга қўйиш ярамас- лиги сингари, камолчилар партияси блан Ухандаги сўл Гоминдан партиясини ҳам бир қаторга қўйишяра- майди. Туркияда Шанхай, Ухан, Нанкин, Тяньцзин ва ҳоказо каби марказлар иўқ. Анқара Ухандан қан- чалик узоқ бўлса, камолчилар партияси ҳам сўл Го- миндандан шунчалик йироқдир.


288
И. В. С Т Л Л 11 н
бирталай асосий талабларига эришди ҳам, у Туркия- дан Сурияни, Фаластинни, Месопотамияни ва импери- ализм учун муҳим бўлга-н бошқа жойларни тортиб олди. Ҳозир Туркия аҳолиси 10—12миллиондан иборат кичикроқ давлат даражасига тушириб қўйилган. У на жиддий бир бозор бўлаолади ва на империализм иш кўраоладиган муҳим нуқталар хизматини қила- олади. Бу ҳолнинг рўй беришига сабаб, жумладан, шуки, эски Туркия миллатлар конгломератидан иборат эди ва фақат Анаголиядагина турк аҳолиси яхлит кўпчиликни ташкил қилар эди.
Хитойда аҳвол бошқача. Хитой бирнеча юз мил- лион аҳолиси бўлган ва миллий жиҳатдан яхлит мам- лакат бўлиб, мол сотиш ва капитал чиқариш учун жаҳонда жуда катта бозордир. Агар у ерда, Туркия- да, империализм эски Туркия ичидаги турклар блан араблар ўртасида бўлган миллий антагонизмлардан фойдаланиб Шарқдаги бирқанча жуда муҳим область- ларни ажратиб олиш блан қаноатланган бўлса, бу ерда, Хитойда, империализм ўзининг эски позицияла- рини сақлаб қолиш учун ёки, ҳеч бўлмаса, шу позици- яларнинг бир қисмини сақлаб қолиш учун Хитойни парча-парча қилиб, ундан бутун-бутун вилоятларни тортиб олиш учун бир бутун жон бўлган миллий Хитой- га зарба беришга мажбурдир.


СУЙ ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЁТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАЙ СУҲБАТ 280
ва бутун жаҳон империализмининг таг-тугини ларзага келтириши лозим.
Оппозициянинг (Зиновьев, Радек, Троцкий) жуда катта хатоси шундан иборатдирки, у Туркия блан Хитой ўртасидаги ана шу катта фарқни кўрмайди, камолчилар революциясини а/грар революция блан ара- лаштириб юб-оради ва ҳамма нарсани ҳеч фарқ қилмай бир жойга ағдараберади.
Мен биламанки, хитой миллатчилари орасида ка« молизм идеясига берилган кипгилар бор. Қамол ролига да’вогарлар ҳозир у ерда оз эмас. Улар орасида — Чан Қай-ши биринчидир. Мен биламанки, ба’зи япон журналистлари Чан Кай-шини хитой Қамоли деб ҳисоблашга мойилдирлар. Лекин буларнинг ҳаммаси чўчиб қолган буржуаларнинг орзулари ва хомхаёл- ларидир. Хитойда ё Чжан Цзо-лин ва Чжан Цзун-чан сингари хитой Муссолинилари ғалаба қилиб, сўнгра аграр революция кенгайиши блан ағдарилиши керак, ёки Ухан ғалаба қилиши керак.
Бу икки лагерь ўртасидаги ораликда қолишга ҳа- ракат қилаётган Чан Қай-ши ва унинг ҳамроҳлари албатта енгилишлари, Чжан Цзо-лин блан Чжан Цзун- чан тақдирига шерик бўлишлари лозим.
ЕТТИНЧИ САВОЛ
«Ҳозир Хитойда деҳқонлар дарҳол ерни босиб олишлари керак, деган шиорни ўртага ташлаш керак- ми ва Хунаньда ерни босиб олиш каби фактларга қандай баҳо берса бўлади?»


290
Й. В. С Т А Л И Н
Хунань, Хубэй ва бошқа шу сшггари бир қатор район- ларда ҳозир деҳқонлар қуйидан туриб ерни босиб олаётирлар, ўзлари суд қилиб, ўзлари жазоламоқда- лар, ўз мудофааларини ўзлари ташкил этаётирлар. Men ўйлайманки, жуда яқин орада Хитойнинг бутуц деҳқоилари ерни мусодара қилиш шиорига ўтиб олса- лар керак. Хитой революциясининг кучи шунда.
Агар Ухан енгишни истаса, агар у ҳам Чжан Цзо- линга қарши, ҳам Чан Қай-шига қарши, ҳам импери- алистларга қарши ҳақиқий куч яратишни истаса,— помешчиклар ерини қўлга олиш учун аграр-деҳқан революциясини ҳартарафлама қўллаб-қўлтиқлаши ке- рак.
Хитойда феодализм ва империализмни ёлғиз ҳар- бий куч блангина қулатиш мумкин, деб ўйлаш аҳмоқ- ликдир. Аграр революциясиз ҳамда кўп миллионли деҳқон ва ишчи оммаси томонидан Ухан қўшинла- рига актив мадад берилмайтуриб бундай кучларни қулатиб бўлмайди.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲВАТ 291
у1рамаслиги мумкин эмас эди. Лекин бу фа^ат жуз’ий ҳамда вақтинча мағлубиятдир. Амалда эса, Чан Кай- ши ўзгариши блан революция умуман ўз тараққийси- нинг юқори фазасига, аграр ҳаракат фазасига кирди.
Хитой революциясининг кучи ва қудрати ана шунда.
Революция ҳаракатини мудом бир зайлда сидир- ғасига юксалиш йўли блан бораберадиган ҳаракат деб қараш ярамайди. Бундай қараш революция тўғрисида реал тасаввур қилиш эмас, балки саёз бир тушунча- дир. Революция ҳамиша эгри-бугри равишда ҳара- кат қилади, бир хил районларда ҳужум қилиб ва эски тартибларни тор-мор қилиб, бошқа бир районларда қисман мағлубиятларга учраб ва чекиниб боради. Чан Кай-ши ўзгариши хитой революцияси ҳаракатидаги шундай эгри-бугриликдан бири бўлиб, бу нарса рево- люцияни ярамаслардан тозалаш ва уни кучли аграр ҳаракат йўлидан илгарига силжитиш учун керак бўлди.
Лекин унинг, бу аграр ҳаракатнинг бир шаклга кириши учун, унинг ўзининг умумлаштиручи шиорн бўлмоғи лозим. Бундай шиор помешчикларнинг ерла- рини мусодара қилиш шиоридир,
САККИЗИНЧИ САВОЛ
«Нимаучун Советлар ташкил қилиш шиори ҳозирги пайтда тўғри эмас?
Хэнаньда ишчи Советлари ташкил қилиниши каби фактлар муносабати блан хитой компартиясининг ҳара- кат думида қолиб кетиш хавфи йўқми?»


292
И. Ё. С Т А Л И Н
«деҳқонлар» Советлари, «меҳнагкашлар» Советлари, «х<аЛ(Қ» Советлари ҳақвдами? Ленин Коминтерннинг II конгрессидапи тез'исларида Шарқнинг «қолоқ мам- лакатларида «деҳқон Советлари», «меҳнаткашлар Советлари» тузиш ҳақида гапирган эди. У, «саноат пр-олета1р;иат1И йўқ ёки деярлик йўқ даражасида бўл- ган» Урта Ооиё каби мамлакатларии назарда тутди. У, Эрон, Афғонистон ва ҳоказ-о каби мамлакатларни назарда тутди. Шунинг учун ҳам, -аслда, Лениннинг тезисларида бундай iM-амлакатларда ишчи Советлари ташкил (қилиш ҳақида бир оғиз ҳам сўз йўқ.
Бундан кўринадики, Леиин тезисла!рида Хитой эмас, балки Шарқнинг бошқа, янада (қолоқ М1амлакатлари кўзда тутилган эди, чунки Хитойда «оаноат пролета- риати йўқ ёки деярлик йўқ даражаоида» деб бўл- майди.
Дем-ак, ran Хитойда дарҳол ишчи ва деҳқон депу- татлари Советлари тузмш устида кетаётир. Демак, <бу масалани ҳал қилганда Ленин тезисларини эмас, бал- ки Ком1И'нтернн1И-нг ўша II 1конгрессида қабул қилинган Рой тези1слар1ин|и назарда тутмоқ керакки, ана унда ran Хитой вя Ҳиндистслн каби мамлакатларда ишчи ва деҳқон депутатлари Ооветлари тузи-ш ҳақида бо- ради. Лекин у тезисларда, бундай мамлакатларда ишчи ва деҳқон Советлариии буржуа-демократик ре- волюциядан пролетар революциясига ўтиш вақтида тузиш керак, дейилади. '


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 293
дспутатлари Советлари, шу блан бирга, революцияни ташкил этиш марказларидирлар.
Лекин ишчи ва деэдон депутатлари Ооветлари, улар мавжуд ҳукуматни ағдариш органлари бўлган такдирдагина, улар янги революцион ҳокимият орган- лари 'бўлгам тақдирдагина революцияни ташкил этиш марказлари бўлаолади. Янпи революцион ҳокимият органлари бўлмайтуриб, улар революцион ҳаракатнт ташкил этадиган марказ ҳам бўлаолмайди. Оппозиция ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари тўғрисидаги ленинча нуқтаи назарга қаршм курашаркан, ана шу- ни тушунишни 'истамаётир.
Ҳозир, масалан, ухан ҳукумати ишлаб тургая районда ишчи ва деҳқан депутатлари Советлари тузиш нима демак? Бу икки ҳокимиятчилик тузиш, ухан ҳукуматига қарцги қўзғолон органлари тузиш демак- дир. Хитой каммунистлари ҳозир ухан ҳукуматини йиқитишлари керакми? Албатта, керак эмас. Аксинча, улар ухан ҳукуматини қўллаб-қўлтиқлашлари ке- рак, уни Чжан Цзо-линга қарши, Чан Кай-птига қарши, помешчик ва джентриларга қарши, импе- риализмга қарши кураш органига айлантирмоқлари керак.
Хўш, агар компартия ҳозир ухан ҳукуматини йиқи- тиши керак эмас экан, у ҳолда ҳозир ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари тузишнинг нима кераги бор?
Иккидан бири:
ё ухан ҳукуматини йиқитмоқ учун ҳозирнинг ўзида ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари тузилади,— бу эса ҳозирги пайтда нотўғри ва йўл қўйиб бўлмай- диган ишдир; ёинки, коммунистлар ҳозирнинг ўзида ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини тузганлари


294
Й. В. СТАЛ ин
ҳолда, ухан ҳукуматини йиқитиш йўлини тутмайди- лар, Советлар янги ҳокимият органларига айланти- рилмайди,— бу ҳолда улар, Советлар, Советларнинг пародиясига айланиб, оёқдан қолади.
Ленин, ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари ту- зиш ҳақида гапирганида ҳамиша ана шу ҳолга қарши огоҳлантириб гапирарди.
Сизнинг «саволингизда» Хэнаньда ишчи Советлари пайдо бўлганлиги ҳақида ва компартия агар Совет лар тузиш шиорини омма орасига ёймаса, унинг ҳара- катдан орқада |қолиб кетиш хавфи борлиги ҳақида. гапирилади. Бу бекор ran, ўртоқлар. Ҳозир Хэнаньда ҳечқандай ишчи депутатлари Советлари йўқ. Бу инг- лиз матбуоти тарқатган ёлғон гапдир. У ерда «қизил найзалар»63 бор, у ерда деҳқон союзлари бор, аммо ишчи депутатлари Советлари ҳозирча тилга ҳам олинган эмас.
Албатта, <ишчи Советларини тузиш мумкин. Бу унчалик қийин иш эмас. Броқ ran ишчи Советлари тузишда эмас, балки уларни янги революцион ҳоки- мият .орпанларига айлантиришдадир. Бундай бўлмаса, Советлар — 'ҚУРУҲ. беҳуда бир нарса, Советларнинг пародиясидир. Ишчи Советларини бемаҳал тузиш ва сўнгра уларни муваффа(қиятсизликка учратиб беҳуда бир нарсага айлантириш,— бу Хитой компартиясининг буржуа-демократик революция йўлбошчисидан Совет- лар деб ҳамма ва ҳарқандай «ўтасўл» ҳаракатларнинг думига айланишини ооонлаштирмоқ, демакдир.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 295
Советларнинг ўзлик-ўзи синфий кучларнинг нисбати- ни ўзгартираолади, деб ўйлар эди. Уша вақтда Ленин Хрусталёвга ^арши чиқиб, 1906 йил ёзида и<шчи депу- татлари Советларини тузиш керак эмас, чунки арьер- гард (деҳқонлар) ҳали авангардга (пролетариатга) етиб келгани йўқ, бу шароитда эса Советлар тузиш ва шу блан бирга қўзғолон шиори бериш — хатарли ва мақсадга мувофиқ эмасдир, деган эди.
Аммо бундан чиқадиган хулоса шуки, биринчидан, Советларнинг ўзлик-ўзича ролини ошириб юбориш ярамайди ва, иккинчидан, ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини тузган вақтда теварак-атрофдаги шарт- шароит блан ҳисоблашмай бўлмайди.
Хитойда, умуман, ишчи ва деҳқон депутатлари Со- ветларини тузиш керакми?
Ҳа, тузиш керак. Уларни ухан революцион ҳуку- мати мустаҳкамлангандан кейин, аграр революция кенгайтирилгандан кейин, аграр революциядан, бур- жуа-демократик революциядан пролетар революция- сига ўтиш ва^тида тузишга тўғри келади.
Ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини тузиш— Хитойда Совет ҳокимияти асосларини ўрнатиш демак- дир. Совет ҳокимияти асосларини ўрнатиш эса — бу иююи ҳокимиятчилик аоосларини ўрнатиш ва ҳозирги ухан гаминданчи ҳоким1иятини Совет ҳокимияти блан алмаштириш йўлини тутиш демакдир.
Мен ўйлайманки, ҳали буиинг вақти келгани йўд.
Сизнинг «саволингизда» Хитойда пролетариат ва компартиянинг гегемонлиги ҳақида гапирилади.
Хўш, ҳозирпи буржуа-демократик революцияда хи- той пролетариатининг йўлбошчилик ролиии, гегемон- лик ролини осонлаштириш учун нима керак?
20*


.296
И. В. СТАЛ II Н
Бунинг учун, даставвал, хитой компартияси ишчи- лар синфининг ўз программасига, ўз платформасига, ўзининг махсус ташкилотига, ўзининг махсус йўлмга эга бўлган, маҳкам бирлашган таипкилотига эга бўл- моғи керак.
Бунинг учун, иккинчидан, хитой коммунистлари аграр-деҳқон ҳаракатининг биринчи сафларида туриш- лари, улар деҳқонларга, айниқса камбағал деҳқонлар- га, революцион союзларга ва комитетларга уюшишнм ҳамда помешчикларнинг ерларини мусодара қилиш йўлларини ўргатишлари керак.
Бунинг учун, учинчидан, хитой коммунистлари армияда мустаҳкамланиб олишлари, армияни револю- ционлаштиришлари, уни қайта тузишлари ва айрим авантюристлар қўлидаги >қуролдан революция қуроли- га .айлантиришлари керак.
Бунинг учун, ниҳоят, хитой коммунистлари ухан ҳукуматининг маҳаллий ва марказий органларида, ухан Гоминданининг маҳаллий ва марказий органла- рида иштирок қилишлари, ҳам помешчикларга (қарши, ҳам империализмга қарши революцияни янада кенгай- тириш учун қат’ий сиёсат юргизишлари керак.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 297
пролетариатни либерал буржуазиянинг ду,М|Иг.а айлан- тиришдир, деб тўғ.ри жав-об берган эди.
Мен ўйлайма;нки, ҳозир хитой компартияоининг мустақилл-иги тўғр<исида гапириб туриб, шу бла.н бирга хитой компартиясининг Гоминдандан ва ухан ҳуку- матидан чиқишини талаб қилучи ёки чиқишига ишора қилучи оппозиция, 1905 йил давридаги меньшевик- ларча «мустақиллик» йўлмга кириб кетаётир.
Компартия Гом-индан ичида ҳа.м, Гом1индандан ташқарида ҳам кенг меҳнаткашлар оммасининг етакчи кучи бўлиб олган тақдирдагина ҳақиқий мустақиллик- ни ва ҳа-қиқий гегемонликни сақлаб қолиши мумкин.
Гоминдандан чиқиш эмас, балки Гоминданда ҳам, ундан ташқарида ҳам компартиянинг етакчилик ро- лини та’ми'нлаш керак,— ҳозир ҳитой компартиясидан, агар у ҳа>қ<иқатан мустақйл бўлишни истаса, талаб қилинадиган нарса шудир.
ТЎҚҚИЗИНЧИ САВОЛ
«Ҳозирги пайтда Хитойда мунтазам Қизил Армия тузиш масаласини қўйса бўладими?»
Мен ўйлайманки, келажак учун бу масалани ал- батта назарда туташ керак. Аммо агар масала амал-ий жиҳатдан қўйиладиган бўлса, у ҳолда шу пайтда, шу минутда, ҳозирги армияни янги армия блан, Қизил Армия блан алмаштиришии.нг имкони йўқ, чунки ҳо- з-ирча уни алмаштиручи йўқдир.


298
И. В. С Т А Л И Н
рини ҳозирданоқ ўрнатиш, ишончли командарлар сос- тави блан бирқанча янги, ҳа.қиқатан ишончли кор- пуслар тузиш ва уларни Ухамдаги революцион ҳуку- матнинг таянчи қилиб қўйишдан иборатдир.
Бу корпуслар, сўнгра Қизил Армия бўлиб кенгайиб кетадиган янги армиянинг асоаий моясини ташкил этадилар.
Бу, ҳам фронтларда курашмоқ учун ва, айниқса, ҳам орқа томонда ҳамма ва ҳарқандай контрреволю- цион чи^ишларга қарши курашмоқ учун керак.
Бу бўлмаса, орқада ва фронтда муваффа^иятсиз- ликлардан, душ.ман томонга ўтиш ва хоинликлардан гаран-пия бўлмайди.
Мен ўйлайманки, бу йўл, ҳозирча, бирдан-бир мум- кин бўлган ва мақсадга мувофиқ йўлдир.
УНИНЧИ САВОЛ
«Ҳозир, буржуазияга қарши кураш пайтида, хитой корхоналарини тортиб олиш шиорини майдонга таш- лаш мумкинми?
Хитойда четэл фабрикаларини қандай шароит бўл- ганда тортиб олиш мумкин ва бу айни вақтда хитой корхоналарини тортиб олишга сабаб бўладими?»
Мен ўйлайманки, умуман айтганда, ҳали хитой корхоналарини тортиб олишга ўтиш вақти келган эмас. Аммо, хитой соҳибкорларининг тўхтовоиз саботажи, бирмунча шундай корхоналарнинг ёпилиши ва сун’ий равишда ишсизлик туғдирилиши — ухан ҳукуматини бундай корхоналарнинг ба’зиларини ноилож ҳозирда- ноқ национализация қилабошлашга ва уларни ухан ҳукуматининг кучи блан ишга солабошлашга мажбур цилиши мумкин.


СУН ЯТ-СЕН УНИВЕРСИТЕТИ СТУДЕНТЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 299
Эҳтимолки, ҳозирнинг ўзида ухан ҳукумати айрим ҳолларда бу чорани айниқса ёвуз ва коитрреволю- цион хитой соҳибкорларига қарши огоҳлантириш чо- раси ўрнида ишлатишга мажбур бўлиб |қолар.
Четэл корхоналарига келоак, бу корхоналарни на- ционализация қилиш иши келажак масаласидир. Бу корхоналарни национализация (қилиш империалистлар- га очиқдан-очиқ уруш э’лон қилиш демакдир. Аммо бундай уруш э’лон қилмоқ учун бирқанча бошқа, ҳозир- гига қараганда қулайроқ бир шароит керак.
Мен ўйлайманки, революциянинг ҳозирги босқичи- да, революция ҳали мустаҳкамланмаган чоқда, бундай чоранинг вақти келгани йўқ ва шу сабабдан бу чора ма!қсадга мувофиқ эмас.
Ҳозирги вазифа бундан иборат эмас, балюи аграр революцияни имкон борича кенгайтириб 'юбориш, бу революцияда пролетариат гегемонлипини та’минлаш, Уханни мустаҳкамлаш ҳамда уии хитой революцияси- нинг ҳамма ва ҳарқандай душманларига қарши кураш марказига айлантиришдан иборатдир.
Ҳамма вазифаларни бирданига бўйинга юклаб олиб ҳолдан тойиш хавфи остида |Қолиш ярамайди. Яна шуниси ҳам борки, Гоминдан ва унинг ҳукумати Хитой ва четэл буржуазиясини экспроприация қилиш вазифаси каби жуда муҳим вазифаларни бажаришга 'қодир эмас.
Бу хил вазифаларни бажариш учун бош.қ‘а шарт- шароит, революциянинг бопгқа палласи, революцион ҳокимиятвднг бошқа органлари керак.
И. Сталин. Хитойда революция ва оппозцциянин? хатолари. 1927


зоэ
ОКТЯБРЬНИ ТАЙЁРЛАШ ДАВРИДА ПРОЛЕТАРИАТ БЛАН КАМБАҒАЛ ДЕҲҚОНЛАР ДИҚТАТУРАСИ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
С. Покровскайга жавоб
Сизнинг шу йил 2 майда ёзган хатингизга, чунончи ҳа.мма моддалар бўйича муфассал жавоб бериб ўти- рипгга ўрин ҳам йўқ, асос ҳам йўқ, деб ўйлайман.
Аслини айтганда, бу хатда Ян — скийнинг хатида кўрсаталганлардан бошқа биронта янги нарса йўқ.
Агар мен, шунга қарамасдан, Сизнинг хатингизга жавоб бераётган эканман, бунинг сабаби шуки, хати- нгизда 1917 йил апрель — май давридаги каменевчи- ликни •оч1иқда1н-оч1иқ тиклашнинг ба’зибир элементлари бор. Мана шу каменевчиликни тиклаш элементларини фошқилиш учунгина Сизнинг хатингизга қисқача жа- воб бериш1ни лозим деб ҳисоблайман.
1) Сиз хатингизда, «Февральдан Октябрьгача бўл- ган даврда бизнияг шиоримиз амалда барча деҳқон- лар блан 'иттифоқ тузиш шиори эди», «Февральдан Октябрьгача бўлган даврда партия деҳқонларга нис- батан ўзининг эски шиорида — барча деҳқонлар блан иттифоқ тузиш шиорида маҳкам турди ва уни ҳимоя қилди» дейсиз,


ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
301
Бундан чиқадики, биринчидан, Октябрьни тайёрлаш даврида(1917 йил апрель — октябрь) большевиклар ўз олдиларига камбағал деҳқо-нлар блан бадавлат деҳ- қонларни бир-биридан ажратиш вазифасини қўймас- дан, балки деҳқонларни бир бутун қилиб олгаи эканлар.
Бундан чиқадики, иккинчидал, Октябрьни тайёрлаш даврида большевиклар «пролетариат блан деҳқонлар диктатураси» деган эски шиорми «пролетариат блан камбағал девдонлар диктатураси» деган янги птиорга алмаштирмай, 1905 йилда Лениннинг «Икки тактика» деган брошюрасида кўрсатиб берилган эски позиция- ларда қолган эканлар.
Бундан чиқадики, учшчидан, Октябрьни тайёрлаш даврида (1917 йил март — юктябрь), большевийлар- нинг Советларнигнг икк/иланиши ва муросачилигига қарши, ўрта деҳқонларнинг Советларда ва фронтда иккиланишига қарши, революция блан контрреволю- ция ўртасида иккиланишига қарши, июль кунларида, эсер ва меньшевик муросачилар бош бўлиб турган Сов-етлар большевикларни яккалаб қўйиш учун контр- революцион генераллар блан бирга қўл ушлашиб бо- раётган вақтда айн|И1қса кескин тус олган июкиланиш ва муросачиликка қарши кураш сиёсати,— демак, большевикларнинг деҳқонлар орасидаги .ма’лум таба- қалариинг мана шу иккиланиш ва муросачилигига қарши кураши беҳуда ва ҳечбир керакюиз «кураш бўл- ган экан.
Бундан чиқадики, ниҳоят, 1917 йил апрель — май- да эски шиорни — пролетариат блан деҳқонлар дик- татураси деган шиорни қувватлаган Қахменев ҳақли бўлган экану, бу шиорни эскирган деб ҳисоблаб,


302
И. В. С Т А Л И Н
пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси деган янги шиорни майдонга қўйган Ленин ноҳақ бўлган экан.
Бутун хатингиз.нинг бошдан-оёқ бебурд эканлиги- ни тушунмоқ учун шу саволларни қўйишнинг ўзи ки- фоя қилади.
Лекин Сиз Ленин асарларидан айрим цитаталар келтиришни жуда яхши кўручилардансиз, шунинг учун цитаталарга мурожаат ^илайли1к,
Лвнин, революциянинг янада ривожланиши нуқтаи назаридан қараганда, Февраль ўзгаришидан кейин Россияда аграр муносабатлардаги янгилик пролета- риат блан бутун деҳқонлар манфаатининг бирлмги эмас, балки камбағал деҳқонларнинг бадавлат деҳ- қонлардан ажралишидир, булардан биринчиларининг, я’ни камбағал деҳқонларнинг пролетариатга эргаша- ётганликлари, иккинчиларининг, я’ни бадавлат деҳ- қонларнинг Муваққат ҳукумат кетидан бораётганлиги- дир деб ҳисобладиким, буни исбот қилиш унча қийин иш эмас.
Ленин 1917 йил апрелида, Қаменев блан ва каме- невчилик блан мунозара қилганида, бу тўғрида бун- дай деган эди:
«Эндиликда пролетариат партияси деҳқонлар блаи манфаат бирлигига умид боғламаслиги керак» (Лениннинг 1917 йил Апрель конференциясидаги нутқига қаралсин, XX том, 245 бет).
Сўнгра:
<Ҳозир энди биз деҳқонларнинг бирқанча с’ездларининг қарорларида аграр масалани ҳал қилишни Та’сис мажлисигача қолдириб туриш фикри борлигини кўриб турибмиз,—бу кадет- лар томонига оғучи бадавлат деҳқонларнинг* ғалабасидир>
* Курсив меники. И. Ст.


ПРОЛЕТАРИАТ ДИКТАТУРАСИ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
303
(Лениннинг 1917 йил апрелида Петроград умумшаҳар конферен- циясида сўзлаган нутқига қаралсин, XX том, 176 бет).
Яна:
«Эҳтимол, деҳқонлар ҳамма ер ва бутун ҳокимиятни оларлар. Мен бу эҳтимолни унутмайман, фақат бугунги кунни ўйламай- мангина эмас, балки аграр программани очиқдан-очиқ ва аниқ баёп қилганда янги ҳодисани: батрак ва камбағал деҳқонларнинг хўжайин-деҳқонлардан ажралиши борган сари кучаяётганини назарда тутаман» (Лениннинг апрельдаги «Тактика ҳақида хатлар» деган мақоласига қаралсин, XX том, 103 бет).
Ленин Февраль революциясадан кейин қишлоқда янги шароитда янги ва муҳим нарса деб шуни ҳисоб- лар эди.
Ленин партияни1нг 1917 йил февралидан 'кейинги даврдаги сиёсатини шуларга аоосланиб белпилаган эди.
Ленин 1917 йил апрелида Петроград уму.мшаҳар конференциясида шуларга асослаяиб тури-б бундай деган эди:
«Ишчи ва Солдат Депутатлари Совети ҳокимиятни Муваққат Ҳукуматга бериб қўйганлигини биз шу ерда билдик. Ишчи ва Солдат Депутатлари Совети пролетариат ва солдатлар дикта- турасининг амалга оширилишидир; солдатларнинг кўпчилиги деҳқонлардир. Шунинг учун ҳам, бу пролетариат блан деҳқонлар диктатурасидир. Лекин бу «диктатура» буржуазия блан битим қилди. Шунинг учун ҳам «эски» большевизмни қайтадан кўриб чиқмоқ* керак» (XX том, 176 бетга қаралсин).
Ленин 1917 йил апрелида 1қуйидагилар.Н1И ёзганида ҳам шуларга аоосланган эди:
«Кимки ҳозир фақат «пролетариат блан деҳқонларнинг рево- люцион-демократик диктатураси» тўғрисидагина гапирадиган * Курсив меники. И. Ст.


304
И. В. С Т А Л И Н
бўлса, у киши турмушдан орқада қолган, шунинг натижасида у киши амалда пролетар синфий курашига қарши майда буржу- азия томонига ўтган, ундай кишини революциядан бурунги камёб «большевистик» буюмлар архивига («эски большевиклар» архиви деса ҳам бўлади) топширмоқ керак» (XX том, 101 бетга қаралсин).
Пролетариат блан деҳедонлар диктатураои деган эски шиор ўрнига пролетариат блан камбағал деҳқон- лар диктатураси деган шиор шу заминда пайдо бўлди.
Сиз, ўз хатингизда айтганингиздай, бу ҳали тугал- ланмаган деҳқон революциясидан троцкийча ҳатлаб ўтишдир, деб айтарсиз, броқ Каменевнинг 1917 йил апрелида Ленинга қарши ^илган шунга ўхшаш э’ти- рози қанчалик асоссиз бўлган бўлса, бу ҳам шунчалик аооосиз бўлади.
Ленин қуйидагиларни айтганвда, худди шундай э’тирознинг бўлиши жуда мумкинлигини назарда тутган эди; у бундай деган эди:
«Троцкизм — «подшо бўлмасин, ишчилар ҳукумати бўлсин» дейди. Бу нотўғри. Майда буржуазия бор, уни чиқариб ташлаб бўлмайди. Лекин майда буржуазия икки қисмдан иборат. Унинг камбағал* қисми ишчилар синфи блан бирга бормоқда» (XX том, 182 бетга қаралсин).
Каменевнинг хатоси, ҳозир эса Сизнинг хатойи- нгиз, майда буржуазиянинг, бу ўринда—деҳқонларнинг икки (ҚИСМ1И ўртасидапи фарқни пайқамаслик ва яхши билиб олабилмасл'икда, умуман деҳқонлар оммаси ичидан унинг камбағал қисмини ажратиб олабил- * Курсив меники. И. Ст.


ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ ШИОРИ ТЎҒРИСИДА
305
масликда ва 1917 йилда революциянинг бириячи бос- қцчидан 'иккинчи бооқич.ига кўчиш шароитида партия сиёсатини шу асосда қурабилмасликда, бундан янги шиорни, партиянинг пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси ҳа.қадаги иккинчи стратеғик шиормни майдонга чиқарабилмасликдадир.
«Пролетариат блан камбағал деҳқонлар дикта- тураси» шиорининг 1917 йил апрелидан октябригача амалда бўлган тарихини Ленин асарларидан бирин' кетин қараб чиқайлик.
1917 йил апрели:
«Россиядаги ҳозирги пайтнинг хусусияти революциянинг би- ринчй* босқичидан — пролетариатнинг етарли даражада онгли бўлмаганлиги ва уюшмаганлиги орқасида ҳокимиятни буржуа- зияга берган босқичидан революциянинг иккинчи босқичига — ҳокимиятни пролетариат блан деҳқонларнинг камбағал табақала- ри* қўлига бериши лозим бўлган босқичга ўтишдан иборат» (Лениннинг «Апрель тезислари»га қаралсин, XX том, 88 бет).
1917 йилнинг июли:
«Агар камбағал деҳқонлар революцион ишчиларни қув- ватласалар, фақат шу революцион ишчиларгина капиталистлар қаршилигини синдиришни, халқни тўлов тўламасдан ерни қўлга олиш, тўла озодлик йўлида, очликни енгиш, урушни йўқ қилиш, адолатли ва мустаҳкам сулҳ йўлида курашга бошлаб олиб бо- риш вазифасини уддалайоладилар» (XXI том, 77 бетга қарал- син).
1917 йилнинг августи:
«Камбағал деҳқонларга* (программамизда айтилишича, ярим- пролетарларга) раҳбарлик қилучи пролетариатгина урушни демо- кратик сулҳ блан тугатаолади, унинг жароҳатларини даво- лайолади, социализмга томон қўйилиши мутлақо зарур бўлган * Курсив меники. И. Ст.


306
И. В. СТАЛ ИН
ва кечиктириб бўлмайдиган қадамлар ташлайолади,— ҳозир син- фий сиёсатимизнинг асосий йўли ана шундай» (XXI том, 111 бет- га қаралсин).
1917 йилнинг сентябри:
«Фақат пролетарлар блан камбағал деҳқонларнинг* дик- татурасигина капиталистларнинг қаршилигини синдиришга, ҳақи- қатан ҳам мислсиз ботирлик ва қат’ият блан ҳокимлик қилишга, армияда ҳам, деҳқонлар ичида ҳам омманинг бу диктатурани завқ блан, чиндан-да фидокорлик ва қаҳрамонлик блан қувватлашини та’минлашга қобилдир» (XXI том, 147 бетга қаралсин).
1917 йилнинг сентябрь — октябрь ойлари, «Больше- виклар давлат ҳокимиятини -сақлаб қолаоладиларми?» деган брошюра, бу брошюрада Ленин «Новая Жизнь»64 блая MyH03iaipa қилади:
«Е* бутун ҳокимият буржуазияники бўлади — буни сиз кўп- дан буён ҳимоя қилмай қўйгансиз, буржуазиянинг ўзи ҳам 20—21 апрельда халқ елкаси блан бир туртиб бундай ҳокимиятни ағда- риб ташлаганлигини ва энди уч карра қат’ият ва раҳмсизлик блан ағдариб ташлаяжагини билиб, бу тўғрида ҳатто оғзини очишга ҳам ботинолмайди. Еки* ҳокимият майда буржуазияники бўлади, я*ни майда буржуазиянинг буржуазия блан коалицияси (иттифоқи, битими) дан иборат бўлади, чунки ҳамма революция- ларнинг тажрибаси исбот қилишига кўра ва, капиталистик мам- лакатда капитал тарафдори бўлиш мумкин, меҳнат тарафдори бўлиш мумкин, лекин ора йўлда қолиш мумкин эмас, деб ту- шунтиручи иқтисод илмининг ҳам исбот қилишига кўра, майда буржуазия бировга боғлиқ бўлмасдан, ўзи мустақил ҳолда ҳоки- миятни қўлга олишни истамайди ва ҳокимиятни олиш қўлидан келмайди. Россияда бундай коалиция ярим йил мобайнида бир- талай усулларни синаб кўрди ва оёғи осмондан келди. Еинки* ниҳоят, буржуазияга қарши, унинг қаршилигини синдирмоқ учун, * Курсив меники. И. Ст.


НРОЛЕТАРИАТ ДИКТАТУРАСИ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
307
бутун ҳокимият пролетарлар блан камбағал деҳқонларга* берилади. Бу ҳали синаб кўрилган эмас ва сиз, «Новая Жизнь»- даги жаноблар, ўзингиз буржуазиядан қўрққанлигингиздан халқ- ни ҳам қўрқитиб, халққа буни синаб кўрмасликни маслаҳат бе- раётирсиз. Тўртинчи бирор нарса ўйлаб чиқариш ҳам мумки» эмас» (XXI том, 275 бетга қаралсин).
Фактлар ана шундай.
Сиз Октябрьни тайёрлаш тарихидаги мана шу фактлар ва воқиаларнинг ҳаммаоини «бемалол» бир чекада қолдириб ўтасиз, большевикларнинг Октябрьни тайёрлаш даврида ўша ваиўтда Советларда ўтирган «хўжай!ин-деҳқон»ларнинг иккиланишлари ва муроса- чиликларига !қарши олиб борган курашини большевизм тарихидан «бемалол» ўчириб ташлайсиз, Лениннинг пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктату- раси тўғрисидапи шиорини «бемалол» унитасиз, тағин яна, бу нарса тарихга, ленинизмга зўрлик қилиш эмас, деб ўйлайсиз.
Сиз мана шу яна ҳам кўпроқ келтириш мумкин бўлган цитаталардан шуни кўришингиз керакки, боль- шевиклар 1917 йил февралидан кейин барча деҳқон- ларга суянмасдан, уларнинг камбағал қисмига суяндилар, улар Октябрьга пролетариат блаи деҳқон- лар диктатураси деган эски шиор остида бормасдан, пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатура- си деган янги шиор остида бордилар.
Бундан ма’лумки, большевиклар Советларнинг ик- киланишлари ва муросачиликлари блан курашганла- рида, деҳқонларнинг Советларда ўтирган ма’лум қис- мининг иккиланишлари ва муросачиликлари блан курашганларида, майда буржуа демократиясининг эсер
* Курсив меники. И. Ст.


308
И. В. с Т А Л И Н
ва меньшевик номли ма’лум партияларинииг икки- ланишлари ва муросачиликлари блан курашганларида шу шиорни амалга оширдилар.
Бундан ма’лумки, пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси деган янги шиор бўлмаганда, эсер ва .меньшевикларнииг муросачилигини енгаола- диган, деҳқонларнинг ма’лу.м ^исмининг икииланиш- ларини бетараф қилиб қўяоладиган, буржуазия ҳоки- М.ИЯТИНИ ағдариб ташлайоладиган ва, шундай қилиб, буржуа революциясини охиригача етказаоладиган етарли даражада қудратли сиёсий армия тўплайолмас эдик.
Бундан ма’лумки, «биз Октябрьга қулоқлар (булар ҳам деҳқон) қаршилик кўрсатган ва ўрта деҳқонлар иккиланган ҳолда камбағал деҳқонлар блан бирликда бордик ва Октябрьда енгиб чиқдик» (Ян—скийга бер- ган жавобимга қаралсин*).
Шундай ^илиб, .ма’лум бўладики, 1917 йилнинг апрелида, шунннгдек, бутун Октябрьни тайёрлаш дав- рида ҳам, Каменев эмас, балки Ленин ҳа^ли эди, энди бугун Сиз каменевчиликни янгидаи тикламоқчи бўлиб, унча ҳам яхши бўлмаган компанияга қўшила- ётирсиз.
2) Сиз, юқорида айтилга<нлартонг ҳаммасига қар- ши қилиб, Лениннинг, 1917 йил октябрида биз ҳоки- миятни бутун деҳ!қонларн1инг мададкорлиги ооясида қўлга олдик, деган сўзларини келтирасиз. Биз ҳоки- миятни бутун деҳқонларнинг ма’лум мадади соясида қўлга олганлигимиз мутлақо тўғри. Броқ, Сиз «арзи- мас бир нарса»ни қўшишни ёдингиздан чиқаряб қўй-
* Шу томнинг 242 бетига қаралсин Ред,


ПРОЛЕТАРИАТ ДИКТАТУРАСИ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
309
гансиз: биз буржуа революциясини охиригача етказ- ганлигимиз учунгина бутун деҳқонлар бизга Октябрьда ва Октябрьдан кейин ҳам мадад қилиб келдилар. Бу. шундай муҳим «арзимас бир нарса»ки, у шу ўринда масалани ҳал қилади. Шундай муҳим, «арзимас бир нарса»ни «унутиш» ва, шундай қилиб, энг муҳим масаланинг устини хаспўшлаш большевикка яраш- майди.
Сизнинг хатиягиздан шу нарса кўринмб турадики, Сиз Лениннинг бутун деҳқонларнинг мадад бериши тўғрисидаги сўзларини партиянинг яна шу Ленин томонидан майдонга отилган ва «прюлетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси» деган шиорига қарама-қарши қўясиз. Лекин Лениннинг бу сўзларини Ленин асарларидан олинган илгариги цитаталарга қа- рама-қарши қўйиш учун, Лениннинг пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси шиори тўғрисидаги илгариги цитаталарини яна шу Лениннинг бутун деҳ- қонлар тўғрисидаги Сиз келтирган сўзлари блан рад қилишга асос бўлсин учун,— бунинг учун, ҳеч бўлма- ганда, икки нарсани исбот қилмоқ керак.


310
й. в. С t А л И Н
қилсангиз, у вақтда мен, бизда 1917 йилнинг апрели- дан октябригача партиянииг шиори пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси шиори бўлмасдан, пролетариат блан деҳқонлар дактатураси шиори эди, деб иқрор қиллшга тайёрман.
Сизнинг хатингиздан шу нарса кўриниб турадики, Сиз, жуда ҳам хатарли бўлган бу вазифани ўз гар- данингизга олишни мумкин деб ҳисобламасаншиз ҳам, Октябрь революциясининг энг муҳим масалаларидан бирида, сулҳ масаласида, бизии гўё барча деэдонлар қувватлаганлигини «йўл-йўлакай» иобот қилишга уру- насиз. Бу, албатта, нотўғри. Бу мутла!қо нотўғри. Сулҳ масаласида Сиз ада-шиб, обивательлик нуқтаи наза- рига кириб |кетгансиз. Аслда ўша вақтда сулҳ маса- ласи бизда ҳокимият масаласи эди, чунки ҳокимият пролетариат ^ўлига ўтгандагина империалистик уруш. дан 1қутилишга умид ^илиш мумкин эди.
Сиз Ленин1нинг «ҳокимият бир синфдан иккинчи синф қўлига ўтгандагина урушни тамомлаш мумкин», ««йўқолсин уруш» деган ;сўз — найзани ташлаш деган сўз эмас. Бу, ҳокимиятнинг бошқа синф |қўлига ўтиши демакдир» дегаи сўзлариии унутган бўлсангиз керак •(Лениннинг 1917 йил апрелида Петроград умумшаҳар конференцияоида сўзлаган нутқига қаралсин, XX том, 181 ва 178 бетлар).


НРолетариат ДиктлтурАси Шиори туғрисйДа «И1
қонлар бизни дувватлайолдилар, деган хулоса ўз-ўзи- дан келиб чиқади.
Иккинчидан. Сиз большевиклар.нин1Г Октябрьни тайерлаш даврининг бутунисида пролетариат блан камбағал деданлар диктатураси шиорини систе- матик равишда амалга оширмасдан, шу шиорга кўра, майда буржуа партияларининг муросачиликларига қарши юистематик равишда кураш олиб бормасдан, яна шу шиорга кўра, деҳқонларнинг ма’лум таба- қалари ва уларнииг Советлардаги вакилларииинг иккиланишлари.ни систематик равишда фош қилмб бормасдан буржуа революциясини охиригача етказ- ганликлари учунгина Октябрьда ва Октябрьдан кейин бутун деҳқонларнинг мадад қилишига эришаолганлик- ларини исбот қилишиипиз керак.
Буии исбот қилиб кўринг-чи, Дарҳа1қиқат, бизнинг Октябрьда ва Октябрьдан кейин бутун деҳқонларнинг бизга мадад дилишини та’мин этаолга1нлиги.мизнинг сабаби яима? Сабаби шуки, биз буржуа революция- сиии охиригача етказиш имкониятига эга бўлдик.
Нима учун биз шундай имкониятга эга бўлдик? Шунияг учунки, биз буржуа ҳокимиятини ағдариб ташладик ва уни буржуа революциясини охиригача етказишга бирдан-бир 'қобил ҳокимият блаи, проле- тариат ҳокимияти блан алмаштираолдик.


312
Й. В. С Т А Л И Й
шунинг учунки, биз шу niHopia асосланиб, Советлар. да ўрта деҳқонларнииг иккиланишларига ҳарши сис- тематик равишда кураш олиб бордик, шунинг учунки, биз фақат шундай шиор блангина ўрта дех^онларнииг иккилаиишини енгаолдик, майда буржуа партиялари- нинг муросачилигига барҳам бераолдик ва ҳокимият- нинг пролетариат қўлипа ўтиши учун кураш олиб бораоладиган сиёсий армия тўплайолдик.
Октябрь революциясининг тақдириии ҳал қилган мана шу дастлабки шартлар бўлмаганда, буржуа революциясини окиригача еткаэишда Октябрьда ҳам, Октябрьдам кейин ҳам бутун деҳқонларнинг бизга мадад қилишларига эришаолмас эдик, буни исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.
Деэдон урушларинииг пролетар революцияси блан қўшилиб кетишини мана шундай тушунмоқ керак.
Мана шунинг учун, буржуа революциясини охири- гача етказишда, Октябрьда ва Октябрьдан кейин бу- тун деҳ^онлариинг кўрсатган мададини пролетариат блан камбағал деэдонлар диктатураси шиори остида Октябрь революциясини тайёрлаш фактига қарама- қарши қўйиш — ленинизмдан тамомила бехабарликни кўрсатади.
Сизнииг асосий хатойингиз шундаки, Сиз на Октя- брь револ1юциясининг боришида социалистик вазифа- ларнинг буржуа революциясини охиригача етказиш вазифалари блан чирмашиб кетганлиги фактини тушун- гансиз ва на Октябрь революциясининг пролетариат блан камбағал деҳқонлар диктатураси тўғрисида пар- тия отган иккинчи стратегик шиордан келиб чиқадиган айрим талабларини турмушга ошириш механикасини тушунгансиз.


Г1РОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ ШИОРИ ТУҒРИСИДА
313
Сизнинг хатингиэни ўқиганда, биз деҳқонларни пролетар революциясига хизмат (қилдирмаган экан- миз-у, балки, ак1синча, «бутун деҳқонлар», жумладан кулоқлар ҳам, большевикларни ўзларига хизмат қил- дирган эканлар, деб ўйлаш мумкин. Arap больше- виклар шундай енпилтаклик қилиб ғайри пролетар синфлар хизматига «кирган» бўлсалар эди, больше- викларнинг ишлари ёмон бўлар эди.
Сизии оёғингиздан тортаётган 'нарса 1917 йил ап- рель давридаги каменевчиликдир.
3) Сиз, Сталин 1905 йил шароити блан 1917 йил февраль олдидаги шароит орасида фарқ йўқ дейди, дейсиз, Бу, албатта, бўлмаган ran. Мен бундай деган эмасман ва бундай дейишим ҳам мумкин э.мас эди. Мен ўз хатимда фақат, партиянинг пролетариат бла.н деҳ|қонлар диктатураси тўғрисида 1905 ймлда берган шиори 1917 йил февраль революцмясида тас- ди^ланди, дедим. Бу, албатта, тўғри ҳам. Ленин 1917 йилиинг августида «Деҳқонлар ва ишчилар» деган ма^оласида аҳволни худди шундай тасвирлаган ҳам:
«Монархияни фақат пролетариат блан деҳқонларгина ағда- раоладилар — ўша вақтда (1905 йил назарда тутилади. И. Ст.) синфий сиёсатимизнинг асосий та’рифи шундай эди. Бу та’риф тўғри эди ҳам. 1917 йилнинг феврали ва марти буни тағин бир марта тасдиқлади»* (XXI том, 111 бетга қаралсин).
Сиз ўчакишишдан бошқа нарса билмайоиз.
4) Сўнпра, Сиз Сталиннинг «Ленинизм масала- лари» деган брошюрасидан олинган, пролетариат диктатураси мустаҳкамлангандан кейин ўрта деҳқон- лар блан бирликда социализм ҳуриш мумкинлигн * Курсив меники. И. Ст.


314
И. В. С Т А Л И Н
тўғрисида гапирилган цитатани унинг Октябрьдан ид- гари ўрта деҳқоннинг муросачи бўлгаялиги тўғрисидапи тезиоига қарама-қарпти ҳилиб қўйиб, Сталиннинг ўзи ўзига қарши келади, деб уни фош қилишга урунасиз.
Бир-биридан бошқа-бошқа икки ҳодисани бундай бир қилиб кўрсатиш мутлақо илмий эмаслигияи исбот қилиш учун унчалик зўр беришнинт кераги йўқ. Октя- брь олдидаги, ҳокимият тепасида буржуазия турган вақтдаги ўрта деҳқон блан пролетариат диктатураси мустаҳкамлангандан кейинги, буржуазия аллақачоиоқ ағдарилган ва эюспроприация қилинган, кооперация ривожланган ва асосий ишлабчиқариш воситалари про- летариат қўлида тўпланган вақтдаги ўрта деҳқон — булар иикиси икки нарсадир. Бу икки хил ўрта деҳ- қонии бир қилиб кўрсатиш ва уларни бир қаторга қўйиш — ҳодисани тар-ихий вазиятга боғламасдан тек- шириш ва ҳарқаядай истиқболня унутиш демакдир. Бу, Зиновьевнинг барча саналар ва даврларни чал- каштириб цитата олиш |қилиғига ўхшаган бир нарса- дир.
Агар бунинг оти «революцион диалектика» бўлса, у ^олда, Покровский «диалектик» найрангбозликнинг энг уччига чиқди, деб иқрор қилмоқ керак.
5) 	Бошқа масалаларга тўхталиб ўтярмайман, чун- ки улар Ян—ский блан бўлган ёзишмада ҳал бўлиб кетган, деб ҳисоблаймая.
1927 йил 20 май.
Биринчи марта:
И. Сталин. Ленинизм масалалари.
4-нчи нашри 1928, китобида босилган


315
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ
1927 йил 24 майда Коминтерн Ижроия Комитети VIII пленумининг^ X мажлисида сўзланган нутқ
I
БА’ЗИ МАЙДА МАСАЛАЛАР ТЎҒРИСИДА
Уртоқлар! Ижрокомнинг бугунги мажлисига кечи- киб келганим ва Троцкийнинг Ижроком мажлисида ўқиган нутқини тугал эшитаолмаганим учун сиздан узр сўрайман.
Броқ, Троцкий кейинги кунларда Хитой масала- сида Ижрокомга шу қадар кўп адабиёт, тезис ва хат- ла;р берганки, оппозицияни танқид қилиш учун бизда материал камлик қилмас, деб ўйлайман.
Бинобарин, мен Троцкийнинг хатоларини танқид қилишда худди шу ҳужжатларга суянмоқчиман ва бу танқиднинг шу блан бирга Троцкийнинг бугунги нут- қи асосларининг ҳам тан^иди бўлишига шак-шубҳам йўқ.


316
И. В. С Т А Л И Н
ҳужумлари, бу ерда айтиб ўтиришга арзимайдиган ҳужумлардир.
Троцкий Қоминтерн Ижроия Комитети мажлисла- рида ўзини қандайдир |қаҳрамон қилиб кўрсатиб, Ижроия Комитетда кўрилган ҳарбий хавф, Хитойдаги революция ва бошқа масалаларни нуқул Троцкий тўғрисидаги масалага айлантирмақчи бўлади, чамаои. Назаримда, Троцкий бундай э’тиборга сазовор бўлган эмас. (Жойдаи: «Тўғри!», дегаи овоз.) Бунинг устига Троцкий, қаҳрамондан кўра кўпроқ актёрга ўхшайди, аммо актёрни қаҳрамон блан сра ҳам ара- лаштириб бўлмайди.
Ижроия Қомитетнинг кенгайтирилган VII плену- мида ооциал-демократик оғмачиликда айблаяган Тро- цкий ва Зиновьев сингари одамлар большевикларяи бекордан-бекорга сўкар эканлар, бунинг Бухарин ёки Сталин учун ҳақорат эмаслигини гапирмаса ҳам бўла- ди. Аксинча, arap Троцкий ва Зиновьев типидаги ярим меньшевиклар мени ҳақорат қилмай, балки мақтаган- ларида эди, бу менинг учун жуда ҳам, зўр ҳақорат бў- лар эди.
Оппозиция айни вақтдаги фракцион чиқишлари блан ўзининг 1926 йил 16 октябрьда берван ва’дасини бузгани ёки бузмагаялиги тўғрисида ҳам тўхталиб ўтирмайман. Троцкий оппозициянинг 1926 йил 16 ок- тябрь декларацияоига мувофиқ, ўз қарашларини ё<қ- лашга ҳақли бўлганлиги тўғрисида бизни ишонтирмоқ- чи бўлади. Бу, албатта, тўғри. Ammo, агар Троцкий, декларация шу блан тугайди, демоқчи бўлар экан, бу софизмдан бошқа бир нарса эмас, демай иложимиз йўқ.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 317
май, балки бу қарашларни партия йўлидан чиқмай- диган доирадагина ёқлаш мумкин, фракциячилик ЙИҒИШТИриб ҚўЙИЛИШИ ВЭ Йўқ 1ҚИЛИНИШИ ЛОЗИМ, ОПП'О- зиция лартия райига ва Марказий Комитет қарорла- рига «ҳеч сўзсиз бўйсуниши» лозим, оппозиция бу қарорларга бўйсунибгина .қолмай, балки уларни виж- донан амалга ошириши лозим эканлиги ҳам айтилган- дир.
Юқорида айтилганлардан сўнг оппозиция ўзининг 1926 йил 16 октябрьдаги декларациясини жуда қўпол суратда бузганлиги ва тилка-тилка қилиб ташлаган- лигини иобот ҳилиб ўтиришнинг .кераги борми.
ВКП(б) Марказий Комитети ва Коминтерннинг Хитой масаласида тутган йўли оппозициянинг кўпдан- кўп тезисларида, мақола ва нутқларида беадаблик блан ва қўпол туҳмат тарзида бузиб (кўрсатилганлиги тўғрисида ҳам ортиқча гапириб ўтирмоқчи эмасман. Троцкий ва Зииовьев, ВКП(б) Марказий Комитети ва Коминтерн гўё Хитойдаги миллий буржуазияни «қўл- лаб-ҳўлтжлаш» сиёсатини ёқлаб келганлар ва кел- моқдалар, д&б гапиришни қўймаётирлар.


318
И. В. С Т А Л И Н
миллий буржуазияга қарши қуролли кураш сиёсати блан алмаштирдилар.
Бунга ишонч ҳосил қилмоқ учун кенгайтирилган VII пленум резолюцияси, Қоминтерн Ижроия Комите- гинииг ма’лум хитобномаси66, Сталиннинг пропаган- дистлар учун тезислари*, Бухариннинг яқипдагина Коминтерн Ижроия Комитети Президиумига юпшир- ган тезислари каби ҳужжатларни кўздан кечирса бў- лади.
Оппозиц.ияни1нг бутун шўри ҳам шундакп, у туҳ.мат қилмай ва бузмай иш кўраюлмайди.
Энди асосий масалага ўтайлик.
II
АГРАР-ДЕҲҚОН РЕВОЛЮЦИЯ БУРЖУА-ДЕМОКРАТИК РЕВОЛЮЦИЯНИНГ АСОСИДИР
Троцкийнинг асосий хатоои шундаки, у Хитой рево- люциясининг мақсад ва характерини тушунмайди. Ко- минтерннинг далили шуки, айни вақтда Хитойдаги зулмнинг асосий фактори бўлган, аграр революциянинг ривожланиши учун замии туғдирган 'нарса феодализм қолдиқларидир. Коминтерннинг далили шуки, хитой қишлоғидаги феодал қолдиқлар ва уларнинг ҳарқан- дай дзюдзюнлар, губернаторлар, генераллар, Чжан Цзо-линлар ва ҳоказолардан иборат бутун милитарис- тик-бюрократик устқурмаси,— ҳозирга аграр револю- циянинг пайдо бўлишига ва ривожланишига асос қўйган базадир.
• Ц1у томнинг 248—258 бетларига қаралсин. Ред.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 319
Бир қатор вилоятларда деҳқонлар даромадининг 70 проценти помешчик ва джентрилар чўнтагига тушар экан, қуролланган ва қуролланмаган помешчиклар фақат иқтисодий жиҳатдангина ҳоким бўлиб |қолмай, балки /ма’мур'ий жиҳатдан ва суд соҳасида ҳам ҳоким бўлиб :қолар эканлар, б-ир қатор вилоятларда хотин- қизлар ва болалар олди-сотдиси каби ўртааср одат- лари ҳали ҳам <бор экан, феодализм қолдиқлари хитой вилоятларидапи зулмнинг асосий формаси бўл- ганлишни >и=қрор 'қилмай иложимиз йўқ.
Феодализм қолдиқлари ва уларнинг бутун мили- таристик-бюрократик устқурмаои Хитойдапи зулмнинг а-оосий фор.маси бўлгани учун ҳам,— худди шунинг учун ҳа.м Хитой ҳ-озирги пайтда кучи ва кўлами жи- ҳатидан ғоят зўр аграр революдаяни бошидан кечир- моқда.
Хўш, аграр революция нима? Айни шу аграр рево- ЛЮЦИЯ.Н1ИН.Г ўзи буржуа-демократик революциянинг асоси ва мазмунидир.
Худди шунинг учун ҳам Ком-интерн, Хитой ҳозирги пайтда буржуа-демократик революцияни бошидан ке- чирмоқда, деб уқдиради.
Амм-о Хитойдаги буржуа-демоқратик революция фақат феодал қолди1қларга қарши қаратилгангина эмас. У шу блан бир ва^тда империализмга ҳам қар- ши |қаратилгавдир.
Нечун?
Шунинг учунки, империализм ва унинг Хитойдаги бутун финаис ва ҳарбий қудрати феодал колдиқлар- ни ва улар1нинг бутун бюрократик-милитаристик уст- қурмасини |қўллаб-|қувватлаётган, илҳомлантираётган, ўрнатаётган ва сақлаб турган кучдир.


320
И. В. С Т А Л И Н
Шунинг учунки, Хитойдаги империализмга ҳарши революцион кураш олиб бормасдан туриб, Хитойдаги феодал >қолдиқлар1Н1И йўқотиб бўлмайди.
Шунинг учунки, ким Хитойдаги феодал қолдиқ- ларни йўқ дилишни истаса, у албатта Хитойдаги им- периализмга ва империализм группаларига қарши қўл кўтариши керак.
Шунинг учунки, импвриализмга қарши 'цаттиқ ку- раш олиб бормасдан туриб Хитойдаги феодал қол- диқларни йў<қ ^илиб ва тугатиб бўлмайди.
Шунинг учун ҳам Коминтерн, Хитойдаги буржуа- демокрашк |революция шу блаи бир ва1қтда импери- ализмга ■қарши революция ҳамдир, деб уқдиради.
Шундай қилиб, Хитойдаги ҳозирпи революция икки одимдан иборат революцион ҳаракатнинг — феодал қолдиқларга қарши ҳаракат ва империализмга ^арши ҳаракатнинг қўшилишидан ^осил бўлган революция- дир. Хитойдаги буржуа-демократик революция фео- дал |Қолди1қларга дарши курашнинг империализмга қарши кураш блан ^ўшилишидан иборат бўлган рево- люциядир.
Хитойдаги революция масаласида Қоминтерннинг (демак, ВКП(б) Марказий Ком!итетининг ҳам) бутуи йўли мана шуларга асославгандир.


кЙТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРНЙИНГ ёазифалари321
миллий революциянинг асосий сабаби Хитойнинг дав- лат-таможна жиҳатдан империализм мамлакатларига қарам бўлишидир, деб ўйлайди.
Троцкийнинг бундан бирнеча кун аввал ВҚП(б) Марказий Комитети 1ва Коминтерн Ижроия Комите’ тиг-а юборган ма’лум тезисларини далил келтириш- га рухсат этаоиз. Троцкий ўша тезисларига «Хитой революцияси ва Сталин тезислари» деб сарлавҳа қў- йибди.
Троцкий 'бу тезисларида шундай деб ёзади:
«Бухариннинг хитой экономикасида «феодализм қолдиқлари» гўёки устинлик ролини ўйнамоқда, деган важ блан оппортунистик келшпучилик сиёсатни оқламақчи бўлиши тамоман асоссиздир. Ҳатто Бухариннинг хитой хўжалигига берган баҳоси, схоластик та’рифларга асосланмай, иқтисодий анализга асосланиб берил- ганида ҳам, барибир, «феодализм қолдиқлари» апрель ўзгари- шини шунчалик аниқ равишда осонлаштирган бу сиёсатни оқ- лайолмас эди. Хитойдаги революциянинг миллий-буржуача тус олишига асосан шу нарса сабаб бўлмоқдаки, хитой капитализми ишлабчиқариш кучларининг ривожланиши Хитойнинг давлат таможнаси* жиҳатдан империализм давлатларига қарамлигига келиб тақалиб қолди» (Троцкийнинг «Хитой революцияси ва Сталин тезислари»га қаралсин).
Шу цитатага э’тиборсизл.ик блан -қаралганида, гўёки Троцкий Хитойдаги |революц1ияни-нг характери тўғрисидаги масалада Коминтерн сиёсатига ^арши курашмай, балки Бухаринни-нг «келишучилик сиёса- тига» қарши курашаётир, деб ўйлаш мумюин. Аммо бу, албатта, нотўғридир. Асли-ни олганда, бу цитатада ran Хитойдаги феодал қолдиқларнинг «устинлик ро- лини» инкор қилиш устида боради. Аслини олганда,


322
Й. В. С Т А Л Й Й
бу ерда ran ҳозир Хитойда кенг |қулоч отиб ривожла- наётган аграр революцияни юқори табақалар револю- цияси, чунончи, таможнага қарши революция, деб э’лон қилиш устида боради.
Троцкий бу ерда Бухариниинг «келишучилик сиё- сати» туғрисида вайсаб, шу блан Коминтерн йўлидан чекинганлигини бекитмоқчи бўлади. Бу — тўғрисини айтсам—Троцкийнинг одатдаги муттаҳамгарчилигидир.
Троцкийнинг фикрича, Хитойдаги феодал ^олдиқ- лар ва уларнинг бутун милитаристик-бюрократик уст- қурмаси ҳозирги пайтда хитой революциясининг асооий пружинаси бўлмай, балки фа1қат қўштирноқ ичига олинса бўладиган иккинчи даражали ва аҳамияти кам бўлган куч бўлиб чиқар эмиш.
Троцкийнинг фикрича, Хитойдаги миллий револю- циян1И1нг «асооий сабаби» Хитойнинг таможна жиҳат- дан И1мпериалистларга қарам бўлганлигидадир ва хитой революцияси шу сабабдан, асосан, таможнага қарши революция бўлиб чиқар эмиш.
Троцкий .концепци1ясининг асоси ana шундан ибо- рат.
Хитой революциясининг хараптери тўғрисида Троц- кий нуқтаи назари ана шундай.
Бу нуқтаи назар давлат кенгашчиси «ҳазрати олий» Чжан Цзо-линнинг нуқтаи назари эканлигини қайд қилишга рухсат этасиз.
Троцкийнинг нуқтаи назари тўғри бўлса, у вақтда, апрар революцияни ҳам, ишчилар революциясини ҳам истамаган ва фақат тенгсиз битимларнинг бекор қи- линишини ва Хитойнинг таможна мустақиллигини ўрнатмоқчи бўлган Чжан Цзо-лин ва Чан Кай-шилар ҲЭ1ҚЛИ, деб э’тироф ^илиш керақ экан-да.


ХИТОЙДАГЙ РЁВОЛЮЦИЯ ВА КОМИЙТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИЗ^
Троцкий бунда Чжан Цзо-лин оаЧан Кай-шикаби канцеляриячилар нуқтаи назарига тушиб (қолган.
Агар феодализм қолдиқлари қўштирноқ ичига олииса; агар Қоминтерн, революциянинг айни босқи- чида феодализм қолдиқлари устин келмоқда, дейиш блан ҳақли бўлмаса; агар хитой революциясига асос қўйган нарса, феодализм долдиқлари ва уларни қўллаб-қўлтиқлаётган империализмга қарши кураш эмас, балки таможна жиҳатдан қарамлик бўлса,— у вақтда Хитойдаги аграр революциядан нима қо- лади?
Хитойда помешчиклар ерини муоодара қилишни талаб қилиб чиедан аграр революция қаердан пайдо бўлди? Ундай бўлса, хитой революциясини буржуа- демократик революция деб ҳисоблашга даадай асос бор? Ажабо, аграр революция буржуа-демократик ре- волюциянинг асоси эканлиги факт эмасми? Ноҳотки, аграр революция осмондан тушган бўлса?
Ажабо, миллионлаб ва ўн миллионлаб деҳқонлар Хунань, Хубэй, Хэнань каби вилоятларда жуда буюк аграр революцияга тортилгани, бу ерда деҳқонлар ўз ҳокимиятларини, ўз судларини жорий қилиб, ўз ўзла- рини мудофаа ^илиб, помешчикларни ҳайдаб чиқара- ётганлари ва помешчикларни «плебейларча» жазола- ётганлари факт эмасми?
Агар феодал-милитаристик зулм Хитойдаги зулм- нинг устин формаси бўлмаса, у вақтда шунчалик қуд- ратли аграр ҳаракат қаердан пайдо бўлиши мумкин эди?


324
Й. В. СГАЛИН
ичига олган бу қудратли ҳаракатнинг империализмга қарши ҳаракат тусини олиши мумкинмиди?
Ажабо, фақат Хунаньнинг ўзида ҳозир деҳқонлар иттифоқида икки ярим миллиондан зиёд а’зо борлиги факт эмасми? Хубэда/ Хэнаньда ҳозирда буларнинг сони (Қанчага етган ва яқин орада Хитойнинг бошқа вилоятларида буларнинг сони |қанчага етади?
«Қизил иайзалар», «^орни очлар иттифоҳлари» ва ҳоказолар-чи — ноҳотки булар-нинг ҳаммаси реал нар- са бўлмай, қуруқ уйдирма бўлса?
Ноҳотки, помешчикларнинг ерларини мусодара қи- лиш шиори блан чи^қан ўн миллионлаб деҳқонлар- нинг аграр революцияси ҳақиқатда бор бўлган фео- дализм қолдиқларига қарши эмас, балки қўштирноқ ичига олинадиган хаёлий феодал қолдиқларга қарши қаратилган, деб жиддай суратда исбот ҳилиш мумкин бўлса?
Ажабо, Троцкийнинг «ҳазрати олий» Чжан Цзо- лин каби канцеляриячилар нуқтаи назарита тушиб қолганлиги равшан эмасми?
Хуллас, бизда икки асосий йўл бор:
а) Хитойда зулмнинг устин шакли бўлган феодал қолдиқларнинг мавжуд эканлигини, қудратли аграр ҳаракатнинг ҳал қилучи аҳамиятини, феодал «қолдиҳ- ларнинг империализм блан боғланганлигини, хитой революцияси буржуа-демократик характерда бўлиб, империализмга қарши кураш кескинлашганини назар- га олучи Қоминтерн йўли;


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ325
терига Хитой учуп фақат таможна мустақиллигини ўрнатишни талаб қилаётган хитой капитализмининг манфаатларини сабаб қилиб кўрсатучи Троцкий йўли.
Троцкийнинг (демак, огшозициянинг ҳам) асосий хатоои Хитойдаги аграр революцияни меноимасликдаи, шу революциянинг буржуа-демократик характерини тушунмасликдан, Хитойдаги кўп миллионли аграр ҳара. катнинг асосларини инкор қилишдан, хитой революция- сида деҳқонларшшг ролини менсимасликдан иборатдир.
Бу хато Троцкийнинг янги хатоси эмас. У Троцкий- нинг большевизмга қарши олиб борган курашининг бутун даврида тутган йўлининг характерли томонидир.
Буржуа-демократик революцияда де>ҳқонлар роли- ни камситиш Троцкийни 1905 йилдан буён айнитаёт- ган, 1917 йил февраль революцияси олдида айниқса равшан бўлиб кўринган ва Троцкийни шу дамгача тинч қўймаётган хатодир.
Троцкийнинг ленинизмга 'қарши курашидан олин- ган ба’зи фактларни, хусусан 1917 йил февраль рево- люцияси арафасида, биз Россияда буржуа-демократик революция ғалабасини қўлпа 1кир;итаётган бир вақтда ленинизмга ҳарши курашаётганини кўрсатишга рух- сат этасиз.
Троцкий ўша маҳалда, деҳқонлар орасида табақа- ланиш кучаябошлаган экан, ҳозир бизда империализм ҳукм сурмоқда ва пролетариат ўзияи буржуа мил- латига қарама-қарши 'қўймоқда экан, демак деҳқонлар роли пасаяди, аграр реоолюция эса 1905 йилдагидай аҳамиятга эга бўлмайди, деган эди.
Ленин 'бунга қандай жавоб қайтарган эди? Ленин- нинг 1915 йилда Россиянияг буржуа-демократик рево. люциясида деҳқонлар роли тўррисидаги масалага 22 и в с т а л и п. том 9


326
й. й. с t А Л й й
бағишлаб ёзган мақоласидан цитат-а келтири-шга рух- сат этасиз:
«Троцкийнинг оригинал назарияси (ran Троцкийнинг «пер- манент революция»си тўғрисида боради. И. Ст.) большевиклар- дан пролетариатни қат’ий революцион курашга ва сиёсий ҳо- кимиятни ўз қўлига олишга чақиришни олади, меньшевиклардан эса — деҳқонлар ролини «инкор қилиш»ни олади. Унингча, деҳ- қонлар табақаланган, диференциялашган; уларнинг эҳтимол ту- тилган революцион роли борган сари камайиб борган; Россияда шиллий» революция бўлиши мумкин эмас: «биз империализм даврида яшамоқдамиз», «империализм» эса «буржуа миллатини эски режимга эмас, балки пролетариатни буржуа миллатга gapinn қўймоқда».
Мана сизга империализм «сўзини ўйин қилишнинг» кулгили мисоли! Агар Россияда пролетариат ҳозирдаёқ «буржуа миллат- га» қарши турган бўлса, у вақтда Россия бевосита социалистик революция олдида турган бўлиб чиқади!! у ва-қтда (1912 йил Январь конференциясидан кейинроқ 1915 йилда Троцкий так- рорлаган) «помешчикларнинг ерларини мусодара қилиш» шиори нотўғри, у вақтда «революцион ишчи» ҳукумати тўғрисида эмас, балки «ишчи социалистик» ҳукумати тўғрисида гапириш керак!! Троцкийдаги чигалликнинг қай даражага бориб етганли- ги унинг: пролетариат ўзининг қат’ияти блан «пролетар бўлма- ган(!) халқ оммасини» (№217) ҳам ўзига эргаштириб кетажак, деган гапидан кўриниб турипти!! Троцкий ўйламаганки, агар пролетариат помешчикларнинг ерларини мусодара қилиш учун қишлоқнинг пролетар бўлмаган оммасини ўзига эргаштирса ва монархияни йиқитса, у вақтда бунинг ўзи Россияда «миллий буржуа революциясининг», тугалланиши бўлади, бунинг ўзи пролетариат ва деҳқонларнинг революцион-демократик дикта- тураси бўлади!*
1905 йилдан 1915 йилгача ўтган бутун бир ўн йил — улуғ ўн йил — рус революциясининг иккита, фақат иккита синфий йўли борлигини исбот қилди. Деҳқонларнинг табақаланиши улар ўртасидаги синфий курашни кучайтирди, сиёсий уйқуда ётган * Курсив меники. И. Ст.


ХЙТОйДАГЙ РЁЙОЛЮЦИЯ ВА КОМИЙТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 327
жуда кўп элементларни уйғотди, қишлоқ пролетариатини шаҳар пролетариатига яқинлаштирди (большевиклар қишлоқ пролета- риатини алоҳида уюштиришни 1906 йилдан бошлаб талаб қил- дилар ва бу талабни Стокгольмда бўлган меньшевистик с’езди* нинг резолюциясига киритдилар). Лекин «деҳқонлар» ва Мар- ковлар — Романовглар — Хвостовлар антагонизми кучайди, ўсди, кескинлашди. Бу шунчалик равшан ҳақиқатки, ҳатто Троцкий- нинг Парижда ёзган ўнларча мақолаларидаги мингларча гаплари ҳам уни «рад» қилол^айди. Троцкий амалда Россиянинг либе- рал ишчи сиёсатчиларига ёрдам бераётир; бу сиёсатчилар деҳ- қонларнинг ролини «инкор қилиш» деган сўзни, деҳқонларни революцияга кўтаришни истамаслик деб англамоқдалар! Ҳозир гапнинг мағзи ана шунда» (XVIII том, 317—318 бетларга қаралсин).
Троцкий схемасининг м-ана бу хусусията, я’ни бур- жуазияни, пролетариатни кўриб, деҳ-қонларии кўрмас- лиги ва унинг буржуа-дёмократик революциядаги роли-ни тушунмаслиги,— худди :мана шу хусусият оп- по3(ициянинг Хитой масаласидаги а-сосий хатосидир.
Хитой революцияси1нин-г характери тўғрисидаги масалада Троцкий ва оппозициянинг «яримменьшевиз- ми» ана шундая иборатдир.
Оппоэициянинг Хитой масаласидаги тезисларида рўй берган ҳамма бошқа чигалликлар, оппозициянинг бутун хаголари ана шу асосий хатодан келиб чи^- моқда.
III
УНГЛАРНИНГ НАНҚИНДАГИ, ҚОММУНИСТЛАРНИ ҚИРАЁТГАН ГОМИНДАНИ ВА СУЛЛАРНИНГ УХАНДАГИ, ҚОММУНИСТЛАР БЛАН ИТТИФОҚ ТУЗГАН ГОМИНДАНИ


■ Й. В. С Т А Л Й Й
ҳозирги 'пайтда аграр революцияни бошидан кечираёт- ган экан; аграр революция ғалабаси буржуа-демокра- тик революция ғалабаси, лролетариат ва деҳқонлар революцион диктатурасининг ғалабаси экан; Нанкин миллий контрреволюция маркази, Ухан эса — Хитой- даги революцион ҳаракат маркази экан,— демак, ухан Гоминдани гқўллаб-қувватланиши лозим, шу Гоминдан- да ва унинг революцион комитетида коммунистларнинг иштирок қилиши лозим, леюин шу шарт бланки, Го- миндан ичида ҳам, Гоминдандан ташқарида ҳам про- летариат ва унинг партиясииинг раҳбарлик роли та’мин қилинган бўлоин.
Ҳозирги ухан ҳукуматини пролетариат ва деҳқон- ларнинг революцион-демократик органи деб бўладими? Йўқ, ҳозирча бундай деб бўлмайди ва бундай орган бўлиши учуя ҳали анча вақт керак. Аммо бу ҳуку- матда, революция кучайиши блан ва бу революция муваффақиятлар қозонган сари, ана шундай оргаи бўлиб етишмоқ учун ҳамма имкониятлар бор.
Қоминтерннинг йўл-йўриғи ана шундай.
Троцкий эса масалага бутунлай бошқача қарамоқ- да. У, Ухан революцион ҳаракатнинг маркази эмас, балки «фикция»ди,р, деб ҳисобламоқда. Ҳозир сўл Гоминдан иимадан иборат, деган саволга, Троцкий: «Ҳозирча ҳечнарсадан ёки дсярлик ҳечнарсадан ибо- рат эмас» деб жавоб 1қайтаради.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 329
цияга қарши курашиш коммунистларнинг вазифаси эканлиги факт эмасми, ахир? Коммунистлар ф;икцияга қарши курашдан воз кечар эканлар, бу пролетариат ва деҳқонларни алдаш эканлиги факт эмасми, ахир? Нима учун Троцкий, фикцияга -қарши кураигишни, ма- салан, коммунистларни дарҳол ухан Гоминданидан ва ухан ҳукуматидан чиқариш йўли блан, 1курашишни таклиф қилмайди? Нима учун Троцкий ўша фикцияда қолишии, ундан кетмасликни таклиф қилади? Бу ерда мантиқ қани, ахир?
Бу «маитиқий» номувофиқликнинг сабаби, Троцкий- пинг Ухан масаласида ҳаддан ошиб кетиб ва уни фикция деб атаб, сўнгра қўрқоқлик (Қилгани ва ўз тезисларидан тегишли хулоса чиқаришга жур’ат қилол- маганлиги эмасми?
Еки, масалан, Зиновьевни олайлик. Зиновьев, шу йиляинг апрелида ВКП(б) Марказий Комитети пле- нумида тарқатилган ўз тезисларида, Ухандаги Гомин- данни 1920 йил давридаги камолчилар ҳукуматига ўхшаш, деб та’р.ифлайди. Брақ, камолчилар ҳукумати ишчи ва деҳқонларга қарши курашучи ҳукумат, ком- мунистлар кирмаган ва 1кирмайдиган ҳукумат-ку, ахир. Уханни бундай қилиб кўрсатишдан, чамаеи, фақат бир хулооа: Уханга қарши қаттиъқ курашмоқ, ухан ҳуку- матипи йиқитмоқ керак, деган хулоса чиҳиши мумкин.
Броқ, оддий -одамларга хос мантиғи бор оддий ки.шиларгина бундай ўйлашлари мумкин.


330
И. В. С Т А Л И Н
ҳоказолар, деб таклиф қилади. У очи^дан-очиқ бундай дейди:
«Ханькоуни қаттиқ ва ҳартарафлама қўллаб-қувватлаш, у ердан туриб ҚавеньякЛарга зарба уюшитириш лозим. Яқин орада зўрни Ханькоунинг уюшиб ва мустаҳкамланиб олиши томонига бериш лозим» (Зиновьев тезисларига қаралсин).
Узингиз тушуниб олабермнг!
Троцкий Уханни, я’ни Ханькоуни фикция дейди. Зиновьев эса, аксинча, Ухан камолчилар ҳукумати/ деб да’во қилади. Бундан, фикцияга қарши, ёки ухан ҳукуматини йиқитиш учун курааимоқ кера.к, деган хулоса чиқарилиши лозим эди. Ваҳоланки, Троцкий ҳам, Зиновьев ҳам ўзлари топган важлардан муқар- рар келиб чиқадиган хулоса олдида қўрқоқлик қила- дилар, Зиновьев эса ҳатто бундан ҳам ошиб кетиб, «Ханькоуни қаттиқ ва ҳартарафлама қўллаб-ҳувват- лаш керак» деган таклиф киритади.
Буларнинг ҳаммаси нимани кўрсатади? Оппозиция- нинг звдциятлар ичида ўралиб қолганини кўрсатади, холос. Оппозиция мантиқий фикр юргизаолмайдиган бўлиб (қолилти ва бор-йўқ истиқболни йўқотиб қўйипти.
Қарашлардаш бундай чигаллик, ҳарқандай истиқ- болни йўқотиб 1Қўйи.ш — arap умуман чигалликни йўл- йўриқ дейиш мумкин бўлса,— Ухан тўғрисидаги ма- салада Троцкий ва оппозициянинг йўл-йўриғи ана шудир.
IV
ХИТОЙДА ИШЧИ ВА ДЕҲҚОН ДЕПУТАТЛАРИ СОВЕТЛАРИ ТУҒРИСИДА
Еки, масалан, Хитойдаги ипгчи ва деҳқон депутат- лари Советлари тўғрисидаги масалани олайлик.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 331
Советларни ташкил қилиш тўғрисидаги масала юзасидан бизда Қоминтерннинг II конгрессида қабул қилинган уч резолюция бор: қолоқ мамлакатларда ғайрипролетар, деҳқон Советларини барпо қилиш тўғрисида Ленин тезислари, Хитой ва Ҳиндистон каби мамлакатларда ишчи ва деҳқон Советларжғи барпо қилиш тўғрисида Рой тезислари, ва «Қай ма- ҳалларда ва қандай шароитда ишчи депутатлари Со- ветлари тузилиши мум1кин»лиги тўғрисида махсус тезислар.
Ленин тезисларида саноат пролетариати йўқ ёки деярлик йўқ Урта Осиё каби мамлакатларда ғайри- пролетар, «деҳқон», «халқ» Советлари барпо қилиш тўғрисида айтилган. Ленин тезисларида, бундай мам- лакатларда ишчи депутатлари Советларини барпо қи- лиш тўғрисида бир оғиз ҳам ran йўқ- Шу блан бир вақтда Ленин тезислари қолоқ мамлакатлардаги рево. люциянинг CGCP ттролетариати томонидан бевосита қўллаб-қувватланишини бундай мамлакатларда «деҳ- қон», «хал^» Советларини ривожлантириш ва барпо қилишнинг зарур шартларидан бири, деб ҳисоблайди. Равшанки, бу тезислар минимум саноат пролетариати бўлган ва унда, ма’лум шароитларда ишчи Советла- риии тузйш, деҳқон Советлари барпо қилиш учун асос бўладиган Хитой ёки Ҳиндистонни змас, балки Эроига ўхшаган бошқа, бирмунча қолоқ мамлакатларни на- зарда тутади.
Рой тезислари, аоосан, саноат пролетариати бўлган Хитой ва Ҳиндистонни назарда тутади. Бу тезисларда, ма’лу.м шароитда, буржуа революциясидан пролетар революциясига ўтиш даврида,— ишчи ва деҳқон депу- татлари Советларини барпо қилиш тавсия қилинади.


332
И. В. С Т А Л И 11
Равшанки, бу тезислар тўғридан-тўғри Хитойга ало- қадордир.
II конгресснинг «Қай маҳалларда ва дандай ша- роитда ишчи депутатлари Советлари тузилиши мум- кин» деган сарлавҳали алоҳида тезисларида ran Россия ва Г-ерманияда бўлган революция тажрибаси асосида ишчи депутатлари Советларининг роли тўғ- рисида боради. Бу тезисларда «Пролетар революцияси бўлмаса Советлар муқаррар равишда Советлар паро- диясига айлаииб қоладилар» дейилган. Равшанки, Хитойда дарҳол ишчи ва деҳқон депутатлари Совет- лари барпо қилиш тўғрисидаги масалани муҳокама қилар эканмиз, ана шу кейинги тез1исларни ҳам назар- га олишимиз керак.
Агар Хитойнинг айни вақтдаги вазиятини ва Ухан- да, революцион ҳаракатнинг маркази сифатида Гомин- даннинг мавжуд бўлганини, шунингдек, Коминтерн II ко№рессининг кейинги икки тезисида берилган кўр- сатмаларни назарга олсак, Хитойда дарҳол ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини тузиш масаласи қан- дай бўлади?
Ҳозирдаёқ, масалан, ухан ҳукумати иш кўраётган районда ишчи ва деҳқон депугатлари Советларини ту- зиш,— бу икки ҳокимиятчилпк тузит демакдир, бу сўл- лар Гоминданини йиқитпш ва Хитойда янги, Советлар ҳокимиятини барпо |қилиш шиорини отиш демакдир.


ХИТОИДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 333
қўлида бўлиши керак, деган масалани кескинлаштир- май иложи йўқ.
Россияда 1917 йилнинг март—апрель — май — июнида аҳвол қандай эди? У вақтда Россияда Му- ваққат ҳукумат бор эди, ҳокимиятнинг ярми унинг қўлида эди, лекин бақувватроқ ҳокимият эди деса бўлади, чунки қўшин ҳамон бу ҳукуматни ёқларди. Шу блан бир қаторда ишчи ва солдат депутатлари Советлари ҳам бор эди, Советлар қўлида гарчи деяр- лик ярим ҳокимият бўлса ҳам, аммо Муваққат ҳуку- матникига қараганда бу унча реал ҳокимият эмас эди. Уша маҳалда большевикларнинг шиори Муваққат ҳукуматни |бартараф қилиш ва бутун ҳокимиятни ишчи ва деҳқон депутатлари Советларига ўтказишдан иборат эди. Ушанда большевиклардан ҳечким Мувақ- қат ҳукумат составига киришни ўйлаган ҳам эмас, чунки ўзинг йиқитмоқчи бўлиб турган ҳукумат соста- вига кириш мумкин эмас.
Россияда 1917 йил март — июнида бўлган вазият Хитойнинг ҳозирги вадтдаги вазиятига ўхшайди, де- йиш мумкинми? йўқ, бундай деб бўлмайди. Чунки, Россия ўша маҳалда пролетар революцияси олдида тургани учун, Хитой эоа ҳозир буржуа-демократик революцияси олдида турганлиги учунгина эмас, балки Россиядаги Муваққат ҳукумат ўша пайтда контррево- люцион ва империалистик ҳукумат бўлганлиги, Ухан- нинг ҳозирги ҳукумати эса империализмга қарши ҳукумат, буржуа-демократик ма’нода айтганда, рево- люцион ҳукумат бўлганлиги учун ҳам бундай деб бўлмайди.


334
И. В. С Т А Л И Н
ҳаракатни уюштиришнинг маркази сифатида, дарҳол ишчи, деҳқон ва оолдат депутатлари Советларини тузишни таклиф қилади. Аммо ишчи ва деҳқон депу- татлари Советлари фақат революцион ҳараиатни уюш- таручи марказгина эмас. Бу Совеглар, даставвал ва асосан, мавжуд ҳокимиятга қарши қўзғолон орпанла- ридир, янпи, революцион ҳокимиятни барпо қилиш органларидир. Олпозиция, ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари фақат қўзғолон органлари сифатидагина, янги ҳокимият органлари сифатидагина революцион ҳаракат марказига айланиши мумкинлигини тушун- майди. Акс ҳолда, ишчи депутатлари Советлари 1918 йилда Германияда ва 1917 йил июлида Россияда бўл- ганидек, фикцияга, амалдаги ҳокимият қўшимчасига айланиб қоладилар.
Ҳозир Хитойда ишчи ва деҳқон депутатлари Совет- ларини тузиш — Советлар блан ухан ҳукумати ўрта- сида икки ҳокимиятчилик барпо қилиш деган сўз эканлигини ва у муқаррар равишда ухан ҳукуматини йиқитиш шиорига олиб боришини оппозиция тушуна- дими?
Зиновьевнинг бу оддий нарсани тушунишига сра кўзим етмайди. Аммо Троцкий буни яхши тушунади, чунки у ўз тезисларида тўппа-тўғри бундай дейди: «Советлар шиори, ўткинчи икки ҳокимиятчилик режи- ми орқали ҳокимиятнинг ҳақиқий органларини тузиш- га да’ват қилган чақириқ демакдир» (Троцкийнинг «Хитой революцияси ва Сталин тезислари»га қарал- син).


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 335
ҳокимиятни вужудга келтирамиз, деган ма’но чиқариш мумкин. Троцкий бу ерда Россияда 1917 йил Октябри- гача бўлган революция тарихидан олинган вақиалар- ни тимсол қилаётган бўлса керак. У маҳалда бизда ҳақиқатда ҳам икки ҳокимиятчилик бор эди ва биз, ҳақиқатда ҳам Муваққат ҳукуматни йиқитган эдик.
Лекин мен юқорида айтган эдимки, у маҳалда ҳечким Муваққат ҳукумат составига киришни ўйла- ган ҳа.м эмас. Нима учун ҳозир Троцкий коммунист- ларнинг Гоминдандан ва ухан ҳукуматидан дарҳол чиқиб кетишларини таклиф қилмайди? Советларни тузиш блан бир вақтда, икки ҳокимиятчилик режимини вужудга келтириш блан бир вақтда, ўзинг йиқитмоқчи бўлиб турган ўша ухан ҳукумати составига кириш мумкннми? Троцкий тезисларида бу саволга жавоб берилмайди.
Ваҳоланки, Троцкийнинг бу ерда шахсан ўзиники бўлган зиддиятлар калаваси ичида чалкашиб қолган- лиги равшан. У буржуа-демократик революцияни про- летар революцияси блан чалкаштириб қўйипти. У, Хитойдаги буржуа-демократик революциянинг ниҳоя- сига етмаганлиги ва ҳали ғалаба қозонмаганлиги, бал- ки ўз тараққийсининг фақат дастлабки фазасида турганлигияи «унутиб қўйил-ги». Троцкий, ҳозир Со- ветлар тузиш йўли блан ухан ҳукуматини қўллаб- қувватлашдан воз кечиш, июки ҳокимиятчиликшиорини майдонга отиш ва ухан ҳукуматини йиқитиш,—Чан Кай-ши ва Чжан Цзо-линни очиқдан-очиқ ва шубҳа- сиз |қўллаб-|қувватлаш эканини тушуимайди.


336
И. В. С Т А Л И Н
революцияни бошдан кечирмаётганмадик?— демоқда- лар.
Лекин, биринчидан, у маҳалда атиги икки Со- ветлар — Петербург ва Москва Советлари бор эди, лекин бу иккала Советларнинг мавжуд бўлиши Рос- сияда Совет ҳокимияти системасини тузгани йўқ эди ҳали.
Иккинчидан, Петербург ва Москва Советлари у вақтда эски, чор ҳокимиятига қарши қўзғолон кўта- риш органи эди, бу эса Советларни революция уюшти- ришнинг маркази дебгина қараб бўлмаслигини, Совет- лар фақат қўзғолон органлари ва янги ҳокимият органлари сифатидагина бундай марказ бўлаолишла- рини яна такрор исботлайди.
Учинчидан, ишчи Советларининг тарихи, буржуа- демократик революциянинг тўғридан-тўғри пролетар революциясига ўтмоғи учун ва, демак, буржуазия ҳо- кимиятидан пролетариат диктатурасига ўтмоқ учун қулай шароитлар бўлган тақдирдагина бундай Совет- ларнинг яшаши ва янада тараққий этиши мумкинлиги- ни кўрсатади.
1905 йилда Петербург ва Москвадаги ишчи Совет- ларининг, шунингдек 1918 йилда Германиядаги ишчи Советларининг ҳам ҳалокатга учрашига сабаб ўша маҳалда бундай қулай шароитлар йўқлиги эмасми?


ХИТОЙДАГИ РЁВОЛЮЦИЙ ВА КОМИНТЕРНЙЙНГ ВАЗИФАЛАРИ 33?
лар, сўл Гомипданга ўхшаш ташкилот эса чет мамла- катларнинг имперйалистлари томонидан бўладиган ва мамлакатдаги революцион элементларни кенг бир таш- килотга бирлаштирадиган миллий зулм шароитидагина пайдо бўлиши мумкин.
Гоминданнинг революцион кураш органи эканлиги- ни, Хитойдаги феодал қолдиқларга ва империализмга қарши (қўзғолон органи эканлигини фақат кўрларгина инкор қилиши мумкин.
Хўш, бундан нима келиб чиқади?
Бундан шу келиб чиқадики, 1905 йилда Советлар Россиянинг буржуа-демократик революцияси учун қан- дай роль ўйнаган бўлсалар, Хитойдаги сўл Гоминдан ҳам Хитойнинг ҳозирги буржуа-демократик револю- цияси учун тахминан ўшандай роль ўйнамоқда.
Агар Хитойда сўл Гоминдан каби шундай машҳур ва революцион-демократик ташкилот бўлмаганида, бош- қа ran эди. Броқ, модомики Хитойнинг ўзига хос ша- роитига мослашган ва Хитойдаги буржуа-демократик революциянинг бундан кейинги тараққийси учун яроқ- ли эканлигини иоботлаб берган бундай специфик революцион ташкилотбор экан,— ҳали ғалабага эриш- маган ва яқин орада ғалабага эришаолмайдиган бур- жуа-демократик революция эндигина бошланган бир вақтда, кўп йиллар давомида вужудга келган бундай ташкилотни барбод бериш тентаклик ва беақллик бў- лар эди.
Ба’зи ўртоклар бундан, Гоминдапдан келажакда, пролетар революциясига ўтиш вақтида ҳам, пролета- риат диктатурасининг давлат ташкилоти формаси сифатида фойдаланиш мумкин, деган хулоса чиқар- моқдалар ва бунга аоосланиб, буржуа-демократик


33d
и. в. е t a л и й
революциядан тинч йўл блан пролетар революциясига ўтиш мумкин, деб қарамоқдалар.
Революциянинг тинч йўл блан тараққий қили- ши мумкин эканлиги, умуман олганда, эҳтимолдан йироқ эмас, албатта. Бизнинг Россияда ҳам 1917 йил бошларида, революция Советлар орқали тинч йўл блан тараққий қилади, деган гаплар бўлган эди.
Аммо, биринчидан, Гаминдан Советлар эмас, би- нобарин, бундан, модомики у, буржуа-демократик революцияни тараққий қилдириш ишига мувофиқ- лаштирилган экан, ҳали бу Гоминданни пролетар революциясини тара^қий !қилдириш ишига ҳам муво- фиқлаштириш мумкин, деган ran эмас, ваҳоланки, ишчи депутатлари Советлари пролетариат диктатурасининг кўпроқ мувофиҳ бир формасидир.
Иккинчидан, Россияда ҳатто 1917 йилда Советлар бўлгани ҳолда ҳам пролетар революциясига тинч йўл блан ўтиш амалда му.мкин бўлматан бир иш бўлиб чиқди.
Учинчидан, Хитойда пролетар марказлари шу қа- дар кам, Хитой революциясининг душманлари эса шу қадар кучли ва кўпчиликки, революциянинг олға то- мон қўйган ҳарбир қадами ва империалистлар томо- нидан бўладиган ҳарбир сиқув Гоминдандан янги-янги гуруҳларнинг ажралиб чиқишига ва компартиянинг Гоминдандан кўра кўпроқ обрў қозониб кетишига са- баб бўлади.
Фикримча, хитой революцияюининг тинч йўл блан тараққий қилишини мумкин бўлмайдиган бир нарса деб ҳисоблаш керак.
Фикримча, Хитойда ишчи ва деҳқон депутатларп Советларини буржуа-демократик революциядан проле-


ХИТОЙДАГЙ РЁВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЁРННИНЁ ЁАЗИФАЛАРИ 339
тар революциясига ўтиш даврида тузишга тўғри келар, чунки ҳозирги замон шароитида ишчи ва деҳқон депу- татлари Советлари бўлмаса бундай ўтиш бўлмайди.
Аввало аграр ҳаракатни бутун Хитойга ёйдириш керак, Уханни мустаҳкамлаб олиш ва уни феодал- бюрократик режимга қарши курашда қўллаб-қувват- лаш керак, Уханнинг контрреволюция устидан ғалаба қозонмоғи учун унга ёрдам кўрсатиш керак, келажак- да Советлар тузиш учун база бўлиб хисобланган деҳ- қон иттифоқларини, ишчилар касаба союзларини ва бошқа революцион ташкилотларни кеиг миқ’ёсда ва ҳаржойда тараққий қилдириш керак, хитой компартия- сига деҳқонлар ичида ва армияда ўз та’сирини мус- таҳкамлаб олмоғи учун имконият бериш керак,— фа- қат ана шундан сўнггина, янги ҳокимият учун кураш органлари сифатида, икки ҳокимиятчилик факторлари сифатида, буржуа-демократик революциядан пролетар революциясига ўтишни тайёрлайдиган факторлар си- фатида ишчи ва деҳқон депутатлари Советларинм тузиш мумкин.
Хитойда ишчи Советлари тузиш беҳуда ran эмас, қуруқ «революцион» декларация эмас. Бу масалага Троцкий сингари енгилтаклик блан қараб бўлмайди.
Ишчи ва деҳқон Советларини барпо қилиш — бу, даставвал Гоминдандан чиқиш демакдир, чунки ишчи ва деҳқонларни явги ҳокимият тузишга чақириш блан бир вақтда Гоминдан ва унинг ҳукумати составида қолган ҳолда Советларни тузиб бўлмайди, икки ҳоки- миятчиликни олға суриб бўлмайди.
Ишчи депутатлари Советларини тузиш —бу, сўнг- ра, Гоминдан ичидаги ҳозирги блокни Гоминдандан ташқаридаги блок блан, большевикларнинг 1917 йил


&40
и. ь. е т л л и н
октяирида сўл эсерлар блан бўлган блокига ўхшаш блок блан алмаштириш демакдир.
Нечун?
Шунинг учунки, агар унда, буржуа-демократик ре- волюция шароитида, ran пролетариат блан деҳқонлар- нинг революцион диктатурасини вужудга келтириш тўғрисида борар экан ва Гоминдан ичидаги блок сиё- сати бушга тамоман мувофиқ келар экан, бунда Советлар тузиш ва пролетар революциясига ўтиш шарои- тида, ran пролетариат диктатурасини вужудга келти- риш тўғрисида, Советлар ҳокимиятини яратиш тўғри- сида боражак, аммо бундай ҳокимиятни фақат бир партия, коммунистлар партияси раҳбарлиги остидаги- на тайёрлаш ва яратиш мумкиндир.
Сўнгра. Ишчи депутатлари Советларининг ўз вази. фаси бор. Ҳозир Хитойда ишчилар бир ойда 8—15 сўм ишҳақи олиб, жуда оғир шароитда кун кечирмоқ- далар, ҳаддан ташқари кўп ишламоқдалар. Саккиз соатлик иш кунини жорий қилиш, ишчилар синфииинг уй-жой шароитини яхшилаш ва ҳоказолар йўли блан бунга ҳозирдаёқ хотима бериш керак ва лозим. Аммо ишчилар ишчи депутатлари Советлари мав- жуд бўлган ҳолда бу блангина чекланиб қололмайди- лар. Улар коммунистлар олдига: модомики бизда Со- ветлар бор экан ва бу Советлар ҳокимият органи деб ҳисобланар экан, у вақтда буржуазияни сиқувга олса ва уни «бироз» экспроприация қилса бўлмайдими?— деган талаб қўяжаклар (улар ҳақли ҳам бўладилар). Борди-ю, коммунистлар, ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари мавжуд бўлган бир вақтда буржуазияни экспроприация ҳилишдан бош тортсалар, улар қуруқ сафсатабоз бўлиб қоладилар.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 341
Хўш, революциянинг айни фазасида шу йўлни ту- тпш мумкинми ва керакми? деган савол туғилади.
йўқ, керак эмас.
Келажакда, ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари мавжуд бўлган ҳолларда буржуазияни экспроприация қилишдан бош тортиш мумкинми ва лозимми? Иўқ, мум-кин эмас. Амм-о шу блан бир вақтда Гоминданичи- да ко-ммуни€тлар блокини сақлаб қолиш мумкин деб ўйлаш — хомхаёллик қилиш ва буржуа революцияси- дан прол-етар революциясига ўтиш даврида синфий куч- ларнинг «кураш механикасини тушунмаслик демаадир.
Хитойда ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини барпо қилиш тўғрисидаги масала ана шундай.
Қўрасизки, бу масала, Троцкий ва Зиновьевларга ўхшаган ба’зи жуда енгилтак одамлар тасвирлагандай унчалик оддий .масала эмас.
Принципиал жиҳатдан, умуман олганда, умумий революцион-демократик партияда ёки умумий револю- цион-демократик ҳукуматда марксистларнинг револю- цион буржуазия блан бирликда иштирок «қилишлари ва .ҳамкорлик қилишлари мумкинми?
Оппозициячилардан ба’зилари бундай қилиш керак эмас, деб ўйлайдилар. Марксизм тарихи эса ма’лум шароитларда ва ма’лум муддатгача бундай иштирок қилишларга йўл қўйиш мумкинлигини кўрсатади.
Мен, 1848 йилда Германияда, Германия абсолю- тизмига қарши бўлган революция вақтида Маркс боши- дан ўтган бир воқиани мисол келтиришим мумкин, ўшанда Маркс ўз маслакдошлари блан бирга Рейн вилоятидаги буржуа-демократик иттифоққа кирган ва шу революцион-демократик партиянинг органи бўлган «Янги Рейн Газетаси»га редакторлик қилган эди.
23 И В. Стал ин, том 9


342
И. В. С Т А Л И Н
Маркс ва унинг маслакдошлари шу буржуа-демок- ратик иттифоқ составида бўлганлари ва революцион буржуазияни илгари қараб юришга ундаш блан бирга, ўнг иттифоқчиларнинг бебурдлигини танқид қилганла- ри каби, Хитойдаги компартия ҳам Гоминдан состави- да бўлган ҳолда сўл гоминданчилардан бўлган ўз иттифоқчиларининг иккиланишлари ва бебурдлигини мумкин қадар танқид дилмоғи керак.
Ма’лумки, Маркс ва унинг маслакдошлари 1849 йилнинг баҳоридагина бу буржуа-демократик иттифоқ- дан чиқиб кетдилар ва тамоман .муста^ил синфийсиё- сатга эга бўлган ишчилар синфининг мустаҳил ташки- лотини уюштиришга киришдилар.
Кўрасизки, хитой компартияси пролетариатнинг мустақил синфий партияси сифатида Гоминданга кир- ган бўлса, Маркс бундан ҳам каттароғини қилган.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 343
риқларига эгамиз. Ма’лумки, Энгельс ўзининг «Баку- нистлар ишлаяптилар»67 деган брошюрасида шу зайл- да иштирок қилишни ма’(қул кўрган эди. Ма’лумки, Ленин ҳам 1905 йилда буржуа-демократик революцион ҳукуматда шу зайлда иштирок қилишни ма’қул кўр- ган эди.
V
икки йул
Шундай қилиб, Хитой масаласида бизнинг олди- мизда бир-биридан мутлақо фарқ қиладиган икки йўл— Коминтерн йўли ва Троцкий блан Зиновьев йўли бор.
Қоминтерн йўли. Бутун мамлакатлариияг империа- листлари томонидан .мумкин қадар қўллаб-қувватлана- ётган феодал қолдиқлар ва бу қолдиқларга суянган бюрократик-милитаристик устқурма ҳозирги Хитой воқи’лигининг аоосий фактидир.
Хитой ҳозирги пайтда, феодал қолдиқларга қарши, шунингдек, империализмга қарши қаратилган аграр революцияни бошидан кечирмоқда.
Аграр революция Хитойдаги буржуа-демократик революциянинг негизи ва мазмунидир.
Ухандаги Гоминдан ва ухан ҳукумати буржуа- демократик революцион ҳаракатнинг марказидир.
Нанкин ва нанкин ҳукумати миллий контрреволю- циянинг марказидир.


344
И. В. С Т А Л И Н
f оминдандаги ўз иттифоқчиларининг иккиланишларини ва бебурдлигини танқид қилмасинлар, деган ran эмас, аксинча, танқид қилишлари керак, деган гапдир.
Коммунистларнинг бундай иштирокидан хитой бур- жуа-демократик революциясида пролетариатнинг геге. монлик ролини осонлаштириш ва пролетар революцпя- сига ўтишни тезлаштириш учун фойдаланмоқ лозим.
Буржуа-демократик революция тўла ғалаба қозо- нишга яқинлашиб бораётган (маҳалда ва буржуа рево- люцияси давомида пролетар революциясига ўтиш йўллари кўринабошлаганида,— ана шу пайтда икки ҳокимиятчилик факторлари сифатида, янги ҳокимият учун кураш органлари сифатида, янги ҳокимият, Советлар ҳокимияти органлари сифатида ишчи, деҳқон ва солдат депутатлари Советларини тузиш керак.
Ана шу вақтда коммунистларнинг Гоминдан ичи- даги блоки Гоминдандан ташқарида бўлган блок блан алмаштирилиши керак, компартия эса Хитойдаги янги революциянинг бирдан-бир раҳбари бўлиб қолиши керак.
Троцкий ва Зиновьевлар талаб қилишича, дарҳол ишчи ва деҳқон депутатлари Советлари тузиш, дарҳол икки ҳокимият тузиш тўғрисида таклиф киритиш, хозирги пайтда, буржуа-демократик революция ўз тараққийсииинг бошланғич фаза-сини бошидан кечира- ётган бир вақтда, Гоминдан миллий-демократик рево- люция уюштиришнинг Хитойдаги специфик хусусият- ларга кўпроқ яроқли ва кўпроқ мувофиқ келадиган формаси бўлган бир вақтда бундай таклиф киритиш — революцион ҳаракатни издан чиқариш, Уханни заиф- лаштириш, унинг йиқилишини осонлаштириш ва Чжан Цзо-лин блан Чан Қай-шига кўмак бериш демакдир.


ХИТОИДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 345
Троцкий блан Зиновьев йўли. Хитойдагн феодализм қолдиқларини Бухарин ўйлаб чиқарган. Хитойда феодализм қолдиқлари ё бутунлай йўқ, ё эса шу да- ража камки, улар бирон жиддий аҳамиятга эга бўлол- майди.
Хитойда ҳозир аграр революция бор нарса экан. Лекин у қаердан пайдо бўлганини жин ҳам билмайди. (Кул ги.)
Модомики у, ана шу аграр революция ҳақиқатда бор нарса экан, у вақтда уни албатта, бир нав’и қўл- лаб-қувватлашга тўғри келади.
Ҳозир асосий масала аграр революцияда эмас, балки Хитойнинг таможна жиҳатдан мустақиллиги учуп революцияда, чунончи, таможнага қарши рево- люциядадир.
Ухан Гоминдани ва ухан ҳукумати ё «фикция» (Троцкий), ё эса камолчиликдир (Зиновьев).
Бир томондан, дарҳол Советлар барпо қилиш йўли блан ухан ҳукуматини йиқитиш учун икки ҳокимият тузиш керак (Троцкий). Иккинчи томондан, ухан ҳукуматини мустаҳкамлаш, ухан ҳукуматига ҳарта- рафлама ёрдам берилиши керак, бу ҳам дарҳол Совет- лар тузиш йўли блан эмиш (Зиновьев).
Қоидага мувофиқ, коммунистлар ўша «фикция»дан, ухан ҳукумати ва ухан Гоминданидан дарҳол чиҳиб кетишлари керак эди. Аммо, уларнинг ўша «фикция»- да, я’ни ухан ҳукуматида ҳам, ухан Гоминданида ҳам қолгани яхши. Агар Ухан «фикция» экан, у вақтда уларнинг Уханда қолиши шартми,— буниси фақат бир. гина худога аён экан. Қимки бунга рози бўлмаса,— у сотқин ва хоиндир.
Троцкий блан Зиновьевнинг гўё йўли ана шунддй.


346
И. В. С Т А Л И Н
Бу гўё йўлдан кўра ҳам бесўнаҳай ва чигал нарса- ни тасаввур қилиш қийин бўлса керак.
Шундай бир таассурот ҳосил бўладики, бизнинг олдимизда марксистлар змас, балки ҳаётдан ажралиб қолтан қандайдир канцелярист ёки, яхшироғи — «рево- люцион» туристлар тургандай, улар Сухуми ва Қисло- водскийларни сайр қилиб, хитой революцияси тўғриси- да Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган VII пленуми берган асосий йўл-йўриқлардан бехабар қолганлар, сўнгра газеталардан ўқиб Хитойда ростдан ҳам қандайдир революция, ё аграр, ё таможнага қарши революция кўтарилипти деб, бир уюм тезислар тузиш лозим, деган қарорга келиб, апрельда бирхил тезислар, май бошларида иккинчи хил тезислар, май охирида учинчи хил тезислар ёзганлар, ва бир уюм тезислар тузиб, буни Қоминтерн Ижроия Қомитети бошига ёғдиришга қарор берганлар ва, чамаси, бундай кўпдан-кўп чигал Bai қарама-қарши тезислар хитой революциясини қутқазиш учун асосий қурол бўлади, деб хаёл қилганлар.
Хитой революцияси масаласидаги икки йўл ана шу- лардан иборатдир, ўртоқлар.
Сизга бу икки йўлдан бирини танлаб олишга тўғри келади.
Мен сўзимни тамомлайман, ўртоқлар.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА КОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФАЛАРИ 347
терн ва ВҚП(б) Марказий Қомитетидаги «режим»дан шикоят қиладилар. Аслида эса улар Қоминтерн ва ВҚП(б) Марказий Комитетини издан чиқаришга эрк берилишини талаб қилаётирлар. Аслида, улар Маслов ва унинг шерикларига хос одатни Қоминтерн ва ВКП(б) Марказий Комитетига кўчирмоқчилар.
Шуни айтишим керакки, ўртоқлар, Троцкий партия- га ва Коминтернга ҳужум қилиш учун ноқулай пайт танлапти. Мен ҳозиргина, Англиянинг консерватив ҳу- кумати СССР блан алоқани узишга дарор берганлиги тўғрисидаги хабарни олдим. Энди ҳамма жойда ком- мунисгларга қарши юриш бошланажак, буни исботлаб ўтиришнвнг ҳожати йўқ. Бу юриш бошланди ҳам. Би- ровлар, уруш ва интервенция бошлаймиз, деб ВҚП(б)га дўқ қилаётирлар. Бошқалар, ажралиб чидамиз, деб қўрқит.моқчи бўлаётирлар. Чемберлендан тортиб Троц- кийгача |қандайдир бирлашган бир фронт вужудга келмодда.
Эҳтимол, бу блан бизни дўрқитмоқчи бўлаётгандир- лар. Броқ, большевиклар қўрқоқ болалардан эмаслик- ларини исботлаб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. Большевизм тарихи бундай «фронтларнинг» кўпини кўрган. Большевизм тарихи шуни кўрсатадики, боль- шевикларнинг революцион қат’ияти ва мисли йўқ жасорати бундай фронтларни доимо тилка-пора қилиб келган.
Бу янги «фронт»ни ҳам тилка-пора қилиб ташла- шимизга шубҳаланмасангиз ҳам бўлади. (О л қ и ш- л а р.)
.Большевик" № 10, 1927 йцл 31 май


348
ШАРҚ МЕҲНАТКАШЛАРИ КОММУНИСТИК УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СТУДЕНТЛАРИГА
Қимматли ўртоқлар!
Бундан икки йил муқаддам, Шарқ меҳнаткашлари коммунистик университетининг тўрт йиллигига бағиш- лаб сўзлаган нутқимда, Совет республикалари бобида ҳам, шунингдек Шарқнинг мазлум мамлакатлари бобида ҳам университет олдида турган вазифалар тўғ- рисида гапирган эдим68.
Университет ўз вазифаларини бажариб, янги ку- рашчи кадрларни, университетни битириб чиқучилар- нингтўртинчи сирасини, 74 миллат вакилини, ленинизм- нинг қудратли қуроли блан қуролланган ўртоқларни ёниб турган кураш олови ичига жўнатмоқда.
Бу ўртоқлар тарихнинг энг мас’улиятли пайтлари- дан бирида, жа^он империализми ва, биринчи галда, Англия империализми хитой революциясини бўғмоқчи бўлган ва шу блан бир вақтда, бутун дун’ё пролетар- ларининг енгилмас ва қудратли таянчини йўқ қилиш мақсадида жаҳонда биринчи бўлган пролетар давлати- га — Совет Иттифоқига ўшқираётган бир пайтда жан- говар ишга жўнаб кетмоқдалар.


ROM. УНИВЕРСИТЕТ СТУДЕНТЛАРИГА 349
Битириб чиққан ўртоқларни табриклаш блан бирга, улар пролетариат олдида ўз бурчларини шараф блап бажарадилар ва Шарқ халқлариии лмпериализм зул- мидан қутқариш ишига бутун куч ва билимларини берадилар, деб қаттиқ ишонч билдираман.
И. Сталин
„Иравда" №121,
1927 йил 31 яаи


350
С. ПОКРОВСҚИЙГА ЖАВОБ
Сиз блан хат ёзишабошлаганда, Сизни, ҳақиқатга интиладиган киши, деб ўйлаган эдим. Энди, Сизнинг иккинчи хатингиздан сўнг, кўриб турибманки, ўз шах- сининг «манфаатларини» ҳақиқат манфаатларидан юқори қўядиган, ўзига бино қўядиган сурбет одам блан хат ёзишиб юрган эканман. Бинобарин, агар мен мана шу қисқа (ва охирги) жаэобимда гапнинг пўст- калласини айтсам, таажжубланмант.
I. Мен, партия 1917 йил февраль революциясидан кейинги даврда пролетариат ва деҳқонлар диктатура- си ва «барча деҳқонлар блан иттифоқда бўлиш» тўғ- рисидаги эски стратегик шиорни пролетариат ва кам- бағал деҳқонлар диктатураси ва «камбағал деҳқ-онлар блан иттифоқда бўлиш» тўғрисидаги янги стратегик шиор блан алмаштирди, деган эдим.
Мен, партия шу янги шиорни амалга оширгани ҳолда Октябрь сари борди ва унга етди, партия бун- дай шиорни амалга оширмаганида, буржуазия ҳоки- миятини йиқитишга ва пролетариат диктатурасини ўрнатишга қодир бўлган зарур сиёсий армия уюшти- раолмас эди, деган эдим.


С. ПОҚРОВСКИЙГА ЖАВОБ
351
Сиз менинг бундай дейишимга қат’ий э’тироз бил- дириб, «партия ф|евраль блан Октябрь ўртасидаги даврда деҳқонларга ниобатан ўзининг эски шиорини— барча деҳқонлар блан иттифоқда бўлиш тўғрисидаги шиорни ёқлаган эди» деб айтган эдингиз (биринчи хатингизга даранг). Тағин, Сиз далил келтириб ҳам ўтирмай, Ленинга 1қарши қаратилган, нуқул каменевча бўлган бундай концепцияни, деярлик аксиюма деб ҳисоблаган эдингиз.
Гап шундай эди, бизда баҳс ҳам худди шу масала устида бўлган эди.
Энди Сиз, қайсарлигингиз ва ўзбилар1ма>нлигингиз орқасида нақадар адашганлигингизни пайқаб, «ап- рель — октябрь даврида партиянинг стратегик шиори пролетариат ва камбағал деҳқонлар днктатураси тўғ- рисидаги шиорнинг худди ўзидан иборат эди»деб, ўзи- нгизнинг иоҳақлигингизии зимдан э’тироф қилишга мажбурсиз (иккинчи хатингизга қаранг).
Броқ шу ноҳақлигингизни зимдан э’тироф қилиш блан бирга, Сиз шу ондаёқ «дарҳадиқат, мен биринчи хатимдаги фикримга, партия бутун деҳқонлар блан иттифоқда бўлиш тўғрисидаги эски шиоридан қайтди, деб берилган луғавий ифода ноаниқлик туғдириши мумкин» (иккинчи хатингизга (қаранг) деб, бу но- ҳақлигингизни «луғ.авий» нуқсонлардан иборат икир- чикирларга айлантирмоқчи бўлиб, шовқин кўга- расиз.
Бундан чиқадики, биз, принципиал жиҳатдан бир- биридан фарқ қ-илган икки концепция устида эмас, балки «луғавий иф-одалар» тўғрисида баҳслашган эканмиз-да!


352
И. В. С Т А Л И Н
Бизда буни, юмшоқрогқ қ.или.6 айтганда,— сурбет- лик дейдилар.
2. Мен, бизда Октябрьга тайёргарлик Советлардаги деҳқонларнинг ма’лум қисми томонида.н содир бўлган муросасозл-ик ва иккиланишларга қарши кураш ша- роитида борди, бу иккиланишлар ва муросасозлик революция учун ғоят зўр хавф туғдир-ган эди (1917 йил июлида большевикларнинг мағлубиятга учраши), фақат пролетариат ва камбағал деҳқонлар диктату- раси шиори остидагина бу иккиланиш ва муросасозлик- ка қарши муваффақиятли -суратда курашиш мумкин эди, большевиклар фақат ана шу шиор туфайли ўрта- ҳолларнинг И|КК1Иланишин'И ва муросасозлитини бетараф қилишга муваффақ бўлган эдилар, деб айтган эдим.
Сиз бунга қарши қат’ий э’тироз билдириб, партия Февраль блан Октябрь орасидаги даврда «бутун деҳ- қонлар блан иттифоқда бўлиш» деган эски шиорга асосланиб иш кўрган, деган хато фикрингизни ёқла- дингиз. Яна, э’тироз билдириш блан бирга, деҳқон- ларнинг ўртаҳол табақаларини майда буржуазия пар- тиялари та’сиридан чиқариш, шу партияларни яккалаб қўйиш, деҳқонлар ма’лум табақаларининг иккиланиш- лари ва муросаюозлигини бетараф қилиб қўйиш йўли- да большевиклар олиб борган курашни тасвирлаган энг яхши саҳифаларни большевизм тарихидан ўчириб ташлаган эдингиз.
Гап шундай эди.
Энди Сиз Февраль блан Октябрь ўртаоидаги давр- да деҳқонларнинг ма*лум қисми и-ккилангани ва муросасозлик қилганини ҳам, большевикларнинг шу иккиланиш ва муросасозликка қарши курашганини ^ам э’тироф қилишга мажбурсиз.


С. ПОКРОВСКИЙГА ЖАВОБ
353
Лекин буларнинг ҳаммасини э’тироф қилиш блан бирга, Сиз ўртаҳолни бетараф қилиш масаласига гўёки бунинг алоқаси йўқ, деб кўрсатишга уринасиз, ва ҳатто, менга, ўртаҳолни бетараф қилиш тўғриси- даги масалага «жавоб бермади», деб та’на ҳам қилиб қўясиз.
Иккидан бири: ё Сиз жуда анойи одамсиз, ёилмга зид бўлган қандайдир мақсадни кўзлаб, онгли сурат- да анойилик ниқобига бекинмоқдасиз.
3. 	Мен айтган эдимки, партия пролетариат ва кам- бағал деҳқонлар диктатураси тўғрисидаги янги стра- тегик шиорни муваффақиятли суратда амалга ошир- гани учун ҳам Октябрьда ғалабага эришди, бутун деҳқонлар блан иттифоқда бўлиш тўғрисидаги эски шиор камбағал деҳқонлар блан иттифоқда бўлиш тўғ- рисидаги янги шиор блан алмаштирилмаганидан пар- тия на Октябрьда ғалабага эришган бўлар эди, на Октябрь революцияси давомида бутун деҳқонлар то- монидан қўллаб-қувватланган бўлар эди, большев-ик- лар буржуа революциясини то охиригача етказганлари учун ҳам деҳқонларнинг бутуниси большевикларни •қўллаб-қувватлаган эдилар, Октябрьнинг асосий мақ- сади буржуа революцияси эмас, балки социалистик революция бўлгани учун ҳам, деҳқонлар томонидан бўлган бу ёрдам шартли ва чеклапган характерда эди.
Сиз, аслини олганда, бунга қарши э’тироз билдир- ган эдингиз, чунки, эски шиорнинг февраль револю- циясидан кейин янги шиор блан алмаштирилганлиги- ни биринчи хатингиздаёқ инкор қилган эдингиз.
Гап шундай эди.


354
И. В. С Т А Л И Н
иттифоқда бўлиш тўғрисидаги янги стратегик шиор блан алмаштирилган эди, деб оғзаки э’тироф қилишга мажбурсиз.
Броқ бу ҳақиқатни э’тироф қилиш блан бирга, Сиз шу ондаё^ бутун деҳқонлар томонидан қўллаб-қув- ватланишни та’минлаш тўғрисидаги «тактик» вазифа- ни камбағал деҳқонлар блан иттифоқда бўлишни та’минлаш тўғрисидаги «стратегик» вазифага қарама- қарши қўйиб, Каменевга ўхшаб изни босмоқчи бўл- дингиз, иккинчи стратегик шиор тўғрисида боягина ўзингиз э’тироф қилган ҳақиқагпи Каменевга ўхшаб ерга урдингиз ва, аслида, эски йўлга, Каменев йўлига тушиб 1қолдингиз, мени, гўё Октябрьда большввик- ларнинг бутун деҳқонлар томонидан қўллаб-қувват- ланиши ма’лум даражада шартли бўлганлигини э’ти- роф қилмаган эди, деб менга туҳмат ҳам қилиб қўясиз.
Сиз, тактик вазифалар стратегик вазифаларнкнг бир қисми эканлигини, биринчи хил вазифаларни ик- кинчи хил вазифага ўхшатиш ва айниқса қарама- қарши қўйиш мумкин эмаслигини тушунмайсиз, ча- маси.
Сиз, Октябрь революцияси буржуа революциясини провардигача етказгани, я’ни у помешчиклар молу мулкини, помешчиклар тартиботини ва бу тартибот- нинг сиёсий устқурмаси бўлган монархияни йўқот- гани учун ҳам пролетар революциясини умуман деҳ- қонларнинг қўллаб-қувватлаши жуда ҳам шартли ва чекланган даражада бўлганлигини тушунмайсиз, чамаси.


С. ПОКРОВСҚИЙГА ЖАВОБ
355
гандан сўнг, Питерга қараб ҳужум қилаётган Қерен- скийга қарши фронтга жўнашдан бош тортганини, Питер гарнизони ўшанда «тинчлик учун ва янги уруш- га қарши» деган ва тинчликни, чамаси, империалис- тик урушни гражданлар урушига айлантириш деб тушунмай, балки найзани ерга суқиш деб, я’ни худди Сиздай ва Сизга ўхшаган кўпгина бошқа сиёсий обивательлардай тушунганини билмайсиз, шекилли (ўзингизнинг биринчи хатингизга қаранг).
Ушанда Питерни Керенский ва Краснов ҳужуми- дан қизилгвардиячилар ва матрослар қутқазганлари- ни Сиз билмайсиз, шекилли.
Сиз гражданлар уруши ўзининг биринчи палласи- да,— 1917 йилнинг Октябри блан 1918 йилнинг баҳори ўртасидаги даврда,— бизда, асосан, ишчи ва матрос- лар кучи блан ҳал қилинганлигини ва «умуман деҳ- қонлар» томонидан бўлган гўё қўллаб-қувватлаш ўша маҳалда пролетар революцияси душманларини уриш- да бизга очиқдан-очиқ тўсқинлик қилмасликдан иборат бўлганлигини билмайсиз, шекилли.
Сиз, Қизил Армияни, оммавий армия сифатида, биз амалда фақат 1918 йилнинг иккинчи ярмида,деҳ- қонлар ерни ўзаро бўлишиб олган, қулоқ анча куч- сизлантириб дўйилган, Совет ҳокимияти эса ўзини ҳимоя қилган ва «ўртаҳол блан мустаҳкам иттифоқ тузиш» тўғрисидаги шиорни амалга ошириш имкони- яти юзага келган бир вақтда вужудга келишига му- ваффақ бўлганлигимизни билмайсиз, шекилли...
Албатта, ҳарцандай бема’ни ва уйдирма гапларни ёзиш мумкин,— қоғоз ҳамма нарсани кўтараберади,— Каменевга ўхшаб тулкилик қилиш, масалани бўяш мумкин... Броқ чегарани ҳам билиш керак-да.


356
И. В. С Т А Л И Н
4. 	Уз қаламингизнинг «бадиийлигига» маҳлиё бўлиб ва биринчи хатингизни бемалол унутиб, Сиз мени, буржуа революциясининг ўсиб социалистик револю- цияга айланиши тўғрисвдаги масалани тушунмабди, дейсиз.
Бу энди, ҳақиқаган ҳам, ўз айбини бировга тўн- кашдир!
Буржуа революциясининг ўсиб социалистик револю- цияга айланиши нима демак? Бизда пролетариат блан деҳқонлар диктатураси. тўғрисидаги эски шиорни про- летариат ва камбағал деҳқонлар диктатураси тўғриси- даги янги шиор блан алмаштирмасдан туриб бундай ўсиб айланишни амалга ошириб бўлади, деб ўйлаш мумкинми? Албатта, мумкин эмас.
Нима учун Ленин 1917 йилнинг апрелида эски ши- орнинг янги шиор блан алмаштирилишини талабқилиб ва бундай алмаштиришни рус революциясининг (бур- жуа-демократик революциянинг) биринчи давридан унинг иккинчи даврига (пролетар революциясига) ўтиш блан боғлаб бу масалада Қаменев блан курашган эди? Буржуа революциясининг ўсиб социалистик револю- цияга айланиш имкониятини яратиш ва осонлашти- риш учун эмасми? Албатта, шунинг учун.
Уша вақтларда эски шиордан янги шиорга ўтишга ким қарши чиққан эди? Албатта, Қаменев.
1927 йил баҳорида, большевикларнинг Октябрьга тайёрланиш даврида эски стратегик шиорни явги стратегик шиор блан алмаштирганлиги фактини ким инкор қилган эди? Албатта, Сиз, муҳтарам Пок- ровский.
Покровскийнинг ана шу каменевча хатосини ким тузатган эди? Албатта, ўртоқ Сталин.


С. ПОҚРОВСҚИЙГА ЖАВОВ
357
Бас, Сизнинг буржуа революциясининг ўсиб соци- алистик революцияга айланиши тўғрисидаги масала- да ҳеч балони — мутлақо ҳеч балони — тушунмаган- лигингиз равшан эмасми, ахир?
Хулоса: Сизга, муҳтарам Покровскийга ўхшабҳеч тортинмай масалани шундай остин-устин қилиш учун жоҳил одамдек сурбет ва тор фикрли найрангбоздек такаббур бўлмоқ керак.
Мен, энди Сиз блан хат алоқасини бас қилиш керак, деб ўйлайман.
И. Сталин
1927 йил 23 июнь.
Баринчи марта босилди
24 И. В. С т а ,л п н, том 9


358
ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР
I
УРУШ ХАВФИ ТУҒРИСИДА
Ҳозирги замоннинг асосий масаласи янги импери- алистик уруш хавфи тўғрисидаги масала эканлигига шубҳа қилмаса ҳам бўлади1. Гап янги империалистик урушнинг қандайдир ноаниқ ва асоссиз «хавфи» тўғ- рисида бораётгани йўқ. Гап умуман янги урушнинг реал ва ҳақиқий хавфи тўғрисида, айниқса СССРга қарши уруш хавфи тўғрисида бораётир.
Сўнгги империалистик уруш натижасида ер юзи- нинг ва та’сир доираларииинт қайтадан бўлиниши ҳозир «эскириб» қолди. Ба’зи янги мамлакатлар(Амери- ка, Япония) илгари кетдилар. Ба’зи эски мамлакат- лар (Англия) орқага кетмоддалар. Версальда жано- заси ўқилган капиталистик Германия ҳозир жонланиб ва ўсиб, тобора кучайиб бормоқда. Буржуа Италия юқорилаб бормоқда ва Францияга ҳасад блан қараб- қараб қўймоқда.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 359
сида, Англия блан Франция ўртасида, Италия блан Франция ўртасида зиддиятлар авж олмоқда.
Қапиталистак мамлакатларнинг ўз ичида ҳам зид- диятлар тобора ўсиб, вақти-вақти блан пролетариат- нииг очиқ революцион чиқишлари шаклида юз бер- моқда (Англия, Австрия).
Империалистик мамлакатлар блан қарам мамла- катлар ўртасида ҳам зиддиятлар тобора ўсиб, тез-тез бўлиб турадиган очиқ жанжаллар ва революцион портлашлар шаклида юз бермоқда (Хитой, Индонезия, Шимолий Африка, Жанубий Америка).
Бу звддиятларнинг ҳаммасининг ўсиши эса, ста- билизация ҳам борлигига қарамай, жаҳон капитализ- мининг кризиси, сўнгги империалистик уруш олдидан бўлган кризисдан ҳам кўра хийла чуқурроқ кризиси ўсаётганидан дарак беради. Пролетар диктатураси мамлакати бўлган СССРнинг яшаши ва муваффақи- ятлар |қозониши бу кризион.и кучайгиради ва чуқур- лаштиради, холос.
Бас, империализм янги урушга тайёрланиб, буни кризисдан чиқишнинг бирдан-бир йўли деб билар экан, бу ажабланарли эмас. Қуроллаиишнинг мисли кўрилмаган даражада ўсиши, ҳамма буржуа мамла- катларини-нг фашистларча «идора» усулини қўлланиш томонига йўл олишлари, коммунистларга қарши салиб юриши, СССРга қарши қутуриб иғво қилиш, Хитойга очиқдан-очиқ интервенция қилиш — мана буларнинг ҳаммаси бир ҳодисанинг — дун’ёни қайтадан бўлиш учун янги урушга тайёрланишнинг турли томонларидир.
Агар империалистик урушларга қарши қаттиқ ку- раш олиб бораётган коммунистик партиялар бўлмаса эди, агар янги уруш оловини ёқучиларнинг оёғига 24*


369
И. В. С Т А Л И Н
боғланган оғир тош бўлиб турган СССРнинг тинчлик сиёсати бўлмаса эди, агар бир-бирларини заифлашти- риб қўйиш ва шу блан империалистик |фронтнинт янги жойдан ёриб ўтилишини осонлаштаришдан қўр- қиш бўлмаса эди, улар, империалистлар, аллақачоноқ бир-бирлари блан олишган бўлар эдилар.
Мен ўйлайманки, мана шу кейинги ҳол, я’ни бир- бирларини заифлаштириб ^ўйиш ®а шу блан импе- риалистик фронтнинг 'янги жойдан ёриб ўтилиигини осонлаштиришдан қўрқиш,— ҳозирча уларни ўзаро урушдан сақлаб турган муҳим омилларнинг биридир.
Шунинг учун ҳам империалистларнинг ма’лум доиралари ўз лагерьларидаги зиддиятларни кейинги ўринга суришга, уларни вақтинча бекитишга, империа- листларнинг бирлашган фрюнт.ини тузишга ва СССРга қарши юриш бошлаб, капитализмнинг чуқурлашиб бо- раётган кризисини қисман бўлса ҳам, вақтинча бўлса ҳам СССР ҳисобига ҳал қилишга интилаётганликлари «табиийдир».
Бу ишда, империалистларнинг СССР га қарши бир- лашгац фронтини тузиш ишида ташаббусни Англия буржуазияси ва уиинг жанговар штаби, консерватор- лар партияси ўз зиммаларига олганликлари,— бу факт биз учун кутилмаган бир нарса бўлмаслиги керак. Англия капитализми ҳамавақт халқ революцияларини бўғиб келган ашаддий душман эди, ҳозир ҳам шун- дай ва бундан кейин ҳам шундай бўлади. Англия буржуазияси XVIII аср охирларида бўлган буюк фран- цуз буржуа революциясидан бошлаб то ҳозир Хитойда бўлаётган революциягача ииоониятнинг озодлик йўли- даги ҳаракатини тор-мор этучиларнинг биринчи қа- торларидан ўрин олиб келган эди ва олиб келмодда.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 361
Совет кишилари бундан бирнеча йил муқаддам Анг- лия капиталистларининг марҳамати блан бизнинг мамлакатга қилинган зўрлик, босқинчилик ва ҳарбий ҳужумларни ҳечқачон эсларидан чиқармайдилар. Агар Англия капитали ва унинг консерватив партияси про- летар революциясининг бутун дун’ё ўчоғи бўлган СССРга қарши ^аратилган уруигга яна бош бўлмоқчи бўлар эканлар, бунинг нимаси ажабланарлик?
Аммо ииглиз буржуазияси бевосита ўзи урушишни ёқтирмайди. У ҳамавақт бировлар воситаси блан уру- шишни афзал кўриб келган. Ба’зан у, бировларнинг ҳузур-ҳаловати учун ўзини ўтга уришдан ҳам қайт- майдиган аҳмоқларни топар ҳам эди.
Буюк француз буржуа революцияси вақтида, Анг- лия буржуазияси революцион Францията қарши Евро- па давлатларидан иборат иттифоқ тузишга муваффақ бўлганида иш ана шундай бўлган эди.
СССРда Октябрь революциясидан сўнг, Англия буржуазияси СССРга ҳужум қилиб, «ўнтўрт давлат иттифоқини» тузишга урунганида ва шунга қарамай СССР тупроғидан суриб чиқарилганида ҳам иш ана шундай бўлган эди.
Ҳозир Хитойда, Англия буржуазияси хитой рево- ■ поциясига қарши бирлашган фронт тузишга урунаёт- ган бир вақтда ҳам иш ана шундай бўлмоқда.
Консерваторлар партияси СССР блан урушга тай- ёрланиб, бмрнеча йиллар давомада СССРпа 'қарши катта ва кичик давлатлардан иборат «муқаддас итти- фоқ» тузмш йўлида тайёрлик кўраётган экан, бу та- биий нароадир.


362
И. В. С Т А Л И Н
олиб борилган бўлса, ҳозир, кейинги вақтларда, улар «очиқ ҳаракатларга» ўтиб, СССРга очиқданочиқ зарба етказмоқдалар ва ҳамманинг кўз ўнгида маш- ҳур «муҳаддас иттифоқ»ни тузишга урунмоқдалар.
Биринчи очиқ зарба Англиянинг консерватив ҳуку- мати томонидан Пекинда Совет элчихонасига қилин- ган ҳужумдан иборат эди. Бу ҳужумдан ақалли икки мақсад кўзланган эди. Бу ҳужум СССР томонидан қилинаётган «бузғунчилик» ишининг «даҳшатли» ҳуж- жатларини топиб олмоғи, бу ҳужжатлар эса СССРга қарши бирлашган фронт очиш учун замин ва умумий норозилик вазиятини туғдирмоғи лозим эди. У Пекин ҳукумати блан ҳарбий жанжал туғдириши ва СССРни Хитой блан урушга тортиши керак эди.
Ма’лумки, бу зарба беҳуда кетди.
Иккинчи очиқ зарба Лондонда Аркосга қилинган ҳужумдан ва СССР блан алоқани узишдан иборат эди. Бу зарбадан мақсад СССРга қарши бирлашган фронт тузиш, СССР учун бугун Европада дипломатик блокада бошлаш ва Советлар Иттифоқи блан тузилган бир талай битимларни бузиш эди.
Ма’лумки, бу зарба ҳам беҳуда кетди.
Учинчи очиқ зарба Варшавада Войковни ўлдириш йўли блан берилган эди. Войковни ўлдириш консерва- тив партиянииг агентлари томонидан уюштирилган бў- либ, бу ўлдиришни уюштиручилар фикрича, бу ўлди- риш Сараевода бўлган ўлдириш ролини ўйнаши ва СССР блан Польша ўртасида ҳарбий жанжал чиқа- риши керак эди.
Бу зарба ҳам беҳуда кетди, шекилли.
Бу зарбалар, ҳозирча, консерватоплар кутганича натижа бермаганлигига сабаб нима?


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 3G3
Бунийг сабаби турли буржуа давлатлари ўртаси- даги манфаатлар қарама-қаршилиги, бу давлатларнинг кўпининг СССР блан иқтисодий алоқани сақлашга манфаатдор эканлигидир.
Бунинг сабаби СССРнинг Совет ҳукумати сабот ва матонат блан ўтказаётган тинчлик сиёсатидир.
Бунга сабаб, Англияга қарам бўлган .мамлакатлар- нинг, ran Чжан Цзо-лин ҳукумати устида борадами, ёки Пилсудский давлати устида борадими, барибир,— улар ўз шахсий манфаатлари зарарига, консерватор- ларнинг тилсиз қуроли бўлиб хизмат қилипгни хюҳла- маётганликларидир.
Ҳарбир давлат, ҳатто энг кичкина давлат ҳам, ўз та’бича ҳаёт кечиришни истайдиган ва консерваторлар- нинг чиройли кўзлари учун ўз ҳаётиии таҳликага қў- йишни хоҳламаган мустақшл давлат деб ҳиооблашга мойил эканлигини муҳтарам лордлар тушунмайдилар, шекилли. Инглиз консерваторлари мана шу томон- ларни назарга олишни эсларидан чиқариб қўйганлар.
Бундан, демак, бундай зарбалар эяди бўлмайди, деб бўладими? йўқ, ундай деб бўлмайди. Аксинча, бу зарбалзр янада кучлироқ бўлиб такрорланишидан да- рак беради, холос.
Бу зарбаларни тасодифий зарба деб бўлмайди. Улар табиий равишда бутун халқаро вазиятдан, Анг- лия буржуазиясининг «метр>ополия»даги, шунингдек мустамлакалардаги мавқиидан, мамлакатни идора қи- лучи партая бўлган консерватив партиянинг мавқиидан келиб чиққандир.


364
И. В. С Т А Л И Н
жиҳатидан блокада қилишга урунаётгани ҳам, унинг СССРга қарши сиёсат тугиш тўғрисида бошқа дав- латлар блан махфий равишда тил бириктираётгани ҳам, унинг Украина, Грузия, Озарбайжон, Арманистон ва ҳоказоларнинг эмигрант «ҳукуматлари»ни, СССР- нинг мана шу мамлакатларида қўзғолонлар уюшти- риш мақ/садида пул блан та’мин қилаётгани ҳам, унинг кўприкларни портлатаётган, фабрикаларга ўт қўяётган ва СССР элчиларига ҳужум қилаётган жо- сус-террорчилар группаларини пул блан та’мин қила- ётгани ҳам,— мана буларнинг ҳаммаси Англия кон- серватив ҳукумати СССРга қарши уруш уюштириш йўлига кеокин ва қат’ий 'қада.м қўйганвдан дарак бе- ради. Коноерваторларнинг ма’лум шароитда СССРга қарши бирон ҳарбий блок тузаолишлари мумкинли- гини сра ҳам эҳтимолдан йироқ деб бўлмайди.
Бизнинг вазифаларимиз нималардан иборат?
Вазифа шундан иборатки, Европанинг барча мам- лакатларида янги уруш хавфи тўғрисида бонг уриш, капиталистик мамлакатлардаги ишчи ва солдатлар- нинг ҳуш’ёрлигини ошириш ва, буржуа ҳукуматлари- нинг янги уруш уюштириш йўлидаги ҳарқандай уру- нишларига қарши тамом қуролланган ҳолда ҳозир бўлиб туриш учун оммаии тайёрлаш, тинмай тайёрлзш керак.
Вазифа шундан иборатки, ишчилар ҳаракатининг янги уруш хавфини «уйдирма гап» деб «ҳисоблайди- ган», ишчиларни пацифистик ёлғонлар блан юпатаёт- ган, буржуазиянинг янги урушга ҳозирлик кўраётгани- ни оммадан бекитаётган барча арбобларини шарманда қидиш керак, чунки бундай кишилар, уруш бошлан- ганда ишчилар ғафлатда қолсинлар, дейдилар.


Ҳ03ИРГИ 3AMOI-I ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 365
Вазифа шундан иборатки, Совет ҳукумати, душ- манларимизнинг иғво-фасодларига қарамасдан, биз- нинг обрўйимизга тегиш учун ҳар замонда ништар уриб қўяётганлигига қарамасдан бундан кейин ҳам сра иккиланмай, сабот блан тинчлик сиёсатини, тинч муносабатлар сиёсатини олиб борсин.
Душманлар лагеридан бўлган иғвогарлар бизни, кучсизлигидан, армияси заифлигидан тинчлик сиёсати юргизаётир, деб масхара қилмоқдалар ва келгусида ҳам шундай қиладилар. Бу ба’зан, иғвога учадиган ва «кескин» чоралар кўришни талаб қиладиган ба’зи ўр- тоқларимизнинг жонини чиқаради. Бу асабларнинг заифлигидандир. Бу саботсизликдир. Биз душманла- римизнинг ноғорасига ўйнайолмаймиз ва ўйнамаслиги- миз керак. Биз ўз йўлимизга кетаберишимиз, тинчлик ишини ҳимоя қилишимиз, танчликка бўлган аҳдимиз маҳкамлигини кўрсатишимиз, душманларимизнинг бос- қинчилик .мақсадларини фош қилишимиз ва уларнинг уруш оловини ёқучилар эканлигини ҳаммага кўрсати- шимиз керак.
Чунки агар дупгман бизни урушга тортса ёки, тўғ- рироғи, қачон душман бизни урушга тортса, фақат шундай сиёсатгина СССРдаги меҳнаткашлар оммаси- ии биржон-биртан бўлган жанговар лагерьта уюшти- риш учун имконият бераолади.


366
И. В. С Т А Л И Н
1
«заифлиги» тўғрисида ана шундай вайсаган эди, аммо Англия интервентлари ҳам, уларнинг иттифоқчиларц ҳам бизнинг ғолибона армиямиз зарбаси блан мам- лакатимиз тупроғидан шарманда қилиниб ҳайдаб чи- қарилганлигини ҳамма билади.
Янги уруш оловини ёқучи жаноблар буни эсда тутсалар ёмон бўлмас эди.
Вазифа шундан иборатки, мамлакатимизнинг мудо- фаа қудратини янада кўтариш, халқ хўжалигимизни янада кўтариш, саноатимизнй, ҳарбий ва ҳарбий бўл- маган саноатимизни яхшилаш, мамлакатимиз ишчи- лари, деҳқонлари ва қизил аскарларининг ҳуш’ёрлиги- ни кўтариш, уларда социалистик ватанни ҳимоя қилишга бўлган аҳдни чиниқтириш ва, афсуски, ҳали ҳам тугатилиб бўлмаган парвосизликни тугатиш керак.
Вазифа шундан иборатки, мамлакат ичкарисини мустаҳкамлаш ва уни ҳарқандай ифлослардан тозалаш, фабрика ва заводларимизга ўт қўяётган «му’табар» террорчиларнинг жазосини бериш керак, чунки мамла- кат ичкарисини мустаҳкамламасдан, уни революцион йўлга солмасдан туриб, мамлакатпи мудофаа қилиб бўлмайди.
Яқиндагина инглиз ишчилар ҳаракатининг машҳур арбоблари Лепсбери, Макстон ва Брокуэйнинг, рус князьлари ва дворянлари жумласидан бўлган, бизнинг фабрика ва заводларимизга ўт қўйган 20 та террор- чининг отиб ўлдирилиши муносабати блан юборган протести олинди. Мен Англия ишчилар ҳаракатининг бу арбобл-арини СССР душманлари деб айтолмайман. Лекин улар душманлардан ҳам ёмон.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 367
ўз протестлари блан рус помешчикларига ва Англия жосусларига бундан кейин ҳам СССР вакилларини ўлдиришга ёрдам берган бўладилар.
Шунинг учун улар душманлардан ҳам ёмонки, улар ўзларининг протести блан, СССР ишчилари ўз- ларининг ашаддий душманлари дастидан ноилож қол- синлар, дейдилар.
Шунинг учун ҳам улар душманлардан ҳам ёмонки, улар,- йигирмата «му’табар»нинг отиб ўлдирилиши ре- волюцияни мудофаа қилиш йўлида қилинган зарур чора эканлигини тушунишни истамайдилар.
«Худоё бизни бундай дўстлардан ўзинг сақла, душманларни эса ўзимиз эплаймиз» деб бекорга ай- тилмаган.
йигирмата «зоти олий»нинг отиб ўлдирилиши ма- саласига келганда, СССР душманлари, ички душмаи- лари ҳа.м, ташқи душманлари ҳам, билиб олсинларки, СССРда пролетариат диктатураси барҳаёт ва унинг |қўли қаттиқдир.


363
И. В. С Т А Л И Н
қобилиятини кўтаришга қарши бўлса, ноҳотки у мам- лакат ичкарисини мустаҳкамлашга қарши бўлса? Еки, эҳтимол, бу янги қийинчиликлардан қўрқиш, беҳад кўп сўл гаплар ниқоби остида мас’улиятдан қочиш пайида бўлишдир?..
II
ХИТОЙ ТУҒРИСИДА
Ҳозир, Хитойдаги революция ўз тараққийсининг янги палласига қадам қўйган бир вақтда, биз ўтган йўлни бирмунча якунлашимиз ва Қоминтерннинг Хи- тойдаги йўлини текшириш тўғрисидаги масалани қараб чиқишимиз мумкин.
Ленинизмнинг ба’зи тактик принциплари борки, буларни ҳисобга олмай, революцияга тўғри раҳбарлик қилаолмаймиз, Коминтерннинг Хитойдаги йўлдни ҳам текширолмаймиз. Бизнииг оппозиционерлар ана шу принципларни аллақачонлар эсларидан чидариб қўй- ганлар. Худди шунинг учун, оппозиция эсарлик каса- лига йўлиққани учун ҳам, бу принципларни яна ва яна эслатиш лозим.
Мен ленинизмнинг қуйидаги тактик принципларини назарда тутаман:
а) ҳарбир айрим мамлакатнинг ишчилар ҳаракатв учун Коминтерннинг раҳбарлик йўл-йўриқларини бел- гилаш вақтида шу мамлакатнинг ўзига хос миллий хусусиятларини албатта ҳисобга олиш принципи;
б) ҳарбир мамлакатнинг компартияси пролетариат- ни, гарчи мува.ққат 'бўлса ҳам, яочор, кучсиз, ишонч- сиз бўлса ҳам, оммавий иттифоқчи блан та’мин қилиш йўлида ҳарқандай имкониятдан ҳам албатта фойда- ланиши кераклиги принципи;


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 369
в) 	миллионларча оммани сиёсий жиҳатдан тарбия- лаш учун пропапанда ва агитациянинг ўзигина кифоя қилмаслиги, бунинг учун омманинг ўзи сиёсий таж- рибага эга бўлиши лозимлиги каби ҳақиқатни ҳисобг.а олиш принципи.
Мен ўйлайман, ленинизмнинг ана шу тактик прин- ципларини иаэарга олиш шундай зарур шартдирки, буоиз Коминтерннинг хитой революциясидаги йўлини марксистларча текшириш мумкин эмас.
Ана шу тактик принциплар асосида хитой револю- цияоига доир масалаларни кўриб чиқайлик.
Партиямиз ғоявий жиҳатдан ўсганлигига қарамас- дан, афсуски, партиямизда ҳали ҳам бир хил «раҳ- барлар» борки, улар хитой революцияоига телеграф орқали, Коминтерннинг ҳаммага ма’лум бўлган, ҳам- ма томонидан танилган умумий йўл-йўриҳларига асо- сан раҳбарлик қилиш мумкин деб астойдил ишонади- лар, улар хитой экономикасининг, Хитойдаги сиёаий тузумнииг, хитой маданиятининг, хитой урф-одатлари- нинг миллий хусусиятлари блан ҳисоблашмайдилар. Бу «раҳбарлар» чинакам раҳбарлардан шу блан фарқ қиладиларки, уларнинг чўнтагида доимо, ҳамма мам- лакатлар учун «мос келадиган» ва ҳарқандай шароитда ҳам «мажбурий» бўлган иккита — учта тайёр формула бўлади. Уларда ҳарбир мамлакатнинг ўз миллатига хос бўлган алоҳида хусусиятларни ҳисобга олиш деган ran йўқ. Уларда ҳарбир мамлакатдаги революцион ҳаракатнинг миллий хусусиятларини Қоминтерннинг умумий йўл-йўриқлари блан боғлаш, Коминтерннинг умумий йўл-йўриқларини айрим мамлакатлардаги мил- лий давлат хусусиятларига 'мослаштириш деган ran йўҚ.


ЗМ
и, 0. е т a л и н
Улар шуни тушунмайдиларк.й, ҳозир, компартиялар ўсиб. оммавий партияга айланган бир вақтда, раҳбар- ликнинг бош вазифаси ҳарбир мамлакатдаги ҳаракат- нинг алоҳида миллий томонлариии топиш, тушуниш ва Комитерннинг умумий йўл-йўриқлари блан моҳи- рона боғлайбилишдан иборат, токи коммунистик ҳара. катнивг асосий мақсадлари осонлаштирилг-ан ва амал- га ошириладиган бўлсин.
Барча мамлакатлар учун раҳбарликни шаблоилаш. тиришга уринишларнинг сабаби ҳам шунда. Ба’зи умумий формулаларни, айрим мамлакатлардаги ҳара- катнинг конкрет шароитлари блан ҳисоблашмасдан, тўғридан-тўғри ўрнатишга уринишларнинг сабаби ҳам шунда. Ана шу шўрлик раҳбарларнинг раҳбарлиги- дан келиб чиқадиган асосий натижа ўлароқ форму- лалар блан айрим мамлакатлардаги революцион ҳа- ракат ўртасида доим қарама-қаршилик чиқишига ҳам сабаб шу.
Бизнинг оппозиционерлар худди ама шундай шўр- лик раҳбарлар жумласидандирлар.
Оппозиция Хитойда буржуа революцияси бўлаёт- ганини эшитапти. Оплозиция биладики, Россияда бўл- ган буржуа революцияси буржуазияга қарши қара- тилган эди. Бас, Хитой учун тайёр формула: йўқолсин буржуазия блан биргалашиб қилинадиг.ан ҳарқандай ҳаракатлар, яшасин коммуиистларнинг дарҳол Гомин- дандан чиқиб кетишлари (1926 йил апрель).


ҲОЗЙРГЙ ЗАМОН ТЁМАЛАРЙГА ДОЙР МУЛОҲАвАЛАР 37i
лизмга қарши қаратилган буржуа революцияси эканлипини, Хитойдаги империализм ўз қўлида саноат, савдо ва транспортнинг асосий илларини тутаётганли- гини, империализм зулми Хитойнинг меҳнаткашлар оммасинигина эмас, балки хитой буржуазиясииинг ма’лум табақалариии ҳам эзаётганини, хитой буржуа- зияси ана шунга кўра ма’лум шароитда ва ма’лум муддатгача хитой революциясини қўллаб-қувватлаши мумкинлигини эсидан чиқариб қўйган.
Ма’лумки, амалда худди шундай бўлиб чиқди. Агар хитой революциясининг Қантон даврини, миллий қў- шинларнинг Янцзига чиққан даврини, Гоминданнинг ажралишигача бўлган даврни олсак, у вақтда, хитой буржуазияси хитой революциясини қўллаб-қувватла- ганини, Коминтерннинг шу буржуазия блан ма’лум муддатгача ва ма’лум шароитда биргаликда ҳаракат қилиш мумкинлиги тўғрисидаги йўли бутунлай тўғри бўлиб чиққанлигини иқрор қилмай иложимиз йўқ.
Натижада — оппозиция ўзининг эски формуласидан қайтиб, хитой буржуазияси блан биргаликда ҳаракат қилиш керак, коммунистлар Гоминдандан чиқмаслик- лари лозим, деган «янги» формулани э’лон қилди (1927 йил апрель).
Бу, оппозицияга хитой революциясининг миллий хусусиятларини ҳисобга олишни истамаганлиги учун берилган биринчи жазо эди.
Оппозиция, пекин ҳукумати империалистик дав- латларнинг вакиллари блан Хитойнинг таможна авто- номияси устида талашаётганини эшитипти. Оппозиция таможна автономияси даставвал хитой капиталистла- рига керак эканини билади. Бас, тайёр формула: хитой революцияси миллий революция, империализмга қарши


372
И. В. С Т А Л И Н
қаратилган революциядир, чунки унинг асосий мақса- ди Хитойнинг таможна автономиясига эришишдир.
Броқ оппозиция, Хитойда империализмнинг кучи асосан Хитойни таможна жиҳатдан чеклашида эмас, балки кўп миллионли хитой халқининг, ишчи ва деҳ- қонларнинг 'Қонини сўраётган фабрикалар, заводлар, шахталар, темир йўллар, пароходлар, банклар, савдо контораларини эгаллашида эканлигини унутиб қўйган, Хитой халқииинг империализмга қарши революцион курашига даставвал ва аооеан хитой халқининг бево- сита эксплуататорлари — феодаллар, милитаристлар, капиталистлар, бюрократлар ва ҳоказоларни қўллаб- қувватлаётган ва илҳомлантираётган империализм кучи сабаб бўлаётганини, хитой ишчи ва деҳқонлари империализмга қарши революцион кураш олиб бормас эканлар, ўз эксплуататорларини ҳам енгаолмасликла- рини оппозиция унутиб қўйтан.
Оппозиция худди ана шу нарса хитой буржуа рево. люциясининг ўсиб ооциалистик революцияга айланиши учун имконият туғдирган муҳим факторларнинг бири эканлигини унутмоқда.
Кимки Хитойдаги империализмга :қарши револю- цияни таможиа автономияси учун бўлаётган рево- люция деб ҳисобласа, у Хитойдаги буржуа револю- циясининг ўоиб социалистик революцияга айлаииши мумкинлигини инкор қилган бўлади, чунки у хитой революциясини хитой буржуазияси раҳбарлигига бериб қўяди,—оппозиция шуни унутиб қўймоқда.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 373
номаларнинг бекор қилинишини ва Хитойда таможна автономияси ўрнатишни талаб қилмоқдалар.
Оппозициянинг иккиланиб қолишига, таможна ав- тономияси тўғрисидаги ўз формуласидая қочмоқчи бўлаётганлигига, бу формуладан зимдан воз кечиб Коминтерннинг Хитойда буржуа революциясининг ўсиб социалистик революцияга айланиши мумюин деган позициясига бош суқишга ҳаракат қилаётганлигининг сабаби шунда.
Бу оппозицияга, у хитой революциясининг миллий хусусиятларини жиддий ўрганишни истамаганлиги учун, иккинчи жазо эди.
Оппозиция, хитой қишлоғига савдо буржуазияси суқилиб кириб, камбағал деҳқонларга ерни ижарага бераётганини эшитипти. Оппозиция савдог.арнинг фео- дал эмаслигиня билади. Бас, тайёр формула: феода- лизм қолдиқлари, демак, феодализм қолдиқларига қарши деҳқонлар кураши ҳам хитой революциясида жиддий аҳамиятга эга эмас, Хитойда ҳозир муҳим масала аграр революция эмас, балки Хитойнинг дав- лат-таможна жиҳатидан империализм мамлакатларига қарам бўлганлигидир.
Броқ оппозиция, хитой экономикасининг ўзгача хусусияти савдо капиталининг қишлоққа кириб бори- шида эмас, балки хитой қишлоғида деҳқонларни экс- плуатация қилиш ва эзишнинг ўрта асрларга хос феодал усуллари сақланганлиги ҳолда, ҳукмрон фео- дал қолдиқлари блан савдо капиталининг чирмашиб кетганлигида эканлигини кўрмаётир.


374
И. В. С Т А Л И Н
эксплуатациянинг феодал усуллари ҳукмронлигининг қишлоқдаги савдо капитали блан чирмашиб кетиш устидаги сиёсий устқурма эканлигини тушун^аётир.
Дарҳа'қи'қат, кейинчалик фактлар Хитойда ниҳоят зўр апрар революция кенгайиб кетга1нлиг1ини) удастав- вал ва асооая Хитойнинг кичик вакатта феодалларига қарши |қаратилга'нлиги1ни кўрсатди.
Фактлар бу революциянинг ўн миллионлаб деҳқон- ларни тортиб, бутун Хитойга ёйилиб кетаётганлигини кўрсатди.
Фактлар шуии кўрсатдики, феодаллар, ҳақи^ий ва ҳаёт феодаллар Хитойда боргина эмас, балки улар бирқанча вилоятларда ҳокимиятни ўз қўлларида сақлаб келмоқдалар, армиянинг ^ўиондон составин1И ўзларига бўйсундириб келмоқдалар, Гоминданга ра^барликни ўз та’сирларига олмоқдалар ва хитой революцияоига бирин-кетин зарба бермоқдалар.
Шундан кейин ҳам хитой қишлоғидаги зулмнинг асосий формаси бўлган феодал қолдиқларни ва экс- плуатациянинг феодал системасини инкор қилиш, шун. дан кейин ҳам ҳозирпи пайтда Хитойдаги революцион ҳаракатнинг асосий факти бўлган аграр революцияни э’тироф 'қилмаслик,— бу очиқ кўриниб турган факт- ларга қарши чиқиш демакдир.
Оппозициянинг феодал қолдиқлар ва аграр револю. ция тўғрисидаги ўзининг эсии формуласидан |қайтишига ҳам сабаб шу. Оппоэициянинг ўз эоии фюрмулаоидан секикгина қочиб, Коминтерн йўлииинг тўғрилигини зимдан э’тироф қилишга урунишипа ҳам сабаб шу.
Бу — оппозицияга, хитой экономикасининг миллий хусусиятлари блан ҳисоблашишни истамаганлиги учун берилган учинчи жазодир.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 375
Ҳоказо 'В*а бошқалар.
Оппозиция жумласидан бўлган шўрлик раҳбарлар- нинг қисмати шуки, уларнинг формулалари блан ҳа- қиқий турмуш сра 'бир-бирига тўғри келмайди.
Бу тўғри келмаслик эса тўфида;н-тўғри шундан кедаб ч«иққа!Н1КИ, оп1П-озиц|Ия ленинизмнинг, ҳарбир ай- ри>м мамлакатнинг рев1олюцион ҳаракатидаги хусусият- ни ва ўзгача милл-ий томо:нларН1И албатта назарга оладц керак, деган -ма^ум тактик принципидав воз кечган.
Ленин бу притципни -қуйидагича та’рифлайди:
«Ҳамма ran ҳозир шундаки, ҳарбир мамлакатнинг комму- нистлари оппортунизмга ва «сўл» доктринёрликка қарши ку- рашнинг асосий принцигшал вазифаларини ҳам, ҳамда ҳарбир айрим мамлакатнинг, унинг экономикаси, сиёсати, маданияти, унинг миллий состави (Ирландия ва ҳоказо), унинг колонияла- ри, унинг диний бўлинишлари ва ҳоказо шунга ўхшаш co* ҳаларидаги оригинал томонларига мос бўлиб юз беражак ва муқаррар юз бериши лозим бўлган конкрет хусусиятларини тўла англаган ҳолда назарга олишлари керак. II Интернаци- онал оппортунистлик қилгани учун ҳам, бутун дун’ё кўламида совет республикаси тузиш учун курашда революцион про- летариатнинг халқаро тактикасини бошқаришга қобил бўлган чинакам марказлашган, чинакам раҳбарлик марказини вужудга келтиришга қобил эмаслиги ёки қодир эмаслиги учун ҳам ҳамма жойда ундан норозилик сезилмоқда, бу норозилик кенгаймоқда ва ўсмоқда. Қурашнинг тактика қоидаларини шаблонлаштириш, юзаки баробарлаштириш, тенглаш асосида революцион проле* тариатнинг бундай раҳбарлик марказини ташкил қилиш мумкин эмаслигини* яхши англаш керак. Халқаро ва мамлакатлар ўрта- сида миллий ва давлат айирмалари мавжуд экан,— бу айирмалар эса ҳатто пролетар диктатурасини бутун дун’ё масштабида амал- га оширгандан кейин ҳам жуда узоқ вақтлар сақланиб қола- жак,— бутун дун’ё коммунистик ишчилар ҳаракатининг ягона * Курсив меники. И. Ст.
25*


376
И. В. С Т А Л И Н
интернационал тактикаси бу хилма-хилликни, бу миллий айирма- ларни йўқотишни эмас (бу—ҳозирги пайт учун бўлмағур хаёлдир), балки коммунизмнинг асосий принципларини (Совет ҳокимияти ва пролетариат диктатурасини) шундай бир йўсинда қўлланишни талаб этадики, бу қўлланиш бу принципларнинг жуз'ий томон- ларини тўғри ўзгартираолсин, уларни миллий ва миллий-давлат айирмаларига тўғри татбиқ қила ва ҳўлланаолсин. Қонкрет ра- вишда ҳарбир мамлакатда умумий интернационал вазифани ҳал этиш, ишчилар ҳаракати ичидаги оппортунизм ва сўл доктри- нёрлик устидан ғалаба қозониш, буржуазияни ағдариш, советрес- публикасини ва пролетар диктатурасини тузиш учун ундаги миллий хусусиятларни, ўзгача миллий томонларни текшириш, ўр- ганиш, топиб олабилиш, сезиш, илиб олиш керак*— бутун илғор мамлакатлар (илғор мамлакатларгина эмас) ўз бошидан кечира- ётган тарихий моментнинг энг муҳим вазифаси ана шундадир («Коммунизмда болаларча «сўллик» касали», XXV том, 227—228 бетларга қаралсин).
Коминтерн йўли ленинизмнинг ана шу тактик прин_ ципини албатта ҳисобга олиш йўлидир.
Оппозиция йўли эса, аксинча, бу тактик принцип блан алоқани узиш йўлидир.
Хитой революциясининг характери ва истиқболи тўғрисидаги масалада оппозиция бахтсизлигининг илдизи худди ана шу алоқани узишдадир.
Лени:низ.мн1и.нг иккинчи тактик принципига ўтайлик.
Хитой революциясининг характери ва истиқболидан пролетариатнинг революция ғалабаси учун курашида унинг иттифо^чилари тўғрисидаги масала келиб чи- қади.
* Курсив меники. И. Ст.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 377  1
Пролетариатнинг иттифоқчилари тўғрисидаги маса. ла хитой революциясининг асосий масалаларидан би- ридир. Хитой пролетариати олдида кучли душман- лар турипти: хитой хўжалик ҳаётининг жиловини ўз қўдига олган ва хитой халқини эксплуатация қи- лиш ҳуқуқини қўшин ва флот блан мустаҳкамлаётган катта-кичик феодаллар, эски ва янги милитарист- ларнинг ҳарбий-бюрократик машинаси, контррево- люцион миллий буржуазия, Шарқ ва Ғарб империа- листлари.
Ана шу кучли душманларни яксон қилиш учун бошқа вазифалар қаторида яна пролетариатнинг эпчил ва пухта ўйланилган сиёсати, душманлар лагеридаги ҳарбир чиқишмовчиликдан фойдаланабилиш, ўзига иттифоқчилар топабилиш лозим, гарчи бу иттифоқчи- .лар беқарор, чидаш бермайдиган иттифоқчи бўлсалар ҳам, улардан фойдалана|билиш лозим, аммо улар оммавий иттифоқчи бўлишлари, пролетариат партия- сининг революцион пропагандаси ва агитациясини чекламасликлари, бу партиянинг ишчилар синфини ва меҳнаткашлар аммасини уюштириш йўлидаги ишини чекламасликлари шарт.
Бундай сиёсат ленииизмнинг иккинчи тактик прин- ципидап келиб чиқадиган асосий талабдир. Бундай сиёсат бўлмаса, пролетариатнинг ғалаба қозониши мумкин эмас.
Оппозиция бундай сиёоатни нотўғри сиёсат, ленин- ча сиёсат эмас, деб ҳисоблайди. Лекин оппозициянинг бундай дейиши, унда ленинизмдан аоар ҳам 1қолма- ганлигидан, осмон ердан қандай узоқ бўлса, оппозиция ҳам ленинизмдан шундай узоқлигидан далолат беради, холос,


378
И. В. С Т А Л И Н
Яқин ўтмишда хитой пролетариатида бундай итти- фоқчилар бўлгаими?
Ҳа, бўлган.
Революциянинг биринчи босқичм даврида, ревю- люция умуммиллий бирлашган фронт революцияси бўлганида (Кантон даври), деҳқонлар, шаҳар ка’м- бағаллари, майда буржуа интеллигенция1си, миллий буржуазия пролетариатнинг иттифо^чилари эдилар.
Хитой революцион ҳаракатининг хусусиятларидан бири шундаки, ана шу синфларнинг вакиллари ком- мунистлар блан бирликда, Гоминдан деб аталадиган буржуа революцион ташкилот ооставида биргаликда иш олиб бордилар.
Бу иттифақчиларнинг ҳаммаси ҳам бирдай ишонч- ли эмас эди ва ишончли бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Уларнинг бировлари бирмунча ишончли иттифоқ- чи эдилар (деҳқонлар, шаҳар намбағаллари), иккин- чилари — ишончсизроқ ва бедарор (майда буржуа интеллигенцияси), учинчилари—буту-нлай ишончоиз эдилар (миллий буржуазия).
Гоминдан ўша маҳалда сўзсиз бирмунча оммавий ташкилот эди. Гоминдан ичида коммунистларнинг сиёсати милляй буржуазия вакилларини (ўнглар) яккалаб қўйиб, улардан революция манфаати учун фойдаланиш, майда буржуазия интеллигенциясини (сўллар) сўлга буриб, деҳқонлар ва шаҳар камбағал- ларини лролетариат атрофида бирлаштаришдан ибо- рат эди.
Кантон ўша маҳалда Хитойдаги революцион ҳара- катнинг маркази бўлганми? Албатта, бўлган. Ақлдан озган одамларгина ҳозир буни инкор қялмаса, бошқа ҳечким инкор ^илюлмайди.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 379
Ана шу давр ичида коммунмсглар қандай ютуқ- ларга эришдилар? Революция территорияои кенгайти- рилди, чунки Кантон қўшинлари Янцзига чиқдилар; пролетариатнииг ошкора ташкилотлари учун (касаба союзлари, стачка комитетлари) имконият туғилди; коммунистик ташкилотлар бир партияга бирлашдилар; деҳқон ташкилотларининг биринчи ячейкалари вужуд- га келди (деҳқонлар союзлари); коммунистлар армия орасига ҳам кириб олдилар.
Демак, Коминтерннинг раҳбарлиги ана шу даврда мутлацо тўғри бўлган экан.
Революциянинг иккинчи босқичи даврида, Чан Кай-ши ва миллий буржуазия контрреволюция лаге- рига ўтгач, революцион ҳаракат маркази эса Қантон- дан Уханга кўчгач, пролетариатнинг иттифоқчилари девдонлар, шаҳар камбағаллари, майда буржуа ин- теллигенциясидан иборат эди.
Миллий буржуаэиянинг контрреволюция лагерига ўтиш1и.га сабаб нима? Биринчидан, миллий буржуаэия- нинг ишчиларнинт революцион ҳаракати кенг ёйилиб кетишидан қўрққанлиги бўлса, иккинчидан, Шанхайда империалисгларнинг миллий буржуазияни қистовга олишидир.
Шундай қилиб, революция миллий буржуазиядан ажралди. Бу, реаолюция учун қ.исман талафот эди. Аммо революция ўзининг юқори фазасига, аграр рево- люция фазасита ўтиб, кенг деҳқонлар оммасини ўзига яқинроқ тортди. Бу, революциянинг ютуғи эди.
Гоминдан ўша маҳалда, революциянинг иккинчи босқичи даврида, оммавий ташк.илотмиди? Ҳ.а, албат- та. У, Кантон давридаги Гоминданга ^араганда, ҳеч сўзсиз, хийли оммдвий ташкилот эди.


380
И. В. С Т А Л И Н
Ухан ўша маҳалда революцион ҳаракатнинг мар- кази бўлганмиди? Ҳа, албатта. Фақат кўрларгина буни ҳозир инкор қилишлари мумкин. Акс ҳолда Ухан территорияси (Хубэй, Хупань) коммунистлар раҳбар- лик қилган аграр революцияси тараққиётининг базаси бўлаолмас эди.
Уша маҳалда коммунистларнинг Гоминданга ндс- батан сиёсати Гоминданни сўл томонга буриш ва уни пролетариат ва д&ҳқонларнинг революцион-демокра- тик диктатураси моясига айлантиришдан иборат эди.
Уша маҳалда бундай қилиш учун имконият бор- миди? Албатта, бор эди. Ҳарҳолда, бундай имконият йўқ дейиш учун асос йўқ эди. Биз ўша маҳалда, ухан Гоминданини пролетариат ва деҳқонлар революцион- демократик диктатурасинииг моясига айлантириш учун жуда бўлмаганда июки шарт: Гюминданни қат’ий суратда демократлаштариш ва Гоминданнинг аграр революцияга бевосита ёрдаад қилиши лозим, деб очиқ- даи-очиқ айтган эдик. Коммунистларнинг бундай қи- лиш учун урунишдан бош тортишлари бема’нилик бўлар эди.
Шу даврда- коммунистларнинг муваффақиятлари нималардан иборат эди?
Компартия шу давр ичида 5—6 минг кишидан ибо- рат бўлган кичкина партиядан 50—60 минг а’зоси бўлган кагта оммавий партия бўлиб ўсди.
Ишчиларнинг касаба союзлари қарийб 3 миллион а’зодан иборат бўлган ниҳоят катта бутунхитой уюш- маси бўлиб ўсди.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 381
ниҳоятда кенгайиб кетиб, Хитойдаги революцион ҳа- ракатда марказий ўрин олди. Компартия революцияни очиқдан-очиқ уюштириш имкониятига эга бўлди. Компартия аграр революциянинг раҳбари бўлиб қолди. Пролетариат гегемонияси орзудан фактга ай- ланди.
Тўғри, хитой компартияси ўша даврнинг барча имкониятларидан тўла фойдаланабилмади. 'Гўғри, хи- той компартияоининг Марказий Қомитети ўша даврда бир қадар жуда катта хатоларга йўл қўйди. Аммо хитой компартияси дабдурустдан бирданига, Комин- терн директивлари асосида чинакам большевистик пар- тия бўлади-қўяди, деб ўйлаш кулгили бўлур эди. Чинакам большевистик партиялар дабдурустдан бир- данига дун’ёга келмаслигини тушуниш учун, ;бир қатор ажралишлар, ажралиб чиқишлар, хиёнат ва хоинлик қилишларни ва ҳоказоларии кўрган партиямиз тари- хини эста олиш кифоядир.
Шундай қилиб, Коминтерннинг раҳбарлиги бу даврда ҳам мутла^о тўғри бўлган.
Ҳозир хитой пролетариатининг иттифоқчилари борми?
Ҳа, бор.
Деҳқонлар в,а шаҳар камбағаллари ана шундай иттифоқчилардирлар.
Ҳозтгрги давр ухан Гоминдаии раҳбарлигининг контрреволюция лагерига чекиниши 'блан, майда бур- жуазия интеллигенциясининг революциядан чекиниши блан характерланади.


382
И. В. С Т А Л И Н
ухан раҳбарлигини қистовга олиши бўлса, иккинчидан, империалистларнинг Гоминдандан шимолта ўтиши эвазига ком1мунистлар блан алоқаии узишни талаб қилиб Тяньцзин районини сиқувга олаётганлитидир.
Оппозиция Хитойда феодал қолдиқларнинг борли- гига шубҳаланмоқда. Броқ Хитойда феодал қолдиқлар боргина эмас, ҳатто улар ҳозмрпи пайтда Хитойда бўлаётган революиданинг зарбасидан кўра ҳатто куч- лироқ бўлиб чиққанлиги энди ҳаркимға равшандир. Хитойдаги империалистлар ва феодаллар ҳозирча куч- лироқ бўлгаии учун ҳам революция вақтинча мағлу- биятта учради.
Революция бу гал майда буржуа интеллигенцияси- дан ажралди.
Худди ана .шу нарса революциянинг вақтинча мағ- лубиятга учраганлигининг аломатидир.
Аммо революция деҳқонлар ва шаҳар камбағал- лари кенг оммасини пролетариат атрофада уюштириб, шу блан пролетар гегемонияси учун замин яратди.
Бу, революциянинг муваффақиятидир.
Оппозиция, революциянинг вақтинча мағлубиятга учрашига Коминтерн сиёсати сабаб бўлди, дейди. Броқ марксизм блан алоқаии узган одамларгина бун- дай дейишлари мумкин. Марксизм блан алоқани узган кишиларгина, тўғри оиёоат ҳамавақт ва муқаррар су- ратда душман устидан бевосита ғалабага олиб бори- ши керак, деб талаб қилишлари мумкин.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 383
феодал қолдиқлар ва самюдержавие ншчиларнинг революцион ҳаракатидан кўра кучлироқ бўлиб чиқди.
1917 йил июлида большевикларни-нг сиёсати тўғ- римиди? Албатта, тўғри эди. Hera бўлмаса ўша ма- ҳалда, большевикларга хоинлик қилган Советлар мавжуд бўлишига қарамай большевиклар сиёсати тўғри бўлишига қарамай большевиклар мағлубиятга учрадилар? Шунинг учунки, рус империализми ўша маҳалда ишчиларнинг революцион ҳаракатидан кўра кучлироқ бўлиб чидқан эди.
Тўғри оиёсат ҳамавақт ҳам ва муқаррар суратда душман устидан бевосита ғалабага олиб бсхриши шарт эмас. Душман устидан бевосита ғалаба қозониш фа- қат тўғри сиёсатгагина боғлиқ эмас, балки, даставвал, ва асосан, синфий кучларнинг ниобати, революция томонида куч кўцроқ бўлиши, душман лагерида аж- ралиш юз бериши, халқаро вазиятнинг қулайлигига боғлиқдир.
Пролетарматнинг тўғри оиёсати фақат ана игундай шароитдагина бевосита ғалабапа олиб бориши мумкин.
Броқ тўғри сиёсат ҳамавақт ва ҳарҳандай шаро- итда ҳам 1қаноатлаитириши зарур бўлпан бир зарур талаб бор. Бу талаб шундан иборатки, партия сиёсати пролетариатнинг жаиговар кучини тобар.а ошириши, унинг меҳнаткашлар оммаси блан алоқасини кучай- тириши, шу омма орасида пролетариат обрўсини кўта- р.иши, пролетариатни ревюлюция гегемонига айланти- риши лозим.
Утган даврда Хитойдаги революциянинг бевосита ғалабаси учун ана шундай қулай шароитлар етарли- гича бор эди, деб бўладими? Албатта, бундай деб бўлмайди.


384
И. В. СТАЛИН
Хитойда коммунистлар сиёсати пролетариатнинг жанговар кучини оширмади, унинг кенг омма блан алоқасини кучайтирмади ва шу омма ичида пролета- риатнинг обрўсини кўтармади, деб айтиш мумкинми? Албатта, бундай деб бўлмайди.
Хитой пролетариати шу давр ичида кенг деҳқон- лар оммасиии ўз байроғи атрофида бирлаштириш мақоадида, миллий буржуазиядан ҳам, майда буржуа. зия интеллигенциясидаи ҳам ажратиб қўйишга муваф- фақ бўлга-нини фақат кўрларгина кўрмаслиги мумкин.
Қомпартия революция территориясини кенгайтириш учун, оммавий партия бўлиб расмийлашиш учун, про- летариатни очиқдан-очиқ уюштириш имкониятига эга бўлиб, деҳқонларни ўз томонига оғдириб олиш учун революциянинг биринчи даврида Кантондаги миллий буржуазия блан блок тузди.
Компартия ўз кучларини янада ортдириш, проле- тариат ташкилотини кенгайтириш, деҳқонларнинг кенг оммасини Гоминдан раҳбарлигидан ажратиб олиш ва пролетариат гегемонияси учун шароит туғдириш учун революциянинг иккинчи даврида Уханда Гоминдан- нинг майда буржуа интеллигенцияси блан блок тузди.
Миллий буржуазия кенг халқ оммаси блан алоқа- сини йўқотиб, контрреволюция лагерига ўтиб кетди.
Ухандаги Гоминдаянинг майда буржуа интеллиген- цияси аграр революциядан ^ўрқиб, .миллий буржуа- зияга эргашиб, миллионларча деҳқонлар кўзвда ўз э’тиборини тушириб қўйди.
Лекин милл1ионларча деҳқонлар эса пролетариат атрофида яиада зичроқ бирлашиб, пролетариат деҳ- қонларнинг бирдан-бир ишончли йўлбошчиси ва раҳ- бари экандагига ишонч ҳосил қилдилар.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 385
Фақат тўғри сиёсатгина бундай натижаларга олиб келганлиги равшан. эмасми, ахир?
Фақат шундай сиёсатгина пролетариатнинг жанго- вар қобилиятини оширганлиги равшан эмасми, ахир?
Бундай сиёсатнинг тўғрилигини ва революционли- гини бизнинг оппозиция жумласидан бўлган шўрлик раҳбарлардан бошқа ким инкор ^илаолади?
Оппозиция, ухан Гоминдани раҳбарларининг контр. революция томбнйга бурилиши революциянинг иккин- чи даврида ухан Гоминдани блан блок тузиш сиёса- тининг нотўғри бўлганлигини кўрсатади, дейди.
Броқ большевизм тарихини эсидан чиқарган ва ленииизмнинг асари ҳам қолмаган одамларпина бун- дай дейишлари мумкин.
Октябрьда ва Октябрьдан сўнг, то 1918 йил баҳо- ригача большевикларнинг сўл эсерлар блан револю- цион блок тузиш сиёсати тўғримиди? Мен ўйлайманки, бундай блокнинг тўғрилигини инкор қилишга ҳали ҳечким ҳам жур’ат қилган эмас. Бу блокнинг охири нима бўлди? Сўл эсерлар Совет ҳокимиятига қарши қўзғолон кўтардилар. Бунга асосланиб, эсерлар блан блок тузиш сиёсати нотўғри эди, дейиш мумкинми? Албатта, мумкин эмас.


386
И. В. С Т А Л И Н
тузилган революцион блок нотўрри бўлган эди, дейиш мумкин?
Фақат бетайин одамларнинг бундай «далиллар»ни ишга солишлари мумкиилиги равшан эмасми, ахир?
Ухан Гоминдани блан тузилган блок абадий ва битмас-туганмас блокдир, деб бирон киши айтганми- ди? Табиатда абадий в-а битмас-туганмас блоклар бўлиши мумкинми, ахир? Оппоэиция ленинизмнинг иккинчи тактик принципини, пролетариатиинг проле- тар бўлмаган синфлар ва группалар блан революцион блоки тўғрисидаги тактик принципни мутлақо тушун- маганлиги равшан эмаоми, ахир?
Ленин бу тактик принципни қуйидагича та’риф- лайди:
«Буюк куч ва ғайрат сарф қилган, душманлар ўртасидаги ҳатто кичкинагина «бузилишни» ҳам, турли мамлакат буржуа- зияси ўртасидаги, айрим мамлакат буржуазиясининг турли груп- палари ёки қисмлари ўртасидаги манфаат қарама-қаршиликларини ва шунингдек, гарчи муваққат, омонат, беқарор, бўш, ишончсиз, шартли бўлган оммавий иттифоқчини ўз томонига оғдириб олиш учун кичкинагина имкониятдан ҳам жуда оҳисталик, усталик, эҳтиёткорлик, миришкорлик блан албатта фойдалангаи вақтда- гина жуда кучли душманни енгиш мумкин. Кимки буни тушун- маган экан, у марксизмдан ва умуман, ҳозирги, миллий социа- лизмдан заррача нарсани ҳам тушунмапти*. Кимки узоқ вақт давомида ва рангбаранг сиёсий ҳолларда бу ҳақиқатни амалда татбиқ этабилишни амалий равишда исбот этолмаган экан, у бутун меҳнаткаш инсониятни эксплуататорлардан озод қилиш учун курашучи революцион синфга ёрдам қилишни ҳали ўрган- мапти. Бу ran пролетариат сиёсий ҳокимиятни қўлга олган давр- га ҳам, ундан сўнгги даврга ҳам тааллуқлидир» («Қоммунизмда болаларча «сўллик» касали», XXV том, 210—211 бетларга қа- ралсин).
* Курсив меники. И. Ст.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 387
Оттозиция йўли ленинизмнинг аиа шу тактик прин- ципадан қайтиш йўли эканлиги равшан эмасми, акир?
Коминтерн йўли, аксинча, ана шу тактик принцип- ни албатта ҳиообга олиш йўли эканлиги равшан эмасми, <ахир?
# :i:
Ленинизмнинг учинчи тактик принципига ўтайлик.
Бу тактик принцип шиорларни алмаштириш, бу алмаштирипгнинг тартиби ва усуллари тўғрисидаги масалага оиддир. Бу принцип, партия шиорларини қандай қилиб омма шиорларига айлантириш керак, де- ган масалага, омма ўзи ўз оиёсий тажрибаси аооаида партия шиорларининг тўғрилипига мшонч ҳооил қил- смн учун, уни !революцион позицияларга қай тариқада ва қандай қилиб яқинлаштириш керак, деган масала- га оиддир.
Оммани эса бирпина лропагавда ва алитация блан ишонтириб бўлмайди. Бунинг учун омманинг ўзи ўз сиёсий тажрибаоига эга бўлиши лозим. Бунинг учун кеиг омма ўзи, айтайлик, мазкур тузумяинг муқаррар' йиқилишини, янги сиёсий ва ижтимоий тартибларнинг муқаррар ўрнатил.ишини ўз тажрибасида синаб кўри- ши лозим.


388
И. В. С Т А Л И Н
ҳокимият Советларга» деган формулани яқин келажак- да ҳал қилинадиган истиқболдан, кун тартибига қуйил- ган шиорга, бевосита ҳаракат шиорига айлантирмоқ учун, бунинг учун яна бир ҳал қилучи ҳол, чунончи, омманинг ўзи бу шиорнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилиши ва бу шиарни амалга оширишда партияга бирон-бир ёрдам бериши лозим бўлди.
Яқин келажакда ҳал қилинадиган истиқбол тари- қасидаги формулани ҳозирги кун шиори тариқасидаги формуладан фарқ қилиш керак. Питерда Багдатьев бошлиқ бир тўда большевиклар 1917 йил апрелада «йўқолсин Мувакқат ҳукумат, бугун ҳокимият Совет- ларга» деган шиорни бемаҳал кўтариб чии^иб, худди ана шу масалада масхара бўлган эдилар. Ленин ўшан- да Багдатьев группасининг шу ҳаракатини, хавфли авантюризм, деб та’рифлади ва уни бутун халқ олдида қоралади69.
Нечун?
Шунинг учунки, мамлакат ичкарисида ва фронтда меҳнаткашлар кеиг оммаси бу шиорни тушунишга ҳа- ли тайёр эмас эди. Шунинг учунки, бу группа, «бутун ҳокимият Советларга» деган келажак шиорини, ҳозир. ги кунники бўлган «бутун ҳокимият Советларга» шиори блан чалкаштирган эди. Шунинг учунки, у жуда шошқолоқлик қилиб, партияни Муваҳқат ҳуку- матнинг революционлигига ҳали ҳам ишонмоқда бўл- ган кенг оммадан, Советлардан тамом ажратиб якка- лаб қўйиш хавфини туғдирди.
Хитой коммунистлари, чунончи, бундан ярим йил муқаддам «йўқолсин Ухандаги Гоминдан раҳбарли- ги» деган шиорни кўтариб чиқишлари керакмиди? Йўқ, керак эмас эди.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 389
Шунинг учун бундай қилмасликлари керак эдики, бу жуда ҳавфли шошқолоқлик бўлар эди, бу комму- нистларнинг Гоминдая раҳбарлигига ҳали ишонган кенг меҳнаткашлар оммаси блан алоқа қилишини қи- йиллаштирган, компартияни кенг деҳқонлар оммаси- дан ажратиб, яккалаб қўйган бўлар эди.
Шунинг учун бундай қмл1маслик керак эдики, Ухандаги Гоминдан раҳбарлиги, ухан Гомилдани Map. казий Комитети, буржуа-революцион ҳукумат сифатида ҳали оёқдан қолмаган эди, аграр революцияга қарши курашиб, ишчилар синфига қарши курашиб, контррево. люция томонига бурилиб кенг меҳнаткашлар оммаси кўзида ҳали шарманда бўлганича ва обрўсизланганича йўқ эди.
Биз доимо, Ухандаги Гоминдан раҳбарлигини, у ўзи буржуа-революцион ҳукумат сифатида оёқдан ^олмагунича, уни обрўсизлантириш ва алмаштириш ҳаракатида бўлиш мумкии эмас, у оёқдан |қолгандан кейингина уни .алмаштириш тўғрисидаги масалани амалий тарзда қўйиш керак, деб такрорлаб келган эдик.
Хитой К'Оммунистла|ри айни вақтда «йўқолсин Ухан. дате Гоминдан раҳбарлиги» деган шиорни кўтариб чиқишлари керакми? Ҳа, албатта керак.
Ҳозирги пайтда, Гоминдан раҳбарлиги революция- га қарши курашиб шарманда бўлгач, ўзини кенг ишчи-деҳқон оммасига қарши душман қилиб қўйгач, бундай шиориинг халқ оммаси томонидан бажонидил ма’,қулланиши турган ran.
Энди ҳарбир ишчи ва ҳарбир деҳқон коммунисг- ларнинг Ухан ҳукуматидан ва Гоминданнинг Ухан- даги Марказий Комитетидан чиқиб ва «йўқолсин 26 и. B. С т а л в н. том I


390
И. В. С Т А Л И Н
Ухандаги Гоминдан раҳбарлиги» деган шиорни қўйиб тўғри иш қилганини тушунади.
Чунки ҳозир масала деҳқонлар блан ишчилар оммаси олдида иккидан бирини танлаш тарзида қў- йилган: ё Гоминданнинг ҳозирги раҳбарлигини дейила^ ди-ю, унда — омманинг зарур талабларини қондирииь дан кечишга, аграр революциядан кечишга тўғри келади, ёки аграр революцияни ва ишчилар синфИ’ нинг аҳволини тубдан яхшила-шни дейилади-ю, унда— Ухандаги Гоминдан раҳбарлигини алмаштирИ1Ш омма учун ҳозирги кун шиори бўлиб 'қолади.
Шиорларни алмашгириш масаласи юзаоидан, кенг сшмани янпи революцион ;гюз1ицияларга яқинлаштириш усуллари ва йўллари масаласи юзасидан, ўз сиёсати- миз блан, ўз ишларимиз блан, бир шиорни иккинчи бир шиор блан ўз вақтида алмаштириш йўли блан кенг меҳнаткашлар оммасининг партия йўли тўғри эканлигини ўз тажрибасида тушуниб олишига ёрдам бериш масалаои юзасидан ленинизмнинг учинчи так- тик принципида қўйилган талаблар ана шулардан иборатдир.
Ленин бу тактик принцип-ни қуйидагича та’риф- лайди:


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 391
нинг ўз сиёсий тажрибаси бўлиши керак*. Ҳамма буюк револю- цияларнинг асосий қонуни, ҳозир фақат Россия томонидангина эмас, балки Германия томонидан ҳам ниҳоят зўр куч блан ва яққол тасдиқ этилган қонуни мана шу. Россиянинг маданиятсиз, кўпинча саводсиз оммасининггина эмас, балки Германиядаги юк- сак маданиятли, ёппасига саводли омманинг ҳам қат’ий суратда коммунизм томонига бурилиши учун, пролетариат диктатурасига нисбатан бирдан-бир альтернатив сифатида, II Интернационал баҳодирлари ҳукуматининг бутун кучсизлипини, бутун бетайин- лигини, бутун ожизлигини, буржуазия олдида батамом малай- лик қилишини, бутун разиллигини, ўтакетган реакционерлар (Рос- сияда Корнилов, Германияда Капп ва шериклари) диктатурасини албатта ўз бошидан кечириши лозим бўлди. Халқаро ишчилар ҳаракатидаги онгли авангарднинг, я’ни коммунистик партиялар, группалар, оқимларнинг навбатдаги вазифаси — кенг (ҳали кў- гшнча ғафлатда ётган, бепарво, бид’атга берилган, ҳаракатсиз қолган, уйғонмаган) оммани янги ҳолатга яқин олиб келабилиш, ёки тўғрироқ қилиб айтганда, фақат ўз партиясигагина эмас, балки бу омманинг янги позицияга яқинлашиши, унга кўчиши даврида ҳам унга раҳбарлик қилабилишдир» («Қоммунизмда бо- лаларча «сўллик» касали», XXV том, 228 бетга қаралсин).
Оппозициянинг асосий хатоси шундаки, у ленинизм- нинг *ана шу тактик принци1пининг ма’носи ва аҳами- ятини тушунмайди, у бу принципьги танимайди, у ҳа- миша бу пр-инципни бузмақда,
Олпоэиция (троцкийчилар) 1917 йил бошларида, ҳали ўз ниҳоясига етмаган аграр ҳаракат устидан «сакраб» ўтишга уруниб, бу тактик принцилни буэган эди (Ленин асарларига царалсин).
Оппозлция (Троцкий — Зиновьев) коммунисглар- нинг реакцион касаба союзларда ишлашини нома’қул кўриб ва шу союзлар блан муваққат блок тузиш за- руриятини инкор қилиб, реакцион касаба союзлар * Курсив меники. И. Ст.
26*


392
й. В. С Т А Л И Н
усгидан «сакраб ўтиш»га уруниб ҳам бу принципни бузган эди.
Оппозиция (Троцкий— Зиновьев— Радек) 1926 йил апрелида коммунистларнинг Гоминдандам дарҳол чиқиб кетишларини талаб (қилиб ва 1927 йил апрели- да тараққиётнинг гоминдан паллаои ҳали тугаллан- маган, у ўз тамомига етмаган бир шароитда, дарҳол Советлар тузилсин, деган талабни |қўйиб, хитой рево- люцион ҳаракатининг миллий ху-сусиятлари (Гомин- дан) устидан, хитой халқ оммасининг ҳолоқлили усти- дан «сакраб ўтиш»га уруниб, бу принципни бузган эди.
Оппозиция, модомики биз Гоминдан раҳбарлиги- нинг бебурдлигини, иккиланишларини, ишончсизлиги- ни тушуниб олган, англаган эканмиз, модомики биз Гоминдан блан иттифоқ бўлишнинг муваққат ва шарт- ли характерини англаган эканмиз (ҳарбир малакали сиёсий ходим буни бемалол тушунаолади),— демак, бунинг ўзи Гоминданга қарши, Гоминдан ҳокимиятига қарши «қат’ий ҳаракатлар» бошламоқ учун, омма- нинг, ишчи ва деҳқонлар кенг оммасининг «бизни» ва «бизнинг» «қат’ий ҳаракатларимизни» «бирданига» қўллабнқувватламоғи учун тамом кифоядир, деб ўй- лайди.
Оппозиция, хитой коммунистлари оммани эргаш- тиришла1ри учун «бизнинг» тушунчаларимиз мутлақо кифоя қилолмаслигини унутмоқда. Оппозиция, бунинг учун омманинг ўзи ўз тажрибасида Гоминдан раҳбар- лигининг ишончсизлигини, реакционлигини, контрре- волюционлигини билиб олиши лозим эканлигини унут- моқда.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 393
рим «шахслар»г.ина эмас, балки, биринчи навбагда ва асосан, миллионларча халқ оммаси «қилишини» унут- моқда.
Шуниси ажабки, оппозиция миллионларча халқ оммасининг қудрати, тушунчаси, қат’ий ҳаракатлар қи- лишга тайёрлиги қандайлигини унутмоқда.
Биз, партия, Ленин, 1917 йил апрелида Милюков— Керенский бошлиқ Муваққат ҳукуматни йиқитишга тўғ.ри келажагини, Совегглар блан бир қаторда Му- ваедат ҳукуматнинг яшаши мумкин эмаслигини, ҳоки- мият Советлар қўлига ўтиши кераклигини биларми- дик? Албатта, билар эдик.
Нега бўлмаса, Ленин ўша маҳалда, 1917 йил апре- лида, Питерда Багдатьев бош.қарган бир гуруҳ боль- шевикларни, улар «йўқолсин Муваққат ҳукумат, бутун ҳакимият Советларга» деган шиорни кўтариб чицқан- ларида ва Муваққат ҳукуматни йиқитишга урунганла- рида, уларни авантюрист деб қоралаган эди?
Шунииг учунки, кенг меҳнаткашлар оммаси, иш- чиларнинг ма’лум қисми, миллионларча деҳқрнлар, армиядаги кенг омма, ниҳоят, Советларнинг ўзлари ҳам бу пгиорни, ҳозирги кун шиори деб билишга тайёр эмас эдилар.
Шунинг учунки, Муваққат ҳукумат, эсер ва мень- шевиклардан ибарат майда буржуа партиялари оёқ- дан қолганича йўқ, миллионларча меҳнаткашлар омма- си кўзида э’тиборини туширганича йўқ эди.


394
И. В. С Т А Л И Н
лигига ишонч ҳосил қилиши лозимлигини яхши тушу- нар эди.
Чунки, миллионларча меҳнаткаш омма Муваққат ҳукуматнинг муқаррар равишда йиқитилишига ва Со- ветлар ҳокимиятинииг муқаррар равишда ўрнатили- шига ишонч ҳосил |қилсин учун бутун коалицион тар- тибсизликни, 1917 йилнинг июнь, июль, августида майда буржуа партияларнинг хоинлиги ва хиёнатла- рини, 1917 йилнинг июнида фронтдапи шармандаларча ҳужумни, майда буржуа партияларнинг Қорнилов ва Милкжовлар блан тузган «ҳалол» коалициясини, Кор- нилов (қўзғолони ва ҳоказоларни бошдан кечириши лозим эди.
Чунки, фақат ана шундай шароитдагина истиқбол сифатидаги Советлар ҳокимияти шиори ҳозирги кун шиори сифатидаги Советлар ҳокимияти шиорига айла- ниши мумкин эди.
Опп-озициянинг шўри шундаки, у доим бир вақтлар Багдатьев группаси қилган хатога йўл қўймоқда, у Ленин йўлидан қайтиб, Багдатьев йўлидан «юриш қилишни» афзал кўрмоқда.
Биз, партия, Ленин, Учредительное собраниега бўл. ган сайловларда иштирок қилганииизда ва Питерда Учредительное собрание чақирганимизда Советлар ҳокимияти системаси блан бир қаторда Учредительное собраниенинг бўлиши номувофиқ эканлигини билар- мидик? Албатта, билар эдик.


ХОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР .395
чилик», воқиалардан орқада қолиб кетиш, «омманинг шаштини қайтариш», «узоқни мўлжал -қилиш» такт.и- касини бузиш эма-смиди? Албатта, йўқ.
Большевиклар, халқ оммасвда Учредительное соб- раниенин-г яроқсизлиги, унинг реакционлиги, контрре- волюционлиги тўврисида ишонч ҳосил бўлсин учун шундай қилган эдилар. Фақат шу йўл блангина кўп миллионли деҳқонлар оммасини ўзимизга яқинроқ тортишимиз ва Учредительное собраниеии тарқатиш- ни осонлаштири!ш.имйз мумкин эди.
Ленин бу тўғрида мана бундай деб ёзган эди:
«1917 йилнинг сентябрь — ноябрида биз Россиянинг буржуа парламентига, Учредительное собраниесига сайловларда қатнаш- дик. Бизнинг тактикамиз тўғримиди ёки нотўғри?.. Биз, рус большевиклари, 1917 йил сентябрь — ноябрида, Россияда парла- ментаризм сиёсий жиҳатдан оёқдан қолди, деб ҳисоблашга Ғар- бий Европа коммунистларининг ҳарқандайидан ҳам кўпроқ ҳақ- ли эмасми эдик? Албатта ҳақли эдик, чунки масала буржуа парламентининг кўпдан ёки яқиндан бери яшаб келишида эмас, балки кенг меҳнаткашлар оммасиницг совет тузумини қабул қилишга ва буржуа демократик парламентни тарқатиб юборишга (ёки тарқатиб юборишга йўл қўйишга) (ғоявий, сиёсий, амалий жиҳатдан) қанчалик тайёр бўлишларидадир. 1917 йил сентябрь— ноябрида Россияда шаҳарларнинг ишчилар синфи, солдатлар ва деҳқонлар, бирқанча алоҳида шароитларга кўра, совет тузумини қабул қилиш ва энг демократик буржуа парламентини тарқатиб юборишга жуда яхши тайёр бўлганликлари ҳечбир шубҳасиз ва батамом аниқланган тарихий фактдир. Шундай бўлса-да больше- виклар Учредительное собраниени бойқот қилмадилар, балки сиёсий ҳокимиятнинг пролетариат томонидан қўлга киритилиши дан бурун ҳам, кейин ҳам сайловларда қатнашдилар...


396
И. В. С Т А Л И Н
қилмайдигина эмас, балки унга бундай парламентларнинг нима учун тарқатилиб юборилишга лойиқ эканликларини қолоқ оммага исбот қилишни енпиллаштиради, бу парламентларнинг муваффа- қиятли равишда тарқатилишини енгиллаштиради, буржуа пар- ламентаризмининг «сиёоий жиҳатдан оёқдан қолдирилишини» снгиллаштиради,— бу исбот қилинган нарсалардир» («Коммунизм- да болаларча «сўллик» касали», XXV том, 201—202 бетларга қаралсин).
Большевиклар ленинизмнинг учинчи тактик прин- ципини амалга ана шундай татбиқ қилдилар.
Хитойда, ran аграр революция тўғрисида, Гомин- дан тўғрисида борадими, ёки Советлар шиори тўғри- сида борадими, барибир, большевизм тактикасини ана шундай амалга татбиқ қилиш керак.
Оппозиция, хитой революцияси тўла мағлубиятга учради, деган фикрга. келмоқда, чамаси. Бу, албатта нотўғридир. Хитой революциясининг вақтинча мағлуби- ятга учраганлигига шубҳа бўлиши мумкин эмас. Лекин бу мағлубият қандай мағлубият ва у нақадар чуқур мағлубият — ҳозир ran шунда.
Эҳтимолки, бу — ^оссияда 1905 йилда рўй берган, 1917 йил февралида янада зўр куч блан бошланиш учун, самодержавиени ағдариш учун ва янги, совет революциясига йўл очиб бериш учун қарийб ўн икки йил тўхтаб қолган революция сингари узоқ муддатли мағлуб1иятдир.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 397
бўлган вазифалардир. Борди-ю мана шу перспектива ҳақиқатга айланса, у вақтда Хитойда дарҳол ишчи ва деҳқон депутатлари Советларини тузиш тўғрисвда сўз ҳам бўлиши мумкин эмас, чунки Советлар фақат революцион кўтарилиш шароитидагина вужудга кела- дилар ва гуллайдилар.
Аммо бу перспективани юз бериши мумкин, деб бўлмаса керак. Ҳарҳолда шундай бўлади дейиш учун ҳозирча асос йўқ. Шунинг учун бундай деб ҳиооблаш- га асос йўқки, контрреволюция ҳали бирлашган эмас ва ҳали-бери бирлашаолмайди ҳам, апар умуман қа- чондир бирлашиш унинг тақдирида бўлса.
Чунки эски ва янги милитаристларнинг ўзаро уру- ши тобора эвж олмоқда ва у контрреволюциянинг кучини заифлаштирмай қўймайди, шу блан бирликда деҳқонларни ҳам хонавайрон қилади, ғазабланти- ради.
Чунки Хитойда ҳукмрон группалар учун балогар- дон бўлаоладиган Столипин реформасига ўхшаш бирон реформа қилишга қодир бўлган группа ёки ҳукумат йўқ.
Чунки помешчикларнинг ерларига етишган милли- онларча деҳқонларни тийиш ва ерига парчинлаш мум- кин эмас.
Чунки пролетариатнинг обрўйи меҳнаткашлар оммаси кўзида кун сайин ўсмоқда, унинг кучлари эса енгилишдан ҳали узоқ.


398
И. В. С Т А Л И Н
сўнг, Росоиянинг империалистик ҳукуматини супуриб ташлаш учун революция яна кўчага чиққан ва(қтдапи ма'ғлу|биятга ўхшар.
Бу ердаги ўхшатиш шартли суратда олинган ўхша тишдир. Мен бу ўхшатишни фақат бирқанча писанда лар блан оламан, агар ҳозирги кунги Хитойдаги ва- зият блан 1917 йилги Россияда бўлган вазият ўртасида фарқ борлигини иазарга олсак, бундай писандалар зарурдир. Мен хитой революциясининг муваффақият- сизликка учраши даражасини тахминан кўрсатиш учунгина бундай ўхшатишни ишлатаман.
Мана бу перопектива, назаримда ҳақиқатга яқин- роқдир. Шунинг учун агар бу перспектива ҳаи^иқатга айланоа, агар яқин орада,— икки ойдан сўнг бўлиши албатта шарт эмас, балки ярим йилдан сўнг, бир йил- дан сўнг,— революциянинг янги кўтарилиши факт бўлиб қолса, у вақтда ишчи ва деҳқон депутатлари Со- ветларини тузиш тўғрисидаги масала буржуа ҳукума- тига қарши (қўйилган маоала сифатида ва ҳозирги кун шиори сифатида навбатга қўйилиши мумкин.
Нечун?
Шунинг учунки, революция янгидан кўтарилган бир вазиятда, революция тараққиётининг ана шу палласи- да Советларни тузиш масаласи тамома.н етилган ма- сала бўлиб қолади.
Кеча, бундан бирнеча ой муқаддам, Хитойнинг коммунистлари Советларни тузиш тўғрисидаги шиорни кўтариб чиқмасликлари керак эди, чуики бу бизнинг оппозицияга хос авантюризм бўлар эди, чунки ҳали Гоминдан раҳбарлиги революция душмани эканлиги- ни билдириб, ўз э’тиборини тушириб қўйгани йўқ эди.


ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР 399
Эяди, аксинча, агар (агар!) революция яқин орада яна янгидан зўр куч блан авж олса, Советлар тузиш шиори чинакам революцион шиор бўлиб қолиши мум- кин.
Шунинг учун ҳозирнинг ўзидаёқ, юксалиш бош- лангунигача Гоминданнинг ҳозирги раҳбарлигини ре- волюцион раҳбарлик блан алмаштириш учун курашиш блан бир қаторда, шошқолоқлик қилмасдан ва ҳозир- нинг ўзидаёқ Советларни тузмасдан, Советлар фақат қудратли |революцион юксалиш шароитидапина гул- лаши мумкинлигини эсда тутган ҳолда кенг меҳнат- кашлар оммаси ўртаоида, Советлар идеяои фойдасига кенг пропаганда олиб бориш керак.
Оппозиция, буни биз «биринчи бўлиб» айгган эдик, «узоқни мўлжаллаш» деган тактикамиз ҳам айнан шу- яинг ўзидир, деб айтиши мумкин.
Нотўғ|ри, яхшилар. Мутлақо нотўври! Бу «узоқни мўлжаллаш» тактикаси змас, балки адашиш такти- каои, доим ошириб юбориш ва етказаолмаслик такти- касидир.
Оппозиция 1926 йил апрелида ■коммунистларнин.г Гоминдандан дарҳол чиқиб кетишларини талаб ,қил- гаиида, бу ошириб юбориш тактикаси зди, чунки оп- позициянинг ўзи кейинчалик коммунистларнинг Гомин. даида қолишлари керак, деб э’тироф қилган эди.
Оппозиция хитой революциясини таможна автоно- мияси учун бўлаётган революция деб э’лон қилганида, бу етказаолмаслик тактикаси эди, чунки оппозиция- нинг ўзи кейинчалик ўз формулаоидан писиб қочишга мажбур бўлган эди.


400
И. В. С Т А Л И Н
феодал қолдиқларни муболаға, деганида, бу етказа- олмаслик тактикаси эди, чунки оппозициянинг ўзи кейинчалик ўз хатосини зимдан э’тироф қилишга мажбур бўлган эди.
Оипозиция 1927 йил апрелида, дарҳол Советлар тузилсин, деган шиорни кўтариб чиққанида, бу оши- риб юбориш тактикаси эди, чунки оппозициячиларнинг ўзлари ўшанда ўз лагерьларида зиддиятлар рўй бер- ганини э’тироф қилишга мажбур эдилар, улардан бири (Троцкий) ухан ҳукуматини йиқитиш йўлини тутишни, иккинчиси (Зиновьев) эса, аксинча, худди шу ухан ҳукуматига «ҳартомонлама ёрдам бериш»н.и талаб қилган эди.
Хўш, адашиш тактикасини, доим ошириб юбориш ва етказаолмаслик тактикасини бизда қачондан бери «узоқни мўлжаллаш» тактикаси деб аташ расм бўлиб қолди?
Советлар масаласига келганда шуни айтиш керак- ки, Хитойнинг истиқболдаги Советлари тўғриоида Коминтерн ўз ҳужжатларида оплозициядан анча бу- рун айтган эди. Шу йилнимг баҳорида оипозиция то- монидан революцион Гоминдан эиддига (Го.м1индан ўша маҳалда революцион эди, акс ҳолда Зиновьев, Гоиинданга «ҳартомюнлама ёрдам бериш» керак, деб бақирмас ҳам эди), ҳозирги кун шиори сифатида кўтарилган Советлар масаласига келганда шуни ай- тиш кераики, у вақтда бу авантюра шовқин солиб шошқолоқлик ҳилиш эди, Багдатьев 1917 йил апре- лида йўл қўйган авантюра ва шошфлоқликнинг айнан ўзи эди.


ҲОЗИРГЙ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОЙР МУЛОҲАЗАЛАР 401
гапдан, олпозиция томонидан шу йилнинг баҳорида Советлар тўғрисидаги шиорнинг кўтарилиши хавфли ва зарарли авантюра бўлган эмас эди, деган ма’но келиб чиқмайди, албатта.
Шунингдек, Ленин 1917 йил сентябрида «бутун ҳокимият Советларга» деган шиорни лозим ва зарур шиор деб э’тироф қилгани учун (қўзғолон тўғрисида Марказий Комитетнинг ма’лум қарори)70, Багдатьев- нинг 1917 й.ил апрелида бундай шиорни кўтариб чи- қиши зарарли ва хавфли авантюра бўлтан эмас, деган хулоса чиқмайди, албатта.
Багдатьев ҳам, 1917 йил сентябрида, мен 1917 йил апрелидаёқ Советлар ҳокимияти тўғриоида «биринчи бўлиб» айтган эдим, дейиши мумиин. Лекин бундан, Батдатьев ҳақли ади, унинг 1917 йил апрелида сўз- лаган нутқини а.вантюризм деб айтган Ленин эса ҳаҳли эмас эди, деган хулоса чиқариб бўладими?
Багдатьевнинг «доиги» бизнинг оппозицияга уйқу бермаётганга ўхшайди.
Оппозиция тушунмайдики, ran шоша^олоқлик дилиб ва революция ишига футур етказиб, мен «биринчи бўлиб» айтганман дейишда эмас, балки ўз вақтида айтиш, айтганда ҳам оммага етадиган ва амалга ошириладиган дилиб айтишдадир.
Фактлар шундай.
Оппозиция Ленин тактикасидан чекинмоқда, унинг сиёсати эса «ўтасўл» авантюризмдир — якун шундай.
„Правда* № 169,
1927 йил 28 июль
Имзо: И. С т а л и н


402
ИЗОҲЛАР


ЙЗОҲЛАР
403
циясини тасдиқлади ва уни, ўзининг қарори сифатида пле- нум қарорларига илова қилиш тўғрисида қарор чиқарди. И. В. Сталиннинг «ВКП(б)нинг партия ички масалалари» деган доклади ва доклад юзасидан охирги сўзи 1926 йил декабрида «Яна партиямиздаги социал-демократик оғмачилик тўғрисида» деган сарлавҳа блан алоҳида брошюра қилиб босилди.— /.
2 Социалистларга қарши фавқулодда қонун Германияда 1878 йилда Бисмарк ҳукумати томонидан жорий қилинган эди. Бу қонуи блан социал-демократик партиянинг ҳамма ташкилотла- ри, ишчиларнинг оммавий ташкилотлари ва ишчилар матбуоти ман’ қилинган эди. Бу қонунга асосан социалистик адабиёт мусодара қилинди, социал-демократлар та’қиб остига олинди. Германия социал-демократик партияси яширин ҳолатга ўтишга мажбур бўлди. 1890 йилда ишчилар оммавий ҳаракатининг зўри блан бу қонун бекор қилинди.— 9.
3 «Социал-Демократ» («Der Sozialdemokpat») — яширин газета, Германия социал-демократиясининг органи; 1879 йил сентяб- ридан 1890 йил сентябригача, дастлаб Цюрихда (Швейцария), сўнгра, 1888 йил октябридан бошлаб Лондонда чиқиб тур- ган.— 9.
4 К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Сайланма хатлар», 1947, 358—359 бетларга қаралсии —10
ь РҚП(б)даги, ўзини «демократик централизм» группаси деб атаган партияга қарши группа назарда тутилади. Бу группа ҳарбий коммунизм даврида тузилиб, унга Сапронов ва Осинс- кийлар бошчилик қилган. «Демократик централистлар» пар- тиянинг Советлардаги раҳбарлик ролини инкор қилган эди- лар; саноатда директорларнинг яккабошчилигига ва шахсий мас’улиятига қарши, ташкилий масалаларда Ленин йўлига қарши чиққан эдилар; партияда фракция ва группировкалар эркинлигини талаб қилган эдилар. Партиянинг IX ва X с’езд- лари децистларни қаттиқ қоралади. 1927 йилда «демократик централистлар» группаси троцкийчилар оппозициясининг актив қатнашчилари блан бирга ВҚП(б) XV с’езди томонидан пар- тиядан чиқарилди.—14.


404
ЙЗОҲЛАР
6 «Ишчи оппозицияси» — РКП(б)даги партияга қарши анархо- синдикалистик группа бўлиб, бунга Шляпников, Медведев ва бошқалар бошчилик қилишган эди. Группа 1920 йилнинг иккинчи ярмида расмийлашиб, партияяинг ленинчи йўлига қар- ши курашиб келди. РКП(б)нинг X с’езди «ишчи оппозиция- си»ни қоралади ва, анархо-синдикалистлар оғмачилиги ғояла- ларини тарғиб қилучилар коммунистлар партиясида туришлари мумкин эмас, деб топди. Енгилган «ишчи оппозицияси»нинг қолдиқлари кейинчалик контрреволюцион троцкизмга қўшил- дилар, партия ва Совет ҳокимиятининг душманлари сифатида тор-мор қилиндилар.—14.
7 Қоммунистлар Интернацианалининг V бутундун’ё конгресси Москвада 1924 йилнинг 17 июнидан 8 июлигача бўлиб ўтди; конгресс «ССР Иттифоқининг иқтисодий аҳволи ва РҚП(б)- даги мунозара тўғрисида» деган масалани муҳокама қилиб, большевиклар партиясининг троцкизмга қарши курашини бир оғиздан қўллаб-қувватлади. Конгресс РҚП(б) XIII конферен- циясининг «Мунозара якунлари ва партиядаги майда буржуа оғмачилиги тўғрисида» деб чиқарган ва РҚП(б) XIII с’езди ма’қуллаган қарорини тасдиқлади ва уни ўз қарори сифатида э’лон қилиш тўғрисида қарор чиқарди.— 15.
8 ВҚП(б) XV конференцияси 1926 йилнинг 26 октябридан 3 но- ябригача бўлиб ўтди. «ВҚП(б)даги оггпозицион блок тўғри- сида» деган тезисларни ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюросининг топшириғи блан И. В. Сталин ёзган, 3 ноябрьда тезислар конференцияда конференция резолюцияси сифатида бир оғиздан қабул қилинди. Шу куннинг ўзидаёқ ВҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссиясининг бирлашган пленуми резолюцияни тасдиқлади (И. В. Сталин. Асарлар, 8 том, 242—262 бетларга қаралсин).— 18.
s Генсовет (Генерал совет)—инглиз тред-юнионлар конгресси- нинг ижроия органи бўлиб, биринчи марта 1921 йилда сай- ланган.— 20.


ИЗОҲЛАР
405
ва РКП(б) вазифалари тўғрисида» деган резолюцияси назар- да тутилади («ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида»га қарал- син, II қисм, 1941, 25—31 бетлар).— 26.
11 «Социал-Демократ»— яширин газета, РСДРПнинг Марказий Органи. 1908 йилнинг февралидан бошлаб 1917 йилнингянва- ригача чиқиб турган, ҳаммаси бўлиб 58'сони чиққан. Биринчи сони Россияда чиқди, кейинчалик газета четэлда, дастлаб Парижда, сўнгра Женевада чиқиб турди. «Социал-Демократ» редакцияси РСДРП Марказий Комитетининг қарорига муво- фиқ большевиклар, меньшевиклар ва Польша социал-демок- ратлари вакилларидан иборат тузилган эди. Лениннинг «Социал-Демократ» редакциясл ичида большевикларча сабот- ли йўл учун муросасиз кураши натижасида меньшевиклар ва Польша социал-демократларининг вакиллари, редакция составидан чиқиб кетишга мажбур бўлдилар. 1911 йилнинг декабридан бошлаб, «Социал-Демократ» газетасига В. И. Ленин редакторлик қилди. Газетада И. В. Сталиннинг бир талай мақолалари босилиб чиққан эди. В. И. Лениннинг «Европа Қўшма Штатлари шиори тўғрисида> деган мақоласи «Социал-Демократ» газетасининг 44 сонида, 1915 йил 23 ав- густда босилиб чиқди (В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XVIII том, 230—233 бетларга қаралсин).—33.
12 «Наше Слово» — меньшевиклар-троцкийчилар газетаси бўлиб, Парижда 1915 йил январидан бошлаб 1916 йил сентябригача чиқиб турди.— 33.
13 В. И. Ленин. «Озиқ-овқат солиғи тўғрисида» (Асарлар, 3-нчи нашри, XXVI том, 317—352 бетларга қаралсин).— 36.
14 И. В. Сталин. «Партиямиздаги социал-демократик оғмачилик тўғрисида» (Асарлар, 8 том, 263—333 бетларга қаралсин).— 42.
16 Англия ишчиларининг 1926 йил 3 майдан 12 майгача бўлган ялпи ишташлаши назарда тутилади. Ишташлашга саноат ва транспортнинг барча муҳим тармоқларидан беш миллиондан
27 и. в. Стял и н, гом 9


496
ИЗОҲЛАР
ошиқ уюшган ишчи қатнашди. Ишташлашнинг чиқиши ва муваффақия. лгзликка учраши сабаблари тўғрисида И. В. Сталин асарларининг 8 тэм, 175—189 бетларига қаралсин.— 5/.
is В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXVI том, 312 бетга қаралсин.— 51.
1? Веддингчилар — Германия компартиясидаги «ўтасўллар» груп- паларининг бири; ички Берлиннинг ғарби-шимолий округи — Веддинг партия ташкилотида бўлган. «Веддинг оппозицияси» раҳбарлари ВКП(б)даги троцкийчи-зиновьевчи оппозицион блок блан ҳамкорлик қилиб келдилар. Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленуми «веддинг оппози- цияси»ни қаттиқ қоралаб, ундан фракциячиликни батамом тўх- татишни, Германия компартиясидан чиқарилган ва унга душман бўлган элементлар блан ҳарқандай алоқани узишни ва Гер- мания компартияси ҳамда Коминтерн қарорларига ҳеч сўзсиэ бўйсунишни талаб қилди.—56.
«Последние Новости» — кундалик газета, Милюков бошлиқ контрреволюцион буржуа партиясининг марказий органи; 1920 йил апрелидан 1940 йил июлигача Парижда чиқиб турди.— 60.
В. И. Ленин. «Ҳозирги революцияда пролетариатнинг вазифа- лари тўғрисида» (Асарлар, 3-нчи нашри, XX том, 87—90 бетларга қаралсин).— 72.
20 	Циммервальд сўллари — сўл интернационалчилар группаси бўлиб, В. И. Ленин тамонидан интернационалчиларнинг 1915 йил 23—26 август (5—8 сентябрь)да Циммервальдда (Швей- цария) бўлган биринчи халқаро конференциясида ташкил қи- линган эди. Большевиклар партияси, В. И. Ленин бошчили* гида, Циммервальддаги сўллар группасида урушга қарши бирдан-бир тўғри, охиригача изчил йўлни тутган эди. Цим- мервальддаги сўллар тўғрисида «ВҚП(б) тарихи. Қисқа курс», 211 бетга қаралсин.— 72.


ИЗОҲЛАР
407
21 Сменовехчи — буржуа сиёсий оқимнинг тарафдори бўлиб, 1921 йилда четэлда рус буржуа эмигрантлари орасида пайдо бўлган ва «Смена Вех» деган журнал номига аталган. Смено- вехчилик янги иқтисодий сиёсат киритилиши муносабати блан Совет ҳокимиятига қарши очиқдан-очиқ қуролли курашдан воз кечган ва совет тузуми аста-секин одатдаги буржуа рес- публикасига айланиб кетади, деб ўйлаган янги буржуазия ва Совет Иттифоқидаги буржуа интеллигенцияси қарашларининг ин’икоси эди. Устрялов сменовехчиликнинг идеологи эди.— 78.
22 Нечаевчилик — фитначилик ва террорчилик тактикасидир; рус анархисти — бакунинчи С. Г. Нечаев номидан олинган. XIX асрнинг 60-нчи йиллари охирида Нечаев Россияда оммадан тамохман ажралган тор фитначилар ташкилотини тузган эди, бу ташкилотда унга а’зо бўлганларнинг истак ва фикри мутлақо бўғиб қўйилар эди.— 90.
23 Аракчеевчилик — Россияда XIX асрнинг биринчи чорагида ҳукм сурган чексиз зулм, халққа ҳарбий жабр ва зўрлик қилиш режимидир; реакциячи арбоб граф Аракчеев номидан олинган.— 90.
24 К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, VIII том, 1931, 71 бетга қаралсин.— 98.
25 Яна Қ. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, XXII том, 1931,
362 бетга қаралсин.—98.
0® К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Коммунистлар Партиясининг Мани- фести». Иловалар, 1939, 75—97 бетларга қаралсин.—101.
27 К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, VII том, 1930, 103 бетга қаралсин. —111.
28 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, III том, 1—477 бетлар ва ўзбекча нашри, 3 там, 1—652 бетларга қаралсин.—121.
29 В. II. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXI том, 365—455 бетлар- га қаралсин.— 12
27*


498
ИЗОҲЛАР
30 «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Қомитет пле- нумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 25— 31 бетларга қаралсин.—142.
31 ««Озиқ-овқат солиғи тўғрисида»ги брошюранинг план ва конспектлари» назарда тутилади (В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXVI том, 310—316 бетларга қаралсин).— 145.
82 «ВҚП(б) с*ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пле- нумларининг резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 281— 295 бетларга қаралсин.—148.
33 ВҚП(б) XIII конференциясида И. В. Сталиннинг «Партия қурилишининг галдаги вазифалари тўғрисида» деган доклади юзасидан қабул қилинган «Партиядаги мунозара якунлари ва майда буржуа оғмачилиги тўғрисида» деган резолюция назар- да тутилади («ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 540—545 бетларга қаралсин).—164.
34 и. В. Сталиннинг «Ленин .ва ленинизм тўғрисида» деган ки- тоби 1924 йил майида босилиб чиқди. Бу китобга икки асар: «Ленин тўғрисида. 1924 йил 28 январьда Кремль курсантлари кечасида сўзланган нутқ» ва «Ленинизм асослари тўғрисида. Свердлов университетида ўқилган лекциялар» кирган (И. В. Сталин. Асарлар, 6 тОхМ, 67—80, 86—223 бетларга қаралсин).—172.
35 «ВКП(б) Москва губерна ташкилотининг XV конфереицияси 1927 йил 8—15 январьда бўлиб ўтди. Конференцияда СССР- нинг халқаро ва ички аҳволига доир масалалар, Марказий Контроль Комиссияси — Ишчи-Деҳқон Инспекциясининг гал- даги вазифалари тўғрисида доклад, ВҚП(б) Москва Коми- тетининг ҳисобот доклади ва бошқа масалалар муҳокама қилинди. И. В. Сталин 14 январьда конференциянинг кечки мажлисида нутқ сўзлади. Конференция ВҚП(б) Марказий Комитетининг ленинча сиёсатини ма’қуллади.—175.
86 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVII том, 255—259 бет- ларга қаралсин —178.


ИЗОҲЛАР
499
37 «Борьба» — газета, 1917 йилнинг майидан бошлаб, РСДРП Царицин комитетининг органи сифатида ва 1917 йилнинг охиридан — Царицин ишчи, солдат, деҳқон ва казак депутат- лари Советининг органи сифатида чиқиб келган эди. Цари- цинга Сталинград номи берилгандан сўнг, газета Сталинград губерна ва шаҳар партия ва совет ташкилотларининг органи бўлган эди. <Борьба» газетасининг охирги 58 (4670) сони 1933 йил 14 мартда чиқди.—191.
88 И. В. Сталиннинг РКП(б) X с’ездида 1921 йил 10 мартда «Миллий масала соҳасида партиянинг навбатдаги вазифалари ҳақида» қилган доклади назарда тутилади (Асарлар, 5 том, 37—55 бетларга қаралсин).—199.
so И. В. Сталиннинг РҚП(б) X с’ездига тайёрлаган «Миллий масала соҳасида партиянинг навбатдаги вазифалари тўғриси- да> деган тезислари назарда тутилади (Асарлар, 5 том, 19— 34 бетларга қаралсин).—199.
40 И. В. Сталин. Асарлар, 5 том, 38 бетга қаралсин.—200.
41 И. В. Сталин. Асарлар, 5том, 19—20 бетларга қаралсин,—201.
42 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 176—237 бетларга қарал- син.— 203.
43 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXVI том, 405 бетга ва XXVII том, 262 бетга қаралсин.— 251.


410
ИЗ^ҲЛАР
капиталистларининг да’воларини рад қилди. Генуя конферен- цияси тўғрисида В. И. Ленин Асарларининг 3-нчи нашри, XXVII том, 168—179 ва 225—227 бетларига қаралсин.— 213.
<5 ВЛҚСМ V Бутуниттифоқ конференцияси 1927 йил 24—31 мартда Москвада бўлиб ўтди. Конференцияда ВЛҚСМ Марка- зий Комитетининг иши тўғрисида, ҳозирги аҳвол ва партия- нинг сиёсати тўғрисида, ишлабчиқариш соҳасида ёшларнинг иштироки ва ВЛҚСМнинг иқтисодий ишлар соҳасидаги вази- фалари, қишлоқ хўжалигини юксалтириш ва қишлоқни коопе- рациялашда комсомолларнинг иштироки тўғрисида ва бошқа масалалар юзасидан докладлар муҳокама қилинди. И. В. Сталин конференциянинг 29 мартдаги кечки мажлисида сўзга чиқди. Конференция ўзининг қарорларида, ленинчи комсомол СССРда социализм қуриш ишида бундан кейин ҳам партия- нинг содиқ ёрдамчиси бўлади, деб партияни ишонтирди.— 218.
<6 Миллий-революцион армиянинг қисмлари Хитойни бирлашти’ риш учун шимолдаги милитаристларга қарши муваффақиятли жанглар натижасида 1927 йил 23 мартда Нанкин шаҳрини ишғол қилдилар. Империалистик давлатлар революцияни бўғиш мақсадида Хитой милитаристларига ёрдам беришдан Хитойда очиқ интервенцияга ўтдилар: 24 мартда Англия ва Американинг ҳарбий кемалари Нанкинни артиллериядан ўққа тутди.—218.
47 ВҚП(б) Марказий Комитетининг 1927 йил 26 мартда «Ишлаб- чиқаришни рационализациялаш масалалари» деб чиқарган қа- рори «Правда» газетасининг 1927 йил 25 мартдаги 68-нчи сонида э’лон қилинди.— 222.


ИЗОҲЛАР
411
фронтнинг империэлистларга қарши революцияси бўлган давр- да, Гоминдан шаҳар ва қишлоқдаги пролетариат, майда бур- жуазия ва қисман йирик миллий буржуазиянинг блокидан иборат партия эди. Иккинчи даврда, аграр, буржуа-дехмокра- тик революция даврида, миллий буржуазия контрреволюция лагерига ўтиб кетган даврда Гоминдан пролетариат, деҳқон- лар ва шаҳарларнинг майда буржуазиясидан иборат блок бўлиб империализмга қарши революцион сиёсат юргизди. Бир томондан, аграр революциянинг кенгайиб кетиши ва феодал- ларнинг Гоминданни сиқуви, иккинчи томондан, империалист- ларнинг Гоминдандан коммунистлар блан алоқани узишни талаб қилишлари майда буржуазия интеллигенциясини (Го- миндандаги сўлларни) чўчитиб қўйди, улар контрреволюция томонига қараб бурилдилар. Сўл гоминданчилар революция- дан чекинабошлаганларида (1927 йил ёзида), коммунистлар Гоминдандан чиқиб кетдилар, Гоминдан революцияга қарши кураш марказига айланди.— 227.
49 В. И. Ленин. «Хитойда демократия ва народниклик» (Асарлар, 3-нчи нашри, XVI том, 26—31 бетларга ва 4-нчи нашрининг XVIII томдаги 143—144 бетларига қаралсин).— 22S.
50 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 327—328 бетларга қарал- син.— 229.
Қ. Маркс ва Ф. Энгельс. «Сайланма асарлар икки томлигиэ II қисм, 1948, 434 бетга қаралсин.—236.
Москвада, 1918 йил 6—7 июльда бўлган «сўл» эсерларнинг контрреволюцион ис’ёни назарда тутилади. Бу ис’ён бирнеча соат ичида бостирилган эди.— 240.
53 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXV том, 266—278 бет- ларга қаралсин.— 245.
54 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 362—372 бетларга қарал- син.— 247.


412
ИЗОҲЛАР
йирик маҳаллий савдо буржуазиясининг бир қисмини ташкил қиладилар. Хитойдаги компрадорлар буржуазияси четэл импе- риализмининг агентураси ва Хитойда 1925—1927 йилларда бўлган революциянинг ашаддий душмани эканлигини кўр- сатди.— 250.
56 ВКП(б) Марказий Комитетининг 1927 йил 13—16 апрельда бўлган пленуми назарда тутилади. Пленум СССР ва РСФСР Советлари с’ездларига боғлиқ бўлган талай масалаларни муҳокама қилди ва ВКП(б) XV с’ездини чақириш муддати тўғрисидаги масалани ҳал қилди. 13 апрельда И. В. Сталин пленумнинг кун тартиби тўғрисидаги масала устида ва М. И. Калининнинг «СССР ва РСФСР Советларининг с’езд- лари масалалари» тўғрисидаги доклади юзасидан бўлган му- зокаралар вақтида сўзга чиқди. Пленум ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюросининг халқаро воқиалар (Хитойдаги воқиалар ва ҳоказолар) муносабати блан чиқарган қарорлари тўғрисидаги ахборотини муҳокама қилиб Марказий Комитет Сиёсий бюросининг халқаро масалада тутган сиёсатини ма’- қуллади ва троцкийчи-зиновьевчи оппозициянинг партияга қарши илатформасини қат*иян рад қилди.— 258.
87 «Деревснский Коммунист» — қишлоқ партия активи учун икки ҳафталик журнал, ВҚП(б) Марказий Комитетининг органи. Бу журиал 1924 йилнинг декабридан бошлаб 1930 йилнинг ав- густигача чиқиб турган. 1927 йилнинг февралигача журнал- нинг мас’ул редактори В. М. Молотов эди.—260.
58 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXV том, 285—290, 351—355 бетларга қаралсин.— 260.
69 Германияда 1848 йилги буржуа революцияси даврида пайдо бўлган Қёльн демократик жамияти назарда тутилади. Бу жамиятга, буржуа-демократик элементлар блан бир қаторда ишчилар ҳам кирган. К. Маркс Рейн области ва Вестфальда- ги дехмократик жамиятларнинг округ комитети составига сай* ланган эди ва унинг раҳбарларидан бири эди.— 272.


ИЗОҲЛАР
418
60 «Янги Рейн Газетаси» («Neue Rheinische Zeitung») 1848йилнинг
1 июлидан 1849 йилнинг 19 майигача Қёльнда чиқиб турди. Газетанинг раҳбарлари К. Маркс ва Ф. Энгельс эдилар, бош редактор К. Маркс эди. «Янги Рейн Газетаси» тўғрисида К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, XVI том, I қисм, 1937, 165—173 бетларга қаралсин.—272.
61 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 166 бетга қаралсин.— 27д.
62 Қоминтерн Ижроия Қомитети кенгайтирилган VII пленуми- нинг Хитойдаги аҳвол тўғрисидаги масала юзасидан 1926 йил 16 декабрьда қабул қилган резолюцияси назарда тутилади. Пленум резолюциясини «Коминтерн Ижроия Қомитети кенгай- тирилган еттинчи пленумининг тезис ва резолюциялари», М.—JL, 1927, деган китобдан қаралсин.— 277.
63 «Қизил найзалар» — хитой қишлоқларида, помешчик ва мили-
таристлар зулмига қарши курашган ўз-ўзини мудофаа қилиш учун тузилган қуролли отрядлар. 1925—1927 йиллардаги хитой революцияси даврида «қизил найзалар» ва уларга ўхшаган деҳқон ташкилотлари («сариқ найзалар», «қора най- залар», «катта пичоқлар», «қорни очлар» ва бошқалар) Хи- тойнинг мустақиллиги учун кураш йўлида миллий-революцион армияга талайгина ёрдам берган эдилар.— 294.
64 «Новая Жизнь» — меньшевиклар газетаси бўлиэ, Петроградда 1917 йил апрелидан 1918 йил июлигача чиқиб турган эди.— ?Оэ.


414
ИЗОХЛАР
халқларга. Солдат ва матросларга» деган хитобнома қабул қилди. Партияга қарши троцкийчилар-зиновьевчилар блоки- нинг лидерлари СССР халқаро аҳволининг кескинлашгани- дан фойдаланиб, пленумда Коминтерн ва ВҚП(б) раҳбарла рига қарши туҳмат қилиб чиқдилар. Пленум ўзининг махсус қарори блан оппозиция лидерларининг ажратучилик ҳарака- тини қоралади ва улар, фракциячилик курашини давом этдир- ганлари тақдирда, Коминтерн Ижроия Қомитетидан чиқарила- жаклари тўғрисида уларни огоҳлантириб қўйди — 215.
'бб Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг 1927 йил 14 апрельда «Бутун дун е пролетарлари ва деҳқонларига. Барча мазлум халқларга» деб чиқарган хитобномаси назарда тутилади. Хитобнома «Правда» газетасининг 1927 йил 15 ап- рельдаги 85-нчи сонида босилиб чиқди.—318.
ғ'7 К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, XV том, 1935, 105—124 бетларга қаралсин.— 343.
68 И. В. Сталин. «Шарқ халқлари Университетининг сиёсий вази- фалари тўғрисида», Асарлар, 7 том, 150—174 бетларга қарал- син.— 34з.
69 в. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XX том, 224—225 бет- ларга қаралсин.— 388.
70 В. И. Ленин подлольедан туриб Марказий Комитетга ва боль- шевиклар ташкилотларига 1917 йил сентябрида ёзиб юборган мақола ва хатларида қуролли қўзғолон уюштиришнинг бево- сита вазифаси бўлған «Бутун ҳокимият Советларга» деган шиорни майдонга отди (Асарлар, 3-нчи нашри, XXI тсьм, 137— 148, 193—199 бетларга қаралсин). Партия Марказий Коми- тетининг 15 сентябрь мажлисида В. И. Ленин 'Хатларини муҳокама қилган маҳалда И. В. Сталин шу ҳужжатларнинг йўқотилишини талаб қилган таслимчи Каменевга қақшатғич зарба берди ва В. И. Ленин хатларини, муҳокама қилиш учун, партиянинг йирик ташкилотларига юборишни таклиф ҳилди. 1917 йил 10 октябрьда В. И. Ленин, И. В. Сталин, Я. М. Свердлов, Ф. Э. Дзержинский, М. С. Урицкийлар иш-


ИЗОҲЛАР
415
тирокида большевиклар партияси Марказий Комитетининг тарихий мажлиси бўлиб, бу мажлисда қуролли қўзғолон тўғ- рисида В. И. Ленин қўли блан ёзилган қарор қабул қилинган эди (В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXI том, 330 бетга қаралсин).— 401.


416
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
(1925 йил декабрь—1927 йил июль)
1926
22 ноябрь —
16 декабрь.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленуми ишларида қатна- шади.
2 декабрь.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумида пленумнинг Германия комиссиясига а’зо қилиб сайла- нади.
4 декабрь.
И. В. Сталин Ҳиндистон коммунистлар пар- тиясининг вакили блан суҳбат қилади.
7 декабрь.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган VII пленуми мажлисида ВҚП(б) партия ички масалалари тўғрисида доклад қилади.
13 декабрь.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленуми мажлисида ВКП(б) партия ички масалалари тўғрисидаги доклади юзасидан охирги сўзга чиқади.
17 декабрь.
И. В. Сталин Булғория коммунистлар партия- сининг вакиллари Димитров, Коларов ва бош- қалар блан суҳбат қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
417
18 декабрь.
22 декабрь.
23 декабрь.
24 декабрь.
29 декабрь.
30 декабрь.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитети мажлисида Коминтерн Ижроия Комитети Пре- зидиумининг а’зоси қилиб сайланади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумининг ишларига қатнашган ВҚП(б) ҳамда Германия комму- нистлар партияси делегацияларининг бирлаш- ган мажлисида Германиядаги «ўтасўллар» блан кураш тўғрисидаги масалани муҳокама қилишда иштирок қилади.
И. В. Сталин Москва Краснопресня район VII партия конференциясида ВҚП(б) Москва губерна ташкилотининг XV конференциясиг з биринчи делегат қилиб сайланади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленуми ишларига қат- нашган ВҚП(б) ва АҚШ коммунистлар пар- тияси делегациялари вакилларининг бирлаш- ган мажлисида АҚШ коммунистлар партияси- даги аҳвол тўғрисида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталиннинг «Яна партиямиздаги социал- демократик оғмачилик тўғрисида» деган бро- шюраси — Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумида қилган докла- ди ва доклад юзасидан охирги сўзи босиб чиқарилди.
И. В. Сталин Москва арматура заводи ишчи- ларннинг вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Ксенофонтовга хат ёзади.
1927
1 январь. И. В. Сталин Семиречье областидаги Юрьевка
қишлоғи деҳқонлари номидан келган вакил блан ер масаласида суҳбат қилади.


418
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
8 январь.
14 январь.
21 январь.
28 январь.
29 январь.
7—12 февраль.
22 февраль.
23 февраль.
И. В. Сталин Москванинг Сокольники райони- даги ишчилар номидан келган делегация блав суҳбат қилади.
И. В. Сталин Москва губерна XV партия кон- ференцияси мажлисида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Польша коммунистлар паргияси- нинг вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Москванинг Большой театрқда В. И. Лениннинг вафотига уч йил тўлишига бағишланган мотам мажлисида иштирок қи~ лади.
И. В. Сталин ўртоқ Зайцевга хат ёзади.
Ленинград губерна XXIV партия конференция- си И. В. Сталинни ВҚП(б) Ленинград губерна комитетининг а’зоси қилиб сайлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети пленумининг ишларига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин Ленадаги олтин конлари ишчи- ларига Ленада ишчиларнинг отиб ўлдирилган- лигига 15 йил тўлиши муносабати блан хат ёзади.
И. В. Сталин Сталинград «Борьба» газетасига, унинг ўнйиллиги муносабати блан табрик. нома ёзади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитети Президиумининг француз комиссияси мажли- сида Франция компартиясининг тактикаси тўғ- рисидаги масалалар юзасидан сўзга чиқади.
И. В. Сталин Москванинг Большой театрида, Қизил Армиянинг IX йиллигига бағишлангав тантанали мажлисда иштирок қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
4131
25 февраль.
И. В. Сталин тўқучилик саноати ишчилари- нинг ВКП(б) Марказий Комитети томонидан чақирилган кенгашмасида большевикча раҳбар- ликнинг методлари тўғрисида вз Советлар Иттифоқининг тўқучилик саноатини янада ри- вожлантириш йўллари тўғрисида нутқ сўз- лайди.
28 февраль.
И. В. Сталин Октябрь йўлининг Сталин номи- даги темирйўл мастерскойи ишчиларининг де- легацияси блан суҳбат қилади.
1 март.
И. В. Сталин Октябрь йўлининг Сталин номи- даги темирйўл мастерскойи ишчиларининг мажлисида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Октябрь йўлининг Сталин номи- даги темирйўл мастерскойи ишчиларининг мажлисида Москва Советига депутат қилиб сайланади.
7 март.
И. В. Сталин Цветков ва Алипов ўртоқларга хат ёзади.
9 март.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитет» Президиумининг француз комиссияси мажли- сида сўзга чиқади.
15 март.
И. В. Сталиннинг «Ишчи-деҳқон ҳукумати тўғ- рисидаги масалага доир. Димитриевга жавоб* деган мақоласи «Большевик» журналининг 1927 йилги 6 сонида босилиб чиқди.
20 март.
И. В. Сталин Шинкевичга хат ёзади.
29 март.
И. В. Сталин Москвада ВЛКСМ Бутунитти- фоқ V конференциясида нутқ сўзлайди.
2 апрель.
Москва губерна Советларининг VIII с*езди И. В. Сталинни Советларнинг XIII Бутунрос- сия с’ездига делегат қилиб сайлайди.


429
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МАТТУМОГ
5 апрель. И. В. Сталин Москва партия ташкилоти акти-
вининг мажлисида хитой революциясининг ха- рактери ва истиқболи тўғрисида нутқ сўз- лайди.
8 апрель. Ленинград губерна Советларнинг XVI с’езди
И. В. Сталинни Советларнинг XIII Бутунрос- сия с’ездига делегат қилиб сайлайди.
9 апрель.
10—16 апрель.
13—16 апрель.
13 апрель.
15 апрель.
16 апрель.
18—26 апрель.
19—20 апрсль.
И. В. Сталин Чугуновга хат ёзади.
И. В. Сталин Советларнинг XIII Бутунроссия с’езди ишларига қатнашади.
И. В. Сталин ВҚП(б) Марказий Комитети пленуми ишларига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин ВҚП(б) Марказий Комитетининг пленуми мажлисида пленумнинг кун тартиби тўгрисидаги масала юзасидан ва М. И. Кали- ниннинг «СССР ва РСФСР Советлари с’ездла- рининг масалалари» деган доклади юзасидан бўлган музокараларда сўзга чиқади.
И. В. Сталиннинг «Деҳқонлар масаласида пар- тиянинг уч асосий шиори тўғрисида. Ян — ский- га жавоб» деган мақоласи «Большевик» журна- лининг 1927 йилги 7—8-нчи сонида босилиб чиқди.
Советларнинг XIII Бутунроссия с’езди И. В. Сталинни Бутунроссия Марказий Ижроия Ко- митетининг а’зоси қилиб сайлайди.
И. В. Сталин СССР Советлари IV с’ездининг ишларига қатнашади.
И. В. Сталин пропагандистлар учун «Хитой революцияси масалалари» мавзуида тезислар ёзади. ВҚП(б) Марказий Комитети томонидан


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
421
ма’қулланган бу тезислар «Правда» газетаси- нинг 1927 йил 21 апрельдаги 90-нчи оонида босилиб чиққан.
26 апрель.
ССР Иттифоқи Советларининг IV с*езди И. В. Сталинни ССР Иттифоқи Марказий Иж- роия Комитетининг а’зоси қилиб сайлайди.
1 май.
И. В. Сталин Қизил майдонда Москва гарни- зони қўшинларининг 1 май парадида ва пой- тахт меҳнаткашларининг намойишида ҳозир бў- лади.
5 май.
И. В. Сталиннинг сПравда» газетасига, унинг ўнбеш йиллиги кунига табриги «Правда» га- зетасининг 99-нчи сонида босилиб чиққан.
9 май.
И. В. Сталин «Хитой революцияси масалала- рига доир. Уртоқ Марчулинга жавоб» деган мақола ёзади. Мақола «Деревенский Комму- нист» журналининг 1927 йил 15 майдаги 10-нчи сонида босилиб чиққан.
13 май.
И. В. Сталин Сун Ят-сен номидаги универси- тет студснтлари блан хитой рсволюцияси ма- салаларн юэасидан суҳбат қилади.
20 май.
И. В. Сталин «Октябрьни тайёрлаш даврида пролетариат блан камбағал деҳқонлар дик- татураси шнори тўғрисида. С. Покровский- га жавоб» деган мақола ёзади. Бу мақола биринчи марта 1928 йилда: И. Сталин. Ленинизм масалалари, китобида э’лон қилинди.
24 май.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети- нинг VIII пленуми мажлисида «Хитойдаги ре- волюция ва Коминтершшиг вазифалари» тўғ- рисида нутқ сўзлайди.
28 и. В. С т а л иа, том 9


422
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
30 май.
И. В. Сталин Шарқ меҳнаткашлари Қоммуиис- тик университетини битириб чиқучи сту- дентларнинг тўртинчи сирасига табрикнома ёзади.
23 июнь.
И. В. Сталин С. Покровскийга жавоб ёзади.
24—27 июнь.
И. В. Сталин «Ҳозирги замон темаларига доир мулоҳазалар» деган мақола ёзади. Бу мақола 1927 йил 28 июльда «Правда» газетасининг 169-нчи сонида э*лон қилинган.


423
МУНДАРИЖА
Бет
Сузбоши VII
КОМИНТЕРН ИЖРОИЯ ҚОМИТЕТИНИНГ КЕНГАЙТИРИЛГАН
VII пленуми. 1926 йил 22 ноябрь—16 декабрь . . 1—171
Яна партиямиздаги социал-демократик оғмачилик тўғрисида. 7 декабрьдаги доклад 3—68
I. Дастлабки мулоҳазалар 3
1. Партиянинг ички ривожидаги зиддиятлар ... —
2. Партия ичидаги зиддиятларнинг манба’лари . . ДО
II. ВКП(б)даги оппозициянинг хусусиятлари . . 13
III. ВКП(б)даги ихтилофлар . . 22
1. Социалистик қурилиш масалалари —
2. «Танаффус» факторлари 28
3. Революциянинг «миллий» ва интернационал вази
фаларининг бирлиги ва бўлинмаслиги 29
4. Социализм қурилиши масаласининг тарихига доир . 32
5. СССРда социализм қурилиши масаласининг ҳозирги
пайтда жуда муҳим эканлиги 39
6. Революциянинг истиқболи тўғрисида 43
7. Аслда масала қандай 45
8. Ғалаба имконияти тўғрисида 47
9. Амалий-сиёсий ихтилофлар 50
IV. Оппозиция ишлаяпти 53
V. Пролетариат диктатурасининг душманлари оп-
позицияни нимаси учун мақтайдилар ... 58


424
МундарижА
VI. Оппозицион блокнинг енгилиши 63
VII. ВКП(б) XV конференциясининг амалий мақ-
сад ва аҳамияти . 67
Охирги сўз. 13 декабрь 69—171
I. 	Айрим мулоҳазалар 69
1. Бизга сўқма гаплар ва ғийбатлар эмас, балки
фактлар керак —
2. Пролетариат диктатурасининг душманлари оппози-
цияни нимаси учун мақтайдилар 77
3. Хато бор-у, хато бор 83
4. Зиновьевча пролетариат диктатураси 89
б. 	Троцкийнинг пайғамбарона гаплари  93
6. Зиновьев Маркс, Энгельс, Ленин асарларидан ци-
тата келтиручи мактаббола ролида 97
7. Зиповьевча ревизионизм 109
II. Социализмнинг айрим капиталистик мамлакат-
ларда ғалаба қозониши масаласи .... 114
1. Империалпзм даврида айрим мамлакатларда про-
летар революцияларининг зарур шартлари ... —
2. Зиновьев Ленинни қандай «тузатади» 127
III. СССРда социализм қурилиши масаласи . . . 132
1. Оппозицияпипг «манёврлари» ва Ленин партиясн-
нинг «иационал-рефэрмизми> —
2. Биз СССРда социализмнинг иқтисодий базасини
қураётирмиз ва қуриб гугаллаймиз 144
3. Биз жаҳоп пролетариати блан иттифоқлашиб со-
циализм қураётирмиз . . . . 157
4. Айниш масаласи ........... 162
IV. Партиянинг бирлиги масаласи ва оппозиция 163
V. Хулоса 169
КСЕНОФОНТОВГА ХАТ 172
МОСКВА ГУБЕРНА ПАРТИЯ ТАШКИЛОТИНИНГ XV КОНФЕ-
РЕНЦИЯСИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ. 1927 йил 14 январь 175
УРТОҚ ЗАЙЦЕВГА ХАТ : 184
ЛЕНА ИШЧИЛАРИГА 189


Мундарижа
425
СТАЛИНГРАДДАГИ «БОРЬБА» ГАЗЕТАСИГА ТАБРИК ... 191
ОКТЯБРЬ ЙУЛИГА ҚАРАШЛИ СТАЛИН ТЕМИР ЙУЛИ MAC- ТЕРСКОЙИ ИШЧИЛАРИНИНГ ЙИҒИЛИШИДА СўЗЛАН- ган нутқ. 1927 йил 1 март (қисқача тасвир) . . 1^2
ЦВЕТҚОВ ВА АЛИПОВ УРТОҚЛАРГА ХАТ 199
ИШЧИ-ДЕҲҚОН ҲУКУМАТИ ҲАҚИДАГИ МАСАЛАГА ДОИР.
Дмитриевга жавоб 202
ШИНКЕВИЧГА ХАТ 215
ВЛҚСМНИНГ V БУТУНИТТИФОҚ КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СўЗ-
ЛАНГАН НУТҚ. 1927 йил 29 март 218
ЧУГУНОВГА ХАТ - . . . . 228
ПАРТИЯНИНГ ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИДАГИ УЧ АСОСИЙ
шиори тўғрисида. Ян — скийга жавоб  230 хитой революцияси масалалари. Пропагандистлар учун тезислар, ВКП(б) Марказий Комитети ма'қул- лаган 248—258
I. Хитой революциясининг истиқболи 248
II. Хитой революциясининг биринчи даври . . . 250
III. Хитой революциясининг иккинчи даври . . . 253
IV. Оппозициянинг хатолари 255
«правда» газетасига (15 йиллиги кунига) • • • • » 259
ХИТОЙ РЕВОЛЮЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР. Уртоқ
Марчулинга жавоб 260
СУН ЯТ-СЕН НОМИДАГИ УНИВЕРСИТЕТ СТУДЕНТЛАРИ блан суҳбат. 1927 йил 13 май 268
ОКТЯБРЬНИ ТАЙЕРЛАШ ДАВРИДА ПРОЛЕТАРИАТ БЛАН КАМБАҒАЛ ДЕҲҚОНЛАР ДИҚТАТУРАСИ ШИОРИ ТУҒРИ- СИДА. С. Покровскийга жавоб 300
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯ ВА ҚОМИНТЕРННИНГ ВАЗИФА- ЛАРИ. 1927 йил 24 майда Коминтерн Ижроия Коми- тети VIII пленумининг X  мажлисида сўзланган нутқ.315—347
I. Ба’зи майда масалалар туғрисида 315


426
МУНДАРИЖА
II. Аграр-деҳқон революция буржуа-демократик
революциянинг асосидир 318
III. Унгларнинг Нанкиндаги, коммунистларни қи-
раётган Гоминдани ва  сўлларнинг Ухандаги,
коммунистлар блан иттифоқ тузган Гоминдани 327
IV. Хитойда ишчи ва деҳқон депутатлари Со-
ветлари тўғрисида 330
V. Икки йўл 343
ШАРҚ МЕҲНАТКАШЛАРИ КОММУНИСТИҚ УНИВЕРСИТЕТИ- НИНГ СТУДЕНТЛАРИГА 348
С. ПОКРОВСКИЙГА ЖАВОБ 350
ҲОЗИРГИ ЗАМОН ТЕМАЛАРИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР . . 358—401
I, Уруш ҳавфи туғрисида 358
II. Хитой тўғрисида 368
Изоҳлар 402
Таржимаи ҳолга доир қисца ма'лумот (1926 йил декабрь — 1927 йил июль) ........ 416


Тиражи 20000.
Теришга берилди 291III 1950 й. Босиш?а pyxcam этилди 19/VI1950 й. Ҳажми 22,55 печ. л.
Зак. № 152. Баҳоси 6 сўм.
*
ЎзССР Министрлар Совети. қарамоғидаги Ўзбекполиграфнашрнинг № 3 босмахонаси. Тошкент, Ленинград кўчаси, № 15