^УТУН ДУНЕ ПРОЛЕТАРЛАРИ, БИРЛАШИНГИЗ!


KAPA
MAPKC
КАПИТАЛ


УЗБЕКИСТОН КП МК ҲУЗУРИДАГИ ПАРТИЯ ТАРИХИ ИНСТИТУТИ - КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИНИНГ ФИЛИАЛИ
ХАЛҚЛАР ДУСТЛИГИ ОРДЕНЛИ «ЎЗБЕКИСТОН» НАШРИЁТИ


КАРЛ МАРКС
КАПИТАА
СИЁСИЙ ИҚТИСОД ТАНҚИДИ
УЧИНЧИ том III КИТОБ:
ЯХЛИТ ОЛИНГАН КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ ИККИНЧИ ҚИСМ
ФРИДРИХ ЭНГЕЛЬС ТАҲРИРИ ОСТИДА НАШР ЭТИЛГАН
Т ОШКЕНТ —1985


11.26
M 28
Маркс, Карл.
М 28 Капитал: Сиёсий иқтисод танқиди. Т. 3. К. 3. Яхлит олин- ган капиталистик ишлаб чиқариш процесси. Қ. 2. / Фридрих Энгельс таҳрири остида нашр этилган.— Т.: Ўзбекистон, 1985. I-VI, 457-992 б.
Сарл. олдида: Ўзбекистон КП МК ҳузуридаги партия та- рихи ин-ти — КПСС МК ҳузуридаги марксизм-ленинизм ин-тининг фил.
Тит. в парал. ўзб. ва нем. тилларида.
Маркс, Карл. Капитал. Т. 3. Кн. 3. Ч. 2.
ББК П. 26 + 15.14-15.5+65.011.4-65.011.5+65.024-66.017+87.3
№ 903—85 0101010000—500
Навоии номли УзССР М —— ■—■■ -———— 85
Давлат кутубхонаси. м 354 (0*) 85


[ 457
БЕШИНЧИ БУЛИМ
ФОИДАНИНГ ПРОЦЕНТГА
ВА СОҲИБКОРЛИК ДАРОМАДИГА БУЛИНИШИ, ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ
(давомп)
ЙИГИРМА ТУҚҚИЗИНЧИ БОБ
БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
Энди биз банк капитали нимадан иборат эканлигини батафсил- роқ қараб чиқишимиз лозим.
Фуллартон ва бошқалар муомала воситаси бўлган пуллар би- лан тўлов воситаси бўлган пуллар (шунингдек, олтиннинг мамла- катдан чиқиб кетишини назарга олганда, дунё пуллари) ўртасида- ги фарқни муомала воситаси (currency) билан капитал ўртасидаги фарққа айлантиришларини ҳозиргина кўриб ўтган эдик.
Бупда капитал ўйпайдигаи ўзига хос роль шунга олиб боради- ки, «маърифатли» сиёсий иқтисод, пул капитал эмас, деб данча ти- ришиб уқтиришга ҳаракат қилган бўлса, бу банкирлар сиёсий иқ- тисоди, ҳақиқатан пул par excellence * капиталдир, деб уқтиришга ҳам шунчалик тиришиб ҳаракат қилади.
Бунда пул капитал процент келтирувчи капитал маъпосидаги moneyed capital ** билан аралаштириб юборилаётганлигини, ҳолбу- ки биринчи маънода пул капитал ҳамиша фақат капиталиинг ўт- кинчи формасини, капиталнинг бошқа формаларидан: товар капи- талдан ва упумли капиталдан фарқли ўлароқ қараладиган капитал формасинигина англатишини бундан кейинги текширишларимизда кўрсатиб ўтамиз.
Банк капитали: 1) навд пул, олтин ёки банкнотлардап; 2) қим- матли цоғозлардап иборат бўлади. Бу қимматли қоғозларни биз яна икки қисмга бўлишимиз мумкин: бири савдо ҳужжатлари; яъни жорий векселлар бўлиб, буларнинг муҳлатлари вақти-вақти билан ўтиб туради ва банкирнинг фаолияти ҳам шуларни чўтлаб туришдан иборат бўлади; яна бири халойиқ қимматли ^оғозлари, масалав, дав- лат облигациялари, ғазна гувоҳномалари, ҳар хил акциялар,— қисқа- си, процент келтирувчи, лекин векселлардан тамомила фарқ қилув- чи қоғозлардир. Ипотекалар ҳам шу жумлага киритилса бўлади. Ана шу моддий таркибий қисмлардан иборат бўлган капитал яна банкир- нинг ўзи томонидан қўйилган капиталга ва унинг banking capital,
* — асосан. Ред.
— пул капитал. Ред.


458
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
ёки қарз капиталини ташкил қилувчи депозитларга бўлинади. Банкнотлар чиқарадиган банкларда банкнотлар ҳам шу капитал жумласига киради. Депозитлар билап банкнотларни биз ҳозирча бир чеккада т^олдириб турамиз. Ҳарҳолда банкир капиталининг ҳадидий таркибий қисмлари — пул, векселлар, процентли қоғозлар — мана шу турли элементлар банкирнинг ўз капиталими ёки депозитлар- ми, яъни бошқа кишиларнииг капиталими, барибир, ҳеч ўзгармас- лиги равшаидир. Банкир ўз ишини фацат шахсап ўз капитали ёр-< дамида олиб боряптими, ёки омонат кўйилган капитал ёрдамида- гина олиб боряптими, бундан қатъи пазар, капиталпипг қисмларга бўлиниши ўзгармасдан қолаверади.
Процент келтирувчи капитал формаси шунга олпб борадики, ҳар бир муайян ва узлуксиз пул даромади, бу даромад капиталдан келадими, йўқми, бундан қатъи назар, капиталга тўлапган процент^ дан иборат бўлади. Дастлаб пул даромади процентга айланади, сўнгра, модомики процент бор экан, пул даромади пайдо қилади- ган капитал ҳам топилади. Худди шунингдек, процент келтирувчи капитал бор экан, ҳар капдай циймат суммаси ҳам, бу сумма да~ ромад тариқасида сарф қилипмагач, капиталдап иборат бўлади,— яъни шу сумманинг келтириши мумкин бўлган ёки ҳадиқатан келтирадиган процентига қарама-қарши ўлароқ, асосий суммадан (principal) иборат бўлади.
Бунинг маъноси равшан: бир йиллик ўртача процент ставкаси, айтайлик, 5% бўлсин. Демак, процент келтирадиган капиталга ай- лантирилган 500 фунт стерлинг йилига 25 фунт стерлинг даромад келтирар эди. Шунинг учун ҳар йил қайд қилипадпган 25 фунт стерлинг даромад 500 фунт стерлинг капиталнинг проценти деб қаралади. Лекин бу — соф хаёлий тасаввурдир, акшо 25 фунт стер- линглик даромад манбаи — у мулкнинг оддий титулими, ёки қарз талабномасими ёки, масалап, ер участкаси сингари ҳақиқий иш- лаб чиқариш элемеитими, барибир,— бевосита т^ўлдан кўлга ўтиши ёки қўлдан цўлга ўта оладиган формага кириши мумкин бўлган ҳоллар бундан мустасно. Мисол учун давлат қарзини ва иш ҳақин ни олиб кўрамиз.
Давлат қарз олган капитали учуп ўз кредиторларига ҳар йили маълум процент тўлаб туриши лозим. Бунда кредитор қарздордан қарзни узишни талаб қилолмайди, кредитор қарз талабномасини, ўзипииг мулк титулини сотиши мумкин, холос. Капиталпинг ўзи давлат томонидан истеъмол қилипгап, харажат қилипган. Бу капи- тал бутунлай йўд бўлиб кетган. Давлат кредиторига келганда: 1) унинг қўлида, айтайлик, давлатнииг 100 фунт стерлинглик қарз мажбурияти бор; 2) мана шу мажбурият туфайли у давлат йиллик даромадларининг маълум қисмига, яъни йиллик солиқларнинг маълум қисмига, чунончи, 5 фунт стерлингга ёки 5 процентга ҳад- дорлик ҳуқуқига эга; 3) давлатнинг бу 100 фунт стерлинглик қарз мажбуриятини бошда ҳар қандай шахсга сотиши мумкин. Агар процент ставкаси 5% бўлса ва борди-ю давлатнинг тўлов қо-


Kritik der politischen Oekonomie.
Von
Karl Marx.
Dritter Band, erster Theil.
Buch III:
Per Gesammtprocess der Xapitalistischen Produktion. Kapitel I bis XXVIII.
Herausgegbben von Friedrich Engels.
Das Hecht dor Ucbcrsctzung 1st vorhehalten.
Hamburg
Verlag von Otto Meissner. 1894.
«Капитал» III томи II қисми биринчи немисча нашрининг титул варағи


XXIX БОБ. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ЦИСМЛАРИ
461
билияти шубҳа туғдирмаса, у вақтда қарз мажбуриятининг эгаси Л, умуман айтганда, ана шу мажбуриятни В га 100 фунт стерлинг* га сотиб юборпши мумкин, чунки В учун 100 фунт стерлингни йиллик 5% ҳисобидан қарзга берадими ёки 100 фунт стерлинг тў- лаб давлатдан ҳар йили 5 фунт стерлинг хирож олиб туришни таъминлайдими,— мутлақо фарцсиздир. Лекин, бу ҳолларнинг бар- часида, ҳосиласи (процент) давлат тўловлари ҳисобланган капитал хаёлий, сохта капитал бўлиб қолаверади. Бунга сабаб давлатга қарзга берилган суммаиинг энди умумаи йўқ бўлиб кетганлиги ҳам эмас. Бу сумма умуман ҳеч қачои сарф қилишга, капитал сифатида ишлатишга аталмагаи эди, ҳолбуки бу сумма пул капитал тариқаси- да ишга солинган тақдирдагина, у ўзиии ўзи сақлаб қолувчи қий- матга айланиши мумкин бўларди. Худди исрофгар мол-мулкининг судхўрга тегишли қисми судхўрнинг капитали учун тўланадиган процент ҳисобланганидек, дастлабки кредитор А учун ҳар йилги со- лиқларнинг унга тегишли ҳиссаси ҳам, гарчи ҳар иккала ҳолда ҳам қарзга берилган пул суммаси капитал тариқасида сарф қилинма- ган бўлса-да, А нинг капиталига тўланадиган процентдан иборат бўлади. Давлатпииг қарз мажбуриятини сотиш мумкиплиги А учун унинг асосий суммасини қайтариб олиш имкониятидан иборат бў- лади. В га келганда, унинг хусусий нуқтаи назарига кўра, унинг капитали процепт келтирувчи капитал тариқасида сарфланган. Аслида В фақат А пинг ўрнини олди ва давлатнинг А га тегишли бўлган қарз мажбуриятини сотиб олди, холос. Бундай битимлар ҳар қанча кўп бўлса ҳам, давлат қарзидан иборат бўлган капитал соф сохта капитал бўлиб қолаверади, бинобарин, царз гувоҳномала- ри харидор тополмай цолгап пайтдан бошлаб, бу капиталдан ном- нишон ҳам қолмайди. Шунга қарамай, бу сохта капиталнинг ўзига хос ҳаракати борлигини биз ҳозир кўрамиз.
Эпди биз умумаи процент келтирувчи капитал хилма-хил бузил- ган формаларни пайдо қилгани сингари, банкир тасаввурида карз^ лар ҳам товар бўлиб кўрипиши мумкин бўлганидан капитал шакли- да манфий мивдор гавдалаиадиган давлат қарзи капиталига қара- ма-қарши ўлароқ, иш кучини қараб чиқамиз. Бунда иш ҳақи про- цент деб, демак, иш кучи — шу процентларни келтирувчи капитал деб қаралади. Агар, масалан, йиллик иш ҳақи = 50 фунт стерлинг, процент ставкаси — 5 % бўлса, у вақтда бир йил мобайпида ишлаб турган иш кучи 1000 фунт стерлинг капиталга баравар, деб ҳисоб- лапади. Капиталистик тасаввур усулининг бемаънилиги бу ерда ўз чўққисига етади; капитал қийматинипг кўпайишига сабаб ишчи ку- чипинг эксплуатация қилиниши эканлигини кўрсатиш ўрнига, ак- синча, ишчи кучининг унумдорлигига сабаб ишчи кучининг ўзига хос сирли нарсалиги, процент келтирувчи капиталлиги деб қарала^ ди. XVII асрнинг иккинчи ярмида (масалан, Петти асарларида) бу ҳаммага манзур бўлиб қолган тасаввур эди, лекин ҳозирги кун- лаРДа ҳам ана шу тасаввур қисман вульгар экономистлар, қисман ва асосан немис статистиклари томонидан жуда жиддий дастак


462
ВЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
қилиб ишлатилмоқда !). Афсуски, бу идроксиз тасаввурни ҳазар билан улоқтириб ташлайдиган икки ҳолат бор: биринчидан, бу процентларни олиш учун ишчи ишлаши керак ва, иккинчидан, иш- чи ўз иш кучининг капитал қийматини бошқага бериш билан уни танга монетага айлантира олмайди. Бунинг устига ишчининг йил- лик иш кучининг қиймати унинг ўртача йиллик иш ҳақига бара* вар, бинобарин, ишчи ўз иш кучини сотиб олувчига мана шу қийматни плюс қўшимча қийматни, яъни унинг ўсимтасини ўз меҳнати билан қоплаши лозим. Қуллик системаси вақтида ишчи капитал қийматга, яъни харид баҳосига эга бўлади. Агар уни ёл~ ловчига берсалар, уни ёллаган киши, бирипчидап, упинг харид ба- ҳосига процент тўлаши керак ва, бундан ташқари, ҳар йили ишдан чиққан капитал ўрнини қоплаб туриши лозим.
Сохта капиталнинг ҳосил бўлишини капиталлаштириш деб атай- дилар. Мунтазам такрорланиб турадиган ҳар бир даромад капитал- лашади, шу билан бирга бу капитални процент ҳисобидап қарзга бериладигап капитал келтирадиган даромад сифатида ўртача про цент ставкаси билан ҳисоблайдилар; агар, масалан, йиллик даромад = 100 фунт стерлинг ва процент ставкаси = 5 % бўлса, у вақтда 100 фунт стерлипг 2000 фунт стерлингнинг йиллик проценти бўларди ва бу 2000 фунт стерлинг энди ҳар йили 100 фупт стерлинг даромад берувчи мулк юридик титулинипг капитал қиймати деб ҳисоблана- ди. Бу мулк титулини сотиб олган шахс учун 100 фунт стерлинг аслида 5°/о йиллик даромад ҳисобидан қўйилгап капиталнинг про- центи ҳисобланади. Шундай қилиб, капиталнинг ҳақиқий кўпайиш процесси билан бўлган ҳар қандай алоқа ном-нишонсиз йўқолиб кетади ва ўзидан-ўзи автоматик тарзда ўсиб борувчи қийматдан иборат капитал тўғрисидаги тасаввур узил-кесил мустаҳкамланади.
Ҳатто қарз гувоҳномаси — қимматли қоғоз — давлат қарзлари сингари, соф хаёлий капиталдан иборат бўлмаган жойда ҳам бу қоғознипг капитал қиймати соф хаёлий қийматдир. Биз қандай қи- либ кредит акционерлар капиталини вужудга келтиришини юқорида кўриб ўтган эдик *. Қимматли қоғозлар шу капиталдан иборат бўл- ган мулкнинг титуллари бўлиб хизмат қилади. Темир йўл, кон, па- роходчилик ва бошқа жамиятларнинг акциялари ҳақиқий капитал- пинг, яъии шу корхоналарга жойлаштирилган ва шу корхоналарда амал қилувчи капиталнинг ёки шу корхоналарда капитал сифатида сарф қилиш мацсадида ана шу жамият иштирокчиларининг аванс тариқасида берган пул суммасидир. Шу билан бирга акциялар- нинг ҳақиқий муттаҳамлик омили бўлиш имконияти ҳам асло йўц
!) «Агар биз ишчининг йиллик иш ҳақининг пул қийматига процент даромади деб қарайдиган бўлсак, ишчи эга бўлган капитал дийматнинг миқдори белгиланади... Arap.ii ўртача кунлик иш ҳадини 4% ҳажмида капиталлаштирсак, у вақтда қишлоқ хўжали- гидаги ҳар бир эркак ишчининг ўртача қиймати: немислар Австрияси учун — 1500 та лер, Пруссия учун—1500, Англия учун —3750, Франция учун—2000, Марказий Россия учун— 750 талер бўлади» (Von Reden. «Vergieihende Kultur-Statlstik etc.». Berlin, 1848. S, 434). • Шу томнинг 430—431- бетларига қаралсин. Ped.


XXIX БОБ. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
463
эмас. Лекин айни шу капитал икки марта:— бир гал мулк титули бўлган акциялар капитал қиймати тариқасида, ва иккинчи гал, зикир қилинган корхоналарга ҳақиқатан солинган ёки солиниши лозим бўлган капитал тариқасида мавжуд бўлолмайди. Капитал фақат ана шу сўнгги формадагина мавжуд бўлади, акция эса капитал то- монидан реализация цилинадиган қўшимча қийматга pro rata * мулк титули, холос. А титулини В га сотиши мумкин. В уни С га сотиши мумкин. Бундай битимлар ишнинг аслини ўзгартирмай- ди. Бу ҳолда А ёки В ўз титулини капиталга айлантиради. С эса ўз капиталини акциоперлар капиталидан кутилган цўшимча қий- матга оддий мулкдорлик титулига айлантириши мумкин.
Бу мулк титуллари қийматларининг — фақат давлат қимматли қоғозларининг эмас, шу билан бирга акцияларнинг ҳам — муста- кил ҳаракати, эҳтимол, ўзлари титуллик вазифасини бажараётгап капитал билан ёки ана шунга даъво қилиш билан бир қаторда, улар ҳақиқатдан капиталдан иборатдирлар, деган хомхаёлни цув- ватлайди. Яъни, улар баҳоси алоҳида ҳаракатга эга бўлган ва ало- ҳпда тарзда белгиланадиган товарларга айланадилар. Уларнинг бо- зор қиймати уларнинг номинал қийматидан фарқ қиладигаи таъ- рифга эга бўлади, бу таъриф (гарчи ана шу қийматнипг ўсишига боғлиқ бўлса ҳам), ҳақиқий капитал қийматининг ўзгаришига боғ- лиқ бўлмайди. Бир томондан, улар ҳуцуқ берадиган даромадлар қанча юқори ва таъминланган бўлса, шунга қараб уларнинг бозор циймати ҳам ўзгариб туради. Агар акцияларнинг номинал қиймати, яъни бу акцияларга дастлаб ҳақиқатан сарф қилинган сумма 100 фунт стерлинг бўлса ва агар корхона 5% ўрнига 10% келтира бош- ласа, у ҳолда бошқа ҳамма шарт-шароитлар бир хил бўлгапда ак- цияларнинг бозор циймати, процент ставкаси 5 °/о бўлганда, 200 фунт стерлингга қадар кўтарилади, чунки 5% ҳисобидан капиталлашти- рклган бу акция эндиликда 200 фунт стерлингдан иборат сохта ка- питал бўлади. Кимки бу акцияни 200 фунт стерлингга сотиб олса, шунча харажат қилинган капиталдан 5% даромад олади. Агар кор- хонанинг даромади камайса, бунинг акси бўлади. Бу қоғозларнинг бозор қиймати қисман спекулятив қийматдан иборат бўлади, чунки бу қиймат фақат ҳақиқий даромадга қараб белгиланмасдан, балки кутиладиган, илгаридан ҳисоблаб қўйилган даромадга қараб ҳам белгиланади. Лекин, агар ҳақиқий капитал қийматинипг ортиб бо- риши доимий бўлса, ёки, давлат қарзи мисолидаги сипгари, ҳеч цандай капитал мавжуд бўлмаса, агар ҳар йилги даромад қонуи би- лап белгиланган бўлса ва умуман етарли даражада таъминланган бўлса, у вақтда бу қимматли қоғозларнинг баҳоси процент став- касининг ҳаракатига тескари мутаносиб суратда кўтарилиб ва ту- шиб туради. Агар процент ставкаси 5% дан 10% га кўтарилса, у вақтда 5 фунт стерлинг даромадни таъминлайдиган қимматли қоғоз фацат 50 фунт стерлинг капитал бўлади. Агар процеит ставкаси пропорционал суратда. Ред.


464
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
2>/2% гача камайиб кетса, шу қимматли қоғознинг ўзи 200 фунт стерлинг капитал бўлади. Унинг қиймати ҳамиша фақат капи- таллашгап даромаддан, яъни мавжуд процент ставкасига муво- фиқ, хаёлий капиталга чақиб ҳисобланган даромаддангина иборат бўлади. Шундай қилиб пул бозорида қийинчилик ҳукм сурган давр- ларда бу қимматли цоғозларнинг баҳоси икки хил сабабга кўра—• пасайиб кетиши керак: биринчидан сабаби шуки, процент ставкаси ошиб кетади, иккинчидан сабаби шуки, бундай қимматли қоғозлар- ни пул шаклида реализация қилиш мақсадида бозорга жуда кўплаб чиқариб турадилар. Агар бу цимматли қоғозларнинг эгаларига ет- казадиган даромади, масалан, давлат қимматли қоғозларини сақ- ловчиларда бўлгандай, доимий бўлиб қолган тақдирда ҳам, шу билан бирга қимматлп қоғозлардан иборат ҳақикий капиталнинг ўсишига — саноат корхоналарида бўлгани сингари,— такрор ишлаб чиқариш процессининг бузилиши натижасида ҳалал етган тақдирда ҳам баҳолар шундай пасайиб кетади. Бу кейинги ҳолда юқорида кўрсатиб ўтилган баҳонинг тушиб кетишига баҳонинг яна тушиб кетиши келиб қўшилади, холос. Бўрон ўтиб кетгандан кейин бу цимматли цоғозлар курси, агар улар синган ёки сохта корхоналар- га дахли бўлмаса, яна ўзларининг эски даражаларига етиб олади- лар. Кризис вақтида бу қимматли қоғозлар қадрининг тушиб кети- ши пул мулкларнинг марказлаштирилишида жуда кучли восита бўлиб амал ^илади 2).
Бундай қоғозлар қадрининг тушиши ёки ошиши бу қоғозларда ифодаланган ҳақиқий капитал ^ийматининг ҳаракатига боғлиқ бўл- магаплигидан, миллат бойлиги илгари қандай бўлса, бу қоғозлар- пинг қадри кетиши ёки ошишидан кейин ҳам шундайлигича қола- веради.
«1847 йил 23 октябрига келиб каналлар ва темир йўлларнинг давлат фонд қоғозлари ва акцияларининг қиймати 114 752 225 фунт стерлингга қадрсизла- ниб кетган эди» (Апглия банкининг мудири Моррис, 1847—1848 йиллардаги «Commercial Distress» ҳисоботида берилган маълумот [№ 38001).
Бу фонд ва акцияларнипг цадри тушиб кетганлиги ишлаб чи- царишдаги ишлар, темир йўл ва каналлардаги қатновнинг ҳақиқа- тан турғунликка учраганини ёки ишлаб турган корхоналарнинг тўхтатилганлигини, ёки дарҳациқат ҳеч нарсага арзимаган корхо- наларга беҳуда капитал сарф қилинганлигини ифода қилмаганлиги учун, номинал пул капиталнинг бу совун кўпиклари ёрилиб кетган- лиги патижасида миллат сариқ чақалик ҳам камбағаллашиб қолга- ни йўқ.
2) {Бевосита февраль революциясидан кейин, Парижда товарлар ва қимматли қоғозларнинг қадри жуда тушиб кетиб, ҳеч бир харидор топилмай қолганда, Ливер- пулдаги бир Швейцария савдогари жаноб Р. Цвильхенбарт (бу воқеани отамга ҳикоя қилиб берган киши) ниманики пулга айлантириш мумкин бўлса, ҳаммасини пул дилиб, шу надд пулни Парижга олиб борган ва Ротшильдга мурожаат қилиб, биргалашиб бирон қаллоблик қилишни таклиф этган. Ротшильд унга тикилиб қараб турган-да, кейин унга яқинлашиб икки дўлини унинг елкасига дўйиб деган: «Aver vous de 1' ardent sur vous?» —«Oui, M. le baron!» — «Alors vous 6tes mon homme!> («Пулингиз борми?» — «Ҳа, жаноб барон!» — «Ундор бўлса, мен қидирган киши сиз экан- сиз!»] — Шу билан икновлари ажойиб бир цаллоблик дилганлар. — Ф. 3.)


XXIX БОБ. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
465
Аслида бу қоғозларнинг ҳаммаси йиғилиб қолган даъволардан, бўлажак ишлаб чиқаришга юридик титуллардан бошқа парса эмас, буларнинг пул ёки капитал қиймати, давлат царзларида бўл- гапи сингари, ё ҳеч қандай капитални ифода қилмайди, ё бўлмаса, улар ифода циладиган ҳақиқий капитал қийматидан мустақил су- ратда тартибга солиниб туради.
Капиталистик ишлаб чиқариш мавжуд бўлган ҳамма мамлакат- ларда шу формада процент келтирувчи капитал деган капитал ёки moneyed capital жуда кўп бўлади. Бинобарин, пул капитал жамға- риш деганда кўпроқ мана шу ишлаб чиқариш даъволарининг жам- ғарилишини, бозор баҳосининг жамғарилишини, бу даъволарнинг хаёлий капитал кийматини назарда тутадилар.
Чунончи, банк капиталининг бир цисми мана шундай процент- ли қоғозлар деган қоғозларга солинган. Бу — аслида банк ишининг ўзида амал қилмайдиган резерв капиталнинг бир қисмидир. Бу қоғозларнинг катта қисми векселлардан, яъни саноаткор капита- листларнинг ёки савдогарларнинг тўлов мажбуриятларидан иборат бўлади. Пул царз берувчи кредитор учун бу векселлар процентли коғозлардан иборат бўладилар, яъни бу цоғозларни сотиб олганида у тўлов муҳлати етишига қадар ^олган вадт учун тўланадиган процентларни чегириб ташлайди. Чўтлаш деб ана шуни айтадилар. Шундай қилиб, векселда ифодаланган суммадан чегириб ташлана- диган пул мицдори муайян вақтдаги процент ставкасининг баланд- пастлигига қараб белгиланади.
Ниҳоят, банкир капиталининг сўпгги қисми унинг олтин ёки бапкнотлардан иборат пул резерви бўлади. Омонат пулларни; агар шартномада бирон узоқроқ муҳлат кўрсатилмаган бўлса, оманат кўйган шахс хоҳлаган вақтида қайтариб олиши мумкин. Бу омонат пуллар доимо келиб-кетиб туради. Лекин қайтариб олинган омонат пуллар ўрнига янгилари келиб туради, шундай бўлгандан кейин, ишлар нормал бориб турган даврларда омонат пулларнинг ўртача миқдори оз ўзгаради.


466
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
капитал бўлади ва бу пул қиймат қисман юқорида зикр этилган қоғозлардан иборат бўлган ҳақиқий капитал қийматидан мустақил суратда тартибга солиниб туради; агар бу қоғозлар капиталдан иборат бўлмасдан, шунчаки даромад тўғрисидаги талабпома бўлса, у вақтда ўша бир хил даромад тўғрисидаги талабнома доимо ўзга- риб турадиган сохта пул капиталда ифодаланади. Бунга яна шу ҳол ҳам келиб қўшиладики, банкирнинг бу сохта капитали кўпроқ унинг ўз капитали эмас, балки унинг банкига процентли ёки процептсиз цул қўйган халойиқнинг капитали бўлади.
Омонатлар ҳамиша пул тариқасида, олтин тариқасида ёки банк- нотлар тариқасида, ёки уларни олишга ҳудуд берадиган гувоҳнома- лар тариқасида қўйилади. Ҳақиқий муомала эҳтиёжига қараб гоҳ камайиб, гоҳ кўпайиб турадиган резерв фондни мустасно қилганда, бу омонатлар амалда ҳамиша, бир томондап, шу омонатлар ҳисоби- дан ўз векселларини чўтлаб, ссуда олиб турадиган саноатчи капи- талистлар ва савдогарлар қўлида бўлади; иккинчи томондап, қим- матли қоғозлар билан савдо қилувчилар (биржа даллоллари) қўли- да ёки ўзларининг қимматли қоғозларини сотган хусусий кишилар цўлида бўлади, ё бўлмаса (ғазна гувоҳномалари ва янги заёмлар' ишга туширилгап ҳолларда) ҳукумат қўлида бўлади. Омопатлар- пинг ўзи икки хил роль ўйиайди. Бир томондан, юқорида кўрсатиб ўтилгандай, бу омонатлар процент келтирувчи капитал тариқасида ссудага берилади, демак, банклар кассасида турмасдан, уларнинг китобларида омонат қўйганларга тегишли сумма тариқасида ёзиб қўйилган бўлади. Иккинчи томондан, омонат цўйганларнинг ўзаро талабномалари омонат юзасидан берилган чеклар воситаси билан бараварлаштирилиб, бир-бирларининг счётларидан ўчириб турилиши сабабли, улар китобларда шунчаки қайд қилиш тариқасидагина амал қиладилар; шу билан бирга омонатлар бир банкир қўлида бўлиб, счётларнинг ўзаро бараварланишини шу бапкир амалга оши- риб турадими, ёки бу ишни турли банклар бажариб, улар фацат тафовутни тўлаб, бир-бирлари билан чек алмаштириб турадилар- ми, бунинг ҳеч қандай фарқи йўқ.
Процент келтирувчи капитал ва кредит системасининг ривож- ланиши натижасида ҳар цандай капитал, ҳар хил усуллар ишла- тилиши орқасида, тенг баравар ошиши, айрим ҳолларда эса ҳатто уч баравар ошиши мумкин, бу усуллар натижасида бир капитал- нинг ўзи ёки ҳатто бир қарз талабномасининг ўзи турли кишилар- нинг қўлларида турли формаларда пайдо бўлади3). Бу «пул капи- 8) {Капиталнинг бундай икки баравар ёки уч баравар ошиши кейинги йилларда, масалан, Лондон биржа ҳисоботларида алоҳида рубрикада қайд қилинаётган молия трестлари туфайли анча кенг ривожланиб кетди. Маълум процентли доғозлар, маса- лан, ажнабий давлат қимматли қоғозлари, инглиз шаҳар ёки америка давлат облига- циялари, темир йўл акциялари ва шу кабиларни сотиб олиш учун махсус жамият тузилади. Акцияларга ёзилиш йўли билан, масалан, 2 млн. фунт стерлингдан иборат капитал тўпланади; дирекция тегишли қимматдорлар сотиб олади ёки кўпроқ зўр бериб бу қимматдорлар билан спекуляция қилади, харажатларни чегириб ташлаб, йиллик процеитларни акциялар ўртасида дивиденд тариқасида тақсим килади. Сўнг- ра, баъзи бир акционерлар жамиятларида оддий акцияларни: preferred ва deferred (имтиёзли акциялар ва иккинчи навбатдаги акциялар] деган икки хил акцияларга


XXIX БОБ. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
467
тал»нинг катта қисми бутунлай сохта бир нарсадир. Розерв фопд- дап бошқа ҳамма омопат пуллар банкирнинг қарз мажбуриятлари- дан бошқа нарса эмас ва ҳеч қачои иақд бўлмайди. Булар жиро обороти учун хизмат қилишларидап, бапкирлар уларии ссудага бергапларидан кейин бапкирлар учуп капитал бўлиб амал қилади. Бапкирлар йўд омонат пул гувоҳнсималари воситасида бир-бирлари билай муомала циладилар, бу қарз мажбуриятларини бир-бирлари- шшг счётларидап ўчириб турадилар.
А. Смит пул қарз бернш вақтида капиталпинг ўйпайдиган роли тўгрисида бундай дейди:
«Ҳатто пул-қарз ишларида ҳам пул гўёки бир гувоҳнома ролини ўйнайди, ўз эгалари қўлида ишга солинмаган капиталлар бу гувоҳнома ёрдами билан цўлдан қўлга ўтказилиб туради. Бу капиталлар пулларни қўлдан-қўлга ўтка- зишда хизмат қилувчи пул суммасидап деярлп бепиҳоя ортиқ бўлиши мум- кип; ўша бир миқдор пулнинг ўзи кўпдан-кўп турли харид вақтларида қандай хизмат қилсалар, кўпдан-кўп турли қарз ишлари учун ҳам бирин-кетин хиз- мат қилишлари мумкин. Масалан А деган W га 1000 фунт стерлинг ссуда бе- ради, бу пулга W шу зЯҳотиёқ В дан 1000 фунт стерлинглик товар сотиб олади. В ўз пулини қаерга ишлатишни билмаганидан, шу пулларни X га ссудага беради. X бўлса шу пуллар ёрдами билан дарҳол С дан 1000 фунт стерлинглик товар сотиб олади. Худди шу йўсинда ва шу асосда С ўз пулини У га ссудага беради, Y яна шу пулларга D дан мол сотиб олади. Шундай ци- либ, ўша пулларнинг ўзи, олтин пулми, ёки доғоз пулми, бир неча кун да- вомида турли-турли уч хил қарз учун ва уч хил харид учун восита бўлиб хизмат дилади, шу билан бирга бу харид операцияларининг ҳар бири ўз циймати жиҳатдан шу пулларнинг умумий суммасига тенг бўлади. Пул эга- лари A, В ва С. уч қарздорга W, X ва Y га шу харид операцияларини бажа- риш ҳуқуцини берди, холос. Бу дарзларнинг қиймати ҳам, фойдаси ҳам мана шу ҳуқуддан иборат. Уч капиталистнинг ссудага берган капитали шу капи- талга сотиб олиш мумкин бўлган товарлар қийматига баравар ва шу пуллар воситаси билан шу харид операцияларини бажаришга имкон берадиган пул ^ийматидан уч баравар каттадир. Шунга қарамасдан, бу ссудаларнинг ҳам- маси бутунлай таъмин этилиши мумкин, чунки қарздорларнинг ^арз пулга сотиб олган товарлари шундай истеъмол қилипадики, вақти келиб бу пуллар тилла ёки қоғоз пул тариқасида ўз қийматини фойдаси билан қайтариб бе- ради. Ўша бир миқдор пулнинг ўзи жами бўлиб унинг цийматидан уч ёки ҳатто ўттиз марта ошиқ бўладигап турли хил қарзлар учун восита бўлиб хизмат қила олиши сингари, бу қарзларнинг япа қайтариб берилиши учун Ҳам худди шундай бирин-кетип восита бўлиб хизмат қилишлари мумкпн» ([А. Smith. «An Inquiry into the Nature and^ Causes of the Wealth of Nations». Vol. I, London, 1776] Book II, ch. IV [p. 428'— 429]).
Бир миқдор пулнипг ўзи, унинг муомаласи тез ёки секип бўли- шига қараб, бир қанча турли хил харид қила олиши сиигари, шу пулпипг ўзи бир қанча қарз операцияларини ҳам бажариши мум-
?о/КРнТ11ш Расм бўлиб долди. Preferred акциялар дайд қилингаи процент, чунончи бопп оида келтиради, бунда, албатта, корхонанинг умумий фойдаси бунга имкон dofo -Ияан бўлиши шаРт« агар бундан ташцари яна маълум миқдори ортиб долса, бу та>> Г10С1 акйиялар ўртасида тақсимланади. Шундай йўл билан preferred’ra «катта-кат- бип дапитал солиш deferred билан операция қиладиган том маънодаги спекуляциядан ни хп ар холи Нилинади. Лекин айрим йирик корхоналар бу янги модага бўйсуниш- «алапмЛамаганликларидан’ янги жамият тузила бошлайди, бу жамиятлар бу корхо- акция1 НГ акЧиялаРига миллион ёки бир неча миллион стерлинг пул солиб, кейин бу *кцияпаРНинг номинал диймати бараварида янги акциялар чиқарадилар, лекин бу чиқапипРНинг ярми preferred, ярми deferred бўлади. Бундай ҳолларда дастлаб учун о^!'аНг- акчиялар тенг баравар ошиб кетади, чунки улар янги акциялар чиқариш асос бўлади. — Ф. Э.} 31—776


468
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
кии, чунки товар сотиб олинганда бу пул бир қўлдан иккинчи қўл- га ўтади, қарз эса харид воситасини ишлатмай пулни қўлдан қўлга ўтказишдан бошқа нарса эмас. Сотувчиларнинг ҳар бири учун пул унипг товарининг ўзгаргап формасидан бошқа парса эмас; ҳар қандай диймат капитал қиймат тусига кирадиган ҳозирги вақтда ҳар қандай қарзда пул иавбатма-навбат турли хил капиталларни ифодалайди, бу эса юқорида белгилапгап, пул бирип-кетии турли товар қийматларипи реализация қила олади, дегап фикрнипг бош- қа хил ифодаси, холос. Шу билан бирга пул муомала воситаси бў- либ хизмат цилади, бу восита ёрдами билан буюм капитал бир қўл- дан иккинчи қўлга ўгказилади. Ссуда берганда нул қўлдан-қўлга муомала воситаси тариқасида ўтмайди. Пул карз берувчи қўлида турганда, унинг кўлидаги муомала воситаси бўлмайди, балки унинг капитали қийматииинг мавжудлик ифодаси бўлади, холос. Қарз бе- рувчи шу формада ҳам ўз пулиии учинчи бир шахсга ссудага бера- ди. Arap А пулини В га, В ўз навбатида уни С га харид воситаси- ни шплатмасдан ссудага берса, у ҳолда бу пул суммаси уч капи- тални ифода қилмасдан, балки бир капитални, фақат бир капитал қийматини ифода қиларди. Пулнииг ҳақиқатда қанча капиталларни ифода қилиши бу пулларнипг қаичалик тез-тез турли товар капи- таллар қиймати формасида амал қилишига боғлиқ бўлади.
А. Смитнинг умуман ссудалар тўғрисида айтган гапларини омо- нат пулларга ҳам татбиқ қилса бўлади, булар халойиқнииг баикир- га топшириб қўйган ссудасининг алоҳида номи, холос. Ўша бир миқдор пул суммаспнипг ўзи ҳар қанча омонат пуллар учун қурол бўлиб хизмат қилиши мумкии.
«Шу нарса шубҳасиз ҳадиқатдирки, сизнинг бугун Л га омонат дўйган 1000 фунт стерлингингиз эртага яна ^айтарилиб, В нинг цўлидаги омонат пул бўлади. Бир кундан кейин яна В га қайтарилиши ва С нинг т^ўлида омонат пул бўлиши мумкин ва ҳоказо бениҳоя. Демак, 1000 фунт стерлингдан ибо- рат бир миқдор пул суммаси қўлдан-қўлга ўтавериб кўпайиши ва чексиз омонат пул суммасини ташкил қилиши мумкин. Шу сабабдан Англиядаги ҳамма омонат пулларнинг ўндан тўққизи банкирларнинг бухгалтерия дафтар- ларида қайд қилпнган тегишли ҳужжатлар тариқасидагииа мавжуд бўлиши мумкин... Масалан, муомаладаги пул ҳеч қачоп 3 миллион фунт стерлингдан ошмаган Шотландияда омоиат пуллар 27 миллионга етади. Ҳамма омонат пулларини банкдаи қайтариб олишни талаб қилмагунча, ўша бир мипг фунт стерлинг у ёддан бу ёдка кезиб юриб, яна илгаригидай осонлик билан ўшан- ча номаълум катта сумманп қоплаши мумкин. Бугун мен савдогарга қарзимни тўлаш учун ишлатган 1000 фунт стерлингим эртага унинг бошқа бир савдо- гардан олган царзини тўлашга ишлатилиши мумкин, яна бир кундан кейин банкдан олган царзиии тўлаш учун ишлатилиши мумкин ва ҳоказо бениҳоя, шундай бўлгандан кейин мана шу 1000 фунт стерлинг қўлдан қўлга, баикдан банкка ўтиб, ҳар цандай йирик омонат суммани цоплаши мумкин» («The Currency Theory Reviewed etc.». [Edinburgh, 1845], p. 62— 63).
Бу кредит системасида ҳамма нарса икки баравар ва уч бара- вар ошиб бориши ва тўғридан-тўғри хаёлий бир нарсага айланиб кетиши туфайли, бу нарса «резерв фопдига» нисбатан ҳам тўғридир- ки, у резерв фоидида, пиҳоят, қапдайдир реал бир нарса кўришга умид боғлаб юрадилар.


XXIX БОБ. БЛНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
469
Яна Англия банкининг бошқарувчиси жаноб Морриснинг гапла- рига қулоқ соламиз:
«Хусусий банкларнипг резерв фондларп Англпя банкипинг ^ўлида омо- нат пуллар тариқасида бўлади. Олтинпииг чиқиб кетиши, афтидан, аввал фа- ^ат Англия банкига тааллудли бўлса керак; ҳақиқатда эса олтиннипг чиқиб кетиши бошқа банкларнинг резервларига ҳам шу даражада таъсир қилиши мумкин эди, чунки олтиннинг чиқиб кетиши уларнинг Банкимиздаги резерв- ларининг бир қисминииг чиқиб кетиши деган ran бўлади. Олтиннинг чиқиб кетиши ҳамма провинция банкларининг резервларига ҳам худди шундай таъсир қилади» («Commercial Distress» 1847 — 1848 [№№3639 — 3642]).
Демак, оқибат натижада бу резерв фопдлар Апглпя банкипинг резерв фопдида йўқ бўлиб кетади4). Лекпп бу резерв фопд ҳам яна иккиёқлама формада мавжуд бўлади. Бапк бўлимипииг резерв фои- ди Банкнииг муомалада бўлгап башшотлар сопига цўшпмча дилиб чидариш ҳуқуқига эга бўлгап бапкпотларипипг ортиқча микдорига баравар бўлади. Қопупда белгилапгапига мувофпқ чиқариладиган максимум банкнотлар = 14 миллпоп (буларии металл билан таъмин- лаш талаб қилинмайди; бу тахмипан давлатнипг Бапкдан олгап
<) {Ўша вадтдан буён бундай практиканинг канчалик кечг ривожланганлигини «Daily News»,23HHHr 1892 йил 15 декабрдаги сонидан олинган 1892 йил ноябрида ўн беш энг йирик Лондои банкларидаги резервлар тўғрисидаги дуйидаги расмий маъ- лумотлар кўрсатиб беради.
Банкнинг иоми
Пассив
Надд реэсрвлар
Нақд резерв- ларнинг пас- сивга нисба- ти (%% ҳисо- бида)
City
9 317 629
Ф-
CT.
746 551
ф.
ст.
8,01
Capital and Counties
11 392 744
»
»
1 307 483
»
»
11,47
Imperial
3 987 400
»
»
447 157
»
»
11,22
Lloyds
23 800 937
»
»
2 966 806
»
»
12,46
London and Westminster
24 671 559 :
»
»
3 818 885
»
»
15,50
London and S. Western. .
5 570 268
»
»
812 353
»
»
14,58
London Joint Stock
12 127 993 ,
»
»
1 288 977
»
»
10,62
London and Midland
8 814 499
»
1 127 280
»
»
12,79
London and Countv
37 111 035
»
»
3 600 374
»
»
9,70
National
11 163 829
»
1 426 225
»
»
12,77
National Provincial
41 907 384
»
»
4 614 780
»
»
11,01
Parrs and the Alliance
12 794 489
»
1 532 707
»
»
11,98
Prescott and C°
4 041 058
538 517
»
»
13,07
Union of London
15 502 618
>
2 300 084
»
»
14,84
Williams, Deacon, and Manche¬
ster, and C°
10 452 381
>
»
1 317 628
»
»
12,60
Жами
232 655 823
ф. CT.
27 845 807 ф.
CT.
11,97
ЦЎйилгЛлШу 28 миллион резервдан камида 25 миллиони Англия банкига омопат


470
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
қарзига баравар бўлади) плюс банкдаги олтин-кумуш запас сумма- сидая иборат. Шундай қилиб, бу запас=14 миллион фупт стерлинг бўлса, у ҳолда Бапк 28 миллион фупт стерлинглик банк билетлари чиқариш ҳуқуқига эга бўлади ва агар бу суммадан 20 миллиони муомалада бўлса, у ҳолда банк бўлиминииг резерв фонди = 8 мил~ лион бўлади. Бу 8 миллион бапкнотлар банкирнинг қонуний капи- тали бўлади — Банк бу капитални тасарруф цила олади,— шу би- лан бирга унинг омонат пуллар учун резерв фонди ҳам шу бўлади. Агар энди олтиннинг чиқиб кетиши бошланиб, металл запаси 6 миллионга камайса,— шу муносабат билап шунча банкнотлар йўқ қилиб ташланиши лозим бўлади,— у ҳолда банк бўлимипипг ре- зерви 8 миллиопдан 2 миллиопга тушиб долади. Бир томондан, Банк ўзининг чўтлаш ставкасини анча ошириши мумкин бўларди, иккиичи томондан, баиклариинг ва бошқа омонат қўйган кишилар- нинг омонат пуллариии таъминлайдиган резерв фонди анча кама- йиб қоларди. 1857 йилда Лондонда тўртта энг йирик акционерлар банки: агар Англия банки 1844 йилдаги банк актини амалдан тўх- татиш тўғрисида ҳукуматдан фармон чицартира олмаса5), биз ўз омонат пулларимизни қайтариб оламиз, деб дўқ қилган эдилар, бу эса банк бўлимининг синишига олиб борарди. Шундай қилиб, эмиссия бўлимида неча миллионлаб пул (масалап, 1847 йилда 8 миллионга цадар) муомаладаги банкнотларпинг тикланишини таъ- мтшловчи тариқасида сақланиб тургани ҳолда, банк бўлими 1847 йилда бўлгапи сингари синиши ҳам мумкип. Лекин, бу ҳам яна хаёлий бир нарсадир.
«Банкирларнинг ўзларига бевосита керак бўлмаган омонат пулларнинг катта қисми billbrokersTiap» (айнан вексель даллоллари, аслида эса ярим бан- кирлар) «қўлига тушади, булар ўзларига берилган қарз пулнинг таъминоти тариқасида банкирга Лондонда ёки провинцияда ўзлари турли шахслар учун чўтланган савдо векселларини таклиф қиладилар. Billbroker банкир олдида мана шу money at call» (талаб қилиниши биланоқ цайтариб берилиши лозим бўлган пуллар) «учун жавобгар бўлади; бу хилдаги операциялар шу қадар кенг кўламда амалга ошириладики» {Англия} «банкининг ҳозирги бошдарув- чиси жаноб Нив гувоҳлик бериб айтган гапларида бундай дейди: «Бизга бир даллолнинг 5 миллион пули борлиги маълум, яна бирининг 8—10 миллион пули бор эди, деб тахмин қилишга асосимиз бор; бир даллолнинг 4, яна би- рининг ЗУг, учинчисининг 8 миллиондан ортиқрод пули бор эди. Мен даллол- лар қўлпга ўтган омонат пуллар тўғрисида гапиряпман» («Report of Oommittee on Bank Acts», 1858,p. V, №8).
«Лондон billbrokers^apn ўзларининг катта-катта операцияларини ҳеч қан- дай нақд резервсиз олиб боришарди; улар қўлларидаги муҳлати аста-секин ўтиб бораётган векселлар юзасидан пул тушишига умидланиб иш қиларди- лар, ёки, зарур бўлган тақдирда, ўзлари дисконт қилган векселларнинг таъ- миноти эвазига Англия бапкидаи ссуда олиш мумкинлигига умидланиб иш қилардилар» [ўша жойда, VIII бет, № 17].—«Лондон ЬИ1Ьгокегз’ларининг икки 5) 	1844 йил банк актининг амалдан тўхтатилиши, банкнотлар чидарганда уларни Банкдаги запас олтин билан таъминлаш тўғрисида ўйлаб ўтирмасдан, Банкнинг хоҳлаганча банкнотлар чиқаришига, демак, истаганча сохта қоғоз пул капитал вужудга келтиришга ва шу капитал ёрдами билан банкларга ва вексель даллолла- рига ва улар ордали эса савдогарларга ҳам ссуда беришга имкон беради. [Ф. 3.]


XXIX БОБ. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ 47f.
фирмаси 1847 йилда пул тўлашни тўхтатди; бу иккала фирма кейинчалик яна^ иш бошлади. Улар 1857 йилда яна пул тўлашни тўхтатишди. Бу фирманинг пассиви 1847 йилда, лўнда қилиб олганда, 2 683 000 фунт стерлинг бўлиб, ка- питали 180 000 фунт стерлинг эди; унинг пассиви 1857 йилда 5 300 000 фунт стерлинг эди, ҳолбуки унинг капитали, ҳарҳолда, 1847 йилдаги капиталининг кўп деганда тўртдан бирига тенг бўлган бўлса керак. Иккинчи фирманинг пассивлари иккала ҳолда 3 миллион билан 4 миллион ўртасида эди, капита- ли бўлса кўп деганда 45 000 фунт стерлинг эди» (ўша жойда, XXI бет, № 52)*.


472 ]
ЎТТИЗИНЧИ БОБ
ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ.—I
Биз энди караб чицадиган кредитни текширишдаги бирдан-бир ^ийин масалалар мана булардир:
Биринчидан, пул капиталнинг ўзининг жамғарилиши. Бу капи- тал цай даражада ҳақиқий капитал жамғарилиши, яъни кеигайти- рилгап миқёсдаги такрор ишлаб чиқариш аломати бўлади-ю, қай даражада бундай аломат бўлмайди? Plethora — капитал ортиқчали- ги деган ибора, факат процент келтирувчи капиталга, яъпи пул капиталга татбиқ қилинадиган ибора саноатдаги ортиқча ишлаб чиқаришни ифодалашнинг фақат махсус усулими, ёки у шу ҳодиса билап бирга яна махсус ҳодиса ҳамми? Бу plethora пул капитал- нинг бундай ортиқча таклиф цилиниши ҳаракатсиз ётгаи пақд пул массасига (ёмби, тплла, пул, банкнотга) мопанд келадими ва ҳа- қиқий пулларнииг мана шу ортиқчалигини ссуда капиталпипг ҳа- лиги plethora’cnnniir ифодаси ёки формасп деб қараш мумкинми?
Иккинчидан, пул танқислиги, яъпп ссуда капиталинипг етпш- маслиги ҳақиқий капиталнинг (товар капиталнипг ва упумли ка- ппталпинг) етишмаслигини қай даражада ифода қилади? Иккинчи томондаи, пул танқислиги пулнинг ўзининг етишмаслигига, муома- ла воситаларишшг етишмаслигига қай даражада монапд келадп?


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
473
жамғарилишидай бўлиб кўриниши мумкип эканлиги фактида кре- дит системасида мавжуд бўлган реал нисбатларнинг бузилиши рўйирост намоёп бўлади. Дастлаб қарз олинган ва аллақачои сарф килиб юборилгап капитал учун берилган бу қарз ҳужжатлари, йўқ қилиб юборилган капиталнинг бу қоғоз дубликатлари ўз эга- лари учун капитал тариқасида амал қилади, чунки улар товар та- риқасида сотишга бемалол ярайди, демак, яна цайтариб капитал- га айлантирилиши мумкин.
Тўғри, жамоат корхоналари, темир йўллар, конлар ва шу ка- биларнинг мулк титуллари аслида ҳақиқий капитал титуллари эканлигини ҳам биз кўриб ўтган эдик. Лекин улар бу капитални тасарруф цилишга имкон бермайдилар. Уни чиқариб олиш мум- кйп эмас. Бу титуллар қўшимча қийматпинг бир қисмини олиш учун юридик ҳуқуқ беради холос, бу қўшимча қиймат қисмини шу капитал ўзиники қилиб олиши лозим. Лекин бу титуллар шу билан бирга ҳақиқий капиталнинг қоғоз дубликатлари ҳам бўлиб қоладилар; шундай бўладики, накладной молнинг ўзи билаи бирга ва унинг ёнида туриб т^иймат ҳосил цилгандай бўлади. Бу қоғоз- лар ўзи йўц капиталнинг фақат номинал ифодаларига айланади. Чунки ҳақиқий капитал шу титуллар билан ёнма-ён мавжуд бўла- дп, бу дубликатлар қўлдан кўлга ўтгани билан ҳақиқий капитал бошқа кишиларнинг қўлига ўтмайди. Бу дубликатлар процент кел-< тирувчи капитал формасига кирадилар, бунипг сабаби фақат улар- птшг маълум даромадни таъмин этишлари эмас, бупинг сабаби яна шуки, сотганда, капитал қийматлар учуп олгандай, шу дубликат- лар учун ҳам пул қайтариб олиш мумкпн. Бундай қоғозларнинг тўпланиши темир йўллар, конлар, пароходлар ва шу кабиларнинг тўпланишини ифода қилишидан, уларнинг жамғарилиши ҳақиқа- тап такрор ишлаб чиқариш процессининг кенгайишинп ифода қи- лади,— масалан, кўчма мулк учун солиқ талабларипинг ошуви бу мулкиинг тобора ошганлигини кўрсатгани сингари, ҳалиги ҳолда ҳам худди шундай бўлади. Лекин ўзлари товар тариқасида соти- лиши мумкин бўлган, демак, капитал қиймат сингари муомала киладиган дубликатлар тариқасида улар хаёлий бир нарсадир, би- нобарин, уларнинг қиймат миқдори, ўзлари титуллик ифодасини ўтаётган ҳациқий капитал қийматипипг ҳаракатидан бутунлай Қатъи назар, ё ошиши, ё камайиши мумкин. Улар қийматининг мпқдори, яъни улариипг биржадаги курси, процент ставкаси ту- пптши билан, албатта ошишга мойил бўлади, чупки процепт ставка- сппипг тушиши, пул капиталпинг ўзига хос ҳаракатидан қатъи на- зар, фойда нормаси пасайиш тенденциясининг оддий натижасидир. Шупдай қилиб, мана шу бир сабабга кўра, капиталистик ишлаб лабИНДан атаб Цўйилади; бу цисми давлат кредиторларига бериш учун, бойлик иш- ма\тпЧицаРувчилаРДан С0ЛИН воситаси билан тортиб олинади, шу билан бирга, шу хаёпмйат учун °дат бўлган капитал билан процент ўртасидаги нисбатга қарао, хар й/Л кап»тал назарда тутилади, бу капитал кредиторларга тўланиши лозим бўлган С1ппсИИгоИ Рентани туғдира оладиган напиталга тенг бўлади» (Sismondi. «Nouveaux prin- р LSeconde edition, Paris, 1827] II, p. 229 — 230).


474
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
чиқариш ривожланиши билан, бу сохта бойликнинг муайян дастлаб- ки номинал цийматга эга бўлган пропорционал қисмларидаи ҳар бирининг қиймати ошиб бориши орқасида сохта бойликнинг ўзи ҳам ошиб боради7).
Бу мулк титуллари баҳоларининг кўтарилиб-пасайиб туриши ор^асида фойда олиш ва зарар кўришлар ҳам, уларнинг темир йўл ^ироллари ва шу кабилар қўлида марказлаштирилиши ҳам ўз таби- ати жиҳатидан тобора кўпроқ шундай бир ўйин натижасига айла- ниб боряптики, ҳозир меҳнат ўрнини, шунингдек очиқдан-очиқ зўрлик ўрнини дастлабки капиталистик мулк ҳосил қилиш усули тариқасида шу ўйин олмоқда. Бу сохта пул мулк тури, биз юқори- да кўрсатиб ўтганимиздай, фақат хусусий шахслар пул мулкипипгги- на эмас, банкирлар капиталипинг ҳам катта цисмини ташкил қи- лади.
Пул капитал жамғариш деганда,— биз бу масалапи тезроқ бир ёқли қилиш учунгина буни эслатиб ўтаяпмиз,— бир томондан, ху- •сусий пулдор капиталистлар билан, иккинчи томондап, давлат, жа- моалар ва унумли ^арздорлар ўртасида воситачилик цилувчи бан- кирлар (касби қарз берувчилар) цўлида бойлик жамғарилишини ҳам тушуниш мумкии бўларди; шу билан бирга кредит системаси- линг бутун ғоят даражада кенгайишини, бутун кредит системасини бу банкирлар ўзларининг хусусий капиталларидай эксплуатация зқиладилар. Бу азаматларнинг капиталлари ва даромадлари ҳамиша пул формасида бўлади ёки бевосита пул талаб қилиш ҳужжати формасида бўлади. Бу банкирларнинг мулк жамғариши ҳақиқий жамғаришдан тамомила фарқ қилувчи бошқа йўлдан бориши ҳам мумкин, лекин ҳарҳолда уларнинг ҳақиқий жамтарилишнипг мў- май бир қисмини ўз қўлларига киритиб олаётганликларини исбот қилади.
Бу масалани торроқ доираларда кўздан кечириш билаи чекла- намиз. Давлат процентли қоғозлари, шунингдек акциялар ва ҳар хил бошқа цимматли қоғозлар ссуда капитал учун, процент келти- риши лозим бўлган капитал учун капитал солиш доираси бўлиб хизмат қилади. Улар капитални ссудага бериш формаларидир. Ле- кин уларнинг ўзлари уларга солинган ссуда капитали эмас. Иккин- чи томондан, такрор ишлаб чиқариш процессида кредит бевосита роль ўйнар экан, қуйидагиларни назарда тутиш зарур: саиоаткор ёки савдогар векселии дисконт қилмоқчи ёки ссуда олмоқчи бўлса, унга акция ҳам, давлат қоғозлари ҳам керак эмас. Унга пул керак. Шу сабабдан, у бошқа усул билан пул тополмаса, бу қимматли қо- ғозларни гаровга қўяди ёки сотади. Бу ерда худди, мана шу ссуда 7) 	Ссуда беришга аталган жамғарилган пул капиталнинг бир қисми ҳақиқатда саноат капиталининг оддий ифодасидир. Масалан, Англия 1857 йилда Америка темир йўлларига ва бошқа корхоналарга 80 миллион фунт стерлинг капитал солганда, бу бутунлай деярли четга инглиз товарлари чиқариш ҳисобидан бўлган эди, бу товар- лар учун америкаликлар ҳам асло ҳақ тўлагани йўқ. Инглиз экспортчилари бу '®оварлар эвазига Америкага векселлар ёзди, бу векселларни инглиз акция харидор- -лари сотиб олдилар ва акциялар қиймати учун тўланадиган ҳақ тариқасида Амери- «ага -қайтариб юборилди.


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
475
капиталпипг жамғарилиши устида, шу билан бирга махсус қарзга бериладигап пул капиталнинг жамғарилиши устида ran кетяпти. Биз бу ерда уйлар, машиналар ва бошқа хил асосий капитални ссу- дага бериш тўғрисида гапираётганимиз йўқ. Биз саноаткорлар ва савдогарлар такрор ишлаб чиқариш процесси давраси ичида ҳам бир-бирларига товар тариқасида берадигап ссудалари тўғрисида ҳам гапираётганимиз йўқ, гарчи бу моддани ҳам биз яна бир мар- та батафсилроқ караб чиқишимиз лозим бўлса ҳам; биз банкирлар- нмнг воситачилар тарицасида саноаткорлар ва савдогарларга бера- дпгап пул ссудалари тўғрисида гапиряпмиз, холос.
Демак, дастлаб коммерция кредитини, яъни такрор ишлаб чиқа- рпш процессида банд бўлган капиталистларнинг бир-бирларига бе- радигап кредитипи анализ қилиб чиқамиз. Бу — кредит системаси- иинг негизидир. Унинг ифодачиси вексель, маълум муддатда тўла- надигап қарз гувоҳномаси, document of deferred payment * бўлади. Ҳар бир кимса бир қўли билан кредит бериб, иккинчи қўли билан кредит олади. Ҳозирча банкирлик кредитини бир чеккага қўйиб турамиз, бу кредит мутлақо бошқа, тамомила алоҳида бир момент бўлади. Модомики бу векселлар ўз навбатида савдогарларнинг ўз- лари орасида, чўтлаш воситачилигисиз, биридан иккинчисига ўтка^ зиш имзоси билан тўлов воситаси тариқасида муомала қилар экан, бу ҳол қарз талабномасини А дан В га кўчиришдан иборат бўлади, холос, бу эса умуман муносабатларни асло ўзгартирмайди. Бир шахс ўрнига иккинчи шахс қўйилади, холос. Лекин ҳатто шу тат^ дирда ҳам, пулни арлаштирмасдан, қарзларни узиш мумкин бўла- ди. Масалан, ип йигирувчи А вексель юзасидан даллол В га тўла- ши лозим, пахта даллоли В эса импортёр С га тўлаши лозим. Агар С шу вақтда ип экспорт қиладигап бўлса, кўпчилик ҳолларда шун- дай бўлади, С векселга айирбош қилиб А дан ип сотиб олиши мум- кип, ип йигирувчи А эса даллол В дан олган қарзини В нинг ўз вексели билап, А нипг тўлов ҳисобига С дан олган вексели билан тўлаб цутулиши мумкин, бунда жуда кўп деганда фақат сальдоси- ни пул билап тўлашга тўғри келади. Мана шу бутун муомаланинг натижаси фақат пахтани ипга айирбошлаш бўлади. Экспортёр фа- кат пп йигирувчининг, пахта даллоли пахта етиштирувчи планта- торнипг вакили бўлади, холос.
Бу соф коммерция кредитининг доиравий обороти тўғрисида ик- ки ҳолатни кўрсатиб ўтиш зарур:
Биринчидан: царзни тўлаш тўғрисидаги бу ўзаро талабнома- ларпинг цоплапиши капиталнинг қайтиб оқиб келишига, яъни Т— П актига боғлиқ бўлади, бу актнинг фақат муҳлати чўзилади, хо- лос. Агар ип йигирувчи чит фабрикантидан вексель олган бўлса, агар чит фабриканти тўлов муҳлати етгунча бозордаги читларини сотиб улгурса, шу вексель юзасидан ҳақ тўлай олади. Агар ғалла * — тўлов муҳлати чўзилганлиги тўғрисидаги ҳужжат. Ред.


476
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
билап спекуляция қилувчи ўз агенти номига вексель берган бўлса, агент шу вақт ичида ғалласипи мўлжаллаган баҳо бплан сотиб ул- гурса, вексель юзасидап пул тўлай олади. Шундай қилиб, бу пул тўлашлар такрор ишлаб чиқаришнинг бетўхтов давом қилишига, яъни ишлаб чиқариш процесси ва истеъмол процессига боғлиқ бў- лади. Лекин, кредит икки томонлама бўлганлигидан, биттасининг тўлов қобилияти шу билап бирга бошқасининг тўлов қобилияти- га боғлиқ бўлади; чунки вексель берувчи ўз векселини берганда, ё капиталнинг ўз корхоналарига қайтиб келишига, ё бўлмаса, учиичи шахс корхоналарига, шу муҳлат ичида ҳалиги вексель юза- сидан тўлаши лозим бўлган учиичи шахс корхоналарига келиб ту- шишига кўз тутиши лозим бўлади. Агар капиталнипг қайтиб кели- шига кўз тутиш бир чеккага йиғиштириб қўйиладигаи бўлса, у ҳолда фақат резерв капитал ҳисобидап тўлов тўлапиши мумкип бўлади, вексель берувчининг қўлида капиталнинг қайтиб келиши секинлаб цолган таддирда ўз мажбуриятларини бажариш учуп ана шундай резерв капитал бўлади.
Иккинчидан: бу кредит системаси навд пул билан тўлов тўлаш зарурлигини йўққа чиқармайди. Аввало, қилинган чиқпмларпинг каттагина қисми ҳамиша навд пул билан чиқим қилиниши лозим: иш ҳақи, солиқ ва шу сингарилар. Сўнгра, масалан, С дан тўлов пули ўрнига вексель олган В шу векселнинг муҳлати ўтгунча Z)ra вексель юзасидан тўлаши лозим, чуики D нинг тўлаш муҳлати етиб қолган, буиипг учун упга нақц пул керак. Юқорида пахга етиштирувчп плантатор билан ип йигирувчи ўртасида ва аксинча фараз қилипгап бундай мукаммал такрор ишлаб чиқариш доиравий обороти фақат истисно тариқасидагина бўлиши мумкин; аслида дои- равий оборот доимо кўп жойларда узилиб қолади. Биз такрор иш- лаб чиқариш процессипи қараб чидқанимизда («Капитал», II китоб, III бўлим124) доимий капитал ҳосил қилувчилар кўпинча бир-бир- лари билан доимий капитални айирбош қилиб туришларини кўриб ўтган эдик. Апа шу сабабдан векселлар бир-бирлариии бир цадар қоплай оладилар. Тобора ўсувчи ишлаб чиқариш жараёпида ҳам худди шундай бўлади, бунда, масалан, пахтафуруш савдогар ип йигирувчига вексель ёзади, ип йигирувчи чит фабрикантига век- сель ёзади, чит ишлаб чиқарувчи фабрикапт эса экспортёрга, экс- портёр эса импортёрга вексель ёзади (эҳтимол, яна пахтани импорт қклувчига вексель ёзар). Лекин бунда битимлар доиравий обороти йўқ, демак, пиҳоясига етадиган талаблар давраси ҳам йўқ. Масалан, ип йигирувчипинг тўқувчига талаби кўмир етказиб берувчининг ма- шинасозга талаби билан қопланмайди; ип йигирувчи ўз корхонасида ҳеч замоп машинасозга муқобил талабни вужудга келтиролмайди, чунки унипг маҳсулоти — ип машиналар такрор ишлаб чиқариш процессига бир элемент бўлиб кириши мумкин эмас. Шу сабабдан, бундай талаблар пул билан қопланиши лозим.


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I 477
гарларнинг бойлиги, яъни капиталнинг қайтиб оқиб келиши секинла- шиб қолиш эҳтимоли кўзда тутилиб, уларнинг ихтиёрида бўлади- ган резерв капитал; 2) шу қайтиб оқиб келишнинг ўзи. Бу оқиб ке- лиш бирмунча вақт секинлаб қолиши мумкин, ёки шу вақт ичида товар баҳолари пасайиб кетиши мумкин, ёки бозорда турғунлик хукм сураётганлиги орқасида товар сотилмай қолиши мумкин. Век- сслнипт муҳлати қанча узоқ бўлса, биринчидан, резерв капитал шунча кўп бўлиши керак ва баҳоларнинг пасайиши ёши бозорнинг молга тўлиб кетиши орқасида капиталнинг қайтиб келишини ка- майтириш ва кечиктириш имконияти шунча кўпроқ бўлади. Сўнг- ра, дастлабки битим товар баҳоларининг оширилиши ёки тушишига қараб бўладиган спекуляцияга қанчалик кўпроқ боғлиқ қилиб қў- йплган бўлса, капиталнинг қайтиб келиши шунча кам таъминлан- ган бўлади. Лекин, шу нарса равшанки, меҳнатпинг унумдорлик кучи ривожланиши билан, демак, катта миқёсда ишлаб чиқариш- нинг ривожланиши билан биргаликда: 1) бозорлар кенгайиб, ишлаб чицариш жойидан узоқлашиб боради, 2) шу сабабдан кредит муҳ- лати яиа ҳам кўпроқ бўлиши лозим, демак, 3) битимларда спеку- ляптлик элементи тобора кучлироқ ҳукмрон бўлиши лозим. Катта миқёсда ва узоқ бозорлар учун ишлаб чиқариш ҳамма маҳсулотлар- ни савдо доирасига ташлайди; лекин миллат капитали тенг баравар ошиб, шу билан савдогарларнинг ўзлари бутун миллат маҳсулоти* ни ўз шахсий капиталларига сотиб олиш ва уни яна сотишга қурб- лари етиши ақлга тўғри келадиган иш эмас. Демак, буида кредит- нинг бўлиши муқаррар, бу шундай кредит бўладики, унинг ҳажми ишлаб чиқариш қийматининг ошуви билаи бирга ошиб боради ва мол сотиладиган бозорлар узо^лашган сари бу кредитларнипг муҳ- лати ҳам узайиб бораверади. Бунда ўзаро таъсир бўлади. Ишлаб чпқариш процессининг ривожланиши кредитни кенгайтиради, кре- дит эса саноат ва савдо операцияларининг кенгайишига олиб бо- ради.


478
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
селга айирбошлаб Ҳиндистондаги савдогарга ўтказади, бу савдогар уни сотиб, ўрнига индиго сотиб олади ва ҳоказо. Пахта, мана шу қўлдан қўлга ўтиш давомида ўзининг читга айланиш процессини тамомлайди, чит эса охири Ҳиндистонга жўнатилади, индигога айир- бошланади, ипдиго эса Европага келтирилиб, у ерда япа такрор иш- лаб чиқариш процессига киритилади. Бунда такрор ишлаб чиқариш процессининг турли фазалари кредит воситаси билан амалга оши- рплади, шундай бўладики, ип йигирувчи пахта учун нақд пул тўла- майди, чит ишлаб чвпқарувчи фабрикант ипга нақд пул тўламайди, савдогар читга нақд пул тўламайди ва ҳоказо. Дастлабки процесс актларида товар-пахта турли ишлаб чиқариш фазаларидан ўтади ва бу ўтиш кредит воситаси билан амалга оширилади. Лекин пахта ишлаб чиқаришда батамом ўзининг сўнгги товарлик формасига ки- риши биланоқ мана шу товар капиталнинг ўзи яна фақат турли савдогарлар қўлидан ўтади, холос, бу савдогарлар уни узоқ бозорга жўнатадилар, савдогарлардан энг сўнггиси ниҳоят уни истеъмолчи- га сотади, унинг ўрнига бошқа товар — ё истеъмол процессига ки- радиган ёки такрор ишлаб чиқариш процессига кирадиган товар сотиб олади. Демак, бу ерда икки даврни бир-биридан фарқ қилиш керак: биринчи давр давомида шу буюмни ишлаб чиқаришда ҳа- циқатан бирин-кетин келадиган фазалар кредит воситаси билан амалга оширилади; иккинчи давр давомида фақат бир савдогар қўлидан иккинчи савдогар қўлига ўтиш рўй беради, холос, транс- портда жўнатиш ҳам шунга киради, яъни Т—П акти амалга оши- рилади. Лекин бунда ҳам товар ҳарҳолда муомала актида бўлади, демак, такрор ишлаб чиқариш процессининг фазаларидан бирида бўлади.


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
479
гача бу товарларнинг ташилишига ва бир қўлдан иккинчи қўлга ўтишига воситачилик қилади.
Бунда максимум кредит дегани сапоат капитали ишлаб чиқа- ришга ҳаммадан кўпроқ тортилган, яъни истеъмол чегараларидан ^атъи назар, капиталнинг такрор ишлаб чиқариш кучлари жуда зўр бериб ишлаб турибди, деганидир. Бу истеъмол чегаралари так- pop ишлаб чиқариш процессининг ўзидаги зўр бериш кучайгапли- ги орқасида кенгайиб боради; бир томондан, такрор ишлаб чидариш процесси йшчилар ва капиталистларнинг даромадларни истеъмол ^илишларини ошириб юборади, иккинчи томондан, бу такрор ишлаб чиқариш унумли истеъмолнинг зўр бериш даражаси билаи тенг бўлади.
Такрор ишлаб чиқариш процесси узлуксиз давом этиб турганда, демак, шу сабабли капиталнииг кайтиб келиши таъмипланиб тур- ганда бу кредит мадад олади ва кенгаяди, шу билан бирга унинг кепгайиши такрор ишлаб чиқариш процессинипг ўзининг кенгайи- шига суянади. Капиталнинг қайтиб келиши секинлашиб қолган- лиги, бозорларнинг молга тўлиб кетиши, баҳоларнинг пасайиб ке- тиши орқасида турғунлик бошланиши ҳахмоно саиоат капиталининг ортидчалиги пайдо бўлади; лекип бу шундай формада пайдо бўла- дики, саноат капитали ўз вазифаларини бажаришдан ожиз бўлиб қолади. Товар капитал жуда кўп, лекин ўзига бозор топа олмай қолади. Асосий капитал жуда кўп, лекин такрор ишлаб чиқариш турғунликка учраганлиги орқасида бу капиталнинг катта қисми ишсиз қолади. Кредит қисқаради: 1) чунки бу капитал банд эмас, яъни ўзининг такрор ишлаб чиқариш фазаларидан бирида тўхтаб цолган, чунки у ўз метаморфозасипи амалга оширолмайди, 2) чун- ки такрор ишлаб чиқариш процессинипг тўхтовсиз давом қилиши тўғрисидаги ишончга путур етган, 3) чунки бу коммерция кредити- га талаб камайиб кетади. Ўз ишлаб чидаришипи қисқартирган ва омборларида ҳали жуда кўп йигирилган иплари сотилмай садланиб ётгаи ип йигирувчинипг кредитга пахта сотиб олишга эҳтиёжи бўл- майди. Савдогарнипг кредитга товар сотиб олишга эҳтиёжи бўлмай- ди, чунки унинг товарлари шундоқ ҳам керагидан ортиқ тахланиб ёгибди.


480
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ги ҳаммадан кучлироқ сезилиб турган (шунинг учун ҳам банкир- лик кредити вақтида уни чўтлаш ставкаси ҳаммадан кўпроқ бўл- ган) вақтда ҳаммадап кўпроқ бўлади. Ишга туширилган капитал бу вақтда ҳақицатап кўп ҳолларда бапд бўлмасдап қолади, чупки такрор ишлаб чиқариш процесси тўхтаб қолган. Фабрикаларда иш тўхтаган, хом материал тобора кўпроқ йиғилиб қолади, тайёр маҳ- сулотлар товар бозорпни тўлдириб юборади. Шу сабабдап аҳвол- пинг бундайлигини упумли капиталпипг етишмаслигидан кўриш ҳеч ҳам тўғри эмас. Худди шу даврда қисмап такрор ишлаб чиқа- ришпинг нормал миқёсига, лекип ҳозирги пайтдаги қисқарган миқёсига нисбатап, цисмап пасайиб кетгап истеъмолга писбатан унумли капитал ортиқча бўлади.
Фараз қилайлик, бутуп жамият фацат сапоат капиталистлари бплап ёллапма пшчилардан иборат бўлсип. Сўигра, баҳоларнипг ўз- гаришини бир чеккага қўйиб турамиз, бу ўзгаришлар бутун капитал- нинг каттагина кисмларипипг ўртача нормаларига мувофиқ қопла- нишларига халақит беради ва такрор ишлаб чиқариш процессининг турли қисмлари ўртасидаги умумий алоқа вақгида,— кредит туфайли айниқса авж оладигаи умумий алоца вақтида умумий мувадқат тур- ғуилик ҳодисалариии муқаррар юзага келтириши лозим бўлади. Сохта корхопаларии ҳам, кредит томопидан рағбатлаптириладиган спекулянтлик оборотларини ҳам бир чеккада қолдириб турамиз. У холда кризисга фақат турли соҳалардаги ишлаб чиқаришпинг бир- бирига номувофиқлигини ва капиталистларнипг ўзларининг истеъ- моллари билан уларнинг жамғаришлари ўртасидаги номувофиқлик- ни сабаб қилиб кўрсатиш мумкин бўлади. Лекин буидай аҳволда ишлаб чиқаришга солинган капиталларни қоплаш асосан унум бер- майдиган синфларнинг истеъмол қобилиятига боғлиқ бўлади, ҳолбуки, ишчиларнинг истеъмол қобилиятини қисман иш ҳақи қонуилари чеклаган бўлса, қисман шу иарса чеклайдикп, ишчилар капиталистлар синфи учун фойда келтира оладигап йўсинда ишла- тилишлари мумкин бўлгап вақтдагина ўзларига иш топа оладилар. Ҳамма ҳақЕкқий кризисларнипг пировард сабаби ҳамиша оммапинг кашшоқлиги ва истеъмолининг чекланганлиги бўладики, бу пиро- вард сабаб капиталистик ишлаб чиқаришпииг ишлаб чиқарувчи кучларпи ривожлантиришда, бундай ривожлантиришпииг чегараси фақат жамиятнииг абсолют истеъмол қобилияти бўлади, дегап фа- раз билан иш тутиш йўлидаги иитилишларига қаршилик кўрса- тади.
Ҳарҳолда капиталистик жиҳатдан тараққий қилгап миллатлар- даги унумли капиталнинг ҳақиқатан камчилиги тўғрисида ё асосий озиқ-овқат маҳсулотлари ёки энг муҳим саноат хом ашёлари етиш- тиришда ҳамма жойда ҳосил бўлмаган вақтдагипа ran бўлиши мум- кин.


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚПҚИЙ КАПИТАЛ. — I
481
даи қўшилишиб кетади. Векселни дисконт қилишда ссуда фақат помигагина олинган қарз бўлади. Фабрикант ўз маҳсулотипи век- селга сотиб юборади ва бу векселини billbroker * да дисконт қила- дп. Ҳақиқатда вексель даллоли ўз банкирининг кредитини қарз беради холос, банкир эса ўз навбатида унга омонат пул қўйганлар- цинг пул капиталини даллолига қарз беради, пулларни омопат қў- ювчилар эса саноатчилар билан савдогарларнинг ўзлари, ишчилар (омонат кассалари воситаси билап), шунингдек ер рентаси олувчи- лар ва бошқа уиумсиз синфлардир. Шундай қилиб, ҳар бир инди- видуал фабрикант ва савдогарнинг мўмай резерв капиталга эга бў- лпш, шунингдек, капиталпинг ҳақиқатан қайтиб оқиб келишига карам бўлиш зарурати бартараф қилинади. Лекин, иккиичи томон- дан, қисман сохта векселлар туфайли, ^исман эса вексель босиб чиқаришни ўз олдига бирдан-бир мақсад қилиб қўйган товар муо- малалари туфайли бутун процесс шу цадар мураккаблашиб кета- дики, қисман алданган пул кредиторлари ҳисобидан, цисман алдан- ган ишлаб чиқарувчилар ҳисобидангина ҳақиқатан капиталнинг япа қайтиб келишига эришилгандаи кейин ҳам капитали тўхтовсиз цайтиб оқиб келадиган жуда тўкис корхона деган цалбаки пом яна узоқ вақтгача бемалол сақланиб туриши мумкин. Шунинг учуп ҳам корхоналар бевосита синиш олдидаи ҳамиша жуда соғлом корхона- дай бўлиб кўринади. Чунончи, 1857 ва 1858 йиллардаги «Reports on Bank Acts» буиинг энг яхши мисолидирки, бунда ҳамма банк- ларпипг директорлари, савдогарлар, хуллас, лорд Оверстон бошлиц экспертликка таклиф қилинганлариинг ҳаммаси, 1857 йил август- да кризис бошланиб кетишидан нақ бир ой илгари ишларининг гуллаб-яшнаётганлиги ва соғлом авж олиб бораётганлиги билан бир- бпрларини табрик цилган эдилар. Тук ҳам ўзининг «History of Prices» да ҳар бир айрим кризисни тарихий жиҳатдан баён қилган- да шу хомхаёлга учганлиги кишини ҳайратда қолдиради. Бирдани- га синиш бошланиб кетгунча корхоналар ҳамиша жуда соғлом бў- ладилар, корхоналарнинг ишлари ҳам жуда равнақ топаётган бў- лади.
Эидц пул капитал жамғарилишига қайтайлик.
Царз бериладиган пул капиталнинг ҳар қандай ошиши ҳақиқий капитал жамғарилиши ёки такрор ишлаб чиқариш процессининг кспгайиши деган ran эмас. Бу нарса саноат циклининг у бошдан кечирган кризисдан кейин бевосита келадиган фазасида, ссуда ка- питал кўплаб ишсиз ётган вақтда ҳаммадан аниқроқ намоён бўла- Ди. Ишлаб чиқариш процесси қисқариб (инглиз саноат округлари- Да 1847 йил кризисидан кейин ишлаб чиқариш учдан бир ҳисса ^исцариб кетган эди), товарлар баҳоси ўзининг энг пастки пуқта- СИга етганда, соҳибкорлик руҳи фалаж бўлганда, мана шундай
— вексель даллоли. Ред.


482
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
пайтларда паст процент даражаси ҳукмроплик дилади, бу эса айни ҳолда саноат капитали қисқарганлиги ва фалаж бўлгаплиги орқа- сида ссуда капитал миқдорининг ошганлигиии кўрсатади, холос. Товар баҳолари пасайгапда, оборотлар камайгапда, иш ҳақига сарф қилинган капитал камайганда, албатта, муомала воситалари озроқ талаб қилинади, иккипчи томондап, чет давлатлардан олипган царзлар қисмап тиллапииг чиқиб кетиши туфайли, қисмап банкрот бўлишлар туфайли тугатилгандап кейин дунё пулларининг амал қилиши учун цўшимча пулга эҳтиёж цолмайди; ниҳоят, векселлар- ни чўтлаш операцияларинипг ҳажми шу векселлар миқдори ва уму- мий суммаси цисқариши билан бирга қисқариб боради,— булар ҳаммаси ўз-ўзидан маълум бир иарса. Ссуда пул капиталга — ҳам муомала воситаси тариқасидаги, ҳам тўлов воситаси тариқасидаги ссуда пул капиталга — талаб шунинг учун камаяди (янги капитал чиқимлари тўғрисида ҳали ran бораётгани йўк), шунипг учун бу капитал миқдори писбатан мўл бўлиб цолади. Лекип шу билан бирга бундай шароитларда ссуда пул капитал таклиф қилиш ҳам анча ошиб кетади, буни кейинчалик кўриб ўтамиз.
Масалан, 1847 йил кризисидан кейин «оборотлар қисқариб пул жуда мўл-кўл» бўлиб кетди («Comm. Distress» 1847—1848. Evidence № 1664), «савдо-сотиқ ишлари мутлақо тўхтаб қолганлиги ва пулни ишга солишга деярли ҳеч имконият қолмаганлиги» орқасида процеит ставкаси жуда паст эди (ўша жойда, 45-бет [№231]. Ли- верпулдаги Қирол банки директори Хожсоининг берган гувоҳлиги). Бу жанобларнинг қандай ҳуда-беҳуда гапларни ўйлаб чиқаришла- рини аниқлаб олмоқ учуп қуйидаги жумлага мурожаат қилиш ло- зим (Хожсон яна буларнинг энг яхшиларидан бири):
«Тапглик» 1847 йил «ҳақиқатан мамлакатда пул капиталнинг камайиши орқасида пайдо бўлди, бунга қисман дунёдаги ҳамма мамлакатлардан келти- рилган моллар учун олтин билан ҳақ тўлаш зарурлиги, цисман оборот капи- талини (floating capital) асосий капиталга айлантириш зарурлиги сабаб бўл- ди» [ўша жойда, 63-бет, № 466].
Оборот капиталининг асосий капиталга айланиши қандай қилиб мамлакатдаги пул капиталпи камайтиришини ҳеч тушуниш мум- KiiH эмас; чунки, масалан, ўша вақтларда асосап капитал ишга со- лиигап темир йўллар қурилишида виадуклар қуриш учуи ёки из ясаш учун тилла пул ҳам, қоғоз пул ҳам ишлатилгап эмас, темир йўл акцияларига қўйилган пуллар эса, улар шу акцияларпи сотиб олишда депозитга цўйилгаплигидап, бапкдаги ҳар қапдай депозит қплинган пуллар сингари амал қилиб турди ва, юқорида кўрсатиб ўтилганидай *, маълум вақтгача ссуда пул капитал мивдорини оши- риб борди; пуллар ҳақиқатан қурилишга сарф қилипганлиги сабаб- ли улар мамлакатда харид ва тўлов воситалари тариқасида муома- лада бўлди. Асосий капитал экспорт қилинишга яроқли буюм бўл- маганлиги учунгина оборот капиталипинг асосий капиталга айла-
* Шу томнинг 462- бетига даралсин. Ред,


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
483
пишипинг пул капиталга дахл қилиши мумкин эди, шундай бўлган-
ҳам ўз-ўзидап тушиб қолади, демак, навд пул тариқасида ёкп ёшби тариқасида тўпланган капитал ҳам ўз-ўзидап тушиб қолади. Лекин мана шу текширилаётган даврда ипглиз экспорт буюмлари ҳам ха- ридор тополмасдан чет давлат бозорларидаги омборларда тог-тоғ бўлиб уюлиб ётгап эди. Ўз корхоналарипипг нормал капиталпдан бир қисмини темир йўл акцияларига жойлаган ва шу сабабдан ўз ишларини давом эттириш учун қарз олииадиган капиталга боғлиқ бўлиб қолгаи Манчестер ва бошқа жойлардаги савдогарлар ҳамда-. фабрикаптларпинг floating capital ҳациқатан мустаҳкам бирикти- рилган бўлиб, ўзлари ҳам бунинг оқибатларипи татпб кўрдилар. Лекип уларнинг корхоналарига тегишли бўлгап капиталнп улар улдан чиқариб олиб темир йўллар соҳасида ишга солмасдап, балки, масалап, кончилик соҳасида ишга солганларида ҳам худди шупдай патижага эга бўлар эдилар, бу копчилик ишинипг маҳсулотлари — темир, кўмир, мис ва ҳоказолар — ўзлари floating сарйаГдирлар.— Ҳосил бўлмаганлиги, четдап ғалла келтирилиб, четга олтип чиқа- рилганлиги орқасида бўш пул капиталиипг ҳациқатан камайиши темир йўл спекуляцияларига ҳеч цандай алоқаси бўлмаган факт эди.
«Деярлп ҳамма савдо фирмалари темир йўлларга пул пшлатиб, ўз кор- хопаларипи бир дадар маблағсиз қолдира бошладилар» [ўша жойда, 42-бет].— «Бу савдо фирмалари темир йўлларга бу қадар кўп ссуда бериб, ўз ишлари- нп давом эттириш учун векселларни чўтлатиш йўли билан ўз навбатида банк- лардан жуда кўп капитал царз олишга мажбур бўлдилар» (ўша Хожсон, ўша жойда, 67-бет). «Манчестерда темир йўл спекуляциялари натижасида кўп ки- пшлар жуда катта зарар кўрдилар» (Р. Гарднер, «Капитал»нинг I китобиг XIIT боб, 3, с125 ва бошқа жойларда бир неча марта цитата қилиб олинган; № 4884 гувоҳлик, ўша жойда).
1847 йил кризисининг асосий сабаби бозорнинг молга тўлиб-тош- гаплиги ва Ост-Ипдия товарлари билан савдо қилишда спекуляция- пипг беҳад кучайганлигидир. Лекин, бу соҳада жуда бой фирмалар- пп сипишга олиб келган бошқа ҳолатлар ҳам бўлди:
«Уларнинг маблағлари мўл-кўл эди-ю, лекин бу маблағлар ликвпд маб- лаглар эди. Уларнинг бутун капитали Маврикия оролидаги ер мулкда ски Ппд"го ва ^анд заводларида ишга солинган эди. Кейинчалик улар ўз устлари- 1 a оОО 000—600 000 фуит стерлинг миқдорида мажбурият олганларида, век- еллари учуп тўлов тўлашга ҳеч қандай бўш маблағлари қолмаганлиги маъ- гпМ булди ,ва пиРовардида ўз векселларига тўлов тўлаш учун улар бутунлай 'Редитга кўз тутишларй лозим эканлиги маълум бўлди» (Ч. Тёрпер, Лпвер- v лдаги иирик Ост-Индия савдогари, № 730, ўша жойда).
г Я^.г?а бизпипг цўлимизда Гардперпинг бергап гувоҳликлариг (А° 4872, ўша жойда):
л»п *сапп°” шаРтпомаси тузилгандап кейин дарҳол мамлакат учун Хптой би- 01П1лдикД0М?ЗНИ жуда кепгайтириш жиҳатидан шундай кенг имкониятлар Хитой Л 0изнипг ишлаб тургап ҳамма фабрпкаларимизга қўшимча бўлио, озорларпда энг бозорп чадқон ип газлама тайсрлаш учуп кўпгипа


484
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
махсус йирик-йирик фабрикалар қурилди.—-4874. Бу ишларнинг оқпбати нима бўлди?— Таъбирга қалам ожизлик циладиган ўтакетган хонавайронлик бўл- дп; 1844—1845 йилларда Хитойга чиқарилган ҳамма моллар учун жами сум- мадан % дан кўпроқ пул ундирилмаган бўлса керак, деб ўйлайман; Хитой- дан қайта экспорт қилинадигап асосий мол чой бўлганлигидан ва бизни жуда умидвор цилгапликларидан, биз фабрикантлар чойга пошлина жиҳатидан катта-катта имтиёзлар берадилар, деб цаттиқ ишонган эдик».
Шупдай цилиб бизиипг олдимизда ииглиз фабрикантларининг жуда соддалик билаи ифода қилингап ғалатп кредоси турибди:
«Бизнинг чет эл бозоридаги савдомиз бу бозорнинг товар харид қилпш қобплияти билан чеклапмайди, лекин бу савдо бу ерда, бизнипг мамлакатп- мизда, саноат молларимиз эвазига цайтариб олинадиган маҳсулотларни истеъ- мол ^илиш қобилиятимиз билан чекланган».
(Англия билан савдо-сотиқ қиладиган писбатан камбағал мам- йакатлар инглизларнинг ҳар қанча молига ҳац тўлаши ва упи ис- теъмол қилиши албатта мумкин эди, лекин, афсуски, ўз экспорти учун айирбош цилиб олгап маҳсулотларини истеъмол қилиш бой Англиянипг қулидан келмайди.)
«4876. Мен дастлаб баъзи бир товарларимни четга чиқариб, тахминан 15% зарарига сотдим; бунда мен, агентларим бу ерда мана шу зарарпи қоплаш учун етарли даражада кўп фойда олиб қайта сотишга имкон берадиган баҳода чой сотиб оладилар, деб жуда ишонган эдим; лекин фойда олиш ўрнига, баъ- зан 25% ва ҳатто 50% зарар кўрдим.—4877. Фабрикантлар ўз ҳисобларига экспорт қиладиларми?— Кўпинча шупдай бўлади; бу ишдан ҳеч пима чиқмас- лпгини савдогарлар тез орада фаҳмлаб олдилар шекилли, шундан кейин бу ишларда ўзлари иштирок қилишдан кўра, фабрикантларни ўз маҳсулотлари- ни ўзлари жўнатишларига кўпроқ рағбатлантириб турдилар».
Аксинча, 1857 йилда кўпроқ зарар кўрганлар ва банкрот бўл- ганлар савдогарлар бўлди, чунки бу гал фабрикантлар бегоналар- нинг бозорларини «ўз ҳисобларига» тўлдириб юборишни савдогар- ларнинг ўзларига цўйиб қўйдилар.
Пул капиталнинг ошишига шу нарса сабаб бўлиши мумкинки, банк ишлари кенгайиши билан (кейинровда Ипсуич райопи тўғри- сидаги мисолга царалсин, унда бир цанча йил давомида, 1857 йил олдидан бевосита фермерларнинг цўйган омонат пуллари тўрт ба- равар ошиб кетган эди*), илгари хусусий шахснинг хазииаси ёки мопета запаси бўлган нарса маълум муҳлатга ссуда капиталга айлапади. Лондои акционерлар банклари омонат пуллар юзасидан процеит тўлай бошлаганларидан кейин бу бац^ларда омопат пул- ларнинг кўпайиб кетиши пул капиталнинг кўпайишини ифода қплмагани сингари, пул капиталнинг бундай ўсиб бориши ҳам упумли капиталнинг ўсишипи ифода қилмайди. Ишлаб чиқариш мицёслари ўзгармасдан қолар экан, пул капиталнинг бундай кўпа- йлши упумли капиталга нисбатан ссуда пул капиталнинг мўл-кўл


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
485
мупосабати бплан, капитал таклифини оширишга тўсиқлик
бУпишига сабаб бўлади, холос. Процептлар даражасипинг пастлити хам шундан.
Дгар такрор ишлаб чи^ариш процесси яна ҳаддап ортиқ зўр бериб ишлаш олдидан бўладиган гуллаш даражасига етадигап бўл- са коммерция кредити ғоят кенгайиб кетади, бу билан ўз павба- тпда капиталларнинг яна қайтиб оқиб келишини осонлаштириш ва пшлаб чиқаришни кенгайтириш учуц ҳақиқатан япа «соғлом» ба- зис яратилади. Ишлар шундай бўлгапда процент ставкаси ўз мини- мумини гарчи оширса ҳам, лекин ҳамон паст бўлиб туради. Аслида бу бирдан-бир шундай давр бўладики, бу даврда, процент ставкаси паст, демак, ссуда капиталнинг нисбатан мўл-кўллиги саноат капи- талинипг ҳациқатан кенгайишига мувофиқ бўлади, деб айтиш мум- кпп бўлади. Капиталпинг ^айтиб келишииинг осонлиги ва мунта- замлиги, коммсрция кредитинипг кенгайиши талабнипг кучайганлигига қарамасдан, ссуда таъмип этади ва процепт ставкаси даражасипл килади. Иккипчи томопдан, фақат энди ҳеч қандай запас капитали, хатто умуман ҳеч қапақа капитали бўлмагани ҳолда иш юргизиб тургап ва шу сабабдаи бутуплай пул кредит ёрдами билан опера- ция қилиб турган текин даромад корчалонлари каттагина роль ўйнай бошлайдилар. Бунга яна асосий капиталнинг ҳамма формаларда кат- тагина даражада ўсиши ва жуда кўп янги йирик корхоналарнинг очилиши ҳам келиб қўшилади. Энди процеит ошиб ўзининг ўртача даражасига етади. Янги кризис бошланиб кетганда, кредит тўсатдан пўқ бўлиб колиб, тўловлар тўхтатилиб, такрор ишлаб чиқариш про- цесси фалаж бўлиб қолганда, ана шу тавдирда процент яна ўзи- 1-шпг максимум даражасига етади ва, юқорида кўрсатиб ўтилгап истисноларни ҳисобга олмаганда, ссуда капитал деярли мутлақо етпшмай қолиши билан бирга ишсиз қолган саиоат капиталп ҳам керагидап ортиқ бўлиб қолади.
Демак, ссуда капиталнипг ҳаракати, бу ҳаракат процент став- касшшпг кўтарилиб-тушиб туришларида ифода қилингапидай, уму- мап сапоат капиталлпипг ҳаракатига қарама-қарпш томопга қараб ҳаракат қилади. Процентнинг паст, лекин ўз минимумидап юдори турган ставкаси кризис тугагач ишоичнинг «яхшилапиши» ва ўси- ишга мувофиц келадиган фаза, айниқса процент ўзинипг ўртача миқдОрИга — минимум билан максимумдан бир хилда узоқ бўлган Миача мпкдорига етадиган фаза,—ссуда капиталпинг мўл-кўлли- гп бплап сапоат капиталининг кўпроц кенгайишипинг бир-^бирига келишипп фақат мана шу икки момент ифода қиладии тт т циклинииг бошида процептпинг паст ставкаси сапоат
эса процептнинг ортиқ бўлишига г паст роқ пап - " риспадикрц коммерция кредити срақат оз-
хамоп ?ажада бинк кредитига муҳтож бўлади, чунки бу кредит
* V О _Г1 \/ ьГТ/ТТ^ П Т ТГЧтт m ~
Лекин саноат т -
J-n vx*AAAXXXX1 Л. JJLJU.XJ.X JLJ
югх)ИТаЛИИИПГ К‘ИС1^аРишига, циклнинг охирида тўГ ,ставкаси саиоат капиталининг керагидап upini\ пропепКеЛаДИ’ <<^хшиланиш>> билан бир вақтда бўладиган г пок тг/ ставкаси шуни кўрсатадики^ коммерция кредити фақат хам Д1?ЭЖада банк кредитига муҳто •аМОП У3 «Учига ўзи таянган бўлади.


486
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Бу сапоат циклининг аҳволи шуидай бўладики, бирипчи турт- ки берилдими, ўша бир доиравий оборотнинг ўзи вақти-вақти би- лан қайта такрор қилиииши лозим8). Депрессия ҳолатида ишлаб чиқариш илгариги циклда эришган ва эидиликда бунинг учун тех- иика базиси қурилгап даражадан паст тушиб кетади. Гуллаш вақ- тида — ўртача даврда — ишлаб чиқариш шу базисда янада ривож- ланиб боради. Ортиқча ишлаб чиқариш ва фирибгарликлар даври- да ишлаб чиқарувчи кучлар энг юқори даражага етиб, ҳатто ишлаб чиқариш процессининг капиталистик чегараларидан ҳам ўтиб ке- тади.
Кризис даврида тўлов воситалари етишмаслиги ўз-ўзидан рав- шан бир нарса. Векселларнинг қайтарилиши товарларнинг ўзлари- нинг метаморфозалари ўрнини олади, қанча кўп савдо фирмалари фақат кредит воситаси билан иш кўргаи бўлсалар, худди шундай вақтларда товарларнинг метаморфозалари ўрнини олиш шунчалик кўпаяди. 1844—1845 йиллардаги қонунлар сингари жоҳилона ва беъмани банк қонунлари бу пул кризисини кучайтириши мумкип. Лекин ҳеч цандай банк қонунчилиги кризисни бартараф қилол- майди.
Такрор ишлаб чиқариш процессипинг ҳамма ўзаро муносабат- ларп кредитга асослангап ишлаб чиқариш системаси вақтида кре- дит бирданига тўхтаб қолиб фақат пақд пул билап тўловгипа кучга эга бўлиб турган бўлса, шундай ҳолда кризис бошлаииб кетиб ҳам- манпнг тўлов воситалари топиш пайига тушиб қолиши турган ran. Шу сабабдан, юзаки қараганда, бутуп кризис фақат кредит кризи- си ва пул кризисидай бўлиб кўринади. Дарҳақиқат, ҳамма ran век- селни қандай қилиб пулга айлантиришдангина иборат. Лекин бу векселлар кўпчилик ҳолларда аслида олди-сотдидан иборат бўлади, 8) {Бошқа ерда кўрсатиб ўтганимдай (К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 34—35-бетларга қаралсин), сўнгги катта умумий кризис вақтидан буён бу соҳада бир цадар бурилиш бўлди. Цикли ҳозирча ўн йил давом қилган вацтли процесснинг ўткир формаси, афтидан, ўз ўрнини кўпрод дам-бадам такрорлачшб ту- радиган, узоққа чўзиладиган, турли вақтларда турли саноат мамлакатларига дахл циладиган формага — ишлар нисбатан цисқа вақт ичида сал-пал яхшиланиб, нисбатан узоқ вақт давом этадиган тангликка бўшатиб берганга ўхшайди. Эҳтимол, бу — цикл муддатининг фақат чўзилиши ҳам бўлиши мумкин. Жаҳон савдосининг, гўдак- лик даврида, 1815—1847 йилларда тахминап беш йиллик цикл бўлиб турарди; 1847 йилдан 1867 йилгача цикл анпқ ўн йиллик эди. Биз ҳозир мисли кўрилмаган кучли янги жаҳон кризиси тайёрланаётган даврда яшаётган эмасмиканмиз? Бир цанча фактлар шундан далолат бериб турибди. 1867 йилдаги кейинги умумий кризис вақтпдан буён катта-катта ўзгаришлар юз берди. Алоқа воситаларининг ғоятда ўсиб кетганлиги — океан кемалари, темир йўллар, электр телеграфлар, Сувайш канали — бпринчи марта ҳақикатап жаҳон бозоринп вужудга келтирди. Илгарп саноатни .монополпя цилиб олгаи Англия билан бир қаторда, конкуреиция цилувчи бир қанча саноат мамлакатлари майдонга келди; Европанипг ортиқча капиталини ишга солиш учун дунёдаги барча мамлакатларда янада кўпроқ кенг ва хилма-хил соҳалар пайдо; бўлдпки, бунинг натижасида капитал анча кенг тақсимланиб, ҳаддан ошиб кетгая маҳаллий спскуляция ишлариии бартараф қплиш осоп бўлиб қолди. Мана шулар^ нинг ҳаммаси соясида эски кризис ўчоқларининг кўпчилиги ёки кризисга сабаб бў*; ладиган омиллар ё йўқотилди ёки жуда заифлашиб қолди. Шу билаи бирга ички бозордаги конкуренция картеллая ва трестлар олдпда орқага чекинмоқда, ҳолбуки ташцп бозорда бу конкуренция бож тўловлари билан чекланиб турибди, Англиядаь бошқа ҳамма катта саноаткор мамлакатлар ўзларини шундай тўловлар билан ҳимоя «илпб олганлар. Лекин шу бож тўловларинииг ўзи жаҳон бозорида хукмронлш қилиш масаласини ҳал қилиши лозим бўлган охирги ялпи сапоат урушига қуролла’ нишдан бошқа нарса эмас. Шундай қилиб, эски кризис хилларининг такрорлани: шига тўсқинлик қилувчи элементлардан ҳар бирида келажакдагн яна ҳам каттароь «ризисларнииг уруғи бор. — Ф. Э. }


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
487
бутун крпзиспипг иегизи шу олди-сотдининг ижтимоий эҳтиёж чегараларидан четга чиқиб кетишидап иборат бўлади. Лекип шу билан бир қаторда бу векселларнииг жуда катта қисми шупчаки цалбаки операциялар бўлади, эпди бу операцияларнипг пиқоблари йиртилиб, ҳақиций башарасн очилиб қолади; сўпгра, у бировлар- пинг капитали билан қилингап спекуляциялар ва ҳалокатга учраган операциялар бўлади; пиҳоят, баҳоси тушиб кетгап ёки ҳатто ҳеч coin лмай қолгап товар капиталлар бўлади; ё бўлмаса, капиталпипг цайтиб оқиб келиши бўладики, эндиликда ҳеч бир ҳолда бунинг амалга оширилиши мумкип бўлмай қолади. Мапа шу такрор иш- лаб чицариш процессипипг зўрлик билап кепгайтирилишидап ибо- рат сунъий системапи қандайдир бирор бапкиипг, масалап, Апглия бапкипипг ўз қоғозлари ёрдами билап ҳамма спекулянтларпи етиш- май тургап капитал билан таъмип қилиши ва баҳосп тушиб кетгап ҳамма товарларпи уларпииг илгариги помипал қпйматида сотиб олиши йўли билан соғайтириш мумкип эмас, албатта. Айтмоцчи, бупда ҳамма парса сохта тус олади, чупки бу қоғоз дупёсида ҳеч бир ерда реал бир баҳо ва упипг реал моментлари ўзипи кўрсат- масдап, фақат ёмбилар, металл пуллар, бапкпотлар, векселлар, қим- матли қоғозларгипа қатпашади, холос. Мамлакатпипг пул муасса- салари жуда ҳам тиғиз жойлашгап Лопдоп сингари марказларда бундай сохтагарликларнинг таъсири айниқса кучли бўлади; бутуп процесс тушупиб бўлмайдигап бир ҳолга киради; бу парса ишлаб чи^ариш марказларида камроқ намоёп бўлади.
Айтганча, саноат капиталипипг кризислар вақтида рўй беради- ган ҳаддап зиёд мўл-кўллиги тўғрисида .мапа буларпи айтиб ўтиш керак: товар капитал потепциал суратда шу билап бирга пул капи- тал ҳамдир, яъпи товар баҳосида ифода қилингаи муайяп қиймат суммасидир. Бу капитал истеъмол қиймати бўлгаплигидап, маълум истеъмол буюмларипипг маълум миддори ҳамдир, бинобарип, бу истеъмол буюмлари кризис вақтида ортидча бўлиб цолади. Лекин, ўзида пул капитал тариқасида, потепциал пул капитал тариқасида бу капитал доимо кепгайиб ва цисқариб туради. Кризис арафасида ва кризпс вақтида товар капитал ўзииипг потепциал пул капитали сифатпда кисқаради. Бу капитал ўз эгалари ва кредиторлари учун (шуниигдек, векселлар ва заёмларнипг таъмипоти сифатида ҳам) сотиб олипгап вадтдагига ва упга асослангап чўтлаш ва гаров опе- рациялари амалга оширилиб тургап вақтдагига қарагапда камроқ пул каппталдан иборат бўлади. Агар мамлакатпппг пул капитали танглик вақтпда камайиб кетади, дегап гаппипг маъпоси шу бўла- диган бўлса, бу товарларпинг баҳосп тушиб кетгаилигини дайд қи- лиш билап бирдай парсадир. Бироц баҳолариипг бупдай пасайиб кетиши уларпииг илгариги ошиб кстган ҳолатипи япа ўз жойига цайтарадп, холос.


488
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
гап ҳолат бўлмиш баҳолар ошгап даврда кўпипча ўзгарлгай қолади. Шу сабабдаи уларпипг истеъмол қобилияти писбатап пасайпб ке- тади, шу билан бирга такрор ишлаб чиқариш умумий суммасипипг улар истеъмоли учун нормал суратда сарф қилиниши лозим бўлган цисмипи цоплаш қобилияти ҳам пасайиб кетади. Ҳатто уларпипг талаби, номипал суратда ўзгармаган тақдирда ҳам, аслида у па- сайиб кетади.


XXX БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — I
489
такрорлапади. Эпди олтип Апглияга оқиб келади, бошца мамлакат- дан эса олтип чиқиб кетади. Бир мамлакатда ортидча бўлиб четга чиқарилган нарса бошқа бир мамлакатда четдап ортицча келти- рилган парса бўлади ва аксипча. Лскип ташқаридап керагидан ортиқ келтириш ва ташқарига керагидаи ортид чиқариш ҳа^мма мамлакатларда ҳам бўлгап эди (биз бу ерда унумсизлик ва шу ка- бп ҳолатларни эмас, балки умумий кризиспи кўзда тутиб гапираяп- миз), яъни ортицча ишлаб чидариш бўлган эди, бупга кредит ва шу кредит бплап бир қаторда давом қилган ҳолат бўлмиш баҳолар- иинг ялппсига ошиб кетгаилиги ёрдамлашгап эди.
1857 йилда Қўшма Штатларда кризис бошлапиб кетди. Апглия- даи Америкага олтип чиқиб кетди. Лекип Америкада баҳолариинг ошиб кетиши тўхташи билан Апглияда кризис бошлапиб котди ва Америкадаи Апглияга олтипиииг оқиши бошлапди. Апглия билап контипент ўртасида ҳам худди шундай бўлди. Умумий кризис дав- рпда тўлов балаиси ҳар цапдай миллат учуп, ҳарҳолда коммерция жиҳатидап ривожлапгап ҳар цапдай миллат учуп иоқулайдир, ле- кпп бу ноқулайлик, ҳамиша, иавбатма-павбат ўц узиш вақтида бўл- гапи сингари, тўлов павбати етганда бир миллат кетидан иккипчи миллатда ўзипи кўрсатиб туради ва кризис бирон мамлакатда, масалан, Апглияда бошлаииб кетгаи ҳамопо бу муҳлатларпи жуда кпсқа вақт доирасига сидиб дўяди. Ана ўшапда бу мамлакатлар- шшг ҳаммаси ташқарига бирдапига ва жуда кўп мол чицаргаплиги (демак, керагидап ортиқ ишлаб чицарганлиги) ва ташқаридан жуда кўп мол келтирганлиги (демак, керагидап ортиқ савдо қил- ганлиги), уларпипг ҳаммасида парх-паво жуда ҳам ошиб кстганли- ги, кредит бўлса ҳаддап зиёд тапг аҳволда қолгаплиги апиқ ва рав- шан бўлади. Шу билап ҳамма ерда бир хил сипиш юз беради. Сўнг- ра олтшшипг оқиб чициб кетиши ҳамма мамлакатларда павбатма- павбат маълум бўлади ва ўзипииг умумий ҳодиса эканлиги билан: 1) олтиппинг оқиб чиқиб кетиши кризиспинг сабаби эмас, балки фақат унппг юз бериши экаилигипи, 2) турли миллатларда кризис- нипг бприн-кетип юз бериши бу миллатларнипг ҳар биринипг танг- Ғ)П билап ҳисоб-китоб дилиш павбати қачоп келишини, уларнинг кризис муҳлати қачои келиши ва улардаги пипҳоп элемептлар қа- чоп етплиб портлашипигипа кўрсатиб бсришипи исбот қилади.
Ииглиз ицтисодчилари учуп шу ларса характерлики,— эслатиб утишга арзийдигап иқтисодий адабиёт эса 1830 йплдап бошлаб асосап currency *, кредит, кризислар тўғрисидаги адабиётдан ибо- рат бўлпб қолди,— улар, кризис даврида ташдарига асл металл чи- Царишни, вексель курси ўзгарса ҳам, нуқул Апглия пудтаи наза- ридан соф миллий ҳодиса деб биладилар ва уларпипг бапклари ^ризис даврида процент ставкасини ошириб турганда Европадаги Ҳамма банкларнинг ҳам худди шундай қилишини, агар бу- уп Англияда олтин оқиб чиқиб кетяпти деб дод-вой кўтарилаётган


490
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
бўлса, эртага Америкада, индипга Гермапия билап Фрапцияда ҳам шупдай дод-вой кўтарилиши каби факгдап бутуплай кўз юмади- лар.
1847 йилда «Апглияпипг жорий мажбуриятлари» (асосап ғалла мажбури- ятлари» тўлапиши лозим эди. Афсуски бу мажбуриятларпипг кўпчилик қис- ми банкрот бўлиш йўли билап тўлапиб кетди». (Вой Англия банкрот бўлиш- лар срдами бплап коптипент ва Амерпкага нисбатап ўз цўлини бўшатиб олди.) «Мажбуриятлардап бапкрот бўлишлар орқали дутулиш мумкин бўлма- ганидан, улардан четга асл металл чиқариш билап қутулдилар» («Report of Committee on Bank Acts», 1857).
Демак, Апглияда кризис бапк қопупчилиги билап кескиплашти- рилар экан, бу цопунчилик четга ғалла чпцарувчи миллатларга аввал ғалладан, сўпгра эса ғалла учуп тўлападигап пул жиҳатдан фириб бериш учуп ишлатиладигап воситадир. Шупдай қилиб, ўз- лари қимматчиликдап бир цадар зарар кўриб тургап мамлакатлар- пгшг шупдай вақтда четга галла чиқаришпи тақиқлаши Апглия бапкипипг четдап ғалла келтириш орцаспда пайдо бўлгап «маж- буриятлар тўловипи» мана шу «бапкрот бўлиш воситаси билап» тўлаш плапига қарши эпг рационал кураш воситасидир. Агар ғал- ла етиштирувчилар ва спекуляптлар мамлакат фойдасини деб ўз фойдаларинипг бир дисмидап маҳрум бўлсалар, бу парса уларнилг Апглия фойдаспга ўз каттиталларидап маҳрум бўлишларидап кўра апча яхширокдир.
Шу айтилгаплардап кўрипиб турибдики, кризис вақтида ва уму- мап ишлар тапгликка учрагапда товар капитал ўзиппяг потепциал пул капитал памояпдаси бўлиш хосиятидап апчагитта даражада маҳрум бўлади. Сохта капитал тўғрисида, процоптлп қоғозлар тўг- рисида ҳам худди шупдай дейишга тўғри келади, чупкп уларпииг ўзлари биржада пул капитал тариқасида муомала дпладилар. Про- цспт ошгапда уларпиттг баҳоси тушади. Сўпгра, умумап кредит етишмай туриши орцасида уларпипг баҳосп пасаяди, кредит про- цептли доғозларпппг мулкдорлариии пул топиш учуп шу қоғозлар- пи тўп-тўп қилиб бозорга чидаришга мажбур этади. Пиҳоят, акция-| лариипг баҳоси тушиб кетадп, бупга сабаб дисмап даромадларпинг камайиши (акцттялар эса шупдай даромад олиш учуп гувоҳнома^ лик хизматипи бажарадилар), цисмап эса ўзлари ифода қиладигаг^ корхопаларпипг кўпипча сохта корхопалар экаплигидир. Кризис? вақтпда бу сохта пул капитал жуда ҳам камайттб кетади, шу билаи бирга бупдай капптал эгалари учуп бозорда шу капитал юзасидан иул олиш имкопияти камайиб қолади. Лскип бу димматли доғоз- лар курситтипг камайиб кетиши улар ифода қиладигап ҳақиқий капиталга ҳоч дандай дахл дттлмайди, аксипча, уларпипг эгаларп* нипг тўлов қобилиятига жуда кучли таъсир кўрсатадп. *


[ 491
ЎТТИЗ БИРИИЧИ БОБ
ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ.-П
(давоми)
Ссуда пул капитал формасидаги капитал жамғарилиши ҳақиқий жамгарплиш билап, кепгайтирилгап такрор ишлаб чиқариш про- цесси билап кай даражада бир-бирига тўғри келиши масаласипи биз ҳали ҳам тамом қилгапимиз йўқ.
Пулпипг ссуда пул капиталга айлапиши — пулпипг упумли ка- ииталга айланишига қарагапда апча оддий ҳодисадир. Лекпп биз бу ерда икки парсани:
1) пулиипг ссуда капиталга оддий айлапишипи;
2) капиталиипг ёки даромадиипг пулга айлапишипи — ссуда капиталга айлапувчи пулга айлапишипи бир-биридан фарқ қили- шимиз лозим.
Сўпгги моддада кўрсатилгап шароит мавжуд бўлгапдагипа са- поат капиталинипг ҳақиқий жамғарилишига мос тушадиган ссуда капиталпипг ижобий жамғарилиши мавжуд бўлиши мумкин.
1) ПУЛЛАРНИИГ ССУДА КАПИТАЛГА АЙЛАПИШИ


492
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
да коммерция кредитининг банк кредитидап нисбатан мустацилли- гини — капиталнипг қайтиб оқиб келиб тургаплигига, кредит муҳ~ латларининг қисқалигига ва кўпроқ ўз капитали билаи иш олиб боришига асослапгаи мустақиллигипи ифода қилади. Бировларнипг ссуда капиталига кўз тутган спекуляптлар ҳали юриш бошлагап- лари йўқ; ўз капиталлари билап иш олиб бораётган кишилар one- рацияларни деярли бутунлай кредит ҳисобидан олиб боришдап ҳали узоцда турадилар. Биринчи фазада ссуда каппталпипг ортиқчалиги ҳақиқий жамғарилишиинг тўғридан-тўғри аксипи ифода қилади. Иккинчи фазада у такрор ишлаб чиқариш процесси- пинг япгидап кенгайишига тўғри келади, у билап биргаликда да- вом цилади, лекип упипг сабаби эмас. Ссуда капиталпипг ортит^ча- лиги камая бошлайди, у писбий бўлиб, ҳозирча талабга писбатангп- на шупдай. Ҳар иккала ҳолда ҳақиқий жамғарплиш процессинипг кепгайишига қулайлик бериб тургап ҳол шуки, биринчи ҳолда паст баҳоларга, иккинчи ҳолда секиплик билап ўсувчи баҳоларга мос келадигап паст процепт фойданииг соҳибкорлик даромадига айла- нувчи қисмипи ошириб юборади. Бу ҳол максимал гуллаш даврида процептнипг ошиб ўрта даражага етиши вактида яна кўпроқ юз беради, чунки бупда процент ошиб борса ҳам, лекин фойданипг ошиш даражасида ошиб бормайди.
Иккинчи томондап, ссуда капиталнипг жамғарилиши ҳеч кап- дай ҳақиқий жамғарилишсиз, соф техпика воспталари ёрдами бл- лап ҳам юз бериши мумкиплигипи биз кўриб ўтдик, бапк ишларп- нинг кенгайиши ва концептрациялашуви, муомала резервидан ёки шупипгдек, хусусий шахслар мулки бўлгап тўлов воситалари ре- зерв фопдидап тежаб-тергаб фойдаланпш шундай воситалар жум- ласидандирки, бу воситалар патижада цисқа муддатда доимо ссуда капиталга айлапиб туради. Гарчи бу ссуда капитал, шу сабабдап жорий капитал (floating capital) деб ҳам аталадпган ссуда капптал ҳамиша фақат цисқа даврларда ссуда капитал формасинп сақлаб цолса ҳам (худди шуиипгдек фақат цисқа даврларда дископт опе- рациялари учуп хизмат қилиши мумкип бўлса ҳам), лекип бу капитал доимо цуйилиб келиб, оқиб кетиб туради. Агар бир киши уни олиб турса, иккинчиси уни етказиб туради. Шундай қилиб, ссуда пул капитал массаси (биз бу ерда умумап бир неча йилга бериладигаи ссуда тўғрисида эмас, балки вексель ва гаров тозасп- дап қисқа муддатларга бериладпгап ссуда тўғриспда гаппраяпмиз, холос) аслида ҳациқий жамғарилишдан тамомила мустақил сурат- да ошиб боради.


XXXI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — II
493
пцтив муомалапи ким авапс қилиб бергап, пул кредиторими ёки такрор иш- лаб чиқарувчи капиталистнинг ўзими,— бунипг жуда катта фарқи бор.-—< Уэгелпинииг жавоби:) «Мен floating capital’ra банкирларнинг катта-катта ўз- гаришлар бўлпб турадигап резервларини киритаман».
Демак, бундап, банкирлар ссуда бериш учуп ишлатмаган, лекин уларпинг резервлари тариқасида мавжуд бўлгап, кўпчилик ҳол- ларда эса ўзлари омопатга қўйилгап Англия бапкипипг резерви таридасида мавжуд бўлгап омопат пуллар қисмида жуда катта ўз- гаришлар бўлган, дегап маъпо чиқади. Ниҳоят, яна ўша жанобпипг гапига қарагапда floaiing capital дегапи bulllion, яъии ёмби ва ме- талл пуллар эмиш (503а). Умуман, сиёсий иқтисоднинг ҳамма ка- тегорияларининг маъноси ва формаси пул бозорида кредит тўғри- сидаги бу палапартиш гапларда қапчалик бузиб кўрсатилаётганли- ги кппшни ҳайратда цолдиради. Floating capital бупда circulating capital* нинг бошқача ифодасидир, ҳолбуки, бу тамомила бошЦа- бошка парсадир, бипобарип, money** ҳамcapital, bullion ҳам capital, банкиотлар ҳам circulation***, капитал ҳам a commodity****, қарзлар ҳам commodities*****, fixed capital****** ^ам реализация цилиниши кийип бўлган қоғозларга солипгап пул!
«Лондоп акционерлар банклари... ўз омонат пулларинй 1847 йилдагй 8 850 774 фунт стерлипгдаи 1857 йилда 43 100 724 фунт стерлингга егказдилар... Комиссия қўлидаги маълумотлар ва берилган гувоҳликлар бу ғоят катта суммаплиг каттагина қисми илгари бу мақсад учун ишлатплиши мумкин бўл- магаи маибалардан олинган, банкирпипг баикасида счёт очиш ва ўз омопатла- рини у ерга цўйиш одати ҳозир кўпдан-кўп синфлар орасида тобора кенгроқ расм бўлпб бормоқда, бу синфлар илгари ўз капиталларини (!) бу тариқа ппгга солмаган эдилар, деб хулоса чиқаришга имкон беради. Провинциялар- даги хусусий банклар ассоциациясининг президенти жаноб Родуэлл» {акцио- нерлар банкларпдан фарқли ўларот^} «комиссия олдида гувоҳлик бериш учуп вакпл қилиб юборилганда, Ипсуич райопида фермерлар билап шу округдаги майда савдогарлар орасида кейинги вақтда бундай ишлар тўрт марта кўпайиб кетди, доярли ҳамма фермерларнинг, ҳатто йилига кўгг дегапда 50 фунт стер- линг ижара ҳақи тўлайдиганларнинг ҳам банкларда омонат пуллари бор, деб маълумот берди. Бу омонат нулларнииг кўпчилиги, албатта, маълум ишга солипиб, айпиқса коммерция фаолиятининг маркази бўлган Лондонга интилиб турадп, бу ерда бу иуллар биринчи навбатда Лондон банкирларининг вексел- ларпи чўтлаш ва мижозларга бошда хил царз беришларида ишлатилади. Ле- кин бу омонат пулларпинг банкирларнипг ўзларига бевосита керак бўлмаган каттагппа қпсми billbrokers^apiiHHr қўлларига тушади, улар банкирларнинг ергап карзларини таъмииловчи ҳужжат тариқасида Лондопда ва провинция- 18*8^ Т>?)ЛИ шахслаР УЧУН чўтланган савдо векселларини берадилар» (В. С.
се а11КПР вексель даллолларига упипг ўзи бир марта чўтлаган век- мао1^ 1?засВДан ССУД& берар экан, векселларни у аслида яна бир рта чутлайди, лекип ҳақиқатда бу векселлардан кўпчилигияи
и капитал муомаласииинг. Рсд. пул. Ред.
~ ХраРед0СОТаЛаРИ- Рид-
****** ~ товарлар. 'ред.


494
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
вексель даллолипинг ўзи қайта чўтлаган, бипобарип, банкир даллол- нинг векселини қайтадан чўтлаган пулларига даллол янги вексел- ларни қайтадап чўтлайди. Бунинг оқибати мана бундай бўлади:
«Дўстлик векселларини ва бланкли кредитларни чўтлаш орқаспда сохта кредит кенгайтирилган эди, бу нарса провинциялардаги акционерлар банкла- ринипг практикаси соясида анча енгиллашарди, улар шундай векселларпи чўтлашарди, Лондон бозорида вексель даллоллари бу векселларни цайтадан чўтлардилар, шу билан бирга фақат банкнинг дарз бериш ^обилиятига кўз тутиб, векселларпинг ҳамма бошца сифатларини бутунлай эътибордан четда цолдирардилар» (ўша жойда, XXI бет).
• Ссуда пул капитални соф техпик йўсипда оширпш ёрдами би- лан маиа шупдай қайта чўтлаш ва кредит спекуляцияларини рағ- батлантириш жиҳатидап «Economist» 127 нинг қуйидаги жойи жуда мароцлидир:


XXXI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — II
495
даландиларки, 25 йил илгари накладной юзасидап, ёки ақалли докда сақланпб турган товар квитанцияси юзасидан қарз бериш савдогарпипг обрўсини бу- туплай тушириб юборган бўлса, эндиликда бундай ишлар шу даражада кепг расм бўлиб кетдики, бу парса эндиликда бундап 25 йил илгаригидай камдаи- кам учрайдиган истисно эмас, балки қоида бўлиб қолди. Бу ҳам оз, бу систе- ма шу қадар кенг расм бўлиб кетдики, Ломбард-стритда узоқ мустамлакадагп ҳали йиғиштириб олинмаган ҳосил юзасидан берилган вексель устидап ҳам катта-катта қарз берадиган бўлиб цолишди. Кредит соҳасидаги бупдай енгил- ликларнинг натижаси шу бўлдики, импорт қилувчи кўп савдогарлар ўзларп- липг чет эллардаги операцияларини кенгайтириб, ҳозиргача ишлатиб турган жорий капиталларини ҳамма соҳибкорликнинг энг умидсизи бўлган мустам- лакалардаги плантацияларга жойлаштирдилар, ҳолбукп, бу плантацпяларни улар зўрға назорат қила олардилар ёки назорат қилиш имкониятидан бутун- лай маҳрум эдилар. Шупдай килиб биз кредитларнипг бевосита бир-бири билан чирмашиб кетганини кўрамиз. Бизнипг деҳқончилик округларимизда тўпланган мамлакат капитали провинциялардаги банкларга майда-майда сум- ма тарзида омонат қўйилади ва ишга солиш учун Ломбард-стрптда марказ- лаштирилади. Лекин бу капитал, биринчидан, бизпипг кончплик ва саноат округларимиздаги ишларни кенгайтириш учун ўша ердаги банкларда вексел- ларпи қайтадан чўтлаш йўли билан ишлатилади; иккиичидаи, докл^рда сақ- лапиб турган товар квитанциялари ва накладнойлари юзасидан қарз берпш ёрдами билан чет эл маҳсулотларипи импорт қилувчиларга катта-катта им- тиёзлар берпш учун ишлатилади, бунпнг натижасида чет давлат ва мустам- лака корхоналарида савдо фирмаларининг «қонуний» капитали бўшатилади ва, шупдай цилиб, эндп океаннинг нарёғидаги плаптацияларда эпг ёмон йўсинда ишлатилиши ҳам мумкин» («Economist», 1847 йил [20 ноябрь), 1334- бет).
Кредитларнинг «ажойиб тарзда чирмашиб кетишп апа шупдай. Қишлоқдаги омонат пул қўювчига фақат ўз бапкирига омопат пул цўйгандай туюлади, сўнгра, агар банкир царз берса, факат у бил- ган хусусий шахсларга қарз бергандай бўлади. Лекип уиипг бан- кири унинг бапкка қўйгаи омонат пулларипи Лопдопдагп вексель даллоли ихтиёрига берганлигини, бунинг операциялари эса ҳар икковларпнииг назарпдан бутунлай четда қолпшиип у тасаввур ҳам килолмайди.
Биз темир йўл {қурилиши сингари йприк ижтимоий корхона- лар ссуда капитални вақтинча оширишлари мумкинлигипи, акцио- нерларпинг банкларга қўйган омонат пулларипи, бу пуллар амалда ишга солинишига қадар, маълум муҳлатга банкирлар ихтиёрига беришларини кўриб ўтгап эдик.
Айтганча, ссуда капитал массаси муомала воситалари миқдорл- дап тамомила фарқ қилади. Бу ерда биз муомала воситалари миқ- дори деганимизда мамлакатда муомалада бўлгап ва ҳамма мавжуд банкпотдар ва металл пуллар суммасинп, асл металл ёмбиларини ҳам назарда тутамиз. Бу миқдорнипг бир қисми катталиги жиҳати- Дап тўхтовсиз ўзгариб турадиган банклар резервидан иборат бўлади.
«1857 йил 12 ноябрда» (1844 йилги банк акти вақтинча тўхтатилган сапа) «Англия банкпнпнг запаси унинг ҳамма бўлимларидаги запаслари билап бир- галикда жами 580 751 фунт стерлпнг эди; омонат пуллар суммаси худди шу вақтда 22!/2 миллион фунт стерлинг эди, бундан царийб 6V2 миллионп Лопдоп ^анкирлариники эди» (В. А. 1858, р. LVII).


496
БЕШИИЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
Процент ставкасинипг кўтарилиб-пасайиб туриши (янада кўп- роқ давр ичида юз берадиган ўзгаришлар ва турли мамлакатларда процент ставкасидаги тафовутлар бир чеккада қолдириб турилади- ган бўлса; бунинг биринчиси умумий фойда норхмасииилг ўзгариш- ларпга боғлиқ бўлади, иккинчиси — фойда нормаларидаги фарқлар- га ва кредитларнинг қай даражада ривожланганлигига боғлиқ бўлади) ссуда капитал таклифига боғлиқ бўлади (ҳамма бошқа ҳо- латлар, масалан, кредит ва ҳоказолар барқарор деб фараз қилин- са), яъни пул формасида, металл пуллар ва банкнотлар формасида царз бериладиган капиталга боғлиқ бўлади; лекип бу сапоат капи- талидан фарц циладики, саноат капитали, товар формасида, ком- мерция кредити ёрдами билан такрор ишлаб чиқариш агентлари- нииг ўзлари ўртасида царз тариқасида тақсим қилинади.
Шундай бўлса ҳам, ссуда капитал массаси муомаладаги пуллар массасидан фарқ қилади ва унга боғлиқ бўлмайди.
Агар, масалан, 20 фунт стерлинг бир кунда беш марта қарз берилса, демак, 100 фунт стерлинглик пул капитал қарз берилган бўлади. Бунипг маъноси шу бўладики, бу 20 фунт стерлипг кам деганда 4 марта харид воситалари ёки тўлов воситалари тарицаси- да амал қилган бўлади; чунки, агар харид қилиш ва тўлов тўлаш- пинг воситачилик роли бўлмаганда эди, 20 фунт стерлинг камида тўрт марта капиталнинг (товариияг, шу жумладан иш кучининг ҳам) бошқа формага кирган формаси бўлмаганда эди, у тавдирда бу пуллар 100 фунт стерлинглик капитал бўлмасдан, фацат ҳар бири 20 фунт стерлинглик беш талабпомадан иборат бўларди, хо- лос.
Кредит ишлари ривожланган мамлакатлар учун биз, ссуда опе- рациялари учун истеъмол қилиниши мумкин бўлган бутун пул ка- питал банклардаги ва пул қарз берувчи шахслар қўлидаги омонат пуллар формасида мавжуддир, деб айтишимиз мумкин. Ҳарҳолда бу нарса умуман ва бутунлай иш учун адолатли ҳол бўларди. Бу- пинг устига ишлар яхши кетиб тургаи даврларда, сўзпипг том маъ- носидаги спекуляция ҳали бошланиб кетмаган вақтларда, кредит ишлари осон кўчиб ишопч тобора ортиб бораётган бир вақтда муо- мала функциясининг катта қисми, металл ёки цоғоз пуллар восита- лигидан фойдалапмай, кредитлар ёрдами билапгииа бажарилади.
Муомала воситаларипинг миқдори унча кўп бўлмаган вадтлар- да, кўпроқ омопат пулларга эга бўлиш имконияти фацат дуйидаги ҳолатларга:
1) ўша бир мивдор пул воситаси билан бажариладиган харид ва тўловлар миқдорига;


XXXI БОБ. ПУЛ ГСАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — II
497
пулининг бир цисми учун шу пуллар билан тўлов тўлайди; фабри- кант эса ўз ишчиларига шу пуллар билан ҳақ тўлайди; ишчилар шу пуллари билан чакана савдогарга ҳақ тўлайдилар, савдогар эса бу пулларни япа банкка олиб келиб қўяди. Шупдай қилиб, чакана савдогариинг бапкка омонат қўйгап 100 фупт стерлипг пули, би- ринчидан, фабрикантнинг омонатига ҳа^ тўлаш учуи, иккинчидан, лшчиларга ҳақ тўлаш учун, учинчидан, чакана савдогарпинг ўзига тўлаш учуп, тўртинчидан, яна ўша чакаиа савдогарнипг пул капи- талидан япги бир қисмини банкка омонат қўйиш учуп хизмат цил- ди; шундай цилиб, агар бу савдогар бапкка кўйган пулларини ўзи ишлатмайдигап бўлса, орадан 20 ҳафта ўтгапдап кейип унинг омо- нат қўйгап пули ўша 100 фунт стерлинг ёрдами билап 2000 фунт стерлингга етади.
Бу пул капиталпипг қай даражада бапд бўлмасдан қолишини фақат банклар резерв фондипинг кириб-чиқиб туришигииа кўрса- тади, холос. Шунинг учун, 1857 йилда Англия банки бошқарувчи- си жаноб Уэгелин, Апглия банкидаги олтиплар «бирдап-бир» ре- зерв капиталдир, деган хулоса чиқаради:
«1258. Менипг фикримча, чўтлаш ставкаси аслида мамлакатда мавжуд-у, лекин банд бўлмаган капитал миқдори билан белгиланади. Банд бўлмаган капитал миқдори Англия банкининг резервидан иборатдир, бу эса аслида ол- тпп резервидир- Шу сабабдан олтин оқиб чиқиб кетганда мамлакатда банд бўлмаган капитал миқдори камаяди, бунинг натижасида эса унинг қолган қисминппг циймати ошади».—[Ньюмарч! «1364. Апглия банкипииг олтпн за- паси аслида марказий запас ёки надд пуллар запасидир, мамлакатдаги ҳамма ишлар шу запас асосида олиб борилади... Чет эл вексель курси мана шу запас- га ёки резервуарга ҳамиша ўз таъсирипи кўрсатиб туради» («^еР01^ on Bank Acts», 1857).
Ҳацицпй капитал, яъии упумли ва товар капитал жамғарилиши кўламини четга мол чидариш ва четдан мол келтиршп статпстика- сп кўрсатиб туради. Бу ерда ҳамиша шу нарса маълум бўладики, ўп йиллик цикллар билап тарацқий дилувчи Апглпя сапоати учун (1815—1870) гуллаш даврипинг кризис олдидаги сўпгги максиму- ми ҳар гал бундан кейин келадиган ядипдаги гуллаш давриппнг мппимуми бўлиб чицади, сўнгра ундап ҳам юдори япги максимум даражаси келади.


498
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
рига чиқиб, кейинчалик 50 билан 53 миллион ўртасида тебраниб турадп. Янги гуллаш даври 1844 йилда четга чиқарилган мол миқ- дорини 5872 миллионга етказади, бу нарса яна 1836 йилдаги мак- симумдан ҳам анча ошиб кетади. 1845 йилда четга мол чиқариш 60111 082 фунт стерлиигга етади, сўнгра 1846 йилда яна қайтиб 57 миллиондан сал кўпровда тушади, 1847 йилда сал кам 59 мил- лион, 1848 йилда 53 миллионга тушади. 1849 йилда эса 63 7г мил- лионга, 1853 йилда 99 миллионга етади, 1854 йилда 97 миллиоига, 1855 йилда 947г миллионга, 1856 йилда қарийб 116 миллионга ета- ди ва 1857 йилда 122 миллиондан иборат максимумга етади. 1858 йилда четга мол чиқариш 116 миллионга тушади, лекии 1859 йил- даёқ яна 130 миллионга кўтарилади, 1860 йилда 136 миллионга ета- ди, 1861 йилда бор-йўғи 125 миллион (бунда янги минимум яна бундан олдипги максимумдан юқори) бўлади, 1863 йилда 14672 миллионга етади.
Бозорнинг кенгайишини кўрсатувчи омил бўлган четдан мол . келтиришга нисбатан ҳам шу нарсаларни исбот этиш мумкин, ал- батта; бу ерда ran фақат ишлаб чиқариш миқёси устидагина бўла- ди. {Ўз-ўзидан маълумки, бу нарса фақат ҳақиқий саноат мопопо- лияси давридагина Англияга нисбатан тўғридир; лекин жаҳоп бо- зори ҳали кенгайиб бораётган экан, ҳозирги замон йирик саноати- га эга бўлган умуман ҳамма мамлакатларга нисбатан ҳам бу нарса тўғридир.— Ф. Э.}
2) КАПИТАЛ ЁКИ ДАРОМАДНИНГ ССУДА КАПИТАЛГА АЙЛАНУВЧИ ПУЛГА АЙЛАНИШИ
Биз бунда пул капиталнинг жамғарилишини қараб чиқамиз, чупки бу жамғарилиш коммерция кредитининг оқиб турпшида юз берган тўхталишни ёки ҳациқатан амал қилиб тургаи муомала во- •ситаларини ҳам, такрор ишлаб чиқаришда банд бўлган агентлар- пинг резерв капиталипи ҳам тежаб ишлатишни ифода қилмайди.
Шу икки ҳолдан бошқа ҳолларда, пул капиталнинг жамғарп- лиши, 1852 ва 1853 йилларда Австралия билан Калифорнияда янги олтин конлари очилиши натижасида бўлгани сингари, олтид- нпнг ғайриоддий йўсинда оқиб келиши орқасидагина бўлиши мум- кин. Бу олтин Англия банкига омонат қилиб қўйилган эди. Омонат кўйгаплар унипг ўрнига банкнотлар олишди, лекин бу банкиотлар- ии улар дарров яна цайтарпб банкларга цўйганлари йўқ. Шундай кдтлиб, муомала воситаларининг миқцори жуда ҳам кўпайиб кетди. (Уэгелиппинг берган гувоҳликлари, В. С. 1857, № 1329.) Бапк бу омопат пуллардан фойдалапишга ҳаракат қилиб, чўтлаш ставкаси- ни 2% гача тушириб камайтирди. Банкда тўпланган олтин миқдо- ри 1853 йилнинг олти ойи мобайнида 22—23 миллионга етди.


XXXI БОБ. ПУЛ КАГ1ИТАЛ ВА ҲАҚИЦИЙ КАПИТАЛ. — II
499
ҳолбукп сапоат капитали аслида, одатда, биз юқорида кўриб ўтга- яимиздай, упумли капитал элементларининг кўпайиши йўли билан жамғарилади. Шундай қилиб, кредитнинг ривожланиши ва пул- ссуда ишларинииг йирик баиклар цўлида жуда кенг кўламда кон- центрациялашуви ҳақиқий жамғарилишдан фарқ қиладиган форма бўлган ссуда капитал жамғарилишини ўз-ўзидан тезлаштириши лозим. Бу ссуда капиталнинг тез ривожлапиши шунинг учуи ҳам ҳақиқий жамғарилиш натижасидирки, бу жамғарилиш такрор иш- лаб чиқариш процесси тараққийсипинг оқибатидир, бундай пулдор капиталистлар учуп жамғарилиш манбаи бўлгап фойда эса такрор ншлаб чиқариш билан шуғулланувчи капиталистлар шилиб олади- ган қўшимча қийматнинг бир цисми (шу билан бирга бошцала/р- нинг жамғармалари юзасидан тўланадиган процентларнинг бир цисмини ўзиники қилиб олишдан иборат), холос. Ссуда капитал бир варакайига ҳам саноат эгалари, ҳам савдогарлар ҳисобидан жамғарилади. Саноат циклининг ноқулай фазаларида процент став- каси шу қадар юқори кўтариладики, натижада айниқса ёмон шарт- тароптда қолган баъзи бир тармоқлардаги фойдаларни батамом ютиб юбориши мумкии эканлигини биз юқорида кўриб ўтдик. Шу билан бирга давлат процентли қоғозлари ва бошқа қимматли қо- гозларнинг баҳолари ҳам тушиб кетади. Бу шундай момент бўла- дики, пулдор капиталистлар баҳоси тушиб кетгап қоғозларпи кўп- лаб сотиб оладилар, бу қоғозларнинг баҳоси кейииги фазаларда тезлик билан яна ўзларининг нормал даражасига етиб, ундап ҳам юқорп кўтарилади. Ана ўшанда бу қоғозлар яна сотилади-да, шу билап халойиқнинг пул капиталипинг бир қисмипи пулдор капига- листлар ўзлариники қилиб олади. Қимматли қоғозларнипг уларни сотиб олган капиталистлар қўлида қоладиган қисмидан улар жуда кўп процент оладилар, чунки бу қоғозлар паст баҳода сотиб олин- ган эди. Лекин пулдор капиталистлар оладигап ва яна капиталга айлантирадиган фойдаларининг барчасини улар ҳаммадан аввал ссуда пул капиталга айлантирадилар. Шундай қилиб, ҳақиқий жам- ғарилпшдан фарқли ўлароқ, ссуда пул капитал жамғарилиши, гар- чи ўша жамғарилиш орқасида туғилган бўлса ҳам, модомики биз фақат пулдор капиталистлар, банкирлар ва шу сингарилар усти- дагипа сўз юритар эканмиз, мана шу махсус капиталистлар синфи- пинг жамғармаси бўлади. Бинобарин, бу жамғарма ҳақиқий так- рор ишлаб чиқариш процессининг кеигайиши билан бирга юз бера- дигап кредит ишларииинг ҳар қандай кенгайиши вақтида ошиб бориши лозим.
Агар процент ставкаси паст бўлса, бу пул капитал баҳосипипг тушиши асосан банкларга эмас, балки омопат пул қўювчиларга дахл қилади. Англияда акционерлар банклари пайдо бўлишига Цадар ҳамма омонат пулларнинг 3Д цисми процентсиз эди. Агар ҳо- зирги вацтда бу омонат пулларга процент тўланаётган экан, бу ироцеит кам деганда бугунги процент ставкасидан 1 пункт кам.
33-776


500
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Қолган капиталистларпииг пул жамғарпшига келгапда, биз процент доғозларига цўйиладиган ва шу формада жамғарлладиган цисмини бир чеккада қолдириб ўтамиз. Биз ссуда пул капитал тариқасида бозорга чиқариладигап қисмииигипа цараб чидамиз.


XXXI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИЦИЙ КАПИТАЛ. — II 501
киймат миқцори ипдаги қўшимча қиймат миқдорига боғлиқ бўла- ди. Лекин, қўшимча қиймат пулга айлантирилган экан, бу пуллар мана шу қўшимча қийматнинг фақат циймат тарицасидаги борли- ғидир. Ана шу циймат борлиғи тариқасида бу пуллар ссуда капи- тал моментига айланадилар. Бунинг учун улар фақат, агар ўз мулкдорларига ссуда қилиб берилмаган бўлса, омонат пулга ай- лантирилиши лозим бўлади. Аксинча, бу пулларнинг қайтиб унум- ли капиталга айланиши учун уларнинг суммаси дастлаб маълум минимум мивдорга етшпи лозим.


502 ]
ЎТТИЗ ИККИНЧИ БОБ
ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ.-Ш
(охири)
Шундай қилиб, яна цайтиб капиталга айланувчи пул массаси ялпи такрор ишлаб чиқариш процессинипг патижасидир, лекин ссу- да пул капитал тариқасида алоҳида қараб чиқилгаида бу пул мас- саси унумли капитал массаси эмас.


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
503
иидивидуал истеъмолнинг кеигайиши, бу кенгайиш пул воситаси билан амалга оширилганлигидап, пул капитал жамғарилиши тари- цасида намоён бўлади, ҳақиқий жамғарилиш учун, янги капитал солинадиган соҳаларпи очиб берувчи пуллар учун пул формасини етказиб бериб туради.
Демак, ссуда пул капиталнипг жамғарилиши қисман шу факт- пи ифода қиладики, саноат капитали ўз доиравий обороти процес- сида айланадиган ҳар қандай пул, такрор ишлаб чиқариш агеитла- ри аванс цилиб берадиган пул формасига кирмасдан, балки улар ^арз оладиган пул формасига киради; демак, такрор ишлаб чиқа- риш процессида юз берадигап пул авапс бериш қарз пулларпи аванс беришдир. Ҳақиқатда, коммерция кредити асосида бир кпши пккинчи кишига такрор ишлаб чиқариш процессида упга ксрак пулларпи қарз беради. Лскин бу парса шундай бир формага кпради* ки, такрор ишлаб чиқариш агептларининг бир қисми ўз пулларипи бапкирга қарз бериб турса, банкир, ўз павбатида, бу пулларни так- pop ишлаб чидариш агентларипипг бошда бир қисмига царз беради, шу билан бу банкир олиҳиммат бўлиб кўринади; айни вацтда бу капиталпи тасарруф қилиш тамомила шу воситачи бапкир қўлида бўлади.


504
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОИДЛНИНГ БУЛИНИШИ
риш соҳасидаи чиқиб кетадиган кишиларнипг сопи ҳам пул кади- тал жамғарилишига таъсир қилади. Саноат цикли давомида қанча кўп фойда ҳосил қилинса, бундай кишиларпинг сони шунча кўп бўладй. Бунда ссуда пул капитал жамғарилиши, бир томоидан, ҳа- ци^ий жамғарилиш ифодаси бўлиб хизмат қилади (ўзинипг нис- бий миқдори жиҳатидан), иккинчи томондан, саноаткор капита- листларнинг қай даражада оддий пулдор капиталистларга айланиш ифодаси бўлиб хизмат қилади, холос.
Фойданинг даромад тариқасида истеъмол қилиш учуп белгилап- маган колгап қисмига келгапда, упинг бу қисми қайси ишлаб чи- кариш соҳасида ҳосил қилингап бўлса, шу соҳадаги ишларни бо- восита кенгайтириш учун ишлатилиши мумкин бўлмаса, фақат шу ҳолдагипа пул капиталга айлапади. Бунга икки ҳол сабаб бўлиши мумкин. Ё ишлаб чиқаришпииг бу соҳаси капиталга тўлиб котган- лигидан шундай бўлади. Еки бўлмаса, жамғарилгап сумма капитал тариқасида амал қилиш учуп дастлаб маълум миқдорга, яъпи му- айян корхопалардаги яиги солппгап капиталпипг миқдор писбатла- рини белгилайдигап мивдорларга етгап бўлиши лозим. Шу сабабдап жамғарилган сумма дастлаб ссуда пул капиталга айланадп ва бошқа соҳаларда пшлаб чицаришнипг кеигайтирилиши учуп хизмат қпла- ди. Бошқа ҳамма шароитлар бирдай бўлгапда, цайтиб яна капи- талга айлантириладиган фойда массаси ҳамма ҳосил қилипган фойда массасига, демак, пшлаб чиқариш процессипипг ўзипипг кенгайишига боғлиқ бўлади. Агар бу япги жамғарма ишга солип- ганда қийпнчиликларга дуч келса, капитал солиш соҳаларидаги нуқсонларга дуч келса, агар, демак, ишлаб чиқариш соҳалари тў- либ-тошгап ва ссуда капитал таклифи талабдап ошиб кетган бўлса, у ҳолда ссуда пул капиталнипг бундай ошиқчалиги капиталистик ишлаб чиқаришнииг чеклаииб цолгаплигини кўрсатади, холос. Шупдап кейип бошлападигап кредит ажиотажи шу ортиқча капи- тални ишлатиш учун ҳеч қапдай ижобпй тўсиқлар йўқлигини кўр- сатади. Лекип капиталпипг капитал тариқасида ўсиб боришига илож колдирмайдигап чегаралар борлигидап, капиталнипг тобора ўсиб бориш цонунлари мавжудлигидан пайдо бўладигап тўсицлар мавжуд бўлади, холос. Пул капиталпипг ўзипипг ортиқчалиги ал- батта керагидаи ортиқ ишлаб чиқаришпи ёки капитал солиш учун зарур соҳаларпипг етишмаслигиии ифода қилмайди.


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИЦИЙ КАПИТАЛ, — III
505
киладиган момептлар натижаси бўлиши мумкип, ниҳоят, цисмап ҳатто ҳациқий жамғарилишнинг тўхтаб қолиш патижаси ҳам бўли- ши мумкин. Ссуда капиталнинг жамғарилиши маиа шундай ҳаки- ций жамғарилишга боғлиқ бўлмагап, лекин ҳарҳолда у билан бир- галикда давом қиладигап момеитлар таъсири остида кепгайиши сабабли циклнинг маълум фазаларида ҳамиша ортиқча пул капи- тал бўлиши лозим ва кредит ривожланиб борган сари бу ортиқча пул ҳам кўпайиб боради. Демак, маиа шу пул ортиқчалиги билан биргаликда ишлаб чиқариш процессини капиталистик чегаралардан ҳам ошириб кенгайтириш зарурлиги кучайиши лозим бўлади, яъпи ортиқча савдо, ортиқча ишлаб чиқариш, ортиқча кредит пайдо бў- лади. Шу билан бирга бу нарса муқаррар равишда қайта ҳаракатга сабаб бўладигаи формаларда амалга ошади.
Ер рентаси, иш ҳақи ва шу кабилардап пул капитал жамғари- лишига келганда, бу масалага тўхталиб ўтиш бу ерда ортиқчалик қилади. Буида фақат шуни қайд қилиш лозимки, капиталистик ишлаб чиқаришнинг ривожлапиши жараёпида юз берадигаи меҳнат тақсимоти туфайли ҳақиқий жамғариш ва (хазипа тўплов- чилариинг} ўзлариии тийиш иши, модокгики бу иш жамғариш эле- ментларини ҳосил қилиб берар экап, ўша элементлардан жуда оз кисмини оладиганлар ва, масалап, бапклар синган вақтда ишчилар сипгари, ўз жамғармаларидап маҳрум бўлиб қоладиганлар ҳиссаси- га тўғри келади. Бир томопдан, саноат капиталисти ўз капиталиии ўзи «жамғармайди», балки ўз капиталииинг миддорига пропорцио- пал миқдорда бошқаларнинг жамғармаларини тасарруф қилади; иккинчи томондан, пулдор капиталист ботлқаларнииг жамғарма- ларипи ўзига капитал қилиб олади, такрор ишлаб чиқариш про- цессида баид бўлган капиталистларнинг бир-бирига берадиган кре- дитипи ва уларга халойиқпипг берадигаи кредитини ўзииинг шах- сий бойиш манбаига айлаптиради. Шу билан бирга капиталистик системанинг, капитал ўз меҳпати ва ўз жамғариши орқасида пайдо бўлади, дегап сўнгги хомхаёли барбод бўлади. Фақат фойда биров- пипг меҳпатини ўзиники қилиб олишдан иборат бўлмасдан, биров- пипг меҳпатини ҳаракатга келтириш ва эксплуатация цилишда во- ситачилик қилувчи капитал ҳам бировнипг мулкидир, бу мулкни нулдор капиталиет саиоатчи капиталистнипг ихтиёрига бериб қўя- Ди ва пулдор капиталист бировиипг мулки туфайли саиоат капита- листини ўз павбатида эксплуатация қилади.
Эпди биз япа ссуда капитал тўғрисида бирмуича мулоҳазалари- мпзпи аитишимиз лозим бўладп.
Айии бир пулпииг ссуда капитал тариқасида қанчалик тез-тез ламоёп бўлиши бутуплай, юқорида кўрсатиб ўтилгапдай, цуйида- хиларга боғлиқ бўлади:


506
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
цилипгап қиймат тариқасида, капитал тариқасида ёки даромад та- рицасида, барибир, қанчалик тез-тез бошқалар қўлига ўтиб турц- дпига боғлиқ бўлади, бу эса, чамаси, ҳақиқий оборотлар миқдори ва ҳажмига боғлиқ бўлса керак;
2) бу нарса тежаб-тергаб тўлов тўлаш ва кредит ишипи ривож- лантириш ва ташкил қилишга боғлиқ бўлади;
3) ниҳоят, кредитлариипг бир-бири билап чирмашиб кетиши ва кредитлар ҳаракатипинг тезлигига боғлиқ бўлади; булар орқасида луллар бир ерда омопат пул тариқасида чўкиб, япа дарҳол бошқа бир жойда ссуда тариқасида қалқиб юзага чиқади.
Агар ҳатто ссуда капиталпинг мавжуд бўлиш формаси иуқул ҳакиқий пуллар, олтин ёки кумуш — асли ўзи қийматлар ўлчови бўлиб хизмат қилувчи товарлар — формасидаи иборат деб фараз қилганда ҳам,— шу тақдирда ҳам бу пул капиталпипг каттагииа ^исми муқаррар суратда сохта капитал бўлади, яъни, цандайдир цнймат белгиси сингари, оддпй қиймат титулидап иборат бўладп. Пулнинг капитал доиравий оборотида амал қилиши туфайли, у маълум моментда пул капитал бўлса ҳам, лекии ссуда пул капи- талга айланмайди, аммо ё унумли капитал элемептларига айир- бош цилинади, ё бўлмаса даромадпи реализация қилишда упи муо- -мала воситалари тариқасида тўловда ишлатадилар, демак, у пул ўз эгалари учун япа ссуда капиталга айлапиши мумкип эмас. У пул ссуда капиталга айланар экаи ва айни бир мивдор пул суммаси такрор ссуда капитал бўлар экан, унинг фақат бир пупктда металл иул тариқасида мавжуд бўлиши равшаи бир нарса; бошқа ҳамма пунктларда бу пул фақат капиталлик даъвоси формасида мавжуд бўлади. Бундай даъволарнинг тўплапиши, тахминга мувофиқ, ҳа- циқий жамғарилишдан, яъни товар капитал қиймати ва ҳоказолар- пинг пулга айланишидан келиб чиқади, шупга царамасдаи, шу даъ- воларнинг тўпланиши ёки қиймат титулларинипг тўпланиши, асли ўзи, шу тўпланиш орқасида ҳосил бўладигаи ҳақиций жамғарилиш- дан ҳам, царзга пул бериш воситасида амалга ошириладигаи бўла- жак жамғарилишдап ҳам (япги ишлаб чиқариш процессидап ҳам) фарқ қилади.
Frima facie * ссуда капитал ҳамиша пул формасида мавжуд бўлади*  9), кейинчалик пуллик даъвоси формасида мавжуд бўлади, * — Дастлаб. Ред.
9) B. А. 1857. Банкир Туэлснинг берган гувоҳлиги: «451G. Бапкнр сифатида сиз капитал билан операция қиласизми ёки пул билан операция қиласнзми? — Биз пул сотамиз.— 4517. Сизнипг банкингизга омонат цандай цилиб цўйилади? — Пул билан,— 4518. Улар дандай қилиб тўланади? — Пул билан [4519]. Демак, улар пулдан бир қадар фарц қплади. деб аптиш мумкип бўладими? — Йўц».


XXXTI БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАЦИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
507
чупки пул (дастлаб у пул шаклида мавжуд эди) эпдп қарз берув- чи цўлида ҳақиқий пул формаси бўлади. Кредитор учун ссуда ка- питал пул олиш ҳуцуқига, мулк титулига айланади. Шу сабабли ўша бир ҳақиций пуллар массаси турли-турли пул капптал масса- сипи ифода қилиши мумкин. Оддий пуллар, улар реализация қи- липгап капиталми, ёки реализация қилипган даромадми — барибир, агар ривожлапгап кредит систсмасидаги умумий форма олиб кара- ладигап бўлса, бир қарз акти туфайли, уларпипг депозитга айлани- ши орқасида, ссуда капиталга айлападилар. Омонат пул қўювчи учуп пул капиталдир. Лекип бапкирнипг ^ўлида бу капптал шу капптал мулкдорииипг кассасида ётиш ўрпига бапкир кассасида ҳаракатсиз* ётгап потепциал пул каппталдаигипа иборат бўлиши мумкии10).
Моддий бойлик кўпайиши билап бирга пулдор капиталистлар' сипфи ҳам кўпаяди; бир томопдап, иш тепасидап кетгап капита- листлар, рантьеларнинг сони ва бойлиги ошади; иккиичидап эса, кредит системасипипг ривожланиши кучаяди, шу билаи бирга бап- кирлар, кредиторлар, фипансистлар ва шу кабилар соии ҳам оша- ди. Бўш пул капитал ривожлапиши билап бпрга, юқорида кўр- маъпоси товар цийматига нисбатан пул қийматинипг пул тариқаспда ошиши, муома- ла воситаларининг қисцариши орқасида туғилган пул қийматипинг ошишидир, шу билан бирга, пул қийматининг бу ошиши, дсмак, товарлар қийматининг пасайишига баробар келади. Лекин, ксйинчалик бахо муомаладаги пул масеасига қараб белгила-н- маслиги ҳатто унинг учун ҳам шубҳасиз бўлгандап кейии. эидиликда муомала воситасидан иборат бўлган пул миқдоринипг камайиши унинг учун процент келти- рувчи капитал тариқасидаги пул қийматпни ошириши лозим. дсмак, процент став- касини ошириши лозим}. «Бас, ҳали қолиб турган пуллар қийматининг бундай ошп- шп уларнипг янада одиб чиқпб кстишини тўхтатиб қўяди ва яна мувозанатни тик- лаш учун зарур миддорда пулнинг қайтиб мамлакатга оциб келишигача давом цплади». Оверстоннинг фикрларидаги зиддиятларнинг давоми ҳақида нариродда сўз бўладп.
10) Уписи ҳам, бунпси ҳам: бапкирнинг тўлов тўлаши ҳақидаги талабнома тари- цасидаги омонат пул ҳам, банкир цўлидаги депозит пуллар ҳам «пулдир» деган чалкашлик ана шу ерда пайдо бўлади. Банкир Туэлс 1857 йилда банк комиссияспга бергап гувоҳликларида бундай бир мисол келтиради: «Мен 10 000 фунт стерлппг билан иш бошлаймап. 5000 фупт стсрлиигга товар сотиб олиб, уларнп омборимга жўпатаман. Қолган 5000 фунт стсрлипгни керак бўлгапда олиб ишлатиш учун бан- кирга омонат топширамаи. Гарчи бу капиталимдан 5000 фунт стерлинги омонат тарицасида ёки пул таридасида банкка қўйилган бўлса ҳам, барибпр, бутуп суммашг ўз капиталим деб царайман (4528)». Бундап қуйидаги ажойиб баҳслар пайдо бўлади: «4531. Дсмак, сиз ўзингизиинг 5000 фунт стерлингингизни банкнот тариқасида бировга бердипгиз?—Ҳа. — 4532. Дсмак, бу кишинипг 5000 фунт стсрлинг омоиат пули бор? — Ҳа, албатта. — 4533. Лскин сизнинг ҳам 5000 фунт стерлинг омонат пулингиз бор?— Жуда тўғрп айтасиз. — 4534. Унинг ҳам 5000 фуит стерлинг пули бор. сизппнг ҳам 5000 фуит стсрлинг пулингиз бор? — Ҳа. — 4535. Ахир бу одибат натижада фақат пул-ку? — йўц». — Бу срдаги чалкашликнинг сабабп қисман мана бу: 5000 фунт стерлпнг омопат пул қўйган Л бунга талабпома ёзиши, бу пул ҳали ўз цўлида тур- ганидай, уни ўзи тасарруф қилиши мумкин. Бу маънода бу пул унииг учун потснциал пул тарицасида амал қилади. Лекин у ҳар гал шу пулдан фойдаланганда pro tanto iLuynra мувофиқ] ўз омонат пулинипг тегишли суммасини камайтириб турадп. Агар У оапкдаи ҳақиқий пул олса, шу билан бирга унинг пули яна бир кпшпга карз оерилгац бўлса, у ҳолда упга упппг ўз пулп бплаи тўламай, балки баикка бошца бпр кишининг омопат цўйгап пулп билап тўлайдилар. Arap у 13 га қарзинп ўз банкирп- ипнг чекп билап тўласа, шу бплап бирга 13 бу чскпи ўз банкирпга омонат дплнб ’н-рса иа омопат қўйгап Л нинг бапкири ҳам омопат қўйган 13 шшг банкирига чек рлгап бўлса, ҳар пккала бапкпр фацат бир-бирларп билан фацат чск айирбош қилган «5 лсалар, у ҳолда Л пииг омонат қўйган пули икки марта пул фупкциясипи бажар- бўладп: бпринчпдап, Л пинг омопат цўйган пулларшш олгап кишиппнг нў-чида
*иккиичпдац А. нинг ўз дўлида пул фупкциясиип бажаради. Бошқа функцпя’ v Рзпц кайтаршп талабппи (А нинг қарзии цайтарпш ҳақида ўз бапкирига талабп ва а,и',1Рпипг карзпи цайтариш ҳақида В бапкприга талабинп) пулпи восита цплмасдан j члашдап пборат бўлади. Бупда омопат пул иккп марта пул тарицасида амал қила- тпп ’1Ь,П1 (И’Р марта ҳациқий пул тарицаспда ва шжпнчи маротаба пул олпш ҳукуци ф'[.^аси-ча амал қплган бўлади. Пул олиш тўгрисидаги оддий ҳуцуц ўрнппп пул* \ат царз талабпомаларипи қоплаш йўли билапгпна босипти мумкитг.


508
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
сатиб ўтилгани сингари, қимматли қоғозлар, давлат процентли қо- гозлари, акциялар ва шу сингарилар массаси ҳам кўпаяди. Лекин шу билан бирга бўш пул капиталга талаб ҳам ошади, шу қоғозлар билан сйекуляция қилувчи биржачилар пул бозорида асосий роль ўйнай бошлайдилар. Агар мапа шу қоғозларни сотиб олиш ва со- ти.ш процессларининг ҳаммаси фацат ҳақиқатап капитал солиш кфодаси бўлганда эди, у вақтда биз, булар ссуда капиталга бўлгаи талабга таъсир дилиши мумкин эмас, деб айтишга ҳақли бўлар эдик, чунки arap А ўз цоғозларини сотса, у В пинг қоғозларга сарф цилган пуллари мивдорида пул олади. Ҳолбуки, цоғозлар мавжуд бўлса ҳам, илгари шу цоғозлар ифода қилаётгаи капитал (ҳарҳол- да пул капитал тариқасидаги капитал) мавжуд бўлмай цолгап жой- ларда ҳам, бу доғозлар ҳамиша шундай пул капиталга янги талаб туғилишига сабаб бўлади. Лекии ҳарҳолда бу илгари В нинг қўли- да бўлган, эндиликда А пинг ихтиёридаги пул капиталдир.
В. А. 1857. № 4886: «Сизнипг фикрингизча, агар мен чўтлаш ставкаси, бошқа хил қимматли қоғозлардаи фарқли ўлароқ, савдо векселларини чўтлаш учун истеъмол қилиниши мумкин бўлгап бозордаги капитал миқдорига қараб тартибга солиниб туради, десам, чўтлаш ставкасини белгилайдиган сабаблар- пи тўғри кўрсатган бўламанми?»—{Чапмен:} «Йўц; мен шундай фикрдаманки, процент ставкасига осонлик билан пулга айлападиган ҳамма процентли қо- гозлар таъсир дилиб турадилар (all convertible securities of a current character); бу масаланп фадат векселларни чўтлаш билангина чеклаб дўйиш но- тўғри бўлар эди, чунки, агар кейинги вадтда жуда кенг ёйилгапдай, консоллар ёки ҳатто ғазна гувоҳномаларини» {гаровга} «қўйиб пул олишга ^галаб жуда катта бўлса, шу билан бирга унинг проценти савдо процепти ставкасидан анча ошиц бўлса эди, бизнинг савдо дунёмизга бунинг даҳли йўд деб айтиш беҳуда ran бўлар эди; бупинг савдо дунёсига жуда катта даҳли бо^.— 4890. Аг^р бозорда банкирлар тан оладиган яхши ва бозори чавдон ^имматли доғозлар мавжуд бўлса ва агар мулкдорлар шу цимматли цоғозлар юзасидан пул олишни хоҳласалар, бу нарса ҳеч бир шубҳасиз савдо вексел- ларпга таъсир қилади; масалан, агар пулни ҳозирги вақтда копсол ва ҳоказо- лар йўли билап 6% шартп билап царзга бериш мумкин бўлса, савдо вексе- линп гаровга дўйиб шунга 5% шарти билан пул олишга кўз тутолмаймап; бу парса бизга ҳам худди шундай таъсир дилади; агар меп ўз пулимни 6% шарти билан царз бериппш мумкин бўлса, мендан ҳеч ким векселини 5V2o/o ҳпсобидан чўтлашимни талаб қилолмайди.—4892. 2000 фунт стерлинг, 5000 фунт стерлинг ёки 10 000 фупт стерлингга қимматли доғозлар сотиб олиб, шу бплан ўз капиталларипп пшончли жойга ^ўйилган деб ҳисобловчи кишилар тўғрисида биз, улар пул бозорига жуда катта таъсир кўрсатадилар, деб айта олмаймиз. Агар сиз мендан консолларии» {гаровга қўйиб) «оладигаи дарзнинг процепт ставкасини еўрайдиган бўлсангиз, у тақдирда мен юз мипгларча пул- лар билан операция қиладпган жобберлар деб аталувчи кишиларни назарда тутаман, улар халойицда аталган заёмлардан жуда кўпига ёзиладилар ёки уларни бозордан сотиб оладилар, сўнгра фойдаси билан сотиш мумкип бўла- диган фурсатни пойлаб, бу қимматли доғозларни ўз дўлларида сацлаб туриш- га мажбур бўладилар; бу кишилар шу мақсад учун пул қарз олишлари лозим ■бўладп».
Кредит ишлари ривожланиши билан Лондон сингари йирик-йи- рик пул тўплангап пул бозорлари вужудга келади, бу бозорлар ай- ии вақтда шундай доғозлар олди-сотди бўладиган асосий пунктлар ҳам бўлади. Банкирлар мапа шундай савдогар шайкалар қўлига


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАЦИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
509'
халойиқпипг жуда кўп пул капитал суммаларипи тасарруф қилипг учуи бериб турадилар, бупинг орқасида бупдай қаллоблар тобора кўпаяди. 1848 йилда Аиглия бапкипинг ўша вақтдаги бошлиғи [Жемс Моррис] 1847 йилги савдо кризиси бўйича лордлар палатаси яширип комитетига гувоҳлик бергап вақтида «Фонд биржасида одатда пул бошда ҳар цапдай ердагига қараганда арзопроқ бўла- ди», дегап эди (С. D. 1848/1857, №219).
Процепт кслтирувчи капиталпи қараб чиққапимизда, бошқа ҳам- ма шароитлар бир хил бўлгапда, бир цадар узоқ йиллар учун ўрта- ча процеит ставкаси соҳибкорлик даромадининг ўртача нормасига қараб эмас, балки ўртача фойда пормасига қараб белгиланади, деб кўрсатиб ўтгап эдик, ҳолбуки соҳибкорлик даромади процент чеги- риб ташлангаи фойдадан бошқа парса эмас *.
Савдо процептинипг — савдо дупёсида чўтлаш ва қарз операция- лари билап шуғулланувчи пул кредиторлари томопидан белгиланув- чи процеитнинг — ўзгариб туриши учуи ҳам саноат цикли жараё- пида шундай бир фаза келадики, бупда процент даражаси ўз мини- мумидан ошиб кетади ва ўртача даражасига етади (кейинчалик буидан ҳам ошиб кетади), шу билан бирга бу ҳаракат фойдапинг сшиш натижаси бўлади,— бу ҳам илгари эслатиб ўтилган эди, ке- йипчалик япа ҳам батафсил текширишдап ўтказилади.
Лекип бу ерда икки нарсапи кўрсатиб ўтиш зарур.
Биринчидан-. агар процент ставкаси узоқ вақт баланд сақлаииб турса (биз маълум бир мамлакатдаги, масалан, Апглпядаги про- нспт ставкаси ҳақида гапиряпмиз, бунда ўртача процент ставкасп бир қадар узоқ давр учуп кўрсатилгаи бўлади, бу ставка шу би- лап бирга бир цадар узоқ вақтга берилгап ссуда юзасидаи тўлана- диган ва хусусий процент деб аталган процентда ўз ифодасини топади), бу prima facie мана шу даврда фойда пормаси баланд ту- ришлигипи исбот қилиб беради, гарчаид бу парса соҳибкорлик даро- мадипииг нормаси ҳам балаид экаплигипи ҳали асло кўрсатмаса ҳам. Кўпроқ ўз капиталлари билан ишлайдиган капиталистларга бу кейипги фарқпииг упча дахли йўқ; улар юқори фойда иормасиии реализация қиладилар, чупки улар ўзларига ўзлари процент тўлаб турадилар. Фойда пормаси юқори бўлса, юқори процент ставкаси ҳам барцарор бўлиши мумкип бўлади,— биз бу ерда сўзнииг том маъпосидаги тапглик фазаси тўғрисида гапираётгаиимиз йўқ. Ле- кин, бу фойда пормасииинг юқори даражада бўлиши, юқори про- Цепт ставкаси чегириб ташлаигапдаи кейин, фақат паст соҳибкор- лик даромади нормасипи қолдириши ҳам мумкин. Юқори фойда пормасп давом этиб турганда, соҳибкорлик даромад иормаси кама- йиши мумкип. Шупдай бўлишига сабаб шуки, корхоналар бпр иш- га туширилдими, улар улдап пари пшларипи давом эттираверади- лар. Бу фазада иш дуцул қарз капитал (бировлар капитали) ҳи-
П1у томпинг 359- бетига қаралсин. Ред.


510
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИПИШИ
собидап олиб борилади; бинобарип, юқори фойда нормаси баъзан келажакни олдиндан башорат қилиб кўрадиган соф спекуляптлик нормаси бўлиши -мумкин. Фойда нормаси баланд бўлиб, лекин сохибкорлик даромади камайиб боргандагина юдори процент став- яаси тўланиши мумкип. Бу процент ставкаси фойдадан эмас, балки царзга олинган бегона капитал ҳисобидан тўланиши мумкин, бу нарса узоқ давом этиши мумкии,— спекуляция даврларида ^исман шундай бўлади ҳам.
Иккинчидан: пул капиталга талаб, демак, процент ставкасига ҳам талаб фойда пормаси баланд бўлганлиги орқасидагипа ўсади, деган фикр, саноат капиталига талаб ўсаётганлиги учун процент ставкаси ҳам баланд бўлади, деган фикр билан бирдай эмас.
Кризис даврларида ссуда капиталга талаб, шу билан бирга про- цент ставкаси ҳам ўзипинг максимум даражасига етади; фойда нор- маси, демак, у билап бирга саноат капиталига талаб ҳам деярли пуль даражага тушиб кетади. Бундай вақтларда ҳар бир киши тў- лов тўлаш учуи, устига олган мажбуриятларпи бажариш учупгипа Ь'редит олади. Аксинча, кризисдан кейип янги жопланиш даврла- рида ссуда капитал сотиб олиш учун ва пул капитални уиумли ка- ииталга ёки савдо капиталига айлантириш учуп керак бўлади. Бу вақтда ссуда капитал ё сапоат капиталистига ёки савдогарга керак бўлади. Саноат капиталисти бу капиталпи ишлаб чиқариш восита- ларига ва иш кучига сарф қилади.
Иш кучига тобора ўсаётгаи талабнипг ўзи ҳали процепт ставка- сипипг ўсиши учуп негиз бўлолмайди, чуики бу процент ставкаси- пи фойда нормаси белгилайди. Юқорироқ иш ҳақи даражаси ҳеч замон юқорироқ фойда даражаси учуп сабаб бўлолмайди, гарчапд саноат циклининг маълум фазаларида унинг оқибатларинииг бири бўлиши мумкин бўлса ҳам.


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
511
либ олгап бўлса, унга эпдиликда меҳнатга қимматроқ ҳақ тўлаш- га тўгри келарди, бу унинг фойдасини оширмайди, балки pro tanto камайтириб юборади. Умумий конъюнктура шундай бўлиши мум- кинки, упинг фойдаси барибир ошади, лекин бу унинг меҳпатга кўпроқ ҳақ тўлаган бўлишидан эмас. Лекин бу кейинги ҳолат пул капиталга талабни ошириши сабабли, процент ставкасини ошириш учун етарлидир. Агар бошқа ҳамма жиҳатлардан ноқулай бўлгап конъюнктура вақтида бирои сабаб билан иш ҳақи миқдори ошади- гап бўлса, у ҳолда иш ҳақининг ўсиши фойда нормасини камайти- риб юборарди, лекин у пул капиталга талабни қай даражада ошир- гап бўлса, процент ставкасини ҳам шу даража ошириб юбо- рарди.
Оверстоннинг «капиталга талаб» деган иарсаси, агар меҳнатни бир чеккада қолдириб турадиган бўлсак, фацат товарга талабдан бошқа нарса эмас. Товарга талаб ўртачадаи юқори кўтарилган тақ- дирда ҳам, шуниигдек, таклиф ўрта даражадан пастга тушгап тақ- дирда ҳам товарга талаб бу товарларнинг баҳосини ошириб юбора- ди. Масалап, агар саноаткор капиталист ёки савдогар илгарп 100 фуит стерлинг тўлаган товарлари учун эндиликда 150 фунт стер- липг тўлаши лозим бўлса, у тақдирда одатдаги 100 фунт стерлинг ўрпига, 150 фунт стерлинг царз олиши лозим бўлади, демак, 5% даи бўлса, илгариги 5 фунт стерлинг ўрнига энди процеит тариқа- сида 7 72 фупт стерлинг тўлаши лозим бўлади. Упинг процент та- риқасида тўлайдиган суммаси кўпаяди, чунки қарз олгап капитал массасп ҳам ошади.
Жаноб Оверстонпинг ҳаракатлари умуман шунга қаратилгапкп, у ссуда капитал билап саноат капитали манфаатларини бирдай қи- либ кўрсатишга интилади, ҳолбуки унинг банкирлик иши мана шу маифаатлар ўртасидаги фарқни пул капитал фойдасига ишлатишга мўлжаллапган.
Лгар товар таклифи ўртача даражадап пастга тушиб кетса, у ҳолда товарга талаб илгаригидаи кўп пул капитални сипгдириб юбормаслигп мумкин. Жами товар қиймати учуп ўша илгариги сум- мани, ҳатто ундап камроқ суммани тўлашга тўғри келадп, лекин бу сумма бадалига эпдиликда камроқ истеъмол қийматларп олади- лар. Бу ҳолда ссуда пул капиталга талаб ўзгармай қолади, демак, товарпи таклиф қилишга қараганда товарга талаб кучайса ҳам, шу сабаблп товар баҳоси кўтарилса ҳам процеит ставкаси ошмайди. Ссуда капиталга умумий талаб ошадигап бўлса, шу тацдпрдагипа процепт ставкасига дахл қилиниши мумкин, ҳолбуки юқорида кўр- сатилгап ҳолларда бупдай бўлиши мумкин эмас.


512
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
лишдир. Сотиб олинган товарии сотмасдан унинг ҳацпни тўлаш учуп эса тижорий «вексель операциялари» ёрдами билан пул топп- лади. Бундай ҳолда ссуда капиталга талаб тобора ошади, бино- барин, бозорга товар келиш йўлини сунъий усулда тўсишга ҳара- каг қилиш натижасида процент ставкаси ошиши мумкин. У ҳолда баландроқ процент ставкаси товар капитал таклифини сунъий йўл билан камайтиришни ифода қилади.
Иккинчи томондан, маълум маҳсулот таклифи ошганлпги ва унинг баҳоси ўртача даражасидан пасайиб скетганлиги орқасида, шу маҳсулотга талаб кучайиши мумкин.
Бу ҳолда ссуда капиталга талаб ё ўзгармай қолиши ёки ҳагто камайиб кетиши мумкин, чунки ўша бир миқдор пул суммасига кўпроқ товар сотиб олиниши мумкин. Лекин цисман ишлаб чиқа- риш мақсадлари учун дулай фурсатдан фойдалапиш, цисмап ке- йинроц баҳоларнинг кўтарилишипи кутиб туриш учун спекулянт- лик мақсадида товар запас қилиб ғамлаб қўйилган бўлиши ҳам мумкии. Бу ҳолда ссуда капиталга талаб ошиши мумкин, биноба- рин, процент ставкасининг кўтарилиши унумли капитал элемент- ларидан ортиқча запас ҳосил қилиш учун капитал сарф қилпнган- лигидап далолат беради. Биз бу ерда фақат ссуда капиталга талаб- пи қараб чиқаётирмиз, чунки товар капиталга талаб ва таклиф бун- га таъсир кўрсатиб туради. Саноат циклииипг фазаларпда такрор ишлаб чиқариш процессининг ўзгариб турувчи ҳолати ссуда капи- тал таклифига қапдай таъсир қилиши илгари кўрсатиб ўтилгап эди. Бозор процент ставкаси (ссуда) капитал таклифи ва талабпга қа- раб белгиланади, деган сийқаси чиққан фикрни Оверстон айёрлик қилиб ўз таклифи билан аралаш-қуралаш цилиб юборади,— унинг таклифига мувофиқ, ссуда капитал умуман капитал билан бирдай парса, — бинобарип, у шу йўл билан судхўрни бирдан-бир капита- листга, унинг капиталипи эса бирдан-бир капитал турига айлантир- моқчи бўлади.


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
513
bona fide * таъмипотга эга бўлган шахсларни назарда тутадилар, ё бўлмаса шу дадар аҳмоқ кишиларки, банклар хонавайрон бўлган спекулянтларни цоғоз пул чидариш йўли билан тўловга дурби ета- дигап, салобатли капиталистларга айлантириш кучига эгадирлар ва бу вазифа банклар зиммасига юкланган деб биладилар. Шуичаки капитал етишмай турибди, дейдиганлар ё шунчаки ran сотадилар, т/унки бундай вақтларда аслида, ортиқча четдап келтириш ва ор- тпқча ишлаб чицариш натижасида пулга айланиши мумкин бўлма- ган капитал ҳамиша сероб бўлади, ё бўлмаса, улар шундай кредит каҳрамонлари ҳақидагина гапирадиларки, бу даҳрамоилар ҳақиқа- тап бировлариииг капитали билан хўжалик юргизиш учун эпди бундай капптал топиш имкониятидан маҳрум диладиган шарт- шароитга дуч келиб, шу сабабдан банкнинг уларга қўлдаи кетказ- гап капиталларини цайтариб олишларига ёрдам бериш билан бир- га спекуляция битимларини ҳам давом эттиришга имкон беришипи талаб циладилар.
Капиталисшк ишлаб чиқаришнинг негизи шупдан иборатки, дийматнииг мустақил формаси бўлган пул товарга дарама-қарши туради; бошдача сўзлар билан айтганда, алмашув қиймати пулда мустадил бир формага кириши лозим, бу нарса эса маълум товар- ппнг шундай материалга айланиши орқасидагииа мумкин бўладикм, бошда ҳамма товарлар шу материал ^иймати билан ўлчанади, шу сабабдан худди шу материал умумий товарга, бошда ҳамма товар- ларга қарама-дарши ўлароц par excellence ** товарга айланади. Бу парса, пул ўрнини, бир томондан, кредит операциялари йўли би- лан, иккинчи томондан, кредит пуллар воситаси билан жуда кенг кўламда қоплайдиган, айниқса капиталистик жиҳатдап ривожлан- ган миллатларда икки томонлама намоён бўлади. Танглик даврла- рида, кредит дисдариб ёки бутунлай тўхтаб долган вақтларда пуллар бирданига бирдан-бир тўлов воситаси ва чинакам қиймат мавжудлиги таридасида бошда ҳамма товарларга қарама-дарши дў- йплади. Товарлар қийматининг ҳамма ерда тушиб кетиши, уларни иулга, яъии уларнинг ўз соф фаитастик формасига айлаптиришпипг кийиплигп, ҳатто мумкип эмаслиги апа шундап келиб чиқади. Ле- кпп, иккпичи томопдан, кредит пулларпипг ўзи ўз помипал қиймат суммаси жиҳатидан ҳақидий пулларнинг ўрнини мутлақ равишда коплаши туфайлигииа пул бўладилар. Олтиннииг оқиб чиқиб кети- Шп билан биргаликда уларпииг пулга айланиш имконияти, яъпи Уларнипг ҳақиқий олтиига тепглиги муаммо бўлиб доладп. Олтин- Га .аииРбошлаш шарт-шароитларини таъмиилаш мақсадида мажбу- рии чоралар кўриш, процент ставкасини ошириш ва ҳоказолар ана р^упдан келиб чи^ади. Бу нарса пул тўғрисидаги сохта пазариялар- лаоаС°^Ла1ГГаи ва пул билан савдо қилувчи Оверстоплар ва шерик- гап 1 У3 манФаатлаРини кўзлаб миллатга мажбуран қабул цилдир- Қ°нУнлар ёрдами билан энг сўнгги ниҳоясига етказилиши
★
** ишончли. Ред.
~~ асосан. ред.


514
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
мумкин. Лекин [кредит пул] асосипп вужудга келтирган парса иш- лаб чиқариш усулининг ўзинипг асосидир. Кредит пулларпинг цадр- сизланиши (албатта, сохтагарлик билан уларнинг қадрини туши- риш эмас) ҳамма мавжуд муиосабатларни барбод қилиши мумкип. Шу сабабдан, пулдан иборат бўлган шу қийматнииг хаёлий ва мус- тақил мавжудлигини таъминлаш учун товарлар қиймати цурбоп килипади. Пул қийматидан иборат бу циймат умумап пулнипг ўзи қай муддатгача таъминланган бўлса, шу муддатгача таъмиплапган бўлади. Шу сабабдан бир неча миллион пулни деб кўп миллионлик товарлар қурбон қилиниши лозим. Капиталистик ишлаб чиқариш вацтида шундай бўлиши муқаррардир ва бу ҳол капиталистик ,пш- лаб чиқаришнинг ажойиботларидап биридир. Олдинги ишлаб чиқа- риш усуллари вақтида бу нарса бўлмаган, чуики у ишлаб чиқариш усулларипипг ҳаракати учун негиз бўлиб турган тор базисда па кредит, на кредит пуллар ривожлапади. Ижтимоий меҳнат характе- ри товарлариинг пул формасида мавжудлиги тариқасида намоён бўлиб турганда, яъни ҳақиқий ишлаб чицаришдап таш^аридаги буюм тариқасида мавжуд бўлиб турганда ҳақиқий кризисларга боғ- лиқ бўлмаган ёки уларнинг кескинлашувидан иборат бўлган пул кризисларининг юз бериб туриши муқаррардир. Иккипчи томондап, банк кредити барқарорлигини йўқотмаган экан, бундай ҳолларда баик кредити кредит пуллар миқдорипи ошириш йўли билап саро- симан-и бирмунча пасайтиради, кредит пулларни муомаладап чи- цариб олиш йўли билан эса саросимапи япада кучайтиради. Бутун ҳозирги саноат тарихи шуни кўрсатадики, агар мамлакат ичида иш- лаб чиқариш уюштирилганда эди, халқаро савдо мувозапати бузил- ган пайтда халқар-о савдо балаиси соҳасида юз бергап тафовутни тўлаш учунгина металл талаб қилинар эди. Мамлакат ичида эпди металл пулга талаб қолмагаи экац, бу парса миллий бапклар деб аталувчи баикларпииг бапкпотларни майдалашпи тўхтатиб цўйгап- лигини кўрсатадики, буни ҳамма оғир пайгларда бирдап-бир нажот йўли деб шу усулдап фойдалападилар.
Икки шахспи пазарда тутиб улар тўғрисида, улар икковлари ўзаро ноқулай тўлов балапсига эгадирлар, деб айтиш кулгилп бўлар- ди. Агар булардап ҳар бири бошқасига писбатап ҳам қарздор, ҳам кредитор бўлса ва агар улариипг талаблари ўзаро қоплапмаса, у ҳолда оқибат натижада тафовут суммаси қапча бўлса, улардаи фа- қат бири бошқасига шунча қарздор бўлиб қолиши равшап бир нар- са. Лекип ran миллатлар устида боргаида бошқача бўлади. Бу ерда ran бутунлай бошца бўлишини ҳамма иқтисодчилар тан оладилар, буида улар шундай фикрни илгари сурадиларки, бу фикрга муво- фиқ, бир миллатнинг тўлов балапси, бу миллатнииг савдо балаиси пировардида маълум бир мувозанат ҳоспл қилишига царамай, уиипг учун қулай бўлиши ва поқулай бўлиши мумкин. Тўлов ба- лапсипипг савдо балапсидап фарқп бупдай: тўлов балансп шундай бир савдо балаисидирки, бу савдо балапси юзасидап тўлов маълум бир вацтга тўғри келади. Кризислар бўлса савдо балапси бплап тў-


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
515
чов балапсп ўртасидағи фарқпп цисқа бир муддатдап иборат цплиб ^ўядилар; бипобарии, кризисга мубтало бўлгап ва, демак, тўлов муддати етиб келган мамлакатда ривожлаиаётгап маълум ҳодиса- *лар? мапа шу ҳодисаларнинг ўзлари тўлов тўлаппши лозим бўл-
iaH’ даврпи қисқартиришга сабаб бўладилар. Бириичидап, подир металларнинг четга олиб чиқиб кетилиши, сўнгра консигнация қи- лингаи товарларнинг сотилиши, товарларпи сотиш мацсадида экс- порт қилиш ёки мамлакат ичида шу товарлар юзасидап қарз пул топиш, процент ставкасини ошириш, кредитларни қайтариб талаб қилиб олиш, қимматли қоғозлар баҳосининг тушиши, чет давлат ^имматли цоғозларини сотиб юбориш, қадри тушиб кетгап бу қоғозларии сотиб олиш учун чет эл капиталини тортиш, ниҳоят, жуда кўп талабларни цоплайдигаи синиш воқеалари юз беради. Бунда кўп ҳолларда қимматбаҳо металлар кризис бошлаииб кетган мамлакатга юборилади, чунки бу мамлакат вексели ишончли бўл- майди ва энг тўғриси олтин танга билан тўлов тўлаш бўлади. Бунга япа шу ҳол келиб қўшиладики, Осиёга нисбатан ҳамма капита- листик миллатлар, кўпчилик ҳолларда бирваракайига, ундан бево- сита ёки бавосита қарздор бўлиб қоладилар. Маиа шу турли-турли холатлар бошқа мапфаатдор миллатга тамомила ўз таъсирини ўт- казиши ҳамоио бу миллатда четга олтин ва кумуш чиқариш бош- ланади, цисқа қилиб айтганда, тўловлар даври бошланади, шу би- лап ўша ҳодисалар яна такрорланади.
Коммерция кредити вақтида кредитга олиш баҳоси билан пақд пулга олиш баҳоси ўртасидаги тафовутдан иборат бўлган процент, фақат векселлар муҳлати оддий муҳлатлардан узоққа чўзилиши туфайли, товарлар баҳосига кирган бўлади. Акс ҳолда бундай бў- лиши мумкин эмас. Бунинг сабаби шуки, ҳар бир киши бир қўли бплап шундай кредит берса, иккипчи қўли билан шупдай кредит олади. {Бу мепииг мушоҳадаларимга тўғри келмайди.— Ф. Э.} То- варлар баҳосига дисконт кириши сабабли, уни коммерция кредити эмас, балки пул бозори тартибга солиб туради.
Агар процепт ставкасипи белгилайдигап пул капиталга талаб ва упи таклиф қилиш, Оверстон айтгандай, ҳақиқий капиталга та- лаб ва уни таклиф қилиш билан бирдай бўлса, у ҳолда процент, цапдаи товар пазарда тутилгаилигига қараб, ёки турли босқичлар- да1и уша бир товарпипг ўзига (хом материал, яримфабрикат, тай- м^сУл°тга) писбатап, ҳам паст ва ҳам юқори бўлиши лозим эдн. 1814 йилда Апглия бапкипипг чўтлаш ставкаси (яивардац бўлгЯ°Р<яЧа бЎлгап) 4% билан ноябрдан то йил охирпга қадар аи " /2~~3°/о ўртасида ўзгариб турган эди. 1845 йилда бу ставка 3% Г т°°кТ.ябРгача 21/2°/о, 23/4°/о, 3°/о ЭДИ, кейинги ойларда эса сп 184/5 '° ЎРтасиДа эди. Fair Orleans * пахтанииг ўртача баҳо 3 маптп^тг^ 61/4 пенс эди, 1845 йилда эса 47/в пепс эди. 1844 йил  г_ ивеРпулда 627 042 той запяс пахта бор эди, 1845 йил 3 * Пахта сорти. Ред.


516
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
мартида эса 773 800 тойга етди. Агар пахтанинг энг паст баҳосига караб ҳукм қилинадиган бўлса, 1845 йилда процент ставкаси паст туриши керак эди, ҳақидатда шу даврнинг катта қисмида шундай бўлди ҳам. Лекин агар йигирилган ип баҳосига цараб ҳукм қилп- надиган бўлса, у ҳолда процент баланд бўлиб туриши лозим эди, чупки баҳолар нисбий, фойдалар эса абсолют даражада баланд эди. 1845 йилда бир фунти 4 пенслик пахтадап япа 4 пенс харажат т^и- либ (№ 40, яхши secunda mule twist*) ип йигириш мумкин бў- ларди, бу йигирилган ип, шундай дилиб, ип йигирувчига 8 пенсга тушарди ва бу ипни у 1845 йил сентябрь ва октябрида ҳар бир фун- тини IOV2 ёки НУг пепсдан сотиши мумкин эди. (Нариродда Ўап- лининг берган гувоҳликларига қаралсин.)
Ҳамма масала мана бундай ҳал қилипади:
Агар пул кредиторлари асло бўлмай, лекип пул дарз бериб ту- рувчп капиталистлар машиналар, хом материаллар ва шу кабилар- га эгалик қилиб,— ҳозир уйлар қандай ижарага берилса,— улар ҳам ўз мулкларипи саиоаткор капиталистларга,— шу буюмларпииг бпр кисмининг мулкдори бўлган саноаткор капиталистларга ўз мулк- ларипи қарзга берсалар ёки ижарага цўйсалар, шу тақдирдагипа ссуда капиталга талаб билан уни таклиф дилиш умуман капиталга талаб билап уни таклиф қилишга тенг бўларди (гарчи кейинги жумла бемаъни бўлса ҳам: саноаткор ёки савдогар учун товар упипг капитал формасидир, шунга қарамай, у ҳеч замон капитал- линг ўзига муҳтож бўлмайди, лекин ҳамиша махсус товар тарида- сидаги товаргагина муҳтож бўлади, уни товар тариқасида — ғалла ёки пахта таридасида — капиталнинг доиравий оборотида товар- шшг цаидай роль ўйнашидаи қатъи пазар, уии товар таридасида сотиб олади ва унга товар тариқасида пул тўлайди). Мана шундай шароитларда ссуда капитални таклиф цилиш саиоаткор капита- листларга ишлаб чиқариш элементларини таклиф қилиш билан ёкп савдогарларга товар таклиф қилиш билан бирдай бўлар эди. Лекин шу нарса мутлақо равшанки, бу ҳолда фойдаиинг кредитор билап карз олувчи ўртасидаги тақсими бутунлай бириичи навбатда ссу- дага берилгап капитал билан шу капитални ишга соладиган киши- нпнг мулки бўлгап капитал ўртасидаги нисбатга дараб белгиланар эди.
Жаноб Уэгелиннинг сўзларига цараганда (В. А. 1857), процент ставкаси «бапд бўлмаган капитал массаси» билан белгилападп (252); «ишга солинадиган жой қидирувчи, банд бўлмаган капитал массасининг кўрсаткичидир» холос (271); кейинроқ бориб бу банд бўлмаган капитални у floating capital деб атайди (485), шундай деганда у «Англия банкининг банкнотларини ва мамлакатдаги бошқа муомала воситаларини, масалан, провинция банкларининг банкнотларини ва мамлакатдаги мавжуд танга пулларни» тушуна- ди... «floating capital деганда банкларнинг запасларини ҳам назар- Ип еорти. Ред.


XXXII БОБ. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАЦИҚИЙ КАПИТАЛ. — III
517
да тутаман» дейди (502—503), кейинроқ бориб у олтип ёмбиларпи ҳам шу жумлага киритади (503). Яна шу Уэгелин, «биз» (Апглия банки) «банд цилинмаган капиталнинг катта қисмини аслида ўз кўлимизда сақлаб тургапимизда» (1198), мана шундай даврларда /Хпглия баики процепт ставкасига жуда зўр таъсир кўрсатади, дей- ди, ҳолбуки, жаноб Оверстоннинг юқорида цитата келтирилган маъ- лумотларига қараганда, Англия банки «капиталга аталган жой эмас». Уэгелин яна бундай дейди:
«Менинг фикримча, чўтлаш ставкаси мамлакатда банд бўлмаган капитал миқдорига қараб белгиланиб туради. Банд бўлмаган капитал миқдори Англия банкининг резервидан иборат, бу аслида олтин резервидир. Шундай қилиб, агар нодир металл запаси камайса, бу билан мамлакатда банд қилинмаган капитал миқдорини камайтиради, демак, унинг қолган қисмининг цийматини оширади» (1258).
Ж. Стюарт Милль бупдай дейди (2102):
«Банк ўз банк бўлимининг қобилиятини қувватлаш учун бу бўлим резер- впни тўлдириш йўлида қўлидан келган ҳамма имкониятларни ишга солишга мажбур; шу сабабдан, пулнинг оқиб чиқиб кетаётганини сезгап ҳамоно у ўзи учун резерв таъмин цилиши ва ё чўтлаш операцияларини қисқартириши ёки бўлмаса, цимматли қоғозларни сотиши лозим бўлади».
Гап фақат банк бўлими устидагина борганда, резерв фақат омо- натлар учун аталган резервдан иборат бўлади. Оверстонларнинг фикрича, банк бўлими банкнотларнинг «автоматик тарзда» чиқа- рилаётганлиги билан ҳисоблашмасдан, шунчаки баикир сифатида иш кўриши лозим. Лекин ҳақиқатан танглик даврларида Англия банки, банк бўлимидаги нуқул банкнотлардан иборат запаслар бор- лигига қарамасдан, нодир металлар запасининг аҳволини жуда зпйраклик билап кузатиб боради ва агар синишни хоҳламаса, уни кузатиб бориши керак. Чунки нодир металлар запаси қай даража- да йўқ бўлиб кетса, банкиотлар запаси ҳам шу даражада йўқолиб кегади ва 1844 йилдаги банк акти билан жуда дополик қилиб иш кўрсатган жаноб Оверстонга бу нарса бошқа ҳар қапдай кишига карагапда яхшироқ маълум бўлса керак.


518 ]
ЎТТИЗ УЧИНЧИ БОБ
КРЕДИТ СИСТЕМАСИ ШАРОИТИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
«Кредит муомала тезлигини тартибга солиб турувчи буюк омилдир... Шу сабабли пул бозорида танглик жуда зўрайиб кетган даврнинг одатда нима сабабдан муомала каналларининг тўлиб-тошган даврига тўғри келишлигп равшан бир нарса («The Currency Теогу Reviewed etc.», р. 6 ).


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
519
ли бапкирлар уларпи ўзаро ҳисоб-китобларда тўлаб юборадилар И). Битта вексель даллоли қўлида, масалаи Оверенд, Гёрпи ва шерик- лари фирмасида, 8—10 миллионлик векселиипг тўпланиб қолиши айрим жойларда маиа шундай тўловлар кўламипи кенгайтиришиинг асосий воситаларидап бири эди. Мапа шуидай тежаш воситаси би- лаи муомала воситаларипипг самарадорлиги ошади, чунки улар оз миқдорда ва фақат балапс фарқларипи тўлаш учуп талаб қилипа- ди. Иккинчи томондап, муомала воситалари тариқасида амал қилув- чи пуллар ҳаракатипипг тезлиги (бу билан ҳам тежаш мумкин бў- лади) бутуилай олди-сотди жараёнига, тўловларпипг бир-бирига уланиб кетишига ҳам боғлиқ бўлади, чуики пул ёрдами билап би- рин-кетип тўлов тўлаииб туради. Лекип кредит воситачилик Rimajin, шу билан муомала тезлигиии оширади. Масалаи, айрим бир моиета фақат беш оборот учуп хизмат қилиши м»умкин, бупда кре- дит воситаси ишлатилмасдап, оддий муомала воситаси бўлиб амал киларкаи, ҳар бир айрим кишипипг қўлида узоқроқ вақт туриб қолади, агар мопетаиипг дастлабки эгаси А деганимиз В дап мол сотиб олса, В эса С дан, С эса D дан, D эса Е дан, Е эса Ғ дан мол сотиб олса, демак, унинг бир цўлдан иккинчи цўлга ўтишига ҳақи- катан фақат олди-сотди сабаб бўлади. Arap В упга А пипг тўлаган пулипи ўз банкирига омонат цилиб қуйса, бапкир эса бу пулпи С га бериб, унинг векселипи чўтласа, С эса D дан мол сотиб олса, D япа пулпи ўз бапкирига омопат қилиб топширса, бапкир эса уии Е 1 а т\арз берса, Е эса Ғ дап мол сотиб олса, у ҳолда пулпипг оддий муомала воситаси тариқасидаги (харид воситаси тариқасидаги) энг тсз ҳаракати бу ерда бир қанча кредит операцияларига боғлиқ: В пииг ўз бапкиридап цилгап депозит операциясига, бапкирнипг С учуп чўтлаш операциясига, D пипг ўз банкирига бергаи депозитига ва бапкирпипг Е учуп қилгап чўтлаш операциясига боғлиқ — де- мак, тўрт кредит операциясига боғлиқ бўлади. Шундай кредит one- рациялари бўлмаса, бу монета шу вақт давомида бирип-кетин ай- рим беш харид ишиии амалга оширолмасди. Шу бир миқцор пул — омопат тариқасида ва векселларни чўтлаш йўли билаи — ҳақиқий олди-сотди воситасидаи фойдаланмай, қўлдан-қўлга ўтиши орқаси- да бир қаича ҳақиқий олди-сотди актларида унинг қўлдан қўлга ўтиши тезлашди.
11 Бир банкнот ўртача ҳисоб билан нсча кун муомалада бўлган:
Йиллар
5 ф. ст. баькнот
10 ф. ст. банкнот
20—100 ф. ст. банкнот
200—500 ф.ст. банкнот
1000 ф. ст. банкнот
1792
?
236
209
31
22
1818
148
137
121
18
13
1846
79
71
34
12
8
1856
( Д ГТптг»» _ —
70
58
27
9
7
Part ?анкининг кассири Маршаллнинг «Report on Bank Acts» даги ҳисоблари, 1857, > appendix, р. 30Q—301.)


520
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Бир бапкнотпипг ўзи турли бапкирлар дўлида омопат ҳосил қилиши мумкип экаплигипи ҳозиргипа кўриб ўтдик. Шунипгдек, бу бапкиот бир бапкирнинг ўзида ҳам турли омонатлар ҳосил цили- ши мумкин. Бапкир В пинг векселини А нипг омонат қўйгап баик- поти билап чўтлайди, В бўлса С га тўлов тўлайди. С эса тўлов та- риқасида берган банкнотини шу банкнот бергап банкирпинг ўзига омопат қилиб беради.
Оддий пул муомаласини қараб чидқанимизда («Капитал», I китоб, III боб, 2) муомала тезлиги ва тўлов тўлашдаги тежаш да- ражаси маълум миддорлар билап белгиланади дсб фараз цплинса, ҳациқатап муомаладаги пул массаси товарларпипг баҳосига ва олди-сотди битимининг мивдорига цараб белгилапади деб кўрсатиб ўтилгаи эди 130. Бапкнотлар муомаласи учун ҳам шу қонупшшг ўзп амал қилади.
Қуйидаги жадвалда (В. А. 1858, р. XXVI) Лпглия бапкинипг муомаладаги банкнотларинииг ҳар бир йил учуп ўртача йиллик суммаси кўрсатилгап, чупки булар халойиқ қўлидагп бапкнотлар бўлиб, улар 5 ва 10 фунтлик башшотлар, 20—100 фуптлик ва ун- даи кўпрод, яъпи 200—1000 фуитлик бапкпотларпипг суммалари кўрсатилгап; шу билап бирга ҳар бир устундаги бапкнотлар сум- масипинг муомаладаги банкнотларпинг умумий миқдорига ппсбатап процепт писбати ҳам келтирилгап. Суммалар лўпда цилиб мипр фуит стерлииг ҳисобидан келтирилган.
Йиллар
5-10
ф. ст. лик банкнотлар
Процент нисбати
20-100
ф. ст. лик банкнотлар
Процент нисбатп
200-1000 ф. ст. лик бапкпотлар
Процент нисбати
Ҳаммаси ф. ст.
1844
9263 ф. ст.
45,7
5735 ф
. ст.
28,3
5253
ф.
ст
26,0
20 241
ф.
ст.
1845
9698
»
»
46,9
6082
»
»
29,3
4942
»
»
23,8
20 722
»
»
1846
9918
»
48,9
5778
»
»
28,5
4590
»
»
22.6
20 286
»
»
1847
959!
»
»
50,1
5498
»
»
28,7
4066
»
»
21,2
19 155
»
»
1848
8732
»
»
48,3
5046
»
»
27,9
4307
»
»
23,8
18 085
»
»
1849
8692
»
»
47,2
5234
»
»
28,5
4477
»
»
24,3
18 403
»
»
1850
9164
»
»
47,2
5587
»
»
28,8
4646
»
»
24,0
19 398
»
»
1851
9362
»
»
48,1
5554
»
»
28,5
4557
»
»
23,4
19 473
»
»
1852
9839
»
»
45,0
6161
»
»
28,2
5856
»
»
26,8
21 856
»
»
1853
10699
»
»
47.3
6393
»
»
28,2
5541
»
»
24,5
22 653
»
»
1854
10565
»
»
51,0
5910
»
»
28,5
4234
»
»
20,5
20 709
»
»
1855
10628
»
»
53,6
5706
»
»
28,9
3459
»
»
17,5
19 793
»
»
1856
10680
«
»
54,4
5645
»
»
28,7
3323
»
»
16.9
19 648
»
»
1857
10659
»
»
54,7
5567
»
»
28,6
3241
»
»
16,7
19 467
»
»


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
521
1 ап. Жадвалдап кўрпнишига қарагапда, 5 фунт стерлипг ва 10 фунт стерлипглик майда банкпотлар суммаси 1844 йилдаги 9 263 000 фунт стерлипгдап 1857 йилда 10 659 000 фунт сторлишта етгап. Яна ўша вақтда олтип муомаласи жуда кучайиб кетиши билап бир вақтда шундай бўлгап. Аксипча, қиймати кўпроқ (200—1000 фупт^ стерлинглик) бапкпотлар суммаси 1852 йилдаги 5 856 000 дап 1857 йплда 3 241000 фунт стерлипгга тушгап. Демак, 2!/г миллиои фупг стсрлингдап ҳам кўпроц камайгап. Бупииг сабаби мапа бупдай:
«1854 йпл 8 июнда Лопдопдаги хусусий банкирлар Ҳисоб-китоб палатаси пшларида аксионерлар бапкларининг иштирок қилишига йўл цўйдилар, ора- дап бироз вақт ўтгач Апглия баикида узил-кесил пулсиз ҳисоб-китоблар қили- па бошлади. Ҳар куплпк ҳисоб-китоб эпди Апглия бапкидаги турли банклар- пннг счётларига ўтказиш йўли билап бажариладиган бўлдп. Мана шундай спстемапи жорий қилиш патижасида жуда катта суммалик баикнотлар ор- тиқча бўлиб қолди, илгари бапклар бир-бирларипинг счётларипи ёпиш учун шупдан катта суммалик баикнотлардап фойдаланар эдилар» (В. А. 1858, р. V).
Улгуржи савдода пул ишлатиш қапдай мипимум даражага ет- казилганлиги «Капитал»нинг I китоб, III боб, 103-изоҳида босилган жадвалдан кўрипиб туради 131, шу жадвалии 1857 йил умум пала- тасипипг бапк қопуплари юзасидап тузилгап комиссияга Моррисон, Диллои ва шериклари фирмаси такдим цилгап эди, бу Лоидопдаги энг йирик фирмалардап бири бўлиб, бунда чакапа савдогар ўзига кераклп ҳар қапча ва ҳар хил запас молларни сотиб олиши мум- кин эди.
1857 йил умум палатаси банк қоиунлари комиссияси олдида У. Ньюмарчиинг берган гувоҳликларига қараганда (В. А. 1857) Aii 1741, муомала воситаларипипг тежалишига яиа бошқа ҳолатлар ҳам: 1 пепслик почта йиғими, темир йўллар, телеграфлар, хуллас, алоца воситаларининг яхшилапиши ҳам ёрдамлашди; шу сабабдан Апглия ҳозирги вақтда деярли ўша муомаладаги бир мивдор бан- кпотлар муомаласи билан илгарига қараганда беш ва олти марта кўп оборот қилиши мумкин. Яна шу сабаблар қийхмати 10 фунт стерлипгдап кўп бўлган бапкиотлариипг муомала доирасидап сиқиб 'жкарплишига каттагипа даражада ёрдам қилди. Ньюмарч ҳатто 1 Фунт стерлипглик бапкнотлар муомалада юргап Шотландия билап ирлапдияда ҳам банкпотлар муомаласинипг деярли 31% ошганли- ппа ҳам сабаб шу бўлди ва бу табиий парса деб билади (1747). 1 Фупт стерлипглик бапкиотларпи ҳам қўшпб ҳисоблагапда, Бирлаш- 1 ',ш қиролликда муомаладаги бапкпотларпипг жами суммаси, унинг Қарагапда, 39 миллиоп фунт стерлингни ташкил қилади ( '-±9). Муомаладагп олтип пул суммаси = 70 миллион фунт стер- 'Н1пглик (1750). Шотландияда 1834 йилда 3120 000 фунт стерлинг- баикнотлар муомалада эди; 1844 йилда 3020 000 фунт стер- * ипглик банкнотлар, 1854 йилда эса 4 050 000 фунт стерлинглик ^кнотлар муомалада эди (1752) .


522
БЕШИНЧИ БЎЛИМ, ФОЙДЛНИНГ БЎЛИНИШИ
хулоса келиб чиқади. {Бу ерда умумап цайта олтипга айлаитирил- майдиган цоғоз пуллар тўғрисида ran бўлаётгапи йўқ; цайтиб ол- типга айлаптирилмайдиган баикпотлар, масалап, ҳозир Россияда бўлгапи сипгари, аслида давлат кредити билап таъмип этилган * тацдирдагина умумий муомала воситаси бўлиши мумкип. Демак, бупдай бапкпотлар юқорида кўрсатилгап («Капитал», I китоб, 111 боб, 2, с: мопета, диймат белгиси) цайтиб олтипга айлаптирил- майдигап давлат қоғоз пуллари ҳаракатипи идора цилиб турувчи қолунларга амал қилади.— Ф. Э.}
Муомала цилувчи бапкпотлар мивдори ўз ҳаракатида оборот эҳтиёжларига бўйсупади, бипобарип, ҳар бир ортиқча бапкпот упи чиқаргап муассасага дарҳол цайтиб кетади. Аиглияда фақат Анг- лия баикипипг билетлари ҳамма ерда қопупий тўлов воситаси бў- либ муомала дилиши сабабли, биз бу ерда провипциялардаги баик- лар билетларипипг оз мивдорда ва фадат маҳалларнинг ўзидагина муомала қилишипи мутлақо пазр-эътиборга олмасак ҳам бўлади.
Апглия бапкипипг бошқарувчиси жапоб Нив 1858 йилги умум палатаси бапк цонуплари комиссияси олдида бергап гувоҳликлари- да (В. А. 1858) буидай дейди:
«№ 947. (Савол:) Сиз ҳар цапдай чоралар кўрсангиз ҳам, халойид қўли- даги баикпотларнииг миқдори, сизнипг сўзингизга цараганда, эски ҳолича, яъпи тахмипаи 20 миллиоп фупт стерлииглигича долаверадими?— Оддий вақт- ларда халойиқпипг эҳтиёжи учуп, афтидан, тахмипан 20 миллион керак. Йилиииг маълум, дам-бадам такрорланпб турадигап вақтларида бу сумма 1 ёкн 1V2 мпллиоп кўпаяди. Агар халойиққа кўпроц керак бўлса, меи айтгапимдай, халойиқ ҳар гал уларии Англия бапкидап олшпи мумкии.—948. Сиз саросима вацтларида халойид бизнипг бапкпотлар суммасини камайтиришимизга йўл цўймади, дедипгиз; мумкип бўлса, марҳамат дилиб, шуни изоҳлаб берсангиз қапдай бўларкип?— Саросима вақтларида халойиқ, иазаримда, бапкнотлар олиш учуп тўла имкониятга эга бўлади; ва, албатта, банкнипг мажбуриятла- ри давом қилиб тургапда халойид мапа шу мажбуриятлар юзасидап бапкдан бап^потлар олиши мумкии.—949. Шупдай дилиб, афтидап, ҳамиша Аиглил бапкипииг тахмипап 20 миллион фупт стерлипглик банкпотларига эҳтпёж бў- либ турар экап-да?—20 миллиоп фуит стерлипглпк бапкпотлар халойиқ қўли- даги банкпотлар; бу сумма ўзгариб туради. 18*/2, 19, 20 миллион фунт стер- липг бўлади ва ҳоказо, лекии, ўртача ҳисоб билап 19—20 миллиоп».
Томас Тукпипг 1847 йилдаги савдо кризиси тўғрисида лордлар палатаси комиссиясига берган гувоҳликлари (С. D. 1848/57):
№ 3094. «Банк халойиқ қўлидаги бапкпотлар миқдорипи ўз билигича оши- ролмайди; у халойиқ дўлидаги баикпотлар миқдорипи камайтириши мумкин, лекип, ўтакетгап зўравоплик тадбири ёрдами билангипа камайтириши мум- кин».
Ноттипгемда 30 йилдап буёп бапкирлик қилиб келаётган И. Ч. Райт провипциялардаги бапклар халойиқпипг эҳтиёжидан ва упипг пстагидап ортиқ баикпотларпи муомалада садлаб туришга асло до- дир эмасликлариии муфассал тушунтириб, Апглия банк билетлари тўгрисида бупдай дейди (С. D. 1848/57):
№ 2844. «Англия бапкининг» (бапкпотлар чиқаришдаги) «бпрон чегарала- ри менга маълум эмас, лекии муомала воситаларидаги ҳар цапдай ортпқчалик омонатга айлапади ва, шупдай дилиб, бошда бттр формага кпради».


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДЛ МУОМЛЛЛ ВОСИТЛЛАРИ
523
Шотлапдияда ҳам худди шупдай, бупда деярли пуқул қоғоз иуллар муомалада бўлади, чупки бу ерда ҳам, Ирлапдияда бўлгапи сингарп, фақат бпр фуптлик билотлар муомалага ташлапгап ва «the scotch hate gold» *. Бир шотлапд бапкипипг бошцарувчиси Кеп- педи, ўз бапкпотларипинг муомаласипи қисқартириш бапкларпипг цўлидап келмайди, дейди, бипобарип,
«мамлакат ичидаги савдо-сотиқ ишлари бапкнотлар ёки олтипиинг муома- лада бўлишипи талаб қилар экан, баикирлар шу савдо-сотиқ учуп,— омоиат пул қўйгап ўз мижозларининг талаби биланми, ёки бошқа бирон йўл билап- mii — қапча муомала воситаси талаб қилинса, шунча муомала воситалари ет- казиб бериб туришлари лозим... Шотландия банклари ўз операцияларипи чек- лашлари мумкип, лекин улар бапкпотлар чиқаришии пазорат қилишдан о/кизлик қиладилар, деган фикрни билдиради» (ўша жойда, № 3446, № 3448).
Union Bank of Scotland’iinur бошқарувчиси Андерсоп ҳам худ- ди шупдай фикр билдиради (ўша жойда, №3578).
«Бапкнотлар апирбошлаш системаси» {шотланд баиклари ўртасида} «би- роп айрпм баикнпнг ҳаддан ташқари бапкнотлар чиқарпшига халақит бера- дими?— Албатта; лекип бизнинг қўлимизда бапкнотлар айирбошлашдап ҳам кўпроқ таъсир қиладиган восита бор» {бу восита гарчи бутуп Шотлаидияда ҳар бир айрим банк билетларинипг муомалада бўлишипи таъминласа ҳам, ҳақпқатда шу кўрсатилган мадсадга ҳеч қанақа алоқаси йўқ}, «бу Шотлан- дпяда расм бўлиб долгап одат — бапкда счётга эга бўлиш одатидир; ҳар қа- иақа пули бор ҳар бир кимсанинг бироп банкда ўз счёти бўлади ва ҳозирги пайтда ўзига керак бўлмаган ҳамма пулларини ҳар куни шу банкка солиб туради, иатижада.ҳар кунги тижорат ишлари пиҳоясида, ҳар бир кишинииг ўз ҳамёиидаги пуллардап бошқа, ҳамма пуллар банкка солипгаи бўлади».
Ирлапдияда ҳам худди шупдай (Ирлаидия бапкииинг мудири Мак-Доппелл ва Ирлапдия провипция бапкипипг директори Марри- шшг ҳалиги комиссия олдида бергап гувоҳликларига солиштприб кўрилсин).
Банкпотлар муомаласи Апглия бапкипипг ихтиёрига қай дара- жада қарам бўлмаса, бу баикпотларпипг айпрбошлапишипи таъмип киладигап Банк хазипаларидаги олтип запасп ҳолатига ҳам шу да- ражада боғлиқ эмас.
«1846 йил 18 септябрда Лпглия бапкипипг 20 900 000 фупт стерлипглик бплетлари муомалада эди, ҳолбукп упииг иодир металл запаси 16 273 000 фунт стерлипг эдп; 1847 йвл 5 апрелда муомаладаги билетлар суммаси 20 815 000 Фуит стерлинг эди, подир металл запаси эса 10 246 000 фунт стерлинг эди... Демак, нодпр металл запасидап 6 миллиоп фуит стерлинги четга чиқиб кетга- пига царамасдан, бапкнотларнинг муомаласи асло қпсдаргани йўқ» (J. G. Li'mear. «The Crisis and the Currency». London, 1817, p. 5).
Локпп, ўз-ўзидап маълумки, бу парса ҳозирги вақтда Аиглияда -ХУкмронлик қилаётган шарт-шароитлардагипа тўғри, шупда ҳам Допуп бапкпотлар чиқариш билап қимматбаҳо металл запасп ўрта- < иДа бошқача писбат белгиламагаплиги учупгипа шупдай.
Демак, муомаладаги пуллар — бапкпотлар ва олтин — миқдори- 1 а иш эҳтиёжларпгипа таъсир қилади. Бунда ҳаммадап аввал, сав- ишларининг умумий аҳволидаи қатъи пазар, ҳар йил вақ-


524
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
ти-вақти билан такрорлапиб турадиган ўзгаришларпи пазарда ту- тиш лозимдирки, кейинги 20 йил ичида
«бир ойда муомала жуда ҳам ют^ори даражага етмоқда, бошқа бир ойда у паст даражада бўлмоқда, учинчи бир ойда эса у ўртача нуқтада турмоқда» (Ньюмарч, В. А. 1857, № 1650).
Демак, ҳар йил августда бир печа миллион фупт стерлинг пул, кўпроқ олтин пул, ҳосилпи йигиштириб олиш харажатлари муно- сабати билап Апглия бапкидап ички муомалага ўтиб кетади; бу ерда ran асосан иш ҳақи тўлаш устида боришидап, Апглияда бу ҳолда банкпотлар кам иш бсради. Йилнииг охирига бориб бу пул- лар япа бапкка қайтиб келади. Шотлапдияда совереплар ўриига деярли пуқул бир фуптлик бапкиотлар муомалада юради; шу са- бабдап бу ерда тегишли ҳолларда, яъии ҳар йили икки марта, май ва поябрь ойларида бапкпотларпипг муомаласи 3 мпллпопдаи 4 миллион фунт стерлингга етади; орадап 14 кун ўтгапдап кейип япа орқага цайтиш бошлапади, шу билап бир ой мобайппда ҳамма банкпотлар тугал оқиб келиб бўлади (Апдерсон, С. D. 1848/57, №3595-3600).
Бупдап ташқари, йилпипг ҳар бир чорагпда «дивидепд» тўла- ниб туриши, яъпи давлат царзи юзасидап процспт тўлапиб тури- ши муиосабати билан Апглия бапки билетларииипг муомаласида ҳар йили тўрт марта бир қадар ўзгариш бўлиб туради; бунинг учуп аввал бапкпотлар муомаладап олипади; кейип япа муомала- га киритилади; лекип жуда тез вақт ичида улар яна цайтпб чиқиб кетади. Уэгелии (В. А., 1857, №38) мапа шу ўзгаришлар орқаси- да бапкпотлар муомаласидаги ўзгаришлар миқдорипи 2]/2 миллиоп деб белгилайди. Аксипча, довруғи кетган Оверепд, Гёрпп ва ше- риклари фирмасининг вакили жапоб Чапмеп, шу туфайли пул бозорида апча катта ўзгариш бўлади, деб кўрсатади.
«Агар сиз дивиденд тўлаш учун давлат даромади тариқасида 6 ёки 7 мил- лионни муомаладап чиқариб олсапгиз, шу муҳлат ичида шунча суммани ет- казиб бериб турадигаи бошқа бирон киши ҳам бўлпши лозим-ку» (В. А. 1857, № 5196).
Сапоат циклипипг турли фазаларига мувофиц ксладпган муо- маладаги маблаг миддоридаги ўзгаришлар апча катта бўлади ва узоқ давом қилади. Шу фирма иштирокчисидап япа бири муҳта- рам квакер Самюэл Гёрпи (С. D. 1848/57, № 2645) бундай дейди:


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМЛСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
525
саткич эмас.—2651. Агар ҳозирги вацтда, мавжуд муомала даражасида ха- лойиқ қўлида банкнотлар ортицчалиги сезилса, бунинг кўпроқ сабаби ҳозирги турғунлик ҳолатининг жуда ҳам кучли эканлигидир. Нарх-наво юқори бўл- гапда ва савдо-сотиқ ишлари жонланиб кетгапда, мана шу 17 700 000 фунт стерлинг муомаладаги пулларнипг етарли эмаслигини сезиб туришимизга са- баб бўларди».
{Ҳозирча ишларпипг аҳволи шундайки, авапс берилган пуллар мунтазам қайтиб келиб турибди, демак, кредит барқарор, муохча- лапппг кепгайиши ва қисқариши тўғридап-тўғри сапоат эгалари билап савдогарлариипг эҳтиёжларига цараб тартпбга солипади. Модомпки олтии, ҳарҳолда Аиглияда улгуржи савдода роль ўйна- мас экап ва модомики, агар мавсумларда бўладигап ўзгаришларпи бнр чеккада қолдириб турсак, олтип муомаласи бир қадар узоқ вақт давомида жуда доимий мицдор деб қаралар экап, у ҳолда Апглия бапк билетларипииг муомаласи шу ўзгаришлар миқёсипинг старлп даражада апиқ кўрсаткичи бўлади. Кризисдаи кейинги осо- йишталик даврида муомала миқдори ҳаммадан оз бўлади; талаб яп- гидап жоплапиши бплан муомала воситаларига эҳтиёж ҳам ошади, бу эҳтиёж гуллашпипг кучайиши билаи бирга ошиб боради; ҳаддап ташқарп танглик ва ўтакетгап спекуляция даврида муомала воси- таларииппг миқдорп энг юқори пуқтасига етади,— упда кризис бош- лаииб кетади ва кечагппа мўл-кўл бўлгап баикиотлар, у билап бир- га векселларни дисконт цилувчилар, цимматли қоғозларпи гаров олиб қарз берувчилар, товар харид қилувчилар бирдапига бозордан гойиб бўлиб кетади. Англия бапкидан ёрдам сўраб илтижо қили- иади, лекпн упипг кучлари ҳам тез орада тамом бўладп, ҳамма бапкнот талаб қилиб дод-вой солиб турган пайтда, товар эгаларй ўз товарлариии сота олмасалар ҳам, лекип тўлов тўлашга мажбур бўлиб, шу сабабдап, ҳарна цилиб бўлса ҳам банкпотлар топиш учуп ҳар капдай қурбоп беришдап қайтмай тургап пайтларида 1844 йилги бапк акти Апглпя бапкипи ўз бапкнотлари муомаласиии чек- лаб цўйишга мажбур этади.
«Саросима вақтида»,— дейди юқорида зикр қилингап бапкир Райт (ўша жойда, № 2930),—«мамлакатга оддий вақтдагидан икки баравар кўпроқ муо- мала воситалари талаб қплипади, чунки банкирлар ва бошқа шахслар ўзлари учун муомала воситаларп запас қилиб қўядилар».
Кризпс бошланиб кетиши ҳамопо ran фақат тўлов воситалари устида бўлади. Лекип бундай тўлов воситаларипипг қўлга кириши жиҳатидап ҳар бир кимса бошқа бир кимсага боғлиқ бўлганлиги ва бошқаларнипг белгилапгап муҳлатда тўлов тўлашга қодир бў- лиш-бўлмаслигпнп ҳеч ким билмаслиги сабабидап, ҳамма бозорда- ги мавжуд тўлов воситаларипи, яъни бапкпотларпи қўлга киритиш пайидап бўлиб қолади. Кимпипг қўлига қанча бапкпот киргап бўл- са’ ҳаммасппи яшприш пайидап бўлади, шу сабабли бапкиотларга эҲтиёж ҳаммадап кучли бўлиб турган пайтда банкнотлар муомала- 18/7^ЙИб бўлиб кетади. Самюэл Гёрни (С. D. 1848/57, № 1116)


526
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
солиб қулфлаб қўйилган бапкиотлар 4—5 миллиоп фупт стерлинг- лик эди, деб ҳисоблайди.— Ф. Э}
Бу жиҳатдап Гёрнииинг шериги, юқорида поми тилга олиигап Чапменнипг 1857 йилги умум палатаси бапк қопупчилигп комис- сиясига берган гувоҳликлари айпиқса мароқлпдир (В. Л. 1857). Гарчи упипг гувоҳликларида тилга олипгап баъзи бир масалалар- пи биз кейинроқ текширишдап ўтказсак ҳам, шу мупосабат билап уларпинг асосий мазмунипи баёп қилмоқчимап.
Жапоб Чапмепиипг гувоҳликларида мапа бупдай дейилгап:
«4963. Men ҳеч бир иккилапмай яиа шуни айтамаики, пул бозори айнп муомала воситалари жуда кам бўлиб турганда пул тапқислигипп жуда ҳам кучайтириб юбориш ва танглик вужудга келтириш имкониятига эга бўлган ҳар қандай иидивидуал капиталист қўл остида қолишипи (буидайлар Лоп- донда озмупча эмас) тўғри деб ҳисобламайман... Эҳтимол... агар паф чиқади- ган бўлса, 1 ёки 2 миллион фунт стерлинглик банкиотларпи муомала доира- сидан чиқариб ташлашни ўз олдига мақсад қилиб цўядигап капиталпст битта эмасдир».
4965. Йирик спекулянт 1 ёки 2 миллионга копсоль сотиб, шу йўл билап бозордаги пулни ўз қўлига олиши мумкип. Яқинда шунга ўхшагапроқ бир воқеа бўлди, патижада «жуда ўтакетгап танглик юз берди».
4967. Бупдай ҳолда банкиотлар, албатта, упумсиз бўлади.
«Лекип, буюк мақсадга — фонд қоғозлари баҳосипп туширишга, пулспз- ликка эришилар экан, бупинг аҳамияти йўқ, бас, йирик спекуляпт бу мақ- садига эришиш учун тўла имкониятга эга бўлади».
Бир мисол: бир вақт фопд биржасида пулга талаб жуда ҳам кучайиб кетди, сабабипи ҳеч ким билмасди, кимдир Чапмепга му- рожаат қилиб, 7 °/о шарти билап 50 000 фупт стерлипг карз бериб туришпи илтимос цилди. Чапмеи ҳайроп қолди: уиипг процепт ставкаси апча паст эди; у рози бўлди. Бир оз ўтгач ҳалиги киши келиб 7!/2°/о шарти билап 50 000 фунт стерлинг қарз олдп, кейип яна келиб, 8 °/о ҳисобидап 100 000 фупт стерлииг царз олдп-да, япа 8V2% ҳисобидаи кўпроқ қарз олиш нияти борлигини айтди. Шуп- дан ксйип ҳатто Чапмен ҳам хавфсираб қолди. Кейинчалик шу парса маълум бўлдики, бозордап жуда катта пул суммаси тўсатдап муомаладап чиқариб олипгап экап. Локип, деб ҳпкоя қилади Чап- меи,
«шупдай бўлишпга қарамай, меп 8% ҳисобидап жуда катта суммапи қарз бердим; япа қарз беришдап цўрвдим; бунипг оқибати нима бўлишипп билмас- дим».


ХХХШ БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
527
паст бўлса, у вақтда пул бозори нуқтаи пазаридаи бу: муомала ка- иаллари тўлдирилгаи (the circulation is full, money is plentiful) де- rau маънони билдиради; arap резерв оз бўлса, демак, ҳақиций муо- мала каналлари тўлдирилган бўлса, пул бозори пуқтаи назаридап бу ҳолат паст муомала даражаси (the circulation is low, money is scarce) деб аталади, яъни банд қилинмаган ссуда капиталдан ибо- рат цисми оз бўлади. Муомаланипг саноат цикли фазаларига боғ- лнқ бўлмаган ҳақиқий кенгайиши ёки цисқариши фақат соф техни- ка сабаблари орцасида, масалан, солиқ тўлаш ёки давлат карзи юзасидап процепт тўлаш вақтида бўлади,— лекип, шуниси борки, халойиқ талаб қилиши мумкин бўлган сумма ўзгармай қолади. Со- лиқ тўланаётганда банкнотлар билан олтин Англия банкига оддйй микдордан кўпроц даражада оқиб келиб туради ва аслида Англия бапкипииг эҳтиёжларидан қатъи назар муомалани қисқартириб юборади. Давлат царзи юзасидан дивиденд тўланганда бунинг акси бўлади. Биринчи ҳолда муомала воситаларига эга бўлиш мақсадида банкдан қарз олинади. Иккинчи ҳолда, муомала восита- ларининг резервлари вақтинча кўпайиши орқасида хусусий банк- лардаги процент ставкаси пасайиб кетади. Муомала воситаларининг абсолют суммасига бупииг ҳеч қандай дахли йў^; ran фақат шу во- ситаларни муомалага ташлаб турувчи банк фирмаси устида боради; бу фирма учун бу процесс ссуда капитални бегоналаштириш бўлади, демак, шу операциядан чивдан фойдани бу фирма ўз ёпи- га солади.
Бир ҳолда муомаладаги воситалар шуичаки ват^тинча жойдан жойга кўчирилади, бу билан Англия банки упи шундай қилиб му- возаиат ҳолига келтирадики, чорак йиллик солиқ тўлаш ёки дивп- денд бериш муҳлатидан сал илгари шу муҳлатга оз процентлнк қисқа муддатли қарзлар берилади; шу тариқа одатдаги бапкнотлар- дан ортиқча чиқарилган бу банкнотлар аввал солиқ тўлаш орқаси- да пайдо бўлган камчиликни тўлдиради, ҳолбуки шу қарзларнинг тўлапиш натижаси шу бўладики, дивиденд тўланиши орқасида халойиқ қўлига кириб қолган банкнотларнинг ортиқчаси дарҳол банкка қайтади.
Иккинчп ҳолда муомаланипг паст ёкп юқори даражада бўлиши ҳамиша ўша бир миқдор муомала воситаларииинг актив муомала бплан омонат пуллар, яъии заёмлар қуроли ўртасида бошқача тақ- спм цилиигаплигипи билдиради.
Иккипчи томондан, агар, масалап, Англия бапкига олтиипинг окпб келиб цуйилиши орқасида шупга мувофиқ чиқарилган банк- потлар сопи ошадиган бўлса, бу банкнотлар банкдаи ташқаридагп чутлашларпи епгиллаштиради ва қарз тўлови тариқасида япа қай- тпо келиб қуйилади, демак, муомаладаги банкпотларпинг абсолют Массаси фақат кисқа муддатга ошади, холос.
Лгар ишларципг кенгайиши орқасида муомала даражаси юқорп Улса (парх-паво анча паст вақтларда ҳам шундай бўлиши мум- Кцп), у ҳолда ссуда капиталга талаб анча баланд бўлиши орқасида


528
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
процент ставкаси анча балаид бўлиши мумкин, бунга фойдаиинг кўпайиб бориши ва янги капитал солишларнинг ошиши сабаб бў- лади. Агар ишларнинг қисқариши ёки кредит олиш жуда осон бў- либ қолганлиги орқасида муомала даражаси паст бўлса, у ҳолда нарх-наво жуда баландлашиб кетганда ҳам процент ставкаси паст бўлиши мумкин. (Хаббарднинг гувоҳликларига қаралсин *.)
Абсолют муомала даражаси фақат турғунлик даврларидагина процепт даражасига ҳал цилувчи таъсир кўрсатади. Бунда юқори муомала даражасига талаб (пулларнинг муомала тезлиги ва ўша бир миқдор пулнинг қайта-қайта ссуда капиталга айланиш тезли- гикамайибкетишибилан бир чеккадақолдириб турилса), 1847йилда бўлганп сингари, кредит йўқлиги орқасида хазиналар ҳосил қилиш воситаларига талабнигина ифода қиладики, ўша йилда банк акти- нинг амал цилиши тўхтатилиши муомаланинг кенгайишпга сабаб бўлмаган эди-ю, лекин яшириб қўйилган банкнотларни яна сандиқ- лардан чиқариб уларни муомалага ташлаш учун етарли бўлгап эди. Ё бўлмаса, маълум ҳолатларда, 1857 йилда бўлгани сингари, ҳақи- цатан кўпроқ муомала воситалари талаб қилиниши мумкин бўла- дп, упда, яъни ўша йилда баик актининг амал қилиши тўхтатил- гандап кейин муомала маълум вацтгача ҳақиқатан кучайиб кетган эди.
Бошқа ҳолларда эса абсолют муомала миқдори процепт ставка- сига таъсир қилмайди, чунки бу ставка, тежаш ва муомала тезлиги доимий деб фараз цилинган тавдирда, биринчидап, товарлар баҳо- сига, бптим мивдорига цараб белгиланади (шу билан бирга одат- да бу моментлардан бири бошқа бир моментнинг таъсирипи барбод килади), ниҳоят, кредитнинг ҳолати билан белгиланади, лекин ас- ло кредитиипг ҳолатини белгиламайди, чунки, иккинчидан, товар баҳолари ва процепт ставкаси ҳеч бир ҳолда бир-бирига боғлиқ бўлмайди.
Банк рестрикцияси ҳақидаги акт амал қилиб турган вақтларда (1797—1819) 132 муомала воситалари ортпқча бўлган эди, процент ставкаси банкиотлар айирбошлаш яна тикланган вақтдагига қара- ганда ҳамиша анча юқори бўлгап эди. Кейинчалик, банкнотлар чиқарпш камайиб, вексель курслари оширилиши билаи у тезда па- сайиб кетди. 1822, 1823, 1832 йилларда умумий муомала даражаси паст эди, процеит ставкаси ҳам паст эди. 1824, 1825, 1836 йиллар- да муомала даражаси баланд эканлиги қайд этилди, процент став- каси ҳам? кўтарилди. 1830 йил ёзда муомала баланд даражага етди, процент ставкаси эса паст эди. Янги олтин конлари топилгандан ке- йин бутун Европада пул муомаласи кепгайди, процент ставкаси кўтарилди. Демак, процент ставкаси муомаладаги пуллар миқдорига боглиқ эмас.
Муомала воситалари чиқариш билан капиталнп ссудага бериш ўртасидаги фарқ ҳақиқий такрор ишлаб чиқариш процессида ҳам-
Шу томнинг 547—548- бетларига қаралсин. Ред.


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
529
мадан яхшироқ намоён бўлади. Ишлаб чиқаришнппг турли-турли таркибий қисмлари бир-бири билан қандай айирбошлапишини биз кўриб ўтган эдик («Капитал», II китоб, III бўлим). Масалан, ўз- гарувчи капитал моддий жиҳатдан ишчиларпипг тирикчилпк воси- таларидан, яъни уларнипг ўз маҳсулотипинг бир цисмидап пборат бўлади. Лекин бу капитал уларга пул формасида бўлак-бўлак ци- либ тўланади. Кайиталист шу пулларни аваис қилиб бериши лозим, бинобарин, капиталистнипг буидан олдииги ҳафтада тўлаган пул- ларининг ўзи билан яқин ўрталардаги ҳафтада янги ўзгарувчи ка- питал тўлашга қурби етиш-етмаслиги каттагина даражада кредит ишларининг уюштирилишига ҳам боғлиқдир. Бу нарса бутун ижти- моий капиталнинг турли таркибий қисмлари ўртасида, масалан, ис- теъмол буюмлари билан шундай истеъмол буюмлари ишлаб чиқара- дигап воситалар ўртасида бўладиган айирбошлаш актларига ҳам тааллуқлидир. Буларнипг муомаласи учуп пулни, биз юқорида кў- риб ўтганимиздай, ўзаро айирбош қилувчи бир томон ёки иккала томон аванс қилиб бериши керак. Шундап кейин пул муомала дои- расида цолади, лекин айирбошлаш охирига етгандап кейии ҳамиша уни ким аванс қилиб берган бўлса, яна шунга қайтиб боради, чунки бу пуллар ҳақиқатап банд бўлган саноат капиталидап ташқари авапс цилиб берилган эди («Капитал», II китоб, XX бобга қарал- сии133). Кредит ривожланганда, пул банклар цўлида тўпланганда шу банклар, ҳеч бўлмаганда поминал тарзда, пул ссуда берадилар. Бундай ссуда фақат муомаладаги пулгагина тааллуқли бўлади. Бу — муомала воситаларини ссудага беришдир, лекпн, шу восита- лар ёрдами билан муомала қилувчи капиталларнп ссудага бериш ЭАгас.
Чапмен: «5062. Шундай давр келиши мумкинки, халойиқ қўлида банкнот- лар жуда кўп бўлиши ва шунга царамай банкнотлар топиш мумкин бўлмай қолиши мумкин».
Саросима вақтида ҳам пул бўлади; лекин бунда ҳар бир кимса пулпи ссуда капиталга, қарз бериладигал пулга айлантиришдан эҳ- тиёт бўлади; ҳар бир кимса тўлов тўлаш ҳақиқатаи зарур бўлиб цолиш эҳтимолипи назарда тутиб пулни ўз кўлида сақлаб туради.
«5099. Қишлод округларидаги банклар ўзларининг бўш қолган пулларини спзга ва бошқа Лондон фирмаларига юборадиларми?— Ҳа.—5100. Иккинчи томондан, Ланкашир ва Йоркшир фабрика округлари ўзларининг коммерция мақсадлари учун векселларни сизда дисконт диладиларми?— Ҳа.—5101. Демак, оунинг натижасида мамлакатнинг бир цисмидаги ортиқча пуллардан мамла- катнинг иккинчи кисмидаги эҳтиёжлар учун фойдаланиш мумкин эканда?— Мутлақо тўғри».


530
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
деб ҳисоблайди. Шу сабабдап у ўз пулларини ишончли векселлар- га жойлаштиради, бу векселларнинг бир цисми учун ҳар купи тў- лаш муҳлати келиб турадп, шундай бўлгапдан кейин, у ҳар купц цай миқдорда қўлига бўш пул тушиши мумкинлигини ҳаммавақт билиб туради {5101—5105}.
Ҳатто четга чиқаришнинг кўпайиб кетиши — ҳар бир мамлакат- да бир қадар, кредит бериб турадиган мамлакатда айниқса кўпа- йпши,— ички пул бозорида талабнинг ўсиши тариқасида намоён бўлпб туради, лекин, шу билан бирга, бу талаб фақат турғунлик вақтидагипа сезила бошлайди. Четга чиқариш ўсаётган даврларда Британия фабрикантлари чет давлатларга консигнация шарти би- лан юборплган инглиз тайёр буюмлари юзасидан одатда экспорт цилувчи савдогарларга узоқ муддатли векселлар ёзиб берадилар (5126).
«5127. Шундай векселларни вақти-вақти билан янгилаб туриш тўғрисида олдпндан келишиб қўйилган бўладими?»—{Чапмен.} «Буни улар биздан сир сацлайдилар; бундай векселни биз қабул қилмасдик-да... Албатта, шундай ҳо- дпсалар ҳам бўлиши мумкин, лекин мен шунга ўхшаган бирон ҳодиса юз берган деб айтолмайман». {Соддадпл Чапмен.}—«5129. Агар четга чиқариш, масалан, ҳозиргидай, жуда кўп бўлса, фақат ўтган йилда шундай четга чи- цариш 20 миллион фунт стерлинг ошган бўлса, бу нарса четга чиқариш ифо- даси бўлган векселларни чўтлаш учун капиталга талабнинг жуда ҳам ошпб кетишига олиб бормайдими?— Шубҳасиз.—5130. Модомики, Англия, одатда, чет давлатларга бутун ўз экспорти суммаси миқдорида кредит бериб турар экан, бу ҳол шу кредит қанча муҳлат давом қилса, шунга қадар тегишли қў- шимча капиталнинг ютилиб кетишига сабаб бўлолмайдими?— Англия жуда кўп кредит беради, лекин бунинг эвазига ўзига зарур хом ашёни кредитга оладп. Америка бизга ҳамиша 60 кунга вексель ёзади, бошқа мамлакатлар 90 кунга вексель ёзади. Иккинчп томопдан, биз ўзимиз ҳам кредит берамиз; биз Германияга товарлар юборганимизда бу кредпт 2 ёки 3 ойга чўзилади».
Чапмеига Уилсоп (5131), Англияга импорт қилипувчи шу хом ашё ва мустамлака товарларп юзасидаи бу товарлар юклаигаи вақт- да вексель ёзилмайдими ва бу векселлар молларипнг пакладнойлари билан бирга олипмайдими?—деб савол беради. Чапмеп, шундай бўлса керак, лекин бу «савдогарлик» ишларидан бехабармап, дей- ди-да, бу ҳавда кўпроқ хабардор бўлган кишилардап сўралса бўла- ди, деб тавсия қилади.— Чапмеп, Америкага экспорт қилишда «товарлар транзитда символизация қилинадилар», дейди; бу чалкаш гапнинг маъноси, Англия экспортёр-савдогари товар юзасидаи Лон- дондаги йирик Америка банкирлар фирмаларидан бирига тўрт ой- лик вексель ёзади, бапкирлар фирмаси эса буиипг тўловипи Амери- кадан олади, дегани бўлиши керак [5133].


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
531
догарни топадими, барибир; ҳарҳолда бунда Апглияда берилган аванс билан iiiu кўрпладп, шундаймп?— Мутлақо тўғри ran. Фабрикантнинг фақаткамдан- аМ ҳолларда бунга бпрон даҳли бўлади» (ҳолбуки, 1847 йилда деярли ҳамма холларда худди шундай бўлган эди). «Тайёр товарлар билан савдо қилувчи савдогар, масалап, Манчестерда товар сотиб олиб, уни нуфузли Лондон фир- маси ёрдамп билан денгизнинг нарёғига жўнатади; ҳамма юк кемага ортил- ганлигига Лопдон фирмаси ишонч ҳосил цилгани ҳамоно, савдогар шартнома- Га мувофпқ Ҳпндистон, Хитой мамлакатларига ёки бошқа мамлакатларга юбо- рплаётгап шу товарлар юзасидап Лондон фирмасига олти ойлик вексель ёзади; шундан кейин бу ишга бапк дунёси ҳам аралашиб, унинг бу векселини ^исконт қплади, шундай бўладики, савдогар сотиб олган товарлари учун ҳақ тўлашп лозим бўлган вақтда шу векселни чўтлаш йўли билан олгап пул унинг қўлида бўлади.—5139. Гарчи упинг қўлида шу пул бўлса ҳам, лекпн, барибпр, уларни банкпр ссуда цилиб бериши лозим бўлганми?—Банкирнинг гулида векселъ бор; банкир векселни сотиб олган; банкир ўзининг банк ка- ппталпип мана шу формада, савдо векселларини чўтлаш формасида ишлата- ди». {Демак, Чапмеп ҳам векселларни чўтлашни қарз деб эмас, балки товар сотиб олпш деб билар экан.— Ф. Э.}—«5140. Лекин бу нарса ҳарҳолда Лондон пул бозоридаги талабнинг бир қисми бўладими?— Бу шубҳасиз, пул бозори билан Англия банкпнпнг муҳим вазифаси ҳам ана шундан иборат. Бундай векселларнп биз қапдай жон деб қабул қилсак, Англия банки ҳам уларни шундай жон деб қабул қилади, чунки бу — пулни жуда яхши жойлаштириш эканлигпнп у билади.—5141. Экспорт ишлари ўсиб борган сари пул бозорида- ги талаб ҳам ўсиб борадими?— Мамлакат тобора гуллаб-яшнаган сари биз» (Чапменлар) «ҳам бунда иштирок қиламиз,—5142. Демак, агар шу турли-тур- ли капитал солинадиган соҳалар бирданига кенгаядиган бўлса, бунинг табиий оқибати процент ставкасининг ўсиши бўладими?— Бу шубҳасиз».
5143. «Бпзнинг четга чиқаришимиз жуда кўп бўлгани билан бирга олтин- пп ҳам шундай кенг кўламда ишлата олганлигимиз» Чапмен учун «унчалик равшап эмас».
Муҳтарам Уилсон савол беради:
5144. «Шундай бўлиши мумкин эмасмикин, яъни биз четдан келтирилади- ган товарларпмиз юзасидап оладиган кредитга қараганда четга чиқарадиган товарларпмиз юзасидан кўпроқ кредит бераётган эмасмикинмиз?— Мен maxcan бунга шубҳалапаман. Агар бирор киши Ҳиндистонга жўнатилган Манчес- тер товарларига акцепт учун вексель берса, буни 10 ойдан кам муҳлатга акцептация қилиш мумкин эмас. Бизга Америка пахтаси учун, ҳарҳолда — Ҳппдистопдап оладпган тўловларимиздан бирмунча илгарироқ ҳақ тўлашга rYJP11 келаДи; лекпп қанчалик таъсир кўрсатишини апиқлаш осон ran эмас.— о14о. Агар, ўтган йпли бўлганидай, четга саноат товарлари чиқариш 20 мил- лион фунт стерлинг ошган бўлса, у вақтда биз мана шу оширилган товар гиқдорипп пшлаб чпқариш учуп аввал четдан жуда кўп келтирилгаи хом гат,)ИаЛла^га эга бўлшпимиз лозпм эдими?» (бинобарин, четга ортиқча чи- nnnuJ11 четД,ан ортпқча келтириш, ортиқча ишлаб чиқариш ва ортиқча сав- Дастл1]" .прдайлпги мана шупдаёқ памоён бўлади.)—«Шубҳасиз. [51461 Биз ШУ вагт,КУДа катта сальД° тўлаб қутулиб олишимиз лозим эди, яъни мана Амерпка * П1Да баланснипг ноқулай бўлиши муқаррар эди; лекип умуман мизга бут,)ИЛаН ^плаД11гап муомалаларимизда вексель курси бизнинг фойда- олтии птгттГРД11 ва ^из апча узоқ вақт давомида Америкадан кўп миқдорда и.шо турардик».
процентп ' плсоп Уччига чивдан судхўр Чапмепга: сиз жуда юқори мати деб1ИИ31а г?ксак ДаРажада гуллаб-яшнаш ва катта фойда ало- Далигидап^а?аМа*1СИЗМИ?— савол беради. Бу сикофантнинг сод-


532
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ман, деб жавоб беради-ю, лекин шу билан бирга ўзи анча очиқ кўп- гил бўлганидан, цуйидагиларни писанда цилиб дейди:
«Баъзи бир кишилар учун бошқача йўл йўқ; уларнинг ўз устларига олган мажбуриятлари бор, улар фойдалими, йўқми, барибир, бу мажбурйятларни бажаришлари лозим; лекин агар у» {юқори процент ставкаси} «муқим бўл- ганда эди, бу нарса саноатнинг гуллашидан далолат берарди».
Бу нарса, 1857 йилда бўлгани сппгари, кредит соҳасидаги дайдп қаҳрамонлар дастидан мамлакат иқтисодий аҳволига путур етиши- пи, уларнинг кўп процент тўлашга қурблари етишини, чунки бу процентларни бировларнинг ҳамёпидан олиб тўлашларипи (лекин бупда улар умумий процент ставкасини белгплашга ёрдам бериш- ларини) ва ҳозирча мўлжалланган фойдалар ҳисобидаи бемалол ҳаёт кечиришларипи тасдиқлаб беришипи булар икковлари ҳам эсдан чиқарадилар. Лекип худдп шу нарса фабрикантлар ва ҳока- золар учун ҳақиқатан жуда фойдалп иш бўлиши мумкин. Қарзлар системаси туфайли капиталнинг қайтиб оқиб келиши мутлақо сох- та бир нарса бўлиб қолади. Қуйидаги ҳодисаларнинг сабаби ҳам шу, бу ҳодисалар, ran Апглия банкп устида кетаётганлигидан, ҳеч цан- дай изоҳга муҳтож эмас, чунки Англия банки процепт ставкаси юқори бўлганда бошқаларга қараганда пастроқ ставка билап дис- конт қилади.
«5156. Ҳозирги вацтда»,— дойдп Чапмен,—«бизда жуда узоқ вақт юқори процент ставкаси давом қилиб турганда чўтлаш суммамиз ўзинипг максимум даражасига етади, деб дадил айтишпм мумкин». (Чапмен 1857 йил 21 июлда, сииишдан бир неча ой илгари, шундай деган эди.)—«5157. 1852 йилда» (про- цент даражаси паст бўлгапда) «бу сумма унчалпк катта эмас эди».
Чунки ўша вацтларда аҳвол ҳақпқатап ҳали анча нормал бориб гургапди.
«5159. Агар бозорда ортиқча пул кўп бўлиб... чўтлаш ставкаси ҳам паст бўлганда эди, бизда векселлар миқдорп камайиб кетарди... 1852 йплда биз бутунлай бошқа фазада эдик: у вақтда мамлакатнинг четга чицариши ва четдан келтиришини ҳозирги вақтдаги миқдори билан мутлақо тенглаштириб бўлмасди.—5161. Чўтлаш ставкаси шупдай баланд бўлганда биз 1854 йилдаги сингари қапча суммани чўтлаган бўлсак, бунда ҳам шу сумма мпцдорида чўт- лагап эдик». (У вақтда процепт 5—5’/2 эди.)


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА. ВОСИТАЛАРИ
533
борки, уларнинг ўз капитали уларнинг бўйиига тушган қарзга қа- раганда жуда ҳам оз экан.
«5177. Сиз бу билан, бизнинг фикримизча» (Беринглар ёки Лойдларнинг акцептлари) «ҳозирги вақтда Англия банкининг банкнотлари албатта олтинга айирбош цилиншпи лозим бўлгани сингари, улар ҳам албатта чўтланиши ло- зимГ демоқчимисиз?—Агар уларни чўтлаш мумкин бўлмаганда эди, бу жуда ^айғули бўларди деб ўйлайман; агарда бирон киши фақат Смит, Пейн ва шериклари фирмаларининг ёки Жонс, Лойд ва шериклари фирмаларининг ак- цептларига эга бўлганлиги ва уларни чўтлашга цурби етмаганлиги учунгина .тўлов тўлашни тўхтатишга мажбур бўлганда эди, бу жуда ғалати иш бў- лардн.—5178. Лекин, ажабо, Берингнинг акцепти вексель муҳлати тугаганда маълум миқдор пул тўлаш тўғрисидаги мажбурият эмасми?—Жуда тўғри ran; лекин, жаноб Беринглар устларига шундай мажбурият олганларида, ўз зиммасига худди шундай мажбурият олувчи ҳар бир савдогар сингари, бу мажбуриятни соверенлар билан тўлашга тўғри келишини асло ўйламайдилар; улар бунинг ҳақи Ҳисоб-китоб палатасида тўланади деб умид қиладилар.— 5180. Сиз, махсус бир мехаиизм ўйлаб топиш керак, токи бу механизм ёрдами билан халойиқ, векселни бошқа бирон киши чўтлаши лозим бўлганлиги ту- файли, вексель юзасидан ҳақ тўлаш муҳлати тугашига қадар пул олиш ҳу- қуқига эга бўлсин, деб ўйлайсизми?— Йўқ, акцептант эмас; лекин агар сиз бу билан, бизлар савдо векселларини чўтлаш имкониятига эга бўлишимиз лозим эмас, демоқчи бўлсангиз, у вақтда бутун иш тартибини ўзгартириши- мпз лозим бўлади.—5182. Демак, сиз Англия банки банкнотларининг олтинга айирбошланиши таъмин этилиши лозим бўлгани сингари, унинг» {савдо век- селининг} «ҳам пулга айлантирилиши таъмин этилиши лозим, деб ўйлайсиз?— Маълум шароитларда худди шундай бўлиши керак.—5184. Демак, сиз пул муомаласи шундай ташкил этилиши лозимки, савдо векселлари ҳеч шубҳасиз ишончли векселлар бўлган тақдирда, банкнотлар сингари, истаган вақтда пулга айирбошланиши керак, деб ўйлайсизми?— Ҳа, мен шундай деб ўйлай- ман.—5185. Лекии сиз Аиглия банкини ёкп бошқа бирон кишини векселларни айирбошлашга қонун йўли билан мажбур қилиш лозим деб ҳисоблайсизми?— Мен, ҳарҳолда, модомики, биз, пул муомаласини тартибга солувчи қонун чи- царар эканмпз, юртимизнинг мутлақо ишончли ва тўғри савдо векселларини пулга айлаптприш мумкпн бўлмай қоладиган ҳолатнинг юз бериш имкония- тпни бартараф қиладиган чораларни ҳам кўришимиз лозим, деб ҳисоблай- маи».
Бушшг маъносп: банкнот айирбошлангапи сипгари савдо вексе- лп ҳам айирбош цилпнсин, дегапидир.
«5190. оПул савдогарлари аслида фақат халойиқ намояндалари бўлади- лар»,— кейинчалик Дейвпдсон ишини ассизлар цараб чи^қанда ҳам жаноб чапмен шундай деб жавоб берган эди. Great City Frads» га қаралсин134.
« «о196.. Йилнинг ҳар бпр чорагида» (дивидендлар тўланадиган вақтда)
пглия банкининг ёрдамидан фойдалапиш мутлақо зарур. Агар сиз дивиденд бўчсШ УИУН 6 ёпи 7 миллионни давлат даромади тариқасида чиқариб олар кпшиПГИЗ’ г-аНа ва1^т ичиДа тегишли суммани етказиб берадиган бирон тал таҲаМ.ь УЛИШИ ЛОЗИМ'КУ»- (Демак, бу ҳолда ran капитал ёки ссуда капи- «51691 г т^илиш УстиДа эмас, балки пул таклиф қилиш устида кетаяпти.) бплиши Ьизнинг савДо дунёмиз билан таниш бўлгап ҳар бир кимса шуни Индия клозпмки’ ғазна мажбуриятларига харидор топилмай қолганда, Ост- эпг яхшиМеПаНИЯСИНИНГ облигаЧиялаРИ бутунлай фойдасиз бўлиб қолганда, шУндай пап ВД° векс(?ллаРини дисконт қилиш мумкин бўлмай цолганда, мана бплан ҳак тРДа °ДДИЙ тала^ғао мувофиқ дарҳол оддий муомала воситалари лозим булапп,^.ШГа мажбУР бўладиган кишилар жуда зўр ташвиш тортиши нипг патшгаси банкирлар эса худди шундай аҳволда қоладилар. Бу-


534
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
шундай банкирлар бор,—ўзининг Лондон корреспондентига, менга 5000 фупт стерлинг банкнотлар юборипг, деб топшириқ бериши лозим бўлиб қолса, бу- нинг бутун мамлакатга таъсири қандай бўлишини ўзингиз бир тасаввур ки- либ кўринг-а. Агар ҳатто мана шу озгина суммани ўртача деб олган тақдири- мизда ҳам,— бу ўзи мутлақо беҳуда ran,— шуидай тақдирда ҳам муомаладан чиқариб олишимиз лозим бўлган сумма 2’/2 миллион фунт стерлинг бўладп. Буни қандай қилиб қоплаш мумкин?»
Иккинчи томондан, қўлларида пуллари бор хусусий капиталист- лар ва шу кабилар бу пулларни ҳеч қандай процентга царз бермай- дилар, чуики улар, Чапмен сингари:
«5195. Агар бизга пул керак бўлиб цолса, пул топа оламизми, деб шуб- ҳаланиб ўтирганимиздан кўра, ҳеч цандай процент олмаганимиз яхшироқ», деб муҳокама қиладилар.
«5173. Бизнинг системамиз маиа бундай: бизнинг зиммамизда 300 мил- лион фунт стерлинглик мажбуриятимиз бор, бу мажбуриятни бпрон маълум вақтда мамлакатда муомалада бўлган монета билан тўлашни талаб қилиб қо- лишлари мумкин. Ҳолбуки, бу монеталарнинг жами суммаси, биз унпнг ҳам- масини ишлатганимизда ҳам, 23 миллион стерлинг, ёкп тахминан шунча бў- лади; аҳвол шундай бўлгандап кейин, бизнинг ҳар бир дақиқа ларза таҳдиди остида қолишимиз мумкин эмасми?»
Кризис вақтида кредит системасининг бирдапига мопета систе- масига айланиб кетиши ана шундаи.
Кризис даврида мамлакат ичидаги саросимани бир чеккага кол- дириб туриладигаи бўлса, у ҳолда фақат металл, жаҳоп пуллари назарда тутилиши сабабли пул миқдори устида ran юритилишп мумкип. Лекин Чапмен худди мана шулазэни истиспо цилади, у фацат 23 миллион банкнотларни тилга олиб гапиради, холос.
Шу Чапменнинг ўзи:
«5218. Пул бозоридаги саросиманинг» {1847 йил апрели ва кейинроқ ок- тябрпдаги сароспмаиинг} «дастлабкп сабабп шубҳаспз шуида эдпкп, шу йилп четдан келтириш ҳаддан зиёд кўп бўлганлиги орқасида вексель курсини тар- тибга солиб туриш учун жуда кўп пул талаб қилинган эди».
Биринчидан, жаҳоп бозоридагп бу пул запаси ўша вақтда миич- мум миқдорга етказилган эди. Иккинчидан, бу пул запаси шу билап бирга кредит пуллар, бапкнотларпинг айирбошлов таъмпноти бўлиб хизмат қилгап эди. Шундай қплиб, бу пул запаси бирданига бир- биридан тамомила фарқ қиладигап икки вазпфаии бажарган эдп, лекип, бу вазифалар пулнинг табиатидан келиб чиқадигап вазифа- лар эди, чунки ҳақиқий пул ҳамиша жаҳон бозори пуллари бўла- ди, кредит пуллар эса ҳамиша жаҳон бозори пулларига суяпади.
1844 йилги бапк актининг амал цилиши 1847 йилда тўхтатил- маганда
«Ҳпсоб-кптоб палатаси ўз ишларипп уддалай олмай қолардп (5221)».
Ҳарҳолда, Чапмеи бўлажак кризисни олдиндан бир қадар сез- гап эди.
«5236. Пул бозорида шундай маълум ҳолатлар бўладпки (ҳозирги ҳолат ҳам бундан унчалик фарқ қилмайди), бу вақтда пул топиш жуда мушкул иШ бўлиб Қолади, шу бнлан банк ёрдамига мурожаат цилишга тўғри келади.


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
535
5239. Бизнинг банкдан жума, шанба ва душанба кунлари, 1847 йил 19, 20 ва 22 октябрда олган суммаларимизга келсак... агар биз яқин чоршанба куни векселларни қайтариб қўлимизга ололсак, минг қатла шукур қплган бўлар- дик; еаросима ўтиб кетиши биланоқ пуллар дарҳол яна ўзимизга қайтиб оқиб кела бошлади».
Сешанба куни, 23 октябрда, банк акти амалдан тўхтади ва шу билаи кризис даф этилди.
Чапмеи (5274), Лопдопга оқиб келиб турувчи векселлар сум- маси ҳар қапдай моментда 100—120 миллион фунт стерлипглик бўлади, деб фараз цилади. Провинциялардаги маҳаллий пупктларга берилган векселлар бупга киритилмагап.
«5287. Халойид қўлидаги банкнотлар суммаси 1856 йил октябрда 21 155 000 фупт стерлингга етган бўлса ҳам, шунга қарамасдап пул олиш жуда мушкул эди; халойиқ қўлида кўп пул борлигига қарамай, биз пул тополмадик».
Бупга Шарқ бапки бирмунча вақт (1856 йил март) тапг аҳвол- да колгаплигидаи вужудга келгап саросима сабаб бўлдп.
5290. Саросима ўтиб кетиши билапоц
«фойдалариии процентдан олувчи ҳамма банкирлар ўз пулларипи дарҳол пшга сола бошладилар».
5302. Чапмеп бапк резервинипг камайиши орқасида тугилади- гап ташвишга сабаб омонат пуллардан хавотир бўлгаиликлари эмас, балки шуки, тўсатдап катта-катта пул тўлаши зарур бўлиб қолган кишиларпипг ҳаммаси пул бозорида ишкаллик ҳукм сурпб тур- гапда сўпгги паноҳ тариқасида бапкка мурожаат қилишга мажбур бўлиб цолишлариии жуда яхши биладилар, деб изоҳ беради, бипо- барип,
«агар банкнипг резерви упча катта бўлмаса, бизнинг баикка мурожаат цнлишимиздап у асло хурсаид бўлмайди, балки аксиича», дейди.
Жумладан, бапк резервипппг ҳақпқпй миқдор сифатида йўқо- либ кстпши цизиқ. Банкирлар пулларипипг бир қисмини ўз ёплари- да, бир цисмипи — бапкларпипг павбатдаги ишларп учуи зарур бўлгап мипимал суммаларии Лпглия баикида сақлаб турадилар. Вексель даллоллари, резервлари бўлмагани ҳолда, «мамлакатшшг бўш бапк пулларипи» ўз қўлларида тутиб турадилар. Апглпя бан- ки ҳам, омоиат гтуллар юзасидаи олипгап мажбуриятлар таъмипоти гарицасида, фақат банкирлар ва бошқаларпипг резервипи жамоат омопат пуллари ва бошқалар билап бирга сақлаб туради; бу резерв мипимумга етади, масалаи, 2 миллиоп фупт стерлинггача камаяди, шуцдай қилиб, қоғоз пуллардаи иборат мапа шу 2 миллион фунт стсфлипгдап ташқари, пул қаҳатчилиги даврларида (пул қаҳатчи- рИги.. эса Резервларпи камайтириб юборади, чунки қўлдаи чпқиб п,ТаеЗ.Ғап^олтип Ўрпига келаётган банкпотларни бекор килиш за- оулиб қолади) мапа шу бутун фирибгарликларпипг ҳаммаси запасиДап бошқа ҳеч қапдай резервга эга бўлмайди, демак майПП11ШГ ЧИ1^И6 кетиши орқасида металл запасининг ҳар бир ка- иитп кризиспи кучайтириб бораверади.


.536
БЕШИИЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
«5306. Агар Ҳисоб-китоб палатасида ҳисоб-китоб қилишда ҳосил бўлган фарқни тўлаш учун пул бўлмай қолса эди, менингча, ҳаммамизнинг бирга йиғилишиб тўловларимизни биринчи даражали векселлар билан, хазинага бе- рилган векселлар билан, Смит, Пейн ва шериклари фирмасига берилган век- селлар ва ҳоказолар билан тўлашдан бошқа ҳеч қандай иложимиз қолмас эди.—5307. Демак, ҳукумат сизни муомала воситалари билап таъмип қила олмай қолганда, сиз ўзингиз учун муомала воситаларини ўзингиз яратар эдингизми?— Бизнинг қўлимиздан пима келарди? Халойиқ келади-да, қўли- миздаги муомала воситаларипи тортиб олади; бу воситалар энди қолмайди.— 5308. Демак, сиз Лондонда ҳар куни Манчестерда қилипаётган ишларнигина ^илар эдингизми?—Худди шундай».
Оверстоннинг капитал тўғрисидаги тасаввурипи кўзда тутиб (Бирмингем мактабидан бўлган Атвуд тарафдори135) Кейлииинг бергап саволига Чапменпинг берган жавоби чакки эмас:
«5315. Комиссия олдида, 1847 йилдаги сипгари танглик бўлгап даврда кишилар пул эмас, балки капитал қидирадилар, деган фикр баён қилинган эди; сиз бу ҳақда нима деб ўйлайсиз?— Берилган саволга тушунмаяпмап; бпз фақат пул билан савдо қиламиз; нима демоқчи бўлганингизни тушупмаяп- мап—5316. Агар сиз» (коммерция капитали деганда) «соҳибкорнинг корхона- га солган ўз пулларининг суммасини тушунсангиз,— агар сиз шуни капитал деб атасангиз, бу капитал кўпчилик ҳолларда соҳибкорнинг халойиқдан», яъни жапоб чапменлар воситаси билан, «олган кредити туфайли ўз ишлари- да тасарруф киладиган пулларининг жуда озгинк қисмини ташкил қилишини кўрсатиб ўтишим лозим».
«5339. Агар биз банкнотларнинг айирбошланувини тўхтатиб қўйсак, бу парса бойликнинг камчилигидан шаҳодат берадими?— Асло ундай эмас... биз- да бойлик жиҳатидан камчилик йўқ, лекин биз жуда ҳам сунъий система доираспда ҳаракат қиламиз, бинобарин, агар биз муомала воситаларимизга таҳдид қплувчп (superincumbent) жуда катта талаб мавжудлигини пазарда ту- тадиган бўлсак, бизни мана шу муомала воситаларини олиш имкопиятидан маҳрум қиладиган ҳолатлар юз бериши мумкин. Наҳотки шу сабабли мамла- катппнг бутуп коммерция фаолияти ишдан чиқарилиши лозим бўлса? Наҳот- •ки биз ҳар қандай ишлаб чиқаришни тўхтатиб қўйишимиз лозим бўлса?— 5338. Биз пимани сақлаб қолишимиз лозим, банкнотлар айирбошловиними ёки мамлакат саноатипими, деган савол туғиладигап бўлса, у ҳолда меп нимани ^урбон қилишим лозимлигинп ўзим билардим».
«Тангликни кучайтириш ва бушшг оқибатидаи фойда чицариб олиш мақсадида» {5358} банкиотлар жамғариш тўғрисида, у бема- лол шундай ҳол юз бериши мумкин, бунинг учун уч йирик баик бўлса кифоя циларди, дейди.
«5383. Сиз пойтахтимиздаги йирик-йирик оборотлар билан яқипдан тапиш бўлганпигиздан, капиталистлар кризис вақтида қурбон бўладиган шахслар- •нинг хонавайроп бўлиши орқасида жуда катта-катта фойдалар чиқариб олиш мақсадида шу кризислардап фойдалапишлари сизга маълумми?— Бунда шуб- ҳа бўлиши мумкин эмас».
Гарчп жапоб Чапмеп «кризис қурбопларииипг хопавайроп бў- .лишпдан катта-катта фойда чиқариб олиш» пайидап бўлганида •охири ўзи,— сўзнипг коммерция соҳасидаги маъносида,— бўйниии •синдирган бўлса ҳам, бу ҳолда упга биз бемалол ишопишимиз мум- кин. Чуики агар упипг шериги Гёрни: ишпипг боришидаги ҳар ^андай ўзгариш ишнипг кўзини биладиган киши учун фойдали, де- Чапмеп бундай дейди:


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
537
«Жамиятнинг бир цисмидан бошқа бир қисми бехабар; масалан, копти- пентга экспорт қилувчи ёки ўз хом материалини импорт қилувчи фабрикант олтин ёмбилар билап иш кўрувчининг кимлигидан бутунлай бехабар бўладп» (5046).
Шупдай бўлди ҳам, куплардан бир куп Гёрни билан Чапмен- пппг ўзи «бехабар» қолишиб, шармандаларча банкрот бўлишди.
Банкнотлар чиқариш ҳаммавақт ҳам капитал ссудаси бўлавер- маслигини биз юқорида кўриб ўтдик. Тукпипг 1847 йили савдо кризиси юзасидан тузилгап лордлар палатаси комиссияси олдида боргап қуйидаги гувоҳликлари (С. D. 1848/57) фақат шуни исбот цилиб берадики, капитал ссуда бериш ҳатто бапк томонидан япги бапкиотлар чиқариш ёрдами билап амалга оширилгапда ҳам, муо- маладаги банкнотлар мивдорипп албатта ошириш деган маъиони апглатмайди.
«3099. Масалан, Англия банки, бапкнотлар чиқаришни оширишга сабаб бўлмай, ўз ссудаларини анча ошириши мумкин эди, деб фараз қила оламиз- Ми?_ Бупи исбот қилувчи фактлар тўлиб ётибди. Энг яққол мисоллардан’ бири 1835 йилда бўлгап, унда банк халойиқнинг царз пулини оширпш учун Вест-Индия омонатларидан ва Ост-Индия компанияси136 заёмларидан фойда- ланган; шу билан бирга халойиқ қўлидаги банкнотлар суммаси аслида бир- мунча камайган.—1846 йилда ҳам бир цадар шунга ўхшаш водеа бўлган, банкларга темир йўл омопат пуллари қўйилаётган вақтда шундай бўлган эди; «чўтлангап ва таъминот учун қабул қилинган» қимматли қогозлар тахмииан 30 миллионга қадар ошди, бу нарса халойиқ цўлидаги банкнотлар суммасига ҳеч цандай сезиларли таъсир қилганича йўд».
Лекип банкиотлар билап бир қаторда улгуржи савдонииг япа бошқа бир муҳим муомала воситаси ҳам бор ва бу воспта улгуржи савдо учун апча катта аҳамиятга эгадир, булар векселлардир. Жа~ яоб Чапмен бизга, ҳамиша ва ҳамма шароитларда ишончли век- сслларнииг тўловга қабул қилипиши ишларпипг тўғри бориши учун цапчалик муҳим эканлигипи кўрсатиб берди:
««Таусфес-Ионтеф» бакор эмасми? У ҳолда пима бакор? Вой-дод!»137
Бу иккала муомала воситаларипипг бир-бирига муносабати қап- дай?
Бу тўғрида Гилбарт бундай дейди:
«Банкпотлар муомаласинипг қисқариши мунтазам суратда векселлар муо- маласинипг миддорини ошириб туради. Бу векселлар икки хил бўлади: савдо- векселлари ва банкир векселлари... пул тапдислиги сезилиб турган экан, пул ^арз берувчилар бундай дейишади... «бизга вексель ёзинг, биз уни акцепта- ния қилампз», бинобарип, агар бироп провипция бапкири ўз мижозларидан оирига вексель дисконт қилар экан, упга падд пул билап тўламасдан, ўзи- нинг Лондопдаги агентига 21 купга берган ўз траттасинп берадп. Бу векселлар уомала воситаси бўлиб хизмат қилади» (J. W. Gilbart. «An Inquiry into the auses of the Pressure etc.», [London, 1840] p. 31).
Бирмупча ўзгартирилган формада бу фикрпи Ньюмарч ҳам тас- Диқлайди (В. А. 1857, №1426):


538
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
дан пбораткп, пул бозорида чўтлаш ставкаси ошиши натижасида заррача бўлса ҳам танглик юз берди дегупча векселларнинг муомала миқдори анча ошиб кетади, ва аксинча».
Лекип бундай даврларда берилган векселлар асло Гилбарт эс- латиб ўтгап нуқул қисца муддатли банк векселлари эмас. Аксипча: буларнинг кўпчилик қисми «дўстлик» векселлари бўлади, улар ҳеч қапдай ҳақиқий операциядап иборат бўлмайди ёки вексель ёзиш мумкин бўлсин учунгипа амалга оширилгаи операциялар бўлади, холос; биз у хил ва бу хил векселлардан етарли миқдорда мисол- лар келтирдик. Шу сабабли «Economist» (Уилсои), буидай вексел- лар ва банкнотлариинг таъмии этилганлик даражасипи таққослаб, бундай деб ёзади:
«Талаб қплинганда тўлападиган банкиотлар ҳеч маҳал банкдан ташқа- рида қолиши мумкин эмас, чунки акс ҳолда ортиқчаси айирбош цилиш учун муқаррар суратда *яна банкка қайтиб қўйиларди; ҳолбуки икки ойлик вексел- лар аича ортиқ чиқарилиши мумкин, чунки уларнинг тўлов муҳлати етмагун- ча вексель чиқарилишинп контрол цилишга имкоп берадигап воситалар бўл- майди, тўлов муҳлати етганда эса улариинг ўрни бошқа векселлар билан қопланган бўлиши мумкин. Ҳақи кейинги муҳлатда тўланиши лозим бўлган векселлар муомаласиии миллат нима сабабдаи таъмин этилган деб тан олиши лозимлиги, шу билап бирга талаб қилипгаи вақтда айирбошланиши лозим бўл- ran қоғоз пуллар муомаласини шубҳа остида қолдириши бизга тамомила по- .маълум» («Economist», 1847 йил [22 май1, 575-бет).
Шундай цилиб, бапкиотлар миқдори сипгари муомаладаги век- селлариипг миқдори ҳам нуқул муомала эҳтиёжларига қараб бел- гиланади; 50-йилларда оддий вақтларда Бирлашгап қиролликда 39 миллионлик банкнот билан бир қаторда царийб 300 миллиоплик векселлар муомалада эди, шу жумладап, фақат Лопдоппипг бир ўзига 100—120 миллион тўғри келарди. Векселлар муомаласипипг катта-кичиклиги банкнотлар муомаласипипг катта-кичиклигига ҳеч қапдай таъсир қплмайди ва пул етишмай тургап даврларда, вёк- сслларнинг соии кўпайиб, уларнипг сифати ёмонлашиб кетган давр- лардагина бапкнотлар муомаласипипг таъсирига бўйсупади. Ниҳо- ят, кризис пайтида вексель муомаласи бутуплай тўхтайди; тўлов тўғрисидаги ваъдалар ҳеч кимга керак бўлмай қолади, ҳамма пақд пул бплап тўлов тўлашни талаб қилади; фақат бапкпот, ҳарҳолда Апглияда то ҳозирги вақтгача, муомала қобилиятипи сақлаб қола- ди, чупки Англия баики мамлакатга ва упипг ҳамма бойлигига суя- падп.


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМЛСИДЛ МУОМЛЛЛ ВОСИТАЛАРИ
539
дорда бапкпотлар (шу билап бирга бўш ссуда кагштал) пи чиқа- риб олиб, пул бозоридаги тапқисликпи яиа ҳам кучайтирпб юбориш уларнинг қўлларидап келади. Шупдай пайрапг ишлатиб, тапцислик- ни ваҳимага айлаптириб юбориш учуп уч йирик бапкиииг бпргала- шиб иш кўриши кифоя қилади.
Капиталпинг Лоидондаги эпг катта қуввати — албатта, Апглия баикидир; лекип бу банк ярим давлат муассасаси мавқеида бўлгап- лиги туфайли ўз ҳукмроплигипи у цадар қўпол тарзда юргизиш имкоииятига эга эмас. Лекин, шупдай бўлса ҳам, бу бапк — 1844 йплдаги бапк акти вақтидаи буёи айпиқса — қаллоблик билан дунё орттириш учун етарли восита ва йўллар борлигипи бплади.
Апглия бапкининг 14 553 000 фуит стерлинг капитали бор, буп- дап ташцари таххмипап 3 миллиои фупт стерлинг «колдиқ пуллар», яъпи тақсим қилипмагаи фойдалар бор, шу билап бирга солиқлар ва ҳоказолар тариқасида ҳукумат ихтиёрига тушадиган ҳамма пуллар ҳам шу Аиглия бапкипииг тасарруфида бўлади, бу пулларга эҳ- тпёж туғилгупча ҳаммаси Апглия бапкига омопат қилиб қўйилади. Атар бунга япа бошқа омоиат пулларни ҳам (оддий вацтларда буи- дай омонат пуллар тахмипап 30 миллиои фупт стерлинг бўлади) ва таъмип этилмай чиқариладигап бапкпотларпи ҳам қўшадиган бўл- сак, у вақтда Ньюмарч цуйидаги гапларипи баён қплганида (В. А. 1857, № 1889) апча камайтириб баҳо берганлиги маълум бўлади:
«{Лопдон} пул бозорида доимо муомалада бўладиган фондларпинг умумий суммаси тахминан 120 миллион фунт стерлинг деб белгиланиши кераклигига ишопч ҳосил қилдим; мана шу 120 миллиондан Англия банкининг қулидаги цисми жуда катта суммани, яъии 15—20% ни ташкил қилади».
Бапк ўз подвалларида сақлапиб тургап металл запаси билан таъминлапмагаи бапкнотлар чиқариши туфайли, унииг чиқарган пулларипинг қиймати фақат муомала воситаларидап пборат бўлмай, шу билап бирга шу таъмин қилипмаган бапкиотлар помипал қий- мати суммасига баробар — гарчи сохта бўлса-да — бир цадар қў- шимча капитал ҳам ҳосил цилади. Маиа шу цўшимча капитал Бапкка қўшимча фойда беради.— Ньюмарчга Уилсон савол беради (В. А. 1857):
«1563. Бироп бапкнинг ўз баикпотларипинг муомаласи, яъни халойиқ қў- лида қоладиган бапкнотларнинг ўртача суммаси мана шу банкнинг ҳақиқатан ншлаб тургап капиталига қўшимча бўлади, шундай эмасми?— Жуда тўғрп.— 1о64. Демак, банкнинг мана шу муомаладан оладиган ҳамма фойдаси банк- ппнг ҳақиқатап ўз қўлида бўлган капиталдап ҳосил қилган фойда эмас, бал- кп кредитдаи ҳосил қилгап фойдаси бўлади, шупдай эмасми?— Жуда тўғри».


540
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
бошца капиталистларнинг фойдасидаи кўп бўлмаслиги ҳам мумкин. Лекин, шу нарса фактки, банкир маиа шу тежалган миллий олтин- кумушдап фойда чиқариб олади. Миллий жамғармаиииг хусусий inaxc қўлидаги фойда бўлиб қолиши буржуа .экономистини асло хижолат цилмайди, чунки фойда дегани умумап миллат меҳнаги- пи ўзиники қилиб олиш деганидир. Масалан, 1797—1819 йилларда- ги Англия бапкидан ҳам бемаънироқ бирор парса бўлиши мумкин- мики, шу Англия банки томонидап чиқарилган банкнотлар давлат туфайли кредит воситаси бўлиб хизмат қилган эди, шу билан бирга бу банк давлатни, демак халойиқни шу банкнотларни қоғоздан пулга айлантириш учун ва уни кейипчалик давлатга қарз бериш учун яна шу давлат томонидан берилган куч эвазига давлат заём- лари юзасидан процепт тариқасида ҳақ тўлашга мажбур қилган эди.
Айтганча, бапкларнинг капитал ҳосил қилишда бошқача восита- лари ҳам бор. Япа ўша Ньюмарчнинг сўзларига қараганда, юқори- да айтиб ўтилгандай, провинция банклари одатда ўз ортиқча фоид- ларпни (яъни Англия банкининг банкнотларини) Лоидон вексель даллолларига юбориб турадилар, улар эса бупииг ўрнига дископт цилинган векселлар юбориб турадилар. Бапк бу векселлар билан ўз мижозларига хизмат қилиб туради, чунки бу банк ўз маҳаллий мижозларидан олгап векселларини, бу мижозларинипг иш опера- пиялари ўз округларида ҳаммага овоза бўлмасип деб, ўз қўлидап чиқариб юбормаслик цоидасига амал қилади. Лопдондан олингап бу векселлар, агар Лопдоида тўғридан-тўғри тўлов тўлашлари лозим бўлган мижозлар Бапкдап упипг ўзи Лоидопга тўлашипи талаб килишни афзал кўрмасалар, уларни шу мижозларга бериш учуп- гина хизмат қилмайдилар; бу векселлар провипцияларда тўлов тўлаш учуп ҳам хизмат қиладилар, чунки банкирпинг қўлдап қўл- га ўтказиш тўғрисидагп имзоси уларнинг маҳалларда кредит оли- шини таъминлайди. Шундай т^илиб, бу векселлар, масалан, Лан- каширда маҳаллий банкларпипг ҳамма ўз бапкнотларини муомала- дап сиқиб чиқардилар, шу билан бирга Аиглия банки бапкпотлари- нинг ҳам анчасипи сиқиб чиқардилар (ўша жойда, 1568—1574).
Шундай қилиб биз банкларпипг қапдай қилиб кредит ва капи- тал яратишларини кўрдик: 1) ўз бапкпотларини чиқариш йўли би- лан; 2) Лондонга 21 кунлик муҳлат билан тўлов буйруғи бериш йўлп билаи, аммо уларнинг ўзлари шупдай буйруқ берар экаплар, дарҳол нақд пул оладилар; 3) дископт қилипгап векселлар восита- сида тўлов тўлаш йўли билан яратадиларки, дисконт қилипгап векселларпинг кредит қобилияти ҳаммадап аввал ва ҳаммадан кўпроқ — ҳарҳолда тегпшли маҳаллий округ учун — баикнипг қўл- дап цўлга ўтказиш тўғрисидаги ёзуви билан вужудга келтирилади.
Апглия банкининг қудрати шунда намоён бўладики, у бозор процент ставкасини тартибга солиб туради. Ишлар нормал ҳолда юришиб турган даврларда шундай бўлиши мумкинки, Англия бан-


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДЛ МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
541
тпшипи чўтлаш ставкасипи ошириш йўли билап тўхтата олмай қо- леди12\ чупки тўлов воситаларига талаб хусусий ва акционерлар бапклари ҳамда вексель даллоллари томопидап қондирилади, бу~ ларнипг капитали ва кучи эса кейипги 30 йилда ошиб кетдп. Бун- дай ҳолларда у бошқа воситаларпи ишга солишга мажбур бўлиб колади. Лекип бапкир Глинпипг (Глип, Милс, Карри ва шерпкла- ри фирмасидап) 1847 йил савдо кризиси юзасидап тузилгап лорд- лар палатаси комиссиясига айтгаплари (С. D. 1848/57) тапглик мо- мсптлари учуп ҳали ҳам тўғри:
«1709. Мамлакатда катта қийиичиликлар ҳукм суриб турган даврларда процепт ставкасини Апглия банки белгилаб туради.—1710. Жуда ҳам танглик ҳукм суриб турган даврларда... хусусий банклар ёки даллолларнинг чўтлапг операциялари анча камайиб кетганда, бу операциялар Англия банки зиммаси- га тушади, у ҳолда Англия банки бозор процент ставкасини белгилаш кучига эга бўлади».
Ҳарҳолда давлат ҳомийлигидан ва давлат имтиёзларидан фой- далапувчи жамоат муассасаси бўлгап баик ўзипииг бу кучиии ху- сусий корхопалар сипгари бемалол шафқатсизлик билап ишлатиши мумкии эмас. Шуиинг учуп ҳам Хаббард 1857 йили банк қонупчи- лиги юзасидап тузилгап умум палатаси комиссияси олдида бупдай дейди (В. А. 1857):
«2844. (Савол:) Чўтлаш ставкаси максимал даражага етганда Англия бан- ки ҳаммадан арзоп хизмат кўрсатади, чўтлаш ставкаси минимум даражага етгапда эса даллоллар ҳаммадаи арзоп хизмат кўрсатадилар, шундай эмас- ми?»—(Хаббард:) «Ҳақиқатан ҳамиша шундай бўлади, чунки Англия банкя ҳеч маҳал чўтлаш ставкасини рақиблари сингари пасайтириб юбормайдиг ставка жуда баланд бўлган вақгларда ҳеч маҳал уни рақиблари сингари ба- лапд кўтариб юбормайди».
Шупга қарамасдаи, Аиглия бапкипипг танглик ҳукм сурган даврда, расм бўлиб қолгап тил билан ифода қиладигаи бўлсак, гай- каларпи жуда қаттиқ бураб ташлаши, яъни ўртачадап ҳам ошиб кетгап процепт ставкасини яна ҳам юқори кўтара бошлаши тижорат ишлари учуп жуда ҳам жиддий воқеадир.
«Апглия баики гайкаларни бурай бошлади дегупча, чет элга чиқариш учуи ҳар қапдай товар харид қилиш тўхтатилади, экспортёрлар нарх-наво- нинг энг паст нуқтага етиш вақтини пойлаб турадилар-да, ана ўшандагина харид цила бошлайдилар, аммо ундап илгари харид қилмайдплар. Лекин бу нуқтага етилдими, курс япа тартибга солипган бўлади,— нарх-навонинг па- ^аиишидаги шу пастки нуқтага етмасданоқ олтиннинг чет мамлакатларга давл ЧП1^П6 кетпши тўхтатилади. Экспорт учун товар сотиб олиш, эҳтпмол, чет атларга юборилган олтиннинг бир қисмини яна қайтара олар, лекин шида^паиг Л Ban£ London акциячиларининг 1894 йил 17 январдаги умумий йиғили- стапкасипи г£1Юб Ричи Ў3 ахборотида айтганидай, Англия банки 1893 йилда чўтлаш бапк, 1пунгп «Олдаги«) 21/2°/° дап (августда) 3% ва 4% га етказди, шундан нейин, зарар кўпГпЧ ^аРамаи, 4 ҳафта ичида олтин ҳисобида 4,5 миллион фунт стерлинг
Кайтиб банккя I*TJlauJ. ставкасини яна 5% га дадар оширди, шундан кейин олтин яна тушди. Лекин 6v РЭн бошлади> банк чўтлаш ставкаси сентябрда 4% га, октябрда 3% га
5% бўлгапт лАо ч  5Утлаш ставкасини бозорда тан олмадилар. «Банк чўтлаш ставкаси
ставкаси 4% гя° ставкаси 3‘/2% эди, пул ставкаси эса 272% эди; банк чўтлаш утлаш ставкяги ™Га г«а’ чЎтлаш ставкаси 23/8% ва пул ставкаси 13Л% эди; банк ^ам озрок элиа 7,-n-i б<лганда» чўтлаш ставкаси 1‘/2% эди, пул ставкаси бундак ди» («Daily News», 1894 йил 18 январь). — Ф. Э.


542
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДЛНИНГ БУЛИПИШИ
улар олтпннинг чиқиб кетишига қаршилик кўрсатиш учун жуда ҳам кечикиб колган бўладилар» (J. W. Gilbart. «An Inquiry into the Gauses of the Pressure etc.». London, 1840, p. 35). «Муомала воситаларини чет эл вексели курси воситаси билан тартибга солишнинг бошқа бир натижаси шуки, танглик ҳукм сурган даврларда бу нарса процентнинг жуда ҳам ошиб кетишига сабаб бўла- ди» (ўша жойда, 40- бет). «Вексель курсипи тиклаш учун қилинган харажатлар мамлакат унумдор саноати устига тушади, ҳолбуки, шу процесс давомида Англия банкининг фойдаси дарҳақиқат шунивг учун ошиб кетадики, у ўз операпияларини камроц миқдордаги нодир металлар билан давом қилдиради» (ўша жойда, 52-бет).
Лекин, дейди, бизнинг ошнамиз Самюэл Гёрни,
«процент ставкасининг бупдай жуда ўзгариб туриши банкирлар учуп ва лул билап савдо қилувчилар учун фойдалидир — ишнинг боришида бўладиган ҳар цандай ўзгаришлар иш биладиганлар учун фойдалидир».
Жаноб Гёрнилар тижорат ишларидаги қийиичиликлардап уят- сизларча фойдалаииш орқасида катта-катта фойда олиб тургаилари ҳолда, Англия бапки бу масалада ўзини эркии ҳис цилолмайди, шунга қарамасдан, унипг ҳиссасига ҳам анчагина мўмай фойдалар тегади, — ишнинг умумий аҳволи тўғрисида маълумот олиб туриш жиҳатидан баиклар жуда цулай имкониятларга эга бўлгапликлари туфайли жаноб директорлар қўлига тушиб турадиган хусусий фой- дэлар тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. 1819 йилда лордлар пала- таси комиссиясининг маълумотларига кўра, банкпотлар айирбош- лаш янгидан жорий ^илиигаида Англия банкининг 1797—1819 йиллар мобайнидаги ҳалигидай фойдалари қуйидагича бўлган:
Тантьемлар ва ошган дивидендлар 7 451 16
Акционерлар ўртасида тацсимланган
янги акциялар 7 276 500
Капиталнипг ошган қиймати 14 553 000
Ҳаммаси 29 280 636
бу 19 йил бадалида 11 642 400 фунт стерлинг капи- талга тўғри келгап фойда (D. Hardcastle. «Banks and Bankers». 2nd cd., London, 1843, p. 120).
Arap биз 1797 йилда иақд пул билаи тўлов тўлашпи тўхтатган Ирландия банкииипг умумий фойдасини ҳам ўша принципда бел- гилайдигап бўлсак, цуйидаги патижалар ҳосил бўлади:
1821 йилгача ҳисобот юзасидан йиллик
дивидендлар 4 736 085
Эълон қилинган тантьемлар 1 225 000
Ўсган активлар 1 214 800
Капиталнинг ошган қиймати 4 185 000
Ҳаммаси 11 360 885
бу 3 миллион фунт стрелинг капиталга тўғри келган фойда (Ўша жойда, 363 — 364-бетлар).


XXXIII БОБ. КРЕДИТ СИСТЕМАСИДА МУОМАЛА ВОСИТАЛАРИ
543
савдогарлари ва судхўрлардап иборат бўлган кредит системаси жу- да катта кўламдаги марказлаштиришдир, бииобарип, бу марказлаш- тприш мана шу текинхўрлар синфига фақат саиоаткор капиталист- лариииг сафларини вақти-вақти билан цийратмоқ учунгина эмас, шу билан бирга ҳақиқий ишлаб чиқаришга жуда хавфли йўсиида аралашиб туришлари учун ҳам ғоят катта куч беради,— ҳолбуки бу бир тўда текинхўрлар шайкаси ишлаб чиқаришнииг нималиги- дап ҳам хабари йўқ, у билан ҳеч қандай алоқаси ҳам йўқ. 1844 ва 1845 йпллардаги актлар бу бандитларнипг кучлари тобора ўсиб бо- раётганлигини исбот қилувчи ҳужжатлардирки, финансистлар би- лап биржа даллоллари ҳам шу бандитларга қўшилишиб бормоқда- лар.
Лммо агар бирон киши бу муҳтарам бапдитларнинг миллийиш- лаб чиқаришни ва иптерпациопал ишлаб чиқаришни пуцул ишлаб чпқаришиинг ўз манфаатларини ва эксплуатация қилинувчилар- пинг ўз манфаатларини кўзлаб эксплуатация цилаётганлигига шубҳаланса, у киши банкирларнинг олий даражали маънавий шон-шуҳрат соҳаларига қилинган цуйидаги экскурсдан ишлар тўғ- рисида ҳақиқий тасаввур ҳосил қилиши мумкин.
«Бапклар диний-маъпавий муассасалардир. Навқирон савдогар банкир- шшг ҳушёр ва нохуш кўз ташлашидан қўрққани сабабли хушчақчақ ва бебош дўстларидан озмунча кечиб кетган дейсизми! Ёш савдогар банкир назаридан қолмаслик учун ҳамиша басавлат кўриниш пайида бўлмай иложи бормиди! Баикирнинг бир хўмрайиб қўйиши ёш савдогарга дўстларининг одоб-ахлоқ тўгрисидаги ҳамма панд-насиҳатларидан ҳам кучлироқ таъсир қилади; ёш савдогар алдамчиликда ёки ҳақгьқатдан салгина бўлса ҳам четга чиқишда айблапиб қолсам, менга шубҳа назари! билан царайдиган бўладилар, деб қўр- дпб-титраб юрадп; шундай шубҳа остида цолишдан у цўрцади, чунки бунинг патижасида банкдан оладиган кредити чекланиб қўйилиши, ё, ҳатто бутунлай тўхтатилиши мумкин! Банкир маслаҳати унинг учун руҳоний маслаҳатидан муҳимроц» (Ж- М. Белл. Шотландиядаги банк мудири. «The Philosophy of Joint Slock Banking». London, 1840, p. 46 — 47).


544 ]
ЎТТИЗ ТЎРТИНЧИ БОБ
«ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ» ВА 1844 ЙИЛГИ АНГЛИЯ БАНК ҚОНУНЧИЛИГИ
{Олдинги асарлардан бирида 13) Рикардонинг пул қиймати наза- риясипи товарлар баҳосига нисбатан олиб тадқиқ қилинган эди; шу сабабли биз бу ерда эиг зарур тадқиқотлар билапгина чегаралапа оламиз, Рикардо назариясига кўра, пул — металл пул — қиймати упда буюмлашган иш вақти билаи белгиланади, лекип бу ҳол пул- нинг мивдори муомаладаги товарлар массасига ва баҳосига нормал нпсбатда бўлгупга қадар давом этади. Агар пул мцқдори бу нис- батдан ортиб кетса, унинг қиймати пасайиб, товарларнинг баҳоси ошиб кетади; агар пул миқдори нормал нисбатдан пасайиб кетса, унинг қиймати ошиб, товарларнинг баҳоси тушиб кетади — бошқа шартлар ўз ҳолида қолади. Биринчи ҳолда олтини кўпайиб кетган мамлакат, ўз қийматидаи пастга тушиб кетган олтинни четга чиқа- риб, товарлар олиб киради; иккинчи ҳолда олтии ўз қийматидаи ортид баҳоланадиган мамлакатларга томон оқади, айни вақтда ба- ҳоси тушган товарлар нормал баҳоларда сотилиши мумкип бўлган бошда бозорларга томон йўл олади. Бундай шароитда «олтиппинг ўзи, хоҳ у танга шаклида бўлсин, ёки ёмби шаклида бўлсии, ўзп- нипг чинакам металл қийматидап кўп ёки кам цийматга эга бўлгаи белги бўлиб қолгани учуп, ўз-ўзидан маълумки, муомаладаги ал- машинадиган банкнотлар ҳам шундай қисматга учрайди. Гарчи банкпотлар алмашинадигаи бўлса ҳам, ва, демак, уларнипг реал циймати уларпинг номинал қийматига мувофиқ келса ҳам, муома- ладаги пул, олтип ва банкнотларнинг умуман ҳаммаси (the aggregate сиггепсу consisting of metal and of convertible notes) ўз кий- матидан юқори ёки паст баҳоланиши мумкин, бу эса, юқорида айтилган сабабларга кўра, уларнинг умумий миқдори муомаладаги товарларнинг алмашув қиймати билан ва олтиннинг металл қийма- ти билаи белгилаиадиган даражадан юқори кўтарилиши ёки пастга тушишйга боғливдир... Бу ^имматсизланиш — қоғоз пулларнинг
,3) К. Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 150 ва ундан кейин- ги бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 154-165- бетлар].


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
545
олтинга писбатан эмас, балки олтин ва қоғоз пулларнинг биргалик- да, ёки мазкур мамлакатдаги барча муомала воситаларининг қий- мати тушиб кетиши — Рикардонинг асосий ихтироларидан бири булиб, лорд Оверстон ва шериклари бундан фойдаланиб, упи 1844— 1845 йплларда сэр Роберт Пилнинг банк қонунларида асосий прин- цип цилиб олдилар» (цитата келтирилган асар, 155-бет).
Рикардопииг бу назарияси сохталигини у ерда исбот қилиб бе- рилганини биз бу ерда такрорлаб ўтиришга эҳтиёж сезмадик. Биз- 1-пт қизиқтирадиган нарса Пилнинг юқорида кўрсатиб ўтилган банк актларпни қабул қилдпргаи банк назариячилари мактаби Рикардо- пнпг бу қоидаларпнп қай усулда қайта ишлаб чик^аплигидир.
«XIX асрдагй савдо кризислари, айпиқса 1825 ва 1836 йиллар- даги катта кризислар Рикардо пул пазариясипи янада ривожлан- тпргап бўлмаса ҳам, лекип бу назариянииг япгича татбиқ қилиип- шига сабаб бўлди. Эпдиликда булар айрим иқтисодий ҳодисалар,— яъпи Юм айтганидек XVI ва XVII асрлардаги асл металларпинг кимматсизлапиши ёки Рикардо айтганидек XVIII асрда ва XIX асрнинг бошларида қоғоз пуллариинг қимматсизланиши бўлмай, балки жаҳон бозоридаги буюк бўронлар эдики, буларда буржуа иш- лаб чикариш процессидаги ҳамма эледоентларнинг зиддияти юмшаб коларди. Бу бўронларнинг келиб чиқишини ва улардан сакланиш усулларини бу процесснинг энг юзаки ва энг абстракт доирасидан, пул муомаласи доирасидан қидирар эдилар. Бу иқтисодпй бўроплар жодугарлари мактаби асосланадиган назарий замин, аслини олган- да, Рикардо соф металл муомаласи қонунини очди, деган ақидадан бошқа нарса эмас. Улар учун энди кредит ёки банкнот муомаласи- пи бу қонупларга мослаштириш қолган эди, холос.
Савдо кризисларпнинг энг умумий ва сезиларли ҳодисаси — то- варлар баҳосининг анча узоқ муддат умумий кўтарилишидан кейип, уларнинг бирданига умумий пасайитпидир. Товарлар баҳола- ритшиг умумий пасайиши ҳамма товарларга нисбатан пулнинг нис- ^нгй қиймати ошуви тарпқасида, баҳоларнипг умумий ошуви эса, аксипча, пулнинг нисбий қиймати пасайиши сифатида ифодалапи- ши мумкпн. Ҳар иккала ифода усулида ҳам ҳодиса фақат айтил- га11~У> лекин тушунтириб берилмаган... Немисчадан инглизчага тар- жима қплпш масалапи ўзгартирмаганидек, ҳар хил ибора ишлатиш ҳам упц ўзгартирмайди. Шуиинг учуи Рикардоиипг пул назарияси ииҳоятда жойида бўлди, чуики бу назария тавтологияга сабабий му- *юса°ат тусипи берадп. Товарлар баҳосининг вацти-вақти билан ^^умий пасайиб-тушиб туришига пима сабаб? Буиинг сабаби вақ- ва1^ти билан пулнинг нисбий қийматининг ошувидир. Аксинча, т;!ГП'ВаЦТИ ®илап товарлар баҳоларининг умуман ошиб-кўтарилиб пПс-Ш*1Га ?има сабаб? Бунинг сабаби вақти-вақти билап пулнинг баҳол11 ^ППМатинииг пасайишидир. Худди шундай ҳуқуқ билан: вақти-в Пипг ваҚти-вақти билан ошиб ва пасайиб туриши уларпинг деб била* ошиб ва пасайиб туриши туфайли содир бўлади,
м айтса бўларди... Агар тавтологиянинг сабабий муносабат-


546
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
547
нотлар мамлакатдан ташқарига чиқиб кетаётган олтин мивдорига мутаносиб равишда муомаладан чиқариб ташланиши лозим. Бош- кача айтганда, банкнотлар чиқариш асл металларни импорт ва экс- порт цилиш билан ёки вексель курси билан мувофиқ тарзда тар- тибга солиниши лозим. Рикардонинг: олтин фақат тапгадир ва шу- нннг учун ҳам четдан келадиган ҳамма олтин муомаладаги пул мивдориии кўпайтириб юборади ва шу билан баҳоии ошириб юбо- ради, аммо четга чиқариладиган ҳамма олтин эса, танганипг ми^- дсрини камайтириб юборади ва шу тариқа баҳони тушириб юбора- ди, деган сохта фикри,— бу назарий фикр бу ерда уозирги пайтда цанча нацд олтин бўлса, муомалага шунча танга чиуаригини белги- лаб берадиган амалий эксперимент бўлиб цолади. Лорд Оверстон (банкир Жопс Лойд), полковник Торренс, Норман, Клей, Арбатпот ҳамда Англияда «currency principle»* мактаби номи билан машҳур бўлган кўпгина бошқа ёзувчилар бу доктринани тарғиб қилиш би- лангина чекланиб цолмай, балки сэр Роберт Пилнинг 1844 ва 1845 йиллардаги банк актлари воситасила бу доктринани ииглиз ва шот- ланд банк қонунларининг асоси қилиб олдилар. Энг йирик миллий миқёсдаги экспериментлардан сўнг бу доктринанинг ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан шармандаларча муваффақиятсизликка учра- ганини кредит тўғрисидаги таълимотдагина баёп қилиш мумкип» (цитата келтирилган асар, 165—168-бетлар).
Бу мактаб Томас Тук, Жемс Уилсон (1844—1847 йилларда «Economist» да) ва Жон Фуллартон томонидаи танқид қилиптан эди. Олтиппииг табиатини бу ёзувчилар ҳам нақадар яхши тушун- магапликларипи, улар пул билан капитал ўртасидаги иисбатни цанчалик равшан тасаввур қилмаганликларини биз бир печа бор, айниқса ушбу китобнинг XXVIII бобида кўриб ўтган эдик. Биз бу ерда 1857 йилги умум палатаси комиссияси асарларидан Пилнинг банк актлари таъсирига доир яна бир неча маълумотлар келтира- миз (В. С. 1857).-Ф. Э.}
Англия бапкиппнг собиқ бошқарувчиси Ж. Г. Хаббард бупдай дейди:
«2400.— Олтиннинг четга олиб чиқиб кетилиши... товарларпипг баҳосига мутлақо таъсир қилмайди. Лекин олтиннинг четга олиб чиқиб кетилиши қим- матли қоғозларнииг курсига жуда катта таъсир қилади, чунки процент қанча-
У3гарадиган бўлса, шу процентни гавдалантирадиган товарлар қийматмга Гам албатта шунчалик дахл қилади».
L У 1834—1843 йилларга ва 1844—1853 йилларга тааллуқли икки- буюКаДВаЛ келтиРаДики, бу жадваллар ўн бешта энг муҳим савдо да п ЛаРИНИНГ баҳоси олтиннинг кўпайиши ва камайишидап ҳам- киц 6°^eiIT ставкасидан қатъи назар ўзгарганини кўрсатади. Ле- кам J >каДваллар «ўз татбиқини қидираётган капиталнииг чипа- аР0ЦептИЛИ бЎлмиш» олтиннинг кўпайиши ва камайиши билаи ^Ради. Ставкаси Ўртасида яқиндан боғланиш борлигидан дарак
6~~77б МУОМаласи принциии». Ред.


548
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
«1847 йилда Американинг жуда кўп қимматли қоғозлари Америкага қай- тариб олиб кетилди, худди шунингдек рус қимматли цоғозлари ҳам Россияга қайтиб олиб чиқиб кетилди, қитъадаги бошқа мамлакатларнинг ^имм^тли қо- ғозлари эса — биз ғалла олиб турадиган мамлакатларга олиб кетилди» [2402].
Хаббарднинг қуйида келтирилган жадвалига асос қилиб олин- ган ўн бешта асосий савдо буюмлари қуйидагилардир: пахта, пах- та ип, ип газлама, жун, мовут, зиғир толаси, сурп, индиго, чўяп, тунука, мис, ёғ, қанд, қаҳва, ипак.
I. 1834 йилдан 1843 йилгача
Вақт
Банкнинг запас
металл
1И
Бозорнинг чўтлаш ставкаси
15 та асосий савдо буюмларидан
баҳоси ошган- лари
баҳоси тушган- лари
баҳоси ўзгарма- ганлари
1834,1 март
9 104 000
ф. ст.
23/4%



1835,1 »
6 274 000
» »
33/4%
7
7
1
1836,1 »
7 918 000
» »
3V4%
11
3
1
1837,1 »
4 077 000
» »
5%
5
9
1
1838,1 »
10 471 000
» »
23/4%
4
11
—
1839,1 сентябрь
2 684 000
» »
6%
8
5
j
1840,1 июнь
4 571 000
» »
43/4%
5
9
1
1840,1 декабрь
3 642 000
» »
53/4%
7
6
2
1841,1 »
4 873 000
» »
5%
3
12
— ,
1842,1 »
10 603 000
» »
2>/2%
2
13
— 1 ;
1843,1 июнь
11 566 000
» »
г1/*0/»
1
14
—
II. 1844 йилдан 1853 йилгача
Вацт
Банкнинг запас
металл и
Бозорнинг чўтлаш ставкаси
15 та асосий савдо буюмларидан
баҳоси ошган- лари
баҳоси тушган- лари
баҳоси ўзгарма- ганлари
1844, 1 март
16 162 000
ф. ст.
2‘/4%


 1
1845, 1 декабрь
13 237 000
> »
&1г%
11
4
— 1
1846, 1 сонтябрь
16 366 000
» »
3%
7
8
— й
1847, 1 »
9 140 000
» »
6%
6
6
3 |
1850, 1 март
17 126 000
» »
2‘/2%
5
9
1 И
1851, 1 июнь
13 705 000
» »
3%
2
11
2 1
1852, 1 сентябрь
21 853 000
» »
13/4%
9
5
1 Ш
1853, 1 декабрь
15 093 000
» »
5%
14
—
1 Ж1
Хаббард бу жадвалларга қуйидагича изоҳ беради:


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
549
.. озайиши биалн бирга борган; иккинчи томондан эса, мамлакат ичида то- ао баҳоларининг ўзгариши муомала воситаларининг мицдорига тамомила боғлиқ эмаслигини кўрсатадики, буни Англия банкининг олтин запасидаги ўзгаришлардан кўриш мумкин» («Bank Acts Report», 1857, II, р. 290, 291).
Товарларнинг бозор баҳолари уларга бўлган талаб ва таклиф асосида тартибга солинганидап, чўтлаш ставкасида рўй берадиган ссуда пул капиталга бўлган талабнинг (ёки, тўғрироғи, таклифнинг талабдан фарқ цилишининг) Оверстон томонидан чинакам «капи- талга» бўлган талабга ўхшатилиши нацадар хато эканлиги бу ерда ўз-ўзидан маълумдир. Товарларнинг баҳолари муомала воситалари миқдорида бўлиб турадиган ўзгариш-тебранишлар билан тартибга солинади, деган фикр, эндиликда, чўтлаш ставкасидаги ўзгариш- тебранишлар пул капиталдан фарқли ўлароқ чипакам буюмлаш- гап капиталга бўлгап талабдаги тебранишларни ифода қилади, де- ган ибора орқасига яширингандир. Биз кўрдикки, Норман ҳам, Оверстон ҳам буни ўша комиссия ҳузурида ҳақиқатаи тасдидла- ганлар; улар, айниқса Оверстон, бунда нақадар лўттибозлик цилга- нини ва, ниҳоят, бутунлай гангиб қолганини ҳам кўрдик (XXVI боб). Ҳақиқатан ҳам бу эски бир сафсата бўлиб, гўё нақд олтиннинг мпқдоридаги ўзгариш, мамлакатдаги муомала воспталари массаси- Ш1 кўпайтириб ёки камайтириб, шу билан мазкур мамлакат доира- спда товар баҳоларини албатта оширар ёки пасайтирар эмиш. Лгар олтин четга чикарилса, у ҳолда, бу назарияга кўра, олтии йўл ол- гап мамлакатда товарлар баҳоси ортиши ва, шу билап бирга, олтип чпдараётгап мамлакат экспортишшг қиймати олтип келтпраётгап мамлакат бозорида ортиши лозим; акспнча, олтип келтираётган мамлакат экспортипинг циймати олтип чидараётган мамлакат бо- зорида тушиб кетиши керак, айни вақтда экспорт цилинаётгап то- варлар қиймати олтин оқиб келаётган бу товарлар ватанида ортади. Ҳациқатда эса, олтии миқдорининг камайиши процепт ставкасини- гина ошириб, упинг кўпайиши процент ставкасини пасайтиради, холос; агар процентпинг бундай ўзгариб туриши ишлаб чидариш харажатларини белгилашга ёки талаб ва таклифни белгилашга таъсир кўрсатмагаиида эди, у ҳолда бундай ўзгариб туришлар то- вар баҳоларига сира ҳам таъсир этмаган бўларди.
Ҳиидистонда иш олиб борган йирик бир фирмапипг бошлиғи II. Александер ўша ҳисоботда, қисман Хитойда инглиз газламала- ринипг сотилишини қийинлаштириб қўйган Хитойдаги граждаплар Уруши 138 натижасида, қисман Европада пилла қуртлари касаллик- Ка учраганидап итальяп ва француз ипакчилигининг анча дисқар- 1 аплиги натижасида 50- йиллар ўртасида Ҳиндистонга ва Хитойга кУмуш кўплаб одиб келгани ҳақида бундай дейди:
«4337. Кумуш Хитойга оқиб борадими ёки Ҳиндистонгами?—»Сиз кумушни Апндистонга юборасиз ва унинг кўпгина цисмига афюн сотиб оласиз, бу Фюнпинг ҳаммаси эса ипак сотиб олишга фонд ҳосил цилиш учун Хитойга «°гаДи; Ҳиндистонда бозорлар» (у ерда кумуш йиғилганлигига дарамай) л^Упдай аҳволдаки, савдогарга у ерга газлама ёки бошда бир инглиз буюм- Рини юборишдан кўра кумуш юбориш фойдалидир,—4338. Франциядан жуда


550
БЕ1ИИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
кўп кумуш келгани сабабли биз кумушга эга бўлгандирмиз?— Албатта, ку- муш жуда кўп келган.—4344. Франциядан ва Италиядан ипак келтириш ўр- нига биз у ёққа кўплаб ипак — ҳам бенгал, ҳам хитой ипаги — юборяпмиз».
Шупдай қилиб, Осиёга товарлар ўрнига кумуш — шу қитъапипг пул метали — юборилишига сабаб бу товарларни ишлаб чиқаради- ган мамлакатда (Англияда) уларнинг баҳоси ошгаилиги бўлмай, балки бу товарлар импорт қилинадиган мамлакатда — ҳаддап таш- қари кўп келтирилгани учуп — уларпипг баҳоси тушиб кетгаплиги- дир; Англия кумушни Франциядан олиб, бир қисмига олтии билан ҳақ тўлашига қарамай шундай бўлди. «Пул мактаби» иазариясига кўра, бундай импортда Англияда баҳолар тушиб, Ҳиндистон ва Хи- тойда юқори кўтарилиши керак эди.
Бошқа бир мисол. Ливерпулпинг дастлабки савдогарларидап би- ри Уайли 1847 йилда (С. D. 1848/1857) лордлар палатаси комисс-ия- сп ҳузурида қуйидагича изоҳот беради:
«1994. 1845 йил охирларида бунчалик» {ип йигиришдек} «катта фойда бе- радиган бошқа бир манфаатли иш йўқ эди. Пахта запаси кўп эди, бинобарин ишга яроқли яхши пахтанинг ҳар қадоғини 4 пенсдан сотиб олиш мумкин эди, бунинг устига бундай пахтадан яна 4 пеисдан харажат қилиб яхши se- cunda mule twist № 40* олиш мумкин эди, демак, ип йигирувчига қилинадиган умумий харажат билан тахминан 8 пенсга тушарди. 1845 йилнинг септябри ва октябрида бу йигирилган ип жуда кўплаб сотилди ва ҳар цадоғига 10 */2 ва IIV2 пенсдап ҳақ тўлаш ҳисобидан катта-катта контрактлар тузилди, баъзи ҳолларда эса ип йигирувчилар пахтани сотиб олиш баҳосига тепг миқдорда фойда олдилар.—1996. Бу иш 1846 йил бошларигача серфойда бўлиб қолди.— 2000. 1844 йил 3 мартда пахта запасп» {627 042 той} «ҳозирги миқдордан ик- ки мартадан зиёдроқ ошиб кетди» {1848 йил 3 мартда запас 301 070 тойга тенг бўлди} «шунга қарамай ҳар бир қадоқ пахтапииг баҳоси 1‘/4 пенс қим- мат эди». {5 пенс ўрнига 6’/4 пенс эди.}
Шу билап бирга йигирилгап бир қадоқ ипшшг — яхши secunda mule twist №40 нинг — баҳоси январдаги IOV2 пепсдаи октябрда 9’/г пенсга ва 1847 йил декабрнипг охирида 73А пенсга тушиб қол- дп; пахта қайси баҳода сотиб олингап бўлса, ундан йигирилган ип ҳам ўша баҳода сотиларди (ўша жойда, №№ 2021, 2023). Бу эса Оверстопнинг ўз мапфаатини кўзловчи ҳикматини чипакам очиб ташлайдики, буига кўра, капитал «кам бўлгаиидап» пул «қиммат» эмиш. 1844 йил 3 мартда чўтлаш ставкаси 3% эди; 1847 йил октя- бри ва ноябрида у 8°/о ва 9 % га етди ҳамда 1848 йил 3 мартида япа 4% га тенглашди. Пахтанииг бозори тамомила касод бўлгаилиги- дан ва ваҳима натижасида ҳамда бу ваҳимага қараб процент став- каси ошиб кетганидан, пахтанинг баҳоси таклиф миқдорига муво- фиқ бўлган баҳодан анча пастга тушиб кетди. Бунинг натижасида, бир томоидап, 1848 йилда пахта олиб келиш мисли кўрилмаган да- ражада камайиб кстди ва, иккипчи томоидан, Америкада пахта етиштириш камайиб кетди; шунинг учун ҳам 1849 йилда пахта- нинг баҳоси яна ошиб кетди. Оверстоннинг фикрича, мамлакатда пул жуда кўпайиб кетгани учуп товарлар жуда қиммат бўлган.
* йигирилган ип сорти. Ред.


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ.
551
«2002. Ип газлама саноатида яқинда ишларнинг ёмоплашиб кетганини хом ашёнинг камлигига боғлаб бўлмайди, чунки пахта запаслари анча ка- майиб кетганига қарамай, баҳо пасайиб кетган эди».
Оверстон товар баҳосини, шунингдек унинг қийматини ва пул қийматини, яъни процент ставкасини ўйламай-нетмап жуда ара- лаштириб юборади. Уайли 2026- саволга берган ўз жавобида «пул мактаби» назарияси тўғрисида ўзининг умумий фикрини айтадики, бу пазарияга мувофиқ 1847 йил майида Кардуэлл ва сэр Чарлз Вуд
«1844 йил банк актини тўла-тўкпс амалга ошириш зарурлигини талаб дил- Гап эдилар. Бу прпнциплар, менингча, шундайки, улар пулларга сунъий ра- вишда юқори қиймат бериши, ҳамма товарларга эса сунъий равпшда хонавай- роп диладиган жуда паст қиймат бериши лозим».
Сўнгра у ана шу банк актипинг умумий иш ҳолатига таъсири ҳакидагапиради:
«Сотиб олинган ва Қўшма Штатлар учун белгиланган товарлар учун фабрикали шаҳарларда савдогарлар ва банкирларга бериладиган оддий трат- талардан иборат бўлган тўрт ойлик векселларни катта зарарлар билаигина чўтлаш мумкин бўлганидан, 25 октябрда чиқарилган ҳукумат фармойишига» (бапк актлари амалдан тўхтатилганга) «қадар заказларнп бажариш анча қи- йип эди, шу фармойишдан кейин эса тўрт ойлик векселларни яна чўтлаш мумкии бўлди» (2097).
Демак, банк актларинииг амалдан тўхталиши марказдан йироқ жойларда ҳам нажот деб ҳис қилинарди.
«2102. Ўтган октябрда» {1847 йил} «бу ерда товар сотиб оладиган деярлп ҳамма америкалик харидорлар имкон борича ўз заказларини дарҳол қисқар- тирдилар; Америкага пулнинг қимматлашгани ҳақида хабар келганида эса, ҳамма янги заказлар тўхтади.—2134. Ғалла билан қанд-шакар алоҳида бир вазиятда эди. Ғалла бозорига ғалла ҳосили таъсир кўрсатар эди, қанд-шакар- га эса жуда катта запаслар ва четдан келтириш таъсир этар эди.—2163. Биз- иинг Америкага тўлов мажбуриятларимиздан... кўплари консигнацияга юбо- рилгап товарларни мажбурий сотиш йўли билан тугатилди ва кўплари, айтиш мумкинки, бу ерда юз берган банкротга учрашлар туфайли бекор қилинди.— 2196. Агар хотирамдан чиқмаган бўлса, 1847 йил октябрида бизнинг фонд бир- 'Камизда процент ставкаси 70% га етган эди».
{1837 йил кризиси ва унинг узоқ давом этган азобли оқибатлари, 1842 йилда бунга яна уланиб кетган қўшимча кризис [vollstandige achkrise], ортиқча ишлаб чиқаришни асло истамайдиган салоатчи- ЛаР ва савдогарларнинг тамагирлик билан кўр-кўрона қилгаи ишлари — ахир, вульгар сиёсий иқтисодга кўра ортиқча ишлаб чп- Мриш бемаънилик ва мумкин бўлмайдигап нарсадир! — ипҳоят, К1,шиларнинг бошини шундай чалғитиб қўйдики, бу ҳол «пул мак- ^аоцга» ўз ақидасини амалда миллий миқёсда қўлланишга имкои еРДи. Парламент 1844—1845 йилги баик қопунларипи қабул ЧВЛДИ.


552
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
лан V4 қисми кумушдан иборат бутун металл запасипи олади ҳам- да ҳар иккаласининг умумий суммасида банкнотлар чиқаради. Бу банкнотлар аҳоли қўлида бўлмаганидан, улар банк бўлинмасида ту- ради ва кундалик эҳтиёж учун зарур бўлган мивдордаги унча кўп бўлмаган (бир миллионга яқин) тапга билан биргаликда ҳамма вацт банк бўлинмасипинг тайёр резервинп ҳосил қилади. Эмиссиоп бўлим аҳолига олтин эвазига банкпот ва банкпот эвазига олтин беради; аҳоли билан бўладиган бошқа операцияларни банк бўлими амалга оширади. 1844 йилда Англияда ва Уэльсда ўз бапкпотлари- ни чиқариш ҳуқуқига эга бўлган хусусий банклар бу ҳуқуқларини сацлаб қолдилар, лекин уларнинг банкнот чиқаришларига лимит цўйилган эди; агар бундай банк ўз банкнотини чиқаришни тўхтат- са, Англия банки ўзининг қопланмаган банкнотлари суммасини ха- лос бўлган лимитнинг 2/з қисми баробарида кўпайтириш ҳудуқига эга эди; шу тариқа бу сумма 1892 йилга келиб 14 миллиондан I6V2 миллион фунт стерлипгга, апицроғи 16 450 000 фунт стерлингга етади.
Шундай қилиб, банк резервидан кетадиган ҳар беш фунт олтин ўрпига эмиссион бўлинмага беш фунтли банкнот тушиб, у ерда йўқ қилиб ташланади; резервга тушган ҳар беш соверен ўрпига муомалага янги беш фунтли банкнот чидарилади. Бу тариқа металл муомаласи қонунларига тамомила аниқ бўйсунган Оверстонча идеал пул муомаласи амалга ошади ва шунинг учун ҳам, «пул мактаби» тарафдорларининг тасдиғига кўра, кризислар бутунлай мумкин бўл- майдиган бўлиб қолади.


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
553
бутуя саноат дунёси, ёки бапк акти ҳалокатга учраши керак бўла- дг(/Цкки марта, 1847 йил 25 октябрда ва [1857 йил] 12 ноябрда Кг)изис ана шундай даражага бориб етди; ўшапда ҳукумат 1844 йил актининг амал қилишини тўхтатиб, Банкнинг банкнотлар чиқари- 1ПЯНП чекламайдиган бўлди, бипобарин, ҳар иккала ҳолда ҳам кри- зиспп тўхтатиш учуи бу тадбир етарли бўлди. 1847 йилда биринчи даражали таъмипот ёрдамила яна бапкнотлар олиш имкопиятига тўла ишонч бор эди, бунинг учун тўпланиб қолган 4—5 миллион бапкпот запасларини ташқари муомалага чиқариш лозим эди; 1857 йилда қонуний нормадан оз эмас-кўп эмас 1 миллион ортиқча банк- пот чиқарилган эди, лекин бу энг қисқа муддатга чиқарилган эди.
Бундаи ташқари, шуни ҳам эсга тушириб ўтиш керакки, 1844 йил қонунларида ҳозирги асрнипг биринчи йигирма йили излари — бапкнотларни айирбошлашни тўхтатиш ва уларнинг қадрсизлани- ши вақти излари сақланиб қолган. Банкнотларга ишонч йўқолиши мумкин деган хавотирлик бу ерда жуда ҳам сезилиб турибди, бу ниҳоятда бекорчи хавотирликдир, чунки муомаладан чиқарилгап бир фунтли банкнотларнинг эски запаси 1825 йилда яна муома- лага чицарилиши билап кризис тўхтатилган эди ва шу тариқа ҳат- то ҳамма томонидап жуда катта ишончсизлик билдирилган бир пайтда ҳам банкнотларга бўлган ишонч йўқолмаган эди. Бу эса жу- да тушунарлидир: ахир, ҳақиқатда апа шу қиймат белгисига бутун миллат ўзинииг ҳамма кредитлари билаи кўз тикиб турадп-да. — Ф. Э.}.
Энди банк актининг таъсири тўғрисида айтилгап баъзи гапларии эшитамиз. Ж. Ст. Миллнинг фаразига кўра, 1844 йилги банк акти сискуляцияни тийиб тургаи эмиш. Бу доно қаҳрамон бахтига тасо- дифап айни 1857 йил 12 июнда гапирган. Тўрт ойдаи кейин кризис бошланган. Милль «бапк директорлариии ва умуман коммерция ки- шиларини» табриклаб айтадики, улар
«савдо кризиси табиатини ҳамда ҳаддан ташқари спекуляцияни қўллаб- қўлтиқлаб ўзларига ва аҳолига жуда катта зарар етказаётганликларини илга- ригига цараганда энди анча яхши тушунадилар». (В. G. 1857, № 2031).
Допо Миллиинг фикрича, агар бир фунтли банкпотлар
«иш ҳақи тўловчи фабрикантлар ва бошқаларга ссуда тариқасида чиқа- рилса... бу бапкнотлар бошқалар қўлига тушиб, улар бу банкнотларни истеъ- мол мақсадида ишлатишлари мумкин, бунда эса банкнотларнииг ўзлари то- варларга талаб туғдиради ва вақтинча баҳоларнинг ошувига ёрдам қилиши мумкип» [2066].


554
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ди маҳаллий банкларнинг банкнотлари билан берилганини, бунда бир неча ишчи биргаликда битта беш фунтли банкнот олгаиини наҳотки у билмаса? Бу ҳол уларнинг талабини оширадими? Ёки, эҳтимол, банкирлар фабрикантларга йирик банкнотларга қараганда майда банкнотларда осонроқ ва кўп миқдорда қарз берадигандирлар?
{Агар Миллнинг сиёсий иқтисоддан ёзган бутун асари ҳеч қан- дай зиддиятлардан қайтмайдиган эклектизмдан иборат бўлмагапда эди, унинг бир фунтли банкнотлардан бу қадар одатдан ташқари кўрқувини сира ҳам тушунтириб бўлмасди. У, бир томондан, кўп нарсада Оверстонга қарши Тукка қўшилади, иккиичи томондап, товарларнинг баҳолари мавжуд пуллар миқдори билан белгилани- шига ишонади. Демак, ҳар бир чиқарилган банкнот ўрнига — бош- ца ҳамма шарт-шароитлар тенг бўлганда — банк запасига бир сове- рен тушишига у амин эмас; у, муомала воситалари массаси кўпа- йиши ва бунинг натижасида унинг цадрсизланиши мумкин, яъии товарларнииг баҳоси кўтарилиши мумкин, деб қўрдади. Юқорида айтилгап хавотирлик орқасига яширииган нарса фацат шундап бошқа нарса эмас.— Ф, Э}.
Банкнинг икки бўлинмага бўлиниши ҳамда бапкиотларни айир- бошлашни таъминлаш учун ниҳоятда ғахмхўрлик кўрсатиш тўғри- сида Тук 1847 йилги савдо кризиси юзасидан тузилгап лордлар па- латаси комиссияси олдида қуйидагиларни айтади (С. D. 1848/57):
1837 ва 1839 йилларга нисбатан 1847 йилда процент ставкасининг анча катта тебранишига фақат банкнинг иккита бўлинмага бўлинганлиги сабабдир (3010)Банкнотларнинг таъмин этилишига 1825 йилнинг ҳам, 1837 йилнинг ҳам, 1839 йилнинг ҳам таъсири бўлмаган эди (3015).—1825 йилда олтинга бўлган талабдан мақсад, фақат, провинция банклари чиқарган бир фунтли банкнотларнинг тамомила эътибори кетиши натижасида ҳосил бўлган бўш- лицни тўлдириш эди; Англия банки, ўз навбатида, бир фунтли банкнотлар чиқаргунга қадар бу бўшлиқ фақат олтин билан тўлдирилиши мумкин эди (3022).—1825 йид ноябри ва декабрида ташқарига чиқариш учун олтинга сира ҳам талаб сезилмади (3023).
«Банкнинг мамлакат ичкарисида ва чет элда обрўсизланишига келсак, ди- видендлар ва омонатлар беришни тўхтатиш банкнотлар айирбошлашни тўх- татишга қараганда анча оғир оқибатларга олиб келар эди (3028).
3035. Оқибат натижада банкнотларнинг айирбошланиши хавфини туғди- радиган ҳар қандай вазият коммерция танглиги пайтида янги ва жиддий цийинчиликлар туғдириши мумкин, деб ўйлайсизми?— Асло йўқ.
1847 йил мобайнида банкнотларни кўплаб чиқариш, балки, 1825 йилда бўлгани сингари, Банк олтин запасининг яна тўлишига ёрдам берган бўлур эди (3058)».
1857 йилги умум палатасининг бапк қонунлари бўйича комиссия- си (В. А. 1857) олдида Ньюмарч бундай деди:


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
555
мажбур эди. Шунинг учун ҳам резервнинг бундай камайиши чўтлаш ставка- сйЯинг бнр неча марта кескин'ўзгаришларига сабаб бўлди,—1358. Бундай Ўзгаришлар, 1844 йилдан бошлаб» {1857 йил июнигача} «60 га яқин бўлди, ҳолбуки 1844 йилгача айни шундай муддат ичида бундай ўзгаришлар бор- йўғя бир дюжинани ташкил қилган эди».
1811 йилдаи бошлаб Англия бапкипинг директори ва бир қанча вақт унинг бошқарувчиси бўлган Палмернинг 1847 йилги савдо кризиси тўғрисида лордлар палатаси комиссияси олдида айтгап ran- лари (С. D. 1848/57) айниқса мароқлидир:
«828- 1825 пил декабрида Банкда тахминан 1 100 000 фунт стерлинг олтин қолган эди. Агар бу акт» (1844 йил акти) «ўша вақтда мавжуд бўлганда эди, Бапк тамомила банкротликка учраган бўлар эди. Банк декабрда, менингча, бир ҳафтада 5 ёки 6 миллион банкнот чиқарди ва бу ўша пайтдаги ваҳимани анча юмшатдп.
825. Агар Банк ўзи бошлаган операцияларни охирига етказишга уринган- да эди, ҳозирги банк қонунчилиги ҳалокатга . учрайдиган биринчи пайт» (1825 йил 1 июлидан кейин) «1837 йилнинг 28 февралида рўй берган бўлур эди, у вақтда Банкнинг 3 900 000 дан 4 000 000 фунт стерлинггача маблағи бўлиб, бор-йўғи 650 000 фунт стерлингни ўз запасида сақлаган бўлур эди. Шу пайтға ўхшаган бошқа давр 1839 йилда бўлди ва у 9 июлдан 5 декабргача давом этди.—826. Бу ҳолда резервнинг миқдори қанча эди? 5 сентябрда ре- зерв 200 000 фунт стерлинг дефицитдан иборат эди (the reserve was minus altogether 200 000 фунт стерлинг). 5 ноябрга бориб у тахминан 1—V/2 мил- лиопга етди.—830. 1844 йил акти 1837 йилда Банкнинг Америка билан савдога ёрдам беришига монелик қилган бўлар эди.—831. Учта энг асосий Америка фирмаси банкрот бўлди... Америка билан савдо қилаётган деярли ҳамма фир- ма кредитдан маҳрум бўлди ва агар ўша пайтда Банк уларга ёрдам кўрсат- маганда эди, битта ёки иккитадан ортиқ фирма бунга бардош бера оларди, деб ўйлай олмайман.—836. 1837 йилги оғир ҳолатни 1847 йилдаги оғир ҳолат билан таққослаб бўлмайди. Биринчисининг таъсири фақат америка операция- лари билан чекланиб қолди деса бўлади».—838. (1837 йил июнининг бошлари- да Бапк дирекцпясида оғир ҳолатни қай тариқа енгиллатпш чоралари ҳақида мунозара бўлди.) «Баъзилар шундай фикрни ёқладиларки... энг тўғри приицип процент ставкасини оширишдир, бунинг натижасида товарлариинг баҳоси тушгап бўлур эди, қисқаси, пулпинг қимматини ошириб, товарларни арзоплаштириш керак, бу эса чет эл тўловларини амалга оширишга имкон бергап бўлур эди (by which the foreign payment would be accomplished).— 906. Баикнинг эски ва табиий ваколат чегаралари ўрнига, яъни унинг металл запасининг ҳақиқпй ҳажми ўрнига, 1844 йил акти билан Банк ваколатини супъий равишда чеклаб қўйиш иш процессида сунъий қийинчилик туғдира- Ли ва шу билан товарларпинг баҳосига шундай таъсир кўрсатадики, бу акт оўлмагаии тақдирда бу ҳолга йўлиқмаслик мумкин бўларди.—968. 1844 йил актц амалда бўлганида оддий шарт-шароитда Банкнинг металл запасини 9V2 миллиондан ортиқроқ камайтириб бўлмайди. Бу ҳол баҳо ва кредитга таъ- <>ПР кўрсатгап бўлар эди, бу эса ўз навбатида вексель курсини шу даражада Узгартиб юборар эдики, олтин киритиш кучайган ва эмиссион бўлипмада ол- тин суммасини кўпайтириб юборган бўлар эди.—996. Ҳозирги чекланиш ҳола- тпДа сиз» {Банк} «чет эл курсига таъсир қилиш учун кумуш талаб қилина- Диган пайтларда зарур бўладиган кумуш ҳаракатини идора қилиш имкопия- тидап маҳрумсиз.—999. Банкнинг кумуш запаспни унинг жами металл запаси- яинг 7s миқёсида чегаралаб қўйишдан мақсад пима эди? Бу саволга жавоб Ьеролмайман».
Мақсад пулни қимматлаштириш эди; бу максад «пул мактаби» П{*зариясидан қатъи назар, Банкни иккп бўлипмага бўлишда ҳам-


556
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАШШГ БУЛИНИШИ
да маълум нормадан ортиқча чиқарилгап банкнотларпи цоплаш учун Шотландия ва Ирландия банкларига резервда олтин сақлаш мажбўрияти белгилашда ҳам кузатилган эди. Шупдай қилиб, мил- лий металл запасининг номарказлашуви вужудга келди, бу эса упинг вексель курсида юз берадиган ноқулайликларни тузатиш қобилия- тмни заифлаштирди. Қуйидаги қарорларпипг ҳаммаси процент стағ касини оширишга қаратилган эди: Англия баикининг ҳамма банк- нотларни олтин запаси билан қоплаган тавдирдагина 14 миллиоя фунт стерлингдан ортиқ суммада бапкпот чиқара олиш ҳуқуқи: банк бўлипмасиии, оддий банкдаги сингари, пул кўпайиб кетган лаврда процент ставкасини пасайтириш ва оғир даврларда бу ставкаии ошириш йўли билаи идора қилиш; Европа контипенти билаи ва Осиё билан вексель курсини тартибга солиш учун асосий восита бўлган кумуш запасинипг чекланиши; экспорт учун ҳеч қан- дай олтинга * эҳтиёж сезмагаи ва эндиликда банкпотларпи айир- бошлашдек ҳақиқатда ғирт хаёлий процессни таъминлаш баҳонаси остида олтинии запас қилиб сақлаши лозим бўлган Шотландия ва Ирландия банкларига берилган фармойишлар. Шу нарса ҳақиқат- кп, 1844 йил акти биринчи марта 1857 йилда Шотландия банклари- дан олтин талаб қилинишига сабаб бўлди. Янги бапк қопуичилиги олтиннинг четга чиқиб кетиши билан мамлакат ичига чиқишини ҳам бир-биридан мутлақо фарқ қилмайди, гарчи ўз-ўзидаи маълум- ки, уларнинг натижалари тамомила ҳар хилдир. Бозор процепт ставкасининг доимо ниҳоятда ўзгариб туриши ҳам шунга боғлиқ- дир. Палмер 992 ва 994- саволларга жавоб берар экап, икки мар- та таъкидлаб айтдики, вексель курси Апглия учуп қулай бўлган ва, демак, кумуш мўл-кўл бўлган тақдирдагипа Аиглия банки банкпотга кумуш сотиб ола олади, чупки:
«1003. Металл запасининг анчагина қисмини кумуш ҳолида сақлашдан бирдан-бир мақсад Англия учун вексель курси ноқулай бўлган даврда чет эл тўловларини енгиллаштиришга интилишдан иборатдир.—1004. Кумуш шундай бир товарки, цолган ҳамма дунё учун пул бўлиши билан бирга^, бу мақсад учун» {чет эл тўловлари учун} «энг мувофиқ товар экан. Ёлғиз Қўшма Штат- ларгина кейинги пайтларда тўлов учун фақат олтин оларди».
Унинг фикрича, тапглик даврларида ноқулай вексель курси олтинни четга чиқариб юбормагунча, Англия банкининг чўтлаш ставкасини эски 5°/о ли даражадан оширишига ҳеч қандай эҳтиёж йўқ эди. Агар 1844 йил акти бўлмаганда эди, банк ўзига таклиф цилинган ҳамма биринчи даражали векселларни (first class bills) ҳеч қандай қийинчиликсиз ҳисобга ола оларди {1018—1020}.
«Лекин 1844 йил акти шароитида ва Банкнинг 1847 йил октябридаги ҳо- латида кредитга цобилиятли фирмалардан Банк талаб ^илмаган ва тўловлар- ни тўхтатмаслик учун улар тўлашга тайёр бўлмаган процент йўқ эди» [10221.
Юцори чўтлаш ставкаси эса бу актнинг айни мақсади эди.
Оригиналда: «пулга» дейилган; Маркс цўлёзмасига асосан тузатилди. Ред.


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
557
«1029. Мен чўтлаш ставкасипинг чет элдаги талабга» {асл металларга} «бўлган таъсирини мамлакат ичида кредит етишмовчилиги даврида Банкка тазйиқ қилишнинг олдини олиш мақсадида процентни оширишдан қатъиян (ЬарЦ ^илиш лозим деб ҳисоблайман.—1023. 1844 йил актига қадар, курс Анг- лия учун қулай бўлган, мамлакатда нотинчлик ва ҳатто ўтакетган ваҳима хукм сурган бир пайтда, банкнотлар чиқариш учун ҳеч цандай чек цўйилма- ган эди, чунки фақат банкнотлар чиқаришгина бу оғир ҳолатни енгиллашти- ра олар эди».
Бу гапларни 39 йил мобайнида Англия банки дирекциясида ўгирган киши айтяпти. Энди 1801 йилдан бошлаб Спунер, ака-ука Атвуд ва шериклари компаньони бўлган хусусий банкир Туэлспи эшитиб кўрайлпк. У 1857 йилги умум палатасининг банк қонун- лари бўйича комиссиясига (В. С. 1857) сўроқ бергаи ҳамма гу- воҳлар ичида мамлакатнинг чинакам ҳолатига назар ташлаш им- конини берган ва яқинлапшб келаётган кризисни олдиндан кўрган бпрдан-бир кишидир. Бошқа ҳамма жиҳатдан у ўз компаньоплари ака-ука Атвудларга ўхшаб Бирмингем «little shilling men» 139 мак- табининг намояндаси бўлиб, улар ана шу мактабга асос солганлар- дир (қаранг: К. Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин [1859], 59- бет140). У бундай дейди:
«4488. Сизнинг фикрингизча, 1844 йил акти қандай таъсир кўрсатди?— Агар мен банкир тариқасида жавоб берадиган бўлсам, акт энг яхши таъсир кўрсатди дейман, чунки у банкирларга ва ҳар қандай капиталистларга» {пул капиталистларига} «бой ўлжа берди. Лекин у ўз ишларини ишонч билан оляб бориш учун барқарор процент ставкасига муҳтож бўлган виждонли ва ғай- ратлғ соҳибкорлар олами вакиллари учун жуда ёмон натижалар берди... бу акт пул ссуда беришни энг фойдали машғулотга айлантириб қўйди.—4489. У» {бапк акти) «Лондон акционерлар банкларининг акционерларга 20—22% тўла- шига йўл қўядими?— Яқинда улардан бири 18%, иккинчиси эса, менга маъ- лум бўлишича, 20% тўлаган; улар 1844 йил актини ниҳоятда қатъият билан ҳимоя қилиш учун ҳамма асосларга эгадирлар.—4490. Йирик капитали бўл- маган майда ишбилармон кишилар ва басавлат савдогарларни... у ниҳоятда чеклаб қўяди... Бунга ишонч ҳосил цилмоқ учун уларда тўловсиз қолган кўп- дан-кўп акцептларни кўрганим кифоя қилади. Бу акцептлар ҳаммавақт унча кўп бўлмайди, тахминан 20—100 фунт стерлинг миқдорида бўлади, уларнинг кўпига ҳеч нарса тўланмайди ва шу сабабдан мамлакатнинг ҳамма қисмлари- га цайтариб юборилади, бу эса ҳамиша... майда савдогарларнинг оғир аҳвол- га тушиш белгиси бўлиб цолади».
4494. Унинг айтишича, ҳозирги вақтда коммерция етарли дара- жада фойда келтирмайди. Унинг мана бу мулоҳазалари шунинг Учун ҳам муҳимки, у кризисни ҳали ҳеч ким сезмагап бир пайтда, яширин ҳолатда эканлигида пайқади.
«4494. Миисипг-Лейнда баҳолар ҳали озми-кўпми сақланиб турибди, лекин Ҳеч парса сотилмаётир, ҳеч қандай баҳога ҳам сотиб бўлмайди; баҳолар но- Мииал ҳолда сақланиб турибди».


558
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
керак. Шунипг учуп даллол упга шу тариқа 1000 фунт стерлмпг қарз берадики, француз товарлар билан таъминлаб даллолга 3 ой муддатга 1000 фунт стерлингга вексель ёзиб беради. 3 ой ўтгапдан кейии қарзни тўлаш муддати келади, товарлар эса ҳали ҳам сотил- масдан ётибди. Даллол векселнинг ҳақини тўлаши керак, гарчи уни қоплаш учун 3000 фунт стерлинглик товар қўлида бўлса ҳам, у бу товарни сота олмас эди ва бунинг патижасида оғир аҳволга тушиб қолади. Шундам қилиб, бир киши ўзи билан бошқани ҳам жарлик- ка судрайди.
‘ 4496. «Четга кўп миқдорда товар чпқаришга келганда... агар мамлакат ичида ишлар оғир аҳволда бўлса, бу ҳол муқаррар равишда четга кўплаб товар чиқаришга сабаб бўлади.—4497. Сиз мамлакат ичида истеъмол камай- ган деб ўйлайсизми?—Жуда %ам камайган... ниуоятда... майда савдогарлар бу жиҳатдан олганда энг ишончли авторитетдирлар.—4498. Барибир, мамлакатга четдан товар келтириш жуда кўп; бу ҳол истеъмолнинг кўплигини кўрсат- майдими?— Албатта, агар сиз сотиш имкониятига эга бўлсангизгина, кўрса- тади; лекин кўп товар омборлари бундай буюмларга лиқ тўлган; мен ҳозир- гина келтирган мисолда 3 000 фунт стерлинглик товарлар четдан келтирил- ган бўлиб, сотплмасдан қолпб кетди.
4514. Агар пул қиммат бўлса, бундай ҳолда капптал арзои бўлади, де- моқчимисиз?— Шундай».
Демак, бу киши Оверстоннипг, юқори процепт ставкаси — қим- мат капиталнинг айни ўзидир, деган фикрига асло кўшилмайди.
Ҳозир ишлар қандай олиб борилмоқда:
4616. «Баъзилар жуда ҳам берилпб кетадилар, ташқаридан товар келти- риш ва ташқарига товар чиқаришда ўз капиталлари имкон берадиган дара- жага қараганда жуда ҳам катта, гигант ишлар қиладилар,— бунга сира ҳам шубҳа бўлиши мумкин эмас. Уларнинг иши ўнгидан келишп мумкин, бирор- бир бахтли воқеа сабабли улар катта бойлик орттириб, ҳамма билан ҳисоб- китоб қила оладилар. Ҳозирда ишларнинг кўп қисми олиб борплаётган систе- ма кўп ҳолларда ана шунақадир. Бундай кишилар бир гал товар жўнатишда бемалол 20%, 30% ва 40% йўқотадилар; кейинги операция эса уларга ҳамма йўқотганларпнп қайтариб бериши мумкин. Лекип агар улар икки марта кет- ма-кет муваффақиятсизликка учраб цолсалар, у ҳолда улар тамом бўлдилар, деяверинг; худди кейииги вақтларда биз бундай ҳолларни жуда кўп учрат- моқдамиз; савдо фирмалари банкротликка учрамоқдалар, активларида бир шиллинг ҳам қолмаяпти.
4791. Процент ставкасининг паст бўлиши» {кейинги 10 йил ичида} «ҳар- ҳолда баикирларга унча қўл келмайди, лекин савдо китобларинн спзга кўр- сатмай туриб, ҳозирги фойда» {унинг ўзининг фойдаси} «илгари вақтдаги фойдага нисбатан қанчалик юқори эканлигини сизга тушунтириб бериш мен- га жуда қийин бўлар эди. Банкнотлар ниҳоятда кўп чиқарилганлиги сабабли процент ставкаси паст бўлганда, бизга кўп суммада омопат келади; агар про- цент ставкаси баланд бўлса, бу бизга тўғридан-тўғри фойда келтиради.—4794. Агар пулни ўртача ироцент ставкасида олиш мумкин бўлса, пулга талаб кўп бўлади; биз ссудани кўп берамиз; бу ҳолда» {биз банкирлар учун} «натижа ана шунақа бўлади. Агар процент ставкаси ошиб кетса, биз ссуда учун адо- лат билан олинадиганга қараганда кўп оламиз; биз олишимиз лозим бўлгани- дан кўра кўп оламиз».


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
559
акти уларни айирбошлашни таъминлаш учун 9 миллиондан 10 мил- лионгача олтинни мутлац мустаҳкамлаб банд қилиб қўяди. Бу ха- зипаиинг муқаддаслиги ва дахлсизлиги илгари вақтлардаги хазипа йиғувчилардагига қараганда бутунлай бошқача қўриқланади. У. Браун (Ливерпуль) 1847 йилги савдо кризиси тўғрисида лордлар палатаси комиссияси ҳузурида бундай дейди (С. D. 1848/57).
«2311. Бу пулнинг» {эмиссион бўлинманинг металл запасининг) «ўша вадтда келтирган фойдасига келсак, уларни ишга ҳеч цандай зиён келтирмай денгизга улоқтириш мумкин эди; чунки парламент актини бузмасдан туриб, уларнинг ҳатто арзимаган қисмини ҳам оборотга киритиш мумкин эмас эди».
Биз юқорида цитата келтирган, ҳозирги Лопдон бинокорлик системасининг тасвири у бергаи маълумотлардан олипган, бинокор- лпк саноати соҳибкори Э. Кэпс («Капитал», II китоб, XII боб 141) 1844 йилги банк акти тўғрисидаги ўз фикрини цуйидагича якуп- лайди (В. А. 1857).
«5508. Демак, умуман сизнинг фикрингизча, ҳозирги система» (банк до- нунчилиги) «саноат фойдасини вадти-вақти билан судхўрлар чўнтагига со- лувчи энг моҳирона мосланмами?— Ҳа, менинг фикрим шунақа. Менинг били- шимча, бинокорлик ишида таъсир ана шунақа эди».
Юқорида эслатиб ўтилганидек, Шотландия банклари 1845 йил актига бииоап инглиз системасига яқип бир системани қабул қи- лишга мажбур бўлгап эдилар. Уларга ҳар қайси бапк учун белги- лапган суммадан ортиқ банкнот чиқариш учун уни олтин билан қоплаш мажбурияти юкланган эди. Бунинг оқибати нима бўлгапи- mi 1847 йилги савдо кризиси бўйича лордлар палатаси комиссияси олдида берилган қуйидаги жавоблардаи кўриш мумкип. (С. D. 1848/57).
Шотландия банкларидап биринипг бошқарувчиси Кенпеди бун- дай дейди:
«3375. 1845 йил акти жорий қилингунга қадар Шотландияда олтин муома- ласп деб аталишга лойиқ бирор нарса бормиди?— Бунақа нарса йўқ эди.— 3376. Ўша пайтдан буён муомалада олтиннинг миқдори ортдими?— Сира ҳам; халқ олтиини ёқтирмайди (the people dislike gold)».
3450. Шотландия бапклари 1845 йилдап бери запасда сацлаб келаётгап тахнинан 900 000 фуит стерлипг олтип, упипг фикрича, фақат зарар келтиради, чунки
«Шотландия капиталининг кўпгина цисмини бефойда банд қилади».
^Сўпгра Union Bank of Scotland бошқарувчиси Аидерсоппипг жа- воолари келтприлади:
*3588. Шотландия банклари томонидан Англия банки олдига олтип сўраб лУиилган бирдан-бир кучли талаб чет эл вексель курси таъсири остида бўл- гагазтмиди?— Жуда ҳам тўғри; биз олтинни Эдинбургда сақлаётганимиздан ' а’ талаб камаймади.—3590.— Ҳозирча Англия банкида» (ёки Англиядаги бопУ<яШ1 банкл*РДа) «бизнинг худди ўша суммада қимматли қоғозларимиз мпп йИзда илгари бўлганидек, Англия банкидан олтиннинг оқиб кетиш эҳти- и саҚланиб қолади».


560
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Охирида «Economist» журналидаги яна бир мақоладан (Уилсон мақоласидан) цитата келтирамиз:
«Шотландия банклари эркин нақд пулни ўзларининг Лондондаги агентла- ри қўлида сақлайдилар; агентлар эса бу пулни Англия банкида сақлайдилар. Бу эса Шотландия банкларига шу сумма миқдорида Англия банкидаги нақд металлдан фойдаланиш имконини беради, бинобарин, чет эл тўловларини амалга ошириш лозим бўлганда, бу нақд металл ҳамиша хизматга тайёрдир». 1845 йил акти билан бу система бузилган эди. «1845 йилги Шотландия акти натижасида кейинги пайтларда Шотландияда ҳақиқатда, балки, сира вужудга келмайдиган потенциал талабнигина цондириш учун Англия банкидан олтин монетанинг кўплаб оқиб чиқиши юз берди... Шу пайтдан бошлаб кўпгина сумма Шотландияда мустаҳкам ўрнашиб қолди ва бошқа кўпгина сумма эса Лондон билан Шотландия ўртасида доимо у ёҚ ва бу ёққа бориб-келиб туриб- ди. Агар шогландиялик банкир ўз банкнотларига жуда катта талаб сезган бирор-бир пайт юз берса, у ҳолда Лондондан бир яшик олтин юборилади; бундай пайт ўтиши биланоқ, худди ўша яшик, одатда ҳатто очилмасдан, яна Лондонга қайтариб юборилади» («Economist», 1847 йил 23 октябрь [1214—1215’ бетлар!).
{Банк актининг отаси, банкир Самюэл Жонс Лойд, alias* лорд Оверстон буларнинг ҳаммаси тўғрисида нима дейди?
У 1848 йилдаёқ лордлар палатасининг 1847 йилги савдо кризп- си бўйича комиссияси (С. D. 1848/57) ҳузурида такрорладики,
«капитал етишмаслигидан содир бўлган пул камчиллиги вазиятини ва юқори процент ставкасини кўплаб банкнот чиқариш йўли билан енгиллашти- риб бўлмайди» (1514),
ҳолбуки 1847 йил 25 октябрда ҳукумат чиқарган фармон билан банкнотлар чиқаришни кўпайтиришга рухсат берилишининг ёлғиз ўзигипа кризисни юмшатиш учун кифоя қилади.
У ҳисоблайдики,
«процент ставкасининг юқорилиги ва фабрика саноатининг оғир аҳволи саноат ва коммерция мақсадлари учун ишлатиладиган буюмлашган капитал камайишининг муқаррар натижасидир» (1604).
Ҳолбуки фабрика саноатининг оғир аҳволи бир неча ой мюбай- нвда^худди шундан иборат бўлдики, буюмлашган товар капитали ўтмай, омборларни тўлдириб юборди ва худди шу сабабли харидори топилмайдиган товар капитал яна ишлаб чиқарилмаслиги учун бу- юмлашган унумли капитал бутунлай ёки ярим-ёрти бекор ётди.
1857 йилги умум палатасининг банк қонунлари бўйича комис- сияси ҳузурида эса у бундай деди:
«£844 йил актининг асосий цоидаларига қатъий ва аниқ риоя қилинганли- ги сабабли ҳамма нарса мунтазам ва енгил амалга ошди, пул системаси мус- таҳкам ва барқарордир, мамлакатнинг равнақи шак-шубҳасиздир. 1844 йил актига жамиятнинг ишончи кун сайин ортиб бормоқда ва, башарти, комис- сия оу акт асосланган принципларнинг мустаҳкамлигига ва унинг яхши оқи- [батларига янада бошқа исботлар келтиршпни истаса, у ҳолда энг тўғри ва етарли жавоб қуйидагича бўлади: атрофингизга бир қараиг, мамлакатимиздаги
* — бошқача айтилганда. Ред.


XXXIV БОБ. «ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ»
561
ларнинг ҳозирги аҳволига бир назар ташланг, халқ фаровонлигига бир ИПчап солинг, жамиятдаги барча синфларнинг бойлиги ва равнақига бир на- на ташланг. Комиссия бу маслаҳатга кўнса, шунчалик муваффациятларга Зпи1пишга имкон берган актнинг янада амал цилишига тўсцинлик қилиш ло- дмми-йўцми деган масалани ҳал цила олади» (В. С. 1857, № 4189).
14 июлда комиссия ҳузурида Оверстоннинг ўқиган бу мадҳия- сига 12 ноябрда дирекцияга ёзилган хат жавоб бўлиб хизмат қил- дики, ҳукумат бу хат билан ҳали қутқариб қолиш мумкин бўлган нарсани цутқармоқ учун 1844 йилги мўъжизакор цонуннипг таъ- сирини тўхтатди.— Ф. Э}


562 ]
ЎТТИЗ БЕШИНЧИ БОБ
АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
I. ОЛТИН ЗАПАСИНИНГ ҲАРАКАТИ
Тапглик даврларида банкнот тўплашга келгаида шуни айтиш керакки, жамият ҳаётининг энг дастлабки босқичларидаги ташвиш- ли даврларда бўлгани сингари, бу даврда ҳам асл металлдан хази- на йиғиш такрорланади. 1844 йил актининг таъсири шунинг учун ҳам диққатни жалб қиладики, бу акт мамлакатда бор барча асл ме- таллни муомала воситасига айлантиришга интилади; у олтипиинг оқиб кетишини муомала воситалари мивдорининг қисқаришига, ол- тиннинг оқиб келишини муомала воситалари миқдоринипг кўпайи- шига теиглаштирмоқчи бўлади. Актни цўллапиш тажрибасида бу- нинг тескариси исботланди. Биз ҳозир кўрсатмоқчи бўлган ягона истиснодап бошқа, Аиглия банкинипг 1844 йилдаи кейии муома- лада бўлгап ҳамма банкнотлари ҳеч қачон Банкнииг банкнотлар чиқариш ҳуқуцига эга бўлган максимумга етмаган. Иккинчи томон- дан, 1857 йил кризиси маълум шароитларда бу максимумнииг кп- фоя қилмаслигини кўрсатди. 1857 йил 13 ноябрдан 30 ноябргача ку- пига ўрта ҳисобда бу максимумдан 488 830 фунт стерлинг ортиц банкнот муомалада бўлган (В. А. 1858, XI бет). У пайтда қонуний максимум 14 475 000 фунт стерлинг плюс Банк ертўлаларидаги ме- талл запаси суммаси миқдорида бўлган.
Асл металлнинг оқиб келиши ва оқиб кетишига келганда шуни айтиш керак бўлади:
Биринчидан, бир томондан, олтин ва кумуш ишлаб чиқармайди- гап область доирасида металлнипг ҳаракатини, иккинчи томондан эса, олтин ва кумушнинг улар ишлаб чиқариладигаи манбалардан бопгқа мамлакатларга ҳаракатиии ҳамда бу қўшимча металлнинг бу мамлакатлар ўртасида тақсимланишини бир-биридан фарқ қилмоҚ керак.
Ҳозирги аср бошларидан бошлаб,— то Россия, Калифорния ва Австралия олтин конлари таъсир кўрсатгунга қадар,— олтин ва ку- мушнинг кирими фақат сийқаланган таигаларнииг ўрнини қоплаШ учун, бу металларпи зийнат буюмлари ишлаб чиқаришда одатдаги- ча истеъмол қилиш учун ва Осиёга кумуш олиб чиқиш учун кифоя циларди.


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
563
Декин ўша даврдан бери Америка ва Европанипг Осиё билая савдо-сотиғи ўсиши билан, биринчидан, Осиёга кумуш чиқариш пиҳоятда кўпайиб кетди. Европадан чиқарилган кумушнииг кўп қисми қўшимча олтин билан тўлдириларди. Сўнгра, янгидан келган олтияпинг бир қисми ички пул муомаласи учун ишлатиларди. 1857 йилгача тахминан 30 миллион қўшимча олтин Англиянинг ички муомаласига кирган, деб ҳисоблайдилар 14). Ундан кейин, 1844 йил- даи сўпг Европа ва Шимолий Американинг ҳамма марказий банк- ларида металл запасларининг ўртача даражаси ошиб кетди. Айни вақтда ички пул муомаласининг ўсиши шу нарсага олиб келдики, саросимадан кейии келган осойишталик даврида бапк запаси Teepol ўса бошлади, чунки ички муомаладан чиқариб юборилган ва ҳаракатдаи қолдирплган олтин монета массаси кўпайди. Ниҳоят, Я11ги олтип конлари топилгандан кейин, бойлик ортганлиги туфай- ли, зеб-зийпат буюмларипи тайёрлаш учун асл металларни истеъ- мол қилиш кучайди.
Иккинчидан, олтин ва кумуш ишлаб чиқармайдигаи мамлакат- лар ўртасида асл металл доимо у ёқ бу ёққа бориб келиб туради; айпи бир мамлакат доимо четдан олтин олиб келади ва упи шу даражада доимо четга чиқариб туради. Бинобарин, қай томонга ҳа- ракат кучлироқ эканлиги, оқибат натижада, олтиннинг оқиб кели- шн ёки оқиб кетишини ҳал қилади, чунки у ёки бу томонга қалқиб туриш ва аксари параллел ҳаракатлар кўпипча ўзаро бир-бирлари- пинг таъсирларини кесадилар. Лекин худди шунинг учун ҳам, охир- ги натижага эътибор берилганидан, ҳар иккала ҳаракатнииг узлук- сизлиги ва умуман параллел бориши назардан тушириб қолдирила- ди. Масала ҳаммавақт гўё асл металлни четдан ортиқча келтириш ёки четга ортиқча чиқариш товарларни чиқариш ва келтириш ора- сидаги писбатнинг натижасидир ва ифодаспдир, деб тасаввур қи- липади, ҳолбуки у айпи вақтда асл металлнинг ўзипи товар савдо- снга боглиқ бўлмаган ҳолда келтириш ва чпқариш орасидаги нис- батпи ифодалайди.
Учинчидан, асл металл келтиришнинг чиқаришдаи, ва аксипча, чнқаришпипг келтиришдан устунлиги умуман марказий бапкларда- уп металл запасининг кўпайиши ёки камайиши билан ўлчапади. Бу Ўлчовнинг нақадар кўп ёки оз аниқлиги, албатта, ҳаммадан бурун ишининг умуман қанчалик марказлаштирилганига боғлиц.
") Бунииг пул бозорига қандай таъсир кўрсатганини Ньюмарчнинг қуйидаги ^'‘‘’бларидан кўриш мумкии: «1509. 1853 йил охирларида аҳоли орасида жиддий * туғилдн; сентябрда Англия банки чўтлаш ставкасини уч марта кетма-кет оши- 19боРди... Октябрнинг бошларида аҳолп орасида анчагина ташвиш ва саросима .ini Бу қўрқув ва ташвиш кўпроқ ноябрнинг охирларида йўқолди ва Австра-
ДПи 5 1)00 000 фунт стерлинг асл металл келиши билан дсярли батамом йўқ бўлди. tibija’. |,1у Ҳол 1854 йил кузида такрорландики, бунда — октябрь ва ноябрда — деярли i;it (^унт стерлинг асл мсталл кслди. Айни шу ҳол 1855 йил кузида,— маълум-
фу, ;уи1>коц ва ташвиш даврида, — сентябрь, октябрь ва ноябрь мобайнида 8 000 000 Хо-Hir СтеРлинг асл металл тушиши билан такрорланди; 1856 йил охирида яна шу Olin. ■/. ЧЎрамиз. Бир сўз билан айтганда, мен комиссия аъзоларидаи деярли ҳар KniiK., 1И' тажрибасига тўла-тўкис суяниб айта оламаики, биз ҳгф гал молиявий бцлип,Иликда олтин ортплган кема келишини табиий ва қатъий ёрдам воситаси део ~ Га одатланиб қолдик» [В. А. 1857].
37-77G


564
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Чунки миллий банкда тўпланган асл металл умуман қанчалик мил- лий металл запасини ташкил қилишига боғлпқ. Лекин гарчи бу шупдай бўлса ҳам, барибир, бу айтилган ўлчов ноаниқдир, чуики маълум шароитда қўшимча келтирилган асл металл ички муомала- да ва зийнат буюмлари тайёрлаш учун олтин ёки кумушпп ишла- тишнинг ортиши билан йўц бўлиб кетади, бундан ташқари, асл ме- талл қўшимча келтирилмаса ҳам, олтин ички муомалага олиниши мумкин ва, демак, айни вақтда четга чицариш кўпаймаса ҳам, ме- талл запаси камайиши мумкин.
Тўртинчидан, агар металлпинг камайишга томон ҳаракати узоқ муддат давом этса, у ҳолда металлнинг четга чиқиши оқиб кетиш (drain) шаклини олади, бунда камайиш ҳаракатнипг умумий тен- денцияси бўлиб цолади ва банкнинг металл запаси то ўзининг ўр- та мипимумига етгунга қадар ўртача даражадан анча пастга туша- ди. Бу ўрта минимум кўпми-озми ихтиёрий белгиланади, чунки баБКнотлар ва шу кабиларии олтиига айирбошлаш мивдорипи бел- гилайдиган қонун ҳар хил ҳолларда турличадир. Бу одиб кетиш- нинг Англияда мивдорий жиҳатдан қай даражага ета олиши мум- кинлиги тўғрисида Ньюмарч 1857 йилги умум палатасининг банк қонунлари* бўйича комиссияси олдида бундай дейди (В. А. 1857, № 1494):
Агар тажрибага асосан муҳокама цплинадиган бўлса, у ҳолда чет эл билан қилинадиган ишларда бирон-бир ўзгариш-тебраниш бўлиши натижаси- да 3 000 000 ёки 4 000 000 фунт стерлингдан ортиқ металлнинг оқиб кетиши ҳациқатдан ниҳоят даражада узоқ бўлиб кўринади».
1847 йилда Англия бапкида олтин запасининг 23 октябрдаги энг цуйи даражаси 1846 йил 26 декабрдаги даражадан 5198156 фунт стерлинг камлигиии, 1846 йил (29 август)даги энг юқори даражадан 6 453748 фунт стерлипг кам бўлганини кўрсатади.


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
565
кенгайиб ёки қисқариб туриши таъсир этади. Учинчи функция, таъ- минот фонди функцияси, тўғри, металл резервининг мустақил ҳа- ракатига сабаб бўлмайди, лекин икки хил таъсир кўрсатади. Агар ички муомалада металл пулларнинг (демак, кумуш қиймат ўлчовл ҳпсобланган мамлакатларда кумуш монетанинг ҳам) ўрнини бо- сувчи банкнотлар чиқарилса, у ҳолда резерв фондининг 2- бандда айтилган функцияси йўққа чиқади. Бинобарин, аиа шу мақсад учун хизмат қилган асл металлнинг бир қисхми узоқ вақт чет элга чиқиб кетади. Бундай ҳолда банкдан металл пуллар ички муомала мақ- садлари учун чиқарилмайди ва шу билан бирга муомаладаги металл пулларпинг бир қисмини ҳаракатдан қолдириб, металл запасини вадти-вақти билан кўпайтириб туришга зарурат қолмайди. Сўнгра, омонатлар бўйича тўловлар ва банкнотларни айирбошлаш учун ҳар қандай шароитда ҳам резервда маълум минимум металл сақлаб ту- риш зарур бўлса, бу ҳол олтиннинг оқиб келиши ва оқиб кетиши иатижаларига алоҳида таъсир кўрсатади; бу ҳол ҳар қаидай ша- роитда ҳам резервнинг банк сақлаб туриши лозим бўлган қисмига ёки бошқа бир пайтда бефойда бўлгани учун банк ундан қутулиш- га тиришган қисмига таъсир қилади. Соф металл муомаласи ва бапк ишлари концентрацияси шароитида ҳам банк ўз металл ре- зервига ўз омонатларинп тўлаш учун гараития деб қараши керак эди ва олтии оқиб кетгаии тақдирда эса, 1857 йилда Гамбургда бўлгани каби саросима бошланиши мумкин эди.
Олтинчидан, балки фақат 1837 йилни истисно қилганда, чииа- кам кризис ҳаммавақт вексель курси ўзгаргандан кейин, яъни асл металлни келтириш уни четга чиқаришдап ошиб кетгап пайтда бошланади.
1825 йилда олтиннинг оқиб кетиши тўхтагандан кейпн чинакам сипиш бошлаиди. 1839 йилда олтиннипг оқиб кетиши содир бўлган бўлса ҳам, сииишга олиб келмади. 1847 йилда олтипнииг одиб кетп- шй апрелда тўхтади, синиш эса октябрда бошлапди. 1857 йилда олтиннинг чет элга оқиб кетиши ноябрпинг бошларида тўхтади ва сал кейинроқ, ноябрда, синиш бошлапди.
Бу нарса айииқса 1847 йил кризисида яққол кўрииди, бунда ол- тпчнинг оқиб кетиши апрелдаёқ тўхтаб, нисбатан енгил дастлабки кризисга сабаб бўлди, сўнгра эса октябрдагина чипакам савдо кри- зиси авж олиб кетди.
Қуйида келтирилган маълумотлар 1847 йил савдо кризиси юза- сидаи лордлар палатасииинг махфий комиссияси олдида баёп қилиб берилган эди; гувоҳлар (evidence) берган маълумотлар фақат 1857 йилда босилган эди (илгари бу маълумютларни биз С. D. 1848/57 Деб қайд қилган эдик).
Тук бергап маълумотлар:


566
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
бирга қулоқ эшитмаган миқдорда банкротлик юз берди деса бўлади (2996).— Апрелда — айниқса Америка билан — вексель курси ниҳоятда катта импортга ҳақ тўлаш учун бизни жуда кўп олтинни экспорт қилишга мажбур қплди; Банк жуда катта ғайрат кўрсатибгина олтиннинг оқиб кетишини тўхтатди ва курсни оширишга эришди (2997).—Октябрда вексель курси Англия учун цу- лай эди (2998).— Вексель курсининг ўзгариши апрелнинг учинчи ҳафтасида бошланди (3000).—Вексель курси июль ва августда ўзгариб турди; у август- нинг бошларидан бошлаб ҳаммавақт Англия учун қулай бўлди (3001).—Ав- густда олтиннинг оқиб кетишига ички муомала эҳтиёжлари сабаб бўлди (3003).
Англия банкииипг бошқарувчпси Ж. Моррис бундай дейди:
гарчи 1847 йил августидан бошлаб вексель курси Англия учун цулай )бўлган ва бунинг натижасида олтин келтириш рўй берган бўлса ҳам, бунга царамай, Банкнинг металл запаси камайди.
«Ички талаб натижасида Банкдан муомалага 2 200 000 фунт стерлипг ол- тин чиқиб кетди» (137).—Бунга сабаб, бир томондан, темир йўллар қурили- шида машғул бўлган ишчилар сонининг ортиши бўлса... иккинчи томондан, кризис пайтида банкирларда ўз олтин запасларига эга бўлиш истаги бўлди» (147).
Англия банкипипг собиқ бошқарувчиси ва 1811 йилдан бошлаб ушшг директори Палмер бупдай депди:
«684. 1847 пил апрелининг ярмидап бошлаб 1844 йилги банк актини тўх- татиш кунигача ўтгаи бутун давр мобайнида вексель курслари Англия учуп цулай бўлди».
Демак, 1847 йил апрелидаги металл оқиб кетиш ҳодисаси ало- ҳида пул ваҳимасипи вужудга келтирди, ҳамма ердагп каби, бу ерда ҳам кризисга замин тайёрлади холос ва тескари ҳаракат кри- зис авжига чиқмасдан илгари бошлапди. 1839 йилда, ишлар ниҳо- ятда танг ҳолатда бўлгап бир пайтда, ғалла ва ҳоказоларга ҳақ тў- лаш учуп анча металлнипг оциб кетиши содир бўлди — лекип кри- зпс ва пул ваҳимаси бўлмади.
Еттинчидан, умумий кризис тамом бўлиши биланоқ олтин билан кумуш — нодир мсталлар ишлаб чицарадиган мамлакатлардап бун- дай металларнинг япгидап-яиги миқдори от^иб келишини бир томон- га қўйиб турсак — ўз мувозанатларини сақлаган ҳолда ҳар хил мамлакатларнипг махсус хазинаси тарзида қапдай мавжуд бўлган бўлсалар, япа ўша иисбатда тақсимланадилар. Бошқа шарт-шароит- лар тенг бўлганда ҳар бир мамлакат хазинасинипг нисбий мивдори унипг жаҳон бозоридаги роли билан белгилапади. Асл ме- таллариипг пормадап ортиқ миқдорига эга бўлгап мамлакатлардан бу металлар бошқа мамлакатларга оқиб кетади; бу оқиб келиш ва оқиб кетиш ҳаракатлари ҳар хил миллатлар ўртасидаги дастлабки хазипа тақсимотипи тиклайди, холос. Лекин бундай қайта тақсимот вексель курсларини назардан кечиришда тилга олинадиган ҳар хил вазиятлар таъсири остида амалга ^оширилади. Нормал тақсимот тик- ланиши биланоқ шу пайтдан эътиборан аввало ўсиш, сўигра яиги- дан оқиб кетиш бошланади. {Ўз-ўзидан маълумки, бу кейинги ҳолат жаҳон пул бозорининг маркази бўлган ёлғиз Англияга тааллуқли- дир.— Ф. Э}


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
567
Саккизинчидан, металлнинг оқиб кетиши кўпинча ташқи савдо- даги ўзгаришларнинг аломати бўлиб, бу ўзгариш, бириичи галда, кризис етилиб келаётганлигидан дарак беради 15>.
Тўццизинчидан, тўлов баланси Осиё учун қулай ва Европа би- лан Америка учуп ноқулай бўлиши мумкин 16).
Асл металл келтириш кўпинча икки даврда содир бўлади. Бир- томондан, кризисдан кейин келадиган ва ишлаб чиқаришиинг цис- қаришини ифодалайдиган қуйи процент ставкасининг бирипчи фа- засида; сўнгра процент ставкаси ошган, лекин ҳали ўзипинг ўрта даражасига етмаган иккинчи фазада. Бу шундай фазаки, бу пайг- да капиталлар осонгина қайтиб келади, коммерция кредити кепг кулоч ёзади ва шунинг учун ҳам ссуда капиталга талаб ишлаб чи- қаришга қараганда анча секин ўсади. Ҳар иккала фазада ссуда ка- питал нисбатан кўп бўлгани ҳолда, олтии ва кумуш шаклидаги, яъпи фақат ссуда капитал бўлиб хизмат қила оладигап шаклдаги капиталнинг кўплаб тўпланиши процент ставкасига, шу билан бир- га бутун иш фаолиятининг ҳолатига аича таъсир кўрсатиши лозим.
Иккинчи томондан, янги киримлар йўц бўлиб қолган, бозорлар тўлиб-тошган ва фараз қилинган гуллаб-яшнаш фақат кредит би- лан ушлаб туриладиган пайтда, демак, эндиликда ссуда капитал- га жуда катта талаб пайдо бўлган ва шунинг учун ҳам npou,eiiT ставкаси камида ўзининг ўртача даражасига етган пайтда асл ме- таллпинг оқиб кетиши, упинг кўплаб узлукспз четга чиқарилиши бошлаиади. Айни асл металлнинг оқиб кетишидап иборат бўлгаи бу шароитда капиталпинг ссуда пул капитал сифатида бевосита мав- жуд бўлган формада узлуксиз кетишинипг таъсири апча кучаяди. Бу — процент ставкасига бевосита таъсир кўрсатиши лозим. Лекин процепт ставкасининг ошиши кредит операцияларини чеклапт ўр- ппга уларни кенгайтиради ва уларнинг барча ёрдамчи воситалари- пппг кучайишига сабаб бўлади. Шунипг учуи ҳам бупдай давр си- нвшдан олдин келади.
Ньюмарчга савол беришади (В. А. 1857):
«1520. Шундай қилиб, муомаладаги векселлар сонп процент ставкаси би- лаи биргаликда ошадими?—Ҳа, афтидан шундай бўлса керак—1522. Тинч». оддий пайтларда бош китоб ҳақиқий алмашув қуролидир; лекин қийинчилик бошланганда, масалан, мен кўрсатиб ўтган вазиятларда банкнинг чўтлаш . ls) Ньюмарчга кўра, олтиннинг чст элга оқиб кетишига уч хил сабаб бор, яъни: 1) соф коммерция характеридаги сабаблар, яъни 1836 ва 1844 йиллар орасида бўлга- АУ/Каби, олтин киритишнинг олиб кетишдан устунлиги натижасида ва сўнгра ' йилда асосан ғаллани кўп кслтирпш натижасида; 2) чст элда инглиз капитали яп.1иш УЧУН, масалан 1857 йилда Ҳиндистонда темир йўл қурилиши учун маблағ зарурати; ва 3) чет элдан қайтиб келмайдиган харажатлар, масалап, Шарққа ва 1854 йилларда ҳарбий мақсадлар учун қилинган харажатлар.
ҳ. Ньюмарч. «Агар сиз Ҳиндистон билан Хитойни бирга олсангиз, агар сиз


568
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
ставкаси ошган пайтларда... операциялар ўз-ўзидан векселлар ёзишдап иборат бўлиб қолади; бу векселлар тузилган битимнипг цонуний исботи бўлиб хиз- мат қилиши учунгина қулай бўлиб қолмасдан, бундан кейинги харидларни қилиш учун ҳам қулайдир ва капитал орттиришнинг кредпт воситаси сифати- да қўлланиши мумкин».
Бунга яиа шундай бир ҳол қўшиладики, банк сал-пал хавфли бир шароитда ўзининг чўтлаш ставкасини оширар экан — шу муно- сабат билан айни вақтда банкнинг ўз ҳисобидаги векселлар муддати- ли чеклаши эҳтимол тутилар экан,— бу нарса crescendo * содир бў- лади, деган умумий хавфсираш бошланади. Шунинг учун ҳар бир киши ва аввало кредит қаҳрамони келажакни ҳисобга олишга ва ҳозирги пайтда мумкин қадар максймал мивдорда кредит восита- ларини ўз ихтиёрига олишга ҳаракат қилади. Шундай қилиб, юқо- рида кўрсатилган сабаблардан шу нарса келиб чиқадики, ҳам келти- рилган, ҳам чиқарилган асл металл миқдоригина ўз-ўзича таъсир кўрсатмайди; лекин, бир томондан, у асл металлнпнг пул шаклида капитал бўлишдек ўзига хос характери туфайли ўз таъсирини кўр- сатади, иккинчи томондан эса, у тарозининг бир палласидаги юкка қўшиб қўйилиши билан бу паллани бир томонга батамом бостириш учуп етарли бўлган пат сингари таъсир кўрсатади; у ёки бу томон- га қўшилган ҳар цандай қўшимча ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлгаи бир шароитда иш кўрганлиги учун таъсир кўрсатади. Бу сабаблар бўлмаганда эди, айтайлик, 5—8 миллион фунт стерлинг олтиннинг оқиб кетиши қандай қилиб озми-кўпми сезиларли таъ- сир кўрсата олишига сира ҳам тушуниб бўлмас эди; тажриба эса шупи кўрсатадики, ҳаиузгача бу чегарадан ошилган эмас; капи- талпинг бунчалик арзимаган миқдорда, Англияда ўрта ҳисобда муомалада бўлган 70 миллиои олтинга нисбатан жуда оз миқдор- да кўпайиши ёки камайиши Англиядаги сингари катта миқёсдаги ишлаб чиқаришга нисбатан, албатта, жуда ҳахМ арзимаган кичик бир миқдордир * 17). Лекин худди кредит ва банк системасининг ри- вожлапиши, бир томондан, бутун пул капитални ишлаб чиқариш хизматига қўйишга пптилувчи (ёки, бари бир, ҳар қандай пул да- ромадни капиталга айлантиришга интилувчи) ва, иккинчи томондап, циклпинг маълум фазасида металл резервини ўз ҳиссасига тушган фупкцияни бажара олмайдигап минимумга олиб келувчи худди апа шу кредит ва банк системасининг ривожланиши бутун организм- нинг ииҳоятда сезгирлигини вужудга келтиради. Ишлаб чиқариш тараққиётииинг апча қуйи босқичида металл запасииинг ўз ўртача миқдорига нисбатан кўпайиши ёки камайиши ишлаб чиқаришга нисбатан арзимаган таъсир кўрсатади. Худди шунингдек, ҳатто * — янада кучлироқ. Ред.
17) Масалаи, Уэгелиннинг кулгили жавобига қаранг (B. А. 1857): унинг айтишича, беш миллион олтипиинг оқиб кетиши капиталнинг худди шу суммага камайишини билдирар эмиш; бу билан у баҳо ииҳоятда ортиб ёки камайиб кетгапда, чинакам саноат капитали кенгайганда ёки қисцарганда рўй бермайдиган ҳодисаларни тушун- тирмоқчи бўлади. Иккинчи томондан, бу ҳодисаларни реал капитал (унингча буюм- лашган элементлар деб қараладиган капитал) массасини кенгайтирувчи ёки дисқар- тирувчи бевосита аломатлар деб талқин қилишга уриниш янада кулгилидир.


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
569
олтиншшг анча кўп оқиб кетиши саноат циклипинг оғир даврида содир бўлмаса, нисбатаи жузъий таъсир кўрсатади.
Бу баёнотда биз ҳосилсизлик ва ҳоказолар туфайли металлнипг оциб кетишп бошланиши ҳолларига тўхталмадик. Бунда ишлаб чи- қариш мувозанатининг катта миқёсда ва тўсатдан бузилиши, ол- тинпинг оқиб кетишини ифода этувчи бу ҳол, ўз натижалариии япада тушунтиришга эҳтиёж сезмайди. Буидай бузилиш ишлаб чи- цариш юқори конъюнктурани бошидан кечпраётган даврга қанча кўпроқ тўғри келса, бу натижалар ҳам шупчалик катта бўлади.
Буидан ташқари, биз металл запасипипг банкнотларни айир- бошлаш гарантияси ва бутун кредит системасипинг ўқи бўлиш фуикциясига ҳам тўхталмадик. Марказий бапк кредит системаси- пинг ўқидир. Металл запаси эса ўз навбатида банкнипг ўқидир 18). «Капитал»нинг I китоби, III бобида пулнинг тўлов воситаси сифа- тидаги функцияси тадқиқ қилинаётганда кўрсатиб ўтилганидек, кредит системасинипг монетар системага айланиши муцаррар- дир 142. Тук ҳам, Лойд-Оверстон ҳам оғир пайтда металл базисни садлаб қолиш учун жуда катта реал бойликни қурбон бериш зарур- лигипи бирдек эътироф этадилар. Улар ўртасидаги мунозара фақат апа шу муқаррарликнинг баъзи бир ижобий ёки салбий томоплари атрофида, бу муқаррарлик олдида цандай ҳаракат қилишни кўп- poi^, қандай ҳаракат қилишни камроқ рациопал деб ҳисоблаш маса- ласи атрофида боради 19). Бутуп ишлаб чицаришга нисбатаи бир оз, арзимаган мивдордаги металл системанинг ўқи деб ҳисобланади. Кризислар вақтида бу «ўқ» характерининг даҳшатли памоён бўли- шп тўғрисида гапирилмагапда ҳам, бупдан жуда қизиқ бир пазарий дуализм майдонга чиқади. «Маърифатли» сиёсий иқтисод «капитал ҳақида» ex professo * фикр юргизаркап, олтпп бплан кумушпи ка- питалнинг ҳақиқатда ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмагап ниҳоятда фойдасиз шакли деб билиб, уларга қаттиқ нафрат билан қарайди. У бапк иши тўғрисида гапириши биланоқ аксинча, кумуш билап ол- тип par excellence ** капитал бўлиб қоладики, уни сақлаб қолиш учун капиталнинг ҳамма бошқа шакллари ва меҳнатни қурбон қи- лпш лозим бўлади. Олтин билан кумуш бошқа хил бойликлардан нпма билан фарқ қилади? Қиймат миқдори билан эмас, чупки қий- мат миддори олтин ва кумушда буюмлашгаи меҳнат миқдори би- ,8) Ньюмарч (В. А. 1857): «1364. Англия банкининг металл запаси ҳақиқатда
марказий запас, ёки марказий металл хазинасидирки, мамлакатнинг бутун амалий Ҳаёти шунга асосланади. Уни шундай бир ўқ дейиш мумкинки, мамлакатнинг бутун амалий ҳаёти шу ўц атрофида айланади. Мамлакатдаги барча бошқа банклар Анг- банкини марказий хазина, ёки резервуар деб биладиларки, улар ўзларининг ^арангдор монеталарини ўшандан олар эдилар ва чет эл вексель курсининг таъсири -ХаммавацТ ана Шу ха3инада ва ана шу резервуарда акс этар эди».
19) «Шундай қилиб, амалий жиҳатдан уларнинг ҳар иккаласи, Тук ҳам, Лойд олтинга ҳаддан ташқари талаб туғилишининг олдини олиш учун... процент став- ошириш ва капитал ссудаларини камайтириш йўли билан ўз вақтида нредит- чеклаган бўлар эдилар... Фацат Лойд ўз хомхаёллари билан... оғир ва ҳатто равфли» (қонуний) «чеклашлар ва фармойишлар яратади» («Economist», 1847 йил 111 Декабрь], 1418-бет.
— махсус. Ред.
— аслида. Ред.


570
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
лап белгиланади. Улар бойликнинг ижтимоий характерипинг муста- қил гавдалапиши сифатида, ифодаси сифатида фарқ қиладилар. {Жамият бойлиги унинг хусусий эгалари бўлган айрим шахсларнинг бойлиги тарзида мавжуддир. У шунинг учун ҳам ижтимоий бойлик тарзида намоён бўладики, бу айрим шахслар ўз эҳтиёжларини қон- дириш учун сифат жиҳатидан ҳар хил истеъмол қийматларини ўза- ро айирбош қиладилар. Капиталистик ишлаб чиқариш шароитида улар бу ишни фақат пул воситаси билан қила оладилар. Шундай қи- либ, фақат пул воситасида айрим шахслар бойлиги ижтимоий бой- лик тарзида амалга ошади; пулда, ана шу буюмда, бу бойликнинг ижтимоий табиати гавдалангандир.— Ф. Э.} Демак, пулнинг бу ижтимоий борлиғи ташқи бир нарса каби, ижтимоий бойликнинг ҳақиқий элементлари билан ёнма-ён ва улардан, четда турувчи нарса, буюм, товар сифатида намоён бўлади. Ишлаб чиқариш тўхтовсиз борар экан, бу сезилмайди. Кредит ҳам бойликнинг ижтимоий шак- ли сифатида, пулни спқиб чиқариб, унинг ўрнини эгаллайди. Айни ишлаб чиқаришнинг’ ижтимоий характерига бўлган ишонч маҳсу- лотларпинг пул шакли ўткиичи ва идеал бир нарса бўлиб, оддий бир тасаввур бўлиб кўринишининг сабабидир. Лекин кредит ларза- га келиши биланоқ,— ҳозирги саноат циклида бу фазанинг бўлиши муқаррар,— барча реал бойлик албатта ва дарҳол пулга, олтин ва кумушга айлантирилиши лозим. Бу оқилона талаб бўлмаса ҳам, ле- кин системаиипг ўзпдан муқаррар равишда келиб чиқади. Ҳолбуки бу мудҳиш талабларни қондириши лозим бўлган ҳамма олтин би- лап кумуш бапк ертўлаларида сақлаиадиган бир неча миллион сумманигина ташкил қилади20). Шундай қилиб, ол гиннинг оқиб кетиши таъсирида ишлаб чиқариш ижтимоий ишлаб чиқариш та- риқасида ҳақиқатда ижтимоий контролга бўйсундирилмаганлиги факти шу нарсада кескии кўзга ташланадики, бойликнииг ижти- моий формаси буюм сифатида ундан ташқарида мавжуддир. Бу ҳолат ҳақиқатда капиталистик система учун ва апча илгариги иш- лаб чиқариш системалари учун умумийдир, чунки илгариги ишлаб чиқариш системалари товар савдосига ва хусусий алмашувга асос- ланган эди. Лекин фақат капиталистик системадагина бу ҳолат жуда кескин ва шу билаи бирга эпг хунук бемаъни зиддият ва маъносиз бир шаклда иамоён бўлади, чупки 1) капиталистик сис- тсмада ишлаб чиқариш жуда оз даражада бевосита истеъмол қий- мати учуи, пшлаб чиқарувчипипг ўз пстеъмоли учуп ишлаб чиқа- ришдан иборатдир, бииобарип, бойлик фақат ишлаб чиқариш билан муомаланинг бир-бирига уланиб кетишидан иборат бўлган ижти- мопй процесс тариқасида мавжуддир; 2) кредит системаси риво?к- 2Э) «Олтинга бўлган эҳтиёжни қондириш учун процент ставкасини оширишдан “бошқа йўл йўқ, деган фикрга сиз бутунлай цўшиласизми? — «Чапмен» {Оверенд, Гёр- ни ва шсриклари йирик даллоллик фирмасининг компаньони}: «Ҳа, менинг фикрим шунақа. Агар олтинимиз запаси маълум нуқтагача камайиб кетса, у ҳолда биз бонг уриб: биз орцага кетаяпмиз, агар бирор киши чет элга олтин юбормоцчи бўлса, масъулиятпи ўз бўйнига олиб қилсин, — деб айтсак, энг яхши иш қилган бўламиз» (В. А. 1857, № 5057).


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
571
авиши билан капиталистик ишлаб чиқариш доимо бу металл че- Ларани — бойликпинг айни бир вақтда ҳам моддий, ҳам фантастик чегарасини ва унинг ҳаракатини,— йўқотишга интилади, лекин япа ва япа шу чегарага дуч келади.
Кризис пайтида ҳамма векселларни, қимматли қоғозларми, то- варларни дарҳол банк пулларига айлантириш, ҳамма бапк пулла- рипи эса, ўз иавбатида, олтинга айлантириш талаби туғилади.
II. ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
{Халқаро миқёсда пул металининг ҳаракатини кўрсатадиган барометр, маълумки, вексель курсидир. Агар Апглияпинг Герма- нияга тўлови Германиянинг Англияга тўловидан кўп бўлса, у ҳол- да Лондонда марканинг стерлингда ифодаланган баҳоси ошади, Гамбург билан Берлинда эса фунт стерлингиинг маркада ифодалан- гап баҳоси тушади. Агар Англиянинг Германия олдидаги тўлов мажбуриятларининг бу ортиқлиги, масалан, Германиянинг Англия- даи сотиб оладиган нарсаси Англиянинг Германиядан сотиб олади- ган нарсасидан кўплиги сабабли яна тенглашмаса, у ҳолда Гер- манияга марка ҳисобида ёзиб берилган векселларнинг стерлингда ифодаланган баҳоси, Англиядан Германияга векселлар ўрнига ме- талл — олтин пуллар ёки ёмбилар юбориш фойдали бўлгупга қа- дар, ошиб бориши лозим. Ишнинг одатдаги бориши апа шупақа.
Агар асл металлни бундай чиқариш янада кўпайиб кетса ва узоқ давом этса, бу нарса Англиянинг бапк резервига таъсир килади, демак инглиз пул бозори, биринчи навбатда Англия банки ҳимоя чораларини кўриши лозим бўлади. Бу чоралар, биз юқорида кўриб ўтгапимиздек, асосаи процент ставкасини оширишдаи иборатдир. Олтип кўпроқ оциб кетадиган бўлса, одатда пул бозорида қийинчи- лик туғилади, яъни пул шаклидаги ссуда капиталига бўлган талаб таклифдан анча ортиб кетади, бас, процентнинг юқори ставкаси апа шундан келиб чиқади; шундай қилиб, Англия банки декрег- лаштирган чўтлаш ставкаси мавжуд ҳолатга мувофиқ келади ва бозорда амалга ошади. Лекип шундай ҳоллар ҳам бўладики, бунда металлнинг оқиб кетиши оддий комбинация битимлари (масалап, ЧСт давлатлар заёмлари, чет элга капитал солиш ва ҳоказолар) йў- ля билап эмас, балки бошқа йўллар билан содир бўлади ва Лон- Д°п пул бозоридаги аҳвол процент ставкасини кўпроқ оширишпи <С;Ю оцламайди; бундай ҳолда Англия банки аввало «очиқ бозорда» Уплаб заёмлар йўли билап, одатда айтиладигандек, «цулни камай- 3аРйШи>> ва тариқа процентни оширишни оқлайдиган ёки уни 'бў^Р ^илпб қўядиган сунъий ҳолат вужудга келтириши лозим Мо^да*1’ Hai*Pailr мазкур Банк учун йилдан-йил цийинлашиб бор- кўрс^°Цепт ставкасининг ошуви вексель курсига цаидай таъсир атишини 1857 йилги умум палатасининг банк қонунлари бў-


572
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
йича комиссияси олдпда берилгаи қуйидаги жавоблардан кўриш мумкип. (В. А. ёки B.G. 1857 тариқасида цитата қилинган.)
Жои Стюарт Милль бупдай дейди:
«2176. Ишда қийиичиликлар бошланганда... цимматли қоғозлар курси анча тушади... ажнабийлар бу ерда, Англияда, темир йўл акциялари сотиб олишни топширадилар, ёкп чет эл темир йўл акцияларини сақлаётган инглизлар уларпи чет элга сотадилар... олтин жўнатиш мувофиқ миқдорда тўхтайди.— 2182. Банкирлардан ва қимматли қоғоз савдогарларидан иборат кўп сонли ва бой синф,— ҳар хил мамлакатлар ўртасидаги процент ставкаларини ва ком- мерция барометри кўрсаткичларини (pressure) тенглаштириш ана шу қиммат- ли қоғозлар воситасида амалга оширилади,—...доимо баҳо ошишини таъмин- лайдпган қимматли қоғозлар сотиб олиш учун пайт пойлайди... Унинг бундай харидларп учун энг қулай жой доим чет элга олтин юборадиган мамлакат бўлади.—2184. Бундай капитал солишлар 1847 йилда катта миқёсда қилинган бўлиб, олтиннипг оқиб кетишини камайтириш учун етарли эди».
Англия бапкининг собиқ бошқарувчиси ва 1838 йилдан бошлаб унппг директори Ж. Г. Хаббард. бундай дейди:
«2545. Европанипг ҳар хил пул бозорларида муомалада юрган... кўпдан- кўп Европа қимматли қоғозлари борки, бозорлардан бирида бу цоғозларнинг циймати 1% ёки 2% тушиб кетса, улар қиймати сақланиб қолган бошца бо- зорларга юбориш учун дарҳол сотиб олинади.—2565. Бошқа мамлакатларнинг инглиз савдогарларига қарзи каттами?— Жуда катта.—2566. Демак, ана шу қарзларни олишнинг ўзигина Англияда жуда кўп капитал тўпланишини етар- ли даражада тушунтириб бера оладими?—1847 йилда биз ўз аҳволимизни ни- ҳоят шу билан тиклаб олдикки, Америка ва Россиянинг мамлакатимизга бўл- ган фалон миллион олдпнги қарзини бартараф қилдик».
У пайтда Англия ҳам бу мамлакатларга ғалла учун «фалон миллион» қарз эди ва ўз навбатида ипглиз қарздорларининг баик- рот бўлиши ёрдамида бу қарзларнинг кўп қисмини «бартараф қклишни» унутмади. Юқорида, XXX боб, 31-бетда банк акти тўғ- рисидаги 1857 йилги ҳисоботта қарапг *.
«2572. 1847 йилда Англия билан Петербург ўртасидаги курс жуда балапд эди. Бапкка қонуний лимитдан ташқари» {олтин запаси билан цопламасдан} «14 миллион банкнот чиқариш ҳуқуқини берган ҳукумат фармойиши чиққан- да, чўтлаш ставкаси 8 процент даражасида туриши керак, деб шарт қуйилган эди. Бундай пайтда ва бундай чўтлаш ставкасида Петербургдан Лондонга ол- тин келтириш ва у келиб етганидан кейин сотилган олтин учун ёзилган уч ойлик векселлар муддати ўтгунча упи 8% ҳисобида ссуда қилиб бериш фой- дали эди.—2573.— Олтин билан қилинадиган ҳамма операцияларда ҳар хил томонларни ҳисобга олмоқ лозим; ran вексель курси тўғрисида ва вексель муддати ўтгунга қадар» {ана шу вексель учун берилган} «пулнинг процент ставкаси тўғрисида боради».
ОСИЁ БИЛАН ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
Қуйидаги жиҳатлар шунинг учун ҳам муҳимки, бир томондан, улар Осиё билан вексель курси поқулай бўлган бир шаоритда Осиё- дап Англия воситачилигида ҳақ тўлаб товар келтирадиган бошқа мамлакатлар ҳисобига қапдай қилиб Англия ўзиии таъмиплаши ло- зимлигини кўрсатади. Иқкинчи томондаи, жаноб Уилсон асл ме- таллни четга чиқаришнипг вексель курсига таъсирипи умумап ка-
* Шу томнинг 490- бетига қаралсин. Ред.


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
573


574
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
онерациялар процент ставкаси ўзгармай қолганда ҳам ошиши мум- кии. Масалап, 40-йилларда темир йўл қуршп цизиб кетгап пайтда Апглияда ҳам ҳақиқатан шундай бўлган эди. Процент ставкаси ошгап эди. Демак тамомила равшанки, ran ҳақиқий капитал тўғ- рисида, яъни бу ҳолда товарлар тўғрисида бораётганлигидаи, бу товарлар чет элга юбориш учуп белгиланганми ёки ички истеъмол учуп белгиланганми, бундан катъи назар, пул бозорига кўрсатила- диган таъсир тамомила бир хил бўлади. Фақат шундай бир ҳолда фарқ бўлиши мухмкипки, агар Англиянипг чет элга солгап капитал- лари упииг коммерция экспортини,— ҳақ тўлаииши лозим бўлгаи ва, демак, пулнииг қайтиб келишига сабаб бўладиган экспортни камайтпрса, ёки агар бу солинган капиталлар умуман кредитнипг пиҳоятда кескиплашганипипг ва спекуляция операциялари бошлап- гапипинг аломати бўлса, шундагина фарқ бўлиши лозим.
Кейип Уилсои саволлар беради, Ньюмарч жавоб қайтаради:
«1786. Олдин сиз Шарқий Осиё учун кумушга бўлган талаб тўғрисида гапирган эдингиз, сизнинг фикрингизча, Шарқий Осиёга металл резерви кўп миқдорда узлуксиз юбориб турилганига қарамай, Ҳиндистон билан вексель курси Англпя учун қулайдир. Бунга асосларингиз бор/ми?— Албатта... Менинг- ча, Бирлашган Қиролликнинг 1851 йилда Ҳиндистоига чиқазган товарлари- нинг ҳақиқий қиймати 7 420 000 фунт стерлипгга етди. Бунга Индиа-хаус векселлари суммасини, яъни Ост-Индия компанияси ўз харажатларини қоплаш учун Ҳиндистонга юбораётган фондларни қўшиш керак. Кўздан кечирилаёт- гап йилда бу тратталар 3 200 000 фунт стерлингни ташкил қилди, шундай ци- либ, Бирлашган Қиролликдан Ҳиндистонга барча олиб чиқилган товар 10 620 000 фунт стерлингга тенг бўлди. 1855 йилда... товар экспортининг ҳа- қиқий қиймати 10 350 000 фунт стерлингга етди; Иидиа-хаус тратталари 3 700 000 фунт стерлингни ташкил қилди; демак, жами чиқарилган товар 14 050 000 фунт стерлинглик эди. Менингча, 1851 йилда Англияга Ҳиндистон- дап келтирплган товарларнинг ҳақиқий қийматини аниқлаш имконияти бизда йўқ; лекин бизда 1854 ва 1855 йиллар учун бундай маълумотлар бор. 1855 йилда Ҳиндистондан Англияга келтирилган товарларнинг ҳамма ҳақиқий қий- мати 12 670 000 фунт стерлингни ташкил қилди, бинобарин бу сумма Ҳиндис- тонга юборилган 14 050 000 фунт стерлинглик товарга нисбатан, ҳар икки мамлакат ўртасидаги бевосита савдодан Англия фойдасига 1380 000 фунт стерлинг сальдо беради» [В. А. 18571.
Уилсои бу тўғрида ўз фикрипи айтиб, вексель курсига бавосига савдо ҳам таъсир қилади, дейди. Масалан, Ҳиидистондан Австра- лияга ва Шимолий Америкага товар чиқариш Лондон учун белги- лангаи тратталар билан қопланади ва шунинг учун вексель курси- га Ҳипдистондан бевосита Англияга юбориладиган товарлар қандай таъсир қилса, улар ҳам худди шундай таъсир қилади. Сўнгра, агар Ҳипдпстоп бплан Хитойни бирга оладиган бўлсак, баланс Англия учуп қўл келмайди, чупки Хитой афюн учун Ҳиндистонга доимо катта ҳақ тўлайди, Англия эса Хитойга ҳақ тўлайди, шуидай қи- либ, суммалар ана шундай айланма йўл билаи Апглиядан Ҳиндис- тонга боради (1787, 1788).
1791. Уилсон, агар капитал
«темир йўл рельслари ва локомотивлар шаклида, шунингдек металл пул- лар шаклида. чиқариладиган бўлса».


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
575
ҳар икки ҳолда ҳам вексель курсига таъсир бир хилда бўлмайди- ми, деб сўрайди.
Цьюмарч бу саволга жуда тўғри жавоб беради:
Кейинги йилларда темир йўл қурилиши учун Ҳиндистонга юборилган 12 миллион фупт стерлинг Ҳиндистоннинг муайян муддатларда Англияга тў- лаб туриши лозим бўлган йиллик рентани қоплаш учун хизмат қилди.
«Асл металлнипг бозорга бевосита таъсирига келганда эса, бу 12 миллион фунт стерлингнинг харж қилиниши металл ҳақиқий харажатлар учун пул шаклида олиб чиқилган тақдирдагина таъсир кўрсатиши мумкин» [17921.
1797. (Уэгелип савол беради:) «Агар ана шу темир» (рельслар) «ҳақи учун ҳеч қандай тушум келмаса, у ҳолда қандай қилиб бу ҳол вексель курсига таъсир қилади, деб айтиш мумкин?— Мен товарлар чиқариш шаклида қилина- диган харажатлар қисми вексель курсига таъсир қилади деб ўйламаймап... икки мамлакат ўртасидаги вексель курсига — айтиш мумкинки, фақат — бир мамлакатда таклиф қилииадигап облигация ва векселлар миқдорига нисбатан бошқа бир мамлакатда таклиф этиладиган облигация ва векселлар миқдори таъсир кўрсатади; вексель курсига доир рационал назария ана шунақа. 12 миллиоининг ўтказилишига келсак... бу 12 миллион аввало бу ерда имзолан- ran эди; агар бу 12 миллионнинг ҳаммаси таига шаклида Калькуттада, Бом- бейда ёки Мадрасда ўрнашиб қолади, деб битим қшшнганда эди... у ҳолда бундай тўсатдан бўлган талаб, худди Ост-Индия компанияси эртага ўз трат- таларини 3 миллиондан 12 миллионга оширади деб баён қилингандаги синга- ри, кумуш баҳосига ҳам, вексель курсига ҳам жуда катта таъсир кўрсатган бўлур эди. Лекин бу 12 миллионнинг ярми... Англияда товарлар... темир йўл рельслари, ёғочлар ва бошқа материаллар сотиб олиш учун харажат қилин- гап... бу — инглиз капиталининг Ҳиндистонга юбориш учун маълум нав то- варларга Англиянипг ўзида қилган харажати бўлиб, иш шу билан битади».— 1798. (Уэгелин:) «Лекин темир йўл учун зарур бўлган бу товарларни, темир ва ёғоч матерпалларни, ишлаб чиқарпш чет эл товарларини кўпгина истеъмол цилишга сабаб бўлади-ку, бу эса вексель курсига таъсир кўрсата олармиди?— Албатта».
Уилсон, темир асо.сан меҳнатдан иборат ва ана шу меҳнат учун тўлапган иш ҳақи асосап импорт қилингаи товарлардаи иборат, деган фикрни айтади (1799) ва сўнгра сўрайди:
«1801. Лекин умуман айтганда: агар бу импорт қилинган товарларни ис- теъмол қилиш воситаси билан пшлаб чиқарилган товарлар ўрнпга бирор-бир маҳсулот ёки бошқа бир нарса олмасдан ташқарига чиқариладиган бўлса, у Ҳолда бунинг оқибатида курс биз учун поқулай бўлиб қолмайдими?— Бу уму- мий ҳолат худди зўр бериб темир йўл қурилган пайтда Англияда содир бўл- гап вазиятга мувофиқ келади» {1845}. «Уч, тўрт ёки беш йил мобайнида сиз темир йўл қурилишига 30 миллион фунт стёрлинг сарфладингиз ва бу сум- манипг деярли ҳаммаси иш ҳақига кетди. Уч йил давомида сиз темир йўл, локомотив, вагон ва вокзаллар қурилишида ҳамма фабрикали райоплардаги жамц халққа қараганда кўпроқ одам сақладингиз. Бу одамлар... ўз иш ҳақла- рипи т10|қ қанд, спиртли ичимликлар ва бошқа чет эл товарларига сарфлади- ^ар; бу товарларни ташқаридан келтиришга тўғри келди, лекин, шубҳасизки, °У харажатлар қилинган бутун муддат ичида Англия билан бошқа мамлакат- ^аР Ўртасидаги вексель курси унчалик ўзгаришга учрамади. Асл металлар- *”11г оқиб ксциши рўй бермади, аксинча, уларнинг оқиб келиш ҳоллари бор •’ДИ».
1802. Уилсои Англия билаи Ҳипдистон ўртасидаги савдо балан- и тенг ва курс al pari * бўлганда темир ва локомотивларни фав- * паритет бўйича. Ред.


576
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
қулодда чицариш «Ҳипдистон билан бўлгап вексель курсига таъсир цилиши керак» деб ўз фикрида қаттиқ туриб олади. Ньюмарч ни- ма учуп шундай бўлиши лозимлиги сабабини кўрмайди, чунки рельслар капитал тариқасида экспорт қилипган бўлиб, Ҳипдистон унга ҳеч қандай шаклда ҳақ тўламаслиги керак; у буига қўшимча қилиб бундай дейди:
«Бирор мамлакат ўзи савдо-сотпқ олиб бораётган ҳамма мамлакатлар билан узоқ вақтгача ноқулай вексель курсига эга бўла олмайди, деган фикр- га мен розиман; бир мамлакат билан ноқулай вексель курси иккинчи мамла- кат билан албатта цулай вексель курсини вужудга келтиради».
Уилсон бунга қуйидаги сийқаси чиққан гапни царама-қарши қилиб цўяди:
«1803. Ахир, капиталнинг кўчирилиши унинг қай шаклда кўчирилишига боғлиқ бўладими?— Ҳа, албатта, агар царз мажбуриятларига доир бўлса, шун- дай бўлади.—1804. Шундай қилиб, сиз асл металл юборасизми ёки товар юбо- расизми, Ҳипдистондаги темир йўл қурилпшининг бу ердаги капиталлар бо- зорига таъсири айни бир хил бўлади ва капитал қийматини худди жами сум- ма асл металл шаклида олиб чиқиб кетилгандагидек оширади?»
Агар темир баҳоси ошмаган бўлса, бу ҳарҳолда рельсларда гав- даланган «капиталнинг қиймати» ортмаганини исбот қилиб бера- ди. Бу ерда ran бораётган нарса — пул капитал циймати, процент ставкасидир. Уилсон пул капитал билан умуман капитални тенг- лаштирмоқчи бўлади. Факт фақат шундан иборатки, Ҳиндистоп те- мир йўли акцияларига Англияда 12 миллион обуна тўпланган. Бу ҳолатнинг вексель курсига бевосита ҳеч цандай алоқаси йўқ ва бу 12 миллион барибир пул бозорига таъсир кўрсата олмайди. Агар цул бозори қулай вазиятда бўлса, унда 1844 ва 1845 йиллардаги инглиз темир йўллари акциясига бўлган обуна пул бозорига таъсир қилмагани сингари, бу ҳолат ҳам умуман ҳеч қандай таъсир кўрса- та олмайди. Агар пул бозори маълум даражада чекланиб қолган бўлса, унда бу, албатта, процент даражасига, фақат уни ошириш томонга таъсир қилиши мумкин, Уилсон назариясига кўра эса, бу ҳол курсни Англия учун анча қулай қилиб қўйиши, яъни асл ме- таллни,— гарчи Ҳиндистонга бўлмаса ҳам, бошқа мамлакатларга чиқариш тенденциясига қарши таъсир кўрсатиши керак эди. Жа- ноб Уилсон бир гапдан бошқа бир гапга сакраб ўтади. У 1802- са- волга жавоб бераркан, вексель курсига таъсир цилиши керак эди, деб тасдицлайди, 1804- саволга жавобида эса — «капитал киймати- га» таъсир қилади, дейди,— булар эса иккита тамюмила хилма-хил нарсалардир. Процент ставкаси вексель курсига ва вексель курси процент ставкасига таъсир қилиши мумкин ва шунга қарамай, курс ўзгарганда процент ставкаси, процент ставкаси ўзгарганда курс ўзгармай қолиши ҳам мумкин. Уилсоннинг миясига шундай бир фикр сиғмайдики, четга капитал чиқарганда бу капиталнинг қан- дай формада чиқарилишинипг ўзи турлича таъсир қилади, яъни капитал формасидаги тафовут ва шунда ҳам унинг пул формасй ана шундай муҳим аҳамиятга эгадир, бу эса «маърифатли» эконо-


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
577
«Модомики 12 миллион топиш лозим бўлса, у ҳолда, масала умумий про- епт ставкасига оид экан, бу 12 миллион асл металл шаклида юбориладими ёки материаллар шаклида юбориладими, шубҳасизки, бунинг аҳамияти йўц. Харҳолда мен ўйлайманки» (тамомила қарама-қарши бир фикрга ўтиш пай- тида бу «ҳарҳолда» ёмон эмас), «бунинг сира аҳамияти йўқ деб бўлмайди» (бупипг аҳамияти йўқ, ҳарҳолда аҳамияти йўқ деб бўлмайди), «чунки бир ҳолда 6 миллион фупт стерлинг дарҳол қайтиб келган бўлур эди; иккинчи ҳолда у бунчалик тез қайтиб келмаган бўлур эди. Шунинг учун бу 6 милли- оппипг мамлакат ичида сарф қилиииши, ёки унипг бутунлай экспорт қилипи- ши маълум даражада» (нақадар цатъийлик!) «бари бир эмас».
6 миллион дарҳол қайтиб келган бўлур эди, деган гапнинг маъ- носи нима? 6 миллион фунт стерлинг Англияда сарф қилинганидан, у рельс, локомотив ва шу кабилар шаклида мавжуд бўлиб, булар Ҳиндистонга юборилиши лозим ва у ердан қайтиб келмайди, булар- шшг циймати эса амортизация йўли билангина, яъни жуда секин- лик билан цайтиб келади, айни вақтда 6 миллион асл металл эса, балки, анча тез in natura * қайтиб келар. 6 миллион иш ҳақига сарфлапганлигидан, у ейилиб кетган; лекин у пул шаклида аванс килиб берилганлигидан, бу пул бояги-боягидай мамлакатда муома- лада бўлади, ёки резерв ташкил этади. Айни шу ҳол рельс ишлаб чицарувчилар фойдасига ва 6 миллиондан улариинг доимий капи- талпнп қопловчи қисмига ҳам оиддир. Шундай қилиб, капиталнинг қайтиб келиши ҳақидаги икки маъноли дудмол иборани Ньюмарч факат: пул мамлакатда қолди ва у ссуда пул капитал тарзида амал килаётганидан, пул бозори учун фарқ (муомала балки янада кўп- роц металл пулни ҳазм қила олиши мумкинлигини бир чеккага цуятуриб) фақат шундан иборатки, уВ ҳисобига эмас, балки А ҳи- собига сарф қилииади, деб шартта айтмаслик учуи ишлатди. Бошқа мамлакатларга асл металл чиқариш шаклида эмас, балки товар чицарпш шаклида капитал солиш бупдай экспорт қилинадиган то- варлар бошқа мамлакатлардан қўшимча импортпи талаб қилсагина вексель курсига (шунда ҳам капитал солинадиган мамлакат би- лаи бўладиган вексель курсига эмас) таъсир кўрсатиши мумкии. Упдай ҳолда бу ишлаб чиқариш ана шу қўшимча импортни бар- араф ^ила олмайди. Лекин айни шу ҳол кредитга қилинадигаи ҳар чандап экспортда содир бўлади, бу экспорт янги капитал с-олишлар -VII КИЛПТТЛ ПТТЛТТТ отгтт гчтттттттт лппттп wnvn о пттпптт чтттхттт tj’txттггтта ттттхгтт
Натурал шаклда. Ред.


578
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Илгари (1786) Ньюмарч: Ост-Индия компанияси тратталари па- тижасида Англиядан Ҳиндистонга товар чиқариш товар келтириш- га цараганда кўп, деган эди. Сэр Чарлз Вуд бу масалада уни чапа- растасига сўроқ қилади. Англиядан Ҳиндистонга чиқариладиган то- варнинг Ҳиндистондан келтириладиган товарга нисбатан бу тариқа ортиқлиги ҳақиқатда шунинг учунки, Ҳиндистондан келтирилади- ган товарларга Англия ҳеч қандай эквивалент тўламайди: Ост-Ип- дия компаниясининг (ҳозир Ост-Индия ҳукуматининг) тратталари Ҳиндистондан олинадиган ўлпондан иборат. Мисол учун 1855 йил- ни олайлик: Ҳиндистондан Англияга— 12 670 000 фунт стерлииглик келтирилган; Англиядан Ҳиндистоига 10 350 000 фулт стерлинглик чиқарилган. Баланс Ҳиндистон фойдасига 2 250 000 фунт стер- липгии ташкил қилади.
«Агар иш шу билангина тугаганда эди, бу 2 250 000 фунт стерлингни у ёки бу формада Ҳиндистонга юборишга тўғри келар эди. Лекин бу ерда Ин- диа-хаус томонидан талаблар цўйилади. Индиа-хаус Ҳиндистондаги ҳар хил президентликларга 3 250 000 фунт стерлииг миқдорида тратталар беришга қо- бил эканлигини эълон дилади». (Бу сумма Ост-Индия компаниясининг Лон- дондаги харажатларини ^оплаш ва акционерларга дивидендлар тўлаш учун олинган эди.) «Бу 2 250 000 фунт стерлинг савдо балансини қоплабгина цол- май, балки бир миллион ортидча маблағ ҳам беради» (1917). [В. А. 18571.
1922. {Вуд:} «Демак, Индиа-хаус тратталарининг бу таъсири Ҳиндистонга чиқариладиган товарларнинг кўпайишида эмас, балки унинг pro tanto* ка- майишида ўзини кўрсатар экан-да?».
{Бунинг маъноси — Ҳиндистолдап келтириладиган товарларпи у ёвда чиқариладиган шунча сумма билан қоплаш заруриятини камайтириш демакдир.} Жаноб Ньюмарч буни: инглизлар бу 3 700 000 фунт стерлинг учун Ҳиндистонга «яхши бошқарув» им- порт қиладилар, деб изоҳлайди (1925). Ҳипдистон ишлари бўйича министр бўлиб ишлагап ва инглизларнииг Ҳиндистонга олиб бор- ган «яхши бошқаруви» билан жуда яхши таниш бўлгап Вуд қуйи- дагича тўғри ва кинояли мулоҳазани айтади (1926):
«Бу ҳолда, сизнинг айтишингизча, Индиа-хаус тратталари натижасида чи- царилган нарса товарлар бўлмасдан, балки яхши бошқарув экан-да».
Англия «яхши бошқарув» учун ва бошқа мамлакатларга капи- тал солиш учун «шу тариқа» кўп экспорт қилгаилигидаи,— демак, ишнинг оддий боришидан тамомила қатъи назар импорт қилгаии- дан, қисман экспорт қилинган «яхши бошқарув» учун, қисман мус- тамлакаларда ва бошқа мамлакатларда солииган капиталдан даро- мад тариқасида хирож олганлигидан, ҳеч қандай эквивалент тўлал- майдиган хирож олганлигидан, ўз-ўзидаи маълумки, агар Аиглия муқобил экспортсиз бу хирожни тўғридал-тўғри еб цўйса, всксель курсига таъсир кўрсатилмайди; яиа шу нарса равшанки, агар Анг- лия бу хирожни ўзида эмас, балки унумли ёки унумсиз ҳолда яна чет элда жойлаштирса, агар, масалан, у ана шу хирож ҳисобига Қримга ўқ-дори ва қурол юборса, курсга таъсир кўрсатилмайди.
* — мувофид равишда. Ред.


XXXV BOB. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
579
Бунипг устига, чет элдап келтирилгап товар Англия даромадига киргаиидан (у, албатта, ё эквивалент талаб қилмайдиган хирож тарзида, ёки ана шу ҳақ тўланмаган хирожга айирбошлаш йўли билан, ёки савдодаги оддий йўл билан), Англия уни ё истеъмол қи- лиши, ёки яна капитал сифатида ишга солиши мумкин. Лекип уни- си ҳам, буниси ҳам вексель курсига таъсир цилмайди, доно Уил- сон буни ҳам назардан қочиради. Даромаднинг маълум цисмиии ватан маҳсулоти ташкил қиладими ёки чет эл маҳсулоти ташкил кнладими — бу кейинги ҳолда ватан маҳсулотини чет эл маҳсуло- тига айирбошлаш назарда тутилади — бу даромадни упумли ёки унумсиз истеъмол қилиш, гарчи ишлаб чиқаришнинг умумий мицё- сига таъсир қилса ҳам, вексель курсини сира ўзгартирмайди. Қуйи- даги ҳолга баҳо беришда бупи назарда тутмоқ лозим.
1934. Қримга ўқ-дори ва қурол юбориш Туркия билан бўладиган вексель курсига қандай қилиб таъсир кўрсатиши мумкин, деб са- вол беради Вуд. Ньюмарч жавоб беради:
«Ўд-дори ва қуролни оддий бир йўсинда юбориш нима учун вексель кур- сига албатта таъсир кўрсатиши лозимлигини мен тушунмайман, лекин асл металлни юбориш шак-шубҳасиз таъсир кўрсатган бўлур эди».
Демак, бу ерда у пул шаклидаги капитални бошқа формадаги капиталдан фарқ цилади. Лекин Уилсон яна қуйидаги саволни бе- ради:
«1935. Агар сиз бирор-бир товарни кенг мицёсда экспорт қилиб, унинг ўр- ппга мувофиқ равишда импорт олмасангиз»
{жаноб Уилсон шу нарсани унутиб қўядики, Англияга нисбатан олганда бунда импорт жуда кўп, унииг ўрнига эса «яхши бошқа- рув» шаклидаги экспортдан ёки инвестиция учун илгари чиқарил- гап капиталдан ташқари ҳеч қачон тегишлича экспорт бўлмаган; ҳарҳолда бу мунтазам савдо оборотига кирадиган импорт эмас. Ле- кпп бу импорт буюмлари яна, масалаи, Америка маҳсулотларига алмашииади; агар Америка маҳсулотлари тегишли импортсиз экс- порт қилинадиган бўлса, бу импортнинг қиймати четга шунга тепг товар чиқармасдан истеъмол қилиниши мумкии бўлган вазиягни спра ҳам ўзгартирмайди; у тегишли экспортсиз амалга оширилган ва, демак, савдо балансига кирмай истеъмол қилиниши мумкин},
«у ҳолда сиз келтирган товарингиз учун четдан олган царзингизни тўлд- маган бўласиз»
{Лекин сиз илгари бу импортга, масалан, чет эл кредити восита- сида ҳац тўлаган бўлсангиз, ҳеч цандай қарз олинмаган бўладп ва бу масаланинг халқаро балансга ҳеч бир алоқаси бўлмайди,— у Унумли ёки унумсиз харажатдан иборат бўлиб, бунда истеъмол килинган маҳсулотлар мамлакат ичида ишлаб чиқарилганми ёки ЧетДа ишлаб чиқарилганми, бунинг сира ҳам фарҳи йўқдир} тасп1ВаггШунинг учун буидай битишув билан вексель курсига таъсир кўрса-
,ргч сизнинг экспортингиз тегишли импортга эга бўлмагани сабабли
тўланмай цолади.— Бу умуман ҳар хил мамлакатлар учун ҳақ-
38—776
клп э? ^арзи Чоаиидир».


580
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
Уилсон лекцияси шупдап иборатки, тегишли импортсиз ҳар дан- дай экспорт айни вақтда тегишли экспортсиз импортдир, чунки эко порт қилипган товарлар ишлаб чиқаришга ажнабий, демак импорт дилпнган товарлар киради. Ҳар қандай бунақа экспорт ҳадитўлан- маган импортга асосланади ёки уни вужудга келтиради,— демак, чет эл қарзини талаб қилади ёки уни вужудга келтиради, деб фа- раз қилинади. Бу, ҳатто дуйидаги иккита вазиятни бир томонга йпғиштириб цўйганда ҳам хатодир: 1J Аиглиянинг текин импорти бор, бунинг учун у ҳеч дандай эквивалент тўламайди; масалан, уиинг Ҳиндистондан қиладиган импортинииг бир цисми ана шуна- кадир. Англия бу импорт буюмларини Америкадан дилинадиган пмпорт буюмларига алмаштириши, Америкадан қилинган импорт буюмларни эса тегишли импортсиз экспорт қилиши мумкин; ций- матга келганда эса, Англия бунда ҳарҳолда ўзига текии тушган нарсаларнигина экспорт цилади. Ва 2) Англия, балки, импоргга, масалап, Америкадан келган импортга ҳақ тўлагандирки, бу цў- ипшча капитал ҳосил қилади; агар у сўнгра бу импортпи упумсиз, масалан, ўд-дори ва қурол шаклида истеъмол дилса, бу ҳол Аме- рикага нисбатан қарз ҳосил цилмайди ва Америка билап унинг ўртасидаги вексель курсига таъсир кўрсатмайди. Ньюмарч 1934 ва 1935-жавобларида ўзига-ўзи зид гапиради, Вуд ҳам буии 1938- саволда унга кўрсатиб ўтади:
«Агар буюмлар тегишлича қайтарилмасдан биз ташдаридан келтирадиган буюмлар тайёрлаш учун» (ҳарбий харажатлар), «истеъмол қилинадиган то- варларнинг бир дисми ҳам бу буюмлар экспорт дилинадиган мамлакатдан олинмаса, у ҳолда бу дандай дилиб шу мамлакат билан бўладиган вексель курсига таъсир дилиши мумкин? Агар Туркия билан савдо оддий мувозанат ҳолатида турибди, деб фараз цилинса, дандай дилиб Англия билан Туркия ўртасидаги вексель курсига Қримга юбориладиган ўд-дори ва дурол таъсир цилиши мумкин?».
Бунда Ньюмарч руҳий тинчлигини йўдотиб қўяди; у 1934- жа- вобида бу оддий саволга тўғри жавоб қайтарганини унутиб қў- ’ йиб, бундай дейди:
«Менпнгча, биз амалий масалани ҳал цилдик ва энди биз метафизик му- | нозаранинг жуда юксак соҳасига киришмоддамиз». |


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
581
учуи бпр қадам олға ташлаган бўлади; дарҳақиқат, агар бу шун- пай бўлса, капиталнинг анча қисмини бир мамлакатдан иккипчи- сига чиқариш ҳар икки мамлакатда ҳам процент ставкасипп айпи гарама-қарши томоига ўзгартиши лозим ва шундай қилпб, ҳар пккала мамлакат ўртасидаги вексель курсига иккинчи навбатда таъ- сир кўрсатиши лозим,- Ф. Э}
у ўша пайтда ўзи редакторлик қилган «Economist» да бупдай доб ёзади (1847 йил [22 май], 574-бет):
«Равшанки, ҳар турли катта запаслар, шу жумладан асл металл запаслари кўрсатиб турганидек, капиталнинг бу тариқа ортицлиги умуман товарлар ба- хоспнинг пасайишигагина олиб бормасдап, балки капиталдан фойдаланиш учун анча паст процент ставкасига ҳам сабаб бўлиши лозим (1). Агар биз ядин икки йил ичида мамлакат учун етарли миқдорда товар запасига эга бўлсак, у ҳолда маълум давр мобайнида ана шу товарларни, уларнинг запаси зўрға пкки ойга етадиган ҳолдагига қараганда, анча паст ставкада ўз ихтиёримиз- Га олиш мумкин (2). Ҳар цандай пул қарзи, цандай шаклда амалга оширил- ган бўлса ҳам, товарларга эгалик қилишнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтпшидангина иборатдир. Шунинг учун, агар товарлар мўл бўлса, пул про- центи паст бўлиши, агар товарлар кам бўлса, пул проценти юқори бўлпши лозим (3). Агар товарларнинг келиши уларнинг сотилшпидан кўп бўлса, у ҳолда сотувчилар сони харидорлар сонига нисбатан шундай меъёрда кўпайиб кетадики, упда товар миқдори бевосита истеъмол эҳтиёжларидан ортпб кота- ди ва уларпинг тобора кўпроқ қисми кейинчалик истеъмол учун сақлаппб қо- лади (4). Бундай шароитда товар эгаси ўзининг бутун запасйни бир неча ҳаф- та ичида сотиб бўлишига амин бўлган ҳолдагига қараганда ўзи учуп апча поқулай бўлган шароитларда кейинчалик ҳақ тўлашга ёки кредитга сотишга рози бўлади».
1) қоида юзасидан шуни айтиш керакки, асл металлнипг жуда кўп келиши, ҳаммавақт бевосита кризисдан кейин кузатплгапп ка- би, ишлаб чиқаришнинг цисцариши билан айни бир вақтда бўлиши мумкип. Кейинги фазада асл металл асосан шу асл металлпи пш- лаб чиқарадиган мамлакатлардап келиши мумкин, бу даврда бошца говарлар келтириш одатда товар чиқариш билан бир мувозанатда бўлади. Бу иккала фазада процент ставкаси паст бўлпб, фақат се- кип-аста оша боради; нимага буидай эканлигини биз юцорпда кў- риб ўтдик. Процент ставкасининг бундай паст бўлишини ҳамма ҳолларда аллақандай «ҳар турли катта запаслар»сиз ҳам тушунти- риш мумкин. Бинобарип, бундай таъсир қаердан келиши мумкип? Масалап, пахтанинг баҳоси паст бўлса, йигирувчилар ва ҳоказо- ларнинг юқори фойда олиш имкопияти туғилади. Ундай бўлса, ни- Ма сабабдан процент ставкаси паст? Қарзга олингаи кагштал ёр- Дамида олинадиган фойданинг кўплигидап эмас, албатта. Фацат вд шУнипг учунки, мавжуд шароитда ссуда капиталга бўлгац дпеж бу фойданинг ўсишига пропорционал равишда ўсмайди; де- дак’ ссуда капиталнинг ҳаракати саноат капиталинииг ҳаракати- к 11 ФаРҚ қилади. Ҳолбуки «Economist»: ссуда капиталнинг ҳара- саноат капиталининг ҳаракати билан айнандир, деб тамомилд тинг тескарисипи исбот қилишга уринади.


582
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
ҳатто бир оз юмшатганимизда ҳам, товар бозорининг тўлиб кети- шини фараз цилади. Бупда баҳолар пасаяди. Энди бир той пахтага илгаригига қараганда кам ҳац тўланади. Лекин бундан сира ҳам, бир той пахта сотиб олиш учуи керакли пулни арзоп йўл билан цўлга киритиш мумкин, деган хулоса чиқармаслик керак. Процент ставкаси пул бозоридаги аҳволга боғлиқ. Агар пулни арзон йўл би- лан қўлга киритиш мумкип бўлса, бупга сабаб фақат коммерция кредитининг шундай бир аҳволга тушиб қолганлигики, бупдай аҳ- волда банк кредитига оддий вақтдагига қарагапда камроқ мурожаат ^илинади. Бозорни лиммо-лим қилиб тўлдириб юборган товарлар тирикчилик воситалари ёки ишлаб чиқариш воситаларидир. Улар- йипг ҳар иккаласининг ҳам баҳосипипг пастлиги саноат капиталис- типинг фойдасиии ошириб юборади. Процентнипг камайишига са- ноат капитали мўллиги билан пул ссудага талаб ўртасидаги қара- ма-қаршилик,— лекин асло айнанлик эмас,— сабаб бўлмаса, нима сабаб? Шундай вазият вужудга келадики, савдогар билан саноатчи- нинг бир-бировига кредит бериши осон бўлиб қолади; коммерция кредитининг бундай осонлашуви натижасида саноатчининг ҳам, савдогарнинг ҳам банк кредитига эҳтиёжи камаяди; шунинг учун процент ставкаси пасайиши мумкип. Процент ставкасинииг бундай пасайиши асл металлнинг оқиб келишига ҳеч бир алоқадор эмас, лекин уларнинг ҳар иккаласи ҳам айни бир вақтда юз бериши мум- кпп ва четдан келтирилган буюмлар баҳосини туширадигап сабаб- ларнинг худди ўзи четдан келтирилган асл металлнинг ҳам мўл-кўл бўлишини ҳосил қилиши мумкин. Агар импорт бозори ҳақиқатан ҳам тўлиб-тошиб кетганда эди, бу ҳол импорт товарларга талабнинг камайганини кўрсатган бўлар эди, буни эса баҳолар пасайган бир шароитда мамлакат саноати ишлаб чиқаришининг қисқариши натижаси дебгина тушунтириш мумкин бўлар эди; буни эса, ўз нав- батида, паст баҳода ниҳоятда кўп товар келтириш билан тушунти- риб бўлмас эди. Булар нуқул бемаъниликлар бўлиб, булардан мак- сад — баҳоларнинг пасайиши = процентпинг пасайишидан иборат деб кўрсатишдир. Буларнинг ҳар иккиси ҳам айпи бир вақтда ён- ма-ён содир бўлиши мумкин. Бундай ҳолда эса, бу — сапоат капи- тали ҳаракати билан ссуда пул капитал ҳаракати содир бўладиган йўлларнинг айнанлигини ифода қилмасдан, балкя бу йўлларнинг карама-қаршилигини ифодалайди.
Товарлар мўл бўлганда, 3) қоидада кўрсатилганидек, пул про- центининг нима сабабдан паст бўлиши лозимлигини бу мулоҳаза- лардан кейин ҳам, барибир, тушуниб бўлмайди. Модомики, товар- лар арзон экан, уларни маълум миқдорда сотиб олиш учун менга, айтайлик, илгариги 2000 фунт стерлинг ўрнига 1000 фупт стерлинг керак. Мен, балки, энди 2000 фунт стерлинг сарф қилиб, бу пулга илгаригига нисбатан икки марта кўп мицдорда товар сотиб олар- ман ва, айтайлик, қарзга олган ўша капиталимни аванс бериб, Ў3 корхонамни кенгайтирарман. Мен ҳозир ҳам, худди илгаригидек, 2000 фунт стерлингга товар сотиб оламан. Демак, гарчи баҳолар


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЪ КУРСИ
583
кин Биринчидап, талаб камлигидан. Бу пайтда товарлар арзон будгаии учун эмас, балки ишлаб чиқариш заиф бўлгани учуп про- пент ставкаси паст бўлади, чупки бу арзончилик аиа шу заифлик- пи акс эттиради, холос. Ёки таклифпииг талабга нисбатап кўпли- ги сабаб бўлиши мумкип. Бу ҳол бозорлариипг ниҳоятда тўлиб-то- шиб кетиши ва ҳоказолар патижасида юз бериши мумкипки, у кри- зисга олиб боради ва кризис пайтида юқори процент ставкасига дуч келшпи мумкин, ёки бу ҳол товарларпипг қиймати пасайгаии пати- жасида рўй бериши мумкип ва, демак, айни ўша талаб япада паст баҳо билап қондирилиши мумкин. Бу охирги ҳолда процент став- каси пима учун пасайиши керак? Фойда ўсаётгани учупми? Агар айви ўша миқдордаги унумли ёки товар капиталпи олиш учуп эиди пул капитал кам талаб қилипадиган бўлса, унда бу ҳол фой- да билан процент бир-бирига тескари нисбатда турганлигипи исбот қилгап бўлар эди, холос. Ҳарҳолда «Economist»HHiir умумий қоида- си сохтадир. Товарларнинг пул баҳоларининг паст бўлиши билан процепт ставкасииипг паст бўлиши албатта бир вақтга тўғри кели- шп шарт эмас. Акс ҳолда маҳсулотларпипг пул баҳолари эиг паст бўлгаи энг камбағал мамлакатларда процент ставкаси ҳам энг паст бўлиши керак эди, деҳқончилик маҳсулотларининг пул баҳолари энг юқори бўлган энг бой мамлакатларда эса, процепт ставкаси ҳам энг юқори бўлиши керак эди. Умуман, агар пулпинг қиймати тушиб кетса, бу ҳол процент даражасига ҳеч қандай таъсир кўрсатмасли- гига «Economist» ҳам қўшилади. 100 фупт стерлинг аввалгидек 105 фупт стерлинг беради; агар 100 фунт стерлингнинг қиймати паса- сайса, у ҳолда 5 фунт стерлинг процепт қиймати ҳам кам туради.
суммапипг қиймати ошиши ёки пасайиши натижасида
нисбат ўзгармайди. Қиймат деб қараладиган муайяи миқдордаги то- варлар маълум пул суммасига тенгдир. Агар бу миқдордаги то- аРларнипг қиймати ошса. v япапа kvhdok пул суммасига тенг 6v-
«аробар бўлса, 5%‘ = 50 бўлади. Лекип бу ҳол процепт ставкасини ттЛ^ Ўзгартирмайди. Ёлғиз шу нарса тўғрики, айни ўша миқдор-


584
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
пасаяди. Лекин бунинг тескариси бўлиши мумкин ва кўпипча шун- дай бўлади. Масалап, ипга ва газламага талаб йўдлигидап пахта арзон бўлиши мумкин; ип газлама саноатида фойда катта бўлгани- дан пахтага талаб кўп бўлгапи учун у нисбатан қиммат бўлиши мумкин. Иккинчи томондан, пахтапинг баҳоси паст бўлгапи учун ҳам, саноатчиларнинг фойдаси юқори бўлиши мумкип. Хаббард- нинг жадвали кўрсатишича, процепт ставкаси ва товарлар баҳоси мутладо бир-биридан мустақил равишда ҳаракат қилади, ҳолбуки процент ставкаси ҳаракати металл запаси ва вексель курси ҳара- катига тўппа-тўғри мувофиқ келади *.
«Демак, агар товарлар мўл бўлса, пул процепти паст бўлиши керак»,— дейди «Economist».
Кризислар пайтида худди шупипг тескарпсп бўлади; товарлар сероб бўлиб, пулга айланмайди, шупипг учуп ҳам процепт ставка- си балапд бўлади; циклнинг бошца фазасида товарларга талаб кўп бўлади, шунипг учуп капиталнииг цайтиб келиши еигиллашади, лекин айни вақтда товарларнипг баҳоси кўтарилади, пулпипг қай- тиб келиши епгил бўлиб долгапидаи процент ставкаси паст бўлади.
«Агар улар» {товарлар} «кам бўлса, процент ставкаси юдори бўлади».
Кризисдан кейипги депрессия [Abspannung] даврида япа худди шунинг тескариси бўлади. Товарлар талабга писбатап эмас, балки мутладо оз бўлиб, процепт ставкаси паст бўлади.
4) қоидага оид. Жуда равшапки, бозор товарларга тўлпб-тошиб кетганда товар эгаси уларпи — агар умумап бу товарларии сота олса,— мавжуд товарлар запасипииг тез камайиши олдипдап маълум бўлган ҳолдагига қараганда, арзоироқ сотади. Лекин бупда нима учун процеит ставкаси пасайиши кераклиги упча равшап эмас.
Агар бозор импорт дилингап товарлар билап тўлиб кетгап бўл- са, унда товарларии нимаики бўлмасин бозорга чиқаравсришпи ис- тамайдиган мулкдорлар томонидрп ссуда капиталга талабпипг ўси- ши натижасида процеит ставкаси кўтарилиши мумкип. Коммерция кредитининг енгиллиги банк кредитига талабни нисбатап паст да- ражада тутиб тургапда процепт ставкаси пасайипти мумкип.
«Economist» процеит ставкасининг ошуви ва пул бозорига бош- қа бир турдаги тазйиқ 1847 йил [вексель] курсига тез таъсир кўр- сатгапини эслатиб ўтади. Лекин шу парсапи упутмаслик ксракки, курспипг ўзгаришига қарамай, апрелиинг охиригача олтип оцпб кетишда давом этди, фақат майпипг бошларида бурилиш юз берди.
«1847 йил 1 январда Бапкпипг металл запаси 15 006 691 фупт стерлиигни ташкил қилар эди; чўтлаш ставкаси 372% эди; уч ойлик курс Париж учун 25,75%; Гамбург учуп 13,10%; Амстердам учун 12,374% эди. 5 мартда металл эапаси 11 595 535 фупт стерлингга тушиб кетди; чўтлаш ставкаси 4% га чидди; вексель курси Париж учун 25,6772% га, Гамбург учун 13,974% га, Амстердам учун 12,272% га тушиб долди. Олтиннинг одиб кетиши давом этар эди».
* Шу томнинг 547-548- бетларига даралсин. Ред.


XXXV БОБ. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
585
Қуйидаги жадвалга қаранг [«Economist» журналидаги ўша ма-» қоладан]
1847 й.
Англия банки- даги асл метал- лар запаси
Пул бозоридаги вазият
Уч ойлик векселларнинг энг юқори нурси
20 март
11 236 630 фунт
Чўтлаш ставкаси
Париж
Гамбург
Амстердам
стерлииг
4%
25,671 /2
13,93/4
3 апрсль
10 246 410 »
» » 5%
25,80
13,10
12,21/,
12,31/,
10 »
9 867 053 »
Пул жуда кам
25,90
13,101/2
12,4‘/,
17 »
9 329 841 »
Чўтлаш ставкаси
5V2%
26,02i/2
13,103/4
12,51/,
24 »
9 213 890 »
Танглик
26,05
13,12
12,6
1 май
9 337 716 »
Танглик ошиб
боради
26,15
13,123/4
12,6i/2
8 »
9 588 759 »
Тангликпипг
чўцқиси
26,271/г
13,151/2
12,73/4
1847 йилда Апглияда экспорт қилинган жами асл металл 8 602 597 фунт стерлингни ташкил қилган.
Бу сумхмадан Цўшма Штатларга . . . .3226 411 ф. ст. чицарилган
» »
Фрапцияга 2 479 892
»
»
»
» »
Ганза шаҳарларига .... 958 781
»
»
»
» »
Голландияга 247 743
»
»
»
Март
охирида курспииг ўзгаришига қарамай,
олтипнипг оқиб
кетиши япа бир ой давом этади; афтидаи, Қўшма Штатларга оқиб котади.
«Биз бу ерда» (дейди «Economist», 1847 йил 21 август, 954-бет) «процент ставкасииипг тез ва жуда ошиб кетшпи ҳамда ундан кейин пул соҳасидаги Цийиичилик поқулай курсни тўғрилаганини ва олтин ҳаракатини ўзгартириб 1оборганиии кўрамизки, натижада олтин яна Англияга оқиб кела бошлади. Бу таъсир тўлов баланси ҳолатидан мутлақо мустақил ҳолда вужудга келган •*Дп. Юқори процент ставкаси инглттз ва чет эл қимматли қоғозлари курсини тушириб юборди ва чет эл ҳисобига бу қимматли қоғозларни кўплаб с°тиб олпшга сабаб бўлди. Бу эса Англия берган векселлар суммасини кўпай- тиРиб юборди, ҳолбуки, иккинчи томондан, процепт ставкаси юқори бўлганда иул топиш шунчалик қийинлашиб кетдики, бу векселларнипг суммаси ортга- Г1Ц 5?лДа, уларга талаб камайиб кетди. Худди шу сабабдап чет эл товарлари- а оўлгап заказлар бекор қилинди, чет эл қимматли қоғозларидан иборат л/1ЛИз капиталлари реализация қилинди ва пуллар жойлаштириш учуп Анг- ЎКи^ 10б°РплДп. Масалан, 10 майда чшдап «Rio de Janeiro Price Current» да aco 1и?,Из: «Вексель курси» {Англияга нисбатан} «яна янгидан пасайди, бунга roan0** сцбаб «Англия ҳисобига» анчагина давлат» {Бразилия} «қимматли қо- сотишдан тушган пул учун римессаларга бўлган талабнинг бозорга атган таъсири бўлди».


586
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Процент ставкаси Англияда жуда пасайиб кетган пайтда чет элларга ҳар хил қимматли қоғозларда қўйилган инглиз капитали, ана шу тариқа, процент ставкаси ошгаидап кейин яиа қайтиб келди.
АНГЛИЯПИПГСЛВДО БАЛАНСИ
Ёлғиз Ҳипдистон «яхши идора қилипганлик» учун 5 миллиопга яқин хирож, Бритапия капиталига процептлар, дивидендлар ва ҳо- казолар тўлаб туриши керак; бупга эса ^исмап мапсабдорларшшг ўз маошларидан тўплаган омопатлариии, қисмап инглпз савдогар- ларпипг фойдаларидан бир цисмипи Апглияда жойлаштириш мақ- садида ҳар йили Англияга жўнатиладигап суммалар кирмайди. Худди ана шу сабабларга кўра, Бритапияпипг ҳар бир мустамла- касидап катта-катта пуллар муптазам келиб туради. Австралия, Вест-Ипдия, Каиададаги баикларнииг аксарияти Бритапия каппта- ли асосида тузилгап бўлиб, дивидендлар Англияда тўлапиши ке- рак. Бупдап ташқари, Англияпипг аичагипа миқдорда чст эл — Европа, Жапубий ва Шимолий Америка давлат қоғозлари боркл, булар юзасидап у процептлар олиб туради. Япа бупга Апглиянипг темир йўллар, каиаллар, коилар ва ҳоказолардан фойдалапишда те- гишли дивиденд билап иштирок этиши ҳам цўшилади. Буларнипг ҳахммаси бўйича тўловлар, Апглия олиб чиқиб кетадпгап парсалар суммаси устига-устак, деярли фақат маҳсулот шаклпда олинади. Бу ёқдап, яъни Англиядап чет элга, ппглиз цимматли коғозлари эгалари қўлига тушадигап суммалар ва ипглизлар чет элларда пс- теъмол қиладиган суммалар бупга нисбатап арзимагап микдорпи ташкил этади.
Бу масала савдо балапси ва векссль курсига оид бўлгаппдап
«ҳар бир муайяп пайтда вақт масаласидир. Одатда... Англия ўзп товар олиб чиқиб кетиши учун узоқ муддатли кредит беради, ваҳоланки товар олиб кириши учуп нақд пул тўлайди. Маълум пайтда тўлов муддатларидаги бу фарқ курсга анчагипа таъсир кўрсатади. Масалап, 1850 йплдаги сипгари, биз- нинг товар олиб чиқиб кетишимиз анча кўпайгаи даврларда инглиз капитали- ни солиш тўхтовсиз кўпаяди... шундай цилиб, 1849 йилда экспорт қилинган товарлар учуп олинадигап ҳад фақат 1850 йилда тушиши мумкип. Лекин 1850 йилда товарларни четга чиқариш 1849 йилдагига писбатап 6 миллиоп кўп бўлган бўлса, бундан чиқцан амалий натижа шу бўлдики, бу йилда мамла- катдан четга чидарилган пул қайтиб келган пулдап кўп бўлдп; бас, бу йўл билаи вексель курсига ва процент даражасига таъсир қилипади. Лекин биз- нинг ишларимиз кризиснинг қаттиқ таъсири остида қолиши ва бизнипг четга товар чиқаришимиз жуда қисқариб кетиши биланоқ, ўтган йиллардаги аича кўп экспорт учун олинадигап ҳақ импортимиз 1^ийматидан анчагина оша бош- лайди; шупга мувофиқ, курс бизпипг фойдамизга бўлади, капитал мамла- кат ичида тез тўпланади ва процепт ставкаси пасаяди («Economist», 1851 йил 11 январь [30-бет)).
Чет эл вексель курси қуйидаги ҳолларда ўзгарпши мумкип:


XXXV БОБ. ЛСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ
587
пппг қандай сабаблар билап белгилапишинпнг — соф савдо йўли билан, чет элга капитал цўйиш йўли билан ёки уруш олиб бориш учуи давлат харажатлари ва ҳоказолар билан белгилаиишининг 'фарци йўқ.
2) Муайян бир мамлакатда металл ёки қоғоз пулларнинг қадр- сизлапиши таъсири остида. Бу ҳолда курснинг ўзгариши номинал ўзгаришдир. Агар бу пайтда 1 фунт стерлинг илгариги пулнинг яр- мидап иборат бўлса, у ҳолда, ўз-ўзидан маълумки, упи 25 франк ўриига 12V2 франк деб тқабул қилипади.
3) Агар бири кумушпи, иккипчиси олтинни пул сифатида ис- теъмол қиладиган икки мамлакат ўртасидаги вексель курси тўғри- спда ran борадиган бўлса, у ҳолда вексель курси ҳар иккала ме- таллпипг нисбий кийматидаги ўзгаришга боғлиқ бўлади, чупки бундай ўзгаришлар ҳар иккала металл ўртасидаги паритетпи ўзгар- тнрадп. Бупга 1850 йилдагп курслар мисол бўлиши мумкин; гарчи Англиятпшг экспорти пиҳоятда кўпайгап бўлса ҳам, всксель курси упилг учун ноцулай бўлди; шупга царамай олтипнинг оқиб кетиши содпр бўлмади. Бу эса олтиниинг цийматига писбатап кумуш қий- м-атипипг бирдапига ошиб кетгаилигинипг патижаси эди. (Қаралсин: «Economist», 1850 йил 30 поябрь [1319—1320-бетлар].)
1 фунт стерлипг учун вексель курсининг паритети: Париж учун 25 фрапк 20 саптим; Гамбург учуц 13 марка-банко IOV2 шиллинг; Амстердам учун 11 флорин 97 цепт эди. Париж учун вексель курси 25, 20 дан қанчалик юқори кўтарилса, Фрапцияга инглиз қарздори учун ёки француз товарлари харидори учун шунчалик яхши бўла- ди. Уписи ҳам, буниси ҳам ўз мақсадига эришмоқ учуп энди фунт стерлингга камроқ муҳтож бўлади.— Асл металларни қўлга кири- тпш упчалик енгил бўлмаган узоқ мамлакатларда векселлар кам бўлса ва улар Апглия тўловлари учуп етишмаса, у ҳолда бупинг табиий оқибатида Англияга чиқариладиган маҳсулотларнинг баҳо-« сп кўтарилади, чупки векселлар ўрпига Апглияга апа шу маҳсу- лотларпп юбориш мақсадида уларга талаб жуда ошади; кўпинча Ҳипдистопда шундай бўлади.
Апглпяда пул жуда кўпайиб кетганда, процент ставкаси пасай- гапда ва қимматли қоғозлар курси юқори бўлгапда вексель курси- пинг поқулай бўлиши ва ҳатто олтиипинг оқиб кетиш ҳоллари рўй бериши мумкин.
1848 йил мобайпида Апглия Ҳипдистондап жуда кўп мицдорда ^умуш олди, чунки яхши векселлар кам эди, ўртача векселлар эса 1847 йпл кризиси ҳамда Ҳиндистоп билан цилипадиган операция- ЛаРда кредит жуда камайиб кетганлиги сабабли истар-истамас оли- ,1аРди. Бу кумушпипг ҳаммаси келиб етиши билапоқ коптипептга Toulon йўл олди, бунда революция ҳамма ёқда кўплаб хазина пайдо бўлпшига сабаб бўлди. 1850 йилда айни шу кумушпипг ўзи кўпроц Аипдистопга қайтиб келди, чунки вексель курсинипг аҳволи энди фойдали қилиб цўйди.


688
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Монетар система асосан католик система бўлиб, кредит система- си асосан протестант системадир. «The Scotch hate gold *. Цоғоз пулларда товарларнинг пул борлиғи фақат ижтимоий борливдир. Елғиз эътицод нажот беради из. Пул цийматга товарларнинг имма- нент руҳи деб эътиқод этиш, ишлаб чиқариш усулига ва унинг ол- диндап белгилаб қуйилган тартибига эътиқод этиш, ишлаб чиқариш- нинг айрим агентларига ўз циймати жиҳатидан ўз-ўзидан кўпаюв- чи капиталнинг шунчаки гавдаланиши деб эътиқод этиш нажот беради. Лекин протестантизм католицизм асосларидан қанчалик кам цутулган бўлса, кредит системаси ҳам монетар система базисидаи шунчалик кам цутулди.
* «шотландияликлар олтинни ёмон кўрадилар». Ред.


[ 589
ЎТТИЗ ОЛТИНЧИ БОБ
КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
Процепт келтирадигап капитал, ёки — уни эскича шаклда атай- диган бўлсак — судхўрлик капитали, ўзининг эгизаги савдогарлик капитали билан бирга, капиталнипг энг қадимги шаклларига оид бўлиб, улар капиталистик ишлаб чиқариш усулидан апча илгари пайдо бўлган ва жуда хилма-хил ижтимоий-иқтисодий формация- ларда учрайди.
Судхўрлик капитали мавжуд бўлиши учун ҳеч бўлмагаида маҳ- сулотларнинг бир қисми товарга айлаииши ва товар савдоси билан бир қаторда пул ҳам ўзининг ҳар хил функциясида ривож топиши лозим.
Судхўрлик капиталининг ривожланиши савдогарлик капитали- нипг ривожланиши билан ва айпиқса пул-савдо капиталининг ри- вожланиши билан боғлицдир. Цадимги Римда республика амал қи- лпб тургап охирги йиллардан бошлаб, яъни маиуфактура ўзининг аптик дуиёдаги ўртача таравдиёт даражасидан анча паст турган пайтдап бошлаб, савдогарлик капитали, пул-савдо капитали ва сУДхўрлик капитали — антик дунёдаги шакллари доирасида — ўз- ларининг энг юқори тараққиёт даражасига етдилар.
Пул қай тариқа бўлмасин, албатта хазина пайдо қилишиии биз кўриб ўтдик 144. Лекин хазипа йиғишни касб қилиб олгап киши судхўрга айлапгап тақдирдагипа муҳим аҳамиятга эга бўлади.
Савдогар пулии упипг ёрдами билап фойда орттириш учун, ка- пптал тарицасида ишлатиш учуп, яъпи харажат қилиш учуп қарз ^лади. Демак, пул кредитори илгариги шаклларида ҳам, худди ҳо- зпрги капиталист сингари, савдогар царшисида туради. Бу мупоса- батпииг ўзига хос хусусиятини католик университетлариёқ сезган эДилар.
«Алькала, Саламапка, Ингольштадт, Брейсгаудаги Фрейбург, Майпц, Кёльн Ва Трир упиверситетлари савдо заёмларидан процентлар олиш қонунийлигини кетма-кет эътироф этган эдилар. Бу санкциялар дастлабки бешта ҳниверситет омонидая Лион шаҳри копсулати архивига киритилган ва «Traite de l’usure Lues interets». Lyon, Bruyset- Ponthus иловасида босилган эди» (M. Augier, ц Credit public etc.». Paris, 1842, p. 206).


590
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
Қул меҳнатига асосланган хўжалик (патриархал хўжалик эмас, балки Греция ва Римнинг энг кейинги даврида таркиб топган хў- жалик) ҳамма шаклларда ҳам бойиш воситаси тарзида мавжуд бў- либ, унда, демак, пул қулларни, ерни ва ҳоказоларни сотиб олиш орқали бировнинг меҳнатини ўзлаштириш воситаси бўлиб хизмат қилади,— пул айни ана шу усулда сарф қилипиши мумкип бўлгани- дан, у капитал тариқасида қўлланиш хусусиятига эга бўлади, про- центлар келтира бошлайди.
Лекин капиталистик ишлаб чиқариш усулидан илгарлги пайт- ларда мавжуд бўлган судхўрлик капиталининг ўзига хос шаклла- ри икки хил бўлган. Мен ўзига хос шакллари деяпман. Худди апа шу шакллар кейинчалик капиталистик ишлаб чиқариш базасида ҳам такрорланади, лекин фақат ёрдамчи шакллар тарзида такрор- ланади. Бу ерда улар процент келтирувчи капитал хусусиятияи белгиловчи шакллар эмас энди. Бу икки шакл қуйидагилардир: би- ринчидан, исрофгар зодагонларга, асосан ер эгаларига пул ссуда бериш йўли билан қилинадиган судхўрлик; иккипчидан, ўз меҳнат шароитига эга бўлгап майда ишлаб чиқарувчиларга пул ссуда бе- риш йўли билан цилипадигап судхўрлик; бупдай майда ишлаб чи- карувчиларга ҳунарманд ва айпиқса деҳқоп киради, чупки капи- тализмдан олдинги муносабатлар майда мустацил, индивидуал иш- лаб чиқарувчиларга умумап йўл 1^ўйгаплигидап ўша мупосабатлар шароитида бу ишлаб чиқарувчиларнинг аксар кўпчилигини деҳқоп- лар сипфи ташкил цилади.
Униси ҳам, буниси ҳам,— бой ер эгаларипи судхўрлик йўли бп- лап хопавайрон қилиш ҳам, майда ишлаб чидарувчиларнинг сиқиб сувипи ичиш ҳам,— йирик пул капиталларни ҳосил дилиш ва тўп- лашга сабаб бўлади. Шу муносабат билан, масалан, ҳозирги Евро- пада эски ишлаб чиқариш усули барбод бўлишипинг дай даражага етиши ҳамда унинг ўрнига капиталистик ишлаб чицариш усули- нинг дарор топиш-топмаслиги,— бу нарса тамомила тарихий тарац- қиёт босқичига ва у тақозо цилган шароитга боғливдир.


XXXVI БОБ. КАГ1ИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
591
чунки банкир бойларга, судхўр камбағалларга пул қарз беради (Ғ, W. Newman. «Lectures on Political Economy». London, 1851, p. 44). У банкир билан судхўр ўртасидаги тафовут иккита ижтимоий ишлаб чиқариш усули ўртасидаги ва уларга мувофиқ бўлган ижти- моий тузум шакллари ўртасидаги тафовут эканлигини ҳамда бу масала камбағал билан бой ўртасидаги зиддият билан тугамаслигини сезмайди. Бунинг устига, майда ишлаб чиқарувчининг сиқиб суви- ни ичадиган судхўрлик одатда бой йирик ер эгасининг сидиб су- виии ичадиган судхўрлик билан биргаликда боради. Рим патриций- лари судхўрлиги Рим плебейларини, майда деҳқонларни, тамомила хонавайрон дилганда эксплуатациянинг бу формаси хотимасига етди ва майда деҳқон хўжалиги ўрнини ғирт дулдорлик хўжалиги эгаллади.


592
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
формадаги судхўрлик капитали,— бундай судхўрлик капитали бу ишлаб чиқариш усулини оғир аҳволга солиб қўяди, ишлаб чиқа- риш кучларини ривожлантириш ўрнига уларни оқсоқ қилиб қўяди ва айни вақтда шундай аянчли ижтимоий шароитларни абадийлаш- тирадики, бундай шароитда ижтимоий меҳнат унумдорлиги, капи- талистик ишлаб чиқаришдаги сингари, меҳнатнинг ўзи ҳисобига ривожланмайди.
Шундай қилиб, бир томондан, судхўрлик антик ва феодал бой- ликни ҳамда антик ва феодал мулкни қўпориб ва бузиб ташлай- ди. Иккинчи томондан, у майда деҳқон ва майда буржуа шплаб чиқаришини, хуллас ишлаб чиқарувчи ўз ишлаб чиқариш восита- ларига ўзи эгалик цила оладиган ҳамма формаларни бузиб ташлай- ди ва хонавайрон қилади. Ривожланган капиталистик ишлаб чи- қариш усулида ишчи ишлаб чиқариш шароитига — ўзи ҳайдаб экин экадиган далага, ўзи ишлов берадиган хом ашёга ва ҳоказоларга эгалик қилолмайди. Лекин ишлаб чиқариш шароитпнинг ишлаб чицарувчидан бундай бегоналаштирилшпига бунда ишлаб чиқариш усулининг ўзидаги чинакам тўнтариш мувофиқ келади. Тарқоқ бўл- ган ишчилар айрим, ички томондан ўзаро боғлангап функцияларни бажариш учун йирик мастерскойда бирлашадилар; меҳнат цуроли машина бўлиб қолади. Ишлаб чиқариш усулининг ўзи эса энди иш- лаб чиқариш қуролларининг майда мулкчилик билан боғлиқ бўл- ган ҳолдаги тарқоқ бўлишига, шунингдек ишчиларнинг ҳам бир- бпридап ажралиб, яккаланиб цолишларига йўл қўймайди. Капита- лпстик пшлаб чиқаришда судхўрлик ишлаб чиқариш шароитини эпди ишлаб чиқарувчидан ажрата олмайди, чунки улар энди ажра- тиб кўйилганлар.
Судхўрлик ишлаб чиқариш воситалари тарқоқ ҳолда бўлгаи жоп- да пул мулкни марказлаштиради. Судхўрлик ишлаб чиқариш усу- лппи ўзгартирмайди, балки паразитдек унга ёпишиб олиб, уни аянч бир ҳолга солиб қўяди. У ишлаб чиқаришни сўриб, ҳолдан тойди- риб, шундай бир даражага олиб келадики, такрор ишлаб чиқариш янада ёмонроқ шароитда юз беради. Халқнинг судхўрларга наф- рати ана шундан келиб чивдан бўлиб, бу нафрат антик дунёда аппикса кучли бўлганки, унда ишлаб чиқарувчининг ўз ишлаб чи- кариш шароитига эгалик қилиши айни вақтда сиёсий муносабатлар асоси, гражданлар мустақиллигининг асоси бўлган эди.


XXXVI БОБ. КАПИТ АЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
593
характерда бўлган эски эксплуататорларнинг ўрнини қўпол, пулга 0чкўз мансабпараст эгаллайди. Лекин ишлаб чиқариш усулп ўзгар- масдан қолаверади.
Капитализмдан олдинги ишлаб чиқариш усулларининг ҳаммаси- да судхўрлик фақат шу жиҳатдангина революционлаштирувчи таъсир кўрсатадики, у сиёсий тузуми айни бир шаклда бўлиб, мус- таҳкам базис ва узлуксиз такрор ишлаб чиқаришга асосланган мулк формаларини бузиб ва йўқ қилиб ташлайди. Судхўрлик Осиё- даги шаклларида иқтисодий тушкунлик ва сиёсий коррупциядан бошқа ҳеч нарса вужудга келтирмай, жуда узоқ яшаши мумкил. Каерда ва қачонки капиталистик ишлаб чиқариш усулининг бошқа шартлари мавжуд бўлса, ўша ерда ва ўша вақгда судхўрлик янги ишлаб чиқариш усулини ҳосил қилиш воситаларидан бири бўлиб майдонга чициб, бир томондан, феодаллар ва майда ишлаб чиқа- рувчиларни хонавайрон қилади, иккинчи томондан, меҳнат шаропт- ларини марказлаштириб, уларни капиталга айлантиради.
«Ўрта асрларда биронта ҳам мамлакатда умумий процент ставкаси бўл- маган. Черков процент келтирадиган умуман ҳар қандай савдо-сотиқни тақиқ- лаб қўйган эди. Қопунлар ва судлар қарзларнинг фақат озгинасини цайтариш- ни таъминлар эди. Айрим ҳолларда процент ставкаси яна ҳам ошар эди. Муомалада пулнинг камлиги, тўловларнинг кўп цисмини нақц пул билан тў- лаш зарурлиги пул қарз олишга ва бунинг устига, вексель иши қанча кам ривожланган бўлса, янада кўпроқ пул қарз олишга мажбур қилар эди. Про- цептнинг миқдорида ҳам, судхўрлик тушунчасининг ўзида ҳам катта тафовут- лар бор эди. Буюк Карл замонида кимда-ким 100% олса, судхўрлик деб ҳисоб- ланар эди. Боден кўлидаги Линдауда маҳаллий граждаплар 1344 йилда 2162/з% олар эдилар. Цюрихда Кенгаш 43!/з% ни қонуний процент деб ҳисоб- лади. Италияда XII—XIV асрларда оддий ставка 20% дан ошмаган бўлса ҳам, баъзан 40% тўлашга тўғри келарди. Верона 12V2% ни қонуний процент деб белгилади. Император Фридрих II фақат яҳудийлар учун 10% белгилади; у христианлар тўғрисида ҳеч иарса дейишни истамади. Рейн Германиясида XIII асрдаёқ 10% оддпй ставка бўлиб цолди» (Hiillmann. «Stadtewesen des Mittel- alters». Zweiter Theil, Bonn, 1827, S. 55 — 57).
Судхўрлик капитали капитал учун характерли бўлган эксплуа- тация усулига эга бўлса ҳам, лекин унинг учун характерли бўлма- ган ишлаб чиқариш усулига эгадир. Бундай муносабат буржуа эко- помикаси шароитида қолоқ саноат тармоқларида ёки ҳозирги замоп ишлаб чиқариш усулига ўтишга қаршилик кўрсатадиган тармоқлар- Да ҳам такрорланади. Агар биз, масалан, Англиядаги процент став- касиии Ҳиндистондаги процент ставкаси билан тавдосламоқчи бўл- с*к, у ҳолда бунинг учун Англия банки процент ставкасини эмас, балки, масалан, майда хонаки саноат ишлаб чиқарувчиларига майда ^ашиналарни ссудага берувчиларнинг улардан оладиган процепт- ЛаРини асос қилиб олишимиз керак бўлар эди.
Истеъмол ^илувчи бойликка қарама-қарши ўлароқ, судхўрлпк ТаРихан шу жиҳатдан муҳимки, унинг ўзи капиталиинг пайдо бў- процессидир. Сўдхўрлик капитали ва савдогарлик бойлиги ер А1Улкка боғлиқ бўлмаган пул воситалари ҳосил қилишга хизмат ЭтаДи. Маҳсулотнинг товар сифатидаги характери қанчалик кам ри-


594
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
вожлапган бўлса. алмашув қиймати ишлаб чицаришнинг бутун кў- ламини ўзига қаьчалик кам бўйсундирган бўлса, пул шунчалик чинакам маънодаги бойлик бўлади, истеъмол қийматидаги унинг чек- ланган ифодаланишига қарама-қарши ўлароқ, чинакам бойлик, уму- мий бойлик бўлиб қолади. Бойлик орттириш ана шунга асосланган. Жаҳон пули ва хазина сифатидаги пулни бир томонга қўйсак, тўлов воситаси шаклидаги пул абсолют товар формаси сифатида майдонга чиқади. Пулнинг айни тўлов воситаси сифатидаги функция- спгина процентпи ривожлантирадиган ва шу билан бирга пул капи- тални ҳам ривожлаитирадиган функция бўлади. Исрофгар ва буз- ғунчи бойлик ҳамма нарсани сотиб олиш (шунингдек царзларни тўлаш) мумкин бўлган пул сифатидаги пулнинг, восита сифати- даги пулнинг мавжуд бўлишини истайди. Майда ишлаб чиқарувчи- га эса, биринчи галда, тўлов учун пул керак. (Ер эгаси ва давлат фойдасига тўланадиган натурал мажбурият ва ўлпонларнинг пул рентасига ва пул солиғига айланиши бу ерда катта роль ўйнайди.) Ҳар иккала ҳолда ҳам пулнинг ўзи талаб қилинади. Иккинчи то- мондан — хазина ҳосил қилпш судхўрликдагина реал бўлади ва суд- хўрликда унипг орзуси амалга ошади. Хазина эгасидан капитал эмас, балки пулнинг ўзи талаб килинади; лекин у процент туфайли бу пул хазинасиии ўзи учун капиталга — воситага айлантирадики, бунинг ёрдамида у қўшимча меҳнатга тўла ёки қисман эга бўлади, шунингдек ишлаб чиқариш шароитларининг ўзига ҳам маълум да- ражада эга бўлади, ҳолбуки, ишлаб чиқариш шароитлари номинал тарзда ёт мулк тариқасида унга қарши туришда давом этади. Эпи- кур худолари дунёлар орасидаги фазода яшаганлари сингари 145, судхўрлик ҳам гўё ишлаб чиқариш бўшлиқларида яшайди. Товар формаси маҳсулотнинг умумий формасини қанчалик кам ташкил килса, пул олиш шунча қийин бўлади. Шунинг учун судхўр пулга муҳтож шахсларнинг ҳуцуқ салоҳияти ёки қаршилик кўрсатиш қо- билиятидап бошқа ҳеч қандай чегарани билмайди. Майда деҳқоп ва майда буржуа ишлаб чиқаришида пул сотиб олиш воситаси сифатп- да асосан шундай ҳолларда керак бўладики, унда бирон-бир тасо- диф туфайли ёки аллақапдай фавцулодда ўзгаришлар сабабли юмушчи зарур ишлаб чиқариш шароитларидан маҳрум бўлиб колади (одатда, бундай ишлаб чиқариш усулларида у ҳали иш- лаб чиқаришга эгалик қилади) ёки, ҳеч бўлмаганда, бу шароит- ларпи оддий такрор ишлаб чиқариш процесси билан коплаб бўл- майди. Тирикчилик воситалари, хом материаллар бу ишлаб чиқа- риш шароитларининг асосий қисмини ташкил этади. Уларнинг кпмматлашиб кетиши маҳсулот учун олинган фойда билан упи коплашга имкон бермаслиги мумкин, оддий ҳосилсизлик деҳкон- га уруғликни in natura * қоплашга халақит бериши мумкин. Рим патрицийлари урушлар қилиб, плебейларни ҳарбий хизматлар ўташга мажбур қилиш йўли билан уларни хонавайрон қилдилар;
— натурал формада. Ред.


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
595
,-пЛди ва шу сабабдан уларни гадо цилиб қўйди (қашшоқлашиш, яъби ҳолдан тойиш ёки такрор ишлаб чиқариш шароитларидан маҳрум бўлиш ҳоллари бу пайтда жуда устун эди),— патриций- парнинг омборларини ва ертўлаларини эса мис шаклидаги ўлжа *бплан — ўша замон пули билан тўлдирди. Плебейларга зарур то- вар,— ғалла, от, қорамол,— бериш ўрнига, патрицийлар ўзлари учун бефойда ана шу мисни қарзга берар ва жуда катта судхўр- jiik процепти олиш учун ўз мавқеларидан фойдаланар ва шу йўл билан плебейларни ўз қарздорларига — қулларга айлантирар эди- лар. Буюк Карл замонида ҳам франк деҳқонларини урушлар хо- навайрон қилган эди, шунинг учун ҳам уларнинг қарздорлардая ьрепостпойларга айланишдан бошқа иложлари қолмаган эди. Маъ- лумки, Рим империясида кўпинча очлик озод кишиларни ўз бола- ларипи ва ўзларини бойларга қулликка сотишга мажбур қилар эди. Бурилиш нуқталари умуман шулардан иборат. Айрим ҳолларга келганда эса, майда ишлаб чиқарувчиларнинг ишлаб чиқариш ша- роитларини сақлаб қолишлари ёки ундан маҳрум бўлишлари минг- лаб тасодифларга боғлиқ; ҳар бир бундай тасодиф ёки маҳрумлик гадоликка тенг бўлиб, судхўрнинг паразитдек ёпишиб олиши мум- кин бўлган бир пайтни ташкил этади. Майда деҳқоннинг сигири ҳалок бўлдими, бас, у энди ўз хўжалигида илгариги миқдорда так- рор ишлаб чиқарипши яна бошлай олмайди. Демак, у судхўрнинг кўлига тушади ва унинг ^ўлига бир марта тушгандан кейин ҳеч качон қутула олмайди.
Лекин судхўрликнинг кенг ва ўзига хос майдони тўлов восита- си сифатидаги пул функциясидир. Муайян муддатга мўлжаллан- ган ҳар қандай пул мажбуриятлари,— ижара ҳақи, ўлпоп, солиқ ва шунга ўхшашлар,— пул тўловлари зарурати билан боғланган. Шупипг учун судхўрлик Цадимги Рим замонидан бошлаб то биз- ниег замопамизгача кенг мицёсда ижарадорлар, fermiers generaux, receveurs, generaux* функциясига цўшилиб кетади. Сўнгра савдо- нпнг ва товар ишлаб чиқариш умумий характерининг ривожлапи- ши билан харид цилиш ва тўловларпинг вақт жиҳатдап бир-бири- Дан ажралиши кучаяди. Пулпи муайян муддатга етказиб бериш 3аРУр. Ҳозирги пул кризислари шу нарсани исбот қилиб берадики, бУ ҳол бизнинг замонамизда ҳам пул капиталисти билан судхўр бкрга қўшилиб кетадиган шароитни яратиб бериши мумкин. Лекин аипи шу судхўрлик тўлов воситаси сифатидаги пулларга бўлган ах.тиё>кни янада ривожлантиришнинг асосий воситаси бўлиб кола- судхўрлик ишлаб чиқарувчининг қарздорлигини тобора кўпай- ва кўпайтира бориб, уни оддий тўлов воситаларидан маҳрум ^.алади, чунки ёлғиз процептларнинг оғирлигиданоқ мунтазам ра- ^1[шда тдкрор ишлаб чиқариш ишлаб чиқарувчи учун мумкин бўл- колади. Бу ерда судхўрлик тўлов воситаси сифатидаги пулдан
бош ижарадорлар, бош ўлпон йиғувчилар. Ред.


596
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ Б^ЛИНИШИ
келиб чиқади ва ўзининг азалги майдони бўлган бу функцияни кенгайтиради.
Кредит ишининг ривожланиши судхўрликка акс таъсир тарзида амалга ошади. Лекин буни асло антик дунё ёзувчилари, черков бош- лицлари, Лютер ёки дастлабки социалистлар айтган маънода ту- шунмаслик керак. Бу маълум даражада, процент келтирадиган ка- питални капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитлари ва эҳти- ёжларига бўйсундириш демакдир.
Умуман олганда процент келтирадигап капитал ҳозирги кредит система;сида капиталистик ишлаб чиқариш шароитларига мослаша- ди. Судхўрликнинг ўзи яшашни давом эттирибгина цолмай, балки капиталистик ишлаб чицариш ривожланган халқларда илгариги қонунчилик ҳаммавақт унинг йўлига қўйиб келган чегаралардап ҳам озод бўлмоқда. Процент келтирадиган капитал капиталистик ишлаб чиқариш усулига мувофиқ маънодаги қарз олиш имкония- тига йўл қўймайдигаи шахслар, синфлар ёки муносабатлар тўғри- сида ran борганда; шахсий эҳтиёж учун, масалан ломбарддан қарз олинганда; бойликни истеъмол қилувчилар исрофгарчилик учун қарз олганларида, ёки ишлаб чиқарувчи нокапиталистик ишлаб чи- царувчи, масалан, майда деҳқон, ҳунарманд ва ҳоказо бўлса, демак, бевосита ишлаб чиқарувчи сифатида ҳали ўз ишлаб чиқариш ша- роитининг эгаси бўлса; пиҳоят, капиталистик ишлаб чиқарувчининг ўзи жуда кичик миқёсда иш кўриб, юқорида кўрсатпб ўтилган, ўзлари ишлайдиган ишлаб чиқарувчиларга яцинлашиб қолганда судхўрлик капитали формасини сақла|б цолади. >1


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
597
кишиларнипг қайси табақага мансублигига, ижтимоий чиқишига ва бойлигига қарамай, халқнинг энг доно кишиларидан ўз иерархияси- ци тузганлиги попларпинг ҳукмронлигипи мустаҳкамлаш ва қавм- ларни эзишнинг асосий воситаси бўлган эди. Ҳукмрон синф мазлум синфлардан энг истеъдодли кишиларни ўз муҳитига тортиб олишга канчалик кўп лаёқатли бўлса, унинг ҳукмронлиги шунчалик мус- таҳкам ва хавфли бўлади.
Шунинг учун ҳозирги замон кредит системасининг ташаббус- корлари процент келтирадиган капиталга умуман лаънат ўқиш ўр- нига, аксинча, уни қатъиян этироф қилишга асосланади- лар.
Биз бу ерда, масалаи, Monts-d-piete^a (1350 йилда Франш-Кон- тедаги Сарленда, кейинчалик 1400 ва 1479 йилларда Италиядаги Перуж ва Савонда)146 қилингани сингари, камбағалларни судхўр- ликдан ҳимоя цилишга қаратилган ҳаракатлар тўғрисида гапира- ётганимиз йўқ. Бу муассасалар шу жиҳатдангина диққатга сазо- ворки, уларда яхши ниятларнинг амалга оширилиш пайтида ғирт тескарисига айланиб кетишидан иборат ғалати тасодиф юз берган. Инглиз ишчилар синфи ана шу Monts-de-piete авлодлари бўлган ломбардларга ўрта баҳода 100% тўлайди21). Биз худди шунингдек XVII асрнинг охирги ўн йиллигида ер мулк гаровига пул беради- ган қишлоқ хўжалик банки ёрдамида инглиз аристократиясини суд- хўрликдан халос ^илишни истаган доктор Хью Чемберлен ёки Брисколарнинг кредит фантазиялари ҳақида ҳам гапириб ўтирмай- миз22).
XII ва XIV асрларда Венецияда ва Генуяда ташкил топган кре- дит ассоциациялари денгиз савдоси ва унга асослангап улгуржи савдошшг эски судхўрлар ва пул савдоси монополистлари ҳукмрон- лигидан озод бўлиш эҳтиёжи билан туғилган эди. Агар аиа шу ша- ҳар-республикалар асос топган чинакам банклар айни вақтда кела- жакда тушадиган солиқлар ҳисобига давлатга ссуда бера оладиган шктимоий кредит муассасалари бўлган экан, у ҳолда шу нарсани уиутмаслик керакки, бу ассоциацияни ташкил қилган савдогарлар- нинг ўзлари бу давлатларда биринчи одамлар бўлганлар ва судхўр- лардап ўзларини озод қилишдан қанчалик манфаатдор бўлгап бўл- 21) «Ломбардлар оладиган процент, айни бир ой мобайнида гаровга цўйиш ва '.«штариб олишлар ёки бир нарсани цайтариб олиш мақсадида бошдасини гаровга бир оз миқдор пул фарқини олиш ҳоллари кўпайганлиги сабабли, ниҳоятда дп 0Шиб кетмодда. Лондонда 240 та рўйхатга олинган ломбард ва чекка жойлар- !450 та ломбард бор... Улар ишга солган капитал тахминан 1 миллион ҳисобла- Зз'w’ бу капитал йилига камида уч марта оборот қилиб, ҳар гал ўрта ҳисобда
'0 келтиради; шундай қилиб, Англиядаги цуйи синфлар ҳар йили 1 миллион 1ю;1икИК вақтинча ссуда учун 1 миллион тўлайдилар; ўз вақтида қайтариб олинмай StarlD кетган буюмлар бунга кирмайди». (J. D. Tuckett. «А history of the Past and Present 22?f tile Labouring Population». Vol. I, London, 1846, p. 114).
ФаПоJ улар ҳатто ўз асарларининг сарлавҳаларида ҳам147 «деҳқонларнинг умумий iiii on Плигп» еР цийматпни анча ошириш, аъёнлар, майда дворянлар ва шу кабилар- j |[>ц1°Л1У'лаРДан озод қилиш, уларнинг йиллик даромадларини ошириш» ва ҳоказо- Mifj / Узларининг асосий мақсадлари қилиб кўрсатганлар. Уларнинг айтишича, Пнг ёвуз ДУшмани бўлган судхўрларгина, дворянларга ва йоменларга14® ^елтип3 ирмияси ҳужуми келтириши мумкин бўлган зарарга қараганда кўпроқ зарар рган ана шу судхўрларгина зарар кўрса бўларди.


598
БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
салар, ўз ҳукуматларини ҳам улардан озод цилишдан шунчалик манфаатдор бўлганлар 23). Улар бу чоралар билан давлатни ўзлари- га янада кўпроқ ва мустаҳкамроқ бўйсундиришга умид боғлагаи эдилар. Шунинг учун ҳам Англия банкига асос солинмоқчи бўлган- да торилар эътироз билдирдилар:
«Банклар — республика муассасаларидир. Равнад топаётгап банклар Вене- цияда, Генуяда, Амстердамда ва Гамбургда бор. Аммо бирон вақт француз ва испан банкини эшитган киши борми?»
1609 йилда асос топган Амстердам банки ҳам худди Гамбург бапки (1619 йил) сингари ҳозирги замон кредит ишипи ривожлан- тиришда янги давр бошланганини унча ифодаламайди. Булар ғирт депозит банк эди. Банк чиқарадиган бонлар ҳақиқатда тапга ёки ёмби шаклида' банкка қўйилган асл металларнинг қабул қилингап- лиги тўғрисида берилган тилхатлардан иборат бўлиб, уларнинг эга- лари томонидан устига ёзиб берилган тавдирдагина муомалага ки- ритиларди. Лекин Голландияда савдо ва мануфактура ривожлани- ши билан коммерция кредити ва пул савдоси ривож топди ва бу процесс давомида процент келтирадиган капитал сапоат ва савдо капиталига бўйсундирилгап эди. Бу ҳол процент ставкасининг паст даражада эканлигида намоён бўлди. Лекин XVII асрда Голландия, худди ҳозирги Англия сингари, иқтисодий жиҳатдан энг илғор мам- лакат ҳисобланарди. Камбағалликка асосланган эски судхўрлик монополияси у ерда ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетди.
Бутун XVIII аср давомида, Голландия намунасига таяниб, про- цент ставкасини зўрлик билан камайтириш, шу билан процент кел- тирувчи капитални савдо ва саноат капиталига бўйсундирпшни,— аммо бунинг акси эмас,— талаб қилувчи овозлар баралла янгради ва цонунчилик ҳам шу йўлда ишлади. Бунинг асосий тарафдори Англиядаги ҳозирги хусусий банкирлик ишинииг отаси сэр Жозая Чайлд эди. Мозес ва унипг ўғлининг кўплаб тайёр кийимлар тикшп фирмаси «хусусий тикувчилар» монополиясига карши курашда ўзи- нн қай тариқа мақтаётган бўлса, худди шу тариқа Жозая Чайлд ҳам судхўрлар монополиясига қарши дабдабали сўзлар айтмоқда. Худди ана шу Жозая Чайлд айни васқтда инглиз stock jobber * нинг. отасидир. Ост-Индия компаниясининг бу мутлақ ҳукмдори худди шу| тариқа савдо эркинлиги манфаатида апа шу компания моиополиясйЦ 23) «Масалан, ҳатто, Англия дироли Карл II ҳам, «заргарларга» (банкирларнинлЯ салафларига) «жуда катта, 20—30%, судхўрлик процснтлари ва лаж тўлаб турардИД Бундай фойдали иш «заргарларни» қиролга янгидан-янги қарзлар беришга, солидв лардан тушадиган ҳамма киримларни олдиндан пайқаб олишга, ҳар даидай парлалЯ мент субсидиялари амалга оширилиши биланод уларни таъминот сифатида дўлг«| олишга, шунингдек, векселлар, чеклар ва солид ҳужжатларпни сотиб олиш ва гаровяя га олиш учун ўзаро радобат қилишга ундар эдики, амалда ҳамма давлат даромаДт® лари улар цўлидан ўтар эди» (John Francis. History oi the Bank of England Thirdedltlon, vobl I, London, [1848] p. 31). «Банк таъсис этиш илгари ҳам бир неча бор таклиф нилингай < эди. Ниҳоят, у зарур бўлиб долди» (ўтпа жойда 38-бет). «Ланк эғди ёлғиз судхўрлар энс- ‘ плуатация цилаётган ҳукуматга парламент субсидияларини таъминлаш учун - ўртача процертларда пул олиш учунгина керан бўлиб цолди» (ўша жойда, 59-60- бстлар).
* — қимматли цоғозлар савдогарлари. Ред.


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
>9$
ни ҳимоя дилади. Томас Манлига («Interest of Money mistaken») 149 царши У бундай деб ёзади:
«ҚЎРК°Ч судхўрлар тўдаси манфаатларипи ҳимоя қилувчи сифатида у ўзининг асосий батареяси ўтини мен ўзим энг заиф деб ҳисоблаган пуқтага Йўналтиради. У процентнинг айни паст даражада бўлиши бойликнинг сабаби экаплигини тўғридан-тўғри ипкор қилади ва бу нарса фақат бойликнинг оқи- бати холос, деб ишонтиришга уринади» («Traites sur le Commerce etc.» 1669. Trad u its de 1 anglois, Amsterdam et Berlin, 1754, pt 120). «Агар савдо мамлакатии боиитадиган восита экан ва агар процентнинг камайиши савдони кенгайтир- са, У ҳолда процентнинг пасайиши ёки судхўрликнинг чекланиши, шак-шуб- хасиз, миллатни бойитишнинг асосий самарали сабабидир. Айни бир вақтда айпп бир нарсанинг ўзи маълум бир шароитда сабаб, бошқа бир шароитда эса натижа бўлиши мумкин деб тасдиқлашда умуман ҳеч қандай бемаъпи- лпк йўд» (ўша жойда, 155-бет). «Тухум товуқнипг сабабчиси, товуқ эса ту- хумнинг сабабчисидир. Процентнинг пасайиши бойликни ошириши мумкинг бойликпинг ошиши эса процентнинг янада кўпроқ пасайишининг сабаби бў~ лпши мумкин» (ўша жойда, 156-бет). «Мен — меҳнатсеварлик ҳимоячисиман, мепинг рақибим эса ялқовлик ва бекорчиликпи яхши кўради» (ўша жойда, 179-бет).
Судхўрликка қарши бу шиддатли кураш, процент келтирадиган капитални саноат капиталига бўйсундириш борасидаги бу талаб- лар капиталистик ишлаб чиқаришнинг бу шароитларини ҳозирги замои банк ишлари формасида амалга оширган органик ҳосилалар- пппг олдиндап хабар берувчи пишоналаридирки, бунда ҳозирги за- моп банк иши, бир томондан, ишлатилмай ётгаи ҳамма пул резерв- ларини бир жойга йиғиб ва пул бозорига чиқариб, судхўрлик капи- талиии мопополия бўлишдан маҳрум қилади, иккинчп томопдатқ кредит пуллар яратиш йўли билан асл металлар монополиясининг ўзипи ҳам чеклаб қўяди.
XVII асрнинг охирги учдан бир қисмида ва XVIII асрпипг бош- ларида бапк ишига доир ҳамма инглизча асарларда ҳам, худди Чайлддаги сингари, судхўрликка қарпш ҳужумларни, савдо, сапоат ва давлатни судхўрликдап озод цилиш талабларини учратамиз. Шу билан бир цаторда — кредитнинг, асл металларии демонополизацпя қплишпинг, уларни ^оғоз пуллар билап алмаштириш ва шунга ўх- шашларнинг ажойиб таъсирига доир ҳудудсиз хомхаёлларни кўра- миз. Англия ва Шотландия банкларининг асосчиси шотландиялик ^ильям Патерсоннинг Ло Бирипчи150 титулини олишга шубҳасиз Ҳаци бор.
п Апглия банкига қарши «ҳамма заргарлар ва гаровга цўювчилар қаттиқ 1 ?^“фарёд кўтардилар» (Macaulay. «The History of England» Vol* IV. London, p. 499).
c «Дастлабки ўн йил ичида бапк катта қийинчиликлар остида кураш олиб четдап қаттиқ душманлик бор эди; унинг банкнотлари ўзининг номи- Қийматидан анча паст қабул қилинар эди... «заргарлар» (асл металлар савдо цилиш уларнинг цўлида энг оддий банк ишлари базиси бўлйб 6ai?UVr ^нларди) банкка қарши цаттиқ ғаламислик цила бошладилар, чунки тУфайли ул'арнинг операциялари қисқариб кетди, уларнинг чўтлаш про- Ти яасайиб кетди, давлат билан қиладиган операциялари эса уларнинг апа Рақиблари қўлига ўтди» (John Francis, цитата келтирилган асар, 73-бет).


600
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
Англия банки таъсис этилгунга қадар, 1683 йилда, миллий Кре- дит бапки очиш плани вужудга келган эди, упинг мацсади шундан .иборат эдики, "•*-
«агар ишнинг кўзини биладиган одамларнинг товарлари кўп бўлса, бу товарларни зарарига сотиш ўрпига, то қулай бозор топгунларича, ана шу банк ёрдамида ўз товарларини са^лашга цўя оладиган ва ҳаракатсиз ётган запас- лари ҳисобидан кридит ола оладиган, ўз хизматчиларига иш бера оладиган ва ўз корхоналарини кенгайтира оладиган бўлсинлар»151.
Кўп ҳаракатлардан кейип бу Кредит банки, ниҳоят, Девошпир- хаусдаги Бишопсгейт-стритда очилади. Бу баик гаров қўйиладиган товарлар эвазига улар ^ийматининг 3Д қисми мивдорида сапоатчи- лар ва савдогарларга векселлар билан қарз берар эди. Бундай век- селларнинг муомалада бўлишини таъминлаш учун соҳибкорлик- нинг ҳар соҳасида маълум бир сондаги кишилар жамият бўлиб бирлашар эдилар, вексели бор ҳар бир киши бу векселлар эвазига худди нақд пул тўлагандаги сингари, осонлик билан товар олиши мумкин эди. Баик ишинипг боришини унчалик яхши деб бўлмас эди. Механизм ниҳоятда мураккаб эди, товарларнипг баҳоси тушиб кетгудай бўлса, хавф-хатар жуда ка\тта эди.
Англияда ҳозирги замон кредит ишининг ташкил топишига на- зарий жиҳатдан кўмаклашган ва унга ҳавас уйғотган бу асарлар- нинг чинакам мазмунини чуқур ўйлаб кўрсак, биз уларда процент- лар келтирадиган капитални ва умуман ссудага бериладиган ҳар хил ишлаб чиқариш воситаларини капиталистик ишлаб чиқариш усулига бўйсундириш талабидан бошқа ҳеч иарсани тополмаймиз- ки, бундай бўйсундириш капиталистик ишлаб чиқариш усулининг шартларидан биридир. Агар фақат ибораларгагииа эътибор беради- ган бўлсак, сен-симончиларнипг бапк ва кредит хомхаёллари би- лап булар орасида ҳатто айрим ифодаларда ҳам кўпинча кишини ҳайратда қолдирадиган ўхшашлик бор.
Физиократларда cultivateur чинакам деҳқонни эмас, балки йирик ижарачини ифода қилгапидек, Сен-Симонда, баъзи ҳолларда эса унинг шогирдларида ҳам, traivailleur ишчипи эмас, балки саноат ва савдо капиталистини ифодалайди.
«Travailleur ёрдамчиларга, хизматчиларга, игичиларга муҳтожлик ^сезади; у ацллп, моҳир ва содиқ ёрдамчиларни цидиради, у буларни ишга қўяди ва уларнинг меҳпати унумлидир» («Religion saint- simonienne. Economic politique et Politique». Paris, 1831, p. 104).


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
601
катта тафовут бор!24). Ҳозиргина цитата келтирилган жойдан кў- риниб турибдики, Сен-Симон изидан борувчиларда ҳам саноат капиталисти travailleur par excellence* бўлиб цолаверади. Уларнипг асарларини танқидий нуқтаи назар билан ўциб чиқар эканмиз, экс- сен-симончи Эмиль Перейр томонидан асосланган Credit Mobilier 152 уларнииг кредит ва банк орзуларипинг амалга ошиши эканлигига ажабланмаймиз, лекин бу форма кредит системаси ҳам, йирик са- поат ҳам ҳали ҳозирги замон даражасигача ривожланмаган Фран- ция каби мамлакатдагина ҳукмрон бўлиши мумкин эди. Англия ёки Америкада бундай ҳолнинг бўлиши мумчшн эмас эди. «Doctrine de Saint-Simon. Exposition. Premiere annee. 1828—1829» 3-me ed. (Paris, 1831) нинг бошқа жойларида Credit МоЬШег’нинг куртаклари бор. Афтидан, банкир кредитини капиталист ёки хусусий судхўрга қара- ганда анча арзонга берса керак. Демак, бу банкирлар
«саноатчиларга маблағларни апча арзон, яъни қарз олувчиларни танлаш- да тез хато қилиши мумкип бўлган ер эгалари ва капиталистларга нисбатан аича паст процентда беришлари мумкин» (202-бет).
Лекин авторларнинг ўзлари изоҳда бундай қўшимча қиладилар:
«Бекорчилар билан travailleurs ўртасида бапкирларнинг воситачилик қи- лишидап келадиган наф кўпинча шу туфайли баравар бўлиб ва ҳатто йўқ бўлиб кетадики, бизпинг уюшмаган жамиятимиз худбинликка ҳар хил алдам- чплик ва шарлатанлик формаларида ўзини намоён қилишга йўл қўяди; бан- кирлар бекорчиларни ҳам, travailleurs’HH ҳам жамият зиёнига эксплуатация цилиш учун кўпинча улар ўртасига суқилиб киришади».
«Travailleur» бу ерда «сапоатчи капиталист» ўрпига цўйилгахг.. Лекип ҳозирги баиклар цўлидаги маблағнп фақат бекорчи киши- лар маблағи деб қараш бутунлай нотўғри. Биринчидан, бу капи- талпипг шундай бир қисмики, упи сапоатчилар ва савдогарлар эркип ҳолда, пул шаклида, ўзипинг ишлатилишипи кутаётган пул резерви ёки капитал сифатида сацлайдилар,— демак, бу бекор ётгап капитал бўлиб, аммо бекорчилар капитали эмас. Иккинчидан,. умумап ҳар қандай даромадлар ва тўпланган пулларни катъиян ёки вадтинча жамғариш учуп белгилапгап қисми ҳам шунга кира- Ди. Банк системаси характерини белгилаш учун бу ҳар иккала Цисм ҳам муҳимдир.
г ) Маркс цўлёзмасини дайтадан ишлаганида эди, шуб^асиз, бу жойни жуда ўЗ- “Ртириб юборган бўлур эди. Бунга Фраццияда иккинчи империя замонида энс-сен- -"л’ончилар ўпнаган роль таъсир этган. Маркс худди аиа шу сатрларни ёзган пайтда Рапцияда жахонни дутқаришни ўзига вазифа қилиб олган ана шу мактабнинг кре- ми?--Хомхаёллари ғалати тасодиф туфайли спекуляция шаклида мисли кўрилмаган Иеп Да кепг тарқалган эди. Кейинчалик Маркс Сен-Симоннинг даҳоси ва эпцикло- ич1с к а1^л-заковати ҳақида катта завц билан гапирган эди. Агар Сен-Симон ўзининг ЎРтя аса»лаРида буржуазия билаи Францияда эндигина пайдо бўлаётган пролетариат буп,ас,Идаги зиддиятни инкор қилган ва агар у ишлаб чиқариш билан машғул бўлган г,и и7азиянинг биР «исмини travailleurs, қаторига дўшган бўлса, бу ҳол капитал вартп Мсх.натни яраштиришга интилган Фурье дарашларига мувофиқ қелади ва ўша бу агц Франциянинг идтисодий ва сиёсий аҳволи билан изоҳланади. Агар Оуэн бцр 1хатДан анча чуцуррод фикр юритган экан, бу фақат шунинг учунки, бу бошқа нетгтпароитда’ саноат революцияси даврида ва синфий зиддиятлар жуда кескинлашиб * Даврда яшаган. Ф. Э.
асосап юмугачи. Ред.


602
БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
Лекин асло эсдан чиқармаслик керакки, биринчидан, асл метал- лар шаклидаги пуллар асос бўлиб қолади, кредит иши ўз табиати- га кўра %еч цачон ундан қутула олмайди. Иккинчидан, кредит сис- темаси ижтимоий ишлаб чиқариш воситаларига хусусий шахслар монополиясини (капитал ва ер мулк шаклидаги) назарда тутадики, кредит системасинииг ўзи, бир томондан, капиталистик ишлаб чи- цариш усулининг имманент формасидир, иккинчи томопдан — ка- питалистик шплаб чиқариш усулининг ривожланиб, унипг учун мумкин бўлган формалдрдап эпг юксак ва охирги формасига ет- казувчи ҳаракатлантирувчи кучидир.
1697 йилдаёқ «Some Thoughts of the Interest of England» асари- да цайд қилингапидек, банк системаси, ўзининг формал ташкил эти- лиши ва марказлаштирилиши жиҳатидан, умуман капиталистик ишлаб чиқариш усули вужудга келтирадиган эпг моҳирона ва му- каммал ижоддир. Аиглия банки каби муассасанинг савдо ва сапоат устидан ғоят катта ҳукмроплиги ҳам шундап келиб чиққапдир, ва- ҳоланки савдо ва саноатпипг чинакам ҳаракати бапкпипг таъсири доирасидан мутлақо четда бўлиб, у бу ҳаракатга жуда ҳам пассив мупосабатдадир. Банк системасида албатта, ижтимоий ҳисобчилик ва ишлаб чиқариш воситаларини ижтимоий миқёсда тақсимлаш формаси ифодаланган бўлса ҳам, лекин бу формадир, холос. Биз юқорида кўриб ўтганимиздек, ҳар бир айрим капиталистпипг ёки ҳар бир айрим капиталнинг ўртача фойдаси ана шу капитал бево- сита ўзлаштирадиган қўшимча меҳпат билая эмас, балки жами ка- питал ўзлаштирадигап жами кўшимча меҳпат миқдори билап бел- гплападики, ҳар бир айрим капитал ўз дивидеидипп жами капитал- га ўзи қўшгап ҳиссага пропорционал миқдорда ўшандан олади. Капиталнинг бу ижтимоий характери кредит ва банк системаси мукаммал ривожлангандагина апа шу система воситасида тўла-тў- кис амалга ошади. Иккинчи томопдан, банк системаси янада олға боради. У жамиятнииг ҳамма бўш ва ҳатто ҳали потепциал, ҳали актив ҳаракатда бўлмагап капиталини сапоат ва савдо капиталист- лари ихтиёрига беради, бунда кредит берувчи ҳам, бу капитални вшга солувчи шахс ҳам унииг эгаси ёки ишлаб чидарувчиси эмас- дирлар. Шу тариқа, бапк системаси капиталпинг хусусий характе- рини йўқотади ва ўзида, аммо ёлғиз ўзидагппа, капиталнинг ўзини йўцотиш хусусиятипи сақлайди. Банк иши хусусий капиталистлар ва судхўрлар цўлидап капитал тацсимотини алоҳида соҳибкорлик сифатида, ижтимоий функция сифатида тортиб олади. Лекин шу туфайли банк ва, кредит айни бир замопда капиталистик ишлаб чицаришпи ўз чегарасидаи ташқарига чиқарувчи энг кудратли бир восита ҳамда кризислариинг ва ғирромликнинг энг кучли таянчла- ридан бири бўлиб цолади.


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАП ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
603
заси билан зиддиятда бўлган бу характер оқибат патижада ҳамма- вакт нарса шаклида, бошқа товарлар билап бир қаторда алоҳида товар шаклида ифодалавиши лозим.
Лекип, ҳеч дандай шубҳа йўқки, кредит системаси капиталис- гпк ишлаб чиқариш усулидан ассоциациялаштирилган меҳнат иш- лаб чидарипш усулига ўтиш пайтида кучли восита бўлиб хизмат дплади,—- лекип ишлаб чиқариш усулипинг ўзида содир бўладиган бошқа буюк оргаиик ўзгаришлар билап бирликда олганда, фацат бпр элемент бўлиб хизмат цилади. Аксинча, кредит ва банк шпи- iji'iur социалистик маъиодаги мўъжизали кучи ҳадидаги хомхаёл капиталистик ишлаб чиқариш усулини ва унинг формаларидан би- рп бўлган кредит ишини тамомила тушунмасликдан келиб чиқадп. Модомики ишлаб чиқариш воситалари капиталга айланмай долган экап (бу эса ерга хусусий мулкчиликнинг ҳам йўқ бўлиши демак- дпр), У Ҳолда кредитнинг ўзи ҳеч қандай маъиога эга бўлмайди,— бупи ҳатто сеи-симончилар ҳам тушунгаплар. Иккинчи томопдаи, капиталистик ишлаб чиқариш усули мавжуд экап, унипг шакллари- дан бири бўлгап процент келтирувчи капитал ҳам мавжуд бўлаве- ради ва ҳадиқатда унинг кредит системасипипг базисипи ташкпл этади. Пулни йўқ қилиб, товар ишлаб чиқаришии сақлаб қолмоқчп бўлгап Прудон каби сенсациоп ёзувчигина25) майда буржуазияиияг эзгу ниятларини мавҳум амалга оширишдек, «текин кредит» 153 ка- бп бемаъни хомхаёлни яратишга қобил эди.
«Religion saint-simonienne Economie politique et Politique» (Paris, 1831) нинг 45-бетида қуйидагиларни ўқиймиз:
«Бировлар саиоат қуролларига эга бўлиб, уларни ишлата билиш добилия- тига ҳам, хоҳишига ҳам эга бўлмагаплар, бошқалар эса меҳнатсевар кишилар^ бўлиб, меҳнат қуролларига эга бўлмаганлар; жамиятда кредитнинг мақсадп бу 1\уролларпи биринчиларнинг, уларнинг эгаларининг, қўлидан олиб, иккин- чпларнинг, уларни ишлата биладиганларнипг, қўлига мумкип қадар осон йўл билан беришдир. Қайд қилиб ўтамизки, бу таърифга биноан, кредит мулкнинг ташкил топишига асос солган усулпинг оқибатидир».
Демак, кредит мулкнилг аниқ ташкил топиши билап биргалнк- да йўдда чиқади. Сўигра, 98-бетда бундай дейилади:
ҳозирги банклар «ўз вазифасини улардан мустадил равишда иш олиб бо- рувчи корхоналар вужудга келтирадиган ҳаракат изидан бориш деб ҳисоб- лайдилар, лекин бу ҳаракатга ўзлари туртки беришга сира ҳам интилмайди- лар; бошқача айтганда банклар ўзлари капитал ссуда берадиган travailleurs’ra писбатан капиталистлар ролипи ўйнайдилар».
Банклар корхоналарга раҳбарликни ўз қўлларига олишлари ло- зим ва
«улар бошқарадиган муассасаларпипг ҳамда улар ташаббуси билан дили- вадиган ишларнинг кўплиги ва фойдалилиги билан» (101-бет).
а>кралиб туришлари лозим, дегаи фикриинг ўзида Credit Mobilie яШирин шаклда мавжуддир. Константен Пеккёр ҳам, банклар (сен-


604
БЕШИНЧИ БУЛИМ. ФОЙДАНИНГ БЎЛИНИШИ
симоичилар Systeme general des banques * деб атайдиган нарса) «ишлаб чиқаришни бошқаришлари керак» деб талаб қилади. Уму- ман Пеккёр гарчи анчагина радикалроқ бўлса ҳам, ҳақиқатда сен- симончидир. У истайдики,
«кредит муассасаси... миллий ишлаб чиқаришнинг бутун ҳаракатини бош- қарадиган бўлсин».—«Истеъдоди ва хизматлари бор камбағал кишиларга маб- лағ қарз бера оладиган миллий кредит муассасаси тузиб кўринг-чи, лекин бу қарз олувчиларни ишлаб чиқаришда ва истеъмолда қатъий бирдамликка маж- бур этилмасин, аммо, аксинча, улар ўз айирбошлашлари ва ўз ишлаб чида- ришларини ўзлари белгилашларига имкон берилсин. Бу йўл билан сиз фақат эндиликда хусусий банклар эришган ҳолларгагина: анархияга, ишлаб чидариш билан истеъмол ўртасидаги уйғунсизликка, бировларнинг тўсатдан хонавай- рон бўлиши ва бошқаларнинг тўсатдан бойиб кетиши каби ҳолларга эриша- сиз; шундай цилиб, сизнинг муассасангиз циладиган иш бировлар учун яра- тилган бойлик суммаси бошқалар ҳиссасига тушадиган бахтсизлик суммасига тенг бўлишдан ҳеч қачон нарига ўтмайди... Сиз қарз бериб ёлланма ишчилар- га ёрдам цилар экансиз, бу билан худди ҳозир уларнинг капиталистик хўжа- йинлари цилаётгандай, уларнинг ўзаро рақобат қилишларига имконият яратиб берасиз». (G. Pecqueur. Theorie nouvelle d’Economie sociale et Politique etc». Paris, 1842. p. 433—434).
Биз кўриб ўтдикки, савдогарлик капитали ва процентлар келти- радиган капитал — капиталнинг энг эски формаларидир. Лекип иш- нинг ўз табиатидан келиб чиқадики, халқ тушунчасида процент- лар келтирадиган капитал капиталнинг par excellence ** формасида майдонга чиқади. Савдогарлик капитали доирасида воситачилик фаолияти ўрин олади, унииг қандай — хоҳ алдамчилик, хоҳ меҳ- нат ёки бошқа бир нарса деб баҳоланишига царамай, воситачилик фаолияти ўрин олади. Аксинча, процентлар келтирадиган капитал- да капиталнинг ўз-ўзини тиклаш характери, ўз-ўзидан ўсувчи ций- мат, қўшимча қиймат ҳосил қилиш яширин сифат тариқасида соф шаклда ифодалангандир. Худди мана шунинг учун ҳам, айниқса са- ноат капитали ҳали ўзинииг тўла тараққиётига етмаган, масалан Франция каби мамлакатларда сиёсий иқтисоднинг ҳатто баъзи бир намояпдалари процеит келтирадиган капитални капиталнинг асо- сий формаси деб ҳисоблайдилар, ер рептасига уиипг турларидап бири дебгина қарайдилар, чунки бу ерда ҳам ссуда формаси ус- туилик қилади. Бунипг натижасида капиталистик ишлаб чиқариш усулипипг ички тузилиши тамомила нотўғри тушунилади, ср ҳам худди капитал сингари, фақат капиталистларга ссудага берилиши бутунлай назардан тушириб қолдирилади. Пул ўрпига ишлаб чида- риш воситалари in natura, масалап, машиналар, саноат бииолари ва ҳоказолар царзга берилиши мумкин, албатта. Лекин бунда улар муайян пул суммасидан иборат бўлади ва агар процентдан ташқа- ри яна эскиришни қоплаш учуп маълум сумма тўланадигап бўлса, бу ҳол капиталнинг ана шу элементларининг истеъмол қийматидан, ўзига хос натурал формасидан келиб чиқади. Бу ерда ҳал қилувчи масала яна шундан иборатки, улар бевосита ишлаб чиқарувчига ссу-
* — банкларнинг умумий системаси. Ред.
** — асосий. Ред.


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
605
дага бериладими,— бу ҳолда лоақал ана шу ссуда берилгап соҳада капиталистик ишлаб чиқариш усулипинг йўқлиги назарда тутила- ди,-— ёки улар саноат капиталистига ссудага бериладими, бу ҳол эса худди капиталистик ишлаб чиқариш усули базисида фараз қилина- ц1. Якка тартибда фойдаланиш учун уйлар ва ҳоказоларпи царзга бсришни бунга қўшиш япада ноўрин ва беъманиликдир. Ишчилар спифииипг бу шаклда ҳам алданилиши ва бунинг устига ўтакетган царажада алданилиши ҳаммага маълум бир фактдир, лекин ишчини ,j прикчилии воситалари билан таъминловчи майда савдогар ҳам айни пгу ишни қилади. Бу ишлаб чиқариш процессининг бевосита ўзида килииадиган биринчи эксплуатация билан ёнма-ёп борадигаи иккин- чи эксплуатациядир. Сотиш билан ссуда бериш ўртасидаги фаркпинг бу ерда, шубҳасиз, аҳамияти йўқ ва у ғирт формал фарцдир ва, юқорида кўрсатиб ўтилганидек*, ҳодисаларнинг чинакам боғлапи- шипи тамомила тушунилмаган тавдирдагииа бу фарқ аҳамиятли бў- либ кўрипади.
Савдо сипгари, судхўрлик ҳам мавжуд ишлаб чиқариш усулини эксплуатация цилади, упи барпо қилмайди, унга ташди томоидан- гппа мупосабатда бўлади. Судхўрлик бу ишлаб чиқариш усулипи кайта-цайта эксплуатация қилиш имкониятига эга бўлиш учун уни фацат сақлаб цолишга ҳаракат қилади; судхўрлик консерватив бў- либ, мавжуд ишлаб чиқариш усулини фақат жуда ҳам ачинарли бир ҳолатга етказади. Йшлаб чиқариш элементлари ишлаб чиқа- рпш процессига товар сифатида қанчалик кам кириб ва упдан то- вар бўлиб чиқса, уларпинг пулдап келиб чиқиши шунчалпк кўп даражада алоҳида бир акт бўлиб кўрипади. Ижтимоий такрор иш- лаб чидаришда муомаланипг ўйнайдиган роли цанчалик аҳамиятсиз бўлса, судхўрлик шунчалик кўп равнақ топади.
Пул маблағларииинг алоҳида маблағ сифатида ривожланиши факти судхўрлик капиталига нисбатап шуии билдирадики, судхўр- лпк капитали ўзинипг ҳамма талабларига пул талаблари шаклида эришади. Мазкур бир мамлакатда ишлаб чиқариш цанчалик кўп 11а?урал ҳолда қолса, демак, истеъмол қиймати билан қанчалик кўп Чс1аралапса, судхўрлик капитали шунчалик кўп ривожлаиади.
Судхўрлик икки хил роль ўйпаганлигидан: биринчидап, савдо- Гарлик капитали билан бир қаторда умумап мустақил пул маблағ- яратганидан, иккинчидан, меҳнат шароитларини ўзиники қи- • олгапидап, яъпи эски меҳнат шароитлари эгалариии хонавай- vxjTI т^илганидан, у саноат капиталига зарур шаропт яратпб бериш эпг кучли воситадир.
ЎРТА АСРЛАРДА ПРОЦЕНТ
Да ва^1КИП ЎРта асрларда аҳоли нуқул деҳдонлар эди. Аҳоли бундай бўлган- буГ°Дализм Ре>кимида савдо-сотид кам бўлар эди ва демак фойда ҳам —Шупииг учун ўрта асрларда судхўрлик ҳақидаги қонунлар- У Томнинг 339-344- бетларига қаралсин. Ред.


606
БЕ1ПИНЧИ БЎЛИМ. ФОЙДАНИНГ БУЛИНИШИ
нинг ўзига хос ҳақ томонлари бор эди. Бунинг устига деҳқончилик мамлака- тида киши камбағаллашиб қолган ёки бирор-бир бахтсизлик сабабли бошига кулфат тушган ҳоллардан бошқа вацтларда жуда камдан-кам пул қарз олар эди... Генрих VIII процент олишни 10 процент билан, Яков 1—8 процепт билап, Карл II—6 процент билан, Анна—5 процент билан чеклаб қўйган эди. У пайтларда т^арз берувчилар юридик жиҳатдан бўлмаса ҳам, амалда монопо- лист эдилар, шунинг учун ҳам уларни, бошқа мопополистлар сингари, чеклаб ^ўйиш лозим эди. Бизнинг замонда фойда нормаси процент ставкасини тар- тибга солади, ҳолбуки у пайтларда процент ставкаси фойда нормасини тар- тибга солар эди. Агар кредитор юқори процент ставкаси билан савдогарни машавдатга солиб қўйса, у ҳолда савдогар ҳам ўз товарларига янада юқори фойда нормасини қўйишга мажбур бўларди. Шундай цилиб харидорлар ҳамё- пидан кўпроқ пул чиқарпб олиниб, савдогарга пул қарз берган кредитор хамёнига солинарди» (Gilbart. «The History ana Principles of Banking». London, 1834, p. 163, 164, 165).
«Менга айтишларича, эндиликда ҳар йили Лейпциг ярмаркасида 10 гуль- ден олинар, бу эса юзга 30 ни ташкйл этар эмиш154, баъзилар бунга Наумбург ярмаркасини ҳам қўшишадики, бунда юзга 40 бўлади; бошца жойда бундан ҳам кўпроқ олишадими-йўқми, мен буни билмайман. Бу шармандалик-ку, жин урсин, у оқибат натижада нимага олиб боради!.. Энди Лейпцигда кимнинг 100 флорини бўлса, у киши ҳар йили 40 флорин фойда олади, бу — бир йилда битта деҳқон ёки битта шаҳарликни ютмоқ демакдир. Агар унинг 1000 флори- ни бўлса, ҳар йили 400 флорин фойда олади, бу — бир йилда битта рицарпи ёки битта бой дворяппи ютмоц демакдир. Агар упинг 10 000 флорини бўлса, у ҳолда ҳар йили 4000 флорин фойда олади, бу эса —бир йилда битта бой графпи ютмоқ демакдир. Агар унинг, катта савдогарларда бўлгани сингари, 100 000 флорини бўлса, у ҳолда у ҳар йили 40 000 флорин фойда олади,— бу бир йилда катта бой князни ютмоқ демакдир. Агар унинг 1 000 000 флорини бўлса, у ҳолда у ҳар йили 400 000 флорип фойда олади, бу — бир йилда катта бир қиролнп ютмоқ демакдир. Бунинг учун на унинг ҳаётига, на унинг мол- мулкига ҳеч цандай хавф-хатар туғилмайди. У ҳеч қандай иш қилмайди, печ- ка ёнига ўтириб олиб, олма пиширади. Бас, бу қароқчи ўз уйида креслода ўтириб олиб 10 йил ичида бутун дунёпи ютиб юбориши мумкин». («An die Pfarrherrn wider den Wucher zu predigen», 1540. In: Dor sechste Theil der Bucher des ehrnwirdigen Herrn Doctoris Martini Lutheri. Wittembergk, 1589 (S. 312].)
«Ўн беш йил илгари меп судхўрликка қарши ёзган эдим, чупки у ўша вақтдаёқ шундай куч касб этган эдики, мен яхшиликка умид боғламагап эдим. Ўшандан бери судхўрлик шу қадар кўкларга кўтарилдики, эндиликда айб, гуноҳ ва шармандалик бўлиб ҳисобланмай, балки хайр-эҳсон ва шараф иши деб улуғланмоқдаки, гўё у одамларга буюк меҳр-оқибат ва христианлик шаф- ^ати кўрсатаётгандай. Модомики шармандалик шараф деб ва айб савоб деб ҳисобланаётган экагг, дардингни кимга айтасан?» («An die Pfarrherrn wider den Wucher zu predigen. Vermanung». Wittemberg, 1540).
«Яҳудийлар, ломбардчилар, судхўрлар ва қонхўрлар бизнинг бирипчи банкирларимиз, бизпинг дастлабки ҳаннотларимиз эдики, уларнинг касбини шармандайи-шармисор цилмоқ керак... Кейинчалик уларга лондонлик заргар- лар цўшилдилар. Умуман... бизпинг дастлабки банкирларимиз... жуда ҳам ярамас компания эди, улар хасис судхўрлар, тошюрак цонхўрл^р эди» (D. Hardcastle. «Banks and Bankers». 2nd ed., London, 1843, p. 19, 20)*


XXXVI БОБ. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР
607
лар эдики, қадим замонларда Афинада ва умуман Грецияда шундай қили- парди. 1308 йилда Ганзедаги Брюгге шаҳридаёқ суғурта ҳақи бор эди» (М. Augier. «Du Gredit public etc.». Paris, 1842, p. 202 — 203).
XVII асрнинг охирги учдан бир цисмида, ҳали ҳозирги замон кредит системаси ривожланмаган бир пайтда ҳатто Англияда ер эгаларига, демак, умумаи бойлик истеъмол қилувчилар намояпла- ларига қарзлар берпш нақадар кўп бўлганлиги, дастлабки инглиз савдогарларидан бири бўлибгина қолмай, балки ўз замонасипинг эпг кўзга кўринган назариётчи-иқтисодчиларидан бири бўлган сэр Дадли Hope асарларпдан ҳам кўриниб турибди.
«Бизнинг мамлакатимизда процент билан қарзга бериладиган пулларнинг кўп деганда ўндан бир қисми ўз соҳибкорликларида бу қарзлардан фойдала- падиган савдо кишиларига берилган; кўп ҳолларда пул зеб-зийнат олиш учун, жуда катта ер мулклари бўлса ҳам, лекин ўз ер мулкларидан келадиган да- ромадларни бу даромад улар қўлига тушишидан кўра тезроқ сарф қиладиган ва ўз мулкидап оирор нарсани сотишни истамай, ўз ер мулкларини гаровга цўйишни афзал кўрадиган кишиларнинг харажатларини цоплаш учун бери- лади» («Discourses upon Trade». London, 1691, p. 6, 7).
XVIII асрда Польшада:
«Варшава векселлар билан жуда катта операциялар ўтказар эди, лекин бунинг негизи ва вазифаси асосан варшавалик банкирларнинг судхўрлик ман- фаатларига хизмат қилишдан иборат эди. Улар 8 ва ундан кўпроқ процент билаи исрофгар аъёнларга қарз бера олиш учун пул топиш мақсадида чет элдан in Blanco вексель кредити, яъни ҳеч дандай товар савдосига асослан- маган кредит цидириб топишар эди; шунга царамай, чет эл трассатлари ана шу вексель найрапглари яратган тўловлар тушишда давом этганда ҳам бу векселларни чидам билан акцепт цилар эдилар. Теппер каби банкир ва катта ишопчга сазовор бўлган варшавалик бошда банкирлар банкрот бўлганларида бу трассатлар жуда катта зарар кўрдилар» (J. G. Busch. «Theoretisch- praktische Darstellung der Handlung etc.». 3. Aufl., Band II, Hamburg, 1808, S. 233).
ПРОЦЕНТНИ ТАҚИҚЛАШДАН 4EPKQB КЎРАДИГАН МАНФААТЛАР
«Процент олишни черков тақидлаб цўйди; лекин у муҳтожлик туғилган- Да ўзига ёрдам учун мулк сотишни тақиқламади; қарзни тўлагунга қадар маълум муддатгача бу мулкни царз берувчига беришни ҳам тациқламади, токи карз берувчи қарзни таъминлаш учун бу мулкка эга бўладиган ва, шу- нпнгдек, токи бу мулк унинг цўлида тураркан, ундан фойдаланиб, берган £сУДа пули учун мукофот оладиган бўлсин... Черковнинг ўзи ёки унга мансуб булган коммуналар ва pia corpora* бундан, айниқса салб юришлари пайтида, 'кУДа катта фойда кўрдилар. Шу туфайли миллий бойликнинг бунчалик катта tyiCMn «ўлик дўл» деб аталадиганлар ихтиёрига тушди, айнидса шунинг ^чунки, яҳудийлар бу усулда судхўрлик ишларини олиб боролмас эдилар, чУнки бундай мустаҳкам гаровга эгалик қилишни яшириб бўлмас эди... Про- ^пт тақидланмагаида эди, черковлар ва монастирлар ҳеч қачон ўз қўлларига 'Упчалик бойлик тўплай олмаган бўлур эдилар» (ўша жойда, 55-бет).
тавфиқли корперациялар. Ред.


608 ]
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ
ҚЎШИМЧА ФОИДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АИЛАНИШИ
УТТИЗ ЕТТИНЧИ БОБ ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
609
га эътироз билдириб, ерга мулкчиликнинг ва деҳқончиликпинг формалари ҳам бўлган ва ҳозир ҳам бор, десалар, бизнинг 'гаДЦВД0ТИМИЗ учун бунинг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Бундай эъти- р0з цишлоқ хўжалигидаги капиталистик ишлаб чиқариш усулини па ер мулкнинг шу цишлоқ хўжалигига мувофиқ формасиии тари- хпй категориялар деб эмас, балки абадий категориялар деб қарай- in ran иқтисодчилар учун аҳамиятли бўлиши мумкин.
Бизга ер мулкнинг ҳозирги замюн формасини ўрганиш шунинг учун зарурки, вазифа умуман қишлоц хўжалигида капитал ишла- гилганда пайдо бўладиган муайян ишлаб чиқариш ва айирбошлаш муносабатларини ўрганишдап иборатдир. Бусиз капитал анализи тўла бўлмай қолар эди. Шундай цилиб, биз капитални соф деҳқон- чиликка, яъни аҳолининг тирикчилигига кетадиган асосий ўсимлик маҳсулоти ишлаб чиқаришга ишлатилиши билангина чекланамиз. Биз: буғдой ишлаб чиқаришга, дейишимиз мумкин эди, чунки буғ- дой капиталистик жиҳатдан тараққий қилган ҳозирги замон халқ- ларининг асосий озуцасидир. (Ёки, деҳцончилик ўрнига конларни мисол қилиб олиш мумкин эди, чунки бунда ҳам ўша цонунлар амал цилади.)
А. Смитнинг катта хизматларидан бири шуки, у бошқа хил қиш- лоқ хўжалик маҳсулотлари, масалан, зиғир, бўёқ ўтлари ишлаб чи- каришга, мустақил чорвачилик ва ҳоказоларга солинган капитал- даи олинадиган ер рентаси цандай қилиб асосий озиқ-овқат маҳсу- логини ишлаб чиқаришга солинган капитал берадиган ер рентаси бвлан белгиланишини кўрсатиб берди 155. Ҳациқатан ҳам, А. Смит- даи кейин бу бобда олға қараб бир цадам ҳам босилгапи йўқ. Биз чсгаралаш ёки қўшимча қилиш учун эслатиб ўтишимиз мумкин бўлган нарсаларнинг ҳаммаси бу масалага эмас, балки ер мулкни мустақил равишда қараб чиқишга тааллуқлидир. Буғдой етишти- ришга аталган ерга алоқадор бўлмаган ер мулкка келсак, биз бу тўгрида ex professo* сўз юритмаймиз, лекин баъзан уни мисол таридасидагина тилга олиб ўтамиз.
Тўлароқ бўлсин учун шуни айтмоқ керакки, бу ерда ер деганда сУв ҳам кўзда тутилади, чунки сувнинг ҳам мулкдори бор, ўзи ҳам еРга царашли нарса.
Ер мулки маълум шахсларнинг муайян ер участкаларини фақат уз ихтиёрларидаги танҳо ирода соҳалари тариқасида тасарруф қи- Лпшни монополия цилиб олишларини кўзда тутади26). Ана шундай
*Г7Лахсус- Реа-
бўпит 1егелнинг хусусий ер мулк тўғрисидаги муҳокамасидан кулгилирод нарса ciifhn11 МУМКИН эмас. Инсон шахс сифатида ўз иродасини ташқи табиатнинг жони хУс^и?а Ҳақиқатга айлантирмоғи керак, шунинг учун ҳам бу табиатни ўзининг пКИЙ мУл*<идай тасарруф дилмоғи керак. Агар «шахснинг», — шахс сифатидаги амзпгИНг* таъРифи шундай бўлса, бундан, ҳар бир киши ўзини шахс сифатида ошиРиш учун ерни тасарруф қиладиган мулкдор бўлиши керак, деган хулоса Ғегеп ЧИ1^аДи- Ерга эркин хусўсий мулкчилик — ядиндагина пайдо бўлган факт,— 1П1шйиИнг Фикрича, муайян ижтимоий муносабат эмас, балки шахс сифатидаги °«’пппп-?нг <<табиатга» муносабати, инсоннинг барча нарсаларни ўзиники қилиб 18401 qГ”пабсолют ҳуютнднр (Hegel. Grundlinien der Philosophe des Rechts». Berlin, ми 79)- Ҳарҳолда шу нарса равшанки, айрим шахс биргина ўз «иродаси» ёрда- илан бир парча ерда царор топишни истайдиган ўзга ирода зиддига ўзини шу


610 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНШПИ
фараз қплинганда вазифа бу монополиянипг пқтисодий аҳамияти- ни, яътш ундан капиталистик ишлаб чиқариш асосида фойдаланпш имкониятини аниқлашдап иборат бўлади. Бу шахсларнипг юридик ҳукмронлиги, уларнинг ер участкасидан фойдаланиш ва уларни суиистеъмол қилишдаги ҳукмронлиги ҳали ҳеч нарсани ҳал қилмай- ди. Фойдаланиш бутунлай бу шахсларнинг иродасига боғлиқ бўлма- ган иқтисодий шароитларга боғлиқ бўдади. Юридик тасаввурпинг ўзи, товарини ҳарна қилиш товар эгасининг ихтиёрида бўлганидек, ерви ҳарна қилиш ер мулкдори ихтиёридадир, деган маънони кўр- сатади, холос; бу тасаввур эса — эркин хусусий ер мулк тўғрисида- ги тасаввур — қадим дунёда органик ижтимоий тузум бузилиб Ke- Ta бошлаган даврда, ҳозирги дунёда эса капиталистик ишлаб чиқа- риш тараққий қилиши билан пайдо бўлган, холос. Осиёга бу тасав- вурни, фақат баъзи жойларга, европаликлар олиб борган. Дастлаб- ки жамғарилшп тўғрисидаги бобда («Капитал», I китоб, XXIV боб) биз ишлаб чиқаришнинг бу усули, бир томондап, бевосита ишлаб чикарувчини оддпй ер қўшимчаси (вассал, крепостной, цул ва ҳо- казолар) бўлиш ролидан озод қилишни кўзда тутса, иккинчи томон- дан —- халқ оммасининг ерини экспроприация қилишни кўзда ту- тишини кўриб ўтган эдик. Шу маънода ер мулкнинг монополия цилиниши, оммани бирон-бир формада эксплуатация қилишга асос- ланган илгариги ишлаб чиқариш усулларида бўлгани сингари, ка- питалистик ишлаб чиқариш усулининг ҳам тарихий шарт-шарои- тидир ва доимий асоси бўлиб қолаверади. Бироқ энди пайдо бўла- ёттан капиталистик ишлаб чиқариш усули дуч келаётган ер мулк- нинг формаси бу усулга мувофиқ эмас. Бу усул деҳцончиликни капиталга бўйсундириб ўзига мувофиқ келадиган формапи биринчи марта ўзи яратиб олади; шундай цилиб феодал ер мулк ҳам, клан мулк ҳам, майда деҳқонлар мулки бўлган жамоа ери [Markgemein- sohaft] ҳам, уларнинг юридик формалари бир-биридан қанча фарц қилмасин, ишлаб чиқаришнинг ана шу усулига мувофиқ келадиган бир парча ернинг мулкдорига айлантира олмайди. Бунда яхши ниятдан бутунлай бошқа нарса керак. Сўнгра, «шахс» ўз иродасини қандай миқёсда амалга оширмоқ* чи, бу ироданинг борлиғи бутун бошли бир мамлакатда амалга ошириладими ёки, эҳтимол, ўзиники қилиб олиб «иродамнинг нарсаларга нисбатан ҳокимлигини намо- йиш қилиш» учун бир талай мамлакатлар керакми, — буларни олдиндан билиш мутлақо мумкин эмас. Бунда Гегель мутлақо боши берк кўчага кириб қолади. «Эга бўлиб олиш онда-сонда рўй берадиган ҳолдир. Мен баданимга тегиб турадиган, нарсадан ортиқ ҳеч нимага эгалик қилолмайман. Бироқ бундан бошда бир нарса. ҳам келиб чиқади, яъни, ташди буюмлар мен эгаллашга цодир нарсалардан анча к&нгдир. Мен шу тариқа бирон нарсани эгаллаганимда ҳамиша ана шу меи эгал-. лаган нарса билан боғлиқ бўлган бошда нарса ҳам борлигини кўраман. ЭгалиК қилишни мен цўл воситасида амалга ошираман, бироқ қўл соҳаси кепгайтирилишИ;. мумкин» (90—91-бетлар). Бироқ ана шу «бошда» нарса билан ҳамиша яна қандай-/ дир бошқа нарса бирлашган бўлади-ю, шу тариқа жон сифатидаги менинг иродав* ерга чизадиган чегара йўқолади. «Мен бирон нарсани эгалласам, адлим шу заҳо- тиёц, бевосита тасарруф қилиб турганим нарсаларгина эмас, балки улар билав боғлиц бўлган нарсаларнинг ҳам ҳаммаси меники, деган хулосага келади. Бунда ижобий ҳуқуқ ўз ҳукмини чиқариши керак, чунки тушунчалардан ортиқ ҳсч нарса чиқариб бўлмайди» (91-бет). Бу—«тушунча»нинг ўтакетгаи соддадиллик билаЯ қилган ицроридир- бундай иқрор шуни кўрсатадики, аввал бошданод ер мулк тўғри- сидаги жуда муайян ва буржуа жамиятига қарашли юридик тасаввурни абсолтот деб ҳисоблаб адашадиган тушунча бу ер мулкнинг чинакам характерида умума» «ҳеч нарсани» тушунмас экан. Шу билан бирга бунда, ижтимоий, яъни иқтисодии тарақдиёт талаблари ўзгариши билан «ижобий ҳудуқ» ҳам ўз ҳукмини ўзгартир^ олади ва ўзгартириши ҳам керак, деган эътироф ҳам бор.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
611
иқтисодий формага айланади. Капиталистик ишлаб чиқариш усули- нинг буюк натижаларидан бири шундан иборатки, бир томондан, бу УСУЛ деҳқончиликни жамиятнинг энг қолоқ қисмининг авлоддан- авлодга мерос бўлиб ўтадиган эмпирик машғулотидан, хусусий мулк шароитида бунинг умуман мумкин бўлишига қараб, онгли равишда агрономияни илмий равишда татбиқ цилишга айлантиради27); бир томондан, бу усул ер мулкни ҳукмронлик ва қуллик муносабатла- ридаи мутлақо ажратади, иккинчи томондан эса, ишлаб чиқариш шароити бўлган ерни ер мулкдан ва ер мулкдоридан мутлақо аж- ^атадики, бу ер унинг мулкдори учуи, унинг монополиячи тариқа- сида саноат капиталистидан, фермердан оладиган муайян пул со- лиғидан бошқа нарса эмас; капиталистик ишлаб чиқариш усули ер мулкдорининг ер билан алоқасини шу қадар узиб ташлайдики, унинг бутун умри Константинополда ўтгани ҳолда, ер мулки Шот- ландияда бўлиши мумкин. Шу тариқа ер мулк ўзининг илгариги барча сиёсий ва ижтимоий пардаларидан ва қўшимчаларидан, қис- қаси, саноат капиталистларининг ўзлари, шунингдек уларнинг наза- риётчиларп (буни кейинроқ кўрамиз) ер мулкка қарши курашган- да, қизишиб кетиб, иллат ва бемаъпи ортиқча парса деб ҳужум қилган традицион қушоқларнинг ҳаммасидаи цутулиб, ўзининг соф иқтисодий формасига кириб олади. Бир томондан, деҳқончиликнинг рационализация қилиниши, деҳқончиликни ижтимоий йўсинда олиб боришга биринчи марта имкон берган рационализация, иккинчи то- мондан, ер мулкнинг бемаъниликка чиқарилиши капиталистик ишлаб чиқариш усулининг буюк хизматларидир. Бу усул, ўзипичг бошқа барча тарихий хизматлари сингари, бу хизмат эвазпга ҳам аввало бевосита ишлаб чиқарувчиларни батамом қашшоқлаштиради.
Баҳс мавзупнинг ўзига кўчишдан олдин, англашилмовчиликлар бўлмасин учун, яна бир неча мулоҳазани айтиб ўтмоқ керак.
27) 	Масалан, Жонстонга ўхшаган ўта консерватив агрохимиклар, ҳамма ерда хусусий мулк рационал деҳкончилик йўлида енгиб бўлмас тўсиқ бўлиб турмодда, деб эътироф цилмоцдалар156. Ерни хусусий мулк тариқасида монополия қилиб олиш ex professo хомийси бўлган авторлар ҳам, масалан, жаноб Шарль Конт асл мадсади хусусий мулкни ҳимоя қилиш бўлган икки томлик асарида [«Traite de la propri6t6». Готе I. Paris. 1834, p. 228] қилгани каби, шу фикрни эътироф қилмоқда. «Халқня Коқадиган срнинг», — дейди у,— «ҳар бир қисми умумий манфаатга кўпроқ муво- (|'ик келадиган вазифани бажарадиган бўлмас экан, ҳеч дандай халд ўз табиий шароитига мувофиқ келадиган фаровонлик ва куч-дудрат даражасига ета олмайди. -халц бойлигннинг кенг кўламда ривожга минишини таъминлаш учун мумкин қадар- ягона ва, энг муҳими, маърифатли ирода халд территориясининг ҳар бир участка- И1ни ўз тасарруфига олмоғи ва ҳар бир участканинг бошқа барча участкалар рав- iaiyira хизмат қилишига эришмоғи лозим. Бироқ бундай иродапинг бўлиши... ернинг бЎт?СИИ' ер участкаларига бўлинишига... ҳамда ҳар бир ер эгасининг ўз мулкига деяРли Ўзи билганича эгалик цилишига имкон берилишига тўғрп келмас* чанн! ЛчОнстон» Конт ва бошқалар хусусий мулк билан рационал агрономияни дўл- экпн ЎртасиДаги зиддиятгд дуч келиб, мазкур мамлакат ерини бир бутун тарзда олиб м\ХрИК1ш Цилиш зарурлигигагина эътибор берадилар. Бирод айрим деҳқончплик Hirn Л0Тларп етиштиришнинг бозордаги нарх-наво ўзгариб туришига боғлиқ экан- Узгзп XRaM’ наРх“навонинг бундай ўзгариб туриши натижасида бу экинларнинг доим тсзпг 6 тУРиши ҳам, капиталистик ишлаб чиқаришнинг бевосита, мумкин қадар ппсои пул Ф°йда олишга даратилган бутун руҳи ҳам бири кетиб-бири келиб турган arnnuv Р авл°Дининг жами ризду рўзини доим етказиб бериб туриши лозим бўлган хўжяпЬТурага ЗИЛЛИР- Урмон хўжалиги бунинг ёрқин мисолидир, чунки ўрмон жамия ГИ Ўрмон хусусий мулк бўлмасдан, давлат царамоғида бўлган тақдирдагина ият манфаатларига бир дадар мувофид равишда юритилади.
40—776


612 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ЦЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Демак, капиталистик ишлаб чиқариш усулинииг дастлабки шарт-шаропти куйидагича: ҳақиқий деҳқонлар ёлланма ишчилар- дир, яъни цишлоқ хўжалигини капитал татбиқ қплишпинг, ўз ка- питалини ишлаб чиқаришнинг алоҳида бобига солишнипг алоҳида соҳаси деб билиб у билан шуғулланувчи капиталист, ижарачи цў- лида ишлайдигаилардир. Ана шу капиталист-фермер муайян муд- датларда, масалан ҳар йили, ер эгасига, ўзи эксплуатация қилаёт- ган ериинг мулкдорига, ўз капиталини ишлаб чиқаришнииг бу ало- ҳида соҳасида ишлатишга рухсат бергани учун, шартномада белги- ланган миқдорда (пул капитални қарз олгаи киши қандай муайян процепт тўласа, худдп шундай) пул тўлаб турадп. Аиа шу пул суммаси, бу сумма ҳайдаладиган ердан тўланадими, қурилиш участ- касидаи, коплардан, балпқ овлайдиган жойлардап, ўрмон ва ҳока- золардан тўланадими, бари бир, ер рентаси деб аталади. Ер мулк- дори ерини ижарачига шартнома билан қапча вактга қарзга, ижа- рага бергап бўлса, ер рептаси шу муддатгпшг ҳаммасига тўлапади. Демак, ер рентаси бу ерда шупдай бпр формадирки, ер мулк ана шу формада иқтисодий жиҳатдан истифода қилинади, даромад [verwertet] келтпрадп. Сўнгра, биз бу ерда ҳаммаси биргаликда ва бир-бирига нисбатан ҳозирги замон жамиятининг пегизиии ташкил қилгаи учала синфнп: ёлланма ишчини, сапоат капиталистини, ер мулкдорппи кўриб турибмиз.
Капптал ерга, масалан, ернинг химик хусусияти яхшиланган, ўғит солинган ва ҳоказо ҳолларда бўлгани сингари, яисбатап қисқа муддатга, ёки, чупоичи, зовур қазилган, суғориш иншоотлари қу- рилгаи, ср сатҳи текпслангап, хўжалик биполари қурилган ва ҳо- казо ҳоллардаги сингари узоқроқ муддатга солиниши, сарф цили- ниши мумкин. Бошқа бир жойда меп шу йўллар билан ерга солии- гаи капиталии la terre-capital28) деб атаган эдим. У капитал асосий капитал категориясп жумласига кирадп. Ерга солинган капитал ҳамда пшлаб чиқариш воситаси бўлгаи бу ер таркибиии шуидай йўл ■ •билан яхшилаш учуп олинадиган процент фермернинг ер мулкдо-j рига тўлайдиган рентасининг бир қисмини ташкил қилиши мумН кин28  29\ бироқ ернинг табиий ҳолда ёки обод қилинган бўлишидан; датъи назар, ердаи фойдалапилгани учуп тўлападигап ер реитаси, аслида, бу эмас. Ер мулкни мунтазам ўрганганда (бу бизнипг режа-1 мизга кирмайди) ер мулкдори даромадининг бир қисмиии муфассал.) цараб чиқиш керак эди. Бу ерда бу масала ҳацида бир-икки оғиз| сўз айтиб ўтиш кифоядир. Деҳқончиликда одатдаги ишлаб чиқарихш 28) Карл Маркс. «Философия қашшоқлиги». Брюссель ва Париж. 1847 [К. МархЯ
ва Ф. Эигелъс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 176-бетга царалсин]. У ерда terre-matidrgl (ер-материя] билаи terre-capital [ер-капитал]ни бир-биридан фарц цилганман. «Ишлацч чиқариш воситаларига айлантирилган ер участкаларига янгидан капитал ишлатиШ^ нинг бир ўзи биланоқ кишилар ер-материяни, яъни ер кўламини мутлақо кўпайтирзя май туриб, ер-капитални оширадилар... Аммо ер-капитал ҳар цандай бошқа капитаЛ» дан кўра кўпроқ абадий эмас... Ер-капитал асосий капиталдир, бироқ, оборот ка«| питаллари сингари, асосий капитал ҳам ишдан чиқиб боради». Д-
29) «Мумкин» дейишимга сабаб шуки, маълум ҳолларда бу процент ер рентасм қонуни билан тартибга солинади, шу важдан, мисол учун олганда, табиий ҳосилж дорлиги катта бўлган янги ерлар бир-бири билан рақобат қилганда, йўқолиб кетипи^ ҳам мумкин.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
613
процесслари билан боғлиқ бўлгап қисқа муддатли каиитал сарф- чашларпинг бари, беистисно, фермер зиммасига тушади. Бу сарф- чар, умуман оддий деҳқончилик сиигари, агар деҳқоичилик бирмуи- ча рационал тарзда олиб борилса, яъни, масалап, илгариги Америка кулдорлари сингари ерни аёвсиз хароб қиладиган деҳқопчилик бўлмаса, аммо ер мулкдорлари бўлмиш жаноблар шартномада ўз- ларипи бупдай нохушликлардан амин қиладилар, — бу сарфлар ер- пи яхшилайди30), унинг маҳсулини кўпайтиради ва ерии оддий матсфиядап ер-капиталга айлантиради. Ишлов берилгаи ер худди шупдай табиий сифатга эга бўлса-да, лекин ишлов берилмагаи ер- дан диммат туради. Шунинг учун ҳам, ерга узоқроқ муддатга сарф килпнадигап, нисбатан узоқ муддат давомида истпфода этиладиган асосий капитални ҳам кўпинча, баъзи соҳаларда эса доидг фермер сарф қилади. Шартномада белгилапгаи ижара муддати тамом бўл- ганда эса,— капиталистик ишлаб чиқариш таравдий қилиши билан ер мулкдорининг ижара муддатипи мумкип қадар қисқартирпшга ҳаракат қилиши сабабларидан бирп ҳам шу,— қилингап сарфлар патижасида ериинг яхшилангаплиги субстанциядаи, ердап ажрал- мас акциденциялар сифатида ер мулкдорига унинг мулкп бўлиб тегади. Ер мулкдори ерни ижарага бериш ҳақида янги шартнома тузиш вақтида ер рентасига ерга сарф қилинган капптал проценти- 11 и ҳам қўшимча қилади, — эпди у ерии капитал сарфлаб яхшилаган ўша ферлгерга ижарага берадими, ёки бошқа бирои кимсага бера- дими,— барибир. Шундай қилиб, унинг рентаси кўпчиб бораверади; ёки у ерпи сотмоқчи бўлса,— ернииг баҳоси қандай белгилапишини ҳозир кўрамиз,— унинг баҳоси ҳам ошган бўлади. Ер мулкдори шунчаки ерни эмас, балки яхшилаиган ерни, ерга сарф бўлгап-у, лекип ер мулкдорига текинга тушган капитални сотади. Бу — агар ер рептасииинг ҳаракати мутлақо бир чеккага қўйиб турилса — ицтисодий тараққиёт билан бирга ер мулкдорларининг тобора бо- йиб, репталарининг муттасил кўпайиши ва ерларииипг пул қийма- ти ошиб бориши сирларидан биридир. Ер мулкдорлари шу тариқа нжтимоий таравдиёт натижаси бўлган нарсани, уларнинг ёрдами- спз ҳосил бўлгап нарсани ўз чўптакларига урадилар, улар бамисо- Ли «fruges consumere nati» 158. Лекин шу билан бирга бу ҳол рациопал деҳқончилик йўлидаги жуда катта тўсиқлардан биридир, чУпки фермер цилган сарфидан ижара муддати тўлгунча тўла фой- Далаиишига кўзи етмагач, ерни ҳар қандай яхшилаш ва сарф Цилишлардан ўзини тияди; шунинг учун ҳам биз ҳозирги замон рен- 1а пазариясини яратган асл ижодкор ва шу билап бирга тажриба- КоР-фермер ва ўз даврида кўзга кўринган агроном бўлгап Жемс Ан- Дерсопнипг 159 бу ҳолни, бу тўсидни ўтган асрда кўрсатиб ўтгапини чУриб турибмиз, ҳозир эса Англиядаги ер мулкнинг ҳозирги тузу- Птга царши чиқаётган кишиларнинг бупга ишора цилаётганларини хУриб турибмиз.
°) ^Кемс Андерсон ва Кэри асарларига қаралсин157.


614 0ЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
A. А. Уолтон «History of the Landed Tenures of Great Britain and Ireland» (London, 1865) деган асарида бу тўғрида мана бундай дейди (96 — 97-бетлар):
«Ерга ишлов беришни бундай яхшилашлар фермер ёки қишлоқ хўжалик ишчисининг аҳволини яхшилашдан кўра кўпроқ ер мулк қпйматини ва ер мулкдори рентасинивт мпқдорини кўпайтирар экан; мамлакатимиздаги сон- саноқсиз қишлоқ хўжалик уюшмаларининг ҳамма ҳаракатлари ерга ишлов беришни яхшилаш соҳасида прогрессга эришиш бобида каттароқ ёкп ҳақиқа- тан ҳам сезиларли натижалар бера олмайди. Умуман фермерлар яхши дренаж қилинса, ўғит кўп солинса ва хўжалик тадбиркорлик билан олиб борилса, шу билан бирга ерни обдон тозалаш ва унга ишлов бериш учун кўпроқ меҳнат сарф цилинса, булар ҳаммаси ерни яхшилаш бобида ҳам, ишлаб чиқаришни ошириш бобида ҳам ажойиб натижалар беришини билишда ер мулкдоридан, унинг иш бошқарувчисидан ёки ҳатто қишлоқ хўжалик уюшмасинипг прези- дентидан ҳеч бир қолишмайдилар. Бироқ булар ҳаммаси анча харажат талаб қилади, бинобарин, фермерлар ерни ҳар қанча яхшилагани билан ва унинг цийматини ҳар қанча оширгани билан, вақти келиб, рентанинг ошуви ва ер баҳосининг кўтарилишидан келадиган нафнинг катта бўлагинп ер мулкдор- лари илиб кетишини ҳам фермерлар бошқалардан ёмон билмайдилар... фер- мерлар нотиқларнинг {қишлоқ хўжалик тантаналарида нутцбозлик қилувчи ер мулкдорлари ва уларнинг бошқарувчилари} фермер яхшилаган ернинг барча самараспдан каттакон кисмп, оқибат натпжада, доим ер мулкдорпнинг чўнта- гига тушишини уларга айтиб қўйишнп, негадир, доим унутишларини пайқай- диган фаросатли одамлар... Илгарпги ижарачи ижарага олган ерни қанчалпк яхшилаган бўлмасин, ундан кейинги ижарачи ҳар гал ер мулкдори рептани ерпинг илгариги яхшилашлар туфайли эришилган юқори қийматпга мувофпц оширади, деб ўйлайди».
Деҳқончиликнинг ўзида бу процесс ҳали ердан иморат қуриш учун фойдаланишдагидек яққол кўзга ташланмайди. Англияда пмо- рат солинадиган ернинг жуда кўп қисми freehold * сотилмай, ер мулкдорлари 99 йилга, агар иложи бўлса, бундан ҳам қисқа муддат- ia ижарага қўядилар. Бу муддат тугагач, иморатлар ер билап бир- галикда ер мулкдориники бўлиб қолади.
«Улар» {ижарачилар} «қпмматлаштириб юборплган пжара ҳақпни муттаспл тўлаб турганларидан сўнг, шартнома муддати тамом бўлгач, йирик ер мулк- дорига бинони яхши ва пстицомат қилишга қулай ҳолатда топшириш маж- буриятини оладилар. Ижара тўғрисидаги шартнома муддатп тамом бўлиши биланоқ ер мулкдорининг агентп ёки инспектори келиб уйпнгизпи кўздап кечириб чиқади, унинг каму кўстларини тўғрилашингиз тўғриспда ғамхўр- лик қилади, сўнгра упи ўз тасарруфига олиб, ўз лендлордининг мулкига қў- шиб қўядп... Шу нарса муқаррарки, агар бу спстема ҳали яна узоц вақт сақ- ланиб қоладиган бўлса, қиролликдаги бутун уй эгалиги, қишлоқ жойларидаги ерлар ҳам катта ер мулкдорлари қўлига ўтиб қолади. Лондон Уэст-Эндининг160; деярли ҳамхмаси, Темпл Бардан161 шимол ва жануб томондаги ерлар тахминая беш-олтита катта лендлордларга қарашли бўлиб, ижарага қўйилади, жуда кўп ер рентаси келтиради, шартномаларнинг муддати ҳали бутунлай тугама- ган жойларда бу муддатлар тез орада бирин-кетин тугаб туради. Бу ҳол озми <ёки кўпми даражада қиролликдаги барча шаҳарларга ҳам тааллуқлидир. Би- роқ бу очкўз имтиёз ва монополия системаси бу билан ҳам цаноатланмайди. Денгиз бўйида жойлашган шаҳарларимиздаги деярли барча док иншоотлари ана шундай узурпация процесси натижасида катта ер левиафанлари162 қўли- га ўтиб қолган» (ўша жойда, 92—93-бет).
* — мулк қилиб. Ред.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
615
Аҳвол шу бўладиган бўлса, равшанки, 1861 йилда ўтказилган ахоли рўйхатида Англия ва Уэльс аҳолисининг сони 20 066 224 бўлгапи ҳолда уй эгаларининг сони 36 032 деб кўрсатилган бўлса, йприк мулкдорлар майдаларидан алоҳида кўрсатилганда эди, мулк- ^орлар сонининг уйлар сонига ва аҳоли сонига нисбати бошқача тус олар эди.
Иморатларнипг хусусий мулклигига доир бу мисолнинг муҳим- лиги 1) шунданки, бу мисол ер рентасининг ўзи билан ерга со- линган асосий капитал проценти,— ер рентасига қўшимча бўла ола- дигап процент ўртасидаги тафовутни яққол кўрсатиб турибди. Ижара шартномасининг муддати битмагунча иморатлар проценти, ижара- чиппиг ерга ишлов беришда ерга соладиган капитали проценти сипгари, сапоат каппТалистига — иморат қурувчи спекуляптга ёки фермерга тегади ва унинг ердан фойдаланиш учун ҳар йили, муайян муддатларда тўпланиб туриши керак бўлган ер реитаси би- лап ҳеч қандай алоқаси йўқ; 2) шунданки, бу мисол қандай қилиб ер билан бирга, оқибат натижада, ерга солинган бегона капитал ҳам ер мулкдори қўлига тегишини ва шунипг натижасида унинг репта- си процент миқдорида кўпайишини кўрсатиб турибди.
Баъзи авторлар, қисман буржуа иқтисодчиларининг ҳужумига қарши чиқиб ернинг хусусий мулклигини ҳимоя қилувчилар сифа- тпда, қисман, масалан Кэри каби, капиталистик шплаб чиқариш системасини қарама-царшиликлар системасидан «уйғунликлар» системасига айлантиришга ҳаракат қилиб, ер мулкнинг ўзига хос пктпсодий ифодаси бўлган ер рентаси гўё процент билап айпан бир нарса бўлгандай, уни шундай деб вшонтиришга ҳаракат қилдилар. Аиа шундай цилинганда, ер мулкдорлари билан капиталистлар ўр- тасидагп қарама-қаршилик йўвда чиқарилган бўлар эди. Капита- листик ишлаб чиқариш энди бошланган вақтда бунинг аксича ме- тод қўлланилган эди. У вақтларда расм бўлиб қолган тасаввурда ар мулк хусусий мулкнинг дастлабки ва мўътабар формаси эди, ва- ҳолапки капитал проценти судхўрлик деб топилиб, ҳужумга учра- 1'ап эдп. Шунинг учун ҳам, Тюрго, ер рентаси мавжуд бўлгач, про- Цепт ҳам бўлиши керак, деб хулоса чиқаргани каби, Дадли Hope, Локк ва бошқалар капитал процентини ер рентасига ўхшаш фор- деб тасвирлаган эдилар.— Номлари кўрсатплган ҳозирги замон авторлари ерга солпнган ҳеч қандай капитал проценти аралашма- гап ер рептаси соф ҳолда мавжуд бўлиши мумкинлиги ва мавжуд- :111гпии мутла^о бир чеккада қолдириб, ер мулкдори шу тарика те- ^индап-текин бировнинг капитал процентини олиш билан бирга, ^Унппг устига устак қўшимча қилиб бировнинг капиталини ҳам ^кипга олишини унутиб қўймоқдалар. Мулкнинг муайян ишлаб Ч1Цариш усулига мувофиқ келадиган ҳар қандай бошқа формалари- оқлаш сингари, ер мулкни оқлаш шундан иборатки, ишлаб чи- \<1Рпш усулининг ўзи, демак, ундан келиб чиқадиган ишлаб чиқа- J11ш ва айирбошлаш муносабатлари ўткинчи тарихий бир зарурат-


616 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
қиладики, тараққиётнинг маълум босқичида бу ер мулк ҳатто ка- питалистик ишлаб чиқариш усули нуқтаи пазаридаи ҳам ортиқча ва зарарли бўлиб долади, бупп биз кейии кўрамиз *.
Ер рептаси процент билан яна бир формада аралаштириб юбо- рилиши мумкин, шунинг учун ҳам унипг ўзига хос хусусияти ту- шунилмай қолиши мумкин. Ер рентаси ер мулкдори ҳар йили маъ- лум мивдор ер участкасипи ижарага қўйиб оладигап маълум сум- ма пулдан иборат бўлади. Биз ҳар қапдай муайян пул даромади капиталга айлапа олишини, яъпи фараз қилпигап капитал процен- ти деб даралиши мумкиплигини кўрдик. Чунончи, ўртача процепт миқдори 5% бўлса, 200 фунт стердинг йиллик ер реитаси 4000 фунт стерлинг капитал проценти деб қаралиши мумкин. Ана шу йў- сиида капиталлашган ер рентаси ернинг харид баҳосиии, ёки қий- матини белгилайди, prima facie ** меҳнат баҳоси сипгари иррацио- нал бўлган категорияни белгилайди, чупкп ер меҳпат маҳсулоти эмас, демак унинг циймати ҳам йўқ. Бпроқ, иккинчи томондап, бу иррационал форма тагида чинакам ишлаб чиқариш мупосабати пипҳои ётади. Агар каппталист 4000 фунт стерлингга йилига 200 фунт стерлипг реита берадиган ер сотиб олса, 5% йиллик ўртача даромад олади — бу капитални у процентли қоғозларга айлаитир- ганда ёки 5°/о фойдага дарзга берганда ҳам худди шунинг ўзгинаси бўларди. Бу—4000 фунт стерлинг капитал дийматнинг 5% дан кўпайишидир. Шундай тахмин дилинганда капиталист ўз ер мулки- нинг харид баҳосини 20 йил ичида шу мулкдан олган даромад би- лап доплагап бўлар эди. Шуиинг учун ҳам Аиглияда ернипг харид баҳоси years’ purchase *** иинг маълум миқдорига қараб ҳисобла- нади, бу эса ер рентасини капиталлаштиришнинг бошқача ифодаси, холос. Ҳадиқатда, бу — ериинг эмас, балки шу ер келтирадиган ер рентасининг одатдаги процент ставкасига мувофиқ ҳисоблаб чи- цилгаи харид баҳосидир. Бирод рептанинг бу капиталлаштирилиши1 реитани кўзда тутади, ҳолбуки рента бунпиг аксича унинг ўзинингг капиталлаштирилишидан келиб чидиши мумкпн эмас ва буидай деб ! изоҳлаб бўлмайди. Аксиича, рентанинг мавжудлиги, сотилишидан^ қатъи назар, бу ерда зарур шартдир, бошланғич нудтадир.
Бундан чидадиган хулоса шуки, ер рентаси доимий бир миқдор, деб фараз цилинса, ернинг баҳоси процент ставкасининг ошиши? ва тушишига нисбатан тескари томонга кўтарилиши ва пасайиши^ мумкин. Агар одатдаги процент миддори 5% даи 4% га тушганда| эди, 200 фунт стерлинг йиллик ер рентаси 4000 фупт стерлинг эмас,| балки 5000 фунт стерлинг капитал қийматнинг йиллик ўсими бўлар| эди ва шу тарида ўша ер участкасининг баҳоси 4000 дан 5000 фунт| стерлингга ёки 20 дан 25 years’ purchase’ra4a ошган бўлар эди. Акс^ ҳолда бунинг тескариси бўларди. Бу ўзининг ер рентасининг ўз-4 гаришига боғлиқ бўлмаган ва фақат процент ставкасига қараб тар-|  I
* Шу томнинг 803—804-бетларига қаралсин. Ред.
** — биринчи қараганда. Ред. ?
♦♦♦ _ ер баҳосини қоплайдиган йиллик даромадлар. Ред.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
617
тибга солинадиган ер баҳосининг ҳаракатидир. Бироц биз, ижти- моий таравдиёт давомида фойда нормаси, шу билан бирга эса фой- па пормаси билап белгиланадиган процепт ставкаси ҳам пасайиб бораётганлигини, сўнгра, ҳатто фойда пормасини бир чеккага қў- йиб турганда ҳам, царзга бериладиган пул капитал ўсиб бораётган- лпги туфайли процент ставкаси пасайиб бораётгаплигиии кўргапи- миздаи,—бундан, ерпипг баҳосида кўтарилиш тенденцияси бор, бўлганда ҳам ер рентасининг ва ердан олинадиган маҳсулот баҳо- сииинг (бу баҳонинг бир қисмини рента ташкил қилади) ўзгариши- даи қатъи назар, кўтарилиш тенденцияси бор, деган хулоса чи^ади.
Ер реитасинипг ўзини ер сотиб олувчи назаридаги процент фор- маси билап аралаштириб юбориш,— ер рептаси иима экаплигини мутлақо тушунмасликка асосланган аралаштириб юбориш,— му- қаррар равишда кишини ҳайратда қолдирадиган хато хулосаларга олиб келади. Ер мулк эски мамлакатларнинг барчасида айииқса мўътабар мулк формаси, ер мулк сотиб олиш эса — айииқса ишонч- ли капитал солиш йўли деб ҳисобланганлигидан, ер рентаси сотиб олишда асос қилиб олинадигаи процент ставкаси кўп ҳолларда ка- питал солишнинг иисбатан узодроқ муддатга мўлжаллаигаи бош- ^а йўлларидагидан камроқ бўлади, шунинг учуп ҳам, чунопчи, ер сотиб олувчи харид баҳосига атиги 4% олади, ҳолбукп, агар у ка- питалини бошда йўл билан ишлатганида худди шу капиталга 5% олгап бўлар эди; ёки унинг ер рентаси учун тўлайдиган капитали капитал солишнинг бошқа соҳаларида худди шунча пул даромади олиш учун тўлаши лозим бўладигап капиталдан кўпроқ бўладики, бу ҳам худди ўша ran демакдир. Тьер жаноблари ўзииинг мулк тўғрисидаги умуман мутлақо ярамас асарида (1848 йилда Франция Миллат мажлисида Прудонга қарши сўзлагаи нутқининг оттиски)163 бупдаи, ер рентаси паст, деган хулоса чиқаради, ҳолбуки бу нарса ернипг харид баҳоси баландлигинигина кўрсатиб турибди.
Капиталлаштирилган ер рентасининг ер баҳоси, ёки ер қийма- ти тариқасида тасаввур этилиши ва шундай цилиб ернинг ҳар кан- Дай бошқа товар сингари сотилиши ва сотиб олиниши баъзи бир апологетларга ер мулкни ҳимоя цилишга асос бўлиб хизмат қила- Ди, чупки харидор бу мулк учун, ҳар қандай бошқа товар учун тў- лагапи сингари, эквивалент тўлаган ва шу тариқа ер мулкиинг ак- саР кисми қўлдан қўлга ўтган. Бироқ шундай бўлса, бундай муло- Ҳаза қулликни оқлаш учун ҳам хизмат қилар эди, чунки қул учун ПаЦД пул тўлаган қулдорнинг дўл меҳнатидан кўрган фойдаси қул- 1111 с°тиб олганда сарф қилипган капитал проценти, холос. Умуман, СР Рептасииинг мавжудлигини унинг сотилиши ва сотиб олинишидан ^Улоса қилиб чиқариш — унинг мавжудлигипи унинг мавжудлиги ИЛрП °қлаш демакдир.
си- Р^нтасини,— яъни капиталистик ишлаб чиқариш усули бази-
Даги ер мулкнинг мустақил ва алоҳида формасини,— илмий жи- р т^ан анализ цилиб чиқиш учун уни соф ҳолида, уни сохталашти-


618 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ЦУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ниб чиқиш нечоғли муҳим бўлмасин, иккинчи томондан, ер мулк- нинг амалий оқибатларини тушуниб олиш учун ва ҳаттоки ер рентаси тушунчасига ва табиатига зид бўлиб, лекин ер рентаси мавжудлиги- нинг формалари сифатида нахгоёп бўладиган кўпдан-кўп фактларни назарий жиҳатдан билиш учун, назарияни ана шундай қорон- ғилаштирадиган элементлар билан танишиб чиқиш ҳам муҳимлик- да ундан қолишмайди.
Амалда фермернинг ер мулкдорига унинг ерини ишлатишга рух- сат бергани учун ижара пули тарзида тўлаган ҳамма нарсаси, та- биий, ер рентаси бўлиб гавдаланади. Бу солиқ қандай таркибий ^исмлардан иборат бўлмасин, у қацдай манбалардан келиб чиқма- син, унинг зотан ер рентасига ўхшаш томони шундаки, ернинг бир қисмининг монополия қилиб олинганлиги ер мулкдори деб аталув- чини солиқ ундириб олишга, жарима солишга иқтидорли қилади. Бу солиқнинг зотан ер рентасига ўхшаш ери шундаки, бу солиқ ернипг баҳосини белгилаб беради, ернинг баҳоси эса, юқорида ай- тиб ўтилганидек, ерни ижарага беришдан олинадиган капиталлаш- тирилган даромаддан бошқа нарса эмас.
Ерга солинган капитал проценти ер рентасинпнг шундай бир бегона таркибий қисмини вужудга келтириши мумкинлигини биз кўрдик, бу шундай таркибий қисмки, у иқтисодий тараққиёт даво- мида мазкур мамлакат рентасининг умумий суммасига доим кўпа- йиб борадиган қўшимча вужудга келтириб туради. Бироқ ҳатто бу процентни бир чеккага қўйиб турганда ҳам, ижара пулида қисман, маълум ҳолларда эса тўла равишда,— демак, зотап ер рентаси бу- тунлай йўқ бўлганида, шупинг учун ернинг ҳақиқатан ҳеч қандай қиймати бўлмаганда,— ўртача фойдадан, ё одатдаги иш ҳақидан, ёки айни замопда ҳар иккаласидан ҳам чегириб олинган парса гшп- ҳон бўлиши мумкин. Бу қисм — фойда ёки иш ҳақининг бу қисми — бу ерда ер рентаси суратида намоён бўлади, чунки у, одатдаги ҳолларда бўлганидек, саноат капиталистига ёки ёллапма ишчига тегмайди, балки ижара пули тарзида ер мулкдорига тўла- нади. Сўзнинг иқтисодий маъносида у қисми ҳам, бу қисми ҳам ер рентасини ташкил қилмайди; бироқ амалда у ер мулкдорининг даромади бўлади, унинг монополиясининг иқтисодий жиҳатдан реа- лизация қилиниши бўлади, чинакам ер рентаси қандай реализация қилинса, худди шундай реализация қилиниши бўлади, ер рентасй сингари, ернинг баҳосига уни белгиловчи бўлиб таъсир қилади.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
619
пат қуролларининг эгаси сифатида эгалик қилишга ҳақи бўлган j ўшимча меҳнатинигина эмас, балки бошқача шароитда шу миқ- дордаги меҳнат учун олиши мумкин бўлган одатдаги иш ҳақининг <5и.р қисмини ҳам ютиб юборади. Бундан ташқари ер мулкдори, бунда ерни яхшилаш учун мутлақо ҳеч нарса қилмагани ҳолда, ижарачининг кўпинча ўз меҳнати билан ерга қўшган кичкинагина капиталини экспроприация қилади,— бундай ҳолларда судхўр қан- дай қилса, у ҳам худди шундай қилади. Бироқ судхўр бундай қил- гапда, кам деганда, ўз капиталини хатар остида қолдиради. Доимо ижарачини бундай шилишлар Ирландияда ер ҳақида қонун чиқа- риш соҳасидаги жанжалларга сабаб бўлиб келади, унда бу қонун чиқариш ишлари ерини ижарага бермай қўйган ер мулкдорини ижарачига унинг ерни яхшилашга сарф қилган меҳнат ҳақини ёки ерга солган капиталини тўлашга мажбур қилишдан иборат бўла- ди 164. Пальмерстон одатда бунга сурлик билан:
«Умум палатаси ер мулкдорларининг палатасидир»,
деб жавоб берарди.
Шунингдек биз ҳаттоки капиталистик ишлаб чиқариш мавжуд бўлгаи мамлакатларда ер мулкдори ердан олинадиган маҳсулотга асло мувофиқ келмайдиган даражада кўп ижара ҳақи шилиб оли- ши мумкин бўладиган фавқулодда муносабатлар ҳақида ҳам? гапи- раётганимиз йўқ, Англияпинг саноат округларида майда-чуйда ер парчалари кичкинагина боғча қилиш ёки бўш вақтларда эрмакка деҳқончилик қилиш учун фабрика ишчиларига ижарага берилаётган- лиги («Reports of Inspectors of Factories»ra қаралсин) бунга мисол бўла олади.
Биз капиталистик ишлаб чиқариш тараққий топган мамлакат- ларпинг деҳқончилик рентаси ҳақида сўз юритаётирмиз. Масалан, ииглиз фермерлари орасида маълум миқдорда шундай майда капи- талистлар борки, улар олган тарбиялари, анъаналари, билимлари копкуренция ва бошқа ҳолатлар туфайли фермерлар сифатида ўз капиталларини деҳқончиликка солишга мойил ва мажбур бўлади- лар. Улар ўртача фойдадан камроқ фойдага қаноат қилишга ва бу фойданинг бир қисмини рента тарзида ер мулкдорига беришга маж- бурдирлар. Ана шу шарт билангина уларга ўз капиталларини ерга, Дохқончиликка сарф қилишга рухсат берилади. Ер мулкдорлари Ҳамма ерда қонун чиқариш ишларига катта таъсир кўрсатишлари, Англияда эса ҳатто таъсир кўрсатишда бошқалардан устун туриш- ^аридан, бу таъсир бутун бир фермерлар синфини шилиб олиш Учуп истифода қилиниши мумкин. Тўғри, чунончп, 1815 йилги ғал- Ла конунлари165, — бекорхўжа ер мулкдорларининг якобичиларга Чарши уруш 166 вақтида жуда ҳам ошиб кетган даромадларини °Ундан кейин ҳам таъминлаш мақсадида,— очиқдан-очпқ шу мақ- £аДДа мамлакат аҳолисига солинган ғалла солиғи, жуда ҳосилдор


620 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
келтирилган вақтларда кўтариш мумкин бўладиган даражадан ҳам юқори тутиб турди. Бироқ бу цонунлар баҳоларни қопун чиқарув- чилик ишларини ўз қўлида тутиб келган ер мулкдорлари томони- даи қонунлаштирилган ва чет элдан келтириладиган ғалла баҳоси- нинг қонуний чегараси бўлиб хизмат ^иладиган нормал баҳолар даражасида сақлаб тура олмади. Ҳолбуки, ижара ҳақидаги шарт- номалар ана шу нормал баҳолар таъсири билан тузилар эди. Хом- хаёллар чиппакка чиққач, пормал баҳоларни белгилайдиган янги т^онун тузилган эди, бироқ бу баҳолар ҳам, илгариги баҳолар синга- ри, очкўз ер мулкдорлари тамагирлигииинг ожизона ифодаси эди. Шу йўсинда фермерларни 1815 йилдан то 30- йилларгача алдаб кел- дилар. Бутуп бу давр давомида agricultural distress * масаласининг доимо баҳс мавзуи бўлиб келганлигига сабаб шу. Бу давр ичида бутун бошли фермерлар авлодининг экспроприация ва хонавайрон қилинганлиги ва уларнинг ўрнини янги капиталистлар синфи ол- гаплигига сабаб шу31).
Бироқ деҳқончиликдаги ишчиларнинг ўзлари оладиган иш ҳақи- нинг нормал ўртача даражадан тушиб кетиши нисбатан кўпр«эқ умумий ва муҳим фактдир, бас, иш ҳацпнипг бир қисми ишчидан тортиб олинади, у ижара ҳақининг таркибий цисмини ташкил ци- лади ва шу йўсинда ер рентаси ниқоби остида ишчига экгас, ер мулк- дорига тегади. Масалан, Англияда ва Шотландияда, қулай шароит- даги баъзи графликларии истисно қилганда, бу умумий ҳодисадир. Ғалла қонунлари жорий қилиш олдидан Англияда парламент то- мопидаи иш ҳақининг даражаси бўйича таъсис қилипган тергов комиссияларининг асарлари 168— XIX асрда иш ҳақинииг тарихи юзасидап ҳозиргача энг қимматли ҳисобланадиган ва деярли мут- лақо фойдаланилмаган материаллар ва айпи замонда инглиз арис- тократияси ва буржуазиясипинг ўзига ўзи қургаи шармандали ҳай- кал,— ҳеч бир шак-шубҳасиз шуни яққол кўрсатадики, якобичи- ларга қарши уруш вақтида рента ставкасининг баланд бўлганлиги ва шунга мувофиқ равишда ер баҳосининг ошиб кетганлиги бир жиҳатдан иш ҳақидан тўғридан-тўғри чегириб олиш ва иш ҳақи- нинг ҳаттоки тирикчилик нуқтаи назаридан энг кам бўлган миқдордан ҳам камайиб кетиши натижасидир, яъии нормал иш ҳақининг маъ- лум бир қисмини ер мулкдорига бериш натижасидир. Турли ҳоди- салар, жумладан, пул қийматининг тушиб кетиши, деҳқончилик округларида камбағаллар тўғрисидаги қонунларни 169 татбиқ қилиш усуллари ва ҳоказолар, фермерларнинг даромадлари жуда ҳам ошиб кетган ва ер мулкдорлари ниҳоятда бойиб кетаётган бир ва^тда, ана шундай иш қилишга имконият туғдирди. Ахир, фермер- лар ҳам, ер мулкдорлари ҳам ғаллага бож солишни ёқлаб чивдан-
* — қишлоц хўжалигидаги оғир ахвол. Ред.
si/ Anti- Corn- Law Prize-Essays*6? га царалсин. Шундай бўлса ҳам, ғалла цонунлари баҳоларни ҳарҳолда сунъий равигпда юқори даражада тутиб турган эди. Яхши фермер хўжалинларига бунинг фойдаси тегиб турар эди. Бундай фермерлар тақиқлаш божлари нуцул уртача баҳога умид боғлаган, асосли равишдами, йўқми, бу бошқа ran, — фер- мерларнинг кўпчилигини бир даражада тутиб турганлигидан хўп ютиб келдилар.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
621
ларида уларпинг келтиргаи асосий далилларидан бирп — қишлоқ хўжалигидаги батракларнинг иш ҳақипи бундан ҳам камайтириш дотсмонан мумкип эмас, деган далил эди. Бу масалада, барча Евро- па мамлакатларида бўлгапи каби, Англияда ҳам бпроп каттароқ ўзгариш бўлгани йўқ, нормал иш ҳақининг бир қисми, илгаригидек, ҳали ҳам ер рентасининг таркибий қисмидир. Филантроп-оқсуяк- лардап бири, ўша пайтларда лорд Эшли бўлгап граф Шефтсбери, ппглиз фабрика ишчиларипинг аҳволидап бениҳоя ташвишланпб ўи соатли иш кунини жорий қилиш учуп кураш кампанияси ўтка- зилгап вацтда парламентда бу ишчиларни ҳимоя қилиб чидқаида, саноатчиларнинг ҳимоячилари бупга жавобан графга қарашли цишлоқларда қишлоқ хўжалпк ишчпларининг олаётгап иш ҳақи тўгрисидаги статистик маълумотларни эълон қплдилар («Капитал», 1 китоб, XXIII боб, 5, е: «Британия деҳқончилик пролетариати»га ^аралсин)170, бу маълумотлар бу филантроп рентасипинг бир кис- ми тўғридан-тўғри талаб олипгаи маблағлардан иборатлигини, буии уиинг ижарачилари қишлоқ хўжалик ишчиларинииг иш ҳақидан уриб қолишларини яққол кўрсатиб берди. Эълон қилипган бу маъ- лумотлар тағии шунинг учун ҳам қизиқки, унда келтирилгап факт- лар 1814 ва 1815 йиллардаги комиссиялар 171 очиб бергап энг ёмон фактлар билап бемалол тенглаштирилиши мумкин. Вазият қишлоқ хўжалигида ишлаётгап пшчиларпинг иш ҳақлариии вақтинча оши- ришга мажбур қилиши бплапоқ фермерлар: иш ҳақипи, саноатиинг бошка соҳаларида бўлганн каби, пормал даражагача ошириш мум- кип эмас, бупдай қилипса-ю, айни замонда ер рентаси камайтирил- маса, бизларнипг хопавайрон бўлишимиз муқаррар, дсб дод-вой кў- тарадилар. Шундай қилиб, бу ерда ижарачилар ер рентаси деган ном остида иш ҳақидан чегириб олиб, бу чегирмани ер мулкдориға тўлашларига ицрор бўлиш кўриииб турибди. Масалан, 1849—1859 йилларда Англияда қишлоқ' хўжалик лшчиларининг иш ҳақи ҳал ^илувчи аҳамиятга эга бўлган сабабларга кўра: Ирландиядан эмиграция қилувчилар кўпайиб кетиб, у ердан қишлоқ хўжалик иш- чиларинипг кўплаб келишпнп тўхтатиб қўйганлиги, фабрика сапоа- типинг т^ишлоқ аҳолисини жуда кўп миқдорда ўзига сингдириб юбориши, уруш учун солдатларга талабнипг ошуви, Австралияга ва Цўиша Штатларга (Калифорнияга) эмиграция қилишпииг бирдан 'кУДа ҳам кўпайиб кетганлиги ва бу ерда батафсил тўхталиб ўти- ришпинг ўрни бўлмаган бошқа сабабларга кўра кўтарилган эди. Айни вақтда шу даврда, ҳосил унмаган 1854—1856 йилларни истис- , ғалланинг ўртача баҳолари 16% дан кўпроқ тушди. реита миқдорини камайтиришни талаб қилиб шовқип ^Утардилар. Айрим ҳолларда улар бу ниятларига етдилар ҳам. ^муман олганда эса, улариипг бу талаблари барбод бўлди. Бунинг ^ложини улар, айтмоқчи, буғ локомобиллари ва янги машиналарпи ^Уплаб татбиц дилиш йўли билан ишлаб чиқариш харажатларини амайтиришдан қидирдиларкп, бу машиналар хўжаликда қисман ТЛаР Ўрниии босди ва уларни ўртадан суриб чидарди, қисман эса
но қилганда Иж a d ачил л п


622 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
қишлоқ хўжалик ишчиларини ишдан озод қилиб, сунъий аҳоли ор- тиқчалигини вужудга келтирди ва шу сабабдан иш ҳацининг яна камайиб кетишига сабаб бўлди. Бутун аҳолининг ўсишига писба- тан шу ўн йилликда қишлоқ аҳолисининг умуман ва нисбатан ка- майганлигига ^арамасдан ва баъзи нуқул деҳқончилик округлари- да бу аҳолининг абсолют камайганлигига қарамай, шу ҳол рўй бер- ган эди32). Ўша вақтларда Кембрижда сиёсий иқтисод профессори бўлган Фосетт ҳам 1865 йил 12 октябрда {1884 йили генерал-почт- мейстр бўлган чоғида вафот этган} ижтимоий фанлар конгрессида худди шу тўғрида бундай деган эди 173:
«Қишлод хўжалик ишчилари эмиграция қила бошладилар, шунинг учун ҳам ижарачилар: биз ҳозиргача тўлаб келганимиздек кўп рента тўлашга қо- дир эмасмиз, негаки эмиграция натижасида меҳнат қимматлашиб бормоқда, деб шикоят қила бошламоқдалар».
Демак, бу ерда жуда баланд ер рентаси тўғридан-тўғри кам иш ҳақи билан айнан бирдай деб кўрсатилмоқда. Ер баҳоспнинг қим- матлигига сабаб рентани оширадиган шу ҳодиса экан, ер қиймати- нинг кўтарилиши меҳнатнинг қадрсизланиши билаи, ер баҳосининг баландлиги эса меҳнат баҳосининг пастлиги билан айнан бирдайдир.
Францияда ҳам худди шундай.
Ижара ҳақининг ошишига сабаб шуки, бир томонда нон, вино, гўшт, саб- завот ва ҳўл меванинг баҳоси ошиб кетмодда, иккинчи томонда эса меҳнат баҳоси ўзгармай қолмоқда. Кексалар оталарининг ҳпсоб-китобларини тацдос- лаб кўрганларида эди,— бу эса кўз ўнгимизга бундан царийб 100 йил илга- риги вақтни келтиради,— ўша вадтларда Франциянинг қишлоқ округларида иш кунининг баҳоси ҳозир қандай бўлса, худди шундай бўлганини билар эдилар. Ҳолбуки, гўшт баҳоси ўшаидан бери уч баравар ошди... Хўш, бу ин- цилобнинг цурбони ким? Ижарага бериладиган ернинг мулкдори бойми ёки ана шу ерда ишлайдиган камбағал деҳқонми?.. Ижара ҳақининг ошуви ижти- моий фалокат шоҳидидир» («Du Mecanisme de la Societe en France et en Angleterre». Par M. Rubichon. Nouvelle edit, Paris, 1837, p. 101).
Бир томондан, ўртача фойдадан, иккинчи томондан, ўртача иш ҳақидан чегиришдан ҳосил бўлган ренталардан мисоллар:
Ер ишлари агенти ва қишлоқ хўжалик ннженери бўлган ва сўз- лари юқорида нақл қилинган Мортон 174, кўп жойларда қилинган мушоҳадаларга кўра, кичкина ижаралар рентасига қараганда кат- та ижаралар рентаси камроқ, чунки
«кичкина ижаралар учун рақобат катта ижараларга қараганда кўпроқ ва чунки қишлоқ хўжалигидан бошқа иш билан шуғулланишга камдан-кам му- яссар бўладиган майда ижарачилар ўзларига маъдул иш топиш зарурати орқасида, рентанинг жуда кўплигини кўра била туриб ҳам кўпинча шунча рента тўлашга рози буладилар» деб ҳикоя қилади (John L. Morton. «The Resources of Estates etc.». London, 1858, p. 116).
Бироқ, Мортоннинг фикрича, Англияда бу фарқ секин-секин йўқ бўлиб бормовда, бунга худди шу майда ижарачилар синфииинг эмиграцияси кучли ёрдам бераётир, деб ўйлайди у. Яна ўша Мор- S2) «John Ch. Morton. «On tlie Forces used in Agriculture». 1859 йилда Лондондаги Санъ- ат ва ҳунар жамиятида172 нилинган, тахминан 12 шотланд ва 35 инглиз графлигидагн 100 тача ижарачидан олинган асл нусха ҳужжатларга асосланган донлад.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
623
тонпинг ўзи ер рентасига муқаррар равишда фермернинг ўзининг uni ҳакидан ҳилинадиган чегирма ҳам ва, демакки, ҳеч шак-шуб- хасиз — фермер ёллаган ишчиларнинг иш ҳақларидан чегирма ҳам киришини кўрсатадиган мисол келтиради. Жумладан, 70—80 акр (30—34 гектар)дан кам бўлган ер ижарага олинганда шундай бўла- ди, чунки чўш от қўшиладиган сўца ишлатишга имкон бўлмайди.
«Агар ижарачи, ҳар қандай ишчи сингари, ўзи ҳам ғайрат билан ишлама- са, ижараси ҳисобига кун кўра олмайди. Агар у ишни ўз одамларига бажар- тириб, ўзи уларни назорат цилиш билангина чекланадиган бўлса, кўп ўтмай рентасини тўлай олмаслигига кўзи етиб цолиши ажаб эмас» (ўша жойда,. 118-бет).
Бундан Мортон, айни ердаги ижарачилар жуда камбағал бўлма- гап таддирда ҳам, ижарага бериладигап ер участкалари 70 акрдан кам бўлмаслиги керак, токи фермер 2—3 от асрай олсин, деган ху- лоса чиқаради.
Институт 175 ва Миллий марказий қишло^ хўжалик жамияти- пинг аъзоси жаноб Леонс де Лавернь ғоят донолигини намоён қи- лади. Бу киши ўзининг «Economie Rurale de l’Angleterre» деган aca- рида (инглизча таржимасидан ’The Rural Economy of England etc.»] London, 1855 накл қилинган) Францияда қўлланадиган, Англия- да эса ^ўлланмайдиган (чунки бу ерда бу ишлар от кучи билан бажарилади) ^орамолдан олинадиган йиллик фойдани қуйидагича тацкослайди (42-бет):
Францпя: сут 4 млн. ф. ст. Англия: сут 16 млн. ф. ст. гўшт 16 » » » гўшт 20 » » »
иш 8 » » » иш —
28 мля. ф. ст. 36 млн. ф. ст.
Каттароқ рақамлар ҳосил бўлиши шунданки, унинг ўзи келтир- ган маълумотларга кўра, Англияда сут Францияга нисбатан икки баробар циммат туради, ҳолбуки у гўшт баҳосини ҳар икки мам- лакатда ҳам бир хил деб фараз килади (35-бет); демак, Англияда сут маҳсулоти 8 миллион фунт стерлинггача камаядиган бўлса, бу- туп маҳсулот, Франциядаги каби,— 28 миллион фунт стерлинггача кисцаради. Жаноб Лаверннинг ўз ҳисоб-китобига бирданига ҳам турли миддор маҳсулотни, ҳам баҳодаги фарқни киритар экаи, буг Дарҳақиқат, ўткир иш; бас, Англияда маълум маҳсулотлар Фран- Цияга цараганда қимматровда ишлаб чиқарилар экая,— бунинг маъ- иоси фақат ижарачиларга ва ер эгаларига кўпроқ фойда тегади Демакдир,— бу эса Англия қишлоқ хўжалигининг афзаллиги деб такдим этилади.
Жаноб Лавернь Англия қишлоқ хўжалигининг иқтисодий кўр- саткичлари билан таниш бўлибгина қолмасдан, инглиз фермерлари еР мулкдорларининг урфу одатларини ҳам маъқул топишини 1 'бетда кўрсатади:
Ўса.<<Эпг катта зиён одатда дон экинларидандир... дон экинлари ўзлари униб- диган ерни кучсиз қилиб цўяди».


624 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Жаноб Лавернь, бошқа экиилар буидай қилмайди, деб ўйлаш би- лангипа чеклапмай,— шунингдек у, хашаки ўтлар билан илдизмева- ли экпплар ерни семиртиради, деб ўйлайди:
«Хашаки экпн ўспш учун керак бўлган асоспй элементларшг атмосфе- радап олади ва ерга ундан олганидан кўра кўпроқ нарса қайтариб берадп; шу тарида бу экинлар ғалла экинлари ва ерни беқувват қилувчи бошқа экин- ларпипг етказадигаи зиёнини қоплашга икки йўл билан — тўғридан-тўғри ҳам, гўнгга айланиш йўли билан ҳам ёрдам беради; бундан, бу ўсимликлар кам деганда хашаки экпнлар билан алмашиниб туриши керак, деган хулоса келиб чиқади; иорфолкчасига алмашлаб экпш усули апа шундан иборат» (50-51- бетлар).
Ажабланадигап жойи йўқ, жаноб Лавернь инглиз кишлоқ мулк- дорлпинг бу эртакларига ишонар экан 176, унинг: ғалла цонунлари бекор қилиигаидан кейин инглиз ишчиларининг иш ҳақи илгари- ги нуқсопидан қутулди, деган фикрига ҳам ишонади. Бизнинг бу тўгрида плгари айтганларимизга қаралсин, «Капитал», I китоб, XXIII боб, 5, 701—729-бетлар 177. Бироқ жаноб Жон Брайтнипг 1805 йил 13 декабрда Бирмипгемда сўзлаган путқига мурожаат қи- лайлик. Жаноб Брайт парламептда ҳеч қандай вакпли йўқ 5 мил- лиоп оила ҳацида гапириб, сўзини давом эттирадп:


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
625
яИнг башанглигини, уларнинг ҳашамини кўринг. Уларнинг ҳориганини кў- рпНг,— чунки булар ҳам ҳорийдилар, бироқ тўцликдан ҳорийдилар,— улар- П11НГ изғиб юришини кўринг, гўё ҳаётнинг бор-йўқ маъноси янгп-янги айшу цшратлар қидиришдан иборат» («Morning Star»178, 18G5 йил 14 декабрь).
Кейинроц, қўшимча меҳнат, бас қўшимча маҳсулот ҳам умуман капдай цилиб ер рентаси билан, ўз хусусиятига кўра муайян қў- шимча маҳсулотнинг бу қисми билан — адалли капиталистик иш- лаб чиқариш усули базисида — сон ва сифат жиҳатдан аралашти- риб юборилиши кўрсатилади. Умуман қўшимча меҳнатпинг табиий базиси, яъни қўшимча меҳнат имкониятини туғдирадиган табиий шароит шундан иборатки, иш кунининг ҳаммасини қопламайдигаи пш вақти сарфлаиганда, табиат тирикчилик учун зарур воспталар- пи — ер маҳсулоти, ўсимликлар ва мол, ёки балиц ови ва шунга ўх- шашларнинг маҳсулоти тарзида етказиб беради. Деҳқончилик меҳ- патининг (бу ўринда оддий ғамлаш: овлаш, балиқ тутиш, чорва асраш ҳам шу меҳнатга киради) бу табиий унумдорлигп ҳар қан- дай қўшимча меҳнатнинг асосидир, негаки дастлаб ҳар қандай меҳ- пат ҳам энг олдин озиқ-овқат топиш ва ишлаб чиқаришга қаратил- гандир. (Бироқ ҳайвонлар айни замонда совуқ пайтларда исиниш учун тери ҳам беради; бундан ташқари, ғорлар турар жойга айлан- тприлади ва ҳоказо.)
Қўшимча маҳсулотни ер рентаси билан худди аиа шупдай, ле~ кпи бошқачароқ ибораларда аралаштиришни жапоб Давада 179 уч- ратиш мумкин. Дастлаб деҳқончилик меҳнати билан сапоат меҳиа- тп бир-биридан ажратилмаган; кейингиси аввалгисига келиб қўшил- ган. Деҳқончилик қабиласи, уй жамоаси ёкп оиласининг дўшимча меҳнати ва кўшимча маҳсулоти деҳқончилик меҳнатини ҳам, са- поат меҳнатини ҳам ўз ичига олади. Иккаласи ҳам ёнма-ён мавжуд бўладп. Тегишли цурол-асбоб бўлмаса, ов қилиш, балиқ тутиш, деҳ- копчилик цилиш мумкин эмас. Тўқувчилик, ип йигириш ва бошқа шупга ўхшаш касблар дастлабки вақтларда деҳқончиликдаги ёр- дамчи ишлар тарзида олиб борилади.


626 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
даги ишчилар билан умуман саноатдаги ишчилар ўртасидаги меҳнат тақсимоти масаласи ҳам ана шундай. Бир томюндаги нуқул саноатга хос бўлган меҳнатга бошқа томондаги нуқул деҳқснчиликка хос меҳнат мувофиқ келади. Нуқул деҳқончиликка хос бўлган бу меҳ- нат табиат яратган меҳнат эмас, бу меҳнатнинг ўзи ижтимоий та- равдиётнинг маҳсулидир, шунда ҳам янги, ҳамма ерда эришилган деб бўлмайдиган маҳсулидир, шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш таравдиётидаги муайян босқичга жуда мувофиқдир. Деҳқончилик меҳиатининг бир қисми ё безак буюмлари бўлиб хизмат қиладиган ■ёки саноатга хом ашё бўладиган, лекин мутлақо озуқа бўлмайди- ian (халқ оммасинипг озиқ-овқати ҳақида гапирмаса ҳам бўлади) маҳсулотларда моддийлашгани сингари, худди шунингдек, иккинчи томондан, саноат меҳнатининг бир қисми ҳам қишлоқ хўжалигида, ҳам қишлоқ хўжалигидан бошқа соҳада ишлайдиган ишчиларнинг тирикчилиги учун зарур восита бўладиган маҳсулотда моддийла- тади. Бу саноат меҳнатини, ижтимоий нуқтаи назардан, қўшимча меҳнат, дейиш хато бўлур эди. Деҳқончилик меҳнатининг зарур !қисми қанчалик зарур лгеҳнат бўлса, саноат меҳнатининг маълум қисми ҳам шунчалик зарур меҳнатдир. У ҳақиқатан ҳам илгари деҳқончилик меҳнати билан табиий равишда бирлаштирилган са- ноат меҳнатидаги маълум қисмнинг алоҳида бўлиб олган формасп- дир, ҳозир энди саноат меҳнатидан ажралиб чиққан нуқул деҳқоп- чилик меҳнатининг ўзаро зарурий қўшимчасидир, холос. (Масала- та нуқул моддий томондан қараладиган бўлса, масалан, 500 тўқув- ли механик станоклар воситасида ишласа, анча кўп даражада кў- лшмча мато, яъни ўзига керагидан кўп кийим-кечак ишлаб чиқа- ради.)
Ниҳоят, ер рентаси намоён бўладиган формаларни қараб чиққан- да, яъни ердан ё ишлаб чиқариш ёки истеъмол мақсадида фойдала- нилгани учун ер мулкдорига ер рентаси деб тўланадиган ижара ҳақини қараб чиққанда, шуни эса тутмоқ керакки, ўзича олгапда циймати йўқ, яъни, масалан, ер сингари, меҳнат маҳсули бўлма- тан, ёки, ҳеч бўлмаганда, масалан қадимий ёдгорликлар, маълум санъаткорларнинг бадиий асарлари ва ҳоказолар сингари, меҳнат сарф қилиб қайтадан тиклаб бўлмайдигап буюмларнинг баҳосияи жуда тасодифий ҳоллар белгилаши мумкин. Нарсани сотиш учуп, бу нарсанинг монополия ва бегоналаштириш объекти бўлишга боп бўлишидан бошқа ҳеч нарса талаб қилинмайди.
Ер рентасини қараб чиққанда анализни хиралаштирадиган уч асосий хатодан қочмоқ керак.
1) 	Рентанинг ижтимоий ишлаб чиқариш процессининг турли босқичларига мувофиқ келадиган турли формаларини аралаштирпб юборишдан эҳтиёт бўлмоқ керак.
Рентанинг ўзига хос формаси қандай бўлАмасин, унинг барча хилларига хос бўлгап ўхшашлиги шундан иборатки, рентани ўзи-


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
627
0КИ қилиб олиш ер мулк реализация қилинадиган иқтисодий фор- мадир, ер рентаси эса, ўз навбатида, ер мулкни муайян ер участка- дарининг муайян индивидуумлар мулки эканлигини кўзда тутади, бунда ер мулкдори, Осиё, Миср ва ҳоказоларда бўлгани каби, жа- моа [Gemeinwesen] вакили бўлган шахсми, ёки ер мулк, қуллик ёки крепостнойлик системаси замонидаги каби, бевосита ишлаб чиқа- рувчилар шахсига эгалик қилувчи маълум кишилар мулкииинг фа- цат таркибий қисми бўладими, ёки у ишлаб чиқарувчи бўлмаган- ларнинг табиатга соф хусусий мулкдорлиги, шунчаки ерга мулк- дорлик титули бўладими, бари бир, ёки, ниҳоят, у, колонистлар ва деҳқончилик қилувчи майда ер эгаларида бўлгани сингари, ерга шуидай муносабатдан иборат бўладики, бунда меҳнатлари бир-бир- лариникидан айрим бўлган ва ижтимоий жиҳатдан тараққий цил- маган бевосита ишлаб чиқарувчиларнинг муайян ер участкаларида бевосита маҳсулот ишлаб чиқариши ва ўзиники қилиб олишидан иборат бўлади.
Рентанинг турли формаларидаги бу умумийлик шупдан иборат- ки, рента ер мулкни, юридик уйдирмани иқтисодий жиҳатдан реа- лизация қилиш бўлиб, бунииг натижасида турли индивидуумлар маълум ер майдонларига танҳо эгалик қиладилар,— бу умумийлик шунга олиб борадики, ўртадаги фарқлар сезилмайди.
2) 	Ҳар қандай ер рентаси қўшимча қийматдир, қўшимча меҳнат маҳсулидир. Ер рентаси ўзининг тараққий қилмаган формасида, на- турал рента формасида ҳали бевосита қўшимча маҳсулотдир. Капи- талистик ишлаб чиқариш усулига мувофиқ бўлган ва фойдадан ор- тицча нарса бўлган, яъни говар қийматининг ўзи қўшимча қий- матдап (қўшимча меҳнатдан) иборат бўлган қисмидан ортиқча иарса бўлган рента,— қўшимча қиймат ва умуман фойданинг уму- мий мавжудлик шарт-шароитлари изоҳланар экан, қўшимча қий- матпинг алоҳида ва ўзига хос бу таркибий қисми ҳам керагича изоҳланади, деган хато фикр шупдан келиб чиқади. Бу умумий шарт-шароитлар қуйидагилардир: бевосита ишлаб чиқарувчилар ўз иш кучларини такрор ишлаб чиқариш учун, ўзларини такрор ишлаб чпцариш учун талаб қилинадйган вақтдан кўпроқ вақт ишлашлари КеРак. Улар умуман қўшимча меҳнат қилишлари керак. Бу -- субъ- октив шарт-шароптдир. Объектив шарт-шароит эса шуидан ибо- ратки, улар қўшимча меҳнат қилишга цодир бўлишлари керак; та- опий шарт-шароит шундай бўлмоғи керакки, бевоспта ишлаб чиқа- РУвчиларнинг ихтиёридаги иш вақти цисмлари уларнинг ишлаб чикарувчилар сифатида ўзларини такрор ишлаб чиқаришларига ва СаЦла1пларига кифоя қилспн, уларга зарур бўлгап тирикчилик во- С1.гт;олари ишлаб чиқариш уларнииг ишчи кучларини батамом югиб ^Учмасин. Табиий ҳосилдорлик бунда бир чегарадир, бир бошлан- нуқта, бир асосдир. Иккинчиси эса меҳнатнипг ижтимоий иш- “са° чицарувчи кучининг ривожланишидир. Масалани янада батаф- 4Чр°қ текшириб қараганда,— чунки озиқ-овқат маҳсулотлари иш- * чиқариш бевосита ишлаб чиқарувчилар ҳаёти учуп ҳамда уму- 41~-77G


628 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
629
карип1 соҳалари ўртаспда тақспм қилипиши муносабати билаи бу моддага тўхталиб ўтиш керак.)Бунда бутуп ижтихмоий иш вацтп- пипг турли ва алоҳида ишлаб чиқариш соҳаларига тўғри келадигая улушини белгилаб борадигап парса — ижтпмоий эҳтиёждир, яъни ;Камият миқёсидаги пстеъмол қийматидир. Бироқ бу нарса айрим товарнипг ўзига писбатан намоён бўладиган ўша-ўша қопупнинг ўзндир, яъпи: товариилг истеъмол қиймати унииг алмашув қийма- тининг, шуиииг учуи унинг қийматининг ҳам шартидир. Бу модда- ]пшг зарурий ва цўшпмча меҳпат ўртаспдаги муносабатга дахли борлиги шундаки, бу пропорцпя бузилгап тацдирда товар циймати, демакки, ундаги цўшимча киймат ҳам реализация этилмай қолади. Масалап, ип газлама пропорцияга риоя қплпнмасдан жуда кўп иш- Лаб чиқарилган, ҳолбуки бу маҳсулотпинг ҳаммасида, бу газлама- ларда мазкур шароитда зарур бўлган иш вақтигина реализация килинган, деб фараз қилайлик. Бироқ, умуман олганда, бу алоҳи- да соҳага ортиқ даражада кўп ижтимоий меҳнат сарф қилииган, яъпи маҳсулотнинг бир қисми фойдасиздир. Шунинг учун ҳам бу маҳсулотнинг ҳаммасиии у зарур пропорцияда ишлаб чиқарилган, деб фараз қилипгандагина сотиш мумкин бўлади. Ижтимоий иш вақтипипг алоҳида тури ишлаб чиқариш соҳаларига мақсадга муво- фпц сарф қилиш мумкин бўлгаи қисмларииинг бу миқдорий чсгара- си, гарчи зарурий иш вақти бу ерда бошқа маъио касб қилса ҳам, умумаи киймат қонунипипг кўпроқ таравдий қилган ифодасидир, холос. Ижтимоий эҳтиёжни қондириш учуи фалонча иш вақти ке- рак. Бунда чегаралаш истеъмол қиймати воситаспда намоён бўла- дп. Жамият маълум ишлаб чиқариш шароитида маълум турдаги фалопча маҳсулотга ўзининг жами иш вақтидан фақат фалончаси- пигипа сарф қила олади. Бироқ цўшимча меҳпат бплап қўшпмча цпйматиинг субъектив ва объектпв шароитлари фойданинг ҳам, рептанинг ҳам конкрет, муайян формасига ҳеч алоқадор эмас. Қў- шгшча қпйматнинг ўзи қандай ўзига хос шаклларга кирмасии, бу шароитларнинг қўшимча қийхмат учун аҳамияти бор. Шунинг учун Ҳам бу шароитлар ер рентаси нималигиии тушуитириб бермайди.
3) 	Ер рептасининг миқдоринп асло уни олувчи эмас, балки иж- тимоий меҳнат тараққиёти — рента олувчидан қатъи назар, упинг иштирокисиз содир бўладиган тараққиёти белгилаши, мана шу ҳо- Лат худдц шу ер мулкнинг иқтисодий жиҳатдаи реализация қили- нпшида, ер рентасинииг ривожланишида айниқса ўзига хос бир ЧУсипда памоёп бўлади. Шуиинг учун товар ишлаб чиқариши — ва, т.У1'рироғи, бутунлай олиб қараганда товар ишлаб чиқаришидал иборат бўлгап капиталистпк ишлаб чиқариш — асоспда ишлаб чи- ^аришнинг ҳамма тармоқлари ва улар ишлаб чиқарадиган маҳсу- 4°тцинг ҳаммаси учун умумий бўлган нарсани рептанпнг (ва уму- *1ап деҳқончилик маҳсулотинииг) ўзнга хос хусусияти деб билиш ran эмас.


630 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. КЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
фатида тарақций цилади. Бир томоидан, ижтимоий тараққиёт билан бирга бозор кенгайиб, ердан олинадиган маҳсулотга талаб ошиб борса, иккинчи томондан — ҳар турли, ҳаттоки хўжаликнинг деҳ- қоичиликдан бошқа тармоқлари учун зарур шарт бўлиб хизмат қи- ладиган ернинг бевосита ўзига ҳам талаб ошиб боради. Аниқроғи, агар деҳқончилик рентасининг ўзи ҳақида гапириладиган бўлса, рента билан бирга ерпинг қиймати ҳам ердан олинадиган маҳсулот бозори билан бирга ривожланади ва, демакки, деҳқончилик цилмай- диган аҳолининг кўпайиши билан, унинг қисмаи озиқ-овқатга, қисман хом ашёга эҳтиёж ва талабининг ўсиши билан бирга ри- вожланади. Капиталистик ишлаб чиқариш усули ўз табиатига кўра деҳқонлар аҳолисини деҳқонмас аҳолига нисбатан доим» камайти- риб боради, чунки саиоатда (тор маънода) доимий капиталнинг ўзгарувчи капитал ҳисобига ошиб боруви ўзгарувчи капиталнииг (гарчи у нисбатан камайиб борса ҳам) абсолют жиҳатдан ошиб борувига боғлиздир. Деҳцончиликда мазкур ер участкасини ишлаш учун талаб қилинадиган ўзгарувчи кацитал, аксинча, абсолют жи- ҳатдан камаяди; демак, янги ер ишга солингандагина ўзгарувчи капиталнинг ошуви мумкин, бу эса яна деҳқончилик қилмайдиган аҳолииинг ундан ҳам кўпайишини кўзда тутади.
Ҳақиқатда бу ҳодиса деҳқончиликнинг ва унинг маҳсулотининг алоҳида хусусияти эмас. Аксинча, товар ишлаб чиқариши ва упинг абсолют формаси, яъни капиталистик ишлаб чиқариш асосида худ- ди шу ҳодиса барча бошқа ишлаб чи^ариш соҳаларига ҳам, маҳ- сулотларга ҳам хосдир.
Бу маҳсулотларга бошқа товарлар эквивалент бўлгани учун, бошқа маҳсулотлар товарлар сифатида ва қиймат сифатида уларга царама-қарши тургани учун, бошқача қилиб айтганда, бу маҳсу- лотлар уларни ишлаб чицарувчилар учун тўғридан-тўғри тирикчи- лик воситалари спфатида ишлаб чиқарилмасдан, балки алмашув цийматига (пулга) айланиш йўли билан, бегоналашув йўли билан- гипа истеъмол қийматига айланадиган товарлар сифатида, маҳсу- лотлар сифатида ишлаб чиқариладиган бўлганлиги учун,— фақат шунинг учунгина бу маҳсулотлар товарлардир, яъии алмашув қий- матига эга бўлган, реализацпя цилинадиган — пулга айлантирила- диган — истеъмол қийматларидир. Бу товарлар бозори ижтимоий меҳпат тақсимоти туфайли тараққий топади; ишлаб чиқариш иш- ларинииг тақсимоти бу ишларнинг маҳсулотларини бир-^бирлари учуп товарга, эквивалентга айлантириб, уларнинг бирини иккипчи- сига бозор хизматипи ўташга мажбур этади. Бунда деҳқончилиК маҳсулотларига хос ҳеч қандай алоҳида хусусият йўқ.


XXXVII БОБ. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР
631
^илиб боради, негаки, деҳқончилик маҳсули ҳам шу даражада то- варга, алмашув қийматига ва қийматга айланиб боради. Каппталис- тПк ишлаб чиқариш билан бирга товар ишлаб чиқариш, демак, қий- мат ишлаб чицариш ҳам қай даражада тараққий қила борса, қўшим- яа циймат ва қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш ҳам шу даражада тараққий қила боради. Бироқ бу кейингиси қай даражада тараққий кила борса, ер мулкнинг ер монополияси воситасида бу қўшимча кийматнинг борган сари кўпроқ қисмини эгаллаб олиш, шу билан бирга ўз рентасининг қийматини ва ернинг ўзининг баҳосини ошириш қобилияти ҳам шу даражада тараққий қилиб боради. Бу қўшимча қиймат ва қўшимча ма.ҳсулот тараққиётида капиталист харҳолда ҳали ташаббусчи агентдир. Ер мулкдорига бўлса қўшим- яа маҳсулот билан қўшимча цийматнинг шу тариқа унинг иштиро- кисиз тобора кўпайиб борадиган ҳиссасини ўзиники қилиб олишдан бошқа иш қолмайди. Ер мулкдори аҳволининг характерли хусусия- ти м-аиа шундан иборат, лекин асло ердан унадиган маҳсулотлар бозори қай даражада кенгайса, буларга талаб ҳам, шу билан бирга ер маҳсулотига қарама-қарши турган товарлар дунёси ҳам кўпая боришидан иборат эмас, яъни бошқача қилиб айтганда, деҳқончи- ликка алоқаси бўлмаган товар ишлаб чиқарувчилар ва дехқончи- ликка алоқаси бўлмаган товар ишлаб чиқариш қай даражада ошса, ер маҳсулотининг, бас, ернинг ўзипинг ҳам киймати шу даражада тобора ошиб боришидан иборат эмас. Бирок булар ер мулкдоринивг ҳеч қандай ёрдамисиз содир бўлиши сабабли, қийлгат массаси, қў- птимча қиймат массаси ва бу қўшимча қийматнинг бир қисмининг ер рептасига айланиши ижтимоий ишлаб чиқариш тараққиётига, умуман товар ишлаб чиқариш тараққиётига боғлиқ эканлиги ер мулкдорининг қандайдир алоҳида хусусиятидай бўлиб туюлади. Шупинг учун ҳам*, масалан, Дав рентага шу нарсани асос килиб кўрсатмоқчи бўлади. Дав, рента деҳқончилик маҳсулотининг масса- сига боғлиқ эмас, балки унинг қийматига боғлиқ 180; унинг қиймати :)са деҳқончилик қилмайдиган аҳолининг қанчалигига ва унумдор- лигига боғлиқ, дейди. Бироқ маҳсулотга нисбатап эквивалент бўла- дпган бошқа товарлар массаси ва хиллари қай даражада ошса, маҳ- сулот ҳам товар сифатида фацат шу даражада тараққий қилади, Дегац ran ҳар қандай бошқа маҳсулотга нисбатан ҳам тўгри гап- 1ч5Д ахир. Бу нарса қиймат назариясининг умумий таърифи муно- Са°ати билан бундан илгари кўрсатиб ўтилган эди 181. Бир томон- малэлум маҳсулотнинг алмашинув қобилияти умуман ундан ^шцарц мавжуд бўлган товарларнинг нақадар хилма-хил бўлиши- 1 а боғлиқдир. Иккинчи томондан, бу маҳсулотнинг айниқса товар ифатида ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган мивдори ҳауг айни uMira боғлиқ.


632 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
айлапади. Биринчидан, бунинг сабаби шуки, бу маҳсулот ижти- моий меҳнат ифодаси бўлиб майдоига чиқади, бинобарип, сабаби шуки, мазкур ишлаб чиқарувчипипг ўз иш вақтп умумап ижтимоий иш вацтининг бир қисмидир; пккинчидап, ишлаб чиқарувчи меҳ- натининг бу ижтимоий характери унинг маҳсулотпнинг пул харак- терига эга эканлигида ва бу маҳсулотпппг баҳо бплан белгилана- диган умумий алмашиниш цобилиятида, упинг маҳсулотига хос бўлган ижтимоий характерда намоён бўлади.
Шупдай қилиб, бир томопдан, рептапппг нималигини изоҳлаб бериш ўрнига, қўшимча цийматни ёкп, яиада торроқ тушупгаида, умуман қўшимча маҳсулотпи изоҳлаш билан шуғулланар эканлар, иккинчи томондап, бунда шундай хатога йўл қўядпларки, барча то- варларга, қийматларга хос бўлгап характерпи пукул деҳқоичилик маҳсулотига хос деб кўрсатадплар. Қийматиинг умумий таърифи- дан муайян товар қийматини реализация цилишга кўчганларида берган изоҳларп янада юзаки бўлиб кетади. Ҳар қандай товар ўз қийматини муомала процессидагина реализация қпла олади, товар- нинг ўз қийматини реализация қилиши ва қай даражада реализа- ция қилиши эса, ҳар гал бозор шароитига боғлиқ бўлади.
Хуллас, ер рентасининг ўзига хос хусусияти деҳқончилик маҳ- сулотининг ривожланиб қийматга айланишида ва қпймат тариқаси- да ривожланишида эмас, яъни уларпипг товарлар сифатида бошқа товарларга қарама-қарши турйшида ва нодеҳқопчплик маҳсулоти- нинг уларга товар сифатида қарама-қарши туришида, ёки бу маҳ- сулотнинг ижтимоий меҳнатпииг алоҳида ифодаси тариқасида та- раддий топишида эмас. Ер рентасининг ўзига хос хусусияти шун- дан иборатки, деҳқопчилик маҳсулотларини ривожлантириб қий- матларга (товарларга) айлантирадиган шароитлар бплап бирликда ҳамда уларнипг қийматини реализация цплиш шароитлари билан бирликда ер эгалигинииг унинг ёрдамисиз вужудга келтириладиган қийматларнинг ҳамма тобора кўпаядиган улушини ўзиники қилиб олиш кучи ҳам ривожланиб боради, қўшимча қийматпииг тобора кўпаядиган улуши ер рентасига айлапади.


[ 633
ЎТТИЗ САККИЗИНЧИ БОБ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР
Ер рентасини анализ қилганда биз аввало шундай репта тўла- падиган, қўшимча цийматнинг бир цисмини ҳам ўз ичига оладиган, бас, бутун баҳосининг бир қисми ҳам рентага айланадиган маҳсу- лот,— бизнинг анализимиз учун деҳқончилик маҳсулотини ёки шу- пипгдек конларнииг маҳсулотини кўзда тутиш кифоядир,— демак- кп, ер ёки конлар маҳсулоти, бошқа ҳамма товарлар сингари, иш- лаб чиқариш баҳосида сотилади, деган фаразга асосланамиз. Яъни бу маҳсулотларнинг сотиладиган баҳоси улар ишлаб чиқарилганда сарф бўлгаи чиқимларга (сарфлангап доимий ва ўзгарувчи Kann- Ta л цийматига) плюс фойданинг умумий нормаси белгилайдиган, ишлатилган ва ишлатилмаган аванслангап капиталпинг ҳаммасига чақиб ҳисобланадиган фойдага тенгдир. Шундай қилиб, бу маҳсу- лотлар сотиладиган ўртача баҳо уларнинг ишлаб чиқариш баҳоси- га тепгдир, деб фараз қиламиз. Бас, масала шундан иборатди, бун- дай фараз қилинганда ер рентаси қандай вужудга келиши мумкин, яъпи фойданинг бир қисми қандай қилиб ер рентасига айлана ола- ди-ю, патижада товар баҳосипинг бир қисми қандай қплиб ер мулк- дорига тегиши мумкин, деган савол келиб чиқади.


€34 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЁР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
бўлган шароитда товарга талаб қилпнадиган ўртача чиқимлар билан белгиланади. Ҳадиқатда бу ишлаб чиқаришнинг бозор баҳосидир — унинг ўзгариб турадиган миқдорларидан фарқли ўларод ўртача бо- зор баҳосидир. Товарлар цийматипинг табиати, қийматнинг муайян алоҳида ишлаб чиқарувчига муайян миқдорда товарлар ёки айрим товарлар ишлаб чиқариш учун индивпдуал тарзда зарур бўлган иш вақти билан эмас, балки ижтимоий зарур иш вақти билан, ишлаб чиқаришнинг мазкур ўртача ижтимоий шароитида бозорда мавжуд бўлган турли товарларни ижтимоий зарур миқдорда ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти билан белгиланиши,— қийматнинг бу табиати, умуман уни белгилашнинг бу усули бозор баҳоси формаси- да ва, сўнгра, тартибга солиб турувчи бозор баҳоси, ёки игллаб чи- қаришнинг бозор баҳоси формасида ўз ифодасинп топади.
Бу ўринда кандай муайян рақамлар нисбатини олишимиз мутла- қо бари бир бўлганлигидан, бундан бу ёғига, сув кучи билан ҳара- катга келтириладиган фабрикаларда пшлаб чиқариш чиқими 100 ўр- нига ҳаммаси бўлиб 90 бирликни ташкил қилади, деб фараз қила- миз. Бу товарлар массасининг бозорни тартибга солиб турадигап ишлаб чидариш баҳоси 15% фойда билан бирга=115 бўлгаплиги- дан, ўз машиналарини сув кучи билан ҳаракатга келтирадиган фаб- рикалар ҳам 115 дан, яъни бозор баҳосини тартибга солиб туради- ган ўртача баҳо билан сотадилар. Шунинг учун уларнинг фойдала- ри 15 ўрнига 25 бирлик бўлади; ишлаб чиқаришнинг тартибга со- либ турадиган баҳоси уларга 127/э% дўшимча фойда олиш имкони- ни берди — бунинг сабаби уларнинг ўз товарларини ишлаб чиқа- риш баҳосидан ортиққа сотаётганликлари эмас, сабаби шуки, улар товарларни ишлаб чиқариш баҳоси билан сотадилар, чунки улар- нинг товарлари жуда кулай шароитда, шу соҳада ўртадан юқори бўлган даражадаги шароитда ишлаб чпқарилади, уларнинг капи- таллари ҳам худди шуйдай шароитда амал қилади.
Шу заҳоти икки хил ҳолат рўй беради:
Биринчидан: табиий шаршарадан ҳаракатлантпрувчи куч сифа- гида фойдаланувчи ишлаб чиқарувчпларнинг қўшимча фойдаси дастлаб, муомала процессидаги битимларнинг, бозор баҳоларида рўй берадигап тасодифий ўзгаришларнинг тасодифий натижаси бўлма- ган ҳар қандай қўшимча фойда (пшлаб чиқариш баҳолари ҳақида гапирганда биз бу категорияни текшириб чивданмиз*) қапдай ха- рактерга эга бўлса, шундай характерда бўлади. Шундай дилиб бу қўшимча фойда қулайрод шароитдаги бу ишлаб чпдарувчилардаги индивидуал ишлаб чиқаршп баҳоси билап ишлаб чиқаришнинг бу- тун шу соҳаси бозорини тартибга солиб турувчи умумий, ижтимоий баҳо ўртасидаги тафовутга тенг бўлади. Бу тафовут товарпинг уму- мий ишлаб чиқариш баҳосининг индивидуал ишлаб чит^ариш баҳо- сидан ортиқчасига тенгдир. Бу ортиқчани тартибга солиб туради- ган икки чегара, бир томондан, индивидуал ишлаб чиқариш чиқим-
♦ Шу томнинг 193—195-бетларига қаралсин. Ред.


XXXVIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР 635
лари, демак, индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси бўлса, иккиичи то- мопдан — ишлаб чиқаришнинг умумий баҳосидир. Шаршара ёрда- мида ишлаб чиқарилган товарнипг қиймати шунинг учуп камкн, ишлаб чиқариш учун камроқ умумий меҳнат, яъни ишлаб чи- ^аришга доимий капиталнинг бир қисми сифатида буюмлашган формада кирадиган меҳнатдан кўра камроқ меҳнат талаб қилина- ди. Бунда сарф қилинадиган меҳнат унумлироқдир, унинг инди- видуал ишлаб чиқарувчи кучи шундай фабрикаларнинг кўпчили- шда ишлатиладиган меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучидан кўпроқ- дир. Унинг кўпроқ ишлаб чиқарувчи кучи шунда кўринадики, шунча миқдор товар ишлаб чицариш учун бошқа фабрикалардаги- Га қараганда доимий капитал, буюмлашган меҳнат камроқ сарф килинади, бундан ташқари жонли меҳнат ҳам камроқ талаб дили- нади, чунки сув кучи билан юрадиган парракка ёқилғи керак эмас. Пшлатиладиган меҳнатнинг бундай кўп индивидуал ишлаб чиқа- рувчи кучи қийматни, шунингдек ишлаб чиқариш харажатинп ва, демакки, товарнинг ишлаб чиқариш баҳосини камайтиради. Сано- атчи нуқтаи назарида шундай бўладики, унинг товар ишлаб чиқа- рпш учун чиқими кам бўлади. Унга буюмлашган меҳнатга камроц, шунингдек иш ҳақига ҳам камроқ сарф қилишга тўғри келади, чун- ки у жонли иш кучини камроқ ишлатади. Унинг товар ишлаб чи- кариш чиқими кам бўлиши сабабли товарнинг индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси ҳам кам бўлади. Унинг ишлаб чиқариш чиқими 100 ўрнига 90 бирлик бўлади. Демак, унипг индивидуал ишлаб чи- кариш ба^оси ҳам 115 ўрнига атиги 103V2 (100: 115 = 90: ЮЗУг) бўлади. Унинг индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси билан умумий ишлаб чидариш баҳоси ўртасидаги тафовут уиинг индивидуал иш- лаб чицариш чиқимлари билаи умумий ишлаб чиқариш чиқимлари ўртасидагп тафовут билан чекланган. Бу — уиинг кўшимча фойда- си чегараларини ташкил қиладиган миқдорлардан бири. Шупдай мпқдорлардан иккинчиси — умумий ишлаб чиқариш баҳосидаи пборат миқдор бўлиб, умумий фойда нормаси уиинг вужудга кели- шида тартибга солиб турувчи омиллардан бири бўлиб иштирок қи- Дади. Кўмир арзонлашганда эди, саноатчининг индивидуал ишлаб чиқариш чиқимлари билан умумий ишлаб чиқариш чиқимлари ўр- таспдаги тафовут камаярди, бас, саноатчининг қушимча фойдаси ҳам камаяр эди. Саноатчи товарни индивидуал баҳосига ёки унинг ин- Дивидуал Қиймати билан белгиланадиган ишлаб чиқариш баҳосига <’ота олганда эди, тафовут бўлмасди. Бу тафовут, бир томондан, товариинг ўз умумий бозор баҳосига, конкуренция индивидуал ба- -\оларни бараварлаштприб турадиган баҳога сотилишининг пати- 'Каси бўлса, иккинчи томондан, шунинг натижасидирки, меҳнат томонидан ҳаракатга келтириладиган меҳнатнинг кўпроқ ипдиви- ДУал ишлаб чидарувчи кучининг фойдаси ишчиларга эмас, балки •^уман меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучининг қисмати сингари, °У кучпи ишлатувчиларга тегади; яъни бу куч капиталнинг ишлаб ^я^арувчи кучи сифатида майдонга чиқади.


636 ОЛТИНЧИ БГЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Умумий ишлаб чиқариш баҳосиипнг даражаси (фойданинг уму- мий иорма даражаси умумий ишлаб чиқариш баҳосининг омилла- ридан биридир) бу ^ўшимча фойданииг бир чегараси бўлиб хизмат қилишидап, бу қўшимча фойда умумий шплаб чиқариш баҳоси би- лан индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги тафовутданги- на, демак, фойданинг индивидуал нормаси билап умумий пормаси ўртасидаги тафовутдангипа келиб чиқиши мумкип. Бу тафовутдап ортиқчаси маҳсулотнинг бозор тартпбга солиб турадигап ишлаб чи- қарпш баҳоси бплан эмас, балки упдан қимматроқ сотилишини та- ^озо қилади.
Иккинчидан: ҳаракатга келтирувчи куч сифатида буғ ўрпига табиий шаршарадан фойдалападиган фабрикантнинг қўшимча фой- даси ҳозиргача ҳар қапдай бошқа қўшимча фойдадан фарқ қилмай- ди. Савдо-сотиқдаги тасодифий операциялар ёкп бозор баҳосиппиг ўзгариб туриши натижасида келиб чиқадиган қўшимча фойдани эмас, балки ҳар қандай нормал қўшимча фойдапи шу алоҳида ка- питал товарларипипг индивидуал ишлаб чикариш баҳоси билан умуман шу ишлаб чиқариш тармоғидаги капптал томонидан ишлаб чиқариладигаи товарларнинг бозор баҳосипи, ёки бошқача қилиб айтгаида, шу ишлаб чиқариш соҳасига солипгаи жами капитал го- варларининг бозор баҳосини тартибга солиб турадиган умумий иш- лаб чиқариш баҳоси ўртасидаги тафовут белгилайди.
Бироқ фарқ апа шу ердан бошлапади.
Бу ҳолда фабрикант ўзининг қўшимча фойдаси учун, яъни уму- мий фойда нормаси тартибга солиб турадиган пшлаб чиқариш ба- ҳосининг шахсан уига бериб турадиган ортиқчаси учуп пимадап миннатдор бўлиши керак?
Биринчи павбатда — табиий кучдан, табиат ато цилган ва шу хусусияти билан кўм?ирдан, яъни сувни буғга айлаптирувчи, ўзи эса меҳнат маҳсули бўлгаи, шунинг учун қийматга эга бўлган, эквива- лепт билан тўланиши керак бўлган муайян чикпм талаб қилади- гаи кўмирдан фарқ қиладигап шаршараиииг ҳаракатлантирувчи кучидаи миннатдор бўлиши керак. Шаршара — шундай бир табиий ишлаб чиқариш омилидирки, уни яратиш учун меҳнат сарф қилии- майди.


XXXVIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР 637
баб бўлиб ошган иш кучи унумдорлигипи монополия қилиб олиш буғ машиналари ишлатадиган ҳар қандай капиталга хосдир. Бу мо- пополия меҳнат маҳсулотининг иш ҳақига айлаиадиган цисмига цисбатан қўшимча қиймат бўлган қисмини ошириши мумкии. Мо- нополия модомики шундай таъсир кўрсата олар экап, у фойданинг умумий нормасини оширади-ю, лекин қўшимча фойда яратмайди, цўшимча фойда эса индивидуал фойданинг ўртача фойдадан худди шу ортицчасидпр. Шундай цилиб, табиий кучни, шаршара кучини ишлатиш бу ерда қўшимча фойда вужудга келтирар экан, бу нар- са бунда меҳнатнинг ишлаб чиқарувчи кучининг ошуви табиий кучдан фойдаланиш каби биргина ҳолнипг натижаси бўла олмай- дп. Бунинг учун ҳали янада модификация қилувчи бир қанча омпллар керак.
Аксинча. Табиат кучпни сапоатда оддий тарзда ишлатиш зарур- тирикчилик воситалари ишлаб чиқариш учун талаб цилинадиган меҳпат массасига таъсир қилиб, умумий фойда нормаси даражасть га таъсир қилиши мумкин. Бироқ бу ҳол ўзича умумий фойда нор- масидан ҳеч ^андай четга чиқишга сабаб бўлмайди, ҳолбуки бу ерда ran худдп шу нарса устида кетаяпти. Сўнгра: бошқа ҳоллар- да ишлаб чпқарпшнинг бирон-бир соҳасида индивидуал капитал томонидан реализация қилинадиган қўшимча фойда,— ишлаб чи- каришнинг алоҳида соҳасида фойда нормасининг кўтарилиб-паса- йпб туриши ўртача фойда нормаси бўлиб тўхтовсиз текисланиб боришини эътиборга олсак,— нуқул тасодифий ўзгаришларни бир- чеккага қўйиб турганда, ишлаб чиқариш чиқимини, ишлаб чиқа- рпшга бўладиган харажатларни камайтиришдан келиб чиқадп. Буларпинг камайишига сабаб эса, ўз навбатида, ё капиталиинг ўртадан кўра кўпроқ миқдорда ишлатилишидир, шуиинг учун ҳам ишлаб чиқаришдаги faux frais *нипг камайишидир, ҳолбуки меҳ- натиинг унумдорлик кучини оширадиган умумий сабаблар (коо- перация, меҳнат тақсимоти ва бошқалар) юксак даражада, жуда пнтепсив таъсир қилиш имкониятига эга бўлади, чунки улар кенг- роц меҳнат майдопида амал қилади; ёхуд ишлаб чиқариш чиди- М1ШИНГ камайишпга сабаб шуки, амал қилувчи капитал миддори- ни бир чеккага қўйиб турсак, яхши меҳнат методлари, янги каш- фиётлар, такомиллаштирилгаи машипалар, химик воситалар ва Ҳоказолар, хуллас, ўртача даражадан юқори турадиган янги, та- компллаштирилгап ишлаб чиқариш воситалари ва методлари тат- этилади. Ишлаб чиқариш чиқимииинг камайиши ва бупинг натижасида олинадиган қўшимча фойда бунда амал қилувчи ка- ^пталпинг ишлатилиш усулидан келиб чиқади. Булар ё капитал- пипг жуда кўп миқдорда бировларпинг қўлида тўпланиб ^олиши ^атижасида ҳосил бўлади,— ўртача олганда массаси тенг капитал- ЛаР ишлатиладиган бўлса, бу ҳол тушиб долади,— ёки муайян ^Мдордаги капиталиинг алоҳида унумли усулда амал қилиши на- ^исшда ҳосил бўлади — фавцулодда ишлаб чиқариш усули кенг-
* — унумсиз чиқимлар. Ред.


638 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ёйилиб кетса ёки янада унумлироқ усул чиқиб бупдан ҳам ошиб кетса, бу ҳол ҳам тушиб қолади.


XXXVIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР 639
кип; оқимнинг йўсинига кўра одатдаги паррак тўғри келмайдиган ?койда турбиналар ўрнатилиши мумкин ва ҳоказо. Бундай табиий j-учпи тасарруф қилиш унинг эгасининг қўлида моиополия бўлади, яъни ишлатилган капиталнинг юқори ишлаб чиқарувчи кучи учун шундай шароит бўладики, уни капиталнинг ўзининг ишлаб чиқа- pHin процесси билан вужудга келтириб бўлмайди33); шу тариқа мопополия цилиниши мумкии бўлган бу табиий куч ҳамиша ерга боглиқдир. Бундай табиий куч ишлаб чиқаришнинг табиий соҳа- сидаги умумий шароит жумласига ҳам, умумий шаропт тарит^асида яратилиши мумкин бўлган шароит жумласига ҳам кирмайди.
Энди, агар биз: ер ундаги шаршаралар билан бирга ана шу ер участкаларининг эгалари ҳисобланадиганлар, ер мулкдорлари қўли- дадир, деб тасаввур қилсак, улариинг шаршарага капитал ишла- тишга, капитал воситасида шаршарадан фойдаланишга йўл кўй- масликларини кўрамиз. Улар шаршарадап фойдаланишга рухсат беришлари ҳам, рухсат бермасликлари ҳам мумкин. Бироқ капитал ўзидан шаршара вужудга келтира олмайди. Шунинг учун шарша- радан шу хилда фойдаланишдан келиб чиқадиган қўшимча фойда каппталдан ҳосил бўлмайди, балки капиталшшг монополия қили- пиши мумкин бўлган ва аслида монополия қилингаи табиат кучи- п и пшлатишидан пайдо бўлади. Бундай ҳолларда қўшимча фойда ер рептасига айлаиади, яъни шаршаранинг эгасига тегади. Агар фабрикант шаршаранинг эгасига унинг шаршараси учун ҳар йили 10 фунт стерлингдан тўлаб турса, унинг фойдаси 15 фунт стерлинг бўлади, бу 15% энди унииг ишлаб чиқариш чиқимини ташкил қи- ладпгаи 100 фупт стерлинг процеитидир, бинобарин, энди унинг пшлаб чиқариши соҳасида буғ ёрдамида ишлайдиган бошқа капи- талпстлар ^андай аҳволда бўлса, у ҳам худди шундай аҳволда, бал- кп упдан ҳам яхши аҳволда бўлади. Капиталистнинг ўзи шаршара эгаси бўлган тақдирда ҳам аҳвол ҳеч ўзгармасди. У аввалгидек, ка- ппталист сифатида эмас, балки шаршара эгаси сифатида 10 фунт стсрлппг қўшимча фойдани олаверарди; бу ортиқча даромад капи- талш-шг ўзпдан эмас, балки капиталдан ажратиладиган, монопо- лия килиш мумкин бўлган, катталиги чекли бўлган табиий кучдан фопдалапиш натижаси бўлганлиги учун, худди ана шунинг учун бу ортиқча даромад ер рентасига айланади.
Биринчидан: кўриниб турибдики, бу рента ҳамиша дифферен- Пиал рента бўлади, негаки у товар ишлаб чиқаришнинг умумий ба- \осппи яратишда иштирок қилмайди, балки бу баҳони кўзда тута-
Бу рента ҳаммавақт монополия қилинган табиий кучга эга бўл- Гаи айрим капитал учун ҳосил қилинадиган индивидуал ишлаб ЧпЦар111П баҳоси билан умуман ишлаб чиқаришнинг тегишли соҳа- С11га солинган капитал учун ҳосил қилинадиган умумий баҳо ўр- ^идаги тафовутдан келиб чиқади.
s Цўшимча фойда ҳақида қаралсин: «An Inquiry into those Princirles, ге- cai°C}in^ the Nature of Demand and the Necessity of Consumption, lately 4 advo- OQ by Mr. Malthus». London, 1821 (Мальтусга қарши).


640 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Иккинчидан: бу ер рентаси ишлатплгап капиталпипг ёки у ўзи- ники цилиб оладиган меҳнатнпнг ишлаб чиқарувчи кучииипг аб- солют жиҳатдан ошганлигидан келиб чиқмайди,— буидай ҳол товарлар қийматини умуман фақат камайтириши мумкип,— балки ишлаб чиқаришнинг маълум соҳасига солингап муайяп айрим капИ’ талларнинг унумдорлпги табиатшшг ўзи бергап бу фавцулодда цу- лай шароитлардан ишлаб чиқарувчи кучни оширишда фойдалапа олмайдиган капиталларга қараганда, анча ошпц бўлиши патижасида келиб чикади. Агар, мас-алан, кўмирпинг қиймати бор бўлпб, сув кучинипг қиймати йўқлигига қарамасдап, буғдап фойдаланиш ҳар- ҳолда сув кучидан фойдалангаида эришиш мум-кин бўлмагаи ҳал қплувчи яққол афзалликлар берганда эди, демак, агар бу афзаллик- лар сув кучидан фойдаланиш афзалликларидап апча ортпқ бўлган- да эди, сув кучи татбиқ қилинмай цолган бўлар эдп ва у кўшимча фойда, демакки, рента ҳам туғиб бермагап бўлар эди.
Учинчидан: табиат кучи — қўшимча фойда мапбаи эмас, балки унипг табиий базисидир, холос, уппиг буидай базпс бўлиб хизмат цилишига сабаб шуки, у меҳнатнпнг ғоят юксак ишлаб чиқарувчи кучипипг табипй базисини ташкпл этади. Умуман истеъмол қий- мати ҳам — алмашув қийматипипг сабаби эмас, балки ушшг соҳи- бидир. Агар шу истеъмол қийматини меҳнат сарф цилмасдан ҳам ҳосил қилиш мумкпп бўлганда эди, упипг ҳеч қандай алмашув қий- мати ҳам бўлмас эди, бироқ истеъмол қиймати сифатида ўзиппнг табиий фойдадорлигини илгаригидек сақлаган бўлар эдп. Бироқ, иккинчи томондан, истеъмол қиймати, яъпи меҳнатпинг бу табиий соҳиби бўлмаса, буюмпипг ҳеч қаидай алмашув қиймати ҳам бўл- майди. Агар турли қийматлар ишлаб чиқариш баҳосига бараварла- шиб олмаганда эди ва турли индивидуал ишлаб чиқариш баҳолари бозорпи тартибга солиб турадиган умумий пшлаб чиқариш баҳола- ри билан бараварлашиб турмаганда эди, шаршарадап фойдаланиш натижасида меҳнат ишлаб чицарувчи кучппинг оддий ошуви шар- шара ёрдами билап ишлаб чиқариладигап товарлар баҳосипи ту- шпрса туширарди-ю, лекин бу товарлардаги фойдапи оширмас эди,— худди шунингдек, иккинчи томопдан, агар капитал ўзи иш- латадиган ҳам табиий, ҳам ижтимоий меҳнатнинг пшлаб чиқарувчи кучини ўзиники қилиб олмагаида эди, меҳпатнииг бу юқорп ишлаб чиқарувчи кучи умуман қўшимча қийматга айланмаган бўлар эди.
Тўртинчидан: шаршарага бўлган ер мулкдорлигининг ўзи қў- шимча қиймат (фойда) яратишга, бипобарин, шаршара ёрдамида ишлаб чиқариладиган умуман товар баҳосини яратишга ҳам ҳеч цандай алоқаси йўқ. Ҳеч қандай ер мулк бўлмагап тақдирда ҳам, масалаи, шаршараси бор ердан фабрикапт эгасиз ер сифатида фой- даланган тавдирда ҳам бу цўшимча фойда мавжуд бўлар эди. Де- мак, ер мулк дийматнинг қўшимча фойдага айланадиган қисмини яратмайди, балки ер мулкдорига, шаршара эгасига бу қўшимча фой- дани фабрикант чўнтагидан олиб ўз чўнтагига солишга ёрдам бера- ди, холос. Ер мулк — шу устама фойдани яратиш сабабчиси эмас,


XXXVIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР 641
упипг ер рептаси формасига киришининг, демак, ер ёки шар- uiapa мулкдори фойданинг ёки товар баҳосининг бу қисмини ўзини- j’ii қилиб олишипипг сабабчисидир.
Бешинчидан: аввало, кўрипиб турибдики, шаршаранипг баҳосп, яъпи еР мулкдори шаршарани учинчи шахсга ёки фабрикаптнинг ўзига сотганда оладиган баҳоси, гарчи мазкур фабрикантнинг ии- дпвидуал ишлаб чиқариш чиқимларига кирса ҳам^ товар ишлаб чпцариш баҳосига кирмайди, негаки рента бу ерда буғ машиналари ёрдамила ишлаб чиқариладиган худдп шу хил товарлариинг шар- шарадан қатъи назар тартибга солиниб турадиган ишлаб чиқариш баҳосидаи пайдо бўлади. Бироқ, сўнгра, шаршаранинг бу баҳоси — умуман унинг замирида пинҳон бўлган реал иқтисодий муносабат- пппг иррационал ифодасидир. Умуман ер сингари, табиатнипг бар- ча бошқа кучлари сингари, шаршаранпнг ҳам ҳеч қаидай циймати пўқ, чунки унда ҳеч қандай меҳнат буюмлапшаган, шуиииг учун ҳам унинг баҳоси йўқ, баҳо эса нормал ҳолда пул билан ифодалан- гап қийматдан бошқа иарса эмас. Қиймат йўқ жойда ео ipso * пул билаи пфодаланадиган ҳеч нарса ҳам бўлмайди. Шаршара киймати капиталлаштирилган рентадан бошқа парса эмас. Ер мулк мулк- дорга ипдивидуал фойда билан ўртача фойда ўртасидаги ортиқча маблағни ўзиники қплиб олишга имкон беради; шу тариқа ўзиники кплиб олпнадиган ва ҳар йили такрорланадиган фойда капиталлаш- тпрплиши мумкин, ана шунда у табиат кучинипг ўзипипг баҳоси бўлпб майдонга чиқади. Агар шаршарадан фойдаланиш натижаси- да фабрикантга тегадиган цўшимча фойда бир йилда 10 фуит стер- лппг, ўртача процент эса 5% бўлса, бу бир йилги 10 фунт стерлинг 200 фунт стерлинг капитал проценти бўлади; унда шаршарапипг ўз эгасига фабрикантдан олишга имкоп берадигаи ҳар йилги 10 фупт стерлингнипг шундай капитализацпя қилипиши шаршарапипг ўзппииг капитал қиймати бўлиб майдонга чиқади. Шаршарапинг ўзппинг қиймати йўқлиги, унинг баҳоси ўзипики қилиб олинган ва капиталистик тарзда ҳисоблаб чиқилган қўшимча фойда экаплиги Дарҳол шундан маълум бўлиб қоладики, 200 фунт стерлинглик баҳо Ю фунт стерлинглик кўшимча фойданинг 20 йиллик ҳосиласидир, холос, ваҳолаики шу шаршаранинг ўзи бошқа шароитлар теиг бўл- уапда мулкдорга номаълум муддат ичида, 30, 100 йил ичида ҳар
йплп шу 10 фунт стерлингни ўзиники цилиб олиб туришга имкон беради ва гарчи, иккиичи томоидан, сув кучи ишлатилгапда қўлла- пилмаган янги ишлаб чиқариш методи буғ машинаси ёрдамила иш- лаб чиқариладиган товарлар чиқимини 100 дан 90 фунт стерлипгга туширса ҳам, қўшимча фойда, шу билап бирга рента ҳам, у билан 6lJpra шаршара баҳоси ҳам йўқолиб кетар эди.
Шу тариқа дифференциал рентанинг умумий тушунчасини бел- г^лаб чиеданимиздан кейин, энди деҳқончиликнинг ўзидаги диффе- Р°пциал рентани қараб чиқишга ўтамиз. Деҳқончилик тўғрисида ай- ^ДДигап гаплар умуман конларга ҳам тааллуцлидир.
* — бинобарин. Ред.


642 J
ЎТТИЗ ТУВДЗИНЧИ БОБ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ (ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА I)
Рикардо қуйидаги фикрини баён қилиб жуда ҳақ гапни айтади:
«Рента» (яъни дифференциал рента; Рикардо, дифференциал рентадац бошқа умуман ҳеч қандай рента йўц, деб фараз қилади) «ҳамиша ҳажм жи- ҳатдан баравар бўлган икки капитал ва меҳнат сарф қилиш натижасида олин- ган махсулотнинг тафовутидан иборатдир» («On ths Principles of Political Economy, and Taxation». London, 1821, p. 59).
Гап умумаи қўшимча фойда устида эмас, балки ер рептаси устида бораётганлигидан, Рикардо япа, «катталигп бир хил бўлган ер участкаларида», дейиши ҳам лозим эди.
Бошқача қилиб айтганда: устама фойда, агар у муомала про- цессидаги тасодифий ҳоллар туфайли эмас, балки нормал ҳолда ву- жудга келтирилса, ҳаммавақт капитал ва меҳнатнинг бир хилдаги икки миқдори маҳсулоти ўртасидаги тафовут тарзида вужудга кел- тирилади, бинобарин, агар капитал билан меҳнатпинг бир хилдаги миқдори катталиги жиҳатдап бирдай ер участкаларида банд бўл- са-ю, лекии берадигаи натпжалари бирдай бўлмаса, қўшимча фойда ер рептасига айланади. Айтмоқчи, бу қўшимча фойданинг бир хил миқдорларда банд бўлган капиталнинг ҳар хил натижаларидан ҳо- сил бўлиши мутлақо зарур ҳам эмас. Турли корхоналарда микдори турлича бўлган капиталлар ҳам банд қилиниши мумкин; кўпчи- лик ҳолларда шундай бўлади ҳам: бироқ бирдай пропорционал қисмлар, масалан, ҳар бир капиталнинг 100 фунт стерлинги ҳар хил натижалар беради, яъпи фойда нормаси турлича бўлади. Бу — ка- питални умуман ҳар қапдай соҳада ишлатганда қўшимча фойда мавжуд бўлишинипг умумий зарур шартидир. Бу қўшимча фойда- нипг ер рентаси (умуман, фойдадап фарқ қиладигап, форма сифа^ тидаги рента) шаклига кириши бошқа ran; шунинг учун бундай форма ўзгартиришнинг қачон, қапдай қилиб ва қандай ҳолларда co- дир бўлишини текшириб чиқмоқ зарур.
Сўнгра, Рикардо цуйидаги фикрни баён қилиб, ҳақ гапни айта- ди, чунки у дефференциал рента билан чекланган:


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 643
Бироқ, бу сабаблар жумласига фақат умумий сабаблар (ҳосил- яорлик ва жойлашган ўрни)гина кирмасдан, балки 1) солиқлар тақ- симоти ҳам киради, бу — таксимотпинг бир текисда таъсир қилиш- килмаслигига қараб бўлади; бундай ҳол солиқлар масалан, Англияда бўлгани каби, марказлаштирилмаганда ҳамда солиқ рен- тадан эмас, балки ердан олинганда ҳамиша мавжуд бўлади; 2) мам- лакатнинг турли районларида деҳқончиликнинг бир хилда ривож- ланмаганлигидан келиб чиқадиган фарқ ҳам шу жумлага киради, чунки ишлаб чицаришнинг бу тармоғи, ўзининг традицион хусу- сияти туфайли, саноатдагидан кўра қийинроқ текисланади, пиҳоят, 3) капиталнинг ижарачилар ўртасида нотекис тақсим қилиниши ҳам шу жумлага киради. Капиталистик ишлаб чиқариш усулининг деҳқончиликка кириб бориши, деҳқоннинг мустақил хўжайиндан ёлланма ишчига айланиши ҳақиқатда умуман бу ишлаб чидаршп усулининг охирги ютуғи бўлганлигидан, бу фардлар ишлаб чика- ришпинг ҳар қандай бошқа тармоғидагига царагапда бу срда анча каттадир.
Ана шу дастлабки мулоҳазалардан сўнг энди бу масалани ту- шунишда менинг Рикардо ва бошқалардан фарқ қиладиган қапдай хусусиятларим борлигини цисқача аниқлаб бермоқчиман.
Биз аввал катталиги бир хил бўлган турли ер участкаларида, ёки катталиги бир хил бўлмаган ер участкаларида ишлатилган бир хил миқдорлардаги капиталнинг бир хил бўлмаган натижаларини, бир хил бўлган ер майдонига нисбатан ҳисоблаб чиқилган натижа- ларни дараб чиқамиз.


644 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Т^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
эса, деҳқончиликнинг саноатдан ажраб чиқиши натижасида ҳам, ишлаб чиқаришнинг йирик марказлари вужудга келиши натижасида ҳам, бу ҳолнинг тескари томони: қишлоқларнинг нисбатан яккала- ниши кучайганлиги [relative Vereinsamung des Landes] билан бир цаторда ер участкаларининг жойланишидаги фарқни кучайтиради.


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 645
йўл билан тупроқости қатлам тупроқнинг устки қатламига айлан- тирилади ё у билан қориштириб юборилади, ёки устга чиқарилмас- цаП, юмшатилади.
Турли ерларнинг дифференциал ҳосилдорлигига кўрсатиладиган бу таъсирларнинг ҳаммаси шуни кўрсатадики, иқтисодий ҳосил- дорлик нуқтаи назаридан меҳнат унумдорлиги даражаси, бу ўринда цеҳқончиликнинг тупроқдаги табиий ҳосилдорликдан бевосита фой- далана билиш қобилияти,— турли ривожланшп босқичларида тур- лича бўлган бу қобилият — тупроқнинг химик таркиби ва унинг "бошқа табиий хусусиятлари каби, унинг табиий ҳосилдорлиги деб аталадиган бир омилдир.
Шундай қилиб, биз деҳқончилик таравдиётининг муайян дара- жасипи кўзда тутамиз. Сўнгра биз, турли хил ерларнинг ўз қим- матига яраша ўрин эгаллаш изчиллиги, турли ерларга айни бир вақтда капитал сарфлашда, шубҳасиз, ҳамиша бўлгани сингари, апа шу таравдиёт даражасига мувофиқ бўлади, деб фараз қиламиз. Бу ҳолда дифференциал рента ё кўпаяётган ёки камаяётгандай та- саввур цилинипш мумкин, чунки гарчи деҳқончилик қилинаётган жами ерларнинг кўчиш тартиби маълум бўлса ҳам, лекин бу тар- тиб таркиб топадиган изчил ҳаракат ҳеч вақт тўхтаган эмас.
A, В, С, D дан иборат тўрт категория ер бор деб фараз цплай- лик. Сўнгра. бир квартер буғдойнинг баҳоси 3 фунт стерлинг, ёки 60 шиллинг бўлсин. Рента оддий дифференциал рента бўлганпдан бир квартер буғдойнинг нархи бўлган бу 60 шиллинг энг ёмон ерда- ги ишлаб чиқариш баҳосига [Produktionskosten]182 баробардир, яъни [сарф қилинган] капитал плюс ўртача фойдага баробардир.
Мисол учун А энг ёмон ер бўлсин-у, сарф қилинган 50 шиллинг 1 квартер = 60 шиллинг берсин, демак 10 шиллинг, ёки 20% фойда беради.
В ери худди шу микдор маблағ сарф қилинганда 2 квартер=120 шиллинг беради, деб фараз ^илайлик. Бу эса 70 шиллинг фойда, ёки 60 шиллинг қўшимча фойда берган бўларди.
С ери худди шу миқдор маблағ сарфлангапда 3 квартер = 180 шпллинг беради, деб фараз цилайлик; жами фойда =130 шиллинг °ўлади. Қўшимча фойда=120 шиллинг бўлади.
D ери 4 квартер = 240 шиллинг беради, деб фараз цилайлик; қў- нпшча фойда = 180 шиллинг бўлади.
^шапда биз маиа бундай изчиллик шоҳиди бўлар эдик (I жад- р,алга царалсип):
Тегишли рента цуйидагича бўлар эди: D га =190 шиллинг—10 ^Шллвпг, ёки D билан А ўртасидаги тафовут; С га = 130 шиллинг —
^иллинг, ёки С билаи А ўртасидаги тафовут; В га = 70 шиллинг Iv ШИЛЛППг p.ww Z? ^ттттлтт J хттлг.ттттлггт fГЛ^ЪnTlVT• Z? П Г) гл жлмтт
Аазкур шароитда мазкур маҳсулотни ифодалайдиган бу пзчпл- ’ ^асалага абстракт назар билан царалганда (ҳақиқатда ҳам


646 0ЛТШ1ЧИ БУЛПМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
I ЖАДВАЛ
Ернинг
: натегорияси
Маҳсулот
Аванс- ланган напитал
фойда
Рента
квартер- лар
ШИЛЛИНГ- лар
нвар- терлар
гаил- линг- лар
квартер- лар
шпллинг- лар
! A
1
60
50
х/в
10

в
2
120
50
ive
70
1
60
i с
3
180
50
2Ve
130
2
120
; D
4
240
50
3l/e
190
3
180
Жами
ю , квартер
600 шиллинг
—
—
—
6 квартер
360
шиллинг
шундай бўлиши мумкинлиги сабабларини юқорида айтиб ўтганмиз), камайиш томонига караб ҳам (D дан А га, ҳосилдор ердан тобора камҳосил ерга қараб камайиб), кўпайиш томонига қараб ҳам (А дан D га, нисбатан камҳосил ердан кўпроқ ҳосилдор ерга қараб кў- пайиб) ва, ниҳоят, галма-гал, гоҳ камайиб, гоҳ кўпайиб, масалан, D дан С га, С дан A га, А дан В га қараб бориши мумкин.
Пасайиш томонига қараб содир бўлган процесс мана бундай эди: квартернинг баҳоси секин-аста ошиб бориб, 15 дан 60 шил- лингга чиқади, дейлик. D ери ишлаб чиқарган тўрт квартер (буни миллионлар деб тушуниш ҳам мумкин) етарли бўлмай қолган ҳа- моп буғдой баҳоси, С ери таклифнинг етишмаганини тўлдириш имкониятига эга бўлгунча, кўтарила борди. Яъни ҳар бир квартер баҳоси 20 шиллинггача кўтарилиши керак эди. Буғдой баҳоси ҳар бир квартерга 30 шиллинггача ошганда, экин экиладиган ерлар жумласига В ерипинг ҳам кириши мумкин эди, бу баҳо 60 шил- линггача ошганда эса, экин экиладиган ерлар жумласига А ери- нинг ҳам кириши мумкин эди, шу билан бирга бу ҳол шу мақсадни кўзлаб сарф қилинган капиталга 20% дан кам фойда нормасига қаиоат қилишга олиб бормас эди. Шундай килиб, D ерига дастлаб квартерига 5 шиллингдан рента ҳосил бўлар эди, бу эса шу ер етиштириб берадиган 4 квартерга 20 шиллинг бўларди; сўнгра квартерига 15 шиллингдан = 60 шиллинг, кейин квартерига 45 шил- лингдан 4 квартерга= 180 шиллинг бўларди.
Агар дастлаб D дан фойда нормаси ҳам 20% бўлган бўлса, квартердан олинган фойда ҳам ҳаммаси бўлиб атиги 10 шиллинг эди, бироқ бу ҳол ғалланинг баҳоси 60 шиллинг бўлгап вақтдаги- дан кўра 15 шиллинг бўлганида кўпроқ миқдордаги ғаллани ифода қилар эди. Бироқ ғалла иш кучини такрор ишлаб чиқаришга кир- ганлигидап ва ҳар квартернипг бир қисми иш ҳацини, яна бир қис- ми — доимий капитални цоплаши кераклигидан, бундай фараз қил- ганда қўшимча қиймат юқори бўларди, демакки, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, фойда нормаси ҳам юқори бўларди. (Фойда нор- маси масаласини ҳали алоҳида ва батафсилроқ текшириб чиқиш лозим бўлади).


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 647
Агар, акспнча, изчиллик бупинг тескарисича бўлганда эди, агар
бахо япа пасайиб 60 шиллингга тушарди; гарчи В ери квартерни ng шиллингдан ишлаб чиқарса ҳам, ҳарҳолда у 60 шиллингга соти- чадп, чупкп унинг таклифи нац талабни цоплашгагина кифоя қи- яар эдп. Аиа шу йўл билан аввал В ери учун ва худди шупдай йўл бплан С билан D ери учун ҳам, аввалгидай фараз цилганда, 60 шпллииглик рента ҳосил бўлар эди, бинобарин, гарчи ҳар иккиси- пппг берадиган квартер буғдойининг ҳақиқий қиймати 20 ва 15 шпллинг бўлса-да, бозор баҳоси ҳарҳолда 60 шиллинглигича қола- чупки А ери етказиб берадиган бир квартернинг таклифи илга- рпгидек жами эҳтиёжни қондириш учун зарур бўлади. Бу ҳолда аввал А, унинг кетидан А билан В ери қондириб турган эҳтиёж хажмидан ортиқ талабнипг ошуви В, С ва D ерининг павбат билан пшлапишига эмас, балки ишланадиган майдонни умуман кенгайти- рпшга сабаб бўлиши мумкин эди, шу билан бирга кўпроқ ҳосилдор ерлар фақат кейинчалик ишга солиниши каби ҳодиса ҳам рўй бе- риши мумкин бўлар эди.
Бирипчи ҳолда [пасайиб борганда] баҳо кўтарилиши билан рен- та оша борар эди, фойда нормаси эса камая борар эди. Бундай ка- майпш қарама-қарши ҳаракат қиладиган ҳолатлар таъсири билан бутунлай ёки қисман тўхтатилиши мумкин бўлар эди; бу масалага бпз кейин батафсилроқ тўхталиб ўтишимиз лозим бўлади. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, умумий фойда нормаси қўшимча қий- мат ишлаб чиқаришнинг барча тармоқларида бир текисда белги- лапмайди. Саноат фойдасини деҳқончилик фойдаси белгиламайди, балки аксинча. Бироқ бу масалага нарировда тўхталиб ўтамиз.
Иккинчи ҳолда [юксалиб борганда] сарф цилинган капиталга опд фойда нормаси илгаригича қолар эди; фойда массаси оз миқ- Дордаги ғалла билан ифодаланган бўларди, бироқ ғалланинг нисбий баҳоси, бошқа товарларга қараганда, ошар эди. Бироқ фойда кўпай- гап тақдирда, у саноатчи-ижарачилар киссасига тушмайди, балки рента шаклида фойдадан ажралиб чиқади. Бундай фараз цилганда, ғаллапинг баҳоси ўзгармасдан цолар эди.
Дифференциал рентанинг ҳаракати ва ўсиши баҳолар ўзгармай- Диган бўлганда ҳам, ошадиган бўлганда ҳам, ёмон ерлардаи яхши еРларга қараб тўхтовсиз прогресс бўлганда ҳам, яхши ерлардаи ёмон еРларга караб тўхтовсиз регресс бўлганда ҳам бир хилдир.


648 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
чиқим + 20% фойдадан иборат 10 шиллинг) бўлгани ҳолда 1!/3 квартер беради, бинобарин, 1 квартернинг ишлаб чиқариш баҳоси = 45 шиллинг бўлсин; ёки, аввалги А ери доимо яхши ишлов бериб бориш натижасида яхшиланиб қолди, ёхуд бу ерга қилинадиган са- рфлар бирдай цолгани ҳолда унумлироқ қилиб ишлов берилдп, ма- салан, йўнғичқа билан алмашлаб экилди ва ҳоказо, натижада авано ланган капитал бирдай қолгани ҳолда бу ернинг маҳсулоти 1!/з квартергача кўпайди, деб фараз қилайлик. Сўнгра, В, С, D ерлари илгаригидек бир миқдорда маҳсулот бержеда-ю, лекин ҳосилдор- лиги жиҳатдан А билан В ўртасида турувчи янги А' ерларга. сўнг- ра, ҳосилдорлиги жиҳатдан В билан С ўртасида турувчи В' билан В" ерларга ишлов берилди, деб фараз қилайлик; унда цуйидаги ҳоллар рўй берган бўлар эди:
Биринчидан: бир квартер буғдойнинг ишлаб чиқариш баҳоси, ёки унинг тартибга солиб турувчи бозор баҳоси 60 дан 45 шиллипг^ га, ёки 25% тушган бўлар эди. j
Иккинчидан: кўпроқ ҳосилдор ердан камроқ ҳосилдор ерга ва^ камроц ҳосилдор ердан кўпроц ҳосилдор ерга бирданига кўчиш co-! дир бўлар эди. А' ери А ерига қараганда серҳосилроқ, бироқ ҳозир^ гача ишланиб келган В, С, D ерларидан камҳосилроқ, В', В" эса A,i А' ва В ерларига цараганда серҳосилроқ бўлиб, С билан D га қа-1 раганда камҳосилровдир. Демак, бир ердан бошда ерга ўтиш қара-j ма-қарши тарзда содир бўлар эди; А ва ҳоказоларга нисбатан мут-Я лақо ҳосилсиз ер эмас, балки ҳозиргача энг серҳосил бўлиб келгаш С билан D ерларига қараганда нисбатан ҳосилсиз ер ишланар эдиЯ иккинчи томондан, мутлақо серҳосил ерга эмас, балки ҳозиргачгя энг ҳосилсиз бўлиб келган А ерларига — ёки А билан В ерларигад қараганда серҳосилроқ ерларга ўтилар эди. 1
Учинчидан: В еридан, шунингдек С билан D ерларидан олина-| диган рента камаяр эди; бироқ ғаллада ифода этилган реитанини умумий суммаси 6 дан 72/з квартергача ошган бўлар эди; ишланаД диган ва рента берадигап ер массаси ошган бўлар эди, шунингдеш маҳсулот массаси ҳам 10 дан 17 квартергача ошган бўлар эди. ФойЯ да, гарчи А ери учун ўзгармасдан қолса ҳам, аммо ғаллада ифодЛ лаиган фойда ошар эди; балки, ҳатто, фойда нормаси ошар эди, чуня ки писбий қўшимча қиймат ошар эди. Бу ҳолда тирикчилик восия талари арзонлашуви муносабати билан иш ҳақи камайган бўлардия демакки, ўзгарувчи капиталга бўладигап чиҳимлар, бас, умумий чм қимлар ҳам камайган бўлар эди. Пулда ифодаланган реитанипг жДЯ ми 360 дан 345 шиллингга тушиб долар эди. 1
Ўтишнинг ана шу янги изчиллигини кўрсатиб ўтайлик. (II жам валга қаралсип).
Ниҳоят, фақат A, В, С, D ерлари илгаригича экилишда давож ^илса-ю, уларнинг унумдорлиги ошиб кетиб, А ери 1 квартор ўм нига 2 квартер, В ери 2 квартер ўрнига, 4, С ери 3 квартер ўрпи1Я 7 ва D ери 4 квартер ўрнига — 10 берганда эди, демак, бир хил с» баблар турли хил ерларга турлича таъсир қилганда эди, бутун иПд


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 649
II Ж А Д В А Л
Ер атегорияси
Маҳсулот
Сарфланган напитал
Фойда
Рента
Бир квар- тернинг иш- лаб чиқариш баҳоси
квартер- лар
шиллинг- лар
квартер- лар
шиллинг- лар
квартер- лар
шиллинг- лар
1Чз
60
50
2/з
10
—
—
45 шил-
линг
/
12/з
75
50
6/з
25
Vs
15
36 »
2
90
50
8/з
40
2/з
30
30 »
/
2!/3
105
50
12/з
55
1
45
25б/7 »
,,
22/3
120
50
I6/»
70
1*/з
60
221/2 »
3
135
50
1’/9
85
12/з
75
20 »
4
180
50
28/9
130
22/3
120
15 »
Жами
17
—
—
—
—
72/3
345
—
лаб чпқариш 10 дан 23 квартергача ошган бўлар эди. Агар, аҳоли- шшг сони ошуви ва баҳонинг пасайиши натижасида талаб бу 23 квартерни ютиб юборди, деб фараЗ қилииса, натижа қуйидагича бўлиб чицар эди:
III ЖАДВАЛ
Ер натегорияси
Маҳсулот
Сарфланган капитал
Бир нвартер- нинг ишлаб чиқариш баҳоси
Фойда
Рента
нвартер-
лар
шиллинг-
лар
нвартер-
лар
шиллинг- лар
квартер-
лар
шиллинг-
лар
A
2
60
50
30
V,
10
0
0
В
4
120
50
15
2Vs
70
2
60
С
7
210
50
00
о
5!/з
160
5
150
D
10
300
50
6
8V3
250
8
240
Жамц
23
—
—
—
—
—
15
450
^ақамлар бунда, бошқа жадваллардаги каби, ихтиёрийдир, ле- 1111 тахминлар тамомила рационалдир.


650 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ДЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
қилганда эди, бу ерлардан олинадиган рента ошиш ўрнига камаяр эди.— Бироқ III жадвалда барча категориялардаги ерларнинг ҳо- силдорлиги мутлақ ошганлиги билан бир вақтда яхши С билан D ер категорияларининг ҳосилдорлиги нисбатан юқори бўлади, шу- нинг учун ҳам, сарф қилинган капитал бир мивдорда бўлгани ҳол- да маҳсулотдаги тафовут ошади, шунинг учун дифференциал рента ҳам ошади, деб фараз қилииади.
Иккинчи фараз шундан иборатки, жами маҳсулот ўсиши билан бирга бу маҳсулотга умумий эҳтиёж ҳам ошади. Биринчидан, бун- дай ошишни дўққисдан содир бўладиган ошиш деб тасаввур цил- маслик керак; бундай ошиш III қатор [III жадвал] қарор топгунча аста-секип содир бўлиб боради. Иккинчидан, тирикчилик учуп за- рур воситаларпи истеъмол қилиш уларнинг баҳоси арзонлашуви билан ошмайди, дейиш нотўғри. Англияда ғалла қонунларининг бе- кор қилипиши 183 (Ньюменга қаралсин 184) бунинг аксини исботлаб берди, бунинг аксича тасаввур фақат шунинг натижасида пайдо бўлганки, ҳосилнинг миқдорида фақат метеорологик сабабларга кўра катта-катта ва бирданига бўладиган фарқлар ғалла баҳосипи беқиёс даражада гоҳ тушириб юборади, гоҳ ошириб юборади. Агар бунда арзонлашув истеъмолнинг кенгайишига тўла таъсир қилиш-, га улгурмайдигап даражада қўққисдан ва қисқа муддатли бўлса, арзонлашув ишлаб чиқаришнинг ўзининг тартибга солувчи баҳоси- нинг камайишидан ҳосил бўлган тақдирда, яъни узоқ муддатлш арзонлашув бўлган тақдирда бунинг аксини кўриш мумкин бўлади. Учинчидан, ғалланинг бир цисми арақ ёки пиво тарзида истеъмол цилиниши мумкин. Бу икки маҳсулот истеъмолининг тобора оша- ётганлиги эса тор доирада чекланган эмас. Тўртинчидан, масала- нинг бир чеккаси аҳоли сонининг. ошувига боғлиқ бўлса, яна бир чеккаси мамлакатнинг четга ғалла чиқарувчи бўлишига боғлш^ чунончи Англия XVIII асргача ва ундан кейин ҳам шундай мам-J лакат эди, бинобарин, эҳтиёжни фақат миллий истеъмюл чегара-, ларигина белгиламайди. Ниуоят, буғдой етиштириш ошуви ва‘ арзонлашуви натижасида халқ оммаси жавдар ёки сули ўрнига) асосан буғдой истеъмол қиладиган бўлиб қолиши мумкип ва шу! важдапгина буғдойнинг бозори чавдоп бўлиб кетиши мумкпн, бамисоли маҳсулот миқдори камайиб, баҳоси кўтарилганда бунинг аксича ҳол юз бериши мумкип бўлгандай.— Ана шун- дай фараз қиладиган бўлсак, демакки, олган рақамларимизни ҳақицатга яцин деб билсак, III қатор [III жадвал] шундай патижа берадики, бир квартернинг баҳоси 60 дан 30 шиллингга тушадиг яъни 50% камаяди; ишлаб чидариш I қаторга [I жадвал] нисбатай 10 дан 23 квартергача, яъни 130% га ошади; В еридап олинадигая рента ўзгармай қолади; С еридан олинадиган рента 25%, D еридаН олинадиган рента эса — 33!/з% ошади; умумий рента суммаси 18 дан 221/2 фунт стерлингга етади, яъни 25% ошади.
Уч жадвални таққослаб кўрамиз (бунда I қаторни икки хил: A дан D га қараб юксалиш ҳолида ва D ва А га қараб пасайиш ҳоли*


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 651
одиш мумкин). Буларии жамиятнинг ҳозирги ҳолатида — маса- чан, турлича бўлгап уч мамлакатда бир-бири билан ёнма-ён мавжуд маълум босқичлар деб,— ёки бир мамлакатнинг ўзидаги тарадқиёт- 1111Пгтурли даврларида бирин-кетин келадигап босқичлардеб қараш мумкин, бундай тавдослашдап қуйидаги хулоса келиб чицади:
1) Тугалланган қатор — унинг ҳосил бўлиш процесси қандай ўтган бўлмаспп — ҳамиша пасайиш ҳолатпда бўлади; чунки рептани караб чивданда ҳамиша, аввало, максимум репта берадиган ер асос килиб олинади ва энг охирида рента бермайдиган ерга кўчирилади.
2) Рента бермайдиган энг ёмон ердаги ишлаб чиқариш баҳоси, гарчи у юксалишни акс эттирадиган I жадвалда бўлса ҳам, ҳамиша гартпбга солиб турувчи бозор баҳосидир, бу баҳонинг ўзгармас ба- ҳо бўлиб қолишига ҳам сабаб шуки, ҳаммавақт яхши ер ишга со- лптшб турадп. Бу ҳолда яхши ерда етиштирилган ғалланинг баҳоси тартибга солиб турувчи баҳога айланади, чунки А ерипинг қай да- ражада тартибга солиб турувчи бўлиб қолишини шу ерда егишти- рилган маҳсулот миқдори белгилаб беради. В, С, Д ерларидаги иш- лаб чиқариш эҳтиёждан ошиб кетганда эди, А ерн тартибга солиб туриш вазифасини ўтамайдигап бўллб т^оларди. Шторх яхши ер- ларпи тартибга солиб турувчи деб эътироф цплганида шу нарсали кўзда тутган 185. Бу маънода инглиз ғалласииинг баҳоларини Аме- рпка ғалла баҳолари тартибга солпб турадп.
3) Дифференциал рента деҳқоичилик таравдиётининг ҳар бир муайян босқичида ернинг табиий ҳосилдорлигидаги фарвдан (бун- да ҳали ер участкасининг ўрнашган жойи ҳисобга олинмайди), де- мак, яхши ерлар сатҳпнипг чекланганлигидан ва бир хил бўлмаган ерларга бпр миқдорда капитал сарфлашга тўғри келишидап, демак, бир миқдорда капитал сарф қилипгаии ҳолда бу ерларнинг ҳар хил мпкдорда маҳсулот беришпдан келиб чиқадп.
4) Дифференциал рента ва унипг ҳолатидаги ўзгаришлар яхши ердан ёмон ерга ўтиш натижасида пасайиш содир бўлганда ҳам, ак- сппча, ёмон ердан яхши ерга кўчиш натижасида юксалиш содир бўлганда ҳам, шунингдек ўзгарадиган, бир-бирига тўқнашиб ўтади- гаи ҳолларда ҳам юз берипш мумкин. (I цатор D дан А га, шу- пппгдек А дан D га ўтиш йўли билан ҳосил бўлиши мумкин. II Цатор [II жадвал] ҳаракатнинг иккала хилини ўз ичига олади.)


652 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
салиш бўлиб, энг ёмон ердан олинадиган маҳсулот миқдори ва ба- ҳоси камайиши муносабати билан баҳолар пасайганда яхши ерлар- нинг бир қисмидан олинадиган рента ўзгармай қолиши ёки кама- йиши мумкин, ваҳоланки, энг яхши ерлардаи олинадиган рента ошуви мумкин. Ҳар нима бўлса ҳам, маҳсулот массасидаги фарқ маълум экан, энг ёмон ерга нисбатан, ҳар қандай ердан олинадиган дифференциал рента баҳога, масалан, бир квартер буғдой баҳосига боғлиқ бўлади. Бироқ, борди-ю, баҳо маълум бўлса, дифференциал рента маҳсулот массалари ўртасидаги тафовутнинг катта-кичикли- гига боғлиқ бўлади, бинобарин, бутун ернинг абсолют ҳосилдорлиги ошганда, унинг энг яхши навларининг ҳосилдорлиги ёмонларининг ҳосилдорлигига қараганда кўпроқ ошса, шу билан бирга бу фарқ мивдори ҳам ошади. Чунончи (I жадвал), баҳо 60 шиллинг бўлган- да D еридан олинадиган рента А еридан олинадиган маҳсулотга нисбатан маҳсулотдаги фарқ билан, яъни 3 квартер ортиқча маҳсу- лот билан белгиланади; шунинг учун рента = ЗХб0=180 шиллипг бўлади. Бироқ баҳо = 30 шиллинг бўлган III жадвалда рента D ери- дан олинадиган ортиқча маҳсулот билан, А еридан олинадиган ва 8 квартерни ташкил қиладиган маҳсулотга нисбатан ортиқча маҳ- сулот билан белгиланади, шунинг ўзиёқ 8X30 = 240 шиллинглик рента бўлади.
Шундай қилиб, Уэст, Мальтус, Рикардонинг, дифференциал рента борган сари ёмонро^ ерга кўчишни ёки деҳқончилик улум- дорлигининг доим камайиб боришини муқаррар равишда кўзда ту- тади, деган биринчи янглиш ва ҳали ҳам ҳукмрон даъволари бекорга чиқади 186. Юқорида кўриб ўтганимиздек, дифференциал рента борган сари яхшироц ерга кўчганда бўлиши мумкин; диффе- ренциалрента цуйи босқични илгариги ёмюнер ўрнига яхпш ер эгал- лаганда бўлиши мумкин; дифференциал репта деҳқончилик тобора таравдий этиб борганда ^ам бўлиши мумкин. Дифференциал рента- нинг шарти фақат ер категорияларидаги тенгсизликдир. Гап унум- дорликнинг ривожланиши устида бораётгап экан,— дифференциал рента бутун қишлоқ хўжалик майдонида абсолют маҳсулдорлик- нинг ошуви бу тенгсизликка барҳам бермаслигипи, балки унй ё кучайтириши, ё ўзгартмасдан қолдиришини, ёки эса фақат камай- тиришини кўзда тутади.
XVIII аср бошидан то ўртасигача Англияда, олтин билан ку- мушнинг баҳоси тушиб борганлигига қарамай, рента, реятаппнг умумий суммаси, экин экилаётган ер майдонининг сатҳи, деҳқончи- лик ишлаб чиқариши ва аҳолининг ўсиши билан бир вақтда (агар бутун давр олиб қараладиган бўлса) ғалла баҳоси тўхтовсиз тушиб борган эди. Бу ҳол юксалиш ҳолатидаги II жадвал билан бирлаш- тирилган I жадвалга мувофиқ келади, бироқ шундай бўладики, ёмон ер А ё яхши ҳолатга келтирилади ёки ғалла экиладиган ер- лар жумласидан чиқариб ташланади; бундан: бу ёмон ер А бошца қишлоқ хўжалиги ёки саноат мақсадларида фойдаланилмайди, де- ган маъно келиб чиқмайди, албатта.


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 653
XIX аср бошидан (вацтни аниқроқ белгиламоқ керак) 1815 йил- гача рента, рентанинг умумий суммаси, экин экиладиган ер май- донининг сатҳи, деҳқончилик ишлаб чидариши ва аҳолининг мут- тасил ошиб бориши билан бирга ғалла баҳоси ҳам тўхтовсиз ошиб борган эди. Бу ҳол пасайишни кўрсатувчи I жадвалга мувофиқ ке- лади- (Бу ерда ўша вақтларда ёмон ерларнинг ишланишига оид бир цитата келтирмоқ керак.)
Петти ва Давенант замонида қишлоқ аҳолиси ва деҳқонларнинг ерни яхшилаш ва дўриқ ерларни очишдан нолиганлиги, яхши ер- лардан олинадпган рентанинг камайганлиги, рента келтирадиган ер мапдонининг кенгайиб кетганлиги натижасида рента умумий сумма- спнинг ошганлиги маълум.
(Кейинчалик бу уч моддага оид яна цитаталар, шунингдек мам- лакатда ишланаётган ернинг турли қисмларида ҳосилдорликнинг фарди тўғрисида маълумотлар келтириш керак.)
Дифференциал рента хусусида гапирганда, умуман шуни айт- мод керакки, бозор циймати маҳсулот массасининг умумий ишлаб чидариш баҳосидан доим юдори бўлади. Масалан, I жадвални олиб дарайлик. 10 квартер маҳсулотпинг ҳаммаси 600 шиллингга соти- лади, чунки бозор баҳоси А еридаги ишлаб чиқариш баҳоси билан белгиланади, А еридаги баҳо эса ҳар квартерига 60 шиллингдандир. Ишлаб чидаришнинг ҳақидий баҳоси эса дуйидагича:
A 1 квартер = 60 шиллинг 1 квартер = 60 J шиллинг
В 2 квартер = 60 шиллинг 1 квартер = 30 шилливг
G 3 квартер = 60 шиллинг 1 квартер = 20 шиллинг
D 4 квартер = 60 шиллинг 1 квартер = 15 шиллинг
10 квартер = 240 шиллин г 1 квартернинг ўртача баҳоси = 24 шиллинг
10 квартернинг ҳадидий ишлаб чидариш баҳоси =240 шиллинг; бу 10 квартер 600 га, яъни 2'/2 баравар қимматга сотилади. 1 квар- тернпнг ҳақидий ўртача баҳоси =24 шиллинг; бозор баҳоси =60 шиллинг, яъни бу ҳам 2!/2 баравар цимматга сотилади.


654 ОЛТИНЧИ Б-ЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Демак, жамият деҳцончилик маҳсулотини шу маҳсулотда ҳа^иқа- тан мавжуд бўлган иш вақтидан 2!/2 баравар ортиқ иш вақти эвази- га олмас эди; шунга кўра ер мулкдорлари синфинипг мавжуд бўлп- ши учун негиз ҳам қолмас эди. Четдан мол келтириш маҳсулот баҳосини шу сумма мивдорида арзонлатишга дандай таъсир цилса, бу ҳам худди шундай таъсир қилар эди. Шунинг учун,— ишлаб чи- қаришнинг ҳозирги замон усули сақланиб қолиб лекин, дифферен- циал рента давлат фойдасига ўтади, деб фараз қилинганда,— бошқа шароитлар тенг бўлганда ердан олинадиган маҳсулотнинг баҳоси аввалгича долар эди, дейиш нақадар тўғри бўлса, капиталистик ишлаб чидаришни ширкат билан алмаштирганда маҳсулот дийматп аввалгидай қола берар эди, дейиш шу қадар нотўғридир. Бир турли товарлар бозор баҳосининг бир хил бўлиши шундай бир усулдпр- ки, бу усул воситасида капиталистик ишлаб чиқарпш базисида ва айрим шахслар ўртасида товар айирбошлашга асосланган умумий ишлаб чиқариш базисида қийматнинг ижтимоий характери намоён бўлади. Истеъмолчи деб даралаётган жамиятнинг ер маҳсули учун ортиқча ҳақ тўлаши, унинг иш вадтининг деҳқончилик маҳсулоти- да реализация қилинишида минусдан иборат бўладиган нарса — жа- миятнинг бир дисми учун, ер мулкдорлари учун энди фойда бўладп.
Бундан кейинги бобда, дифференциал рента II дараб чиқилганда нима баён қилинажагини тушуниб олиш учун муҳим бўлган иккин- чи ҳол цуйидагичадир:
Гап фақат акрдан ёки гектардаи олинадиган рентада эмас, уму- ман ишлаб чиқариш баҳоси билан бозор баҳоси ўртасидаги, ёки бир акрдаги индивидуал ва умумий ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги фарддагина эмас, шу билан бирга, ran ҳар бир категориядаги ердан неча акрига экин экилишида ҳамдир. Бунда рептанинг умумий сум- масипинг, яъни экин экиладиган майдоннинг ҳаммасидан олинади- ган жами рентанинг миқдоригина бевосита аҳамиятга эгадир; бироқ бу нарса айни вақтда бизга баҳолар пасайганда турли категорияда- ги ерларнинг баҳолари ҳам, нисбий ҳосилдорлиги жиҳатидан фарки ҳам ошмаганда рента нормасининг қандай ошувини текширишга ўт- ишга хизмат қилади. Юқорида биз мана бундай ҳолни кўргаи эдик:
I ЖАДВАЛ
Ер категорияси
Анр
Ишлаб чиқа- риш баҳоси
Маҳсулот
Ғалла рентаси
г. ' ■ a
Пул рентаси
A
1
3 ф. СТ.
1 кр.артер
0
0
В
1
3 « «
2 «
1 квартер
3 ф. ст.
G
1
3 « «
3 «
2 «
6 « «
D
1
3 « «
4 «
3 «
9 « «
Жами
4 акр
—
10 квартер
6 квартер
18 ф. ст.


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
655
Ҳар бир категориядаги ишланадиган ер майдони тенг баравар оШДи, деб фараз цилайлик; шунда биз қуйидаги манзарани кўрамиз:
I а Ж А Д В А Л
Ер категорияси
Аьр
Ишлаб чиқа- риш баҳоси
Маҳсулот
Ғалла рентаси
Пул рентаси
А.
2
6 ф. ст.
2 квартер
0
0
В
2
6 » »
4 »
2 квартер
6 ф. ст.
G
2
6 » »
6 »
4 »
12 » »
D
2
6 » »
8 »
6 »
18 » »
Жами.
8 акр
—
20 квартер
12 квартер
36 ф. ст.
Яна икки ҳолни фараз қилиб кўрайлик: биринчи ҳол шуки, бун- да ҳар иккала ёмон ердаги ишлаб чиқариш мана бундай кенгаяди: I в ЖАДВАЛ
Ер категорияси
Ағр
Ишлаб чицариш баҳоси
Маҳсулот
Ғалла рентаси
Пул рентаси
бир анр
жами
A
4
3 ф. ст.
12 ф. ст.
4 квартер
0
0
В
4
3 » »
12 » >
8 »
4 квартер
12 ф. ст.
G
2
3 » »
6 » »
8 »
4 »
12 » »
D
2
3 » »
6 » »
8 »
6 »
18 » »
Жамп
12 акр
—
36 ф. ст.
26 квартер
14 квартер
42 ф. ст.
ва, ниҳоят, иккинчи ҳол шуки, ернинг тўрттала категориясида ишлаб чиқариш ва ишланадиган ер майдонининг кенгайиши бир текисда бўлмайди:
I с жадвал
Ер категорияси
Авр
Ишлаб чицариш баҳоси
Маҳсулот
Ралла рентаси
Пул рентаси
бир
акр
жами
1
Зф.
ст.
3 ф. ст.
1 квартер
0
0
В
2
3 »
»
6 » »
4 »
2 квартер
6 ф. ст.
IC
5
3 »
15» »
15 »
10 »
30» »
D
4
3 »
»
12» » •
16 »
12 »
36 » »
Жами
12 акр
36 ф. ст.
36 квартер
24 квартер
72 ф. ст


656 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. I^-ўШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Аввало, I, la, 1Ь, 1с ҳолларнинг ҳаммасида 1 акрдан олинади- ган рента бирдай цолади, чунки ўша бир хил категориядаги бир акр ерга сарф қилинган бир мивдордаги капиталнинг маҳсулоти ўзгар- май қолди; фақат,— бу нарса ҳам ҳар бир мамлакатда ҳар бир мо- ментда содир бўлиб туради,— турли категориялардаги ерлар ишла- надиган ернинг ҳаммасига нисбатан муайян нисбатцадир, деб фараз қилинди; яна — бу ҳол эса бир-бири билан тавдосланганда икки мамлакатда ёки тараққиётининг турли даврларида ўша бир мамлакатпинг ўзида бўлиб туради,— ишланадиган ҳамма ер майдо- нининг турли категориялардаги ерлар ўртасида тақсимланиш нисба- ти ўзгаради, деб фараз қилинди.
1а билан I жадвалларини тавдослаганда шуни кўрамизки, тўрттала категориядаги ишланадиган ер майдони бир хил нис- батда ошса, бу майдон икки ҳисса ошуви билан бутун ишлаб чиқариш, шунингдек ғалла ва пул рентаси ҳам икки ҳисса ошади.
Бироқ 1Ь ва 1с ни I билан бирин-кетин таққосласак, ҳар икки ҳолда ҳам ишланадиган ер майдони уч ҳисса ошувини кўрамиз. Ҳар икки ҳолда ҳам бу майдон 4 дан 12 акргача ошади, аммо lb да А билан В категорияларидаги ерлар ҳаммадан кўп ошади, бу- лардан А ери ҳеч қандай рента бермайди, В ери эса — энг кам дифференциал рента беради; янгидап ишланадиган 8 акрдан А би- лан В ерлари ҳиссасига 3 акрдан, ҳаммаси бўлиб 6 акр тўғри кела- ди, ваҳоланки С ери билан В ери ҳиссасига атиги 1 акрдан, жами 2 акр тўғри келади. Бошқача қилиб айтганда: ўсимнинг 3Д А би- лан В ерларига ва атиги С билан D ерларига тўғри келади. Бун- дай бўлганда lb да ишланган ёр(майдонининг I га нисбатан уч ба- равар ошганлигига маҳсулотпинг ҳам шунча ошганлиги тўғри келмайди, негаки маҳсулот миқдори 10 дан 30 гача эмас, балки атиги 26 гача ошган. Иккинчи томондан, ўсимнинг анчагипа қисми рента бермайдиган А категориясидаги ерга тўғри келгаплигидан, яхши ерлардан ҳосил қилинган ўсимнинг кўп қисми эса В катего- риясидаги ерга тўғри келганлигидан, ғалла рентаси 6 квартердан атигп 14 квартерга етган, пул рентаси эса — 18 дан 42 фунт стер- лппгга етган.
Агар биз, аксинча, 1с ни I билан, яъни рента бермайдиган ер майдони миқдор жиҳатдан мутлақо кўпаймайдиган, энг кам рента берадиган ер эса озгина кўпаядиган, ваҳоланки энг кўп ўсим С билан D ерларига тўғри келадиган ҳолни таққослаб кўрсак, ишлан- ган ер майдони уч баравар ошганда ишлаб чиқаришнинг 10 дан 36 квартергача, яъни уч баравардан кўпроқ ошганини, ғалла рентаси 6 дан 24 квартергача, ёки тўрт баравар ошганини ва пул рента- си ҳам шунча марта: 18 дан 72 фунт стерлинггача ошганини кў- рамиз.


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
657
гайиш пуқул Зеч Қандай рента бермайдиган ёмон ердагина содир бўлмайди. Бироқ бундай ўсиш турлича бўлади. Кенгайиш даража- си яхши ерлар категориясида қандай бўлса ва, демакки, маҳсулот- пИнг мивдори ер майдонининг ошувига пропорционал равишда ошиб қолмасдан, ундан ҳам тезроқ ошиб борса, ғалла ва пул реп- таси ҳам шу даражада ошиб боради. Кенгайиш даражаси кўпроқ эпг ёмон ва шунга яқин категориялардаги ерларда цандай бўлса (бунда энг ёмон ер категорияси ўзгармай цолаверади, деб фараз қилинади), рентанинг умумий суммаси экин экиладиган майдоп- нииг кенгайишига пропорционал равишда ошмайди. Демак, агар рента бермайдиган А ерининг сифати бир хил бўлган икки мамла- кат мисол цилиб олинган бўлса, рентанинг суммаси ишланадиган ернинг умумий майдонида энг ёмон ва ёмон категориялардаги ер- ларнинг тегишли ҳиссасига тескари нисбатда бўлади, демакки, сатҳ жиҳатдан баравар умумий ер майдонига бир мивдорда капитал сарф қилинганда ҳосил қилинадиган маҳсулот массасига ҳам тес- кари нисбатда бўлади. Шундай қилиб, ишланаётган энг паст ер сифати билан яхши ва жуда яхши ер сифати ўртасидаги нисбат бир акрдан олинадиган рентага ва, демакки, бошқа шароитлар тенг бўлганда рентанинг суммасига ҳам цандай таъсир қилса, мамла- катдаги жами ер майдони доирасидаги сифати энг паст ишланадп- ган ер миқцори билан сифати энг яхши ишланадиган ер мивдори ўртасидаги нисбат рентанинг умумий суммасига бунинг аксича Tabcup қилади. Мана шу икки нарсанинг аралаштириб юборилиши диф- ференциал рента назариясига ^арши турли-туман бемаъни эътироз- лар билдиришга сабаб бўлди.
Хуллас, ишланадиган ер майдони ошуви ва шу муносабат бплан ерга сарф қилинадиган капитал ва меҳнатнинг ошуви натижасидаёқ рентанинг умумий суммаси ошиб кетади.
Бироқ энг муҳим жойи мана бу: гарчи, цилинган фаразга муво- фиқ, ернинг турли категорияларидан бир акрдан олинадиган рен- таларнинг нисбати ўзгармаса, шунинг учун ҳам ҳар бир акрга сарф цилинган капиталга нисбатан рента нормаси ўзгармаса ҳам, бироц қуйидаги ҳол юз берар экан: агар биз 1а ни I билан таққослаб кўрсак — бунда ишланадиган ер ва унга сарф қилинган капитал мивдори пропорционал тарзда ошган эди,— умумий ишлаб чиқариш ишланадиган ер мивдорига пропорционал тарзда ошгани сингари — Униси ҳам, буниси ҳам тенг баробар ошган,— рентанинг умумий суммаси дам ошганини кўрамиз. Бу умумий сумма 18 дан 36 фунт стерлингга етди, акрлар ошиб 4 дан 8 га цандай етган бўлса, бу Ҳам худди шундай бўлди.


658 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
қади. 10 фупт стерлинг капитал ишлатилганда рентанинг умумий суммаси 18 фунт стерлинг бўлади. Мана шу икки рақам ўртасида- ги нисбатни рента нормаси деб атаймиз; демак, бунда рента норма- си 180% бўлади.
1а да ҳам рента нормаси шунча бўлади, бунда 4 ўрнига 8 акр ер ишлапади, бироқ ернинг ҳамма категориялари ўсимда бир хил нис- батда иштирок қилади. Ер 8 акр бўлиб, 20 фунт стерлинг капитал сарф цилингапда умумий рента суммаси 36 фунт стерлинг бўлса, ҳар бир акрдан ўртача рента 4!/г фунт стерлинг ва реита нормаси 180% бўлади.
Агар биз, аксинча, асосан ёмон ернипг ҳар икки категориясида ўсим ҳосил бўлган lb ни қараб чиқадиган бўлсак, 12 акрдан 42 фунт стерлипг рента, яъни бир акрдан 37г фунт стерлинг ўртача репта оламиз. Сарф қилипган жами капитал = 30 фунт стерлинг, демак, рента нормаси = 140°/о бўлади. Шундай қилиб, бир акрдан олинадиган ўртача репта 1 фупт стерлинг камайди, рента нормаси эса 180% дан 140 % га тушди. Демак, рентанипг умумий суммаси ошиб 18 дан 42 фунт стерлингга етгапи ҳолда, бунда бир акрга ҳам, капиталга ҳам тўгри келадигаи ўртача репта камайди; кама- йиш параллел бўлади-ю, лекин ишлаб чикаришпинг ўсишига про- порционал бўлмайди. Ернинг ҳамма категорияларидаги ҳар бир акрга ҳам, сарф қилипган капиталга ҳам тўғри келадиган рента илгаригидай қолишига қарамай шупдай бўлади. Сабаби шуки, ўсимпинг 3Д рента бермайдиган А ерига ва жуда кам рента бера- диган В ерига тўғри келади.
Агар 1Ьда кенгайишнинг ҳаммаси А ери билангина чекланганда эди, А ерига 9 акрдан, В ерига I, С ерига I ва D ерига 1 акрдан тўғри келганини кўрар эдик. Рентанинг умумий суммаси илгари- гидай 18 фунт стерлинг бўлар эди, демак, бу 12 акрда ҳар бир акр- дан олипадиган ўртача рента 17г фунт стерлинг бўлар эди; сарф қилинган 30 фунт стерлипг капиталга тўғри келадиган 18 фунт стерлииг рента 60% лик рента нормасини ташкил қилар эди. Ҳар бир акрга, шунингдек сарф қилинган капиталга ҳисоблаиган ўрта- ча репта жуда камайиб кетар эди, ваҳоланки, рептанинг умумий суммаси ошмас эди.
Ниҳоят, 1с ни I ва 1Ь билап таққослаб кўрайлик. I га нисбатан ер майдони уч ҳисса ошган, сарф цилинган капитал ҳам шунча ошган. Рентанипг умумий суммаси=12 акрдан 72 фунт стерлинг, яъпи ҳар акрдан I даги 47г фунт стерлинг ўрнига 6 фупт стерлинг бўлади. Сарф қилинган капиталга рента нормаси 180% ўрнига (72 фунт стерлинг: 30 фунт стерлинг) 240% бўлади. Бутун маҳсулот ошиб 10 дан 36 квартерга етган.


XXXIX БОБ« ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
659
пига 6 фунт стерлинг ва ўша миқдордаги аванслаиган капитал- г жамига нисбатан репта нормаси 140% ўрнига 240%.
1111 1а 1Ь, 1с жадвалларида тасвирланган турли ҳолларни,— турли амлакатларда айни бир замонда ёнма-ён мавжуд ҳоллар деб, ёки ^ша бир мамлакатдаги кетма-кет келадиган ҳоллар деб,— қай тарз- \ қараб чиқмайлик, қуйидаги хулосаларга келамиз: ғалла баҳоси ?зГармай турганда — ўзгармай туришнинг сабаби шуки, рента бер- майдиган энг ёмон ердан олинадиган маҳсулот ўша миқдорда ту- ратти; ишланадиган ернинг турли категорияларидаги ҳосилдорлик тафовути ўзгармаганда; демак, ишлападиган ҳар бир категориядаги топг ер майдопига бир хил мивдорда капитал сарф қилинганида махсулот мивдори бир хил бўлганда; бупинг натижасида ернииг хар бир категориясидаги ҳар бир акрдан олинадиган ренталар ўр- тасндаги нисбат доимий бўлганда ва ўша бир категориядаги ер участкасининг ҳар бирига солинган капиталга тўғри келадиган рен- та пормаси бирдай бўлганда: биринчидан, ишланадиган майдон кспгайиши билан, демакки, ўсимнинг ҳаммаси реита бермайдиган ер ҳиссасига тўғри келадиган ҳолни истисно қилганда, капитал сарф цилиш ошуви билап рента суммаси ҳам доим ошиб боради. Иккинчидан, ҳар бир акрнинг ўртача рентаси ҳам (ишланаётган акрларнинг ҳаммасига тақсим цилинган рентанинг умумий сумма- си), рентанинг ўртача пормаси ҳам (сарф қилинган жами капитал- га тақсим қилинган рентанинг умумий суммаси) апча кўп даража- да ўзгариши мумкин, ўзгарганда ҳам, бир томонга қараб, лекин бир-бирига писбатан турли миқдорда ўзгариши мумкин. Агар кен- гапиш рента бермайдиган А еридагина содир бўладиган ҳол эъти- борга олинмаса, шу нарса маълум бўладики, ҳар бир акрга тўғри коладигап ўртача рента ва деҳқойчиликка солинган капиталга тўғ- рп келадиган рентанинг ўртача нормаси турли категориялардаги ерларпинг ишланаётган жами ернияг қандай улушини ташкил қи- лпшига боғлиқ бўлар экан; ёки сарф қилииган жами капиталнинг Ҳосплдорлиги турлича бўлган ерлар ўртасида тақсимланишига боғ- Лш* бўлар эканки, бу ҳам ўша гапнинг ўзи. Мамлакатда ишланаёт- гап ер кўпми, озми ва шунга қараб (кенгайиш фақат А ери ҳисо- бпдац бўладиган ҳол бундан истиснодир) рентанинг умумий сум- масц кўпми, озми, шунга қараб ҳар бир акрга тўғри келадиган Уртача рента ва рентанинг ишлатилган капиталга тўғри келади- Гоп Ўртача нормаси, ишланаётган жами майдоида турли катего- Р11яДаги ерларнинг пропорциялари ўзгармагунча, ўзгармай цола- Ишланадиган ернинг кенгайиши ва капитал сарфлаш ошуви аг11/КаСИда рентанинг умумий суммаси ошгаплигига ва ҳатто Min- 0Шгаилигига қарамай, агар репта бермайдиган ёки жуда кам қ.. 'Д°Рда дифференциал рента берадиган ер участкалари яхши ва Сап *1иВДорда рента берадиган ер участкаларидан тезроқ ошиб бор- nnT Y^ бир акрга тўғри келадиган ўртача рента ва рентанипг ка- еРла 1ГЦ тўғРи келаднған ўртача нормаси камаяди. Аксинча, яхшй с Р бутун майдоннинг нисбатан кўпроқ қисмини ташкил қила 4^77G


660 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ-ўШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
борган сари ва шунинг учун ҳам сарф цилинадиган капиталпинг нисбатан кўпроқ цисми уларнинг ҳиссасига тўғри келган сари ҳар бир акрга тўғри келадиган ўртача рента ва рептанинг капиталга тўғри келадиган ўртача нормаси ошиб боради.
Шундай қилиб, одатда айни бир даврда турли мамлакатларни ёки ўша бир мамлакатда турли даврларии тавдослаганда статисти- ка ишларида қилинганидек, бутун ишлападиган ернииг бир акрига ёки бир гектарига тўғри келадиган ўртача рента олиб қараладиган бўлса, бир акр рентасинипг ўртача баландлиги, бас, рентанинг уму- мий суммаси ҳам маълум даражада (гарчи асло ўша даражада эмас, балки анча кўпроқ даражада бўлса-да) мамлакатдаги деҳқои- чиликнинг нисбий ҳосилдорлигига эмас, балки абсолют ҳосплдор- лигига мувофид бўлиб чидади, яъни ўрта ҳисоб билан бир миддор- даги ер майдонидан олинадиган маҳсулот массасига мувофид бўлиб чидади. Негаки умумий майдоннинг яхши ердан иборат улуши қан- ча кўп бўлса, бир миддордаги ер майдоиидан бир мивдорда капитал сарф цилиб олинадиган маҳсулот массаси ҳам шунча кўп бўлади, демак, ҳар бир акрнинг ўртача рентаси ҳам шунча кўп бўлади, Бунга дарама-дарши шароитда бунинг аксича бўлади. Шунинг на- тижасида рентани дифференциал ҳосилдорлик нисбати эмас, балки абсолют ҳосилдорлик белгилайдигандай ва шу тариқа дифферен- циал рента донуни барбод бўлгандай туюлади. Шунинг учун баъзи ҳодисалар инкор этилади ёхуд бу ҳодисаларга ғалланинг ўртача баҳоси билан ишланадиган ер участкаларининг дифференциал ҳо- силдорлиги ўртасидаги йўқ тафовутларни сабаб дилиб кўрсатишга уринадилар,— булар тўғридан-тўғри шунга асослапган ҳодисалар- дирки, рента умумий суммасининг жами ишланадиган ер майдони- га нисбати ҳам, ерга сарф дилинган жами капиталга нисбатп ҳам, рента бермайдиган ернинг ҳосилдорлиги бир хилда бўлганда, бас, ишлаб чидариш баҳолари ҳам бир хил бўлганда, турли категория- даги ерлар ўртасидаги тафовут ҳам бир хил бўлганда ҳар бир акр- га олинадиган рента билап ёки капиталга тўғри келадигаи рента пормаси билангина белгиланиб долмасдан, балки ҳар бир катего- риядаги ер майдонининг ишланадиган бутун ер майдонига ппсбати билан ҳам, ёки,— бу ҳам барибир ўшанинг ўзи,— сарф дплинган бутун капитални турли категориядаги ерлар ўртасида тадсим қи- лиш билан ҳам белгиланади. Ҳозиргача бу ҳолга мутлақо эътибор берилмай келганлиги таажжубланарлидир. Ҳарҳолда, шу парса маълум бўлдики (бу эса таддидотимизнинг бундан кейинги давоми учун муҳимдир), бир акрга тўғри келадиган ўртача рентанииг ни^ бий баландлиги билан рентанинг ўртача пормаси, ёки рента умуми* суммасининг ерга солинган жами капиталга нисбати, баҳолар Ў3- гармаганда, ишланадиган ер участкаларининг ҳосилдорлигидаг^ тафовутлар ўзгармаганда ва ҳар бир акрдан олинадиган репта, ёкИ ернинг ҳацидатан ҳам рента келтирадиган категориясининг ҳар биР акрига сарф қилинган капиталга, яъни ҳақиқатан ҳам рента келтИ*


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
адиган ясами капиталга тўғри келадиган рента нормаси ўзгарма- гадда, ишланадиган майдон шунчаки экстенсив равишда кенгайти- рцлиши натижасида кўпайиши ёки камайиши мумкин.
Дпфференциал рентанинг биз I рубрикада текшириб чивдан формаси тўғрисида яна цуйидагиларни цўшимча цилмоқ зарур; бу ^ўшимчаларннет қисман дифференциал рента II учун ҳам аҳамия- TII бор.
Биринчидан: ишланадиган ер майдони кенгайтирилганда, баҳо- лар доимий бўлганда ва ишланадиган ер участкаларининг ҳосил- дорлиги ўртасидаги фарқ ўзгармас бўлганда ҳар бир акрга тўғри келадиган ўртача рента ёки капиталга тўғри келадиган рентанинг ўртача нормаси цандай ошуви мумкинлигини кўрдик. Бирон мам- лакатда бутун ер ишга солиниб, ерга капитал солиш, маданият ва ахоли маълум юксакликка кўтарилганда — капиталистик ишлаб чпкариш усули ҳукмрон бўлиб, деҳцончиликни ҳам ўзига бўйсун- дприб олганда бундай шароитларнинг мавжуд бўлиши кўзда тути- лади,— сифати турлича бўлган ва ишланмаган ернинг баҳоси (фа- кат дифференциал рентанинг мавжудлиги кўзда тутилганда) сифати бпр хпл бўлиб, бирдай қулай жойлашган ер участкаларининг ба- ҳосп билан белгиланади. Бу ернинг баҳоси — ер ҳайдашга сарф ци- лпппб, шу баҳога 1$ўшиладиган харажат чегириб цолинганда,— гар- чп у рента келтирмаса ҳам, худди шундай бўлади. Албатта, ернинг баҳосп капиталлаштирилган рентадан бошқа нарса эмас. Бироқ иш- ланган ер участкаларининг баҳосида ҳам келажак ренталаргина тўлагтади, масалан, белгиловчи процент миқдори = 5% бўлса, йи- гпрма йиллик рента олдиндан бирваракай тўланади. Модомики, ер сотплар экан, рента келтирадиган ер деб сотилади, бинобарин, рен- тапппг истиқболли характери (рента бу ерда ернинг маҳсули деб Царалади, бироқ у фақат кўринишда шундай туюлади) ишланма- гап ерни ишланган ердан фарц қилмайди. Ишланмаган ер участка- яарпиинг баҳоси, шунингдек уларнинг рентаси ҳам (ернинг баҳо- сп апа шу рентанинг мужассамлашган ифодасидир), бу участкалар 5а1\пкатан ҳам ишлатилмагунча, соф хаёлий бир нарсадир. Бироқ DV баҳо шу тарзда a priori * белгиланади ва харидорлар топилган- ^а. Роализация ^илинади. Шунипг учун, маълум мамлакатда ҳақи- КП11 ўртача рента ўртача йиллик ҳақиқий рента суммаси билан ҳам- Да шу сумманинг ишланадиган бутун майдонга нисбати билан бел- 1,Лаг1адиган бўлса, ер майдонининг ишланмаган қисмининг баҳоси анган Қисмининг баҳоси билан белгиланади ва шу сабабли иш- }Г\иган еР участкаларига сарф қилинган капитал ва унинг нати- ^иЛаРишШГ инъикосидир, холос. Энг ёмон ердан ташқари, ернинг (б , категориялари рента келтирадиган категориялар бўлганидан эса капитал массаси билан ҳамда экиннинг шу массага
*
" °лдиндан. Ред.


662 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
мувофид келадиган интенсивлиги билан бирга ошиб боради, бунц биз дифференциал рента II ни цараб чидданда кўрамиз), шу ту- файли ишланмаган ерларнинг номинал баҳоси вужудга келади, шу тарида бу ерлар товарга, эгалари учун бойлик манбаига айланади. Ишланмаган ерни ҳам (Опдайк 187) дўшиб ҳисоблаганда, бутун об~ ластда ер баҳосииинг ошиб кетишига ҳам сабаб шу. Масалап, Аме- рика Қўшма Штатларида ер спекуляцияси капитал билан меҳнат- нинг ишланмаган ерга тушадиган ана шу ипъикосигагппа асослая- ган.
Иккинчидан: ишланадиган ериинг кенгайиш процесси умумаи ё ёмон ерга ўтиш йўли билан ёки бор ерга дараб, турли пропорцпя- ларда мавжуд бўлган турли категориялардаги ерда содир бўлади. Емон ерга ўтиш ҳеч цачон ихтиёрий бўлмайди, албатта, балкц,— капиталистик ишлаб чидариш усули кўзда тутилса,— баҳоларнинг ошиб кетиши ордасидагина келиб чиддан натижа бўлиши мумкий ҳар қандай ишлаб чидариш усулида эса — заруратдан келиб чид| қан натижа бўлади. Бироқ бу мутлад аҳамиятга эга бўлган масала эмас. Агар ёмон ер дулай жойда бўлса, нисбатан яхши ердан кўрш шу ёмон ер аъло деб билинади, ёш мамлакатларда ишланадигап ет майдони ҳар цанақа кенгайтирилганда ернинг дулай жойдалиги! ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, сўнгра райондаги ишланган ер-' лар умуман олганда кўпрод ҳосилдор ерлар жумласига кирса ҳам, ҳарҳолда баъзи жойларда яхши ер ҳам, ёмон ер ҳам учраб туриши мумкин, бинобарин, ёмон ер яхши ерга бевосита ядин бўлганлиги учун ҳам уни ишлашга тўғри келади. Агар айрим ёмои ер парча- лари яхши ерга туташган бўлса, унинг яхши ер билан ёнма-ён ту- рипш ёмон ерни кўпроқ, ҳосилдор бўлган, лекин ишланган ёки иш- ланадиган ерга ёндош бўлмагап ердан афзал дилади.
Чунончи, Мичигап штати ғарбий штатлар орасида биринчилар- дан бўлиб четга ғалла чидара бошлади. Бу штатнинг ери умуман камҳосил. Бироқ Нью-Йорк штати билан дўшнилигп, кўллар ва Эрп канали ордали ўтадиган сув йўллари дастлаб бу штатни узод ғарбдаги табиатан ҳосилдор бўлган жойлардаги ерлардан афзал ки- либ дўйган эди. Нью-Йорк штати билан таддослаганда, бу штат ми- соли яхши ердан ёмон ерга ўтиш далили ҳам бўла олади. Нью- Йорк штатининг тупроғи, айнидса унинг ғарбий қисмининг тупро- ғи, хусусап буғдойкорлик учуп ниҳоятда серҳосилдир. Ғоратгарлик натижасида бу серҳосил ер ҳосилсиз ерга айлайтирилгаи эди, оқи- бати шу бўлдики, Мичиган ери энди серҳосилрод бўлиб долди.
«1838 йили буғдой уни ғарбга сув йўли бплан Буффало ордали асосаЯ Нью-Йорк штати ва Юқори Канаданинг буғдойкор районларидан ташилар эди. Ҳозир, орадан атиги 12 йил ўтгач, жуда кўп буғдой ва ун запасларй шарвда жўнатиш учун кўллар ва Эри канали билан Буффалога ва унга ни бўлган Блэкрок гаванига ташиб келтирилмоқда. 1847 йили Европада бўЛ' ган очарчилик буғдой ва ун экспортини айниқса рағбатлантприб юборД11^ Шунинг натижасида Нью-Йорк штатининг ғарбида буғдой арзонлашпб КоЛ~ ди ва буғдой экиш камфойда иш бўлиб қолди; бу ҳол нью-йорклпк фер^1еР" ларни чорвачилик, сут маҳсулоти етиштириш, мевачилпк ва ҳоказолар бплаЯ»


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
663
яи уларнинг фикрича, шимоли-ғарб улар билан бевосита рақобат қила пмлйдиган соҳалар билаи кўпроқ шуғулланишга ундади» (J. W. Johnston. «Notes on North America». Vol I, London, 1851, p. 222 — 223).
Учинчидан: ғаллани арзонроқ баҳо билан чиқара оладигап мус- тамлакалар ва умумап ёш мамлакатларнинг ери табиий жиҳатдан албатта жуда ҳосилдор ерлардир, деб фараз цилиш тўғри эмас. Бу Ўрцпда ғалла ўз қийматидангина эмас, -балки пшлаб чиқариш ба- хосидан, яъни кўҳпароқ мамлакатларда ўртача фойда нормаси бплан белгиланадиган ишлаб чиқариш баҳосидан ҳам камга соти- лади.
Агар биз, Жонстон айтганидек (ўша жойда, 223-бет),
«ҳар йили Буффалога шу қадар кўп миқдорда ғалла келтирадиган бу япги штатларни табиатан жуда серҳосил ва бепоён бой ерлар, деб тасаввур ^илишга одатлапиб қолган эканмиз»,
бу нарса, аввало, иқтисодий шарт-шароитларга боғливдир. Масалан, Мичиган штатининг барча аҳолиси дастлабки пайтларда қарийб нудул қишлоқ хўжалиги билан ва унинг кўплаб етиштириладиган махсус маҳсулотлари билан шуғулланган эди, чунки фақат шу маҳ-
сулотларни саноат молларига ва тропик мамлакатлариинг маҳсулэ- тига айирбошлаш мумкин эди. Шунинг учун ҳам бу штат аҳолиси етиштирадиган ортицча маҳсулотнииг бари ғалла бўлади. Ҳозирги замон жаҳон бозори базасига асосланган мустамлака давлатлар ол- дипги мустамлакалардан ва айппцса антик дунё мустамлакалари- дан аввало шу жиҳатдан фарқ қилади. Ҳозирги замон мустамлака- лари кийим-кечак, асбоб, буюм ва шунга ўхшаш нарсаларни жаҳоп бозори орқали тайёр ҳолда олмоқдалар, ҳолбуки бошқа шароитда улар бу маҳсулотларни ўзлари тайёрлашга мажбур бўлар эдилар. Иттпфоқнипг жанубий штатлари фақат ана шу асосдагипа пахтани ўзларипинг асосий маҳсулотларига айлантира олдилар. Жаҳои бозо- рпдаги меҳпат тақсимоти уларга шуидай имконият берадп. Бипоба- рин, шу важдан, уларнинг ёшлигини ва аҳолиспнинг сони камли- гипп эътиборга олгап ҳолда, улар жуда кўп ортиқча маҳсулот иш- лаб чиқараётгандай туюлаётган бўлса, бунга сабаб уларга қарашли еРларпииг ҳосилдорлиги ва унда яшайдиган кишплар меҳнатининг УпУмдорлиги эмас, балки улар меҳнатинипг бпр ёқлама формада- маҳсулот- Лпг1г, демакки, апа шу меҳнатпи ифодалайдигап ортиқча
ЦипУ Ҳам бир ёқлама формадалигидир.
Сўпгра, яқиндагина ишлана бошлаган ва ҳали етарли даражада ^од килипмаган, нисбатан камҳосил ҳайдаладиган ерда оби ҳаво а^оитлари бир қадар қулай бўлса, ақалли ернинг юқори қатлам- ру Пл,а тез эриб кетадиган, ўсимликларии озиқлантириш учун за- Сал МоДДалаР шу қадар кўп бўладики, бу ер ўғит солинмаса ҳам, Panf?a? ншлов берилиши бпланоц узоқ вақтгача ҳосил бераверади. Ула пРеРияларга келганда, шуни ҳам қўшимча қилиш керакки,
Р ишлатишга яроқли ерлар бўлганлигидан, шудгор қилиб қўриқ


664 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
очишга ҳеч қандай харажат талаб қилмайди деса бўлади33а). Ери камҳосил бўлган областларда ортиқча маҳсулот ернинг серҳосилли- ги туфайли эмас, яъни ҳар бир акрга тўғри келадиган маҳсулот- нинг кўплиги туфайли эмас, балки юзакигина ишласа бўладиган ерларнинг кўплиги туфайли олинади, чунки бу ернинг ўзи ишлов- чига ё текин, ёки кўҳна мамлакатлардагига нисбатан жуда арзонга тушган. Масалан, Нью-Йорк, Мичиган штатларининг баъзи район- лари Канада ва бошқа жойлардаги каби корандалик ҳукм сураёт- ган жойларда шундай. Масалан, бир оила 100 акр ерни ишлайди, бинобарин, бир акрдан олинадиган маҳсулот унча кўп бўлмаса ҳам бундай ишланганда 100 акр ердан сотиш учуп анча ортиқча маҳ- сулот олинади. Бунинг устига яна шуни ҳам цўшиш керакки, сунъ- ий ўтлоқлар вужудга келтирилмасдан, табиий яйловларда чорва моллари деярли текинга боқилади. Бунда ернинг сифати эмас, миқ- дори ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Бундай юзаки ишлаш им- кони вақги келиб табиий суратда тугаб кетади,— янги ер қанча серҳосил бўлса, шунча секинроқ, ва маҳсулоти четга қанча кўп чи- қарилса, шунча тез муддатда тугайди.
«Шундай бўлса ҳам, бундай ер дастлабки вақтларда жуда яхши ҳосил беради, ҳатто буғдой ҳосили беради; ернинг биринчи қаймоғини сузиб олув- чи киши бозорга жуда кўп ортиқча буғдой етказиб бера олади» (ўша жойда, 224-бет).
Маданияти кўҳна бўлган мамлакатларда мулк муносабатлари, ишланган ер баҳоси билан белгиланадиган ишланмаган ер баҳоси ва ҳоказолар бу хилдаги экстенсив хўжалик юргизишга имкон бер- майди.
Қуйидаги маълумотлар, Рикардонинг фикрига қарама-қарши ўлароқ, бу ернинг албатта серҳосил бўлиши шарт эмаслигини, шу- нингдек ҳосилдорлиги жиҳатдан бир хил категориядаги ерларни ишлаш зарурати йўқлигини кўрсатади: Мичиган штатида 1848 йили 465 900 акр ерга буғдой экилиб, 4 739 300 бушель, ёки ўрта ҳисоб билан ҳар бир акрдан lOVs бушелдан ҳосил олинган эди; уруғлик чегириб олинса, ҳар бир акрга 9 бушелдан камроқдан тўғри кела- ди. Штатдаги 29 округдан 2 округ ўрта ҳисоб билан ҳар бир акрдан 7 бушелдан, 3 таси 8, 2 таси 9, 7 таси 10, 6таси11, 3 таси 12,4 таси 13 бушелдан ва 1 гина округ 16 бушелдан ва яна 1 округ 18 бушел- дан ҳосил олган (ўша жойда, 225-бет).
Деҳқончилик қилиш учун ернинг кўпроқ серҳосиллиги бу серҳо- силликдан интенсивроц равишда тезлик билан фойдаланиш имкония-
33а) Шундай прерияларни ва дашт жойларни ҳайдаб экишнинг тез кучайиб кетаётганлиги Мальтуснинг кейинги вақтларда шов-шув кўтарган: «аҳоли тирикчй' лпк воситаларига тазйид цилмодда», деган фикрини188 болалар ҳам куладиган гапга айлантириб қўйди ва бунга қарама-дарши ўларод, аграрийларнинг, агар аҳолиг» тазйиқ қилаётган тирикчилик воситалари мажбурий чоралар билан бартараф қилй»' маса, деҳқончилик ҳам, шу билан бирга Германия ҳам ҳалок бўлади, деб нолишла- рига сабаб бўлди. Бирод бу даштлар, прериялар, пампаслар, льянослар ва ҳоказо ларни ишлаш эндигина бошланмоқда; шунинг учун бу ишлашнинг Европа ^ишлоа хўжалигига революцион таъсири бориб-бориб ҳозиргача бўлганидан кўра мислси даражада кучлирод бўлади. — Ф. Э.


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ 665
Ниҳоят, тобора кўпроқ ер майдонини ишга солиш,— юқорида караб чицилган ҳолни, яъни ҳозиргача ишланиб келган ерга цара- ганда сифати ёмон ерни ишлашга тўғри келадиган ҳолни бир чек- кага Цўйиб турсак,— А еридан бошлаб D еригача турли категория-
кенгайтириш калава ип баҳосини доим ошириб боришни талаб қил- маганидек, ғалла баҳосини олдин оширишни асло тақозо қилмайди. Гарчи бозор баҳоларининг анча ошуви ёки тушуви ишлаб чиқариш- пинг ҳажмига таъсир қилса ҳам, аммо, бу бир чеккага ^ўйиб ту- рилса, ишлаб чиқаришга на тўсиқ бўлувчи, на жонлантириб юбо- рувчи таъсир кўрсатадиган ўртача баҳолар бўлганда, деҳқончилик- да (капиталистик усулда олиб бориладиган ишлаб чиқаришнинг бошқа барча соҳаларида бўлганидек) доимо шундай бир нисбий ор- тиқча ишлаб чиқариш мавжуд бўладики, бу ҳолнинг ўзи жамға- рилиш билан бирдай нарса бўлиб, бу жамғарилиш ишлаб чиқариш- пииг бошқа усуллари вақтида бевосита аҳолининг кўпайиши, мус- тамлакаларда эса — доимий иммиграция натижасида юз беради. Эҳтиёж доимо ошиб боради ва буни олдин билиб, янги ерларга, бал- ки вазиятга қараб, янгидан-янги турли деҳқончилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришга янгидан-янги капиталлар тўхтовсиз равишда со- линиб туради. Янги капиталларнинг ҳосил бўлиши ўз-ўзидан шун- га олиб келади ҳам. Айрим капиталистга келганда, модомики у капиталини бошқаришга ҳали ўзи ^одир экан, ишлаб чиқариши- пипг ҳажмини ўз ихтиёридаги капитали мивдорига мувофиқлаб боради. Айрим капиталист бозордан мумкин қадар кўпроқ жой эгаллашга интилади, холос. Товар ҳаддан ортиқ кўп ишлаб чиқа- рилган бўлса, айрим капиталист буни ўзидан кўрмайди, конкуренг- ларидан кўради. Айрим капиталист мавжуд бозорнинг нисбатан кЎпроқ қисмини эгаллаб олиш йўли билан ҳам, бозорнинг ўзини кепгайтириш йўли билан ҳам ўз ишлаб чицаришини кенгайтириши ^Умкин.


666 ]
ҚИРҚИНЧИ БОБ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕИТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ (ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II). УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР
Ҳозиргача биз дифференциал рентага ҳосилдорлиги турлича бўлган бир хил кўламдаги ер майдонларига бирдек миқдорда харж қилипган капиталнинг турлича унумдорлиги натижасидир, холос, деб қараб келгап эдик, бинобарин, рента бермайдиган энг ёмотт ерга харж қилинган капитал махсули билан яхши ерга харж қилингаи капитал маҳсули ўртасидаги тафовутга қараб дифференциал рента белгилаииб келган эди. Шу билан бирга биз, капиталлар айпи бир вақтда турли хил ер участкаларига харжланган деб тахмип дилган эдик, шунипг учуп ҳам ҳар гал янги капитал харж цилиниши би- лан ерни ишлаш ҳам экстенсивроц ўсган, ишлападиган ер ҳам кен- гайган эди. Бироқ аслида дифференциал рента пировардида ерга харжланган бир мицдордаги капиталларнинг турлича унумдорлиги- иинг натижаси эди, холос. Қани энди кўрайлик-чи, айни бир ер участкасининг ўзига турли унумдорликдаги капиталлар бирип-ке- тин солинса ва шу капиталлар турли-турли ер участкаларига бир- данига солинса, агар натижаси бир хил деб фараз қилганда, бирон- бир фарқ бўлармикин.
Аввало шуни инкор этиш мумкин эмаски, ran қўшимча фойда ҳосил бўлиши устида бораётган экан, А ерининг бир акрига тўғри келадиган 3 фупт стерлинглик ишлаб чиқариш баҳоси 1 квартер маҳсулот берадими, йўқми,— бу тамомила фарцсиз, бипобарин, 3 фунт стерлинг 1 квартернинг ишлаб чиқариш баҳоси ва тартибга со- лувчи бозор баҳоси бўлади, ҳолбуки, В ерипииг 1 акрига тўғри келадиган 3 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш баҳоси 2 квартер маҳсулот беради ва, шу тариқа, 3 фунт стерлинглик қўшимча фой- да беради, С ерининг бир акрига тўғри келадиган 3 фупт стерлинг- лик ишлаб чиқариш баҳоси эса 3 квартер маҳсулот ва 6 фупт стер- линг қўшимча фойда беради, ва, ниҳоят, D ерининг бир акрига тўғри келадиган 3 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш баҳоси * квартер маҳсулот ва 9 фунт стерлинг цўшимча фойда беради; ёкп бояги 12 фунт стерлинглик ишлаб чиқариш баҳоси, шунга мувофи^ келадиган 10 фунт стерлинглик капитал ўша бир акрга ўшанчалик


XXXIX БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОРМАСИ
667
мувафФа^иятли Равишда, ўшандай тартибда сарф қилинишидан шундай натижа келиб чиқади. Ҳар икки ҳолда ҳам 10 фунт стер- 1ИНгга тенг бўлган капитал ва унинг қиймати бирин-кетин 272 фунт стерлингдан иборат бўлаклар ҳолида сарф қилинади,— ёки хосилдорлиги турлича бўлган 4 акр ерга бирваракай сарф қилинади ^ки эса ўша бир акр ерга кетма-кет сарф қилинади,— бу бўлаклар- нинг маҳсулоти турлича бўлганлигидан уларнинг бири дўшимча фойда бермайди, ҳолбуки бошқа бўлаклари цўшимча фойда беради, gy дўшимча фойда улар берадиган маҳсулот билан реита бермайди- гаи харажат маҳсулоти ўргасидаги тафовутга мувофиқ келади.
Капиталнинг турли ^исмларидан чицадиган цўшимча фойдалар ва кўшимча фойданинг турли нормалари ҳар икки ҳолда бир хилда ҳосил бўлади. Рента эса унинг субстанциясини ҳосил диладиган ана шу дўшимча фойда нормасидан бошқа нарса эмас. Бироқ ҳар ҳолда иккинчи усул [устама фойда ҳосил бўлиши] устама фойда рептага айланаётганда юз берадиган қийинчиликларга дуч келади, бундай шакл ўзгариши натижасида эса ижарачи капиталист қў- шимча фойдани ер мулкдорига беради. Шунинг учун ҳам инглиз пжарачилари расмий дишлод хўжалик статистикасига шундай ^ат- тид даршилик кўрсатмодда. Уларнинг соладиган капиталларининг чипакам натижаларини белгилаш учун ер мулкдорларига қарши олиб бораётган курашларига ҳам сабаб шу (Мортон). Гап шувдаки, репта мивдори ер ижарага дўйилаётганда белгиланади, шундан ке- йип капитал сарф цилган сари олинадиган дўшимча фойда ижара шартномасининг муддати тўлгунча ижарачипинг киссасига тушаве- ради. Ижарачиларнинг узод муддатли ижара шартномалари тузиш учун кураш олиб боришлари ва, аксинча, ер эгаларининг кучли чи- диши патижасида ҳар йили бекор дилинаётган шартномалар (tenancies at will) сонининг кўпайиши шундан.


668 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИП1И
мивдорини белгилаш ҳосилдорлиги турлича бўлгаи умуман ердан олинадиган рентани белгилашга мувофи^ келади. Аксинча, қўшим- ча фойданинг ҳосил бўлиши ишга сарф ^илинган капиталнинг миқ- дорига қараб қай даражада белгиланса, маълум мивдорда капитал сарфлашдан олинадиган рентанинг миқдори мамлакатнинг ўртача рентасига шу даражада қўшимча қилинади, шунинг учун ер мулк- дорлари, ерни илгаригидек интенсивлик билан ишлашга капитали кифоя қиладиган янги ижарачини цидирадилар.
Дифференциал рента II ни қараб чивданда яна қуйидаги жи- ҳагларни ҳам кўрсатиб ўтмоц керак.
Биринчидан: бу рентанинг асоси ва бошланғич нуқтаси, тари- хий жи^атдангина эмас, балки, модомики ran унинг ҳар бир айни вақтдаги ҳаракати устида борар экан, дифференциал рента I дир, яъни ҳосилдорлиги жиҳатидан ҳам, ўрни жиҳатидан ҳам турли- ча бўлган ер участкаларини бирваракайига ишлашдир, яъни деҳ- қончиликдаги жами капиталнинг турли таркибий қисмларини си- фатп турлича бўлган ерларга бирваракайига татбиқ қилишдир.


XL БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ
669
а ҳам ишлаб чиқарилган ишлаб чиқариш воситалари маъносида %шуниладигаи капитал деҳқончиликнинг ҳал қилувчи элеменги х^либ қолади. Модомики, ишланадиган ер ишланмайдиган ердан кам экан ва ернинг кучи ҳали кетмаган экан (нуцул деҳқончилик ва ўсимлик озуқаси устун бўлган даврдан олдинги даврда чорвачи- 0К ва ГЎШТ истеъмол қилиш устун бўлганда аҳвол шундай бўл- ган), вужудга келаётган янги ишлаб чидариш усули деҳқончилик игплаб чидаришига худди шу бир капиталист маблағи билан ишла- надиган ер майдонининг мивдори жиҳатидан, яъни яна ўша кўла- катта ер майдонига капитални экстенсив сарфлаш жиҳатидан царама-қарши туради. Шундай қилиб, аввал бошдан шуни кўзда тутиш керакки, дифференциал рента I бошланғич нудта бўлиб хизмат циладиган тарихий асосдир. Иккинчи томондан, дифферен- циал рента II нинг ҳаракати ҳар бир айни моментда, ўз навбатп- да, ўзи ҳам дифференциал рента I га цурама негиз бўлиб хизмат циладиган соҳадагина бошланади.
Иккинчидан: II формадаги дифференциал рента мавжуд бўл- ганда ҳосилдорликдаги фарқ устига фермерлар ўртасида капитал тадсимлаш (ҳамда қарз тўлаш цурби)даги фарқлар қўшилади. Са- ноатнинг ўзида ишлаб чиқаришнинг ҳар бир тармоғида тез фурсат ичида корхона ҳажмининг ва шунга мувофиц капитал ҳажмининг алоҳида минимуми вужудга келадики, бусиз айрим корхона ишини муваффақиятли йўлга қўйиш мумкин бўлмайди. Худди шунингдек ишлаб чицаришнинг ҳар бир тармоғида капиталнинг шу минимум- дан юдори бўлган нормал ўртача мивдори ҳосил бўладики, кўпчи- лик ишлаб чидарувчилар қўлида шу миқдор капитал бўлиши ло- зим бўлади ва улар шунча капиталга эга бўладилар ҳам. Миқдори кўп капитал устама фойда бериши мумкин; мивдори оз капитал — ўртача фойда ҳам бермайди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули қишлод хўжалигини фа^ат аста-секин ва нотекис қамраб олади, буни қишлоц хўжалиги соҳасида капиталистик ишлаб чиқариш усулининг классик мамлакати бўлган Англияда кўриш мумкин. Модомики четдан ғалла келтириш эркинлиги йўд экан ёки ушшг таъсири кам экан, чунки четдан ғалла келтириш миддори чеклан- гандир,— бозор баҳосини ёмон ерда ишлайдиган, яъни ишлаб чи- ^аришнинг ўртачадан нодулайроқ шароитида ишлайдиган ишлаб чицарувчилар белгилайди. Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ва умуман унинг ихтиёрида бўлган жами капитал массасининг катга Цисми шулар қўлидадир.
Деҳцоннинг, масалан, бир парча парцелласига кўп меҳнат сарф Цилиши тўғри ran, бироқ у якка ҳолдаги меҳнат, унумдорликиинг Ҳам ижтимоий жиҳатдан, ҳам моддий жиҳатдан объектив шароит- ЛаРидан маҳрум бўлган меҳнат сарф қилади.


670 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
саноатдагидек бир текисда ривож топганда эди, бупдай бўлмас эди.
Аввал дифференциал рента II мавжуд бўлганда устама фойда ҳосил бўлишининг ўзинигина дараб чиқамиз, бунда бу устама фойданинг ер рентасига айланиши мумкип бўлган шароитларни бир чеккага дўйиб турамиз.
Бу ҳолда дифференциал рента II дифференциал рента I нинг шунчаки бошқача ифодаси, аслида эса у билан бир хил эканлиги равшандир. Турлича ерларнинг ҳосилдорлигидаги фарқ дифферен- циал рента I мавжуд бўлганда фақат шунинг учун таъсир дилади- ки, шу фарқ туфайли ерга сарф қилинган капиталлар ҳар хил на- тижа беради, бир хил миқдордаги капиталдан олинган маҳсулот миқдори ҳар хил бўлади, ёки капйталлар мивдорига нопропорцио- нал миқдорда маҳсулот беради. Бу тенгсизлик бирин-кетин айни бир ер участкасига сарф дилинадиган турли капиталлар ўртасида бўладими, ёки сифати турли-турли бир неча ер участкасига сарф қи- линадиганкапиталларўртасида бўладими,— бу ҳолернинг ҳосилдор- лиги ёки маҳсулотидаги фарқни, шунинг учун ҳам капиталнинг кўп маҳсулот берадиган ерларга сарф дилинган дисмларидан диф- ференциал рента ҳосил бўлишини ҳеч бир ўзгартира олмайди. Бир миқдорда капитал сарф дилганда ер аввалгидек турлича ҳосил бе- раверади, бирод бу ҳолда айни ўша бир ердан капиталнинг турли дисмлари бирин-кетин сарф дилинганда олинадиган иатижалар дифференциал рента I шароитида ижтимоий капиталшшг бир хил миедордаги дисмлари сарф дилинган турли категориядаги ерлар- нинг берадиган натижаларидай бўлади.
I жадвалда [646- бетга даралсин] турли фермерлар томюнидан миддори 27г фунт стерлингдан бўлган мустадил капиталлар тарзи- да A, В, С ва D дан иборат тўрт категория ернинг ҳар бир акрига сарф дилипган ўша 10 фунт стерлииг капитал энди кетма-кет ўша D ерининг бир акрига шундай сарф дилинсинки, биринчи гал сарф- лаганда 4 квартер, иккинчи гал 3, учинчи гал — 2 ва кейинги гал — 1 квартер (ёки тескари тартибда) ҳосил берсип, деб фараз дилайлик. Бу ҳолда капиталнинг энг кам даромад берадиган қис- мпдан олинадиган 1 квартер ҳосилнинг 3 фунт стерлинг баҳоси дифференциал рента бермас эди-ю, лекин ишлаб чиқариш баҳоси 3 фунт стерлинг бўлган буғдойга эҳтиёж бўлгунча ишлаб чидариш баҳосини белгилаб турар эди. Қилган тахминимизга кўра, ишлаб чидариш капиталистик усулда олиб борилар, демак, 3 фунт стер- линг баҳо умуман 27г фунт стерлипг капиталнинг келтирадиган ўртача фойдасиии ҳам ўз ичига олар экан, ҳар бири 27г фунт стерлингдан бўлган долган уч дисми, маҳсулот ҳажмидаги тафо- вутга қараб, устама фойда келтиради, чунки бу маҳсулот ишлаб чиқариш баҳоси билан эмас, балки 27г фунт стерлинг капиталнинг энг кам даромад берадиган харжининг ишлаб чиқариш баҳоси би- лан сотилади; бу харж рента бермайди, бинобарип, бу харждан олинадиган маҳсулот баҳосини ишлаб чидариш баҳосининг умумий


XL БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ
671
пуПп тартибга солиб боради. Устама фойда ҳосил бўлиши I жад- ^°ч-а қавдай кўрсатилган бўлса, бунда ҳам шундай бўлар эди. ва‘ Бунда яна ШУ наРса маълум бўладики, дифференциал рента II тПфферепциал рента I пи тақозо қилади. 2Уг фунт стерлипг капи- ' яъни ёмон ерга сарф қилинган капиталнинг берадиган минимум л!ахсулотпни биз бунда 1 квартер деб қабул қилдик. Демак, D ери- jjviir пжарачпси, унга 4 квартер ҳосил берадигаи 27г фунт стер- чнпгдап ташқари (бунинг эвазига у 3 квартер дифференциал рен- та тўлайдп), ўша ерпипг ўзпга 2*/г фунт стерлинг сарф қилади, бу эса упга атиги 1 квартер ҳосил беради, яъни энг ёмон бўлган A ерцга сарф қилинган капитал қанча ҳосил берса, бу ҳам шунча бе- радп. Мазкур ҳолда бу — рента бермайдиган капитал сарфлаш бў- ~iap эдп, чупки бу сарф фермерга фақат ўртача фойда келтирган 6v.iap эди. Бупда ҳеч қандай устама фойда йўқ эди, рентага айла- падпган ҳеч нарса йўқ эди. Бироқ, иккинчи томондап, D ерига ик- кппчи марта капитал сарф қилишдан ҳосилнинг бундай камайиши фойда нормасига ҳеч қандай таъсир қилмас эди. 2Уг фунт стерлинг А еришшг қандайдир янги акрига янгидан сарф қилинганда қан- дай бўлса, бу ҳам шундай бўлар эди,— бу ҳол эса, устама фойдага, демакки, A, В, С, D ерларидан олинадиган дифференциал рентага ҳам ҳеч қандай таъсир цилмас эди. Фермер учун эса D ерига бун- дай 2Уг фунт стерлинглик цўшимча сарф, техминимизга кўра, D срига қилинадиган дастлабки 2!/2 фунт стерлинглик сарф (гарчи у 4 квартер ҳосил берса ҳам) қандай фойдали бўлса, бу ҳам шун- дай фойдали бўлар эди. Сўнгра, агар шундан кейин яна 2Уг фунт стерлингдан икки дафъа капитал сарф қилишнинг ҳар бири унга: бпринчиси 3, иккинчиси 2 квартер қўшимча маҳсулот берса, D ери- га биринчи гал сарф цилиниб 4 квартер ҳосил берган, бас, 3 квар- тор устама фойда берган 2У2 фунт стерлинг капиталдан олинган маҳсулотга қараганда маҳсулот яна камайган бўлур эди. Бироқ бу фақат устама фойда миқдорининг камайиши бўлиб, ўртача фой- дага ҳам, тартибга соладиган ишлаб чицариш баҳосига ҳам ҳеч капдай таъсир қилмас эди. Кам устама фойда берадиган цўшимча пшлаб чиқариш А ерида ишлаб чиқаришни ортиқча қилиб қўйиб, 1ПУ тариқа А ерини ишланадиган ерлар жумласидан истисно қил- гаа тавдирдагина бупдай ҳол рўй бериши мумкин эди. Бу ҳолда, ^асалап, В ерининг бир акри рента бермайдиган ва бозор баҳосини ТаРтибга соладиган ерга айланганда ишлаб чиқариш баҳосининг 3 дап IV2 фупт стерлингга камайиши бир акр D ерига қўшимча ка- сарфлагапда маҳсулдорликнинг камайиши билан боғлиқ °Улар эди.
D еридап олинадиган маҳсулот энди = 4+1 + 3 + 2 = 10 квартер лУ^!аР эДи, ҳолбуки илгари у 4 квартер эди. Бироқ В еридаги иш- ‘} чи^ариш баҳоси билан тартибга солинадиган квартернинг ба- ‘°си камайиб 1V2 фунт стерлингга тушарди. D билан В [ерлари- б Пг маҳсулотлари] ўртасидаги фарқ =10—2 = 8 квартер бўлар эди,
Зса Ҳар бир квартерга IV2 фунт стерлингдан 12 фунт стерлинг


672 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ЦЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
бўлар эди, ҳолбуки D еридан олинадиган пул рентаси илгари = 9 фунт стерлинг эди. Буни дайд қилиб ўтмоқ керак. Агар акрга ча- циб ҳисоб қилинса, ҳар бири 27г фунт стерлингдан бўлган икки дў- шимча капиталдан олинадиган устама фойда нормаси камайгаплп- гига дарамасдан, рента 337з% ошган *.
Бундан умуман дифференциал рента ва хусусан унинг II фор- маси I форма билан бирликда қандай фавдулодда мураккаб коаь бинацияларга сабаб бўлиши кўриниб турибди, ҳолбуки, Рикардо, масалан, уни мутладо бир ёдлама ва оддий бир нарсадай таъриф- лайди. Юдорида келтириб ўтилганидек, шундай ҳоллар бўладики, тартибга солувчи бозор баҳоси пасаяди, шу билан бирга ҳосилдор ерлардан олинадиган рента ҳам ошади, бинобарин, абсолют маҳ~ сулот ҳам, абсолют дўшимча маҳсулот ҳам ошади. (Гарчи бир акр- дан олинадиган абсолют дўшимча маҳсулот ўша миддорда долган ёки ҳатто камайган таддирда ҳам дифференциал рента I бўлганда нисбий қўшимча маҳсулотнинг, бас, ҳар бир акрдан олинадиган рентанинг ҳам ошиши пасайиб бориши мумкин.) Бироқ айпи за- монда ўша бир ернинг ўзига бирин-кетин сарф дилинадиган капи- талнинг маҳсулдорлиги, бу сарфларнинг анча цисми хийла ҳосил- дор ерларга тўғри келишига дарамасдан, камаяди. Бир нудтаи назардан — маҳсулот миддори ва ишлаб чидариш баҳоси нудтаи назаридан дараганда — меҳнат унумдорлиги ошган. Бироқ бошда нуқтаи назардан дараганда, у камайган, негаки, ўша бир ернинг ўзига сарф қилинадиган турли капиталларнинг бир акрга тўғри ке- ладиган қўшимча фойда ва қўшимча маҳсулот нормаси камайган.
Кетма-кет капитал сарфлаш маҳсулдорлиги камайиб борганда, бу капиталларни нудул ёмон А ерига сарф қилиш мумкин бўлган тавдирдагина дифференциал рента II мударрар равишда ишлаб чидариш баҳосининг ошуви ва унумдорликнинг абсолют камайиб кетиши билан боғлид бўлар эди. Агар 27г фунт стерлинг капитал сарфланганда ишлаб чидариш баҳоси 3 фунт стерлинг бўлган 1 квартер ҳосил берган А ерининг бир акри яна 27г фунт стерлииг сарфлаганда, яъпи умумий сарф 5 фунт стерлинг бўлганда жами бўлиб 1!/2 квартер ҳосил берса, бу 17г квартернинг ишлаб чиқа- риш баҳоси = 6 фунт стерлингдир, бинобарип, бир квартернинг шп- лаб чиқариш баҳоси = 4 фунт стерлингдир. Тобора кўп капитал сарф қилинганда унумдорликнинг ҳар дандай камайиши бунда бир акрдан олинадиган маҳсулотнинг нисбий камайиши бўлар.эди, ҳол- буки, энг яхши категориядаги ерларда унумдорликнинг бундай ка- майиши устама қўшимча маҳсулотнинг камайишидир, холос.
Лекин аслини олганда, интенсив агрикультура, яъни ўша бир ернинг ўзига кетма-кет капитал сарфлаш, асосан ёки кўпрод энг яхши ерларда ривож топади. (Биз бу ерда илгари яродли бўлмагаи ерларни кейин яродли ерларга айлантириб юборадиган ва доим таъсир кўрсатиб турадиган ободончилик ишлари ҳақида гапираёт-
Бу ерда ҳисоблаш пайтида баъзи хатоларга йўл қўйилган. Ред.


XL БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ
673
гимиз йўқ.) Шуиипг учун кетма-кет капитал сарфлаш маҳсул- ^папгининг камайиши асосан бояги тарзда таъсир қилади. Бунда ^°ппнг эиг яхшиси танлаб олинишига сабаб шуки, фойда келтира- СдГан цилиб капитал сарфлаш имкони бундай ерда кўпроқ бўлади, дегаки унда ҳосилдорликнинг табиий элементлари кўп мивдорда бў- iiio, улардан фойдаланишгина цолади, холос.
Апглияда ғалла қонунлари бекор қилингандан кейин агрикуль- тура янада интенсивлашиб кетганда, илгари буғдой экилиб келган жУДа КЎП еРлаР бошқа мақсадларда фойдаланиладиган бўлган эди, яъпп яйловларга айлантирилган эди; буғдой экишга энг яроқли бўлган ҳосилдор ерлар эса, аксинча, захобларни қуритиш ва бошқа дўллар билан яхшиланган эди; буғдой экишга ишлатиладиган ка- пптал нисбатан камроқ ер майдонида тўплаиган эди.
Бу ҳолда,— энг яхши ернинг энг кўп мивдордаги қўшимча маҳ- сулоти билан рента бермайдиган А ери маҳсулотнинг миқдори ўр- таспдаги барча хилма-хил қўшимча фойда нормалари эса бу ерда бпр акрга тўғри келадиган қўшимча маҳсулотнинг иисбий кўпа- ппшпга эмас, балки абсолют кўпайишига мувофиқ келади,— янги- дан вужудга келган қўшимча фойда (потенциал рента) илгариги ўртача фойданинг рентага айланган қисми (маҳсулотнииг илгари ўртача фойдани ифодалаган цисми)дан эмас, балки бу шаклдан чпцпб репта шаклига кирадиган устама қўшимча фойдадан иборат бўлади.
Аксипча, ғаллага талаб жуда ошиб кетиб, бозор баҳоси А ери- дагп ишлаб чиқариш баҳосидан ошиб кетса ва шунинг учун ҳам А, В ери ёки қандайдир бошқа категориядаги ердан 3 фунт стер- лишдан ортицроқ баҳодагина қўшимча маҳсулот олиш мумкин бўл- са, фақат ана шу ҳолда A, В, С, D ерларидан биронтасига қўшимча капитал сарфлашдан маҳсулотнинг камайиб кетиши ишлаб чи- карпш баҳоси ҳамда тартибга солувчи бозор баҳосииинг кўтарили- ши билан боғлиқ бўлар эди. Модомики бундай аҳвол нисбатан узок муддат давом қилиб, А ерини (жуда деганда сифати А ерипи- кп спнгари ерни) цўшимча равишда ишга солишни тадозо қилмас экап ва умуман бопгқа ҳеч қандай нарсанинг таъсири ғаллапи арзопроц баҳода таклиф қилишга олиб бормас экан, бошда шарт- Шароптлар бирдай бўлганда, ғалла баҳосининг ошуви натижасида 11111 ҳақи ҳам ошган бўлар ва шунга мувофиқ фойда нормаси ҳам ^а?гаяР эди. Ошган талаб А еридан ҳам ёмон ер ишга солиниши пУлп билан қондириладими ёки тўрт категориядаги ернинг истал- ^ап бирига қўшимча капитал сарфлаш йўли билан қондириладими, Ҳолда фарқсиз бўлар эди. Фойда нормаси камайиши муносаба- 11 йплан дифференциал рента оша бошлаган бўлар эди.
Мана шу бир ҳолатни, обод қилинган ерларга қўшимча соли- ч1СТГаи капиталлар маҳсулдорлигининг камайиб бориши ишлаб >аРШц баҳоси.нинг ошувига, фойда нормасииипг камайишига ва j, '°РиР°қ дифференциал рента ҳосил бўлишига сабаб бўлиши мум- 11 бўлган ҳолатни,— чунки дифференциал рента бундай шароитда


674 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ-ўШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ернинг барча категорияларидан ошган бўлар эди, ошганда ҳам 4 ерига қараганда ёмон бўлган ер ҳозир энди бозор баҳосини тарзда тартибга сола бошласа, худди шу тарзда ошган бўлар эди бу ҳолатни Рикардо бирдан-бир ҳолатга, нормал ҳолатга айлаптц. риб, бутун шу дифференциал рента II нинг ҳосил бўлишипи шундац иборат қилиб цўяди.
Агар фақат А ери ишга солингапда эди ва агар уига кетма-кет капитал сарфлаш натижасида маҳсулот ҳам шунга пропорционал равишда ошиб бормаганда эди, ҳақиқатан ҳам шундай бўлар эди.
Шупдай қилиб, бу ерда, дифференциал рента II устида сўз бор- ганда, дифференциал рента I ии мутлақо унутиб юборадилар.
Ана шу ҳолни истисно қилганда,— экин экилиб келинаётган ер- лардан олинаётган маҳсулот таклифи етарли эмас-у, шу важдан янги, қўшимча, ёмон ерларга экии экила бошламагунча, ёки турли категориядаги ерларга сарф қилинган қўшимча капиталнипг бутуц маҳсулотини илгариги ишлаб чиқариш баҳосидан юқорирод баҳода сотиш мумкин бўлмагупча, бозор баҳоси узоқ муддат давомида ишлаб чиқариш баҳосидан юқори турадиган ҳолни — ана шу ҳол- ни истисно қилганда, қўшимча сарфлангап капиталлар унумдор- лигинииг нисбий камайиши тартибга солувчи ишлаб чиқариш ба- ҳосига ва фойда нормасига дахл қилмайди. Умуман олганда яна қуйидагича уч ҳол рўй бериши мумкин:
a) Arap A, В, С, D туридаги ерларнинг бироптасига сарф ди- линган цўшимча капитал А еридаги ишлаб чиқариш баҳоси билан белгиланадиган фойда нормасинигина берадиган бўлса, бунинг на- тижасида қўшимча фойда ҳосил бўлмайди, демакки, ҳеч қандай рента ҳам ҳосил бўлмайди,— қўшимча А ери ишлаяа бошлагапда рента қапдай ҳосил бўлмаса, бунда ҳам худди шундай ҳосил бўл- майди.
b) Агар қўшимча капитал кўпроқ маҳсулот берса, тартибга со- лувчи баҳо илгаригидай қолганда, янги устама фойда (потенциал рента) ҳосил бўлиши ўз-ўзидан равшап нарса. Ҳаммавақт ҳам шундай бўлавермайди, жумладан, ана шу цўшимча ишлаб чиқариш А ерини ишланадиган ерлар жумласидан, шу билан бирга ернинг радобат қилувчи категориялари жумласидан ҳам истисно қилса, У тавдирда шундай бўлмайди. Бу ҳолда тартибга солувчи ишлаб чи- цариш баҳоси камаяди. Агар бу ҳол иш ҳақининг камайиши билан боғлиқ бўлганда эди ёки агар доимий капитал таркибига арзонрод маҳсулот элемент бўлиб кирган бўлса эди, фойда нормаси ошар эди. Агар қўшимча капиталлар унумдорлиги С ва D каби яхши ка- тегориядаги ерларда ошганда эди, ошган қўшимча фойдапипг (Де' макки, ошган рентанинг ҳам) ҳосил бўлиши баҳонинг пасайиши ва фойда нормасининг ошуви билан қай даражада боғлиқ эканлигй фақат янгидан солинган капиталларнинг унумдорлик даражаси ва массасига боғлиқ бўлар эди. Фойда нормаси эса, иш ҳақи камаи- маган тацдирда ҳам, доимий капитал элементларининг арзонла~ шуви натижасида ошуви мумкин.


XL БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ
675
с) 	Агар цўшимча капитал сарфлаш борган сарп камаядигап кў- шимча фойда берса-ю, бироқ, ҳарҳолда, бу сарф маҳсулоти А ери- а сарфлапгап худди шупдай капиталпипг берадигап маҳсулотидап ортпдча маҳсулот берса, у ҳолда ошган таклиф А ерини ишлапа- етгап ерлар жумласидаи истисно қилмасагина, ҳар қандай ҳолат- ца ҳам япги қўшимча фойда ҳосил бўлади, шу билан бирга бу фой- ца бпр варакайига D, С, В, А ерларида ҳосил бўлиши мумкин. Бордп-ю, аксинча, экип майдонидан ёмон ер А суриб чиқарилса, пшлаб чицаришнинг тартибга солувчи баҳоси пасаяди, бипобарин, 1 квартср галлапипг пасайгап баҳоси билап кўшимча фойда ҳосил кпладиган ва кўпайгап квартерлар сони ўртасидаги писбат пул би- лап пфодалапгап қўшимча фойдапипг, демакки, дифференциал реп- тапппг ҳам ошувига ёки камайишига боғлид бўлиб қолади. Бироц харҳолда бу ерда шуидай бир қизиқ ҳолат рўй берадики, кетма-кет капитал сарфлашдаи қўшимча фойда камайгани ҳолда, ишлаб чи- кариш баҳоси, дафъатап қарагаида кўрингапи сиигари албатта ошиш ўрпига, камайиши мумкин.
Қўшимча маҳсулоти камайиб борадигаи бу қўшимча капитал сарфлашлар айнан шупдай бир ҳодисага мувофиқ келадики, бупда хосплдорлиги жиҳатдан А ери билап В ери, В ери билаи С ери, С сри билан D ери ўртасида турадиган ерларга, мисол учуп, ҳар бприга 2V2 фунт стерлингдан янгидан яна тўрт капитал сарф кп- лппиб, бу капиталлар бояги тартибда IV2 квартер, 2!/з, 22/з ва 3 квартер маҳсулот берган бўлади. Ернинг мапа шу тўрт павишшг ҳаммасидап, тўрттала цўшимча капиталнинг ҳаммасидап қўшимча фондалар, потеициал ренталар ҳосил бўлади, аммо қўшимча фойда пормаси бояги тартибда яхши ерга сарф қилипгап тенг баравар ка- ппталпипг келтирадигап қўшимча фойда пормасидан камайиб ке- тади. Бунда, бу тўрт капитал D ери ва ҳоказо ерларга солингапми ёхуд D билан А ери ўртасида тақсим қилинганми, буиипг ҳеч бир фарқи бўлмайди.
Эпди биз дифференциал рептанипг ҳар пкки формаси ўртаси- даги муҳим фарқ масаласига яқиплашиб келдик.
Гап дифферепциал репта I устида боргапда, бунда ишлаб чи- карпш баҳоси ўзгармайдиган бўлса ва рептанипг умумий суммаси ^илап бирга [турли ерлар маҳсулоти ўртасидаги] фарқлар ўзгармай- Двгап бўлса, бир акрнииг берадиган ўртача рептасп ёки капитал- випг берадигап рентасипипг ўртача пормаси ошуви мумкин. Бироқ Уртача норма — шунчаки абстракт бир парса. Бир акр ерга ёки ^апиталга чақиб ҳисобланадиган рептанипг ҳациқий даражаси °Унда илгаригича қолади.
Аксинча, бир акрга чақиб ҳисобланган рента даражаси, гарчи ^арф қилипгап капиталга чақиб ҳисобланган рента иормаси илга- РЯгича қолса ҳам, худди ўша шароитда ошуви мумкии.
В, С, D категорияларидаги ерларнинг ҳар бирига 2^2 фупт 10°^ингдан эмас, балки 5 фунт стерлингдан, яъни ҳаммаси бўлиб ФУпт стерлинг ўрнига 20 фупт стерлинг капитал сарф қилиш 776


676 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНШИИ
натижасида ишлаб чиқариш икки баравар ошади, шу билан бирга иисбий ҳосилдорлик аввалги ҳолича қолади, деб фараз қилайлик. Бу эса ана шу категориядаги ерлариипг 1 акри ўрнига 2 акрига ишлов борилгандаги ҳолатнинг худди ўзи бўлади, демакдир, шу билан бирга чиқимлар ҳам илгаригича қолади. Фойда иормаси ҳам ўзгармайди, шупипгдек унипг қўшимча фойда ёки рептага муно сабати ҳам ўзгармай қолади. А ери энди 2 квартер, В ери — 4, С ерп — 6, D ери — 8 квартер ҳосил бера бошлагапда ҳам, ишлаб чпқариш баҳоси аввалгидек бир квартерга 3 фунт стерлингга бара- вар бўларди, чупки бу ўсим сарф цилинган капиталпинг микдори илгаригича қолгани ҳолда ҳосилдорлик икки баравар ошганлигидан эмас, балки сарф қилинган капитал мицдори икки баравар ошган бўлса-да, ҳосилдорликпинг илгаригидайлигидан ҳосил бўлгап. Ил- гари 1 квартершшг баҳоси 3 фупт стерлипг бўлгапидек, А дап олинган бу 2 квартернинг баҳоси энди 6 фупт стерлинг бўлар эди. Ериинг ҳар тўрт категориясидан олинадигап фойда икки баравар ошган бўларди, бироқ сарф қилинган капитал икки баравар ошга- ни учунгина шундай бўлар эди. Рента ҳам икки баравар ошарди, худди шу нисбатда ошган бўлар эди; у В ери учуи 1 квартер ўр- иига 2 квартерга, С ери учун 2 квартер ўрпига 4 квартерга ва D ери учун 3 квартер ўрнига 6 квартерга тенг бўлар эди ва худди шу тартибда В, С, D ерлари учун 6 фунт стерлингга, 12 фупт стер- лингга, 18 фупт стерлипгга тенг бўлар эди. Бир акр ердан олипа- диган маҳсулот каби, бир акрдап олинадиган пул рептаси ҳам тенг баравар ошгап бўларди, демак, шу пул рептаси капиталлашадиган ер баҳоси ҳам тепг баравар ошгаи бўлар эди. Бупдай ҳисобга кўра ғалла ва пул рентаси, демак, ер баҳоси ҳам ошади, чунки ерпинг баҳоси ўлчападигаи масштаб, акр, доимий кўламдаги ер майдони- дпр. Аксинча, рента пормасида, яъпи сарф қилипгап капиталга писбатап рента нормасида ҳеч қапдай ўзгариш бўлгапи йўц. 18 фупт стерлингдан иборат умумий рента суммаси сарф цилипган 10 фунт стерлинг капиталга қапдай нисбатда бўлса, 36 фупт стер- лингдан иборат умумий репта суммаси сарф қилипгап 20 фунт стерлинг капиталга шундай нисбатдадир. Ҳар бир категориядаги ердан олинадиган пул рентасииипг шу срга солингап капиталга нисбати учун ҳам шу ҳисоб тўғридир; масалап, илгари 6 фупт стер- липг репта 2!/г фунт стерлинг капиталга қаидай нисбатда бўлган бўлса, С еридан олинадигап 12 фуит стерлинг репта 5 фупт стер- липг капиталга шундай нисбатда бўлади. Шу билап бирга сарф қилинган капиталлар ўртасида янги тафовутлар пайдо бўлмайди, бироқ япги қўшимча фойдалар фақат шунипг учуп ҳосил бўладики, қўшимча капитал репта берадиган ерлардан биронтасига солипадй ёки барча ерларга солинади ва шу билан ўз миқдорига пропорци0- нал бўлган илгариги маҳсулотни беради. Агар капитал икки бара" вар кўп миқдорда, масалан, фақат С ерига сарф қилипган бўлгаЯ* да эди, у ҳолда С, В ва D ерлари ўртасидаги дифференциал рен'га капиталга нисбатан илгаригича қоларди, чунки С еридан олинга#


XL БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ
677
капитал ҳам тенг баравар ошар эди.
Шундан кўриниб турибдики, пшлаб чицариш баҳоси ўзгармаса, (Ьойда нормаси ўзгармаса ва [турли ерлар маҳсулоти ўртасидагп] ^афовутлар ҳам ўзгармаса (бинобарин, капиталга нисбатап олпи- ггн қўшимча фойда ёкп рента нормаси ўзгармаса), бир акрдап оли- цадигап маҳсулот ва пул билан ифодалапган рента, демакки, ер- пппг баҳоси ҳам ошуви мумкин.
Қўшимча фойда, демак, рента нормалари камайганда ҳам, яъни кўшпмча сарф цилинган ва ҳамон рента келтираётгап капптал упумдорлиги камайгап тавдирда ҳам худди шундай бўлиши мум- кин. 2V2 фунт стерлинг мивдоридаги капитал иккивчи цайта сарф килипгаида икки ҳисса кўп маҳсулот бермаса-ю, В еридан атиги 3‘1/2 квартер, С еридап — 5 ва D еридап — 7 квартер олииса, бу холда В ерида 27г фупт стерлииг капиталнинг иккипчи дайта сарф дилипганига тўғри келадиган дифференциал рента I ўрнп- га, атиги V2 квартер, С ерида — 2 ўрнига 1 ва D ерида — 3 ўрни- га 2 квартерга тенг бўлар эди. Бирин-кетин цилинган ҳар икки сарф учун рента билан капитал ўртасидаги нисбат цуйидагпча бўлар эди:
Биринчи сарф
Иккипчи сарф
В: рента 3 ф. ст., капитал 2х/г ф. ст,
С: » 6 » » » 2г/г » »
D: » 9 » » » 2Х/3 » »
Репта Р/г ф. ст. капптал 2х/г ф. ст.
» 3 » » » 2г/г » »
» 6 » » » 2х/г » »
Капиталнинг, демак, капиталга нисбатан олинган дўшимча фойданинг унумдорлик нормаси шундай нисбий камайиб кетганли- гига қарамасдан, ғалла ва пул рентаси В ери учун 1 дан IV2 квар- тергача (3 дан 4!/г фунт стерлинггача), С ери учун 2 дан 3 квартер- гача) (6 дан 9 фунт стерлинггача) ва D ери учун 3 дан 5 квартер- гача (9 дан 15 фунт стерлинггача) ошган бўлар эди. Бу ҳолда кўшимча солинган капиталлардаги тафовутлар А га солингая капиталга .нисбатан камайган бўлар эди, ишлаб чиқариш баҳоси илгаригича цолар эди, бироқ бир акрдан олинадиган рента, демак, бир акр ернинг баҳоси ҳам ошган бўлар эди.
Дифференциал рента I ни ўзининг асоси деб билувчи диффе- рспциал рента II нинг комбинацияларига келсак, улар қуйидагича.


678 ]
ҚИРҚ БИРИНЧИ БОБ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II.- БИРИНЧИ ҲОЛ: ДОИМИЙ И1ПЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИ
Бу шартда, бозор баҳосини илгаригидек энг ёмон А ерига co- линган капитал белгилайди, деб фараз қилииади.
I. Агар рента келтирадигап В, С, D ерларидан бироптасига со- линган қўшимча капитал А ерига солинган худди шундай капитал ишлаб чиқарган миқдордагина ишлаб чиқарадигаи бўлса, яъни тартибга солувчи ишлаб чицариш баҳоси мавжудлигида фацат ўр- тача фойда берса-ю, шу тариқа ҳеч қандай қўшимча фойда берма- са, унипг рентага таъсири нулга тепг бўлади. Ҳамма нарса эски ҳолича қолаверади. Бу, ишлатилаётган ер майдонига сифати энг ёмои бўлган А ерининг ҳар қанча акрипи қўшиб юборганда қан- дай бўлса, худди шундай бўлур эди, демакдир.
II. Қўшимча солинган капиталлар барча категориядаги ерларда шу капиталлариинг мивдорига пропорциопал равишда қўшимча маҳсулот беради, яъни ишлаб чиқариш ҳар бир категориядаги ер- пппг ўзига хос ҳосилдорлигига қараб, 1$ўшимча капитал миқдори- га пропорционал равишда ошади. XXXIX бобда қуйидаги I жад- вал бизга бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилган эди: *
Ер кате- горияси
Акр
Капитал ф. ст.
«в г ■gs о •
trio S
В М
И св о
Маҳсулот квартер
Be S Е Ь О О О О М*
ь о
н • о н хо св ■■
Ғалла рентаси квартер
Пул рен- таси ф. с
Қўшимча фойдаси нормаси
A
1
2»/г
*/2
3
1
3
3
0
0
0
В
1
1 /я
3
2
3
6
1
3
120%
G
1
2»/2
»/2
3
3
3
9
2
6
240%
D
1
1
V2
3
4
3
12
3
9
360%
Жами
4
10
—
12
10
—
30
6
18
—


XLI БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — БИРИНЧИ ҲОЛ
G79
Бундан энди қуйидагилар келиб чиқади: II ЖАДВАЛ
t- я С5 О + 5 е.»
f«
a
Капитал ф. ст.
5S
о .
0 >9«
Ишлаб чи- қариш ба- ҳоси ф.ст.
Маҳсулот нвартер
Сотиш ба- ҳоси ф.ст.
Маҳсулот ф. ст.
Ғалла рентасп квартер
Пул рен- таси ф.ст.
К.ўшимча фойда нормаси
A
1
21/2+2Чг=5
1
6
2
3
6
0
0
0
1 В
1
2 1/2+21/2=5
1
6
4
3
12
2
6
120%
с
1
21/2+21/2=5
1
6
6
3
18
4
12
240%
D
1
21/2+21/2=5
1
6
8
3
24
6
18
360%
4
20
—
—
20
—
60
12
36
—
Бу ҳолда жадвалда бўлгапидек шу категориядагп хар бирига икки ҳисса кўп капитал солинишига эҳтиёж
ерларпипг йўқ. Реп- та келтирадиган ернинг бир ёки бир неча категорияларида бирон- бир пропорцияда қўшимча капитал сарф қилингап бўлса, қопун ўшапдайлигича қолаверади. Шарт шуки, шу ерлариинг ҳаммасида капптал қайси нисбатда ошса, пшлаб чиқариш шу нисбатда ошиб борпши керак. Бунда рента ерга сарф қилипган капиталнииг ошу- ви туфайли ва капиталнинг шу ошувига яраша ошиб боради, хо- лос. Маҳсулот ва рентанинг сарф қилинган капитал натижасида ва упга пропорционал равишда бундай ошуви маҳсулот миддори жп- ҳатдан ҳам, реита миддори жиҳатдан ҳам рента келтирадиган ва сифатп бир хил ер участкаларининг ишланадиган майдони кўпай- гап ва худди шундай сифатли ер участкалари илгаригидек капитал сарф дилиб ишлатила бошлаган ҳолдагидан ҳеч фарқ вддмайди. II жадвалда тасвирлапган ҳолда, масалан, arap В, С ва D ерлари- иппг пккиичи акрларининг ҳар бир акрига 2!/2 фунт стерлинг қў- шимча капитал сарф қилинганда эди, натижа бояги-бояги бўлар эди. Сўпгра, бу мисол капиталии қандайдир унумлирод тарзда иш- латишни кўзда тутмайди, балки катта капитални, ҳозиргача бўл- ганпдек, ўша бир майдонда ва ўшандай натижалар берадиган қи- Либ пшлатишнигина кўзда тутади.
Барча нисбий миқдорлар бунда илгаригича қолади. Албатта, нис- Ш1“ фарқларни эмас, балкп соф арифметик фарқларни олиб қара- Сак, турли категориядаги ерлардан олинадиган дифференциал рен- ТаШ1пг ўзгариши мумкинлиги маълум бўлади. Мисол учун, цўшим- а капитал фақат В ери билан D ерига солинган эди, деб фараз ^Дайлик. Бу ҳолда D ери билан А ери ўртасидаги фарқ = 7 квар- бўлади; илгари бу фарқ=3 эди; В ери билан А ери ўртасида квартер бўлади; илгари бу фарқ = 1 эди; С ери билан В ери Дгн£ИДаги = — 1 бўлади; илгари = + 1 эди ва ҳоказо. Бироқ


680 ОЛТИНЧИ Б-ЎЛИМ. ЦЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
тал миқдори бир хил бўлгани ҳолда, унумдорликдаги тафовут акс эттприлган экан, бу ҳолда ҳеч қандай аҳамиятп йўқ, чунки гурли қўшимча капиталлар сарф қилинганлигининг натижаспдир, холос, шунда ҳам турли участкалардаги капиталнинг ҳар бпр тенг қио мининг фарки ўзгармайди.
III. 	Қўшимча капиталлар қўшимча маҳсулот берадп ва шуппиг учун қўшимча фойдалар ҳосил қилади, бироқ фойдалар нормаси камайиб боради, қўшимча капиталларнпнг кўпайишига пропорцио- пал бўлмайди.
III жадвал
Ер кате- горияси
a
Капитал ф.ст.
rf р
О О . Ое
в ю « a
G CO © Еч
S = *° sSSe
Маҳсулот квартер
Сотигп баҳоси ф. ст.
н о
сй
Её
Ғалла рснтаси квартер
Пул рен- таси ф.ст.
Қўшимча фойда нормаси
A
1
2V2
х/2
3
1
3
3
0
0
0
В
1
21/2—2х/2=5
1
6
2+11/2=31/2
3
10х/2
1^2
4!/з
90%
G
1
2i/2—2i/3=5
1
6
3+2=5
3
15
3
9
180%
Р • •
1
2i/2-2i/2=5
1.
6
4+31/2=71/2
3
22i/2
51/2
161/2
330%
—
171/2
31/2
21
17
—
51
10
30
-1


XLI БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — БИРИНЧИ ҲОЛ
681
бермайдиган энг ёмон А ерининг маҳсули эса — минимал чегараси- цр. Arap II фараз яхши категориядаги сифати бир хил янги ер участкалари ишлатилаётган ер майдонига цўшиб олинаётган, эки- чаётган бирон-бир категориядаги ер миқдори ошаётган ҳолатга мувофиқ бўлса, III фараз ҳосилдорлигининг турли даражаси D ери билан А ери ўртасида, яхши ва ёмон ернинг ҳосилдорлиги ўртаси- тацсимланадиган қўшимча ер участкаларига экин экиладиган холатга мувофиқ келади. Агар капитал бирин-кетин иуқул D ери- Га сарф қилинса, бу сарфлар D ери билан А ери ўртасидаги тафо- вутларни ўз ичига олиши мумкин, сўнгра D ери билан С ери ўрга- сидаги тафовутларни, шунингдек D ери билан В ери ўртас-идаги тафовутларни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Борди-ю, бу капитал- ларпппг ҳаммаси С ерига сарф қилинса, фақат С ери билан А ерп ёки В ери ўртасидаги тафовутларни; В ерига сарф қплинса, фақат В ери билан А ери ўртасидаги тафовутларни ўз ичига олиши мумкин.
Бироқ қонун бупдай: бу категориядаги ерларнинг барчасида репта, гарчи қўшимча солинган капиталга пропорционал бўлмаса ҳам, абсолют жиҳатдан ошади.
Қўшимча фойда нормаси цўшимча капиталга писбатан ҳам, ер- га солинган капиталнинг ҳаммасига нисбатан ҳам камаяди; бироц умумап капиталга нисбатан фойда нормасининг камайиши кўпинча фойда абсолют массасининг ошувига цандай боғлиқ бўлса, қўшим- ча фойданипг абсолют миқдори ҳам худди шундай ошиб боради. Чунончи, В ерига солинган капиталдан олинадигап қўшимча фой- даиинг ўртача пормаси = 90°/о, ҳолбуки капитал биринчи дафъа с-арф қилинганда бу норма=120°/о эди. Бирсхқ жами қўшимча фой- да 1 квартердан IV2 гача ва 3 фунт стерлингдан 41/g гача ошадп. Жами рен^га, авансланган капиталнипг икки ҳисса кўпайгаи миқ- дорпга нисбатаи эмас, балки ўзича алоҳида олинганда, абсолют жи- Ҳатдан ошди. Бунда турли категориядаги ерларнипг репталари Ўртаспдаги фарқ ва уларнинг бир-бирига нисбати ўзгариши мум- кип; бироқ фарқнинг бундай ўзгариши ренталарнинг бир-бирига нпсбатап ошганлигининг сабаби эмас, балки патижасидир.


682 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
200 бирликпики эса маълум формада ишлатганда 40 бирлпк бўлса, фойда 10% дап 20% гача кўпайгап бўладп, бинобарпп бу, 50 бир- лик мақсадга мувофиқроқ тарзда ишлатилгапда 5 бирлик ўрпига 10 бирлик фойда беришипипг худди ўзидек. Биз бу ерда, фойда- шшг ошуви маҳсулотнинг худди шундай ошувига боғлиқ, деб фа- раз қилаётирмиз. Бироқ фарқ шупдаки, бир ҳолда меп капитални икки ҳисса оширишим керак, иккиичи ҳолда эса — илгаригидек ка~ питал сарф қилиб, икки ^исса кўп фойда олаётирмап. Бупда: 1) жопли ва буюмлашган меҳпатпипг илгарпги микдорипипг яр- мини сарф қилиб илгариги миқдорда маҳсулот ишлаб чпқарпладИ’ ми ёки 2) илгаригидек меҳпат сарф қплиб иккп ҳисса кўп маҳсу- лот ишлаб чиқариладими, ёки 3) меҳнат мивдорипп икки хисса ошириб, тўрт ҳисса кўп маҳсулот ишлаб чиқариладими,— бу ҳол асло фарқсиз эмас. Биринчи ҳолда меҳпат -- жопли ёки буюмлаш- ган формадаги мсҳпат — бўшатиб олипадп ва бошца бирон тарзда ишлатилиши мумкип; меҳнат ва капиталга эгалик қилиш имкоии ошади. Капитал (ҳамда меҳиат)нинг бўшатиб олииишинипг ўзи бойликпинг ошувидир; жамғармалар йўлп билаи қўлга кирнтплгал бу қўшимча капитал қандай таъсир қилса, бупдай бўшатиб олиш ҳам худди шундай таъсир цилади, бироқ у жамгарпш меҳпатпни тежайди.
[Ишлаб чиқариш баҳосини яратадигап] 100 бирликдап иборат капитал 10 метр маҳсулот ишлаб чиқарди, деб фараз қилайлик. 100 бирликда доимий капитал ҳам, жонли меҳпат ҳам, фойда ҳам; бор. Шуидай қилиб бир метр 10 бирликка тепг. Бордп-ю, эпдп меп ўша 100 бирлик капитал ёрдамида 20 метр ишлаб чпқара олсам, метри 5 бирликдап тушади. Борди-ю, аксипча, 50 бирлик капптал билап 10 метр ишлаб чиқара олсам, бупда ҳам метрн 5 бирликдан тушадп, шу билап бирга, башарти товарга илгариги таклиф етарли бўлса, 50 бирликдан иборат капитал бўшайди. Борди-ю 40 метр ишлаб чиқариш учуп 200 бирликдан иборат капптал сарф қплишим керак бўлса, бунда ҳам ҳар бир метр 5 бирликдап тушади. Маҳ- сулбт массасининг авансланган капиталга нисбати каби, қиймат- ии, шупингдек баҳони ҳам белгилаш бу ерда бирон-бпр тафовутии пайқашга унча ёрдам бера олмайди. Бирод бир ҳолда капитал бў- шатиб олинади, иккинчи ҳолда қўшимча капитал тежаб қолппади^ чунки бунда маҳсулотпи икки баравар ошириш талаб қилипадн^ учипчи ҳолда авапслапган капитал ошса, гарчп илгариги ишлав! чиқарувчи куч билан кўп маҳсулот тайёрлашга тўғри келгапдв талаб қилинадиган пропорцияда бўлмаса ҳам, аванслапгап капй|| тал ошган тавдирдагина ошган маҳсулот олиш мумкип. (I бўлимгЦ тааллуқли.) Ц


XLI БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — БИРИНЧИ ҲОЛ
G83
гича қоларкан, капиталистпинг пшлаб чиқариш чиқимларини Рамаптиради ва упга фойда чиқариб бериб туради,— доимий капи- J'q’i пшлатиш ўзгарувчи капитал ишлатишга қараганда доим ар- зопга тушади. Ҳациқатда бу ҳол ишлаб чиқаришнинг капиталпстик у( улпга мувофиқ кредитнииг ривожлаииши ва ссуда капиталшшг ьхпаппб кетишпни пазарда тутади. Бир томопдап, агар 100 фупт ср-ч)л1шг 5 ишчининг бир йил давомида берган маҳсулоти бўлса, кўшпмча равишда 100 фунт стерлинг доимий капитал ишла- иккипчи томопдап—100 фупт стерлингпи ўзгарувчи капи- т., -1 тарзида ишлатамап. Агар қўшимча қиймат пормаси = 100°/о бўл- 5 цшчпнпнг ишлаб чиқаргап циймати = 200 фунт стерлипг бў- ладп; аксинча, 100 фупт стерлипг доимпй капитал қпймати =100 фунт стсрлпнг ва, агар процент ставкаси = 5°/о бўлса, упипг капи- тал кийматп = 105 фунт стерлинг бўлиши мумкип. Айни бир пул еуммаси, у ишлаб чикаришга доимий капитал қиймати сифатида ски ўзгарувчи капитал қиймати сифатида аваислангаплигига қараб, уларпппг маҳсулоти олиб қараладигап бўлса, жуда турли киймат- ларпп ифодалайди. Сўпгра, капиталист нуқтаи назаридан товар иш- лаб чикариш чиқимларига келгаида, фарқ яна шундаки, бу 100 фунт стсрлпнг доимий капиталдап, модомики бу маблағ асосий капитал- га солинар экап, фақат тўзишгина товар қийматига киради, ҳолбу- ки, пш ҳақига сарф қилингап 100 фунт стерлинг тўла равишда так- рор пшлаб чиқарилиши керак.
Ҳеч капитали йўқ ёки катта процепт тўлаб капитал оладигап колонистлар ва умумаи мустақил майда ишлаб чиқарувчилар учун маҳсулотпинг иш ҳақига мувофиқ келадиган қисми ромадидир, капиталистлар учун эса бу — капитал lliynniir учуп колонист бупдай меҳпат сарфлашпи
тиладиган меҳпат маҳсулоти ишлаб чиқаришпипг дсб бплади. Колопистнинг зарур меҳпатдан ташқари сарф қилади- ган қўшимча меҳнатига келгаида шуни айтиш керакки, у, албатта, цуншмча маҳсулотда гавдалапади; колопист бу маҳсулотпи сотиши ёки шахсап истеъмол қилиши мумкпи бўлгаплигидаи, бу маҳсулот- И1‘ V ўзига текинга тушгап бир парса деб билади, чупки бу маҳсу- i()na буюмлашгап мсҳпат сарф бўлгап эмас. Буюмлашгап меҳпат- 1111 !*г сарф қилинишигипа унинг учун бойликпи бегоналаштириш 'Цачпятпга эга бўлади. Упипг мумкин қадар цимматроқ сотпшга И1ип'1пши табиийдир; бироқ ўз қийматидап камга сотиш ҳам, иш- чпцаришиииг капиталистик баҳосидап камга сотиш ҳам, ба- 11[<{ртц бу фойда қарз, ипотека ва ҳоказолар билап аптиципация Р1* нпшаган бўлса, упга ҳамои фойда пуқтаи пазаридап аҳамиятли- Аксиича, капиталистларпинг ўзгарувчи капиталпи ҳам, доимий '^итални ҳам сарф қилиши капитал аванслашдир. Доимий капи- с‘ писбатап кўп авапслаш, бошқа шароитлар тепг бўлгапда, *п:1аб чиқариш чиқимларини, шунингдек товарларнинг ҳакиций З^матини ҳам камайтиради. Шуиинг учун, гарчи фойда фақат қў- имча меҳнатдан, демакки, фақат ўзгарувчи капитал пшлатишдап уларшшг да- аванслашдир. аввало кўзда зарур шарти


684 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ҳосил бўлса ҳам, айрим капиталистга жонли меҳиат ишлаб чиқа- риш чицимининг энг қиммат элементи ва шунинг учуп уни ҳамма- дан кўра кўпроқ минимумга тушириш зарурдай бўлиб туюлпши мумкин. Бу, жонли меҳнатга нисбатан ўтгап меҳнатни кўпроц иш- латиш ижтимоий меҳнат унумдорлигининг кўтарилиши ва ижти- моий бойликнинг ошувини кўрсатади, деган ҳақиқатнинг каппта- листларча бузилган формасидир, холос. Конкуренция нуқтаи паза- ридан ҳамма нарса ана шундай сохта, ана шупдай оёғи осмопда бўлиб кўринади.


XLI БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — БИРИНЧИ ҲОЛ
685
•4ЗГармаганда, модомики бутун ишлаб чиқариш ва цўшимча маҳсу- ^от массаси ва қиймати ҳисобга олинар экан, капитални кичикроқ ер ^айдонига тўплаш бир акрдан олинадиган рента миқдорини ортради, ҳолбуки шу мивдордаги капитал кўп ер майдонига тара- тИб юборилса, бошқа шароитлар тенг бўлганда, бундай таъсир қил- мапди. Бироқ ишлаб чидаришнинг капиталистик усули нақадар тараққий қилса, ўша бир ер майдонига шу дадар кўп капитал тўп- чанади, демак, бир акрдан олинадиган рента шу қадар кўпаяди. Ц1упдай дилиб, агар биз ишлаб чиқариш баҳоси бир хил бўлган, ерлар ўртасидаги фарц бир хил бўлган ва миқдор жиҳатидан ҳам бирдай капитал солинган, бироқ бирида чекланган ер майдонига пудул кетма-кет, иккинчисида — нисбатан кенгроқ майдонга нуцул Мослаштирилган тарзда капитал солинган икки мамлакатни олиб қарасак, бир акрдан олинадиган рента, бинобарин ернинг баҳоси хам, гарчи рента массаси ҳар икки мамлакатда бирдай бўлган тақ- дирда ҳам, биринчи мамлакатда юқори, иккинчисида эса паст бў- лар эди. Демак, бу ерда рентанинг даражасидаги фардда сабаб сифати турлича бўлган ерларнинг табиий ҳосилдорлигидаги фарқ ва сарф қилинган меҳнат миқдори эмас, балки капитал сарф қилиш усулининг фақат турлича эканлигидир деб билиш мумкин бўлар эди.
Бу ерда қўшимча маҳсулот тўғрисида сўз юритганпмизда, ҳа- миша маҳсулотнинг қўшимча фойдани ифодалайдиган тегишли дксми кўзда тутилади. Умуман эса қўшимча маҳсулот ёки устама маҳсулот деб биз маҳсулотнинг бутун қўшимча қийматни ифода- лаидиган қисмини тушунамиз, айрим ҳолларда эса маҳсулотнинг ўртача фойдани ўз ичига олган ^исмини тушунамиз. Гап рента келтирадиган капитал тўғрисида борганда бу тушунчага берилади- гап махсус маъно, илгари айтиб ўтилганидек, англашилмовчилик- ларга сабаб бўлади.


686 ]
ҚИРҚ ИККИНЧИ БОБ ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II.- ИККИНЧИ ҲОЛ: ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИНИНГ КАМАЙИБ БОРИШИ
Қўшимча капитал унумдорлик нормаси ўзгармагап, камайиб боргап ёки ошиб боргаида сарф қилииса, ишлаб чиқариш баҳоси камайиб кетиши мумкии.
I. Қўшимча сарфланган капиталнинг унумдорлиги ўзгарма- ганда.
Демак, бу ҳолда, турли ерларга солипгап капитал қапча ошса, маҳсулот миқдори ҳам уларнинг сифатига қараб, шунча ошади, деб фараз қилинади. Бу эса, ерлар ўртасидаги фарқлар ўзгармаганда, қўшимча маҳсулотнинг ўсиши сарфлангап капиталпииг ўсишига прспорционал бўлишини кўзда тутади. Демак, бу ҳол А ерига дифферепциал реитага таъсир қиладигап ҳар қаидай қўшимча ка- питал сарфлашларни истисно қилади. Бу ердаги қўшимча фойда нормаси = 0; демак, у=0 бўлиб қолаверади, чунки биз, цўшимча каниталпипг ишлаб чиқарувчи кучи ўзгармайди, шупга бипоан қўшимча фойда нормаси ҳам ўзгармайди, деб фараз қилдик.
Бироқ бупдай шароитларда ишлаб чикаришнипг тартибга со- лувчп баҳосииинг пасайишига сабаб фақат шукп, А ерпдаги ишлаб чиқариш баҳоси эмас, балкп сифат жиҳатдан энг яқин тургаи В ери, ёки умумап А еридан яхши бошқа бироп ернипг баҳосп тар- тибга солувчи баҳо бўлиб қолади; arap С еридаги ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солувчи баҳо бўлиб олганда эди, капитал А еридан ёки ҳатто А ери билан В еридап чиқариб олпнар, шу билап С ери- дап кўра ёмоп ерпинг ҳаммаси бугдой экиладпгап ерлар билап ра- цобат қилмай қўяр эди. Шундай тахмиилар қилпнгапда бунипг учуп зарур бўлган шароит шундап иборатки, қўшимча равишда капитал сарф килишлар натижасида олипадигап маҳсулот эҳтиёж- ни қондиради-ю, иту билаи таклифни таъмиплаш учун А ва боит- қа шу каби ёмон ерлардаги ишлаб чиқариш ортиқча бўлиб қо- лади.


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
687
колар эди; В ери, у билан бирга 30 шиллинглик ишлаб чиқариш баҳоси ҳам тартибга солувчи баҳо бўлар эди. Бу ҳолда диффереп- циал рента цуйидагича бўлар эди:
IV Ж А Д В А Л
Ер натегорияси
a
Капитал ф. ст.
сб
« о
04
Ишлаб чиқариш баҳоси ф. ст.
Маҳсулот нвартер
Бир квар- тернинг сотиш ба- ҳоси ф.ст.
Маҳсулот ф. ст.
Ғалла рентаси квартср
Пул рентаси ф. ст.
Цўшимча фойда нормаси
в • • • * •
с • • • • •
1
5
1
6
4
Р/2
6
0
0
0
1
5
1
6
6
В/2
9
2
3
60%
D
1
5
1
6
8
1Х/2
12
4
6
120%
/Ками
3
15
3
18
18
—
27
6
9
—
Шупдай цилиб, бутун реита II жадвалга қарагапда 36 фунт стерлипгдап 9 гача, ғалланики эса — 12 квартердан 6 гача пасай- ган бўлар эди; бутун ишлаб чиқариш атиги 2 квартер қисқариб, 20 дап 18 га тушар эди. Капиталга нисбатан ҳисоблаб чиқилгаи қў- шимча фойда нормаси уч баравар камаяр, яъни 180% дап 60% га тушарди. Демак, ғалла ва пул рентасинииг камайиши бу ерда иш- лаб чиқариш баҳосипинг пасайишига мувофиқ келади.
I жадвалга нисбатап фақат пул реитаси камаяди; ғалла ренга- си ҳар икки .ҳолда 6 квартерга баравар, пул рентаси эса бир ҳолда = 18 фунт стерлинг бўлса, иккипчи ҳолда = 9 фуит стерлинг бўла- ди. С ери учун ғалла рентаси I жадвалга нисбатан аввалгидай қо- ладп. Унумдорлиги теиг баравар цўшимча капитал сарф цилиппши натижасида ишлаб чиқарилгаи цўшимча ғалла бозордан А ерппштг маҳсулотини суриб чиқаргани ва шу билап бирга А ериии ишлаб чпцаришпипг рақобат қилувчи агсптлари сафидаи чиқарпб қўйга.ч- .ппгц туфайли,— шу туфайли ҳақиқатда яиги диффсрепциал релга I ҳосил бўлди, унда ёмонроқ бўлган А ери илгари қапдай роль ўй- пагап бўлса, энди яхши В ери худди шундай роль ўйпайди. Бупипг иатижасида, бир томондан, В ери рентаси йўқ бўлди; иккипчи то- ^опдан, тахминимизга мувофиқ, цўшимча капитал сарф дилиш В, с ва D ерлари ўртасидаги фарқларни ҳеч ўзгартиргапи йўқ. Шу- 1111 Пг учун ҳам рептага айланадигап маҳсулотшшг бпр қисми ка- маяди.
Агар юқорида айтилган патижа,— А ериии истиспо қилгапда Таклифпи қаноатлантириш — С ёки D ерига ёки бирдапига пкко- Ҳам икки ҳиссадап кўпроқ капитал сарф қилиш йўли билан \Улга киритилгаида эди, иш бошқача тус олгаи бўлур эди. Чупон- агар капитал учинчи марта С ерига сарф қилинганда эди:


688 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
IVa ЖАДВА Л
Ер нате- горияси
Капитал ф. ст.
«3
©е
Б rt ft [Г Ю О
§ aS И сс О Нх-и
ь
о
к
go
5 о •
И О Е-1 ь
О сс •
Схо*©*
ь о к
>» . о ХО сЗ Se
Ғалла рентасп квартер
Пул рентаси ф. ст.
г о
S Kg
В
1
5
1
6
4
11/2
6
0
0
0
G
1
7 */2
11/2
9
9
1^2
131/2
3
41/2
60%
D
1
5
1
6
8
1 Ч2
12
4
6
120%
Жами
3
171/2
31/2
21
21
—
311/2
7
Ю1/2
—
маҳсулот миқдори IV жадвалга қўшимча маҳсулот мивдори — 2
еридан олинадиган квартердан 9 гача,
Бунда С цараганда 6 квартердан 3 гача ошган, пул рентаси 3 дан 4!/г фунт стерлингга- ча кўпайган. Пул рентаси=12 фунт стерлинг бўлган II жадвалга нисбатан ва пул рентаси 6 фунт стерлинг бўлган I жадвалга нис- батан эса пул рентаси, аксинча, камайган. 7 квартер ғалладаи ибо- рат умумий рента суммаси II жадвалга қараганда (12 квартер) камайган, I жадвалга нисбатан (6 квартер) ошгап; пул рентаси (IOV2 фунт стерлинг) ҳар иккисига (18 фунт стерлипг ва 36 фунт стерлингга) нисбатан камайган.
Агар 27г фунт стерлинглик учинчи капитал В ерига сарф қи- лииганда эди, гарчи бу ҳол ишлаб чиқариш массасини ўзгартирса ҳам, лекин рентага дахл қилмас эди, чупки, тахминимизга кўра, айпи бир ерга бирин-кетин капитал сарфлашлар ҳеч қандай фарқ- қа сабаб бўлмайди, В ери эса рента келтирмайди.
Аксинча, агар капитал учинчи марта С ерп ўрнига D ерига сарф қилинганда эди, бизда цуйидаги манзара ҳосил бўлар эди:
IV вЖАДВАЛ
6
1 £
ft ~ И ft
Акр
Капитал ф. ст.
к-
её
S e ft ЕГО О
e«g
Маҳсулот квартер
о ° ge*
S S е- о о о W X
Маҳсулот ф. ст.
Н ft « 0 ф к « н 5 Ь ft 5 д л г7, ф и
ft X
Пул рентаси ф. ст.
Қўгпимча фойда нормаси
В
1
5
1
6
4
11/2
6
0
0
0
G
1
5
1
6
6
11/2
9
2
3
60%
D
1
7х/2
11/2
9
12
1^2
18
6
9
120%
Жами
3
171/2
31/2
21
22
—
33
8
12
—


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИПЧИ ҲОЛ
689
сулотиинг умумий мивдори II жадвалдаги маҳсулотиинг умумий миқдоридаи 2 квартер кўп, ҳолбуки кейинги жадвалда аванслаиган капитал ортиқ, яъпи 20 фунт стерлипгдир.
D ерида ғалла рептаси I жадвалга нисбатан 3 квартердаи 6 квартерга етган, ваҳоланки пул рентаси илгаригидек 9 фунт стер- лииглигича цолган. D еридан олинадиган ғалла рептаси II жадвал- цагига писбатан аввалги миқдорда, 6 квартерлигича қолган, лекин пул рентаси 18 фупт стерлингдан 9 фунт стерлингга камайган.
Агар рентанинг умумий суммасини олиб қарасак, IV Ъ жадвал- пипг ғалла рентаси= 8 квартер, яъни I жадвалдаги 6 квартер ва iVa жадвалдаги 7 квартер ғалла рептасидан кўп ва, аксинча, II жадвалдаги 12 квартер рентапинг умумий суммасидан камдир. iVb жадвалнипг 12 фунт стерлингга = пул рентаси IVa жадвал- иииг 10 Ўг фунт стерлингга = пул рентасидан кўп, I жадвалнииг 18 фупт стерлингга ва II жадвалнинг 36 фунт стерлишта = пул рента- сндаи эса кам.
В еридан рента чиқмайдиган бўлгач, IVb жадвалдаги шароитда рснтапинг умумий суммаси I жадвалдагидай бўлсин учун биз яиа 6 фупт стерлинглик цўшимча маҳсулот, яъни ҳар бири 17г фупт стерлипглик 4 квартер цўшимча маҳсулот олишимиз керак, бу эса ишлаб чиқаришнинг янги баҳоси бўлади. Ана шунда биз яна ян- гидап умумий суммаси I жадвалдаги каби 18 фунт стерлинг рен- тага эга бўламиз. Бупинг учун талаб цилинадиган қўшимча капи- тал микдори, биз уни С ерига ёки D ерига сарф циламизми ёки ҳар икки категориядаги ер ўртасида тацсимлаймизми,— шупга қараб ҳар хил бўлади.
С ерида 5 фунт стерлинг капитал 2 квартер қўшимча маҳсулот беради, демак, 10 фунт стерлинг қўшимча капитал 4 квартер кўшимча устама маҳсулот беради. Бунда қўшимча капитал сарф цилишларнинг унумдорлиги ўзгармасдан цолади, деб фараз цилиш асос килиб олипганда, 4 квартер қўшимча ғалла рептаси олиш учуп D ерига 5 фунт стерлинг қўшимча капитал сарфлаш кифоя Цплар эди. Шундай қилиб, цуйидаги натижалар ҳосил бўлади.
I V с ЖАДВАЛ
Ер ьзтегорияси
Акр
Капитал ф. ст.
5
05 И
О
е
Ишлаб чика- риш баҳосй ф. ст.
Маҳсулот квартер
Сотигл баҳоси ф. ст.
Маҳсулот ф. ст.
Ғалла рента- си нвартер
Пул рентаси ф. ст.
Қўшимча фойда нор-
маси
13
1
5
1
6
4
Р/й
6
о
о
о
1 С
1
15
з
18
18
27
6
9
60%

1
7х/2
Р/2
9
12
A 1 &
р/2
18
G
9
120%^
'Ками
3
271/2
51/2
33
34
—
51
12
18
—


690 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧЛ ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
I V d Ж А Д В А Л
Ер
категорипси
a
Капитал ф. ст.
« н О
Ишлаб чицаршп баҳоси ф. ст.
Маҳсулот квартср
Сотпш баҳоси ф. ст.
ь о
о н ко я .
< 4
Ғалла рентаси квартер
Пул рен- таси ф.ст.
СЗ
В О
й л стЗ в
:^О О
В
1
5
1
6
4
Р/2
6
0
0
0
С
1
5
1
6
6
1^2
9
2
3‘
60%
ID
1
1242
21/2
15
20
142
30
10
15
120%
Жамп
3
221/г
41/2
27
зо
—
45
12
18
—
Рентапииг умумий суммаси қўшимча капиталлар ишлаб чиқа- ришнинг илгариги баҳолари сақлапгап ҳолда сарфлапгап II жад- валдаги пул рептасинииг роппа-роса ярмидап иборат бўлар эди.
Эпг муҳими бу жадвалларни I жадвал билан таққослашдир.
Кўриб турибмизки, ишлаб чиқариш баҳоси ярим баробар камай- гапда, яъни бир квартернинг баҳоси 60 дап 30 шиллингга тушгаи- да, пул реитасинипг умумий суммаси илгаригича ~ 18 фунт стер- липглигича цолиб, шунга мувофиқ ғалла рентаси икки баробар ошди, 6 дан 12 квартерга етди. В сри рентасп йўқ бўлди; IV с жадвалда С еридап олииадиган пул рентаси 50 % ошди, бироц IV d жадвалда икки баробар камайди; IV с жадвалда D еридан олина- дпган реита илгаригича = 9 фунт стерлииглигича қолди. IV d жад- валда 9 дан 15 фупт стерлиигга кўпайди. Ишлаб чиқариш IV с жадвалда 10 квартордап 34 га ва IV d жадвалда 30 квартерга кўтарилди; фойда IV с жадвалда 2г/2 дан 51/2 фунт стерлииггача, IV d жадвалда эса 4х/2 фуит стерлинггача кўпайди. Умумий капи- тал сарфлаш бир ҳолда 10 даи 271/2 фунт стерлинггача, иккинчи ҳолда—10 даи 221/? фунт стерлииггача ошди; домак, ҳар икки ҳолда ҳам икки баробардап кўпроц ошган. Рсита иормаси, яъии аваисланган капиталга нисбатан ҳисоблаб чиқилган рента IV дан IV d гача бўлгап жадвалларпинг ҳаммасида сршшг ҳар бир катего- рпяси учуи ҳамма ерда бир хилдир, бу эса, сриинг ҳар бир кате- гориясига кетма-кет сарф қилипгап ҳар икки капиталнинг унумдор- лик нормаси ўзгармасдир, деган тахдпшдан келиб чиқади. Биро^ I жадвалга писбатан бу норма камайгап, — ўрта ҳисоб билан барча категориядаги ерлар учуи ҳам, ҳар бир айрим категориядаги ер учуи ҳам камайган. I жадвалда бу норма ўрта ҳисоб билан 180% 18
га баробар эди, IV с жадвалда = X100 — 65Б/П% ва IV d
27*/2
18 валда = X 100 = 80 % эди. Бир акрдап олипадигап ўртача рентаси ошди. Уиииг ўртача миқдори илгари, I жадвалда, 4 нинг ҳаммаси учун ҳар бир акрдан 41/2 фунт стерлингга баробар эди, ҳозир эса IV с ва IV d жадвалларида 3 акр учун ҳар бир жад-
пул
акр-


XLII BOB. ДИФФЕРЕНЦИЛЛ PEHTA II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
691
<и<рдан 6 фупт стерлингга баробардир. Упинг ўртача миқдори реп- та келтирадиган ер учун илгари 6 фунт стерлииг бўлса, ҳозир ҳар бпр акрдан 9 фуит стерлиигга баробардир. Шупдай килиб, бир ^жрдан олинадигап рептагшнг пул миқдори ошдй ва энди илгарпгн- ‘,а11 кўра икки ҳисса кўп маҳсулотдап иборатдир; бироқ 12 квартер r;ij/ia рентаси энди бутун махсулотпииг ярмидан камппп — 34 ва дЬ квартерии ташкил цплади, ваҳолаикп, I жадвалдагп олти квар- jpp бутун 10 квартер маҳсулотиииг 3/5 қисмини ташкпл кплади. ]11\-пдай цилиб, гарчи реита,—у бутун маҳсулотиинг тегиптли қис- ми деб қараладигап, шуииигдек сарфлапган капиталга писбатан о-внадпган бўлса,— камайган бўлса ҳам, бироқ унинг пул сумма- си, бнр акрга ҳисоблаганда, ошди, маҳсулотда ифодалапгап миқдори зса упдан ҳам кўпроқ опгди. VI d жадвалдаги D ерини олиб қарар -канмиз,, ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳоси = 15 фунт стерлипг бў- 1иб, бундан 1272 фунт стерлинги сарфлангаи капиталдир. Пул рептаси = 15 фупт стерлингдир. I жадвалда ўша D ерида ишлаб ^икариш баҳоси = 3 фупт стерлинг, сарфлангап капитал = 27г фунт стерлинг, пул рентаси = 9 фунт стерлинг эди, демак, пул pen- таси ишлаб чицариш баҳосидан уч карра ошиқ ва сарфлапгап ка- питалдаи қарийб тўрт карра ортиқдир. IV d жадвалда D еридаги 15 фуит стерлинг пул рентаси ишлаб чиқариш баҳосига баб-баро- бар ва сарфлапган капиталдан атиги 7б миқдор кўп. Шупдай бўл- са ҳам, ҳар бир акрдан олинадиган пул реитаси 2/з миқдор кўп, 9 фунт стерлинг ўрнига 15 фунт стерлингдир. I жадвалда 3 квартер- лик галла рентаси бутуп 4 квартер маҳсулотиипг 3Д қисмига баро- бар, IV d жадвалда бу рента =10 квартерга, яъни D ерипипг бир акридап олинадиган ҳамма маҳсулотнинг (20 квартер) ярмига тенг. By ҳол шуни кўрсатадики, бир акр ердан олииадигап пул ва ғалла реаталари, гарчи улар жами маҳсулотпипг оз қисмини ташкил кил- са ҳакг, гарчи авансланган капиталга иисбатаи камайиб кетгап бўл- ҳам, ошиши мумкии.
Вутун маҳсулотнинг қиймати I жадвалда = 30 фупт стерлппгга, рснта = 18 фунт стерлингга, яъни шу қийматиинг ярмидап кўпро- гннц ташкил қилади. Бутуи маҳсулотнииг қиймати IV d жадвалда фупт стерлингга, шуидап 18 фупт стерлинги, яъпи ярмидан бамроги реита.
Вир квартерпипг баҳоси 17г фунт стерлипг, яъпи 50% пасай- ‘а!’.'И1п1га қарамасдан ва рақобат қилаётган ерлар майдоии 4 акр- Дан 3 акргача камайганлигига қарамай, пул рептасипипг умумий ўзгармаётгаплиги, ғалла рентаси эса икки ҳисса ошиб, \VHnnr устига бир акрдаи олинадиган ғалла ва пул репталаршпшг ^Ь15впга сабаб қўшимча равишда кўп квартер маҳсулот ишлаб чи- 1О()о/Л1аилигиДиР’ Ғалла баҳоси 50% камаяди, қўшимча маҳсулот Чиг/° 0ШаДи- Бироқ бупдай патижага эришмоқ учун бутуп вшлаб с ‘аРПш, шартимизга кўра, уч ҳисса ошуви керак, яхши ерларга kVii 1апган капитал эса икки баробардан кўпроқ ошуви керак. Бу 11талпцНГ қай жиҳатдан ошуви аввало қўшимча капитал сарф- 45 77G


692 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
лашлар яхши ва энг яхши ерлар ўртасида цандай тақсимланишига боғлиқ, шу билан бирга, ернинг ҳар бир категориясида капиталпипг уиумдорлиги унинг^мивдорига пропорционал равишда ошиб бора- ди, деб фараз қилинади.
Агар ишлаб чиқариш баҳосининг камайиши улча катта бўлма- ганда эди, ўшанча пул рентаси ҳосил қилиш учун камроқ қўшимча капитал талаб қилинар эди. Arap А ерини ишланадиган ерлар жум- ласидан чиқариш учуи,— бу эса А ерининг бир акридан олинади- ган маҳсулот мивдоригагина боғлиқ бўлмасдан, балки А ери эки- лаётган бутун майдоппипг қанча қисмини ташкил қилишига ҳам боғливдир,— бас, бунинг учун зарур бўлган ғалла таклифи катта бўлгапда эди, демакки, А ерига қараганда яхшироқ ерга қушимча сарфланадигап кўпроқ капитал массаси талаб қилипгапда эди, В ери пул ва ғалла ренталарини бермай цўйгапига қарамай, бошқа шароитлар тенг бўлганда, пул ва ғалла ренталари янада кўпроқ ошгап бўлар эди.
Arap А ерида ишламай цўйган капитал = 5 фунт стерлпнг бўл- ганда эди, бу ҳол учун тавдослашга II ва IVd жадвалларини олиб қарамоқ лозим бўлар эди. Бутун маҳсулот 20 дан 30 квартергача ошган бўлар эди. Пул рентаси икки баробар камайиб, 36 фунт стер- липг ўрнига 18 фунт стерлинг бўлар эди; ғалла рентаси илгариги- дек=12 квартерлигича қолар эди.
Arap D ери учун белгиланган нормага — 2!/г фупт стерлинг капиталга 4 квартер маҳсулот ишлаб чиқаришдан иборат илгариги нормага мувофиқ D ерига 27 V2 фунт стерлинг капитал сарфлаб, 66 фуит стерлинглик 44 квартер маҳсулот ишлаб чиқариш мумкин бўлганда эди, [пул] рентасининг умумий суммаси яна II жадвалда эришгап даражагача кўтарилиб, жадвал куйидаги тусга кирган бў- лар эди:
Ер натегорияси
Капитал ф. стерлпнг
Маҳсулот нвартер
Ғалла рента- си нвартср
Пул рентаси ф. стерлинг
В
5
4
0
0
с
5
6
2
3
D
271/2
44
22
33
Жами
371/2
54
24
36


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
693
айдиган Ҳ°лДа Рента келтирадиган яхши ерларга, яъни А еридан м фатн яхши бўлган ерларнинг ҳаммасига қўшимча пул капитал Сачфлаш натижасида баҳо пасайса, у ҳолда бутун капиталнинг иш- чиқариш ва ғалла рентаси ошиб борадиган пропорцияда кўпа- *1пб бормаслик тепденцияси борлиги маълум бўлади; шу тариқа ғал- *. осптасипипг ошуви баҳонинг пасайишидап келиб чиқадиган пул * ечтасинипг камайишини мувозанатга келтириши мумкин. Аванс- даягап капитал D ерига қараганда С ерига,— кўп репта келтира- тциан срга қарагапда кам реита келтирадиган ерга цай даражада кўИроқ сарфланса, шу даражада кўп бўлиши керак бўлган тақдир- да хам шу қонун амал цилади. Бунипг маъноси фақат шуки: пул рснтасп ўзгармасдан қолиши ёки кўпайиши учун қўшимча равиш- ца муайяп мивдорда устама маҳсулот ишлаб чиқарилиши керак, бхшшг учун эса, қўшимча маҳсулот берадиган ерлар нақадар ҳо- силдор бўлса, шу қадар кам капитал талаб қилинади. Arap В ери бплап С ери, С ери билап D ери ўртасидаги тафовут янада катта- рок бўлганда эди, ундан ҳам камроқ қўшимча капитал талаб қи- липар эди. Муайян нисбат қуйидагиларга боғлиқ: 1) баҳонинг па- сашип писбатига, яъпи энди рента бермаётгап В ери билан илгари реттта бермаган А ери ўртасидаги фарвда; 2) В еридан кўра яхши ерлар ўртасидаги фарқ нисбатига; 3) япгидан сарфланадиган цў- шпмча капитал массасига ва 4) бу капиталпипг сифати турлича бўлгап ерлар ўртасида тақсим цилинишига боғлиқдир.
Кўриб турибмизки, қонун ҳақиқатан ҳам биринчи ҳол текши- ргтб чиқилгап вақтдаёқ кўрсатиб ўтилган иарсадан бошқа ҳеч нар- саии ифодаламайди; яъни шуни ифодалайдики, муайян ишлаб чи- карпш баҳоси шароитида, бу баҳо юқорими, пастми, барибир, рента кушпмча капитал сарфлаииши натижасида ошуви мумкин. Чунки А сри (ишланадиган ерлар жумласидан) чиқарилганлиги натижа- сида япги дифференциал рента I келиб чиқади, шу билан бирга эпди В ери энг ёмон ер, бир квартернипг IV2 фунт стерлингдан иборат баҳоси эса янги ишлаб чиқариш баҳоси бўлиб қолади. Бу IV жадвал учун ҳам, II жадвал учун ҳам бирдай кучга эгадир. *ша-ўша қонун, бироқ бошланғич пуқта қилиб А ери ўрнига В ери Ва ишлаб чиқариш баҳоси 3 фупт стерлинг ўрнига IV2 фупт стер- Лпиголипади.
^Улар ҳаммаси бупда қуйидаги жиҳатдап муҳим: arap А ери- Дан капиталпи четлатиб, унинг иштирокисиз ҳам етарли таклиф ^/кУДга келтириш учун фалои миқдорда қўшимча капитал зарур V*ca, бу ҳол ҳамма ерларда бўлмаган тавдирда ҳам, ақалли баъ- 11 с‘Рларда ва ўрта ҳисоб билан олганда экиладиган ерларпииг AH _\i ; - -
^пайиши ёки
_ ' »7 <_А IVA IVA СА КУ J-FVA СА^У^СА VF J V A I»A AA A AA J_L XU
х^тСрларда ва Ўрта ҳисоб билан олганда ‘ И'ту[асида ҳар бир акрдан олинадигап рентаиинг ўзгармай қолиши, рСт камайиши билап бирга содир бўлар экан. Ғалла
Ро 1Таси билаи пул рентаси бирдай ўзгармаслигини кўрдик. Ғалла ЎйтД-СИ Фа1^ат анъаиага кўра умуман ҳали ҳам экономикада роль Масалан, фабрикант ўзининг 5 фупт стерлипг фой- 10 фупт стерлипг фойдага сотиб олгап калавадая
колади.
1[Га плгари


694 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАИИНГ ЕР РЕИТАСИГА АЙЛАНИШИ
кўпроқ калава сотиб олиши мумкинлигини ҳам муваффақият билан исботлаб бериш мумкип эди. Бироқ ҳарҳолда бу нарса шунп кўр- сатадики, агар ер мулкдорлари бўлмиш жаиоблар айпи вақтда тў- қимачилик корхоналари, цанд, виночплик заводлари ва ҳоказолар- нииг эгалари ҳам бўлсалар, ҳарҳолда пул рентаси пасайгапда ўз корхопалари учуп хом ашё ишлаб чиқарувчилар сифатида жуда катта фойда кўришлари мумкин34).
II. Қўшимча капиталларнинг унумдорлик нормаси камайиб борганда.
Бунинг ҳеч қандай янгиликка олиб бормаслигипипг сабаби шу- ки, бунда, arap А еридаи кўра яхшй ерларга қўшимча капитал сарфлашлар патижасида А еридаи олипадигап маҳсулот ортиқча бўлса ва шунинг учун А ерига сарфлапган капитал ажратпб олин- са, ёки А ери бош1£а маҳсулот етиштириш учун ишлатиладигам бўлса, ишлаб чиқариш баҳоси, ҳозиргина қараб чивданимиз ҳол- даги каби, фақат пасайиши мумкин. Бу ҳолни эса бпз тўла равиш- да текшириб бўлдик. Биз бунда бпр акрдан олипадиган ғалла ва пул репталари ошуви, камайиши ёкп ўзгармасдан аслпча қолиши мумкинлигини кўрсатиб бердик.
Такқослаш кулай бўлсип учун аввало I жадвалпп келтпрамиз:
I Ж А Д в А Л
Ер натегориясп
Капптал ф. ст.
в>&
ю § s
Маҳсулот нвартср
Галла рентаси квартср
Пул рен- таси ф.ст
05 1
hi
A
1
24г
42
3
1
0
0
0
В
1
2*  1/г
4г
3
2
1
3
120%
G
1
242
42
3
3
2
6
240%
D
1
24г
!/2
3
4
3
9
360 % 1
Жамп
4
10
—
—
10
6
18
180% ўртачаси 1
Агар энди биз, В, С, D ерларидан унумдорлик нормаси камайиб бораётган шароитда олиигап квартерларпи бплдирадигап 16 радами [111 жадвалда] А ни ишлаиадигап ерлар жумласпдап истиспо цплиш 34) Юқорида келтирилган жадвалларда IVa дан IVd гача сидирғасига учрайдиган ҳисобдаги нуқсонларни тузатишга тўғри келди. Тўғри, бу нуқсонлар мазкур жадвал- лардан чицарилган назарий хулосаларпи ўзгартиргани йўд, бироц баъзан бир акр ҳпсобидап ишлаб чиқариладиган маҳсулот рақам кўрсаткичларини ҳаддан зиёда ошириб юборган. Бироқ зотан бунинг ҳам аҳамияти йўқ. Барча топографик харита- ларда горизоитал чизиқлардан кўра вертикал чизидларга анча катта масштаб оли- нади. Бунинг устига, аграрчилик иззату нафси шикаст еган кишининг акрлар сонини ҳар қаидай мицдорга кўпайтиришига йўл қўйилади. Шунингдек, жадвалда биР акрдан олппадигап 1, 2, 3, 4 квартерни 10, 12, 14, 16 бушель билан (8 бушель ===
1 квартер) алмаштирса ҳам бўлади, шу билан бирга бошқа жадвалларнинг шу сон' лардан чиқарилган рақамлари тахминга яқинлигича қолади; бу эса, натижа — °шГо5 рснтанинг кўпайган капиталга нисбати — мутлақо ўшандайлигича қолишпга ишон ҳосил цилишга имкон беради. Редактор бундан ксйин келадиган бобга қўшадига» жадпалларда шундай қилпнган ҳам. — Ф. Э.


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИЛЛ PEIITA II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
695
учуп етарлидир, деб фараз қилсак, III жадвал ўзгариб, куйидаги V жадвал шаклига киргап бўларди.
v ж а д в а л
Ер кате- горияси
a
Капитал | сарфлари ф. ст.
Фоида ф. ст.
Мақсулот квартср
Сотшп баҳосп ф. ст.
b П
о н и* о го .
Ғалла рентаси нвартер
Пул рен- таси ф. ст.
Кўшимча фойда нормаси
В
1
21/24-21/2
1
24-11/2=31/2
15/,
6
0
0
0
!С
1
21/2+21/2
1
34-2=э
1»/7
84/7
Б/2
^/7
51’/;%
D
1
2Ч2+2Ч2
1
44-31/2=71/2.
I5/,
12«/,
4 *
6’/7
1371/,% 1
/Камп
3
15

16

27’/;
51/2
93/7
94=/7 %*
ўртачасп 1
Бупда, қўшимча капиталларпипг уиумдорлик нормаси камайгап- да ва бу камайиш даражаси турли хил ерларда турлича бўлгапда тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳося 3 дап 15/7 фунт стерлппг- га тушиб қолди. Капитал сарфлаш [I жадвалга таққослагапда] ярим баробар ошди — 10 дан 15 фупт стерлингга етди. Пул рептасп деяр- ли икки баробар камайди — 18 дан 93/7 фунт стерлингга тушди, ле- кип ғалла рентаси — фақат 712 га камайгап, 6 дап 57г квартерга тушди. Жами маҳсулот 10 дан 16 квартергача, ёки 160% гача ош- гап. Ғалла рентаси жами маҳсулотиинг 7з қисмидап ошиқроғлпи ташкил қилади. Аванслангап капиталнипг пул рентасига ппсбати 15 : 93/7 бўлди, ҳолбуки илгари бу нисбат 10 : 18 эди.
III. Қўшимча капиталларнинг унумдорлик нормаси ошиб бор- ганда.
Бу ҳол шу бобнинг бошида келтирилгап ва упумдорлик порма- си бирдай қолганда ишлаб чиқариш баҳоси камаядигап I варпаиг- дап фақат шу жиҳатдап фарц қпладики, маълум қўшимча маҳсу- лот ёрдами билап А ерипи ^ишлоқ хўжаллк оборотидап чпқарпш бувда тезроқ рўй беради.
Кўшимча капитал сарфлашларнипг упумдорлиги камайгапда кўпайганда ҳам бу сарфлар турли категориядагп срлар ўрта- сида капдай тақсимланишига қараб турлича таъсир қилиши мум- К1Пг- Бундай турлича таъсир тафовутпи қапчалик баробарлашти- рпшга ёки оширишига қараб, яхши ерлардан олинадиган диффе- Репцнал реита, рентанинг умумий суммаси ҳам, дифференциал репта I да бўлиб ўтгапидек, камаяди ёки ошади. Бошқа ҳолларда Хамлгаси ер майдони ва А ерига тўғри келадиган капитал миқдо- 11,111 а ҳамда упумдорлик ошганда талабпи қопдириш максадпда қў- ^шмча маҳсулот етказиб бериш учуп зарур бўлгап авапслангал О(11шталпипг писбий миқдорига боғлиқ бўлади.
^сгггипБу”ла ва кейии келтириладигап VI, VII, VIII, IX ва X жадвалларда ҳам рснта Рмайдцган ер ҳисобга олипмайди. Ред.


696 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Бу ерда таҳлил цилиб ўтишга арзийдиган ва умуман бизни ана шу дифференциал фойданинг қандай қилиб дифференциал рентага айланишини яна текшириб кўришга ундаётган бирдан-бир масала қуйидагичадир.
Бирипчи ҳолда, ишлаб чиқариш баҳоси ўзгармай, А ерига со- липган қўшимча капитал зотан диффереициал рентага таъсир қил- майди, чунки А ери илгаригидек рента келтирмайди, унинг маҳсу- лотининг баҳоси ўзгармайди ва бозор баҳосини тартибга солишни давом эттираверади.
Иккинчи ҳолда, I вариантда, унумдорлик нормаси ўзгаргапда ишлаб чиқариш баҳоси пасайганидан, А ери албатта тушиб қола- ди, II вариаэтда-ку тушиб қолиши муқаррар (унумдорлик порма- си камайиши билан ишлаб чиқариш баҳоси пасаяди), чунки акс ҳолда А ерига сарфланган қўшимча капитал ишлаб чиқариш баҳо- сини ошириши керак эди. Бироқ бунда, иккинчи ҳолпинг III ва- риантида, қўшимча капиталнинг унумдорлиги ошуви патижасида ишлаб чиқариш баҳоси пасайганда, бу қўшимча капитал маълум шароитда А ерига ҳам, сифати яхши ерларга ҳам солиниши мумкин.
А ерига солинган 2!/г фунт стерлинг қўшимча капитал 1 квар- тер ўрнига 1!/б квартер ишлаб чиқаради, деб фараз қилайлик.
VI ж а д в а л
Ер катего- рияси
a X
Капитал ф. ст.
о ° ве
Ишлгб чи- цариш ба- ҳоси ф. ст.
Мвҳсулот квартер
S о ,•
Е-1
О •
UO>&
Е->
С
Ч
М-О rt .
Ғалла рентаси нвартер
| Пул рен-
! таси ф.ст.
!
Қўшимча фойда нормаси
i A
1
21/г+21/2=5
1
6
l+li /5=21/8
28/и
6
0
0
0
В
1
21/г4-21/2=5
1
6
2+22/5=42/5
28/и
12
2г/5
6
120%
jc ....
1
2V2+2i/2=5
1
6
3+33/5=63/5
28/и
18
42/6
12
240%
D
1
2V2+2i/2=5
1
6
28/п
24
63/5
18
360%
4
20
4
24
22
—
60
131/Б
36
240% 1
Бу жадвални, асосий жадвал бўлган I жадвалдан ташқари, яна II жадвал билап ҳам тацқосламоқ керак, чунки бу жадвалда икки баравар капитал сарфлаш сарфланган капиталга пропорционал бўл- ган ўзгармас унумдорлик билан боғлиқдир.


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
697
мИқдоридаги жами маҳсулот энди ўзипинг ўртача баҳоспда соти- яади. Қўшимча капитал сарфлаш патижасида унумдорлик нормаси ошгаилигидан бу ҳол ерни яхшилашни кўзда тутади. Ерни яхши- аШ бир акр ерга умуман кўпроқ капитал сарфлаш (кўпроқ ўғит содиш, кўпроқ машииа меҳнатини цўллапиш ва ҳоказолар) дан лборат бўлиши мумкин, ёки умуман апа шу цўшимча капиталгппа аъЛо даражада унумдор қилиб капитал солишга имкон бериши мумкин. Ҳар икки ҳолда ҳам бир акрга 5 фупт стерлинг сарфлап- гапда 2 Vs квартер маҳсулот олипади, ҳолбуки шу капиталштпг ярми, 2V2 фунт стерлинг, сарфланганда атпги 1 квартер маҳсулот олинади. Ўткинчи бозор муносабатлариии бир чеккага дўйгапда, д срининг маҳсулотини, А категориясидаги ер майдонипинг кўпги- па дисми илгаригидек ҳар акрга атиги 2!/г фупт стерлинг капитал сарфлаб ишланган тақдирдагина, илгаригидек, янги ўртача пшлаб чикариш баҳосида эмас, балки юқорироц ишлаб чицарпш баҳоспда сотнш мумкин бўлар эди. Бироқ ҳар бир акрга ялгп 5 фупт стор- липг сарфлаш ва шу билан бпрга кўпроқ такомиллашган хўжалик усуллари ҳамма ерда жорпй бўлдп дегупча, тартибга солувчи иш- лаб чиқариш баҳоси 28/и фунт стерлипггача пасаядп. Капиталнппг ҳар икки қисми ўртасидаги фарқ йўцолиб, 27г фуит стерлинг ка- питал ёрдами билан ишланадиган А ери ҳақпқатда нонормал, япгича ишлаб чиқариш шароитига номувофиқ пшланар эди. Бу эса айни бир акрга сарф қилингап капиталиппг турли цисмларп- дан олинган маҳсулот ўртасидаги фарқ эмас, балки бир акрга умумий капитал сарфлашнинг етарли эканлиги ва старли эмас- лигп ўртасидаги фарц бўлар эди. Бундан кўрипиб турпбдики, биринчидан, жуда кўп ижарачилар (бундайлар сони жуда кўп бўлиши керак, чуики сопи кам бўлгапда эди, бу пжарачиларга ўз маҳсулотларини унинг ишлаб чиқариш баҳосидан камига со- тишга тўғри келар эди) қўлида капиталнииг етарли эмаслигпнинг таъсири худди ерларнинг сифати тобора пасайиб боришшшнг таъсири сингаридир. Ёмон ерда ёмон ишлов усули ишлатилса ях- пш ердаи олинадиган рента ошади; бу усул билан умумаи ренга бермайдигап, лекии яхши ишланадигап худди шупдай сифати паст ердап ҳатто репта ҳам чицариб олиш мумкин. Бупдап кўрп- пиб турибдики, иккинчидан, айни бир ер майдонига кетма-кет ^апитал сарфлашдан келиб чиқадиган дифференциал рента ҳақи- !№тда бир нав ўртача миқдорга айланади, бу миқдордан турли ка- цитал сарфлашларнинг таъсирини билиш ва фарқ қилиш мум- :?Иц бўлмай қолади ва шу важдан бу капитал сарфлашлар энг 2Д1оп еРда рента ҳосил қилмайди, лекин 1) чуиопчп, А еринииг ИР акридан унадиган жами маҳсулотнинг ўртача баҳосини тар- солувчи янги баҳога айлантиради ва 2) бир акрга сарфла- ^сДиган умумий капитал миқдоринииг ўзгариши бўлиб туюладики, ШаРоитда ерни қониқарли ишлаш учун шундай ўзгариш та- ' 0 Қилипади ва бу ўзгаришда кетма-кет сарфланадиган айрим
Италлар ва уларнинг тегишли таъсири шу қадар қўшилиб кетган


698 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕИТЛСИГА ЛЙЛЛПИШИ
бўладики, уларни фарқ қилпш мумкин бўлмайди. Яхши ерларшшг айрим дифференциал ренталари ҳам худди шупдайдир. Бу диффе- реицпал репталар ҳар бир айрим ҳолда тегишли категориядаги ер~ дан олппадиган ўртача миқдордаги маҳсулотпипг эпг норАмал деб ҳисоблапиб кўпроқ капитал сарфлаиадиган эпг ёмоп ердан олипа- диган маҳсулотдан қиладигаи фарқига қараб белгиланади.
Капитал сарф қилмагунча бироп-бир маҳсулот берадигап ер йў1\. Чунопчи, ҳатто оддий дифференциал репта, дифферепциал репта I олипгапда, А срипипг бир акри, яъни ишлаб чиқариш ба- ҳосппи тартибга солувчи ерлар фалон баҳода мупча маҳсулот берадп, энг яхши В, С, D ерларп мупча дифференциал маҳсулот беради, бипобарин, мавжуд тартибга солувчи баҳо билаи мупча пул рсчггаси беради, дейиларкан, доим, мавжуд ишлаб чиқариш шарои- тида пормал капитал ҳисобланадиган муайян капптал сарфлапгап, деб фараз қилинади. Худди саноатдагидек, ҳар бир соҳада ишлаб чиқариш баҳосида товар ишлаб чиқариш имкопига эга бўлпш учуп муайян миддорда минимум капитал талаб қилинади.
Агар айни бир ерга уни яхшилаш учуи кетма-кет капитал сарф- лаш иатижасида бу минимум ўзгариб турса, ўзгариш аста-секин- лик билан бўлади. Маълум миқдор акрга, чупончи, А ерига, шуп- дай қўшимча унумли капитал сарф қилинмас экан, ишлаб чиқа- риш баҳосипинг ўзгармай илгаригидай қолиши яхши ишлаиаётгап Л ерининг акрларида рента ҳосил қилади ва В, С, Д ерларининг эпг яхшиларидап олипадиган рентани эса оширади. Бироқ янги хў- жалик усули нормага айланиш даражасига етиб расм бўлгач, ишлаб чиқариш баҳоси пасаяди; ериинг энг яхши участкалари бера- дигап рента япа камаяди, бинобарин, А ерипинг энди ўртача миқ- дорга айланган капиталга эга бўлмагаи қисми маҳсулотини ўз иидивидуал ишлаб чиқариш баҳосидан камига сотишга тўғри кела- ди, демак, ўртача фойда бермайдигаи баҳога сотишга тўғри келади.
Лгар капптал сарфлаш ошганлиги иатижасида зарур маҳсулот- ппнг ҳаммасини ернипг эиг яхши категориялари бера бошласа ва шу тариқа ишлаб чиқаришда банд бўлгап капптал, масалап, A еридап чиқариб олинса, ишлаб чиқариш баҳоси камайганда ҳам, ҳаттоки қўшимча капиталиипг уиумдорлиги камайпб, А ери бун- дай муайяп маҳсулот, масалап, буғдой ишлаб чиқаришда рақобат килмай қўйганда ҳам худди шуидай бўлади. Тартибга солувчи ер- га айлапгап, писбатап яхши В ерига ўртача миқдорда сарфлапа- дпгап капитал эпди нормал миқдордаги капитал бўлиб қолади; бииобарип, ер участкаларипинг ҳосилдорлиги турлича дейилгапда, бир акр ерга апа шу япги пормал миқдор капитал сарф қилипади, деб фараз дилипади.
Иккипчи тошшдан, равшанки, сарфланадиган капиталнинг ўр- тача миқдори, чунончи, Англияда 1848 йилгача бир акрга 8 фуят стерлинғ ва 1848 йилдан сўнг 12 фупт стерлипг *, ижара шартяо- Шу томнинг 716- бстига қаралсин. Ред.


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИЛЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
699
малари тузпшда ўлчов бўлиб қолади. Бупдаи кўпроқ сарфлайдлгап цаорачпнинг кўшимча фойдаси, ижара шартпомасинипг амал муҳ- :|ати вақтида, рептага айлапмайди. Бу ҳол ижара шартломасишшг мУДДати тўлгач рўй берадими, йўцми, бу иарса худди шундай фав- кулодда аванслашга қодир бўлгаи ижарачиларнипг рақобатига боғлиқ. Шу билап бирга ran капитал сарфлаш бир меъёрда бўлгап- ча ёкп ҳатто камайгапда ҳам кўп микдорда маҳсулот олишпи таъ- мпплаб борадигап тўхтовсиз яхшилашлар усгида бораётгапп йўқ. рарчп бу яхшилашлар капитал маҳсули бўлса ҳам, улар, худди сркпнг табиий сифатлари спнгари таъсир қилади.
Шупдай қилиб, дифферепциал репта II да шупдай бпр ҳол ҳи- собга олипадики, бу ҳол диффсренциал рента I шшг ўзида таъсп- риии кўрсатмаслигинп, чункп дифферелцпал репта I, бир акр ерга солинадпгап капптал пормасииипг ҳар қапдай ўзгаришидап қатъи назар, илгаригидек мавжуд бўлишини кўриб турибмиз. Бир томюп- дап, тартибга солувчи А ерига турлича капитал сарфлашларнииг патпжалари йўқолиб кетади ва у ердан олииадигаи маҳсулот эпди бпр акр ердан олинадигап оддий нормал ўртача маҳсулот бўлади. Лккинчи томондап, бир акр ерга сарф цилипадигап капиталпинг лормал мипимуми ёки ўртача миқдори ўзгаради, шу билап бирга бу ўзгариш ернинг хусусияти бўлиб памоёи бўлади. Ниҳоят, қў- шимча фойдапи рента формасига айлаптириш усулп ҳам турлл- чадир.
Сўнгра, VI жадвални I ва II жадваллар билап тавдослаш шуни кўрсатадики, ғалла рентаси I жадвалдаги миқдорпга писбатап икки баробардап кўпроқ ошгап, II жадвалдаги миқдорига иисбатап эса 1 Vs квартер ошган, ҳолбуки пул рептаси I жадвалдаги микдорига писбатап икки баробар ошгап, II жадвалдаги мпкдорига писбатан эса ўзгармагап. Агар (бошқа шупдай бир хил шароитлар бўлгапда) цўшимча капиталпинг кўп қисми ерлипг энг яхши категориялари- га тўғри келганда эди ёки агар, иккинчи томондап, қўшимча капл- талпипг А ерига таъсири камроқ бўлиб, шу тариқа А еридап оли- падигап бир квартернинг тартибга солувчи ўртача баҳоси юқори бўлгапда эди, ғалла рептаси апча ошгап бўлар эдл.
Агар ҳосилдорликнинг қўшимча капитал сарфлаш патижасида ошуви турли хил ерларда турлича бўлганда эди, бу ҳол шу ерлар- Дап олипадиган дифференциал репталарпилг ўзгаришига сабаб бўлар эди.
Ҳарҳолда шу нарса исбот этилгалки, қўшимча капитал сарф- 'гашшшг унумдорлик нормаси ошуви патижасида ишлаб чиқариш баҳоси камайгаида,— яъли бу унумдорлик авапслангаи капиталга Цараганда кўпроқ пропорцияда ошганда,— бир акрдап олинадигап Репта, масалап, капитал сарфлаш икки ҳисса ошгапда икки баро- ^аргипа эмас, балки икки баробардан ҳам кўпроқ ошуви мумкин. Бироқ 4 ерининг унумдорлиги тезроқ ошуви туфайли ишлаб чица- Риш баҳоси янада кўпроқ камайган тавдирда рептанипг камайиши Ҳам мумкин.


700 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ЦУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Агар, қўшимча капитал сарфлашлар, масалан, В ва С ерлари- пипг унумдорлигини А еринипг унумдорлиги даражасида оширма- ди, бипобарин, В ва С ерлари учун пропорционал фарци камайиб, маҳсулотнииг кўпайгап миқдори баҳонинг тушганлиги ўрнини қоп- ламаган бўлар эди, деб фараз қилганимизда эди, II жадвалга нио батан D ерининг [пул] рентаси ўзгармаган бўлар эди, В ери билан С ериники камайган бўлар эди.
VI а ЖАДВАЛ
Ер катего- рияси
ft
Капитал фунт стерлинг
Фойда фунт стер-
линг
Бир анрдан олинадиган маҳсулот квартер
Сотиш ба\о- си фунт стерлинг
Маҳсулот фунт стер-
линг
. & м S-1
о ft д rt К R a
ь
Пул рептаси фунт стер-
линг
A
1
2i/a+2i/2=5
1
1+3=4
11/2'
6
0
0
1 В
1
2!/2 1-21/2=5
1
2+21/2=41/2
11/2
63/4
42
3/4
G
1
21/2+21/2=5
1
3+5=8
Р/8
12
4
6
D
1
21/2+21/2=5
1
4+12=16
11/2
24
12
18
Жами
4
20
—
321/2
—
—
161/2
243/4
Ниҳоят, агар ҳосилдорлик ўшандай пропорционал ошганида эпг яхши ер участкаларига А ерига қарагапда кўпроқ қўшимча капи- тал сарф қилинганда эди, ёки агар энг яхши ер участкаларига қў- шимча капитал сарфлашлар унумдорлик нормасини оширганда эди, пул рентаси ошган бўлар эди. Ҳар икки ҳолда ҳам ўртадаги фарқ оша борарди.
Агар қўшимча капитал сарфлашлар натижасида бўладиган ях- шилашлар барча фарқларни ёки уларпинг бир қисмипи камайтириб, В ери билан С ерига қараганда А ерига кўпроқ таъсир қилса, пул рентаси камаяди. Энг яхши ер участкаларинипг упумдорлиги на- кадар оз бўлса, пул рентаси шу қадар кўпроқ камаяди. Ғалла рен- тасининг ошуви, камайиши ёки ўзгармай бир меъёрда қолишп бу таъсирнинг фарқи нақадар катталигига боғлиддир.
Пул рептаси, демак, ғалла рентаси ҳам, ё турли ерларнияг қўшимча ҳосилдорлигидаги нисбий фарқ ўзгармагап тақдирда, рента берадиган ерга сарф қилииадиган капитал репта бермайди- ган А ерига қараганда кўпроқ сарф цилинганда ва кам репта бе- радиган ерга қараганда кўпроқ реита берадиган ерга кўпроц капи- тал сарф қилинганда, ёки эса бир миқдорда қўшимча капитал сарф т^илипгани ҳолда ҳосилдорлик А ерига қараганда яхши ва энг яхши ерда кўпроқ ошганда ошиб боради, яъпи пул рентаси билан ғалла рентаси юқори категориядаги ерлар ҳосилдорлигининг ошуви пастроқ категориядаги ерлар ҳосилдорлигининг опгувидан қай да- ражада кучлилигига қараб ошиб боради.


XLII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ
701
Бироқ ҳар цандай ҳолатда ҳам, ишлаб чидариш кучпиипг ўси- капитал сарфлаш ўзгармагани ҳолда ҳосилдорликнинг шунча- 1<и ошганлиги натижаси бўлмай, балки қўшимча капитал сарфлаш цатижаси бўлганда рента нисбатан ошади. Бу — абсолют иудтаи назардир, у шуни кўрсатадики, бу ҳолда: плгаригп ҳолатларнипг хаммаснда бўлгани каби, акрдан олинадигаи рента ҳамда кўпайган репта (дифференциал репта I да бутун ишланадиган майдонда ўр- тача реитанинг баландлиги сиигари) ерга капитал сарфлашпипг ошганлиги натижасидир, бунда унумдорлпк нормаси ўзгармаган бу дўшимча харажат баҳолар ўзгармайдиган бўлганда ёки пасай- гапда амал диладими, ёки баҳолар ўзгармас бўлгаида ё пасайгапда уцумдорлик нормаси камайганда, ёки баҳолар пасайгани ҳолда упумдорлик нормаси юқори бўлгаида амал циладими, бушшг фар- ки йўқ. Негаки биз бупдай фараз қиламиз: қўшимча капитал унумдорлигининг нормаси доимий, пасайган ёки ошгандаги доимий баҳо ҳамда унумдорлик нормаси доимий, пасайган ва ошгандаги камайган баҳо қуйидагидан иборат бўлади: баҳо доимий бўлганда ёки пасайиб борганда қўшимча капитал унумдорлигинипг доимий пормаси, баҳо доимий бўлганда ёки пасайиб борганда камайиб бо- рувчи унумдорлик нормаси, баҳо доимий бўлганда ва пасайиб бор- ганда ошиб борувчи унумдорлик нормаси. Гарчи барча бу ҳолларда реита ўзгармай бир меъёрда цолиши ва камайиши мумкин бўлса ҳам, бошқа шароитлар тенг бўлганда, унумдорликнп оширишнипг шарти қўшимча капитал сарфлаш бўлмаганда эди, у янада кўпроқ пасайган бўлар эди. Бу ҳолда қўшимча капитал сарфлаш, гарчи абсолют жиҳатдан пасайган бўлса ҳам, ҳамиша реитанинг нисбатан юқори бўлишининг сабабидир.


702 ]
ҚИРҚ УЧИНЧИ БОБ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II.- УЧИНЧИ ҲОЛ: ОШИБ БОРУВЧИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИ. ХУЛОСАЛАР
{Ишлаб чиқариш баҳосинииг ошиши учуп репта бермайдигап энг ёмон сифатли ернипг упумдорлиги камайиб бориши шарт. Биз тартибга солувчи деб қабул қилган ишлаб чиқариш баҳоси, агар А ерига сарфланган 2!/г фунт стерлииг 1 квартердап кам ҳосил берса ёки 5 фунт стерлинг 2 квартердан кам ҳосил берса, ёки A еридан ҳам ёмонроқ ерга ишлов беришга тўғри келса, шу тақдир- дагина бир квартернинг ишлаб чиқариш баҳоси 3 фуит стерлиигдан ошуви мумкин.
Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги ўзгармаган ёки ҳатто ошиқ бўлганда дастлаб солинган 2!/г фунт стерлинг капптал унумдорлиги камайган тақдирдагина шундай бўлиши мумкин бў- лар эди. Бундай ҳоллар тез-тез учраб туради. Масалан, эски ишлов системаси қўлланилганда ер юза ҳайдалпб тупроқпинг устки қава- ти тобора кам ҳосил беради, сўнгра эса чуцурроқ ҳайдаб сиртга чи- карилган остки цатлам рационалроқ ишлана бошлагач, илгаригпга қараганда юқорироқ ҳосил бера бошлайди. Бироқ бу махсус келти- рилган ҳолнинг, тўғрисини айтгапда, бу масалага алоқаси йўқ. Дастлаб сарф қилинган 2!/г фунт стерлинг капитал упумдорлиги- пипг камайиши яхши ерларда, ҳатто улардаги муносабат худди шундай эди, деб фараз қилгаида ҳам, дифференциал рента I нинг камайишига сабаб бўлади; бироқ бунда биз дифференциал рента II пипг ўзинигина текшираётирмиз. Лекип, дифференциал репта II пинг мавжудлиги назарда тутилмаса, мазкур махсус ҳол учун ўрин бўлмаслигидан ва бу ҳол ҳақиқатда диффереициал репта I даги ўз- гаришнинг дифференциал реита II да акс этишпдан иборат бўлга- нидаи, биз шу ҳолни кўрсатадиган бир мисол келтирамиз.
Пул рептаси ҳам, пулда ифодалапган маҳсулот ҳам II жадвал- дагидай қолаверади. Тартибга солувчи ошгап ишлаб чиқариш ба- ҳоси маҳсулот миқдоридаги етишмовчиликни тўлиқ қоплайди; бу баҳо ва маҳсулот миқдори тескари томонга ўзгаргавлигидан, ўз- ўзидап маълумки, уларпинг ҳосиласи илгаригача қолаверади.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
703
VII Ж А Д В А Л
с
н ~
~ е
CIS
Р.
р. к
Капитал сарфлаш фунт стерлинг
н
>А-
сб S
« d
22
У о
Ишлаб чица- рипт баҳоси ф. ст.
Маҳсулот квартер
Сотипт баҳо- си ф. ст.
Маҳсулот ф. ст.
Ғалла рента- си квартер
IIул рентаси ф. ст.
Рента нормаси
A
1
21/2+21/2
1
6
1/2 + 11/4=1®/4
3’/,
6
0
0
0
В
1
21/2+21/2
1
6
1 + 21/2 = 31/2
33/7
12
13/7
6
120%
С
1
21/421/2
1
6
11/2+33/4=51/4
33/7
18
31/2
12
240%
D
1
21/Ч-21/2
1
6
2+5=7
зз/7
24
5i/4
18
360%
—
20
—
—
171/2
—
60
101/2
36
240 %
Юқорида келтирилган ҳолда биз, иккппчп дафъа сарафлаигал капиталнинг унумдорлпк кучи биринчи сарфпинг дастлабки унум- дорлигидан юқори, деб фараз қилдик. Агар биз, кейинги жадвалда кўрсатилганидек, иккинчи марта капитал сарфлаганда ҳам упипг унумдорлиги, дастлабки сарфнинг натижаси бошда қапча кўрса- гилган бўлса, шунчагина бўлган деб фараз қилсак, бундан масала- шшг моҳияти ўзгармайди.
VIII Ж А Д В А Л
с С-. о
е-
1 х §
i d§
Р+ d
d
Капитал сарфлаш фунт стерлинг
фойда фупт стерлинг
«.S
ws
s d*&
Маҳсулот квартер
c ю E- _ O e . ge 0 s 0 0
Маҳсулот фунт стср.
Cl
0 t H K d
P. E nJ ~ § S
5 0 Йч b
11ул рснтаси фунт стер.
Қўшпмча фойда нормаси
A
1
2i/2+2l/2=5
1
6
1/2+1=11/2
4
6
0
0
0
В
1
21/2+21/2=5
1
6
1+2=3
4
12
l’/2
6
120%
'С
1
21/2+21/2=5
1
6
1i/2+3=4i/2
4
18
3
12
240%
D
1
21/2+21/2=5
1
6
2+4=6
4
24
18
360%
—
20
—
—
15
—
60
9
36
240%
Еу ерда ҳам ишлаб чиқариш баҳосининг бирдай нисбатда ошиб боРпши шуни тақозо қиладики, унумдорликнинг камайиши маҳсу- ‘10т қиймати жиҳатдан ҳам, пул рентаси жиҳатдан ҳам тамомила иараварлашади.
с°ф


704 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ-ЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
гипа ўзгариш бўлади. Икки мисол келтирамиз: бирипчисида ик- кипчи капитал сарфлапшинг унумдорлиги V2, иккинчисида — 3/4 ка~ майган деб фараз цилинган.
IX ЖАДВАЛ
Ер нате- горияси
ft
Капи гал сарфлат фунт стерлинг
св 2
5 Сн s ft
в 5
4« « £
°
2 ft£ Е « °
Маҳсулот нвартер
© b
н о о о О К
о
р» ° U и b Сб .
5 >&
Ғалла рентасп квартер
ПУ I рентаси ф. ст.
Рента
1 нормаси 1
A
1
2i/2+2i/3=5
1
6
1-р/2=11/2
4
6
0
0
0
В .
1
2!/2+21/2=5
1
6
2+1=3
4
12
11/2
6
120%
G
1
242+21/2=5
1
6
3+11/2=41/2
4
18
3
12
240%
D
1
2’/2+21/2=5
1
6
4+2=6
4
24
41/2
18
•360%
—
20
—
—
15
—
60
9
36
240%
IX жадвал VIII жадвалнинг айпи ўзи, бироқ VIII жадвалда биринчи капитал сарфлашнинг унумдорлиги камаяди, IX жадвалда иккинчи капитал сарфлашиинг унумдорлиги камаяди, холос.
X ЖАДВАЛ
Ер кате- горияси
Акр ||
Капитал сарфлага фунт стерлинг
фойда фунт стерлинг
Ишлаб чиқа- риш баҳоси ф. ст.
Маҳсулот квартер
Сотиш баҳо- си ф. ст.
Маҳсулот ф. ст.
Ғалла рента- си нвартер
Пул рентаси
ф. ст.
Рента иор-
маси
A
1
21/2+21/2=5
1
6
1-р/4=11/4
44/6
6
0
0
0
В
1
21/2+21/2=5
1
6
2+1/2=21/2
44/6
12
Р/4
6
120%
G
1
21/2+21/2=5
1
6
3+3/4=33/4
44/б
18
21/2
12
240%
D
1
21/2+21/2=5
1
6
4+1=5
4*/в
24
зз/4
18
360%
—
20
—
24
121/2
—
60
71/2
36
240%
Бу жадвалда пулда ифодаланган маҳсулот, пул рентаси ва рен- та нормаси, II, VII ва VIII жадвалларда қандай бўлса, шундайли- гича қолаверади, чунки маҳсулот [фунт стерлинг] ва сотиш баҳоси яна тескари томонга ўзгарган, капитал сарфлаш эса ўшандайлигича қолган.
Хўш, ишлаб чиқариш баҳоси кўтарилганда рўй берадиган ик- кинчи ҳолда, яъни ҳозиргача ишлашга арзимаган ёмоп ер эпди ишлана бошлаган ҳолда нима бўлади?


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
705
пида келтирилган VII, VIII ва X жадваллар қуйидагича тусга кир- ган бўлар эдй:
VII а ЖАДВАЛ
Ер катС'
1 горияси
ft
Каиитал сарфлаш фупт стерлипг
фойда фунт стерлипг
Ишлаб чика- риш баҳосй ф. ст.
Маҳсулот квартср
о
X
03
s° ge 0 s и a
Маҳсулот фунт стер-
линг
Ғалла рента- си квартер
Пул рентаси фунт стер-
линг
Ошуви
1
1 a
1
5
1
6
Р/2
4
6
0
0
°
р
1
242+242
1
6
1/2+i1/t=i3/i
4
7
4«
1
1
13
1
2Ч2+2Ч2
1
6
1+21/2=31/2
4
14
2
8
1+7
1 G
1
2Ч2+2Ч2
1
6
11/2+3’/4=51/4
4
21
3’/4
15
1+2X7
D
1
2V2-I-21/2
1
6
2+5=7
4
28
51/2
22
1+3X7
—
—
—
30
19
—
76
Ц1/2
46
-
УШ а Ж А Д В А Л
Ер нате- горпясп
&
к В Ь
£ § |
re {7 $4
K o>&o
re
о °
Sge
B&S
S*-c
§ ft
<
&ft p re S B3 S K
Сотиш ба- ҳоси ф.ст.
b
0
k» O A
Se
Ғалла рентаси квартер
Пул рентаси ф. CT.
•
Ошуви
• a
1
5
1
6
p/4
4*/8
6
0
0
0
1
21/2+21/2
1
6
1/2+1=11/2
44/з
71/,
*/4
I1/*
I1/»
В.
1
21/2+21/2
1
6
1+2=3
44/s
14VS
l3/4
82/6
l1/6+7i/6
*с
1
21/2+21/2
1
6
li/2+3=4V2
V/5
213/b
3x/4
153/5
1i/5+2X71/6
!d
1
21/2+21Л
1
6
2+4=6
V/5
28«/e
43/4
22+5
Р/5+ЗХ71/5
5
—
—
30
161/4
—
78
10
48
—
X а ЖАДВАЛ
i s
i\ fl
! b
1 il
1 - r
a
r~
Капитал сарфлагп фунт стер-
лпнг
и»
re s
5S ft 0 0
G О
Ишлаб чиқа- риш баҳосй
ф. ст.
Маҳсулот квартер
Сотиш баҳо- си фунт стерлинг
A ft
О О
5.S
re
2 eg
Ғалла рента- си квартер
Пул рентаси фунт стер-
линг
Ошуви
b
a
1
5
1
6
Р/а '
5х/о
6
0
о
о
A
1
21/2+21/2
1
6
1+1/4=11/4
51/3
62/з
4/з
2/з
2/з
'л
1
21/2+21/2
1
6
2+1/2=21/2
5‘/з
131/3
13/8
7х/з
2/з+62/а
L r\
1
21/2+21/2
1
6
з+3/4=зз/4
51/з
20
25/в
14
2/з+2Хб2/з
U
1
21/2+21/2
1
6
4+1=5
51/з
262/3
3’/8
202/3
2/з+ЗХб2/з
—
—
—
30
13=/8
—
722/3
8
422/8
—


706 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСПГА АЙЛАНИШИ
а ери қўшилиши билан янги дифференциал рента I вужудга келди, сўнгра бу янги негизда дифференциал рента II пайдо бўлиб, у ҳам бошқача тусда бўлади, а ерипинг ҳосилдорлиги юқорида кел~ тирилгап уч жадвалпииг ҳар бирида ҳар хил бўлади: пропорцпонал тарзда ошиб борувчи ҳосилдорлик қатори фақат А еридап бошла- пади. Ошиб борадиган ренталар қатори ҳам шунга мувофиқ жой- лашади. Рента бераётгаи, илгари эса бермагап энг ёмоп ердан оли- надигаи репта доимий миқдор ҳосил қилади, бу миқдор эса юқори- роц ренталарпипг ҳаммасига тўғридан-тўғри қўшилиб кетади; ана шу доимий мивдор чегирилгандагииа юқорироқ репталарнипг та- фовутлар цатори ва бу ^аторнинг параллелизми сифати турлпча бўлгаи ерларпинг ҳосилдорлигини белгилайдигап қатор билап бир- га яцқол намоён бўлади. Барча жадвалларда ҳосплдорлпкнинг тур- ли босқичлари, А еридан бошлаб D еригача, бир-бирига худди 1 : 2 : 3 : 4 дек нисбатда бўлади ва шунга мувофпқ ренталар ҳам бир-бирига қуйидагича писбатда бўлади;
Vila да, 1 : (1 + 7) : (1 + 2X7) : (1 + 3X7) дек,
Villa да, 17s : (175 + 775) : (175 + 2Х77б) : (17s + 3X77s) дек,
Ха да, 2/3: (2/з + 62/з) : (2/з + 2Хб2/3) : 2/3 + ЗХб2/3)дек.
Цисқаси: arap А дан олипадигаи репта = п, ҳосилдорлиги юцорироқ бўлган ердан бевосита олииадиган реита эса =п + т бўлса, қатор қуйидатича бўлади: п : (п + тп) : (гг + 2ттг) : (п + Зтп) ва ҳоказо- лар.— Ф. Э}
{Юқорида келтирилгап учипчи ҳол қўлёзмада ишлаимагани учун,— упда учипчи ҳолпинг сарлавҳасигииа бор,— редакторнинг вазифаси, юқорида цилипганидек, мумкин цадар упи тўлдиришдан иборат эди. Бупдап ташцари редактор дифферепциал репта II ва упинг асосий уч ҳоли ва тўққиз ҳосиласи устидаги буидан олдип- ги бутун тадқицотлардап умумий хулосалар чиқариши керак. Бйрод цўлёзмада келтирилган мпсоллар бу мақсад учуп упча яронли эмас. Бириичидан, бу мисолларда шундай ер участкаларп тақдос- лаб кўриладики, бир мпқдордаги бундай ерлардап олинадигап маҳ- сулот [фунт стерлинг] 1 :2 : 3 : 4 дек писбатда бўлади; демак, аввал бошдап ҳаддан ташқари ошириб кўрсатилган фарқ олипиб, шу асосда цилингап тахмиплар ва ҳисоблар кейии япа ривожлаптирил- гапда ҳаддап зиёда рақамлар нисбатига олиб келади. Иккинчидап, улар мутлақо потўғри тасаввурга сабаб бўлади. Лгар ҳосилдорляк даражалари бир-бирига 1 : 2 : 3 : 4 ва ҳоказо лисбатда бўлгапда 0 : 1 : 2 : 3 ва ҳоказо қатор ренталари ҳосил бўлса, шу заҳотиёқ ик- киичи қаторпи биринчидан келтириб чиқариш ва репталарпииг ик- ки, уч ҳисса ва ҳоказо ошувини жами маҳсулотнииг икки, уч ҳис- са ва ҳоказо кўпайишидан деб тушунтириш майли пайдо бўлади. Бироқ бу нарса бутуплай хато бўлар эди. Ҳаттоки ҳосилдорлик даражалари п : (м+1) : (п + 2) : (гг + 3) : (тг + 4) нисбатда бўлган тақдирда ҳам ренталар 0 : 1 : 2 : 3 : 4 нисбатда бўлади; ренталар ҳосилдорлик даражаси сифатида эмас, балки ҳосилдорлик тафову-


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
707
сифатида бир-бирига нисбат цилади; шу билан бирга рента бер- майдиган ер нулга тенглаштирилади.
^ўлёзма жадваллари текстни тушунтириш учун келтирилиши керак эди. Бироқ қуйида келтирилган тадқиқот натижалари учун якқол асосга эга бўлиш мақсадида мен бундан кейин янги жадвал- лар қаторини келтираман, буларда маҳсулот бушелларда (Увквар- тер, ёки 36, 35 литр) ва шиллинглар ( = марка)да кўрсатилган.
Биринчи жадвал (XI) аввалги жадвал I га тўғри келади. Бу жадвал турлича бўлган беш категориядаги A—Е ерлари учун би- ринчи дафъа 50 шиллинг капитал сарфланганда олинадиган маҳ- сулот [фунт стерлинг] ва ренталарни кўрсатади, бу 50 шиллинг 10 шиллинг фойда билан бирга бир акрнинг 60 шиллинглик бутун иш- лаб чиқариш баҳосини ташкил қилади. Олинадиган ғалла миқдори кўп эмас: ҳар бир акрдан 10, 12, 14, 16, 18 бушелдан. Бунда тартиб- га солувчи ишлаб чиқариш баҳоси = бир бушелга 6 шиллинг бўлади.
Бупдан кейинги 13 жадвал шу ва бундан олдинги икки бобда дараб чиқилган дифференциал рента II нинг уч ҳолига мувофиқ келади, шу билан бирга ўша ерга сарф қилинадиган цўшимча ка- питал ишлаб чицариш баҳоси доимий бўлганда, камайганда, кў- пайганда ҳам ҳар бир акрга 50 шиллинг, деб фараз қилинади. Ўз навбатида бу ҳолларнинг ҳар бири цандай бўлса, шундай: иккинчи капитал сарфлаш унумдорлиги биринчи капитал сарфлаш унумдор- лигига нисбатан: 1) ўзгармаганда, 2) камайганда, 3) кўпайганда қапдай бўлса, шундай тасвир этилади. Шу билан бирга яна баъзи бир вариантлар ҳам ҳосил бўлади, натижада манзара айни^са явдол кўзга ташланадиган бўлиб цолади.
I ҳолда — доимий ишлаб чиқариш баҳоси — қуйидагини кўрамиз.
1- вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлашнинг ўзгармас унум-
дорлиги (XII жадвал).
2- вариапт: Камайиб борувчи унумдорлик. А ерига иккинчи дафъа
капитал сарф қилинмаган тавдирдагина шундай бўли- ши мумкин. Шу билан бирга шундай ҳам бўладики, a) В ери ҳам рента бермайди (XIII жадвал), ёки b) В ери мутлақо рента бермайдиган ерга айланмайди (XIV жадвал).
3- вариант: Кўпайиб борувчи унумдорлик (XV жадвал). Бу ҳол
ҳам А ерига иккинчи дафъа капитал сарфлашни истис- но қилади.
П ҳолда — камайиб борувчи ишлаб чиқариш баҳоси — қуйида- гини кўрамиз.
1'Вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлашнинг ўзгармас унум- 2 дорлиги (XVI жадвал).
'вариант: Камайиб борувчи унумдорлик (XVII жадвал). Бу ҳар икки вариант шунга олиб келадики, А ери рақобат қи- лувчи ерлар жумласига кирмайдиган бўлиб қолади, В ери рента бермай қўяди ва ишлаб чиқариш баҳосини тартибга солади.
4б-776


708 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
3-вариант: Кўпайиб борувчи унумдорлик (XVIII жадвал).
Буида А ери тартибга солувчи бўлиб қолади.
III ҳолда — кўпайиб борувчи ишлаб чиқариш баҳоси — икки хил модификация бўлиши мумкин: А ери рента бермайдиган ва баҳони тартибга солувчи бўлиб ^олиши мумкин, ёки А еридан кўра ёмон ер рақобатга иштирок қилиб, баҳони тартибга сола бошлайди, шу важдан А ери энди рента бера бошлайди.
Бирипчи модификация: А ери тартибга солувчилигича қолади.
1- вариаит: Иккинчи сарфнинг ўзгармас унумдорлиги (XIX жад-
вал). Биринчи сарфнинг унумдорлиги камаяди, деб фа- раз қилингандагина шуцдай бўлиши мумкин.
2- вариант: Иккинчи сарфнинг камайиб борувчи унумдорлиги (XX
жадвал). Бу биринчи сарфнинг унумдорлиги ўзгармас- лигини истисно қилмайди.
3- вариапт: Иккинчи сарфнинг кўпайиб борувчи унумдорлиги (XXI
жадвал). Бу яна биринчи сарф унумдорлигининг кама- йишига сабаб бўлади.
Иккинчи модификация: Сифати ёмон (а ҳарфи билан белгила- надигап) ер рақобатга киришади; А ери рента беради.
1- вариапт: Иккинчи сарфнинг ўзгармас унумдорлиги (XXII жад-
вал).
2- вариапт: Камайиб борувчи унумдорлик (XXIII жадвал).
3- вариант: Кўпайиб борувчи унумдорлик (XXIV жадвал).
Бу уч вариант проблеманинг умумий шартларига мувофиц кела- ди ва ҳеч қандай тапқидий мулоҳазаларга ўрин қолдирмайди.
Эпди жадвалларни келтирамиз:
XI ЖАДВАЛ
Ер катего- рияси
Ишлаб чиқаригп баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллииг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
A
60
10
6
60
0
0
В
60
12
6
72
12
12
G
60
14
6
84
24
2X12
D
60
16
6
96
36
3X12
Е
60
18
6
108
48
4X12
—
—
—
—
120
10X12
Худди ўша ерда иккинчи дафъа капитал сарф қилинганда: Биринчи ҳол: Ишлаб чиқариш баҳоси ўзгармагапда.
1-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш увумдорлиги ўзгар* маганда.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
709
XTI ЖАДВАЛ
ЕР цатего- рияси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг! ошуви
A
60+60—120
10+10=20
6
120
0
0
в
60+60=120
12+12=24
6
144
24
24
G
60+60=120
14+14=28
6
168
48
2X24
D
60+60=120
16+16=32
6
192
72
3X24
Е
60+60=120
18+18=36
6
216
96
4X24
—
—
—
см
240
10X24
2-вариант: Иккинчи капитал сарфлаш унумдорлиги камайиб бор- ганда; А ерига иккинчи дафъа капитал сарфланмаган. 1) В ери рента бермай қўйганда.
хш жа д в а л
Ер натегорияси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шил- линг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошувн
A
60
10
6
60
0
0
Б
60+60=120
12+8=20
6
120
0
0
С
60+60=120
14+91/3=231/3
6
140
20
20
1 D
60+60=120
16+Ю2/3=262/3
6
160
40
2X20
Е
60+60=120
18+12=30
6
180
60
3X20
—
—
•—*
120
6X20
2) В ери рента беришдан бутунлай тўхтамаганда. XIV ЖАДВАЛ
I Ер натего- ринси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
A
60
10
6
60
0
0
! В
60+60=120
12+9=21
6
126
6
6
С
60+60=120
14+101/2=241/2
6
147
27
6+21
i г>
60+60=120
16+12=28
6
168
48
6+2X21
Е
60-f-60=120
18+13i/2=311/2
6
189
69
6+3X21
—
—
-
—
150
4X6+6X21


710 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
3- 	вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги кўпа» йиб борганда; бунда А ерига ҳам иккинчи дафъа сарф цилинмайди.
XV ж а д в а л
Ер кате- горияси
Ишааб чиқариш баҳоои штлллнг
Маҳоулот бугпель
oi
5*3
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг отуви
A
60
10
6
60
0
0
В
60+60=120
12+15=27
6
162
42
42
G
60+60=120
14+1772=31 + 2
6
189
69
42+27
D
60-4-60=120
16+20=36
6
216
96
42+2Х27
Е
60+60=120
18+221/2=401/2
6
243
123
42+ЗХ27
—
—
—
—
330
4х42-(-6х27
Иккинчи ҳол: ишлаб чиқариш баҳоси камайиб борганда.
1- 	вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги ўзгар- кгаганда; А ери рақобат қилувчи ерлар жумласидан чиқиб қолади; В ери рента бермай қўяди.
XVI ЖАДВАЛ
Ер катего- рияси
Иғплаб чиқа- ригп баҳоси 1Ш1ЛЛИНГ
Маҳсулэг булель
Соглгп баҳози гааллинг
Маҳсулот шиллияг
Репта шиллинг
Рентанинг ошуви
В
60+60= 120
12+12=24
5
120
0
0
G .
60+60= 120
14+14=28
5
140
20
20
D
60+60=120
16+16=32
5
160
40
2X20
Е
60+60=120
18+18=36
5
180
60
3X20
—
—
—
—
120
6X20
2- 	вариапт: Иккиичи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги кама- йиб борганда; А ери рақобат қилувчи ерлар жумласи- дан чиқиб қолади; В ери рента бермай қўяди.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
711
XVII ЖАДВАЛ
Ернинг ка- тСГорияси
Ишлаб чица- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
в
60+60=120
12+9=21
56/,
120
0
0
с
60+60=120
14+101/2=241/2
55/,
140
20
20
D
60+ 60=120
16+12=28
5s/,
160
40
2X20
Е
60+60=120
18+131/2=311/2
55/,
180
60
3X20
—
—
1 ~
1 -
120
6X20
3-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги кўпа- йиб борганда; А ери рақобат қилишни давом эттиради. В ери рента беради.
XVIII Ж А Д В А Л
Ернипг кате- горияси
Ишлаб чика- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
A
60+60=120
10+15=25
44/в
120
0
0
В
60+60=120
12+18=30
44/в
144
24
24
С
60+60=120
14+21=35
44/в
168
48
2X24
D
60+60=120
16+24=40
44/в
192
72
3X24
Е
60+60=120
18+27=45
44/в
216
96
4X24
—
—
—
—
| 240
| 10X24
Учинчи ҳол: Ишлаб чиқариш баҳоси кўтарилиб борганда.
A. А, ери рента бермайдиган ва баҳони тартибга соладиган ер бўлиб қолганда.
1-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги ўзгар- маганда, бу биринчи сарф унумдорлигининг камайиб боришига сабаб бўлади.
XIX ЖАДВАЛ
' Ернинг кате- горпяси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
A
60+60=120
71/2+10= 171/г
6«/7
120
0
0
13
60+60=120
9-И12=21
6в/7
144
24
24
С
60+60=120
101/2+14=241/2
6б/7
168
48
2X24
D
60+60=120
12+16=28
6*/7
192
72
3X24
Е
60+60=120
131/г+18=311/2
6°/7
216
96
4X24
1 -
1 -
- 1
1 - 1
| 240
10X24


712 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Ц^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
2-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш упумдорлиги кама- йиб борганда, бу биринчи сарф унумдорлигининг ўз- гармай қолишини истисно қилмайди.
XX ЖАДВАЛ
Ер катего- рияси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шпллинг
Рента шиллинг
Рептанинг ошуви
A
60+60=120
10+5=15
8
120
0
0
В
60+60=120
12+6=18
8
144
24
24
G
60+60=120
14+7=21
8
168
48
2X24
D
60+60=120
16+8=24
8
192
72
3X24
Е
60+60=120
184-9=27
8
216
96
4X24
—
—
—
240
10X24
3-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлаш унумдорлиги кўпа- йиб борганда, шундай фараз қилганда биринчи сарф унумдорлигининг камайиб боришига сабаб бўлади.
XXI ЖАДВАЛ
Ер натего- рияси
Ишлаб чица- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинғ
Маҳсулот шиллинг
1 «з в
«в
Рентанинг ошуви
A
60+60=120
5+12i/2=17i/2
6’/7
120
0
0
В
60+60=120
6+15=21
6»/7
144
24
24
G ..
60+60=120
7+17i/2=24i/a
6»/,
168
48
2X24
D
60+60=120
8+20=28
6’/,
192
72
3X24
Е
60+60=120
9+221/2=311/2
6«/7
216
96
4X24
—
—
—
—
240
10X24
В. Ёмон (а ҳарфи билан белгиланадиган) ер баҳони тартибга солувчи бўлганда ва шунинг учун А ери рента бера бош- лаганда. Бу билан барча вариантлар учун иккинчи сарф унумдорлиги ўзгармаслиги мумкин деб фараз қилинади.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
713
,рвариант: Иккипчи дафъа капитал сарфлашнинг ўзгармас унум- дорлиги.
XXII ЖАДВАЛ
Ер катего- рияси
Ишлаб чиқа- риш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентанинг ошуви
a
120
16
71/*
120
0
0
A
60+60=120
10+10=20
71/а
150
30
30
В
60+60=120
12+12=24
71/а
180
60
2X30
G
60+60=120
14+14=28
71/г
210
90
3X30
D
60+60=120
16+16=32
71/»
240
120
4X30
Е
60+60=120
18+18=36
7»/а
270
150
5X30
—
—
—
—
450
15X30
2-вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлашнинг камайиб борувчи унумдорлиги.
XXIII Ж А Д В А Л
Ер катего- рияси
Ишлаб чиқариш баҳоси шиллинг
Маҳсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллинг
Рента шиллинг
Рентапинг ошуви
i a
120
15
8
120
0
0
i A
60+60=120
10+71/2=171/2
8
140
20
20
B
60+60=120
12+9=21
8
168
48
20+28
G
60+60=120
14+1О1/2=241/2
8
196
76
20+2X28
D
60+60=120
16+12=28
8
224
104
20+ЗХ28
E
60+60=120
18+131/2=311/2
8
252
132
20+4Х28
—
—
—
—
380
5X20+10X28
3
Вариант: Иккинчи дафъа капитал сарфлашнинг кўпайиб борувчи унумдорлиги.


714 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚТШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИПШ
XXIV ЖАДВАЛ
Ер кате- горғяси
Ишлаб чикариш баҳоси шиллинг
Махсулот бушель
Сотиш баҳоси шиллинг
Маҳсулот шиллннг
Репта шиллинг
Рентанинг ошуни
a
120
16
742
120
0
0
A
60+60=120
10-f-121/2=221/2
742
1683/4
483/4
15+33’/4
В
60+60=120
12+15=27
742
20242
821/а
154-2х333/4
G
60+60=120
14+171/а=311/а
742
2361/4
15+ЗхЗЗ«/4
D
60+60=120
16+20=36
742
270
150
15+4х 333/4
Е
60+60=120
18+221/2=401/2
742
3033/4
1833/4
15+5х333/4
—
—
—
1
5811/4-
5х 15+15 ХЗЗ’/4
Бу жадваллардан қуйидагилар келиб чиқади:
Аввало, рента бермайдиган тартибга солувчи ерни нуль нуқтаси деб қабул қилганда, ҳосилдорлик фарқини кўрсатадиган қатор бир- бирига қандай нисбатда бўлса, ренталар қатори ҳам ўзаро худди шундай нисбатда бўлади. Рента маҳсулотнинг абсолют мивдори билан эмас, балки маҳсулот мивдоридаги фарқ билан белгиланади. Турли хил ерларнинг ҳар бир акри 1, 2, 3, 4, 5 бушелдан маҳсулот берадими ёхуд 11, 12, 13, 14, 15 бушелдан берадими, ҳар икки ҳол- да рента: 0, 1, 2, 3, 4 бушель қаторидан ёки тегишли пул сумма- ларидан иборат бўлади.
Бироқ айни бир ернинг ўзига иккинчи дафъа капитал солганда жами рентага нисбатан олинган натижанинг аҳамияти каттароқ- Дир.
Текшириб чиқилган ўн уч ҳолдан бештасида капитал сарфлаш билан бирга рентанинг умумий суммаси ҳам икки баробар ошади: 12 шиллинг X10 ўрнига у 24 шиллинг X10=240 шиллинг бўлади. Булар қуйидаги ҳоллардир:
I ҳол, доимий баҳо, 1-вариант: ишлаб чкқариш сарфларга му- вофиқ равишда ошади (XII жадвал).
II ҳол, камайиб борувчи баҳо, 3-вариант: ишлаб чиқариш тобо- ра кўп мивдорда ошиб боради (XVIII жадвал).
III ҳол, ошиб борувчи баҳо, биринчи модификация, бунда А ери тартибга солувчи бўлиб қолади, учала вариантнинг ҳаммасида (XIX, XX, XXI жадваллар).
Тўрт ҳолда рента икки баробардан кўпроц ошади, масалан:
I ҳол, 3- вариант, доимий баҳо, бироқ ишлаб чиқариш муттасил ошиб боради (XV жадвал). Ренталар суммаси 330 шиллинггача ошади.
III ҳол, иккинчи модификация, бунда А ери рента беради, уча- ла вариант ҳам. (XXII жадвал, рента = 30X15 = 450 шиллинг; XXIII жадвал, рента = 20Х5 + 28Х 10 = 380 шиллинг; XXIV жад- вал, peHTa=15X5 + 333/4X15 = 581V4 шиллинг.)


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
715
Бир ҳолда рента ошади, бироқ биринчи дафъа капитал сарф- яашдан олинадиган рентага нисбатан икки баробар кўп суммада ЭМа1*ҳол, доимий баҳо, 2-вариант: В ери ҳамон рента келтираёт- ганда иккинчи сарф унумдорлиги камайиб боради. (XIV жадвал, епта = 6X4 + 21X6 = 150 шиллинг.)
Ниҳоят, фақат уч ҳолда жами рента иккинчи дафъа капитал сарфлаганда барча категориядаги ерлар учун биринчи сарфда қай даражада бўлса шу даражада қолади (XI жадвал); булар А ери рақобатга иштирок қилмай қўйган, В ери эса тартибга солувчи бў- либ қолган ва, демак, рента бермайдиган ер бўлиб қолган ҳоллар- дир. Шундай қилиб, В еридан рента олиш йўқ бўлиши бир ёқда турсин, балки у ренталар қаторининг ҳар бир навбатдаги бўғини- да камайиб боради; натижа ҳам шундан келиб чиқади. Бу ҳоллар цуйидагилардир:
I ҳол, 2-вариант, бупда шароит шундайки, А ери конкуренция- дан тушиб қолади (XIII жадвал)^. Рента суммаси, XI жадвалдаги- дек, 20X6 га тенг, демак, 12X10 = 120.
II ҳол, 1 ва 2-вариантлар. Тахминларга кўра, бунда А ери кон- куренциядан албатта тушиб қолади (XVI ва XVII жадваллар); би- иобарин, рента суммаси яна 20X6 = 12X10=120 шиллингга тенг бўлади.
Шундай қилиб, бунинг маъноси шуки: эҳтимол тутилган ҳам- ма ҳолларнинг жуда кўпчилигида ерга* капитал солиш ошганлиги патижасида рента берадиган бир акр ердан олинадиган рента ҳам, айниқса унинг умумий суммаси ҳам ошади. Текшириб чиқилган ўн уч ҳолдан фақат учтасида рентанинг умумий суммаси ўзгармасдан колади. Бунда шу дамгача рента бермаган ва тартибга солувчилик ролини ўйнаган энг ёмон сифатли ер рақобатга иштирок қилмай қўяди, бевосита ундан кейин келадиган яхши сифатли ер унинг ўрнини олади, яъни рента келтирмай қўяди. Бироқ бу ҳолларда яхши ерлардан олинадиган ренталар биринчи дафъа капитал сарф цилиш туфайли вужудга келган ренталарга қараганда ошади; С ерининг рентаси камайиб 24 дан 20 шиллиигга тушса, D ва Е ер- лариники ошиб 36 ва 48 дан 40 ва 60 шиллингга етади.
Arap А еридан ташқари, В ери ҳам рақобатга иштирок қилмай, С ери тартибга солувчи ва рента бермайдиган ерга айланиб қолган- Да эди, шу тақдирдагина ренталар умумий суммасининг биринчи Дафъа капитал сарфлаганда эришган даражасидан (XI жадвал) камайиши мумкин бўлар эди.
Шундай қилиб, ерга қанчалик кўп капитал солинса, мазкур мамлакатда деҳқончилик ва цивилизация нақадар ривож топган бУлса, ҳар бир акрдан олинадиган рента ҳам, ренталарнинг умумий сУммаси ҳам шу қадар ошади, ўзлаштирилган ерларнинг ҳамма ^атегориялари рақобат қобилиятини сақлаб қолгунча жамиятнинг Катта ер эгаларига қўшимча фойда тарзида тўлайдиган солиғи шу ^аДар кўпроқ бўлади.


716 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Бу қонун йирик заминдорлар синфининг нима сабабдан жуда яшовчанлигини кўрсатиб беради. Жамиятнинг бошқа ҳеч бир син- фи бу синфчалик исрофгарчилик билан ҳаёт кечирмайди, бошқа ҳеч бир синф, пулнинг қаердан олинишини суриштирмасдан, одат ҳукмига кириб қолган, «мавқега муносиб» зебу зийнат даъвосини қилмайди, бошқа ҳеч бир синф бунчалик бепарволик билан қарзга ботмайди. Шунга қарамасдан бу синф бошқа кишилар ерга солган ва капиталистнинг ердан оладиган фойдасига ҳеч бир қиёс қилиб бўлмайдиган даражада ўзига рента келтириб турадиган капитал туфайли доим ўзини ўнглаб олади.
Бироқ яна шу қонуннинг ўзи йирик заминдорнинг бу яшовчан- лиги нима сабабдан аста-секин тугаб боришини ҳам тушунтириб беради.
1846 йилда Англиянинг ғалла божлари бекор килинганда инг- лиз фабрикантлари, бу билан заминдорлар аристократиясини пау- перларга айлантирдик, деб ўйлаган эдилар. Аристократия эса, ак- синча, илгаригидан ҳам бойроқ бўлиб кетди. Хўш, сабаб нима? Са- баби жуда осон. Биринчидан, шартномага мувофиқ фермерлардан ҳар йили бир акрга 8 фунт стерлинг ўрнига 12 фунт стерлингдан [капитал] сарфлашни талаб қила бошладилар, иккинчидан эса, за- миндорларнинг умум палатасидаги намояндалари жуда кўп бўлиб, улар ўз ерларини қуритиш ва бошқа доимий такомиллар учун дав- латдан кўп миқдорда қарз олишга муваффақ бўладилар. Ҳеч бир ерда ҳатто энг ёмон ер ҳам ташлаб цўйилмай, жуда деганда бош- қа мақсадлар учун,— ўшанда ҳам кўп ҳолларда фақат вақтинча — фойдаланилганлигидан, ренталар ерга кўплаб солинган капитал миқдорига пропорционал равишда ошди, заминдорлар аристокра- тиясига илгаригидан ҳам кўра яхшироқ шарт-шароит туғилди.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ 717
эди. Европада ернинг бир қисми ғалла ишлаб чиқаришда рақобатга мутлақо қодир бўлмай қолди, ҳамма ерда рента камайиб кетди, биз келтирган 2- ҳол, 2- вариант, яъни: ғалла баҳосининг камайиб бо- риши ва қўшимча капитал сарфлашлар унумдорлигининг камайиб бориши умумий ҳол бўлиб цолди. Шотландиядан тортиб Италияга- ча ва Жанубий Франциядан тортиб Шарқий Пруссиягача аграрий- ларнинг фарёд солаётганликлари ана шундан. Хайриятки, ҳали дашт ерларнинг бари буткул ҳайдалганича йўқ; Европадаги йирик ер эгалигини, бунинг устига майда ер эгалигини ҳам синдириш учун бундай ерлар ҳали етарлидир.— Ф. Э.}
Рентани қуйидаги масалалар бўйича текшириб чиқиш керак:
A. Дифференциал рента.
1) Дифференциал рента тушунчаси. Сув кучи ҳақидаги маълу- мотларни мисол келтириш керак. Деҳқончилик рентасининг ўзига ўтиш.
2) Турли ер участкаларининг ҳосилдорлигидаги фарқдан келиб чицадиган дифференциал рента I.
3) Айни бир ерга бирин-кетин капитал сарфлашдан келиб чи- кадиган дифференциал рента II. Дифференциал рента II цуйидаги йўллар билан текширилмоғи керак:
пшлаб чицариш баҳоси а) доимий бўлганда,
b) камайиб борганда,
c) ошиб борганда.
Сўнгра
d) қўшимча фойданинг рентага айланиши.
4) Бу рентанинг фойда нормасига таъсири.
B. Абсолют рента.
C. Ернинг баҳоси.
D. Ер рентаси тўғрисида якунловчи мулоҳазалар.
Дифференциал рентани қараб чиқишнинг умумий натижаси умуман олгайда қуйидагича бўлиб чиқади:


7J8 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
мулкдори қўлига ўтиши дастлабки шарт тарзида доим шу нарсани кўзда тутадики, айрим-айрим ва кетма-кет капитал сарфлашдан олинган айрим маҳсулотларнинг турлича бўлган ҳақиқий индиви- дуал ишлаб чиқариш баҳолари (яъни бозорни тартибга солувчи умумий ишлаб чиқариш баҳосидан қатъи назар) аввал индивидуал ўртача ишлаб чиқариш баҳоси бўлиб текисланади. Бир акрнинг умумий ишлаб чиқариш баҳосини тартибга солувчи маҳсулотнинг ана шу индивидуал ўртача баҳодан ортиқчаси бир акрдан олина- диган рента мивдорини ҳосил цилади ва белгилайди. Дифференци- ал рента I да натижалардаги фарқлар ўз-ўзидан белгили бўлиб туради, чунки бу фарқлар бири иккинчисидан ташкарида ва ик- кинчисининг ёнида бўлган ер участкаларида ҳосил бўлади,— бир акрга шундай капитал сарфлаганда ҳосил бўладики, бундай сарф- лаш нормал деб фараз қилинади ва шундай сарфлашга мувофиқ келадиган нормал ишланганда ҳосил бўлади. Дифференциал рента II да натижалардаги фарқларни аввало кўриниб турадиган қилмоқ керак; ҳақиқатан ҳам, уларни аввал қайтадан дифференциал рента I га айлантиришга тўғри келади, буни эса кўрсатиб ўтилган йўл билангина цилиш мумкин. Масалан, 747-бетдаги III жадвални олиб қарайлик.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
719
сТерлингга сотиладиган ана шу Р/г квартерда ифодаланади. Би- роқ, аксинча, бир акр В еридан олинадиган ортиқча маҳсулотии бир’ аКР еридан олинадиган ортиқча маҳсулотга таққослаганда, бевосита қўшимча фойда, демак, қўшимча маҳсулот дейиш мумкин эМас. Тахмингакўра бир акр В ери 37г квартер, бир акр А ери атиги 1 квартер маҳсулот беради. Демак, В еридан олинадигаи ортиқча маҳсулот 2’/г квартер бўлади, қўшимча маҳсулот эса атиги 172 квартер бўлади; негаки В ерига солинган капитал А ерига солин- ган капиталдан икки баробар кўп, шунинг учун ҳам бу ердаги уму- Мпй ишлаб чиқариш баҳоси икки баробар кўп. А ерига ҳам 5 фуит стерлинг солинганда ва унумдорлик нормаси ўзгаришсиз қолганда эди, маҳсулот 1 квартерга эмас, балки 2 квартерга тенг бўлар эди ва, шундай қилиб, ҳақиқий цўшимча маҳсулотни 37г билан 1 ра- қамларини тавдослаб эмас, балки 3!/г билан 2 рақамларини тақ- қослаш йўли билан топиш мумкинлиги; демак, қўшимча маҳсулот 2V2 квартер эмас, балки атиги IV2 квартер бўлишлиги равшан бў- лар эди. Аммо яна, масалан, В ерига учинчи марта 27г фунт стер- линг капитал сарф цилиниб, бунинг натижасида атига 1 квартер ҳосил олинганда ва шу бир квартер А еридан олинган бир квартер каби 3 фунт стерлинг турганда эди, унинг 3 фунт стерлингдан иборат сотиш баҳоси ишлаб чиқариш баҳосинигина қоплаб, атиги ўртача фойда келтирган бўлар эди-ю, лекин ҳеч қандай қўшимча фойда келтирмас эди, демак, рентага айланадиган бирон-бир нарса ҳосил қилмаган бўлар эди. Ҳар қандай категориядаги ернинг бир акри берадиган маҳсулот А ерининг бир акри берадиган маҳсулот- га қиёсан олганда, у бир меъёрда ёки кўпроқ капитал сарфлаш маҳсули ёки маҳсули эмаслигини кўрсатмайди, шунингдек у қў- шимча маҳсулотнинг ишлаб чиқариш баҳосинигина цоплайдими ёки ўзи қўшимча капиталнинг юқорироқ унумдорлигидан ҳосил бўлганми, буни ҳам кўрсатмайди.
Иккинчидан: қушимча капитал сарфларининг унумдорлик пор- маси камайганда,— модомики ran янги қўшимча фойда вужудга келтириш устида бораётган экан,— бу сарфларнинг чегараси шуи- Дай капитал сарфлаш бўладики, у ишлаб чиқариш баҳосинигина қоплайди, яъни бир акр А ерига сарф қилинадиган айни миқдорда- гп капитал бир квартерни не даражада қимматга ишлаб чиқарса, Ц1Упчалик қимматга ишлаб чиқаради, яъни, тахминга кўра, 3 Фунт стерлингга ишлаб чиқаради,— бу шундай ҳад бўладики, буп- Да бир акр В ерига сарф қилинадиган жамчг капитал репта келтир- майдиган бўлиб ^олади ва бу ҳадга, юқорида айтиб ўтилганидек, УИР акр В ерида ишлаб чицариладиган маҳсулотнипг иидивидуал УРтача баҳоси бир акр А ерйда ишлаб чиқариладигаи маҳсулот баҳоси даражасига кўтарилган тавдирда эришилган бўлар эди.


720 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. қўшимча фойданинг ер рентасига айланшпн
ни кўтарса ҳам, шунга қарамай, илгариги капитал сарфлашлардан ҳосил бўлган қўшимча фойдага дахл қилмайди, демак илгари ҳосил бўлган бўлиши мумкин бўлган рентага дахл қилмайди. Негаки, ўртача ишлаб чиқариш баҳоси А еридаги ишлаб чиқариш баҳоси- дан доим паст бўлади, борди-ю бир квартерга чақиб ҳисобланган маҳсулот нархлари ўртасидаги фарқ камайса, квартерлар мивдори ҳам шу нисбатда ошади, бинобарин, баҳонинг умумий ошиқлиги ўзгармасдан қолади.
Келтирилгап мисолда В ерига 5 фунт стерлингдан иборат даст- лаб сарф қилинган икки капитал 372 квартер маҳсулот беради, де- мак қилинган тахминга кўра IV2 квартер рента = 47г фунт стер- линг бўлади. Агар бунга атиги бир квартер қўшимча маҳсулот ишлаб чиқарадиган учинчи дафъа сарф қилинган 27г фунт стер- линг капитал қўшилса, 47г квартернинг жами ишлаб чиқариш ба- ҳоси (20% фойдани ҳам дўшиб ҳисоблаганда) =9 фунт стерлинг бўлади; демак, бир квартернинг ўртача баҳоси = 2 фунт стерлипг бўлади. Шундай қилиб, В еридан бир квартернинг ўртача ишлаб чиқариш баҳоси 15/7 дан 2 фунт стерлингга кўтарилган, демак, ҳар бир квартердан олинадиган қўшимча фойда А ерининг тартибга солувчи баҳосига нисбатан l2/z дан 1 фунт стерлингга тушган. Би- роқ 1Х47г = 472 фунт стерлинг, яъни илгари қандай бўлган бўлса, худди шупдай, 12/7Х372 = 47г фунт стерлингдир.
В ерига 27г фунт стерлингдан яна тўртинчи ва бешинчи дафъа қўшимча капитал сарф қилинди, ҳар бир квартерни умумий иш- лаб чиқариш баҳосидагина ишлаб чиқарадиган миддорда капитал сарф қилинди, деб фараз қилсак, у ҳолда бир акрдан олинадиган жами маҳсулот энди 6V2 квартер бўларди, унинг жами ишлаб чи- т^ариш баҳоси 15 фунт стерлинг бўлар эди. Бир квартернинг ўрта- ча ишлаб чиқариш баҳоси В ерида яна ошиб, 2 дан 24/1з фунт стерлингга чицдан бўлар эди, бир квартердан олинадиган қўшимча фойда эса А еридаги тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳосига нисбатан яна 1 дан 9/1з фунт стерлиигга тушган бўлар эди. Бироқ шу 9/1з фунт стерлингни ҳам илгариги 47г ўрнига энди 6V2 квар- терга ҳисоблашга тўғри келар эди. Ҳолбуки 9/1зХ6 72 = 1Х472 = 472 фунт стерлипгдир.
Бундан чиқадиган хулоса аввало шуки, бундай ҳолларда, рен- та келтирадиган ерларга қўшимча капитал сарфлашга имкон туғ- дприш учун, ҳаттоки қўшимча капитал мутлақо қўшимча фойда бермасдан, фақат ўртача фойда берадиган миқдорда капитал сарф- лашга имкон туғдириш учун, тартибга солувчи ишлаб чиқариш ба- ҳосини оширишнинг ҳеч бир ҳожати бўлмайди. Бундан яна шундай хулоса чиқадики, ҳар бир квартердан олинадиган қўшимча фойда ҳар қанча камаймасин, бунда бир акрдан олинадиган қўшимча фойда суммаси ўзгармай қолади; бундай камайишнинг ўрни бир акр ерда ишлаб чиқариладиган квартерларнинг тегишли даражада ошуви билан қопланиб боради. Ўртача ишлаб чиқариш баҳосининг умумий ишлаб чиқариш баҳоси даражасига етиши учун (демак, В


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
721
да 3 фунт стерлингга етиши учун) шундай қўшимча капитал арфлаш керакки, унинг маҳсулоти 3 фунт стерлингдан иборат °артибга солувчи баҳога қараганда юқорироқ ишлаб чиқариш ба- Тосига эга бўлиши керак. Бироқ шуни кўриб турибмизки, В ерида бир квартернинг ўртача ишлаб чиқариш баҳосиии 3 фунт стер- лингдан иборат умумий ишлаб чиқариш баҳоси даражасига кўта- пиш учун биргина бу кифоя қилмайди.
В ерида цуйидагича маҳсулот пшлаб чиқарилган эди, деб фараз қилайлик:
1) 3V2 квартер маҳсулот, бунинг ишлаб чиқариш баҳоси, ил- гаридек, = 6 фунт стерлинг; демак, ҳар бири 2!/2 фунт стерлингдан икки марта капитал сарф қилинган, шу билан бирга ҳар иккиси ҳам қўшимча фойда ҳосил қилади, лекин камайиб борадиган миқ- дорда ҳосил цилади.
2) 3 фунт стерлингга 1 квартер маҳсулот; бу капитал сарфида индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солувчи ишлаб чиқа- риш баҳосига тенг бўлиши керак.
3) 4 фунт стерлингга 1 квартер маҳсулот; бу капитал сарфида ипдивидуал ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солувчи баҳодан 33% юқори бўлиши керак.
Ана шунда биз 107/ю фунт стерлинг капитал сарфлаб, 13 фунт стерлинг эвазига ҳар бир акр ердан 57г квартер маҳсулот олгаи бўлар эдик; дастлаб сарфланган капитал тўрт баробар ошган бўлар эди, бироқ биринчи сарф цилинган капитал маҳсулоти уч баробар ҳам ошмаган бўлар эди.


722 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
квартерпинг ўртача ишлаб чиқариш баҳоси=26/н фунт стерлинг бўлиб, бундан 5/и фунт стерлинги ортиқча бўлур эди. 3 фунт стер- лингдан сотилган бу 57г квартер I6V2 фунт стерлинг даромад кел- тиради; 14 фунт стерлинг ишлаб чиқариш баҳоси тўла чегириб олингач, рентага 2!/г фунт стерлинг цолади. В ерида ҳозирги ўрта- ча ишлаб чиқариш баҳосида бу 55/s6 квартер бўлар эди. Демак, гар- чи илгаригидан камроқ бўлса ҳам, ҳамон репта олинаверади.
Нима бўлганда ҳам бу ҳол шуни кўрсатиб турибдики, яхши ер участкаларига қўшимча капитал сарф қилиниб, унинг маҳсулоти тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳосидан қимматга тушса, реп- та — ацалли амалда учраши мумкин бўлган миқдорда олинадигаи рента — йўқолиб кетмайди, балки, бир томондан, шу унуми камроц капитал сарфланган жами капиталнинг қандай улушини ташкил килишига, иккинчи томондан эса — капитал унумдорлигининг ка- майишига мувофиқ тарзда камаяди, холос. Унинг маҳсулининг ўр- тача ишлаб чиқариш баҳоси ҳарҳолда тартибга солувчи баҳодан паст бўлар эди, шунинг учун ҳам қўшимча фойда қолган бўлар, бу фойда эса рентага айланиб кетиши мумкин бўлар эди.
Энди, В ерида ишлаб чиқариладиган бир квартернинг ўртача ишлаб чиқариш баҳоси умумий ишлаб чиқариш баҳосига тенг бў- либ, бу ҳол унумдорлиги камайиб борадиган, бирин-кетин тўрт марта (2Ў2, 27г, 5 ва 5 фунт стерлинг) сарф қилинган капитал на- тижасидир, деб фараз қилайлик.
Капитал
ф. ст.
U »& g
О
е
Маҳсулот нвартер
Ишлаб чикариш баҳоси
Сотигп баҳоси
ф. ст.
н
ё
н о
>» о X <л S
Рептага айлана- диган ортиқчаси
бир нвар- тер ф. ст.
жами
ф. ст.
квартер
ь о
О
1)
21/2
i/a
2
Р/2
3
3
6
1
3
2)
2*/2
!/2
Р/2
2
3
3
41/2
1*/з
3)
5
1
Р/2
4
6
3
41/2
-!/2
-P/2
4)
5
1
1
6
6
3
3
— 1
—3
15
3
6
—
18
—
18
0
0


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
723
бйлан тенглаштирганда ҳосил бўлган ортиқча маҳсулот қаёдқа ЬбТБиринчи дафъа сарф цилинган 2!/2 фунт стерлинг капиталдан олинган дўшимча фойда 3 фунт стерлинг эди; иккинчи дафъа сарф килинган 2!/2 фунт стерлинг капиталдан олинган қўшимча фойда 11/г ФУНТ стерлинг эди; ҳаммасини бирга қўшиб олганда аванслан- гап капиталнинг 7зга, яъни 5 фунт стерлингга тўғри келадиган қў- шимча фойда = 4!/2 фунт стерлинг=90% эди.
5 фунт стерлинглик капитал 3) сарф қилинганда у қўшимча фойда келтирмаслиги у ёцда турсин, ҳаттоки унинг 1!/2 квартер маҳсулоти умумий ишлаб чиқариш баҳоси билан сотилганда фой- дани IV2 фунт стерлинг камайтиради. Ниҳоят, яна 5 фунт стер- липглик капитал 4) сарф цилингапда унинг умумий ишлаб чиқа- риш баҳосига сотилгап ҳар бир квартер маҳсулоти фойдани 3 фупт стерлинг камайтиради. Демак, ҳар икки дафъа сарф қилин- гап капитал биргаликда фойдани 4!/2 фунт стерлинг камайтиради, бу эса капитал 1) ва 2) сарф цилинганидан ҳосил бўлган 4!/2 фунт стерлинг цўшимча фойдага тенг бўлади.
Дўшимча фойда билан фойданинг мана бу умумий камайиши бир-бириии йўвда чиқаради. Шунинг учун рента йўқолади. Ҳади- қатда эса бундай бўлишига сабаб шуки, қўшимча қийматнинг цўшимча фойда ёки рентани ташкил қилган бўлаклари энди ўрга- ча фойда ҳосил қилишда иштирок қилади. Фермер рента ҳисобига оладиган шу ўртача фойда 15 фунт стерлингга 3 фунт стерлинг мивдорида, ёки 20% мвпқдорида бўлади.
В еридаги индивидуал ўртача ишлаб чиқариш баҳосини А ери- даги бозор баҳосини тартибга солувчи умумий ишлаб чиқариш ба- ҳоси билан баробарлаштириш шуни тақозо этадики, дастлабки ка- питал сарфлашлар маҳсулотининг индивидуал баҳоси билан ундан юқори бўлган тартибга солувчи баҳо ўртасидаги фарк бора-бора баробарлашади ва ахири бориб кейинги капитал сарфлашлар маҳ- сулоти баҳосининг тартибга солувчи баҳодан оша бошлашидан ке- либ чиқадиган фард уни йўққа чиқаради. Шундай қилиб, дастлаб- ки капитал сарфлашлар маҳсулоти айрим сотиларкан, қушимча фойда бўлиб кўринган нарса аста-секин ўртача ишлаб чиқариш ба- ҳосининг бир қисмига айланади ва пгу тарида ўртача фойда ву- жудга келтиришга иштирок қилади ва, ахири бориб, шу ўртача Фойда уни ютиб ғоборади.
_ Arap В ерига солинган 15 фунт стерлинг ўрнига бу ерга атиги \фунт стерлинг сарфланса эди, кейинги жадвалда кўрсатилган ЦУШимча 27г квартер ишлаб чиқаришда худди 2!/2 акр А ери ҳар Э11Р акрга 2!/2 фунт стерлингдан капитал солиш ёрдами билан янги- Дап ишланган бўлса эди, сарфланган цўшимча капитал атиги 6V4 Фунт стерлинг бўлар эди, бу 6 квартерни ишлаб чиқариш учун A


724 ОЛТИНЧИ БТЛИМ. Ц^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
лар эди. Бу 6 квартер илгаригидек 18 фунт стерлингга сотилган бўлар эди, лекин капитал сарфлаш 33А фунт стерлинг камайган бў- лар эди, В еридан олинадиган рента илгаригидек акрига 4]/г фунт стерлингдан бўлар эди. Агар қўшимча 2!/г квартер ишлаб чиқариш учун А еридан ёмонроқ Ai, А2 ерини ишлатишга тўғри келганда эди, бошқача бўларди, А\ ерида IV2 квартер ишлаб чиқариш баҳо- си = 4 фунт стерлинг бўлар эди, А2 еридан шунча квартер ишлаб чицариш баҳоси = 6 фунт стерлинг бўлар эди. Бу ҳолда 6 фунт стерлинг бир квартернинг тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳо- сига айланар эди. В еридан олинадиган бу 3]/2 квартер IOV2 фунт стерлингга эмас, балки 21 фунт стерлингга сотиларди, бу 4!/г фунт стерлинг ўрнига 15 фунт стерлипг репта келтирар эди, галла рен- таси эса IV2 квартер ўрнига 27г квартер бўлар эди. Худди шупипг- дек А еридан олинган бир квартер ғалла эндиликда V2 квартер = 3 фупт стерлинг рента берган бўлар эди.
Бу масалани яна текширишдан олдин бир мулоҳазапи айтиб ўтамиз.
Бутун капиталнинг қўшимча IV2 квартер ишлаб чиқарадиган бир қисми бутун капиталнинг 1!/г квартер кам ишлаб чиқарадиган қисми билан баробарлашди дегунча, В еридан олинадиган бир квар- тернинг ўртача баҳоси бир квартернинг А ери тартибга соладиган 3 фунт стерлинглик умумий ишлаб чиқариш баҳоси билан баробар- лашади, унга тўғри келади. Бунга қачон эришилиши ёки бунинг учун В ерига ишлаб чиқарувчи куч етарли бўлмаган қанча капитал сарфланиши кераклиги илк дафъа сарфланган капиталнинг айни цўшимча унумдорлигида кейинги дафъалар сарфланган капиталлар- нинг нисбатан кам унумдорлигига, яъни тартибга солувчи энг ёмон А ерига сарфланган шу мивдордаги капиталнинг унумдорлигига қараганда етарли бўлмаган унумдорлигига боғлиқ, ёки тартибга солувчи баҳога нисбатан ана шу кейинги дафъалар қилинган сарф- лар маҳсулотининг индивидуал ишлаб чиқариш баҳосига боғлиқ бўлади.
Юқоридаги мулоҳазалардан аввало шу нарса келиб чиқади:
Биринчидан. Цўшимча капиталлар нисбатан юксакроқ унумдор бўлган бир ернинг ўзига сарф цилинаркан, гарчи бу унумдорлик ка- майиб борса ҳам, бир акрдан олинадиган ғалла рентаси ҳам, пул рентаси ҳам абсолют жиҳатдан ошиб боради, аммо нисбий жиҳатдан, авансланган капиталга нисбатан (демак, қўшимча фойда ёки рея- та нормаси сифатида) камайиб боради. Бунда ўртача фойда келтира- диган ёки маҳсулотинииг индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси уму- мий ишлаб чиқариш баҳосига тўғри келадиган қўшимча капитал чегара бўлиб хизмат қилади. Бундай ҳолларда ишлаб чиқариш ба- ҳоси, агар таклифнинг ошуви натижасида ёмон ерларда ишлаб чи- қариш ортицча бўлиб цолмаса, ўзгармасдан қолади. Ҳаттоки, баҳо-


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
725
пасайиб борган тавдирда ҳам бу қўшимча капиталлар маълум ^иқдорда, гарчи унча бўлмаса ҳам, ҳамон қўшимча фойда келтира ^оради»
Иккинчидан. Фақат ўртача фойда келтирадиган ва, демакки, .ўглимча унумдорлиги = 0 бўлган қўшимча капитал сарфлаш ҳо- сил бўлган қўшимча фойданинг, бинобарин, рентапинг ҳам озу куплигини ўзгартирмайди. Бунинг натижасида яхши ерларда иш- лаб чиқариладиган бир квартер ғалланинг индивидуал ўртача баҳоси ошиб боради, ҳар бир квартердан олинадиган ортиқча маҳсулот камаяди, бироқ ана шундай озгина ортиқча маҳсулот берадиган квартерлар сони кўпайиб боради, шунинг учун умумий натижа ўз- гармайди.
Учинчидан. Индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солув- чи баҳодан юдори бўлган маҳсулот берадиган қўшимча капитал сарфлар, демак, дўшимча унумдорлиги = 0 бўлибгина цолмасдан, пулдан паст, кам бўлган, яъни тартибга солувчи А ерига бир миқ- дорда сарфлапган капитал унумдорлигидан кам бўлган қўшимча капитал сарфлашлар яхши ерларда ишлаб чиқариладиган ҳамма маҳсулотнинг индивидуал ўртача баҳосини умумий ишлаб чиқариш баҳосига тобора кўпроқ яқинлаштиради, демак, улар ўртасидаги кўшимча фойда, шунга мувофиқ рента ҳосил қиладиган фарқни кўпроқ камайтириб боради. Илгари қўшимча фойда ёки рентани ташкил қилган нарсапинг тобора кўпроқ қисми ўртача фойда ҳосил штлишда иштирок қилади. Шундай бўлса ҳам, бир акр В ерига сарфланган капиталнинг ҳаммаси қўшимча фойда келтиришни да- вом эттираверади, ваҳоланки бу цўшимча фойда унумдорлиги етар- ли бўлмаган капитал массасининг кўпайиши билан ва унумдорлик- пинг шу етарли эмаслик даражасининг ошиб бориши билан бирга камайиб боради. Капитал ошиб бориб ишла(б чиқариш кўпайиб борганда, бунда бир акрдан олинадиган рента, иккинчи ҳолатда бўлганидек, сарфланган капиталнинг кўпайиб бораётган миқдорига нисбатангина эмас, абсолют жиҳатдан ҳам камаяди.
Агар яхши В ерида ишлаб чиқариладиган жами маҳсулотнинг ипдивидуал ўртача баҳоси тартибга солувчи баҳога тўғри келса, ДСхмак агар дастлабки, унумлиро^ капитал сарфлардан ҳосил бўл- ran қўшимча фойданинг ҳаммаси ўртача фойда ҳосил қилишда иш- тирок этса, шу тақдирдагина рента йўқолиб кетиши мумкин.


726 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
квартер ғалланинг индивидуал ўртача баҳосига тенг бўлгандан ке- йин пайдо бўлади.
Бироқ бу ҳолда ҳам, гарчи рента йўдолиб кетса ҳам, бир квар- тер ғалланинг 3 фунт стерлингдан иборат тартибга солувчи ишлаб чидариш баҳоси ўзгармаган бўлар эди. Ана шу чегарадан ўтиб кет- гандан кейингина ишлаб чиқариш баҳоси, ё дўшимча капиталнинг кам унумлик даражаси ошиб кетганлигидан, ёки эса кам унумлик даражаси ўша даражада бўлганда, ана шу дўшимча капиталнинг ўзининг миқдори ошиб кетганлиги оқибатидагина ошуви лозим эди. Масалан, юқорида 722-бетда келтирилган жадвалда ўша ер- нинг ўзида 4 фунт стерлингдан IV2 квартер эмас, 27г квартер иш- лаб чиқарилганда эди, жами 7 квартер бўлар, буларнинг бутун ипь лаб чидариш баҳоси 22 фунт стерлингга баробар бўларди; бир квартери З1/? фунт стерлинг турар эди; яъни бу баҳо умумий иш- лаб чиқариш баҳосидан Vz фунт стерлинг димматрод бўлар эди, шунинг учун, умумий ишлаб чиқариш баҳоси.ошуви керак бўлар эди.
Шундай цилиб, энг яхши ер участкаларида бир квартернинг ин- дивидуал ўртача баҳоси умумий ишлаб чиқариш баҳосига тенг бўлмагунча, кейингисининг аввалгисидан ортиҳлиги бутунлай йў- қолиб кетмагунча, шу билан бирга дўшимча фойда билан рента ҳам батамом йўдолиб кетмагунча узоқ вадт давомида унумдорли- ги етарли бўлмаган ва ҳаттоки камайиб борадиган қўшимча капи- тал сарфлаш мумкин бўлар эди.
Ҳатто шундай бўлган тавдирда ҳам энг яхши ерлардан олина- диган рента йўд бўлиб кетиши билан бу ерлар маҳсулотининг ин- дивидуал ўртача баҳоси умумий ишлаб чиқариш баҳосига тўғри келган бўлар эди, демак, умумий ишлаб чиқариш баҳосини ошириш талаб дилинмас эди.
Бирод яхши ерлар ёки рента келтирадиган ерлар даторида энг кейинги ўринда турадиган ва юдорида тилга олинган энг яхши В еридаги мисолда 3^2 квартер маҳсулот қўшимча унумдорликка эга бўлган 5 фупт стерлинг капитал ёрдамида ишлаб чиқарилади, 27г квартер маҳсулот эса унумдорлиги етарли бўлмаган 10 фунт стер- линг капитал ёрдамида ишлаб чицарилади, жами 6 квартер бўлади, демак, бу миддорнинг 5/12 капиталнинг унумдорлиги етарли бўлма- ган ана шу кейинги қисмлари ёрдамида ишлаб чиқарилади. Фацат ана шу нуқтада 6 квартернинг индивидуал ўртача баҳоси ҳар квар- терига 3 фунт стерлинггача ошади, демак, умумий ишлаб чиқариш баҳоси билан тенглашади.
Лекин ер хусусий мулк бўлган шароитда кейинги 2!/г квартерни шу йўсинда квартери 3 фунт стерлингдан ишлаб чиқариб бўлмас эди, бироқ уларнинг 2!/2 акр янги А ерида ишлаб чиқарилиши мум- киплиги бундан истиснодир. Қўшимча капитал энди фадат умумий ишлаб чиқариш баҳоси билангина ишлаб чиқарадиган ҳол чегара бўлиб доларди. Шу билан бирга, бундай ерга дўшимча капитал сарфлаш ҳам тўхтатилади.


XLIII БОБ. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ
727
Дарҳадиқат, модомиКд яжарачига дастлабки икки гал капитал сарфлашдан кейин 4!/2 фунт стерлинг рента тўлашга тўғри келган экан, У бундан кейин ҳам тўлашни давом эттиравериши керак, шу- нинг учун ҳар гал бир квартерни 3 фунт стерлингдан қимматга и1Плаб чиқарганда, капитал сарфлаш ижарачининг фойдасини қис- картириб бораверади. Унумдорлик етарли бўлмаганда, бундай ка- питал сарфлаш индивидуал ўртача баҳони текислашга тўсқинлик дилади. о „
Бу ҳолни илгариги мисолдан олиб кураилик, унда А ерида бир квартернипг 3 фунт стерлингдан иборат ишлаб чидаршп баҳоси В ери учун баҳони тартибга солиб турар эди.
Капитал i фунт стер- 1 линг ]
фойда фунт стерлинг
Ишлаб чиқа- риш баҳоси фунт стер-
линг
g £
JsS S к
Ь «J Ю г,
Сотиш баҳоси
Қўшимча фойда фунт стерлинг
Зарар фунт стерлинг
бир квар- тери фунт стерлинг
жами фунт стерлинг
2Va
V»
3
2
1Х/2
3
6
3

2V2
х/»
3
1*/а
2
3
41/а
Р/2
—
5
1
6
Р/2
4
3
4»/а
—
р/2
5
1
6
1
6
3
3
—
3
15
3
18
—
—
—
18
41/2
4^2
Дастлабки икки гал капитал сарфлаганда ЗУг квартернинг иш- лаб чиқариш баҳоси ҳам ижарачига' квартери 3 фунт стерлингдан тушади, чунки унга 47г фунт стерлинг рента тўлашга тўғри кела- ди, шу билан бирга унинг индивидуал ишлаб чидариш баҳоси би- лан умумий ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги фарқ шу тариқа унинг чўнтагига тушмайди. Демак, дастлабки икки галги капитал сарфлар маҳсули баҳосининг ортиқчаси унинг учинчи ва тўртинчи галги капитал сарфлар маҳсули баҳосидан кўрган зарарини қоп- лай олмайди.
Капитал 3) сарфидан олинган IV2 квартер, фойдани ҳам қўшиб Ҳисоблаганда, фермерга 6 фунт стерлингга тушади; бироқ фермер ТаРтибга солувчи баҳо 3 фунт стерлинг бўлганда бу маҳсулотии атиги 4!/2 фунт стерлингга сота олади. Демак, бунда фермер ҳамма Ф°идадангина эмас, балки бунинг устига-устак V2 фунт стерлинг- ёки сарфланган 5 фунт стерлинг капиталнинг 10%идан ҳам ^Ралган бўлар эди. Капитал 3) сарфланганда фермернинг фой- Дадап ва капиталдан кўрадиган зарари 172 фунт стерлинг, капитал сарфланганда — 3 фунт стерлинг, жами бўлиб 47г фунт стерлинг Ча ЭДИ’ капитал Унумлироқ сарфланганда олинадиган рента қап- л бЎлса, роппа-роса шунча бўлар эди; ана шу унумлироқ сарф-


728 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
текисловчи таъсир кўрсата олмаслигининг сабаби шуки, унинг ор- тиқчасини рента тарзида учинчи шахсга тўлашга тўғри келади.
Агар талабни қондириш учун учинчи дафъа капитал сарфлаш ёрдамида қўшимча IV2 квартер ишлаб чиқаришга тўғри келганда эди, тартибга солувчи бозор баҳоси бир квартерга 4 фунт стерлинг- гача кўтарилар эди. Тартибга солувчи бозор баҳоси ана шундай қимматлашуви натижасида биринчи ва иккинчи дафъа капитал сарфланганда В еридан олинадиган рента ошар эди, А ери эса рен- та бера бошлар эди.
Шундай қилиб, гарчи дифференциал рента цўшимча фойдани расман рентага айлантириш бўлса ҳам ва гарчи ернинг хусусий мулклиги бунда мулкдорга қўшимча фойдани ижарачи қўлидан ўз чўнтагига ўтказишигагина имкон берса ҳам, шунга қарамай маъ~ лум бўладики, айни бир ер майдонининг ўзига кетма-кет капитал сарфлаш ёки, бу ҳам барибир, айни бир ер майдонининг ўзига сарфланган капитални кўпайтириш, капитал унумдорлигининг нор- маси камайганда ва тартибга солувчи баҳо ўзгармаганда, тезроқ ўз ниҳоясига етади, демак, қўшимча фойдани ернинг хусусий мулк- лпги натижаси бўлган ер рентасига расмий равишда айлантириш оқибатида ҳақиқатан ҳам озми-кўпми сунъий чегарасига етади. Шу тариқа умумий ишлаб чиқариш баҳосининг ошуви (бунинг чега- раси одатдагидан тор бўлганда у заруратга айланади) бунда диф- ференциал рентанинг ошувига сабаб бўлибгина қолмасдан, шу би- лан бирга дифференциал рента мавжудлигининг ўзи шунга сабаб бўладики, маҳсулотнинг заруран кўпроқ таклиф этилишини таъ- минлаш учун умумий ишлаб чиқариш баҳоси илгарироқ ва тезроқ ошади.
Сўнгра цуйидагиларни кўрсатиб ўтмоқ зарур:
Arap А ери иккинчи дафъа капитал сарфлаш натижасида 4 фунт стерлингдан арзонроққа тушадиган қўшимча маҳсулот бер- ганда эди, ёки янги, А га қараганда ёмонроқ ер, яъни гарчи ўзида- ги ишлаб чиқариш баҳоси 3 фунт стерлингдан ортиқ бўлса ҳамки, бироқ 4 фунт стерлингдан кам бўлмаган ер рақобатга иштирок қил- ганда эдиъ юқоридаги мисолда кўрганимиздек, В ерига қўшимча капитал сарфлаш тартибга солувчи баҳони 4 фунт стерлинггача ошира олмаган бўлар эди. Шундай қилиб, кўриб турибмизки, диф- ференциал рента I дифференциал рента II учун базисдир, шу би- лан бирга улар бир-бирлари учун чегара бўлиб хизмат қиладилар, бунинг орқасида гоҳ бир ер участкасининг ўзига бирин-кетин капитал сарфланади, гоҳ янги ёнма-ён қўшимча ерга капитал сарфланади. Бошқа ҳолларда, масалан, навбат энг яхши ерларга етганда ҳам улар худди шу тарица бир-бирларини чеклайдилар.


[ 729
ЦИРЦ ТЎРТИНЧИ БОБ
ИШЛАНАДИГАН ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЁМОНЛАРИДАН ҲАМ ОЛИНАДИГАН ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА
Ғаллага талаб ошмовда, бу талабни рента келтирадиган ерлар- га кетма-кет унумдорлиги етарли бўлмаган капитал солиш йўли билан, ёки А ерига ҳам унумдорлиги камайиб борадиган қушимча капитал солиш йўли билан, ёки А ерига қараганда сифати паст ян- ги ерларга капитал солиш йўли билангина қондирилиши мумкин, деб фараз қилайлик.
В ерини рента келтирадиган ерлар мисоли қилиб оламиз.
В ерида қўшимча 1 квартер маҳсулот ишлаб чиқариш мумкин бўлсин учун (бунда ҳар бир акр 1 миллион акрни ифодалагани- дек, бир квартер 1 миллион квартерни билдириши мумкин) қў- шимча капитал сарфлаш ҳозиргача тартибга солувчи ишлаб чиқа- рпш баҳоси бўлган бозор баҳосини ҳар бир квартерига 3 фунт стер- лингдан оширишни талаб қилади. С ва D ва ҳоказо ерлардан, энг кўп рента берадиган ерлардан ҳам қўшимча маҳсулот олипишл, бироқ цўшимча унумли куч камайиб борган тақдирдагина олиниши мумкин; аммо, В еридан олинадиган 1 квартер маҳсулот талабни кондириш учун зарур, деб фараз қилинади. Модомики апа шу бир квартерни А ерига ёки янада пастроқ категориядаги, масалан, бир квартерни 4 фунт стерлинг бадалига ишлаб чиқара оладиган Л1 (ҳолбуки А ерига сарфлангап қўшимча капптал бир квартерпп ати- ри 33/4 фунт стерлинг бадалига ишлаб чи^ариши мумкип эди) ерига тенг мивдорда қўшимча капитал сарфлаш йўли билан ишлаб чиқар- Гандан кўра В ерига қўшимча капитал сарфлаш йўлп билан арзон- Р°ВДа ишлаб чиқариш мумкип экан, В ерига сарф қилинган қў- Шимча капитал бозор баҳосини тартибга сола бошлагаи бўлар эди.
А ери илгаригидек 3 фунт стерлинг бадалига 1 квартер маҳсу- л°т ишлаб чиқарди. В ери ҳам, илгаригидек, жами бўлиб ЗУг квар- *еР ишлаб чиқарди, бу маҳсулотнинг индивидуал ишлаб чиқариш аҲоси ҳаммаси бўлиб 6 фунт стерлингни ташкил қилади. Энди, В ерида янгидан япа бир квартер маҳсулот ишлаб чиқариш учун Шаб чиқариш баҳосига (фойда ҳам шунинг ичида) 4 фунт стер- Инг Қушимча қилиш талаб қилинганда эди (ҳолбуки А ерида бир


730 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
квартерни 3% фунт стерлингдан иборат қўшимча билан ишлаб чи- цариш мумкин), ўз-ўзидан маълумки, бу бир квартер В ерида эмас, балки А ерида ишлаб чиқарилган бўлар эди. Бироқ бу бир квартер В ерида ишлаб чиқариш баҳосига 3V2 фунт стерлинг қў- шимча қилинганда ишлаб чиқарилиши мумкин, деб фараз қилай- лик. Бу ҳолда 37г фунт стерлинг бутун ишлаб чиқариш учун тар- тибга солувчи баҳо бўлар эди. Унда В еридан олинган 4!/г квартер маҳсулот 153А фунт стерлингга сотилар эди. Бу суммадан 6 фунт стерлинги дастлабки ЗУг квартернинг ишлаб чиқариш баҳосига ва ЗУг фунт стерлинги кейинги квартерга тўғри келади, жами 9^2 фунт стерлинг бўлади. Рентага цолган цўшимча фойда = 674 фунт стерлинг, ҳолбуки илгари у атиги 4!/2 фунт стерлинг эди. Бу ҳолда бир акр А ери ҳам 7г фунт стерлинг рента келтира олар эди-ю, ле- кин ЗУг фунт стерлингдан иборат ишлаб чиқариш баҳосини энг ёмон А ери эмас, балки нисбатан яхши В ери тартибга сола бош- лаган бўлар эди. Албатта, бунда, А категориясидаги янги ер ҳо- зиргача ишлатилиб келган ер каби жойлашганидан, у ноқулай, шу- нинг учун ишлатилиб келинаётган А ери участкасига, ишлаб чиқа- риш баҳоси ортиқ бўлса ҳам, иккинчи қайта капитал сарфлашга тўғри келар эди, ёки янада ёмонроқ А\ ерига мурожаат қилишга тўғри келар эди, деб фараз қилинади. Кетма-кет капитал сарфлар дифференциал репта II бера бошлаши биланоқ ошиб борувчи ишлаб чиқариш баҳосининг чегарасини яхши ер тартибга солиб бориши мумкин, ана шунда дифференциал рента I нинг базиси бўлган ёмон ер ҳам рента келтириши мумкин. Шундай қилиб, фақат диф- ференциал рентани ҳисобга олганда, ишлатиладиган ерларнипг ҳаммаси рента келтира бошлаган бўлар эди. Бу ҳолда қуйидаги икки жадвал ҳосил бўлардики, буларда ишлаб чиқариш баҳоси де- йилганда авансланган кашгтал суммаси плюс 20% фойда назарда тутилади, демак, ҳар 27г фунт стерлинг капиталга 7г фунт стер- лингдан фойда тўғри келади, жами 3 фунт стерлинг бўлади.
Ер катего- рияси
Акрлар
Ишлаб чиқа- риш баҳоси фунт стер-
линг
Маҳсулот квартер
Сотиш баҳоси фунт стерлинг
Маҳсулот фунт стерлинг
Ғалла рен- таси квартер
Пул рентаси фунт стер-
линг
A
1
3
1
3
3
0
0
В
1
6
3!/г
3
101/а
I1/»
41/2
G
1
6
5Х/2
3
161/2
31/а
101/2
D
1
6
7VS
3
221/2
5‘/2
161/2
Жами
4
21
171/2
—
521/а
101/2
311/2


XLIV БОБ. ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЁМОНЛАРИДАН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 73
сарф қилинганига қадар аҳвол шундай эди. Янгидан капитал сарф- лагандан кейин аҳвол цуйидагича бўлади:
Ер катего- рияси
Анрлар
Ишлаб чица- риш баҳоси фунт стер-
линг
Маҳсулот квартер
Сотигп баҳоси фунт стерлинг
Маҳсулот фунт стер- линг
Ғалла рента- си нвартер
Пул рептаси фунт стер-
линг
A
1
1
1
31/2
31/2
*/2
*/а
В
1
91/а
41/,
31/2
153/4
1“/14
6V4
G
1
6
5i/2
31/2
19i/4
ЗЧ/14
131/4
D
1
6
7г/2
31/а
26»/..
5И/14
201/4
Жами
4
241/,
181/2
—
64з/4
111/2
401/4
{Буердаҳам ҳисоб унча тўғри эмас. В ижарачисига бу 47гквар- терни ишлабгчиқариш, биринчидан, 97г фунт стерлинг ишлаб чи- дариш баҳоси ва, иккинчидан, 47г фунт стерлинг рентага тушади, жами 14 фунт стерлингга тушади; ўрта ҳисоб билан бир квартер = 37э фунт стерлинг бўлади. Шу тариқа ана шу бутун бир квартер- нинг бу ўртача ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солувчи бозор ба- ҳосига айланади. Шунинг учун А ерининг рентаси 7г фунт стер- линг эмас, 7э фунт стерлинг бўлар эди, В ерининг рентаси аввал- гидек 47г фунт стерлинглигича қолар эди; 47г квартер 37э фунт стерлингдан=14 фунт стерлинг; бу суммадан 97г фунт стерлинг- дан иборат бутун ишлаб чиқариш баҳоси чегириб олинса, қўшимча фойда 47г фунт стерлинг бўлар эди. Шундай қилиб, рақамлар ўз- гартирилиши керак бўлса ҳам, келтирилган мисол рента келтира- ётган ниобатан яхши ер дифференциал рента II воситасила баҳо- ни тартибга солувчига айланиши мумкинлигини ва шунинг орқа- сида бутун ер, шу маҳалгача рента бермаган ер ҳам, рента берувчи ерга айланиши мумкинлигини кўрсатиб турибди.— Ф. 3.}
Модомики ғалланинг тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳоси ошаркан, яъни тартибга солувчи ерда бир квартер ғалланинг иш- лаб чиқариш баҳоси, ёки ерлардан биронтасида тартибга солувчи капитал сарфлаш ошаркан, ғалла рентаси ҳам ошмоғи керак. By Эса, ерларнинг бари кам ҳосил бўлиб қолиб, масалан, янгидан саРф цилинган ҳар бир 27г фунт стерлинг капиталга I квартердан эмас, балки атиги 5/7 квартердан маҳсулот ишлаб чиқарилганда Цаидай бўлса, бунда ҳам худди шундай бўлади, деган гапдир. Бир МиЧдорда капитал сарф қилинганда ишлаб чиқариладиган ортиқча ғалланинг ҳаммаси кўшимча маҳсулотга айланадики, қўшимча фой-


732 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
си илгаригича қолиши мумкин, иш ҳақининг ошмаслигига сабаб ё унинг миқдорини жуда камайтириб юборишган, яъни иш кучи- нинг нормал дийматидан ҳам пастга туширишган, ёки саноат ет- казиб берадиган ва ишчилар истеъмол қиладиган бошқа буюмлар нисбатан арзонлашган, ёки иш куни узайган ва ё интенсивлашган- у, бунинг натижасида ишлаб чидаришнинг деҳқончилик соҳалари бўлмаса-да, лекин деҳқончилик фойдасини тартибга соладиган со- ҳаларида фойда нормаси ошмаган тавдирда ҳам, илгаригича қол- ган, ёки саноатга қараганда деҳқончиликка ниобатан кўпроқ дои- мий капитал ва озрод ўзгарувчи капитал сарф қилинмовда.
Шундай қилиб, биз ҳозиргача энг ёмон бўлган А ерида, янада ёмонрод ерни ишга солмасдан туриб, рента ҳосил қилишнинг би- ринчи йўлини қараб чиқдик; яъни ҳозиргача тартибга солувчи бўл- ган ана шу ердаги индивидуал ишлаб чидариш баҳоси билап янги, юқорирод ишлаб чидариш баҳоси ўртасидаги фарқ туфайли рента келиб чиқишининг биринчи йўлини қараб чиқдикки, кам унумли сўнгги дўшимча капитал нисбатан яхши ерга шу юқорироқ ишлаб чидариш баҳоси асосида сарф цилинганда керакли мивдорда қў- шимча маҳсулот беради.
Агар қўшимча маҳсулотни 4 фунт стерлинг бадалига бир квар- тер ҳосил берадиган 41 ерида ишлаб чиқаришга тўғри келганда эди, А ерининг бир акридан олинадиган рента ошиб 1 фунт стер- линггача етар эди. Бироқ бу ҳолда Ai ери ишлатилаётган ерлар ичида энг ёмони бўлиб, А ери ўрнига ўтган бўлар эди, А ери эса рента келтирадиган ерлар қаторидан энг кейинги ўринни эгалла- ган бўлар эди. Дифференциал рента I ўзгарар эди. Шундай қилиб, бу ҳол буни цараб чиқилаётган ва айни бир ер участкасига кетма- кет капитал сарфлашнинг турлича унумдорлигидан келиб чиқади- ган дифференциал рента II доирасидан четга чиқади.
Бироқ, бундан ташцари, А ерида дифференциал рента яна икки ҳолда ҳосил бўлиши мумкин.
Биринчиси, баҳо ўзгармас бўлганда,— баҳо қандай бўлмасин, илгариги баҳога цараганда пасайиб кетган баҳо бўлганда ҳам,— цўшимча капитал сарфлаш қўшимча унумдорлик келтиради бу эса prima facie * маълум чегарагача ҳамиша худди шу энг ёмон ерда содир бўлиб туриши керак.
Иккинчиси, А ерига кетма-кет капитал сарф қилиш унумдорли- ги, аксинча, камайганда ҳосил бўлади.
Ҳар икки ҳолда ҳам, ишлаб чидаришни оширишни талабнинг ҳолати тадозо дилмодда, деб фараз қилинади.
Бироқ бу ерда дифференциал рента нудтаи назаридан илгари чиқарилган донун муносабати билан алоҳида бир дийинчилик келиб чидади, бу қонунга биноан бутун маҳсулот учун (ёки капитал сарфлашларнинг ҳаммаси учун) умумий ишлаб чиқариш баҳосини ҳамиша бир квартернинг индивидуал ўртача ишлаб чиқариш баҳо- * аввало. Ред.


XLIV БОБ. ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЕМОНЛАРИДАН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 733
сИ белгилайди. Ахир, яхши ерларга қарама-қарши ўлароқ, А ери учун ишлаб чиқариш баҳоси — янгидан капитал сарфлаш учун ин- дивидуал ишлаб чиқариш баҳосини умумий ишлаб чиқариш баҳоси билан баробарлаштиришни чеклайдиган ишлаб чиқариш баҳоси — хаводан олинган эмас-ку. Чунки худди шу А ерида индивидуал ишлаб чвпқариш баҳоси бозор баҳосини тартибга солувчи умумий ишлаб чицариш баҳосининг ўзгинасидир.
Фараз қилайлик:
1) 1 акр А ерига цилинадиган кетма-кет капитал сарфларнинг уиумдорлик кучи ошиб борганда 6 фунт стерлинг ишлаб чидариш баҳосига мувофиқ келадиган 5 фунт стерлинг капитал аванслаб 2 квартер ўрнига 3 квартер ишлаб чиқариш мумкин. Биринчи гал сарфланган 27г фунт стерлинг капитал 1 квартер, иккинчиси — 2 квартер беради. Бу ҳолда 6 фунт стерлингдан иборат бутун ишлаб чидариш баҳоси 3 квартер беради, демак, ҳар бир квартер ўрта ҳи- Соб билан 2 фунт стерлингга тушади; шу тариқа, бу 3 квартер 2 фунт стерлингдан сотиладиган бўлса, А ери илгаригидек рента келтирмайди, лекин дифференциал рента II нинг асосигина ўзга- ради; тартибга солувчи ишлаб чицариш баҳоси 3 фунт стерлинг ўрнига 2 фунт стерлинг бўлди; энди энг ёмон ерда 27г фунт стер- линг капитал ўрта ҳисоб билан 1 квартер ўрнига 17г квартер ҳосил беради, энди бу миқдор сифати яхшироқ ерларнинг ҳаммасига 27г фупт стерлинг сарфланганда олинадиган расмий ҳосилдорликдир. Шу пайтдан бошлаб бу ерларнинг илгариги қўшимча фойдалари- пинг бир цисми ўртача фойда ҳосил цилишда иштирок цилгани сингари, уларнинг илгариги қўшимча маҳсулотининг бир қисми уларнинг зарурий маҳсулотининг ҳосил бўлишида иштирок цилади.


734 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ЦУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ


XLIV БОБ. ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЁМОНЛАРИДАН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 735
баҳонинг бир-бирига тўғри келишига тўсқинлик қилган бўлар эди, чунки ишлаб чиқариш ба^осининг А еридаги ўртача ишлаб чиқа- рпш баҳоси томонидан тартибга солинишига тўсқинлик қилган бўлар эди; демак, бундай аралашув шплаб чиқариш баҳосини ке- рагидан юқорироқ даражада сақлаб турар ва шу тариқа рента ву- жудга келтирар эди. Ҳаттоки чет эллардан эркин равишда ғалла кслтирилган тавдирда ҳам шундай натижа вужудга келиши ёки Сақланиб туриши мумкин бўлар эди, чунки рента келтирмай туриб ҳам ғаллакорликда рақобат қила оладиган ердан, ишлаб чиқариш баҳоси четдан белгиланган тақдирда ҳам, фермерлар эндиликда бошқача фойдаланишга, масалан, уни мол боқиладиган яйловга аплантиришга мажбур бўлардилар, шундай қилиб, рента келтира- дпгая ерлардагина, яъни бир квартер ғаллаиинг ўртача индивидуал пшлаб чиқариш баҳоси четдан белгиланадиган ишлаб чиқариш ба- хосидан паст бўлган ерлардагина ғаллакорлик қилинар эди. Уму- мап, айни ҳолда ишлаб чиқариш баҳоси пасаяди, бироқ ўртача ба- хо даражасигача эмас, ундан юқорироқ туради, лекин ёмонроқ иш- ланадиган А еридаги ишлаб чиқариш баҳосидан пастроқ бўлиб, япги А ери билан рақобат қилишга чек қўйилади, деб айтиш мум- кпн бўлади.
2) Қўигимча капиталларнинг унумдорлик кучи кўпайиб бор- ганда.
Ai ери қўшимча бир квартерни фақат 4 фунт стерлинг бадали- га, А эса — 33/4 бадалига, яъни Ai га қараганда арзонровда, бироқ А ерида биринчи гал сарф қилинган капиталдан ҳосил бўлган квар- терга писбатан 3/4 фунт стерлинг қимматга ишлаб чиқариши мум- кпн эди, деб фараз қиламиз. Бу ҳолда А ерида ишлаб чиқарилган икки квартернинг умумий баҳоси = 63/4 фунт стерлинг бўлар эди; домак, бир квартернинг ўртача баҳоси = 33/8 фунт стерлинг. Ишлаб чиқариш баҳоси ошарди-ю, лекин атиги 3/s фунт стерлинг ошарди, ҳолбуки, қўшимча капитал бир квартерни 33/4 фунт стерлинг бада- лпга ишлаб чиқарадиган янги ерга сарфланганда эди, ишлаб чиқа- риш баҳоси яна 3/8 фунт стерлинг, 33/4 фунт стерлинггача ошган б>лар эди ва бу бошқа ҳамма дифференциал ренталарнинг ҳам шунга мувофиқ ошувига сабаб бўлар эди.
А ерида бир квартернинг 33/8 фунт стерлинг ишлаб чиқариш баҳоси шу тариқа худди шу ернинг ўзига капитал сарфлаш ошган- лаги ўртача ишлаб чиқариш баҳоси билан баробарлашган бўлар Ва тартибга солувчи баҳога айланган бўлар эди; демак, бунда рента Диқмас эди, чуики цўшимча фойда чиқмас эди.


736 ОЛТИНЧИ БГЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
лингга кўтарила олган бўлар эди. Қулайлигидан бир квартерни 33/4 фунт стерлингдан ҳам арзонга ишлаб чиқариш имконини беради- ган А ерининг ҳаммаси ишланиб бўлгунча А ерининг янги участ- калари рақобати ишлаб чиқариш баҳосини 3 фунт стерлинглигича сақлаб тураверар эди. Демак, гарчи бир акр ер рента келтирар экан, ер мулкдори иккинчи акрни фермерга рентасиз бермаса ҳам, шундай фараз .қилишга тўғри келади.
Ҳарҳолда, ишлаб чиқариш баҳоси ўртача баҳо билан баробар- лашадими ёки иккинчи гал 33/4 фунт стерлинг капитал сарфланган- даги индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси тартибга солувчи бўлади- ми, мавжуд А ерига иккинчи гал капитал сарфлаш кўп ёки оз расм бўлиб кетганлигига боғлиҳдир. Ер эгаси, талаб ^ондирилгунча, бир квартер баҳоси 33/4 фунт стерлинг бўлганда ҳосил бўладиган қў- шимча фойдани рента деб қайд қилишга улгурган тавдирдагина 33/4 фунт стерлинг тартибга солувчи баҳога айланади.
Кетма-кет капитал сарфлаганда ер унумдорлигининг камайиб боришини Либихдан қаранг 189. Ишлаб чиқариш баҳоси ўзгармас бўлганда капитал сарфларнинг цўшимча унумдорлик кучи бирин- кетин камайиб бориши акрдан олинадиган рентани доим ошириб боришини ва ҳатто бу ҳол ишлаб чиқариш баҳоси пасайиб борган тақдирда ҳам шу натижага олиб келиши мумкинлигини кўриб ўтдик.
Бироқ умуман қуйидагиларни кўрсатиб ўтмоқ керак.
Модомики маҳсулот олиш учун харажат қилинар экан, модоми- ки илгари текин бўлган нарса энди пулга сотиб олинадиган бўлган экан, капиталистик ишлаб чицариш усули нуқтаи назаридап шу маҳсулот доим нисбатан қимматлашиб боради. Чулки ишлаб чиқа- ришга сарфланган капитални цоплаш деганда муайян ишлаб чи- цариш воситаларидаги цийматларни қоплашнигина тушунмоқ ке- рак. Ишлаб чиқаришга упипг бўлаклари бўлиб кирадиган табиат элементлари текин,— бу элементлар ишлаб чиқаришда қандай роль ўйнамасин, ишлаб чицаришга капиталнинг таркибий қисми бўлиб эмас, балки капиталнинг текин табиий кучи бўлиб, яъни меҳпат- нинг текин табиий унумли кучи бўлиб киради, аммо бу ишлаб чи- қарувчи куч капиталистик ишлаб чиқаршп усули базисида, умуман ҳар цандай ишлаб чиқарувчи куч сингари, капиталнинг ишлаб чи- царувчи кучи бўлиб киради. Демак, ишлаб чиқаришда дастлабки пайтда текинга тушган табиий куч иштирок қилса, унинг ёрдамида тайёрланадиган маҳсулот эҳтиёжни қондиришга етарли бўлганга цадар, баҳо белгилаш чоғида ҳисобга кирмайди. Бироқ бордп-го вацти келиб бу табиий куч ёрдамида етиштириш мумкин бўлгапдан кўра кўпроқ маҳсулот талаб қилинадиган бўлса, яъни ана шу та- биий куч ёрдамисиз, ёки инсон, инсон меҳнати ёрдамида цўшимча маҳсулот ишлаб чиқарипг талаб қилинса, у ҳолда капиталга янги


XLIV БОБ. ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЁМОНЛАРИДАН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 737
к<шимча элемент қўшилади. Демак, аввалги миқцорда маҳсулот хосил қилиш учун нисбатан кўпроц капитал сарф қилинади. Бош- шарт-шароитлар тенг бўлганда ишлаб чиқариш қимматлашади.
(«1876 пил февралнинг ўртасида бошланди» деб ёзилган дафтар- дан. [Ф. 5.])
Дифференциал рента ва ерга солинган капитал процентиданги- на иборат рента.
Капитал сарфлашни талаб қиладиган ҳамда ерга капитал сарф- лаш деб қаралиши мумкин бўлган ишларни амалга ошириб ернпнг табиий, қисман кимёвий хусусиятини ўзгартирадиган, узоқ муддат таъсир қиладиган мелиоратив ишлар деб аталадиган иш- лариинг ҳаммасидан кўзда тутилган мақсад муайян ер участкаси- ппнг, муайян жойдаги тупроқнинг бошқа жойдаги бошқа ерлар, кўпннча бир-бирига яқин ерлар табиатан эга бўлгани каби хусусият- лар касб этишига имкон яратишдир. Бир ер массивининг сатҳи азалдан текис бўлса, бошқасиникини текислашга тўғри келади; би- рпда сув келиб турадиган табиий ариқлар бўлса, иккинчисига сув чпқариш учун ариқ қазиш керак бўлади; бири табиий қалин шуд- гор қатламига эга бўлса, иккинчисиникини сунъий равишда чутқур- лаштириш керак; биридаги гил тупроқ табиий равишда керакли миқдорда қум билан аралаш бўлса, бошқасида бу нисбатни сунъий йўл билан тўғрилаш керак бўлади; бир яйлов табиий равишда су- ғорилади ёки лойқа билан қопланган бўлади, бошқасипи бу ҳолга келтириш учун меҳнат сарфлаш керак, ёки, буржуа сиёсий иқти- содп тили билан айтганда, капитал сарфлаш керак.
Дарҳақиқат қизиқ назария, бу назарияга мувофиқ, бу ҳолда ппсбий афзалликлари суиъий равишда вужудга келтирилган бир ерда рента процентдир, азалдан бундай афзалликларга эга бўлган бошқа ерда эса процент эмас *. (Амалда эса, масала шундай бузиб кўрсатиладики, модомики бир ҳолда рента ҳақиқатан ҳам процент- га тўғри келар экан, ҳақиқатда тўғри келмайдиган бошқа ҳоллар- да ҳам уни процент деб аташ керак, ёлғопдан процент деб тасвир- 'аш керак.) Бироқ капитал сарфлангандап кейип ерпинг ренга келтиришига сабаб унга капитал сарф қилинганлиги эмас, балки капитал сарфлаш натижасида ернинг илгаригига цараганда унум- лироқ сарфлаш доирасига кирганлигидир. Маълум мамлакатнинг Хамма ери шундай капитал сарфлашни талаб қилади, деб фараз Цилайлик; бу ҳолда шундай капитал ҳали сарфланмаган ҳар бир еР участкаси бу босқичдан ўтиши керак бўлади, шунииг учун СаРфланган капитални ҳазм қилгаи ер берадиган рента (бу ҳолда ШУ ер участкаси берадиган процент) ҳам дифференциал рентадир, гУё бу ер азалдан шундай афзалликка эга бўлиб, қолган ерлар бу афзалликка сунъий йўл билан эришуви керак бўлгандек.
* П1у томнинг 615- бетига царалсин. Ред.


738 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚГШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Процентга айлантирилган бу рента, сарфланган капитал амор- тизация қилиниши биланоқ, соф дифференциал рентага айланади. Акс ҳолда айни бир капитал капитал сифатида икки карра мавжуд бўлиб чиқар эди.
Энг қизиқ ҳодисалардан бири шуки, Рикардонинг қийматни фа- қат меҳнат белгилашини инкор циладиган барча мухолифлари, дифференциал рента турли ерларнинг фарқидан келиб чиқади, де- ган тушунчага қарши шундай бир ҳолни сабаб қилиб кўрсатадилар- ки, бунда қийматни меҳнат эмас, балки табиат белгилайди, айни вақтда қийматни ернинг қаерга жойлашганлиги — ва янада кўп- роқ даражада — ерга ишлов берганда унга солинган капиталнинг проценти белгилайди, дейдилар. Айни бир меҳнат муайян вақт ичи- да тайёрланган маҳсулотга бир хил циймат бахш этади; бироқ бу маҳсулотнинг ҳажми ёки мивдори, демак, қийматнияг шу маҳсу- лотнинг тегишли цисмига мувофиқ келадиган қисми ҳам, муайян микдорда меҳнат сарф қилинганда, фақат маҳсулот мивдорига боғливдир, меҳнат миддори эса, ўз навбатида, бу миддорпипг аб- солют миқдорига эмас, балки муайян миқдордаги меҳнатнинг унум- дорлигига боғливдир. Бу унумдорлик табиатданми ёки жамиятдан- ми, бунинг мутлақо фарқи йўқ. Бу унумдорлик меҳнат, демак, ка- питал эвазига юзага келгандагина, у ёки бу даражада ишлаб чица- риш баҳосини оширади, ҳолбуки табиат бундай қилмайди.


[ 739
ҚИРҚ БЕШИНЧИ БОБ
АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
Дифференциал рентани анализ цилганда, энг ёмоп ер рента кел- тирмайди, умумийроқ қилиб айтганда, цайси ерда индивидуал иш- лаб чиқариш баҳоси бозор баҳосини тартибга солувчи ишлаб чи- ^ариш баҳосидаи паст бўлса, фақат шу ергина ер рентаси келти- ради, шу туфайли қўшимча фойда вужудга келади, цўшимча фойда эса рентага айланади, деган фаразга асосланган эдик. Аввало шуни уцтириб ўтмоқ керакки, диффереициал рента цонупи, дифферен- циал рентанинг ўзидек, ана шу фаразнинг тўғрилигига ёки нотўғ- рплигига мутлақо боғлиқ эмас.
Агар бозорни тартибга солувчи умумий ишлаб чпқариш баҳо- сипи Р ҳарфи билап белгиласак, энг ёмон А ери маҳсулинипг Р си шу ердаги индивидуал ишлаб чикариш баҳосига мувофиц келади; яъпи баҳо ишлаб чиқаришда истеъмол қилингап доимий ва ўзга- рувчи капитални плюс ўртача фойдани қоплайди (= соҳибкорнинг фойдаси плюс процент).
Бу ҳолда реита нулга баробардир. Сифати жиҳатдаи энг яқин- даги В категорияли ерда индивидуал ишлаб чиқариш баҳоси=Р', Р>Р', яъни В категориясидаги ер маҳсулотипинг ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳосини Р ортиғи билан цоплайди. Энди P—P' = d деяй- лик; шунинг учун d, Р нинг Р' дан ортиқ қисми, В категорияли еРВи ижарага олган киши ундан чиқариб оладиган қўшимча фой- Дадир. Ана шу d ер мулкдорига тўлашга тўғри келадиган рентага айлапади. Учинчи категорияли С ерида ҳақиқий ишлаб чиқариш баҳоси Р" бўлсин ва P—P"=2d бўлсин; демак, бу 2d рентага ай- ланади; худди шунингдек, тўртинчи категорияли D ерида индиви- ДУал ишлаб чиқариш баҳоси Р"' бўлсин-у, Р—P"' = 3d бўлсин, бу d эса ер рентасига айланади ва ҳоказо. Энди А категорияли ер- Нцнг рентаси = 0 га, шунинг учун маҳсулотининг баҳоси= Р + 0 га, ^егап фаразпи хато деб билайлик. Аксинча, борингки, шу ер ҳам реита = г берсин. Бу ҳолда биз икки хил натижа кўргап бўлар
776


740 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА фойданинг ер РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
Биринчидан: А категорияли ер маҳсулотининг баҳоси шу ерда, ги ишлаб чиқариш баҳоси томонидан тартибга солинмас эди, балки бу баҳодан бир қадар ортиқроқ, яъни Р + г га баравар бўлар эди. Негаки, капиталистик ишлаб чиқариш нормал давом қиляпти, де§ фараз қилинаркан, яъни фермер томоиидан ер мулкдорига тўлана- диган ортиқча г иш ҳақидан ҳам, капиталга тегишли ўртача фой- дадан ҳам чегирма эмас, деб фараз қилинаркан, фермер бу ортиц- ча г ни маҳсулоти ишлаб чиқариш баҳосидан қидшатга сотилган тақдирдагина тўлай олади, демак, бу ортиқча фойдани рента тар- зида ер мулкдорига тўлашга тўғри келмаганда эди, маҳсулот унга қўшимча фойда берган бўлар эди. Бу ҳолда ҳамма категорияли ер~ ларпинг бозорга чиқарилган ҳамма маҳсулотининг бозорни тартиб- га солувчи баҳоси ишлаб чиқаришпинг умуман ҳамма соҳасида ка- питалпинг берадиган ишлаб чиқариш баҳоси бўлмас эди, яъни ха- ражат плюс ўртача фойдага баробар баҳо бўлмас эди, балки ишлаб чиқариш баҳоси плюс рента бўларди, Р эмас, балки Р + r бўлар эди. Негаки, А категорияли ер маҳсулотининг баҳоси умуман олганда тартибга солувчи умумий бозор баҳосининг, жами маҳсулот келти- рилиши мумкин бўлган баҳонинг чегарасини белгилайди, шунинг учун ҳам бу баҳо ана шу жами маҳсулот баҳосини тартибга солади.
Бироқ, иккинчидан, гарчи ер маҳсулотининг умумий баҳосида бу ҳолда муҳим ўзгариш бўлганда ҳам, бу билап дифферепциал рен- та қонуии бекор бўлмас эди. Чунки, А ери маҳсулотининг баҳоси, пту билап барча умумий бозор баҳоси ҳам =Р + г бўлса, В, С, D ва ҳоказо ерлар маҳсулотининг баҳоси ҳам = Р + г бўлар эди. Би- роқ В ерида Р — Р' = d бўлгаиидан (Р + г) — (Р' + г) ҳам = d бўлар эди, С ерида эса, ўз навбатида, Р — Р" = (Р + г) — (Р"-\-г) = = 2d бўлар эди, ниҳоят, D ерида Р — Р'" = (Р + г) — (Р'" + г) = = 3d бўлар эди ва ҳоказо. Шундай қилиб, гарчи энди реитада буцо- нунга боғлиқ бўлмаган элемент мавжуд бўлса ҳам, дифференциал рента илгаригича қолиб, ҳамон ўша қонун асосида тартибга солинар эди ва ер маҳсулотининг баҳоси билан бир вақтда ялписига ошган бўлар эди. Демак, энг кам унум ер категорияларидан олинадигая рента цай ҳолда бўлмасйи, диффереициал реита қонуни буига боғ- лиқ бўлмаслиги у ёқда турсин, дифферепциал рентанииг ўзи пи- малигини тушунишпинг бирдан-бир йўли А категориясидаги ер- нинг рентасини нулга тенглаштиришдан иборатдир. Ҳақицатан ҳам бу рента = 0 ми ё>0 ми, бунидг фарқи йўқ, чунки ran дифферен- циал рента устида боради ва амалда бу нарса ҳисобга олинмайди.
Шундай цилиб, дифференциал рента қонупи бундан кейингй тадқиқотлар натижасига боғлиқ эмас.
Энди, энг ёмон категориядаги А ерининг маҳсулоти репта бер- майди, деган тахмин нимага асосланади, деб сўралса, бунга шуЯ' дай жавоб бериш зарур: Агар ер маҳсулининг, айтайлик, ғалланиШ1 бозор баҳоси қўшимча авансланиб А ерига сарфланган капитаЛ одатдаги ишлаб чиқариш баҳосини қоплайдиган, яъни капиталга одатдаги ўртача фойда берадиган даражага етса, А ерига қўшимча


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
741
питал солиш учун бу шарт кифоядир. Яъни янги капиталдан ^ормал равишда фойдаланиш учун, одатдагича фойда олиш учун капиталистга бу шарт кифоядир.
h Бу ерда шуни кўрсатиб ўтиш керакки, бу ҳолда бозор баҳоси 4 еридаги ишлаб чиқариш баҳосидан юцори туриши керак. Сабабки, кушимча таклиф пайдо бўлиши биланоқ, таклиф ва талабнинг нис- бати ҳам барала ўзгаради. Таклиф илгари етарли эмас эдп, энди етарли бўлди. Демак, баҳо пасайиши керак. Бироқ баҳонпнг пасая олиши учун илгари у А еридаги ишлаб чиқариш баҳосидан юкори- рок даражада турган бўлиши керак. Бироқ янгидап ишлападиган д ерининг унумдорлиги пастроқ бўлиши шунга олиб келадики, баҳо В категориясидаги ер маҳсулотининг баҳоси бозорпи тартиб- га солгап вақтлардагидек яна қайта паст даражага тушмайди. A ерпдаги ишлаб чиқариш баҳоси бозор баҳосининг вацтинча эмас, балки нисбатан доимий юқори бўлишлиги учун чегара ҳосил қила- дИ __ Аксинча, янгидан ишланадиган ер ўша пайтгача тартибга солувчи бўлган А еридан кўра серҳосил бўлса-ю, бироқ у қўшим- ча талабни ^ондиришгагина етарли бўлса, бозор баҳоси ўзгармас- даи қола беради. Паст категорияли ер рента келтирадими, деган масалани тадқиқ қилиш бу ҳолда ҳам биз ҳозир текшираётган ма- салага тўғри келади: бунда ҳам, А ери рента келтирмайди, деган тахминга капиталист-фермернинг ишлатилган капитал плюс ўрга- ча фойдапи қоплай олиши учунгина бозор баҳосининг етарли бў- лпши сабаб бўлар эди; қисқаси, бундай тахминга бозор баҳоси капиталист-фермерга унинг товарининг пшлаб чиқарпш баҳосини боришлиги сабаб бўлар эди.
Ҳарҳолда капиталист-фермер, у капиталист сифатида пш кўри- шп керак бўлгани учун, бу шароитда А ерпни ишлай олади. Демакг А ерида капиталдан нормал фойдаланишга шароит бор. Бироқ, гар- чн фермер рента тўлай олмаганда ҳам, у А ерига капитал кийма- Т1ШИНГ ўртача ошиш шартларига мувофиқ капитал солиши мумкии бўларди, деб тахмин қилишдан, А категориясига тааллуқлп бу ер Дарҳол ижарачи ихтиёрига берилади, деган хулоса келиб чпқмай- Дп асло. Ижарачининг, агар унга рента тўлашга тўғри келмаса, ўз капиталидан одатдагича фойда чицариб олиш учуи фойдалапиши ер мулкдорининг ўз ерини ижарага бекорга бериб қўйиши учун ва Узининг бу рақибига credit gratuit * берадиган даражада филантроп 5лиши учуц ҳеч асос бўлолмайди. Бундай фараз цилпш ерпинг А1Улклигидап кўз юмиш, ерпинг мулклигини йўқ қилиш демакдир, Ҳ°лбуки капитал сарфлаш ва уни эркин равишда ерга татбиқ қи- IIIU чегарасини вужудга келтирадиган нарса худди шу ер мулки- J.1IIr мавжудлигидир, бу чегара эса ижарачининг, рента тўлашимга Ри Келмаганда эди, яъни агар амалда ернинг мулклиги йўқ дея кцСаМ э?и’ ғалла баҳоларининг даражаси А ерини эксплуатация билаи капиталимдан одатдагича фойда чиқариб оли- *
текин қарз. Ред.


742 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
шимга имкон берган, деб хаёл сургани билан асло барбод бўлиб кетмайди. Бироқ ер мулкининг монополиялигини, ер мулкининг капитал учуи чегаралигини худди шу дифферепциал рента кўзда тутади, чуики бусиз қўшимча фойда ер рентасига айланмаган, ижа- рачи ўрнига ер мулкдорига тегмаган бўлар эди. Шунипг учун рен- та дифферепциал рента сифатида мавжуд бўлмаган жойда ҳам, яъни А ерида ҳам, ериинг хусусий мулклиги чегара бўлиб давом этаверади. Агар биз капиталистик ишлаб чиқариш ҳукмрон мам- лакатда капитал рента тўламасдан ҳам сарфланиши мумкин бўлган ҳолларни қараб чиқадиган бўлсак, бу ҳолларнииг ҳаммаси ернинг хусусий мулклиги, юридик жиҳатдан бўлмаса ҳам, амалда пўқ қилинишини кўзда тутишини кўрамиз, бироқ бундай йўқ қилиш ўз хусусиятига кўра муайян ва тасодифий ҳолларда рўй бериши мумкин.
Биринчидан, ер мулкдорининг ўзи — капиталист, ёки капита- листнинг ўзи — ер мулкдори бўлганда. Лгар бозор баҳоси энди A ери бўлгап ердан ишлаб чицариш баҳосини чиқариб олиш мумкин бўлган, яъни капитални плюс ўртача фойдани қоплаш мумкин бўлган даражада ошган бўлса, бу ҳолда ер эгасининг ўзи ўз ерида хўжалик цилиши мумкин. Хўш, нима учуп? Шунинг учунки, унга нисбатан ернинг хусусий мулклиги упинг капиталипи ишлатиш йўлига бирон-бир чегара қўймайди. Ер эгаси ерни шунчаки табиат- нинг бир элементи сифатида тасарруф қилиши ва шунинг учун ҳам у ўз капиталидан фойдаланишнигина кўзлаб, капиталист мулоҳаза- си билан иш кўриши мумкин. Амалда шундай ҳодисалар учраб туради, лекин фақат истисно тарзида учраб туради. Ерни капита- листик усулда ишлаш амал цилиб турган капитал билан ер мулкини бир-биридаи ажратишни тақозо қилганидек, одатда, ер мулкдори- нинг хўжаликни ўзи олиб боришини ҳам истисно қилади. Ер мулк- дори камдан-кам ҳолларда хўжалигини ўзи олиб боради. Агар ғал- лага ошган талаб хўжаликлариии ўзлари олиб бораётган ер мулк- дорлари ихтиёридагидан кўпроқ А ерини ишлашии талаб қилса, яъни А ерининг бир қисмини умуман уни ишга солиш мумкин бўлсин учун ижарага олиш керак бўлса, бу ҳолда ер мулки капи- J тал солиш учун вужудга келтирадиган чегара йўқ * деган тахмин ўша заҳоти йўққа чиқади. Капиталистик ишлаб чиқариш усулига мувофиқ капитал билан ерни, ижарачи билан ер мулкдорини бир- биридан айиришга асосланиб туриб, кейин, аксинча, капитал, унга боғлиқ бўлмаган ва унга қарама-қарши турувчи ер мулки бўлма- ганида, ерни ишлашдан ҳеч қандай рента чиқаролмайдигап ҳамма ерда одатда ер мулкдорлари ўзлари хўжалик қиладилар, деб фараз қилганларида, бундан бемаъни бир зиддият келиб чиқади. (А. Смит- нинг конлардан олинадиган рента ҳақида ёзганларига қаралсин» булар анча кейинровда цитата қилиб келтирилган **.) Ер мулки- ♦ Оригиналда «тасаввур» дейилган; Маркснинг қўлёзмаси асосида тузатилди. Ред* ♦♦ Шу томнинг 766- бетига қаралсин. Ред,


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
743
niinr бундай йўқ қилиб юборилиши тасодифийдир. Бу ҳол юз берл- ц1й Ҳам» бермаслиги ҳам мумкин.
Цккинчидан: ижарага олинган ерлардан баъзи ер участкалари бозор баҳоларининг айни вақтдаги даражасига кўра репта келтир- мапдиган участкалар бўлиши мумкин, демак, аслида, текинга бери- ладп, бироқ ер мулкдори бу ерларни текин участка деб ҳисобламай- t;ii, чунки у айрим ер участкаларидан ҳосил бўладиган алоҳпда репталарни эмас, балки ижарага бериладиган ердан олинадиган ;ками рентани билади. Бу ҳолда, ижарага олинган ернипг репта келтпрмайдиган участкалари кўзда тутилар экан, фермер учуи ер мулки капитал солиш чегараси эканлиги йўқолади, йўқолганда ҳам ср эгаси билан цилинган шартнома туфайли йўқолади. Бироқ ер эга- сишшг бу ер участкалари учун рента тўламаслигинипг сабаби фа- кат шуки, бу участкалар таркибий қисм бўлиб қўшилган ер учун рспта тўлайди. Бу ҳолда шундай бир комбинация кўзда тутиладп- ки, уида ёмон категориядаги А ерини, таклифнинг етарли эмасли- jшш тугатиш мақсадида, мустақил, янги ишлаб чиқариш соҳаси доб эмас, балки яхши ер ичига кириб олган ер парчаси деб, уни ишлатишга тўғри келади. А ери участкаларида мустақил хўжалик олиб боришга тўғри келса, демак, капиталистик ишлаб чиқариш усулппинг умумий шарт-шароити мавжуд бўлганда улар мустақил ижарага бериладигап бўлса, текшириб чиқилиши керак бўлгап ҳол худди шу бўлади.


ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ-ўТПИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
цат истисно тариқасида бўлади), ёки ижарага олингану, лекин рента келтирмайдиган эски ер участкаларига қўшимча капитал сарфлашга нисбатан дифференциал рентадир. Лекин бу, бирин- чидан, шундай дифференциал рента бўлар эдики, у турли ерлар- нинг ҳосилдорликдаги фарқидан келиб чиқмаган рента бўлар эди ва шунинг учун ҳам у А ери рента келтирмайди, упинг маҳсулоти ишлаб чиқариш баҳосига сотилади, деб фараз цилмас эди. Иккигь чидан эса, ўша ижарага олинган ер участкасига сарфланган қўшим- ча капиталнинг рента келтириш ёки келтирмаслиги А категория- сидаги янгидан ишланадиган ернинг рента келтприш ёки келтир- маслиги каби ҳол учун мутлақо фарцсиздир, бу худди, масалан, янги мустақпл саноат корхонаси таъсис қилиш учун ишлаб чиқа- ришнинг шу соҳасидаги бошца бир фабрика эгаси ўз капиталининг бир қисмини — ўз корхонасида ишлата олмайдиган қисмини — фойдали қоғозларга алиштирадими, ёки корхонасини бирмунча кенгайтиришга сарф циладими (гарчи бундай кенгайтириш унга яхлит фойда келтирмаса ҳам, ҳарҳолда процентга қараганда кўп- роқ даромад келтирса-да), бунинг мутлақо фарқи бўлмагани синга- ридир. Фабрика эгаси учун бу иккинчи даражали иш. Аксинча, цўшимча ишга солинадиган янги корхоналар ўртача фойда келти- ришлари керак ва улар ўртача фойда олиш умидида таъсис қили- нади. Албатта, илгариги ижара ерларга қўшимча капитал сарфлаш ва А категорияли янги ерни қўшимча ишлаш чегаралар ҳосил қи- лади. Ишлаб чицариш шароити унча цулай бўлмаганда илгариги ижара ерга қўшимча капитал сарфлаш чегарасини А еридаги янги рақобат қилувчи харажатлар белгилайди; иккинчи томондан, бу категориядаги ерлар келтириши мумкин бўлган рента чегарасипл илгариги ижара ерларга цилинадиган рақобат қилувчи қўшимча капитал сарфлар белгилайди.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
745
тйрадиган, лекин рента бермайдигап А ерига ҳақицатан ҳам капи- тал сарфлаш мумкинми, деган масалани ҳеч бир ҳал қилмайди. БироЦ ran асли ўзи шунда. Рента келтирмайдиган қўшимча капп- тал сарфлашлар талабни қондирмаслигини япги А ерини ишга со- яИ1П зарурлиги исботлаб турибди. Arap А ериии цўшимча ишлашга "сабаб унинг репта келтириши бўлса, демак, ишлаб чиқариш баҳо- сидан ташқари яна ортиқча фойда келтириши бўлса, унда фақат йкки Ҳ°л РЎЙ бериши мумкин. Е бозор баҳоси шундай бир даража- да туриши керакки, ҳатто илгариги ижара ерларга қилинадигаи эпг сўнгги қўшимча капитал сарфлар ҳам қўшимча фойда келтир- сғпд бу фойдани ижарачи оладими ёки ер мулкдори оладими,— бу- пппг фарқи йўқ. Баҳонинг бундай ошуви ва энг кейип сарфланган капиталдан олииган бу цўшимча фойда А ери рента беролмагани учун ишланмаганлигининг оқибати бўлар эди. Чунки, агар бу ерни пшлаш учун ишлаб чиҳариш баҳосигина, ўртача фойданинг бир ўзи кифоя қилгаида эди, баҳо бунчалик кўтарилмаган бўлар эди ва ер участкаларининг ўзлари ишлаб чиқариш баҳосини келтира бош- лагаплари биланоқ бу участкалар ўртасида рақобат бошланиб кетган бўлар эди. Бу ҳолда репта келтирмайдиган илгариги ижара ерлар- га дўшимча капитал сарфлар А ерига қилинадиган ва рента кел- тирмайдиган капитал сарфлар билан рақобат қила бошлаган бўлар эдп.— Ёки илгариги ижара ерларга кейипги капитал сарфлашлар репта келтирмайди, лекин шундай бўлса ҳам бозор баҳоси А ери ишлапиб рента келтира бошлаши учун етарли даражада юқори кў- тарплгап. Бу ҳолда рента келтирмайдиган қўпгимча капитал сарф- лаш фақат шунинг учун мумкипки, бозор баҳо-си А ерининг рента келтпришига имкоп бермагунча А ери ишлана олмайди. Аиа шу кейииги шарт мавжуд бўлмагапда эди, бу ерни ишлаш баҳо бундан кўра пастроқ бўлгаидаёц бошланган бўлар эди, рентасиз одатдаги- ча фопда келтириш учун бозор баҳосининг юқори бўлишини талаб қиладиган илгариги ижара ерларга кейинги капитал сарфларга ўрин Қолмаган бўлар эди. Борди-ю бу сарфлар бозор баҳоси юқори да- Ражада бўлганда ҳам атиги ўртача фойда келтирган бўларди. Де- мак, Л ерини ишлаганда ундаги ишлаб чиқариш баҳосини тартибга сола бошлайдиган баҳо пастроқ бўлганда бу сарфлар буидай фой- Да ‘Келтирмаган бўлар эди, демак, бундай тахмин қилгапда умуман бу сарфлар қилинмагаи бўлур эди. Албатта, А еридаи олинадиган Репта шу тариқа, реита келтирмайдиган илгариги ижара ер участ- Каларига бундай капитал сарфлашларга нисбатан, дифференциал Репта вужудга келтирган бўлар эди. Бироқ А ери участкаларя ^Упдай дифференциал реита келтираётган экап, бунинг сабаби фа- шуки, бу участкалар, агар рента келтира бошламасалар, умумап а°1га солиниши қийин участкалардир, яъни бунинг сабаби шуки,
* а ШУ рентага зарурат туғилади, бу репта ўз-ўзича турли ерлар ^Ртасцдаги фарқЛардан келиб чиқмайди ва илгариги ижара ерлар- г эҲтимол тутилган цўшимча капитал сарфлаш чегарасиии вужуд-


746 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ғалла баҳоси кўтарилишининг оддий натижаси эмас, балки ак- синча: энг ёмон ерни умуман ишга солиш учун унинг рента кел- тириши лозимлиги ғалла баҳосини ана шу шартни амалга ошириш имкони туғиладиган даражада юцори кўтаришга сабаб бўлар эди.
Дифференциал рентанинг шундай хусусияти борки, бунда ер мулки қўшимча фойдани шунчаки илиб олади, акс ҳолда упи ижа- рачи ўз қўлига олиб олган бўлар эди ва маълум шароитда, ижара шартномасининг муддати тамом бўлгупча, ҳақиқатан ҳам ўз қўли- га олиб олади. Бунда ер мулки товар баҳосининг бу мулкнинг ёрда- мисиз (тўғрироғи, бозор баҳосини тартибга солувчи ишлаб чица- риш баҳосини рақобат белгилаши натижасида) вужудга келган ва цўпшмча фойдадан иборат бўлган муайян қисмининг — баҳонинг ана шу қисмининг бир шахсдан бошқа шахсга, капиталистдан ер эгасига кўчишининг сабаби, холос. Лекип ер мулки бу ерда баҳо- нинг бу таркибий цисмини ёки баҳонинг бу қисмининг зарур шар- ти бўлган баҳонинг ошувини вужудга келтирадиган сабаб эмас. Аксинча, arap А категориясидаги энг ёмон ерни ишга солиб бўл- мас экан,— ҳолбуки уни ишга солиш ишлаб чиқариш баҳосини яратиб берар эди,— бу ер ана шу ишлаб чиқариш баҳосидап таш- қари маълум ортиқча даромад, маълум миқдорда рента келтирмас экан, ер мулки ана шу баҳонинг ошувини вужудга келтирадиган сабаб бўлади. Ернинг хусусий мулклигининг ўзи рентани вужудга келтирган. Текшириб ўтилган иккинчи ҳолдагидек, энди А еридан тўланадиган рента, фацат ишлаб чиқариш баҳосипи берадигап ил~ гариги ижара ерларга кейинги дўшимча капитал сарфлашларга нисбатан, дифференциал рента ҳосил қилади. Негаки, тартибга со- лувчи бозор баҳоси А ери рента келтиришга қодир бўладиган дара- жада юқори кўтарилмагунча А ерининг ишлапа олмаслиги,— фа4 цат ана шу ҳол бу ерда бозор баҳосининг шундай бир даражагЙ кўтарилишининг сабабидирки, бунда илгариги ижара ерларга ди| линадиган кейинги капитал сарфлар, албатта, фақат ўзининг иш| лаб чидариш баҳосини беради, лекин бу шундай ишлаб чиқарип£ баҳоси бўладики, у айни вақтда А ери учун рента ҳам келтиради^ Ана шу А еридан умуман рента тўланиши лозимлиги бу ерда A ери билан илгариги ижара ерларга цилинадиган кейинги капитал сарфлашлар ўртасида дифференциал рента ҳосил бўлишининг са4 бабидир. ■
Агар биз умуман,— ғалла баҳосини ишлаб чицариш баҳоси бел- гилайди, деб фараз қилиб,— А категориясидаги ер рента келтир- майди, деяр эканмиз, рентанинг шу категориянинг моҳиятини ифо- да этадиган маъносини кўзда тутамиз. Агар фермер ё ишчилари- нинг нормал иш ҳақларидан, ёки ўзининг нормал ўртача фойдасИ* дан чегириб ижара ҳақи тўлар экан, ҳеч қаидай рента тўламайД#» товар баҳосининг иш ҳақи ва фойдадан фарц қиладиган ҳеч қай* дай мустақил таркибий қисмини тўламайди. Илгари, биз, бунда^ ҳоллар доимо амалда учраб туради, деб кўрсатиб ўтган эдик. Ma**'


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
747
мамлакатда қишлоқ хўжалик ишчиларининг иш ҳақи иормал ‘Лтача иш ҳақи даражасидан умуман паст бўлса ва шунинг учун д1П ҳақидан чегириш, иш ҳақининг муайяп қисми, умумий қоида тарзида, рента таркибига кирса, энг ёмон ер ижарачиси ҳам бу 'киҳатдан истисно бўлмайди. Энг ёмон ерни ишлашга йўл қўяди- ган ишлаб чиқариш баҳосининг ўзидаёқ ана шу паст иш ҳақи тар- кибий моддалардан бири бўлади, шунинг учун бу ер ижарачиси- ппнг маҳсулотни ишлаб чидариш баҳосига сотиши унииг рента тўлашига имкон бермайди. Ер мулкдори ўз ерини биронта ишчига ижарага ҳам бериши мумкин, ишчи эса сотиш баҳоси унга иш ҳа- қидан ортиқча келтирган даромаднинг ҳаммасини ёки кўп қисмини рента тарзида тўлашга рози бўлади. Бироқ бу ҳолларнинг ҳамма- сида, гарчи ижара ҳақи тўланса ҳам, асло ҳақиқий рента тўлан- майди. Лекин капиталистик ишлаб чиқариш усулига мувофиқ му- посабатлар мавжуд бўлганда рента билан ижара бир-бирига тўғри келиши керак. Биз ҳам бу ерда худди ана шу нормал муносабатни текшириб чиқишимиз лозим.
Агар ҳатто юқорида қараб чиқилган ҳоллар, капиталистик иш- лаб чиқариш усули доирасида рента келтирхмайдиган ерга капитал сарфлаш ҳоллари учраса,— агар ҳатто бу ҳоллар ҳам биз сўз юри- таётган проблемани ҳал қилиш учун ҳеч фойда бермаса, мустамла- ка муносабатларини далил келтириш ундан ҳам кам фойда бера- ди. Мустамлакани мустамлака қиладиган нарса,— бу ерда биз фа- қат деҳқончилик мустамлакалари ҳақида сўз юритаётирмиз,— ҳали ҳеч қўл тегмаган жуда кўп серунум ерларгина эмас. Уларни мус- тамлака қиладиган нарса кўпроқ бу ерларнинг эгаллаб олинмаган- лиги, ер мулкига бўйсундирилмаганлигидир. Гап ер устида борар экап, эски ерлар билан мустамлакалар ўртасида бунчалик катта фарц борлигининг сабаби шу: яъни Уэйкфилд35) ҳаққоний кўрса- тиб ўтгандай, юридик жиҳатдан ёки амалда ер мулки йўқлигидир, бупи ундан анча олдин физиократ Мирабо ота ва бошқа эски иқ- тисодчилар ҳам кашф қилган эди. Бунда, мустамлакачилар ерни шупдайгина эгаллаб цўя қоладиларми ёки улар ернинг номинал баҳоси деб, ерга юридик эгалик қилиш ҳуқуқини олиш учун ҳақи- Цатда давлатга фақат пошлина тўлашадими, бунинг ҳеч фарқи ФЎЦ. Шунингдек кўчиб келган мустамлакачилар ернииг қонуний эгаларп бўлиб олган экан, бунинг ҳам фарқи йўқ. Ер мулки бу еРДа амалда капитал сарфлаш, шунингдек капиталсиз меҳнат сарф- лат чегараси эмас; аллақачон ўрнашиб олган мустамлакачилар бир Цисм ерни эгаллаб олган экан, бу ҳол янги келганларнинг янги ер- Га капитал ёки меҳнат сарфлашларини истисно қилмайди. Шупинг УчУп, ер мулки ернинг капитал сарфланадигап соҳалигини чекла- Гап ҳолларда ер мулкининг ер маҳсулоти баҳосига ва рентага қан- Дай таъсир дилишини текшириш лозим бўлиб қолганда деҳқончи- л®кда капиталистик ишлаб чиқариш усули ҳам, умумап бу ерда ХхУ) Wakefield. «England and America». London, 1883. Шунингдек «Капитал», I китоб,
* ообга солиштирилсин.


748 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ-ЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ҳали амалда мавжуд бўлмаган ер мулкинииг бу усулга мувофиқ келадиган формаси ҳам бўлмаган эркин буржуа мустамлакаларини далил қилиб кўрсатиш учига чиққан бемаънилик бўлар эди. Маса- лан, Рикардо ер рентаси ҳақидаги бобда 190 шундай қилади. Аввал у, ерни эгаллаб олишиинг ер маҳсулотипинг баҳосига таъсиринц текширмоқчиман, дейди-ю, бироқ бевосита шундан кейин мустам- лакаларни мисол қилиб олади, шу билан бирга, ер унда нисбатан ибтидоий бир ҳолатда бўлиб, уни эксплуатация қилиш ер мулки- ни монополия қилиб олиш билан чекланмайди, деб фараз қилади.
Фақат ернинг юридик мулклигигииа ер мулкдорига ер рептаси чиқариб бермайди. Аммо лекин ернинг бундай юридик мулклиги ер мулкдорига шундай ҳуқуқ берадики, бунга кўра у иқтисодий муносабатлар ўзига, бу ерда фақат деҳқончилик қилинадими ёки у ишлаб чиқариш мақсадлари, иморат қуриш ва ҳоказолар учун фой- даланиладими, бундан қатъи назар, маълум миддорда ортиқча да- ромад келтирадиган қилиб фойдаланиш имконини тугдиргуича ўз ерини эксплуатация қилмай туради. Ер мулкдори бу иш соҳаси- нинг абсолют мивдорини кўпайтира ёки камайтира олмайди, лекин сотиладпган ер мивдорини ўзгартира олади. Фурье қайд қилиб ўт- ганидек, барча тараққий топган мамлакатларда ернинг нисбатан кўп қисми бўш ётиши каби характерли ҳол ана шундан келиб чи- цади.
Шупдай қилиб, талаб, масалан, ҳозиргача ишланган ерларга цараганда кам ҳосил бўлган янги ерларни ишга солишни такозо циладиган ҳолни кўзда тутганда, ер мулкдори бу ерларии,— ер маҳсулотинипг бозор баҳоси етарли даражада ошиб, бу ерга капи- тал сарфлаш ижарачига ишлаб чиқариш баҳосини, шу билан одат- дагича фойдани келтириши учун,— бекорга ижарага берадими? Асло бермайди. Капитал сарфлаш ер мулкдорига рента келтириши керак. Ер мулкдори ўзига ижара ҳаци тўлапган тақдирдагина ерипи ижарага беради. Демак, ер мулкдорига рента тўлаш учун бозор баҳоси ишлаб чиқариш баҳосидан юқори, Р + r гача кўтарилиши керак. Модомики, қилинган фаразга кўра, ер ижарага берилмайдиган бўлса, ер мулки ҳеч қандай фойда келтирмас экан, иқтисодий жиҳатдан ҳеч қандай қиймати қолмас экаи, бу ҳолда энг ёмоп категорияли янги ерни сота бошлаш учун бозор баҳоси- нпнг ишлаб чиқариш баҳосига қараганда бир оз юқори кўтарили- ши кифоядир.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
749
маҲсУЛ0ТИНИНГ РаЦ°бати — бунда маҳсулотни четдан эркин келти- рит кўзда тутилади,— ер мулкдорларининг ўзаро рақобати, ни- хоят, истеъмолчиларнинг талаби ва тўлов лаёқати чеклайди. Бироқ бупда ran бу ҳавда бораётгани йўқ. Ёмон ердан тўланадиган репта, кплинган тахминга кўра, шу ер маҳсулотининг умумий бозор ба- ҳосини тартибга соладиган баҳосига кирадими — шу тариқа у со- лпқ сйфатида шу солиқ солинган товар баҳосига кирадимп, яъни шу товар баҳосига боғлиқ бўлмаган бир элемент тарзида киради- мй,— гап ana шунинг устида боради.
Бу хулоса албатта чиқарилиши зарур бўлган хулоса бўлмай, ҳо- зиргача товарлар қиймати билан уларнинг ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги фарқ тушунилмай келгани учунгина чиқарилган хуло- садир. Гарчи товарларнинг умуман олиб қаралаётган ишлаб чиқа- риш баҳоларини фақат уларнинг жами қиймати белгиласа ҳам, гарчи, бошқа шартларнинг ҳаммаси ўзгармаган деб фараз қилганда, айрим товарлар ишлаб чйқариш баҳосининг ҳаракатини фақат шу товарлар қийматларининг ҳаракати белгиласа ҳам, маълум товар- нинг ишлаб чиқариш баҳоси унинг қиймати билан ҳеч бирдай эмаслигини кўриб ўтдик. Маълум товарнинг ишлаб чиқариш баҳо- си унинг қийматидан юқори ёки паст бўлипгини ва истисно тарзи- дагипа қийматига тўғри келишини кўрсатйб ўтдик. Шунинг учун ер маҳсулоти ишлаб чиқариш баҳосидан ортиқ нархга сотилар экан, бу ҳали бу маҳсулотнинг ўз қийматидан ортиода сотилганини ис- ботламайди; худди шунингдек саноат товарлари ўрта ҳисоб билан ўз ишлаб чиқариш баҳосига сотилар экан, бу ҳол бу товарларнинг ўз қийматига сотилганини асло исботламайди. Эҳтимол, деҳқопчи- лик маҳсулоти ўз ишлаб чиқариш баҳосидан юцори ва ўз қиймати- дап арзон сотилар, иккинчи томондан, кўпгина саноат товарлари ўз цийматидап ортивда сотилгани учунгина ишлаб чиқариш баҳосини беради.
Маълум товар шплаб чиқариш баҳосининг товар қийматига иисбатппи товар ишлаб чиқарадиган капитал ўзгарувчи қисмининг доимий цисмига нисбати, ёки товар ишлаб чиқарган капиталнинг оргапик тузилиши белгилайди. Агар ишлаб чиқаришнинг маълум соҳасида капитал тузилиши ўртача ижтимоий капитал тузилиши- Дац паст бўлса, яъни капиталнинг иш ҳақига сарф қилинган ўзга- Рувчц цисмининг унинг буюмлашган меҳнат шароитларига сарф- лангаи доимий таркибий қисмига нисбати ижтимоий ўртача капи- талга писбатан бўлганидан юқори бўлса, бу капитал маҳсулотининг Циймати унинг ишлаб чиқариш баҳосидан юқори туриши керак. Яъпц бундай капитал, нисбатан кўпроқ жонли меҳнат ишлатиб, МеҲпатни бир хилда эксплуатация қилганда ўртача ижтимоий ка- питалнинг худди шу мивдордаги тегишли қисмига қараганда кўп- Р°Ц Цўшимча циймат ишлаб чи^аради, бинобарин, кўпроқ фойда ®Шлаб чиқаради. Шунинг учун бу капитал маҳсулотининг қийма- упинг ишлаб чиқариш баҳосидан юқори бўлади, чунки бу иш- ао чиқариш баҳоси капитал чиқимига плюс ўртача фойдага баро-


750 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
бардир, ўртача фойда эса шу товарда ишлаб чиқарилган фойдадан иастдир. Ўртача ижтимоий капиталнинг ишлаб чиқарадиган цў- шимча циймати шу қуйи тузилишли капиталнинг ишлаб чиқара- диган қўшимча капиталидан камдир. Ишлаб чиқаришнипг муайян соҳасига сарфланган капиталнинг тузилиши ўртача ижтимоий ка- питал тузилишидан юқорироқ бўлганда аксинча бўлади. Бу капи- тал ишлаб чиқарган товарлар қиймати улариипг пшлаб чиқариш баҳосидан пастдир, бу ҳол одатда саноатпинг кўпроқ таравдий топган тармоқлари ишлаб чиқарадигаи маҳсулотга хосдир.
Агар ишлаб чиқаришнинг муайян соҳасида капитал тузилиши ўртача ижтимоий капитал тузилишига қараганда пастроц бўлса, бу ҳол аввало шундай бир фактнинг фақат бошқача кўринишидирки, ишлаб чиқаришпинг шу алоҳида соҳасида ижтимоий меҳнатпинг ишлаб чиқарувчи кучи ўртача даражадан паст, чупки ишлаб чиқа- рувчи кучнипг эришилган даражаси капиталнинг доимий қисми- нипг ўзгарувчи қисмидан нисбатан ортиқлиги билан ифодалапади, ёки мазкур капиталнинг иш ҳадига сарфлападиган таркибий қис- мининг тўхтовсиз камайиб бориши билан ифодаланади. Агар, ак- сипча, ишлаб чидаришнипг муайян соҳаслда капитал тузплиши юқорироқ даражада бўлса, бунинг маъииси ишлаб чиқарувчи kvii- нинг тарақф1ёти ўртача даражадан юқори демакдир.
Бадиий ҳунар ишларини бир чеккага қўйиб турсак — чунки уларни қараб чиқиш ишпинг моҳияти эътибори ила бизпипг тема- мизга кирмайди,— албатта, ўз-ўзидан тушунарлики, ишлаб чида- ришпинг турли соҳалари уларнинг техпик хусусиятларига мувофиқ доимий капитал билан ўзгарувчи капитал ўртаспдаги нисбатпинг турлича бўлишини талаб дилади ва жонли меҳпат бир соҳада кўп- роц ўринни эгалласа, бошда соҳада озроқ ўрип эгаллаши керак. Масалан, деҳцончиликдан аниқ фард қилиниши керак бўлгап уп- дирма саноатда хом ашё доимий капиталпинг бир элемепти сифати- да мутлацо иштирок қилмайди, ёрдамчи материал ҳам аҳёп-аҳёпда унча-мунча роль ўйнайди. Бироқ кончилик саноатида допмий капиталнинг бошқа дислги — асосий капитал анча катта роль ўйнай- ди. Лекин бу ерда ҳам ишлаб чидариш прогресси доимий капитал- нинг ўзгарувчи капиталга нисбатан ўсиши билан ўлчанади.
Борди-ю капитал тузилиши фадат деҳкончиликппнг ўзида ўр- тача ижтимоий капитал тузилишидан паст бўлса, бу ҳол prima facie * ишлаб чицариш ривожланган мамлакатларда деҳқончилик ишлама саноат эришган даражада олға силжимаганини кўрсатади. Бошқа ҳолларнинг ҳаммасини ва жумладан ҳал дилувчи иқтисо- дий ҳолларни бир чеккага қўйиб турсак, бу фактга сабаб бу мам- лакатларда механиканинг кейинрод, қисман яциндагина ривож топ- ган химия, геология, физиологияга қараганда эртароқ ва тез тарад- ций топганлиги ва айниқса яна ҳар ҳолда бу фапларга қараганда деҳқончиликка олдинроц татбиқ дилингаплигидир. Айтгандай, шак- * — аввало. Ред.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
751
убҳасиз бўлган аллазамонлардан бери маълум бўлган36) факт шупдан иборатки, деҳцончиликнинг прогресси доимо капитал- ппнг доимий цисмининг ўзгарувчи қисмига нисбатан ўсишида ўз йфодасини топади. Муайян капиталистик ишлаб чиқариш мамлака- тида, масалан, Англияда, деҳқончилик капиталининг тузилиши ўр- тача ижтимоий капитал тузилишига нисбатан пастми,— бу масала фақат статистика йўли билан ҳал цилиниши мумкин бўлган масала бўлиб, уни батафсил текшириб чиқиш кўзлаган мақсадимиз учун ортидча иш бўлар эди. Ҳарҳолда, шу нарса назарий жиҳатдан аиидланганки, фақат ана шундай фараз цилганда деҳқончилик маҳ- сулотининг қиймати ўз ишлаб чидариш баҳосидан юдори бўлпши мумкин, яъни деҳцончиликда муайян миқдордаги капитал билан ишлаб чицариладиган дўшимча циймат, ёки, бу ҳам шунидг ўзи, шу капитал томонидап ҳаракатга келтириладиган ва уига итоат киладиган дўшимча меҳнат (демак, умуман қўшиладигап жонли моҳпат ҳам) ўртача ижтимоий тузилишдаги айпи шу миқдор капи- талникидан ортиқ бўлади.
Шундай цилиб, биз бу ерда текшираётгаи ва фақат шупдай фараз қилгандагина чиқиши мумкин бўлган репта формаси учун шундай фараз цилишимизпинг ўзи кифоядир. Бундай фараз бўлма- са, рентанииг шу фаразга тўғри келадиган формаси ҳам бўлмайди.
Бироқ деҳқончилик маҳсулоти цийматинипг уларпи ишлаб чи- қарпш баҳосидан юқори бўлиши каби бир оддий факт турли кате- горияли ерлар ҳосилдорлигининг фарқига ёки айпи бир ерга кетма- кет капитал сарфлашга боглиқ бўлмагап ер рептасининг, қискаси, аслида дифференциал рентадан фарқ циладигап ва шунинг учун биз абсолют рента деб аташимиз мумкин бўлгап рептаиинг мав- /Кудлигини изоҳлаб бериш учун ҳеч кифоя қилмайди. Бир қанча сапоат маҳсулотларидииг хусусияти шупдайки, уларнипг ципмати уларпипг ишлаб чидариш баҳосидан юқоридир ва шунга қарамас- дап бу товарлар реитага айланиши мумкин бўлгап ўртача фойда устига устама фойда ёки қўпгимча фойда кслтирмайди. Лкспнча. Ишлаб чицариш баҳоси ва шу баҳо кўзда тутадиган умумий фойда иормасининг мавжудлиги ва тушунчаси шунга асосланадики, айрим товарлар уларнинг қийматларига сотилмайди. Ишлаб чидариш ба- Ҳолари товар дийматларининг баробарлашувидан келиб чиқади, ба- робарлашув ишлаб чидаришиинг турли соҳаларида истеъмол қи- лппгап тегишли капитал цийматлари қоплангач, бутуп қўшпмча кииматни ишлаб чицаришнинг айрим соҳаларида қанча цўшимча ^пймат ишлаб чидарилганига ва шунинг учун мазкур соҳалар маҳ- сулотида цанча қўшимча циймат борлигига мувофиқ тақсим қил- ^айди, балки авансланган капиталлар миқдорига мувофиқ тақсим- ^айди. Ўртача фойда ва товарларнинг ишлаб чиқариш баҳоси Фацат ана шу тарзда вужудга келадики, бу баҳонинг характерли °лементи ўртача фойдадир. Капиталларнинг доимий тенденцияси В6) Домбалга1*1 ва Р. Жонсга192 царалсин.


752 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. КЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
бутун капитал вужудга келтиргаи қўшимча қийматнинг тақсимла- нишини рақобат йўли билан шундай баробарлаштириб туриш ва бу баробарлаштириш йўлидаги барча ғовларни бартараф қилишдир. Бу капиталларнинг ҳар қандай вазиятда товар қийматлари билан ишлаб чиқариш баҳолари ўртасидаги фарқдан эмас, балки, аксин- ча, бозорни тартибга солувчи умумий ишлаб чиқариш баҳоси билан ундан бошқача индивидуал ишлаб чиқариш баҳолари ўртасидаги фарқдан пайдо бўладиган қўшимча фойдаларга; бинобарин, ишлаб чиқаришнинг турли икки соҳаси ўртасидаги фарқдан эмас, балки ҳар бир ишлаб чиқариш соҳасинииг ичида вужудга келадиган қў- шимча фойдаларга; демак, турли соҳаларда вужудга келувчи уму- мий ишлаб чиқариш баҳоларига, яъни умумий фойда пормаспга дахл қилмайдиган, балки, аксинча, қийматларшшг ишлаб чиқа- риш баҳосига айланишини фараз қиладиган ва умумий фойда нормасини фараз қиладиган дўшимча фойдаларга — шундай фой- даларгагина йўл цўйиш тенденцияси ҳам шундан. Бироқ, юқорида кўрсатиб ўтилганидек *, бу фараз жами ижтимоий капиталнииг турли ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида тақсимланиш нисбати- нинг доим ўзгариб туришига, капиталларнинг тўхтовсиз иммигра- ция ва эмиграция қилиб туришига, уларнинг бир соҳадан бошқа соҳага дуйилиб туриш эҳтимолига, қисқаси, уларнинг, жами ижти- моий капиталнинг мустақил қисмлари солинадиган тегишли эркин соҳалар ўртасида бўлгани сингари, ишлаб чиқаришппнг ана шу турли тармоқлари ўртасида эркин ҳаракат қилиб туришига асос- ланади. Шу билан бирга, тасодифий ёки муваққат тўсиқларни истисно қилгапда, бошқа ҳеч қандай ғовлар капиталлар рақобати- нинг, масалан, товарлар диймати уларнинг ишлаб чиқариш баҳоси- дан юқори бўлган ёки ўртача фойдадан кўра кўпроқ қўшимча қий- мат ишлаб чиқариладиган ишлаб чиқариш тармоғида қийматни ишлаб чиқариш баҳосига айлантириб юборишига ва шу билан бир- га ишлаб чиқаришнинг шу тармоғида ҳосил қилинган ортиқча қў- шимча қийматни капитал эксплуатация қилаётган ҳамма тармоқ- лар ўртасида пропорционал тақсимлашига халақит бермайди, деб фараз қилинади. Бироқ агар бунинг акси учраб қолса, агар капи- тал қисмангина енга оладиган ёки бутунлай епга олмайдигап ёт кучга дуч келса-ю, бу куч капиталнинг ишлаб чиқаришнинг ало- ҳида тармоқларига сарфланишини чеклаб цўйса, юцорида айтиб ўтилган қўшимча қийматни умумий тарзда баробарлаштириб ўрта- ча фойдага айлантиришни батамом ёки қисман истисно қилиш шар- ти билангина унга йўл қўйса, у ҳолда, равшапки, ишлаб чиқаршп- нинг бундай тармоқларида товар қийматининг товар ишлаб чиқа- риш баҳосидан ортиқлиги туфайли, рентага айлападпган ва рента сифатида фойдадан ажралиб чиқа оладигап қўшпмча фойда вужуд- га келади. Шу тариқа ерга капитал солипаётганда капиталга ер
Шу томнинг 192-193- бетларига қаралсин. Ред.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
753
мулки ёки капиталистга ер мулкдори ана шундай ёт куч ва ғов сифатида царама-царши туради.


754 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ўринда ижтимоий капиталга ва унипг тегишли қисми бўлган ҳар бир айрим капиталга ҳисобланади, бироқ товар қийматида шу ай- рим капитал яратган ҳақиқий қўшимча қийматга баробардир ва ўзи ишлаб чиқаргап товар қийматларининг таркибий қисмини ташкил т^иладп. Агар товар қиймати унинг ишлаб чиқариш баҳосидан юқо- ри бўлса, у ҳолда ишлаб чиқариш баҳоси = к+р, қиймат = k+p + d бўлади, демак p + d= ундаги мавжуд қўшимча қийматга. Демак, ^иймат билан ишлаб чиқариш баҳоси ўртасидаги фарқ = й га, шу капитал ишлаб чиқарган қўшимча қийматнинг умумий фойда нор- маспга мувофиқ унинг ҳиссасига тўғри келадиган қўшимча қий- матдан ортиқча қисмига баробардир. Бундан, деҳқончилик маҳсу- лотининг баҳоси улар қийматининг мивдорига етмасдан, уларнинг ишлаб чиқариш баҳосидан юқори бўлиши мумкин, деган хулоса чиқади. Сўнгра бундан, деҳқончилик маҳсулотининг баҳоси улар- нинг қиймати даражасига етмасидан олдин бу маҳсулот баҳоси узоқ ват^тгача маълум пунктгача кўтарилиши мумкии, деган хулоса чи- қади. Шунингдек бундан, ер мулкининг монополияси туфайлигина деҳқончилик маҳсулоти қийматининг ишлаб чиқариш баҳосидан ортиқча қисми бу маҳсулотнинг умумий бозор баҳосини белгилай- дпган бир омил бўлиши мумкин, деган хулоса ҳам чиқади. Ниҳоят, бундан, бу ҳолда рентага сабаб маҳсулот нархининг ошуви эмас, балки маҳсулот нархининг ошувига сабаб рентадир, деган хулоса келиб чиқади. Агар маълум миқдордаги энг ёмоп ер майдонидаи олинадиган маҳсулот баҳоси =Р + г бўлса, барча дифференциал ренталар тегишли қўшилувчи г лар билан кўпаяди, чунки, қилин- ган тахминга кўра, Р + r тартибга солувчи бозор баҳосига айла- нади.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
755
цариб олишга имкон бермаса, натижа икки чекка нуқта орасидаги уртача ўринни эгаллайди; саноат маҳсулотлари уларнинг қиймаги- дан биР ^аДаР юқорироқ сотилади, деҳқончилик маҳсулотлари эса 0шлаб чиқариш баҳосидан бир қадар юқорироқ сотилади.
Гарчи ер мулки деҳқопчилик маҳсулотининг баҳосини ишлаб чиқариш баҳосидан ошириб юбора олса ҳам, бироқ бозор баҳоси пшлаб чиқариш баҳосидан ошиб, қийматга нақадар яқинлашуви ва, демак, деҳқончиликда маълум ўртача фойдадан зиёд ишлаб чи- қарилган цўшимча қийматнинг ё рёнтага айлаииши ва ёки қўшим- ча қийматни-нг ялписига ўртача фойдага баробарлашувида иштирок ^илишп ер мулкига боғлиқ Эхмас, балки бозорнинг умумий ҳолати- га боғлиқдир. Ҳарҳолда қийматнинг ишлаб чиқариш баҳосидан ор- тикча қисмидан пайдо бўладиган бу абсолют рента тўғридан-тўғри дездончилик қўшимча қийматининг бир қисмидир, бу қўшимча цийматнинг рентага айланишидир, рентани ер мулкдори ўз қўлига олишидир; дифференциал рента қандай қилиб қўшимча фойданинг рептага айланишидан, тартибга солувчи умумий ишлаб чиқариш баҳоси бўлганда қўшимча фойдани ер мулки эгаллаб олишидан пайдо бўлса, бу ҳам худди шундай. Рентапипг бу икки формаси бирдан^бир тўғри формалардир. Рента, бу формалардан ташқари, фақат монополия баҳосига асосланиши мумкин, монополия баҳо- си эса ишлаб чиқариш баҳоси ва товарлар қиймати билап белгилан- майди, балки талаб ва харидорларнинг тўлов лаёқати билап белги- лапади, бу эса бозор баҳоларининг ҳақиқий ҳаракати текширила- дигап рақобат тўғрисидаги таълимотга тааллуқли масаладир.
Лгар маълум мамлакатнинг деҳқопчиликка яроқли ҳамма ер- лари ижарага цўйиб бўлинганда эди,— бупда, капиталистик ишлаб чиқариш усули ва нормал муносабатлар умумий бир ҳол, деб фа- раз қилинадп,— рента келтирмайдиган ер қолмаган бўлар эди, би- роқ ерга сарфланган-у, лекин рента келтирмайдиган капитал сарф- лар, шундай каггиталнинг айрим қисмлари бўлиши мумкин эди; чупки ер ижарага берилган экан, албатта капитал сарфлашда абсо- лют чегара бўлган ер мулки амалдан тўхтайди. Ер мулки нисбий легара тариқасида ундан кейин ҳам ҳали амал қилаверади, чунки ерга қўшиб юборилган капиталнинг ер мулкдорига ўтиши бунда ижарачи олдига жуда муайян чегаралар қўяди. Фақат ана шу Ҳолда бутун рента дифференциал рентага, ернинг сифатидаги фарқ- лар билан эмас, балки муайян ерга сарфланган кейинги капитал- лардан ҳосил бўладиган цўшимча фойдалар билан энг ёмон нав ериинг ижарасига тўланадиган рента ўртасидаги фарқлар билан ^елгиланадиган дифференциал рентага айланган бўлар эди. Ер мУлкпнипг абсолют чегара бўлиб амал цилишига сабаб фақат шуки, умумап капитал сарфлаш соҳаси деб ҳисоблаб, капиталнинг 2У соҳага киришига йўл қўйиш ер мулкдорига тўланадиган божга °Огляцдир, Шундай йўл ^ўйилган экан, ер мулкдори энди ана шу еР Участкасига сарфланадиган капитал миқдорига ҳеч қандай аб- °лют чегара қўя олмайди. Уй қурилишига умуман уй қурилиши 776


756 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
лозим бўлган ер участкасига учинчи шахснинг ер мулки чегара қўяди. Бироқ, модомики бу ер уй қуриш учун ижарага олинган экан, бу ерда баланд ёки паст уй қуриш энди ижарачи ихтиёрида бўлади.
Агар деҳцончилик капиталининг ўртача тузилиши ўртача иж- тимоий капитал тузилишидек ёки ундан юқори бўлганда эди, абсолют рента — яна ҳозиргииа текшириб чиқилган маънода — бўлмас эди; яъни дифференциал рентадан ҳам, фақат монополия баҳосига асосланган рентадан ҳам фарқ қиладпган рента бўлмас эди. Бу ҳолда деҳқончилик маҳсулотининг қиймати ишлаб чиқа- риш баҳосидан юқори бўлмас эди ва деҳцоичилик капитали кўпроқ меҳнатни ҳаракатга келтирмаган бўлар эди, демак, деҳқончиликдан бошца соҳа капиталига царагапда кўпроц қўшимча меҳнатни реа- лизация қилмаган бўлар эди. Деҳқончиликнинг ривожланиши на- тижасида деҳқончилик капиталининг тузилиши ўртача ижтимоий капитал тузилиши билап бирда11 бўлганда ҳам шундай ҳол рўй бер- ган бўлар эди.
Дастлаб қараганда, бир томондан, деҳқончилпк капиталининг тузилиши кўтарилади, демак, унинг ўзгарувчи қисмига караганда доимий қисми ошади, деб, иккинчи томондап, илгаригидан ёмонроқ янги ернинг рента келтира олипш — бу ҳолда бозор баҳосининг қийматдан ва ишлаб чиқариш баҳоспдан ортицча қисмидангина, қисқаси, маҳсулотшшг монополия баҳосидапгина пайдо бўладиган рента келтира олиши — учун, деҳқончилик маҳсулотининг баҳоси жуда баланд кўтарилиши керак, деб фараз қилишда зиддият бордек бўлиб кўринади.
Бунда қуйидагиларни фарқ цилиш зарур.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
757
чи томопдаи, масалага фақат киймат тузилиши нуқтаи назаридан 1<аралса, органик тузилиши пастроқ капитал, унинг доимий қисм- л‘ари дийматларииипг оддий ошуви натижасида органик тузилиши юдорироц капитал билан кўринишда бир хил даражага кўтарили- ши мумкин. Капитал = 60с + 40^ ни олайлик,— чупки бу капитал жопли меҳнатга қараганда кўп машина ва хом ашё ишлатади,— Ба бошқа капитал = 40с + 60 ни олайлик,—чуики бу капитал жон* ли меҳнатни кўп (60%), мапгинани оз (10% деяйлик) ишлатади ва иш кучига нпсбатан озроқ хом ашё, шунда ҳам арзоп хом ашё (30% деяйлик) ишлатади; хом ашё ва ёрдамчи материалларпинг кийматп 30 дан 80 га ошувининг ўзи биланоқ тузилиш шундай ба- раварлашуви мумкпн бўлардики, иккинчи капиталдаги машина- лардап иборат 10 бирликка 80 бирлик хом ашё ва 60 бирлик иш кучи тўғри келар эди, яъни 90с + 60^ бўларди, процент билан ифо- далаганда бу ҳам = 60^ + 40^ бўлар эди, шу билан бирга техник тузилишда ҳеч қандай ўзгариш юз бермади. Демак, органик тузи- лиши бир хил капиталларнинг қиймат тузилиши турлича бўлиши мумкин, процент ҳисобида циймат тузилиши бир хил бўлгап капи- таллар ҳам органик тузилиигнинг турли босқичларини эгаллаши мумкин, шупинг учун ҳам меҳнатнинг ижтимоий унумдорлик кучи тараққиётидаги турли босқичларнинг ифодаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Шундай қилиб, деҳқончилик капитали қиймат тузилиши- га кўра умумий даражада бўлиши каби ҳолнинг бир ўзи бу капи- талда ижтимоий меҳнат унумдорлиги ҳам ўша даражага етганини кўрсатмайди. Бу ҳол фақат бу капиталнинг ўзи ишлаб чиқарган ва яна ишлаб чиқариш шароитининг бир қисми бўлган маҳсулоти қим- матлашганидан ёки илгари шундайгина ёнида турган ёрдамчи ма- териалларни, масалан, ўғитни энди узоқдан ташиб келтиришга тўғ- ри келиши ва ҳоказолардангина гувоҳлик бериши мумкин бўлар эди.
Бироқ, буни бир чеккага цўйиб туриб, деҳ^ончиликнипг ўзига хос характери борлигини эътиборга олмоқ керак.


758 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ЦЎШИМЧА фойданинг ер рентасига айланиши
лардан ёки ҳайвондан иборат доимий капитал нисбатан ошганда худди шундай бўлиши мумкин, шу билан бирга капиталнинг иш ҳақига тўланадиган ва доимо бутунлай маҳсулотдан цоплашга тўғ- ри келадиган ўзгарувчи қисми тегишли даражада камайганда ҳам фақат ейилишни қоплашга тўғри келади.
Биро^ деҳқончиликнинг ривожланшпи туфайли ёрдамчи тех- йик воситалар пастроқ даражада бўлганда бозор баҳосини кўпроқ оширишни талаб циладиган сифати ёмон ернинг ишга солина олиши ва айни вақтда рента келтира олиши учун бозор баҳосининг ўртача баҳодан бир оз даражадагина ошуви талаб цилиниши ҳам мум- кин.
Масалан кенг миқёсда олиб борилаётган чорвачиликда ^ўлла- ниладиган иш кучи массасининг чорванинг ўзидаи иборат доимий капиталдан жуда камлиги, деҳцончилик капитали, процент жиҳат- даи, иш кучини деҳқончиликдан 'бошда соҳадаги ўртача ижтимоий капиталга цараганда кўпроқ ҳаракатга келтиради, деган фикрга қарши ҳал цилувчи далил бўлиб кўриниши мумкии. Бироқ буида шуни цайд қилиб ўтмоқ керакки, рентани қараб чиқданимизда биз деҳқончилик капиталининг асосйй ўсимлик озид-овқат маҳсулоти- ни, яъни тараддий топган халқлар учун умуман асосий тирикчи- лик воситаларини ишлаб чиқарадиган қисмини белгиловчп кисм деб асос қилиб оламиз. Ўз вақтида А. Смит чорвачиликда ва, уму- ман, ўрта ҳисоб билан, асосий тирикчилик воситаларидан, масалаи, ғалладан бошқа маҳсулотлар ишлаб чидаришда ерга сарфланган барча капиталлар учун баҳо бутунлай бопгқача белгиланадп, деб кўрсатиб ўтган эди,— бу эса уиинг хиэматларидап бири эди. Яъни баҳо бу ерда шундай белгиланадики, айтайлик, сунъий яйлов сифа- тида чорвачиликда фойдаланиладиган, бироқ бемалол маълум си- фатли шудгорга айлантириш ҳам мумкии бўлган ер маҳсулоти- нинг баҳоси шу қадар ошмоғи керакки, токи сифати худдп шундай шудгордап олинадиган реитадай рента ҳосил бўлсин; демак, галла етиштириладиган ердан олинадигап реита бунда чорва моллар ба- ҳосини белгилашда иштирок цилади, шунинг учун ҳам Рамсей, шу тариқа чорва моллар баҳосини рента, ер мулкининг ана шу иқтисо- дий ифодаси, демак, ер мулки суиъий равишда оширади, деб тўғри кўрсатиб ўтган 193.
«Деҳқончилик маданияти ривож топиб бориши билан табпий яйловлар майдони чорвачилик учун, гўштга талабни қондириш учун етарли бўлмай цо- лади. Ишланаётган ернинг анчагина цисмини чорва моллар етиштириш ва боқиш учун фойдаланишга тўғри келади, шунинг учун бу чорванинг баҳоси чорвачиликда сарф қилинган меҳнат ҳақинигина эмас, балкп, шунингдек, экин экилганда ер мулкдорига ва ижарачига келтириши мумкин бўлган рен- та билан фойдани ҳам тўлашга етадиган даражада юқори бўлиши керак. Мут- лақо ишланмайдиган тўцайларда боциб етиштирилган чорва мол бозорда оғир- лиги ва сифатига қараб, энг обод ерларда етиштирилган чорва мол баҳосида сотилади. Бундай тўқайларнинг эгалари шундан фойдаланиб ерларидан оли- надиган рентани чорва мол баҳосига мувофиц опшрадплар» (A. Smith. [«An Inquiry into the Nature aud Causes of the. Wealth of Nations».1 Vol. I, [London, 1776] book I, ch. XI [p. 185]). L


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
759*
Шундай цилиб, бу ерда ҳам дифференциал рента, ғалла рента- спдан фарқли ўлароқ, нисбатан ёмон ер фойдасига гувоҳлик бе- Р ^Абсолют рента, дастлаб қараганда, рента монопол баҳо ту- файли мавжуддир, деб ўйлашга сабаб бўладиган баъзи ҳодисалар- пи тушунтириб беради. А. Смит келтирган мисолга яқинроц бўлиш учуи, масалан, инсоннинг ҳеч қандай ёрдамисиз ўсадиган, демак^ айтайлик, Норвегияда бўлгани каби, ўрмончилик маҳсулоти бўл- магаи ўрмон эгасини тасаввур қилайлик. Масалан, Англияда ўрмон маҳсулотига талаб борлиги туфайли ўрмоп кесиш билап шуғулла- нувчи капиталист ана шу ўрмон эгасига рента тўласа, ёки ўрмон эгасининг ўзи капиталист сифатида ўрмон кесса, тайёрлаган ёғоч- лари, аванслангап капитал фойдасидан ташқари, унга япа кўпроқ ёки озроқ рента ҳам беради. Табиатнипг ана шу соф маҳсулотвга ппсбатан бу рента монопол устама фойда бўлади. Бпроқ ҳақпцат- да капитал бунда меҳнатга сарфланадиган ўзгарувчи капиталпинг деярли фақат ўзидан иборат бўлади, шунинг учун ҳам у, миқдори шунга тенг бошқа капиталга цараганда кўпроқ миқдордаги меҳпат- ли ҳаракатга келтиради. Демак, тайёрлангап ўрмон маҳсулотппипг цппматида тузилиши юқорироц даражада бўлган капиталлар маҳ- сулотидагига қараганда кўпроқ текип меҳнат ёки кўшимча қпймат бор. Шунинг учун ўрмон материалларидан ўртача фойда чиқариб олппиши мумкин, ортиқча фойданинг анчагина қисми эса рсита формасида ўрмон эгасига тегиши мумкин. Аксинча, ўрмон кесиш осопликча кенгайганда, яъни бу ишлаб чиқариш тез суръат билан ошиб борганда, ўрмои материалларининг баҳоси қипмати билан тенг бўлсин учуп ва шу тариқа рента формасида ҳақ тўланмаган моҳ- пат ортиқча қисмининг ҳаммаси (ўртача фойда тарзида капита- лпстга тегадиган қисмидап ортгани) ўрмон эгасига тегсип учун талаб анча ошмоғи зарур, деб фараз қилишга тўғри келади.
Биз, янгидан ишга солинадиган ер кейинги вақтларда эиг ёмон ер сифатида ишланган ерга қараганда сифат жиҳатдаи ёмонроқ, Деб фараз қилдик. Агар бу ер яхши бўлса, дифферепциал рента келтиради. Бироқ биз бупда рента дифференциал рента шаклида памоёи бўлмайдигап ҳолнинг айни ўзгинасипп текшпраётирмиз. Ьупда фақат икки ҳол рўй бериши мумкин. Япгидан ишга солина- Дпган ер ё ёмон, ёхуд унинг сифати ишланаётган эпг кейинги ер- га ўхшашдир. Ер ёмон бўлса, бу ҳолни биз текшириб чицдпк. Шун- Дай цилиб, энди бу ер ишланаётган энг кейипги ерга ўхшаш бўл- Гап ҳолнигина текшириб чиқишимиз қолди.
Дифференциал рентани текширганимизда аииқлагапимиздек, Цеҳқончилик тарақций қилиб бориши билан сифати ишланаётган Э11г кейинги ерникига ўхшаган ва ҳаттоки ундан яхшироқ ер ҳам, Спфати ёмон ер ҳам бирдай янгидан ишга солиниши мумкин.


760 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ўрии тартибга солувчи бозор баҳоси шароитида ерни фойда ва репта ҳосил бўладиган қилиб ишлашга йўл цўядими, деган савол туғилади) икки хил шароит тескари томонга қараб амал қилиб, гоҳ бир-бирини йўққа чиқаради, гоҳ бири иккинчисидан устун чиқади. Бозор баҳосининг ошуви,— ерни ишлаш харажатлари камаймаган, бошқача қилиб айтганда, техника соҳасида эришилган ютуқлар иш- ланадиган ерни кенгайтиришга сабаб бўладиган янги омил вужуд- га келтпрмаган, деб фараз дилганда,— ўрнашган жойига кўра ил- гари рақобат қилувчи ерлар жумласидан чиқариб ташланган ҳо- силдорроқ ернинг ишга солинишига сабаб бўлиши мумкин. Ёки бу ҳол ҳосилдорлиги камроқ ер учун ернинг ўрнашган жойининг аф- залликларинп шу қадар оширяб юбориши мумкинки, бу афзаллик- лар унинг камҳосиллиги ўрнини тўлдириб юборади. Еки, бозор баҳоси ошмаганда ҳам, ернинг ўрнашган жойи юк ташиш восита- лари яхши йўлга қўйилиши туфайли яхши ерларга рақобат дилиш- га йўл очиб берадики, бу ҳол Шимолий Америка территориясининг прериялари бор штатларида жуда^кенг миқёсда учрайди. Илгари тараққий топган мамлакатларда ҳам доим шундай бўлиб туради, лекин мустамлакалардаги миқёсда эмас, Уэйкфильд тўғри кўрсатиб ўтганидек, мустамлакаларда ернинг ўрнашган жойи ҳал қилувчи роль ўйнайди194. Шундай цилиб, биринчидан, ернинг ўрнашган жойи ва ҳосплдорлигининг бир-бирига қарама-қарши таъсири ва, иккинчидан, жой факторининг ўзгарувчанлиги, унинг тўхтовсиз баробарлашиб бориши, баробарлашиш сари доимо прогрессив тарз- да ўзгариб туришп,— сифат жиҳатдан бир хил, яхши ва ёмон ер участкаларинпнг илгаридан ишланиб келаётган ерлар билан галма- гал янгидан рақобат қпла бошлаш сабаблари мана шулардир.
Иккинчидан. Табиий фанлар ва агрономия илми ривож топиб бориши билап ер ҳосилдорлиги ҳам ўзгариб боради, негаки, ердаги моддаларни қисқа вақт ичида фойдаланишга яроқли қилишга ёр- дам берадигап воситалар ўзгаради. Чунончи, Фрапцияда ва Аиглия- нинг шарқий графликларида илгари ёмон ер ҳисобланган енгил ер- лар яқингиналарда аъло даражадаги ерлар категориясига кўтарилди (Пассига қаралсин 195). Иккинчи томондан, таркибидаги химия мод- даларига кўра эмас, балки ишлаш учун механик ва физик жиҳатдан маълум қийпнчпликлар туғдириши учун ёмон ҳисоблапган ер, бу цийинчиликларни бартараф қилиш чоралари топилиши билаиоқ ях- ши ерга айланади.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
761
аста-секин хусусий мулкка айлантирилгаплигига ва шудгор килин- гаплигига назар ташласак, бу аста-секинликнинг даражасиии бел- гплашга қандайдир ҳозирги замон агрохимия олими, масалан Либих, раҳбарлик қилган, у бир хил жойларни ерининг химиявий сифатига кўра экин экишга ажратган, бошқаларини чиқитга чи- қарган, деган хомхаёлдан кулгилироқ бир нарса бўлиши мумкин эмаслиги аён бўлар эди. Ҳақиқатда бунда кўпроқ ўғриликка қўл келадиган тасодиф: катта лендлордларнинг бир қадар силлиқ- қина қонуний баҳона билан ана шу ерлардан биронтасиии эгаллаб олишига имкон берадиган тасодиф ҳал қилувчи роль ўпнаган.


762 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИП1И
дат бўш турсалар ҳам, юқорида айтиб ўтилган ижара ҳақини кел- тирмасданоқ, рента келтиради. Маълум ер участкасига кейинчалик сарфланган капиталлар дастлабки капиталлар сингари пропорцио- нал цўшимча маҳсулот, демак худди шундай рента келтириши мумкин бўлганидек,— сифати жиҳатдап энг кейин ишга солинган ерларга ўхшаш далалар ҳам бирдай миқдорда капитал сарфлаган- да бирдай миқдорда маҳсулот бера олади. Акс ҳолда сифати бир хил далаларнинг ҳаммаси қандай қилиб бирданига ишга солинмай бирин-кетин пшга солинишини, ёки, тўғрироғи, ҳаммани ўзига рациб қилиб қўймаслик учун биронтасини ҳам ишга солмаслик мумкпнлигини умуман тушуниб бўлмас эди. Ер мулкдори рента чиқариб олишга, яъни бирон текин нарса олишга доим тайёр тура- ди; бироқ унинг бу истагини қондириш учун капитал маълум шарт- шароитга муҳтож бўлади. Шунинг учун ерлар ўртасидаги ўзаро ра- қобат ер эгасининг бундай рақобатга иптқибозлигига боғлиқ эмас, балки янги далаларда бошқа капиталлар билан рақобат қилишни истайдиган капитал топилишига боғлиқдир.
Деҳқончилик рентасининг ўзи оддий монопол баҳо бўлганидан, €у монопол баҳо жуда кам бўлиши мумкин, шунингдек абсолют рента ҳам маҳсулот қиймати унинг ишлаб чиқариш баҳосидан қан- чалик ортиқ бўлишидан қатъи назар, нормал шароитда жуда оз бўлиши мумкин. Шундай қилиб, абсолют рентанинг моҳияти қуйи- дагичадир: бир хил миқдордаги капиталлар ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида, цўшимча қиймат нормаси бирдай бўлганда ёки меҳнатни эксплуатация қилиш даражаси бирдай бўлганда, ўртача тузилишдаги тафовутга қараб, турли миқдорда қўшимча қиймат ишлаб чиқаради. Саноатда турли миқдордаги бу қўшимча қиймат текисланиб ўртача фойдага айланади ва ижтимоий капиталнинг те- гишли қисмлари бўлган айрим капиталлар ўртасида бир текисда тақсим қилинади. Ишлаб чиқариш учун — деҳқопчилик учун ёки хом ашё ҳосил қилиш учун — ер кераклигидан, ер мулки ерга сарф ^илинган капиталларнинг бундай текисланишига тўсқинлик қила- ди ва қўшимча қийматнинг маълум? қисмини илиб олади, акс ҳол- да у ухмумий фойда нормасига бараварлашув процессида иштирок диларди. Бундай ҳолларда рента қийматнинг, аниқроғи, товарлар қўшимча қийхматининг бир қисмини ташкил қилади, бироқ бу қисм уни ишчилардан сиқиб чиқариб олган капиталистлар синфига эмас, балки уни капиталистлардан тортиб оладиган ер мулкдорлари кў- лига тегади. Бунда, деҳқончилик капитали деҳқончиликдан бошқа соҳадаги шу миқдордагп капиталга қараганда кўпроқ меҳнатни ҳа- ракатга келтиради, дёб фараз қилинади. Бу фарқнинг нақадар кат- талиги ёки унинг умуман бор-йўқлиги деҳқончиликнинг саноатга иисбатан қай даражада тараққий топганига боғлиқдир. Агар капи- талнинг ўзгарувчи қисмининг доимий қисмига нисбатап камайиш лропорцияси деҳқончилик капиталидан кўра саноат капиталида кўпроқ бўлиб чиқмаса, деҳқончилик ривожланган сари бу фарЧ аслида камайиши керак.


XLV БОБ. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ
76S
Бу абсолют рента доимий капиталнинг бир элемеити, хом ашё, мутлацо тушиб қоладиган ҳамда,— машиналар ва бошқа асосий капиталдан иборат қисм анчагина катта бўлган тармоқларни ис- тисно қилганда, — энг паст капитал тузилиши шубҳасиз устун ту- радиган ундирма саноатнинг ўзида янада каттароқ роль ўйнайди. Бинобарин, рентанинг келиб чиқишига фақат монопол баҳо сабаб деб ҳисобланадиган худди ана шу ундирма саноатда товарларвинг ўз қийматига сотилиши учун ёки рентанинг товар цўшимча қий- матининг ишлаб чкқариш баҳосидан ортиқча қисмининг ҳаммаси- га баробар бўлиши учун бозор муносабатларининг жуда цулай бў- лиши талаб қилинади. Масалан, балиқ овланадиган жойлардан, тош конларидан, ёввойи ўрмонлардан ва ҳоказо шу кабилардан рента олинганда шундай бўлади37).
87) Ринардо бу масалани жуда юзаки бир ёқли цилади- цўяди. А. Смитга царши ца- Ратилган жойига, Норвегиядаги ўрмонлардан олинадиган рента ҳақидаги жойига қарал- син, «Principles», II боб, энг бошида [D. Ricardo. <On the Principles of Political Economy, and Taxation». London, 1821, p. 34 — 35]-


764 ]
ҚИРҚ ОЛТИНЧИ БОБ
ҚУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН РЕНТА. КОНЛАРДАН ОЛИНАДИГАН РЕИТА. ЕР БАҲОСИ
Умумап репта мавжуд бўлган ҳамма жойда дифферепцпал репта ҳосил бўлади ва деҳқончиликдаги дифференциал рента қап- дай қонунларга бўйсунса, у ҳам шу қонунларга бўйсунади. Табпат кучларп монополия цилиб олиниши мумкин бўлгап ва уларпи ишга солувчп саиоатчини қўшимча фойда билан таъминлайдиган ҳамма жойда,— у шаршарами, ё бой конми, ёки балиқ кўп сувми, ёхуд қулай қурплиш ўрними, бари бир,— ернииг бир қисмига титули борлиги туфайли бу табиат буюмларипинг мулкдори деб танилган шахс фаолиятдаги капиталдап шу қўшимча фойдани рента форма- сида ушлаб қолади. Қурилишга аталган ерга келганда, А. Смит бу ердап олинадиган рентанинг, деҳқончилик қилипмайдигап бош- қа участкалардан олинадиган рента сингари, аслида деҳқончилик рентаси асосида қандай тартибга солинишини кўрсатиб берган (A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». London, 1776, book I, ch. XI, 2 and 3). Бу рентанинг хусусияти шуки, биринчидан, жойнинг қаердалиги диффереициал рантага ҳаммадан кўпроқ таъсир кўрсатади (масалан, узум етиш- тиришда ва катта шаҳарлардаги қурилиш участкалари учуп бу жуда муҳим); иккипчидан, мулкдор очиқдан-очиқ ва бутунлай пас- сивлик кўрсатади, мулкдорнинг активлиги (айниқса коиларга пис- батаи) бор-йўғи ижтимоий прогрессни эксплуатация цилишдаи иборат бўладп, бу прогрессга мулкдор ўзидан ҳеч нарса қўшмайди ва бупда ўзини лоақал саноат капиталистичалик ҳам ҳеч қандай хавф-хатар остпга қўймайди; ва, ниҳоят, кўпгина ҳолларда, айниқ- са камбағаллпкни ўтакетган сурбетлик билан эксплуатация қилиш ҳолларида (чупки камбағаллик — уйлардан олинадиган рента учун жуда бой мапбадирки, Потоси конлари197 ҳам бирои вақт Испания учун бу қадар бой манба бўлган эмас38)) монополия бахоси устун келади ва бу ер мулк саноат капитали билан қўшилиб бир цўлга ўтиб, амалда саноат капиталига иш ҳақини деб курашга
“) Ленг, Ньюмен”\


XLVI БОБ. ҚУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 765
отланадиган ишчиларни уларнинг тураржойи бўлган ердап ҳайдаш- га имконият берадиган ғоят даҳшатли кучга айланади39). Жамият- нпнг бир қисми бу ҳолда унинг иккинчи қисмидан ерда истиқомат қилиш ҳуцуқи учун ўлпон тўлашни талаб қилади,— умуман ернинг хусусий мулклиги мулкдорларнинг ер, унинг бойликлари, ҳаво, шу билан бир қаторда эса ҳаётни сақлаш ва таравдий эттирпш учун зарур бўлган барча нарсаларни ҳам эксплуатация қилиш ҳуқуқп- ни ўз ичига олгани каби,— ўлпон тўлашни талаб килади. Аҳоли- нпнг ўсиши ва шу билан бир қаторда уй-жойга эҳтиёжнинг ошиб боришигипа эмас, балки асосий капиталнинг ривожланиши ҳам қурилиш рентасини албатта ошириб боради, асосий капитал барча саноат бинолари, темир йўллар, товар омборлари, фабрика иморат- лари, док ва ҳоказолар сингари шу ерга қўшилади ёки шу ергэ жойлашгаи, шу ерга негизланган бўлади. Бунда, ижара ҳақи модо- мики уйга солинган капитал проценти ва амортизацияси экан, уни шунчаки ер учун олинадиган рента билан аралаштириб юбориш мумкин эмас,— ҳатто Кэри бу ҳақда ҳар қанча эзгу ният билдир- ган бўлса ҳам, айниқса, Англиядагидек, ер мулкдори билан қури- лиш спекулянти мутлақо бошқа-бошқа шахс бўлган ҳолларда,— ундай аралаштириб юбориш мумкин эмас. Бу ҳолда икки момеитни эътиборга олмоқ керак: бир томондан, ер пшлаб чиқариш ёки ун- дирма саноат мақсадида эксплуатация қилинади, иккинчи томон- дан — ер ҳар қандай ишлаб чиқариш ва ҳар кандай инсоп фао- лиятипипг шарт-шароити сифатлда зарур макондир. Ҳар иккала ҳолда ҳам ер мулк хирож талаб этади. Қурилиш участкаларига талаб ернипг маконлик ва негизлик цийматини ошириб боради ва шу сабабли айни вацтда ернинг қурилиш материали бўлиб хизмат циладиган элементларига талаб ўсиб боради 40).
«Капитал»да, II китоб, XII бобда, йирик Лондон цурилпш спе- кулянти Эдуард Кэпснинг 1857 йилда банк комиссиясига бергап маълумотларида, тез ривожланаётган шаҳарларда, айниқса ^ури- лиш ишлари, Лондондагидек, фабрика усулида олиб борилганда, қапдай қилиб аслида уй эмас, балки ер рентаси қурилиш спекуля- циясининг асосий предмети бўлиб бораётганлиги мисол килиб кўр- сатилган эди 199. Кэпс ўша жойда бундай дейди [В. А. 1857] № 5435:
«Мен ўйлайманки, ишим ўнгидан келаверсин, деган киши: каттароқ иш (fair trade) цилсам, бас, шу билан ишим ўнгидан келаверади, деб умидвор бў- ла олмаса керак... у, бундан ташқари, спекуляция мацсадларида иморат қури- Ши, қурганда ҳам катта миқёсда қуриши зарур; чунки соҳибкор иморатлар- нинг ўзидан жуда кам фойда кўради, у фойданинг каттасини ер рентасини оширишдан олади. Масалан, у бир ер участкасини ижарага олиб бу участка Учун йилига 300 фунт стерлинг тўлайди, деб фараз қилайлик; агар у пухта игплангап цурилиш лойиҳаси бўйича бу участкада расмана уйлар қурса, эҳ- тимол йилига 400 ёки 450 фунт стерлинг олиб туриши мумкин бўлар ва у б 39) Кроулингтон стачкаси. Энгелъс. «Англияда ишчилар синфининг аҳволи», 307- °ет Лкаралеин: К. Маркс ва Ф. Энгельс, Асарлар, 2- нашри, 2- том, 477—478- бетларЬ
°) «Лондон кўчаларига тогп ётқизилиши Шотландия соҳилларидаги баъзи бир тап-та- gup дояларнинг эгаларига ўша пайтгача мутлақо бенор ётган тошлоқ ерлардан рента ^игц имконини берди» (a. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth 1 Nations». Vol. I, London, 1776, book I, ch. XI, p.


766 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
иморатлардан оладиган фойдадан кўра ер рентасини йилига 100 ёки 150 фунт 'Стерлииг ошприш ҳисобига беқиёс даражада кўп фойда олар эди, ҳолбуки буни у кўп ҳолларда ҳатто ҳисобга ҳам олмайди».
Бупда шунп упутмаслик керакки, ижара шартномасининг муд- дати, энг кўпи 99 йил, тугаши билан ер ва унинг устига қурилган барча пморатлар ҳамда ер рентаси,—бу давр ичида ер рентаси одатда пкки-уч мартадап кўпроқ ошади,— қурилиш спекулянти ёки унипг ҳуқуқпй вориспдан дастлабки ер мулкдорининг охирги во- рисига қайтарпб берилади.
Конлардап олинадиган рентанинг ўзи ҳам худди шу дсҳқопчи- лик реитасп каби белгиланади.
«Шундай конлар борки, уларнинг маҳсулоти фақат меҳнат ҳақи тўлаш ҳамда уларпи қазпшга сарфланган капитал ва бу капиталга олинадиган оддий фойда ўрнпнп қоплашга ҳам аранг етади. Бу конлар соҳибкорга блр оз фойда келтирадп, аммо ер мулкдорига рента бермайди. Уларни фақат ер мулкдори фойдали қплпб пшлатиши мумкин, бунда ўзи соҳибкор бўлган ер мулкдори сарф қилган каппталига оддий фойда олади. Шотландиядаги кўпгина тошкў- мир конлари худдп шу тарзда ишлатилмоқда ва ҳеч цандай бошқача усул билан пшлатплпши мумкин эмас. Ер мулкдори рента тўланмаса бошқа ҳеч кимга кондан фойдаланишга рухсат бермас эди, бундай рента тўлашга эса ҳеч бимнпнг қурби келмас эди» (A. Smith. [«An Inquiry into the Nature and Gauses of the Wealth of Nations» Vol. I, London, 1776] Book III, ch. XI [p. 207]).


XLVI БОБ. ҚУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 767
кип. Шунинг учун харидорга у рента даъво қилиш ҳуқуқиии текин- га, меҳнатсиз, таваккалсиз ва капиталнинг тадбиркорлигисиз дўл- га киритмай, балки бу ҳуқуқнинг тегишли эквивалентини тўлаган- дек бўлиб кўринади. Унга рента, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ерни ва ер билан бирга рента даъво қилиш ҳуқуқини сотиб олиш учун тўлаган капиталига шунчаки процентдек бўлиб кўринади. Шупингдек, негр сотиб олган қулдорга ҳам негрни мавжуд цулдор- лик тартибининг ўзи туфайли эмас, балки товар олди-сотдиси ту- файли хусусий мулк қилиб олгандай бўлиб кўринади. Аммо титул- пппг ўзи осмондан тушмайди-ку, ахир, у олди-сотди натижасида дўлдан цўлга ўтади, холос. Титул уни сотиш имконияти туғилиши- дан олдин бор бўлиши керак, бинобарин, бир марта сотиш ҳам, бир қанча марта сотиш ҳам, сотишларнинг муттасил такрорланиб туриши ҳам бундай титулни вужудга келтира олмайди. Умумап титулни вужудга келтирган нарса ишлаб чиқариш муносабатлари- дир. Ишлаб чиқариш муносабатлари ўз қобиғини ўзгартириши ло- 31Ш бўлиб цолган пуқтага етганида титулиинг ва унга асослаиган барча битимларнинг моддий манбаи — иқтисодий ва тарихий жиҳат- дап ўзини оқлаган ва ҳаётни ижтимоий ишлаб чиқариш процесси- дап ҳосил бўлгап моддий манбаи йўқ бўлади. Жамиятнинг апча юқори иқтисодий формацияси нуқтаи назаридан қараганда, ернинг айрим индивидуумлар хусусий мулки бўлиши бир киши бошқа бир кишииинг хусусий мулки бўлгани сингари бемаъпи бир иарса бў- лпб қолади. Ҳатто бутун жамият, миллат ва ҳатто бир варакайига бутуп мавжуд жамиятларнинг ҳаммаси ер мулкдорлари эмас. Улар ердан фойдаланувчи ер эгалари, холос, ва boni patres familias * син- гарп, ерни келгуси авлодлар учун обод қилиб қолдиришлари керак.
Биз ер баҳоси соҳасидаги бундан кейинги тадқиқотимизда кон- куренциянинг барча паст-баландларини, ер спекуляциясининг ҳар цандайини, шунингдек майда ер мулкни (бунда ер ишлаб чиқа- рувчиларнинг асоаий қуроли бўлади, шу сабабли улар ерни ҳар цапдай баҳога ҳам сотиб олишга мажбур бўладилар) бир четда 1\олдириб турамиз.
I. Гарчи рента ошмаса ҳам, ер баҳоси ошиши мумкин; чунончи:
1) шунчаки процент даражасининг пасайиши натижасида оши- пш мумкин, бу туфайли рента қимматроқ сотилади, шу сабабли ^аппталлапггирилган рента, ер баҳоси ошади;
2) чунки ерга қўшилган капиталга тўланадиган процепт ошади.
II. Рента ошиши сабабли ер баҳоси ошиши мумкин.
Ер маҳсулотларининг баҳоси ошиши сабабли рента ошиши мум- ЗДн7 бундай ҳолда доим,— ишланаётган ерларнинг энг ёмоиидан °линадиган рента кўп бўладими, оз бўладими ёки бутунлай рента °линмайдими, бундан қатъи назар,— дифференциал рента нормаси — меҳрибон хонадон бошлиқлари. Ред.


768 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОВДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНШПИ
ҳамма вақт ошиб боради. Норма деб биз қўшимча қийматпинг рен- тага айланадиган қисмининг ер маҳсулотини ишлаб чиқарувчи авансланган капиталга нисбатини тушунамиз. Бу нисбат қўшимча маҳсулотнинг бутун маҳсулотга нисбатидан фарқ қилади, чунки бутун маҳсулот авансланган капиталнинг ҳаммасини ўз ичига ол- майди, яъни маҳсулот билан бир цаторда мавжуд бўладиган асосий капитални ўз ичига олмайди. Бироқ бунда шу нарса назарда тути- ладики, дифференциал рента келтирадиган ерларда маҳсулотиинг ошиб борадиган қисми ортиқча қўшимча маҳсулотга айланади. Энг ёмон ерда деҳқончилик маҳсулоти баҳосининг оширилиши аввало рентани, бунинг натижасида эса ер баҳосини вужудга келтиради.
Аммо деҳқончилик маҳсулотининг баҳоси ошмаганда ҳам рента ошиши мумкип. Деҳцоичилик маҳсулотининг баҳоси ўзгармай қо- лиши ёки ҳатто пасайиб ҳам кетиши мумкин.
Деҳқончилик маҳсулотининг баҳоси ўзгармай қолаверса, у ҳол- да рента фақат шунинг учун ҳам ошиши мумкинки (монопол баҳо- ларни четда қолдириб турамиз), эски ерларга илгариги мивдорда капитал сарф цилиниши билан бирга сифати яхшироц янги ерлар обод қилина бошлайди, лекин янги ерлар ўсган талабни қоплаш учунгина етарли бўлади, шу сабабли тартибга солиб турувчи бозор баҳоси ўзгармай қолаверади. Бу ҳолда эски ерларнинг баҳоси ош- майди, бироқ қишлоқ хўжалик оборотига янгидан киритилган ер баҳоси эски ер баҳосидан ошиб кетади.
Ёхуд рента шунинг учун ошадики, ҳосилдорлик ва бозор баҳо- си илгаригидек бўлгани ҳолда, ерни эксплуатация қилаётган капи- тал массаси кўпаяди. Шу сабабли, гарчи рента авансланган капи- талга нисбатан илгаридек қолаверса ҳам, рента массаси, масалан, икки марта кўпаяди, чунки капиталнинг ўзи икки марта ошган. Баҳолар пасаймаганидан, иккинчи марта капитал сарфлашдан ҳам, биринчиси каби, цўшимча фойда чиқади, ижара муддатп тугагандаи сўнг бу устама фойда ҳам рентага айланади. Бунда рента массаси- нинг кўпайишига сабаб шуки, рента ҳосил қиладиган капитал массаси ошади. Бир ер участкасининг ўзига кетма-кет ҳар хил капитал сарфланса, бу ерларнинг маҳсулоти бир хил бўлмаган тақдирдагина рента ҳосил бўлиши мумкин, шунипг учун ҳам диф- ференциал рента ҳосил бўлади, дейиш, агар ҳар бири 1000 фунт стерлинглик икки капитал ҳосилдорлиги бир хил икки ерга сарф цилинган бўлса, гарчи бу иккала ер дифференциал рента келтира- диган яхши ерлар жумласидан бўлса-да, уларнинг факат биттаси рента келтириши мумкин, дейиш билан баравардир. (Бинобарин, рентанинг умумий массаси, муайян мамлакатнинг бутуи рептаси сарф қилинган капитал массаси билан бирга ошади ва бупда ер майдопи бирлигининг баҳоси ёхуд майдон бирлигига тўғри келади- ган рента нормаси ёки ҳатто рента массаси кўпайиши шарт эмас; бу ҳолда бутун рента массаси экин майдонининг кснгайтирилиши билан бирга ошиб боради. Бунинг натижасида айрим хўжаликларда рента ҳатто пасайиб ҳам кетиши мумкин.) Акс ҳолда, бундай де-


XLVI БОБ. ЦУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 769
йипе бир-бирига ёнма-ён жойлашган икки хил ер участкасига ка- питал сарфлаш бир ер участкасининг ўзига кетма-кет капитал сарФлашга ^араганда бошқачароқ қонунларга бўйсунади, деган ик- Кинчи бир фикр билан баравар бўлур эди, ҳолбуки дифференциал рентани иккала ҳолда ҳам қонун айнан бир хил бўлганлигидан, ў1иа бир ернинг ўзида ҳам, турли ерларда ҳам капитал сарфининг унумдорлигини оширишдан чиқариб оладилар. Бунда мавжуд бўл- ган ва кишилар пайқамайдиган бирдан-бир модификация шундан иборатки, жойлашган жойи жиҳатидан ҳар хил ерларга кетма-кег капитал сарфлаш ер мулк чегараси билан тўқнашади, бир ернинг ўзига кетма-кет капитал сарфлашда эса бундай ҳол бўлмайди. На- тижада шундай цараманқарши ҳаракат пайдо бўладики, бу ҳаракат туфайли сарфларнинг бу турли формалари амалда бир-бирини ўз- аро чеклаб цўяди. Бунда капитал фарқлари ҳеч қачон намоён бўл- майди. Агар капиталнинг тузилиши, шунингдек, қўшимча қиймат нормаси ҳам ўзгармай қолаверса, у ҳолда фойда нормаси ҳам ўз- гармай қолади, шу сабабли капитал икки ҳисса ошганда, фойда массаси ҳам икки ҳисса ошади. Худди шунингдек, фараз цилинган нисбатларда рента нормаси илгаригидай қолади. Борди-ю 1000 фунт стерлинг капитал х рента келтирадиган бўлса, у ҳолда 2000 фунт стерлинг капитал фараз қилинган ҳолларда 2 х репта келги- ради. Ammo arap рента ўзгармай цолгаи ер майдонига нисбатан олииадиган бўлса,— чунки, фаразга кўра, икки ҳисса оширилган капитал эски ерда ишлатилмовда,— бу ҳолда рента массаси ошган- лиги патижасида унинг даражаси ҳам ошганлигини кўрамиз. 2 фупт стерлинг рента келтириб турган ўша акр энди 4 фунт стер- лииг рента келтиради 41).
Қўшимча қийматнинг бир цисмининг, пул рентанинг,— чупки пул қийматнинг мустақил ифодасидир,— ерга нисбатииипг ўзи бе- маъни ва иррационал нарсадир, чунки бу ерда бир-бири билан ўл- чаб бўлмайдиган миқдорлар: бир томоидан, муайян истеъмол қий- мати, фалон квадрат фут ер участкаси ва, иккинчи томондан, қий- мат, аницроғи қўшимча қиймат бир-бири билан ўлчапмоқда. Бу Ҳақиқатда шу нарсанинг ифодасидирки, нисбат ана шупдай бўлга- пида квадрат фут ерларнинг хусусий мулклиги ер мулкдорига чўч- Ца картошка титкилагандай шу квадрат футларни титкилаб ётган
.. 41) Родбертуснинг хизматларидан бири шуки, — биз унинг рента тўғрисидаги жид- ЛИ11 асари 200 устида IV китобда тўхталиб ўтамиз201,— у мана шу масалани таддид Чилди. Бироқ у: биринчидан, капитал учун фойданинг ўсиши доим шундай ифода гусинц оладики, гўё капитал ҳам ўсгандек бўлиб кўринади, шу сабабли фойда мас- ('Дси ошганда нисбат эскича долаверади, деб фараз қилиб, фадат хато қилади, чунки ^апиталиинг тузилиши ўзгарганида фойда нормаси, меҳнатни эксплуатация қилиш У^армай қолишига қарамай, шунинг учун ошиши мумкинки, капиталнинг доимий -'мининг ўзгарувчи дисмига нисбатан нисбий қиймати камайиб кетди,— Иккинчи- У пул рентасининг шу муайян миддордаги ер участкасига, масалан, бир акрга исоатини классик сиёсий иқтисоднинг рентанинг ошиши ёки камайиши тўғрисидаги лап иқотларида умуман назарда тутиладиган нарсадек талқин дилиб, яна хато ци- цди. Классик сиёсий идтисод доим рента нормаси ҳақида гапиради, сабаби шуки, танентани натУРа формасида маҳсулотга нисбатан текширади, сабаби шуки, у рен- бул пул Рентаси деб дараб, — авансланган капиталга нисбатан текширади, чунки j-aap ҳақиқатан рационал ифодалардир.


770 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. ДГШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
капитал томопидан реализация қилпиган ҳақ тўланмаган муайян миқдор меҳнатни ушлаб олишга имкон беради {қўлёзманинг шу жойида цавс ичида: Либих, деб ёзилган ва кейипчалик чизиб таш- ланган}. Ammo prima facie * бу ифода худди беш фунтлик банкнот- нинг ер диаметрига нисбати тўғрисида гапирмоқчи бўлганимиздай ran. Бироқ амалда муайян иқтисодий муносабатда бўлгап киши- ларнинг ўз кундалик ҳаётларида шу муносабатлар памоён бўлади- ган ва якунланадиган иррационал формаларпинг воситачилик роли билан сариқ чақалик ҳам ишлари йўқ, лекин улар ана inv мупо- сабатлар ичида айланиб юришга одатланиб қолгапликлари сабабли, бу муносабатлар уларга ҳеч бир халацит бермайди. Бошдан-оёц зиддиятдан иборат бўлган нарсанинг улар учун мутлақо ҳеч қан- дай сири йўқ. Алоҳида-алоҳида олингапда ички боғланишдап маҳ- рум ва бемаъни намоён бўлиш формаларида ҳам улар ўзларини худди сувдаги баливдай ҳис қиладилар. Бу ҳолда Гегелнинг маълум математик формулалар хусусида гапириб, оддий ипсон ацли иррационал деб ҳисоблаган нарса рационал парсадир, рацио- нал нарса эса унинг учун иррационалликнинг ўзидир, дегап сўз- лари ҳац сўзлардир 202.
Шундай дилиб, ер майдонининг ўзига нисбатан олиб царалгап- да, рента массасининг ошиши худди рента нормасининг ошиши сингари ифодаланади; бир ҳолни тушуптириб бериши мумкин бўл- гап шарт-шароит бошқа ҳолларда бўлмаслиги каби қийинчилик шундан келиб чицади.
Бирод ҳатто ер маҳсулотинииг баҳоси пасайганда ҳам ер баҳо- си ошиши мумкин.
Бундай ҳолда энг яхши ерлариинг дифференциал рентаси, шу сабабли баҳоси ҳам, янада дифферепциялашиш туфайли ошипш мумкин. Ехуд, агар бу ҳол юз бермаса, меҳнатпинг упумдорлик кучи ошганда деҳқончилик маҳсулотининг баҳоси пасайиб кетиши мумкин, лекин бу пасайиш шу тарзда бўладики, ишлаб чиқариш- нинг ошиши иатижасида унинг ўрни ортиғи билан қопланади. Бир квартер 60 шиллинг турарди, деб фараз цилайлик. Агар шу акр- нинг ўзида капитал эскича цолган ҳолда бир квартер ўрнига 2 квартер етиштирилса ва квартер баҳоси 40 шиллинггача камайиб кетса, у ҳолда 2 квартер 80 шиллинг бўлади, демак гарчи квартер баҳоси учдан бир ҳисса камайган бўлса-дат ўша аввалги акрдаги аввалги капитал маҳсулотинииг қиймати учдан бир ҳисса ошади. Дифференциал рента тадқиқ қилинганда маҳсулот ўз ишлаб чиқа- риш баҳосидан ёки қийматидан юқори баҳода сотилмаганда ҳам шупдай бўлиши мумкинлиги кўрсатиб ўтилган эди. Ҳақиқатда бу ҳол фақат икки усул билан амалга оширилади. Е диффереициал рента ошганда, бинобарин, умумий яхшиланиш ерларнинг турли навларига потекис таъсир қилганда ёмон ер конкуренциядан тўх- тайди, лекин энг яхши ернинг баҳоси ошиб боради. Еки энг ёмон
* — аввало. Ред.


XLVI БОБ. ҚУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН РЕНТА 771
ерда нақ ўша ишлаб чицариш баҳоси (агар абсолют рента тўлана- етгаи бўлса, нақ ўша қиймат) меҳнат унумдорлиги ошганлиги орқасида маҳсулот массасининг кўпайганлигида ўз ифодасини то- пади. Маҳсулот қиймати илгари қандай бўлса, энди ҳам шу бўла- ди, аммо таркибий қисмлар сони ошгани ҳолда уларнинг баҳоси пасайиб кетади. Агар ўша илгариги капиталнинг ўзи ишлатилаёт- гая бўлса, бундай бўлиши мумкин эмас, чунки бу ҳолда маҳсулот- нинг исталган массасида ўша бир қийматнинг ўзи ифодаланади. Бирод агар ҳўшимча капитал гипс, гуано ва ҳоказоларга, қисқаси, таъсири кўп йилларга чўзиладиган яхшилаш тадбирларига сарф- ланган бўлса, шундай бўлиши мумкин. Бундай натижанинг шар- ти шундан иборатки, гарчи 1 квартернинг баҳоси камайса-да, аммо квартерлар сонининг ошиб бориши нисбатида камаймайди.
III. 	Рентани, бунинг натижасида эса ер баҳосини оширадиган бу турли-туман шарт-шароит ҳам умуман, ҳам ернинг айрим кате- гориялари учун қисман ўзаро конкуренция қилиши, қисман бир- бирини истисно қилиб, фақат галма-гал амал қилиши мумкин. Аммо баён қилинган фикрлар шуни тақозо .циладики, ер баҳоси ошганлигидан: рента ошди деб бевосита хулоса чиқариш, шунинг- дек рента ошганлигидан, яъни ҳамиша ер баҳосининг ошишига сабаб бўладиган бу ҳолдан: ер маҳсулоти кўпайди деб бевосита ху- лоса чиқариш мумкин эмас42).
Ернинг кучсизлапиб қолишининг ҳақиқий, табиий сабаблари- пи,— аммо дифференциал рента тўғрисида ёзган барча ицтисодчи- ларга, улар давридаги агрохимиянинг аҳволи туфайли, иомаълум бўлган сабабларни,— текшириш ўрнига, кўлам жиҳатдан чекланган ер парчасига ҳар қанча капитал солавериш мумкин эмас, деган сийқа мулоҳазага амал қилганлар. Масалан, «Edinburgh Review» журпали: Сохоскверда деҳқончилик қилиб бутун Англияни боциб бўлмайди, деб Ричард Жонсга эътироз билдиради 203. Агар бу ҳол дсҳқончиликнинг махсус фойдасизлиги деб каралаётган бўлса, ун- да нақ бупинг тескариси тўғридир. Деҳкончиликда бирип-кетин капитал сарфлашдан самарали фойдаланиш мумкин, чунки ернинг ўзи ишлаб чиқариш қуроли бўлиб амал қилади, ваҳоланки ер фа- 1;ат асос сифатида, ўрин, операция базасининг жойи бўлиб хизмат Клладигап фабрикада эса бу нарса йўқ ёки жуда тор доирадагина ^авжуддир. Тўғри, катта ишлаб чиқаришни тарқоқ ҳунармандчи- ‘Шкка нисбатан кичкинагииа кўламда концентрация қилиш мум- Кип ва йирик индустрия худди шу йўлдан бормовда. Бироқ агар лшлаб чиқарувчи кучнинг ривожланиши маълум даражага кўта- Рилган бўлса, у ҳолда доим маълум майдон ҳам талаб қилинади, ЬУрилишларни юқорига қараб давом эттиришда ҳам маълум ама- лии чегаралар бор. Ишлаб чиқариш шу чегаралардан ҳам кенгай-
Рента ошганида ер баҳоларининг пасайиб кетиш фактлари тўғрисида Пасси- Ааралсин.


772 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚУШИМЧА ФОИДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
тирилса, ер майдонини ҳам кенгайтириш талаб этилади. Машина ва ҳоказоларга сарфланган асосий капитал фойдаланиш натижаси- да яхшиланиб бормайди, балки, аксинча, ейилиб боради. Янги каш- фиётлар бу ерда ҳам айрим яхшилашларга сабаб бўлиши мумкин, аммо агар ишлаб чиқарувчи кучнинг ривожланишидаги муайян босқич олинадигап бўлса, у ҳолда машина фақат ёмонлашиб бо- риши мумкин. Ишлаб чиқарувчи куч тез ривожланиб борганда барча эски машиналар янада фойдалироқ машиналар билан алмаш- тирилиши, яъни эски машиналар бутунлай чиқариб ташланиши ке- рак. Ер эса, аксинча, агар унга тўғри муносабатда бўлинса, ҳамиша яхшиланиб боради. Ернинг афзаллиги шуки, унга кетма-кет капитал сарфлаш илгариги сарфларни йўққа чиқармай фойда келтириши мумкин, ернинг бу афзаллигида кетма-кет капитал сарфлаш унум- дорлигининг ҳар хил бўлиш эҳтимоли ҳам бор.


773 ]
ҚИРҚ ЕТТИНЧИ БОБ
КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕИТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
I. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР


774 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ЦЭД1ИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ган, деб эътироф этиш — қиймат тушунчасининг ўзини инкор этиш, бинобарин, бу соҳада ҳар қандай илмий билиш имкониятини рад этиш бўлур эди. Оддий кузатишдаёқ кўзга ташланадиган нарса: рентанинг ер маҳсулоти баҳосидан тўланишининг ўзиёқ,— модо- мики ижарачи ўз ишлаб чиқариш баҳосини чиқариб олар экап, рента ҳатто натурал формада тўланганда ҳам шундай бўлади,— бу баҳонинг оддий ишлаб чиқариш баҳосидан ортиқча бўлиши, бипо- барин, деҳқончилик маҳсулотининг нисбатан қиммат бўлишига деҳқончилик саноатидаги табиий унумдорликнинг бошқа саноат тармоқларидаги унумдорликдан ортиқлигипи сабаб қилиб кўрса- тиш нақадар бемаънилик эканлигини кўрсатар эди: иегаки, аксинча, меҳнат қанчалик унумдор бўлса, уиинг маҳсулотлари шунчалик арзон бўлади, чунки ўша-ўша меҳнат миқдори ва, биио- барин, ўша-ўша қийматни ўзида гавдалантирган истеъмол киймат- лари массаси шунчалик кўп бўлади.
Демак, рентани анализ қилишдаги бутуи қийинчилик деҳқончи- лик фойдасининг ўртача фойдадап ортиқчалигини тушуптириб бе- ришдан, қўшимча қийматни эмас, балки шу ишлаб чиқариш соҳа- сига хос ортиқча қўшимча қийматни, бинобарии, яна ўша-ўша «соф маҳсулот»ни эмас, балки шу соф маҳсулотиинг бошҳа сапоат тар- моқларидаги соф маҳсулотдан ортиқчалигини тушунтириб бериш- дан иборат эди. Ўртача фойданинг ўзи бутунлай муайян тарихий ишлаб чиқариш муносабатлари шароитида содир бўлаётгаи ижтп- моий ҳаёт процессининг маҳсулидир, шу процесснинг вужудга ке- лишидир, юқорида кўриб ўтганимиздек, жуда мураккаб воситачи доғоналарни тақоза қилувчи маҳсулдир. Умуман ўртача фойдадан ортицча фойда тўғрисида гапириш мумкин бўлсин учун шу ўртача фойданинг ўзи масштаб сифатида ва капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитида бўлгапидек умумап ишлаб чиқаришяи тартибга солувчи сифатида юзага келиши зарур. Бинобарин, қўшимча меҳ- натга мажбур этиш ва бутун қўшимча қийматни биринчи навбат- да ўзиники қилиб олиш функциясини бажарадиган капитал ҳали бўлмаган, капитал ижтимоий меҳнатни ҳали ўзига бўйсундириб ол- маган ёки уни онда-сопда бўйсундпргаи ижтимоий формалар вақ- ^гида сўзнинг ҳозирги маъносидаги репта тўғрисида, ўртача фойда- дан, яъни ҳар қандай индивидуал капиталнинг бутуп ижтимоий капитал томонидан ҳосил цилинган қўшимча қийматдаги пропор- ционал улушидан ортиқча фойда сифатидаги рента тўғрисида уму- ман ran бўлиши мумкии эмас. Демак, агар, масалан, жаноб Пассп {қуйироқдан қаралсин) ибтидоий тузумга нисбатан фойданинг ор- яицча қисми, қўшимча қийматнинг тарихан муайян ижтимоий формасидан ортиқча қисми тўғрисида гапирар экан, жаноб Пасси- нинг фикрича, бу форманинг, эҳтимол, жамиятсиз ҳам амал қили- ши мумкин бўлар экан, бу — жапоб Пассининг анойилигидан дало- лат беради, холос 204.


XLVII БОБ. КАЛИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
775
анализ қила бошлаган иқтисодчилар учун рентани анализ қилиш- яинг ё умуман ҳеч қандай цийинчилиги бўлмаган ёки қийинчилик бутунлай бошқа хилда бўлган. Петти, Кантильон, умуман феода- лизм даврига яқин турган авторлар ер рентасини умуман қўшимча қийматнинг нормал формаси деб ҳисоблаганлар 205, фойда эса улар пазарида иш ҳақи билан ноаниқ бир тарзда қўшилиб кетади ёки, ;куда кўп деганда, шу қўшимча қийматнинг бир қисми — капита- листнинг ер мулкдоридан тортиб олган цисми бўлиб кўринади. Би- нобарин, улар шундай ҳолатга асосланганларки, у даврда, бирин- чидан, қишлоқ аҳолиси ҳали миллатиинг жуда ҳам кўпчилик қис- мини ташкил этган ва, иккинчидан, ер мулкдори ҳали, ер мулк монополиясидан фойдаланиб, биринчи навбатда бевосита ишлаб чи- карувчиларнинг орткқча меҳнатипи ўзиники қилиб олувчи шахс бўлган, у даврда, бинобарин, ер мулк ҳали ҳам ишлаб чиқариш- нинг асосий шарт-шароити бўлиб турган. Улар ҳали масалани ка- питалистик ишлаб чиқариш усули нуқтаи назаридан қўйилгаяи каби кўя олмас эдилар, зеро масаланинг бундай қўйилишидан мақсад, аксинча, капитал томонидан ҳосил қилинган (яъни бевоси- та ишлаб чиқарувчилардан сиқиб олинган) ва дастлаб капитал ўзи- иики қилиб ҳам олган қўшимча қийматнинг бир қисмини ер мулк цандай қилиб капиталдан тортиб олишини текширишдан иборат.


776 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЭД1ИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
мини ва шарт-шароити деб эълон қилганлигини биз юқорида цайд қилиб ўтган эдик 207. Бу система давомида, меркаитилизм система- сида, энди товар қийматнинг пулга айланиши эмас, балки қўшимча қиймат ҳосил қилиниши ҳал қилувчи роль ўйнайди,— аммо маз- мунсиз [begriffslos] муомала доираси нуқтаи назаридан,— бунинг устига яна шу қўшимча қиймат қўшимча пул формасида, савдо балансининг мусбат сальдоси қилиб кўрсатилган. Шу билан бирга ўша вақтдаги савдогар ва фабрикантлар учун чиндан ҳам харак- терли бўлган ва намояндалари шу савдогар ва фабрикантлар бўл- ган капиталистик тараққиёт даврига нақ мувофиқ келадиган нарса шуки, деҳқопчилик феодал жамиятларининг саноат жамият- ларига айланишида ва шунга мувофиқ жаҳон бозорида миллатлар- нинг саноат соҳасида олиб борадиган курашида ҳамма нарса капи- талнипг тез ривожланишига боғлиқ бўлиб, бунга табиий йўл деган йўл билаи эмас, балки мажбур қилиш воситалари ёрдами- да эришилади. Миллий капитал тадрижий равишда ва аста-секин саноат капиталига айланиб борадими ёки бу айланиш жараёни уларнинг асосан ер мулкдорларига, ўрта ва майда деҳқонларга ҳамда ҳунармандларга тақиқлаш пошлиналари формасида солиқ солиши воситаси билан, мустақил бевосита ишлаб чидарувчиларни экспроприация қилишни тезлаштириш воситаси билан, капитал жамғариш ва концентрация қилишни зўрлик ишлатиб тезлашти- риш воситаси билан, цисқаси, капиталистик ишлаб Ч1гқариш усули шароитларини тез вужудга келтириш воситаси билан вақт жиҳат- дан жадаллаштириладими, бу асло бари бир эмас. Табиий миллий ишлаб чиқарувчи кучни капиталистик тарзда ва сапоат усули би- лан эксплуатация қилишдаги катта фарқнинг сабаби ҳам худди шудир. Шу сабабли меркантилизм системаси ҳомийларининг бу системани миллий система дейишлари шупчаки айтилган ran эмас. Улар бизни фақат миллат бойлиги ва давлат ресурслари ^изиқти- ради, деган баҳона билан аслида: капиталистлар синфининг ман- фаатларини ва умуман бойлик орттиришни давлатнинг энг сўнгги мақсади, деб жар соладилар ва эски самовий давлатга қарама-қар- ши ўлароц буржуа жамиятини эълон қиладилар. Бироқ шу билан бирга капитал ва капиталистлар синфи манфаатларининг, капита- листик ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ҳозирги замон жамияти- да миллий куч ва миллий устунлик базисига айлапганлиги ҳам англашилиб турарди.
Сўпгра, физиократлар шу масалада ҳақлики, бутун қўшимча қиймат ҳосил қилиниши, бинобарин, бутун капитал ривожи, табиий замип жиҳатдан қараладигап бўлса, ҳақиқатан ҳам деҳқончилик меҳнатининг унумдорлигига асосланади. Агар кишилар бир иш ку- ни давомида ҳар бир юмушчига унинг ўз иш кучипи такрор ҳосил қилиш учун талаб этиладиганидан кўпроқ тирикчилик воситалари, бинобарин, тор маънода кўпроқ деҳқончилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришга умуман қодир бўлмасалар, агар ҳар бир юмушчининг бир кун давомида сарфлаган бутун иш кучи унинг шахсий истеъ-


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
777
м0Ли учун зарур тирикчилик воситаларинигина ишлаб чиқариш учун етар экан, у ҳолда умумаи на қўшимча маҳсулот тўғрисида ва на қўпшмча қиймат тўғрисида ran бўлиши мумкин. Деҳқончилик меҳ- патинипг юмушчининг индивидуал эҳтиёжидан ошиб кетадиган унумдорлиги ҳар қандай жамиятнипг базисидир ва даставвал капи- талистик ишлаб чицаришиинг базисидирки, капиталистик ишлаб чидариш жамиятнинг тобора кўпроқ қисмини бевосита тирикчи- лик воситалари ишлаб чиқаришдан узиб олиб, уни, Стюарт ифодаси билан айтганда, «free hands» *га айлантиради, бошца соҳаларда эксплуатация қилиш учун ундан фойдаланиш имжонини беради 208.
Бироқ, бутун классик сиёсий иқтисоднинг куни тугаган, ҳатто у ўлим тўшагида ётган бир вақтда, Дэр, Пасси ва бопғқалар каби, дўшимча меҳнатнинг ва, бинобарин, умуман қўпгимча цийматиинг табиий шароитлари тўғрисидаги энг ибтидоий тасаввурларни так- рорлаётган ва гўё бу билан улар ер рентаси тўғрисида яиги ва ажойиб нарса топгандай керилиб гапираётган янги иқтисодчилар 209 ҳақида,— бу ер рентаси қўшимча қийматнинг алоҳида формаси ва махсус қисми сифатида аллақачонлар текшириб бўлинганидан ке- йин шундай цилаётган бу энг янги иқтисодчилар тўғрисида нима дейиш керак? Вульгар сиёсий иқтисод учун нақ шу хусусият ха- рактерлики, у тараққиётнинг муайян тарихий босқичида япги, оригииал, чуқур ва асосли бўлган нарсаларни улар юзаки, қолоқ ва ёлғон бўлиб цолган бир даврда такрорлайди. Бу билан у ҳатто классик сиёсий иқтисод шуғулланаётган проблемаларни тасаввур ҳам қила олмаслигини кўрсатди. Вульгар сиёсий иқтисод бу проб- лемаларни буржуа жамиятининг анча қуйи босқичидагина қўйили- ши мумкин бўлган масалалар билан аралаштириб юборади. Унинг савдо эркиплиги тўғрисидаги физиократик фикрларни мағрурона тиимай чайнаётганлиги хусусида ҳам худди шуни айтиш мумкин. Бу фикрлар у ёки бу давлатни амалий жиҳатдан нақадар қизиқтирма- син, улар ҳар қандай назарий аҳамиятини аллақачон йўқотган.
Асл натурал хўжалик вақтида, деҳқончилик маҳсулоти муома- ла процессига мутлақо аралашмайдиган ёки бу процессга шу маҳ- сулотнинг жуда озгина қисми аралашадиган ва маҳсулотнипг ҳат- то ер мулкдорининг даромадини ташкил этадиган цисмининг ҳам писбатан жуда озгина ҳиосаси аралашадиган вақтда,— масалан, кўпгипа цадимги Рим латифундияларида ҳамда Буюк Карл ер мУлкларида, шунингдек, (қаралсин: Vingard. Histoire du travail») озми-кўпми даражада бутун ўрта асрлар давомида,— йирик ер мУлкларнинг маҳсулоти ва қўшимча маҳсулоти асло фат^ат деҳт^он* чилик меҳнати маҳсулотлари бўлмайди. Бу маҳсулот саноат меҳ- аати маҳсулотларини ҳам ўз ичига олади. Базис бўлган деҳқончи- ёнидаги ёрдамчи ишлаб чиқариш тариқасидаги хонаки ҳунар- ^андчилик ва мануфактура меҳнати қадимги ва ўрта асрлар Евро- ^асида ҳам, шунингдек — ҳали шу давргача ҳам — анъанавий таш-
* — «эркин қўллар». Ред.


778 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. КГШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
килоти ҳали бузилмаган ҳинд жамоасида ҳам ана шу натурал хў- жалик асосланадиган ишлаб чиқариш усулининг шарт-шароитидир. Капиталистик ишлаб чиқариш усули бу алоцани мутлақо йўқ қи- лади; бу процесс айшгқса Англияда XVIII асрнинг сўнгги учдан бир қисмида кенг мицёсда содир бўлган. Озми-кўпми ярим феодал жамиятларда ўсиб етишган кишилар, масалап, Херреншванд, XVIII асрнинг охиридаёқ деҳқончилик билан мануфактуранинг бир-би- ридан бундай ажралиб кетишини ҳаддан ташқари дадил ижтимоий авантюра деб, мислсиз хатарли ҳаёт усули деб билганлар. Ҳатто қадимги замондаги деҳқончилик хўжаликларида — капиталистик қишлоқ хўжалигига жуда кўп жиҳатдан ўхшашлиги кўриниб тур- ган деҳқончилик хўжаликларида ҳам, Карфагенда ва Римда, чина- кам капиталистик эксплуатация усулига мос келадигап формага қа- раганда плантатор хўжалигига ўхшашлик кўпроқ бўлган42а). Биз қадимги замонда континентал Италияда формал ўхшашликни уму- ман топа олмаймиз,— бунинг устига бу ўхшашликнинг барча му- ҳим нуцталари капиталистик ишлаб чиқариш усулини тушуниб ол- ган ва жаноб Моммзенга 42 43) ўхшаб ҳар қандай пул хўжалигида ҳам капиталистик ишлаб чиқариш усулини кашф қилавермайдиган ҳар бир кимса учун ғирт ёлғон бўлиб кўринади,— бизбундай ўхшашлик- ни, эҳтимол, фақат Сицилияда топармиз, чунки Сицилия Римга хи- рож тўлаб турган деҳқончилик мамлакати бўлиб келди, шу сабабли деҳқончилиги асосан экспортга мосланган эди. Бунда сўзнипг ҳо- зирги маъносидаги ижарчиларни учратиш мумкин эди.
Рентанипг табиатини нотўғри тушуншп шу ҳолга асослападики, рента ўрта асрларнинг натурал хўжалигидан натурал формада ўтди ва капиталистик ишлаб чиқариш усули шарт-шароптига бутунлай зид равишда ҳозирги замонда қисман черков десятинаси тариқаси- да, цисман эски шартномалар билан абадийлаштирилгап ажойибот тариқасида амал қилмовда. Шу туфайли репта деҳқопчилик маҳсу- лотининг баҳосидан эмас, балки маҳсулот массасидап, бипобарин, ижтимоий муносабатлардан эмас, балки ердан пайдо бўладигапдай кўринади. Илгари кўрсатиб ўтганимиздек, гарчи қўшимча қиймат қўшимча маҳсулотда бўлса ҳам, бироқ, аксинча, маҳсулот массаси- нинг оддий кўпайиши маъпосидаги цўшимча маҳсулот [ҳаммавақт ҳам] қўшимча қийматдан иборат бўлавермайди. У минус қиймат- дан иборат бўлиши мумкин. Бўлмаса 1860 йилдаги ип газлама са- ноати 1840 йилдагига нисбатан жуда катта қўшимча цийматдап иборат бўлиши керак эди, ҳолбуки ипнинг баҳоси, аксинча, паса-
42а) А. Смит унинг даврида (бу ҳол бизнинг дэвримиз учун ҳам тропик ва суб- тропик мамлакатлардаги плантатор хўжалигига нисбатан ўз кучини сақлаб долади) рента билан фойда ҳали бир-биридан ажралмаганлигини кўрсатиб ўтади2|0, чунки, масалан, Катон ўз ер мулкларида бўлгани сингари, ер мулкдори айни вақтда капи- галист ҳамдир. Аммо бу ажралиш — худди шу капиталистик ишлаб чтгқариш усули- нинг шарт-шароитидир, дулдорлик каби базис эса капиталистик ишлаб чидариШ усули тушунчасига умуман зиддир.
43) Жаноб Моммзен ўзининг «Romische Geschichte» деган асарида «капиталист» сўзини асло замонавий сиёсий идтисод ва замонавий жамият маъносида ишлатмай, Англия ёки Америкада эмас, балки континентда йўқ бўлиб кетган муносабатларнинг •ски сарқити сифатида ҳали ҳам кенг тарқалаётган тасаввур маъносида ишлатади.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
779
йиб кетди. Бир неча йил давомида ҳосил ёмон бўлиши сабабли рен- та бениҳоя ошиб кетиши мумкин, чунки, гарчи бу қўшимча қиймат қимматлашиб кетгап буғдойнинг жуда камайиб кетган массасида гавдаланса-да, поннинг баҳоси ошиб кетади. Аксинча, бир неча йил ҳосил яхши бўлиб рента пасайиб кетиши мумкин, чунки, гарчи па- сайиб кетган рента нисбатан арзон буғдойнинг кўпайган массасида гавдаланса-да, баҳо пасайиб кетади. Энди маҳсулот рента хусусида даставвал шуни айтиш керакки, бу рента умри тугаган ишлаб тшдариш усулидан кириб келган ва йўқолиб бораётган анъанадир; бу апъана билан капиталистик ишлаб чиқариш усули ўртасидаги злддият шунда намоён бўладики, бу анъана хусусдй шартномалар- да ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетди, қонун йўли билан аралашиш мум- кпн бўлгап жойларда эса, масалай, Апглиядаги черков десятина- лари сингари? бу анъана бемаънилик деб топилиб, зўрлик билан йўқ цилиб ташланди211. Аммо, иккинчидан, бу анъана капиталис- тик ишлаб чиқариш базисида давом этаётган жойларда у пул рен- танинг ўрта асрлардагидек ниқобланган ифодаси бўлди ва бопп^а нарса бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Масалан, бир квартер буғдой- нпнг баҳоси 40 шиллингча деб фараз қилайлик. Ьу квартерпинг бир қисми шу квартер таркибидаги иш ҳақи ўрнини қоплаши, иш ҳақининг яна аванслана олиши учун сотилиши керак; бошқа қис- мини эса квартерга тушадиган солиқлар ҳиссасини тўлаш учун со- тиш зарур. Капиталистик ишлаб чиқариш усули, у билан бирга ижтимоий меҳнат тақсимоти ривожланган жойда уругликлар ва ҳатто ўғитларнииг бир қисми товарлар сифатида такрор ишлаб чи- цариш таркибига киради, бинобарин, уларнинг ўрнини қоплаш учун сотиб олиш керак бўлади; бунга пул топиш учун эса яна ўша квартернинг бир қисмини сотишга тўғри келади. Модомики ҳақи- цатда уларни товарлар сифатида сотиб олишга тўғри келмас экан ва, аксинча, уларнинг шплаб чиқариш шароити сифатида маҳсу- лотни такрор ишлаб чиқаришга келиб кириши учун уларни маҳсу- лотнипг ўзидан in natura * олиш мумкпн экап,— деҳқончиликдаги- на эмас, балки доимий капитал ишлаб чиқарадиган кўпгипа ишлаб чиқариш тармоқларида ҳам шундай бўлади,— демак, улар ҳисоб пуллари сифатида ифодаланиб ҳисобга киради ва ишлаб чиқариш харажатларининг таркибий қисмлари қатори чегириб ташланади. Машиналар ва умуман асосий капиталнинг ейилишини пул билан Цоплашга тўғри келади. Ниҳоят, фойда ҳақиқий ёки ҳисоб пуллари снфатида ифодаланган шу харажатларга чақпб ҳисобланади. Бу фойда ялпи маҳсулотнинг маълум бир ҳиссасида бўлади, бу ҳисса Эса ялпи маҳсулот баҳоси билан белгиланади. ^олган цисми рен~ та бўлади. Агар шартномада белгиланган маҳсулот рента баҳо Юмонидан белгиланадиган шу цолдивдан кўп бўлса, у ҳолда бу ЭнДи рента бўлмай, балки фойдадан чегирма бўлади. Мана шу им- кониятнинг бир ўзи туфайлиёқ маҳсулот рента, маҳсулот баҳосига — натурал ҳолда. Ред.


780 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
тўғри келмайдиган, бинобарин, ҳациций рентадан кўп ҳам, оз ҳам бўлиши мумкин бўлган, шу сабабли фақат фойдадан чегирма эмас, балки капиталнинг ўрнини цоплайдиган таркибий қисмлардан ҳам чегирма бўла олиши мумкин бўлган маҳсулот рента,— фақат шу бир сабабга кўра бундай рента эскириб қолган форма бўлади. Ҳа- қиқатда бу маҳсулот рента, модомики у номига эмас, аслида ҳам репта экан, фақат маҳсулот баҳосининг маҳсулотиипг ишлаб чи- қариш баҳосидан ортиқчалиги билан белгиланади. Гап фақат шун- даки, бу ўагарувчи мивдорни у доимий мивдор деб фараз қилади. Бу эса, in natura маҳсулот, биринчидан, ишчиларнинг қорнини тўйдириш, сўнгра, капиталистик ижарачига керагидан кўпроқ озиқ қолдириш учун етарли бўлиши лозим, ана шўндан ортган цисми эса натурал рента бўлади, деган ва сахий эски замонларни эслатувчи тасаввур бўлади. Гўё: фабрикант 200 009 аршин чит ишлаб чиқаради-ю, бу чит шу фабракантнинг ишчиларини, унинг хотинини, бутун авлодини ва ўзини кийинтиришга ҳам, яна читни сотиш учун қолдиришга ҳам ва, ниҳоят, чит билан жуда катта рен- та тўлашга ҳам етиб берар эмиш. Масала жўнгина ҳал бўлди- қолди! 200 000 аршин читдан унинг ишлаб чиқариш баҳоси чеги- риб ташланса бўлгани — читнинг ортиқча қисми рента бўлиб қо- лиши турган ran эмиш. Масалан, 200 000 аршин читдан унинг 10 000 фунт стерлинг ишлаб чиқариш баҳосини чегириб ташлаш, читнинг сотилиш баҳосини билмай туриб, читдан пулни чегириб ташлаш, истеъмол қийматининг ўзидан айирбошлаш цийматини чегириб ташлаш, кейин чит аршинларининг фунт стерлинглардан ортиқча қисмини аниқлаш ҳақиқатан ҳам содда тасаввурдир. Бу — доира квадратурасидан ҳам баттарровдир, аммо доира квадратура- си ҳам ҳарҳолда: бир чегарага бориб тўғри чизиқ билан эгри чизиқ бир-бири билан цўшилади, деган тасаввурга асосланади. Би- роқ жаноб Пассининг тавсияси ana шундай. Дилда ёки ҳақиқатда читнинг пулга айланишидан олдин читдан пулни чегириб ташланг! Ортиб қолган цисми рента бўлармиш ва бу репта «софистик» най- ранг воситасида эмас, балки naturaliter * (масалан, Карл Арнддан қаралсип212) сезиларли бўлар эмиш! Бутун натурал рептани тик- лаш мана шу бемаъниликдан, фалон шеффель буғдойдап ишлаб чиқариш баҳосини чегириб ташлашдан, ҳажм ўлчовидан пул сум- масини чегиришдан иборат.
II. ИШЛАБ БЕРИШ РЕНТАСИ
Агар биз ер рентасини унинг энг оддий формасида, ишлаб бе- риш рентаси формасида, бевосита ишлаб чиқарувчи ҳафтанинг бир қисмида аслида ўзига қарашли ерда аслида ёки расман ўзига қа- рашли ишлаб чиқариш қуроллари (сўқа, иш ҳайвонлари ва бош- қалар) билан ишлаб, ҳафтанинг қолган кунларида ер эгасииинг
— натурал ҳолда. Ред.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
781


782 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Т^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
содий мажбур қилиш йўли билан,— бу қандай формада бўлмасин,. бари бир, — қўшимча циймат сиқиб олиш мумкин44). Бу форма қулдорлар ёки плантаторлар хўжалигидан шу билан фарқ қилади- ки, цуллар бошқаларнинг ишлаб чиқариш шароитлари ёрдамида ишлайдилар ва мустақил бўлмайдилар. Шундай қилиб, қай дара- жада бўлмасин шахсий қарамлик муносабатлари, шахсан эрсизлик ва ернинг қўшимтаси сифатида ерга бириктирилган бўлиш зарур, сўзнинг ҳақиқий маъносидаги крепостной қарамлик зарур. Лгар, Осиёдагидек, бевосита ишлаб чиқарувчиларга хусусий ер мулкдори эмас, балки давлат ер мулкдори ва шу билан бирга суверен сифати- да бевосита қарама-қарши турса, у ҳолда рента билан солиқ бир- бирига тўғри бўлади, ёки тўғрироғи, бунда ер рептасипинг шу фор- масидан фарқ қиладиган ҳеч қандай солиқ бўлмайди. Бундай шароитда қарамлик муносабатининг сиёсий ва иқтисодий формаси мазкур давлатга нисбатан барча фуқароларнинг аҳволини таъриф- лайдиган формадан оғир бўлмаслиги мумкин. Давлат бунда — олий ер мулкдори. Суверенитет бунда — миллий миқёсда концен- трация цилинган ер мулк. Бироқ бу холда, гарчи ҳам хусусий, ҳам жамоа тартибида ерга эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш кгав- жуд бўлса-да, ҳеч қандай хусусий ер мулк бўлмайди.
Ҳақ тўланмаган қўшимча меҳнатни бевосита ишлаб чиқарувчи- лардан сиқиб чицариш учун шароит яратадиган махсус иктисодий форма ҳукмронлик ва цуллик муносабатини белгллайди, бу муно- сабат ана шу ҳолда бевосита ишлаб чиқаришнинг ўзидан ўсиб чи- қади ва, ўз навбатида, ишлаб чиқаришга қайтадан белгиловчи таъ- сир кўрсатади. Ишлаб чиқариш муносабатларининг ўзидан ўсиб чиқадиган бутун иқтисодий тузум [Gemeinwesen] структураси ва шу билан бирга унинг махсус сиёсий структураси шунга асосланган. Биз бутун пжтимоий тузумнинг, бинобарин, суверенитет ва қарам- лик муносабатлари сиёсий формасининг, қисцаси, давлатнинг ҳар цандай муайян ўзига хос формасининг энг чуқур сирини, махфий асосини доимо ишлаб чиқариш шароитлари мулкдорлариппнг бево- сита ишлаб чиқарувчиларга бевосита муносабатидан — ҳар капдай муайян формаси ҳар гал табиий суратда меҳнат усули тараққиёти- нинг маълум босқичига мос келадиган, шу сабабли меҳлатнинг ижтимоий унумдорлик кучига ҳам мос келадиган муносабатцан топамиз. Бу эса асосий шароитлари бир хил бўлган айни бир иқти- содий базиснинг — бениҳоя хилма-хил эмпирик ҳоллар, табиий шароитлар, ирқий муносабатлар, ташқаридан амал қилувчи тари- хий таъсир ва ҳоказолар туфайли — чексиз шакл ва даражаларда намоён бўлиши мумкинлигига монелик қилмайди, бу шакл ва дара- жаларни эса ана шу эмпирик муайян ҳолларни анализ қилиш ёр- дамидагина тушунса бўлади.
Рентанипг энг содда ва дастлабки формаси бўлган ишлаб бе- “) Мамлакат босиб олинганидан кейин истилочиларнинг энг зарур вазифаси ҳамиша кишиларни ҳам ўзиники қилиб олиш бўлтан. Ленгсга таққослансин213. Мёзер- дан ҳам қаралсин214.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
783
риш рентасига келганда бир нарса равшап: бунда рента қўшимча қийматнинг дастлабки формаси бўлади ва унга мос келади. Аммо қўшимча қийматнинг бунда бировларнипг ҳақ тўланмаган меҳна- тига мос келиши таҳлилга муҳтож эмас, чунки бундай мос келиш бунда ҳали ўзининг равшан, сезиларли формасида амал қилади, негаки бевосита ишлаб чиқарувчининг ўзи учун қиладиган меҳнати бу ерда унинг ер мулкдори учун қиладиган меҳнатидан ҳали вақт ва макон жиҳатидан ажралиб туради ва бу меҳнат бошқалар учун қилинадиган қўпол мажбурий меҳнат формасида бевосита намоён бўлади. Худди шупингдек, бунда ернинг рента келтириш «хусусия- ти» равшан очилиб қолаётган сирдан иборат бўлади, чунки рента келтирадиган табиат жумласига ерга занжирбанд қилиб цўйилгавг инсон иш кучи ҳам, иш кучи эгасипи ўз кучига жуда зўр бериб, ўзининг зарур эҳтиёжларини қондириш учун керак бўлган дара- жадан ошиқ куч сарфлашга мажбур циладиган мулк муносабати ҳам киради. Рента тўғридан-тўғри ана шу ортиқча сарфланган иш кучини ер мулкдорининг ўзииики қилиб олишидир, чунки бевоси- та ишлаб чиҳарувчи энди ер мулкдорига бошқа ҳеч кандай рента тўламайди. Бунда, қўшимча диймат билан рента бирдай бўлибгина колмай, балки цўшимча қиймат янада сезиларли равишда қўшимча меҳнат формасига кирганда, рентанинг табиий шароитлари ёки чегаралари ҳам мутлақо равшап намоён бўладп, чункп булар уму- ман қўшимча меҳнатнинг табиий шароитлари ва чегараларидир. Бевосита ишлаб чиқарувчи 1) етарли иш кучига эга бўлиши ва 2) унинг меҳнатининг табиий шароитлари, яъни бирипчи павбат- да ишлаяаётган ернинг табиий шароитлари етарли даражада кулай бўлиши, хуллас, унинг ўз зарур эҳтиёжларини қондириш учун керак бўлгаи меҳнатдан ортидча меҳнат сарфлашига имкон қоли- пти учун меҳпатининг табиий унумдорлиги етарли даражада юқори бўлиши керак. Бу имконият рентани вужудга келтирмайди, уни имкониятни воқеликка айлантирадиган мажбур қилишгина вужуд- га келтиради. Бироқ имкониятнинг ўзи субъектив ва объектпв та- биий шароитларга боғлиқ. Бунда ҳам асло ҳеч қандай сир йўқ. Агар иш кучи кам бўлса ва табиий меҳнат шароитлари етарли бўл- маса, у ҳолда қўшимча меҳнат кам бўлади, аммо бу ҳолда, бир томондан, ишлаб чиқарувчиларнинг эҳтиёжлари кам бўлса, иккин- чи томондан, қўшимча меҳнатни эксплуатация қилувчиларнинг сони нисбатан оз бўлади ва, ниҳоят, бу нисбатан оз эксплуата- тор мулкдорлар учун қилинадиган ана шу оз унумли қўшимча меҳнат реализация қилинадиган қўшимча маҳсулот кам бў- лади.


784 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА фойданинг ер рентасига айланиши
чиқарувчи ўзи учун қандай бўлмасип фойда, яъпи ўзи ишлаб чи~ қарадиган ўз иш ҳацидан ортадиган қандайдир ортиқча воситалар ишлаб чиқариш имкониятига эга бўладими ва буидай имкопиятга қай даражада эга бўлади, бу — бутуплай қўшимча ёки баршчипа меҳнатининг нисбий миқдорларига боғлид. Репта бунда қўппшча меҳнатнинг нормал, ҳамма нарсапи қамраб олувчи, чунончи, леги- тим формасидир; унинг фойдадан ортиқча бир иарса бўлиши, яъни айни ҳолда иш ҳақидан ошиб кетган қандайдир бошқа нарсадан ортиқча бир нарса бўлиши жуда амри маҳол; аксинча, буида ана шундай фойданинг миқдоригина эмас, балки упинг мавжуд бўли- шининг ўзи ҳам, бошқа шартлар бир хил бўлса, рента мивдорига, яъни мулкдор учуп мажбурий бажариладиган қўшимча меҳнат миқдорига боғлиқ.
Баъзи тарихчилар, бевосита ишлаб чиқарувчи гарчи мулкдор бўлмай, балки фақат эгалик қилувчи бўлса-да ва унинг бутуи қў- шимча меҳнати de jure * амалда ер мулкдорига қарашли бўлса-да, бундай шароитда баршчина мажбуриятини бажарувчилар ёки кре- постнойларда мулкпинг ва нисбат бериб гапирганда, бойликнинг умуман мустақил ривожлапиши мумкин, деган фикрдан таажжуб- да қолганликларини билдирдилар. Аммо шу нарса равшапки, бу ижтимоий ишлаб чиқариш муносабати ва унга мувофиқ келадиган ишлаб чиқариш усули асосланган ибтидоий ва ривож топмаган ша- роитда анъана ҳал қилувчи роль ўйнаши лозим. Сўнгра шу нарса ҳам равшанки, бунда, ҳамма жойдагидек, жамиятпипг ҳукмрон қисми мавжуд ҳолатни қонунга айлаптириш ҳамда унииг урф- одат ва анъанадан келиб чиққап чеклашларипи цонуиий чеклаш- лар деб қайд қилишдан манфаатдордир. Бу ҳол, модомики мавжуд ҳолат базисииинг, бу ҳолатга асос бўлган мупосабатларнипг дои- мий такрор ишлаб чиқарилиши вақт ўтиши билан йўлга солинган ва батартиб форма касб этар экан, бу ҳол,— барча бошқа ҳолларни бир чеккада қолдириб тургаиимизда,— ўз-ўзидан содпр бўлади, де- мак, модомики ишлаб чиқариш усули пжтимоий барқарорлик касб этиб, оддий тасодиф ва ўзбошимчаликлардап мустақил бўлиши ло- зим экап, бу йўлга солинганлик ва батартибликнипг ўзи ҳар қая- дай ишлаб чиқариш усулининг зарур моментидир. Худди маиа шу йўлга солинганлик ва батартиблик муайяп ишлаб чиқариш усули- ни ижтимоий жиҳатдан мустаҳкамлаш формасининг ўзгинасидир ва шу сабабли уни оддий тасодиф ва оддий ўзбошимчаликдап иис- батап қутқаришдир. У ана шу формага ҳам ишлаб чиқариш жа- раёпипинг, ҳам унга мувофиқ келадиган ижтимоий муносабатлар- нинг турғунлик ҳолатида, уларни оддий қайта-қайта такрор ишлаб чиқариш воситасида эришади. Агар форма маълум вақт давомида амал қилса, у урф-одат ва аиъана бўлиб мустаҳкамланиб қолади ва, ниҳоят, ижобий қонун бўлиб тасдиқланади. Қўшимча меҳнат- нинг бу формаси, баршчииа меҳнати, барча ижтимоий унумли меҳ- нат кучларининг ривожланмаганлигига, меҳнат усулининг ўзининг
* — юридик жиҳатдан. Ред.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
785
бтидоийлигига асосланганлигидап, табиий, баршчипа меҳнати бе- ИоСита ишлаб чиқарувчининг бутун меҳпатининг ривож топган Вшлаб чиқариш усули давридагига ва айнидса капиталистик Hiring чиқариш давридагига нисбатан жуда оз ҳиссасини олмоғи ке- вак. Масалаи, ер мулкдорига дастлаб ҳафтасига икки кун баршчина ^еҳнати қилинган деб фараз қилайлик. Шундай қилиб, ҳафтасига икки куп цилинган бу баршчина меҳнати цатъий расм бўлиб, да- pop топган ёки ёзма ҳуқуқ воситасида қонуний равишда тартибга солинган доимий мивдордир. Аммо ҳафтанинг цолган кунлари, яъни бевосита ишлаб чицарувчининг ўз ихтиёрида бўлган кунлар- нинг унумдорлиги ўзгариб турувчи миқдор бўлиб, бу мивдор бево- сита ишлаб чиқарувчининг тажрибаси ошиб бориши билан албатта ривожлапади,— шунингдек бевосита ишлаб чиқарувчида пайдо бў~ ладиган янги эҳтиёжлар ҳам, упинг маҳсулоти учун бозорнипг кен- гайиши ҳам, унипг иш кучинииг шу қисмидан фойдалапиш имкопи тобора ўсиб бориши ҳам уни иш кучига янада зўр беришга рағбат- лантиради, бироқ шуни унутмаслик керакки, бу иш кучини ишга солиш фақат деҳқончилик билангина чекланиб долмай, у қишлоқ хонаки саноатида ҳам цўлланилади. Бунда маълум иқтисодий та- ракдиётга имконият туғилган, бу имкоиият, албатта, бир қадар цу- лай шарт-шароитларга, туғма ирқий урф-одат белгилари ва ҳоказо- ларга боғлиқ бўлади.
III. МАҲСУЛОТ РЕНТА


786 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
787
а бўлади. Бундай рента формасида, қўшимча меҳнат маҳсулот яентада гавдаланганида рента қишлоқ оиласининг бутун ортиқча ^еҳпатини батамом ўз ичига олмаслиги ҳам мумкин. Аксипча, бун- а ишлаб чиқарувчининг ортиқча меҳнат қилишга вақт топиши tqyii, ишлаб бериш рентасига нисбатан кўпроқ имкон берилади, ортиқча меҳнат маҳсулоти, ишлаб чиқарувчининг энг зарур эҳти- ежларини қондирувчи меҳнат маҳсулоти сингари, ишлаб чиқарув- Т1ИНИПГ ўзиники бўлади. Бу форма билан бирга айрим бевосита ршлаб чиқарувчиларнинг хўжалик соҳасидаги аҳволида янада кат- тароц тафовутлар пайдо бўлади. Ҳеч бўлмаганда бунинг учун имко- цият туғилади ва ҳатто шундай имкон ҳам вужудга келадики, бе- восита ишлаб чиқарувчи ўз навбатида бировларнинг меҳнатини бсвосита эксплуатация қилиш учун зарур воситаларга эга бўлади. Бироқ бунда биз маҳсулот рентанинг соф формасини текшираёт- гаплигимиз сабабли, бу нарсанинг бизга дахли йўқ; шуиингдек, биз умуман реитанинг хилма-хил формалари бир-бирига қўшилиб, қалбакилашиб, бир-бирига чирмашиб кетадиган беҳисоб турли-ту- ман комбинацияларни текшириб ўтиришимиз мумкин эмас. Маҳсу- лот ва ишлаб чиқаришнинг ўзининг муайян характери билан боғ- лиқ бўлган маҳсулот рента формаси туфайли, бу форма шароитида қишлоқ хўжалигининг хонаки саноат билан зарурий равишда қў- шилиши туфайли, бу форма шароитида деҳқон оиласи ўзининг бозорга, ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришларга ва жамиятнинг бу оиладан ташқарида турувчи қисмининг тарихий ҳаракатига қа- рам бўлмаганидан қарийб мутлақо ўзига мустақил характер касб этпши туфайли, қисқача айтганда, умумаи натурал хўжаликнипг характери туфайли бу форма, масалан, Осиёда юз бераётгандай, қотиб қолган ижтимоий муносабатлар базиси бўлиб хизмат қилиш учуп жуда ҳам яроқлидир. Ер рентаси, ишлаб бериш рентасипилг анча илгариги формасида бўлгандай, бу ерда ҳам қўшимча қиймат- пипг, шу сабабли қўшимча меҳнатнинг ҳам нормал формаси, яъни бевосита ишлаб чиқарувчи эпг муҳим меҳнат шароитининг мулк- Дори учун, ер мулкдори учун текин, амалда, демак, мажбурий су- Ратда,— гарчи бу мажбур қилиш бевосита ишлаб чиқарувчига эпди эскп қўпол формада қарши турмаса-да,— бажаришга мажбур бўл- Гап бутун ортиқча меҳнатнинг ҳам нормал формасидир. Фойда,— агаР биз, сохта антиципация йўлига кириб кетиб, бевосита ишлаб Ч11карувчи меҳнатининг зарур меҳнатдан ортиқча қислмининг у ўзи- яики қилиб оладиган бўлакчасини ана шундай деб атайдигап бўл- Сак,— маҳсулот рентага шунчалик оз таъсир кўрсатадики, аслида МаҲсулот рентанинг ортида вужудга келади ва унинг табиий че- ГаРаси маҳсулот рента миқдори доирасида бўлади. Маҳсулот рента ^Май миадорга етиши мумкиики, натижада у меҳнат шароитла- ^И11и, ишлаб чиқариш воситаларининг ўзини такрор ишлаб чиқа- Яхиддий хавф туғдиради, ишлаб чиқаришни кепгайтиришни ^й-кўпми даражада мумкин бўлмайдиган қилиб қўяди ва бевоси-
а иШлаб чиқарувчипи турмуш воситаларининг табиий зарур мини- 51"77б


788 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ЦУШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ I
муми билан қаноатланишга мажбур цилади. Масалан, ипглизла^ Ҳиндистонда қилгани сингари, истилочи савдогар миллат ана шу формани тайёр ҳолда топиб олиб, ундан фойдалана бошлаганда айниқса шундай ҳол юз беради.
IV. ПУЛ РЕНТА
Пул рента деганда бу ерда биз — капиталистик ишлаб чиқариш* усулига асосланган ва ўртача фойдадан ортиқча кисмдангина ибо- рат бўлган саноат ёки коммерция ер рептасидан фарқли ўлароқ — маҳсулот рента формасиштнг оддий ўзгаришидан вужудга келади- ган ер рентасини англаймизки, маҳсулот рентанииг ўзи ҳам, ўз навбатида, ишлаб бериш рентасининг ўзгарган формаси бўлган, холос. Бунда бевосита ишлаб чиқарувчи ўз ер мулкдорига (бу мулкдор давлат бўладими ёки хусусий шахс бўладими, бари бир)' маҳсулот ўрнига маҳсулотнипг баҳосиии тўлаши лозим бўлади. Бинобарин, ортиқча маҳсулотни унинг натурал формасида олиш кифоя қилмайди, бу ортиқча маҳсулотни натурал формадан пул формасига айлаитириш зарур бўлади. Гарчи бевосита ишлаб чиқа- рувчи, аввалгидек, ҳеч бўлмаганда ўз тирикчилик воситаларининг энг кўп қисмини, ўзи ишлаб чиқариб тургап бўлса-да, бироқ унинг маҳсулотининг бир қисми эиди товарга айлантирилиши, товар си- фатида ишлаб чиқарилиши керак бўлади. Бинобарип, бутуп иш- лаб чиқариш усулининг характери озкги-кўпми даражада ўзгаради. У ўз мустакиллигини, жамият билап алоқа қилмаслик аҳдини йўқотиб боради. Таркибига энди бир қадар пул сарфлари киради- ган ишлаб чиқариш харажатлари муносабати ҳал қилувчи аҳа- мият касб этади; ҳарҳолда ялпи маҳсулотнинг пулга айлаптирй- ладиган бўлагининг ортиқча цисми, бир томондан, яна такрор ишлаб чиқариш воситаси сифатида, иккипчи томондан, бевосиА тирикчилик воситаси сифатида хизмат қилиши лозим бўлган бўЛ<г гидаи ортиқча кисми ҳал килувчи аҳамият касб этади. Illyfliy қарамай бу хил рентанинг базиси, гарчи бунда у емирилиб борД* ётган бўлса-да, бошлапғич нуқта бўлгап маҳсулот рента давридя қандай бўлган бўлса, ҳали ҳам шундайлигича қолаверади. Бевр- сита ишлаб чиқарувчи илгаригидек ернипг меросхўри ёки умумаР анъанавий эгаси бўлиб, ортиқча мажбурий меҳнатини, яъни пЯ'
га айлантирилган цўшимча маҳсулот формасидаги ҳақ тўланмг ган, эквивалентсиз бажариладиган меҳнатини ўз ишлаб чиқарип^ , нинг муҳим шароитининг мулкдори бўлган ер мулкдорига бер^ туриши лозим. Пул рента формасидап аввалги формалар даврид^ ердан бошқа меҳнат шароитлари, деҳцончилик қуроллари ва қа кўчма мол-мулк аввал амалда, кейинчалик юридик жиҳатД^ j ҳам бевосита ишлаб чиқарувчилар мулкига айлантириладп, айи^ са пул рента каби форма вактида шупдай бўлиши тургап ran фараз қилишга тўғри келади. Аввал бошда онда-сонда, кейинчаЛ^ эса тобора кўпроқ миллий миқесда маҳсулот рентапинг пул РеД


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
789
га айланиб бориши энди савдони, шаҳар саноатипи, умуман то- т р ишлаб чиқаришни ва шу билан бирга пул муомаласининг ҳам 5 яа кўпроқ ривожланишини тақозо қилади. Бу ҳол сўигра маҳсу- потларнинг бозор баҳосини ҳамда маҳсулотларнинг ўз қийматла- пГа бир қадар яқин баҳоларда сотилишиии тақозо қиладики, ^пгариги формаларда бу ҳолнинг бўлмаслиги ҳам мумкин эди. Ев- ропапинг шарцида баъзан биз маҳсулот рентанинг пул рентага ана ^упдай айланиш процессини ҳозир ҳам учратишимиз мумкин. ]у1еҳпатнинг ижтимоий уиумдорлик кучи маълум даражада ривож- лапмай туриб, маҳсулот рентанинг пул рентага айланиши мумкин бўлмаганлигига шу нарса шоҳидлик берадики, Рим императорлари даврида ана шундай айлантириш йўлидаги турли уринишлар бе- Корга кетган ва натурал рентанинг лоақал давлат солиғи сифатида упдирилаётган цисмини пул рентага айлантирмоқчи бўлганларида ҳам, бари бир, яна натурал рентага қайтганлар. Масалан, Фран- цияда революция олдидан пул рентапииг қалбакилаштирилганлиги ва рентанинг илгариги формаларининг қолдиқлари билан цўшиб юборилганлиги ҳам маҳсулот рентадан пул рентага ўтишдаги шун- дай қийинчиликдан далолат беради.
Пул реита маҳсулот рентапинг ўзгарган формаси бўлиб ва ун- га карама-қарпги ўлароқ, биз ҳозиргача кўриб чиққан ер рептаси тургшииг, яъни қўшимча қийматнипг ва ишлаб чиқариш шароит- лари мулкдорига беришга тўғри келадиган ҳақ тўланмаган кўпгим- ча меҳнатнинг нормал формаси бўлган ер рентасининг сўнгги фор- маси ва айни вақтда унинг емирилиш формасидир. Бу рента ўзи- нипг соф формасида, ишлаб бериш рентаси билан маҳсулот рента сиигари, фойдадан ошиқча бир нарса эмас. Ўз тушунчасига кўра бу ропта фойдани ўзига сипгдириб юборади. Модомики фойда амал- Да фақат ортиқча меҳнатнинг махсус қисми сифатида рента билан бир цаторда пайдо бўлар экан, пул рента, илгариги формалардаги реита сингари, ҳали ҳам ана шу эмбрионал фойдашшг,— пул рен- ТаДа гавдаланган қўшимча меҳпат бажарилгапидап кейип амалга €ц1ириладиган ё шахсан ўзининг ортиқча меҳнатини, ё бировлар- нппг ортиқча меҳнатини эксплуатация қилиш имконияти вужудга колпши билангина ривожланиши мумкин бўлган фойданинг нор- Мал чегараси бўлиб қолаверади. Агар фойда ҳақиқатап ҳам аиа шу 5епта билан бир қаторда пайдо бўлса, у ҳолда рептанинг чегараси ^°йда бўлмай, балки, аксинча, фойданинг чегараси рента бўлади.
А?то, юқорида айтиб ўтилганидек, пул рента айни вақтда шу аитгача кўриб чиқилгаи ер рентасинииг, prima facie * қўшимча ч и^ат ва қўшимча меҳнат билан мос келадигап, кўшимча қий- атнипг пормал ва ҳукмрон формаси бўлган ер рентасининг еми- формасидир.
Рента ўзининг янада ривожлалиши натижасида зарурий ратда,-— масалан, майда деҳқон ижардчилар формаси каби бар-
*
** аввало. Ред.


790 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. Ц^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
ча оралиқ формаларини бир чеккада қолдириб турганимизда,-— ё ернинг деҳқонлар эркин мулкига айланишига, ёки капиталистик ишлаб чиқариш усули формасига, капиталистик ижарачи тўлайдц- ган рентага олиб келади.
Пул рента шароитида бир қисм ерга эгалик қилувчи вашуер- да деҳқончилик қилувчи қарам бўлган бевосита ишлаб чиқарувчи билан ер мулкдори ўртасидаги анъанавий оддий-ҳуқуқий муноса- бат зарурий равишда шартнома муносабатига, ижобий қонуннинг аниқ нормалари билан белгиланадиган, соф пул муносабатига ай~ ланади. Шу сабабли ерни ишловчи-эгалик қилувчи амалда оддий ижарачи бўлиб қолади. Қулайлик туғдирадиган бошқа умумий ишлаб чиқариш муносабатлари мавжуд бўлгандаги бу айланиш, бир томондан, эски деҳқон-ер эгаларипи аста-секин экспроприа- ция (қилиш ва уларни капиталистик ижарачи билан алмаштириш учун фойдаланилади; иккинчи томондан, бу айланиш шунга олиб келадики, аввалги ер эгаси ҳақ тўлаб оброк мажбуриятидан қуту- либ олади ва ўзи деҳқончилик цилаётган ерни батамом ўз мулки қилиб, мустақил деҳқон бўлиб қолади. Сўнгра, натурал репта- нинг пул рентага айланиши билан бир вақтда албатта пулга ёл- ланиб ишлайдиган кунбайчи йўқсиллар синфи вужудга келадиги- на эмас, балки бу синф ҳатто бу айланишдан олдин вужудга кел- ган бўлади. Бундай йўқсиллар пайдо бўлаётган давр давомида, бу янги синф фақат онда-сонда вужудга келаётган бир вақтда оброк мажбуриятини ўтовчи [rentepflichtigen] иши яхшироқ деҳқон хўжа- ликларида,— худди феодализм давридаёқ бадавлатроқ карам деҳқонлар, ўз навбатида крепостнойларни ишлатгани сингари, зарурат туфайли цишлоқдаги ёлланма ишчиларни ўз ҳисобидан эксплуатация !қилиш расм бўлади. Шундай қилиб уларда аста-се- кин маълум бойлик жамғариш ва келгусида капиталистларга айланиш имкоии туғила боради. Шу тарзда, ўзлари деҳқоичилик қилиб келган ерларга эгалик қилган аввалги ер эгалари ўртасида капиталистик ижарачи унсурлар пайдо бўлади, бу ижарачиларпинг ривож топиши капиталистик ишлаб чиқаришнииг қишлоқ хўжали- гидан ташқаридаги умумий ривожига боғлиқ бўлиб, агар уларга, Аиглияда XVI асрда бўлганидек, айниқса қулай шароитлар ёрдал$ берадиган бўлса, улар жуда тез равиақ топадилар; ўша вақтда Анг| лияда пулнинг қадри тобора тушиб кетиб, улар анъана бўлз? қолган узоқ муддатли ижара шартномалари шароитида ср мулкдор} лари ҳисобига бойиб олган эдилар.
Сўнгра: рента пул рента формасига кириб, шу билаи бирга рента тўловчи деҳқон билан ер мулкдори ўртасидаги муносаба? шартнома муносабати формасига кирганда,— бундай ўзгариш у^У- ман жаҳон бозори, савдо ва саноатнинг нисбатан юқори даражаД3 ривожланиши содир бўлгандагина мумкин,— зарурий равишда еряЯ капиталистларга ижарага бериш ҳам -бошланади, ваҳоланки &У вақтгача бу капиталистлар деҳқончиликдан узоқ эдилар, энди бўЛ' са улар шаҳарда орттирган капитални ва шаҳарларда алланаЧ°3


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
791
0Вож топган хўжалик усулини, маҳсулотни фақат товар сифатида


792 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. Қ^ШИМЧА фойданинг ер рентасига айланиши
са, энди бу товарларнинг нисбатан жуда оз улушигина унинг учун бевосита тирикчилик воситаларига айлантирилади. Энди деҳқопчи- лик меҳнатини ер эмас, балки капитал ўзига ва ўз унумдорлигига бевосита бўйсундиради.
Ўртача фойда ва у тартибга солиб турадиган ишлаб чиқариш баҳоси деҳқончиликдап ташқарида, шаҳар савдоси ва сапоат дои- расида вужудга келади. Оброк мажбуриятини бажарувчи деҳцон- нинг фойдаси фойдаларни текислашда иштирок қилмайди, чунки упинг ер мулкдорига муносабати капиталистик мупосабат эмас. Модомики у фойда олар экан, яъпи ўз тирикчилпги учун зарур воситалардан ортган қисмни — ўз меҳнати биланми ёки бировлар- нинг меҳнатини эксплуатация қилиш биланми, бари бир — реали- зация ^илар экан, бу ҳол нормал муносабатдан ташқарида содир 'бўлади ва бошқа шароитлар бир хил бўлганда, бу фойда даражаси рентаии белгиламай, балки, аксипча, унинг ўзини унипг чегараси •бўлган рента белгилайди. Ўрта асрларда фойда пормасинипг ба- ланд бўлганлигига сабаб капитал тузилишинипг пастлиги, яъни ўзгарувчи, иш ҳақига сарфланадиган элемеит капиталнинг кўпчи- лик қисмини ташкил этганлигигина эмас. Фойда нормасинииг ба- -ланд бўлганига сабаб шуки, қишлоқда фирибгарлик ишлатиларди, ер мулкдори рентасининг ва унинг қўл остидаги аҳоли даромади- нинг бир қисми эгаллаб олинарди. Ўрта асрларда шаҳарларпинг жуда ривож топиши натижасида феодализм енгилмаган жойлар- нинг ҳаммасида, Италиядагидек, қишлоқ шаҳарни сиёсий жиҳатдан эксплуатация қилган бўлса, шаҳар ўзининг монопол баҳолари билан, ўзининг солиқлар системаси билан, ўзининг цех тузуми билан, тўғридан-тўғри савдогарларча алдамчилиги ва судхўрлиги билап қишлоқни иқтисодий жиҳатдаи ҳамгма жойда ва беистисно эксплуатация қилади.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
79&
лигида тартибга солувчи ролини ўйнай бошлаб, бу ортиқча қисмни тайёр ҳолда топади ва уни ер мулкдорига тўлайди, деган хулосага келиш мумкин бўлар эди. Масалан, жаноб Родбертус масалани ]Цупдай анъанавий усул билан тушунтирмоқчи бўлади215. Аммо:
Биринчидан. Капиталпинг бу тарзда деҳқончиликка мустақил ва етакчи куч сифатида кириб келиши бирданига ва ҳамма жойда. □мас, балки аста-секин ва ишлаб чиқаришнинг махсус тармоқлари- ца седир бўлади. У аввал деҳқончиликнинг ўзини эмас, балки иш- даб чиқаришнииг чорвачилик, айниқса қўйчилик каби тармокла- рипи ишғол қилади, қўйчиликнинг асосий маҳсулоти, яъни жун, с.аноат юксалаётган даврнинг дастлабки пайтларида доим бозор баҳосининг ишлаб чиқариш баҳосидан ошиқ бўлишини таъминлай- ди, бу потекислик фақат кейинчалик текисланади. XVI асрда Апг- лияда шундай бўлган эди.
Иккинчидан. Бу капиталистик ишлаб чиқариш аввал бошда опда-сондагииа вужудга келиши сабабли, бу ишлаб чиқариш даст- аввал ўзининг алоҳида серҳосиллиги туфайли ёки алоҳида қулай^ ўринга жойлатпганлиги туфайли умуман дифференциал рента кел- тира оладиган ерлар комплексииигина эгаллаб олади, деган фараз- га ҳеч қандай эътироз билдириб бўлмайди.
Учинчидан. Ҳатто, ҳақикатан ҳам шаҳар талабининг салмоғи ошувини тақозо қиладиган бу ишлаб чиқариш усулинипг пайдо бўлиш вацтида деҳқончилик маҳсулотининг баҳолари ишлаб чиқа- риш баҳосидан юқори бўлган, деб фараз қилганимизда ҳам,— ма- салан, XVII асрнинг сўнгги учдан бир қисмида Англияда шубҳа- сиз худди шундай бўлган,— ҳатто шундай деб фараз қилганимизда ҳам, модомики бу ишлаб чиқариш усули деҳ^ончиликнинг капи- талга оддий бўйсунишидан маълум даражада цутулиб олар экан ва, бу ишлаб чиқариш усулининг ривожланиши билан зарурий равиш- да боғлиқ бўлган ҳолат — деҳқончиликнинг яхшиланиши ва иш- лаб чиқариш харажатларининг камайиши содир бўлар экан, деҳ- копчилик маҳсулоти баҳоларининг ишлаб чиқариш баҳоларидан бупдай ортиб кетиши маълум реакция туфайли — деҳдончилик маҳ- сУлотлари баҳоларининг пасайиши туфайли, XVIII асрнинг биринчи* ярмида Англияда бўлганидек, мувозанатга келади.
Шупдай зқилиб, рентапи бу апъанавий усул билан ўртача фойда- Дан ортиқча кисм деб тушунтириш мумкин эмас. Рента илк марта Капдай тарихан муайян шароитларда вужудга келмасии,— модомикш У томир ёйган экан, у энди илгари кўрсатиб ўтилган замонавий Шароитлардагина мавжуд бўлиши мумкин.
Маҳсулот рентанииг пул рентага айланиши тўғрисида гапирар Экапмиз, хулоса қилиб шуни айтиш керакки, пул рента шароитида 1{апиталлашган рента ер баҳоси, бипобарин, ерни бегоналаштириш мУмкинлиги ва бегопалаштириш муҳим момент бўлиб колади ва 111У туфайли аввалги оброк тўлайдиган деҳқонларнинг мустақил' мУлкдор-деҳ\қонларга айланиши мумкин бўлиши билап бирга ша- *аРликлар ва бошца мулкдор кишиларнинг ҳам ер участкаларини?


794 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА фойданинг ер рентасига айланиши
деҳ^онларга ёки капиталистларга ижарага қўйиб, шу йўл билан ишлатилган капиталлари учун процент формасидаги рентадан фой~ даланиш мақсадида ер участкалари сотиб олишлари мумкип бўла- ди, демак бу ҳол ҳам илгариги эксплуатация усулининг, мулкдор билан ҳақиқий деҳқон ўртасидаги муносабатнинг, шунингдек рен- танинг ўзининг тубдан ўзгаришига ёрдам беради.
V. КОРАНДАЛИК ХЎЖАЛИГИ ВА ДЕҲҚОНЛАРНИНГ ПАРЦЕЛЛЯР МУЛКИ
Бунда биз ер рентаси тараққиётидаги бир цанча босцичларнпнг охирига яқинлашиб келдик.
Ер рентасининг барча формаларида — ишлаб бериш рентаси, маҳсулот рента, пул рента (маҳсулот рентанииг шунчаки ўзгар- ган формаси) — рента тўловчининг доим ҳақикий деҳқон ва ер эгаси бўлиши, унинг ҳақ тўланмаган қўшимча меҳнати бевосита ер мулкдорининг ҳамёнига тушиши назарда тутилади. Ҳатто сўнгги форма, пул рентада ҳам,— модомики у соф ҳолда, яъни маҳсулот рентанинг шунчаки ўзгарган формаси сифатида амал қилар экан, бу фақат мумкин бўлибгина қолмай, балки ҳақиқатан ҳам шундай бўлади.
Metairie-System, ёки корандалик хўжалик системасини рента- нинг дастлабки формасидан капиталистик рентага ўтиш формаси деб қараш мумкип, бунда деҳқон (ижарачи) меҳнатдан (ўзининг ёки бировларнинг меҳнатидан) ташқари, унумли капиталнинг бир ^исмини қўшса, ер мулкдори, ердан ташқари, шу капиталпинг кол- ган қисмини (масалан, чорва молларни) қўшади ва маҳсулот ко- ранда билан ер мулкдори ўртасида турли мамлакатлар учун турли- ча бўлган муайян пропорцияларда тақсим цилинади. Бир томондая, бунда ижарачининг хўжаликни бутунлай капиталистик асосда юри- тиш учун етарли капитали йўқ. Иккинчи томондан, бунда ер мулк- дори оладиган ҳисса соф рента формасига эга бўлмайди. Аслида бу ҳиссада ер мулкдори аванслаган капиталга олинадиган процент ва ортиқча рента бўлиши мумкин. Шуиингдек, аслида бу ҳисса ижа- рачининг бутун қўшимча меҳпатини ютиб юбориши ёхуд уига шу қўшимча меҳнатнинг кўпроқ ёки озроқ қисмини қолдириши мум- кин. Аммо энг муҳими шундаки, бунда рента энди умумап қўшим- ча қийматнинг нормал формаси сифатида намоён бўлмайди. Бир томондан, корандага,— у фақат ўз меҳнатини цўлланадими ёки бировларнинг меҳнатини ҳам қўлланадими, бари бир,— ўзи ишлов- чи бўлганлиги учун эмас, балки меҳнат :қуролларининг бир қисми- нинг эгаси бўлганлиги учун, ўзига ўзи капиталист бўлганлиги учун маҳсулотнинг маълум қисмини талаб қилади. Иккинчи томоидан, ер мулкдори ернинг хусусий мулк бўлганлиги учунгина эмас, балки капитал қарз берган шахс сифатида ҳам ўз ҳиссасини талаб Қ0- дади 44а).
44а) Бюре, Токвиль, Сисмондига тақкослансин21’.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
795
Эски жамоа ер мулкининг қолдиғи, мустақил деҳқон хўжалиги- га ўтилганидан кейин, масалан, Польша ва Руминияда сақланиб колган бу қолдит^ ўша жойларда ер рентасининг анча қуйи фор- маларига ўтишга баҳона бўлди. Ернинг бир цисми айрим деҳқон- ларники бўлиб, бу ерларда улар мустақил деҳқончилик қиладилар, Пошқа қисми биргаликда ишланади ва қўшимча маҳсулот ҳосил килади, бу қўшимча маҳсулот қисман жамоа харажатларини қоп- лашга кетса, қисман ҳосил яхши бўлмай қолиши ва ҳоказо ҳоллар пазарда тутилиб, резерв қилиб қолдирилади. Қўшимча маҳсулот- цинг бу икки сўнгги қисмини, бора-бора қўшимча маҳсулотнинг хаммасини шу цўшимча маҳсулот ўсиб чивдан ер билан бирга дав- лат амалдорлари ва хусусий шахслар аста-секин тортиб оладилар ва аввалги эркин деҳқонлар — ерларини биргаликда ишлаш мажбурия- ти сақланган ер мулкдорлари шу тарзда баршчина ўташга ёки ма\- сулот рента тўлашга мажбур бўлган деҳ^онларга айланиб қолади, ваҳоланки жамоа ерларини тортиб олган узурпаторлар фақат тор- тиб олинган жамоа ерларининг эмас, деҳқон участкаларининг ўз- ларининг ҳам мулкдорига айланади.
Бунда соф қулдорлик хўжалиги устида (бу хўжалик ҳам асо- сан ўз истеъмоли учун ишлайдиган патриархал системасидан тор- тиб, то жаҳон бозори учун ишлайдиган соф плантаторлик система- сигача бир қаича босқични босиб ўтади) ва ер мулкдори ерни ўз ҳисобидан ишлайдиган, бутун ишлаб чиқариш қуролларига эгалик киладиган ва натура ёки пул ҳолида иш ҳақи тўланадиган эрксиз ёки эркин батраклар меҳнатини эксплуатация ^иладиган помешчик хўжалиги устида батафсилроқ тўхталиб ўтиришимизнинг ҳожати йўқ. Ер мулкдори ва ишлаб чиқариш цуроллари мулкдори, шу са- бабли эса бу ишлаб чиқариш элементлари жумласига кирадигаи ишчиларни бевосита эксплуатация қилувчи ҳам, <бу ерда бир-бири- га мос келади. Шунингдек рента билан фойда ҳам бир-бирига мос келади, қўшимча қийматнинг турли формаларининг алоҳидаланиши юз бермайди. Бутун ишлаб чиқариш қуролларипинг мулкдори,— бу ишлаб чиқариш қуроллари жумласига ер ҳам, қулдорликнинг дастлабки формалари даврида эса бевосита ишлаб чиқарувчиларнинг ўзлари ҳам киради,— бунда ишловчилардан қўшимча маҳсулотда гавдаланган бутун қўшимча меҳнатни тўғридан-тўғри сициб олади. Америка плантацияларидагидек, капиталистик тасаввур ХУкмрон бўлгаи жойларда бутун шу қўшимча қиймат фойда деб Царалади; капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ўзи мавжуд бўлмаган ва бунга мувофиқ келадиган тасаввур усули ҳали капита- листик мамлакатлардан олиб ўтилмагап жойларда бу қўшимча қий- Мат рента деб тасаввур цилинади. Ҳарҳолда бу форманинг ҳеч Мндай цийинчилиги йўқ. Бунда ер мулкдорининг даромади, бун- Га қапдай ном 'бермасинлар, бари бир, у ўзиники қилиб оладиган 11аҚд цўшимча маҳсулот шундай нормал ва ҳукмрон формадирки, *аҚи тўланмаган бутун цўшимча меҳнат бевосита шу формада


796 ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. ЦЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИП1И
ўзиники қилиб олинади ва ер мулк ана шу ўзиники қилиб олиш базиси бўлади.
Энди парцелляр мулкка тўхталиб ўтайлик. Бунда деҳқон айпи вақтда ўз ишлаб чиқаришииипг асосий воситаси бўлгаи, меҳпати ва капиталини ишлатадиган зарур майдон бўлган ўз ерининг эркин мулкдори ҳамдир. Бу формада ҳеч қандай ижара ҳақи тўланмай- ди, бинобарин, рента цўшимча қийматнипг алоҳида формаси сифа- тида намоён бўлмайди, бироқ капиталистик ишлаб чицариш усули умуман ривож топган мамлакатларда рента бошқа ишлаб чиқариш тармоқларига қиёсан қўшпмча фойдадек бўлиб кўринади, аммо шундай қўшимча фойда бўлиб кўринадики, у, умуман меҳнатдан келадиган тушумнинг ҳаммаси каби, деҳцон қўлига тегади.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
797


798 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ҚЎШИМЧА фойданинг ер рентасига айланиши
сида қайд қилинган қисмни келтирадиган даражада юцори кўтари- лишига зарурат йўқ. Демак, бозор баҳосининг парцелляр деҳқон маҳсулотипинг қиймати даражасигача ёки ишлаб чиқариш баҳоси даражасигача ошишига зарурат йўқ. Парцелляр мулклар кўпчилик бўлган мамлакатларда ғалла баҳосининг капиталистик ишлаб чиқа’ риш усули ҳукм сураётган мамлакатлардагидан паст бўлиш сабаб- ларидан бири шудир. Жуда ноцулай шароитларда ишлайдиган деҳ- қонлар қўшимча меҳнатининг бир цисми жамият ихтиёрига текин топширилади ва ишлаб чиқариш баҳоларини тартибга солиш ёки умуман қиймат яратишда иштирок қилмайди. Бинобарин, баҳонинг бундай паст бўлиши ишлаб чиқарувчиларнинг камбағаллик оқиба- ти бўлиб, асло улар меҳнатининг унумдорлиги натижаси эмас.
Ўз хўжаликларини мустақил юргизаётган деҳқонларнипг бу эркин парцелляр мулк формаси устун нормал форма сифатида, бир томопдан, классик қадим замондаги яхши даврларда жамияг- нинг иқтисодий негизини ташкил этган бўлса, иккинчи томопдан, биз бу формани феодал ер мулкининг емирилишидан келиб чиққан формалардан бири сифатида ҳозирги замон халқларида учратамиз. Англиядаги йоменлар, Швециядаги деҳқонлар табақаси, Франция- даги ва Ғарбий Германиядаги деҳқонлар ана шупдайлардандир. Бунда биз мустамлакалар тўғрисида сўзламаймиз, чунки мустамла- каларда мустақил деҳқон бошқача шароитда ривожлапади.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
799
ёрдам беради, бу яхшиланишлар, бир томондап, деҳқончилик маҳ- суЛотлари баҳосини пасайтиришга олиб келади ва, иккинчи то- мопдан, харажатларнинг оширилишини ҳамда ишлаб чиқариш ^оддий шароитларининг анча мўл бўлишини талаб этади.
Майда ер мулк ўз табиатига кўра ижтимоий унумли меҳнат кучларини ривожлантиришга, ижтимоий меҳнат формалариии жо- ряй қилишга, капиталларни ижтимоий йўсинда концентрация қи- лишга, чорвачиликни катта миқёсда олиб боришга, фанни тобора тараққий эттириб қўлланишга имкон бермайди.
Судхўрлик ва солиқлар системаси ҳамма ерда майда ер мулкни маҳв бўлишига олиб бориши лозим. Капитал ер сотиб олишга сарф- лапиб, агрикультура капиталдан маҳрум қилинади. Ишлаб чиқариш воситалари тобора бўлиниб майдалашади, ишлаб чиқарувчилар- пипг ўзлари яккаланиб қолади. Инсон кучи беҳад исроф бўлади. Иптлаб чиқариш шароитлари тобора ёмонлашиб, ишлаб чиқариш воситалари қимматлашади — майда мулкнинг зарурий қонуни шулардир. Ҳосил яхши бўлган йиллар бу ишлаб чиқариш усуля- цинг бошига битган бало бўлади45).
Майда деҳқончилик эркин ер мулк билан алоқадор бўлган жой- ларда бу деҳқончиликнинг ўзига хос нуқсонларидан бири шундан келиб чиқадики, деҳқон капитални ер сотиб олишга сарф қилади. (Ўтиш формасида ҳам шундай бўлади, унда катта ер эгаси капи- талии, биринчидан, ер сотиб олишга ва, иккинчидан, шу ернинг ижарачиси сифатида хўжалик юритишга сарф қилади.) Ернинг бупда оддий товар сифатида бозори чаққон бўлиб ^олгач, ерга эга- лик қилувчилар сони кўпаяди46), бас, ҳар бир янги авлод учун, ҳар гал мерос тақсимотида ер, деҳқон нуқтаи назарида, яна капитал сарфидай намоён бўлади, яъни у сотиб олган ердек бўлиб қолади. Бупда ер баҳоси ипдивидуал унумсиз ишлаб чиқариш харажатла- рииинг ёки индивидуал ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулот ишлаб чикариш харажатларининг энг катта бир элементи бўлади.
Ер баҳоси капиталлашган ва шу сабабли антиципация қилинган реитадан бошқа нарса эмас. Агар деҳқончилик капиталистик усул- да олиб борилса, яъни ер мулкдори фақат рента олса-ю, ижарачи ер Учуи шу ҳар йил тўланадиган рентадан бошқа ҳеч нарса тўламаса, У Ҳолда, равшанки, гарчи ер сотиб олиш учун ер мулкдорининг ўзи сарф килган капитал унга процент келтирадиган капитал бўлса-да, шУнга қарамай, бу капиталнинг деҳцончиликнинг ўзига сарф қи- липган капиталга ҳеч қандай даҳли йўқ. У на деҳқончиликда функ- Ция қилиб турган асосий капиталнинг, на оборот капиталининг47)
а) Тукнинг асаридан француз қиролининг тантанали нутқи қаралсин217.
*6) Мунье ва Рюбишондан қаралсин218.


800 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
элементи бўлади, аксинча, бу капитал харидорга ҳар йилги рентани олиб туриш учун титул беради, холос, аммо бу рентани ҳосил қи- лишга унинг мутладо ҳеч *дандай алодаси йўқ. Ахир, ер сотиб ол- ган шахс капитални ер сотган шахсга беради ва сотувчи бунинг эвазига ўзининг ер мулкидан воз кечади. Демак, энди бу капитал харидор капитали сифатида мавжуд эмас; харидорнинг энди бу капитали йўд; демак, бу капитал муайян бир усулда ернинг ўзига солиниши мумкин бўлган капитал ҳисобига кирмайди. Харидор ерни циммат оладими, ё арзон оладими, ёки уни текин оладими, бу — хўжаликни юритиш учун ижарачи сарфлайдиган капиталда ҳам, рентада ҳам ҳеч дандай ўзгариш дилмайди, бунинг таъсири ёлғиз шундан иборат бўладики, рента харидор учун ё процент бў- либ кўринади, ё йўд, демак, рента унинг учун ё юқори процент; ё паст процент бўлиб кўринади.
Мисол учун !қулдорлик хўжалигипи олиб кўрайлик. Бупда дул учун тўланадиган баҳо антиципация цилинган ва капиталлашган дўшимча дийматдан ёки вақти келиб цулдан сиқиб олинадиган фой- дадан бошқа нарса эмас. Аммо қулни сотиб олишда тўланган капи- тал дулдан фойда, қўшимча меҳпат сиқиб олиш учун сарф қили- надиган капиталнинг таркибига кирмайди. Аксинча. Бу — қулдор томонидан бегоналаштирилган капиталдир, ҳақидий ишлаб чица- ришда дулдор цўлида буладиган капиталдан чегирилган ҳиссадир. Ер сотиб олиш учун сарфланган капитал деҳқончилик учун йўд бўлиб долганидек, бу капитал ҳам дулдор учун йўқ бўлиб қолади. Бунинг энг яхши исботи шудирки, дулдор ёки ер мулкдори қулни ёки ерни япа сотсагина ана шу капитал унинг учуи янгидан мав- жуд бўла бошлайди. Бирод у ҳолда бу капитал бу харидор- учун йўқ бўлиб цолади. У дул сотиб олгани билан ҳали уни дарҳол эксплуатация дила олмайди. Бу имкоииятпи унга келажакда дул- дорлик хўжалигининг ўзига соладиган капиталигипа беради.
Бир капиталнинг ўзи бирданига икки томонда: ер сотувчи кўли- да ҳам, ер олувчи дўлида ҳам бўлиши мумкии эмас. Капитал ха- ридор қўлидан сотувчи қўлига ўтади ва шу билан иш тамом бўла- ди. Энди харидорнинг капитали йўқ, алгмо бунинг эвазига унинг ер участкаси бор. Янги ер мулкдори ана шу ер участкасига ҳақида- тан ҳам капитал солиш натижасида олинадиган рептани ерга сол- маган, балки ер сотиб олишга сарф қилган капиталидан келадиган процент деб ҳисоблар экап, бу ҳол ер факторининг иқтисодий та- биатида мутлақо ҳеч нарсани ўзгартирмайди, бу — бирор шахс; 1000 фунт стерлинг тўлаб уч процентли коисоли олганлигининг да- ромадидан давлат заёмлари бўйича процентлар тўланадиган капи- талга ҳеч қандай алодаси йўқдай ran.
лиги тўғрисидаги фан»нинг ҳолати сабабли ксчирса бўлади — бу капиталнинг ас°' сий капитал ҳам, оборот капитали ҳам эмаслигини ундан яширади; бу худди бирор шахснинг биржада акция ёки давлат қимматли цоғозлари сотиб олишга сарф дигаи ва шахсан ана шу шахс учун капитал солишдек бўлиб кўринадиган, аслид эса ишлаб чиқариш тармоқларидан биронтасига «солмнмайдиган» капиталдек бир гаи'


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
801
Капиталистик ишлаб чиқариш усули базисида ҳар қаидай қий- *iaT суммаси капитал ўзида, потепциал капитал бўлганидек, ер сОтиб олиш учун сарфланган пул ҳам, цимматли давлат цоғозлари соТиб олиш учун харажат қилинган пул сингари, аслида капитал узидадир, холос. Ер сотиб олишга, худди қимматли давлат цоғоз- ^аринн, шунингдек, бошқа товарни сотиб олишга тўлангапи син- рп, маълум пул суммаси тўлапади. Бу сумма капитал ўзидадир, чупки у капиталга айлантирилиши мумкин. Сотувчи ^ўлига кир- гап пул ҳақидатан ҳам капиталга айланадими ёки йўдми, бу — со- тувчининг шу пулни қандай ишлатишига боғлид. Харидор бутун- лай сарф цплиб юборган ҳар қандай бошқа пуллар сингари, бу пул хам энди харидор учун капитал сифатида хизмат қила олмайди. Харидор ҳисоб-китобларида бу пул процент келтирадиган капитал бўлиб туради, чунки ердан рента шаклида ёки давлат заёми бўйи- ча процент шаклида олинадиган даромадпи у шу даромад ҳуқуқини сотиб олишга сарфлаган пулининг проценти деб ҳисоблайди. У бу пулни қайтадан сотиш йўли билангипа капитал сифатида реализа- ция дила олади. Лекин унда бошқа, янги харидор худди шу бирип- чи харидор аҳволига тушади ва шу тарида сарф қилипган пул ҳар цапча қўлдан-қўлга ўтгапи билан уни сарфлаган шахс учун ҳаци- қий капиталга айлана олмайди.
Майда ер мулк шароитида: ернипг ўзи дийматга эгадир ва шу сабабли у машипа ва хом материал сингари, маҳсулотнииг ишлаб чиқариш баҳоси таркибига капитал бўлиб киради, деган хомхаёл янада кўпроқ мустаҳкамланади. Аммо биз рента, шу сабабли капи- таллашгап репта ҳам, ер баҳоси деҳқончилик маҳсулотининг баҳо- сипи аниқлашда фадат икки ҳолда иштирок этиши мумкинлигини кўриб ўтдик. Биринчидан, деҳқопчилик капиталининг,— ер сотиб олиш учуи сарфланган капиталга ҳеч қандай алоқаси бўлмагап ка- питалнинг,— тузилиши туфайли деҳқопчилик маҳсулотининг ций- мати упинг ишлаб чиқариш баҳосидан юқори бўлганида ва бозор мупосабатлари ер мулкдорига ана шу фарқдан фойдаланишга имкон берганида. Иккинчидан, монопол баҳо мавжуд бўлганида. Биринчи- си ҳам, иккинчиси ҳам парцелляр хўжалик ва майда ер мулк ша- роитида жуда кам учрайди, чунки худди шу шароитда ишлаб чиқа- риш жуда кўп даражада деҳқоннинг ўз эҳтиёжларини қондириш УчУп хизмат қилади ва умумий фойда нормасининг тартибга солиб тУришига боғлиқ бўлмаган ҳолда амалга оширилади. Ҳатто парцел- ^яр хўжалик ижарага олинган ерда олиб борилган ҳолларда ҳам, бунда ижара ҳақи фойданинг бир қисмини ва ҳатто иш ҳақидан чегирилган ҳИССани ҳар қандай бошқа муносабатлар вақтидагидан ^Ура мислсиз кўпроқ даражада ўз ичига олган бўлади; бундай ҳолда
У иш ҳақи ва фойдага қаракга-қарши мустақил категория бўл- рента эмас, балки фақат номигагина рентадир.
Шундай ^илиб, ер сотиб олиш учун пул капитал сарфлаш асло ^еҲҚончилик капитали солиш эмас. Аксинча, пул капитал сарфлаш ааДа деҳ^онлар ўз итплаб чиқариш соҳасида эга бўлишлари мум-


802 ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ. ^'ЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИПДИ
кин бўлган капиталнинг тегишли миқдорида камайиб кетиши де, макдир. Пул капитал сарфлаш майда деҳқонларнинг ишлаб чицц, риш воситалари миқдорипи тегишли равишда камайтиради ва шу сабабли такрор ишлаб чиқаришнинг иқтисодий базасини торайти, ради. Пул капитал сарфлаш майда деҳқонни судхўрликка бўйсуц, диради, чунки бу соҳада чинакам кредит муносабатлари умуман камдан-кам учрайди. Йирик хўжаликлар пул капитал сарфлаган- да ҳам, у деҳқончилик учун тўсиҳ бўлади. Пул капитал сарфлаш ҳақиқатан ҳам капиталистик ишлаб чиқариш усулига зиддир, ер мулкдори ўзинипг ер участкасини мерос тариқасида олганми ёки сотиб олганми, бари бир, капиталистик ишлаб чиқариш усули учун ер мулкдорининг қарздор бўлиб қолишининг умуман аҳамияти йўқ. Ер эгаси рентапи ўзи оладими, ё бўлмаса уни, ўз навбатида, ипотека кредиторига бериши керакми, бунинг ўзи ижарага олинган ер мулкда хўжалик юритишда ҳеч нимани ўзгартира олмайди.


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
803
рп судхўрлик процент даражаси мувофиқ келади. Ирлапдия сис- земасида ҳам худди шунинг ўзи, фа^ат ўзга формада памоёя бўлади.
П1у сабабли ер баҳоси, ўзи ишлаб чиқаришга ёт бўлгаи бу эле- мент, бунда шу ақадар юқори кўтарилиши мумкинки, натижада иш- лаб чиқариш мумкип бўлмай қолади (Домбаль).
Ер баҳоси шундай роль ўйнаб, ер олди-сотдиси, ернинг товар сифатидаги муомаласининг шу кўламда ривожланиб бориши амал- да капиталистик ишлаб чиқариш усулининг натижасидирки, бу ишлаб чиқариш усули шароитида товар барча маҳсулотларнинг ва барча ишлаб чиқариш воситаларининг умумий формаси бўлиб қо- лади. Иккинчи томондан, бу ҳодисалар капиталистик ишлаб чиқа- рпш усули фақат тор доирада ривожланган ва ўзининг барча хусу- сиятларини авж олдирмаган жойлардагина авж олиб боради; чуики бу ҳодисалар шунга асослангапки, деҳқончилик энди капиталистпк ишлаб чиқариш усулига бўйсуимай қўйган — ёки ҳали бўйсунган эмас,— жамиятнинг умри тугаган формаларидап сақланиб цолгая ишлаб чиқариш усулига бўйсунгаи. Бинобарин, капиталистик пш- лаб чиқариш усулининг зарарли томонлари ва бу усулда ишлаб чидарувчининг ўз маҳсулотининг пул баҳосига қарам бўлипш бун- да капиталистик ишлаб чиқариш усулининг етарли даражада ривожланмаганлигидан келиб чиқадиган зарарга мувофит^ келади. Деҳқоннинг ўз маҳсулотини товар сифатида ишлаб чицариши учун лозим бўлган шароитлар бўлмагани ҳолда у савдогар ва саноатчи бўлиб қолади.
Ер баҳосининг ишлаб чиқарувчи учун ишлаб чиқариш харажат- ларининг элементи бўлиши билан маҳсулотнинг ишлаб чиқариш баҳосининг элементи бўлмаслиги ўртасидаги конфликт (ҳатто рен- та деҳқончилик маҳсулотининг баҳосини ҳосил цилишда белгилов- чи омил бўлиб иштирок этса-да, 20 ва ундан ҳам кўпроқ йплга авансланган капиталлаштирилган рента асло бу тарзда иштирок зтмайди) умуман ернинг хусусий мулклиги билан рациопал деҳ- кодчилик, ердан пормал ижтимоий фойдаланиш ўртасидаги зид- диятни ифодалайдиган формалардан биридир, холос. Аммо, иккип- чи томондан, ернинг хусусий мулклиги, бинобарин, бевосита ишлаб чпцарувчиларнипг ерини экспроприация қилиш — бировларнинг хУсусий ер мулкка эга бўлиши,— шу сабабли бошқаларнинг хусу- спй ер мулкка эга бўлмаслиги — капиталистик ишлаб чиқариш Усулининг асосидир.
Бунда, майда деҳқончиликда, ерга хусусий эгалик формаси ва ^Упдай эгаликнинг натижаси бўлган ер баҳосинипг ўзи ишлаб ^ицаришнинг чекланиши бўлиб майдонга чиқади. Йирик деҳқон- Пилик вақтида ва капиталистик хўжалик усулига асосланадиган йи- Рик ер эгалиги вақтида мулк ҳам чекловчидир, чунки бу мулк фер- ■^ернииг ^капитални оцибат иатижада упга эмас, балки ер мулкдо- фойда келтирадиган унумли тарзда сарф қилишини чеклаб ^Уяди. Ҳар икки формада ҳам тадрижий равишда алмашиниб 776


804 ОЛТИНЧИ БУЛИМ. Қ^ШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛАНИШИ
турадиган инсоиият авлодларининг умумий абадий мулки бўлган уларнинг тирикчилиги ва такрор ишлаб чиқаришинипг айрилмас шарт-шароити бўлгап ерни опгли равишда рационал ишлаш ўрпи- ни ерпи эксплуатация қилиш ва унинг кучини исроф қилиш эгал- лайди (эксплуатация эса жамият эришгаи тараққиёт даражасига боғлиқ қилиб ^ўйилмай, балки айрим ишлаб чиқарувчиларнинг ҳар хпл тасодифий ҳолатига боғлиқ қилиб қўйиладики, бу ҳақда гапир- масак ҳам бўлади). Майда мулк шароитида бу ҳол ижтимоий унум- ли меҳпат кучини қўллапиш учун зарур восита ва билимлар етиш- маслигидан юз беради. Йирик мулк шароитида — ижарачилар ва мулкдорларнинг мумкин цадар тезроқ бойиб олиши учун шу воси- таларни эксплуатация цилиш натижасида юз беради. Ҳар икки ҳолда ҳам — бозор баҳосига қарамлик натижасида юз беради.
Майда ер мулкни танқид қилишнинг ҳаммаси оқибат патижа- да деҳқончиликнинг чегараси ва унга ғов бўлган хусусий мулкни таицид қилишдан иборат бўлади. Бупга қарама-қарши йирик ер мулкка оид ҳамма танқидлар ҳам шундан иборат бўлади. Албатта, бу ҳолларнинг ҳар иккисида ҳам биз қўшимча сиёсий мулоҳазалар- ни бир чеккада қолдириб турамиз. Ернинг хусусий мулклигининг ҳар қандайи деҳқончилик ишлаб чицариши ва ерни рациопал иш- лаш, ернинг ўзини муҳофаза қилиш ва яхшилаш йўлига цўядиган бу чегара ва бу ғов унда ҳам, бунда ҳам фақат турли формаларда ривожланади, бинобарин, ана шу ўзига хос бало формалари тўғрисидаги мунозараларда унинг асосий сабаби унутиб қўйи- лади.
Майда ер мулк аҳолишшг жуда катта кўпчилигининг цишлоқ- ларда яшашини, ижтимоий меҳнат эмас, балки яккаланган меҳнат- нинг устун бўлишини назарда тутади; бинобарин, бу шароитда так- рор ишлаб чиқаришнинг, яъни унинг ҳам моддий, ҳам маънавий шартларининг турли-туман бўлиши ва ривожланиши истисно қили- нади, самарали экинчилик шароитлари истисно қилинади. Иккинчи томондан, йирик ер мулк цишлоқ аҳолисипи доимо пасайиб боради- гаи минимумгача камайтиради ва тобора кўпайиб катта шаҳарлар- га тўпланаётган саноат аҳолисини унга қарама-қарши кўяди; шу билап ҳаётнииг табиий қонунлари тақозо қиладиган ижтимоий мод- да алмашинув процессига тузалмас рахна соладигап шароитлар вужудга келади, бунииг натижасида ернинг кучи беҳуда исроф цилинади, бу беҳуда исрофгарчилик эса савдо воситасида ўз мамлакатидан ташқаридаги узоқ-узоқ жойларга тарқалади (Ли- бих 224).


XLVII БОБ. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ 805
нинг ўзида болта уради. Йирик саноат ва йирик деҳкончилик со- хвбкорлиги ёнм?а-ён туриб биргаликда амал қилади. Агар дастлабки пайтда булар бир-биридан фарқ қилиб, булардан биринчиси кўпроқ 0Ш кучини, бинобарин, инсоннинг табиий кучини ишдан чиқар- са ва барбод цилса, иккинчиси кўпроқ бевосита ернинг табиий ку- гтни ишдан чиқарса ва хароб қилса,— кейинчалик, таравдиёт >караёнида улар бир-бирига цўл берадилар: соҳибкорлик система- сИ қишловда ҳам ишчининг тинкасини цуритади, саноат ва савдо эса, ўз навбатида, деҳқончилик учун ерни вайрон ^илиш восита- ларини яратиб беради.


806 ]
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ
ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
ҚИРҚ САККИЗИНЧИ БОБ
УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
I48)
Капитал — фойда (соҳибкорлик даромади плюс процент)', ер — ер рентаси, меҳнат — иш ҳақи: ижтимоий ишлаб чиқариш продес- сининг бутун сирларини ўз ичига оладиган уч таркибли ягона фор- мула мана шу.
Сўнгра, модомики процеит, илгари кўрсатиб ўтилганидек * *, ка- ппталиипг ўзига хос, характерли маҳсули сифатида, соҳибкорлик даромади эса процентга зид ўлароқ капиталга боғлиқ бўлмаган иш ҳақи сифатида майдонга чиқар экан, бу уч таркибли ягона форму- ла аниқроқ айтганда қуйидагича бўлади:
Капитал — процент, ер — ер рентаси, меҳнат — иш ҳақи; бу формулада фойда, яъни қўшимча қийматнинг капиталистик ишлаб чиқариш усулини ўзига хос тарзда характерлаб берадигап буфор- маси бемалол бартараф ^илинади.
Бу иқтисодий уч таркибли ягоналикни яқиндад қараб чиқади- ган бўлсак, қуйидагиларни кўрамиз:
Биринчидан, ҳар йил эга бўлиш мумкин бўлган мавҳум бойлик манбалари мутлақо турли-туман соҳаларга оид бўлиб, бир-бирига ҳеч ўхшамайди. Нотариал пошлиналар, лавлаги ва музиканинг бир- бирига муносабати қандай бўлса, буларнинг бир-бирига муносабати ҳам худди шундай.
Капитал, ер меҳнат! Аммо капитал, бу — буюм эмас, балки жамиятнинг муайян тарихий формациясига оид муайян ижтимоии ишлаб чиқариш муносабатидир, бу муносабат буюмда гавдаланган бўлпб, ана шу буюмга ўзига хос ижтимоий тус беради. Капитал — шунчаки моддий ва ишлаб чиқарилган ишлаб чиқариш воситалари йиғиндиси эмас. Капитал, бу — капиталга айлантирилган ишлао чикариш воситаларидирки, олтин ёки кумушнинг ўзи пул бўлмага- ни сингари, бу ишлаб чиқариш воситаларининг ўзи ҳам капита<> эмас. Жамиятнинг муайян цисми монополия қилиб олган и1?ла^ чиқариш воситалари, жонли иш кучига нисбатан алоҳида бул олган маҳсулотлар ва шу иш кучининг ўзини ҳаракатга келтир
4В) Қуйидаги уч парча VI бўлим цўлёзмасининг турли жойларидадир. —
* Шу том, I қисм, XXIII бобга қаралсин. Ред.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
807
ароитлари,— бу қарама-қаршилик сабабли капиталда шахслаша- Ш ган парсалар мана шулардир. Ишчилариипг мустақил кучга ай- ^апган маҳсулотларигипа эмас, ўз ишлаб чиқарувчиларипи асорат- соладигап ва сотиб оладигап бу маҳсулотларгипа эмас, балки Г;Ктимоий кучлар ва ана шу меҳпатнинг келгуси... {?равшан ёзил- Wan}* формаси ҳам ишчиларга улар маҳсулотинипг хоссалари сифатида қарама-қарши туради. Бипобарип бу ерда биз тарихан таркиб топгап ишлаб чиқариш ижтимоий процесси факторларидан бврининг дастлабки қарашда гўё жуда мистик бўлган муайян, иж- тлмоий формасини кўрамиз.
Энди бўлса бу билаи бир қаторда ер, жонсиз табиатиипг ўзи, «rudis indigestaque moles» 225, яъни яратилган ибтидоий ҳолатида турибди. Қиймат — меҳпатдир. Шу сабабли ер ^ўшимча қиймат ярата олмайди. Ернинг абсолют ҳосилдорлиги бошқа бирои нарса- га эмас, фақат шунга олиб келадики, маълум миқдордаги меҳнат, ерпинг табиий ҳосилдорлигига қараб, маълум мивдорда маҳсулот беради. Ернипг ҳосилдорлигидаги фард шунга олиб келадики, айии бир мивдордаги меҳпат ва капиталлар, бинобарин, айни бир киймат, турлй миқдордаги деҳқончилик маҳсулотлари билап ифо- далапади; бииобарии, бу маҳсулотлариинг индивидуал цийматла- ри турлича бўлади. Ана шу ипдивидуал қийматларпипг бозор ба- ҳоларига бараварланиши шунга олиб келадики,
«кам ҳосил ерлардан нисбатан серҳосил ерларнинг афзалликлари... деҳ- қопдан ёки истеъмолчидан ер мулкдорига ўтади» (D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, ana Taxation». [London, 1821, p. 62]).
Ниҳоят, оддий бир шарпа — меҳиат [die Arbeit] «иттифоқнинг учипчи аъзоси» 226 бўлиб иштирок этади, бу эса абстракциядан бошца нарса эмас ва ўзи умуман бор нарса эмас ёки, агар биз... {равшан ёзилмагап}** оладигаи бўлсак, умуман инсонпинг унумли фаолиятидирки, бунинг воситасида инсон табиат билан модда ал- машувипи амалга оширади ва бу ҳар қандай ижтимоий формадан ва муайян характердап маҳрум бўлибгииа қолмай, балки жамиятга боглиқ бўлмаган ҳолда, ҳар қапдай жамиятлардан ажралгап ҳол- Да,. ўзшпшг шупчаки табиий борлиғи билап майдонга чиқадиган ва Ҳаётшпи ифодаси ҳамда ҳаётпинг қарор топиши жиҳатидаи ҳали пжтимопй бўлмаган инсоп учуп ва қандайдир ижтимопй муайян- Лик касб этгап ипсоп учуп умумийдир.
II
Ьапитал — процепт; ер мулк, ерпинг хусусий мулклиги, пақ ка- *п’талистик ишлаб чиқариш усулига мос келадигап ҳозирги замон ^Усий мулклиги,— рента; ёллапма меҳнат — иш ҳақи. Шундай к,сМ1ат5г^лёзманинг анча кейинги анидланишида бу жой дуйидагича ўдилади: «улар (<ч bp п11и?г ижтимоий кучлари ва бу меҳнатнинг ижтимоийлаштирилган формаси»


808
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
қилиб, даромад манбалари ўртасидаги алоқа шу тарзда ифодала- ниши керак. Капитал ҳам, ёлланма меҳпат билап ер мулк ҳам та- рихан муайян ижтимоий формалардир, бири меҳнат формаси, ик- кипчиси мопополия қилипгап ер формасидир, япа буларнинг иккиси ҳам капиталга мувофиқ ва айпи бир иқтисодий ижтимоий формацияга мансуб формалардир.
Бу формулада аввало кўзга ташлападигап парса шуки, капитал билан бир қаторга, ишлаб чиқариш элсмептларидап бирипипг му- айян ишлаб чицариш усулига, ижтимоий ишлаб чиқариш процесси- нипг муайян тарихий тузилишига мансуб бўлгап бу формаси билап бир қаторга, муайян ижтимоий форма билап қўшилиб кетган ва упда гавдалападигап ишлаб чиқариш элемепти билап бир каторга бевосита: бир томондан — ер, иккинчи томопдап меҳпат қўйила- дики, булар реал меҳнат процессипипг икки элемепти бўлпб, бу моддий формада барча ишлаб чиқариш усуллари учуп умумийдир, ҳар қапдай ишлаб чицариш процессипипг моддий эломептларидир ва бу процесспипг ижтимоий формасига улариииг ҳсч цапдай ало- қаси йўқ.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
809
гавдалапган бўлади. Бир шеффелда гавдалангап меҳнат миддори- пинг катта-кичиклиги маълум мивдордаги меҳпатпинг қапча шеф- фель беришига боғлиқ. Бунда цийматпипг дапча миқдордаги маҳ- сулотда гавдаланганлиги ернипг унумдорлигига боғлиқ бўлади; а*ммо бу қиймат бундай тадсимотдан қатъи пазар маълумдир. Қий- мат истеъмол дийматида гавдалапгап; истеъмол қиймати эса дий- мат ҳосил қилиш шартидир; аммо бир томоида истеъмол циймати, ер, иккинчи томонда эса диймат, шунда ҳам яиа цийматнинг мах- сус дисми турган бир жойда буларпи бир-бирига қарама-қарши цўйиб тавдослаш калтафаҳмликдир. 2) {Шу жойда дўлёзма узилиб цолган.}
Ш
Вульгар сиёсий идтисод ҳадидатда буржуа ишлаб чиқариш му- носабатлари таъсирига берилган шу ишлаб чиқариш агентларининг тасаввурларини доктринёрлик билан талдин цилиш, системага со- лпш ва оқлашдаи бошқа ҳеч нарсаии билмайди. Шу сабабли, вуль- гар сиёсий иқтисод иқтисодий мупосабатларнипг памоёп бўлишида иац ғайритабиий формага, ицтисодий муносабатлар prima facie* бе- маъни характер касб этадигап ва зиддиятларга тўлиб-тошган фор- мага амал цилиб,— воқеаларпипг памоёп бўлиш формаси билан моҳияти бевосита мос келса эди, у ҳолда ҳар қандай фан ҳам ортиқ- ча бўлиб қолар эди,— айни шу борада ўзини худди ўз уйидагидек ҳис этади ҳамда бу муносабатлардаги ички боғланиш қанча кўп- роқ яширинган бўлса, гарчи улар оддий тасаввур учун оддий ҳолдек бўлиб туюлса-да, вульгар сиёсий иқтисодга улар шунча ўз- ўзидаи равшап иарсадек бўлиб кўринади, бас, бу ҳол бизни ажаблаптириши мумкип эмас. Шу сабабли вульгар сиёсий иқтисод ўзи асос қилиб олгап уч таркибли ягоналик: ер — рента, капитал — процент, меҳиат — иш ҳақи ёки меҳнат баҳоси, prima facie уч мум- кип бўлмаган компонент эканлигипи мутлақо тушунмайди. Аввало бу истеъмол қиймати, қийматга эга бўлмаган ер ва айирбошлов қий- мати, рентадир: шуидай қилиб нарса тарзида олинган ижтимоий мУпосабат табиатга нисбатап пропорционаллик муносабатига қўйил- ’ ап; яъпп шундай бўлиб чидадики, ўлчовдош бўлмаган икки миц- Д°Р бир-бири билап маълум мупосабатга дўйилмодда. Сўлгра капи- тал — процент. Агар пулда мустадил гавдалангап маълум диймат сУммасп капитал деб тушунилса, у ҳолда қийматнинг ўз қиймати- Дац ортиц қийматга эга бўлгап катта дийматлиги prima facie бе- м?аьпиликдир. Худди шу «капитал — процепт» формуласида ҳар тушДай воситачилик йўдда чиқади ва капитал ўзииинг эпг умумий, ўзидан чидариб тушуптириб бўлмайдиган ва бемаъни айлаиади. Шунипг учун ҳам вульгар иқтисодчи қий- атпинг ўзи ўзига тенг бўлмаган сирли хислати бор «капитал — про-
ЦУ сабабли ч)ормуласига
аввало. РеО.


810
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
цент» формуласини «капитал — фойда» формуласидан афзал кў^ ради, бу сўнгги формула чинакам капиталистик муносабатга анча яқинлашиб боради. Сўнгра вульгар иқтисодчи 4 пинг 5 эмаслигипи, шу сабабли 100 талернинг 110 талер бўла олмаслигини тап олиб, қийматдан иборат капиталдан цутулиш йўлипи капиталпипг мод- дий субстанциясидан, капиталнинг ишлаб чиқариш шарти бўлгац истеъмол қийматидан, машина, хом материал ва ҳоказолардап қи- диради. Шу тариқа апглашилмайдиган ва 4 = 5 бўлган биринчи нис- бат ўрнига яна,— ер мулк масаласида бўлгани каби,— бир томоп- дан, истеъмол қиймати, буюм билан, иккиичи томопдап, муайяц ижтимоий ишлаб чиқариш муносабати, қўшимча қиймат ўртасида бир писбат ҳосил қилишга муваффақ бўлинади. Вульгар иқтисод- чи мана шу помувофиқликларга келиб етиши ҳамопо, унга ҳамма парса очиқ-ойдин бўлиб кўринадики, у энди яна бош қотириб ўти- ришга эҳтиёж сезмайди. Чунки у худди буржуа тасаввурида «рацио- иал» бўлгап тасаввурга етиб келгаи бўлади. Ниҳоят, меунат — иш уаци, меҳпат баҳоси, «Капитал»пинг I китобида кўрсатилгапидек, шундай бир ифодадирки, у prima facie қиймат тушупчасига, шу- нипгдек баҳо тушунчасига ҳам зиддир, баҳонинг ўзи умуман қий- матнинг муайяп ифодасидир, холос 227; «сариқ логарифм» сипгари «меҳнат баҳоси» ҳам иррациоиалдир. Лммо вульгар иқтисодчи ҳаммадаи кўпроц ана шундап қапоат ҳосил қилади, чунки бу ерда у буржуапинг,— меп меҳнат учуи пул тўлаймап, деб даъво қила- диган буржуапипг,— чуқур нуқтаи пазарига бориб етди, чупкп фор- мулапинг худди шу қиймат тушунчасига зидлиги қийматпипг ни- малигиии апглаш вазифасипи вульгар иқтисодчи зиммасидан соқит қилади.
Биз49) капиталистик ишлаб чиқариш процесси умумап ижти- моий ишлаб чицариш процессипипг тарихан муайяп формаси экаи- лигипи кўрдик. Бу ижтимоий ишлаб чиқариш процесси айпи ва^т- да ҳам ипсон ҳаётининг моддий тирикчилик шароитлариии ишлаб чицариш процессидир, ҳам ишлаб чиқариш мупосабатларипинг ўзи- пи ўзига хос тарихий-иқтисодий ишлаб чиқариш мупосабатлари шароитида давом этадиган ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқа- риш процессидир, патижада эса бу процесспипг ҳомилларипи, улар- пипг моддий яшаш шароитларипи ва ўзаро муносабатларипи, яъпи бу муносабатларпинг муайяп ижтимоий-иқтисодий формаситш иш- лаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш процесси ҳамдир. Чунки бу мупосабатларпинг мажмуи, мазкур ишлаб чиқариш ҳомпллари табиатга ва бир-бирига апа шундай мупосабатларда бўладилар шундай мупосабатлар шароитида ишлаб чиқарадилар,—бу муяоса- батлар мажмуи иқтисодий тузилиши пуқтаи пазаридап қараладига# жамиятпипг пақ ўзгинасидир. Капиталистик ишлаб чиқариш усулй» 49) Қўлёзмада XLVIII бобнинг боши. [Ф. Э.]


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
811


812
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
муддати кам бўлганда цўшимча меҳнат кўп бўлиши мумкин ва иш кунининг умумий муддати кўп бўлгапда цўшимча меҳпат нис- батан кам бўлиши мумкин. Агар зарур иш вақти =3 соат ва қўшимча меҳнат = 3 соат бўлса, у ҳолда бутуп иш купп = 6 соат, қўшимча меҳнат нормаси = 100% бўлади. Агар зарур меҳнат = 9 соат ва қўшимча меҳнат = 3 соат бўлса, у ҳолда бутун иш куни = 12 соат, қўшимча меҳнат нормаси эса = атиги 337з% бўлади. Шуидай цилиб, муайян ва^т ичида, бинобарин, муайян қўшимча иш вақти мобайнида ҳам қанча истеъмол циймати ҳосил килипиши меҳнат увумдорлигига боғливдир. Демак, жамиятнинг ҳақиқий бойлиги ва бу бойликни такрор ишлаб чиқариш процессининг ҳамиша кенгайиб бориш имконияти цўшимча меҳнатнинг қанча вақт давом эгишига эмас, балки унинг унумдорлигига ва у амалга ошадигап ишлаб чи- цариш шароитларининг кўп ёки оз даражада таъмипланган бўли- шига боғливдир. Қаерда муҳтожлик ва ташқи мақсадга мувофиқлик тақозо қиладигап иш тўхтаса, фақат ўша жойда ҳадицатап эркип- лик олами бошланади, бинобарип, бу эркиплик олами одатда мод- дий ишлаб чиқариш доирасинииг ўзидан ташцарида бўлади. Ибти- доий одам ўз эҳтиёжларини қопдириш учуп, ўз ҳаётипи сацлаб қолиш ва такрор ишлаб чиқариш учуп табиатга царши курашмоғи керак бўлганидек, таравдий цилгап киши ҳам худди шундай ку- рашмоғи керак, барча ижтимоий формаларда ва ишлаб чпцариш- нинг мумкин бўлган ҳар қаидай усуллари шароитида курашмоғи керак. Инсоп камол топиб борган сари бу табиий зарурат олами кенгайиб боради, чупки уиипг эҳтиёжлари ҳам кеигаяди; лекин айни замонда бу эҳтиёжларпи қоидиришга хизмат циладпган иш- лаб чиқарувчи кучлар ҳам кенгайиб боради. Бу соҳада эркинлик фақат шундан иборат бўлмоғи мумкинки, коллективлашган одам, уюшган ишлаб чиқарувчилар ўзлари билап табиат ўртасидаги бу модда алмашувни рационал суратда тартибга солиб турадилар, улар устидан кўр-кўрона куч сифатида ҳукмроилик қилиши мумкип бўлган бу модда алмашувии ўзларининг умумий назоратлари ости- га оладилар; модда алмашувни эпг кам куч сарф қилиб ҳамда ўз- ларининг инсонлик табиатига ҳаммадан мупосиб ва мос шароитлар- да амалга оширадилар. Аммо шупдай бўлишига царамай, бу ҳар- ҳолда зарурат олами бўлиб қолади. Зарурат оламидап ташцарида инсон кучларинииг ривожлапиши бошланади, бу ривожланиш асл мақсад бўлиб қолади, чинакам эркинлик олами бошланади, бироқ у ўзининг базиси бўлгап ана шу зарурат олами заминидагипа гуллаб- яшнаши мумкин. Иш кунининг қисқартирилиши асосий шартдир.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
813
тегадиган ўртача фойда сифатида майдоига чиқади, бу ўртача фой- да, ўз навбатида, соҳибкорлик даромадига ва процептга бўлипади хамда аиа шу икки категория ҳолида ҳар хил капиталистларга те- гиши мумкин. Лекип капиталпипг қўшимча қийматни, демак — қўшимча маҳсулотпи апа шу тарзда ўзиники қилиб олиши ва тақ- симлаши ер мулк соҳасида чеклаигаи бўлади. Фаолиятдаги капи- галист ишчидап қўшимча меҳпат, бу билап эса фойда формасида цўшимча қиймат ва цўшимча маҳсулот сўриб олгани каби, ер мулк- дори ҳам, илгари баёи этилгап қопунларга бипоаи, ўз павбатида, бу цўшимча қийматнинг ёки қўшимча маҳсулотпипг бир цисмипи рента формасида капиталистдан сўриб олади.
Домак, биз бупда фойдапи цўшимча қийматнипг капиталга те- гадиган ҳиссаси деяр эканмиз (соҳибкорлик даромади плюс про- центга тепг), ўртача фойдани назарда тутамиз, бу ўртача фойда мивдори бутун фойдадап (ўз массаси жиҳатидан бутуи қўшимча қийматга тенг бўлгап бутуп фойдадап) рептанипг чегирилиши на- тижасида чекланиб цолган бўлади; яъпи рентанинг чегириб ташла- пиши фараз қилинади. Демак, капиталга тегадигап фойда (соҳиб- корлик даромади плюс процент) ва ер рентаси қўшимча киймат- нинг алоҳида таркибий қисмларидаи бошқа нарса эмас, булар шундай категориялардирки, уларда қўшимча қиймат капиталга ёки ер мулкка тегишига қараб ҳар хил бўлади, аммо бу нарса қўшим- ча қийматнинг моҳиятига ҳеч қандай ўзгариш киритмайди. Капи- талга тегадиган фойда билан ер рептаси бирга қўшилса ижшмоий цўшимча қиймат суммаси ҳосил бўлади. Қўшимча қиймагда ва цўшимча маҳсулотда гавдалапгап қўшимча меҳнатни капитал бе- восита ишчилардан сўриб олади. Бипобарин, бу маъиода капитал- пи қўшимча қиймат ишлаб чиқарувчи деб қараш мумкин. Ер мулк- пинг эса ҳақиқий ишлаб чиқариш процессига ҳеч қапдай дахли иўц. Унинг роли ҳосил цилипган қўшимча қийматнинг бир қисми- пи капптал чўптагидан ўз чўптагига ўтказиб олиш билап чегара- ланади. Шупдай бўлса-да, ер мулкдори капиталистик ишлаб чиқа- риш процессида муайян роль ўйпайди; ер мулкдорининг кадиталга тазйиқи туфайлигина эмас, шупипгдек йирик ер мулк ишловчилар- Ш'1иг меҳпат шароитларини экспроприация қилиш учуп шарт ва замин бўлганлиги патижасида капиталистик ишлаб чиқаришпинг П1арти ва замиии бўлгаплиги туфайлигипа ҳам эмас, балки ер Л1Улкдори фақат эпг муҳим ишлаб чиқариш шароитларидаи бири- иипг шахслашуви сифатида майдопга чиқиши туфайли у шундай роль ўйпайди.


814
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
лайроқ бўладими, бундан қатъи назар,— зарур меҳнат деб атай- миз.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
815
хйл функцияларининг ҳомиллари ишни бу формада эмас, балки ак- синча, бузилгаи формада тасаввур қилади. Нега бундай бўлишини биз бундан кейинги тадқиқотлардап кўрамиз. Бу ишлаб чиқариш агентларига капитал, ер мулк ва меҳпат бир-бирига боғлиқ бўлма- ган ҳар хил уч манба бўлиб кўринади, ҳар йил ишлаб чиқарилади- гап қийматнинг, бинобарин, бу қиймат мужассамланган маҳсулот- дппг ҳам ҳар хил уч таркибий қисми ана шу манбаларнипг ўзидан келиб чиқадиган бинобарин, бу қийматнипг ижтимоий ишлаб чп- кариш процессииинг айрим факторларига даромадлар шаклида те- гадиган ҳар хил формаларигина эмас, балки шу қийматнинг ўзи ҳам, бу билан эса ана шу даромад формаларининг субстанцияси хам ўша манбалардан келиб чиқадигандай бўлиб кўринади.
{Бу жойда қўлёзманинг in folio * бир бети етишмайди.}
...Дифференциал рента ерларнинг нисбий ҳосилдорлиги- га, бинобарин, ернинг ўзидан келиб чиқадиган хусусиятларга боғ- лиқ. Аммо дифференциал рента, биринчидан, турли категорияли ер- ларда етиштирилган маҳсулотларнинг индивидуал қийматлари ўр- тасидаги фарвда асосланар экан, бу — биз ҳозиргина эслатиб ўтган таърифдир, холос; дифференциал рента, иккинчидан, бу иидивидуал кийматлардан фарқ қиладиган тартибга солувчи умумий бозор қий- матига асосланар экан, бу — конкуренция воситасида амалга ошади- ган ижтимоий қонун бўлади, бу қонуннинг ерга ҳам, ер ҳосилдорли- гпнинг турли даражаларига ҳам ҳеч қандай алоқаси бўлмайди.
Лоақал «меҳнат — иш ҳақи» формуласида рационал муносабат пфодалаигандек бўлиб кўриниши мумкин. Аммо «ер — ер рентаси» формуласида бўлмаганидек, бу ерда ҳам рационал муносабат йўц. Модомики меҳнат қиймат ҳосил цилар ва товарлар қийматида гав- далапар экан, шу қийматнинг ҳар хил категориялар ўртасида тақ- симланишига уиинг ҳеч қапдай алоқаси йўқ. Меҳнат ёллапма меҳ- патпинг ўзига хос ижтимоий характерига эга бўлганлиги сабабли эса, у қийМат ҳосил қилмайди. Умуман юқорида кўрсатиб ўтилга- пидек, пш ҳақи ёки меҳнат баҳоси цийматнинг ёки иш кучининг иррационал ифодасидир, холос; шу сабабли бу иш кучи сотиладп- гап муайян ижтимоий шароитларнинг умумий ишлаб чиқариш фак- тори бўлган меҳнатга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Меҳнат товар қий- матинипг иш ҳақи сифатида иш кучи баҳосини ташкил этадиган таркибий қисмида ҳам буюмлашади; маҳсулотнинг бошқа цисмла- рипи меҳнат яратганидек, бу қисмини ҳам меҳнат яратади; лекин меҳнат рента ёки фойдадан иборат қисмларда қай даражада ва қай тарзда буюмлашса, бу қисмда ҳам худди шу даражада ва шу тарз- Да буюмлашади. Умуман, модомики биз меҳиатни қиймат яратувчи омил деб қайд қилар эканмиз, унга ўзининг ишлаб чиқариш шарти бўлган конкрет формасида қарамай, балки унинг ижтимоий муай- яилиги ҳолида қараймиз, бу муайянлик ёлланма меҳнатнинг ижти- Моий муайянлигидан фарқ қилади.
* — Чг босма лист форматли. Ред,


816
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
Ҳатто, «капитал — фойда» ибораси ҳам бунда нотўғридир. Агар капитал қушимча қиймат ҳосил қиладиган ягона муносабатда, у иш кучини, яъни ёлланма ишчини мажбур қилиб қўшимча меҳнат си- қиб чидарадиган муносабатда, унинг ишчига айни ана шу муноса- батида олиб қараладиган бўлса, у ҳолда бу цўшимча қиймат фойда (соҳибкорлик даромади плюс процент)дан ташдари, рентани ҳам, қисдаси, бутун бўлинмаган цўшимча қийматни ўз ичига олади-ку, ахир. Бунда, аксинча, даромад манбаи бўлган капитал фадат капи- талистга тегадиган қисмга нисбатангина олинади. Бу эса капитал умуман сидиб чиқарадиган цўшимча қиймат бўлмай, балки дўшим- ча қийматнинг капитал капиталист учун сидиб чидарадиган қисми, холос. Агар бу формула «капитал — процент» формуласига айлан- тирилса, ҳар қандай алода янада кўпроқ йўқолади.
Агар дастлаб биз уч манбанинг бир-биридан фарқини кўриб чидқан бўлсак, энди уларнинг маҳсулотлари, улардан ҳосил бўлган нарсалар, даромадлар ҳаммаси, аксинча, айни бир соҳага, қиймат соҳасига мансублигини кўриб турибмиз. Аммо бу фарц шу билан текисланадики (бу нисбат ўлчовдош бўлмаган миқдорлар ўртасида- ги писбат бўлибгипа қолмай, балки мутлацо ҳар турли бўлган, бир- бирига ҳеч қандай дахли бўлмаган ва бир-бирига тавдослаб бўл- майдиган нарсалар ўртасидаги нисбатдир), капитал, ер билан меҳ- нат сингари, ҳақидатда ўзининг моддий субстанцияси ҳолида, би- нобарин, ишлаб чидарилган ишлаб чидариш воситаси сифатидагина олпнади, ишчига муносабат сифатида ва қиймат сифатида эса назар- га олинмайди.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
817
ман ишлаб чиқариш процессидаги борлиғи ва функциясига муво- фиқ келади. Бу ишлаб чиқариш воситалари ўз-ўзича, табиатан ка- диталга айланиб қолади; капитал ана шу ишлаб чиқариш воспга- ларининг шунчаки «иқтисодий номи» бўлиб қолади; ер ҳам ўз-ўзи- ча, табиатан маълум мивдор ер мулкдорлари монополия цилиб олган ерга айланиб қолади. Капиталда ва капиталистда,— капита- лист эса аслида шахслашган капиталдан бошқа нарса эмас,— маҳ- сулотлар ўз ишлаб чиқарувчиларига нисбатан мустақил куч бўлиб цолганларидек, ер мулкдорида ҳам ер шахслаштирилади, ер ҳам, мустақил куч сифатида, ўз ёрдами билан ишлаб чиқарилган маҳ- сулотдан ўз улушини оёқ тираб талаб цилади; шундай бўлиб чиқади- ки, ернинг ҳосилдорлигини тиклаш ва ошириш учун маҳсулотнинг ерга тегишли қисмини ер олмай, балки унинг ўрнига ер мулкдори бу ер маҳсулотидан ҳисса олиб, уни нест-нобуд қилади ва айш-иш- ратига сарфлайди. Капитал меҳнатнинг ёлланма меҳнат бўлишини тақозо цилиши равшан бир нарса. Аммю шу ҳам равшанки, агар, умуман меҳнатнинг ёлланма меҳнатга мувофиқ келиши ўз-ўзи- дан маълум нарса бўлиб кўринганидай, меҳнатга ёлланма меҳ- пат деб цараладиган бўлса, у ҳолда капитал ва монополия қилиб олинган ер ҳам умуман меҳнатга нисбатан меҳнат шароитларининг табиий формасидек бўлиб кўриниши керак. Капитал энди меҳнат воситаларининг табиий формаси бўлиб, шу важдан бу меҳпат во- спталарининг умуман меҳнат процессидаги функцияларидан пайдо бўладиган фақат буюм хусусияти бўлиб кўринади. Шундай қилиб капитал ва ишлаб чиқарилган ишлаб чиқариш воситаси бир-бирига тепг ифода бўлиб қолади. Шунингдек умуман ер ва хусусий мулк монополия цилиб олган ер ҳам бир-бирига тенг ифода бўлиб кола- дп. Шу сабабдан меҳиат воситаларининг ўзи, табиатан капитал бўлган меҳнат воситалари фойда манбаи, ернинг ўзи эса — ренга манбаи бўлиб қолади.
Мақсадга мувофиқ ишлаб чиқариш фаолиятидан иборат оддий муайянлик ҳолида олинган меҳнатнинг ўзи ижтимоий муайянлик формасида эмас, балки моддий субстанция формасида олингап иш- лаб чиқариш воситаларига, материал ва меҳнат воситасидап ибо- рат бўлган ва истеъмол қиймати сифатида бир-биридан фацат мод- Дийлиги билан фарқ қиладиган ишлаб чиқариш воситаларига (ер — ишлаб чиқарилмаган меҳнат воситаси бўлса, колганлари — ишлаб чиқарилган меҳнат воситаларидир) дахлдор цилиб цўйилади. Би- вобарин, агар меҳнат ёлланма меҳнатга тенг бўлса, у ҳолда меҳ- шароитлари энди меҳнатга қарама-қарши турган муайян ижти- ^оий форма, ўз навбатида, бу меҳнат шароитларининг моддяй борлиғига тенг бўлади. Бу ҳолда меҳнат воситаларининг ўзи капп- талдир ва ернинг ўзи ер мулкдир. Ундай бўлса, бу меҳнат шароит- ларининг меҳнатга нисбатан формал мустақиллиги ва меҳнат ц1ароитларининг ёлланма меҳнатга нисбатан эга бўлган бу мустақил- лигининг махсус формаси буюмлар сифатидаги ўша лгеҳиат шароит- ларининг, ишлаб чиқариш моддий шароитларинипг ажралмас


818
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
хусусияти бўлиб қолади, буларга зарурий суратда мансуб бўлган, шунчаки ишлаб чиқариш элементлари сифатида уларга имманент хос характер бўлиб қолади. Меҳнат шароитларининг муайян тари- хий давр тақозо қилган ижтимоий характери капиталистик ишлаб чикариш процессида уларнинг моддий характери бўлиб, яъни ипь лаб чиқариш процесси элементлари бўлиш эътибори билан, улар- нинг табиий ва, чунончи, азалдан туғма моддий характери бўлиб цолади. Бу ҳолда, ишчи меҳнатининг ишлаб чицариш процессидаги иштироки иш ҳақида ифодаланиши каби, меҳнатнинг плк фаолият майдони, табиат кучларининг салтанати, бутун меҳнат предметла- рининг тайёр ҳолда топилган хазинаси бўлган ернинг тегишли иштироки ва ишлаб чиқарилган ишлаб чиқариш воситаларининг (қу- роллар, хом материаллар ва ҳоказоларнинг) умуман ишлаб чиқа- риш процессидаги тегишли иштироки буларга — капитал ва ер мулкка,— яъни буларнинг социал намояндаларига,— фойда (про- цент) ва рента формасида тегадиган тегишли ҳиссаларида ўз ифо- дасини топадигандек бўлиб кўриниши керак. Шундай қилиб, гўё рента, фойда ва иш ҳақи оддий меҳнат процессида ер, ишлаб чи- қарплган ишлаб чиқариш воситалари ва меҳпатнинг ўйлайдиган роли туфайли туғиладигандек бўлиб кўринади, ҳатто агар биз бу меҳнат процессини шунчаки инсон билан табиат ўртасида содир бўладиган процесс деб қарайдигад ва ҳар қандай тарихий муайян- ликдан абстрактлашадиган бўлсак ҳам, ана шундай бўлиб кўрина- ди. Ёлланма ишчининг ўзи учун қилган меҳнати гавдаланган маҳ- сулот, унинг тушуми, унинг даромади гавдаланган маҳсулот, бу — фацат иш ҳацидир, қийматнинг (шу сабабли ана шу қиймат билан ўлчанадиган ижтимоий маҳсулотнинг ҳам) ёлланма ишчининг иш ҳақидан иборат қисмидир, деганларида яна худди шунинг ўзини, фақат бошқа формада ифодалайдилар. Бинобарин, агар ёлланма меҳнат умуман меҳнатга тенг бўлса, у ҳолда иш ҳақи ҳам меҳнат маҳсулотига тенг бўлади, қийматнинг иш ҳақидан иборат қисми ҳам умумап меҳнат ҳосил қилган қийматга тенг бўлади. Аммо шу туфайли қийматнинг бошқа цисмлари ҳам, фойда ва рента ҳам, худди шу даражада мустақил суратда иш ҳақига карама-қарши кўйилади ва улар, ўз навбатида, ўзига хос тарзда меҳнатдан фарқ циладиган ва унга боғлиқ бўлмаган ўз манбаларидан пайдо бўли- ши керак; улар ишлаб чиқаришда бирга иштирок этадиган эле- мептлардан пайдо бўлиши керак ва ана шу элементларнинг эгала- рига тегадиган, бинобарип, фойда ишлаб чиқариш воситаларидан, капиталнинг моддий элементларидан, рента эса ердан ёки ер мулк- дори памояндалик циладиган табиатдан пайдо бўлиши керак (Рошер 228).


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
819
масида келтирадики, ер мулк, капитал ва ёлланма меҳнат мана шу маънодаги даромад манбаларидан,— қийматнинг бир қисмйнинг фойда формасига, иккинчи бир қисмининг рента формасига ва учинчи цисмининг иш ҳақи формасига айланишида воситачилик ролини ўйнайдиган бундай манбалардан,— чинакам манбаларга ай- ланадики, қийматнинг ана шу қисмларининг ўзи ва маҳсулотнинг ана шу қиймат қисмларини гавдалантирадиган ёки бу қиймат қисмлари билан айирбошланиши мумкин бўлган тегишли қислглари шу манбалардан вужудга келади, шундай манбаларга айланадики, патижада маҳсулот цийматининг ўзи ана шу манбалардан вужудга келади50).
Биз капиталистик ишлаб чиқариш усулининг энг оддий кате- юрияларини ва ҳатто товар ишлаб чиқаршпни, товар ва пулни кў- риб чидқанимиздаёц ижтимоий муносабатларни,— ишлаб чиқариш соҳасида моддий бойлик элементлари бу муносабатларнинг ҳомили бўлиб хизмат қилади,— нарсаларнинг ўзининг хусусиятига (товар), бинобарин, янада аниқроғи, ишлаб чиқариш муносабатининг ўзи- ни нарсага (пул) айлантирадиган мистиклаштирувчи характерни кўрсатиб ўтган эдик. Модомики ran товар ишлаб чидаришгача ва пул муомаласигача бориб етар экан, барча ижтимоий формалар апа шу айлантиришда иштирок этади. Аммо капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитида ва бу ишлаб чиқариш усулипинг ҳукм- рои категорияси, унинг белгиловчи ишлаб чиқариш муносабати бўл- ган капитал шароитида бу сеҳрли ва бузиб талқин этилган дунё мислсиз даражада кўпрот^ ривож топади. Агар бир капиталпи авва- .ю бевосита ишлаб чидариш процессидаги ҳолида олиб, қўшимча меҳнатни сўриб олувчи бир куч деб қарайдиган бўлсак, бу муно- сабат ҳали жуда оддий бўлади; шу сабабли бу процесс ҳомиллари, капиталистларнинг ўзлари, ҳали ҳақиқий алодага тўғридап-тўғри мажбур қилинади ва улар буни ҳали эътироф этадилар. Иш куни ^огараси учун олиб бориладиган кескин кураш бу ҳолни якқол ис- бот ^илиб беради. Лекин ҳатто бу бевосита соҳанинг — меҳнат би- лан капитал ўртасидаги процесс соҳасининг ичида ҳам масала ун- лалик оддий бўлмайди. Меҳнатпипг ижтимоий унумдорлик кучла- рппи ривожлантирувчи ўзига хос капиталистик ишлаб чиқариш Усулининг ўзида нисбий қўшимча қиймат ривожланиб бориши би- ^ац бу унумдорлик кучлари ва бевосита меҳнат процессидаги иж- 'гпмоий меҳнат алоқалари меҳнатдан капиталга кўчирилгандек бў- кўринади. Шу сабабли капитал энди жуда сирли бир нарсага аиланади, чунки меҳнатнинг барча ижтимоий унумдорлик кучлари А1°ҳнатпинг ўзига эмас, балки капиталга мансубдек, капиталнинг ичидан келиб чиққан кучлардек бўлиб кўринади. Сўнгра муо- мала процесси аралашади, капиталнинг, ҳатто деҳқончилик капи- . f. °) «Иш ҳақи, фойда ва рента ҳар цандай даромаднинг, шунингдек бутун алмашув иматининг ҳам уч илк манбаидир» (А. Смит)229 «Шундай цилиб, моддий ишлаб чика- сабаблари айни вақтда барча мавжуд дастлабки даромадларнинг манбалари дир» ' Zozc7i [«Cours d’ Ёсопогше Politique etc.». St.-Petersbourg, 1815], t. 1, p. 259).
'•3-776


820
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
талининг ҳамма қисмлари, ўзига хос капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ривожланиб бориш даражасига қараб, модда алмаши’ нувига ва унинг формаларини ўзгартиришга жалб этилади. Бу шун- дай соҳадирки, унда дастлабки қиймат ҳосил қилиш муносабатла- ри мутлақо кейинги ўринга сурилади. Бевосита пшлаб чиқариш процессидаёқ капиталист айни замонда товар ишлаб чпқарувчи, товар ишлаб чиқариш раҳбари бўлиб иш кўради. Шу сабабли бу ишлаб чи^ариш процесси унга асло оддйй қўшимча циймат ишлаб чиқариш процесси бўлиб кўринмайди. Аммо бевосита ишлаб чиқа- риш процессида капитал сўриб оладиган ва товарларда гавдалан- тирадиган қўшимча қйймат қандай бўлмасин, товарлардаги циймат ва қўшимча қиймат фақат муомала процессида реализация килин- моғи керак. Натижада ишлаб чиқаришга авансланган қийматлар ўрнини қоплайдиган қиймат, айниқса товарларда гавдалапган цў- шимча қиймат гўё муомалада шунчаки реализация бўлибгина цолмай, балки ундан пайдо бўладигандек бўлпб кўринади; бу хомхаёлни айниқса қуйидаги икки ҳол мустаҳкамлайди: биринчи- дан, бегоналаштиришда қўлга киритиладиган фойда — бу фойда ал- дамчиликка, айёрликка, ишбилармонликка, эпчилликка ҳамда мингларча бозор конъюнктураларига боғлиқ бўлади; сўнгра, бунда иш вацти билан бир қаторда иккинчи белгиловчп элемепт — муома- ла вақти майдонга чиқади. Муомала вақти гарчп қиймат ва т^ўшим- ча қиймат ҳосил цилишнинг фақат салбий чегарасп сифатида амал цилса ҳам, бироқ зоҳиран у гўё меҳнатнинг ўзи сингари уларпи ҳосил қилишнинг ижобий сабабидай ҳамда гўё у капиталшшг та- биатидан келиб чиқадиган ва меҳнатга боғлиқ бўлмаган бир аниқ- лик киритадигандай бўлиб кўринади. «Капитал»да, II китобда, бизга, табиий, бу муомала соҳасини унипг ўзи туғдпрадигап муайяи формаларга муносабати жиҳатидангина тасвпрлашга, бу соҳада капитал формаларининг янада ривожланишинп кўрсатпб ўтишга тўғри келган эди. Аммо ҳақиқатда бу соҳа конкурепция соҳаси бў- либ, ҳар бир айрим ҳол цараб чициладиган бўлса, бу соҳада тасо- диф ҳукмронлик қилади, бу соҳада, бинобарпн, шу тасодифлар орасидан ўзига йўл очиб борадиган ва уларни тартибга соладиган ички қонун ана шу тасодифлар катта кўламда олиб қаралган тақ- дирдагина кўзга кўринарли бўлади, шу сабабдан бу соҳада бу қо- нун ишлаб чиқаришпинг алоҳида агентларининг ўзлари учун кў- ринмас ва англашилмас бўлиб қолаверади. Аммо, сўнгра: бевосита ишлаб чиқариш процесси билан муомала процессинипг бирлиги бўлган ҳақиқий ишлаб чицариш процесси янгпдан-яяги формалар- ни туғдирадики, уларда ички алоқа иплари тобора кўпроқ узилиб боради, ишлаб чиқариш муносабатлари бпр-бирига иисбатап тобора кўпроқ мустақил давом этадиган бўлади, қийматнинг таркибий қисмлари эса бир-бирига нисбатап мустақил формаларга кириб қотиб қолади.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
821


822
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
функциясидан эмас, балки капиталистнинг ўзининг ёлланма меҳ- натидан вужудга келадигандек бўлиб кўринади. Бунинг акси ўла- роқ, процент гўё ишчининг ёлланма меҳнатига ва капиталистнииг ўз меҳнатига боғлиқ бўлмаган ҳолда, ўзининг мустақил манбаи бўлган капиталдан вужудга келадигандек бўлиб кўринади. Агар даставвал, муомаланинг юзасида, капитал бир фетиш-капитал бў- либ, қиймат яратадиган қиймат бўлиб кўринган бўлса, энди прсн цент келтирадиган капитал шаклида у жуда ҳам бегоналашган ва жуда ҳам ўзига хос формада кўринади. Шунинг учун «ер — репта» ва «меҳнат — иш ҳақи» формулаларига учинчи поғона бўлиб ки- радиган «капитал — процент» формуласи «капитал — фойда» фор- муласига нисбатан анча изчилроқ формуладир, чунки фойдада унинг келиб чиқшпи ҳақидаги хотира ҳали ҳам сақланиб қолса, процентда бу хотира йўқ бўлибгина кетмай, шу келиб чиқпшга зид бир формада қайд цилинган.
Ниҳоят, қўшимча қийматнинг мустақил манбаи бўлган капитал билан ёнма-ён ер мулк майдонга чиқади, бу мулк ўртача фойдани чеклаб цўяди ва цўшимча қийматнинг бир қисмини ўзи ишламай- диган, ишчиларни бевосита эксплуатация қилмайдиган ва процент келтирадиган капитал сингари маънавий насиҳатомуз мулоҳазалар- га, масалан, капитални ссуда қилишдаги таваккалчилик ва қурбон- лар тўғрисидаги мулоҳазаларга берилиб кета олмайдиган сипфга ўтказиб беради. Бунда қўшимча қийматнинг бир қисми бевосита ижтимоий муносабатлар билан эмас, балки табиат элементи билан, ер билан боғлиқдай бўлиб кўриниши сабабли, қўшимча қийматнииг турли қисмларининг бир-бирига нисбатан алоҳидалашиб қотиб қо- лиш формаси тугалланади, ички алоқа мутлақо узилади ва бу ало- қа манбалари худди шу ишлаб чиқариш процессининг турли моддий элементлари билан боғланган ишлаб чиқариш мупосабатларипипг бир-биридан алоҳидалашуви натижасида бутунлай хаспўшлапади.
«Капитал — фойда» формуласида ёки, яхшиси, «капитал — про- цент, ер — ер рентаси, меҳнат — иш ҳақи» формуласида, киймат- нинг, умуман бойликнинг ва унинг манбаларинпнг таркибий қисм- лари ўртасидаги алоқани тасвирлайдиган бу уч таркибли ягона формулада капиталистик ишлаб чиқариш усулининг қаллоблиги, ижтимоий муносабатларнинг буюмлашуви, ишлаб чиқаришнинг моддий муносабатлари билан уларнинг тарихий ижтимоий муайян- лигининг бир-бирига бевосита чирмашиб кетиши тугалланган бў- либ чиқади: сеҳрланган, сохталаштирилган, оёғи осмондан келти- рилган олам ҳосил бўлдики, бу оламда социал характерлар ва айни вацтда бевосита оддий нарсалар бўлган monsieur le Capital * билан madame la Terre ** айш-ишрат қилади. Классик сиёсий ицтисод- нинг буюк хизмати шундаки, у ана шу сохта зоҳирий кўринишнй ва хомхаёлни, бойликнинг турли ижтимоий элементларининг бир' * — жаноб капитал. Ред.
** — ер хоним. Ред.


XLVIII БОБ. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА
823'
бирига нисбатан бундай алоҳидалашиб цотиб қолишини, нарсалар- пинг бундай шахслаштирилувини ва ишлаб чиқариш муносабат- ларининг бундай буюмлаштирилувини, бу кундалик ҳаёт динини чиппакка чицарди,—шу билан чиппакка чиқардики, у процент фойданинг бир цисми эканлигини, рента эса ўртача фойдадан ор- тиқча бир ҳисса эканлигини ва буларнинг ҳар иккиси қўшимча ^ийматда бирлашувини кўрсатиб берди; шу билан чиппакка чиқар- дики, у муомала процессини формулаларнинг оддий метаморфозаси дилиб тасвирлади ва, ниҳоят, бевосита ишлаб чиқариш процессида товарлар қиймати ва қўшимча цийматнинг меҳнатдан иборат экан- лигини кўрсатиб берди. Лекин классик сиёсий иқтисоднинг ҳатто энг яхши намояндалари ҳам, — буржуа нуқтаи назари шароитида бошқача бўлиши мумкин ҳам эмас,— ўзлари танқидий суратда пуч- га чиқарган ана шу юзаки олам таъсирига озми-кўпми даражада берилиб кетадилар, шупинг учун ҳам озми-кўпми даражада ман- тиқсизликка, ярим-ёртйликка ва ҳал қилиб бўлмас зиддиятларга дучор бўладилар. Иккинчи томондан, ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий агентларининг бу бегопалашган ва иррационал формалари: капи- тал — процент, ер — рента, меҳнат — иш ҳақи формалари ичида ўзларини худди ўз уйларидагидек ҳис қилишлари ҳам шу даража- да табиийдир, чунки улар мана шу юзаки формаларда ҳаракаг киладилар ва улар билап доимо алоцада бўладилар. Шу сабабли, айни даражада табиийдирки, ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий иамо- яндаларининг кундалик тасаввурларини дидактик тарзда, бзми- кўпми доктрипёрлик билан талқин қилишдан бошқа нарса бўлма- гап ва бу тасаввурларни фақат маълум даражада рационал равишда тартибга соладиган вульгар сиёсий иқтисод ҳар қандай ички алоқадан из ҳам қолмагап апа шу уч таркибли ягона формулани ўзининг беҳуда мағрурлиги учун табиий, ҳар қандай шубҳадан юқори базис деб билади. Айни вақтда бу формула ҳукмрон сипф- ларпипг мапфаатига мос келади, чунки у айпи шу синфларнипг даромад манбаларинп табиий бир зарурат ва абадий далил деб эълоп қилиб, бупи догма даражасига кўтаради.
Биз ишлаб чицариш муносабатлари қапдай қилиб буюмлаши- шппи ва ишлаб чиқариш агентларига нисбатан мустақпллик касб этишини тасвирлар эканмиз, қандай қилиб бу ўзаро алоқалар жа- Ҳоп бозори, упипг конъюнктуралари, бозор баҳоларининг ўзгариб туриши, кредит даврлари, саноат ва савдо цикллари, равнақ ва кризис даврларининг алмашипиб туриши туфайли ишлаб чиқариш агеитларига бартараф қилиб бўлмайдиган, улар устидан стихия тарзида ҳукмронлик қиладигап табиат қонунлари бўлиб кўрипиши уларга писбатан кўр-кўрона заруратдай намоён бўлиши хусуси- Да тўхталиб ўтирмаймиз. Шу сабабли тўхталиб ўтирмаймизки, кон- кУренциянинг ҳақиқий ҳаракати бизпинг планимиздан ташқари бўлиб, бизнииг мақсадимиз капиталистик ишлаб чиқариш усулининг йчки ташкил этилишини унинг фақат, айтайлик, мукаммал ўртача Тапида кўрсатиб беришдир.


824
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
Илгариги ижтимоий формаларда бу иқтисодий қаллоблик асо- сан пулга ва процент келтирадиган капиталга писбатан майдонга чиқади. Ишнинг ўз моҳиятига кўра, биринчидан, истеъмол цийма- ти учун, бевосита ўзининг истеъмоли учун ишлаб чиқариш устун бўлган жойда, иккинчидан, антик даврда ва ўрта асрларда бўлгаии каби, цулдорлик ва крепостниклик ижтимоий ишлаб чицаришнинг кенг асосини ташкил этадиган жойда иқтисодий қаллобликка ўрин бўлмайди: ишлаб чиқариш шароитларининг ишлаб чиқарувчилар устидан ҳукмронлиги бунда ҳукмронлик ва асорат мупосабатлари билан ниқобланади, бу муносабатлар ишлаб чиқариш процессипинг бевосита ҳаракатлантирувчи воситалари сифатида майдопга чиқади ва кўзга кўринади. Ибтидоий коммунизм ҳукм сурган ибтидоий жамоаларда ва ҳатто антик шаҳар жамоаларида ҳам жамоапинг ўзи ва унинг шароитлари ишлаб чиқариш базиси сифатида, жамоа- ни такрор ҳосил цилиш эса — ишлаб чиқаришнинг сўнгги мақсади сифатида майдонга чиқади. Ҳатто ўрта аср цехларида капитал ҳам, меҳнат ҳам алоқасиз бўлган эмас, аксинча, уларнинг муносабатла- ри корпоратив тузум билан белгиланади, бу тузумга алоқадор бўлган муносабатлар ва бу муносабатларга мос келадиган касб бурчи, маҳорат даражаси ва ҳоказолар тўғрисидаги тасаввурлар билан белгиланади. Фақат капиталистик ишлаб чиқариш усули шароитида... *
Дўлёзма шу ерда узилиб қолган. Ред.


[ 825
ЦИРҚ ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИНИНГ АНАЛИЗИГА ДОИР
Энди галдаги тадқиқотда ишлаб чиқариш баҳоси билан қиймат ўртасидаги фарқни бир чеккада қолдириб туриш мумкин, чунки агар, бу ҳолдагидек, бутун йиллик меҳнат маҳсулотининг, яъни бу- тун йиллик ижтимоий капитал маҳсулотипинг қиймати назардан кечириладиган бўлса, у ҳолда бу фарқ умуман тушиб қоладп.


826
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР BA УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
қушимча цийматнинг бир қисмини ташкил этади; бу рента (диффе- ренциал рента шароитидаги каби) ўзи таркибий қисми бўлган товар баҳосининг ишлаб чиқариш баҳосидан ортиқча қисми бўлма- галда ҳам, ёки бу рента ўзи таркибий қисми бўлиб хизмат қилади- ган товарнинг ортиқча қўшимча қиймати, яъни (абсолют рента шароитидаги каби) унинг ўз қўшимча қийматининг ўртача фойда билан ўлчанадиган ҳиссасидан ортиқча қисми бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда у бошқа товарларнинг, яъни монопол баҳога эга бўлган шу товарга айирбошланадиган товарлар қўшимча қийматипипг бир цисми бўлади.— Ўртача фойда суммаси плюс ер рентаси ҳеч қачон бу фойда ва рентага бўлинадиган ва бу бўлинишдап илгариёқ маъ- лум бўлган миқдордан ошиқ бўла олмайди. Шу сабабли товарлар баҳосида товарларнинг бутун қўшимча қиймати, яъни товарларда- ги бутун қўшимча меҳнат реализация қилинадими ёки йўқми,— тадқиқотимиз учун бунинг фарқи йўқ. Қўшимча меҳнатнинг тўла реализация қилинмаслигинипг сабаби шуки, муайяп товарпи иш- лаб чиқариш учун шктимоий зарур меҳпат миқдори доим ўзгариб турганда, меҳнатнинг унумдорлик кучи ҳамиша ўзгариб туриши туфайли ўзгариб турганда,— бир қисм товарлар доим нонормал шароитларда ишлаб чиқарилади, шу сабабли бу товарларни улар- нинг индивидуал қийматидан арзонроқ сотишга тўғри келади. Ҳар- ҳолда фойда плюс рента бутун реализация қилинган қўшимча цийматга (қўшимча меҳнатга) тенгдир, бинобарин, бу ерда сўз бора- ётган тадқиқот учун реализация қилинган қўшимча қийматии бу- тун қўшимча қийматга тенг деб ҳисоблаш мумкин, чунки фойда билан рента реализация қилинган қўшимча қийматдир, шунинг учун эса — умуман товарлар баҳосига кирадиган қўшимча қиймат- дир, бинобарии, амалда бу баҳонипг таркибий қисми бўлган цўшим- ча қийматнинг ҳаммасидир.


XLIX БОБ. ИШЛЛБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
827
ва такрор ишлаб чиқариш учуп зарур қисмдир. Иш купипипг цол- ган қисми, ишчи унинг иш ҳақи қийматида реализация қилингап мсҳпатдап ташқари бажарган бутуи ортиқча меҳнат мивдори дў- шимча меҳнатдир, ҳақ тўланмаган меҳнатдир, ишчининг бутун товар маҳсулотининг қўшимча қийматида (шу сабабли ортиқча товар мивдорида) ифодаланган, яъни ўз навбатида ҳар хил ном- лардаги қисмларга, фойдага (соҳибкорлик даромади плюс процент) *ва рентага бўлинадиган қўшимча қийматда ифодаланган меҳнат- дир.
Шундай қилиб жами товар қийматииинг бир кун ёки бир йил давомида ишчилар томопидан қўшилгап ҳамма меҳнат реализация дилингап цисми, бу меҳнат яратадиган жами йиллик маҳсулот қий- мати иш ҳақи, фойда ва реита қийматига бўлииади. Чунки бу меҳ- патпинг ҳаммаси зарур меҳпатга ва ҳақи тўлагшагап қўшимча меҳнатга бўлинади: зарур меҳнат воситаси билан ишчи маҳсулот дийматининг упга ҳақ тариқасида бериладиган қисмини, яъни ипг ҳақини яратса, ҳақ тўланмаган қўшимча меҳнат воситаси билаи маҳсулот қийматипинг қўпгимча қийматдан иборат бўлган ва ке- йипчалик фойда билан рентага бўлинадиган цисмини яратади. Иш- чи бу меҳнатдап ташқари ҳеч қандай бошқа меҳнат қплмайди ҳам- да иш ҳақи, фойда ва рента формасини касб этадиган маҳсулот кийматидан бопгқа ҳеч қандай қиймат яратмайди. Йил давомида ишчинипг янгидап қўшган меҳнатипи ифодалайдиган йиллик маҳ- сулот қиймати иш ҳақи ёки ўзгарувчи капитал қиймати плюс қў- шимча қийматга тенгдир, қўшимча қиймат эса, ўз навбатида, фойда ва рента формаларига бўлинади.
Демак, йиллик жами маҳсулот қийматининг йил давомида иш- чи томопидан яратиладигаи қисми уч даромад цийматининг: иш ҳақи, фойда ва рента қийматининг йиллик суммасида ифодалана- ди. Шу сабабли равшандирки, йил давомида яратиладигап маҳсу- лот дийматида капиталнинг доимий қисмининг қиймати такрор ишлаб чиқарилмайди, чуики иш ҳақи капиталпинг ишлаб чиқариш учуп авансланган ўзгарувчи цисмипипг қийматигагина тепгдпр, репта билан фойда эса қўшимча цийматгагина, авапслангап капи- талпинг бутуп қийматидан ортиқча ишлаб чиқарилгап қийматга тепгдир, аваислапгап капиталпипг бутун диймати эса доимий ка- пптал киймати плюс ўзгарувчи капитал қийматига баробардир.


828
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
молга сарф бўлади, деб қабул қилиш мумкин. Бу қийинчилик икки хилдир. Бир томондан йиллик маҳсулот шаклида истеъмол қилипа- диган бу даромадлар — иш ҳақи, фойда ва рента — капиталиинг бу маҳсулотда гавдаланган доимий қисмининг ций^атига баробар бўлган маълум қиймат қисмини ўз ичига олади. Йиллик маҳсулот қиймати иш ҳақидан иборат бўладиган қисмдан ташқари ҳамда фойда ва рентага ажралиб кетадиган цисмдан ташқари, қийматнинг ана шу қисмини ўз ичига олади. Бинобарин, йиллик маҳсулот ций~ мати = иш ҳақи + фойда + рента + С, бунда С шу маҳсулотнинг до- имий қисми бўлади. Хўш, йил давомида ишлаб чиқарилган ҳамда атиги иш ҳақи + фойда + рентадан иборат бўлган қиймат қандай цилиб (иш ҳақи + фойда + рента) +С га баробар бўлган маҳсулотни сотиб олиши мумкин? Йил давомида ишлаб чиқарилган қиймат қандай цилиб ўзидап катта қийматга эга бўлган маҳсулотпи сотиб олипш мумкин?
Иккинчи томондан, агар биз капиталнипг доимий қисминипг маҳсулотга кирмаган ва шу сабабли, гарчи камайиб кетган қиймат билан бўлса-да, товарлар ишлаб чиқарипшинг йиллик давридан кейин ҳам мавжуд бўладиган қисмини бир чеккада қолдириб тура- диган 'бўлсак, агар биз, шу тариқа, қўлланилган, аммо истеъмол этилмаган асосий капитални вақтинча назардап қочириб турадиган бўлсак, у ҳолда аванслапган капиталнинг доимий қисми хом ва ёрдамчи материаллар формасида бутунлай янги маҳсулотга киргал бўлиб чидади, ҳолбуки меҳнат воситаларининг бир цисми бутунлай истеъмол цилинганлиги, бошқа қисми эса фақат қисман истеъмол қилинганлиги, яъни ишлаб чиқаришда меҳнат воситалари цийма- тининг фақат бир қисми истеъмол қилинганлиги маълум бўлади. Доимий капиталнинг ишлаб чицаришда истеъмол қилингап ана шу зқисмининг бутуниси in natura * қоцлаииши керак. Барча бошқа ша- роитлар, айниқса меҳнатнинг унумдорлик кучи ўзгармагап деб фа- раз цилинса, ана шу цисмнинг ўрнини қоплаш учуп илгари қаича •меҳнат талаб қилинган бўлса, худди шунча меҳнат талаб этилади, яъви унипг ўрни тепг миқдордаги қиймат билап қоплапиши лозим. Акс ҳолда такрор ишлаб чиқаришнинг ўзи аввалги миқёсда амалга ошуви мумкип эмас. Аммо бу ишларни ким амалга ошириши керак ва ким амалга оширади?
Биринчи қийинчиликка, яъни қийматнииг маҳсулотда гавда- ладган доимий қисмини ким тўлаши керак ва нима билан тўлаши керак, деган масалага келганда, ишлаб чиқаришда истеъмол қилип- ган доимий капитал қиймати маҳсулот қийматининг бир қисми си- фатида яна майдонга чицади, деб фараз қилипади. Бу ҳол иккиичи ^ийинчиликнинг шартларига зид келмайди, чупки «Капитал» I китоб, «Меҳнат процесси ва қийматнинг ўсиш процесси» деган V бобдаёқ қандай қилиб янги меҳнатнинг оддий равишда қўшилиши воситасида, гарчи бу меҳнат эски цийматни такрор ишлаб чиқар-
♦ натурал формада. Ред.


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
829
ай, балки упга атиги қўшимча ҳосил қилса-да, атиги кўшимча кИймат ҳосил цилса-да, маҳсулотда айни вадтда эскп қийматнипг хам садланиб долиши кўрсатиб ўтилган эди; аммо шу билап бирга бунга меҳпатпипг қиймат ишлаб чиқариши, яъпи умумап меҳнат бўлганлиги туфайли эмас, балки маълум унумли меҳнат сифатида амал дилиши туфайли эришилипги ҳам кўрсатиб ўтилган эди. Шун- дан дилиб, даромад, яъии йил давомида вужудга келтирилгап бутуп кпймат сарф дилипадигаи маҳсулотда доимий цисм қийматипи сад- лаб долиш учун дўшимча меҳпат талаб қилинмайдп. Аммо, ўтган йилда циймати ва истеъмол диймати истеъмол қилиигаи доимий капиталнипг ўрнипи доплаш учуп янги қўшимча меҳнат талаб эти- лади, албатта; бундай ўрпипи доплаш бўлмаса такрор пшлаб чпқа- ришпипг умуман бўлиши мумкин эмас.
Янгидан дўшилгап бутуп меҳнат йил давомида янгидан вужуд- га келтирилган цийматда гавдаланади, бу диймат ўз навбатида бу- туплай уч хил даромадга: иш ҳади, фойда ва рентага айланади. Демак, бир томондан, истеъмол қилинган доимий капиталнинг дис- мап in natura ва қиймат жиҳатдан, қисман фақат қиймат жиҳатдан (модомики ran шунчаки асосий капиталнинг ейилиши устида бо- рар экан) тикланиши керак бўлган бу капиталнинг ўрнини қоп- лаш учун ортиқча ижтимоий меҳнат долмайди. Иккинчи томондан, бир йиллик меҳнат билап ҳосил қилинган ҳамда иш ҳақи, фойда ва рентага ажралиб кетадиган ва мана шу формаларда сарфлаииши керак бўлган қиймат капиталнинг маҳсулотда янгидан ҳосил ди- липгаи цийматга устама равишда гавдаланиши керак бўлгап дои- млй қисмига ҳақ тўлаш ёки упи сотиб олиш учун етарли эмасдек бўлиб кўринади.
Бу ерда қўйилган проблема бутун ижтимоий капиталнинг так- рор ишлаб чиқарилишипи тадқиц дилишдаёқ ҳал этилганлигини кў- риб турибмиз («Капитал», II китоб, III бўлим). Бу ерда биз бу масалага аввало шунииг учун қайтмоддамизки, у ерда дўшимча диймат ҳали ўзининг даромад формаларида: фойда (соҳибкорлик даромади плюс процеит) ва репта формаларида очиб берилмагая бўлиб, шу сабабли бу формаларда кўриб чицилиши мумкин эмас эДи; сўнгра яна шунипг учун ҳам қайтмоддамизки, А. Смитдан бошлаб бутуп сиёсий идтисоднинг адлга сиғмайдиган хатоси худди ШУ иш ҳади, фойда ва рента формасининг анализига боглиддир.
Биз унда бутуп капитални икки катта бўлинмага: ишлаб чпқа- Рпш воситалари ишлаб чидарувчи I бўлинмага ва шахсий истеъмол бУюмлари ишлаб чиқарувчи II бўлинмага ажратган эдик. Баъзи МаҲсулотларпинг ишлаб чидариш воситалари сифатида хизмат дил- Гацидек, шахсий истеъмол учуп ҳам хизмат қила олиши (от, дон ^а Ҳоказо) бундай ажратишпинг мутладо тўгрилигини асло рад Т-Майди. Дарҳадидат бу ажратиш гипотеза эмас, балки факт ифо- ^асиДир, холос. Бироп-бир мамлакатнинг йиллик маҳсулотини олиб ^Райлик. Бу маҳсулотнинг бир қисми, унинг ишлаб чиқариш воси- ^ЛаРио бўлиб хизмат дилиш қобилияти қандайлигидан қатъи назар, ахсий истеъмолга киради. Бу — иш ҳақи, фойда ва рента сарф
А. Смитдан


830
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР BA УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
бўладиган маҳсулотдир. Бу маҳсулот ижтимоий капиталнипг маъ- лум бўлинмасининг маҳсулотидир. Худди шу капиталнинг ў3и j бўлинмага мансуб бўлган маҳсулотларни ҳам ишлаб чиқариши мумкин. Модомики шундай экан, I бўлинманинг унумли истеъмол цилинадиган маҳсулотлари шу капиталнинг II бўлинма маҳсулоти- га, яъни ҳақиқатан ҳам шахсий истеъмол ҳиссасига тушадиган маҳсулотга истеъмол қилинган қисми томопидан юзага келтирил’ майди. Шахсий истеъмолга кирадиган ва шу сабабли даромад сарф қилинадиган бутун II бўлинма маҳсулоти унга истеъмол этилган капиталнинг мавжудлигидан плюс ортиқча ишлаб чиқарилган маҳ- сулотдан иборат бўлади. Шундай қилиб, бу — фақат истеъмол бу- юмлари ишлаб чиқаришга солинган капитал маҳсулотидир. Худди шунингдек, йиллик маҳсулотнинг ишлаб чиқариш воситалари хом материал ва меҳнат қуроллари — сифатида хизмат қилувчи,— бу маҳсулотнинг истеъмол буюми сифатида naturaliter * хизмат қилиш қобилияти умуман қандай бўлишидан қатъи назар,— I бўлин- маси фақат ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқаришга солинган капитал маҳсулоти бўлади. Доимий капитални ташкил этадиган маҳсулотларнипг жуда катта қисми моддий жиҳатдан ҳам шуидай формада бўладики, бупдай ҳолда улар шахсий истеъмолга кира ол- майди, Модомики маҳсулотларнинг бир қисми шахсий истеъмолга кириши мумкин бўлар экан, модомики, масалан, деҳқон ўзининг уруғликка олиб кўйган дониии еб қўйиши ёки иш ҳайвоиини шах- сий истеъмоли учун сўйиши мумкин экан, бу ҳолда у иқтисодий зарурат туфайли маҳсулотнииг бу қисмига нисбатан истеъмол учун яроқсиз парсадек муомалада бўлишига мажбур.
Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар иккала бўлинмани кўриб чиқ- •қаиимизда биз доимий капиталнинг асосий қисмини пазардаи қочи- риб турамиз; бу қисм, ҳар икки бўлинмапипг йиллик маҳсулотидап қатъи пазар, in natura ва ўз қйймати жиҳатидап мавжуд бўлиб ту- ради.
Маҳсулотига иш ҳақи, фойда ва репта сарфланадигаи, қисцаси, даромадлар харажат қилипадиган II бўлипмада маҳсулот қиймати жиҳатдап, ўз навбатида, уч таркибий қисмдан иборат бўлади. Бу таркибий қисмлардан бири капиталнииг ишлаб чиқаришда истеъ- мол қилинган доимий қисмига тенг; таркибий қисмлардап иккипчи- си капиталнинг ишлаб чиқариш учун аваислангап ва иш ҳақига сарф қилинган ўзгарувчи қисмининг цийматига тенг; пиҳоят, тар- кибий қисмларнинг учинчиси ишлаб чиқарилгап қўшимча киймат- га тенг, яъни = фойда + рента. II бўлинма маҳсулотииинг бирипчи таркибий қисмини, яъни капиталпинг доимий цисмипипг циймати- пи II бўлинма капиталистлари ҳам, ишчилари ҳам, шупипгдек ер эгалари ҳам истеъмол қилиши мумкин эмас. Бу қиймат улар Да- ромадининг қандайдир бирон қисмини ташкил этмайди, аммо упипг ўрни in natura қопланиши керак, бунинг учун у сотилиши лозим-
— натурал ҳолда. Ред.


XLIX БОБ. И1ПЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
831
дксинча, бу маҳсулотнинг цолган икки таркибий қисми шу бўлин- мада ҳосил цилинган даромадлар қийматига тенгдир = иш ҳақи + + фойда + рента.
I бўлинмада маҳсулот форма жиҳатидан худди шупдай тарки- бпй цисмлардан иборат. Аммо бу ерда даромадни ташкил этадиган кисм,—иш ҳақи + фоида + рента, қисқаси, капиталнинг ўзгарувчи кисми + қўшимча қиймат,—бу I бўлинма маҳсулотларининг нату- рал формасида эмас, балки II бўлинма маҳсулотлари формасида пстоъмол этилади. Бинобарин, I бўлинма даромадларининг қиймати ц бўлинма маҳсулотинипг бир қисми шаклида шу бўлинманинг ўр- Ш1 қопланиши зарур бўлган доимий капиталидан иборат қисми шаклида пстеъмол қилиниши керак. II бўлинма маҳсулотининг шу бўлипмадаги доимий капитал ўрнини қоплаши лозим бўлган кис- мпии I бўлинма ишчилари, капиталистлари ва ер эгалари натурал формада истеъмол қиладилар. Улар ўз даромадларини II бўлинма- пппг апа шу маҳсулотига сарфлайдилар. Иккинчи томондан, I бў- линмашшг маҳсулотини, модомики у I бўлинманинг даромади экан, II бўлинмада унумли истеъмол қилинадики, бу маҳсулот II бўлин- мапипг доимий капитали ўрнини in natura қоплайди. Ниҳоят, I бўлипма капиталининг истеъмол этилгап доимий қисми шу бўлин- манинг ўз маҳсулотлари билан қопланади, бу маҳсулотлар нақ шу меҳпат воситалари, хом ва ёрдамчи материаллар ва ҳоказолардаи иборат бўлади, қисмаи I бўлинма капиталистлари ўртасида ўзаро апирбошлаш воситаси билан қопланса, қисман шу билан қоплана- дпки, бу капиталистлардан баъзилари ўз маҳсулотларини яна иш- лаб чиқариш воситалари сифатида бевосита цўлланишлари мумкин.
Илгариги оддий такрор ишлаб чицариш схемасини («Капитал», II кптоб, XX боб, II) олиб кўрайлик 230:
I. 4ооос + юоо, + юоош = 60001 qnnn
II. 2000. + 500, + 500m = 3000 J = уиии


832
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРЦ
процесси нормал ҳолатда ва бошқа шароитлар ўзгармаган ҳолда содир бўлса, бинобарин, жамғарилиш бир чеккада колдириб турил- са, I бўлинма иш ҳақи, фойдаси ва рентаси қийматининг сухммасц II бўлинма капитали доимий дисмининг қийматига тенг бўлмоғи керак. Акс ҳолда ё II бўлинма ўз доимий каппталининг ўриинц тўлдира олмайди, ёки I бўлинмада ўз даромадини истеъмол қилип- майдиган формадан истеъмол қилинадигап формага айлантириш имконияти бўлмайди.
Демак, йиллик товар маҳсулотиинг қиймати, худди айрим ка- питал сарфи товар маҳсулотининг қиймати ва ҳар цайси алоҳида товар циймати сингари, икки таркибий қисмга: авансланган дои~ мий капитал қийматининг ўрнини қопловчи А цисмига ва даромад формасида иш ҳақи, фойда ва рента сифатида майдонга чиқувчи В ^исмига бўлинади. Қийматнинг бу кейинги, В қисми шу жиҳатдаи цийматнинг биринчи, А қисмининг аксини ташкил этадики, А қис- ми, бошқа шартлар бир хил бўлганда, 1) ҳеч қачон даромад фор- масини касб этмайди, 2) доимо капитал формасида, яъни доимий капитал формасида қайтиб келаверади. Ammo В нинг ўзида ҳам, ўз навбатида, қарама-қаршилик мавжуд. Фойда ва рентанинг иш ҳади билан ўхшашлиги шуки, булар учови ҳам даромад формаларидир. Шунга қарамай, улар бир-биридан шу жиҳатдан жиддий фарқ қиладиларки, фойда ва рентада цўшимча қиймат, яъни ҳақ тўлан- маган меҳнат гавдалангап, иш ҳақида эса ҳақ тўланган меҳнат гавдаланган. Маҳсулот қийматининг сарфланган иш ҳат^идан ибо- рат бўлган, яъни иш ҳақининг ўрнини қоплайдиган ва, такрор иш- лаб чиқариш айни ўша кўламда ва айни ўша шароитларда содир бўлади деб фараз қилганимизда, цайтадан иш ҳацига айланадигап цисми даставвал ўзгарувчи капитал сифатида, цайтадап такрор пш- лаб чиқариш учун авансланиши керак бўлган капитал таркибий қисми сифатида қайтиб келади. Бу таркибий қисмнииг фаолпяти икки хил. У дастлаб капитал формасида мавжуд бўлади ва шу капиталлигича иш кучига айирбошланади. Ишчипинг қўлида у да- ромадга айланади, ишчи ўзининг иш кучини сотиш йўли билан бу даромадга эга бўлади, даромад сифатида эса тирикчилик воситала- рига айирбошланади ва истеъмол қилинади. Бу иккиёқлама про- цесс пул муомаласи воситасида намоён бўлади. Узгарувчп капигал пул ҳолида авансланади, иш ҳақи шаклида тўланади. Бу — унинг капитал сифатидаги биринчи фаолиятидир. У иш кучига айирбош- ланади ва бу иш кучинииг зуҳурига, яъни меҳнатга айланадп. Ка- питалист учун процесс ана шундан иборат. Аммо, иккинчидап, бу пулга ишчилар ўз товар маҳсулотларининг ана шу пул билан ўл- чанадиган фгсмини сотиб оладилар ва уни даромад сифатпда истеъ- мол қиладилар. Агар биз пул муомаласини фикран бир чеккада қолдириб турсак, у ҳолда ишчи маҳсулотининг бир қисми нақД капитал формасида капиталист бўлади. Бу қисмни у капитал сифа- тида аванслайди, унинг янги иш кучи эвазига ишчига берадп, ва- ҳоланки ишчи уни бевосита даромад сифатида ёки бошқа товарлар-


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
833
айирбошлаш воситасида истеъмол қилади. Шундай қилиб, маҳ- сулот қийматининг такрор ишлаб чиқариш процессида ишчилар учун иш ҳа^ига, даромадга айланиши назарда тутилган бир қисми ^аставвал капитал, аниқроғи, ўзгарувчи капитал формасида капи- талистнинг цўлига қайтиб оқиб келади. Унинг бу формада қайтиб оқиб келпши меҳнатнинг ёлланма меҳнат сифатида, ишлаб чиқа- рИ1П воспталарининг капитал сифатида ва ишлаб чиқариш процес- сининг ўзининг капиталистик ишлаб чиқариш процесси сифатида цоим янгпдан бошланиб турувчи такрор ишлаб чиқарилишининг муҳим шартидир.
Беҳуда қийинчиликлар туғдириб масалани чалкаштирмаслик учун ялпи тушум билан соф тушумни, ялпи даромад билан соф даромадни бир-биридан фарсқ қилмоқ керак.
Ялпи тушум, ёки ялпи маҳсулот бутун такрор ишлаб чидарил- ган маҳсулотдир. Асосий капиталнинг ишлатилган, аммо фойдала- пилмаган цисмини бир чеккада қолдирсак, ялпи тушум, ёки ялпи маҳсулотнинг қиймати авансланган ва ишлаб чицаришда фойдала- иилган доимий ва ўзгарувчи капитал плюс қўшимча қийматга тенг бўлади, қўшимча циймат эса фойда ва рентага бўлинади. Ёки, ай- рпм капиталнинг эмас, жами ижтимоий капиталпинг маҳсулоти олиб кўрпладиган бўлса, ялпи тушум доимий ва ўзгарувчи капитал- ларии ташкил этадиган моддий элементлар плюс цўшимча маҳсу- лотпинг моддий элементларига тенг бўлади, фойда ва рента шу эле- меитларда гавдаланган бўлади.
Ялпи даромад — ялпи маҳсулот қийматининг шундай бир қисми ва ялпп маҳсулотнинг бу қисм билан ўлчападиган шундай бир бў- лагидирки [oruttoprodukts oder Rohprodukts], у бутун ишлаб чиқа- рилган маҳсулот цийматининг ишлаб чиқаришга солинган ва унда фойдаланилган доимий капитал ўрнини цоплайдиган ^исмини ва бутун ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг бу қисм билан ўлчанадиган бўлагини чегириб ташлаш натижасида ҳосил бўлади. Бинобарин, ялпи даромад иш ҳаци (ёки маҳсулотнииг яна ишчинипг дарОлМа- дига айлаииши назарда тутилган қисми) + фойда + рентага тенг. Соф даромад эса пш ҳақи чегириб ташланганидан кейин колади- гап ^ўшпмча қиймат, бинобарии — ^ўшимча маҳсулотдирки, у ка- иитал томопидан реализация қилинган ва ер мулкдори билан бў- лпб олпниши керак бўлган қўшимча қиймат ва у билан ўлчанади- Гап ақўшимча маҳсулотдир.
Биз кўрдикки, ҳар цайси айрим товарнинг циймати ва ҳар қай- с*1 айрпм капиталнинг бутун товар маҳсулот қиймати икки қисмга булинади: бир цисми шунчаки доимий капиталнинг ўрнини қоп- ласа, иккинчи қисми,— гарчи унинг муайян бўлаги қайтадан ўзга- РУвчи капитал сифатида оқиб келса-да, демак, бу ҳам капитал фор- Масида қайтадан оқиб келса-да,— бари бир, бутунлай ялпи даромад- айланиш ҳамда йиғиндиси ялпи даромад бўладиган иш ҳақи, Р°ида ва рента формасига кириш учун мўлжалланган бўлади. Биз На жами йиллик ижтимоий маҳсулот қиймати жиҳатидан ҳам


834
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
худди шундай ҳол юз беришини кўрдик. Айрим капиталистнинг маҳсулоти билан ижтимоий маҳсулот ўртасида фарқ фацат қуйи- дагича: айрим капиталист нуқтаи назаридан соф даромад ялпи даромаддан фарқ қилади, чунки ялпи даромад иш ҳақини ўз ичига олади, соф даромад эса иш ҳақини истисно қилади. Агар бугун жамият даромади олиб қараладиган бўлса, у ҳолда миллий даромад иш ҳақи плюс фойда, плюс рентадан, яъни ялпи даромаддан ибсь ратдир. Айтмоқчи, бу ҳам фақат абстракция холос, чунки капита- листик ишлаб чиқариш шароитида бутун жамият капиталистик пуқтаи назарда туради ҳамда фойда ва рептага бўлииадигаи даро- маднигина соф даромад деб ҳисоблайди.
Аксинча, бутун тушум, бутун ялпи маҳсулот миллат учун соф тушумдан иборат бўлади ёки ундан фарқ қилмайди, бинобарин, бу фарқ, миллий нуцтаи назардан, мавжуд бўлмай қолади, деган хом- хаёл, масалан жаноб Сэйдагидек бу хомхаёл А. Смит замонидан бери бутун сиёсий иқтисодда давом этиб келаётган: товарларнипг бутун қиймати оҳибат натижада даромадларга — иш ҳақи, фойда ва рентага бўлинади, деган бемаъни догманинг фақат зарур ва бо- риб турган ифодасидир, холос51).
Албатта, ҳар бир айрим капиталист тўғрисида ran борганпда шу нарсани тушуниб олиш қийин эмаски, бу капиталист маҳсуло- тининг бир қисми (ҳатто кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ёки жамғарилишни бир чеккада қолдириб турганимизда ҳам) қай- тадан капиталга айланиши ва, ўз навбатида, яна ишчининг дарома- дига, яъии даромад формасига айланиши лозим бўлгап ўзгарувчи капиталгагина эмас, ҳеч вақт даромадга айланиши мумкин бўлма- ган доимий капиталга ҳам айланиши керак. Ишлаб чиқариш про- цесси устидаги оддий кузатиш буни равшан кўрсатиб беради. Қи- йинчилик ишлаб чиқариш процесси умуман ва бутунлай қараб чиқилганидагина бошланади. Маҳсулотпипг даромад сифатида иш ҳақи, фойда ва рента формасида истеъмол қилинадиган бутун қис- мининг қиймати (индивидуал истеъмолми, унумли истеъмолми, бунинг мутлақо аҳамияти йўқ) дарҳақиқат, анализ кўрсатганидек, бутунлай иш ҳақи плюс фойда, плюс рентадан иборат қиймат сум- маси билан, яъни уч даромаднинг бутуи қиймати билан цопланади, аммо маҳсулотнинг бу цисмипинг қиймати, худди шу даромадга кирмайдиган қисмининг қиймати сингари, қийматнинг = С қисмияя, 51) 	Каллаварам Сэй ҳадида Рикардо мана бундай жуда ўринли фикрни айтади: «Жаноб Сэй соф ва ялпи маҳсулот тўғрисида буидай дейди: «Ишлаб чиқарилган бутун қиймат ялпи маҳсулотдйр; қийматдан ишлаб чиқариш харажатлари чиқарио ташлангандан кейин қолган қийматнинг ўзи соф маҳсулот бўлади» (II том, 491- бет)231. Шундай қилиб, соф маҳсулотнинг бўлиши мумкин эмас, чунки, жаноб^ Сэи- нинг фикрича, ишлаб чиқариш харажатлари рента, иш ҳақи ва фойдадап иборат, 508- бетда у бундай дейди: «Маҳсулот қиймати ишлаб чиқариш хизматлари қипмати, ишлаб чиқариш харажатлари қиймати — булар ҳаммаси, агар нарсалар ўз табиии ҳолига ташлаб қўйилган бўлса, бир-бирига ўхшаш цийматлардир». Бутундан бутунпи олсангиз, натижада ҳеч нарса қолмайди» (Ricardo. «On the Principles of Political Economy» and Taxation». London, 1821, ch. XXXII, p. 512, note). Ammo, Рикардо ҳам Смитнинг то- варлар баҳосини нотуғри анализ килигпини, яъни бу баҳони даромадлар цийматлари суммасига бўлиб юборишини ҳеч цаерда рад этмаган, бии буни кейинроқ нўрампэ. РикаР' до бу анализнинг хатолиги тўғрисида ўйлаб ҳам кўрмайди ва ўз анализида буни тўгри деб қабул цилади, чунни у товарлар цийматининг доимий қисмидан «абстрантлашади»- Ва^ти- вацти билан у худди шу тасаввур усулига қайтиб туради.


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
835
яъни бу қисмлардаги доимий капиталнинг қийматига баробар цисм- ци ўз ичига олади, бинобарин, prima facie * даромад қийматиданги- на иборат бўлиши мумкин эмас. Бир томондан, амалий жиҳатдан* шак-шубҳасиз факт, иккинчи томондан, назарий жиҳатдан ҳам худди шундай шак-шубҳасиз зиддият бўлган бу ҳолат шундай яийинчиликки, уни: товар қиймати кўринишдангина, айрим капита- лист нуцтаи назаридан, қийматнинг даромад формасида мавжуд. бўлган қисмидан бошқа цандайдир қисмини ўзида гавдалантирадиг деб четлаб ўтиш ҳаммадан осон. «Биров учун даромад бўлган нар- са бошқа биров учун капиталга айланади» деган ибора бундан ке- йипги ҳар қандай мулоҳазалар заруратидан қу-гқаради. Агар бутуи маҳсулот қийматининг даромадлар сифатида истеъмол қилиниши' мумкин бўлса, унда қандай қилиб эски капиталнинг ўрнини қоп- лаш мумкин бўлади; ва қандай цилиб ҳар қайси индивидуал капи- тал маҳсулотининг қиймати уч даромад қийматининг жами плюс С (доимий капитал)га, бутун капиталлар маҳсулотлари кийматининг бутуп суммаси эса уч даромад қийматининг жами плюс 0 га тенг бўлади,— булар ҳаммаси бунда, албатта, ҳал қилиб бўлмайдиган то- пишмоқ бўлиб кўринади ва шунинг учун буларнинг ҳаммасини шу билап тушунтириш мумкинки, бундай анализ баҳонинг оддий эле- ментларини англашга умуман қодир эмас; бунинг устига-устак у иллатли доирада айланиб юради ва масаланинг ҳал дилинишини бе- ипҳояликка суриб дўйиб шу билан кифояланади. Шундай қилиб, доимий капитал бўлиб кўринган нарса иш ҳақига, фойдага, реитага бўлиниши мумкин экан, иш ҳаҳи, фойда, рента гавдаланган товар кийматлари эса, ўз навбатида, иш ҳақи, фойда, рента билан белги- ланар экан ва шу тарзда бениҳоя давом этаверади 52).
Товарлар қиймати оқибат натижада иш ҳақи +фойда+ рентага бўлиниши мумкин деган ғирт ёлғон догма япа гўё истеъмолчи оқи- бат натижада жами маҳсулотнинг бутун қийматини тўлаши керак- лай ҳам ифода қилинади;—ёки яна — гўё ишлаб чикарувчилар бплан истеъмолчилар ўртасидаги пул муомаласи ишлаб чиқарувчи- ларпипг ўзлари ўртасидаги пул муомаласига тепг бўлиши керак эмиш (Тук)232; бу фикрлар таянадиган асосий фикр қандай нотўғ- рп бўлса, бу фикрлар ҳам шундай нотўғридир.
* — мутлацо. Ред.
52) 	«Ҳар цандай жамиятда ҳар цайси товарнинг баҳоси оқибат натижада бу ^исмларнинг» (яъни иш ҳақи, фойда ва рентанинг) «биридан ёки уларнинг ҳамма- < идан иборат бўлади... Эҳтимол, бу уч цисмга ижарачи капиталининг ўрнини цоплапғ >чУн, яъни унинг иш ҳайвонлари ва бошца деҳқончилик қуролларининг тўзишини ь.оплаш учун зарур бўлган қандайдир тўртинчи цисмни цўшиш мумкин бўлар. АммО’ эътиборга олмоқ керакки, бу хўжаликдаги ҳар цандай цўролнинг, масалан,. ’Шлайдиган от баҳосининг ўзи худди шу уч қисмдан: от боқилган ердан олинади- ап ре11тадан, отшт боқиш учун сарфланган меҳнатдан, ҳам бу рентани, ҳам бу IiTvHaT учун сарфланган иш ҳақини аванслаган ижарачининг фойдасидан иборат. гпп сабабли, гарчи ғалла баҳоси от баҳосини ва уни боқишга кетган харажатларни ?иплаши керак бўлса-да, бари бир, унинг тўла баҳоси бевосита ёки оцибат нати- (Ъпп а ХУДДИ ўша уч цисмга: рентага, меҳнатга» (иш ҳацига, дейиш керак эди) «ва Хйгага бўлинади» <д. Smith. [«An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Ли 10ns>>- Vol. I. London, 1776, p. 60—61]). Бу найрангнинг бутунлай зиддиятли ва нуқсон- д" э™НЛигини А- Смит ўзи ҳам сезишини кейинчалик кўрсатиб ўтамяз, чунни у маҳсу- хапл ах*Оси °^ибат натижада ана шу уч нисмга нолдицс’з бўлинадиган чинанам напитал типт атиНи ^еч ^аеРДа нўрсатиб бермай, бизни: бор отангга, бор онангга, деб лақилла- 1га уринар энан, бу — найрангдан бошца нарса эмас.
5'‘—776


836
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
Бу хато ва prima facie беъмани анализга олиб келадиган қийип- чиликлар қисқача мана буидай:
1) Доимий капитал билап ўзгарувчи капитал ўртасидаги асосий муносабатни, шу сабабли қўшимча қиймат табиатипи ҳам, шу билан бирга капиталистик ишлаб чиқариш усулипинг бутун базисини тушунмаслик. Капиталпинг ҳар бир алоҳида маҳсулоти, ҳар қайси алоҳида товар қиймати бир қисми доимий капиталга тенг, бир киС’ ми ишчилар учун иш ҳакига айлантирилган ўзгарувчи капиталга тевг ва бир қисми кейипчалик фойда ва рентага бўлинадиган қў- шимча қийматга тспг цийматни ўз ичига оладп. Хўш, қандай қплиб ишчи ўз иш ҳақига, капиталист ўз фойдасига, ер мулкдори ўз реи- тасига шупдай товарларни сотпб олиши мумкинки, бу товарларнинг ҳар қайсиси апа шу таркибий қисмларнинг биттасипигина эмас балки учаласипи ҳам ўзида гавдалантирсин ва цандай қилиб иш ҳақи, фойда ва рента, бинобарин, жами учта даромад манбаи қий- матининг суммаси шундай товарларни сотиб олиши мумкинки, бу товарлар ана шу даромадларни олувчиларнинг бутуи истеъмолидан иборат бўлсин ва бу товарлар қийматининг бу учта таркибий қис- мидан ташқари қийматнинг яна бир таркибий қисмини, яъни дои- мий капитални ўзида гавдалаитирспн? Кандай қилиб уч қисмдап иборат қийматга тўрт қисмдан иборат қиймат сотиб олиш мумкин53).
Буни биз «Капитал»нинг II китобида, III бўлимда, анализ қил- ган эдик.
2) Қандай қилиб ва нима сабабли меҳнат, янги қиймат қўшга- ни ҳолда, эски қийматни янги формада сақлаб қолишини ва бунда эски цийматни цайтадан ишлаб чиқармаслигини тушунмаслик.
53) 	Прудон ўзининг бунга тушунишга қодир эмаслигини қуйидаги чеклапган формулада ифода этади: ишчи ўз маҳсулотини сотиб ололмаслигининг сабабп шуки, уига маҳсулотнинг таннархига қўшиладиган процеит киради233. Лекин жаноб Эжен Форкад унга мана бундай панд-насиҳат цилади: «Агар Прудоннинг эътирози тўғри бўлганида эди, у капиталдан олинадиган фойдаларгагина тааллуқли бўлиб қолмасдан, балки саноатнинг мавжуд бўлиш имкониятининг ўзини йўқ килар эди. Агар ишчи атиги 80 га ишлаб чиқарган нарсасини сотиб олиш учун 100 тўлашга мажбур бўлса, агар иш ҳақи маҳсулотдан унинг ўзи сарфлаган қийматнигина сотиб олишга додир бўлса, бу: ишчи ҳеч нарса сотиб ололмайди, иш ҳади ҳеч қандай тўлов тўлай ол- майди, дейиш билан баравардир. Ҳадиқатда эса таннархда ҳамиша ишчипинг иш ҳақидан кўпроқ нарса бўлади, сотиш баҳосида эса соҳибкорнинг фойдасидан кўпроқ нарса, масалаи4 кўпинча чет элда ҳаци тўланадиган хом материал баҳоси гавда- ланган бўлади. Прудон миллий капиталнинг тўхтовсиз ўсиб боришини унутиб цўй- ган; бу ўсиш барча ходимлар учун, соҳибкорлар учун ҳам, ишчилар учун ҳам намоён бўлишпни у унутиб қўйган» («Revue des deux Mondes», 1848. t. XXIV p. 998—999). Биз бунда буржуа калтафаҳмлиги оптимизми намунасини унга жУДа мос тушадигаи донолик циёфасида кўриб турибмиз. Биринчидан, жаноб Форкад, ишчи ўзи ишлаб чиқарадиган қийматдан кўпроқ қиймат олмаса яшай олмасди, Де° ўйлайди, ваҳоланки аслида, аксинча, агар ишчи ҳақицатан ўзи ишлаб чиқарадиган цийматни оладиган бўлса, капиталистик ишлаб чиқариш усулининг бўлиши мумкин бўлмас эди. Иккиичидан, Прудон ана шундай чекланган формада кўрсатган дийин- чиликдан у жуда тўғри хулоса чидаради. Товарлар баҳосида иш ҳақидангина эмас, фойдадан ҳам ошиқча қисм, яъни цийматнинг доимий қисми ҳам бўлади. Шунда1 цилиб капйталист ҳам, Прудон мулоҳазасига кўра, ўз фойдасига товарлар соти ололмаган бўлар эди. Хўш, бу жумбодни Форкад қандай ечади? Капиталнинг тўғрисидаги бемаъни ибора билан ечади. Шундай қилиб, капиталнинг доимий ўси ши, жумладан, шунда ҳам намоён бўлиши керакки, капитал 100 бўлганида содчининг товар баҳосини анализ қилиши мумкин бўлмаган бўлса, капитал Ю бўлганида у ортиқча нарса бўлиб қолади. Нега деҳцончилик маҳсулотидаги Угле^д~ ернинг ўзидагидан кўп? — деган саволга: бунинг сабаби деҳқончилик ишлаб чип ришнинг доимий ўсиб боришидир, — деб жавоб берган химик тўғрисида нима шар эди. Буржуа дунёсини барча мумкин бўлган дунёлардан яхши деб билишд хайрли истак вульгар сиёсий ицтисодда ҳациқатни севишнинг ва илмий тадкик01 интилишнинг ҳар қандай зарурати ўрнини босаверади.


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
837
3) Такрор ишлаб чицариш процессининг умумий алоқасиии, бу адо^а алоҳида капиталга нисбатан эмас, балки жами капиталга нпсбатап қандай тасаввур этилишини тушуямаслик; пш ҳақи ва кўшимча қиймат, яъни йил давомида яигидап қўшилган бутун меҳ- нат томоиидап яратилган бутун циймат реализация бўладигаи маҳ- сулот қапдай қилиб ўз қийматипинг доимий кисмипипг ўрииии коплаши ва яна айни вацтда даромадлар билан чеклангап қиймат- дан иборат бўлиши мумкин, деган қийиичиликпи тушунмаслик; сўпгра яигидаи қўшилган меҳнатнинг бутуп суммасп фацат иш хаҚИДа ва кўшимча ^пйматда реализация цилипишпга ва иккови- ппнг қиймати суммасида батамюм гавдаланишига қарамай, қандай кплиб ишлаб чиқаришда истеъмол қилингап доимий капиталяинг ўрпи ҳам моддий жиҳатдан, ҳам қипмат жиҳатидап япгп капитал томонидан қопланиши мумкип, деган қийипчилпкпи тушунмаслик. Асосий цийинчилик нақ мана шунда, такрор ишлаб чиқаришни ва упипг турли таркибий ^исмларининг ҳам моддий жихатдап, ҳам киймат жиҳатидан нисбатларини анализ қилишдадпр.
4) Аммо бунга яна бир ^ийинчилик келиб қўшпладп ва кўшим- ча қийматнинг турли таркибий қисмлари бир-бирига нисбатап мус- тақил даромадлар формасида майдонга чиқиши ҳамопо бу цийиичи- лик янада кучаяди. Бу цийинчилик шундан иборатки, даромад би- лап капиталнинг барқарор таърифлари ўзаро айирбошлаиадп ва ўриплариии алмашади, бинобарии, айрим капиталист нуқтаи паза- рпдан, фацат нисбий таърифлар бўлиб кўрипади, аммо улар бутуп пшлаб чи.қариш процессини кўриб чицишда ғойиб бўлади. Маса- лап, доимий капитал ишлаб чиқарадигаи I бўлинма ишчи ва капи- талистларининг даромади истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган II бўлинма капиталистларининг доимий капитали ўрнини моддий жпҳатдан ҳам, қиймат жиҳатидан ҳам қоплайди. Шундай килиб, маиа бундай тасаввур воситасида қийинчиликни четлаб ўтиш мум- кип: бири учун даромад бўлган нарса, бошқаси учун — капитал, шу сабабли бу таърифларнинг товар қиймати таркибий қисмлари- нппг чинакам алоҳидалашуви билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Сўпгра, оқибат натижада даромад сарфлаиадиган моддий элемеят- ларии, яъни истеъмол буюмларини ҳосил қилишга мўлжаллапган товарлар, масалан, жун ип, мовут, йил давомида турли босқичлар- дап ўтади. Бир босқичда улар доимий капиталнинг бир қисмини татпкил этсалар, бошқа босқичда — улардан индивидуал тартибда фойдаланилади, бинобарин, бутунлай даромад таркибига киради- лаР- Демак, А. Смит билан бирга: доимий капитал товар қиймати- 1111 nr умумпй алоқада йўқ бўлиб кетадиган хаёлий элементидир, х°лос, деб тасаввур қилишимиз мумкип. Сўнгра, ўзгарувчи кали- рушипг даромадга айирбошланиши ҳам худди шу тарзда содир ЧУлади. Ишчи ўз иш ҳацига товарлариинг унинг даромадини таш- лтл этувчи қисмини сотиб олади. Бу билан ишчи айни вацтда ка- ^Пталист учун ўзгарувчи капиталнинг пул формасининг ўрнини ^плайди. Ниҳоят, доимий капитални ташкил этувчи маҳсулотлар-


838
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
нинг бир қисмининг ўрни ё in natura, ёки доимий капитал ишлаб чиқарувчиларнинг ўзлари ўртасидаги айирбошлаш воситасида ;қопланадики, бу процессга истеъмолчиларнинг ҳеч қандай ало^аси йўқ. Буни назардан қочирар эканлар, истеъмолчиларнинг даромади •бутун маҳсулотнинг, бинобарин, қийматнииг доимий қисмининг ҳам ўрнини қоплайди, деган сохта тасаввур ҳосил бўлади.
5) 	Цийматларнинг ишлаб чиқариш баҳоларига айланиши нати- жасида келиб чиқадиган чигалликдан ташқари, цўшимча қиймат- нинг турли махсус даромад формаларига айланиши — бир-бирига нисбатан мустақил бўлган ва қўшимча қийматнинг фойда ва рента- га айланиши сабабли ишлаб чиқаришнинг турли элементлари тарки- бига кирадиган турли махсус формаларига айланиши натижасида яна бошқа чигаллик ҳам юзага келади. Товарларнинг кийматлари асос эканлигини ва бу товар қийматнинг айрим таркибий цисмлар- га бўлинипш ва яна цийматнинг бу таркибий қисмларининг даро- мад формаларига қараб ривожланиб бориши, уларнинг турли иш- лаб чиқариш факторларининг турли эгаларининг қийматнинг бу алоҳида таркибий цисмларига муносабатларига айланиши, уларнинг ана шу эгалар ўртасида муайян категория ва унвонларга мувофиқ тақсимланиши қиймат таърифининг ўзига ва қиймат таърифи цо- нунига мутлақо ҳеч қандай ўзгариш киритмаслигини эсдан чиқара- дилар. Шунингдек, фойданинг текисланиши, яъни бутун қўшимча цийматнинг турли капиталлар ўртасида тақсимланиши ва ана шу текисланиш йўлига қисман ер мулкнинг (абсолют рентадан иборат) қўядиган тўсиқлари сабабли товарларнинг тартибга солувчи ўртача баҳолари уларнинг индивидуал қийлматларидан четга чиқиши нати- жасида ҳам қиймат қонуни кам ўзгаради. Бу яна ўша қўшимча қий- матнинг турли товарлар баҳоларига қўшилиш меъёригагина таъ- сир кўрсатади, аммо қўшимча қийматнинг ўзини ва баҳонинг бу турли таркибий қисмларининг манбаи сифатидаги жами товарлар қийматини йўвда чиқармайди.
Бу quid pro quo * дирки, биз уни келгуси бобда кўриб чиқамиз яа у: қиймат ўз таркибий қисмларидан вужудга келади, деган хом- хаёл билан муқаррар боғлиқдир. Хусусан, товар қийматининг турли таркибий қисмлари даромадларда мустақил формаларни касб эта- „дилар ва ана шундай даромадлар сифатида уларни ўз манбалари ■бўлган товар қийматига киритиш ўрнига, уларнинг манбаларипи .ишлаб чиқаришнинг айрим моддий элементларидан иборат деб би- либ, уларни шу элементларга киритадилар. Улар ҳақиқатан ҳам ўша тилга олинган махсус манбаларга кирадилар-у, аммо қиймат- нинг таркибий қисмлари сифатида эмас, балки даромадлар сифа- тида, қийматнинг ишлаб чиқариш агентларининг муайян катего- рияларига: ишчига, капиталистга, ер мулкдорига тегадиган тарки- бий цисмлари сифатида кирадилар. Шундай бўлса-да, тасаввур
♦ — тушунчалар қоришмаси (айнан: бир нарсани бошқа нарса деб билиш).


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР
839
лИШ мумкинки, қийматнинг бу таркибий қисмлари товар қий- ^атнинг бўлиниб кетишидан ҳосил бўлмай, балки, аксинча, қўши- воситаси билан улар товар қийматни ташкил этадилар, холос; "ана ўшанда товарлар циймати иш ҳақи, фойда, рента қиймати сум- масидан ҳосил бўлади, иш ҳақи, фойда, рента қиймати эса, ўз нав- батида, товарлар циймати билан белгиланади ва ҳоказо54) деган ая<ойиб бир мушкул жумбоц ҳосил бўлади.
Такрор ишлаб чиқаришнинг нормал ҳолатида янгидан қўшил- ган меҳнатнинг фақат бир қисми ишлаб чицаришга ва, демак, дои- мий капиталнинг ўрнини қоплашга сарф бўлади: яъни худди шу истеъмол воситалари ишлаб чи^аришга, даромаднинг моддий эле- ментларини ишлаб чиқаришга сарфланган доимий капиталнинг ўрнини цоплайдиган ^исми сарф бўлади. Бу ҳолат шунинг натгғ- жасида бараварлашадики, II бўлинма мазкур доимий қисм учуп устама меҳнат сарф қилмайди. Аммо (агар бутун такрор ишлаб чицариш процессп, демак, I бўлинма билан II бўлинманинг юцорй- да кўрсатилган бараварлашувини ҳам ўз ичига оладигап нроцесс цараб чиқиладиган бўлса) янгидан қўшилган меҳнатнинг маҳсули бўлмаган доимий капитал, гарчи бундай меҳнатсиз бу маҳсулни ишлаб чиқариш мумкин бўлмаса-да,— ана шу доимий капитал так- рор ишлаб чиқариш процесси вақтида, моддий жиҳатдан, тасодиф ва хавфларга дуч келадики, улар бу капитални камайтириб қўйи- ши мумкин. (Сўнгра, ўша доимий капиталга қиймат нуқтаи паза- 54) 	«Материаллар, хом ашё ва тайёр буюмларга сарфланган оборот капиталининг ўзи товарлардан иборат бўлиб, бу товарларнинг зарурий баҳоси худди ўша элемент- лардан ташкил топганки, оборот капиталининг бу қисмини мамлакат товарларининг бутун пиғиндисини олиб қараш пайтида зарурий баҳо элементларига киритиш икки марта ҳисобга олит бўлар эди» (Storch. «Cours d’Economie Politique etc.» T. II, [St. Рё- tersbourg, 1815] p. 140). Оборот капиталининг бу элементларини Шторх (асосий капитал— оборот капиталининг ўзгарган формаси, холос) цийматнинг доимий цисми деб би- лади. «Дуруст, ишчпнинг иш ҳақи, шунингдек, агар иш ҳақига тирикчилик восита- ларининг бир қисми деб қаралса, соҳибкор фойдасинипг иш ҳақларидан иборат кисми ҳам, ўз навбатида, бозор баҳоларида сотиб олинган ва яна ўша иш ҳақлари- ни, капиталларга ренталарни, ер ренталарини ва соҳибкорлик фойдаларини ўзида гавдалантирадиган товарлардан ташкил топади... бу мулоҳаза зарурий баҳони унинг энг оддий элементларига бўлиш мумкин эмаслигини исбот қилиш учун хизмат этади, холос» (ўша жойда, изоҳ). Тўғри Шторх ўзинлнг «Considerations sur la nature du revenu national» (Paris, 1824) деган асарида Сэй билан баҳслашар экан, товар кийматини даромадларгагина бўладиган хато анализнинг қандай бемаъниликка олиб келишини ДўУда яхши тушунади ва бу хулосаларнинг — айрим капиталистлар нуқтаи назаридан 'ЭМас, балки миллат нуқтаи назаридан — бутун бемаънилигига тўғри баҳо беради, аммо унинг ўзи зарурий баҳони анализ қилишда бир қадам ҳам олға босмайди, бу лусусда у ўзининг «Cours...» деган асарида: олға қараб борадиган хаёлий ҳаракатда масаланинг ҳал қилинишини бениҳоя орқага сурмай туриб, зарурий баҳони унинг Йи Пдий элементларига бўлиб бўлмайди, деган фикрни изҳор дилади. «Равшанки, л1шЛИК маҳсулот цийматининг бир цисми капиталларга, бир цисми фойдаларга бў- ми ади ва йиллик маҳсулот қийматининг бу цисмларидан ҳар бири мунтазам суратда хампатга Ў3 капиталини бут сақлаш учун ҳам, ўз истеъмол фондини тиклаш учун tionni 31iw бЎЛган маҳсулотларни сотиб олади [«Considerations sur la nature du revenu na- ‘“L» Paris, 1824] p. 134 — 135). . • У (ўз меҳнати билан яшайдиган деҳцон оиласи) ат'1т?мборларида ва молхоналарида яшай оладими, ўз уруғлик фондини ва молга Дехкпан емни еб иўя оладими, ўз иш ҳайвони терисидан кийим цила оладими, ўз бу р°НЧИлик қуролларини овунчоқ ўрнида ишлата оладими? Сэйнинг тезисига кўра, Дат аВ0дЛарнинг барчасига «ҳа» деб жавоб беришга тўғри келар эди (135—136-бет- гУлоттт Агар миллатнинг даромади унинг ялпи маҳсулотига тенг деб, яъни бу маҳ- ХолЛядан ^еч ^андай капитални чегириб ташлаш керак эмас деб эътироф қилсак, у ^аҳслгттМИЛЛат Ўзининг бўлажак даромадига ҳеч қандай зарар етказмай, ўз йиллик лццт улоти«инг бутун ^ийматини унумсиз сарфлаб юбора олишини ҳам эътироф ци- итилмаГРак б^лаР эди (147-бет). Миллатнинг капитали бўлган маҳсулотлар истеъмол


840
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
ридан қараладиган бўлса, меҳнатнипг унумдорлик кучи соҳасидаги ўзгаришлар натижасида бу жиҳатдан ҳам унинг қиммати тушиб кетиши мумкин; аммо бу ҳол фақат айрим капиталистларга таал- луқлидир.) Шунга мувофиқ фойданинг, демак, қўшимча қиймат- нинг, шу сабабли эса фақат янгидап қўшилган меҳиатни ўзида гавдалантирган қўшимча маҳсулотнинг ҳам (агар бу маҳсулотга қиймат нуцтаи назаридап дараладиган бўлса) бир цисми эҳтиёт фонди бўлиб хизмат қилади. Суғурта жамияти бу эҳтиёт фондини алоҳида муассасадай билиб идора қиладими ёки йўқми, бу билан ҳеч нима ўзгармайди. Бу — даромаднинг бирдан-бир қисмидирки, ундан даромад сифатида фойдаланилмайди ва у муқаррар жамғари- лиш фонди бўлиб хизмат дилмайдй. Бу қисм амалда жамғарилшц фонди бўлиб хизмат қиладпми ёки такрор ишлаб чидаришпинг кам- чиликларинигина қоплайдими, бу тасодифга боғлиқ. Бу ҳам цўшим- ча цийматнинг ва қўшимча маҳсулотнинг, бинобарин, қўшимча меҳнатнинг ҳам бирдан-бир шундай қисмидирки, бу дисм, жамға- рилиш учун, демак, такрор ишлаб чидариш процессипи кенгайти- риб бориш учун хизмат цилувчи қисм билан бир цаторда, капита- листик ишлаб чиқариш усули йўц бўлиб кетгапидан кейин ҳам мавжуд бўлмоғи керак. Бу ҳол бевосита ишлаб чидарувчилар мун- тазам истеъмол қиладиган қисмнинг ҳозирги минимал даражада чекланиб қолмаслигини тақозо қилади, албатта. Ёшларига кўра иш- лаб чидаришда ҳали иштирок цила олмайдиган ёки энди иштпрок цила олмай қолган кишилар учун қилинадиган цўшимча меҳнат- дан ташцари, ишламайдиганларни боқиш учун ҳеч қандай меҳнат сарфланмайдиган бўлади. Агар кишилик жамияти тарихининг бопг- ланғич даврига мурожаат қиладигаи бўлсак, шуни кўрамизки, ун- да ҳали ишлаб чиқарилган ишлаб чидариш воситалари йўд, бияо- барин, упинг қиймати маҳсулот таркибига кирадиган ва у ўша бир кўламда такрор ишлаб чидарилганида ўрни ўз қиймати билан бел- гиланадиган миддорда мйҳсулотдан in natura қоплападиган доимий капитал ҳам йўқ. Аммо бунда табиат тирикчилик воситаларини бевосита ўзи етказиб беради ва бошланғич даврда уларни ишлаб чиқаришга эҳтиёж бўлмайди. Шу сабабли ўзинипг майда-чуйда эҳтиёжларииигина қондириши лозим бўлган ёввойи одамга табиат ҳали мавжуд бўлмаган ишлаб чикариш воситаларидан янги ишлаб чицаришда фойдаланиш учун эмас, балки табиатда мавжуд тирик- чилик воситаларидан ташқари, табиатнинг бошқа маҳсулотларини ишлаб чидариш воситаларига: ёй, тош пичод, қайиқ ва ҳоказоларга айлантиришга меҳнат сарфлаш учун вақт қолдиради. Агар бу про- цессни моддий жиҳатдангина олиб қарайдиган бўлсак, у ёввойи одамнинг қўшимча меҳнатни цайтадан янги капиталга айлантири^- шининг худди ўзгинасидир. Жамғарилиш процессида доимо шундаи ортиқча меҳнат маҳсулотининг капиталга айланиши содир бўлиб туради; натижада ҳар қандай янги капиталнинг фойдадан, рента- дан ёки даромаднинг бошқа формаларидан, яъни қўшимча меҳнат- дан келиб чициши: товарларнинг бутун қиймати даромаддан вУи


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР 841
дга келади, деган хато тасаввурга олиб боради. Фойданинг шун- й қайтадан капиталга айланиши синчиклаб анализ цилинганда пИ кўрсатадики, ҳамиша даромад формасида майдонга чиҳади- ан қўшимча меҳнат илгариги капитал қийматни сақлаб қолиш ёки такрор *шлаб чи^аРиш УЧУН эмас, балки, у модомики даромад си- сЬатида фойдаланилмас экан, янги қўшимча капитални яратиш уЧун хизмат қилади.
Бутун цийинчилик шундан келиб чиқадики, янгидан цўшилган бутун меҳнат, модомики у яратган қиймат иш ҳақидан иборат бўлмас экан, фойда сифатида майдонга чиқадики, бу ерда фойда умуман қўшимча циймат формасидан, яъни капиталистнинг ҳеч қапдай чиқимига сабаб бўлмаган ва шу сабабли, албатта, унинг аванс- лагап ҳеч бир нарсасинипг, ҳеч цандай капиталининг ўрнини қоп- лаши керак бўлмаган қийматдай тушунилади. Шунинг учун бундай кпймат банд бўлмаган, цўшимча бойлик формасида, қис-қаси, ало- хида капиталист нуцтаи назаридан, унинг даромади формасида мавжуд бўлади. Аммо янгидан яратилган бу қийматдан ҳам улум- лп, ҳам якка тартибда, ҳам капитал сифатида, ҳам даромад сифа- тпда бирдек фойдаланса бўлади. Бу циймат ўз патурал формаси- даёқ қисмап унумли фойдаланилиши керак. Шундай қилиб, ҳар йил қўпшладиган меҳнатнинг ҳам капитал, ҳам даромад яратиши равшан; жамғарилиш процессида бу нарса намоён бўлади ҳам. Аммо янги капитал ҳосил қилиш учун сарфланган бир қисм иш- кучпнинг (бинобарин, қиёсан, иш кунининг бир қисми, яъни ёвво- йи одам озиқ-овқат маҳсулотларини ўзиники туилиб олишга эмас, балки шу озиқ-овқат маҳсулотларини ўзиники қилиб олиш мақса- дида цурол тайёрлашга сарфлайдиган цисми) кўринмай қолишига сабаб шуки, қўшимча меҳнатнинг бутун маҳсулоти аввало фойда формасида майдопга чиқади,— бу таъриф ҳақггқатда бу қўшимча маҳсулотнипг ўзи билап мутлақо алоқадор эмас, у капиталистнинг ўзи пикасса қилган қўшимча цийматга бўлган хусусий мупосабати- гагипа тааллуқли, холос. Аслида ишчинипг ҳосил циладиган қў- шимча қиймати даромад ва капиталга, яъни истеъмол буюмларига ва қўшимча ишлаб чиқариш воситаларига бўлинади. Бироқ илга- риги, ўтгап йилдан қолган доимий капитал (унинг шикастланган ва, бинобарин, pro tanto * йўқ бўлган қисми бундан мустаспо, чун- ки илгариги капитал такрор ишлаб чиқарилиши керак эмас,— так- аРишлаб чиқариш процессининг бу тарзда бузилиш ҳоллари су- ғУрта доирасига оид) ўз қиймати жиҳатидан олиб қараладиган бўл- са, янгидап қўшилган меҳнат воситасида такрор ишлаб чиқарил- майди.
Сўпгра, биз шуни кўрамизки, гарчи янгидан қўшилган меҳнат Фацат даромадларга: иш ҳақи, фойда ва рентага бўлинса-да, бу МеҲиатнинг бир қисми истеъмол қилинган доимий капитални так- Р°р ишлаб чиқариш ва унинг ўрнини қоплаш процессида мунта-


842
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
зам равишда сарф бўлиб туради. Аммо бунда шу нарса пазардад қочириладики, 1) бу меҳнат маҳсулоти цийматининг бир қисми бу янгидан қўшилган меҳнат маҳсулоти эмас, балки илгари мавжуд бўлган ва истеъмол қилинган доимий капиталдир; шу сабабли маҳ~ сулотнинг цийматнинг бу қисми гавдаланган қисми ҳам даромадгц айланмай, балки бу доимий капиталнинг ишлаб чицариш восита- ларининг ўрнини in natura цоплайди; 2) қийматнииг ҳат^иқатап ҳам ана шу янгидан қўшилган меҳнатни гавдалантирадиган қисмц даромад сифатида in natura истеъмол қилинмай, балки бошқа соҳа- да доимий капитал ўрнини қоплайди, бунда у шупдай натурал фор~ ма каоб этадики, унинг ана шу формада даромад сифатида истеъ- мол қилиниши мумкин, аммо бу форма ҳам, ўз навбатида, фақат янгидан қўшилган меҳнатнинггина маҳсулоти бўлмайди.
Такрор ишлаб чиқариш ўзгармас кўламда содир бўлар экан, доимий капиталнинг ҳар цайси истеъмол қилинган элементипинг ўрни in natura мувофиқ турнинг янги нусхаси воситасида қопла- ниши, бу янги нусха, агар худди ўша мивдорда ва формада бўлма- са-да, худди ўша фаолиятга қобил бўлиши лозим. Агар меҳнатнинг унумдорлик кучи илгаригича қолса, бу натурал тарзда ўрин коп- лаш айни вацтда доимий капитал ўзининг эски формасида эга бўл- ган қийматнинг ҳам ўрнини қоплаш бўлади. Агар меҳнатпинг унумдорлик кучи шундай ошиб борсаки, худди ўша моддий эле- ментларни оз меҳнат сарф қилиб такрор ишлаб чиқариш мумкин бўлса, у ҳолда маҳсулот қийматининг оз қисми доимий кисминипг ўрнини in natura бемалол қоплаши мумкин. Ортиб қолган қисм бундай ҳолда янги цўшимча капитал ҳосил этишга хизмат цилиши, ёки маҳсулотнинг кўпчилик қисмига истеъмол буюмлари формаси- ни бериш, ёки қўшимча меҳнатни камайтириш мумкин бўлади. Аксинча, агар меҳнатпинг унумдорлик кучи камайиб кетса, у ҳол- да илгариги капитал ўрнини қоплаш учун маҳсулотнииг анча кўп қисми талаб этилади; қўшимча маҳсулот камаяди.


XLIX БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ АНАЛИЗИГА ДОИР 843
ифатида майдонга чиқади), бу фақат ўша меҳнатни ёки унинг Сахсулотини ишламайдиган киши ўзиники қилиб олишини кўрса- ^ади. Аммо ҳақиқатда капиталга айланадиган нарса фойданинг ўзи эмас. Қўшимча цийматнинг капиталга айланиши фақат шуни бил- пирадики, қўшимча қиймат ва қўшимча маҳсулотни капиталист даромад сифатида, индивидуал тартибда истеъмол қилмайди. Шун- пай килиб ҳақиқатда капиталга айланадиган нарса, бу — қиймат, моддийлашган меҳнат, ёки бевосита ана шу қиймат гавдаланган ёхуд дастлаб пулга айлантирилганидан кейин бу қиймат билан айирбошланиши мумкин бўлган маҳсулотдир. Бинобарип, фойда капиталга айланганида на қўшимча қийматнипг бу муайян форма- си, на фойда янги капитал манбаи бўлади. Бунда қўшимча қиймаг бир формадан бошқа формага айланади, холос. Ам*мо уни капитал циладиган нарса бу форма ўзгариши эмас. Энди товар ва унипг киймати капитал сифатида амал қилади. Бироқ товар қийматининг тўланмаганлиги,— қиймат эса шупинг натижасидагина қўшимча қийматга айланади,— меҳнатнинг моддийлашуви учун, қийматнинг ўзи учун мутлацо аҳамиятсиздир.
Англашилмовчилик турли формаларда ифода этилади. Масалан; шунда ифодаланадики, доимий капитални ташкил этадигап то- варларда ҳам иш ҳақи, фойда ва рента элементлари гавдаланган бўлади. Ёки: биров учун даромад бўлган нарса бошқа биров учун капитал бўлади, шу сабабли булар — шунчаки субъектив муносабат- лардир. Масалан, ип йигирувчининг калавасидаги қийматнинг бир цисми унинг фойдасидан иборатдир. Бинобарин, тўқувчи калава сотиб олар экан, у ип йигирувчининг фойдасини реализация қилади, унинг ўзи учун эса бу калава унинг доимий капиталининг бир қис- ми, холос.
Даромад билан капитал муносабати тўғрисида илгари айтилган гаплардан ташқари, яна шуни қайд қилмоқ зарур: қиймат деб қа- ралиб калава билан бирга таркибий қисм сифатида тўқувчинияг капиталига кирадиган нарса калава қийматидир. Қандай қилиб бу қиймат қисмлари ип йигирувчининг ўзи учун капиталга ва даро- мадга бўлинади, бопгқача айтганда, ҳақ тўланган ва ҳаҳ тўланма- гап меҳнатга ажралади (ўртача фойда сабабли юзага келадиган ўзгаришлар назарга олинмаса),— товарнинг ўзининг қийматини белгилаш учун бунинг мутлақо аҳамияти йўқ. Лекин бунда ҳали яиа: фойда, умуман қўшимча циймат, товар қийматидан ортиқча бир қисмдир ва бу қисм устама кўйиш, бир-бирини алдаш, бегона- лаштиришдан тушадиган фойда туфайлигина вужудга келади, де- ган тасаввур ҳам бор. Агар ишлаб чиқариш баҳосининг ёки ҳатто Ювар қийматининг ҳақи тўланадиган бўлса, у ҳолда, албатта, то- вар қийматининг таркибий қисмларининг ҳам ҳақи тўланади ва товар сотувчи буларни даромад формасида тасаввур этади. Албат- та, бунда монопол баҳолар ҳақида ran бораётгани йўқ.


844 ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
товар қиймат сингари, цийматнинг пшлаб чиқарувчилар ва ишлаб чиқариш воситаларининг мулкдорлари учун иш ҳақига, фойдага ва рентага ажраладиган қисмларига айлантирилиши мумкин. By _ ҳар қандай товар циймат товарда гавдаланган пжтимоий зарур меҳнат ўлчовидир, деган факт ифодасининг капиталистик формаси холос. Аммо «Кашггал» нинг I китобидаёц, бу ҳолат ҳар қандай капитал товар маҳсулотнинг айрим цисмларга бўлиниб кетишига асло тўсқинлик қилмаслиги, бу цисмлардан бири капиталнинг фа- цат доимий қисмини, иккинчиси — капиталнинг ўзгарувчи қисмини ва учинчиси — фақат қўшимча қийматпи ташкил этиши кўрсатиб ўтилган эди.
Шторх куйидаги гапларни айтганда кўпгина бошқа кишилар- нинг ҳам фикрини ифода қилади:
«Сотиладиган ва миллий даромадни ташкил этадиган маҳсулотларга сиё’ сий иқтисодда турли-турли икки нуқтаи назардан: индивидуумларга нисбатан қиймат сифатида ва миллатга нисбатан нозу неъмат сифатида қараш кер’ак; чунки миллат даромади айрим индивидуум даромади сингари унинг қийма- тига қараб белгиланмай, балки унинг фойдалигига ёки у қондириши мумкин бўлган эҳтиёжларга цараб белгиланади» («Considerations sur la nature du revenu national». Paris, 1824, p. 19).
Биринчидан, ишлаб чиқариш усули цийматга асосланган, сўнг- ра, ўзи капиталистик тарзда ташкил этилган миллатга фат^ат мил- лий эҳтиёжларни цондириш учун ишлаётган бир бутун организм [Gesamtkorper] деб цараш янглиш абстракциядир.
Иккинчидан, капиталистик ишлаб чиқариш усули йўқ қилиииб, аммо ижтимоий ишлаб чиқариш сақланиб қолган бир шароитда қиймат таърифи шу маънода ҳукмронлигича сақланиб т^оладики, иш вақтининг тартибга солиниши ва ижтимоий меҳнатнинг хилма- хил ишлаб чиқариш группалари ўртасида тақсимланиши, ииҳоят, буларнинг барчасини ўз ичига оладиган бухгалтерия ҳар қачонги- дан ҳам муҳимроқ бўлиб қолади.


[845
ЭЛЛИГИНЧИ БОБ
КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
Юқорида кўрсатиб ўтилганидай, товарлар қиймати, ёки улар- пинг бутун диймати билан тартибга солиниб турадиган ишлаб чи- қариш баҳоси дуйидаги дисмларга бўлинади:
1) Қийматнинг доимий капитал ўрнини қоплайдигап ёки товар тайёрлашда ишлаб чиқариш воситаси формасида ишлатилган илга- риги меҳнатдан иборат бўлгап қисмига; бошқача сўзлар билан айт- гапда, товар ишлаб чиқариш процессига кирган ишлаб чикариш воситалари дийматига ёки баҳосига бўлинади. Бунда биз ҳамма- вакт айрим товарни эмас, балки товар капитални, яъни муайян вақт, масалан, бир йил ичидаги капитал маҳсулотини ўзида ифода килган формани назарда тутамиз; айрим товар фадат товар капи- 1ал элементинигина ҳосил дилади, бинобарин, товар капитал ций- мати дандай таркибий дисмларга бўлипса, товар капитал элементи- нинг диймати ҳам шу таркибий қисмларга бўлинади.
2) Қийматнинг ўзгарувчи капиталдан иборат бўлган, ишчи да- ромадини ўлчайдиган ва ишчи учун унинг иш ҳадига айлападиган қисмига бўлинади, демак, ишчи бу дисмни капитал қпйматининг ўзгарувчи қисмида янгидан ишлаб чиқарган бўлади; қисқаси, товар пшлаб чиқаришда дийматнинг биринчи, доимий қисмига янгидан Қўшилган меҳнатнинг ҳақ тўланган қисмидан иборат бўлгап қисми- га бўлинади.


846
ЕТТИНЧИ БУЛЙМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
ми 1) дан иборат доимий таркибий цисмдан шу жиҳатдан фарқ қиладики, шу доимий қисмга, товар ишлаб чиқариш воситаларига янгидан қўшилган меҳнатнинг моддийлашувини ўзида ифода қилган бутун қиймат шундан иборат бўлади. Агар қийматнинг доикгий қис- ми бир чеккада қолдириб туриладиган бўлса, демак, товар янгидан цўшилган меҳнатдан иборат бўлгани учун товар қиймати ҳамма- вақт даромаднинг уч формасини ташкил қилувчи уч қисмга — иш ҳақига, фойдага ва рентага бўлинади 55), булар қийматининг те- гишли миқдорлари, яъни тегишли улушлар, бутун қийматдан олин- ган миқдорларни ташкил қилган тегишли улушлар юқорида хулоса қилиб чиқарилган турли-туман, ўзига хос қонунлар билан белгила- нади, деган фикр тўғридир. Лекин бунинг аксини айтиш, иш ҳаци қиймати, фойда ва рента қийматнинг мустақил, таркиб топувчи эле- ментларини ташкил қилади, буларни бир-бирига қўшиш йўли билан,— агар доимий таркибий қисми бир чеккада қолдириб турил- са,— товар қиймати ҳосил қилинади, дейиш нотўғри бўларди; бошқа сўзлар билан айтганда, улар.товар қийматининг ёки ишлаб чиқариш баҳосининг таркибий қисмлари йиғиндисини ташкил қилади, дейиш нотўғри бўларди56).
Бунда фарқ нимада эканлигини кўриш қийин эмас.
500 га тенг бўлган капитал маҳсулоти қиймати 400^ + 100^4- 150 ^=650 бўлсин; 150т, ўз навбатида, 75 бирлик фойдага +75 бирлик рентага бўлинади. Сўнгра; яна ортицча қийинчиликларнинг олдини олиш учун, бу капитал тузилиши ўртача деб фараз қиламиз, демак, ишлаб чиқариш баҳоси унинг киймати билан баравар бўлади; баравар бўлиш ҳаммавақт ҳам содир бўладиган ҳол, демак, бу, ай- рим капитал маҳсулоти жами капиталнинг бир қисми мивдорига тўғри келадиган маҳсулот деб қаралади.
Бунда ўзгарувчи капитал билан ўлчанадиган иш ҳақи авапс бе- рилган капиталнипг 20% ини ташкил қилади; жами капиталга ҳи- собланган қўшимча циймат 30%, яъни 15% фойда ва 15% рента. 55) Капиталнинг доимий қисмига қўшилган қиймат иш ҳақи, фойда ва ер рен- тасига бўлинганда, ўз-ўзидан маълумки, диймат қисмлари ҳосил бўлади. Бу қисм- ларни, албатта, шу дипматдан иборат бўлган маҳсулотда, яъни, ишлаб чидаришнинг муайян махсус соҳасида, масалан, ип йигириш саноатида ишчилар ва капиталистлар ишлаб чиқарган маҳсулотда, демак, йигирилган ипда бевосита мавжуддир деб тасаввур қилиш мумкин. Лекин ҳақиқатда уларнинг бу маҳсулотда мавжудлиги бироп бошда товарда, ўша қиймат ашёвий бойлигининг бошқа бирон таркибий дис- мида мавжудлигидан кўп ҳам эмас, оз ҳам эмас. Ахир, амалда иш ҳаци пул билан, яъни соф қиймат ифодаси билан тўланади; процентга ва рентага нисбатан ҳам шундай. Дарҳақиқат, капиталистнинг маҳсулотини соф диймат ифодасига айланти- риш унинг учун катта аҳамиятга эга; бундай қиймат ифодасига айлантириш таи- симлаш вацтидаёқ кўзда тутилади. Бу цийматлар қайтиб ўша маҳсулотнинг Ўзига^ ўша товарнинг ўзига айланадиларми (бу қийматларнинг ўзлари шу товарни чиқаришдан пайдо бўлган), ишчи бевосита ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотнинг оир цисмини цайтиб сотиб оладими, ёки у сифат жиҳатдан фарқ қиладиган бошқа ,.меҳ' нат маҳсулотини с-огиб оладими, — буларнинг ҳаммасининг бу ерда қаралаетган масалага алоқаси йўқ. Жаноб Родбертус бу масала хусусида мутлақо беҳуда чи ранмоқда.
5в) «Хом ашё ва саноат товарлари иийматини тартибга солиб турувчи УмУМр. қоиданинг ўзини металларга ҳам дўлланиш мумкинлигини кўрсатиб ўтиш кифоядиғ» уларнинг циймати фойда нормасига, иш ҳади нормасига, конлар учун тўлаиадиг рента нормасига боғлид эмас. балки металл ҳосил қилиш ва уни бозорга элтиш Л* | яарур бўлган я;ами меҳнат мицдорига боғликдир» (Ricardo- «On the Principles of ропь* Economy, and Taxation». London, 1821, ch. Ш, p. 77).


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
847
Товар ^ийматининг япгидан қўшилган меҳнатни ўзида буюмлаш- тИрган таркибий қисми 100^+150^ = 250 бўлади. Унинг катта-ки- чиклиги унинг иш ҳақи, фойда ва рентага бўлинишига боғлиқ эмас. ру кейинги қисмларнинг нисбати бизга шуни кўрсатадики, маса- 1ан, юз фунт стерлинг тўланган иш кучи жами 250 фунт стерлинг пул билан ифодаланувчи меҳнат миқдорини етказиб берди. Бундан биз шуни кўрамизки, ишчи ўзига керагидан кўра IV2 марта кўпроқ; қўшимча меҳнат қилди. Агар иш куни=10 соат бўлса, демак, у 4 соат ўзига, 6 соат капиталистга ишлади. Шундай қилиб, 100 фунт стерлинг ҳақ тўланган ишчилар меҳнати пул қиймати жиҳатдан 250 фунт стерлингни ифода қилади. Мана шу 250 фунт стерлинг дийматдан бошқа, ишчи билан капиталист ўртасида, капиталист билан ер мулкдори ўртасида тақсим қилинадиган ҳеч нима кол- майди. 400 фунт стерлингга тенг бўлган ишлаб чиқариш воситала- рп қийматига янгидан қўшилган ҳамма қиймат шундан иборат. Шу важдан, шу тарит^а ишлаб чиқарилган ва ўзида буюмлаштирилган меҳпат миқдори билан белгиланадиган 250 фунт стерлииглик товар қиймати ишчи, капиталист ва ер мулкдори бу қийматдан даромад формасида: иш ҳа^и, фойда ва рента формасида чиқариб олишлари мумкин бўлган дивидендлар чегарасидир.
Яиа органик тузилиши шундай бўлган, яъни ишлатилган жон- ли иш кучи билан ҳаракатга келтирилган доимий капитал ўртаси- даги нисбат ўшандай бўлган капитал 400 га тенг бўлган доимий капитални ҳаракатга келтирувчи ўша иш кучига 100 фунт стер- липг ўрнига 150 фунт стерлинг тўлашга мажбур бўлсин; сўнгра, кўшимча қиймат янги пропорцияда ҳам фойда ва рептага бўлин- син. Энди 150 фунт стерлинг ўзгарувчи капитал илгари 100 фупт стерлинг капитал билан ҳаракатга келтирилган меҳнат массасини ҳаракатга келтиради, деб фараз ҳилиниши туфайли, яигидан ишлаб чицарилгап қиймат илгаригидай = 250 ва бутун маҳсулот қиймати илгаригидай = 650 бўлади, лекин биз у тақдирда 400с +150т,+ 100т га эга бўлардик; бу 100^, чунончи, 45 бирлик фойдага ва 55 бир- лик рентага бўлинарди. Янгидан ишлаб чиқарилган қийматнипг энди иш ҳақи, фойда ва рентага бўлиниш пропорцияси бутунлай бошқача бўларди; аванс берилган бутун капитал, гарчи худди илга- ригидек жами меҳнат массасини ҳаракатга келтирса-да, унинг миқ- дори ҳам бутунлай бошқача бўларди. Иш ҳақи аванс берилган ка- питалнинг 273/ц % ини, фойда 82/ц%ни, рента 10% ини ташкил? Қиларди; демак, бутун қўшимча меҳнат 18% дан сал кўпроғини? ташкил қиларди.


848
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
авансланган ўзгарувчи капитал циймати ўсиб кетганидан, камайган қўшимча қиймат ялпи фойданинг янада камайган нормасидан ибо~ рат бўларди, айтганча биз ялпи фойданинг камайган норюси де- ганимизда, бу ерда бутун қўшимча қийматиинг бутун аванслаН’ ган капиталга нисбатини тушунамиз.
Иш ҳақи қийматидаги, фойда нормасидаги ва репта норма- сидаги ўзгаришлар, бу қисмларнинг бир-бирига нисбатини тар- тибга солиб турувчи қонунларнинг таъсири қандай бўлмасин, 250 бирликка = бўлган янгидан вужудга келтирилган товар қиймати мицдори билан белгиланадиган чегаралардагина содир бўлиши мумкин. Агар рента монопол баҳога асосланган бўлса, шу тавдир- дагина истисно бўлиши мумкин. Бу қонунни асло ўзгартирмасди-ю, лекии фақат тадқиқотии мураккаблаштириб гоборарди. Чуики агар биз бу ҳолда маҳсулотнинг ўзинигина қараб чиқадигап бўлсак, ўз- гариш қўшимча қийматни тақсимлашдагина маълум бўларди, агар борди-ю, бу маҳсулотнинг бошқа товарларга нисбатап писбий қий- матини қараб чиқадиган бўлсак, у ҳолда биз фақат шу фарқни кў- рардикки, бошқа товарлар қўшимча қпйматининг бир қисми мана шу махсус товарга ўтгаи бўларди.
Цисқача такрорлаймиз:
Маҳсулот қиймати
Янги қпймат
Қўшимча қиймат нормаси
Ялпи фойда нормаси
Биринчн ҳол: 400^ + 100v + 150m = 650
250
150%
30%
Иккинчп ҳол: 400f + 150^ + 100m = 650
250
66-/з%
182/п%
нисбатан
Аввало қўшимча Циймат ўзининг илгариги мивдорига учдан бир камайди, 150 дан 100 га тушди. Фойда нормаси учдан бирдан кўра бир қадар кўпроқ камайди, 30% дан 18 % га тушди, чунки камайгаи ^ўшимча киймат энди кўпайган ва авансланган жами капиталга нисбатан ҳисобланади. Лекин у ҳам цўшимча қий- мат нормаси нисбати сингари жуда пасайиб кетгани йўқ. Цўшимча қиймат нормаси дан га тушди, яъни 150 % дан 662/3 % га туш-
ди, ҳолбуки фойда нормаси фақат — дан— га тушди, ёки30%дан
500 550


L БОБ. КОИКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
84Я
пуцтаи назаридан ўзгарувчп капиталнинг ўсиб бориши фақат бир- гцна маънони англатади, яъни янгидан қўшилган меҳнат ёрдамида япгидан вужудга келтирилган қийматнинг катта ^исми қўшимча киймат ва қўшимча маҳсулотга айланиш ўрнига иш ҳақига ва, демак, аввало ўзгарувчи капиталга айланади. Демак, маҳсулот ций- мати ўзгармасдан қолади, чунки у, бир томондан, доимий капитал кпймати = 400 билан, иккинчи томондан, янгидан цўшилган меҳнат- дан иборат бўлган 250 рацами билан чекланган. Лекин бу икки рақам ўзгармасдан қолди. Янги маҳсулот, унинг ўзи яна доимий капиталга кириши туфайли, ўзининг шу Циймат миқдорида худди илгаригидек истеъмол қиймати массасидан иборат бўлади; демак, доимий капитал элементларининг ўша массаси яна ўша қиймат массасиии сақлаб колади. Агар иш ҳақининг ошгаплигига сабаб ишчига унинг ўз меҳнат маҳсулоти қийматинииг каттароқ ҳиссаси- нп берганлари бўлмасдан, балки меҳнат унуми пасайиб кетганлиги сабабли у ўз меҳнат маҳсулоти қийматининг каттароқ ҳиссасини ола бошлаганлиги бўлса, бу ҳолда бошқачароқ бўларди. У ҳолда ўша бир миқдор меҳнатни — ҳам ҳан тўланган, ҳам ҳақ тўланма- ган меҳнатни ифода қиладиган қиймат ўзгармасдаи цоларди; лекин шу миқдор меҳнатни ўзпда мужассам қилган маҳсулот массаси камаяди, демак ҳар бир тегишли маҳсулот қисминйнг баҳоси ошар- дп, чунки ҳар бир шундай маҳсулот қисми энди кўпроц меҳнатни ўз ичига олади. 150 бирликдан иборат оширилган иш ҳа^и илга- риги 100 бирликдан иборат иш ҳақидан кўп маҳсулотни ифодала- масди; 100 бирликдан иборат пасайтирилган қўшимча циймат илга- ри 100 бирликдан иборат бўлгаи маҳсулотнинг фацат 2/3 сини, истеъмол қиймати массасининг 66 2/3 % ини ифода қиларди, холос. Бу ҳолда доимий капитал ҳам қимматлашиб кетарди, негаким, бу маҳсулот шу доимий капиталга киради. Лекии бу иш ҳақининг ошганлиги натижаси бўлмасди, — балки, аксинча, иш ҳақининг ошиши товарларнинг қимматлашгани натижаси ва ўша бир мицдор меҳнат унумининг пасайганлиги натижаси бўларди. Бунда гўё иш Ҳақининг ошганлиги маҳсулотни қимматлаштириб юборгандай хом- хаёл пайдо бўлади; ҳациқатда иш ҳакининг ошганлиги иш унуми пасайганлиги орқасида товарлар циймати ўзгаришининг сабаби эмас, балки натижасидир.


ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
ўзгариши натижасида бўларкан,— у ҳолда бошқа ҳамма шароит- лар бир хил бўлганда, маҳсулот қиймати ошади ёки пасаяди. Ак- синча, агар меҳнатнинг унумдорлик кучи ўзгармаган ҳолда, авано ланган капиталнинг ошиши ёки камайиши капиталнинг ўзгарувчи ^қисми цийматининг миқдори ўзгариши орқасида рўй берган бўлса у ҳолда маҳсулот қиймати ўзгармайди. Доимий капитал қиймати- нинг ошиши ёки камайиши ҳеч қандай қарама-қарши ҳаракат би~ лан қопланмайди. Меҳнат унумдорлиги ўзгармайдиган бўлганда узгарувчи капитал ^ийматининг ошиши ёки камайиши эса қўшимча ^ийматнинг орқага қараб ҳаракат қилиши билан қопланади, шуц- дай бўлгандан кейин, ўзгарувчи капитал қиймати плюс қўшимча ^иймат, яъни ишлаб чиқариш воситаларига меҳнатнинг янги қўш- ган циймати ва маҳсулотда янгидан вужудга келтиргаи қийматй узгармасдан цолади.
Аксинча, агар ўзгарувчи капитал қийматининг ёки иш ҳақининг •ошиши ёки камайиши товар баҳосининг ошиши ёки пасайиши па- тижасида бўлган бўлса, яъни шу гал капитал солишда қўлланилган меҳнат унумдорлигининг камайиши ёки кўпайиши натижасида ’бўлган бўлса, у ҳолда бунинг маҳсулот қийматига таъсири бўлади. •Лекин, бунда иш ҳақининг ошиши ёки пасайиши сабаб эмас, балки фақат натижа бўлади.
Агар борди-ю, аксинча, юқорида келтирилган мисолда ўзгармас .доимий капитал = 400(? бўлса, 100^+150^ ўзгариб 150^ + 100т бўл- са, яъни ўзгарувчи капиталнинг ошиши муайян, масалан, ип газ- .лама ишлаб чиқариш соҳасида эмас, балки, масалан, ишчиларга юзиқ-овқат маҳсулотлари етказиб берувчи деҳқончиликда меҳнат- нинг унумдорлик кучининг пасайиши натижасида бўлган бўлса, демак, бу озиқ-овқат маҳсулотларииинг қимматлашиши натижаси ‘бўлган бўлса, у ҳолда у тармоқ маҳсулотининг киймати ўзгарма- ган бўлур эди. 650 бирлик қиймат, илгаригидай, ўша йигирилган >лахта ип массасининг ўзида намоён бўларди.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
851
яунлар бўлиб, уларни маҳсулотлари ишчилар истеъмол қиладиган маҳсулотлар жумласига кирмайдиган, демак, маҳсулот қийматла- рининг ўзгариши иш ҳақига таъсир қилмайдиган капитал солиш- ларга ҳам татбиқ қилиш мумкин.
Шундай қилиб, янгидан ишлатиладиган меҳпат ёрдами билад ҳар йили ишлаб чиқариш воситаларига ёки доимий капиталга ян- гидан цўшиладиган қийматни айириш ва бўлиш — бу янгидан ву- жудга келтирилган қийматни айириш ва турли даромад формалари- га: иш ҳақи, фойда ва рентага бўлиш қийматнинг ўзипинг чегара- ларини, шу турли-турли категориялар ўртасида тақсимлаиадиган қиймат суммасининг чегараларини заррача ҳам ўзгартирмайди; худди шупингдек, бу айрим қисмлар ўртасидаги нисбатларпинг ўз- гариши уларнинг суммасини, шу қиймат мивдорини ўзгартира ол- майди. 100 рақамини биз 50 + 50 га бўламизми ёки 20 + 70+10 га, ёки бўлмаса 40 + 30 + 30 га бўламизми, ҳамиша ўша 100 бўлиб қо- лаверади. Маҳсулот қийматининг мана шу даромадларга бўлинади- гап қисми, шунингдек капитал цийматининг доимий қисми товар қиймати билан, яъни ҳар бир ҳолда товарда буюмлашган меҳнат миқдори билан белгиланади. Шу тариқа, биринчидан, иш ҳақи, фойда ва рента ўртасида тақсимланадиган товар қиймат массаси бор,— демак, шу товарлар қийматининг айрим қисмлари суммаси- пинг абсолют чегараси бор. Иккинчидан, айрим категориялариинг узига келсак, уларнинг ўртача ва тартибга солиб турувчи чегарала- ри ҳам бор. Иш ҳақи уларнинг шундай чекланишларининг базиси- ни ташкил цилади. Иш ҳақи, бир томондан, табиий қонун билан тартибга солиниб туради; унинг минимал чегарасини ишчининг ўз иш кучини сақлаш ва янгидан ҳосил қилиш учун зарур тирикчи- лик воситаларининг табиий минимуми кўрсатиб берган, демак, у маълум миқдор товар билан кўрсатиб берилган. Бу товарлар қий- мати уларни такрор ишлаб чиқариш учун талаб қилинадигап иш вақти билан белгиланади, дем*ак, шу билан бирга меҳнатнинг иш- лаб чиқариш воситаларига янгидан қўшиладиган қисми билап, ёки Ҳар бир иш кунининг ҳар бир ишчи шу зарур тирикчилик восита- лари қийматининг эквивалентини ишлаб чиқарпш ва такрор ишлаб чиқариш учун ишлатадиган қисми билан белгиланади. Агар, маса- лан, унинг бир кунлик тирикчилик воситаларининг ўртача қиймати Ўртача меҳнатнинг 6 соатига тенг бўлса, у ҳолда ишчи бир кунда ўзп учун ўртача ҳисоб билан 6 соат ишлаши лозим. Унинг иш ку- чининг ҳақиқий қиймати бу табиий минимумдан фарқ қилади; упинг ҳациқий қиймаги иқлим ва ижтимоий тараққиёт даражасига ^араб ҳар турли бўлади; унипг ҳақиқий қиймати табиий эҳтиёж- ларгагина эмас, тарихий жиҳатдан ривожланган ижтимоий эҳти- ёжларга ҳам боғлиқ бўлади, бу ижтимоий эҳтиёжлар иккинчи та- биатга айланади. Лекин ҳар бир мамлакатда ва ҳар бир муайян


852
ЕТТИПЧИ БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
853
йўқ қилмайди. Агар товар циймати уип ишлаб чикаришда ишла- тилган капитал к плюс ундаги цўшимча цийматга тенг бўлса, у рацтда товар ишлаб чиқариш баҳоси уни ишлаб чицаришда ишла- тилгаи капитал к плюс умумий фойда нормасига, масалан 20% га мувофиқ унинг ҳиссасига тўғри келадиган, шу товарнн ишлаб чи- қариш учун авансланган, ҳам ҳақиқатан истеъмол килингаи, ҳам тупчаки ишлатилган капиталга тўғрп ксладигаи қўшимча қиймат- га тепг бўлади. Лекин бу 20% қўшимчаиипг ўзини жами ижти- моий капитал томонидан вужудга ке^тирилгаи кўшпмча киймат ва упииг капитал ^ийматига писбати белгилайди, шу сабабдап у Ю% ёки 100% эмас, балки 20% бўлади. Шундай қилиб, цпймаг- ларнииг ишлаб чицариш баҳосига айланиши фойдалар чегарасини йўцотмайди, балки фойданипг ижтимоий капитални ташкил цила- диган турли айрим капиталлар ўртасида тақсимланпшипи ўзгар- тиради холос,—фойдани улар ўртасида, ҳар бир жами капиталга нисбатан қандай ҳиссани ташкил қилса шунга мувофиқ, бир текис- да, пропорционал равишда тақсим қилади. Бозор баҳоларп мана шу тартибга солувчи шплаб чиқариш баҳоларидан юқори кўтарилади ва упдан паст тушадп, лекин бундай ўзгаришлар бир-бирини йўқ цилиб туради. Агар биз меҳнатнинг унумдорлик кучидаги ўзга- ришлар орқасида товарлар ҳақиқий қийматининг ўзгариш ҳодиса- лариии, шунингдек ишлаб чиқариш процессларининг бирон табиий ёки ижтимоий офатлар орқасида бузилиш ҳодисаларини бартараф ^плиб, узоқ давр ичидаги баҳолар ҳақидаги маълумотларни қараб чицадиган бўлсак, ҳаммадан аввал бундай ўзгаришларнинг анча тор доирада бўлишини ва уларнииг муитазам суратда яна ўз ўрии- га қайтиб туришини кўриб ҳайрон қоламиз. Биз бунда Кетлепинг ижтимопй ҳодисалар учун кўрсатиб ўтгаи тартибга солувчи ўрта- ча омиллар ҳукмронлигипи кўрамиз 234. Агар товар қийматларининг ишлаб чиқариш баҳоларига тенглашиши ҳеч цандай тўсқинликка учрамаса, у ҳолда рента дифференциал рентадап иборат бўлади, яъпи тартибга солувчи ишлаб чиқариш баҳоси капиталистларнипг маълум қисмига етказиб турғап ва ҳозир ер мулкдори ўзипики қи- либ олаётган устама фойдаларни бараварлаш билан чекланади. Демак, бу ерда рента ўзинииг маълум қиймат чегараларини уму- мий фойда нормаси воситаси билан ишлаб чиқариш баҳоларининг тартибга солиниши орт^аспда вужудга келадиган индпвидуал фойда нормаларининг ўзгариб туришида топади. Агар ер мулки товар ^ийхматларининг ишлаб чиқариш баҳосига бараварлашувига тўскин- лик қилиб, абсолют рентани ўзиники қилиб олса, у ҳолда ер рента- «и деҳқончилик маҳсулотлари қийматининг уларнинг ишлаб чи- Қариш баҳосидан ортиқчалиги билан, демак, улардаги қўшимча Цийматнинг умумий фойда нормасига мувофиқ капиталлар ҳиссасига тЎғри келадиган фойдадап ортиқчалиги билан чеклангап. Бу тафо- вУт бу ерда рента чегарасиии ташкил қилади, рента эса япа товар- ЛаРдаги шу цўшимча қийматиинг фақат маълум қисмипи ташкил ^илади.


854
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
Ниҳоят, агар қўшимча қийматнинг ўртача фойдага бараварла- ниши ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида сунъий ёки табиий мо- нополиялардан, хусусан ер мулкидан иборат бўлган монополиялар- дан иборат тўсқинликларга учраб, монополияларнинг таъсири ос~ тида бўладиган ишлаб чиқариш баҳоси билан товарлар қийматидац ошиб тушадиган монопол баҳонинг бўлиши мумкин бўлганда эди ҳар қалай товарлар қиймати билаи белгиланадиган чегаралар бу билан олиб ташланмасди. Маълум товарларнинг монопол баҳоси бошқа товарларни ишлаб чиқарувчилар фойдасининг бир қисмини монопол баҳолик товарларга кўчирарди, холос. Ишлаб чггқаришнинг турли соҳалари ўртасида қўшимча қийматни тақсимлашда бир қадар маҳаллий тартибсизлик пайдо бўларди, лекин бундай тартиб- сизлик қўшимча қийматнинг ўзининг чегарасини ўзгартирмай қол- дирарди. Агар шундай моиопол баҳолик товар ишчинииг зарур ис- теъмол буюмлари жумласига кирса, ишчига унинг иш кучининг бу- тун қийматини илгаригидай тўлаб турганликлари сабабли, у иш ҳа- қини ошириб, шу билан қўшимча қийматни камайтирарди. Бундай товар иш ҳақини иш кучи қийматидан ҳам пасайтириб юбора олар- ди, лекин фақат иш ҳақи ўз табиий минимуми чегарасидан ошиб кетишидан шундай бўларди. Бунда монопол баҳо реал иш ҳақидан (яъни ишчиларнинг маълум миқдордаги меҳнат туфайли оладиган истеъмол қийматлари суммасидан) ва бошқа капиталистлар фойда- сидан кесиб қолиш йўли билан тўланарди. Товар баҳоларининг нормал тартибга солиб турилишини монопол баҳо қай чегараларда буза олса, шу чегаралар аниқ белгиланиши ва аниқ ҳисобга оли- ниши мумкин бўларди.
Шундай қилиб, янгидан қўшилган ва умуман даромадларга бўлинадиган товарлар қийматининг тақсим этилиши ўз миқдорлари ва тартибга солувчи чегараларини зарур меҳнат билан қўшимча меҳнат ўртасидаги, иш ҳаци билан қўшимча қиймат ўртасидаги нисбатлардан топиши сингари қўшимча қийматнинг фойда билан ер рентасига бўлиниши ҳам ўз чегараларини фойда нормаларипинг бараварланишини тартибга солиб турувчи қонунлардан топади. Фойданинг процент билан соҳибкорлик даромадига бўлинишига келганда, уларнинг ҳар икковининг чегаралари ўртача фойдапи ташкил қилади. Бу ўртача фойда муайян қиймат миқдорини кўр- сатиб берадики, бу бўлиниш шу қиймат миқдори чегараларида бў- лиши лозим ва шу чегаралардагина бўлипги мумкин. Бўлиниш со- дир бўладиган муайян пропорция бу ерда тасодифий бўлади, яъни фақат ракобат муносабатлари билан белгиланади. Бошқа ҳолларда талаб ва таклиф мувозанати бозор баҳоларининг уларни тартибга солиб турувчи ўртача баҳолардан оғиб туришларини, яъни конку- ренция таъсирини бартараф қилса, бу ерда у мувозанат бирдан-бир ҳал қилувчи омилдир. Лекин нечун? Шунинг учунки, ишлаб чиқа- ришиипг айни бир фактори бўлган капитал ўз ҳиссасига тўғри келган қўшимча қийматни мана шу ишлаб чиқариш факторининг ўзининг икки эгаси ўртасида тақсим қилиши лозим. Лекин икки


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
855
шерик қандайдир ташқи ҳолатлар тақозоси билан корхона фойда- сипи ораларида баб-баравар тақсим қилолмасликлари каби факт бу корхонанинг фойда чегарасига дахл қилолмаслиги сингари, бунда ўртача фойдани тақсим қилиш учун муайян қонуний чегараларнинг йўцлиги товар қийматиЪинг бир қисми бўлган ўртача фойда чега- раларини йўвда чицаролмайди.
Демак, агар товар цийматнинг ишлаб чиқариш воситалари қий- матига янгидан қўшилган меҳнатдан ташкил бўлган қисми кейин даромад тариқасида бир-бирларига нисбатан мустақил формаларга кпрувчи турли қисмларга бўлинса, бундан ҳали, иш ҳақи, фойда ва рентага ташкил қилувчи элемептлар деб қараш керак, булар- нипг цўшилишидан ёки суммасидан товарларнинг ўзининг тартиб- га солувчи баҳоси («natural price», «prix necessaire» *) пайдо бўла- ди, деган хулоса чиқмайди, асло; шундай қилиб, кўрсатилган уч қисмга бўлинадиган дастлабки бирлик ҳийматнинг доимий қисми чегирилган товар қиймат бўлмай, балки, аксипча, бу уч қисмнинг ҳар бирининг баҳоси мустақил белгиланиб, мана шу уч мустақил мивдорларнинг қўшилишидан товар баҳоси ҳосил бўларди. Ҳақи- қатда товар. циймати илгаритдан маълум мивдордир, бу иш ҳақи, фойда ва рентанинг нисбий миқдорлари қандай бўлишидан қатъи назар, шу иш ҳақи, фойда ва рента қиймати суммасининг бутун жамъулжамидир. Юқорида кўрсатилгаи сохта тушунчада эса иш ҳақи фойда ва рента қийматнинг уч мустацил миқдоридирки, бу- ларпинг жами мивдори товар қиймат миқдорини вужудга келти- ради, чеклайди ва белгилайди.
Аввало шу нарса равшанки, агар иш ҳақи, фойда ва рента то- варлар баҳосини ташкил этганда эди, у ҳолда бу нарса товар қий- матнинг доимий қисмига ҳам, ўзгарувчи капитал билан ^ўшимча қийматни ўз ичига олган бошца қисмига ҳам баб-баравар тааллуқ- ли бўларди. Демак, бу доимий қисм бунда эътиборсиз қолдирилиши мумкин эди, чунки товарлар қиймати (қиймат эса шу товарлардан иборат) ҳам худди шунингдек иш ҳаки, фойда ва рента қиймати суммасидан иборат бўларди. Юқорида кўрсатиб ўтилганидай, бу қараш ҳатто қийматнинг бундай доимий қисми борлигининг ўзинй ҳам инкор қилади.
Сўнгра, бунда ҳар қандай қиймат тушунчасининг тушиб қоли- ши равшан бир нарса. Баҳони, иш кучи капитал ва ер эгаларига маълум миқдор пул тўланади, деган маънода тасаввур қилиш қо- лади, холос. Лекин пул дегани ўзи нима? Пул — буюм эмас, балки маълум қиймат формасидир, демак, пул яна барибир қийматии яазарда тутади. Масалан, маълум миқдордаги олтин ёки кумуш шу ишлаб чиқариш элементлари учун тўлансин ёки хаёлда шу миВДорга тенг қилинсин. Лекин олтин билан кумушнинг ўзи бошқа Ҳар ^андай товар сингари товардир («маърифатли» экономист бўл- с&, бунга фаҳми етганидан фахрланиб юради). Демак, олтин ва
— «табиий баҳо», «зарурий баҳо». Ред.


85G
ЕТТИИЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИПГ МАНБАЛАРИ
кумушпинг баҳоси ҳам иш ҳақи, фойда ва рента билан белгилана, ди. Демак, иш ҳақи, фойда ва рентани уларнинг маълум миқдор олтин ва кумушга тенглашганига қараб белгилай олмаймиз, чупки бу олтин ва кумушнинг қиймати (пул ўз эквиваленти тариқасида шу олтин ва кумуш билан баҳоланиши лозпм) олдип, олтип ва ку_ мушлигидаи цатъи назар, яъпи ўзи шу кўрсатилгап уч факторпинг маҳсулоти бўлгап ҳар кандай товар қийматидан қатъи пазар, шу пул билап баҳолапиши керак. Шундай қилиб, гўё иш ҳақи, фойда ва рентанинг қиймати шундан иборатки, улар маълум миқдордагц олтин ва кумушга баравар, дейиш улар маълум миқдор иш ҳақи, фойда ва рентага баравардир, дейиш бўларди, холос.
Аввало иш ҳакини олампз. Чунки, шу нуқтап назарга амал қилганда ҳам, меҳпатни асос қилпб олиш лозим. Иш ҳақипипг тар- тибга солувчи баҳоси, атрофида иш ҳақининг бозор баҳолари ўзга- риб турадиган баҳо қандай белгилаиади?
Иш кучига талаб ва таклиф билаи белгиланади, деб фараз қи- ламиз. Лекин бунда қандай иш кучига талаб ҳақида гап боради? Капиталнинг талаби ҳақида. Демак, меҳнатга талаб капитал так- лифи билан баравар экан. Капитал таклифи ҳақида гапиришдан •олдин биз капитал ўзи нималигини билишимпз керак. Капитал ни- малардан иборат? Унинг энг оддий зоҳир бўлишпни олиб карай- лик: у пул ва товарлардап иборат бўлади. Лекин пул товаряинг формаси, холос. Демак, товардан иборат бўларкан. Лекин товарлар ^иймати, тахминга кўра, биринчи навбатда уларни ишлаб чиқа- рувчи меҳнат баҳоси билан, иш ҳақи билан белгиланади. Иш ҳақи бунда зарур шартдир ва товарлар баҳосипи ташкил цпладигап эле- мент деб қаралади. Демак, бу баҳо меҳпатпи таклифнипг капиталга нисбати билан белгиланиши лозим. Капиталнинг ўзипипг баҳоси капитални ташкил килган товарлар баҳосига тенг. Капиталпинг меҳнатга талаби капитал таклифига тенг. Капиталнипг таклифи эса шу баҳолик товарлар суммасининг таклифпга тенг. Бу баҳо эса, биринчи павбатда, меҳиат баҳоси билап тартибга солинади, меҳнат баҳоси эса товар баҳосининг яна ўша ишчига уиинг меҳ- яати эвазига тўлападиган ўзгарувчи капитални ташкил қилган дисмига тенг; бу ўзгарувчи капиталии ташкил қилгаи товарлар баҳоси эса, биринчи навбатда, яна меҳнат баҳоси билан белгилана- ди; чунки товарлар баҳоси пш ҳақи, фойда ва рента баҳоси билан белгиланади. Демак, иш ҳақини белгилаш учун биз капиталпи за- рур шарт тариқасида асос қилиб ололмаймиз, негаким капиталпинг ўзининг циймати иш ҳақи иштироки билан белгиланади.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДЛН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВЗУР
857
тургаиидан у таъсир кўрсатмай қўйди, дедик-ку. Ахир биз, иш ҳа- цининг табиий баҳосини топмоцчимиз, яъни меҳнатнинг копкурен- ция билан тартибга солинадиган баҳосини эмас, балки, аксинча> конкурепцияни тартибга соладиган баҳосини топмоқчимиз.
Меҳнатнинг зарур баҳосини ишчининг зарур тирикчилик восита* лари билан белгилашдан бошқа илож колмайди. Лекин бу тирикчл- лик воситалари баҳоси бор товарлар-ку. Демак, меҳнат баҳоси зарур тирикчилик воситалари баҳоси билан белгиланади, тирикчилик во- ситалари баҳоси эса, бошқа ҳамма товарлар баҳоси сингари, бирии- павбатда, меҳнат баҳоси билад белгиланади. Демак, тирикчилик воситалари баҳоси билад белгиланадиган меҳпат баҳоси меҳнат ба- ҳосп билан белгиланади. Меҳнат баҳоси ўзини ўзи белгилайди. Бошқа сўзлар билаи айтганда, меҳнат баҳоси нима билан белгИ’ ланишини биз билмаймиз. Меҳнатнинг бу ерда умуман баҳоси бор, чунки у товар деб қаралади. Демак, биз меҳнат баҳоси тўғрисида гапириш учун умумап баҳонинг нималигини билишимиз лозим. Лекин биз умуман баҳо нималигини бу йўл билан билолмаймиз.


Е58
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
кин, лекин шу мувозанат вақтида юзага келадиган фойда нормаси- ни эмас. Нима сабабдан, шундай мувозанат ўрнатилганда, умухмий фойда нормаси =10% ёки 20% ё бўлмаса 100% бўлади? Конку- ренция натижасидами? Лекин, худди бунинг аксича, конкуренция 10% дан ёки 20% дан ё бўлмаса 100% дан у ёқ-бу ёдқа оғишга олиб борадигап сабабларни бартараф қилади. Конкуренция товар баҳосига олиб келади, бунда ҳар бир капитал ўз миқдорига про- порционал равишда бир хил фойда беради. Лекин маиа пгу фойда миқдорининг ўзи конкуренцияга боғлиқ эмас. Конкурепция ҳамма оғишларни қайта-қайта маълум миқдорга олиб келади, холос. Бир киши бошқалар билан рақобат қилади, конкуренция ҳам уни ў3 товарларини мана шу бошқалар сотган баҳода сотишга мажбур қи- лади. Лекин нега бу баҳо 10 ёки 20 ё бўлмаса 100 бирлик бўлади?
Бас, фойда нормасини, шунипгдек фойдапи, шу нуқтагача иш ҳақи билан белгиланган товар баҳосига ақлга сиғмайдиган тарзда белгилападиган қўшимча деб тушунтириб беришдан бошқа илож йўц. Бу фойда нормаси муайян миқдор бўлиши лозим — конкурен- циянинг бизга берган бирдан-бир маълумоти шу. Лекин бупи ол- дин ҳам, умумий фойда нормаси ҳақида, фойданпнг «зарур баҳоси» ҳақида гапирганимизда ҳам билардик.
Бу беҳуда муҳокамаларни ер рентасига татбиқан яна кўздан кечириб ўтиришга ҳеч қандай эҳтиёж йўқ. Бусиз ҳам равшанки, бу муҳокама бир қадар изчиллик билан ўтказилганда ҳам, фойда билан рента товарлар баҳосига, ҳеч ақлга тўғри келмайдиган до- нунлар билан белгиланадиган, биринчи навбатда, иш ҳақи билан белгиланадиган товарлар баҳосига шунчаки қўшимчадай бўлиб кўриниши мумкин, холос. Қисқаси конкуренция экономистларнинг ҳамма сафсаталарипи тушунтириб бериши лозим, ҳолбуки эконо- мистлар, аксинча, конкуренциянипг нималигини тушунтириб бе- ришлари лозим эди.
Агар баҳопинг таркибий қисмлари бўлган фойда билан ренга гўё муомалада вужудга келади, яъни олди-сотдидан пайдо бўла- ди,— гарчи муомаланинг ўзига олдиндан ҳеч пима берилмагапидан кейин, у ҳам ҳеч нима беролмаслиги аниқ бўлса-да,— деган хом- хаёлни бир чеккада қолдириб ўтадигап бўлсак, у ҳолда масала фақат цуйидагилардан иборат бўлади:
Иш ҳақи билан белгиланадиган товар баҳоси = 100 бирлик бўл- син; иш ҳақига фойда нормаси 10% ва иш ҳацига рента 15% нис- батда бўлсин. У ҳолда иш ҳақи, фойда ва рента суммаси билан белгиланадиган товар баҳоси = 125 бирлик бўлади. Бу дўшимча 25 бирлик товарни сотишдан пайдо бўлиши мумкин эмас; чунки бир- бирларига товар сотувчиларнинг ҳаммаси ҳар бирига 100 бирлдк иш ҳақига тушган нарсасини 125 бирликка сотади; натижада улар ҳаммалари 100 дап сотгандагидай бўлади. Демак, бу операция муо- мала процессидан қатъи назар қараб чиқилиши лозим.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
859
кейип ишчига 100 тўласа, ўзи 10 олса, ер рентаси оладиганга 15 тўласа, бундан ҳеч нима ўзгармайди,— у ҳолда ишчи қиймат ва маҳсулотнинг 4А ини = 100 бирликни бўлади. Капиталйст қиймат ва маҳсулотнинг 2/25 ини олади, ер рентаси олувчи эса — 3/25 ини олади. Капиталист 100 бирлик ўрнига 125 бирликка сотиб, ишчига унинг меҳнати сингган маҳсулотнинг фақат 4/s ини беради, холос. Демак, капиталист 20 ни ушлаб қолиб, 80 ни ишчига берса ҳам, натижаси шундай бўларди, 20 дан 8 и капиталист ҳиссасига ту- шарди, 12 си эса ер рентаси олувчининг ҳиссасига тушарди. Бу ҳолда капиталист товарни ўз қийматига сотарди, чунки ҳақиқатда баҳога қўшиладиган цўшимчалар товар қийматига боғлиц бўлма- гап оширишдир, товар қиймати эса, юқорида айтилган фаразга му- вофиқ, иш ҳақи қиймати билан белгиланади. Шундай •қилиб, ай- ланма йўл билап бу шундан иборат бўлардики, ҳозирги тасаввур- да, «иш ҳақи», 100 деган сўзлар маҳсулот қийматини, яъни муайян миддор меҳнатни ифода қилувчи пул суммасини билдиради, лекин бу циймат бари бир реал иш ҳақидан фарқ цилади, демак, бир қа- дар ортиқча цолдиради. Фақат бу ортиқча нарса баҳога номинал цўшимча қўшиш йўли билан аниқланади. Демак, агар иш ҳақи 100 ўрнига 110 бўлса эди, у ҳолда фойда = 11 бўларди, ер рентаси = 1672 бўларди, демак, товар баҳоси = 13772 бўларди. Бунда нисбат ўзгармасдан цоларди. Лекин тақсим қилиш ҳамиша иш ҳат^ига маълум процентларни номинал қўшиш йўли билан амалга ошири- лиши туфайли баҳо пш ҳақи билан бирга кўтарилиб ва тушиб ту- рарди. Бунда иш ҳақи аввал товар қийматига тенглашади ва ке- йип яна товар қийматидан ажралади. Ҳақи^атда эса масала — ай- лапма иррационал йўл билан — шундан иборат бўладики, товар киймати унда мужассам меҳнат миқдори билан белгиланади, иш ҳаци қиймати эса зарур тирикчилик воситалари баҳоси билан бел- гилапади, қийматнинг иш ҳақидан ортиқчаси эса фойда ва рентани ташкил қилади.
Товарларни ишлаб чиқариш чоғида истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситалари қийматини чегириб ташлаб, товарларнинг қол- гап қийматининг бўлинпши; товар маҳсулотда буюмлаштирилган меҳнат миқдори билан белгиланган шу қиймат суммасининг уч таркибий қисмга бўлиниши, уларнинг сўнгра иш ҳақи, фойда ва рента тариқасида бир-бирига боғлиқ бўлмаган мустақил даромад формаларига кириши — мана шу бўлиниш капиталистик ишлаб чидаришнинг сиртида, демак, шу сиртмоқда тушиб колгап капита- листик ишлаб чиқариш агентларининг тасаввурларида жуда ҳам бузуқ бир тарзда намоён бўлади.


860
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
кин бўлган бутун суммани ташкил этади. Агар иш ҳақи = .г, фой- да = у, ер рентаси = £ бўлса, у ҳолда шу қараб чиқилаётгап ҳоди- сада сумма x + y + z ҳамиша 100 га тенг бўлади. Лекин, саноат эга- лари, савдогарлар ва банкирлар тасаввурида, вульгар экоиомистлар тасаввурида ҳам, бу бутунлай бошқача бўлади. Уларча кейин я; у ва z га бўлинадигап 100, товар тайёрлашда истеъмол цилинган иш~ лаб чиқариш воситаларининг цийматини чегириб ташлангаидан кейип қолгап товар циймати эмас. Аксинча, уларча товар баҳоси иш ҳақи, фойда ва репта ^иймати мивдорларининг шуичаки бир- бирига қўшилишидан ҳосил бўлади, улар товар қийматидан ва бир-бирларидан муста^ил суратда белгиланадилар, шундай бўлгап- дан кейин х, у ва z ҳар бири мустақил бўлиб, ҳар бири мустақил белгиланган ва товар қийматипинг мпкдори 100 даи кам ёки ортиқ бўлиши мумкин бўлгап шу миқдорлар суммасидан, товар киймати- ни ташкил қилувчи шу таркибий қисмларнинг бир-бирига цўшилиш натижаси тариқасида ҳосил бўлади. Бир қапча сабабларга кўра бупдай quid pro quo * муқаррардир:
Биринчидан, товар т^ийматининг таркибий цисмлари мустақил даромадлар сифатида бир-бирларига қарама-қарши турадилар, бу даромадлар ўзлари бир-бирларидан тамомила фарқ қиладпган уч ишлаб чиқариш фактори: меҳнат, капитал ва ерга мапсуб бўлиб, шунинг натижасида улар шу уч 'фактордан пайдо бўладигаидай бўлиб кўринади. Иш кучи, кашттал ва ернинг хусусий мулклиги шуиинг сабабидирки, товар фшматининг бу турли-турли таркибий қисмлари тегишли мулкдорлар ҳиссасига тўғри келади ва шу важ- дан улар учун даромадга айланади. Лекин т^иймат бирон парсанинг даромадга айланишидан пайдо бўлмайди, циймат даромадга айла- нишдан олдин, даромад тусига киришдап олдип ўзи бор бўлиши лозим. Бунинг аксича бўлиб кўринишига кўпроқ сабаб шуки, бу уч қисмнинг бирнбирига писбатан нисбий миддори ҳар турли конун- ларга мувофиқ белгиланадики, бу ^онунларнинг товар қийматипппг ўзи билап алоқаси ва қиймат билан чекланиши асло юзада памоён бўлмайди.
Иккинчидан, биз юқорида кўриб ўтганимиздай **, иш ҳақппипг ялпи ошиши ёки камайиши, бошда ҳамма шароитлар бир хил бўл- ганда, умумий фойда нормасинипг қарши томонга қараб ҳаракат қилишига сабаб бўлиб, ишлаб чиқаришнинг тегишли соҳаларида капиталнинг ўртача тузилишига қараб, турли товарларнипг ишлаб чиқариш баҳосини ўзгартиради, улардан баъзи бирларини ошира- ди, баъзи бирларини камайтиради. Шундай қилиб, бунда, ҳарҳолда ишлаб чидаришнинг баъзи бир тармоқларида, тажриба ҳақикатап шуни кўрсатадики, иш ҳақининг ошиши натижасида товарпинг ўр- тача баҳоси ошади ва иш ҳақи камайиши натижасида — пасаяди. Лекин «тажриба» иш ҳақига боғлиқ бўлмаган товарлар циймати бу ўзгаришларни яширин суратда тартибга солиб туришиии кўрсат- * — тушунчалар бўтқаси (айнан: бир нарсани бошқа нарса деб билиш). Ред.
** Шу томнинг 196—200- бетларига қаралсин. Ред.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
861
майди. Агар, аксинча, иш ҳақининг ошиши маҳаллий бир ҳодиса бўлса, агар иш ҳақи ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқларида ало- хида шарт-шароитлар таъсири остида ошаётгап бўлса, у тавдир- да бу товарлар баҳосининг шунга мувофиқ фадат номипал тарзда ошпши мумкип бўлади. У ҳолда бир хил товарлар писбий қиймати- ппнг бошка хил товарлар нисбий қийматига нисбатан бундай оши- ши (упдайларга нисбатан иш ҳақи ўзгармасдан қолади) қўшимча қийматнинг турли ишлаб чицариш соҳалари ўртасида тақсим қи- лпнишидаги бараварликнинг бирор жойда бузилишига қарши фа- кат реакциядан иборат бўлиб, махсус фойда нормаларини умумий бир норма қилиб бараварлаш воситасидир. Бу ерда ҳосил бўлади- гап «тажриба» яна шундайки, баҳо иш ҳақи билан белгиланади. Демак, ҳар иккала ҳолда тажриба фақат битта нарсапи — иш ҳақи товар баҳоларшш белгилашиии кўрсатади. Тажриба бу бир-бирига боғлицликнинг яширин сабабини кўрсатмайди, холос. Сўнгра: меҳ- латпппг ўртача баҳоси, яъни иш кучининг қийматп зарур тприк- чилик воситаларининг ишлаб чиқариш баҳоси билап белгиланади. Агар иккинчиси кўтарилса ёки пасайса, биринчиси ҳам кўтарилади ва пасаяди. Тажриба бунда яна иш ҳақи билан товарлар баҳоси ўртасида алоқа борлигинигина кўрсатади; лекии сабаб натижа бў- либ, натижа сабаб бўлиб кўриниши мумкин, бозор баҳоларипинг ҳаракатида шундай бўлади ҳам, унда иш ҳақининг ўртачадан ошиши равнақ даври билан боғли^ бўлган бозор баҳоларининг иш- лаб чиқариш баҳоларидан ҳам баланд кўтарилишига тўғри кела- ди, ундан кейин иш ҳақининг ўртачадан паст тушиб кетиши бозор баҳоларининг ишлаб чиқариш баҳоларидан пасайиб кетишига тўғ- ри келади. Агар бозор баҳоларининг гоҳ ундай, гоҳ бупдай ҳара- кат қилишини бир чеккада қолдириб турсак, у ҳолда ишлаб чиқа- риш баҳоларинипг товарлар қийматига боғлиқлигига бевосита таж- рибада prima facie * шу факт мувофиқ келиши лозимки, иш ҳади ошганда фойда пормаси камайиб, иш ҳади камайганда фойда пор- маси ошиши лозим. Лекин биз, фойда нормаси иш ҳадинипг ўз- гаришларига боғлиқ бўлмаган доимий капитал т^ийматидаги ўзга- ришлар билан белгиланиши мумкинлигини кўриб ўтган эдик**; шупдай бўлгандан кейин, иш ҳақи ва фойда пормаси бир-бирига карамажарши томонга қараб эмас, балки бир томопга қараб ўзга- рпшлари мумкин, бир вақтда ошишлари ёки камайишлари мумкин. Агар фойда нормаси бевосита қўшимча қиймат иормасига тўғри келса эди, бу мумкин бўлмас эди. Худди шунингдек, тирикчилик воситаларининг баҳоси ошиши орқасида иш ҳаци ошганда, кўпроқ меҳнат интенсивлиги ёки иш кунининг узайтирилиши орқасида фойда нормаси ўзгармасдан қолиши ёки ҳагто ошиши мумкин. Mana шу тажриба маълумотларининг ҳаммаси, гўё бир иш ҳақининг ўзи ёки иш ҳақи фойда билан бирликда товарлар қийматини (эел- гилайди, деган ва қиймат таркибий цисмларининг мустақил, сохта
* — аввало. Ред.
♦♦ Шу томнинг 104—120- бетларжга қаралсин. Ред.


862
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
формасидан туғилган хомхаёлни тасдиқлайди. Агар умуман игц ҳақига нисбатан шундай хомхаёл бор бўлса, агар меҳнат баҳосд меҳнат томонидан ишлаб чиқарилган цийматга тенг бўлса, у ҳолда фойда ва рентага нисбатан бу ўз-ўзидаи маълумдир. Уларнипг ба- ҳолари, яъни уларнинг пул ифодалари бу ҳолда меҳнатдан ва меҳ~ нат томонидан вужудга келтирилган қийматдан қатъи назар тартибга солиниб туриши лозим.
Учинчидан, қийматлар ёки фақат кўринишда қийматларга бор~ лиқ бўлмаган ишлаб чиқариш баҳолари бевосита тажрибада ҳами- ша, бозор баҳоларининг тўхтовсиз ўзгариб туришини доимо қоп- лаш воситаси билан фақат ўрта баҳоларни тартибга солиб турувчи сифатида намоён бўлиб туриш ўрнига товарларнинг бозор баҳола- рига тўғри келиб туради, деб фараз қилайлик. Сўнгра яна, такрор ишлаб чиқариш ҳаммавақт айни бир ўзгармас шароитларда юз бе- ради, демак, капиталнинг ҳамма элементларида меҳват унумдор- лиги доимий бўлиб қолади, деб ҳам фараз қилайлик. Ниҳоят, товар маҳсулот қийматининг ҳар бир ишлаб чидариш соҳасида ишлаб чиқариш воситалари қийматига муайян миқдордаги янги меҳнат, демак, янги қиймат қўшилиши йўли билан ҳосил бўладиган қисми иш ҳақи, фойда ва рентага ҳеч бир ўзгармайдиган пропорцияларда бўлинади, демак, ҳақикатан тўлангаи иш ҳақи, ҳақиқатан реали- зация қилинган фойда ва ҳақиқатап тўланган рента ҳамиша бевосита иш кучи қийматига, бутун қўшимча қийматпипг ўртача фойда нормасига кўра ҳамма капиталнинг ҳар бир мустақил амал қилувчи қисмига тўғри келадиган қисмига ва шу муайян базисда ер рептасининг normaliter * кириб қолган чегараларига тўгри кела- ди, деб фараз қиламиз. Хуллас, жамиятда ишлаб чиқарилган қий- матнинг тақсимоти ва ишлаб чиқариш баҳоларинипг тартибга со- линиши капиталистик базисда, лекин конкуренция бартараф этил- ган ҳолда содир бўлади, деб фараз қиламиз.
Демак, шундай деб фараз қилиниб, товарлар қиймати доимий мивдор бўлганда ва шундай мивдордай намоён бўлганда; товар маҳсулог қийматининг даромадларга бўлинадиган қисми доимий , мивдор бўлиб қолиб, худди шундай мивдордан иборат бўлганда; ниҳоят, қийматнинг бу маълум ва доимий қисми иш ҳақи, фойда ва рентага ҳамиша ўзгармас пропорцияда бўлинганда,— ҳатто шундай деб фараз қилинганда ҳам, ҳақиқий ҳаракат муқаррар суратда бу- зилган бўлиб кўриниши лозим эди: илгаритдан маълум қийхчат мивдорининг бир-биридан мустақил даромадлар формасини олади- ган уч цисмга бўлиниши тарзида эмас, балки, аксинча, бу қиймат- нинг ҳар бири ўз бошига алоҳида белгиланадиган, уни ташкил қиладиган муста^ил иш ҳақи, фойда ва ер рентаси элементлари- нинг суммасидан ҳосил бўлиши тарзида намоён бўлиши лозим эди. Бундай бўлиб кўриниши муқаррар бўлар эди, чунки айрим капиталлар ва уларнинг товар маҳсулотларининг ҳақиқий ҳарака-
* — нормал суратда. Ред.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
863


864
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРИИНГ МАНБАЛАРИ
қийматига боғлиқ бўлмаган, товарлар ишлаб чиқариш процессида илгаритдап маълум бўлган, товарларпинг эпг ўртача баҳосини бел- гилайдиган мивдор, яъпи қиймат ҳосил киладигап фактор бўлиб кўринади. Бунда қўшимча диймат унинг турли қисмлари бир-би- ридан тамомила мустақил формаларга ажралиб кетиши патижаси- да янада копкретроқ формада товарлар қиймати ҳосил бўлиши- нинг зарур шарти тариқасида намоёи бўлади. Ўртача фойданинг бир қисми процент формасида, товарлар ишлаб чиқаришга ва улар- нинг қийматига олдиндап муқаддима қилипган элемент тариқаси- да, фаолиятдаги капиталистга мустақил суратда қарама-карши қў, йилади. Процент миқдори ҳар қанча ўзгариб турмасин, шунга қа- рамай, у ҳар бир момептда ва ҳар бир капиталист учуи маълум мивдор бўлади, бу миқдор унинг учуп, айрим капиталист учун, у ишлаб чиқараётган товарларнинг ишлаб чиқариш чикимлари тар- кибига киради. Шартпома билан белгилангаи ижара ҳақи форма- сидаги ер рентаси ҳам деҳқончиликдаги капиталист учун шундай роль ўйнайди, бошқа соҳибкорлар учун эса — ишлаб чицариш май- допи учун тўланадиган ижара ҳақи шупдай роль ўйпайди. Модоми- ки цўшимча киймат бўлинадиган бу қисмлар ҳар бир айрим капи- талист учун унинг ишлаб чиқариш чиқимларинииг маълум эле- ментлари экан, демак, гўё улар, аксинча, қўшимча қиймат ташкил циладигандай, иш ҳақи товар баҳосииипг бир қисмини ташкил цилгани сингари, товар баҳосининг бошқа қисмини ташкил кила- дигандай бўлиб кўринади. Бу товар қийматнинг бўлиниш маҳсу- лотлари ҳамиша қиймат ҳосил бўлишининг зарур шарти бўлиб кў- ринишига сабаб бўладиган сир шундаи иборатки, бошқа ҳар қан- дай ишлаб чиқариш усули сингари, капиталистик ишлаб чиқариш усули тўхтовсиз суратда фаҳат моддий маҳсулот эмас, шу билан бирга ижтимоий иқтисодий муносабатларни ҳам, унинг ҳосил бў- лиш формасининг иқтисодий муайянлигини ҳам такрор ишлаб чи- қариб туради. Шу сабабдан, бу ишлаб чиқариш процессинпиг зарур шартлари унинг натижаси тусига кириши қаичалик муқаррар бўл- са, унинг натижасининг унинг зарур шарти тусига кириши ҳам шунчалик муқаррардир. Бинобарин ўша муносабатларпипг бетўх- тов такрор ишлаб чиқарилишини айрим капиталистлар ҳеч қандай шубҳа туғдирмайдиган, ўз-ўзидан маълум фактдай билиб башорат қиладилар. Капиталистик ишлаб чиқаришнипг ўзи давом қилиб ту- раркан, янгидан қўшилган меҳнатиииг бир цисми доимо иш ҳақига, яна бир қисми фойдага (процентлар ва соҳибкорлик даромади), учинчи цисми рентага айланиб туради. Ишлаб чиқаришнинг турли факторлари эгалари ўртасида шартиома тузилганда бу зарур шарт бўлади ва, ҳар бир айрим ҳолда нисбий миқдорлар ҳар қанча ўз~ гарса ҳам, бу зарур шарт тўғри бўлади. Қиймат қисмлари бир-бир- ларига қарама-қарши турадиган муайян форма зарур шартдир, чуики у доимо такрор ишлаб чиқарилади, унинг доимо такрор ишлаб чи- царилишининг сабаби шуки, у ўзгармас зарур шартдир.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛЛДИГАН ТАСАВВУР
865
Айтмоқчи, тажриба ва кузатув яна шуни кўрсатадикп, уларпинг четдан текшириб цараладиган миқдорлари, бозор баҳолари,— капи- талист қийматнинг бирдан-бир таърифипи ҳақиқатан шу баҳолар таъсиридан деб билади,— мана шу бозор баҳолари мутлақо ҳалиги кўрсатиб ўтилган башоратларга боғлиқ эмас, асло шартпомада на- Зарда тутилган процент ёки рентанинг баланд ёки пастлигига қа- раб белгилапмайди. Бироқ бозор баҳолари фақат ўзгаришда дои- мийдир ва уларнинг бир қадар узоқ давр мобайиидаги ўртача миқ- дори доимий миқдорлардан, демак, оқибат натижада бозор баҳолари устидан ҳукмронлик қилувчи миқдорлардан иборат бўлган иш ҳа- қи, фойда ва рентанинг тегишли ўртача миқдорларини беради.
Иккинчи томондан, қуйидаги фикр жуда содда бўлиб кўринади: агар қийматни иш ҳаци, фойда ва рента ташкил қилса,— чупки улар қиймат ишлаб чиқаришиииг дастлабки шарти бўлиб тасаввур килииади ва айрим капиталист учун ишлаб чиқариш чиқимларига ва ишлаб чиқариш баҳосига зарур шарт бўлиб киради,— у ҳолда капиталнппг доимий қисми ҳам қиймат ҳосил цилади, упииг кий- мати ҳар бир товар ишлаб чицаришга маълум миқдор бўлиб кира- ди. Лекип капиталнинг доимий қисми товарлар суммасидан, демак, товар қпйматлар суммасидан бошқа нарса эмас. Шундай цилиб, товар қиймат товар цийматни ҳосил цилади ва унинг сабабчиси- дир, деган бемаъни тавтология ҳосил бўлади.
Лекип агар капиталист бу масала устида яхшилаб ўйлаб кў- ришдан бирон наф топсайди,— унинг капиталист сифатпдаги фикр юритишлари эса фадат унинг манфаатлари ва манфаатпарастлик важлари тақозоси билан бўлади,— у ҳолда тажриба шу ондаёқ упга унинг ўзи ишлаб чиқараётган маҳсулот бошқа ишлаб чиқа- риш соҳаларига капиталнинг доимий қисми бўлиб киришини ва бошқа ишлаб чиқариш соҳаларининг маҳсулотлари эса унииг маҳ- сулотига капиталнинг доимий қисми бўлиб киришипи кўрсатиб бе- рарди. Модомики ran унинг янги маҳсулоти устида бораркан, унинг учуп яигидап ҳосил бўлгаи қиймат, зоҳиран, иш ҳақи, фойда ва рептадаи ташкил топишидаи,— бу тасаввурни у бошқа капиталист- ларнинг маҳсулотларидан иборат бўлган доимий қисмга ҳам кўчи- ради; шундай қилиб, капитал доимий қисмининг баҳоси, у билан бирга товарлариииг жами қиймати, албатта, ҳеч тагига етиб бўл- майдиган усул билан, оқибат натижада турли қонунлар билан тартибга солинадиган, турли манбалардан келиб чиқадиган муста- Цил циймат факторлари: иш ҳақи, фойда ва реитанинг бир-бирига Жам цилинишидан ҳосил бўладиган қиймат суммасидан иборат қи- либ кўрсатилади.
Тўртинчидан. Товарлар ўз қийматига сотиладпмп ёки йўқми, аирим капиталист учун бунинг ҳеч фарқи йўқ, демак, унинг учуи Циймат таърифининг узи тамомила бефарқдир. Қийматни аииклаш энг аввал бошданоқ упга боғлиқ бўлмаган шарт-шароитлар туфай- Ли унинг хоҳишидан қатъи назар юзага келадиган бир нарса- Дир, чунки ҳар бир ишлаб чиқариш тармоғида тартибга солувчи


866
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
баҳоларни ташкил қиладиган нарса товарлар қиймати эмас, балки улардан фарц қиладиган ишлаб чиқариш баҳоларидир. Қийматпи аниқлашнинг ўзи айрим капиталистни қизиқтиришининг ва унипг учун ҳамда ишлаб чиқаришнинг ҳар соҳасидаги капитал учун аниқловчи момент бўлиб хизмат қилишипинг сабаби фақат шуки меҳнатнинг унумдорлик кучи ўсганда ёки пасайганда товарлар иш- лаб чиқариш учун талаб қилинадиган меҳнат миқдорининг камайи- ши ёки кўпайиши биринчи ҳолда унга бозор баҳоларининг мавжуд ҳолатида устама фойда олишга имкон беради, иккинчи ҳолда эса уни товарлар баҳосини оширишга мажбур қилади, чунки энди ҳар бир маҳсулот бирлигига ёки ҳар бир айрим товарга кўпроқ иш ҳақи, кўпроқ доимий капитал, демак, кўпроқ процент суммаси тўг- ри келади. Қийматни аниқлаш уни фақат шу важдан қизиқтира- дики, у товар ишлаб чиқариш чиқимларини унинг ўзи учун ё оширади ёки камайтиради, демак, пгу важдан қизиҳтирадики, у капиталистни фавқулодда аҳволга солиб қўяди.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
867
ўзгармасдан цолса еки ошса, шу тавдирдагина капиталистпипг со- хибкорлик даромади ўзгармасдан қолиши ва ҳатто ўсиши мумкин. Лекин унинг товарларини ишлаб чицаришга баҳонинг маълум эле- меитлари бўлиб кирадиган ишлаб чицариш воситалари қийматидан ташцари, худди шу иш ҳақи, фойда ва рента баҳопинг мана шу ишлаб чидаришга кирадиган чекловчи ва тартибга солувчи элемент- ларидирлар. Шу сабабдан бу элементлар унга товарларнинг баҳо- сини белгилайдиган элементлар бўлиб кўринади. Шу нудтаи на- зардан, гўё соҳибкорлик даромади ё конкуренциянинг тасодифий шарт-шароитларига боғлиқ бўлган бозор баҳосининг товарларнинг юдорида кўрсатилган элементлари билан белгиланадиган имманент дийматидан ортиқча қисми билан белгиланадигандай кўринади; ёки, соҳибкорлик даромадипинг ўзи бозор баҳоларига белгиловчп таъсир кўрсатганлигидан, у, ўз навбатида, сотувчилар бплан харпдорлар ўртасидаги конкурепцияга боғлиддай бўлиб кўринади.
Айрим капиталистлар ўртасидаги копкуренцпяда ҳам, шупинг- дск жаҳон бозоридаги конкуренцияда ҳам маълум ва илгаритдан тахмин дилинган иш ҳақи, фойда ва рента миддорлари ҳпсобга допмий ва тартибга солувчи миддорлар бўлиб киради,— доимий дегани бу рақамларнинг ўзгармаслиги маъноспда эмас, балки шу маънодаки, улар ҳар бир айрим ҳолда маълум бўлиб, доимо ўзга- риб турувчи бозор баҳолари учун доимий чегара бўладилар. Маса- лап, жаҳон бозоридаги конкуренция шароитида ran нукул шу му- апян иш ҳаци, шу процент ва шу рента билап товарни шу ялпи бозор баҳосида ёки ундаи паст баҳода фойдаси билап сотиш мум- киими, яъни бунда тегишли соҳибкорлик даромади ҳам олиш мумкиими, деган масала устида боради. Агар бир мамлакатда Kann- Ta листик ишлаб чиқариш усули умуман етарли даражада ривожлан- магавлигидан иш ҳади билан ер баҳоси паст бўлса-ю, капиталга процент, аксинча, баланд бўлса, айни вақтда бошқа мамлакатда иш ҳаци билан ер баҳоси поминал баланду, капиталга процепт паст бўлса, у ҳолда биринчи мамлакатдаги капиталист кўпроқ меҳнат ва ер ишлатади, иккинчи мамлакатдаги капиталист эса писбатан кўпрод капитал ишлатади. Мана шу икки капиталист ўртаспда копкуреиция цай даражада мумкинлигини ҳисобга олгаида бу фак- торлар белгиловчи элементлар бўлиб кирадилар. Шундай қилиб, товарлар баҳоси иш ҳақи, фойда ва репта билан, меҳнат, капитал ва ер баҳоси билан белгиланишини, баҳонппг бу элементлари дар- Ҳақиқат баҳо ҳоспл цилишда тартибга солувчи факторлар экавини бунда тажриба назарий жиҳатдан, капиталпстшшг мапфаатпараст- лик чамалари эса амалий жиҳатдан кўрсатиб беради.


868
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАИБАЛАРИ
айрим ҳолларнинг ўртачасини олганда эса — ўртача фойда билац белгиланадигандай кўринади, ўртача фойда эса яиа ўша конкурец, ция билан, лекин узоқроқ даврда тартибга солипади.
Бешинчидан, Капиталистик ишлаб чиқариш усули базисида янгидан цўшилган меҳнатдан цийматнинг иш ҳақи, фойда ва ер рентаси формасида даромадларга бўлиииши шу қадар ўз-ўзидан маълум нарса бўлиб қоладики, ҳатто бу даромад формаларининг бўлпши учун зарур шарт-шароитларнинг ўзи мутлақо йўқ жойлар^ да ҳам бу метод қўлланилади (биз ўтмиш тарихий даврлар ҳацида гапириб ҳам ўтирмаймиз, ер рентасини текширганимизда, у давр^ лардан мисоллар келтирган эдик). Демак, ҳамма нарса аналогия йўли билан бу даромад формаларига жамбаст цилинади.
Агар бировга қарам бўлмаган юмушчи — майда деҳқопни мисол қилиб оламиз, чупки бунда даромаднинг ҳамма уч формасини қўл- ланса бўлади — ўзига ўзи ишлаб, ўз маҳсулотини сотса, у, бирин- чидан, ўзини ўзи ишчи қилиб ишлатувчи ўзига ўзи иш берувчи (капиталист) деб қаралади; кейин, ўзини ўзи ижарадор сифатида ишлатувчи ўз ер мулкдори деб қаралади. У ишчи сифатида ўзига иш ҳақи тўлайди, у капиталист сифатида фойдани ўзиники қилиб олади, ер мулкдори сифатида ўзига реита тўлайди. Агар капита- листик ишлаб чидариш усули ва упга мувофиқ муносабатлар ялпи ижтимоий базис деб фараз қилииадигап бўлса, у ҳолда бундай фа- раз шунинг учуи тўғри бўладики, бировга қарам бўлхмагап ишлаб чиқарувчи, ўз шахсий қўшимча меҳнатини ўзиники цилиб ола билар экап, ўз меҳнати туфайлидан эмас, балки — бунда энди бу- тунлай капитал формасига кирган,— ўз ишлаб чиқариш воситала- рининг ўз мулки бўлганлиги туфайлидан шундай бўлади. Сўнгра, у ўз маҳсулотиии товар тариқасида ишлаб чиқарар экап, демак, то- вар баҳосига боғлиқ экан (гарчи бундай бўлмаган тақдйрда ҳам, ҳарҳолда баҳо ҳисобга олиниши лозим), у истифода қилиши муАм- кии бўлган қўшимча меҳпат массаси шу массанинг ўз мицдорига боғлиқ бўлмасдан, балки умумий фойда пормасига боглиц бўлади; шупиигдек, умумий фойда нормаси билан белгиланадиган қў- шимча қиймат ҳиссасидан бир қадар ортиқча қиймат ҳар қалай, уппнг сарф қилган меҳнати миқдорига боғлиқ бўлмайди, лекин У ер мулкдори бўлгани учунгина уни ўзиники қилиб олиши мумкин. Капиталистик ишлаб чиқариш усулига мувофиқ келмайдигап бун- дай ишлаб чиқариш формаси капиталистик даромад формасига ки- ритилиши мумкин бўлганидан,— ва маълум даражада бунга асос ҳам йўқ эмаслигидан,— капиталистик муносабатлар ҳар қандаи ишлаб чиқариш усулипинг табиий муносабатларидир, дегап хом- хаёл ҳам кучлироқ мустаҳкамланади.


L БОБ. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР
869
ўз меҳнатининг пжтимоий ишлаб чиқарувчи кучи) имкоп беради- ва, иккинчи томондан, шахснинг тўла-тўкис камол топиши та- лаб циладиган истеъмол ҳажмига етказиб кенгайтирилса; сўнгра, a rap қўшимча меҳнат ва қўшимча маҳсулот муайян жамият ша- ооитида, бир томопдан, страхование ва резерв фонди ташкил ди- 1пш учуп, иккинчи томондан, такрор ишлаб чиқаришни ижтпмоий аҳтиёж билан белгиланадиган даражада тўхтовсиз кенгайтириб бо- риш учун зарур мивдорга етказилса; ниҳоят, arap № 1 га, зарур меҳнатга ва № 2 га, цўшимча меҳнатга, жамиятнинг ишга лаёқатли аъзолари жамиятнипг ҳали лаёқати йўқ ёки лаёқати қолмаган аъзолари фойдасига доимо сарф қилишлари лозим бўлгап миқдор- даги меҳнат қўшилса, яъпи агар қўшимча қийматдаи олингапидек, пш ҳақидан ҳам, цўшимча меҳпатдан олинганидек, зарур меҳнат- дап ҳам махсус капиталистик характери олиб ташлапса, у ҳолда бу формалар эмас, фақат уларнипг ҳамма ижтимоий ишлаб чиқа- рпш усуллари учун умумий бўлган асослари цолади, холос.
Айтмоқчи, илгари ҳукмроп бўлгаи ишлаб чиқариш усуллари, масалан, феодал ишлаб чиқариш усули вақтида ҳам бундай якун чидариш расм эди. Феодал ишлаб чиқариш усулига асло тўғри келмайдиган, бутуилай ундан ташқарида турган ишлаб чиқариш му- иосабатлари, масалан, Англияда tenures in common socage * (tenures on knight’s service ** га қарама-царши ўлароц) феодал мупоса- батлар деб ҳисоблапгап эди, бу муносабатлар фақат пул мажбури- ятларини ўз ичига олган бўлиб, фақат номигагина феодал мупоса- батлар эдп.
* — деҳцонлар ер эгалиги. РеО.
*— рицарлар ер эгалиги. Ред.


870 ]
ЭЛЛИК БИРИНЧИ БОБ
ТАҚСИМОТ МУНОСАБАТЛАРИ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ
Демак, япгидап қўшиладиган меҳнат ёрдами билан ҳар йил янгидан қўшиладиган қиймат,— демак, йиллик маҳсулотнинг шу цийматпи ўз ичига олган ва маҳсулотнипг ялпи қийматидан ажра- тилиши мумкин бўлган қисми,— уч қисмга бўлинади, булар турли- туман уч даромад формасига, шу қийматнинг иш кучи эгасига те- гишли бўлган ёки унга тегадиган бир қисмини, капитал эгасига тегадигаи иккинчи қисмини ва ер мулки эгасига тегадиган учиичи цисмипи ифодалайдиган формаларга киради. Демак, бу — тақсимот мупосабатлари ёки формаларидир, чунки улар янгидан ишлаб чи- қарилган бутун қийматнинг турли ишлаб чиқариш факторлари эгалари ўртасида тақсимланиш муносабатларини ифода цилади.
Одатдаги нуқтаи назарга мувофиқ, бу тақсимот муносабатлари табпий мупосабатлардир, ҳар қандай ижтимоий ишлаб чиқариш- нинг табиатидан, умумап инсоилар ишлаб чиқаришининг қопунла- ридан келиб чиқадиган мупосабатлардир. Албатта, капитализмдан олдипги жамиятларда бошқа тақсимот усуллари бўлгапини инкор этиб бўлмайди, лекин бу тақсимот усуллари ҳали ўзининг энг соф ифодасига ва энг юқори формасига эришмаган, ривожланмаган, етилмагап ва ниқобланган усуллар деб, ҳали тақсимотнииг бу та- биий муиосабатларипииг бошқача бўёқ берилгап хиллари деб тал- қин қилипади.


LI БОБ. ТАҚСИМОТ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ
871
мумкин. Демак, турли-турли тақсимот усулларипииг айиаплиги фацат шундан иборат бўладики, биз уларнинг бир-биридан фарқ қллишиға ва махсус формаларига эътибор бермай, фикримизни, уларпинг бир-биридан фарқ қилишига қарши ўлароқ, уларнинг айнанлигига тўпласак, шу ҳолдагина улар айнандирлар.
Расороқ, кўпроқ танқид кўзи билан қарайдиган ақл, албатта, та- рихан ривожланаётган тақсимот муносабатлари характерини тан олади 56а), лекин ишлаб чиқариш муносабатларининг ўзининг инсон табиатидан келиб чиқадиган, демак, ҳар қандай тарихий таракқи- етдап мустацил бўлган ўзгармас характери бор, деб қаттиқ туриб олади.
Аксинча, капиталистик ишлаб чиқариш усулини илмий анализ қилигл шуни исбот қиладики, бу ишлаб чиқариш усули ўзига хос тарихий муайянликка эга бўлган алоҳида усул бўлиб, бошқа ҳар кандай муайян ишлаб чиқариш усули сингари, ижтимоий ишлаб чиқарувчи кучларпинг маълум босқичини ва уларпииг ривожланиш формаларини ўзининг тарихий шароити деб билади,— бу шароит- нинг ўзи тарихий натижа ва бундан олдинги процесснинг маҳсули бўлиб, янги ишлаб чиқариш усули ўзинипг маълум асоси сифати- да шундан бошланади; ўзига хос, тарихий жиҳатдап муайян бўлган бу ишлаб чиқариш усулига мувофиқ келадиган ишлаб чиқариш мупосабатлари — кишилар ўзларининг ижтимоий тирикчиликлари процессида, ўзларининг ижтимоий турмушларини ишлаб чицариш- да шупдай муносабатларда бўладилар,— ўзига хос, тарихий ва ўт- кипчи характерга эга бўлади; ниҳоят, тацсимот шароитлари, ўз моҳияти жиҳатидаи ишлаб чицариш шароитлари билан айнан бўлган тақсимот шароитлари ишлаб чиқариш шароитларининг ик- кинчи томоиидаи иборатдирлар, шундай бўлгач, улар ҳам, булар ҳам бир хилда ўша-ўша тарихий ўткинчи характерга эгадирлар.
Тақсимот муносабатларини қараб чиқишда биринчи павбатда йиллик маҳсулот пш ҳақи, фойда ва ер рентаси тариқасида тақсим- ланади деган хаёлий фактга амал қиладилар. Лекии шуидай ифода қилинган бу факт нотўғри. Маҳсулот, бир томондан, капиталга, иккинчи томондан, даромадларга тақсим бўлади. Бу даромадлардан бири, яъни иш ҳақи, доимо фақат даромад формасига, ишчитшпг даромади формасига киради, шу дамгача эса ўша ишчипипг ўзига капитал формасида қарама-дарши турган эди. Ишлаб чиқарилган меҳнат шароитларининг ва меҳнат маҳсулотларининг умумаи ка- питал тариқасида бевосита ишлаб чиқарувчиларга қарама-қарши Қўйилиш факти илгаритданоқ моддий меҳнат шароитларининг ишчи- ларга нисбатан муайян ижтимоий характерга эга эканлигини ва шу билап ишлаб чиқаришнипг ўзида уларнипг меҳнат шароитлари эгаларига ва бир-бирларига муайян муносабатини кўзда тутади. Бу меҳнат шароитларининг капиталга айланиши, ўз навбатида,
. 59 a) j. stuart Mill. «Essayg on some Unsettled Questions of Political Economy». Тюп-
aon’ 1844. [Essay II, p. 47 - 74].


872
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
бевосита ишлаб чиқарувчилардан ерни экспроприация қилишпи ва шу билан ер мулкининг муайян формасини назарда тутади.
Агар маҳсулотнинг бир қисми капиталга айлаимаганида эди, бошқа қисми иш ҳақи, фойда ва рента формасига кирмасди.
Иккинчи томондан, агар капиталистик ишлаб чицариш усули бу муайян ижтимоий ишлаб чицариш шароитлари формасини пазарда тутаркан, демак, у тўхтовсиз суратда шу формани такрор ишлаб чицаради. У моддий маҳсулотларни ишлаб чиқариш билангина қол- масдан, шу билан бирга шу маҳсулотлар ишлаб чиқариладигап иш- лаб чиқариш муносабатларини ҳам тўхтовсиз такрор ишлаб чиқа- риб туради, шу билан тегишли тақсимот муносабатларини ҳам такрор ишлаб чиқариб туради.
Албатта, капитал (унинг қарама-царшиси бўлгаи ер мулки ҳам шунга киради) ўзи тақсимотни назарда тутади: юмушчининг меҳ- нат шароитипи экспроприация қилишни, бу шароитларни ипдиви- дуумлар озчилиги қўлида тўплашни, бошқа индивидуумларнииг ерга танҳо эгалик қилишини,— хуллас калом, дастлабки жамғари- лиш ҳақидаги бобда («Капитал», I китоб, XXIV бобда) тадқиқ этилган ҳамма муносабатларни назарда тутади, деб айтиш мумкип. Лекин, тақсимот муносабатларига, ишлаб чиқариш мупосабатларига қарама-қарши ўлароқ, тарихий характер берганларида бу тақсимот тацсимот муносабатлари деб тушунилган нарсадан тамомила фарқ қилади. Бунда индивидуал истеъмолга аталган маҳсулот ҳиссаси^а турли хил ҳуқуцлар берилишини назарда тутадилар. Аксинча, бу тақсимот муносабатлари ишлаб чиқариш муносабатпнинг ўз доира- сида, бевосита ишлаб чиқарувчиларга қарама-қарши ўлароқ, унипг маълум агентлари ҳиссасига тўғри келадиган алоҳида ижтимоий функцияларнинг негизидир. Улар ишлаб чиқариш шароитлариничг ўзига ва уларнинг намояндаларига махсус ижтимоий сифат бағиш- лайдилар. Улар ишлаб чиқаришнииг бутун характери ва ҳарака- тини белгилайдилар.
Характерли икки аломат энг аввал бошданоқ капиталистик ишлаб чиқариш усулини фарқлантириб туради.


LI БОБ. ТАҚСИМОТ ВЛ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ 873
лаб чиқариш процесси томопидан бериладиган муайяп ижтимоий характерлардир; шу муайян ижтимоий ишлаб чиқариш муносабат- ларпнинг маҳсулидир.
1) товар сифатида маҳсулотпинг ва 2) капитал маҳсулоти си- фатида товарнипг характери ҳамма муомала муносабатлариии, яъни муайяп ижтимоий процессни ўз ичига оладики, маҳсулотлар шу процессдаи ўтишлари лозим ва шунда улар маълум ижтимоий аломатларга эга бўладилар, шу билан бирга бу характер ява шу даражада муайян ишлаб чиқариш агентлари мупосабатларини ҳам ўз ичига оладиким, уларнипг маҳсулотларидан қийматпи ошириш мақсадида фойдаланишни ва улариинг қайтиб тирикчилик восита- ларпга ёки ишлаб чпқариш воситаларига айлапишипи шулар бел- гплайди. Лекин, ҳатто буларни бир чеккада қолдириб ўтгапда ҳам, ҳамма қиймат таърифи ва бутун ишлаб чиқаришнинг қиймат билан тартпбга солипиши товар сифатидаги маҳсулотнииг ёки капиталис- тик йўсинда ишлаб чиқарилган товар сифатидаги товарнипг юқоркда кўрсатилган икки характерли хусусиятидап келиб чиқади. Қийматнинг бу мутлацо ўзига хос формасидаги меҳнатиинг, бир томопдан, фақат ижтимоий меҳнат тариқасида аҳамияти бор; ик- кинчи томондаи, бу ижтимоий меҳпатнинг тақсимлапиши ва унипг меҳпат маҳсулотларининг бир-бирини тўлдириши, шу меҳнат маҳсу- лотларп ўртасида буюм алмаштирилиши, унипг ижтимоий меха- ппзмга бўйсуниши ва шу ижтимоий мехапизмга цўшилиши — булар ҳаммаси айрим капиталистик пшлаб чиқарувчиларнипг бир-бирипи йўқка чиқарадигап, тасодифий интилишларига қўйиб қўйилгап. Ка- ппталистик ишлаб чиқарувчилар фақат товар эгалари сифатидаги- иа бир-бирларига қарама-қарши туришларидан, шу билан 'бирга уларпипг ҳар бири ўз товарипи мумкин қадар қимматроқца сотиш пайидан бўлишидаи (ва ишлаб чиқаришпинг ўзини тартибга солишда фақат ўз билганларича иш тутишадигандай бўлиб кўрини- шидап), ички қонуи фақат уларнинг рақобати воситаси билан, улар- нипг бир-бирларига тазйиқ қилишлари, бупинг оркасида бир-бир- ларипинг оғишларини йўққа чиқаришлари воситаси билан ўзпга йўл очиб боради. Бупда циймат қонупи айрим агептларга қарама- қарши турадиган, ички қонуп тарзида, табиатпииг кўр-кўропа қо- нуни тарзида иш кўради ва ишлаб чиқаришнинг тасодифий ўзга- ришлари орасида унипг ижтимоий мувозанатига йўл очиб беради.
Сўнгра, ишлаб чиқаришпииг ижтимоий таърифларинииг бутом- лашиши ва бутун капиталистик ишлаб чиқариш усули учун харак- терли бўлган моддий ишлаб чиқариш асосларипинг субъективла- шиши товарнинг ва кўпроқ даражада капитал маҳсулоти сифатп- даги товариинг ўзида мавжуддир.


874
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
цийматни текширганимизда, сўнгра, қўшимча қийматнинг фойдага айланишини текширганимизда биз капиталистик давр учун харак- терли бўлгап ишлаб чиқариш усули — меҳнатнинг ижтимоий унум, дорлик кучларининг алоҳида формаси, ишчига нисбатан капитал- нинг мустацил кучлари характерини цабул қиладиган ва шу сабаб’ дан унинг, ишчининг, ўз таравдиётига тўғридан-тўғри қарама-қар- ши бўлган алоҳида формаси бунга цандай асосланишини кўргац эдик. Циймат учун ва қўшимча қиймат учун ишлаб чиқариш, биз- нинг ундан кейинги текширишларимиз кўрсатиб бергандай, товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтининг қисқаришига томон, яъни товар қийматининг ҳозирги моментда мавжуд бўлган ижтимоий ўртача даражасидан пастга томон доимо ҳаракат қилув- чи тенденция бўлишипи назарда тутади. Ишлаб чиқариш чиқим- ларипи уларпинг минимумига етказишга интилиш меҳнатнинг иж- тимоий унумдорлик кучлариии оширишда жуда зўр дастакка айланиб боради, лекин бу кучларнинг ошиши бунда капиталнинг унумдорлик кучининг тўхтовсиз ошиб боришидай бўлиб кўринади, холос.
Капиталистнинг бевосита ишлаб чицариш процессида капитал тимсоли мужассами тариқасида ^ўлга киритадпган ҳокимияти, унипг ишлаб чиқариш раҳбари ва ҳокими тариқасида бажарадиган ижтимоий вазифаси қуллар, крепостнойлар ва шу кабилар ёрдами билан ишлаб чиқариш базисидаги ҳокимиятдан тамоман фарқ қилади.
Капиталистик ишлаб чиқариш базисида бевосита ишлаб чиқа- рувчилар оммасига уларнинг қатъий тартибга солиб турувчи ҳоки- мият формасидаги ишлаб чиқарпшининг ва меҳнат процесси ижти- моий мехапизмининг тугал иерархияси тариқасида тузилгап ишлаб чиқаришнинг пжтимоий характери қарама-қарши турган бир вақт- да,— лекин, шу билан бирга бу ҳокимият эгалари ҳокимиятдан, иш- лаб чицаришнпнг илкроқ формаларида бўлгани сингари, сиёсий ёки теократик ҳукмдорлар спфатида эмас, балки меҳнатнинг ўзига ца- рама-қарши ўлароқ меҳнат 'шарт-шароитларининг тимсоли тариқа- сидагина фойдаланиб турган бир вақтда,— фақат товар эгалари сифатидагина бир-бирларига қарама-қарши турган шу ҳокимият эгаларининг ўзлари орасида, капиталистларнинг ўзлари орасида ўтакетгап апархия ҳукмронлик қилмоддаки, бу анархия доиралари- да ижтимоий ишлаб чиқариш алоқалари индивидуал ўзбошимча- ликларга фақат ғоят кучли табиат цонуни тариқасидагина ўзини қатъий кўрсатиб турибди.


LI БОБ. ТАҚСИМОТ ВА ИШЛАБ ЧИЦАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ
875
лик тарицасида намоён бўлади. Лекин дийматнинг бир қисми шу тариқа унинг фойдаси тариқасида намоён бўлишидан, кенгайтирил- ган такрор ишлаб чиқаришга мўлжалланган ва капиталист фойда- сининг бир қисмини ташкил қиладиган дўшимча ишлаб чиқариш воситалари янги қўшимча капитал таридасида намоён бўлади, уму- ман кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш процесси эса капита- листик жамғариш процесси тариқасида намоён бўлади.
Гарчи ёллапма меҳнат тариқасидаги меҳнат формаси бутун процесснинг характери учун ва ишлаб чиқаришнинг ўзининг мах- сус усули учун ҳал дилувчи аҳамиятга эга бўлса-да, лекин шунга қарамасдан, ^иймат таърифи ёлланма меҳнатдап келиб чиқмайди. Цийматни таърифлашда ran умуман ижтимоий иш вақти устида, умуман жамият қўлида бўлиши мумкин бўлган меҳнат миқдори ус- тида боради ва турли маҳсулотларнинг ижтимоий салмоқлари уларга сингдирилган меҳнат ҳиссаларига қараб белгиланади. Иж- тимоий иш вақтининг товарлар дийматида шу қийматни белгилай- диган фактор тариқасида намоён бўладиган муайян формаси, албатта, ёлланма меҳнат тариқасидаги меҳнат формаси билан ва капитал тариқасидаги ишлаб чиқариш воситаларининг тегишли фор- маси билан боғлиқдир, бунинг сабаби шуки, товар ишлаб чиқариш фадат шу базисдагина ишлаб чиқаришнинг ялпи формасига айла- нади.
Лекин тақсимот муносабатлари деган муносабатларнинг ўзини ҳам цараб чиқамиз. Иш ҳақи ёлланма меҳнатни назарда тутади, фойда эса капитални назарда тутади. Демак, бу муайян тацсимот формалари ишлаб чидариш шарт-шароитларининг муайян ижти- моий белгиларипи ва ишлаб чиқариш агёнтларининг муайян ижти- моий муносабатларипи кўзда тутади. Демак, муайян тақсимот му- носабатлари тарихан муайяп ишлаб чиқариш муносабатларининг ифодаси, холос.


876
ЕТТИНЧП БЎЛИМ. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ
фактори эмас, балки уни ишлаб чиқаришнипг ўзининг асосий фак- торидир, капиталларни ва меҳнатнинг ўзини турли ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида тақсимлаш факторидир. Фойданинг соҳибкорлик даромади билан процентга бўлиниши ўша бир даромадиинг тақсим- ланишидан иборатдир. Лекин бу тацсимланиш аввало ўзидап-ўзи ўсадиган, қўшимча циймат яратадигап қиймат тариқасидаги капи- талпипг ривожланиши — ҳукмрон ишлаб чиқариш процессипинг ана шу муайян ижтимоий формасининг ривожлаппши — ор^аспда вужудга келади. Бу тақсимланиш ўзидап кредитии ва кредит муас- сасаларини ривожлантириб чиқаради ва шу билан тегишли ишлаб чиқариш формаларини ривожлантиради. Процепт ва процентга ўх- шаган сохта тақспмот формалари баҳога белгиловчи ишлаб чиқа- риш моментлари бўлиб киради.
Ер реитасига келсак, у соф тақсимот формасп бўлиб кўриииши мумкин эди, чунки ер мулкининг ўзи ишлаб чпцариш процесси- нинг ўзида ҳеч қандай — ҳарҳолда ҳеч цандай нормал — вазифани бажармайди. Лекин 1) рентанинг ўртача фойдадан ортиқчалик билан чекланиши, 2) ер мулкдорининг ишлаб чиқариш процессига, демак, бутун ижтимоий ҳаёт процессига раҳбарлик ва ҳокимлик цилувчи шахсдан ерни ижарага берувчи оддий шахс ролига, судхўрлик ро- лига, оддий рента олувчи ролига туширилиши,— бу ҳол капиталис- тик ишлаб чиқариш усулининг ўзига хос тарихий натижасидир. Ернинг ер мулки формасига кириши мана шу ишлаб чиқариш усули- нинг тарихий зарур шарти бўлиб хизмат қилади. Ер мулкининг цишлоқ хўжалигини капиталистик усулда олиб боришга йўл қўяди- ган формага кириши бу ишлаб чиқариш усулининг ўзига хос характерининг маҳсулидир. Ер мулкдорининг даромадини жамият- нинг бошқа формаларида ҳам рента деб аташ мумкип. Лекин у рен- та мапа бу ишлаб чиқариш усули вақтидаги рентадап тамомила фард қилади.
Демак, тақсимот муносабатлари деган муносабатлар тарихан ишлаб чиқариш процессининг муайян, ўзига хос ижтимоий форма- ларига ва кишилар ўзларининг инсоний ҳаётларини қайтадан иш- лаб чиқариш процессида бир-бирлари билан боғлайдиган муноса- батларга мувофиқ бўлади ва шу форма ва муносабатлардан келиб чиқади. Бу тақсимот муносабатларининг тарихий характери ишлаб чиқариш муносабатларининг тарихий характеридирким, улар бу муносабатларнинг фақат бир томонинигина ифода қилади. Капита- листик тақсимот бошқа ишлаб чиқариш усулларидан келиб чицади- ган тақсимот формаларидан фарқ қилади ва ҳар бир та^симот фор- маси қандай муайян ишлаб чиқариш формасига мувофиқ бўлса ва ундан келиб чидқан бўлса, шу ишлаб чиқариш формаси билан бир- галикда йўқ бўлиб кетади.
Ишлаб чиқариш муносабатларини эмас, балки фақат тақсимот муносабатларини тарихан қараб чидадиган назар, бир томондан, туғилиб келаётган, ҳали ҳадиксираб иш кўрадиган буржуа сиёсий ицтисоди танқидининг назаридир, холос. Иккинчи томондап эса, бу


LI БОБ. ТАҚСИМОТ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ
877
назар ижтимоий ишлаб чиқариш процессини сунъий йўсинда якка- лаб цўйилган одам ҳам ҳеч қандай ижтимоий ёрдамсиз бажара ола- диган оддий меҳнат процесси билан аралаштиришга ва у билан айнан қилиб кўрсатишга асосланган. Меҳпат процесси — одам би- лан табиат ўртасидаги процессдангина иборат бўлгапидан, унинг оддий элементлари барча ижтимоий таравдиёт формалари учун бир хил бўлиб қолаверади. Лекин бу процесснинг ҳар бир муайян тари- хий формаси унинг моддий асослари ва ижтимоий формаларини янада ривожлантиради. Муайян тарихий форма маълум етуклик даражасига етганда итқитиб ташланади ва янада юқорироқ форма учун жой бўшатиб беради. Бундай кризиснинг келганлиги, бир то- мондан, тақсимот муносабатлари билан — демак, уларга мувофиқ келадиган ишлаб чиқариш муносабатларининг муайян тарихий формаси билан,— иккинчи томондан, ишлаб чиқарувчи кучлар, ишлаб чиқариш қобилияти ва бу ишлаб чиқариш қобилияти фактор- ларининг ривожланиши ўртасидаги зиддиятлар ва қарама-қарши- ликларнинг ривожланиши ва чуқурланишида намоён бўлади. Ана ўшанда ишлаб чиқаришнинг моддий ривожланиши билан унинг иж- тимоий формаси ўртасида конфликт бошланиб кетади57).
*’) Competition and Cooperation тўғрпсидаги асарга царалсип (1832?)23*.


878 1
ЭЛЛИК ИККИНЧИ БОБ
СИНФЛАР
Тегишли даромад манбалари иш ҳаци, фойда ва ер рентасидан иборат бўлган фақат иш кучи эгалари, капитал эгалари ва ер эга- лари, демак, ёлланма ишчилар, капиталистлар ва ер мулкдорлари капиталистик ишлаб чиқариш усулига асосланган ҳозирги жамият- даги уч катта синфни ташкил қиладилар.
Англияда ҳозирги замон жамияти, унинг иқтисодий структура- си нуқтаи назаридан, шубҳасиз ҳаммадан кеиг, энг классик йў- синда ривож топган жамиятдир. Лекин бу ерда ҳам шу кўрсатил- ган синфий бўлиниш ҳали аниқ шаклда намоён бўлмайди. Ҳатто бу ерда ҳам ўртача ва ўткинчи босқичлар ҳамма ерда синфлар ўртасидаги цатъий чегараларни (тўғри, шаҳарларга қараганда, қишлоқларда анча оз миқдорда) хиралаштириб туради. Лекин биз- нинг тадқиқотимиз учун бунинг фарқи йўқ. Биз капиталистик иш- лаб чиқариш усулининг доимий тенденцияси ва рпвожланиш қо- нуни ишлаб чиқариш воситаларининг тобора меҳнатдан ажралиб боришидан, чочилган ишлаб чиқариш воситаларининг тобора катта- катта группаларга концентрациялашиб боришидан, шундай қилиб, меҳнат ёлланма меҳнатга, ишлаб чиқариш воситалари капиталга айланиб боришидан иборат эканлигини кўрдик. Шу билан бирга, бошқа томондан, ер мулкининг капитал ва меҳнатдан мустақил су- ратда ажралиши58) шу тенденцияга мувофиқлигини, яъни ҳар цандай ер мулкининг капиталистик ишлаб чицариш усулига муво- фиқ келадиган ер мулки формасига айланаётганипи ҳам кўриб ўт- Дик.
Биз жавоб беришимиз лозим бўлган энг зарур савол: синфни нима ташкил цилади,—- деган саволдир, шу билан бирга, агар биз: ь8) Ф. Лист: «Йирик поместьеларда ўзига мустақил хўжаликларнинг кўплиги цивилизация, алоқа воситалари, ватан саноати ва бой шаҳарлар етарли даражада ривож топмаганлигидан шаҳодат беради, холос. Шунинг учун ҳам биз Россия, ГГольша, Венгрия, Мекленбургда ҳамма ерда шундай хўжаликларни кўриб турамиз. Илгари бундай хўжаликлар Англияда ҳам кўпчилик эди; савдо ва саноатнинг ривожланиши билан унийг ўрнини хўжалик ва ижара ишларини уюштириш олмоқда», — деб тўғри кўрсатиб ўтади («Die Ackerverfassung, die Zwergwirthschaft und die Auswanderung». ]Stuttgart und TUbingen J 1842, S. 10).


LII БОБ. СИНФЛАР
879
ёлланма ишчилар, капиталистлар ва ер мулкдорлари нима туфайли уч катта синфни ташкил циладилар?— деган бошқа саволга жавоб берар эканмиз, ҳалиги саволнинг жавоби ўз-ўзидан чиқади.
Юзаки қараганда, бу — даромадлар ва даромад манбаларппинг бир хиллигидир. Бизнинг олдимизда уч катта ижтимоий группа туради, уларнинг компоиентлари — уларни ташкил этувчи индиви- ^уумлар — тегишли равишда иш ҳади, фойда ва ер рентаси билан турмуш кечирадилар, ўз иш кучлари, ўз капиталлари ва ўз ер мулкларпдан фойдаланиб ҳаёт кечирадилар.
Лекин шу нуқтаи назардан, врачлар ва амалдорлар, масалан, икки синфни ташкил қилишлари лозим эди, чупки улар турли-тур- ли икки ижтимоий группаларга мансубдирлар, шу билан бирга бу пкки группадан ҳар бирииинг аъзолари ўз даромадларини ўша бир манбанинг ўзидан олиб турадилар. Ишчилар ўртасида, шунингдек, капиталистлар билан ер мулкдорлари ўртасида, ижтимоий меҳнат такспмоти туфайли манфаат ва мавқеларнинг бениҳоя тарқоцлиги- га нисбатан ҳам шундай дейиш тўғри бўларди,— ер эгалари ҳам, масалан, узумзор, экинзор, ўрмон, кон, балиқ овланадиган сув эга- ларига бўлииадилар.
{Шу ерда қўлёзма узилиб қолган.}


[ 881
Ф. ЭНГЕЛЬС
«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚЎШИМЧАЛАР236
Ф* ’Энгельс томонидан 1895 йил май — июн- да ёзилган
Муцаддима билан биринчи ма^ола бирин- Чи марта «Die Neue Zeit» журналида бо- силган, Bd. I, №1, 1895—1896. Иккинчи ма~ ^ола биринчи марта рус тилида «Больше- еик» журналининг 1932 йилги 23— 24-сон- ларида босилган
«Die Neue Zeit» журнали текстига солиштирилган iflA. ёзмага мувофиц босилди
РусЧаси н емисчадан таржима


[ 883
«Капитал»нинг учинчи томи афкор омма муҳокамасига тақдим цилингандан буён у том қайта-қайта турли-туман тафсирларга ду- чор бўлди. Бошқача бўлишини кутиш ҳам мумкин эмасди. Бу том- ни нашр қилишда менинг вазифам аввало мумкин қадар аслига тўғри текст тайёрлаш, Маркс тадқиқотларининг янги натижалари- пи мумкин қадар унинг ўз сўзлари билан баён қилиш, менинг шах- сий аралашишларимни мутлақо зарур нарсалар билангина чеклаш, шуидай ҳолларда ҳам китобхонда унинг ким билан суҳбат қураёт- ганлигига заррача ҳам шубҳа туғдирмасликка ҳаракат қилишдан иборат эди. Бу жиҳатдан танбеҳ едим; билдирилган фикрларга қа- раганда, мен ихтиёримдагп материалларни французлар айтмоқчи, en faire un livre мунтазам ишланган китобга айлаптиришим, бошқа сўзлар билан айтганда, текстнинг аслига тўғрилигпни китобхонга қулайлик туғдиришга қурбон қилишим лозим экан. Лекин мен ўз вазифамни бундай тушунганим йўқ. Бундай қайта ишлаб чиқишга заррача ҳам ҳақим йўқ эди: Марксдай бир одам ўз фикрларини шахсап ўз оғзи билан эшиттиришга ва ўз илмий кашфиётларини паслларга ўз асл нусха баёнларида тақдим этишга тамомила ҳақ- лидир. Сўнгра, мен шупдай буюк зотнинг меросига нисбатан ўз бил- гапимча муомалада бўлишни асло истамас эдим; мен буни ишончга хилоф иш деб билардим. Учинчидаи, бу мутлақо фойдасиз бўларди. Ўқишни билмайдиган, ёки хоҳламайдиган одамларни деб, биринчи том тўғрисидаёқ уни тўғри тушуниш учун зарур бўлганидан кўра уни нотўғри талқин қилиш учун кўпроқ куч сарф қилган одамлар- яи деб бироп нарсанинг баҳридан кечмоқ умуман бемаъниликдир. Бирор нарсани тушунишга чипакам интилувчилар учун энг муҳим нарса худди шу асл нусхадир; улар учун менинг қайта ишлашим жуда яхши деганда шарҳ аҳамиятига эга бўлган бир парса бўлар- ди, шунда ҳам нашр қилинмаган ва эълон этилмаган нарсага бе- рплган шарҳдай бўларди. Бироқ биринчи мунозарадаёқ асл нусха- та далил келтиришга тўғри келарди, иккинчи ва учинчи мунозара- Да бўлса — in extenso * нашр қилиш зарур бўларди.
* — тўла ҳажмида. РрО.
57-776


884 Ф. Э Н Г Е л ь G
Жуда кўп янги нарсалар баён қилинган, шу билан бирга айрим жойларида камчиликлардан ҳам холи бўлмаган, паридан бери ралаб ўтилган дастлабки хомаки қўлёзма тариқасидаги бу асарга нисбатан бундақанги мунозаралар бўлиши табиий бир иарса. Вас бунда тушуниш қийин бўлган жойларни бартараф қилиш учун, ў3^ жуда муҳим бўла туриб, текстда муҳимлиги етарли даражада бўрт- тириб кўрсатилмаган жойларини бирипчи ўринга қўйиш учуц ё^и бўлмаса, 1865 йилда ёзилган текстга 1895 йилдаги аҳвол нуқтаи назаридан баъзи бир муҳим қўшимчалар киритиш учуп менпнг бу ишларга аралашишим ҳақидатан фойдали бўлиши мумкин. Дарҳа- қиқат, ҳозирнинг ўзидаёқ мапа шундай икки пункт борки, буларни дисқача тушунтириб беришни зарур деб биламаи.


[ 885
I
ҚИЙМАТ ҚОНУНИ ВА ФОЙДА НОРМАСИ
Бу икки фактор ўртасидаги зоҳиран ^арама-қаршиликларни ҳал этиш масаласи Маркс тексти эълон қилинмасдан илгари бўлгани сингари, текст эълон қилингандан кейип ҳам тортишувларга сабаб бўлишини кутиш керак эди. Баъзи бировлар чинакам мўъжиза бў- лишини кутганди, эндиликда бўлса тусмол қилинган суханбозлик ўрнига қарама-қаршиликнинг оддий, рационал ва одилона ҳушёр- лик билан ҳал этилганини кўриб ўзларини ҳафсалалари пир бўл- ганга чиқариб қўйдилар. Албатта, бизга маълум машҳур Лориа ҳаммадан кўпроқ ҳафсаласи пир бўлганидан ўзи хурсанд. У, ни- ҳоят, Архимед таянч нуқтасини топди, бу таянч нуқтаси туфайли ҳатто ўшандақа андазалик миттилар ҳам Маркс яратган мустаҳ- кам буюк бинони портлатиб кўкка совуриб ташлай олармиш. Шу ҳам ҳал қилиш бўлдими?— деб у ғазаб билан хитоб қилади. Ахир, бу турган-битгани қаллоблик-ку! Экономистлар циймат ҳақида га- пиргаиларида аслида айирбошлашда белгиланадиган қийматни на- зарда тутадилар.
«Товарларнинг қийматга мувофиқ сотилмаслиги у ёқда турсин, уатто унга мувофиц сотила олмагани ҳолда (пё possono venders! mat) қиймат билан шуғулланишга келганда, заррача бўлса-да ақл-фаросати бор биронта экономист ҳали бундай қилгани йўқ, ҳеч замон бундай қилмайди ҳам... Маркс, товарлар ^еч цачон. сотилмайдиган қиймат шу товарларда мавжуд бўлган меҳнатга пропорционал тарзда белгиланади, деганда, ажабо, у — фақат тескари форма- Да — эътиқоди зўр экономистларнинг товарлар сотиладиган қиймат шу то- варларга сарф қилинган меҳнатга пропорционал бўлмайди, деган фикрини такрорламайдими?.. Маркснинг, айрим баҳоларнинг айрим қийматлардан фарқ Қилишига қарамай, ҳамма говарлар баҳосининг суммаси ҳамиша уларнинг жами қийматига, ёки жами товарлар массасидаги меҳнат миқдорига баравар бўлади, дейиши ҳам ҳеч қандай ёрдам бермайди. Модомики қиймат бир то- вар иккинчи бир товар билан айирбошланадиган нисбатдан бошқа нарса эмас экан, бинобарин, жами қиймат деган тушунчанинг ўзи беҳуда, оемаъни нар- садир... contradictio in adjecto *.
Маркс ўз асарининг энг бошида, айирбошлов икки товарни фа- ^ат шунинг учун бараварлаши мумкинки, уларда баравар микдорда


886
Ф. ЭНГЕЛЬС
бир хил элемент, яъни баравар миқдор меҳнат бор, деганмиш. Эндй бўлса у, товарлар уларда мавжуд бўлган меҳнат микдорига пропор, ционал равишда эмас, балки бутуплай бопгқа пропорцияда айир~ бошланади, деб тантанали суратда ўз фикридан воз кечаётганмиш.
«Бирон вақт бунақанги бемаънилик бўлганми, бунақанги назарий шар- мандагарчиликка дуч келингапми? Бирон вақт бундақанги дабдаба-ю тантана билан илм бобида ўз-ўзини ҳалок қилиш бўлганми?» («Nuova Antologia»23? Рим, учинчи серия, LV том, 1895 йил 1 февраль, 477—478, 479-бетлар). ’
Кўриб турибсизки, бизпинг Лорианинг хурсандлиги ичига сиғ~ майди, ажабо, у, Марксни ўзи сингари бир шарлатан деб билиб, уни ёмон отли қилар экан, бупда у ҳақли эмасми-а? Буни қа- рапг-а,— Маркс ўз китобхонини худди Лориа сипгари масхара қилаётганмиш; у, худди пасткаш итальян сиёсий иқтисод профес- сори сингари қаллоблик билан овора бўлиб юрганмиш. Шу билан бирга бу Дулькамара 238, ўз касбииинг эгаси бўлганидан, буни ўзи- га раво кўргани ҳолда, бесўнақай шимоллик Марксиииг ҳар бир цадамида иши пачава бўлиб, бемаъпи, беҳуда гапларни гапирар- миш, шундай бўлгандан кейин охири бориб тантанали суратда ўз жопига ўзи қасд қилмасдан бошқа иложи қолмас эмиш.
Товарлар ҳеч вақт цийматига мувофиқ сотилмагани ва сотили- ши мумкин эмаслигига ҳозирча тақилиб ўтирмаймиз. Бунда жаноб Лорианинг
«қиймат бир товар иккинчи товар билан айирбошланадиган нисбатдан бошқа парса эмас, бинобарин, жами товарлар циймати деган тушунчанинг ўзи беҳуда, бемаъни нарсадир ва ҳоказо», деб уцтирпб айтган гапларигагина тўхталиб ўтампз.
Демак, икки товарнинг айирбошланиш нисбати — уларнииг қий- мати — товарларга ташқаридан илашган ва бугун бир мицдорда бўлса, эртага бошқа мивдорда бўлиши мумкин бўлган бутунлай тасодифий бир нарсадир. Бир центнер буғдой бир грамм олтинга айирбошлаиадими ёки бир килограмм олтинга айирбошланадими, бу нарса шу буғдойга ёки шу олтинга ички жиҳатдан хос бўлган шароитларга заррача ҳам боғлиқ бўлмасдап, балки уларнинг ҳар иккаласига тамомила ёт бўлган ҳолатларга боғлиқдир. Чункп бош- қа ҳолда бу шароитлар айирбошлашда ҳам аҳамиятга эга бўлиши лозим, умуман ва бутунлай улар устида ҳукмронлик қилиши ва айирбошловдан ^атъи пазар мустақил мавжуд бўлиши лозим эди, бас, шундай бўлгандан кейин товарларнинг жами цпймати ҳакида гапириш ҳам мумкин бўларди. Лекин машҳур Лориа, бу беъмани- ликдир, дейди. Икки товар қандай нисбатда айирбошланмасин, бу уларнинг диймати бўлади, вассалом, эмиш. Демак, циймат баҳо би- лан бирдай нарса, бинобарин, ҳар бир товар и^анча баҳога эга бў- лиши мумкин бўлса, шунча қийматга ҳам эга бўлармиш. Баҳони бўлса талаб ва таклиф белгилайди, кимки яна жавоб кутиб савол бераверса,— у аҳмоқмиш.
Лекин бунда кичкинагина бир ишкал бор. Нормал ҳолатда та- лаб билан таклиф бир-бирини қоплайди. Бутун дунёдаги ҳамма


Ф. ЭНГЕЛЬСНИНГ «ЦИЙМАТ ҚОНУНИ ВА ФОЙДА НОРМАСИ» НОМЛИ МАҚОЛАСИ НЎЛЁЗМАСИНИНГ БИРИНЧИ САҲИФАСИ


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚУШИМЧАЛАР
889
мавжуд товарларпи баробар иккига — талаблар группасига ва миқ- цор жиҳатдан унга тенг бўлгаи таклифлар группасига бўламиз. Сўпгра, ҳар бир группанипг баҳоси 1000 миллиард марка, франк, фупт стерлинг, ёки бошқа бирон пулга баравар деб фараз қиламиз. ру оддий баҳо ёки қиймат ҳпсобига кўра жами 2000 миллиард бў- лдди. Беҳуда, бемаъни ran!—деб хитоб цилади жапоб Лорпа. Ик- кала группа бир бўлиб 2000 мпллиард баҳодан иборат бўлиши мумкин, лекин қийматга келганда бошқачароқ бўлади. Агар биз баҳо дейдигап бўлсак, у ҳолда 1000+1000 = 2000; лекпн агар биз кпймат, дейдиган бўлсак, у ҳолда 1000 + 1000 = 0. Ҳархолда бу ўрпида, ran ҳамма товарларнинг жамиси устида борганда шуидай бўлади, чунки бунда иккала товар эгасининг ҳар бпрпнипг товари 1000 миллиард туради, чупки уларнинг ҳар бири бошқасппппг то- ларига шу суммапп бермоқчи ва шу суммани бера оладп. Агар биз пкковининг ҳамма товарларини учинчи бир шахсштпг қўлпга тўп- ласак, бирипчисида ҳеч цандай қиймат бўлмайди, иккипчисида ҳам бўлмайди, учинчиспда бўлмаслиги турган ran: натпжада ҳеч кпмда хеч нима бўлмайди. Шу билан биз ^иймат тушунчасинппг дабда- ласппи чицариб, ундан бирон из ҳам қолдирмаган жанублик Кали- остромизнинг афзаллигини кўриб яна завқлапамиз. Вульгар сиёспй иқтисоднинг ўзига муносиб интиҳоси ана шундай +
Бауннинг «Archiv fur’soziale Gesetzgebung und Statistik243 нашрида (Берлин, VII том, 1894 йил) Вернер Зомбарт Маркс системасининг
*) Мана шу (Гейне сўзлари билан айтганда) «ўз шуҳрати билан донг чицарган» жаноб бир оз кейинроқ учинчи томга ёзган бош сўзимга, яъни бош сўз «Rassegna»- нинг 1895 йилдаги биринчи сонида итальян тилида босилиб чпққандан кейин жавоб беришга мажбур бўлган эди. Унинг жавоби «Riforma Sociale»HiiHr239 1895 йил 25 фев- ралдаги сонида босилиб чицқан. Аввал мени у муқаррар ўзига хос бўлган ва шунинг учун ҳам бешбаттар ифлос мақтовларга кўмиб юбориб, кейин тарихни материалистик тушунтириш бобида Маркспинг хизматларини ўзиники дилиб олпш нияти йўқлигмни айтади. У Маркснинг бу хизхматларини 1885 йилдаёқ — журнал мақоласида йўл-йўла- кай тан олиб ўтганмиш. Лекин бу ҳадда гапириш лозим бўлган жойда эса, яъни ўзининг шу темада ёзилган китобида бу ҳацда зўр бериб индамаслик пайидан бўла- ди. Унинг китобида Маркснинг номи фадат 129- бетда тилга олинади, холос, ўшанда ҳам Франциядаги майда ер мулклари масаласидагина тилга олинади. Энди бўлса у гердайиб, Маркс асло бу назариянинг ижодкори эмас, дейди; агар бу назариянинв умумий томонларини Аристотель белгилаб бермаган бўлса ҳам, ҳарҳолда уни Гарринг- тон 1656 йилда тантанали суратда эълон дилган эмиш, сўнгра бу назария Марксдан анча илгари бир тўда тарихчилар, сиёсатчилар, юристлар ва экономистлар томони- Дан янгидан ривожлантирилганлиги шубҳасиз эмиш. Лориа асарининг французча нашрида нималар ёзилмаган дейсиз! Қисдаси, Маркс ғирт плагиатор эмиш. Мен Марксдан надл келтириш ёрдами билан Лорианинг яна мақтанчодлик дилишларига иўл қўймаганимдан кейин, у дадил туриб, Маркс ҳам мендай ўзини бошдалар безаги оилан безаган, дейди. Лориа менинг бошда эътирозларимдан унинг, Маркс ҳеч да- чон «Капитал»нинг иккинчи томини, айнидса учинчи томини ёзишни ўйламаганди, Деган гапи тўғрисида айтганларимгагина жавоб берди. «Энди бўлса Энгельс икнинчи £ УЧ/ичи томларни тантана билан кўрсатиб, менга жавоб бермоқда... Жуда соз! Аиен бу томлардан шу дадар хурсандманки, маънавий жиҳатдан бу томлардан шу ғя а? ҳузур топдимки, агар буни ҳақиқатан мағлубият деб ҳисоблаш мумкин бўлса, алаоа менга ҳеч цачон бу мағлубият ҳузури сингари ҳузур бағишламаганди. Бирод ппм^а^И1^атан ҳам мағлубиятми? Бир-бири билан боғланмаган, Энгельс бу дадар эҳти- ром билан тўплаган мана шу тўп-тўп дайдларни Маркснинг эълон дилиш учун бипЛиги Ҳидидатан ростми? Маркс... ўз асари ва ўз системасини шу саҳифалар Horn?1 тУгалламоқчи бўлган деб ўйлаш дарҳадиқат мумкинми? Маркс ўртача фойда этмп1аси ҲаДиДаги бобни, бир неча йил мудаддам ваъда қилинган масаланинг ҳал гпн ПОХУШ қаллобликлардан, ўтакетган сийца сўз ўйинидан иборат бўлиб дол-


890
Ф. ЭНГЕЛЬС
контурларини умуман муваффақиятли баён қилган. Бу немис уНи^ верситет профессорининг Маркс асарларида Маркснинг ўзи аслида ним?а деган бўлса, шуларни тўла ўқишга муяссар бўлган биринчц ҳолдирким, унда мазкур профессор, Маркс системасини танқцд цилиш бу системани рад қилишдан иборат бўлмаслиги керак,-—
«бу иш билан сиёсий амалпарастлар шуғулланаверсин»,
— балки у системани янада ривожлантиришдан иборат бўлмо- ғи керак, дейди. Албатта, Зомбарт ҳам бизнинг темамиз билан шуғулланади. У, Маркс системасида қийматнинг қандай аҳамияти борлигини текшириб, қуйидаги хулосага келади: киймат капита- листик усулда ишлаб чиқарилган товарларнинг айирбошлов муно- сабатида юз бермайди; у капиталистик ишлаб чиқариш агептлари- нипг онгида яшамайди; қиймат — эмпирик факт эмас, балки фик- рий, мантиқпй фактдир; Маркспинг, -циймат тушунчаси унинг мод- дий муайянлпгпдадир, дегани меҳнатнинг ижтимоий ишлаб чида- рувчи кучи хўжалик турмушининг асосидир, деган фактнинг пц- тисодий ифодасидан бошқа нарса эмас; капиталистик хўжалик ту- зумида қиймат қонуни «хқибат натижада идтисодий ҳодисалар ус- тидан ҳукмронлик қилади ва бу хўжалик тузуми учун энг умумий тарзда қуйидагпларни билдиради: товарлар циймати ўзига хос та- рихий формадир, оқибат натижада ҳамма иқтисодий ҳодисалар ус- тидан ҳукмронлик қилувчи меҳнат ишлаб чиқарувчи кучинипг бел- гиловчи таъсири шу формада амалга оширилади. Зомбарт шундай дейди; каппталпстпк пшлаб чиқариш формаси учун қиймат дону- нининг аҳамиятини бундай тушуниш ҳақида, бу тушунча иотўғри, деб айтиш учун асос йўд. Лекин шу билаи бирга бу тушунча, ме- нимча, жуда ҳам умумий тарзда олингандай кўринади, уни аниқ- роқ қилиб, муапяпроқ қилиб таърифлаш мумкпн; бу тушупча, ме- нинг фикримча, -қиймат қонунининг жампят идтисодий таравдиё- тининг шу қонун ҳукмронлигига бўйсунган босқичларидаги аҳа- миятпнинг ҳаммасини ҳеч бир ҳолда ўз ичига олмайди.
Брауннинг «Sozialpolitisclies Centralblatt» 244 журпалининг 1895 йил 25 февралдаги 22-сонида ҳам «Капитал»нинг III томи ҳақида Конрад Шмидтнинг ажойиб мақоласи босилган. Бунда Маркснинг қўшимча қийматдан ўртача фойда нормасини чиқариб, шу дамгача экономистлар томонидан ҳатто ўртага дўйилмаган саволга: бу ЎР' тача фойда нормаспнинг балапдлиги цандай белгилапади ва пима сабабдан у, чунончи, 10% ёки 15% бўлади-ю, нега 50% ёки 100 /о
кўзда тутган змас, ёки бўлмаса бу ғоят улкан асарни охирига етказишни, бупинг учун жавобгарликни шахсан ўз зиммасига олмасдан, ўз издошлари ихтиёрига топ- ширмоқчи бўлмаган».
2G7- бстда шундай деб ёзилган. Гейненинг ўз давридаги немис филистёр кито®* хонлари тўғрисида энг зўр нафрат билан билдирган фикрлари мана бу сўзлардан иборат: «Автор ўз китобхонларига, охири ўрганиб уларни фаросатли мавжудот деи биладиган бўлиб қолади» 240. Машҳур Лориа ўз китобхонларини ким деб билигли


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚЎШИМЧАЛАР
891
бўлмайди, деган саволга биринчи дафъа жавоб беради, деб кўрса- тиб ўтилганини айниқса таъкидлаб ўтмоқ лозим. Биз, аввало сано- аТчи капиталистлар ўзиники қилиб олган қўшимча қиймат бирдан- бир ва фавқулодда манба бўлиб, фойда билан ер рентаси шундан келиб чиқишини билиб олган вақтимиздан буён бу масала ўз-ўзи- дан ҳал қилинадиган бўлди. Шмидт мацоласининг бу цисми, агар кўришни хоҳламайдиганларнинг кўзини очиш учун цилингаи ҳара- кат беҳуда меҳнат бўлмаса, фақат Лориа а’1а экономистлар учун ёзилгап.
Шмидтда ҳам қиймат қонуни ҳақида расмий мулоҳазалар бор. ^иймат қонунини у ҳақиқий айирбошлов процессини тушунтириш учуд келтирилган илмий гипотеза деб, гўё ҳатто гипотезага тамо- мила қарама-царши бўлган конкуренция баҳоларп ҳодисаларининг сабабларини ҳам тушунтириб берадиган зарур назарий асосий нуқ- та тариқасида ўзини оқлаган гипотеза деб атайди; унинг фикрича, ь^иймат донупи бўлмаса, капиталистик воқеликнинг иқтисодий ме- ханизмини бирон-бир назарий жиҳатдан тушуниш мумкин эмас. Шмидт цитата келтиришимга рухсат берган бир хусусий мактуби- да капиталистик ишлаб чиқариш формаси доираларида қиймат қо- нунини тўғридан-тўғри, гарчи назарий жиҳатдан зарур бўлса-да, лекин фикция деб эълон қилади 245. Лекин бундай тушуниш, ме- нинг фикримча, мутлақо нотўғри. Қиймат қонуни капиталистик ишлаб чиқариш учун ҳам оддий гипотезалик аҳамиятидан кўра анча кўпроқ ва янада аниқроц аҳамиятга эгадир, гарчи зарур бўл- са-да, лекин фикция ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
Зомбарт ҳам, Шмидт ҳам,— машҳур Лориани мен буида фацат вулгар сиёсий иқтисоднинг кулгили бир нусхаси тарикасида йўл- йўлакай тилга олиб ўтаман, холос,— бунда ran фацат соф манти- қий процесс устидагина бормасдан, шу билан бирга тарихий процесс устида ва унинг тафаккурда инъикосининг сабабларини кўр- сатиб берувчи, унинг ички алоқаларини мантиқий суратда кузатиб борувчи процесс устида бораётганлигига керагича эътибор бермай- дилар.
Маркснинг «Капитал»и, III китоб, I бўлим, 154-бетида * бу ҳақда ҳал қилувчи фикр баён цилинган:
«Ҳамма цийинчилик шундан келиб чиқадики, товарлар шунчаки товар тариқасида алмаштирилмайди, балки капиталларнинг маусу- лотлари тариқасида алмаштирилади, бу капиталлариинг маҳсулот- лари қўшимча қийматнинг жами массасида ўз ҳажмларига пропор- Ционал равишда ёки — уларнинг' ҳажмлари тенг бўлганда баб-ба- равар иштирок этишни талаб этади».
Бу фарқни кўрсатиш учун дастлаб, ишчилар ишлаб чиқариш воситаларига эгадирлар, ўрта ҳисобда бир хил мпқдор ва вацт да- вомида ва бир хил интенсивлик билан ишлайдилар ва ўз маҳсу- лотларини бир-бирлари билан бевосита айирбош қиладилар, деб фа-


892
Ф. Э II Г Е Л Ь G
раз қилпнадп. Бундай шароитда икки ишчи ўзларипииг бир лик меҳиатлари билан ўз маҳсулотларига бир хил миқдорда яигц қиймат цўшпшлари лозим бўларди, бироқ уларнилг ҳар бирицццр маҳсулоти ишлаб чиқариш воситаларида илгари мужассамлашгац меҳнат миқдорига қараб турли-турли қийматга эга бўлиши мумкиц бўларди. Қийматнипг мана шу сўнгги қисми капиталистик хўжа- ликнппг дснший капитали бўларди; япгидан қўшилган қийматнипг бир қисмп — ишчиларнинг тирикчилик воситаларига сарф қилин- ган цпсми ўзгарувчи капйталга мувофиқ келарди, янги кийматпинг бундан ортпб қолган қисми цўшимча қийматдан иборат бўларди бу цўшимча қиймат бу ҳолда ишчиларнинг ўзиники бўларди. Демак, икки ишчи, қийматнинг улар фақат аванслаган «доимий» қисмини қоплашга кетган бўлаги чегириб ташлангандан кейин, миқ- дор жиҳатдан баравар қиймат олардилар; бироқ қўшимча қиймат- дан иборат қисмииипг ишлаб чиқариш воситаларига писбати — бу каппталпстпк фойда нормасига баравар бўларди,— икковида икки хил бўларди. Лекин айирбошловда улардан ҳар бирининг ўз ишлаб чиқариш воситаларининг циймати қопланиши туфайли, бу бутун- лай фарцсиз бир ҳол бўларди.
«Шу сабабли, товарларни уларнинг қийматига қараб ёки тах- мипап уларпинг қийматига цараб айирбошлаш ишлаб чиқариш ба- ҳосига қараб айирбошлашга карагапда пастроқ даражани талаб циладп, ишлаб чиқариш баҳосига цараб айирбошлаш учун капита- листик тараққиёт муайян юқори даражада бўлиши зарур... Шун- дай қилиб, баҳоларпинг ва уларнипг ҳаракатининг қиймат қонуии- га бўйсуппшпдап қатъи назар, товарларпииг қийматини фацат на- зарий жиҳатдангина эмас, балки тарихий жиҳатдан ҳам ишлаб чиқариш баҳоларидаи prius * деб цараш тамомила тўғри бўлади. Бу ишлаб чиқариш воситалари юмушчиники бўлгаи ижтимоий ша- роитларга тааллуқлидир; ўз меҳнати билан кун кўрадигап ва ерга эга бўлгап деҳқопнинг аҳволи ва ҳуяармаиднинг аҳволи ҳам эски, ҳам ҳозирги дупёда шундайдир. Бу нарса биз илгари айтган фикр- га, маҳсулотларнипг ўсиб товарларга айланиши бир жамоанинг ўз аъзолари ўртасидаги эмас, балки турли жамоалар ўртасидаги айир- бошлов натпжасида юзага келади, дсган фикрга ҳам мувофиқдир. Айтилган фикр шу ибтидоий аҳволга ҳам, қулликка ва крепостной- ликка асослангап, ундан анча кейинги ижтимоий муносабатларга ҳам, шунингдек модомики ҳар бир ишлаб чиқариш тармогига бир- китиб қўйилган ишлаб чиқариш воситаларини бир соҳадан иккин- чисига фақат жуда қийинчилик билан кўчириш мумкии экан, шу сабабдап, ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари бир-бирларига маъ- лум даражада худди шу турли мамлакатлар ёки коммунистик жамюалар сингари муносабатда бўлар эканлар, шу фикр ҳунарманд- чиликнинг цех ташкилотига ҳам тааллуқлидир» (Маркс. «Капи- тал», III китоб, I бўлим, 155—156-бетлар) **.
* — илгариги нарса. Ред.
** Шу томнинг 173, 174- бстларига қаралсин. Ред.


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚЎШИМЧАЛАР
893
Агар Марксга учинчи томни яна бир ишлаб чициш муяссар бўл- ганда эди, бу жойини анча муфассал баён қилиши шубҳасиз эди. 13у жойи ўзининг ҳозирги аҳволида бу масала юзасидан билдири- Лйши лозим бўлган фикрларнинг фақат хомакисидан иборат, холос. ц]у сабабдан унинг устида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз.
Биз ҳаммамиз биламизки, ижтимоий ҳаётнинг дастлабки бос- қичларида маҳсулотни ишлаб чиқарувчиларнинг ўзлари истеъмол цилганлар ва бу ишлаб чиқарувчилар стихия тариқасида бир қа- дар коммунистик йўсинда уюшган жамоаларга бирлашганлар, бу маҳсулотларнинг ортицчаларини айирбошлаш — маҳсулотларпииг товарга айланиши шундан бошланган — кейинроқ пайдо бўлган, шу билан бирга дастлаб бу айирбошлаш фақат турлп цабилалардан иборат бўлган айрим жамоалар ўртасида бўлган, апча кейин бориб жамоалар ўртасида ҳам пайдо бўлгап ва бу жамоалариинг катта ёки кичик оила группаларига бўлиииб кетишларига ёрдамлашган. Лекин шундай бўлипишдан кейин ҳам бир-^бирлари билап айирбош қиладиган оила бошлиқлари ўзларининг ҳамма эҳтиёжларипи қод- дприш учун зарур бўлган деярли ҳамма парсаларни ўз хўжалигида ўз оиласининг ёрдами билан ишлаб чиқарадиган меҳпаткаш деҳ- цоилар бўлиб цолаверадилар-да, зарур буюмлардан фацат озгина цисмини ташқаридан ўз меҳнатларининг ортикчаспга айирбошлаб олиб турганлар. Оила фақат деҳқоичилик ва чорвачплик биланги- иа шуғулланмасдан, шу деҳқончилик ва чорвачилпк маҳсулотла- ридан тайёр истеъмол буюмлари ҳам тайёрлайдп, баъзп жойларда ҳали донни қўл тегирмопда ун қилади, нон ёпади, ип йигиради, бўяйди, каноп ва юнг матолар тўқийди, тери ошлайди, ёғоч уйлар қуради, тузатади, меҳнат қурол-асбоблари тайёрлайди, кўп жой- ларда дурадгорлик ва чилангарлик ишларини бажаради, хуллас шундай оила ёки оилалар группаси асосан натурал хўжалик олиб боради.


894
Ф. Э II Г Е Л Ь G
ёрлашда нима сарф цилардилар? Меҳнат — факат меҳпат; меҳца қуролларинпнг ўрнини қоплашга, хом ашё етиштиришга, унга пхц лов беришга фақат ўз иш кучларини сарф қилардилар; шундц^ бўлгандап кейин улар ўзларининг шу маҳсулотларини бопгқа пц^ лаб чпцарувчиларнпнг маҳсулотларига сарф қилингап меҳнатга пропорционал суратда айирбошламасдан, бошқача айирбошлашларц мумкпнмиди? Шу маҳсулотлар учун сарф қилинган иш вақти айир~ бошланадиган нарсаларнинг миддорини белгилаш учуи бирдан-бир тўғрп келадиган ўлчов бўлиши билан бирга, бундан бошда ҳар цап- дай ўлчов мутлақо маъносиз эди. Деҳқонлар билан косиблар бирц, нинг 10 соатлпк меҳнати маҳсулини бошқасининг бир соатлик меҳ, нати маҳсулига айирбош қиладиган дараЖада аҳмоқ бўлганлар, деб ўйлаш мумкппмп? Бутун натурал деҳкон хўжалиги даври мобайни- да фақат шундай айирбошлов бўлиши мумкин эдики, бунда айир- бошланадиган товарлар миқдори тобора уларда мужассамланган меҳнат миқдори билан ўлчанадиган бўлиб борган эди. Бу хўжа- ликка пул кириб борган пайтдап бошлаб (nota bene *— Маркс таърифидагидек!) қиймат қонунига мосланиш тенденцияси, бир то- мондан, янада аниқ-равшан тус олади, лекин, иккинчи томондан, судхўрлик капитали ва фискаль системаси аралашгаилиги орқасида у тенденция издан чиқа бошлайди, баҳолар ўртача олганда қайси даврларда қпйматга ядинлашай деб қолса, шу даврлар тобора узод давом этадп.
Деҳқонларнпнг маҳсулотларини шаҳар косибларининг маҳсу- лотларпга айирбошлаш ҳам худди шупдай бўлган. Бошда бозор купларп шаҳарларда, савдогарларнинг воситачилигисиз, тўғридан- тўғри айирбошланади, унда деҳқон ўз маҳсулотларини сотиб, харид қилади. Бунда ҳам худди шундай, косибнинг меҳнат шароит- лари деҳдопга маълум, деҳқопнинг меҳнат шароитлари эса косиб- га маълум. Унинг ўзи ҳали маълум даражада деҳдон, унинг фадат полизи эмас, жуда кўп ҳолларда унинг ер участкаси, бир-икки си- гири, чўчқаларп, паррандалари ва бошқалари бўлади. Бипобарин, ўрта асрларда одамлар хом ашё, ёрдамчи материаллар, иш вадти жиҳатдан бир-бирларининг қаича ишлаб чицариш чиқимлари бор- лигини,— ҳарҳолда ran уй-рўзғор буюмлари устида борганда,—бе- малол анча аниқ ҳисоблай олганлар.
Лекин шундай сарфланган меҳнатга қараб айирбош қилинганда, орадаги танаффуслари номунтазам бўлган узоқ вацт меҳнат сарф~ лагпнп талаб қиладиган ва ҳажми маълум бўлмаган маҳсулотлар учун, масалап, ғалла ва чорва учун бу миқдор, айнидса ҳисоб-ки- тобни билмайдиган одамлар томонидан, лоақал билвосита ва нисбии бўлса ҳам, қапдап қилиб ани^ландийкин? Афтидан, узоқ замонлар эгри-бугри йўллар билан, кўпинча ноаниқ, тусмол билан ядинла- шиш процессидагина аниқланган бўлса керак, шу билан бирга, ҳа- миша бўлгандай, одамларга фақат аччиқ тажрибалар сабоқ бўлган бўлса керак. Ҳар бири умуман ва бутунлай ўз чидимлари- — яхши уқиб олайлик. Ред.


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚЎШИМЧАЛАР
895
ци қоплашп зарур бўлганидан, бу нарса ҳар бир айрим ҳолда тўғ- ри йўлни топишга ёрдамлашди, айирбошлашга ташланган буюм- парнииг турлари чекланган бўлиб, уларпи ишлаб чпдариш харак- ‘1ери,— баъзан кўп асрлар давомида,—ўзгармаслиги туфайли, бу вазифани бажариш осонлашди. Бу маҳсулотларнинг нисбий қийма- тпнп тахминан аниқ (эелгилаш учун асло унча кўп вақт керак бўл- маганлигини фақат шу факт исбот қилиб берадики, айрим чорва молпп етиштириш учун анча вақт талаб қилиниши туфайли чорва мол спнгари товар учуп буни белгилаш усули ҳаммадан қийин бў- либ кўринса ҳам, умум томопидап анча-мунча эътироф қилипган биринчи пул товар шу чорва мол эди. Бунинг учун эса чорва мол- нинг қиймати, унинг бир қатор бошқа товарларга айирбошлов нис- бати шундай даражага етиши лозим эдики, бу даража иисбатан ғайри оддий ва кўпдан-кўп қабилалар яшайдиган территорияда ҳеч сўзсиз эътироф қилинадиган бўлиши лозим эди. Ўша замонлардаги одамлар, чорвадорлар ҳам, улардан мол согиб олгаплар ҳам айпр- бошлашда ўзлари сарф цилгаи иш вақтини эквивалеятсиз бермаслик учуп етарли даражада фаросатли бўлган бўлсалар керак. Аксинча, бироп халқ,— масалан, руслар ёки шарқ халклари,— товар ишлаб чпцарпшнииг дастлабки даврига қанча яқин тургап бўлсалар, улар маҳсулот ишлаб чиқаришга сарф қилингап иш вацтини узоқ вақт, оёцларини тираб туриб савдолашиш йўли билан батамом тўлатиб олиш учуп ҳозирда ҳам шунча кўп вақт сарфламоцдалар.


896
Ф. ЭНГЕЛЬС
металларни қазиб чиқариш учун сарф қилинган меҳнатни тахми- нан бўлса-да белгилашдан ожизлик қилардилар, иккинчп томондац эса, уларнинг ўзлари пулга чақиб ҳисоблаш одатлари таъсири ос- тида меҳнатнинг циймат ўлчови тариқасидаги хоссасипи тасаввур қилишлари анча хиралашиб қолди, халд онгида пул абсолют к;ий~ мат намояндаси бўлиб хизмат қила бошлади.
Хуллас, Маркснинг қиймат қонуни ҳамма ерда,— иқтисодий ^о- нунлар умуман кучга эга бўлгани сабабли,—оддий товар шплаб чиқаришнинг бутун даври учун, бинобарип, капиталистик ишлаб чиқариш формаси пайдо бўлиши ордасида оддий товар ишлаб чи- қариш ўз турини ўзгартиргунча, кучга эгадир. Бу пайтгача баҳо- лар, Маркс қонунига мувофид, муайян қийматларга мойил бўлади- лар ва улар атрофида шундай ўзгариб турадиларки, оддий товар ишлаб чидариш қапча тўларод ривожланса^ ташци зўрма-зўраки бузилишлар орқасида узилмайдиган узоқ даврлар мобайнида ўр- тача баҳолар миқдорий тафовути эътибор қилмаса ҳам бўладиган аниқликдаги цийматларга мувофиқ келади. Демак, Марксипиг ций- мат қонуни маҳсулотларни товарларга айлантирган айирбошлов бошланган пайтдан то бизнинг йил ҳисобимизнинг XV асригача давом этгап давр учун иқтисодий жиҳатдан умумий кучга эгадир. Товарларни айирбошлаш эса ҳар қандай ёзма тарихдан олдинги замонларда, Мисрда камида икки ярим минг йил олдин, эҳтимол беш минг йил олдинги асрларда, Вавилонияда бўлса бизнпиг йил ҳисобимиздан тўрт-олти минг йил аввалги замонларда бошлапган. Шундай қилиб, циймат қонуни беш-етти минг йил ҳукм сурган. Ана шундан кейин бутун шу давр мобайнида умумий ва бевосита аҳамиятга эга бўлган қийматни таърифлаб, бу шундай қийматки, товарлар ҳеч қачон унга қараб сотилган эмас ва сотилиши мумкин эмас ва заррача бўлса-да ақли бор биронта ҳам экономист ҳеч за- мон бу қийматни тадқиқот қилиш билан шуғулладмайди, деган жаноб Лорианинг донишманддигини томоша қилинг.


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚУШИМЧАЛАР
897
ни-тани, насл-насаби сифатида иш кўрди. Ўрта аср савдогари асло шахспятпараст эмасди, у аслида унинг ҳамма замондошлари син- гарл жамоатчи эди. Қишловда қадимги коммупизм асосида ўсиб чпедаи жамоа-марка ҳукмронлик қиларди. Дастлаб ҳар бир деҳ- ^оннинг муайян жой учун бир хил сифатли ер участкаси билан бир хил мпцдорда чек ери бор эди, у жамоа-маркада тегишли бир хил ҳуқуцлардаи фойдаланарди. Жамоа-марка ўзи билан ўзи бўлиб, янгп чек ерлар бериш тўхтатилгандан кейин, меросхўрлик ва шу кабплар туфайли чек ерлар майда-майда бўлакларга бўлина бош- лади, шунга мувофиқ жамоа ҳуқуқлари ҳам бўлина бошлади, лекии •тўла чек ер илгаригидай жамоа ер эгалигининг ўлчови бўлиб қола- верди, шундай бўлдики, жамоа-марка ҳуқуқларида ярим, чорак, нимчорак иштирок цилиш ҳуцуцлари билап ярим, чорак, нимчорак чек ерлар ҳам бор эди. Кейин пайдо бўлгаи ҳамма саноат жамоа- лари ва аввало шаҳар цехлари шу жамоа-маркалари тахлитида тузплдп, уларнинг ички тузилишлари жамоа-марка тузилишларини татбпқ қилишдан, лекин муайян бир территорияга эмас, балки им- тиёзли касбга татбиқ цилишдан бошқа нарса эмасди. Бутун бу таш- килотнинг марказий пуцтаси цехга берилган ҳамма имтиёзлар ва унпнг даромадларидан ҳар бир ташкилот аъзосииииг баб-баравар фойдаланишидан иборат эдиким, бу Эльберфельд ва Бармен аҳо- лпларига 1527 йилда «ип йигириб кун кўриш» жиҳатдан берилган имтиёзларда жуда апиқ ва равшан ифода қилипган эди. (Thun. «Die Industrie am Niederrhein und ihre Arbeiter». Theil II, Leipzig, 1879, S. 164 und ff.). Koh саноатида ҳам шундай бўлиб, унда ҳам ҳар бир пай баб-баравар иштирок қилишни таъминларди ва, жа- моатчининг чек ери сингари, у билан боғлиқ бўлган ҳуқуқлари ва вазифалари билан бирликда тат^сим қилинарди. Бу нарса денгиз- ларнинг нариги томонларига бориб савдо-сотиқ қилишларга сабаб- чи бўлган савдогарлик ширкатларига ҳам шу даражада тааллуқли- дир. Венецияликлар ва генуяликлар Искандария ёки Константино- поль гаваналарида — ҳар бир «миллат» контораси умумий бўлган турар жой, майхона, омборхона, кўргазма зали ва магазипдап ибо- рат ўз Fondaco * ида — мукаммал савдо ширкатлари тузган эди- лар; улар рақиблардаи ва бегона мижозлардан ҳимоя цилингап бў- либ, ўртада тузилган битимларга мувофиқ белгиланган баҳолар би- лан мол сотардилар, уларнинг моллари жамоат назорати билан таъминланган муайяп сифатли моллар бўларди, кўпинча моллари- га махсус тамға босилган бўларди, улар молларига биргалашиб баҳо белгилашарди, маҳаллий аҳоли уларнинг молларига шу ба- ҳода ҳақ тўлашга мажбур бўларди ва ҳоказо. Норвегия Бергенида- ги «Немис кўприги»да (Tydske Bryggen) ганзаликлар ҳам, улар- нинг голланд ва инглиз рақиблари ҳам ўз савдо-сотиқ ишларини худди шу тахлитда олиб бордилар. Молини белгиланган баҳодан арэон сотган ёки белгиланган баҳодан қимматга мол сотиб олган
— карвонсарой. Ред.


898
Ф. Э Н Г Е Л Ь С
кишиларнинг шўри цурирди! Бундай одамнинг бойқот қилинишц ўша замон шароитида мукаррар равишда хонавайрон бўлишни бил- дирар эдики, айбдор зиммасига ширкат томонидан солинадигап тў$С ри жарималар тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. Бироқ, булардад ташқари, маълум мақсадларни кўзлаган ихчамроқ ширкатлар ту~ зилди, масалан, XIV ва XV асрларда кўп йиллар мобайнида Кичик Осиёда Фокеядаги ва Хиосе оролидаги квасць конларини ўз қўли- да тутиб келган Маоннинг Генуя ширкати, сўнгра, XIV аср охир- ларидан бошлаб Италия ва Испания билан савдо-сотиқ ишлари олиб борган ва уларда ўз бўлимларини ташкил қилгап катта Ра- венсберг савдо ширкати, шунингдек Аугсбург савдогарлари Фуг- гер, Вельзер, Фёлин, Хёхштеттер ва бошқаларнинг немис ширкат’ лари, Нюрнберг савдогарлари Хиршфогель ва бошқаларнинг ширкати тузилган эди; Хиршфогель ва шериклари ширкати 66 000 дукат капитал ва уч кема билан 1505—1506 йилларда Ҳиндистопга Португалия экспедициясида қатнашиб 150%, бошқа мапбаларга қараганда, 175% соф фойда олган эди (Heyd. «Geschichte des Levantehandels im Mittelalter». Bd. II, Stuttgart, 1879, S. 524), бун- дан бошқа яна Лютерни дарғазаб қилган бир қатор «монополия» жамиятлар тузилган эди.
Бунда биз биринчи дафъа фойдага ва фойда нормасига дуч ке- ламиз. Яъни савдогарларнинг ҳаракати онгли равишда ва атайип бу фойда нормасини ҳамма иштирокчилар учуи баравар қплишга царатилганини кўрамиз. Левант мамлакатларида ҳар бир венеция- лик, шимол мамлакатларида ҳар бир ганзалик сотиб олган товар- ларига ўз қўшнилари билан бир хил баҳода ҳақ тўлади, у товарла- рини ташиш учун улар билан баб-баравар чиқим цилди, бу товар- ларини цўшнилари билан бабнбаравар баҳода сотди, у ерлардан олиб келадиган молларига ҳам ўз «миллати»дан бўлгап бошда сав- догарлар билан бир хил баҳода ҳац тўлаб сотиб олдп. Шундай қи- либ, ҳам-маларининг фойда нормаси бир хил бўлди. Йирик савдо ширкатларида фойдани солинган капитал ҳиссасига пропорционал тарзда тацсимлаш, маркада чек ер ҳиссаларига пропорционал ра- вишда бериладиган ҳуқуцлардан истифода қилиш ёки кон саноат- ларида пай мивдорига пропорциоиал равишда фойдада пштирок қилиш сингари, ўз-ўзидан маълум нарса эди. Шундай қилиб, тў- лиқ ривожланган ҳолида капиталистик ишлаб чиқаришнинг оқибат натижаларидан бири бўлган бир хил миқдордаги фойда иормаси бупда ўзинипг эиг оддий формаспда капиталнинг тарихий тарак- циётидаги бошланғпч нуқгалардан бири эканлиги, ҳатто жамоа- марканипг бевосита мероси эканлпги маълум бўлади, жамо-марка ҳам, ўз навбатида, ибтидоий коммунпзмнинг бевоспта мероси эди.
Бу дастлабки фойда нормасининг жуда баланд бўлганлиги тур- ган ran. Денгизларда қароқчилик жуда кенг таркалганлиги учул- гииа эмас, балки рақобатлашувчи миллатлар кўпинча қулай фурсат келди дегунча ҳар турли зўравонлик қилганлари учун ҳам савдо ишлари жуда ҳам хатарли иш эди; ниҳоят, мол сотишпинг ўзи ва


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚУШИМЧАЛАР
899
мол сотиш шарт-шароитлари бегона юрт князларининг берган им- тпёзларига асосланардики, бу имтиёзлар тез-тез бузилиб ёки бутун- лай бекор қилиниб турарди. Бинобарип, фойда юқори страхование мукофотларини ҳам ўз ичига олиши лозим бўларди. Бундан таш- кари, оборот жуда секин бажариларди, тузилган битимларни бажа- рпш узоққа чўзилиб кетарди, қулайроқ келган даврларда эса,— бу- лар камдан-кам ҳолларда узоқ давом қиларди,— савдо ишлари монопол фойда олиб монопол савдо қилишдан иборат бўларди. Ўша замопларда одат тусига кириб қолган процент ставкаларининг жуда баландлиги ҳам ўртача фойда нормасининг жуда баландлиги- дан далолат бериб турарди, ҳолбуки, процент ставкалари умуман ҳамма вақт савдо фойдасининг оддий даражасидан паст бўлиши лозпм.
Бироқ иштирокчиларнинг ҳаммалари учун баравар бўлган ва ширкатларнинг биргалашиб иш кўришлари орқасида олинадиган бу юқори даражадаги фойда нормаси фақат муайян ширкатлар доирасида, яъни бу ўринда айрим «миллатлар» доирасидагипа кучга эга эди. Венецияликлар, генуяликлар, ганзаликлар, голлаяд- ларда — ҳар бир миллатнинг ўзи учун, эҳтимол, бошда ҳар бир мол сотиладиган бозор учун ҳам алоҳида-алоҳида фойда нормала- ри бўлган. Айрим ширкатларнинг бу турли-турли фойда нормала- рининг бараварланиши қарама-қарши йўл билан — конкуренция ёр- дамида амалга оширилган. Дастлаб бир миллатнинг турли бозор- ларидаги фойда нормалари бараварлашган. Агар Венеция товар- ларига Кипр, Константинополь ёки Трапезундга қараганда Искан- дария кўпроқ фойда берган бўлса, у ҳолда венецияликлар бош^а бозорлардаги капиталларнинг бир цисмини муомаладан олиб, улар- пи Искандарпяга кўпроқ юборганлар. Шундан кейин айни бир бозорларнинг ўзига бир хил ёки бир-бирига ўхшаган товарлар чи- қарадиган турли миллатлар ўртасида фойда нормалари аста-секин бараварлашиб қолйрдп, бунда шуниси ҳам борки, жуда кўп ҳол- ларда бу миллатлардан баъзи бирлари синиб майдондап чиқиб ке- тарди. Бироқ бу процессда доимо сиёсий воқеалар туфайли узилиш бўлиб турарди: масалан, Шарқ билан олиб борилган бутун савдо ишлари мўғуллар ва туркларнинг ҳужумлари орқасида тўхтаб дол- ди. 1492 йилдан бошлапган буюк географик савдо кашфиётлари246 эса савдонинг инқирозини тезлаштириб, кейинчалик охирига олиб, борди, холос.
Кейип мол сотиладиган бозорларнинг тўсатдап кенгайиши ва шу муносабат билан алоқа йўлларида бўлган туб ўзгариш дастлаб- ки пайтларда савдо ишларини олпб боришда бирон муҳпм ўзга- ришларга сабаб бўлгани йўқ. Ҳиндистон ва Америка билан савдо ишларини ҳам аввал бошда кўпроқ ширкатлар олиб бордилар. Ле- кин энди бу ширкатлар бир қадар йирик миллатларнинг иамоянда- лари эдилар. Левант мамлакатлари билан савдо-сотиқ қилган ката- лонияликлар ўрнини Америка билан савдо қилишда бутун бирлаш- ган Испания, у билан бир цаторда Англия ва Франция сингари
58-776


900
Ф. ЭНГЕЛЬС
икки катта мамлакат олди; ҳатто Голландия ва Португалия синга ри кичик мамлакатлар ҳам, нима бўлганда ҳам, ҳарҳолда, бундад олдинги даврнйнг энг катта ва кучли савдо миллати бўлган Вецр, циядан кичик ҳам эмасди, заиф ҳам эмасди. Бу XVI ва XVII acnl ларда юртма-юрт кезиб юрган савдогарга, merchant adventurer* шундай таянч бердики, бу таянч ўз аъзоларини қурол ёрдами бц~ лан ҳам ҳимоя қилувчи ширкатни ва унга бўладиган харажатлар- ни ҳам ортиқча юк қилиб ^ўйди. Сўнгра, энди айрим кишилар қўлида бойлик анча тез тўпланадиган бўлиб қолди, бинобарин, ил- гари бутун бир ширкат қанча маблағ сарф қилган бўлса, орадан кўп ўтмай айрим савдогарлар савдо операцияларига шунча маблағ сарфлашга қурблари етадиган бўлиб қолди. Савдо ширкатлари ҳа- ли давом? қилиб турган жойларда, уларнинг кўпчилиги куролланган корпорацияларга айландиларким, улар янги очилган мамлакатлар- ни ўз давлатларининг ҳимояси ва протекторати остида бутунлай забт этиб, монополия тарицасида эксплуатация цила бсшладилар. Бироқ янги районларда, асосан давлатлар томонидан, цаича кўп мустамлакаларга асос солинса, савдо ширкатлари ўз ўринларини ай- рим савдогарнинг савдо фаолиятига шунча кўп бўшатиб бердилар, шу билан бирга фойда нормасининг бараварланиши тобора кўпроқ даражада фақат конкуренция иши бўлиб долди.
Шу дамгача биз савдо капиталинипг фойда пормаси билан та- нишиб келдик. Зероки саноат капитали ҳали ривож топмагаплиги- дан, шу дамгача фақат савдо ва судхўрлик капитали бор эди, хо- лос. Саноат ҳали кўпроқ юмушчилар қўлида эди, уларнииг ўз иш- лаб чицариш воситалари бор эди, демак, уларнинг меҳнати ҳали капиталга қўшимча қиймат бермасди. Агар улар ўз маҳсулотлари- дан бир қисмини учинчи бир шахсга текинга беришга мажбур бўл- ган эканлар, уни фақат феодал ҳокимга хирож тариқасидагина берганлар. Шу важдан савдо капитали, ҳеч бўлмаганда дастлабки кезларда, ўз фойдасини ички ишлаб чиқариш маҳсулотларини со- тиб олувчп ажнабий харидордан ёки чет эл маҳсулотларипи соти5 олувчи ўз ватапдош харидорларидангина олиб турган. Фақат шу давр охирларида — демак, Италия учун, Левант билап савдо-сотиқ ишлари тушкунликка учраганидан кейип — ажнабийлар копкурен- цияси ва мол сотишдаги ^ийинчиликлар экспорт килииадиган то- варлар ишлаб чиқарувчи косибни товарларпи экспорт қилувчи сав- догарга уларнинг цийматидан арзопга беришга мажбур цила олган- ди. Шундай қилиб, биз бунда шундай ҳодисани кўрамизки, айрим ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги ички чакана савдо оборотида то- варлар ўртача олганда уларнинг қиймати билан сотилади, ташди савдода бўлса, шу кўрсатилган асосларга кўра, қийматига мувофиҚ сотмаслик умумий қоида бўлиб қолади. Ишлаб чиқариш баҳолари ташци ва улгуржи савдода кучга эга бўлганда ҳозирги замондаги аҳволнинг тамомила қарама-қаршиси бўлади, ҳолбуки, шаҳар * — авантюрист-савдогарга. Ред.


«КАПИТАЛлНИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚЎШИМЧАЛАР
901
кана савдосида баҳдйинг вужудга келиши бутунлай бошда фойда цормалари билан тартибга солинади, шундай бўлгач, ҳозир, маса- лап, мол гўштининг Чикагодаги улгуржи савдогардан, транспорт чикимлари ҳам қўшиб ҳисобланганда, Лондондаги улгуржи савдо- гарга етиб келгунча йўлда унинг баҳосига қўшиладиган қўшимча- га қараганда, Лондондаги улгуржи савдогардан Лондондаги истеъ- молчиларга етиб боргунча баҳосига қўшиладигаи қўшимча кўпроқ бўлади.
Баҳонинг вужудга келишида юз берган бупдай аста-секпп туб ўзгаришнинг қуроли саноат капитали эди. Саноат капнталига ўрта асрлардаёқ уч соҳада: кемачилик, кон саноати ва тўқимачилик са- ноатида асос солинган эди. Кемачиликни итальян ва ганза депгиз бўйи республикалари олиб борган миқёсларда матросларсиз, яъпи ёлланма ишчиларсиз олиб бориш мумкин эмасди (ишчиларпи ёллаш муносабатлари фойдада иштирок қилиш шарги билап тузилган артель формалари ниқоби остида бўлиши мумкин эди), ўша замоп- лардаги галерларии эса эшкакчиларсиз — ёлланма ишчи ва қуллар- сиз юргизиш ҳам мумкин эмасди. Дастлаб артелларга бирлашган ишчилар томонидан олиб борилган руда қазиб чиқарувчи корхона- лар ҳамма ерда деярли ишлаб чиқаришни ёлланма ишчилар билан олиб борган акцияли жамиятларга айланиб кетди. Тўқимачилик саноатида бўлса, савдогар майда тўдувчи усталарни йигирплган ип билан таъминлаб ва уларни ўз ҳисобидан маълум ҳақ эвазига иш- лаб мато тўқишга мажбур қилиб, очиқдан-очиқ ўзига хизмат қил- дира бошлади,— хуллас, оддий савдогардан тацсимчига айландй.
Бунда биз капиталистик қўшимча қиймат ҳосил қилинишипинг дастлабки куртакларини кўрамиз. Кон корхоналари биқиц монопол- корпоратив корхоналар бўлганлигидан, биз уларни бир чеккада қолдириб ўтишимиз мумкин. Кемачиликка келганда, афтидан, буп- да фойда, ҳар ҳолда, ҳар бир муайян мамлакатнинг оддий фойда- сидап иборат бўлиб, унга яна страхование, кемаларнинг эскириши ва шу кабилар учун махсус қўшимча берилиши мумкин. Шундай экан, тўқимачилик саноатида бевосита капиталист ҳисобидан ишлаб чиқарилган товарларни биринчи бўлиб бозорга олиб чивдан, шу билан косиб ҳисобидан ишлаб чиқарилган худди шундай товарлар- га конкуренция ташкил қилган тақсимчиларнинг иши қандай бў- лади?
Савдо капиталининг фойда нормаси илгаридаиоқ белгилаб бе- рплганди. У норма яна, ҳарҳолда маълум жой учуи, тахминан ўр- тача фойда нормасидан иборат қилиб ^ўйилганди. Савдогарнинг ўз устига яна қўшимча тацсимчилик ролини ҳам олишига нима рағ- батлантирдийкин? Фатқат битта нарса: сотиш баҳоси бошқалар би- лан баб-баравар бўлгани ҳолда кўпроқ фойда олиш истиқболи рағ- батлантирган. У худди мана шуни назарда тутган. У майда уста- ларни ўзига ишлашга мажбур этиб, ишлаб чиқарувчи ўз тайёр маҳсулотидан бошқа ҳеч нямани сотмаган замонлардаги традиция бўлиб цолган ишлаб чиқариш чегараларини бузиб юборди. Савдо


902
Ф. Э Н Г Е Л Ь G
капиталисти ҳозирча ўз ишлаб чиқариш қуролларига эга бўлса-да лекин хом ашёга ортиқ эгалик қилолмай қолган юмушчининг иш кучини сотиб олди. Савдогар шу тариқа тўқувчини муптазам шц билан таъминлаб, шу билан унинг иш ҳақини шу кадар пасайти- риб юбора олдики, сарф қилинган иш вақтининг бир қисмига ҳақ тўланмай қолди. Шундай қилиб тақсимчи шу дамгача олиб келган савдо фойдасидан ташқари қўшимча қийматни ўзиники қилиб ол~ ди. Тўтри, у йигирилган ип ва бошқа нарсалар сотиб олиши ва маҳсулотга батамом тайёр бўлгунча уни тўцувчининг ^ўлида* қол- дириб туриши учун қўшимча капитал ишлатиши лозим эди, ҳолбу- ки, илгари у маҳсулотни сотиб олиш вақтидагина унинг тўла баҳо- сиии тўларди. Лекин, биринчидан, кўпчилик ҳолларда у илгари ҳам тўқувчига қарз бериш учун цўшимча капитал сарфларди, тў~ қувчини янги ишлаб чиқариш шартларига бўйсунишга, албатта, фақат царз асоратигина мажбур қиларди. Иккинчидан, ҳатто, бун- дан қатъи назар, ҳисоб қуйидагича бўлади.
Бизнинг савдогаримиз эксйорт ишини 30 000 дукат, цехин, фунт стерлинг ёки бирон бошқа пул билан олиб борарди, деб фараз цилайлик. Бундан 10 000 ички ишлаб чиқариш товарларини сотиб олишга сарф цилинган, 20 000 денгизнинг нарёғидаги бозорларда сарф қилинади, деб фараз қилайлик. Бу капитал икки йилда бир марта оборот қилади, деяйлик, у ҳолда бир йиллик оборот 15 000 бўлади. Лекин бизнинг савдогаримиз ўз ҳисобидан тўқимачилик ишлари билан шуғулланмоқчи, тақсимчилик қилмоқчи, деб ҳам фараз цилайлик. Бунинг учун у қанча қўшимча капитал сарф қи- лиши лозим бўлади? У сотадиган матонинг бпр донасини ишлаб чиқариш учун ўрта ҳисоб билан икки ой вақт кетсин (гарчи бу жуда узоц муддат бўлса ҳам). Сўнгра, савдогар ҳаммасига нақд пул тўлайди, деб фараз қилайлик. Бу ҳолда у тўцувчиларни икки ой- гача йигирилган ип билан таъминлаб туришига етиб берадиган миқдорда қўшимча капитал сарф ^илиши лозим бўлади. Унинг йиллик обороти 15 000 бўлганидан, у икки ой ичида 2500 ликмато сотиб олади. Бундан 2 000 ипнинг қиймати, 500 — тўқувчиларнинг иш ҳақи бўлсин, у ҳолда бизнинг савдогаримизга 2000 цўшимча капитал керак бўлади. Унинг янги усул туфайли тўқувчидан чиқа- риб оладиган қўшимча циймати мато қийматининг фақат 5% ини ташкил цилсин, шундай бўлганда 25% дан иборат жуда мўътадил қўшимча қиймат нормаси ҳосил бўлади (2000^ + 500^ + 125^; т'= = = 25%; р' = = 5%). Бундай шароитда бизнинг савдога-
римизнинг йиллик обороти 15 000 бўлганда 750 қўшимча фойда олади, демак 2 2/3 йилда ҳамма сарф цилган цўшимча капитални Қайтариб олади.


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚУШИМЧАЛАР
903
Матининг бир қисмини харидорларга туҳфа қилади, ўз рақиблари- дан арзбнроеда сотади. Унинг рақиблари ҳам бора-бора тацсимчи бўлиб олишади, у вақтда қўшимча фойда уларнинг ҳаммалари учун оддий фойда бўлиб қолади, ёки ҳатто оддий фойдадан ҳам кам фойдага айланади, шу билан бирга бу фойда уларнинг ҳаммалари- нинг ошган капиталидан олинадиган фёйда бўлиб қолади. Мамла- кат ичида ҳосил қилинган қўшимча қийматнинг бир қисми чет эллик харидорларга берилиши орцасида, гарчи энди бошқа даража- да бўлса-да, фойда нормасининг бараварлиги тикланади.
Саноатни капиталга бўйсундириш йўлида ^ўйилган кейинги қадам мануфактуранинг жорий қилиниши эди. Мануфактура ҳам мануфактурачига ўзининг эскириб қолган косиб-рақибларига қа- раганда арзонроққа товар ишлаб чиқаришга имкон берди, бу мануфактурачи XVII ва XVIII асрларда кўпчилик ҳолларда ўз то- варларини экспорт қилувчи савдогар ҳам эди — Герлганияда 1850 йилдадеярли ҳамма жойларда шундай эди, бу нарса баъзи бир жой- ларда ҳозиргача ҳам сақланиб қолган. Яна ўша процесснинг ўзи такрорланади: мануфактура эгаси бўлган капиталист ўзиники ци- либ олган қўшимча қиймат унинг ёки бу қўшимча цийматни бирга бўлишиб оладиган экспорт қилувчи савдогарнинг, янги ишлаб чи- цариш методи умумий усулга айланиб, яна фойдаларнинг баравар- ланиши юз бергунча, ўз товарларини ўз рақибларидан арзоига со- тишига имкон беради. Илгаридан маълум бўлган савдо фойдасининг нормаси, гарчи у маҳаллий миқёсда бараварлашган бўлса-да, про- круст тўшаги бўлиб қолаверади, унда ортиқча саноат қўшимча циймати шафқатсизлик билан шартта кесиб олинаверади.


904
Ф. ЭНГЕЛЬС
яна ўртача даражадан ортиқча цўшимча қийматии уни дастлаб ўзиники қилиб олувчи саноатчилардан тортиб олиши, бу ҳол наза- рий жиҳатдан ҳеч қандай қийинчиликдан иборат бўлмайди. Лекин амалда бунда катта қийинчиликлар юз беради, чунки қўшимча қий~ мати орткқча бўлган тармоцлар, яъни ўзгарувчи капитали кўп ва доимий капитали оз бўлган ёки капитал тузилиши паст даражада бўлган тармоқлар ўзларининг табиатларига кўра капиталистик иш- лаб чиқаришга ҳаммадан кейин ва ҳаммадан оз бўйсунадилар; бу ҳаммадан аввал деҳқопчиликка тааллуқлидир. Акспнча, ишлаб чи- цариш баҳоларини товарлар қийматидан юқори кўтаришга келган- да,— бу нарса капитал тузилиши баланд бўлган саиоат тармоқла- рипинг маҳсулотларида етарли бўлмаган қўшимча қийматни ўрта- ча фойда нормасига кўтариш учун зарур,—бу назарий жиҳатдан жуда ^ийин кўринса-да, амалда, биз юқорида кўриб ўтганимиздай, ҳаммадан осоп ва тезроц юз беради. Чунки бундай товарлар, улар капиталистик йўсинда ишлаб чиқарилиб, капиталистик савдога ташланганда капиталистик методлардан олдинги методлар билац ишлаб чицарилгап, демак, қимматроқ турадиган худди шупдай то- варлар билан конкуренцпя қиладилар. Бинобарип, капиталистик ишлаб чггқарувчи ҳатто қўшимча ^ийматнинг бир цисмидан воз кечганда ҳам, барибир, ўз жойи учун одатдаги фойда нормасини олиши мумкин, бу фойда нормасининг дастлаб ^ўшимча қийматга бевосита алоқаси бўлмаган, чунки бу капиталистик усулда ишлаб чиқаришлардан анча бурун, яъпи саноат фойда пормаси мумкин бўлишидап анча илгари савдо капитали функциясидан пайдо бўл- ган .


[ 905
II
БИРЖА
1) Учинчи томдан, бешинчи бўлимдап, айниқса [27] бобдан уму- ман капиталистик ишлаб чи^аришда биржанинг қандай ўрин ту- тиши кўриниб турипти. Бироқ, 1865 йилдан бошлаб, китоб ёзилиб бўлгандан кейин, шундай ўзгариш юз бердики, бу ўзгариш биржа- нинг анча катта ва тобора ошиб борувчи роль ўйнашини тақозо қилади ва бу ўзгариш ўз таравдиётида ҳамма ишлаб чиқаришни, саноат ишлаб чиқаришини ҳам, қишлоқ хўжалик ишлаб чи^қари- шини ҳам, бутун муомала ишларини — алоқа воситаларини ҳам, айирбошлов функциясини ҳам биржачилар кўлига тўплашга томон ривожланади; шундай қилиб, биржа капиталистик ишлаб чиқариш- нинг энг катта памояндасига айланиб боради.
2) 1865 йилда биржа капиталистик спстемада ҳали иккинчи даражали элемент эди. Биржа бойликларининг асосий массаси давлат цийматли қоғозларидан иборат эди, лекин уларнинг миқдо- ри ҳам нисбатан оз эди. Шу билан бир т^аторда континентда ва Америкада ҳукмроплик вазиятида турган акционер банклар Анг- лияда аристократларга қарашли хусусий банкларни эпди-энди ютиб юбормоқчи бўлиб турганди, кўпчилиги нисбатан кичик роль ўйпарди. Темир йўл акциялари ҳам ҳозирги вақтдагига қарагапда анча кам тарқатилган эди. Бевосита акционерлик формасида бўлган саноат корхоналари, банклар ҳам, ҳали жуда оз эди, улар кўпроқ Германия, Австрия, Америка ва ҳоказолар сингари камбағалроц мамлакатларда тузилганди — «хўжайипнинг кўзи» деган бидъат у замонларда ҳали бартараф цилинмаган эди.
Демак, ўша вақтларда биржа ҳали шундай жой эдики, унда ка- питалистлар ўзлари жамғарган капиталларни бир-бирларидан тор- тиб олардилар, бу жой ишчиларни капиталистик хўжалик умум ахлоқни бузадиган хўжалик эканлигини кўрсатадиган янги далил тариқасида ва бу дунёнинг ўзида дуойи хайр ва дуойи бад тавди- ри илоҳийдан — alias *, тасодифдан, бойлик — ҳашамат ва ҳоки-
— бошқача айтганда. Ред.


906
Ф. ЭНГЕЛЬС
мият, қашшоқлик — хору зорлик ва қуллик демакдир, деган каль~ винистик ақиданинг тасдиқи тариқасидагина қизиқтирарди, холос
3) Ҳозир аҳвол бошқача, 1866 йил кризиси ва^тидап буён жам- ғариш тобора тезлашиб борди ва шундай давом этдики, ишлаб чи- цариш биронта саноат мамлакатида, Англпяда эса айнидса, жам- ғаришнинг орқасидан улгуриб боролмайди, шу билап айрим капита- листнипг жамғармаси унинг ўз корхонасипи кенгайтиришда тўлиқ шпга солина олмади; ипглиз ип газлама саноатида 1845 йилдаёқ [бу кузатилган эди, кейин] темир йўл қаллобликлари бўлиб турди. Бу жамғарилиш билан бирга рантьелар, иш юритиш билан боғлиқ бўлган доимий ғалвалар жонларига тегиб, фақат айш-ишратни ёки компанияларнипг назорат кенгашларида директорлик ва аъзолик вазифасида туриб еигил-елпи ишлар билап шуғулланишни хоҳлаб қолган одамлар пайдо бўлди. Учинчидан эса, шу тариқа бўшатиб олингап пул капитал массасини ишга солишни епгиллатиш учун илгари қаердаки бўлмаган бўлса, ҳозир ўша ерларнинг даммасида масъулияти чекланган жамиятлар учун яиги қонун чиқарувчи фор- малар белгиланган ва илгари масъулиятлари чексиз бўлган акцио- нерларнинг мажбуриятлари камайтирилган (1890 йилда Гермапия- даги акционер жамиятлар — акцияларга ёзилиш 40%!).
4) Натижада саноат аста-секин акционер корхоналарга айла- ниб борди. Бир соҳа кетидан иккинчи соҳанинг тақдири шу бўлди. Дастлаб, темпр саноатинипг такдири шундай бўлди, упга ҳозирги пайтда жуда кўп капитал солиш зарур бўлиб турибди (агар кон саноатида ҳали пайлик корхоиалар формаси бўлмаган бўлса, ундаи илгариёқ бу саноатнинг тақдири ҳам шундай бўлган). Кейин кимё саноати, ditto * машинасозлик заводлари шундай бўлди. Континент- да тўқимачилик саноати ҳам шундай бўлди, Англияда эса ҳозир- ча фақат айрим жойларда — Лапкаширда (Олдемдаги ип йигириш фабрикаси, Берлиндаги тў^имачилик фабрикаси ва бошқаларда, ти- кувчилик корхопалари бирлашмасида, лекин булар фақат дастлаб- ки қадамдир, чупки яқин ўртада бўладигап кризис вацтида бу бир- лашмалар бўлиниб кетади ва корхоналар япа Сайрим] хўжайиплар цўлига ўтади), пиво пиширувчи корхопалар шуидай бўлди (бир печа йил бурун Америка пиво пиширувчи корхоналари ипг- лиз капитали кўлига топширилгаи эди, сўпгра Guiness Bess, Allsopp**). Сўнгра бошқармаси умумий бўлган ғоят катта корхопалар тузувчи (United Alcali сипгари) трестлар. Ўз бошига ишлайдпган оддий фирма корхонани шу корхона асосида акционер жамият «таъ- сис қилиш» учун етарли даражада катталашишга тайёрлаб боради- ган дастлабки босқичгагина тобора кўпроқ айланиб бормоқда.
Савдо масаласи ҳам худди шундай. Leafs, Parsons, Morleys, Morrison, Dillon — шу фирмаларнинг ҳаммаси акционер жамиятларга айланди. Чакана савдо билан шуғулланувчи фирмалар ҳам худди шундай ўзгаришларни бошдан кечирмоқда, шу билан бирга улар фа- * — шунингдек. Ред.
** Англияда пиво пиширувчи икки йирик фирманинг номи. Ред.


«КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ҚУШИМЧАЛАР
907
қат a’la «Stores» * кооперация тусига кириш билангина чекланиб цолмаётир.
Англияда банклар ва бошқа кредит муассасалари ҳам худди шундай бўлади. Жуда кўп янгилари пайдо бўлади — ҳаммаси жа- вобгарлиги чекланган акционер жамиятлар формасидадир. Ҳат- то...** ва бопп^алар каби эски банклар 7 хусусий [акционер] билан янгидан тузилиб, акционер жамиятга айлантирилмоқда.
5) Деҳқончилик соҳасида ҳам: худди шундай. Беҳад кепгайган банклар, айниқса Германияда (ҳар турли бюрократик номлар ости- да) тобора кўпроқ ипотека сақловчиларга айланиб бормоқдалар; уларнинг акциялари билан бирликда ерга ҳақиқий олий мулкчилик биржа цўлига топширилмовда, агар имениелар кредиторлар қўлига ўтиб колса бу янада кўпроқ даражада шундай бўлади. Бунда чўл ерларни ишга солиш билан боғлиқ бўлган қишлоқ хўжалигидаги революция жуда катта аҳамиятга эга бўлади; агар шундай давом қилаверса, Англияда ҳам, Францияда ҳам ер биржа қўлига ўтиб цоладиган вақтни ҳозирданоқ айтиб бериш мумкин бўлади.
6) Сўнгра чет элларга капитал солиш — ҳам-маси акциялар ёрдами билан бўлади. Агар фақат Англия тўғрисида гапириладиган бўлса: Америка темир йўллари, шимол ва жануб темир йўллари (биржа бюллетенига солиштириб кўриш керак), Гольдбергер ва ҳо- казо.
7) Сўнгра колонизация. Колонизация ҳозир очиқдан-очиқ бир- жага хизмат қилмоқда, биржа манфаатларини кўзлаб Европа мам- лакатлари бундан бир неча йил бурун Африкани бўлиб олишди^ французлар Тунис билан Тонкинни забт қилдилар. Африка тўғри- дан-тўғри компанияларга ижарага берилган (Нигерия, Жанубий Африка, Германия Жануби-ғарбий Африкаси ва Шарқий Африка- си). Машоналенд билан Натални Родс биржа учун забт этди.
* Яъни универмагларга ўхшаган. Ред.
** Сўзни ўқиб бўлмади. Ред.


908]
ИЗОҲЛАР
1 Маркснинг шу даврга тааллуцли русча манбалардан кўчирмаларини КПСС МК ҳузуридаги Марксизм-ленинизм институти қисман эълон қил- ган. Қаралсин: Маркс ва Энгельс архиви, XI том. (М., 1948), XII том (М., 1952), XIII том (М., 1955).-8,
2 Қуйидаги ҳисоботлар назарда тутилади: 1) «First Report from the Secret Committee on Commercial Distress: with the Minutes of Evidence. Orderer), by The House of Commons, to be Printed, 8 June 1848»: 2) «Report from the Secret Committee of The House of Lords appointed to Inquire into the Causes of the Distress which has for some Time prevailed among the Commercial Classes, and how fer it has been affected by the Laws for regulating the lssus of Bank Notes payable on Demand. Together with the Minutes of Evidence, and an Appendix’. Ordered, by The House of Commons, to be Printed, 28 July 1848 [Reprinted, 1857]».—9.
8 	Қуйидаги ҳисоботлар назарда тутилади: «Report from the Select Committee on Bank Acts: together with the Proceedings of the Committee, M'nutes of Evidence, Appendix and Index. Ordered, by The House of Commons, to be Printed, 30 July 1857»; «Report from the Select Committee, on the Bank Acts; together with the Proceedings of the Committee. Minutes of Evidence, Appendix and Index. Ordered by The House of Commons, to be Printed, 1 July 1858». — 9,
4 Энгельс «Қўшимча қиймат назариялари»ни «Капитал»нинг тўртинчи томи тарзида чиқариш ниятини рўёбга чиқаришга улгурмади. 1905—1910 йил- ларда «Қўшимча қиймат назариялари»ни К. Каутский нашр этди, бироц у бир қанча жойларда ўзбошимчалик билан автор қўлёзмасини ўзгартади, ундаги айрим иборалар жойини алмаштиради, бир қапча жойларини қис- цартиб ташлайди ёки тушириб қолдиради. Маркспинг «Қўшимча қиймат назариялари»нинг янги нашри 1954—1961 йилларда КПСС МК ҳузурида- ги Марксизм-ленинизм институти томонидан рус тилида чиқарилди. Қа- ралсин: К. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари («Капитал»нинг IV то- ми)», I қисм (М., 1954), II қисм (М., 1957), III қисм (М., 1961).—9.
8 «Jahrbucher fur Nationalokonomie und Statistik» («Сиёсий иқтисод ва ста- тистика масалалари бўйича йиллик»)—икки ҳафтада бир чиқадиган жур- нал, 1863 йилда Иенада асос солинган; 1872 йилдан 1890 йилгача буржуа экономисти Конрад таҳрири остида, 1891 йилдан 1897 йилгача буржуа экономисти Лексис таҳрири остида чиқиб турган.—9.


ИЗОҲЛАР
909
« «Энг сўнгги фойдалилик» назарияси — буржуа маддоҳларининг вульгар иқтисодий назарияси бўлиб, XIX асрнинг 70-йилларида Маркснинг меҳ- нат циймат назариясига зид ўлароц вужудга келган. Бу назарияга бино- ан, қийматнинг асосида ижтимоий зарур меҳнат эмас, балки товарнинг энг сўнгги фойдалилиги деб аталган нарса ётадики, бу нарса харидор- ларнинг энг кам зарур эҳтиёжини қондирувчи товарнинг фойдалилигига берилган субъектив баҳони акс эттиради. «Энг сўнгги фойдалилик» наза- рияси тарафдорларининг фикрига кўра, меҳнат қиймат назарияси нотўғ- ри, чунки ҳақиқагда, дейдилар улар, баҳолар қийматга мос келмайди ва қиймат одатда товарнинг ноёблиги ва ҳоказолар каби тасодифий ва иш- лаб чиқаришга боғлиқ бўлмаган ҳолатлар билан белгиланади. Капита- лизм шароитида ёлланма иш кучини эксплуатация цилишни ниқоблаш воситаларидан бири бўлган «энг сўнгги фойдалилик» назарияси ҳозирги замондаги буржуа сиёсий иқтисодида кенг ёйилган.— 11.
7 Қаралсин: W. Lenis. «Krtische Erorterungen йЬег die Wahrungsfrage». In «Jahrbuch ftir Gesetzgebung, Vcrwaltung und Volkswirthschaft im Deutschen Reich». Jahrgang V, Heft 1, 1881, S. 87 — 132.
«Jahrbuch jilr Gesetzgehung, Vcrwaltung und \ olkswithschaft im Deutshen Reich» («Германия империясида ^онунчилик, бошқариш ва халқ хўжали- ги масалалари бўйича йиллик»)—икки ҳафталик журнал, 1871 йилда асос солинган; 1877 йилдан 1912 йилгача буржуа экономисти Г. Шмоллер таҳ- рири остида шу ном билан Лейпцигда чиқиб турган.
Биметаллизм — пул системаси бўлиб, бунда иккита волютабоп ме- талл — олтин ва кумуш — бир вацтда пул функциясини бажаради.— 11.
в Акилле Лорианинг «Nuova Antologia di scienze, lettere ed arti». Roma, 1883 Aprile, p. 509 — 542 да эълон цилинган «Карл Маркс» деган мақоласи на* зарда тутилади:
«Nuora. Antologia di seienze, lettere ed arti» («фан, адабиёт ва санъатнинг янги антологияси»)—либерал йўналишдаги итальянча адабий-бадиий ва публицистик журнал, 1866 йилдан 1878 йилгача ойда бир марта Флорен- цияда, 1878 йилдан 1943 йилгача ойда икки марта Римда чиқиб турган.— 18.
9 Лориа «Капитал» I томининг французча нашридан фойдаланган, бунда XI боб немисча нашринипг IX бобига («Қўшимча қиймат нормаси ва мас- саси») тўғри келади.— 19.
10 К. Маркс «Капитал»ининг II томига Энгельс ёзган сўз боши назарда ту- тилади (қаралсин: К. Маркс. «Каиитал», II том, Тошкент, 1985 йил, 23— 24-бетлар.— 20.
11 Дулькамара — Доницеттининг «Муҳаббат бодаси» операсининг персона- жи; муттаҳам ва алдоқчи образи.
Сганарелъ — Мольерпинг «Дон Жуан» комедияси персонажи, Дон Жуаннинг хизматкори; эпчил ва қўрқоқ фирибгар типи.— 22.
12 «Neue Zeit» журналида эълон қилинган «Жаноб Штибелингнинг: «Капи- тал концентрациясининг иш ҳақига ва меҳнатни эксплуатация қилишга таъсири тўғрисида» деган мақоласига оид мулоҳазалар» деган мақола на- зарда тутилади, «Neue Zeit» № 3, 1887, S. 123—127.
«Die Neue Zeit» («Янги замон») — г^рман социал-демократиясининг сиёсий-назарий журнали, 1883 йилдан 1890 йил октябргача ҳар ойда, 1890 йил октябрдан 1923 йил кузгача ҳар ҳафтада Штутгартда чиқиб турган. Журналга 1883 йилдан К. Каутский, 1917 йил октябрдан 1923 йил кузгача Г. Кунов редакторлик қилган. 1885—1894 йилларда Энгельс журналда бир қанча мақолаларини эълон қилган, ўз маслаҳатлари билан журнал редак- циясига доим ёрдам бериб турган ва журналда марксизмдан чекинишлар-


910
ИЗОҲЛАР
га йўл қўйилганлиги учун редакцияни кўп марта танқид қилган. Энгельс- нинг вафотидан кейин 90-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб журналда ревизионистларнинг мақолалари мунтазам равишда босила бошлаган. Би- ринчи жаҳон уруши йилларида журнал центристик позицияда туриб' амалда социал-шовинистларни қўллаб-қувватлаган.— 22. ’
13 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 213—215-бетлар.-^ 26.
14 Царалсин: G. Ramsav. «An Essay on the Distributiop of Wealth». Edinburgh
1836, p. 184. — 40. ‘ ’
15 XVIII асрда химияда ҳукмрон бўлган қарашларга кўра, ёниш процессига сабаб ёнувчан жисмларда ёниш вақтида ажралиб чиқадиган алоҳида мод- да — флогистон — борлигидир, деб ҳисобланган. Бироқ, металларни ҳаво- да қиздирганда уларнинг оғирлиги ошити маълумлиги сабабли, флогио тон назариясининг тарафдорлари флогистонга физик жиҳатдан бемаъни, манфий оғирлик нисбат беришга уринганлар. Атоқли француз химиги А. Л. Лавуазье бу назариянинг асоссизлигини кўрсатиб, ёниш процесси ёнувчи модданинг кислород билан қўшилишидан ҳосил бўлган реакция- дир, деб бу процессни тўғри изоҳлаб берди. Флогистон назарияси тўғриси- да, шунингдек, «Капитал»нинг II томига Энгельс ёзган сўз бошидан ҳам қаралсин (К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 23—24-бетлар).— 40.
16 1849 йил январда Прудон «Халқ банки» таъсис этишга уринади. Прудон шу банк воситасида ўзининг «социализм»ини, яъни ишлаб чиқарувчига ўз меҳнат даромадининг тўла эквивалентини бериш асосида қарз процен- тини йўқ қилишдан ва пулсиз айирбошлашни жорий этишдан иборат бўлган «социализм»ини тинч йўл билан амалга оширмоқчи бўлган эди, аммо таъсис этилганидан икки ой кейиноқ бу банк синади. Маркс ўзи- нинг «Философия цашшоқлиги. Жаноб Прудоннинг «Қашшоқлик филосо- фияси»га жавоб» асарида Прудон қарашларини батафсил танқидий таҳ- лил қилиб берган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 65— 185-бетлар).— 41.
17 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 222-бет.— 41.
18 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 172, 696—698-бет- лар.— 42.
19 Қаралсин: К Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 520—527-бетлар.— 46.
20 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 331-бет.— 46.
21 Маркс ўзининг «Цўшимча қиймат назариялари» деган асарининг қўшим- ча қиймат нормаси тўғрисидаги Мальтус қарашлари танқидий таҳлил қи- линган бўлимини назарда тутади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, III қисм, 29—33-бетлар).— 48.
22 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 315—318-бетлар.—
51.
23 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 505—515-бетлар.—’
52.
24 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 300—305-бетлар.—
71.
25 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 260—261-бетлар.—
72.


ИЗОҲЛАР
911
26 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 300—345-бетлар.— 74.
27 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 220—221-бетлар.— 76.
28 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 302-бет,— 77.
29 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 322—323-бетлар.— 7Р.
30 Маркс қуйидаги асарни назарда тутади: A. Ure. «The Philosophy of Manufactures: or, An Exposition of the Scientific, Moral, and Commercial Economy of the Factory System of Great Britain». Second edition, London, 1835.— 82.
31 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 591-бет.— 84.
32 француз тарихчиси Ленге бу гипотеза ҳақида ўзининг цуйидаги асарида гапиргап: «Theorie des loih civiles, ou Priqicipes fondamentaux de la societe». Tome II, Londres, 1767, livre v, chapitre XX.— 86.
33 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 323—324-бетлар.— 86.
34 Утопик социалистларнинг ғоялари таъсирида Рочдейл шаҳрининг (Ман- честер саноат округи) 1844 йилда Одил пиоперлар жамияти номи билан матлубот кооператив жамияти тузган ишчиларининг ташаббуси назарда тутилади; мазкур жамият Англияда ва бошқа мамлакатларда ишчилар кооператив ҳаракатининг куртаги бўлган эди.— 86.
35 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, VIII боб, Тошкент, 1983, 231-299- бетлар.— 87.
36 «Killing no murder» («ўлдириш ҳали қотил бўлиш деган ran эмас»)—кенг ёйилган инглизча ибора бўлиб, XVII аср ўрталарида, инглиз буржуа ре- волюцияси даврида, нашр этилган «Killing no murder» деган памфлет номидан келиб чиққан. Памфлет автори левеллер Сексби Англия, Шот- ландия ва Ирландиянинг лорд-протектори Оливер Кромвелни қонхўр зо- лим деб, уни ўлдиришга даъват этган ва бундай ўлдиришни оқлаган эди.— 90.
37 Қирол курсиси суди — Апглиядаги юқори судлардан бири. Қирол курсиси суди жиноий ва гражданлик ишларини қараб чиққан ва бир қатор қуйи судларнинг ҳал қилувчи қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳуқуқига эга бўлган.— 91.
38 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 290-бет.— 93.
39 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 253—254-бетлар.— 95.
40 Цуйидаги китоблар назарда тутилади: A. Ure. «The Philosophy of Mana factures: or, An Exposition of the Scientific, Moral, and Commercial Economy of the Factory System of Great Britain». Second edition, London, 1835; Ch. Babbade. «On the Economy of Machinery and Manufactures». Londonr 1832, p. 280 — 281.-7^.
41 Қаралсин: R. Torrens. «An Essay on the Production of Wealth». London,. 1821, p. 28 adn sqq. (таққослансин: K. Маркс. «Қўшимча циймат назария-


с/12
ИЗОҲЛАР
лари».— К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, III қисм яя 81-бетлар).—106. ’ **
42 Царалсин: D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Ta ya tion». Third edition, London, 1821, p. 131 — 138. — 106.
43 Англияда ғалла пошлиналари четдан ғалла келтиришни йирик заминдоп- ларнинг манфаатларинп кўзлаб чеклашга ёки тақиқлашга царатилган ғалла қопунлари деб аталган (1815, 1822 ва 1828 йиллардаги) қонунлар асосида олинар эди. Ғалла қонунлари туфайли саноат буржуазияси билан ер аристократияси ўртасидаги кураш 1846 йилда бу қонунларни бекоп қилиш билан тугайди. Ғалла қонунларининг бекор цилиниши Англияда ер арпстократиясига зарб^ бўлиб тушди ва капитализмнинг ривожланц- шига ёрдам берди.—106.
44 Фақат ўсмирлар ва пшчи аёлларгагина татбиқ этилган ўн соатли иш ку- ни тўғрисидаги билль 1847 йил 8 июнда Англия парламенти томонидан қабул қилипган ва 1848 йил 1 май қонунп сифатида кучга кирган. Бироқ амалда кўпгииа фабрикантлар бу қонунни менсимаганлар. Бу ҳақдаги батафсил маълумотлар қаралсин: К. Маркс, «Капитал», I том, Тошкент 1983, 280—283-бетлар.— 107.
46 	Ch. Babbage. «On the Economy of Machinery and Manufactures». London 1832, p. 280 — 281. — 112.
46 D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, chapter II. —113.
47 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», II tom, III бўлим. «Бутун ижтимоий ка- питалнинг такрор ишлаб чиқарилиши ва муомаласи».—116.
48 1861—1865 йиллардаги пахта цауатчилиги ёки кризиси — Англия ва баъзи бир бошқа мамлакатлариинг ип газлама сапоатида юз берган қаттиқ пах- та танқислиги шундай деб аталган; Америкадаги Гражданлар уруши вақ- тида шимолликларнинг флоти жанубий қулдорлик штатларини блокада қи- лиши оқибатида Америкадан пахта етказиб беришнинг тўхтаб қолгаилиги ана шундай танқисликка сабаб бўлган; пахта қаҳатчилиги ортиқча ишлаб чиқариш кризиси арафасида вужудга келган ва у билан чатишиб кетган эди. Европа ип газлама саноатининг катта қисми тўхтаб қолган бўлиб, бу ҳол ишчиларнинг аҳволига оғир таъсир этган. 1862 йилда Англияда жами йигирувчи урчуқлар ва тўқиш дастгоҳларининг бешдан уч қисми тўхтаб цолган, ип газлама саноати ишчиларининг 75% дан кўпроғи икки-уч йил мобайпида тўла ёки қисман ишсиз қолган эди. Ишчиларнинг фақирона аҳволи 60-йилларнинг бошида Европада юз берган ҳосилсизлик натижа- сида яна ҳам ёмонлашди.— 119.
49 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 561 ва кейинги бет- лар.— 129.


ИЗОҲЛАР
913
ганлиги ва миллий устахоналарда ишловчи ишчилар тобора революцион кайфиятга берила борганлиги сабабли, буржуа ҳукумати бу устахоналар- ни тугатишга царатилган бир қатор чора-тадбирлар кўрди. Бу ҳол Париж пролетариатини ғоят ғазаблантириб юборди ва Парижда июнь ^ўзғолони- нинг бошланиб кетиши сабабларидан бири бўлди. Қўзғолонни бостиргани- дан кейин Кавеньяк ҳукумати 1848 йил 3 июлда миллий устахопаларни тарқатиб юбориш тўғрисида декрет чиқарди.— 131.
Царалсин: Rodhertus. «Sociale Briefe an von Kirchmann. Drifter Brief: Wi- derledung der Ricardo ’schen Zehre von der Grundrente und Begriindung ei- ner neuen Rententheorie». Berlin, 1851, S. 125. Маркс «Цўшимча циймат назарияларида» Родбертуснинг фойда нормаси назариясини батафсил танци- дий таҳлил цилиб берган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашри, 26- том, II қисм, 69 — 90- бетлар). — 135.
52 Сўз қуйидаги китобнинг ўнинчи боби тўғрисида боради: A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes oi the Wealth of Nations». Vol. 1, London 1776. — 138.
53 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 52—53-бетлар.— 138.
54 Шербюльенинг умумий фойда нормасининг вужудга келиши тўғрисидаги қарашларини Маркс «Қўшимча циймат назариялари»да махсус қараб чи- қади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, III цисм, 389-бет).— 155.
55 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 221 ва кейинги бетлар.— 157.
56 Сўз К. Маркснинг «Қўшимча киймат назариялари» («Капитал»нинг IV томи)» деган асари тўғрисида боради. 4-изоҳга қаралсин.— 165.
57 Утроцлик цонунлари, (settlement laws)—1662 йилдан буён Англияда амал цилиб келаётган бўлиб, буларга кўра қишлоқ хўжалик ишчилари амал- да бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ҳуцуцидан маҳрум этилган эдилар. Ўз навбатида, камбағаллар ҳақидаги қонунларнинг таркибий қисми бўл- ган бу цонунларда муҳтожликда яшаётган цишлоқ хўжалик ишчиларини суд қарори билан уларнинг туғилган ва доимий истиқомат қиладиган жойларига қайтариш назарда тутилган. Қонунчилик ишчиларнинг кўчиб юриш эркинлигини чеклаб, бу билан соҳибкорларга ишчилариинг иш ҳа- қини энг сўнгги минимумгача пасайтириш имконини яратиб берган.— 171.
68 	Г. Л. Маурернинг қуйидаги асарлари назарла тутилади: Einleitung zur Ge- schichte der Mark —, Hof — , Dorf — und Stadt- Verfassung und der offen - tlichen Gewalt», Miinchen, 1854: «Ceschichte der Markenverfassung in Deutschland». Erlanden, 1856; «Geschichte der Fronhofe, der Bauernhofe und der Hofverfassung in Deutschland». Bd. I —IV, Erlangen, 1862— 1863; «Geschichte der Dorfverfassung in Deutschland». I — II, Erlanden, 1865— 1866, «Geschichte der Stadteverfassung in Deutschland.» Bd. I—Iv, Erlangen, 1869 — 1871.
L. H. Morgan. «Ancient Society or Researches in the Zines of Human Progress from Savagery, through Barbarism to Civilization». London, 1877.— 174.
59 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 95—96-бетлар.— 174.
60 D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, p. 60 — 61. — 176.


914
ИЗОҲЛАР
61 Мазкур қарашлар қуйидаги асарларда ифода этилган: D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821 p. 60—61; H. Storch. «Cours d’economie politique, ou Exposition des pr*lb cipes qui determinent la prosperite des nations». Tome II, St.-Peterbourg 1815, p. 78 — 79 (бу ҳақца шунингдек қаралсин: K. Маркс. «Қўшимча
мат назариялари». — К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том II қисм, 102-бет). — 180.
62 Th. Cordet. «An Inguiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals; or the Principles of Trade and Speculation Explained». London, 1841 p. 42 — 44. — 180.
63 «Observations on certain Verbal Disputes in Political Economy» номли ано- ним асарнинг автори бу ерда Мальтуснинг қуйидаги китобининг бирпнчц нашридан цитата келтиради: «Principles of Political Economy». London, 1820, p. 75. — 188.
€4 D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, p. 36 — 41. —199.
66 Servum pecus imitatorum (Хушомадгўй тақлидчилар тўдаси) — Гораций но- малари, I китоб, 19- номадаги «0 imitatores, servum pecus!» («Э, тақлидчи- лар, хушомадгўйлар тўдаси!») деган иборанинг ўзгартириб олингани. — 199.
€6 Бу ерда «Қўшимча қиймат назариялари»нинг бўлимларидан бири назар- да тутиладики, бунда Маркс иш ҳақининг ўзгариб туришининг ишлаб чи- цариш баҳосига таъсири ҳақидаги Рикардо қарашларини танқидий таҳ- лил қилиб берган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, II қисм, 204—219-бетлар).— 200.
Царалсин: Th. Corbet. «An Inquiry into the the Causes and Modes of the Wealth of Individuals; or the Principles of Trade and Speculation Explained». London, 1841, p. 100 — 102. — 206.
68 Маркс «Қўшимча қиймат назариялари»ни назарда тутади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-иашри, 26-том, II қисм, 484—522, 602— 606-бетлар).— 209.
69 К. Маркс «Капитал»нинг I томида таърифлаб берган капиталистик жам- ғарилишнинг абсолют умумий қонуни назарда тутилади (қаралсин: К. Маркс . «Капитал», I том, XXIII боб, Тошкент, 1983, 630-бет).— 218.
70 «Hine illae lacrimae!» («Кўз ёшларининг боиси мана шунда!» — Рим драма- турги Публий Теренцийнинг «Андрослик қиз» комедиясининг I парда, би- ринчи кўринишидан олинган сўзлар. — 220.
71 68- изоҳга қаралсин. — 221.
72 Қаралсин: W. Roscher. «System der Volkswirthschaft» Band I: «Die Crund- lagen der Nationaldkonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage, Stuttgart und Augsburg, 1858, § 108, S. 192. —221.
73 A. Смитнинг фойда назариясини Маркс «Қўшимча қиймат назариялари»- нинг II қисмида танқидий таҳлил қилган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Эн- гельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, II қисм, 240—254-бетлар).— 221.


ИЗОҲЛАР
915
товарнп унинг қийматидан ортиққа сотиш натижасида вужудга келади. Маркс бу формулани «Қўшимча қиймат назариялари»да таҳлил қилган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, I қисм, 10— Ц-бетлар).— 227.
75 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 315—316-бетлар.— 227.
76 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 315—316-бет-
лар.— 227.
77 D. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, chapter VII. — 233.
78 [E. Wast.] «Essay on the Application of Capital to Land, with "Observations shewing the impolicy of any Great Restriction of the Importation of Corn». By a Fellew of University Collegeof Oxford. London, 1815. — 238.
7» Th. Chalmers. «On Political Economy in connexion with the Moral State and Moral Prospects of Society». Second edition, Clasgow, 1832, p. 88 — 89 and sqq. — 242.
80 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 386—387-бетлар.— 259.
81 Царалсин: K. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 91—104-бетлар.— 264.
82 Голланд-Ост-Индия компанияси 1602 йилдан 1798 йилгача ишлаб турган. Компаниянинг Индонезиядаги фаолиятининг ўзига хос хусусияти капита- лизмдан илгари ўтган (қулдорлик ва феодал) ишлаб чиқариш муносабат- ларини зўрлик билан мустаҳкамлаш ва консервация қилишдан ҳамда бўйсундирилган аҳолини голландлар хизматига ўтган маҳаллий ҳокимият- нинг феодал-бюрократик аппарати ёрдамида талашдан иборат бўлган. Компания Индонезиядан олиб чиқиб кетилган қишлоқ хўжалик маҳсу- лотларини сотишдан жуда катта даромад олган. Кейинчалик қишлоқ хў- жалигига мажбурий тартибда янги хил экинлар (айниқса кофе) экишни жорий қила бошлайдилар, бу экинларнинг жами ҳосили Компанияга топ- ширилар эди. Бир қатор жуда катта ва шафқатсизлик билан бостирилиб турган узлуксиз қўзғолонлар, мамлакатда аҳолининг камайиб кетиши, ҳарбий гарнизонларни сақлаб туриш учун қилинаётган катта-катта чиқим- лар, Нидерландларнинг бир вақтлардаги қудратининг умуман пасайиб ке- тиши натижасида Компания мағлубиятга учраган ва ўз фаолиятини тўх- татган.— 302.
83 72-изоҳга қаралсин.— 303.
84 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 505—515-бетлар.— 303.
85 Қаралсин: W. Roscher. «System der Volkswirthschaft». Band 1: «Die Grund- lagen der Nationalokonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage, Stuttgart and Augsburg’, 1858, § 60. S. 103. — 319.
86 43-изоҳга царалсин.— 322.
87 82-изоҳга қаралсин.— 324.
59-776


916
ИЗОҲЛАР
88 74-изоҳга царалсин.— 324.
89 Қадимги грек философи, умуман материалист ва атеист бўлган Эпикуп, нинг фикрича, сон-саноқсиз оламлар бор. Бу оламлар ўз табиий қонун, ларига биноан пайдо бўлади ва яшайди. Худолар эса, гарчи мавжуд бўд, са-да, лекин оламлардан ташқарида, улар орасидаги маконларда жойлаиь ган бўлиб, коинотнинг ривожланишига ҳам, одамнинг ҳаётига ҳам ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди.— 325.
90 Маркс Лютернинг асаридан цитатани қуйидаги китобдан келтиради: «Der sechte Teil der Busher des ehrnwirdigen Herrn Doctoris Martini Zutheri» Wittembergk, 1589, S. 296, 297.— 326.
91 Маркс XV асрдаги буюк географик кашфиётлар: Куба, Гаити ва Багама ороллари, Шимолий Америка қитъаси, Африканинг жанубий чеккаси ат- рофидан Ҳиндистонга олиб борувчи денгиз йўли ва, ниҳоят, Жанубий Аме- рика кашф этилиши натижасида XV асрнинг охирларидан бошлаб Генуя, Венеция ва Шимолий Италиядаги бошқа шаҳарларнинг транзит савдодаги роли кескин камайиб кетганлигини назарда тутади.— 327.
92 [J. Massie.]. «An Essay on the Governing Gauses of the Natural Rate of Interest; wherein the Sentiments of Sir WilI;am Petty and Mr. Zocke, on that Head, are considered». London, 1750, p. 60. — 328.
93 I. H. M. Poppe. «Geschichte der Technologie seit der Wiederherstellung der Wissenschaften bis an Ende des achtzehnten Jahrhunderts». Band I, Gottingen, 1807, S. 70.— 330.
94 Текстда цитата қилиб келтирилган сўзлар «La Voix du Peuple» газетасининг редакторларидан бири, «Gratuite du Credit». «Discussion entre M. Fr. Bastiat et M. Proudhon (Paris, 1850) китобидаги «биринчи хат»нинг автори Шеве- га тегишлидир.
«La Voix du Peuple» («Халк овози»)—Прудон томонидан натр этилган кунда- лик газета, 1849 йил 1 охтябрдан 1850 йил 14 майгача Парижда чиқиб турган. — 339.
95 «The Economist» («Экономист») — экономика ва сиёсат масалалари бўйича инглизча ҳафталик журнал бўлиб, 1843 йилдан бери Лондонда чиқиб тура- ди; йирик саноат буржуазиясининг органи. — 352.
96 Маркс истеҳзо билан К. Арндни «ит солиғи философи» деб атайди, чун- ки бу автор ўз китобида итларга солик солинишининг ҳаққонийлигипи ва мақсадга мувофиқлигини асослашга махсус параграф (§88, S. 420—421) бағишлаган.— 357.
97 «The Daily News» («Кундалик янгиликлар»)—инглиз либерал газетаси, саноат бружуазиясининг органи; шу ном билан 1846 йилдан 1930 йилгача Лондонда чициб турган.— 359.
98 Қаралсип: [J. Massie.] «An Essay on the Governing Gauses of the Natural Rate of Interest; wherein the Sentiments of Sir W'liam Petty and Mr. Locke, on that Head, are considered». London, 1750: D. Hume. «Of interest» (1752). In: Hume, David. «Essays and Treatises on several Subjects». A new edition. In two volumes. Vol. I, containing Essays, moral, political, and literary, London, 1764 (бу ҳацда шунингдек царалсин: K. Маркс. «Қўшимча циймат назариялари». — К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашрт 26-тоИ 1 цисм, 378 — 382- бетлар). — 372.


ИЗОҲЛАР
917
прогрессив позицияларда турган ва цулдорликка қарши чиққан. 1851 йил августдан 1862 йил мартгача Маркс газетада ҳамкорлик қилган. Маркснинг илтимосига биноан Энгельс газета учун кўпгина мақолалар ёзиб берган. 1848—1849 йилги революциядан кейин Европада бошланган реакция дав- рида Маркс ва Эигельс ўша пайтда кеиг тарқалган бу прогрессив газета- дан капиталистик жамият иллатларини копкрет материаллар асосида фош этиш учун фойдаланганлар. Америкадаги Гражданлар уруши вақтида Маркс газетада ҳамкорлик қилмай қўйган. Маркснинг «New-York Daily Tribune» билап алоқасини узишига кўп жиҳатдан газета редакциясида цулдорлар билан муросасозлик қилиш тарафдорларининг кучайиб кети- ши ва газетанинг прогрессив позициялардан чекиниши сабаб бўлган.— 380.
loo 	рёте. «Фауст», I қисм, бешинчи кўрипиш («Ауэрбахнпнг Лейпцигдаги майхонаси»).— 387.
ю1 Питтнинг қарзларни қайтариш фонди тўғрисида батафсил маълумотлар қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 12-том, 462-463- бетлар.— 389.
*02 Қаралсин: [Th. R. Malthus.] «An Essay on the Principle of Population». London, 1978, p. 25 — 26.—389.
103 Қуйидаги ҳужжат назарда тутилади: «An Act for vesting certain Sums in Commissioners, at the End of every Quarter of a Year, to he by them applied to the Reduction of the National Debt (Anno 26 Georgii III, Regis, cap. 31)». — 390.
104 Молох — Қадимги Финикия ва Карфаген динпдаги қуёш худоси, унга сажда қилиш одамни қурбон қилиш билан бирга адо этилган; кейинчалик Молох номи ғоят даҳшатли куч тимсоли бўлиб ^олган.— 391.
10бМаркс қуйидаги асарларни назарда тутади: J. St. M:ll. «Principles of Political Economy with Some of their Applications to Social Philosophy». Second edition, vol. I, London, 1849, p. 91 — 92: H. Ch. Carey. «Principles of Social Science». Vol. Ill, Philadelphia, 1859, p. 71 — 73; W. Roscher. «System der Volkswirthschaft». Band I: «Die Grundlagen der Nationaldkonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage, Stuttgart und Augsburg, 1858, § 45. — 392.
106 «Revue des deux Mondes» («Эски ва Янги дунё обзори») — икки ҳафтада бир чицадиган буржуа адабий- бадиий ва публицистик журнали, 1829 йилдан буён Парижда чиқиб тўради. — 396.
107 2 (1)-изоҳга қаралсин.— 398.
108 Ост-Индия компаниясининг Хитой билан савдо қилиш монополияси бе- кор бўлганидан кейин (1833) инглиз хусусий савдогарларининг хитой бо- зорига суқилиб кириши кучаяди. Айниқса Англия ҳукуматининг ҳар то- монлама ^ўллаб-қувватлашидан фойдаланиб Хитойга контрабанда йўли билан афъюн келтириб сотиш кенг авж олади. Шу тариқа Англия ҳуку- мати Хитойнниг қонунлари ва давлат манфаатларини оёқ ости қилган, хитойларнинг кўплаб заҳарланиши ва соғлиғига путур етишига сабаб бўлган эди. Бу наркотик модданинг контрабанда йўли билан ўз мамла- кати ичкарисига олиб кирилишига қарши Хитой маъмурларининг цатъий тадбирларига жавобан инглизлар биринчи «афъюн» урушини (1839—1842) бошлаб юборадилар, бу уруш Хитой учун нотенг ва талончиликдан ибо- рат шартнома тузилиши билан тугайди.— 401.


918
ИЗОҲЛАР
109 Консигнация (consignatio, айнан — имзо, ёзма тасдиц) — товарларни чет элга комиссия тартибида сотишнинг турларидан бири бўлиб, бунда экспоп тёр (консигнант) товарни муайян шартлар билан сотиш учун чет эл фц!? масининг омборига (консигнаторга) юборади.— 402.
110 1844 йилги банк актининг мазмуни ва аҳамияти тўғрисида шу томнивг XXXIV боби ««Пул муомаласи принципи» ва 1844 йилги Англия банк ко- нунчилиги»га царалсин.— 403.
111 «The Manchester Cuardian» («Манчестер соқчиси»)—инглиз буржуа газе- таси, 1821 йилда Манчестерда асос олинган, эркин савдо тарафдорлари (фритредерлар) органи, кейинчалик — либераллар партияси органи,— 403.
112 Ломбард-стрит— Ситпдаги (Лондоннинг молия марказидаги) кўча бўлиб бир қатор йирик банклар шу кўчада жойлашган; Лондон пул бозорининг синоними.— 404.
Минсинг-лейн — Лондондаги кўча, мустамлакалардан келтирилган товар- лар сотиладиган улгуржи савдо маркази.— 404.
114 2 (2)-изоҳга қаралсин.— 407.
115 «Currency principle» («Пул муомаласи принципи»), ёки «пул мактаби»— пул миқдор назариясини кўтариб чиққан мактабнинг турларидан бири. Унинг намояндалари даъвосига кўра, товарларнинг қиймати ва баҳоси муомала доирасидаги пулнинг миқдори билан белгиланади. Улар барцарор пул муомаласини сақлаб туришни мақсад қилиб олганлар ва банкпотлар- нинг албатта олтин билан қопланишини таъминлашни ва баикнотлар чи- қаришни нодир металлар импорти ва экспортига мувофиқ ҳолда тартибга солиб туришни шу мақсадга эришишнинг бирдан-бир чораси деб билган- лар. Ўзининг сохта назарий далилларига асосланган «пул мактаби» ўзи эълон қилган пул муомаласи қонунларининг бузилиши ортиқча ишлаб чи- қариш иқтисодий кризисларининг асосий сабабидир деб ҳисоблаган. «Пул мактаби» назарияси XIX асрнинг биринчи ярмида Англияда машҳур бўл- ган. Бироқ Англия ҳукуматинипг бу назарияга таянишга уриниши (1844 йилги банк акти) ҳеч цандай муваффақият келтирмаган ва бу назария- нинг илмий жиҳатдан мутлақо асоссизлигини ҳамда амалий мақсадлар учун тамомила яроқсизлигини тасдиқлаган, холос (шунингдек қаралсин: шу том, XXXIV боб ««Пул муомаласи принципи» ва 1884 йплги Англия банк цонунчилиги»).— 412.
116 Эрмен ва Энгельс фирмаси назарда тутилади.— 423.
117 110-изоҳга қаралсин.— 427.
118 «The Times» («Замон») — консерватив йўналишдаги энг йирик инглизча кундалик газета, 1785 йилда Лондонда асос солинган.— 432.
119 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 27—36-бетлар.— 438.
120 115-изоҳга қаралсин.— 440.
121 Қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 88-бет.^ 442.
122 Қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 132—134- бетлар; К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 149—150-бетлар.— 447.
123 97-изоҳга қаралсин.— 469.
124 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 435—438-бетлар.— 476.


ИЗОҲЛАР
919
125 ^аралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 403—404-бетлар.— 483.
126 Ю9-изоҳга царалсин.— 488.
127 95-изоҳга қаралсин.— 494.
128 Ц2-изоҳга царалсин.— 494.
129 Ц3-изоҳга қаралсин.— 494.
130 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 126—127, 144—145- бетлар.— 520.
131 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Топгкент, 1983, 146гбет.— 521.
132 Банк рестрикцияси уацидаги акт (Bank Restriction Act) —Англия ҳукума* ти 1797 йилда цабул цилган махсус қонун бўлиб, у банкнотларнинг маж* бурий курсини белгилаган ва банкнотларни олтинга алмаштиришни бе* кор қилган. 1819 йилда банк билетларини олтинга айирбошлашни тиклов- чи қонун қабул қилинган. Ҳақиқатда айирбошлаш 1821 йилга келиб тўла тикланган.— 528.
133 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 423—434-бетлар.—• 529.
134 	Маркс векселлар билан катта фирибгарликлар қилишда айбланган Дей- видсон ва бошкалар ишининг судда кўрилганлигини назарда тутади. Бу иш қуйидаги китобда баён этилган: Laing, S. A «New series of the great city frauds of Cole, Davidson, & Gordon, corrected and enlarged». Fifth edition. London [1869].
Ассизлар — Англия Олий суди жипоий ва гражданлик ишлари бўйи* ча судьяларининг вақти-вацти билан ўтказилиб турадиган сайёр сессия* лари.— 533.
135 Бирмингем мактаби, ёки little shilling men (кичик шиллинг тарафдорла- ри) —XIX асрнинг биринчи ярмида иқтисод фанида таркиб топган ало-
ҳида мактаб. Унинг тарафдорлари идеал пул ўлчов бирлиги назариясини тарғиб қилганлар ва шунга мувофиц равишда пулни фақат «саноқ поми» деб билганлар. Бирмингем мактабининг вакиллари, ака-ука Томас ва Мат- тиас Атвудлар, Спунер ва бошқалар, Англияда пул бирлиги таркибидаги олтинни камайтириш лойиҳасини, яъни «кичик шиллинг лойиҳаси» номи билан машҳур бўлган лойиҳани кўтариб чивданлар. Бу мактабнинг номи ҳам шундан келиб чиққан. Айни вацтда «кичик шиллинг тарафдорлари» ҳукуматнинг муомаладаги пул массасини цисқартишга қаратилган тад- бирларига қарши чиққанлар. Уларнинг фикрича, бу мактабнинг йўл- йўриқларини амалга ошириш нарх-наволарнинг сунъий равишда ўсишига сабаб бўлиб, саноатни ривожлантира олган ва мамлакатнинг умумий рав- нақини таъминлай олган бўлар эди. Бироц, ҳақиқатда эса таклиф этила- ётган тарзда валютани девальвация қилиш давлат қарзини ва хусусий қарзларни қадрсизланган пуллар билан узиш учун шароит яратиб берган холос, яъни хазинага ва йирик соҳибкорларга муайян фойда келтирган, чунки ҳар турли кредитларни олувчилар асосан мана шулар бўлган. Бу мактаб ҳақида Маркс ўзининг «Сиёсий иқтисод танқидига доир» деган асарида гапирган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 66—67-бетлар).— 536.
136 Ост-Индия компанияси — инглиз савдо компанияси бўлиб, 1600 йилдан 1858 йилгача яшаган ва Англиянинг Ҳиндистон ва Хитойдаги ҳамда Осиё-


«20
ИЗОҲЛАР
сиёсатининг қуроли бўлган. XVIII асрнинг ўрталаридан бошлаб Компд, ния армия ва флотга эга бўлиб, катта ҳарбий кучга айланган; унинг бац' роғи остида Англия мустамлакачилари Ҳиндистонни забт этганлар. пания Ҳиндистон билан савдо қилиш монополиясини ва бу мамлакатнц бошқаришга оид энг муҳим функцияларни узоқ вақт мобайнида ўз қўли, да сақлаб келган. 1857—1859 йилларда Ҳиндистонда бўлиб ўтган миллий' озодлик цўзғолони инглизларни ўз мустамлака ҳукмронлиги формасинц ўзгартишга мажбур этган: Компания тугатилган ва Ҳиндистон Британид Қироллигининг мулки деб эълон қилинган.— 537.
137 Гейненинг «Мунозара» номли («Романсеро» туркуми) сатирик шеъридац цитата; бунда католик монах-капуцин билан олим яҳудий раввин ўртаси- да ўрта асрда бўлиб ўтган мупозара тасвирланади; бу яҳудий олим маз- кур мунозара давомида яҳудийларнинг «Таусфес-Ионтеф» номли диний китобини далил қилиб келтиради. Бунга жавобан капуцин «Таусфес-Ион~ теф»ни ҳақорат қилади. Шунда ғазабланган раввин жазавасп тутиб бун~ дай дейди: ««Таусфес-Ионтеф» ярамайдими? Бўлмаса нима ярайди? Вой- дод!».— 537.
138 1851 йилда Хитойда бошланиб кетган антифеодал ва миллий-озодлик ҳа- ракати назарда тутилади. Тайпин қўзғолони номи билан машҳур бўлган бу ҳаракат хитой халқининг феодал тузумга қарши ва чет эл босқинчи- ларига қарши олиб борган кўп йиллик ва шиддатли курашининг бошла-
- ниши эди. Тайпин қўзғолон 1864 йилда хитой феодалларининг қўшинлари ёрдамида Англия, АҚШ ва Франция цуролли кучлари томонидап бости- рилган.— 549.
139 135-изоҳга қаралсин:— 557.
140 Қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 66-бет.—
141 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 241—242-бетлар,— 559.
142 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 144-бет.— 569.
143 Маркс бу ерда Тавротдан олинган иборани ўзгартиб келтиради. Қарал- син: Таврот, Марк Инжили, 16-сура, 16-оят.— 588.
144 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 136—140-бет-
лар.— 589.
145 89-изоҳга қаралсин.— 594.
146 Monts-de-ptete (ломбардлар) XIV, XV ва XVI асрларда Италия ва Фран- цияда майда судхўрларга қарши курашиш учун тузилган. Уларнинг та- шаббускорлари фикрига кўра, ломбардлар ўзига хос хайрия ишлари би- лан шуғулланиб, камбағалларга мулкни гаровга олиб унча катта бўлма- ган кредит бериши лозим бўлган. Ҳақицатда эса Monts-de-piete судхўрлар фойдасига ишлаган.— 597.
147 	Цуйидаги асарлар назарда тутилади: Н. Chamberlayne. «А Proposal by Dr. Hugh Chamberlayne, in Essex Street, for a Bank of Secure Current Credit to be founded upon Land, in order to the General Good of Landed Men, to the great Increase of the Value of Land, and the no less Benefit of Trade and Commerce». [London] 1695;


ИЗОҲЛАР
921
Gentry, and Ruinous to the Trade of the Nation. Together with Proposals, for the Supplying their Majesties with Money on easy Terms, Exempting the Nobility, Gentry &c from Taxes, Enlarging their Yearly Estates, and Enriching all the Subjects in the Kingdom, by a national Landbank», London. The third edition, 1696. — 597,
148 	Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 704—707-бетлар.— 597.
i49 	Марксда янглиш кетган. Томас Манли 1668 йилда Лондонда чи^қан «Interest of Money Mistaken» номли имзосиз трактатнинг автори эмас эди. — 598 *
150 	Инглиз молиячп экономисти Жон Лога шама; у, давлат муомалага таъ- минланмаган банкнотлар чиқариш воситасида мамлакатнинг бойлигини кўпайтириши мумкин, деган мутлақо асоссиз ғоясини амалга оширишмоқ- чи бўлиб, 1716 йилда Францияда хусусий банк ташкил қилган эди, бу банк 1718 йилда давлат банкига айлантирилган. Ло банки чеклапмаган миқдорда кредит билетлари чиқариш билан бир вақтда металл пулларни муомаладан чиқариб олади. Натижада биржа ажиотажи ва спекуляция мисли кўрилмаган даражада авж олиб кетади; бу ҳол 1720 йилда давлат банкининг ва «Ло системаси»нинг ўзининг тамомила барбод бўлиши би- лан тугайди.— 599.
151 Маркс қуйидаги памфлетдан цитата келтиради: «Bank Credit; or the. Usefulness and Security of the Bank of Credit examined, in a Dialogue between a Country Gentleman and a London Merchant», J. Francis «History of the Bank of England». Third ed., vol, I, London, 1848, p. 39 — 40. — 600.
152 1852 йилда ака- ука Перейр томонидан ташкил этилган йирик француз ак- ционерлар жамияти «Sociele generale du Credit Mobilier» назарда тутилади. Credit Mobilier нинг асосий мақсади кредптда ва грюндерликда (саноаг норхоналари ва бошқа корхоналар таъсис этишда қатнашишда) воситачилик қилишдан иборат бўлган. Бу жамият франция, Австрия, Венгрия, Швейца- пия, Испания ва Россияда темир 'йўл цурилишида иштирок этган. фонд биржасида спекуляция қилиш жамият даромадларининг асосийманбаи бўл- ган. Credit Mobilier бошқа корхоиаларнинг мазкур жамият цўлида бўлган қимматли қоғозлари билангина гарантияланадиган ўз акцияларини чиқариш- дан олинадиган маблағларга турли компанияларнинг ўз мулки қиймати би- лан гарантияланадиган акцияларпни сотиб олган. П1ундай цилиб, айни бир реал мулк ўзидан икки ҳисса ортиц миқдордаги сохта капиталнп келтириб чицарган. Credit Mobilier Наполеон 111 ҳукумати билан маҳкам боғлиқ бўл- ган ва унинг ҳомийлигидан фойдаланган. 1867 йилда бу жамият синади ва 1871 йилда тугатилади. XIX асрнинг 50- йилларида янги типцаги молия кор- хонаси сифатида Credit Mobilier’ нинг пайдо бўлишига биржа ажиотажи ва спекуляциянинг мисли кўрилмаган даражада авж олиши билан характерла- надиган рсакция даврининг ўзига хос хусусиятлари сабаб бўлган эди. фран- цуз Credit Mobilier дан намуна олиб Марказий Европапинг бир цатор бош- :қа мамлағатларида ҳам шунга ўхшаш муассасалар тузилади. Credit Mobi- lier’ нинг асл моҳиятини Маркс ўзининг бир катор мақолаларида очиб бер- ган (царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 12-том, 21 — 37,. 203 — 217, 300 — 303 ва бошқа бетлар). — 601.
153 Текин кредит назариясини Прудон қуйидаги асарида ривожлантирган: «Gratuitedu Credit. Discussion entre M. Fr. Bastiat et M. Proudhon». Paris, 1850. — 603.
154 Лейпциг ярмаркаларида процентларини учга бўлиб тўлаш шарти билан бе- риладиган 100 гульден царз назарда тутилади. Лейпцигда ҳар йили учта


022
ИЗОҲЛАР
ярмарка ташкил қилинар эди: янги йпл ярмаркаси, пасха (баҳор) ярмарка си ва Михайлов куни (куз) ярмаркаси.— 606. р
156 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nati ons». Vol. I, London, 1776, p. 182 — 202. Шунингдек так^ослансин: Маркс. «Цўшимча қиймат назариялари» (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлап’ 2- нашри, 26- том, 11 қисм, 391 — 394- бетлар). — 609. '
188 J. W. Johnston. «Notes on North America Agricultural Economical, and So* cial». Vol. I, Edinburgh and London, 1851. — 611.
J. Anderson. «А Calm Investigation of the Circumstances that have led to the Present Scarcity of Crain in Britain». London, 1801, p. 35 — 36, 38 (iny- нингдек ^аралсин: K. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари». — К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 11 цисм, 154 — 155-бетлар); Н. С. Carey. «The Past, the Present, and the Future». Philadelphia, 1848, p^ 129 — 131 (шунингдек қаралсип: K. Маркс. «Цўшимча киймат назарияла- ри». — К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 11 ^исм, 6*55- бет). — 613.
158 	«Fruges consumere nati» («роҳат сурмоц учун туғилишган») — Гораций, «Но- малар», 1 китоб, 2, 27-нома.— 613.
159 Ж. Андерсоннинг рента назарияси тўғрисида К. Маркснинг «Қўшимча қиймат назариялари»га қаралсин (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашри, 26-том, II қисм, 119—121, 127—131, 154—159-бетлар).— 613.
160 Уэст-Энд — Лондоннинг ҳашаматли райони бўлиб, аристократия ва йирик буржуазиянинг данғиллама уй-жойлари шу ерга жойлашган.— 614.
^Темпл Бар (Temple Bar) — Лондоннинг тарихий обидаси — Стрэнд-стрит билан Флит-стрит оралиғида жойлашган тош дарвоза. Бу дарвоза Сити райони билан Вестминстер районини бирлаштиради.— 614.
162 Левиафан-— Таврот ривоятларига кўра, баҳайбат денгиз ҳайвони.— 614.
1вз франция Миллат мажлисининг молия комиссиясига Прудон киритган так- лифларга цартии 1848 йил 26 июлда Тьер сўзлаган нутц назарда тутилади. Нутқ «Compte rendu des seances de l’Assemblee Nationale» да эълон қи- линган. Tome II, Paris, 1849, p. 666 — 671. Тьернинг бу нутқи ҳақида К. Маркснинг «Прудон тўғрисида» деган мақоласига ҳам қаралсин (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 16-том, 29-бет). — 617.
164 Заминдорлар билан ижарадорлар ўртасидаги кураш умум палатаси томо- нидан 1853 йилда «Ижарадан келиб чиқадиган ҳуқуқлар тўғрисида билль» қабул қилиниши билан тугайди; бунга кўра, ижара муддати тугаши би- лан ижарадор ерни яхшилаш учун қилган сарфлари эвазига пул олиши керак. Бу ҳақда батафсил маълумотлар К. Маркснинг «Ҳиндистон маса- ласи.— Ирландия ижара ҳуқуқи» деган мақоласидан қаралсин (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 9-том, 161—167-бетлар).— 619.


ИЗОҲЛАР
923
кин савдо шиори остида ғалла қонунларига қарши курашган саноат бур* жуазияси 1846 йилда бу цонунларнинг бекор қилинишига эришган.— 619.
166 сўз Англия 1793 йилдан 1815 йилгача Франция республикасига ва Напо- леон империясига царши олиб борган урушлар тўғрисида боради.— 619.
167 ^уйилагп китоб назарда тутиладп: «The Three Prize Essays on Agriculture and the Corn Law». Published bv the National Anti- Corn-Law League. Manchester— London, 1842. Бу китобга Ж. Хоуп, P. Грег ва A. Морзенинг уч очерки киритилган бўлиб, булар Ғалла ^онунларига ^арши лиганинг муко- фотига сазовор бўлган. — 620.
168 сўз цуйпдаги Кўк китоблар устида боради: «Report from the Select Committee on Petitions relating to the Corn Laws of this Kingdom: together with the Minutes of Evidence, and an Appendix of Accounts». Ordered by The House of Commons, to be printed, 26 July 1814; «Reports respecting Grain, and the Corn Laws: vis: First and Second Reports from The Lords Committees, appointed to enguire into the State of the Growth, Commerce, and Consumption of Grain, and all Laws relating thereto». Ordered, by the House of Commons, to the Printed, 23 November, 1814.
Кўк китоблар (Blue Books)—Англия парламенти материаллари ва ташқи ишлар министрлигининг дипломатик ҳужжатлари эълон қилина- диган нашрнинг умумий номи. Муқоваси кўклиги сабабли Кўк китоблар деб аталган бу китоблар Англияда XVII асрдан буён нашр этилиб кел- моқда ҳамда бу мамлакатнинг иқтисодий ва дипломатик тарихини ўрга- ниш учун асосий расмий манба бўлиб хизмат қилмоқда.— 620.
169 Англияда XVI асрдан буён амал қилиб келган камбағаллар уацидаги нунларга биноан ҳар бир давмда камбағаллар фойдасига алоҳида солиқ йиғилган; қавмнинг ўзини ва ўз оиласини таъминлай олмаган аҳолиси мазкур солпқ ҳисобидан ташкил қилинадиган фонддан камбағалларга ёр- дам кассаси орқалп ёрдам олган.— 620.
170 Қаралспн: К. Маркс. «Капитал», I том, 1983, Тошкент, 659—661-бетлар.—* 621.
171 Лордлар палатасининг иш ҳақи миддори масаласи бўйича тузилган ва 1814—1815 йилларда иш олпб борган тергов комиссияси назарда тутила- ди.— 621.
172 Санъат ва уунарлар жамияти (Society of Arts)—1754 йилда Лондонда асос солпнган буржуа-оқартув ва филантропик жамияти. Жамият «санъ- ат, ҳунарлар ва савдони» ҳамда «камбағалларга иш беришга, савдони кенгайтирпшга, мамлакатни бойптишга» ва ҳоказоларга ёрдам берувчи ҳамма нарсанп ўз мақсади деб баралла эълон қиладп. У ишчилар билан соҳибкорлар ўртасида воситачи ролида чиқишга уринади. Маркс бу жа- миятпи «Санъат ва фирибгарликлар жамияти» деб атаган эди.— 622.
173 Сўз Ижтимоий фанларни рағбатлантприш мпллий уюшмаси тўғрисида боради.
Ижтимоий фанларни рағбатлаитириги миллий уюшмаси (National Association for the Promotion of Social Science) — 1857 йилда acoc солинган буржуа- оцартув ва филантропик жамияти. Унинг составида парламент- нинг кўпгина аъзолари бор эди. Жамият ижтимоий фанларнинг ривожлани- шига ва улардан амалда фойдаланилишига кўмаклашишни уз мацсади цилиб цўйган эдп. — 622.


924
ИЗОҲЛАР
174 Марксда аниц ёзилмаган. Бу ерда Жон Локарт Мортоннинг асаридан тата келтирилмоқда, юқорида эса Жон Чалмерс Мортон тилга олиб ўтил! ган эди.— 622.
175 Франция институти — бир неча бўлинмалар, ёки академиялардан иборат олий илмий муассаса назарда тутилади; 1795 йилдан бери мавжуд.— 623.
176 Айрим экинлар, масалан дуккакли экинлар экилгандан кейин тупроқнинг бойиши ҳозирги вақтда шак-шубҳасиз фактдир; илдиз системасида ри- вожланадиган ва ҳаводан олинадиган азотни тўплайдиган тугунчак бак~ териялари деб аталган бактерияларнинг фаолияти туфайли тупроқ бойий- ди. Бу бактериялар алоҳида роль ўйнашини фан Марксдан кейин кашф этган.— 624.
177 Қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тошкент, 1983, 657—680-бетлар.-— 624.
178 «The Morning Star» («Тонг юлдузи»)—инглизча кундалик газета, фрит- редерлар органи, 1856 йилдан 1869 йилгача Лондонда чиқпб турган.— 625.
170 Р. Е. Dove. «The Elements of Political Science». Edinburgh, 1854, p. 264, 273. — 625.
180P. E. Dove. «The Elements of Political Science». Edinburgh, 1854, p. 279.— — 631.
181Қаралсин: K. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 25 — 26- бетлар; 23- том, 98- бет. — 631.
182Маркс бу ерда, шунингдек бир неча ҳолларда кейинчалик ҳам «Produk- tionskosten» термияини ишлаб чицариш баҳоси маъносида [ишлатади.—645.
1,8165- изоҳга царалсин. — 650.
184 Ғ. W. Newman. «Lectures on Political Economy». London, 1851, p. 158.— 650.
18\Қаралсин: H. Storch. «Cours d’economie politique, ou Exposition des prin- cipes qui diterminent la prosperite des nations». Tome II. St.-Petersbourg, 1815, p. 78 — 79 (бу ҳақда шуниигдек царалсин: K. Маркс. «Қўшимча қий- мат назариялари».—К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 11 цисм, 102 ва 318- бетлар). — 651.
18сМаркс қуйидаги асарларни назарда тутади: [Е. West.] «Essay on the Application of Capital to Land, with Observations shewing the Impolicy of any Great Restriction of the Importation of Corn» By a Fellow of University College of Oxford. London, 1815; Th. R. Malthus. «Principles of Political Economy considered with a view to their practical Application» . 2 nd edition with considerable additions from the author’s own manuscript and an- original memoir. London, 1836; Th. R. Malthus. «An Inquiry into the Nature and Progress of Rent, and the Principles by which it is regulated». London, 1815; D. Ricardo «On the Princepies of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, chapter II. — 652.
187 Маркс цуйидаги асарни назарла тутади: G. Opdyke. «А Treatise on Political Economy». New York, 1851. — 662.
188 Бу фикр Мальтуснинг қуйидаги асарида айтилган: «An Essay on the Principle of Population». London». 1798.—665.
180 Қаралсин: J. Liebig. «Die Chemie in Hirer An wendung auf Agricultur und Physiologie». 7. Auflage, Braunschweig, 1862. — 736.


ИЗОҲЛАР
925
hod. Ricardo. «On the Principles of Political Economy, and Taxation». Third edition, London, 1821, chapter 11. — 748.
i»1 Маркс, чамгси, 1824— 1837 йплларда Парижда чикарллган қуштдагп кўп томли нашрнинг китобларидан бирини назарда тутадгг М. Dombasle. «Аппа- les agricoles de Roville, ou Melanges d’agriculture, d’economie rurale et de legislation agricole». — 750.
162 R. Johnes. «An Essay on the Distribution of Wealth, and on the Sourcee of Taxation». Part I: Kent. London, 1831, p. 227. Бу ҳакда шунингдек қа- ралсин: К. Маряс. «Цўшимча циймат назариялари» (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 111 қисм, 414— 429-бетлар). — 750.
193Царалсин: G. Ramsay. «An Essay on the Distribution of Wealth.» Edinburgh, 1836, p. 278 — 279. — 758.
194 Иаралсин: [E. G. Wakefield.] «England and America. A Comparison of the Social and Political State of both Nations». Vol. I, London, 1833, p. 214—• 215. — 760.
195 H. Passy. «Rente du Sol». In: «Dictionnaire de l’economie politique». Tome II, Paris, 1854, p. 515. —760.
196 Иҳота қонунлари тўғрисида қаралсин: К. Маркс. «Капитал», I том, Тош- кепт, 1983, 706—711-бетлар.— 760.
197 Потоси — Болпвиянинг жанубидаги шаҳар, испан конкистадорлари то- монидан 1547 йилда асос солинган бўлиб, бу ерда 1545 йилда бой кумуш конлари очилган эди. Бу конлардан фойдаланиш Испания ҳукмрон синф- ларининг бойиш манбаларидан бири бўлган,— 764.
198 Маркс қуйидаги асарларни назарда тутади: S. Laing. «National Distress; its Causes and Remedies». London, 1844; F. W. Nevman. «Lectures on Political Economy». London, 1851. — 764.
199 Қаралсин: K. Маркс. «Капитал», 11 том, Тошкент, 1985, 241 — 242- бетлар. — 765.
200 Қуйидаги асар пазарда тутилади: Rodbertus. «Sociale Briefe an von Kirch- mann. Dritter Brief: Wiederlegung der Ricardo’rchen Lehre von der Grund- rente und Begriindung einer neuen Rententheorie». Berlin, 1851. Родбертус- нинг рента назариясини Маркс ўзининг «Қўшимча қиймат назариялари» да батафсил танқидий анализ қилиб берган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс, Асарлар, 2- нашри, 26- том, 11 қисм, 3 — 118, 159 — 172- бетлар). — 769.
201 Сўз К. Маркснпнг «Цўшимча циймат назарпялари» номли асари устида бо- ради. — 769.
202 Царалсин: G. W. Ғ. Hegel. «Encyclopabie der philosophischen Wissenschaf- ten im Grundrisse». Erster TheiJ. Die Logik. Werke. Band VI. Berlin, 1840» S. 404. — 770.
203 Маркс Жонснинг эндигина нашрдан чиць^ан «An Essay on the Distribution of Wealth» номли китобига мазкур журналда босилган имэосиз тақризни назарда тутади. Царалсин: «Edinburgh Review», Том L1V, 1831 йил август— декабрь, 94 — 95- бетлар.


926
ИЗОҲЛАР
қидий журнал»)—инглизча буржуа адабий-сиёсий журнали, 1802 йилдан 1929 йилгача чиқиб турган. XIX асрнинг 20—30-йилларида 3 ойда бир мар, та чиқарилган ва виглар партиясининг органи бўлган.
Сохо-сквер — Лондоннинг Сохо районидаги серхашам квартал.— 771
804 Н. Passy. «Rente du Sol». Tn «Dictionnaire de l’economie politique». Toma
II, Paris, 1854, p. 511.-774. e
805 Петти ўзининг «А Treatise of Taxes & Contributions» (London, 1667, p. 23^ 24) нохмли асарида ep рентасини қўшимча қийматнинг нормал формаси дейди. Маркс ўзпнинг «Кўшимча қиймат назариялари»да Петти қарашла- рини батафсил таҳлил цплади (Қаралсин: К. Маркс ва ф. Энгельс. Лсарлап 2-нашри, 26-том, 1 кисм, 163 — 165, 356 — 366-бетлар).
Кантильоннинг бундай ^арашлари куйидаги квтобда баён қилинган: «Essai sur la nature du commerce en general». In: «Discours politiques». Tome III Amsterdam, 1756. — 775.
806 Қаралсин: K. Маркс. «Қўшимча қиймат назариялари («Капитал»нинг IV томи)» (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 12—39 305-346, 383—385-бетлар).—775.
207 Царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 139—140- бетлар.— 776.
808 J. Steuart. «An Inquiry into the Principles of Political Oeconomy». Vol. I, Dublin, 1770, p. 396. — 777.
809 E. Daire. «Introduction sur la doctrine des physiocrates». In: «Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire». Premiere partie. Paris, 1846; H. Passy. «Rente du Sol». In* «Dictionnaire de l’economie politique». Tome II, Paris, 1854, p. 511,—777.
810Қаралсин: A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». Vol. I, London, 1776, p. 64. — 777.
811 Маркс ушрни коммутапия цилишга оид 1836— 1860 йиллардаги актларни (Tithe Commutation Acts ) назарда тутади. Бу актларга кўра, черков ушри- ни натура билан тўлаш бекор қилинган ва ер учун даврий пул тўловлари жорий этилган эди. — 779.
812 К. Arnd.«Die naturgemasse Volkswirthschaft, gegeniiberdem Monopolienge iste und dem Communismus, mit einem Riickblicke auf die einschlagende Litera- tur». Hanau, 1845, S. 461 — 462. — 780.
813 [N. Linguet.) «Theorie des loix civiles, ou Principes fondamentaux de la so- ciete». Tomes I —II, Londres, 1767. Бу ҳақда шунингдек қаралсин: K. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, 1 цисм, 347 —352-бет- лар. — 782.
814Қаралсин: J. Moser. «Osnabriickische Geschichte». Theil I, Berlin und Stettin, 1780, — 782.
818 200- изоҳга царалсин. — 793.


ИЗОҲЛАР
927
sit Th. Тооке, W. Newmarch. «А History of Prices, and of the State of the Circulation, during the nine years 1848 —1856. In two volumes; forming the fifth and sixth volumes of the History of Prices from 1792 to the present time». Vol. VI, London, 1857, p. 29 — 30. — 799.
2i8 Марнс қуйидаги асарларни назарда тутади: L. Mounier.«De l’agriculture en France, d’apres les documents ofliciels avec des remarques par M. Rubichon». Paris, 1846; M. Rubichon. «Du mecanisme de la societe en France et en An- gleterre». Nouvelle edition. Paris, 1837. — 799.
si® Даралсин: [J. Massie.] «An Essay on the Governing Causes of the Natural Rate of Interest; wherein The Sentiments of Sir William Petty and Mr. Locke, on that Head, are considered». London, 1750, p. 23 —24.—502.
azo Қора бандалар (Bandes Noires) — спекулянтлар жамиятлари, XIX асрда Фран- цияда вужудга келган; йирик имениеларни сотиб олиб, кейин кичик- кичик участкаларга бўлиб сотиш билан шуғулланган, чунки майда участкаларга талаб жуда катта бўлиб, уларнинг баҳоси ҳам йирик ер участкаларини со- тиш баҳосига қараганда анча юцори эди. — 802.
221 М. Rubichon. «Du mecanisme de la societe en France et en Angleterre». Nouvelle edition. Paris, 1837. — 802.
222 Царалсин: F. W. Newman. «Lectures on Political Economy». London, 1851, p. 180 — 181.— 802.
223 Царалсин: L. Mounier. «De l’agriculture en France, d’apres les documents officiels avec des remarques par M. Rubichon». Paris, 1846. — 802.
224 Царалсин: J. Liebig. «Die Ghemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologie». 7 Auflage, Braunschweig, 1862.—804.
225 Rudis in digestaque moles» («Беўхшов ва қўпол баҳайбат нарса») — Овидий, «Метаморфозалар», 1 китоб, 7. — 807.
226 Иттифокнинг учинчи аъзоси» — Шиллернинг «Кафолат» балладасидаги сўз- лар; золим Дионисий икки содиц дўст иттифоқига ўзининг қабул қилини- шини сўраб шу сўзларни айтади. — 807.
227 Даралсин: К. Маркс. «Капитал», 1 том, Тошкент, 1983, 520—527-6 етлар.—810.
228 Царалсин: W. Roscher. «System der Volkswirthschaft». Band I: «Die Grund- lagen der Nationaldkonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage, Stuttgart und Augsburg, 1858. — 818.
229 A. Smith. «An Inquiry,1 into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». Vol. I. London, 1776, p. 63. Смитнинг: иш ҳақи, фойда ва ер рентаси қпйматнинг манбаидир, деган фикрларини Маркс «Капитал»нинг II томи- да (қаралсин: К. Маркс. «Капитал», II том, Тошкент, 1985, 371—399-бет- лар) ва «Қўшимча қиймат назариялари»да (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 26-том, I қисм, 68—79-бетлар) батафсил таҳлил қилиб берган.— 819.
230 Царалсин: К. Маркс. «Капитал», 11 том, Тошкент, 1985, 407-бет. — 831.
231 J. В. Say. «Traite d’economie politique». Quatriene edition, tome II, Paris, 1819. — 834.
232 Қаралсин: Th. Tooke. «An Inquiry into the Currency Principle». 2 nd ed., London, 1844, p. 36. —835.
233 P. J. Proudhon. «Qu’est- ce que la propriete? ou Recherches sur le principe du droit et du gouvernement». Paris, 1841, p. 201 —202. — 836.


928
ИЗОҲЛАР
234 	Царалсип: A. Quetelet. «Sur I’homme et le developpement de ses faculty ou Essai de physique sociale». Tomes I — II, Paris, 1835. — 853. /
236 	Чамаси, Маркс қуйидаги асарпи пазарда тутади: «А. Prize Essay on the Comparative Merits of Competition and Cooperation». London, 1834.—877.
236 Ушбу асарни Энгельс K. Маркс «Капитал»ининг III томи чиққанидан кейин ёзган. 1895 йил 21 майда Каутскийга ёзган хатида Энгельс «Neue Zeit» журналида «Капитал»нинг III томига икки мақоладан иборат қў, шимча бостириб чиқармоқчи эканлигини маълум қилгап эди. «Циймат қонунп ва фойда нормаси» номли биринчи мақола гўё «Капитал»нинг I томи билан III томи ўртасида «зиддият борлиги» тўғрисида буржуа иқтисодпй адабиётида кўтарилган шов-шув муносабати билан ёзилган эди. Бу мақола Энгельснинг вафотидан кейин кўп ўтмай Германия соци- ал-демократик партиясининг органи (<Neue Zeit» да эълон қилипадп. Ик- К1ШЧН мақола учун эса Эягельс шу мақолада қараб чиқмоқчи бўлган энг муҳим проблемаларга мувофиқ ҳолда 7 пунктдан иборат план-конспект тузиб қўйган. Қўлёзмага «Биржа. «Капитал»нинг III томига қўшимча мулоҳазалар» деб сарлавҳа қўйилган.— 880.
237 8-изоҳга қаралсин.— 886.
238 11-изоҳга даралсин.— 886.
239 «La Rassegna» («Обзор»)—итальян тилида икки ҳафтада бпр чиқадиган буржуача йўналишдаги журнал, 1892 йилдан 1895 йилгача Неаполда чи- қиб турган.
«La Rijorma Sociale» («Социал реформа»)—итальян тилида ойда бир чиқадиган буржуа-либерал йўналишдаги журнал, 1894 йилдан буён Турин ва Римда чиқарилиб келмодда.— 889.
240 Гейне. Романсерога сўнгсўз.— 890.
241 11-изоҳга қаралсин.— 890.
242 Энгельс Тавротдаги сеҳргар Валаам тўғрисидаги ривоятни назарда тута- ди. Моавития шоҳи Валак уни исроилликларга лаънат ўқпш учун так- лиф қилади. Бироқ худонинг инояти билан Валаам лаънат ўқпш ўрнига дуо қилади. Энгельс Лорианинг бетайинлиги ва икки юзламалпгини ис- теҳзо бплан мазах қилади.— 890.
243 «Archiv fur soziale Gesetzgebung und Statistik» («Сопиал қонунчилик ва статис- тика масалалари архиви») — немисча сиёсий- иқтисодий журнал, my ном билан 1888 йилдан 1903 йилгача Тюбингенда, сўнгра Берлппда йилига 4 марта социал-демократ Г. Браун таҳрири остида чиқиб турган.— 890.
iSozlalpolitisches Centralblatt* («Социал- сиёсий марказий варақа»)— социал- реформистик йўналишдаги немисча ҳафталик журнал, шу ном билан 1892— 1895 йилларда Берлинда социал-демократ Г. Браун таҳрири остпда чиқиб турган.— 890.
245 Энгельс К. Шмидтнинг 1895 йил 1 март санали хатини назарда тутади. Энгельс 1895 йил 12 мартда К. Шмидтга ёзган жавоб хатида ҳам бу фикр- ларни танқидий анализ цилган.— 891.
246 Куба, Гаити ва Багама ороллари, Шимолпй Америка қитъаси, Африка- нинг жанубий чеккасини айланиб Ҳиндистонга олиб борадиган денгиз йўли ва, ниҳоят, Жанубий Америка қитъаси очилганлиги назарда тути- лади.— 899.


9291
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
A
Александер (Alexander), Натаниел — инглиз савдогари, XIX асрнинг биринчи ярмида Ҳиндистон билан савдо қилган фирманпнг бошлп- ғи.-408, 549.
Андерсон (Anderson), Адам (тахми- нан 1692—1765)—шотландиялик
буржуа экономисти, савдо тари- хига оид асар автори.—328.
Андерсон (Anderson), Жемс (1739— 1808)—пнглиз буржуа экономис- ти, дифференциал рента назарпя- сининг асосий жиҳатларини пш- лаб чиққан.—613.
Андерсон (Anderson), Жемс Эн- дрью — пнглиз банкири, XIX аср- нинг ўрталарида Шотландия бан- кинпнг бошқарувчиси.—523, 524,
559.
Анна (1665—1714)—Англия қироли- часи (1702—1714).—606.
Анфантен (Enfantin), Бартелеми Проспер (1796—1864)—француз
утопик социалисти, Сен-Спмон- нинг энг яқпн шогирдларидан би- рп.-бОО, 603, 604.
Арбатнот (Arbuthnot), Жорж (1802—1865)— инглиз хазинаси- нпнг (молия министрлигининг) амалдори; пул муомаласи ва кре- дит масалалари бўйича бир қатор а.дарларнинг автори, «пул муома- ласи принципи» номи остида чиқ- цан мактаб тарафдори.—547.
Аристотель (эрамиздан аввалги 384—322) — қадимги дунёнинг бу- юк мутафаккири, философияда материализм билан идеализм ўр- тасида иккиланиб турган, қулдор- лар синфининг идеологи; ўзининг иқтисодий қарашларига кўра, на- турал қулдорлик хўжалигининг ҳимоячиси; биринчи бўлиб қий- мат формасинп таҳлил қилган.— 379, 380, 889.
Арнд (Arnd), Карл (1788—1877) — немис буржуа экономисти, вуль- гар сиёсий иктисод намояндаси.— 357, 780.
Архимед (эрамиздан аввалги тахми- нан 287—212)—қадимгп греция- лик буюк математик ва меха- ник.—885.
Атвуд (Attwood), Матиас (1779— 1851)—инглиз банкири, сиёсий арбоб ва экономист, «кичик шил- линг тарафдорлари» номи билан машҳур бўлган бирмпнгем макта- бининг намояндаси.—557.
Атвуд (Attwood), Томас (1783— 1856)—инглиз банкири, сиёсий арбоб ва экономист, «кичик шил- линг тарафдорлари» номи билан машҳур бўлган бпрмингем мак- табпнпнг намояндаси.—536, 557.
Б
Баббеж (Babbage), Чарлз (1792— 1871)—инглиз математиги ва ме- ханигп, буржуа экономисти.—103, 112.
Бальзак (Balzac), Оноре де (1799— 1850)—буюк француз реалист ёзувчисп,—40.
Бастиа (Bastiat), Фредерик (1801— 1850) — француз вульгар эконо- мисти, буржуа жамиятида синфий манфаатлар уйғунлиги назария- сининг тарғиботчиси.—147, 339.
Бейкер (Baker), Роберт — инглиз амалдори, XIX асрнинг 50—60-йил-


930
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
ларида фабрика инспектори.—89, 91, 121, 123, 124.
Бейнс (Baynes), Жон— Англиянинг Блэкберн шаҳри муниципалите- тининг аъзоси; 1857 йилда пахта савдоси тўғрисида иккита лекция ўқиган ва босиб чицарган.—121, 122.
Беккер (Bekker), Иммануил (1785— 1871)—немис филологи, қадимги авторларнинг (Платон, Аристотель, Аристофан ва бошқаларнинг) қа- тор асарларини нашр қилган.— 379.
Белл (Bell), Ж. М.—XIX асрнинг бирипчи ярмида Шотландия бан- кининг бошқарувчиси, банклар ва пул муомаласи масалалари бўйи- ча қатор асарларнинг автори.— 543.
Беллерс (Bellers), Жон (1654— 1725)—инглиз экономисти, бой- лик яратишда меҳнатнинг аҳа- миятини таъкидлаган, социал ре- формаларга оид цатор утопик лойиҳалар автори.—283.
Бентинк (Bentinck), Жорж (1802— 1848) — инглиз сиёсий арбоби, виг, парламент аъзоси, протекционизм тарафдори.—411.
Беринг — инглиз молиячилар ва банкирлар оиласи.—533.
Бернал Осборн (Bernal Osborne), Ралф (1808—1882)— инглиз сиёсий арбоби, либерал, парламент аъзо- си, адмиралтейство (денгиз ми- нистрлиги) секретари (1852—
1858).—133.
Бессемер (Bessemer), Генри (1813— 1898) — инглиз инженери ва хи- миги, ихтирочи, чўянни қайта ишлаб пўлатга айлантиришда янги тежамли усулни таклиф эт- ган.—72.
Бидерман (Biedermann), Карл (1812—1901)—немис буржуа та- рихчиси ва публицпсти, дастлаб мўътадпл либерал; 60-йиллар- дан — национал-либерал, «Deutsche Allgemeine Zeitung»HiiHr ре- дактори (1863—1879).—77.
Биконсфилд, граф — қаралсин: Диз- раэли, Бенжамин.
Бозанкет (Bosanquet), Жемс Уотмен (1804—1877)—инглиз банкири ва экономисти, иқтисодий асарлари билан бир цаторда таврот хроно- логиясига оид бир қанча асарла-
рини бостириб чицарган. 365
Брайт (Bright), Жон (1811—1889) — инглиз фабриканти, буржуа сиё сий арбоби, фритредерларнинг ли- дерларидан ва Ғалла қонунлари- га қарши Лига асосчиларидан би- ри; 60-йиллардан бошлаб либерал партия сўл қанотининг лидери- либерал ҳукуматларда бир қанча министрлик лавозимларида ишла- ган.—624.
Браун (Braun), Генрих (1854— 1927) — немис социал-демократи реформист, журналист, «Neue Zeit» журналининг асосчиларидан бири, «Archiv fur soziale Gesetzge- bung und Statistik» журналининг ва бошқа бир қанча босма орган- ларнинг редактори, рейхстаг де- путати.—890, 891.
Браун (Brown), Уильям (1784— 1864) — инглиз савдогари ва бан- кирп, фритредер.—559.
Бриско (Briscoe), Жон (XVII аср- нинг охири)—инглпз соҳибкори, ер банкини таъсис этиш лойиҳа- си билан чиққал, бундай банкни судхўрликдан қутулиш воситаси деб билган; парламент аъзоси.—
597.
Буюк Карл (тахминан 742—814) йиллар)—франклар қироли
(768—800) ва императори (800— 814).-593, 595, 777.
Бюре (Buret), Эжен (1810—1842) — француз майда буржуа социалис- ти.—794.
Бюш (Busch), Иоганн Георг (1728— 1800)—немис экономисти, асосан меркантилистик царашларга амал қилган.—607.
В
Велъзер —XV—XVI асрлардаги энг катта немис савдо-судхўрлик уйи.— 897.
Венсар (Vin^ard), Пьер Дени (1820—1882)—француз ишчп-пуб- лицисти, 1848 йилги революция қатнашчисн; кооператпв ҳаракат- нпнг актив арбоби, ишчплар син- фининг аҳволи ҳақпдагп цатор асарларнинг автори, I Интерна- ционал аъзоси.—7 /8.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
931
бирпнчи бўлпб тавқпд қилгавлар- дан бпри.—275.
Виссеринг (Visscring), Спмон
(1818—1888) — голланд буржуа
экоиомисти ва статпстигп, вульгар снёспн иқтисод вамоявдаси.—313, 316.
Волъф (Wolf), Юлпус (1862— 1937)—вемис буржуа экономисти, вульгар сиёсий иқтисод намоян- даси.—17, 18, 21.
Вуд (Wood), Чарлз (1800—1885) — лнглиз давлат арбоби, виг, 1846— 1852 йилларда хазинахона кавп- лери (молия мивистри), Ҳиндпс- топ ишлари бўйпча контрол кен- гашининг раисп (1852—1855), 1855—1858 йилларда адмиралтей- ствонинг биринчи лорди (денгпз пшлари министрп), Ҳпндисгон ишлари бўйича мпнистр (1859— 1866), муҳрдор лорд (1870— 1874).—551, 578-581.
Вульф (Woolf), Артур (1766— 1837)—инглиз пнженери ва пхтп- рочиси.—97, 98.
Г
Гамильтон (Hamilton), Роберт (1743—1829)— шотландиялик эко- номист, физпк ва математик.— 388.
Гарднер (Gardner), Роберт—XIX асрнинг ўрталарпда Мавчестерда- гп ип газлама фабрикасиш-шг эга- сп.—406, 483, 484.
Гарибалъди (Garibaldi), Жузеппе (1807—1882)— птальян революцпо- нерп, демократ, Италпядаги мил- лпй-озодлик ҳаракатининг йўл- бошчиси.—21.
Гарриигтон (Harrington), Жемс (1611—1677)— лнглпз публицистп, янгн дворяплпк пдеологи.—889.
Гегелъ (Hegel), Георг Внльгельм Фрпдрих (1770—1831)— пемпс класспк фплософпяснпинг энг йпрпк намояндастг, объектпв пдеа- лист, пдеалпстик дпалектикакивг кўпгина жиҳатларшш ҳар томон- лама ишлаб чиққап, немпс бур- жуазиясининг идеологи.—12, 48, 609, 770.
Гейне (Heine), Генрих (1797— 1856)—буюк немпс рсволюциои шонри,—537, 889, 890.
Генрих VIII (1491 —1547)—Аиглпя қпроли (1509—1547).—605.
60-776
Георг III (1738—1820)—Авглия қи- роли (1760—1820).—390.
Гёрни (Gurney), Самюэл (1786— 1856)—йирик инглиз бавкири.— 405, 408, 410, 414, 525, 527, 537,
542.
Гёте (Goethe), Иогаин Волъфгавг (1749—1832)—буюк немис ёзув- чнси ва мутафаккири,—387.
Гилбарт (Gilbart), Жемс Увльям (1794—1863)— пнглиз банкири ва экономисти, банк шилари бўйича бир қапча асарларнпнг авгори.— 333, 355, 398—401, 537, 541—542,
606.
Глин (Glyn), Жорж Гревфелл (1824—1887)—ивглиз банкири,
лпберал, парламент аъзоси, хази- вахова секретарп (1868—1873).— 541.
Годскин (Hodgskin), Томас (1787— 1869)— инглиз экопомпсти ва пуб- лпцпсти, нролетарпат манфаатла- ривп ҳимоя қплгав ва капита- лизмпи утопик соцпализм пози- цияспдан туриб тавқпд қплган, соцпалистпк хулосалар чпқариш- да Рпкардо пазарпясидав фойда- лавган.—384, 392.
Гораций (Квивт Горацпй Флакк) (эрамиздав аввалгп 65—8)—маш- ҳур Рпм шоирп.—199, 613.
Грег (Greg), Роберт Хайд (1795— 1875)—кагта ивглпз фабриканти, либерал.—106, 107.
Грей (Grey), Жорж (1799—1882) — пвглиз давлат арбоби, виг, ички ишлар мпнпстрп (1846—1852, 1855-1858 ва 1861-1866) ва мус- тамлакалар мпвпстри (1854— 1855).-91.
д
Дав (Dove), Патрпк Эдуард (1815— 1873)—пнглпз буржуа фплософи ва эковомпсти,—625, 631.
Давенант (Davenant), Чарлз (1656— 1714)—впглиз экопомпстп ва ста- тистиги, меркаптплпст.—653.
Даите Алигъери (Dante Alighieri) (1265—1321)—буюк птальян шои- ри.—21.
Дейвидсон (Davidson), Даттпэл Мит- чолл — ипглиз савдогарп, савдо- сотпқ пшларидагп фпрпбгарлигя очплпб колгач 1854 йплда Авглия- дап қочпб котпшга мажбур бўл- гав.—533.


$32
ИСМЛЛР КЎРСАТКИЧИ
(1777— агропо-
Дизраэли (Disraeli), Бснжампн, граф Биконсфилд (1804—1881) — инглиз давлат арбоби ва ёзувчи- еи, ториларнппг лидерларидан би- pn, XIX асрнинг пккинчи ярмида конссрватив партия лидери, хази- нахона канцлери (молия мпнпс- три) (1852, 1858-1859 ва 1866— 1868), бош мпнпстр (1868 ва 1874—1880).—411.
Домбаль (Dombasle), Кристоф Жо- зеф Александр Матьё де 1843)—машҳур фрапцуз ми.—750, 802.
Доницетти (Donizetti), (1797—1848) — машҳур композитори.—21, 886.
Дэр (Daire), Эжен (1798—1847) — француз буржуа экономистп, спё- сий мқтисодга опд асарлар ноши- ри.-777. ‘‘
Дюро de Ла Малъ (Duroau de La Malle), Адольф Жюль Сезар Огюст (1777—1857)—француз шоирп ва / ± тарихчпсп.—102.
Гаэтано итальян
Ж
/7 /
Жееонс (.Tevons), Упльям Стэнли (1835—1882)—пнглпз буржуа эко- номисти ва философи, вульгар сиёсий пқтисоди математпка мак- табипинг намояндаси.—11.
Жилкрист (Gilchrist), Персп — пнг- лиз химиги; Томас билан бпрга- ликда пўлат ишлаб чиқарпшшшг янги усулини пшлаб чиққан.—72. Жонс (Jones), Ричард (1790—1855) — инглиз буржуа экономисти, унинг асарларида класспк спёсий пқти- сод мактабининг таназзули ва иарчаланпшп акс этган, шу бп- лан бир вақтда у сиёспй иқтисод- нинг баъзи масалаларида Рикар- додан ўзиб кетган.—262, 750, 771.
Жонстон (Johnston), Жемс Уир (1796—1855)—ипглиз миги.—610, 662—665.
Фпнлей агрохи-
(1863—
3
Зомбарт (Sombart), Вернер
1941)—немис вульгар буржуа эко- номмсти, ўз фаолпятининг бошла- рида — катедер-соцпалист, кейпн- чалик — гермап империализмп- нинг идеологи; умрпнинг сўнгги йилларида фашизм позицияспга ўтган ва Гптлер режимини мақ- тагап.—890, 891.
к
Калиостро (Cagliostro), Александп0 граф (ҳақиқий исми Жузеппр Ьалъзамо) (1743—1795)— италия-
лнк авантюрист.—889.
Кантилъои (Cantillon), Ричард (1680—1734)— инглиз экономисти физпократлар салафи, савдогар.—’ 775.
Кардуэлл (Cardwell), Эдуард (1813— 1886)—инглиз давлат арбоби, бо- шида ториларга ёндашгап, сўнгра пилитлар лидерларидан бири, ке- йинчалик — либерал; савдо ’ ми- нпстрп (1852—1855), Ирландия ишларп бўйича бош секретарь (1859—1861), мустамлакалар ми- иистри (1864—1866) ва ҳарбпй мпнистр (1868—1874).—550.
Карл II (1630—1685)— Англия қи- ролп (1660-1685) .-597, 606.
Катон (Марк Порций Катта Катон) ; (эрампздан аввалгп 234—149) — u 1 Рпм спёсий арбоби ва ёзувчиси, аристократик имтиёзларии ҳимоя қилпб чпққан,—326, 379, 778.
О Кейли (Cayley)—инглиз экономис- тп, «кпчик шиллинг тарафдорла- ри» номп билап машҳур бирмии- гем мактабининг вакили; 1847 йплгп савдо кризисининг сабабла- риип аппқлаш учуп лордлар па- латасп тузган махфий комиссия- нинг аъзосп ва 1857 йилги банк қопунчплиги бўйпча махсус ко- митетнпиг аъзоси.—420, 537.
Кепиеди (Kennedy), Примроз Уиль- ям — пнглиз банкири, XIX аср- нинг ўрталарида Шотландия бан- кининг бошқарувчпсп.—523, 559— 560.
Кернс (Cairnes), Жон Эллиот (1823—1875)—ииглиз буржуа эко- номистп ва публицисти; АҚШ жанубидаги цулдорликка қарпш чиққан.—378.
Кертис (Curtis), Тимоти Абрахам — Англпя бапки директорларидан бири ва XIX асрнинг 40-йиллари- да Ост-Индия компанияси правле- ниеспнннг аъзоси.—384.
Кетле (Quetelet), Адольф (1796— 1874)—бельгиялик буржуа статис- тик олпми, математик ва астро- ном.—853.
Киикейд (Kincaid), Жон (1787— 1862) — пнглиз амалдори, 50-йил-


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
933
ларда Шотландпяда фабрика ва турмалар инспектори.—90.
Кинпир (Kinnear), Ж. Г.—1847 йил- да Лондопда чиққан «Крпзис ва пул муомаласи» деган асарнинг автори.—436, 523.
Кисселъбах (Kisselbach), Виль- гельм —XIX асрнпнг пккинчп яр- мидаги немпс тарихчисп ва со- циологи.—322.
Клей (Clay), Упльям (1791—1869) — пнглиз сиёсий арбоби ва эконо- мисти, «пул муомаласп прпнципи» деган ном билан чиққап мактаб тарафдори.—547.
Коклен (Coquelin), Шарль (1803— 1852)—француз буржуа экопо- мисти, савдо эркинлиги тарафдо- ри.—396.
Конт (Comte), Шарль (1782—1837) — француз либерал публицистп, вульгар экономпст,—611.
Корбет (Corbet), Томас —XIX аср инглиз буржуа экономпсти.—163, 168, 179, 206, 302.
Коттои (Cotton), Уильям (1786— 1866)—инглиз савдогари, Англия бапкининг бошқарувчпсп (1844— (1845), Англия банки директор- ларпдан бири (1821—1865).—411.
Кустоди (Custodi), Пьетро (1771 — 1842)—итальян экономпстп, XVI аср охирлари —XIX аср бошларп- да яшаган итальян экономистла- рпнинг асарларпни нашр этган.— 275.
Кэмпбелл ((Campbell), Жон (1779— 1861)—инглиз давлат арбоби ва юристп, қирол курсисп судиппнг бош судьяси (1850—1859), лорд- канцлер (адлпя мпнистрп) (1859— 1861).-90.
Кэпс (Capps), Эдуард —XIX аср- нинг ўрталарида қурилпш соҳасп- даги инглиз соҳибкорп.—559, 765.
Кэри (Carey), Генрп Чарлз (1793— 1879)—америкалик вульгар бур- жуа экономпстп, каппталистпк жамиятда синфпп манфаатлар уйғунлиги назарияси деб аталган реакцион назариянинг автори,— 112, 147, 392, 591, 613, 615, 765.
Л
Лавернь (Lavergne), Луп Габрпель Леонс Гило де (1809—1880) — француз буржуа спёсип апбобп ва экономисти, қишлоқ хўжалпк экономикасига оид бир қанча асарлар^ автори.—622—623.
Лексис (Lexis), Впльгсльм (1837— 1914)—немпс буржуа экономисти ва статистигп, вульгар спёсий иқ- тисод вакилп.—10—12.
Лепг (Laing), Самюэл (1810— 1897)— инглпз спёспй арбоби ва иублпцистп, Англияпипг темир йўл ксмпанпяларпда бпр қанча юқори маъмурпй лавозимларда хпзмат қилган, парламеит аъзоси, либерал.—764.
Ленге (Linguet), Спмон Иикола Ап- рп (1736—1794)— француз адвока- тп, публицист, тарпхчи ва экопо- мпст, феодал абсолютистик пози- цияда турпб физиократлар ва буржуа лпберализмига қарши чиққан, лекпн буржуа эркинлик- ларп ва мулкчплпги тўғрисида ўзинпнг бир цатор танқидий му- лоҳазаларини билднрган.—86, 781, Либих (Liebig), Юстус (1803— 1873)—машҳур немис олими, аг- рохпмиянинг асосчпларидая би- рп,—736, 760, 770, 804.
Лист (List), Фридрпх (1789—1846) — немис вульгар буржуа экономис- тп, ўта протекцпонпзмни тарғиб» қплувчи.—878.
Листер (Lister), Жсмс (тахмипа® 1802 йилда туғплган)—инглиа банкпри, Юниоп бэнк оф Ливер- пулнинг бошт^арувчпсп.—407, 441.
Литам, (Leatham), Уильям Генри (1815—1889)—пнглпз банкири ва спёсий арбоби, радикал, парла- мент аъзоси.—395.
Ло (Law), Жон (1671—1729)—инг- лпз буржуа экономисти ва мо- лиячпси, Францпя молия минис- трп (1719—1720); цоғоз пул чиқат рпш соҳасидагп спекулятпв фао- лпяти билан ном чпқарган бўлиб, унинг бу иши тамомила барбод бўлган.—435, 599.
Лойд (Loyd), Самюэл Жонс, барои Оверстон (1796—1883)— инглиз банкпри, буржуа экономистп, «пул муомаласп прпғципи» деган пом билан чивдан мактаб тараф- дорп.—414—422, 404—428, 481, 507, 510-513, 515-517, 536, 545, 507, 549, 550, 552, 554, 558, 559, 566,
569.
Локк (Locke), Жон (1632—1704) — машҳур инглпз дуалист филосо- $п, сепсуалпст; буржуа экономио-


934
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
ти, номпнал пул назриясп билан металл пул назарияси ўртасида иккпланган.—327, 346, 353, 354,
356, 358, 370, 615.
Лориа (Loria), Акилле (1857— 1943)—итальян буржуа социоло- ги ва экономистп, вульгар сиё- сий пқтисод вакили; марксизмни сохталаштпрувчп.—18—22, 886,
889-891, 896?
Людовик XIV (1638-1715)— Фран- ция қиролп (1643—1715).—102.
Люзак (Luzac), Эли (1723—1796) — голланд фплософп, юрист ва эко- вомист.—314.
Лютер (Luther), Мартин (1483— 1546)—Реформацпянинг кўзга кў- ринган арбобп, Германияда про- тестантликка (лютераплпкка) асос солган; пемпс бюргерлари- нинг идеологп; 1525 йилгп деҳ- .^онлар урушп вақтида қўзғолон кўтарган деҳқонларга ва шаҳар камбағалларпга қарши князлар тарафида турпб курашган.—326, 341, 388, 389, 596, 605—606, 898.
М
Магон (тахмттнап эрамиздан аввал- ги 550—500)—Карфаген суффетп, Карфагеп қудрати асосчиларидан бирп; қишлоқ хўжалиги тўғрисн- даги 28 томлп асарнинг авторн, бу асар грек ва лотин тилларпға таржпма қттлпнган.—379.
Мак-Доннелл (MacDonnell), Жон— инглпз банкпрп, XIX асрнинг ўр- таларпда Ирлапдпя банкинипг бошқарувчпстг.—523.
Мак-Куллох (MacCulloch), Жон Рамси (1789—1864)—инглпз бур- жуа экопомпстп, Рикардонпнг лқ- тисодпй таълпмотини сохталаш- тирган, катшталпзмиинг ашаддий маддоҳи.—65, 176, 221, 234.
■ Маколей (Macaulay), Томас Бабинғ- тон (1800—1859)—пнглиз буржуа тарихчисп ва спёсий арбобп, впг, парламент аъзосп.—599.
Мальтус (Malthus), Томас Роберт (1766—1834)— пнглиз руҳонпйси, экономист, буржуалашган зампп- дор аристократларнпнг идеологп, капитализм маддоҳи, пнсониятга душманликдан пборат нуфус на- зариясининг тарғиботчисп.—37,
40, 45, 48, 166, 188, 195, 389, 639, 652, 664.
Манли (Manley), Томас (1628 — 1690)—пнглпз ёзувчиси ва бур, жуа экономисти, меркантилист —
598.
Маркс (Магх), Карл (1818—1883) бпографик маълумотлар) .—1—23 134, 174, 297, 383, 423, 431, 737’
883, 884, 892, 905.
Марон (Maron), Г.—1859 йили Оп- пельнда пемис тилида босилиб чпққан қишлоқ хўжалик масала- лари бўйича брошюранипг авт-о- ри.—799.
Марри (Murray), Роберт — XIX аср- нпнг ўрталарпда инглиз банки- ри.—523.
Масси (Massie), Жозеф (1784 йил- да вафот этган) — инглиз экоио- miictii, буржуа классик сиёсий пқтисодипииг памояпдаси.—327,
346, 353, 354, 356, 357, 358, 370— 371, 802.
Маурер (Maurer), Георг Людвпг (1790—1872)—кўзга кўринган не- мпс буржуа тарихчиси, қадимги ва ўрта асрлар Германияси ижтп- моий тузумини тадқиқ қилган; ўрта асрлар жамоа-маркасп тарп-у хпнп ўрганишга катта ҳисса қўш- ган.—174.
Мёзер (Moser), Юстус (1720— 1794)—немттс тарпхчиси ва ггуб- лицистп, немпс копсерватив бур- жуазияспнинг манфаатларинп пфодалаган.—781.
Мейиерт (Meynert), Теодор (1833— 1892)— австрпялик врач, певропа- толог ва психпатр.—2.
Меигер (Menger), Карл (1840— 1921)—австрпялпк буржуа эко- иомпстп, Австрия сиёсий иқтнсод мактабпнинг асосий намояндала- рпдан бпртт.—11.
Милль (Mill), Жон Стюарт (1806— 1873)—инглиз буржуа экономисти ва позптивист философи, сиёсий пқтисод классик мактабининг тақ- лпдгўйи.—383, 392, 517, 553, 554, 572, 871.
Мирабо (Mirabeau), Виктор Рпкет- тп, маркиз де (1715—1789) — француз буржуа экономисти, фп- зиократ.—747.
Молъер (Moliere), Жан Батист (ҳа- қиқий фамилияси Поклен) (1622—1673)—буюк француз дра- матурги,—22, 890.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
935
;г;уа тарихчиси; Қадпмги Рим та- рихега оид бир қатор китоблар- япнг автори.—322, 379, 778—779.
Морган (Morgan), Льюис Генри (1818—1881)— атоқли америкалик олпм. этнограф, археолог ва пб- тпдсгй жамоа тарихчпсп, стп- хиялл матерпалпст.—174.
Моррис (Morris), Жемс—1848 йил- да Англпя банкпнинг бошкарув- ЧИСП.-4И, 446, 465, 469, 509, 566.
Мортсн (Morton), Жон Локарт— XIX асрнипг ўрталарида инглпз агрс поми, қпшлоқ хўжалпк маса- лаларпга оид бпр қанча асарлар автори.—622—623, 667.
Мортоп (Morton), Жон Чалмсрс (1821—1888)— пнглпз агрономи, рринлоқ хўжалпк масалаларпга оид бпр цанча асарлар авторп.— 622.
Мунъе (Mounicr). A.—XIX асрнпнг ўрталарида фрапцуз тарихчпсп.— 799—802.
Мур (Moore), Самюэл (тахминап
1830 —1912) — инглпз юрпстп,
I Пптернацпонал аъзоси; Эвелпнг билан бпргалпкда «Кашпал»нппг I тсмпнп ва «Коммунистнк пар- тпя мапифсстп»ни пнглиз тпллга таржпма қилган; Маркс ва On- re льснпнг дўсти.—4.
Мюллер (Muller), Адам Гонрих (1779—1829)— пемис публицисти ва еяономпсти, феодал аристо- кратларнинг манфаатларинп ифо- да грллган романтик мактаб намо- япдасп, А. Смптнинг иқтисодий тат>лимотига царши бўлган.—351, 409, 410.
Н
Паполеои I Бонапарт (1769—1821) — Фраиция императори (1804—1814 ва 1815).—600.
Несмит (Nasmyth), Жемс (1808— 1890) — пнглпз пнжеиери, буғ бол- га ихтпрочиси.—97.
Hue (Neave), Шеффилд 1858 йилда Англпя банкппинг бошқарувчи- сп.—470, 522.
Норман (Norman), Жорж Уорд (1793—1882)—инглиз буржуа эко- номпстп, пул муомаласи ва солиқ- лар тўғрисидаги асарлар автори, «пул муомаласи принципи» номи билан аталгая мактаб тарафдори; Аиглпя банкп дпректорларидан бирп (1821—1872).—412—414, 422, 547, 549.
Hope (North), Дадлп (1641—1691) — инглпз экономисти, классик бур- жуа спёсий иқтисодининг даст- лабкп намояндаларидан бири.— 606, 615.
Нъюмарч (Newmarch), Уильям (1820—1882)— инглиз буржуа эко- номистп ва статистиги.—497, 521, 523, 537, 539, 540, 554-555, 563,
564, 567, 568, 569, 574—577.
Нъюмен (Newman), Самюэл Фил- липс (1797—1842)— амерпкалик
буржуа философп ва экономис- ти.-275.
Нъюмен (Newman), Фрэнсис Уиль- ям (1805—1897)—инглиз филоло- ги ва публицисти, буржуа радн- калп, дпний, сиёсий ва иқтисодий масалаларга оид бир қанча асар- лар автори.—591, 650, 764, 802.
О
Оверстон — қаралспн: Лойд, Са- мюэл Жонс, бароп Оверстон.
Овидий (Публий Овидий Назон) (эрампздан аввалги 43— тахминан эрампзнинг 17)—машҳур Рим шоирп.—807.
Одерман (Odermann), Карл Гус- тав (1815—1904)—немис педагоги, савдога оид бир қатор дарслик- лар автори.—309.
Ожъе (Augler), Мари — XIX аср ўр- таларпдаги француз журналисти, иқтпсодий масалалар бўйича ма- қолалар автори.—589—590, 607.
0'Конор (O’Conor), Чарлз (1804— 1884) америкалик юрист ва сиёсий арбоб, демократ,—380.
Опдайк (Opdyke), Жорж (1805— 1880) — америкалик соҳибкор, бур- жуа экономисти.—357, 662.
Орд (Ord), Уильям Миллер (1834— 1902)—пнглиз врачи.—95, 96.
Оуэн (Owen), Роберт (1771—1858) — буюк инглиз утопик социалис- ти.—600—601.
П


936
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
саларида ҳар хпл лавозпмларда ишлаган.—555—557, 566.
Пальмерстон (Palmerston), Генри Жон Темпл, виконт (1784—1865) — инглиз давлат арбоби, фаолияти- нинг бошида тори, 1830 йилдан бошлаб виглариинг ллдерларидан бири, шу партиянинг ўнг эле- ментларига таянган; ташқи иш- лар министри (1830—1834, 1835— 1841 ва 1846—1851), ичкп ишлар министри (1852—1855) ва бош ми- пистр (1855—1858 ва 1859— 1865).-91, 619.
Пармантъе (Parmentier), Антуан Огюстен (1737—1813) — француз агрономи, қишлоқ хўжалик маса- лаларига оид бир цанча асарлар автори.—102.
Пасси (Passy), Ипполит Филпбер (1793—1880) — француз вульгар
буржуа экономисти ва сиёсий ар- боби, Иккинчи республика даври- да молия мпнистрп.—760, 771,
774-775, 777, 780.
Патерсон (Paterson), Упльям (1658— 1719)—Англия банки асосчиси.—
599.
Пеккёр (Pecquer), Константен (1801—1887) — француз экономис- ти, утопик социалист.—603.
Перейр, ёкп Перейра (Pereirc), Иса- ак (1806—1880)—француз банки- ри, бонапартист, Қонун чпқарув- чп корпус депутати, 1852 йплда акаси Эмиль Перейр билан бирга Credit Mobilier акционерлар бан- кини тузган.—435.
Перейр, ёки Перейра (Pereire), Эмиль (1800—1875)—француз бан- кири, 20—30-йилларда сен-спмон- чиларга ёндашган, Иккинчп им- перия даврида бонапартпст, Қо- нун чицарувчи корпус депутати, 1852 йилда укаси Исаак Перейр бплан бирга «Credit Mobilier» ак- . сионерлар банкини тузган.—601. Петти (Petty), Уильям (1623— 1687)—машҳур инглиз экономис- тп ва статистиги, Англияда клас- сик буржуа сиёсий иқтпсодпга асос солган.—327, 346, 353, 354,
357, 358, 370, 461, 653, 775, 776.
Пиз (Pease), Жозеф — маҳаллий банкир.—398, 411.
Пилат, Понтий (тахминан 37-йил- ларда вафот этган) — Иудеянинг Рим прокуратори (ноиби) (26— 36).-835.
Пиль (Peel), Роберт (1788-1850)—— пнглиз давлат арбоби, унпнг номц билан пплитлар деб аталмиш мўътадил торилар лидерп; ички лшлар министри (1822—1827 ва 1828—1830), бош министр (1834— 1835 ва 1841—1846); либераллар- нинг ёрдамида ғалла қонунлари- ни бекор қилган (1846).—545, 547. Пиндар (эрамиздан аввалгп тахми- нан 522—тахминан 442) —^адимги грек шоири, тантанали қасидалар автори.—381.
Питт (Pitt), Кичик Упльям (1759— 1806) — инглиз давлат арбоби, то- риларнинг лидерларидан бири, бош министр (1783—1801 ва 1804-1806).-388-391.
Плиний (Тай Плиний Секунд) (эра- мизнинг 23—79)—Рим натура- лист олими, 37 китобдан лборат «Таблат тарихи»нинг автори.— 102.
Поппе (Poppe), Иоганн Генрлх Мо- риц (1776—1854)—немис олими, техника тарихлга оид блр қанча асарлар автори.—330.
Прайс (Price), Ричард (1723— 1791)—лнглиз публицистп, эконо- мист ва философ-моралист; бур- жуа радикали,—389, 390, 392.
Прудои (Proudhon), Пьер Жозеф (1809—1865)—француз публлцис- ти, экономист ва социолог, май- да буржуа идеологи, анархлзмга асос солганлардан бири.—41, 339— 341, 349, 603, 617, 836, 837.
Р
Райт (Wright), Ишабод Чарлз— XIX асрнинг ўрталарида лнглиз банкири.—522, 525.
Рамсей (Ramsay), Жорж (1800— 1871)—инглиз экономистп, клас- сик буржуа сиёсий иқтисодлнинг сўнгги вакилларидан бттрп.—40, 45, 275, 358, 373, 374, 758.
Рассел (Russell), Жоп (1792— 1878) — инглиз давлат арбоби, вигларнинг лидерп, бош мвнистр (1846—1852 ва 1865—1866).—410.
Редгрейв (Redgrave), Александр— Англияда фабрика лнспектори.— 99, 130, 131.
Реден (Reden), Фридрих Влльгельм Отто Людвиг Фон (1804—1857) — немлс статистлгл.—462.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
937
Рсдклифф (Radcliffe), Жон Иеттеи (1826—1884) — пнглиз эплдемио-
лог врачи. Эпидемиологпя жамия- тпнттпг фахрий секретарп (1862— 1867) ва прсзпденти (1875—1877). Аҳоли саломатлигини текшнрувчи махфий кенгаш инспекторларндан бпрп (1869-1883).-96.
Рикардо (Ricardo), Давид (1772— 1823)— пнглиз экономистп, клас- спк буржуа сиёсий иқтисодининг энг йирик намояндаси.—9, 18, 39, 46, 66, 106, 113, 176, 179, 180, 194, 198-200, 221, 233, 234, 237—239, 245, 255, 256, 319, 320, 424, 544,
547, 642-643, 652, 664, 672, 673,
737, 748, 763, 807, 834, 846.
Ричи (Ritchie), К. Т.—XIX асрнинг охприда инглиз банкири.—541.
Родбертус-Ягецов (Rodbertus-Jaget- zow), Иоганн Карл (1805—1875) — немис вульгар экономистп ва сиё- снй арбоби, буржуалашган лрусс юнкорларининг идеологи, прусс «давлат социализми» деган реак- цион ғояларнпнг таргиботчиси.— 8, 9, 135, 770, 793, 846.
Родс (Rhodes), Сссиль Жон (1853— 1902)—пнглиз сиёсий арбоби, им- периализм маддоҳп. Англиянинг мустамлакалар босиб олишини ташкпл этгаи асосий шахслардан бпри.—907.
Родуэлл (Rodwell), Уильям —XIX асрнпнг ўрталарида инглиз ма- ҳаллпй бапкпри.—493.
Poti (Roy), Генри — инглпз врачп ва экономисти.—355, 357.
Ротшильд (Rothschild), Жемс (1792—1868)— Парижда банкир Ротшильдлар хопадонинпнг бош- лиғп.—464.
Рошер (Roscher), Вильгольм Георг Фридрих (1817—1894)—немис вульгар экономпстн, Лейпцпг уни- версптетининг профессорп, сиёсий иқтпсодда тарпхпй мактаб деб аталган мактабга асос солган.— 221, 303, 319, 392, 819.
Рюбишои (Rubichon), Морис (1766— 1849)—француз вульгар буржуа экономпсти.—622, 799, 802.
С
Саймон (Simon), Жон (1816 — 1904)—инглиз врачи, Махфий кенгаш қошидагп медицпна мнс- пекторп, «Аҳолп саломатлпгл» де- ган хисоботларнп тахрпр қил- ган.—92, 94, 96.
Сеииор (Senior), ГТассау Улльям (1790—1864)—лнглпз вульгар бур- жуа экономистп; каппталпзм мад- доҳи, иш кунининг қисқартнри- лишига қарши чиққан.—35, 45.
Сен-Симон (Saint-Simon), Анри (1760—1825)—буюк француз уто- пик социалпсти.—600,601.
Сименс (Simens), Фридрих (1826— 1904)—немис инженери, Авглия- да яшаган; 1856 йилтт акасп Виль- гельм Симонснипг ёрдамида реге- нератив эритувчи печь ясаган, кейинчалик бу печь пўлат лшлаб члқарлладиган мартен процесси- да қўлланилган.—72.
Сисмонди (Sismondi), Жан Шарль Леонар Симои де (1773—1842) — швейцариялик экономист, калита- лизмни майда буржуа луқтап ла- заридан танқид қилган, лқтисо- дий романтизмпипг кўзга кўрин- ган намояндаси.—472—473, 794.
Смит (Smith), Адам (1723—1790) — лнглиз экономистп, буржуа клас- сик сиёсий иқтисодинлнг энг йирик памояндаларидан бпри.— 138, 182, 183, 194, 209, 221, 234,
319, 324, 326, 327, 350, 467, 4.68,
609, 742, 757-758, 763-766, 778, 819, 830, 834, 835, 837.
Смит (Smith), Эдуард (тахмянан 1818—1874)—инглиз врачи, пшчи даҳаларида яшовчи аҳолпнинг овқатланишини текширувчп Мах- фий кенгаш маслаҳатчиси ва ва- кили, камбағалларга ҳомпйлик кенгашининг аъзоси.—93, 94.
Стюарт (Steuart), Жемс (1712— 1780)—инглиз буржуа экопомис- ти, меркантилизмнинг сўнгги ва- килларидан бири, пулнинг миқдор назариясига қарши чицқан.—227, 324, 358, 777.
Сэй (Say), Жан Батист (1767— 1832) — француз вульгар буржуа экономисти, «ип1лаб чиқаришнинг уч фактори» деган маддоҳлпк на- зариясини биринчи бўлиб слсте- матпк суратда баён қилиб бер- ган.— 275, 834, 839, 840.
Т


938
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
члққан «Меҳнаткаш аҳолинпнг ўтмишдаги ва ҳозирги аҳволп та- рихп» деган пкки томлпк асар- нинг авторп.—597—598.
Теренций (Публий Теренций Афер) (эрамиздан аввалги тахминан 185—159)—машҳур Рпм драма- тург-комедлографи.—221.
Тёрнер (Turner), Чарлз — лнглиз савдогари, XIX асриинг биринчп ярмида Ҳпндпстон бплан савдо олиб борувчп Ливорпулдагп сав- до фирмасинпнг бошлиғп.—406, 410. 483.
Токеиль (Tocqueville), Алексис
(1805—1859) — француз буржуа
тарпхчиси ва сиёсий арбоби, ле- гитимист ва конституцион монар- хия тарафдори.—794.
Томас (Thomas), Сиднп Жплкрпст (1850—1885)—машҳур инглиз ме- таллурги ва ихтирочпсп.—72.
Торренс (Torrens), Роберт (1780— 1864) —инглпз буржуа экономпс- ти, «пул муомаласи прпнцппи» деб аталган мактаб тарафдорп.— 39, 40, 45, 106, 348, 547.
Тук (Тооке), Томас (1774—1858) — кнглпз буржуа экономистл, клас- сик спёсий иқтпсод • мактабпга ён- дашган, Рпкардонпнг пул наза- рпяспни танқпд қплган; кўп том- Л([ «Баҳолар тарихи» асаринпнг авторп.— 348. 355, 364, 365, 395,
396. 398, 412. 433, 436-440, 442,
443, 444, 452, 481, 522, 523, 536,
537, 547, 554. 565, 569, 616, 835.
Тун (Thun). Альфонс (1853—1885) — немпс буржуа тарихчпсл.—897.
Туэлс (Twells), Жон —XIX асрнпнг ўрталаридагп пнглнз банкпрп.— 507-508, 557-558.
Тьер (Thiers), Адольф (1797— 1877)—француз буржуа тарихчи- си ва давлат арбоби, бош мп- нлстр (1836, 1840); республика
презпденти (1871—1873), Париж Коммунаспнинг жаллоди.—617.
Тюрго (Turgot), Анн Робер Жак (1727—1781)—француз экономлс- ти ва давлат арбоби; физиократ- лэр мактабпнпнг энг йирпк ваки- ли; бош молия назоратчлси (1774—1776).—615.
У
Уайли (Wylie), Александр Генри — XIX асрнинг ўрталарида инглиз савдогари.—516, 549—551.
Уилсон (Wilson), Жемс (1805—
I860)—инлиз буржуа экономистц ва сиёсий арбоби, «Economist» журналинлнг асосчисл ва редак- тори; 1853—1858 йилларда хазина- хона секретари (молия министри)- фритредер, пулнинг миқдор наза’ риясига царшп бўлган.—436, 442 511, 530, 538, 539, 547, 556, 572- 577, 579-581.
Уилсон-Паттен (Wilson-Patten), Жон (1802—1892)—пнглиз спёсий ар- бобп, тори, кейинчалик — консер- ватор; парламснт аъзоси.—91.
Уолтон (Walton), Альфред А. (1816 йилда туғилган)—Англиядаги де- мократик ҳаракат арбобп, архп- тектор, I Интсрнационал Бош Кенгашинпнг аъзоси (1867—1870); Англпя деҳ1\ончплиги тарихига оид кптоб авторл.—613—614.
Уэгелин (Weguelin), Томас — инглиз савдогари, лпберал, парламент аъзосп, 1857 йилда Англпя банки бошқарувчиси.—442, 492—493,
477-499, 516-517, 524, 568, 575.
Уэйкфилд (Wakefield), Эдуард Гиб- бон (1796—1862)—пнглпз давлат арбобп, экономист, буржуача мус- тамлакалаштириш назариясини илгарп сурган.—747, 760.
Уэст (West), Эдуард (1782—1828) — инглиз экономисти, класслк бур- жуа спёспй пктпсодинлнг вакил- ларидан бири, ер реитасп маса- лаларпнл пшлаб чиқкап.—239, 652.
Ф
Феллер (Feller), Фридрпх Эрнст (1800—1859) — немис филологи,
бир қатор луғатлар тузган.—309.
Фёлин — XVI асрдаги нсмис савдо уйи.—898.
Фиреман (Fireman), Петер (1863 йилда туғллган) — америкалик хи- мик, Россияда туғилган, Герма- нияда яшаган, ўртача фойда нор- масп ҳақидаги ма^ола автори.— 15, 16, 18, 23.
Форкад (Forcade), Эжен (1820— 1869)—француз буржуа публи- цисти: вульгар экономист.—836— 837.
Фосетт (Fawcett), Генрл (1833— 1884) — инглиз буржуа экономис- ти, Жон Стюарт Миллнинг издо- ши; ч спёсий арбоб, впг,—622.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
939
Фридрих II (1194—1250)—Спцилия қиролп, Муқаддас Рим империяси деганнинг императори (1212— 1250).-593.
фрэнсис (Francis), Жон (1810— 1866)—Англия банк амалдори, вульгар экономпст, банк пшлари тарихига оид асарлар автори.— 597—599.
фуггер —XV—XVII асрлардаги энг йирпк немис савдо судхўрлик уйн.—898.
фуллартон (Fullarton), Жон (1780— 1849)— ииглиз буржуа экономис- тп, пул муомаласи ва кредит ма- салаларига оид асарлар автори, пулнинг миқдор назарияспга қар- ши бўлган.—399, 436, 442—448, 452, 453, 457, 547.
фуръе (Fourier), Шарль (1772— 1837)—буюк француз утопик со- циалисти.—601, 748.
Фэрберн (Fairbairn), Уильям (1789— 1874)—инглиз фабрпкантп, инже- нер ва ихтирочи.—91.
X
Хаббард (Hubbard), Жон Гелли- бранд (1805—1889)—инглпз сиё- сий арбоби, консерватор, парла- мент аъзоси (1859—1868 ва 1874— 1887), Англия банки директорла- ридан бири.—409, 528, 541, 547— 549, 572, 584.
Хардкасл (Hardcastle), Даниэл — 1842 йилда Лондонда чивдан «Банклар ва банкирлар» китоби- нинг автори,—542, 606.
Хейд (Heyd), Вильгельм (1823— 1906) —немис буржуа тарпхчиси, ўрта асрлар савдоси тарихпга оид китоб автори.—897—898.
Хендерсон (Henderson) — XIX аср- нинг иккинчи ярмида Блекберн камбағалларга васийлик комите- тининг президенти.—130.
Херреншванд (Herrenschwand), Жан (1728—1812) — швейцариялик бур- жуа экономисти.—778.
Хёхштеттер — XVI асрда немис сав- до уйи.—898.
Хиршфогель— XVI асрда немис савдо уйи.—898.
Хожсон (Hodgson), Адам — инглиз банкири, XIX асрнинг 40-йилла- рида Ливерпуль акционерлар бан- кпнинг директорп,—405, 406, 482, 483.
Хорнер (Horner), Леонард (1785— 1864)—инглиз геологп ва жамо- ат арбоби; фабрпка инспектори (1833—1856), ишчплар мапфаати- ни ҳимоя қилиб чпвдан.—90, 91, 97, 122, 125.
Хюльман (Hullman), Карл Дитрих (1765—1846)— немпс буржуа та- рихчиси, ўрта асрлар тарпхпга оид бир қанча асарлар авторя.— 313, 315, 593, 594.
ц
Цвильхенбарт (Zwilchenbart), Р.— XIX асрнинг бпрпнчи ярмида швейцарпялик савдогар.—464.
Ч
Чайлд (Chied), Жозая(1630-1699) — пнглиз меркантплист экономисти, банкир ва савдогар.—390, 598— 599.
Чалмерс (Chalmers), Томас (1780— 1847)—пнглпз протестантлар тео- логи ва буржуа экономисти, Маль- туснпнг пздоши.—242, 243, 435.
Чапмен (Chapman), Давид Барк- ли — XIX асрнинг бпринчп ярми- да Оверенд, Гёрни ва шерпклари фирмасининг вакпли.—424, 508— 509, 524-525, 529-538, 570.
Чемберлен (Chamberlen, ёкп Chamberlayne), Хью (1630—1720)— няг- лиз врачи ва экопомисти, XVII асрнинг охирида ер банки таъсис этиш лойиҳасинп плари сурган, бундай банкни судхўрлпкдан қу- тулиш чораси деб бплган.—598.
Ш
Шеве (Cheve), Шарль Франсуа (1813—1875)—француз майда бур- жуа публицистп ва социологи.— 339.
Шербюлъе (Cherbuliez), Антуан Элпзе (1797—1869)— швейцария- лик экономист, Сисмондинпнг из- доши, Спсмондп назариясп бплан Рикардо назарпясп элементлари- ни бпрлаштирган.—155.
Шиллер (Schiller), Фрпдрпх (1759— 1805)—буюк немис езувчпси.— 807.


940
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Шм идт (Schmidt), Конрад (1863— 1932) — немпс экономисти ва фи- лософи, ўз фаолиятинннг бошида Маркснинг нқтисодий назарияси- га қўшилган, кейинчалик марк- сизмнпнг буржуа мухолифларига ёндашган; ревпзионнзмнинг ғоя- Biiii манбаларпдан бири бўлиб хпзмат қилган асарларнинг авто- ри,—11—15, 18, 20, 23, 891.
Шоу (Shaw), Жорж Бернард
(1856—1950) — машҳур инглиз драматурги ва публицисти, 1884 йилдан Фабийчилар жамиятининг аъзоси.—11.
Штибелииг (Stibcling), Георг — амс- рпкалик статистик ва майда бур- жуа публицисти, асли немис, I Интернационалнинг АҚШ даги сскцпялари Марказий комитети- нинг аъзоси, кейинчалик нифоқ- чилик фаолияти учун Интерна- ционалдан чиқариб юборилган, Шимолий Амсрика Социал-демо- кратик ишчи партиясининг аъзо- си; бпр қатор иқтисодий мақола- лар автори.—22, 23.
Шторх, Андрей Карлович (Генрих) (1766—1835)—рус экономисти, статистик ва тарихчи, Петербург Фанлар академиясининг аъзоси; классик буржуа сиёсий иқтисоди- нинг тақлидгўйи.—179, 651, 819,
838-839, 844.
Э
Энгелъс (Engels), Фридрих (1796— 1860)—Ф. Энельснинг отаси.—464.
Энгелъс (Engels), Фридрих (1820— 1895).—1—23, 51, 60, 71—77, 108,
119, 120, 121, 124, 134, 149, l6z
174, 223, 224, 257-259, 261 з"о’
330, 354, 359, 382, 383, 395, 4оГЛ’ 404, 410, 411, 422-—404, 428, 431-— 433, 448-450, 464, 466, 468—471
486, 498, 515, 522, 525-526, 541 544—547, 551-554, 560-561, 566 570—572, 581, 601, 664, 694—695’
702, 717, 731, 737, 765, 806, 81о’
880, 907.
Эпикур (эрамиздап аввалги тахми- нан 341—тахминан 270)— қадим- ги грециялпк машҳур материа- лист фллософ, атеист.—325, 594.
Эиьли (Ashley), Антони Купер, граф Шефтсбери (1801—1885)—инглиз
сиёсий арбоби, 40-йилларда пар- ламентда филантроп торилар группаспга бошчилпк қилган, 1847 йилдан — впг,—621.
Ю
Юм (Ilumc), Давид (1711—1776) — инглиз философи, субъсктпв идеа- лист, агностик; буржуа тарихчи- си ва экоиомистп, меркантилизм душмани, пулнинг миқдор наза- риясининг илк вакилларидан бп- ри.—371, 545.
Юр (Ure), Эндрью (1778—1857) — инглпз хпмиги, вульгар эконо- мист, саноат экономикаснга оид бир ^анча асарлар автори,—81, 103, 381.
я
Яков I (1566—1625)—Англпя циро- ли (1603-1625).—605—606.


[ 941
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН ВА ТИЛГА ОЛИБ ЎТИЛГАН
АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ*
Anderson, A. An Historical and chronological deduction of the origin of commerce, from the earliest accounts to the present time. Vol. II. London, 1764 (Андерсон, A. Сав- до-сотиққа оид тарихий ва хроно- логпк очерк. Савдо-сотиц тўғриси- даги энг илк маълумотлардан тор- тиб то ҳозирги давргача. II том. Лондон, 1764).— 328.
Anderson, J. A Calm investigation of the circumstances that have led to the present scarcity of grain ni Britain. London, 1801 (Андерсон, Ж. Ҳозпрги пайтда Британияда ғалла- нинг фтмматлашиб кетпшига олиб келган сабабларнинг холисона тад- циқоти. Лондон, 1801).— 613.
*Aristoteles. De republica libri VIII. In: Arestotelis opera ex rccensione I. Bokkeri. Tomus X. Oxonii, 1837 (Aристотелъ. Сиёсат (саккиз ки- тоб). Цуйидаги китобда: Аристо- телъ. Асарлар. И. Беккор нашри. X том. Оксфорд, 1837).— 379.
Arnd, К. Die naturgemasse Volkswir- thschaft, gegeniiber dem Monopolicn- geiste und dem Communismus, mit einem Ruc-kblicke auf die einschla- gende Literatur. Hanau, 1845 (A рнд, K, Ўзтабиатига мос сиёсий ицтисоднинг монополиялар руҳига ҳамда коммунизмга қарама-қарши цўйилиши ва шу мавзуга оид ада- биёт обзори. Ханау, 1845).— 357, 780.
Angier, М, Du credit public et de son histoire depuis les temps anciens jusqu’a nos jours. Paris, 1842 (Ожье, M. Ижтимоий кредит ва унинг кадим замоилардан бошлаб ҳозирги давргача бўлган тарихи тўғрпсида. Париж, 1842).— 589— 590, 606.
Babbage, Ch. On the economy of machinery and manufactures. London, 1832 (Баббеж, Ч. фабрика ишлаб чикариши экономикаси тўғрисида. Лондон, 1832).— 103, 112.
Bank Credit; or the Usefulness and security of the bank of credit examined, in a dialogue between a country gentleman and a London merchant. (Банк кредити, ёки Банк кре- дитпнинг фойдалилигини ва ишонч- лилигпни тадқиц қилиш. Қишлоқ дворяни билан Лондон савдогари ўртасидаги диалог шаклида).—600.
Bastiat, Fr. Gratuite du credit. Discussion entre M. Fr. Bastiat ct M. Proudhon. Paris, 1850. (Бастиа, Фр. Кредитнинг текинлиги. Жаноб Фр. Бастиа билан жаноб Прудон ўртасида мунозара. Париж, 1850).— 339—341, 603.
Bell, G. М. The Philosophy of joint stock banking. London, 1840 (Белл, Ж. M. Акционерлар банклари фал- сафасп. Лондон, 1840).— 543.
Bellers, J. Essays about the poor, manufactures, trade, plantations and immorality. London, 1699 (Бел- * Маркс y ёки бу асарнинг қайси нашридан фойдаланганини аниқлаш мумкин бўлмаган ҳолларда мазкур кўрсаткичда ўша асарнинг биринчи нашри берилди. Им- зосиз чиққан китоблар авторларининг аниқланган номлари ўрта қавс ичида берилди. Рус тилига таржима қилинган асарлар юлдузча билан белгиланди.


942
АДАБИЁТЛАР К^РСАТКИЧИ
лерс, Ж. Камбағаллар, саноат, сав- до, мустамлакалар ва ахлог;сизлик тўғрисида очерклар. Лондон, 1699). — 283.
Bemerkung zu dem Aufsatze des Herrn Stiebeling: «Ueber den EinfluB der Verdichtung des Kapitals auf den Lohn und die Ausbeutung der Arbeit». In: «Neue Zeit» № 3, 1887. (Жаноб (Втибелингнинг: «Калитал концентрацияспнпнг иш ҳакига ва меҳнатни эксплуатация килишга таъсири» деган мацоласига оид му- лоҳазалар. «Neue Zeit» журналп- нинг 3- сонида, 1887).— 22.
Bosanquet, J. W. Metallic, paper, and credit currency, and the means of regulating their quantity and value. London, 1842 (Бозанкет, Ж. У. Металл, қоғоз ва кредит вуллар ҳамда уларнинг миқдори ва қий- матини тартибга солиш воспталари. Лондон, 1842).—365, 395.
Briscoe, J. A Discourse on the late funds of the million-act, lottery-act, and Bank of England, Shewing, that they are injurious to the nobility and gentry, and ruinous to the trade of the nation. Together with proposals for the supplying their majesties with money on easy terms, exempting the nobility, gentry & c from taxes, enlarging their yearly estates, and enriching all the subjects in the Kingdom, by a national landbank. The third edition. London, 1696 (Бриско, Ж. Милли- oh тўғрисидаги актлар бўйича олинган сўнгги фондлар, лотерея ва Англия банки ҳақида уларвинг аристократия ва дворянларга нис- батан адолатсизлигини ва миллат- нинг савдо-сотиғини барбод цили- шини кўрсатувчи очерк. Шунинг- дек, аъло ҳазратлариня миллий деҳқончилик банки ёрдамида қандай қилиб имтиёзли шартларда пул билан таъминлаш ҳамда, бундан ташқари, майда дворяилар ва ҳока- золарни солиқлардан озод қилиш, уларнинг йиллпк даромадларини ошириш ва киролликнинг барча фуқароларини бойитиш тўғрисида таклифлар. Учинчп нипри. Лон- дон, 1696).— 597.
Buret, Е. Cours d’economie politique. Bruxelles, 1842 (Бюре, Э. Сиёсий лқтнсод курсп. Брюссель, 1842> 794.
Bilsch, J. G. Theoretisch-praklische Darstellung der Ilandlung in ihren rnannichfaltigen Geschaften. Band II. 3. Ausgabe. Hamburg, 180g (Бюш, И, Г. Хплма-хил турдаги савдо-сотпкшшг назарпй-амалий тасвпрп. II том. 3- пашри. Гам. бург, 1808).— 607.
С dimes, J. Е. The Slave power: its character, career, and probable designs: being an attempt to explain the real issues involved in the American contest. London, 1862 (Ксрнс, Ж. Э. Цулдорлик: унииг хусусиятп, йўлп ва эҳтпмол ту- тилган истикболларц. Америка жанжали асосида ётган баҳслар- нипг ҳакиқий важларини изоҳлаб бериш йўлпдаги уриниш. Лоядоп, 1862).— 378.
[Cantillon, Я.) Essai sur la nature du commerce en general. In: Di scours politiques. Tome III. Amsterdam, 1756 ([Кантильон, P.] Умуман сав- до-сотиқ табиати тўғрисида тажри- ба. Цуйидагп китобда: Спёсий трактатлар. III том. Амстердам, 1756).— 775.
Carey, II. С. The Past, the present, and the future. Philadelphia, 1848 (Кэри, Г. Ч. Ўтмиш, ҳозпрги за- мон ва келажак. филадельфия, 1848).—613.
Carey, Н, Ch, Principles of social science. Vol. HI. Philadelphia, 1859 (Кэри, Г. Ч. Ижтимоий фан асослари. Ill том. Филаделъфия, 1859).— 392.
Chalmers, Th. On political economy in connexion with the moral state and moral prospects of soc’ety. Second edition. Clasgow, 1832 (Чалмерс, T. Спёсий иқтисод ва унинг жамият ахлокий ҳолати ва ахлоқий истиқболлари билав ало- касп. Иккинчп нашри. Глазго, 1832).— 242—243, 435.


АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
943
стрптлик доктор Хью Чемберлен- liniir ер эгаларпнипг ялпп фэровон- лигига эришиш, ер кийматини ан- ча ошириш ҳамда соҳибкорлик ва савдо-сотиц учун бир қанча наф келтириш мақсадида қишлоқ хўжа- лиги учун гарантияли жорий кре- дит банкини таъспс этлш тўғ- рисидаги таклифи. [Лондон], 1695).— 597.
Cherbuliez, A. Richesse ou pauvrete. Exposition des causes et des eflets de la distribution actuelle des richesses sociales. Paris, 1841 (Шербюлъе, A. Бойлик ёкп камбағаллпк. Ҳозир- гп замопда ижтлмоий бойликни тақ- спмлаш сабабларм ва патижалари- нинг баёни. Париж, 1841).— 155.
Child, J. Traites sur le commerce et sur les avantages qui resultent de la reduction de Pinterest de Par- gent. Avec un petit traite contre 1’usure, par Thomas Culpeper. Tra- duits de PAnglois. Amsterdam et Berlin, 1754 (Чайлд, >K. Савдо- сотиқ ҳақида ва пулдан олинади- ган процентни камайтириш нати- жасида ҳосил бўладиган фойдалар тўғрисида трактат ҳамда Томас Калпепер томонидан судхўрликка қарши ёзилган кичик трактат. Инг- лизчадан таржима. Амстердам ва Берлин, 1754).— 391, 598—599.
The City; or, the Physiology of London business; with sketches on change, and at the coffee nouses. London, 1845 (Сити, ёки Лондон соҳибко]элиги фпзиологияси; бир- жалар туғрисидаги ва кофе савдо уйлари ҳақидаги очерклар билан. Лондоп, 1845).— 384.
'Comte, Ch. Traite de la propriete. Tomes I—II. Paris, 1834 (Конт, Ш. Мулк тўғрисида трактат. I—II томлар. Париж, 1834).—611.
Coquelin, Ch. Du Credit et des ban- ques dans Pindustrie. In: «Revue des deux Mondes», serie IV, tome XXXI, 1842 (Коплен, III. Саноат- дагп кредитлар ва банклар тўғря- сяда. «Revue des deux Mondes» журналида, IV серяя, XXXI том, 1842).—396.
Corbet, Th. An Inquiry into the causes and modes of the wealth of individuals; or the Principles of trade and speculation explained. London, 1841 (Корбет, T. Айрим шахслар бойлиги- нинг сабаблари ва упи орттириш усуллари тўғриспда тадкиқот; ёкн Савдо-сотиц ва спекуляцпя прин- циплари изоҳи. Лондоп, 1841).— 163, 168, 179, 206, 303.
The Currency theory reviewed; in a letter to the Scottish people. By a banker in England. Edinburgh, 1845 (Пул муомаласи назарияси. Англия банкирининг шотланд хал- кига хати. Эдинбург, 1845).— 401, 409, 429, 468, 518.
Daire, Е. Introduction sur la doctrine des physiocrates. In: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Premiere partie. Paris, 1846 (Дэр, Э. Физиократлар таълимоти тўғри- сида муқаддима мақола. Қуйп- даги китобда: физиократлар. Му- қаддима мақола ва шарҳлар Э. Дэрники. Биринчи цисм. Париж, 1846).— 777.
* Doctrine de Saint-Simon. Exposition. Premiere annee. 1828—1829. Troi- sieme edition. Paris, 1831 (Сен- Симон таълимоти. Баёни. Бпринчи йил. 1828—1829. Ўнинчи нашри. Париж, 1831).—601.
Dombasle, М. Annales agricoles de Roville, ou Melanges d’agriculture, d’economie rurale et de legislation agricole. Paris, 1824—1837 (Дом- баль, M. Ровиль қишлоц хўжалик солномаси, ёки Қишлоқ хўжалиги тўғрисида, унинг экономикаси тўғ- рисида ва унга тааллуқли бўлган қонунлар тўғрисида турли мате- риаллар. Париж, 1824—1837).—750. Dove, Р. Е. The Elements of political science. . Edinburgh, 1854 (Дав, П. Э. Сиёсий фан асослари. Эдинбург, 1854).— 625, 631.
Dureau de La Malle, A. J. Economie politique des Romains. Tome 1. Paris, 1840 (Дюро de Ла Малъ, A. Ж. Римликлар сиёсий иқтисо- ди. I том. Париж, 1840).— 102.
[E nJ ant in, B. P.J Religion saint-si mo- nienne. Economie politique et politique. Paris, 1831 [Анфантен, Б. П.] Сен-симончилар динп. Сиё- сий иқтисод ва сиёсат. Париж, 1831).—600, 603—604.


944
АДАБИЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
Англмяда ишчплар синфининг аҳ- воли. Ўз кузатувларим ва ишончли мапбалар асосида. Лейпциг, 1845).— 765.
*Engels, Ғ. Editor’s preface. In: К. Marx. Capital: a critical analysis of capitalist production. Vol. I. London, 1887 (Энгельс, Ф. Ношир- нинг сўз боплг. Қуйидаги китобда: К. Маркс. Капитал. Капиталистик ишлаб чш\аришнинг танқидий ана- лизи. I том. Лондон, 1887).—485.
Feller, Ғ. Е. und Odermann, С. G. Das Ganze der kaufmannischen Arithmetik. Siebente Auflagc. Leipzig, 1859 (Феллер, Ф. Э. ва Одер- ман, K. Г. Савдогарлик арифмети- каспнинг тўлиц курси. Еттипчи пашри. Лейпциг, 1859).— 309.
Fireman, Р. Kritik der Marx’schen Wertlheorie. In: «Jahrbiicher fur Nationaldkonomie und Statistik», dritte Folge, Band III, 1892 (Фи- реман, П. Маркс т^иймат назария- сини танцид. «Jahrbiicher fiir Na- tionalokonomie und Statistik» жур- налпда, учинчи серия, III том, 1892).— 15, 16.
Forcade, Е. La guerre du socialisme. II. L’economie politique revolution- naire et sociale. In: «Revue des deux Mondes», nouvelle serie, tome XXIV. Paris, 1848 (форкад, Э. Социализм уруши. II. Революцион ва социал сиёсий иқтисод. Цуйидаги журнал- да: «Revue des deux Mondes», янги серияси, XXIV том. Париж, 1848). —836-837.
Francis, J. History of the Bank of England, its times and traditions. Third edition. Vol. I. London, 1848 (Фрэнсис, Ж. Англия банки тарихи, унинг даври ва анъанала- ри. Учинчи нашри. I том. Лондон, 1848).— 596—599.
Fullarlon, J. On the regulation of currencies; being an examination of the principles, on which it is proposed to restrict, within certain fixed limits, the future issues on credit of the Bank of England, and of the other banking establishments throughout the country. Second edition with corrections and additions. London, 1845 (Фуллар- тон, Ж. Муомала воситаларини тартибга солиш тўғрисида; кела- жакда Англия банки ва мамлакат-
даги бопп^а баик муассасаларининг эмиссия фаолпятини цатъий белги- ланган доирада чсклаб кўйишни таклиф қилишда асосланилган приицпплар анализи. Тузатилган ва тўлдприлган иккинчи натри Лондсн, 1845).— 399, 442, 444’
446—448, 452.
Gilbart, J. TV. The History and principles of banking. London, 1834 (Гилбарт, Ж. У. Банк системаси- нинг тарихи ва припциплари. Лон- дон, 1834).— 333, 398—401, 606.
Gilbart, J. TV. An Inquiry into the causes of the pressure on the money market during the year 1839. Louden, 1840 (Гилбарт, Ж, yt 1839 йплда пул бозорида юз бер- ган тапглик сабабларига оид тад- цицот. Лондон, 1840).— 537, 541— 542.
Gilbart, J. TV. A Practical treatise on banking. Fifth edition. In two volumes. Vol. I. London, 1849 (Гилбарт, Ж. У. Банк систсмаси тўғриспда амалий трактат. Бешин- чи нашрп. Икки томда. I том. Лондон, 1849).— 355.
[Greg, R. II.] The Factory question, considered in relation to its effects on the health and morals of those employed in factories. And the «ten hours bill», in relation to its effects upon the manufactures of England, and those of foreign countries. London, 1837 ([Грег, P. X.] фабрика масаласи, унга фабрикада машғул бўлганларнинг соғлигига ва ахлокига кўрсатиладиган таъсир жиҳатттдан назар ташлаш. «Ўн со- атлик пш куни тўғрисида билль», унинг Англия ва бошца мамлакат- лар саноатига таъсири нуқтаи на- заридан. Лондон, 1837).—106.
Hamilton, R. An Inquiry concerning the rise and progress, the redemption and present state, and the management, of the national debt of Great Britain. Second edition, enlarge!. Edinburgh, 1814 (Га- милътон, P. Буюк Британия мил- лий қарзининг пайдо бўлиши ва кўпайиши, тўланиши ва ҳозирги ҳолати ҳамда тартибга солиниши тўғрисида тадқиқот. Тўлдирилган иккинчп нашри. Эдинбург, 1814).— 389.


ЛДЛБИЁТЛАР КУРСЛТКИЧИ
945
Hardcastle, D. Banks and Bankers. Second edition. London, 1843 (Хардкасл, Д. Банклар ва банкир- лар. Иккинчи пашри. Лондон, 1843).— 542, 606.
*llcgel, G. IF. Ғ. Encyclopadie der pliilosophischen Wisscnschaften im Grundrisse. Theil I. Die Logik. Weike. Band VI. Berlin, 1840 (Гегелъ, Г. B. Ф. Философия фан- ларп эициклопедияси қисқача очеркда. I цисм. Логика. Асарлар. VI том. Берлпн, 1840).— 770.
*IIeget, G. W. Ғ. Grundlinien der Philosophie des Rechts. Werke. Zweite Auflage. Band VIII. Berlin, 1840 (Гегелъ, Г. B. Ф. Ҳуқуқ фи- лоссфпяси асослари. Асарлар. Ик- кинчп нашри. VIII том. Бсрлин, 1840).— 609.
Heyd, IF. Gcschichte des Levante- handels im Mittelalter. Band II. Stuttgart, 1879 (Хейд, B. Ўрта асрлардаги Левант савдо-сотиғи тарихп. II том. Штутгарт, 1879).— 898.
*[Hodgskin, Th.] Labour defended against the claims of capital; or, the Unproductiveness of capital proved. With reference to the present combinations amongst journeymen. By a labourer. London, 1825 ([Годскин, T.J Меҳиатни капитал даъволаридан ҳимоя цилиш, ёки Каппталнинг унумсизлигини ис- ботлаш. Ёлланма ишчилар ўртаси- даги ҳозирги уюшмаларга оид муло- ҳазалар билан. Ишчи асари. Лон- дон, 1825).— 383, 392.
Hubbard, J. G. The Gurrency and the country. London, 1843 (Хаб- бард, Ж, Г. Муомала воситалари ва мамлакат. Лондон, 1843).—
409—410.
Hiillmann, К. D. Stadtewesen des Mittelalters. Theile I—II. Bonn, 1826—1827 (Хюльман, R. Д. Ўрта асрлардаги шаҳарлар. I—II цисм- лар. Бонн, 1826 — 1827). — 313, 315, 593.
Hume, D. Of interest (1752). In: Hume, David. Essays and treatises on several subjects. A new edition. In two volumes. Vol. I, containing Essays, moral, political, (and literary. London, 1764 (Юм, Д. Про- цент тўғрисида (1752). Цуйидаги китобда: Юм, Давид. Турли маса- лалар бўйича очерклар ва трактат- лар. Янги пашри. Икки томда. I том, ахлоций, сиёсий ва адабий очеркларни ўз ичига олади. Лон- дон, 1764).—370—371.
An Inquiry into those principles, respecting the nature of demand and the necessity of consumption, lately advocated by Mr. Malthus, from which it is concluded, that taxation and the maintenance of unproductive consumers can be conducive to the progress of wealth. London, 1821 (Яфшда жаноб Мальтус ҳимоя цилиб чицқан прии- ципларни тадциц цилиш, бу прин- циплар истеъмол талаби ва зару- ратига тааллуқлидир ва улардан: солицлар ва унумсиз истеъмолчи- ларни боциш бойликнинг иўпайиб боришпга ёрдам бериши мумкин, деган хулоса чицарилади. Лондон 1821).— 191, 639.
Interest of money mistaken, or a Treatise, proving, that the abatement of interest is the effect and not the cause of the riches of a nation, and that six per cent is a proportionable interest to the present condition of this kingdom. London, 1668 (Пулдан олинадиган процент тўғрисида хато фикр, ёки Процент ставкасининг пасайиши миллат бойлигининг сабаби бўл- май, балки натижаси эканлигини ва олти процент ставка ^пролли- гимизнинг ҳозирги ҳолатига мос эканлигини исбот қилувчи трактат. Лондон, 1668).— 598.
*Johnes, R. An Essay on the distribution of wealth, and on the sources of taxation. Part I: Rent. London, 1831 (Жонс, P. Бойликни тақсимлаш хусусидаги тажриба ва солиқларнинг манбалари ҳақида. 1 кисм: Рснта. Лондон, 1831).— 750.


946
АДАБИЁТЛАР КУРСАТКИЧИ
лекцпялар курси проспекти илова ^илингаи. Лоидон, 1833).— 262.
Johnston, J. Ғ. W. Notes on North America agricultural, economical, and social. Vol. I. Edinburgh and London, 1851 (Жонстон, Л\. Ф. У. Қптлоқ хўжалпги, иқтпсодий ва сониал масалалар бўйича Шимолий Америка тўғрпспда мулоҳаза лар. 1 том. 9miH6vpr ва Лондои, 1851). — 611, 662-663.
Kiesselbach, TV. Dor Gang des We 1th- andels und die Entwicklung des- europaischcn Volkerlebens im Mit- telalter. Stuttgart, 1860 (Кисселъ- бах, B. Ўрта I асрларда жаҳон сав- до-сотиғи тарихи ва Европа ижти- моий ҳаётинпнг ривожланишп. Штутгарт, 1860).— 322.
Кinnear, J. G. The Crisis and the
innear, J. G,'The Crisis .and the ЦПЛ“'
currency: with a comPar';^ ^t- *Liebig, J. Die Chemie in ihrer An- ween the enghsbi and scoUh sys /2 £ wendung auf Agricultur und Phy- terns of banking. Londoi , siologie. In zwei Theilen Siehento
(Киннир, Ж. Г. Кризис ва пул му Auflf • lh«le
омаласи: Англпя ва Шотландия"? банк системаларп қпёси. Ловдо^, 1847).— 436, 524.
Laing, S. National distress; its causes and remedies. London, 1844 (Ленг, C. Миллий офат, унпнг ca- баблари ва зии бартараф қилиш воспталари. Лондон, 1844).— 764.
Laing, S. A New series of the gTeat city frauds of Cole, Davidson & Gordon, corrected and enlarged. Fifth edition. London, [1869] (Ленг, C. Коул, Дейвидсон ва Гор- донлар молия соҳасида қплаётган йирик қаллобликларнинг янги тур- куми. Тузатилган ва тўлдприлган бешинчи нашри. Лондон, [1869]).— 533.
*Lavergne, L. de. The Rural economy of England, Scotland, and Ireland. Translated from the French. Edinburgh and London, 1855 (Лавернъ, Л. de. Англия, Шотландия ва Ир- ландиянинг цпшлоқ хўжалиги. французчадан таржима. Эдинбург ва Лондон, 1855).—624.
Leatham, TV. Letters on the currency. Second edition, with corrections and additions. London, 1840 (Литам, У. Пул муомаласп тўғри- сидахатлар. Тузатишларва цўшим- чалар киритилган иккинчп вашри. Лондон, 1840).— 395.
Lexis, W. Dio Marx’sche Kapitaltheorie. In: «Jahrbiicher fiir Nalionai- okonomie und Statistik», neue Fol- 1 (Лексис, B.
назарияси. «Jahrbiicher und Statis- tom, 1885).
ge, Band XI, 1885 Маркснинг капптал Цуйидаги журналда: fur Nationaldkonomie tik», янги сериясп, XI — 9.
Lexis, W. Kritische Erorterungen uber die Wahrungsfrage. In: «Jahr- buch fur Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirthschaft im Deutschen Reich», Jahrgang V, Heft I, 1881 (Лексис, B. Валюта масаласп юза- сидан танқидий мулоҳазалар. Қуйи- даги журналда: «Jahrbuch fur Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirthschaft im Deutschen Reich», V йил нашр цпллялши,
Auflage. Theil I: Der cheraische ProceB der Ernahrung der Vegeta- bilien. Braunschweig, 1862 (Jlu- бит, Ю. Химиянпнг деҳқончилик. ва физиологияда кўлланилиши. Икки цисмда. Еттинчи нашри. 1 қпсм: Ўсимликлар озиклапиши- нинг химиявий процесси.* Браун- швейг, 1862).— 736, 804.
[Linguet, N.] Theorie des loix civi- les, ou Principes fondamentaux de la societe. Tomes I—II. Londres, 1767 ([Ленге, //.] Гражданлпк цо- нунлари назарияси, ёки Жамият- нинг асосий принциплари. 1—11 томлар. Лондон, 1767).—86, 782.
List, Ғ. Die Ackerverfassung, die Zwergwirthschaft und die Auswan- derung. Stuttgart und Tubingen, 1842 (Лист, ф. Ep тузплипш, митти хўжалик ва эмиграция. Штутгарт ва Тюбинген, 1842).— 879.


АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
947
und Statistik», янги серияс», XX том, 1890).— 20.
Loria, A. Karl Marx. In: «Nuova antologia di scienze, lettere cd arti», seconda serie, vol. XXXVIII, №7, 1 Aprile 1883 (Лориа, A. Карл Маркс. Қуйидаги журналда: «Nuova antologia di scienze, lettere ed arti», иккинчи серияси, XXXV111 tom, № 7, 1883 йил 1 апрель).—18.
Loria, A. La teoria economica della costituzione politica. Torino, 1886 (Лориа, A. Спёсий тузум тўғриси- да иктисодий назария. Турии, 1886).— 18, 19.
Loria, A. L’opera postuma di Carlo Marx. In: «Nuova Antologia di scienze, lettere ed arti», terza serie, vol. LV, № 3, 1 Febbraio 1895 (Jlopua, A. Карл Маркснинг вафо- тидап кейин чицкан асари. Цуйп- дапг журналда: «Nuova Antologia di scienze, lettere cd arti», учпнчи сорпяси, LV tom, № 3, 1895 йил 1 фовраль).— 885, 886.
Luther, M. An die Pfarrbcrrn wider den Wucher zu predigcn. Verma- nvng. Wit tern berg, 1540 (Лютер, M. Судхўрликка қарши ваъзхоп- лик кплиш тўғрисида приход руҳо- нийларига топшириц. Виттенберг, 1540).—341, 388—389, 606.
Luther, М. Von Kauflshandlung und Wucher. In: Der sechste Toil der Bucher des ehrnwirdigcn Herrn Doc loris Martini Lutheri. Wittem- borgk, 1589 (Лютер, M. Савдо-со- тиц ва судхўрлик тўғриспда. Қу йидаги китобда: Муҳтарам жаноб доктор Мартин Лютер кптобларп- нлнг олтинчи кисми. Внттенбсрг, 1589).—326, 605—606.
Luzac, Е. Hollands rijkdom. Deel III. Leyden, 1782 (Люаак, Э. Голлан- диянпнг бойлпгп. 111 қисм. Лейдсн, 1782).—315.
* Macaulay, Th. В. The History of England from the accession of James the Second. Vol. IV. London, 1855 (Маколей, T. Б. Яков 11 тахт- га ўтпрган вақтдан эътиборан Анг- лия тарихи. IV том. Лондон, 1855).-599.
*[Malthus, Th. 7?.] An Essay on the principle of population. London, 1798 » ([Малътус, T. P.] Нуфус KOiiVHn тўғрисида тажриба. Лоп- дон, 1798).— 389, 664.
* Malthus, Th. R. An Inquiry into the nature and progress of rent, and the principles by which it is regulated. London, 1815 (Малътус, T. P, Рентанинг табиати ва ошиб борпшп тўғрисида, шунингдек уни тартибга солиб турадигап прпнцпп- лар тггрисида тадкикот. Лондон, 1815).—652.
Malthus, Th. R. Definitions in political economy. London, 1827 (Малътус, T. P. Спёсий ицтисод- дагп таърпфлар. Лондон, 1827).— 37.
Idem. A new edition, with a preface, notes, and supplementary remarks by John Cazenove. London, 1853 (Ўгиа acap. Жон Ксйзновпииг сўз бошпси, изоҳларп ва цўшимча ма- цолалари билан чшдан янгц наш- ри. Лондоп, 1853).— 40.
Malthus. Th. R. Principles of political economy considered with a view to their practical application. London, 1820 (Малътус, T. P. Амалда кўлланишга мўлжаллаб кў- риб чпцилган спёспй иқтисод асос- лари. Лондон, 1820).—188.
Idem. 2 nd edition with considerable additions from the author’s own manuscript and an original memoir. London, 183G'i (Угиа acap. Автор- нинг ўз қўлёзмаспдан анчагина қўшпмчалар ва авторнипг қискача бисграфияси кпрптилган иккинчп нашрп. Лондон, 1836).—37, 166, 195, 652.
Maron, IL Extensiv oder Intensiv? Ein Kapital aus der landwirtschaft- lichen Betriebslehre. Oppeln, 1859 (Марон, Г. Экстенсивми ёки ип- тенспвми? Цишло^ хўжалик ишлаб чиқарпшп тўғрисидаги боб. Оп- пельп, 1859).—799.
★Marx, К. Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie. Erster Band. Buch 1: Der Produktionsprocess des Kapitals. Dritte, vermehrte Auflage. Hamburg, 1883 (Маркс, K. Капптал. Сиёслй иқтисод таш\иди. I том. I китоб: Капиталиинг ҳосил қнли- ниш процесси. Учинчи, тўлдпрпл- ган пашри. Гамбург, 1883). — 142. ★Idem. Vierte, durchgesehene Auflage.
Hamburg, 1890 (Угиа acap. Кўриб чиқилган тўртпнчп пашри. Гам- бург, 1890).— 2—3, 7, 8, 15, 17, 24, 26, 30, 35—36, 39, 41, 42, 46, 50,
61—776


948
АДАБИЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
51, 52, 76, 80, 84, 86, 87, 92, 93, 95, 129, 138, 140, 157, 160, 178, 218, 221, 227, 228, 242, 259, 303, 314, 316, 395, 440, 447, 452, 483, 520— 522, 569, 589, 597—598, 610 —
611, 620, 624, 631, 747, 786,
809—810, 829, 844, 872, 895.
*Marx, К. Le capital. Paris, 1872—1875 (Маркс, K. Капитал. Париж, 1872— 1875). — 19.
*Marx К. Capital: a critical analysis of capitalist production. Ed. by F. Engels. Vol. I—II. London, 1887 (Маркс, K. Капитал: капиталистик ишлаб чиқарпшнинг танқпдий ана- лизи. ф. Энгельс таҳрирпда нашр этилган. 1—II томлар. Лондон, 1887). — 1, 4.
*Магх, К. Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie. Zweiter Band. Buch II: Der Cirkulationsprocess des Kapitals. Herausgegeben von F. Engels. Hamburg, 1885 (Маркс, K. Капитал. Сиёсий иктисод танқиди. 11 том. II китоб: Капиталнпнг М5го- мала процесси. Ф. Энгельс таҳри- рида нашр этилган. Гамбург, 1885). - 1-3, 9, 10, 15, 19, 20, 24, 44, 50, 51, 71-74, 75-76, 116, 159, 264, 266, 277, 284, 297, 300, 305, 336, 438, 441, 476, 529, 530, 559, 582, 820, 829, 831, 836.
*Marx, К. Misere de la philosophic. Reponse a la philosophic de la misere de M. Proudhon. Paris—Bruxelles, 1847 (Маркс, K. философня цаш- шоқлиги. Жаиоб Прудоннинг «Қаш- шоцлик философияси»га жавоб. Па- риж—Брюсссль, 1847).—602, 612.
*Магх, К. Zur Kritik der politiseben Oekonomie. Erstes Heft. Berlin, 1859 (Маркс, K, Сиёсий иқтисод танци- дига доир. Бириичи нашри. Берлин, 1859). — 178, 179, 313, 441, 447, 544—547, 557, 603, 632, 776.
[Massie, J.j An Essay on the governing causes of the natural rate of interest; wherein the sentiments of Sir William Petty and Mr. Locke, on that head, are considered. London, 1750 [Maccu, Ж.] Процентнинг табиий нормасини белгилайдиган сабаблар тўғрисида тажрпба; унда сэр Уильям Петти ва жаноб Локк- ларнинг шу масалага оид i^apain- лари караб чикилган. Лондон, 1750). — 327, 346,‘ 353, 354, 356— 357, 358, 370, 802.
* Maurer, G. L. Einleitung zur Gesch-
ichte der Mark-, Hof-^ Dorf- unj Stadt-Verfassung und der oifentli- chen Gewalt. Miinchen, 1854 {May- pep, Г. JI. Марка, хонадон, ^ииь лоц ва шаҳар тузилиши ҳамда халқ ҳокимияти тарихига муцаддима/ Мюнхен, 1854). — 174.
Maurer, G. L. Geschichte der Dorfver- fassung in Deutschland. Bde I—II. Erlangen, 1865—1866 (Maypep, Г. Л. Германияда цишлоц тузилпчш та- рихи. I—II томлар. Эрлапген, 1865—1866). — 174.
Maurer, G. L. Geschichte der Fron- hofe, der Bauernhole und der Hof- verfassung in Deutschland. Bde 1— IV. Erlangen, 1862—1863 (Maypep, Г. JI. Германияда хўжайинлар цў- ралари, деҳцонлар цўраларп ва хо- надонлар тузплиши тарихп. I—IV томлар. Эрланген, 1862—1853).— 174.
Maurer, G. L. Geschichte der Marken- verfassung in Deutschland. Erlangen, 1856 (Maypep, Г. JI. Гермаиияда маркалар тузилиши тарихп. Эрлан- ген, 1856). — 174.
Maurer, G. L. Geschichte der Stadte- verfassung in Deutschland. Bde 1— IV. Erlangen, 1869—1871 (May- pep, Г. JI. Германияда шаҳар ту- зплипш тарихп. 1—IV томлар. Эр- ланген, 1869—1871). — 174.
Mill, J. St. Essays on some unsettled efuestions of political economy. London, 1844 (Милль, Ж. Cm. Сиёсий пқтисоднипг баъзп ҳал этплмаган масалалари тўғрисида очерклар. Лондон, 1844).—871.
*Mill, J. St. Principles of political economy with some of their applications to social philosophy. Second edition. Vol. I. London, 1849(А/илль, Ж. Cm. Спёспй пқтисод асослари ва улардан баъзпларшпшг пжтимо- ий философпяга татбиц этпллши. I том. Лондоп, 1849). — 383, 392.
*Mommsen, Th. Romische Geschichte. Zweite Auflage. Bde I—HL Berlin, 1856—1857 (Моммзен, T. Рим тари- хи. Иккппчи пашрп. I—HI томлар. Берлнн, 1856—1857).—323, 379, 779.
* Morgan, L. II. Ancient society or


АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
949
ёки Ипсоппятнинг ёввойиликдан варварлик орцали цивплизацияга цараб тараққий ^илиб бориш йўл- ларига оидтадциқот. Лондон, 1877). — 174.
Morton, J. Ch. On the forces used in agriculture. In: «The Journal of the Society of Arts». Vol. VII, December 9, 1859 (Мортон, Ж. Ч. Деҳ- қончиликда қўллапиладиган кучлар ҳақида. Цуйидаги журналда: «The Journal of the Society of Arts». VII tom, 1859 йил 9 декабрь). — 622.
Morton, J. L. The Resources of estates: being a treatise on the agricultural improvement and general management of landed property. London, 1858 (Мортон, Ж. JI. Ёр-мулк ресурслари: кишло^ хўжалигидаги яхшилашлар тўғрисида ва умуман ер-мулкии бошцариш тўғрисида трактат. Лондон, 1858). — *622, 667.
Moser, J. Osnabriickische Geschichte. Theil I. Berlin und Stettin, 1780 (Мёзер, Ю. Оснабрюк тарпхи. 1 кисм. Берлин ва Штеттин, 1780).— 782.
Mounter, L. De 1 ’agriculture en France, d’apres les documents officiels, avec des remarques par Rubichon. Tomes I—II. Paris, 1846 (Мунъе, JI. фран- ция кишлоц хўжалиги тўғрисида, расмий ҳужжатлар бўйича ва Рю- бишон мулоҳазалари билан. 1—Г1 томлар, 11арпж, 1846).—779, 802.
Milller, A. Н. Die Elemente der Staats- kunst. Theil III. Berlin, 1809 (Мюл- лер, A. Г. Давлатни бошқариш санъати асослари. III кисм. Бер- лин, 1809). — 351, 390—391.
Newman, Ғ. W. Lectures on political economy. London, 1851 (Ньюмен, Ф. У. Сиёсий пқтисод бўйпча лек- ниялар. Лондои, 1851). — 590—591, 650, 764, 802.
Neuman, S. Ph. Elements of political economy. Andover and New York, 1835 (Нъюмен, C. Ф. Сиёспй ицтп- содасослари. Эндаверва Пью-Порк, 1835). —275.
★[North, D.J Discourses upon trade; principally directed to the cases of the interest, coynage, clipping, increase of money. London, 1691 [Hope, Д.\ Савдо тўғриснда, асосан пропеит, пул зарб ^нлпш, монета- нинг бузилиши, пул микдорпиинг кўпайишп масалалари тўгрисида очерклар. Лондон, 1691). — 607.
Observations on certain verbal disputes in political economy, particularly relating to value, and to demand and supply. London, 1821 (Сиёсий ицти- соддаги, айниқса кийматга ҳамда та- лаб ва таклифга оид сўзлар тўғриси- дагп баъзи баҳслар хусусида муло- ҳазалар. Лондои, 182*1). — 179 —
— 180, 187—188.
Opdyke, G. A. Treatise on political economy. New York, 1851 (Опдайк, Ж. Сиёсий ицтпсод тўғриспда трак- тат. Нью-Йорк, 1851). — 357, 662.
Passy, Н. Rente du sol. In: Diction- naire de l’economie politique. Tome II. Paris, 1854 (Пасси, II. Ep pen- таси. Цуйидаги китобда: Сиёсий пцтисод луғати. II том. Париж, 1854). — 760, 775, 777.
Pecqueur, С. Theorie nouvelle d’economic sociale et politique, ou Etudes sur ^organisation des societes. Paris, 1842 (Пеккёр, K. Социал ва сиёсий иктпсоднинг янги назарияси, ёки Жамиятларпинг ташкпл этилшпи тўғрпсида тадкиқот. Париж, 1842).
— 603. •
★[Petty, TV.] A Treatise of taxes & contributions. London, 1667 [Hem- mu, У.] Солицлар ва йпғимлар тўғ- рисида трактат. Лондои, 1667).* —
— 775.
Poppe, J. II. М. Geschichte der Technologic seit der Wiederherstellung der Wissenschaften bis an Ende des- achtzehnten Jahrhunderts. Band I, Gottingen, 1807 (Поппе, II. Г. M. Технология тарихи. фанлар юзага келган вацтдан бошлаб ўн саккп- зинчи асрнинг охиригача. I том. Гёттпнген, 1807).—330.
Price, R. An Appeal to the public, on the subject of the national debt. London, 1772 (Прайс, P. Давлат қарзи масаласида халойицқа му- рожаат. Лондон, 1772).—389.


950
АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
ларп тўғрисида, ҳаётнп страхование килиш кийматини ҳисоблаш методи тўғрпсида ва давлат қарзи тўғрпси- да мулоҳазалар. Иккинчи нашри. Лопдон, 1772). — 389.
A Prize essay on the comparative merits of competition and coperation. London, 1834 (Конкуренция ва ко- операцияпинг қиёспй афзалликлари тўғрисида мукофотга сазовор бўл- ган тажриба. Лондон, 1834). — 877.
The Three Prize essays on agriculture and the corn law. Published by the National Anti- Corn- Law League. Manchester — London, 1842 (Қиш- лоқ хўжалиги ва ғалла қонунлари тўғрисида мукофотга сазовор бўл- ган уч очерк. Ғалла конунларига царшп миллич Лига томонидан эълон цилппган. Манчсстер — Лон- дон, 1842).—620.
Proudhon, Р. J. Gratuite du credit — қаралспн: Bastiat, Fr. Gratuite du credit. Discussion entre M. Fr. Bastiat et M. Proudhon.
Proudhon, P. J. Qu’est-ce que la prop- riete? ou Recherches sur le principe du droit et du gouvernement. Paris, 1841 (Придон, II. Ж. Мулк иима? ёки Ҳуку^ ва ҳокимият принпипи тўғрпсида тадцпцот. Париж, 1841).
— 836.
*Quetelet, A. Sur l’homme et le devc- loppement de scs facultes, ou Essai de physique sociale. Tomes I—II. Paris. 1835 (Крстле, A. Инсон ва уипнг цобилиятлари тараедийсп, ёки Социал физика тажрибаси. 1 — II томлар Париж, 1853).—853.
Ramsay, G. An Essay on the distribution of wealth. Edinburgh, 1836 (Рамсей, IK. Бойликни тақсимлаш- га опд тажриба. Эдинбург, 1836).—
— 40, 275, 355—356, 375, 758.
Reden, Ғ. W. von. Vergleichende Kul- tur-Statistik der Gebiets- und Bevol- kerungsverhaltnissc der GroB-Staaten Europa’s Berlin, 1848 (Реден, ф. B. фон. Европадаги буюк давлатлар- нинг маданияти, территорияси ва аҳолнсига оид қиёсий статистика. Берлин, 1848). — 461.
Religion saint-simonienne — қаралсин: [Enfantin, В. Р.] Religion saint- simonienne. Economic politique et politique.
* Ricardo, D. On the principles of political economy, and taxation. Third edition. London, 1821 (Рикардо, Д. Сиёсий иқтисод ва солиц солиш асослари тўғрисида. Учинчи нашрц. Лондон, 1821).— 106, 113, 176, 179* 199, 233, 642, 643, 652, 748, 763* 807, 834, 846.
★Ricardo, I). Principles of political economy and taxation. In: The Works of D. Ricardo. With a notice of the life and writings of the author, by J. R. Mac Cui loch. Second edition. London, 1852 (Рикардо, Д, Сиёсий пқтисод ва солиқ солиш асослгзри тўғриспда. Цуйидаги кп- тобда: Д. Рикардо асарлари. Автор- нинг ҳаёти ва асарлари тўғрисида Ж. Р. Мак-Куллох томонидан ёзил- ган мақола плова қилинган. Ик- кинчи нашри. Лондон, 1852). — 66, 176, 220-221, 234.
★Rodbertus, J. К. Sociale Briefe an von Kirchinann. Dritter Brief: Wi- derlegung der Ricardo’schen Lehre yon der Grundrente und Begriindung einer neuen Rcntentheorie. Berlin, 1851 (Родбертус, U.K. фон Кирх- манга с-оциал хатлар. Учинчи хат: Ер рентаси тўғрисидаги Рикардо таълимотининг рад этилиши ва янги рента назариясинпнг асосланшпи. Берлин, 1851). — 135, 770, 793.
★Roscher, W. System der Volkswirt- hschaft. Band I: Die Grundlagen der Nationalokonomie. Dritte, ver- mehrte und verbesserte Auflage. Stuttgart und Augsburg, 1858 (Po- uiep, B. Халц хўжалиги систсмаси. 1 том: Сиёсий иқтисод асослари. Тўлдприлган ва тузатилган учинчи иашри. Штутгарт ва Аугсбург, 1858). — 221, 302, 319, 392, 818.^
[Roy, II.] The Theory of the exchanges. The bank charter act of 1844. London, 1864 [Poti, Г.] Вексель курси назарияси. 1844 йилги банк акти. Лондон, 1864). — 355, 357.
Rubichon, М. Du mecanisme de la so- ciete en France et en Angleterre. Nouvelle edition. Paris, 1837 (РюСишон, M. Франция билан Анг- лияяинг ижтпмоий механизми тўғ- рисида. Янги нашри. Париж, 1837). —622, 799, 802.
* Saint- Simon, II. Nouveau christianis- me. Paris, 1825 (Сен-Симон,А. Янги христианлик. Париж (1825). — 600.


АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
951
* Say, J. В. Traite d’economie politique. Troisieme edition. Tome I. Paris,
1817 (Сэй, IB. B. Сиёсий иқтисод бў- йича трактат. Учннчи нашри. 1 том. Парвж, 1817). — 275.
* Say, .7. В. Traite d’economie politique. Quatrieme edition. Tome II. Paris, 1819 (Сэй. 1B.B. Сиёсий пқти- сод бўйича трактат. Тўртинчп наш- ри. II том. Париж, 1819).—834.
Schmidt, С. Der dritte Band des «Kapital» . In: «Sozialpolitisches Central- blatt», 25. Februar 1895 (III mu dm, B. «Капитал» нинг учинчи томи. I\y- йидаги журналда: «Sozialpolitisches Centralblatt», 1895 йил 25 февраль). — 891.
Schmidt, С. Die Durchschnittsprofitra- te auf Grundlage des Marh’schen Werthgesetzes. Stuttgart, 1889 (Шмидт, B. Маркс-нинг қиймат ко- нуин асосида ўртача фойда нор- маси. Штутгарт, 1889).—11 — 15.
* Schmidt, С. Die Durchschnittsprofit-
rate und das Marx’sche Werthdesetz. In: «Ncue Zeit» №№3, 4, 1892 — 1893 (Шмидт, B. Ўртача фойда нормасп ва Маркснинг кпймат цонунп. 1\у- йидаги журналда «Neue Zeit» №№3, 4, 1892 — 1893). — 12.
* Sismondi, J. С. L. Si monde de. Nou- veaux principes d’economie politique, on De la richesse dans ses rapports avec la population. Seconde edition. Tomes 1—II. Paris, 1827 (Cucmohdu, IB. Ill. JI. Си.монд de. Сиёсий пқ- тисоднинг янги асослари, ёки Бой- ликнинг аҳолига дахлдорлпгп тўғ- рисида. Иккинчп нашри. 1—II том- лар. Париж, 1827). —472—473, 794.
* Smith, A. An Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. Vol. I. London, 1776 (Смит,
A. Халцлар бойлпгининг табиати ва сабабларп тўғрисида тадқиқот. 1 том. Лондон. 1776). — 138, 324, 468, 609, 758, 764 — 766, 778, 819, 835.
Sombart, W. Zur Kritik der okonomi- schen Systems von Karl Marx. In: «Archiv fiir soziale Gesetzgebung und Statistik». Band VII, 1894 (Зомбарт,
B. Карл Маркс шугисодий система- сининг танқидпга доир. Цуйидаги журналда: «Archiv fiir soziale Gesetzgebung und Statistik». VII tom, 1894). —890.
Steuart, J. An Inquiry into the principles of political oekonomy. In three volumes. Vol. I. Dublin, 1770 (Стю- apm, IB. Сиёсий ицтпсод асослари тўғрисида тадци^от. Уч томда. 1 тохМ. Дублин, 1770). — 777.
Steuart, J. An Inquiry into the principles of political oeconomy. In: The Works of Sir James Steuart, collected by General Sir James Steuart, his son. Insix volumes. Vol. 1. London, 1805 (Cmioapm, IB. Сиёспй ицтисод acoc- лари тўғрисида тацқпқот. Цуйидаги китобдаГ Сэр Жемс Стюарт асарла- ри. Унинг ўғли генерал сэр Жэмс Стюарт томонпдан тўпланган. Олти томда. I том. Лондон, 1805). —227, 325.
Steuart, J. Recherche des principes de 1’economic politique. Tome IV. Paris, 1789 (Стюаpm, IB. Сиёсий иқ- тисод асосларп тўғрисида тадцикот. IV том. Парпж, 1789). —358.
Stiebeling, G. С. Das Werthgesctz und die Profit- Rate. New York [1890] (Штибелинг, Г. I\. Киймат қонуни ва фойда пормасп. Нью- Иорк [1890]). -22.
Storch, II. Considerations sur la nature de revenu national. Paris, 1824 (Шторх, Г. Миллпй даромад табиа- ти тўгрисида мулохазалар. Парпж, 1824), —838 — 839, 844.
Storch, Н. Cours d’economie politique, ou Exposition des principes qui deter- minent la prosperite des nations. Tomes I—II. St. - Petersbourg, 1815 (Illmopx, Г. Сиёсий иқтисод курсп, ёки Халқлар фаровонлигини белпт- лайдиган асослар баёни. I—11 том- лар. С.- Петсрб\’рг, 1815). —179, 652, 819, 820.
Thiers, .4. (Тъер, А.) 1848 йил 26 июлда францпя мпллат мажлисида сўзланган нутц. In: Compte rendu des seances de l’Assemblee Nationale. Tome II. Paris, 1849 (Қуиидагп китобда: Миллат мажлиси кенгаш- ларининг царорлари. II том. Париж, 1849). — 617.
Some Thoughts of the interest of England. By a lover of commerce. London, 1697 (Англиядаги процент тўғрисида баъзи фпкрлар. Савдо- сотиқ хайрпхоҳп томонидан ёзил- гап. Лондон, 1697). —602.


952
АДАБИЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
Lei psi g, 1879 (7\н, A. Куйп Рейн саноати ва унпнг мшчиларп. II қисм. Лейпцпг, 1879). —897.
* Tocqueville, A. L’ancicn regime et la revolution. Paris, 185G (Токвилъ, A. Эски режим ва рсволюцпя. Париж,
1856) . —794.
Tooke, Th. An Inquiry into the currency principle; the connection of the currency with prices, and the expedi ency of a separation of issue from banking. Second edition. London, 1844 (Тук, T. Пул муохмаласи ^онунлари тадкикоти; пул муома- ласининг баҳолар билан алокаси ва банкнотлар чиқарпшни банк шпидан ажратпшнинг мақсадга мувофицли- ги. Лондон, 1844). — 348, 365, 395 —396, 398, 433, 436, 835.
Tooke, Th. A History of prices, and of the state of the circulation. Vol. I—VI. London, 1838—1857 (Тук, T. Баҳолар тарихи ва муомаланинг ахволп. 1 — VI томлар. Лондон,
1838 — 1857). —364, 481.
Tooke, Th. A History of prices, and of the state of the circulation, from
1839 to 1847 inclusive. London, 1848 (Тук, T. Баҳолар тарпхи ва 1839 йилдан 1847 йилгача муомала- нпнг аҳволи. Лондон, 1848). —355.
Tooke, Th.; Aeumarch, W. A History of prices, and of the state of the circulation, during the nine years 1848 — 1856. In two volumes; forming the fifth and sixth volumes of the History of prices from 1792 to the present time. Vol. VI. London, 1857 (Тук, T. ; Нъюмарч, У. Баҳолар тарихи ва тўққиз йил (1848 — 1856 йиллар) мобайнида му- омаланпнг аҳволн. Иккп томдан иборат бўлиб, 1792 йплдан ҳозирги кунгача бўлгаи давр ичидаги баҳо- лар тарпхи тўғрисида ёзилган асар- нинг бешинчи ва олтинчи томлари- . ни ташкил қилади. VI том, Лондон,
1857) . —799.
Torrens, Н. An Essay on the production of wealth. London, 1821 (Top- ренс, P. Бойлпк ишлаб чиқариш тўғрисида тажрнба. Лондон, 1821). —39 — 40, 106.
Torrens, R. On the operation of the bank charter act of 1844, as it affects commercial credit. Second edition. London, 1847 (Торренс, P. 1844 йплги банк актининг амал қи- лиши ва упипг коммерпия кредитц. га таъсирн тўғрисида. Иккинчи нашри. Лондон, 1847). — 348.
Tuck ell, J. D. A History of the past and present state of the labouring population, including the progress of agriculture, manufactures, and commerce. In two volumes. Vol. I. London, 1846 (Таккет, Ж. Д. Ўт- митда ва ҳозпрги вацтда мехнат- каш аҳоли аҳволпнинг тарихи, жум- ладан кишлоц хўжалиги, саноат ва савдо- сотиқнинг ривожланшпп. Икг.и томда.‘ I том. Лондон, 1846). — 597.
Ure, A. The Philosophy of manufactures: or, an Exposition of the scientific, moral, and commercial economy of the factory system of Great Britain. Second edition. London, 1835 (IOp, 3. фабрпка философпя- си, еки Буюк Британия фабрика системаси экономикасининг илмий, ахлоций ва коммерция жиҳатларп баёни. Иккпнчи нашри, Лондон, 1835). —82, 103.
Ure, A. Philosophie des manufactures ou Economic industrielle. Traduit sous les yeux de 1’auteur. Tome I. Paris, 1836 (Юр, Э. фабрика фило- софияси, ёкп Саноат экономикаси. Автор назоратида таржима қилпн- ran. I том. Париж, 1836). —381.
* \'erri, Р. Meditazioni sulla econo- mia politica. In: Scrittori classici itaiiani di economia politica. Parte moderna. Tomo XV. Milano, 1804 (Beppu, П. Сиёсий иқтисод тўғрп- сидаги ўйлар. Цуйидаги китобда: Италия сиёсий иқтпсод классикла- ри. Ҳозирги замон иқтисодчилари. XV том. Милан, 1804). —275.
Vin-Qard, Р. Histoire du travail et dese travaillcurs en Franco. Tomes I—II. Paris, 1845 — 1846 (Венсар, П. францияда моҳнат ва меҳнаткашлар тарихи. 1 —11 то.млар^ Париж, 1845 — 1846). — 777.
Vissering, S. Handbook van praktisch staathuishoudkunde. Deel I. Amsterdam, 1860 — 1861 (Виссеринг, C, Халқ хўжалиги буйича амалий кўл- ланма. 1 қисм. Амстердам, I860 — 1861). —314 —316.


АДЛБПЁТЛЛР КУРСАТКИЧИ
953
([У эйкфилд, Э. Г.] Апглия ва Амо- рика. Икки халқ соипал ва сиёсий аҳволининг циёсп. Икки томда. Лондон, 1833). — 747, 760.
Walton, A. A. History of the landed tenures of Great Britain and Ireland, from the norman conquest to the present time, dedicated to the people of the United Kingdom. London, 1865 (Уолтон, A. A. Норманд- лар истплосидан бошлаб то ҳо- зирги вацтгача Буюк Британия ва Ирлапдияда ер эгалпгп тарихи. Бир- лашган қпроллпк халцига багшпла- нади. Лондон, 1865). — 613 — 614. (Jfesf, Е.] Essay on the application of capital to land, with observations shewing the impolicy of any great restriction of the importation of corn. By a fellow of University college of Oxford. London, 1815 ([Узст, c>.] Ерга капитал солиш тўғрисида тажрнба ва четдап ғалла келтиришнипг ҳар кандай жиддий чекланиши номаъкул иш эканлигп- ни кўрсатиб берувчп мулоҳазалар. Оксфорддаги унпверситет коллед- жи аъзоспиинг асари. Лопдон, 1815). —238, 652.
Wolf, J. Sozialismus und kapitalisti- sche Geselschaftsordnung. Stuttgart, 1892 (Волъф, Ю. Соцпализм ва капиталистпк пжтимоий тузум. Штутгарт, 1892). — 21.
Wolf, J. Das Ratsol dor Durchschnit- tsprofitrate bei Marx. In: «Jahrbiic- her fur Nationalokonomie und Statistic, dritte Folge, Band II, 1891 (Волъф, Ю. Марксда ўртача фойда нормаси муаммосп. Қуйпдагп жур- налда: «Jahrbiicher fur Nationalokonomie und Statistic, учпнчп ce- рия, 11 том, 1891). — 17, 18.
ПАРЛАМЕПТ ҲИСОБОТЛАРИ
An Act for vesting certain sums in commissioners, at the end of every quarter of a year, to be by them applied to the reduction of the national debt (anno 26 Georgii III, Regis, cap. 31) (Ҳар кварталпинг охирида парламент комиссияси аъ- золарига маълум суммаларня топ- шириш тўгриспдаги акт. Парламент комиссияси аъзоларп бу суммалар- дан миллат карзпнп камайтириш йўлида фойдаланпшлари керак бўл- . ган (Георг 111 подшолик қилган даврнинг 26- йплида кабул ^илин- ган, 31- боб)). — 390.
Coal mine accidents. Abstract of return to an address of the Honourable the House of Commons, dated 3 May 1861. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 6 February 1862 (Кўмпр шахталаридаги бахтсиз ҳодисалар. Мўътабар умум палатасинпнг 1861 йил 3 майдаги талабига бпноан такцим этилган ҳисобот маълумотларп. Умум па- латасинипг 1862 йпл 6 февраль фармойиптга бииоан эълон қилин- ган). — 89.
First Report from the secret committee on commercial distress, with the minutes of evidence. Ordered, by the House of Gommons, to be
BA БОШҚА РАСМИЙ ИАШРЛАР
printed, 8 June 1848 (Савдо- сотпқ кризиси бўйича махфий комисспя- нинг бирпнчи ҳпсоботи ва гувоҳ- лик протоколларн. Умум палата- сининг 1848 йил 8 пюнь фармойи- шпга биноан эълон қилинган). — 7, 8, 398 — 399, 403, 404— 407, 410 — 412, 446, 464, 469, 482— 484.
First Report of the children’s employment commissioners in mines and collieries. 21 April 1841 (Конларда- ги болалар меҳнати шароитини тек- шириш комиссияси аъзоларининг биринчп ҳисоботи. 1841 йил 21 апрель). — 89.
First Report from the select committee of the House of Lords on the sweating system; together with the proceedings of the committee, minutes of evidence, and appendix. Ordered, by the House of Commons to be printed, 11 August 1888 (Лорд- лар палатаси махсус комитетининг тинкани ^уритадпган меҳнат систе- маси тўғрпсидаги биринчи ҳисобо- ти ҳамда комитет мажлисларининг протоколлари, гувоҳлик протокол- лари ва плова. Умум палатасининг 1888 йпл 11 август фармойишига биноан эълон қилтшган). — 330.


954
АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
cil. With appendix. 18G3. London, 1864 (Аҳоли соғлпги. Махфий кен- гаш медицина ннспекторинпнг ол- тпичи ҳисоботп ва илова. 1863. Лондон, 1864). — 92 — 9G.
Report from the secret committee of the House of Lords appointed to inquire into the causes of the distress which has for some time prevailed among the commercial classes and how far it has been affected, by the Laws for regulating the issue of bank notes payable on demand. Together with the minutes of evidence, and an appendix. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 28 July 1848 [Reprinted, 1857] (Лордлар палатаси- нинг савдо билан шуғулланувчи спнфлар бошпга тушган фалокат сабабларини ва банкнотларнп тар- тибли равишда чиқариш тўғрисида- гп қонунларнинг бу фалокатга иўрсатган таъсирини текширувчи махфий комиссиясининг ҳпсоботи ҳамда гувоҳлик протоколлари ва ллова. Умум палатасинпнг 1848 йил 28 июль фармойиши- ia биноан эълон қилинган. [1857 йилда цайта босилганр.— 7, 9, 401, 406, 407, 408, 415, 509, 522 — 525, 536 — 537, 541, 549 — 551,
554 — 557, 559 — 561, 565.
Report from the select committee on bank acts; together with the proceedings of the committee, minutes of evidence, appendix and index. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 30 July 1857 (Банк цонунлари бўвичг махсус комис- сиянинг ҳисоботи; комиссиянинг асарлари, г.\воҳлпк протоколлари. илова ва кўрсаткпч. Умум палата- синпнг 1857 йил 30 июль фармойи- шига биноан эълои цилпнган).— 7, 9, 333, 356, 357, 408, 411,
41.4, 415, 416 — 422, 423— 428,
442, 443, 481, 490, 492 — 493, 497, 499, 507 — 509, 516, 517, 519, 521, 522, 524 — 525, 529 — 537, 539 — 541, 547- 552, 553 — 555, 557 — 559, 560, 563, 564, 566 — 570, 572, 574 — 579, 765.
Report from the select committee on the bank acts; together with the proceedings ol the committee, minutes of evidence, appxendix and index. Ordered, by the House of Commons, to
be printed, 1 July 1853 (Банк цонуи- лари бўйича махсус комиссия хи- соботи; комиссиянпнг асарлари, гу- воҳликлар протоколлари, илова ва кўрсагкич. Умум палатасинипг 1858 йил 1 июль фармойпшига мувофиц эълои ^илинган). — 7, 9, 356—357 570 — 571, 481, 493 — 494, 496*
520 — 522, 562.
Report from the select committee on petitions relating to the corn laws of this Kingdom: together with minutes of eridence, and an appen- dex of accounts. Ordered, by the House of Commons, to be printed,. 26 July 1814 (Циролликийнг ғалла қопунларига тегишли арзномалар тўғрисида махсус комитетнинг ҳп- соботи ҳамда гувоҳлик протокол- лари ва илова. Умум палатасининг 1814 йил 26 июль фармойишига биноап эълон қилинган). — 621.
Reports of the inspectors of factories to Her Majesty’s Principal Secretary of State for the Home Department (Жаноби олияларипинг ички ишлар минпстрига фабрика инспек- торларининг ҳисоботлари).— 119, 120, 619.
— for the hall year ending 31 st October, 1845. London, 1846 (1845 йил 31 октябрда тугаган ярпм йилга оид. Лондон, 1846). — 121.
— for the half year ending 31 st October, 1846. London, 1847 (1846 йил 31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лоидон, 1847). — 121 — 122.
— for the half year ending 31 st October, 1847. London, 1848 (1847 йил 31 октябрда тугаган я рим йил- га опд. Лондон, 1848).—121 — 122.
— lor the half year ending 31 st October, 1848. London, 1849 (1848 йил 31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лондоп, 1849). — 79, 107.
— for the half year ending 30 th April, 1849. London, 1849 (1849 йпл 30 аирелда тугаган ярим йилга оид. Лопдон, 1849). — 123.
— for the half year ending 31 st October, 1849. London, 1850 (1849 йил 31 октябрда тугагап ярим йплга опд. Лондон, 1850). — 123.
— for the half year ending 30 th April, 1850. London, 1850 (1850 йил 30 апрелда тугаган ярим йилга опд. Лопдон, 1850). — 108, 124.


АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
955
— for the half year ending 31 st October 1850. London, 1851 (1850 йил 31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1851). — 121, 124.
— for the half year ending 30 th April 1851. London, 1851 (1851 йил
30 апрелда тугаган ярпм йилга оид. Лондон, 1851). — 121.
— for the halt year ending 31 st October, 1852. London, 1852 (1852 йил
31 октябрда тугагаи ярим йилга омд. Лондон, 1852). — 97 — 99.
— for the half year ending 30 th April 1853. London, 1853 (1853 йил
30 апрелда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1853). —*124.
— for the half year ending 31 tt October, 1853. London, 1854 (1853 йил 31 октябрда тугаган ярим йил- га оид. Лондон, 1854) — 125.
— for the half year ending 30 th April 1854. London, 1854 (1854 йил 30 апрелда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1854): — 125.
— for the half year ending 31 st October 1855. London, 1856 (1855 йил 31 октябрда тугаган ярим йил- га оид. Лоидон, 1856). — 90, 91.
— for the half year ending 31 st October 1858. London, 1858 (1858 йил 31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1858). — 79, 121 — 122.
— for the half year ending 30 th April 1859. Lonqon 1859 (1859 йил 30 апрелда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1859). — 124 — 125.
— for the half year ending 31 st October 1859. London, 1860 (1859 йил
31 октябрда тугагаи ярим йилга оид. Лондон, 1860). — 125.
— for the half year ending 30 th April 1860. London, 1860 (1860 йил
30 апрелда тугаган ярим пилга оид. Лондои, 1860). — 125.
— for the half year ending 31 st October 1860. London, 1860 (1860 йил
31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1860). — 125.
— for the half year ending 30 th April 1861. London, 1861 (1861 йил 30 апрелда тугаган ярим йилга опд. Лондон, 1861). — 92, 125, 127.
— for the half year ending 32 st October 1861. London, 1862 (1861 йил 31 октябрда тугаган ярим йплга оид. Лондон, 1862). — 126, 127.
— for the half year ending 30 th April 1862. London, 1862 (1862 йил 30 апрелда тугагап ярим йплга оид. Лондон, 1862). — 92, 127.
— for the half year ending 31 sb October 1862. London, 1863 (1862' йил 31 октябрда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1863). — 79,, 101, 126— 128.
— for the half year ending 30 th April 1863. London, 1863 (1863 йил 30 апрелда тугаган ярим йилга оид. Лондон, 1863).—128.
— for lhe half year ending 31 st October 1863. London, 1864 (1863 йил 31 октябрца тугагаи ярим йилга опд. Лондон, 1864). — 89, 99—101, 109, 126— 132.
— for the half year ending 30 th April 1864. London,1864(1864 йил 30 апрелда тугаган ярим йвлга оид* Лондон, 1864). — 126, 131.
Reports respecting grain, and the corn laws: viz: First and second reports from the Lords Committees, appointed to enquire into the state of the growth, commerce, and consumption of grain, and all laws relating thereto. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 23 November 1814 (Донга ва ғалла г^онунларига оид ҳисоботлар: Лорд- лар палатасииинг дон етиштириш, сотшп ва истеъмол цилиш соҳаси- даги аҳволни, шунингдек бу соҳа- даги барча қонунларни ўрганиб чиқиш учун вакпл цилинган комис- сиясининг биринчи ва иккинчи ҳи- соботлари. Умумпалатасининг 1814 йил 23 ноябрь фармойишига биноан эълон қилинган). — 621.
ДАВРИЙ НАШРЛАР
«Archiv jur soziale Cesetzgebung imd Statist ik» («Социал қонунлар ва статис- тика архиви»), Берлин, VII том, 1894.—890.
«.Conrads Jahrbuchm —г^аралсин: Jah rbucher fur Nationalokonornie und Statistik».


956
АДАБИЁТЛАР КЎРСАТКИЧИ
ликлар»), Лондоп, 1889 йпл 10 де- кабрь. — 359.
«The Daily Neus» («Кундалик янги- ликлар»), Лоидон, 1892 йил 15 де- кабрь. — 468 — 469.
— 1894 йил 18 январь. — 537.
«The Economist» («Экономист»), Лондон, 11 — V томлар, 1844 — 1847 йил- лар. — 547.
— 111 том, 1845 йид 15 март. — 430.
— V том, 1847 йил 22 май. — 538, 580 — 584.
— V том, 1847 йил 21 август.— 584 - 585.
— V том, 1847 йил 23 октябрь. — 560.
— V том, 1847 йил 20 ноябрь. — 433, 588 — 589.
— V том, 1847 йил 11 декабрь. — 569.
— Vll 1 том, 1850 йил 30 ноябрь. — 587.
— IX том, 1851 йил Н январь. — 586.
— IX том, 1851 йил 19 июль. —390, 393.
— XI том, 1853 йил 22 январь.—353. «The Edinburg Review, or Critical Journal» («Эдинбург обзори, ёки Танқи- дий журнал»), LIV том, 1831 йил август — декабрь. — 771.
«Jahrbuch fur Gesetzgebung, Verwaltung und I olkswirtschaft im Deutschen Reich» («Германия империясидаги қонунчилик, боии\ариш ва халц хўжалиги масалалари солномаси»), Лейпциг, V йил нашри, I китоб, 1881. -11.
«J ahrbucher /йг /V ationaldkonomie und Statistik» («Сиёсий иқтисод ва ста- тистика масалалари солномаси»), Иена,
— янги серия, XI том, 1885. —9.
— янги серия, XX том, 1890. —20.
— учпнчи серия, II том, 1891. —16, 17.
— учғтнчи серпя, III том, 1892. —15, 16.
«The Journal of the Society of Arts» («Санъат ва касб-ҳунар жамиятп журналп»); Лондон, VII том, 1859 йил 9 декабрь. —622.
«The Manchester Guardian» («Манчес- тер қўрицчиси»), 1847 йил 24 но- ябрь. —403 — 404.
«The Morning Star» («Тонг юлдузи»), Лондон, 1865 йил 14 декабрь. —625.
«Die Neue Zeit» («Янги замон»), Штут- гарт № 3, 1887. —22.
— №№3, 4, 1892 — 1893. — 15.
— 1895 — 1896. Bd. I, № 1. —880.
«New- York Daily Tribune» («Нью-Йорк кундалик- мпнбари»), 1859 йил 20 декабрь. — 380.
«Nuova antologia di scienze, lettere ed arti» («Янги фан, адабиёт ва санъат антологияси»), Рим, иккинчи серия, XXXVIII том, №7, 1883 йил 1 ап- рель. —18.
— учпнчи серия, LV том, №3, 1895 йил 1 февраль. —885, 886.
«La Rassegna» («Обзор»), Неаполь, 1895, №1. —889.
«Revue des deux Mondes» («Эски ва Янги дунё обзори»), Париж, IV се- рия, XXXI том, 1842. —396.
— янги серия, XXIV том, 1848. — 837 — 838.
«La Riforma sociale» («Социал исло- хот»), Турпн ва Рим, 1895 йил 25 февраль. —889, 890.
«Schmollers Jahrbuch filr Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirthschaft im Deutschen Reich» қаралсин: «Jahrbuch fur Gesetzgebung Verwaltung und Volkswirthschaft im Deutschen Reich», «Sozialpolitisch.es Centralblatt» («Социал- сиёсий марказий газета»), Берлин, 1895 йил 25 февраль. — 890.
«The Times» («Замон»), Лондон. —433.
БАДИ 1Й АДАБИЁТ АСАРЛАРИ
Вальзак. Деҳқонлар. — 40.
Гейне. Мунозара («Романсеро» цикли). — 537.
Гейне. Романсерога сўнгсўз («Ро- мансеро» цикли). — 809.
Гёте, фауст. — 387.
Гораций. Номалар. —189, 613.
Молъер. Дон Жуан. — 22, 890.
Овидий, Метаморфозалар. —807.
Публий Теренций. Андрослик қиз — 221.
Шилл ер. Кафолат. — 807.
* * *
Таерот. —588, 890.


95 7]
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАРНИНГ РУСЧА ТАРЖИМАЛАРИ КЎРСАТКИЧИ*
Аристотелъ. Спёсат. Грекчадан С. А. Жебелев таржимаси. Спб., 1911.-379 (18).
Верри. Сиёсий иқтисод ёки Давлат хўжалиги тўғрисида. Французча- дан таржима, французчасп эса итальянча еттинчп нашридан тар- жима қилинган. Спб., 1810.—275 (20-21).
Гегелъ. Философия фанларп энцик- лопедияси. I қисм. Логика. Б. Столпнер таржимаси.— М.—Л., 1930 (Гегелъ. Асарлар, I том).— 770 (336).
Гегелъ. Ҳуқуқ философиясп. Б. Столпнер таржимаси. М.—Л., 1934 (Гегель. Асарлар, VII том).— 610 (71-72, 80).
Годскин, Т. Капитал даъволарига қарши меҳнатни ҳимоя қилиш (қуйидаги китобда: Т. Годскин. Асарлар, М., 1938).—383 (30, 33), 392 (25-26).
Жонс, Р. 1833 йил 27 февралда Лон- дондаги Қирол коллежида сиёсий пқтисод бўйича ўқилган кириш лекцияси (цуйидаги китобда: Р. Жонс. Иқтисодий асарлар. Соц- экгиз, 1937).—262.
Жонс, Р. Бойликни тақсимлаш ху- сусидаги тажриба ва солиқларнинг манбалари ҳақида (қуйидаги ки- тобда: Р. Жонс. Иқтисодий асар- лар. Соцэкгиз, 1937).—750 (152).
Сеп-Симон таълимотининг баёни. Французчадан таржима, Э. А. Же- лубовская таҳрир қилгап ва шарҳлаб берган. Кириш мақола- сини В. П. Волгип ёзган. М., 1961.—601 (288—289).
Кетле, А. Инсон ва унинг қобили- ятлари таравдийсп ёки Ижтпмоий физика тажрибаси. I том, Спб., 1865.-853.
Лавернъ, Г. Л. де. Англия, Шотлан- дия ва Ирландпяда фтшлоқ хў- жалиги. М., 1859.—623 (31, 35, 36).
Либих, Ю. Химиянинг деҳқончплик ва физиологияда қўлланилпши. Шарҳлар ва таржиманинг таҳри- ри проф. A. Н. Лебедяпцевникп. М.—Л., 1936 (цисцартирилган тар- жима).—737 (96—104), 804.
Либих, Ю. Химиянинг деҳқончилик ва ўсимликлар физиологиясида қўлланилиши. Проф. Ильенков таржимаси. М., 1870.—737 (94—
109), 804.
Маколей. Иаков II тахтга ўтирган вақтдан эътиборан Англия тари- хи. VI қисм. Спб., 1864 (Маколей. Тўла асарлар тўплами, XI том Мазкур томни Н. Г. Чернишевс- кий таржима қилган).—599 (361).
Малътус, Т. Р. Нуфус қонуни таж- рибаси. И. А. Вернер таржимаси. М., 1895 {қисқартирилган таржи- ма).—389 (19), 664.
Мальтус, Т. Р. Нуфус ^онуни таж- рибаси. П. А. Бибиков таржима қилган. I том, Спб., 1868.—389 (102), 664.
* Мазкур кўрсаткич Маркс цитата келтирган ва эслатиб ўтган китобларнинг мавжуд русча таржимасининг фадат кейингиларини ўз ичига олади. Бирод, сўнгги марта цисдарган ҳолда чиддан асарлар бундан мустаснодир. Бундай ҳолда илгариги, анча тўлид цилинган таржимаси ҳам келтирилади. Маркс цитата олган ёки эслатиб ўтган асар шу томнинг дайси саҳифасига тўғри келган бўлса, кўрсаткичда шу са- ҳифа кўрсатилди ва унинг ёнида кичик қавсларда цитата келтирилаётган китобнинг тегишли бетлари қўйилди.


958
ЦИТЛТЛ КЕЛТИРИЛГАН
КИТОБЛАРНИНГ
ТАРЖИМАЛАРИ
Малътус, Т. Р. Рентанинг табиати ва тараққпйси тўғрисида, шу- нингдск уни тартибга солиб тура- диган асослар тўғрисида тадқи- кот. А. Миклашевский таржимаси ((«Юрьев император уииверситети- нинг илмий ахборотлари»да, № 2 ва 3, Юрьев, 1908).—652.
Маурер, Г. Л. Жамоа, хонадон, қиш- лоқ ва шаҳар тузилиши ҳамда жамоа ҳокпмияти тарихига му- қаддима. Иемисчадаи В. Корш таржимаси. М., 1880.—174.
Миллъ, Ж. Ст. Сиёсий иқтпсод асослари (қуйидаги, кптобда: Н. Г. Чернишевский. Ўн беш том- ли тўла асарлар тўплами. IX том, И. Д. Удальцов таҳрири остпда. М., 1949) (қпсқартпрплган таржи- ма).—383, 392 (112-113).
Миллъ, Ж. Ст. Сиёсий пқтнсод асос- лари ва улардап баъзиларпнпнг лжтимоий философияга татбиқ этилиши. Икки томли иккинчп тўла нашри. [II. Г. Чернпшевский т.аржимаси.] Спб., 1874. I том.— 383 (453)., 392 (96-97).
Моммзен, Т. Рим тарихи. I—III том- лар. М., 1936-1941.—322, 779.
I том.-379 (786-787).
Морган, Л. Г. Қадимги жамият ёкп Инсонпятнпнг ёввойиликдан вар- варлик орқалп цивилизация томон ривожланиш йўлларига оид тад- фгқот. JL, 1934.—174.
Hope, Д. Савдо тўғрисида очерклар (қуйидаги тўпламда: Меркантп- лизм. Таҳрири ва муқаддима ма- т^оласи И. С. Плотниковники. JL, 1935).-606 (304-305).
Петти. 1662 йплдаги солиқлар ва йиғимлар тўғрисида трактат (қу- йпдаги витобда: В. Петти. Иқти- содий ва статистик асарлар. М. Смит таҳрири остидаги таржи- ма. М., 1940).—775.
Рикардо, Д. Спёсий иқтисод ва со- лғгқ солпш асослари. М., 1955 (Ри- кардо. Асарлар. М. Н. Смит таҳрп- ри остидаги таржима. I том).—66 (46), 106 (112-116), 113 (65—77), 176 (69, 41), 179 (69), 199 (55-58), 221 (108-109), 233 (112—128), 234 (113), 642 (68), 643 (77), 652 (65- 77), 748 (65—77), 763 (65—66), 807 (70), 834 (346), 846 (78-79).
Родбертус. Фон Кирхманга сопиал хатлар. Учинчи хат: Ер рентас^ туғриСидаги Рш;ардо РаъРим «и нинг рад этплпши ва янги пентя назариясининг асосланиши (цуйи- даги китобда: К. Родбертус. Ик- асаРлар. И. Плотнпков аржимаси. Л., 1936) (цисцартирил- ган таржима).—135 (314), 770 793 Родбертус. Фон Кирхманга учинчи социал хат. Ер рентасп тўғрисида и Рикардо таълимотининг пад этилиши ва янги рента назарияси- нинг асосланиши (цуйидаги кн- тобда: Родбертус-Ягецов. Асар.
лар, 1 булак: социал масалани еритпшга опд. Немисчадан гУол/ ; С?б°лев таржимаси. Спб., [1904]).—135 (175), 770, 793.
Рошер, В. Халқ хўжалиги система- сп. 1 том: Халқ хўжалигининг асослари. И. Бабст таржпмасп. * 7°^Л\иринч11 бЎлим. М., I860.— 221 (239), 302 (239), 319 (129)
392 (97-99), 820 (233-236). Ик’
кинчи бўлим. м., 1862.—819 (11— 12).
Сен-Симон. Янгп христианлик (ку- йидаги китобда: Сен-Симон. Сай- ланма асарлар. II том. М —Л 1948).—600. ’’
Сисмонди. Сиёспй иқтпсоднинг янгп асослари, ёкп Боилик ва унпнг аҳолпга дахлдорлпгп тўғриспда. I ва II томлар. М., 1937. I том —794 II том—472—473. (111—112).
Смит, А. Халқлар бойлигининг табп- ати ва сабабларп тўғрисида тад- қиқот. I том. М.—Л., 1935.-139
(90-129), 324 (343), 467 (297—
298), 609 (132—145), 758 (134), 764 (146—159), 765 (147), 766 (149)
778 (50), 819 (49), 835 (47-48).
Сэ, Ж. Б. (шу нашрда: Сэй, Ж. Б.) Сиёсий иқтисод трактати. Е. Н. Ка- мепецкая таржимаси. М., 1896 (ай- рпм боблар таржимаси).—275, 834. Токвиль, А. Эскп тартиб ва револю- цпя. Н. Кондирев таҳрири остида- гп таржима. Спб., 1861.—789.
Шторх, Г. Сиёсий иқтисод курси, ёки Халқлар фаровонлпгини бел- гплайдпган асослар баёни. Фран- цузчадан таржпма; таржиманинг таҳрири ва мақолачалар И. В. Вср- надскийники. I том. Спб., 1881 — 179 (210-211), 651 (210-211), 819 (118).


[959
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
A
Абсолют ер рентаси
— таърифи —751, 753, 755, 762,
797, 826, 853;
— унинг ҳосил бўлиши —739—763;
— кон саноатида —762—763. Абсолют цўшимча циймат—7, 87,
112, 138-140, 235, 251.
Абстракт меунат—829.
Абстракция
— тадқиқот методи сифатпда — 140, 181, 186, 210, 265—266, 552, 737, 828, 830, 842, 844, 861-862, 895.
АвстралиЯ'—498, 562, 574, 586, 621. Агрономия —610, 760.
Агрохимия —644, 760.
Адолат —333—334.
Аёллар меунати —92—96, 231.
Айирбошлаш
— таърифп—279, 319—320;
— маҳсулотпи товарга айланти- ришнинг зарур шарти сифати- да—164, 645, 907-911;
— ва пулнинг вужудга келиши — 299, 307, 908-911;
— товар ишлаб чиқарувчилар ўр- тасидаги ижтпмоий алоқанииг бирдан-бир формаси сифати- да—184-185, 218, 557;
— товарларии улариинг киймати
бўйича айирбошлаш—171, 173— 175, 178, 181-182, 184, 631,
906-911, 915;
— товарларни капитал маҳсули сифатида айирбошлаш —162, 163, 205-206, 906;
— йжтимоий ишлаб чиқаришнинг
икки бўлинмаси ўртаспдаги айирбошлаш —513—514, 861—
863.
Айирбошлаш банклари—308—311. Акциялар
— умумий қоидалар —247, 250— 251, 259, 450, 457—458, 462-465, 492;
— уларнинг турлари —466.
Алмашув циймати—83, 178, 244,
262-263, 275, 513, 629-630, 640— 641, 809.
Алоца воситалари—72, 306, 404. Акционерлар жамиятлари
— умумий тавсифи ва аҳамия- ти -263, 366, 382-384, 430-434, 905;
— ва ўртача фойда нормаси —236, 259, 431;
— айрим мисоллар —382, 432,
905-906.
Акционерлар капитали
— таърифи —430;
— ва ўртача фойда нормаси —236, 259;
— унинг капиталистик ишлаб чи- қаришнинг ривожланиши учун аҳамияти —430—434.
Америка — қаралсин: Аргентина,
Перу, Америка Қўшма Штатлари.
Америка Қўшма Штатлари.
— умумий тавсифи—72, 77, 108, 125-126, 380, 637;
— саноати —118, 431—432;
— қишлоқ хўжалиги ва аграр му-
носабатлари —612, 621, 661—
665, 760, 890;
— пул системаси ва савдоси — 488-489, 562, 578—579, 899, 903.
Англия
— умумий тавсифи —8, 314, 878:
— саноати —100—101, 106—107,
120—126, 329, 330,382,383,400— 405, 416, 432, 472, 484—485,
488—489, 497, 573, 576, 602;


960
ПРЕДМЕТЛАР КТРСАТКИЧИ
— саноат монополияси —486, 498;
— қишлоқ хўжалиги ва аграр му-
носабатлари —99, 402, 613—614, 616, 618-624, 643, 644, 652—
653, 666, 672-673, 698-699,
716, 760, 765, 790, 792—793, 798, 869;
— деҳқончиликда капитализм ри- вожланган классик мамла- кат —669—670;
— пул ва банк системалари—
389-391, 398-399, 402-409,
438, 486-490, 498-499, 508, 509, 521-522, 538, 540, 552, 563, 566, 568, 574-576, 585-588, 599-
600, 899, 905-507;
— ташқи савдоси—118, 328—329,
400—408, 411, 415, 474, 484,
487-489, 497-498, 573-575,
579-580, 586—588, 650, 899;
— капитал экспорти —474, 488,
529, 572—579, 584—586;
— шаҳарларп —323, 508;
— меҳнаткашларининг аҳволи — 88-96, 126-133, 171, 619-622, 624;
— мустамлака системаси —328, 578-580, 586, 787;
— қонунчилиги —91, 106, 107, 171, 323, 388-390, 619-620, 650, 672, 716, 760, 778.
Англия банки
— умумий маълумотлар —444—
445, 447-452, 468-471, 517,
527, 532, 539—542, 551-557, 598, 599, 602;
— унинг банкнотлари муомала- си —403, 427, 442-445, 448, 449, 451, 519-525, 559, 562;
— унинг фойдалари —539, 541;
— унинг чўтлаш ставкалари —401, 402, 515, 571-572;
— унинг резерв фонди—401, 402, 427-428, 493, 498-499, 517, 524, 535, 559, 564-565.
Англиядаги галла %онунлари<—106, 107, 323, 619-620, 623-624, 650,
672-673, 716.
Антик дунё — 326—327, 589, 592, 663, 824.
Шунингдек қаралсин: Қадимги дунё, Рим (Қадимги Рим). Аргентина —716.
Аристократия—323, 432, 508, 543,
620, 716.
Африка
— унинг Европа давлатлари томо- нидан бўлиб олиниши—907. Шунингдек қаралсин: Миср.
Асосий капитал
— таърифп —29—30, 145, 624—
625;
— унинг оборот капиталпдан фар- қи-755, 761-763, 788;
— доимпй капиталнинг таркибий қпсми сифатпда —29—30, 145, 624-625;
— унинг епилпшп —68—69, 70, 94, 96-97, 101-102, 136, 245-247, 859;
— ва ишлаб чикариш харажатла-
рп-29-30, *32—33, 42, 45,
255-257, 777;
— унпиг такрор пшлаб чиқарили- ши—68-70, 103-105, 241-242;
— меҳнат унумдорлпгп ривожлан- ниб бориши бплан унинг қий- мати ўзгаришп—80, 101, 111— 113, 255—256;
— унинг ссудага берилпшп —318, 595;
— деҳқончиликда —624—627, 781,
783-785;
— ва маҳсулот қпймати —99—100, 245-247, 251, 276;
— ва фойда нормаси —145—146,
208—209, 245-247, 251—253,
277.
Асосий капитал амортизацияси —81, 108, 112-113, 117, 222, 235,
257—258, 262, 338, 622, 779.
Ацлий ва жисмоний меунат—72, 82, 102-103.
А^оли—214, 240, 254, 262—263, 392, 584, 591, 700, 705.
Ауоли ортицчалиги — қаралсин: Нисбий ауоли ортицчалиги.
Б
Базис ва устцурма —782, 783, 810. Шунингдек царалсин: Давлат, Иш- лаб чицариш муносабатлари.
Баланс — қаралсин: Тўлов баланси, Савдо баланси.
Банк акти (1844 йилги)—403, 416, 426, 427, 470, 486, 496, 511, 513,
517, 526, 528, 534, 543, 545, 547— 548, 551—555, 556—557, 559—562.
Банкир —308, 362, 396—398, 422, 457, 474, 503, 507-509, 540, 543.
Банкир кредити—394, 475, 480, 491— 492, 503, 505.
Банклар
— умумий тавсифи ва аҳамия- ти -300, 308-310, 424, 444,
449-451, 458, 499, 514, 529, 540, 543, 569, 603;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
961
— уларпинг маблағлари —397, 450,
457—458, 461—471, 481, 540,
600—601;
— уларнинг резерв фонди —426— 427, 465, 468-469, 495, 526—527, 556, 563-565, 568, 569;
— уларнинг фойдаси —397, 527;
— банк иши тарихи —314—316, 597-600;
— айрим мисоллар —314, 382, 484, 500, 521—523, 541, 542, 552, 556, 559—560, 598-601, 603.
Шунингдек қаралсин: Англия банки, Кредит-банк системаси. Банк капитали — қаралсин: Банк- лар,. Ссуда капитали.
«Банк мактаби» (буржуа сиёсий иц- тисодида)—436—453, 547.
Банкнотлар —398—399, 421, 553;
— таърифи —438—439, 448—452;
— банкнотлар муомаласи қонун-
лари -473, 518-527, 536-538,
552-553, 565.
Банк рестрикцияси тўғрисидаги акт —528, 542, 553.
Банк системаси — қаралсин: Кредит- банк системаси.
Баршчина —780—786.
Бахтсиз уодисалар (пшлаб чиқа- ришда) —89—96.
Ба%о
— таърифи—174-176, 189, 221,
282, 303, 348, 349, 632, 641, 809- 810;
— ва ишлаб чиқариш харажатла- рп —39;
— монопол баҳо—164, 748, 753,
755, 758, 762, 763, 766—767, 797,
801, 825-826, 848, 853-854;
— унинг ўзгаришига олиб келади- ган сабаблар—174—177, 185—191ь 222—223, 225—227, 302—304, 307— 310, 583-584;
— хом ашё баҳолари ўзгариб ту-
рпшининг фойда нормасига таъ- спри —104—109, 110—111, 116,
119—120;
— деҳқончилик маҳсулотларинпнг баҳоси —754, 793.
Шунингдек қаралсин: Бозор бауоси, Ишлаб чиуариис ба- %оси.
Бегоналаштириш (социал-иқтисодий маънода) —85—86, 261, 377—378,
431, 591, 809—810, 926, 931.
Биметаллизм —11, 316.
Биржа—361, 433, 473—474, 490, 508, 905-907.
Бирлик
— ишлаб чиқариш процесси би- лан муомала процессннинг бир- лпги—24, 45—46, 240—241, 339, 386, 820.
Бирмингем мактаби —536, 557. Бобил —896.
Бозор (умумий қопдалар)—107, 241, 253, 265, 330-331, 431, 477, 630— 631, 665, 903.
Бозор ба^оси —175—182, 186—187,
189, 191, 194-195, 204, 303, 350,
360, 548, 634—636, 653, 741, 755, 861, 864—866.
Бозор циймати —175—188, 191, 194— 195, 653, 807, 815.
Бойлик (ижтимоий)
— унинг капитализм шароитидаги антагонистик характери —349, 433, 570-571, 823;
— ва меҳнат унумдорлиги —683, 811.
Болалар меунати,—89, 90, 91, 93, 95, 229.
Бошцарувчилар —377—384, 430—431;
— ва назорат ҳамда бошқарув учун ҳақ тўлаш —377—384, 430-431.
Буржуазия — қаралсин: Капиталист. Бухгалтерия %исоб-китоби —285, 313, 844.
Буюк географик кашфиётлар —327, 347.
В
Валюта курси — қаралсин: Вексель курси.
Р К Р Р /7 74
— таърифи -277, 369, 394, 420,
438, 448, 464-465, 474, 518, 537;
— векселларни чўтлаш —317, 337, 419—423, 448, 464—465, 474;
— бронза вексель—423, 537—538;
— векселлар муомаласи қонуни — 475-478, 486, 537—538, 540;
— вексель соҳасидаги қаллоблик- лар —419, 481, 486, 494, 532.
Вексель иши ■—314—316.
Векселъ курси
— таърифи —316, 556, 565, 571,
573;
— унинг ўзгаришини белгилайди-
ган факторлар—571—580, 584,
586—588;
— вексель курси тўғрисида бур- жуа иқтисодчилари ва банкир- лар билдирган фикрлар —572— 588.


962
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
Векселларни чўтлаш —317, 397, 419— 423, 449, 464—465, 475.
Венеция —315, 323, 597, 598, 897—899. Вульгар буржуа сиёсий ицтисоди
— умумий тавсифи—35, 194, 227д
372, 382, 387, 461, 775—778,
779—780, 809—810, 822—824,
837;
— уиинг айрим қоида ва пазария-
ларини танқид — 9—12, 17—22, 39—41, 166, 179—188, 194, 242— 243, 253, 276, 302, 319—320,
383, 387, 413—419, 424—428,
442-448, 462, 505, 550, 551, 591, 615, 777—778, 792, 816, 834,
836-837, 846, 859, 885-891,
896.
Вульгар социализм —10, 384.
Г
Генуя —323, 597, 598, 897, 899. Геология —842.
Германия —84, 118, 124, 328, 443,
798, 893, 899, 905-907.
Гипотеза —829, 867, 891.
Голландия —314, 326, 327, 598, 899.
Голландия-Ост-Индия компанияси — 302, 303, 324.
д
Давлат —316, 378, 432—433, 716;
— капитализмгача бўлгап жами- ятларда қўшимча маҳсулот- нинг эгаси сифатида —325;
— ва аграр муносабатлар —654, 783, 785.
Давлат кредити —522.
Давлат царзи —389, 392, 458, 461—
465, 472-473, 523-524, 526-527.
Давлат цимматли цогозлари—397, 403, 450, 463, 465, 472-473, 498— 499, 586, 800.
Даромад
— умумий қоидалар —9, 109—110,
191, 439, 500-501, 808, 813—
816, 824, 826—830, 832, 834, 836, 837, 839, 840, 842, 845, 850, 855, 859, 860, 870;
— ялпи даромад —833—834;
— соф (миллий) даромад —833— 834;
— алоҳида ишчининг ва ишчилар синфининг даромади —439, 500, 813—814, 818, 826, 832-834, 838, 845, 846, 850-851, 854, 859, 863, 870, 871, 878;
— алоҳида капиталистнинг ва ка-
питалистлар синфининг даро- мади—241, 301, 445, 475, 500,
813-814, 816, 833, 845, 870, 874, 878;
— ер мулкдорининг даромади — 500, 813—814, 823, 845, 870, 878;
— пшлаб чпқармайдигаи сипфлар даромади —487;
— жамғариш фондп ва истеъмол фонди—191, 194, 500, 828, 839;
— даромаднпиг буржуача таъриф- ларини танқид —806—807, 834, 835, 837, 846.
Десятина —777—779.
Деукон, деуцончилик—211, 330,
‘590-592, 594-596, 670, 716,
787—788, 797—805, 829-830,
867—868, 886-895, 896.
Деуцончилик
— умумий қоидалар —60, 61, 100— 102, 113, 115, 116, 120, 259, 609, 611, 614, 625, 630, 643-645, 649, 651-652, 662-665, 669, 672, 715, 757—758, 762;
— капитализмдан илгариги деҳ-
қончилик —193, 625, 668, 778,
798-800;
— капиталистпк деҳқончилик — 57-58, 113, 229, 260, 608, 609, 610—611, 615—616, 630, 640, 643, 661—662, 665, 669-670, 685, 750, 754-756, 761, 762, 765, 771, 799, 903;
— капиталпстпк деҳқончиликнинг
зиддиятларп —120, 613, 803—
805.
Шунингдек қаралсин: Қишлоц хўжалиги.
Диалектика
— зиддиятлар —118—120, 186,
218-219, 238, 241, 245-246,
252—255, 259—261, 262, 432—
435, 570-571, 770, 803, 807,
809-812, 874, 877;
— қарама-қаршиликлар бирлиги
ва курашп —24, 244—246, 821,
832;
— мпқдорнинг сифатга ўтиши — 164, 256, 358—359, 366—373;
— ппкорни ипкор —433—434;
— имконият ва воқелик —783;
— зарурият ва тасодпф —182—183, 819-820;
— сабаб ва натижа —136—137,
171, 215, 233, 242, 416, 510, 808, 810, 861, 864;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
963
— мазмун ва форма —24, 44—47,
87, 195, 204, 334, 784-785, 800— 809, 816, 817, 822-823, 843;
— моҳият ва ҳодиса —30, 44, 45,
85-86, 163-165, 168, 186, 204,
221, 222, 226—227, 308, 356,
461-462, 487, 661, 683, 769,
809—810, 819, 823, 840, 859—
860, 862—863, 895.
Дивиденд —236, 259, 432, 586, 812. Дин -242-243, 588, 595.
Дифференциал ер рентаси
— таърифи—639, 666, 718, 737,
739—741, 759, 815, 826, 853;
— ҳосил бўлиши —633—641. 651, 717—718, 728, 746, 755, 764;
— манбаи—737—738, 746;
—, ишланаётган ерларнинг энг
ёмонидан олпнадиган диффе- ренциал рента —729—737;
— ва капитализм шароитида ер- нинг националпзация қплини- ши—650, 741-743;
— буржуа иқтисодчплари диффе- ренциал ер рентаси тўғриси- да -642-643, 652, 658, 664, 671, 673, 735, 737—738, 747. Шунингдек қаралсин: Диффе- ренциал рента I, Дифференци- ал рента II.
Дифференциал рента I
— унинг ҳосил бўлиш шартла- ри-642-645, 651, 652, 660, 666, 668, 680, 699, 705, 717, 718, 759, 796;
— унинг кўпайпш ва камайиш са-
баблари—645—661, 671, 675,
680, 704;
— ва диффереициал рента II — 668-670, 674, 675, 677, 684, 699, 706, 718—727.
Диффереициал рента II
— унинг ҳоспл бўлиш шартла-
ри —661. 666-677, 697, 705,
717—720, 755;
— ва дифференцпал рента I— 668-671, 673, 674, 677, 684, 699, 705, 718—728;
— ишлаб чиқарпш баҳоси ўзгар-
маганда—678—685, 707—710,
714, 715, 724, 735;
— ишлаб чиқариш баҳоси паса-
йиб борганда 686—701, 707,
710—711, 714—716;
— ишлаб чиқариш баҳоси ошиб
борганда —702—708, 711—715,
724—728.
Доимий капитал
— таърифи—47, 86, 110, 142—143, 257;
— ўзгарувчи капиталдан фар- қи-29, 30, 32, 53;
— ва қиймат яратиш процесси — 29, 30, 32, 42-43, 53, 78, 80— 81, 151, 208-209, 827, 829, 845, 849;
— унинг асосий ва оборот капи- талларига бўлиниши —78—79, 105, 110, 112, 117—118, 149, 213, 256-257, 763, 828;
— ва фойда нормаси —61—62, 232, 253;
— уиинг такрор ишлаб чиқарили-
ши-301, 476, 857-858, 861,
864, 866-867;
— уиинг банд бўлиши ва бўша- ши —115—116
Е
— умумий қоидалар —250, 609,
611-613, 630, 637—638, 640—641, 653, 655, 660-665, 667-668,669, 676, 716—717, 737—738, 741, 742, 759—760, 765, 766, 771, 772, 795, 803-804, 807-809, 813, 816, 818;
— ва капитал —612—613, 661—662, 665, 666, 668—669, 672-673. 685, 736, 737, 742, 762, 772, 793, 806— 809.
Шунингдек қаралсин: Ернинг уосилдорлиги.
Ер бауоси,
— таърифи —613, 618, 626, 630,
641, 661, 767, 794, 797, 798—801:
— унипг ўзгариши —616—617, 621—622, 631, 661, 767—771, 801;
— унипг паст-баландлигини бел- гиловчи факторлар —618—619, 802-803;
— майда деҳқончилик шароитида ер баҳоси —799—800, 801—803.
Ернинг қосилдорлиги
— табиий ҳосилдорлик —612, 620, 646-647, 651, 663—664, 669, 716, 736-737, 807;
— сунъий ҳосилдорлик —612—613,
625, 658—659, 671, 672. 674,
675—676, 718, 729—730, 765;
— ва ернинг ориқлаши —612, 665, 715, 778, 801, 813—814.
Шунингдек қаралсин: Ер.
62—776


964
ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
Ер-мулк
— умумий тавсифи —610—611, 617,
626-627, 631, 632, 640, 641, 728, 742—744, 746, 748, 752—753,
755-756, 764-765, 767, 770, 775,
797, 802, 808, 812, 813, 816-817, 822, 853, 876;
— унинг формалари —608—609, 611, 615, 626-627, 760-761, 767, 782, 789, 794-799, 801—809, 811;
— унинг капиталистик ишлаб чи- цариш усулининг ривожлани- шидаги роли —615—616, 803— 805, 837—838, 872;
— ва капитализм шароитпда ер- нинг националпзация қилини- ши -654, 741-743;
— ва рационал деҳқончилик— 613, 803-805;
— буржуа иқтпсодчилари ва фи-
лософлари хусусий ер-мулк тўғрисида —610—612, 614—615,
617-618.
Ер рентаси
— таърифи—240, 611, 612, 617— 619, 624, 626-627, 629, 631, 633, 667, 714, 759, 762, 773, 774, 787, 789, 791, 798, 809, 813, 826, 833, 845, 859, 876;
— ҳосил бўлиши —633—639;
— моҳияти—611, 613, 615—619,
629—631, 710, 717—718, 752,
754, 755, 764-765, 773, 809,
812-813, 821-822, 825, 832, 864, 866, 876-877;
— унинг нормасп —238—239. 309— 310, 654, 659, 676, 767, 770;
— унинг ўзгаришига сабаб бўла- диган факторлар —612, 613, 615, 618, 620—622, 630, 631, 667, 668, 778, 791;
— унинг капитализмгача бўлган формалари —593, 627, 773, 778—
798, 801;
— унинг капиталистик формала- ри-627, 631, 755, 756, 762-767, 769;
— ва ижара ҳақп —667, 746—747, 761;
— рента тўғрисидаги буржуа па-
зарияларпнп танқид ва уларга баҳо бериш —179—180, 238, 605, 609, 613, 615, 617-618, 624—
626, 631-632, 737, 758-759,
764—765, 767, 770, 773-777,
778—780, 792.
Шунингдек ^аралсин: Абсолют ер рентаси, Пул рентаси, Диф- ференциал ер рентаси, Ишлаб бериш рентаси, Маусулот рен- таси.
Ер уосилдорлигининг пасайиб бо- риш «цонуни»—652, 664, 735.
Ё
Ёрдамчи материаллар —84, 101,
105-108, 110, 115-116, 215, 222,
244, 257, 750, 828, 894.
Ёлланма меунат —192, 260, 289, 290, 291—292, 295—297, 329—330, 374— 375, 380, 643, 790, 808, 814-818, 832—833, 873, 876, 878, 900.
Ж
Жамият —254;
— унпнг иқтпсодий ва сиёсий ту- зилиши—602, 606, 799, 821.
Жамоа
— умумий тавсифи—154, 612,
823—824, 865, 907;
— турли мамлакатлардаги жамоа-
лар—336—337, 718, 785, 789,
793-794, 845, 901-903.
Жауон бозори —314, 315—316;
— унинг ташкпл топиши —263, 327-329, 485, 663;
— капиталистпк ишлаб чицариш усулинпнг базисп сифатида — 108, 246, 361, 498, 824;
— жаҳон бозорпдаги конкурен-
ция-118-119, 233, 238, 485,
716, 776, 867;
— жаҳон бозорпда ҳукмронлик учун кураш —331—332, 485. Шунпнгдек қаралсип: Жа$он савдоси.
Жауон, савдоси—72, 106, 173, 313— 314.
Шунипгдек қаралсин: Ташци савдо.
Заёмлар —467.
Зарур меунат —207, 243, 599, 605— 607, 804, 871-872.
Запас (товар запаси)—111, 183.
Зиддият
— ишлаб чпқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатлари


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
965
ўртаспдагп зпддпят —118—119, 238, 241, 245, 246, 254—255, 259, 261, 262—263, 433-434, 876—
877;
— пшлаб чиқаришнииг ижтимоий характери билан ўзлаштириш- нпнг хусусий формасп ўртаси- даги зиддият—254, 261, 262— 263, 349-350, 433, 570-571, 807, 810-811;
— пшлаб чпқариш билан истеъ- мол ўртаспдагп зиддият -ISO- 183, 241, 252-255, 478-479;
— ернинг хусуспй мулклпги би-
лан самаралп деҳқончилпк ўр- тасидаги зпддият —120, 613,
803-805.
Зўрлик —471, 701.
И
Ибтидоий жумият —668, 845, 847,
849, 901, 903.
Ибтидоий коммунизм —242, 486, 601^ 602, 885.
Ижара
— пжара шартномасининг мудда- тп-613, 614, 619, 667, 698-699, 743, 746, 766;
— ижара хақи —618—620, 746—
747, 748, 765, 864;
— ва ерга солпнган капиталдан олинадиган процент —613, 614, 615;
— ва рента —667, 746—747, 761.
Ижтимоий-зарур иш вацти—79, 133, 169-170, 174-175, 212, 225, 250,
287, 611, 625, 626, 651, 876, 901,
918—920.
Пжтимоий-иктисодий формация ■—
793, 838.
Шунингдек қаралспн: Ишлаб чицариш усули.
Ижтимоий (йиллик) маусулот — 154-156, 814-815, 856;
— унпнг қпймат жпҳатдая бўли- нпшп —856—857, 862—865;
— унинг натурал формаси жиҳат- дан бўлиппши —165—167, 872— 879, 901.
Ижтимоий капитал (умумий тавси- фи)—154, 160-162/202-203, 251, 253, 276, 280, 543-544, 876, 879— 880, 907.
Ижтимоий меунат тацсимоти — қа- ралспп: Меунат тацсимоти.
Л.мпорт’— қаралспн: Ташци савдо.
Индивидуал истеъмол буюмлари
— зарур тирикчилпк воситала-
ри—84, 105, 113, 157—158, 173,
184, 199—200, 214, 232—233, 244,
252, 254, 305, 554, 574, 618—621,
629, 633, 635, 774, 815, 818, 824,
840, 842, 851. 857;
— зеб-зийнат буюмларп —105, 233, 314;
— истеъмол буюмлари ишлаб чи-
қариш бўлпнмаси —857, 858,
860.
Инсон (жамиятнинг пшлаб чиқарув- чп кучи сифатпда)—807—808, 812.
Интернационал (I)—қаралсин:
Халцаро Ишчилар Уюшмаси.
Инъикос —11.
Ипотека —450, 458, 796—797. Ирландия —100, 118, 124, 125, 523,
619, 621, 802.
Иррационаллик ва рационаллик— 569, 616, 640, 769—770, 808—810,
815, 822, 832, 862-863.
Испания —897, 901.
Истеъмол
— умумий қоидалар —190, 240,
253-256, 299-301, 440, 448, 558, 645;
— капитализм шароитида ишлаб чиқариш билан истеъмол ўрта- сидаги зиддият —183—184, 241, 251-255, 478-479;
унумли истеъмол —102, 184—186, 299, 300, 345, 830, 831, 840-841, 869, 870;
— индивидуал (шахсий) истеъ-
мол—184—187, 299, 301, 665,
821, 833-834, 840;
— ишчининг ва пшчилар синфи- нинг истеъмоли —184, 242, 854;
— упумсиз синфлар истеъмоли — 487, 500;
— капитализмдан олдпнги ишлаб чиқариш усуллари шароитида- гп* истеъмол —824, 870—871;
— коммунизм шароитидаги истеъ- мол —840—841, 869.
Истеъмол циймати
— таърифи—178, 181, 183, 214,
262-263, 275, 345-346, 495, 651, 653, 657, 659, 809, 810, 835;
— алмашув қийматининг ҳомили
сифатида —244, 262—263, 276,
639-640;
— капитал спфатпда амал қила- диган пулнинг пстеъмол қий- мати —333—334, 344—346, 349, 386;


966
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— ва капиталистик ишлаб чиқа- риш усули —192, 571.
Италия —22, 330, 792, 897, 901.
Иш куни
— унинг таркибий қисмлари — 826-827;
— унинг чегаралари —851, 852;
— унинг узунлиги ва фойда нор- маси—52—53, 66, 78, 241;
— ва меҳнатнинг эксплуатация қилиниши —194, 211, 215—216, 228—229;
— ишчиларнинг иш кунининг ҳисқартирилиши учун кура- ши—107, 127, 819;
— коммунизм даврида иш куни —
812—813.
Иш кучи
— товар сифатида —10—11, 46,
345, 374, 510, 813, 814, 832, 873;
— унинг циймати (баҳоси) —10—
11, 29—30, 38, 46, 84, 113, 158, 201, 289, 296, 350, 375, 383, 430, 462, 510, 732, 814—815, 826—
827, 851, 861—863;
— улинг истеъмол цлймати —29— 31, 296, 345, 375, 380, 386;
— унинг такрор ишлаб чицарили-
нти-105, 113, 184, 211, 244—
245, 627, 813;
— ва мсҳнат унумдорлигинпнг ривожланиши —214—216, 218 — 220, 230, 232, 243—246, 251-253, 260, 296—297.
Иш кучининг капитал томонидан эксплуатация цилиниши —42, 43, 85—88, 138-139, 167, 173, 193— 195, 205, 215-216, 218, 228-230, 235—236, 239—240, 243, 244, 245, 252, 254, 333, 374, 380—382, 591, 764—765, 810, 812, 813, 815—816, 821—822, 832;
— иш кучини эксплуатация қи- лиш даражаси жиҳатидан мил- лий тафовутлар —139, 233—234. Шунингдек қаралсин: Қўшим- ча циймат иормаси.
Ишлаб бериш рентаси —770—773, 782.
Ишлаб чицариш
— умумий қоидалар —43—46, 102,
161, 190, 254—257. 319, 323-324, 431, 627-628, 810, 821, 824,
870—871, 875;
— ижтимоий ишлаб чиқаришнинг
икки бўлинмаси —292—293, 301, 476, 528-529, 829—831, 870—
871.
Шунингдек царалсин: Такрор ишлаб чицариш.
Ишлаб чицариш бауоси
— таърифи —154—155, 156—157,
160—162, 169—170, 175—177,
191—193, 194, 196, 202, 203, 281, 633—634, 645, 741, 744, 749,
751—752, 820, 845, 852, 853, 863, 876;
— унинг паст-баландлигига таъ- сир қилувчи факторлар—162, 175, 196—206, 634—635; 860;
— ва товар қиймати—156, 158,
160—161, 169—170, 174, 175, 176, 192, 194—195, 202—204, 633—
634, 748—749, 751, 753—754,
852;
— ва бозор баҳолари —175—177, 204, 350, 360, 634, 746, 755, 861, 865—866;
— ва савдо фойдаси—302—303;
— буржуа иқтисодчиларининг қа- рашлари —194.
Шунингдек қаралсин: Қиймат цонуни.
Ишлаб чицариш ва истеъмол чицит- лари
— улардан фойдаланиш —69, 95— 97, 109.
Ишлаб чиуариш вацти—71—72, 273, 299, 820.
Ишлаб чицариш воситалари
— умумий тавсифи —42, 80, 83, 85—86, 246, 250, 251, 254, 433, 549, 576-577, 807, 816-819, 842, 875;
— доимий ёкн асосий капитал- нинг моддий формаси сифати- да-29, 30, 78, 81, 86, 231-232, 846;
— ва қиймат яратиш процесси — 29, 30, 32, 37, 47—48;
— ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш бўлинмаси — 830, 831.
Ииьлаб чицарииь концентрацияси — 80, 92, 237, 262,430,771,872,878;
— ишчилар концентрацияси —83, 215, 430.
Ииьлаб чи^ариш муносабатлари
— умумий тавсифи —781, 782, 809, 871-872, 875, 876;
— уларнттнг тарихий характори — 767, 871, 876;
— ишлаб чиқариш муносабатла- рининг ишлаб чиқарувчи куч^ лар характерига мос келиш қонуни —725, 728, 811, 876;
— ишлаб чиқарувчи кучлар би- лан ишлаб чпқариш муноса-


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
967
батлари ўртаспдаги зиддият — 118—119, 238, 241, 245, 246,
254-255, 260-261, 433-434,
876;
— ишлаб чицарпшнинг эксплуа- таторлик усуллари шароитида- ги ишлаб чиқариш муносабат- лари—380—38J, 781—785, 824;
— қулдорлик жамиятидаги ишлаб чиқариш муносабатлари — 320—321, 781, 782—784, 824, 874;
— феодализм давридаги ишлаб чиқариш муносабатлари —321, 781-788, 824, 874;
— капиталпстик ишлаб чиқариш
муносабатлари —42, 46, 49—50, 85—86, 118—119, 191, 241, 261, 263, 349-350, 373, 375, 376,
380—381, 385, 386, 393, 590, 609, 803, 806-807, 810, 819, 864,
871-875, 878;
— коммунистик жамиятдаги иш- лаб чиқариш муносабатларп — 767, 811;
— уларнинг такрор ишлаб чиқа-
рилиши —781, 784—785, 810,
832-833, 864, 872;
— ва тақспмот муносабатлари — 870—877.
Шупингдек қаралсии: Мулк.
Ишлаб чицариш усули—319, 326, 380—381, 433-434, 615, 778, 781,
784-785, 808, 810. 812, 871, 874, 876—877.
Шунингдек қаралсин: Капита- листик ииьлаб чицарииь усули, Коммунизм, Ижтимоий-ицтисо- дий формация, Ибтидоий жа- мият, Қулдорлик тузуми, Фео- дализм.
Ишлаб чицариш харажатлари
— таърифи —25, 26—31, 32—36,
38—40, 43, 45, 48, 149—150,
155, 160—162,167—168,862—863;
— уларипнг таркибий цисмла- ри—25, 29-30, 32-33, 46, 49;
— уларнипг ўзгаришига таъсир киладигаи факторлар —29—30, 32-33, 48, 149-150, 635, 637— 638;
— ва товар баҳоси —38—39;
— буржуа назарпяларини тан- қид —41.
Ишлаб чи^ариш шароитлари уисоби- га тежаш —46, 61, 78—88, 97—
103, 206, 368, 669,. 682—683, 850.
Ишлаб чи^арувчи кучлар —46, 87, 228, 238, 240, 245, 246, 254-256, 260, 262, 433—434, 811, 812, 820,
871, 874, 876.
Ишсизлик — қаралсин: Нисбий а%о~ ли ортицчалиги.
Ишчилар синфи
— унинг вужудга келиш ва
яшаш шароитларп —25, 42, 46, 80, 96, 173, 177, 184, 193, 194— 195, 203, 214—215, 245, 246, 251г 260, 289—290, 329—330, 374, 480г 604, 625, 627-628, 636, 764—
765, 813, 815-816, 873, 878—
879;
— капитализм даврида унинг так- рор ишлаб чиқарилиши — 184г 243-244, 627, 781;
— унинг даромади —438, 443—444,
818, 826, 832-834, 837, 845,
850-851, 854, 859, 870-871,
878—879;
— ва иқтисодий кризислар —479— 480.
Шунингдек қаралсин: Иш %а- ци, Ёлланма меунат, Қўшимча циймат, Қишлоу хўжалик иш- чиси, Иш кучининг капитал томонидан эксплуатация цили- ниши.
Ишчиларнинг синфий кураши—8, 195;
— нш кунининг қисқартирилиши
учун кураш—107, 127, 819—
820;
— ва иш ҳақи —127, 764—765.
Ишчилар синфининг цашшоклашу- -80-89, 113-119, 276, 299-300, 600, 613, 632—634.
Шунингдек қаралсин: Капита- листик жамгарилиш умумий цонуни, Нисбий ауоли ортиц- чалиги, Иш кучининг капитал томонидан эксплуатация цили- ниши.
Ишчилар уаракати — қаралсин: Иш- чиларнинг синфий кураши, Халц- аро ишчилар уаракати.
Ишчи уисобига меунат шароитлари- дан тежаш —46, 83, 87—88, 89—
96, 167.
Иш %аци
— пш кучи қийматинпнг (баҳоси-
нинг) ўзгарган формаси сифа- тида -29, 30, 38, 46, 113, 158,
289, 350, 383, 430, 461, 732, 780, 813—815, 826, 827, 832, 849—850, 854, 859, 863;
— ишчи даромадинпнг формасп
сифатида -813—814, 832. 833,
838, 845, 846, 850—851, 854, 859, 863, 871;
— реал иш ҳақи —854;
— унинг формалари —84, 128;


968
ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
— ва қўшимча қпймат нормаси
ҳамда фойда нормаси —52—53, 65, 66, 177, 196, 199, 232, 248,
510, 851—852, 860, 861;
— ва ишлаб чиқариш баҳолари — 196—199, 860;
— унинг кўпайиш ёки камайиш сабаблари —113, 158—162, 199, 201, 251, 637, 648, 673, 732;
— уни ошириш учун кураш—127, 764—765;
— унинг пасайиш тенденцияси — 296—297.
Ицтисодий цонунлар
— антагонистик формацияларда
уларнипг амалга оширилиш ха- рактери —158, 240—241, 253,
812-813, 819-820, 823, 873—
875, 903;
— коммунизм давридаги иқтисо- дий қонунлар —881—812.
Ицтисодий кризислар
— умумип тавсифи —117, 221,
238, 245-246, 249-251, 254, 260, 263, 300-301, 355, 435, 441—
442, 451-453, 463, 480—482,
485-490, 499, 509, 513-515,
525, 538, 545, 552, 560, 565, 571, 583, 584;
— уларнпнг сабаблари —245—255, 260—261, 262, 480—481, 485, 487, 489, 505;
— айрим мпсоллар —121, 123,
401-408, 410, 412, 415-418, 433, 500, 501, 503—505, 507, 518,
525—528, 534-535, 545, 551—
553, 562, 565—567;
— буржуа пазарияларипи тан- қпд—512-513, 551, 552. Шуниигдек қаралсин: Ортицча ишлаб чицариш, Саноат цикли.
Й
Йирик ер мулкдори
— умумий тавсифп —610, 611—
614, 617-620, 631, 638, 654, 694, 715, 716, 717, 748, 752, 764-767, 807, 812-814, 817, 822, 875;
— ва фермер—612, 613, 615, 618, 667, 669, 717, 728, 740, 742—743, 746, 790-792:
— унинг каипталистпк ишлаб чи-
қариш усулпнпнг ривожлани- шидаги роли —613, 615—616,
715, 812.
Йирик саноат —59—61, 75—77, 80— 81, 87, 231, 329—331, 362.
К
Каналлар
— Сувайш каналп—404, 486. Капитал
— умумий таърпфи—47, 49, 191—
192, 242, 244, 251, 255, 261, 262, 335, 337, 347, 349, 365—366, 374, 376, 385, 430—432, 602, 806—
807, 809, 811, 813, 815-818,
855- 856, 871—872, 878;
— капиталнинг умумий формула- си ва бунпнг зиддиятлари—42, 266, 317, 343, 344, 385-86, 808, 809, 822;
— қийматни кўпайтириш — капи- тал ҳаракатининг мақсадп — 48, 238, 246, 252, 349, 367, 372, 385, 386, 813, 814, 819, 822, 874, 876;
— унинг доиравпй обороти — 340-342, 344, 832, 873;
— унпнг бир соҳадан бошқа со- хага ўтиб туриши—192, 193, 204—206, 359-360, 608, 752— 753, 762, 863, 876, 900-901;
— унпнг ишлаб чиқариш соҳаси-
даги формалари —26, 37, 110,
323, 332, 336, 361—362;
— унинг муомала соҳаспдаги
формалари —110, 270—271, 311, 318, 323—324, 332, 335—338,
361-362, 820;
— унпнг банд қилинишп ва бўша- тиб олпнппш — 60, 61, 113—116, 139, 503-504;
— унпнг қпйматп узгариб тури-
шп—109-113. 136-137, 232,
241, 242, 244—246, 248-249, 252, 391-392;
— функцпя сифатидагп капитал-
дап мулк спфатпдаги капптал- пинг ажратплиши —364—376,
430-431;
— унпнг ҳаракатп ва зпддиятла-
рп-24, 49. 109, 113-115, 218— 219, 231, 242, 245—246, 249—
254, 	259, 260, 336, 337, 341-344, 349-350, 362, 504, 602-604,
820-821, 874:
— капиталнпнг буржуача таърпф-
ларини таиқпд —11, 372, 413— 428, 433-434, 505, 806, 809,
856— 858.
«Капитал» (К. Маркс асари)
— уппнг яратплпш тарихи —1, 2,
7, 883—884, 903:
— I томнинг тадқпқот предмети ва айрим қопдалари—1, 3, 4, 7,
8, 15, 16, 17, 19, 24, 26, 30, 35,


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
969
39, 41, 42, 46, 51, 52, 75, 80, 84, 86, 87, 92, 93, 95, 129, 138, 140, 141, 157, 158, 178, 218, 221, 227, 228, 242, 259, 303, 314, 316, 394, 439, 447, 452, 477, 520-522, 569, 589, 597, 610, 620, 624, 631, 747, 785, 809-810, 819, 829, 843—
844, 872, 897;
— II томнинг тадқиқот предмети ва айрим қопдаларп —9, 15, 19, 20, 24, 45, 51, 71—73, 75, 76,
115, 159, 264, 266, 277, 284, 296, 301, 304, 335, 438, 441, 476, 528, 529, 558, 765, 820, 829-831, 837;
— III томнинг тадқиқот предме- ти-2-9, 24, 883, 889, 891—
893;
—IV том мазмунпнпнг тавсифи ва айрим қопдалари —9, 155,
165, 179, 199-200, 209, 221, 222, 324, 370, 771, 777;
— Маркснинг қиймат ва қўшимча қиймат назарияспнинг аҳамия- тп - 9-15, 16—23;
— «Капитал»нинг II ва III том-
лари устпда Ф. Энгельс олиб борган иш—1—23, 50, 60, 71— 77, 108, 118, 119, 121, 124, 134, 149, 164, 174, 223, 225, 257—259, 296, 329, 330, 354, 359. 381, 382, 395, 400-404, 410, 411, 422—
424, 428, 431-433, 447-450, 465, 467, 470-471, 485, 498, 515, 522, 524—525, 541, 544—547, 551—
554, 560—561, 566, 570—572, 580, 601, 664, 694-695, 702—717,
731, 736, 765, 806, 810, 880—902.
Капитал авансланиши
— унпнг моҳпятп ва мацсади —
11, 31—37, 42, 191, 194, 827,
831-832, 849;
— янгп корхона ташкил этиш
учун аванс берпладиган зарур капитал мпнпмуми—88, 215,
247, 259, 504, 698, 849;
— ўзгарувчи капитал аванслаш- нинг хусуспятлари —26—31, 32, 35, 42—43, 528—529, 683, 832— 833;
— доимий капптал аванслашнинг
хусусиятлари —29—30, 32—33,
42—43, 78, 683;
— авансланган капиталнинг уму- мий обороти—71, 78;
— ва кредит —338, 503*.
Капитал доиравий обороти—340— 342, 344, 771, 799, 901.
Капитал жамгарилиши
— умумпй қоидалар —214—215,
221, 240—242, 244—246, 260,
262—263, 391, 417, 418, 472, 497, 500, 502—504, 506-507, 811, 828, 834, 840—842, 875, 905;
— ва меҳнат унумдорлигпппнг
ошуви—84, 208—209, 214—216, 243—245, 255-256, 262-263,
391—392;
— ва нисбий аҳоли ортпқчалп- ги—214, 245, 246, 253, 262;
— ва каппталнипг концснтрацпя- лашуви ҳамда марказлашу- вп—214, 215, 237, 242, 261;
— ва фойда нормаспнинг пасайп- ши—221, 237, 253, 260, 262;
— унпнг чегараларп —392, 503— 504.
Шунпнгдек қаралспн: Капитал- нинг коицеитрациялашуви, Ка- питалнинг марказлашуви.
Капиталист
— умумпй тавспфи —42—43, 82,
85-87, 155, 194, 205, 242, 249- 250, 255, 261, 262, 266, 333-334, 374, 380-382, 596, 631, 665, 741, 810, 814, 819, 834, 846, 848, 865,
866, 873, 874, 878;
— каппталнинг шахслаштирплп- шп сифатида —46, 205, 261, 280, 285—286, 367, 374-375, 810, 817, 819, 873—874;
— унинг хатти-ҳаракатларииииг асосий мақсади —42, 44, 163,164, 184—185, 193, 236, 240, 266, 374;
— саноат капиталистп —236, 266— 267, 280, 285, 364-371, 374, 376, 381—384, 665, 764;
— савдо капиталисти —266, 267,
273, 280, 286, 288, 364;
— пул капиталпстп —236, 364—
368, 371, 374, 382—383, 474, 508, 538, 540, 542-543;
— унинг даромадп ва ппдивидуал
истеъмоли—301, 439, 474, 500,
813—814, 816, 833, 845, 870, 875, 878;
— ва ишчиларнинг эксплуатация
цплиниши —42, 43, 85—90,
193—195, 205, 240—241, 247, 255, 333, 374, 380, 382, 591, 810, 812, 821—822, 832;
— унинг қўшимча 1\иймат ва фой-
данипг келпб чнқпшига қараш- ларп —36, 39, 40, 42—43, 45,
46, 49, 134—135, 165, 167, 204— 206, 280, 374, 377, 683, 814—815, 819, 822, 823, 837, 840, 843. 862—
867.


970
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКЙЧИ
Капитализмдан олдинги ишлаб чи- цариш усуллари,'—211, 306, 321,
326—327, 328—329, 514, 515, 592,
668, 777, 824, 870, 874-875.
Шунингдек қаралсин: Ибтидоий жамият, Қулдорлик тузуми, Фео- дализм.
Капитализм шароитида ернинг иа- ционализация цилиниши, —671, 761-762.
Капиталистик жамгарилиш умумий цоиуни —208, 214, 215, 218—219,
240.
Капиталистик ишлаб чиуариш анар- хияси—183—184, 190—191, 241,
254, 256, 514, 570, 823, 865-866,
873-875, 895.
Шунингдек қаралсин: Ицтисодий кризислар.
Капиталистик ишлаб чицариш усу- ли
— умумий тавсифп —24, 29, 40,
42, 85-90, 99, 108, 118, 119, 158, 171-172, 177, 191—193, 209, 210, 214, 215, 224-225, 240, 242, 243, 245, 254-255, 260, 262, 305—
306, 320, 321, 323, 339, 378, 380, 394, 462, 513, 591, 602, 604, 608, 609, 630, 654, 668, 740, 779, 803, 806—808, 810, 819, 820, 823, 837, 842, 844, 864, 871-875, 878;
— унинг асосий мақсади —42, 192, 238, 240, 245, 246, 248, 253, 254, 256-257, 433, 480, 610, 790, 873, 874;
— унинг бошлапғич нуқтаси ва
шарт-шароптларп —42, 171,
192-193, 319, 323, 327—328,
330-331, 336, 349-350, 373, 375, 433, 591-593, 609—611, 669, 776, 789-791, 813, 876;
— ишлаб чпқариш муносабатла- ри-42, 46, 49-50, 85-86, 118, 119, 191, 241, 261, 262, 349-350, 373, 374, 376, 380-381, 385, 386, 393, 590, 609, 803, 807-808, 810, 819, 864, 871-874, 878;
— ишлаб чиқарпш, тақсимот ва
муомала қонуплари —85, 87,
88, 116-118, 140, 149-150, 156, 190, 191, 208, 213-214, 217, 218, 220, 221, 226, 240, 250, 252,
254-262, 306, 592, 599, 669;
— қишлоқ хўжалиги—120, 382,
608, 609, 611—613, 615—616, 630,
643, 662—663, 665, 669—670, 685,
742, 747, 755, 757, 778, 789-794,
803, 813, 876—877;
— унинг тараққиёт тарихи ва тснденциясп —209, 233, 234, 236 238, 242, 245, 253-255, 262-
263, 283—284, 320, 322, 323,
327-331, 474, 590, 593-594,
668, 778, 790^-791, 792-793, 878, 901—905;
— уиипг аитагонизмлари ва зид- диятлари—87, 89—90, 117—120, 183—184, 218-220, 233. 238,
241, 244-246, 253-257, 259—
349-350,
513-514,
803-807,
261, 262,
431-435, 611—613, 874;
380-381,
570-571,
819-820,
— унинг тарихий, уткинчи харак-
тери-238, 246. 254-256, 260,
261, 504, 609, 615, 807, 810, 871, 876-877;
— буржуа иқтисодчилари қараш-
ларини танқид —238, 240, 254,
255-256, 379, 380, 382—384, 461, 591, 596, 600-601, 604, 609, 615, 778-779, 806-809, 836-837,
844, 859, 860, 868—871;
— ишлаб чиқаришни ижтимоий
асосда олиб боришга ўтишнинг зарурлигп —89, 118, 238, 255,
261, 430-435, 602-603.
Капиталистик ишлаб чицариш цо- нуилари —241:
— капиталистпк ишлаб чиқарпш усули шароптида умумий қо- нун ҳукмрон тенденция сифа- тидагина амалга оширпладп — 149, 158, 171-172, 185-186, 231, 234-235, 350, 359, 873—874;
— уларни фабрпкант, савдогар ва банкир нотўғрп тасаввур қтгла- ди_46—47, 134-135, 221, 308— 309, 374, 384, 859.
Шунингдек қаралспн: Капита-
листик жамгарилишнинг уму- мий цонуни, Қиймат цонуни, Фойда нормасининг пасайиш тенденцияси цонуни, Капита- листик ишлаб чиқариш усули, Ицтисодий цонунлар.
Камбағаллар тугрисидаги цонунлар (А нглияда)—620.
Капитал концентрацияси —88, 214,
215, 237, 242, 247, 261, 290—291, 293, 356, 359, 382—383, 430, 447, 499, 518—519, 590, 638, 669;
— ва капиталнттнг марказлашу- ви—237, 242, 290, 433, 543. Шунингдек қаралсин: Капитал жамғарилиши, Капиталнинг марказлашуви.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
V71
Капиталнинг дастлабки жамғарили- ши—30, 35, 113, 127, 130, 136, 301, 533, 847, 854, 855, 868, 870.
Капиталнинг марказлашуви —237, 242, 290, 433;
— банк капиталининг марказла- шуви —356, 359, 382—383, 447, 463, 499, 518-519, 543.
Шунингдек қаралсин: Капитал концентрацияси.
Капиталнинг органик тузилиши
— умумий тавсифи—11;
— қишлоқ хўжалигида —39, 48—
49, 61-63, 122-123, 127-128,
140—144, 145-147, 151-153, 159, 174, 192, 193, 222, 233, 640, 760— 762, 781—782, 882.
Капиталнинг техник тузилиши — 46—47, 61, 115, 140—142, 144, 149, 151, 161, 201, 750, 756—758, 844— 847.
Капиталнинг экспорт ^илиниши — 252-253, 254, 314, 446, 447, 474,
529, 572-579, 581, 584—586, 905.
Капиталнинг циймат тузилиши — 141, 208—209, 248, 756—757, 807,
808.
Капитал обороти
— унинг фойда нормасига таъси- ри—38, 60-67, 135, 136, 144— 146, 209-210;
— саноат капитали обороти — 373-374, 382, 383, 385, 389, 392, 397;
— савдогарлик капптали оборо-
ти—215, 272—274, 284, 292—
296, 299-304;
— ва цўшимча қиймат —61, 63;
— ва савдо фойдаси —304—305. Картеллар —119, 432, 485. Кашфиётлар —72, 102—103, 112, 187,
230, 233, 259, 638.
Кемалар цатнови —72, 306, 404, 903— 904.
Кенгайтирилган такрор ишлаб чица- риш — қаралспн: Такрор ишлаб чицариш.
Классик буржуа сиёсий ицтисоди
— умумий тавсифп —238, 319— 320, 770, 775-776, 822, 830, 834;
— А. Смит назарияларига берил- ган баҳо ва уларни танқид — 138, 187, 194, 221, 234, 319-320, 323, 325-326, 377—378, 609, 764, 778, 819, 830, 834-835, 837;
— Д. Рикардо назарияларига бе- рилган баҳо ва уларни тан- қид-47, 65, 106, 113, 175, 179— 180, 194, 199-200, 234, 237-240, 244—245, 255-256, 319—320, 544, 747, 762—763, 834, 846;
— классик буржуа сиёсий иқти- содидан вульгар сиёсий иқти-, содга ўтиш —777—778, 834, 836.
Колонистлар —627, 665, 683. Коммерция кредити
— умумий тавсифи—397, 475 —
479, 481, 485, 491, 492, 496, 503, 508, 515, 518, 582;
— унинг қуроллари —475—478;
— унинг чегаралари —477;
— капиталистик такрор ишлаб чиқарнш процессида унинг ро- ли—477-481, 484-501.
Комму низм (пжтимоий-иқтисодий
формация) —811—812;
— моддий шарт-шароитлар —90,
255, 261, 430-435, 602—603, 811;
— ишлаб чиқарувчи кучлар — 254-255, 433, 811-812;
— ишлаб чиқариш муносабатла- ри—767, 811;
— ишлаб чиқариш —102, 118, 120, 183, 253, 258, 261, 433, 514, 654, 811—812, 840—841, 844, 869;
— тақсимот —812, 840—841, 869— 871;
— қишлоқ хўжалиги —120, 840— 841, 869-871;
— меҳнат —84, 258, 810—812,
839-840, 844, 869;
— истеъмол —843—844, 869;
— коммунизм даврида ҳақиқий озодлик —843—844.
Конкрет ме^нат —29, 32, 817. Конкуренция
— умумий қоидалар —15, 38—39,
45, 118, 134, 149-150, 169, 171, 181, 189-193, 195, 203—206,
220-221, 227, 231, 249-251, 253,
256, 259, 261—262, 302, 309, 310,
350-351, 356, 359-360, 431-
432, 638, 683, 751, 752, 815,
819—820, 854, 857-858, 867;
— унинг турлари —177—178, 190— 191, 204, 249, 303, 304, 867;
— жаҳон бозорида—119—120, 233, 327, 485, 716, 776, 867;
— ва монополия—119—120, 190— 191, 193, 221, 234. 431—432, 485.
Кон саноати —101—102, 116, 750, 764, 766, 897, 902—903.
Консигнация —124, 401, 487—488.
Кооператив фабрикалар —86, 381 — 383, 433-434.
Кооперация —80, 83, 92, 102—103,
262, 382, 384, 592.
Корандалик —664.


972
ПРЕДМЕТЛАР КУРСАТКИЧИ
Корхона (капиталистик корхона)— 75-77, 80, 89, 143-145, 152, 215,
231, 259, 291; 295, 297, 857-858,
942.
Кредит
— умумий қопдалар —247, 251,
262, 273, 358, 362, 394, 396—397, 429, 432, 434—435, 440—441,
487—489, 494-495, 518, 529, 540, 570, 596, 602, 603, 682, 876;
— капиталистик ишлаб чи^ариш- да унинг роли —429—435, 475, 479—480, 486, 496, 499, 518, 528;
— буржуа иқтисодчилари ва бан-
кирларининг қарашларп — 395—396, 409-428, 489, 492— 495, 507-509, 511-512, 516-
517, 521—526, 529-543.
Кредит ассоциациялари —597.
Кредит-банк системаси —193, 247,
300, 397, 434, 446, 543, 568, 588,’
602-603.
Кредитор ва царздор —346—347, 352, 361—362, 368, 373, 396—397.
Кредит пул—394, 398, 421, 438, 439, 606-607, 611, 628.
Шунингдек қаралсин: Банкнотлар, Вексель.
Крепостниклик
— умумий қоидалар —174, 321,
611, 627, 780—781, 784, 824, 874, 893, 896;
— қўшимча меҳнат формасинпнг ўзига хослиги —778—793, 824. Шунингдек царалсин: Феода- лизм.
Кумуш — қаралсин: Олтин (ва ку- муш).
Л
Левант —898, 900. Ломбардлар —330, 448, 596, 597.
М
Майда буржуа социализми —602.
Майда ер мулк —608—609, 781, 789— 805.
Шунингдек қаралсин: Парцелляр деуцон, хўжалиги.
Майда ишлаб чицарувчи, майда иш- лаб чицариш —174, 177, 320, 329— 330, 589-591, 593, 596,608,610,611, 619, 627, 669, 683, 767, 780, 781,
785—786, 788—789, 798-800, 801- 802, 892-893, 901.
Малътусчилик —390, 664. Мануфактура —327, 329—331, 901.
Марка (герман жамоаси)—611, 871— 873.
Машинасозлик —82, 83, 99, 820. Машиналар
— умумий тавсифи —80, 82, 97— 99, 103, 105;
— улар қийматининг такрор иш- лаб чиқарилпшп —79—80, 103, 108, 112—113, 116, 262;
— уларнинг маънавий эскири- ши-81, 112, 113, 258—259;
— капитализм шароитида уларпи қўлланпш чегараларп —112, 258-259, 262;
— уларнииг нисбпй ортиқча иш- лаб чиқарилиши —117;
— ва меҳнатнпнг интенсивлашти- рилиши—112, 229.
Шунингдек қаралсии: Асосий капитал амортизацияси.
Маусулот рентаси—627, 778—779,
785-786, 794.
Шунингдек қаралспн: Оброк. Меркантилизм —331, 775—776. Меунат
— умумий қопдалар —193, 374,
378, 380-381, 807—808, 809, 811,
814-815, 817—818, 827, 840,
873—875, 876-877, 893—894;
— капитализм шароитида меҳнат- нипг иккиёқлама характери — 29, 85-86, 817, 829, 837;
— қиймат субстанциясп сифати-
да—29, 30, 43, 46, 47, 88, 145, 161, 162, 168, 178-179, 183—
184, 189, 257, 373, 569, 632, 635, 683, 820, 827, 842-846, 850-
852, 859, 874, 893—895;
— капитализм шароитида меҳ- натнинг умумлашуви —80, 86, 92. 102—103, 263, 378, 380—383, 807, 844, 874-875, 876-877;
— унинг ишлаб чпқариш тармоқ- лари ўртасида тақсимлаии- ши -82, 171, 192-193, 628-629;
— бутун жамиятнпнг зарур ва
^ўшимча меҳнати —43, 145,
172, 184, 624-625, 628—629,
826-827;
— малакали меҳнат —137, 286—
287, 296—297;
— умумий меҳпат—103;
— дехқончилик ва саноат меҳна- тп -624-628, 809;
— савдо мехнаттт —286—287, 289, 290, 291-296, 297;
— коммунизм даврпдаги меҳнат — 84, 258, 810—813, 840-841, 844, 868-869.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
973
Шунингдек қаралсин: Меунат- нинг интенсивлаштирилиши, Ёлланма меунат, Меунат уну.ч- дорлиги, Иш кучи, Иш кучи- нинг капитал томонидан экс- плуатация цилиниши.
Мецнат воситалари—32, 35, 37, 42, 47, 252, 817.
Меунат воситаларининг маънавий эскириши —81—82, 112, 113, 258— 259.
Ме^натнинг интенсивлаштирили- ши—79-112, 194, 215—216, 228— 229.
Меунатнинг ишлаб чицарувчи ку- чи — қаралсин: Меунат унумдор- лиги.
Ме%натнинг капиталга реал бўйсу- ниши—1$3, 232—233.
Меунатнинг капиталга формал бўй- суниши —211, 232, 774.
Меунатни эксплуатация цилиги да- ражаси — қаралспн: Қўшимча ций- мат нормаси, Иш кучининг капи- тал томонидан эксплуатация ци- линиши.
Мецнат тацсимоти
— ижтимоий меҳнат тақсимоти — 82, 183, 206. 265, 268—269, 272, 276, 287—289, 292—293, 312, 318, 327, 536, 631, 637, 879;
— деҳқончилик билан саноат ўр- тасидаги меҳпат тақспмоти — 327, 625-626, 628, 631, 644, 777;
— савдодаги меҳнат тақсимоти — 290-291, 293, 296-297, 313.
Меунат унумдорлиги
— умумий қоидалар —51—52, 57—
58, 71—72, 79, 80—82, 85, 86,
108, 116, 160-161, 194-195. 201, 211, 218—220, 243-246, 256—
257, 261, 262, 392, 477, 636, 736, 777, 821:
— унпнг ўзгаришларининг товар
кпйматига (баҳоспга) таъсп- рп-162, 163, 168—169, 187, 190, 201—202, 208—209, 221—222,
225-227, 232, 251—252, 257—258, 261-262, 303-304, 635, 639, 640, 774, 821, 826, 849, 874;
— унинг ўзгарпшларининг иш ҳа- i\ii ва фойда миддорпга таъси- рп —51—52, 210—213, 216, 226— 227, 232, 236, 243, 244, 255, 257,
258, 262, 627, 842, 849—850:
— ва каппталнинг қадрспзлани-
пш—232, 241, 242, 243, 245,
248—249, 252, 391—392;
— уппнг даражасипи белгплайди- ган шартлар—52, 61, 160—161, 229-230, 241, 256-258, 637— 638, 683, 749—750, 808—809;
— капитал жамғарилиши фактори
сифатида —84, 208—209, 214—
215, 243—245, 255, 256, 262—263, 391-392;
— ва табиат кучлари —256, 633— 640, 736, 757, 777, 783;
— унп ошириш методлари—257— 258, 873;
— унинг капиталистпк жамият учун ахамияти —193—194, 259—260, 81 if
— коммунизм даврида меҳнат унумдорлигп —258, 811—812.
Миср —896.
Монета —313—314, 437—439, 519—
520.
Монетар систе.ча —446, 589, 569, 587, 776.
Монополия —174—175, 193, 854;
— саноатда —118—119, 190—191,
193, 195, 221, 234, 302, 303, 309, 431-432, 485;
— ер мулк монополияси — 610, 611,
617—618, 626—627. 631, 638, 743, 744, 747, 752-753, 764, 775,
853—854.
Шунингдек қаралспн: Картел- лар, Трестлар.
Монопол рента —825—826.
Мулк
-— хусусий мулк —262—263, 430, 602—603, 807—808;
— коммунизм даврида мулк —766, 767.
Шунпнгдек қаралспн: Ер мулк, Муомала
— умумий тавсифи —38, 40—43,
243—244, 300, 313, 322, 345—
346, 350-351, 357, 399, 419,
449-451, 775, 831, 832, 878;
— такрор ишлаб чиқариш процес- спнпнг фазасп сифатида —21, 247, 254, 267, 276, 278, 285, 286, 305, 306, 31L 506, 852;
— қўшимча қпйматпинг муомала- дан вужудга келадпгандек бў- лпб туюлпшп —35, 41, 130, 851, 853, 883;
— ва товарлар қиймати —276— 279.
Шунингдек қаралсин: Муомала вацти.
Муомала ва^ти—45, 71, 72;


974
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
қариш —45, 71, 73, 276, 277, 285, 299, 304, 820.
Муомала воситаларини тежаш — 429—430, 506, 518-519, 521, 539— 540.
Муомала капитали —265, 271, 318,
319.
Муомала харажатлари —264—265,
278-279, 283-286, 288-289, 290— 297, 301, 311—312, 329, 429.
Мустамлака системаси —233—234, 324, 327, 328, 578-580, 586, 643,
663, 668, 747-748, 760, 787, 798,
901, 905.
Н
Назария ва практика—149—150, 165, 166, 171—172, 186, 378-379, 618,
769—770, 772, 775, 895, 903—904.
Назорат ва бошцарув меунати—134, 377—384.
Натурал хўжалик —306, 319, 321,
322, 323, 326, 329, 703, 704, 777, 778, 786-788, 892-894, 903.
Нисбий ауоли ортицчалиги—199, 213, 215, 229, 238, 243-245, 247— 249, 251, 255, 604.
Нисбий цўшимча циймат —70, 199, 224—227, 242, 230, 251, 751, 757.
Нодир металлар — қаралсип: Олтин (ва кумуш).
0
Оборот вацти —71—73, 75, 139, 147— 150, 158, 273, 299, 307, 308, 351.
Оборот капитали
— таърифи —29, 30, 75, 155, 245,
246, 376, 380;
— унинг асосий капиталдан фар- қи-29, 30, 45, 115-116;
— ўзгарувчи капитал оборот ка- питалининг таркибий цисми си- фатида —29—30, 116;
— ва доимий капитал —79, 101,
103, 104, 111, 112, 146, 255-256, 779, 859.
Оброк—613, 789, 798-800, 811.
Оддий такрор ишлаб чиқариш — қаралсин: Такрор ишлаб чица- риш.
Озодлик ва зарурият—810—813.
Олтин (ва кумуш)
— умумий қопдалар—251, 425—
427, 446, 449, 453, 563, 564,
568-570, 652, 856;
— пул сифатида —135—136, 312—
316, 445—446, 453, 516, 549,
564-565, 572, 587-588, 602, 807;
— олтин чиқариш манбалари — 498, 528, 562;
— унинг келиб-кетиб туриши —
314—316, 445-448, 450, 4<\1, 453, 489, 497, 498, 513-515, 535, 549, 552, 562-568, 570-572, 581—
582, 587.
Омонат пуллар (банклардаги) — 465—466.
Онг (шктимоий онг)—24, 194, 221, 819, 895.
Ортицча ишлаб чицариш
— умумий тавсифи —247—256;
— абсолют ортиқча ишлаб чиқа- риш -247-248, 252—253;
— нисбий ортиқча ишлаб чиқа-
риш—117, 182, 253—254, 487,
683;
— ва иисбий аҳоли ортиқчали- ги —252—253;
— ва кредит —434.
Шунингдек қаралсин: Саноат цикли, Ицтисодий кризислар.
Ортицча ишлаб чицариш кризисла- ри — қаралсин: Ицтисодий кризис- лар.
Осиё—146, 327—328, 515, 549, 556,
562-563, 572-578, 782;
— Осиёда капитализмдан олдинги ишлаб чиқарпш усуллари —
328-329, 593;
— Осиёда хусусий ер мулки — 610, 782.
Шунингдек қаралсин: Ҳиндис- тон, Хитой, Япония.
Ост-Индия компанияси —522, 572,
575, 577.
П
Панама —432.
Парцелляр деуцои, хўжалиги—669, 797-804.
Шунингдск қаралсин: Майда ер~ мулк.
Па.уперизм —184, 174, 320, 618, 665, 704, 813, 823, 825, 857.
Перу —870.
Полъиьа —794—795.
Практика — қаралсин: Назария ва практика.
Пролетариат — қаралсин: Ишчилар синфи.
Протекционизм—106, 119, 431, 485,
619, 776.
Процент — қаралспн: Ссуда процен- ти.
Процент ставкаси
— умумий тавсифи —346, 353—
354, 355—356, 358-363, 371—
374, 387, 414, 496, 510, 511, 527, 617;


ПРЕДМЕТЛАР КУРСАТКИЧИ
975
— саноат циклининг турли фаза- ларида процент ставкаси — 354-355, 416, 482, 485-486, 494, 499-501, 508, 509, 556, 567—568, 581-583;
— ўртача процент ставкаси — 159-160, 355—359, 361, 602;
— бозор процент ставкаси —359— 361, 540, 556;
— унинг миқдорипи белгиловчи факторлар —361, 414—417, 508— 511;
— айрим мисоллар —355, 359,
415-416, 500, 508, 593-594. Шунингдек қаралсин: Ссуда проценти.
Прудонизм —41, 339, 341, 349, 621. Пул
— таърифи —189, 324, 332, 333,
349, 350, 387, 445, 452, 453, 513, 569-570, 593, 602, 603, 632, 769, 819, 846, 856, 895;
— тарихи —312, 315, 893—905;
— мсталл пул —438—440, 496, 498, 515, 564—565, 895;
— кредит пул —394, 398, 421, 513— 514, 534, 599;
— ҳисоб-китоб пули —779;
— жаҳон пули —312—315, 326,
445-446, 453, 514. 534, 593;
— қиймат ўлчови сифатида —324, 445, 506, 895;
— харид воситаси сифатида — 275—276, 314—318, 363, 437— 439, 452, 483, 593;
— муомала воситаси сифатида — 189—190, 274, 299, 312, 316, 324, 332—333, 437-439, 440, 467, 519, 537;
— хазиналар ҳосил қилиш воси-
таси сифатида —312, 314, 316,
324-325, 445, 447, 562, 587—588, 593;
— тўлов воситасп сифатида —251,
268, 274, 276, 299, 313-314, 315, 316, 362, 394, 437—439, 451,
452, 483, 518, 569, 593, 595;
— пул муомаласи қоиунлари — 299, 438-440, 520, 522;
— пулнинг муомаладаги миқдо-
ри-316-317, 426, 437, 439—
443, 452-453, 467, 495-497, 506, 518-519;
— товар — капитал сифатида —
332-339, 344-349, 361—363,
373, 386, 414, 433, 437, 439, 453, 467-468, 506, 590;
— пулпинг капиталга айлани-
ши —323, 332—333, 348, 373,
483, 593—595;
— абсолют бойлик формаси сифа- тида-324, 452, 593, 895;
— ва қайта ишлаб чиқариш про- цесси -251, 274-275, .387, 502- 503, 528-529, 832;
— пул ва пул муомаласига оид буржуа назарияларини тан- қид—436—453, 543.
Пул бозори —359, 361—362, 487, 508,. 509, 526, 529, 576.
Пул капитал (саноат капиталининг бир цисми сифатида)—283, 311, 319, 415, 457, 487, 503.
Пул кризиси—486, 513—514, 525, 534, 595.
«Пул мактаби» буржуа сиёсий иц- тисодида—412—414, 445, 446, 447, 545-547, 549-552, 560—561.
Пул муомаласи—316—318, 319, 322— 323, 325, 429, 436-453, 526—528,. 563, 565, 832.
Пул рентаси —594, 631, 788—791, 794., Пул-савдо капитали
— таърифи-311-314, 317-318,.
396;
— тарихи —313, 318, 598;
— фойдаси —317—318;
— ва хазиналар ҳосил бўлиши— 314, 316, 324.
Р
Рантье —508, 905.
Резерв ишчилар армияси — қарал- син: Нисбий ауоли ортицчалиги.
Резерв фонд (ижтимоий)—314, 316,. 397, 564-565, 868-869.
Рента. — қаралсин: Ер рентаси.
Рим (Қадимги Рим)—314, 327, 416,.
589—591, 593, 595, 596, 778, 779,
788.
Россия-8, 124, 329, 522, 716, 894— 895;
— ва капитализм тараққийси—• 329.
Руминия —794—795.
С
Савдо
— таърифи—321, 323, 330, 477;
— воситали савдо —323—325;
— улгуржи савдо —284—285, 300, 439, 521, 524, 537, 597, 900;
— чакана савдо —300, 306, 316v
437—439, 441, 903;
— пул савдоси —314—318;
— ва ишлаб чиқаришнинг ривож-


976
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
ланпшп —321, 325—329, 330— 331;
— ва буюк географпк кашфиёт- лар —327—328.
Шунингдек қаралсин: Ташқи савдо.
Савдо баланси —488, 514, 565, 586, 776.
Савдо бауолари —283, 302—303, 307, 308.
Савдо (савдогарлик) капитали
— таърифп —204—205, 221, 264—
268, 270—272, 274—276, 283,
294—295, 311, 317—318, 321—
325, 589;
— унпнг фуикцпясп —266—278, 290-291, 293-294, 296, 312, 319, 320, 324, 330-331. 334, 385;
— уппнг обороти —271—274, 282,
298-302, 304—314;
— ва саноат капитали—265—278, 282, 287, 289-290, 291, 294—295, 305;
— ва муомала харажатлари— 264-265, 284—286, 287-288, 289, 290—293, 302;
— упинг фойдаси—278, 281—284,
286—287, 288-289, 292—296,
304—307, 309, 324;
— унпнг такрор пшлаб чиқариш процессидаги роли —21, 271— 272, 276, 287—300, 900—903;
— унпнг копцентрациялашуви ва марказлашуви —290—291, 293;
— унинг қайтарилпшп —292—294;
— ва кредит —479—480;
— унпнг тарихп —283, 303, 306,
320, 	321-331, 495, 500, 504—505, 603, 605, 900-903;
— савдо каппталп тўғрпспдаги буржуача таърифларнп тан- қид—275, 319—320.
Шунппгдек қаралспн: Пул-сав- до капитали.
Савдогарлик капитали — ^аралспн: Савдо капитали.
Сабдогарлик ширкатлари —897—899.
— Ганза —897.
Савдо фойдаси
— таърпфп—278, 282—284, 302,
304-307, 309-310, 385:
— унпнг мапбап —277—281, 288— 289;
— ва саноат фойдасп —2S2—284, 287;
— савдогар даромадинппг манбаи спфатида —286—287;
— ва пш ҳақп —286—289, 295—
296.
Саноат капитали
— умумий тавсифи—283, 285-—
286, 289—297, 299, 319—320, 499;
— унпнг вужудга келишй —901-J 905;
— уипнг формаларп —264—271,
274-276, 283, 297, 300, 311—
312, 319, 323, 335-337, 415, 457, 487, 496, 497, 500-501;
— унпнг обороти —273—274, 298, 299, 301, 304, 308, 309.
Саноат цикли
— умумпй тавсифи—118, 123—
125, 251, 304, 354—355, 439—443, 479—481, 485—492, 497, 499, 505, 509-511, 512, 513, 524-527, 563, 566-567, 570, 581—584, 823-
824, 861;
— сапоат ривожланиши билан циклийлик муддатининг ўзга- риши —485—486.
Шунингдек қаралсин: Ортиуча ишлаб чицарииь, Ицтисодий кризислар.
Сиёсий ицтисод
— унинг тарихп—331;
— К. Маркс томонидан сиёсий иқтисодда қилинган тўнта- риш—15, 165, 209—210, 308;
— фан сифатида —145, 331;
— буржуа сиёсий иқтисодининг умумий тавсифи —106, 165, 167, 168, 195, 209—210, 220, 222, 228, 238, 254, 264, 308-309, 319—320, 379, 773.
Шунингдек царалсин: Вулъгар буржуа сиёсий иктисоди, «Ка- питал» (К. Маркс асари), Клас- сик буржуа сиёсий иутисоди, Меркантилизм, Физиократлар.
Синфлар-Ь, 191, 596, 611-612, 715, 878 879
Солицлар —472—474, 482—483, 485— 486, 491—492, 499, 502—508.
Сотиш ва сотиб олиш —178, 189, 191, 266, 268, 270, 277, 284, 285, 290, 301, 321, 336, 338, 341—342, 345-346,
362-363.
Социализм — қаралсин: Коммунизм. Социалистик революция—261, 767. Сохта капитал—403—408, 458, 461 — 467, 468, 472-474, 489, 506, 539.
Соуибкорлик даромади
— таърифи —236, 238, 367—371,
373—374, 384, 505, 522, 833—834, 848;
— ва процент -364—376, 383, 509, 806, 813-814;
— ва бошқарпш ҳацп —377—384;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
977
— капиталистнинг қарашлари — 373, 374, 376-378, 382.
Спекуляция —123, 204—205, 238, 247, 300, 303, 308, 400—401, 415, 416, 430, 433, 477, 487, 511, 661-662.
Ссуда капиталининг жамгарилииси умумий тавсифи —409—428,
472-474, 485-486, 495, 498- 501, 505;
— манбалари —499, 500, 503—505;
— ва ҳақиқий капиталнпнг жам-
ғарилиши —472—474, 481—482,
491—492, 500-501.
Ссуда
— таърифи—337, 338, 341—342,
422.
Шунингдек царалсин: Ссуда капитал.
Ссуда капитал
— таърифи—236, 335—336, 337,
340, 351, 359, 360, 370, 473-475, 492, 496, 507, 595—596;
— моҳиятп —338—351, 356, 366,
373, 375-376, 385—388, 596,
598, 602-603;
— унинг умумий формуласи — 334-336;
— унинг манбалари —397—398, 499, 500;
— унинг ҳаракати—335—336, 337, 338, 341—345, 388, 492, 495-497;
— ва ҳақиқий капитал—472—475,
477—478, 485—486, 491-492,
496, 499, 500, 516, 517;
— ва муомала воситалари —495—
497, 518;
— унинг тарихи—370—371, 396— 397, 589;
— унинг фетпшизми —348, 385— 393;
— ссуда капитал тўғрисидаги
буржуача таърифларни тан- қид—339-342, 349, 365, 370,
372, 389-391, 458, 603-604.
Шунингдек қаралсин: Кредит, Судхўрлик капитали, Ссуда.
Ссуда проценти
— таърифи —210—211, 333, 335,
337, 338, 340, 344, 349—351, 357, 364, 367—373, 375, 376, 386, 419, 591;
— унинг ҳаракатп—350, 353—354, 360, 508—509, 583—584, 617;
— унинг тарпхи —211—212, 361,
370, 591, 594, 595, 802;
— унинг фетишизми —368, 376— 377, 386;
— ссуда проценти тўғрисидаги буржуача таърифларни тан-
қид—355, 358, 370—371, 373,
374, 615.
Шунингдек қаралсин: Процент ставкаси.
Статистика —236.
Страхование жамиятлари —839—840.
Страхование иши—205—206.
Страхование фонди—811, 840 842, 869, 876.
Судхўрлик капитали
— умумий тавспфи —40—41, 210—
211, 589-607, 618-619, 824,
893-894;
— унинг ишлаб чпқаришнинг ри- вожланишпдаги роли —590, 592-593, 605;
— судхўрлик капиталпга қарши
кураш —388—389, 592, 595,
597-601, 615.
Т
Табииёт —82, 262.
Тадцицот методи (К. Маркс. «Kann- Ta л»пда)
— тадқицотнпнг мантпқпй пзчпл-
лпги ва методологик усулла- ри-15—16, 24, 104, 108—109,
138—139, 149, 151, 153, 165, 171, 185-186, 199-200, 210, 211,
224—225, 231, 266, 278-280,
283-284, 302, 331-332, 352, 609, 825-826, 852;
— утопистлар ва буржуа пқти- содчплари методологиясини танқид—106, 165—167. 168, 195, 238, 240, 242, 773—774, 846. Шунпнгдек қаралсин: Абстрак- ция, Диалектика.
Таклиф — царалсин: Талаб ва так- лиф.
Такрор ишлаб чицариш
— таърифп ва асоспй хусуспят-
лари-42, 78—80, 84, 112-113, 116—118, 182—183, 245—246,
251, 252, 276, 277, 283, 299, 300, 319, 338—339, 417, 430, 476, 779, 781, 811, 828-829:
— бутун пжтпмопй капптални такрор пшлаб чиқарпш — 301, 829—835, 837—838, 840, 841, 848, 872;
— оддий такрор ишлаб чиқа-
риш-184, 828, 829, 831, 832,
834, 842;
— кенгайтприлган такрор ишлаб
чиқариш—184, 473, 842, 834,
839, 840, 842, 875;


•978
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— ва ижтимоий капиталнинг ик- ки бўлинмасп —528—529, 829— 831;
— ишлаб чпқариш муносабатла- рини такрор пшлаб чиқариш — 781, 784—785, 810, 832-833, 864, 872;
— иш кучипи ва ишчилар синфи- ни такрор ишлаб чиқарпш — 105, 113, 184, 243, 244, 627, 781,
826—827;
— пулнинг ва пул муомаласининг роли—253, 274-275, 387, 445— 447, 502-503, 528-529, 832;
— қайта ишлаб чиқаришга оид буржуа назарияларинп тан- дид —308.
Талаб ва таклиф
— умумий қопдалар —175—189, 303, 350, 360, 548, 741; .
— ва бозор қиймати (бозор баҳо- лари)—177-179, 181—192, 253— 254, 547, 742;
— капиталистларнинг ишлаб чи- қариш воситаларига талаби ва таклифп —184, 185, 186;
— ишчиларнинг тприкчилик воси- таларига талаби ва таклифи — 184;
— ссуда капиталга талаб ва так- лиф—359, 414—422, 427, 510— 512, 527, 552, 567, 571;
— ва жамиятнинг ялпи даромади- ни тацспмлаш —191;
— ва савдо капнтали —510—512.
"Т арихийлик ва мантицийлик —15— 16, 239, 282-283, 331, 891.
'Тарихни материалистик тушуниш (умумпй цоидалар ва айрим ми- соллар)—246, 256, 261, 433—434,
782, 810—813, 871, 876-877, 889.
'Ташци савдо—232—234, 329, 515,
566, 654, 901.
Шунингдек царалсин; Жауон сав- доси.
'Таъриф —7.
1Га1$симот —870—872, 876—877;
— тэқсимот усулини белгиловчи
шартлар —240—241, 254—255,
814, 871—877; .
— қўшимча қпймат тақсимоти — 44-45, 225, 773, 812-814, 828, 837—838;
— коммунистик жамиятдаги тақ-
симот -812-813, 840-841,
868-869.
ТГемир йуллар —72, 125, 259, 306,
401, 415, 905.
Техника —72, 102—103, 112, 120, 140, 485—486, 638.
Тирикчилик воситалари—84, 105,
113, 157-158, 173, 184, 198-200, 214, 232-233, 244, 252, 254, 567, 594, 625-628, 637, 648, 650, 777, 814, 827, 832, 837, 842, 850, 859.
Товар
— умумий қоидалар —174, 178,
183, 189, 321, 324, 334-336, 594, 819, 845, 872-874;
— унияг иккиёқлама характери — 178, 181, 189, 276, 345, 628-631, 639-640;
— маҳсулотнинг товарга айланиш
шартлари —174. 321, 322, 324, 32t 330-331, 630-632, 872—
8‘73, 891—896;
— капитал маҳсули сифатида —
172, 173, 191, 224-225, 413,
438-439, 843, 873, 874, 892.
Товар ишлаб чицариш
— оддий товар ишлаб чиқариш — 172—175, 258, 595, 893—901, 905;
— капиталистпк товар ишлаб чи-
қариш —177, 305—306, 630,
872-873, 875, 896-897, 903;
— унинг феодализмдан капита- лизмга ўтишдаги роли —328— 331, 790-791, 900-901;
Товар муомаласи
— оддий товар муомаласи —172— 174, 191, 267. 269, 312, 319-324, 439, 894-895;
— капиталистик товар муомала- си-191, 192, 306, 316, 319, 323, 335-337;
— ва пул муомаласи —316, 320,
323-324, 325, 336.
Товар капитал
— таърифи —111, 264—266, 267,
270, 336-337, 457, 487, 490, 496, 497, 500, 845;
— унинг муомаласи —264—270, 272, 277, 295;
— ва савдо капитали —265—268,
271.
Товар савдо капитали — қаралсин: Савдо (савдогарлик) капитали.
Транспорт воситалари —72, 81, 205, 284—285, 305, 306, 404, 644, 716,
900, 901.
Трестлар —119, 432, 466, 485, 905— 906.
Тушунча—15, 139, 205, 266.
Тўлов баланси —445, 490, 491, 518,
561, 562, 580-583.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
979
У
Умумий фойда нормаси — қаралсин: Уртача фойда нормаси.
Умумий эквивалент—324, 452, 453, 513, 569—570, 856, 895.
Шунингдек царалсин: Пул, Олтин (ва кумуш).
Унумли капитал —278, 289, 299, 319. Унумли меунат—295—296, 378. Уруш
— АҚШдаги гражданлар уру- 111 и —108, 125;
— Қрим урушп —124, 418, 579;
— Наполеон урушлари —418;
— «афюн» уруши —401, 549;
— ва судхўрлик —594;
— ва урушлар олиб бориш учун давлат харажатлари —587.
Устама (ортиуча) цўшимча ций- мат—т, 227, 230, 752, 774, 826, 904.
Устама фойда
— таърифи — 636—638, 667;
— ҳосил бўлиши—11, 20—21,
194-195, 233, 254-255, 261,
633- 641, 666-668, 669-676,
718, 739, 751—752;
— унинг рентага айланиши —195,
310, 638-641, 667, 673, 695,
698-699, 715, 717-718, 741, 752, 764, 774, 791;
— саноатда —51—52, 194—195, 220,
634- 638;
— унинг кўпайпш ва камайиш сабабларп —678—685.
Устцурма — қаралспн: Базис ва уст- цурма.
Утопик сог^иализм —600—601, 603— 604, 747.
Ф
Фабийчилик —10.
Фабрика — қаралсин: Корхона (ка- питалистик).
Фабрика цонунлари—89—92, 93—
94, 107.
Фан-82, 262, 308, 331, 799.
Феодализм
— умумий тавсифи —174, 321,
325-326, 329, 592-595, 608, 610, 627, 775, 780—781, 790, 792, 795, 860, 893, 903;
— ишлаб чиқариш муносабатла- ри—321, 781—788, 824, 874;
— шаҳар билан қишлоқ ўртаси- даги муносабат —792;
63—776
— капиталистик пшлаб чиқариш усулига ўтиш —327—336, 776, 788—797, 901—904.
Шунингдек қаралспн: Крепост- никлик.
Фермер, фермерчилик
— умумий тавсифп —100, 608, 611,
619-620, 669, 741—742, 746—
747, 789—792;
— ерга солинган капитал —612—
613, 615, 618-619, 669, 698—
699, 743, 746;
— ва ер мулкдори — 612—613, 615, 618, 626, 728, 740, 742—744, 746, 790—792;
— айрим мамлакатлардаги тарақ- қийси—619—624, 776—777.
Фетишизм
— товар фетпшпзми —514, 603,
819, 874;
— капитал фетпшизми —46—47, 49, 261, 375-377, 386-387, 806— 807, 816-824, 874;
— процент келтирувчп капитал
фетишизми —348, 376—377,
385-393.
Физиократлар —600, 615, 775—778. Фойда
— таърифи —16, 35—36, 40, 43, 44,
46, 49—51, 210, 213, 240, 289,
304, 334, 354, 383—384, 502, 525, 651-652, 675, 848—849, 878,
879, 880, 881, 882, 883, 885;
— упинг манбаи—43, 163—164,
206, 279, 683;
— унинг массаси —213—214, 222, 225-226, 230, 240, 245, 248, 256;
— унинг миқдорпга таъсир қи- лувчи факторлар —71, 78, 139— 140, 147, 166—167, 194, 203, 304, 504, 580, 581, 625;
— унинг тақспмланпшп —194, 350, 352-354, 357, 854;
— ва қўшпмча қиймат —37—38, 43, 44, 46, 48-49, 145, 157—158, 163-164, 169-170, 176, 194, 206, 210, 217, 230, 821, 852;
— уиинг чегаралари —852;
— саноат фойдаси —238, 240, 279— 280, 282, 284, 286, 292-293, 353', 367—368;
— пул билан савдо қилувчилар фойдаси —317—318;
— акционерлар жамиятлари фой- даси —430—431;
— фойда тўғрисидаги буржуача назарияларни танқид —39—40, 165, 209—210, 226-227, 280, 303, 775, 858, 859;


980
ПРЕДМЕТЛАР КУРСАТКИЧИ
— фойданпнг келиб чиқиши тўғ-
риспда капиталистларнинг та- саввурлари—36, 39, 40, 134—
135, 165, 167, 206, 377, 683, 822, 843.
Шунингдек қаралсин: Фойда нормаси, Қўшимча циймат, Савдо фойдаси.
Фойда нормаси
— таърифи —37—38, 40—45, 60,
64-65, 101, 106, 143, 155, 162— 163, 173, 200, 209-213, 215, 221, 234, 329, 847, 876;
— йпллик фойда нормаси — 64— 65;
— унинг миқдорига таъсир қилув-
чи факторлар —19, 35, 37—78, 99—113, 114, 115, 118—119,
130-134, 141, 142-145, 149, 152, 162-165, 186, 188, 189, 203, 206, 218—220, 224, 227—230, 239, 241, 247, 288, 291, 325, 355, 357, 464, 764, 766, 877, 879, 884, 886;
— капптал ривожининг бошлан- гпч нуқтаси сифатида —35, 903-907, 919;
— капиталистик ишлаб чиқариш стимули—245, 253—255;
— миллий фойда нормалари —145, 149, 204-205.
Шунингдек қаралсин: Фойда нормасининг пасайиш тенден- цияси цонуни.
Фойда нормасининг пасайиш тен- денцияси цонуни
— бу қонуннинг Маркс томони- дан кашф этилиши—15, 209— 210;
— унинг моҳияти—23, 207—209, 211—213, 215—222, 226, 227, 229, 230, 237, 238, 241, 243-244, 247, 259—262, 392, 617;
— қонуннинг тенденция сифати- даги таъсирини белгиловчи факторлар —209, 222, 228—236,
243- 246, 259, 260;
— унинг зиддиятлилиги —238,
244- 246, 254;
— ва конкуренция кураши—249, 253, 261—262;
— унинг капиталистик ишлаб чи- қариш учун аҳамияти —209, 254-257;
— ва буржуа сиёсий иқтисоди — 209—210, 220, 221, 255-256, 262.
Франция—329, 433, 601, 604, 622— 623, 760, 788, 798, 899.
Фритредерчилик —106.
X
Халцаро ииьчилар уаракати —1—3. Халцаро Ишчилар Уюшмаси—3. Химия—40, 72, 100, 101, 750.
Хитой-100, 328, 329, 401, 549, 566, 574.
Хом ашё
— умумий тавсифи —80, 105, 106,
134, 215, 256, 625-626, 762—
763;
— хом ашё баҳолари ўзгариши-
нинг фойда нормасига таъси- рп—104—108, 110—111, 116—
117, 119—120;
— унпнг такрор ишлаб чиқарили- шп —116—119;
— унинг такрор ишлаб чиқариш процессидаги роли —83—84, 115-117, 119, 594-595.
Хонаки саноат —777, 781, 786, 799.
Ц
Цех тузуми —174, 329, 331, 792, 824, 893, 903-904.
Цикл — қаралсин: Саноат цикли.
Ч
Чорвачилик—319, 668—669, 757—758, 793, 894.
Ш
Шахсий истеъмол — қаралсин: Ис- теъмол.
Шауар
— ва қпшлоқ —642—643, 792, 878;
— ва савдо —322, 325, 327.
Швеция —798.
Шотландия —124, 400, 443, 523, 556, 559.
Э
Экспорт — қаралсин: Ташци савдо. Экспроприация
— капиталистик ишлаб чи^ариш усулининг бошланғич нуцтаси ва мақсади сифатида бевосита ишлаб чицарувчиларнинг экс- проприация қилиниши —215, 237, 243, 246, 433, 591—592, 605, 609—611, 619—620, 643, 776, 789, 813, 872;
— ва акционерлар жамиятлари— 433.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
981
Я
Ялпи даромад — ^аралсин: Даромад.
Ялпи маусулот — царалсин: Ижти- моий (йиллик) маусулот.
Ялпи фойда
— унинг процентга ва соҳибкор- лик даромадига бўлиниши — 358, 366—372, 375, 583.
Япония —100.
— унппг миқдоринп белгиловчп
факторлар —39, 139, 159—160,
162-163, 165—167, 169, 170, 193, 201, 208, 233-234, 248, 304, 305, 359, 637, 860;
— ва эксплуатация даражасп — 163, 193;
— тенденцпя сифатида—169— 170, 389;
— савдогарлпк каппталпнинг ўр- тача фойда нормаси —304—305.
Ў
Узгарувчи капитал
— таъри&и —26—30, 32, 35, 52— 53, 682-683;
— ва циймат яратиш процесси — 31—32, 108, 682—683;
— оборот каппталининг таркпбпй қисми сифатида —31—32, 108;
— ва қўшимча қиймат —35, 42— 43, 74, 134-135, 142-143, 168, 233, 243, 850;
— ва 1\ўшимча қиймат нормасп — 45, 113—116;
— унинг банд бўлиши ва бўша- ши —113—116;
— деҳқончпликда —630.
XVIII аср охиридаги саноат рево- люцияси —72.
XVIII аср охиридаги француз бур- жуа революцияси—788—789.
Урмончилик —610, 758—759.
Урта асрлар—327—329, 331, 596,
605-607, 780, 787, 792, 823, 894,
895, 896, 901-905.
Уртача фойда
— таърифи —12, 153—155, 164—
165, 167, 169-170, 175, 191, 205, 361, 369, 382, 751, 762, 773, 812— 813, 821, 822, 825, 853-855,
858-859;
— унинг вужўдга келиши —149— 150, 153, 154, 164, 192, 204—205, 281, 282, 791;
— унинг миқдорини белгиловчи факторлар —159—160, 167, 176, 193—195, 637, 860.
Ўртача фойда нормаси
— таърифи—153—154, 169, 170,
205, 216, 232, 281, 304, 332, 359- 361, 751;
— унинг вужудга келиши—139,
151—171, 204-205, 232, 261,
280-284, 812, 852, 858, 860;
қ
Қадимги дунё —326—327, 610, 777— 778, 789.
Шунингдек қаралспн: Антик дунё, Рим (Қадимги Рим).
Қиймат —245, 774, 807, 808;
— таърифи ва ифодасп —24—25,
26-30, 43-47, 88, 137, 145—
147, 151, 152, 161-162, 165, 168, 173-181, 184-185, 189, 194, 205, 257, 308, 372-374, 391, 628, 632, 633-636, 637, 654, 683, 748-749, 809—810, 811, 813, 817, 830—839, 842-844, 851—853, 854, 859-
866, 874-875, 893-896;
— йиллик ижтимопй маҳсулот қиймати —827—833;
— товарларнинг қиймати бўйича
сотилишини белгиловчи шарт- лар—170, 173—177, 183, 189—
190, 192, 628, 797-801, 903;
— ва ўртача фойда нормаси — 149—150, 891—904;
— меҳнат унумдорлиги ўзгарпши билан қиймат миқдоринпиг ўз- гариши—162, 163, 167—168, 187, 190, 201—202, 222-223, 225-227, 231, 251-252, 257-259, 262, 303, 635, 639, 640, 774, 821, 826, 849;
— коммунизм даврида қпймат — 654, 844;
— қиймат тўғрисидаги буржуача
таърифларни танқид —10—15, 16-23, 45—46, 145, 165, 167—
168, 187—188, 194, 737-738,
809-811, 819, 834-838, 844,
855—856, 859—862, 865—868,
883-884, 889-891, 896;
— сохта социал қиймат —653. Шунингдек қаралсин: Қиймат цонуни, Алмашув циймати, Бо- зор циймати, Бауо.
Қиймат цонуни —4—12, 149, 156, 169, 171, 175-177, 183, 189, 204, 308,


*982
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
628-629, 638, 837-838, 854, 873- 874, 890-897.
Димматли цоғозлар
— таърифи —397, 423, 440, 444,
449, 450, 462-465, 474, 508, 800, 801;
— таркибий қисмлари —457—458, 461-465, 472;
— уларнииг биржадаги курси —
250—251, 355, 440, 463—464,
473-474, 490;
— кризислар даврпдаги қиммат- ли қоғозлар —250—251, 433, 499, 528-529;
— ва капиталистик ишлаб чиқа- риш тараққипси—440—441. Шунингдек қаралсин: Акция- лар, Давлат цимматли уоғоз- лари.
Цишлоц
— ва шаҳар — 643—644, 792, 878. Қишлоц хўжалиги
— умумий қоидалар —59—61, 443, 476, 611, 622-624, 664, 778, 793, 797, 876—877, 903;
— капиталистик қишлоқ хўжали-
ги—608, 611, 669—670, 757,
789—793, 876—877;
— коммунизм даврида қишлоқ хў- жалиги —120, 654, 767. Шунингдек қаралсин: Деуцон-
чилик.
Цишлоц хўжалик ишчиси —611, 625, 790;
— унинг иш ҳақи —619—624, 747.
Цонун, (философия категорияси си- фатида)—231, 235.
Қулдорлик тузуми
— умумий қопдалар —35, 174, 320,
325—327, 396—398, 461, 590—
593, 594, 617-620, 627, 795, 801, 811;
— ишлаб чпқариш муносабатла-
ри -—320, 767, 781—782, 823
824, 874.
Қурилиш (умумий қопдалар)—614—
615, 756, 764-766, 771.
Кўшимча циймат нормаси
— таърифи—42—43, 50, 74, 171,
207, 211-213, 230-231, 243, 303;
— қўшимча қпйматнинг йиллик нормаси —75—76;
— ва қўшимча қиймат массаси — 207—209;
— уиинг миқдорига таъсир қи- лувчи факторлар —41—42, 44
46 47, 49—50, 52—54, 56—57,
71’ 99—104, 113, 116, 147, 194, 196, 199, 207-209, 211-212,
215-216, 227—231, 235, 237,
303-304.
Шунингдек қаралсин: Иш ку- чининг капитал томонидан, экс- плуатация қилиниши.
Қўшимча циймат
— таърифи —11, 35, 43, 48, 53, 80, 145, 161, 204, 240, 243, 620, 815, 819, 824-826, 830-832, 841, 842, 849-850;
— унинг келиб чиқиши —35—37, 42—45, 48, 54, 80, 87, 142—143, 145, 168, 205, 240, 275-276, 289, 375, 612, 624, 745, 843, 845-846, 870;
— унинг ҳосил қилиниши капи- тализмнинг асосий мақсади си- фатида—194, 247, 256, 873, 876;
— унинг массаси —40, 52, 146, 158,
164, 215—219, 221, 228—231,
238-240, 304, 305;
— унинг формалари —44, 45, 50, 241-242, 629, 824-830, 837, 841, 843, 845, 854;
— унинг реализация қилиниши —
44, 46, 198-199, 241-242, 255,
820;
— унинг тақсимланиши —44—45, 225, 760, 803—804, 827, 829;
— унинг миқдорига таъсир ци-
лувчи факторлар —45, 52—53, 71, 84, 87, 113, 116, 137, 194,
203—204, 232, 275—276, 295—
296, 304, 305, 619-620, 845-
846;
— ва фойда —37—38, 43, 44, 46,
48—49 145, 157-158, 163-165,
169—171, 176, 194, 206, 209, 230, 840, 846;
— унипг келиб чпқишига ва тақ-
симланишига оид буржуача па- зарияларни танқид —37—38, 39-40, 46, 49, 134, 164-165,
836, 843.
Шунипгдек царалсин: Абсолют цўшимча циймат, Устама (ор- тицча) цўшимча циймат, Қў- шимча циймат нормаси, Пис~ бий цўшимча циймат, Фойда. Цўшимча ма^сулот—11, 325, 685,
777, 810, 813, 833, 844.
Қўшимча меунат
— умумий қоидалар —43, 46, 145,
172, 207, 208, 213—214, 244, 621, 773, 768—770, 811—815, 826—
828, 830, 833, 845—846, 855—859;
— унинг табиий базиси —624—
626;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
983
— ва зарур меҳнат —43, 172, 243, 624—625, 628-629, 826-827;
— унинг чегаралари —783;
— коммунизм шароитида қўшим- ча меҳнат —810—811.
ҳ
Ҳиндистон —72, 119, 120, 902;
— Ҳиндистонда капитализмдан илгариги ишлаб чиқариш усу- ли—210, 259, 778, 781, 870;
— Ҳиндистонда Англпя ҳукмрон- лиги —328, 403—404, 406—408,
415, 549, 572-579, 586.
Хунармандчилик ишлаб чицари- ши — 174, 329-331, 798, 893-895, 897.
Ҳг/т'-334, 381, 473, 610-611.


[984
МУНДАРИЖА
Иккинчи қис м
Бешинчи бўлим. Фойданинг процентга ва соҳибкорлик ДАРОМАДИГА БЎЛИНИШИ. ПРОЦЕНТ КЕЛТИРУВЧИ КАПИТАЛ (давоми) 457—607
Йигирма тўццизинчи боб. БАНК КАПИТАЛИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛА-
РИ 457—471
Ўттизинчи боб. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИЦИЙ КАПИТАЛ.— I 472—490
(Коммерция кредити. Пул капитал ва ҳақидий капитал саноат циклининг турли фаваларида.)*
Ўттиз биринчи. боб. ПУЛ КАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. —
II (давоми) 491—501
(Пулнипг ссуда напиталга айлапиши. — Ссуда напитал ҳажмининг мавжуд пул миқдорига боғлиқ эмаслиги. — Капиталнипг ёки даро- маднинг ссуда капйталга айлацадиган пулга айланиши.)
1) Пулнинг ссуда капиталга айланиши 491—498
2) Капитал ёки даромаднипг ссуда капиталга айланувчи пулга
айланиши 498—501
Ўттиз иккинчи боб. ПУЛ НАПИТАЛ ВА ҲАҚИҚИЙ КАПИТАЛ. —
III (охири) 502—517
(Ҳадидий капиталнинг бўшаб цолиши натшкасида ссуда напиталнинг ташкил топиши. — Умумий мулоҳазалар. — Хулосалар.)
Ўттиз учинчи боб. КРЕДИТ СИСТЕМАСИ ШАРОИТИДА МУОМАЛА ВОСИ" талари 518—543
Ўттиз тўртинчи боб. <ПУЛ МУОМАЛАСИ ПРИНЦИПИ» ВА 1844 ЙИЛГИ АНГЛИЯ БАНК ҚОНУНЧИЛИГИ 544—561
Ўттиз бешинчи боб. АСЛ МЕТАЛЛ ВА ВЕКСЕЛЬ КУРСИ 562—588
I. Олтин запасининг ҳаракати 562—571
II. Вексель курси 571—588
Осиё билан вексель курси 572—586
Англиянинг савдо баланси. 586—588
Ўттиз олтинчи боб. КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ МУНОСАБАТЛАР. 589—607
Ўрта асрларда процент 605—607
Процентни тацицлашдан черков кўрадиган манфаатлар 607
♦ Цавс ичидаги сўзларпи мундарижага Энгельс киритган. Ред.


МУ НД АРИ ЖА
985
Олтинчи булим. ҚЎШИМЧА ФОЙДАНИНГ ЕР РЕНТАСИГА АЙЛА-
НИШИ 608—805
Ўттиз еттинчи боб. дастлабки МУЛОҲАзалАр 608—632
Ўттиз саккизинчибоб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА. .УМУМИЙ МУЛОҲА-
ЗАЛАР 633—641
Ўттиз туццизинчи боб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ БИРИНЧИ ФОР-
МАСИ (ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА I) 642—665
Қирқинчи боб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТАНИНГ ИККИНЧИ ФОРМАСИ (ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II). УМУМИЙ МУЛОҲАЗАЛАР 666—677
Қирқ биринчи боб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — БИРИНЧИ ҲОЛ: ДОИ- мий ишлаб чиқари ш баҳоси 678—685
Қирқ иккинчи боб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — ИККИНЧИ ҲОЛ:
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИНИНГ КАМАЙИБ БОРИШИ 686—701
Қирц учинчи боб. ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА II. — УЧИНЧИ ҲОЛ:
ОШИБ БОРУВЧИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БАҲОСИ. ХУЛОСАЛАР 702—728
Қирқ тўртинчи боб. ИШЛАНАДИГАН ЕРЛАРНИНГ ЭНГ ЁМОНЛАРИ-
ДАН ҲАМ ОЛИНАДИГАН ДИФФЕРЕНЦИАЛ РЕНТА 729—738
Қирқ бешинчи боб. АБСОЛЮТ ЕР РЕНТАСИ. 739—763
Қирқ олтинчи боб. ҚУРИЛИШ УЧАСТКАЛАРИ УЧУН ОЛИНАДИГАН
РЕНТА. КОНЛАРДАН ОЛИНАДИГАН РЕНТА. ЕР БАҲОСИ ' 764—772
Қирқ еттинчи боб. КАПИТАЛИСТИК ЕР РЕНТАСИНИНГ ГЕНЕЗИСИ 773—805
I. Дастлабки мулоҳазалар. 773—780
II. Ишлаб бериш рентаси. 780—785
III. 	Маҳсулот рента. 785—788
IV. Пул рента. 788—794
V. Корандалик хўжалиги ва деҳқонларнинг Гпарцелляр мулки. 794—805
Еттинчи бўлим. ДАРОМАДЛАР ВА УЛАРНИНГ МАНБАЛАРИ. 806—824
Қиръ саккизинчи боб. УЧ ТАРКИБЛИ ЯГОНА ФОРМУЛА 806—824
I 806—807
II ’ ’ 807—809
III 809-824
Қирқ тўққизинчи боб. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИНИНГ АНАЛИЗИГА
Доир 825—844
Эллигинчи боб. КОНКУРЕНЦИЯДАН ТУҒИЛАДИГАН ТАСАВВУР. 845—869
Эллик биринчи боб. ТАҚСИМОТ МУНОСАБАТЛАРИ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ 870—877
Эллик иккинчи боб. СИНфЛАР. 878—879
Ф. Э Н Г Е Л Ь С. «КАПИТАЛ»НИНГ УЧИНЧИ ТОМИГА ДЎШИМЧАЛАР 881—907
I. ҚИЙМАТ ҚОНУНИ ВА фОЙДА НОРМАСИ 885—904
II. БИРЖА 905-907
Изоулар 908—928
Исмлар кўрсаткичи 929—940
Цитата келтирилган ва гпилга олиб ўтилган адабиётлар кўрсаткичи. 941—956 Цшпата келтирилган китобларнинг русча таржималари кўрсат- кичи 957—958
Предметлар кўрсаткичи. 959—983


986
МУНДАРИЖА
Р A С М Л A Р
«Капитал» 111 томи I цисминивг биринчи немисча нашринивг титул варағи 5
«Капитал» 111 томививг биринчи русча вэшринивг титул варағи 13
К. Маркс «Капитал» и 111 томи ^ўлёзмасивинг биринчи саҳифаси 27
«Капитал» 111 томинивг секретарь томовидан кўчирилган ва Ф. Энгельс тузатиш киритгаи биринчи саҳифаси ’ 33
«Капитал» 111 томи II ^исми биринчи немисча вашрививг титул вараги 459 ф. Эягельснивг «Қиймат қонуни ва фойда нормаси» номли мацоласи қўл- ёзмасивинг биринчи саҳифаси 887
Карл МАРҚС
«КАПИТАЛ», TOM III, Ч. 2.
Издательство Политической литературн Москва, 1975
Наузбекском язнне
Издатсльство «Узбекистан»— 1985г. 700129, Ташкент, Навои, 30.
ИБ № 4009
Термтга берилди 7.02. 85. Ессгшга рухсат этилди 9.12.85. фэрмати 60X90Vie № 1 босмЙ цоғоэга «Обнкновенная новая» гарнитурада юцори босма усулида босилди. П1артЛ| б ос. л. 33,5. Шартли ғр.-отт. 34,5. Нашр. л. 40,38. Тиражи 15000. Заказ №776. Баҳоб| 1с. 40 т.'
«Ўзбекистон» натриёти, 700129. Тошкент, Навоий 30. Hamp №494—84,
Ўзбенистон ССР Нэтриёт, полиграфия ва нитоб савдоси ишлари Давлат номитети «Мая буот» полиграфия вшлаб чинарвш бирлашмасининг Бош норхонасида босилди. 7001Я Тошкент, Навоий вўчаси. 30.