БУТУНИТТИФОҚ КОММУНИСТ (большевик) ЛАР ПАРТИЯСИ МАРҚАЗИИ ҚОМИТЕТИНИНГ ҚАРОРИГА МУВОФИҚ БОСИЛДИ


Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
ИНСТИТУТ МАРКСА — ЭНГЕЛЬСА — ЛЕНИНА
при ЦҚ ВҚП(б)
И.В.СТАЛИН
СОЧИНЕНИЯ
огиз
ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ПОЛИТИЧЕСҚОИ ЛИТЕРАТУРМ
Москва* 1948


Бутун dyn’e пролетарлари, бирлашингиз!
ВҚП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ МАРҚС —ЭНГЕЛЬС —ЛЕНИН ИНСТИТУТИ УЗБЕКИСТОН ФИЛИАЛИ
И.В.СТАЛИН
АСАРЛАР
УЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ НАШРИЕТИ
To шкент - 1949


И.В.СТАЛИН
TOM
8
/92 6
ЯНВАРЬ - НОЯБРЪ


Таржимани
ЎзК(б)П Марказий Комитепги
тасдиқлаган.


VII
СЎЗБОШИ
И. В. Сталин Асарларининг саккизинчи томига 1926 йилнинг январидан ноябригача ёзилган асарлар кирди.
1926 йил партия ва Совет ҳокимиятининг мамла- катни социалистик индустриялашга қаратилган бош йўл-йўриғини амалга ошириш учун большевиклар партияси томонидан бошланган қизғин курашнинг биринчи йили бўлди.
И. В. Сталин «Ленинизм масалаларига доир» ҳам. да «Совет Иттифоқининг хўжалик аҳволи ва партия- нинг сиёсати тўғрисида» деган асарларида ленинизм асосларининг зиновьевчи-каменевчи группа томонидан душманлик блан бузилишини фош қилди, ВКП(б) XIV с’ездининг қарорларини ҳимоя қилди, «янги оппо. зиция»нинг СССРда социализмнинг ғалаба қилишига ишонмаслик касалини партияга юқдиришга уруниши- ни очиб ташлади.
И. В. Сталин ВҚП(б)нинг XV конференциясида «Партиямиздаги социал-демократик оғмачилик тўғри- сида» қилган докладида ва доклад юзасидан сўзлаган охирги сўзида большевиклар партиясининг ғоявий ва ташкилий бирлигини ҳимоя қилди ва троцкийчи-зи- новьевчи блокнинг таслимчилик мафкурасини, бузғун. чилик ва ажратучилик ишларини фош қилди.


VIII
СУ.ЗБ01ПИ
партиянинг мамлакатни социалистик индустриялашга қаратилган асосий йўл-йўриғини амалга оширишнинг конкрет йўллари ва методлари аниқлаб берилди.
«Англиядаги ишташлаш ва Польшадаги воқиалар ҳақида», «Инглиз-Рус бирлик комитети тўғрисида», «Унг ва «ўтасўл» оғмачиликларга қарши кураш тўғ- рисида», «Қоминтерн Ижроия Комитети VI кенгайти- рилган пленумининг герман комиссиясида сўзлан- ган нутқ» деган асарларида ва бошқа асарларида И.В. Сталин ишчилар синфининг бирлиги учун, империа- листик реакцияга қарши, янги империалистик урушлар хавфига қарши сабот ва изчиллик блан кураш олиб бориш лозимлигини та’кидлади; троцкийчиларнинг ниҳоясига етмаган ҳаракат устидан сакраб ўтиш тўғ- рисидаги авантюристлик назариясини фош қилди, четэл коммунистик партияларидаги оппортунизмга қарши ғоявий ва ташкилий курашнинг йўллари ва методла- рини кўрсатиб берди.
И. В. Сталин «Хитойдаги революциянинг истиқбол- лари ҳақида» деган нутқида Хитой революциясининг хусусиятларини, унинг характери ва йўлини кўрсатиб берди.
Саккизинчи томга биринчи марта э’лон қилинаёт- ган қуйидаги ҳужжатлар киритилди: «Деҳқонлар ишчилар синфининг иттифоқчиси эканлиги ҳақида», «Мамлакатимизда социализм қуриш мумкинлиги ҳақи- да», «Коминтерн Ижроия Комитети VI кенгайтирилган пленумининг француз комиссиясида сўзланган нутҳ», «Инглиз-Рус комитети тўғрисида»ги нутқ, «Слепковга хат», «Партия ичидаги курашни юмшатиш чоралари ҳақида», И. В. Сталиннинг «Америка Ишчи партия- сининг марказий органи «Дейли Уоркер» редакция- сига» хати. И. В. Сталиннинг «Уртсхқ Қагановичга ва Украина Қ(б)П Марказий Комитети Сиёсий бюроси- нинг бошқа а’золарига» ёзган мактуби тўла равишда босилди.
ВКП(б) Марказий Комитети ҳузуридаги, Маркс—Энгельс — Ленин Институти


192 6
ЛНВАРЬ ~ НОЯБРЪ


3
ЎНГ ВА „ЎТАСЎЛ“ ОҒМАЧИЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТЎҒРИСИДА
Коминтерн, Ижроия Комитети Президиумининг мажлисида 1926 йил 22 январьда сўзланган икки нутц
I


4
И. В. С Т А Л И Н
сабаби бу икки партиянинг сиёсий талаблари ҳозир- ги пайтда ҳар хил бўлишидир.
Германия чуқур революцион кризисдан 1 яқиндаги- на чиқди, бу кризис даврида партия тўғридан-тўғри очиқ ҳужум''қилиш методи блан кураш -олиб борган эди. Ҳозирги вақтда Германия компартияси куч тўп- лаш ва оммани келгусида бўладиган қат’ий жанглар- га тайёрлаш даврини кечирмоқда. Янги вазиятда э-ски мақсадларга эришмоқ учун тўғридан-тўғри ҳужум қилиш методи эндиликда яроқсиз бўлиб қолди. Ҳозир Германия компартиясидан Германиядаги ишчилар синфинияг кўгтчилиги-ни ўз томонига ўтказиб олиш учун айланма йўл блан ҳаракат қилиш методига ўтиш талаб қилинади. Шундай бир шароитда Германияда бир лругтпа «ўтасўллар» чиқиб қолганлиги ва улар- нинг янги усуллар блан иш олиб боришни талаб қилу- чи янги кураш шароитига мослаша олмасдан ёки мослашувни истамасдан, эски шиорларни мактаб болаларидек такрорлаб юриши табиий бир ҳолдир. Шунинг учун ҳам «ўтасўллар» дейиладики, улар ўз сиёсатлари блан партиянинг янги кураш шароитига мосланиб олишига ва герман пролетариатининг кенг оммаси сари йўл очиб олишига тўсқинлик қилмоқда- лар. Ёки Германия компартияси «ўтасўллар»нинг қар- шилигини синдириб ташлайди-ю, ишчилар синфи кўпчилигини ўз томонига ўтказиб олишнинг кенг йўлига чиқиб олади, ёки у бу ишнинг уддасидан чиқолмай, ҳозирги кризисни партия учун ҳалокатли бўлган доимий кризисга айлантириб (қўяди. Ана шунинг учун ҳам Гер1мания компартиясидаги «ўтасўл- лар»га қарши кураш бу партиянинг навбатдаги вази- фасидир.


УНГ ВА «УТЛСУЛ» ОҒМАЧИЛИКЛАРГА ҚАРШИ ҚУРАШ ТУҒРИСИДА
5
Францияда биз бошқача бир аҳволни кўрамиз. У ерда ҳали чуқур революцион кризис бўлгани йўқ. У ерда кураш ошкора ишлаш доирасида бўлиб келди ва курашнинг фақат ёки фақат деярлик ошкора методлари ^ўлланиб келинди. Лекин энди Францияда кризис юз берабошлади. Мен Марокаш ва Сурияда бўлаётган урушларни ва Франциянинг молия жиҳа- тидан танг аҳволга тушиб қолганини кўзда тута- ман2. Бу кризиснинг қанчалик чуқур эканлигини ҳо- зирча айтиш қийин, лекин бу, ҳарҳолда, кризис бў- либ, партиядан курашнинг ошкора ва ноошкора шароитларини бирга қўшиб олиб боришни талаб қила- ди, партиядан максимум даражада б-ольшевикла- шувни талаб қилади. Бундай шароитда Франция партиясида бир группа чиқиб .қолганлиги, — мен ўнглар группасини кўзда тутаман,— ва бу груп- панинг янги кураш шароитига мослашаолмасдан ёки мослашувни истамасдан, курашнинг эски методларини бирдан-бир тўғри метод деб, унга, одатдагича, <қат- тиқ ёпишиб олганлиги табиий бир ҳолдир. Бу ҳол, албатта, Франция компартиясининг большевиклашу- вига тўсқинлик қилмасдан қолмайди. Ана шунинг учун ҳам Франция компартиясидаги ўнглик хавфи навбатдаги хавфдир. Ана шунинг учун ҳа-м ўнглик хавфига қарши кураш вазифаси Франция компартия- сининг дол-зарб вазифасидир.


6
И. В. С Т А Л И Н
кассалари ва бошқалардан)фойдаланиш методини рад қилган эди. Ма’лумки, Ленин бу группага қарши қат’- ий кураш олиб борди ва партия бу группани енгган- дан кейин дарҳол тўғри йўлга чиқиб олишга муваф- фақ бўлди. Бизда 1917 йил революциясидан кейин ҳам худди шундай бўлиб, «ўтасўллар» группаси3 Брест сулҳига қарши чиққан эди. Ма’лумки, Ленин бошчи- лигида партиямиз бу группани ҳам тор-мор қилди.
Бу фактларнинг ҳаммаси ним1ани кўрсатади? Бу фактлар ўнгларга ва «ўтасўллар»га қарши кураш масаласини абстракт тарзда қўймасдан, балки сиё- сий вазиятга қараб, конкрет тар-зда қўйиш лозимли- гини кўрсатади.
Французларнинг ўз партиясидаги ўнг элементлар- га |қарши резюлюция ёзиб, немисларнинг эса «ўтасўл- лар»га қарши резолюция ёзиб, Коммунистик Интер- национал Ижроия Қомитети Президиумига тақдим қилишлари тасодифий бир нарсами? Албатта, тасо- дифий эмас. Ҳарким ўз дардидан шикоят қилади-да.
Шу сабабдан ўнгларга ва «ўтасўллар»га қарши бериладиган зарбанинг одилона ва баббаравар бўли- ши ҳа»қидаги нуқтаи назар асоссиздир.


УНГ ВА «УТЛСУЛ» ОҒМАЧИЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТУҒРИСИДА 7
ларга ва «ўтасўллар»га қарши ҳамиша ва ҳамма ерда кураш олиб бориш керак деган фикр мутлақо тўғри. Аммо ҳозир ran бунинг устида бормасдан, балки ҳозирги пайтда, бир томондан, Францияда ва, иккин- чи томондан, Герман-ияда қайси масалага диққатни кучайтариш лозимлиги уст.вда бор1МО|Қда. Менинг фик- римча, Франция ко1мшартиясида ўнгларга қарши ку- раш масаласига диққатни кучайтирмоқ лозим, чунки ҳозирги -пайтда сиёсий зарурият шуни талаб -қилади; Германия компартиясида эса «ўтасўллар»га қарши. кураш масаласига диққатни кучайтирмоқ лозим, чун- ки ҳозирги пайтда Германия компартиясининг сиёсий эҳтиёжлари шуни талаб қилади.


8
И. В. С Т А Л И Н
Рут Фишер — Маслов группасининг дипломатлик най- рангларига учиб кетади, у вақтда курашда Шолем ютиб чиқади.
II
Менимча, Гансен партиянинг ички ғоявий кураши масаласида коммуни-стлар партижига асло келишмай- диган қандайдир руҳонийлик ахлоқини тарғиб қилмоқ- да. Афтидан, у ғоявий курашга қарши эмас. Лекин у бу курашни оппозиция йўлбошчиларининг обрўсини тўкмайдиган тарзда олиб боришни истайди. Мен шуни айтишим керакки, бундай кураш табиатда бўлмайди. Мен шуни айтишим керакки, йўлбошчиларнинг э’ти- борига сра халал етказмаслик шарти блангина кураш- га йўл қўючи киши партия ичида ҳарқандай ғоявий ■кураш имкониятини ҳақиқатда инкор қилади. Биз айрим партия раҳбарларининг хатоларини очиб таш- лашимиз керакми? Раҳбарларнинг хатоларини кўрса- тиш йўли блан партия оммасини тарбиялаш учун, биз •бу хатоларни яққол очиб ташлашимиз керакми? Мен, очиб ташлашимиз керак, деб ўйлайман. Менинг фик- римча, хатоларни тузатиш учун бошқача йўл йўқ. Менинг фикримча, хатоларни ёпиб кетиш методи биз- нинг методимиз эмас. Демак, бундан, бирон тарзда айрим йўлбошчилар-нинг э’тиборин.и кеткаэмасдан, партия ички курашини йўлга >қўйиб ва хатоларни туза- тиб бўлмайди, деган хулоса келиб чиқади. Эҳти-мол, бу ачинарли бир ҳолдир, аммо бошқа илож йўқ, чун- ки биз юз бериши муқаррар бўлган ҳодисага қарши курашга ожизмиз.


УНГ ВА «УТАСУЛ» ОҒМАЧИЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТУҒРИСИДА 9
қўя*ди. Албатта, курашмоғимиз керак. Бу масала бизда аллақачонлар ҳал қилинган. Мунюзара бу тўғрвда бўлаётгани йўқ. Мунозара ҳозирги вақтда аҳволи бир хилда бўлмаган икки турли партияда, я’ни Франция ва Германия партияларида биз ҳозир қайси хавфга қарши кураш масаласига диққатни кучайтиришимиз лозимлиги устида бораётир. Французларнинг ўнгларга қарши резолюция ёзиб, не1мисла<рнинг эса «ўтасўл- лар»га қарши резолюция ёзиб, Коминтерн Ижроия Комитети Президиумига тақдим ^илганликлари тасо- дифий бир ҳшгми? Французлар ўнгларга қарши кураш масаласига диққатни кучайтириб, балки хато қилган- дирлар? Нега у вақтда Гансен Францияда «ўтасўл- лар»га қарши кураш тўғрисида бош<қа резолюция ёзиб, Президиумга тақдим этишга ҳаракат «қилмади? Немислар «ўтасўллар»га қарши кураш масаласига диққатни кучайтириб, балки хато қилгандирлар? Нега у вақтда Гансен блан Рут Фишер ўнгларга қарши кураш масаласига диққатни кучайтириш тўғрисида бошқа резолюция ёзиб, Президиумга тақдим этишга ҳаракат қилмадилар? Хўш, ran нимада? Га<п шунда- ки, бизда масала умуман ўнгларга ва «ўтасўллар»га қарши кураш тўғрисида абстракт тарзда қўйилмас- дан, балки ҳозирги пайтда Германия партаясининг навбатдаги вазифалари тўғрисида конкрет масала қўйилган. Фравдия ко-м1партиясининг навбатдаги ва- зифаси ўнглик хавфини енгишдан иборат бўлгани каби, Германия ко1мпартиясининг н-а!вбатдаг.и вазифаси ҳам «ўтасўллик» хавфини енгишдан иборатдир.


10
И. В. С Т А Л И Н
кенг омма-сига томон йўл очиб олганликлари ва ишчилар синфининг гарчи кўпчилигининг ишончига бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда, анчагина қисмининг ишон- чига эга бўлабошлаганликлари, Германияда эса аҳвол бу жиҳатдан ҳали ҳам бўш эканлиги каби ҳаммага ,1ма’лум фактнинг -сабаби нима? Аҳволнинг бундай бўлишига биринчи сабаб шуки, Германия ком- партиясида «ўта-сўллар» ҳали кучли бўлиб, улар каса- ба союзларита, бирлик фронти шиорига, ка-саба союзларини қўлга олиш иииорига ҳали ҳам шубҳа блан қарамоқдалар. «Утасўллар»нинг ҳали яқинда- гина «касаба союзларидан чи*қмоқ керак» деган шиорга маҳкам ёпишиб олганликлари ҳаммага ма’лум. Пролетариатга қарши қаратилган бу шиорнинг сарқит- лари «ўтасўллар» орасида ҳалига қадар ҳам батамом йўқолмаганлиги ҳаммага ма’лум. Иккидан бири: ё Германия компартияси Шолем группасини батамом тор-мор келтириб, ғоявий жиҳатдан тор-мор қилиб, омма орасида ишлаш методлари масаласида «ўтасўл- лар»нинг сафсаталарига тезлик блан ва қат’ий сурат- да барҳам бераолади, ёки у бу ишнинг уддасидан чиқолмайди, у вақтда Германия компартиясидаги кри- зис энг хавфли тус олиб кетиши мумкин.


УНГ ВА «УТАСУЛ» ОҒМАЧИЛИҚЛАРГА ҚАРШИ ҚУРАШ ТУҒРИСИДА 11
моқ керак? Улар ўз «ўтасўл» йўлбошчиларининг хато ва сафсаталари туфайли ҳовир янглиш йўлга кириб қолганлар; уларни бундан қандай қилиб қутқазмоқ керак? Бунинг учун фақат бир йўл бор: у ҳам бўлса, «ўтасўл» йўлбошчиларга сиёсий норозилик билдириш йўлидир, софдил революцион ишчиларни йўлдан озди- раётган ва уларнинг кенг йўлга чиқиб олишларига халақит бераётган «ўтасўл» хатоларни очиб ташлаш йўлидир. Биз партия ичидаги ғоявий кураш ва омма- ни сиёсий жиҳатдан тарбиялаш ма-салаларида чирик дипломатик найрангларга, хатоларнинг устини ёпиб кетишга йўл қўяоламизми? Йўқ, йўл қўяолмаймиз. Бундай қилсак, ишчиларни алдаган бўламиз. Ундай бўлса, қандай нажот бор? Нажот битта: у ҳам бўлса, «ўтасўл» йўлбошчиларнинг хатоларини очиб таоплаш ва, шундай қилиб, софдил революцион ишчиларга тўғ- ри йўлга чиқиб олишда ёрда-м беришдир.
«Утасўллар»га зарба берилса, Германия компартия- сини ўнглашиб кетибди деб айблашлари мумкин, дейдилар. Бу бўлмағур ran, ўртоқлар. 1908 йилда умумрус партия конференциясида4 Ленин рус «ўта- сўллари»га қарши кураш олиб бориб, уларни батамом тор-мор қилиб ташлаганида, бизда ҳам ба’зи киши- лар чиқиб, Ленинни ўнгликда, ўнглашувда айблаган эдилар. Броқ, ўшанда Лениннинг ҳақли эканлигини, унинг нуқтаи назари бирдан-бир революцион иуқтаи назар эканлигини, ўша вақтда «революцион» гаплар гапириб юрган рус «ўтасўллари»нинг амалда оппор- тунист эканликларини ҳозир бутун дун’ё билади.


12
И. В. С Т А Л И Н
уларнинг ўртасидаги фарқ шуки, ўнглар- ўз оппорту- нистликларини ҳамавақт ҳам яширабермайдилар, сўллар эса ўз оппортунистликларини ҳамиша «рево- люцион» гаплар блан бекитиб юрадилар. Биз ўз сиёсатимизни ҳарқандай ғийбатчилар ёки обиватель- ларнинг бизнинг ҳақимизда айтган сўзларига асосла- ниб белгилайолмаймиз. Бекорчи одамларнинг бизнинг ҳақимизда яна қандай ғийбат гаплар тўқиб чиқариш- ларига қарамай, биз ўз йўлимиздан қат’ият ва ишонч блан борабермоғимиз лозим. Русларда: «Ит ҳурар, карвон ўтар» деган яхши бир мақол бор. Биз бу мақолни эсда тутсак, яхши бўлар эди: у бизга яна бирнеча 'б-oip яраб қолиши мумюин.


УНҒ ВА «УТЛСУЛ» ОҒМАЧИЛИКЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТУҒРИСИДА 13
фикримча, худди шундай дипломатлик қилиб, Фран- ция компартиясидаги ўнг элементларни ширин сўзлар блан бекитишга уринаётган ўрта группа Францияда ҳам бўлса керак. Шу сабабли хоҳ Германия партия- сида бўлсин, хоҳ Франция партиясида бўлсин, икки ўртада дипломатлик қилиб юручи группаларга ҳарши кураш ҳозирги куннинг навбатдаги вазифасидир.
Рут Фишер, Германиядаги «ўтасўллар»га қарши қаратилган резолюциянинг «қабул қилиниши партия- нинг ;ички аҳволини фақат ке»скинла1шти1риб юбориши мумкин, дейди. Менинг фикримча, Рут Фишер Герма- ния компартиясидаги кризисни чўзиб, уни узоқ вақт- гача давом этдирмоқчи ва доимий бир кризисга айлантириб юбормоқчи бўлади. Шунинг учун биз, Рут Фишернинг партия ичида осойишталик бўлиши тўғ- рисида ҳарқанча дипломатлик қилиши ва ширин гап- лар айтишига қарамай, унинг йўлидан боролмаймиз.
Уртоқлар, м-енинг фикримча, Германия партиясида ҳозир жиддий марксист элементлар етишиб чиқди. Менинг фи1кри.мча, Германия компартиясининг ҳозирги ишчи мо-яси Германия компартиясига зарур бўлган марксистик мояни ташкйл этади. Коминте-рн Ижроия Комитети Президиумининг вазифаси — ҳарқандай оғ- мачиликларга қарши, биринчи галда «ўтасўл» оғмачи- ликка қарши курашда бу мояни қўллаб-гқўлтиқлаш ва .унга ёрдам беришдан иборат. Шунинг учун биз Гер- маниядаги «ўтасўллар»га қарши қаратилган резолю- цияни қабул қилмоғимиз лозим.
„Правда" № 40, 1926 iiiiA 18 февралъ


14
„ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИ" ТЎПЛАМИНИНГ БИРИНЧИ НАШРИГА СЎЗБОШИ5


«ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА» СУЗБОШИ
15
брошюрада баён қилинмиш асосий қоидалар блан уз- вий равишда боғланган брошюралардагина («Октябрь революцияси ва рус коммунистларининг тактикаси»7, «РҚП(б) XIV конференцияси якунларига доир»8, «Саволлар ва жавоблар»9 ва бошқаларда) ойдйн- лаштирилиши мумкин эди. Шу тариқа, ленинизм ма- салалари юзасидан бир бутун ва мукаммал асар бўлган ушбу тўпламнинг майдонга чиқиши юқорида айтилган ҳолатга биноан тамомила жоиздир.
XIV партс’ездда бўлган сўнгги мунозара партия- нинг кейинги давр ичида, я’ни XIII с’езддан XIV с’ездга қадар ўтган давр ичида мафкура ва қурилиш соҳасида қилган ишларини якунлади. Шу блан бирга бу мунозара бир вақтлар «янги оппозиция» томони- дан ўртага ташланган фикрларни ба’зи бир текши- ришдан ўтказди. Бу текширишнинг якунлари қан- дай?—деб сўраш мумкин.
И. В. Сталин. Ленинизм масалаларига доир.
М. — Л. 1926


16
ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
ВКП(б)
ЛЕНИНГРАД ТАШКИЛОТИГА
БАҒИШЛАЙМАН
И. СТАЛИН
I
ЛЕНИНИЗМ ТА’РИФИ
«Ленинизм асослари тўғри-сида» деган брошюрада ленинизмнинг ма’лум та’рифи берилган. Бу та’риф, чамаси, мақбул бўлганга ўхшайди. Бу та’риф шудир:
«Ленинизм — империализм ва пролегар революцияси даври- нинг марксизмидир. Аниқроғи: ленинизм умуман пролетар рево- люциясининг назария ва тактикаси, хусусан пролетариат диктату- расининг назария ва тактикасидир» 10.
Бу та’риф тўғрими?


ЛЕНИНИЗМ МАСЛЛЛЛЛРИГЛ ДОИР
17
марксизмнинг яна ривожланиши демай, балки маркси- змни фақат тиклаш ва уни Россия шароигига татбиқ қилиш деб ҳисобловчи танқидчиларга қарши, лёнинизм- ни империализм давридаги марксизм де»б, унинг Маркс. та’лимоти блан мазмунан чамбарчас боғлиқ эканини тўғри 'кўрсатади.
Б-уларнинг ҳеч қайсиси алоҳида изоҳларга муҳтож: бўлмаса керак.
Шундай бўлса ҳам, бизнинг партиямизда ленинизм- ни бирмунча бошқачароқ та’риф қилмоқ зарур деб: ҳисобловчи кишилар бор экан. Чунончи, Зиновьев:
«Ленинизм империалистик урушлар даврининг ҳамда деҳқон- лар кўпчилик бўлган мамлакатда бевосита бошланган жаҳон? революцияси даврининг марксизмидир» деб ўйлайди.
Зиновьев та’кидлаб айтган сўзлардан қандай ма’- но чиқади? Россиянинг -қолоқлигини, унинг деҳқонлар’ мамлакати эканини ленинизм та’рифига киргизишнинг ма’носи нима?
Бунинг ма’носи, ленинизмни интернационал про- летар та’лимотлигидан Россиянинг фақат ўзига хос хусусиятидан келиб чиққан бир маҳсулотга айлан- тирмок, демакдир.
Бунинг ма’носи, ленинизмни капитализм кўпроқ: тараққий қилган бошқа мамлакатларга ярамайди де- ючи Бауэр блан Каутскийга ёрдамлашмоқ, демакдир.


18
И. В. С Т А Л И Н
яратилдими? Ажабо, Лениннинг «Империализм — ка- питализмнинг юқори 160'Сқичи»11, «Давлат ва револю- »ция»12, «Пролетар революцияси ва ренегат Қаутс- кий»13, «Қоммунизмда болаларча «сўллик» касали» 14 ва бошқа шунинг сингари асарлари, умуман импери- алистик мамлакатларнинг ҳаммаси учун аҳамиятли 'бўлмай, фақат Россия учунгина аҳамиятлими? Ажабо, ленинизм барча мамлакатлардаги революцион ҳара- кат тажрибасининг хулосаси эмасми? Ажабо, лени- низм назарияси ва тактикасининг асослари барча мамлакатлардаги пролетар партиялари учун ярарли ва албатта керакли эмасми? Ажабо, Ленин «больше- визм ҳамма учун тактика намунаси бўлаолади» деб тўғри айтган эмасмиди? (XXIII том, 386 бетга қарал- син). Ажабо, Ленин «Совет ҳокимиятининг ва боль- шевикларнинг назария ва тактика асосларининг халқ- •аро аҳамияти»* бор, деб тўғри айтган эмасмиди? (XXV том, 171 —172 бетларга ;қаралсин). Ажабо, Лениннинг, масалан, қуйидаги сўзлари тўғри эмасми:
«Мамлакатимиз жуда кўп кейинда қолганлиги ва майда бур- жуа мамлакати бўлганлигидан, Россияда пролетариат диктатураси илғор мамлакатлардагига қараганда ба’зи хусусиятлари блан албатта фарқ қилмоғи керак. Аммо асосий кучлар ҳамда жамият хўжалигининг асосий формалари — ҳарбир капиталистик мамла- катда қандай бўлс.а, Россияда ҳам шундай, демак, бу хусусиятлар энг асосий масаладан бошқа масалаларгагина тааллуқли бўла- олади»* (XXIV том, 508 бетга қаралсин).
Агар бу гаплар ҳаммаси тўғри бўлса, бундан, ленинизмга Зиновьевнинг берган та’рифини тўғри деб бўлмайди, деган хулоса чиқади эмасми?
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
19
Ленинизмни миллий доирада чегаралаб қўйган бу та’риф интернационализмга хилоф эмасми?
II
ЛЕНИНИЗМНИНГ АСОСИЙ МАСАЛАСИ
«Ленинизм асослари тўғрисида» деган брошюрада айтилган:
«Ба’зилар, ленииизмнинг асосий масаласи — деҳқонлар маса- ласидир, ленинизм масалани деҳқонлардан, уларнинг роли, улар- нинг салмоғи масаласидан бошлайди, деб ўйлайдилар. Бу мутлақо нотўғри. Ленинизмнинг асосий масаласи, унинг боши деҳқонлар масаласи эмас, балки пролетариат диктатураси маса- ласидир, бу диктатурани қандай қилиб қўлга киргизиш, қандай қилиб уни мустаҳкамлаш масаласидир. Пролетариатнинг ҳоки- мият учун курашидаги иттифоқдоши тўғрисидаги масала бўлган деҳқонлар масаласи ҳосила масаладир» 15.
Бу фикр тўғрими?
Мен ўйлайманки, тўғри. Бу фикр тамомила лени- низм та’рифидан келиб тақади. Дарвоқи’, агар лени- низм пролетариат революциясининг назарияси ва тактикаси бўлса ва пролетариат революциясининг асосий мазмуни пролетариат диктатураси бўлса, демак, ленинизмнинг асосий масаласи пролетариат диктатураси тўғрисидаги масаладан, бу масалани ишлаб чиқишдан, бу масалани асослаб беришдан ва конкретлаштиришдан иборат эканлиги равшан- дир.
Шундай бўлса ҳам, Зиновьев бу фи(крга қўшил- майдиганга ўхшайди. У «Ленин хотираси» деган ма- қоласида бундай деади:


20
И. В. С Т А Л И II
«Мен айтганимдек, деҳқонларнинг роли тўғрисидаги масала большевизм, ленинизмнинг асосий масаласидир»*.
Кўрасизки, Зиновьевнинг бу фикри унинг ленини- змга берган тамомила нотўғри та’рифидан келиб чиқади. Шунинг учун унинг ленинизмга берган та’ри- фи қандай н-отўғри бўлса, бу фикри ҳам шундай но- тўғридир.
Лениннинг пролетариат диктатураси «пролетариат революциясининг асосий мазмунидир» деган тезиси тўғрими? (XXIII том, 337 б>етга қаралсин). Ҳеч шак- шубҳасиз тўғри. Ленинизм — пролетар революцияси- нинг назария ва тактикаси деган тезис тўғрими? Мен тўғри деб ўйлайман. Хўш, бундан нима ма’но келиб чиқади? Бундан, ленинизмнинг асосий масала- си, унинг боши, унинг |П'Ойдевори пролета1р|Иат дикта- тураси тўғрисидаги масаладир, деган ма’но келиб чиқади.
Ажабо, им/периализм ма-саласи, имтюриализм тарақ- қийси бир текисда бормай, сакраб-сакраб бориши тўғрисидаги масала, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши тўғри-сидаги (маюала, пролетариат да<в- лати ва бу давлатнинг совет формаси тўғрисидаги масала, пролетариат диктатураси системасида пар- тиянинг роли тўғри-сидаги ма-сала, социализм (қуриш йўллари тўғри-сидаги маюала,— хулла-с, бу ма-салалар- нинг ҳаммаси Лениннинг худди ўзи ишлаб чиққан масалалар э-канлиги тўғри эмасми? Ажабо, пролета- риат диктатураси тўғрисидаги идеянинг асоси, пойде- вори худди мана шу масалалар эканлиги тўғри эмасми? * Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
21
Бу асосий масалалар ишлаб чиқилмагунча деҳқонлар масаласини пролетариат диктатураси нуқтаи назари- дан ишлаб чиқиш мумкин эмас эди,— ажабо, бу тўғ- ри эмасми?
Деҳқонлар масаласини Ленин ниҳоятда яхши бил- ганлигига шубҳа йўқ. Деҳқонлар масаласи проле- тариатнинг иттифоқчиси тўғрисидаги масала бўлиб, пролетариат учун жуда катта аҳамиятга эга эканли- ги ва пролетариат диктатураси ҳақидаги асосий маса- ланинг таркибий қисми эканлигида шубҳа йўқ. Агар ленинизм олдида пролетариат диктатураси ҳа-қидаги асосий масала турмаса эди, пролетариатнинг иттифоқ- чиси тўғрисидаги ҳосила масала, деҳқонлар маса- ласи ҳам қўзғалмас эди,— ажабо, бу аниқ эмасми? Агар ленинизм олдида пролетариатнинг ҳокимиятни қўлга олиши ҳақидаги амалий масала турмаган бўл- са, деҳцонлар блан иттифоқ тузиш масаласи ҳам қўзғалмас эди,— ажабо, бу аниқ эмасми?
Агар Ленин деед-онлар масаласини пролетариат диктатурасининг назария ва тактикасига суянмасдан, «бу назария ва тактикадан холи ва хориж ишлаб чиқ- са эди, у пролетариатнинг энг улуғ идеологи бўлмай, балки чет мамлакатлардаги оми ёзучилар кўпинча уни қандай тасвир қилсалар, шундай оддий «деҳқон- лар файласуфи» бўлиб .қоларди, ҳолбуки Ленин ҳеч шак-шубҳасиз улуғ пролетар идеологидир.
Иккининг бири:
ё деҳқонлар масаласи ленинизмнинг асосий маса- ласидир, бу ҳолда ленинизм капитализм тараққий қилган мамлакатлар учун, деҳқонлар мамлакати бўл- маган мамлакатлар учун ярамайди, уларга кераги


22
И. В. С Т А Л И Н
ёки ленинизмнинг асосий масаласи — пролетариат диктатурасидир, бу ҳолда ленинизм истисносиз барча мамлакатлар учун, шу жумладан капитализм тарақ- қий қилган мамлакатлар учун ҳам ярайдиган ва албатта керак бўлган бутун дун’ё пролетарлар'ин.инг интернационал та’лимотидир.
Бунда икковидан бирини танламоқ керак.
III
«ПЕРМАНЕНТ» РЕВОЛЮЦИЯ МАСАЛАСИ
«Ленинизм асослари тўғрисида» деган брошюрада, «перманент революция назарияси» деҳқонлар ролини камситучи «назария» деб тавсиф қилинган. Унда бун- дай дейилган:
«Демак, Ленин «перманент» революция тарафдорлари блан ку- рашганида, уларнинг, революция узлуксиз давом этаберади, деган фикрларига қарши курашмай, балки пролетариатнинг ниҳоятда катта резерви бўлган деҳқонлар ролини камситишларига қарши. курашди, чунки Лениннинг ўзи узлуксиз революция фикрида эди» 16.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
23
лиги тўғрисидаги идеяга ишонмасликдан ҳам ибо- рат эканлигини кўрсатди.
Шу сабабдан мен «Октябрь рев-олюцияси ва рус коммунистларининг тактикаси» деган брошюрада (1924 йил декабрь) бу тавсифни кенгайтириб, унинг ўрни- га бошқа тўлароқ тавсиф бердим. Мазкур брошюра- да мана бундай дейилган:
«Шу вақтгача одатда, «перманент революция» назариясининг бир томонини — деҳқонлар ҳаракатининг революцион имконият- парига ишонмаслик томонинигина кўрсатиб келдилар. Энди, адолаг юзасидан, бунинг иккинчи томонини ҳам кўрсатиб тўлдирмоқ ке- рак — Россия пролетариатининг куч ва қобилиятларига ишонмас лигини ҳам кўрсатмоқ зарур»17.
Бу, албатта, ленинизм ўтган асрнинг қирқинчи йил- ларида Маркс томонидан майдонга ташланган, тир- ноқ орасига олмасдан айтилган перманент революция идеясига18 қарш-и турган эка-н ёки қариии туради> деган сўз эмас. Аксинча, Ленин перманент революция. тўғри-сидаги идеяни тўғри тушуниб янада кенгайтир- ган бирдан-бир марксист эди. Бу масалада Ленин- нинг «перманентчилар»дан фарқи шундаким, «перма- нентчилар» Маркснинг перманент революция тўғри- сидаги идеясини фақат китобда ёзилган қуруқ донипь мандликка айлантириб, уни буздилар, ҳолбуки Ленин бу идеяни соф ҳолида олиб, уни ўзининг революция назариясининг асосларидан бири қилди. Шуни ёдда-> тутмо1Қ керакки, буржуа-десмократик революциянинг ўсиб социалистик революцияга айланиши тўғрисида Лениннинг 1905 йилдаёқ билдирган идеяси Маркснинг перманент революция назариясининг гавдаланиб кўрин- ган формаларидан биридир. Ленин бу ҳақда 1905. йилдаёқ мана бу сўзларни ёзган эди;


24
И. В. С Т А Л И Н
«Биз демократик революциядан дарҳол социалистик револю- цияга ўтабошлаймиз, бунда ўз кучимизга, онгли ва уюшган про- летариатнинг кучига айни мувофиқ бир равишда ўтабошлаймиз. Биз узлуксиз революция тарафдоримиз*. Биз ярим йўлда тўхтаб қолмаймиз...
Биз авантюризм йўлига кирмасдан, ўзимизнинг илмий виждо- нимизга хиёнат қилмасдан, осонгина шуҳрат пайига тушмасдан, •фақат битта нарса айтаоламиз ва айтамиз: биз барча деҳқонлар- нинг демократик революция қилишларига бор кучимиз блан ёрдам берамиз, токи пролетариат партияси бўлган бизга мумкин қадар тезроқ янги ва юксак вазифага ўтмоқ, я’пи социалистик ■ революцияга ўтмоқ осон бўлсин» (VIII том, 186—187 бетларга қаралсин).
Ўнолти йилдан сўнг, пролетариат ҳокимиятни қўл- га олгандан кейин, Ленин ипу мавзу’да мана бундай деб ёзади:
«Каутскийлар, Гильфердинглар, Мартовлар, Черновлар, Хилл- квитлар, Лонгэлар, Макдональдлар, Туратилар ва «НУг-нчи» марксизмнинг бошқа қаҳрамонлари буржуа-демократик революция блан пролетар-социалистик революция ўртасидаги... муноса- батни англай олмадилар. Биринчиси ўсиб иккинчисига айланади *. Иккинчиси йўл-йўлакай биринчисининг масалаларини ҳал қи- лади. Иккинчиси биринчисининг қилган ишини мустаҳкамлайди. Иккинчисининг ўсиб биринчисидан ўтиб кетишига қанчалик му- ваффақ бўлишини кураш ва фақат кураш ҳал қилади» (XXVII том, 26 бетга қаралсин).
Мен Лениннинг 1905 йил 1 сентябрьда э’лон қилинган «Социал-демократиянинг деҳқонлар ҳара- катига муносабати» деган маҳоласидан олинган биринчи цитатага диққатни алоҳида жалб қиламан. Буржуа-демократик революция ўсиб, социалистик революцйяга айланиши ҳақидаги идеяга, я’ни пер- сманент революция тўғрисидаги идеяга Ленин импе- -риалистик урушдан сўнг келди, деб ҳали ҳам да’во * Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
25
килаётган ба’зи кишиларнинг ма’лумоти учун буни та’кидлаб айтаман. Бу цитата мазкур кишиларнинг жуда чуқур янглишганликлари тўғрисида шак-шубҳа қолдирмайди.
IV
ПРОЛЕТАР РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ
Пролетар революция-сининг буржуа революцияси- дан фарқ қиладиган характерли хусусиятлари нима- дан иборат?
Пролетар революцияси блан буржуа революцияси ўртасидаги фарқни беш асосий моддага тўпласа бўлади.
1) Буржуа революцияси, одатда, очиқдан-очиқ революция бошланишидан илгариёқ феодализм жами- ятининг ичида капиталистик тузумнинг ўсган ва етилган бирмунча тайёр формалари мавжуд бўлган шароитда бошланади, ҳолбуки, пролетар революция- си социалистик тузумнинг тайёр формалари бўлмаган ёки йўқ деярлик даражада оз бўлган шароитда бош- ланади.
2) Буржуа революциясининг асосий вазифаси ҳоки- миятии қўлга олиш ва уни мавжуд буржуа эконо- микасига мослаштиришдан иборат, ҳолбуки, пролетар революциясининг асосий вазифаси ҳокимиятни қўлга олиб, янги, социалистик экономика қуришдан ибо- ратдир.
3) Буржуа революцияси, одатда, ҳокимиятни қўл- га олиш блан тугалланади, ҳолбуки, пролетар рево- люцияси учун ҳокимиятни қўлга олиш революциянинг 3 И. B. С т а л и н,
том 8


26
И. В. С Т А Л И Н
фақат бошланишидир, шу блан бирга ҳокимият эски экономикани қайтадан қуриш ва янгисини тузиш учун бир дастак -Қ1ИЛ1И>6 итплатилади.
4) Буржуа революцияси ҳокимият тепасидаги бир гуруҳ эксплуататорларни тушириб, улар ўрнига иккин- чи бир гуруҳ эксплуататорларни қўйиш блан кифоя- ланади, шу сабабдан эски давлат машинасини син- диришга унинг эҳтиёжи бўлмайди, ҳолбуки, пролетар революцияси эксплуататор гуруҳларнинг ҳамма ва ҳарқандайини ҳокимият тепасидан тушириб, барча меҳнат.каш ва эксплуатация қилинучиларнинг йўл- бошчиси бўлган пролетар -синфини ҳокимият тепасига ўтказади, шу сабабдан бу революция эски давлат машинасини бузиб ташламасдан ва унинг ўрнига янгисини қўймасдан иложи йўқ.
5) Буржуа революцияси -меҳнаткаш ва эксплуата- ция қилинучи миллион-миллион омманибирмунча узоқ- роқ муддатгача буржуазия атрофига тўплай юлмайди. Бунинг сабаби шуки, улар меҳнаткаш ва эксплуатация қилинучилардирлар. Ҳолбуки, пролетар революцияси, агар у ўзининг асосий вазифасини, я’ни пролетариат ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва янги, социалистик эко- номика қуриш вазифасини бажармоқчи бўлса, худдп шу меҳнаткаш ва эксплуатация қилинучилардан ибо- рат бўлган миллион-миллион оммани узоқ муддатгача пролетариат блан иттифоқлаштириб боғлай олади ва боғламоғи керак.
Лениннинг бу тўғрида айтган ба’зибир асо-сий фикрлари мана булардир:
«Буржуа революцияси блан социалистик революция ўртаси- даги асосий фарқларнинг бири шуки,— дейди Ленин,— феодализм ичида етилиб, ундан ўсиб чиқучи буржуа революцияси учун бу


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГЛ ДОИР
27
эски тузум ичида аста-секин янги иқтисодий ташкилотлар пайдо бў- ладилар, булар аста-секин феодализм жамиятипинг барча томонла- рини ўзгартиб борадилар. Буржуа революцияси олдида фақат биргина вазифа бор эди, у ҳам бўлса, илгариги жамиятнинг бар- ча кишанларини олиб ташлаш, ирғитиб ташлаш ва бузиб ташлаш эди. Ҳарқандай буржуа революцияси бу вазифани бажаргапда, ундан талаб қилинган нарсаларнинг ҳаммасини бажаради: у ка- питализмнинг ўсишини кучайтиради.
Социалистик революцияда аҳвол бутунлай бошқача бўлади. Тарих тақозоси блан социалистик революцияни бошлаш қайси мамлакат устига тушган бўлса, шу мамлакат қанча кўп қолоқ бўлса, эски капиталистик муносабатлардан социДлистик муноса- батларга ўтиш унинг учун -шунча қийин бўлади. Бунда эскини бузиш вазифаларига қулоқ эшитмаган қийинликлардан иборат янги вазифалар, я’ни ташкилий вазифалар қўшилади» (XXII том, 315 бетга қаралсин).
«Агарда рус революциясининг 1905 йил буюк тажрибасини кўрган халқ ижодчилиги,— дейди Ленин давом қилиб,— 1917 йил февралидаёқ Советларни яратмаганида эди, Советлар октябрьда ҳокимиятни асло қўлга ололмас эдилар, чунки муваффақият миллионлар орасига ёйилган ҳаракатнинг тайёр ташкилий формаларининг бор бўлишигагина қараб қолган эди. Бундай тайёр форма Советлар бўлди ва шу сабабдан сиёсат соҳасида биз порлоқ муваффақиятлар кўрдик ва ҳар ерда зафарга учрадик, чунки сиёсий ҳокимиятнинг янги формаси тайёрланиб қўйилган эди ва биз учун бирнеча декретлар чиқариб Совет- лар ҳокимиятини революциянинг биринчи ойларидаги куртак ҳолатидан қонунан танилган ва Россия давлатида барпо бўлган бир формага, я’ни Россия Совет Республикаси фор- масига айлантиришгипа қолган эди» (XXII том, 315 бетга қа- ралсин).
«Яна,— дейди Ленин,— жуда ҳам қийин икки вазифа қолган эдиким, уларни ҳал қилиш иши асло революциямизнинг бирин- чи ойларидаги зафардек бўлмас эди» (ҳалиги томнинг 315 бе- тига қаралсин).
«Биринчидан, булар ҳарқандай социалистик революция олди- Да турадигап ички ташкилий вазифалар эди. Социалистик рево- люциянинг буржуа революциясидан фарқи худди шундадирким, 3*


28
И. В. С Т А Л И Н
буржуа революцияси учун капиталистик мупосабатларнинг тайёр формалари бор; саноатнинг ҳақиқатда фақат сзғипа юқори қисм- ларигагина ёйилиб, дсҳқончилик соҳасига ҳануз жуда оз ёйилган капитализмнинг энг тараққий қилган формалари э’тиборга олин- маса, Совет — пролетар — ҳокимияти учун бундай тайёр муиоса- батлар йўқ. Ҳисоботни уюштириш, жуда катта корх-зналар устидан назорат қилиш, давлатпипг бутун иқтисодий мехаппзмини бирлашган катта машинага, юз миллионларча кишяларни бир план блан ишлайдиган қилучи бир хўжалик организмига айлантириш керак,— бизпипг зиммамизга тушган ғоят катта ташкилий вазифа ана шудир. Ҳозирги меҳнат шароитларила бу вазифапи ҳам граж- данлар урушидаги вазифаларпи ҳал қилганимиз сингари «ура» блан ҳал қилиш ҳечбир мумкин эмао эди» (XXII том, 316 бетига қаралсин).
«Ғоят катта қийинчиликларнинг иккинчиси... —халқаро маса- ладир. Агар биз Керенский шайкаларини шундай осонлик блан бартараф қилган бўлсак, ўз юртимизда шундай осонлик блан ^окимият вужудга келтирган бўлсак, ерни социализация қилиш ҳамда ишчилар назорати тўғрисидаги декретлар бизга осонгина муяссар бўлган бўлса,— агар буларнинг ҳаммасига шундай жўн- лик блан эришган бўлсак, бунинг сабаби фақат шу бўлдики, қулай келган яхши шароит бизни қисқа бир фурсатгача халқаро импе- риализмдан сақлаб турди. Қудратли капиталга, халқаро капитал- нинг ҳақиқий кучи, ҳақиқий қўрғонидан иборат бўлган ва юқори даражада уюштирилган ҳарбий техникага эга бўлган халқаро империализм ҳечбир вақтда ва ҳечбир шароитда, на ўзининг об’ектив аҳволи ва на унда гавдаланган капиталистик синфнинг иқтисодий маифаатлари туфайлидан, Совет Республи- каси блан қўшни бўлиб чиқишиб туролмас эди, савдо алоқалари ва халқаро молия муносабатлари бунга йўл қўймас эди. Бунда низо’ чиқиши муқаррар. Рус революциясининг энг катта қийин- чилиги шундан, унинг энг улуғ тарихий проблемаси: халқаро масалаларни ҳал қилиш зарурлиги, халқаро революцияни қўзғатиб юбориш зарурлиги шундандир» (ҳалнги томнинг 317 бетига қаралсин).
Пролетар революциясининг ички характери ва асо- сий ма’носи мана шу.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
29
Эски, буржуа тартибларини бундай негизидан бузиб қайтадан қурмоқ зўрлик блан қилипган революциясиз, пролетариат диктатурасисиз мумкинми?
Албатта, мумкин эмас. Бундай революцияни тинч- ли;к бла-н, буржуазия ҳукмрО'Нлити1Г'а М’уво|фи1қлашти- рилган буржуа демократияси доирасида қилмоқ мум- кпп деб ўйлаш,— ё ақлдан озиш ва одамзодга *хос тушунчани йўқотиш, ёки пролетар революциясидан ошкор ва очиқдан-очиқ воз кечиш демакдир.
Ҳозирча биз атрофи капиталистик душман мам- лакатлар блан қуршалган бир мамлакатда енгиб чиқ- қан пролетар революциясига эгамиз, халқаро капптал бу мамлакат буржуазиясини мудофаа қилмасдан ило- жи йўқ, шу сабабдан ҳалиги қоида тағин ҳам кучли- роқ ва .қат’И!Йроқ қилиб та’|кидлан1моғи керак.
Шунинг учун Ленин:
«Эзилган синфни озод қилиш зўрлик блан қилинган револю- циясизгина эмас, балки ҳукмрон синф тузган давлат ҳокимият аппаратини тугатмасдай ҳам мумкин эмас» дейди (XXI том, 373 бетга қаралсин).
««Аввал хусусий мулк сақлангани ҳолда, я’ни капитал ҳоки- мияти ва капитал зулми сақлангани ҳолда халқнинг кўпчилиги пролетариат партиясини ёқлаб, унга тарафдорлигини билдирсин,— фақат мана шу вақтдагина пролетариат партияси ҳокимиятни олабилади ва олмоғи керак» — ўзларини «социалист» ’ деб атай- диган, аслда буржуазиянинг хизматкорлари бўлган майда буржуа демократлари ана шундай дейдилар»* (XXIV том, 647 бетга қаралсин).
«Биз бундай деймиз *— «Аввал революцион пролетариат буржуазияни ағдарсин, капитал зулмини йўқ қилиб ташласин, буржуа давлат агшаратини бузсин,— сўнгра енгиб чиққан проле- тариат пролетар бўлмаган меҳнаткашлар оммасининг эҳтиёжларини
* Курсив меники. И. Ст.


33
И. В. С Т А Л И Н
эксплуататорлар ҳисобига қондириб, тездан бу меҳнаткашлар оммасининг кўпчилигини хайрихоҳлик блан қарайдиган ва қўллаб- қўлтиқлайдиган қилиб ўзига қаратиб олабилади» (XXIV том, 647 бетга қаралсин).
«Аҳолининг кўпчилигини ўз томонига оғдириб олмоқ учун, —дейди Ленин сўзипи давом қилдириб,— пролетариат, биринчидан, буржуазияни ағдариши ва давлат ҳокимиятини ўз қўлига олиши керак; иккинчидан, у эски давлат аппаратини синдириб бузиб ташлаб, Совет ҳокимиятини тузиши керак; бу блан у буржуазм- нинг ҳамда майда буржуа муросачиларининг пролетар бўлма- ган меҳнаткаш омма орасидаги ҳукмронлигини, обрўсини ва нуфузини бирданига қақшатади. Учинчндан, у пролетар бўлма- ган меҳнаткаш омманинг иқтисодий эҳтиёжларини эк с п л у- ататорлар ҳисобига революцион йўл блан қондириб, буржуазиянинг ва майда буржуа муросачиларининг шу омма ораси- даги кўпчиликка та’сирини батамом тугатмоғи керак» (ҳалиги томнинг 641 бетига қаралсин).
Пролетар революциясининг характерли аломатла- ри ана шулардир.
Шундай бўлгач, агар пролетариат диктатур-аси пролетар революциясининг асосий мазмунидир деб ҳисобланса, пролетариат диктатурасининг асосий ху-су- сиятлари қандай?
Пролетариат диктатурасига Ленин томонидан энг умумий равишда берилган та’риф мана 'бу:
«Пролетариат диктатураси синфий курашнинг битиши эмас, балки унинг янги формаларда давом қилишидир. Пролетариат диктатураси енгган .ва сиёсий ҳокимиятни ўз қўлига олган про- летариатнинг енгилган ва лекин йўқ қилинмаган, йўқ бўлиб кетмаган, қаршилик кўрсатишдан тўхтамаган буржуазияга қар- ши, ўз қаршилигини кучайтиргап буржуазияга қарши синфий курашдир» (XXIV том, 311 бетга қаралсин).
Ленин, пролетариат диктатурасини «барча халқ» ҳокимиятидан, «ҳамма томонидан сайланган» ҳоки-


ЛЕНИНИЗМ МЛСАЛАЛАРИГА ДОИР
31
миятдан, «ғайри -синфий» ҳокимиятдан фарқ қилма- ганларга қарши чиқиб, бундай дейди:
«Сиёсий ҳокимиятни ўз қўлига олган синф бу ҳокимиятни якка ўзи * олаётганини англаб туриб, уни қўлга олди. Пролета- риат диктатураси деган тушунча ичида шу мазмун бор. Бир синф сиёсий ҳокимиятни ёлғиз ўзи ўз қўлига олаётганини билгандагина ва «барча халқ ҳокимияти, ҳамма томонидан сайланган ҳокимият, барча халқ муқаддас билган» ҳокимият ҳақидаги сўзлар блан ўзини ҳам, бошқаларни ҳам алдамагандагина бу тушунчада бир ма’но бўлади» (XXVI том, 286 бетга қаралсин),
Бро^ бундан, бир синфнинг ҳокимияти, ҳокимият- ни ўзга синфлар блан бўлишмайдиган ва бўлишаол- майдиган пролетарлар синфининг ҳокимияти ўз мақ- садларини юзага чиқармоқ учун бошқа синфларнинг меҳнаткаш ва эксплуатация қилинучи oiMiAiacnmiHr ёр- дамига, иттифоқига муҳтож эмас, деган ма’но чиқмай- ди. Аксинча, бу ҳокимият, бир синфнинг ҳокимияти пролетарлар синфи блан майда буржуа синфларнинг меҳнаткаш оммаси ўртасида, аввал меҳнаткаш деҳ- қоплар оммаси ўртасида алоҳида формада иттифоқ тузиш йўли блангина ўрнатилиши ва провардига довур олиб борилиши мумкин бўлади.
Алоҳида формадаги бу иттифоқ қандай иттифоқ, у нимадир? Бошқа синфларнинг, ғайри пролетар синф- ларнинг меҳнаткаш оммаси блан иттифоқ тузиш бир синфнинг диктатураси тўғрисидаги идеяга умуман қарши эмасми?
Бу алоҳида формадаги иттифоқ шундан иборат- ки, бу иттифоқнинг раҳбар кучи пролетариатдир. Бу алоҳида формадаги иттифоқ шундан иб-оратки, давлат * Курсив меники. И. Ст.


32
И. D. С Т А Л И Н
раҳбари, пролетариат диктатураси системасидаги раҳ- •бар — бир партиядир, пролетариат партияси, ком- мунистлар партиясидирки, »бу партия раҳбарликни бошқа партиялар блан бўлишмайди ва бўлишаол- майди.
Кўрасизки, бундаги ҳарама-қаршилик фақат юза- ки ^араганда, гўёки борга ўхшаб кўринадиган бир қарама-қаршиликдир.
«Пролетариат диктатураси,— дейди Ленин,— меҳнаткашлар- пннг авангарди бўлган пролетариат блан пролетар бўлмаган бир талай меҳнаткаш табақалар (майда буржуазия, майда хўжайин- лар, деҳқонлар, интеллигенция ва бошқа шулар кабилар, ёки буларнинг кўпчилиги ўртасидаги синфий иттифоқнинг*, капитал- га қарши иттифоқнинг, капитални бутунлай ағдариш, буржуазия- нинг қаршилигнви ва упинг яна ҳоким бўлмоқ учун қиладигап урунишларипи тамомила бостириш мақсадида тузилган иттифоқ- нинг, социализмпи узил-кссил барпо қилиш ва мустаҳкамлаш мақсадида тузилган иттифоқнинг алоҳида формасидир*. Бу итти- фоқ алоҳнда вазиятда, я’ни шиддатли гражданлар уруши вази- ятида тузиладиган алоҳида тарздаги иттифоқдир; бу иттифоқ, социализмнииг астайдил тарафдорлари блан унинг тараддудда турадиган беқарор иттифоқчилари, ба’зан «бетараф» ҳам бўлади- ган иттифоқчилари ўртасида қилинадиган иттифоқдир (бу ҳолда иттифоқ кураш тўғрисидаги келишувдан бетарафлик тўғрнсидагн келишувга айланади), иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва ма'навий жиҳатдан бирхил бўлмаган синфлар ўртасидаги иттифоқдкр»* (XXIV том, 311 бетга қаралсин).
Қаменев, инструктив докладларининг бирида, прс- летариат диктатураюини бу хил тушуниш тўғрисида мунозара қилиб:
«Диктатура — бир синфнинг бошқа бир синф блан иттифоқи эмас» * дейди.
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МЛСАЛАЛАРИГЛ ДОИР
33
Мен ўйлайманки, бунда Каменев, ҳаммадан аввал, меним «Октябрь революцияси ва рус коммунистла- рининг тактикаси» деган брошюрамнинг бир жойини назарда тутган бўлса керак; у ерда бундай дейилган:
«Пролетариат диктатураси, «тажрибакор стратег» томонидан ҳавсала блан «усталик ила» «сараланган» ва аҳолининг ма’лум табақаларига «англаб-билиб таянучи» шунчаки ҳукумат тепасида- гилар эмас. Пролетариат диктатураси капитални ағдармоқ учун, социализмнинг узул-кесил ғалабаси учун пролетариат блан меҳнат- каш деҳқоплар оммасининг синфий иттифоқидир ва бунда итти- фоқпинг ра.ҳбар кучи пролетариат бўлпши шарт»19.
Пролетариат дит'татура-еи тўғрисидаги бу та’бир- ни мен тамомила ёқлайман, чунки бу та’бир ҳозир- гина юқорида келтирилган Ленин та’бирига тамомила ва бутунлай мувофиқдир, деб ўйлайман.
Мен, Қаменевнинг «диктатура бир синфнинг бош- қа бир синф блан иттифоқи эмас» дсб бундай қат’ий шаклда айтган сўзннинг Лениннииг пролетариат дик- татураси ҳақидаги назарияси блан ҳсчқандай алоқаси йўқ, деб тасдиқлайман.
Мен, иноқлашиш идеясининг, пролетариат блан деҳ!қонла1р ўртаюидаги иттифоқ идеясининг ва бу иттифоқда пролетариатнинг гегемонлиги тўғрисидаги идеянинг ма’носини тушунмаган кишиларгина бундай деяоладилар, деб тасдиқлайман.
Бундай сўзни Лениннинг:
«Бошқа мамлакатларда революция бўлмагунча, Россиядаги социалистик революцияни фақат деҳқонлар блан келишувгина * сақлаб қола билади» деган тезисини тушунмаган кишиларгина айтаоладилар (XXVI том, 238 бетга қаралсин).
* Курсив меники. И. Ст.


34
И. В. С Т А Л И Н
Бундай сўзни Лениннинг:
«Диктатуранинг олий принципи *— пролетариат раҳбарлик ро- лини ва давлат ҳокимиятини сақлаб қолаолмоғи учун, пролетари- ат блан деҳқонлар иттифоқини қўллашдир» деган фикрини ту- шунмаган кишиларгина айтаоладилар (XXVI том, 460 бетга қаралсин).
Ленин диктатуранинг энг муҳим мақсадларидан бирини, я’ни эксплуататорларни «бостириш мақсадини кўрсатиб, бундай дейди:
«Диктатуранинг илмий ма’носи ҳечбир нарса блан чегаралан- маган, ҳечқандай қонун, мутлақо ҳечқандай қоидалар блан чеклаб қўйилмаган ва бевосита зўрликка таянучи ҳокимиятдан бошқа нарса эмас» (XXV том, 441 бетга қаралсин).
«Диктатура қонунга эмас, балки кучга таянучи чексиз ҳоки- мият демакдир,—сиз жаноб кадетлар, буни ҳамиша хотирмнгиз- да тутинг. Гражданлар уруши вақтида енггап ҳарбир ҳоки1иият фақат диктатура бўлаолади» (XXV том, 436 бетга қаралсин).
Лекин, гарчи зўрликсиз диктатура бўлмаса ҳам, пролетариат диктатураси, албатта, фақат зўрликдан- гина иборат эмас.
«Гарчи зўрликсиз диктатура бўлмаса ҳам,—дейди Ленин,— диктатуранинг ма’носи зўрликдангина иборат бўлмай, балки у зўрлик блан бирга меҳнатни аввалгисидан кўра янада юқорироқ даражада ташкил қилиш ҳам демакдир» (XXIV том, 305 бетга қаралсин).
«Пролетариат диктатураси. .. эксплуататорларга зўрлик қи- лишдангина иборат эмас ва ҳатто зўрлик биринчи ўриндагн нарса ҳам эмас. Бу революцион зўрликнинг иқтисодий асоси, унинг ҳаетийлиги ва муваффақиятининг гарови шудирки, пролетариат ижтимоий меҳнатни капитализмдагига қараганда юқорироқ дара- жада ташкил этучи ва уни амалга оширучидир. Ҳамма ran шунда. Қоммунизм кучининг манбаи ва унинг муқаррар равишда тўла
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
35
галаба қилишининг гарови шудир» (XXIV том, 335—336 бетларга қаралсин).
«Унинг (я’ни диктатуранинг. И. Ст.) асосий моҳияти меҳнат- кашларнинг илғор отряди бўлган, унинг авангарди ва бирдан-бир раҳбари бўлган пролетариатнинг уюшганлиги ва интизомлигида- дир. Унинг мақсади — социализм яратмоқ, жамиятнинг синфларга бўлинишини йўқ қилмоқ, жамиятнинг барча а’золарини меҳнат- каш қилмоқ, одам одамни эксплуатация қилишига ҳечқандай за- мин қолдирмасликдир. Бу мақсадни бирданига амалга - ошириш мумкин эмас, бунинг учун капитализмдан социализмга ўтилади- ган, анча узоқ давом этадиган ўткинчи давр талаб қилинади,— чунки ишлабчиқаришни қайтадан ташкил қилмоқ қийин иш, чунки турмушнинг барча соҳасида асосий ўзгаришлар қилмоқ учун вақт керак, чунки майда буржуа ва буржуа асосида хўжалик юрги- зишга одатланиб қолинганлигидан, бу одатнинг зўр кучини фақат узоқ ва қаттиқ кураш блангина енгиб бўлади. Шунииг учун Маркс, пролетариат диктатурасининг капигализмдан социализмга ўтгунча кечадиган бутун бир ўткинчи даври бор, дейди» '(ҳалиги томнинг 314 бетига қаралсин).
Пролетариат диктатура-сининг характерли хусуси- ятлари ана шулар.
Бундан пролетариат дактатурасининг уч асосий томони келиб чиқади:
1) Эксплуататорларни бостириш учун, мамлакат мудофааси учун, бошқа мамлакатлардаги проле- тарлар блан алоқани мустаҳкамлаш учун, барча мамлакатларда революциянинг ривожланиши ва ға- лабаси учун пролетариат ҳокимиятидан фойдалан- моқ.


36
И. В. С Т А Л И Н
раҳбарлик қилиши учун пролетариат ҳокимиятидан фойдаланмсж.
3) 	Социализмни ташкил қилмоқ учун, синфларни йўқотмоқ учун, синфсиз жамиятга, социалистик жамиятга ўтмоқ учун пролетариат ҳокимиятидан фой- даланмоқ.
Пролетариат диктатураси бу уч томоннинг бар- часининг қўшилганидан иборатдир. Бу томонларнинг ҳечбирини пролетариат диктатурасининг бирдан-бир характерли аломати деб бўлмайди ва, бунинг аксинча, капиталис-тмк қуршов шароитида пролетариат дикта- турасининг диктатураликдан чиқиб қолиши учун бу аломатлардан ҳатто биттасининг йўқлиги ҳам кифоя- дпр. Шупинг учун бу уч томондан биттаси чиқарилиб гашланса ҳам, пролетариат диктатураси деган тушун- чанииг ма’носи албатта бузилмасдан иложи йўқ. Бу уч томоннинг ҳаммаси, бирга қўшиб олингандагина, бизга пролетариат диктатурасининг тўла ва мукам- мал ма’носини беради.


ЛЕ1ПП1;13.М МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
37
кин, деган ма’во сра ҳам чиқмайди. Қаршилик қил- гапларпи бостиручи органлар, армия ва бошқа таш- килотлар гражданлар уруши даврида канда-й зарур бўлсалар, энди, қурилиш вақтида ҳам шундай зарур- дирлар. Бў органлар бўлмаса, диктатуранинг бир қадар хавф-хатарсиз олиб борадиган қурилиш ишла- ри бўлиши мумкин эмас. Революциянинг ҳозирча фақат биргина мамлакагда енгганлигини эсдан чиқар- маслик керак. Қапиталистик қуршов бор экан, интер- вснция хавфи ва бу хавфдан келиб чиқадиган оқи- батларнинг барчаси ҳам бўлажагини унитмаслик керак.
V
ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ СИСТЕМАСИДА ПАРТИЯ ВА ИШЧИЛАР СИНФИ
Юқорида мен пролетариат диктатураси ҳақида гanир ra-iиимда, унинг тармхий муқаррарлига иуқта.и иазаридан, унинг синфий мазмуни нуқтаи назаридан, унинг давлатлик табиати нуқтаи назаридан, ниҳоят, унинг капитализмдан социализмга ўтиш даври деб аталган бутун тарихий давр ичида бажарадиган бу- зиш ва тузиш вазифалари нуқтаи назаридан қараб сўзлаган эдим.,


38
И. В. С Т А Л И Н
роли ва 'аҳамияти иуқтаи назаридан қараб сўзламо- ғимиз .керак.
Пролетариат диктатураси си-стема-сидаги бу «воси- талар» ёки «дастаклар» нима? Бу «етакчи куч» нима? Булар нимага керак бўлади?
Дастак ёки воситалар — пролетариатнинг оммавий ташкилотларидирки, буларнинг ёрдамисиз диктатура- ни амалга оииирмоқ мумкин эма-с.
Етакчи куч — пролетариатнинг илғор отряди, унинг авангарди, пролетариат диктатурасининг асосий раҳ- бар кучидир.
Бу воситалар, дастаклар ва етакчи кучнинг про- летариатга кераклигининг сабаби шуки, булар бўл- ма-са, пролетариат ғалаба йўлидаги курашида, уюш- ган ва қуролланган капитал рўбарўсида қуролсиз армия ҳолига тушиб қолади. Бу ташкилотларнинг пролетариатга кераклигининг сабаби шуки, булар бўлмаса, )пр'олетариатнинг буржуазияни ағдариш учун олиб борадиган курашида, ўз ҳокимиятини мустаҳ- камлаш учун олиб борадиган ва социализм қуриш учун олиб борадиган курашида мағлубиятга учраши муқаррар. Бу ташкилотларнинг доимий ёрдами ва авангарднинг етакчилик кучи кераклигининг сабаби шуки, бу шароитлар бўлмаса, унча-мунча узоққа бо- радиган мустаҳкам пролетариат диктатурасининг бў- лиши мумкин эмас.
Булар қандай ташкилотлар?


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
39
тирадилар. Бу — партиясиз ташкилотдир. Ка-саба союзларини бизда ҳукмрон бўлган ишчилар синфи- нинг ҳаммасининг та1шкилоти деса бўлади. Ка-саба союзлари коммунизм мактабидирлар. Улар идора ишларининг барча тармоқларида раҳбарлик қилмоқ учун ўз ораларидан энг яхши кишиларни етказиб •бер'И»б турадилар. Улар ишчилар синфи ичидаги илғор- лар блан орқада қолганларни бир-бирига боғлайди- лар. Улар ишчилар оммасини ишчилар синфининг аван- гарди блан 'боғлайдилар.
Иккинчидан, булар — Советлар ва уларнинг мар- каз ва маҳаллардаги ма’мурий, хўжалик, ҳарбий, маданий ва бошҳа давлат ташкилотларидан иборат бўлган бир талай шохобчаларидир, сўнгра меҳнаткаш- ларнинг ўз ташаббуслари блан тузилган ва бу давлаг ташкилотлари атрофига йиғилган, уларни аҳоли блан боғлайдиган беҳисоб кўп оммавий уюшмалардир. Со- ветлар шаҳар ва қишлоқлардаги барча меҳнаткашлар- нинг оммавий ташкилотидир. Бу — партиясиз ташки- лотдир. Советлар пролетариат диктатурасининг бево- сита ифодасидир. Диктатурани мустаҳкамлаш ва социализм қуришда кўриладиган ҳархил чораларнинг барчаси Советлар орқали амалга оширилади. Проле- тариатнинг деҳқонларга давлат йўли блан қиладиган раҳбарлиги Советлар орқали амалга оширилади. Со- ветлар миллион-миллион меҳнаткашлар оммасини пролетариат авангарди блан боғлайди.


40
И. В. С Т А Л И Н
ҳам бирлаштиручи ташкилотдир (қишлоқ хўжалик кооперацияси). Пролетариат диктатураси мустаҳкам- лангандан сўнг, кенг қурилиш ишлари »бошлапган даврда кооперация алоҳида аҳамиятга эга бўлади. У пролетариат авангардининг деҳқонлар оммаси блан боғланишини енгиллаштиради ва деҳқонлар оммасини социалистик қурилиш йўлига тортишга имконият туғ- диради.
Тўртинчидан, булар — ёшлар союзидир. Бу — ишчи ва деҳқон ёшларининг оммавий ташкилотидир, пар- тиясиз ва лекин партияга жиплашган ташкилотдир. Унинг вазифаси ёш бўғинларни социализм руҳпда тарбиялаш ишида партияга ёрдам беришдир. Бу таш- килот идора ишларининг барча соҳалари учун про- летариатнинг бошқа оммавий та1шкилотларининг ҳам- ма-сига ёш резервлар бериб туради. Пролетариат диктатураси мустаҳкамланиб, пролетариатнинг мада- ғгий ва тарбиявий ииплари авж олиб кетган даврда ёшлар союзи ало-ҳида аҳамиятга эга бўлди.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
41
лик қилиш мумкин эмас. Аммо пролетариатнинг омма- вий ташкилотларининг ишларини фақат унинг аван- гарди, унинг партиясигина бирлаштира ва йўллай олади. Пролетариат диктатураси система-сида бу асо- сий раҳбарлик ролини бажаришга фақат пролетариат партияси, фақат коммунистлар партиясигина қодир- дир.
Нечун?
«Биринчидан, шунинг учунки, партия ишчилар синфининг про- летариатнинг партиясиз ташкилотлари блан бевосита алоқадор бўлган ва кўпинча бу ташкилотларга раҳбарлик қиладиган энг яхши кишилари тўпланган жойдир; иккинчидан, шунинг учун- ки, партия ишчилар синфининг энг яхши кишилари тўпланган жой бўлганидан, ишчилар синфининг, ўз синфининг барча хилда- ги ташкилотларига раҳбарлик қилишга қобил бўлган йўлбошчи- ларини етиштирадигап энг яхши мактабдир; учинчидан, шунинг учунки, партия ишчилар синфи йўлбошчиларининг энг яхши мак- таби бўлганидан, ўзининг тажрибаси ва обрўси жиҳатидан бир- дан-бир ташкилотдир, я’ни пролетариатнинг курашига раҳбарликни бир марказга тўплай оладиган ва, шундай қилиб, ишчилар синфининг ҳамма ва ҳарқандай партиясиз ташкилотларини ёрдамчи орган- ларга ва партияни синф блан боғловчи воситаларга айлантира- оладиган ташкилотдир» («Ленинизм асослари тўғрисица»20 асарига қаралсин).
Партия пролетариат диктатураси системасидаги асосий раҳбар кучдир.
«Партия пролетариат синфий ташкилотининг олий формасидир» (Ленин).
Хулоса: пролетариатнинг оммавий ташкилоти бўл- ган касаба союзлари партияни синф блан, ҳаммадан аввал ишлабчиқариш йўли блан боғлайдиган оммавий ташкилотдир; меҳнаткашларнинг оммавий ташкилоти бўлган Советлар партияни меҳнаткашлар блан, ҳам- мадан аввал давлат йўли блан боғлайдиган оммавий


42
И. В. С Т А Л И Н
ташкилотдир; оммавий ташкилот бўлган, асосан деҳ- қонларнинг оммавий ташкилоти бўлган кооперация партияни деҳқонлар оммаси блан, ҳаммадан аввал хўжалик йўли блан, деҳқонларни социалистик қури- лишга тортиш йўли блан боғловчи ташкилотдир; ишчи ва деҳқон ёшларининг оммавий ташкилоти бўл- ган ёшлар союзи пролетариат авангардининг янги бўғинларини социализм руҳида тарбиялаш ва ёш резервлар етиштириш ишини осонлаштиручи ташки- лотдир ва, ниҳоят, пролетар диктатураси система- сида асосий етакчи куч бўлган партия бу оммавий та(шкилотларнинг ҳаммасига раҳбарлик қилучи таш- килотдир,— диктатура «механизмининг» манзараси, «пролетариат диктатураси системасининг» манзараси умуман олганда, ана шундай.
Асосий раҳбар куч бўлган партия бўлмаса, унча- мунча узоққа борадиган мустаҳкам пролетариат диктатурасининг бўлиши мумкин эмас.
Шундай қилиб, Ленин та’бири блан айтганда, «хуллас, расман коммунистик бўлмаган, ҳар ишга қобил ва доираси анча кенг, жуда кучли пролётар аппаратини кўрамизки, бу аппарат восита-сила партия синф ва омма блан қаттиқ боғлангандир, бунинг во- ситаси блан ва партия раҳбарлиги туфайли синф диктатураси амалга оширилади» (XXV том, 192 бет- га қаралсин).


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
43
шохобчалари орқали амалга оширади. Бу «воситалар» бўлмаса, унча-мунча мустаҳкам диктатуранинг бўли- ши мумкин бўлмас эди.
«Авангард блан илғор синф оммаси ўртасида,— дейди Ленин, — илғор синф блан меҳнаткашлар оммаси ўртасида бирқанча «воситалар» бўлмаса, диктатурани амалга ошириб бўлмайди> (XXVI том, 65 бетга қаралсин).
«Партия, чунончи, пролетариатнинг авангардини ўз ичига олади, ва бу авангард пролетариат диктатурасини амалга оши- ради. Сўнгра, касаба союзларидек пойдевор бўлмаса, дикта- турани амалга ошириб бўлмайди, давлат вазифаларини бажа- риб бўлмайди. Бу вазифаларни эса, бирқанча махсус ва яна ўша қандайдир янги хил идоралар орқали*, я’ни совет аппа- рати орқали* бажаришга тўғри келади» (XXVI том, 64 бетга қаралсин).
Ма-салан, бизнинг Совет Иттифоқимизда, проле- тариат диктатураси мамлакатида партиянинг етакчи- лик ролининг олий ифодаси деб шуни билмоғимиз керакким, бизнинг совет ва бошқа омма-вий ташки- лотларимиз муҳим, сиёсий ёки ташкилий масалалар- Н1ИНГ б1И|ронтас1И!Н'И ҳам бизда .партия1НИ1Н1Г кўрсатган йўл-йўриқларисиз ҳал қилмайдилар. Бу ма’нода про- летариат диктатураси, моҳият э'тиборила унинг аван- гардининг «диктатураси» ва пролетариатнинг асосий раҳбар кучи бўлган пролетариат партиясининг «дик- татураси» деса бўлади. Бу ҳақда Ленин Қоминтерн- нинг II конгрессида бундай деган эди21.-
«Теннер, мен пролетариат диктатурасига тарафдорман, дей- ди, лекин у тасаввур қилган пролетариат диктатураси асло биз тасаввур қилган пролетариат диктатурасидай эмас. У, пролета- риат диктатураси деб биз, моҳият э’тиборила*, пролетариатнинг уюшган ва онгли озчилигининг диктатурасини тушунамиз, дейди.
* Курсив меники. И. Ст.
4*


44
И. В. С Т А Л И Н
Ҳақиқатан ҳам капитализм даврида, ишчилар оммаси мутта- сил эксплуатация қилиниб, ўзларининг одймлик лаёқатларини ўстираолмайдиган бир замонда ишчиларнинг сиёсий партиялари- нинг энг характерли томони худди шу бўладики, улар ўз синф- ларининг фақат озчилигини ўз ичларига ола биладилар. Ҳарбир капиталистик жамнятда ҳақиқатан ҳам онгли ишчилар ҳамма ишчиларнинг фақат озчилигини ташкил қилганларидек, сиёсий партия ҳам синфнинг фақат озчилигинигина бирлаштираолади. Шу сабабдан биз, онгли бўлган ана шу озчиликкина кенг ишчи- лар оммасига раҳбарлик қилаолади ва уларни ўз орқасидан эргаштириб бораолади, деб айтишга мажбурмиз. Агар ўртоқ Теннер, партияга душманман деса-ю, лекин айни замонда, ишчиларнинг ҳаммадан яхши уюшган ва энг революцион озчи- лигининг барча пролетариатга йўл кўрсатишига тарафдорман деса, бу ҳолда мен, ҳақиқатда ўртамизда айирма йўқ, деймап» (XXV том, 347 бетга қаралсин).
Броқ буни — пролетариат диктатураси блан пар- тиянинг раҳбарли-к роли (партия «диктатураси») ўрта- сига бараварлик аломати қўйиш мумкин, биринчисини иккинчиси блан бирдай дейиш мумкин, биринчисини иккинчисига алиштириш мумкин, деган ма’нода тушун- маслик керак. Мана, -масалан, Сорин «пролетариат диктатураси бизнинг партиямизнинг диктатурасидир» дейди. Кўрасизки, бу фикр «партия диктатураси»*блан пролетариат диктатурасини бирдай деб ҳисоблайди. Ленинизм заминида турган ҳолда, бу тариқа бирдай дейишни тўғри деб топиш мумкинми? Йўқ, мумкин эмас. Сабаби мана бу.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
45
кетидан эргаштириб бораолади» ва худди шу ма’нода, «пролетариат диктатураси деб биз, моҳият э'тибори- ла*, пролетариатнинг уюшган ва ойгли озчилигининг диктатурасини тушунамиз» дейди.
«Моҳият» дегани «тамомила» дегани эмас. Биз кўпинча миллий масала, моҳият э’ти»борила, деҳқонлар масаласи деймиз. Бу жуда тўғри. Аммобундан, миллий масалани деҳқонлар масаласи тамомила ўз ичига олади, деҳқонлар ма-саласи ўзининг ҳажми жиҳатидан миллий масалага тенг, деҳқонлар масаласи миллий ма- сала блан бир, деган ма’но чиқмайди. Миллий масала ҳажм жиҳатидан деҳқонлар масаласидан кенгро.қ ва бойроқ эканлигини исбот қилишяинг ҳожати йўқ. Шунинг сингари, партиянинг раҳбарлик роли ҳақида ва пролетариат диктатураси тўғрисида ҳам худди шундай демоқ керак. Партия пролетариат диктатура- сини амалга оширар экан ва шу ма’нода пролетариат диктатураси, моҳият э’тиборила, унинг партиясининг «диктатураси» экан, бундан, «партиянинг диктатураси» (раҳбарлик роли) пролетариат диктатураси блан бир- дир, ҳажм жиҳатидан биринчиси иккинчисига баравар- дир, деган ма’но чиқмайди. Пролетариат диктатураси партиянинг раҳбарлик ролига қараганда ҳажм жиҳати- дан кенгроқ ва бойроқ эканлигини исбот қилиб ўти- ришнинг ҳожати йўқ. Партия пролетарпат диктатура- сини амалга оширади, ле-кин у бошқа бир диктатурани эмас, балки пролетариат диктатурасини амалга оши- ради. Партиянинг раҳбарлик роли пролетариат дикта- тураси блан бир деган киши пролетариат диктатураси * Курсив меники. И. Ст.


46
И. В. С Т А Л И Н
ўрнига парти-я «диктатураси»ни алиштириб ;қўйган бўлади.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
47
риат диктатураси блан бир деган киши синфнинг хоҳиш ва фаолияти ўрнига партиянинг кўрсатган йўл- йўриқларини алиштириб қўйган бўлади.
Учинчидан. «Пролетариат диктатураси, — дейди Ленин,— енгган ва сиёсий ҳокимиятни ўз қўлига ол- ган пролетариатнинг синфий курашидир» (XXIV том, 311 бетга қаралсин). Бу синфий кураш нимадан ибо- рат бўлиши мумкин? Бу синфий кураш ағдарилган буржуазиянинг бош кўтариб чиқишларига ёки четэл буржуазиясининг интервенциясига қарши пролетариат- нинг бирнеча даф’а қурол кўтариб чиқишидан иборат бўлиши мумкин. Агар пролетариат ҳокимияти ҳали мустаҳкамланмаган бўлса, бу синфий кураш граж- данлар урушидан иборат бўлиши мумкин. Ҳокимият мустаҳкамлангандан сўнг бу синфий кураш пролета- риатнинг кенг оммани ишга тортиб туриб қиладиган катта ташкилий ва қурилиш ишларидан иборат бўли- ши мумквдн. Бу Ҳ!ОЛЛ1ар1Н'И'Н1г барчасида иштирок .қ1ИЛ1учи шахс пролетариат синфидир. Бу ҳаракатларнинг ҳам- масини фақат партия, партиянинг бир ўзи, синфнинг ёрдамисиз, нуқул ўз кучи блангина қилган эмас. Одатда партия бу ҳаракатларга фақат раҳбарлик қилади, раҳбарлик қилганда ҳам, синфнинг ёрдами борлиги учун қилади. Чунки, партия синф бўлаол- майди, синфнинг ўрнини босаолмайди. Чунки, партия- нинг раҳбарлик роли ҳарқанча муҳим бўлса ҳам, ҳар ҳолда у синфнинг бир қисмигина бўлиб қолади. Шу сабабдан, партиянинг раҳбарлик ролини пролетариат диктатураси блан бир деган киши синфни партияга алиштирган бўлади.


48
И. В. С Т А Л И Н
идора қилучи авангардидир, партия — раҳбардир» (Ленин)22. Шу ма’нода партия ҳокимиятни қўлга ола- ди, партая мамлакатни идора қилади. Броқ, буни, партия пролетариат диктатурасини давлат ҳокимия- тидан ташқарида, давлат ҳокимиятисиз амалга оши- ради, партия мамлакатни Советлардан ташқари ўзи идора .қилади, Советлар орқали идора қильмайди, деган ма’нода тушунмаслик керак. Бундан, партия Советлар блан, давлат ҳокимияти блан бир дейиш мумкин, деган ма’но чиқмайди. Партия ҳокимиятнинг моясидир. Броқ, партия давлат ҳокимияти эмас ва партияни давлат ҳокимияти блан бир дейиш мумкин эм-ас.
«Бизлар идора қ-илучи партия бўлганимиздан,— дейди Ленин, — лартиянинг «к>қори»ларини совет «юқори»лари блан қўиимасдан иложимиз йўқ эди, — биз улар-ни |қўшдж ва бундан буён ҳам шундай бў- лади» (XXVI том, 208 бетга қаралсин). Бу жуда тўғ- ри. Аммо Ленин бу блан, совет идораларимизнинг барчаси, масалан, армиямиз, транспортимиз, бизнинг хўжалик идораларимиз ва шу кабилар партиямизнинг идораларидир, Советларнинг ўрнини ва уларнинг шо- хобчаларининг ўрнини партия босаолади, партияни давлат ҳошмияти блан бир дейиш мумкин, демоқчи эмас. Ленин «Советлар системаси пролетариат дик- татурасидир», «Совет ҳокимияти пролетариат дикта- турасидир» деб қайта-қайта айтган (XXIV том, 14 ва 15 бетларга қаралсин), аммо Ленин, партия давлат ҳоки- миятидир, партия блан Советлар бирдир, деб ҳеч қа- чон айтган эмас. Бирнеча юз минг а’зо-си бўлган пар- тия бирнеча миллион партияли ва партижиз киши- ларни ўз ичига оладиган Советларга ва уларнинг


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
49
марказ ва маҳаллардаги шохобчаларига раҳбарлик қилади,. лекин партия улар ўрнини босаолмайди ва •босмаслиги керак. Мана шунинг учун Ленин «дикта- турани Советларда уюшган пролетариат амалга оши- ради, пролетариатга комхмунист большевиклар партия- си раҳбарлик қилади», «партиянинг барча ишлари касбларига қарамасдан ҳамма меҳнаткашлар омма- сини бирлаштиручи Советлар орқали* қилинади» (XXV том, 192 ва 193 бетларга қаралсин), диктату- рани «совет аппарати орқали* амалга оширишга тўғ- ри келади». дейди (XXVI toim, 64 бетга қаралсин). Шу сабабдан, партиянинг раҳбарлик роли пролетариат диктатураси блан бирдир, деган киши Советларни, я’ни давлат ҳокимиятини партияга алиштирган бўлади.
Бешинчидан. Пролетариат диктатураси деган сўз- да давлат ма’ноги бор. Пролетариат диктатураси деганда, албатта зўрлик ма’носи бор. Агар диктату- ра сўзи том ма’носида тушунилса, зўрликсиз дикта- тура бўлмайди. Пролетариат диктатурасини Ленин бевосита «зўрликка таянучи ҳокимият» деб та’риф қилади (XIX том, 315 бетга қаралсин). Бипобарин, пролетарлар синфига нисбатан партия диктаторлик .қилади дейиш ва партияни пролетариат диктатура- си блан бир дейиш — партия ўз синфига нисбатан • фақат раҳбар, йўлбошчи ва устозгина бўлмасдан, балки бу синфга нисбатан зўрлик ишлатучи алоҳида бирхил диктатор демакдирким, бу нарса, албатта, тамомила нотўғридир. Шунинг учун, «партпя дикта- турасини» пролетариат диктатураси блан бир деган киши, гарчи тилида айтмаса ҳам дилида, ишчилар
* Курсив меники. И. Ст.


50
Й. В. С Т А Л И Н
синфига зўрлик қилиш йўли блан партиянинг обрўси- ни кўтариш мумкин, деган бўлади, бу эса бема’ни- ликдир ва ленинизмга сра тўғри келмайди. Партия обрўсини сақлаб турган нарса ишчилар синфининг ишончидир. Ишчилар синфининг ишончи эса, зўрлик блан эмас,— зўрлик бу ишончни барбод қилади, хо- лос,— балки партиянинг тўғри назарияси, партиянинг тўғри сиёсати, партиянинг ишчилар синфига садоқати, унинг ишчилар синфи оммаси блан боғланганлиги, ўз шиорларининг тўғрилигига оммани инонтиришга ҳар доим тайёрлиги ва ишонтирабилиши орқасида ҳосил қилинади.
Буларнинг ҳаммасидан қандай хулосалар чиқади? Бундан мана бундай хулосалар чиқади:
1) Ленин партия диктатураси деган сўзни унинг том («зўрликка таянучи ҳокимият») ма’носида ишлат- масдан, балки мажозий ма’нода, партиянинг танҳо раҳбарлиги маЪосида ишлатдди;
2) кимки партия раҳбарлигини пролетариат дикта- тураси блан бир деса, бу киши, партия ишчилар син- фига нисбатан зўрлик қилади, деб нотўғри айтади ва Лениннинг фикрини бузган бўлади;
3) кимки партияга унинг ўзига хос бўлмаган вази- фаларни юкласа, я’ни парти-я бутун ишчилар синфига нисбатан зўрлик қилади деса, бу киши авангард блан синф ўртасида, партия блан пролетариат ўртасидаги тўғри муносабатларнинг энг биринчи қоидаларинп бузган бўлади.
Биз, шундай қилиб, партия блан синф ўртасидаги, ишчилар синфи ичидаги партиялилар блан партиясиз- лар ўртасидаги муносабатлар масаласига келиб та- қалдик.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
51
Ленин бу муносабатларни «ишчилар синфининг авангарди блан ишчилар оммаси ўртасидаги бир-бири- га ишонч»* деб та’риф қилади (XXVI том, 235 бетга қаралсин).
Бунинг ма’носи нима?
Бунинг ма’носи, биринчидан шуки, партия омма- нинг овозига зийраклик блан қулоқ солмоғи 'керак, омманинг революцион сезгиларига диққат блан э’ти- бор қилмоғи керак, омманинг кураш тажрибасини ўргаимоғи ва бунда ўз сиёсатининг тўғрилигини тек- шириб турмоғи керак, демак, партия оммага фақат ўргатиш 'блангина кифояланмасдан, ундан ўрганмоғи ҳам керак.
Бун1И-н1г ма’носи, и1ик(и:нчида1н шуки, inaipTW тпроле- тарлар оммасини кундан-кунга ўзига ишонтириб бор- моғи керак. У, ўзининг сиёсати ва ишлари блан омма- нинг ёрдамига сазовор бўлмоғи керак, у қўмондонлик қилмасдан, энг олдин партия сиёсатининг тўғрилиги- п.и oiMiM'aiHMiHr ўз тажр1И1б|асвда iKiypiai6 61ИЛ1И1ШИН1И осон- лаштириб туриб, оммани пшонтирмоғи керак, демак, партия ўз синфининг раҳбари, йўлбошчиси ва устози бўлмоғи керак.
Шу шартларни бузиш авангард блан синф ўртаси- даги тўғри муносабатларни бузиш — «бир-бирига ишо- ниш»нинг тагига болта уриш, синфий интизомни ҳам, партия интизомини ҳам хароб қилиш демакдир.
«Бизнинг партиямизда ғоят қаттиқ, ҳақиқатан темир интизом бўлмаганда,— дейди Ленин,— бутун ишчилар синфи*, я’ни бу синфдаги онгли, виждонли, фидокор ва обрўйли киши- лар — кейинда қолган табақаларни етаклаб олиб бораоладиган * Курсив меники. И. Ст.


52
И. В. С Т А Л И Н
ёки уларни ўзига эргаштириб бораоладиган кишилар тамомила садоқат блан партиямизга ёрдам қилмаганларида *, большевиклар ҳокимият тепасида 2х/г йил эмас, ҳатто 2 ярим ой ҳам тураол- масликларини энди деярлик ҳамма кўриб турган бўлса керак» (XXV том, 173 бетга қаралсин).
«Пролетариат диктатураси,— дейди яна Ленин,— эски жами- ятнинг куч ва расм-одатларига ^арши қилинган қонли ва қонсиз, зўрлик ва тинчлик блан, ҳарбий ва хўжалик йўли блан, тарбия ва ма’мурий йўл блан олиб бориладиган қаттиқ курашдир. -Миллион ва ўн миллионлар одатининг кучи — энг даҳшатли куч- дир. Темирдек мустаҳкам ва курашда чиниққан партия бўлмаса, шу синф ичидаги виждонлиларнинг барчаси ишонадиган* партия бўлмаса, омманинг кайфиятидан хабардор бўлиб турадиган ва унга та’сир кўрсатаоладиган партия бўлмаса, бундай курашни муваффақият блан олиб бориш мумкин эмас» (XXV том, 190 бетга қаралсин).
Броқ партия синфнинг бу ишончи ва ёрдамига қандай қилиб эришади? Ишчилар синфида пролета- риат диктатура-си учун зарур бўлган темир интизом қандай қилиб вужудга келади, бу интизом қандай ўсиб чиқади?
Бу ҳақда Ленин мана бундай дейди:
«Пролетариат революцион партиясининг интизоми нимага суянади? У нима блан текширилади? Уни нима мустаҳкамлайди? Биринчидан, пролетариат авангардининг онглилиги ва унинг рево- люцияга садоқати, унинг сабот-матонати, фидойилиги, қаҳрамон- лиги мустаҳкамлайди. Иккинчидан, унинг энг кенг меҳнаткаш- лар оммаси блан*, биринчи навбатда пролетар оммаси блан, лекин шу блан бирга пролетар бўлмаган * меҳнаткаш омма блан ҳам боғлана билиши, яқинлаша билиши, агар истасангиз, ма’лум даражада уларга қўшилиб кета билиши* мустаҳкамлай- ди, учинчидан, бу авангарднинг қиладиган сиёсий раҳбарлиги- нинг тўғрилиги, унинг сиёсий стратегия ва тактикасининг тўғри- лиги мустаҳкамлайди, лекин бунда энг кенг омма буларнинг тўғри- лигини ўз тажрибасида кўриб қаноат ҳосил қилиши шарт. Бу шарт- * Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
лар бўлмаганда, буржуазияни ағдармоқчи вабутун жамиятни ўзгарт- моқчи бўлган илғор синф партияси бўлишга ҳақиқатан лаёқатли революцион партияда интизом барпо қилиб бўлмайди. Бу шартлар бўлмаса, интизом барпо қилиш йўлидаги урунишлар муқаррар пуч, қуруқ сўзга ва риёкорликка айланиб кетади. Иккинчи томондан, бу шартлар бирданига пайдо бўлаолмайди- лар. Улар фақат узоқ меҳнат ва оғир тажрибалар орқасида вужудга келтирилади; бу шартларнинг вужудга келишини фақат тўғри революцион назариягина осонлаштиради, бу назария ҳам, ўз навбатида, қуруқ бир догма бўлмай, балки ҳақиқатан омма- вий ва ҳақиқатан революцион ҳаракатнинг амалий ишлари блан маҳкам боғланган тақдирдагина мукаммал бир ҳолга кириб тайин топади» (XXV том, 174 бетга қаралсин).
Сўнгра яна:
«Капитализмни енгмоқ учун раҳбарлик қилучи партия бўлган коммунистлар партияси блан революцион синф, пролетариат ўртасида,— ҳамда омма ўртасида, я’ни меҳнаткашлар ва эксплу- атация қилинучиларнинг жам’иси ўртасида тўғри муносабат бўл- моги керак. Агар коммунистлар партияси революцион синфнинг ҳақиқатан авангарди бўлса, бу синфнинг яхши намояндаларининг барчасини ўз ичига олган бўлса, агар бу партия қаттиқ револю- цион кураш тажрибасида чиниққан, илмли, онгли ва садоқат- ли коммунист лардан иборат бўлса, агар бу партия ўз синфининг бутун ҳаётига ва синфи орқали — эксплуатация қилинучилар оммасинииг барчасига ўзини чамбарчас қилиб боғлайолган бўл- са, бу синф ва бу оммани ўзига бутунлай инонтираолган* бўлса,— фақат шундай партиягина капитализмнинг барча кучларига қарши энг раҳмсиз, қат’ий ва сўнгги курашда пролетариатга раҳбарлик қилаолади. Иккинчи томондан, пролетариат ўз рево- люцион ҳужумининг бутун шиддатини шупдай партия раҳбар- лиги остидагина авжига чиқазаолади, капитализм та’сири блан айниган ишчи аристократиясидан, эски тред-юниончи ва коопера- тивчи йўлбошчилар ва шу сингарилардан иборат бир қисм озчи- ликнинг умидсизлигини ва қисман қаршилигини бартараф қилиб, ўзипинг ҳамма кучларини жуда авжига чиқазиб юбораолади,
* Курсив меники. И. Ст.


54
И. В. С Т А Л И Н
унинг бу кучлари унинг аҳоли ичидаги сон-салмоғига қараганда, капиталистик жамиятнинг иқтисодий тузилиш хусусияти сабабли, беқиёс даражада ортиқдир» (XXV том, 315 бетга қаралсин).
Бу цитаталардан |қуйидаги хулосалар чиқади:
1) партиянинг обрўси ҳамда пролетариат диктату- раси учун лозим бўлган ишчилар синфи ичидаги темир интизом дўқ қилиб қўрқитиш соясида, ёки пар- тиянинг «бечегара» ҳуқуқлари соясида ҳосил қилин- май, балки ишчилар синфининг партияга кўрсатган ишончи, ишчилар синфининг партияни ёқлаши сояси- да ҳосил қилинади;
2) ишчилар синфининг партияга ишончи бирдани- га ва ишчилар синфига зўрлик қилиш воситаси блан ҳосил қилинмайди, балки партиянинг омма ичида узоқ ишлаши ооясида, партиянинг тўғри сиёсати соясида, партиянинг ўз сиёсатининг тўғрилигини омманинг ўз тажрибасида 'кўрсатиб туриб, бунга оммани ишонтира билиши, партиянинг ишчилар синфидан оладиган ёрда- мини та’мин қилабилиши, ишчилар синфи оммасини ўз орқасидан эргаштириб бораолиши соясида ҳосил қилинади;
3) партмянинг oimimahihiht ■Kypiami тажрибасида исбот этилиб мустаҳкамланган тўғри сиёсати бўлмаса, иш- чилар синфининг ишончи бўлмаса, партиянинг чина- кам раҳбарлиги бўлмайди ва бўлиши мумкин ҳам эмас;
4) агар партия синфни ўзига ишонтирган бўлса, агар партия раҳбарлиги чинакам раҳбарлик бўлса, партияни ва унинг раҳбарлигини пролетариат дик- татурасига 1қарши қўйиб бўлмайди, чунки ишчилар синф.ини ўзига ишонтирган партиянинг раҳбарлиги (партия «диктатураси») бўлмаса, унча-мунча маҳкам пролетариат диктатураси бўлуви мумкин эмас.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
55
Бу шартлар бўлмаса, партиянинг обрўси ва темир интизоми тўғрисидаги гаплар ё қуруқ ҳавойи ran, ё эса манманлик ва авантюрадир.
Пролетариат диктатурасини партия раҳбарлигига («диктатурасига») қарши қўйиш мумкин эмас. Қарши қўйиш мумкин эмаслигининг сабаби шуки, агар, маса- лан, Париж Коммунаси сингари чала-ярим ва номус- таҳкам диктатурани эмас, балки бирмунча мустаҳ- кам ва тўла диктатурани назарда тутсак, бу ҳолда пролетариат диктатурасининг энг муҳим томони партия раҳбарлигидир. Қарши қўйиш мумкин эмасли- гининг сабаби шуки, пролетариат диктатураси блан партия раҳбарлиги, чунончи, бир иш йўлидан боради, бир томонга қараб ҳаракат қилади.
Ленин айтадики:
«Масаланинг «партия диктатурасими ёки синф диктатура- сими? Йўлбошчилар диктатураси(партияси)ми ёки омма дикта- тураси(партияси)ми?» деган мазмунда қўйилишининг ўзиёқ, фикр- нинг ҳеч учини топиб бўлмайдиган даражада ҳаддан ташқари чувалашиб кетганини кўрсатади... Ҳаммага ма’лумки, омма синфларга бўлинади... одатда ва кўп ҳолларда, ҳеч бўлмаганда, ҳозирги замон маданий мамлакатларида, синфларга сиёсий пар- тиялар раҳбарлик қилади;— умумий қоида шуки, сиёсий партия- ларни мас’ул вазифаларга сайланиб қўйиладиган, йўлбошчилар деб аталадиган энг обрўли, нуфузли, тажрибали кишилардан иборат бирмунча барқарор группалар идора қилади... Гапни... омма диктатурасини йўлбошчилар диктатурасига умуман қарши қўйиш даражасига қадар етказмоқ кулгили бир бема’нилик ва аҳмоқлик- дир» (XXV том, 187 ва 188 бетларга қаралсин).
Бу жуда тўғри. Аммо бу тўғри фикр, авангард блан ишчилар оммаси ўртасида, партия блан синф ўртасида тўғри муносабат бор, деган мулоҳазага асосланади. Бу фикр, авантард блан синф ўртасвдаги


56
И. В. С Т А Л И Н
муносабат, чунончи, нормал ҳолда қолади. «бир-бири- га ишониш» доирасидан чиқмайди, деган мулоҳазага асосланади.
Агар, авангард блан синф ўртасидаги тўғри муно- сабатлар, партия блан синф ўртасидаги «бир-бирига ишониш» муносабатлари бузилса, бу ҳолда нима қил- моқ керак?
Агар партиянинг ўзи, синф блан тўғри муносабат асосларини бузиб, «бир-бирига ишониш» асосларини бузиб, бирон суратда ўзини синфга қарши қўябош- ласа, нима қилмоқ керак?
Умуман шундай ҳолларнинг бўлиши мумкинми?
Ҳа, бўлиши мумкин.
Улар қуйидаги ҳолларда мумкин:
1) агар партия омма ичида ўз иши ва оммани ўзига ишонтириш блан обрў қозонмасдан, ўзининг «бечегара» ҳуқуқлари блан обрў қозонишга урунса;
2) агар партиянинг сиёсати очиқдан-очиқ нотўғри бўлса-ю, ўзининг шу хатосига тан бериб тузатишни хоҳламаса;
3) агар паргия -сиёсати умуман тўғри бўлса-ю, лекин омма уни уқиб олишга ҳали тайёр бўлмаса, партия эса ўз сиёсатининг тўғрилигини оммага ўз тажрибасида кўриб қаноат ҳосил қилишга имкон бе- риш учун кутиб туришни истамаса ёки кутиб тура билмаса ва оммани шу сиёсатга зўрлик блан уна- тишга ҳаракат қилса.
Партиямиз тарихида бундай воқиалар анчагина бўлган. Партиямиздаги турли группа ва фракциялар ҳалиги уч шартнинг бирини ва ба’зан бу шартларнинг учовини ҳам бирдан бузганлари учун бузилиб ватар- қаб кетган эдилар.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
57
Аммо бундан чиқадиган хулоса шуки, пролетариат диктатурасини партия «диктатурасига» (раҳбарлигига) қарши қўймоқ тўғри эмас, башартики:
1) агар 'партиянинг ишчилар синфига нисбатан диктатурасини асл маЧюдаги диктатура (я’ни «зўр- ликка таянучи ҳокимият») деб тушунмасдан, балки худди Ленин тушунгандек, бутун ишчилар сиифига, унинг кўпчилигига зўрлик қилишни истисно қилучи ма’нодаги партия раҳбарлиги деб тушунилса;
2) агар партиянинг синфнинг ҳақиқий раҳбари бўлишига асослари бўлса, я’ни партиянинг сиёсати тўғри бўлса, агар бу сиёсат синфнинг манфаатларига мувофиқ бўлса;
3) агар синф, агар синфнинг кўпчилиги бу сиёсат- ни қабул қилса, партиянинг ишлари соясида бу сиё- сатни тушуниб олса, бу сиёсатнинг тўғрилигита қаноат ҳосил қилса, партияга ишонса ва уни ёқласа.
Бу шартларнинг бузилиши — партия блан синф ўртасида ихтилоф чиқишига, уларнинг бир-биридан ажралишига, уларнинг бир-бирларига қарама-қарши қўйилишларига албатта сабаб бўлади.
Синфга партияни зўрлик блан раҳбар қилиш мум- кинми? Йўқ, мумкин эмас. Ҳар ҳолда бундай раҳбар- лик унча узоққа бораолмайди. Агар партия пролета- риат партияси бўлиб қолишни хоҳласа, аввало ва биринчи галда, ишчилар синфининг раҳбари, йўлбош- чиси ва устози эканини билмоғи керак. Биз Ленин- нинг «Давлат ва революция» деган китобида бу ҳақда айтган сўзларини унитаолмаймиз:
«Марксизм ишчилар партиясини тарбиялаганида, пролетариат авангардини тарбиялайди,— ҳокимиятни қўлга олишга ва бутун Ҳалқни социализмга томон элтишга, янги тузумни йўлга солиш ° И. В. С т а л и н, том 8


58
И. В. С Т А Л И Н
ва уюштиришга, барча меҳнаткаш ва эксплуатация қилинучи- ларнинг ўз ижтимоий турмушларини буржуазиясиз ва буржу- азияга қарши тузишларида уларга устоз, раҳбар, йўлбошчи* бўлишига қобил авангардни тарбиялайди» (XXI том, 386 бетга қаралсин).
Агар партиянинг сиёсати нотўғри бўлса, агар унинг сиёсати синф манфаатларига зид келса, уни синфнинг ҳақиқий раҳбари деб ҳисоблаш мумкинми? Албатта, мумкин эмас. Бундай ҳолларда, агар партия раҳбар бўлиб қолишни истаса, ўз сиёсатини ўзгартиши керак, ўз сиёсатини тузатмоғи керак. Уз хатосини бўйнига олмоғи ва тузатмоғи керак. Бу фикрни исбот қилмоқ учун, масалан, партиямиз тарихида бўлиб ўтган воқиани, озиқ-овқат развёрсткасини бекор қи- лиш даврини далил келтирсак бўлади; у вақтда ишчи ва деҳқонлар оммасининг бизнинг сиёсатимиздан очиқдан-очиқ норози эканлиги кўринди ва у вақтда партия бу сиёсатни ўзгартишга рози бўлди, очиқдан- очиқ ва ҳалол рози бўлди. У вақтда озиқ-овқат раз- вёрсткасини бекор қилиш ҳақида ва янги иқтисодий сиёсатни жорий қилиш масаласи ҳақида Ленин X с’ездда бундай деган эди:
<Биз ҳечбир нарсани яширишга уринмаслигимиз лозим, бал- ки биз блан деҳқонлар ўртасида ўрнашган муносабат формаси- дан деҳқопларнинг норозилигини, муносабатнинг бу формасини улар хоҳламаслигини ва бундан кейин муносабатнинг бундай давом этмаслигини очиқдан-очиқ айтмоғимиз лозим. Бу — шак- шубҳасиз. Уларнинг бу хоҳишлари аниқ айтилди. Бу жуда кўпчилик меҳнаткаш халқ хоҳишидир. Бизнинг бу блан ҳисоб- лашмоғимиз лозим ва биз: келинг, деҳқонларга нисбатан юрги- задиган сиёсатимизни қайтадан кўриб ўзгартайлик*, деб очиқ- * Курсив мепики. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
59
дан-очиқ айтиш учун етарли даражада ҳуш’ёр сиёсатчилармиз» (XXVI том, 238 бетга қаралсин).
Агар, масалан, синфнинг сиёсий жиҳатдан кейин- да қолганлиги орқасида партия сиёсатига синф томо- нидан ишонч бўлмаса, ва синф партия сиёсатини ёқла- маса, ёки агар, айтайлик, воқиалар пишиб тобига етмаганлигидан партия ўз сиёсатининг тўғрилигини синфга тушунтириб, уни ҳануз қаноатлантираол1маган бўлса, партия ўз сиёсатининг умуман тўғрилигига су- янибгина омманинг қат’ий хуружларини ую1штиришга бош бўлмоғи ва раҳбарликни ўз устига олмоғи керак, деб ҳисоблаш мумкинми? Йўқ, мумкин эмас. Агар партия ҳақиқий раҳбар бўлишни хоҳласа, бундай ҳол- ларда фурсат кутиши керак, сиёсатининг тўғрилиги- га оммани инонгирмоғи xepaiK, омманинг ўзи бу сиё- сатнинг тўғрилигини ўз тажрибасида кўриб қаноат ҳосил қилмоғи учун оммага ёрдам бериш-и керак.
«Агар революцион синфларнинг олдинда боручи отрядларида ва мамлакат ичида кўпчилик революцион партия томонида бўл- маса, — дейди Ленин, — қўзғолон кўтариш ҳақида сўз бўлиши ҳам мумкин эмас» (XXI том, 282 бетга қаралсин).
<Ишчилар синфи кўпчилигининг қарашлари ўзгармагунча ре- волюция бўлиши мумкип эмас, бу ўзгариш эса омманинг сиёсий тажрибаси орқасида вужудга келади» (XXV том, 221 бетга қаралсин).
«Пролетариат авангарди фикр жиҳатидан биз томонга тор- тилган. Энг муҳими шу. Бусиз ғалабага томон биринчи қадамни ҳам қўйиб бўлмайди. Аммо бундан ғалабага етишга ҳали анча узоқ. Елғиз авангард блангина ғалаба қозониб бўлмайди. Синфнинг ҳаммаси, кўпчилик омма, авангардга тўғридан-тўғри ёрдам қила- диган ҳолга кирмагунча ёки, ҳеч бўлмаса, унга хайрихоҳ бўлиб бетараф турадиган ва упинг душманига ҳеч ёрдам кўрсатаол- майдиган ҳолга кирмагунча, авангарднинг ёлғиз ўзини қат’ий урушга солмоқ фақат аҳмоқликкина эмас, ҳатто жиноят ҳам 5* •


60
И. В. С Т А Л И Н
бўлар эди. Ҳақиқатан синфнинг ҳаммаси, капитал томонидан эзилганлар ва меҳнаткашларнинг ҳақиқатан кўпчилик оммаси- нинг бундай ҳолатга етиши учун фақат пропаганда, фақат аги- тация камлик қилади. Бунинг учун бу омманинг ўз сиёсий тажрибаси бўлмоғи керак» (XXV том, 228 бетга қаралсин).
Ма’лумки, бизнинг партиямиз, Леииннинг Апрель тезисларидан тортиб то 1917 йил Октябрь |қўзғолони- гача ўтган давр ичида худди шундай қилди. Партия- миз худди шундай қилиб, Лениннинг кўрсатган ана шу йўл-йўриқларига мувофиқ иш |қилганлиги учун қўзғолонда ютиб чиқди.
Авангард блаи синф ўртасидаги тўғри муносабат- нинг шартлари асосан ана шулар.
Агар шартиянинт сиёсати тўғри бўлса ва авангард блан синф ўртасидаги тўғри муносабатлар бузилмаса, бу ҳолда раҳбарлик қилмоқ нима демак?
Бундай шароитда раҳбарлик қилмоқ — партия сиёсатининг тўғрилигига оммани инонтира билмоқ де- макдир, оммани партиянинг тутган йўлига яқинлаш- тирадитан ва уларнинг ўз тажриб-аларида партия сиёсатининг тўғрилигини »5илиб олишларини осонлаш- тирадиган шиорларни майдонга ташламоқ ва амалга о,ширмо1Қ демакдир, омманинг онг даражасини партия онги даражасига кўтармюқ ва шу тариқа омманинг ёрдамини ва унинг қат’ий кураипга тайёрлигини та’- мин этмоқ демакдир.
Шу сабабдан, инонтириш методи партиянинг ишчи- лар синфига раҳбарлик қилишининг асосий методидир.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
61
ичидаги нуфузимизга зиён етказган бўлар эдик, меньшевикларга ёрдам берган бўлар эдик. Чунки коммунистларнинг бутун вази- фаси ўйлаб чиқарилган бачкана «сўл» шиорлар блан ўзларини кейинда қолганлардан чстга тортиш эмас, балки уларпи инонтирабилиш ва улар орасида ишлай олишдир» (XXV том, 197 бетга қаралсин).
Албатта, буни партия аввал ишчилардан бир кишини ҳам қолдирмасдан барчасини инонтирмоғи керак, фақат шундан кейингина ишга киришмоқ мумкин, фа-қат шундан кейингина иш бошламоқ мум- кин, деган ма’нода тушунмаслик керак. Асло бундай ма’нода тушунмаслик керак. Бунинг ма’носи, партия қат’ий сиёсий ишларга киришмасдан бурун, узоқ рево- люцион иш олиб бориш йўли блан ишчилар оммаси кўпчилигининг ёрда!мини, ҳеч бўлмаганда, синф кўп- чилигининг хайрихоҳона бетарафлигини ўзига та’мин этмоғи керак, демакдир, холо-с. Акс ҳолда Лениннииг, ишчилар синфининг кўпчилигини партия томонига оғдириб олиш революция ғалабасининг зарур шарти- дир, деган фикрининг ҳеч ма’носи қолмайди.


62
И. В. С Т А Л И Н
инонтираолгандан сўнг озчиликка нисбатан татбиқ қилинса, бу нарса мажбуриятни мустасно қилмасдан, балки уни талаб қилади.
Касаба союзлари тўғрисидаги мунозара вақтида бу ҳақда партиямизда бўлган тортишув эсга олинса яхши бўларди. У ва1қтда оппозициянинг хатоси, Цектраннинг23 хатоси нимада эди? У вақтда оппози- циянинг хатоси мажбур қилишни мумкин деб ҳисобла- шида эдими? йўқ, бунда эмас. У вақтда оппозиция- нинг хатоси шунда эдики, у ўзининг тутган йўлининг тўғрилигига кўпчилжни инонтири1шга кучи етматани ҳолда, кўпчиликнинг ишончидан маҳрум бўлгани ҳол- да, бунга қарамасдан мажбур қилишни татбиқ қила- бошлади, 'кўпчилик ишонган кишиларни «бир (қоқиб- силкитиб» қўйишни талаб қилабошлади.
Ленин ўша вақтда партиянинг X с’ездида касаба союзлари ҳа1қида сўзлаган нутқида шу сўзларни айт- ган эди:
«Ишчилар синфининг авангарди блан ишчилар оммаси ўрта- сида муносабат ва улар ўртасида бир-бирига ишопч барпо қилмоқ учун шундай қилмоқ керак эдики, модомики Цектран хато қилган экан... бу хатони тузатмоқ лозим эди. Аммо бу хатони мудофаа қилабошладиларми, бас, у сиёсий хавф манбаи бўлиб қолади. Агар бунда Кутузов айтган кайфиятни назар-э’ти- борга олиб демократия йўлида қилиниши мумкин бўлган барча ишларни қилмасак, биз сиёсий ҳалокатга учрар эдик. Биз аввал инонтирмоғимиз, сўнгра мажбур қилмоғимиз керак. Нима бўлса- да, биз аввал инонтирмоғимиз, сўнгра мажбур қилмоғимиз лозим*. Биз кенг оммани инонтира билмадик ва авангарднинг омма блан тўғри муносабатини буздик» (XXVI том, 235 бетга қаралсин).
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
63
Ленин «Қасаба союзлари ҳақида» 24 деган брошю- расида ҳам худди (шуни айтади:
<Биз мажбур қилишни аввал инонтириш замини устига қуриб, сўнгра мажбур қилган вақтларимизда, бу мажбуриятни тўғри ва натижали қилиб татбиқ этиб келдик» (XXVI том, 74 бетга қаралсин).
Бу жуда тўғри ҳам. Чунки, бу ииароитлар бўлмаса, ҳечҳандай раҳ(барлик бўлиши мумкин эмас. Чунки, arap ran партия устида борса, партияда ҳаракат бир- лигини, ё эса ran бутун синф устида борса, синфнинг ҳаракат бирлигини фақат шу йўл блангина та’мин қилмоқ мумкин. Бусиз ишчилар синфининг сафида ажралиш, парсжандали1к, бузилиш бўлади.
Партиянинг ишчилар синфига тўғри раҳбарлик қи- лишининг асослари, умуман айтганда, ана шулар.
Раҳбарликпи бошқача туопунишнинг ҳарқандайи синдикализм, анархизм, бюрократизмдир, уни нима десангиз деяберинг, — лекин большевизм эмас, лени- низ1м эмаю.
Агар партия блан ишчилар синфи ўртасида, аван- гард блан ишчилар оммаси ўртасэда тўғри муносабат бўлса, пролетариат диктатурасини партия раҳбар- лигига («ди1ктатурасига») қарши қўйиб бўлмайди. Шундай бўлгач, партия блан ишчилар синфи иккови бир дейиш, партия раҳбарлиги («диктатураси») блан ишчилар с'инфи1нинг дпктатураси бир дейиш айнииўса мумкин эмас. Сорин партия «диктатурасини» проле- тариат диктатурасига қаршима-^арипи қўйиш мумкин эмас деган асосга биноан, «пролетариат диктатураси партиямиз диктатурасидир» деган нотўғри хулосага келган.


64
И. В. С Т А Л И Н
Аммо Ленин бундай қаршима-қарши қўйиб бўл- майди дейиш блан бирга, «омма диктатурасини йўл- бошчилар диктатурасига» қарама-қарши қўйиб бўл- маслигини ҳам айтади. Шунга биноан йўлбоаичилар диктатурасшш пролетариат диктатураси блан бир деб билиш лозим бўлиб қолмайдими? Бу йўлдан борилса, «пролетариат диктатураси бизнинг йўлбошчиларимиз- нинг диктатурасидир» дейишимиз лозим бўлиб қолади. Аслини -айтганда, партия «диктатурасини» пролетариат диктатура-си блан бир деб билиш сиё-сати худди ана шу аҳмоқчиликка олиб боради-да...
Бу тўғрида Зиновьев нима дейди?
Зиновьев ҳам, аслда, Сорин каби, худди ана шу партия «диктатурасдаи» шролетариат диктатураси блан бир деб билиш нуқтаи назарида туради, броқ улар ўртасидаги фарқ шуки, Сорин тўппа-тўғри ва аниқ қилиб айтади, Зиновьев эса «муғомбирлик қи- лади». Бунга қаноат ҳосил қилмоқ учун Зиновьев- ни-нг «Ленинизм» деган китобидан, масалан, мана бу ерини олсак ҳам кифоя қплади:
«ССР Иттпфоқидаги мавжуд тузумпинг синфий мундари- жаси нуқтаи назаридан қараганда,— дейди Зиновьев,— бу тузум нимадан иборат? Бу — пролетариат диктатурасидир. СССРда ҳокимиятни бевосита юргизиб турган нарса нима? Ишчилар синфининг ҳокимиятини амалга оширучи ким? Коммунпстлар партияси! Шу ма’нода бизда* партия диктатурасидир. СССР- даги ҳокимиятнинг юридик формаси қандай? Октябрь револю- цияси вужудга келтирган янги хил давлат қапдай давлат? Бу — совет системасидир. Бунинг бири иккинчисига асло қарама-қар- ши эмас».
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
65
Агар партиянинт «бутун иитчилар синфига нисбатан диктатураси деб партия раҳбарлиги тушуиилса, бу- ларнинг бири иккинчисига қарама-қарши эмаслиги, албатта, тўғри. Аммо бу асосга биноан, пролетариат диктатураси блан партия «диктатураси» ўртасига, co- вет системаси блан партия «диктатураси» ўртасига қандай қилиб тенглик аломати қўймоқ мумкин? Ленин Советлар сжтемаси блан пр-олетариат диктатураси бир деган эди ва у ҳақли эди, чунки Советлар, биз- нинг Советларимиз меҳнаткаш оммани партия раҳ- барлити о>стида пролетариат атрофига тўплсивчи таш- килотдир. Ахммо Ленин қачон, «қаерда ва ўзининг қайси асарида партия «диктатураси» блан пролета- риат диктатураси ўртасига, партия «диктатураси» блан Советлар системаси ўртасига, ҳозир Зиновьев қилаётгандай, тенглик аломати қўйган? Пролетариат диктатурасига партия «раҳбарлиги» («диктатураси»)- гина эмас, балки йўлбошчилар раҳбарлиги («диктату- раси») ҳам қарама-қарши келмайди. Бу асосга биноан бизнинг мамлакатимиз пролетариат диктатураси мам- лакати, я’ни партия диктатураси мамлакати, я’ни йўлбошчилар диктатураси мамлакати деб э’лон қилиш лозим бўладими? Зиповьевнинг, партия «диктатураси»- ни пролетариат диктатураси блан бир дейишдан ибо- рат бўлган ва ҳадук блан қўрқа-писа баён қилаётган «принципи» худди мана шундай аҳмоқчиликка олиб боради-да.
Лениннинг жуда кўп асарларидан мен партия дик- татураси масаласига андак тўхтаб ўтган атиги беш ЖОЙИ.НИ топаюлдим.
Биринчиси — унинг эсерлар ва меньшевиклар блан қилган мунозарасидир, бунда Ленин айтади:


66
И. В. С Т А Л И Н
<Бир партиянинг диктатураси деб бизга та*на қилганларида ва эшитганингиздек, ҳамма социалистлар бирлашиб бир ёқадан бош чиҳазсинлар, деб таклиф қилганларида, биз: «тўғри, бир партиянинг диктатураси! Биз шу диктатура заминида турамиз ва бу заминдан четга чиқаолмаймиз, чунки бу партия бирнеча ўн йиллардан бери курашиб, бутун фабрика-завод ва саноат пролетариатининг авапгардлик ўрнини эгаллаган партиядирэ деймиз» (XXIV том, 423 бетга қаралсин).
Иккинчиси, «Қолчакни енгишимиз муносабати блан ишчи ва деҳқонларга хат»дирки, бунда Ленин айтади:
«Деҳқонларни «бир партия диктатураси», большевик комму- нистлар партияси диктатураси деган ваҳимали гаплар блан қўрқитмоқдалар (хусусан меньшевиклар блан эсерлар, уларнинг ҳавдмаси, ҳатто уларнинг «сўллари» ҳам).
Деҳқонлар Колчакнинг кирдикорларини кўриб бундақангги ваҳимали гаплардан қўрқмайдиган бўлиб қолдилар.
Е помешчик ва капиталистларнинг диктатураси (я’ни темир ҳокимияти) ёки ишчилар синфининг диктатураси бўлади> (XXIV том, 436 бетга қаралсин).
Учинчиси — Лениннинг Коминтерн II конгрессида Теннер блан қилган мунозараси вақтида сўзлаган нутқидир. Бу нутқдан мен юқорвда цитата келтирган адим*.
Тўртинчиси — «Қоммуниз1мда болаларча «сўллик» касали» деган китобидаги бирнеча сатрлардирки, бу- нинг тегишли жойлари юқорида келтирилди**.
Ва бешинчиси — Ленин тўпламининг Ш-нчисида э’лон қилинган пролетариат диктатурасининг схемаси ҳа1қидати сўзларидирки, бунда «бир партиянинг дик- татураси» деган кичик сарлавҳа бор (Ленин тўпла- ми, III, 497 бетга қаралсин).
* Шу томнинг 43—44 бетларига қаралсин- Ред.
** Шу томнинг 51—52, 52—53, 55, 59—60, 60—61 бетларига қаралсин. Ред.


ЛЕНИ1ШЗМ МАСАЛАЛАРПГА ДОИР
67
Шуни айтмоқ керакки, беш жойнинг иккитасида, я’ни сўнггиси блан икки1нчисида «бир лартияяинт дик- татураси» деган сўзларни Ленин тирноқ орасига олиб, бу ибора ўзининг аниҳ ма’носида эмас, балки мажо- зий ма’нода айтилганлигини очиқдан-очиқ та’кид- лайди.
Яна шуни ҳам айтмо<қ керакки, бу жойларнинг ҳаммасида Ленин,— Қаутский ва шериклари тўқиб чиқарган туҳмат гаплар зиддига,— «партия диктатура- си» деганида, ишчилар си1нфита нисбатан эмас, балки «помешчик ва капиталистлар»га нисбатан иаилатйла- диган диктатура («темир ҳокимият»)ни тушунади.
Шуниси шоён диққатки, Ленин асарларининг ҳеч- бирида, на асосий ва на иккинчи даражали асарла- рида, 1пролетариат диктатураси ҳақида ва пролета- риат диктатураси системасида партиянингролиҳақида сўзлаган ёки эсга олиб ўтган жойларида «пролета- риат диктатураси партиямизнинг диктатураси»дир, деб ҳатто андак ҳам сўз қотилган эмас. Аксинча бу, асар- ларнинг ҳар бети ва ҳар сатри бундай формулага қарши қаттиқ огоҳлантириб туради («Давлат ва революция», «Пролетар революцияси ва ренегат Қа- утский», «Қоммунизмда болаларча «сўллик» касали» ва бошқа асарларига қаралсин).
Буниси яна ҳам шоён диққатки, Қоминтерн II кон- греосининг сиёсий партиянинг роли тўғрисидаги тезис- ларида25, я’ни Лениннинг бевосита раҳбарлиги остида тузилган ва Ленин ўзининт нутқларида парти'яни1нг роли ва вазифаларини тўғри та’риф қилмоқ намунаси деб такрор-такрор кўрсатиб ўтган шу тезисларда, паргия диктатураси ҳақида бир калима сўз ҳам, бир вғиз сўз ҳам тополмаймиз.


68
И. В. С Т А Л И Н
Булар ҳаммаси нимани кўрсатади?
Шуни 'кўрсатадики:
а) «партия диктатур-аси» деган формулани Ленин беками-»кўст ва аниқ формула деб ҳисобламага-н, шу сабабдан бу формула Ленин асарларида жуда кам ишлатилади ва ба’зан тирноқ ичига олинади;
б) Ленин душманлар блан мунозара |қили>б партия диктатураси ҳақида сўзлашга мажбур бўлган бирнеча ҳолларда одатда «бир партия диктатураси» ҳақида сўзлаган, я’ни ҳокимият тепасида партиямизнинг бир ўзи турганлиги, ҳокимиятни бошқа партиялар блан баҳам кўролмаслиги тўғрисида сўзлаган, шу блан бирга Ленин, партиянинг ишчилар синфига нисбатан қиладиган диктатураси деганда, партиянинг раҳбар- лигини, унинг раҳбарлик ролини тушунмоқ керакли- гини ҳамиша уқдириб келган;
в) Лени1Н партиянинг пролетариат диктатураси сис- темасидати ролини илмий равишда -белгилашни лозим топган ҳолларнинг ҳаммасида фақат партиянинг иш- чилар синфига қиладиган раҳбарлиги ҳақида сўзлар эди (бундай ҳоллар эса мингларчадир);
г) худди шу сабабдан, партия роли ҳақида-ги асо- сий резолюцияга — мен Коминтерн II конгрессининг резолюциясини кўзда тутаман — «партия диктатура- си» деган формулани киргизиш Лениннинг «эсига» келмаган;


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
69
синф ўртасвдаги тўғри 1муносабат шартларини буза- дилар.
«Партия диктатураси» деган формулага юқоридаги писандалар қўшилмаса, бизнинг амалий ишимизда бирталай хавфлар ва сиёсий нуқсонлар туғилажаги тўғрисида сўзлаб ҳам ўтирмайман. Бу формулани писандасиз ишлатучилар гўё қуйидагиларни айтган- дай бўладилар:
а) партиясиз оммага: қарши сўзлай кўрманг, ўзи- нгизча муҳсжама 'қилакўрманг, чунки партия ҳарнарса қилаолади, чунки бизда партия диктатураси;
б) партия кадрларига: дадилроқ ҳаракат қилинг, қаттиқрюқ сиқинг, партиясиз омманинг сўзи-га қулоқ солмасангиз ҳам бўлади,— бизда партия диктату- раси;
в) партиянинг катталарига: керилиб гердайсангиз ҳам .мумкин, ҳатто :мағрурлан!иш|ингиз ҳам мум1К!И)Н, чунки бизда партия диктатураси ва «демакки», йўл- бошчиларнинг ҳам диктатураси.
Ҳозирги пайтда, омманинг сиесий фаолияти ошган даврда, омманинг гапига ди-ққат блан »қуло1қ солишга партиянинг тайёрлиги биз учун алоҳвда қимматга эга бўлган бир вақтда, омманинг талаб ва эҳтиёжларига ҳуиГёрлик блан (қараш партия1М1ИЗН1И'нг асосий вазифа- си бўлга>н вақтда, сиёсат соҳасида «партиядан алоҳида эҳтиёткорлик ва алоҳида чаққонлик талаб қилиниб турган бир вақтда, ьмағрурланиш хавфи оммага тўғри раҳбарлик |қилиш ишида партия олдцда турган энг жиддий хавфларнинг бир-и бўлган вақтда, мана шу хавфлар эсга солиниб қўйилса чакки бўлмайди.
Лениннинг партиямизнинг XI с’ездида сўзлаган олтин сўзларини эсга олмаслик мумкин эмас:


70
И. В. С Т А Л И Н
«Халқ оммаси орасида биз (коммунистлар. И. Ст.) ҳарҳолда денгиздан бир томчимиз, ва биз халқнинг онгидаги нарсани тўғри ифода қилган вақтимиздагина идора қилаоламиз. Бусиз коммунистлар партияси пролетариатни ўз орқасидан эргаштириб боролмайди, пролетариат эса оммани ўзига эргаштириб бораол- майди, натижада бутун машина вайрон бўлади» (XXVII том, 256 бетга қаралсин).
Партиянинг пролетариат диктатураси системасида асосий етакчи куч бўлиб шарафли роль ўйнашини та’мин этадиган зарур шарт худди ана шу «халқнинг кўнглидагини тўғри ифода қилмоқдир».
VI
БИР МАМЛАҚАТДА СОЦИАЛИЗМНИНГ ҒАЛАБАСИ ТУҒРИСИДАГИ МАСАЛА
«Ленинизм асослари тўғрисида»ги брошюрада (1924 йил май, биринчи нашри) бир мамлакатда социализм ғалабаси тўғрисидати масалада иккита та’риф бор. Бири.нчи та’рифда бундай дейилган:
«Илгари, буржуазияпи енгмоқ учуп барча илғор мамлакат- лардаги ёки, лоақал уларнинг кўпчилигидаги пролетарларнинг бирлашиб бош кўтаришлари зарур деб ўйлаб, бир мамлакатда революциянинг ғалаба қозониши мумкин эмас, деб ҳисоблар эди- лар. Ҳозирги вақтда бу нуқтаи назар ҳақиқат ҳолга тўғри кел- майди. Энди муҳокамани бундай ғалаба бўлиши мумкин деган фикрдан бошламоқ керак, чунки империализм шароитида турли капиталистик мамлакатларнинг бир текисда ривожланмай сакраб- сакраб ривожланиши, империализм ичида ҳалокатли қарама-қар- шиликлар авж олиб, бунинг орқасида урушларнинг муқаррар бўлиши, дун’ёнинг барча мамлакатларида революцион ҳаракат- нинг ўсиши,— мана буларпинг ҳаммаси, айрим мамлакатларда пролетариат ғалабасини мумкин қилиш блангина қолмасдан, бал- ки бу ғалабани зарур қилиб ҳам қўяди» («Ленинизм асослари тўғрисида»га26 қаралсин).


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
71
Бу қоида жуда тўғри ва у иэоҳга муҳтож эмас. Бу қоида бошқа мамлакатларда ҳам революция енг- магунча бир мамлакат пролетариатининг ҳокимиятни қўлга олиши хомхаёл деб ҳисобловчи с-оциал-демо- кратларнинг назарияларига қарапи қаратилган.
Аммо «Лешинизм асослари тўғри>сида»ги -брошю- рада яна иккинчи та’риф ҳам бор. Унда бундай дейилган:
«Аммо бир мамлакатда буржуазия ҳокиглиятини ағдариб таш- лаш ва пролетариат ҳокимиятини ўрнатиш ҳали социализмнинг батамом ғалаба қилишини та’мин этиш демак эмас. Социализм- нинг энг асосий вазифаси бўлган социалистик ишлабчиқаришни уюштириш вазифаси ҳали олда туради. Тараққий қилган мамла- катларнинг бирнечасидаги пролетарлар биргалашиб ҳаракат қил- масалар, бу вазифани ҳал қилиб бўладими, бир мамлакатда социализмнинг узил-кесил ғалабасига эришиш мумкинми? Йўқ, мумкин эмас. Буржуазияни ағдариш учун бир мамлакатнинг куч- лари кифоя қилади — буни революциямиз тарихи бизга кўрсатди. Социализмнинг узил-кесил ғалабаси учун, социалистик ишлабчи- қаришни уюштириш учун бир мамлакатнинг зўр бериши, хусусан Россия каби деҳқонлар мамлакатининг зўр бериши кифоя қилмай- ди,— бунга тараққий қилган бирнеча мамлакат пролетарларининг зўр бериши керак» («Ленинизм асослари тўғрисида», биринчи нашрига қаралсин27).
Бу иккинчи та’риф ленинизмни танқид қилучилар- нинг да’воларига, бошқа мамлакатларда ғалабага эришилмаса, бир мамлакатдаги пролетариат дикта- тураси «консерватив Европага бардош бераолмайди» деб да’во қилган троцкийчиларга қарши қаратил- ган эди.
Бу та’риф у вақтда (1924 йил май) фақат ўша вақтда кифоя қиларлик эди, шунинг учун ҳам унинг бирмунча фойда келтирганлиги шуб^асиз.


72
И. В. С Т А Л И Н
Лекин кейинчалик, ленинизмни бу жиҳатдан тан- қид ,қили1Ш партия ичвда бартараф қили1нгандан сўнг ва кун тартобига янги масала ҳўйилгандан кейин, я’ни ташқаридан -ёрдам олмасдан, мамлакатимизнинг ўз кучлари блан тўла социалистик жамият қуриш мум- кинлиги масаласи қўйилгандан сўнг, иккинчи та’риф очиқдан-очиқ кифоя қилмайдиган ва, бинобарин, но- тўғри бўлиб қолди.
Бу та’рифнинг камчплпги нимадан иборат?
Унинг камчилити шундан иборатки, бу та’риф икки хил ма-салани бир-бирига улаб, бир масала қйлиб юборади: бир мамлакат кучлари блан социа- лизм қуриш мумкинми, мумкин эмасми, деган маса- лани, я’ни ҳа мумкин деб жавоб бериш лозим бўлган масалани ва бирнеча мамлакатда революция енгмаса, •пролетариат диктатураси бўлган мамлакат интервен- циядан ва, демакки, эски тартибларнинг тиклапиши- дан ўзини бутунлай амин деб ҳисоблай оладими деган масалани, я’ни йўқ деб жавоб бериш лозихМ бўлган масалани бир-бирига улаб, бир масала қилиб қўяди. Бу та’рифн1И'Н1г бир мамлакат жучлари блан социалис- тик жамият тузиш мумкин эмас деб ўйлашга йўл қўйиши тўғрисида сўзлаб ҳам ўтирмайман, аммо бун- дай деб ўйлаш, албатта, нотўғри.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
73
рини бирлаштириб ҳаракат <қилганларида»гина мум- кин бўлган «социализмнинг тўла ғалабаси» масаласини «эски тартибларнинг тикланишидан бутунлай аминлик» масаласи йўсинида ечиш йўли блан ва, иккинчидан, Лениннинг «Кооперация тўғрисида»28 деган брошю- расига асосланиб, тўла социалистик жамият қуриш учун лозим бўлган нарсаларнинг ҳаммаси бизда бор, деган шаксиз ҳақиқатни майдонга ташлаш йўли блан эришилди («Октябрь революцияси ва рус коммунист- ларининг тактикаси»га қаралсин)*.
Партия XIV конференциясининг «Қоминтерн ва РҚП(б) нинг вазифалари»29 ҳақида чиқарган қарори, я’ни бир мамлакатда социализм ғалабаси масаласини каяитализм стабилизаадиясй блан (1925 йил апрель) боғлаб муҳокама қилучи ва ўз мамлакатимиз кучи блан социализм қуришни мумкин ва лозим деб ҳисоб- ловчи қарор ана шу янгй та’рифга суянади.
Менинг XIV партия ко1нференциясидан бевосита кейин 1925 йил май ойида нашр қилинган «XIV пар- тия конференцияси якунларига доир» деган брошю- рамга ҳам ана шу та’риф асос бўлган.
Бир мамлакатда социализм ғалабаси масаласининг қўйилиши ҳақида мазкур брошюрада бундай дейилган:
«Бизнинг мамлакатимизда икки гуруҳ қарама-қаршиликлар бор. Бу қарама-қаршиликларнинг бир гуруҳи — пролетариат блан деҳқоилар ўртасидаги ички қарама-қаршиликлардир (бунда ran бир мамлакатда социализм қуриш тўғрисида боради. И. Ст.). Қарама-қаршиликларнинг иккинчи гуруҳи — социализм мамлакати * «Ленипизм асослари тўғрисида»ги брошюранинг кейинги пашрларида бу масаланинг эски та’рифи ўрнига мана шу янги та’риф қўйилди.
6 11 в. С т а л и н, том 8


74 И. В. С Т А Л Й H
бўлган бизнинг мамлакатимиз блан капитализм мамлакатлари бўл- ган бошқа мамлакатларнинг барчаси ўртасидаги ташқи қарама- қаршиликлардир (бунда ran социализмнинг узил-кесил ғалабаси тўғрисида боради. И. Ст.)»... «Кимки бир мамлакатнинг зўр бериши блан батамом енгиш мумкин бўлган биринчи гуруҳ қарама-қаршиликларни, ҳал қилинмоғи учун бирнеча мамлакат пролетариатининг кучлари талаб қилинадиган иккинчи гуруҳ қарама-қаршиликларга аралаштирса — ундай киши ленинизмга қарши жуда қўпол хато қилади, ундай киши ё масалани чал- каштиручи одам ёки тузалмас оппортунистдир» («XIV партия конференпияси якунларига доир»га қаралсин30).
М.а>м л а«к атшм изд а социа Л1измн и нг ғалабаси тўғ -
ри«сида>ги масалада брошюрада бу.ндай дейилган:
«Биз социализм қураоламиз ва биз ишчилар синфи раҳбар- лиги остида деҳқонлар блан бирга уни қуражакмиз»... чунки «пролетариат диктатураси шароитида ички қийинчиликларнинг барчасини ва ҳарқандайини енгиб, тўла социалистик жамият қу- риш учун лозим бўлган нарсаларнинг ҳаммаси бизда бор... чунки бу қийинчиликларни биз ўз кучимиз блан енгаоламиз ва уларни енгмоғимиз керак» (ҳалиги брошюрага қаралсин31).
Социализмнинг узил-кесил ғалабаси тўғрисидаги масалада эса брошюрада бундай дейилган:
«Социализмнинг узил-кесил ғалабаси интервенциядан ва, де- макки, эски тартибга қайтишга уринишлардан бутунлай амин бўлмоқдир, чунки ташқаридан ёрдам олингандагина, халқаро капиталдан ёрдам олингандагина, эски тартибга қайтишга бирмунча жиддий ҳаракатлар бўлиши мумкин. Шу сабабдан барча мамла- катлар ишчиларининг бизнинг революциямизга ёрдам кўрсатиш- лари, айниқса бу ишчиларнинг лоақал бирнеча мамлакатда ғалаба қозонишлари биринчи даф’а енгган мамлакатнинг интервенциядан ва эски тартибга қайтишга уринишлардан бутунлай амин бўлмоғи учун зарур шартдир, социализмнинг узил-кесил ғалабаси учун зарур шартдир» (ҳалиги брошюрага қаралсин32.).
Равшан бўлса керак.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
7Э
Менинг «Савол ва жавоблар» деган брошюрамда ҳам (1925 йил июнь) ва Марказий Қомитетнинг ВКП(б) XIV с’ездидаги сиёсий ҳисоботида ҳам 33 (1925 йил декабрь) бу масаланинг шу руҳда баён қилинга-нлиги ма’лум.
Фактлар ана шундай.
Бу фактлар ҳамма ўртоқларга, шу жумладан, Зиновьевга ҳам ма’лум бўлса керак, деб ўйлайман.
Агар энди, партияда мафкура соҳасида бўлган курашдан икки йилга яқин вақт ўтиб кетгандан кейин ҳамда XIV партия конференциясида (1925 йил ап- рель) қарор қабул этилгандан сўнг Зиновьев XIV партия с’ездидаги охирги сўзида (1925 йил декабрь) бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси тўғрисидаги ҳал бўлиб -кетган масалани ҳал ^илмюқ учун, Сталин- нинг 1924 йил апрель ойида ёзилган брошюрасидан бутунлай тўла-тўкис бўлмаган эски формулани гўё бир далил қилиб кўрсатишни мумкин деб билар экан,— Зиновьевнинг бу ғалати ҳаракати унинг бу масалада тамомила чалкашиб кетганлигини кўрсатади, холос. Партия илгарига кетгандан сўнг уни орқага судраш, XIV партия конференция-си.нинг қарори Мар- казий Қомитет пленумида 31 ҳам тасдиқлангандан кейин бу қарорга э’тибор қилмаслик — қарама-қаршиликлар- га батамом ботиб ҳолмоқ, социализм (қурилиши иши- га инонмаслик, Ленин йўлидан тойиш ва ўзининг мағлубиятга учраганлигига тан беришдир.
Бир мамлакатда социализм ғалабасининг мумкин- лиги нима демак?
Бу, пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги қара- ма-қаршиликларни ўз мамлакатимизнинг ички кучлари блан ҳал қилиш мумкинлигидир, пролетариатнинг G*


76
И. В. С Т А Л И Н
ҳокимиятни ўз қўлига олиши ва бошқа мамлакатлар- да пролетар революцияси ғалаба қилмаган бўлса-да, шу мамлакатлардаги пролетарларнинг хайрихоҳлиги ва ёрдами блан, мамлакатимизда тўла социалистик жамият қуриш учун бу ҳокимиятдан фойдаланиш мумкинлигидир.
Бундай имконият бўлмаса, социализм қурилиши истиқболсиз қурилишдир, социализмни қуриб тугал- лашга ишончсизлик блан қилинаётган қурилишдир. Социализмни қуриб тугаллаш мумкинлигига ишонмай туриб, мамлакатимизнинг техника жиҳатидан кейинда қолганлиги тўла социалистик жамият қуришга йўл қўймайдиган енгиб бўлмас тўсиқ эмаслигига ишоимай туриб, социализм қуриш мумкин эмас. Бундай имко- ниятни инкор қилиш социализм қуриии ишига ишон- масликдир, ленинизмдан қайтишдир.
Бошқа мамлакатларда революция ғалаба қилмас- дан туриб бир мамлакатда социализмнинг тўла ва узил-кесил ғалаба қилиши мумкин эмас дегани нима?
Бунинг ма’носи, революция лоақал бирнеча мам- лакатда ғалаба қилмаса, интервенциядан ва, демак, эски, буржуа тартибларининг тикланишидан бутунлай амин бўлмоқ имкони йўқ, демакдир. Бу шаксиз қои- дани ижор қилмоқ интернационализмдан қайтмоқ, ленинизмдан қайтмоқдир.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
77
ўзининг ҳарбий ташкилоти блан ҳам исбот қилмоғи керак, демакдир» (XXIV том, 122 бетга қаралсин).
«Бизнинг олдимизда,— дейди Ленин яна бошқа бир жойда,— жуда омонат ҳолда турган, аммо шундай бўлса-да, бешаку- шубҳа ва аниқ бир мувозанат бор. Бунинг узоққа бориш- бормаспни билмайман ва билиб бўлмаса керак деб ўйлайман. Шу сабабдан биз жуда ҳам эҳтиёт бўлишимиз керак. Бинобарин, сиёсатимизнинг биринчи панди-насиҳати, ҳукуматчилик бобидаги бир йиллик фаолиятимиздан келиб чиқадиган биринчи сабоқ, иш- чи ва деҳқонларнинг ҳаммасининг уқиб олмоқлари лозим бўлган сабоқ шуки, бизнинг доим ҳуш’ёр бўлмоғимиз, атроф-тевараги- мизда бизга очиқдан-очиқ жуда зўр душманлик қилиб турган кишилар, синфлар, ҳукуматлар борлигини эсда тутмоғимиз лозим. Ҳархил тажовузлардан қил устида турганимизни ҳеч унутмаслик керак» (XXVII том, 117 бетга қаралсин).
Равшан бўлса керак.
Бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси тўғриси- да Зиновьев нима дейди?
Тингланг:
«Социализмнинг узил-кесил ғалабаси деб, ҳеч бўлмаганда: 1) синфларнинг йўқотилишини ва, демак, 2) бир синф диктатура- сини, бу ҳолда, пролетариат диктатурасини бекор қилишни ту- шунмоқ керак»... «Бизда СССРда 1925 йилда,— дейди яна Зиновьев,— масаланинг қандай турганлигини янада аниқроқ тушуниб олишимиз учун, икки нарсани: 1) социализм қуриш им- кониятининг та’мин этилганлигини — социализм қуришнинг бундай имконияти, албатта, бир мамлакат доирасида ҳам бўлиши мумкин, ва 2) социализмнинг узил-кесил қурилиши ва мустаҳкамланиши, я’ни социалистик тузумнинг, социализм жамиятининг амалга оши- рилишини бир-биридан фарқ қила билиш керак».
Буларнинг барчасидан қандай ма’но чиқиши мумкин?
Булардан шундай ма’но чиқадики, Зиновьев соци- ализмнинг бир мамлакатда узил-кесил ғалабаси деб интервенциядан ва эски тартибнинг яна тикламишидан аминликни тушунмайди, балки социалистик жамият


78
И. В. С Т А Л И Н
қуриш имкониятини тушунади. Бир мамлакатда соци- ализм ғалабаси деб Зиновьев, социализмни қуриб тугаллашга олиб бораолмайдиган ва олиб бормаслиги лозим бўлган социализм қурилишини тушунади. Зи- новьевнинг тутган йўли — тусмол блан, келажакни кўзламасдан, таваккалига қурабериш ва социалистик жамиятни қуриб тугаллаш мумкин бўлмаган ҳолда социализм қуришдир.
Социализмни қуриб тугаллаш имконияти бўлмагани ҳолда уни қурабериш, қуриб тугаллайолмаяжагингни билатуриб қуришга киришиш — Зиновьев ана шундай нома’қул сўзларни сўзлаш даражасига етди.
Бу эса масалани ҳал қилиш эмас, масхарабозлик-ку!
Зиновьев XIV партия с’ездида сўзлаган охирги сўзининг яна бир жойида бундай дейди:
«Масалан, ўртоқ Яковлевнинг Курск губернасининг сўнгги партия конференциясида қандай сўзларни гапиришгача боргани- ни кўринг. У «Ҳартарафдан капиталист душманлар блан ўралган ҳолда, шундай бир шароитда бир мамлакатда социализм қуриб тугаллаймизми?» деб савол қилади, ва «Айтилганларнинг барчасига асосланиб туриб, бизлар социализм қуришгина эмас, балки ҳо- зирчалик ёлғиз бўлсак-да, бутун дун’ёда ягона совет мамлакати, совет давлати бўлсак-да, бу социализхмни қурамиз дейишга ҳақ- лимиз, деб жавоб беради» («Курская Правда», 1925 йил 8 дека- брьда чиққан 279 сони). Ахир, бу — масалани ленинча қўйиш- ми,— деб савол беради Зиновьев,— ахир бундан миллий доирада чекланишнинг ҳиди келмайдими?»*
Шу тариқа бир мамлакатда с-оциализм қуриш мум- кинлигини иқрор қилиш,'3иновьевнинг фикрича,— мил- лий доирада чекланиш нуқтаи назарини ёқлаш экан-у, бунинг мумкинлигини инкор қилиш — интернациона- лизм нуқтаи назарини ёқлаш экан.
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
79
Борди-ю, бу тўғри бўлса, хўжалигимиздати капи- талистик элементларни енгиш учун кураш олиб бориш- нинг умуман кераги борми? Бундан, капиталистик элементларни енгиш мумкин эмас, деган хулоса чиқ. майдими?
Хўжалигимиздаги капиталистик элементларга тас- лим бўлмоқ— Зиновьев далилларининг мантиқи ана шу хулосага олиб боради.
Леиинизм блан ҳечқандай алоқаси бўлмаган бу бема’ниликни Зиновьев бизга яна «интернационализм» ва «юз процентлик ленинизм» деб таҳдим қилади!
Мен та’кидлаб айтаманки, социализм ^қуриш тўғрисидаги энг муҳим масалада Зиновьев ленинизм- дан қайтиб, меньшевик Сухан-овнинг нуқтаи назарла- рига томон тойиб бормсхқда.
Ленинга мурожаат қилайлик. Бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси ҳақида Ленин ҳатто Октябрь революциясидан аввал, 1915 йцл август ойидаёқ, қуйидагиларни айтган эди:
«Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капита- лизмнинг шак-шубҳасиз қонунидир. Бундан шу келиб чиқадики, бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қилиши мумкин. Бу мамлакатнинг ғалаба қилган пролетариати капиталистларни экспроприация қилиб ва ўз мамлакатида социалистик ишлабчиқаришни ташкил этиб * ҳамда бошқа мамлакатлардаги эзилган синфларни ўз томонига оғдириб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто за- рур бўлган тақдирда, эксплуататор синфларга ва уларнинг дав- латларига ҳарбий куч блан қарши чиқиб, қолган барча капита- листлар дун’ёсига қарши чиқса ажаб эмас» (XVIII том, 232—23? бетларга қаралсин).
* Курсив меиики. И. Стг


80
И. В. С Т А Л И Н
Лениннинг «ўз мамлакатида ооциалистик ишлаб- чиқаришни ташкил эгиб» деб та’кидлаб айтган ибораси нима демак? Бунинг ма’носи, енгган мамла- катнинг пролетариати ҳокимиятни қўлга олганидан кейин, ўз мамлакатида соцйалистик ишлабчиқаришни ташкил қилаолади ва ташкил қилмоғи керак демак- дир. «Социалистик ишлабчиқаришни ташкил қилмоқ» нима демак? Бу, социалистик жамият қурмоқдемак- дир. Лениннинг аниқ ва муайян бўлган -бу ҳоидасини яна шарҳ қилиб ўтиришга эҳтиёж йўқлигини исбот қилиб ўтириш лозим бўлмаса керак. Акс ҳолда, 1917 йил октябрида Лениннинг пролетариатни ҳокимиятни қўлга олишга да’ват қилгани англашилмай қолади.
Кўрасизки, Лениннинг бу равшан қоидаси Зиновь- евнинг, социализмни қуриш мумкин бўлмагани ҳолда «обир мамлакат доирасида» социализм қурабериши- мив мумкин, деган ва Ленин фикрига қарши бўлган бема’ни «цоидаси»дан ер блан осмонча фарқ қилади.
Бояги сўзларни Ленин пролетариат ҳокимиятни қўлга олмасдан бурун, 1915 йилда айтган эди. Балки ҳ-окимиятни олгандан сўнгги тажрибалардан кейин, 1917 йилдан сўнг унинг қарашлари ўзгаргандур? Лениннинг 1923 йилда ёзган «Кооперация тўғрисида» деган брошюрасига мурожаат қилайлик.
«Ҳақиқатан,—дейди Ленин,—давлатнинг йирик ишлабчиқа- риш воситаларининг ҳаммасига ҳоким бўлиши, давлат ҳокимияти- нинг пролетариат қўлида бўлиши, бу пролетариатнинг миллион- миллион майда ва жуда ҳам майда деҳқонлар блан иттифоқи, бу пролетариатнинг деҳқонларга раҳбарлиги та’минланганлиги ва ҳоказолар,— ахир, мана шуларнинг ҳаммаси кооперациядан, илгари биз савдогарчилик кооперацияси деб менсимай келган ва ҳозир нэп даврида ҳам ма’лум жиҳатдан менсимай қарашга ҳақ- цимиз бўлган кооперациянинг фақат бир ўзидан тўла социалистик


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
81
жамият қуриш учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси эмасми? * Бу ҳали социалистик жамиятни қуриб тугаллаш эмас, лекин бу шундай қуриб тугаллаш учун зарур ва кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасидир» * (XXVII том, 392 бетга қаралсин).
Бошқача қилиб айтганда: биз тўла социалистик жамият қураоламиз ва қурмоғимиз керак, чунки биз- нинг ихтиёримизда уни қуриш учун зарур бўлган ҳамма нарса бор ва кифоя қиларлик даражада бор.
Бундан ҳам очиқроқ қилиб айтиш қийин бўлса керак.
Лениннинг бу классик қоидасини Зиновьевнинг Яковлев қаршисига айтилган ва Ленин фикрига қарши бўлган сўзлари блан солиштирсангиз, Яковлев, бир мамлакатда социализмни қуриб тугаллаш мумкинлиги ҳақидаги Ленин сўзларини фақат такрорлаганлиги, Зиновьев эса бу қоидага қарши чиқиб ва Яковлевни танқид қилиб, Лениндан йироқлашганлигини ва мень- шевик Суханов нуқтаи назарини, я’ни мамлакатимиз техника жиҳатидан кейинда қолганлигидан социализм қураолмаймиз деган нуқтаи назарини ёқлаб, шу фикр йўлига кириб кетганлигини тушунасиз.
Фақат шуниси нома’лумки, агар ниятимиз социа- лизм қуриш бўлмаса, 1917 йил октябрида ҳокимият- ни нима учун қўлга олдик?
1917 йил октябрида ҳокимиятни қўлга олмаслик керак эди — Зиновьевнинг да’восидан аслида чиқази- лиши лозим бўлган мантиқий хулоса ана шу.
Мен яна шуни та’кидлаб айтаманки, социализм ғалабаои тўғрисидаги энг муҳим масалада Зиновьев партиямизнинг муайян қарорларига — XIV партия * Курсив меники. И. Ст,


82
И. В. С Т А Л И Н
конференциясининг «Коминтерн Ижрокомининг кенгай- тирилган пленуми муносабати блан Коминтерн ва РҚП(б) вазифалари» деган ма’лум қарорларига қарши чиқди.
Бу резолюцияга мурожаат қилайлик. Бир мамла- катда социализм ғалабаси тўғрисида у резолюцияда бундай дейилган:
«Бир-бирига тўғридан-тўғри қарама-қарши турган икки иж- тимоий системанинг борлиги доимо капиталистик мамлакатлар блокадаси хавфипи туғдириб туради, иқтисодий жиҳатдан сиқувга олишнинг бошқа формалари,— қуролли интервенция, буржуа му- носабатларини тпклаш хавфларини туғдириб туради. Демак, со- циализмнинг узил-кесил ғалаба қилмоғи учун бирдан-бир кафил, я’ни буржуа муносабатларининг тикланмаслиги учун бирдан-бир кафил * бирнеча мамлакатларда социалистик революциянинг ға- лаба қилишидир. ..» «Ленинизм, социализмнинг буржуа муноса- батларининг тикланишидан тамомила амин бўлмоқ ма’носидаги * тўла ғалабаси фақат халқаро миқ’ёсдагина бўлиши мумкин, деб та’лим беради...» «Бундан, Россия каби кейинда қолган мамла- катда, техника ва иқтисодий жиҳатдан кўпроқ юксалган мамла- катлар «давлат йўли блан ёрдам бермаганда» (Троцкий), тўла социалистик жамият* қуриш мумкин эмас деган ма’но асло келиб чиқмайди» (резолюцияга қаралсин3^).
Кўрасизки, реэолюция социализмнинг узил-кесил ғалабасини, Зиновьевнинг «Ленинизм» деган китоби- даги фикрига тамомила қарама-қарши ҳолда интер- венциядан ҳамда буржуа муносабатларининг тик- ланишидан амин бўлиш, деб талқин қилади.
Кўрасизки, резолюция, Зиновьевнинг XIV партия с’ездидаги охирги сўзида Яковлевга берган раддия- сида қилган ва резолюцияга батамом тескари бўлган да’восига тамомила қарама-қарши ҳолда, теҳниқа в< * Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
83
иқтисодий жиҳатдан кўпроқ юксалган мамлакатлар «давлат йўли блан ёрдам бермасалар» ҳам, Россия каби кейинда қолган мамлакатда тўла социалистик жамият қуриш мумкин, деб ҳисоблайди.
Буни Зиновьевнинг XIV партия конференциясининг резолюци!яоига қарши курашуви демай нима деб б|ўлади?
Албатта, партиянинг резолюцияларида ба’зан нуқ- сон бўлади. Шундай ҳоллар ҳам бўладики, партия резолюцияларида хатолар ҳам бўлиб қолади. Умуман айтганда, XIV партия конференциясининг резолюци- ясида ҳам ба’зи хатолар бор, деб айтиш мумкин. Эҳ- гимол, Зиновьев бу резолюцияни хато деб ҳисоблар. Ундай бўлса, бу тўғрида большевикчасига аниқ ва равшан қилиб очиқ айтмоқ керак. Броқ Зиновьев нечундир бундай қилмайди. У, бу реэолюция ҳақида индамай, уни ҳечқандай йўсинда очиқдан-очиқ тан- қид қилмай, бо-шқача йўл тутди. XIV партия конфе- ренциясининг резолюцияларига зимдан ҳужум қилиш йўлини афзал кўрди. Чамаси, Зиновьев мақсадга эришмоқ учун 'бу йўлни ҳаммадан яхшироқ деб ўй- лади шекилли. Унинг мақсади эса битта, я’ни резолю- цияни «яхшилаш» ва Ленинни «жиндаккина» тузатиш- дир. Зиновьевнинг ҳисобдан янглишганлигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.
Зиновьевнинг хатоси қаердан келиб чиқади? Бу хатонинг илдизи 'қаерда?
Менинг фикримча, <бу хатонинг илдизи шуки, Зиновьев мамлакатимизни-нг техника жиҳатидан кейинда қолганлигини тўла социалистик жамият қуриш учун енгиб бўлмайдиган тўсиқ деб, мамлака- тимиз техника жиҳатидан кейи'нда қолг.аили.гидан


84
И. В. С Т А Л И Н
пролетариат социализм қуролмайди деб, бунга қаттиқ ишонади. Зиновьев блан Каменев бир вақтлар, партия- нинг апрель конференцияси арафасида, партия Мар- казий Қомитетининг мажлисларидан бирида сўзлаб, шу да’воларини рўкач қилишга уринган эдилар36. Аммо улар шатта еб, уларникига қарама-қарши бўл- ган нуқтаи назарга, Марказий Қомитет кўпчилиги- нинг нуқтаи назарига расман итоат қилиб, чекиниш- га мажбур бўлган эдилар. Аммо Зиновьев бу нуқтаи назарга расман итоат қилса ҳам, ҳамиша унга қарши курашиб келди. Партиямизнинг Москва Комитети РҚП(б) Марказий Комитетида бўлган бу «воқиа» тўғрисида Ленинград губерна партия конференцияси- нинг мактубига берган «Жавобида» қуйидагиларни айтади37:
«Каменев блан Зиновьев яқинда, Сиёсий бюро мажлисида, агар халқаро революция бизни қутқармаса, техника ва иқтисодий жиҳатдан кейинда қолганлигимиз сабабли, ички қийипчиликларни йўқотаолмаймиз, деган нуқтаи назарни ёқладилар. Биз эса, Map* казий Комитетнинг кўпчилиги блан бирга, ўйлаймизки, техника жиҳатидан кейинда қолган бўлсак-да, шунга қарамасдан социа- лизм қураоламиз, қураётирмиз ва албатта қурамиз. Бу қурилиш, албатта, бутун жаҳонда ғалаба қилинган шароитдагидан кўра анча секинроқ боради деб ўйлаймиз, лекин шупдай бўлса ҳам, бизлар илгарилаб бораётирмиз ва боражакмиз, деб ўйлаймиз. Шу- нингдек бизлар, Каменев ва Зиновьевларнинг нуқтаи назарлари биздаги ишчилар синфи ва унинг орқасидан бораётган деҳқонлар оммасининг ички кучларига ишонмасликни ифода қилади, деб ўйлаймиз. Уларнинг нуқтаи назарларини Ленин йўлидан қайтиш деб биламиз» («Жавоб»га қаралсин).


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
85
Каменев партиямизнинг Москва Комитети томонидан улар устига қўйилган бу оғир айбга қарипи далил тополмадилар. Бу тасодифийми? Мен тасодифий эмас, деб ўйлаймаи. Афтидан, айблаш худди нишонга бориб текканга ўхшайди. Зиновьев блан Қаменев бу айб- лашга сукут блан «жавоб бердилар», чунки «далил- лари» йўқ эди.
«Янги оппозиция», Зиновьевни мамлакатимизда социализм дурилишининг ғалабасига ишонмасликда айблаётирлар, деб хафа бўлмоқда. Лекин агар бир мамлакатда социализм ғалабаси тўғрисидаги масала бутун бир йил мобайнида музокара қилингандан кейин, Зиновьевнинг нуқтаи назари Марказий Коми- тет Сиёсий бюроси томонидан рад қилингандан сўнг (1925 йил- апрель), бу масала тўғрисцда партияда муайяи фикр ҳосил бўлиб, бу фикр XIV партия кон- ференциясининг ма’лум резолюциясида (1925 йил апрель) қайд қилингандан кейин, агар шунча ишлар- •дан кейин, Зиновьев «Ленинизм» деган китобида (1925 йил сентябрь) партия нуқтаи назарига қарши чиқишга жур’ат қилган экан, сўнгра бу сўзларни пар- тиянииг XIV с’ездида такрор қилган экая,— булар- нинг ҳаммасини, унинг ўз хатоларини ёқлашдаги бу ўжарлигини, бу қайсарлигини, Зиновьевнинг мамла- катимизда социалистик |қурилиш'нивг ғалабасига ишонмаслик касалига грифтор бўлганлиги, тузалмас бўлиб грифтор бўлганлиги, деб жўймасак, нима деб жўямиз?
Зиновьев ўзининг бу инонмаслигини интернацио- нализм демоқчи бўлади. Лекин ленинизмнинг туб масаласида ленинизмдан четга чиқиш бизда қачондан бери интернационализм деб аталабошлади?


И. В. С Т А Л И Н


ЛЕНИНЙЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
87
кўрсатиши, халқаро революцион ҳаракатнинг риво- жини сусайтириши, • интернационализмдан муқаррар суратда ҳайтиши равшан эмасми? ..
Кўрасизки, Зиновьев «интернационализми»нинг унинг бир мамлакатда социализм қуриш масаласида- ги «юз процентлик ленинизми»дан ҳсч афзаллити йўқ.
Шу сабабдан, XIV партия с’езди, «янги оппозиция- нинг» қарашларини «социализм қуриш ишига ишонмас- лик» ва «ленинизмни бузиш» деб та’риф қилиб, тўғри иш қилди38.
VII
СОЦИАЛИСТИҚ ҚУРИЛИШ ҒАЛАБАСИ УЧУН КУРАШ
«Янги оппозициянинг» асосий хатоси социалистик қурилишнинг ғалабасига ишонмасликдир, деб ўйлай- маи. Асосий хатоси шу деб ўйлашимнинг сабаби шуки, «янги оппозициянинг» бошқа хатоларини1нг ҳаммаси шу хатодан келиб чиқади. «Янги оппозиция- нинг» янги иқтисодий сиёсат ҳақидаги, давлат капи- тализми ҳақидаги, социалистик саноатимизнинг таби- ати тўғрисидаги, пролетариат диктатураси вақтида кооперациянинг роли ҳақидаги, қулоқлар блан кураш методлари ҳақидаги, ўртаҳол деҳқонларнинг роли ва салмоғи ҳақидаги масалалардаги хатолари — хуллас, бу хатоларнинг барчаси оппозициянинг асосий хато- сид.ан, м.амлакатимизн'инг кучлари блан социализ!м жамияти қуриш мумкинлигига ишонмаслигидан келиб чиқҳая хатолардир.
Мамлакатиммзда социал.истак |қурилишнинг ғала- басита ишонмаслик нима?


88
И. В. С Т А Л И Н
Бу, ҳаммадан аввал, мамлакатимизнинг тараққи- ётидаги ма’лум шароитлар туфайли асосий деҳқонлар оммасининг ооцюалистик қурилиш ишларига жалб қилинаолишларига ишонч йўқлигидир.
Иккинчидан, бу нарса, мамлакатимизда халқ хўжалигининг муҳим қал’аларини ўз қўлида ушлаб турган пролетариатнинг асосий деҳқонлар оммасини социалистик қурили1шга жалб қилиш лаёқатига ишонч йўқлигидир.
Оппозиция бизнинг тараққий йўлларимиз ҳақидаги бу муҳокамаларида, гарчи тилида айтм-аса ҳам, дили- да мана шу фикрларни аоос қилиб олади, тушуниб, билатурибми, тушунмасданми — бунинг фарқи йўқ.
Совет деҳқонлари,Н1инг аоасий оммасини социалис- тик қурилиш ишига жалб қилиб бўладими?
«Ленинизм асослари тўғрисида» деган брошюрада бу ҳақда икки асосий фикр >бор:
1) «Совет Иттифоқининг деҳқонларини Ғарб деҳқонлари блан бирдай деб бўлмайди, Уч революция та’лимини олган, про- летариат блан бирликда ва пролетариат раҳбарлиги остида под- шога ҳамда буржуазия ҳокимиятига қарши курашган деҳқон- ларнинг, ер ҳам сулҳга пролетар революцияси соясида эришган ва шунинг учун пролетариатнинг резервига айланган деҳқонлар- нинг — мана шу деҳқонларнинг буржуа революцияси вақтида либерал буржуазия раҳбарлиги остида курашган, ерни шу буржуазиянинг қўлидан олган ва шунинг учун буржуазиянинг резервига айланган деҳқонлардан фарқ қилмаслиги мумкин эмас. Пролетариат блан сиёсий дўстлик ва сиёсий ҳамкорликнинг қадрини билган ҳамда шу дўстлик ва ҳамкорлик соясида озодликка чиққан совет. деҳқонларининг пролетариат блан иқтисодий ҳам- корлик қилиш учун жуда қулай, жуда боп бўлмасликлари мумкин эмаслигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак».


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
89
оддий йўлидан бориб тараққий қилади, деҳқонлар табақаларга ажралиб борган шароитда, бир ёқда катта ер мулклари ва хусусий капиталистик латифундиялар, иккинчи ёқда пауперйзм, қашшоқлик ва ёлланган қуллар бўлган ҳолда тараққий қилади. Шу сабабдан Ғарбда тарқоқлик ва бўлиниш жуда табиийдир. Россияда бундай эмас. Бизда қишлоқ хўжалиги бундай йўл блан ривожланаолмайди, бунинг сабабларидан бири ақалли шуки, Совет ҳокимиятининг борлиги ва асосий ишлабчиқариш қуроли ҳамда воситаларининг национализация қилинганлигининг ўзиёқ бу хил тараққийга йўл қўймайди. Россияда қишлоқ хўжалиги бошқа йўл блан, миллиоиларча майда за ўрта деҳқонларни коопе- ративлаштириш йўли блан, қишлоқда енгил шартлар блан давлатнинг берадиган кредити йўсинида ёрдам оладиган оммавий кооперацияни ривожлантириш йўли блан юксалиши лозим. Ленин ўзининг кооперация тўғрисидаги мақолаларида, бизда қишлоқ хўжалиги янги йўл блан, деҳқонларнинг кўпчилигини кооперация орқали социалистик қурилишга тортиш йўли блан, коллективизм асосларини секин-секин қишлоқ хўжалигига кири- тиш, бошлаб қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш соҳасига, кейин уларни ишлабчиқариш соҳасига киритиш йўли блан юкса- лиши керак, деб тўғри айтган...
Деҳқонларнинг жуда кўпчилиги, хусусий капиталистик ла- тифундиялар ва ёлланма қуллик йўлини, қашшоқлик ва хона- вайронлик йўлини ташлаб, тараққиётнинг мана шу янги йўлига ўзи хоҳлаб киражагини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўл- маса керак»39.
Бу фикрлар тўғрими?
Мен бу фикрларнинг икковини ҳам, бианинг нэп шароитидаги бутун қурилиш давримиз учун бешак ва бешубҳа тўғри деб ўйлайман.
Бу фикрлар Лениннинг, пролетариат блан деҳқон- ларнинг иноқлашуви ҳақидаги, деҳқон хўжаликлари- нинг мамлакатимизнинг социалистик тарадқиётига қўшилиши ҳақидаги, пролетариат социализмга деҳ- Қонларнинг асосий оммаси блан бирга бориши к&рак- лиги ҳақидаги, миллион-миллион деҳқонлар оммасини 7


90
и. в. с т А л и н
кооперативлаштириш қишлоқдаги социалистик қури- лишнинг катта йўли эканлиги ҳақидаги, 'бизнинг соци- алистик саноатимиз ўсиб турганда «кооперациянинг ўсишининг бир ўзи биз учун... социализмнинг ўсиши блан баравардир» (XXVII том, 396 бетга қаралсин) деган ма’лум фи1крларининг баёнидир, холос.
Дарвоқи’, бизнинг мамлакатимизда деҳқон хўжа- ликлари1ни'нг тарақ-қийси |қа.ндай йўлдан бораолади ва бормоғи керак?
Деҳқон хўжалиги капитали-стик хўжалик эмас. Агар деҳқон хўжаликларининг жуда кўпчилигини олсак, улар майда товар хўжалигидир. Деҳқонлар- нинг майда товар хўжалиги нима? Бу хўжалик капи- тализм блан социализм ўртасидаги ик(киланиб туручи хўжаликдир. Бу хўжалик, ҳозир капиталистик мам- лакатларда бўлаётганидек, капитализм томонига қараб ҳам, пролетариат диктатураси шароитида бизнинг мамлакатимизда бўлиши лозим бўлганидек, социализм томонига •қ.араб ҳам ривожла-наолади.
Деҳқон хўжалигининг бувдай беқарорлиги, н-омус- тақиллиги нимадан бўлади? Бунинг сабаби нима?
Бунинг сабаби шуки, деҳқон хўжалжлари тарқоқ- дир, улар уюшмаган, улар шаҳарга, саноатга, кредит системасига, мамлакатдаги ҳокимиятнинг характери- га боғлиқдир, ниҳоят, буни-нг сабаби ҳаммага ма’лум шундай бир ҳолдирки, қишлоқ моддий жиҳатдан бўл- син, маданий жиҳатдан бўлсин, шаҳар кетидан боради ва бормоғи ҳам керак.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
91
нинг талай кўпчилиги қашшоқланади. Капиталистик мамлакатларда тараққиётнинг бундай йўлдан бориши муқаррар, чунки қишлоқ, деҳқон хўжалиги шаҳарга, саноатга, шаҳардаги марказлашган кредитга, ҳоки- миятнинг характерига боғлиқ, шаҳарда эса буржуа- зия, капиталистик саноат, капиталистик <кредит сис- тем-ас-и, каститалистик давлат ҳокимияти ҳукм суради.
Бизнинг мамлакатимизда, шаҳар бутунлай бошқа қиёфада бўлган, саиоат прюлетариат қўлида бўлган жойда, транспорт, кредит идоралари, давлат ҳоки- мияти ва шу кабилар пролетариат қўлида тўпланган жойда, ерни национализация 'қилиш бутун мамлакатда умумий қонун бўлган жойда, деҳқон хўжаликларининг бундай йўлдан тараққий қилиши мажбурийми? Ал- батта, мажбурий эмас. Аксинча. Шаҳар қишлоққа раҳбар бўлгани учун ва шаҳарда эса, халқ хўжали- ганинг муҳим қал’алари'нинг барчасини ўз қўлида ушлаб турпа-н (Пролетариат ҳоким бўлганидан, худди мана шу сабабдан, деҳқон хўжалигининг тараққиёти бошқа йўлдан, социалистик ^урилшп йўлидан бормоғи керак.
Бу «қандай йўл?
Бу йўл, кооперациянинг барча тармоқлари орқали миллионларча деҳқон хўжаликларини ялписига коо- перативлаш йўлидир, тарқоқ деҳқои хўжаликларини социалистик саноат атрофига тўплаб бирлаштириш йўлидир, аввал бошлаб деҳқончилик маҳсулотини сотиш ва деҳқон хўжаликларини шаҳарда ишлана- Диган моллар блан та’мин этиш йўли блан, сўнгра қишлоқ хўжалиги ишлабчиқаришида биргалашиб иш- лаш йўли блан коллективизм асосларини жорий қи- лиш йўлидир.
7*


92
И. В. С Т А Л И Н
Пролетариат диктатураси шароитида бу йўл бор- ган сари муқаррар бўлиб боради, чунки сотиш йўли блан кооперативлаш, та’минот йўли блан кооператив- лаш ва, ниҳоят, кредит ва ишлабчиқариш йўли блан кооперативла1ш (қишлоқ хўжалик шеркатлари) қиш- лоқни обод ва мўл қилишнинг бирдан-бир йўлидир, кўпчилик деҳқонлар оммасини қашшоқлик ва хона- вайрошшкдан қутқазиш учун ягона воситадир.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
93
лари бўлган ишларни (помешчикни ағдариш, сулҳ) мамлакатнинг умумий манфаати (пролетариат дикта- тураси) блан бир-бирига боғлаш ва бирини-бирига бўйсундириш тадбирини қидириб топди ва бу тадбир деҳқонларга ма’қул ва фойдали бўлиб чиқди. Биноба- рин, деҳқонлар ҳам, социалистик руҳда бўлмаганлик- ларига қарамасдан, у вақтда социалистик пролетари- атга эргашиб бордилар.
Мамлакатимизда социалистик ҳурилиш ҳақида ва деҳқонларни бу қурилиш йўлига жалб қилиш ҳақида ҳам худди шу юқорида айтилганларни айтмоқ керак. Деҳқонлар ўз аҳволлари жиҳатидан социалистик руҳ- да эмаслар. Аммо улар социалистик тараққиёт йўлига киришлари керак ва албатта кирадилар, чунки деҳ- қонларнинг қашшоқлик ва хонавайронликдан қутил- моқлари учун пролетариат блан жипслашувдан, социалистик саноат блан жипслашувдан, деҳқонларни оммавий равишда кооперативлаш орқали деҳқон хўжаликларини социалистик тараққиётнинг умумий йўлига жалб қилишдан бошқа йўл йўқ ва бўлиши мумким ҳам эмас.
Деҳқонлар оммавий равишда кооперативлаш ор- қалигина социалистик тараққиёт йўлига кирадилар, дейишимизнинг сабаби нима?


94
И. В. С Т А Л И Н
жалб қилишга имкон беради. Деҳқонларнинг ўз молларини кооперация орқали сотиш, хўжаликлар- ни кооперация орқали машиналар блан та’мин қилиш фойдали бўлга-нлиги учун, худди шуни!нг учун деҳқюн- лар оммавий равишда кооперативлаш йўлидан бориш- лари керак ва боражаклар.
Социалистик саноат бошчилик қилган апароитда деҳқон хўжаликларини оммавий равишда кооператив- лаш нима демак?
Бу — майда товар деҳқон хўжаликларининг деҳқон- ларни кўплаб хонавайрон қилучи эски капиталистик йўлдан қайтиши ва тараққиётнинг янги йўлига, социа- листик қурилиш йўлига ўтиши демакдир.
Шу сабабдан, деҳқон хўжаликларининг янги тараққиёт йўли учун курашмоқ, деҳқонларнинг асосий оммасини социализм қурилишига жалб қилиш учун курашмоқ партиямизнинг навбатдаги вазифасидир.
Шу сабабдан ВҚП(б) XIV с’езди қуйидаги қарор- ни чиқариб, тўғри қилди:
«Қишлоқда социализм қурилишининг асосий йўли шундан иборатки, социалистик давлат саноати, давлат кредит идоралари ва пролетариат қўлидаги бошқа муҳим тармоқларнинг иқтисодий раҳбарлиги тобора ошиб боргани ҳолда, деҳқонларнинг асосий оммасини кооператив ташкилотига тортиш ва бу ташкилотнинг капиталистик элементларидан фойдаланиб, уларни енгиб ва сиқиб чиқариб, унинг социалистик йўлдан тараққий қилишини та’мин этмоқ керак» (с’езднинг Марказий Комитет ҳисоботи юзасидан чиқарган резолюциясига қаралсин41).


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
95
мамлакатимиздаги социалистик қурилншнинг ғалаба- сига ишонмайди, пролетариатимизнинг деҳқонларни ўзига эргаштириб социализм йўлидан олиб кетиш қоби- лиятига ишонмайди.
Янги иқтисодий сиёсатнинг икки томони бор эка- нини тушунмаслик, янги иқтисодий сиёсатнинг ёмон томонларини ошириб муболаға қилиш ова янги иқти- содий сиёсатни асос э’тибори блан чекиниш деб кўр- сатиш мана шундан келиб чиқади.
Хўжалигимизнинг капиталистик элементларининг ролини ошириб муболаға қилиш, социалистик тарақ- қиётимизнинг ҳаракатга келтиручи воситаларитан.г (социалистик саноат, кредит системаси, кооперация, пролетариат ҳокимияти ва бошқаларнинг) ролини кам • ситиш мана ш-ундан келиб чиқади.
Бизнинг давлат саноатимизнинг социалистик таби- атини тушунмаслик ва Лениннинг кооператив плани- нинғ тўғрилигига шубҳаланиш мана шундан келиб чиқади.
Қишлоқдаги табақаларга ажралишни муболаға қилиш, қулоқлар тўғрисидан ваҳимага тушиш, ўрта ҳолларнинг ролини камситиш, партиянинг ўрта ҳоллар блан маҳкам иттифоқ сақлаш оиёсатини бузишга уру- ниш ва умуман, партиянинг қишлоқдаги сиёсати ҳаҳи- Даги масалада талвасага тушишлар мана шундан келиб чи1қади.


96
II. В С Т А Л И Н
ҳамда юксалишнинг янги даврини очадиган катта иш- ларини тушун-маслик мана шундан келиб чиқадики, бу ишларсиз ҳечқандай ооциалистик қурилиш мумкин эмас.
Қурилишимизнинг қийинчиликларини кўриб умид- сизликка тушиш ва саросима бўлиб қолиш, мамлака- тимизни индустрлаш мумкинлигига шубҳаланиш, пар- тия айниб кетди ва ҳоказо деб умидсизланиб айтилган бемаза гаплар мана шундан келиб чиқади.
Уларнинг, буржуаларнинг ҳамма ишлари ҳар ҳолда бирмунча яхши, бизларнинг, биз пролетарларнинг ишларимиз эса ҳар ҳолда бирмунча ёмон, агар Ғарбда революция бўлмай қолса, бизнинг ишимиз пачава,— «янги оппозиция» сўзларининг умумий оҳанги шу, аммо, 1мени1нг фикримча, огшозициянинг бу оҳанги ликвидаторлик оҳангидир, лекин оппозвдия нечундир (эрмакка бўлса K-epaiK), уни «интернационализм» деб тақдим қилади.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
97
риб, совет савдосини ривожлантириб, хусусий капи- тални оиқиб бориб ҳужум қилаётибмиз.
Аммо янги иқтисодий сиёсат капитализмдир, янги иқтисодий сиёсат асос э’тибори блан чекинишдир, де- ган тезиснинг ма’носи нима? Бу тезис нимага асос- ланади?
Бу тезис — энди бизда капитализмнинг оддий тикланиши рўй бермоқда, ўша капитализмнинг ўзи ян,а «қайтиб келмоқда» деган нотўғри фикрга асос- ланади. Оппозициянинг саноатимизнинг социалистик табиати тўғрисида шубҳага тушишининг сабаби фа- қат мана шу нотўғри фикрдир. Оппозициянинг қулоқ- лар тўғрисидан ваҳимага тушиб қолганлигининг сабаби ҳам шудир. Оппозициянинг деҳқонлар ораси- даги табақаланиш тўғрисидаги нотўғри рақамларга бундай ҳовлиқ|Иб ёпишиб олишининг сабаби ҳам фа- қат унинг ҳалиги нотўғри фикридир. Оппозициянинг ўртаҳол деҳқон бизда деҳқончиликда ҳозир марказий фигура эканлигини ҳадеб унутиб қўяберишининг сабаби ҳам шу нотўғри фикрдир. Уртаҳолнинг сал- моғини камситиш ва Лениннинг кооператив планига шубҳаланиш ҳам фақат шу нотўғри фикрдандир. Янги оппозициянинг қишлоқнинг янги тараққиёт йўлига, қишлоқни социалистик қурилишга тортиш йў- лига ишонмаслигига ҳам шу нотўғри фикрни «далил қилиш» мумкин.


98
И. В. С Т А Л И Н
процесс бўлаётир, капиталистик элементларни социа- листик элементларнинг енгиши процесси бўлаётир. Социализмнинг базаси давлат саноати бўлган шаҳарга нисбатан ҳам» шунингдек қишлоқни социалистик та- раққиёт йўлига тортмоқ учун асосий илмоқ, социалис- тик саноатга бориб уланучи оммавий кооперация бўлган қишлоққа нисбатан ҳам «бу ran шак-шубҳасиз тўғридир.
Бизда ҳокимият пролетар ҳокимиятидир, йирик саноат пролетариат қўлидадир, транспорт ва кредит пролетариат давлати ихтиёридадир, фақат шу сабаб- дан ҳам бизда капитализмнинг оддий тикланиши мумкин эмас.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
99
миятини тушунмайди, мана бу ҳол оппозициянинг қишлоқни эски тараққиёт йўлига, қишлоқнинг капи- талистик тараққиёт йўлига, қулоқлар блан камбағал- лар қишлоқнинг асосий кучи бўлиб, ўртаҳол деҳқон- ларнинг «путури кетаётган» вақтдаги капиталистик тараққиёт йўлига тойиб кетганлигини яна бир карра исбот қилиб беради.
Оппозиция, Лениннинг «Озиқ-овқат солиғини»42 далил келтириб, кооперация давлат (капитализмининг бир туридир, дейди ва, бунга кўра, оппозиция социа- листик тараққиёт учун кооперациядан асосий бир илмоқ сифатида фойдаланиш мумкинлигига ишон- майди. Оппозиция бунда ҳам жуда қўпол хато қилади. 1921 йилда, «Озиқ-овқат солиғи» ёзилган вақтда, бизнинг ривожланган социалистик саноатимиз йўқ вақтда, Ленин давлат капитализмини бизнинг хўжа- ликни идора қилишимизнинг асосий формаси бўлса эҳтимол деб ўйлаган ва кооперацияни давлат капи- тализми блан бирга бўлиши мумкин деб ҳисоб- лаган вақтда, кооперацияни бундай тушуниш кифоя ва мақбул эди. Лекин кооперацияни бу ма’нода тушуниш энди кифоя қилмай қолди ва у замон ўтиб кетди, чунки ундан буён замон ўзгарди, бизнинг социалистик саноатимиз ўсди, давлат капитализми матлуб бўлган даражада илдиз олмади, ҳозир ўн миллиондан ортиқ а’зоси бўлган кооперация эса со- циалистик саноат блан боғланиб қўшилиша бош- лади.


100
И. В. С Т А Л И Н
кооперацияга бошқача қарайбошлаганлигининг сабаби шу бўлмай, нима?
Лениннинг кооперацияни давлат капитализмига боғламай, балки социалистик саноатга боғлаганлиги- нинг сабаби икки йил ичида социалистик саноат жуда ўсиб кетганлиги, давлат капитализми эса лозим да- ражада илдиз олмаганлиги бўлмай, нима?
Кооперациянинг тараҳқиёт шароити ўзгарди. Бино- барин, кооперация масаласига қараш ҳам ўзгармоғи лозим эди.
Масалан, Лениннинг «Кооперация тўғрисида» (1923 йил) деган брошюрасида бу масалани равшан- лантирадиган яхши бир жойи бор. У мана будир:
«Давлат капитализми шароитида* кооператив корхоналар дав- лат-капиталистик корхоналардан, биринчидан, хусусий корхона- лик жиҳатидан, иккинчидан, коллектив корхоналик жиҳатидан фарқ қиладилар. Бизнинг ҳозирги мавжуд тузумимизда* коопера- тив корхоналар хусусий-капиталистик корхоналардан коллек- тив корхоналар бўлиши блан фарқ қиладилар, лекин, агар бу корхоналар ишлабчиқариш воситалари давлатга, я’ни ишчилар синфига қарашли шароитда, давлатга қарашли ерга асосланган бўлсалар, социалистик корхоналардан фарқ қилмайдилар» * (XXVII том, 396 бетга қаралсин).
Бу кичкина цитатада икки катта масала ҳал қилинган. Биринчидан, «бизнинг ҳозирги мавжуд тузумимиз»нинг давлат капитализми эмаслиги тўғри- сидаги масала. Иккинчидан, кооператив корхоналар «бизнинг тузумимизга» қўшиб олинса, улар социа- листик корхоналардан «фарқ қилмайди» деган масала ҳал қилинган.
Бундан ҳам очиқроқ қилиб айтмоқ қийин бўлса керак, деб ўйлайман.
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
101
Лениннинг мазкур брошюрасидан яна бир жойи мана бу:
«Кооперациянинг оддий ўсиши биз учун (юқорида кўрсатил- ган «кичкина» истисно блан) социализмнинг ўсиши блан бирдир ва шу муносабат блан социализмга қарашимизнинг ҳаммаси туб- дан ўзгарганини иқрор қилишга мажбурмиз» (XXVII том, 396 бетга қаралсин).
«Қооперация тўғрисида» деган брошюрада коопе- рацияга янгича қараш баён қилинганлиги равшан кўриниб турипти, «янги оппозиция» буни иқрор қил- моқни хоҳламайди ва фактларга, равшан кўриниб турган ҳақиқатга, ленинизмга зид ўлароқ, бу ҳақда индамасликка ҳаракат қилади.
Давлат капитализми блан бирга олинган коопе- рация бир нарса бўлса, социалистик саноат блан бир- га олинган кооперация бошқа нарсадир.
Броқ, бундан «Озиқ-овқат солиғи» бл>ан «Қоопера- ция тўғрисида» деган брошюра ўртасида чуқур айир- ма бор, деган хулоса чиқариб бўлмайди. Бундай айирма бор дейиш, албатта, нотўғри. Кооперацияга баҳо беришда «Озиқ-овқат солиғи» блан «Кооперация тўғрисида»ги брошюра ўртасида узилмас боғланиш борлигини дарҳол фаҳмламоқ учун, «Озиқ-овқат соли- ғи»дан, масалан, қуйидаги жойни далил келтирмоқ кифоядир. У жой шудир:


102
И. В. С Т А Л И Н
муносабатлардан бурунги* ва ҳатто капиталистик муносабатлар- дан ҳам бурунги, ҳарбир «янгиликка» қаршилик қилиш ма’носида энг кучли бўлган муносабатларнинг ҳам энг чуқур ва энг маҳкам томирларини юлиб ташлай оладиган ўтишдир» (XXVI том, 337 бетга қаралсин).
Бу цитатадан кўриниб турибдики, Ленин «Озиқ- овқат солиғи» ёзилган вақтдаёқ, я’ни бизнинг ривож- ланган саноатимиз бўлмаган вақтдаёқ, муваффақият- ли чиққундай бўлса, кооперацияни «социалистик му- носабатлардан бурунги» муносабатларга қарши ва, демакки, капиталистик муносабатларга ҳам қарши курашнинг кучли воситасига айлантириб юборишни мумкин деб ҳисоблаган. Ленин «Қооперация тўғри- сида»ги брошюрасини ёзганда худди ана шу фикр унга асос бўлган бўлса керак, деб ўйлайман.
Аммо буларнинг барчасидан қандай натижа чи- қади?
Бундан шу келиб чиқадики, «янги оппозиция» коо- перация масаласига марксистларча эмас, метафизик- ларча қарайди. У кооперацияга бошқа ҳодисалар блан, чунончи, айтайлик, давлат капитализми блан (1921 йилда) ёки социалистик саноат блан (1923 йилда) боғланган ҳолда олинган тарихий ҳодиса деб қарамай, доимий ва асло ўзгармас ҳамишалик бир нарса деб қарайди, «ўзида нарса» деб қарайди.
Оппозициянинг кооперация масаласидаги хатолари мана шундан келиб чиқади, унинг қишлоқнинг коо- перация ор|қали тараққий қилиб социализмга томон боришига ишонмаслиги мана шундан келиб чиқади, оппозициянинг эски йўлга, қишлоқнинг капиталистик тараққиёт йўлига бурилиб кетиши мана шундан ке- либ чиқади.
* Курсив меники. И. Ст.


ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
103
Социалистик қурилишнинг амалий масалаларида «янги оппозициянинг» тутган йўли, умуман айтганда, ана шундай.
Хулоса битта: оппозициянинг ўз йўли бўлганидан айтамизки, унинг бу йўли, унинг тараддуди ва теб- ранишлари, унинг бизнинг ишимизга ишонмаслиги ва қийинчиликлар олдида саросималикка тушуви — хў- жалигимизнинг капиталистик элементларига таслим бўлишга олиб боради.
Чунки, агар янги иқтисодий сиёсат асос э’тибори блан чекиниш бўлса, давлат саноатининг социалистик табиати тўғрисида шубҳа қилинса, агар қулоқ бутун- лай деярлик кучли бўлса, кооперациядан умид кам бўлса, ўртаҳолнинг роли тобора пасайиб бораётган бўл- са, қишлоқнинг янги йўлдан тараққий қилишига ишо- ниб бўлмаса, партия карийб айниб кетаётган бўлса; Ғарбда яқин ўртада революция бўлмайдиган бўлса,— бас, бу ҳолда оппозициянинг арсеналида нима қолади, у хўжалигимизнинг капиталистик элементларига қар- ши курашда нимага кўз тикади? Фақат «Замон фал- сафаси»43 блангина жангга чиқиб бўлмайди-ку, ахир!
Башарти, «янги оппозициянинг» арсеналини арсе- нал деб бўлса, унинг ҳавас қиларлик жойи йўқлиги равшан. Бу арсенал кураш учун эмас. Ғалаба учун эса у эрта кунда ярамайди.
Партия бундай арсеналга таяниб урушга чиқади- ган бўлса, «бир пасда» ўзини нобуд қилиши турган ran, партия бундай қилса, хўжалигимизнинг каттита- листик элементларига тўғридан-тўғри таслим бўлиб Қўяқолишга мажбур бўларди.


104
И. В. С Т А Л И Н
партиямизнинг асосий вазифасидир»; бу вазифани ҳал қилиш учун лозим бўлган шартларнинг бири «мамлакатимизда социализм қурилишига ишонмас- ликка қарши кураш ва бизнинг «изчил социалистик типдаги» (Ленин) корхоналаримизга давлат-капи- талистик корхоналар деб қарашга урунишлар блан курашдир», «бундай мафкуравий оқимлар омманинг умуман социализм қурилишига, хусусан социалистик саноатга ҳам онгли қарашларига имкон бермайди, фақат хўжаликнинг социалистик элементларининг ўси- шига тўсқин бўлиб, хусусий капиталнинг социалистик элементларга қарши курашини енгиллаштиради, хо- лос»; «шу сабабдан с’езд ленинизмни бундай бузиш- ларни бартараф қилмоқ учун тарбиявий ишларни кенгайтирмоқ зарур деб ҳисоблайди» деган қарорни чиқариб жуда тўғри иш қилди (ВҚП(б). Марказий Қомитети ҳисоботи юзасидан чиқарилган резолюцияга қаралсин 44).
ВҚП(б) XIV с’ездининг тарихий аҳамияти шундан иборатки, бу с’езд «янги оппозициянинг» хатоларини илдизигача очиб ташлай олди, «янги onin-озициянинг» ишончсизлик ва умидсизлик блан қарашларини ўрта- дан олиб ташлади, бундан буён ҳам социализм учун олиб бориладиган курашнинг аниқ ва равшан йўлини чизиб берди, партияга ғалаба истиқболини кўрсатиб берди ва шу блан пролетариатни социалистик қури- лишнинг ғалабасига қаттиқ ишонтирди.
1926 йил 25 январь.
И. В. Сталин. Ленинизм масалаларига доир.
М.-Л., 1926


105
ДЕҲҚОНЛАР ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ ИТТИФОҚЧИСИ ЭКАНЛИГИ ҲАҚИДА
П. Ф. Болтнев, В. И. Ефремов, В. И. Ивлев ўртоцларга жавоб
Кечикиб жавоб бериш тўғри келгани учун узр сўрайман.
Менинг нутқимда45, деҳқонлар, ишчилар синфи- нинг иттифоқчиси сифатида, ишчилар синфига фақат ҳозирги вақтдагина керак, деб мутлақо айтилмаган.
Унда, Европа мамлакатларидан бирида революция ғалаба қозонгандан кейин Россияда ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқи ортиқча бўлиб қолади, де- йилмаган. Менинг Москва конференциясида сўзлаган нутқимни яхши ўқиб чиқмабсизлар, деб ўйлайман.
Унда фақат: «деҳқонлар ҳозирнинг ўзидаёқ рево- люциямизга тўғридан-тўғри ёрдам бераоладиган ягона игтифоқчидир» дейилган, холос. Бундан, Европада рвволюция ғалаба ^илгандан кейин де^қонлар биз- нинг мамлакатимизда ишчилар синфи учун ортиқча бўлиб қолиши мумкин, деган хулоса чиқадими? Ал- батта, чиқмайди.
Сизлар: «Жаҳон революцияси бўлиб, тўртинчи иттифоқчи — деҳқонлар керак бўлмай қолгандан ке- иин нима бўлади? Деҳқонларга қандай назар блан Қаралади?» деб сўрабсизлар.
8 И. В, С т а л и н, том 8


106
И. В. С Т А Л И Н
Биринчидан, «жаҳон революциясидан кейин» деҳ- қонлар керак бўлмай қолади, дейиш нотўғри. Нотўғри, чунки «жаҳон революциясидан кейин» бизн-инг хўжа- ли:к-^урилиш ишларимиз арслон қадамлар блан бормоғи лозим, ҳолбуки пролетариатнинг ёрдамисиз деҳ|қонлар кашшокликдан 'қутилаолмаганлиги оингари, деҳҳонларнинг иштирокисиз социализм ҳам қуриб бўл- майди. Бинобарин, Ғарбда ревюлюция ғалаба қилган- дан кейин ишчилар блан деҳқонлар иттифоқи бў- шашмасдан, балки, аксинча, мустаҳ.камланмоғи лозим бўлади.
Иккинчидан, «жаҳон революциясидан кейин» биз- нинг қурилиш ишларимиз юз баравар кучайгач, иш шунга қараб борадики, тамоман бошқа-бошқа иқти- содий группалардан иборат бўлган ишчилар блан деҳқонлар бўлмайди, улар ер ва фабрика меҳнаткаш- ларига айланиб кетадилар, я’ни улар ўз иқтисодий аҳволлари жиҳатидан бир-бирларига тенглашадилар. Хўш, бунинг ма’носи нима? Бунинг ма’носи шуки, ишчилар блан деҳқонлар иттифоқи илгариги ишчилар блан илгариги деҳқонларнинг аста-секин қўшилувига, тамоман б1ирла.шу1вига, уларнинг бир социалистик жамиятига айланиб кетади, сўнгра эса улар фақат социалистик жамият меҳнаткашлари бўлиб ҳолади- лар.
«Жаҳон революцияси ғалаба қилгандан кейин» бизнинг деҳқонларга қарашимиз ана шундай бўлади.


ДЕҲҚОНЛАР ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ ИТТИФОҚЧИСИ
107
иттифоқчиси, энг яқин ёрдамчиси эканлиги устида боради.
Менинг ўз нутқимда масалани худди шу тахлитда қўйганлигимнинг сабаби нима? Сабаби шуки, партия- мизда шундай кишилар борки, улар ахмоқлик ва бе- фаросатлик қилиб, деҳқонлар бизнинг иттифоқчимиз эмас, деб ўйлайдилар. Партиямизда шундай кишилар- нинг бўлиши яхшими, ёмонми — бу бошқа ran, аммо шундай кишилар бор. Мен худди ана шундай киши- ларга 'қарши нутқ сўзладим ва шу сабабли, ҳозир- ги шайтда де^қонлар ишчилар синфининг энг яқин иттифоқчиси эканлигини, деҳқонларга нисбатан ишонч- сизлик уруғини сочучи кишилар, ўзлари ҳам пайқа- масдан, революциямиз ишини барбод қилиб қўйишлари мумкинлигини, я’ни ишчилар ишини ҳам, деҳқонлар ишини ҳам барбод қилиб қўйишлари мумкинлигини исбот қилиб бердим.
Гап ана шу ҳақда боради.
Мен, деҳқонларни, капиталистик жиҳатдан тарақ- қий қилган мамлакатлардаги пролетариатдек, жуда ҳам маҳкам, жуда ҳам ишончли иттифоқчи эмас, деб атаганим учун сизлар бирмунча хафа бўлган бўлса- ларингиз керак, деб ўйлайман. Шундан хафа бўлган- ларингизни сезиб турибман. Мен ҳақли эмасманми, ахир? Мен ҳақиқатни рўйирост айтмаслигим керакми, ахир? Қолчак блан Деникин ҳужуми вақтида деҳқон- ларнинг гоҳ ишчилар томонига, гоҳ генераллар томонига искарт оғиб юрганликлари нотўғрими, ахир? Қўш, Деникин блан Қолчак армияларида деҳқонлар, кунгилли бўлиб қўшилган деҳқонлар озмунчамиди?


108
И. В. С Т А Л И М
бўлмаганликларидир. Лекин мен, модомики комму- нист эканман, ҳақиқатни рўйирост айтмоғим керак. Ленин бизга шундай та’лим берган. Ҳақиқат эса шун- дан иборатки, Қолчак блан Деникин ишчилар устига қаттиқ ҳужум қилиб келган энг оғир дақиқада, ишчи- лар синфининг иттифоқчиси бўлган деҳқонлар ба’зан етарли сабот ва матонат кўрсатмадилар.
Бундан, умуман деҳқонларни пролетариатнинг иттифоқчиси эмас деб ҳисобловчи ба’зи бефаросат ўртоқлар ҳозирги вақтда қилаётганидек, деҳқонлар- дан қўл силтаб кетаберса бўлар экан, деган ма’но чиқадими? Йўқ, бундай ма’но чиқмайди. Деҳқонлар- дан қўл силтаб кетиш — ҳам ишчиларга қарши, ҳам деҳқонларга қарши жиноят қилиш демакдир. Биз, деҳқонларнинг онгини ошириш, уларни ма’рифатли қилиш, уларни револгоциямиз йўлбошчиси бўлган ишчилар синфига я/қинлаштириш учун ҳамма чора- ларни кўрамиз ва мамлакатимизда деҳқонларнинг пролетариатнинг энг мустаҳкам ва энг ишончли итти- фоқчиси бўлиб қолишига эришамиз.
Ғарбда революция бўлганда эса, деҳқонлар жуда ҳам мустаҳкамланиб олади ва мамлакатимиздаги ишчилар синфининг энг содиқ иттифоқчиларидан би- рига айланади.
Ишчилар синфининг иттифоқчиси бўлган деҳқон- ларга коммунистлЗрнинг муносабатини ана шундай тушунмоқ керак.
Уртоқлж саломи блан
И. Сталин, 1926 йил 9 февраль.
Биринчи марта босилди


109
МАМЛАКАТИМИЗДА СОЦИАЛИЗМ ҚУРИШ МУМКИНЛИГИ ҲАҚИДА
Ўртоц Покоевга жавоб
Уртоқ Покоев!
Қечикиб жавоб ёзаётганим учун Сиздан ва Сизнинг ўртоқларингиздан узр сўрайман.
Таассуфки, Сиз XIV с’езддаги ихтилофларимизни тушунмабсиз. Гап сра, оппозиция гўё, биз ҳали соци- ализмга етишганимиз йўқ, деганлигида, с’езд эса гўё, биз ҳозир социализмга етишиб олдик, деганлигида эмас. Бу нотўғри. Бизнинг партиямизда, биз социализм- ни амалга ошириб қўйдик, деяолучи бир киши ҳам топилмайди.


110
И. В. С Т А Л И Н
қуруқ оворагарчиликдан иборат бўлиб қолар экан-да. С’езд, оппозициянинг бу хил қарашлари ўзимиздаги капиталистлар устидан ғалаба қилишимизга ишон- масликни билдиради, деди ва буни Марказий Қомитет ҳисоботи юзасидан қабул |Қилган резолюциясида46 айтди.
Қимматли ўртоқлар, ran ана шу тўғрида бўлди.
Албатта, бундан, бизга Ғарбий Европа ишчилари- нинг ёрдами керак эмас, деган ма’но чиқмайди. Маса- лан, Ғарбий Европа ишчилари бизга хайрихоҳлик кўрсатмаган ва ма’навий ёрдам қилмаган эдилар, деб фараз қилайлик. Масалан, Ғарбий Европа ишчилари ўз капиталистларининг бизнинг республикамизга қар- ши юриш бошлашига тўсқинлик қилмаган эдилар, деб фараз қилайлик, Хўш, бунинг оқибати нима бўлар эди? Бунинг оқибати шу бўлар эдики, капиталистлар бизга қарши ҳаракат қилиб, қурилиш ишларимизни туб-томири блан бузиб ташлаган ва ҳатто ўзимизни ҳам бутунлай тор-мор қилган бўлар эдилар. Капита- листларнинг бундай қилишга уринмаётганликларининг сабаби шуки, улар бизнинг республикамизга қарши юриш бошлаган тақдирда, ишчиларнинг уларга орқа- дан зарба беришидан .қўрқадилар. Биз худди. ана шуни, Ғарбий Европа ишчиларининг бизнинг револю- циямизга мадад бериши, деб атаймиз.


МАМЛЛКЛТИМИЗДА СОЦИАЛИЗМ ҚУРИШ МУМҚИНЛИГИ ҲАҚИДА 1П
катимизда социализм узил-кесил ғалаба қилган бўлар эди. Хўш, борди-ю, бу мадад Ғарбдаги револю- диянинг -ғалабасига айланиб кетмаса-чи? Ғарбда бун- дай ғалаба бўлмаган тақдирда ҳам, биз социализм жамияти қура ва қуриб тугаллайоламизми? С’езд, қура ва қуриб тугаллайоламиз, деб жавоб берди. Шундай қилинмаса, 1917 йил Октябрьда ҳокимиятни қўлга олишнинг ҳожати ҳам йўқ эди. Агар биз ўзимиз- даги капиталистларни янчиб ташлашни мўлжаллаб иш кўрмасак, ҳарқандай киши ҳам бизга, 1917 йил Октябрьда ҳокимиятни бекорга қўлга олдингиз, дея- жак. Оппозиция эса, ўзимиздаги капиталистларни биз ўз кучимиз блан янчиб ташлай олмаймиз, дейди.
Бизнинг орамиздаги фарқ ана шу.
С’ездда яна социализмнинг узил-кесил ғалабаси тўғрисида ҳам гапирилди. Бунинг ма’носи нима? Бунинг ма’носи — четэл капиталистларининг интер- венциясидан ҳамда мазкур капиталистларнинг мамла- катимизга ^арши қуролли кураш йўли блан мамлака- тимизда Э0ки тартибларни тиклашидан батамом амин бўлиш демакдир. Биз ўз кучимиз блан бу аминликнн та’мин этаоламизми, я’ни халқаро капиталнинг ҳар- бий интервенциясига йўл қўймасликни уддалай ола- мизми? йўқ, уддалай олмаймиз. Бу иш биз блан бутун Ғарбдаги пролетарлар ўртасидаги умумий ишдир. Халқаро капитални фақат барча мамлакатларнинг t’-ки, лоақал, Европадаги асосий мамлакатларнинг ишчилар синфи кучи блан тамомила тийиб қўйиш мумкин. Бунда энди Европанинг бирнеча мамлакати- Да революция ғалаба қилмаса, иш битмайди,— шун- Дай бўлмаса, социализмнинг узил-кесил ғалаба қили- Ши мумкин эмас.


112
И. В. С Т А Л И Н
Хўш, оқибат-натижа нима бўлади?
Оқибат-натижа шу бўладики, Ғарбда революция ғалаба қилмаган тақдирда ҳам, биз ўз кучимиз блан социализм жамиятини қуриб тугаллайоламиз, аммо лекин халқаро капиталнинг тажовузидан мамлакати- мизни амин қилишга мамлакатимизнинг ёлғиз ўзи қодир эмас,— бунинг учун Ғарбдаги бирнеча мамла- катда революция ғалаба қилмоғи керак бўлади. Мам- лакатимизда социализмни қуриб тугаллаш мум- кинлиги — бир масала-ю, мамлакатимизни халқаро капиталнинг тажовузидан амин қилиш мумкинлиги — бошқа масала.
Менимча, Сизнинг хатонгиз ва Сизнинг ўртоқла- рингизнинг хатоси шундаки, Сиз ҳали бу масалани тушуниб олмабсиз ва бу икки масалани чалкаштириб юборибсиз.
Уртоқлик саломи блан
И. Сталин
Р. S. «Большевик»нинг 47 (Москвада чиқади) 3-нчи сонини олганингизда, унда менинг мақоламни ўқир эдингиз. Бу Сизга масалани тушунишни енгиллаш- тириб берган бўлар эди.
И. Сталин
1926 йил 10 февраль.
Биринчи. марта босилди.


113
ЎРТОҚ КОТОВСКИЙ ТЎҒРИСИДА
Мен ўртоқ Котовскийни намунали партия а’зоси, тажрибали ҳарбий ташкилотчи ва моҳир командир сифатида билар эдим.
Мен унинг 1920 йилда Польша фронтида қилган ишларини айниқса яхши хотирлайман, ўша вақтда ўртоқ Будённий поляк армиясининг орқа томонидан Житомирга ёриб кирганида, Қотовский ўз отлиқ ас- карлар бригадасини полякларнинг Қиевдаги армияси устига қаттиқ ва дадил ҳужум қилдирган эди. Котовский оқ полякларга даҳшат солган эди, чунки У, ўша вақтда қизил аскарлар айтганидек, оқ поляк- ларни «диймалашга» шундай моҳир эдики, бу жиҳат- Дан ҳечким унга тенг келолмас эди.
Хотиримдаки, ўртоқ Қотовский бизнинг камтар командирларимиз орасида энг ботир ва ботирлар орасида энг камтар бир киши эди.
Унга абадий ҳурмат ва шарафлар бўлсин.
И. Сталин
•Коммунаст" (Харъков)
88 (1828), 1926 йил 23 феоралъ


114
КОМИНТЕРН ИЖРОИЯ КОМИТЕТИ VI КЕНГАЙТИРИЛГАН ПЛЕНУМИНИНГ ФРАНЦУЗ КОМИССИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ48
1926 йил 6 март
Уртоқлар! Афсуски, мен француз ишлари блан яхши таниш эмасман. Шу сабабли мен бу масалани бу ерда зарур бўлган даражада тугал-тўкис баён қилиб бераолмайман. Шундай бўлса ҳам, бу ерда Қоминтерн Ижроия Қомитети пленумида эшитган нутқларим асосида менда француз ишлари ҳақида ма’лум бир фикр ҳосил бўлди, бинобарин, мен шунга асосланиб, комиссияда ба’зи мулоҳазаларни айтиб ўтишни ўз бурчим, деб ҳисоблайман.
Бу ерда биз бирнеча масалани кўриб турибмиз.


КОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ФРАНЦУЗ ҚОМИССИЯСИДАГИ НУТҚ П5
нинг тезисларини ҳам, ма’лум ўртоқларнинг фикрлари- ни ҳам тўғри деб топаман.
Бу кризис алоҳида кризисдир, чунки Францияда ишсизлик йўқ. Франция ҳозир Германиядан олтин олиб турганлиги учун бу кризис пасайиб турипти. Лекин бу муваққат ҳодисадир, чунки, биринчидан, Франциянинг ўз ички тешик-туйнукларини тузатиб олиши ҳамда Англия ва Америкага қарзларини тўлаши учун герман олтини етмайди, чунки, иккинчи- дан, Францияда ишсизлик бўлмасдан қолмайди. Ҳо- зирча пулнинг қадри кетиб, четга мол чиқариш куча- йиб кетганлиги сабабли ишсизликнинг бўлмаслиги эҳтимол, аммо кейинчалик, валюта қарор топиб, карз- ларнинг халқаро ҳисоб-китоби ўз та’сирини кўрсата- бошлагандан ^ейин, Францияда саноат концентрация- си ва ишсизлик бўлмасдан қолмайди. Франциянинг ҳукумат доираларида ҳукм сураётган саросималик ва Францияда министрларнинг дам-бадам ўзгариб туриши каби лўттибозлик Франциянинг кризисга қа- раб бораётганини жуда яққол кўрсатучи аломатдир.
Кризиснинг юксалишини ҳеч маҳал сурункасига шикаст кўриб боришдан иборат деб тасвирлаш яра- майди. Бундай кризис ҳечқачон бўлмайди. Револю- цион кризис одатда гоҳ пасайиш, гоҳ кўтарилиш йўли блан ривожланади: озгина шикаст ейилгандан кейип аҳвол яна яхшиланади, сўнгра жиддийроқ шикаст ейилади, ундан кёйин бирмунча юксалиш бошланади ва ҳоказо. Гоҳ пасайиш, гоҳ кўтарилишнинг бўлиши буржуазиянинг и-ши тузалабошлади деб ўйлашга асос бўлмаслиги керак.


116
И. В. С Т А Л И Н
ўйлаганларидан кўра тезроқ илгарилаб кетиши ва унда француз ўртоҳлар ғафлатда қолишлари мум-кин. Ғафлатда ^олган партия эса во1қиаларга етакчилик қилаолмайди. Шунинг учун мен, Франция коммунистлар партияси революцион .кризиснинг аста-секин юксалиб боришига қараб йўл тутиши керак, деб ўйлайман. Бино- барин, Франция партияси агитация ва пропаганда иш- лаоини шундай йўлга қўймоғи лозимки, у ишчиларнинг фикр ва зикрини шу кризисга қарата тайёрласин.
Иккинчи масала — партия ичида ўнг хавфнинг кучайиб бораётганлигидир. Менинг фикримча, Фран- ция компартиясининг теварагида ҳам, партия ичида ҳам ўнгларнинг хийли катта бир жанговар группаси ташкил топган, бу группага партиядан чиқарилган ва чиқарилмаган ўнглар бошчилик қилмоқда ва бу группа ҳамавақт коммунистлар партиясининг тинка- сини қуритади. Мен ҳозиргина Креме блан сўзлашдим. У янги фактни билдирди: фақат партия йўли блан эмас, балки касаба ташкилотлари йўли блан ҳам ўнгларнинг группалари борлигини, бу ўнглар писмиқ- лик блан яшириқча иш олиб бораётганини, ба’зи жойларда эс.а компартиянинг революцион қанотига очи.қдан-очиқ ҳужум қилаётганини айтди. Ҳатто Анг- лернинг бугунги сўзи ҳам шундан дарак беради, шунинг учун бу масалага ўртоқларнинг жиддий диқ- қатини тортмоқ керак.


қОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ФРАНЦУЗ КОМИССИЯСИДАГИ НУТҚ 117
учун ҳар ишни қилишдан ҳам тоймайдилар. Шу сабаб- ли мен, модомики у, Франция коммунистлар партияси янги революцион кадрлар етиштирмоғи ва оммани кризисга тайёрламоғи лозим экан, компартиянинг навбатдаги вазифаси — ўнгларга зарба бериш, улар- ни яккалаб қўйишдан иборат, деб ўйлайман.
Франция коммунистлар партияси шундай зарба беришга тайёрми?
Мен учинчи масалага — Франция компартиясининг раҳбар группасидаги ишларнинг аҳволига ўтаман. Унгларни яккаламоқ учун Франция компартиясининг раҳбар группасини икки ўртоқцан, ўнгларга қарши кураш олиб борган, лекин катта хатоларга йўл қўйган икки ўртоқдан халос қилмоқ керак, деган овозлар эшитилаяпти. Мен Трен блан Сюзанна Жирони назар- да тутаман. Мен гапни очиқ айтаман, чунки энг яхши- си ҳарнарсани ўз номи блан аташдир.


118
И. В. С Т А Л И Н
ўрнига бизга> ўнгларни яккалашни ўнг бўлмаган икки кишини яккалашдан бошлаш керак, деб таклиф қил- моқдалар. Уртоқлар, мен бунда мантиқ йўқ деб била- ман!
Лекин бунда бу масала блан, ўнгларга қарши кураш масаласи блан бошқа бир масала қўшилиб кетади—у ҳам бўлса: Франция компартиясининг Сиёсий бюроси ичида кўпчиликнинг уюшган группаси йўқлигидир. Агар партиянинг раҳбар группасида бир нуқтага урадиган уюшган кўпчилик бўлмаса, на ўнг- лар группасига қарши, на «ўтасўллар» группасига қарши партиянинг кураш олиб боролмаслиги жуда тўғридир. Бу жуда тўғри. Мен, бундай группа ташкил топмоғи керак, деб ҳисоблайман ва мен, бу группа Семар, Креме, Торез, Монмуссо каби ўртоқлар тевара- гида ҳозирданоқ ташкил топган ёки тез вақтда таш- кил топади, деб ўйлайман. Бундай группани тузиш ёки мен айтган ўртоқлар ўртасида, бир раҳбар груп- пада, айтайлик, ҳамжиҳат бўлиб ишлашни йўлга қўйиш — ўнгларга қарши курашда кучларни бир ерга тўплаш демакдир. Сиз ўнгларга зарба бераолмайсиз, чунки ўнглар ўсиб бораяпти ва, афтидан, Франция ишчилар синфи ичида уларнинг бирмунча илдизи борга ўхшайди, агар сиз ўнглар блан охиригача кура- шишга тайёр турган барча революцион коммунист- ларни бир раҳбар группа ичида бирлаштирмас экан- сиз, мен айтаманки, сиз ўнгларга зарба беролмайсиз. Унгларга қарши курашни ўз кучларингизни бўлиб ташлашдан бошласангиз, бу — нома’қул, нотўғри иш бўлади. Агар кучлар бир ерга тўпланмаса, сиз ўзи- нгизни заифлаштириб қўйишингиз ва ўнгларга қарши курашда ютқизиб қўйишингиз мумкин.


КОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ФРАНЦУЗ ҚОМИССИЯСИДАГИ НУТҚ 119
Албатта, француз ўртоқлар, барча кучларни, Трен блан Сюзанна Жирони ҳам қўшган ҳолда, бир ерга тўп- лаш мумкин эмас, деб ҳисоблар, эҳтимол, улар буни мумкин эмас, деб топарлар, балким. Ундай бўлса фран- цуз ўртоқлар ўзларининг Марказий Қомитети пле- нумида ёки ўзларининг конгрессида ўз Сиёсий бюроси составига тегишли ўзгартишлар киритсинлар. Улар буни Коминтерн Ижроия Комитетидан ташқари, ўзла- ри қилсинлар. Уларнинг шундай қилишга ҳақлари бор.
Биз, рус ўртоқлар, секцияларнинг ўзларига ўзлари кўпроқ раҳбарлик қилишларига имкон бериш тўғри- сидаги ма’лум қарорни яқиндагина партиянинг XIV с’ездида қабул қилдик. Биз буни, секцияларнинг ишига, жумладан Қоминтерн секцияларимизнинг раҳ- бар группаларининг ташкил топиш ишига Қоминтерн Ижроия Комитети тўғридан-тўғри аралашувдан мум- кин қадар сақланмоғи керак, деб тушунамиз. Уртоқ- лар, яқиндагина партия с’ездимизда қабул қилинган қарорларни бузишга бизни мажбур қилмангиз. Албат- та, ба’зи ўртоқларга жазо бериш зарурати туғиладиган ҳоллар ҳам бўлади, лекин, менимча, ҳозирги пайтда бундай зарурат йўқ.
Шу сабабдан мен, коииссиямиздан қуйидагилар талаб қилинади, деб ўйлайман:
Биринчи — француз масаласи юзасидан равшан сиёсий резолюция тузиб бермоқ ва бу резолюцияда ўнгларга қарши курашни шиор цилиб қўймоқ ҳамда хато қилган ўртоқларнинг хатоларини қайд қилмоқ керак.
Иккинчи — француз ўртоқларга Франция ком- партияси Марказий Комитети составидаги раҳбар группани, бутун кучи ўнгларга |қарши қаратилган


120
И. В. С Т А Л И Н
ушбу резолюция атрофида маҳкам бирлаштириш тўғ- рисида маслаҳат бермоқ керак, я’ни бу группа а’золарига мазкур резолюцияни бирлашган куч блан виждонан амалга ошириш мажбуриятини юкламоқ керак.
Учинчи—француз ўртоқларга ўз амалий ишларида уриб ташлаш методига, жазолаш методига қизиқиб кетмаслик тўғрисида маслаҳат бермоқ керак.


ҚОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ФРЛПЦУЗ ҚОМИССИЯСИДАГИ НУТҚ 121
дан партиянинг касаба союзларига нозирлик қилмас- дан, балки раҳбарлик қилиши, уларга нозирлик қилмаслиги кераклиги тўғрисида партиямиз с’ездлари томонидан қабул қилинган бир талай резолюцияларни топишпнгиз мумкин. Men, бу бобда Франция партия- сининг ҳам,— ўртоқлар мени кечирсинлар,— касаба союзларига нисбатан ба’зи гуноҳлари бўлса керак, деб қўрқаман. Мен, партия — ишчилар синфи ташки- лотинипг олий. формасидир ва шунинг учун партиядан кўпроқ жавобгарлик талаб қилмоқ керак, деб ҳисоб- лайман. Шу сабабдан касаба союзларига муносабат- иинг яхшиланмоғи ва мустаҳкамланмоғи учун ҳамда ўртоқ Монмуссонинг ва бошқа касаба союзи ходим- ларипинг коммунистик партия нуқтаи назаридан зарур бўлган йўлда ишлайолишлари учун Марказий Комитетнииг хатолари биринчи галда тугатилиши керак.
Партия, айниқса Ғарбдаги шароитда янада ривож- ланаолмайдп, партия агар касаба союзлари ва^ улар- нинг раҳбарларидан иборат энг жпддий таянчга эга бўлмаса, мустаҳкамланаолмайди. Қасаба союзлари ва уларнинг раҳбарлари блан кенг алоқа тутабилган ва улар блан чипакам пролетарларча ҳамжиҳатликни йўлга қўябилган партиягина, ана шундай партиягина Ғарбдаги ншчилар синфининг кўпчилнгини ўз томо- пига ўтказиб олиши мумкин. Ишчилар синфининг кўпчилигини ўз томонингга ўтказиб олмасдан туриб ғалабага умид боғлаш мумкш: эмаслипши ўзингиз биласиз.
Демак, хулоса нима?
Хулоса шукп:
а) Франция кризисга қараб бормоқда;
9 И. В. С I а л п п, ;qm 9


122
и. в. с т л л и н
•б) ўнг элементлар бу кризиснинг бўлишини сезиб ва ундан <қўрқиб 'бош кўтарм-окдалар ва партияни ор:қага судрашга ҳаракат қилмоқдалар;
в) партиянинг навбатдаги вазифаси — ўнг хавфни тугатишдан ва ўнгларни яккалашдан иборат;
г) ўнгларни яккаламоқ учун, ўпгларга қарши курашпи охиригача олиб боришга қобил бўлган барча ҳақиқий коммунист йўлбошчиларни партиянинг раҳ- барлик составида тўплаш зарур;
д) кучларнинг бир ерга тўпланиши ўнгларга қар- ши курашда ва ишчиларни революцион кризисга тай- ёрлашда кўнгилдагидек натижа берсин учун, раҳбар группа касаба союзларига таяниши ҳамда касаба союзлари ва уларнинг ходимлари блан пролетарларча ҳамжиҳат бўлиши зарур;
е) амалий ишда айрим ўртоқларга нисбатан уриб ташлаш методига, жазолаш методига қизиқиб кетмас- дан, асос э’тиборила ишонтириш методини қўлланмо^ керак.
Биринчи марта босилди.


UM
ХАЛҚАРО ЙОММУНИСТИК ХОТИН ҚИЗЛАР КУНИ МУНОСАБАТИ БЛАН
Социалистик пролетариат теварагида бир меқнат оиласи бўлиб маҳкам бирлашаёгган бутун дун’ё ишчи ва меҳнаткаш хотин-қизларига қизғин салом.
Уларга:
1) барча мамлакатлардаги ишчиларнинг халқаро алоқасини мустаҳкамлаш ва пролетар революцияси- пинг ғалабасипи та’миплаш ишида;
2) меҳнаткаш хотин-қизларнинг қолоқ табақала- рини буржуазиянинг ма’навий ва иқтисодий асорати- дан қутқазиш ишида;
3) деҳқон хотин-қизларни революция йўлбошчиси ва социалистик қурилиш раҳбари бўлган пролетариат теварагида бирлаштириш ишида;
4) эзилган омманинг ҳали аҳволи бир-бирига тенг бўлмаган икки қисмини бирлаштириб, ҳуқуқда ҳар- Қандай тенгсизликни йўқ қилиш учун, ҳарқандай зулмни йўқ килиш учун, пролетариат ғалабаси учун, мамлакатимизда янги, социалистик жамият қуриш учун курашучиларнинг бир оиласига айлантириш ишида тЎла муваффа:қият тилайман.
Яшасин халқаро коммунистик хотин-қизлар куни!
Ц, Сталин •Правда' ЛЪ 55, ^^26 йил 7 март
!Г


124
КОМИНТЕРН ИЖРОИЯ КОМИТЕТИ VI КЕНГАЙТИРИЛГАН ПЛЕНУМИНИНГ ГЕРМАН КОМИССИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1926 йил 8 март
Уртоқлар! Менда бирнеча мулоҳаза бор, холос.


кОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ГЕРМАЙ комиСсиясидагй ЙУТҚ 123
қилолмайман. Бундай фикр бизнинг ша’нимизга, рус ўртоқларнинг ша’нига ҳақоратдир. Шупинг учун мен бундай бесўнақай ва сра ҳазм қилиб бўлмайдиган фикрлардан ўзимни бутунлай ва тамомила четга тор- тишни ўз бурчим, деб биламан.
2. 	Германия компартиясининг Марказий Комитети ҳақида. Ба’зи интеллигентлар томонидан, Германия компартиясининг Марказий Комитети заиф, унинг раҳ- барлиги бўш, Марказий Қомитет ичида интеллигент кучларнинг йўқлиги ишга ёмон тасир қилаяпти, Марказий Қомитет йўқ ва ҳоказо, деган гаплар айтил- моқда. Бу гапларнинг ҳаммаси нотўғри, ўртоқлар. Бундай гапларни мен, интеллигентларнинг коммунист- ликка номуносиб хуружп, деб биламан. Германия компартиясининг ҳозирги Марказий Комитети тасо- дифан вужудга келгани йўқ. У ўнглик хатоларига қарши курашда туғилди. У «ўтасўллик» хатоларига қарши курашда мустаҳкамланди. Шу сабабли у ўнг ҳам эмас, «ўтасўл» ҳам эмас. Бу — ленинчи МарказиР! Комитетдир. Бу — Германия компартиясига ҳозирги вақтда зарур бўлган раҳбар ишчилар группасининг ўзгинасидир.
Ҳозирги Марказий Комитетнинг назарий билим- Дан мазаси йўқ, дейдилар. Хўш, мазаси йўқ бўлса, нима қилипти,— сиёсат тўғри бўлса бўлгани, назарий билим олиш қочиб кетмайди. Билим ўрганиладиган нарса, бугун бўлмаса, эртага бўлади, аммо Германия компартиясининг Марказий Қомитети ҳозирги вақтда юргизаётган тўғри сиёсатни ба’зи гердайган интел- лигентларнинг ўрганиб олиши унчалик осон иш эмас. Ҳозирги Марказий Комитетнинг кучи шунда-ки, унинг юргизаётган сиёсати ленинча тўғри сиёсатдир, буни


126
Й. В. С Т А Л И Н
ўз «билими» блан гердаючи интеллигентнамоларнинг тушунгуси келмайди. Ба’зи ўртоқларнинг фикрича» бирон интеллигент икки-уч китобни ортиқроқ ўқиб чиқса ёки иккита брошюрани ортиқроқ ёзса, у партия- га раҳбарлик қилишни да’во қилиб чиқишга ҳақли бўлармиш. Бу нотўғри, ўртоқлар. Бу кулги қистайди- ган даражада ногўғридир. Сиз фалсафадан катта- катта китоблар ёзишингиз мумкин, аммо, агар сиз Германия компартияси Марказий Комигетининг тўғри сиёсатини билиб олмаган экансиз, сизни партия раҳ- барлигига қўйиб бўлмайди.
Уртоқ Тельман! Агар интеллигентлар ҳақиқатан ишчилар иши учун хизмат қилмоқчи бўлсалар, уларни ишга олинг, ёки улар қандай бўлмасин, ўзларини катта олиб, қўмондонлик қилмоқчи бўлсалар, уларни, қаёққа бороангиз бораберинг, деб ҳайдаб юбориши- нгиз мумкин ... Ҳозирги Марказий Комитетда ишчи- ларнинг аксарият бўлиши Германия компартияси- нинг катта ютуғидир.
Германия компартиясининг вазифаси нимадан иборат?


ҚОМИНТЕРН VI пленуМи гёрМай комиссиясидаги НУТҚ 127
методидир. Бу методнинг коммунизм методи блан ҳеч қандай алоқаси йўқлигини исбот қилиб ўтирмаса ҳам бўлади, чунки бу метод ишчиларни жалб қилмайди, балки фақат қочиради. Иккинчи метод — социал-де- мократлар лагерида адашиб юрган биродарларимиз блан бир фикрга келиш, социал-демократизм чакалак- зоридан чиқиб олишда уларга ёрдам бериш, уларнинг коммунизм томонига ўтишини енгиллаштиришдан иборат. Бу метод бирдан-бир коммунистик иш мето- дидир. Ҳозирги Марказий Комитет составининг про- летарлардан иборат бўлганлиги Германияда бу ик- кинчи методни татбиқ қилишни анча енгиллаштиради. Германия компартиясининг ҳозирги Марказий Қоми- тети бирлашган фронтни амалга ошириш ишида, шуб- ҳасиз, эришган ютуқларнинг сабаби ҳам ана шу.


и. В. С Т А Л И Н
ўнгларнинг хатоларини бўйнига олабошлабди, ўнг- лардан чстлашабошлабди, деган хулоса келиб чиқади. Демак, Марказий Комитет Мейерга эмас, балки, аксинча, Мейер Марказий Комитетга яқинла- шаяпти. У, Марказий Комитетга яқинлашаяпти, лекин ҳали тамоман яқинлашган эмас. Германия компар- тиясининг ҳозирги раҳбарлигига тамомила яқинлаш- моқ учун, у ўнглардан Марказий Комитетга қараб яна икки-уч қадам ташламоғи керак. Мен, Мейерга вабо ювдан, деган фикрдан йироқман ва Мейерни четга суришни маслаҳат кўрмайман, мен фақат, Мейер Германия компартиясининг ҳозирги Марказий Коми- тетига узил-кесил яқинлашмоқ учун яна икки-уч қадам олға босмоғи лозим, дейман.


КОМИНТЁРН VI ПЛЁНУМИ герман комиссиясидаги НУТҚ 14#
си ўнглик касали блан оғриб олди. Энди унга бу касални сун’ий равишда юқдиришимизнинг ҳечбир ҳо- жати йўқ. Германия компартияси ҳозир «ўтасўллик» касали блан оғримоқда. Ҳозир бу касални зўрайти- ришимизнинг ҳечбир ҳожати йўқ,— бу касални зўрай- тирмасдан, балки илдизидан қуритиш керак. Бпзга ҳарқандай мунозаранинг ва ҳарқандай демократия- пинг кераги йўқ, бизга Германиядаги коммунистик ҳаракатга фойда берадиган мунозара ва демократия керак. Шунинг учун мен Шолемнинг афв умумийсига гарши фикр билдираман.
5. 	Рут Фишер группаси ҳақида. Бу группа ҳақида бу ерда жуда кўп гапирилди, шунинг учун мен бир- неча .оғиз сўз айтиб ўтаман, холос. Менинг фикримча, Германия компартиясидаги номатлуб ва ярамас группаларнинг ҳаммаси ичида энг номатлуби ва энг ярамаси ушбу группадир. «Утасўл» пролетарлардан бири бу ерда, ишчилар йўлбошчиларга ишонмай қўя- бошладилар, дейди. Агар бу ran тўғри бўлса, бунга жуда ҳам афсусланмоқ керак. Чунки йўлбошчиларга ишонч бўлмаган жойда ҳақиқий партиянинг бўлиши мумкин эмас. Хўш, 'бунга ким айбдор? Бунга Рут Фи- шер группаси, унинг сиёсатда иккиюзламалиги, унинг оғизда бир гапни айтиб, амалда бошқа ишни қилиши, 'бу дипломатик группанинг иши блан сўзи доимо бош- ка-бошқа бўлишц айбдор. Йўлбошчилар дипломатбоз- ликда чириб-ириб кетган, сўзнипг натижаси амалий иш блан исбот қилинмаган, йўлбошчилар оғизда бир гапни айти>б, амалда бошқа ишни <қиладиган ерда ^ичиларнинг йўлбошчиларга ишониши мумкин эмас.


1зй
й. fc. d т A л й н
бўлганлигиданми? Йўк, сабаб фақат бу эмас. Рус ишчилари Ленинга яна шунинг учун ҳам ишонар эдиларки, улар Лениннинг сўзи блан йши бир экан- лигини, Лениннинг «алдамаслигини» билар эдилар. Лениннинг э’тибори, жумладан, ана шунга асосланган эди. Ленин ишчиларни ана шундай метод блан тарбия- лар эди, ана шундай йўл блан у, ишчиларда йўлбош- чиларга ишонч туғдирар эди. Рут Фишер группа- сининг методи, чириб-ириб кетган дипломатбозлик методи Ленин методига тамоман қарама-қаршидир. Мен Бордигени ленинчи ва марксист деб ҳисобламасам ҳам, лекин унга ҳурмат блан қарашим ва ишонишим мумкин, унга ишонишим мумкинлигининг сабаби шуки, у дилида бўлган гапни айтади. Мен ҳатто Шолемга— дилидаги гапни ҳамиша ҳам очиқ айтабермайдиган (кулги), аммо ба’зан билмасдан сирини бой бериб қўядиган (кулги) Шолемга ҳам ишонишим мумкин. Лекин мен дилидаги гапни ҳечқачон очиқ айтмайдиган Рут Фишерга, қандай бўлмасин,# бир секунд ҳам ишо- нолмайман. Ана шунинг учун ҳам мен, Рут Фишер группаси Германия компартиясидаги ярамас группа- ларнинг ҳаммаси ичида энг ярамасидир, деб ўйлайман.


КОМИНТЕРН VI ПЛЕНУМИ ГЕРМЛН КОМЙССИЯСИДАГИ НУТҚ
г.юм бўлади. Ҳозир Германия компартиясида Германия компартиясининг Марказий Қомитети блан Кац шай- каси ўртасида муросасиз кураш бормоқда. Урбанс ким томонида? Қац шайкаси томонидами ёки Марказий Комитет томонидами? Мешчанлар файласуфи Қорш томонидами ёки Марказий Қомитет томонидами? Шулардан бирини танлаб олмоқ керак. Қурашаётган бу кучлар орасида аросатда қолиш ярамайди. Бунда жур’ат кўрсатиб, Урбанс ким томонида, Марказий Комитет томонидами ёки Марказий Қомитетнинг қутурган душманлари томонидами эканлигини очиқ ва виждонан айтмоғи керак. Бунда тамомила тайин- лик бўлиши лозим. Урбанснинг фожиаси шундаки, афтидан, унда ҳали шундай тайинлик йўқ, у сиёсий кўрлик касалига мубтало бўлган. Сиёсий кўрликни бир марта кечириш мумкин, икки марта кечириш мумкин, лекин бу кўрлик сиёсатга айланиб кетар экан, у вақтда кўрлик жиноятга бориб тақалади. Шунинг учун ҳам мен, агар Урбанс партияда қолган-қутган обрўсидан маҳрум бўлишни истамаса, ўзининг қайси томонда эканини очиқ ва виждонан айтмоғи керак, деб ўйлайман. Ишчилар оммаси Урбанс ўзини судда жуда яхши тутганини хотирлаш блангина қаноатланиб юролмайди. Ишчилар оммасига тўғри сиёсат керак. Агар Урбансда очиқ ва аниқ сиёсат бўлмас экан, у вақтда Урбанснинг обрўсидан ҳатто хотира ҳам қол- маслигини айтмоқ учун пайғамбар бўлишнинг ҳожати йўқ.
•Коммунистическай Интернациочал'
Журнали .М 3 (32).
^26 йил март


132
COBET ИТТИФОҚИНИНГ ХЎЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЁСАТИ ТЎҒРИСИДА
ВКП(б) Марказий Комитети пленумининг иши ҳацида Ленинград ташкилота активида 1926 йил 13 апрелъда цилинган доклад 61
Ўртоқлар! До-кладни бошлашга ижозат этингиз.
Партиямиз Марказий Қомитети апрель пленуми- нинг кун тартиби тўрт моддадан иборат эди.
Биринчи модда — мамлакатимизнинг хўжалик аҳволи ва партиямизнинг хўжалик сиёсати тўғри- сида.
Иккинчи модда — ғалла тайёрлаш аппаратларимиз- ни соддалаштириш ва арзонлаштиришга қарата қай- тақуриш тўғрисида.
Учинчи модда — Марказий Қомитет Сиёсий бюро- сининг ва Марказий Комитет пленумининг хўжалик қурилишимизнинг асосий марказий масалаларини ишлабчиқишни назарда тутиб, 1926 йил учун тузил- г'ан иш плани.
Тўртинчи модда — Марказий Қомитет секретари Евдокимов ўрнига бошқа номзодни — ўртоқ Швер- никни қўйиш тўғрисида.


ХУЖЛЛИҚ АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 133
сий мавзуи бўлган бошқа масалаларнинг ҳаммаси битта асосий масаладан — мамлакатимизнинг хўжа- лик аҳволи ва партиянинг сиёсати тўғрисидаги маса- ладан иборат дейиш мумкин. Шу сабабдан мен ўз докладимда битта асосий масала тўғрисида — мамла- катимизнинг хўжалик аҳволи тўғрисидаги масала устида гапираман.
I
НЭПНИНГ ИККИ ДАВРИ
Сиёсатимизни белгилаб берадиган асссий факт шундан иборатки, м>амлакатимиз ўз хўжалик тарақ- қиётида нэпнинг янги даврига, янги иқтисодий сиёсат- нинг янги даврига, бевосита индустриялаш даврига кирди.


134
И. В. С Т А Л И Н
ривожлантирмоқ учун эса ишни қишлоқ хўжалигидан бошламоқ зарур, деган эди.
Нега?
Чунки ўша вақтда биз бошдан кечирган иқтисодий вайронлик шароитида индустрияни, саноатни кенг ривожлантирмоқ учун индустрияга, саноатга аввало ба’зи бозор, хомаш’ё ва озиқ-овқат негизларини барпо қилмоқ зарур эди. Саноатни қуруқ жойда ривожлан- тириб бўлмайди, мамлакатда хомаш’ё бўлмаса, ишчи- лар учун озиқ-овқат бўлмаса ва индустриямиз учун асосий бозор бўлган бир қадар юксак қишлоқ хўжа- лиги бўлмаса, индустрияни ривожлантириб бўлмайди. Демак, индустрияни ривожлантирмоқ учун, ақалли, уч шартнинг бўлиши лозим эди: биринчидан,— ички бозорга эга бўлмоқ лозим эди, бизда эса бу ҳозирча асосан деҳқонлар бозоридир; иккинчидан,— қишлоқ хўжалигида бир қадар ривож топган хомаш’ё ишлаб- чиҳаришига (лавлаги, зиғир, пахта ва ҳоказоларга) эга бўлмоқ лозим эди; учинчидан,— қишлоқ саноат- ни та’минлаш учун, ишчиларни та’минлаш учун қишлақ хўжалик маҳсулотларининг ма’лум миниму- мини . ажратаоладиган бўлиши лозим эди. Шунинг учун ҳам Ленин, хўжалигимизнинг социалистик пой- деворини қурмоқ, индустрияни қурмоқ учун ишни қишлоқ хўжалигидан бошлашимиз лозим, деб айт- ган эди.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИССАТИ ТУҒРИСИДА 135
рак? — деган эдилар. Индустрияни ҳарқандай шароит- да, реаль имкониятларни ҳисобга олмасдан, ҳатго қуруқ ерга ҳам қурмоқ мумкин деб ўйловчи бошқа оппозициячилар ҳам ўша вақтда бунга қарши чиққан эдилар. Лекин мамлакатимиз хўжалигининг шу давр пчидаги тараққиёт тарихи партиянинг масалани тўғри кўйганлигини, я’ни хўжалигимизнинг социалистик пой- дсворини қуриш учун, индустрияни кенг ривожланти- риш учун ишни қишлоқ хўжалигидан бошлаш керак бўлганлигини яцқол кўрсатди.
Янги иқтисодий сиёсатнинг биринчи даври ана шундай бўлган эди.
Энди биз нэпнинг иккинчи даврига кирдик. Ҳозир хўжалигимиз аҳволидаги энг муҳим ва энг характер- ли нарса шуки, ҳозир асосий э’тибор индустрияга қаратилди. Агар ўша вақтда, янги иқтисодий сиёсат- пннг биринчи даврида ишни қишлоқ хўжалигидан бошлашимиз керак бўлган бўлса, бунинг сабаби шу эдики, бутун халқ хўжалигининг тараққийси қишлоқ хўжалигига тақалиб қолган эди, энди хўжалигимиз- шшг социалистик пойдеворини қуришни давом этдпр- м°қ учун, бутун хўжаликни олға элтмоқ учун бутун этиборни худди индустрияга қаратмоқ керак. Энди, агаР қишлоқ хўжалик машиналари, тракторлар, сано- ат буюмлари ва ҳоказолар ўз вақтида етказиб берил- маса, қишлоқ хўжалигининг ўзи олға босаолмайди. Шу сабабдан, агар ўша вақтда, янги иқтйсодий сиё- сатнинг биринчи д^врида халқ хўжалигини ривож- лантириш иши батамом қишлоқ хўжалигига тақалиб Қолган бўлса, энди у тўғридан-тўғри индустрияни кенг Рив°жлантиришга келиб та^алади ва ҳозироқ та^алиб


136
II. В. С Т А Л Я Н
II
ИНДУСТРИЯЛАШ САРИ ТУТИЛГАН ЙУЛ
Партиянинг XIV с’езди э’лон қилган ва ҳозир амалга оширилаётган шиорнинг, мамлакатни индус- триялаш сари тутилган йўлнинг моҳияти ва асосий ма’носи ана шундан иборат. Марказий Комитетнинг шу йил апрель ойида бўлиб ўтган пленуми ўз ишида шу асосий шиорга асосланди. Демак, ҳозир навбат- даги ва асосий вазифа мавжуд ресурсларни ишга со- либ, саноатимизни ривожлантириш сур’атини тезла- тишдан, индустриямпзни бор кучимиз блан олға элтиш ва шу блан бутун хўжалигнмиз тараққийсшш тезла- тишдан иборат.
Бу вазифа хусусан энди, ҳозирги пайтда айниқса кескин тус олмоқда, бунинг сабаби жумладан шуки, бизда хўжаликнинг ҳалигидек ривожланиши орқасида шаҳар ва қишлоқда саноат буюмларига бўлганталаб блан саноатнинг бу буюмларни таклиф қилиши ўрта- сида бирмунча номувофиқлик юзага келди, саноат маҳсулотларига бўлган талаб саноатнинг ўзига қара- ганда тез ўсмоқда, биздаги товар танқислиги, ўзининг барча оқибатлари блан, ана шу номувофиқликнинг ифодаси ва натижасидир. Индустриямизни тез ривож- лантириш — шу номувофиқликни тугатиш ва товар танқислигини йўқотишнинг энг ишончли воситаси экан- лигини исботлаб туришнинг ҳожати бўлмаса керак.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИВСАТИ ТУҒРИСИДА 137
дилар. Arap шу йўлдан бориладиган бўлса, у ҳолда Буюк Пётрни биринчи индустриячи деб атамоқ ке- рак бўлади. Бу, албатта, нотўғри. Саноатнинг ҳар- қандай ривожланишини ҳам индустриялаш деб бўла- вермайди. Индустриялашнинг маркази, унинг негизи оғир саноатни (ёқилғи, металл ва ҳоказоларни) ри- вожлантиришдан, ниҳоят, ишлабчиқариш воситалари ишлабчиқаришни ривожлантиришдан, ўз машинасоз- лигимизни ривожлантиришдан иборатдир. Индустрия- лашнинг вазифаси халқ хўжалигимизни умуман унда саноатнинг ҳиссасини оширадиган қилиб олиб бориш- гина бўлиб қолмай, балки унинг яна шу вазифаси ҳам борки, бу вазифа шу ривожланишда' капиталис- тик давлатлар қуршовида бўлган мамлакатимизнинг хўжалик мустақиллигини та’минлаш, уни жаҳон капи- тализмининг қуйруғига айланишдан сақлашдир. Қапи- талистик қуршов ичида бўлган пролетариат диктату- раси мамлакати ўз уйида ишлабчиқариш қуроллари ва воситаларини ўзи ишлаб чиқармаса, тараққиётнинг шундай бир даражасида туриб қолиб, халқ хўжали- гпнпнг жиловини ишлабчиқариш қурол ва воситалари ишлаб чиқарадиган, уларни четга чиқарадиган ва ка- питалистик жиҳатдан тараққий топган мамлакатларга бериб қўйишга мажбур бўлса, у хўжалик жиҳатидан мустақил бўлиб қололмайди. Бу даражада туриб қо- лиш —ўзини жаҳон капиталига бўйсундириш демакдир.
Ҳиндистонни олиб кўринг. Ҳиндистоннинг мустам- лака эканлиги ҳаммага ма’лум. Ҳиндистонда саноат борми? Шубҳасиз, бор. Бу саноат ривожланаётирми? Ҳа, ривожланаётир. Лекин у ерда ишлабчиқариш ҚУроллари ва воситалари ишлабчиқармайдиган сано- ат ривожланмоқда. У ерда ишлабчиқариш қуроллари 10 И. в. С т ч л к н, том 8


138
И. В. С Т А Л И Н
Англиядан келтирилади. Шунинг учун (фақат шунинг учунгина эмас, албатта) у ерда саноат Англия индус- триясига батамом бўйсундирилгандир. Мустамлака- ларда саноатни метрополияга, империализмга бўйсу- надиган қилиб ривожлантириш — империализмнинг махсус методидир.
Бундан, мамлактимизни индустриялаш ҳарқандай саноатни ривожлантиришдан,— масалан, гарчи енгил саноат ва унинг ривожланиши биз учун мутлақо за- рур бўлса ҳам,— енгил саноатни ривожлантиришдан иборат бўлиб қололмайди, деган ма’но чиқади. Бун- дан, индустриялашни бизда аввало оғир саноатни ривожлантириш деб ва, айниқса, ўз машинасозлиги- мизни, умуман индустриянинг ана шу асосий негизи бўлган машинасозлигимизни ривожлантириш деб бил- моқ керак, деган ма’но чиқади. Бундай қилинмас экан, мамлакатимизнинг иқтисодий мустақиллигини та’- минлаш тўғрисида гапириб туришнинг ҳожати ҳам йўқ.
III
СОЦИАЛИСТИК ЖАМҒАРИШ МАСАЛАЛАРИ
Лекин, ўртоқлар, индустриялаш ишини олға элт- моқ учун заводларимизнинг эски асбоб-ускуналарини янгилаш ва янги заводлар қуриш зарур. Санбатимиз- нинг ҳозирги биз кечириб турган тараққиёт даври шундан иборатки, бизга подшо давридаги капиталист- лардан қолган эски завод ва фабрикаларни биз ҳози- роқ иш блан банд <қилдик, банд қилганда ҳам, бата- мом банд қилдик, энди яна олға босмоқ учун техникани яхшилаш, эски заводларни янгидан ускуналаш ва янги заводлар қуриш керак. Буни қилмайтуриб, энди олға босиш мумкин эмас.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЁ^АТИ ТУҒРИСИДА 139
Лекин саноатимизни янги техника асосида янги- ламоқ учун, бунинг учун, ўртоқлар, катта ва жуда катта капиталлар талаб ҳилинади. Ҳаммаларингизга ма’лумки, бизнинг капиталларимиз оз. Бу йил сано- атнинг капитал талаб қиладиган асосий ишларига саккиз юз миллион сўмдан ортиқроқ пул харажат қи- лишимиз мумкин. Бу, албатта, оз. Лекин бу ҳам анча- гина. Бу — саноатимизга биринчи марта жиддий маб- лағ сарф қилишим-издир. Мен буни оз деяпман, чунки саноатимизга бундан бирнеча марта кўп пулни бема- лол харжласа бўлади. Биз саноатимизни олға элтмо- ғимиз керак. Биз индустриямизни мумкин қадар тез сур’атлар блан кенгайтирмоғимиз, ишчилар сонини икки, уч ҳисса кўпайтирмоғимиз керак. Биз мамлака- тимизни аграр мамлакатдан индустрия мамлакатига айлантирмоғимиз керак ва бу иш қанча тез қилинса, шунча яхши. Лекин бу ишларнинг ҳаммасига катта капиталлар талаб қилинади.
Шу сабабли, саноатни ривожлантиришда жамға- риш масаласи, социалистик жамғариш масаласи ҳозир биз учун биринчи даражали аҳамиятга эга бўлиб қолди.
Уз ҳолимизча, ташқаридан қарз олмасдан, мамла- катимизнинг ич<ки кучларига таяниб, индустриялаш сарц тутилган йўлни амалга оширмоқ учун, мамла- катпмизда социалистик қурилишнинг ғалаба қозонмо- ғи учун зарур бўлган даражадаги жамғармалар ва резервлар блан индустр.иямизни та’минлай оламизми, бунга қодирмизми?
Бу жиддий масала, бунга алоҳида э’тибор бермоқ керак.
Тарихда индустриялашнинг турлича йўллари бўлган. 10*


140
И. В. С Т А Л И Н
Англия шундай бир йўл блан индустриялашдики, у ўн ва юз йиллар мобайнида мустамлакаларни талади, уларда «қўшимча» капиталлар тўплади, буларни ўз саноатига солиб, ўзининг индустриялаш сур’атларини тезлаштирди. Бу — индустриялашнинг бир йўлидир.
Германия ўзининг индустрияланишини ўтган асрнинг 70-нчи йилларида Францияга қарши урушда ғалаба қозонганлиги натижасида тезлатди. Германия ўша вақтда французлардан беш миллиард франк контри- буция олиб, уни ўз саноатига солди. Бу— индустрия- лашнинг иккинчи йўлидир.
Бу йўлларнинг ҳар иккаласи ҳам биз учун берк, чунки биз — Советлар мамлакатимиз, чунки таланчи- лик мақсадларида мустамлакаларни талаш ва ҳарбий босқинчилик қилиш Совет ҳокимиятининг табиатига ётдир.
Россия, эски Россия жуда оғир шартлар блан кон- цессиялар бериб ва оғир шартлар блан қарз олиб, шу тариқа аста-секин индустриялаш йўлига чиқиб олишга ҳаракат қилди. Бу — учинчи йўлдир. Лекин бу — асорат ёки ярим асорат йўли, Россияни ярим мус- тамлакага айлантириш йўлидир. Бу йўл ҳам биз учун берк, чунки биз уч йиллик граждан урушини ҳамма ва ҳарқандай интервенциячиларни даф’ қилиб, сўнгра интервенциячилар устидан ғалаба қозонгандан кейин, ўз хоҳишимиз блан империалистлар асоратига тушмоқ учун олиб борганимиз йўқ.
Индустриялашнинг тўртинчи йўли, саноат иши учун ўз маблағларимизни жамғариш йўли, ўртоқ Ленин, мамлакатимизни индустриялашнинг ягона йў- ли, деб қайта-қайта кўрсатган социалистик жамғариш йўли қолади.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 141
Хўш, социалистик жамғариш асосида мамлакати- мизни индустриялаш мумкинми?
Бизда индустриялашни та’минлашга етадиган бун- дай жамғариш манба’лари борми?
Ҳа, мумкин. Ҳа, бизда бундай манба’лар бор.
Мен, Октябрь революцияси натижасида мамлака- тимизда помешчиклар ва капиталистларнинг экспро- приация қилинганлиги, ер, фабрика, завод ва ҳоказо- ларга хусусий эгаликнинг битирилганлиги ва улар- нпнг умумхалқ мулки қилиб берилганлиги каби фактни кўрсатишим мумкин. Бу — жамғаришнинг анча катта манбаи эканлигини исботлаб туришнинг хожати бўл- маса керак.
Сўнгра, мен подшо қарзларини бекор қилиш нати- жасида халқ хўжалигимиз знммасидан миллиард-мил- лиард сўм қарзнинг олиб ташланганлиги каби фактни кўрсатишим мумкин. Шуни эсдан чиқармаслик керак- ки, бу қарзлар бекор қилинмаганда, биз саноатимиз зарарига, бутун халқ хўжалигимиз зарарига ҳар йили бу қарзларнинг фақат процентлари учун бирнеча юз миллион сўм тўлашга мажбур бўлар эдик. Бу ҳолнинг жамғариш ишимизга катта енгиллик берганлигини айтиб турмасак ҳам бўлади.
Мен национализация қилинган, тикланган ва ри- вожланаётган саноатимизни кўрсатишим мумкинки, У — саноатни янада ривожлантириш учун зарур бўл- ган бирмунча фойда бериб турибди. Бу ҳам жамға- риш манбаидир.
Мен давлат қўлига олинган, бпрмунча фойда бераётган ва, демак, жамғаришнинг бир қадар манбаи бўлган ташқи савдомизни кўрсатишим мУмкин.


142
И. В. С Т А- Л И Н
Озми-кўпми уюшган, ма’лум даражада фойда бера- ётган ва, шундай қилиб, жамғаришнинг бир қадар манбаи бўлган давлат ички савдомизни ҳам кўрсат- моқ мумкин.
Национализация қилинган банк системамиз каби жамғариш дастагини кўрсатмоқ мумкинки, бу ҳам ма’лум даражада фойда бериб, саноатимизни ҳол-ба- қудрат озиқлантириб турмоқда.
Ниҳоят, биз давлат ҳокимияти каби қуролга эга- мизки, у давлат бюджетини тасарруф қилиб, умуман халқ хўжалигимизни ва хусусан индустриямизни ривожлантириш учун унча-мунча пул йиғиб бер- моқда.
Ички жамғаришимизнинг муҳим манба’лари асо- сан ана шулардир.
Бу манбалар зарур резервларни вужудга келти- риш учун бизга имкон бериши жиҳатидан ҳам муҳим- дирки, бу резервлар бўлмаса, мамлакатимизни индус- триялаштириб бўлмайди.
Лекин имконият ҳали реаль бир нарса эмас, ўр- тоқлар. Ишни яхши олиб бормаган тақдирда, жамға- риш имконияти блан ҳақиқий жамғариш ўртасида анча катта тафовут рўй бериши мумкин. Шу сабабдан биз имкониятларнинг бир ўзи блангина хотиржам бўлиб қололмаймиз. Агар биз ҳақиқатан индустриямиз учун зарур резервлар вужудга келтиришни истасак, социалистик жамғаришнинг имконпятларини ҳақиқий жамғаришга айлантиришимиз лозим.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 143
учун аввало хўжалик ҳаётининг қайси соҳаларига кўпроқ э’тибор беришимиз керак?
Жамғаришнинг бирқанча йўллари борки, ақалли, буларнинг муҳимларини кўрсатиб ўтмоқ керак.
Биринчидан. Мамлакатдаги ортиқча пулларнинг тарқалиб кетмаслиги, балки, даставвал саноат эҳти- ёжларига фойдаланмоқ учун кооператив ва давлат кредит муассасаларимизда тўпланиши, шунингдек ички заёмлар чиқариш йўли блан йиғилиши зарур. Равшанки, омонат пул қўючилар бунинг эвазига ма’- лум миқдорда процент олишлари лозим. Бизда бу соҳадаги ишни мутлақо қониқарли деб бўлмайди. Ҳолбуки, кредит идораларимизни яхшилаш вазифаси, аҳоли орасида кредит идораларимизнинг обрўсини кўтариш вазифаси, ички заёмлар чиқариш ишини уюштириш вазифаси бизнинг олдимизда ҳеч шубҳа- сиз навбатдаги вазифа бўлиб турибди, биз бу ва- зифани ҳарна қилиб бўлса ҳам ҳал қилмоғимиз лозим.


144
И. В. С Т А Л И Н
Жамғариш ишларимиз учун ҳам, червонец учун ҳам энг жиддий хавфларнинг бири ана шундан келиб чиқади.
Учинчидан. Саноатнинг ўз ичида, унинг ҳарбир тармоғида корхоналар амортизяцияси учун, уларни кенгайтириш учун, уларни янада ривожлантириш учун ма’лум миқдорда запас ажратиб қўймоқ зарур. Бу — зарур, мутлақо керак ишдир, ҳарна қилиб бўлса ҳам, уни олға элтмоқ лозим.
Тўртинчидан. Мамлакатни ҳарқандай тасодифлар- дан (қаҳатчиликдан) амин сақлаш учун, саноатни озиқлантириш учун, қишлоқ хўжалигига ёрдам бериш учун, маданиятни ривожлантириш ва бошқа ишлар учун давлат қўлида ма’лум резерв тўпланмоғи керак. Энди резерв бўлмаса, яшаш ва ишлаш мумкин эмас. Ҳатто кичик бир хўжаликка эга бўлган деҳқон ҳам, ма’лум запаси бўлмаса, иш юргизолмайди. Хусусан буюк бир мамлакат давлати резервсиз иш кўрол- майди.
Биз аввало ташқи савдо соҳасида резервга эга бўл- моғимиз лозим. Биз ташқарига товар чиқариш ва ташқаридан товар келтириш ишимизни шундай бир йўлга солишимиз керакки, давлат қўлида ма’лум ре- зерв, ташқи савдо соҳасида ма’лум актив қоладигап бўлсин. Бу нарса ташқи бозорда юз берадиган тасо- дифлардан амин бўлиш учунгина эмас, балки черво- нецимизни қувватлаш учун ҳам мутлақо зарур воси- тадир; бизнинг червонецимиз ҳозирча барқарор, аммо, агар биз ташқи савдо соҳасида актив баланс вужудга келтирмасак, у кучсизланиб қолиши мумкин. Бизнинг вазифамиз — экспортимизни кучайтиришдан, импор- тимизни экспорт имкониятларига мослаштиришдан иборат.


ХУЖАЛИҚ А^ВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 145
Биз эски вақтларда айтганларидек: «Узимиз тўйиб емасак ҳам четга чиқарамиз», деяолмаймиз. Биз бун- дай деяолмаймиз, чунки ишчи ва деҳқоплар тўйиб овқатланишни истайдилар ва бу масалада уларнинг фи-крини батамом қувватлаймиз. Лекин, шундай бўлса ҳам, биз халқ исте’молига халал етказмасдан, экспор- тимизни ортдириш учун ва давлат қўлида ма’лум миқ- дорда валюта резерви қолдириш учун бутун чоралар- ни кўраоламиз. Биз 1923 йилда совзнакдан барқарор валютага ўтаолган эканмиз, бунинг сабаби, жумла- дан шуки, ташқи савдомизнинг актив баланси бўл- ганлиги натижасида биз ўша вақтда ма’лум миқдорда валюта запасига эга эдик. Агар биз червонецимизни қувватлашни истасак, ташқи савдо ишимизни бундан буён ҳам шундай йўлга қўйишимиз лозимки, червоне- цимизнинг негизларидан бири бўлган валюта резерви қўлимизда қоладиган бўлсин.
Сўнгра, биз ички савдомиз йўли блан ҳам бир мупча резервга эга бўлмоғимиз лозим. Мен, асосан,- қшилоқ хўжалик маҳсулотлари нархини ҳаддая таш- қари ошириб юбораётган қулоқлар ва бошқа спеқу- лянтларга қарши курашмоқ учун ғалла бозорига ара- лашиш ниятида давлат қўлида ғалла резерви вужуд- га кслтиришни назарда тутаётирман. Бу, йўқ деганда, саноат марказларида сун’ий қимматчилик туғдириш ға ишчиларнинг иш ҳақига путур етказиш хавфининг олдини олиш учун зарурдир.


146
И. В. С Т А Л И Н
бюджетимизнинг бажарилиши шуни кўрсатадики, биз даромадларни харажатлардан юз миллион сўм ёки ундан ҳам кўпроқ орттиришимиз мумкин. Уртоқлар- дан ба*зиларига бу рақам жуда катта рақам бўлиб кўринмоқда. Лекин бу ўртоқларнинг кўзлари, афтидан, заифроқ бўлса керак, бўлмаса, улар юз миллион сўм- лик резерв бизнинг мамлакатимиз каби бир мамлакат учун денгиздан бир томчи эканини пайқар эдилар. Ба’зилар, бизга бу резервнинг ҳеч кераги йўқ, деб ўйлайдилар. Хўш, агар бизда бу йил қаҳатчилик ёки бошқа бирор офат юз бергудек бўлса, у вақтда нима бўлади? Кимнинг маблағи блан иш (кўрамиз? Ахир, бизга текин ёрдам бермаётирлар ва бермайдилар-ку. Демак, ўз запасимизга эга бўлмоғимиз лозим. Агар бу йилда таеодифлар юз бермаса, бу резервни халқ хўжалиги ишига ва, аввало, саноат ишига сарф қила- миз. Ташвиш тортманг,—бу резервлар бекор кетмайди.
Уртоқлар, хўжалик ҳаётимизнинг муҳим соҳала- ри, умуман, ана шулардир, мамлакатимизнинг ички жамғариш имкониятларини мамлакатимизни индус- триялашга сарф қилинадиган ҳақиқий социалистик жамғармага айлантирмоқ учун ана шу соҳаларга кўп- роқ э’тибор беришимиз «керак.
IV
ЖАМҒАРМАЛАРДАН ТУҒРИ ФОЙДАЛАНИШ. ИҚТИСОДНИ ТЕЖАШ


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 147
мизни индустриялашнинг энг муҳим эҳтиёжларини кондиришга қаратилган асосий йўлдан борсин. Бу шартлар бўлмаса, биз жамғарилган маблағларнинг талон-тарож қилиниши, уларнинг индустриямизни ри- вожлантириш блан, умуман халқ хўжалигимизни олға элтиш блан ҳеч алоқаси бўлмаган турли майда ва катта харажатларга сарф қилиниб, сочилиб кетиши мумкин. Маблағни чамалаб, тежаб-тергаб сарфлашни билиш — жуда муҳим сан’атдир, бу сан’атга бирдани- га эри-шиб бўлмайди. Бу ишда бизни, бизнинг советва кооператив органларимизни жуда уддабуро деб бўл- майди. Аксинча, ҳамма далиллар бу соҳада бизнинг ишимиз асло яхши эмаслигини кўрсатади. Буни э’ти- роф қилиш оғир, ўртоқлар, лекин бу ҳечқандай резо- люция блан устини бекитиб бўлмайдиган фактдир. Шундай ҳоллар бўладики, бизнинг бошқаручи орган- ларимиз, бироз пул жамғариб, бу пулга плугини тузатиш ва хўжалигини янгилаш ўрнига, каттакон бир граммафон сотиб олиб... синган деҳқоннинг аҳволига тушиб қоладилар. Мен жамғарилган резервларни оп- па-очиқ талон-тарож қилиш фактлари, давлат аппа- ратимизнинг бирқанча органларидаги мечкайлик фактлари, ўғрилик фактлари ва бошқа фактлар тўғ- рисида гапприб ҳам турмайман.
Шу сабабли, жамғарплган маблағларимизни чочиб юборишдан, талон-тарож қилишлардан, кераксиз йўл- га сарф қилишдан, индустриямиз қурилишининг асо- спй йўлидан четга тортишдан сақлайоладиган бир- Қанча чоралар кўрмоғимиз лозим.


148
И. В. С Т А Л И Н
мамлакатимизнинг ресурсларини, резервларини ҳисоб- га олган ҳолда тузилиши зарур. Саноат қурилишини планлашда саноатнинг тараққиётидан кейинда қолиш мумкин эмас. Шунингдек, бунда қишлоқ хўжалигидан ажралиб ва мамлакатимиздаги жамғариш сур’атидан четга чиқиб, олдинга ўтиб кетиш ҳам ярамайди.
Ички бозоримизнинг талаблари ва ресурсларимиз- нинг миқдори саноатимизни кенгайтиришнинг неги- зидир. Бизнинг индустриямиз ички бозорга асосла- нади. Мамлакатимизнинг хўжалик тараққиёти бу жиҳатдан Шимолий Америка Қўшма Штатларининг тараққиётини эслатади, уларнинг индустрияси, ўз ин- дустриясини аввало ташқи бозорларга асослантиручи Англиядан фарқ қилиб, ички бозорга асосланиб ўсди. Англияда 40—50 процент маҳсулотини ташқи бозорга ишлайдиган бирқанча саноат тармоқлари бор. Амери- ка, аксинча, ҳамон ўзининг ички бозорига таяниб, маҳсулотининг кўп деганда 10—12 процентчасини ташқи бозорга чиқаради. Бизнинг мамлакатимиз ин- дустрияси ички бозорга, аввало деҳқонлар бозорига, Америка индустриясидан кўра, кўпроқ таянади. Ин- дустриянинг деҳқонлар хўжалиги блан жипслашуви,- нинг негизи ана шундадир.


ХУЖАЛИҚ АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 149
унитадилар. Буни унитиб, олдинга ўтиб кетадилар. Саноатни планлашда олдинга ўтиб кетиш нима демак? Бу — маблағни ҳисобга олмай қуриш демакдир. Бу — кенг планлар тўғрисида ғовур солиш, ишлабчиқариш- га янгидан минглаб, ўн мииглаб ишчиларни тортиш, шовқин-сурон кўтариш, кейин эса, маблағ етишмас- лиги аён бўлиб қолгач, ишчиларни тарқатиб юбориш, уларни бўшатиш, бу ишда жуда катта зиён кўриш, қурилиш ишидан кўнгилни совутиш ва сиёсий жан- жал туғдириш демакдир. Бизга бу керакми? йўқ, ўртоқлар, бизга бу керак эмас. Биз индустрия та- раққиётининг боришидан орқада ҳам қолмаслигимиз, олға ҳам ўтиб кетмаслигимиз лозим. Биз тараққиёт блан баравар боришимиз керак, биз индустрияни унинг негизларидан ажратмаган ҳолда олға элти- шимиз лозим.


150
И. В. С Т А Л И Н
узад.иган индустрия ҳам халқ хўжалигига раҳбарлик ролини ўйнай олмайди.
Шунинг учун ҳам саноатни тўғри ва ўйлаб план- лаш — жамғармалардан мақсадга мувофиқ фойдала- нишнинг зарур шартларидан биридир.
Иккинчидан, давлат ва кооператив аппаратлари- мизни, халқ комиссарликларига қарашли ва хўжалик ҳисоби блан иш кўручи муассасаларимизни пастдан юқоригача қисқартиш ва соддалаштириш, арзонлатиш ва соғломлаштириш зарур. Бошқаручи органларимиз- даги штатларнинг ҳаддан ташқари ортиб кетганлиги ва беҳад мечкайлашиб кетганлиги ҳамманинг оғзида ran бўлиб қолди. Ленин давлапаппаратимизнинг жуда катталигига, қимматга тушадиган бўлиб кетганлигига ишчи ва деҳқонлар тоқат қилиб туролмайди, уни ҳар- на қилиб бўлса ҳам, ҳамма йўл ва ҳамма чоралар блан қисқартиш ва арзон тушадиган қилиш керак, деб ўн ва юз қайталаб бежиз такрорламаган эди. Ниҳоят, бу ишга чинакам, большевикча киришмоқ, жуда қаттиқ иқтисодни тежаш тартибини жорий қил- моқ керак. (Қ a р с а ,к л а р.) Ниҳоят, агар биз бундан буён ҳам жамғармаларимизнинг тарқалиб кетиб, са- ноатга зиён келтиришига йўл қўйишни истамасак, бу ишга киришмоғимиз керак.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 151
шундай бўлибди? Шунинг учунки, маҳсулот тайёрлаш соҳасида бирқадар мустақил ишлайдиган ҳарбир хо- дим,— у коммунистми ёки партиясизми, барибир,— ғалла тайёрлашга киришишдан олдин ўз ходимлари- нинг штатини ортдириш лозим деб топади, тўда-тўда стенографисткалар ва машинисткалар олади, албатта автомобиль олади, унумсиз харажатларни жуда кў- пайтиради, кейин, ҳисоб-китоб қилингандан сўнг бизда экспорт рентабель бўлмай қолади. Агар, биз юз мил- лион пудлаб ғалла тайёрлаймиз, ҳарбир пуд ғаллага беш тийиндан ортиқ харажат қиламиз, деб ҳисобла- сак, у ҳолда ўн миллион сўмлаб пулнинг бекорга сарф бўлиб кетганлиги аён бўлади. Биз жамғараётган маб- лағлар ана шуларга сарф бўлиб кетмоқда, агар дав- лат аппаратимиздаги мечкайликка қарши қаттиқ чора- лар кўрмасак, яна сарф бўлиб кетаверади.
Мен бунда фақат биттагина мисол келтирдим. Аммо бундай мисоллар бизда юзлаб ва минглаб борлигини ким билмайди?
Партиямиз Марказий Қомитетининг пленуми, тай- ёрлаш аппаратимизни соддалаштириш ва арзонлатиш керак, деб қарор қилди. Пленумнинг тегишли резолю- циясини52 сизлар ўқиган бўлсаларингиз керак,— у матбуотда э’лон қилинган. Биз бу резолюцияни жуда қат’ият блан амалга оширамиз. Лекин бу кифоя қилмайди, ўртоқлар. Бу — давлат аппаратимиздаги тартибсизлик ва нуқсонларнинг бир бўлаги, холос. Биз бу ишни яна давом этдиришимиз ва бутун давлат аппаратимизнинг ҳаммасини, халқ комиссарликлари аппаратини ва хўжалик ҳисоби блан иш кўручи аппаратни, бутун кооператив аппаратини ва товар ўтказучи барча шохобчаларни пастдан юқоригача


152
И. В. С Т А Л И Н
қисқартиш ва арзонлатиш чораларини кўришимиз лозим.
Учинчидан, биз бошқаручи органларимиздаги ва турмушимиздаги ҳар турли ўринсиз харажатларга қарши, бизда кейинги вақтларда халқ мулкига ва давлат резервларига нисбатан юз бераётган жиноят- корона муносабатларга қарши кескин кураш олиб бо- ришимиз зарур. Бизда ҳозир турли-туман байрамлар, тантанали мажлислар, юбилейлар ўтказиш, ёдгорлик- лар очиш ва шулар каби исрофгарчилик, ишратбозлик ҳукм сурмоқда. Бундай «ишларга» ўн ва юз минг сўмлаб пул исроф бўлиб кетмоқда. Бизда турли-туман юбилейлар ва тантанали маросимлар ўтказишга бел боғлаганлар шу қадар кўпки, олти ойлик, йиллик, ик- ки йиллик ва ҳоказо юбилейларни байрам қилишга шайланганлар шу даражада кўпки, бу талабларни қондирмоқ учун ҳақиқатан ҳам бирнеча ўн миллион сўмлаб пул керак бўлади. Уртоқлар, коммунистларга муносиб бўлмаган бу тартибсизликларга барҳам бер- моқ керак. Ниҳоят, тушунмоқ керакки, саноатимиз, эҳтиёжлари кўз ўнгимизда турган бир пайтда, бизда ишсизлар ва боқимсизлар жуда кўп бўлган бир пайт- да,— биз бу исрофгарчилик, ишратбозликка йўл қўёл- маймиз ва йўл қўйишга ҳақимиз йўқ.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 153
унинг учун ҳеч ran эмас. Бунда партиясиз ходим эҳ- тиёткорлик блан ва тийилиброқ ҳаракат қилади. Аф- тидан, бунинг сабаби шуки, коммунист ба’зан қонун- ларни, давлатни ва шу кабиларни оилавий иш деб ҳисоблайди. (Қулги.) Худди шу сабабдан, бир хил коммунистга ба’зан, чўчқага ўхшаб (дағал ибора иш- латганим учун кечирасизлар, ўртоқлар), давлат поли- зига ҳатлаб ўтиш ва унга чангал солиш ёки давлат ҳисобига ўзининг сахийлигини кўрсатиш маҳол ran эмас. (Кулги.) Бу ярамасликка барҳам берйш ке- рак, ўртоқлар. Агар биз ҳақиқатан ҳам жамғармала- римизни саноатимиз эҳтиёжлари учун эҳтиёт қилишни истасак, бошқаручи органларимиздаги ва турмушимиз- даги исрофгарлик ва ишратбозликка қарши қат’ий кураш очмоғимиз лозим.
Тўртинчидан, биз ўғриликка қарши, давлат орган- ларимиздаги, кооперация, касаба союзи ва бошқа идо. раларимиздаги «хушчақчақ» ўғрплик номини олган ўғриликка қарши доимо кураш олиб боришимиз ке- рак. Бу ҳақда матбуотда ёзаётганларидек, орият сақ- лаб, писмиқлик блан <қилинадиган ўғрилик бор ва дангал, «хушчацчақ» ўғрилик бор. Мен яқинда «Ком- сомольская Правда» газетасада Окуневнинг «хушчақ- чақ» ўғрилик тўғрисидаги бир хабарини ўқидим. Хуш мўйлов олипта бир йигит бор экан, у муассасалари- миздан бирида хушчақчақлик блан ўғрилик қилар экан, у доимий равишда, тинмай ўғирлар ва ўғирла- гаВДа ҳам доимо боплаб ўғирлар экан. Бунда ўғри^- нинг ўзидан кўра, унинг ён-атрофидаги халойиқ ўғрини билгани ҳолда, унга қарши курашиш уёқда турсин, балки, аксинча, унинг елкасига қоқиб, абжнрлиги учун Уни мақташдан нари ўтмаганликлари кўпроқ диедатга


154
И. В. С Т А Л И Н
сазовор фактдир, шу сабабдан бу ўғри мазкур хало- йиқнинг кўзи олдида гўё бир қаҳрамон бўлиб қолган. Мана шу нарса диққатга сазовордир ва бу ҳарнар- садан ҳам хавфлидир, ўртоқлар. Жосусни ёки хоинни ушлаганларида халойиқнинг қаҳри-ғазаби ҳаддан ошади, уларни отиб ўлдиришни талаб қилади. Уғри ҳамманинг кўз олдида давлат мулкини ўғирлаб турган вақтда эса, унинг ён-атрофидаги халойиқ анойиларча кулишиб, унинг елкасига қоқиб қўйиш блан кифояла- нади. Аммо равшандирки, халқ мулкини ўғирловчи ва халқ хўжалиги манфаатларининг томирига болта уру- чи ўғри, агар баттарроқ бўлмаса, ўша жосус ва хоин- нинг ўзидир. Албатта, оқибат-натижада ҳалиги хуш мўйлов олипта йигитни тутиб қамадилар, Лекин битта «хушчақчақ» ўғрининг қамоққа олиниши кифоями? Бундай ўғрилар бизда юзлаб ва минглаб бор. ГПУ- пинг ёрдами блангива уларнинг ҳаммасини йўқ қилиб бўлмайди. Бунда бошқа тадбир, кўпроқ натижа бера- диган, жиддийроқ тадбир кўрмоқ керак. Бу тадбир шундан иборатки, теварак-атрофдаги халойиқ бундай ўғриларга умумий ма’навий бойқот э’лон қилиши ва нафрат кўзи блан қараши керак. Бу тадбир ишчи ва деҳқонлар орасида шундай бир кампания очиш ва шундай бир ма’навий шароит яратишдан иборатки, бу шароит ўғриликка имкон қолдирмайдиган, халқ мул- кини ўғирловчи «хушчақчақ» ва «хушчақчақ бўлма- ган» ўғрилар ҳамда таланчиларнинг яшашини ва кун кўришини имконсиз қилиб қўядиган бўлсин. Уғрилик- ка қарши кураш жамғармаларимизни ҳўриқлаш воси- галаридан биридир — вазифа ана шундай.


ХУЖАЛИҚ АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЕСАТИ ТУҒРИСИДА 155
меҳнат интизомини мустаҳкамлаш учун кампания очмоғимиз лозим. Прогуллар сабабидап саноатда ўн ва юз минглаб ишчи кунлари бекорга 1кетмоқда. Шу прогуллар сабабидан юз минг сўмлаб, миллион сўм- лаб пул бекор кетпб, саноатимизга, индустриямизга зарар келмоқда. Агар прогуллар тугатилмаса, агар меҳнат унуми бир ўринда туриб қолса, биз индустрия- мизни олға элтаолмаймиз, иш ҳақини ошираолмай- миз. Ишчиларга, хусусан фабрика ва заводларга яқинда кирган ишчиларга тушунтирмоқ керакки, улар прогулларга йўл қўйиб ва меҳнат унумини оширмай, умумий ишга, ишчилар синфига, сағюатимизга зиёп етказадилар. Сайоатимиз манфаатларини, уму.ман бу- тун ишчилар синфи манфаатларини назарда тутиб, прогулларга қарши курашиш, мсҳнат унумини оши- риш учун' курашиш керак,— вазифа ана шундай.
Жамғармаларимизни ва резервларимизни чочиб юборишдан, талон-тарож қилишдан сақлашнинг, бу жамғармалар ва бу резервларни мамлакатимизни ин- дустриялаш эҳтиёжларига сарфлашнинг зарур йўли ва воситалари ана шулардир.
V
ИНДУСТРИЯНИ ҚУРУЧИ КАДРЛАР ТАЙЕРЛАШ КЕРАК


15G
и. в. с т л л и н
тўғрисидаги йўл-йўриқларини амалга оширмоқ учун, булардан ташқари, янги кадрлар, индустрияни қуручи янги кадрлар тайёрлаш зарур.
Серҳаракат одамлар бўлмаса, янги одамлар бўлма- са, янги бинокор кадрлар бўлмаса, ҳечқандай вазифани, хусусан мамлакатимизни индустриялаш каби катта вазифани амалга ошириб бўЛхМайди. Илгари, граждан уруши даврида армияни тузиш учун ва уруш олиб бориш учун бизга қўмондон кадрлар, полк командир- лари ва бригада командирлари, дивизия бошлиқлари ва корпус командирлари айниқса керак бўлган эди. Пастдан чиққан ва ўз қобилиятлари туфайли юқори кўтарилган шу янги қўмондон кадрлар бўлмаса, биз армияни тузаол-маган бўлар эдик, биз жуда кўп душ- манларимизни енголмаган бўлар эдик. Армиямизни ва мамлакатимизни ўша маҳалда улар, шу янги цўмон- дон кадрлар сақлаб қолдилар,—улар, албатта, ишчи ва деҳқонларнинг умумий ёрдами блан сақлаб қолди- лар. Лекин ҳозир бизда индустрияни қуриш давридир. Энди биз граждан уруши фронтидан индустрия фрон- тига ўтдик. Шунга мувофиқ, энди бизга индустрия учун янги қўмондон кадрлар, фабрика ва заводлар учун яхши директорлар, яхши трестчилар, уддабуро савдо ходимлари, саноат қурилиши учун идрокли планчилар керак. Энди бпз хўжалик учун, саноат учун янги полк командирлари ва бригада командирлари, дивизия бошлиқлари ва корпус командирлари етиш- тирмоғимиз керак. Бундай одамлар бўлмаса, биз олға қараб бир қадам ҳам босолмаймиз.


ХУЖЛЛИҚ ЛҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СЙЕСАТИ ТУҒРИСИДА
157
хўжалигимизнинг социалистик пойдеворини қураётгап совет интеллигенциясидан индустрия учун янги бино- кор кадрлар тайёрлашдан иборат.
Вазифа — шундай кадрларни тайёрлаш ва уларни биринчи ўринга қўйиб, уларга ҳартомонлама ёрдам кўрсатишдан иборат.
Бизда сўнгги вақтларда хўжалик ходимларини бу- зплганликда айблаб савалаш одат бўлиб қолди, шу блан бирга, кўпинча, айрим ёмон ҳолларни ҳамма хў- жалик кадрларига тақишга уринишади. Эринмаган ҳарбир киши, кўпинча, хўжалик ходимларига ҳамма оғир гуноҳларни тақиб, уларни тепкилашни лозим топади. Бу ёмон одатни тамоман ташлаш керак, ўр- тоқлар. Тушунмоқ керакки, ҳар тўкисда б.ир ай»б бўл- май иложи йўқ. Тушунмоқ керакки, мамлакатимизни индустриялаш ва са-ноатни қуручи янги кадрларни пас.тдан юқори кўтариш вазифаси хўжалик ходи.мла- рини ураберишни эмас, балки, а-ксинча,— саноатимиз- Н1И1Г қурилиши ишида уларга ҳартомонлама ёрдам беришни талаб қилади. Хўжалик ходимларига ишонч тугдириш ва кўмаклашиш, уларга индустрияни ;қуручи янги к-ишилар тайёрлашда ёрдам бериш, индустрияни қуручининг вазифасини 'социалистик қурилишнинг •шарафли вазифаси қилиш керак — партия ташкилот- ларимиз ҳозир ана шу йўлда ишлашлари л-озим.
VI
ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ АКТИВЛИГИНИ ОШИРИШ КЕРАК
Мамлакатимизпи индустриялаш сари тутилган йўл муносабати блан олдимизда турган энг яқин вазифа- лар атта шулардир/


158
И. В. С Т А Л И II


ХУЖАЛИК АҲ60ЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИеСАТИ ТУҒРИСИДА 150
йўлга солмоқ керак. Ишлабчиқариш кенгашлари ол- дига, масалан, санитария масаласи каби майда маса- лаларни қўйиш блан кифояланиб бўлмайди. Ишлаб- чпқариш кенгашларининг программасини кенгайтиряш ва мазмунини бойитиш керак. Ишлабчиқариш кенгаш. ларида саноат қурилишининг асосий масалаларини ҳўйиш керак. Фақат ана шу йўл блангина ишчилар синфи миллион-миллион оммасининг активлигини оши- риш ва уни саноат қурилишининг онгли иштирокчисига айлантириш мумкин бўлади.
VII
ИШЧИЛАР БЛАН ДЕҲҚОНЛАР ИТТИФОҚИНИ МУСТАҲКАМЛАШ КЕРАК
Лекин ишчилар синфининг активлигини ошириш тўғрисида гапириб, деҳқонларни эсдаи чиқариш яра- майди. Ленин бизга, ишчилар синфининг деҳқонлар блап иттифоқн пролетариат диктатурасишшг асосий принципидир, деб та’лим берган эди. Биз буни унит- маслигимиз керак. Саноатни ривожлантириш, социа- листик жамғариш, иқтисодни тежаш,— буларнинг ҳам- маси шундай вазифалардирки, буларни ҳал қилмасак, бпз хусусий капитални енголмаймиз ва хўжалик ҳаё- гимиздаги қийинчиликларни тугатаолмаймиз. Аммо Совет ҳокимияти мавжуд бўлмаса, пролетариат дик- татураси бўлмаса, бу вазифаларнинг биттасини ҳам ҳал қплпб бўлмайди. Пролетариат диктатураси эса ишчи- лаР синфи блан деҳқонларнинг иттифоқига таянади. Шу сабабдан, агар бпз ишчилар синфи блан деҳқон- лариш-ir иттифоқпга путур етказсак ёки уни бўшаш- ‘гирсак, бу вазифаларнипг ҳаммаси ҳавода муаллақ °ўлиб қолишп мумкин.


160
И. В. С Т А Л И Н
Бизда партия ичида меҳнаткаш деҳқонлар омма- сига бегона бир жисм дсб, саноат учун э-ксплуатация об’екти деб, индустриямиз учун мустамлакага ўхша- ган бир нарса деб қаровчи кишилар бор. Бу киши- лар — хавфли кишилардир, ўртоқлар Деҳқонлар иш- чилар синфи учун эксплуатация об’екти ҳам эмас, мустамлака ҳам эмас. Саноат деҳқон хўжалиги учун бозор бўлганидек, деҳқонлар хўжалиги ҳам саноат учун бозордир. Лекин деҳқонлар биз учун бозоргина эмас. Улар ишчилар синфининг иттифоқчиси ҳамдир. Шунинг учун ҳам деҳқон хўжалигини кўтариш, деҳ- қонларни кўплаб кооперативлаштириш, уларнинг мод- дий аҳволини яхшилаш шундай бир шартдирки, бу шарт бўлмаса, саноатимизни бир қада^ жиддий су- ратда ривожлантириш мумкин эмас. Бунинг аксича,— саноатни ривожлантириш, қишлоқ хўжалик машина- лари ва тракторлар ишлаб чиқариш, деҳқонларни саноат маҳсулотлари блан оммавий равишда та’мин- лаш шундай бир шартдирки, бу шарт бўлмаса, қиш- лоқ хўжалигини олға бостириш мумкин эмас. Ишчи- лар синфи блан деҳқонлар игтифоқининг энг жиддий асосларидан бири ана шудир. Шу сабабдан биз^деҳ- қонларга солинадиган солиқларни ҳаддан ташқари ортдириш, саноат буюмларининг нархини ошириш ва бошқа йўллар блан деҳқонларни сиқишни доим талаб қилучи ўртоқларнинг фикрига қўшилаолмаймиз. Биз уларнинг фнкрига кўшилаолмаймиз, чунки улар ўз- лари ҳам сезмай, ишчилар синфи блан деодонлар иттифоқига путур етказадилар, пролетариат диктатура- сини бўшаштирадилар. Биз бўлсак, ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқига путур етказишни эмас, уни мустаҳкамлашни истаймиз.


ХГЖЛЛИК АҲВОЛИ ВА ПЛРТПЯНИНГ СИЁСЛТИ ТУҒРИСИДА 161
Аммо биз ишчилар синфи блан де,ҳқонларнинг ҳар- қандай иттифоқини ҳам ҳимоя қилавермаймиз. Биз раҳбарлик ишчилар синфи қўлида бўлган иттифоқ та- рафдоримиз. Нега? Чунки ишчилар блан деҳқонлар иттифоқи системасида раҳбарлик ишчилар синфи қў- лида бўлмаса, меҳнаткашлар ва эксплуатация қили- пучилар оммасининг помешчиклар ва капиталистлар устидан ғалаба қозониши мумкин эмас. Мен ба’зи ўртоқларнинг бунга рози эмасликларини биламан. Улар дейдилар: иттифоқ — яхши гап-у, аммо яна иш- чилар синфининг раҳбарлиги нега керак? Бу ўртоқ- лар катта хато қиладилар. Улар хато қиладилар, чунки улар ишчилар блан деҳқонларнинг энг чиниқ- қан ва энг революцион синф, ишчилар синфи раҳбар- лик қилган иттифоқигина ғалаба қилаолишини тушунмайдилар.


162
Й. В. С Т А Л И М
революцион ҳаракатга жангларда чиниққан ишчилар синфи бош бўлди ва бош бўлиб келмоқда. Ишчилар блан деҳқонлар иттифоқидан нишон ҳам қолмаслиги, капиталистлар блан помешчикларнинг ўз эски уяла- рига қайтиб келишлари учун ишчилар синфининг раҳ- барлик идеясини барбод қилишнинг ўзи кифоядир.
Шунинг учуя ҳам биз мамлакатимизда ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқини сақлашимиз ва мустаҳкамлашимиз лозим.
Шунинг учун ҳам биз бу иттифоқ системасида ишчилар синфинпнг раҳбарлигини сақлашимиз ва мустаҳкамлашимиз лозим.
VIII
ИЧКИ ПАРТИЯВИЙ ДЕМОКРАТИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШ КЕРАК
Мен ишчилар синфининг активлигини ошириш тўғ- рисида, хўжалигимизнинг қурилиш ишларига, индус- триянинг қурилиш ишларига ишчилар синфининг мил- лион-миллион оммасини жалб қилиш тўғрисида гапирдим. Лекин ишчилар синфининг активлигини ошириш жиддий ва катта ишдир. Ишчилар синфи- нинг активлигини ошпрмоқ учун, аввало партиянинг ўзини активлаштирмоқ керак. Партиянинг ўзи ички партиявий демократия йўлига қаттиқ ва дадил тушиб олиши, ташкилотларимпз партиямизнинг тақдирини ҳал қилучи кенг партияли оммани қурилпшимиз ма- салаларини муҳокама қилишга жалб этпшлари керак. Шундай қилинмас экан, ишчилар синфини актив- лаштириш тўғрисида гапириб туришнинг ҳожати ҳам йўқ.


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЁСАТИ ТУҒРИСИДА 163
Менинг буни жуда та’кидлаб кўрсатишимнинг са- баби бор: Ленинград ташкилоти яқинда шундай бир даврни кечирдики, бу даврда ба’зи раҳбарлар ички партиявий демократия ҳақида гапирганларида, ундан албатта кулиб гапирар эдилар. Мен партия с’езди олдидаги, с’езд вақтидаги ва бевосита с’езддан кейин- ги даврни назарда тутаман, ўша даврда Ленинградда партия коллективларига йиғилиш учун имкон берма- дилар, коллективларнинг ба’зи ташкилотчилари, — тўппа-тўғри айтганим учун кечиришларингизни сў- райман,— коллективларга нисбатан миршаб ролини ўйнадилар, улар коллективларнинг йиғилишини тақиқ- ладилар. Зиновьев бошлиқ «янги оппозиция» номини олган оппозиция ана шунда ўзини-ўзи шарманда қилди.


164
И. В. С Т А Л И Н
сизнинг партиялилар оммасини албатта ишонтириши- нгизни истайман, чунки ишонтириш методи бизнинг ишчилар синфи сафларидаги ишимизнинг асосий мето. дидир.
IX
ПАРТИЯНИНГ БИРЛИГИНИ САҚЛАШ КЕРАҚ
Ба*зи ўртоқлар, ички партиявий демократия фрак- цион гуруҳбозлик эркинлигидир, деб ўйлайдилар. Аммо бу масалада кечирасиз, ўртоқлар! Биз ички партиявий демократияни бундай тушунмаймиз. Ички партиявий демократия блан фракцион гуруҳбозлик эркинлиги орасида ҳечқандай алоқа йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас.
Ички партиявий демократия нима? Ички партия-^ вий демократия — партиялилар оммасининг активли-^ гини ошириш, партиянинг бирлигини мустаҳкамлаиМ партияда онгли пролетар интизомини мустаҳкамлаш^ демакдир.
Фракцион гуруҳбозлик эркинлиги нима? Фракцион| гуруҳбозлик эркинлиги — партия сафларини бузиит,| партияни айрим марказларга бўлиб юбориш, партия-1 ни кучсизлантириш, пролетариат диктатурасини куч« сизлантириш демакдир. 1


ХУЖАЛИК АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИВСАТИ ТУҒРИСИДА 165
пицздан нарироқ турсинлар. Бизга энди тўқи'6 чиқа- оилган мунозара керак эмас, партиямизни мунозара клубпга айлантириш керак эмас, балки умуман қури- лиш ишларимизни кучайтириш, хусусан индустрия қурплишимпзни кучайтириш, қурилиш ишларимизга цаттиқ туриб ва ишонч блан раҳбарлик қилаётган жапговар ва бириккан, ягона ва ажралмас партияни мустаҳкамлаш керак. Қимки битмас-туганмас муноза- раларни 'талаб қилса, кимки фракцион гуруҳбозлик эркинлигини талаб қклса,— у партия бирлигини буза- дп, у партиямиз қудратига путур етказади.
Биз ўтмишда нима блан кучли эдик ва ҳозир нима блан кучлимнз? Тўғри сиёсат ва сафларимизнинг бир- лпги блан кучлимиз. Партиямизнинг XIV с’езди тўғри сиссатни чизпб берди. Эпди бизнинг вазифамиз — ҳеч парсага қарамасдап, партия с’езди қарорларини бажа- ришга тайёр тургаи партиямизнинг бирлигини, саф- ларимизнпнг бпрлигини та’минлашдан иборат.
Партиямиз Марказий Комитети пленуми қарорла- ртшинг ма’носи асосан ана шундай.
X ХУЛОСАЛАР
Энди хулоса ясашга ижозат беринг.
Бпринчидан, мамлакатимизнинг индустриясини — сгншализмнинг негизи ва умуман халқ хўжалигимизни ira бостнручи раҳбар куч бўлган индустриямизни олга элтишимиз лозим.
Иккинчидан, ипдустриялаш йўлинп тўғридан-тўғри па бовосита амалга оширучи, пидустрияни қуручи янги кадрлар тайёрлаишмиз лозим.


166
И. В. С Т A 71 И Н
Учинчидан, социалистик жамғаришимиз сур’атла- рини тезлаштиришимиз ва саноат эҳтиёжлари учун резервлар жамғаришимиз лозим.
Тўртинчидап, жамғарилаётган резервлардан тўғри фойдаланишни та’минлашимиз ва қаттиқ иқтисодни тежашни жорий қилишимпз керак.
Бешинчидан, ишчилар сипфининг активлигини оши- ришимиз ва миллион-миллион ишчилар оммасини со- циализм қурилиши ишларига жалб қилишимиз керак.
Олтинчидан, ишчилар синфи блан деҳқонлар итти- фоқини ва ишчилар синфининг бу иттифоқ ичидаги раҳбарлигини мустаҳкамлаш керак.
Еттинчидан, партиялилар оммасинипг активлигини ошириш ва ички партиявий демократияни амалга оши- риш керак.
Саккизинчидан, партиямизнинг бирлигини, сафла- римизнинг жипелигини сақлашимиз ва мустаҳкамла- шимиз лозим.
Биз бу вазифаларни бажараоламизми? Ҳа, агар истасак, биз уларни бажараоламиз. Биз бажаришни истаймиз, буни ҳамма кўриб турибди. Ҳа, бажара- оламиз, чунки биз большевиклармиз, чунки биз қийин- чиликлардан қўрқмаймиз, қийинчиликларга қарши курашмоқ ва уларни енгмоқ керак. Ҳа, бажараоламнз, чунки бизнинг сиёсатимиз тўғри сиёсат ва биз қаёққа бораётганимизни биламиз. Биз матонат ва ишонч блан мақсад сари, социалистик қурилишнинг ғалабаси са- ри, олға борамиз.


ХУЖЛЛИҚ АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ СИЁСАТИ ТУҒРИСИДЛ 167
а*золарл биладилар. Уша вақтда большевизмнинг жуда кўп душманлари бизни масхара қилганликлари кекса большевикларнинг эсида бўлса керак. Лекин биз олға борпб, позицияларни бирин-кетин ишғол қила- вердик, чунки бизнинг сиёсатимиз тўғри сиёсат эди ва сафларимизни маҳкам бириктириб кураш олиб борган эдпк. Кейин бу кичик куч ўсиб, буюк кучга айланди. Биз буржуазияни тор-мор келтириб, Керенскийни йи- қптдик. Биз Советлар ҳокимиятини ташкил қилдик. Бпз Колчак блан Деникинни тор-мор келтирдик. Биз мамлакатимиздан инглиз-француз ва америкали зо- лимларни ҳайдаб чиқардик. Биз хўжалик вайронали- гини битирдик. Ниҳоят, биз саноатимизни ва қишлоқ хўжалигимизни тикладик. Энди бизнинг олдимизда янги вазифа — мамлакатимизни индустриялаш вази- фаси турибди. Энг жиддий қийинчиликлар ўтиб кетди. Бизнинг мамлакатимизни индустриялашдан иборат бу янги вазифани ҳам бажараолишимизга шубҳа қилиб бўладими? Албатта, шубҳа қилиб бўлмайди. Аксинча, ҳозир бизда қийинчиликларни енгиш ва партиямизнинг XIV с’езди олдимизга қўйган янги вазифаларни амал- га ошириш учун ҳамма асослар бор.
Шунинг учун ҳам, ўртоқлар, мен, индустриянинг янги фронтида биз албатта ғалаба қилишимиз керак, деб ўйлайман. (Гулдурос қарсаклар.)
•Ленинградская Правда’
39, 1926 йил, 18 апрель.


ree
ЎРТОҚ КАГАНОВИЧГА
ВА УКРАИНА К(б)П МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ СИЁСИЙ БЮРОСИНИНГ БОШҚА А’ЗОЛАРИГА69
Шумский блан суҳбатлашдим. Суҳбат узоқ бўлдп, икки соатдан ошиқ давом этди. Биласизки, у Украипа- даги аҳволдан норози. Унинг норозилик сабабларини иккита асосий модда қилса бўлади.
1. У, украинлаштириш жуда суст бормоқда, укра- инлаштириш ишига ноилож бажариладиган мажбури- ятдек қарайдилар, уни жуда сусткашлик блан бажа- радилар, деб ҳисоблайди. У, украин маданияти ва украин интеллигенцияси тез сур’ат блан ўсиб бормоқ- да, агар биз бу ҳаракатни ҳўлга олмасак, у биздан четлашиб кетиши мумкин, деб ҳисоблайди. У, бу ҳара-. кат тепасида украин маданияти ишига ишонадиган, бу маданиятни биладиган ва билишни истайдиган, украин маданияти учун ўсиб бораётган ҳаракатни қувватлаётган ва қувватлай оладиган кишилар тури- -ши лозим, деб ҳисоблайди. У, Украинадаги паргия ва касаба союзлари тепасида турган раҳбарларнинг ҳат- ти-ҳаракатидан айниқса норози, унинг фикрича, укра- инлаштиришга ана шу раҳбарлар тўсқинлик қилаётган эмиш. У, партня ва касаба союзлари тепасида турган раҳбарларнинг асосий камчиликларидан бири шуки, улар партия ва касаба союзларининг раҳбарлик ишига


m. КАГАНОВИЧГА BA УК(б)П МҚ СБнинг БОШҚА А’ЗОЛАРИГА 169
украин маданияти блан бевосита боғлиқ бўлган ком- мунистларни тортмайдилар, деб ўйлайди. У, украин- лаштиришни энг аввал партия қаторларида ва проле- тариат ичида амалга оширмоқ керак, деб ўйлайди.
2. У, бу камчиликларни тузатиш учун энг аввал партия ва советлар тепасида турган раҳбарлар сос- тавини украинлаштириш нуқтаи назаридан ўзгартмоқ керак, ана шундай бўлган тақдирдагина Украинадаги ходимларимиздан иборат кадрлар орасида украин- лаштиришга қарата бурилиш ҳосил қилиш мумкин бўлади, деб ўйлайди. У, Халц Комиссарлари Совети- нинг Раисл,иги вазифасига Гринькони, Украина К(б)П /Ларказий Қомитетининг Сиёсий секретарьлиги вази- фасига Чубарьни кўтаришни, Секретариат блан Сиё- сий бюро составини яхшилашни таклиф қилади ва ҳоказо. У, шундай ёки шунга ўхшаш ўзгаришлар қи- линмаса, менинг (Шумскийнинг) Украинада ишлашим мумкин бўлмайди, деб ўйлайди. У, агар Марказий Комитет талаб қилса, ҳозирги иш шароити ўзгар- май қолган тақдирда ҳам, Украинага қайтиб борабе- раман, лекин биламанки, бундан ҳеч нарса чиқмайди, дейди. Қагановичнинг ишидан у айниқса норози. У, Каганович партия ташкилий ишларини йўлга қўйиш- га муваффақ бўлди-ю, лекин, ўз фикрича, ўртоқ Каганович ишларида ташкилий методларнинг юқори туриши нормаль иш олиб боришга имкон бермай- Ди, деб ҳисоблайди. У, ўртоқ Каганович ишидаги ташкилий жиҳатдан сиқиш натижалари, юқори совет ВДораларини ва бу идора раҳбарларини қаттиқ сиқиш методининг натижалари яқин орада кўриниб қолади, лекин бу натижаларнинг жиддий жанжал шаклига Кириб кетмаслигпга мен кафил бўлолмайман, дейдп, 12 И. В. С т в л ц а, том 8


170
И. В. С Т А Л И Н
Бу ҳақда менинг фикриХ
1. Шумский айтган гапларнинг биринчи моддаси- да ба’зи тўғри фикрлар бор. Украинада украин мада- нияти ва украин жамоатчили1ги учун кенг ҳаракат- нинг бошланганлиги ва ўсиб бораётганлиги тўғри. Бу ҳаракатни ҳечбир ҳолда бизга ёт бўлган элемепт- лар қўлига топшириб қўймаслик кераклиги ҳам тўғри. Украинадаги бирқанча коммунистлар бу ҳаракатнипг моҳият ва аҳамиятини тушунмаётганликлари ва шу- пинг учун бу ҳаракатни қўлга олиш чорасини кўрма- ётганликлари ҳам тўгри. Украин мадаиияти ва украип жамоатчилиги масаласига ҳали ҳам истеҳзо ва ишонч- сизлик назарп блан қараб келаётган партияли ходим- лар ва совет ходимларидан иборат кадрлар орасида бурилиш ҳосил қилиш зарурлиги ҳам тўғри. Украина- даги янги ҳаракатни қўлга олишга қобил бўлган ки- шилардан диққат блан кадрлар танлаб олиш ва етиш- тириш лозимлиги ҳам тўғрп. Буларнинг ҳаммаси тўғ- ри. Лекин шу блан бирга Шумскпй камида пкки жпд- дий хатога пўл қўяди.


ГРТ. ҚЛГАНОВИЧГЛ ВА УК(б)А МК СБпииг БОШҚА А’ЗОЛАРИГА 171
озодлик эмас, балки миллий зулмнинг ўзига хос бир шакли бўлар эди. Украина саноат жиҳатидан тараққий <қилиб борган сар.и, теварак-атрофдаги қишлоклардан украин ишчилари саноатга кўплаб келаберган сари, украин пролетариатининг состави шубҳасиз ўзгаради. Чунончи, Латвия ва Венгрия- даги пролетариатнинг состави бир вақтлар немйс характерида бўлиб, сўнгра у латишлаша ва можор- лаша бошлагани сингари, украин пролетариатининг состави ҳам шубҳасиз украинлашади. Лекин бу узоққа чўзиладиган, стихияли ва табиий суратда бўладиган бир процессдир. Бу стихияли процессни юқоридан ту- риб пролетариатни украинлаштириш блан алмашти- ришга уруниш — Украинадаги украин бўлмаган про- летариат қатламларада украинларга царши ШОВИН1ИЗМ туғдирадиган хаёлий ва зарарли сиёсат юргизиш демак- дир. Менимча, Шумский украинлаштиришни нотўғри тушунади ва мазкур хавфни ҳисобга олмайди.


172
И. В. С Т А Л И Н


УРТ. КАГАНОВИЧГА ВА УК(б)П МК СБнииг БОШҚА Л‘ЗОЛАРИГА 17$
ҳам дейиш мумкин? Қоммунистлар орасида Хвилевой спнгари ҳаддан ошиб кетишларга қарши курашган тақдирдагина Украинада украин маданияти учун бошланган ҳаракатни қўлга олиш мумкинлигини Шумский тушунмайди. Шундай ҳаддан ошиб кетиш- ларга қарши курашган тақдирдагина, юксалиб бора- стган украин маданияти ва украин жамоатчнлигини созет маданияти ва жамоатчилигига айлантириш мум- киплигини Шумский тушунмайди.


174
И. В. С Т А Л Й Й
Секретариати ва Сиёсий бюроси составини ҳамда юқори совет ташкилотларининг раҳбарларини укра- инлар блан кучайтиришга тарафдорман. Лекин аҳвол- ни партия ва Советларнинг раҳбар органларида гўё украинлар йўқдек қилиб кўрсатиш ярамайди-ку, ахир. Скрипник ва Затонский-чи, Чубарь ва Петровский-чи, Гринько ва Шумский-чи, ажабо, булар украинлар эмасми? Шумскийнинг хатоси шуидаки, у масалага тўғри қарайди-ю, лекин сур’ат блан ҳисоблашмайди. Сур’ат эса ҳозир энг асосий масаладир.
Қоммунистик салом блан
И. Сталин 26. IV. 1926 йил.
Тўлиқ суратда биринчи марта босилди


175
АНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ
ба польшадаги воқиалар ҳақида
Тифлисдаги бош темирйўл ишхоналарининг ишчилари йиғилишида 1926 йил 8 июньда цилинган, доклад
Уртоқлар! Ишташлаш54 муносабати блан Англия- даги .аҳволлар ва Польшадаги сўнгги воқиалар55 тўғ- рисидаги ахборотни бошлашга рухсат этингиз. Маж- лис раиси ўртоқ Чхеидзе буни доклад деб аташни ло- зим кўрган бўлса ҳам, лекин у, қисқа бўлганлигидан, уни фақат ахборот деб аташ мумкин.
НИМА УЧУН англияда ишташлаш ПАЙДО БУЛДИ?
Биринчи масала — Англиядаги ишташлашнинг са- баблари масаласидир. Қудратли капитализм ва мисли иўқ муросачилик мамлакати бўлган Англия қандай бўлиб сўнгги вақтда энг катта социал тўқинишлар майдонига айланиб кетди? «Денгизлар маликаси» бўл- ган «букж Англия» қандай бўлиб ялпи ишташлаш мамлакатига айланиб кетди?


176
и. в. с т л л и н
энг асосийлари бўлган тўрт вазиятни қайд қилиб ўтса бўлади.
Биринчидан. Илгари Англия капиталистик давлат- лар орасида монополистик мавқи’ни ишғол қилар эди. У, бирқанча энг катта мустамлакаларга ва ўша за- монга яраша намунали саноатга молик бўлганлиги- дан, ўзини «жаҳон фабрикаси» қилиб кўрсатиш ва жуда кўп устама фойда чиқариб олиш имкониятига эга эди. Бу — Англилда «роҳат ва фароғат» даври эди. Капитал устама фойда чиқариб олар, инглиз ишчилар ҳаракатининг тепасида турган бошлиқлар ҳиссасига бу устама фойдадан оз-моз тегиб турар, капитал инг- лиз ишчилар ҳаракатининг бошлиқларини аста-секин ўзига ром қилиб борар, меҳнат блан капитал ўртаси- даги жанжаллар эса одатда муросага келиш йўсинида ҳал қилинар эди.
Лекин жаҳон капитализмининг янада ривожлани- ши, айниқса халқаро бозорда Англияга рақобатчи бў- либ чиққан Германия, Америка ва қисман Япониянинг ривожланиб кетиши Англиянинг илгариги монопо- листик мавқиининг илдизига болта урди. Уруш ва урушдан кейинги кризис Англиянинг монополистик мавқиига яна бир қат’ий зарба берди. Устама фойда озаябошлади. Англия ишчиларининг бошлиқлари ҳиссасига тегиб турган оз-моз улуш тугайбошлади. Англиядаги ишчилар синфининг тирикчилик даражаси пасайганлиги ҳақида ҳар томондан тез-тез овоз эши- тилабошлади. «Роҳат ва фароғат» даври битиб, жал- жаллар, локаутлар ва ишташлашлар даври бошланди. Англия ишчиси сўллашиб, капиталга қарши очиқдан- очиқ кураш методини тобора тез-тез ишга оолабош- лади.


АНГЛИЯДАГИ ИШ1АШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГЙ ВОҚИАЛАР ҲАҚИДА
Аҳвол шундай бўлгач, Англиядаги шахта эгала- рининг, локаут қиламиз, деб дўқ уриб қўпол бақи- ришларига кўмир қазучиларнинг индамай туриши мумкин эмаслигини англаш қийин -эмас.
Иккинчидан. Иккинчи вазият — халқаро бозор алоқаларининг тикланишидан ва шу муносабат блан капиталист группалар ўртасида бозор учун кураш- нинг кескинлашувидан иборат. Урушдан кейинги кризиснинг характерли томони шундаки, бу кризис халқаро бозорнинг капиталистик давлатлар блан бўл- ган алоқасини бутунлай деярлик узиб ташлади ва бу алоқа ўрнига муносабатларда қандайдир бетартиблик пайдо қилди. Капиталнинг муваққат стабилизацияси муносабати блан ҳозир бу бетартиблик орқага сури- либ, халқаро бозорнинг эски алоқалари яна аста- секин тикланмоқда. Агар бундан бирнеча йил бурун ran фабрика ва заводларни тиклаш ҳамда ишчиларни капитал учун ишлашга жалб қилиш устида борган бўлса, энди ran қайтадан тикланган фабрика ва завод. ларн-и бозор ва хомаш’ё блан та’минлаш устида бора- ди. Шу муносабат блан бозор учун кураш янада кес- кинлашиб кетди, шу блан бирга бу курашда товарлари арзон ва техникаси юқори бўлган капиталист груп- палар ва капиталистик давлат ютиб чиҳмоқда. Бозорда эса ҳозир янги кучлар, я’ни уруш вақтида ўз саноати- ни ривожлантириб олган ва эндиликда бозор учун курашаётган Америка, Франция, Япония, Германия, Англия доминионлари, Англия мустамлакалари май- Донга чиқмоқда. Бас, шундай бўлгач, табиийки, Англия эскидан буён четэл бозорларидан осонгина фойда олиб келган бўлса, эндиликда бу нарса мумкин бўлмай қол- ДИ; Бозорларни ва хомаш’ё манба^арини монополия


1У8
Й. В. С Т А Л И Н
қилиб олиб талашнинг эски мустамлакачилик ме- тоди ўрнини бозорларни арзон баҳо товар воситаси блан қўлга киритишдек янги метод олмоғи лозим бўлиб қолди. Англия капиталининг ишлабчиқар.ишни қисқартишга ва ҳарҳолда уни ёппасига кенгайтирмас- ликка урунаётганлигига сабаб ҳам шудир. Англияда ишсизлар армиясининг кўпайиши кейинги йилларда доимий ҳодиса бўлиб қолганлигига сабаб ҳам шудир. Англия ишчиларини ташвишга солиб, уларни жанго- вар руҳга миндираётган ишсизлик хавфи ҳам ана шундан келиб чиқади. Локаут хавфининг умуман иш- чиларга ва хусусан кўмир қазучи ишчиларга бундай яшиндек тез та’сир қилишига сабаб ҳам шудир.


ДНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГИ ВОҚИАЛАР ҲАҚИДА 1*0
гашлашни қаҳрамонлик блан давом этдираётганлик- ларининг сабаби ҳам шудир. Англия ишчиларининг ялпи иш ташлаш йўли блан кўмир қазучил*арга мадад беришга мисли кўрилмаган даражада шайланиб тур- ганликларининг сабаби ҳам шудир.
Тўртинчидан. Тўртинчи вазият — Англияда ишчи- лар синфининг энг ёвуз душмани бўлган консерватор- лар партиясининг ҳукмрон бўлишидир. Ишчилар син- фини б-остириш ишида консерваторлар ҳукумати нима қилган бўлса, ҳарқандай буржуа ҳукумати ҳам асосан шуни қилган бўлар эдики, бу тўғрида сўзлаб ўтириш- н.инг ҳожати ҳам йўқ. Лекин шу ҳам шубҳасизки, ўйламай-нетмай ва ниҳоятда юзсизлик блан локаут э’л-он қиламиз деб дўқ уриб, Англиянинг бутун ишчи- лар синфига мисилсиз дағдаға қилиш фақат ишчилар синфининг ашаддий душмани бўлган консерваторлар- нинггина қўлидан келадиган ишдир. Англияда консер- ваторлар партиясининг локаут ва ишташлашни фақат исташигина эмас, балки бу локаут ва ишташлашга қарийб бир йилдан буён тайёрланиб келганлигини ҳозир-исбот қилинган деб ҳисобламоқ керак. У бултур июль ойида, пайт «қулай эма-с», деб кўмир қазучи- ларга ҳужум қилишни орқага сурган эди. Лекин у, шу йилнинг апрель ойида кўмир қазучиларга зарба бермоқ учун бутун шу давр ичида тайёргарлик кўриб келди: кўмир ғамлади, штрейкбрехерларни уюштирди, афкор оммани тегишли суратда пишитиб келди. Фақат консерваторлар партиясигина шундай хоинликни (қи- лиши мумкин эди.


180
Й. В. С Т А Л И Н
барча иғвогарлик в-оситаларини ишга солиб, Мисрга ҳужум қилди. Унинг мустамлакаларни талаш ва 'эзиш методларининг сипалган воситаларини ишга солиб, Хитой халқига қарши очиқдан-очиқ уруш олиб бо- раётганига мана бир йил бўлиб қолди. У, эҳтимол тутилган интервенция элементларини яшириқча тай- ёрлаб, Совет Иттифоқи халқларининг Буюк Британия халқлари блан яқинлашувига имкон бермаслик учун ҳамма чорани кўрмоқда. Ҳозир у ўз мамлакатининг ишчилар синфига ҳужум қилмоқда. Бу ҳужумга у бутун бир йил давомида жон-жаҳди блан жуда яхши тайёргарлик кўриб келди. Консерваторлар партияси Англиянинг ичида ва ташқарисида уруш-жанжалсиз яшайолмайди. Бас, шундай бўлгач, Англия ишчилари- нинг зарбага зарба блан жавоб берганликларига ажабланиш мумкинми?
Англияда ишташлашнинг муқаррар юз беришига сабаб бўлган вазиятлар асосан ана шулардир.
НИМА УЧУН АНГЛИЯДА ЯЛПИ ИШТАШЛАШ БАРБОД БУЛДИ?
Англиядаги ялпи ишташлашнинг барбод бўлишига бирқанча вазиятлар сабаб бўлдики, булардан, лоақал, қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш лозим бўлади:
Биринчидан. Ишташлашнинг бориши кўрсатдики, Англия ишчилари ҳамда уларнинг Генераль совет ва Ишчи партияси деб аталмиш партиядан иборат раҳ- барларига қараганда Англия капиталистлари ва кон- серваторлар партияси умуман тажрибалироқ, уюшқоқ- роқ, жасоратлироқ ва бинобарин кучлироқ экан. Иш- чилар синфи раҳбарларининг ишчилар синфи вазифа- лари даражасидан тубан турганликлари ма’лум бўлди.


ДНГЛИЯДАГИ ишташлаш ва польшадаги воқиалар ҲАҚМДА 181
Иккинчидан. Англия капиталистлари ва копсерва- торлар партияси энг зўр социал тўқинишни тамоман шайланган ва шубҳасиз тайёрланган бир ҳолда қар- ши олдилар, Англия ишчилар ҳаракатининг бошлиқ- лари эса шахта эгаларининг локаутидан саросимага тушпб қолдилар, улар ҳечқандай тайёргарлик ишлари олиб бормадилар ёки жуда суст олиб бордилар. Шу- 1Ш ҳам айтиб ўтмоқ керакки, ишчилар синфининг бош- лпқлари тўқнашувдан атиги бир ҳафта илгари, тўқ- нашув бўлмайди, деб ишонч билдирган эдилар.
Учинчидан. Қапиталистлар штаби бўлган консерва- торлар партияси бириккан ва уюшган ҳолда кураш -олиб бориб, курашнинг ҳал |қилучи участкаларига зарба €е- риб турди, ҳолбуки ишчилар ҳаракатининг штаби бўл- ган касаба союзларининг Генераль совети ҳамда унинг «сиёсий комиссияси» бўлган Ишчи партиясининг эса ичдан айниб, бузилиб кетганлиги ма’лум бўлди. Ма’- лумки, бу штабнинг асосий кишилари кўмир қазучи- ларга ва умуман Англия ишчилар синфига ё тўғри- дап-тўғри хиёнат қилдилар (Томас, Гендерсон, Мак- дональд ва шериклари), ёки ишчилар синфининг ку- рашидан, айниқса ишчилар синфинпнг ғалабасидан қўрк-қан шу хоинларнинг тутуриқсиз йўлдошлари бўлиб чиқдилар (Персель, Хикс ва бошқалар).


132
И. В. С Т А Л И Н
олдилар. Бу та’лим шундай бир даврга хос та’лим эди- ки, бу даврда кўплаб устама фойда олиб турган инглиз капитали Англия ишчилар синфи блан муросаю-мадо- ра қилиш учун ишчиларнинг бошлиқларини сийлаб- сийпаб, ишга солиб туриши мумкин эди. Зотан, иш- чилар синфининг бу б-ошлиқлари ўз маишатлари ва аҳволлари жиҳатидан буржуазияга яқин турганлари сабабли, ишчилар оммасидан узоқлашмоқда, улардан юз ўгирмоқда ва уларнинг фикрига қулоқ солмай қўйдилар. Булар — ишчилар синфининг шундай бош- лиқларидирларким, капитализмнинг усти ялтироқ даб- дабалари уларнинг кўзини қамаштириб қўйган, уларни •капиталнпнг саловати босган ва улар «одамлар қато- рига ўтишни» ва «бадавлат кишилар блан» бирга қўшилишни орзу ҳиладилар. Бу бошлиқлар, агар улар. ни бошлиқ деб агаш жоиз бўлса, ўтмишнинг сарқит- лари бўлиб, уларнинг ҳозир янги вазиятга сра тўғри келмасликлари шубҳасиздир. Вақти келиб, улар Англия пролетариатининг жанговар руҳига ва қаҳрамонлигига мос келадиган янги бошлиқларга ўз ўринларини бўша- тиб беришга мажбур бўлиши шубҳасиздир. Энгельс бундай бошлиқларни, ишчилар синфннинг буржуалаш- ган йўлбошчилари, деб тўғри айтган эди55.


ЛНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГИ ВОҚИАЛАР ХАҚИДА 183
масдан туриб ишташлашни тугатиш мумкин эмаслиги- ни тушунди. Аиглия ишчилар ҳаракатининг штаби бўлган Генсовет эса *бу оддий нарсани тушунмади ёки тушунгуси келмади, ёинки бу оддий нарсани иқ- рор қилишдан қўрқиб, ҳамма ва ҳарбир кишини, ялпи ишташлаш фақат иқтисодий бир чорадир, биз бу ку- рашни сиёсий кураш изига кўчирмоқчи эмасмиз ва бундай ниятимиз йўқ, биз Англия капиталининг бош штаби бўлган консерваторлар партиясига зарба бер- моқчи эмасмиз, бизда — Генераль советда — ҳоким;ият масаласини кун тартибига қўйиш нияти йўқ, деб ншонтирмоқчи бўлди.
Шу блан Генераль совет ишташлашни муқ-аррар барбод бўлишга олиб келди. Чунки, тарихнинг кўр- сатишича, сиёсий кураш изига кўчирилмаган ялпи ишташлаш муқаррар суратда барбод бўлмоғи лозим.
Бешинчидан. Англия капиталистларининг штаби Англиядаги ишташлашга бериладиган интернациональ ёрдам буржуазия учун ўлим хавфи эканлигини тушунди, Генераль совет эса халқаро пролетарча ҳамжпҳатлик бўлган тақдирдагина инглиз ишчиларининг ишташ- лашдан ютиб чиқиши мумкинлигини тушунмади ёки ўзини тушунмасликка солди. Генсоветнинг Совет Ит- тиф-оқи ишчиларидан57 ва бошқа давлатларнинг ишчи- ларидан ёрдам тарикасида юборилган пулни олишдап бош тортишининг сабаби ҳам шудир.
Англиядаги ялпи ишташлаш каби жуда зўр иш- ташлаш, лоаҳал, икки асосий шарт бўлган тақдирда: ишташлашни -сиёсий изга кўчирган тақдирда ва ишташлашни барча илғор мамлакатлардаги проле- тарларнинг капиталга қарши курашига айлантирган тақдирдагина сезиларли цатижалар бер.иши мумкин


184
И. В. С т А Л И Н
эди. Аммо Англия Генсовети ўзига хос алоҳида «доно- лиги» блан бу шартларнинг иккаласини ҳам рад қилди ва шу блан ялпи ишташлашни барбод бўлишга олиб келди.
Олтинчидан. Англиядаги ялпи ишташлашга ёрдам бериш ишида II Интернационалнинг ҳамда касаба союзлари Амстердам бирлашмасининг икки ёқлама- ликдан ҳам баттарроқ дудмал ҳатти-ҳаракатининг катта роль ўйнаганлиги шубҳасиздир. Аслини суруш- тирганда, бу социал-демократлар ташкилотларининг иш ташлашга ёрдам бериш ҳақидаги қуруқ гапдан иборат қарорлари ҳақиқатда ҳарқандай молиявий ёр- дам беришдан бош тортишдан пборат бўлди, чунки Европа ва Америка касаба союзларининг ҳаммаси том-онидан берилган молиявий ёрдамнинг жам’и Со- вет Иттифоқи касаба союзларининг ўз инглиз биро- дарларига лозим топиб берган молиявий ёрдамининг атиги саккиздан бир қисмини ташкил қилади, бу ҳолни фақат социал-демократлар Интернационалининг тутган дудмал ҳатти-ҳаракати натижаси деб изоҳла- моқ керак, холос. Л^ен бошқа хил ёрдам тўғрисида, кўмир ташишни тўхтатиш тариқасида бериладиган ёрдам тўғрисида сўзлаб турмайман, бу масалада ка- саба союзларининг Амстердам бирлашмаси айнан штрейкбрехерлардек ҳаракат қилмоқда.


англиядаги ишташлаш ва польшадаги воқиалар ҳақида 185
тиянинг тутган йўли жуда тўғри бўлди. Лекин шуни ҳам иқрор қилмоқ керакки, Англия ишчилари орасида бу партиянинг обрўси ҳали ҳам заифдир. Бу ҳолнинг ялпи ишташлашга касри тегмай қолмади, албатта.
Ҳозирги вақтда бизнинг кузатиб билишимиз мум- кин бўлган ва Англиядаги ялпи ишташлашнинг оқи- бати кўнгилсиз бўлиб чиқишига сабаб бўлган вазият- лар, лоақал, бу вазиятларнинг энг асосийлари ана шулардир.
ЯЛПИ ИШТАШЛАШ САБОҚЛАРИ
Англиядаги ялпи ишташлаш сабоқлари, лоақал, бу сабоқларнинг энг муҳимлари нимадан иборат? Бу сабоқлар қуйидагилардан иборат.
Биринчидан. Англия кўмир саноатидаги кризис ва бу кризисга боғлиқ бўлган ялпи ишташлаш кўмир саноати соҳасидаги ишлабчиқариш қуроллари ва во- ситаларини социализация қилиш ва унда ишчи конт- роли ўрнатиш масаласини кўндаланг қилиб қўймоқда. Бу — социализмнинг ғалабаси тўғрисидаги масаладир. Қўмир саноатидаги кризисни тубдан ҳал қилиш учун Англия коммунистлар партияси таклиф қилган йўл- дан бошқа ҳечқандай йўл йўқлипини ва бўлиши мум- кин эмаслигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. Кўмир саноатидаги кризис ва ялпи ишташлаш Англия ишчилар синфини социализмни амалий равишда юзага чиқариш масаласига жуда яқинлаштириб қўяди.
Иккинчидан. Мақсадга эришув йўлидаги асосий тўсиқ — капиталистларнинг сиёсий ҳокимияти, айни Ҳолда консерваторлар партияси ва унинг ҳукумати эканлигини Англия ишчилар синфи ўз тажрибасида 13
и. В. С т а л и н, том 8


186
И. В. С Т А Л И Н
кўриб билди. Агар касаба союзларининг Генераль совети иқтисодий курашнинг сиёсий кураш блан чам- барчас боғланганлигини э’тироф .қилишдан вабодан қўрқ|қандай қўрққан бўлса, аммо Англия ишчилари уюшган капиталга (қарши олиб бораётган оғир ку- рашларида ҳокимият масаласи ҳозир асосий масала эканлигини, ҳокимият масаласини ҳал ^илмасдан ту- риб кўмир саноатидаги кризисни ҳам, умуман Англия- нинг ҳамма саноатидаги кризисни ҳам ҳал қилиш мум- кин эмаслигини эндиликда тушунмасдан қолмайдилар.
Учинчидан. Ялпи ишташлашнинг бориши ва оқи- бати Англия ишчилар синфида парламент, конститу- ция, қирол ва буржуазия ҳокимиятининг бошқа дах- мазалари капиталистлар синфини ҳимоя қилиб турган ва пролетариатга қарши қаратилган бир қалқон экан- лигига ишонч ҳосил қилдирмасдан қолмайди. Иш ташлаш парламент ҳамда конституция устидаги фе- тишлик ва муқаддаслик пардаларини олиб ташла- ди. Ҳозирги конституция буржуазиянинг ишчиларга қарши ^аратилган қуроли эканини ишчилар тушу- ниб оладилар. Ишчилар уларнинг ҳам буржуазияга қарши қурол бўладиган ўз ишчи конституциялари бўлиши зарурлигини тушунмасдан қолмайдилар. Мен, шу ҳақиқатни билиб олиш Англия ишчилар синфи учун энг катта ютуқ бўлади, деб ўйлайман.
Тўртинчидан. Ишташлашнинг бориши ва оқибати Англия ишчилар оммасида эски инглизча муросасоз- лик сиёсатидан та’лим олиб етишган эски раҳбарлар- нинг, эски йўлбошчиларнинг ярамаслигига ишонч ҳо- сил қилдирмасдан қолмайди. Англия ишчилар оммаси эски йўлбошчилар ўрнига янги, революцион йўлбош- чилар қўйиш лозимлигини тушунмасдан қолмайдилар.


англиядаги ишташлаш ва польшадаги воқиалар ҲАҚИДА 187
Бешинчидан. Инглиз ишчилари Англия кўмир қа- зучилари Англия ишчилар синфининг илғор отряди эканлигини, кўмир қазучиларнинг ишташлашига ма- дад бериш ва унинг ғалабасини та’мин этиш, шу тариқа, Англиядаги бутун ишчилар синфининг иши эканлигини тушунмасдан қолмайдилар. Ишташлаш- нинг бутун бориши Англия ишчилар синфига бу са- боқнинг мутлақо ўзгармас бир сабоқ эканлигини уқдирмоқда.
Олтинчидан. Англия ишчилари ялпи ишташлаш- нинг энг оғир пайтида, турли партияларнинг платфор- малари ва программалари амалда синалган бир вақт- да, Англия ишчилар синфининг манфаатларини охи- ригача дадиллик ва жасорат блан ҳимоя қилаолади- ган бирдан-бир партия коммунистлар партияси экан- лигига ишонч ҳосил қилмасдан қолмадилар.
Умуман айтганда, Англиядаги ялпи ишташлаш- нинг асосий сабоқлари ана шулардир.
БА’ЗИ ХУЛОСАЛАР
Амалий аҳамиятга эга бўлган ба’зи хулосаларга ўтаман.
Биринчи масала — капитализмнинг стабилизацияси масаласидир. Англиядаги ишташлаш Қоммунистик Интернационалнинг стабилизациянинг муваққат ва омонат эканлиги ҳақидаги қарори жуда тўғри экан- лигини кўрсатди58. Англия капиталининг Англия кўмир қазучиларига қилган ҳужуми муваққат, омонат ста- билизацияни мустаҳкам ва доимий стабилизацияга айлантиришга урунишдир. Бу уруниш муваффақият Қозонолмади ва қозониши мумкин ҳам эмас эди. Бу Урунишга жуда зўр ишташлаш блан жавоб берган 13*


188
И. В. С Т А Л И Н
Англия ишчилари урушдан кейинги давр шароитида капитализмнинг мустаҳкам стабилизациясини ўрнатиш мумкин эмаслигини, бу фобда Англияда қилингани сингари тажрибаларнинг капитализм негизларини вай- рон қилиб ташлайдиган даражада хавфли эканлигини бутун капиталистлар оламига кўрсатиб бердилар. Лекин, агар капитализм стабилизациясининг мустаҳ- камлиги ҳақидаги фикр нотўғри экан, бас, стабилиза- ция тамом бўлди, у тугатилди, энди биз революцион олғов-долғовларнинг гўё энг юксакликка кўтарилган даврига кирдик, деган акс фикр ҳам шу қадар нотўғ- ридир. Қапитализм стабилизацияси муваққат, омонат стабилизация бўлса ҳам, лекин ҳарҳолда ҳозирча ста- билизация бўлиб қолмоқда.


ЛНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГИ ВОҚИАЛАР ҲАҚИДА 189
синфига шундай ҳужум қилишларга зарба бериш учун кучларни тайёрлашдан иборатдир. Қоммунист- лар партияларининг вазифаси шундан иборатки, улар- бундан кейин ҳам ишчиларнинг бирлашган фронтини ташкил ҳилишни давом этдирган ҳолда, бутун кучла- рини капиталистлар атакасини ишчилар синфининг қарши атакасига, ишчилар синфининг революцион ҳу- жумига, ишчилар синфининг пролетариат диктатура- сини ўрнатиш ва капитализмни йўқ қилиш учун кура- шига айлантиришга сарф қилсинлар.
Ниҳоят, навбатдаги бу вазифаларни бажармоқ учун Англия ишчилар синфи биринчи галда ўзининг ҳозирги раҳбарларидан қутилмоғи лозим. Томаслар, Макдональдлар каби йўлбошчилар бўлар экан, капи- талистларга қарши уруш қилиб бўлмайди. Орқа то- монда Гендерсон ва Қлайнс каби хоинлар турар экан, ғалабага умид боғлаб бўлмайди. Англия ишчилар синфи бу хил бошлиқлар ўрнига яхшироқ бошлиқлар қўйишни ўрганмоғи керак, чунки иккидан бири: ё Англия ишчилар синфи Томаслар ва Макдональдлар- пп вазифасидан олиб ташлашни ўрганади, ёки у, ўз қулоқларини кўролмаганидек, ўз ғалабасини ҳам асло кўролмайди.
Уз-ўзидан келиб чиқадиган ба’зи хулосалар ана шундай, ўртоқлар.
Энди Польшадаги воқиалар масаласига ўтишга рухсат этингиз.
ПОЛЬШАДАГИ СУНГГИ ВОҚИАЛАР ҲАҚИДА


190
И. В. С Т А Л И Н
қарши, деҳқонлар учун, капиталистларга қарши ишчилар учун, поляк шовинизми ва фашизмга қарши Польшадаги мазлум миллатларни озод қилиш учун ҳаракат қилмоқда, дейдилар. Шу сабабли коммунист- лар Пилсудскийга мадад берсалар арзийд.и, дейдилар.
Бу тамоман нотўғри, ўртоқлар!
Ҳақиқатда, Польшада ҳозир буржуазиянинг икки фракцияси ўртасида, я’ни познанлилар бошлиқ йирик буржуа фракцияси блан Пилсудский бошлиқ майда буржуа фракцияси ўртасида кураш бормоқда. Кураш- дан мақсад ишчи ва деҳқонлар манфаатини, мазлум миллатлар манфаатини ҳимоя қилиш эмас, балки бур- жуа давлатини мустаҳкамла-ш ва стабилизациялаш- дир. Кураш буржуа давлатини мустаҳкамлаш метод- ларининг тафовути устида бораётир.


англиядаги ишташлаш ва польшадаги воқиалар ҳақида 191
деҳқонларнинг революцион ҳаракатининг албатта портлаб кетишига йўл қўймаслик учун шошилмоғи лозим бўлади.
Ҳозир ran буржуазия фракцияларидан қайси бири Польша давлатини стабилизация қилиш ишига кири- шуви устида боради — Пилсудский фра'кциясими ёки познанлилар фракциясими?
Ишчи ва деҳқонлар ўз аҳволларини тубдан яхши- лаш тўғрисидаги орзу-умидларини Пилсудский кура- ши блан боғлашлари шубҳасиздир. Худди шу сабаб- ли, майда буржуа ва майда дворян табақаларининг вакили бўлган Пилсудскийнинг йирик капиталистлар ва помешчиклар вакилларидан иборат бўлган познан- лиларга қарши курашига ишчи ва деҳқонлар юқори табақасининг бирор йўл блан мадад бераётгани шуб- ҳасиздир. Шу блан бирга Польшадаги меҳнаткаш синфларнинг ба’зи табақаларининг орзу-умидларидан ҳозирги ва^тда революция учун эмас, балки буржуа давлатини ва буржуа тартибларини мустаҳкамлаш учун фойдаланилаётганлиги ҳам шубҳасиздир.


192
И. В. С Т А Л И Н
тугатмоқ, заёмларнинг процентини тўлаш учун ба’зи имкониятлар яратмоҳ лозим ва ҳоказо. Польша дав- латини «ихчамлаштириш» зарурлиги ҳам ана шундан келиб чиқади.
Польшадаги икки асосий буржуа фракциясининг ҳозирги курашига сабаб бўлган ички ва ташқи фак- торлар асосан ана шулардйр.


ДНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГИ ВОҚИАЛАР ҲАҚИДА 193
ни истамаса, асло бу ишни қилмайди. Бу группа Поль- шада миллий масалани эзилган миллатларга: украин- лар, литвалилар, белоруслар ва шу кабиларга миллий жиҳатдан ўз тақдирини ўзи белгилаш эркинлиги бе- риш руҳида ҳал қилаоладими? йўқ, ҳал қилолмай- ди — ва у, агар Пилсудский группасининг асосий ма’навий ҳаёт манбаи бўлган улуғ поляк шовинистлари ва фашистлари наздида ҳарқандай ишончдан маҳрум бўлишни истамаса, асло бу ишни қилмайди.
Ундай бўлса, яна нима қолади?
Фақат бир нарса қолади: йирик буржуа фракция- сини ҳарбий жиҳатдан енгиб, сиёсий жиҳатдан шу фракцияга бўйсуниш ва унинг кетидан сургалиб юриш қолади, холос. Бу ҳам, албатта, Польша ишчилар синфи ва поляк деҳқонларининг революцион қисми яқин вақт ичида Польша давлатини революцион йўл блан қайтадан қуриш ҳамда поляк буржуазиясининг иккала фракциясини — Пилсудский фракциясини ҳам, познанлилар фракциясини ҳам — (қувлаб юбориш иши- га киришмаган таҳдмрда шундай бўлади.
Шу муносабат блан Польша коммунистлар пар- тияси масаласи ўртага чиқади. Польшадаги ишчилар ва деҳқонларнинг анчагина қисмининг революцион порозилиги қандай қилиб Польша коммунистлар пар- тиясига ёрдам бермай, Пилсудскийга ёрдам берди? Бундай бўлишининг сабаби жумладан шуки, Польша коммунистлар партияси заиф, ниҳоят даражада за- ифдир, у ҳозирги вақтда бўлаётган курашда Пил- судский дўшинларига нисбатан нотўғри йўл тутиши орқасида ўзини яна кўпроқ заифлаштириб қўйди ва шу сабабдан революцион кайфиятда бўлган оммага бошчилик (қилолмади.


194
И. В. С Т А Л И Н
Яқинда мен совет матбуотимизда Германия ком- мунистлар партияси Марказий Комитетининг а’зоси ўртоқ Тельманнинг60 Польшадаги аҳволлар ҳақидаги мақоласини ўқидим. Ўртоқ Тельман бу мақолада Пил- судский қўшинларига мадад бериш шиорини майдон- га ташлаган поляк коммунистларининг тутган йўли устида тўхталиб, бу йўлни революцияга хилоф йўл деб танқид қилади. Таассуфки, мен ўртоқ Тельман- нинг танқиди мутлақо тўғри, деб э’тироф қилишим керак. Мен поляк ўртоқларимиз бу масалада жуда қўпол хатога йўл қўйганликларини э’тироф қилишим керак.
Уртоқлар, ялпи ишташлаш муносабати блан Ан- глиядаги аҳволлар ва Польшадаги сўнгги воқиалар ҳақида сизга айтмоқчи бўлган гапларимнинг ҳаммаси ана шу. (Гулдурос қарсаклар.)
„Заря Востока" (Тифлис) Mi 1197, 1926 йил 10 июнь


195
ТИФЛИСДАГИ БОШ ТЕМИРЙЎЛ ИШХОНАЛАРИ ИШЧИЛАРИНИНГ ТАБРИГИГА ЖАВОБ
1926 йил 8 июнь
Уртоқлар! Энг аввал, ишчилардан келган вакил- ларнинг бу ерда қилган табриклари учун ўртоқларча ташаккур билдиришга рухсат этингиз.
Уртоқлар, мен сизларга виждонан айтмоғим керак- ки, мен бу ерда менинг ҳақимда айтилган мақтовлар- нинг ярмига яраша ҳам хизмат қилганим йўқ. Мен ҳам Октябрь қаҳрамони, ҳам Совет Иттифоқи компар- тиясининг раҳбари, ҳам Коминтерннинг раҳбари, хул- ласки, ажойиб қаҳрамон ва ҳсжазо ва ҳоказолар экан- ман. Уртоқлар, буларнинг ҳаммаси бекорчи ran ва сра керак бўлмаган муболағадир. Бундай гапларни одат- да ўлган революционернинг қабри устида гапиради- лар. Лекин мен ҳали ўлмоқчи эмасман.
Шунинг учун мен илгари ўзимнинг ким бўлганим- ни ва ким туфайли партиямизда ҳозирги вазиятга эришганимни айтиб, ҳақиқат ҳолни барқарор қилиш- га мажбурман.
Уртоқ Аракел* бу ерда илгари у ўзини менинг ус- тозларимдан бири деб, мени эса ўз шогирдим деб * А. Окуашвили.


196
И. В. С Т А Л И Н
ҳисоблаганини айтди. Бу жуда тўғри, ўртоқлар. Ҳақи- қатан ҳам, мен Тифлис темирйўл ишхоналаридаги ил- гор ишчиларнинг шогирдларидан бири эдим ва шун- дай бўлиб қоламан.
Утмишга назар ташлашга рухсат этингиз.
Мен 1898 йилни хотирлайман, ўша вақтда мен темирйўл ишхоналарининг ишчиларидан иборат тўга- ракни биринчи марта олган эдим. Бу, бундан 28 йил бурун бўлган эди. Мен, ўртоқ Стуруа квартирида Жибладзе (у ҳам ўша вақтда менинг устозларимдан бири эди), Чодришвили, Чхеидзе, Бочоришвили, Нинуа ва Тифлиснинг бошқа илғор ишчилари ҳузурида қан- дай қилиб амалий иш бобида биринчи марта олган сабоқларимни хотирлайман. У вақтда мен бу ўртоқ- ларга қараганда ёш йигит эдим. Эҳтимол, ўша вақтда менинг мутолаам бу ўртоқларнинг кўпига нисбатан оз-моз ортиқроқ бўлгандир. Лекин амалиётчи ходим сифатида мен у вақтда, шубҳасиз, энди ўрганиб кела- ётган эдим. Бу ерда, шу ўртоқлар орасида, мен ўша ваҳтда биринчи жанговар революцион сабоқ олдим. Бу ерда, ана шу ўртоқлар орасида, мен ўша вақтда революцияга шогирд бўлдим. Кўрасизки, менинг би- ринчи устозларим Тифлис ишчилари эдилар.
Уларга самимий, ўртоқлик ташаккуримни билди- ришга рухсат этингиз. (Қ a р с а к л а р.)


ТИФЛИСДАГИ БОШ Т.-И. ИШХОНА ИШЧИЛАРИ ТАБРИГИГА ЖАВОБ 197
ишчилари блан алоқада бўлиб ва, иккинчи томондан, ишчилар блан нефть саноатчилари ўртасидаги зўр жанжалларнинг олғов-долғови ичида юриб, мен кўп- лаб ишчилар оммасига раҳбарлик қилиш нима эка- нини биринчи марта шунда билдим. Шундай қилиб, Бокуда мен иккинчи жанговар революцион сабоқ ол- дим. Унда мен революцияга халфа бўлдим.
Бокули устозларимга самимий, ўртодлик ташакку- римни билдиришга рухсат этингиз. (Қ a р с а к л а р.)
Ниҳоят, мен 1917 йилни хотирлайман, у вақтда мен, турма ва сургунларда кўрган сарсон-саргардон- ликларимдан кейин, партиянинг хоҳиши блан Ленин- градга юборилган эдим. У ерда, рус ишчилари ора- сида, бутун дун’ё пролетарларининг улуғ устози ўртоқ Ленинга бевосита яқин туриб, пролетариат блан бур- жуазия ўртасидаги улуғ жанглар бўронида, импери- алистик уруш вазиятида, ишчилар синфининг улуғ партияси раҳбарларидан бири бўлиш нима эканини тушунишни мен биринчи марта шунда ўргандим. Ун- да, эзилган халқларни қутқаручи ва барча мамлакат ва хал^ларнинг пролетарча курашининг ташаббусчи- си бўлган рус ишчилари орасида мен учинчи жанго- вар революцион сабоқни олдим. Унда, Россияда, Ленин раҳбарлиги остида мен революция усталаридан бири бўлдим.
Рус устозларимга самимий, ўртоқлик ташаккурим- ни билдиришга ва улуғ устозим Лениннинг хотираси учун бош эгишга рухсат этингиз. (Қарсаклар.)
Шогирдлик номидан (Тифлис) халфалик номи ор- қали (Боку) революциямизнинг усталаридан бири де- ган номга(Ленинград)эри'ШДИм — менинг революцияни Ўрганиш мактабим ана шу бўлди, ўртоқлар.


198
И. В. С Т А Л И Н
Муболағасиз, виждонан айтганда, менинг аввалда ким эканлигим ва сўнгра ким бўлганлигим тўғриси- даги ҳақиқат ҳол ана шундай, ўртоқлар.(Гулдурос олцишларга айланиб кетган қарсак- л а р.)
„Заря Востока" (Тифлис)
№ 1197, 1926 йил 10 июнь


199
ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИК КОМИТЕТИ ТЎҒРИСИДА61 *
ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссиясининг бирлашган пленумида 1926 йил 15 июлъда сўзланган нутц62
Уртоқлар! Биз ҳозир куч тўплаш даврини, оммани ўз томонимизга ўтказиб олиш ва пролетариатни янги жангларга тайёрлаш даврини кечирмоқдамиз. Лекин омма касаба союзларидадир. Ғарбдаги касаба союз- ларининг кўпчилиги эса ҳозир озми-кўпми реакциячи союзлардир. Хўш, касаба союзларини нима қилмоғи- миз керак? Биз, коммунистлар, реакциячи касаба со- юзларида ишлашимиз лозимми ва ишлай оламизми? Аслини суриштирганда, Троцкийнинг яқинда «Прав- да»да босилган хатида бизнинг олдимизга худди ана шу савол қўйилган. Бу саволда ҳечқандай янгилик йўқ, албатта. Бу саволни Троцкий қўймасдан беш йилча илгари Германиядаги «ўтасўллар» қўйган эди. Лекин Троцкий бу саволни янгидан қўйишни лозим топибдир. Хўш, Троцкий бу саволга қандай жавоб беради? Троцкийнинг хатидан цитата келтиришга рух- сат этингиз.
«Британия ишчилар синфининг — истисносиз барча оқим ва гРуппаларида — ҳозирги «устқурмаси»нинг бутуниси революцияга тусқинлик қилучи аппаратдан иборат. Бу ҳол стихияли ва ярим * Қисқартиб босилди.


200
И. В. С Т А Л И Н
стихияли ҳаракатнинг эски ташкилотлар доирасини узоқ вақтгача сиқиб туришидан ва шу сиқиш асосида янги революцион таш- килотлар тузилишидан дарак беради» («Правда»нинг 1926 йил 26 майда чиққан 119-нчи сонига қаралсин).
Демак, агар биз революцияга «тўсқинлик» қилмоқ- чи бўлмасак, «эски» ташкилотларда ишламаслигимиз керак экан. Еки бунда ran бизнинг ҳозирданоқ бевосита революцион вазият даврида турганлигимиз ва бизнинг ҳозирнинг ўзидаёқ «эски» ташкилотлар ўрнига, касаба союзлари ўрнига пролетариатнинг ўзбошимча ташки- лотларини тузишимиз лозимлиги успада борадики, бу, албатта, нотўғри ва ахмоқона гапдир. Еки бунда ran бизнинг эски касаба союзлари ўрнига «узоқ» вақт давомида «янги революцион ташкилотлар» тузишимиз лозимлиги устида боради.
Бу нарса мавжуд касаба 'Союзлари ўрнига «рево- люцион ишчилар союзи»ни ташкил қилишга чақиручи сигналдир. Бу союз ҳақида Германиядаги «ўтасўл- лар» бундан беш йилча илгари гапирган эдилар ва Ленин ўзининг «Коммунизмда болаларча «сўллик» ка- сали» деган брошюрасида уларга қат’ий суратда қар- ши чиқҳан эди. Аслини суриштирганда, бу нарса ҳо- зирги касаба союзлари ўрнига «янги» гўё «революцион» ташкилотлар тузишга чақиручи бир сигналдир, демак, касаба союзларидан чиқишга чақиручи сигналдир.


ИНГЛИЗ-РУС ВИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
201
риатнинг энг оммавий ташкилотларидир. Бу союзларда ишламасак, биз оммага яқинлашаолмаймиз ва омма- ни ўз томонимизга ўтказиб ололмаймиз. Троцкий нуқтаи назарини тутиш — коммунистларнинг миллион- ларча оммага борадиган йўлини бекитиб қўйиш де- макдир, ишчилар оммасини Амстердамга63, Зассенбах- лар ва Удег&стларга64 ем ^илиб бериш демакдир.
Оппозициячилар бу ерда ўртоқ Лениндан далиллар келтирдилар. Менга ҳам Ленин кўрсатмаларини кел- тиришга рухсат этингиз.
«Реакциячи касаба союзларида Қоммунистларнинг ишлай ол- масликлари ва ишламасликлари кераклиги, бу ишдан воз кечиш- лари жоизлиги, касаба союзларидан чиқиш ва жуда ёқимли (ва кўпчилик қисми, чамаси, жуда ёшгина) коммунистлар томонидан ўйлаб чиқарилган бутунлай янги, жуда соф «ишчилар союзи»ни албатта тузиш лозимлиги ҳақида немис сўлларининг айтаётган жиддий, жуда олимона ва ниҳоятда революцион гапларининг бизга болаларча кулгили, бема’ни бир нарса бўлиб туйилмаслиги мумкин эмас» (XXV том, 193 — 194 бетларга қаралсин).
Ва яна:
«Биз ишчилар оммаси номидан ва ишчилар оммасини ўз то- монимизга тортиш учун «ишчи аристократияси»га қарши кураш олиб бораётирмиз; биз ишчилар синфини ўз томонимизга тортиш учун оппортунист ва социал-шовинист йўлбошчиларга қарши ку- раш олиб бораётирмиз. Бу энг оддий ва оппа-очиқ кўриниб тур- ган ҳақиқатни унутиш — ахмоқликдир. «Сўл» немис коммунист- лари худди шундай ахмоқлик қилиб, касаба союзлари тепасида тУрган бошлиқларнинг реакциячи ва контрреволюциячи бўлган- лиги учун... касаба союзларидан чиқиш керак!! касаба союзларида ишлашдан бош тортиш керак!! ишчи ташкилотларининг янги, Уидирма формаларини тузиш керак!! деб хулоса чиқармоқдалар. Бу коммунистларнинг буржуазияга энг катта хизмат кўрсатиши блан баравар бўлган кечирилмас бир ахмоқликдир» (ўша асар, 196 бетга қаралсин).
14 И. В. С т а л в н, том 8


202
И. В. С Т А Л И Н
Ургоцлар, мен бунда изоҳ бериш ортиқча, деб ўйлайман.
Бу ерда Ғарбдаги касаба союзларининг ҳали бар- ҳам емаган реакциячилиги устидан сакраб ўтиш маса- ласи ўртага ташланди. Бу масалани бу ерда Зиновьев трибунага кўтариб чиқди. У, Мартовни мисол қилиб, сакраб ўтмаслик нуқтаи назари, омманинг қолоқлиги устидан, оммага раҳбарлик қилучиларнинг қолоқлиги ва реакциячилиги устидан сакраб ўтиш марксистлар учун жоиз эмаслиги . нуқтаи назари меньшевиклар нуқтаи назаридир, дейди.
Уртоқлар, мен, Зиновьевнинг Мартовни мисол кел- тириб қилган бу бетамиз найранги фақат бир нарса- дан — Зиновьевнинг ленинизмдан тамоман юз ўгир- ганлигидан гувоҳлик беради, деб айтаман.
Мен буни қуйида исбот қилиб беришга ҳаракат қиламан.
Ленинчилар, марксистлар бўлган биз ниҳоясига стмаган ҳаракат устидан, омманинг қолоқлиги усти- дан умуман сакраб ўтишимиз мумкинми, улардан юз ўгиришимиз, уларни назар э’тиборга олмаслигимиз мумкинми, ёки омма орасида бундай ҳодисаларга қар- ши тинмай кураш олиб бориш йўли блан бу ҳодиса- ларга барҳам беришимиз лозимми? Бу — коммунист- лар сиёсатининг асосий масалаларидан бири, оммага ленинча раҳбарлик қилишнинг асосий масалаларидан биридир. Оппозициячилар бу ерда ленинизм ҳақида сўзладилар. Асл манба’дан, Лениндан далиллар кел- тиришга рухсат этингиз.


ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
203
нинг фикрига қўшилмайди. Аммо Ленин, деҳқонлар ҳаракатининг ролини ерга урган ва Россиядаги деҳ- қонлар ҳаракати устидан «сакраб ўтган» Троцкий- нинг фикрига ҳам қўшилмайди. Лениннинг сўзлари мана бу:
«Троцкизм — «подшо бўлмасин, ишчилар ҳукумати бўл- син» дейди. Бу нотўғри. Майда буржуазия бор, уни чиқариб таш- лаб бўлмайди. Лекин майда буржуазия икки қисмдан иборат. Унинг энг камбағал қисми ишчилар синфи блан бирга бормоқда» (Лениннинг нутқига қаралсин, 1917 йил апрелида бўлган Пет- роград конференциясининг протоколлари, 17 бет65).
«Борди-ю, агар биз: «подшо бўлмасин, пролетариат дикта- тураси бўлсин» деганимизда, бу — майда буржуазия устидан сакраш* бўлар эди» (Лениннинг нутқига қаралсин, 1917 йил ап- релида бўлган Бутунроссия конференциясининг протоколлари, 76 бетбб).
Ва яна:
«Лекин тугалланмаган — деҳқонлар ҳаракатини ҳали ниҳоя- сига етказмаган — буржуа демократик революция устидан соци- алистик революцияга «сакраб ўтиш» тилаги блан суб’ективизмга тушиш хавфи остида қолмаймизми? Агар мен: «подшо бўлмасин, ишчилар ҳукумати бўлсин» деганимда, мен шундай хавфга йўлиққан бўлар эдим. Лекин мен бундай демадим, мен бошқа нарсани айтдим... мен ўз тезисларимда ниҳоясига етмаган деҳ- қонлар ёки умуман майда буржуа ҳаракати устидан ҳарқандай сакраб ўтишдан, ишчилар ҳукуматининг «ҳокимиятни қўлга оли- ши» тўғрисидаги ҳарқандай ўйиндан, ҳарқандай бланкистлик авантюрасидан ўзимни бутунлай амин қилдим, чунки мен тўғри- Дан-тўғри Париж Коммунасининг тажрибасини мисол қилиб кўр- сатдим»* (XX том, 104 бетга қаралсин).
Равшан бўлса керак. Ниҳоясига етмаган ҳаракат Устидан сакраб ўтиш назарияси — троцкизм назария- сиДир. Ленин бу назарияга қўшилмайди. Бу назария- авантюристлик назарияси, деб ҳисоблайди.
* Курсив меники. И. Ст.
14*


204
И. В« С Т А Л И Н
Мен яна бирнеча цитата келтираман, броқ, булар «жуда машҳур» бир большевикнинг бошқа асарлари- дан олинган. Мен ҳозирча унинг исми ва фамилияси- ни айтмоқчи эмасман, лекин у ҳам сакраб ўтиш наза- риясига қарши курашади.
«Троцкий ҳамиша устидан «сакраб ўтадиган» деҳқонлар маса- ласида биз жуда катта хатолар қилган бўлар эдик. Бошланғич алоқа ўрнига биз ҳозир ҳамма ерда алоқа узилишини кўрган бў- лар эдик».
Яна:
«Парвусизм блан троцкизмуинг «назарий» асоси ана шундай. Бу «назарий» асос кейинчалик сиёсий шиорларга, масалан: «подшо бўлмасин, ишчилар ҳукумати бўлсин» деган шиор- га айлантирилди. Бу шиор ҳозирги вақтда — биз деҳқонлар блан иттифоқ бўлиб 15 йилдан сўнг Совет ҳокимиятини қўлга олгани- миздан кейин — жуда ҳам ёқимли эшитилади- Подшо бўлма- син!— бу, яхши. Ишчилар ҳукумати бўлсин — бу ундан ҳам яхши. Лекин агар бу шиорнинг 1905 йилда майдонга ташланган- лиги эсга олинар экан, у вақтда бу шиор деҳқонлар устидан тамомила «сакраб ўтган эди» деган фикрга ҳарбир большевик қўшилади».
Яна:
««Перманентчилар» эса 1905 йилда «подшо йўқолсин, ишчилар ҳукумати бўлсин» деган шиорни бизга зўрлаб қабул қилдирмоқчи бўлган эдилар. Хўш, деҳқонлар қаёқда қолди? Россия каби бир мамлакатда деҳқонларнинг нималигини тамомила тушунмаслик ва уларни назар э’тиборга олмаслик уят эмасми? Агар бу нарса деҳқонлар устидан «сакраб ўтиш» бўлмаса, нима ахнр?».
Яна:
<Деҳқонлар мамлакатида деҳқонлар устидан «сакраб ўтган», Россияда деҳқонлар ролини тушунмаган троцкизм деҳқонларнинг халқаро революциядаги ролини айниқса тушунолмас эди».


ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИҚ КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
205
Сизлар: троцкизмга ва троцкийчиларнинг. сакраб ўтиш назариясига қарши қаратилган бу даҳшатли цитаталарнинг автори кнм? — деб сўрарсизлар. Бу даҳшатли цитаталарнинг автори худди Зиновьевнинг ўзидир. Бу цитаталар Зиновьевнинг «Ленинизм» деган китобидан ва унинг «Большевизмми ёки троцкизмми» деган мақоласидан олинган.
Қандай бўлдики, Зиновьев бундан бир йил бурун сакраб ўтиш назарияси Ленинга қарши назария эка- нини тушунар эди-ю, орадан бир йил ўтгандан кейин, у буни тушунмайдиган бўлиб қолдп? Бунинг сабаби шуки, Зиновьев у вақтда, айтайлик, ленинчи эди, эндиликда эса у бир оёғи блан троцкизм ботқоғига, иккинчи оёғи блан шляпниковчилик ботқоғига, я’ни «ишчи оппозицияси»67 ботқоғига тамоман ботиб қол- ди. Шунинг учун ҳам у бу икки оппозиция орасида жонсарак бўлиб юрмоқда ва ҳозир Мартовни дастак қилиб олиб, бу трибунага чиқиб сўзлашга мажбур бўлмоқда. Хўш, у кимга қарши сўзлади? Ленинга қарши. Қимни ёқлаб сўзлади? Троцкийчиларни ёдлаб.
Зиновьевнинг юз тубан кетиши мана қай даража- га бориб етди.


206
И. В. С Т А Л И Н
амал қилиб, Англия касаба союзларининг қолоқлиги устидан, уларнинг реакциячилиги устидан сакраб ўтишга уринмоқда ва бизнинг, Москвадан туриб, Англия касаба союзларидаги оммани бир четда қол- дириб, Генсоветни ағдариб ташлашимизга эришмоқчи бўлиб ҳаракат қилмоқда. Биз бўлсак, бундай сиёсат ахмоқликдир, авантюризмдир, Англия касабачилик ҳаракатининг реакциячи йўлбошчиларини Англия ка- саба союзларидаги омманинг ўзи бизнинг ёрдамимиз блан ағдариб та.шламоғи лозим, биз касаба союз йўл- бошчиларининг реакциячилиги устидан сакраб ўтмас- лигимиз керак, балки бу реакциячиликни битирмоқ учун Англия касаба союзларидаги оммага ёрдам бер- моғимиз керак, деймиз.
Кўриб турибсизки, умуман сиёсат блан касаба союзларидаги оммага нисбатан тутиладиган сиёсат ўртасида алоқа борлиги шубҳасиздир.
Бу ҳақда Лениннинг йўл-йўриқлари борми?
Қулоқ солинг:
«Капитализм юксалабошлаган вақтда касаба союзлари, иш- чиларнинг тарқоқлик ва ожизликдан бошланғич шаклдаги синфий бирлашишга ўтиши сифатида, ишчилар синфининг ғоят катта прогресси бўлган эди. Пролетарлар синфий бирлашмасининг олий формаси бўлган пролетариатнинг революцион партияси ўсиб етишабошлагач (бу партия йўлбошчиларни синф блан ва омма блан бир бутун ва чамбарчас қилиб боғлашни ўрганиб олмагунча ўз номига муносиб бўлмайди), касаба союзларининг ба’зи реак- циячилик хусусиятлари, ўз тор доирасида бирқадар ўралишиб қолаётганлиги, сиёсатдан қочишга бирқадар мойиллиги, бирқадар жаҳолатпарастлик ва шу кабилари муқаррар рўй берабошлади. Лекин ер юзида пролетариатнинг ривожланиши фақат касаба союзлари орқали, касаба союзларининг ишчилар синфи лартияси блан ўзаро бирлашиб ҳаракат қилиши орқали борди ва бормас- лиги мумкин эмас эди» (XXV том, 194 бетга қаралсин).


ИНГЛИЗРУС БИРЛИК КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
207
Ва яна:
«Бу «реакциячилик»дан қўрқиш, уни четлаб ўтишга, унинг устидан сакраб утишга* уруниш — энг катта ахмоқликдир, чунки бу —пролетар авангардининг ишчилар синфи ва деҳқонларнинг энг қолоқ табақаларига ва оммасига та’лим, онг-билим, тарбия бериш ва уларни янги ҳаётга жалб қилишдан иборат ролидан қўрқиш демакдир» (XXV том, 195 бетга қаралсин).
Касабачилик ҳаракати соҳасида сакраб ўтиш наза- рияси тўғрисидаги масала ана шундай.
Аслда Зиновьев бу ерда Мартовни дастак қилиб чиқмаса, яхшироқ бўлар эди. У, сакраб ўтиш наза- рияси тўғрисида индамай қўяқолса, яхшироқ бўлар эди. Шундай қилганда унга кўп жиҳатдан яхшироқ бўлар эди. Зиновьевга Троцкий номини тилга олиб қасам ичишнинг ҳеч ҳожати йўқ эди: бусиз ҳам биз Зиновьевнинг ленинизмдан юз ўгириб троцкизмга. қа- раб кетганлигини биламиз.
Уртоқлар, касаба союзларининг қолоқлиги усти- дан, касабачилик ҳаракати устидан, умуман оммавий ҳаракатнинг қолоқлиги устидан сакраб ўтишда троц- кийчилик назарияси тўғрисидаги масала ана шундай.
Ленинизм бошқа-ю, троцкизм бошқа.
Шундай қилиб, биз Инглиз-Рус комитети масала- сига яқинлашдик. Бу ерда Инглиз-Рус комитети биз- нинг мамлакатимиздаги касаба союзларининг Англия касаба союзлари блан битишуви, иттифоқидир, деди- лар. Бу жуда тўғри. Инглиз-Рус комитети — биздаги союзларнинг Англиядаги союзлар блан иттифоқ бўл- ганлигини, битишганлигини билдиради ва бу итти- фоқнинг сиёсий ма’носи ҳам йўқ эмас.
¥ Курсив меники. И. Ст.


208
И. В. С Т А Л И Н
Бу иттифоқ ўз олдига икки вазифа қўяди. Бирин- чи вазифа — биздаги касаба союзларини Англия каса- ба союзлари блан алоқа қилдиришдан, Капитал ҳужу- мига қарши. бирлик ҳаракати уюштиришдан, Амстер- дам блан Англия касабачилик ҳаракати ўртасидаги нифоқни кучайтиришдан (бу нифоқ бор ва уни биз ҳарқандай йўллар блан кучайтиражакмиз), ниҳоят, реформистларни касаба союзларидан суриб чиқариш ва капиталистик мамлакатлардаги касаба союзларини коммунизм томонига ўтказиб олиш учун зарур бўлган шарт-шароитларни ҳозирлашдан иборат.
Бу иттифоқнинг иккинчи вазифаси — янги импе- риалистик урушларга қарши, умуман Европадаги империалистик давлатларнинг (айниқса) энг кучли- лари томонидан, хусусан Англия томонидан бизнинг мамлакатимизга интервенция қилинишига қарши иш- чилар синфининг кенг ҳаракатини уюштиришдан иборат.


ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИК КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
209
эмасми, ахир? Ажабо, бизнинг союзларимиз партиядан мустақилми? Ажабо, биз союзларимиз мустақилдир- лар, давлат бошқа-ю, союзлар бошқа, деган нуқтаи назарда турамизми? йўқ, ленинчилар бўлганимиздан биз бундай нуқтаи назарда турмаймиз ва туролмай- миз. Ҳарбир ишчи, касаба союзига уюшган ҳарбир ишчи дун’ёда биринчи бўлган Совет республикасини интервенциядан ҳимоя қилиш тўғрисида ғамхўрлик қилмоғи лозим. Борди-ю -бизнинг мамлакатимиздаги касаба союзлари бу ишда Англия касаба союзлари- дан, гарчи улар реформист касаба союзлари бўлса-да, мадад кўрар эканлар, буни табриклаш лозимлиги рав- шан эмасми?
Бизнинг союзларимиз давлат вазифаларини кузата- олмайдилар, деб ўйловчи кишилар меньшевизм нуқтаи назарига тойиб кетадилар. Бу — «Социалистический Вестник»68 нуқтаи назаридир. Биз бу нуқтаи назарда туролмаймиз. Модомики, Англиядаги реакциячи каса- ба союзлари ўз мамлакатларининг контрреволюцион империалистларига қарши, бизнинг мамлакатимиздаги революцион союзлар блан иттифоқ тузишга тайёр эканлар,— нега бу иттифоқни табрикламаслик керак? Мен, Инглиз-Рус комитетини бузишга ҳаракат қила- ётган биздаги оппозиция интервенциячилар тегирмо- нига сув қуяётганлигини ниҳоят тушунсин, деб маса- ланинг бу томонини уқдириб ўтаётирман.


210
И. В. С Т А Л И Н
союзларининг Англиядаги реакциячи касаба союзла- ри блан тузган иттифоқидир.
Реакциячи касаба союзлари блан сиёсий иттифоқ- лар тузиш умуман мумкинми? (Бу принципиал маса- ладир). Шундай иттифоқлар тузиш коммунистлар учун умуман жоизми?
Бу масала, бизнинг олдимизда кўндаланг бўлиб турибди ва уни биз бу ерда ҳал қилиб олмоғимиз лозим. Ба’зи бировлар, бундай иттифоқлар тузиш мум- кин эмас, деб ўйлайдилар, биздаги оппозициячилар шундай, деб ўйлайдилар. Партиямизнинг Марказий Қомитети эса, бундай иттифоқлар тузишга йўл қўйиш мумкин, деб ўйлайди.
Оппозициячилар бу ерда Ленин номини тилга олиб ўтдилар. Ленинга мурожаат қилайлик.
«Агарда «соф» пролетариат теварагида пролетардан ярим пролетарга (тирикчилик воситаларининг ярмини ўз иш кучини со- тиб топучига), ярим пролетардан майда деҳқонга (майда ҳунар- мандга, косибга, умуман майда хўжайинга ҳам), майда деҳқондан ўрта деҳқонга ва ҳоказоларга ўтиб турадиган ниҳоятда қурама кишилардан иборат омма бўлмаганда эди, агарда пролетариат- нинг ўз ичида онги кўпроқ ва камроқ табақаларга бўлиниш, ҳам- шаҳарчиликка, касабачиликка, ба’зан дин-мазҳабларга ва шу кабиларга бўлиниш бўлмаганда эди, капитализм капитализм бўл- мас эди. Ана шуларнинг ҳаммасидан пролетариат авангарди учун, унинг онгли қисми бўлган коммунистлар партияси учун ҳарҳил йўллар блан устгник ишлатиш, пролетарларнинг турли группала- ри блан, ишчилар ва майда хўжайинларнинг турли партиялари блан келишиш, муроса-мадора қилиш зарурлиги — албатта зарур- лиги мутлақ равишда келиб чиқади, Бутун ran шундаки, бу тактикани пролетариатнинг умумий онг-билим даражасини, рево- люционлик даражасини, кураш ва ғалаба қилиш қобилиятини пасайтириш учун эмас, балки кўтариш учун ишлата билмоқ ке- рак» (XXV том, 213 бетга қаралсин).


ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИК КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
211
Ва яна:
«Гендерсонлар, Клайнслар, Макдональдлар, Сноуденларнинг тузалмас реакциячи эканлиги тўғри. Уларнинг (зотан, буржуазия блан коалиция бўлишни афзал кўриб) ҳокимиятни ўз қўлларига олишни исташлари, уларнинг энг қадимги буржуа қоидалари блан «идора қилишни» исташлари, улар ҳокимият тепасига чиқиб олгандан кейин, албатта, худди Шейдеман ва Носкелар сингари кирдикорларии қилишлари ҳам тўғри. Буларнинг ҳаммаси шубҳа- сиз. Лекин бундан, уларни қўллаш революцияга хиёнат қилиш- дир, деган хулоса асло чиқмайди, балки бундан, ишчилар синфи- нинг революционерлари революция манфаатларини кўзлаб, бу жанобларни парламентда ма’лум даражада қувватлашлари керак, деган хулоса чиқади» (XXV том, 218 — 219 бетларга қаралсин).
Шундай қилиб, Лениннинг бу фикридан, комму- нистларнинг ишчилар синфининг реакциячи бошлиқ- лари блан сиёсий битимлар, сиёсий иттифоқлар тузиш- лари тамоман мумкин ва жоиздир, деган хулоса чи- қади.
Троцкий блан Зиновьев буни эсда тутсин.
Лекин бунДай келишув бизга аслда нима учун керак?
Бундай битимлар бизга ишчилар оммасига яқин- лашиш имкониятига эга бўлиш учун, бу омманинг сиёсий ва касаба ооюзларидаги бошлиқларининг реак- циячилигин-и билдириб, унинг онгини очиш учун, иш- чилар синфининг сўллашаётган ва революционлашаёт. ган қисмини реакциячи бошлиқлардан ажратиш учун, демак, умуман ишчилар синфининг кураш қобилияти- ни ошириш учун керак.


212
И. В. С Т А Л И Н
ажратиш учун шароит туғдирилгандагина тузилиши мумкин.
Бу ҳақда Ленин бундай дейди:
«Коммунистлар партияси Гендерсонлар ва Сноуденларга: Ллойд-Жорж блан консерваторлар иттифоқига биргаликда қарши чиқайлик, парламентдаги ўринларни ишчиларнинг (сайловда эмас, балки алоҳида равишда овозга қўйиш йўли блан) Ишчи партия- сига ёки коммунистларга берган овозлари сонига қараб тақсим қилайлик, агитация, пропаганда, сиёсий фаолият учун ниҳоятда тўла эркинлик сақлайлик,деган «муроса», сайлоз битими тузиш- ни таклиф қилади. Бу сўнгги шарт бўлмаса, иттифоқ тузишга рози бўлиш мумкин эмас, албатта, чунки бу хиёнат бўлади: рус большевиклари рус Гендерсонлари ва Сноуденларини, я’ни мень- шевикларни фош қилиш учун ниҳоятда тўла эркинликни (ўнбеш йил давомида, 1903—1917) қандай қаттиқ туриб ҳимоя қилиб келган бўлсалар ва ҳимоя қилиб қолган бўлсалар, Англия ком- мунистлари ҳам Гендерсонлар ва Сноуденларни фош қилиш учун ниҳоятда тўла эркинликни қаттиқ туриб ҳимоя қилишлари ва ҳимоя қилиб қолишлари мутлақо лозим» (XXV том, 223 бетга қаралсин).
Ва яна:
«Майда буржуа демократларининг (шу жумладан меньше- викларнинг ҳам) буржуазия блан пролетариат ўртасида, буржуа демократияси блан совет тузуми ўртасида, реформизм блан рево- люционлик ўртасида, ишчипарварлик блан пролетар диктатура- сидан қўрқиш ўртасида ва ҳоказолар ўртасида иккиланиб юриши муқаррардир. Коммунистларнинг тўғри тактикаси бу иккиланиш- ларни писанд қилмасликдан эмас, балки улардан фойдаланишдан иборат бўлмоғи лозим; бундай фойдаланиш буржуазияга юз ўги- ручиларга қарши кураш олиб бориш блан бир қаторда пролета- риатга юз ўгиручи элементларга, юз ўгириш ме’ёрига қараб, ён беришни талаб қилади. Тўғри тактика қўлланилиши натижасида биздаги меньшевизмнинг ораси борган сари кўпроқ бузила борди ва бузилмоқда ва бу бузилиш орқасида оппортунист йўлбошчи- лар астайдил яккаланиб ташланаберди, энг яхши ишчилар, май- да буржуа демократиясининг энг яхши элементлари биз томонга ўтабердилар» (XXV том, 213—214 бетларга қаралсин).


ИНГЛИЗ-РУС ВИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
213
Иттифоқ тузиш шартлари. ана шулар бўлиб, бу шартлар бўлмаса, касаба союзларининг реакциячи йўл- бошчилари блан ҳечқандай иттифоқ тузишга йўл қў- йиш мумкин эмас.
Оппозиция буни ҳам эсида тутсин.
Биздаги касаба союзларининг сиёсати ўртоқЛенин айтган шартларга тўғри келадими? — деган савол ту- ғилади.
Мен тамомила тўғри келади, деб ўйлайман. Би- ринчидан, Англия ишчилар синфининг реформист йўл- бошчиларини танқид қилиш учун тўла эркинликни биз ўзимизда тамоман сақлаб қолдик ва бу эркинликдан биз шундай тўла суратда фойдаландикки, дун’ёдаги ҳечбир компартия ундан бундай тўла суратда фойда- ланган эмас. Иккинчидан, биз Англия ишчилар омма- сига яқинлашиш имкониятига эга бўлдик ва улар блан алоқамизни мустаҳкамладик. Учинчидан, Англия- даги ишчилар синфининг бутун-бутун отрядларини ре- акциячи йўлбошчилардан муваффақият блан ажрат- моқдамиз ва ажратиб ҳам олдик. Мен кўмир қазучи- ларнинг Генсовет йўлбошчиларидан ажратилганини назарда тутаман.


214
И. В. С Т А Л И Н
қийин, лойқа сувда нима борлигини билиб бўлмайди. Лекин бир нарса равшанки, бир миллион икки юз ммнг кишидан иборат иш ташлаган кон ишчиларини ўзига эргаштириб бораётган бу иккиланучи реформист бош- лиқларни биз Генооветдан ажратиб, ўз союзларимизга маташтириб қўйдик. Бу ҳа^иқат эмасми, ахир? Нега оппозиция бу тўғрида ҳечнарса демайди? Ноҳотки, бизнинг сиёсатимизнинг муваффақиятлари уни хурсанд қилмаса? Модомики Ситрин ҳозир, Инглиз-Рус коми- тетининг мажлисини чаҳиришга, мен ҳам, Генсовет ҳам рози, деб ёзаётган экан, бас бу ҳол Шварц блан Акуловнинг Кук ва Ричардсонни ўз томонига ағдариб олишга муваффақ бўлганлиги, Генсовет эса кўмир қазучилар блан очиқ курашишдан қўрққанидан Ин- глиз-Рус комитетининг мажлисини чақиришга кўниш- га мажбур бўлганлиги натижаси эмасми, ахир? Бу фактларнинг ҳаммаси бизнинг сиёсатимизнинг эриш- ган муваффақиятларидан ва оппозициянинг сиёсати тамоман барбод бўлганлигидан дарак беришини ким инкор қилаолади?
Демак, касаба союзларининг реакциячи бошлиқла- ри блан иттифоқлар тузиш жоиздир. Бу иттифоқлар ма’лум шартлар блангина зарурдир. Биринчи шарт — танқиднинг эркин бўлишидир. Бизнинг партиямиз бу шартни бажармоқда. Иккинчи шарт — ишчилар омма- сини реакциячи бошлиқлардан ажратишдир. Бизнинг партиямиз бу шартни ҳам бажармоқда. Бизнинг пар- тиямиз ҳақлидир. Оппозиция ҳақли эмас.
Зиновьев блан Троцкий биздан яна нима талаб қилмоқчи бўлади? — деган савол туғилади.


ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
215
ердан, Москвадан туриб, Генсоветни ағдариб ташлаш- ни талаб қилмоқчи бўлади. Лекин бу ахмоқлик-ку, ўртоқлар. Уртоқлар, биздан Москвадан туриб, Англия цшчиларининг касаба союзларини бир четда қолди- риб, Англия касаба союзларидаги оммани бир четда қолдириб, Англия касаба союзлари кадрларини бир четда қолдириб, улар устидан сакраб ўтиб, бу ердан, Москвадан туриб, Генсоветни ағдариб ташлашни та- лаб қилиш — ахмоқлик эмасми, ахир?
Улар алоқани намойишкорона узишни талаб қила- дилар. Лекин бундан шармандагарчиликдан бошқа ҳечнарса чиқмаслигини англаш қийинми, ахир? Ало- қани узганда биз Англиядаги касабачилик ҳаракати блан алоқа боғлашдан маҳрум бўлишимизни, Англия касаба союзларини Зассенбахлар ва Удегестлар қў- лига топшириб қўйишимизни, бирлашган фронт так- тикасининг негизларига шикаст етказишимизни, Чер- чилльлар ва.Томасларнинг кўнглини хурсанд қи'лиши- мизни ва булар эвазига шармандагарчиликдан бўлак ҳечнарсага эга бўлмаслигимизни англаш қийинми, ахир?
Троцкий ўзининг дабдабали имо-ишоралар сиёса- ти учун асосий нуқта қилиб, конкрет кишиларни эмас, Англияда яшаб ва курашиб турган конкрет ва жонли ишчиларни эмас, балки бошидан-оёғигача революцион бўлган қандайдир исми бор-у, жисми йўқ хаёлий ки- шиларни олади. Лекин фақат бефаросат кишиларгина исми бор-у, жисми йўқ хаёлий кишиларни сиёсатга асос қилиб7 олиши мумкинлигини англаш қийинми, ахир?
Шунинг учун ҳам биз, дабдабали имо-ишоралар сиёсатини, Москвадан туриб, ёлғиз Москванинг кучи


216
И. В. С Т А Л И Н
блан Генсоветни ағдариб ташлаш сиёсатини киши- нинг кулгисини қистатадиган авантюристлик сиёсати, деб биламиз.
Имо-ишоралар сиёсати — Троцкийнинг бизнинг партиямизга кирганидан буён юргизиб келаётган ҳам- ма сиёсатининг характерли хусусиятидир. Биз бу сиё- сатнинг биринчи марта ишга солинишини Брест сулҳи вақтида кўрган эдик. Уша вақтда Троцкий немислар блан руслар ўртасида тузилган сулҳ аҳдномасига қўл қўймасдан, аҳдномага қарши дабдабали ишора қил- ган эди ва ишора блан бутун дун’ё пролетарларини империализмга қарши кўтариш мумкин, деб ўйлаган эди. Бу имо-ишоралар сиёсати эди. Бу ишора бизга нечоғлик қимматга тушганини сизлар яхши биласиз, ўртоқлар. Бу дабдабали ишора кимларга қўл келди? Империалистларга, меньшевикларга, эсерларга ва ўша вақтда ҳали мустаҳкамланиб олмаган Совет ҳокимия- тини бўғишга ҳаракат қилган кишиларнинг ҳаммасига қўл келди.


ННГЛИЗ-РУС БИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДД
217
венциячиларга қўл келадиган ма’навий бир баҳона Tonne берилиши учун алоқанинг узилишини истайдилар.
Биздаги оппозидиячилар ана шундай кишиларнинг тсгирмонига сув қуймоқдалар.
Йўк, ўртоқлар, биз бундай авантюристлик йўлига киролмаймиз.
«Утасўл» маҳмаданаларнинг қисмати ана шунақа экан. Уларнинг гаплари сўл гаплар-у, лекин бунинг ёрдами амалда пшчилар синфинипг душманларига те- гади. Сўлдан борсанг — ўнгдан келасан.
Йўқ, ўртоқлар, биз бундай дабдабали имо-ишора- лар сиёсатчга кўнмаймиз, бунга Брсст сулҳи вақтида кўнмаганимиз спигари, ҳозир ҳам кўнмаймиз. Кўнмас- лигимизнинг сабаби шуки, душманларимиз қўлида партпямизнинг ўйинчоқ бўлиб қолишини истамаймиз
Биринчи. харта: И. Сталин
Оппозпция тўғрисида,
1921-1927 йиллардаги мақола
ва нутцлар, деган, китобда босилган.
М.-Л., 1928
1 Е *
И. В. С т 8 л и н. tov 9


218
Ф. ДЗЕРЖИНСКИЙ
(Ф. Дзержинский вафоти муносабати блан)
Фрунзедан кейин — Дзержинский.
Қекса ленинчи гвардия энг яхши раҳбар ва жанг- чиларнинг яна биридан жудо бўлди. Партия ўрни қопланмайдиган яна бир жудоликка учради.
Ҳозир усти очиц тобут ёнида турганингда, ўртоқ Дзержинский босиб ўтган бутун йўл — турма, каторга, сургун хотирингга келиб, контрреволюцияга қарши кураш Фавқулодда Комиссияси, вайрон бўлган транс- портни тиклаш, ёш социалистик саноатни қуриш иш- лари — хотирингга келиб, бу жўшқпн ҳаётни бир сўз блан та’рифлаб: ЖОНБОЗЛИК деб айтгинг келади.
Октябрь революцияси уни энг оғир вазифага — контрреволюцияга қарши кураш Фавқулодда Комис- сиясининг раҳбари вазифасига қўйди. Пролетар рево- люцияси душманларининг зарбаларини темир қўл блан қайтарган Дзержинскийнинг номини эшитганда, бур- жуазия жуда ҳам даҳшатга келарди. Буржуазия учун Дзержинскийдач кўра даҳшатлироқ киши йўқ эди. Уша вақтларда ўртоқ Феликс Дзержинскийни «бур- жуазияга чаҳшат солучи» деб атар эдилар.


Ф. ДЗЕРЖИНСКИИ
219
Дзержинский, издан чиққан транспортни тузатишда жонбозлик кўрсатди, сўнгра у Халқ хўжалиги олий кснгашипинг раиси бўлиб, саноатимизни қуриш ишла- рида жонбозлик кўрсатди. У, дам олиш нималигини билмасдан, ҳечқандай' қора ишдан ҳазар қилмасдан, қипинчиликлар блан мардонавор курашиб ва уларни енгиб, бутун куч ва ғайратини партия ишониб топ- ширган пшга сарф қилиб, пролетариат манфаатлари пўлнда, коммунизм ғалабаси йўлида жонбозлик кўр- сатиб ишлади.
Алвпдо’, Октябрь қаҳрамони! Алвидо’, партиянинг содиқ фарзанди!
Алвпдо’, партиямизнинг бирлигини ва куч-қувва- тини мўстаҳкамлаган улуғ зот!
И. Сталин
1926 йил 22 июль.
J\q 166,
йлл 22 июль


220
ИНГЛИЗ-РУС КОМИТЕТИ ТЎҒРИСИДА
Коминтерн Ижроия Комитети Президиуми мажлисида 1926 йил 7 августда сузлангал нупгқ
Уртоқлар! Мерфи доклад қилмасдан илгари, ВКП(б) Марказий Комитети Англия компартияси Марказий Комитетинпнг Англиядаги ялпи ишташлаш масаласи юзасидан ВЦСПС томопидан чиқарилган ма’лум декларацияга 70 қарши норозилик билдириб ёз- гаи мактубини олган эди. Менимча, Мерфи бу ерда мазкур мактубда кўрсатилган важларни такрорламоқ- да. Мерфи, асос э’тиборила, расмиятга доир мулоҳа- заларни, шу жумладан, мунозара талаб масалалар дастлаб Британия компартияси блан бирликда муҳо- кама қилинмади, деган мулоҳазани ўртага ташлади. Мен, Мерфининг сўнгги мулоҳазасида асос бор, деб биламан. Дарҳақиқат, Қоминтернга ба’зан Британия компартияси Марказий Комитети блан даставвал ке- лишмасдан қарор цабул қилишга тўғри келди. Лекин бунда ба’зи масалаларнинг қисталанг бўлиши, Брита- ния компартияси Марказий Қомитети блан тезгина алоқа боғлаш имкониятининг йўқлиги ва шу каби ке- чпрарлик сабаблар бор эди.
Мерфинипг ВЦСПСга ва унинг декларациясига оид бошқа мулоҳаза ва важларига келсак, уларни бутунлай нотўғри деб билмоқ керак.


ИНГЛИЗ-РУС КОМЙТЕТИ ТУҒРИСИДА
221
ВЦСПС декларация чиқариб расмий жиҳатдан ха- То қилди, чунки бу блан у Профинтерннинг ёки Қо- мшггерннинг вазифаларини ўз зиммасига олди, деган да’во нотўғри. Ҳарқандай касаба бирлашмасининг ёки бошқа бирон бпрлашманинг ўз декларациясини чиқа- ришга ҳуқуқи борлиги сингари, ВЦСПСнинг ҳам ўз декларациясини чиқаришга ҳуқуқи бор. ВЦСПСнинг бу энг оддий ҳуқуқини қандай қилиб инкор этиш мумкин?
ВЦСПС ўз декларацияси блан Профинтерн ёки Коминтерннинг ҳуқуқини бузди, бунда Профинтерн блаи Коминтерн зарар -кўрди, деган да’во яна ҳам но- тўғридир. Мен шуни билдириб ўтмоғим керакки, ВЦСПС декларацияси Профинтерн блан Коминтерн- нинг рухсати ва ма’қуллаши блан чиқарилган эди. Профинтерннинг ҳам, Коминтерннинг ҳам ВЦСПС ни, бизга тегишли ҳуқуқни буздинг, деб айбламоқчи эмас- лигининг сабаби ҳам аслда шудир. Мерфи бу маса- лада BUCTIG га қарши чиқаётган экап, демак, у аслда Қоминтерн Ижроия Комитети блан Профинтерпга қарши чиқмоқда.


222
И. В. С Т А Л И Н
фикри нотўғри эканини кўрсатади. Расмиятга доир сабабларни баҳона қилиб, масаланинг мазмуни-ни, масаланинг моҳиятини унутиш ярамайди. Қоммунист бундай ишни қилолмайди. Агарда бошқа мамлакат- лардаги, чунончи, Франция, Германия ва ҳоказолар- даги касаба союзларининг «миллий» бирлашмалари ҳам ВЦСПС блан бир қаторда. Генсоветни танқид қилиб чиққанларида эди, Англия кон ишчиларининг иши хийли яхшиланиб кетган, Генсоветнинг котўғри ҳаракатлари эса фош қилиб ташланган бўлар эди. Генсовеуни танқид қилган ВЦСПС декларациясининг э’лон қилинишини ВЦСПСнинг хатоси деб эмас, бал- ки унинг Англия ишчилари олдида кўрсатган хизмати деб ҳисобламоқ керак.
Мерфининг доклади муносабати блан менинг, асо- сан, масаланинг расмиятга доир томонини назарда тутиб айтмоқчи бўлган сўзларимнинг ҳаммаси ана шу.
Бу ерда сўз масаланинг расмиятга доир томоии устида борганидан, мен юқорида айтилган сўзлар блан чекланиб қўяқолсам бўлар эди. Лекин ran шундаки, Мерфи масаланинг расмиятга доир томони блангина чекланиб қўяқолмади. Мерфига расмиятга доир томон шунинг учун керакки, бу блан у расмият- га доир бўлмаган ба’зи муҳим натижаларга эришмоқ- чи бўлади. Мерфининг тактикаси — расмиятга доир сабабларни баҳона қилиб ва Коминтерн Ижроия Ко- митети ишларида расмият жиҳатидан бўлган ба’зи кам-кўстларни дастак қилиб, бунда масаланинг моҳи- яти юзасидан муайян қарорлар чиқартириб олишга эришишдир. Шу сабабдан Мерфи кўрсатган важлар ҳақида масаланинг моҳияти юзасидан бирнеча сўз айтиб ўтишга тўғри келади,


ИНГЛИЗ-РУС КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
223
Мерфи аслда нимага эришмоқчи бўлади?
Қўпол қилиб айтганда, у, Генсоветни очиқдан-очиқ танқид қилишни тўхтатишга ВЦСПСни мажбур қил- моқчи, ВЦСПСни оғиз очмасликка ва «Генсовет иш- лари»га «аралашмасликка» мажбур қилмоқчи бўлади.
ВЦСПС ёки бизнинг партиямиз, ёки Қоминтерн бунга рози бўлаоладими?
Йўқ, рози бўлолмайди. Чунки ВЦСПСни оғиз очмасликка мажбур қилишнинг ма’носи нима, Генсо- вет иш ташлаётган инглиз кон ишчиларини яккалаш ва уларни мағлубиятга учратиш учун ҳозирлик кў- раётган бир пайтда ВЦСПСнинг индамай туриши нима деган ran бўлади? Шундай бир вазиятда инда- май туриш — Генсоветнинг гуноҳлари тўғрисида, унинг хоинлиги тўғрисида оғиз очмаслик демакдир. Генсовет блан ВЦСПС Инглиз-Рус комитетидан иборат иттифоқ- қа эга бўлган бир вазиятда Генсоветнинг хоинлиги тўғрисида оғиз очмаслик эса — бу хоинликни инда- маслик блан ма’қуллаш демакдир, бинобарин, Ген- советпинг хоинлиги учун бутун дун’ё ишчилар ҳаракати олдида Генсовет блан баравар жавобгар бўлиш де- макдцр. Агарда ВЦСПС шундай йўлни тутганида, агарда у, Генсоветнинг хоинлигини очиқдан-очиқ тан- Қид қилишдан лоақал бир минут воз кечганида, сиё- сий ва ма’навий жиҳатдан ўз-ўзини ҳалок қилган бў- лар эди. Буни яна исбот қилиб туришнинг ҳожати борми?


224
и. в. с т л л и н
Бунинг устига Генсовет кон ишчиларини мағлубиятга учратиш ва, шундаи қилиб, Англия кўмир қазучила- рининг «гапга кирмайдиган» федерациясини жазолаш учун қўлидан келган ҳамма чорани кўрди. Август ойида Генсовег бошлиқлари Ииглиз-Рус комитетининг Париж- кенгашида ВЦСПС вакилларининг Англия кон ишчиларига ёрдам бериш тўғрисидаги таклифини му- ҳокама қилишдан бош тортдилар, ҳолбуки бу кенгаш- нинг ВЦСПС томонидан таклиф қилинган рўзномаси- га- Генсовет ҳечқандай э’тироз билдирмаган эди. Шун- дай қилиб, биз чирик дипломатиябозлнкка чувалашиб қолган Генсоветнинг бирталай хиёнатлар қилганини кўриб турибмиз. Мерфи бўлса, ВЦСПС бу расвогар- чиликларнинг ҳаммасига кўз юмиб қарасин ва ўзига сукут тамғасини боссин!—деб талаб қилади. йўқ, ўртоқлар, ВЦСПС бундай йўлни тутолмайди, чунки у ўзини ўзи ҳалок қилгуси келмайди.


ИНГЛИЗ-РУС КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
225
туришга эҳтиёж йўқдир. Гап шундаки, Профинтерн Англия ишчилар оммаси орасида ВЦСПС сингари катта шуҳрат қозонган эмас. Англия ишчилар синфи Профинтернни ВЦСПСга қарагаида камроқ бплиша- ди, шунга кўра Профинтерннинг салмоғи ВЦСПС лпнг салмоғига қараганда беқиёс даражада камдир. Бундан, Англия ишчилар синфи олдида обрўйи зўр ташкилот бўлган ВИСПС Генсоветни танқид қнлиб чнқиши лозим эди, дегап хулоса чиқади. Бундан бош- қача бўлиши мумкин ҳам эмас эди, чунки Генсовет- нинг хоинлигини фош қилганда, расо ўринлатиб уриш керак эди. ВЦСПС декларацияси муносабати блан Англия ишчилар ҳаракатининг реформист бошлиқлари орасида кўтарилган дод-фар’ёдга қараб ҳукм қилган- да, ВЦСПС расо ўринлатиб урипти, деб комил ишонч блан айтиш мумкин.
Мерфи, ВЦСПСнинг Генсоветни очиқдан-очиқ тан- қид қилиши Генсовет блан тузилган иттифоқнинг бузилишига, Инглиз-Рус комитетининг тарқалиб кети- шига сабаб бўлиши мумкин, деб ўйлайди. Мен, Мерфининг фикри нотўғри, деб биламан. Кўмир қазу- чиларга ВЦСПС томонидан энг фаол ёрдам берилиб турган бир вақтда Инглиз-Рус комитетининг тарқалиб кетиши эҳтимолдан йироқдир ёки эҳтимолдан деярлик йироқдир, деб ҳисобламоқ керак. Инглиз-Рус комите- тининг тарқалиб кетишидан ҳечким Генсоветдаги кўпчиликнинг вакиллари бўлмиш Персель блан Хикс- чалик қўр.қмаслигининг сабаби ҳам аслда шудир. Албатта, Персель ҳам, Хикс ҳам бизни, оранинг бузи- лиш хавфи бор, деб қўрқитмоқчи бўлишади. Лекин, °ра бузилади, деб қўрқитиш блан оранинг ҳақиқатан бузилишини бир-биридан ажратабилмоқ керак.


126
И, В. С Т А Л И Н
Бундан ташқари, Инглиз-Рус комитети бизлар учун асл мақсад эмаслигини эсда тутмоқ керак. Биз Инглиз-Рус комитетига ҳечбир шартсиз кирганимиз йўқ, биз унга ма’лум шартлар блан кирдик ва бу комитетда ўша шартлар блан қоламиз, ВЦСПСпинг Генсоветни эркин суратда танқид қилиш ҳу^уқи бор- лигини ва шунингдек Генсоветнинг ҳам ВЦСПСни эркин суратда тан;қид .қилиш ҳуқуқи борлигини шу шартлар қаторига қўшмоқ керак. Биз, ҳурмат-одоб бузилмасин ва ҳар нима бўлса ҳам иттифоқ саҳланиб қолсин, деб танқид эркинлигидан воз кечолмаймиз.
Иттифоқнинг бўлишининг ма’носи нимадан иборат? Бунинг ма’носи — иттифоқ а’золарининг ишчилар син- фи манфаатини кўзлаб, капиталга қарши биргалашиб ҳаракат қилишини уюштириш, иттифоқ а’золарининг халқлар ўртасида тинчликни сақлаш учун империалист- лар урушига қарши биргалашиб ҳаракат қилишини уюштиришдан ибор^г. Хўш, борди-ю, иттифоқ а’зола- ридан бири ёки бир томоннинг ба’зи бошлиқлари иш- чилар синфи манфаатларини бузиб ва бу манфаатларга хиёнат қилиб, шу блан биргалашиб ҳаракат қилиш имкониятини йўқ қилиб қўйса, унда нима қилмоқ керак? Ажабо, бундай хатолари учун бу бошлиқларни мақташ керакми? Демак, ишчилар синфи манфаати йўлида биргалашиб ҳаракат қилиш имкониятини тикламоқ учун ўзаро танқид керак ва танқид қилиш йўли блан хатоларни тугатиш керак. Шу сабабдан эркин суратда танқид қилишга гарантия берилган тақдирдагина Инглиз-Рус комитетинияг ма’носи бўлади.


ИНГЛИЗ-РУС ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
227
нинг ҳечқандай ёмонлиги йўқ, деб биламан. Агар пшчилар синфининг манфаатига хиёнат қилучи эски бошлиқларнинг обрўси тўкилиб, улар ўрнига ишчилар спнфи ишига содиқ бўлган янги бошлиқлар қўйилар экан, ишчилар синфи бундан фақат фойда кўради. Бундай реакциячи ва тузалмас бошлиқлар қанча тез- роқ ишдан олиниб, улар ўрнига эски бошлиқларнинг реакциячилик хулқларидан холи бўлган янги ва яхши бошлиқлар қўйилса, шунча яхшироқ бўлади.
Броқ, бу, реакциячи бошлиқларнинг қувватини бир зарба блан синдириб ташлаб, қисқа муддат ичида уларни яккалаш ва улар ўрнига янги, революцион йўлбошчилар қўйиш мумкин экан. деган ма’нони бил- дирмайди. •
Ба’зи сохта марксистлар, реакциячи бошлиқлар- нпнг кучини синдирмоқ учун бир «революцион» ишора цилиб юборилса, бир ҳайқириқ солиб юборилса кифоя қплади, деб ўйлайдилар. Ҳақиқий марксистларнинг бундай кишилар блан ҳечқандай алоқаси йўқ ва бў- .iii'iiii мумкин ҳам эмас.


228
И. В. С Т А Л И Н
ўз тажрибасида кўриб ишонч ҳосил қилмоғи ҳамда партиянинг сиёсати ва шиорларини ўз сиёсатим ва ўз шиорим деб қабул қилиб, уларни амалга ошира- бошламоғи ҳам лозим. Фақат ана шу шарт блангина, тўғри сиёсатга эга бўлган партия синфнинг чинакам раҳбар кучита айланиши мумкин.
Англиядаги ялпи ишташлаш вақтида Британия компартиясининг сиёсати тўғри сиёсат эдими? Ҳа, тўғри сиёсат эди. Хўш, нега у, иш ташлаган миллион- миллион ишчиларни ўзига эргаштириб боришга му- ваффақ бўлолмади? Шунинг учун муваффақ бўлол- мадики, компартия сиёсатининг тўғрилигига бу омма ҳали ишонч ҳосил қилмаган эди. Партия сиёсатининг тўғрилигига сгммани қисқа муддат ичида ишонтириб бўлмайди. Бу ишни «революцион» ишоралар ёрдами блан бажариб бўлмайди. Бунипг учун вақт керак, ҳамда реакциячи йўлбошчиларни фош қилиш, ишчилар синфининг қолоқ оммасига сиёсий тарбия бериш ва ишчилар синфининг янги кадрларини етакчи вазифа- ларга кўтариш учун ҳормай-толмай ғайрат блан иш- ламоқ керак.
Ишчилар синфининг реакциячи йўлбошчиларининг қувватини дарров синдириб ташлаш мумкин эмаслиги сабабини, бунинг учун вақт кераклиги ҳамда ишчн- лар синфининг миллион-миллион оммасига онг-билим бериш йўлида ҳормай-толмай ишлаш зарурлиги саба- бини ана шундан англаб олиш қийин эмас.


ИНГЛИЗ-РУС КОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА
229
рини» бузмаса ҳам бўлади, деган хулосани айниқса чиқармаслик керак. Йўқ, ўртоқлар, ҳечнарса ҳеч-қачон «уз-ўзидан» келмайди. Реакциячи йўлбошчиларни фош килнш ва оммага сиёсий онг-билим бериш ишини сиз коммунистлар ва бошқа сўл сиёсий арбоблар омма орасида ҳормай-толмай ишлаш йўли блан ўзларингиз бажармоғингиз лозим. Фақат шу йўсиндагина кенг ишчилар оммасини революционлаштириш ишини тез- латиш мумкин бўлади.
Ниҳоят, Мерфининг доклади хусусида яна бир мулоҳаза бор. Мерфи Англиядаги ишчилар ҳаракати- нинг ўзига хос алоҳида хусусияти борлигини, Англия- даги традицияларнинг роли ва аҳамияти катталигини зўр ижтиҳод блан кўрсатиб ўтди ва, менимча, у, бу ўзига хос алоҳида хусусиятларга кўра, раҳбарликнинг одатдаги марксистик методлари Англияда яроқсиз бў- лиши мумкин, дегандай бўлди. Менимча, Мерфи қалтис йўлга кириб кетаётганга ўхшайди. Албатта, Англия шпчилар ҳаракатининг ўзига хос алоҳида хусусиятла- ри бор ва уларни албатта назарда тутмоқ керак. Ле- кин бу хусусиятларни принцип даражасига кўтариш ва ишнинг асоси қилиб қўйиш — марксизмни Англия шароитига татбиқ қилиш мумкин эмас, деб э’лон қи- лучи кишилар нуқтаи назарини тутиш демакдир. Мен, Мерфининг бундай кишилар блан қандайдир ҳамжи- ҳатлиги бор, деб ўйламайман. Лекин мен, Мерфи Англиянинг алоҳида хусусиятларини принцип дара- жасига кўтариш бошланадиган маррага яқин турип- ти, демоқчиман.
Гумбольдтнинг нутқи ҳақида икки оғиз гапирмоқ- чиман. Гумбольдт э’тироз қилиб, танқид қуруқ, асоссиз бўлмаслиги керак, дейди. Бу тўғри. Лекин бунга


230
И. В. С Т А Л И Н
ВЦСПС блан Қоминтерн Ижроия Комитетининг нима алоқаси бор, уларнинг танқиди жуда конкрет танқид- ку. «Қора жума»71 қаҳрамонларини танқид қилиш қуруқ танқид эдими? Албатта, йўқ, чунки «қора жу- ма» тарих қа'рига кириб кетгандан кейин бу танқидни ким бўлса шу такрорламоқда. Бас шундай бўлгач, ялпи ишташлаш вақтида ва сўнгра, кўмир қазучилар- нинг давом этган ишташлашидан кейин Генсовет бош- лиқларининг хоинлигини танқид қилиш нега қуруқ танқид деб аталиши лозим экан? Қани бунда мантиқ? Ажабо, ялпи ишташлаш вақтида қилинган хоинлик- нинг «крра жума» даврида қилинган хоинликдан зарари камми?
Гумбольдт таклиф қилган якка танқид методи асосий метод сифатида таклиф қилинар экан, мен ун- га қаршиман. Мен, реакциячи йўлбошчиларни танқид қилишимиз бу йўлбошчиларнинг шахсий хусусиятла- рини танқид қилиш нуқтаи назаридан эмас, балки раҳбарликнинг умумий йўлини танқид қилиш нуқтаи назаридан бўлиши керак, деб ўйлайман. Мен якка танқиддан қўшимча, ёрдамчи восита сифатида фойда- ланишга қарши эмасман. Лекин мен танқидимизга принципиал йўлни асос қилиб олишга тарафдорман. Акс ҳолда принципиал танқид ўрнига низо’-жанжал ва шахсий фисқ-фасодлар чиқиб қолиши мумкин, бу эса танқидимизнинг даражасини пасайтириб, ишнинг манфаатига зиён етказмасдан қолмайди.
Биранчи марта босилди


23!
АМЕРИКА ИШЧИ ПАРТИЯСИНИНГ
МАРКАЗИЙ ОРГАНИ „ДЕЙЛИ УОРКЕР“ РЕДАКЦИЯСИГА72
Ҳурматли ўртоқ муҳаррир! Қуйидаги ахборотни газетангизда босиб чиқаришингизни сўрайман.
14 августда Нью-йорк сохта социалистларининг ҳафтада бир чиқадиган газетаси «Нью Лидер»да73, қайси манба’дан олинганлиги кўрсатилмасдан, менинг ВКП(б) Марказий Комитети пленумида сўзлаган нут. қим деб қўрсатилиб, шу нутқимнинг хулоса қисм-ида баён этган мулоҳазаларим қилиб кўрсатилган сохта гаплар босиб чиқарилган.
Совет арбоблари тўғрисида буржуа ва чалабуржуа газеталарида босилаётган ҳамма уйдирмаларпи ўқиш- 1'а менпнг имкониятим ҳам, рағбатим ҳам йўқ, шу- шшг учун меи, капиталистлар ва уларнииг малайла- рига қарашли матбуотнинг бу сафарти ёлғон гапла- рига ҳам э’тибор бермаган бўлар эдим.


232
И. В. С Т А Л И 11
танқид қилганлигингиз кўрсатилган эди, шуни тас- диқлашингизни» сўрайман, деб ёзади.
Менинг нутқимдан ўзи муттаҳамлик блан қалбаки «мулоҳазалар» ясаб чиқариб, эндиликда гуноҳсиз бир қиёфада мендан «мулоҳазалар»нинг ҳақиқатлигини тасдиқлашни сўрашга жур’ат этаётган матбуот органи блан хат ёзишишни лозим кўрмаганлигим сабаблп, Сиздан 1926 йил 14 августда «Нью Лидер»да босил- гач «Сталиннинг мулоҳазалари» деган хабар на маз- мун жиҳатидан, на шакл жиҳатидан ва на оҳанг жиҳатидан менинг ВҚП(б) Марказий Қомитети пле- нумида сўзлаган нутқимга ҳечқандай алоқаси йўқли- гини ва, шундай қилиб, бу хабар бошдан-оёқ ғирг саводсизликдан иборат қалбаки бир нарса эканлигини газетангиз орқали билдиришга рухсат сўрайман.
Коммунистлик саломи блан
И. Сталин 21. IX. 26.
„Дейли Уоркер” (Чикаго, АҚШ) JVq 220 1926 йил 30 сентябръ, Рус тилида биринчи марта богилди


233
СЛЕПКОВГА ХАТ
Бугун «Правда»да (№ 232, 1926 йил 8 октябрь) Спзнинг мақолангизни ўқидим. Менимча, яхши мақо- ла. Лекин унда ҳақиқий аҳволни бузадиган бир но- тўғри ўрин бор.
Сиз, Троцкий бундан атиги бир йил бурун «техни- ка жиҳатидан қолоқ мамлакатимизда социализм қура- олишимизга, бизнинг ўз ички кучларимиз блан янги иқтисодий сиёсат асосида хўжаликнинг социалистик элементларининг ғолибона ҳужумини та’минлай оли- шимизга пролетариат ҳечбир шубҳаланмаслиги керак деб та’кидлаган эди» деб ёзасиз. Сўнгра, Сиз бу фикрни Смилганинг «техника жиҳатидан қолоқ мам- лакатимизда социализмни қуриб тугаллаш мумкин эмас» деган тезисига қарши қилиб қўясиз-да, бу маса- лада Смилга блан Троцкий ўртасида қарама-қарши- лик бор, деб да’во қиласиз.
Бу, албатта, тўғри эмас, чунки бунда қарама-қар- шилик йўқ.
Биринчидан, Троцкий «Социализм сарими ёки ка- нитализм сарими?» деган брошюрасида ҳам, ундан кенинги ёзмаларида ҳам ҳечқачон биз техника жиҳа- тидан қолоқ мамлакатимизда социализмни қуриб


234
И. В. С Т А Л И Н
тугаллайоламиз, деган эмас. Социализмни қуриш блан социализмни қуриб тугаллаш ўртасида катта фарқ бор. Мамлакатимизда социализмни қурабошлашимиз мум- кинлигини Зиновьев ҳам, Қаменев ҳам инкор қилмайди ва ҳечқачон инкор қилган эмас, чунки мамлакати- мизда социализмнинг қурилаётганлиги тўғрисида ҳам- мага яққол кўриниб турган ҳақиқатни инкор қилиш аҳмоқлик бўлар эди. Лекин улар, бизнинг мамлакати- мизда социализмни қуриб тугаллашимиз мумкин, деган тезисни қат’иян инкор қиладилар. Бу масалада Зиновь- ев, Қаменев, Троцкий, Смилга ва бошқаларни бирлаш- тирган нарса шуки, улар Лениннинг, биз социализмни қуриб тугаллайоламиз, бизда «тўла социалистик жами- ятни қуриб тугаллаш учун зарур нарсаларнинг ҳамма- си»74 бор, деган тезисини инкор қиладилар. Уларни бирлаштирган нарса шуки, улар Европанинг асосий мамлакатларида социалистик революция ғалаба қилган тақдирдагина «тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш» мумкин, деб ҳисоблайдилар. Шунинг учун мамлакатимизда социализмни қури»б бўлиш масаласида Троцкийни Смилгага қарши қўйиш тамоман нотўғридир.


СЛЕПҚОВГА ХАТ
235
бўлади, Сиз бўлсангиз бу қуруқ гапни чин деб билиб- сиз. Троцкийнинг «модомики ran хўжалигимизнинг ички факторлари устида борар экан, бирон кутилмаган ҳо- диса рўй беришидан қўрқиш учун ҳечқандай асос бў- лиши мумкин эмас» деган бошқа гапи эса, масалани ҳал қилиш эмас, балки масаланинг устини қўр^а-писа ёпиб кетишдир. Троцкийнинг, биз социализмга қараб бораётирмиз, дейиши мумкин. Лекин у, биз «ўз ички кучларимиз блан янги иқтисодий сиёсат асосида хў- жаликнинг социалистик элементларининг ғолибона ҳужумини та’минлай оламиз», шундай қилиб, олдин Европанинг илғор мамлакатларида социализм ғалаба қилмаган тақдирда ҳам, биз социализмга чиқаоламиз, деб ҳечқачон айтган эмас ва у ўзининг ҳозирги пози- циясида турар экан, бу гапни ҳечқачон айтмайди. Аммо лекин Троцкий Сиз унга йўйган гапларнинг тескари- сини бирнеча марта айтган. Лоақал Троцкийнинг Марказий Қомитетнинг апрель пленумида (1926 йил) айтган сўзларини эсга олинг. Бу пленумда Троцкий мамлакатимизда социализмнинг ғолибона қурилиши учун зарурбўлган хўжалик ҳужумининг мумкинлигини инкор қилган эди.
Демак, Сиз Троцкийга билмасдан ранг бериб қў- йибсиз, я’ни унга туҳмат қилибсиз^
И. Сталин 1926 йил 8 октябрь
Биринчи марта босилди
16*


236
ПАРТИЯ ИЧИДАГИ КУРАШНИ ЮМШАТИШ ЧОРАЛАРИ ҲАҚИДА
ВКП(б) Марказий Комитети, Сиёсий бюросининг мажлисида 1926 йил 11 октябрьда сўзланган нутц
Агар майда-чуйдалар бир ёққа йиғиштириб қўйил- са, тўғридан-тўғри масалага ўтиш мумкин.
Нима тўғрисида тортишув бўлаётир? Оппоз-ицияни мағлубиятга учратган партия ичидаги курашнинг якуни тўғрисида! тсфтишув бўлаётир. Курашни биз, я’ни Марказий Комитет бошламадик, балки оппозиция бошлади. Марказий Комитет оппозицияни бирнеча марта .мунозарадан қайтаришга уринди, Марказий Комитет ўзининг апрель пленумида, июль пленумида оппозицияни бутуниттифоқ миқ’ёсида мунозара очиш- дан қайтаришга уринди, чунки бундай мунозара очиш — курашни кескинлаштириш, оранинг бузилиш хавфини туғдириш<ва парти-янинг ҳамда давлат ор- ганларининг ижобий ишларини камида икки ой даво- мида бўшаштириб қўйиш демакдир.
Хуллас, ran оппозиция бошлаган курашни якунлаш ва тегишли хулосалар чиқариш устида бораётир.


ПАРТИЯ ИЧИДАГИ ҚУРАШНИ ЮМШАТИШ ЧОРАЛАРИ ҲАҚИДА 237
оппозиция бошлиқларини Марказий Комитет а’золари сифатида сақлаб қолаоламизми ёки йўқми? Ҳозир асосий масала ана шунда. Шляпников блан Медве- девни қувватловчи кишиларнинг Марказий Қомитети- мизда қолишига рози бўлиш қийин. Ҳарқандай Рут Фишер ва Урбансларнинг Коминтернга, бизнинг пар- тиямизга қарши олиб борган курашини қувватловчи кншиларнинг Марказий Комитет составида қолишига рози бўлиш қийин.
Биз, оппозиция бошлиқларини Марказий Комитет составида сақлаб қолишни истаймизми? Мен, истай- миз деб ўйлайман. Лекин уларни сақлаб қолмоқучун, улар ўз фракцияларини тарқатиб юборишлари, ўз ха- толарини бўйинга олишлари ва 1партиямиз ичидаги ва ташқарисидаги сурбет оппортунистлардан ажралиш- лари керак. Оппозиция, агар партияда осойишталик бўлишини истаса, ана шу шартларга кўниши. керак.
Бизнинг шартларимиз нимадан иборат?
Биринчи модда — партия ташкилотларининг қарор- ларига сўзсиз итоат қилишни очиқдан-очиқ билдирмоқ керак. Афтидан, бу моддага оппозиция томо-нидая унча қаршилик йўққа ўхшайди. Эски вақтларда биз большевикларда шундай бир расм бор эди: агар пар- тиянинг бир қисми озчилик бўлиб қолса, у, кўпчилик- чинг қарорларига бўйсуниш ва бу қарорларни амалга ошириш блан бирга, ҳатто партия қарорларини ёқлаб, очиқ суратда докладлар ҳам қилар эди. Биз ҳозир сизлардан буни талаб қилмаймиз, биз сизлардан Узингиз цринцип жиҳатидан қўшилмайдиган позиция- 1111 ёқлаб докладлар қилишни талаб этмаймиз. Талаб Қилмаслигимизнинг сабаби шуки, сизларнинг мушкул аҲволингизни енгиллаштирмоқчимиз.


238
И. В. С Т А Л И Н
Иккинчи модда — оппозициянинг фракциячилик иши хато ва партия учун зарарли иш бўлганини очиқ э’тироф қилмоқ керак. Хўш, бу тўғри эмасми, ахир? Агар фракциячилик иши зарарли бўлмаса, оппозиция- чиларнинг бу ишдан воз кечишларининг сабаби нима? Улар фр.а<кцияни тарқатишни таклиф (қилмоқдалар, фракциячилик ишидан воз кечмоқдалар, ўз маслак- дошларини, ўз тарафдорларини, ўз фракцияларининг а’золарини курашни тўхтатиб таслим бўлишга чақи- риш тўғриоида ва’да бермоқдалар. Нечун? Чамаси, шунинг учунки, улар фракциячилик ишининг хато в.а ножоизлигини ичларидагина иқрор қилмоқдалар. Бас шундай экан, нега буни очиқ айтмаслик керак? Оппо- зициядан унинг сўнгги даврда қилган фракциячилик ишининг ножоиз ва хатолигини очиқдан-очиқ э’тироф қилишни талаб этишимизнинг сабаби ҳам шудир.
Учинчи модда — Оссовскийлар, Медведевлар ва шу кабилардан ажралиш тўғрисида. Менимча, бу талаб мутлақо зарурдир. Марказий Комитетнинг Оосовский блан (унинг партиядан чиқарилишига оппозиция қар- ши қўл кўтарди), ёки Мед-ведев блан ёки Шляпников блан иттифоқ бўлиб юручи а’золарининг қанақа бўли- шини мен ҳозир шахсан сра тасаввур қилолмайман. Бизнинг хоҳишимиз шуки, оппозиция улардан ажрал- син. Бу — партиямизда осойишталик бўлишини енгил- лаштиради, холос.


ПАРТИЯ ИЧИДАГИ ҚУРАШНИ ЮМШАТИШ ЧОРАЛАРИ ҲАҚИДА 239
фр,а'кцияси бўлган бу фракциянинг бошлиқлари бўл- миш Маслов блан Рут Фишер партия ва Коминтерн- дан чиқарилган. Чунки, учинчидан, уларнинг ҳаммаси ВКП(б) ичидаги оппозицияга маҳкам ёпишиб олади ва бу оппозициянинг фикрига ҳўшилади. Оппозиция бундай ифлослардан қанча тез ажралиб кетса, оппо- зициянинг ўзи учун ҳам, Коминтерн учун ҳам шунча яхши бўлади.
Охирги модда — Коминтерн секциялари ичидаги ҳархил оппортунист группалар томонидан Қоминтерн йўлига қарши олиб борилаётГан фракциячилик кура- шини қувватламаслик керак.
ВҚП(б) Марказий Комитетининг шартлари ана шулар.
Энди оппозиция қўяётган шартлар тўғрисида.
Оппозиция Марказий Қомитетдан тўрт моддани бажаришни талаб қилади.


240
И. В. С Т А Л И Н
оппозициянинг принциггиал хатоларини танқид қилиш- нинг ўзига келсак, бу танқид бундан кейин ҳам ўз кучида қолмоғи ксрак, чунки оппозиция ўзининг прин- ципиал хатоларидан воз кечишни истамайди.
Иккинчи модда — ўз партия ячейкасида ўз қараш- ларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи тўғрисида. Бу ҳуқуқ пар- тия а’золарининг ҳамишалик ҳуқуқи бўлиб келганлиги ва бўлиб қолиши сабабли, бу талабнинг аҳамияти йўқолади. Уз қарашларингни ячейкада ҳимоя қилиш мумкин ва лозим, аммо ҳимоя қилганда ҳам, амалий танқидни бутуниттифоқ мунозарасига айлантириб юбормаслик шарти блан ҳимоя қилмоқ лозим.
Учинчи модда — партиядан чиқарилганларнинг иш- ларини қайтадан кўриш тўғрисида. Марказий Коми- тетда одамларни партиядан чиқарабериш истаги йўқ. Бошқа илож қолмагандан кейингина партиядан чи- қарадилар. Смирновни олинг, уни партиядан чиқар- дилар, аввал уни бирнеча марта огоҳлантирдилар, сўнгра чиқардилар. Агарда у, хатоларимни бўйнимга оламан деса эди, агарда у сидқидил содиқ бўлиб юрса эди, Марказий Контроль Комиссиясининг қарорларини юмшатиш мумкин эди. Лекин у сидқидил содиқ бўлиш, ўз хатоларини «бўйнига олиш уёқда турсин, балки, ак- синча, ўз аризасида партияни қоралаб кўп ифлос гап- ларни айтади. Равшанки, Смирновнинг шундай хулқи- атвори бор экан, унинг ишини қайтадан кўриш мумкин эмас.
Партиядан чикарилган, лекин ўз хатоларини бўй- нига олмайдиган кишилар ҳақидаги қарорларни пар- т.ия умуман қайтадан кўраолмайди.
Тўртинчи модда — «С’езд олдидан оппозициянинг ўз қарашларини партия олдида баён қилиш имкония-


ПАРТИЯ ИЧИДАГИ КУРЛШНИ ЮМШАТИШ ЧОРАЛАРИ ҲАҚИДА 241
тига эга бўлиши лозимлиги тўғрисида». Оппозиция- ininr бундай ҳуқуқи борлиги ўз-ўзидан аёндир. Устав- га мувофиқ Марказий Комитет партия с’езди олдидан мунозара варақаси бериши лозимлигини оппозиция- и11нг билмаслиги мумкин эмас. Шунинг учун оппози- цпяпинг бу хусусдаги талабини талаб деб бўлмайди, чунки Марказий Қомитет партия с’езди олдидан муно- зара варақаси нашр қилиш зарурлигини инкор қил- майди.
Биринчи марта босилди


242
ВКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТЎҒРИСИДА
ВКП(б) Бутуниттифоц XV конференциясига тақдим қилинган, конференция қабул қилган ва ВКП(б) Марказий Комшпети тасдиқлаган тезислар ™
Ҳозирги даврнинг характерли хусусияти, бир то- мондан, капиталистик давлатлар блан бизнинг мамла- катимиз ўртасидаги, И1ккинчи томондан, мамлакатимиз ичидаги социалистик элементлар блан капиталистик элементлар ўртасидаги курашнинг мураккаблашу- видир.
Агар жаҳон капиталининг мамлакатимизни иқти- содий жиҳатдан қуршаб олиш, уни сиёсий жиҳатдан яккалаб қўйиш, ниқобланган блокада қилиш ва ни- ҳоят, курашмоқда бўлган Ғарб и-шчиларита ва Шарқ- нинг эзилган халқларига СССР ишчилари томонидан берилаётган ёрдам учун очиқдан-очиқ ўч олиш йўли- да қилаётган ҳаракати ташци қийинчиликларни туғ- дираётган бўлса, мамлакатимизнинг тиклаш давридан саноатни ва умуман хўжаликни янги техника асо- сида қайтадан қуриш даврига кўчиши ва шу муноса- бат блан хўжалигимизнинг капиталистик элементлари блан социалистик элементлари ўртасидаги курашнинг мураккаблашуви ички қийинчиликларни туғдирмоқда.


ВҚП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
243
МИЛЛИОН пролетариат оммасининг ёрдами блан, бу қийинчиликларни ҳозирдаёқ енгмоқда ва мамлакатни ишонч блан социализм йўлидан олиб бормоқда. Аммо партиямизнинг отрядлари ўртасида янада муваффақият блан олға бориш мумкинлигига ишонмайдиган отряд- лар ҳам йўқ эмас. Партиямизнинг ба’зибир қисмлари, албатта, сони жуда оз бўлган |қисмлари, қийинчиликлар- дан цўрқиб, чарчаб, иккиланмоқдалар, умидсизликка тушмоқдалар ва руҳий тушкунлик кайфиятини ёймоц- далар, пролетариатнинг ижодий кучларига ишонмас- лик касалига гирифтор бўлиб, таслимчилик идеология- сига берилмоқдалар.
Шу ма’нода олганда ҳозирги бурилиш даври ма’- лум даражада 1917 йил октябридаги бурилиш даврини эслатади. Уша ваҳтда, 1917 йил октябрида, шароитнинг мураккаблиги ва буржуа революциясидан пролетар революциясига ўтиш қийинчиликлари партиянинг бир қисмида иккиланиш, мағлубиятчилик, пролетариатнинг ҳокимиятни қўлга олиши ва уни сақлаб қолиши мум- кинлигига ишонмаслик туғдиргани каби (Каменев, Зиновьев), ҳозйр ҳам, ҳозирги бурилиш даврида, со- циалистик (қурилишнинг янги босқичига ўтиш қийин- чиликлари партиямизнинг ба’зибир доираларида икки- ланиш, мамлакатимиздаги социалистик элементларнинг капиталистик элементларни енгиши мумкинлигига ишонмаслик, СССРда ғолибона социализм қурилиши мумкинлигига ишонмаслик туғдираётир.
Оппозицион блок 'партиямизнинг бир қисми қатор- ларидаги ана шу руҳий тушкунлик ва мағлубиятчилик кайфиятининг ифодасидир.


244
И. В. С Т А Л И Н
қийинчиликларни енгиш учун, дастлаб партиянинг бир қисми қаторларидаги руҳий тушкунлик кайфиятларини ва мағлубиятчилик идеологиясини енгмоқ лозим.
Оппозицион блок ўзининг 1926 йил 16 октябрьдаги ҳужжатида фракциячиликдан воз кечиб, ВҚП(б) ичи- даги ва унинг ташқарисидаги ғирт меньшевиклар гуруҳбозликларидан ажралса-да, шу блан бирга, ўзи- нинг эски принципиал позицияларида қолажагини. ўзининг принципиал хатоларидан воз кечма-яжагини ва бу хато қарашларини партия уста-ви рамкаларида ҳимоя |қилажагини баён қилади.
Бундан шу келиб чиқадики, оппозицион блок бун- дан кейин ҳам партия ичида руҳий тушкунлик кайфи- ятлари ва таслимчиликни ёймоқчи, у бундан кейин ҳам партия ичвда ўзининг хато қарашларини пропаганда қилмоқчи.
Шунинг учун партиянинг навбатдаги вазифаси, оппозицион блокнинг асосий царашларининг принци- пиал жиҳатдан асоссиз эканлигини очиб ташлаш, уларнинг ленинизм аоосларига ҳечбир тўғри келмас- лигини тушунтириш ва оппозицион 'блсжнинг принци- пиал хатоларини -бутунлай йўқотиш учун уларга қарши қат’ий ғоявий кураш олиб боришдан иборатдйр.
I
РЕВОЛЮЦИЯМИЗНИНГ ХАРАКТЕРИ ВА ИСТИҚБОЛИ ТЎҒРИСИДАГИ АСОСИЙ МАСАЛАДА «ЯНГИ ОППОЗИЦИЯ»НИНГ ТРОЦКИЗМГА ЎТИШИ


ВҚП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН ,БЛОҚ ТУҒРИСИДА
243
спгнал, далда ва бошланғич манба’гина бўлиб қолмай, балки шу блан бирга у, биринчидан, жаҳон револю- пион ҳаракатининг янада ривожланиши учун базадир ва, иккинчидан, СССРда капитализмдан социализмга утиш даврини (пролетариат диктатурасини) бошлаб беради, бу давр давомида пролетариат, деҳқонларга иисбатан тўғри сиёсат олиб борган тақдирда, агар, албатта, бир томондан, халқаро революцион ҳаракат- нинг қуввати ва, иккинчи томондан, СССР пролета- риатининг қуввати СССРни империализмнинг ҳарбий интервенциясидан ҳўриқлаш учун етарли даражада кучли бўлса, муваффақият блан тўла социалистик жа- мият қураолади ва қуради.
Троцкизм эса революциямизнинг характери ва ис- тиқболига бутунлай бошқача қарайди. 1917 йил ок- тябрида троцкизм партия блан бирга борганлигига қарамасдан, у бизнинг революциямизнинг ўзи аслида социалистик революция эмас, Октябрь революцияси фақат Ғарбдаги социалистик революция учун сигнал, далда ва унинг бошидир, агар жаҳон революцияси чўзилиб кетса ва Ғарбда ғолибона социалистик рево- люция энг яқин даврда ёрдамга келмаса, у вақтда Россиядаги пролетар ҳокимиятининг пролетариат блан Деҳқонлар ўртасида юз бериши муқаррар бўлган тў- қинишларнинг зарбаси остида йиқилиши ёки айниши (буларнинг иккови ҳам бир) лозям бўлади, деган фикрга асосланди ва ҳали ҳам шу фикрга асослан- моқда.


246
И. В. С Т А Л И Н
капиталистларни экспроприация қилиб ва ўз мамла- катида социалистик ишлабчиқаришни ташкил этиб», «бош-қа мамлакатлардаги эзилган синфларни ўз томо- нига оғдириб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто зарур бўлган тақдирда, эко плуататор синфларга ва уларнинг давлатларига ҳар- бий куч блан қарши чиқиб, ^олган барча капиталист- лар дун’ёсига қарши» чиқаолади ва чиқиши лозим (Ленин, XVIII том, 232—233 бетлар) деган фикрга асосланиб иш кўрган бўлса, троцкизм, аксинча, Ок- тябрь даврида большевиклар блан бирга ишлаб туриб, «масалан, революцион Россия консерватив Европага бардош бераолади, деб ... ўйлаш бўлмағур бир нарса» деган фикрга асосланади (Троцкий, III том, 1 қисм, 90 бет, «Сулҳ программаси», биринчи марта 1917 йил августда чнққан).
Партия, Советлар Иттифоқида «тўла социалистик жамият қуриш учун» «зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси етарли суратда» бор (Ленин, «Кооперация тўғрисида») деган фикрга асосланиб иш кўраётган бир вақтда, троцкизм, аксинча, «Росси-яда -социалистик хўжаликнинг чинакам юксалиши Европанинг энг асо- сий мамлакатларида пролетариат енггандан кейингина мумкин бўлади» деган фикрга асосланади (Троцкий, III том, 1 қисм, 93 бет, 1922 йилда «Сулҳ программа- си»га ёзилган «Сўнгсўз»).


ВҚП(в) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
247
пролетариатнинг деҳқонлар блан тўғри муносабатда бўлиши мумкин эмас, ҳакимиятни қўлга олган проле- тариат «ўзининг революцион курашининг биринчи ваҳт- ларида уни қувватлаган барча буржуа гуруҳлар блан- гина эмас, балки ўзининг ҳокимият тепасига чиқувига ёрдамлашган кенг деҳқонлдр оммаси блаи ҳам душ- манларча тўқнаш келиб қолади», «аҳолисининг жуда кўпчилиги деҳқонлардан иборат бўлган қолоқ мамла- катдаги ишчилар ҳукуматининг аҳволидаги зиддият- лар фақат халқаро миқ’ёсда, пролетариатнинг жаҳон революцияси майдонидагина ҳал бўлаолади» деган фикрга асосланади (Троцкий, 1922 йилда «1905» деган китобига ёзилган «Сўзбоши»).
Қонференция, революциямизнинг характери ва нстиқболи тўғрисидаги асосий масалага Троцкий ва унинг фикрдошларининг бундай ҳарашлари блан партиямиз қарашлари ўртасида, ленинизм ўртасида хечқандай алоқа йўқ эканлигини қайд этиб кўрсатади.
Конференция, бундай қарашлар жаҳон революцион ҳаракатининг янада ривожланиш базаси бўлган рево- люциямизнинг тарихий роли ва салмоғини пасайтиради, совет пролетариатининг социализм қурилишини янада ривожлйнтириш иродасини заифлаштиради ва шу тари- Қа халқаро революция кучларига кенг йўл очиб бериш- га тўсқинлик қилади, шу блан ҳа^иқий интернациона- лизм принципларига ва Коммунистик Интернационал- нинг асосий йўлига зид келади, деб ҳиооблайди.
Конференция, Троцкий ва унинг фикрдошларининг 6у қарашлари социал-демократиянинг қарашларига, Унинг ҳозирги бошлиғи Отто Бауэр ифода қилган қа- рашларга бевосита яқинлашади, деб ҳисоблайди; Отто Бауэр бундай дейди: «пролетариат миллатнинг фақат


248
И. В. С Т А Л И Н
кичкинагина озчиликни ташкил этган Россияда про- летариат ўз ҳукмронлигини вақтинчагина ўрнаштира- олади», «миллатнинг деҳқонлар оммаси ҳокимиятни ўз қўлйга олиш учун маданий жиҳатдан етарли даражада етилиши бланоқ, пролетариат ўз ҳукмронли- гидан албатта яна маҳрум бўлиши лозим», «аграр Россиядаги индустриал социализмнинг вақтинча ҳукм- ронлиги индустриал Ғарб пролетариатини курашга ча- қиручи алангагинадир», «фақат индустриал Ғарб про- летариатининг сиёсий ҳокимиятни қўлга олишигина» Россияда «индустриал социализмнинг узоқ вақт ҳукм- ронлик қилишини та’минлаши мумкин» (О. Бауэрнинг немис тилида чиққан «Большевизмми ёки социал-демо- кратиями» деган китобига қаралсин).
Шунинг учун конференция, Троцкийнинг ва унинг фикрдошларининг бундай қарашларига революция- мизнинг характери ва истиқболи тўғр-исидаги асосий масалада лартиямиздаги социал-демократик оғмачи- ликдир, деб баҳо беради.
XIVс’езддан кейин (бу с’езд «янги оппозиция»нинг принципиал 'қарашларини қоралади) ВҚП(б)да пар- тия ички муносабатларининг ривожланишидаги аоо- сий факт шу ҳолдирким, илгари троцкизмга қарши, партиямиз ичидаш социал-демократик оғмачиликка қарши курашиб келган «янги оппозиция» (Зиновьев, Кам>енев) троцкизмнинг ғоявий позициялари томонига ўтди, илгари троцкизмга қандай қизгинлик блан қарши чиққан бўлса, ҳозир троцкизмни шундай қизғинлик блан ёқлаб, ўзининг илгариги умумпартия позиция- ларини бутунлай ва батамом троцкизмга т-опширди.
«Янги оппоз.иция»нинг троцкизм томонига ўтиши- нинг икки асосий сабаби бор:


ВКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
249
а) ҳозирги бурил-иш давридаги янги к'ийинчилик- лар туфайли «янги оппозиция» тарафдорлари ўрта- сида оайдо бўлган чарчаш, иккиланишлар, пролета- риатга ёт «бўлг-а-н руҳий туш1к.унл'ик кайфиятлари ва мағлубиятчилик, шу блан бирга Каменев ва Зиновьев- 1пшг ҳ-озирги -иккиланишлари ва мағлубиятчилиги тасодифий ’Суратда пайдо бўлмай, балки бу кишилар- нннг бундан тўкқяз йил бурун, 1917 йил октябрида, ўша вақтдаги бурилиш даврининг «қииинчиликлари олдида кўрсатган -иккиланиш ва руҳий тушкунлик кай- фиятларининг такрорланиши, рецидивидир;
б) «янги аппоз1иция»нинг XIV ’ с’ездда батамом
енгилганлиги ва шу муносабат блан икки группани, я’ни троцкийчилар бла-н «янги опгюзиция»ни бирлаш- тириб, бу группаларнинг заифлиги ва пролетар омма- сидан узилиб қолганлиги ўрнини босиш учун, ҳарна қплиб бўлса-да троцкийчилар бла-н биргалашиб олиш- га интилганлигидир, бунянг сабаби айниқса шуки, троцкизмнинг ғоявий позициялари «янги оппозедия»- чинг ҳозирги руҳий тушкунлик кайфиятларига тамо- мила мувофиқ зди. <
Оппозицион блокнинг ВКП(б) ичидаги ва унинг таш.қарисидаги, ВҚП(б) ичидаги «демократик центра- листлар»77 ва «ишчи оппозицияси»дан тортиб Герма- нпядаги «ўтасўл» оппортунистларгача ва Франциядаги суваринчи ликвидаторларгача ҳамма ва ҳарқандай оқимларнинг 78, партия ва Коминтерн томонидан қора- ланган, банкрот'бўлган оқимларнинг тўпланиш жойига айланганлигининг сабаби ҳам шудир.
Воситаларнинг фарқяга бор-маслик ва сиёсатда принципсизлик ҳам мана шундан келиб чиқадики, бу- лаР троцкийчилар блан «янги оппозиция» блокининг 1 7


250
И. В. С Т А Л И Н
яшаши учун асос бўлади ва шулар бўлмаганда эди, улар партияга қарши турли-туман оқимларни бир п\и- либ тўплайолмас эдилар.
Шундай килиб, бир томондан, троцкийчилар ва иккинчи томондан, «янги оппозиция»нинг умумйй платформада—социал-демократик оғмачилик ва ҳар- хил антипартиячи элементларнинг партияга қарши принципсиз кураш олиб бориш -платформасида учра- шишлари жуда табиий бир нарса эди, шундай қилиб, улар Август блокининг (1912—1914 йиллар) рециди- вига ўхшаган янги хил опггозицион блок туздилар.
II
ОППОЗИЦИОН БЛОКНИНГ АМАЛИЙ ПЛАТФОРМАСИ
Оппозицио.н блокнинг амалий платформаси шу блокнинг революциямизнинг характери ва истикболи ҳақидаги масаладаги асосий хатосининг бевосита да- вомидир.
Оппозицион блокнинг амалий платформасининг энг муҳим хусусиятлари цуйидаги асосий пунктлардан иборат:


ВКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
251
талга карши бирлаштиришга сабаб бўлмаслиги мумкин эмас, компартиялар кескинлашиб бораётга-н синфий курашга аралашувлари ва капитал ҳужуминн проле- тариатнинг қарши ҳужумига, лролетариат диктатура- с.ини қўлга киритиш учун олиб борадиган ҳарши ҳужумига .айлантиришлари лоз.им, коммунистик пар- шялар бу мақсадларга эришмоқ учун, реформист профсоюзларда ва II Интернационалда бирлашган миллион-миллион (ишчилар омма-сини ўз томонларига оғдириб олишлдри лозИхМ, демак, бирлашган фронт тактикаси — к-оммунистик партиялар учун зарур ва мажбурий тактикадир.
Оппозицион блок бутунлай бошқа нарсаларга асос- ланади. Оппозицион блок революциямизнинг ички куч- ларига ишонмасдан ва жаҳон революциясининг чўзи- лишини кўриб умидсизликка тушиб, революциянинг синфий кучларини марксистча анализ қилиш йўлидан озиб, «ўтасўллик» блан ўз-ўзини алдаш ва «револю- цион» авантюризм йўлига кириб бормо-қда, жуз’ий капиталистик стабилизацияни инкор этмоқда ва, шун- дай қилиб, путчизм йўлига тушмоқда.
Оппозиция-нинг бирлашга-н фронт тактикасини қай- тадан кўриб чиқиш ва Инглиз-Рус комитетини бузиш Ҳақидаги талаби, касаба ооюзларининг ролини тушун- маслиги ва касаба союзларини пролетариатнинг янги, тўқиб чиқарилган «революцион» ташкилотлари блан алмаштириш тўғрисидаги шиори шу-ндан келиб чи- Қади.
Оппозицион блокнинг Қоммунистик Интернацио- налдаги (масалан, Германия партиясидаги) «ўтасўл» бақирокларни ва оппортунистларни ^имоя ^илиши шУнда,н келиб чя^ади,
17*


252
И. В. С Т А Л И Н
Конференция, оппозицион блокнинг халқаро соҳа- даги сиёсати интернационал революцион ҳаракат ман- фаатларига тўғри келмайди, деб ҳисоблайди.
б) 	СССРда пролетариат ва деҳқонлар. Партия ■шундай фикрга асосланиб иш кўрадики, «Диктатура- нинг олий принципи — пролетариат раҳбарлик рольпи ва давлат ҳокимиятини сақлаб қ-олаолмоғи учун про- лстариат блан деҳқонлар иттифоқини қўллашдир» (Ленин, XXVI том, 460 бет), пролетариат 1917 йил октябрида сиёсат соҳасида, буржуазия ҳокимиятинп ағдариб ташлаш ва пролстариат диктатурасини ўрна- тиш ишида деҳқопларга гегемон бўлгани каби, иқтисо- дий соҳада, социализм қуриш сохасида ҳам деҳқон- ларнинг асосий оммасига нисбатан гегемон бўлаолади ва бўлиши лозим; мамлакатни индустриялаш ишн индустриямиз учун асосий бозор бўлган деҳ-қонлар кўпчилигининг (камбағаллар, ўртаҳолларнинг) моддий аҳволини секин-аста яхшилашга таянган вақтдагина амалга ошуви мумкин, шунинг учун индустриянинг деҳқон хўжалиги блан жипслашувини мустаҳкамлай- диган ва ишчилар синфп блан асосий деҳқонлар омма- сининг .иттифоқини сақлайдиган иқтисодий сиёсат (нарх-наво сиёсати, солиқ сиёсати ва ҳоказолар) ўтка- зилиши лозим.


ВКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
кам ипдустриялашнинг ҳарқандай -имкониятини барбод килишгагина қобил бўлган иқтисодий чоралар ва мо- лия чораларини таклиф этади. Масалан: а) оппозиция- нинг молларнинг саноатдан чиқадиган нархини оши- риш тўғрисвдаги таклифи шундай таклифлардандир, нархни бу хилда ошириш чакана нархнинг оширили- шига, камбағалларнинг ва ўртаҳол деҳқонларнинг каттагина қисм-ининг қашшоқланишига, ички бозор- нинг торайишига, пролетариат блан деҳқонлар ораси- пинг бузилишига, червонец қадрининг пасайишига ва, провардида, реаль иш ҳақининг пасайишига сабаб бўлмасдан иложи йўқ; б) оп1позициянинг деҳ|қонларга максималь солиқ солиш йўли блан, деҳқонларни сиқиш тўғрисидаги таклифи 'шу.ндай таклифдирки, бундай сиқиш ишчилар блан деҳқонлар иттифоқига рахна солмаслиги мумкин эмас.
Конференция, оппозицион блокнинг деҳқонлар тўғ- риоидаги сиёсати мамлакатни индустриялаш ва проле- тариат диктатураси манфаатларига тўғри келмайди, деб ҳисоблайди.


234
И. В. С Т А Л И Н
туриш» мумкин ва лозим, лекин уларни ҳадеб кал- таклайбериб, партияни буэилиш ва қуролсизланиб қо- лиш хавфи остида қолдириш ярахмайди.
Оппозицион блок, аксинча, -парти-я оммасини пар- тия аппаратига қарши қўйишга асосланиб иш кўра- ди, партия апшаратининг раҳбарлик роли.ни рўйхатчи- лик ва пропагандачиликдан иборат қилиб қўйиб, пар- тия аппаратининг раҳбарлик ролини пасайтиришга интилади, партиялилар оммасини партия аппаратига қарши қўяди ва, шу тариқа, партия аппаратининг э’тиборини туширади, унинг давлатга раҳбарлик (қи- лиш иш-идати позицияларини заифлаштиради.
Конференция, оппозицион блокнинг бундай сиёса- тини ленинизм блан ҳечқандай алоқаси йўқ, бу сиёсат партиян1инг давлат аппаратини чинакам қайтадан ту- зиш ва шу блан пролетариат диктатурасини мустаҳ- камлаш учун даълат аппаратидаги бюрократизмга қарши кураш олйб боришда партияни қуролсизлан- тиришгагина олиб борадиган сиёсатдир, деб ҳисоб- лайди.


ВҚП(б) ДЛГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
255
бўлмаса, пролетариат диктатурасининг бўлиши мумкин эмас, деган фикрга асосланиб иш кўради.
Оппозицион блок, аксинча: партия ич’ки демокра- тйясини интизомига қарама-қарши қуйишга асосла- ниб иш кўради, фракциялар ва гуруҳбозликлар эркин- лигини партия ички демократияси блан аралаштиради ва шу хилдаги демократиядан партия интивомини бузиш ва партия бирлнгини барбод қилиш учун фойдаланишга тиришади, Таби-ийки, оппозицион бло-к- нинг партиядаги «режимга» карши курашга чақи- риши амалда партияда фракция ва гуруҳбозликлар эркинлигини ҳимоя |қилишга олиб борадиган ча^ириҳ бўлиб, мамлакатимизнинг антипролетар элементлари бу чақириқни лролетариат диктатураси режимидан қутқаручи восита деб били-б, унга жон деб ёстиитиб олмоқдалар.
Конференция, оппоз-ицион блокнинг партиядаги «режимга» қарши курашини, ленинизмнинг ташкилий принциплари блан ҳеч-бир алоқаси бўлмаган ва партия бирлигини қўпоришга, пролетариат диктатурасини заифлаштиришга ва мамлакатдаги диктатурани заиф- лаштириш ва емиришга тиришучи антипролетар куч- ларга кенг йўл очиб беришга олиб борадиган кураш, Де.б ҳисоблайди.


256
И. В. С Т А Л И Й
партиямизн!инг ишидаги .камчиликларни эркин танқид этишга ҳақли эканини э’тироф этиш блан бирга Лениннинг, бизнинг партиямиз мунозара клуби эмас/ балки пролетариатнинг жанговар ташкилотидир, деган сўзини эслатиб ўтади. Конференция, бутуниттифоқ мунозараси фақат қуйидаги ҳоллардагина зарур деб топилиши мумкин, деб ҳисоблайди: а) агар ҳеч бўл- маганда губерна ёки область миқ’ёсидаги -бирқанча маҳаллий партия ташкилотлари мунозарани зарурдеб топса; б) агар Марказий Қомитет ичида партия сиё- сатининг энг муҳим масалаларида етарли мустаҳкам кўпчилик бўлмаса; в) агар Марказий Комитетда ма’- лум нуқтаи назарда туручи мустаҳкам кўпчилик бўлишига қарамасдан, Марказий Комитет ўз сиёсати- нинг тўғрилигини партияда мунозара ўтказиш йўли блан текширишни зарур ҳисобласа. Шу <блан -бирга шу ҳолларнинг ҳамма-сида ҳам бутуниттифоқ муно- зараси Марказ-ий Комитетнинг тегишли қарори чиқа- рилгандан кейингина бошлани.ши ва ўтказилиши мум- кин.
Конференция, оппозицион блок -бутуниттифоқ му- нозараси очишни талаб қилган пайтда бу ҳолларнинг биттаси ҳам йўқ эди, деб қайд этади.
Шун1инг учун конференция, пдртия Марказий Ко- митети муиозарани мақсадга. мувофиқ эмасдебтопиб ва партия томонадан ҳал этилган масалалар юзаси- дан партияни бутуниттифоқ мунозарасига тортишга урунганлиги учун оппозицион блокни қоралаб жуда тўғри иш қилган, деб ҳисоблайди,


ВҚП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
25)
муҳим масалаларда пролетар революциясининг син- фий йўлидан четлашганини кўрсатади, дегав хулоса- ни чиқаради.
III
ОППОЗИЦИОН БЛОКНИНГ «РЕВОЛЮЦИОН» ГАПЛАРИ ВА ОППОРТУНИСТИК ИШЛАРИ
Оппозицион блокнинг характерли хусусияти шун- дан иборатки, у амалда партиямиз 'ичидаги социал- д-емократик оғмачиликнинг ифодаси бўлса-да, амалда оппортунистик сиёсатни ҳимоя |қилса-да, шунга л\ара- масдан, ўзининг хуружларини революцион гаплар блан безашга тиришади, партияни «сўлдан» танқид этишга тиришади, «сўллик» либосини кийишга тири- шади. Бу ҳолнинг сабаби .шуки, оппоэицион блок, асо- сан, шикоят 'қилаётган коммунист пролетарлар бутун дун’ёдаги барча пролетарларнинг энг революцио- нидир, улар—революцион традициялар руҳида тар- биялапган революциои пролетарлар очиқдан-очиқ ўнгдан танқид этучиларнинг сўзига қулоқ солмб ўти- радиганлардан эмас, шунинг учун ошпозицион блок, ўзипинг оппортунистик товарини ўтказиш учун унга революционлик паттасини ёпиштиришга мажбур, ва шундай ҳийла ишлатгандагина революцион пролетар- ларни ўз томонига тортиши мумкин бўлишини яхши билади.


258
И. В. С Т A Л Й Й
ихтилоф Ч1иқади. Опгюзицион блокнинг ишидаги ички зиддиятлар шундан кслиб чиқади. Сўз блан иш ўрта- сидаги, революцион сафсата 'блан оппортунистик иш ўртасидаги мхтилоф шундан келиб чиқади.
Оппозиция шовқин қилиб, партияни ва Коминтерн- ни «сўлдан» танқид қилади ва, шу блан бирга, бир- лашган фронт тактикасини қайтадан кўриб чиқишни, Инглиз-Рус комитетини бузмшни, касаба союзларидан четлашишни, уларни янги «революцион» ташкилотлар блан алмаштиришни таклиф этади, шу йўсинда рево- люци-яни илгари сурмоқчи бўлади, амалда эса бундан Томас ва Удегестга ёрдам қилиш, компартияларни касаба союзларидан ажратиш, жаҳон коммунизми позициясини заифлатиш—демак, революцион ҳара- катни секинлатиш келиб чиқади. Сўзда — «революци- онерлар», амалда эса — Томаслар ва Удегестларнинг ёрдамчилари.
Оп:позиц1ия катта шовқин кўтариб, партияни «сўл- дан» «танқид қилади» ва, шу блан бирга, молларнинг саноатдан чиқадиган нархини оширишни талаб қила- ди, шу блан индустриялашни тезлатмоқчи бўлади, амалда эса бу нарса ички бозорни бузади индус- три-янинг деҳқон хўжалиги блан бўлган алоқасини бузади, червонец қадрини туширади, реаль иш ҳа.қини пасайтиради ва, демак, ҳарқандай индустриялаш иш- ларини барбод қилади. Сўзда — индустриялаштиручи- лар, амалда эса — индустриялаш душманларининг ёрдамчилари.


ЙКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА
259
тцзм блан кураш масаласига алоқаси йўқ, деб ўйлаб бўлса керак, -саноатдан чиқадиган нархларни ошириш- ни-талаб қилади, амалда эса бундан, давлат хўжалик аппаратининг батамом бюрократлашув!И келиб чиқади, чунки саноатдан чиқадиган нархларни ошириш сано- атни заифлантириш ва давлат аппаратини бюрократ- лаштиришнинг энг тўғри воситасидир. Сўзда—бюро- кратизмга қарши, амалда эса — давлат аппаратини бюрократлаштиришнинг ҳимоячилари ва шуни амалга оширучилар.
Ошп-озиция хусусий капиталга |қарши шовқин кўта- ради ва бақиради ва, шу блан -бирга, давлат кашь талларини муомалотдан олиб саноатга беришни талаб қилади, бу блан хусусий .капитални ҳўпормоқчи бўла- дп, амалда эса бундан хусусий капиталнинг ҳар та- рафлама кучайиши келиб чи.қа-ди, чунки давлат капи- талларини хусусий капиталнинг ас-осий соҳаси бўлган муомалотдан олиш савдони бутунлай хусусий капитал қўлига бериб қўймасдан иложи йўқ. Сўзда — хусусий капитал блан кураш, амалда эса — хусусий капиталга ёрдам бериш.
Ошпозиция, партия аппарати бузилмоқда, деб бақи- ради, амалда эса Марказий Комитет ҳақиқатан бу- зилган коммунистлардан бирини, жаноб Ос-совскийни партиядан чиқариш мас-аласини қўйганда, оппозиция унинг чиқарилишига ҳарши овоз бериб, бу жанобга максимум меҳрибонлик кўрсатди. Сўзда — бузилишга Қарши, амалда эса — бузилишнинг ёрдамчилари ва Ҳимо-ячилари.


260
Й. В. С Т Л Л Й 11
демократиясини амалга оширмоқчи -бўлган эди, амалда эса шундай бўлиб чиқдики, партмянияг жуда кўп- чилигини унинг жуда ҳам озчилиги номидан муноэя- рага тортишга уруни-б, оппозиция ҳарқандай демокра- тияни қўпол равишда бузди. Сўзда — партия ички демокрагиясини ёқлаш, амалда эса — ҳарқандай де- мократиянинг асосий принципларини бузиш.
Биз бошимиздан кечираётган ўткир оинфий кураш даврида, ишчилар ҳаракатида бўлиши эҳтимол тутил- пан икки сиёсатдан фа;қат -биттасининггина бўлиши мумкин: ё меньшевизм сиёсати бўлади, ёки ленинизм сиёсати бўлади. Оппозицион блокнинг «сўл», «рево- люцион» сўзлар остида яшириниб олиб ва ВҚП(б)га қарши танқидни кучайтириб, бир-бирига зид бўлган икки йўл ўртасида оралиқ мав|қи’да туришга уруниш- лари оппозицион блокни ленинизм душманлари лаге- рига тойиб кетишига олиб бориши лозим зди ва ҳаҳи- қатан олиб -борди ҳам.


ВКП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОҚ ТУҒРИСИДА
261
умид боғлаб, оппозицион блокнинг партияга қарши кураишга очиқдан-очиқ хайрихоҳлик билдирса бўлади деб топдиларки, бу фактни тасодифий деб бўлмайди.
Конференция, оппозицион блсжнинг «рсволюцион» ниқобнни фош |қил.ишга ва оппозицион •блокнинг оп- портунистик моҳиятини очиб ташлашга партия ало- ҳида диққат бермоғи лозим, деб ҳисоблайди.
Қонфер-енция, 'Партиямизнинг бирлигини р-еволю- ция душманларининг ҳамма ва ҳарқандай контррево- люцион ниятларига қарши асосий зиддизаҳар деб билиб, (партия ўз .-қаторларининг бирлигини кўз қора- чўғидек қўриқлаши лозим, деб ҳисоблайди.
IV
ХУЛОСАЛАР
ВҚП(б) XV конференцияси партия ички кураши- нинг ўтилган босқичин-и якунлаб, шуни қайд қилади- ки, партия ;бу курашда ўзининг ғоявий жиҳатдан ғоят ўсгаяини кўрсатди, оппозициянинг принципиал қараш- ларини ҳеч иккиланмасдан рад этди ва оппозицион блок устидан тез ва қатий ғглаба ҳозонди, оппози- цияни фракциячиликдан очиқдан-очиқ воз кечишга ва ВҚП(б) нинт ичидаги ва ташқари-сидаг.и ғирт оппор- тунистик груипалардан ажралишга мажбур эгди.
Қонференция шуни ҳайд қиладики, оппозицион блокнинг партияни мунозарага тортиш ва унинг бир- лигини -қўпориш йўлидаги урунишлари натижасида партиялилар оммаси Марказий Комитет атрофида янада мустаҳкамроҳ жипсла-шди, шу блан оппозиция- йи яккалаб қўйди ва, шундай қилиб, партиямиз қатор- лар-ининг чииакам бирлигини таминлади,


262
П. R. С Т Л Л И Н
Конф-еренция, партиянинг кенг оммаси актив ёрдам берганлити орқасидагина Марказий Комитет шундай муваффақиятларга эришаолди, оппозицион блокнинг бузғунчилик иши блан курашда партия оммасининг кўрсатган активлиги ва онтлилиги партиямизнинг чи- накам партия ички демократияси аоосларида яшаёт- ганлиги ва юксалаётганлигини кўрсатадиган энг ях- ши аломатлардир, деб ҳисоблайди.
Конференция, Марказий Комитетнинг партия бир- лигини та’минлаш йўлида олиб бораётган кураш сиё- сатини бутунлай ва тўла мақуллаб, партиянинг кела- жакдаги вазифала.ри қуйидагилардан иборат бўлиши. лозим, деб ҳисоблайди:
1. Партия бирлиги учун зарур бўлган ва эришил- ган минимумнинг ҳа^иқатан амалга оширилишини ку- зати'б бормоқ лозим.
2. Оппозицион блокнинг принципиал (қарашлари- нинг хатолигини оммага тушунтириш ва бу қарашлар қандайин «революцион» сўзлар остига яширинган бўл- масин, уларнинг оппортунистик моҳиятини батамом оч.иб ташлаш, партиямиз ичидаги социал-демократик оғмачиликка қарши қат’ий ғоявий кураш олиб бориш лозим.
3. Оппозицион -блокнинг ўз қарашларининг хато эканлигини этироф этишга эришмоқ керак.
4. Фрахциячиликни TaiKp-орлаш ва интизомни бузиш йўлидаги ҳамма ва ҳарқандай урунишларнинг олдини олиб, партия бирлигини ҳамма чоралар блан қўриқ- лаш лозим.
„Правда" № 247. 1926 йил 26 октябрь


263
ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТЎҒРИСИДА
ВКП(б) XV Бутуниттифоқ конференциясида 1926 йил 1 ноябрьда қилинган доклад^
I оппозицион блокнинг; УСИШ БОСҚИЧЛАРИ
Уртоқлар! Докладда тўхталиб ўтиш керак бўлтан бир-инчи масала — оптюзицион блокнинг пайдо бўли- ши, унинг ўсиш бсюқичлари ва, ниҳоят, унинг емири- лабошлаганлиги масаласидир. Менимча, бу тема оппозици-он <блок ҳақидаги тезислар масаласининг мо- ҳиятига муқаддима тарзида зарур т-емадир.
Зиновьев партиянинг XIV с’ездидаёқ барча оппо- зицион оқимларяи тўплаш ва уларни бир куч қилиб бирлаштиришга сигнал берган эди. Зиновьевн.инг шу нутқи конференци-ядаги делегат ўртоқларнинг эсида бўлса керак. Энт аввал гуруҳбозликларга 'бироз эр- кинлик берилиши керак ва *бу гуруҳлар партиянинг аплақачондан буён Троцкийни қаноатлантирмай кела- ётган асосий йўлига и\арши курашиш учун .бир дара- Жа бирлашмоҳлари керак деган фикрда бўлган троц- ,киичиларн'инг -бу да’ватни жа-вобсиз -.қолдиришлари мУмкин эмас эди, бу тўғрида ҳечқандай шубҳа бўли- 111и мумкин эмас.
Ьу, чунончи, блок тузиш йўлидаги тайёргарлик ЭДИ.


264
и. в. с т л л и н
1. 	БИРИНЧИ БОСҚИЧ
Оппозиция блок тузиш йўлидаги биринчи жиддий қадамини хўжалик ахволи тўғрисвда Риков томонидан тузилган тезислар муносабати блан, Марказий Коми- тетнинг ацрель пленуми 80 вақтада қўйган эди. У вақт- да «янги оппозиция» блан троцкийчмлар ҳали батамом битишган эмас эди, аммо блокнинг a coca н тайёр бўл- ганлиги тўғрисида шубҳаланиш мумкин эмас эди. Ап- рель пленумининг стенограммасини ўқиган ўртоқлар бунинг мутлақо тўғрилигини тушунадилар. Ҳар икка- ла группа асосан келишиб олган эди, лекин писанда- лари ҳам бор эди, мана шу писандалар борлиги учун, улар Риковнинг тезисларига буту.н оппоз.иц;ия учун умумий бўлган тузатишлар киргизмасдан, икки томон- дан алоҳида-алоҳида тузатишлар киргиздилар. Бир хил тузатишлар Каменев бошлиҳ бўлган «янги оппо- зиция» томонидан киритилса, иккинчи хил тузатиш- лар троцкийчилар труппаси томонидан киритилди. Аммо бу тузатишларнинг тиғи бир нуқтага қаратил- ганлиги ва пленумнинг ўша вақтдаёҳ, бу группалар «Август блокини» 'янги тусда тиклаётирлар, деб кўрсат- ганлиги — шубҳасиз фактдир.
Бу писандалар ўша вақтда нимадан иборат эди?
У 	вақтда Троцкий -мана бундай деган эди:
«Мен ўртоқ Камеиев тузатишларидаги камчилик деб шуии ҳисоблайманки, уларда қишлоқнинг табақаланишини индустрия- лашдан бирмунча мустақил қилиб қўйилган. Ҳолбуки, деҳқонлар- нинг табақаланишинииг ва унииг сур*атининг аҳамияти ва социал салмоғи индустриялашнинг умуман қишлоққа нисбатан ўсиши ва сур’атига қараб белгиланади».
Бу писанда кичкина эмас.


ПАРТИЯМИЗДАГИ социал-демоқратиқ оғмачилик туғрисида 26Э
Бунга жавобан Каменев ҳам ўз навбатида троц- кийчиларга нисбатан бундай писанда қилади:
«Тузатишларнинг (я’ни Риков резолюциясининг лойиҳасига Троцкий томонидан киргизилган тузатишларнинг) партиянинг ўт- мишдаги хўжалик сиёсатига — мен 100 процент ёқлаган сиёсатга баҳо беручи қисмига қўшилаолмайман» дейди у.
Троцкийнинг бундан илгариги даврда Қаменев раҳбарлик қилиб келган хўжалик сиёсатини танқид қилиши «янги оппоэицияга» ёқмади. «Янги оппозиция»- нинг деҳқонларнинг таба^қаланиши тўғрисидаги маса- лаларни индустриялаш масаласидан айириб қўйиши ўз навбатида Троцкийга ёқмади.
2. 	иккинчи БОСҚИЧ
Иккинчи босқич—Марказий Комитетнинг июль пленумидир 81. Бу пленумда энди биз раомий суратда ташкил топиб бўлган блокни, писандасиз блокни кў- рамиз. Қам'еневнинг писандалари қандай олиб таш- ланган ва архивга берилган -бўлса, Троцкийнинг пи- сандалари ҳам шундай оли-б ташланди ва архивга берилди. Уларнинг энди умумий «деклараци-яси» бор, ўртоқлар, «бу декларациянинг партияга қарши қара- тилган ҳужжат эканлигини сизлар ҳаммангиз жуда яхши биласиз. Оппозицион блокнинг ўсишидаги ик- кинчи бооқичнинг хара-ктерли хусусиятлари мана шу- лар.


И. В. С Т А Л И Н
айниши тўғрисидаги масалада, я’ни троцкизмнинг ам-а- лий позицияси тўғрисидаги асосий масалада, троцки- змнинг принципиал позициясидан келиб чиқадиган масалада ҳақли эдилар, дейди. Иккинчи томондан, Троцкийнинг бундан ҳа.м қизиқроқ аризаси борлигини ҳам биламиз, унда партиянинг «ўнг қаноти» сифати- да ҳозир октябрь хатоларини такрорлаётган Каменев ва Зиновьевга махсус қарши қаратилган «Октябрь сабоқлари» китобим янглишдир, партиядаги ўнг оғ- мачиликни ва партиянинг айнишини Каменев блан Зиновьевдан кўрмасдан, балки чунончи, Сталиндан кўрмоқ керак, дейилган.
Шу йилнинг июлида Зиновьев мана бундай деган эди:
«Биз, 1923 йилдаги оппозициянинг асосий мояси пролетар йўлидан тойиш хавфларидан, аппарат режимининг хавфли ўсиши- дан тўғри огоҳлантирганлиги ҳақида энди ҳечқандай шубҳа бў- лиши мумкин эмас деймиз, фракция (я’ни Марказий Қомитет кўп- чилиги)нинг раҳбарлик йўлининг эволюцияси шуни очиб берди>.
Бошқача айтганда: Зиновьевнинг яқиндагина айт- ган гаплари ва XIII с’езд резолюциясида 82, Троцкий ленинизмни ревизия қилаётир, троцкизм — майда бур- жуа оғмачилигидир деб кўрсатилганлиги, — булар- нинг ҳаммаси хато, англашилмовчилик экан, хавф троцкизмда эмас, Марказий Қомитетда экан.
Бу — троцкизмни энг ўтакетган принци-псизлик блан «афв этиш»дир.
Иккинчи томондан, Троцкий июль ойида бундай деди:


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИСИДА 267
етти киши ўртасидаги ғоявий курашни кузатиб бориш ва оппор- тунистик ҳаракатлар ўртоқ Сталин йўлбошчилиги остида Зиновь- ев ва Каменев ўртоқларга қарши курашучи гуруҳдан чиққанли- гини ўз вақтида билиб олиш учун менинг имконим йўқ эди>.
Бунинг ма’носи шуки, Троцкий ўзининг катта шов- шув кўтарган «Октябрь сабоқлари»дан очиқдан-очиқ воз кечди, шу блан Зиновьев ва Каменев томонидан «афв этилиши» эвазига Зиновьев блан Қаменевни «афв этди».
Бу — тўғридан-тўғри ва очиқдан-очиқ принципсиз битимдир.
Шундай қилиб, партияга қарши қаратилган блок- нинг батамом ташкил топганлигини белгилаган эле- ментлар — апрель писандаларидан воз кечиш ва партия принциплари ҳисобига бир-бирини «афв этиш» бўлди.
3. 	УЧИНЧИ БОСҚИЧ
Блокнинг ўсишидаги учинчи босқич — бу, оппози- циянинг шу йил сентябрь охирида ва октябрь бошида Москва ва Ленинградда партияга қарши очиқдан-очиқ қилган хуружларидир, бу давр, блокнинг жанубда дам олиб, куч тўплаган бошлиқларининг марказга қайтиб келиб, партияга (қарши очиқдан-очиқ ҳужум бошлаган давридир. Улар партияга қарши яширин кураш формаларидан очиқ кураш формаларига кў- чишдан олдин, бу ерда, Сиёсий бюрода (у вақтда мен Москвада эмас эдим): «Биз сизга кўрсатамиз, биз ишчиларнинг мажлисларига борамиз, ким ҳақли эка- нини ишчилар ўзлари айтиб берсинлар, биз сизга кўр- сатамиз» деб дўқ қилган эканлар. Шундай қилиб, улар ячейкадан ячейкага ўтиб, сайр қилишга кириш- Ганлар. Броқ бу чиқишнинг натижалари оппозиция 18*


268
И. В. С Т А Л И Н
учун ёмон бўлиб чиқди, буни ўзингиз биласиз. Сиз уларнинг енгилганликларини биласиз. Матбуотдан малумки, Ленинградда ҳам, Москвада ҳам, Совет Иттифоқининг саноат районларида ҳам, саноат рай- они бўлмаган районларда ҳам партия оммаси оппо- зицион блокка қат’ий зарба берди. Уларнинг қанча овоз олганлигини, қанча киши Марказий Қомитетни ёқлаб чшданини такрорлаб ўтирмайман, бу матбуот- дан ма’лум. Шуниси равшанки, оппозицион блокнинг ўйлаганлари 'бўлмади. Оппозициянинг партияда тинч- лик ўрнаштириш томонига бурилиши шу пайтдан бош- ланади. Оппозициянинг енгилиши, афтидан, бекорга кетмади. Бу 4 октябрьда бўлди, у вақтда оппозиция Марказий Қомитетга тотувлик ҳақида ариза берган эди ва биз бу ва^тда, сўкиш ва ҳужумлардан кейин, биринчи мартаба, оппозициядан партиялиларнинг сў- зига ўхшаган сўзларни: «партия ичидаги жанжални» тўхтатиш ва «биргалашиб ишлаш»ни йўлга қўйиш вақти келди, деган сўзларни эшитдик.
Шундай қилиб, опвозиция енгилгандан кейин, Марказий Қомитет уни кўп марталар чақирган йўл- га,— партияда тотувлик ўрнаштириш йўлига киришга мажбур бўлди.
Табиийки, XIV с’езднинг бирдамлик зарурлиги тўғрисидаги йўл-йўриқларига содиқ бўлган Марказий Камитет, оппозициянинг таклифи чи.н кўнгилдан қи- линган таклиф эмаслигини билган бўлса-да, оппози- циянинг таклифига хўб, деб рози бўлди.
4. 	ТУРТИНЧИ БОСҚИЧ
Тўртинчи босқич — бу, оппозиция бошлиқларининг шу йил 16 октябрьдаги ма’лум «аризаси» тўқилган давр-


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 269 дир. Одатда бу аризани таслим бўлиш деб та’бирлай- дилар. Мен кескин қилиб та’бирламайман, лекин шу- ниси равшанки, бу ариза оппозицион блокнинг енгга- нини эмас, балки енгилганини кўрсатади. Уртоқлар, мен музокараларимизнинг тарихини гапириб ўтир- майман. Музокараларнинг стенограммаси ёзилган ва сизлар у блан стенограммага қараб танишувингиз мумкин. Мен фа(қат бир можара устида тўхтаб ўтмоқ- чиман. Оппозицион блок «аризаси»нинг биринчи аб- зацида, ўз қарашларида қолишини, қолганда ҳам шунчаки эмас, балки «батамом» эски позицияларида қолишини баён этишни таклиф қилган эди. Биз оппо- зицион блокни бу масалада қаттиқ турмаслик лозим, деб кўндиришга ҳаракат қилдик. Нима учун? Бунинг икки сабаби бор эди.
Биринчидан, шунинг учунки, агар улар фракция- чиликдан воз кечиб, шу блан бирга фракциялар эркин- лиги назарияс-и ва практикасидан воз кечган эканлар, Оссовскийдан, «ишта оппозицияси»дан, Маслов-Ур- банс гуруҳидан ажралган эканлар, бунинг ма’носи, огипозиция шу блан фақат фракцион кураш методлари- дангина эмас, балки ба’зибир сиёсмй позицияларидан ҳам воз кечди демакдир. Шундай бўлгандан кейин, оппозицион блок «батамом» ўзининг хато фикрларида, ўзининг ғоявий позицияларида қолад-и деб айтмоқ мумкинми? Албатта, мумкин эмас.
Иккинчидан, биз оппозицияга, уларнинг, оппозиция- чиларнинг илгариги позицияларида қолишлари, қол- ганда ҳам «батамом» қолишлари тўғрисида «бақириб юриш 01ППОЗИЦИЯНИНГ ўзи учун ёмон, чунки шундай бўладиган бўлса, ишчилар: «демак, оппозициячилар бундан кейин ҳам кураш олиб бормоқчи экан, демак,


270
И. В. С Т А Л И Н
уларнинг еган калтаклари камлик қилган экан, демак, уларни яна бундан кейин ҳам урмоқ керак экан» де- йишга батамом ҳакли бўладилар, дедик. (Қулги, «Тўғри!» деган овозлар.) Шунга қарамасдан, улар бизнинг сўзимизга кўнмадилар ва ўзларининг эски позицияларида қолишлари тўғрисидаги жумлани қолдириб, «батамом» деган сўзни олиб ташлаш тўғри- сидаги таклифнигина қабул этдилар. Энди улар, шу блан ўз бошларига бало қилиб пиширган аталаларини ўзлари ичаберсинлар. («Тўғри!» деган овозлар.)
5. 	ЛЕНИН ВА ПАРТИЯДА БЛОҚ МАСАЛАСИ
Зиновьев яқинда, бизпинг блокимизни сўкиш учун Марказий Қомитетнинг асоси йў^ деган эди, чунки, Ильич гўё партияда умуман блок бўлишини ма’қул- лаган эмиш. Уртоқлар, мен шуни айтишим керакки, Зиновьевнинг бу гапининг Ленин позициясига ҳечбир алоқаои йўқ. Ленин партияда ҳарқандай блок бўли- шини ҳечбир вақт ма’қуллаган эмас. Ленин мень- шевиклар, ликвидаторлар ва отзовистларга қарши қаратилган принципиал ва революцион блоклар тузиш- нигина ёқлар эди. Ленин лартияда принципсиз ва антипартиявий блокларга қарши ҳамавақт курашиб келди. Л-ениннинг антипартиявий ва принципоиз блок бўлган Троцкийнинг август блокига қарши уч йил давомида, бу блокни батамом енггунча, курашиб кел- ганлиги кимга ма’лум эмас. Ильич ҳечбир ва.қт ҳар- қанақа блокларни ёқлаган эмас. Ильич, биринчидан, партияда принцвпиал блокларнигина ва, иккинчи- дан, ликвидаторларга ^арши, меньшевикларга қарши, иккиланучи элементларга қарши қаратилган ва пар-


ПАРТИЯМИЗДЛГИ социал-демоқратиқ ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИСИДА 271 тияни мустаҳкамлаш мақсадини кўзда тутган блок- ларнигина ёқлар эди. Партиямиз тарихида ликвида- торлар блокига қарши ленинчиларнинг плехановчилар блан блок тузганлиги малум (бу 1910—1912 йиллар- да бўлган эди), бу вақтда партияга қарши Август блоки тузилиб, бу блокка Потресов ва бошқа ликви- даторлар, Алексиаский ва бошқа отзовистлар кирган бўлиб, унинг тепасида Троцкий турган эди. Бир блок бор эди, у блок антипартиявий, принципсиз, авантю- ристик Август блоки эди ва иккинчи блок бор эди, у блок ленинчиларнинг плехановчилар блан, я’ни рево- люцион меньшевиклар блан тузган блоки эди (у вақт- да Плеханов революцион меньшевик эди). Ленин мана шундай блокларни ёқлар эди, биз ҳаммамиз ҳам бундай блокларни ёқлаймиз.
Агар партая ичидаги блок партиянинг кураш қо- билиятини оширса ва уни илгари олиб борса, у вақт- да, биз уни, бундай блокни ё|қлаймиз. Ҳурматли оппо- зициячилар, сизнинг блокингизга келсак, ахир у, мана шу блок, партиямизнинг кураш (қобилиятини ошира- дими, ахир у, мана шу блок, принципиал блокми? Сизларни, масалан, Медведев гуруҳи блан қандай принциплар бирлаштиради? Сизларни, масалан, Фран- Циядаги Суварин гуруҳи ёки Германиядати Маслов гУРУҲи блан қандай принциплар бирлаштиради? Сиз- нинг ўзингизни, яқиндагина троцкизм — меньшввизм- нинг бир туридир д&б ҳисоблаган «янги оппозиция»ни, яқиндагина «янги оппозипия» бошлиқла|ри — оппорту- нистлардир деб ҳисоблаган троцкийчилар блан қандай нринциплар бирлаштиради?


272
И. В. С Т А Л И Н
фойдасига қаратилган блокми? Ахир, сизнинг бло- кингиз партиямизнинг кураш қобилиятини, револю- ционлигини заррача бўлса-да, оширдими? Ахир, бло- кингиз 8 ёки 6 бй умр кўрган бўлса, шу вақт ичида сизнинг партияни орқага, «революцион» сафсатага, принципсизликка судрашга интилиб келганлигингизни, партияни бузишга ва уни шал қилишга, ажралишга олиб боришга интилиб келганлигингизни ҳозир бутун дун’ё билади-ку.
Йўқ, ўртоқлар, оппозицион блокнинг 1910 йилда оппортунистларнинг Август блокига қарши Ленин то- монидан плехановчилар блан тузилган блокка ҳечҳан- дай алоқаси йўқ. Аксинча, ҳозирги оппозицион блок ўзининг принципсизлиги жиҳатидан ҳам, ўзининг оп- портунистик негизи жиҳатидан ҳам асосан Троцкий- нинг Август блокига ўхшайди.
Оппозициячилар бундай блок тузиб, шу блан Лениннинг ўтказмоқчи бўлган асосий йўлидан четга чиқдилар. Ленин бизга ҳамавақт энг тўғри сиёсат — принципиал сиёсатдир, деб айтиб келди. Оппозиция, аксинча, айрим бир гуруҳ бўлиб бирлашиб олиб, энг тўғри сиёсат — принципсиз сиёсат деган қарорга келди.
Шунинг учун оппозицион блок узоқ вақт яшайол- майди, унинг мутлақо айниб, бузилиб кетиши турган ran.
Оппозицион блокнинг ўсиш босқичлари мана шулар.
6. 	ОППОЗИЦИОН БЛОҚНИНГ БУЗИЛИШ ПРОЦЕССИ


ПДРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 273
блокнинг ҳозирги аҳволини фақат мана шундай ха- рактерламоқ мумкин, Унинг шундай бўлиши ҳам ке- рак, чунки партиямиз сафларйда принципсиз блок- нинг, оппортунистик блокнинг узоқ яшаши мумкин эмас. Биз энди Маслов ва Урбанс гуруҳининг оппо- зицион блокдан ажралиб чиқаётганлигини биламиз. Биз кеча Медведев блан Шляпниковнинг ўз гуноҳла- ридан тавба қилиб, блокдан чиқаётганликларини эшитдик. Ма’лумки, бундан ташқари, блок ичида ҳам, я’ни «янги» оппозиция блан «эски» оппозиция ўртаси- да ҳам келишмовчилик бор, бу келишмовчилик шу конференцияда аён бўлиши лозим.
Шундай қилиб, улар блок туздилар ва уни зўр дабдаба блан туздилар-у, лекин уларнинг блокдан кутган натижаларининг акси келиб чиқди. Албатта, арифметика нуқтаи назаридан улар плюс чиҳариб олишлари лозим эди, чунки кучларни қўшганда плюс чиқади, лекин оппозициячилар ариф|метикадан таш- қари, яна алгебра ҳам борлигини ва алгебрага кўра кучларнинг ҳарқандай қўшилишвдан ҳамавақт плюс чиқабермаслигини (к у л г и), чунки ran кучларни қў- шишгагина боғли бўлмасдан, қўшиладиганларнинг олдида турган аломатларга ҳам боғли эканлигини хисобга олмадилар. (Д а в о м л и қ a р с а к л а р.) Улар арифметика соҳасида кучли бўлсалар ҳам, алгеб- Ра соҳасида кучсиз бўлиб чиқдилар, шу блан бирга, улар кучларини қўшиб армияларини ошириш уёқда тУрсин, аксинча, уни минимумга олиб келдилар, уни емирилишга олиб келдилар.
Зиновьев гуруҳининг кучи нимада эди?


274
И. В. С Т А Л И Н
қарши олиб борган курашидан тезда бош тортгани- дан кейин, у ўзини, чунончи бичиб, ўз кучидан маҳ- рум бўлди.
Троцкий гуруҳининг кучи нимада эди?
Унинг кучи Зиновьев ва Қаменевларнинг 1917 йил октябридаги хатоларига ва шу хатоларнинг ҳозирги вақтда такрорланишига қарши қатий кураш олиб бо- ришда эди. Аммо бу гуруҳ Зиновьев ва Каменев оғ- мачилигига <қарши курашувдан тезда бош тортганидан кейин, у ўзини бичиб, ўз кучадан маҳрум бўлди.
Шундай қилиб, бичилган кучларнинг қўшилиши келиб чиқди. (Кулги, давомли қарсаклар.) Равшанки, бундан масхара бўлишдан бошқа нарса келиб чиқмас эди. Равшанки, бундан кейин троцкийчи- ларнинг энг яхшилари Троцкийни ташлаб кетишлари лозим бўлганидек, Зиновьев гуруҳидаги энг софдил ки- шиларнинг ҳам Зиновьевдан четланишлари лозим эди.
7. 	ОППОЗИЦИОН БЛОҚ НИМАГА ҚЎЗ ТУТАДИ?
Оппозициянинг исти.қболи қандай? Улар нимага кўз тутадилар? Менимча, улар мамлакатимизнинг ва партия аҳволининг ёмонланишига кўз тутадилар. Ҳо- зир улар ўзларининг фракциячилик ишларини йиғиш- тириб турмоқдалар, чунки улар учун ҳозир вақтлар «оғир». Ammo arap улар ўзларининг принципиал қа- рашларидан воз кечмас эканлар, агар улар ўзлари- нинг эски позицияларида қолишга қарор ақилган экан- лар, у вақтда бундан шу хулоса чиқадики, улар пайт пойлаб турадилар, янгидан куч тўплаб, партияга қарши бош кўтариб чиқиш мумкин бўладиган «яхши вақт»лар келишини пойлаб турадплар. Бунда ҳечқан- дай шубҳа бўлиши мумкин эмас.


партиямиздаги социал-демократик оғмачилик тугрисида 273
Яқинда партия томонига ўтган оппозициячилар- нинг биттаси, ишчи Андреев оппозициянинг планлари тўғрисида жуда қизиқ бир нарсани айтиб берди, ме- нимча буни конференцияда .қайд этиб ўтмоқ керак. Марказий Комитет ва Марказий Контроль Комиссияси- нинг октябрь пленумида доклад қилган ўртоқ Ярос- лавский бу тўғрида мана .буларни гапириб берганэди:
«Оппозицияда анча узоқ вақт давомида иш олиб борган Андреев, провардида ўзининг энди оппозиция блан ишлайолмас- лигига кўзи етипти, уни бундай қарорга олиб келган нарса асосан шу бўлганки, у, оппозициядан икки нарсани эшитган: биринчиси шуки, оппозиция ишчилар синфининг «реакцион» кайфиятига дуч келиб қолгап, иккинчиси шуки, иқтисодий аҳвол оппозиция ўйлагандек ёмон эмас экан».
Мен ўйлайманки, илгари оппозициячи, ҳозир эса партияли бўлган ўртоқ Андреев оппозициянинг дили- да бўлган ва оппозиция очиқ айтишга жур’ат қи- лаолмай турган -нарсани айтиб берди. Улар ҳозир иқтисодий аҳвол улар ўйлагандан яхши эканини, иш- чиларнинг кайфияти эса улар хоҳлаганча ёмон эмас- лигини сезаётган бўлсалар керак. «Ишни» вақтинча йиғиштириб туриш сиёсати ҳам шундан келиб чи^ади. Агар кейинчалик и.қтисодий аҳвол бирмунча кескин- лашса,— оппозиц-иячилар шундай бўладидеб ишонади- лар,— ва шу муносабат блан ишчиларнинг кайфияти ёмонлашса,— улар бунга ҳам ишонадилар,— у вақт- Да уларнинг дарров «ишни» -яна бошлаб юбориш, ўз- ларининг воз кечмаган ғоявий позицияларини кенгай- тириб юбориш ва партияга қарши очиқ кураш очиш- Дан қайтмасликлари турган ran.


276
И. В. С Т А Л И Н
кураш олиб бормаса, тез фурсатда тарқалмаслипи ҳам эҳтимол бўлган оппозицион блокнинг истиқболи мана шундай.
Модомики, улар курашга тайёрланмоқда ва пар- тияга қарши очиқ кураш бошлаш учун «яхши вақт»- ларни кутмоқда эканлар, у вақтда партиянинг ҳам бепарво бўлиши ярамайди. -Бундан партиянинг қуйи- даги вазифалари келиб чиқади: оппозициянинг ўзига асос қилиб сақлаб ҳолаётган хато ғоявий позиция- ларига қарши қат’ий ғоявий кураш олиб бориш, оппозициянинг бу ғоялари ҳарқандай «революцион» жумлалар блан ниқобланган бўлса-да, бу ғояларнинг оппортунистик моҳиятини фош қилиш ва ишни шун- дай олиб бориш керакки, оипозиция батамом тор-мор қилиниш хавфи остида ўз хатоларидан воз кечишга мажбур бўлсин.
11
ОППОЗИЦИОН БЛОКНИНГ АСОСИЙ ХАТОСИ
Уртоқлар, энди иккинчи масалага, оппозицион блокнинг революциямизнинг характери ва истиқболи тўғрисидаги асосий масаладаги асосий хатоси маса- ласига кўчаман.
Партияни оплозицион блокдан ажратадиган аоо- сий масала мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қозониши мумкинми, деган масала, ёки худди шу масаланинг ўзгинаси — бизнинг революциямизнинг ха- рактери ва истиқболи қандай деган масаладир.
Бу масала янги масала эмас, у, жумладан 1925 йил апрель конференциясида, XIV конференцияда бирмунча мукаммал муҳокама (қилинган. Эяди, янги вазиятда, бу масала яна кўтарилди, бинобарин, биз-


ПАРТИЯМИЗДАГИ социал-демоқратик ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 277 га бу масала блан яқиндан шуғулланишга тўғри ке- лади, шу блан бирга Марказий Комитет ва Марказий Контроль Комиссияси пленумларининг яқинда бўлиб ўтган қўшма мажлисида Троцкий блан Қаменев, оппозицион блок тўғрисидаги тезисларда бизнинг қарашларимиз янглиш кўрсатилган, деб айб қўйган- ликларидан, мен ўз докладимда оппозицион блок тўғ- рисидаги тезисларда кўрсатилган асосий ҳолларни тасдиқлайдиган бирқанча ҳужжат ва цитаталар кел- тиришга мажбурман. Уртоқлар, мен илгариданоқ афв сўрайма!Н, лекин шундай ^илишга мажбурман.
Бизнинг олдимизда уч масала турадм:
1) Бизнинг .мамлакатимиз ҳозирча бирдан-бир про- летар диктатураси мамлакати эканини, бошқа мамла- катларда пролетар революцияси ҳали енгмаганлигини, жаҳон революциясининг сур’ати секинлашганлигини ҳисобга олганда, бизнинг мамлакатимизда социализм- нинг ғалаба қозониши 1мумкинми.
2) Агар бу ғалаба мумкин бўлса, бундай ғалабани тўла ғалаба, узил-кесил ғалаба деб аташ мумкинми.
3) Бундай ғалабани узил-кесил ғалаба деб аташ мумкин бўлмаса, у вақтда бу ғалабанинг узил-кесил ғалаба бўлиши учун қандай шартлар зарур.
Ҳаммаси бир бўлиб, бир мамлакатда — я’ни биз- нинг мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қозони- ши мумкинлиги тўғрисидаги умумий масалани ташкил қилучи уч масала мана шулардир.
1. ДАСТЛАБКИ МУЛОҲАЗАЛАР


278
И. В. С Т А Л И Н
капитализмнинг нотекис ривожланиш қонуни ҳали кашф қилинмаган, кашф қилиниши мумкин ҳам бўлма- ган ваҳтда, шу муносабат блан -социализмнинг айрим мамлакатларда ғалаба >қозониши тўғрисидаги масала ҳали кейинчалик қўйилгандай тарзда қўйилмаган вақтда қандай ҳал ҳилган эдилар? Марксдан ва Энгельсдан тортиб биз, марксистлар — ҳаммамиз, у вақтда социализмнинг алоҳида олинган бир мамла- катда ғалаба қозониши мумкин эмас, социализмнинг ғалаба қозониши учун бирнеча мамлакатда, ҳеч бўл- маганда, бирнеча, энг тара<ққий топган, энг маданий мамлакатда бир вақтда революция бўлиши лозим де- ган фикрда бўлиб келдик. У вақтда бу тўғри ҳам эди. Бу қарашларни та’рифлаш учун мен Энгельснинг «Коммуниэм принциплари» деган хомаки асаридан масалани жуда кескин қилиб қўядиган характерли бир цитата келтириб ўтмоқчи-ман. Бу асар кейинчалик «Коммунистик Манифест»га асос бўлди. У 1847 йилда ёзилган. Бундан фақат бирнеча йил бурун э’лон этил- ган бу асарида Энгельс бундай дейди:
«Бу революция (я’ни пролетариат революцияси. И. Ст.) би- рон айрим мамлакатда бўлиши мумкинми?


ПАРТИЯМИЗДАГИ социал-демоқратиқ оғмачилик туғрисида 279
бирида саноатпинг кўпроқ юксалганлигига, бойлик кўпроқ тўп- ланганлигига ва ишлабчиқариш кучлари кўпроқ бўлишига қараб тезроқ ёки секинроқ ривожланади. Шунинг учун у Германияда ҳаммадан секинроқ ва қийинроқ, Англияда эса ҳаммадан тезроқ ва осонроқ юзага чиқади. У, дун’ёнинг бошқа мамлакатларига ҳам хийли та’сир этади ва уларнинг илгариги ривожининг бори- шини бутунлай ўзгартади ва жуда ҳам тезлатади. У, бутун дун’ё революциясидир ва шунинг учун ҳам бутун дун’ё миқ’ёсида бўла- ди* (Ф. Энгельс, «Қоммунизм принциплари». «Коммунистик Манифест»га қаралсин. Давлат нашриёти, 1923 йил, 317 бет).
Бу, ўтган асрнинг 40-нчи йилларвда, ҳали MOHonio- листик капитализм бўлмаган вақтда ёзилган. Унда Россиянинг оғизга олинмаганлиги, Россиянинг умуман йўқлиги характерлидир. Шундай бўлиши батамом рав- шан бир нарса, чунки революцион пролетариатли Россия, революцион куч сифатидаги Россия у вақтда ҳали йўқ эди ва бўлиши мумкин ҳам эмас эди.
Монополистик кагштализмга -қадар бўлган шароит- да бу ерда, бу цитатада ёзилган нарса тўғри эди- ми, Энгельс бу ҳақда ёзган даврда, бу нарса тўғри эдими? Ҳа, тўғри эди.
Ҳозир, янги мо1нополистик капитализм ва пролетар революц-и-яси шароитларида бу фикр тўғрими? Йўқ, энди тўғри эмас.
Эски даврда, монополистик капитализмга қадар бўлган даврда, империализмга ^адар бўлган даврда, еР юзи ҳали молиячи гуруҳлар ўртасида бўлинмаган иақтда, бўлинган ерни зўрлик блан қайтадан бўлиш Ҳали капитализмнинг ҳаёт ва мамот масаласи бўлма- ран вақтда, иқтисодий ривожланишнинг нотекислиги кейинги даврдаги каби ке-скин тус олмаган ва олиши мУмкин ҳам бўлмаган вақтда, ҳали капитализмнинг
* Курсив меники. И. Ст.


280
И. В. С Т А Л И Н
зиддиятлари яшнаётган капитализмни ўлиб боручи капитализмга айлантириб, айрим мамлакатларда со- циализмнинг ғалаба қозонишига имкон берадиган да- ражагача етиб кучаймаган вақтда,— бу эски даврда Энгельснинг та’рифи, шубҳасиз тўғри эди. Яяги давр- да, империализмнинг ривожланиши даврида, капита- листик мамлакатлар ривожининг нотекислиги импе- риалистик ривожнинг ҳал этучи кучига айланган вақт- да, империалистлар ўртасида муқаррар равишда бў- либ турадиган жанжал ва урушлар империализм фронтини заифлаштираётган ва бу фронтнинг айрим мамлакатларда узилишини мумкин қилиб қўйган ва|Қтда, Ленин кашф қилган нотекис ривожланиш қонуни айрим мамлакатларда социализмнинг ғалаба қозониши тўғрисидаги назариянинг бош пунктига айланган вақтда,—бу шароитларда Энгельснинг эски та’рифи энди нотўғри бўлиб қолди, бу шароитларда бу та’риф муқаррар суратда бошқа та’риф блан, оо- циализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши мум- кинлиги тўғрисидапи та’риф блан алиштирилмоғи лозим.
Маркс ва Энгельс ишини давом этдиручи Ленин- нинг улуғлиги ҳам худди шундан иборатки, у ҳечбир вақт марксизмнинг ҳарфларига қул бўлмади. Ленин ўзининг илмий-текшириш ишларида Маркснинг: марк- еизм догма эмас, балки ҳаракат учун қўлланмадир деб кўп топқир гапириб келган кўрсатмаларига амал қилди. Ленин буни билар ва, марксизмнинг ҳарфлари блан моҳиятини фард қилар эди, марксизмни ҳечбир вақт допма деб ҳисобламади, балки капитализм таравдиё- тининг янги шароитида марксизмни асосий метод қи- либ қўлланишга тиришди. Лениннинг улуғлиги ҳаМ


ПАРТИЯМИЗДДГИ социал-демоқратиқ оғмачилик туғрисида Ml худди шундан иборатки, у ҳамма мамлакатлардаги оппортунистларнинг ўз оппортунистик ишларини Маркс ва Энгельс номлари остига яширишга уруниб, эски та’рифга ёпишиб олишларидан қўрқмай, иккиланмас- дан, очиқдан-очиқ ва софдиллик блан айрим мамла- катларда пролетар революциясининг ғалаба қозониши мумкинлиги тўғрисидаги янги та’рифнинг зарурлиги масаласини ўртага қўйди.
Иккинчи томондан, Маркс ва Энгельсдан, улар қандай гениал мутафаккур бўлмасин, пролетариат синфий курашининг ҳамма имкониятларини — пролета- риат курашининг монополистик, империалистик капи- тализм даврида пайдо бўлиши мумкин бўлган ҳамма имкониятларини ривожланган монополистик капита- лизм вақтидан 50—60 йил бурун аниқ назарда тутиш- ларини талаб қилиш ғалати бўлур эди.
Лениннинг марксизм ҳарфларига ёпишиб олмас- дан, Маркс методига асосланиб, Маркс ва Энгельс ишини бундай давом этдириши биринчи воқиа эмас. Мен шунга ўхшаш иккинчи воқиани, я’ни пролетар диктатураси масаласи ҳақидаги воқиани назарда ту- таман. Ма’лумки, бу масала юзасидан Маркс, эски давлат аппаратини синдириб, янги аппарат, янги про- летариат давлати тузишдан иборат бўлган пролета- риат диктатураси континент мамлакатларининг социа- лизмга томон ривожланипгидаги зарур босқичдир Деган фикрни билдирган ва бу континент мамлакат- лари қаторига Англия блан Американи киргизмаган эДи, чунки, Маркснинг айтишича, бу мамлакатларда милитаризм ва бюрократизм кам авж олган ёки ҳеч- бир авж олмаган, шунинг учун бу мамлакатлар социализмга бошқа бир йўл блан, «тинч> йўл блаи
И. в. С т а л и н, тем 8


282-
И< В. С Т А Л И М
ўтиши мумкин эди. Бу фикр 70-нчи йилларда мутла- қо туғри эди. (Рязанов: «Уша вақтда ҳам тўғри эмас эди».) Мен ўйлайманки, 70-нчи йилларда, Ан- глия ва Америкада милитаризм кейинги вақтлардаги- дек авж олмаган маҳалда, бундай фикр мутлақо тўғри эди. Бу фикрнинг тўғрилигига сиз ўртоқ Ленин- нинг «Озиқ-овқат солиғи тўғрисида»83 деган брошю- расининг ма’лум бобини ўқиб чиқиб, ишонч ҳосил қилаоласиз, бу брошюрада Ленин 70-нчи йилларда Англияда, пролетариат кўпчилик бўлган, буржуазия ён беришг-а одатланиб 'қолган, милитаризм заиф, -бюро- кратия заиф бўлган бу мамлакатда социализмнинг пролетариат блан буржуа ўртасида битим қилиниши йўтии . блан ривожланиш эҳтимоли йўқ эмас эди, деб ҳисоблайди. Аммо *бу фиқр ўтган асрнинг 70-нчи йил- ларида тўғри бўлган бўлса ҳам, энди, XIX асрдан кейинр и1шериализ'М! .; даврида, Англия континентдаги бош^а^ҳарчавде|й/^аМиа1катдан қолишмайдиган бюро- кратик!-,ктамлакашпауо милитаристликда континентдаги б^ш^.^дарқнвдай^^^мамшакатда&к. ортиқ бўлса борки, лекингжамибўлгмаорат мамлакатга айланған бир вақт- дарегўррцЯ'бўлмайнцоади. silly s гмуносцбат/ 1блйй ўртоқ Л ени hi ч :ўжнидп i 11<к Д авл ат, (в a j; февол юцияэн с дапа н i. бро- шшрасвда | (Ма^йснинргконпгицеет тўғрисидаги чекл аши. ЭНДИстуюб:ИфЗДИ гАнглиянйнтв и^тиеног.қил^-
^ишииик^екоручиладикацмжигиишароит вужудга ж&лди,. ДеФРДИМл GM THOii И /и НП Н »; : ц: [J. "J'(j ;■!;I; ■?: RUj ii HVj.i'.
н ктйеяшфинг гулуағлигаЛ ҳам г-йудди/! шўндаш/гу.: ўэинк ^аэдфорлагқул' қилиб^бермади, у^имар1^>ймнинг/1моҳж 'Ятин и 11 жа а б:. < > олш ни /. в aany иара о асжсо с ла ниб i < 1 гтури А^ЬарюсиналЭнгельс та1лимотани;янада. ривожла^гири^у нипбилар} ЭДИЗЧ i » Ji Gild У\.ЎЙ JNO ii.iajod i;'!rZcili’.RH’iO9


пдРГИЯМИЗДАГИ социал-демоқратиқ оғмачилик туғрисида 283
Уртоқлар, империализмдан илгариги даврда, мо- нополистик капитализмдан илгариги даврда айрим мамлакатларда социалистик революциянинг ғалаба қозониши тўғрисидаги масала шу тахлитда турар эди.
2. ЛЕНИНИЗММИ ЁКИ ТРОЦҚИЗММИ?
Қапитализмнинг янги, сўнгги босқичи бўлган импе- риализмни ҳақиқатан ҳам марксистик нуқтаи назар- дан анализ қилган, айрим капиталистик мамлакат- ларда социализмнинг ғалаба қозониши мумкинлиги масаласини янгича қўйган ва бу масалани ижобий ма’нода ҳал этган биринчи марксист Ленин эди. Мен Лениннинг «Империализм капитализмнинг юқори бос- қичи» деган брошюрасини назарда тутаман. Мен Лениннинг 1915 йилда босилиб чиққан «Европа Қўшма Штатлари шиори тўғрисида» деган мақоласини назар- да тутаман. Мен Европа ёки бутун дун’ё Қўшма Штатлари шиори тўғрисида Троцкий блан Ленин ўртасида бўлган мунозарани назарда тутаман, у вақт- да Ленин социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозо- пиши мумкиялиги тўғрисидаги тезисни биринчи даф’а Ўртага қўйган эди.
У вақтда Ленин ўз ма!қоласида бундай деб ёзган эди:
«Бутун дун’ё Қўшма Штатлари шиори мустақил шиор сифа- тида тўғри бўлмаса керак, чунки, биринчидан, шунинг учун тўғ- Ри эмаски, бу шиор социализм блан қўшилиб кетади; иккинчидан, бу шиор социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши мумкин змаслиги тўғрисида ва бундай мамлакатнинг бошқа мамлакат- ЛаРга муносабати ҳақида нотўғри фикр туғдириши мумкин. Иқти- с°Дий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капитализмнинг шак- ” Ҳасиз қонунидир. Бундан шу келиб чиқадики, бошда бирнеча 19*


284
И. В. С Т А Л И Н
ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қилиши мумкин. Бу мамлакатнинг ғалаба қилган пролета- риати капиталистларни экспроприация қилиб ва ўз мамлакатида социалистик ишлабчиқаришни ташкил этиб, ҳамда бошқа мамла- катлардаги эзилган синфларни ўз томонига оғдириб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто зарур бўлган тақдирда, эксплуататор синфларга ва уларнинг давлатларига ҳар- бий куч блан қарши чиқиб, қолган барча капиталистлар дун’ёсигд қарши чиқса ажаб эмас»... Чунки «социалистик республикалар қолоқ давлатлар блан озми-кўпми узоқ вақт, қаттиқ кураш олиб бормасалар, социализм заминида миллатларнинг эркин равишда бирлашувлари мумкин эмас» (XVIII том, 232—233 бетларга қа- ралсин).
Ленин 1915 йилда шундай деб ёзган эди.
Қапитализмнинг нотекис ривожланиш қонуни, та’- сири империализм шароитида бир мамлакатда социа- лизмнинг ғала-ба қозониши мумкинлигига олиб бора- диган қ-ону-н ^андай қонун?


ПдРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК оғмачилик ТУҒРИСИДА 285
учун муқаррар суратда жанжал ва урушлар чи^ари- шига; бу жанжал ва урушлар империализмни заиф- ланишга олиб боришига; шу муносабат блан жаҳон империализми фронти муайян мамлакатларда енгил- лш< блан узиладиган заиф нарсага айлани1б бораётган- лигига; шунинг натижасида ооциализмнинг айрим мамлакатларда ғалаба қозониши мумкин бўлишига зсосланган эди.
Ма’лумки, Англия яқингинада бошқа ҳамма импе- риалистик давлатлардан олдинда бораётган эди. Яна шуниси ҳам ма’лумки, кейинроқ Германия Англиядан ўзиб кетабошлади, бошқа давлатлар ҳисобига ва, биринчи галда, Англия ҳисобига ўзи учун «қуёш ос- тидан» жой берилишини талаб >қилди. Ма’лумки, импе- риалистик уруш(1914—1918 йиллар)худди шу туфай- ли келиб чиқди. Энди, империалистик урушдан кейин, Америка Англияни ва Европадаги бошқа давлатларни ҳам орқада қолдириб, жуда илгарилаб кетди. Бунинг янги катта жанжал ва урушларга сабаб бўлажагига шубҳаланиш мумкин бўлмаса керак.
Империалистик уруш муносабати блан империа- листик фронтн-инг Россияда узилганлиги, бу ҳол капи- тализм ривожининг ҳозирги шароитда империалистик фронт занжирининг албатта саноати энг ривож топ- ган мамлакатда эмас, -балки, Россияда бўлгани синга- Ри, бу занжир бўшроқ бўлган жойда, пролетариатнинг империалистик ҳокимиятга қарши, масалан деҳқонлар сингари жиддий иттифоқчиаи бўлган жойда узилажа- гини кўрсатди.


286
И. В. С Т А Л И Н
Ҳиндистон сингари мамлакатлардан 'бирида узилиши жуда мумкин.
Ма’лумки, Ленин социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозаниши мумкинлиги ҳа^ида гапирганида, ■биринчи галда Троцкий блан, шунингдек социал-де- мократия 'блан мунозара қилишган эди.
Лениннинг мақоласига ва Ленинни-нг бир мамла- катда социализмнинг ғалаба қозониши мумкинлиги ҳақидаги тезисига Троцкий қандай қаради?
'У ватқда (1915 йилда) Лениннинг мақоласига жа- вобан Троцкий бундай деб ёзган эди:
«Қўшма Штатлар шиорига қарши бирдан-бир бирмунча кон- крет тарихий мулоҳаза,— дейди Троцкий,— Швейцария «Социал- Демократида» (большевикларнинг ўша вақтдаги марказий органи бўлиб, Лениннинг юқорида айтиб ўтилган мақоласи шу органда босилган эди. И. Ст.) қуйидаги жумлада ифода қилинган эди: «Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капитализмнинг шак-шубҳасиз қонунидир». Бундан «Социал-Демократ», бир мам- лакатда социализмнинг галаба қозониши мумкин ва шу сабабдан айрим давлатда пролетариат диктатураси учун Европа Қўшма Штатларининг тузилишини шарт қилиб қўйиш керак эмас, деган хулосани чиқарган эди. Турли мамлакатларнинг капиталистик ривожи нотекис боради, деган фикр мутлақо тўғри фикр. Лекин бу нотекисликнинг ўзи жуда ҳам нотекисдир. Англия, Австрия, Германия ёки Франциянинг капиталистик даражаси бир эмас. Ле- кин Африка ва Осиёга нисбатан бу мамлакатларнинг барчаси со- циал революция учун етилган капиталистик «Европа»ни ташкил этади. Ҳечбир мамлакат ўз курашида бошқаларни «кутиб ўтир- маслиги» керак, бу оддий бир фикрдир, интернационал миқ’ёсда параллель суратда ҳаракат қилиш идеясининг кутиб ётиб интер- национал миқ’ёсда ҳаракатсизлик қилиш идеяси блан алмашти- рилмаслиги учун шу фикрни такрорлаб туриш фойдали ва зарур- дир. Биз бошқаларни кутиб ўтирмасдан миллий заминда кураш бошлаймиз ва давом қилдирамиз, бизнинг бу ташаббусимиз бош- қа мамлакатлардаги курашга далда бўлар, деб тамоман ишонамиз;


ПДРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 287
агар бу нарса юз бермаса, у ҳолда масалан, революцион Рос- сия консерватив Европага бардош бераолади ёки социалистик Германия капиталистик дун’ёда якка ҳолда қолаолади, деб ўй- лаш пуч умид бўлиб қолади — тарих тажрибаси ҳам, пазарий мулоҳазалар ҳам шуни кўрсатади»* (Троцкий асарлари, III том, 1 қисм, 89—90 бетларга қаралсин).
1915 йилда Троцкий Парижда чиқадиган «Наше Слово» 85 газетасида шундай деб ёзган эди, шу блан бирга унинг бу мақоласи Россияда кейинчалик Троц- кийнинг биринчи мартаба 1917 йил август ойида чиқ- қан «Сулҳ программаси» деган мақолалар тўпламида қайта босилиб чиқгқан эди.
Кўрасизки, Ленин ва Троцкийдан олинган шу икки цитатада мутлақо икки хил тезислар бири-бирига қарама-қарши қўйилган. Ленин, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши мумкин, пролетариат ҳокимиятни қўлга олгандан кейин, шу. ҳокимиятни сақлаб қолаолишидан ташқари, у, капвталистик мам- лакатларнинг пролетарларига амалий ёрдам кўрсат- моқ учун, капиталистларни экспроприация қилиб ва социалистик хўжалик ташкил этиб, янада олға бора- олади, деб ҳисоблаган бир вақтда,— Троцкий, аксин- ча, агар бир мамлакатда ғалаба 'қозонган революция энг яқин муддат ичида бошқа мамлакатларда рево- люция ғалабасини майдонга келтирмаса, у вақтда ғалаба қозонган мамлакат пролетариати (унинг со- Циалистик хўжаликни ташкил қилаолмаслиги тўғри- сида гапирилмаса ҳам бўлади) ҳатто ҳокимиятни ҳам сақлаб қолабилмайди, деб ҳисоблайди, чунки, дейди Троцкий, Россиядаги революцион ҳокимият консерватив
* Курсив меники. И. Ст.


288
И. В. С Т А Л И Н
Европага бардош бераолади, деб ўйлаш асоссиз бир нарсадир.
Булар бир-биридан тамомила фарқ қиладиган икки турли нуқтаи назар, бир-биридан тамомила фарқ қиладиган икки турли дастурдир. Лениннинг фикрича, ҳокимиятни 1қўлга олган пролетариат, социалистик хў- жалик ташкил қилучи ва бошқа мамлакатларнинг про- летарларига ёрдам бериш учун янада олға боручи энг актив ва энг ташаббусчи кучдир. Троцкийнинг фикрича эса, ҳокимиятни қўлга олган пролетариат, аксинча, бошқа мамлакатларда социализмнинг дарҳол ғалаба қозониб, тезлик блан кўрсатадиган ёрдамига муҳтож бўлган ва ўзини бивуакда, ҳокимиятдан дар- ҳол маҳрум бўлиш хавфи остида деб ҳис этучи ярим пассив кучг.а айланади. Хўш, агар бошқа мамла- катларда революция дарҳол ғалаба қозонмаса-чи,— у вақтда нима қилмоқ керак? У вақтда ишни йиғиш- тириб қўй. (Жойдан овоз: «Узингни панага ол».) Ҳа, панага ол. Худди шундай. (Кулги.)
Ленин блан Троцкий ўртасидаги бу келишмовчи- лик ўтмишда бўлган нарса, кейинчалик иш давомида бу келишмовчилик минимумга етиши ёки ҳатто бу- тунлай йўқ бўлиб кетиши мумкин эди, дейишлари мумкин. Ҳа, унинг минимумга етиши, ҳатто йўқ бўлиб кетиши ҳам мумкин эди. Лекин, афсуски, минимумга ҳам етмади, йўқ бўлиб ҳам кетмади. Аксинча, бу ке- лишмовчилик то ўртоқ Ленин вафотига қадар бутун- лай ўз кучини сақлаб келди. Кўрасизки, бу келишмов- чилик ҳали ҳам давом этмо|қда. Аксинча, мен шуни тасдиқлаб айтаманки, Ленин блан Троцкий ўртаси- даги бу келишмовчилик ва унинг заминида келиб чиқ- қан мунозара ҳамавақт давом этиб келди, шу блан


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 289
бирга Ленин ва Троцкийнинг тегишли мақолалари би- рин-кетин чиқиб турди ва, кишиларнинг номлари кўр- сатилмаса ҳам, яширин мунозара давом этди.
Бу тўғрида ба’зибир фактлар мана булар.
1921 йилда, нэп (янги иқтисодий сиёсат)ни жорий килган вақтимизда, Ленин социализмнинг ғалаба қо- зониши мумкинлиги ҳақидаги масалани янгидан, энди янада конкретроқ тарзда, нэп йўли блан бориб, эко- номикамизнинг социалистик пойдеворини қуриш мум- кинлиги тўғрисидаги масала тарзида ўртага қўйди.
1921 йилда нэпни жорий қилишда, партиямизнинг бир қисми, айниқса «ишчи оппозиция» Ленинни, нэп жо- рий қилиб, социализм йўлидан четга бурилаётир, деб айблаганлиги эсингизда. Афтидан, бунга жавобан бўл- са керак, Ленин ўша маҳалдаги нутқ, докладларида ва ма!қолаларида, нэпни жорий қилиш блан биз ўз йўлимиздан четга чиқишни кўзда тутмаймиз, балки «ишчилар синфининг раҳбарлиги остида», «деҳқонлар блан бирга», «экономикамизнинг социалистик пойде- ворини» батамом (қуриш учун бу йўлни янги шароит- ларда давом этдиришни кўзда тутамиз, деб бврнеча бор айтган эди (Лениннинг «Озиқ-овқат оолиғи» деган ва нэп тўғрисидаги бошқа мақолаларига 1қаралсин).
Худди бунга жавоб бергандай қилиб, Троцкий
1922 йилнинг январида ўзининг «1905 йил» деган китобига «Сўзбоши» босиб чиқарди, бу «Сўзбошида» у, мамлакатимизда деҳқонлар блан бирликда социа- лизм қуриш юзага чиқмайдиган нарса, чунки Ғарбда пролетариат ғалаба қозонмагунча, мамлакатимизнинг хаёти ишчилар синфи блан деҳқонлар ўртасида душ- манларча тўқинишлар йўли блан боради, дейди.
Бу «Сўзбошида» Троцкий бундай дейди:


290
И. В. С Т А Л И Н
«Ҳокимиятни қўлга олган пролетариат, ўзининг революцион курашининг биринчи вақтларида уни қувватлаган барча буржуа гуруҳлар блангина эмас, балки ўзининг ҳокимият тепасига чиқу- вига ёрдамлашган кенг деҳқонлар оммаси блан ҳам душманларча тўқнаш* келиб қолади», «аҳолисининг жуда кўпчилиги деҳқонлар- дан иборат бўлган қолоқ мамлакатдаги ишчилар ҳукуматининг аҳволидаги зиддиятлар фақат халқаро миқ’ёсда, пролетариатнинг жаҳон революцияси майдонидагина ҳал бўлаолади» (Троцкий. 1922 йилда «1905 йил» деган китобига ёзилган «Сўзбоши»).
Кўрасизки, бу ерда ҳам, бошқа-бошқа -бўлган икки хил тезис бир-бирига қарамаиқарши қўйилади. Ленин деҳқонлар блан бирликда ва ишчилар синфи- нинг раҳбарлиги остида экономикамизнинг социалис- тик пойдеворини қуриш мумкин деб турган бир вақт- да, Троцкий, аксинча, пролетариатнинг деҳқонларга раҳбарлик ^илиши ва бирлашиб социалистик пойдевор қуриши юзага чиқадиган нарса эмас, чунки мамла- катнинг сиёсий ҳаёти ишчилар ҳокимияти блан деҳқонлар кўпчилиги ўртасидаги душманларча тў- қинишлар ичида боради, бу тўқинишлар эса жаҳон революцияси майдонидагина ҳал этилиши мумкин, дейди.
Сўнгра, -биз Лениннинг бир йил ўтгач, 1922 йилда, Москва советининг пленумида гапирган гапини била- миз, бунда у, мамлакатимизда социализм қуриш тўғ- рисидаги масалага яна бир марта қайтади. Ленин айтади:
«Социализм энди узоқ келгуси масаласи эмас, ёки бирон абстракт манзара, ёки бирон икона (бут) масаласи эмас. Биз икона тўғрисида эски фикримизда, жуда ёмон фикрда турамиз. Биз социализмни кундалик турмушга олиб кирдик ва буни биз аниқ билиб олишимиз лозим. Бу куннинг вазифаси ана шу, давримиз-
* Курсив меники. И. Ст.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 291
нинг вазифаси ана шу. Менга, бу вазифа бизнинг илгариги вази- фамизга қараганда ҳарқанча қийин, ҳарқанча янги бўлса-да ва бу вазифа бизга ҳарқанча қийинликлар келтирса-да,—биз ҳам- мамиз биргалашиб, эртага бўлмаса ҳам, бирнеча йил ичида, ҳам- мамиз биргалашиб, бу вазифани ҳарнима қилиб бўлса ҳам бажа- ражакмиз, нэп Россияси социалистик Россияга айланади деб ишонч билдириб, сўзимни тамомлашга рухсат этингиз» (XXVI) том, 366 бетга қаралсин).
Бунга жавоб бергандай қилиб ёки, эҳтимол, Троц- кийнинг юқорида зикр этилган цитатада айтганлари- ни тушунтириб бериш учун бўлса керак, Троцкий 1922 йилда ўзининг «Сулҳ программаси» деган брошюра- сига ёзган «Сўнг сўзи»ни босиб чи^аради, унда бун- дай дейди:
««Сулҳ программасида» пролетар революцияси миллий доира- лар ичида ғолибона суратда охиригача бориб етаолмайди, деб бирнеча бор такрорланган фикр, эҳтимол, ба’зибир ўқучиларга бизнинг Совет республикамизнинг қарийб бешйиллик тажрибаси натижасида рад қилингандай бўлиб кўриниши мумкин. Лекин бундай хулоса асоссиз бўлар эди. Бир мамлакатда ва бунинг устига қолоқ бир мамлакатда ишчи давлатининг бутун дун’ё ҳужумига бардош берганлиги пролетариатнинг қуввати жуда катта эканлигидан гувоҳлик берадиким, бу куч илғорроқ, мада- нийроқ бошқа мамлакатларда ҳақиқатан му’жизалар кўрсата ола- ди. Лекин биз, давлат бўлиб сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан ўзи- мизни сақлаб қолганимиз ҳолда, социалистик жамиятни вужуд- га келтиришга бориб етганимиз ва ҳатто яқинлашганимиз ҳам йўқ... Бошқа Европа давлатларида ҳокимият тепасида буржу- азия турар экан, биз иқтисодий яккаликка қарши курашда капи- талистик дун’ё блан келишиш йўлини ахтаришга мажбурмиз; шу блан бирга, катта ишонч блан айтиш мумкинки, бу келишувлар, яхши деганда, бизга ба’зибир иқтисодий яраларни тузатишга ва олдинга қараб ба’зибир қадам қўйишга ёрдам бераолади. Лекин Россияда социалистик хўжаликни чинакам юксалтириш Европа- Даги энг катта мамлакатларда пролетариат ғалаба қилгандан


292
И. В. С Т А Л И Н
сўнггина * мумкин бўлади» (Троцкий асарлари, III том, 1 қисм, 92—93 бетларга қаралсин).
Кўрасизки, бунда ҳам Ленин блан Троцкийнинг бир-бирига зид бўлган икки турли тезиси бир-бирига қарама-қарши қўйилган. Ленин, биз ҳозирдаёқ сюци- ализмни кундалик турмушга олиб кирдик ва, қийин- чиликларга қарамасдан, нэп Россиясини социалистик Россияга айлантириш учун барча ймкониятларга эга- миз, деб Ҳ1исоблаган бир вақтда, Троцкий, аксинча, биз ҳозирги Россияни социалистик Россияга айланти- раолишимиз уёқда турсин, ҳатто бош.қа мамлакатлар- нинг пролетариати ғалаба қозонмагунча социалистик хўжаликни чинакам юксалтиришга ҳам эришаолмай- миз, дейди.
Ниҳоят, бизда ўртоқ Лениннинг вафоти олдида ёзган ва бизга сиёсий васият қилиб қолдирган «Кооперация тўғрисида» ва «Р-еволюциямиз тўррис'ида»(Сухановга қарши) мақола тарзидаги ёзмалари б-ор. Бу ёзмалар шу жиҳатдан муҳимдирки, бу ёзмаларда Ленин яна мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қозониши мум- кинлиги масаласини қўяди ва ҳечқандай шубҳага ўрин қолдирмайдиган та’рифлар беради. Ленин «Револю- циям-из тўғрисада» деган ёзмаоида бундай дейди.
«.. . Уларнинг (II Интернационал қаҳрамонларининг. И. Ст.) келтирган далиллари бениҳоят сийқа далиллардир, улар бу далилларни Ғарбий Европа социал-демократияси ривожланиб борган даврда ёд қилиб олганлар, уларнинг бу далиллари шун- дан иборатки, биз социализм даражасига ўсиб етмаган эмишмиз, биз- да, шу жаноблар жумласидан бўлган ҳархил «олимлар» тили блан айтганда, социализм учун зарур бўлган об’ектив иқтисодий шароит йўқ эмиш. Яна ҳечкимнинг бошига, биринчи империалис- * Курсив меники. И. Ст.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 293
тик урушда пайдо бўлган революцион ситуацияни кутиб олган халқ, мана шу халқ ўз аҳволининг нажотсизлиги та’сири остида маданиятнинг янада ўсиши учун унчалик оддий бўлмаган шароит- ларни қўлга киритиш учун ҳеч бўлмаса бирон имкон беради- ган курашга отилигци мумкин эмасми, деган савол келмайди»...
«Агар социализм барпо қилиш учун ма’лум маданият даража- си талаб қилинар экан (гарчи бу ма’лум «маданият даражаси»нинг қандайлигини ҳечким айтмаса ҳам), у вақтда нима учун бизнинг ишни аввал революцион йўл блан шу ма’лум даража учун замин туғдиришдан бошлашимиз, сўнгра эса ишчи-деҳқон ҳокимиятива совет тузуми асосида, бошқа халқларни қувиб етиш ҳаракатига киришувимиз мумкин эмас» ...
«Социализм барпо қилиш учун маданият керак»!— дейсиз. Жуда яхши. Хўш, нима учун биз аввал ўзимизда маданийлик- нинг помешчикларни ва рус капиталистларини ҳайдаб юборишдан иборат бўлган зарур замияларини вужудга келтира ва шундан кейин социализм томон ҳаракат қилаолмаймиз? Одатдаги тарихий даврнинг шундай ўзгартирилишига йўл қўйиб бўлмаслигини ёки ўзгартирилиши мумкин эмаслигини сиз қандай китобларда ўқи- гансиз?» (Ленин, XXVII том, 399—401 бетларга қаралсин).
Ленин «Қооперация тўғрисида»ги мақолаларида мана бундай дейди:
«Ҳақиқатан ҳам, давлатнинг йирик ишлабчиқариш воситалари- нинг ҳаммасига ҳоким бўлиши, давлат ҳокимиятининг пролетариат қўлида бўлиши, бу пролетариатнинг миллион-миллион майда ва жуда ҳам майда деҳқонлар блан иттифоқи, бу пролетариатнинг деҳқонларга раҳбарлиги та’минланганлиги ва ҳоказолар,—ахир, мана шуларнинг ҳаммаси кооперациядан, илгари биз савдогар- чилик кооперацияси деб менсимай келган ва ҳозир нэп даврида ҳам ма’лум жиҳатдан менсимай қарашга ҳаққимиз бўлган коопера- циянинг фақат бир ўзидан тўла социалистик жамият қуриш учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси эмасми? Бу, ҳали социалистик жамиятни қуриб бўлиш эмас, лекин бу — шундай қуриб тугаллаш учун зарур ва ' кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасидир»* (Ленин, XXVII том, 392 бетга қаралсин).
* Ҳамма жойда курсив меники. И. Ст.


292
И. В. С Т А Л И Н
Демак, шундай қилиб, бизда, мамлакатимизда ғолибона социализм қуриш мум'ки1нлиги тўғрисидаги, хўжалигимиздаги социалистик элементларнинг ка- питалистик элементлар устидан ғалаба қозониши мумкинлиги тўғрисидаги асосий масалада (чунки, ўр- тоқлар, мамлакатимизда социализм ғалабасининг мумкинлиги масаласи хўжалигимиздаги социалистик элементларнинг капиталистик элементлар устидан ға- лаба ^озониши мумкинлигидан бошқа нарса эмас) икки йўл,— биринчидан, Ленин ва ленинизм йўли, ва иккинчидан, Троцкий ва троцкизм йўли бор. Ленинизм бу масалани ижобий равишда ҳал (қилади. Троцкизм, аксинча, революциямизнинг ички кучлари асосида мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қозониши мум- кинлигини инкор этади. Агар биринчи йўл — партия- мизнинг йўли бўлса, иккинчи йўл — социал-демократия қарашларига яқинлашишдир.
Шунинг учун ҳам оппозицион блок тўғрисидаги тезислар лойиҳасида, троцкизм—партиямиздаги co- циал-демократик оғмачиликдир, дейилади.
Бизнинг революциямизнинг социалистик революция эканлиги, бу революция жаҳон революцияси учун сиг- нал, далда ва унинг бошигина бўлмасдан, балки шу блан бирга мамлакатимизда тўла социалистик жамият қуриш учун база, зарур ва етарли база эканлиги тўғ- рисидаги шубҳасиз факт ҳам шундан келиб чиқади.


ПДРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 295
социализм қуришга ва батамом ҳуришга қодирмиз, аммо бу, биз пролетариат диктатураси мамлакатини ташқаридан бўладиган хавфлардан, интервенция ва интервенция блан боғлиқ бўлган реставрация, эски тартибларнинг қайтадан тикланиши хавфидан амин қилишга қодирмиз демак эмас. Биз оролда яшамаймиз. Биз капиталистик қуршов ичида яшаймиз. Бизнинг ооциализм қураётганлигимиз ва шу блан капигалистик мамлакатлардаги ишчиларни революционлаштираёт- ганлигимиз,— бутун капиталистик дун’ёнинг бизни кў- раолмаслигига ва бизга душман бўлишига сабаб бўл- маслиги мумкин эмас. Қапиталистик дун’ё бизнинг хўжалик фронтидаги ютуқларимизга, бутун дун’ё иш- чилар синфини революционлаштираётган ютуқлари- мизга бефарқ қараши мумкин деб ўйлаш,— хомхаёлга берилиш демакдир. Шунинг учун, биз капиталистик куршов ичида эканмиз, пролетариат лоақал бирнеча мамлакатда енгмаган экан, биз ўз ғалабамизни узил- кесил ғалаба деб ҳисоблай олмаймиз, демак, ўз қурили- шимизда қандай ютуқларга эришган бўлсак ҳам, биз пролетариат диктатураси мамлакатини ташқи хавф- лардан амин ^илинган деб ҳиооблай олмаймиз. Шу сабабли, 'батамом енгиш учун, узил-кесил енгиш учун хрзирги капиталистик қуршовнинг социалистик қуршов блан алмаштирилишига эришмоқ керак, пролетариат- нинг лоақал, яна бирнеча мамлакатда енгишига эриш- моқ керак. Фақат шу вақтдагина ғалабамизни узил- кесил .ғалаба деб ҳисоблаш мумкин.


296
И. В. С Т А Л И Н
ғалаба қозониши учун бир кўмакчи, восита, йўл деб қараймиз.
Уртоҳ Ленин бу тўғрида мана бундай деб ёзган эди:
«Биз — дейди Ленин,— бир давлат ичидагина эмас, балки, давлатлар системаси ичида ҳам яшаймиз, ва Совет республика. сининг империалистик давлатлар блан бир қаторда узоқ замон- гача яшаб туриши мумкин эмас. Охири бир куни ё униси, ёки буниси енгади. Бу охирги чоқ келгунча Совет республикаси блан буржуа давлатлари ўртасида бирнеча ғоятда даҳшатли тўқнашув- ларнинг бўлиши муқаррар. Бунинг ма’носи, ҳоким синф, проле- тариат, агар у ҳоким бўлмоқни хоҳласа ва ҳокимлик қилса, буни ўзининг ҳарбий ташкилоти блан ҳам исбот қилмоғи керак, демакдир» (XXIV том, 122 бетга қаралсин).
Бундан шу келиб чиқадики, ҳарбий интервенция хавфи бор ва бу хавф яна узоқ вақт давом қилади.
Қапиталистлар ҳозир Советлар Республикасига қарши жиддий интервенцияга киришаоладиларми, де- ган масала — бошқа масала. Бу ҳали ма’лум эмас. Бунда кўп нарса капиталистик мамлакатлардаги иш- чиларнинг ҳатти-ҳаракатларига, уларнинг пролетар диктатураси мамлакатига хайрихоҳлигига, уларнинг социализм ишига қай даражада кўнгил қўйганлигига боғлиқдир. Қапиталистик мамлакатлардаги ишчилар- нинг ҳозир ўз капиталистларига қарши революция қилиб, шу блан бизнинг революциямизга ёрдам бера- олмасликлари ҳозирча факт. Лекин капиталистлар- нинг «ўз» ишч1иларини бизнинг республикамизга қарши урушга қўзғотаолмасликлари ҳам факт. Аммо ҳозирги вақтда пролетариат диктатураси мамлака- тига қарши ишчиларсиз урушмоқ мумкин эмас, бундай қилинадиган бўлса, капитализм ўлим хавфи остига қўйилган бўлади. Бизнинг социализм қуриш соҳаси- даги ишларимизни текшириш учун мамлакатимизга


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 297
беҳисоб ишчи делегацияларининг келиб туриши шуни кўрсатади. Бутун дун’ё ишчилар синфининг Советлар Республикасига билдираётган чуқур хайрихоҳлиги шуни кўрсатади. Бизнинг республикамизнинг хал^аро аҳволи ҳам ҳозир мана шу хайрихоҳликка асосланган. Мана шу хайрихоҳлик бўлмаганда эди, бизга қарши яна бирталай интервенция урунишлари бўлар эди, бизнинг қурилиш ишларимиз тўхталиб қолар ва «та- наффус» даври ҳам бўлмас эди.
Лекин агар ҳозир капиталистик дун’ё бизнинг мамлакатимизга қарши ҳарбий интервенция қилаол- мас экан, бундан ҳали, капиталистик дун’ё ҳечбир вақт бундай қилаолмайди, деган ма’но келиб чиқмай- ди. Ҳарҳолда капиталистлар ухлаб ётганлари йўқ, ва улар бизнинг республикамизнинг халқаро позиция- сини заифлаштирмоқ ва интервенцияга замин туғдир- моқ учун бутун чораларни кўрмоқдалар. Шунингучун ҳам интервенция қилиш ва мамлакатимизда интервен- ция блан боғлиқ бўлган эски тартибларни тиклаш учун урунишларнинг бўлиш эҳтимоли йўқ, деб ҳисоб- лаш мумкин эмас.
Шунинг учун Ленин қуйидагиларни айтишда ҳақ- ли эди:
«Бизнинг Совет республикамиз бутун капиталистик дун’ёнинг якка бир чекка ўлкаси бўлиб қолар экан... муайян хавфларнинг йўқолиши тўғрисида ўйлаш бутунлай кулгили хаёлпарастлик ва утопизм бўлур эди. Албатта, бундай туб қарама-қаршиликлар Ҳали бўлиб турар экан, хавфлар ҳам бўлади ва булардан ҳеч Қаерга қочиб қутилаолмайсан» (XXVI-том, 29 бетга қаралсин).
Шунинг учун ҳа<м Ленин бундай дейди:
«Фақат жаҳон миқ’ёсидагина ва фақат бутун дун’ё шпчи- ларининг биргалашиб зўр беришлари блангина узил-кесил ғалаба Қозониш мумкин» (ХХШ том, 9 бетга қаралсин).
20 И. В. С т а л и и, том 8


298
И. В. С Т А Л И Н
Шундай қилиб, мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қозониши нима демак?
Бу, пролетариат диктатурасини қўлга киритиш ва шундай қилиб, революциямизнинг ички кучлари асо- сида хўжалигимиздаги капиталистик элементларни енгиб, социализм қуриш, демақдир.
Бизнинг мамлакатимизда социализмнинг узил-кесил ғалаба қозониши нима демак?
Бу, социалистик революциянинг, лоақал, бирнеча мамлакатда ғалаба қозониши асосида интервенциядан ва реставрация учун интилишлардан батамом амин бўлиш, демакдир.
Агар 'Социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозо- ниши мумкинлиги, бир мамлакат (биз, албатта, ўз мамлакатимизни кўзда тутамиз) бемалол енгаоладиган ички зиддиятларни ҳал этиш мумкинлигини билдирса, социализмнинг узил-кесил ғалаба қозониши мумкин- лиги, социализм мамлакати блан капитализм мамла- катлари ўртасидаги ташди зиддиятларни, бирнеча мамлакатдаги пролетар революциясининг кучлари блангина енгиладиган зиддиятларни ҳал этиш мум- кинлигини билдиради.
Кимки бу икки турли зиддиятни аралаштирар экан, у киши ё уччига чиққан чатоқчи, ёки тузалмас оппортунистдир.
Партиямизнинг асосий йўли мана шундай.
3. РКП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИНИНГ РЕЗОЛЮЦИЯСИ


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 299
люци-яоида расмий суратда ифодаланди. Мен ўйлай- манки, бу резолюция мамлакатимизда социализм қу- риш масаласида Ленин йўли фойдасига қаратилган жуда катта намойиш бўлганлиги учунгина эмас, балки шу блан бирга троцкизмни бевосита қоралаш- дан иборат бўлганлиги учун ҳам партиямиз тари- хидаги энг муҳим партия ҳужжатларидан биридир. Менимча, бу резолюциянинг энг муҳим пунктларини кўрсатиб ўтиш ортиқча бўлмаса керак, лекин шуниси ғалатики, бу резолюция Зиновьев доклади юзасидан қабул қилинган. (Залда ҳаракат.)
Социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қозониши тўғрисада бу резолюцияда бундай дейилади:
«Социализмнинг (узил-кесил ғалаба қозониши ма’носида эмас) умуман бир мамлакатда ғалаба қозониши ҳеч сўзсиз МуМКИН»*86.
Социализмнинг узил-кесил ғалаба қозониши маса- ла.сида бу резолюцияда бундай дейилган:
«. . .Бир-бирига тўғридан-тўғри қарама-қарши турган икки ижтимоий системанинг борлиги доимо капиталистик мамлакатлар блокадаси хавфини туғдириб туради. Иқтисодий жиҳатдан сиқув- га олишнинг бошқа формалари,— қуролли интервенцйя, буржуа муносабатларини тиклаш хавфларини туғдириб туради. Демак, социализмнинг узил-кесил ғалаба қилмоғи учун бирдан-бир кафил, я’ни буржуа муносабатларининг тикланмаслиги учун бирдан-бир кафил бирнеча мамлакатларда социалистик революциянинг ғала- ба қилишидир»87.
Тўла социалистик жамият қуриш тўғрисидаги ва троцкизм тўғрисидаги масала юзасидан бу резолю- Цияда бундай дейилган:
* Курсив меники. И. Ст.
20*


300
И. В. С Т А Л И Н
«Бундан, техника, экономика жиҳатидан кўпроқ ривож тогь ган мамлакатларнинг «давлат ёрдами» (Троцкий) бўлмаса, Россия каби қолоқ бир мамлакатда тўла социалистик жамият қурмоқ мумкин эмас деган нарса асло кслиб чиқмайди. «Россияда соци- алистик хўжаликни чинакам юксалтириш Европадаги энг катта мамлакатларда пролетариат ғалаба қилгандан сўнггина мумкин бўлади» (Троцкий, 1922 йил) — деган да’во Троцкийнинг перма- нент революция назариясининг таркибий қисми бўлиб, бу да’во СССР пролетариатини ҳозирги даврда фаталистик пассивликка маҳ- кум қилади. Уртоқ Ленин бундай «назариялар»га қарши мана бундай деб ёзган эди: «Уларнинг келтирган далиллари бениҳоят сийқа далиллардир, улар бу далилларни Ғарбий Европа социал- демократияси ривожланиб борган даврда ёд қилиб олганлар. Уларнинг бу далиллари шундан иборатки, биз социализм дара- жасига ўсиб етмаган эмишмиз, бизда шу жаноблар жумласидан бўлган ҳархил «олимлар» тили блан айтганда, социализм учун зарур бўлган об’ектив иқтисодий шароит йўқ эмиш» (Суханов тўғрисида заметкалар). («Қоминтерн Ижроия Комитетинипг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Коминтерн ва РКП(б)нинг вазифалари тўгрисида»88 РҚП(б) XIV конференциясининг резолюцияси.)
Мен, XIV конференция резолюциясидапи бу асосий пунктларни тушунтириб ўтиришга эҳтиёж йўқ, деб ўйлайман. Бундан ҳам равшан ва аниқ ифода қилмоқ мумкин эмас. Резолюциянинг троцкизм блан суханов- чилик ўртасига тенглик аломати қўйган жойи алоҳида диҳқатга лойиқдир. Сухановчилик нима? Биз Ленин- нинг Сухановга қарши ёзган машҳур мақолаларидан сухановчилик — социал-демократизмнинг, меньшевизм- нинг бир тури эканлигини биламиз. XIV конференция- да бу резолюцияни ҳимоя қилган Зиновьевнинг нима учун кейинчалик бу резолюциядан 'қайтиб, Троцкий нуқтаи назарига қўшилганлиги,— ҳозир у блан бир блокда турганлигини англамоқ учун буни айниқса та’квдлаб ўтиш зарур.


ПЛРТИЯМИЗДЛГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРЛТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 301
оғмачиликни, партия учун хавфлар туғдириши мум- кли бўлган икки оғмачиликни қайд қилиб ўтади.
Бу хавфлар тўғрисида резолюцияда бундайдейил- ган:
«Халқаро майдонда вужудга келган аҳвол муносабати блан ҳозирги даврда партиямизга икки хавф таҳдид қилиши мумкин: 1) пассивликка томон огмачилик, капитализмнинг ба’зибир жой- ларда рўй берган стабилизациясини ва халқаро революция сур’- атининг секинлашганлигини ҳаддан ташқари кенгайтириб тушун- тиришдан келиб чиқадиган оғмачилик, халқаро революция сур’- атининг секинлашганлигига қарамасдан, СССРда социалистик жамиятни батамом қуриш устида ғайрат блан ва систематик ра- вишда ишлашга етарли импульснипг йўқлиги ва 2) миллий доира- да чекланишга томон оғмачилик, халқаро пролетар революционер- лари вазифаларини унутиш, СССР тақдири, гарчи секин бўлса ҳам, ривожланаётган халқаро пролетар революциясига жуда ҳам яқиндан боғлиқ эканлигига онгсизлик блан э’тибор бермаслик, дун’ёда биринчи пролетар давлатининг яшашига, мустаҳкамлани- шига ва кучайишига фақат халқаро ҳаракатгина муҳтож бўлиб қолмасдан, шу блан бирга СССРдаги пролетариат диктатураси ҳам халқаро пролетариатнинг ёрдамига муҳтож эканлигини англамас- лик». («Қоминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Қоминтерн ва РҚП(б)нинг вазифалари тўғрисида» РҚП(б) XIV конфсренциясининг резолюцияси.)


302
И. В. С Т А Л И Н
доираси» вужудга келтириш позициясига тушиб кету- чи оғмачиликни назарда тутди.
'Умуман партия ва унинг Марказий Комитети, шу икки оғмачилИ|Кни қораладилар, шу блан бу иккала оғмачиликдан келиб чиқадиган хавфларга қарши уруш э’лон этдилар.
Фактлар шундай.
Қандай бўлдики, ўзининг махсус докладида XIV конференция резолюциясини ёқлаб чиққан Зиновьев кейинчалик, бу резолюция йўлидан, ленинизм йўли- дан четга чиқиб кетди? Қандай бўлдики, у, ленинизм- дан қайтиш блан бирга, партия миллий доирада чек- ланиб қолиш йўлини тутди, деб унга кулгили айб тақди ва ўзининг ленинизмдан ‘қайтганини шу айб тақиш блан яширди,— ўрто-қлар, ҳозир мен сизга шу найрангбозлИ|Кни айтиб беришга ҳаракат қилиб кў- раман.
4. «ЯНГИ ОППОЗИЦИЯНИНГ» ТРОЦҚИЗМГА ЎТИШИ
Мамлакатимизда социализм қуриш масаласида «янги оппозициянинг» ҳозирги бошлиқлари Каменев ва Зиновьев блан партиямизнинг Марказий Қомите- ти ўртасидаги ихтилофлар биринчи мартаба XIV конференция олдида очиқ тус олди. Мен Марказий Комитет Сиёсий бюросининг конференция олдидаги мажлисларидан бирини кўзда тутаман, бу мажлисда Каменев ва Зиновьев бу масалада партия йўли блан ҳечбир алоқаси бўлмаган ва асосан Суханов позиция- сига мос тушадиган ўзига хос бир нуқтаи назарни ёқлашга урунган эдилар.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 303
йил декабрьда, я’ни орадан 7 ой ўтгандан кейин бу тўғрида мана бундай деб ёзган эди:
«Қаменев блан Зиновьев яқинда Сиёсий бюро мажлисида, агар халқаро революция бизни қутқормаса, техниқа ва иқтисодий жиҳатдан кейинда қолганлигимиз сабабли, ички қийинчиликларни йўқотаолмаймиз, деган нуқтаи назарни ёқладилар. Биз эса, Мар- казий Комитетнинг кўпчилиги блан бирга, ўйлаймизки, техника жиҳатидан кейинда қолган бўлсак-да, шунга қарамасдан социа- лизм қураоламиз, қураётирмиз ва албатта қурамиз. Бу қурилиш, албатта, бутун жаҳонда ғалаба қилинган шароитдагидан кўра анча секинроқ боради деб ўйлаймиз, лекин шундай бўлса ҳам, бизлар илгарилаб бораётирмиз ва боражакмиз, деб ўйлаймиз. Шу- нингдек бизлар, Каменев ва Зиновьевларнинг нуқтаи назарлари биздаги ишчилар синфи ва унинг орқасидан бораётган деҳқонлар оммасининг ички кучларига ишонмасликни ифода қилади деб ўйлаймиз. Уларнинг нуқтаи назарларини Ленин йўлидан қайтиш, деб биламиз» («Жавоб»га қаралсин).
Уртоқлар, мен шуни айтиб ўтишим керакки, Мос- ква Қомитетининг XIV с’езднинг дастлабки мажлис- лари вақтида «Празда» да босилган бу баёнотини Қаменев блан Зиновьев ҳатто рад этишга ҳам уруниб кўрмадилар, шу блан Москва Комитетининг қўйган айблари ҳақиқат ҳолга мувофиқлигини индамасдан э’тироф этдилар.


304
И. В. С Т А Л И Н
партиямиз йўлинипг ифодаси бўлган (бунинг шун- дайлигига сиз ўзингиз ишонч ҳосил қилдингиз) резо- люцияни ёқлаб чиқди. АаМмо кейинги воқиалар Ка-менев блан Зиновьев амалда ўз позицияларида қолганликларини, XIV конференцияда партия йўлини фақат формал жиҳатдан, ташқи томондаягина ёқла ганликларини (кўрсатди. 1925 йилнинг сентябрида Зииовьевнинг «Ленинизм» деган китобининг майдонга чиқиши шундай бир «воқиадир»ки, у, XIV конферен- цияда партия йўлини ёқлаб чивдан Зиновьев блан партия йўлидан, ленинизмдан қайтиб троцкизмнинг ғоявий позициясига ўтган Зиновьевни бир-биридан ажратиб ташлайди.
Зиновьев ўз китобида мана бундай деб ёзади:
«Социализмнинг узил-кесил ғалабаси деб, ҳеч бўлмаганда: 1) синфларнинг йўқотилишини ва, демак 2) бир синф диктатура- сини, бу ҳолда пролетариат диктатурасини бекор қилишни ту- шунмоқ керак»... «Бизда, СССРда 1925 йилда,— дейди яна Зиновь- ев,— масаланинг қандай турганлигини янада аниқроқ тушуниб олишимиз учун, икки нарсани: 1) социализм қуриш имконияти- нинг та’мин этилганлигини,— тўла социализм қуришнинг бундай имконияти, албатта, бир мамлакат доирасида ҳам бўлиши мумкин ва, 2) социализмнинг узил-кесил қурилиши ва мустаҳкамланиши, я’ни социалистик тузумнипг, социалистик жамиятнинг амалга оширилишини бир-биридан фарқ қилабилиш керак» (Зиновьевнинг «Ленинизм» деган китоби, 291 ва 293 бетларга қаралсин).


ПДРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОК.РАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУТРИСИДА 305
лакатда социализм -қуриш деб, шунга айтилар экан. (К у л г и.) Социалистик жамиятни қуриб тугаллаш масаласига келганда, у, бу масалани узил-кесил ғала- ба тўғрисидаги масала блан аралаштириб юборади, шу блан умуман мамлакатимизда социализмнинг ға- лаба қозониши тўғрисидаги масалада ҳеч нима тушун- маслигини кўрсатиб беради. Батамом қураолмаслигинг- пи билатуриб, социалистик хўжалик қуршп эмиш — Зиновьев мана шу даражагача бориб етади.
Бундай позиция ленинизмнинг социализм қуриш тўғрисидаги асосий йўли блан ҳечбир алоқаси йўқли- гини айтиб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ. Бундай позиция пролетариатнинг мамлакатимизда социализм қуриш иродасини заифлаштириши ва шу блан бошқа мамлакатларда революциянинг кучайишига тўсқин- лик қилиши, интернационализм асосларини остин- устин қилиб ташлаши тўғрисида гапириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ. Бу шундай позицияки, у, троцкизм- нинг ғоявий позициясига тўғридан-тўғри яқинлашади ва унга қўл беради.
Зиновьевнинг 1925 йил декабрьда партиянинг XIV сездидаги чиқишлари ҳақида ҳам шуни айтмоқкерак. XIV с’ездда у, Яковлевни танқид қилиб мана бундай Деган эди:


306
И. В. С Т А Л И Н
да чиққан 279 сони). Ахир, бу — масалани ленинча қўйишми, — деб савол беради Зиновьев,— ахир, бундан миллий доирада чек- ланишнинг ҳиди келмайдими?»* (Зииовьев, партиянинг XIV с’ез- дидаги охирги сўз).
Шундай бўлиб чиқадики, асосан партия ва лени- низм йўлини ёқлаган Яковлев миллий доирада чек- ланишда айбланиши керак экан. Шундай бўлиб чиқа- дики, партиянинг XIV конференциясининг ма’лум резолюциясида мустаҳқамлаиган йўлни ёқлаш — мил- лий доирада чекланиш йўлига кириш бўлар экан. Шу даражага бориб етди, деб бизда шунга айтадилар! Зиновьев кўрсатаётган бутун найранг, аслида, ана шу, бу найранг шундан иборатки, у ўзининг ленинизмдан қайтишини ленинчиларга миллий доирада чекланиш тўғриоида кулгили айб тақиш блан яширишга уринади.
Шунинг учун оппозицион блск тўғрисидаги тезис- ларда мамлакатимизда ооциализмнинг ғалаба қозони- ши мумкинлиги тўғрисидаги асосий масалада, ёки — яна худди шунинг ўзи бўлган — революциямизнинг характери ва истиқболлари тўғрисидаги масалада «янги оппозициянинг» троцкизм томонига ўтганлиги тасдиқ- ланиб, чин ҳақиқат гапирилади.
Бу масалада Каменев формал жиҳатдан бирмунча алоҳида ўринда туради, буни бу ерда кўрсатиб ўт- моқ керак. Каменевнинг, Зиновьевга қарама-^арши ўлароқ, партиянинг XIV конференциясида ҳам, пар- тиянинг XIV с’ездида ҳам мамлакатимизда социа- лизм ^уриш масаласида партия йўли блан ўзининг бирдам эканлигини очиқ баён қилганлиги факт. Шун- дай бўлса ҳам, партиянинг XIV с’езди Қаменевнинг * Курсив меники. И. Ст.


ПДРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК оғмачилик туғрисида 397
сўзини жиддий сўз деб қарамади, унинг сўзига ишон- мади. Марказий Комитетнинг ҳисоби юзасидан қабул этилган резолюцияда уни ленинизмдан қайтганлар группасига қўшди. Нима учун? Шунинг учунки, Ка- менев ўзининг партия йўли блан бирдам эканлиги тўғрисидаги баёнотини амалда тасдиқлашни хоҳла- мади ва буни лозим деб ҳисобламади. Уз баёнотини амалда тасдиқлаш нима демак? Бу — партия йўлига қарши кураш олиб бораётганлар блан алоқани узиш демакдир. Партия кўпгина шундай мисолларни била- дики, одамлар сўзда ўзларининг партия блан бирга эканликларини баён қиладилар-у, шу -блан бир қа- тарда, партияга қарши кураш олиб боручи элемент- лар -блан сиёсий жиҳатдан дўстлашиб юрадилар. Бундай ҳолларда Ленин одатда, партия йўлини бун- дай «ёқловчи» кишилар партия душманларидан ҳам ёмонроқдир, деяр эди. Ма’лумки, масалан, Троцкий, империализм уруши даврида ўзининг интернациона- лизм принциплари блан бирдам эканлигини ва ўша принципларга содИ|Қ эканлигини бирнеча марта айт- ган эди. Броқ, Ленин уни ўша вақтда «социал-шови- нистларнинг ёрдамчиси» деб атаган эди. Нима учун? Шунинг учунки, Троцкий ўз интернационализми тўғ- рисида гапирар экан, шу блан бир вақтда Каутский ва Мартов, Потресов ва Чх-еидзелар блан алоқасини узишни хоҳламади. Шу сабабли Ленин, албатта, ҳақ- ли эди. Баёнотинг жиддий сўз деб қабул қилини- шини истасанг,— у вақтда баёнотингни амалда тас- диқла ва партия йўлига қарши кураш олиб боручи кишилар блан сиёсий дўстликни уз.


398
И. В. С Т Л Л И II
троцкийчилар блан бўлган блокда қолишни давом этдирар экан, унинг социалистик қурилиш тўғрисидаги масалада мен партия йўли блан бирдамман, деган баёнотини жиддий баёнот деб қабул этиш мумкин эмас, деб ўйлайман.
5. ТРОЦКИЙНИНГ ФОРМАЛ ЖАВОБИ. СМИЛГА. РАДЕҚ
Буларнинг ҳаммаси яхши ва тўғри, дейишлари мумкин. Аммо оппозицион блок бошлиқларининг со- циал-демократик оғмачиликдан ленинизмга қараб бурилишга қарши эмасликларини кўрсатадиган асос ва ҳужжатлар йўқмикан? Масалан, Троцкийнинг «Социализмгами ёки капитализмгами?» деган китоби бор. Бу китоб Троцкийнинг ўз принципиал хатолари- дан воз кечишга қарши эмаслигини кўрсатадиган аломат эмасми? Ба’зилар, ҳатто Троцкий, бу китобда ўзининг принципиал хатоларидан ҳақиқатан воз кеч- ган ёки воз кечишга интилади, деб ўйлайдилар. Мен шунақа одамманки, бу ҳолда бунга бир қадар ишон- маслик касалига мубталоман (кулги) ва шуни айтишим керакки, бундай деб ўйлаш, афсуски, ҳақи- қат ҳолга асло тўғри келмайди.
Масалан, Троцкийнинг «Социализмгами ёки капи- тализмгами?» деган китобидан энг равшан жойи мана бу:
«Давлат план комиссияси (Госплан) СССР халқ хўжалиги- нинг 1925/1926 йилги «контроль» рақамларининг тўплам жадва- лини э’лон қилди. Буларнинг ҳаммаси жуда қуруқ ва, айтиш мумкинки, бюрократча туйилади. Аммо бу қуруқ статистика стунларида ва уларга берилган яна худди шунингдек қуруқ ва жиддий изоҳларда ўсиб бораётган социализмнинг. ажойиб та- рихий музикаси эшитилади» (Л. Троцкий, «Социализмгами ёки капитализмгами?», «Плановое Хозяйство» нашри, 1925 йил, 1 бет).


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 309
«Уоиб бораётган социализмнинг ажойиб тарихий музикаси» нима? Агар бу жумлада умуман бирон ма’но бўлса, бу «ажойиб» жумланинг ма’носи қандай? Бу жумлада мамлакатимизда социализмнинг ғалаба қ-озониши мумкинлиги тўғрисидаги саволга жавоб, ҳеч бўлмаса жавобга ўхшаган бирор нарса борми? Усиб бораётган -социализмнинг тарихий музикаси тўғрисида 1917 йилда, буржуазияни ағдарган вақти- мизда ҳам, 1920 йилда, интервенциячиларни мамлака- тимиздан ҳайдаб чиқарган вақтимизда ҳам гапирмоқ мумкин эди, чунки бу, ўсиб бораётган социализм- нинг ҳақиқатан ажойиб тарихий музикаси эди, бу вақтда биз 1917 йилда буржуазияни ағдариб таш- лаб ва интер1венцияч1иларни ҳайдаб чиқариб, бутун дун’ёга мамлакатимизда ўсиб бораётган социализм- нинг куч ва қудратининг ажойиб фактларини кўрсат- дик. Аммо бунинг мамлакатимизда ғолибона социа- лизм қурилиши мумкинлиги масаласига бирор алоқаси борми ва алоқаси бўлиши мумкинми? Биз социализмга бораоламиз,— дейди Троцкий. Аммо биз социализмга етаоламизми,— масала мана бунда. Социализмга ета- олмаслигингни билатуриб бориш,— бу аҳмоқчилик эмасми, ахир? Йўқ, ўртоқлар, Троцкийнинг музика ва бошқалар тўғрисидаги «ажойиб» жумласи қў- йилган саволга жав-об бериш эмас, балки адвокат- чилик қилиб, бўлмаган баҳоналар блан саволга жа- воб беришдан бош тортиш ва саволга «музикали» формал жавоб беришдир. (Жойлардан: «Тўғри!» Деган овозлар.)


310
И. В. С Т А Л И Н
та’рифлаш масаласида берган формал жавоби блан бир қаторга қўйса бўлади. Қулоқ солингиз:
«Революцион фаолият системаси бўлган ленинизм ўйлов ва тажриба блан тарбияланган революцион туйғуни назарда тутади, жисмоний меҳнатда мускуллар сезгиси қандай бўлса, жамоат соҳасида бу туйғу ҳам шундайдир» (Л. Троцкий, «Новий курс», «Красная Новь» нашри, 1924 йил, 47 бет).
Ленинизм «жиомоний меҳнатдаги мускуллар сез- гиси» эмиш. Ҳам янги, ҳам оригинал, ҳам чуқур ма’- ноли — шундай эмасми? Сиз бирор нарса тушундин- гизми? (Қулги.) Буларнинг ҳаммаси жуда ярқироқ, музикали ва, агар хоҳласангиз, ҳатто ажойиб ҳам. Фа-қат «майда-чуйдалар»гина: ленинизмни оддий ва инсонларча та’рифлашгина етишмайди, холос.
Ленин Троцкий тўғрисида қуйидаги, чунончи, аччиқ, аммо ҳақ сўзларни ёзганида, Троцкийнинг худди мана огундай музикали жумлаларга жуда ҳам маҳлиё бў- либ қолишини назарда тутган эци:
«Ҳарбир ялтираб турган нарса тилла эмас. Троцкийнинг сўзларида ялтироқ ва шов-шувлар жуда кўп, аммо уларда ма’но йўқ» (XVII том, 383 бетга қаралсин).
Троцкийнинг 1925 йилда чиҳқан «Социализмгами ёки капитализмгами?» деган китоби масаласи мана шундай.
Ундан кейинги вақтларда, масалан, 1926 йилга келганда, бизнинг қўлимизда 1926 йил сентябрь ҳуж- жати бор, бу ҳужжатга Тр-оцкий қўл қўйган, бу ҳуж- жат Троцкийнинг ўз нуқтаи назарида, партия рад қилган нуқтаи назарда қолаётга-нлигига ҳечбир шубҳа қолдирмайди. Мен Троцкийнинг оппозициячиларга ёзган хатини назарда тутаман.


ПАРТИЯМИЗДЛГИ социал-демократик оғмачилик ТУҒРИСИДА 311
Бу ҳужжатда бундай дейилган-
«Ленинград оппозицияси қишлоқнинг табақаланиши хаспуш- ланаётганлиги тўғрисида, қулоқнинг ўсаётганлиги тўғрисида ва унинг хўжаликнинг стихияли процессларигагина эмас, балки Совег хокимиятининг сиёсатига ҳам та’сири кучаяётганлиги тўғрисида; бизнинг ўз партиямиз қаторларида, Бухарин ҳимояси остида наза- рий мактаб тузилганлиги, бу мактаб очиқдан-очиқ хўжалигимиздаги майда буржуа стихиясининг сиқувини акс этдираётганлиги тўғри- сида ўз вақтида бонг урди; Ленинград оппозицияси, миллий дои- рада чекланиб қолишнинг назарий далили бўлган бир мамлакат- да социализм қуриш назариясига қаттиқ қарши чиқди».. .* (ВҚП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюросининг партиянинг ички аҳволи тўғрисидагй масала юзасидан 1926 йил 8 ва 11 октябрьда бўлган мажлисларининг стенограммасига қилинган иловалардан).
Бундан, Троцкий қўл қўйган бу ҳужжатдан ҳамма нарса очиқ кўриниб турипти: «янги оппозиция» б-ош- лиқларининг ленинизмдан троцкизмга ўтганликлари ҳам, Троцкийнинг тамоман ва бутунлай ўзининг эски позицияларида, я’ни партиямиздаги социал-демокра- тик оғмачилик позицияларида цолиб келаётганлиги ҳам кўриниб турипти.
Хўш, оппозицион блокнинг бошқа бошлиқлари, масалан, Смилга ёки Радек қалай? Мен, бу шахслар- ни ҳам оппозицион блокнинг бошлиқлари, деб ўйлай- ман. Смилга ва Радек — булар-чи, булар бошлиқ эмасми? Булар, мамлакатимизда социализм қуриш масаласида партия позициясига, ленинизм позицияси- га қандай баҳо берадилар?
Масалан, Смилга 1926 йил сентябрида Комака- демияда мана бундай деган эди:
«Мен шуни тасдиқлаб айтаманки,— дейди Смилга,— у (Буха- рин. И. Ст.) тиклаш идеологиясига бутунлай асир бўлган, у.
* Қурсив меники. И. Ст.


312
И. В. С Т А Л И Н
бизнинг мамлакатимизнинг иқтисодий қолоқлигн Россияда социа- листик тузумни қуриб тугаллаш учун тўсқин бўлаолмаслиги исбот этилган деб ҳисоблайди... Менимча, биз социалистик қурилиш блан шуғулланиб, албатта, социализм қурамиз. Аммо, тиклаш даври марксизм ва ленинизмнинг марказий пунктини, техника жиҳатидан қолоқ бўлган бир мамлакатда социализмни қуриб ту- галлаш мумкин эмаслигидан* иборат бўлган пунктни ревизия қилишга, текширишга асос бўлаоладими, деган савол тугилади» (Смилга, Қомакадемияда контроль рақамлар тўғрисида 1926 йил 26 сентябрьда сўзланган нутқ).
Кўрасизки, бу ҳам, революциямизнинг характери ва истиқболлари ҳақидаги асосий масалада Суханов позициясига бутунлай тўғри келадиган ’«позициядир». Смилганинг позинияси Троцкийнинг позициясига, мен томондан социал-демократик оғмачилик деб аталган ва ҳақли равишда шундай деб аталган позицияга жу- да тўғри келиши ҳациқат эмасми? («Тўғри!» деган о в о з л а р.)
Смилганинг бундай чиқишлари учун оппозицион блокни жавобгар деб ҳисоблаш мумкинми? Мумкин ва лозим. Оппозицио-н блок қачон бўлса-да Смилгадан ажралишга уруниб кўрдими? Йўқ, урунмади. Аксинча, у, Смилганинг Комакадемиядаги чиқишларини ҳарта- рафлама ёқлаб келди.
Мана, яна бир бошлиқ, Смилга блан бирга Ком- академияда сўзга чиққан ва бизларнинг «кулимизни кўкка» совурган Радек. (Кулги.) Бизнинг қўлимиз. да, Радекнинг ҳи-ҳилаганлигини ва мамлакатимизда социализмни батамом қуриш назариясини «бир уезд», ёки ҳатто «бир кўчада» социализм қуриш назарияси деб атаб, бу назарияни масхара қилганлигини кўрса- * Курсив меники. И Ст.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 313
тадиган ҳужжат бор, ўша ердаги ўртоқлар, буназария «Ленин идеяси»-ку, деб луқма ташлаганларида, Радек бундай деб жавоб қайтарган:
«Сиз Ленин асарларини ёмон ўқигансиз; агар Владимир Ильич ҳаёт бўлса эди, бу идеяни у — Шедрин идеяси дер эди. Шедрин- нинг «Помпадурларида» бир уездда либерализм қуручи бирдан- бир помпадур бор» (Радекнинг Қомакадемиядаги нутқи).
Радекнинг бир мамлакатда социализм қуриш идея- си тўғрисидаги бу уятсизларча ва либералларча ҳи- ҳилапгини ленинизмдан батамом алоқани узиш демас- дан, бошқа нарса дейиш мумкинми? Радекнинг бу уятсизлиги учун оппозицион блок жав-обгарми? Албат- та, жавобгар. Нима учун оппозицион блок ундан ажралишмайди? Чунки оппозицион блок ўзининг лени- низмдан қайтиш позициясини ташламоқчи эмас.
6. ҚУРИЛИШИМИЗНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ МАСАЛАНИНГ ҲАЛ ҚИЛУЧИ АҲАМИЯТИ
Бизнинг революциямизнинг характери ва истиқбол- лари тўғрисидаги бу тортишувларнинг нима кераги бор, келажакда »нима бўлиши ва нима бўлиши мумкинлиги тўғрисидаги тортишувларнинг нима кераги бор,— тор- тишувларнинг ҳаммасини бир чекага улоқтириб таш- лаб, амалий иш блан шуғулланиш -яхшироқ эмасми? — деб сўрашлари мумкин.
Уртоқлар, масалани бундай қўйиш мутлақо нотўғ- ри, деб ҳисоблайман.


314
И. В. С Т А Л И Н
истиқбол, равшан мақсадлар бўлмас экан, партия қурилишга раҳбарлик қилаолмайди. Биз Б-ернштейн- нИ'Нг: «Ҳаракат бўлса бас, мақсаднинг аҳамияти йўқ» деган рецепти блан яшайолмаймиз. Биз, аксинча, ре- волюционерлар бўлганимиз учун, ўзимизнинг олға ҳаракат қилишимизни, ўз амалий ишимизни пролетар қурилишининг аоосий синфий мақсадларига бўйсунди- ришимиз лозим. Бусиз — оппортунизм ботқоғига ботиб кетиш муқаррар ва шубҳасиздир.
Сўнгра. Қурилишимизнинг истиқболлари равшан бўлмаса, социализмни батамом қуришга ишонч бўлма- са, ишчилар оммаси бу қурилишга онгли равишда қатнашаолмайди, ишчилар оммаси деҳқонларга онгли равишда раҳбарлик қилаолмайди. Социализмни қуриб тугаллашга ишонч бўлмаса, социализм қуриш иро- дасининг ҳам бўлиши мумкин эмас. Батамом қура- олмаслигини билатуриб, кимнинг қургуси келади? Шунинг учун қурилишимизнинг с-оциалистик истиқбол- ларининг йўқлиги пролетариатнинг бу қурилишга бўл- ган иродасини муқаррар равишда ва ҳеч шубҳасиз заифлаштиради.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИК ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИСИДА 315
жалигимиздаги капиталистик элементларга ёрдам қилади, у киши таслимчиликка мадад беради.
Ниҳ-оят, пр-олетариатнинг хўжалигимиздаги капита- листик элементлар устидан ғалаба қозониш иродасини заифлаштириш социалистик қурилишимизга тўсиқлик қилмаслиги, ҳамма мамлакатларда халқаро рево- люциянинг кучайишини тўхтатмаслиги мумкин эмас. Шуни эсдан чиқармаслик лозимки, бутун дун’ё проле- тариати бизнинг хўжалик қурилишимизга ва »бу фронт- даги муваффақиятларимизга умид блан қарайди, бу курашда бизнинг ғолиб келишимизга, бизнинг социа- лизмни батамом қураолишимизга умид боғлайди. Ғарбдан бизга келаётган ва ҳурилишимизнинг ҳарбир томонини диқ^ат блан кўздан кечираётган беҳисоб ишчи делегациялари бизнинг қурилиш фронтидаги курашимизнинг ҳамма мамлакат пролетарлари учун революционлаштиручи аҳамиятга эга эканлигини, бу жиҳатдан унинг жуда катта халқаро аҳамияти борли- гини кўрсатади. Кимки қурилишимизнинг социалистик истиқболларини йиғиштириб қўйишга уринар экан, у киши халқаро пролетариатнинг бизнинг ғалабамиз тўғрисидаги умидларини сўндиришга уринади, кимки у умидларни сўндирар экан, у киши пролетар интер- национализмининг ибтидоий талабларини бузади. Ленин қуйидаги сўзларни айтганида минг мартаба ҳақли эди:
«Ҳозир биз халқаро революцияга асосан ўзимизнинг хўжа- лик сиёсатимиз блан та’сир қилмоқдамиз. Ҳамма, ҳечбир истис- носиз, ҳечбир муболағасиз, дун’ёнинг ҳамма мамлакатларидаги барча меҳнаткашлар Россия Совет республикасига кўз тикади- лаР ... Бутун дун’ё миқ’ёсида кураш ана шу соҳага кўчирилган. Бив бу вазифани ҳал қилсак, у вақтда биз халқаро миқ’ёсда 21*


316
И. В. С Т А Л И Н
албатта ва узил-кесил ютиб чиқамиз. Шу сабабдан хўжалик қу- рилиши масалалари биз учун катта аҳамиятга эга бўлади. Биз бу фронтда аста-секин, қадам-бақадам,— шошма-шошарлик ярамай- ди,— лекин доимо юксалиб ва илгарига ҳаракат қилиб, ғалаба қозонишимиз лозим»* (XXVI том, 410—411 бетларга қаралсин).
Мана шунинг учун мен, мамлакатимизда социа- лизмнинг ғалаба қилиши мумкинлиги ҳа^идаги маса- ла устидаги тортишувларимиз жуда катта аҳамиятга эга деб ўйлайман, чунки ишимизнинг истиқболлари ҳақидаги, бу ишнинг синфий мақсадлари ҳақидаги, бу ишнинг энг яқин давр учун белгиланадиган асосий йўли ҳа1қидаги масаланинг ҳал этилиши мана шу тор- тишувлар натижасида пишади ва аниқланади.
Мана шунияг учун мен, қурилишимизнинг социа- листик истиқболлари тўғрисидаги масала биз учун биринчи даражали аҳамиятга эгадир, деб ўйлайман.
7. ОППОЗИЦИОН БЛОКНИНГ СИЕСИЙ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Оппозицион блокнинг сиёсий истиқболлари улар- нинг революциямизнинг характери ва истиқболлари тўғрисидаги асосий хатооидан келиб чиқади.
Халъ;аро революция узоққа чўзилиб кетаётганлиги, оппозицияда эса революциямизнинг ички кучларига ишонч йўқлигидан, оппозиция олдида икки истиқбол туради:
ё партия ва давлат аппаратининг айниши, комму- низмнинг «энг яхши элементлари»нинг (я’ни оппози- циянинг) ҳокимиятдан амалда четга чиқиши ва шу элементлардан «ооф» пролетар партияси бўлмаган1 расмий, партияга қарши оппозиция ҳолида туручи ян- * Курсив меники. И. Ст.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 317
ги «соф пролетар» партия тузиш (Оссовский кўзлаган истиқбол);
ёки ўз чидамсизлигини ҳақиқий ҳол қилиб кўр- сатишга уруниш, капитализмнинг ^исман стабилиза- циясини инкор этиш ва ички сиёсат соҳасига ҳам (ўта индустриялаш), ташқи сиёсат соҳасига ҳам («ўтасўл» сўзлар ва ишоралар) «ғайритабиий», «қаҳрамонона» сакрашлар ва бостириб киришлар.
Мен, ҳамма оппозициячилардан энг дадил ва энг марди Оссовский, деб ўйлайман. Агар оппозицион бло.к мард ва изчил бўлса эди, Оссовский йўлини туту- ви лозим эди. Аммо оппозицион блокда изчиллик ҳам, мардлик ҳам йўқ бўлганидан, у иккинчи истиқбол йў- лига, воқиаларнинг об’ектив суратда бориши соҳасига «ғайритабиий» сакраш ва «|қаҳрамонона» бостириб киришлар йўлига кириб бормоқда.
Капитализмнинг қисман стабилизациясини инкор этиш, Ғарбдаги касаба ооюзларидан четлашиш ёки чиқиб кетиш шиори, Инглиз-Рус комитетини тарқа- тишни талаб қилиш, мамлакатимизни қарийб ярим йил ичида индустриялашни талаб қилиш ва ҳоказолар шундан келиб чиқади.
Оппозицион блок сиёсатидаги авантюризм шундан келиб чиқади.
Шу муиосабат блан оппозицион блокнинг бизда, бизнинг 'мамлакатимизда, мамлакатимизнинг индус- триялаш ишида деҳқонларни бир чекада қолдириб ўтиш тўғрисидаги, у ерда, Ғарбда, айниқса Англияда кўтарилган забастовка муносабати блан, касаба со- юзларининг реакционлигидан сакраб ўтиш тўғрисида- ги назарияси (бу назария троцкизм назариясининг ўзгинасидир) алоҳида аҳамият ҳосил қилади.


318
И. В. С Т А Л И Н
Оппозицион блок, партия тўғри йўл чизиб олган экан, бу нарса партиянинг шу онда ва тезлик блан оммавий партияга айланиши учун, партиянинг оммани шу онда ва дарҳол қат’ий курашларга олиб бораоли- ши учун бутунлай кифоя қилади, деб ўйлайди. Омма- га раҳбарлик қилиш масаласига бундай қарашнинг ленинизм позицияси блан ҳечқандай алоқаси йўҳли- гини оппозицион блок тушунмайди.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРЛТИҚ ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИСИДА 319
рилиги блан омманинг шу йўлнинг тўғрилигини э’ти- роф этишини фар^ қилабилганимиз учун Октябрь революциясида ютиб чиқдик. «Ғайритабиий» сакрашга интилучи оппозицион қаҳрамонлар буни тушунмайди- лар ва тушунишни хоҳламайдилар.
Англиядаги забастовка даврида Англи-я компар- тиясининг позицияси тўғри эдими? Ҳа, у позиция асо- сан тўғри эди. Нима учун у миллион-миллион инглиз ишчилар оммасини бирданига ўз кетидан олиб 'бора- слмади? Чунки, у қисқа вақт ичида оммани ўз йў- лининг тўғрилигига ишонтиришга улгуролмади ва улгуролмас эди ҳам. Чунки, партиянинг тўғри йўлни ишлаб чиқиши блан партиянинг миллион-миллион оммани ўз .кетидан «олиб бориши ўртасида вақт, анча- гина вақт ўтиши керак, мана шу вақт ичида партия оммани ўз сиёсатининг тўғрилигига ишонтириш учун тинмай иш олиб бориши лозим. Бу вақтдан сакраб ўтиш мумкин эмас. Бу вақтдан сакраб ўтмоқ мумкин деб ўйлаш ахмоқликдир. Бу вақтни оммани сиёсий онгли қилиш учун чидам блан иш олиб бориб ўтказ- моқ ва енгмоқ мум(кин.
Оммага ленинча раҳбарлик қилишнинг шу ибти- доий ҳақиқатларини оппозицион блок тушунмайди, ва унинг сиёсий хатолари манбаини ҳам ана шундан из- ламоқ керак.
Троцкийнинг жуда кўп «ғайритабиий» сакраш ва зўр бериб ишора қилиш сиёсатининг бир намунаси мана бу:


320
И. В. С Т А Л И Н
уюшган ҳолда ёрдам кўрсатишга тайёрлигига дуч келади. Уз кучлари блангина қолган Россия ишчилар синфини, деҳқонлар ундан юз ўгирган ҳамоно, контрреволюция муқаррар суратда янчиб ташлайди. Унга ўзининг сиёсий ҳукмронлик тақдирини ва, демак, бутун Россия революциясининг тақдирини Европадаги социалистик революция тақдири блан боғлашдан бошқа йўл қолмайди. Россия буржуа революцияси муваққат кон’юнктураси- нинг Россия ишчилар синфига берадиган жуда катта давлат сиё- сий кучини у бутун капиталистик дун’ёдаги синфий кураш тарозиси палласига солади. Қўлида давлат ҳокимияти, орқасида контрреволюция, олдида Европа реакцияси бўлган ҳолда, у ўзи- нинг бутун дун’ёдаги биродарларини «Бутун дун’ё пролетарлари, бирлашингиз!» деган эски хитоб блан да’ват қилади, бу да’ват бу гал сўнгги ҳужум да'вати бўлади»* (Троцкий, «Якунлар ва истиқбол», 80 бет).
Буни қаранг-а: пролетариат Россияда ҳокимиятни қўлга олиши, аммо, ҳокимиятни қўлга олгандан ке- йин, у албатта деҳқонлар блан урушиши лозим экан ва шундан кейин, деҳқонлар блан урушиб олгандан кейин, у «орқасида контрреволюция» ва олдида «Ев- ропа реакцияси» бўлгани ҳолда, бутун дун’ё буржуа- зияси блан ҳаттиқ жангга киришуви лозим экан.
.Бунда, Троцкийнинг бу «схемасида» «музикал», «ғайритаби-ий» ва «жуда ҳам гўзал» нарсалар озмунча эмас, — бунга қўшилса ҳам бўлади. Аммо бунда на марксизмдан, на революционликдан заррача асар ҳам бўлмай, бу қуруқдан-қуру^ революциябозликдан ва сиёсат бобида авантюризмдан бошқа нарса эмасли- гида ҳам шубҳа бўлиши мумкин эмас.
Ҳолбуки, Троцкийнинг бу «схемаси» оппозицион блокнинг ҳозирги сиёсий истиқболининг бевосита ифо- даси, ҳаракатнинг ҳали ниҳоясига етмаган формала- * Курсив меники. И. Ст.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 321
ридан «сакраб ўтиш» тўғрисидаги троцкийчилик наза- риясининг натижаси ва оқибати эканлигида шубҳа йўқ.
Ill
ОППОЗИЦИОН БЛОҚНИНГ СИЕСИЙ ВА ТАШҚИЛИЙ ХАТОЛАРИ
Оппозицион блокнинг сиёсий ва ташкилий хатолари унинг революциямизнинг характери ва истикболи ҳақи- даги асосий масаладаги бош хатосининг бевосита да- вомидир.
Оппозициянинг сиёсий ва ташкилий хатолари тўғ- рисида гапирганда, мен хўжалик қурилиши ишида пролетариат гегемонияси масаласи, индустриялаш ма- саласи, партия аппарати ва партиядаги «режим» маса- ласи ва ҳоказолар каби масалаларни кўзда тутаман.
Партия умуман ўз сиёсатида, айниқса иқтисодий сиёсатида индустрияни қишлоқ хўжалигидан узиб қў- йиш ярамайди, хўжаликнинг шу -икки асосий тармоғи- нинг ривожланиши уларнинг бир-бирига мосланиши йўли блан, уларнинг социалистик хўжаликда бирлаши- ши йўли блан бориши лозим, деган фикрга асосланиб иш кўради.
Бизнинг мамлакатни индустриялашдаги социалис- тик методимиз, меҳнаткашлар оммасининг, шу жумла- дан индустриялашни кучайтириш учун асосий база бўлган асосий деҳқонлар оммасининг моддий аҳволи- ни тобора яхшилаб бориш орқали индустриялаштири- шимиз шундан келиб чиқади. Мен миллион-миллион меҳнаткашлар оммасини қашшоқлантириш йўли блан амалга ошириладиган капиталистик индустриялаш методидан фарқ қиладиган социалистик индустрия- лаш методи тўғрисида гапираман.


322
И. В. С Т А Л И Н
Капиталистик индустриялаш методининг асосий ёмсгн томони нимадан иборат? Шундан иборатки, капиталистик метод индустриялаш манфаатларининг меҳнаткашлар оммаси манфаатларидан ажралишига, мамлакатда ички зиддиятларнинг кескинланишига, миллион-миллион ишчи ва деҳқонлар оммасининг қашшоқланишига, фойданинг мамлакат ичидаги кенг омманинг моддий ва маданий аҳволини яхшилашга эмас, балки четга капитал чиқариш, мамлакат ичида ва мамлакатдан ташқарида капиталистик эксплуата- ция базасини кенгайтириш учун сарф қилинишига олиб боради.
Социалистик индустриялаш методининг асосий ях- ши томони нимадан иборат? Шундан иборатки, социа- листик метод индустриялаш манфаатлари блан асосий меҳнаткашлар оммаси манфаатларининг бирлигига олибборади, шундан .и-боратки, бу метод миллион-мил- лион омманинг қашшоқланишига эмас, балки шу омманинг -моддий аҳволининг яхшиланишига, ички зиддиятларнинг кескинлашувига эмас, балки зиддият- ларнинг йўқолаборишига ва бартараф этилишига олиб боради, шундан иборатки, бу метод ички бозорни уз- луксиз суратда кенгайтиради ва бу бозорнинг'ҳажмини оширади, шундай 'қилиб, индустриялашни ривожлан- тириш учун мустаҳкам ички база яратади.
Асооий деҳқонлар оммасининг социалистик индус- триялаш йўлларига бевосита манфаатдорлиги шундан келиб чиқади.
Умуман социалистик қурилиш ишида, хусусан мамлакатни индустриялаш ишида деҳқонларга нисба- тан -пролетариат гегемониясини амалга ошириш мум- кинлиги ва зарурлиги шундан келиб чиқади.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 323
Социалистик индустрияни деҳқон хўжалиги блан— биринчи навбатда деҳқонларни оммавий равишда кооперативлаштириш орқали жиплаштириш идеяси, индустриянинг қпшлоқ хўжалигига нисбатан раҳбар- лик ролини ўйнаши идеяси шундан келиб чиқади.
Пролетариат блан деҳқонларнинг иқтисодий ҳам- корлигини сақлаш манфаатларини, ишчилар блан деҳ- қонлар иттифоқини мустаҳкамлаш манфаатларини кўзда тутадиган солиқ сиёсатимиз, саноат моллари- нинг нархини пасайтириш сиёсатимиз ва шунинг каби- лар шундан келиб чиқади.
Оппозицион блок, аксинча, индустрияни қишлоқ хўжалигига қарши қўйишга асосланиб иш кўради ва индустрияни қишлоқ хўжалигидан ажратиш йўлига кириб боради. Деҳқон хўжалигининг манфаатларига э’тибор бермаслик, унинг манфаатларини бузиш блан индустрияни илгари суриш мумкин эмаслигини оппози- цион блок тушунмайди ва э’тироф этмайди. Агар ин- дустрия халқ хўжалигининг раҳбарлик асоси бўлса, қишлоқ хўжалиги, ўз навбатида, бизда индустриянинг ривожланаолишй учун асос бўладиган база эканлиги- ни оппозицион блок тушунмайди.
Деҳқон хўжалигига пролетариат давлати «эксплу- атация қилиши» лозим бўлган «мустамлака» деб қараш (Преображенский қараши) шундан келиб чи- қади.
Яхши ҳосил гўё бизнинг экономикамизни бузиши мумкин бўлган куч деб, яхши ҳосилдан қўрқиш (Троц- кий) шундан келиб чиқади.


324
И. В. С Т А Л И Н
методлари йўлига тушиб кетадиган ўзига хос сиёсати шундан келиб чиқади.
Масалан, оппозицион блок бошлиқларидан бири бўлган Преображенскийнинг сўзини эшитишга тоби- нгиз ҳалай? У ўзи-нинг мақолаларидан бирида мана бундай дейди:
«Ишлабчиқаришни социалистик тарзда ташкил қилишга кўчадиган бирор мамлакат иқтисодий жиҳатдан қанчалик қолоқ, майда буржўа, деҳқонлар мамлакати бўлса... — социалистик маблағ жамғариш ишлари хўжаликнинг социалистик формаларидан илгариги формаларини эксплуатация қилишга таянишга мажбур бўлади... Аксинча, социал революция ғалаба қозонаётган бирор мамлакат иқтисодий ва индустриал жиҳатдан қанчалик ривож- ланган бўлса... бу мамлакат пролетариатига ўз маҳсулотларини мустамлакаларнинг маҳсулотларига алиштиришнинг эквивалент- сизлигини камайтириш, я’ни мустамлакаларни эксплуатация қилишни камайтириш, қанчалик зарур бўлса,—социалистик маб- лағ жамғариш соҳасидаги асосий ишлар шунчалик кўпроқ соци- алистик формаларнинг ишлабчиқариш асосига кўчирилади, я’ни ўз саноати ва ўз деҳқончилигининг қўшимча маҳсулотига шун- чалик кўпроқ таянади» (Е. Преображенский, «Социалистик жам- ғаришнинг асосий қонуни» деган мақола, «Вестник Комакадемии», 1924 йил, № 8).
Пр1еображенскийнинг индустриямиз1нинг манфаатла- ри блан мамлакатимиздаги деҳқон хўжалиги манфа- атлари ўртасида битишмас зиддиятлар туғдириш йўли- га,— демак капиталистик индустриялаш методлари йўлига кириб бораётганлигини исбот қилиб ўтириш- нинг ҳожати бўлмаса керак.


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 325
тушунмасдан, мумкин бўлган ҳарқандай индустриялаш заминини қўпормоқда, қўпоришга ҳаракат қилмоқда.
Мен шуни айтаманки, бу сиёсатнинг индустриялаш- ни пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик аеосида қураётган партия сиёсати блан ҳечқандай алоқаси йўқ.
«Яхши ҳосилотдан» қўрқучи ва, афтидан, яхши ҳо- сил-от мамлакатимизнинг хўжалик тараққиёти нуқтаи назаридан хавфли деб ўйлавчи Троц1кий ҳақида ҳам шундай, ёки қарийб худди шундай демоқ керак. У масалан, апрель пленумида бундай деган эди:
«Бу шароитда (Троцкий ҳозирги замон диспропорцияси ша- роити тўғрисида гапиради. И. Ст.) яхши ҳосилот, я’ни қишлоқ хўжалигига потенциал суратда ўсган ортиқча товар миқдори хўжаликнинг социализмга томон ривожланиш сур’атини тезлат- масдан, балки, аксинча, экономикани бузадиган, қишлоқ блан шаҳар ўртасидаги, шаҳар ичида эса — исте’молчилар блан давлат ўртасидаги муносабатларни кескинлаштирадиган факторга айлани- ши мумкин. Амалий жиҳатдан гапирганда, саноат моллари бўлма- ган бир вақтда — яхши ҳосилот бўлиши, дондан арақ тортишни кўпайтириш ва шаҳарда очередларни кўпайтириш, демакдир. Сиёсий жиҳатдан бу, деҳқоннинг ташқи савдо монополиясига қарши, я’ни социалистик саноатга қарши кураши, демакдир»*. (Марказий Комитет апрель пленуми мажлисларининг стенограм- маси, Риковнинг резолюция лойиҳасига Троцкийнинг тузатишлари, 164 бет.)
Троцкийнинг бу сўзлари бутунлай нотўғри эканли- гини англамоқ учун, унинг бу ўтакетган ғалати сўзла- рини ўртоқ Лениннинг товар қаҳатчилиги жуда ҳам кескинлашган даврда, яхши ҳосил олиш «давлати- мизнинг нажотидир»90 деган сўзлари блан солиштириб кўриш кифоядир.
* Курсив меники. И. Ст.


326
И. В. С Т А Л И Н
Троцкий, афтидан, бизда индустриялаш иши қиш- лоқдаги м-еҳнаткашлар оммаси моддий аҳволининг секин-аста яхшиланиб бориши орқалигина ривожла- ниши мумкинлигини э’тироф этмаса керак.
Троцкий, афтидан, бизда индустриялаш иши бир- мунча «ёмон ҳосил олиш» орқали амалга оширилиши лозим деган мулоҳазага асосланса керак.
Оппозицион блокнинг саноатдан чиқадиган нарх- ларни ошириш, деҳқ-онларни солиқ жиҳатидан сиқиш ва ҳоказолар тўғрисидаги амалий таклифлари, проле- тариат блан деҳқонлар ўртасидаги и-қтисодий ҳамкор- ликни мустаҳкамлашга эмас, балки уни бузишга, хўжалик қурилиши соҳас-ида пролетариат гегемонияси учун шароит тайёрлашга эмас, балки бу шароитни бузишга, индустриянинг қишлоқ хўжалиги блан жипс- лашувига эмас, балки уларнинг бир-биридан ажрали- шига олиб борадиган таклифлари мана шундан келиб чиқади.
Деҳқонларнинг табақаланиши тўғрисида бирнеча сўз. Табақалаиишнинг кучайиб бораётганлиги тўғри- сида оппозициянинг шовқин-сурон солаётганлиги ва ваҳима қилаётганлиги ҳаммага ма’лум. Қишлоқда хусусий майда каггиталнинг ўсиши тўғриоида ҳечким оппозициядек ваҳима қилмаганлиги ҳаммага ма’лум. Хўш, амалда нима бўлди? Мана бундай бўлди.
Биринчидан, деҳқонларнинг табақаланиши бутун- лай ўзига хос ф-ормаларда, я’ни ўртаҳол деҳқонлар- нинг «ювулиб кетиши» йўли блан эмас, балки, аксинча, улариинг кучайиши йўли блан, юқори ва қуйи таба- қаларнинг жуда озайиши йўли блан бормоқда, шу блан бирга, ерни национализация қилиш, деҳқонларни оммавий равишда кооперативлаштириш, солиқ сиёса-


ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 327 тимиз ва ҳоказолар каби факторлар табақаланишнинг ўзи учун ма’лум рамкалар вужудга келтирмасдан ва уни чекламасдан иложи йўқ.
Иккинчидан,— бу энг муҳими,— пролетариат пози- циясини ва социалистик хўжалик формаларини мус- таҳкамлайдиган ва хусусий капиталнинг ҳамма ва ҳарқандай формаларига қарши асосий зидди-заҳар бўлган индустриямизнинг ривожланиши каби ҳал эту- чи факт қишлоқда хусусий майда капиталнинг ўси- шидан ўзиб ва жуда ўзиб кетмоқда.
Қишлоқдаги хусусий капитал тўғрисида қичқириши- да ва ваҳима қилишида, одат бўйича, давом этаётган «янги оппозиция», афтидан, бу ҳолларнинг ҳаммасини кўрмай қолган бўлса керак.
Лениннинг бу тўғридаги сўзларини оппозициянинг хотирига солиб ўтиш, балки, ошиқча бўлмас. Бу тўғ- рида ўртоқ Ленин бундай дейди:
«Йирик ишлабчиқариш аҳволининг ҳарқандай яхшиланиши, ба’зибир йирик фабрикаларни ишга солиш имконияти пролетари- атнинг аҳволини шу қадар мустаҳкамлайдики, майда буржуазия стихиясидан, ҳатто ўсиб бораётган майда буржуазия стихиясидан ҳам қўрқишга ўрин қолмайди. Майда буржуазия ва майда капи- талнинг ўсишидан қўрқиш керак эмас. Утакетган танқислик, муҳ- тожлик, маҳсулотлар етишмаслигининг жуда ҳам узоққа чўзила- ётганлигидан қўрқмоқ керакки, пролетариатнинг кучсизланиб қолиши, унинг майда буржуанинг иккиланиш ва умидсизлик стихия- сига бардош беролмай қолиши шундан келиб чиқади. Мана бу даҳшатлироқдир. Маҳсулот миқдори ошганда, майда буржуазия- нинг ҳечқандай ривожланиши катта нуқсон бўлаолмайди, чунки бу нарса йирик саноатни ривожлантиради». . . (XXVI том, 256 бетга қаралсин).


328
И. В. С Т А Л И Н
иккинчи томони эканлигини оппозициячилар қачон бўлса ҳам тушунармикинлар.
Оппозициянинг партия аппаратига ва партиядаги «режим»га қарши кураши тўврисида бирнеча сўз.
Оппозициянинг партиямизнинг раҳбар ядроси бўл- ган партия аппаратига қарши кураши амалда нимадан иборат? Оппозициянинг бу соҳадаги кураши, провар- дида, партия раҳбарлигини бузишга ва партиянинг давлат аппаратини яхшилаш, бу аппаратдан бюро- кратизмни ҳайдаб чиқариш, давлат аппаратига раҳ- барлик қилиш йўлидаги курашда партияни қуролсиз- лантиришга интилишдан иборат эканлигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.
Оппозициянинг партиядаги «режим»га қарши ку- раши нимага олиб боради? Партиядаги темир инти- зомни бузишга олиб боради, ҳолбуки темир интизом бўлмаса, пролетариат диктатурасининг бўлиши мум- кин эмас, провардида пролетариат диктатурасининг негизла|рини қақшатишга олиб боради.
Шунинг учун, оппозициянинг сиёсий ва ташкилий хатолари пролетариат бўлмаган элементларнинг пар- тиямизга, пролетариат диктатурасига қилаётган ҳужу- мининг ин’икосидир, дейишга партия ҳақлидир.
Ўртоқлар, оппозицион блокнинг сиёсий ва ташки- лий хатолари мана шулар-
IV
БАЗИБИР ХУЛОСАЛАР


ПАРТИЯМИЗДЛГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛЙК ТУҒРИСИДА 329‘
чиқаришга олиб бориши лозим, деган эди. Уртоқлар, мен шуни айтишим лозимки, Троцкийнинг бу сўзи ҳечбир асоссиз ва сохта сўздир. Men шуни айгишим керакки, оппозицион блок тўғрисидаги тезисларнийг қабул этилиши фақат биргина мақсадни: оппозиция- нинг принципиал хатоларини бутунлай йўқотиш йўли- да уларга қарши қат’ий курашув мақсадинигина кўзда тутиши мумкин.
Партиямизнинг X с’езди анархо-синдикалистик оғмачилик тўғрисида92 қарор қабул қилганлиги ҳам- мага ма’лум. Анархо-синди-калистик оғмачиликн-инг ўзи нима? Анархо-синдикалистик -оғмачиликни социал- демократик оғмачиликдан «яхши» эди деб бўлмайди. Лекин анархо-сивдикалистик оғмачилик тўғрисидаги р1езолюциянинг қабул этили-ши фактидан ҳеч-ким шу дамгача «ишчи оппозицияси»нинг а’золари партиядан чиҳарилиши лозим, деган хулоса чиҳарган эмас.
ПартиЯ|Мизнинг XIII с’езди троцкизмни «очиқдан- очиқ майда буржуа оғмачилиги» деб э’лон этганлигини Троцкийнинг билмаслиги мумкин эмас. Лекпн ҳечким шу дамгача бундай резолюциянинг қабул этилиши троцкийчи о1ппозиция бошлиқларининг партиядан чиқарилишига олиб бориши лозим, деб ҳисоблаган эмас.
XIII с’езд резолюциясида троцкийчи оппозиция тўғрисида қуйидагилар ёзилган:
«Бизнинг олдимизда'турган ҳозирги оппозиция большевизмни ревизия қилишга, ленинизмдан тўғридап-тўғри қайтишга уруниш- гина бўлиб қолмай, балки очиқдан-очиқ майда буржуа оғмачилиги ҳамднр*. Ҳечбир шубҳа йўқки, бу «оппозиция» об’ектив суратда * Курсив мсннки. И. Ст.
22 И. В. С т а л п it том 8


330
И. В. С Т А Л И Н
пролетар ҳокимияти позицияларига ва унинг сиёсатига майда буржуазия томонидан қилинаётган ҳужумни акс этдиради» (XIII с’езд резолюциясидан). -
Троцкий бнзга, майда буржуазия оғмачилигининг социал-демокрагик оғмачиликдан нимаси яхши экан- лигини тушунтириб берсин. Социал-демократик оғма- чилик майда буржуазия оғмачилигининг бир хили эканлигини англаш қийинми? Социал-демократик оғ- мачилик ҳақида гапирганда, биз фақат XIII с’езд ре- золюцияспда гапирган гапларкигина аниқлашимизни англаш қийинми? Биз оппозицион блок бошлиқлари- ни ҳеч социал-демократлар деган эмасмиз. Биз фақат оппозицион бло-кда социал-дсмократик оғмачи- лик аломатлари пайдо бўлганлигини айтаяпмиз, ва бу оғмачиликдан қайтиш ҳали кеч эмаслиги тўғрисида огоҳлантираяпмиз ва оппозицион блокни биз бу оғма- чиликдан қайтишга чақираяпмиз.
Марказий Комитет ва Марказий Контроль Қомис- сиясининг 1925 йил январьда қабул қилинган ма’лум резолюЦ|йясида троцкизм ҳақида бундай дейилган:93
<Аслини айтганда, ҳозирги троцкизм коммунизмни Европа- даги қалбаки марксизм памуналарига яқинлаштириш руҳида, я’ни провардида, «свропача» социал-демократия руҳида сохталашти- ришдир». (Марказий Комитст ва Марказий Контроль Комиссия- сининг 1925 йил 17 январь пленуммда қабул этилган резоупоция- дан.)
Шуни айтишим лозимки, бу резолюцияларнпнг иккаласи ҳам асосан Зиновьев қўли блан ёзилган. Ле- кин бутун партия, хусусан— ҳатто Зиновьев ҳам троц- кийчп оппозпдия бошлиқлари партиядан чиқарилиши керак, деған хулосага келган эмас.


ПЛРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИСИДА 331
Троцкизмнц меньшевизм блан тенглаштиручи Қаме- невнинг троцкизмга берган баҳосини кўрсатиб ўтиш, ортиқча бўлмас. Қулоқ солингиз:
«Троцкизм ҳамавақт меньшевизмнинг энг кўркам, энг яши- рин формаси, меньшевизмнинг ишчиларнииг худди революцион кайфиятдаги қисмини алдашга энг мос бўлган формаси бўлиб келди». («Ленинизм учун» деган мақолалар тўплами. Л. Қаменев, «Партия ва троцкизм», 51 бет.)
Бу фактларнинг ҳаммаси бизнинг ҳарбиримизга қандай ма’лум бўлса, Троцкийга ҳам шундай ма’лум. Броқ, ҳали ҳеч(ким Троцкийни ва унинг фикрдошларини, айтайлик, XIII с’езд резолюциялари асосида партиядан чиқариш масаласини қўйгани йўқ.
Мана шунинг учун мен, Троцкийнинг Марказий Комитет ва Марказий Контроль Қомиссияси пленумп- да .айтган сўзлари самимий эмас, сохта деб ўй- лайман.
Марказий Қомитет ва Марказий Қонтроль Қомис- сиясининг октябрь пленуми оппозицион блок тўғриси- даги тезисларни асосан ма’қуллаганда, жазо беришни эмас, балки оппозициянинг принципиал хатоларига қарши ғоявий кураш олиб бориш зарурлигини кўзда тутди, оппозиция ўзининг шу хатоларидан ҳалигача воз кечмаётир :ва у ўзибинг 16 октябрьда берган «ари- засида» баён ҳилишига кўра, партия устави рамка- сида, бундан кейин ҳам шу принципиал хатолариучун кураш олиб бормоқчи. Марказий Қомитет ва Марка- зий Контроль Қомиссиясининг пленуми шундай қилга- нида, оппозициянинг принципиал хатоларига қарши кураш — шу хатоларга барҳам бериш учун бирдан-бир восита эканлигини, бу хатоларга барҳам бериш эса — партиямизда ҳақиқий бирлик бўлишининг бирдан-бир 22*


332
И. В. С Т А Л И Н
йўли эканлигини кўзда тутди. Партия оппозицион блакни тор-мор қилиб ва уни фракциячилиадан воз кечишга мажбур этиб, зарур минимумга эришдики, бу зарур минимум бўлмаса, партияда бирлик бўлиши мумкин эмас. Бу, албатта, оз эмас. Аммо бу кифоя қилмайди. Тўла бирликка эришмоқ учун яна бир қадам олға бориш, оппозицион блокнинг ўз принципиал ха- толаридан воз кечишига эришмоқ ва, шундай қилиб, партияни ва ленинизмни ҳужумлардан ва ревизия қилишга урунишлардан сақлаш зарур-
Бу — биринчп хулоса.
Партиялилар оммаси оппозицион блокнинг прин- ципиал позициясини рад эгиб ва оппозициянинг янги мунозара бошлаш йўлидаги урунишларига барҳам бериб: ҳозир ran сотиш вақти эмас, социалистик қури- лиш ишига яқиндан киришмоқ вақтидир, деди. Бундан чиқадиган хулоса: камроқ ran сотмоқ, кўпроқ ижодий фойдали иш қилмоқ, социалистик қурилиш сари олға бормоқ керак!
Бу — иккинчи хулоса.
Учинчи хулоса эса шундан иборатки, партия ичида- ги кураш вақтида, опшозициянинг ҳужумлар-ини даф’ қилиш вақтида қурилишимизнинг социалистик истиқ- 6ол'и асосида партия ҳозиргача ҳеч кўрилмаган дара- жада бир бўлиб жиплашди.
Бу — учинчи хулоса.
Қурилишимизнинг соииалистик истиҳболи асосида жиплашган партия — мамлакатпмизда социалистик қурилишни илгари суриш учун ҳозир жуда ҳам зарур бўлган дастакдир.
Биз бу дастакни оппозицион блок блан курашда мустаҳкам қилиб чиниқтирдик.


ПАРТИЯМЙЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ОҒМАЧИЛИК ТУҒРИСИДА 333
Қураш қурилишимизнинг социалистик истиқболи асосида партиямизни унинг Марказий Комитети атро- фига жиплаштирди. Конференция бу жиплашувни рас- мийлаштириши лозим, бунинг учун у Марказий Коми- тет томонидан таклиф этилган тезисларни бироғиздан қабул этажак, деб ишонаман.
Конференция ўзинииг бу ишини шараф блан бажа- ражагига шубҳаланмайман. (Давомли, гулду- рос қарсаклар; барча д е л е г а т л а р ў р и н- ларидан турадилар; олқишлар.)
„Правда* № 256—257;
1926 йил 5 еа 6 ноябръ


834
„ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОКРА- ТИК ОҒМАЧИЛИК ТЎҒРИСИДА“ГИ ДОКЛАД ЮЗАСИДАН СЎЗЛАНГАН ОХИРГИ СЎЗ 1926 йил 3 ноябръ
I
БАЗИБИР УМУМИЙ МАСАЛАЛАР ТУҒРИСИДА
I. МАРКСИЗМ ДОГМА ЭМАС, БАЛКИ ДАСТУРИАМАЛДИР
Уртоқлар! Мен ўз докладимда, марксизм догма эмас, балки ҳаракат учун қўлланмадир, Энгельснинг ўтган асрнинг 40-нчи йилларида айтган ма’лум форму- ласи ўз замоиида тўғри эди, аммо бу формула энди кифоя қилмай қолди, деган эдим. Шу сабабдан бу формула ўрнига Лениннинг, капиталпзм тараққиёти- нинг ва пролетариат синфий курашининг янги ша- роитида айрим бир мамлакатда социализм ғалаба қилмоғи жуда мумкин ва муқаррардир деган форму- ласи олинмоги к-ерак, деган эдим.
Музокара вактида менинг -бу гапимга э’тироз бил- дирган кишилар бўлди. Бу жиҳатдан айлиқса Зиновь- ев кўпроқ урунди. Шунинг учун мен бу масалани янгидан ўртага қўйишга ва уни •муфассалроқ ёритиб беришга мажбурман.


ОХИРГИ СУЗ
ратия леяинизмга қарши олиб бораётган курашида Энгельснинг эски, формуласига ёпишиб олаётганлиги фактини назарга олган бўлур эди, бўлмаса Зиновьев социал-демократия йўлидан бориш блан ба’зибир «ай- н-иб кетиш» хавф-ига дучор бўл1иш мумкинлигини ту- шунган бўлур эди. Энгельс ўзининг «Қоммунизм прин- циплари»94 деган, ҳарбир қоидаси савол ва жавобтар- зида баён қилинган асарида мана бу гапларни айтади.
«Савол: Хусусий мулкни бирданига бекор қилиб бўладими?
Жавоб: Йўқ, бекор қилиб бўлмайди, мавжуд ишлабчиқа- риш воситаларини ижтимоий ишлабчиқариш барпо қилмоқ учун зарур бўлган даражада қандай бирданига ошириш мумкин бўл- маса, хусусий мулкни ҳам ҳудди шундай бирданига йўқ қилиб бўлмайди. Шу сабабли пролетар революцияси *, рўй бериши му- қаррар бўлган пролетар революцияси, ҳозирги жамиятни фақат секин-аста ўзгартириб бораолади ва шундан кейингина, хусусий мулкни бекор қилиш учун зарур бўлган жуда кўп ишлабчиқариш воситалари вужудга келтирилгандан кейин хусусий мулкни бе- кор қилаолади.
Савол: Бу революция қай йўсинда бўлади?
Жаво б: Бу революция энг аввал демократик тузуК! барпо қилади ва шунинг ўзи блан, бевосита ёки бавосита, пролетари- атнинг сиёсий ҳукмронлигини ўрнатади».
Бу ўринда ran, равшанки, буржуазияни ағдариш ва пролетариат диктатурасини ўрнатиш устида бора- ди. Узингиз биласизки, ўртоқлар, бу модда бизда ал- лақачон амалга оширилган, ортиғи блан амалга оши* рилган. (Овозлар: «Рост!». «Тўғри!».)
Сўнгра:
«Агар демократиядан хусусий мулкка бевосита қасд қила- диган ва пролетариатнинг ҳаётини та’мин этадиган кенг тадбир- ларни амалга оширмоқ учун қурол сифатида дарҳол фойдаланил- маса, бу демократиянинг пролегариат учун ҳечқандай фойдаси
* Курсив меники. И. Ст»


336
И. В. С Т А Л Й Й
бўлмас эди. Ҳозирги мавжуд шароитлардан зарурий суратда келиб чиқадигап бу энг асосий тадбирлар қуйидагилардан ибоу рат: . ,
1) Хусусий мулкни чеклаш: даромадга қараб ошиб боради^ ган солиқ солиш, меросга катта солиқ солиш, уруғ-аймоқларнийг (ака-укалар, жиянлар ва бошқаларнинг) ворислигини бекор қи- лиш, мажбурий заёмлар чиқариш ва ҳоказо».
Узингиз биласизки, бу тадбирлар бизда амалга оширилган ва ортиғи блан амалга оширилган.
Сўнгра:
«2) Ер эгаларини, фабрикантларни, темир йўл ва денгиз ке- малари эгаларини қисман давлат саноатининг рақобати воситаси блан ва қисман ассигнатлар бараварига бевосита сотиб олиш йўли блан секин-секин экспроприация қилиш».
Узингиз -биласизки, бу тадбирлар ҳам бизда рево- люц-иямизнинг биринчи йилларидаёқ амалга оширил- ган.
Сўнгра:
«3) Халқнинг кўпчилигига қарши бош кўтаргап барча эмиг- рантлар ва ис’ёнчиларнинг моли-мулкипи мусодара қилиш».
Узингиз биласизки, биз аллақачоноқ мусодара қилган ва шундай мусодара қилганмизки, энди ҳақи- миз ҳам қолмади. (Кулги.)
Сўнгра:
«4) Миллатга қарашли мулкларда, фабрика ва ишхоналарда меҳнатни уюштириш ёки пролетариатга иш бериш, бунннг орқа- сида ишчиларнинг ўзаро рақобат қилиши йўқотилади ва фабри- кантлар ҳам, модомики улар ҳали қолар эканлар, ишчиларга давлат тўлаганидек юқори иш ҳақи тўлашга мажбур бўладилар».
Ма’лумки, биз шу йўлда турибмиз, шу йўлда бир- қанча ғалаба қозонаётибмиз ва бу модда асосан. му- ваффақият блан амалга оширилмоқда.


бкйргй суз
Ml
Сўнгра:
«5) Хусусий, мулк батамом йўқ қилинмагунча меҳпат қи- лишни жамиятнинг ҳамма а’золари учун баб-баравар мажбурий қилиб қўйиш. Саноат армияси, айниқса қишлоқ хўжалиги учук армия тузиш».
Узингиз биласизки, биз бу йўлни ҳарбий коммунизм даврида, меҳнат армияси ташкил қилиш тарзида, таж- риба қилиб кўрдик. Аммо бу йўлда катта натижаларга эришаолмадик. Шундан кейин биз бу мақсадга айлан- ма йўллар блан борабошладик ва бу соҳада қат’ий ютуқларга эришувимизга шубҳаланиш учун ҳечбир асос йўқ.
Сўнгра:
«6) Давлат капиталидан фойдаланучи миллий банк орқали кредит системасини ва пул савдосини давлат қўлида марказлаш- тириш. Ҳарқандай хусусий банкларни ва банкирларнинг конто- раларини ёпиш».
Узингизга жуда яхши ма’лумки, ўртоқлар, бу тад- бир ҳам бизда acocaн аллақачон амалга оширилган.
Сўнгра:
«7) Миллий фабрихалар, ишхоналар, темир йўллар ва денгиз кемалари сонини кўпайтириш, ишланмасдан қолиб кела- ётган барча срларни ишга солиб юбориш, авваллар ишга солин- ган ерларни ишлашни миллат ихтиёрида бўлган капиталларнинг кўпайишига ва ншчилар сонининг ўсишига қараб яхшилаб бориш».
Узингиз биласизки, бизда бу иш ҳам амалга оши- рилмоқда ва илгари қараб бормоқда, ернинг национа- лизация қилиниши ҳам, асосий саноат тар|МОқларининг нац1ионализация қилиниши ҳам бу ишга ҳартарафлама ёрдам бермоқда.
Сўнгра:
«8) Ҳамма болаларни, улар оналарининг парваришидан таш- Қари ҳам ўзларини эплайдиган бўлган вақтдан бошлаб, давлат муассасаларида ва давлат ҳисобидан тарбия қилиш».


838
Й. В. С Т А Л Й Й
Бу иш бизда амалга оширилмоқда, лекин у ҳали тўла суратда амалга оширилгани йўқ, чунки уруш ва интервенция орқасида бўлган вайронлик сабабли биз мамлакатимиздаги барча болаларни тарбия қилишни давлат та’минотига олишга ҳали қодир эмасмиз.
Сўнгра:
«9) Миллатга қарашли мулкларда гражданлар коммуналари учун,— саноат блан, қишлоқ хўжалиги блан машғул бўладиган ҳамда шаҳар ва қишлоқ турмушидаги бир ёқламаликлар ва кам- чиликлардан жафо чекмай, шаҳар ва қишлоқ турмушининг аф- залликларини бирга қўшадиган бу коммуналар учун умумий уй- жой сифатида катта-катта саройлар бино қилиш».
Гап, равшанки, жу.да катта кўламдаги уй-жой қу- рилиши устида -боради. Узингиз биласизки, биз бу ишни илгарига қараб элтмоқдамиз, лекин ҳали ҳозир бу иш асосан амалга оширилмага1Н экан ва, афтидан, яқин орада амалга ошириб ҳам бўлмас экан, буни-нг сабаби шуки, вайрон бўлган саноатни мерос олганли- гимиздан биз кенг уй-жой қурилиши учун ҳали етар- ли маблағлар жамғариб улгураолмадик ва улгураол- мас ҳам эдик.
Сўнгра:
«10) Шаҳарлардаги соғлиқ учун зарарли бўлган ва ёмон қурилган ҳамма уй-жой ва кварталларни бузиш».
Бу модда юқоридаги модданинг ажралмас қисми- дир,— шунинг учун юқоридаги модда тўғрисида ай- тилган сўзлар бу моддага ҳам тааллуқлидир.
Сўнгра: *
«11) Никоҳли оиладан туғилган болалар блан беникоҳ ту ғилган болаларнинг ворислик ҳуқуқини тенг қилиш».


окиргй суз
339
Мен ўйлайманки, бу иш бизда. қаноатланурлик бормоқда, десак бўлади.
Ниҳоят, охирги модда:
«12) Бутун транспорт ишини миллат қўлида марказлашти- риш».
Узингиз биласизки, бу иш бизда аллақачон тўла суратда амалга оииир<илган.
П-ролетариат революциясининг Энгельс ўз «Ком- мунизм принциплари»да баён қилган программаси ма- на шундай, ўртоқлар.
Узингиз кўриб турибсизки, ўртоқлар, революциямиз •бу программанинг ўндан тўққизини аллақачон амал- га оширган.
Сўнгра:
«Сав о л: Бу революция (юқорида айтиб ўтилган революция. И. Ст.) бирон айрим мамлакатда бўлиши мумкннми?
Ж а в о б: Йўқ. Йирик саноат жаҳон бозорини вужудга келтириши бланоқ ер юзидаги барча халқларни^ айниқса маданий халқларни бир-бири блан шундай боғлаб қўйдики, уларнинг ҳар- бири иккинчисида бўлаётган ҳодисаларга боғлиқдир. Сўнгра, йирик саноат барча маданий мамлакатларда ижтимоий тарақ- қиётни шу қадар тенглаштириб қўйдики, ҳамма ерда буржуазия блан пролетариат жамиятнинг ҳал этучи икки синфи ва улар ўртасидаги кураш — замонамизпинг асосий кураши бўлиб қолди. Шунинг учун коммунистик революция фақат бир миллат дои- расидаги революция бўлмасдан, балки ҳамма маданий мамла- катларда, я’пи ҳеч бўлмаганда, Аиглия, Америка, Франция ва Германияда бир вақтда бўлади.. .»* (Ф. Энгельс, «Коммунизм принциплари»га қаралсин).
Гап мана шундай, ўртоқлар.
* Ҳамма ерда курсив меники. И. Ст.


34o
И. В. С Т А Л И Й
Энгельс юқорида баён қилинган программани ўз олдига қўйган пролетариат революциясининг, айрим бир мамлакатда бўлиши мумкин эмас, деган эди. Фактлар эса, пролетариат синфий курашжинг янги шароитида, •им-периализм шароитида биз бундай рево- люцияни айрим бир мамлакатда, ўз мамлакатимизда асосан аллақачон қилганлигимизни, унинг программа- сининг ўндан тўққизи1ни амалга оширганлигимизни кўрсатади.
Зиновьев, бу программани амалга ошириб, бу мод- даларни амалга оииириб, биз хато қилиб қўйдик, де- йиши мумкин. (Кулги.) Балким, ростдан ҳам бу моддаларни амалга ошириш блан биз ба’з-ибир «мил- лий-маҳдудлик» қилиб қўйгандирмиз. (Қулги.) Бал- ки шундайдир. Аммо қандай бўлмасин, шу нарса равшанки, Энгельс ўтган асрнинг 40-нчи йилларида, монополистик капитализмдан бурунг-и капитализм ша- роитида, бир мамлакатда амалга ошмайди ва ошуви мумкин эмас деб ҳисоблаган нарса империаллзм ша- роитида биэнинг мамлакатим.изда амалга ошадиган ва амалга ошуви мумкин бўлган нарсага айланди.
Албатта, агар Энгельс ҳаёг бўлса эди, у эски фор- мулаларга ёпишиб олмас эди, балки, аксинча, бизнинг революциямизни ҳар жиҳатдан олқишлаб: «Ҳамма эски формула жаҳаннамга кетсин, яшасин СССРдаги ғоли- бона революция!» деган бўлар эди. (Қарсаклар.)


ОХИРГИ СУЗ
341
уларнинг ўз ихтиёридаги иши. Фақат шуниси ёмон.ки, Зиновьев бу жа'нобларга тақлид қилишга тиришади, шу <блан бу ўринда у социал-демократия йўлига ту- шиб кетади.
Мен Энгельс формуласини келтириш ва уни батаф- сил баён қилиб -бериш блан қуйидаги уч мақсадни:
биринчидан, Лениннинг бир мамлакатда социализм ғалаба қилмоғи .мумкинлиги тўғрисидаги формуласи- ни Энгельснинг эски даврдаги марксистлар фикрининг энг охирги ва қат’ий ифодаси бўлган формуласига қарама-қарши қўйиш йўли блан масалани максимал суратда аниқлашни;
иккинчидан, Энгельонинг эски ф-ормулаоини рўкач қилиб, ўз оппортунизмини ниқоблашга ҳаракат қила- ётган социал-демократи-янинг реформизмини ва анти- революдаонализмини фош қил-ишни;
учинчидан, бир мамлакатда социализм ғалаба қи- лиши тўғрисидаги масалани ҳал қилган биринчи киши Ленин эканл'игини кўрсатишни кўзда тутган эдим.
Бир мамлакатда социализм ғалаба қилмоғи мум- кинлиги тўғрисидаги ҳақиқатни бошқа бир киши эмас, айни Ленин очганлигини э’тироф қилмо.қ керак, ўр- тоқлар. Ҳақиқатда Ленинга тегишли бўлган нарсани унда-н тортиб оли«б бўлмайди. Ҳақи^атдан қўрқмаслик керак, .мардл1ик блан ҳ-ақиқатни айтмоқ керак, социа- лизмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши тўғрисидаги масалани янгича ҳўйган ва бу масалани ижобий ма’- нода ҳал қилган марксистлардан биринчиси Ленин бўлганлигин1и мардлик блан рўйи-рост айтмоқ керак.
Мен бу блан, Ленин Энгельсдан ёки Марксдан юқори турадиган мутафа<ккир эди, демоқчи эмасман. Мен бу блан фақат икки нарсани айтмоқчиман:


342
И. В. С Т А Л И II
биринчида-н, Энгельс ёки Марксдан, улар қандай гениал мутафаккир бўлмаси!н, монополистик капитали- змдан бурунпи даврда туриб пролетариатнинг синфий кураши ва пролетариат революцияси учун орадан ярим асрдан кўпроқ вақт ўтгандан кейин, тараққий қилган мо»нополисти(К ка<питалмзм даврвда очилган барча имкониятларни кўзда тутган бўлишларини та- лаб қмлиб бўлмайди;
иккинчидан, Энгельс блан Маркснинг гениал шо- гирди бўлган Ленин капитализм тараҳқиётининг янги шароитида пролетар революциясининг янти имконият- ларини кўраолган ва, шундай килиб, бир мамла.катда социализм ғалаба қилмоғи мумкинлиги тўғрисидаги ҳақиқатни очган экан, бунинг ҳечбир ажабланадиган ўрни йўқ.
Марксизмнинг ҳарфи блан моҳиятини, марксизм- нинг айрим қоидалари блан методини бир-биридан фарқ қилабилиш лозим. Ленин' бир мамлгакатда соци- ализм ғалаба қилмоғи мумкинлиги тўғрисидаги ҳақ.и- қатни очишга шу нарса туфайли муваффақ бўлдики, у марксизмни дэгма эмас, балки ҳаракат учун қўл- ланма деб билар эди, у ҳарф қули эмас эди ва марк- сизмдаги муҳим нарсани, асосий нарсанй дарров пай- қаб олабиларди.
Ленин ўзининг «Коммунизмда болаларча «сўллик» касали» деган брошюрасида бу тўғрида мана бундай деган эди:


ОХИРГИ СУЗ
343
пайтларида буни қўлланабилмадилар» (XXV том, 211 бетга қа- ралсин).
Маркс, Энгельс ва Ленин тутган йўл мана шу, биз шу йўлга ама.л қиламиз ва агар биз то охири- гача революционерлар бўлиб қолишни хоҳлар экан- м.из, «бундан буён ҳам шу йўлга амал қилмоғимиз лозим.
Ленинизм шу йўлга амал қилга-ни ва амал қилиб келаётгани учун ўзини империализ-м ва пролстар ре- волюцияси даврининг марксизми сифатада сақлаб қолди. Бу йўлдан четга чиқиш — оппортунизм ботқоқ- лигига ботиш демакдир. Бу йўлдан тойиш — социал- демократия думида судралиб бориш дема-кдир, бу ма. салада Зиновьев худди шу ҳолга тушиб қолди.
3|иновьев бу ерда, кейинчалик Мар-кс блан Энгельс пролетар революциясининг айрим мамлакатларда ҳам бошланиши мумкин деб Энгельснинг эск-и формуласи- ни юмшатдилар, деди. У Энгельснинг «Француз бош- лаб беради, немис охирипа етказди»95 дегаи сўзини келтирди. Буларнинг ҳаммаси тўғри. Бу энди -совет- партия мактабининг ҳарбир ўқучисига ҳам ма’лум бир нарса. Лекин масала шундаки, ҳозир ran бу тўғрида бораётгаши йўқ. Революцияни бошлайбер, яқин ора- даёқ сени бошқа мамлакатларда бўладиган ғолибона революция қўллаб-қўлтақлайди, лекин бошқа мамла- катларда бундай ғалаба қозонилган тақдирдагина сен ғалаба қозонишга умид боғлашинг мумкин, дейиш бир ran. Бу бир ran. Революцияни бошла ва уни илгарига қараб элтабер, билиб қўйки, агар ҳатто яқин орада бошқа «мамлакатларда революция ғалаба қил- маса ҳам ҳозир, тараққий қилган империализм даври- да,— кураш шароити шундайки, сен кейинчалик бошқа


344
И. В. С Т А Л II И
мамлакатларда революция оловини ёқиш учун, ҳар- ҳолда, ғал-аба қозонаоласан, дейиш бошқа ran. Бу бошқа ran.
Бинобарин, агар мен Энгельснинг эски формуласи- ни келтирган эканман, Энгельс блан Маркс кейинча- лик бу қат’ий ва энг охирги формулани юмшатганлиги фактини четлаб ўтиш учун келтирганим йўқ, балки:
а) бир-бирига зид бўлган бу икки формулани бир- бирига қарама-қарши қўйиш йўли блан м>асалани рав- шан қилиб бериш;
б) Эигельснинг эюки формуласини (никоб қилиб олишга урунаётган социал-демократиянинг оппорту- низмини фсш қилиш;
в) бир мамлакатда социализм ғалаба қилиши тўғ- рисидаги масалани янгича қўйган ва уни ижобий ма’- нода ҳал қилган биринчи киши Ленин эканлиги-ни кўр- сати.ш учун келтирдим.
Мен «Қоммунизм принциплари»ни Зиновьев ўқима ган, агар ўқиган бўлса ҳам бу принципларнинг фаҳ- мига етмаган, Энгельснинг эски формуласини социал- демократларча муҳокама қилган ва шу тариқа оппор- тунизм йўлига тушиб кетган, деганимда ҳақли бўл- ганлигимни ўзингиз ҳам кўрию турибсиз, ўртоқлар.
2. ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ ТЎҒРИСИДА ЛЕНИННИНГ БАЗИБИР МУЛОҲАЗАЛАРИ


ОХИРГИ СУЗ
345
тушунилган пролетариат диктатураси тўғрисидаги ма- салада Ма.ркс ўз замонида (XIX асриинг 70-ичи йил- ларида) Англияни ва, ҳатто, Американи ҳам исгисно қилди, бу мамлакатларда милитаризм ва бюрократизм у вақтларда ҳали авж олмаган эди ва бу мамлакат- ларда ўша вақтларда пролетариатнинг сиёсий ҳукм- ронликка бошқа йўллар блаи, «тинч» йўллар блан эришиш имкониятининг бўлиши мумкин эди, деган эдим. Мен, Маркснинг Англия блан Американи истис- но қилиши ёки чеклаб қўйиши у вақтда тўғри бўлган бўлса, энди, Лениннинг фикрича, империализм тарақ- қиётининг ҳозирги шаро-итида -милитаризм вабюрокра- тизм бошқа мамлакатларда қандай авж олган бўлса, Англия блан Америкада ҳам шундай авж олган бир вақтда, нотўғри ва ортиқча бўлиб қолди, деган эдим.
Ижозат беринг, ўртоқлар, MapiKcra мурожаат қи- ламан. Маркс 1871 йил апрелида Кугельманга ёзган мактубида бундай деган эди:
«. .. Агар сеп менинг «18-нчи Брюмер»имнинг сўнгги боби- ни олиб қарасанг, менинг француз революциясининг эндиги ҳара- кати бюрократик-ҳарбий машипани шу вақтгача бўлганидек бир қўлдан иккинчи кўлга ўтказиш бўлмай, балки уни с и н д и р и ш бўлмоғи керак, деб э’лон қилганимни кўрасан..., бинобарин кон- тинентдаги * ҳарбир чинакам халқ революциясипипг дастлабки шарти худди шудир. Бизнинг парижли қаҳрамон ўртоқларимиз- нинг қилган ҳаракати ҳам худди ана шундан иборатдир». (Бу цитатани Лениннинг «Давлат ва революция» китобидан олиб келтирдим, XXI том, 394 бет.)
Маркс 1871 йилда ана шундай деб ёзган эди.
Ма’лумки, ҳамма ва ҳарқандай социал-демсжратлар ва бирйнчи навбатда Каутский шу цитатага ёпишиб * Курсив меники. И. Ст.
23 И. В. С т а л и н, том 8


346
И. В. С Т А Л И Н
олдилар, пролетариатнинг зўрлик ишлатиб рево- люция қилмоғи социализм сари ҳа-ракатнинг мажбурий методи эмас, пролетариат диктатурасини, албатта, эс- ки буржуа давлат аппаратини синдириш ва янги про- летариат аппарати тузиш ма’носида тушунмаслик керак, капитализмдан социализмга тинч йўл блан ўтиш мумкин, пролетариат шу тинч йўл учун курашмоғи лозим, деб да’во ^илиб к-елдилар.
Уртоқ Лшин «бу масалага қандай қаради? Уртоқ Ленин ўзининг «Давлат ва революция» номли кито- бида -бу хусусда мана буларни ёзган эди:
«Маркснинг юқорида баён этилган муҳокамасининг икки жойини алоҳида кўрсатиб ўтиш муҳимдир. Биринчидан, у ўз хулосасини континент блан чеклайди. Бунга 1871 йилда асос бор эди, у вақтда Англия ҳали соф капиталистик мамлакат намунаси бўлган, аммо ҳарбийчилик йўқ ва бюрократиядан хийли даражада ҳоли мамлакат эди. Шунинг учун Маркс Англияни истисно қилди, у ерда «тайёр давлат машинасини» синдириб ташлашдек дастлабки шарт бўлмаганда ҳам, революциянинг ва ҳатто халқ революциясининг бўлиши мумкин деб ўйланар эди ва у чоқда шупдай бўлиши мумкин эди.
Энди *, 1917 йилда, бирипчи улуғ империалистик уруш даврида, Маркснинг бу чеклаши тушиб қолади *. Ҳарбийчилик ва бюрократизм йўқлиги жиҳатидан англо-саксон «ҳуррияти»нипг бутун дун’ёда энг йирик ва энг сўнгги намояндалари бўлган Англия ҳам, Америка ҳам ҳамма нарсани ўзига тоби’ қиладиган, ҳамма нарсани босиб ётган ва бутун Европага ёйилган манфур, қонли бюрократик-ҳарбий муассасалар ботқоғига батамом ботиб қолдилар. Энди Англияда ҳам, Америкада ҳам «ҳарбир чинакам халқ революциясининг дастлабки шарти» «тайёр» (у ерда 1914—1917 йилларда батамом «Европада»ги даражагача, умум империалпстик даражагача етказиб тайёрланган «давлат машина- сини» синдириб, бузиб ташлашдир» (XXI том, 395 бетга қаралсин).
* Курсив меники. И. Ст.


ОХИРГИ СУЗ
347
Узингиз кўриб турибсизки, бў масалада ҳам биз Энгельснинг социализм ғалабаси тўғрисидаги эски формуласи .муносабати блан мен баён .қилиб берган ҳолга озми-кўпми ўхша-ш бир ҳолни кўрамиз.
Марк-снинг Англия блан Американи чеклаб қўйиши ёки истисно қилиши бу мамлакатларда ҳали м-илита- ризм авж олмаган ва бюрократия авж олмаган вақт- ларда асосли эди. Лениннинг фикрича, монополистик ка-питализмнинг янги шароитида, Англия блан Амери- када милитаризм ва бюрократия Европа континенти мамлакатларидагига қараганда кўпроқ бўлса бўлар- ки, лекин кам авж олмаган бир вақтда бу чеклашлар энди тушиб қолди.
Шунинг учун пролетариатнинг зўрлик йўли блан революция қилмоғи, пролетариат диктатураси, беис- тисно ҳамма империалистик давлатларда социализм сари ҳаракат қилишнинг муқаррар ва зарур шартидир.
Шунинг учун, бутун дун’ё оппортунистлари Маркс- нинг шартли суратда йўл қўйган чеклашига ёпишиб олиб ва пролетариат диктатурасига қарши чиқиб, марк- сизмни эмас, балки ўзларининг оппортунистик ишла- р-ини ҳимоя киладилар. •
Ленин бу хулосага шупанг учун келдики, у, марк- сизмнинг ҳарфи блан марксизмнинг моҳиятини б-ир- биридан фарқ қилабиларди, у, марксизмни догма эмас, балки дастурца-мал деб билар эди.


348
И. В. С Т А Л И Н
артиқроқ етилган ва^тда Лениннинг бу имкониятлар- ни кўрганлиги ва уларни умумлаштирганлигига ажаб- ланиш ундан ҳам ғалатироқ бўлур эди.
Бу ерда жойдан туриб, Рязанов томонидан бўлса керак, луқма ташланиб, Маркснинг Англия бла-н Аме- рика учун йўл кўйган чеклаши синфий курашнинг ҳозирги шароитига нисбатангина нотўғри бўлиб қол- масдан, балки Маркс бу чеклашга йўл қўйган вақт- даги шароитга нисбатан ҳам тўғр-и эмас эди, деган ran айтилди. Мен Рязановнинг фикрига (қўшилмайман. Мен, Рязанов хат-о -қилаяпти, деб ўйлайман. Ҳарҳолда, Лении бу тўғрида бошқача фикрда, у мутлақо аниқ ва равшан қилиб, Маркс 70-нчи йилларда Англия блан Амер1икани бу тариқа истисно қилишида ҳақли эди, дейди.
Уртоқ Ленин ўзининг «Озиқ-овқат солиғи тўгри- сида» деган брошюрасида мана бундай деб ёзади:


ОХИРГИ СУЗ
349
бўлганда, ишчилар буржуазияни сотиб олишдан асло қайтмайдилар, деган эди. Маркс ўзгариш давомида бутун шароит ўзгариб кети. ши блан жуда кўп янги проблемаларнинг туғилишини ва ўзгариш давомида шароитнинг жуда тез-тез ва кучли равишда ўзгариб туришини жуда яхши тушуниб, ўзгаришнинг формаси, йўл ва усуллари тўғрисида ўзининг ҳам — ва социалистик революциянинг келажакдаги ходимларининг ҳам қўлини боғлаб қўймади. Хўш, энди Совет Россиясида ҳокимият пролетариат қўлига олинганидан кейин, эксплуататорларнинг ҳарбий йўл блан ва саботажлик блан кўрсатган қаршиликлари бостирилгандан кейин пайдо бўлган ба’- зибир шароитларнинг бундан ярим аср бурун Англияда, башарти у тинчлик йўли блан социализмга ўтабошлаганида пайдо бўлиши мумкин бўлган шароитларга ўхшашлиги кўриниб турган бир нар- са эмасми, ахир? У маҳалда Англияда капиталистларнинг ишчи- ларга бўйсунишлари қуйидаги ҳоллар блан та’мин қилинган бўлар эди: (1) деҳқонлар йўқ бўлганлигидан аҳоли ичида ишчилар, про- летарларнинг мутлоқ кўпчиликни ташкил қилганлиги (70-нчи йилларда Англияда, қишлоқ ишчилари орасида социализмнинг жуда тезлик блан муваффақият қозонишига умид боғлатадиган аломатлар бор эди); (2) пролетариатнинг касаба союзларида жу- да яхшй уюшганлиги (у замонда Англия бу жиҳатдан бутун дун’- ёда биринчи мамлакат эди); (3) асрлардан буён давом қилиб кел- ган сиёсий эркинлик соясида тарбияланган пролетариатда маданий савиянинг бирмунча баландлиги; (4) жуда яхши уюшган Англия капиталистларининг (у вақтда Англия капиталистлари дун’ёдаги барча мамлакатларнинг капиталистларидан яхши уюшган эдилар, эиди эса бу нарса Германияга ўтди) сиёсий ва иқтисодий маса- лаларни муроса йўли блан ечишга кўп замонлардан буён одатла- ниб қолганликлари. У вақтда Англия капиталистларини Англия ишчиларига тинч йўл блан бўйсундириш* мумкинлиги тўғрисидаги фикр мана шундай ҳоллар орқасида туғилиши мумкин эди... Маркс ишчиларга худди социализмга ўтишни осонлаштириш йў- лида, энг йирик корхоналар ташкилотини сақлаб қолиш муҳим- дир, деб ҳамда агар шундай шароит туғилиб, бу шароит капита- листларни сотиб олиш шарти блан капиталистларни тотувлик ила бўйсунишга ва социализмга маданий ва уюшган равишда ўтишга мажбур қилса *, у вақтда капиталистларга яхшироқ ҳақ тўлаш * Курсив меники. И. Ст.


350
И. В. С Т А Л И Н
ва уларни сотиб олиш (истисно тарзида: у вақтда Англия истисно эди) бутунлай жоиздир, деб жуда тўғри та’лим берган эди» (XXVI том, 327—329 бетларга қаралсин).
Бунда Рязанов эмас, Ленин ҳақ эканлиги равшан.
3. КАПИТАЛИСТИҚ МАМЛАҚАТЛАРНИНГ НОТЕҚИС ТАРАҚҚИЙСИ ТЎҒРИСИДА
Мен ўз докладимда, Ленин капиталистик мамла- катларнинг нотекис «иқтисодий ва сиёсий тараздиёти қонунини очди ва бу ^онунни исбот қилди, шу қонун- га асосланиб, нотекисликяинг ўсиши ва кескинлашуви фактига асосланиб, Ленин бир мамлакатда ооциализм ғалаба қилиши мумкин деган фикрга (келди, деган эдим. Троцкий блан Зиновьев бу қоидага қарши чиқ- дилар. Троцкий, Ленин-нинг бу ^оидаси назарий жи- ҳатдан нотўғри, деди. Зиновьев эса Троцкий блан бирга, илгари, .монополистик капитализмдан бурунги даврда, нотекис тараққиёт ҳозиргига, монополистик капита- лизм даврвдагига қараганда кўпроқ эди, бир мамла- катда социализм ғалаба қилиши мумкинлиги тўғри- сидаги фикрни нотекис капиталистик тараққиёт қонуни блан боғлаш ярамайди, дейди.
Троцкий Лениннинг нотекис тараққиёт қонуни тўғ- рисидаги машҳур назарий қоидасига |қарши чиқмоқда, бунда ажабланурлик ҳечнарса йўқ, негаки, бу 'қонун Троцкийнинг перманент революция «назария»сини пучга чиқариб ташлайди.


ОХИРГИ СУЗ
351
қилишига олиб бораберган эмас ва олиб бориши ҳам мумкин эмас эди — империализм давридаги иқтисодий ва сиёсий тараққиёт нотекислиги блаи аралаштириб юборади, империализм даврида мамлакатлар ўртаси- даги иқтисодий нотенглик ўтмишдагига қараганда кам, аммо иқтисодий ва сиёсий тараҳқиёт нотекислиги ил- гариги вақтдагига нисбатан қиёс қилиб бўлмайдиган даражада кўп ва бу нотекис тараққиёт илгаригига қараганда кучли суратда намоён бўлади, шу блан бирга бу нотекислик албатта ва муқаррар суратда сакраб-сакраб тараққий қилишга олиб боради, шунга олиб борадики, саноат жиҳатидан ор^ада қолган мам- лакатлар илг.ар.и кетган мамлакатлардан озми-кўпми қисқа бир муддат ичида ўзиб кетади, бу ҳол, шундай қилиб, катта-катта империалистик урушлар учун ва бир мамлакатда социализм ғалаба қилиши учун им- кон туғдиради.
Бир-биридан 'бошқача бўлган икки хил тушунчани бу тариқа аралаштириши Троцкийнинг «назарий» да- ражаси баланд эмаслигини кўрсатишини ва кўрсат- маслиги мумкин эмаслигини исбот этиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.


352
И. В. С Т А Л И Н
нотекис таравдиёг қонунидан келтириб чиқаргани ма’лум эмаоми? Лениннинг, масалан, қуйидаги сўзлари нимадан баҳс этади:
«Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капитали- змнинг шак.шубҳасиз қонунидир. Бундан шу келиб чиқадики *, бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қилиши мумкин» (XVIII том, 232 бетга қаралсин).
Нотекис тарақҳиёт .қонуни нимага асосланади?
Бу қонун қуйидагиларга асосланади:
1) эски, 'Монополи-стик .капитализмдан бурунги ка- питализм ўсиб ва ривожланиб, монополистик капита- лизмга, империализмга айланди;
2) дун’ё империалистик группалар ва давлатлар та’сир доира-сига тақсим қилиниб бўлган;
3) жаҳон хўжалигининг тараздийси имшериалистик группалар ўртасида бозор учун, хоммол учун, эс-ки та’сир доираларини кенгайтириш учун қаттиқ ҳаёт- мамот кураши шароитида бормоқда;
4) бу тараққий бир текисда эмас, балки -сакраш йўли блан, «илгарилаб кетган давлатларнинг бозорлар- дан сиқиб чиқарилиши ва янгиларининг илгарига чиқиб олиши йўли блан содир бўлмоқда;
5) тараққийнинг бу тариқа бораётганлигига сабаб бирхил империалистик группаларнинг техн1икани жуда тез тараққий қилдириш, товарларни арзон қилиш ва бошқа империалистик группаларни сиқиб чиқариб бозюрларни қўлга олиш имкониятига эга бўлишла- рададир;
* Курсив меники. И. Стч


ОХИРГИ СУЗ
353
6) шундай қилиб, алла^ачон тақсим қилиниб бўл- ган дун’ёни вақт-бавақт (қайтадан тақсим ҳилиш мут- лақо зарур бўлиб қолади;
7) шундай қилиб,- бундай қайта тақсим қилишлар фақат зўрлик йўли блан, ма’лум бир империалистик группаларнинг куч-қувватини зўрлик ишлатиб имти- ҳон қилиш йўли 'блангина бўлиши мумкин;
8) бу ҳол империалистик группалар ўртасида жан- жалларнинг кучайиб кетишига ва катта-катта уруш- ларга олиб бормаслиги мумкин эмас;
9) бундай аҳвол империалистларнинг бир-бирини муқаррар суратда заифлантиришига олиб боради ва айрим мамлакатларда империализм фронтининг ёриб ўтилиши учун имкон туғдиради;
10) айрим мамлакатларда империализм фронтининт ёриб ўтилиши мумкинлиги 'бир мамлакатда .социализм галаба қилмоғи учун қулай шароит туғдирмай иложи йўқ.
Империализм шароитида нотекисликнинг жуда кес- кинлашиб кетишига ва бу нотекис тараққиётнинг ҳал қилучи аҳамиятга эга эканлигига сабаб нима?
Бунинг икки асосий саба1би бор:
биринчидан шуки, дун’ё империалистик группалар ўртасида тақсим қилиниб бўлган, дун’ёда энди «бўш» ер қолмаган, бинобарин, иқтисодий «мувозанат»га эришмоқ учун энди илгари та^сим қилиниб бўлган дун’ёни империалистик урушлар йўли блан қайта тақ- сим (қилиш мутлаҳо зарурият бўлиб қолган;


354
И. В. С Т А Л И Н
/
учун курашда бирхил империалистик группаларнинг бош(қа бирхил группалардан ўз<иб ва илгарилаб кети- шини енгиллаштирмоқда.
Лекин бу ҳоллар фақат тарагққий қилган импери- ализм давридагина ўсди ва энг юқори нуқтасига етди. Бошқача бўлиши мумюин ҳам эмас эди, чунки дун’ё- ни қайтадан та-қеим қилиш фақат империализм дав- ридагина охирига етмоғи мумкин эди, техника соҳа- сида жуда катта имкониятлар эса фаақат тараққий қилган империализм давридагина пайдо бўлди.
Агар Англия илгари саноат жиҳатидан барча дав- латларни юз йилдан ортиғроқ вақт давомида орқада қолдириб, улардан олдинда туриб келган, кейин, мсь нополистик капитализм даврида эса, Англиядан ўтиб кетабошлаш учун Германияга атиги йигирма йил ки; фоя қилган, Америкага эса Европа давлатларидан ўзиб кетиш учун бундан ҳам кам ва.қт кифоя (қилган экан, бунинг сабаби ҳам ҳалиги ҳолдандир.
Бас, шундай экан, қандай қ-илиб -нотекис тараққи- ёт ҳозиргига қараганда илгари кўпроқ эди, бир мам- лакатда социализм ғалаба қилиши мумкинлиги тўғри- сидаги фикр 'империализм давридаги капитализмнинг нотекис т-араққийои қонуни блан боғлиқ эмас, деб да’во қилиб бўлади?
Назария бобидаги бетутуруқ одамларгина саноат мамлакатларининг ўтмишдаги 'иқтисодий нотенглиги- ни тараққий қилган монополистик кагтитализм даври- дагина ниҳоят даражада* кучайиб ва кескинлашиб кетган иқтисодий ва сиёсий тараққиёт нотекислиги қонуни блан аралаштира-олиши равшан эмасми?


ОХИРГИ СУЗ
355
қонун блан боғлиқ бўлган машҳур қоидасига Зиновьев ва унинг дўстларини ҳаддан ташқари ғалати қарши чиқиш йўлига солган нарса фақат уларнинг ленинизм соҳасида батамом нодонликлари эканлиги равшан эмасми?
II
КАМЕНЕВ ТРОЦКИЙ УЧУН ЙУЛ ОЧ ИБ БЕРМОҚДА
Каменевнинг бу конференцияда гапирган сўзининг асосий ма’носи нимадан иборат? Агар ба’зибир май- да-чуйдаларни ва Каменевнинг одатдаги найрангбоз- лигини бир томонга қўйиб турилса, унинг гапирган сўзининг ма’носи Троцкийга ўз позициясиии ҳимоя қилишни осонлаштиришдан, бир мамлакатда ооциа- лизм ғалаба қилиши мумкинлиги тўғрисидаги асооий масалада Троцкийнинг ленинизмга қарши курашини ооонлаштаришдан иборатдир.
Бу мақсад учун Каменев Лениннинг бир мамлакат- да ооциализм ғалаба қилиши мумкинлиги ҳақида баҳс этган асосий мақоласини (1915 йил), гўё Россияга алоқаси йўқ, гўё Ленин бундай имконият тўғрисида га- пирганида Россияни эмас, балки бошқа капиталистик мамлакатларни назарда тутган, деб исбот қилиш «хиз- матини» устига олади. Қаменев бу ғализ бир «хизмат»- ни шунинг учун устига оладики, у шундай 'қшлиб Троц- кийга йўл очиб бермоқчи бўлади, негаки, Лениннинг 1915 йилда ёзилган мақоласи Троцкийнинг «схемаси»- ии ер блан яксон дилаётибди ва ер блан яксон қил- маслиги мумкин ҳам эмас.


356
И. В. С Т А Л И Н
супуриб-сидириб турадиган дворниклик (кул ги) ро- лини, унга йўл очиб берадиган дворниклик ролини олмоқда. Ленин Институти директорини Троцюийнинг эшик-элигини супуриб-сидириб турадиган дворниклик ролида кўриш албатта хунук бир ҳол, лекин бу ҳол- нинг хунуклиги дворниклик меҳнатининг бирор томон- дан ёмон бўлишидан эмас, балки шу сабабданки, Каменев, ҳеч шубҳасиз, ихтисосли бир одам, мен ўй- лайманки, у бошқа, бундан кўра юқорироқ ихтисосни талаб қиладиган иш блан шуғулланиши мумкин эди. (Қулги.) Лекин бу рольни у ўз хоҳиши блан олди, бундай қилиш учун, албатта, унинг ҳақи-ҳуқуқи бутунлай ўзида, бунга бир нарса деб бўлмайди.
Каменев бу ғалатидан ҳам ошиб тушадиган рольни бажарадими-йўқми, энди мана шуни кўрайлик.
Каменев ўз нутқида, Лениннинг 1915 йилда ёзил- ган мақоласидаги асосий қоидасининг, революциямиз- нинг ва қурилишимизнинг бутун йўлини белгилаб бер- ган қоиданинг, бир мамлакатда социализм ғалаба қи- лиши мумкин деган бу қоиданинг Россияга алоқаси йўқ ва алоқадор бўлиши мумкин ҳам эмас, Ленин бир мам- лакатда социализм ғалаба қилиши мумкин деганида Россияни эмас, балки бошқа капиталистик мамлакат- ларни назарда тутган эди, деб гапирди. Бу — ақлга сиғмайдиган ва куракда турмайдига» бир ran, бу — ўртоқ Ленинга очиқдан-очик туҳмат қилишга жуда ҳам ўхшайдиган бир ran, аммо Ленинни бу хилда сохта- лаштириш муносабати блан Қаменев тўғриоида пар- гиянинг қандай ўйга бориши мумкинлиги ила Каме- невнинг, афтидан, иши йўи^қа ўхшайди. У фақат бир нарсага жон куйдиради: нима қилиб бўлса ҳам Троц- кийга йўл очиб бериш ғамини ейди.


ОХИРГИ СУЗ
357
Каменев бу жуда ҳам ғаройиб да’вони қай тариқа иобот қилмоқчи бўлади?
Каменев ўртоқ Лениннинг юқорида кўрсатилган мақоласидан кейин орадан икки ҳафта ўтгач, Ленин Россияда бўладиган революциянинг характери тўғриси. даги ма’лум тезисларни96 берди, Ленин бу тезисларда, марксистларнинг вазифаси Россияда буржуа-демокра- тик революциянинг ғалабасига эришиш блан тамом бўлади деган эди, дейди; Ленин бу гапни айтганида гўё шунга асосланган эмишки, Россиядаги революция ўсиб социалистик революцияга айланмай, ўзининг бур- жуа бооқичида тўхтаб >қолиши керак деб ўйлаган эмиш. Шундай қилиб, Лениннинг бир мамла.катда социализм ғалаба қилиши мумкинлиги тўғрисидаги мақоласида ran буржуа революцияси устида эмас, балки социалис- тик р&волюция устида юритилганлигидан Лениннинг бу мақолада Россияни назарда тутган бўлиши мумкин эмаслиги равшан эмиш.
Шундай қилиб, Каменевнинг фикрича, Леннн рус революциясининг кўламини сўл буржуа революционер- ларидек ёки социал-демократлар типидаги реформист- дек тушунган бўлиб чиқади, улар буржуа революция- си ўсиб социалистик революцияга айланмайди, деб ўйлайдилар, уларнинг фикрича, буржуа революцияси блан социалистик революция ўртасида лоақал бирнеча ўи йилга чўзиладиган узун тарихий интервал, узоқ тўхталиш, оралик вақт бўлйоғи керак, бу вақт даво- мида капитализм гуллайди, пролетариат эса данг қо тиб ётаберади.


358
И. В. С Т А Л И Н
ўйига келтирмаган, буни истамаган, бунинг учун ку- рашмаган бўлиб .цолади.
Сиз бу ақлга сиғмайдиган ва куракда турмайди- ган бир ran, дерсиз. Ҳа, Каменевнинг бу да’воси чин- дан ҳам ақлга сиғмайдиган ва куракда турмайдиган б*ир да’водир. Лекин Қаменев уялмай-нетмай шундай да’вони кўтариб чиқди.
Каменевнинг бу’ масалада ўртоқ Ленинни қўпол суратда сохталаштираётганлигини кўрсатадиган ба’зи- бир ҳужжатларни келтиришга мжозат беринг.
Уртоқ Ленин 1905 йилда, ҳали рус рев-олюцияси- нинг кўлами кейинги вақтлардагидек, империалистик уруш натижасида, 1917 йил февралидагидек даражада кучли бўлмаган ва^тда, рус революциясининг харак- тери тўғрисида мана 'бундай деб ёзган эди:
«Биз демократик революциядан дарҳол * социалистик рево- люцияга ўтабошлаймиз, бунда ўз кучимизга, онгли ва уюшган пролетариатнинг кучига айни мувофиқ бир равишда ўта бош- лаймиз» (VIII том, 186 бетга қаралсин).
Ьу цитата Лен1иннинг 1905 йил сентябрьда чиққан мақоласидан олинди.
Каменев бу мақола-нинг борлигини биладими?
Ленин Институти директори бу мақоланинг борли- гин«и билса керак, деб ўйлайман.
Демак, бундан шу нарса ма’лум бўладики, Ленин буржуа-демократик революция ғалабасини пролетари- ат курашининг ва умуман революциянинг тамом бў- лиши деб эмас, балки рев-олюциянинг биринчи босқичи деб ва социалистик революцияга ўтиш босқичи деб қараган.
* Курсив меники. И. Ст.


ОХИРГИ СУЗ
359
Е бўлмаса, Ленин рус революциясининг характери ва кўлами тўғрисида ўз қарашларини кейинчалик ўз- гартирганмикан? Иккинчи бир ҳужжатни олиб *қарай- лик. Мен Лениннинг 1915 йилда, ноябрь ойида, ўртоқ Лениннинг бир мамлакатда социализм ғалаба қилиши мумкинлиғи тўғрисидаги асосий мақоласи чиққандан кейин орадан уч ой ўтгач босилиб чиққан мақоласини назарда тутаман. Ленин бу мақолада мана бундай дейди:,
«Пролетариат ҳокимиятни қўлга олиш учун, республика учун, ерни мусодара қилиш учун, я’ни деҳқонларни жалб қилиш учун, улар ўртасидаги революцион кучлардан тўла фойдаланиш учун, буржуа Россиясини ҳарбий-феодал «имперйализм»дан ( = чоризм- дан) озод қилишда «пролетар бўлмаган халқ оммасининг» қатна- шуви учун курашмоқда ва фид<аийлик блан курашади. Шу буржуа Россиясини чоризмдан, помешчикларнинг ерга ҳокимлигидан озод қилишдан пролетариат бадавлат деҳқонларнинг қишлоқ ишчила- рига қарши курашларига ёрдам бериш учун эмас, балки Европа пролетарлари блан иттифоқлашиб социалистик революция қилиш учун дарҳол * фойдаланади» (XVIII том, 318 бетга қаралсин).
Кўрасизки, бу цитатада ҳам, бундан олдинги цитата- да ҳам, 1905 йилда ҳам, 1915 йилда ҳам, Ленин бабба- равар, Россияда буржуа революц-ия ўсиб социалистик революцияга айланиши лозим, Россияда буржуа-де- мократик революциянинг ғалабаси рус революцияси- нинг биринчи босҳичидир, дарҳол революциянинг ик- кинчи босқичига, социалистик революцияга ўтиш учун зарур бўлган босқичидир, деган фикрга асосланади.
Хўш, Лениннинг 1915 йилда ёзилган ва Россияда буржуа-демократик революция вазифалари тўғрисида Курсив мсники. И. Ст.


360
И. В. С Т А Л И Н
гапирилган, Қаменев ўз нутқида далил қилиб келтир- ган тезислари нима бўлади? Бу тезислар буржуа ре- волюциянинг ўсиб социалистик революцияга айлани- ши фикрига зид келмайдими? Албатта, зид келмайди. Аксинча, бу тезисларнинг асоси — буржуа революция- нинг ўсиб социалистик революцияга айланиши идеяси, рус революцияси биринчи босқичининг иккинчи босқич- га ўсиб ўтиши идеясининг ўзгинасидир. Бириичидан, Лен1ин а-сло бу тезисларда, рус революциясининг кў- лами ва Россиядаги марксистларнинг вазифалари под- •шони ва помешчикларни ағдариш вазифалари блан, буржуа-демократик революция вазифалари блан тамом бўлади, деган эмас. Иккинчидан, Ленип агар бу те- зисларда буржуа-демократик революция вазифалар-ини та’рифлаш блан чекланган бўлса бунинг сабаб|И шуки, Ленин *бу революцияни биринчи босқич деб ва рус марксистларининг энг яқин вазифаси деб ҳисоблайди. Учинчидан, Ленин рус марксистлари ўз вазифаларини амалга оширишни иккинчи босқичдан бошламасдан (Троцкий «подшо бўлмасин, ишчилар ҳукумати бўл- син» деган схемасида иккинчи босқичдан бошлашни таклиф қилган эди), балки биринчи босқичдан, бур- жуа-демократик революция босқичидан бошламоқлари лозим, деган фикрга асосланади.
Бунда буржуа революциянинг ўсиб социалистик революцияга айланиши идеясига бир-он х-ил зид кела- диган нарса, лоаҳал зиддиятдан асар борми? Йўқ, албатта.
Демак, Қаменевнинг Л-енин позициясини очиқдан- очиқ сохталаштираётгани ма’лум бўлиб турибди.


ОХИРГИ СУЗ
361
май, бошқа гувоҳларимиз ҳам <бор. Бизнинг яна ти- рик одамлардан, масала.н, Троцкийга ўхшаш кишилар- дан, партиямизнинг XIV конференциясидан ва, ниҳоят, қанчалик ғалати кўринса ҳам, ўша Каменев блан Зи- новьевнинг ўзларидан иборат гувоҳларимиз ҳам бор.
Ма’лумки, Лениннинг бир мамлакатда ооциализм ғалаба қилиши мумкинлиги тўғрисидаги мақоласи 1915 йилда босиб чиқарилган эди. Ма’лумки, -бир мам- лакатда социализм ғалаба қилиши тўғрисидаги масала устида ўша вақтда ўртоқ Ленин блан мунозара қилган Троцкий ўша вақтдаёқ, я’н-и 1915 йилдаёқ, бу мақола- га махсус танқидий мақола блан жавоб қайтарди. Троцкий ўша вақтда, 1915 йилда, ўзининг танқидий мақоласида нима деган эди? Уртоқ Ленин мақоласига Троцкий (қандай баҳо берди? У, Ленин бу -мацолада ■бир ма-млакатда социализм ғалаба қилиши тўғрисида гагтирганида, Россияни назарда тутмаган эди, деб ту- шунганмади, ёки бу мақолани бирон тарзда бошқача, масалан, у мақолани ҳозир биз ҳаммамиз қандай тушунсак, шундай тушунганмиди? Троцкийнинг ўша мақоласидан цитата келтирамиз:
«Қўшма Штатлар шиорига қарши бирдан-бир бирмунча кон- крет тарихий мулоҳаза Швейцария «Социал-Демократи»да (боль- шевикларнинг ўша вақтдаги марказий органи бўлиб, Лениннинг юқорида айтиб ўтилган мақоласи шу органда босилган. И. Ст.) қуйидаги жумлада ифода қилинган эди: «Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капитализмнинг шак-шубҳасиз қонуни- дир». Бундан «Социал-Демократ», бир мамлакатда социализм- иинг ғалаба қозониши мумкин ва шу сабабдан айрим давлатда пролетариат диктатураси учун Европа Қўшма Штатларининг тузилишини шарт қилиб қўйиш керак эмас, деган хулосани чи- Қарган эди... Ҳечбир мамлакат ўз курашида бошқаларни «кутиб ўтирмаслиги» керак, бу оддий бир фикрдир, интернационал миқ’- ёсда параллель суратда ҳаракат қилиш идеясининг кутиб ётиб
И. В. С та л и п, to:i 8


362
И. В. С Т А Л И Н
интернационал миқ’ёсда ҳаракатсизлик қилиш идеяси блан алмаш- тирилмаслиги учун шу фикрни такрорлаб туриш фойдали ва за- рурдир. Биз бошқаларни кутиб ўтирмасдап, миллий заминда кураш бошлаймиз ва давом қилдирамиз, бизнинг бу ташаббусимиз бошқа мамлакатлардаги курашга далда бўлар деб тамоман ишо- намиз; агар бу нарса юз бермаса, у ҳолда, масалан, революцион Россия консерватив Европага бардош бераолади* ёки социа- лнстик Германия капиталистик дун’ёда якка ҳолда қолаолади, деб ўйлаш пуч умид бўлиб қолади — тарих тажрибаси ҳам, наза- рий мулоҳазалар ҳам шуни кўрсатади» (Троцкий асарлари, III том, 1 қисм, 89—90 бетларга қаралсин).
Демак, Ленин мақоласини у вақтда Троцкий ҳозир Қаменев «тушунган» ма’нода эма-с, балки у мақолани Ленин ^андай тушунган, партия қандай тушунган ва биз ҳаммамиз қандай тушунаётган бўлсак, шу ма’нода тушунган, бўлмаса Троцкий Ленин блан қилган муно- зарасида ўз фикрини қувватлаш учун Россияни далил қилиб келтирмаган бўлур эди.
Демак, Троцкий бунда, бу цитатада, ўзининг ҳо- зирги иттифоқдоши зиддига, Каменев зиддига гувоҳ- лик беради.
Шундай экан, Троцкий нима сабабдан бу конфе- ренцивда Камёневга*, қарши чиқиб сўзламади? Нима сабабдан бу ерда Троцкий ошкора ва ҳалоллик блан, Каменев Ленин фикрини очиқдан-очиқ бузиб кўрсат- моқда, демади? Троцкий бу ўринда ўзининг индама- ганлигини ҳалол мунозара қилиш намунаси дейиш мумки-н деб ўйлармикан? Троцкийнинг бу ерда Қаме- невга қарши чиқиб сўзламаганлигининг сабаби фақат шуки, чамаси у, Ленинга очиқдай-очиқ туҳмат қилиш- дек қалтис «ишга» б-ош қўшишни хоҳламаса керак,— Троцкий бу ифлос -ишни Қаменевга ҳавола қилди.
* Курсив меники. И. Ст.


ОХИРГИ СУЗ
363
Бу ишга партия, партия -номидан, масалан, XIV конференция қандай қаради? XIV конференциянинг бир мамлакатда социализм ғалаба қилиши мумкинли- ги тўғрисида гапирилган резолюциясида бу ҳақда бундай дейилади:
«Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислигидан, капита- лизмнинг шак-шубҳасиз қонуни бўлган ana шундай нотекислик- дан» ўртоқ Ленин иккита жуда тўғри хулоса: а) «бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм галаба қилиши» мумкин ва б) бу бирнеча, ёки ҳатто алоҳида бир мамлакатнинг албатта энг тараққий қилган капитализм мамлакати бўлмаслиги мумкин, деган хулоса чиқарди (айниқса, Суханов тўғ- рисидаги мақоласини олиб қаралсин). Рус революциясининг таж- рибаси бошда бир мамлакатда шундай биринчи ғалаба қозонилиши мумкингина бўлиб қолмай, пролетар революцияси ғалаба қилган бу биринчи мамлакатнинг бирқанча қулай шароит бўлганда (халқаро пролетариатнинг муайян мадади блан),( узоқ давр сақланиб қоли- ши ва мустаҳкамланиши мумкин эканлигини, ҳатто бу мадад бошқа мамлакатларда бевосита пролетар революцияси формасини олмаган тақдирда ҳам узоц давр сақланиб қолиши ва мустаҳкам- ланиши мумкин эканлигини исбот қилди»*. («Коминтерн Ижроия Комитетипинг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Комин- терн ва РҚП(б) нинг вазифалари тўғрисида» РҚП(б) XIV копфе- ренциясининг резолюциясиданЭ7.)
Демак, бутун партия, уни-нг номидан XIV к-онфе- ренция Каменев зиддига гувоҳлик беради, Қаменев- нинг, Ленин ўзининг бир мамлакатда социализм ғалаба қилиши тўғрисидаги мақоласида гўё Россияни назарда тутмаган, деган гапининг зиддига гувоҳлик 'беради. Бўлмаса, конференция Лениннинг бир мамлакатда со- циализм ғала-ба қилиши тўғрисидаги ма’лум мақола- сининг тўғрилигини «рус революциясининг тажрибаси исбот қилди» демаган бўлар эди.
* Курсив мепики. И. Ст.
24*


364
И. В. С Т А Л И Н
Д-емак, XIV конференция ўртоқ Ленин маҳоласини Ленин қандай тушу.нган бўлса, уни Троцкий ;қандай тушунган бўлса, -биз ҳаммамиз уни :қандай тушуна- ётган бўлсак, шундай тушунган.
XIV конференциянинг бу резолюциясига Каменев блан Зиновьевнинг ўзи .қандай ^араган эди? Ажабо, резолюция лойиҳаси Зиновьев блан Каменев ҳам а’з-о бўлиб кирган комиссия томонидан тайёрланган ва бир оғиздан қабул •қютинган эмасмиди? Ажабо, юқорида айтилган резолюцияни бир оғиздан қабул қилган XIV конференцияга Кам«енев раислик килган, Зиновьев эса бу резолюция юзасидан доклад қилган эмасмиди? Қандай қилиб Каменев «блан Зиновьев бу р-езолюция- нинг ҳамма моддаларини ёқлаб овоз берди? Каменев- нинг у вақтда Ленин маколасини, ундан XIV конфс- ре-нция резолюциясига тўппа-тўғри цитата олиб киритилган бу мақолани, Қаменев ҳозир «тушунаёт- ган»идан бошқача ма’нода тушунганл/иги равшан эмасми? Қайси Қаменевга ишонмоқ керак: XIV кон- ференц'ияга раислик қилиб, XIV конференция резолю- цияси1ни ёқлаб овоз -берган Қамен-евгами, ёки ҳозир, XV 'конференцияда, Троцкийнинг дворниги ролида чиқиб сўзлаётган Қаменевгами?
Демак, XIV конференция давридаги Каменев XV конференция давридаги Камен-ев зиддига гувоҳлик беради.


ОХИРГИ СУЗ
365
гапирган киши бошқа бир киши бўлмай, балки худди шу Зиновьевнинг ўзгинаси эмасмиди?
Демак, Зиновьевни бунда унча тоза деб бўлмайди. (Овозлар: «Сра тоза эмас».) Буни ҳалол мунозара қилиш деб бўладими?
Демак, Қаменев блан Зиновьев энди ҳалол муно- зара қилиш ғамида эмас.
Хуло-са нихма? Хулоса шуки, Қамен-ев Троцкийнинг дворнигилиги ролини бажараолмади. У Троцкийнинг умидини ўрнига етказаолмади.
III
ҲАДДАН ТАШҚАРИ ЧАЛКАШЛИҚ, ЁҚИ ЗИНОВЬЕВ РЕВОЛЮЦИОНЛИҚ ВА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗМ ТУҒРИСИДА
Зиновьевга кўчаман. Агар Қаменев ўзининг сўз- лаган бутун гапида Троцкийга йўл очиб беришга тиришган бўлса, Зиновьев, оппозиция бошлиқларини бутун дун’ёда бирдан-бир революционерлар ва бир- дан-бир интернационалистлар деб исбот қилиш вази- фасини ўз зиммасита олди.
Унинг «далиллари»ни текшириб чиқайлик.


366
И. В. С Т А Л И II
революциямизнинг халқаро вазифаларини, халқаро ре- волюция манфаатларини унутиб қўяётибди, деган ху- лосага келади.
Бундай гаплар тўғрими? Буларнинг ҳаммаси беҳу- да гаплар, ўртоқлар. Бу ерда сир шундаки, Зиновьев методология масалаларида заиф, уч қарағай орасида адашиб юрипти ва ўз чалкашликларини ҳақиқат ҳол- даги нарса деб кўрсатиб ўтир^пти. Бухарин, с-оциа- лизм қуриш масалаларини мамлакатимизни интервен- циядан амин ^илиш масалалари бла-н аралаштириш, ички ма-салаларни таш-қи масалалар блан аралашти- риш керак эмас, дейди. Бухарин асло, ички масалалар ташқи масалалар блан, халқаро масалалар блан боғ- лиқ Эхчас, дсяётгани йўқ. У, биринчи хил масалаларни иккинчи хил масалалар блан аралаштирмаслик керак, деди, холос. Бу — методологиянинг асосий ва элемен- тар талабидир. Агар Зиновьев методологиянинг эле- ментар масалаларини тушунмас экая, бунга ким айбли?
Биз, мамлакатимизда икки хил қарама-қаршилик бор’ ички қарама-қаршиликлар ва ташқи қарама-қар- шиликлар бор, деган фикрга асосланиб иш кўрамиз. Ички қарама-қаршиликлар, энг аввало, социалистик элементлар блан капиталистик элементлар ўртасидаги курашдан иборат. Биз -бу қарама-қаршиликларни ўз кучимиз блан «енгаоламиз, биз хўжалигимиздаги капи- талистик элементларни енга-оламиз, деҳқонларнинг асосий оммасини социалистик қурилишга жалб қила ва социалистик жамият қураоламиз, деймиз.


ОХИРГИ СУЗ
367
блан ҳал !қилаолмаймиз, бу ҳарама-қаршиликларни ҳал қилмоқ учун социализмнинг, ҳеч бўлмаганда, »бир- неча мамлакатда ғалаба қилмоғи керак, деймиз. Худди шунинг учун ҳам биз социализмнинг 'бир мамлакатда ғалаба қилиши асли ма-қсад эмас, ‘бал-ки пролетариат рев-олюциясининг ҳамма мамлакатларда ғалаба қил- моғи учун таянч, восита ва ҳур-олдир, деймиз.
Бу гаплар тўғрими? Қани, Зиновьев буларни но- тўғри деб исбот қилиб берсин-чи.
Зиновьевнинг фалокати шундаки, у ана шу икки хил қарама-қаршилик ўртасидаги фарқни кўрмайди. Зиновьев бу ^арама-қар-шиликларни бениҳоят даража- да чалкаштириб юборади ва у, кимки ички масала- ларни таҳлил қилганда ташқи масалаларни методоло- ги-я жиҳатидан бир четга қўйиб турса, ундай киши халқаро революция манфаатларини унутади деб ўй- ла»б, ўзин-инг чалкашини «чинакам» интернационализм қилиб кўрсатади.
Бу жуда ҳам кулгили бир гапдир, броқ бу гапнинг сра ҳам далил бўлаолмаслигини тушунмоқ керак-да, ахир.
Тезисларга келганда, революциямизнинг халқаро томони гўё назарга олинмаган бу тезисларга келган- да, Зиновьевнинг бунда ҳам чалкашганлигини тушу- ниб олмоқ учун бу тезисларни ўқиб чиқиш кифоя қи- лади. Тезисларда мана бундай дейилган:
«Партия шу фикрга асосланиб иш кўрадики, бизнинг револю- циямиз социалистик революциядир, Октябрь революцияси Ғарбда социалистик революция учун сигнал, далда ва бошланғич манба’- гина бўлиб қолмай, балки шу блан бирга, у, биринчидан, жаҳон революцион ҳаракатининг янада ривожланиши учун базадир ва, иккинчидан, СССРда капртализмдан социализмга ўтиш даврини


368
И. В. С Т А Л И Н
(пролетариат диктатурасини) бошлаб беради, бу давр давомиду пролетариат, деҳқонларга нисбатан тўғри сиссат олиб борган тақ^ дирда, агар албатта, бир томондан, халқаро революцион ҳара! катнинг қуввати ва, иккинчи томондан, СССР пролетариатининг қуввати СССРни империализмнинг ҳарбий интервенциясидан қў- риқлаш учун етарли даражада кучли бўлса, муваффақият блан тўла социалистик жамият қураолади ва қуради»*.
Кўрасизки, революциямизнинг халқаро том-они те- зисларда тўла ва тугал назарга олинган.
Сўнгра. Зиновьев, унинг блан бирга Троцкий ҳам, Ленин асарларидан «бир мамлакатда социалистик ре- волюция тўла ғалаба қилаолмайди, бунинг учун энг камида бирнеча тараққий қилган мамлакатларнинг энг фаол суратда ҳамкорлик қилиши талаб этилади» деган цитатани келтирадилар,— шундай қилиб, бу ци- татадан улар, бир мамлакатда социализм қуриш мам- лакатимиз пролетариатининг кучи етмайдиган 'бир иш деган, кишини ҳайрон қолдирадиган хулосага келади- лар. Лекин, *бу масалани чалкаштириш-ку, ахир, ўр- тоқлар! Ажабо, партия, бизнинг мамлакатимизда соци- ализмнинг тўла ғалаба қилиши, узил-кесил ғалаба қилиши мумкин ва бу бир мамлакат пролетариатининг кучи етадиган иш деган гапни қачон бўлса ҳам айт- ганми? Партия *қачон ва қаерда шундай деган, —қани шуни бизга кўрсатиб берсинлар-чи. А*жа1бо, партия, Ленин блан бирликда, социализмнинг тўла, узил-кесил ғалаба қилиши социализм бирн-еча мамлакатда ғалаба қозонганидагина мумкин деб айтмадими ва ҳамиша шундай деб келмадими? Ажабо, партия, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилишини социализмнинг тў- * Ушбу том, 244—245 бетларга қаралсин. Ред.


ОХИРГИ СУЗ
369
ла, узил-кесил ғалаба қилиши блан аралаштирмаслик кераклигини ўн ва юз мартабалаб тушунтириб келма- дими?
Партия ҳамиша, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши демак — шу мамлакатда социализм қуриш мумкинлиги демакдир, лекин »бу вазифа бир мамлакатнинг ўз кучи блан ҳал қилинаолади, социа- лизмнинг тўла ғалаба қилмоғи эса интервенциядан ва эски тартибларнинг тикланишидан амин бўлиш демак- дир, лекин бу вазифа революция бирнеча мамлакат- да ғалаба қилган тақдирдагина ҳал қилинаолади, де- ган фикрга асосланиб иш кўриб келди. Бас, шундай экан, қандай қилиб бир вазифани иккинчи бир вазифа блан чалкаштириб бўлади? Бунда Зиновьев, унинг блан биргаликда Троцкий ҳам, социализмнинг »бир мамлакатда ғалаба қилишини социализмнинг тўла, уз-ил-кесил ғалаба қ-илииги блан бениҳоят даражада чалкаштираётган экан, бунга ким айбли? Жилла бўлмаса XIV' конференциянинг ма’лум резолюциясини ўқиб қарасалар эди, у резолюцияда бу масала ҳатто совет-партия мактаби ўқучисини ҳам қаноатланти- раоладиган бир даражада аниқ тушунтириб бе- рилган.


370
И. В. С Т А Л И Н
биз мамлакатимизни интервенция хавфидан фақат ўз кучимиз блангина амин қилаоламиз, деган гапни қа- чон бўлса ҳам айтганми? Ажабо, партия, пролетар революцияси бирнеча мамлакатда ғалаба қилган тақ- дирдагина бизни интервенциядан амин қилаолади деб келмадими ва шундай деб келаётгани йўқми? Шунга асосланиб, мамлакатимизда социализм қуриш мамлака- тимиз пролетариатининг кучи етмайдиган иш, деб қан- дай да’во қилиб бўлади? Ташқи масалаларни, жаҳон буржуазияси блан тўғридан-тўғри бўладиган кураш масалаларини мамлакатимизда соц<иализ.м қуриш ма- салалари блан, мамлакатимиз ичкарисидаги капита- листик элементлар устидан ғалаба қилиш масалала- ри блан бу тариқа кўра-билатуриб аралаштиришни ниҳоят, энди битириш керакмасмикин.


ОХИРГИ СУЗ
371
миқ’ёсдаги шартларининг ҳал қилучи аҳамияти бор- лигига қаерда ва қачон э’тибор бермаган экан? Ко- минтерн, жаҳон революцияси учун ҳам, шунингдек бизнинг революциямизнинг тараққийси учун ҳам фа- қат тара.ққий қилган мамлакатлар пролетариатининг- гина эмас, балки шу блан бирга дун’ёдаги ҳамма мамлакатлар пролетариатининг биргаликда ҳаракат қилишининг ифодасибўлмай нима? Қоминтернни таш- кил қилиш ташаббусини ўз устига олган ва унинг ил- ғор отряди бўлган партия бизнинг партиямиз эмасми? Касаба союзларининг бирлик фронт сиёсати фақат та- раққий қилган мамлакатлар ишчиларининггина эмас, балки умуман ҳамма мамлакатлар ишчиларининг бир- галикда ҳаракат қилишлари бўлмай нима? Касаба со- юзларининг бутун дун’ё миқ’ёсида бирлик фронт сиё- сатини амалга оширишда бизнинг партиямизнинг энг муҳим роль ўйнаганлигини ким инкор қилаолади? Ажа- бо, бизнинг революциямиз барча мамлакатларда рево- люциянинг ривожланишига ҳамиша ёрдам бериб кел- мадими ва ёрдам бериб келаётгани йўқми? Ажабо, барча мамлакатлар ишчнлари бизнинг революциямизга хайрихсцлик билдириб ва интервенция ҳаракатларига қарши курашиб б-изнинг революциямизни қўллаб-қўл- тиқламадиларми ва қўллаб-қўлтиқлаётганлари йўқми? Бу — бизнинг революциямизнинг ғалаба қилмоғи учун барча -мамлакатлар ишчилар-ининг биргаликда зўр •бериши бўлмасдан нима? Англия ишчиларининг ма’лум нота 98 муносабати блан Керзонга қарши олиб борган кураши-чи? СССР ишчиларининг инглиз кўмир қазучи ишчиларга ёрдами-чи? Уртоқлар, агар ҳожати бўла- диган бўлса, мен бунга ўхшаш яна бирқанча ма’лум фактларни келтирган бўлур.эдим,


372
И. В. С Т А Л И Н
Хўш, шулар революциямизнинг интернационал миқ’ёсдаги вазифаларини унутганлик бўладими?
Бу ерда -сир нимада? Бу ерда сир шундаки, Зиновь- ев Европа пролетариати давлат йўли блан ёрдам бермаганда ҳам мамлакатимизда социализм қуриш мумкинлиги тўғрисидаги асосий масалани, ҳозирги халқаро шароитда Россиядаги пролетар ҳокимияти консерватив Европага бардош бераолиш-олмаслиги тўғрисидаги асосий масалани социализмнинг бизнинг мамлакатимизда ғалаба .қилмоғи учун барча мамла- катлар пролетариатининг биргаликда ҳаракат қилиши масаласи блан атайин олмоштиришга урунади.
Зиновьевнинг ҳозирги устози Троцкий бундай дейди:
«... Масалан, революцион Россия консерватив Европага бардош бераолади деб ўйлаш пуч умид бўлиб қолади» (Троц- кий, III, 1 қисм, 90 бст).
Зиновьевнинг ҳозирги устози Троцкий бундай дейди:
«Европа пролетариати бевосита давлат йўли блан ёрдам бер- маса, Россиянинг ишчилар синфи ҳокимият тепасида туриб қола- олмайди ва ўзининг вақтинча ҳукмронлигини узоқ муддатли социалистик диктатурага айлантираолмайди. Бу тўғрида бир ми- нут ҳам шубҳа қилиш мумкип эмас» («Бизнинг революциямиз», 278 бетга қаралсин).
Демак, Зиновьев пролетариат Европада ғалаба қилган тақдирда («Европа пролетариатининг давлат йўли блан ёрдами») социализмнинг бизнинг мамлака- тимизда ғалаба қилиши тўғрисидаги масалади Евро- па ишчилари блан Россия ишчиларининг биргали-кда ҳаракат қилиши тўғрисидаги масала блан атайин олмоштиради.


ОХИРГИ СУЗ
373
Масала мана шунда ва бизнинг ўртамиздаги тор- тишув ^ам мана шу тўғрида.
Зиновьев Ленин асарларидан ва «Қоммунистлар Манифести»дан цитаталар келтириб, бир масалани иккинчи бир масала блан атайин олмоштиришга уру- нади.
Зиновьевнинг партиямизни революциямизнинг ин- тернационал миқ’ёсдаги вазифаларини «унутмоқда» деб ҳар мақомга солиб гапираётганл1игинингсири мана шунда.
Зиновьевнинг найранбозликлари, чалкаштиришлари ва масалани чувалтиришларининг сири мана шунда.
Эндикелиб Зиновьев ўз миясидаги мана шу ҳаддан ташқари чалкашлик, мана шу бўтқа ва чувалишларни «камтарлик» блан оппозицион блокнинг «чинакам» революционлиги ва «чинакам» интернационализми қилиб кўрсатади.
Бундай гапларнинт ҳаммаси кулгили эмасми, ўр- тоқлар?
Гап шундаки, партиямиз сафида туриб, бизнинг замонимизда интернационалист революционер бўлмоқ учун партиямизни, Коминтерннинг илғор отрядибўлган бизнинг партиямизни ҳартарафлама мустаҳкамламоқ ва бутун куч-қувват блан уни қўллаб-қўлтиқламоқ лозим. Ҳолбуки, оппозициячилар партияга бузғунлик солмоқда ва путур етказмоқдалар.


374
И. В. С Т А Л И Н
Коммунистлар Интернационалига бузғунлик солмоқ- да ва путур етказмоқдалар.
Бизиинг партиямизга, Коммунистлар Интернацио- налининг илғор отряди бўлган партиямизга ^арши кураш олиб боратуриб, яна революционер ва интерна- ционал-ист бўлиш мумкин эмаслигини ниҳоят энди тушуниб олмоқ керак. (Қ a р с а к л а р.)
Коминтернга қарши кураш очиш блан уларнинг революционерликдан ва интернационалистликдан чи- қиб қолганликларини ниҳоят энди тушуниб олмоқ ке- рак. (Қ a р с а к л а р.)
Оппозициячиларнинг революционерлар ва интер- националистлар эмас, балки революция ва интерна- ционализм тўғрисида қуруқ ran сотучи маҳмаданалар эканлигини энди тушуниб олмоқ керак. (Қ a р с а к- л а р.)
Улар амалий иш революционерлари эмас, балки қуруқ сафсатабоз ва кинемат-ография ленталарида бўладиган революционерлар эканлигини ниҳоят энди тушуниб’олмоқ керак. (Қулги, қарсаклар.)
Улар амалий иш революционерлари эмас, балкп. кинода ўйнайдиган революционерлар эканини ниҳояг энди тушуниб олмоқ керак. (Қулги, қ.арсак- л а р.)
IV
ТРОЦКИЙ ЛЕНИНИЗМНИ СОХТАЛАШТИРАДИ
1. ТРОЦКИЙНИНГ НАЙРАНГЛАРИ, ЕКИ «ПЕРМАНЕНТ РЕВОЛЮЦИЯ» МАСАЛАСИ
Троцкийнинг сўзига ўтаман.


ОКИРГИ СУЗ
375
характери ва истиқболи тўғрисидаги масалага ҳечбир алоқаси йўқ, деди.
Бу, агар ғалатидан ҳам ўтиб тушадиган демасак, жуда ҳам ғалати бир ran. Hera энди алоқаси бўлма- син? Ажабо, перманент революция назарияси револю- цияни ҳаракатлантиручи кучлар назарияси эмасми? Ажабо, перманент революция назариясининг энг ав- вало револкдиямизни ҳаракатлантиручи кучлар тўғ- рисида сўз юритиши рост эмасми? Хўш, революция- мизнинг характери ва истш\боли тўғрисидаги масала шу революцияни ҳаракатлантиручи кучлар масаласи бўлмай нима? Қандай қилиб, перманент революция назариясининг муҳокама қилинаётган масалага ҳеч- бир алоқаси йўқ, деб бўлади? Бу нотўғри ran, ўртоқ- лар. Бу — макр, найрашгбозликдир. Бу — ҳетқандай из қолдирмасликка урунишдир. Бу — ичидагини яппфиш- га урунишдир. Беҳуда чираниш! Яширишга урунманг, барибир яшираолмайсиз!
Троцкий ўз нутқининг иккинчи бир жойида, пер- манент революция назариясига аллақачон ҳечқандай жиддий аҳамият бермай қўйганман, деган ма’нода «ишора қилиш»га тиришди. Қаменев эса ўз нутқида, Троцкий, мабодо arap перманент революция на- зариясидан ҳали юз ўгирмаган бўлса, ундан юз ўги- ришга тайёр, деган ма’нода «имо-ишора» қилиб ўтди.
Ажаб гаплар, вассалом!
Қани, масалани текшириб кўрайлик: перманент революция назариясининг муҳокама қилинаётган ма- салага алоқаси йўқ, деган ran тўғрими, агар бу ran н-отўғри бўлса, Қа1меневнинг, Троцкий перманент рево- люция назариясига аҳамият бермай қўйди ва бу


376
И. В. С Т А Л И Н
назариядан воз кечган деса бўлади, деган гапига ишониш мумкинми?
Ҳужжатларга мурожаат қиламиз. Мен, биринчи навбатда, Троцкийнинг 1921 йил декабрьда ўртоқ Ольминскийга ёзган, 1925 йилда матбуотда э’лон қилинган хатини назарда тутаман,— Троцкий
бу хатдан ҳечқачон юз ўгирган эмас ва ҳозирга қадар ҳам ундан на очиқдан-очиқ ва на бошқа би- рон тарзда юз ўгирган эмас ва шу сабабдан бу хат ҳозир ҳам батамом ўз кучида қолади. Хўш, пер- манент революция тўғрисида бу хатда нима дейил- ган?
Тинглангиз:
«Мен, большевиклар блан менинг ўртамдаги келишмовчилик- ларда асло ўзимни ҳамма масалада ҳам ноҳақ эдим, деб ҳисоб- ламайман. Меньшевиклар фракциясига баҳо беришда мен ноҳақ эдим — ва тубдан ноҳақ эдим — мен меньшевиклар фракцияси- нинг революцион имкониятларига ортиқча баҳо берган ва унинг ичидаги ўнг қанотни яккалаш ҳамда уни бутунлай йўқ қилиш мумкин бўлади, деб инонган эдим. Лекин бу туб хатом шундан келиб чиққан эдики, ҳар икки фракцияга, большевиклар фрак- циясига ҳам, меньшевиклар фракциясига ҳам, мен перманент рево- люция ва пролетариат диктатураси идеяси нуқтаи назаридан қараган эдим, ҳолбуки большевиклар ҳам, меньшевиклар ҳам, у даврда буржуа революцияси ва демократик республика нуқтаи назарида турар эдилар. Мен, иккала фракция ўртасидаги ихти- лоф принцип жиҳатидан унча чуқур ихтилоф эмас, деб ҳисобла- дим, бинобарин, революция тараққийсининг ўзи иккала фракцияни ҳам перманент революция позициясига ва ҳокимиятнинг ишчилар томонидан қўлга олинишига олиб боради деб инонган эдим (бу ишончимни мен хатларимда ва докладларимда кўп мартаба айтиб ўтганман), 1905 йилда қисман шундай бўлди ҳам. (Каутскийнинг рус революциясини ҳаракатлантиручи кучлар тўғрисидаги мақо- ласига ўртоқ Ленин томонидан ёзилган сўзбоши ва «Начало» газетасининг бутун тутган йўли.)


ОХИРГИ СУЗ
377
Революцияни ҳаракатлантиручи кучларга менинг берган баҳом мутлақо тўғри эди, бу баҳодан мен иккала фракцияга нисбатан чиқарган хулосам эса мутлақо нотўғри эди, деб ҳисоб- лайман. Фақат большевизмгина ҳечқандай муросасозликка бор- майдиган йўл тутгани орқасида эски интеллигенциянинг ҳам, ишчилар синфи илғор қатламининг ҳам чинакам революцион эле- ментларини ўз қаторига тўплади. Большевизм бу революцион- мустаҳкам бирлашган ташкилотни яратаолганлиги орқасидагина революцион-демократик позициядан революцион-социалистик по- зицияга бунчалик тез бурилиш мумкин бўлди.
Шу тариқа, меп меньшевиклар блан большевикларга қарши мунозара қилиб ёзган мақолаларимни ҳозир ҳам ҳеч қийналмай икки хилга ажратсам бўлади: бирхиллари,— революциянинг ички кучларини таҳлилига, революция истиқболига бағишланган мақо- лалар (Роза Люксембургнинг Польшадаги теоретик органи «Neue Zeit») ва иккинчи хиллари,— рус социал-демократлари фракцияла- рига, уларнинг курашига баҳо беришга ва ҳоказоларга бағишланган мақолалар. Биринчи хил мақолаларни мен ҳозир ҳам ҳечқандай тузатиш киритмай босишга берсам бўлаберади, чунки бу мақола- лар партиямизнинг позициясига, 1917 йилдан бошлаб, тўла ва ба- тамом тўғри келади. Иккинчи хил мақолалар очиқдан-очиқ хато мақолалардир ва уларни қайта нашр қилиш арзимайди» («Ленин Троцкий тўғрисида» номли китобга қаралсин, 1925 йил, ўртоқ Ольминский сўзбоши ёзган).
Хўш, -бундан қандай ма’но келиб чиқади?
Бундан шундай ма’но келиб чиқадики, гўё Троц- кий ташкилий масалаларда янглишган, аммо револю- циямизга баҳо бериш масаласида, перманент рево- люция тўғрисидаги масалада эса у ҳақли бўлган ва ҳақлигича қолган бўлади.
Албатта, Ленин перманент революция назариясига қарши ўзининг то сўнгги кунига қадар курашиб кел- ганлигидан Троцкийнинг бехабар бўлиши мумкин эмас. Шундай бўлишига қарамай Троцкий пинагини бузмайди.
25 И. В. С т а л (I н, том 8


378
Й. Ь. С Т А Л И Н
Сўнгра, яна шу ма’но келиб чиқадики, иккала фракция — меньшевиклар ҳам, большевиклар ҳам перманент революция назариясига келишлари лозим эди, лекин амалда эса фақат большевикларгина бу назарияга келган, улар ишчиларнинг ва эски интел- лигенциянинг революцион-мустаҳкам бирлашган таш- килотига эга бўлганлиги орқасида келган, шунда ҳам бирданига эмас, балки «1917 йилдан бошлаб» келган бўладилар.
Ниҳоят, яна шу ма’но келиб чиқадики, перманенг революция назарияои «паргиямизнинг позициясига, 1917 йилдан бошлаб, тўла ва батамом тўғри келган» бўлади.
Энди ўзинг-из ҳукм қилинг, бу гаплар перманент революция назариясига Троцкийнинг катта аҳамият бермаётганлигига ўхшайдими? йўқ, ўхшамайди. Ак- синча, агар перманент революция назарияси, «1917 йилдан бошлаб», партия позициясига чиндан тўғри келган бўлса, у ҳолда бундан биргина хулоса чиқар- моқ мумкин,— я’ни Троцкий бу назарияни бутун пар- тиямиз учун ғоят муҳим аҳамиятга эга деб ҳисоблаб келди ва ҳануз ҳам шундай деб ҳисоблайди, деган хулоса чиқармоқ мумкин.
Хўш, «тўғри келди» дегани нима дегани? Партия- мизнинг Ленин орқали ҳамиша шу перманент рево- люция назариясига қарши курашиб келганлиги исбот этилган бир нарса экан, Троцкийнинг бу назарияси қандай қилиб партиямизнинг позициясига тўғри кел- ган бўлади?


ОХИРГИ СУЗ
379
бул қилишга мажбур бўлган бўлиб чиқади, ёки пар- тиянинг ўз назарияси бўлган, аммо бу назарияни Троцкийнинг • перманент революция назарияси, «1917 йилдан бошлаб», сездирмасдан сиқиб чиқарган бўлиб чиқади.
Троц-кий бу «муаммо»ни кейинчалик ўзининг 1922 йилда «1905 йил» номли китобига ёзган «Сўзбоши»да бизга ечиб берди. Перманент революция назарияси- нинг .моҳиятини баён қилиб ва революц-иямизга берган баҳосини перманент революция назарияси нуқтаи на- заридан таҳлил қилиб, Троцкий қуй-идаги хулосага келади:
«Гарчи орадан 12 йил ўтган бўлса ҳам, бу баҳо батамом тас- диқланди» дейди (Троцкий «1905», «Сўзбоши»).
Бошқача қилиб айтганда: Троцкий 1905 йилда «тузган» перманент революция назарияси орадан 12 йил ўтгандан кейин, 1917 йилда «батамом тасдиқ- ланди».
Хўш, у назария қандай қилиб тасдиқланар экан? Хўш, большевиклар-чи,— улар қаёқда қолипти? Но- ҳотки, улар революцияга жазм қилганларида улар- нинг ҳечқандай назарияси бўлмаган бўлса, ноҳотки улар революцион интеллигенцияни, революцион иш- чиларни бирлаштирибгина қўяқолган, қўлларидан кел- гани фақат шугина бўлиб қолақолган бўлса? Яна, бундан ташқари, большевиклар ишчиларни қандай нарса заминида, қандай принцип асосида бирлаштир- дилар экан? Большевикларда бирон назария, револю- цияга берилган баҳо, революцияни ҳаракатлантиручи кучларга берилган баҳо бўлгандир, ахир? Ноҳотки, партиямизда перманент революция назариясидан бош. қа ҳечқандай назария бўлмаган бўлса?
25*


380
И. В. С Т А Л И Н
Узингиз ҳукм қилинг: биз большевиклар гўё ҳеч- қандай истиқболсиз ва революцион назариясиз яшаб- миз ва ўсаберибмиз; биз 1903 йилдан то 1917 йилгача шу зайилда яшаб келибмиз; кейин келиб, «1917 йилдан бошлаб», пер-манент революция назариясини оҳистаги- на қулт этиб ютиб юборибмиз ва шу блан оёққа босиб- миз. Ҳеч шубҳасизки, бу жуда ҳам ажойиб бир эртак. Лекин бу нарса қандай қилиб сезилмасдан партия ичи- да курашсиз ва олғов-долғовсиз ўтиб кетақолган экан? Қандай қилиб бу нарса силлиққина, ҳе йўқ, бе йўҳ ўтиб кетақолган экан? Ленин ва унинг партия-си перманент революция назарияси дун’ёга келган кундан бошлаб унга қарши курашиб келганлиги ма’лум-ку, ахир.
Лекин бу «муаммо»ни Троцкий бошқа бир ҳуж- жатда бизга ечиб берди. Мен Троцкийнинг «Бизнинг ихтилофларимиз» деган мақоласига 1922 йилда ёзган «Изоҳ»ини назарда тутаман.
Троц1кийнинг шу мақ-оласидан тегишли жойи ма- на бу:
«Агар меньшевиклар: «бизнинг революциямиз буржуа рево- люциясидир» деган абстракцияга асосланиб, пролетариатнинг бу- тун тактикасини либерал буржуазия ҳатти-ҳаракатига мослаш, ҳатто давлат ҳокимиятини либерал буржуазия қўлга олиши дара- жасигача етиб бўлса ҳам, шу либерал буржуазия ҳатти-ҳаракатига мослаш идеясига келган бўлсалар,— большевиклар «социалистик диктатура эмас, балки демократик диктатура» деган, юқоридаги- дай қуруқ абстракцияга асосланиб, давлат ҳокимиятини қўлида тутиб турган пролетариатнинг ўз-ўзини буржуа-демократик вазифа блан чеклаши идеясига келадилар. Дуруст, бу масалада улар ўртасидаги фарқ жуда катта: меньшевизмнинг антиреволюцион томонлари ҳозироқ ниҳоят кучли суратда намоён бўлаётган бўлса, большевизмнинг антиреволюцион хусусиятлари фақат революцион ғалаба қозонилган тақдирда жуда катта хавф туғдиради» (Троцкий, «1905», 285 бет).


ОХИРГИ СУЗ
381
Бундан шу ма’но келиб чиқадики, фақат меньше- визмнинггина ўз антиреволюцион томонлари бўлиб қолмай, гўё большевизм ҳам «антиреволюцион хусу- сиятлар»дан холи бўлмаган экан, бу «антиреволюцион хусусиятлар» «фақат революцион ғалаба қозонилган тақдирда жуда катта хавф туғдириши мумкин» бўл- ган экан.
Хўш, большевиклар кейин большевизмнинг «анти- революцион хусусиятлари»дан озод бўлиптиларми ва агар озод бўлган бўлсалар қандай қилиб озод бўлип- тилар?
Бу «муаммо»ни Троцкий «Бизнинг ихтилофлари- миз» деган мақолага ёзган «Изоҳ»ида бизга очиб бе- ради.
Тинглангиз:
«Ма’лумки, бу ҳол юз бермади, чунки большевизм ўртоқ Ленин раҳбарлиги остида бу энг муҳим масалада 1917 йил кўк- ламида, я’ни ҳокимиятни қўлга олишдан илгари ғоявий жиҳатдан (шунда ҳам ички кураш блан) қайта қуролланди» (Троцкий, «1905», 285 бет).
Шундай қилиб, большевиклар «1917 йилдан бош- лаб», перманент революция асосида <қайта қуролла- ниб олиптилар, шунинг блан большевиклар «больше- визмнинг антиреволюцион хусусиятлари»дан қутилиб олиптилар, ниҳоят, перманент революция назарияси шу тариқа «батамом» «тасдиқланипти», — Троцкий- нинг хулосаси ана шундай.


382
И. В. С Т А Л И Н
тасдиқланмапти» ёки мутлақо «тасдиқланмапти», ёки партиянинг қайта қуролланмоғи учун перманент рево- люция назариясига ўрин бўшатиб бериб, ҳавога учпб кетибди.
Шундай қилиб, бир бор экан, бир йўқ экан, дун’ё- да большевиклар бўлган экан, улар 1903 йилдан «бошлаб», бир амал-тақал қилиб, партия «тузган» эканлар, аммо революцион назариялари йўқ экан, 1903 йилдан «бошлаб», адаша-адаша, бир илож қи- либ, 1917 йилга етиб олиптилар, кейин, қўлида пер- манент революция назарияси бўлган Троцкийни кў- риб қолиб «қайта қуролланиш»га царор бериптилар, шундай қилиб, қайта қуролланиптилар-у, ленинизм- дан, Лениннинг революция назариясидан ўзларида асар ҳам қолмапти, шу тариқа улар перманент рево- люция назариясини партиямизнинг «позицияси»га «батамом тўғри келтириптилар».
Бу жуда ҳам ажойиб бир эртак, ўртоқлар. Бу, агар истасангиз, фақат циркдагина кўришингиз мум- кин бўлган ажойиб найрангбозликлардан биридир. Лекин биз циркда эмас, балки партиямизнинг конфе- ренциясида ўтирибмиз. Биз Троцкийни цирк артисти қилиб ёллаганимиз ҳам йўқ. Бу найрангбозликлар- нинг нима кераги бор?
Уртоқ Ленин Троцкийнинг перманент революция назариясига қандай баҳо берган эди? Ленин ўз ма- қолаларидан бирида бу назарияни «ажойиб» ва «ға- ройиб» назария деб масхара қилиб, бу назария тўғ- рисида қуйидагиларни ёзган эди:


ОХИРГИ СУЗ
383
назариясини такрорлайди ва бутун ўн йил давомида турмушнинг бу ажойиб назарияга э’тибор қилмаганлигининг сабаби тўғрисида ўйлаб кўришни хоҳламайди.
Троцкийнинг ғаройиб назарияси большевиклардан пролетари- атни қат’ий революцион курашга ва сиёсий ҳокимиятни қўлга олишга чақиришни олади, меньшевиклардан эса — деҳқонлар- нинг ролини «инкор этишни» олади».. . Бу блан «Троцкий амал- да Россиянинг либерал ишчи сиёсатчиларига ёрдам қилади, бу сиёсатчилар деҳқонларнинг ролини «инкор этиш» деган сўзни деҳқонларни революцияга кўтаришни истамаслик деб англайди- лар!»(ХУШ том, 317—318 бетларга қаралсин).
Демак, Ленин фикрича, перманент революция на- зарияси рус революциясида деҳқонларнинг револю- цион ролини инкор этучи ярим меньшевиклик наза- риясидир.
Бу ярим меньшевиклик назарияси партиямизнинг позицияси блан, ҳатто «1917 йилдан бошлаб» бўлса- да, қандай қилиб «тўла ва батамом тўғри кела»олипти экан,— буни сра ҳам тушуниб бўлмайди.
Хўш, перманент революция назариясига партия- миз қандай қарайди? XIV конференциянинг ма’лум резолюциясида бу назария тўғрисида мана бундай дейилган:


384
И. В. С Т А Л И Н
жаноблар жумласидан бўлган ҳархил «олимлар» тили блан айтган- да, социализм учун зарур бўлган об’ектив иқтисодий шароит йўқ эмиш» (Суханов тўғрисидаги заметкалар). (XIV партия конфе- ренцияси резолюцияси ".)
Демак, перманент революция назарияси ўрток Ленин томонидан «Революциямиз тўғрисида» деган мақоласида социал-демократизм деб аталиб қаттиқ қораланган ўша сухановчиликнинг айни ўзидир.
Бундай назария большевиклар партияси бўлган биз- нинг партиямизни қандай килиб «қайта қуроллантира» олипти экан,— буни сра ҳам тушуниб бўлмайди.
Қаменев ўз нутқида, Троцкий ўзининг перманент революция назариясидан юз ўгирди, деган ма’нода «имо-ишора» қилди, буни тасдиқлаш учун Троцкий- нинг 1926 йил сентябрьда оппозициячиларга ёзган кейинги хатидан қуйидаги, дудмалдан ҳам дудмал цитатани келтирди:
«Биз, тажриба сра рад қилиб бўлмайдиган йўсинда кўрсат- ганидек, орамиздан бирортамиз Ленин блан келишаолмаган салгина бўлса-да принципиал масалаларнинг ҳаммасида ҳам ҳақлилик мутлақо Владимир Ильич томонида эди, деган фикрга асосланиб иш кўрамиз».
Аммо Қаменев Троцкийнинг шундан кейин, ўша хатнинг ўзида, ўзининг олдинги гапини чиппакка чи- қариб ташлайдиган қуйидаги гапларни айтганлигини яширди:
«Ленинград оппозицияси, миллий доирада чекланиб қолиш- нинг назарий далили бўлган бир мамлакатда социализм қуриш назариясига қаттиқ қарши чиқди» (Троцкийнинг хатига қаралсин, 1926 йил, сентябрь — ВҚП(б) Сиёсий бюросининг 1926 Йил8ва11 октябрьда бўлган мажлислари стенограммасига илова).


ОХИРГИ СУЗ
385
Троцкийнинг кейинги гапидан, аввалги гапини чип- пакка чиқариб ташлайдиган бу кейинги гапидан сўнг, унинг дудмал ва зиммасига ҳечқандай мажбурият юкламайдиган аввалги гапининг бирон ма’носи қола- дими?
Перманент революция назарияси нима? Лениннинг «бир мамлакатда социализм қуриш назарияси»ни ин- кор қилишдир.
Лениниинг «бир мамлакатда социализм қуриш на- зарияси» нима? Троцкийнинг перманент революция назариясини инкор қилишдир.
Каменев Троцкийнинг хатидан биринчи цитатани келтириб ва лекин иккинчи цитатани яшириб, партия- мизни чалкаштиришга ва алдашга урунганлиги рав- шан эмасми.
Аммо партиямизни алдаш унча осон эмас.
2. ЦИТАТАБОЗЛИК, ЕҚИ ТРОЦҚИЙ ЛЕНИНИЗМНИ СОХТАЛАШТИРАДИ


386
и. в. с т л л и н
партия позицияси зиддига эмас, балки партия пози- цияси фойдасига ва Троцкийнинг позицияси зиддига далолат беришини у тушунмайди, ёки тушунишни хоҳламайди, чунки ташқаридан бўладиган хавфнинг қай даражада бўлиши тўғрисида партиянинг айтган фи-кри Ленин йўлига батамом мувофиқ келади. Троц- кий яна, революция бирнеча мамлакатда ғалаба қил- майтуриб социализм тўла ғалаба >қилиши мумкин эмас, дейилган иккинчи бир тўда цитатани келтириб, зўр бериб цитатабозлик қилишга уруниб кўрди. Лекин у, ооциализмнинг тўла ғалаба қилишини (интервен- циядан амин бўлишни) умуман социализ-м ғалаба қилиши (социалистик жамият қуриш) блан аралашти- риш, уларни бир-биридан фарқ қилмаслик ярамасли- гини тушунмайди, ёки тушунишни хоҳламайди, Ленин- дан олинган бу цитаталарнинг партия зиддига эмас, балки партия фойдасига ва Троцкийнинг позицияси зиддига далолат беришини тушунмайди, ёки тушу- нишни хоҳламайди.
Аммо Троцкий бирталай, масалага ҳеч алоқаси бўлмаган, хилма-хил цитаталар келтиради-ю, лекин Лениннинг бир мамлакатда социализм ғалаба қ-илиши мумкинлиги тўғрисидаги асосий мақоласи (1915 йил) устида тўхтаб ўтишни хоҳламади, чамаси Каменев ўз нутқи блан уни бу мақоладан эсон-омон гқутқазди, деб ўйласа керак, Броқ Қаменев ўз ролини бажараолма- ди, энди буни қат’ий исбот қилинган деб ҳисоблаш мумкин, бинобарин, ўртоқ Лениннинг мақоласи бата- мом ўз кучида қолади.


ОХИРГИ СУЗ
387
мақола-сидан цитата келтирди. Лекин Лениннинг бу мақоласининг мамлакатимизда тўла социалистик жа- мият қуриш мумкинлиги масаласи муносабати блан деҳқонлар масаласи юзасидан Троцкий блан Ленин ўртасида бўлган ихтилоф масаласини ҳал этмаслиги у ёқда турсин, ҳатто бу масалага тақилиб ҳам ўтмасли- гини айтишни унутиб қўяди.
Троцкийнинг ҳадеб цитата келтирабериши қуруқ цитатабозликка айланиб кетганлигининг асли сабаби ҳам мана шунда.
Троцкий ўз позициясини революциямизнинг ички кучлари асосида мамлакатимизда социалистик жами- ят қуриш мумкинлиги масаласида Ленин тутган пози- цияга «тўғри келади» деб исбот |қилишга- уринди. Аммо исбот қилиб бўлмайдиган нарсани исбот қилиб бўладими?
Лениннинг «бошда бирнеча ёки ҳатто алоҳида бир капиталистик мамлакатда ҳам социализм ғалаба қи- лиши мумкин»100 деган тезисини Троцкийнинг «... ма- салан, революцион Россия консерватив Европага бар- дош бераолади деб ўйлаш пуч ум.ид бўлиб қолади» деган тезиси блан қандай қилиб сиғиштириб бўлади?
Сўнгра, Лениннинг «бу мамлакатнинг (бир мамла- катнинг. И. Ст.) ғалаба қилган пролетариати капита- листларни экспроприация қилиб ва ўз мамлакатида социалистик 'ишлабчиқаришни ташкил этиб, қолган барча капиталистлар дун’ёсига қарши чиқса ажаб эмас»101 деган тезисини Троцкийнинг «Европа проле- тариати бевосита давлат йўли блан* ёрдам бермаса, Россиянинг ишчилар синфи ҳокимият тепасида туриб * Курсив меники. И. Ст.


388
И. В. С Т А Л И Н
қололмайди ва ўзининг вақтинча ҳукмронлигини узоқ муддатли социалистик ди'ктатурага айлантираолмай- ди» деган тезиси блан ҳандай қилиб сиғиштириб бўлади?
Ниҳоят, Лениннинг «бошқа мамлакатларда револю- ция бўлмагунча, Россиядаги социалистик революция- ни фақат деҳқонлар блан келишувгина сақлаб қола билади»102 деган тезисини Троцкийнинг «аҳолисининг жуда кўпчилиги деҳқонлардан иборат бўлган қолоқ мамлакатдаги ишчилар ҳукуматининг аҳволидаги зид- диятлар фақат халқаро миқ’ёсда, пролетариатнинг жаҳон революцияси майдонидагина ҳал бўлаолади» деган тезиси блан қандай қилиб сиғиштириб бўлади?
Сўнгра: мамлакатимизда социализм ғалаба қили- ши масаласида Троцкий позициясининг, ҳақиқатда, меньшевик О. Бауэрнинг:
«Пролетариат миллатнинг фақат кичкинагина озчи- лигини ташкил этган Россияда пролетариат ўз ҳукм- ронлигини вақтинчагина ўрнаштираолади», «миллат- н-инг деҳқонлар оммаси ҳокимиятни ўз қўлига олиш учун .маданий жиҳатдан етарли даражада етилиши бланоқ пролетариат ўз ҳукмронлигвдан албатта яна маҳрум бўлиши лозим», «фақат индустриал Ғарб про- летариатининг сиёсий ҳокимиятни қўлга олишигина» Россияда «индустриал социализмнинг узоқ вақт ҳукм- ронлик қилишини та’минлаши мумкин» деган позиция- сидан бирон фарқи борми?
Ажабо, Троцкийнинг Лениндан кўра Бауэрга яқин- роқ туриши равшан эмасми? Ажабо, Троцкийнинг по- зицияси социал-демократик оғмачилик позицияси эканлиги, Троцкий аслда революциямизнинг социалис- тик характерини инкор қилаётганлиги рост эмасми?


ОХИРГИ СУЗ
389
Троцкий, пролетариат ҳокимиятини консерватив Европага қарши сақлаб қолиб бўлмайди, деган да’во- сини, ҳозирги Европа консерватив эмас, у бирмунча либералдир ва агар Европа чиндан ҳам консерватив бўлса эди, у вақтд|а мамлакатимизнинг пролетариати ҳокимиятни сақлаб ҳолаолмас эди, деган гаплар блан асосламоқчи бўлди. Лекин Троцкийнинг бунда бата- мом ва бутунлай чалкашиб қолганлигини тушуниб олиш қийинми? Масалан, ҳозирги Италияни, ёки Ан- глияни, ё бўлмаса Францияни нима демоқ керак,— консерватив деб аташ керакми ёки либерал деб аташ керакми? Ҳозирги Шимолий Америка қандай мамла- кат,— консерватив мамла-катми ё либерал мамлакат- ми? Хўш, консерватив Европа, «либерал» Европа деб бу тариқа «маҳорат» блан ва кулгили бир суратда фарқ қилиб -кўрсатишнинг республикамизнинг бутун- лиги ва унга зиён-захмат етмаслиги учун нима аҳа- мияти бор? Ажабо, монархияли ва консерватив Англия Колчак ва Деникин даврида бизнинг мамлакатимизга қандай интервенция қилган бўлса, республикачи Фран- ция блан демократик Америка ҳам шундай интервен- ция қилмаганмиди?


390
И. В. С Т А Л И Н
таққослаб бўлмайдиган нарсани таққослаётганини тушуниб олиш қийин эмас. Троцкий ўрта деҳқонлар- га «ўзида нарса» қабилидан бўлган бир нарса деб, қандайдир доимий ва ҳамиша бир зайилда турадиган нарса деб қарашга мойил. Лекин большевиклар ўрта деҳқонларга ҳечвақт бундай деб қараган эмас,
Троцкий, чамаси, деҳқонларнинг асосий оммаси тўғрисида большевикларнинг уч хил плани борлигини эсидан чиқарган бўлса керак: бир план — буржуа ре- волюцияси даврига мўлжалланган план, иккинчи план — пролетариат революцияси даврига мўлжаллан- ган план ва учинчи план — Совет ҳокимияти мустаҳ- камлангандан кейинги даврга мўлжалланган план.
Биринчи даврда большевиклар: либерал буржуа- зияни бетараф қилиб қўйиб, барча деҳқонлар блан биргаликда, подшо ва помешчикларга қарши, бур- жуа-демократик революция учун, дедилар.
Иккинчи даврда большевиклар: ўрта деҳқонларни бетараф қилиб қўйиб, энг камбағал деҳқонлар блан биргаликда, буржуазия ва дулақларга қарши, социа- листик революция учун, дедилар. Хўш, ўрта деҳқон- ларни бетараф қилиб қўйиш нима демак? Бу — ўрта деҳқонларни пролетариатнинг сиёсий назорати остига олиш, уларга ишонмаслик ва уларнинг қўлдан чиқиб кетмаслиги учун барча чораларни кўриш демакдир.
Учинчи даврда, ҳозир биз яшаб турган даврда боль- шевиклар: ўрта деҳқонлар блан мустаҳкам игтифоқ бўлиб, камбағаллар блан биргаликда, шаҳар ва қиш- лоқда хўжалигимизнинг капиталистик элементларига қарши, социалистик қурилиш ғалабаси учун, дейдилар.


ОХИРГИ СУЗ
391
бир-биридан фарқ қилмай аралаштириб юборса, у боль1пев'измн'инг нима эканини сра тушунмапти.
Ленин, буржуа революцияси ғалаба қилгандан ке- йин ўрта деҳқонларнинг бир қисми 1контрреволюция томонига ўтиб кетади, деб жуда тўғри айтган эди. Масалан, «Уфа ҳукумати»103 даврида худди шундай бўлди, бу вақтда Поволжьеда ўрта деҳқонларнинг бир қисми контрреволюцвя томонига, қулоқлар томонйга ўтиб кетди. Урта деэдонларнинг кўпчили-к қисмига келганда эса, улар революция блан контрреволюция ўртасида иккиланиб турди. Бош-қача бўли-ши мумкин ҳам эмас эди. Урта деҳқон шунинг учун ҳам ўз оти блан ўрта деҳқондирки, у кутиб туради ва иккиланади: «ким устан келишини ким билсин, яхшиси кутиб туриш керак» дейди. Ички контрреволюция устидан дастлаб- ки жиддий ғалабаларга эришилганидан кейин ва, ай- ниқса, Совет ҳокимияти мустаҳка1мланганидан -кейин- гина ўрта деҳқонлар, чамаси, ҳукуматсиз мумкин эмас, большевиклар ҳукумаги кучли ва бу ҳукумат блан иш олиб бориш ягона нажот йўлидир, деган қарорга ке- либ, Совет ҳокимияти томонига қат’ий суратда бури- лабошладилар. Уртоқ Ленин «биз социалистик қури- лишнинг шундай босқичига кирдикки, бу вақтда қиш- лоқдаги иш тажрибасида синалган, аниқ ва муфассал асосий қоида ва йўл-йўриқлар ишлаб чиқмоғимиз ва ўрта деҳқонга ниобатан мустаҳкам иттифоқ заминига ўтиш учун шу қоида ва йўл-йўриқларга амал қилмо- ғимиз лозим» деган ҳикматли сўзларни худди мана шу даврда айтган эди (партия VIII с’ездида сўзлан- ган нутқ, XXIV том, 114 бет).
Урта деҳқонлар тўғрисидаги масала мана шун- дай.


392
И. В. С Т А Л И Н
Троцкийнинг хатоси шундаки, у ўрта деҳқонлар масаласига метафизикча қарайди, ўрта деҳқонларни «ўзида нарса» қабилидаги «бир нарса деб қарайди ва бу блан ленинизмни бузиб, сохталаштириб, масалани чалкаштиради.
Ниҳоят, асло ran пролетариат блан ўрта деҳқон- ларнинг ма’лум қисми ўртасида қарама-ҳаршиликлар ва жанжаллар бўлиши мумкинлигида ва яна бўлиши- да эмас. Партия блан оппозиция ўртасидаги ихтилоф асло бунда эмас. Бу ерда ихтилоф шувдаки, партия бу қарама-қаршиликларни ва чиқиши мумкин бўлган жанжалларни революциямизнинг ўз кучлари блан бемалол бартараф қилиб бўлади деб ҳисоблайди, ҳол- буки, Троцкий ва -оппозиция бу қарама-қаршиликлар- нинг ва жанжалларнинг «фақат халқаро миқ’ёсда, пролетариатнинг жаҳон революцияси майдонида»гина бартараф қилинм-оғи мумкин деб ҳисоблайди.
Троцкшй цитатабозлик қилиб, бу ихтилофларни бир чеккага яшириб қўйишга уринади. Лекин партиямиз- ни алдай олмайдилар, мен буни юқорида ҳам айтиб ўттан эдим.
Хўш, хулоса нима? Хулоса шуки, найрангбоз бў- лиш KepaiK эмас, диалектик бўлмоқ керак. Муҳтарам оппозициячилар, диалектикани ўртоқ Ленинда-н ўр- гансангиз бўлар эди, Лен-ин асарларини ўқиб чиқса- нгиз бўлар эди,— керак бўлиб қолар эди. (Қ a р с а к- л а р, к у л г и.)
3. «МАЙДА-ЧУЙДАЛАР» ВА КУЛГИЛИ НАРСАЛАР


ОХИРГИ СУЗ
393
Троцкий, революцияни бундай қилиб кўрсатиш мета- физика бўлади, деб ҳисоблайди. Мен бунга ҳечбир қўшилмайман.
Тезисларда революциянинг «ўз-ўзича ҳам» социа- листак революция дейилганлигининг сабаби нима? Сабаби шуки, бунинг блан бизнинг революциямизга баҳо бсришда .партиямизнинг қарашлари блан оппо- зициянинг қарашлари ўртасидаги бутун фарқ алоҳида та’кидланиб кўрсатилади.
Бу фарқ нимадан иборат? Бу фарқ шундан иборат- ки, партия бизнинг революциямизни социалистик рево- люция деб, капиталистик дун’ёга қарши курашга қо- дир бўлган революция деб, ма’лум бир мустақил кучдан иборат бўлган революция деб қарайди, ҳолбуки оппозиция революциямизни Ғарбда ҳали ғалаба қил- маган, келажакдаги пролетариат революциясига бепул қўшимча деб, Ғарбда келажакда бўладиган револю- цияга «қўшимча бир нарса» деб, ҳечқандай мустақил кучга эга бўлмаган бир нарса деб қарайди. Мамла- катимиздапи пролетар диктатурасига Лениннинг бер- ган баҳоси блан оппозицион блокнинг берган баҳоси ўртасида ер блан осмонча фарқ борлигини билиб ол- моқ учун бу баҳоларни бир-бирига солиштириб кўриш- нинг бир ўзиёқ кифоя қилади. Ленин пролетар дикта- турасига социалистик хўжалик қуриб, сўнгра жаҳон пролетариатига тўппа-тўғри ёрдам бермоғи, капиталис- тик дун’ё блан курашмоғи лозим бўлган энг ташаббус- кор куч деб баҳо берган бир вақтда, огтпозиция, ак- синча, мамлакатимиздаги пролетар диктатурасини «консерватив Европа қаршисида» ҳокимиятдан дар- ҳол маҳрум бўлиш хавфи остида яшовчи пассив куч деб ҳисоблайди.
2G Н. В. С т а л н и. тои «


394
И. В. СТАЛИН
Ажабо, «метафизика» деган сўз — революциямизга оппозиция томонидан берилган баҳонинг бориб турган социал-демократча баҳо эканини ниқоблаш учун ата- йин ишлатилган сўз эканлиги равшан эмасми?
Троцкий, сўнгра, менинг 1924 йилда «Ленинизм асослари тўғрисида» деган китобчамда бир мамлакат- да социализм ғалаба қилиши тўғрисидаги масалада берилган, бирмунча ноаниқ ва нотўғри та’риф ўрнига* бошқа, аниқ ва тўғри та’риф берганлигимни гапирди. Троцкий, чамаси, бундан норозига ўхшайди. Нима учун норози, қандай аоосга кўра «норози эканини у ора айт- мади. Мен бирмунча ноаниқ та’риф ўрнига‘тўғри та’- риф 'бериб, уни тузатган эканман, бунинг -нимаси ёмон? Мен ўзимни асло хатодан холиман, деб ҳисобламай- ман. Мен, агар бирор ўртоқ қилган хатосига иқрор бўлар ва бу хатосини кейин тузатар экан, бундан пар- тия фақат ютади, деб ўйлайман. Троцкий бу фактни та’кидла-6 кўрсатиш блан, аслида, нима демоқчи бўлар экан? Балки, Троцкий бу яхш-и ишдан ўрнак олмоқчи ва, ниҳоят, ўзининг кўпдан-кўп хатоларини тузатиш блан шуғулланмоқчидир? (Қ a р с а к л а р, кулги.) Жуда яхши, агар бунда мени-нг ёрдамим керак бўла- диган бўлса, бу ишда мен унга ёрдам беришга тайёр- ман, унга далда беришга, унга ёрдам кўрсатишга тайёрман. (Қ a р с а к л а р, ,к у л г и.) Лекин Троцкий- нинг, чамаси, қандайдир бошқа бир мақсади бўлса керак. Агар унинг бошқа мақсади бўлса, у вақтда мен шуни айтишим керакюи, ун!инг бу уруниши зўри-беҳу- да урунишдир.


ОХИРГИ СУЗ
395
лаларидан ўзининг, Троцкийнинг, биз олиб бораётган ишларнинг «социалистик характерини» э’тироф этган- лиги ва э’тироф қилиб 'келаётганлиги, у бизнинг да-в- лат саноатимизнинг «социалистик характерини» инкор этма-слиги ва ҳоказо ва шу сингарилар айтилган бир талай цитаталар келтирди. Қарангки, шу ҳам янгилик бўлипти! Энди бўлмаса, Троцкийнинг олиб бораётган ишимиз ва давлат саноатимиз ва ҳоказоларнинг социа- листик характерини инк-ор этиши қолганми эди. Бу фактларни энди, О. Бауэр уёқда турсин, ҳатто Нью- Йорк биржасидан тортиб, то биздаги нэпманларгача ҳамма э’тироф қилмоқда. Биз саноатни капиталистлар қуриб келганидан там-ом бошқача қураётганлигимиз- ни, биз хўжалик ва сиёоий ҳаётимизнинг тараққийсига капитализм блан ҳечбир алоқаси бўлмаган ўзгача би-р янги элементлар киритаётганлигимизни эвди ҳамма, душманлар ҳам, дўстлар ҳам кўриб турипти.
Йўқ, мухтарам оппозициячилар, ҳозир масала бу-н- да эмас.
Энди масала оппозицион блсж тушуйганидан кўра кўтороқ даражада жиддий туради.
Энди масала саноатимизнинг социалистик харак- тери устида эмас, балки, капиталистик қуршовга қарамасдан, пролетар диктатурасининг ҳалокатини кутаётган ички ва ташқи душманларимиз борлигига қарамасдан, умуман соц-иалистик хўжалик қуриш ус- тида боради. Масала партиямизда ленинизмнинг тўла тантана қилишига эришиш устида боради.
Энди масала майда-чуйдалар ва кулгили нарсаларда эмас. Энди партияга майда-чуйдалар ва кулгили нарса- ларни важ қилиб, қутилиб кетиб бўлмайди. Партия энди оппозициядан каттароқ нарса талаб қилади.
26*


306
И. В. С Т А Л И Н
Е сиз мардлик қилиб, ўз принципиал хатолари- нгиздан ошкора ва ҳалоллик блан воз кечаоиз, ёки бундай қилмас экансиз, у вақтда партиядан ўз пози- циянгизга яраша баҳо оласиз, социал-демократик оғ- мачилик позицияси деган баҳо оласиз.
Иккидан бири.
Шундан қайси бирини танлаш оппозициячиларнинг ўзларигабоғлиқ. (Ово з л а р: «Тўғри!».Қа р са кл а р.)
V
ОППОЗИЦИЯНИНГ АМАЛИЙ ПЛАТФОРМАСИ. ПАРТИЯНИНГ ТАЛАБЛАРИ
Оппозиция бошлиқлари цитатабозликдан амалий характердаги ихтилофларга ўтишга уруниб кўрдилар. Троцкий блан Каменев, Зиновьев сингари, бу ихтилоф- лэрни та’рифлашга уруниб кўрдилар, шу блан бирга улар, назарий масалалардаги ихтилофлар эмас, балки амалий масалалардаги ихтилофлар муҳимдир, деган гапни айтдилар. Лекин мен опуни айтишим керакки, ихтилофларимиз тўғрисида бу конференцияда оппози- ция томонидан берилган та’рифнинг биронтасида на об’ективлик ва на тўлалик бор.
Сиз амалий ихтилофларимизнинг нимада эканлиги- ни билишни исгайсизми, партия сиздан иимани талаб қилаётганини билишни истайсизми?
Тинглангиз:
1) 	Сизнинг ҳарсафар, озчилик бўлиб қолганингиз- да, кўчага чиқиб партия кризис кечираётибди, деб жар солабошлашингизга ва партияни бесарамжон қилиши- нгизга партия бундан буён йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. Партия бунга бундан буён йўл қўймайди. (О в о з л а р: «Тўғри!». Қ a р с а к л а р.)


ОХИРГИ СУЗ
397
2) Сизнинг партиямизда кўпчиликка эга бўлаол- маслигингизга кўз1ингиз етгач, янги партия тузиш учун материал сифатида ҳархил норози элементларни йиғиб ва тўплаб юришингизга партия йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. Партия бунга йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. (Қ a р с а к л а р.)
3) Сизнинг партия раҳбар аппаратининг обрўсини тўкиб, партиядаги -режимни бузиб, па-ртиядаги темир интизомни бузиб, партия томонидан қораланган ҳар- бир ва ҳарқандай оқимларни фракция эркинлиги ни- қоби остида -янги -парти1Я қилиб бирлаштириш ва рас- мийлаштиришингизга партия йўл (қўяолмайди ва йўл қўймайди. Партия бунга йўл қўймайди. (Қ a р с а к- л а р.)
4) Биз,— социализм қуриш йўлида бизнинг олди- мизда катта-катта қийинчиликлар борлигини биламиз. Биз бу қийинчил'икларни кўриб турибмиз ва бу қийин- чиликларни енгиш имкониятига эгамиз. Биз бу қийин- чиликларни енгиш ишида опгюзиция томонидан кўрса- тиладиган ҳарқандай ёрдамнибажон-дил қабул қилган бўлур эдик. Аммо сизнинг бу |қийинчиликлардан биз- нинг аҳволимизни ёмонла-штириш учун, партияга ҳужум қилиш учун, партияга қарши курашиш учун фойдаланишга ҳаракат қилуви1нгизга партия йўл қўя- олмайди ва йўл қўймайди. (Қарсаклар.)


398
и. в. с т л л и н
кўриб боради. Аммо оппозициянинг саноатимиз ҳозир. ги минутда иш ҳақини 30—40 процент оширишни кўта- раолмаслигиня аниқ билатуриб, бундай демагогяядан иборат талаблар блан майдонга чиқишдан мақсад иш- чилар синфининг аҳволини яхшилаш эмас, балки меҳ- наткашларнинг қолоқ табақалари ўртасида норозилик туғдириш ва партияга қарши, ишчилар синфининг авангардига қарши норозилйк уюштириш эканини аниқ билатуриб, иш ҳақини дарҳол 30—40 процент ошириш туғрисида демагогиядан иборат гаплар блан кўчага чиқувига партия йўл қўяолмайди ва йўл қўй- майди. Партия бунга йўл қўяолмайди ва йўл қўймай- ди. (Овозлар: «Тўғри!». Қарсаклар.)
6) Оппозициянинг товарларнинг саноатдан чиқа- диган нархини ошириш ва деҳқонларни солиқ блан сиқиш идеясини пропаганда қялиб, пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги муносабатларни иқтисодий ҳам- корлик алоқаси тариқасида эмас, балки пролетар дав- лати томонидан деҳқонларни эксплуатация қилиш тариқасида «тузишга» уриниб, ишчилар блан деҳқон- лар ўртасидаги бирлик негизларига, ишчилар блан деҳқонлар ўртасидаги иттифоқ негизларига путур ет- казишга, бундан буёқ ҳам шундай қилаберишига пар- тия йўл қўяолмайди ва йўл дўймайди. Партия бунга йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. (Қ a р с а к л а р.)


ОХИРГИ СУЗ
399
партия йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. Партия бунга йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. (0 в о з л а р: «Тўғри!». Қ a р с а к л а р.)
8) 	Сизнинг Коминтернни бундан кейин ҳам ҳадеб бесарамжон қилаберишингизга, унинг ҳамма секция- ларига бузғунлик солаберишингизга ва Коминтерн раҳбарлигини издан чиқарабер-ишингизга партия йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди,— гарЧ1И бу, партиянинг- пина иши бўлиб қолмай, балки Коминтерннинг ҳамма сёкцияларининг иши бўлса-да,— партия бунга йўл қўяолмайди ва йўл қўймайди. (Қ a р с а к л а р.)
Бизнинг амалий ихтилофларимиз мана шулардадир.
Оппозицион блокнинг сиёсий ва амалий платфор- масининг моҳияти мана шулардадир ва партиямиз ҳозир мана шуларга қарши курашмоқда.
Троцкий ўз нутқида бу платформанинг ба’зи пункт- ларини баён қилиб ва қолган бошқа пунктларини зўр бериб яшириб, бундай савол беради: бунда сюциал- демократчиликдан нима бор? дейди. Ажаб бир савол! Бунга қарши меп бундай савол бераман: хўш, бунда, оппозицион блокнинг бу платформасида, коммунист- ликдан нима бор? Бу социал-демократчилик бўлмай нима? Оппозицион блокнинг амалий платформаси ленинизмдан қайтиш йўлидан, социал-демократияга я-қинлашиш йўлидан -бораётганлиги, ажабо, равшан эмасми?
Сиз, мухтарам оппозициячилар, сиздан партиянинг нима талаб қилаётганлигин-и билмоқчи бўлган эди- нгиз,— партиянинг сиздан нима талаб қилаётганини энди билиб олдингиз.


400
И. В. С Т А Л И Н
ёки сиз буни бажармас экансиз, у вақтда партия сиз- ни кеча калтаклаган бўлса, эртага сизни мажақлай- бошлайди. (Қ a р с а к л а р.)
якун
Бизнинг партия ичидаги курашимизнинг якунлари, натижалари қандай бўлди?
Менинг қўлимда 1926 йил сентябрьда ёзилган, Троцкий қўл қўйган ҳужжатбор. Бу ҳужжатшу блан шоён диққатдирки, унда партия ичидаги кураш якун- ларй нима бўлишини олдиндан айтиб қўйишга қан- дайдир бир уриниш кўринади, бизнинг партия ичида- ги 1курашимиз истиқболидан қандайдир бир башорат бериш ва бу истиқболнинг қандай бўлишини олдиндан тасвирлаш кўринади. Бу ҳужжатда қуйидаги гаплар айтилади:
«Бирлашган оппозиция оппозиция қарашларининг бирлиги қўпол ва ножўя та’қиб та’сири остида мустаҳкамланабошлагани- ни апрельда ва июльда кўрсатди, октябрьда яна кўрсатади ва бирлашган оппозиция қарашлари асосидагина ҳозирги қаттиқ кризисдан қутилиш мумкин эканини партия ўшанда тушунади» (Троцкийнинг оппозициячиларга ёзган хатига қаралсин, 1926 йил сентябрь — Сиёсий бюронинг 1926 йил 8 ва 11 октябрьдаги маж- лислари стенограммасига илова).
Кўриб турибсизки, бу салкам башорат бериб қў- йишдир. (Овоз: «Айни салкам».) Бу салкам нуқул маркоистик типдаги каромат, бутун бир икки ой олдин башорат бериб қўйишдир. (Кулги.)


•ХИРГИ СУЗ
401
ва саломатмиз ва кризисни ҳатто сезганимиз ҳам йўқ. Дуруст, қандайдир бир кризис бор, аммо бу партия кризиси эмас, балки, оппозицион блок фракцияси деб аталган -қандайдир бир фракциянинг кризисидир. Ле- кин кичкинагина бир фракциянинг кризисини сафида миллионлаб а’зоси бўлган партиянинг кризиси деб кўрсатиб бўлмайди-ку, ахир.
Троцкийнинг ҳужжатида яна, оппозицион блок мус- таҳкамланмоқда ва бундан кейин янада мустаҳкамла- нади, дейилади. Мен бунда ҳам бирнеча муболаға бор, деб ўйлайман. (Кулги.) Оппозицион блокнинг бузилаётганлиги, оппозиция сафидаги энг яхши эле- ментларнинг оппозициядан ажралиб чиқаётганлиги, оппозицион блокнинг ўз ичидаги зиддиятлар натижа- сида нафас ололмай қолганлиги фактини инкор қи- либ бўлмайди. Масалан, ўртоқ Крупскаянинг оппози- цион блокдан қайтгани факт эмасми? (Қаттиқ қарсакла р.) Бу тасодифий нарсами?
Ниҳоят, Троцкийнинг ҳужжатида, бирлашган оппо- зицион блок |қарашлари асосидагина ҳозирги кризис- дан қутилиш мумкин бўлади, дейилади. Мен, бунда ҳам Троцкий бирмунча муболаға ҳилади, деб ўйлай- ман. (Қулги.) Партия оппозицион блок қарашлари асосида эмас, балки бу қарашларга қарши олиб бо- рилган кураш натижасида ва бу қарашларга қарши, қурилишимизнинг социалистик истиқболи асосида бир- лашди ва бир бутун бўлиб маҳкам бирикди, буни оппозициячиларнинг билмаслиги мумкин эмас. Троц- кийнинг ўз ҳужжатида жуда муболағалаштириб юбор- ганлиги равшан кўриниб турипти.


402
И. В. С Т А Л И Н
йиғиштириб қўйилса, унда ҳалиги башоратлардан, тўғ- рисини айтганда, ҳечнарса ҳам қолмайдиганга ўхшайди шекиллик, ўртоқлар. (Ҳ а м м а кулади.)
Кўр'И'б турибсизки, чиқаётган якун Троцкий ўз башоратида тасвир қилган якуннинг аксидир.
Мен сўзимни тамомлайман, ўртоқлар.
Зиновьев бир вақтлар мақтаниб, мен ерга қулоқ СОЛИШ1НИ биламан (к у л г и) ва мен ерга қулоқ солга- нимда тарих ҳадамларини эшитаман, деб гапириб юр- ган эди. Балки шундайдир, чиндан ҳам шундайдир. Лекин ҳарҳолда бир нарсани э’тироф қилмоқ керакки, ерга қулоқ оолишни ва тарих қадамларини эшитишни биладиган Зиновьев гоҳо ба’зибир «майда-чуйдалар»- ни эшитмай қолади. Балки, оппозиция чиндан ҳам ерга қулоқ солишни биладиган ва тарихнинг қадами- дек хўб яхши нарсаларни эшитса эшитадигандир. Ammo шу нарсани э’тироф қилмай бўлмайдики, оппо- зиция хўб яхши нарсаларни эшитишни билипти-ю, ле- кин партиянинг 'Оппозициядан аллақачон юз ўгирга- нини, оппозициянинг аҳволи эса жуда танг бўлиб қолгани каби «майда» нарсани эшитаолмапти. Улар буни эшитмапти. (Овозлар: «Тўғри!».)
Бундан қандай хулоса чиқади? Бундан шундай хулоса чиқадики, чамаси, оппозициянинг қулоғи жо- йида эмасга ўхшайди. (Қулги.)
Шунинг учун менинг маслаҳатим: мухтарам оппо- зициячилар, қулоғингизни тузатиб олинг! (У з о қ давом этган қаттиқ қарсаклар. Қонфе- ренция оёққа туриб, ўртоқ Сталинни кузатиб қолади.)
„Правда" Na 262, 1926 иил 12 нокбрь


408
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
Коминтерн Ижрокомининг Хитой комиссиясида 1926 йил 30 ноябрьда сўзланган нутц
Уртоқлар! Масалага ўтмасдан илгари шуни айтиб ўтишни лозим топаманки, Хитой масаласи юзасидан Хитойдаги революциянинг тўлиқ манзарасини кенг суратда кўрсатиб бериш учун зарур бўлган тугал ма- териал менда йўқдир. Шунинг учун мен Хитой рево- люциясининг асооий йўли масаласига бевосита ало- қадор бўлган принципиал характердаги ба’зи умумий мулоҳазаларни айтиш блан кифояланишга мажбурман.
Менда Хитой масала-си юзасидан П|етровнинг те- зислари, Мифнинг тезислари, Тан Пин-сяннинг икки- та доклади ва Рафеснинг мулоҳазалари бор. Менинг фикримча, бу ҳужжатлар қимматли бўлишларига қа- рамай, уларнинг ҳаммасада катта бир камчилик бор, у ҳам бўлса шуки, улар Хитойдаги революциянинг бир талай асосий масалаларини -бир четда қолдириб ке- тади. Мен, энг аввал шу камчиликларга э’тибор бериш зарур, деб ўйлайман. Шу сабабдан мен-инг мулоҳаза- ларим шу блан бирга танқидий ҳам бўлади.
I
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ХАРАКТЕРИ


404
И. В. С Т А Л И Н
Россияда 1905 йилда нима воқиа рўй берган бўлса, хигойларда ҳам худди шу воқианинг ўзи айнан такрор- ланиши керак, деб тушунибдирлар. Бу нотўғри, ўртоқ. лар. Ленин Хитой революцияси Россиядаги 1905 йилги революциянинг копияси бўлади, деб сра айтган эмас. Ленин, хитойларнинг ўз 1905 йили бўлади, деган холос. Бунинг ма’носи—Хитой революциясининг 1905 йилги революциянинг умумий хусусиятларидан бўлак яна ўзига хос хусусиятлари ҳам бўлади ва бу хусу- сиятлар Хитойдаги революцияга ўзининг алоҳида изи- ни қолдиради, демакдир.
Бу хусусиятлар нима ўзи?
Биринчи хусуоият шундан иборатки, буржуа-демо- кратик революция бўлган Хитой революцияси шу блан бирга ўз зарбасини четэл империализмининг Хитой- даги ҳукмронлигига дарши қаратган миллий-озодлик революцияси ҳамдир. Бу революциянинг Россиядаги 1905 йилги революциядан энг биринчи фарди ҳам шудир. Гап шундаки, империализмнинг Хитойдаги ҳукмронлиги фақат унинг ҳарбий қувватидагина кў- ринмайди, унинг ҳукмронлиги энг аввал шунда кўри- надики, Хитойдаги саноатнинг асосий тармоқлари — темир йўллар, фабрика ва заводлар, конлар, банклар ва бошқалар четэл империалистлари ихтиёрида ёки назоратидадир. Бундан, четэл империализмига ва унинг Хитойдаги агентларига қарши кураш масала- лари Хитой революциясида жиддий роль ўйнамасдан қолмайди, деган хулоса келиб чиқади. Шу блан Хитой революцияси бутун дун’ё пролетарларининг империа- лизмга қарши революциялари блан бевосита қўшилади.


ХИТОИДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
405
даражада заифдир, у 1905 йил давридаги рус бур- жуазиясидан ҳам беқиёс даражада заифдир. Бунинг сабаби ма’лум. Модомики, саноатнинг асосий тармоқ- лари четэл империалистлари қўлида тўпланган экан, Хитойдаги йирик миллий буржуазиянинг заиф ва қолоқ бўлиши турган ran. Бу жиҳатдан Мифнинг Хи- тойда миллий буржуазиянинг заифлигини, Хитой рево- люциясининг характерли фактларидан бири, деб кўр- сатиши жуда тўғридир. Бундаи, Хитой революциясига ташаббускорлик ва раҳбарлик қилиш роли, Хитой деҳқонларига йўлбошчилик қилиш роли албатта Хитой пролетариати ва унинг партияси қўлига ўташи керак, деган хулоса келиб чиқади.
Хитой революциясининг учинчи хусусиятини ҳам унутмаслик керак, у ҳам бўлса шуки, Хитой ёнида Совет Иттифоқи яша'б, ривожланиб турипти, Совет Иттифоқининг революцион тажрибаси ва ёрдами Хитой пролетариатининг Хитойдаги империализмга ҳамда феодал-ўрта асрчилик қолдиқларига қарши курашини енгиллаштирмасдан қолмайди.
Хитой революциясининг характери ва йўлини бел- гиловчи асосий хусусиятлар ана шулардир.
II
ХИТОЙДА ИМПЕРИАЛИЗМ ВА ИМПЕРИАЛИСТЛАР ИНТЕРВЕНЦИЯСИ


406
И. В. С Т А Л И Н
империалистлар интервенцияси йўқ, балки фақат ши- моллиларнинг жанублиларга қарши ёки бир группа генералларнинг бошқа бир группа генералларга қарши кураши бор холос, деб ўйлаш мумкин. Бунда интер- веиция сўзидан четэл қўшинларининг Хитой тупроғига киргизилишини тушунвдоқчи бўладилар, агар бундай воқиа йўқ экан, интервенция ҳам йўқ, деб ўйлайдилар.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
407
Чжан Цзо-лин ва Чжан Цзун-чан каби контрреволю- цион генералларга бутун дун’ё империалистлари илҳом бермаганида, улар бу генералларни пул, қурол-аслаҳа блан, инструкторлар, «маслаҳатчилар» ва ҳоказолар блан та’минлаб турмаганида, мазкур контрреволюцион генералларнинг Хитойдаги революцияга қарши кураши сра мумкин бўлмас эди.
Қантон қўшинларининг кучи нимада? Уларнинг ку- чи шундаки, уларда ғоя ва <руҳий ғайрат бор, бу ғоя ва руҳий ғайрат уларни империализмдан қутилиш учун курашга илҳомлантирмоқда, улар Хитойга озодлик келтираётирлар. Хитойдаги контрреволюцион генерал- ларнинг кучи нимада? Уларнинг кучи шундаки, Хитойдаги ҳамма ва ҳархил темир йўлларни, концес- сияларни, фабрика ва заводларни, банжлар ва савдо- хоналарни эгаллаб олган бутун дун’ё империалистла- ри уларга орқадан ҳомилик қилмоқдалар.
Шу оабабли ran фақат ва асло четэл қўшинлари- нинг киргизилишида эмас, балки бутун дун’ё импери- алистларининг Хитойдаги контрреволюцияга ёрдам бераётганлигидадир. Ҳоз-ир империалистлар интервен- циясининг илдизи шундаки, улар бошқаларни ишга солиб интервенция қилмоқдалар.
Шу сабабли «империалистларнинг Хитойдаги интер- венцияси шубҳасиз ҳақиқат бўлиб, Хитой революция- сининг асосий зарбаси ҳам худди шунга қарши қара- тилгандир.
Шунинг учун империалистларн-инг Хитойда интер- венция қилаётганлигини назардан қочирадиган ёки унга етарли баҳо бермайдиган киши Хитойдаги энг муҳим ва энг асосий масалани назардан қочирган ёки унга етарли баҳо бермаган бўлади.


408
И. В. С Т А Л И Н
Япон империалистлари кантонлиларга ва умуман Хитой революциясига «муҳаббат» қўйганликларининг ба’зи аломатларини кўрсатмоқдалар, дейдилар. Амери- ка империалистлари бу бобда япон империалистлари- дан қолишмайдилар, дейдилар. Бу, ўз-ўзини алдашдир, ўртоқлар. Империалистлар сиёсатининг, шу жумла- дан Япон-ия ва Америка империалистлари сиёсати- нинг моҳиятини уни пардалаб турган ниқобдан фарқ қилабилмоқ керак. Ленин революционерларни калтак за мушт кучи блан қўлга тушуриш қийин, лекин ба’зан уларни ширин сўз блан жуда осон қўлга тушурадилар, деб такрор-такрор айтган эди. Ленин айтган бу ҳақи- қатни ҳечвақт унутмаслик керак, ўргоқлар. Япония ва Амери-ка империалистлари бу ҳақиқатнинг мағзини яхшигина чақиб олганликлар-и ҳарҳолда равшан бўлиб турипти. Шу сабабдан кантонлилар тўғрисида айтила- ётган ширин сўз ва мақтовларни ширин сўзларга жуда сахий бўлган империалистларнинг Хитойдаги «ўз» кон- цессиялари ва темир йўлларига жуда қаттиқ ёпишиб олганликларидан ва ҳар нима бўлганда ҳам улардан воз кечишга рози бўлмасликларидан қаттиқ фар,қ қил- моқ керак.
Ill
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИОН АРМИЯ
Тақдим этилган тезисларга боғлиқ бўлган иккинчи мулоҳаза Хитойдаги революцион армия масаласига оиддир. Гап шундаки, армия масаласи тезислардан ту- шириб қолдирилган ёки унга етарли баҳо берилмаган. (Ж о й д а п: «Тўғри!» деган овоз эшитилади.) Тезисларнинг иккинчи камчилиги ана шувдан ибо- рат. Қантонлиларнинг шимол томон жилишига одатда


ХИТОПДЛГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
409
Хитой революц'иясининг кенгайиб бораётганлиги деб эмас, балки Кантон генералларининг У Пей-фу ва Сун Чуан-фанга қарши кураши деб, ба’зи генералларнинг бошқа генералларга нисбатан -биринчиликни олиш учун олиб бораётган кураши, дсб қарайдилар. Бу жуда чу- қур хатодир, ўртоқлар. Хитойдаги революц|Ион арми- ялар Хитой ишчи ва деҳқонларининг ўз озодлиги учун олиб бораётган курашининг энг муҳим факторидир. Ажабо, шу йилнинг май ёки июнь ойигача Хитойдаги вазиятга Фин Юй-сян армиялари енгилгандан 'Кейин бошланган реакция ҳукмронлиги деб баҳо бсрилган- лиги, сўнгра эса шу йилнинг ёзида кантонлиларнинг ғолиб қўшинлари шимол томон жилиб Хубайни оли- ши блан аҳволнинг революция фойдасига тубдан ўз- гар1иб кетганлиги тасодифий бир нарсами? Йўқ, бу тасодифий нарса эмас. Чунки кантонлиларнинг олға силжиб бориш!и — империализмга ва унинг Хитойда- ги агентларига зарба бериш, умуман Хитойдаги барча революцион элементлар учун, хусусан ишчилар учун мажлислар қилиш эркинлиги, стачкалар қилиш эркин- лиги, матбуот эркинлиги, ташкилотларга уюшиш эр- •кинлиги бериш демакдир. Хитойдаги революцион армиянинг хусусияти ва муҳим аҳамияти ана шундан иборат.


4T0
И. В. С Т А Л И Н
ади. Хитойда ишлар бошқача бўлди. Хитойда эски ҳукумат қўшинларига карши қуролсиз халқ эмас, балки халқ революцион армиясадан иборат қуролли халқ турибди. Хитойда қуролли революция қуролли контрреволюцияга қарши курашмоқда. Хитой револю- циясининг хусусиятларпдан ва устинликларидан бири ана шудир. Хитойдаги революцион армиянинг алоҳида аҳамияти ана шундадир.
Шунинг учун ҳам та.қдим қилинган тезисларда ре- волюцион армияга етарли баҳо берилмаганлиги йўл қўйиб бўлмайдиган бир нуқсондир. Бундан, Хитой коммунистлари армия ичида ишлашга алоҳида э’тибор бермшлари керак, деган хулоса келиб чиқади.
Бир-инчидан, Хитой коммунистлари армиядаги сиё- сий ишларни бутун чоралар блан кучайтирмоқлари ва армиянинг Хитой революцияси ғоясини ёючи ҳақиқий ва намунали армия бўлишига эришмоқлари лозим. Бу айниқса шунинг учун зарурки, Гоминдан блан ҳеч- қандай алоқаси бўлмаган ҳархил генераллар ҳозир кантонлиларга ёндошмоқдалар, кантонлилар Хитой хал1қининг душманларини тор-мор қилаётган куч бўл- гани учун мазкур генераллар уларга ёндошмоқдалар ва уларга ёндошиб, армияни ичдан бузмоқдалар. Сиё- сий ишларни кучайтириш <ва бундай*«иттифоқчилар»ни революцион назорат остига олиш йўли блангина улар- ни бетараф қилиб қўйиш ёки ҳақиқий гоминданчилар қилиш мумкин. Шундай қилинмаса, армия энг оғир аҳволга тушиб қолиши мумкин.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
411
Хитойда ҳарбий иш ҳозир хитой революциясининг энг муҳим факторидир. Хитой революционерлари, демак коммунистлар ҳам, секин-секин илгарилаб бормоқ ва революцион армиядаги бирон раҳбарлик вазифаларни эгалламоқ учун ҳарбий ишни ўрганмоқлари лозим. Хитойдаги революцион армпянинг тўғри йўлдан бор.и'б тўппа-тўғри мақсадга етишига гаров бўладиган нарса ана шудир. Шундай қилинмаса, армияда довдира-б ва иккиланиб юришларнинг муцаррар бўли-б колиши мумкин.
IV
ХИТОИДА КЕЛГУСИДА БЎЛАДИГАН ҲОКИМИЯТНИНГ ХАРАКТЕРИ
Учинчи мулоҳаза шуки, Хитойда келгусида бўла- диган революцион ҳокимиятнинг характери масаласи тезисларда кўрсатилмаган ёки кам кўрсатилган. Миф ўз тезисларида бу масалага бир мунча яқинлашган, унинг хизмати ҳам ана шундадир. Лекин у, масалага яқинлашган бўлса ҳам, нимадандир қўрқиб, уни охи- рига егказ.иш1га жур’ат этмаган. Миф, Хитойда келгу- сида бўладиган революцион ҳокимият пролетар-иат раҳбарлигидаги революцион .майда буржуа ҳокимияти бўлади, деб ўйлайди. Бунинг ма’носи нима? 1917 йил- ғи Февраль революци-яси ва|Қтида меньшевиклар блан эсерлар ҳам майда буржуа партиялари эдилар ва улар ма’лум даражада революцион партиялар эдилар. Бун- дан, Хитойда келгусида бўладиган революцион ҳоки- мият эсер-меньшевиклар ҳокимияти бўлади, деган ма’но чиқадими? Йўқ, бундай ма’но чиқмайди. Нега? Чунки эсер-меньшевиклар ҳокимияти .моҳият э’тибори блан империалистлар ҳокимияти эди, ^олбуки Хитойда 27*


412
И. В. С Т А Л И Н
келгусида бўладига-н революцион ҳокимият империа- лизмга қарши ҳокимият бўлмасдан қолмайди. Бунда жуда катта фарқ бор.
Макдональд ҳукумати ҳатто «ишчилар» ҳокимияти эди, лекин у шу блан бирга империалистлар ҳукумати эди, чунки бу ҳукумат Англия империалистик ҳоки- мвятини, чунончи, Ҳиндистон ва Мисрда сақлаб қо- лишга асосланган эди. Хитойда келгусида бўладиган хркимиятнинг -Макдональд ҳукуматидан афзаллиги шу бўладики, у империализмга қарши ҳокимият бўлади.
Гап фақат келгусида бутун Хитойда бўладиган рево- люцион ҳокимиятнинг куртаги 'бўлган Қантон ҳокимия- тининг буржуа-демократик характерда бўлишидагина эмас, ran аввало шундаки, бу ҳокимият империализмга қарши ҳокимиятдир ва шундай бўлмасдан иложи ҳам йўқдир, бу ҳокимиятнинг олға босган ҳарбир қадами жаҳон 'империализмига зарба бериш,— демак жаҳон революцион ҳаракатининг фойдасини кўзлаб зарба бериш демақдир.
Ленин, агар илгари, жаҳон революцияси даври бошланмасдан бурун миллий озодлик ҳаракати умум- демократик ҳаракатнинг бир қисми бўлган бўлса, энди, Россияда совет революцияси ғалаба қозонгандан ва жаҳон революцияси даври бошлангандан кейин, мил- лий-озодлик ҳаракати жаҳон пролетар революцияси- нинг бир қисмидир, де-б жуда тўғри айтган эди.
Миф ана шу хусусиятни назарда тутмаган.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА 415
броқ, бундаги фарқ шуки, бу асосан империализмга қарши ҳокимият 'бўлади.
Бу, Хитойи-и ғайри капиталистик йўл блан ёки, аниқроқ қилиб айтганда, социалистик йўл блан та- рақкий қилишга олиб борадиган бир ҳокимият бўлади.
Хитойдаги революция ана шу йўлдан бормоғи ло- зим.
Революциянинг бу тараққиёт йўлини енгиллашти- радиган уч ҳолат бор:
бири.нчи ҳолат шуки, миллий-озодлик революцияс-и бўлган Хитой революциясининг асосий зарбаси импе- риализмга ва унинг Хитойдаги агентларига қарши қа- ратилади;
иккинчи ҳолат шуки, Хитойдаги йирик миллий бур- жуазия заифдир, у, 1905 йил давридаги Россия мил- лий буржуазиясидан ҳам заифроқдир, бу ҳол Хитой деҳқонларига нисбатан пролетариатнинг г-егемонлик қилиш ишини, пролетар 1партиясининг раҳбарлик қи- лиш ишини енгиллаштнради;
учппчи ҳолат шуки, Хитойдаги революция Совет Иттифоқида ғалаба қозонгаи революци-янинг тажриба ва ёрдамидан фойдаланишга имкон берадиган бир вазиятда ривожланади.
Бу йўлнинг албатта ва шубҳасиз ғалаба қозониш- қозонмаслиги кўп вазиятга боғлиқдир. Ҳарҳолда бир нарса равшанки, хитой революииясини ривожланти- ришнинг худди ана шу йўли учун кураш — хитой ком- мунистларининг асосий вазифасидир.


414
Й. В. С Т А Л И Н
Гоминдандан чиқишлари керак, дейдилар. Бу нотўғ- ри, ўртоқлар. Хитой -коммунистлари ҳозирги вақтда Гом-индандан чиқсалар, жуда катта хато қилган бў- ладилар. Хитой революциясининг бутун бориши, унинг характери, унинг истиқболи Хитой коммунистларининг Гоминданда қолиб, унда ўз ишларини кучайтириш- ларп лозимлигидан шак-шубҳасиз дарак бермоқда.
Лекин Хитой компартиясининг келгусида бўлади- ган революцион ҳокимиятга қатнашуви мумкинми? Мумкингина тугил, балки қатнашуви албатта лозим. Хитойдаги революциянинг бориши, у.нинг характери, унинг истиқболи Хитой компартияси келгусида бўла- днган Хитой революцион хоким-иятига қатнашуви ло- зимлигидан яққол дарак бермоқда.
Хитой пролетариатин.инг гегемонлигини амалда юзага чиқармоқ учун зарур шартлардан бири ана шудир.
V
ХИТОЙДА ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИ


КИТОЙДАГИ РЕВдЛЮЦИЯНИЙГ ЙСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА 41S>
нинг аллақачон тўсиқларини ёриб ўтиб, Советлар ҳокимияти тузиш даврига кирганлигини -кўзлаб, эски- ликни емирадиган ва янги ҳокимият яратадиган деҳ- қонлар ҳаракатининг жуда авжига чиққан бир даври- ни кечираётган бўлганида эди, Советларни, айни ҳолда деҳқон Советларини тузиш мумкин эди. Хитой деҳқон- лари ва умуман Хитой революцияси шундай даврга кирди, деб айтиш мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Шу- нинг учун ҳозирги вақтда Советлар тўғрисида сўз очиш— шошқалоқлик қилиш демакдир. Шу сабабдан ҳозир Советлар тўғрисида эмас, балки деҳқон коми- тетлари тузиш тўғрисида масала қўймоқ керак. Мен деҳқонлардан сайланган, деҳқонларнинг асосий талаб- ларини ифодалай оладиган ва бу талабларни револю- цион тартибда амалга ошириш учун ҳамма чораларни кўрадиган комитетлар.ни кўзда тутаман. Бу деҳқон комитетлари қишлоқда революцнями авж олдириб юборадиган бир ўзак бўлиб хизмат қилмоқлари лозим.
Мен, гоминданчилар орасада ва ҳатто коммунист- лар орасида ҳам деҳқонлар революцияга тортилса, империализмга қарш-и бирлашган фронт бузилади, деб қўрқиб, қишлоқда революцияни авж олдириб юбориш мумкин эмас деб ҳисоблайдиган кишилар борлигини биламан. Бу жуда катта хатодир, ўртоқлар. Хитой деҳ- қонлари революцияга қанча тезроқ ва пухтароқ жалб қилинса, империализмга қарши бирлашган фрэнтнинг кучи ва қудрати шунча зўрроқ бўлади. Тезисларнинг авторлари, хусусан Тан Пин-сян ва Рафес, деҳқон- ларнинг энг зарур талабларини дарҳол қаноатланти- риш — Хитой революциясининг ғалаба қозониши учун энг зарур шартдир, деб жуда тўғри айтадилар. Ме- нинг фикримча, Гоминданнинг ма’лум элементлари


Й. В. С Т А Л И Й
темонидан деҳқонларга нисбатан қилинаётган жоҳил- лик ва «бетарафлик»ни синдириб ташлаш вақти келган. / Менинг фикримча, Хитой коммунистлар партияси ҳам,/ Гоминдан ҳам, демак Кантон ҳокимияти ҳам, тезлик'< блан сўздан ишга ўтиб, деҳқонларнинг энг муҳим j ҳаётий талабларини ҳозирданоқ қониқтириш масала- сини қўймоқлари лознм. I
Бу жиҳатдан истиқболнинг қандай бўлиши лозим- лиги ва қандай даражага бориб етиши мумкинлиги ва / зарурлиги революциянинг боришига боғлиқ. Мен, иш- / ни провард натижада ерни национализация қилишга ; олиб бормоқ керак, деб ўйлайман. Ҳарҳолда, биз ер- ни национализация қилиш каби шиордан қайтаолмай- ; миз.
Кўп миллионлардан иборат бўлган хитой деҳқон- ларини революцияга отлантирмоқ учун хитой револю- ционерлари қандай йўллардан боришлари лозим?
Мен ҳознрги шароитда фақат уч йўл тўғрисида сўзлаш мумкин, деб ўйлайман.


киТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚВОЛИ ҲАКИДА
9/10 дан кўпроғи деҳқонлардир. Бирнеча ўн мингдан иборат хитой революционерлари бу нихоятда кўп деҳ- қонларга кифоя қилади, деб ўйла-ш — хатога йўл қў- йиш демакдир. Демак, яна бошқа йўлларга ҳам эга бўлмоқ керак.
Иккинчи йўл — янги халқ-революцион ҳокимияти- нинг аппарати орқали деҳқонларга та’сир қилиш йў- лидир. Озод қилинган янги вилоятларда Кантон ҳоки- миятига ўхшаш янги ҳокимият тузилиши шубҳасиздир. Шубҳасизки, агар бу ҳокимият ва бу ҳокимиятнинг аппарати революцияни ҳақиқатав илгарига силжитиш- ни истар экан., деҳқонларнинг энг зарур талабларини қон-иқтириш блан шуғулланмоғи лозим. Бинобарин, Хитой коммунистларининг ва умуман Хитой револю- ционерларининг вазифаси — янги ҳокимият аппаратига кириб олиш, бу аппаратаи деҳқонлар оммасига яқин- лаштириш ва бу аппарат орқали, шароитга қараб, ё помешчикларнинг ерларини тортиб олиш йўли блан ёки солиқлар ва ижара ҳақини кам-айтириш йўли блан деҳқонлар оммасига ўзларининг энг зарур талаблари- ни қониқтиришда ёрдам беришдир.


41Й
Й. В. С f А Л И й
ва помешчикларга қандай қарашига, унинг деҳ- қонларга ёрдам беришга тайёрлигига боғлиқ. Агар Хитой революцион армиясига анчагина шубҳали эле- ментларнинг кириб қолганлиги ва бу элементларнинг армиянинг қиёфасини ёмон томонга қарата ўзгартиб юбориши мумкинлигини назарда тутилар экаи, у вақт- да деҳқонлар олдида армиянинг сиёсий қиёфаси ва унинг, чунончи, деҳқонларга нисбатан тутадиг-aiH сиё- сати қандай катта аҳамиятга эга эканлигини тушуниш мумкин. Шунинг учун Хитой -коммунистлари ва уму- ман Хитой революционерлари армиядаги деҳқонларга қарши элементларни бетараф қилиб қўйиш, армияда революцион руҳни сақлаб қолиш ва армиянинг деҳ- қонларга ёрдам бериши ва уларн-и революцияга отлан- тиришга қарата иш олиб бориши учун ҳамма чоралар- ни кўрмоқлари лозим.
Хитойда революцион армияни қучоқ очиб қарши оладилар, аммо армия бир жойда ту-риб ҳолгандан кейин, аҳолининг ихлоси армиядан бирму-нча қайта- бошлайди, дейдилар. Биэнинг Совет Иттифоқимизда ҳам гражданлар уруши вақтида худди шундай бўл- ган эди. Бунинг сабаби шуки, армия янги вилоятларни озод қилиб, унда туриб қолгандан кейин ишқилиб теварак-атрофдаги аҳоли ҳисобидан овқатланишга мажбур бўлади. Биз совет революционерлари бу нуқ-‘ сонларнинг ўрнини, одатда, армия орқали, помешчик элементларга қарши деҳконларга ёрдам бериш блан қоплашга муваффақбўлар эдик. Хитой революционер- лари ҳам бу нуқсонларнинг ўрнини деҳқонларга н-ис- батан армия орқали тўғри сиёсат юргизиш блан қоп- лашии ўрганишлари зарур.


ХЙТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҳакида 419
VI
ХИТОЙДА ПРОЛЕТАРИАТ ВА ПРОЛЕТАРИАТ ГЕГЕМОНЛИГИ


420
Й. В. с Т А Л И Н
ўз куч-қувватига huiohuilii ва ўз қадр-қимматини билиш ҳиссини қўзғотиш ва уларни революцион ҳаракатга раҳбарлик қилаоладиган даражага кўтариш учун бу ўрта асрчилик офатини ҳарқандай қилиб бўлса ҳам йўқ қилмоқ керак. Шундай цилинмаса, Хитойдаги рево- люциянинг ғалабаси ҳақида ўйлашнинг ҳожати ҳам йўқ. Шу сабабли Хитой ишчилар синфининг ўз аҳво- лини чинакам яхшилашга қаратилган пқтисодий ва ҳуқуций талаблари тезисларда ўзига муносиб ўрин топ- моғи лозим. (М и ф: «Бу тўғрида тезисларда айтилган».) Бу тўғрида тезисларда айтилган-у, аммо таассуфки, бу талаблар етарли равишда яодол қ-илиб кўрсатилмаган.
VII
ХИТОЙДА ЕШЛАР МАСАЛАСИ
Олтинчи мулоҳаза Хитойдаги ёшлар масаласига оид. Шуниси ғалатики, тезисларда бу масала назарда тутилма-ган. Ҳолбуки, ёшлар масаласи ҳозир Хитойда ғоят катта аҳамиятга эгадир. Тан Пин-сян докладла- рида бу масала ҳақида сўзланган-у, лекин таассуфки, етарли равишда яққол қ-илиб қўйилмаган. Ешлар масаласи ҳозир Хитойда биринчи даражали аҳамият- га эгадир. Уқучи ёшлар (революцион студентлар), иш- чи ёшлар, деҳқон ёшлар — агар буларнинг ҳа.ммаси, Гоминданнинг*’ ғоявий ва сиёсий та’сирларига бўй- * Изоҳ. Уша вақтдаги шароитда бу сиёсат тўғри эди, чунки у вақтда Гоминдан — коммунистларнинг ҳамда империализмга қар- ши революцион сиёсат юргизучи озми-кўпми сўл бўлган гомин- данчиларнинг бир иттифоқидан иборат эди. Кейинроқ бу сиёсат, Хитой революцияси манфаатларига мувофиқ келмагани сабабли, бекор қилинди, чунки Гоминдан революциядан юз ўгирди ва сўнгра революцияга қарши кураш марказига айланиб кетди, коммунистлар эса, Гоминдандан чиқиб, у блан алоқани уздилар.


ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА
421
сундиридса, революцмяни арслон қадамлар блан илгари бостиручи зўр кучдир. Шуни назарда тутмоқ керакки, имперналистлар зулмини ҳечким Хитойдаги ёшлар сннгари қаттиқ ;ва кучли суратда тортаётгани йўқ, бу зулмга қарши кураш зарурлигини ҳечким Хитой ёшлари сингари кескин ва ғазаб блаи ҳис қила- ётгани йўқ. Хитой коммунистлари ва Хитой револю- нионерлари бу ҳолни ҳар жиҳатдан назарда тутиб, ёшлар орасида ишлашни ҳартомонлама кучайтириш- лари лозим. Хитой масаласи тўғрисидаги т-езисларда ёшлар ўзига муносиб ўрин топмоғи керак.
VIII
БА’ЗИ ХУЛОСАЛАР
Мен Хитойдаги империализмга қарши кураш юза- сидан ва деҳқонлар масаласи юзасидан ба’зи хуло- саларни айтиб ўтмоқчимам.
Хитой компартияси ҳозир тенглик асосида тузил- маган шартномаларни йўқ қилишни талаб этиш блан чекланиб қололмаслиги шубҳасиздир. Ҳозир ҳаттоки Чжан Суе-лян каби контрреволюционер ҳам шу та- лабни ёҳлаб чиқмоқдадир. Равшанки, Хитой компар- тияси бу талабдан кўра каттароқ талаб қўймоғи ке- рак.
Ундан сўнг, темир йўлларни национализация қи- лиш масаласини келажакда қилинадиган иш сифати- да вазифа қилиб қўймоқ керак. Бу зарур нарсадир, ва ишни шунга олиб бормоқ керак.


422
И. В. С Т А Л И Н
бўлган корхоналарни национализация қилиш масала- си кўндаланг бўлиб туради, Сўнгра Хитойдаги рево- люциянинг истиқболига боғлаб, деҳқонлар масаласини илгари сурмоқ керак. Менинг фикримча, ишни, провард оқибатда, помешчикларнинг ерларини деҳқонлар фой- дасига мусодара ■қилиш ва ерни национализация қи- лишга қарата олиб бормоқ керак.
Қолганлари ўз-ўзидан аёндир.
Мен айтмоқчи бўлган мулоҳазаларнинг ҳаммаси ана шу, ўртоқлар.
„Коммунистическии Интернг.ционал9 журнади № /5’ (71), 1926 йид 10 декабр.


423
ИЗОҲЛАР
1 Германияда 1923 йилнинг кузида бўлган чуқур иқтисодий ва сиёсий кризис кўзда тутилади. Мамлакатда зўр революцион ҳаракат авж олиб, ишчилар социал-демократиядан қайтиб, коммунистлар партияси томонига ўТабошлаган эди. Саксония ва Тюрингияда ишчи ҳукуматлари тузилган эди, дарҳол про- летар Советлари ташкил қилиш ва ҳокимиятни коммунистлар- нинг қўлга олиши масаласи кўндаланг бўлиб қолган эди. Гамбургда ишчиларнинг қуролли қўзғолони бўлган эди. Гер- манияда революцион ҳаракат мағлубиятга учради, шундан кейин мамлакатда буржуа реакцияси кучайиб кетди.— 4.
2 Сўз Марохаш ва Сурияда (1925—1926 йиллар) француз импе- риализмига қарши олиб борилган миллий-озодлик урушлари устида боради. Бу урушлар Францияга бир миллиард франкдан ошиққа тушган эди.— 5.
3 Большевиклар партиясига душман бўлган «сўл коммунистлар» группаси кўзда тутилади. («Сўл коммунистлар» тўғрисида «ВҚП(б) тарихи. Қисқа курснинг» 274—278 бетларига ҳамда В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXII том, 297—300, 306—310. 313—346. 505—528 бстларга қаралсин).—6,


424
ИЗОҲЛАР
ва «сўлдан ликвидаторлик» қилган отзовистларга қарши кураш олиб бордилар. Ленин таклифнга мувофиқ, конференция мень- шевиклар ва отзовистларнипг ликвидаторлигини қаттиқ қора- лади ва реакция даврида большевикларнинг тутадиган тактика йўлини белгнлаб берди («ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Қомитет пленумлари резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 125—132 бетларга, «ВҚП(б) тарихи. Қисқа курс» 169—172 бетларига қаралсин).—11.
5 Бу сўзбоши «Лепинизм масалаларига доир» деган асарнинг муқаддимаси бўлиб, уни И. В. Сталин 1926 йил январида «Ленинизм масалалари» тўпламига сўзбоши ўрнида ёзган. Тўплам 1926 йилнинг февралида босилиб чиқци.—14.
6 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 86—223 бетларга қаралсин.—14.
1 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 422—470 бетларга қарал- син.— 15.
8 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 101 —149 бетларга қаралсин.— 15.
о И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 176—237 бетларга қаралсин.—15.
10 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 88 бетга қаралсин.— 16.
11 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XIX том, 67—175 бетларга қаралсин.—18.
12 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXI том, 365—455 бетларга қаралсин.—18.
13 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXIII том, 331—412 бет- ларга қаралсин.—18
14 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXV том, 165—250 бет- ларга қаралсин.—18.
15 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 148 бетга қаралсин.—19.
15 И, В. Сталин. Асарлар, 6 том, 126 бетга қаралсин.— 22.


ИЗОҲЛАР
425
17 И. В Сталин. Асарлар, 6 том, 445 бетга қаралсин.— 23.
18 Қ. Маркс ва Ф. Энгельс «Қоммунистлар Союзига Мар- казий Комитетнинг биринчи мурожаатномаси» (Асарлар, VIII том, 1931, 479—489 бетлар)га қаралсин.— 23.
19 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 428 бетга қаралсин.— 33.
20 И. В, Сталин. Асарлар, 6 том, 211 бетга қаралсин.— 41.
21 Коммунистик Интернационалнинг II конгресси 1920 йил
19 июльдан 7 августга қадар бўлди. И. В. Сталин. В. И.
Лениннинг «Коммунистлар партиясининг роли ҳақида»ги нут- қидан цитата келтиради.— 43.
22 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 137—138 бет- ларга қаралсин.— 48.
23 Цектран — Темирйўл ва сув транспорти ходимлари бирлашган касаба союзининг Марказий Комитети. У 1920 йил сентябрьда тузилди. 1920 йилда ва 1921 йилнинг бошларида Цектранга раҳбарлик қилиш троцкийчилар қўлида бўлиб, улар касаба союзи ишларида қуруқ ма’муриятчилик ва буйруқбозлик мето- дини олиб борган эди. Темирйўл ва сув транспорти ходимла- рининг 1921 йил мартда бўлиб ўтган Биринчи Бутунроссия бирлашган с’езди троцкийчиларни Цектран раҳбарлигидан ҳай- даб, союзнинг янги Марказий Қомитетини сайлади ва касаба союзи ишларининг янги методларини белгилаб берди.— 62.
21 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 61—81 бетлар- га қаралсин.— 63.
25 Коминтерн II конгрессининг «Коммунистлар партияси ва про- летар революцияси тўғрисида»ги тезислари конгресснинг резо- люцияси қилиб қабул этилди (резолюцияни В. И. Ленин Асар- ларининг 3-нашри, XXV томи, 560—566 бетларидан қарал- син).— 67.
26 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 128—129 бетларга қаралсин.— 70.
-3 II. в. С т а л и н, том 8


426
ИЗОҲЛАР
27 И. В. Сталиннинг «Ленин ва ленинизм тўғрисида» деган бро- шюраси, 1924, 60 бетга қаралсин,— 71.
28 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVII том, 391—397 бет- ларга қаралсин — 73.
29 «Қоминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Қоминтерн ва РҚП(б)нинг вазифалари тўғри- сида» XIV партия конференцияси томонидан қабул қилинган резолюцияни «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 25—31 бетлардан қаралсин — 73.
30 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 124, 134 бетларга қарал- син-— 74.
31 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 125, 131 бетларга қарал- син.— 74.
32 И. В. Сталин Асарлар, 7 том, 133 бетга қаралсин.— 74.
33 И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 289—438 бетларга қарал- син.— 75.
34 Сўз РКП(б) Марказий Комитетининг 1925 йил 23—30 апрель- да бўлиб ўтган пленуми ҳақида боради. Пленум РҚП(б) XIV конференцияси томонидан қабул қилинган резолюцияларни, жумладан «Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Коминтерн ва РҚП(б)нинг вазифа- лари тўғрисида»ги резолюцияни ҳам тасдиқлади, бу резолюция- да СССРда социализмнинг ғалаба қилиши тўғрисидаги масала юзасидан партиянинг йўл-йўриқлари чизиб берилган эди («ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941 йил, 25—31 бетларга қаралсин).— 7 5.
35 еВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 29, 28 бетларга қаралсин.— 82.


ИЗОҲЛЛР
427
36 РҚП(б)нинг 1925 йил 27—29 апрельда бўлиб ўтган XIV кон- ференцияси кўзда тутилади.—84.
37 XXII Ленинград губерна партия конференциясининг хатига РКП(б) Москва Комитетининг жавоби. Конференциянинг хати Зиновьев-Каменев тарафдорларининг фракциячилик хуружи эди. РКП(б) Москва Комитетининг жавоби 1925 йил 20 де- кабрьда «Правда»нинг 291-нчи сонида э’лон қилинди.— 84.
38 «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 50 бетга қаралсин.— 87.
39 И. В. Сталин. Асарлар, 6 том, 159—160, 162—164 бетларга қаралсин.— 89.
<9 в. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVII том, 391 бетга қаралсин.— 93.
41 «ВҚП(б) с’ездлар, конферепциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 50—51 бетларга қаралсин.— 94.
42 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 317—352 бет- ларга қаралсин.— 99.
43 «Замон фалсафаси»—Зиновьев томонидан 1925 йилда партияга қарши ёзилган мақоланинг номи. Бу мақоланинг танқидини И. В. Сталин Асарларининг 7 томи, 419—423 бетларидан қа- ралсин.—103.
44 «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пле- нумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 50 бетга қаралсин.—104.
45 И. В. Сталиннинг «Пролетариат ва деҳқонлар масаласига доир» деган нутқи кўзда тутилади. Бу нутқ 1925 йил 27 январьда РҚП(б) Москва ташкилотининг XIII губерна кон- ференциясида қишлоқда ишлаш масаласи муҳокама қилинган чоқда сўзланган (И. В. Сталин. Асарлар, 7 том, 29—37 бет- ларга қаралсин).—105,
28*


428
ИЗОҲЛАР
46 «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Қомитет пленум- ларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 47—53 бетларга қаралсин.—110.
47 «Большевик» журналининг 1926 йил 15 февральда чиққан 3-нчи сонида И. В. Сталиянинг «Ленинизм масалаларига доир» деган асари босилган эди (шу томнинг 16—104 бетларига қа- ралсин).
«Большевик»—ВКП(б) Марказий Комитетининг икки ҳафта- лик назарий ва сиёсий журнали бўлиб, 1924 йилнинг апрели- дан чиқабошлади.— 112.
48 Коминтерн Ижроия Комитетининг VI кенгайтирилган пленуми 1926 йил 17 февральдан 15 мартгача Москвада бўлиб ўтди. Пленум Коминтерн Ижроия Комитетининг ва Буюк Британия коммунистлар партиясининг ҳисобларини ҳамда: касабачилик ҳаракатида коммунистларнинг яқин орадаги вазифалари тўғри- сидаги, II ташкилий кенгашнинг якунлари тўғрисидаги док- ладларни ва пленумдаги ўн икки комиссиянинг докладла- рини муҳокама қилди. Пленум бирлашган фронт тактикаси асосида халқаро касабачилик ҳаракатининг революцион бир- лиги учун курашда коммунистларнинг вазифалари масаласига алоҳида э’тибор берди. И. В. Сталин пленумнинг президиуми а’зоси, сиёсий, шарқий, француз комиссияларининг а’зоси ҳамда герман комиссиясининг раиси қилиб сайланди.—114.
49 «23-нчи йил» деб 1923 йилнинг кузида Германияда бўлган чуқур революцион кризисга айтилади.—114.
50 «Бюллетен коммюнист» («Bulletin Communiste») — икки ҳаф- талик газета, Франция коммунистлар партияси ўнг қанотининг органи; Парижда чиқар эди. Газетанинг биринчи сони 1925 йил октябрьда чиқди. Газета ўнбешинчи сони чиққандан кейин (1926 йил январьда) ёпилди. Газетанинг ана шу ўнбешинчи сони- да Франция компартияси ўнг қанотининг партияга қарши декларацияси босилган эди.—117.


ИЗОҲЛАР
429
мажлисида «Хўжалик аҳволи ва хўжалик сиёсати ҳақида» доклад қилди, кечки мажлисда эса — ВКП(б) Марказий Қо- митети Сиёсий бюроси ва пленумининг 1926 йилда бажаради- ган иш плани ҳақида доклад қилди. (Пленум қарорини «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пле- нумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 91—102 бетлардан қаралсин.)132.
52 «1926/27 йил кампаниясида ғалла тайёрлаш аппаратини таш- кил қилиш тўғрисида» ВКП(б) Марказий Қомйтетининг плену- ми томонидан 1926 йил 9 апрельда қабул қилинган резолюция кўзда тутилади (резолюцияни «ВҚП(б) с’ездлар, конферен- циялар ва Марказий Қомитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 97—100 бетлардан қаралсин).—151.
53 Бу хатнинг тўла бўлмаган тексти қуйидаги тўпламда босилиб чиқди: И. Сталин. «Марксизм ва миллий-мустамлака масала- си». М. 1934, 172—173 бетлар.— 168.
54 Англияда ялпи ишташлаш 1926 йил 3 майдан 12 майгача бўлган эди. Ишташлашга саноат ва транспортнинг барча муҳим тармоқларидан беш миллиондан ошиқ уюшган ишчи қат- нашди.— 175.
55 Пилсудскийнинг 1926 йил 12—13 майда қилган қуролли ўзга- риши кўзда тутилади. Узгариш натижасида Пилсудский ва пилсудскийчиларнинг диктатураси тартиби ўрнатилган эди. Пилсудскийчилар мамлакатни аста-секин фашистлаштира бош- лаган эдилар.—175.
56 К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Танланган хатлар», 1947, 105 бетга қаралсин.— 182.


430
ИЗОҲЛАР
қарор чиқарди ва ўша куннинг ўзидаёқ Англия тред-юнионла- рининг Генсоветига 250 минг сўм юборди. 7 майда ВЦСПС ишчилари томонидан йиғналган пулдан Генсоветга яна 2 мил- лион сўм юборди. 9 майда Генсовет ВЦСПСга бу пулларни олмаслигини ва СССР ишчиларининг бошқа хил ёрдамларини ҳам қабул қилмаслигини билдирди.—183.
58 Сўз «Халқаро коммунистлар ҳаракатининг навбатдаги вазифа- лари» тўғрисидаги тезислар устида боради. Бу тезислар 1926 йил 15 мартда Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирил- ган VI плепумида қабул қилинган эди («Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VI пленуми. Тезислар ва резо- люциялар»га қаралсин. Давлат нашриёти, 1926, 4—39 бет- лар).—187.
59 Сейм фракциялари — Польша буржуа парламентининг қуйи палатаси, Польшада асосий қонун чиқаручи орган бўлган Польша сеймидаги группалар. 1926 йилда сейм депутатлари- нинг состави 30 дан ошиқ фракцияга 'бўлинган бўлиб, бу фрак- циялар жамиятнинг турли синфлари ва ўрта табақаларининг манфаатларини ёқлар эди.— 190.
60 Эрнст Тельманнинг 1926 йил 30 майда «Правда»нинг 123-нчи сонида босилган «Польша компартиясининг тактикаси тўғриси- да» деган мақоласи кўзда тутилади.— 194.
61 Инглиз-Рус бирлик комитети ВЦСПС ташаббуси блан инглиз- совет касаба союзлари конференциясида тузилган эди. Бу конференция 1925 йил 6—8 апрельда Лондонда бўлиб ўтган эди. Инглиз-Рус бирлик комитети составига ВЦСПСнинг ҳамда Англия тред-юнионлари конгресси Генсоветининг раислари ва секретарьлари ва бундан ташқари бу ташкилотларнинг ҳарби- ридан учтадан а’зо кирган эди. Англия тред-юнионлари реак- циячи лидерларининг юргизган хоинлик сиёсати орқасида комитет 1927 йилнинг кузида ўз ишини тўхтатди.—199.


ИЗОҲЛАР
431
Советларни қайтадан сайлаш якунлари ҳақидаги, Лашевич ва бошқалар иши ҳақидаги ва партиянинг бирлиги ҳақидаги, уй- жой қурилиши ҳақидаги, ғалла тайёрлаш кампанияси ҳақидаги докладларни муҳокама қилди. Пленумда И. В. Сталин Англия, Польша ва Хитойдаги воқиалар муносабати блан Сиёсий бю- ро томонидан чиқарилган қарорлар тўғрисида Сиёсий бюро- нинг ахбороти, Лашевич ва бошқалар иши тўғрисида ВКП(б) Марказий Контроль Комиссияси Президиумининг доклади, партиянинг бирлиги ва бошқа масалалар юзасидан нутқлар сўзлади. Пленум халқаро масала юзасидан Марказий Қоми- тет Сиёсий бюросининг ва Коминтерн Ижроия Комитетидаги ВКП(б) делегациясининг ишларини ма’қуллади, умумдавлаг ва хўжалик қурилиши, партиянинг ички ҳаёти ва ишчилар- нинг аҳволига оид энг муҳим масалалар юзасидан бирқанча қарорлар қабул қилди. Пленум Зиновьевни Марказий Ко- митетнинг Сиёсий бюроси а’золигидан чиқарди. (Пленум резо- люцияларини «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 103—121 бетлардан қаралсин).—199.
63 Касаба союзларининг Амстердам Интернационали назарда ту- тилади. Бу Интернационал 1919 йил июль ойида Амстердамда бўлган халқаро конгрессда тузилди. Бу Интернационалга Ғар- бий Европадаги кўп мамлакатларнинг реформист касаба союз- лари ва Америка Меҳнат федерацияси кирди. Амстердам Ич- тернационали реформистлик сиёсати юргизди, Халқаро меҳнат бюросида ва Миллатлар иттифоқининг турли комиссияларида буржуазия блан очиқдан-очиқ ҳамкорлик қилди, ишчилар ҳа- ракатида бирлашган фронтга қарши курашди ва Совет Иттифо- қига душманлик кўзи блан қаради, шунинг натижасида унинг ишчилар ҳаракатидаги та’сири пасайиб борди. Иккинчи жаҳон уруши вақтида Амстердам Интернационали ҳақиқатда ўз фао- лиятини тўхтатди. Касаба союзларининг жаҳон федерацияси тузилиши муносабати блан Амстердам Интернационали 1945 йил декабрьда тугатилди.—201.
64 Зассенбах ва Удегест — реформист касаба союзлари Амстер- Дам Интернационалининг секретарьлари, Интернавдоналдаги ўнг қанотнинг лцдерлари.— 201.


432
ИЗОҲЛАР
65 В. И. Ленин. Асарлар 3-нчи нашр, XX том, 182 бетга қарал- син.—203,
66 в. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XX том, 253 бетга қарал- син.— 203.
67 «Ишчи оппозицияси»— РҚП(б) ичида партияга қарши анархо- синдикалистик группа бўлиб, унга Шляпников, Медведев ва бошқалар бошчилик қилган эди. Бу группа 1920 йилнинг ик- кинчи ярмида тузилиб, партиянинг Ленин йўлига қарши ку- раш олиб борди. РҚП(б) X с’езди «ишчи оппозициясини» қо- ралади ва анархо-синдикалистик оғмачилик идеясини тарғиб қилиш — коммунистлар партиясига мансуб бўлиш блан сиғиш- майди, деб топди. «Ишчи оппозицияси» тор-мор қилингандан кейин, унинг қолдиқлари кейинчалик контрреволюцион троц- кизмга қўшилиб кетди.— 205.
68 «Социалистический Вестник»— меньшевик-оқ эмигрантларнинг органи бўлган журнал; уни 1921 йил февральда Мартов таш- кил қилган эди. У 1933 йил март ойигача Берлинда чиқди, 1933 йил майдан 1940 йил июньгача Парижда нашр қилинди, ҳозирги вақтда Америкада чиқади. «Социалистический Вест- ник» энг ашаддий реакцион империалист доираларнинг жар- чисидир— 209.
69 Британия кончилари федерациясининг вакиллари блан СССР кон ишчилари Союзининг конференцияси 1926 йил 7 июльда Берлинда бўлиб ўтди. Конференция локаутга қарши курашаёт- ган инглиз кончиларига ёрдам кампаниясини давом этдириш масаласини муҳокама қилди. Қонференция «Бутун дун’ё ишчи- ларига» қарата декларация қабул қилиб, уларни инглиз кон ишчиларига қат’ий ёрдам беришга чақирди ва Инглиз-Рус бир- лик комитети йиғилишини тезлик блан чақиришни зарур топди. Конференция СССР кон ишчилари Союзи блан кончиларнинг хал1қаро федерацияси ўртасида ўзаро алоқани йўлга қўйиш ва революцион ҳаракатларни бирлик блан амалга ошириш мақса- дида кон ишчиларинининг инглиз-совст комитетини тузишнц
‘ ма’қул топди.— 213.


ИЗОҲЛАР
433
рининг ялпи ишташлашига хиёнат қилганлиги ҳақида «Халқаро пролетариатнинг барчасига» қарата чиқарилган мурожаатнома. Декларация 1926 йил 7 июньда ВЦСПСнинг IV пленумида қабул қилиниб, 1926 йил 8 июньда «Правда»нинг 130-нчи сонида босилган эди.— 220.
71 «Қора жума» қаҳрамонлари — Англия касаба союзларининг реакцион лидерлари: темирйўлчилар лидери (Томас), кон иш- чилари лидери (Ходжес) ва транспортчилар лидери (Вильямс) темирйўлчилар ва транспортчиларнинг 1921 йил 15 апрель жу- ма кунига белгиланган ишташлашини бузган эдилар. Бу иш- ташлаш иш ташлаган кўмир қазучиларни қувватлаш мақсадида тайин қилинган эди. Ишташлаш бузилган кунга— 1921 йил 15 апрель жума кунига Англия ишчилари «Қора жума» деб ном бердилар.— 230.
72 «Дейли Уоркер» («The Dily Worker») — газета, АҚШ ишчи (коммунистлар) партиясининиг марказий органи. 1922 йил ян- варьдан 1927 йил январьгача газета Чикагода, сўнгра Нью- йоркда нашр этилди; газета аввал «Уоркер» номи блан, 1924 йил январьдан бошлаб «Дейли Уоркер» номи блан чиқабошлади.— 231.
73 «Нью-Лидер» («The New Leader»)—ҳафталик газета, номига Америка социалистлар партияси деган партиянинг органи; 1924 йил январьдан чиқабошлади.— 231.
74 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVII том, 392 бетга қа- ралсин.— 234.
75 «ВҚП(б)даги оппозицион блок тўғрисида»ги тезислар ВҚП(б) Марказий Қомитети Сиёсий бюросининг топшириғига мувофиқ И. В. Сталин томонидан 1926 йил 21 ва 25 октябрь ўртасида ёзилди. Сиёсий бюро ма’қуллаган бу тезислар 26 октябрьда ВҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссия- сининг бирлашган пленумида муҳОкама этилди ва қабул қилин- ди. Тезислар 3 ноябрьда XV Бутуниттифрқ партия конферен- аияси томонидан якдиллик блан конференциянинг қарори қи- либ қабул этилди ва ўша куннинг ўзида ВКП(б) Марказид


434
ИЗОҲЛЛР
Комитети ва Марказий Қонтроль Комиссиясининг бирлашган пленумида тасдиқ қилинди («ВКП(б) с’ездлар, конференция- лар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарор- ларида», II қисм, 1941, 148—155 бетларга қаралсин).— 242.
76 В. И. Ленин. ««Озиқ-овқат солиғи тўғрисида» деган брошюра- нинг план ва конспектлари» (Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 310—316 бетларга қаралсин) — 246.
77 «Демократик централистлар»— партияга қарши группа бўлиб, РҚП(б) ичида майдонга келди, унга Сапронов блан Осинский бошчилик қилди. Бу группа ҳарбий коммунизм даврида пайдо бўлди. Децистлар группаси партиянинг Советлар ишига раҳ- барлик қилиш ролини инкор этди; саноатда директорларнинг яккабошчилигига ва шахсий жавобгарлигига қарши чиқиб, таш- килий масалаларда Ленин йўлига қарши чиқиб, партия ичида фракцияларга ва группаларга эркинлик берилишини талаб қил- ди. Партиянинг IX ва X с’ездлари децистларни партияга қар- ши группа деб қоралади. 1927 йилда' ВКП(б) XV с’езди «демократик централистлар» группасини троцкийчилар пози- циясининг актив қатнашчилари блан бирликда партия сафидан ҳайдади.—249.
78 «Суварин хилидаги ликвидаторлар»—Франция коммунистлар партиғси Марказий Комитетининг собиқ а’зоси троцкийчи Бо- рис Суварин тарафдорлари. Совет Иттифоқига ва Коммунистик Интернационалга қарши контрреволюцион пропаганда олиб боргани учун Суваринни 1926 йилда Коминтерн Ижроия Коми- тетининг VII кенгайтирилган пленуми Коммунистик Интерна- ционал сафидан ҳайдади.— 249.


ИЗОҲЛАР
435
ал-демократик оғмачилик экани, халқаро ишчилар ҳаракатида у, II Интернационалнинг ёрдамчи отряди экани кўрсатиб бе- рилган эди. Конференция партияни мамлакатимизда социалистик қурилишнинг ғалаба қилиши ҳақидаги ғоя блан қуроллантириш ишини расмийлаштирди ва муваффақият блан амалга оширди ҳамда партиянинг бирлиги учун, троцкийчи-зиновьевчи блокни фош қилиб ташлаш учун кескин кураш олиб боришга ча- қирди.—263.
80 ВКП(б) Марказий Комитетининг 1926 йил 6—9 апрельда бўл- гап пленуми кўзда тутилади.— 264.
81 ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссия- сининг 1926 йил 14—23 июльда бўлган бирлашган пленуми кўзда тутилади.— 265.
82 «Партия ичидаги мунозара якунлари ва майда буржуа оғмачили- ги ҳақида»ги резолюция кўзда тутилади. Бу резолюция РКП(б) XIII конференциясида қабул қилиниб, РКП(б) XIII с’езди томонидан тасдиқланган ва с’езд қарорларига тиркалган эди («ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пле- нумларининг резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 540—545 бетларга қаралсин).— 266.
83 В. И. Ленин. «Озиқ-овқат солиғи тўғрисида», «Россиянинг ҳо- зирги вақтдаги экономикаси» деган боб (Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 321—330 бетларга қаралсин).— 282.
84 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXI том, 395 бетга қарал- син.— 282.
85 «Наше Слово» — меньшевиклар-троцкийчилар газетаси; Па- рижда 1915 йил январьдан 1916 йил сентябрьга қадар чиқ- ди — 287.
80 «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 29 бетга қаралсин.— 299.
87 	«ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 194Қ 29 бетга қаралсин.— 299.


436
ИЗОҲЛАР
88 «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 29—30 бетларга қаралсин.— 300.
89 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XX том, 87—90 бетларга қаралсин.— 318.
90 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 247 бетга қа- ралсин.— 325.
91 ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссия- сининг 1926 йил 23 ва 26 октябрьда бўлган бирлашган пленуми кўзда тутилади. Пленум Ф. Э. Дзержинскийнинг вафоти муно- сабати блан Марказий Комитет составини тўлдириш масала- сини, XV Бутуниттифоқ партия конференциясига киритилади- ган масалаларни, ВҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссиясининг бирлашган июль пленумидан кейин троцкийчи-зиновьевчи оппозицион блокнинг фракциячилик иши тўғрисида Сиёсий бюро 4 октябрьда қабул қилган қарор муносабати блан Сиёсий бюронинг ахбороти ва И. В. Сталин- нинг «ВКП(б)даги оппозицион блок тўғрисида»ги тезисларини муҳокама 'Қилди, 26 октябрьда пленумда И. В. Сталин бу тезис- ларни ёқлаб нутқ сўзлади.— 328.
92 «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Қомитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 366—368 бетларга қаралсин.— 329.
93 Троцкийнинг хуружи муносабати блан маҳаллий партия ташки- лотлари чиқарган резолюциялар ҳақида И. В. Сталин томо- нидан қилинган ахборот юзасидан РҚП(б) Марказий Қомитети ва Марказий Контроль Қомиссияси пленумларининг қўшма мажлисида қабул этилган резолюция кўзда тутилади («ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумлари- нинг резолюция ва қарорларида», I қисм, 1941, 636—641 бет- ларга қаралсин; И. В. Сталин Асарларииинг 7 томи, 8—13 бетларида).— 330.
94 К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Коммунистлар Партцяси Манифе^- ■да. Илов^лар, 1939; 75—97 бетларга қаралсцн.— 335.


ИЗОҲЛАР
437
95 Лениннинг «Халқ Комиссарлар Советининг иши ҳақида» Бутун- россия III Советлар с’ездида қилган докладидаги сўзлари- дан цитата келтирилади (В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXII том, 218 бетга қаралсин). Шунингдек, Энгельснинг Поль Лафаргга 1894 йил 2 июньда ёзган хатига қаралсин (К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, XXIX том, 311 бет).— 343.
96 В. И. Лениннипг «Бирнеча тезислар» деган мақоласи кўзда тутилади (Асарлар, 3-нчи нашр, XVIII том, 311—313 бетларга қаралсин).— 357.
97 «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 27—28 бетларга қаралсин.— ЗдЗ.
98 Англия ташқи ишлар министри Керзоннинг 1923 йил 8 майдаги нотаси кўзда тутилади. Бу нотада СССРга қарши яна интер- венция очилишини билдириб, дўқ урилган эди.— 371.
99 «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 29—30 бетларга қаралсин.— 384.
100 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XVIII том, 232 бетга қа- ралсин— 378.
101 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XVIII том, 232—233 бет- ларга қаралсин.— 387.
102 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 238 бетга қа- ралсин.— 388.
103 «Уфа ҳукумати»— контрреволюцион ташкилот бўлиб, ўзини «Бутунроссиянинг муваққат ҳукумати» (Директория) деб ата- ган эди. У 1918 йил 23 сентябрьда Уфада оқгвардиячи «ҳуку- матлар», меньшевиклар, эсерлар ва четэл интервенциячилари вакилларининг кенгашида ташкил қилинди; 1918 йил 18 ноя- брьга қадар ҳукм сурди.— 391.


438
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
(1926 йил январь-ноябрь)
1 январь.
5 январь.
8 январь.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети пленумининг ишларига раҳбарлик қилади ва ташкилий масалалар юзасидан нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети пленумининг мажлисида Марказий Комитет- нинг Сиёсий бюросига, Ташкилот бюросига, Секретариатига а’зо бўлиб сайланади ва ВКП(б) Марказий Қомитетининг бош секре- тари қилиб тасдиқланади.
ВКП(б) Марказий Комитетининг пленуми, И. В. Сталин Қоммунистлар Интернационали Ижроия Қомитетида ВКП(б) вакиллиги ва- зифасини давом этдирсин, деб қарор қилади.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети- нинг 1926 йил 5 январьда чиқарган, ВКП(б) Ленинград губерна комитетининг фракция- чилик ишларини очиб ташлайдиган қарорини Ленинградга В. М. Молотовга, Н. М. Швер- никка, С. М. Кировга ва бошқаларга билди- ради.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитети- даги ВКП(б) делегациясининг мажлисига раҳбарлик қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
439
16 январь.
19 январь.
22 январь.
25 январь.
5 февраль.
6—8 февраль.
9 февраль.
10 февраль.
И. В. Сталин Америка Қўшма Штатлари ком- мунистлар партиясининг Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган VI пленумига келган делегацияси вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Қизил профессорлар институти ўқучилари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Комитети Президиумининг мажлисида «Унг ва «ўта- сўл» оғмачиликларга қарши кураш тўғриси- да»ги масала юзасидан нутқлар сўзлайди.
И. В. Сталин «Ленинизм масалаларига доир» деган асарини ёзиб тамом қилади. Бу асар 6 февральда алоҳида брошюра бўлиб чиқди ва 1926 йил 15 февральда «Большевик» жур- налининг 3-нчи сонида босилди.
И. В. Сталин Хитой коммунистлар партияси- нинг Қоминтерн Ижроия Комитетининг ке- нгайтирилган VI пленумига келган делегация- си вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Ленинграднинг Володарский, Москва-Нарва ва бошқа районларининг фав- қулодда партия конференциялари томонидан ВКП(б) Ленинград губерна XXIII фавқулод- да конференциясига биринчи делегат қилиб сайланади.
И. В. Сталин «Деҳқонлар ишчилар синфи- нинг иттифоқчиси эканлиги ҳақида» деган масала юзасидан П. Ф. Болтнев, В. И. Ефре- мов ва В. И. Ивлевларнинг хатига жавоб беради.
И. В. Сталиннинг «Ленинизм масалаларига доир» номли асарининг «Бир мамлакатда


440
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
социализмнинг ғалабаси тўғрисидаги масала» деган VI боби «Ленинградская Правда»нинг 33-нчи сонида босилиб чиқди.
И. В. Сталин «Мамлакатимизда социализм қу- риш мумкинлиги ҳақида»ги масала юзасидан Украина ССР Бобринецк район камбағал деҳ- қонлар комитетининг раиси Т. М. Покоевнинг хатига жавоб беради.
12 февраль.
17 февраль —
15 март.
17 февраль.
19 февраль.
И. В. Сталин ВҚП(б) Ленинград губерна XXIII фавқулодда конференциясида Ленин- град губерна партия комитетининг а’зоси бў- либ сайланади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети кенгайтирилган VI пленуми ишларига қатна- шади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети кенгайтирилган VI пленумининг биринчи мажлисида Коминтерн Ижроия Комитети пленумининг Президиуми а’золигига ва пле- нумнинг сиёсий, шарқий, франиуз комиссия- ларига а’зо бўлиб сайланади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитети- даги ВҚП(б) делегацияси а’золарига хат ёзиб, Зиновьевни фош қилади: Зиновьев Қоминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайти- рилган VI пленумини очиш олдида сўзлаган кириш нутқида ВКП(б) XIV с’езди қарорла- рини бузиб кўрсатган эди.
И. В. Сталин Германия ва Франция комму- нистлар партияларининг Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган VI пленумига келган делегацияси вакиллари блан суҳбат- лашади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
441
20 февраль.
21 февраль.
23 февраль.
27 февраль.
3 март.
6 март.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомите- тининг кенгайтирилган VI пленуми мажли- сида пленумнинг герман комиссияси раисли- гига сайланади.
И. В. Сталйн Коминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VI пленумидаги ВКП(б) делегацияси Бюросининг мажлисида Зиновь- евнинг Коминтерн Ижроия Комитетининг ке- нгайтирилган VI пленумида сўзлаган нутқи- дан немис делегациясининг норози эканлиги тўғрисида ахборот беради.
И. В. Сталиннинг Г. И. Котовский хотира- сига бағишлаб ёзган та’зияномаси Украина К(б)П Марказий Комитети ва Харьков округ комитетининг органи бўлмиш «Коммунист» газетасининг 43-нчи сонпда босилиб чиқади.
И. В. Сталин Большой театрда Қизил Ар- миянинг саккиз йиллигига бағишланган тан- танали мажлисда иштирок қилади.
И. В. Сталиннинг «Ленинизм масалалари» деган тўплами босилиб чиқади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VI пленумидаги ВКП(б) делегацияси Бюросининг мажлисида Германия коммунистлар партиясидаги «ўтасўлларга» қар- ши ғоявий кураш олиб бориш масаласи юзаси- дан нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VI пленумининг фран- цуз комиссиясида Франция коммунистлар партиясидаги аҳвол ҳақида нутқ сўзлайди.
29 и. В. С т а л и н, том 8


442
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
7 март.
8 март.
15 март.
16 март.
17 март.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VI пленумидаги ВҚП(б) делегацияси Бюросининг мажлисида Зиновь- евнинг Коминтерн Ижроия Комитети ишла- рига «янги оппозиция» тарафдорларини жалб қилиш ҳақидаги таклифига қарши чиқади.
Халқаро коммунист хотин-қизлар кунига ўн олти ’ йил тўлиши муносабати блан И. В. Сталиннинг бутун дун’ё ишчи ва меҳнаткаш хотин-қизларига ёзган табрикномаси «Прав- да» газетасинипг 55-нчи сонида босилиб чиқади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VI пленумининг герман комиссияси мажлисида Германия коммунист- лар партиясидаги «ўтасўлларга» қарши кураш масаласи юзасидан нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети Ташкилот бюроси мажлисида Марказий Ко- митет Ташкилот бюросининг 1926 йил март — август ойларига мўлжалланган иш плани ҳақида ва Советларга сайловлар тўғрисида нутқлар сўзлайди.
И. В. Сталин Германия ва Франция комму- нистлар партияларининг Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VI пленумига келган делегациялари вакиллари блан суҳ- батлашади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети мажлисида коминтерн Ижроия Комитети Президиумига а’зо қилиб сайланади.
И. В. Сталин Германия коммунистлар пар- тиясининг Коминтерн Ижроия Комитети ке-


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
443
23 март.
3 апрель.
5 апрель.
6—9 апрель.
9 апрель.
12 апрель.
нгайтирилган VI пленумига келган делега* цияси вакиллари блан суҳбатлашади.
И. В. Сталиннинг ВЛКСМ VII с’ездига юбор- ган табрикномаси «Правда» ва «Комсомольс- кая Правда» газетасининг 66-нчи сонларида босилиб чиқади.
ВКП(б) Марказий Комитетининг Сиёсий бю- роси И. В. Сталинни сХўжалик аҳволи ва хўжалик сиёсати тўғрисида»ги тезисларни таҳ- рир қилиб, ВКП(б) Марказий Қомитети ап- рель пленуми муҳокамасига тақдим қилиш учун Сиёсий бюро томонидан тузилган ко- миссиянинг*'а’зоси қилиб тайинлайди.
И В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроси комиссиясининг мажлисида «Хўжалик аҳволи ва хўжалик сиёсати тўғриси- да»ги тезисларни ҳимоя қилиб нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети пленуми ишларнга раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети пленумининг эрталабки мажлисида «Хўжалик аҳволи ва хўжалик сиёсати тўғрисида»ги док- лад юзасидан нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети пленумининг кечки мажлисида «Марказий Комитет Сиёсий бюроси ва пленумининг 1926 йилга мўлжалланган иш плани ҳақида» доклад қилади.
И. В. Сталин ВКП(б) Ленинград губерна ко- митети пленумида ВКП(б) Марказий Коми- тети апрель пленуми ишларининг якуни ҳа- қида доклад қилади.
29*


444
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
13 апрель.
И. В. Сталин ВҚП(б) Ленинград ташкилоти активларининг йиғилишида «Совет Иттифоқи- нинг хўжалик аҳволи ва партиянинг сиёсати тўғрисида» доклад қилади.
20 апрель.
И. В. Сталин Москва губернаси Болшево станциясидаги Сталин номли фабрика деле- гацияси блан суҳбатлашади, делегация И. В. Сталинни 1 май байрамида меҳмон бўлишга чақириб келган эди.
21 апрель.
И. В. Сталин Клара Цеткиннинг Революция курашчиларига халқаро ёрдам ташкилоти (МОПР) масаласи юзасидан ёзган хатига жавоб беради.
И. В. Сталиннинг «Совет Иттифоқининг хў- жалик аҳволи тўғрисида» деган брошюраси босилиб чиқади.
25 апрель.
«Правда> газетасининг 95-нчи сонидаВҚП(б) Марказий Комитетининг секретари И. В. Сталин ва ВКП(б) Марказий Қонтроль Ко- миссиясининг раиси В. В. Куйбишев имзола- ри блан иқтисодни тежаш учун кураш тўғ- рисида барча партия ташкилотларига, партия контроль комиссияларига, хўжалик, коопера- тив, савдо, банк ва бошқа идораларда иш- ловчи партия а’золарига мурожаатнома боси- либ чиқади.
26 апрель.
И. В. Сталин Л. М. Қагановичга ва Украина К(б)П Марказий Комитети Сиёсий бюроси- нинг /5ошқа а’золарига хат ёзади.
30 апрель.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети а’золарига хат ёзиб, унда Зиновьевнинг фрак- циячилик ишларини фош қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
445
1 май.
И. В. Сталин Қизил майдонда Москва гарни- зони қўшинларининг парадида ва Москва меҳнаткашларининг намойишида ҳозир бў- лади.
5 май.
И. В. Сталин матбуот ходимлари блан суҳ- батлашади.
7 май.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитети- даги ВҚП(б) делегацияси Бюросининг маж- лисида Д. 3. Мануильскийнинг «Авраси ағда- рилган меньшевизм ва социал-фашизм» де- ганва 1926 йил апрельда «Коммунистический Интернационал» журналининг 4 (53)-нчи со- нида босилиб чиққан мақоласи тўғрисида нутқ сўзлайди.
8 май.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Комитети- даги ВКП(б) делегацияси а’золарига хат ёзиб, Зиновьевнинг Коминтерндаги фракция- чилик ишларини фош қилади.
11 май.
И. В. Сталин инглиз тред-юнионлари Генсо- ветининг Англияда иш ташлаётган кончиларга ёрдам учун СССР ишчилари томонидан юбо- рилган пулни олишдан бош тортганлиги ҳа- қида ВЦСПСнин^г Париж ва Берлиндаги ва- килларига хабар қилади.
15 май.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Қомитети- даги ВКП(б) делегацияси а’золарига иккин- чи марта хат ёзиб, Зиновьевнинг Коминтерн- даги фракциячилик ишларини фош қилади.
16 май.
И. В. Сталин ва В. М. Молотов ВКП(б) Мар- казий Қомитетида матбуот ходимлари блан суҳбатлашадилар.


446
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
И. В. Сталин ВЛКСМ Марказий Қомитети ва Коммунист Ешлар Интернационали (КИМ) раҳбар ходимлари блан суҳбатлашади.
1 июнь.
И. В. Сталин Тифлисга* келади.
2 июнь.
И. В. Сталин Земо-Авчаль гидроэлектр стан- циясини (ЗАГЭС) кўриб чиқади. Станцияни кўриб чиққандан кейин фахрий келучилар дафтарига грузин тилида: «Яшасин бизнинг қурилишимиз ва унда ишловчи ишчиларимиз, техникларимиз, инженерларимиз» деган лав- ҳа ёзади. Бу хат 1926 йил «Заря Востока»- нинг 3 июньдаги 1191-нчи сонида ва «Прав- да»нинг 12 июньдаги 133-нчи сонида боси- либ чиқади.
3 июнь.
И. В. Сталин В.М. Молотовга хат ёзиб, Троц- кий блан Зиновьевнинг нифоқчилик, таслим- чилик сиёсатини фош қилади ва ВКП(б) Марказий Комитетининг халқаро сиёсат соҳа- сидаги асосий йўлини белгилаб беради.
И. В. Сталин Тифлис давлат опера театрининг спектаклида ҳозир бўлади. Танаффус вақтида И. В. Сталин композитор М. Баланчивадзе блан унинг «Тамар Цбиери» деган операси ва грузин опера музикаси ҳақида суҳбатлашади ҳамда рус композиторлари, жумладан Чай- ковскийнинг грузин композиторларига та’сир кўрсатганини қайд қилиб ўтади.
8 июнь.
И. В. Сталин Тифлисдаги бош темир йўл иш- хоналари ишчиларининг йиғилишида «Англия- даги ишташлаш ва Польшадаги воқиалар ҳа- қида» доклад қилади ва шу ишхоналарнинг ишчилари табригига жавоб беради. Доклад блан жавоб 1926 йил «Заря Востока»нинг 10 июньдаги 1197-нчи сонида ва «Правда»нинг 16 июньдаги 136-нчи сонида босилиб чиқади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
447
13 июнь.
И. В. Сталиннинг Бокуга келишини сўраган Боку ишчиларига И. В. Сталин томонидан ёзилган жавоб «Бакинский рабочий» газета- сининг 135-нчи сонида босилиб чиқади.
Июнь.
И. В. Сталин Қоммунистлар Академиясининг ҳақиқий а’зоси қилиб сайланади.
4 июль.
И. В. Сталин Кавказдан Москвага жўнайди.
8 июль.
И. В. Сталиннинг Грузия Қ(б)П Марказий Ко- митети ва Тифлис Комитети, Грузия касаба союзлари Совети ва ишчи, деҳқон ва қизил аскар депутатлари Тифлис Советининг органи бўлмиш «Рабочая Правда» газетасининг мингинчи сони чиқиши муносабати блан ёз- ган табриги газетанинг шу сонида босилиб чиқади.
14—23 июль.
И. В. Сталин ВҚП(б) Марказий Қомитети ва Марказий Қонтроль Комиссиясининг бир- лашган пленуми ишларига раҳбарлик қилади.
14 июль.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Қомиссиясининг бирлаш- ган пленумида иш ҳақи масаласи юзасидан нутқ сўзлайди.
15 июль.
И. В. Сталин ВҚП(б) Марказий Қомитети ва Марказий Контроль Қомиссиясининг бирлаш- ган пленумида Англия, Польша ва Хитойдаги воқиалар муносабати блан Сиёсий бюронинг чиқарган қарорлари тўғрисида Сиёсий бюро ахбороти юзасидан нутқ сўзлайди.
22 июль, тун соат 1 да.
И. В. Сталин Союзлар Уйида Ф. Э. Дзержи- нский тобути ёнида фахрий қоровул бўлиб туради.


448
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
Соат 17-ю
30 минутда.
24 июль.
27 июль.
28 июль.
6 август.
7 август.
И. В. Сталиннинг Ф. Э. Дзержинский тўғри- сида ёзган та’зияномаси «Правда» газетаси- нинг 166-нчи сонида босилиб чиқади.
И, В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети ва Марказий Контроль Комиссияси бирлашган пленумининг эрталабки мажлисида ВҚП(б) Марказий Контроль Комиссияси Президиуми- нинг Лашевич ва бошқаларнинг иши ҳақида ҳамда партия бирлиги тўғрисидаги доклад юзасидан нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Ф. Э. Дзержинскийнинг жасади солинган тобутни Союзлар Уйидан чиқариш- да қатнашади.
И. В. Сталин Ф. Э. Дзержинскийнинг вафотв муносабати блан ВЧК-ОГПУ ходнмлари блан суҳбатлашади.
И. В. Сталин Польша коммунистлар партия- сининг вакиллари блан суҳбатлашади.
И. В. Сталин Англия Ишчи партиясининг СССРга келган вакили блан суҳбатлашади.
И. В. Сталин Финляндия коммунистлар пар- тиясининг вакили блан суҳбатлашади.
И. В. Сталин Ҳиндистон коммунистлар пар- тияси вакилининг хатига жавоб ёзади.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Комитети- нинг Президиуми мажлисида «Инглиз-Рус комитети тўғрисида» нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети ва Марказий Контроль Комиссияси а’золарига хат ёзиб, Троцкий ва Зиновьевнинг ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль
13 август.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
449
Қомиссиясининг бирлашган июль пленумида партияга қарши қилган ҳаракатларини фош қи- лади.
21 сентябрь.
8 октябрь.
11 октябрь.
И. В. Сталин Америка Ишчи партиясининг марказий органи «Дейли Уоркер» редакцияси- га телеграмма ёзади.
И. В. Сталин Слепковнинг 1926 йил 8 октя- брьда «Правда»да босилиб чиққан мақоласи муносабати блан унга хат ёзди.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюросининг мажлисида «Партия ичи-
даги курашни юмшатиш чоралари ҳақида» нутқ сўзлайди.
19 октябрь.
21 ва 25 октябрь ўртасида.
22 октябрь.
И. В. Сталин ВКП(б) Ленинград губерна комитетининг кенгайтирилган пленумида ВҚП(б) нинг Бутуниттифоқ XV конференция- сига делегат қилиб сайланади.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Қомитети Сиёсий бюросининг топшириғи блан«ВКП(б)- даги оппозицион блок ҳақида» тезислар ёзади.
Коминтерн Ижроия Комитетининг Президиу- ми И. В. Сталинни рус масаласи юзасидан Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайти- рилган VII пленумига докладчи қилиб тайин- лайди.
ВҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Қонтроль Комиссиясининг бирлашган плену- ми И. В. Сталинни ВҚП(б) Бутуниттифоқ XV конференциясига «Оппозиция ва партия- нинг ички аҳволи тўғрисида» докладчи қилиб, тайинлайди.
23 октябрь.


*450
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
25 октябрь.
26 октябрь.
'26 октябрь —
3 ноябрь.
1 ноябрь.
3 ноябрь.
U ноябрь.
ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроси И. В. Сталиннинг ВКП(б) Марказий Қомите- ти ва Марказий Контроль Комиссиясининг бирлашган октябрь пленуми қарамоғига тақдим қилиш учун «ВҚП(б)даги оппозицион блок ҳа- қида» ёзган тезисларини ма’қуллайди.
И. В. Сталиннинг «ВҚП(б) даги оппозицион блок ҳақида»ги тезислари «Правда» ва «Из- вестия» газеталарининг 247-нчи сонларида бо- силиб чиқади.
И. В. Сталин ВКП(б) Марказий Комитети ва Марказий Қонтроль Комиссиясининг бирлаш- ган пленуми мажлисида «ВКП(б) даги оппо- зицион блок ҳақида»ги тезисларни ҳимоя қи- либ нутқ сўзлайди. Пленум тезисларни ВҚП(б) Бутуниттифоқ XV конференцияси қарамоғига тақдим қилиш учун тасдиқлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) Бутуниттифоқ XV кон- ференцияси ишларига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин ВҚП(б) Бутуниттифоқ XV кон-и ференцияси мажлисида «Оппозиция ва пар- тиянинг ички аҳволи тўғрисида» доклад қи- лади. Доклад 1926 йил 5 ва 6 ноябрьда «Правда» ва «Известия» газеталарининг 256, 257-нчи сонларида босилиб чиқади.
И. В. Сталин ВКП(б) Бутуниттифоқ XV кон- ференцияси мажлисида «Оппозиция ва пар- тиянинг ички аҳволи тўғрисида»ги доклад юзасидан охирги сўз сўзлайди. Охирги сўз 1926 йил 12 ноябрьда «Правда» ва «Извес- тия» газеталарининг 262-нчи сонида босилиб чиқади.
И. В. Сталин «Ленинградская Правда» редак- циясига жавоб ёзиб, унда Иэль университети профессори (Америка) Жер Дэвис блан қил-


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚА МА’ЛУМОТ
451
7 ноябрь.
15 ноябрь.
20 ноябрь.
22 ноябрь —
16 декабрь.
22 ноябрь.
29—30 ноябрь.
ган ва «Нью-Йорк Америкен» газетасида бу- зилиб босилган суҳбатини э’лон қилишга ро- зилик бермайди.
И. В. Сталин Қизил майдонда Москва гар- низони қўшинлари парадида ва Москва меҳ- наткашлари намойишида ҳозир бўлади.
И. В. Сталиннинг «Партиямиздаги социал- демократик оғмачилик тўғрисида» деган бро- шюраси босилиб чиқади. Бу брошюра И. В. Сталиннинг ВКП(б) Бутуниттифоқ XV конференциясида қилган доклади ва доклад юзасидан сўзлаган охирги сўзидан иборат эди.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитети- нинг Президиуми мажлисида Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумида «ВКП(б)да партия ички аҳволи тўғрисида» докладининг планини билдиради.
И. В. Сталин Қоминтерн Ижроия Комитети- нинг кенгайтирилган VII пленуми ишларида иштирок қилади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумининг биринчи мажлисида Президиум а’зоси ва пленумнинг сиёсий комиссия а’зоси қилиб сайланади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган VII пленумида ВКП(б) деле- гацияси Бюросининг мажлисига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин Коминтерн Ижроия Қомитетининг кенгайтирилган VII пленумининг Хитой ко- миссияси мажлисида «Хитойдаги революция- нинг истиқболи тўғрисида» нутқ сўзлайди.
30 ноябрь.


452
МУНДАРИЖА
Бет
Сўзбоиш VII—VII
ЎНГ ВА «ЎТАСУЛ» ОҒМАЧИЛИҚЛАРГА ҚАРШИ ҚУРАШ ТЎҒРИ- сида. Коминтерн Ижроия Комитети Президи- умининг мажлисида 1926 йил 22 январьда сўз- ланган икки нутқ 3—13
I 3
II 8
«ЛЕНИНИЗМ МАСАЛАЛАРИ» ТУПЛАМИНИНГ БИРИНЧИ НАШ- РИГА СУЗБОШИ 14
ЛЕНИНИЗМ  МАСАЛАЛАРИГА ДОИР 16—104
I. 	Ленинизм та’рифи 16
II. 	Ленинизмнинг асосий масаласи 19
III. „Перманент" революция масаласи 22
IV. Пролетар революцияси ва пролетариат дик-
татураси 25
V. Пролетариат диктатураси системасида пар-
тия ва ишчилар синфи 37
VI. Бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси
тўғрисидаги масала 70
VII. 	Социалистик қурилиш ғалабаси учун кураш 87 ДЕҲҚОНЛАР ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ ИТТИФОҚЧИСИ ЭКАН- лиги ҲАҚИДА . п. Ф. Болтнев, В. И. Ефремов, В. И. Ивлев ўртоқларга жавоб 105
МАМЛАКАТИМИЗДА СОЦИАЛИЗМ ҚУРИШ МУМҚИНЛИГИ ҲА- қида. Ўртоқ Покоевга жавоб 109
ЎРТОҚ КОТОВСКИЙ ТЎҒРИСИДА 113
ҚОМИНТЕРН ИЖРОИЯ КОМИТЕТИ VI КЕНГАЙТИРИЛГАН ПЛЕ- нумининг француз комиссиясида СУЗЛАНГАН НУТҚ 1926 йил 6 март 114
ХАЛҚАРО КОММУНИСТИҚ ХОТИН-ҚИЗЛАР КУНИ МУНОСАБАТИ
БЛАН - 123
КОМИНТЕРН ИЖРОИЯ КОМИТЕТИ VI ҚЕНГАЙТИРИЛГАН ПЛЕ-
НУМИНИНГ ГЕРМАН ҚОМИССИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 1926 йил 8 март 124


МУНДАРИЖА
453
COBET ИТТИФОҚИНИНГ ХЎЖАЛИҚ АҲВОЛИ ВА ПАРТИЯНИНГ сиесати тЎғрисида. ВКП(б) Марказий Комитети, пленумининг uuiit ҳақида Ленинград ташкилоти активида 1926 йил 13 апрельда қилинган доклад. .132—167
I. 	Нэпнинг икки даври 133
II. 	Индустриялаш сари тутилган йўл .... 136
III. Социалистик жамғариш масалалари ... 138
IV. Жамғармалардан тўғри фойдаланиш, иқти-
содни тежаш 146
V. Индустрияни қуручи кадрлар тайёрлаш керак 155
VI. Ишчилар синфининг активлигини оширнш
керак 157
VII. 	Ишчилар блан деҳқонлар иттифоқини мус- таҳкамлаш керак 159
VIII. 	Ички партиявий демократияни амалга оши- риш керак 162
IX. 	Партиянинг бирлигини сақлаш керак . . . 164
X. 	Хулосалар 165
ЎРТОҚ КАГАНОВИЧГА ВА УҚРАИНА Қ(б)П  МАРКАЗИЙ ҚОМИ-
ТЕТИ СИЁСИИ БЮРОСИНИНГ БОШҚА А’ЗОЛАРИГА. . . 168
АНГЛИЯДАГИ ИШТАШЛАШ ВА ПОЛЬШАДАГИ ВОҚИАЛАР Ҳақида. Тифлисдаги бош темирцўл ишхонала- рининг шичилари йиғилишида 1926 йил 8 июньда цилинган доклад 175 — 194
Нима учун Англияда ишташлаш пайдо бўлди? 175
Нима учун Англияда ялпи ишташлаш барбод бўлди? 180
Ялпи ишташлаш сабоқлари 185
Ба’зи хулосалар 187
Польшадаги сўнгги воқиалар ҳақида 189
ТИФЛИСДАГИ БОШ ТЕМИРИУЛ ИШХОНАЛАРИ ИШЧИЛАРИНИНГ ТАБРИГИГА жавоб. 1926 йил 8 11ЮНЬ 195
ИНГЛИЗ-РУС БИРЛИҚ ҚОМИТЕТИ ТУҒРИСИДА. ВКП(б) Map- казий Комитети ва Марказий Контролъ Комис- сиясининг бирлашган пленумида 1926 йил 15июль- да сўзланган нутқ 199
Ф. ДЗЕРЖИНСКИЙ. (Ф. Дзержинский вафоти муносабати
блан) 218
«ИНГЛИЗ-РУС қомитети тЎғрисида. Коминтерн Ижроия
Комите.пи Президиуми мажлисида 1926 йал 7 ав- густда сўзланган, нутқ . 220


454
МУНДАРИЖА
АМЕРИКА ИШЧИ ПАРТИЯСИНИНГ МАРКАЗИЙ ОРГАНИ
«ДЕЙЛИ УОРҚЕР» РЕДАҚЦИЯСИГА 231
СЛЕПҚОВГА ХАТ 23&
ПАРТИЯ ИЧИДАГИ ҚУРАШНИ ЮМШАТИШ ЧОРАЛАРИ ҲАҚИДА.
ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюросининг мажлисида 1926 йил 11 октябрьда сўзланган нутқ 236
ВҚП(б) ДАГИ ОППОЗИЦИОН БЛОК ТУҒРИСИДА. ВКП(б) Бу- туниттифоқ XV конференциясига тақдим қи~ линган, конференция қабул цилган ва ВКП(б) Марказий Комитети тасдақлаган тезислар. . .242—262
1. 	Революциямизнинг характери ва истиқболи тўғрисидаги асосий масалада „янги оппо- зиция“нинг троцкизмга ўтиши 244
II. Оппозицион блокнинг амалий платформаси 250
III. Оппозицион блокнинг „революцион" гапла-
ри ва оппортунистик ишлари 257
IV. 	Хулосалар 261
ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИҚ ТУҒРИ- сида. ВКП(б) XV Бутуниттифоқ конференция- сида 1926 йил 1 ноябрьда қилинган доклад. . . .263—333-
I. Оппознцион блокнинг ўсиш босқичлари . .263—276*
1. Биринчи босқич 264
2. Иккинчи босқич .... 265
3. Учинчи босқич 267
4. Тўртинчи босқич . 268
5. Ленин ва партияда блок масаласи 270
6. Оппозицион блокнинг бузилиш процесси ..... 272
7. Оппозицион блок нимага кўз тутади? ..... 274
II. Оппозицион блокнинг асосий хатоси . . . .276 3211
1. Дастлабки мулоҳазалар 277
2. Ленинизмми ёки троцкиэмми? • 283
3. РКП(б) XIV конференциясининг резолюцияси . . 298
4. „Янги оппозициянинг" троцкизмга ўтиши . . . 302
5. Троцкийнинг фсрмал жавоби. Смилга. Радек . . . ggg
6. Қурилишимизнинг истиқболлари тўғрисадаги масала-
нинг ҳал қилучи аҳамияти 313
7. Оппозицион блокнинг сиёсий истиқболлари . • . 316
III. Оппозицион блОкнинг сиёсий ва ташкилий ха-
толари 321
IV. Ба’зибир хулосалар 328..


МУНДАРИЖА
455
«ПАРТИЯМИЗДАГИ СОЦИАЛ-ДЕМОҚРАТИҚ ОҒМАЧИЛИҚ ТЎҒРИ- СИДА»ГИ ДОКЛАД ЮЗАСИДАН СЎЗЛАНГАН ОХИРГИ СЎЗ. 1926 йил 3 ноябрь 334—402
I. Ба’зибир умумий масалалар тўғрисида . . .334—355 <
1. Марксизм догма эмас, балки дастуриамалдир . . 334
2. Пролетариат диктатураси тўғрисида Лениннинг ба’зи-
бир мулоҳазалари 344
3. Капиталистик мамлакатларнинг нотекис тараққийси
тўғрисида 350
II. Каменев Троцкий учун йўл очиб бермоқда . 355
III. Ҳаддан ташқари чалкашлик, ёки Зиновьев революционлик ва интернационализм тўғри-
сида 365
IV. 	Троцкий ленинизмни сохталаштиради , . . .374—396-
1. Троцкийнинг найранглари ёки „перманент револю-
ция“ масаласи ... 374
2. Цитатабозлик ёки Троцкий ленинизмни сохталашти-
ради .... 385
3. „Майда-чуйдалар" ва кулгили нарсалар .... 392
V. Оппозициянинг амалий платформаси. Партия-
нинг талаблари 396
VI. Якун 400
ХИТОЙДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА.Koмин- терн Ижрокомининг Хитой комиссиясида 1926 йил 30 ноябрьда сўзланган нутқ 403—422
I. 	Хитойдаги революциянинг характери . . . 403
II. 	Хитойда империализм ва империалистлар интервенцияси 405
III. Хитойдаги революцион армия 408
IV. Хитойда келгусида бўладиган ҳокимиятнинг
характери 411
V. Хитойда деҳқонлар масаласи ., 414
VI. Хитойда пролетариат ва пролетариат геге-
монлиги : . . . 419
VII. Хитойда ёшлар масаласи ... 420
VIII. 	Ба’зи хулосалар 421
Изоҳлар 423
Таржимай ҳолга доир қисқа ма'лумот (1926 йил январь — ноябрь) .... 438


Тиражи 20000.
Teputuza берилди 191VI 1949 й, Босишга pyxcam этилди 26/Х 1949 й.
Ҳажми 29 печ. л. Заказ 309.
Баҳоси 6 сўм.
*
ЎзССР Министрлар Совети қарамоғидаги Ўзбекполиграфнашрнинг № 3 босмахонаси.
Тошкент, Ленинград кўчаси, № 15