Автор: Шубаев Л.П.  

Теги: география  

Год: 1975

Текст
                    

Л. П. ШУБАЕВ УМУМИЙ ЕР БИЛИМИ «У^ИТУВЧИ» НАШРИЁТИ |Ц ТОШКЕНТ —1975 ЙИЛ
©- .Укитувчи' нашриёти, русчадаи таржима, 1975 «УмумийТер билими* педагогика институтла- рининг география ва география-биология факуль- тетлари учуй умумий ер билими асослари курси программасига умуман мое келади хамда универ- ситетларнинг мазкур курс программасидан бир- мунча фарк дилади. Бу кулланма илгари нашр цилинган дуллан- малардан фарк цилувчи янги оригинал асардир. Унинг оригиналлигига, масалан, география фани ривожланиши тарихининг даврларга булиниши, ер макрорельефининг зонал-регионал досила деб царалиши, баъзи бир географик классификация- лар ва бошцалар киради. Китобда 156 та раем, 47 та жадвал ва 148 та библиография бор. Таржимонлар- география фанлари кандидатлари Буломов П.; Рахимбеков Р. У; Султонов И. 60602 - № 66 М 353 (06)—75 124-74 Ш
1-боб ГЕОГРАФИЯ, ТАБИИЙ ГЕОГРАФИЯ ВА УМУМИЙ ЕР БИЛИМИНИНГ ТАЪРИФИ География деб узаро чамбарчас богланган фанлар комплексига айтилади, бу комплекс икки катта булпмга — табиий география sa ицтисодий географияга булинади. Бу урганиш объектининг ^ар хилли- гига караб булинишдир: биринчиси (табиий география) табиатни урга- нади ва табиий фанлар кашф цилувчи цонунпятларга таяниб ни ку- ради; иккпнчпси (ицтисодий география)нинг предмети жамият—а^о- ли, ижтимоий ишлаб чнцариш ва уларнинг жойлашишиди1р; у ижти- моий >;одисаларга хос булган ва ижтимоий иктисодий фанлар текши- радиган конуниятларга асосланади. —♦ Табиий ва иктисодий география уртасида, худдп табиий ва ’иж- тимоий фанлар уртасида булганидек, чамбарчас ало^а мавжуд: та- биий география табиатни жамият томонидаи фойдаланиш максадида урганади. Табиий географияга (грекча физис — табиат, ге — ер, графо — ёзаман, тасвирлайман сузидан олинган) Ер ^акидагп фан деб таъ- риф берилса, бу жуда умумий таъриф булади, чунки Ерни турлн жих.атдан барча табиий ёки табиатшунослик фанлари— геофизика, геология, ботаника, зоология ва хоказолар урганади. Табиий география предметининг аникрок таърифи, биринчидан, табватнинг география фа- ни урганадиган чегараларини аншулаб олишни, иккпнчидан, география- нинг унга ркин булган фанлар билан узаро м\ носабатларини белгилаш- ни такозо цилади. Табиат гоят хплма-хилдир. Материям инг баъзп шакллари Ернинг ички i фералари учунгина хос булиб, улар планетамиздан ташцарида, Коинотда тамомила бошцачадир. Ер шари юзаснда: ер пустининг маълум бир чуцурлиги билан, атмосферанцнг маълум бир баландлиги- гача булган цисмида махсус материал система вужудга келган. Планетанинг бу устки цвбиги учун моддаларнинг уч хил ^олатда — газ ^олатида, г;аттиц холатда ва сую^ холатда булпши .^амда материя ^аракатнинг хилма-хил шакллари хосдир. Ернинг ички ^исмидан чикадпган материя ва энергия ^ам. Еоинотдан тушадиган материя ва энергия ^ам ва шу жэйга келади. Ернинг ички кисмпдаги моддаларнинг табацаланиши (дифференциацияси) натижасида литосфера билан гид- росфера таркиб топган; Ер билан Коинотнинг узаро таъсири оцибатида атмосфера ^осил булган. Ер юзаси табиатп таракциётининг маълум бир бос^ичида ^аёт пайдо булган ва тнрик модда литосфера, гидросфера хамда атмосферанинг тараккиётига фаол таъсир курсатувчи омил бу- либ долган. Тнрик модда таъсирида бу цобпклар хозирги хусусият- ларга эга булган. \аёт мавжуд булган цоби^ биосфера деб юритила- ди. Шундай т^илиб, Ернинг цулай космик шароитда узо^ давом этган 3
ривожланиш жараёнида унинг юзасида узига хос, мураккаб ва бир бутун табиий система вужудга келганки, унн географик коби% деб аталади. Географии добид дозирги босдичининг характерли белгиси унда одамзотнинг мавжудлигидир. Географии добид одамларга нис- батан улар яшайдиган мудитдир, уни географик му\ит деб аташ да- бул иилинган. Табиий география географии добидни урганади, унинг юдориги ва дуйи чегаралари даёт таркалган жойлар чегарасига тахминан туг- ри келади. Географии добид уртача баландлиги 11 км булгап тро- посферани, ер юзасидагн далинлнги оиеанларда 11 км гача борадиган бутун сув добигини дамда литосферанинг юдориги ииии-уч иилометр- лпи датламини уз ичига олади. Географии добиддан ташдарпдаги дамма нарса унга нисбатан ташди нарсалар дисобланади. Буларга атмосферанинг юдори датлам- лари дам, Ернинг ичии дисми дам киради. Бинобарин, география бутун Ер дадидаги фан эмас—бундай ишни бажариш бир фаннинг дулидан иелмайди, география Ернинг муайян бир ва юпда добиги бул- ган географии добидни урганади. Бирод бу добид доирасида дам габиатни иуп фанлар: юдорида дайд дилинган ботанииа, зоология ва геологиядан ташдари оиеанография, гидрология, метеорология ва €>ошда иупгина фанлар дам урганади. Бу фанларнинг дар бириЕрюга- оидаги табиий системаиинг маълум бир томонини таддид дилади. Табиий системани ана шундай табадалаштириб урганиш зарурдир. •Ленин уни иомппеис урганиш дам зарур, чунии табиат бир бутун 30- силадир. Географии добчд табиатини худди шундай номпленс долда, бир бутун золда урганиш габиий географиянинг вазифасидир. Табиатни иомплеис таддид этнш физии замда химии методларга таяниши ва зам сифат, зам миддорий таърифни уз ичига олишн са- бабли, айрим табиатшунослин фанлари — геофизина, геология, таби- ий география ва шу иабилар орасидаги чегараларни намайтиради хайда Ер ^сщидаги бир фаннинг шанлланишига олиб иелади. Ер дадидаги фан материалистни диалентииага мос равишда бир бутун та- •биатни .таддид ?тади. Айрим фанлар уртасидаги чегара иамайса зам, леиин улар бу^унлай йудолиб иетмайди, чунии бир бутунни билиш албатта унинг) дисмларини урганиш билан бирга олиб борилади. Табиий география Ер зазидаги фанларнинг биридир. География^фанининг биринчи вазифаси умуман бутун Ердаги географии добиднинг донуниятлари асосий хусуснятларини урганиш- дир. Бу пш билан умумий ер билими ёии умумий табиий география шугулланади. Фанимизнинг иниинчи вазифаси географии зобизни ало- Зида районлар (регионлар)—материклар, давлатлар ва бошза бирлик- лар буйича урганишдир. Бу — регионал географиянинг предмети. Материилар юзасида литосфера (tof жинслари ва рельеф), ат- мосфера (даво масалалари ва ёгинлар), гидросфера (ер ости ва ер усти сувлари), шунингден, тирии моддалар (усимлик ва дайвонлар)нинг уйгунлиги замда узаро таъсири жойларнинг муайян типларини—урмон- лар, ботзозлиилар, даштлар, чуллар, тундра ва бошдаларни зосил ди- лади. Турли хил типли жойларни ландшафтлар деб аташ дабул дилинган. Ландшафтларни урганиш географиянинг, айнидса регионал географиянинг вазифаларидан биридир. Бутун географии 306113 дам, унинг айрим регионаллари ва ланд- шафтлари дам тасвирлаш — билиш мадсадидагина эмас, балии асосан табиий ресурслардан амалий фойдаланиш мадсадида урганилади. >^о- зирги замон географияси Ерни умумий ва регионал таддид дилишдан ташдари табиий географии мудитнинг айрим иомпонентларини дам урганади. Табиатнинг айрим иомпонентлари табиий географиянинг учинчи булнмини ташиил этувчи фанларнинг урганиш предметидир. Бу 4
булимга хусусий географик фанларнинг патта группаси — ицлимшу- нослик, гидрология, геоморфология, гляциология ва бонщалар киради. Бу фанлар уз хулосаларида геофизика, геохимия, геология, астроно- мия ва шу кабилар маълумотларидан фоидаланадилар. Чунончи, географиянинг бир цисми булган ичлимшунослик метеорология маълу- мотларидан фойдаланади. Метеорологиянинг узи эса атмосферани физик методлардан фойдаланиб урганади. Умумий ва регионал табиий география хусусий географик фан- лар материаллари ва хулосалари билан «озикланади». Масалан, дарё- ларни таърифловчи фан — гидрография дарёлар физика ва химия методлари билан гидрологик жи^атдан урганилгандагина муваффа киятли чшуиши мумкин. Географнк робинии урганиш табиат ривожланишда деб царал- гандагина муваффациятли булиши мумкин. Ана шу муносабат била» географляда яна бир булим — палеогеография ажралиб чшукан. Па- леогеография ер юзасининг утмиш геологик даврлардаги циёфасинг цайта тиклайди ва унинг таравдиётини куриб читуади. Картография ва мамликатшунослик >;ам географик фанлар сис- темасига киради. Улар географиянинг энг кадимвй цисмлари бхлиб, хатто географиядан олдин пайдо булганлар ва хозир муваффацият билан ривожланмоцдалар. Бу ^ар иккала фан бирор-бир территорияга мумий таъриф бериш учун табиий ва икгисодий география маълумот- ларини бирга кушади. Бу фанлар назарий умумлаштиришларда хам, территориялардан амалий фойдаланншда хам ва, ншуоят, ахолининг маданиятини кутаришда хам мухим роль уйнайдилар. Географнк цобшунн бир бутун х.осила сифатида урганишга синте- тик ендашиш фадуат назарий а^амиятгагина зга булиб туолмай, катта амалий а^амиятга эуам эгадир, чунки у факт ва ^одисаларнинг цону- ний богланишларини тушунтириб беради ?уамда ана шу асосда таби- атнинг ривожланиш йулларини олдиндап курпшга ва унп жамият учун зарур булган йуналишда узгартпришга пмкон беради.
2-6 О б ЕР ЮЗАСИНИ УРГАНИШНИПГ В А ГЕОГРАФИЯ ТАРА1ОДИЁТИНИНГ АСОСИЙ БОС^ИЧЛАРИ Географик билимларнинг дастлабки тупланиши (эрамиздан олдин- гп VII асргача, шу асрнп хам уз ичига оладн). Кишилар ибтидоий жамоа тузумп даврпдаёк уз жойпнп билпш ва унда ориентация олпш эхтиёжлари туфайлп айрим, баъзап эса анча кенг тасаввурларга эга булгаилар. Уларнинг табиатни кузатпшларп айрим фактларни куза- тишдан бошланган, бу фактларни идрок этишларп (тушунишлари) эса афсонавий характерда булган. Инсоният тарацкиётининг бу бос- кичида географии билимларнинг хеч кандай куртаги булганлиги ха- цида гаппоишнинг хожатп йуц. Милоддан олдинги IV мингпнчп йилларда Миер билан Вавилон- да1 ерни улчаш сапъатн — геометрия ва амалий астрономия вужудга келган, вакт хисобп хамда календарь пайдо булган. Шундан кейин 1еометрия билан астрономия географии билимларнинг вужудга кели- шига ёрдам 'берган. Ёзув хам шу ерда вужудга келган. Милоддан олдинги иккинчи минг йилликда критлнклар билан финикияликларнинг географии билими кенгайди, буларнинг экономи- каси денгизда кемачилик ва савдога асосланган эдл Уша вактда улар- нпнг кемаларп бутун Урта денгиз буйлаб сузар ва Геркулес устунла- рн (Гибралтар бугозп) оркали бу денгиздан ташкарига хам чицар эдп. Улар Жанубий Арабнстондан ^индпетонга сузпб борар эдилар. Европа ва Осиё номлари хам уша вацтда пайдо булган. Европа сузн Финикияга нпсбатан гарб, Осиё деганп шари демакдир, Финикиянине узи Урта денгизнинг шаркни сохилида жойлашган эдп. Кейиичалик бу номлар 1уитъалар номп булпб цолган. Милоддан олдинги \Ш аерда маданият маркази (Хптой билап Хппдистонни, шунпнгдек, Европага уша вактда номаълум булган Марказий Америка мамлакатларини четда цолдириб) Греция булпб цолади. Бу давр кишпларпнинг географик тасаввурлари Гомернинг шеърий асарларпда акс эттирплган (милоддан олдинги VIII—VII аерлар). У Одиссеянпнг сарсон-саргардонлпгинп таевпрлаб, кадимгп грекларга маълум булган дунёни курсатган. Кадимги Греция ва Римда география (милоддан олдинги VII аердан эрамизнинг IV асригача). Грецияда VI аерда фанлар пайдо була бошлайди. Маданият уз рпвожпнинг янгп боскнчига киради. Табиатни кузатиш, шу жумладан, географии маълумотлар ^ам, янги, анча юкорп сифатга эга булпб цолади. Шу билан бир вактда греклар билан карфагенлар уз географии билпмларини кенгайтира борадплар. 1 Хптой ва Хиндиетон маданпятн узск вант давомида Гз мамлакатларп доираси- дал ташкарига чикмаган. 6
Милоддан олдинги VI асрда Карфагенлик адмирал Ганнон Афрпка- нинг нарбий i^hpfofii буйлаб Гвинея цултигигача денгиз ортали Хар- бин юриш цилади. Греклардан Марселдан чиц^ан Пифей милоддан олдинги IV асрда Атлантика океанида Европа со^ичлари буйлаб са- ё^ат цилиб, ёрур тунлар буладиган кенгликларгача етиб боради. Бри- тания ороллари маълум булади, турли географик кенгликлардаги иц- лимларнинг фарц килиши ^ацида маълумот олинади. Александр Маке- донский юришлари муносабати билан (милоддан олдинги IV аср) турли улкалар ха^идаги билимлар ан-ча кенгайди. Унинг ^ушинлари билан бирга олимлар хам саёхат килишган. Милоддан аввалги VI асргача Ер ^ацидаги тушунча ^аёлий та- саввур доирасидан чнкпб кета олмаган. Ерни атрофини сув ураб ол- ган ясси баркаш шаклида деб билишган, Ерни ураб олган сувни Океан помли кенг дарё деб тушунишган. Пифагорнннг шогирдлари (милоддан олдинги VI аср) Ер шарсимон булса керак, деган фикрни айтпшган, лскин уни исбот т^ила олмаганлао. Бу буюк фикр эди. Бу янги фикр Ер ^а^идаги тасаввурда бурилиш ясади: чункж Ер баркаш шаклида дейилганда, улкалар ^ацидаги билим кенгаймас эди, шарда эса куруклик шар юзасининг бир кисми булади, бошка жойларни эса текшириш керак булади. Иккита гипотеза — куруклик ва океан ги- потезаси вужудга келди. Биринчи гипотезада Ерда ^уруцликлар куп ва катта майдонни эгаллайди дейилса, иккинчисида океан куп дейн- лар эди. ^адимги Грецияда географик маълумотлар фалсафа таркибпда эди. У вактдаги фалсафани дозирги маънода эмас, балки кенгрок, умуман фан маъносида тушуниш керак Купчилпк файласуфлар та- биатни тушунтириш билан, яъни табиат фалсафаси билан шугулла- нпшган. Шуниси ажойибки, уша вацтдаё^ географиянинг ^ар икки тармоги — ер билими ва регионал география пайдо булган. Ер билимининг вакпли Анаксимандр (милоддан олдинги VI аср) булган, у уша вацтда маълум булган дунёнинг картасинп чизгац ва тахмин ^илишларича, Ернинг бутунича тасвирини ёзган. Энг йирик грек файласуфи Аристотель (милоддан олдинги П аср) Ернинг шарсимонлигини исбот ^илган1, «Метеорология» китобини ёз- ган ва купчилпк табиий ходпсаларни, чунончи, вулканизм, ер ости сувларининг пайдо булпши, дарёларнинг вужудга келишпни тушун- 1ириб беришга урини'б курган. Аристотель фикрига кура, Ер Оламниш цузгалмас марказидир ва, хатто Филолай (милоддан олдинги V аср) Ернинг. марказий слов атрофида айланиши ^акида гапирган, Арист- рах (милоддан олдинги III аср) эса Ернинг ^уёш атрофида ва уз уки атрофида айланиши ^ацида пшонч билан ёзган булса хам, Аристо- телнинг фикрини Коперникка ^адар ^еч ким рад эта олмаган. Кадимда географиянинг ер билими йуналиши Эратосфен (мг- лоддан олдинги III аср) асарларида энг юкори даражага етди. У Ерчинг катталигини улчаган. Бунинг учун у Искандария (Александ- рия) билан Сиена (Асвон) географик кенглигини аницладп, бу кенг- (икларнинг градус хисобида фарцини топди ва булар орасида ер юзасидаги масофани >ша вактдаги узунлик улчови бирлигида, ста- дийларда аницладь Бош\ичлар ^исобидаги масофани градуслар со- нпга таксимлаб, 1°ёйнинг узунлигинч ва бутун айлана узунлигпни топди. Ернинг айланаси унда 250000 стадий чшдан (Миер стадийси 158 м., греклар стадийси 189,7 м\ Эратосфен к;айси бпридан фойдалан- тани маълум эмас). Бу натижа гарчи Ер улчамларинн аслида катта килиб курсатса-да, ажойиб ютуц эди. 1 Унинг исботлари: а) кеманинг уфк орцасидан аста-секин чи^иб келиши, б) Он тутилганда Ернинг сояси дойра шаклида куриниши.
Эратосфен «Географика» номли биринчи китобни ёзган. Бизгача бу китобнинг айрим парчаларигина етиб келган, лекин бундай парча- лар сони анча куп. Бу китобнинг мазмуни хозирги вацтдаги география- нинг, аникроги, умумий ер билимининг мазмунига яаднлашиб келади. Китобнинг биринчи булимида географиянинг тарихи баён адлинади; иккинчи б^лимида Ернинг шакли ва катталиги, океанлар, адруц- лик чегаралари, ицлимлар тасвирланади; учннчи булимида адруадик- нинг ^итъаларга булиниши, сфрагидлар (табиат зоналарининг даст- лабки тасвирлари) берилган адмда ацрим мамлакатлар тасвирланган. Грек географиясидаги пегионал йуналишини логографлар1 ривож- лантиришган. Буларнинг энг йириги мнлетлик Гекатей булган; унинг картаси бизгача етиб келган. Бироц мамлакатшунослик кейинрок — Римда тараадий адлган. Грекларга Гарбий Европа билан Шимолий Африка оралигидаги Хипдистонгача булган улкалар ва денгизлар маълум эди. Уша вактда маълум булган ер, яъни эйкумена карталарда гарбдан шарада чузил- ган полоса шаклида тасвирланган; узоцлик ^исоби унинг узунлиги (узоцлиги)дан келиб чиадан. Эйкуменанинг кенглиги жанубдан шимол- га томон улчанган; «кенглик» термини ана шундан келиб чиадан. Милоддан олдинги II асрда Греция Римнинг вилояти булиб цо- лади ва аддимги географиянинг бундан кейинги ривожланиши Рим империясида давом этади. Бу вактда географиянинг энг йирик вакил- лари Страбон билан Клавдий Птолемей булган. Эски эра билан янги эра чегарасида яшаган географ адмда та- рихчи Страбон 17 жилдли «География» асарини ёзган. Бу асарда мамлакатшунослик гоялари айниада яадол акс этган. Птолемей (милоддан аввалги II аср) —аддимги дунёнинг маш- хур олимларидан бири, астроном ва географ. Унинг асарларида ан- тик (аддимги) дунё олимларининг астрономия ва география соадлари- даги, айниада Олам, Ер ададдаги умумий тасаввурларига дойр ютуадар якунланган адмда системага солинган. Унинг астрономиянинг XV ки^обда баён адлинган буюк математик асослари асари — «Альма- гест» номи билан кенгроц танилган. Птолемейнинг саккиз китоб- дан иборат иккинчи асари — «География»нинг ахамияти адм бениадя каттадир. «География»да ва унга илова килинган карталарда иккита карто- графии проекция — конусли ва стереографии проекциялар биринчи марта цулланилган; карталарда шимолни юадрида курсатиш усули мустаадамланган; карталар аниадиги анча ошган; Атлантика океани билан >\инд океани орасидаги 8000 нуцта картага координаталарн буйича туширплган; бу нуцталардан баъзиларпнинг урни астрономии усулда аниаданган, иупчилиги маршрут буйича туширилган; нуадалар маршрут буйича туширилганда адргок чизикларининг эгр-бугрилигп ва узоадикни аниадай билишмаганлиги сабабли иартада адруадиклар шарцца томон чузад адлиб тасвирланган; Осиёнинг шарадй адргоги курсатилмаган, у номаълум эди; бу адл куруадик шарада томон ноа- ниц катта масофага чузилган деб уйлашга олиб иелган. Уша ваадда маълум булган мамлаиатлар Ер айланасининг ярмида жойлаштирил- ган, яъни гуё Гарбий . Европа адргоадаридан гарбга томон юриб, Шарадй Осиё1 а бориш мумкин булган. Жанубий ярим шарда Номаълум жанубий Ер (латинча Terra australis incognita) деб номланган жуда катта цуруадик тасвирланган. >\инд океани берк ички денгиз тарзидг курсатилган. 1 Логографлар — цадимги Юнонистонда тарихчиларни шундай ном билан аташ- ган. Улар турли мамлакатлар, уларнинг ахолиси, этнсграфияси ва х- к. лаР ХаКиДа маълумотлар туплаганлар ва ёзганлар. Тарж. 8
Птолемей «География»си буюк географик кашфиётлар даврига жуда катта таъсир курсатди. Бу асар уша вактда 42 марта кайта нашр ^илинди. Илк урта асрдаги христиан-догматик география ва илк урта асрлардаги географик кашфиётлар. Рус географиясининг бошланиши (V—XI асрлар). К,улдорлик жамияти парчаланиб, Рим империясн емирилгандан (V аср) кейин Европада феодал ижтимоий т>зуми ка- рор топди ^амда христиан дини тарцалди. Натурал хужалик ва фео- дал тарк,оцлик саё^атларга тус^инлик циладиган булиб цолди, мамла- катлар уртасидаги олдинги ало^алар узила бошлади. Христиан дини- нинг дунёцараши цадимий дунё илмий ютуг;ларини яксон килди. Ка- димги дунёнинг энг йирик кутубхонаси булган Александрия (Исканда- рия) кутубхонаси ёциб юборилди. Илмий география барбод топди. унинг урнига олам тугрисида инжилда баён этилган сохта тасаввур- лар тарцалди. > «Христианлар топографияси» номли китобнинг муаллифи савдо- гар Козьма Индикоплов (VI аср) бу давр гоясининг таргиботчиси булган. Бу китобда дунёнинг тузилиши хакида инжилдаги ^арашлар (Ер ясси туртбурчак шаклида, устини шиша осмон ^оплаган дсйпла- ди) баён цилинган, барча табиий ^одисалар гайри илмий тарзда ту- шунтирилган. Европада нкки маданият —бири Византияда ва иккпнчиси Рим империясининг гарбий цисмида ташкпл топтан. Миссионерлар Хитон, Хиндистон, Шаргрш Африкага саё^атлар цилишди; назарий тасаввур- лар ^адимги грек (юнон) фани ютуцларига асосланди. Византия ма- данияти Барб маданиятидан юцори эди. Рим империясининг гарбий цисми урнпда бир цанча майда дав- латлар вужудга келди. Феодал тарцо^лик ва тапщи ало^аларнинг кам- лиги маданий ривожланишга тусцинлик килиб долди. Византияда дам, Барбда дам дунёдараш черков тазйикида бул- ган, лекин жамиятнинг идтисодий даёти тухтовспз ривожланиб бор- ганлиги сабабли инсон атрофини ураб олган борлид !^акидаги билнм- ларнинг туплана бориши деч дачон тухтаб долгани йуд. Ер юзасини урганишда норманлар, араблар ва Шарднй Европада янги булган маданият маркази — Россия алодида роль уйнаган. VIII—X асрларда денгиз ортали дилинган географик кашфиёт- ларда норманлар, яъни скандинавияликлар жуда катта роль уйнайди. Киев Русида скандинавияликлар варяглар деб аталган. Скандинавия билан Ютландиянинг дишлод хужалиги учун нод} лай табиати бу ердаги эркакларни уз ватанпни ташлаб кетиб, денгиз дайвонларини овлаш, дародчилик, денгизда юк ташиш билан шугул- ланишга ва дагто доимий яшаб долиш учун янги ерлар дидирпб ке тишга мажбур этган. Денгиз саёдатлари кемаларнинг такомиллашуви- га ёрдам берди. 982 йил Эрик Рауда (Малла) Гренландиянп кашф дилдн ва уии мустамлака дилишни бошлаб берди. Унинг угли Лейве Эрикссон XI аср бошида номаълум Ер диргогига сузиб борди. У гула тошлар мам- лакати— Хеллюляндни, урмонлар мамлакати— Маркляндни ва яйловлар мамлакати — Винляндни кашф дилди. Норвег достон- ларида бу мамлакатлар дадида муфассал гапирилади. Тарихчилар бу мамлакатлар — Американинг шимоли-шардий дисми деб келиш- ган. Лекин улардан биронтасинипг дам урнп анид маълум эмас эди. 1961—1964 йилларда норвег таддидотчиси X. Ингстад Хеллюляпд — Баффин ери, Марклянд — Лабрадор, Винлянд Ныофаундленднинг шимолий ярим ороли эканлигини анидлади. Бу жойларда норман ман- зилгодларининг долдидлари топилиб, музейга айлантирилди. Вин- 9
ляндда викинглар XIV асрда хам яшаганликлари хасида маълумот бор. Улар бу ерда XVI асрда яшаган булишлари мумкин. АКШ Конгресси (1964 й.) Лейве Эрикссонни Янги дунёнинг бирин- чи кашфиётчиси деб тан олди. Американинг Колумб томонидан очи- лиши бу иккинчи кашфиёт деб ва унинг и^тисодпй жих.атдан узлашти- рилишининг бошланиши деб хисобланади. Араб маданияти ва фани VII—XVI асрларда хам цадимги юнон маданияти ва фани таъсирида, зуам Урта Осиё, Закавказье, Эрон, Су- рия, Миер халцларининг уша замондаги юкори даражада ривожланган маданияти таъсирида ривожланди. Араб халифалигининг бутун Шимо- лий Африка оркали Олд Осиё ва Урта Осиё хамда Мозамбиккача чузил- ггн жуда катта территорияда жойлашганлиги саёхатларга ёрдам берди. Араблар Хиндистон ва Хитой билан кизгин савдо олиб борардилар. Б\ларнинг х.аммаси мамлакатшуносликнинг ривожланишига сабаб бул- чи. 11бн Хордадбех (IX аср) «Иуллар ва давлатлар китоби»ни ёзди, Ибн Батгута (XIV аср) узининг бутун араб дунёси буйича цилган 30 йиллик саёхатини «Саё\атларим» кигобида баён 1уилди. Бундай саёхатлар куп султан. Географиянинг араблар ривожлантирган иккинчи тармоги — кар- тография. Улар Ерни шар шаклида деб хисоблашган ва унинг катта- лпгини икки марта бирмунча тугри улчашган. Идрпсий (XII аср) жуда котта карта тузган ва глобус ясаган. У-узининг бу карта ва глобусида фацат араблар йигган материалларни бериб колмай, христиан мамла- катлари ва норманлар кашфпетлари хацидаги маълумотларнп хам бер- ган. Араблар умумий ер билимини ишлаб чшумаган. Екутнинг геогра- фик лугати — урта аср георафик билимлари 1уомусигина умумий ер билими кабилида ёзилган. Рус географияси XII асрда Киевда йилномачи Нестер томонидан ёзилган биринчи рус йплномаспдан бошланади. Бу йилномада рус- ларнинг 852 йилдан 1110 йилгача булган тарихи баён этилган. Агар баён этилган вшуеалардан улар руй берган территориялар хацидаги маътумотлар ажратиб олинса, русларнинг Киев Руси даврида канча : еографик билимга эга эканлиги маълум булади. Улар географик би- тимининг кенглиги диккатга сазовордир. Бунга русларнинг Барбий Европа ва Осиё билан хам, варяглар ва греклар билан хам алшуа килиб турганлиги, шунингдек, юнон фани билан хам танишлиги сабаб- дир. Улар шимолда Нево кулини (яъни Ладогани) ва шарада 60° шим. кенглик буйлаб Уралгача булган ерларни билганлар. Уларга Волга, Каспий денгизи, Урта Осиё, жанубда эса — КИНДИСТОН. Арабистон, Аф- рикаиинг Урта денгиз сохиллари, варбда—Атлантика океани сохуил- 1ари, Буюк Британия жануби, Балтика денгизи маълум эди. Чехия урмони, Карпат тоглари, Кавказ тоглари, Кора ва Кас- пий денгизларидан Балтика денгизигача чузилган Шар^йй Европа тскислигининг ер юзаси хамда дарёлари батафсил тасвирланган (бу ерда хозирги вацтдаги номлари айгилди). Россия текислигининг ахолиси яхши баён этилган. Иилнома уша амоннинг илгор вояларини акс эттиради, руслар ва рус давлати бир- 1иги гояси билан суворилган. Урта асрларда географик билимларнинг кенгайиши. Урта аср- ларда феодал князликлар ичида республика-шах.арлар пандо булади. Бу лар — Россиядаги Новгород ва Псков, Барбий ЕврОпадаги Банза иттифоци шахарлари, Италиядаги Венеция ва Пизадир. Бу вактда Осиёда жуда катта Мугуллар давлати мавжуд булган . Урта денгиз бу йи ва Жанубий Осиёда араблар гуизгин савдо олиб бордилар. Бу даврда савдо ва дипломатии ма1усадлардагп саёхатлар купай- ди. илгаридан маълум булган ерлар хацидаги (масалан, Марказий Осиё ва Хитой дакпдаги) билимларнинг купайиши хисобпга ?уам, янги 10
географик кашфиётлар .уисобига хам (масалан, русларпинг Ев- росиёнинг шимолидаги кашфиётлари) географик билимлар анча кен гайди, диннинг кишилар дунё^арашига таъсири камайди. Новгородликлар муйна цидириб киевликларга номаълум булган жоиларга борадиган булишди. Улар Шимолий Двина ва Оц денгиз, Печора буйларига, Шимолий Урал ва Дуйи Обга кириб боришди. Нов- город Москвага ^ушилгандан кейин кучли Москва давлати Поморье ва Югра билан алокаларини мустахкамлади. Руслар йирик географик кашфиётлар цнлишган, лекин бу хак- да архив материаллари ёки адабнй маълумот сакланиб 1\олмаган. Кашфиётлар ким томонидан килинганлнги номаълум, шунинг учун биз уларни ким ва цачон цилганини билолмаймиз. Бунга дуйидаги икки парса сабаб: 1) походлар ва янги ерлар хамда йулларни кидириб то- пш сир са^ланган; будар ха^пдаги маълумотлар бир нусхада ёзилпб, ->ълон «уилинмаган; 2) ва1\т утиши билан хамда ёнгинлар сабабли архив магериаллари йуколиб кетган. Русларнинг кашфиётлари хацидаги куп маълумотлар, шунингдек, карталарнинг кучирма нусхалари Россияда булган чет эллпк сайёхлар- да сакланиб долган. Улар бу маълумотлар ва карталарнп баъзан кингир йуллар билан цулга кнритпшган. XII асрда руслар (новогородликлар) Oiy денгизга чшуиб, у вактда CoByiy денгиз деб аталган Шимолий Муз океанида суза бошлашган. Бу сузишлар ва^тида Новая Земля, Вайгач, Колгуев оролларн кашф ци- линган ?уамда Шпицбергенга, ёки ^аднмги русча номи билан айтганда, Грумантга борадиган йул кашф дилинган. Уша вактларда юришлар (саёхатлар) зуам географик билимлар ман- баи булган. Бундай «юришлар» савдо, дипломатии ёки диний мацсад- ларда цилинарди, лекин хамма вакд х,ам географик билимларнипг кеп- гамишига ёрдам берар эди. Тверлик Афанасий Никитиннинг 1466—1472 йиллардаги «уч денгиз оша саё^уати» жуда катта азуамиятга эга булди. У Волга дарёси, Каспий денгизи, Шемаха ва Боку орцали Эронга борди, сунгра Хормуздан ден- гиз ортали Хдшдистонга келди ва бу мамлакатда уч йилдан ортик булнб, сунгра Хормуз, Эрон, Туркия ва Дрим оркали Россияга кайтиб келди. Васко да Гама ^индистонга денгиз йулини кашф килмасдан 30 йпл ол- дин Афанасий Никитин ^индпетонни тасвирлаб ёзди. Бу саё^атнома рус кпшиси Афанасийнинг ватанпарьар ва гуманист эканлигинп курсатади. Европаликлар Хнтой ва )уиндистон билан Олд Осиё, Урта Осиё ва Марказий Осиёдан утадиган «шойп (ипак) йули» ортали (араблар сав- до йулини четда колдириб) савдо олиб борар эдилар. Бу йулнп савдо- гарлар TOF-Toimoiy чулларнинг OFiip шарошида бир томонга уч-турт йилда босиб утар эдилар, лекин хитой буюмларинннг циммат бахо экан- лиги бу кнйпнчиликларни шулар эди. Хитойга борган энг маш^ур сайёэу венепиялик савдсгар Марко Поло булган. Марко Поло 1271 йпл ёш йигитлик даврида саёхатга чшуиб, Хптойда 17 йил яшади ва Евро- пага Жанубий Осиё орцали 1295 йилда гуайтиб келди, шундай килиб, у 24 йил саё^атда булди. Марко Поло уз китобида уша вактда куп жихатдан номаълум бул- 1ан жуда куп жойлар .\а^ида ёзди. Унинг бу китоби Шаргу билан бул- ган савдога кизшуишнинг кучайишига ёрп.ам берди. Унинг китоби гео- график кашфиётлар даврида энг оммавий китоб эди, чупки упда Дунё- пннг Птолемей картасида курсатилмаган жойлари ёритиб берил- ван. Шундай килиб, XII—XIV аерларда ер юзаси билан танншишда анча катта кадам ташланди. Лекин табиий ходисалар сабабини тушунтирншда диний карашлар хали хам ^укмронлик цилиб келар эди, шунга карамай, саёхатлар диний карашларга анча путхр етказгап эди. «География» сузи ишлатнлмас эди. 11
Буюк географик кашфиётлар даври. XV аерда капиталистик хужа- лик ва капиталистик ишлаб чи^ариш муносабатлари тугилиши билан бозорларга булган э.угиёж ошди. Пуллик айирбошнинг кучайиши ол- тинга булган талабни ощирди. Хунармандчиликнинг ривожланиши му- носабатн билан хом ашёга булган эх.тиёж кучайди. ^укмдор синфлар зеб-зийнат буюмларини ва зираворларни жуда ^имматга олар эдилар. Табиати камбагал Европа бундай э^тиёжларни цондира олмас эди. Х«- той ва ^пндистон билан булган эски ало^алар т^ркларнинг 1453 йилда Шар^ца борадиган денгиз х.амда цуруцлик йупларининг чорра^аси булган Истанбулни босиб олиши билан узилиб колди. XV аернинг иккинчи ярмида бой Х.индистонга (уша вактда шар^даги мамлакатлар шундай деб юритилар эди) борадиган янги йулларни цидирпш бошпан- ди. 1492 йилдан 1522 йилгача, яъни Колумбнинг биринчи экспедицияси- дан Магелланнинг дунё айлана саёхати тугагунча утган 30 йиллнк даврда географии кашфиётлар энг юксак даражага етди. Бу даврда ин- соният узи яшаётган сайёраси сиртпни, умумий тарзда булса хам, нихо- ят билиб олди. Географик кашфиётларни иктисодий сабаблардан ташцари яна янги, теологии дунёцарашдан фар^ килувчи дунёцараш ^ам тацозо эт- гаи эди. Бу ва^тдаги фалсафа буржуазиянпнг феодализм ва католик, черговга царши курашига каратилгап эди (Д. Бруно), ^унармандчи- лик усди, мануфактура пайдо булди, техника ривожланди. «Юнонлар- нииг гениал башоратларига ва арабларнинг узаро богланмаган, спо- радик тадцшуотларига ^арама-карши уларок, фан деб аташ мумкпн булган бирдан-бир фан — ^озирги замен табиатшунослиги» шу даврда вужудга келди1. Бу даврнпнг энг буюк илмий ютуги Коперникнинг гелиоцентрик системаси (1543 й.) булди. 1609 йилда Г. Галилей кузатиш ишларида телескопдан фойдаланиб, бир ^анча кашфиётлар цилдики, улар Ер билан плансталарнинг ухшашлигиии тасдицлади, 1609—1619 йилларда эса 11. Кеплер планеталар харакати конуниятларини тушунтириб бер- ди. Астрономиянинг ютуклари географик координаталарни аншулаш методларини ишлаб чи^ишга имкон тугдирди; физика фани географня- га термометр, барометр ва бошка метеорологии приборларни ^адя хилди. Географияда Птолемейнинг китоблари ва картаси жуда катта роль уйнади. Буюк географик кашфиётлар учта асосий йуналишда борди: 1) Африкани айланиб утувчи жанубий йуналиш, 2) Атлантика океани ортали утган гарбий йуналиш, 3) Евросиёнинг кутбий чеккаларини айланиб утувчи шимолий йуналиш. Буюк географик кашфиётларни Португалия бошлаб берди. Пор- тугалларнинг Африканинг гарбий циргоцлари буйлаб сузиши ^ара- катлаитирувчи кучи характерига кура бир-биридан фарц цилувчи бир неча бос^ич буйича борди. Биринчи босцич (1415—1434) маврларга карши кураш билан бог- ланган. Бу вактда Мадейра ороли, Азор ороллари топилди ва Нун бур- нидан утилди. Иккинчи босцичда (1434—1487) ^аракатлантирувчи куч цул савдо- си ва олтин ундириш булди. Маркс таъбири билан айтганда Африка с^ора танлилар ов килинадиган цуриц майдонга» айланди. Бу даврда Яшил бурун (1445), Яшил бурун ороллари (1452), Гвинея цултиги 12
(1462), Конго дарёсининг цуяр жойи (1482) ва Яхши Умид бурни (1487) топилди. Учинчи босцичда (1487—1498) Яхши Умид бурни кашф этилган- дан кейин португалияликлар Xй ВД океани берк ^авзадир, деган тасав- вурнинг нотугри эканлигини тушунишди. Уларда К’шднстонга бориш умиди пайдо булди. 1497—1498 йилларда Васко да Гама уз экспедиция- сини Занжибардан КинД1,стонгача бошлаб борган араб даргаси (лоцма- пп) Ибн-Мажид ёрдамида Хиндистонга бориш умидини руёбга чицарди. 1500 йилда Кабрал ^умондонлигида Хиндистонга юборилган иккинчи португал экспедицияси Бразилия 1\иргоцларига етиб борди. Бразилия дастлаб орол деб ^исобланиб, унга Вера Круц деб ном берилган эди. Гама ва Кабрал экспедицияларидан кейин Жанубий Осиё ва Бразилия- да Португалия экспансияси бошланди. Европадан гарбга томон Атлантика океани орцали Шарций Осиё- га бориш йулидаги барча географик кашфиётлар ичида энг буюк каш- фиёт—Колумбнинг Американи кашф этиши булди1. Бу кашфиёт юцо- рида кур! анимиздек, норманлар кашфиётидан кейинги иккинчи кашфиёт эди. Янги ерларни очиш гоясига Пифагор ва Аристотелнннг Ернинг шарсимонлиги ^а^идаги таълимотида, Птолемейнинг Евросиё шар^ца узоц чузилган, деган фикрида ва Беруний асарларида, шунингдек. Марко Полонинг X итой географияси тугрисидаги таълимотида асос солинган. Христофор Колумб тарихий ^а^рамонлпк. цилди — материк кашф этди. 1492 йил 3 августда унинг 90 киши ва учта кемадан иборат флотилияси Испаниядан чициб, уша йили октябрнинг 11 «увидан 12 кунига утар кечаси Багама оролларидан бири яцинига етиб кел- ди. Сунгра Куба, Гаити ва бошца ороллар топилди. Буларни Осиёнинг шарцидаги ороллар деб уйлашган. Колумб бундан кейинги ^амма экс- педициясида (^аммаси булиб туртта экспедиция булган) бу топилган оролларни жануб томондан айланиб утиб, хациций бой Киндистонга чи^ишга интилган. У охирги экспедициясида (1502—1504) Америка ма- тсригига етиб келди. Колумбнинг кетидан у кашф цилган ерларга испан босцинчилари— конкистадорлар тезлик билан кела бошладилар. «Испанларни Атлан- тика океани ортали Америкага ни^таган сехрли суз олтин эди; оц танли одамнинг янги топилган цирго^ца цадам цуйиши билан циладиган биринчи талаби олтин булган»2. Мустамлакачилар ацтеклар. майя ва инкларнинг юкори маданиятли давлатларини яксон ^илднлар, индеец- ларни (ма^аллий ахолини) деярли бутунлай цириб ташладилар. 1513 йилда Бальбоа Панама буйнини кесиб утди, 1519—1521 йилларда Кор- тес Мексикани босив олди. 1531 —1534 йилларда эса Пизарро Анд тог- ларидаги инклар давлатини буйсундирди. Американинг номида тарихий адолатсизликлардан бири намоён булган. Денгизчи Америго Веспуччи Жанубий Америка циргоцлари- нинг узи бориб курган кисмларини тасвирловчи бир неча мактубни нашр этган.1507 йилда Вальдзеемюллернинг «Космографияга кириш» асарида Terra America биринчи марта тилга олинадд, сунгра маш^ур картограф Меркатор карталарида бу ном ^ар иккала материкка татбиц этилади. Колумбнинг Янги дунёни кашф цилгани билан бир цаторда Ма- гелланнинг 1519—1521 йиллардаги дунё айлана сузиши хам инсоният- нинг буюк ца^раминликларидан биридир. Магеллан экспедициясининг 1 Америка киргоцларгга кпм цачон ва кайси жойга биринчи булиб келгаплиги аниц эмас ^амда турлича таллии килинади. Янги дунё жахон ижтимоий хаётига Ко- лумб экспедициясидан кейин жалб килинди. Бу ^ам, экспедициянинг узи каби, жамият тара? циётининг маълум даражага етганлиги натижасидир. 13
бевосита вазифаси анча кичик — Зираворлар, яъни Моллукко оролларп- нинг географик урнини аницлаш эди. XV асрнинг энг кучли денгизчи давлатлари булган Испания билан Португалия 1494 Йили Тордосильяс шартномаси билан уз хара- ракат доираларини тахминан 46° гарбий узунликдан утган меридиан йуналишидаги демакрацион чегара билан ажратиб олишди. Бу чегара- дан гарбдаги ерлар, сувлар ва келгусидаги кашфиёт йуллари Испа- нияга, ундан шарцдагилари Португалияга царайдиган булди. Ернинг иккинчи томонидаги, яъни Осиёнинг шарций циргокларидаги чегара цаердан утиши ноаниц булиб цолди. Асосий зираворларни етказиб бе- рувчн Зираворлар (Моллукко) лроллари худди уша томонда жойлашган эди. Бу ороллардан Португалия фойдаланар эди, лекин испанлар пор- тугалларнинг шундай хукуцца эга эканликларига шуб^а билан царар эдилар. Магеллан экспедицияси Моллукко ороллари урнини ани^лаш ма^садида ташкил этилган эди, лекин бу экспедиция Африкани айла- ниб утиб Португалияга царашли сувлардан бориши мумкин эмас эди. Магеллан Ернинг шарсимонлиги гоясига асосланиб, Моллукко оролла- рша гарбий йул билан борнш лойихасини таклиф цилди. Биринчи дунё айлана экспедициясининг натижалари унинг уз олдига цуйган хусусий ицтисодий вазифасидан бенихоя катта булди. Бу лгспедициядан кейин инсоният Ернинг цанчалик катта эканини билиб олди, А. Веспуччининг, Колумб Ерлари, хеч булмаганда бу Ерларнинг экватордан жанубдаги цисми, Осиёнинг бир чеккаси эмас, у Янги дунё, деган тахмини тасдикланди, Ерда цуруцлик эмас, ба тки сувлик майдони катта эканлиги, илгари номаълум булган жуда катта Буюк, яъни Тинч океан борлиги аницланди. Магеллан экспедициясидан кейин ^ам узоц вацтларгача кар- таларда жанубпй ярим шарда Terra australis incognita тасвирланиб келган, Магеллан бугозининг жанубпй киргоги (Оловли Ер) ана шу Жанубпй Ернинг чеккаси деб хисобланар эди. Испанлар, португал лар ва голландлар бу номаълум материкни кидириб йулда куп каш- фиётлар цилишди (Янги Гвинея, Австралиянинг гарбий циргоги, Тас- мания, Тинч океандаги ороллар топплди). XVI—XVIII асрларда Гарбий Европада капиталистик муносабат- ларнинг ривожланиши билан мустамлакаларни босиб олиш харакатида Испания ва Португалия билан бир цаторда Англия ва Нидерландия хам иштирок эта бошлашади. Бу мамлакатлар ^ам Хиндистон билан Хитойга иитилишди. Жанубий йуллар бу давлатлар учуй берк бул- ганлигидан улар бошца йуналишда кашфиёт килишди Инглиз савдо- гарлари Колумб кашфиётлари хацида эшитишлари билан 1497 йил- даё1у ота ва угИл Каботларнинг иккита экспедициясини ташкил этишди. Бу экспедициялар Бристолдан чициб, гарбга цараб жунади, улар Ньюфаундленд ва Лабрадор географик кенгликларида Шимолий Америкага етиб боришди. Бу ердан Хитойнинг жутилган бойликла- рини тополмаган инглизлар Каботлар кашфиётларига ахамият бериш- мади. Шу билан бирга бу экспедицияларнинг муваффациятсизлиги Англияни Хитойга борадиган янги йуллар кидиришга мажбур этди. Кидирувлар йуналишини руслар курсатиб беришди. 1525 йилда рус элчиси Дмитрий Герасимов Рим папаси ва адабиётчи ^амда та- рихчи Павел Иовий билан су^батида Гарбий Европада биринчи булиб шимоли-шарций йул, яъни Шарций Осиёга Евросиёнинг шимолий цир- гоцлари буйлаб борадиган денгиз йули ^акидаги фикрни айтди. Д. Герасимов Германия ва Римда бу фикрни тасдицловчи картани хам курсатган булиши мумкин. Дмитрий Герасимов маълумотлари Марко Полодан олинган маълумотлар билан уз-узидан богланди. Европаликлар бу маълумотларни уз манфаатлари нуцтаи назаридан таллин цилиб, картада катта Хитой кулидан оциб чицувчи Обь дарёсини 14
тасвирлашди. Картада тасвирланган Обь дарёси цуйилиш жойига етиб борилса ва бу катта дарёдан юцори оцимига кутарилса, туппа-тугри Хитойнинг марказий 1\исмига борилади. Бу картада Иртиш дарёси билан Займам 1кулининг исталганича катталаштириб тоборилганлигинп куриш цийин эмас. Шимоли-шаркий йулни ^идиришни 1553 йилда Гуго Виллоуби бошчилигидаги инглиз экспедицияси бошлаб берди, бу экспедициянинг Ченслер бошчилик килган бир кемаси Шимолий Двинага кириб келиб, Московия билан савдо алокасини боглади. 1594 йилдан 1597 йилгача В. Баренц учта экспедиция уюштирди. Баренц учинчи экспеди- цияси ва^тида гарбий европаликлар тарихида биринчи марта Новая Земляда цишлаб цолди ва шу ерда вафот этди. Гарбий европаликлар- нинг биронта хам кемаси Новая Землядан нарига ута олмади. Инглиз денгизчилари шарций йулни цидириш билан бир вактда шимоли-гарбий йул орцали Американи шимолдан айланиб Хитойга боришга ^ам харакат цилишди. Хиндистонга борадиган шимоли-гарбий йулни кидиришни Ка- ботлардан кейин биринчи булиб Мартин Фробишер цайта бошлаб бер- ди. 1576—1578 йилларда уч марта экспедиция уюштириб, муваффакият цозонолмади. 1585—1587 йилларда инглиз Девис ^ам учта экспедиция уюштирди. Англия ва Голландия хизматида булган Гудзоннинг 1607 — 1610 йиллардаги сузишлари анчагина географик натижалар берди. Бу тад^ицотчиларнинг номлари географик карталарда цайд ^илинган. Биро^ булар шимоли-гарбий йулни оча олмадилар. Бу вактда Американинг ички улкаларини — французлар Канада- ни, инглизлар АЦШ тсрриториясини кашф этиши ва мустамлака ди- лиши бошланди. 1588 йилда Англия билан Голландия Испания-Португалия бир- лашган флотпни («Енгилмас Армадани») тор-мор килганларидан кейин жанубий денгизларда жадал экспедиция ва Жанубий Осиё, Австралия ^амда Океания мамлакатларини зуравонлик билаи мустам- лака килиш бошланди. Руслар жуда куп географик кашфиётлар килишди. Улар бошка хар кандай халц кашф цилганига цараганда купро^ территорияни кашф килишди дейилса, хато булмаса керак. Рус кишиларипинг гео- график фаолиятини инсониятнинг Ерни билишдаги умумий ишининг бир кисми деб, жа^он фани ва маданиятини ривожлантиришга ^ушил- ган хисса деб царамоц керак. Ермакнинг 1581 йилдаги юриши русларнинг шаркца томон узок ва^т тухтаб турган \аракатига йул очди. 1587 йилда Сибирнинг бирин- чи губерня ша^ари Тобольскка асос солинди. В. И. Ленин таьбири билан айтганда, бу вацтдаги географик кашфиётларга «областлар уртасида кучайиб бораётган мол айирбошлаш, аста-секин усиб бораётган товар муомаласи, кичик-кичик ма>;аллий бозорларнинг битта умумрос- сия бозорига марказлашуви» сабаб булди. Бу процесснинг ра>;барлари ва хужайинлари савдогар-капиталистлар булганлигидан бундай мил- лий алоцаларни яратиш буржуазия ало^аларини яратишдан булак нар- са эмас»1 Шарвда томон юришнинг сабаби, афтидан, муйнага булган э^тиёж эди. Рус хал^и орасидан XVII аернинг ато^ли сайёхлари етишиб чик- ди. Уларнинг мардлиги Ватан фойдаси учун, келажак авлод фаровон- б‘.'иги учун хизмат г^илди. Сибирь хал^лари билан булган яхши муно- Урбатлар саё^атларнинг муваффакиятли булишига кулайлик тугдирди. ypi 1584—1598 йиллар оралигида Лука бошчилигидаги «Арктикага ва ринчи рус географик экспедицияси» (В. Визе) амалга оширилди рар----------------- 2 л. 15
Унинг вазифаси Обнинг цуяр жойн билан Енисейпинг цуйи оцими оралигидаги ерлар табиатинн тасвирлаш эди. 1601 йилда Таз дарёси буйида Мангазея шахрига асос солинади, бу шахар муйна савдосини кенг ривожлантирди ва русларнинг шарцца томон ^аракатида таянч пункт булди. Мангазеяликлар уша вактнинг узидаёц Таймир ярим оролини айланиб утишди. Сунгра улар Енисейга чициб келиб, Туру- ханск шахрига асос солишди. Шу билан бир вацтда Енисейга жанубий йул ортали хам борилди: 1619 йилда Енисейск, 1628 йилда эса Крас- ноярскка асос солинди. Ер очувчи сайёхлар (землепроходецлар) 1619—1620 йилларда Ленагача етиб боришди, 1630 йилларда эса Пенда географик жасорат курсатди. У Туруханскдан Тунгуска оркали Ленага борди, Лена буй- лаб ю^орига томон Ангара сувайригичигача кутарилди ва Ангара хамда Енисей буйлаб Туруханскка кайтиб келди. 1632 йили Якутскка асос солинди. Шундан кейин рус казакларидан И. Ребров, И. ва Е. Ерастов- лар, М. Стадухин Оленек, Индигирка ва Колима дарёларини топишди, И. Москвитин эса 1638 йили Охота денгизи киргогига чи^иб борди. Бир оз кейинроц 1643—1651 йилларда В. Поярков ва Е. Хабаров Амурни топишди, Амурбуйини узлаштиришди, Поярков эса Приморьега кириб борди. С. Дежнёв билан Ф. Поповнинг 1648 йилда Осиёнинг шимоли-шар- кнни айланиб утган экспедицияси географик кашфиётлар тарихидаги мухим кашфиётлардан биридир. Бу экспедиция Осиёнинг шимоли- шар^ий чеккасини кашф килди ва унинг шарций киргоцлари якинида денгиз йулаги борлигини аницлади. Бу билан Колумб кашф цилган ерлар Магеллан аниклаган жанубдагина эмас, балки шимолда хам Осиёнинг бир булаги эмаслиги исбот килинди. Бу билан жахон карто- графияси ва географиясининг уша ва^тдаги асосий масалаларидан бири — Тинч океаннинг шимолидаги цурукликлар циргоцларининг циё- фаси масаласи хал этилди. Бу экспедиция олиб келган маълумотлар Дежнёв билан шахсан сухбатлашган ва унинг айтганларини узининг «Сибирь тарихи» аса- рига киритган тобольсклик тарихчи Ю. Крижанич туфайли жахон фани- га анча тез киритилди ва карталарда акс эттирилди. XVII аср охирида русларнинг Шимолий Осиёни узлаштириши ту- галланди. 1695 йилда Камчаткада унинг кашфиётчиси ва «эгаси» Атла- сов саёхат цилди. Русларнинг географик кашфиётлари Осиё билан чегараланиб кол- май, Беринг бугозидан утиб, Шимоли-Барбий Америкага хам ёйил- ди. Рус Америкаси Сан-Францискогача чузилган эди. У ерда руслар испанлар билан учрашишди. Русларнинг географик кашфиётлари нихоятда тез борди. Урал- дан ошиб утилгандан (Ермак, 1581) Буюк океан киРроКларига етиб борилгунча (Москвитин, 1638) бор-йуги 57 йил утди. Киёслаш учун шуни айтиш мумкинки, испанлар Колумб келиб, цуруцликка тушган ердан то Сан-Францискогача, яъни руслар билан учрашишган ергача 300 йилда боришди, вахоланки, бу территория Шимолий Осиёга Кара- ганда куп мартаба кичикдир. Феодал таркокликнинг тугатилиши ва марказлашган давлат- ларнинг ташкил топиши билан географик карталарга зарурият тугил- ди. Курук-пикни картага мунтазам равишда гушириб бориш уша вадт- дан бошланди. Россияда XVI аср охирида «Большой чертёж»— Совет! Иттифоцининг хозирги Европа цисми территориясининг катта цисминл уз ичига олган карта ва «Большой чертёж» китоби — энг мух.им геогрг фик объектларнинг тасвири тузилган. Буюк географнк кашфиётлар картографиянинг ривожланиш' янада катта туртки булди. XVI асрда Г. Меркатор карта тузишн) 1 I
математик принципларини ишлаб чи^ди, бир цанча проекциялар таклиф ^илди ва Янги дунёнинг ^ам, Эски дунёнинг ^ам купдан-куп карталарини тузди. Русларнинг Шимолий Осиёдаги географик кашфиётлари 1667 Йи- ли Тоболскда П. И. Годунов томонидан тузилган «Сибирь ерларининг чертёжи»да хамда XVII ва XVIII асрлар оралигида С. У. Ремезов туз- ган «Сибирнинг чертёж китоби»да, яъни биринчи рус атласида умум- лаштирилган. XVI ва XVII асрларда географиядан илмий умумлаштирувчи асар- лар — С. Мюнстернинг «Космография»си (Германия, 1544), «Богдан Ли- ков космографияси» (Меркатор Атласининг таржимаси, Россия, 1637) ва Б. Варенийнинг «Умумий география»си (Голландия, 1650) пайдо булади. XVIII асрда Ер юзасининг урганилиши ва географик билимлари- иинг ривожланиши. XVII асрда файда янги бир юксалиш булди. Бу юксалишни Уйгониш даври билан тенглаштириш мумкин. Bv юксалиш- га феодал муносабатларининг янада емирилиши ва капитализмнинг ривожланиши сабаб булди. Фанлар академиялари ташкил этилди (Россияда 1724 йилда). И Ньютон бутун дунё тортишиш таълимоти асосида планеталарнинг >;аракати назариясини ишлаб чицди. И. Кант, сунгра П. Лаплас космогоник гипотезаларни яратиб, фанга ривожла- нчш гоясини киритишди. Купчилик давлатларда метеорологик станция- лар ташкил этилди. Хронометрнинг такомиллаштирилиши жойларнинг географик узунлигини аницлашга имкон берди. Картография таравдий этди, картографик проекциялар илмий назарияси ривожланди, рель- ефни тасвирлаш усуллари такомиллашди. Геологияга асос солинди: П. С. Паллас (Россия) геологик цатламларнинг ёши хакидаги таъли- мотга асос солди. Г. Лейбниц тоглар вулканлар отилишидан ^осил бу- лади, деган гипотезани яратди, М. Ломоносов «Ер цатламлари ^ацида» деган китобини ёзди. XVIII аср охирида географ А. Гумбольдт фаолияти бошланди. XVIII асрнинг Ер юзасини урганиш сохасидаги хусусияти йирик денгиз экспедицияларининг уюштирилиши булди. Атлантика океани ^ар ^олда озми-купми урганилган деб ^исобланса ^ам, лекин Тинч океанда ^али куп нарсани тадци^ ^илиш лозим эди. Купдан-куп денгиз экспедициялари ичида 1725—1741 йиллардаги В- Беринг ваА. Чириков бошчилигидаги рус экспедицияси, Ж. Лаперуз бошчилигида 1785— 1788 йилларда иш олиб борган француз экспедицияси ва 1768—1779 йилларда Ж. Кук бошчилигидаги уч марта дунё айлана сузган инглиз экспедицияси энг катта а^амиятга эгадир. Кук Австралиянинг шар^ий циргогини, Янги Зеландияни, Янги Каледонияни, Гавайи оролларини, Жанубий Георгияни, Жанубий Сандвич оролларини, Жамият, Кук оролларини топди. Кук Антарктикада сузиб, материкни кура олмаган. Бу экспедициялардан кейин Птолемейнинг Terra austratis ининг йу^лиги аниц булиб ^олди. Бу цайц дилинган барча экспедицияларнинг асосий ма^сади янги ерларни босиб олиш эди. Тад^и^отлардан ма^сад ерларни босиб олиш эканлигн Африкага уюштирилган экспедицияларда янада якцол куринди. Африка циргоцлари буйлаб борган саёхатлар кадимда бошланган булишига царамай, унинг ички улкалари жа^он географияси учун / Ер юзасининг бошца г;исмларига Караганда узо^ вацт номаьлум члиб цола берди. Сайрой Кабир материкнинг ички ^исмларини рта денгиз буйидан ажратиб турар эди. Бопща со^илларга тушиб рнашиш гщлимнинг ёмонлигидан мураккаблашар эди. Экваториал 1 тропик табиат материкнинг ички цисмларида юришни цийинлашти- ар эди. Олдинги даврларда капиталистларнинг манфаатлари КИНДИСТОН 2 Л . П. Шубаев 17
билан савдога ва Американ» узлаштирншга каратплган эди. Африка- ни ^индистонга бориш учунгина айланиб утиларди. Капитализм даврининг мустамлакачилик сиёсатпгпна сайё^ларни Африканинг ички цисмларига кириб боришга ундади. Буни Африканв сиёсий ва и^тисодий жи^атдан буйсундириш максадида Африкадаги географик кашфиётларни рагбатлантириш учун 1788 йилда ташкил этилган «Африка ассоциацияси»— Британия жампяти бошлаб берди. Африкани текшириш Нигер масаласи, Нил масаласи, Конго ма- саласи, Замбези масаласи каби масалаларни ^ал этиш йули билан борди- Бу масалаларни хал этиш курукликнинг ички цисмига кириб бориш йулини цидириб топиш демак эди. XVIII асрдаги Россия географиясини бирмунча муфассалроц i^a- раб чицамиз. Россия Пётр I вактпда жадал ривожланишни бошидан кечирди. Экономика ^амда ^арбий санъатнинг усиши, фаол ташки сиёсат куп фанларнинг ривожланишига сабаб булди- Бу фанлар ора- сида «ватан географияси сузсиз биринчи уринда туради» (О. Струве). Пётр I даврида мамлакат территорияси мунтазам равишда текши- риб борилди1. Тадкидот ишлари давлат чегараларини, биринчи навбат- да денгиз чегараларини аницлашдан бошланди- 1696—1708 йилларда Азов ва К°Ра денгизлар, 1710—1714 йилларда Балтика денгизп съёмка ^илинди. 1715—1719 йилларда Каспий денгизининг биринчи аниц картаси тузилди. Каспий денгизи кадимги замондан Пётр I дав- ригача жа^он географияси учун доимий сир булиб келган эди. 1719 йилда геодезистлар Ф. Лужин ва И. Евреинов Узоц Шар^ денгизларини съёмка ^нлишни бошладилар. Денгизлар картасини тузиш билан бир вактда давлатнпнг ички территориялари карталари ^ам тузилди. Картографии ишларга В. А- Киприянов билан И. К. Кириллов ра^барлпк цилишди. Шимолпй ва Узоц Шар^ со^иллари, айницса Оспёнинг шимолп- шар^п ^ануз номаълумлигича цола берди. Унинг Америка билан ку- шилган ёки цушилмаганлиги номаълум эди. Анианский номли денгиз бугози картага туширилган булгани билан у текширилмаган маълу- мотлар асоспда туширилган эди. Чунки Дежнёв хисоботи эълон цилпн- май Якутскдаги архивда ётар эди. Лекин Россиянинг цутбпй чеккала- рини айланиб К™Дпст0Нга борадиган денгиз йули масаласининг хал цилинпши Осиё Америка билан туташганми ёки йу^ми, деган савол- нинг жавобига боглид эди. Бу масалани ^ал цилиш В. Беринг ва А. И. Чириков ра^барлигпда 1725—1730 йилларда ташкил этилган Биринчи Камчатка экспедпцпя- сига юкланган эди. Экспедиция кемаси Камчатка киргоцларидан Чу- котка денгизигача етиб борди, лекин бунпнг натижасида хам Америка циргоги топплмади- Ишни давом эттириш зарур эдп Кейинчалик Буюк Шимол экспедицияси деб ном олган Иккинчи Камчатка экспедицияси 1734—1743 йилларда Еврпсиёнинг шпмолий цир- гоцларини картага туширди, Узоц Шар^ циргоцларини съёмка цилдп, Шимолий Американинг гарбий циргоцларига етиб борди, Японпянипг географик урнини ани^лади ва, нихоят, рус сайёхлари — землепрохо- децларнинг ишига якун ясади. Сибирь циргокларини съёмка килишда Д. Овцин, С. Малигпн, С- Челюскин, Харитон ва Дмитрий Лаптевлар, эр-хотин Прончпшев ва Проичишевалар айницса катта муваффакиятларга эришишди. В- Беринг ва А. И. Чириков Америка диргокларига сузиб боришди (1741)- В. Беринг «Муцаддас Пётр», А. И- Чириков «Мукаддас Павел» кемала- рида сузиб боришди. Кэмчаткадан Японияга саё^атга М- Шпанберг ра^барлик ^илди. 1 Пётр I бошлаган иш унинг вафотидан кейин хам давом эттирплди. 18
Рус сайё^ларига Катта Ер номи билан маълум булган Америка циргоцларига биринчи булиб И. Фёдоров ва М- Гвоздев боришди. Улар 1732 йилда Америка циргоцлари буйлаб беш кун сузишган. Сибирь билан Узоь; Шарцни Петербург Фанлар академияси таш- кил этган отряд илмий жи^атдан тадциц этди. Экспедиция цатнашчиси академик Миллер Якутскдаги архивдан Дежнёв ^исоботинп топиб, эълон цилди- Академик отряднинг иккинчи ^атнашчиси — уша вактда студент, кейинчалик академик булган С. П. Крашенинников Камчат- кани тадци^ т^илди ва Петербургга цайтгандан кейин «Камчатка ери- нинг тасвири» деган ажойиб асарини нашр эттирди. XVIII аср охирида Россия-Америка компаниясининг фаолияти жонланиб кетди. И. Фёдоров, М. Гвоздев, В. Беринг ва А- Чириковлар экспедицияларидан кейин руслар Тинч океаннинг шимолий цирго^- ларини мунтазам равишда текшириб бордилар. Руслар томонидан то- пилган ерлар Россия Америкаси Г. И. Шетихов рахбарлигида 1776 йил- дан бошлаб кенг ми^ёсда узлаштирила бошланди. XVIII асрнинг биринчи ярмида Россияда бир ^анча йирик геогра- фик асарлар яратилд.ь Буларга биринчи навбатда И. К- Крпллоз ат- ласлари (1734) ва «Россия империяси атласи» номли академик атлас (1745), шунингдек, И. К. Крилловнинг «Бутун Россия давлатининг рав- на^ топиши», В. Н. Татишчевнинг географнк асарлари киради. Бу вактда мамлакатнинг кадрларга булган э^тиёжига караб уцув географияси э;ам жорий этилади; география уцув предмета спфатида укитиладиган булди, бу предметга Варенийнинг Пётр I нинг шахсан иштирокпда таржима килинган «Бош география»си асос килпб олин- ганди. Пётр I томонидан белгиланган планлар бажарилгандаи кейин географиянинг ривожланиши бирмунча секинлашиб колди. Биро^ бу секинлашиш фаннинг Ломоносов давридаги янги ривожланиши олди- дан булган секинлик эди, холос. М. В. Ломоносов шугулланган купдан- куп фанлар орасида география олимнинг ди^катини мунтазам равишда узига тортиб келди. У Фанлар академиясининг География департамен- тига бошчилик цилди ва фаол географик иш олиб борди. М. В. Ломоно- сов Гарбий Европа география фанидан анча узиб кетган биринчи рус географи булган. У географик материалларни системага солди ва Арк- тика географияси, Россия географияси, ицтисодий география, карто- графия, метеорология ва ицлимшунослик, гидрология, геоморфология, геология, геофизика со^аларига оид куплаб гояларни ишлаб чпцди. Ер юзаси, Ер ут^и, атмосфера, атмосфера босими, тундра, i^opa тупро^ ва бошца куп терминларни Ломоносов таклиф этган. Ломоносов Арктиканинг географиясига, гидрология ва океано- графиясига жуда цизи^ар эди. У .«Шимолий денгизларга килинган турли саёхатларнинг цисцача тасвири ва Сибирь океани оркали Шар- кий Киндистонга борадиган йулнинг булиши мумкинлигини курсатиш» деган китоб ёзган. Россия географияси ^ам Ломоносовнинг тадцицот предмета бул- ган. У «Россия Атласини тузатиш» билап шугулланар экан, «Россия империясини географик жих.атдан тулиц тасвирлашга хизмат цилувчи топографик ахборотлар» номли китоб ёзди. «Ер цатламлари хасида» китобида геология, геоморфология ва умуман Ер ^ацидаги назарияга асос солинган. Ломоносовнинг маз- кур китобда ишлаб чивдан географик геомологиялар тугрисидаги таълимоти катта а^амиятга эга. Унинг Жанубий цутб ёнида мате- рик— ^озирги Антарктида борлиги ^ацидаги фикри ^ам Барбда Жа- нубий материк ^а^ида Птолемей фикрига я^ин афсонавий тасаввур мавжуд булган уша вацтдаё^ шу китобда баён ^илингаи ва асослаб берилган. 2* 19
«Ер цатламлари ^ацида» китобида хионосфера ^ацида суз юрити- лади, бунда у хионосферани сову^ атмосфера деб атайди. М. В. Ломоносов «^аво ^одисаларп дацида» асарида метеорология- га дойр куп фикрлар айтади, чунончи, ^авонинг вертикал ^аракатлари тугрисида гапиради. У дастлабки узи ёзар метеорология асбобларини ихтиро цилган. Венерада атмосфера борлигини айтган, магнетизм, вулканизм, зилзилалар ва ^оказолар билан шугулланган. Ломоносов гщтисодий география билан хам табиий географиядан кам шугулланмади- У жа^он адабиётида биринчи булиб «Идтисодий география» терминини цуллади. Ломоносовнинг халц маорифи ва у^ув географиясинп яхшилаш со^асидаги хиэматлари ^ам жуда катта. У Москва университетини, унинг Йошида гимназияни ташкил этди ва буларга удув планларини узи тузди. У маорифни кенгайтириш учун, цуйи табакадаги кишилар- нинг билим олиш ^уцуци учун курашди, маълумотли кадрларнинг фой- дали эканини исбот цилди- М. В. Ломоносов Россия учун Хитой ва Хиндистонга йул очишнинг му^им эканини тушуниб, Арктика экспеди- циялари лойи^асини ишлаб чицди. Унинг бу лойи^асини амалга оши риш учун В. Я- Чичагов экспедицияси ташкил этилди- Бу экспедиция унинг ташаббускори ва ташкилотчиси вафотидан бир ой кейин денгиз- га чикди. М. В. Ломоносов Россия территориясини географик жи^атдан ^ар тарафлама тадцгщ этиш программасини тузган. Бу экспедициялар учун ёзилган курсатмалар ^уйидаги ажойиб сузлар билан бошланади: «География инсониятга ^анчалик фойда келтириши ^ацида умумхалц турмуши тугрисида маълум бир тушунчага эга булган ^ар бир киши бемалол фикр юрита олади. Давлатларнинг мавцеи ^а^ида айни^иа уз Ватанининг мавдеи ^аг\ида бир фикрга эга булиш далбда ажойиб ма- ро^ уйготади». Ломоносовнинг мамлакатни ицтисодий жи^атдан янада ривож- лантиришни кузда тутган планлари 1768—1774 йилларда Академия экспедициялари томонидан амалга оширилди. Академия экспедиция- сииинг иккита асосий отряди — Оренбург ва Астрахань отрядлари булган. Таддицот ишлари Россиянинг жуда катта территориясида — Астрахань ва Кримдан Кола ва Канин ярим оролларигача бутун Ев- ропа цисмида, Уралда, Барбий Сибирнинг Олтойдан Обнинг этагигача булган ерларида, Шарций Сибирдан Амурбуйигача булган ерларда олиб борилди. Программага табиат, хужалик, =тнография, археология ва бошцаларни урганиш киритилган эди. Отрядларга П- С. Паллас билан И. И. Лепёхин бошчилик г^илиш- ди. Кейинчалик йирик олимлар булиб етишган Н. Я- Озерецковский, В- Ф. Зуев, Н. П. Ричков уз фаолиятларини шу ерда бошлаганлар. П. С. Паллас айницса маш^ур табиатшунос ва сайёз; — цомусчи булган. У география, геология, зоология, ботаника, иклимшунослик, этногра- фияга, шунингдек, тилшунослик тарихига катта ^исса кушди. Олим ^одисалар билан сабабий богланишлар уртасидаги алоцаларга куп эътибор берди. Паллас билим доирасининг кенглиги жи^атидан комус- чини, ишининг аницлиги жи^атидан ^озпрги замон олимларини эслатар эди. Паллас Гумбольддан олдинроц утган. Шундай цилпб, XVIII асрда илмий тадцгщотлар асосида, бирин- чидан, фанлар дифференцияси (булиниши) руй беради, иккпнчидан, табиатдаги умумий г^онуниятларни тушунтиришга интилиш юзага келади. XIX асрда Ер юзасини таджик ^илиш ва географиянинг ривожла- ниши (1871 йилгача). XVIII аср охири ва XIX аср бошлари илгор мам- лакатларда капитализм галаба цилган ва царор топган давр булди. Фабрика-завод саноати ^амда йирик г^ишло^ хужалиги усади. Товар 20
ишлаб чи^ариши саноат хом ашёсини з;ам, цишлоц хужалиги хом ашё- сини ^ам талаб этади. Бу уол материкларни хам, океанларни .\ам илмий жихатдан тадци^ этишни мукаррар та^озо цилади. Товар ишлаб чица- риши жа^он бозорини вужудга келтиради. Жахонни булиб олиш ни- ^оясига ета бошлайди. Телеграф, паровоз, пароход, автомобиль ва ни^о- ят, самолёт узаро алокаларни яхшилайди ва тезлаштиради, тадцицот- чилар саё^атини енгиллэштиради. Жа^он хужалиги жа^он мамлакатлари уртасидаги апоцалар ва жа.\он сиёсати географиянинг ривожланишига ёрдам беради. Адабиёт, санъат, барча со^алардаги илмий таддицот ишлари мето- ди янада юцори даражага кутарилади. Классик фалсафа олий даража- га етади. Марксизм ва илмий диалектика пайдо булади. Химия фани- нинг ютуцлари жонсиз ва жонли табиат бирлигини тушунпшга имкон беради. Ана шулар асосида Ер юзаси табиатининг бир бутунлиги ^аци- даги таълимот ривожланади. XIX аерда илгор мамлакатларда географик жамиятлар ташкил эти- лади; 1821 йил Парижда, 1828 йил Берлинда, 1830 йил Лондонда, 1845 йил Россияда география жамиятлари тузилди. 1865 йилда география жамиятлари сони 16 тага, XIX аср охирига келиб эса, 115 тага етди. География жамиятлари географик фикр-гоялар марказларигина булиб ^олмай, географик тадцикотларнинг ташкилотчилари .\ам булиб ^олдилар. XVIII аерда бошланган Африкани урганиш ишлари давом эттири- лади- Шотландиялик инглиз Д. Ливингстон саё^атлари бу материкни тадциц этишда бутун бир даврни ташкил этади. Континентнинг марка- зий улкалари ^ацидаги билимлар Ливингстон туфайли фанга киритил- ди. Африкага 1840 йилда Миссионер сиФатида келган Ливингстон 30 йил давомида Кейптаундан экваторгача ва Атлантика океанидан Хинд океанигача булган жуда катта ерни текшириб чгщди. У Лимпопо дарё- сини, Замбезининг юкори окимини, Виктория шаршарасини, Марказий Африкадаги Нгами, Ньяса, Танганьика, Виктория ва бошца кулларни кашф цилди ва текширди. Шахсий жасурлиги, ма^аллий а^олига бул- ган инсоний муносабати, унга медицина ёрдами курсатиши Ливингстон экспедициясининг муваффадиятли утишига ёрдам берди. Хацидатда эса у мустамлакачиликка йул очди. Россияда XIX аернинг биринчи ярми дунё айлана сузишлар (40 та- ча) даври булди. Купчилик саё^атларнинг бевосита вазифаси Петербург- дан Россия Америкасчга ва Камчаткага ток олиб бориш булган. Юк ташиш билан бирга океанлар, ороллар, Тинч океаннинг Осиё ва Амери- ка со^иллари урганиб борилган. Одатда кемалар Кр-онштадтдан чпдиб, Атлантика океани орцали кетар, Горн бурнини айланиб утиб, Гавайи оролларига борар ва сунгра Камчатка ёки Россия Америкасига утарди. Фадат тадди^от билан шугулланувчилар (Коцебу, Беллинсгаузен ва Лазарев) х.ам булган. Биринчи дунё айлана сузиш (1803—1806) йилларда И. Ф. Крузенш- терн ва Ю. Ф- Лисянский бошчилигида амалга оширилди. Ф. Ф. Беллинсгаузен ва М. П- Лазаревнинг олтинчи материк — Антарктидани кашф цилган 1819—1821 йиплардаги экспедицияси жуда катта жа^оншумул а^амиятга эгадир. О- Е. Коцебунинг 1815—1818 ва 1823—1825 йпллардаги экспедп- циялари илмий жихатдан ж\да ^ам мазмунлп булди. Маржой орол- ларининг вужудга келиши ^акидаги дастлабки назарпя Коцебуга мансубдир. 1823—1825 йиллардаги экспедиция датнашчиси физик Э. Ленц батометр ва бош^а океанографик асбоблардан биринчи булиб фойдаланди. Г- И. Невельской 1848 йилда дунё айлана сузиб чицди. У бу экс- педицняда ва ундан кейин Приморье диргоцларини ва Амур дарёсининг 21
^уяр жойини текширди. Бу район хаЦВДаги хато тасаввурларни тутри- лади ва Амурбуйи билан Сахалиннинг руслар томонидан ^злаштири- лишига ёрдам берди. Бопща сайёхлардан Россия география жамиятининг биринчи пре- зидента Ф. П. Литке ^амда В- М. Головнинни эслатиб утамиз. Улар- нинг хаР иккови хам география фанига салмоцли хисса цушишган. Россия географиясини урганишда академиклар К. М. Бэр ва А. Ф. Миддендорф саёхатларининг хиссаси айницса катта булди. К. М. Бэр Балтика денгизи ^иргоцларини ва Каспийбуйини, А. Ф. Мидден- дорф Сибирь Шимоли ва Шарцининг, Узоц Шар^ ^амда Урта Осиёнинг бориш цийин булган районларини тад^иц цилди. Айни вактда Арктикани урганиш давом эттирилди 1821—1824 йил- ларда Ф. П. Литке ва 1832—1835 йилларда П. К- Пахтусов Новая Земля цирго^ларини тасвирладилар ва картага туширдилар- Бу орол- ларни 1857 йилда К. М. Бэр текширди. Шпицберганни руслар томони- дан урганиш давом этди. И. Г. Шиллинг ва П. А. Кропоткин 1865 ва 1870 йилларда Арктиканинг гарбий цисмидаги муз режимини та^лил Хилиш асосида Шпицберган билан Новая Земля оралигида номаълум ер борлиги ^а^идаги хулосага келишди. Кейинроц бу жойдаги ер топилиб, Франц Иосиф Ери деб номланди (бу ха^да ^уйиро^да ran боради). Урта Осиёни тадцгж ^илишда Россия география жамиятининг президента П. П. Семёнов Тян-Шанский (1856—1858 йилларда) цат- нашди. , Табиий географиянинг назарий асосларини, кщорида айтиб утилга- нидек, Янги даврда Б. Варений (XVII аср) ишлай бошлади, улар М. В. Ломоносов асарларида (XVIII аср) ва, нихоят, немис табиат- шуноси, география назариётчиси ^амда сайёх Александр Гумбольдт асарларида (XIX аср) янада ривожлантирилди. А. Гумбольчт (1769—1859) Ч. Дарвин каби уз тадкицотлари ва назарий асарлари билан табиатни бир бутун цатъий цонуний ва тухтов- сиз ривожланувчи система деб билувчи таълимот яратишга ёрдам бер- ган буюк олимлардан эди. А. Гумбольдт «дунё физикасини» урганиш ма^садида Америка- га беш йиллик экспедиция килди (1799—1804) ва бу экспедицияси натижаларини 30 жилдли «Янги дунёнинг тропик улкалари буйлаб сайё^ат..-» номли асарида баён цилди. Бу асари учун унга «Иккинчи Колумб» деган ном беришди А. Гумбольдт уз олдига ^ам Ер, ^ам Олам табиатидаги цатъий Хонуниятларни аницлашни, табиатни ягона ва бир бутун хосила деб Харашни, жисмлар билан ходисалар 'уртасидаги узаро богланишларни анихлашни, узаро таъсир ва г^онуниятларни очиб беришни, ' табиатни тарахциётда деб царашни ма^сад цилиб куйган янги географияни яра- тишни охирига етказди- А. Гумбольдт географияда таццослаш методики (географик про- филлар тузиш, изотермалар ва бошца изолиниялардан фойдаланишни) ишлаб чицди ва уларни кенг хуллади. У усимлик цопламининг кенг- лик зоналлигини, баландлик минтакаларини ани^лади, усимликлар географиясига асос солди, ицлимшуносликка катта хисса ^ушди, уму- мий ер билимини анча бойитди. Гумбольдт географиясининг асосий гоялари «Табиат манзаралари» ва «Космос» асарларида баён килин- ган. Иккинчи асарининг номи («Космос») Гумбольдт яратган геогра- фиянинг иккита энг мухим томонини: унинг умумий характерини (Кос- мос — Коинот) ва унинг табиат цонуниятларини урганишни (космос — бетартибликнинг акси булган Таргибдир) акс эттиради. У 1829 йилда Россия буйлаб саёхат цилиб, Урал, Олтой ва Каспий денгизи билан танпшади, шундан кейин «Марказий Осиё» номли икки 22
жилдли асар ёзди. А. Гумбольдт материалист, инсонпарвар, ирдлар' тенглигининг тарафдори булган. * Рус география назариётчиларидан энг таницлиси К. М- Бэрдир. (1792—1876). У академик, географ ва саёдатчи, зоолог, эволюционист, Дарвиннинг утмишдоши, география жамиятининг бош ташкилотчиси, Россия ерларпнинг тадкпцотчисн булган. У табиатни комплекс урган- ган, ундаги чудур узаро алодаларни аниклаган мутафаккпр-географ эди. XIX аср охири (1871 йилдан) ва XX асрда географик таддидотлар ва географиянинг долати. XIX аср охири капитализм индирозининг бошланиши ва унинг империализм босдичига утпш даври булди- Монополистик булмаган капиталпзмдан пмпериализмга утпш география тараддиёти учун янги шароит яратди Географиянинг характерига империализмнинг куйпдагп белгила- рп айнидса катта таъсир курсатди: 1) дунёнинг мустамлакаларга бу- линиши, 2) четга товар чидариш урнига капитал чидариш, 3) монопо- лиялар дукмронлиги. Империалистларнинг мустамлакаларга эгалик дилишп ва уларга капитал чидариши, дар бир мамлакатни дар томонлама урганишни та- лаб дилди. Шу сабабли географияда мамлакатшунослик кескин ку- чаяди. Материалистик география билан бир даторда идеалистик геогра- фия хам пайдо булди. Материалистик география табиатни бевосита далада куплаб таддчд дилишга асосланса, идеалистик география империалистларнинг мустамлакачилик сиёсатига таяниб иш куради1 *. XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрда материк х.амда океанларни муфассал таддид дилиш давом эттирилади. Уша вадтда дал этилган энг мудим масалалар дунпдагилар: 1) Африканинг ички улкаларини таддид дилиш, 2) Урта ва Марказий Осиёни урганиш ва 3) Арктикани текшириш. Бошда жойлар ва океан- лар дам таддид дилинди. Африкани урганишда америкалик журналист, Бельгия агенти ва ошкор мустамлакачи Г- Стенли катнашди. 1871 йилда Ливингстоннп дидиришга юборилган Стенли кейинчалик жангчилар отряди ва юзлаб негр-дул хомболлар билан бирга Буюк куллар ва Юкори Нил хавза- сига борди дамда Конго дарёсини кашф этишни охирига етказдн. У бошда жойлардаги кабп бу ерда дам дабила бошлидларпга асоратга солувчи шартномаларга имзо чектиради. Сунгра Стенли уларни Бель- гия короли Леопольд Л га сотади. Конго ана шундай йул билан Бель- гиянинг мустамлакаси булиб долган. Руслар дам Африкани таддид дилишда катнашган- В. В. Юнкер 1876 йилдан 1886 йилгача у3 маблаги дисобига Юдори Нил билан Конго дарёси оралигида саёдат дилган. Е. П. Ковалевский 1848 йилда Миер дукуматининг илтимосига кура олтин ювлш корхоналари дуриш учун командировкага боради ва Од Нил билан Кук Нил оралигида ишлайди. У узи ишлаган районларнинг географик тасвирини ёзди ва негроид иркининг димоячиси булди. Арктикада катта географик кашфиётлар дилинди- Россия география жамияти комиссияси 1870 Йили уша даврнинг энг танидли географи А- И. Воейков докладидан кейин Арктикани урганиш лланини ишлаб чидди. Бу планга Шпицбергандан шард томонда жой- лашган номаълум ерни дидприш дам киритилган. Н. Г. Шиллинг ва 1 Фанда идеалистик йуналиш хар доим булган. Лекин шу вадтгача у очи^-ойдин линий характерга эга эди ва асоссиз булганлигидан унча хавфли эмас эди. XIX аерга кел.чб эса энди диний фикрларнинг обруси долмади, идеалистик назариялар илмий шаклга кирди. 23
П. А- Кропоткин гарбий Арктикадаги музлар ^аракатини урганиш асосида уша жойда шундай ер бор деб тахмин килишган эди. Биро^ ^укумат экспедицияга маблаг ажратишни рад этди- 1873 йилда Австро- Венгриянинг «Тегеттгоф» экспедициясининг музлар орасида цисилиб долган кемаси музлар билан бирга сузиб юриб. муз билан цопланган номаълум ер циргогига бориб колади; бу ерга Франц Иосиф Ери номп берилади. Бу вактда шимолий денгизларда кема катновини ривожлантирпш масаласи жиддий ^илиб куццлди. Бу ишни ташкил этиш билан айрим капиталистлар — рус (М. К- Сидоров, А. М. Сибиряков ва бошцалар), норвег, швед, инглиз капиталистлари шугулланишди. Бундай экспе- дициялардан А. Э. Норденшельднинг 1878—1879 йиллардаги икки на- вигацияда бу йулни бошдан-оёк; сузиб утган экспедицияси энг катта а^амиятга эгадир. Экспедиция учун маблагни капиталистлардан Дик- сон (Швеция), Сибиряков (Россия) беришган. Экспедицияда буг билан ишлайдиган «Вега» ва «Лена» кемалари цатнашди- «Лена» Лена дарё- сигача етиб борди, «Вега» эса Беринг бугози я^инида цишлаб цолиб, 1879 йилда Японияга етиб келди ва Евросиёни жанубдан айланиб утиб, Швецияга ^айтиб борди. Узоц вацтгача Осиёнинг энг шимолий нуцтаси—Таймирни ай- ланиб биринчи булиб Норденшельд сузган деб хисоблаб келинди. Хо- зирги вацтда маълумки, бу жойда ундан олдин мангазеяликлар сузиш- ган, улар экспедициясининг 1\олдицлари 1940 йилда Кичик Таймир оро- лидан топилган. Норденшельд цишлов вацтида узи ^адидаги маълумотни юбора олмаган. Уни цидириш учун бир ^анча экспедиция ташкил этилган. Сан-Францискода америкалик капиталист Беннет томонидан «Жан- нетта» кемасида ташкил этилган Де-Лонг экспедицияси Беринг бугози- га бопщалардан олдин етиб келади. 1879 йилнинг ёзидаёк Норденшельд Японияга етиб боради, «Жаннетта» эса музлар орасида дотиб услади. Кема музлар йуналишида сузиб юрганда Де-Лонг ороллари кашф ци- линди. Кейинроц кемани муз эзиб ташлайди «Жаннета» нинг парчала- рини бир неча йилдан кейин Гренландия цирго^лари яцинидан бу орол- да саё^ат цилаётган буюк норвег тад^и^отчиси Фритьоф Нансен топиб олади. У Шимоли-Шарций Сибирь цирго^ларидан Марказий Кутбий .^авза ортали Гарбий Арктикага борадиган океан одими бор деб, жуда тугри хулосага келган. Ф. Нансен ана шу асосда Марказий Арктикани тадциц цилиш ва Шимолий цутбга муз орасида цотиб цолиб, муз билан бирга Шимолий Муз океани ортали утувчи кема ёрдамлда етиб бориш планини ишлаб чицди. Бунинг учун махсус «Фрам» кемаси ясалди. «Фрам» 1893 йилда гарбдан чициб, Новая Сибирь оролларига етиб борди ва планга муво- фиц равишда 1893 Йили сентябрда муз орасида котиб цолди хамда узининг муз орасидаги маш^ур сузишини бошлади- Бу сузиш вацтида илмий ишлар тухтовсиз олиб борилди. 1895 Йили март ойида «Фрам» цутбга яцин келиб цолганда Нансен Иогенсен билан бирга цутбга пиё- да боришга i^apop цилишди. Бироц улар 86° шим. кенгликкача етиб бориб, ^айтишга мажбур булишди. Бу вакт ичида кема Норвегияга етиб келди. XIX аср охири ва XX аср боши—Арктикага чаналарда экспедиция- лар уюштириш, ^а^рамонона ишлар ва купинча матонатли жасур сайё^ларнинг фалокатли улими даври булди. 1909 йили америкалик Р. Пири илмий максадларга Караганда куп- роц спорт мацсадида Шимолий цутб районига етиб борди. Г. Л. Брусиловнинг «Муцаддас Анна» кемасида Франц-Иосиф Ерига килган экспедицияси ва бу экспедиция цатнашчиларининг 1912— 1914 йилларда В. И. Альбанов бошчилигидаги муз устида юриши 24
фалокатли тугаган булса ^ам, лекин Арктикани урганиш тарихида шу^- рат цозонди. Г. Я- Седовнинг 1912—1914 йиллардаги шимолий цутбга 1\члган экспедицияси катта а^амиятга эга булди. Давлат томонидан ёрдам ололмаган Г. Я- Седов экспедиция ташкил этишда хусусий хайр-э^сон- лар билан чегараланишга мажбур булди. Шу сабабли тугилган цийин- чиликлар тадцшуотчи ишини цийинлаштириб юборди. К,утбга борувчи партия Франц-Иосиф Еридан 1913 йилнинг февралида чанада походга чицди. Г. Я- Седов йулда вафот цилди. Экспедиция узининг асосий мак- сами—цутбга боришни ^ал эта олмаган булса ^ам, лекин унинг илмий натижалари анча катта булди: экспедиция Россия Арктикаси доираси- даги ерларни тадкик килишни давом эттирди, магнит ва метеорологик кузатишлар олиб борди, музларни ^амда ороллар геологиясини урганди. Арктикада чана экспедициялари билан бирга денгиз экспедиция- лари ^ам иш олиб борди. С. О. Макаров ташаббуси ва лойи^аси буйича дунёда биринчи «Ермак» муз ёрар кемаси цурилди, у кема 1899 йилда Шпицбергандан шимолга биринчи марта сузиб борди. 1909 йилдан 1915 йипгача Россиянине шимолий циргоцлари буйлаб «Таймир», «Вайгач» муз ёрар юк кемалари катнаб турди. 1913 йилда Б. А Виль- киций бошчилигида бу кемаларнинг сузиш ва^тида Северная Земля кашф ^илинди, 1914—1915 йилларда эса Шимолий денгиз йулида шарцдан гарбга бошдан-оёц сузиб утилди. Хар иккала цутбий улкани тадциг; этишда XX асрнинг биринчи чо- рагида норвегиялик тадцш^отчи Р. Амундсен катта натижаларга эриш- ди. У 1903—1906 йилларда унча катта булмаган кемада биринчи булиб шимоли-гарбий йулдан, яъни Американинг цутбий циргоклари буйлаб утди. 1911 йил декабрда у биринчи булиб Жанубий кутбга борди, 1912 йил январида бу ерга Р. Скогт бошчилигидаги инглиз экспедиция- си етиб келди. XIX асрнинг иккинчи ярмида бошца жойларда ^ам, чунончи .\ар иккала Америка, Австралия, Океания ва куп денгизлар ^ам урганилдп. Бу экспедициялар орасида Н. Н. Миклухо-Маклай тад^ицотлари ай- ницса ажралиб туради. Уша вацтда ир^ий назария тарцалган булиб, бу назария турлп hpiyiap биологик жи^атдан тенг эмас деб у^тирар эди. Миклухо-Мак- лай ана шу ноилмий царашларни рад этиш учун фактик материал туплашни уз олдига ма^сад цилиб цуяди. Урганиш жойи цилиб хали мустамлакачиликка жал б этилмаган Янги Гвинея танланади. Н. Н. Миклухо-Маклай 1870 йилдан бошлаб Янги Гвинеяга уч мар- та саёхат ^илади ва у ерда жами 12 йил булади. У яна Малаккада ва Океаниядаги куп оролларда булди. Бу сайё^ буюк инсонпарвар эди. Унинг текшириш методи ёввойи деб аталувчи одамларни хурмат кп- лишга асосланган эди ва у «одам ^амма жойда ^ам одам» эканлнгини исбот цилди (Л. Н. Толстой). Европаликлар Л1арказий Осиёни Африкага Караганда бир оз купро^ билар эдилар. Хитойларга Марказий Осиё яхши маълум эди ва яхши тасвирлаб ёзилган эди, лекин уларнинг адабпй манбаларпдан европаликлар фойдалана олмас эдилар. Марказий Осиёни тадцшу килиш XIX асрнинг иккинчи ярмида, айшщса охирги 80 йил ичида амалга оширилди. Тадцицот ишларини деярли бутунлай руслар олиб боришди. Н М. Пржевальскийнинг 1870—1873 йиллардаги Монголия, 1876— 1877 йиллардаги Лобнор, 1879—1880 йиллардаги Биринчи Тибет. 1883— —1885 йиллардаги Иккинчи Тибет экспедициялари жуда катта ахамият- га эга булди. Пржевальский бошлаб, Певцов давом эттнрган бешинчи экспедиция Тибет экспедицияси деб ном олди. Марказий Осиёнинг табиати ва а^олисини тадтуи^ килишда
Г. Н. Потаниннинг хнзматларп катта. У 1863 йилдан 1899 йилгача олти марта экспедицияга борди. У билан бирга хотини А. В. Потанина хам асосан ботаника сс^асида иш олиб борди. А. В. Потанина, М. Прон- чишчевадан кейинги иккинчи рус сайё^ аёлидир. Марказий Осиёнинг энг хилват жойлари табиати, а^олиси ва тарихини урганишда Пржевальскийнииг шогирди хамда сафдоши П. К. Козлов фанга катта ^псса цушди. П. К. Козлов уз саёхатларини 1883 йилда Пржевальский билан биргаликда бошлаб, олти марта экспеди- ция утказди ва уз саёхатларини совет даврида 1926 йилда тугаллади, Певцовнинг Тибет экспедицияси цатнашчиси К. И. Богданович Марказий Оспёда булган биринчи геологдир. 1893—1894 йилларда Марказий Осиё геологиясини Потанин билан биргаликда В. А. Обру- чев урганди. У кейинроту таникли совет олими булиб етишди. География фанининг XIX аср охири ва XX асрдаги асосий тарак- кпёт йулларини кисцача куриб чикамиз. Юцорида куриб чивданимиздек, географиянинг рнвожланишида икки йул — материалистик х.амда идеалистик йуллар булган. Географияда идеалистик дунёкарашнинг яратувчиси немис гео- графи К. Риттер булган (1779—1859). Риттер уз ишларида халцлар- нпнг тарихий та^дирини уларни ураб олган табиий шароитга боглтщ цилиб цуяди. Чунончи, Риттер фикрича, Европа ^иргоцларининг жуда уйилиб кетганлиги ва унинг рельефининг хилма-хиллиги европалик- лар ацлининг юцори даражада ривожланишига сабаб булган, Африка киргокларининг текислиги ва ер юзасининг бир хиллиги эса, африка- ликларнпнг цолоц булишига олиб келган. Бундай ^олатда планетанинг киёфаси тарихий тара^киётни олдин- дан белгилаб цуйган булади. Агар Риттернинг планетанинг ер усти тузилиши худо томонидан олдиндан шундай килиб яратиб цуйилган, деган фпкри эътиборга олинса, халцлар та^дирп теологпк (худо томо- нидан) олдиндан белгилаб куйилган дегани ашщ куриниб ^олади, яъни баъзи халцлар тарацциётининг паст даражасида ^ола берпшларп, бошца халцлар эса юкори даражада булиши ва жахонни бошцариши лозим. Мустамлакачилик узини ана шу йул билан оклаб келган. Риттер- нинг географик фаолиятида ижобий томонлар ^ам булган: у тагруэслаш методики кенг 1\уллаган, «география» сузини («ер билими» сузи билан алмаштирган. Бирок, куп вакт утмасдан Риттернинг теологик фикрлари хам хеч ran булмай 1\олди. Немис антропологи ва географи Ф. Ратцель (1844— 1904) реакцион антропогеографияни яратди. Антропогеографиянинг реакцион мохиятини халцлар хаёти ва улар давлати тузилиши хусу- сиятларини жойнииг географик шароитига боглаб тушунтиришида, биологик ва ижтимоий цонуниятларни аралаштириб юборишида, давлат- ни уз территориясини кенгайтиришга интилувчи биологик организм сифатида тушунишидадир. Империализм даврининг мамлакатшунослик географиясини немис географи А. Геттнер (1859—1941) ишлаб чикди. У географиянинг ва- зпфаларини ва фанлар системасида тутган урнини ани^лашда фанлар- нинг нотугри классификациясига амал цилди. Геттнер барча фанларни уч группага ажратади: моддий. тарихий ва хронологик, яъни фазовий. Бундай булишнинг нотугрилиги шундаки, бунда материя (моддий фан- лар), ва^т (тарих) ва фазо (хорологик фанлар предмета) бир-бирпдан ажратиб юборилган. География фазовий фанлар цаторига кирптилиб, у табиатнинг на асл мохиятини, на ривожланишини ургата олади. Унга табиатдаги ^одисалар уртасидаги ало^аларнигина урганиш колади. География Геттнер фикрига кура х.одисалар мохиятига кириб бора ол- маганлигида боши берк кучага кириб цолади. Геттнер умумий ер билпмпни инкор цилиб, фа^ат мамлакатшуносликни тан олади. 26
XIX аср oxijpn ва XX аср бошларида географиядаги идеалистик царашлар фацат Германиядагина эмас, бошца мамлакатларда ^ам пайдо булди. Масалан, Россияда географ ва социолог JL И. Мечников жамиятнинг таракциётини сув йулларининг характерига боглиц деб хисоблайди. Мечников фикрига кура, цулдорлик жамИяти дарёлар- дан ерларни сугоришда фойдаланиш ва^тига, феодализм дарёдардан а.юка йуллари сифатида фойдаланиш даврига тугри келади. Капита- лизм денгизлардан, империализм океанлардан фойдаланади. Бу ка- рашларнинг хатолиги уз-узидан куриниб турибди. Россияда Е. Чижов (1896) А. Геттнердан олдинрот\ географияни фазовий фанлар цаторига кпрптган. Географиянинг материалистик йуналишда ривожланиши хамма вактдаги каби табиатни бевосита тадкдщ цилишга асосланади Табиат ресурсларидан саноат, ^урилиш ва цишло^ хужалигида тобора куп фойдаланиш билан бирга, геология, ицлимшунослик, тупроцшунослик, ботаника, цуру^лик гидрологияси, океанография ва шу каби фанлар хам ривожланди. Россияда бу фанларнинг вужудга келиши И. В. Муш- кетов (геология), А. И. Воейков (и^лимшунослик), В. В. Докучаев (тупро^шунослпк), Ю. М. Шокальский (океанография) номи билан богли^. Баъзан адабиётда хусусий (тармоц) географик фанларнинг вужуд- га келиши географиянинг таба^аланиши (булиниб кетпшп) ва унинг инцирозини англатади, деган фикрлар билдириладм; бу фикрларга кура география мустацил урганиш предметидан ма^рум булди, унинг пред- мета тармо^ географик фанлари уртасида булиниб кетди. География- нинг ^озирги ^олатига бундай ба^о бериш нотугри. Географиянинг тарацциёти икки йулдан боряпти: а) табиатнинг ай- рпм компонентларини чуцур тадцик цилиш ва б) кенг умумлаштьрпш ёки яхлитлаш. Бундай ривожланиш хусусий нарсалар билан умумий нарсалар нисбатини акс эттиради, географик цобицнинг уз характерпни акс эттиради: географик ^оби^ ^ам бир бутун росила, хам цисмлардан ташкил топтан. Хусусий тадци^отларсиз умумлаштириш мумкин эмас, умумлаштиришсиз хусусий нарсани тушуниб булмайди, чунки айрим- айрим нарсалар >^ар доим бир бутун билан бирга ривожланади. XIX ва XX аср чегарасида В. В. Докучаев (1846—1903) хусусий географик’ тадцицотлардаци янги фактик материаллар асосида ана шундай умумлаштириш ясади. У «шуб^а йуцки, XIX аерда табиатни билиш со^асида жуда катта цадам ташланди, хатто бу аернинг узини хам купиича табииёт асри деб аташади... Лекин бу даврда асосан ай- рим нарсалар — минераллар, tof жинслари, усимлик ва хайвонлар, айрим ^одисалар,— слов (вулканизм), сув, ер, ^аво урганилиб улар- нинг нисбати, кучлар, жисмлар (нарсалар) ^амда ходисалар уртаси- даги генетик доимийлик ва цонуний алоцалар урганилмади. Ва^олан- ки табиатни билишнинг мо^иятини..., табииётнинг энг яхши ва олий гузаллигини ана шу нисбатлар, ана шу цонуний узаро таъсирлар таш- кил этади», деб ёзди. В. В. Докучаев асосан ровак келтирма жинсларни урганувчи гео- лог сифатида иш бошлайди. У «Россиянинг Европа цисмидаги дарё во- дийларининг пайдо булиш усуллари» асарида рельефнинг ривожланиш- да оцар сувларнинг ролини курсатиб, геоморфология фанига катта хисса кушди. Докучаев ровак ёткизи^ларни урганиш ва рельефнинг ёшини ани1\лашдан тупроцни урганишга утади. Тупро^нп урганиш тупроцда табиатнинг барча компонента акс эти- шини курсатди. Докучаев таъбири билан айтганда, тупрод, «табиат- нинг кузгусидир». У табиатдаги ^амма нарса ва ходисалар узаро 6of- ланган деган хулосага ана шундай келди. Бу борланишларии кашф этиши Докучаевнинг географ сифатида асосий хизматидпр. 27
Бундан тапщари Докучаев табиат ^одисаларининг узаро богла- нишлари характери шимолдан жанубга гомон узгариб боришинп курсатди; мана шу асосда у узининг табиат зоналари ^ацидаги таъли- мотини ишлаб чицди. Бу богланишлар цуруцлик ва денгизларнинг жой- ланишига, рельефга боглиц ^олда ^ам узгаради. Шу сабабли зоналар доирасида регионлар (табиий районлар) таркиб топади. Шундай дилиб. В. В. Докучаев географик ^обицнинг зонал-регионал табиати хацидаги. таълимотни яратди. В. В. Докучаевнинг бутун фаолияти деэдончиликни ривожлантп- ришга, даштларни узлаштиришга, дарахтзорлар х.осил цилишга (Ка- менная дашти, Великоанадолье урмони ва бопщалар) царатилган эди. В. В. Докучаевнинг табиатни кенг географик ну^таи назардан ур- ганишга ёндашиши географиянинг хам ва бутун рус табиётшуносли- гининг ^ам бундан буёнги ривожланпшига катта таъсир курсатди.. Унинг гоялари А. Н. Краснов, Г. И. Танфильев, Г. Ф. Морозов В. И. Вернадский, Г. Н. Висонкий, Л. С. Берг ва боищаларнинг илмий ^арашларига асос булди. Буларнинг карашлари Д. Н. Анучин х.амда унинг шогирдлари — А. А. Крубер, А. А. Борзов, Б. Ф. Добрининлар- нинг илмий ютуцлари билан биргаликда бундан кейинги бутун рус ва совет табиий географиясига замин_ булди. Бу вацтга келиб ицтисодий география ^ам анча ривожланди. К. И. Арсеньев ва П. П. Семенов Тян-Шачский мамлакатни и^тисодий жи- хатдан районлаштириш масаласи билан шурулландилар. П. П. Семё- нов-Тян-Шанский «Россия империясининг географик-статистик лурати» ни тузди ва куп томлик «Россия. ЛАамлакатимизнинг тули^ географик тасвири» китобини та^рир г^илди. А. И. Воейков, Д. И. Менделеев ва рус фанининг бопща классиклари шугиссдий географиянинг турли масалаларига ва табиатни узгартиришга оид ^имматли асарлар ёздилар. Материалистик география барча плгор мамлакатларда ишлана борди. Германияда куп мамлакатларни, айникса Хптойни тадциц этган Ф. Рихтгофен (1833—1905) Осиёнинг геологик ва геморфологик тузи- лишини та^лил цилди хамда табиий географияга дойр бир цанча фикр- лар билдирди. А. Пенк (1858—1945) билан унинг угли В. Пенк (1888— 1923) геоморфологияга оид катта-катта асарлар ёзишди. 1 Интернационал аъзоси, Париж Коммунасининг цатнашчисп франциялик Э. Реклю (1830—1905) «Ер» номли икки томлик умумий ер билими ва 19 томлик «Ер ва эл»—Ердаги барча мамлакатлар геогра- фия тарихида биринчи марта батафсил тасвирланган асарни ёзди (бу асар устида ишлаш учун бопща географлар, жумладан, Л. И. Мечников ва П. А. Кропоткин жалб килинган). Э. Реклю «Инсон ва Ер» номли 6 томлик асар ^ам ёзган. Австриялик Э. Зюсс (1831—1914) «Ер ^иёфаси» номли китобида XX аср бошигача утказилган геологик ва геоморфологии тадцикотлар- ни умумлаштирди. У контракцион гипотезанинг—Ернинг совиши ва сп^плиши гипотезаспнинг муаллифидпр. Бу гипотеза Лаплас гоясининг мантиций давоми булиб, tof бурмалари ^а^идагп таълимотни бошлаб берди. Бу таълимотни ю^орида цайд ^илинган В. Пенк ишлаб чивдан. В. Пенк Контракцион гипотеза асосида «Ер юзаспнпнг морфологияси» асарини ёзди. Революцпядан олдинги география обзорини тугатар эканмиз, цуйп- даги хулосаларга келиш мумкин. Рус географияси В. В. Докучаев, А. И. Воейков, Д. Н. Анучин ва уларнинг купдан-куп издошлари асарлари туфайли юксак даражада ривожланди, материалистик илмий методологиясини, серма^сул прог- рессив илмий традициялар, мактаблар ва концепцияларнинг бутун бир системасини яратди, буларнинг купчилиги классик булиб колди. 28
Революциядан олдинги Россияда- марксизм ва ленинпвмнинг ёйи- лиши географиянинг фалсафий асосларини ишлаб чицпшга анча ёрдам берди. В. И. Лениннинг «Россияда капитализмнинг ривожлани- ши» (1899 й) номли асари бу жи^атдан айницса катта а^амиятга эга булди. Россияда мустацил олий географик таълимот 1884 йилда, яъни тарих-филология факультетлари таркибида география кафедралари очилган ва^тдан бошлаб тан олинди. 1888 йил бу кафедралар физика- математика кафедраларининг табиий фанлар булимларига утказилди. География кафедралари факат олтита университетдагина ишлаб турди. Махсус география факультетлари умуман йуц эди. Олий география таъ- лимининг царор топишида Д. Н. Анучиннинг роли бенщсоя каттадир. 29
ЕРНИНГ БОНЩА ПЛАНЕТАЛАР ОРАСИДА ТУТГАН УРНИ Коннот ёки Космос, яъни бутун олам фазода чексиз, ва^тда дои- мийдир ва уз ривожланиши жараёнида материянинг бе^исоб шаклла- рига эгадир. Материянинг энг куп кисми катта жисмларда—юлдузларда, плане- таларда, уларнинг йулдошлари ва кометаларда тупланган. Бу осмон жисмлари, яъни космик жисмлар турли системаларга группаланади, бу системаларнинг таркибидаги осмон жисмлари бутун олам тортиши- ши ва тисарилиши кучлари билан Узаро боглангандир. Битта ёки бир неча йулдоши булган планеталар осмон жисмлари- нинг энг оддий системаси ^исобланади. Кар бир оддий система янги, узидан кура мураккаброц система таркибига киради. Чунончи, уз йулдошлари билан биргаликда Куёш— юлдуз атрофида айланувчи планеталар Куёш системасини хосил ци- лади. Турли хил юлдузлар биргаликда юлдуз системаларини хосил хн" лади. Куёш Галактика деб аталувчи юлдузлар системасига киради. Галактикалар системаси метагалактикани хосил цилади. Йирик осмон жисмларида тупланган материя билан бирга кос- мик чанг ва газ булутлари куринишидаги тарцо^ материя хам бор; унча катта булмаган цаттиц метеор жисмлар хам мавжуд. Бизнинг планеталар системасининг марказий кисми булган Куёш оддий юлдуздан иборат. У цизиб ётган газдан иборат шар булиб, диа- метри 1391000 км га тенг. Унда бутун Куёш системаси массасининг 99, 866% цисми тупланган. Планеталар Куёшга нисбатан жуда кичик жисмлардир (1-расм). Катто энг катта планета — Юпитер хам бутун Куёш системаси массасининг бор-йуги 0,09% ини ташкил этади, Ер массаси эса ундан 318 хисса камдир. Куёшнинг тортиш майдони планеталарнпнг ривожланишпда каттагина роль уйнайди. Бунда Куёш- нинг якка юлдуз эканлиги жуда мухим (Юлдузлар орасида цушалох юлдузлар хам куп). Шу сабабли планеталар салгина эллипс шакли- даги муайян орбпталарга эгаки, бу хол планеталарнпнг бир текис пс- сицлик режиминп таъминлайди. Планеталар системасининг радиуси энг яцин юлдузгача булган масофадан тахминан 7000 хисса кам, шунинг учун хам юлдузларнпнг тортиш кучи планеталар хаРакатига сезиларли таъсир курсатмайди. Ленин Ер табиатида шундай ходисалар хам руй берадики, уларни Ер- даги ёки Куёшдаги сабаблар билан тушунтириб булмайди ва бу хол географик цобицда галактикапинг таъсири бор деган фикрга олиб кела- ди. Масалан, экватор текислигига нисбатан Ернинг диссиметриясини, яъни шимолий ярим шар билан жанубий ярим шариинг бир-бмрла-
ап фарх Цилишиии (бу хахида кейинрох тулиц айтилади) факат £ ’ аги сабаблар билан тушунтириб булмайди.^ С Куёшнинг айланиши бутун системанинг айланиши умумии момен- ,'кдорининг 2% ига тенг. Унинг асосий микдори планеталарнинг •" ‘ат харакатига боглик- Цуёшнинг уз ук атрофида айланиши вакти -г хйсобда 27, 35 суткага тенг. Куёшнинг экваториал цисмлари кут- апй ?исмларпга нисбатан тезрок айланади. уёш ядро реакннялари оркали Коинотга тухтовсиз равишда жуз 1 куп микдорда материя ва энергия — ёруглик, иссицлик, электро- it нурлари таркатиб туради. Куёшнинг сирт^и кисми температу- Уран, 5 йулдош Нептун, 2 йулдош 200 ЗООминг км.„ —1 о Плутон Мернуро Вгнера. О £Р о---- Марс, 2 йулдош Сатурн, ° , S йулсош Юпитер, 12 йулдош О ICO 1- раем. Куёш ва планеталарнинг солиш- тирма катталиги раси тахм’инан 5700° га тенг (аб- солют температура). Унинг хар бир квадрат сантиметр юзаси халкаро стандарт цилиб кабул дилинган 50 000 шам ёругига тенг ёруглик таркатади. Куёш радиа- циясининг умумий хажми 4-Ю33 эре к га якин. Ана шу радиация микдорининг икки миллиарддан бир кисмидаи салгина купрон! Ерг 1 тушади, лекин шунда хам Ер ттмосферасининг юдори чега- расида хар бир квадрат санти- метр юзага минутига 2 кал дан эн< гия тушиб туради. Куёшга энг якин планета — Меркурий Ерга нисбатан етти баразар кучли ёритилади, энг уз?” планета—Плутон эса 890— 2450 хисса кам ёритилади, ^уёш Пл тондан Караганда бошка юлдузларга нисбатан ёругроц юлдуз бу- лг куринади. Куёш радианияси планеталар юзаси хозпрги замен табиатининг а:. „ мае компонентигина булиб колмай, балки планета жисмларининг ву: - дга келиши ва ривожланишида хам актив пштирок этган. Куёш сие ' асп рпвож. анишпнинг дастлабки боскичларида куёшнинг фао- ли ; апча актив булган деб тахмии цилинади. Агар планеталар орби- тал.трл ярим укипипг хозпргига Караганда киска булгаплигини хисобга олздпган булсак. планеталар Куёш радпацпяспнинг протопланета ма- те г .сига хозирги вацтдагига нисбатан кучли иссиклик ва ёруглик таъ- ci' остида вужудга келганлигпни биламиз. Лекин жуда катта масса- га эга булган бпзнинг К,уёш бир ханча миллиард йпллардан буён нпс- батдн баркарор холатга эга ва шу давр мобайнида Ер группасидаги п- еталарда хаёгнинг ривожланиши учун бирмунча доимий термик шсэолтга эгадир.Бирок Куёш активлигининг тебранишлари мавжуд. E’j-iap Ерда пклимнинг узгарпшларига ербаб булади, лекин улар хаёт У*г 1 хавфлп даражага етмайди. Барча планеталар К,уёш атрофида бир томонга— шимолий кутб тод^ндан цараб турган кузатувчи учун соат стрелкасп харакати йуна- ira тескари томонга харакат килади.. Катта планеталарнпнг орбиталари тахминан бир текнеликда ётади Ез Глутон билан Меркурийни мустасно килганда, уларнинг экцентри- ст ти кичикдир. Шу сабаблп планеталар бир-бирларига яцин келмай- Ди ва уларнинг _,заро гравитацпон таъсири катта эмас. Купчилпк планеталарнинг йулдошлари бор.Ернинг битта, Марс- Нлнг иккита, Юпитериинг ун иккита, Сатурннинг тукцизта, Ураннинг б»..ита ва Нептун ...иг нккага йулдоши 6oj , Меркурии, Вейера, Плуюн-
да йулдош йу^. Сатурининг йулдошларидап ташцари майда метеор жисмлардан иборат белбоги >;ам бор. 31 йулдошдан 21 таси уз плане- талари атрофида тугри (соат стрелкаси ^аракатига тескари) ва 10 таси тескари томонга ^аракат цилади. Планеталар уз табиатининг характерига кура осмон жисмлари ора- сида ало^ида урин тутади. Юлдузларга нисбатан жуда кичик булган планеталар тузилишига кура жуда мураккабдир: уларни ташкил этув- чи материя жуда хилма-хил куринишларга эга. Планеталарда модда хилма-хил ^олатда — г^аттик, суюк, газ, ^аддан ортиг; цаттиц ва ^аддан ортиц газ (плазма) ^олатида булади. Планеталарнинг массаси уз-узидан атом энергиясини ажратиб чи^ариш учун етарли булмаганидан улар юлдузлардан фарк килиб, кизиган холатда эмас, лекин улар массаси водородни ушлаб туришга’ сув хосил булишига, шунингдек, атмосферани ушлаб туришга етарли- дир. Шунинг учун э^ам фацат планеталардагина ^аёт булиши, тнрик моддалар яшаши мумкин, табиат таравдиётининг олий босцичида эса онгли жониворлар булиши мумкин. 2- раем. Куёш системасининг планеталари: 1 — Меркурий, 2 — Венера, 3 — Ер ва Ой, 4 — Марс, 5 — Юпитер, 6 — Сатурн, 7 — Уран, 8 — Нептун, 9 — Плутон Планеталарда цулай планетар з^амда космик шароитлар мавжуд булгандагина ^аёт пайдо булиши ва органик дунё ривожланиши мум- кин. Цуёш системаси планеталарининг астрономик хусусиятларини табиатнинг, шу жумладан, тнрик материянинг ривожланиши ну^таи назардан цараб чицамиз. Цуёш системасидаги барча планеталар икки катта группага були- нади. Биринчи группага Куёшга я^ин турган планеталар — АЪеркурий, Венера, Ер ва Марс киради. Улар Ерга ухшаган булганлари учун Ер ти- пидаги планеталар дейилади. Иккинчи группага улкан планеталар — Юпигер, Сатурн, Уран ва Нептун киради. Плутон, иккала группа чегарасида — Юпитер билан Марс оралигида жойлашган астероидлар бу группаларга кирмайди. Агар 1\уёш массасини кичик х.ажмда туп- ланган деб тасаввур килсак, планеталар унинг атрофида 2- раемда кур- сатилгандек жойлашади. Планеталар билан Ойнинг геометрик ва механик элементлари 1-жадвалда курсатилган. Цуёшга энг яцин ва энг кичик планета — Меркурийнинг массаси Ер массаспдан 20 баравар кам. Меркурий КУёшга якинлиги сабабли унга кучлп тортилади. Моддалар цалциши эволюцияси жараёнида унинг уз укп атрофида айланиш тезлиги камайган, лекин у йиллпк айланишга тугри келмайдн .Меркурий К^уёш теварагидан 88 Ер суткаси давомида бир марта айланиб чицар экан, уз уки атрофида жуда секин айланади. Шу сабабли унинг бир ярми узог; ва^т давомида каттш^ (урта цисмида 400°С гача) цизийди, иккинчи ярми эса шунча узок ва^т ва г^аттиц совийди. Меркурийда модданинг камлиги, бинобарин, огирлик кучи кичиклиги сабабли, у озроц булса ^ам атмосферани узида ушлаб г^ола олмаган, унда, амалда, суюц сув ^ам йуц. Бу ^ол ва ноцулай 34
1 - ж а д в а л КУЬШ СИСТЕ.МАСИЛЛГИ ПДЛНГТАЛАРНИНГ МИКДОРИЙ КУРСАТКИЧЛАРИ - Экваториал жшаметри, Ерга нис- батан Массаси, Ерга нис- батан Зичлиги, Ерга нис- батан Айланиш вакти Ку^шдан V30K- лиги, млн. км Планеталар ном и цуёш атро- фида уз Уки атро- фида Ер группам шыгп пла- | подалдр 1 Меркурий . Венера . . Ер .... Марс . . . Ой .... 0,38 0,97 1,00 0,53 0,27 0,05 0,81 1,00 0,11 ’ 0,012 0,99 0,88 1,00 0,71 0,66 88 сутка 224,7 , 365,2 » 1 иил 322 сутка Ер билан бирга 88 сутка- дан кам 23 с 56 мин 4 сек ‘24 с 37 мин 23 сек 27 сутка 7 с 43 мин 11 сек 58 108 149 228 Урта дисоб да Ер билан бир Улкли пляпоталтр Юпитер . . Сатурн . . Уран . . . Нептун . . 11,26 9,45 4,19 3,89 318,36 95,22 14,58 17,26 0,24 0,12 0,20 0,29 11 йил 315 сутка 29 йил 84 йил 7 сутка 164 йил 280 сутка 9 с 50 мин 10 с 14 мин 10 с 42 мин 15 с? 778 1428 2870 4500 Плутон . . 1 дан кам 0,93? 0,9? 249,7 йил 5929 температура режпми Меркурийда .хает пайдо булишига имкон бермаган. Иккинчи планета — Венера. У катталиги, массаси ва зичлиги жи- >;атпдан Ердан салгина кейинда туради. У ^ам Ер каби газларни ушлаб тура оладиган мицдорда огирлик кучига эга ва боспми 27 атм булган зпч атмосфера билан уралган. «Венера-5» ва «Венера-6» совет автоматик станцияларининг маъ- лумотларпга Караганда Венера атмосфераспнинг цуйи 26 км ли цалин- ликдаги цисмида ис гази 93—97% дан иборат, кислород 0,4% дан ошмайди. Е1ам кам — бир литерда 4—11 мг дан кам экан. «Венера-5» ва «Венера-6» планета юзасидаги температура жуда говори—320°С эканлпгини тажрибада курсатди. Вейера, ^еч булмаган- ганда станциялар тушган жойда, кайноц планета эканлиги маълум булди. BSHePa атмосФераси химпявий таркибининг ва юзаси табиатинпнг бундай булиши унинг К,уёшга якин жойлашганлиги билап богликдир Куёшнинг интенсив радиацияси сувни кучли буглатадп, бунинг нати- жасида иссицлик эффекти ошиб кетиб, атмосфера уз-узидан цизиб ке- тадп. Планета температураси тахмпнан 250гС га етганда унинг ^аттиц пустидаги барча карбон ангидрид (ис) гази атмосферага утган ва тем- пература эффектини яна з^ам ошпрган. Узоц давом этган интенсив радиация шароитида сув парчаланган; кислород темирни оксидлашга етган, водород эса диссимиляциялашган. Венеранинг сиртини (юзаси- ни) цизиб кетган сап-тариц тошлоц сахро деб тасаввур цплиш мумкин. К,уёшга нисбатан Ердан кейин Ер группасидаги планеталарнинг ЭНГ кейингиси Марс жойлашган. У куп хусусиятларпга кура Ерга ухша- ган булганидан биз учун катта цизпциш уйготадп. Унда хаёт асарла- ри борлиги сезилган, лекин уни хамма ^ам эътироф эта бёрмайдп Бу планета уз уки атрофида 24 соату 37 мпнутда айланиб чпкадп. Бундай 3* 35
айланиш тезлиги Марс юзасида сутка давомида исиш билан совиш ал- машиниб туриши учун кулай шароитни яратади. Айланиш уци Ерннки- га ухшаб, орбита текислигига нисбатан 64°50' орган (Ерда 66°33')- Бунинг натижаснда Марс юзасида фасллар алмашиниб туради, лекин Марснинг йили Ернпкпдан деярлп икки баравар узун—687 кун. Ернп- кига нисбатан узоцрок давом этадиган киш билан ёз тирик организмлар учун нокулайрок. Марс Куёшдан анча узок булганлигидан Ерга Кара- ганда иссикликни икки кнсса кам олади. Марс Ердан анча кйчик — дпаметрининг узунлигига кура икки Кисса, массасига кура тукциз Кисса кичпк. Бупча моддага эга булган планетанинг огир ядроси булмайди. Бу хол Марс юзаси табиатига. ареографиясига1 таъсир курсатган. Огпрлик кучи Ердагининг 0,38 кис мига турри келади, критик тезлик ёки к.очиш тезлиги (жисмларнинг планета тортишини енгиб. ундан чик.иб кетиш тезлиги) 5,1 км]сек га тенг, Ерда эса бу тезлик 11,2 км{сек ни ташкил этади. Марснпнг Ердан яхши куринадпган атмосфераси бор. Лекин пл а нетанинг массаси кичик ва огирлик кучи кам булганлигидан у узида сийрак каво кобгинигина ушлаб кола олган; унинг зичлиги Ер ша- роитида 15—20 км баландликдаги каво зичлигига турри келади. Марс атмсу'фераспнинг кимёвпй таркибп аник билингани йук. ис гази борли- ри анчкланган. Бундай сийрак атмосфера шароитида куп микдорда суюк сув бу- лиши мумкин эмас. Марс атмосферасида кам микдорда булса кам, ле- кин будут борлиги аникланган. Кднп булган ярим шарида кутбий ва уртача кенгликларда к.ировдан пборат ок доглар кузатилади. Сув ДАарс пустинннг ички кисмидан чик’шш мумкин. Марсда нам кам ва атмосфера сийрак булганлигидан иклим кес- кин континенталдир. Экваториал зонаспда температура кундузи 20°С дан ошиши, кечаси эса —45СС гача пасайиши мумкин. К,утбий улкалар- да Ердаги 12 онга тенг вакт давомида температура 0° дан кжори бул- ган кутб куни булади, кишда эса юзаси — 100°С гача совийди. Уртача температура х.атто экваторда кам 0° дан паст, ^амма жойда донмий музлоц таркалган. Марсда каст бор ёки йуклпгп хакпдаги маълумотлар етарли эмас ва бир-бирнга карама-каршпдир. Бу планетада усимлик борлигининг классик исботи паст текис жойларда фаслга караб рангнинг узгариши- дир. Бу Ердан куриниб туради. Америкапинг «Маринер.» ракетаси олиб гоборган фоторасмлар бу гипотезани инкор килмаса-да, уни тасдикла- маиди, чунки тирик организмлар факат йирик масштабли фоторасмлар- гагина тушиши мумкин. Бошка планеталардаги х.аёт шаклларп Ердагига ухшамаслпги мумкин, чунки табиий (физик) шароит кескин узгариб туриши сабаб- ли каётнинг рпвожланпш боскичлари сузсиз бошкачадир. Туртта катта планета — Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептун Ер группасидаги планеталардан кескин фарк килади. Бу жуда катта планеталарда моддалар унча зич эмас ва купчилик тадкикотчиларнинг фикрига кура асосан енгил элсмснтлардан таркиб топган; массасининг 70—80% и водороддан иборат. Атмосферасида метан ва аммиак газ- лари куп. Улар куёшдан узокда эканлигидан иссикликни кам олади. Узок планеталарда (улардан Куёшга энг якини Юпитерда кам) тем- пература—100°С дан паст. Табиийки, улкан планеталарда каёт йук. Плутонда, шунпнгдек, астероидларда хам каёт йук- Цуёш системасидаги планеталарнинг козирги хусусиятлари улар- нинг пайдо булиши ва ривожланиши натижасидир. Ш’шинг учун хам Ернинг табиатини ва унинг географик кобигини х.амда бошка планета- { Ерда география сузига турри келади. 36
ларнинг шундай цобицларини тушуниш учун космогонияга, яъни осмон жисмларпнинг пайдо булиши ва ривожланиши хакпдаги фанга муро- жаат цилиш зарур. Дастлабки космогоник илмий гипотеза немйс файласуфи И. Кант- пинг 1755 йилда нашр этилган «Осмоннинг умумий табиий тарихи ва назарияси» асарида баён этилган. Кейинроц, 1796 ва 1824 йилларда француз матЪматиги П. Лаплас мазкур гипотезага ухшаш гипотезани мустацил равишда ишлаб чикди. Кант—Лаплас гипотезасн деб атал- миш космогоник концепция ана шундай яратилди. Бирок унинг Кант — Лаплас гипотезаси деб аталишп унча турри эмас, чунки каКи1\атДа бу гипотезалар бпр-биридан анчагина фарк кплэди. Кант билан Лапласнинг тарихий хизматп шундаки, улар табиат- шуносликда биринчи булиб табиатни ривожланишда деб каРаДилар ва бу билан механик дунёкарашга, айннкса динпй дунёкарашга путур етказдилар. Кант фпкрпга кура, Куёш хамда планеталар дастлабки сийрак туманликдап пайдо булган, туманликнпнг газлардан хам, цаттик совук жисмлардан кам иборат булган деб тушуниш мумкин. Лаплас гипоте- засига кура (у факат Куёш спстемаси хакпдаги гипотеза), планеталар уз уки атрофида тез айланадиган Куёшнинг цизпб ётган атмосфераси- дан иборат цизиган газлардан пайдо булган. Куёш якинидаги материяда, Кант фпкрпга кура, тортилиш ва ита- рилиш кучлари таъсирида ёки Лаплас фикрига кура, совиш ва зичла- шиш окибатмда айланма х.аракатлар вужудга келган камда айланувчи халкасимон зичрок моддалар туплами пайдо булган (3-расм), сунгра хар бир халк.анинг асосий массаси биттадан сферик жчсм — планета Оулпб тупланган, цолган камрок массасидан йулдошлар пайдо булган. Кант ва Лапласнинг бу буюк гипотезалари Куёш системасииинг 3- раем. „Гирдоб" спирал тумаплигп 37
fuia даврда маълум булган асосий хусусиятларини коницарли равишда тушунтириб берар эди, лекин улар XVII аср фани тараедиёти даражаси билан чегараланган эди. XIX асрга келиб, уларда камчилик борлиги маълум булиб цолди, ва^оланки бу иккала гипотеза кам Олам ^акида- гп фан учун ^озиргача кам маълум ^имматини йукотгани йук- XX асрнинг 50-йилларида О. Ю. Шмидт ракбарлигидаги совет олимлари коллектив!! биргаликда ишлаб янги космогоник назарияни яратди. Совет олимлари К,уёш системасининг пайдо булиши ва ривожла- ниши какидаги масалани ечишни икки кисмга ажратишди: 1) дастлаб- ки диффузияли будут (туман) масса Цуёш якинида кандай пайдо бул- ган, 2) бу будут масса планеталар системаспга айлангунча кандай ривожланпб борган. Гарчи масаланинг биринчи кисми козиргн вактда халн тулик хал килинмаган булса кам унинг иккинчи цисми шу дара- жада ишлаб чпкилганки, Куёш системасининг хоссалари етарлп ра- вншда коннкарлп тушунтирилади. Юлдузлар хосил булаётган вактда улар оралигидаги фазода диф фузиялп материя — булутлар цолади, улар тез айланиши сабабли юл- Wipg. йил W Галонтикаиинг тахминий ёши дузларта борпб тушмайди. Дастлабки будут цаттиц совук зар- рачалардан, яъни планетезимал — 8 космик чанг ва газлардан иборат бул- ган. 7 6 б ' Цуеси системасининг пайдо булиши Ернинг тахминий ёши 4 7 4 3 биосферанинг таркиб mono бошлаши \озирги замен 4- раем Куёш системасининг ва Ернинг ёши (А. П. Виноградовдан) 2 1 О Бу космик чанг ва газлар булути тез айланиши ва зарраларнинг бир- бирларнга урплпшп натижасида жуда ясен айлана катлам хосил килиб, К,у- ёшни ураб олган. Планетезималлар- нинг узаро тортишишп айрим цуюк- лашган булакларнинг хосил булишига олиб келган, бу булаклар кейинчалик кушнла бориб, катта планеталарни ву- жудга келтирган. Чанг —газ булути дискасимон шаклда булганлигидан энг катта планеталар — Юпитер билан Са- турн унинг урта цисмида пайдо бул- ган, бу жойдан х.ар иккн томонга ка- раб планеталар кичнклаша борадн. Булутдаги зарраЛар бир-бирларнга Кушилиш вактпда уларнинг дастлабки Каракатлари уртача колатга ута бор- ган. Шунинг учун кам планеталар орбиталари дойра шаклида, барча планеталар тахминан бир текисликда каракат циладп, уларнинг сутка- лнк айланиш йуналиши орбита буйлаб каракат йуналишига тутри кела- дп. Зарралар ^ушилганда уларнинг дастлабки каракатларининг уртача холатга утиб бориши планеталар оралигидаги масофалар цонунини ва Куёш системасининг бонща хусусиятларини кам тушунтириб беради. Планеталар системасининг пайдо булиши ^амда ривожланншида К,уёш актив иштпрок этган ва айнн вактда К,уёшнинг узи кам ривож- ланган. У вактда Дуёш радиацияси хозиргпга Караганда бнр неча юз баравар ортиц булган. Куёш нссицлиги ушандай куп микдорда булган шаронтда Меркурий орбнтасигача булган фазода температура шу да- ражада юцори, К,уёш нурлари босими шунчалик кучли булганки, ту- манликдаги катто каттик жпемлар кам бутланпб ва узоцроц сфера- ларга утиб кетиши керак эди. Бу жойда планеталар коспл булол- мае эди. Ер группасидаги планеталар доирасидаги радиусда температура ва ёруглик нурн босими газеимон енгил массаларни буглатнб, уларни пла- 38
неталар ^осил ^илган булутнинг узо^роц ^исмига суриб юборишга етадиган мицдорда булган. Шу сабабли Г^уёшга я^ин фазода кичик, лекин Ер типидаги зич планеталар вужудга келган. Бу планеталар орасидаги фарцларга, шунингдек, улар массалари- нинг цушни планеталар массалари билан узаро таъсири ^ам сабаб булган. Меркурий К.уёшга якин булганлигидан уз у^и атрофидаги хара- катининг анча цисмини йу^отган, ёруглик нури босими остида бу пла- нетада массанинг нурланиши руй берган. Марс массасининг жуда кичик булишига унинг Юпитер билан узаро таъсири сабаб булган. Планеталарни ^осил цилган булутнинг Юпитер вужудга келган энг цалин ^исмида гравитацион конденсация, афтидан, бошца планеталар орбпталаридагига нисбатан илгарироц бошланган. Бу жойда кукщлашган масса эллиптик орбитага эга булиб, бошка планеталар орбитаси доирасига кириб борган. Натижада куюк- лашган масса Юпитер билан Марс оралигидаги массани ^ам узига Кушиб олган; бу жойда астероидларгина колган ва Марс кичик планета булиб долган. Биро^ Т^уёщцан анча масофада жойлашганлигидан Марс массасининг учиб кетиши хамда унда калкиш царшилиги катта эмас, шу сабабли у уз уки агрофида тез айланадп. Ер орбптасида хацикатда куш планета булган, Ер — Ой вужудга келган. Ой йулдош булса ^ам, Ерга нисбатан олганда шу цадар катта (Ердан фа^атгина 81 баравар кичик) ва унга шунча яцин (384 минг км) жойлашганки, аслида Ер билан биргалпкда икки планета сис- темасини ^осил ^илади. Бунга сабаб шуки, газ-чанг булутининг бу цисмида материя массаси жуда катта ва айланиш харакати жуда куч- ли булиб, барча модда битта марказда тупланиши мумкин эмас эди. Конденсациянинг иккинчи маркази булган Ой айланиш харакатининг ортпцча цисмини узша олиб, Ернинг баркарорлигини таъмин этган; ш\ндай булмаганда Ер ягсна жисм булиб кота олмаган буларди. Ер—- Ой цуш планетасининг бундан кейинги эволюцняси айланишнинг се- кинлашиши ва уларнинг узаро узоцлашиши йулидан борди. К,уёш системасининг ривожланишидаги ходисалар тартиби 4- расм- да курсатилган. Ернинг ёши расмда 5 млрд, йилга якин цилиб курса- тилган1; географик ^обиц (биосфера) таркиб топа бошлаганига 3 млрд, га якин йил булган. Ер астрономии урнпнинг Ер юзаси табиати учун ах.амияти цуйи- дагилардан иборат: 1. Бизнинг планеталар системамиз марказида битта юлдуз—К,уёш жойлашганлигидан бошца планеталар каби — Ернинг ^ам уз уци ва орбита буйлаб ^аракати бир текисда боради ва шу сабабли Ердаги барча табиий жараёнлар ритмиклик хусусиятига эга; ритмик узгариш ^аёт учун хавфли чегарадан ташкарига чикмайди. 2. Ер планеталарни хосил ^илган булутнинг Р^уёшга яцин цисмцда пайдо булганлигидан огир элементлардан ташкил топган, шунинг учун у жуда зичдир. 3. Шу сабабга кура Ернинг массаси куп микдорда сув хосил були- ши учун етарлн микдордаги водородни уз якинида ушлаб туришга етадиган даражада катта, лекин Юпитерга ухшаб асосан водороддан иборат буладиган даражада улкан эмас. 4- Ер цуёшдан шундай масофада жойлашганки, бу масофада кал- ,циш царшилиги катта эмас ва планета уз yi\n атрофида тез айланади. 1 Бош^а маълумотларга кура Ернинг ёши 5 млрд. йилдан ортиц (лекин 6 млрд, йплдан кам). 39
5. Шу билан бирга К^уёшдан Ергача булган масофа атмосфера- нинг температура режиму учун кулайдир. 6. Ой Ер юзасининг табиатига маълум даражада таъсир курсата- ди. Цуш планетанинг бири булган Ерда калкиш тулкини мавжуд бу- либ, у океанларда яхши курпнади, лекин Ернинг ички цисмларида ^ам булади. 7. К,ал^иш ^аршилиги Ернинг уз уци атрофида айланишини тобора секинлаштпра боради ва бу э^ол, баъзи бир назарияларга кура ер п> с- тидаги тектоник ^аракатларда намоён булади. н
4- боб ЕРНИНГ УМУМИЙ МОРФОЛОГИЯСИ ЕРНИНГ ШАКЛИ ВА УЛЧАМЛАРИ XVII асрда фан ривожланиши муносабати билан Ернинг шакли ва утчамлари цацида цадимги дунёдан мерос булиб долган ёки Уйгониш даврида цанга олинган маълумотларнпнг етарли эмас,лиги маълум булиб цо л ди. 1672 йилда Париждан Кайеннага соат олиб борилган. Бу соат маятниги (тебрангичи)нинг узунлиги Парижда секундни урадлган узунликда ншлапган. Экваторда бу соат суткасига 2 минуту 28 секунд оркада цолган ва маятникни 2,8 мм га кисцартиришга тугри келган. Ньютон билан Гюйгенс бу цодисага ер юзасининг цуйи географик кенг- ликларда урта ва юкори кенгликлардагига цараганда планета марка- зидан узоцлиги, шупингдек, марказдан цочма кучнинг ошиши натижа- сида экваторда огирлик кучининг камайишини сабаб цилиб курсатишди Ньютон Ер цутбларп сицик, яъни унинг юзаси цутблар яцинлда ясен, экваторда эса кабариц деган фикрни айтган ва Ернинг шундай шаклда эканлигига унинг уз уци атрофида айланишини сабаб килиб курсатган. Хацикатан цам планетанинг шакли икки хил куч к таъсири остида вужудга келади. Биринчидан, плане- талар каби катта жисмлар ёпишиш кучи эмас, аксин- /7 \\ ча тортишиш кучи таъсирида булади. Ердаги торти- зН-------о I) шиш кучи пулатдаги ёпишиш кучидан юзлаб баробар \Х J/ ортицдир. Иккинчидан, айланаётган жисмларга мар- ---- каздан цочма куч таъсир этади ва планетанинг шакли ^ар доим айланиш тезлигига мос булади; планета уз уки атрофида канча тез айланса, унинг цутблари шунча куп сикилади. Архей эрасида Ер тезроц айлан- ган ва тахмин цилишларича, бир сутка 20 соатча давом цилган. Бунга цараб Ер кутблари хам цозиргига 5- раем Сфероид ва шар. ОЭ - кат- та экваториал ярим ук, ОН |.ичик кутбий ярим УК цараганда купроц сициц булган. XVII аср охиридан бошлаб Ер аниц шар шаклида булмай, кичик уци атрофида айланувчи сфероид ёки эллипсоид шаклида эканлиги маълум булди (5- раем). Шу вацтдан бошлаб жойларда аниц градус улчовлари методи кенг куллана бошлади. Ана шундай аниц градус улчовлари асосида Ер сферо- идининг улчамлари цисоблаб чицарилди. СССРда съёмка цилишнинг бирмунча такомиллашган майдон методини цулланиб олиб борилган кенг куламдаги геодезпк ишлар пла- нетамчзнинг улчамларини цам, шаклини цам янада аницроц билиб олишга имкон берди. Ер эллипсоида икки укли эмас, балки уч укли эканлиги маълум булди, яъни унинг факат кутбларигина сикиц булмай, экватори цам тугри айлана эмас, балки эллипс экан. Ернинг янги ул- 41
чамларини ?;исоблаб чи^иш ва шаклини ани^лаш ишлари Ф. Н. Красов- ский рахбарлигида амалга оширилди. Янги ^исоблаб чицилган сфе- роидга Красовский сфероиди деб ном берилди; г^уйида Ф- Н. Красовскин- нинг уч уцли сфероидининг улчамлари келтирилади: Экваториал радиуси ёки катта ярим учи . Кутбий радиуси ёки кичик ярим уди . Кутбий сикидлиги...................... Экваториал сидиклиги ................. 6378,245 км 6356,863 кл 1 :298 ёки 21,36 км 1 :30000 ёки 213 м. Булардан Ер сфероиди катталигининг бир ^анча бошца курсаткпч- лари хисоблаб чикарилади: Меридиан узунлиги . Экватор узунлиги Ер юзасииинг майдопп Ернинг дажми 40 008.5 км 40075,7 км 510083000 км? 1083-101- км» Энг катта ярим ук нщ. узунликнипг 15°ига, энг кичик ярим ук шк. узунлигининг 105°ига чицади. Ернинг хозирги шакли унинг хозирги вацтдаги ривожланиш босцл- чига мос келади. Совук ва каттик планетезималлардан вужудга келган Ер дастлаб шарга салгпна Г®~11 РЯ.? EEU ГТПТП5 6- раем. Сфероид ва уч уклн эллипсоид (П. С. Вороновдаи уз- гартишлар киритиб олинди): 1 — Шимолий цутб, 2 — уч уцли эллип- се ИДИ ИНГ экваториал кесими, 3 — сфероид чеоараси, 4 — Ер пустннинг Сицилии ва цабариш кучлари йуналиши, 5 — Ер пус- тининг меридионал йуналишда силжиши мумкин булган оралиц секторлари ухшашрок нотугрп шаклда булган эдн. Кейинчалик айланиш жараёнида Ердаги моддалар аралашиб кетиб, планета тобо- ра тугри шаклга кира борган, лекин шу вактга кадар хам аниц сфероид шаклини олганича йуц. Ернинг ^ацициф шакли геоид номини олдч (6- раем) *. Геоид спрти сфероид сиртидан салгп- на фарц кпладп. Сфероид сат^идан Оспе сат^п 160 м, Шимолий Америка сат^и 97 м паст туради. Европа ва Африкада геоид сатхи сфероид сат^идан 136 м ба- ланддир. Океанларда геоид сфероиддан хамма жойда хам юцори, Тинч океанда энг юкори булпб, 120 м га тенг. Ер катта меридиан текислигига нис- батан дпеепмметрикдпр: геоид юзаси сфе- роид юзасидан гарбий ярим шарда 97 м, шаркий ярим шарда эса 162 м паст. Геоид юзасииинг сфероид юзасидан фарки Ер радиусига нисбатан олганда жуда хам кам булса-да, лекин каттагина геоморфологии оцибатлари мавжуд бу- лиши керак. Гап шундаки, мувозанат- лашган шакл сферопддир. Уч уцлилик эса Ер багрида кучланпшнп (кескинлик- ни) вужудга келтпради, чунки масса м возанатлашган шаклга эришиш уч, н о^ишга интилади (6-раем). Бир хили кутарилишга, иккинчи хили чукишга мойил булган секторлар пайдо булади. Булар оралигида меридиан йуналиши буйича синишга (парчаланишга) ва сурилишга мойил секторлар жойлашади. 1 Энг сунгги йичлар Ернинг шакли кардиоид ёки кардиоидал эллипсоид деган хулосага келинди. Бунга сабаб шуки, Ернинг шимолий ярим уки (радиуси), жанубий ярим уцидан 70—100 м ча узундчр; яъни шимолий кутб бир оз кабарич, жанубий Чутб эса ботп^ро^дир. (Редактор изохи). 12
Планета шакли урганилаётганда унинг бутун рельеф шакллари- ни уз ичига олган физик юза эмас, балки маълум назарий юза —огир- лпк кучи потенциалпнпнг адилак юзаси, яъни цамма жойда шовунга перпендикуляр юза тадцпц этилади. Бу юза океанларда сокин сув юза- сига, материкларда эса уларни хаёлан турли томонга кесиб утган канал- лардаги сув юзасига мос келади. Бундай каналларда сув сатхи тогли улкаларда жуда чуцурда океан сатх.и билан бир хил булади, бирс?; океан сатхидан паст ботикларни эса сув босиб кетадп. Шунга царамасдан, Ернинг рельефи билан шакли уртаспда узаро богланиш бор. Геоид юзаси билан сфероид юзаси уртасидаги Ер радиусига нисбатан олганда арзимаган фарцлар муцим геоморфологии окибатларга эга булиши керак. Хакпкатан хам Афрпканпнг баландли- ги ( + 100 эй) билан Осиёнинг баландлиги (—145 >и) ораспдаги фарц аиланаётган планета—Ернинг ер пустидан пастда жойлашган моддалар- ни харакатга келтириши керак. Бу нарса литосферанипг сфероид сат- хига нисбатан турли баландликларда жойлашган бошка катта кисм- лари учун цам тааллуцлидпр. Бпнобарин, Ернинг шакли тухтовсиз уз- гариб, ривожланиб боради. Бу хол Ер рельефининг йирик элементлари б\лган материклар ва океанлар характерида акс этишп керак. Тарихий геологияда утган геологик даврларда палеогеографии шаропт хозирги- дан бошцача булганлигини тасдикловчи фактлар тацозо цилган мате- рикларнипг цадимда узаро боглиц эканлиги, цозпргп вацтдаги океан- лар урнпда цуруклнклар булганлиги, континентларнпнг бошка геог- рафик кенгликларда жойлашганлпги ва бошка шу каби бир канча масалалар муцокама килинади. Купчплик географик жараёнларнп тацлпл цплиш учун Ер юзаси- ии сферик (шарсимон) деб кабул кплса булади. Шунинг учун хам геог- рафияда ва Ер х.ацпдаги бошка баъзи бир фанларда «Ер шарп» деган пбора ишлатилади. Илгариги вактларда Ернинг шарсимонлпгчнп псботлаш учун далил килиб келтирилган кузатишларни санаб утамиз. Бпзнпнг космик даврда, яъни Ернинг шарсимонлигп цеч кимда шубха тугдпрмайдиган ва уни исботлашга зарурат колмаган вактда улар Ернинг шарсимон- тиги окибати деб царалади1. 1. Ой тутилганда Ернинг унга тушадиган сояси цар доим турри доиранинг бир цпсми шаклпда булади. 2. ^уёш чицаётганда ёки ботгандан кейин тогларнинг чукциларпда паст текис ерларга Караганда узок вакт ёруг булиб туради. Ердаги предметларнинг баландлпгпни ва космик масофаларнинг катталигпни хисобга олганда Ер юзаси ясен булса, тоглар этагидан тепасигача баробар еритилган булар эди. 3. Кема кпргоцка якинлашпб келаётганда горизонт чизпги оркаси- дан юцори циемндан бошлаб аста-секин куринади ёки кетаётганда аста- секин гойпб булади. 4. Кузатувчи баландга кутарилган сарц оптик приборлар цулланиш еки цулланмаслигидан катъи назар, куринма горизонт радпусп катта- лаша боради (2- жадвал). 5. Кузатувчи меридиан буйлаб юрганда осмондаги юлдузлар урнп- нинг узгариши. Шимолий ярим шарда биз Катта Амик юлдузлар турку- мпии ва Кутб юлдузинп курампз. Кузатувчи жанубга борган сари бу юлдузлар пасая боради. Осмоннинг жануб томонида бошца юлдузлар куринади. Экваторга борганда Кутб юлдузи куринмай цолади, Жану- бий Бут юлдузи пайдо булади. 1 Биринчисидан бошца алохида олпнган ?;ар бир далил ва чегаралапган жойда утназилган хар бир кузатиш Ер юзаспнинг кабари^лпгидан далолат беради ва унинг окибатидир. Фа^ат Ернинг хамма пуцталаридаги кузатишлар натижалармнннг тепглиги Ернинг шарсимонлигини исботлайди. 43
2- ж а д в а л КУРИНМА ГОРИЗОНТНИНГ КУЗАТУВЧИ БАЛАНДЛИГИГА БОБЛИК ЭКАНЛИГИ Кузатувчи кузиннпг баландлиги,м КУриима горпзонтнинг узонлиги, км Кузатувчи кузининг баландлиги, м Куринма горпзонтнинг узоцлиги, км 1 3,6 1000 112,9 2 5,0 2000 159,5 4 7,1 3000 195,5 6 8,7 4000 225,7 10 11,3 5000 252,4 20 16,0 6000 276,5 30 19,5 7000 298,5 40 22,6 8000 319,1 50 25,2 9000 338,9 100 35,7 I 10000 356,7 200 50,5 | 20000 500,6 6. Дунё айлана сайёхатларда бир томонга караб кетиб иккипчп томондан келинишп. 7. Юлдузлар осмонинпнг катта сувлар юзасида акс этиши шакли. Юлдузлар осмони катта сокпн сув юзасида кабарик кузгуда акс эт- гандек акс этадп, яъни юлдузлар орасидаги куринма масофа ёки К^уёш на Ойнппг куринма диаметри гуё кичрайгандек туюлади. 8. Куринма горпзонтнинг хаР доим допра шаклда булиши. Ер ша- рининг хамма жойида очнк юзада (дснгизда, яланг текисликда) гори- зонт дойра шаклида булади. 9- Тонгнинг шаркдан бошланиб келиши. Агар Ер ясси булганнда унинг >,амма жойида тонг баробар отар эди. 10. Ер сунъий йулдошлари ва ракеталарнинг учиши. 11. Очиц жойда, масалан, кулнинг карама-^арши циргогида жой- лашган иккита баланд предмет, мисол учун иккита куп цаватли бино ср юзаси кабарик булганлиги натижасида унинг пойдеворидан бошлаб эмас, балки маълум баланд ^исмидаи ю^ориси куринади. Келтирилган далиллар хаР бир нукта- да ва хохлаган йуналишда утказилган кузатишлар натижалари тенг булганда- гина Ернинг фат^ат кабарик эканлигини эмас, балки уииг шарсимонлигини хам исбот ^илади. Ернинг шар шаклида эканлиги ер юзаси табиати учун ни^оятда катта аха- миятга эга. 1. Куёш нури Ернинг шарсимон юза- сига турли географик кенгликларда тур- лича бурчак остида тушади (7-раем). Ер юзасининг иситилиш интенсивлиги экватордан цутбларга томон ка- мая боради, бу .\ол иссицлик таксимотида, бинобарин, ицлимларда хам уз аксини топади. ^димги юнонлар юцори ва цуйи географик кенглнк- ларнинг иссицлик шароитини билмасданок факатгина шарнинг ёрити- лиш шаооитини асос килиб Ерни иклимларга ажратишган. 2. Ернинг шарсимонлиги унинг айланиши билан биргаликда Куёш нурлари тушадиган жойларда табиатнинг зоналлигига сабаб булади. Табиат зоналари хак.иЛаги таълимотнинг асосчиси В. В. Докучаев «...хамма нарса... табиий офатлар, сув, тупрок, олов (иссиклик ва ёруг- лик), хаво, шунингдек, усимлик ва .уайвонот дунёси хам планетамиз- нинг астрономии урии, шакли, уз уки атрофида айланиши сабабли узп- 7- раем. Куёш нурларннинг Ер юзасига тушиши 44
пинг умумий характерпда дунё зоналлпк донунининг анид, кескин ва йукотиб булмайдпган хусусиятларига эгадир», деб ёзган. Табиат зоналарпнинг фадат жойлашишигина Ернинг шарсимонли- гига боглид, уларнпнг барча хусусиятлари эса табиатнинг узод вадт давомидаги ривожланиши натижасидир. Масалан, тундранинг гарбдан шардда чузилгаклпги (зоналлиги) Ернинг Цуёш радиацияси таъсир этадиган фазодаги шакли ва айланишига боглид, лекин тундрадаги тупродлар, усимлик ва дайвопот дунёси характери Ер табиатининг узод вадт мобайнидаги ривожланиши натижасидир. 3. Географик добиддаги жараёнларни улар руй берадиган туташ маконнпнг сферик шаклда эканлигини хисобга олмай тушуниб булмай- ди. Сферик шаклнпнг таъсири, масалан, даво харакатларида, океан окимларида, сувнинг кутарилиши ва цайтиши харакатларида дамда бошка куп географик додисаларда акс этади. 4. Планетанинг шар шаклда эканлпги унинг Куёт нури билан ёритилган ва доронги (кеча ва кундуз) дпсмларга булпнпшига сабаб булади, бянобарин, Ернинг иссидлик режимига таъсир курсатади. 5. Геодезик, картографии ва гравиметрии ишлар учун эллипсоид- нинг анид улчамларини билиш зарур. 6. Ернинг дадидий шакли билан ер пусти рельефи орасида чамбар- час богланиш бор. Бу богланпш ер пусти остидаги модда ордали амал- га ошадп. Бу модда айланаётган планетада маълум шароптда бир кенгликдан иккинчи кенгликка ёки бир меридионал сектордан иккинчи меридионал секторга одиб утиши мумкин. ЕРНИНГ ИЧКИ ТУЗИЛИШИ ВА УНИНГ ГЕОГРАФИК А^ДМИЯТИ Куёш спстемасидаги планеталар таърифланганда курдикки, плане- таларнинг табиати учун уларни ташкил этган моддалар зичлигининг, бинобарин, ички тузплишининг адамияти жуда катта экан. адкпдатда Хам планетамизнпнг географик добиги унинг устки юпда датламидан нборатдир. Табиийкп, у чудурроддаги добидлар (датламлар) билан узаро таъсир этиб туради ва унинг хусусиятлари куп жихатдан плане- танинг ички дисмларига боглчддпр. География гарчи Ернинг ички ту- зилишини урганмаса-да, географик добиднп тушуниш учун бошда фан- ларнинг, биринчи навбатда. геофизиканинг планетанинг ички тузилиши дакидаги маъли мотларидан фойдаланади. Планета моддасининг зичлиги жуда катта ахамиятга эга. Е р- н и и г зичлиги деб Ер м а с с а с и и и и г шундай д а ж м Да г « сув массаси га булган нисбатига ай тил а ди. Ернинг даж- ми анид, шундай дажмдаги сув шари массасини огирлигпни осонгина хисоблаб чидариш (дамма жойда зичлиги 1 -га тенг булса) мумкин. Демак, Ер зичлигини топиш учун унинг огирлигпни билиш керак. Бу- нинг учун дуйидаги иш дилинади. Айланма тарози (Кулон тарози) ёрда- мида Ернинг (М) тоотишиш кучи (П) анидланади. Сунгра кузатиш жойига массаси (м) маълум булган металл шар дуйилади ва уша та- розида Ер билан металл шарнинг биргаликдаги тортиш кучи анидлана- ди. Биринчи ва иккинчи улчашлар курсаткичи орасидаги фард (п) ме- талл шар тортиш кучинп билдиради, металл массаси эса маъчум. Бу улчашлар билан Ернинг огирлигини улчаш вазифаси дуйидаги нисбат- ни ечишдан иборат булади: М\м — П-.п, яъни Ер массаси (М) металл шар массасйдан (м) неча марта ортнд. Ерга тортилиш (П) металл шарга тортилиш (7/)дан неча марта катта экани анидланади. 45
Шу йул билан Ернинг массаси 5,98-1027 г га тенг, уртача зичлиги эса 5,52 г!см? га тенг эканлиги хисоблаб чикилган. Бевосита геологик кузатишлар билан ер пустининг юцори цатла- мидаги тог жинсларининг уртача зичлиги 2,7 г!смй га тенг эканлиги аницланган. Бу кпмматни Ернинг уртача зичлиги билан тавдослаш Ер шарининг ички кисмидаги моддалар унинг юзасидаги моддаларга Ка- раганда огир, деган хулосага олиб келади. Ернинг ички тузилиши ^а^ида зилзилалар натижасида ^осил була- диган сейсмик тулкинларни, яъни ер моддаларининг тебранма ^аракат- ларини кузатиш энг ани^ маълумотлар берадп.-Ер цимирлаганда уч хил тулцин ^осил булади: 1. Ер юзаси буйлаб юза тулкинлар таркалади, уларнинг тезлиги кичик булади. 2. Буйпама тулцинлар моддаларнинг уртача холати якинида тул- кинлар йуналиши буйича эластик тебраниши, яъни кетма-кет цисилиб чузилишидир Бундай тулкинлар ^ар цандай му^итда хам тар^алавера- ди, тезлиги энг катта булади ва сейсмик станцияларга энг олдин етиб келади. 3. Кундаланг тулкинлар моддаларнинг тулцин тар^алиш йунали- шпга нисбатан перпендикуляр тебранпшлардир; булар моддаларнинг силжишп билан, яъни модда шаклининг узгариши билан боглик. Та- биийки, бу тулкинлар фацат цаттиц моддалардан утади, суюц ва газ- симон му^итда суниб услади, чунки сую^ ва газсимон моддалар шакл узгаришига царшилик цилмайди. Сейсмограммаларнн.яъни ер цимирлаш тулцинларининг ер юзи- нинг турли цисмларида жойлашган сейсмик станцияларда ёзиб олинган утиш шакли, катталиги ва вацти ёзувларини тац^ослаш тул^ин тезлп- гини ва унинг бутун Ер шари оркали утган йулини аницлаб олишга имкон беради. 8- раем. Ерда буйлама ва кун- даланг (3) тулкинлар тезлиги 9- раем. Ернинг ички цис- мпда зичлнкнинг тахминий тацеимлаииши Агар бутун Ер бир хил жинсдан т^зилган булганда эди, тулкин тугри чизиг^буйлаб тарцалар ^амда тезлиги бир хил булар эди. \аки- катда эса тулцпнларнинг утиш йули мураккаб булади, тезлигпда кес- кин узгаришлар булиб туради. Тулкинлар кескин узгарадиган биринчи сат^ урта ^исобда 60 чуг;урликда булади; бу жойда буйлама тулкинлар тезлиги бирданига секундпга 5 км дан 8 км га ошади. Шундан кейин тезлик аста-секин оша бориб 2900 км чу^урликда 13 км)сек га етади, сунгра бирданига камайиб, 8 км)сек га тушиб цолади, шундан кейин Ер марказига томон 46
химиявии таркиби ва моддаларнипг 10- раем. Кобиклар химиявий гтаркибининг Хар хиллиги гипотезасига кура Ернинг тузнлиши оша бориб, 11 км/сек гача читали. Кундаланг тулдинлар 2900 км дан чудурга етиб бормайди ва бу чукурликдан дайтиб, ер бетига чидади (8-расм). Сейсмик тулдинлар тезлигининг 60 ва 2900 км чудурликларда кес- кин узгариши бу масофаларда моддалар зичлигининг кескин узгариши- ни акс эттиради (9- раем) ва, бинобарин, Ернинг учта асосий добидка, яъни геосфераларга булинишини билдиради. Бу добидлар: ер пусти, матия ва ядроси (узаги). Ернинг дандай добидлардан тузилганлиги дозирги вацтда анча яхши маълум. Бу добидларнинг геосфераларга булиниш йулла- ри бир оз муаммодир. Дастлаб Лаплас гипотеза- сига асосланиб, турли хил до- бидлар туманликдаги дизиган модданинг турли химиявий эле- ментларнинг эластиклигига му- вофид равишда кетма-кет кон- денсацияси натижасида хосил булган деб тушунтирилар эди: энг аввал темир кондечсация- лашган ва темир-никель ядро- си хосил булган, сунгра эса енгилрод элементлар ва улар- нинг бирикмалари ядро устига келиб туша бошлаган. Дизиган планета совиётган вадтда унинг сиртида дотган совуд юпда ер пусти пайдо булган ва энг кейин конденсациялашган енгил сув ана шу добид устида тупланган. Дадимги тог жинсларини урганиш уларнинг дизиган слов массадан хосил булганли- гини билдир^вчи деч дандай асар йудлигини курсатди, ле- кин совуд Ер шарида хам мод- даларнинг табадаланиши руй бериб туради. Р\оби^ларнинг химиявий таркиби бир хил эмас деган гипотеза бор. Совуд космик моддадан ву- жудга келган Ер кейинрод уз- узидан дизиган ва дисман эри- ган, бунинг натижасида осон эрувчан ва бугланувчи жинс- лар мантиядан ажралиб чидиб, юдорига кутарилган. Бутун геологик тарих давомида мантиядан осон эрувчан ва унча зич булмаган жинслар ажраб чидиб, Ернинг юдори датламлари улар билан бойиб турган. Бунинг одибатида Ерда химиявий элементлар пастдан юдорига томон донуний равишда добидлар хосил дилиб жой- лашган (10-раем). Ядрода темир ва никель булиши мумкин, мантия- да асосан магний ва кремний, ер пустида эса тошли элементлар — си- ликатлар, оксидлар, алюминий, кальций, кремний купчиликни ташкил этади. Шундай дилиб, ер пусти мантиядан ажралиб уиддан мадсулот- лар (моддалар) мадсулидир. 47
Бу гипотеза мантия билан ядрода катта босим остида элементлар ер юзасидагига Караганда, албатта, зичроц тузилишга эга булади, яъни кристалл катаклар тамоман кайтадан тузилади ва элементлар атомлари максимал даражада зич жойлашади деб ^исоблайди. Фазали (кескин) утишлар гипотезаси мантия ва ядро ^олатини юкори босим таъсири натижаси деб тушунтиради, юкори боси,м ости- да моддалар химиявий таркиби цапдай булишидан цатъи назар, элек- трон цобикларнинг си^плишп ва электронларнинг яцинлашиши кисо- 11- раем. Моддалар холати боскичли узгара- ди деювчи гипотезага кура Ернинг тузилиши бига бошцача физик колатга утади. 2900 км чукурликда, яъни Ер ядросининг ю^ори чегарасида босим 1,5-1012 дина!см2га ёки 1370000 атм га етади. Бундай ва бундан ортик босим остида атомлар кобиги бузилади ва атом ядролари электронлар- нинг умумий массасига арала- шиб кетади. Модда янги физик колатга, яъни хаддан ташкари Каттик колатга утади, бунда моддани химиявий элемент ёки бирикма номи билан аташ мум- кин эмас. Бундай холатдаги модда физик хоссаларига кура универсал металл булади ва шу сабабли магнит хоссалари- га эга булади (11- раем). Ядрода кундаланг тулкин- ларнинг сунишини фазали утишлар гипотезаси атомлар- нинг тартибсиз холати билан, химиявий фарклар гипотезаси эса моддаларнинг суюк холати билан боглаб тушунтирилади. Ер мантияси уч катламга булинади: юкори (В), урта (С) ва куйи (Д). Юкори мантия дунитлардан-магнит билан те- мирга бой булган силикат жинслардан ташкил топган. Дунит куйировда, афтидан. силикатларнинг зичрок хили габбро-эклогит билан алмашп- нади. Юкори мантия фацат вертикал йуналишда эмас, горпзонтал йуналишда хам ^аР хнл таркиблидир. Океанлар остидаги мантия! таркиби материклар ости- даги мантия таркибидан бошкачарокдир. Юкори мантияда 100 км дан 700 км чукурликкача моддалар Ер- нинг ички цисми иссиклиги таъсирида эриган холатда булиши мумкин. 100 км дан юцорнда температура жиисларнинг эриши учун етарли эмас, 700 км дан чукурда эса босим жуда каттадир. Эриган катламда мате- риклар огирлигини мувозанатга келтириб туриш учун моддалар окади (куйирокдаги—«пзостацияга» каранг). Вулкан учоклари ва ЧУКУР фокусли зилзила марказлари шу ерда жойлашган. Урта мантияда физик-химик узгаришлар энг куп руй беради; крис- талл катаклар бузилади, электрон кобиклар кискаради, атомлар зич 48
жойлашади. Юкорида айтганимиздек, бунда моддалар химиявий тарки- бпнинг узгариш-узгармаслиги маълум эмас. Куйи мантияда атом электронлари бир-бирлари билан шунчалик якинлашиб кетганки, моддалар металл хусусня гларига эга булиб ко [ган. Ер пусти—Ер ташци катламларининг комплексидир (12-раем). Ер пусти мантиядан ДУохоровичич юзаси (кискача Мохо билан) ажралган, бу юзада буйлама сейсмик тулцинлар тезлиги кескин ошади. Бу чегара ани^ чегара булиб, ер юзасииинг ^амма жойида бор. Мохо чегараси турли типдаги жинслар орасидаги оддий чегарагина булиб цолмай, мантиянинг эклогит ва габбро жинслари билан ер пустининг базальт жинслари оралигидаги фазовий утиш юзасидир. Мантиядан ер пустига утишда босим шунчалик пасайиб кетадики, габбродан базальтга утила- ди. Бу утиш вактида моддалар хажми 15% га ошади ва шунга мос ра- вишда зичлик камаяди. 12- раем. Ер пустининг тузилиши: 1 — чукиндн жинслар, 2 — гранит цатлами; 3 — базальт цатлами, 4 — юцори мантия, 5 — Мохоровичич (Мохо) юзаси Сейсмик тадкгщотлар ва огирлик кучини урганиш ер пустининг икки хил асосий типи — континентал ва океан ер пусти типлари борли- гини курсатади. Континентал ер пустининг калинлиги 30—40 км га, тоглп улкалар остида эса 70—80 км га етади. У уч. катламдан иборат. Юцориги, ка- линлиги 10 км гача булган г^атлам кават-кават чукинди жинслардан тузилган. Иккинчи, шартли равишда гранитли деб аталувчи ^атлам |н- ча зич; унинг калинлиги 10—-15 км. Куйи, янада знч цатлам ^алинли- ги 15—35 км булиб, базальтга ухшаш булганидан базальт патлам де- йилади. Материк ер пустининг уртача зичлиги 2,7 г)см?. Океании ер пусти анча юпка, унинг цалинлиги 6 км дан 15 км гача боради. У икки катламдан—калинлиги 2—5 км булган юцориги чукинди жинслар катлами ва калинлиги 5—10 км булган цуйи базальт катламдан иборат. Унинг зичлиги 3,0 г! см? га тенг. Ер пустининг ёршулари минта^асида жойлашган чукур денгизлар— Урта денгиз, 1\ора ва Япон денгизлари ^амда бошка денгизлар ости- да ер пусти узига хос хусусиятларга эга. Бу жойларда ер пусти Океа- нии ер пустига ухшаб базальт катламидан иборат, лекин унинг устини цалин, чуцурлиги 10—20 км келадиган чукиндн жинслар цоплаган. Океанлардаги тоглар остида ер пусти типик океаник ер пустидан бир оз фар^ ^илади: уларда океаник ер пустидан материк ер пустига утув- чи «иккинчи ^атлам» хосил булади. Унинг табиати хали урганилгани йуц. Бу цатлам шу жойлардаги tof хосил булиши билан боглиц равиш- да вужудга келган булса керак. 4 Л. П. Шубаев 49
Улкалар, а — наст г — плато, текислик, д — океан. Шартли 12- раемдан куринг. б ва в — тогли белгиларни яъни аномалия Гравиметрия — огирлик кучини урганиш турли районлардаги ер пустининг характери ва калинлиги ^ацида мухим маълумотлар бе- радн. Маълумки, огирлик кучининг михдори Ер массасининг тортиши ва планетанинг уз ухи атрофида айланишидан хосил булган марказдан Хочма кучга тенг. Экваториал кенгликларда огирлик кучи урта хисоб- да 978 гал га тенг, цутбий улкаларда эса 983 гал гача етади. Бунга Ернинг сфероид шаклда эканлиги хам, юцори географик кенгликларда марказдан цочма кучнинг камайиши хам сабабдир. Огирлик кучини бир хил географик кенгликларда, айнихса мате- рикдан океанга ва текисликлардан тогларга утиладиган жойларда ку- затиш ер пустининг тузилиши хакида катта фактик материал берадп- Тог тизмалари ер юзасида цушимча масса хосил цилади ва тогли улка массасига пропорционал равишда огирлик кучини оширишн, керак. Океанлардаги сувнинг ^алинлиги 4—5 км булиб, унинг зичлиги тахминан 1,0 г/см га тенг. Шу сабабли океанларда огирлик кучи tof- лардагига Караганда кам булиши керак. Материклардаги пасттекис- ликларда огирлик кучи уртача булиб, уртача кенгликлардагига тенг бу- лиши керак. Улчашлар огирлик кучи бир хил географик кенгликларда денгизда хам, паст хУРУКликда хам, тогли улкаларда хам асли- да умуман бир хил эканлигини курсатди. Бу эса огирлик кучи- нинг тогларда нормал химмат- дан камлигини, яъни манфий гравиметрия аномалияси мав- жудлигини, пасттекисликларда унинг химмати назарий хисобга билдиради. Огирлик кучининг бундай тахсимланиши ва унинг аномалияси изостазия билан, яъни ер пустининг юцори мантияда мувозанатлашиши билан тушунтирилади. Бунда ер пустининг турли кисмлари мантияда турли хил чухурликкача тушиб боради (13-раем): материкларнинг уртача баландлигидан юхори кутарилиб турадиган tof тизмала- ри мантияга чухур кирган, материкларнинг унчалик т^алин булмаган текисликлари мантияга чукур кириб бормаган, енгил сувли океанлар остида эса огир базальт хатлами бор, гранит хатлами бутунлай йух- Юхорида айтиб утилган эриган хатламда мантия пластик ходатда булади, яъни тусатдан буладиган кучлардан, масалан, сейсмик тул- кинлардан хаттих жисмлар каби таъсирланади, лекин тухтовсиз таъ- сир этиб турадиган босим остида суюц модда хусусиятига эга булади. Шундай хилиб, ер пусти юк.ори мантия устида сузиб юради ва хар Хандай сузувчи жисм каби пзостатик мувозанатлашиб туради, дейлш мумкин. Лекин мувозанатлик хеч хачон тулнх булмайди ва доимо бу- зилиб туради. Атмосфера омиллари таъсирида жинслар тоглардан тух- товсиз равишда олиб кетилиб, хиРто^ якинидаги денгизларга ётхизи- либ туради. Тоглар пасаяди ва, бинобарин, уларнинг мантиядаги хис‘ мн кутарилиб чихади, денгизларнинг k.hPfoiW яхин хпзмлари таги огирлик таъсирида мантияга тобора купрох ботиб боради. Изостатик чукиш ва кутарилиш илгари муз босган ёки хозир муз билан хопланиб ётган улкаларда айнихса аних сезилади. Скандинавия ярим ороли цадимги музликлар эриб кетгандан кейин хар 100 йилда тахминан 1 м дан кутарилиб боряпти; Антарктида эса музликнинг огирлигидан чук- кан ва куп жойларида, афтидан, денгиз сатхидан пастда ётади. Ер пусти хар доим узгариб туради. Узгариш билан бирга тобора 50
мхраккаблашпб боряпти—ер пустининг ривожланиши руй бермокда. Ер пустининг ^озирги холати бу ривожланиш жараёнининг фанат бир босцичини акс эттиради холос. Юкорида Ернинг ички и с с и и л и г и .^ацида, планетанинг уз- узидан цизиши нацида, клуори мантияда моддалар эрийдиган катлам борлиги тугриснда бир неча марта айтпб утплди. Шу нарсани назарда тутиш керакки, чуцурдаги цатламларнинг иссиклик режима уларнинг химиявий таркнби каби жуда кам урганилган. Ернинг ички цисми- даги иссиклик цолдиц иссицлик эмаслиги аниц. Ер ички иссчцлнгининг иккита манбаи — босим энергияси (модда канча куп цисилса, у шунча куп адиабатик цизийди) ва огир элементлар ядросининг парчаланиш манбаи бор, деб тахмин цилинади. Иссицлик манбаларини мивдорий ба^олашнинг (хозирги бу ба^о жуда .\ам тахминий) курсатишича, улар узаро тахминан тенг ва Ерда иссицлик тар^алаётганпга цараганда купрон тупланаяпти. Орти^ча иссицлик тектоник .^аракатлар — тоглар- нинг пайдо булиши, вулканлар отилиши ва зилзилаларда нштирок этади. Хавонинг исишида, иклимларнинг таркпб топишида ички иёсиц- л1п. иштирок этмайди; атмосферада факат нуёш радиапияси роль уй- найди. Температуранинг суткалик узгарнши хаво температурасипинг сут- калпк амплитудасига ва тог жинслари характерига боглид нолда бир неча сантиметрдан 1—2 метргача чуиурга етиб боради. Уртача геогра- фик кенглйкларнинг континентал ицлимли улкаларида температура- нинг йиллик узгариши 20—30 м чуиурликкача кириб боради. Ана шу чуцурликда доимий температурали цатлам ёки изотсрмии горизонт булади- Унинг температураси мазкур улкадаги хавопинг уртача иил- лик температурасига тенг. Йиллик амплитудаси кичик булган цутбий ва экваториал улкаларда изотермик горизонт ер юзасига я^ин жойла- шади. Ер пустининг температураси фаслларга иарзб узгариб турадиган юкори изтламини фаол цатлам деб аталади. Шахталарда ва бург кудуцларида олиб борилган улчашлар изотер- мик горизонтдан пастда температура кутарплиб боришини курсатади. \ар 100 метр чукурликда температура кутарилган градуслар микдори геотермии, градиент деб аталади, Чунурга тушган сари температура 1°С кутарнладиган масофа (м хисобида) геотермии босцич дейилади. Геотермии босцич турли жойда анча турлича булади. У рельефга, тог жинсларининг иссицлик утказиш цобилиятпга, вулкан учоцларииинг узок-яцинлигига, ср ости сувлари окимларига боглик. Геотермии бос- Нич урта хисобда 33 м га тенг. Вулканли улкаларда у 5 м атрофида булиши мумкин, геологик баркарор улкаларда (платформаларда) чу- курга тушган сари температура секин-аста кутарплиб боради, баъзан хар 100 м да 1°С ошади. Йссин булоцлар, кумир ва нефть конлари, ёш от^инди жинслар геотермии боскични ^исцартиради. У водийлар остида кичик, tof тепалари тагида эса катта булади. Хулосада Ер асосий иобикларининг огирлигпни келтирамиз (А. П. Виноградовдан, 1963): Коба-лар огирлиги. г хисобида Атмосфера..................................5-1021 Гидросфера..................................1-5-1021 Чукинди жинслар............................2-К)-'4 Ер пусти...................................3-10-’5 Мантия.....................................4-1027 Ядро.......................................2-10;7 Географик цобик планетанинг ички ^обпцлари билан узаро таъсир этиб туради. Бу таъсир ало^ида-алохида нарсалар уртасидаги узаро таъсир булмай, бир бутун—Ер ва унинг юзаси ургасидагн таъсирдир. 4* 51
1. Узаро таъсир даставвал Ер юцори катламларинннг ички цатлам- ларига босимида намоён булади. Бу босим шунчалик каттаки, у зич огир ядро ва калин мантиянинг хосил булишига олиб келган. 2- Босим радиоактив парчаланиш билан биргаликда исси^лик хо- сил 1\илади. Бу иссиклик Ернинг ички ^исмидан унинг юзасига чикиб келади ва йилига 50—60 кал/см^га, бутун Ерда хаммаси булиб эса йилига 2,5-102 калорияга тенг. Бу иссикликнинг ер юзаси учун бевосита ахамияти жуда кам, у Ер Куёшдан оладиган иссицлигининг 0,001 улу- шини ташкил этади. Лекин бу иссиклик туфайли ер пусти остидагп мантия цизиган. Бу эса ер пусти ва мантияда тектоник активликни таъмин этади. 3. Планетанинг огир ядроси ср юзасида огирлик кучининг катта булишини таъминлайди. Бунинг ёрдамида Ер узида атмосфера билан сувни ушлаб туради. 4. Ер юзаси учун сувнинг асосий манбаи мантиядир. Сув туплам лари- -оксан ва денгизлар факат атмосфера босими борлиги туфайли гина мавжуддир, акс холда сув бир дацгщадаёк бугга айланиб учиб кетади. 5. Сув хаво циркуляцияси туфайли материкларга кириб бориб, океанларга оциб тушадиган куруцлнклардаги сувларни ^осил цилади. Ер юзасида нурашнинг руй бериши ва чукинди жиисларнинг вужудга келишнга сув билан ^аво сабаб булади. .6 . Дарёлардаги 014ИМ тезлиги ва денудация суръати огирлик кучи- нинг катталигига боглик. 7. Ер пусти мантиядаги моддаларнинг сараланиши ма^сули булиб унинг узи ^ам мантияга таъсир курсатади. Бу узаро таъсир ер пусти- нинг икки типи — материк ва океан ер пустларининг таркиб топиши- да, материклар ривожланишида ва тектоник жараёнларда намоён бу- лади. 8- Ернинг ички кисмидаги моддалар эластиклик хусусиятига эга. Бунинг оцибатида моддаларнинг окиши Ернинг шаклида акс этади. Далкиш царшилиги Ер айланишини секинлаштиради, бу эса кутбий сгщи^ликни камайтиради. Бу ^ол юцори мантиядаги моддалар бир цисмининг экваториал кенгликлардан кутбий кенгликларга, албатта, оциб боришига сабаб булади. Ер пусти остидаги моддаларга Караганда цаттицроц булганлигидан узгаришга учрайди, ёрилади, кутарилади ва пасаяди. Бу жараёнда кутбий ва экваториал радиуслар абсолют узун- лигининг узгариши эмас, балки Ер шаклининг мувозанатланишга инти- лиши роль уйнайди. 9. Материк ва океанларнинг ^осил булиши, тектоник жи^атдан актив минтацалар (геосинклиналлар)нинг, платформаларнинг жойла- шишини Ернинг ички цисмидаги тектоник жараёнларнинг оддий аксэти- ши, деб ^исоблаб булмайди. Уларнинг ^осил булиши, жойлашиши ва ривожланиши ер пусти, Ернинг ички цатламлари ва Коинотнинг узаро таъсири натижасидир. МАТЕРИКЛАР ВА ОКЕАНЛАР. ЕР ЮЗАСИНИНГ ВЕРТИКАЛ ХАМДА ГОРИЗОНТАЛ ПАРЧАЛАНГАНЛИГИ Ер пустининг сифат жи^атдан фарц килувчи икки типи — материк ва океанлар пустлари типига планета рельефининг икки асосий босци- чи—материклар ер юзаси ва Дунё океани туби тугри келади. Материклар океан тагидан баланд кутарилган ва ундан анча тик материк ён багри билан ажралган умуман ясси жуда катта массивлар- дир. Материкларда ва океан тагида иккинчи даражали рельеф босцич- 52
лари: курукликда— текисликлар ва тогли улкалар, океанларда— океан туби, сув ости тизмалари ва чуцур ботик тар булади. Tof тизмалари хам, чукур океан ботиклари хам планета рельефи икки турининг цисм- ларидан иборатдир. Ер юзасининг умумлаштирувчи профилины гипсографик ва бати- график эгри чизицлар1 билан курсатиш мумкин (14-расм), бу эгри чизицлар курукликда ва океанларда турли баландликларда жойлашган 14- расхг Куруцлнкнинг гипсографик ва океан тагининг батиграфик эгри чизиги Бундай эгри чизиклар к^йидагича тузилади. Турли хил баландлик ва чу^урликларни эгаллаган жойлар майдони гипсометрии ва батигра- фик карталардан хисоблаб олинади. Сунгра коордпнатали уклар чизи- лади. Ордината чизиклари буйича 0 ,ап юкорига караб баландликлар, пастга томон чуцурликлар куйпб чпкилади; абиисса чизиги буйлаб майдон млн. кв км хисобида ^уйиб чпкилади. Гипсографик эгри чизицни тахлил цилсак, дуруклик юзасининг катта цисми денгиз сатхидаи унча баланд жойлашмаганлпгини кура- миз (3- жадвал). Океан сатхидаи паст жойлашган ерлар депрессиялар дейилади. Уларнинг майдони 800 минг км2 га якии. Бутардан энг каттасн денгиз сатхидаи 28 м гача паст булган (<’лчаш 1953 йилда утказилган) Кас- пий буйи пасттекислигидир. Марказий Осиёдаги Турфон ботиги денгиз сатхидаи 154 м пастда. Урта Осиёдаги Сарикамиш ботигинипг туби денгиз сатхидаи 38 м паст туради. Ердаги энг чудур депрессия Улик денгиз ботиги булиб, унинг циргоцлари океан сатхидаи 392 м пас/ Ер юзасининг денгиз сатхидаи 0—200 м баландликкача жойлаш- -ан кисмлари пасттекисликлар деб аталади. Курукликнпнг бу боскичи энг катта майдонни эгаллаган —48,'2 млн. км2. Упдан кейииги баландлик боскичи 200 м дан 500 м гача булиб, кирлар ва п гатолардан ибораФ. Кирлар билан платолар бир-бирлари дан ер юзасининг нотекислик даражаси билан фарк цилади. Плато- тарнинг юзаси ясен, текис, кирларники эса паст-баланд булади. Кир- лар билан платолар майдони 33 млн. км2 га тенг. 1 hypsos—балаидлик, bathos—чукурлик (юпопча). 53
3- ж а д в а л ЕР ПУСТИНИНГ ТУРЛИ ХИЛ БАЛАНДЛИК ВА ЧУДУРЛИКЛАРДА «ЖОЙЛАШГАН МАЙДОНЛАРИ НИСБАТИ Куруцлик, балан.ч- лиги м хисобида Баландлик босцичлари майдони Денгизлар, чуцурлиги м хисобида Чукурлик босцичларн майдони МЛН. А'»2 Ер юзаси май- допига нисба- тан % и МЛН. Аги® Ер юзаси на - дон и га ннс^з- тан *» и 3000 дан ортик 6,0 1,2 0-200 28,0 5,5 3000- 2000 10,0 2,0 200-1000 15,0 2 у 2000-1000 24,0 4,7 1000=2000 15,0 2,9 1000 - 500 27,0 5,3 2000--3C00 24,9 4,7 500 - 200 33,0 6,4 3000-4000 71,0 13,9 200 -0 48,2 9,5 > 4000—5000 119,0 23,4 0 дан паст 0,8 0,1 5000- 6000 84,0 16.5 Жвми 119,0 28,2 6000 дан ортиц 5,0 1.0 Жами . . . 361,0 70,8 "00 м дан юкорида тоглар жэйлашади. Баландлигпга дараб tof- лар! и паст, уртача ва баланд тогларга ажратилади. Чукдиларн 1000 х дан юкори кутарилмайдиган тотлар паст тоглар дейплади Бунга мисо! дилчб Козогистон паст тогларини ва турли tof системаларииинг этап- ларини курсатиш мумкин. Паст тоглар Ернинг анчагина майдонини эгаллаган, уларнинг майдони 27 млн. кл1- га тенг. Уртача торларнинг баландлиги 1000 м дан 2000 м гача булади. Урал, Забайкалье, Карпат тог ;*ри, Шаркий Сибирдаги купдан-куп тизмалар ва бошдалар уртача баландликдаги тоглардир. Уртача баландликдаги тогларнинг умумий мкидонп 24 млн. км2, яъни паст тоглар майдонидан камрод. 2000 м даъ юкори кутарилган тогларни баланд тоглар ёки альп типидаги тоглар деб аталади. Улар атигл 16 млн. кч’2 майдоннн эгаллайди. Гогларни паст, урта ва баланд тогларга ажратиш факат гипсо- метрии белгиларнпгина акс эттирмай, уларнинг умумий морфологии диёфасини хам акс эттирадп. Тогларнинг морфологик киёфаси жойнпнг географнк кенглигига боглик. Кутбий улкаларда абсолют баландлиги >нча катта булмаган тоглар баланд тор ландшафтига эга. Вадоланкп. экватор якинида ушанча баландликдаги тоглар паст тоглар куриниши- га -гадир. Ер юзасининг бал ант кутарилган дисмлари одатда жуда паст-ба- ланд (парчаланган), бир томонга йуналган датор тоглар — tof тизма ларидан иборат булади. Tof тпзмаларини водийлар бир-бирларидан аж- ратиб туради. Кавказ, Урал, Альп, Кдмолай тоглари ва кенг майдонлар- ни эгаллаган бошда тог системалари тогли улкалар дейилади. Унча баланд булмаган (1000 м гача) ерларнинг купчиликни таш- кил этиши материкларда табиатнинг зонал булишига дулайлик tvf- дирган. Тогли улкаларда ва кирларда табиий шароит комплекси баланд- ликнинг узгаришига дараб махаллий узгаришларга учрайди. Табиий- тарихий зоналар доирасида баландликка дараб табиий шароитнинг }3- гариши вертикал минтакаланиш деб аталади. В. В. Докучаев табиий тарихий зоналар «Ер шари айрим дисмларининг океанлар сатдидан баландлиги уч юз мстрдап ошмаганда узларининг анид шаклида па- моён булар эди»,— деб ёзган. Океан таги дам, дуруклик каби, чудурлигига дараб босдичларга ажр атилади. 0 м дан 200 м гача материк саёзлиги—материкларнинт океан сат.дидан паст юзаси жойлашган. Ундан чудурда сув ости юзая анча кескин узгаради ва унинг киялиги (тиклиги) ошади (13° гача ета 54
ди). Бу —материк ёнбагри. Ундан кейин материк этаги келади. Бу уча- ла посцич материкларнинг сув ости чеккасини ташкил этади. У 2440 м чукурликкача давом этади. Куруклик материк саёзлиги ва материк ёнбагри билан биргаликда ер юзасининг 40% ини ташкил этиб, материк палахсаларини хосил ки- лади. Ундан нарида 2440 м дан 6000 м чукурликкача дунё океани туби жойлашган, у Ер юзасининг 55% ини ташкил этади. У уз навбатида икки босцичга булинади: х.аци^ий океан ва урталикдаги океан tof тиз- малари. Океан ости tof тизмалари геологик ва геоморфологии жихат- дан <ам материклар билан океан туби уртасида оралик урин тутади. Чукур (6000 м дан ортик) океан ^аъри катта мандонни эгалламай- ди Ер юзасининг 1%ини ташкил этади. Дунё океанининг уртача чу- уурлиги 3600 м атрофида. Материк ва оксан ср пустлари ксскин фарк килганлигидан мате- риктар йирик цуруклик массивларигина булиб колмай, улар муайян "труктурали — генетик тузилишга эгадир. Материклар ^уруцлик ер пус.ининг изостатик мувозанатлашган ва муайян геологик тузилишга эга булган йирик кисмларидир: улар атрофи турли геологик даврларда .осил булган бурмалар билан уралган кадимги битта ёки бир неча плат- формалаодан таркиб топади. Материклар олтита1: Евросиё, Африка, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Антарктида, Австралия. Барча мат*риклар бир-бнрларидан етарли даражада ажралиб турадилар. Африканинг Евросиё билан, Шимолий Американинг Жанубий Америка билан камбар ва геологик жи^атдан жуда ёш куруцлик ортали ^уши- либ турганлиги бу ^оидани инкор этмайди. •Материклар Евросиё . Африка Шимолий Америка Жанубий Америка Антарктида Австралия Хамма ороллар. Материклар майдони млн. км* 50,7 (Осиё 41,5; Европа 9,2) 29,2 20,3 1» 1 13,9 7,6 9,2 Куруцликлар геологик хусусиятларига 1уараб материкларга були- нишдан ташдари, яна китъаларга хам булинади. Улар хам олтита: Евпопа, Осиё, Америка, Африка, Антарктика, Австралия. _ Биргина Евросиё материгида икки цитъа — Европа билан Осиё жойлашган, шу билан бирга иккита материк — Шимолий Америка би- лан Жанубий Америка битта цитъани хосил килади. Китъа—маданий-тарихий тушунча. Европа билан Осиё оралигида- ги чегара Урал тоглари ва Кума-Манич ботиги орцали утказилади. Ягона материкни икки китьага ажратиш улар уртасидаги чегарани Урал даоёси ва Бош Кавказ тогларидан утказищга х.ам имкон беради. Кавказ билан Закавказьени Европага кушадиганлар х.ам бор. Китъаларга фа^ат материклар эмас, улар яцйнидаги ороллар хам киради. Тинч океандагп материклардан анча узоцда жойлашган ороллар Океания деб аталадиган алохида ороллар туплампни хосил Хилади. Иккала Американинг бир китъага бирлаштирилиши улар тарихи- нинг умумийлигига асосланган. 1 Материкларни ажратишга структура — генетик жи^атдап ёндашиб, баъзи бир олимлар Европанп Осиёга ёпишган алохида материк деб зисоблашади. Лекин шундан йул тутилса, Осиёнинг узини х,ам неча платформа булса, уни шупча материкка ажратиш лс "и буларди. 55
1\итъа гар Осиё ... Америка . Африка .... Антарктика Европа .... Австралия ва Океания 1\итъалар майдони. мгн. к и® ^исобида 43,6 42.5 (Шим. Америка 24,2 Жан. Америка 18,3) 30,0 14,0 10,0 8,9 Куруцликларнинг материклардан кичик булаклари ороллар деб аталади. Оролларнинг купчилиги ва, мухими, хамма йириклари мате- рик саёзлигида жойлашади.яъни материкларнинг цисмлари ^исоблана- да ва шу сабабли материк ороллари деб аталади. Океанлардаги киргокдан узокда жойлашган купдан-куп манда ороллар океан остидан отилиб чикгуан вулканлардан хосил булган. Бундай ороллар вулкан ороллари деб аталади. Иссигу минтатуаларда вулкан конуслари ва сув ости кирлари устида маржой организмлари маржой оролларини хосил гуилган. Вулкан ва маржой ороллари материк оролларидан фарц гуилиб, мустакил ороллар деб аталади. Козирги геологик даврда материклар ва ороллардан иборат барча КУРУ^лик майдони 149 млн. км® бутун Ер юзаси майдонинпнг 29% пни ташкил этади; Ер юзасииинг 361'млн. км2 гуисмини ёки 70,8% ини Дунё океани ишгол цилган. Материкларнинг жойлашиши, шунингдек, сувнинг температура ва шурлигидаги, огуимлар, сув кутарилиши ва 1уайтиши системасидаги фаргулар Дунё океанини океанлар деб аталган гуисмларга ажратишга имкон беради. Океанлар Майдони, млн. км? Улуг ёки Тинч океан . . . 179,6 Атлантика океапи . . . 93,4 Хинд океани................ 74,9 Шимолий Муз океани . . 13,1 Океанлар чегараларининг катта кисми океанлар циргогулари буп- лаб утади. Баъзи жойларда океанлар чегараси шартли равншда утка- зилган. Тинч океан билан У^чнд океани уртасидаги чегара Малакка ярим ороли, Зонд оролларининг гарбий ва жанубий циргоцлари, Авс- тралиянинг гарбий хамда жанубий киргоклари, Тасманиянинг жануби- шаркий бурни меридиани орцали утади. Тинч океан билан Атлантика океани оралигидаги чегара Горн бурнидан, Антарктика ярим оролига боради, Тинч океан билан Шимолий Муз океани оралигидаги чегара Диомида ороли кенглигидан утказилади. Атлантика ва Хршд океан га- ри уртасидаги чегара Яхшп Умид бурни меридиани буйлаб утган. Атлантика океани билан Шимолий Муз океани оралигидаги чегара Норвегиядаги Скотланд ярим оролидан Шотланд оролларига, ундан Фарер оролларига, кейин Исландияга, 65°24' кенглик орцали Гренлан- дияга, Баффин Ерига, Гудзон бугозидаги Жанубий Кириш бурнига то- мон утказилади. Агар цуругулик баланд кутарилган булса, денгиз билан куруклик орасидаги чегара материк ён багридан утади. Бундай холни Африка, Жанубий Америка, Арабистон, Хиндистон гуиргокларининг куп цисмида куриш мумкин. Картадап яхши куриниб турибдики, бундай жойларда кирготу анча текис, ярим ороллар ва гуултиклар йугу ёки кам булади, денгизлар эса булмайди. Бошкача килиб айтганда, бундай жойларда гуиргогу парчаланмаган булади. Купчилик холларда, айникса шимолий материклар — Евроспё билан Шимолий Америкаиинг гуиргогуларид материк саёзлигини денгиз босиб кстган. 56
Хозиргм вактдаги киРГ0К чизиги куп жихатдан курукликлар релье- фига боглик ва шу сабабли жуда эгри бутридир. Океан суви КУРУКлнк ичкарисига кириб бориб, денгиз цултик ва бутозларни хосил цилади, булар уз навбатида материклардаи ярим орол ва оролларни ажратиб туради Денгиз ва култик терминларининг ишлатилиши тарихий шаропт- ларга боглик равишда жуда хилма-хилдир. Бир хил жойда унча кагга булмаган сув ^авзалари, денгиз деб аталади, масалан, Мар пар денгизи, бошца бир жойда жуда катта сувликларни култиклар деб аталади, ма- салан, Мексика, Гудзон, Бенгалия, Карпентария култиклари. Куп хол- ларда катта кулларни хам денгиз деб юритилади, чунончи Каспий, Орол, Улик денгизлар. Денгизлар материкларга нисбатан жойлашиши ва океанлар билан туташиб туриш характерига караб чекка, материк ичкарисидаги ва ур- та денгизларга булинади. Чеккадаги денгизлар океанлар билан катта масофада туташган булиб, ундан ороллар ва ярим ороллар оркали ажралиб туради, шунипг учун ^ам бундай денгизлар чегараси шартли булади. Чекка денгизлар- ни материк саёзлигида жойлашган денгизлар- га (Баренц, Кара, Лаптевлар, Чукотка Шимо- лий, Сарик денгиз ва к.) хамда материк ён багрида жойлашган денгизларга (Шаркий ва Жанубий Осиё депгизлари, Бискай цултиги, Бофорт денгизи, Антарктика денгизлари) бу- лиши мумкин. Биринчи группага кирувчи денгизларнипг чукурлиги камдан-ка.м холда 200 м дан орта- ди, материк ён багирларидаги денгизларда эса чукурлик жуда тез орта бориб, океан чукур- лигигача етиб цолади. Материк ичкарисидаги денгизлар дуруцлик ичкарисига узок кириб боради ва океанлар билан фацат бугозлар оркали туташган була- ди. Балтика, Oiy, Азов денгизлари, Гудзон цул- тпги шундай денгизлардир. Уларнинг хаммаси 15- раем Куруклнк ва теи- гизлар майдонпнпнг нпсба- ти (% хигобида:: 1 — бутун Ер шарила, ? — Шимо- лий ярим шаряа .У — Жанубий ярим шарда, 4— рукликнинг ярим шарлар уртасида та^сим i »- пиши саёз. Урта денгизлар хам куруклпк ичкарисига узок кириб боради, лекин улар бир материк доирасида булмай, материклар оралигида ер пустининг ёриклари минтакасида жойлашган булади. Шу сабабдаи бундай денгизларнинг таги рельефи анча нотекис, уларда саёзликлар билан чукур жойлар ёнма-ён жойлашган булади. Урта денгизларга вул- каилар, зилзилалар хосдир, уларда орол ва ярим ороллар куп булади, бу хол урта денгизларнинг узида нккинчи даражали денгизларни чжрагишга имкон берадп. Евросиё билан Африка оралигида жойлаш- ган Роман Урта денгизида Тиррен, Адриатика, Иония, Мармар, Кора денгизлар бор. Кизил денгиз Африка билап Евросиё оралигида жой- лашган. Осиё билан Австралия оралигида Жанубий Хитой, Ява, Зулу, Сулавеси, Банда ва Арафур денгпзларидан ташкил топган Осиё-Авс- тралия урта денгизи жойлашган. Америка урта денгизига Мексика цултиги билан Кариб денгизи кирадл. Урта денгизлар океанлар билан турли хил масофада: баъзилари тор бугозлар оркали, бошкалари кенг масофада кушплган. Денгизларнинг режими—сувининг шурлигн ва температураси, окимлари, сув цалкиши.шупингдек, биологик шароити уларнинг чукур- лигига хамда океанлар билан туташиш шароитига боглик. Денгизлар материк ичкарисига канчалик узок кириб борган бул- са, уларнипг циргок чизиги шунчалик эгри-бугри ва парчалаииб кет* 57
ran булади. Цуруцликнинг парчаланганлик даражасини орол ва ярим ороллар майдонииинг материк ёки ^итъа умумий майдонига нисбати- дан энг яхши билиб олиш мумкин. Цктъалар умумий майдонииинг Европада 34, Шимолий Америкада 25, Осиёда 24, Австралияда 19, Африкада 2,1, Жанубий Америкада 1,1 проценти орол ва ярим оролларга тугри келади. Китъаларнинг iyaft даражада парчаланиб кетганлигини циргоц чпзиги узунлигинииг цитьалар майдонига нисбати хам акс эттириши мумкин. Европада 1 км узуиликдаги цирговда 246 кв км, Африкада 960 кв км мандол тугри келади. Курукликнинг куп ёки кам парчаланиб кетганлиги материк майдо- пи билан биргаликда унинг табиатида куп жихатдан акс этади. Чунон- чи, дарёларнинг узунлиги, ицлим хосил цилиш шароити куп жихатдан кпрпщларпинг парчаланганлигига ва материк майдонига боглид, булар билан уз навбатида тупроклар, усимликлар ва умуман бутун табиат \а.” боглшудир. Грда материклар билан океанларнинг жойлашишида цуйидаги ко- ну ниятлар мавжуд: 1. КУРУ Чликнинг катта >уисми шимолий ярим шарда жойлашган. Дан бий ярим шар океан ярим шаридан иборат, унинг 81% и сув би- нт копланган ва факат 19% и цуруклпкка тугри келади. Шимолий ярим шар куруклик ярим шари, унда ярим шар бутун майдонииинг 39% ини куруклик ва 61 % ни сувлик ташкил этади (15-расм). 2- Материклар икки катор жойлашган: Евросиё билан Шимолий Америкадан иборат шимолий цатор ва Жанубий Америка, Африка ^амда Австралияни уз ичига олган экватор ёни натори. Антарктида бу каторлардан таш^аридадир. Шимолий материклар рельефи хилма-хил ва паст-баланд, материк саёзлиги кенг, циргок чизиги эгрп-б> гри: бунга геологик тузилишининг мураккаблиги сабаб булган. Экватор ёни материкларининг рельефи ва циррок чизиклари нис- батан оддий ва океан шельфи деярли йук (бу картадан к^риниб ту- рпбди); бунинг сабаби улар геологик тузилишининг нисбатан оддий- лигидир. 3. Шимолий материклар тропик кепгликларда бсшланади ва урта- ча географик кенгликлардан утиб, кутбёни кенгликларигача боради, жанубий материклар эса экваторнпнг хар икки томонида жойлашиб, субтропик минтака доирасидан нарига утмайди. Шимолий материкларнинг кутбий чеккалари шимолий цутбга якин- лашиб борадп. Шимолий чекка нукталар — Осиёда Челюскин бурни 74 43' шим. кенглпкда, Европада Нордкин бурни 71~08' шпм. кенглпкда, Шимолий Америкада Мерчион бурни 71°50' шим. кенгчикда жойлашган. Шундай г^илиб, материклар кутбга нисбатан бир хил масофада (цир- куыполяр тарзда) жойлашган. Жанубий материкдар субтропикларда тугайди. Уларпинг чекка жанубий нукталари Африкада Игна бурни 34° 51' жан. кенглпкда, \встралияда Вильсон бурни 59°1Г жан. кенглпкда жрйлашган, Жану- бий Америка Континентал плитасп ^ам 40° жан. кенглпкда тугайди. Ундан жанубда цуруклпк ёш Анд тогларидан иборат. Лекин у хам 53°54' жан. кенглпкда Фроуорд бурнида тугайди. 4 Материк ва океанлар антипод жойлашган (16-расм); Ер шарида хар бир магерикнинг карама-карши томонида океан жойлашган. Ши- молий Муз океани билан Антарктиданинг антиподлиги айницса якцол куриниб турибди. Шимолий Американинг карама-карши томонида Хинд океани, Евросиё билан Африкапинг каршисида Улуг (тинч) океан бор. Фагуат Анд тогларининг жанубий чеккасп карама-карши томопда Хптой тсрриторнясцга тугри келади. 58
Материклар-нинг бу баён этилган жойлашиши ва характери к\ еук.тик ва денгизларнинг Ер юзасида зонал жойлашганини курсатади Бу му^им хусусиятнп цуруклик ва денгизларнинг кенгликлар буйича жойлашиш нисбати хам тасдицлайди (17-расм). Умумпланетар геоморфологии зоналлик асимметрикдир: шимолий зрим шар материкларига жанубий ярим шар океанлари тугри келади. 16- раем. Материклар антиподлари (штрихлар билан курсатилган) цеш издан иборат Арктикага Антарктида материги мос тушган Шимо- лий ярим шарнинг 40° ва 70° кенгликлари орасида денгизларга нисба- тан ^уру^лик куп, жанубий ярим шарда эса шу кенглпкларни бугун- лай сувлик халка эгаллаган. 6. Хамма материклар пона ёки учбурчак шаклида булиб, уларнинг уткир учи жануб томонда. Бундай шакл фа^ат Австралияда унча аник ифодаланмаган. 7. Меридиан йупалишида чузилган планетар рельеф шакли S кури- нишга эга. Бундай йуналиш Кордильера, Анд тоглари, Атлантика сув ост тог тизмаси, Осиё ва Австралиянинг шар^ий циргоги ва купгинч бошка катта геоморфологии ^осилалар учун хосдир. Й Материкларнинг жойлашишпда зоналликдан ташкари, табиат- 17- раем. Цуруклик (шт рих.ш) ва океанлар май- доппнинг географии кенг- ли1 ар буйича (дар 10° да) таадтмланиши. Ра- камлар майдонпи млн квадрат км дисобида билдирадц: Шимолий ярим шардаги барча ку- ру клик 100,5, жанубий ярим шардаги бутун ку- рхд-шк 48,5 мли. к. и2 59
нпнг иккинчи умумий белгисп сскторлик намоён булади. Материклар А. П. Карпинский курсатиб утганидек (18-раем) Ер сфероидинпнг энг циска экваториат уки секторида жойлашган. 9 Континентларнинг майдони ва уларнинг уртача баландлиги уртасида хам бсвосита богланиш бор: куру^лик майдони гуанчалпк катта булса, унинг уртача баландлиги ва мазкур материк доирасида литосферапинг цалинлиги ^ам шунча катта булади (19-расм, 4-жад- вал). Бундай богладишга изостазия сабабдир: катта материкларга ка- лин литосфера хос, у мантияга чуцур чукади ва унинг устидан баланд кутарилиб туради. 10. Ер пустини ёриклар минтакалари хам зонал, хам меридионал лупалишда кесиб утган: 1) Урта денгиз ёрицлар минтацаси тахминан 35° шим. кенглик буйлаб Урта денгиз, Шимолий Африка ва Жан. Евро- па Альп тоглари системасп, Кавказ, Олд Осиё, Кимолай тоглари ва Хпнди-Хнтой ярим ороли ортали утади, у ёш tof занжирлари, узилма денгизлардап иборат; унда вулканлар куп отплиб, зилзилалар булиб 18-раем. Матерпкларнинг жойлашиши: шимолий кутб томонидан Караган- да шундай куринади а at энг киска эквав риал ук меридиани ( У. П. Карпннскийдан) гурадиган улкалар жойлашган; 2) бу ёриклар минтакасига параллел равишда жанубий ярим шарда 35° жан. кенглик якинидан жанубий чрим шар ёриклари минтакаси утади; у матерпкларнинг (Жанубий Амерпкада материк плитасининг) гугашида намоён булган; 3) Улур океаннипг хар иккала киргори буйлаб меридианлар йуналишида Тинч оксан ёриклари минтакаси жойлашган; бу минтацаларда хам ёш tof- ,ар жойлашган; бу минтакаларда ёйсимон чу зилган ороллар занжирла- ри бор, кучлн ву'лкан харакатлари, каттик зилзилалар булиб туради. Марказий Америка хамда Жануби-Шаркий Осиёда Тинч океан ёрпцлари минтакаси билан Урта денгиз ёриклари минтакаси кесишади. Материкларпинг ёки улар гуисмларининг жойташиши ва киёфаси- 60
4- ж а д в а л КОНТИНЕНТЛАР ВА КИТЪАЛАРНИНГ УРТАЧА БАЛАНДЛИКЛАРИ ХАМДА УЛАРДАГИ ЛИТОСФЕРАНИНГ КАЛИНЛИГИ Материклар Ски цитъалар Уртача баландлиги, м хисобида Лнтосфсраннпг уртача цалиилмги, км \исо- бида1 2 Оси; . . 950 46 Африка . . 750 42 Шимолий Америка . . 700 42 Жанубий Америка . . 580 40 Антарктида-1 ... ? э Европа 300 37 Австралия . . . ...» 350 37 даги ухшашликлар ёки! мосликлар географик гомология деб- аталади Географик гомологияга, масалан, цуйидагилар киради: а) Африканинг гарбий циргоги билан Жанубий Америка шарций киргогипинг мое келиши; б) Европа билан Шимолий Американинг Атлантика океани цир- гоклари гргёфасининг ухшашлиги; в) Европа, Осиё ва Америка уч датор wm-i Евросиё Африка Илмокии А мери Жану5ии Америка 590 960 750 800- Австралия ? ЗАО Майдони, млн.кмгх,ис. 600- ‘ Антарктида 30 7,6 50 2- з 5 з- 4- 5 19- раем. Курукликлар ер пустининг майдони, уртача баландлиги ва уртача калинлиги ярим оролларининг ухшашлик белгилари: Пиреней, Арабпстон, Кали- форния, Апеннин, КинДистон, Мексика; Болцон ороллари билан бчрга, Хиндихитой Зонд ороллари билан ва Флорида Антил ороллари билан бирга; г) Целебес ороли билан Хальмахер оролининг деярли бутунлай бир хил шаклда эканлиги. Ер хакидаги фанда г^уруклик ва денгизларнинг жойлашпшидаги Конуниятларни тушунтириб беришга куп марта уриниб курилган. Усимлик ва ^айвонот дунёсининг тарихи ^адимда материклар бош^ача 1 П. С. Бороновдан. 2 Муз босиб ётганидан изогтатик чуккан. 61
жойлашганлигипи, улар турли геологпк даврларда цуруцлик ортали бир туташиб, бир ажралиб турганлигини курсатади. Австралия хай- вонот дунёсининг жуда хам узига хослигига сабаб шуки, у Осиедан мсзозойда ажралиб колган ва бу кичик материкда фаунанинг ривожла- ниши бонща материклардан ажралган холда давом этган. Палеозой эрасида цадимги Африка билан кадимги Хиндистон ярим оролида муз босиши руй берган. Палеозой охири ва мезозой бошларида Антарктидада тропик усимликлар усган, улардан кейинчалик тошку- мир хосил булган. Шпицбергенда ^ам шундай булган. Шундай ^илиб, иклим минтацаларининг жойлашишп палеозой билан мезозойда хозирги вактидагига Караганда бутунлай бош^ача булган. Бу узгаришларнп биргина ицлимий сабаблар билан тушунтириб булмайди. Олимлар ер юзасииинг х.озирги вадтдаги морфологиясини, яъни Ер манзарасини тушунтириш учун куп гнпотезаларни таклиф цилиш- ган- 20- раем. С. П. Хромов фикрига кура шимолий цутб ана шундай кучиб юрган: Рст — кембрийгача, Ст — кембрий, О — S — D — ордовик—силур—девон, С—Р—карбон — пермь, Т — триас, Pg — палеоген, N — неоген I. К^утбларнинг силжиши ёки, ани^роги, Ернинг айланиш укига нисбаган силжиши гипотезаси. Ернинг айланиш уди Дунё уцига нисба- тан тахминан бир хил бурчак хосил ^илиб огган. 20- раемда курсатилга- нидек, протерозойда кутбда Шимолий Американинг марказий цисми, кембрийда Тинч океаннинг уртаси булган, палеозой дайомида кутб Тинч океанда Гавайи ороллари ортали Шарций Осиёга силжиб бор- ган, мезозойда у Охота денгизи сох.илларига етган, палеогенда Чукот- када булган ва нихоят, хозирги холатга келган деб тахмин 1уилинади. 2. Дастлаб Е. Биханов (1877) томонидан айтилиб, немис геофи- зиги А. Вегенер (1912) тулиц ишлаб чивдан — материкларнинг горизон- 62
тал силжиши гипотезаси. Бу гипотезага кура гранит ер пусти юцорп па- леозойга ^адар Пангея материгини ^осил ^илган. У материк Эски Дунё урнида булган. Мезозойда бу материк парчаланган ва унинг айрим па- лахсалари — материклар силжий (суза) бошлаган. Биринчи налахса аж* ралиб, гарбга силжиб кетган—бу Жанубий Америка, сунгра Африка, кейинроц Антарктида, Австралия ва Шимолий Америка ажраб чиккан. Материкларпинг >;аракатланиши гипотезасининг кейинроц ишлаб чи- килган вариантида 1\адимги вактда иккита улкан материк — Лавразия 21- раем. А. Вегенер гипотезасига кура матерпкларнинг ву- жудга келишн: А — палеозой, Б — ме-зозей, В — кайнозой билан Гондвана булган дейилади. Лавразиядан Шимолий Америка (унинг платформадан иборат цисмини Лаврентий куру^лиги деб аталади) ва Евросиё хосил булган. Гондванадан Жанубий Америка, Африка, Антарктида, Австралия, Арабистон ^а \индпстон ажраб чиц- цан (21-раем). Шимолий материклар билан жанубий матерпкларнинг узига хос хусусиятларга эга эканлигига уларнинг иккита континентдан вужудга келганлиги сабаб килиб курсатилади. 3. «Куприклар» булгандиги гипотезасига кура )^инд ва Атлантика 63
океанлари урнида турлзз геологик даврларда саёз денгизлар, орол- лар ва хатто материклар пайдо булиб, улар ортали усимлик ва хай- воззлар бир материкдан иккинчи матсрикка утиб зорган- Масалан, Муз оксанидаги Ломоносов тизмаси урнида якин геологик утмишда Арктзз- да зууруклиги булган деган тахмин бор (Я- Гаккель). 4. Нихоят, ротацион гипотеза деб аталувчи туртинчи гипотеза- га кура ер пусти баъзи бир кенглик зоналари ва меридионал сектор- ларда айнизуса актив харакат килиб туради. Актив зоналар уртаси- дан утган параллелларни шартли равишда актив параллеллар, актив секторлар уртасидан утувчи меридианларни эса актив меридианлар деб аталади. Юзуорида айтиб утилганидек, материклар энг кичик экваториал узу язуинида жойлашган. Бунга сабаб шуки, шарсимон шаклга аста-се кин язуинлашиб бориши натижасида мантияда юз^орига томон йуналган энг кучли зуаракатлар худди шундай сскторларда вужудга келади ва шу сабабли у жойларда материкларни хосил килувчи эпг енгил жинс лар— гранитлар зозуорига шиддат билан кутарилади. Чукишга моим булган океан секторларида мантия моддасининг сараланиши сскинла- шади, бу жойларда огир океан ер пусти таркиб топади. Жанубий ярим шарда оксанларнинг куплигини хам шундай тушунтириш мумкин. Сунъий йулдошлар ёрдамида олиб борилган кузатишлар жанубий ярим шар зуабарикрозу, Ер шакли нокка салгина у.хшаш эканини кур- сатди. Айланиш жараёнида бу зуабаризулик йуколиб боради. Ер пусти жанубий ярим шарда пасайишга мойил, шу сабабли бу жойда океан хосил булган, шимолий ярим шарда эса аксинча, литосфераларга кута- рилззш зуаракатларзз хосдир, бу жойда ер пусти Континентал гипда ривожланиб бормокда. Ернинг уз увуи атрофида айланишн зуалкиш каршилиги натижасида секинлашиб, сутка узайиб боради. Шу сабабдан Ер зуутбларинииг сшуиклиги камаяди. Ер пустининг экваториал кенгликларида юзуори мантия моддаси зуам пастга томон зуаракат вуилади. Амазония, Конго ботиги ва Зонд архипелагининг паст эканлигига хам сабаб ана шмдир. Уртача минтазуаларда—35° дан 71° гача (максимуми 62° да) ер пусти ва ср пусти остидаги модда кутарплишга мойил. Бу жойда мантия моддасининг сараланиши енгиллашади. Шимолий ярим шарда бу зуоди- са катта материкларнинг хосил булишига олиб келган. Жанубий ярим шарда кутарилиш харакатлари билап бирга пасайиш харакатлари хам рун беради, бунга сабаб жанубий ярим шарнинг зуабаризулигидир. Па- сайиш зуаракатларзз жанубий ярим шарда океанларнинг куп булишига, кутарилиш харакатлари эса жанубий кенгликнинг 40 ва 60° кенгликла- ри орасида рифт тизмаларининг хосил булишига (океанлар ости релье- фпга каранг) олиб келган. Ер айланишининг секинлашиши натижасида вужудга келадиган айнизуса кучли зуризуиш шимолий ва жанубий кенгликларнинг 35° кенг- ликларига хосдир. Бунинг натижасида ана шу кенгликларда ер пусти- нинг ёрилишлар минтацаси зуосил булган. Шимолий Урта денгиз ёри- лишлар минтазуаси жанубий ёрилишлар минтакасидан бир оз фарк зуилади. Ер пустига пасайиш харакатларзз хос булган жанубий ярим зпарда ёрилишлар минтазуасзз материкларнинг тугашида акс этган. Ма- териклар жуда катта майдонга эга булган шимолий ярим шарда ёрилз'ш- лар минтазуасида литосферанинг тектоник зуаракатлари энг актив бу- либ, улар бурмалзз tof занжирларинмнг, узилма денгиз зуавзаларининг хосззл булпшида, вулкан отилишларзз ва зилзилаларда намоён булади. Экваторззал кеззгликларда ер пустининг пасайиши унинг тропик- ларда, кч прозу шимолий ва жанубий кенгликларнинг 20° язуинида, кута- рилззшига сабаб булади. Шимолий муътадил минтазуада материклар- нинг зуосил булиши билая бирга шимолий кутбий кенгликларда литос- 64
феранинг пасайиш з^аракатлари руй берган. Жанубий ярим шарда манзара аксинча: жанубий уртача кенгликларда литосферанинг пасай- ганлиги Ангарктиканинг кутарилганлиги билан мувозанатлашади. Арк- тикада з^ам, Антарктидада хам кутарилиш билан пасайиш уртасидаги чегара 71° кенгликдан утади. Шундай 1\илиб, эпейрогеник ва орогеник жиз^атдан Ернинг мери- дионал секторлари з^амда кенглик зоналари бир хил эмас экан, ер юзасида тектоник ва, бинобарин, геоморфологии жараёнлар географик кенглик за узунликка боглиг; холда руй берар экан. Ь^уйидаги актив айланалар кузга аниц ташланиб туради: 1) шар^ий узунликнинг 105° ли (Байкал) эпейрогеник меридиани; 2) гарбий узокликнинг 75° ли (Урта Америка) эпейрогеник меридиани, бу хар иккала меридианда з^ам геоиднинг сфе- роид сат^идан энг куп пастлиги (—160 ва —87 м) натижасида лито- сфера энг куп кутарилган; 3) экватор; ^озирги геологик даврда литосфе- ра экватор буйлаб аста пасайиб бормо^да; 4) шимолий кенгликнинг 62° и эпейрогеник параллел—материк литосферасининг энг куп кутари- лиши зонасининг уцидир; 5) 62° ли жанубий кенглик жанубий океан- ларда урталикдаги рифт tof тизмалари кутарилган ва ер пустининг «иккинчи ^атлами» пайдо булган; 6) 35° ли жанубий ва шимолий кенг- ликлар — ер пустининг ёрилишлар минтаг;лари; 7) 7Г шим. кенглик — материклар чегараси, бу кенгликдан шимолда Арктика океан чукмаси бошланади; 8) 7Г ли жанубий кенглик — океанлар тугайдиган чегара, ундан кейин Антарктида материги кутарилади; 9) гарбий узокликнинг 30° ьа 165° ли меридианлари геоиднинг сфероиддан энг куп фарц цилув- чи Урта Атлантика ва Урта Тинч океан секторлари, бу жойларда океан ер пусти з^осил булган, шу билан бирга ер пустининг «иккинчи цатлами» ва рифт тизмалар вужудга келган; 10) Тинч океан ёрилиш минтакаси; унинг активлигига сабаб шуки, бу жойда океанга хос базальт ер пусти билан материкка хос гранит ер пусти туташиб туради. Ер пустининг кутарилиш ва пасайиш секторлари з^амда зоналари Ер сиртининг сфериклиги шароитида материкларнинг зонасимон экан- лигига сабаб булган- ^\ар бир континент сферик литосферанинг Ер- нинг кенглик ва узунлик эпейрогеник айланалари туташган жойида кутарилган цисмидан иборатдир. J^ap бир материк жанубда пасаяёт- ган ер пусти зонасига кириб боради. Шунинг учун з$ам материклар эпейрогеник актив зонада—62° шимолий кенгликда энг кенг булган ва пасайиш зонасида камбарлашиб тугайдиган иона шаклига эгадир. Планета рельефи асосий йуналишларининг S шаклда эканлигининг мо^ияти шундаки, шимолий материклар — ^уру^ликлар ва уларнинг чисмлари, tof занжирларининг булаклари жанубдагиларга Караганда рарбга силжиган ёки жанубдагилар шимолдагиларга нисбатан шарвда томон силжиган. Буни хар иккала Америкада, Осиё ва Австралияда, Атлантика тизмасида хамда рельефнинг бопща куп катта элементла- рида куриш мумкин. Бундай силжишнинг сабаби шуки, жанубий ярим шарда литосферанинг пасайишига мойиллиги шароитида ер пустининг барча ^исмлари шимолдаги уз рупарасидаги цисмларга нисбатан шар^- ца силжиган, шимолий цисмлари эса шимолий ярим шар литосфера- сининг кутарилиш з^аракатларига богли^ равишда варбга томон сил- жиган. Меридионал огиш вужудга келади. Цутблар силжиши билан, табиийки, ю^орида айтиб утилган текто- ник зури^иш чизицлари з^ам силжиган. Турли геологик даврларда Ер юзасининг хар хил кисмлари актив параллеллар зоналарига кириб тур- ган. ^ар бир ана шундай даврда эпейрогеник ва талассогеник кутари- лиш з^амда пасайиш зонаси ёки секторига хос зурициш туфайли ер пус- тила орогеник з^аракатлар, ёрилишлар ва тектоник активликнинг бош- i\a куринишлари руй бериб турган. Геологик ва^тни тасаввур килиш учун совет геологик санаси шка- 5 Л. Г. Шубаев 65
5- жад вал СОВЕТ ГЕОЛОГИК САНАСИ ШКАЛАСИ Группа ва унинг индекси Система ва унинг индекси Будим ва унинг индекси Абсолют ёши ва давом этиши (каве ичида) млн. йил Кайнозой Kz Туртламчи Q Неоген N Палеоген Pg Голоцон Q2 Плейстоцен Qj Плиоцен N2 Миоцен N. Олигоцен pg3 Эоцен Pg2 Палеоцен Pg, 0-1 1-24 (24) 24-65 (41) Мезозой Mz Бур Сг Юра J Триас Т Юцори бур Сг2 Куйи бур Сг, Юцори юра J3 Урта юра J2 Куйи юра J, Юкори триас Т3 Урта триас Т2 Куйи триас Tt 65-135 (70) 135-175 (40) 175-213 (38) Палеозой Pz Пермь Р Тошкумир С Девон D Силур S Ордовик О Кембрий Ст Юкори пермь Р2 Куйи пермь Р1 Юкори карбон С3 Урта карбон С2 Куйи карбон С, Юкори девон D3 Урта девон Da Куйи девон D] Юкори силур S2 Куйи силур St Юкори ордовик О3 Урта ордовик О2 Куйи ордовик О] Юкори кембрий Ст3 Урта кембрий Ст2 Куйи кембрий Ст, 213-257 (44) 257-305 (48) 305-380 (75) 380—400 (20) 400—457 (57) 457-544 (87) Кембрийгача Протерозой Pt Архей А Юкори протерозой Pt3 Урта протерозой Pt2 Куйи протерозой Ptt 544—2600 (2056) 2600-3500 ва ундан дам куйи ласи келтирилди (Дунё Табиий географик атласидан, 1964, унга йем- брийгача утган эра ^ушилган) (5-жадвал). Материкларнинг жойлашйши ва циёфаси ^а^идаги фикрлар илгари хам, ^озир ^ам гипотезалардан иборатдир. Ер пусти тарихини синтез килиш (умумлаштириш)—келажакнинг иши. ЕР ШАРИНИНГ ^АРАКАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ГЕОГРАФИК СЩИБАТЛАРИ Ер ун бир хил ^аракат килади, шулардан му^им географик аха- миятга эга булганлари куйиДагилаР: О У3 уки атрофида суткалик айланиши, 2) Дуёш атрофида йиллик айланиши, 3) Ер — Ой умумий огирлик маркази атрофида каракат цилиши. Ер уз уци атрофида гарбдан шарцца томон ёки Дунё шимолий цутби томондан Караганда соат стрелкаси харакати йуналишига теска- 66
ри томонга айланадп. У^и атрофида айланчш вакти, яъни сутка 1\уёшга ва юлдузларга цараб ани^ланиши мумкин. Дуёш суткаси деб, кузатув- чи турган нукта меридиани орцали Дуёш марказининг кетма-кет икки марта утиши орасидагп вактга айтилади. 1\уёш ва Ер каракатларннинг мураккаб эканлиги сабабли хаки^ий Дуёш суткаси узгариб туради- Шу сабабли уртача цуёш суткаси вактпни аниклаш учун суткапинг бу- тун йил давомидаги уртача узунлигпга тенг булган сутка цуллани- лади. Ер 1\уёш атрофида уз уки атрофида айланган йуналишда айланга- нидан цуёш суткалари Ернинг уз уци атроф,пда тулик айланиб чикиши учун кетган ва^тдан салгина узун булади. Ернинг уз уци атрофида тулик айланиб чи^иш вацти муайян жой меридианидан юлдузнинг кет- ма-кет икки марта утиши орасидагп вакт билан аникланади. Юлдуз суткалари 23 соат 56 минут 4 секундга тенг. Бу ва^т Ернинг ^аци^ий суткалик айланиш вацтидир. Айлапишнинг бурчак тезлиги, яъни Ер юзасидаги бирор нуцтанинг ,\ар цандай муайян вакт давомидаги айланиш бурчаги >;амма кенглик- лар учун бир хилдир. Нуцта бир соат давомида 360°:24 соат=15° йул босади. Секундига метр кисобидаги тезлнк кенгликларга цараб узгаради. Бу тезлнк экваторда секундига 464 к га тенг, кугбларга томон ка- майиб боради. <с кенгликда тезлнк. t>1=v cos ? га тенг. бунда v—экватордаги тезлнк (464 mJcck). Ленинград кенглиги (Q=60°) учун бу тезлик 232 м га тенг. Ер шари суткалик айланишининг географик ахамияти, ни^оятда катта. 1. Ернинг Дуёш радиацияси мавжуд фазода айланиши унинг шар- симпп шаклда эканлиги билан бирга табиатининг зонал булишига олиб келади. 2. Ернинг уз уки атрофида айланиши ер юзасининг Дуёш нури таъ- сирида каёз учун цулай равишда исиб ва совиб туришига сабаб була- дп. Ер юзасининг Дуёш ёритиб турган томонп кун давомида муътадил исийди, тунда эса соя томон муътадил совийдп. 3. Ернинг уз уки атрофида айланиши натижасида иккита доикий нукта — цутблар косил булади, Бу кол шарда координаталар турини яратпшга, яъни меридианлар, параллеллар ва экваторни утказишга чмкон берадп Кутбларни туташтирувчи чизиклар (эллипслар) мериди- анлар' дейилади. Меридиан текислнгн горизонт текислигига тик бу- лади. Бу иккала текислик кесишган чизик туш чизиги дейилади. Бош меридианни аниклаш учун табиий бир белги йук. Шу сабабли мери- дианларнинг бири шартли равишда бош меридиан деб кабул цилинади. \озирги вактда Гринвич меридиани беш меридиан кисобланади. Узун ликлар ана шу меридиандан кисобланади. Бош меридиапга нисбатан олинган градус кисобидаги масофа узунлик. дейилади. Узунлик бош меридиандан айлананинг градусларга булчнишига мувофик равишда бир томонга цараб кам, бу меридиандан каР иккала томонга—гарб ва шарк томонларга цараб кисоблаииши мумкин. \озиргп вацтда цулай кисоб сифатида х.ар икки томонга караб кисоблаш цабул цилинган. Шу сабабли узунликлар гарбий ва шаркни булиб, 180° гача борадп. Бироц бу коида мустасноларга эга. Масалан, СССРнинг шарций чекка нукта- си — Дежнёв бурни 170° гарбий узунликца ётади деб кам, 190° шар^ий узунликда ётади деб .хам кис°блаш мумкин. Узунликлар кпеобининг шартлилиги Ерни гарбий ва шаркий ярим шарларга бош меридиан 1 Meridianus (латинча)—тушки демакдир. 5* 67
буйича эмас, балки материкларни тулиц з^амраб олишига т^араб ажра- тишга имкон беради. Хамма нуцталарида кутблардан баробар узоцликдан утказилган чизи^ экватор1 деб аталади. Экватор текислиги Ер уцига тик булиб Ерни шимолий ва жанубий ярим шарларга ажратади. Бу ярим шарлар чегараси табиий белгиланганлигидан уни узгартириш мумкин эмас. Экваторга параллел цилиб параллел деб аталадиган чизидлар ут- казилади. Параллелларнинг, шунингдек, з^ар цандай ну^танинг экватор- дан меридиан градуслари билан белгиланувчи узунлиги кенглик деб аталади, шимолий ярим шарда булса — шимолий, жанубий ярим шарда булса — жанубий кенглик дейилади. Экватор билан з^ар бир меридиан катта айланалардир. Бунда Ернинг шакли шар деб цабул цилинади. 4. Ернинг уз ут^и атрофида айланиши асосий вацт бирлиги булган суткани з^осил ^илади ва суткаларни иккита асосий кисмга—кун билан тунга ажралишга олиб келади. Суткаларни 12 соатдан з^илиб икки ч^исмга булиш з^адим замонда з^исоб системаси 12 сондан иборат булган /зазугда раем булган. Сутка органик дунё эволюцияси жараёнида усимлик ва з^айвонлар- датг физиологик фаолияти мослашиб долган ва^т бирлигидир. Зури- циш (ишлаш) билан заифлашиш (дам олиш)нинг алмашиниб туриши -бутун жониворларнинг функционал хусусиятидир. Ишлаш билан дам олишнинг тартибга солиб турилиши организмларнинг ички э^тиёжидир. Эволюция жараёни давомида ички биологик «соати» (жара- ёни) суткага мослашган организмлар табиий танланиб долган. Шу би- лан бирга ички «соати» Ойга боглиц булган цалз^иш з^одззсаси ва Ой фазалари билан богланган организмлар з^ам бор. Сутка вацтлари—эрталаб, кундуз, кеч^урун, тун турли меридиан- ларда турли вактда бошланади. Бироц Ер шарининг турли з^исмларида яшовчи кишиларнинг мез^нат фаолияти келишилган вацт з^исобини торитишни талаб этади. Шу ма^садда минтаца вацти жорий з^илинган. Минтаца ваз^тининг мо^ияти шундаки, бунда Ер юзи суткадаги соатлар сонига мувофиз^ 24 та минтакага ажратилган. Минтаз^алар бир з^утбдан иккинчи цутбга томон чузилиб боради. ХаР бир минтаца- нинг кенглиги 360°:24=15° га тенг. КаР бир минта^адаги урта мери- дианнинг махаллий вадти шу минта^анинг з^амма жойи учун минтаца ваз^тзз хисобланади. КаР бир минта^а вакти цушни минтаца вацтидан соатга фарзу з\з!лади. Соат минтацаларининг чегаралари дурудликда дашма ваз^т з^ам меридиан буйича утказилмасдан сиёсий ва географик чегаралар буйлаб з^ам утказил'ади. Мамлакатимиз территориясида 11 та гоат минтакаси — иккинчидан ун иккинчисигача бор. 5. Ернинг уз уки атрофида айланиши з^аракатдаги жисмларнинг дастлабки йуналишидан шимолий ярим шарда унгга, жанубий ярим шарда чапга огишига сабаб булади. Бундай огишни келтириб чицарув- чи куч кориолис кучи2 ёки айланиш кучи деб юритилади. Барча жинслар з^аракат вацтида узларининг тугри чизиц буйлаб йуналишини саклашга интилади. Бироз^ уларнинг з^аракати айланаёт- ган сферада руй беради. Шу сабабли улар дастлабки йуналишдан ога- ётгандек туюлади. Аслнда эса жисмлар ргмайди, балки улар з^аракат ^илаётган юза уз жойидан силжийди. Кориолис кучини Фуко маятнигининг тебранишида энг ани^ кузатиш мумкин. Эркин ипга осиб ^уйилган юк Дунё уцига нисбатан битта текисликда тебранади. Маятник остидаги диск Ер билан бирга айла- нади. Шу сабабли маятникнинг диекка нисбатан з^ар бир тебраниши яяги йуналиш буйича руй беради. Ленинградца (<р =60°) маятник ’Actuator (латинпа)—тенглаштирувчи демакдир. 2 Француз математиги Ксриолис (1792—1843) номидан олинган. 38
оствдаги диск бир соат давомида 15° sin 60°= 13° га айланади, бунда- ги 15° Ернинг бир соаг давомидаги айланиш бурчаги. Ха во ва сув массаларининг дастлабки йуналишидан опили хам физик мохиятига кура Фуко маятнигннинг онипи каби булади. 22-расмда куриниб турибдики, меридианлар билан чегараланган горизонт текислиги Ернинг айланиши билан гарбдан шаркца бури- либ, кетма-кет уч ^олатга утади. Стрелкалар иккита масса ^аракати- ни — бири меридиан йуналишидаги харакатни, иккинчиси кенглик йу- налишидаги харакатни курсатади. Инерция кучи туфайли массалар тугри чизицли х.аракатининг сац- ланиши ва шу билан бирга ер юзасииинг айланиши харакатлар йунали- шинипг шимолий ярим шарда унгга, жанубий ярим шарда чапга бурил- гандек куринишига сабаб булади- Ер айланишининг огдириш харакати шамолларнинг, океан ва ден- гиз оцимтарининг йуналишида, дарёларнинг шимолий ярим шарда унг, жанубий ярим шарда чап циргоцларини ювиб туришида куринади. Буни балластикада хам хисобга олишга тугри келади. Массаси — м тезлиги — v булган хаво ёки сув оцимининг ер юзасида о кенглигида даракати вацтида бурилиш кучи F нин г киймати: F=2 mow-since га тенг булади. Бунда о)—ер айланишининг бурчак тезлиги. Шундай цилиб, ер айланиши- нинг огдириш кучи харакатдаги жисм массаси, харакат тезлиги ва кенглик sin га тугри пропорционалдир. Эква- торда бу куч 0 га .тенг ва кенглик ортиб борган сари, у хам ошади. Ки- чик массаларнинг, масалан, кичик дарёлардаги сув харакатида бу куч деярли намоён булмайди. Унг диргоцларнинг ювилиши би- ринчи марта 1826 Йили Сибирь дарё- ларида П. А. Словцов томонидан тас- вирлаб ёзилган эди. 1857 йили рус академиги К. М. Бэр шимолий ярим 22- раем Шимолий ярим шарда Ер- iiinir айланиши натижасида горизонт тскислигининг чапга, харакатдаги жисмларнпнг унгга огпши. Ок стрел калар жисмлар харакатинит мери- дпанга якин йупалишинп. цора стрел- калар кенгликка якин йуиалишпни курсатади. шарда унг ^ирго^ларнинг ва жану- бий ярим шарда чап циргшуларнинг ювилиши ходисаси зуакпдаги умумий Хоидани, Ернинг айланиши билан боглаб баён килди. Кейннчалик бу цоида Бэр конуни деб аталадиган булди. 6. Турли кенгликларда жойлашган нукталарнинг Ер уци атрофида айланиш тезлигининг, бинобарин, марказдан цочиш кучининг камайиб бориши катта географик ахамиятга эга (6-жадвал). Бу тезлик хуйи кенгликларда секин, урта кенгликларда тез камайиб боради. Хар бир парачлелнинг айланиш радиуси R„ шар радиуси R ва Cos© билан аницланган1иги сабабли 30° кенгликда R3I = 6378х 0,8660= 5660 км, яъни экватор радиусидан тахминан у баравар ки- чикдир. 60° кенгликда эса Rc0 =6378x0, 500=3189 км, яъни экватор радиусининг ярмига тенг. 30° ва 60° атрофи, ани^роги 35° ва 62° (М. В. Стовас) факат лито- сферадаги узгаришлар учунгина эмас, балки атмосфера ва океандагк сув харакатлари учун хам критик (кескин узгарувчан) жой экан. Ернинг космик гравитация майдонида айланиши, юкорида куриб утганимиздек, планетанинг цутбий сикицлик даражасини белгилайди. Лекин бундай айланиш тезлиги доимий эмас. ^ал^иш каршилиги нати- 5$
6- ж а д в а л ТУРЛИ ГЕОГРАФИИ КЕНГЛИКЛАРДА ЖОЙЛАШГАН НУЦТАЛАРНИНГ ЕРНИНГ УКИ АТРОФИДА АЙЛАНИШИ ШАРОИТИДА ТУРРИ ЧИЗИК БУЙЛАБ КАРАКАТ ТЕЗЛИКЛАРИ Кенгликлар, градус хисобида Те зли кл ар, Mi сек Хар 5° даги тезлик фарци. м(сек 0 461,0 1,9 5 461,1 5,5 10 456,6 8,9 15 117,7 12,0 20 135,7 15,3 25 410,4 18,6 30 401,8 21,8 35 380,0 21,6 40 3.55,1 27,4 45 328,0 30,2 50 297 8 32,0 55 255,8 33,8 60 232,0 37,0 65 195,0 — жасида айланиш тезлиги аста-секии камайиб боради. Бунинг окибатида кутбий спкиклик хам камая боради. Ер пусти остидаги модда эквато- риал кенглпклардан уртача кенгликларга томон окади. Бу жараён Ер- пин*" тектоник каракатларида акс этади. Натижада юцорида цайд килиб утилган тектоник харакатлар актив руй берадиган зоналар таркиб топади. 7. Экватор буйлаб асимметрии булган Ернинг айланиши турли меридионал секторларда тектоник зургщишнинг бир хил булмаслигига олиб келади. Текгоник харакатлар характери юкорида баён этилди. Ернинг К>уёш атрофида айланиши вактнинг иккинчи асосий бирлн- ги — йилни хосил цнлади. . 1екин йил факат вацт хисоби бирлиги бул- май, клпчплик табиий .\одпсаларнинг фаслий узгариши цикли кам хи- собланади. Ер куёш атрофида 365 кун 6 соат 9 минут 9 секундда тулик ай- ланиб чи^ади. Юлдуз йили тугаган пайтда Ердаги кузатувчи Цуёшни бир йил илгари цайси юлдуз ёнида курган булса, худди уша жойда куради. Тропик йил, яъни Куёшнинг бахррги тенгкунлик иуцтасидан кет иа-кет икки марта утиши орасидаги вакт 365 кун 5 соат 48 минут 46 секундга тенг ёки юлдуз йилидан тахмпнан 20 минут кпсца булади. Ернинг йиллик каракат нули, яъни орбчтаси эллипс шаклга эга булиб.унинг фокусларидан бирида Куёш жойлашган. Бинобарин, Ер билан 1\уёш оралигидаги масофа йил давомида узгариб туради. Ер Куёшга 3 январь куни энг якин, яъни перигелийда булади. Бу вакт- да Ердан Куёшгача булган масофа 147000000 км га тенг. 5 шолда афелийда Ер К,уёшдап 152000000 км масофада булади. Ер орбитаси- нинг узунлиги 940 млн. км га тенг. Ер бу йулни соатига 107 мннг кл| яъни секундига 29,8 км тезлик билан босиб утади. Афелийда бу тезлик секундша 29.3 км гача камаяди, перигелийда 30,3 км гача ортади. Ер харакатининг мана шу хусусиятпга кура шимолий ярим шарда ёз жанубий ярим шардагидан салгина узоцрок давом этади. Бирок Ернинг Цуёш атрофида айланиши ва катто унгача булган масофанпнг узгариши х.ам йил фаслларининг алмашинпшига сабаб була олмайди. Йиллик иклимий цикллар Ернинг орбита текислигига нисбатан 66° 33' 15" огган ук атрофида айланиши окибатидир*. йиллик харакат да- 1 Ер укпнинг огиши бошка планеталар таъсирида аста-секии узгариб бор«ди. Козирг 1 вактда у хаР асрда 46' 8" ортиб бормо^да. "0
зомида Ер уци холати узгармайди, яъни доим узига узи параллел бу- зади. Бу ^ол Ернинг Цуёшга нисбатан турли томонда булиши сабабли йилнинг турли фаслларида жанубий ва шимолий ярим шарларпинг ёри- тилиши ва иситилишининг узгаришига сабаб булади. Бу му^им гео- график узгаришга сабаб буладиган бу ^одисани батафсилро^ куриб чикамиз (23-расм). 21 март ва 23 сентябрда Ер уцининг огиши Цуёшга нисбатан ней- трал холатда булади. Бу кунларда цуёш нури экваторга тик тушади, шимолий ва жанубий ярим шарлар то кутбларгача бир хил ёритила- ди, >;амма кенгликларда кун билан туннинг узунлиги 12 соатдан була- ди. шунинг учун хам бу кунларни (числоларни) кун-тун тенг кунлар дейилади. 23 сентябрь 23- раем. Ернинг Цуёш нурлари билан куёш туриши ва кун-тун тенглиги кунларида ёритилиши 21 июнь куни Ер шундай ^олатни оладики, бунда Ер укининг ши- молий учи Цуёшга томон орган булади. Шу сабабли 1^уёш нури эква- зорга тик тушмай, ундан шимолро^ка, экватор текислиги билан орби- та ёки эклиптика текислиги орасидаги бурчакка тенг булган бурчак масофасига, яъни 90°—66° 33‘=23°27' кенгликка тик тушади. 71
Ер сутка давомида айланганида тик тушаётган нурлар Ерда шундай бир айлана чизик ^осил киладики, К^уёш бу чизи^дан шимол- да ^еч цачон зенитда булмайди. Бу чизик шимолий тропик ёки кай- тиш айлана чизиги деб аталади. Шимолий кайтиш айлана чизиги Са- ратон тропиги деб ^ам аталади. Еунга сабаб шуки, бу ва^тда Куёш Са- ратон юлдузлар туркумида булади. Куёш тропикларда зенитда туради- ган кунларни К^уёш туриши кунлари дейилади. Шимолий юцори географик кенгликларда ёзги Куёш туриши куни- да унинг нурлари бутун сутка давомида фа^ат цутбнигина эмас, 66°33' кенгликкача ёки шимолий цутбий доирагача булган жойларни ёритиб туради. Шу куни К,уёш нури жанубий ярим шарда 66°33' кенгликда Ер юза- сига уринма з^осил 1уилиб утади, бинобарин, шу кенгликдан жанубда- ги, яъни жанубий цутбий доиранинг ичидаги ерлар 22 июнь купи бу- тунлай ёритилмайди. Кейинги куни —23 июнда эса Куёш трспикдан эк- ваторга томон силжийди ва шимолий цутбий доирада цис^агина тун булади, жанубий цутбий доирада эса у уфцдан шунча вакт давомида салгина кутарилиб туради. Кун то 23 сентябргача шимолий ярим шар- да аста-секин кисцариб, жанубий ярим шарда узайиб боради. 22 декабрда, яъни цишки Куёш туриши кунида цуёш нурлари жа- нубий тропикка тик тушади, шимолий гутбий доирадан шимолдаги цут- бий улкалар ёритилмайди, жанубий кутбий доирада ва ундан жанубда кутбгача булган жойларда Куёш бутун сутка давомида горизонтдан ю^орида булади. Бу ^олат — ба^орги кун-тун тенглиги куни—21 март- гача давом этади. Шундай килиб, Ер уцининг огган ^олатда булиши, биринчи галда, экватордан бошца барча кенгликларда тун билан кун- нинг тенг булмаслигига олиб келади (7:жадвал). 7- ж адвал ТУРЛИ ГЕОГРАФИК КЕНГЛИКЛАРДА КУННИНГ ЭНГ КИСКА ВА ЭНГ УЗУН Б^ЛГАНДА КАНЧА давом этиши Кенглик град, хис Энг узун кун Энг киска кун Шимолий кенглик град, хис Цуёш бот.май- диган суткалар сони Куёш чи^май- диган суткалар сони 0 12 с 00 мин 12 с 00 мин 66э33' 1 1 10 12 . 35 , 11 .25 . 70 65 60 20 13 , 13 . Ю . 47 . 75 103 97 30 13 . 56 . 11 . 04 . 80 134 127 40 14 . 51 . 9 . 09 . 85 161 153 50 16 „ 09 . 7 . 51 „ 90 186 179 60 18 . 30 , 5 . 30 . 65 21 . 09 . 2 . 51 . 66°33' 24 , 00 . 0 . 00 . Куёш нурининг атмосферадан утаётганда синиши натижасида 58°— 66°33' кенгликларда тун анча цискаради ва тонгги шафак кечки шафац билан уланиб кетади. Шу сабабли ёзги Куёш туриши кунига етмасдан ва ундан кейин бу жойларда ^аммаси булиб бир ой давомида ёруе тунлар булади. Шимолий кутбда кун тунга каРаганДа 6 сутка ортик давом этади, бунга сабаб июлда Ернинг орбита буйлаб харакати тезлигининг кама- йишидир. Жанубий кутбда шу сабабга кура кун тундан шунча вакт кис- ца булади. Ер уцининг огма эканлиги Ер юзасида ёритилиш минтацаларини ажратишга имкон беради (24-раем ва 8-жадвал). 72
7 24- раем. Ернинг ёритилиш мннтацалари: 1 — экваториал, 2 — тропик, ? — субтропик, 4 — муътадил, 5 — ёзги ёрут тунлар ва ^ишки гира-шира кунлар, 6—цутбёни, 7— кутбий мпнта^алар Тенг кунликларда туш ва^тидаги К^уёшнинг турли кенгликларда (?) уфцдан баландлиги (h) куйидаги формула билан осонгина чикарилади: h = 90°— ® г' Масалан, Тошкентда (?-—41°) 21 март ва 23 сентябрда туш вакти- да Цуёш 90°—41°=49° баландликда туради. Шу билан бирга у Ер юзи- ни 12 соат давомида иситади. Езда ^ар бир ярим шарда Цуёш мазкур ярим шарнинг тропиги устида турган вактда, унинг туш ваьргидаги баландлиги 23°27' га ортади, яъни h = 90°—-ю + 23°27'. Тошкентда, ма- салан, Куёшнинг туш вагугида уфгудан баландлиги 90°—41°+23°27' = 72° 23' га, куннинг узунлиги эса 14 соату 53 минутга тенг булади. Цишда Р^уёш нариги ярим шарга утиб кетганда (масалан, шимолий ярим шар кишида — жанубий ярим шарга утганда) унга мувофик ра- вишда К,уёш баландлиги камаяди ва уни 23°27' цискартириш лозим булганда энг паст булади, яъни h = 90°—®—23°27/. Тошкент кенгли- гида 22 декабрь куни К,уёш уфцдан 90°—41°—23°27'=25°33/ баландда булади ва ер юзасини фа^атгина 9 соат 11 минут давомида ёритиб туради. Ер шарининг Ер уцининг огганлиги натижасида ёритилиш ша- роити йил фаеллари алмашинишининг радиацион, яъни 1^уёш нурлари билан богланган асосини ташкил этади. Об-^авонинг ва шу билан бирга йил фаелларининг таркиб топи- шида фацат Цуёш радиацияси иштирок этиб цолмай, купгина теллурий (Ер) омиллари хам иштирок этади, шу сабабли хацицатда йил фаелла- ри ^ам, уларнинг алмашиниб туриши ?^ам мураккаб ходисадир. Ер шарининг географик ^обикда акс этадиган учинчи ^аракати, юцорида айтиб утилганидек, Ер ва Ой нинг умумий огирлик маркази атрофида айланишидир (цалт^иш ва цайтиш тема- сига царанг). Ер К,уёш билан биргаликда Галактика маркази атрофида айла- нади. Галактика йили деб аталадиган бу айланиш вацти 175—180 млн. йилга тенг. Баъзи бир олимлар Ер кутбларининг силжиб туришига га- лактика йили давомида космик тортилиш майдонииинг узгариши сабаб булса керак, деб тахмин ^илишади. 73
8- ж а д в а л ЁРИТИЛИШ МИНТАКАЛАРИ Минта- ьалар номери Минтацалар поми Цайси кенгликда экан- лиги, град, хисобида Минтакалар таърифи 1 Экваториал 0—10 шим. ва жан. кенгликлар Куёшнинг туш вактидаги баландлиги 90° дан 56°,5 гача, туп билан кун доим деярли тенг, гира-шира вакт киска, йил фаеллари йук 2 Тропик 10—23,5 шим. ва жан. кенгликлар Куёшнинг туш вактидаги баландлиги 90’ дан 47 гача узгаради, кун ва туннинг узунлиги 10.5 соатдан 13,5 соатгача узгаради, гира-шира вакт киска, йил температура унча фарк дилмайдиган икки фаелга булинади 3 Субтропик 23,5—40 шим. ва жан. кенгликлар Куёш зенитга келмайди, унинг ба- ландлиги тропиклар яцинида ёз вактида 90° га яцинлашади, карама карши чега- расида эса кишда 26 ,5 га пасаяди, кун билан туннннг узунлиги чеккадаги гео- график кенгликларда 9 соат 09 мин дан 14 соату 51 мин гача узгаради, гира-шира вакт узок давом этмайди. ёз билан циш аник ифодаланган, ба.уор билан куз унча аник ажралаб турмайди 1 Муътадил 40—58 шим. ва жан. Куёшнинг туш пайтидаги баландная кутбий чегарасида кишда 8", 5 дан ез- да 55°,5 гача узгаради, тун билан куй- нинг узунлиги 6 соатдан 18 соатгача чузилади, гира-шира вакт узун, йилнинг камма туртта фасли аник ифодаланган, киш билан ёз тахминан тенг Ёзги ёруг тунлар ва кишки киска куетлар минтацасп 58 — 66,5 шим. ва жан. кенгликлар Куёшнинг туш пайтидаги баландлиги кутбий чегараларпца езда 53°,5 дан Кишда 0 гача узгаради. Ёзги Куёш туриш куни якинида ёруг тунлар бу- лади1 кишда кундузи гира-шира була- ди, йилнинг тургтала фасли намоёи булади, лекин киш ёздан узокрок давом эта ди с Кутбёни 66,5—74.5 шим. ва жав. кенгликлар Миптакаларнипг кутбий чегараси Куешнинг кишки туриш вактида уфц- дан (кар бир ярим шарда) 8° пастга тушадиган жойдан утказилади, шу са- бабли шу минтакада кутбий тун гира- шира. яъни „ёр»г“ тун булади ва кут бий доиралар ёнида 1 суткадан кутбий чегарасида 103 суткагача давом этади. Ёзда Куёш баландлиги 47° дан 39° гача булади 7 Кутбий 74,5—90 шим. ва жан. кенгликлар Куёш шимолий ярим шарда 103 сут- кадан 179 суткагача чицмайди, кутб- ларда Ку'ёш энг баланд булганда 23.5 гача кутарилади. йил фаеллари тун би- лан кунга мос келади 1 Горизонтдан пастдаги куёшнинг кутбий доираларидан куйнрок кенгликларда руй берадиган рефракцияси туфайли.
ЕЕ МАГНЕТИЗМИ Ер катта магнитдап иборат. Унинг магнит майдони табиатида куп иарсалар хозиргача номаълум. Ой билан Марснипг ядроси булмаганли- 1идан уларнинг магнит майдони йуц, Венера уз уки атрофида секин айланганлигидан у катта магнит майдонига эга эмас. Бинобарин, Ер- нинг магнит майдони унда ядронинг мавжудлиги, планетанинг айлани- шн ва ядронинг ички кисмпда моддаларнинг харакатланиши туфайли вужудга келади. Бу х.аракатлар жуда катта электр токини ^осил кила- 1и ва бу ток магнит майдоиини, яьни магнит кучлари намоён буладиган аконни вужудга келтирадн. Ер ядросида руй берадиган жараёилар бир хил магнитланган май- 'нни, яъни узгармас майдонни вужудга келтирадп. Бу мандой жуда капа ^ажмли фазони эгаллаб, Ер юзасидан 80—90 минг км масофага зркалади. Унинг цутблари геомагнит кутблари деб аталади. Шимолий .еомагнит цутби Гренландиянинг шимолида 78°,5 шим. кенглик билан >9 гарб. узокликда, жанубий цутби эса Антарктидада 78°,5 жан. кснг- икк билан 111° шарций узокликда жойлашган. Ернинг магнит yiyn географик уцига нисбатан 11°,5 огган. Атмосферанииг юкори цисмида- П1 электр токлари, кутб шафаклари ва бошца жараёнлар бир хил маг- нптланган майдон билан богликдир. Ер юзасида ва цуни атмосферада Ер магнит майдонининг ер пус- ти ва унинг магнит массалари билан боглик булган х,ар хил кием и намоён булади. Бу майдоннинг кутблари магнит кутблари деб юрити- лади. Магнит цутбларининг урн» йил сайин узгариб туради. Хозирги ацтда шимолий магнит кутби Канадада Бутия ярим оролидан шарк- оокда (74° шим. кенглик ва 92° гарб. узоцлик), жанубий цутби эса Ан- тарктидада Тасмания ороли меридианида (69° жан. кенглик ва 144° гарб. узоклик) жойлашган. Ер юзаси я^инидаги магнит майдони ер магнетизминппг уч эле- менти — магнит энкайиши, магнит огиши ва магнетизм кучланиши би- там характерланади. Горизонтал уцда жойлашган ёки ипга эркин боглаб куйплган маг- нитли стрелка вертикал юзада айланиши мумкин. У магии г кутбларида зертнкал ^олатни олади: шимолий цутбда шимолий учи пастга, жану- бпй цутбда жанубий учи пастга караб ^олади. Бунда стрелка учларн шартли равишда шимолий ва жанубий деб цабул этилган. Кулай бу- рями учун шимолий ярим шарда шимолий гуутб жойлашган деб 1уабул килинган. Аслида бир хил цутблар эмас, турли цутблар бир-бирига гортилади. Иккала кутбдан баробар узокликда стрелка горизонтал холатни пади. Магнитли стрелка горизонтал холатда турадиган чизпкни маг- чиг экватори дейилади. Магнит кутблари географнк кутблардаи бошка „ойларда булганлигидан магнит экватори хам географнк экваторга н'гри келмайди. У Африка билан Осиёда географнк экватордан шимол- рокда, А черикада эса жануброкда жойлашган. Горизонтал текислик билан вертикал айланувчп магнит стрел- каси оралигидаги бурчак магнит энкайиши, магнит энкайиши бир хил булган жойларни туташгирувчи чизиклар изоклинлар дейи- лади. Энкайиш магнит цутблари билан экватор оралигида 90° дан 0° гача .згаради. Бу узгариш микдори шимолий ярим шарда «+» аломаш, канубий ярим шарда «—» аломати билан белгиланади. 75
LU имел Жану б 25- раем. Магнит опили 1 — гарбий огиш, 2 — онласли 3 — шяркий огиш. Туташ чизицлар — географик меридианлар, узиц чизик- лар—магнит меридианлари ^амма жойда компасдан фойдаланила ди1. Компасда стрелка тик игнача учига jp- натилган булиб, горизонтал текисликда ай- ланади. Стрелканинг уртасидан утган чизик ёки у^и магнит меридиани буйлаб жойла- шади. Магнит меридиани купинча геогра- фик меридианга тугри келмайди. Улар ора- сида бурчак хосил булади, бу бурчак маг- нит ofuluu деб аталади. Магнит огишистрел- канинг шимолий учи томондан ^исобланиб, гарбий магнит огиши («—» аломати билан) ва шарций магнит огиши («+» аломати < билан) деб белгиланади (25- раем). Магнит огиши бир хил булган жойларни туташти- рувчи чизицлар изогоналар деб аталади. Магнит огиши йуналишига караб (26- расм). Ер юзаси икки ярим шарга булина- ди: Атлантика цисмида гарбий огиш ва Тинч океан цисмида шарций огиш. Бу ярим шарларни нулинчи изогона, яъни магнит стрелкаси туппа-тугри географик цутбнп курсатадиган чизиц бир- биридан ажратиб туради. Нулинчи изогона хаР иккала Американинг урта кисмидан утади, Евросиёда жуда мураккаб йуналиш хосил цилади: . 26- раем. 1950 й. изогоналар картаси: 1 — шарций огиш изогоналари, 2 — гарбий огиш изогоналари, 3 — ноль изогона 1 Компас сузи икки суздан: ком — хамыа ва пас — бурчак улчагич асбоб каДа'т сузларидан таркиб топган булса керак; компас хамма жойда фойдаланиладиган (уни- версал) бурчак улчагич асбоб маъносини беради. Магнит стрелкаси Хитойда тахминан эрамиздан 2 минг йил аввал ихтиро килинган. Европага 12—13 аерларда олиб келнн- ган, лекин унинг хитойча коми сакланмаган. Магнит помп Европада биринчи марта магпитли темпр-тош копи топитган Магнезия поили жой ва шахар иомидан келпб чикцан булса керак. 76
Скавдинавиядан Европа оркали Мисрга ва ^абашистонга, ундан ^пмо- лай тоглари орцали Лаптевлар денгизига, сунгра Чукотканинг урта цисми орцали Беринг денгизига ва ^индихитойга томон утди. Шундай килиб, Шарций Сибирда шарций огиш урнига гарбий огиш мавжуддир. СССР территориясида хозирги ватугда магнит огиши куйидагича: нулинчи изогона Калининград оркали утадч; ундан шарада то Байкал кулпгача магнит огиши шаркий, Байкал меридианидан яна нулинчи изогона утади, ундан шарцда то Чукотка ярим оролигача магнит огиши гарбий, Чукоткада эса яна шаркий булади. Цуру^ликдаги энг катта огиш Еарбий Сибирь текислигинпнг шимолида —30° ва Лена этагпда — 14° дир. Ер юзасида магнит майдонининг жойлашиши узгариб туради. У ас- га-секин гарбга томон силжийди. XIX асрда нулинчи изогона Москва яцинидан утган, XX аср бошида у Ленинградга сурилиб келган, ^озир эса СССРнинг гарбий чегараси якинидадир. Магнит ^утбларининг урни хам узгариб туради, шу сабабли магнит огиши карталарида улар тузилган Йили курсатиб цуйилади1. Шимоли-Шарций Осиёдаги г;айд цилиб утилган дунё магнит ано- малиясидан ташцари бир г^анча жойларда алоуида-алоуида магнит аномалиялари, яъни ер магнетизм элементларининг йуналиши нормал йуналишдан фарт$ ^иладиган жойлар бор. Булар ер пусти тузилиши- нинг ма^аллий хусусиятлари билан, масалан, темир рудалари конларн билан богли^дир. Бундай магнит аномалияларининг энг каттаси—Курск магнит аномалияси булиб, бу ерда магнит огиши бир неча метрда 180° га узгариб кетади. Кривой Рогда, Магнитная тоги якинида, Швеция- даги Кюруна якинида магнит аномалияси борлиги маълум. Магнит майдони даврий ва даврий булмаган узгаришларга эга; энг йучли магнит узгаришлар магнит буронлари деб аталади. Улар Куёш- нинг корпускуляр радиацияси билан боглиц равишда атмосферада электр токларининг узгариши натижасида вужудга келади. Магнетизм катта амалий ах.амиятга эга. Магнит стрелкаси ёрда- мида горизонт томонлари ани^ланади. Бунинг учун компас стрелкаси курсатишига магнит огиши тузатишини киритиш лозим. Магнит эле- ментларининг геологик структуралар билан ало^адорлиги фойдали казилмаларни цидиришнинг магнитометрик методлари учун асос булиб -хизмат ^илади. 1 Магнит карталари беш йиллик давр учун тузилади, бу беш йиллик давр магнит таври деб юритилиб, унинг урта цисми деб 5 сонига булинадиган йиллар кабул ки- ЛЕНган. Хрзир 1975 йил даври давом этаяпти, кейингиси 1980 йил даври булади.
5-боб АТМОСФЕРА ВА ЕР ЩЛИМЛАРИ АТМОСФЕР АНИНГ ТАРКИБИ Ернинг газ ^обигига атмосфера1 деб аталади. Атмосферанинг та} киби ва тузилиши хар доим хам .уэзиргидек булмай, Ер табиатининг бир кисми сифатида бутун табиат билан биргаликда ривожланиб кел- ган. Шу билан бирга ^аво цобиги бутун планетамиз табиатининг шакл ланишига фаол таъсир курсатади. Атмосфера хозирги вацтда газлар билан каттиК ^амда суюк зар- рачалар аралашмасидан иборат. ^уйида куруц х.авонинг таркиби ке. тирилган. Газлар Цажми, % .\исобида Азот............. 78,10 Кислород......... 20,93 Аргон............. 0,93 Карбонат ангидрид . . . 0,03 Водород, гелий, неон, криптон ксенон ва бошкалар . . • 0,01 Кислород атмосферада азон (Оз) куринишида ^ам учрайди. Сокин турган хаво массасида газлар диффузия ва огирлик куч» таъсирида солиштирма огирлигига мувофиц равишда, яъни огир газ- лар пастда, снгиллари юморила жойлашиши лозим эди. Бирок, ^авониш турбулент аралашиб туриши газларнинг диффузион таксимланишига имкон бермайди ва газларнинг атмосферадаги процент ^исобидаги сал- моги 80 кл1 баландликкача узгаришсиз колади. Атмосферанинг янада баландроц цатламларида куёш радиацияси таъсирида газларнинг хола- ти узгаради (куйирокца царанг). Ер юзасига яцин хаво катламида карбонат ангидрид газининг мик- дори бир оз узгариб туради. Унинг ми^дори катта саноат марказлари таъсирида ортади. XX асрда атмосферадаги карбонат ангидрид газининг микдори 10% ортганини курсатувчи маълумотлар бор. Урмонлар улар микдорини камайтиради. Атмосферанинг таркиб топиши Ер тарацкиётидан ажралган улда руй бермагап. Атмосфера тахмин килишларича, таравдиётнинг уч бос- Кичини утган. Ернинг дастлабки атмосфераси, афтидан, сув буглари, водород, аммиак, маълум микдорда водород сульфиддан иборат булган; сув буглари Куёшнинг ультрабинафша нурлари таъсирида водород билав 1 Атмос (грскча)— бур. 78
кпслородга парчаланиб турган булса хам, у вацтдаги атмосфера да эр- кин кислород булмаган. Эркин кислород аммиак оксидланиб, азот ва сувга айланишига, шунингдек, метан, билан углерод (карбон) нинг ок- сидланишига сарф булган. Водороднинг бир цисми космик фазога тар- калиб турган. Карбонат ангидрид ер пустининг бошка элементлари би- лан реакцияга киришиб, о^актош ва бонща карбонатли жинслар туп- ламларини хосил килган. Иккинчи босцичда атмосфера карбонат ангидриддан иборат булган. Бу газ ^озиргига ухшаб, вулканлар отилганида Ернинг ичидан чикиб келган; Ер ёш вацтида вулканлар куп отилиб турган. Атмосферанинг карбонат ангидридлик босцичи тошкумир даврида тугаган. Бу даврда яшил усимликлар фотосинтез процессида карбонат ангидридни ютиб. ^авога эркин кислород чицарган. Атмосфера палеозой охиридан бошлаб ^озиргидек таркибга эга булган. Бундай ^аво таркибининг таркиб топишида ва са^ланиб ко- лишида академик В. И .Вернадский курсатиб утгандек, тирик организм- лар му^им роль уйнаган. Кислород Ерда энг кенг тар^алган элементлардан бири ^исобла- нади. Унинг асосий цисми богланган (бириккан) ^олда мавжуд, бар- ча кислород ми^дорининг факат 0,01 ^исмигина эркин холдадир. Эр- кин кислород дастлаб, афтидан, сув бугларининг Куёшнинг ультрабп нафша нурлари таъсири остида фотохимик парчаланишидан ^осил бул- ган. Лекин эркин кислороднинг асосий цисми яшил усимликлар фото- синтез ва^тида сув ва карбонат ангидридни парчалаши натижасида .\осил булган. Биро^ атмосферадаги кислород фотосинтез ва^тида хо- сил буладиган кислороддан огирро^дир. Унинг огирлиги СОг газининг ультрабинафша нурлар таъсирида парчаланишидан хосил буладиган «огир» кислород ^исобига ортади. , ( Табиатда кислород жуда катта а^амиятга эга. Унинг атмосферада мавжуд булиши хаёт омили — нафас олишнинг зарурий шартидир. Кис лород организмларни ^осил цилувчи о^сил, жир ва углеводлар таркибига киради. Организмлар з^аёт кечириш учун зарур булган энер- гияни оксидланиш ^исобига олади. Атмосферада тахминан 1015 т кисло- род бор. Тахминан шунча мивдордаги кислород тирик моддалар оркали утади. Хайвонлар кислородни олиб, карбонат ангидридни чикаради, усимликлар эса карбонат ангидридни парчалаб, кетган кислороднинг урнини тулдиради. Азотнинг манбаи аммиак 4NH+3O2=2N2+6H2O булиши мумкин. Азот богланган ^олда органик бирикмаларда кенг тар^алган. Бундай азот асосан бактерияларнинг эркин азотни тупланишидан ^осил була- ди. Азотнинг бирикмалардан ажралиб чиг^иши >;ам асосан бактериялар таъсирида руй беради. Атмосферада азот кислород аралашмаси ролини уйнаб, оксидланиш суръатини ва, бинобарин, биологик процессларпи тартибга солиб туради. Карбонат ангидрид ^авога вулканлардан, гидросфера сувидан, организмлар нафас олишидан, шунингдек, органик моддаларнинг пар- чаланишидан келади. Козирги вацтда яшил усимликларнинг фотосинтези билан жонивор- ларнинг нафас олиши мицдори тенг жараёнлар булиб, атмосферадаги кислород ва карбонат ангидрид мицдорини мувозанатлаштириб туради. Карбонат ангидрид гази катта а^амиятга эга. Юкррида кайд ки- либ утилганидек, у усимликлар учун зарурдир. Сув таркибидаги карбо- нат ангидрид гази сувнинг эритувчанлик хоссасини оширади ва у tof жинсларининг нурашида бир омил булади. Карбонат ангидрид гази Ер иссиклик балансини тартибга солиб турувчи омиллардан биридир, чунки у цисца тулцинли г^уёш радиациясини утказиб юбориб, Ер тарцатади- ган узун тул^инли иссицлик нурини ютиб услади. 79
Атмосферада яна озон О3 хам бор, у кислород молекуласининг О2 ультрабинафша нурлар ва электр разрядлари таъсирида атомларга парчаланиши, сунгра бу атомларнинг молекулалар билан хушилиши натижасида хосил булади: О2 + О = О3. Озон—бе^арор газ ва бунинг устига кучли оксидловчидир. Унинг михдори ер юзасида жуда кам; чацмог^дап кейин хамда тогларда ба- ландликка кутарилган сари бир оз ортади. Бу газнинг асосий массаси стратосферада туплаган, у жойда озон пардаси (катлами)ни хосил Хилади. Сув буглари хавонинг, айницса унинг пастки цисмининг доимий таркибий хисмидир. ^аводаги сув бугларининг микдори чулларда процентнинг улушла- ридан тортиб, нам экваториал хавода 4% гача етади. Атмосферага сув буглари сув хавзалари юзасидан, тупрохдан, уснмлик баргларидан утади ва жуда мухим табиий процесслардан би- ри булган табиатда сув айланишида бир звено хисобланади. Бундан ташцари, сув буги, айтиб утилганидек, атмосферада иссихлик сахла- нишига имкон яратади: буг хуёш нурини ерга утказиб, ердан тархала- диган исснхликни ушлаб холади. Сув буги карбонат ангидрид билан бирга Ер юзасининг иссхлик балансида иштирок этади. Атмосферадаги сув туман, булут ва ёмгир томчилари сифатида суюх холатда, булутдагн муз, совух хавода ва хор ёгаётганда хаттиц- кристалл холатда булади. Атмосферадаги хаттик заррачалар михдори янада купрох узга- риб туради. Хавога чанг очих (яланг) ер юзасидан кутарилади. Денгиз Хам хаво таркибига анча таъсир курсатади: тулкип хиргохха чихариб ташлаган тузлар анча узокха олиб кетилади ва булут хосил булишида каттагина роль уйнайди. Саноат корхоналари хам хавони ифлосланти- ради. Вулканлар отилганда атмосферага вулкан кули утади. Атмосфе- рага космик чанг х.ам келади. Атмосферада хамма вахт бактериялар, усимлик споралари, уруглари булади. Буларнинг хаммаси атмосферада аэрозоллар х.осил хилади. Бинобарин, атмосфера мураккаб аралашма булиб, ундаги асосий газлар таркиби деярли доимий (узгармас), аралашмалар михдори эса жуда узгарувчандир. Атмосферанинг огирлиги 5-Ю15 т га яхин (тах- мипан Ер массасининг миллиарддан бир улушига тенг). Атмосферанинг ер юзасига якин хисми коллоидал системадан ибо- рат булиб, унда газлар дисперсион мухит ролини уйнайди, хаттих зар- рачалар—аэрозоллар эса дисперс фаза булиб хизмат хилади. Атмосферанинг оптик хусусиятлари ва, биринчи галда, унинг ран- гини атмосфера хуйи хисмларининг коллоидал тузилиши билан тушун- тириш мумкин. Тоза хаво рангсиз булиб кузга куринмайди. Р^уёш нур- ларининг атмосферада гоят майда заррачалар, асосан дисперсион му- хитдаги газ молекулалаои ва камрох михдорда дисперс фаза заррача- лари туфайли тархалиши натижасида осмон гумбази куринади ва у хаво ранг тусга киради. Т^исха тулхинли нурлар—гунафша ва хаво ранг нурлар узун тулхинли саргиш-хизил ва хизил нурларга хараган- да купрох тархалади. Хавода газ молекулаларидан кура йирикрох зар- рачаларнинг — сув буглари, чанг, ёниш махсулотлари ва х- к. ларнинг мавжуд булиши спектр хизил кисмининг тархалишини купайтиради. Бундай вахтда осмоннинг мовий ранги узгариб, у охаради. ^авонинг Хуйи иф.тослапган хатламларида хизил нурларнинг тархалиши куча- йиши натижасида шафах х°сил булади ва Ой хамда К,уёш чихаёт- ганда ва ботаётганда улар гардиши саргиш-хизил, хатто хизил тусга киради. 80
АТМОСФЕРАНИНГ ТУЗИЛИШИ Ернинг хаво кобиги икки царама-царши таъсир—бир томондан Ернинг таъсири, иккинчи томондан космоснинг, асосан К,уёшнннг таъ- сири остида булади. Унинг хозирги тузилиши ана шу таъсирларга ва газларнинг хусусиятига боглик. Атмосферанинг куйи .чегараси ер юзаси билан океан сат^идир. Газ цисилиш хусусиятига эга эканлигидан юкорига томон ^авонинг зичлиги аста-секин камая боради, сийраклашади ва билинар-билинмас планеталараро фазога утиб боради. Шу сабабли атмосферанинг ю^ори- ги чегараси аник ифодаланмаган. Хавонинг зичлиги ва харакат характери, температура режими кам" да бошка хусусиятларга кура атмосфера бир канча концентрик цатлам- ларга булинади. Булар тропосфера, стратосфера, мезосфера, ионосфера ва экзосферадир (27- раем). Тропосфера1 хар жихатдан Куёш нурн иситадиган ер юза- сининг хосиласи ва бутунлай географик кобик таркибига ки- ради. Тропосферанинг цалинлиги урта хисобда 10—11 км булиб, у хавонинг ер юзасида исиши нати- жасида хосил буладиган кута- рилма оцимнинг баландлиги би- лан белгиланади. Хаво эквато- риал улкаларда 16—17 км гача, муьтадил улкаларда 10—11 км гача, кутбий улкаларда 7—8 км гача кутарилади. Тропосфера- нинг юкори чегараси ана шу ба- ландчиклардан утади. Ернинг тортиш кучи ва газ- лар кисилиши туфайли хаво ер юзаси яцинида энг зич булади, ат- мосфера массасининг ярми куйи беш километрлик катламДа туп- ланган. Хавонинг ер юзасидан кайт- ган иссиклик кисобига исиши тропосферада кутарилма ва пастлама таво окимларини вужудга келтиради. Бундай окимлар конвекцион оцим дейилади. Конвекцион окимларнинг йуналиши (юкорига ёки пастга) шунингдек, уларнинг интенсивлиги вакт ва маконда анча тез узгариб туради. Бунинг натижасида ер юзаси якинида мураккаб ва узгариб ту- радиган барик система, яъни атмосферанинг юкори ва паст босим об- ластлари вужудга келади. Тропосферада хаво горизонтал йуналишда тухтовсиз хаРакатланиб туради, яъни шамоллар эсиб туради. Бу жойда сув уч холатда булади, булутлар косил булиб, ёгин ёгади. Хулоса килиб айтганда, об-хаво ва иклимни вужудга келтирадиган барча жараёнлар мана шу тропосфе- рада руй беради. Ер юзасига якин хавонинг температураси экваторда урта хисобда 26°С, шимолий кутбдаг эса— 23°С. Юкорига кутарилган сари кавонинг адиабатик совиши хисобига каР Ю0 м баландликда температура 0,6°С дан пасая боради ва тропосферанинг юкориги чегарасида экватор ус- КМ I г I Fр гложи 2000-1—— 800-- 700- 000- 500- 400- 300- 250- 2Я- 180- 160- М7- 120- 100- 90- 80- 70- 60- 50- 40- 30- 20- 10- 0 Экзосфера Пардосимон кутб шофаги Максимум ионлошиш F Ион Мураккоб и,утб шосроги г <3 i о с ф е р а S--S Ионлошиш Е §.§5 цотломи *=1Кумушсимон Мез о] с ф е р а булутлар С т р а т о с ф е р а Садасрсимон булутлар Тропопауза' Тропосфера '1’//,,..'л'оглоР сотни 27- раем. Атмосферанинг тузилиши 1 Тропос (грекча)— бурилиш, узгариш. 6 Л. П. Шубаев. 81
тида—70° гача, шимолий т^утб устида—45° дан—65° гача пасаяди. \аво- нинг кутбдагига Караганда экваторда купроц совиб кетишига экватор да катта баландликка кутарилиши сабаб булади. Тропосфера билан стратосфера чегарасидаги орали^ катлам тро- попауза деб аталади. Тропопауза муътадил минта^ада 8 км га яцив баландликда, экватор устида эса 16—18 км юкорида жойлашган. Уним баландлиги фаслий узгариб туради—ёзда кишдагидан баландрок, цик- лонларда пастрок, антициклонда баландро^ булади. Тропопауза бир ] хил хаво массаси устида аниц намоён булади, хаво фронтларн устий бир томонга овдан ва узилган (булинган) булади. Стратосфера ер юзасидан кутариладиган конвекцион оки.мйад ета олмайдиган баландликдан бошланади. Бу цатламда хаво хусхсият- ларининг сифат жи^атидан секин узгаришига ер юзаси таъсириниш бирданига стратосферада камайиши сабаб булади. Стратосфера 50- 60 км баландликкача боради, унда атмосферанинг бор-йуги 20е, rd якин массаси тупланган. Бу жойда ^авонинг зичлиги ва босими жуда кам Бу ^атламнинг сийрак хавосида фацат бинафша ранг нурлар тар- калади, шу сабабли осмон гунафша тусда булади. Стратосфера хам асосан тропосферадагига ухшаган газлардан ташкил топган, лекин унда озоннинг салмоги жуда куп, бирок абсолют мицдори унча куп эмас. Агар ер юзасига яцин хавочалик зич булганда ундаги озон бор- йуги 3 мм ^алпнликдаги цатлам хосил цилган буларди. Стратосферада озон 15 км дан 30 км гача баландликда тарцалган. Озоннинг мицдорн унча куп булмаса-да, у тропосфера хусусиятларининг шаклланишида хам, ер юзасидаги ^аётда ^ам мухим роль уйнайди. Стратосферада озон пардаси жойлашган баландликка цадар тем пература узгармай, тропопаузадагидек т^ола беради. 35 км баланд тик- дан бошлаб температура кутарплади ва 50—55 км га борганда 10—30сС га етади. Бунга озоннинг куёш радиациясини, хусусан,, энергияси энг куп булган ультрабинафша нурларни ютиб т^олиши сабабдир. Ер юзасидаги хаёт учун озон катламининг роли бенихоя каттадир Бу катлам киска тулцинли ультрабинафша нурларни ютиб цолиб, тн- рик организмларни бундай нурларнпнг ^алокатлп таъсиридан сак- лайди. Тропосфера билан стратосфера уртасида газ алмашиб тад" Бунинг натижасида стратосферада сув буглари булади ва озон пар- дасидан пастда, совуц цатламда ранг-баранг тусда товланувчи узпга хос садафранг булутлар вужудга келади. Стратосферанинг иссиклик хусусиятлари фа^ат радиация шароити таъсиридагина эмас, балк ^авопинг турбулент алмашиииши ва катта хаво массасининг бир точон- га окишига хам богликдир. Хавопинг бир томонга оциши х.акида куйи- роцда тухтаб утилади. Стратосферанинг исиган цатлами устида, яъни 50 км дан юцорпда мезосфера жойлашган, у 80 км баландликкача чикади. Унда темпера- тура яна—60°, —80°С гача пасаяди. Бу жойда кумушсимон булурар вужудга келади, уларнинг табиати хозирча урганилгани йук, улар жу да майда ва тарцо^ муз кристалларидан иборат булса керак. Бу жойда хавонинг зичлиги ер юзасидагига Караганда 200 баравар кам. Ионосфера — атмосферанинг жуда катта ва мураккаб катлами б\ либ. Ер табиатида мухим роль уйнайди ва катта амалий а,чамиятга эга. У 80 км дан 900 км гача баландликда жойлашган. Газлар — азот билан кислород ионлашган .ухлатда булади. ^уёшнинг ультрабинафша хамда электрли радиацияси таъсирида бу газларнинг молекула ва атом тузи- лиши бузилади. Атомларнинг электрон цобикларидан айрим электрон- лар ажралиб чикади. Бу жойдаги фазода бутун атомлар .уам, бир кием электронини йукотган атомлар уам ва алохида элсктронлар \ам мав- жуд. Моддаларнинг бундай полати ута газеимон, яъни плазма холат 82
деб аталади. Битта элекгрони ажралиб чиццан атом мусбат зарядга эга булиб услади. Ажралиб чицкан электрон эса манфий зарядга эга булади. Бу электрон нейтрал атом билан цушилиб, уни кам манфий зарядлаши мумкин. Шундай килиб, ионосферада зарядлангап заррача- лар т^атламлари хосил булади. Зарядланган энг зич цатлам ер юзидан 300 км дан 400 км гача баландликда жойлашган. Бу ибнлашишнинг асосий максимум цатламидир. Мезосферада хаво зичлиги кам булганлигидан куёш нурлари тар- Калмайди ва осмон кора рангда куринади, унда юлдуз хамда планета- лар милтиллаб туради. Бу жойда кучли электр токи о^имлари мавжуд булиб, улар Ер магнит ма.гдонининг узгаришига сабаб булади ва цутб ёгдуси (кутб шафагугари) вужудга келади. Ионосфера куёшнинг рент- ген нурларини ютиб г^олади ва шу билан ер юзидаги хаётни унинг зарарли таъсиридан саклайди. 160 км дан 60 км гача баландликда метеор жисмлар ёниб кетади. Ионосферанинг 80 км дан 300 км гача баландликда булган цуйи кис- ми термосфера деб аталади. Термосферада юкорига кутарилган сари температура оша боради. 900 км дан баландда ташки ионосфера, яъни экзосфера жойлашган, уни ракеталар учириш билангина урганиш мумкин. Бундай баландлик- да атмосферадаги газларнинг каРакати критик тезликка—11,2 км/сек га якинлашади ва айрим заррачалар Ернинг тортиш кучини снгиб, чикиб кетиши мумкин. Олам фазосига айникса водород атомлари куп- роц чикиб туради. Бу газ экзосферада купчиликни ташкил этса керак. Экзосфера 2000—3000 км да тугайди. Ер тортишини енгиб чикиб кетган водород атомлари Ер атрофида тож косил килади. Ер тожи 20000 км гача таркалади. Унда газлар зичлиги жуда кам булса хам, лекин планеталар оралигидаги фазода- гндан 10 баравар каттадир. Ер якинида радиация минта^алари бор, уларда электр билан зарядланган заррачалар туплами кескин ортади. Ички радиация мин- такаси Ер тожининг ички кисмида 2000—5000 км баландликда, ташки радиация минтакаси 13 минг км дан 80 минг км гача баландшкда жойлашган. Улар хали яхши урганилмаган. Атмосферада пкушм косил килУвчи учта асосий жараён руй бера- ди: 1) К>уёш радиациясининг келиши ва сарфи хам 1а У билан боглик холда кавонинг исиши ва совиши, 2) атмосфера циркуляцияси, 3) нам айланиши. Уларни тартиб билан куриб чик.амиз. КУЁШ РАДИАЦИЯСИ Куёш радиацияси деб Ерга тушадиган бутун куёш материяси ва энергиясига айтилади. Радиация модднйдир. К,уёш нури—материя (модда)нинг яшаш шаклларидан бири. У икки асосий киемдан иборат: а) абсолют нулдан кжори даражага кизитилган барча жисмлар тарка- тадиган иссиклик радиацияси ва б) электр билан зарядлангап элемен- тар заррачалар к.исмларидан иборат корпускуляр радиация. Корпус- куляр радиация, юкорида ачтиб утилганидек, атмосферанинг кжори катламларини иоплаштиради, радиация минтакаларинп косил килади, магнит буронлари ва кутб шафакларининг вужудга келишпга сабаб булади; стратосфера билан тропосферага кириб келмайди. Географик Кобпкнинг иссиклик режими температура (иссиклик) радиациясига боглик, куйида ана шу радиация кацида ran боради. Температура радиацияси электромагнит тулкинлари йигиидисидан иборат. К,уёш нури спектри куйидаги тулкинли нурлардан иборат: а) 0,40 мк дан кам булган узун тулкинли кузга куринмас ультрабинаф- ша нурлар, б) тулкин узунлиги 0,40 мк дан 0,75 мк гача булган курин- 6* 83
ма нурлар ва в)тул^ин узунлиги 0,75 мк дан катта булган куринмас инфракизил нурлар. Куёшда иссиклик энергияси нур энергиясига утади; цуёш нурла- ри Ер юзасига тушганда яна иссиклик энергиясига айланади. Шундай Килиб Куёш радиацияси кам ёруглик, кам иссиклик келтиради. Спектр- нинг куринма нурлар цисмига Куёшдан келадиган бутун нурнинг деярли ярми (46%), инфракизил нурларга кам шунча цисми тугри келади, 28- раем. Куёш горпзоитдан 5° ва 90' баланд турганда цуёш радиа- циясининг спектрал таркиби, % ^исобида: 1 — к^ринаднган нурлар, 2 — ультраби- нафша нурлар, 3—инфрацизил нурлар ультрабинафша нурлар фа^ат 7% ни ташкил этади (28-раем). Куёш радиациясининг интенсивли- ги. Цуёш доимийлиги. Куёш радиация- си географик цобицнинг амалда ягона иссиклик манбаидир. Шунинг учун Кам унинг микдори, табиийки, ашщ билиниши лозим. Энергиянинг бир ту- ри иккинчи тур энергияга утганда Э1 - виваленти тенг булганлигидан куёш- нинг нур энергиясини иссиклик энер- гияси бирлигида, калорияларда ифо- далаш мумкин. Куёш радиациясининг интенсивли- ги атмосферадан тацщарида аницла- ниши лозим, чунки куёш нури каво мукитидан утганда анча узгаради ва заифлашади. У куёш доимийлигида ифодаланади. К^уёш доимийлиги деб атмосферанинг юцориги чегарасида ёки ер юзидаги «атмосфера йук шароитда» куёш нурига перпендикуляр жойлашган 1 см2 кора саткга бир минут давомида тушадиган иссиклик микдори айтилади, Бу микдор 29- раем. 45° кенгликда Куёшнинг горизонтдан баландлиги ва куннинг узунлиги 2,00 кал/см21мин га тенг. Иилнинг январь ойида, яъни Ер перпгелпйда булганда бу микдор 0,07 кал1см21мин га ортади, июлда, яъни афелийда эса шунча микдорга камаяди. Атмосфера юзасииинг кар бир квадрат километр майдони йил да- вомида урта кисобда 2,6-1015 кал энергия олади. Шунча микдордаги энергияни олиш учун 400000 т тошкумирни ёкиш лозим Бутун Ер Куёшдан йил давомида каммаси булиб 1,37-Ю24 кал энергия олади. 84
Куёш радиациясининг «атмосферанинг кщориги чегарасида та^- симланиши». Куёш радиациясининг атмосферага кириб келмасдан ол- динги та^симланишини, яъни соляр ицлимни (бу атмосферанинг ю^ори кисмида ^ацицатан мавжуд) билиш Ер ^аво цобигининг ер юзасида ис- сицликнинг тацсимланиши ва иссицлик режимининг шаклланишидаги ролини ^амда иштироки салмогини аниклаш учун мухимдир. Ернинг Куёшдан жуда узок масофада жойлашганлигини ва узи- нинг Куёш нур тарцатадиган майдонга нисбатан жуда кичиклигини хи- собга олиб, Ерга келадиган куёш нурларини бир-бирига параллел деб кабул ^илиш мумкин. Куёш радиациясининг интенсивлиги, яъни майдон бирлигига туша- диган иссицлик ва ёруглик михдори иккита омилга: а) ёритилиш вац- тининг узун-цисцалигига, яъни куннинг узо^лигига ва б) нурнинг ту- шиш бурчагига, ани^роги нур тушиш бурчагининг синусита боглик (29-расм), бу эса уз навбатида, Куёшнинг горизонтдан баландлигига боглицдир. Радиациянинг атмосферадан тапщарида ва унинг юцори цатлам- ларида тацсимланиши фа^ат астрономик омилларга боглиц булиб, ма- тематик йул билан хисоблаб чицарилади. Атмосферадан ташцарида радиациянинг йиллик мицдори экватор атрофи кенгликларида 320 ккал/сМ2 га, цутбларда 133 ккал/см2 га, яъни экватордагининг ярмидан камрогига (42% га)тенг экан. йилнинг ёзги ярмида бу тафовут яна ^ам кам булади: экваторда 160 ккал!см2, цутбларда 133 ккал!см2. Езги цуёш туриш вактидаги бир суткалик жами иссиклик цутблар- да экватордагидан ортиц булар экан: экваторда 814 кал/см2, ^утбларда 1110 кал/см2. Шундай цилиб, соляр ицлим ^утбларда йиллик курсаткичи буйича экватордагидан 2,4 ^исса совуц экан. Бунда шуни хисобга олиш керак- ки, цишда цутблар цуёш нури билан бутунлай ёритилмайди. Кутбий улкаларнинг паст температурали ^акикий иклими куп жи- Хатдан Ердаги омилларга боглиц. Бу омилларнинг энг асосийси радиа- циянинг атмосферадан утаётганда заифлашиши ва ердаги оппо^ кор сиртидан цайтиб кетишидир. Куёш радиациясининг атмосферадан утиши. Каво очиц вацтда атмосферага кириб келадиган тугри цуёш нурлари т(]рри цуёш радиа- цияси деб аталади. Бундай нурлар энг куп ёруглик ва иссиклик кел- тиради. Куёш зенитда (тик тепада) турган ва ^аво тоза, очи1\ ва^тда бундай радиациянинг максимал интенсивлиги денгиз сат^и баланд- лигида 1,5 кал!см2!мин га тенг, тогларда ундан бир оз купроц булади. Куёш радиациясининг цолган ^исми атмосферада тарцалиб, ^амма томонга йуналган нурларга айланади. Бу—таркок радиация. Тарцот^ радиация ердаги предметларга тугри Куёшдан келмай, бутун осмон гумбазидан тушиб, кундузги ёругликни хосил килади. Юцорида айтиб утилгандек осмоннинг ранги, шафа^, Ой ва Куёшнинг ранги ^амда юл- дузларнинг милтираши ана шу нурларга боглиц. Тар^о^ радиация ^ам тугри радиация каби ер юзасининг иссицлик . манбаи хисобланади. Тугри радиация интенсивлиги ^анчалик катта булса, тарцоц радиациянинг абсолют мицдори х.ам шунча куп булади. Куёшли кунларда тугри нурлар тушмайдиган жойлар, масалан, дарахт таглари ^ам тар^о^ радиация туфайли ёруг булади. Тар^оц радиация- нинг тугри радиацияга нисбатан михдори тугри радиация камайган сари орта боради; уртача географик кенгликларда унинг микдори ёзда келадиган бутун радиациянинг 41% ини, цишда 73% ини ташкил эта- ди. Тарцо^ радиация Куёшдан келадиган бутун нур о^имининг тропик улкаларда урта ^исобда 30% ини, кутбий улкаларда 70% ини ташкил 85
этади. Умуман олганда, Р^уёшдан келадиган бутун нурнинг ’74 цисмига якини таркок радиацияга тугри келади. Шундай цилиб, Ер юзасига тугри радиация Кам, тарцок радиация хам тушади, улар биргаликда жами радиацияни ^осил цилади. Тропо- сферада кузатиладиган ^а^икий радиация ана шу жами радиациядир. Куёш нурларинииг бир кисминп (15% га якинпнп) атмосфера ютнб цолади. Тропосферада радиацияни асосан сув буглари ва, албатта, бу- лутлардаги томчилар ^амда сув кристаллари ютиб цолади. Шундай уилиб, атмосфера маълум микдордаги иссикликни бевосита цуёш нур- ларидан олади. Лекин у асосан ер юзасидан исийди. Атмосферада радиациянинг кучсизланиши. Атмосфера радиацияни ютиб колиб ва тар^атиб уни анча кучсизлантиради. Радиациянинг куч- сизланиши тиницлик коэффициентига боглик. Тиницлик коэффициента радиациянинг канча цисми ер юзасига етиб келишини билдиради. Атмосфера фацатгина газлардан иборат булганда эди, тиниц- лпк коэффициенти 0,9 га тенг буларди, яъни атмосфера Ерга келаётган радиациянинг 90% ини утказар эди. Бирок атмосферада, юцорида ай- 30- раем. 0° кенгликда Куёш радиациясининг сутка давомида атмосферада кучсизланиши: S2, S3, S* — Куёшнинг уфцяан юморила туриш холати, m — оптик массалар, Н—кузатиш нуцтаси тиб утганпмпздек, ^ушимчалар-атмосферани хиралатувчи омиллар бу- лади, улар тиннцликни 0,7—0,8 гача камайтириши мумкин. Атмосфера- нинг хиралиги об-хавога боглиц равишда жуда узгариб туради. Ку- шимчалар атмосферанинг цуйи цатламларида тупланган булади, шу- нинг учун >;ам К,уёш горизонтга (уфцка) яцин турганда радиация ай- ницса куп ютилади. Хар хил баландликда ^авонинг зичлиги турлича булганлигидан хаво массасини атмосферанинг километр хисобидаги калинлиги билан ифодалаш мумкин эмас. Улчов бирлиги килиб нурлар вертикал тушган- даги хаво патлами массасига тенг булган оптик масса цабул цилинган. Радиациянинг атмосферадаги кучеизланишини сутка давомида осонгина кузатиш мумкин (30-расм). К,уёш чициш ва ботиш вацтида унинг нурлари бир ^анча оптик массалардан утади. Бунда радиация пнтснсивлиги шу даражада кучеизланадики, кузни химоя цилмасдан Хуёшга бемалол цараб туриш мумкин. Кд'ёш кутарила борган сари нур утиб келадиган оптик массалар сони кэмаяди ва радиациянинг интен- сивлиги ортади (9-жадвал). Куёш радиациясининг атмосферадаги кучеизланиш даражаси Каст- ров формуласи билан аникланади: * R = —> 1 1 + ст бунда Ru—куёш доимийлиги, Rj—ер юзаси якинидаги радиация, с- атмосфера тиниклиги коэффициенти, т—куёш нурлари утиб келадиган оптик масса чар сони. 86
9- ж а д в а л КУЁШ ТУРЛИЧА БАЛАНДЛИКДА БУЛГАНДА АТМОСФЕРАДА КУЁШ РАДИАЦИЯСИНИНГ КУЧСИЗЛАНИШИ {угсшшшг баландлиги. Оптик массалар Ер юзасига ети5 келадигап радиация град цис. сони кал, мин 90 1,00 1,31 60 1,15 1,31 30 2,00 1,11 5 10,40 0,39 0 35,40 Факат кизил нурлар Куёш радиацияси атмосферадан утаётганда кэнчалик куп кав0 мас* сасидан угса (оптик массалар сони канча куп булса), яъни Куёш уфкка капча якин турган булса, у шунча куп кучсизланади. Ер юзаси яцинидаги куёш радиацияси. Ер юзасида куёш нссик- лигининг таксимланишида куйидаги конуниятлар аник ифодаланган. Ер юзасииинг майдон бирлигига тушадиган нур энергияси микдори аввало нурларнинг тушиш бурчагига боглик (31-раем). Экваторда уртача ва юкори кенг- ликларда бир хил май- донга турли микдорда радиация тугри келади. Бу богликлнканикрок ки- либ куйидагича ифодала- нади: куёш радиацияси- нинг интенсивлиги нур- нинг ту шиш бурчаги синусита (sin) ёки жой кенглигининг косинусига (cos) тугри пропорцио- 31- раем. Куёш радиацияси интенсивлигининг нурнинг тушиш бурчагига боглик эканлиги: аб, а,б, ва а2б2 майдони тенг налдир: I1=IO Sina = I0 COS <р Ради ациянинг бурчакка эмас, балки бурчак синусита боглик эканлигини аниклаш муким географик акамиятга эга. Маълумки, sin 90'=1; sin 60°=0,86; sin 30°=0,5; sin 0°=0 Агар бурчак 90° дан 0° гача бир хилда камайиб борса, бурчак сину- си аввал жуда секинлик билан (90е дан 60° гача факат 0,14) узгарса, су игра тез узгаради (30° дан 0° гача 0,5). )^уйи географик кенгликларда хатто катта майдонларда кам температуранннг куп узгармаслигига сабаб ана шудпр. Масалан, экватордан 30° узоклашилганда уртача йиллик температура унчалжк куп пасаймайди, ваколанки, уртача ва кутбий кенг- ликларда мана шунча масофадагп пунктларда, масалан, Ленинград (60° шим. к) билан К,утб уртасида иссиклик фарци жуда каттадир. Юкорида айтиб утилганидек, атмосферадан ташцарида куёш ра- диацияси кутбий улкаларда етарли даражада катта булгани колДа еР юзаси якинидаги хакикий радиация атмосферанинг кучеизлантириши хпеобига анча камаяди. Тропик кенгликларда куёш нури битта оптик массадап утса, кутбпй улкаларда 35 тагача оптик массадан утади (32-раем). Куёш инсоляциясини (ёритилишини) булут айникса куп кучеизлан- тиради. Экваториал ва уртача кенгликларда хаво купинча булут, тро- пик кенгликларда ва ёз фаслида субтропик улкаларда хаво куп васт очик булади. 87
Ер юзасида цуёш иссицлигининг таксимланиши куёш ялпи радиа- цияси картасида курсатилган (33-расм). Бу картадан куриниб туриб- дики, тропик кенгликлар куёшдан энг куп иссиклик (180 ккал; см1 дан 200 ккал 1см2 гача, камдан-кам 220 ккал) см2 гача) олар экан. Экваториал улкалар булутли кунлар куп булганлигидан бир оз камроц—100 ккал!см2 дан 140 ккал!см2 гача иссиклик олади. ди. Ер юзасида радиация нал—регионал характерга 32- раем. Куёш нурининг ат- мосферадаги нули узунлиги: оптик массалар т хисобила курса- тилган, экваторда $э> кутбда $п Тропик кенгликлардан уртача кенгликларга томон радиация ка- кая боради ва Арктика оролларида йилига 60 ккал! см2 га тушиб цола- i та^симланишининг умумий конунияти зо- эга. Зоналлиги радиациянинг кенгликлар буйлаб таксимланишида, регпоналлнги эса зоналарнинг бир-биридан бир оз фарк килувчи районларга (регионларга) були- нишида акс этади. Ялпи радиациянинг фаслдан-фаслга узгариб туриши. Табиат учун радиация- нинг фацат йиллик мицдори эмас, балки фаслларга цараб таксимланиши .\ам му- химдир (10-жадвал). Экваториал ва тропик минтакаларда радиация келишининг иккита максимуми мавжуд, бу максимумлар К,уёшнинг тик (зенитга) келиш вацтига тугри келади, Куёшнинг баландлиги, айницса нурлар- нинг тушиш бурчаги синуси (sin) ойдан ойга унча куп узгармайди, шу сабабли бу минтацаларда хамма ойлар- да кам ялпи радиация катта булади ва иссиклик шароити фаслдан- фаслга узгаради (экваториал минтакада) ёки аник Сезилиб турмайди (тропикларда). 10- ж а д в а л КУЁШ ЯЛПИ РАДИАЦИЯСИНИНГ ТУРЛИ КЕНГЛИКЛАРДА ФАСЛЛАРГА карав Узгариши Кенглик, град., хис. Жойлар Радиация, ккал хисобида Киш б а хор ез куз йиллик 80 Тихая бухтаси . 0 23 31 2 56 60 Ленинград . 4 28 40 10 82 41 Тошкент • 13 37 57 27 134 6 Жакарта . . 33 35 36 38 142 Муътадил минтакада радиация микдорининг йиллик узгаришида битта аник максимум мавжуд. Цуёшнинг ёзги ва кишки баландлиги орасидаги тафовут катта. Бу жойда куёш иссиклигининг келиши фасл- ларга караб кескин узгариб туради. кутбий улкаларда фаслий тафовут янада катта булади, у ерларда Киш ойларида куёш бутунлай чикмайди, ёз ойларида эса куёш унча баланд кутарилмаса-да ер юзасини кечасию-кундузи ёритиб туради. Ер юзасининг радиацияни ютиши. Ер юзасига етиб келган ялпи радиация кисман тупрокк3 ва СУВ КавзалаРидаги сувга ютилиб, иссиц- ликка айланади, к.исман кайтиб кетади. Ютилган радиация билан к.айт- ган радиация уртасидаги нисбат КУРУКЛИК юзасининг холатига камда сув юзасига нурнинг ка»дай бурчак билан тушишига боглик. Юзанинг нурни кайтариш кобилияти, яъни альбедо мазкур юзага тушган радиа- цияга нисбатан % кис°бида белгиланади. Курукликларда альбедонинг 88
33- раем, Йиллик жами радиация, ккал'см" дисобида (Дунёнинг табиий географик атласидаи, 1961, 22- Л карта)
микдори табиий объектларнинг рангига боглик. Абсолют кора жисл куёшдан Ер юзасига етиб келган барча радиацияни тутнб колиши МУД1‘ кин. Кузгусимон (ялтироц) юза 100% нурнп кайтариб, узи исий олмай- ди. Л4авжуд юзалардан тоза кор юзасинийг альбедоси энг катта 85— 90% нурнц цайтаради, янги хайдалган кора тупрокли ер энг кам—5% дан 14% гача нурни кайтаради. Денгиз суви юзаси альбедосининг мшу дори нурнинг ту шиш бурчагига, бинобарин, нурнинг сувга канчалик чу- кур кириб боришига боглик. Дуйида баъзи бир хил юзалар альбедосшш келтирамиз: Юзалар Тоза кор.............................. Кум............................ Кора тупрок ...................... Яшил барг............................. Сарик барг............................ Сув юзаси, ктёш ба 1андчиги 90 булганда Сув юзаси, куёш баландлиги 20 бу.ианда Альбедо, % jfuc. 85-90 30 35 5-14 20 -25 33-38 2 78 Альбедо микдори жойнинг иссиклик хусусиятларига таъсир этувчи учинчи (нур тушиш бурчагининг синуси (sin) ва нур утиб келадиган оптик массалар сонидан кейин) омилдир. Арктика билан Антарктида куёш бутун сутка давомида ботмасдан нур сочиб турадиган ёз фаслида куёш инсоляцияси анча катта були- шига карамасдан альбедонинг куплиги температуранинг паст эканли- гига сабаб булади. Уртача географик кенгликларда фаелларнинг алмашинишида хам альбедо катта акамиятга эгадир: сентябрь билан март ойларида куёш бир хил баландликда булади, лекин мартда куёш нурлари купрок Ка1"ь тади (ва к°Рни эритишга сарф булади), шу сабабли мартда сентябрда- гига Караганда совук булади. Куёш ялпи радиациясининг кайтган радиациядан цолган кисмини Куруклик ва денгизлар узлаштириб, иссиклик энергиясига айлантиради Ер юзаси ва атмосферанинг иссиклик таркатиши. Географик к0' бвкнинг барча кисмлари — тупроц, сув, к°Р» музликлар, усимлик абсо- лют нуль градусдан юцори иситилган булиб, узи хам нур тарцатиб туради. Бу—узун тулкинли иссицлик радиациясидир. Бу нур куринмай- ди. Температура 15°С булганда тарцаладиган иссиклик микдори 0,6 кал]сма1мин булади, совук жисмлар кам, исспк жисмлар куп иссиклик таркатади. Атмосфера t°=10°C 34- раем. Ернинг нур таркатиш схемаси, кал[ми.н Хисобида Ердан таркалган нур хавони иситади. Исиган атмосферанинг узи хам нур таркатади. Атмосфера иссицлигининг бир кисми юкорига кута- рилиб, планеталараро фазода йуколиб кетади, бир цисми эса ернинг иссиклик оцимига карши йуналиб, ерга тушади. Шундай йул билан ат-, мосферанинг царши нур таркатиши вужудга келади (34-раем). 90
Атмосфера ердан исиганлиги сабабли ^арши таркаладиган нур ер юзаси тар^атадиган нурдан кам булади. Улар орасидаги фар^ эффек- те нур таркалиши дейилади. Унинг микдори ердан ёки сувдан атмосфе- рага таркаладиган хающий иссицликни ифодалайди. Уртача темпера- тура 15°С булганда ер юзасииинг нур таркатиши 0,6 кал1см2)мин булса, атмосферанинг карши нур таркатиши хам урта хисобда 0,2 кал/см^тт дан ошмайди. Бундай географик кобикнинг иссиклик режимида хаво кандай роль уйнашини куриш мумкин: атмосфера цисца тулцинли цуёш радиациясини ерга эркин утказиб юборади ва ер тар^атадиган узун тулкинли иссиклик радиациясини тутиб ^олади. Атмосферанинг ер устидаги «курпалик» хусусияти ана шундан иборат. Атмосфераси щ к Ой билан Меркурийда температура кескин узгариб туради. 35- раем. Радиация балансининг суткалнк узгариши Ер юзасииинг эффектив нур таркатиши бир ^анча омилларга бог- лшушр. 1. Тупроц ёки сувнинг температурасига боглиц: температура канча юцори булса, у шунча куп иссиклик таркатади. Буни дуйидаги маълу- мотлардан куриш мумкин. Температура °C хисобида . — 30 0 30 Иссиклик таркалиши ккал jc.u-j.uuH дисобида . . . —0,28 0,45 0,69 Биносарин, иссиц ёз кунларида ер билан сув ^авога куп иссиклик таркатади ва хаво температураси кутарилади. Баъзан иссицлик ер юзасидан шунча куп тар^аладики, ^атти^ цизиган ер юзаси устидаги хаво тебраниб (жимирлаб) куринади. Албатта, иссиц хаво куп микдор- да царши иссиклик таркатади. Эффектив нур таркалишининг умумий мицдори ортади (35- раем). Tynpoix ва сув цизимайдиган тунда уларнинг иссицлик тарцатиши камаяди ва тун цанча узоц давом этса, тарцалациган нур мицдори шунча камаяди. Бунга мувофиц равишда тунда хавонинг температура- си хам пасаяди. 1\иш вацтида совуц ер юзаси кам иссиклик таркатади. Нур таркалиши кундузгига цараганда кечаси, ёздагига Караганда кишда куп булади деган хато фикр хам учраб туради. Бунда ran тарка- ладиган нур микдори эмас, балки келадиган иссицлик билан тарца- -ладнган иссиклик нисбати хакида боради. 2. Хавонинг намлигига боглик. Сув буглари говорила айтьб утил- ганидек, иссицликни тутиб колади ва узида са^лаб туради. Шу сабабли сернам хаво ерга томон анча микдорда царши иссиклик таркатади. Бунда эффектив нур таркалиши камаяди ва ер унча совиб кетмайди. 3. Туман ва булутларга боглик. Туман ва булутларнинг сув том- чилари узида иссицлик ташувчи янада каттаро^ омиллардир. Улар- нинг царши нур тарцатиши яна .уам купроц булади. Туманли ва булут- ли кечалар одатда илиг; булади. Булутларнинг царши нур таркатиши баъзан ер юзасииинг нур тарцатишидан ортиклик килади ва ана шун- дай вацтда куёшга боглик булмаган холда кун илийди. 91
4. Сув ^авзаларининг узок-якинлигига боглик. Сув кавзаларк эффектив нур таркалишига ^аво намлигининг ошиши, туман ва будут- лар косил булиши ортали таъсир курсатади. Сувнинг узи иссиклик сн- гими катта булганлигидан у узок вацт иссицлик таркатиб туради. Та- биийки, материклар ички цисмидаги ^урро^чил улкалар — Марказий Осиё, Урта Осиё, Шарций Сибирь, Антарктида энг куп иссиклик йуко- тади. 5. Жойнинг абсолют баландлигига боглик- }^аво зичлиги кам бул- ган тогларда эффектив нур таркатиш ортади. 6. Усимликларга кам боглик- К^алин усимлик цоплами, айницса ур- монлар эффектив нур таркалишини камайтиради. Чулларда эса эффек- тив нур таркалиши кескин ортади. 7. Грунт (ер юзасидаги жинслар) ва тупроцлар кам таъсир курса- тади. ^алин ва говак тупроцлар куп иссиклик таркатади, к°я тошлар, тошлоц тупро^лар ва кум узида кам иссицлик сацлаб, уни кам тарцата- ди. Улар кундуЪи исиб, тунда совиб колади. Ер юзасининг радиация баланси. Ер юзаси радиация иссиклиги- нинг мураккаб ва карама-царши келиши камда сарфи радиация баланси R билан — икки жараён, яъни куёш радиациясининг келиши ва сарфи натижаси билан ифодаланади. Радиация (/?) балансининг келадиган цисмига турри радиация S, таркок радиация D ва атмосферанинг карши нур тарцатиши Е ки- ради; сарфи цайтган радиация с ва ер юзасининг иссиклик таркати- ши и дан иборат: R = S'-[-D-\-E — с — и Йиллик радиация баланси картасини караб чи^сак, куйидагиларни курамиз (36-расм). 1. Ер юзасининг муз зонасидан бошка хамма жойида йил бучи радиация баланси мусбат булади. Бундан. радиацион иссиклик йиги- либ боради ва температура йилдан-йилга орта боради, деган хулоса чицмайди. Орти^ча радиацион иссиклик атмосферага утади ва ундан коинотга таркалиб кетади, сувнинг бугланишига сарф булади. Ерда нур ва иссиклик мувозанати мавжуд: келадиган иссиклик унинг сарфи билан мувозанатлашиб туради. Йиллик, асрий, геологик даврларга хос узга- ришлар булиб туради, лекин иссицликнинг доимий равишда купайиб ёки озайиб бораётганлиги кузатилмайди. 2. Тропик кенгликлардаги денгизларда иссиклик келиши энг катта (йилига 100—140 ккал/бм2) булади. Шу кенгликлардаги ^урукликларда эса йиллик келадиган иссиклик фацат 60 ккал/см2 ни ташкил этади. 1^уруцлик билан денгиз уртасидаги фарцнинг бунчалик катта булишига сабаб альбедо кимматининг кар хиллигидир: чуллардаги цумлар 35% га якин иссикликни, сув эса куёш тик турганда фацат 2% иссикликни Кайтариб юборади. Шунинг натижасида тропик денгизлардаги сув ва унинг устидаги хаво температураси чуллардагидан юкори булмайди, албатта. Денгизларда радиацион иссицликнинг катта кисми сувни буг- латишга сарф булади, чулларда эса куруцлик юзасини цизитишга ва ундан кавони иситишга кетади. Экваториал кенгликларда йиллик радиация баланси 80 ккал!см2 га тенг. Бу жойларда радиация балансининг тропик денгизлардагига Ка- раганда кам эканлигига булутлиликнинг куплиги, чуллардагига Кара- ганда ортиклигига эса альбедонинг камайиши сабабдир. Тропик кенгликлардан уртача кенгликларга томон радиация ба- ланси камайиб, 60° шим. ва жан. кенгликларда йилига 20—30 ккал]см2 га тушиб колади. Уртача ва кутбий кенгликларда йиллик радиация балансининг микдоригина эмас, балки фаслларга караб узгариши хам мукимдир. 92
36- раем. Ер юзасининг радиация балаиси, йилига ккал^см2 дисо бида. (Дуненинг табиий географии атласи, 23- А карта)
Июль ойида шимолий ярим шарда радиация баланси мусбат буладо Хатто Евросиёнинг шимолий кисмларида хам ойлик радиация баланси 8—10 ккал/слР га тенг. Декабрь ойида субтроппк, тропик ва жанубий ярим шарнииг муътадил минтацаларида радиация баланси мусбат бу- лади. Шимолий уртача кенгликларда эса манфийдир. Радиация балан- си нуль булган чизшу субтропиклардан утади. 1\уёш радиацияси ер юзасидаги иссикликнинг ягона манбаи булса хам географик кобикнинг иссиклик режими фа^ат радиация баланси- нинг натижасидангина иборат эмас. Куёш иссиклиги ердаги омнллар, биринчи навбатда, атмосфера ва гидросфера циркуляциялари—уаво ва денгиз окимлари туфайли гуайта таксимланади. Бу омилларнинг узи хам куёш радиациясининг турли кенгликларда турлича тацсимланиши натижасида вужудга келади. Бу хол табиатдаги умумий боглшушк ва узаро таъсирларга битта мисолдир. Атмосферанинг иссицлик баланси 37-расмда курсатилган. АТМОСФЕРАДАГИ ИССИКЛИК1 Тропосферанинг иссиклик режими хам куёш радиацияси таъсири- да, хам иссиклик билан совукликни бир жойдан иккинчи жойга ташиб 1 Тупроц, сув. хавонинг, шунингдек. бош^а жпсмларнинг хам иссиклик з^опатч уларнннг температурасида ифодаланади Темпера!ура куп мамлакатларда Цельсий (С) шкаласи буйича градусларда ифодаланади, бунда 0° сувнинг музлаш нуугасига, 100° уайнаш пуутасига тугри келади. Инглпз-сакссп твд группасидагп мамлакатларда Фа- ренгейт (F) шкаласи цабул цилингап; 0°C = 32F, 100 C=212F, ГР=5/9°С. 94
юрувчи хаво масса хари харакати таъсирида таркиб топади. Иккинчи томондан, цаво харакатининг узи хам экваториал ва цутбий кенглик- лар хамда материк ва океанлар оралигидаги температура градиснти натижасида вужудга келади. Тропосферанинг термобарик майдонлари ана шундай вужудга келади. Уларнинг хар икки элемента—хавонинг температураси билан босими (ва харакати) узаро шунчалик богланган- кн, уларни биргаликда куриб чициш лозим эди, лекин укув максадида- гина улар бирин-кетин урганилади. Тупрокнинг исиши ва совиши. Географик кобикнинг иссиклик ре- жими, биринчидап, куруцлик ва сув хавзаларининг куёш иссиклигини узлаштириб олиши, иккинчидан. уни атмосфера ва гидросфера воси- тасида цайта таксимланиши натижасида таркиб топади. Буларнинг хар иккиси цам тупроклар, tof жинслари, кор, муз ва сувнинг физик хусу- снятларига боглицдир. Тупроц ва сувнинг Цуёш радиациясини кабул цилувчи устки кат ламлари испйди цамда иссикликни юцорпга — агмосфсрага, пастга- грунт хамда сув хавзаларининг чуцур кисмларша утказади. Тупрокнинг температураси катта амалий ахампятга эга. Тупрок нс- спклиги намлпк билан бир цаторда успмлпк успши учун энг мухпм шарт- днр. Органик моддаларнинг парчаланнши, микроорганизмлар хаёт фао- лияти, тупроц цосил булиш жараёни тупроц пссицлигн билан боглпкднр. Тупроц, грунт ва цаво уртаспда температуранпнг кескин узгариши нам- нинг царакатпга сабаб булади ва тупроц намлнгида акс этади. Тупроц юза кисмининг температураси сутка давомида аник узга- риб туради: Куёш чпкцандан бошлаб кутарила борнб, соат 13 га якни энг юцори даражага етади, шундай кейин аста-секпн пасая бориб. Кр«и чикиш олдида энг паст даражасига тушади. Тупрок температу- расининг суткалик узгариши об хавога—булутлиликка, ёгингарчиликка, совук ёки илиц хавонинг кириб кслишига цараб бир оз бошцача були ши мумкин. Булутсиз, хаво очиц кунларда тупрокнинг кундузи исиши хам, кечаси совиши х.ам кескин, амплитудаси катта булади. Хаво будут кунлари температура сутка давомида кескин узгармайди. Туп- рок юза цисмининг кундузги максимал ва тунги минимал температура- лари хавонинг шундай температураларидан юкори булади- чулларда- ги цумларда 76°С, Антарктида музларпда — 90°С ли температура куза- тилган. Тупрок температурасининг суткалик узгариши чукурга тушган сари камая боради. 70—100 см чукурликда, торфзорларда эса 20—'25 см чуцурликда сутка давомида температура бирдай туради. Темпера- туранинг йиллик узгариши эса, уртача географик кенгликларда, юкори- да айтнб утганимиздек, 15—20 метр чукурликкача кузатилади. Туп- роц ёки грунтпинг исиши ва совиши, бинобарин, ер юзасидаги темпера- ратуранинг суткалик амплитудаси бир канча омпчларга ва, даставвал, тулроц юзасининг рангига, унинг альбедосига боглиц: окиш цум кора тупроцца Караганда камроц исийди. Иссицлик сигими хам катта аха- миятга эга. Торфли ерлар зич тупрок ёки грунтга цараганда камрок псиб, камроц совийдп. Иссикликни яхши утказаднган, яъни зич. струк- турасиз, гиллп, скелет тупроклар, ххсусан тош жинслар иссикликни чу- цур цисмларига тез утказади ва шу сабабли уларнинг юза кисмлари унчалик исимайди. Яхши ишланган, юмшатилган тупроклар иссиктик- ни кам утказади, шу сабабли улар цаттиц цизийди ва суткалик ампли- тудаси катта булади. Нам тупрокларда худди шу хил цуруц тупрок- пардагига цараганда иссицликнинг анча цисми сувни буглатпшга сарф булганидан кундузи температура паст булади. Тупроцнинг исиши ёнбагирлар экспозицпясига цам жуда боглиц- дир.. Бу цол тоглардагина эмас, текисликларда хам кузатилади, чун- ки текисликлар хеч цачон теп-текис булмайди. Одатда шимолга кара- 95
ган ёнбагир совуц ва нам, шарцца цараган ёнбагир салцин ва нам, жанубга цараган ёнбагир иссиц цамда цуруц, гарбга цараган ёнбагир эса илиц ва цуруц булади. Жануби-гарбга цараган ёнбагир энг иссиц ва цуруцдир. Ёнбагирчарнинг исишидаги фарц уларнинг тиклиги дара- жасига цараб узгаради. Тупроц температурасига усимликлар цам таъсир курсатади. йил- нинг илиц даврида усимлик радиацияни тутиб цолади ва усимлик соя- сидаги тупроц яхши исимайди. Масалан, цалин ут цоплами тупроцца утказиб юборадиган радиация 20% дан ошмайди. Бундан ташцари барг юзасидан цам сув бугланади. бунга цам иссицликнинг анча цисми сарф булади. Йилнинг совуц фаслида усимлик ернинг иссицлик тарцатишини камайтиради ва тупроц унчалик совиб кетмайди. Усимлик цанчалик цалин булса, у тупроц температурасига шунчалик куп таъсир этади. Усимликларнинг хаво ва тупроц температурасига таъсири урмонларда айницса катта булади. Экинлар учун тупроцнинг устки 5 см ча цалинликдаги цатлами ай- ницса катта ахамиятга эгадир. Бу цатламда усимликлар уруги униб чи- цади, утлар илдиз ёзади, усимликларнинг цишки тобланиш босцичи утади. Шу билан бирга бу цатламда энг куп узгариш булади, унда температура ва намлик кескин узгариб туради. Киш вацтида бу цат- лам иссицликни яхши сацлайди, натижада тупроц цаттиц совиб кетмай- ди. Бироц цор цоплами юпца булса, бу цатлам иссицликни тутиб цола элмай, усимликларни совуц уриб кетиши мумкин. Тупроц температурасининг йиллик ва фаслий амплитудаси зонал равишда узгаради. Цуёш радиацияси доим интенсив булган экваториал минтацада температура цамма вацт юцори булади, цавонинг намлиги ва усимлик цопламининг цалинлиги сабабли температура кескин узгар- майди. Тропик минтацада температура амплитудаси ортади. Энг катта фаслий узгариш уртача географик кенгликларга, айниц- са материкларнинг денгиздан узоц ички цисмларига хосдир. Бу мин- тацалардаги баъзи жойларда тупроц деярли тропиклардагича цизиса, цишда температура шу даражада пасаядики, тупроц музлаб цолади, туп- роц иссицлигининг сацланишида, бинобарин, грунтларнинг музлаб цолишининг камайишида цор цоплами катта ацамиятга эгадир. Кор- нинг иссицлик сацлаш хоссаси унинг цалинлиги ва зичлигига боглиц. Доимий музлоц ерлар кенг тарцалган цутбий улкаларда тупроц темпе- ратураси цатто ёз ойларида цам 0°С дан салгина кутариладл, холос. Сув цавзаларининг илиши ва совиши. Сув цавзалари цуруцликка нисбатан секинроц илиб, секинроц совийди. Бир хил вацт давомида, яъни кеча-кундуз давомида сув цавзалари устидаги температура туп- роцдагидек совиб цам кетмайди, исиб цам кетмайди. Сув цавзалари устидаги цаво кундузи шу яциндаги цуруцликка цараганда салцин, кечаси илиц булади. Бунга цуйидагилар сабабдир. Сувнинг иссицлик сигими тупроцникига нисбатан икки баравар катта. Иссицлик мицдори бир хил булганда цуруцлик сувга нисбатан икки барабар кучли исийди, совиганда аксинча булади. Иссицлик сиги- ми 0,926 кал/г ва солиштирма огирлиги 1,028 булган 1 м3 денгиз суви ГС га совиганда ажралиб чиццан энергия 3000 м3 цавони ГС га иёитади (цавонинг иссицлик сигими 0,237 кал/г, солиштирма огирлиги 0,001). Иссицлик цуруцликнинг фацат юцори цатламида тупланади ва оз- гина цисмигина чуцурга утади. Сувда эса нур анча чуцурга кириб бо- риб, анча цалин цатламни иситади. Сувнинг вертикал царакатлари — тулцинлар, сув кутарилиши ва цайтиши, термик конвекция натижаси- да иссицлик яна цам чуцурга утади. Сув царакатчан булганлигидан 96
иссикликни узида узоц вакт саклаб туради. Г^уруцлик эса исси^ликни атмосферага тез цайтаради. Сув хавзаларида жуда куп иссиклик — тропикларда йилига 100 ккал)сМ2 гача, Гольфстрим ва Куросио о^имларида 140 ккал/см2 гача иссиклик сувни буглатишга сарф булади. Температуранинг суткалик ва йиллик узгариши океанлар юзасида материклардагига Караганда анча кам булади. Сув хавзалари кундуз кунлари ва иссиц фаслда иссицликни узида туплайди, кечалари хам- да совуц фаслда уни атмосферага тар^атиб туради. Масалан, Балти- ка денгизи октябрдан мартгача з^авога 52 ккал/см2 мицдорда иссиклик таркатади. 38- раем. Конвекция импульслари ва хавонинг конвекциоп оцимлари Хавонинг исиши ва совиши. Хаво цуруцлик ва сув з^авзалари юза- сидан исиб боради. Пастки уч километр цалинликдаги хавонинг куёш нурларини бевосита ютишидан исиши соатига 0,1°С дан ошмайди. Хаво иссицни ёмон утказади. У ер юзасига бевосита тегиб турадиган пастки жуда ища ^атламдагина исийди. Иссиклик юцорига з^авонинг асосан турбулент з^аракати билан утади. Исиган тупроц ёки сув юза- сига турбулент з^аракат туфайли янги-янги з^аво массаси келиб исийди ва юцорига кутарилади. Иссиклик ана шу йул билан тупроцдан з^авога ва хавонинг цуйи цатламидан юцори цатламига тез утиб боради. Хаво совиганда хам худди шундай жараён руй беради. Тропосферада конвекциоп окимлар вужудга келади (38-расм). Хаводаги иссицликнинг манбаи ер юзаси булганлигидан юцорига кутарилган сари з^аво температураси пасаяди, амплитудаси кичраяди, температуранинг суткалик узгаришидаги максимум ва минимумлар, тупрокдагидан кечроц булади. Хав0 температураси улчанадиган ба- ландлик з^амма мамлакатларда бир хил — 2 м цабул цилинган. Махсус ма^садлар учун температура бошца баландликларда з^ам улчанади. Хавонинг температураси купинча хаво массасининг бошца жойлар- дан келиши, яъни адвекциясига ^ам боглиц. Бопща жойлардан илиц ^аво келиши х.ам, салцин з^аво келиши з^ам мумкин. Х.аво массасининг температураси бошца муз^итнинг таъсирисиз, тапщаридан иссиклик келмасдан адиабатик равишда, яъни бир хаво массасининг уз ичида з^ам кутарилиши мумкин. Х>аво тропосферанинг юцори цатламларидан пастки ^атламларига ёки тог ёнбагирларидан пастга тушганда газ зичлашиб, ^исилиш механик энергияси иссицлик энергиясига айланади. Бунда з^авонинг намлиги мицдоридан цатъий назар, з$ар 100 м пасайганда температура. 1°С га ортади. Бу жараён tyjpyii адиабатик жараён дейилади. Конденсация иссицлиги хавонинг муз^им иссиклик манбаидир. Юцо- рида сув з^авзаларига тушадиган куёш радиациясининг катта ^исми сувни буглатишга сарф булишини айтиб утган эдик. Сув буги кон- денсацияланганда бу иссицлик атмосферага утади ва з^аво темпера- тураси кутарилади. Киш ва^тида ёгингарчилик булганда ана шундай иссиклик з^исобига температура кутарилади. Ана шунпнг учун з$ам со- 7 Л . П. Шубаев 97
вук фаслда денгиз х.авэси температураси Континентал цавога Караганда анча юцори булади. Цавонинг исишига ухшаб совиши цам турли йуллар билан булади. Адиабатик процесс универсал роль уйнайди. Ер юзасида исиган хаво юцорига кутарилиб кенгаяди. Иссицлик энергияси кинетик энергияга айланади. Куруц цаво хар 100 м кутарилганда температура Г га паса ниши керак. Лекин цавода цамма вацт цам нам булади, цаво ссзиши билан бирга намнинг конденсацияланиши руй беради, бунда ажраб чи- цадиган иссицлик температура градиентини цар 100 м баландликда урта цисобда 0,6° гача камайтиради. Бу нам адиабиатик жараён дейи- лади. Хаво, иккинчидан, бевосита нур тарцатиш цисобига совийди. Бун- дай жараён Арктика ва Антарктикада, чулларда тунда, муътадил мин- тацадаги мамлакатларда цишки цаво очиц пайтларида ва тунда цаво очиц булганда руй беради. Цавонинг совишида цутбий улкалардаги цамда муътадил минтаца- лардаги цишки муз ва цор цопламлари алоцида роль уйнайди. Муз ва цор цоплами тупроц иссицлигининг атмосферага утиб кетишига тус- цпнлик цилиб, тупроцни совуб кетишдан сацлайдп. Шу билан бирга кор юзаси цуёшдан келадиган деярлн барча радиацияни цайтариб юборади, шу сабабли цор юзаси устида цавонинг кучли даражада радиацион совиши руй беради. Тоглардаги, Антарктида ва Гренландиядаги абадий цор ва музлар 16 млн. клг12 ёки бутун цуруцликнинг 11% цисмини ишгол цилиб, атмосфера учун совуцлик манбаи цисобланади. Тогли улкалар цавонинг исиши ва совиши учун узига хос шароитга эгадир. Ясен тогликларда, кенг ясси ён багирларда ва кенг водийларда ха- во сийрак булганлигидан кундузги ва ёзги исиш цам, тунги цамда цишки совиш цам купаяди, температура амплитудаси ортади, ицлим- нинг континенталлиги кучаяди. Масалан, Помирда август ойида сут- калик температура амплитудаси тупроц юзасида 50°С дан ортади, хаво- да эса 20°С га етади. Баланд тогларга атрофдаги текисликларнинг температура режими камроц таъсир этади, лекин уларга эркин атмосфера, хусусан, ша- моллар, шунингдек, абадий цорлар таъсири ортади. Бундай тогларда мусбат температуранинг пасайиши цисобига суткалик ва фаслий амп- литудалар пасаяди, умуман температура шароити совуц денгиз тем- ператураси шароитига ухшаб кетади. Тоиларнинг температура режими ён багирлар экспозициясига бог- лиц. Г^уёш радиацияси билан боглиц булган фарцлардан ташцари, ад- вектив иссицликнинг келиши цам, яъни ён багирларнинг асосий шамол- ларга рупара ёки терс эканлиги цам катта роль уйнайди. Температура инверсиялари. Юцорига кутарилган сари температу- ранинг аста-секин пасайиб бориши тропосферанинг умумий хусусияти- дир. Баъзан шундай буладики, юцорига кутарилган сари температура пасаймайди ёки, аксинча, кутарилади. Ер юзасидан юцорига кутарил- ган сари температуранинг ортиб боришига температура инверсияси дейилади. Температуранинг кутарилиши кузатиладиган цаво цатламинпнг цалинлигига цараб, инверсиялар цалинлиги бир неча метрга етади- ган ер юзаси инверсиясига ва 2—3 км га борадиган эркин атмосфера инверсиясига булинади. Температуранинг ортицлиги ёки инверсия кат- талиги 10°С га етиши ва ундан цам ортиши мумкин. Тропосфера цатлам- ларга булиниб цолади: бир хил цаво массаси бошцасидан инверсия цатлами билан ажралади. Ер юзаси инверсиялари вужудга келишига кура радиацион, адвск- тпв, орографии ва цор инверсияларига булинади. Инверсияни вужудга 98
келтирадиган жараёнлар биргаликда таъсир курсатишлари натижаси- да купинча инверсия аралаш типли булади. Радиацией инверсия ёзда шамолсиз ва булутсиз об-цаво шароитида вужудга келади; цуёш бот- гандан кейин ер юзаси ва цавонинг пастки цатламлари совийди, лекин юцорироцдаги хаво кундузги иссиклик запасини хали йуцотмаган булади. Бундай инверсия цатламининг цалинлиги об-цавога боглид равишда 10 м дан 30 м гача боради. Радиацион инверсия музликлар 3стида иссиклик йуцотилиши ёки иссиклик нур тарцатилиши наткжа- сида хар доим руй беради. Орографии инверсия паст-баланд рельефли жойларда шамолсиз об-цаво шароитида вужудга келади. Бунда совуц ^аво пастга окиб тушпб кетиб, тепалар устида, tof ён багирларида илик- роц хаво турпб колади. Адвектив инверсия совуц жойга мссиц цазо келганда руй беради, бунда цуйи катламдаги цаво ерга тегиб совийди, юцоридаги хаво эса вацтинча иссиклигича цолаверади. Дор инверсияси, яъни бацоргп инверсия циш ва эрта бацорда кор юзасида вужудга ке- лади. Дор инверсияси иссицликнинг куп цисми цорнп эритпшга сарф булиши сабабли вужудга келади. Эркин атмосферада антициклон цисилиш инверсияси билан циклон фронтал инверсияси энг куп тарцалган. Кисилиш инверсияси анти- циклонларда кишда вужудга келиб, 1—2 км баландликларда кузати- лади. Юцоридан тушаётган цаво температураси урта тропосферада кутарилади, лекин цавонинг горизонтал оцими бошланадиган ер юзаси яцинида унинг температураси пасаяди. Бундай цодиса Арктика, Антарк- тида, Шарций Сибирь ва бошца жойларда жуда катта территорняларда руй беради. Фронтал инверсиялар циклонларда илиц хавонинг совуц цаво усти- га чициб боришидан вужудга келади. Шундай цилиб, температура инверсиялари камдан-кам учрайдиган цодиса булмай, об-цаво ва ицлимнинг доимий хусусиятларидан бири- дир. Турли фаелларда, турли жойларда барча кузатишларнинг 75—98% ида температура инверсиялари цайд цилинган. Ушиц (кора) совуцлар. Ушиц совуцлар цишлоц хужалигига анпа катта зарар етказади. Ушиц совуц деб суткалик уртача температуралар мусбат булгани цолда ер юзасига яцин цавонинг 0°С дан цам совиб кети- шига айтилади. Бундай цодиса одатда бацор билан кузда руй беради. Шу билан бирга 2 м баландликдаги метеорология будкасида цаво тем- ператураси мусбат булиши мумкин. Радиацион ушиц совуцлар антициклон об-цавосида вужудга кела- ди. Очиц хаво ва хаво намлигининг камлиги тунда тупроц ва усимлик- ларнинг радиацион совиб кетишига, шамолнинг йуцлиги эса турбулент иссицлик алмашинишининг булмаслигига ёрдам беради. Адвектив ушиц совуцлар бошца жойлардан совуц (t° си 0°С дан паст) хаво массаларининг кириб келишидан цосил булади. Рельеф бу цар иккала хил ушиц совуцларни цам кучайтиради: со- вуц цаво паст ерларга оциб тушади, баландроц ерларга совуц цавс таъсир этмаслиги ёки таъсир этса цам цисца вацт ва кучеиз таъсир курсатиши мумкин. Жуда кимматли экинлар экилган ерларда ва богларда хас-хашак, гунг тутатиш, гулханлар ёциш, парпараклар ёрдамида цавони аралаш- тириш йули билан ушиц совуцларга царши курашилади. Цавонинг иссицлик режими курсаткичлари. Хавонинг температура- сига оид метеорология станцияларидан олинган маълумотлар тацлил цилиниб, улар асосида цаво иссицлик режимининг цуйидаги курсаткич- лари аницланади: 1. Суткалик уртача температура. 2. Ойлар буйича суткалик уртача температура. Ленинградда ян- варь ойининг уртача суткалик температураси—7,5°С га, июлники 17,5°С 7* 99
га тенг. Бундай маълумотлар ,\ар бир сутканинг уртача курсаткиччга нисбатан ^анчалик совуц ёки илиц эканлигини аншуташ учун керак. 3. КаР бир ойнинг уртача температураси. Масалан, Ленинградца энг сову^ январь 1942 йили (—18,7°С), энг илик январь эса 1925 йили (—0,5°С) булган. Энг исси^ июль ойи 1938 йили (+21,5°С), энг салцин июль 1956 йили ( + 15,3°С) булган. Москвада энг сал^ин июль 1936 йили (4-15,3°С) кузатилган. 4. Ойнинг куп йиллик уртача температураси. Барча куп йиллик уртача маълумотлар узоц йиллар (35 йилдан кам булмаслиги керак) маълумотлари асосида чи^арилади. Купинча январь ва июль маълу- мотларидан фойдаланилади. Куп йиллик энг ю^ори ойлик температу- ралар Сайрой Кабирдаги Ин-Салохда ( + 36,5°С) ва Ажал водийсида (+39,0°С) кузатилади. Москвада январь ойининг куп йиллик уртача температураси—9,7°С, июлники +16,7°С, Ленинградда эса январникп —7,7°С ва июлники +17,8°С дир. Ленинградда энг совуц ой февраль, унинг куп йиллик уртача температураси—7,9°С. Москвада февраль ян- вардан и литрон; (—9°С)булади. 5. КаР бир йилнинг уртача температураси. Уртача йиллик темпе- ратуралар бир цанча йиллар давомида и^лимнинг исиб ёки совиб бора- ётганлигини ани^лаш учун керак. Масалан, Шпицбергенда 1910 йил- дан 1940 йилгача уртача йиллик температура 2°С кутарилган. 6. Куп йиллик уртача температура. Энг ю^ори уртача йиллик тем- пература Нубия чулининг жанубидаги Массауа метеостанциясида куза- тилган ( + 30,2°'С). Сайрой Кабирнинг жанубидаги куп жойларда уртача йиллик температура 4-29°С га етади ва ундан ^ам ортади. Энг паст уртача йиллик температура, табиий, Антарктидада кузатилади. Бир неча йиллар давомида кузатилган маълумотларга кура уртача йиллик температура Восток станциясида —55° —57°С га, Мирнийда —10°—12°С га тенг. Москвада йилнинг куп йиллик уртача температураси +3,6°С га, Ленинградда 4,3°С га тенг. 7. Кузатиш олиб борилган хар бир ва^т— сутка, ой, йил ва куп йиллик температура абсолют минимумлари ва максимумлари. Бутун Ер юзаси учун абсолют минимум температура Антарктидадаги Вос- ток станциясида 1960 йили август ойида кузатилди. У —88,3°С га тенг. Шимолий ярим шар учун абсолют минимум —68°С га тенг; 1933 йил февралда Оймяконца кузатилган. Москва учун абсолют мини- мум —41°, Ленинград учун 1746 йили —44,5°, 1940 йили 41,5°С булгани аницланган. Бутун Ердаги энг юцори температура 1922 йил сентябрда Триполи- да ( + 58°С) цайд ^илинган. Бутун СССР учун абсолют максимум +50°С га (Урта Осиёнинг жанубида), Москва учун +37°С га, Ленин- град учун 4-33,1°С га тенг. Температуралар узгариши — амплитудаларни ^ар цандай вацт учун (сутка, ой, йил ва к.) ^исоблаб чикариш мумкин. Сутка давоми- да об-^авонинг узгаришини курсатувчи суткалик амплитудалар билан йилнинг энг или!$ ойи билан энг совуц ойи уртасидаги фар^ни билди- рувчи йиллик амплитудалар кузга энг яхши ташланадиган курсаткич- лардир. Ер юзасида исси^ликнинг таксимланиши. Агар географик цоб1щ- нинг иссицлик режими Куёш радиациясининг ютилиши ва нур тарка- тилишигагина богли^ булганда эди, унда ^аво температураси экватор- да 4-39°С, цутбда —44°С булар эди. 50° кенгликдан бошлабоц абадий сову^ зона бошланар эди. КаК>ЩИЙ температура экваторда фацат 4-26°С, шимолий цутбда эса —22°С дир (11-жадвал). Куйи географик кенгликлардан орти^ча радиацион иссицлик иссик- лик етишмайдиган ю^ори географик кенгликларга утади. Бу иссиклик атмосфера ^амда гидросфера оркали циркуляция процессида утади. 100
11- ж а д в а л ШИМОЛИЙ ЯРИМ ШАРНИНГ ТУРЛИ КЕНГЛИКЛАРИДАГИ ХАВОНИНГ СОЛЯР ВА ХАДИКИЙ ТЕМПЕРАТУРАСИ Температуралар °C Географик кенгликлар, град, хисобида 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Соляр 39 36 32 22 8 -6 —20 —32 -41 -44 Хацикий .... 26 27 25 20 14 6 —1 —9 —18 —22 Илиц денгиз ва хаво оцимлари муътадил ва совуц минтацаларга иссиц олиб боради, совуц оцимлар эса совиб кетган хаво билан сувни тро- пик минтацага олиб бориб, у ердаги температурани пасайтиради. Иссицликнинг тацсимланиши карталарда изотермалар ёрдамида курсатилади. йиллик изотермалар ва хар бир ой изотермалари карта- лари булади. Энг плиц ва энг салцин ойлар—январь ва июль изотерма- лари карталари энг куп цулланилади. Булар цар бир жой иссицлик ре- жимини уртача йиллик изотермаларга цараганда яхшироц хамда аниц- роц курсатади. Ер юзасида иссицлик зонал—регионал тацсимланган (географик атласлардаги изотермалар карталарини куриб чицинг). 1. йиллик уртача энг юцори температура (+27°С) экваторда эмас, балки 10° шим. кенгликда кузатилади. Бу энг иссиц кенглик (парал- лел) термик экватор деб аталади. 2. Июль ойида термик экватор шимолий тропикка сурилади, бу кенгликда уртача температура +28,2°С га тенг булади, энг иссиц жой- ларда (Сайрой Кабир, Калифорния, Тхарда) эса +36°С га етади. 3. Январь ойида термик экватор жанубий ярим шарга сурилади, лекин бунда шимолий ярим шардагичалик экватордан куп узоцлашмай- ди. Бу ерда энг иссиц параллел (+26,7°С) урта цисобда 5° жан. кенг- ликка тугри келади, лекин энг иссиц жойлар бундан жануброцда, Аф- рика ва Австралия материкларида (30° ва 32° жан. кенгликларда) жойлашган. 4. Бинобарин, температура градиенти цутбларга томон йуналган, яъни температура цутбларга томон пасая боради, бунда жанубий ярим шарда шимолий ярим шардагига цараганда купроц пасаяди: экватор билан шимолий цутб температураси орасидаги фарц езда 27°С га, Хишда 67°С га, экватор билан жанубий цутб орасидаги фарц эса езда 40°С га, цишда 74°С га тенгдир. 5. Экватордан цутбларга томон температура бир хилда пасайиб бормайди. Тропик кенгликларда бу процесс жуда секин беради—Г кенгликда ёзда 0,06—0,09°С, цишда 0,2—0,3°С пасаяди. Бутун тропик минтацада температура деярли бир хил булади. Уртача географик кенгликларда шимолга томон, айницса циш вац- тида температура тезроц пасайиб боради: кенгликнинг цар бир градуси- да температура шимолий ярим шарда 1,04°С дан, жанубий ярим шарда 0,87°С дан пасаяди. Температура градиенти анча оша бориб, 40° шим. кенгликдан шимолроцдаги камбар полосада максимумга етади. Бу ер- да температурадаги тафовут баъзи жойларда цар минг км да 11 — 12°С булади. Атмосферанинг энг бецарор ва актив царакатлари мана шу температура тафовутлари энг катта зона билан боглицдир. Бу цацда i-уйироцда тухтаб утилади. 6. Иссицликнинг экватордан цутбларга томон камайиб борадиган планетар градиентида ифодаланган ва деярли зонал жойлашган урта- ча тацсимланиши фаслий узгаришларга учрайди. Бундай узгаришлар- га материклар билан океанларнинг нотекис исиб-совиши сабаб булади. Бунинг натижасида турли жойларда иссицлик мицдори турлича була- 101
ди ва у фаслдан-фаслга узгаради, яъни иссиклик тацсимотида регио- наллик вужудга келади. Экватор билан цутблар орасидаги температура градиентининг фаслий узгариши материклар билан океанларда турлича булади. Океанлар билан материклар устида иссицликнинг тацсимланиши изотермаларнинг бир-бирига яцинлашиши ва узоцлашишида цамда бу- рилиб утишида яхши куринади. Иссиц адвекция изотермаларнинг цутб- ларга томон бурилишида, совуц адвекция уларнинг экваторга томон бурилишида акс этади. 7. Шимолий муътадил минтацада январь изотермалари жуда му- раккаб йуналишга эга. Бу изотермаларнинг тахлили цуйидагиларни курсатади: а) Атлантика ва Тинч океанларда атмосфера цамда гидросфера циркуляциясига боглиц равишда иссицлик адвекцияси анча кучли булади; б) океанларга туташиб турган цуруцликлар—Гарбий Европа билан Шимоли-Еарбий Америка юцори температурага эга (Норвегия социлида 0°С); в) жуда катта Евросиё материги жуда совуц булади; ундаги ту- таш ёпиц изотермалар Шарций Сибирдаги совуц областни (—48°С гача) ураб олган; г) Евросиёда изотермалар гарбдан шарцца эмас, балки шимоли- гарбдан жануби-шарцца томон йуналган, бу цол температуранинг океанлардан материк ичкарисига томон пасая боришини курсатади; Новая Землядан утадиган —18°С ли изотерма Новосибирскдан хам утади, Орол денгизида эса Шпицбергендагидек (—14°С) совуц булади; д) Евросиёдагичалик булмаса цам, шунга ухшаш манзара Шимо- лий Америкада цам кузатилади. 8. Июль изотермалари анча тугри чизиц буйича йуналган, чунки цуруцликдаги температура бу вацтда цуёш инсоляцияси мицдорига боглиц, океандан (Гольфстрим оцими) келадиган иссицлик материк цуёш нури билан иситилганлиги учун цуруцлик температурасига таъ- сир курсатмайди. Америка ва Осиёнинг шимоли-шарций циргоцлари буйлаб анча мицдорда совуц адвекция руй беради, бу цам атмосфера ва гидросфе- ра циркуляцияси билан боглиц (Лабрадор ва Ойя-Сио салцин оцим- лари). Тропик кенгликларда материкларнинг гарбий циргоцлари буйлаб утувчи салцин океан оцимларининг таъсири сезилиб туради. Калифор- ния, Перу, Каиар, Бенгуэл оцимлари узларига яцин турган цуруцлик- ларни салциилатиб туради, шу сабабли изотермалар бу жойларда эк- ваторга томон кириб борган. 9. Ер югининг температураси шимолий ва жанубий ярим шарлар- нинг навбатма-чавбат купроц иситилиши туфайли фаслий равишда уз- гариб туради. Бу цол термик экваторнинг сурилиб турпшида, муъта- дил кенгликлардаги улкаларда циш билан ёзнинг алмашинишида, юцори кенгликларда цутб куни билан цутб тунининг алмашиниб тури- шида ифодаланади. Температураларнинг фаслий тафовути 50—70° ши- молий кенгликларда энг катта булади. Фацат тропосферадаги хаво температураси фаслий равишда узгариб цолмасдан стратосферанинг пастки цисмидаги температура цам узгаради. Ер юзаси температура- сининг экватор текислигига нисбатан фаслий узгариши атмосфера циркуляциясига сабаб булувчи омиллардан биридир. Материклар купроц майдонни эгаллаган шарций ярим шар (эква- тордан шимолда) цишда гарбий ярим шарга нисбатан салцинроц (7 ва 10°С), ёзда эса илицроцдир (24 ва 20°С). 10. Шимолий ва жанубий ярим шарлар иссицлик жихатдан бир-би- 102
ридан анча фар^ ^илади. Материклар к^п булган шимолий ярим шарда ёз (июлда 22°С) жанубий ярим шардагига (январда 17°С) Караганда лли^роцдир, цишда эса Ер ^уёшга я^инрок туришига ^арамай, шимо- лий ярим шар (8°С) жанубий ярим шардан (10°С) салцинро^ булади. Кавонинг йиллик уртача температураси бутун Ер юзи учун 2 метр баландликда 14°С, январь температураси 12°С, июлники 16°С дир. Жанубий ярим шарнинг йиллик температураси шимолий ярим шар- дан салцинро^. Шимолий ярим шарда хавонинг уртача температураси 15,2°С, жанубий ярим шарда 13,3°С дир. Шимолий ярим шарда темпе- ргтуранинг баландро^ эканлигига сабаб атмосфера ва гидросфера диркуляциясининг диссиметриясидир: атмосфера ва гидросфера цир- куляцияси купро^ шимолий ярим шарга йуналган. Бутун Ер юзидаги хавонинг уртача температураси 40° шим. кенг- лик я^инидаги уртача температурага (14°С га я^ин) тахминан тугри келади. Изаномаллар, яъни ^ар бир географик кенгликнинг уртача тем- пературасидан бир хилда фар^ ^илувчи жойларни туташтирувчи чи- зицлар иссидликнинг тацсимланишининг, айницса унинг фасллар буйи- ча тацсимланишининг аниг; курсаткичидир. Аномалиялар мусбат ва манфий булиши мумкин. Агар х;ациций температура кенгликнинг урта- ча температурасидан ю^ори булса — мусбат аномалия, паст булса — манфий аномалия дейилади (39-расм). Изаномаллар карталари хар бир экватория (океан юзаси) ёки территориянинг адвектив иссиклик ^исобига ^анчалик исишини ёки совуч ^авонинг келиши, ё булмаса, узининг нур таркатиши ^исобига ^анчалик совишини курсатади. Купинча январь ва июль изаномаллар карталари назарга олинади. Январда Шимолий Атлантикада жуда катта майдонда мусбат ано- малия булади. Мусбат аномалияли майдон тропик чизигидан 85° шим. кенгликкача чузилади ва Гренландиянинг тор со^илини уз ичига олиб, шаркда Ямал, К°Ра денгиз чизигигача чузилади. КаЧиКий температу- ра кенгликнинг уртача температурасидан Норвегия денгизида энг ор- тиц (26°С гача) булади. Кенгликнинг уртача температурасидан Брита- ния ороллари ва Норвегия 16°, Франция билан Балтика денгизи 12°, Ленинград 8° иссиц булади. Атлантика океанининг илитувчи таъсири Киров ша^ри узо^лигида тугайди. Шар^ий Сибирда январь ойида худди ушандай катта манфий тем- пературалар аномалияси вужудга келади, унинг маркази Шимоли- Шар^ий Сибирда жойлашади. Бу ердаги аномалия—24°С га етади. Иссицлик адвекцияси натижасида хосил буладиган Атлантика ва куруцликнинг совиб кетишидан вужудга келадиган Осиё аномалиялари юкорида дайд килиб утилган Шимолий Атлантика — Сибирь террито- риясидаги январь изотермаларининг йуналишини тушунтириб беради. Тинч океаннинг шимолий ^исмида х.ам 13°С гача булган мусбат изаномаллар области, Канадада эса —15°С гача етадиган манфий иза- номаллар области мавжуд. Улар ^ам вужудга келишига кура Евросиё- даги шундай областларга ухшайди. Июль ойида мусбат аномалия бутун Евросиё ва Шимолий Африка- ни эгаллаб олади. Булар жуда кенг ^уруцликнинг исиши натижасида хосил булади. Бу вактда океанларда, шу жумладан, Гольфстрим оцими устида мусбат аномалия булмайди. Бинобарин, ёз ва^тида ортицча исиган цурукликка или^ окимлар иситувчи таъсир курсатмайди. Шарций Осиёнинг муссонли улкалари салцин ^аво келиб турганли- ги натижасида йил буйи манфий аномалияга эга. Куросио Японияни Хави, Осиёнинг бошца оролларинп ^ам иситмайди. У шпмолроцца, Аме- рика киргоцларига таъсир курсатади. Океан—атмосфера—материк системасида атмосферанинг узгарув- 103
39- раем. Хаво температурасишшг уртача кенглик температурасидан фарц цшишв-изан )Мал lap. Январь („Морской Атлас*' дан.)
чи (тебранма) харакатлари руй беради. Бу харакатлар муътадил мин- тацада совух ва иссихнинг хайтишида намоён булади. Бахорда хисХа вахт хаво совийди, кузда хисха вахт давомида илих давр харор топа- ли. Агар ер гомоген—фахат сув ёки хуруцликдан иборат булганда эди, бир фаслдан иккинчи фаслга аста-секин утилар эди. Сувлик ва ХУРУХ* ликларнинг мавжудлиги бир фаслдан иккинчи фаслга утишнинг тул- Хинсимон боришига сабаб булади. Январь ойининг изаномал ва изобара карталари так.хосланса, улар- нинг бир-бприга нихоятча ухшашлиги кузга ташЛанади. Уртача кенг- ликнпнг барпк минимуми мусбат температура аномалиясига, максимум- лари манфий температура аномалиясига тугри келади. Бунга океанлар билан хУРУХ-никларнинг узаро термодинамик таъсири сабабдир. Материклардаги температура аномалиясининг катталиги улар майдонига боглих: аномалиянинг катталиги океанлар билан материк- лар марказий хисмлаРи орасидаги масофанинг квадратига тугри про- порционалдир. Лекин у материкларнинг гарбий ва шарк.ий хисмларида хар хилдир, иссихлик (ва босим)нинг тахсимланиши диссиметрик хусу- сиягга эга. Муз билап хопланган Шимолий Муз океани бу жихатдан курухлик хусусиятига эга. 12- жадвал ОКЕАН ВА ЦУРУЦЛИКДА ХАВО ТЕМПЕР АТУРАСИНИНГ УЗГАРИШИ Океанда узгариши. Гебрид ороллари, 57°32' шим. кенглик Куручликда узгариши. Киренск 57°47' шим. кенглик салцин ой ИЛИЦ ой амплитуда салцин ой ИЛИЦ ой амплитуда март 5,0° август 12,8° 7,8° январь i -27,3° ИЮЛЬ 18,6° 45,9° Материк ва океанларнинг турлича исиши ва температуранинг мус- бат хамДа манфий аномалияларига хаРаб улар уртасидаги фархнинг янада кучайиши океанларда ва хУРУХЛикларнинг ички хисмларида температуранинг йил давомида турлича узгаришига сабаб булади (12- жадвал, 40-расм). Жадвалдан куриниб турибдики, денгиз буйидаги улкаларда к,иш материклар ички хисмларидагига хаРаганда илихрох булади, шу билан бирга хурухликда энг совух ой январь, океанларда эса февраль ва 40- раем. Евросиё материги ичкарисига кириб борган сари хаво темпера- турасп йиллик амплитудаларининг ортиб бориши. Пунктлар 55—56° шим кенгликларда жойлашган 105
хатто мартдир. Энг иссиц ой хам денгиз буйидаги улкаларда июлдан августга сурилади. Цавонинг йиллик температура амплитудаси куруц- ликда катта, океанларда эса кичик булади. Континенталлик даража- си аста-секин орта боради ва бу ортиш кишки температураларнинг пасайиши цисобига булади. (13-жадвал). 13- жадвал ИЦЛИМНИНГ КОНТИНЕНТАЛЛИГИ ОРТА БОРГАН САРИ ТЕМПЕРАТУРА АМПЛИТУДАСИНИНГ КАТТАЛАШИШИ (ПУНКТЛАР 52а ШИМ. КЕНГЛИК ЯКИНИДА ЖОЙЛАШГАН) пунктлар Уртача температуралар °C амплитуде йиллик энг совуц ой ЭНГ ИЛИЦ он Дублин . 9,7 5,4 15,8 10,4 Варшава 7,6 — 3,6 18,9 22,5 Воронеж . 5,6 - 9,8 20,6 30,4 Оренбург 3,8 —15,4 22,0 37,4 Нерчинск -3,7 -29,8 18,9 48,7 Иссицлик минтацалари. Ердаги иссицликнинг тацсимланишидаги асосий цонуният—зоналлик иссицлик ёки температура минтацаларини ажратишга имкон беради. Иссицлик минтацалари астрономик цонунлар асосида вужудга келадиган ёритилиш минтакаларига тугри келмайди, чунки иссицлик режими ёругликкагина эмас, балки бир цанча теллурий омилларга цам боглицдир. Экватордан цар икки томонда 30° шим. ва жан. кенгликларгача ис- сиц минтаца жойлашган, бу минтаца йиллик 20°С ли изотерма билан чегараланади. Бу жойда табиий холда усувчи палмалар ва маржой ку- рилмалари тарцалган. Уртача кенгликларда муътадил температура минтацалари бор. Бу минтацалар энг плиц ойнинг 10°С ли изотермаси билан чегараланган. Бу изотермалар дарахт усимликлар тарцалган ерлар чегарасига туг- ри келади (дарахтлар уруги пишиб етиладиган энг паст уртача тем- пература 10°С га тенг; уртача ойлик температура бундан паст булса, кесилган урмон тикланмайди). Цутбёни кенгликларида цутб томондаги чегараси энг иссиц ойнинг 0°С ли изотермасига тугри келувчи совуц минтацалар бор. Улар умуман олганда тундра зоналарига тугри келади. Цутблар атрофида доимий совуц минтацалар жойлашган, уларда цеч бир ойнинг уртача температураси 0°С дан юцори кутарилмайди. Бу ерларда абадий цор ва музлар тарцалган. Иссиц минтаца катта майдонни эгаллаган булишига царамай, нс- сицлик режими жицатидан цамма жойи деярли бир хил. йиллик урта- ча температура бу жойда экваторда 26° дан тропик кенгликларда 20сС гача камаяди. Йиллик ва суткалик амплитудалар кичик. Камбар ва ки- чик майдонни эгаллаганлиги сабабли совуц ва доимий совуц минтаца- ларда хам температура турли жойларда унча фарц цилмайди. Муъта- дил минтацалар субтропик кенгликлардан цутбёни кенгликларигача булган жуда катта майдонларни эгаллаб, турли жойлари термик жи- хатдан жуда турличадир. Бу минтацаларда бир хил кенгликларнинг йиллик уртача температураси 20°С га етгани холда, бошца кенгликлар- нинг энг илиц ойи температураси 10°С дан ошмайди. Муътадил минта- цаларни кенглик буйича турли цисмларга ажратиш зарур. Шимолий ярим шардаги муътадил минтацанинг куп цисми матеоикларга тугри келганлигидан у узоцлик буйича хам цисмларга ажратилиши керак: бу 106
минтацадаги температураларнинг йиллик узгаришида денгиз буйидаги жойлар материк ичкарисидаги жойлардан ани^ ажралиб туради. Муътадил минтацаларда даставвал температура режими субтропик j/симликларнинг усишини таъмин этадиган субтропик кенгликлар, ис- сицлик кенг баргли урмонлар ва дашт усимликларининг мавжудлигини таъминлайдиган муътадил или^ кенгликлар ва иссицлик мицдори игна баргли ^амда майда баргли дарахтларнинг усиши учун етарли булган муътадил сал^ин кенгликлар ажратилиши лозим. Иккала ярим шардаги температура минта^алари умуман ухшаса- ца Ерда экватордан икки томонда иссиклик диссиметрияси кузга ани^ ташланиб туради. Термик экватор географик экваторга нисбатан ши- молроцда жойлашган, шимолий ярим шар жанубий ярим шарга нисба- тан илицроц, жанубий ярим шарда температура узгариши океан хусу- сиятига, шимолий ярим шарда материк хусусиятига эга, Арктика Ант- арктикадан или^рог;. Тогли улкалар минтакаларнинг термик шароитига узгаришлар киритади. Тогларда температура, налимий ва умуман, табиий баланд- лик, минта^алари мавжуд. ЕРНИНГ БАРИК МАЙДОНИ Атмосфера босими. Хаво молекулаларининг ^аракати ва уларнинг уз огирЯиги, яъни ^атти^ Ерга тортилиши атмосфера босимини вужуд- га келтиради. Хаво тинч турганда босимнинг майдон бирлигига бул- ган катталиги шу майдон устидаги ^аво устунининг огирлигига тенг •булади. Бу хаво устунидаги ^аво массасининг камайиши босимнинг камайишига. купайиши эса унинг ортишига олиб келади. Огирлик кучи турли кенгликларда турлича эканлиги, ^аво устуни- нинг вазни денгиз сатхидан баландликка ва температурага богли^ бул- ганлиги сабабли нормал ^аво босими деб 45° кенгликдаги денгиз сат^ида температура 0°С га тенг булгандаги атмосфера босими ца- бул цилинган. Бундай холатда ^аво устунининг огирлиги 760 мм ли симоб устунининг огирлигига тенг булади. 0°С температурада симоб- нинг зичлиги 13,595 булади, шу сабабли кундаланг кесими 1 см бул- ган 760 мм симоб устунининг массаси 1033, 2‘г га тенгдир. Бинобарин, атмосфера ер юзасининг ^ар 1 см2 юзасига 1 кг 33 г куч билан босиб туради. Босимнинг бирлиги деб динани цабул цилиб, бу босимни абсо- лют улчов системасида ифодалаш мумкин. Бу бирликда ифодаланган нормал босим 1013250 дина!см2 га тенг; 1000000 дина/см2 босим бар деб аталади ва 750,1 мм ли симоб устунига тенг булади. Барнинг минг- дан бир улуши миллибар (мб) деб аталади, у 0,75 мм га тенг булади 1 мм симоб устуни 1, 33 мб га тенг. Нормал босим 1013,2 мб га тенгдир. Берилган нуцта денгиз сатхидан 1\анча баландда (тогларда) бул- са, бу ну^га устидаги ^аво устуни шунча кичик ва, бинобарин, атмос- фера босими шунча кам булади. З^аво кисилиш хусусиятига эга булган- лигидан юкорига кутарилган сари босим бир хилда камайиб бормай, геометрик прогрессия буйича камаяди, яъни босим пастки цатламларда тезроц, ю^ори цатламларда секинро^ пасая боради. Юкорига кутарилган сари босимнинг ч’згариши барик бос^ич билан ифодаланади. Атмосфера борими юкорига кутарилганда 1 мм ёки 1 мб га камаядиган ёки пастга тушганда шунча мицдорга ортадиган верти- кал масофа (,и хисобида) барик боскич дейилади. Денгиз сат^ида бир барик боскич 8 м/мб ёки 10,5 м)мм га, 5 км баландликда 15 м[мб га, 18 км да эса каринб 70 м/мб га тенг. Бир хил баландликда барик бос^ичнинг катта-кичиклиги ^аво температураснга боглиц: у илиц хаво- ца катта, салцин хавода кичик булади. 107
Атмосфера босимининг узгариши метеорология станцияларида ку- затиб борилади. Метеорология станциялари турли баландликларда жой- лашганлигидан улардаги атмосфера босимига дойр маълумотларни циёслаб булмайди, шу сабабли барометр курсаткичларини бир хм сатцга — купинча денгиз сатцига, камроц ер юзасииинг уртача сатхи- га келтириб, сунгра улар таццосланади. Барик майдон. Атмосферанинг ер юзасига булган босими ва унинг тацсимланиши барик майдон дейилади. Барик майдон вацт давомида тухтовсиз узгариб туради, цар бир жойда бир ортиб-бир камайиб туради, турли географик зоналар ва улкаларда бир хилда булмайди— говори босим областлари ва паст босим областлари мавжуд. Юцори ва паст босим областлари (барик майдон цамма вацт шун- дай областлардан иборат булади) барик системалар деб аталади. Ба- рик майдонни таърифлаш учун икки хил карта кулланилади: а) изоба- ралар карталари ва б) барик топография карталари. Атмосфера босимининг ер юзаси яцинида тацсимланиши изобара- лар билан курсатилади. Изобара — босим бир хил булган иуцталарни туташтнрувчи чиздц. Об-цаво хизмати карталарида изобаралар маълум бир соат учун чизилади. Ицлимшуносл^кда куп йиллик уртача июль, январь ва йил- лик курсаткичлардан фойдаланилади; бошка ойлар изобаралари карта- ларидан камроц фойдаланилади. Паст босимли областлар карталарда овал шаклдаги ёпиц изобара- лар системаси билан курсатилади, марказий цисмига энг кам босим ёзиб цуйилади. Паст босимли областлар барик минимумлар, депрессия- лар ёки циклонлар деб аталади. Январь изобаралари картасида Атлан- тика океанининг шимолий цисмида (маркази Исландияда) жуда катта барик минимум — Исландия минимуми, яъни циклона ва Тинч океан- нин! шимолий цисмида Алеут минимуми, яънициклони кузга яццол таш- ланиб туради. Циклондан бирор томонга чузилиб кетадиган паст босимли поло- са босим сойлиги дейилади. Исландия циклони Шпицберген томонга йуналган босим сойлигини цосил цилади. Циклон марказида атмосфера босимининг пасайиш даражаси ^цик- лон чуцурлиги» термини билан ифодаланади, босими жуда паст цик- лон— чуцур циклон дейилади. ^аво босими циклонларнинг марка- зида одатда 970—980 мб гача, энг чуцур циклонларда эса 925 мб гача, тропик тайфунларда хатто 900 мб гача пасаяди . Юцори босим областлари барик максимумлар, яъни антициклон- лар деб аталади. Улар цам карталарда туташ (ёпиц) изобаралар билан курсатилади, лекин улар марказида босим энг юцори булади. Унда босим 1070 мб га етиши мумкин. Барик максимум тармоги барик ел деб, камбар ва узун полоса эса юцори босим уци деб аталади. Январь изобаралари картасида Осиёда маркази Монголияда бул- ган жуда катта антициклон мавжуд, июль изобаралари картасида цам, январь изобаралари картасида хам икки цатор субтропик барик максимумлар—шимолий ярим шар субтропикларида Азор ва Гавайи антиииклонлари, жанубий ярим шарда Жанубий Атлантика, Жану- бий Тинч океан ва Жанубий ХИНД океан антициклонлари кузга яцкол ташланиб туради. Азор максимум!! хамма фаслда цам Уота денгиз томонда тармоц хосил цилади, цишда эса Воейков Катта Континентал уки орцали Си- бирь антициклона билан цушилиб кетади. Бутун тропосфера юкори ва паст атмосфера босими областлари- дан иборат. Лекин бир хил сатцдаги — денгиз сатцидаги ёки ер юзаси- даги босимнинг тацсимланиши юцори цатламларни цам уз ичига олади- ган цаво массалари динамнкаси (царакати) шароитини тулиц тушун- 108
тириб бермайдй. Барча баландлик босцичларидаги цаво босими цаци- даги маълумотлар зарурдир. Тропосферанинг бутун цатламида атмосфера босимининг таксим- ланиши изобарик юзалар билан, яъни атмосфера босими бир хил бул- ган юзалар билан ифодаланади. Изобарик юзалар цаво массасининг огирлик кучи майдонида жойлашган урнига боглиц булган потенциал энергиясининг (геопотенциалининг) цандай тацсимланганлигини кур- сатади. Шундай цилиб изобарик юзалар атмосфера динамикасининг (харакатининг) унинг асосий царакатлантирувчи кучи булган цаво температурасига боглик эканли- гини очиб беради. Ер юзасида исиган цаво юцо- рига кутарилади. Лекин шунинг узи билан босим камаймайди, чунки кутарилаётган оцимдйги хаво устунининг умумий вазни камаймайди. Бирор майдон ус- тида цаво босимининг камайиши учун унинг устидаги цавонинг бир Кисми бошца томонга оциб кети- ши лозим. Бундай цодиса изоба- рик юзаларнинг цолати узгарган- да руй беради. Сув юзаси хам, цуруцлик юзаси цам дастлаб бир хил тем- пературага, бинобарин, бир хил 5осимга, масалан, 1013 мб бо- симга эга булган, деб фараз ци- лайлик (41-раем). К,уёш чиццан- 41-раем. Цаво босимининг ер юзаси темпе- ратурасига боглицлиги. Кундузги бриз схемаси дан кейин цуруцлик юзаси сув юзасига цараганда цаттицроц исий-ди ва унинг устида юцорилама ца- зо оцимлари вужудга келиб, изобарик юза кутарилади. Цуруцлик ус- тида юцорида цаво зичлиги (босими) ортади ва юцорида цаво денгиз томонга оца бошлайди. Шу пайтдан бошлаб цуруцликда босим пасая бошлайди ва денгизда эса цаво оциб келиб турганлиги натижасида бо- сим ортади. Иссицлик сабабли цаво босимидаги бузилган мувозанат- ни тиклаш учун пастда денгиздан цуруцликка томон цаво оца бош- лайди. Уч улчамли тропосферада атмосфера босимининг тацсимланиши барак топографик карталарида курсатилади. Бундай карталарга изо- барик юзалар баландликлари (аницроги геопотенциаллари) тушири- лади. Барик топографик синоптик карталар цар куни тузилади. Абсо- лют барик топография карталарига маълум вацтдаги муайян изобарик юзалар баландликлари туширилади (42-расм). Бир хил баландликчар- ни курсатувчи чизицлар изогипслар деб аталади. Нисбий барик топо- графия карталарида бир юзанинг иккинчи юзадан баландлиги тасвир- ланади. 1013 мб босимли изобарик юза денгиз сатци яцинидан, баъзан унга тегиб, баъзан ундап салгина баланддан утади. Ундан юцорида 1000, 900, 700 мб ли юзалар жойлашади, лекин улар цамма вацт цам 1013 мб юзага параллел була бермайдй. 700 мб юза 3000 м га яцин баландда, 500 мб юза 5000 м баландда жойлашади. Тропосферанинг юцориги чегараси яцинида 300 ва 200 мб юзалар булади. 1\ар бир изобарик юза ернинг бир цисми устида бошца цисми ус- тидагига нисбатан баландроцда ёки пастроцда жойлашган булади. Ба- ландроцда жойлашгани пастроцда жойлашганига нисбатан каттароц геопотенциалга эга булади. Баландда геопотенциал „ катта жойдан 109
кичик жойга томон ^аво окади, бу эса уша ва^тнинг узидаёк денгиз сатхи баландлигидаги ^аво босимида акс этади. Барик майдоннинг бир хил булмаслисига ва ^аво массалари цир- куляцийларига таъсир курсатувчи сабаблар. Тропосферада юцори бо- сим ва паст босим областлари вужудга келишининг ва ^аво массалари. 42- раем. 1965 йил 10 июль соат 6 да 500 мб ли изо- бара юзаси (геопотенциал метрлар унликларида) ба- ландликлари картаси циркуляциясининг асосий сабаби Ер термик майдонининг бир хил эмас- лигидир. Атмосфера циркуляциясининг термик сабаби биринчи навбат- да экватор билан цутблар орасидаги иссиклик тафовутидан келиб чи- цади. В. В. Шулейкин (1962) таъбири билан айтганда, экваторда исит- гич, цутбларда эса совуцхоналар жойлашган; булар шундай иссиклик машинасини косил циладики, атмосфера циркуля- 43- раем. Атмосфера- нинг Ер айланишининг тзгартирувчи таъсири хисобга олинмаган циркуляцияси схемаси цияси асосан ана шу машина ишига боглицдир. Агар планета айланиб турмаганда ан- ча оддий каво циркуляцияси царор топар эди (43- расм). Экваторда исиган каво юкорига кутарилали кутарилма оцимлар ер юзаси устида экваториал барик минимум, яъни экваториал барик депрессия деб аталадиган паст босим косил килади. Тропосфе- ранинг юцори цисмида изобарик юзалар кам кута- рилиб, каво кутбларга томон окади. Кутбий кенглик- ларда совук каво пастга туша боради, изобарик юзалар пасаяди, денгиз сатки устида босим ортади ва ер юзаси буйлаб каво экватор томонга цайтади Ер айланиб турганлиги, материк ва океанлар узига хос таксимланганлиги сабабли атмосферанин” Какидий циркуляцияси юкорида баён килинган схе- мадан (43- раем) анча мураккабдир. Лекин оддий булса хам бу схема кенгликлар уртасидаги термик тафовут атмосферанинг меридиан йуналишидаги циркуляциясида кандай роль уйнашини курсатади. Океан ва материклар турлича исиши натижасида Ер термик май- донининг фаслий узгариши цуруцлик ва сув устидаги каво босимининг узгаришига кам олиб келади. Кдиида Каво цуруклик устида океан НО
устидагига Караганда совуц булади. Изобарик юзалар океанлар усти» да цуруцлик устидагига Караганда юкори булади. Баландда цаво океан- лардан материкларга томон оцади. Куруцликлар устидаги хаво устуни- пинг умумий огирлиги ортади, барик максимумлар (масалан, 1040 мб босимга эга булган Сибирь максимуми) вужудга келади, сув устида ^аво устуни огирлиги камаяди, депрессиялар хосил булади. Максимум- лар хам, депрессиялар цам январь изобаралари карталарида аниц ку- риниб туради. Езда цуруцлик билан денгиз уртасидаги иссицлик фарцлари камаяди, минимум ва максимумлар йуцолади, босим тенглашади ёки аксинча денгизда ортиб, куруцликда камаяди. Сибирда босим 1006 мб гача тушади. Июль изобаралари деярли кенглик буйлаб утади. Жану- бий материкларда, улар учун ёз фасли булган январь ойида, ёпиц изо- баралар билан ифодаланган барик минимумлар вужудга келади. Цуруцлик ва денгизлар устида атмосфера босимининг фаслий уз- гариши муссон омилини хосил цилади, лекин муссонларнинг цосил бу- лишига фацат шуларгина сабаб булиб цолмайди (куйирокца царанг). Куруцликлар океанларга цараганда йил буйи иссицроц булиб ту- радиган тропик кенгликларда океанлар устида барцарор юцори босим областлари—Азор, Гавайи ва бошца максимумлар мавжуддир. Нихоят, шимолий ва жанубий ярим шарларда температуранинг фаслдан-фаслга узгариб туриши Ер бутун барик майдонииинг ёз булиб турган ярим шарга томон (бир шимолга, бир жанубга) силжишига са- баб булади. Экваториал минимум январь ойида экватордан жануброк- да булади, июлда эса шимолга томон сурилиб, жанубий Осиёда шимо- ™й тропиккача етиб боради. Бу ерда Эрон билан Тхар чули устида Жанубий Осиё, яъни Эрон-Тхар ёзги минимуми вужудга келади. Бу ми- нимум экваториал минимумнинг шимолга сурилган ва жуда катта Ев- росиё материгининг цаттиц цизиши натижасида кучайиб кетган цисми- дир. Унда босим 494 мб гача пасайиб кетади. Атмосфера циркуляциясининг динамик сабаби планетанинг (Ер- нинг) айланишидан келиб чицади. Цавонинг экваториал ва цутбий кенг- ликлар орасидаги юцорида цайд цилиб утилган циркуляцияси айланиб турадиган планетада булиши мумкин эмас. ^аракатдаги цаво Ернинг айланиш кучи таъсирида уз йуналишидан шимолий ярим шарда унгга, жанубий ярим шарда чапга бурилади. Бунинг натижасида атмосфера- нинг, масалан, гарбдан шарцца йуналган зонал циркуляциялари ву- жудга келади. Уз уци атрофида айланиб турадиган планетада атмосфе- ра циркуляциясининг асосий хили хавонинг гарбдан шарг^а о^иши бу- либ, у цисцача гарбий оким деб аталади. Хаво массаларининг куп аралашуви сабабларидан бири буг хосил булишининс яширин иссиклигидир. Сув юзасидан кутариладиган буг ца- вога цушилиб, цаво цам юцорига кутарилади. Кутарилаётган оцимдаги хаво адиабатик совийди, сув буги конденсациялашади ва сувнинг буг- ланиши учун сарф булган иссицлик цавога утади. Бунинг натижасида хаво янада купроц исийди ва тобора кутарилади. Атмосфера царакати кучаяди. Горизонтал барик градиент. Шамол. Ер юзасидаги ёки юцорироц- даги икки нуцтанинг атмосфера босимидаги фарц цаво массаларининг горизонтал царакатига—шамолларга сабаб булади. Босимдаги фарц \аво царшилигини енга оладиган ва уни царакатга келтира оладиган даражада катта булгандагина шамол цосил булади. Албатта, босим фарци маълум бир масофага нисбатан олиниши лозим. Босимнинг паст босим томонга цараб цар 100 км да мб цисобида камайиши горизонтал барик граоиент деб аталади. Шундай цилиб, барик градиент босим фарцининг улчови ва цаво оцими кучининг курсаткичидир. Шамолнинг тезлиги барик градиентга 111
турри пропорционал булади. Шамол тезлиги м)сек кисобида, баъзан эса, масалан, авиацияда км!соат кисобида улчанади. Ер юзаси яци- нида шамолнинг тезлиги 0 м!сек дан 12—15 м!сек гача, купинча 4— 8 м[сек. булади, бурон турган айрим пайтларда 100 м!сек га ^ам етиши мумкин. Шамолни 12 баллга булиш кабул килинган. (14-жадвал). 14 жадиат ШАМОЛНИНГ УН ИККИ БАЛЛИК ШКАЛАСИ Баллар Тезлиги, м!сек Шамолнинг коми Шкала учун умум- лаштирилган номи 0 0—0,5 Штиль Штиль 1, 2, 3 0,6—5,2 Енгил шабада Кучсиз 4,5 5,3-9,8 Муътадил шабада Муътадил 6, 7, 8 9,9—18,2 Цаттиц, кучли, жуда каттик шамол Кучли 9, 10, 11 18,3-29,0 Довул, кучли довул, цаттик довул Довул 12 29,0 дан ортиц Бурой Бурон Шамолдаги ^аво о^ими турбулент характерга эга, турбулент оцим- да шамолнинг тезлиги ва йуналиши тез узгариб туради. ^\аво ер юзасига ипщаланиши натижасида шамолнинг тезлиги ка- маяди. Ер юзаси цанча нотекис булса, шамол кучи шунча сезиларли камаяди. Шамол тезлиги ишцаланишга тескари пропорционалдир. Ба- рик градиент бир хил булган шароитда денгиз устида, дашт ва чулдаги текисликларда шамол паст-баланд жойдагига Караганда кучлирок эса- ди. Флюгер урнатиладиган баландликда шамол эркин тропосферадаги- га Караганда урта кисобда икки кисса кучсиз булади. Ерга иш^аланиш шамолнинг тезлигига ишцаланиш цатлами деб аталадиган 1000 м ка- линликдаги куйи цатламда таъсир курсатади. Тусивда дуч келган ^аво окими (шамол) ё тусицни айланиб утади, ёки унинг устидан ошиб утади. Х,ар иккала ^олда кам тусик оркасида шамолсиз жой булади. Шамолнинг йуналиши горизонтнинг шамол эсаётган томони ноли билан белгиланади. Шамол йуналишини белгилаш учун 16 томопли шамол гули цабул килинган: Ш, UIIUF, IUF, FIUF, F, F7KF, ЖЕ, ЖЖч Ж, ЖЖШц, ЖШц, ШкЖШк, Шц, ШкШШц; ШШц; ШШШц. Баъзан шамол йуналиши билан меридиан орасидаги бурчак (румб) аникланади, бунда шимол (Ш), 0 ёки 360° деб, шарк (Шк) 90°, жануб (Ж) 180°, гарб (F) 270° деб кабул килинади. Шамолларни вакт давомидаги баркарорлигига каРаб, ойнинг, фаслнинг ёки йилнинг камма кунларида бир томонга эсувчи доимий шамолларга; ой. фасл ва йилнинг куп кунларида эсувчи, яъни бошка шамолларга; олинган вактнинг чорагидан купрок кисмида эсувчи, яъни томонлардан эсувчи барча шамоллардан курй купрок эсувчи куимрон х.ар бир томондан эсувчи шамолларга нисбатан купрок эсувчи уступ шамолларга; бирор томондан келувчи шамолнинг устунлиги сезилмай- диган узгарувчан шамолларга ажратиш мумкин. Шамол канчалик кучли булса, у Ернинг айланиши таъсирида уз йуналишидан шунча куп огади. Кенглик катталашиши билан огиш ор- тиб боради. Куруклик устида барик градиент йуналиши билан шамол йуналиши орасидаги бурчак 45—50° га, денгизлар устида катто 70— 80° га етади, уртача огиш бурчаги эса 60° га тенг. Каво массаларининг географик типлари ва каво фронтлари. Ат- мосфера, юкорида айтиб утилганлардан кам куриниб турибдики, бир хил хусусиятдаги каводан иборат эмас. Радиация ва циркуляция при- цесслари уни алокида-алокида каво массаларига булиб юборган. Кав0 112
массалари улчами катта булиб, материк ва океанларнинг катта-катта цисмларига тугри келади. Хаво массалари муайян радиация шароитида ва бир цолатдаги юза устида узоц туриб цолиши натижасида муайян барцарор физик хос- саларга—температура, намлик, тиницлик ва бошца хусусиятларга эга булиб цолади. Бу хусусиятлар бир хаво массаси доирасида катта масо- фада аста-секин узгаради, лекин бир хил цаво массасидан иккинчи хилига утганда тез узгаради. Хаво массалари цуйидаги асосий географик типларга ва улар ден- гиз цамда Континентал турларга ажратилади. 1. Арктика цавоси (АХ). Унда цуйидаги цаво массалари ажрати- лади: а) Арктика музлари устида, шунингдек, циш вацтида Таймир, Колима цавзаси, Чукотка, Шимолий Канада устида таркиб топадиган Континентал арктика цавоси (кАХ); У температурасининг пастлиги, намлигининг камлиги ва жуда тиниклиги билан ажралиб туради; кАХ урта кенгликларга кириб келганда цаво анча ва кескин совио кетади, кишда цаттиц совуц, бацор ва кузда ушицлар булади, цамма холларда хам цаво булутсиз ва жуда тиниц булади; кАХ барцарор булиб, узоц туриб цолади; жанубий ярим шарда унга ухшаган цаво антарктика ца- восидир; б) денгиз арктика цавоси (дАХ), Европа Арктикасида океан- нинг муз билан цопланмаган цисми устида таркиб топади; кАХ дан намнинг куплиги ва температурасининг бир оз юцорилиги билан фарц цилади, дАХ материкка кириб келганда цаво цисца вацт илиши мумкин. 2. Уртача географик кенгликлар цавоси (MX)- Бунда цуйидаги цаво массалари ажратилади: а) уртача кенгликларнинг континентал хавоси (кМХ); У уртача кенгликлардаги жуда катта цуруцликлар усти- да таркиб топади; цишда жуда совиб кетади ва барцарор булади; купинча цаво очиц, жуда совуц булади; ёзда у цаттиц исийди, кута- рилма оцимлар вужудга келади, улар купинча момацалдироцларга са- баб булади; в) уртача кенгликларнинг денгиз цавоси (дМХ) урта кенг- ликларда океанлар устида таркиб топади; уларни гарбий шамоллар ва циклонлар материкларга олиб келади; жуда сернам, температураси муътадил булади; цишда шпиц, ёзда салцин, цар доим рутубатли (сер- булут) об-цаво келтиради. 3. Тропик цаво (ТХ); а) континентал тропик цаво (кТХ), тропик кенгликларда материклар устида ва тропик барометрик максимумлар — Сацрои Кабир, Арабистон, Тхар, Калахари устида, ёзда субтропикларда ва цатто уртача кенгликларда — Европанинг жануби, Урта Осиё ва К0" зогистон, Монголия, Шимолий Хитой устида таркиб топади; иссиц, цу- руц, серчанг булади; б) денгиз тропик цавоси (дТХ) тропик кенглик- лардаги океанлар устида — Азор ва Гавайи максимумларида таркиб топади; иссиц цамда сернам булади. Тропик цаво уртача кенгликларга цам, пассаглар билан эква- ториал кенгликларга цам кириб туради. 4. Экваториал цаво (ЭХ) экваториал зонада таркиб топади. Тем- ператураси юцори ва жуда сернам булади. ЭХнинг бу хусусиятлари денгиз устида цам, цуруцлик устида цам сацланади, шунинг учун эква- ториал цаво континентал ва денгиз цаволарига булинмайди. Хдво массаларини бир-биридан ажратиб турадиган шартли юза атмосфера фронти деб аталади (44-расм). Атмосфера фронтининг ер юзаси билан кесишган цисми фронт чизиги дейилади. Атмосфера фронтида цаво массасининг барча хусусиятлари — температураси, ша- моллар, намлиги, булутлилик, ёгинлар кескин узгаради. Фронт температураси цар хил булган иккита цаво массасини аж- ратиб турганлигидан, у цар доим горизонт текислигига нисбатан ция булади: илиц цаво юцорига кутарилиб, совуц цаво усти томонга оцади, совуц цаво эса ер юзаси буйлаб царакат цилиб, илиц цаво остига 8 л. П. Шубаев 113
кириб боради. Фронтнинг циялиги катта булмайди: 1 км масофага 1 .« дан 10 м гача боради. Шундай цилиб, фронтда цаво массалари фацат ёнма-ён жойлашиб цолмасдан, бири иккинчисининг устида цам жойла- шади ва сурилиб туради. Илиц хавонинг совуц хаво устида хам атрофга, цам юкорига силжиши кутарилма сирканиш дейилади. Кутарилма сир- ганиш бошланадиган жойда барик .минимум вужудга келади. CS — sirrostratus; As — altosratus; Ns — nimbostratus; Cb — Cumulonimbus; Ci — Cirrus; As — altocumulus Цуйи тропосферада цаво температуралари кескин фарц циладиган зона ва улкаларда (регионларда) фронт процесслари айницса жушцин руй беради. Цар бир ярим шарда иккитадан планетар фронт зоналари мавжуд; булар — 65° шим. цамда жан. кенгликлар якпнида жойлашган цутбёни ва иккала ярим шарнинг 40° кентлиги яцинида жойлашган муътадил фронтлар зоналари (45-раем). Цутбёни фронти зонасида совуц арктика цаво массалари нисбатан илиц муътадил цаво массалари билан учрашади, натижада Арктика фронти цосил булади. Жанубий цутбёни кенгликларида эса Антаркти- ка фронти вужудга келади. Муътадил фронт зонасида муътадил цаво тропик цаво билан тук- нашади. Муътадил фронтлар — бири шимолий ярим шарда, иккинчисп жанубий ярим шарда вужудга келади. Материклар куп булган шимолий ярим шарда цуруцлик ва денгиз- лар устида температуранинг фаслий фарцлари барик майдонни, шу би- лан бирга фронт зоналарини анчагина узгартиради. Жанубий ярим шар муътадил минтацасининг бир хил сув юзаси устида фронтлар Ерли ту- таш белбог каби тулиц ураб олади. Шимолий ва жанубий ярим шарларда циш билан ёзнинг алмаши- ниши фронтларнинг цар ярим йилда анчагина узгаришига сабаб була- ди. Езда муътадил фронт 50° шимолий кенгликкача, цишда эса 30° ши- молий кенгликкача сурилиб боради. Атмосфера босимининг денгиз сатцида зонал-регионал тацсимла- ниши ва цуйи тропосферадаги шамоллар. Экваториал зонада кенглиги тахминан 10° га тенг булган паст, 1000—1008 мб босимли область—эк- ваториал депрессия йил буйи сацланиб туради. У доимо иссиц ер юзаси- 114
дан цизиган цавонинг кутарилиб туришидан цосил булган. Бу зонада шамол камдан-кам ва цисца вацт булади, купинча шамолсизлик хукм суради хамда бу зона штиль зонаси дейилади (46-расм). Йилнинг январь томонидаги ярмида депрессия ва тропик фронт жанубга сурилади цамда материкларнинг цаттиц цизиши натижасида улар кучайиб кетади, бу материклар устида Жанубий Америка, Жану- бий Африка ва Австралия минимумлари таркиб топади. Йилнинг июль томонидаги ярмида минимум шимолга томон сурилади ва цаттиц цизи- ган Жанубий Осиё устида босими 1000 мб дан кам булган Жанубий Осиё ёки Эрон-Тхар минимуми царор топади. з б 45- раем. Июль (а) ва январдаги <6) атмосфера фронтлари (С. П. Хромовдан): 1— арктака фронта, 2—муътадил фронт, 3— унинг пассат зоиасЯдаги давоми — пассат <рронти, 4 — тропик фронт 8* 115
Иккинчи зона урта ^исобда 30° шим. кенглик яцинида жойлашган субтропик барик максимумлар, яъни антициклонлардир. Улар океанлар устида аниц ифодаланган, чунки тропикларда материклар жуда исиган булади. Бу зона шимолий ярим шарда ю^ориро^да цайд ^илинган Азор ва Гавайи максимумларидан, жанубий ярим шарда — Жанубий Хинд, Жанубий Атлантика, Жанубий Тинч океан максимумлар ид ан иборат. Субтропик кенгликларда материклар устида ^ам барик максимум мав- жуд булади, улар ер юзаси темпертурасининг узгариши билан боглиц равишда фаслларга ^араб бир оз узгариб туради. 46- раем. Бир хил ер юзасида атмосфера босими ва шамол- ларнинг зонал таксимланиши Атмосфера циркуляцияси схе- маси Бьеркнесдан олинган Субтроппк максимумлардан з^аво экваториал барик минпмумларга томон ог^иб, пассатлар вужудга келади. Атмосфера босимининг учинчи зонаси уртача кенгликларнинг ба- рик минимума ва максимумларидир. Буларга муътадил ва Арктика фронтлари, Исландия ва Алеут минимумлари \амда Антарктика паст босим минтакаси киради. Шимолий ярим шарнинг барик майдони фасл- ларга цараб анчагина узгариб туради. Бу ерда «иккинчи даражали иссиклик машинаси» ишлайди (Шулейкин, 1962), яъни материклар би- лан океанлардаги температуралар фарцп фаслий узгарганлигидан ба- рик майдон хам фаслий узгариб туради. Кртшда, яъни цуру^лик совиб кетиб, океан ёзги исси^ни саклаб турган ва океан олимлари адвектив иссиклик келтириб турган вактда Исландия ва Алеут минимумлари айникса аник ифодаланади, бу жой- ларда босим 1000 мб дан пастга тушиб кетади. Бу ва^гда материкларда термик сабабларга кура барик максимумлар — босим 1036 мб га тенг булган жуда катта Осиё ва кичикро^, босими 1021 мб гача борадиган Шимолий Америка антициклонлари вужудга келади. 116
Езда материклар исиб, атмосфера учун иссицлик манбаи булади, барик максимумлар йуцолади. Исландия ва Алеут минимумлари жуда кичрайиб цолади. Уртача кенгликларда гарбий шамоллар цукмронлик цилади (цуйи- даги гарбий цаво оцимига царанг). Уртача кенгликларга хос булган циклон царакатлари турли йуналишдаги шамолларнинг эсишига сабаб булади. Атмосфера босимининг туртинчи зонаси цар бир ярим шардаги юцори кенгликлар барик максимумидир. Улар цутбий районларда тем- пературанинг пастлиги натижасида вужудга келади. Арктикада барца- рор антициклон йуц, бу жойга денгиз устидан тез-тез циклонлар ке- либ туради, шу сабабли Арктика барик максимуми фацат куп йиллик карталарда кузга ташланади, шунда цам жуда аниц ифодаланмаган булади. Антарктидада цуруцлик мавжудлиги ва унинг цаттиц совиб кетиши боисидан барик максимум аниц ифодаланган. Бу ердаги атмос- фера босими цацидаги маълумотларга бацо берганда муз цалцонининг абсолют баландлигини назарда тутмоц лозим. Атмосфера царакатлари марказлари. Юцорида цайд цилиб утилган юцори ва паст босим областлари цаво массалари таркиб топадиган маконлардир, бинобарин, улар атмосфера царакатлари марказлари ролини уйнайди. Улар муайян хусусиятларга эга булган цавони вужуд- га келтириб, Ернинг катта-катта улкалари ицлимига таъсир курсатиши сабабли атмосфера царакатлари марказлари деб аталади. Атмосфера царакатларининг асосий марказлари цуйидагилар: 1) Экваториал депрессия (шу жумладан, Эрон-Тхар минимуми), 2) Азор, 3) Гавайи, 4) Жанубий Атлантика, 5) Жанубий Тинч океан, 6) Жанубий \инд океан максимумлари, 7) Исландия, 8) Алеут мини- мумлари, 9) Жанубий уртача кенгликлар минимумлари, 10) Осиё мак- симуми, 11) Арктика юцори босим области, 12) Антарктика максимуми. }^аво массалари узи таркиб топган областлардан географик шаро- ити бошцача булган областларга кириб борганда трансформация руй беради, яъни уларнинг хусусиятлари, даставвал', температура ва нам- лиги узгаради. Пассатларнинг тропик цавоси экваторга яцинлашганда узгариб, экваториал цавога, уртача кенгликларга борганда, муътадил цавога айланади. Муътадил денгиз цавоси цуруцликларнинг ички цисмига кириб борганда цишда совийди, езда исийди ва цамма вацт цам цуруцлаша- ди, шундай цилиб, муътадил континентал цавога айланади. Уртача кенгликларга кирйб келган Арктика цавоси вацт утиши билан илийди ва муътадил цавога айланиб цолади. Фронтларнинг фаслий, нисбатан секин сурилишдан ташцари тез ва кисца вацтли сурилишлари хам булади, булар—ёриб утиш дейилади. Арктика цавоси арктика фронтини жанубга ёриб утганда уртача кенг- ликларга KjOpa ва Урта денгизлар циргоцларигача етиб бориб, цаво- нинг бирдан совиб кетишига сабаб булади. Тропик цаво жанубдан муъ- тадил фронтни ёриб утганда шимолда ёйилиб, бу кенгликлар учун хос булмаган илиц об-цаво келтиради. АТМОСФЕРАНИНГ УМУМИЙ ЦИРКУЛЯЦИЯСИ Ер юзасида атмосфера босимининг тацсимланиши ва унинг фасл- ларг’а цараб узгариб туриши атмосфера умумий циркуляциясининг оци- батидир. Буни урганиш —- ицлимшунослик ва метеорологиянинг энг мухим вазифаси, чунки иссицлик ва намнинг бир жойдан иккинчи жой- 117
га кучиши, об-цаво ва ицлимнинг таркиб топиши хаво оцимларига бог- лицдир. Асримизнинг биринчи чорагида норвегиялик ицлимшунос Бьеркнес кундалик синоптик карталар асосида атмосферанинг умумий циркуля- цияси схемасини (1921 й.) ишлаб чицди (46-расмга царанг), бу схема- га кура цар бир ярим шарда учтадан хаво циркуляцияси цалцалари бор. Биринчи цалца тропик кенгликларда жойлашган булиб, экватор устидаги (кутарилган) цаво оцимшги (барик минимум), унинг тропик- ларга боришини, 30° кенгликлар яцинида пастга тушишини (барик максимум) ва цавонинг пассатлар билан экваторга цайтишини уз ичига олади. Иккинчи цалца уртача кенгликларда жойлашган ва субтропик ба- рик максимумлардан эсувчи гарбий шамоллардан, цавонинг муътадил ва Арктика фронтларида кутарилишидан ва унинг стратосферадаги оци- мидан (тропик кенгликлар ва цутблар томон оцади) иборат. Учинчиси — цутбий цалца. Бунга цутблар яцинида цавонинг пастГа тушиб келиши, кутбий районлардан Арктика ва Антарктика фронтла- ри томонга оцйши цамда фронтларда юцорига кутарилиши киради. Бу схема атмосфера умумий циркуляциясининг бир цанча муцим белгиларини акс эттирса-да, сунгги аэрологик тадцицотлардан маълум булишича, у цаво массалари царакатининг цациций ва мураккаб систе- масини ифодалай олмас экан. Бу схемада ер юзасининг цар хиллиги. океанлар ва материклар цисобга олинмайди. Ер юзасининг океан ва материклардан иборат эканлиги натижасида экваториал зонадан бош- ца цамма зона регионларга булинади, бир хил регионларда кутарилма цаво оцимлари мавжуд булса, бир хилларида пасайма оцимлар руй бе- ради. Атмосферанинг цациций циркуляцияси циклон ва антициклонлар таъсирида яна хам мураккаблашади/ Ана шу сабабдан атмосфера цир- куляциясининг цамма томонини хисобга оладиган битта схемани тузиш мумкин эмас. Цациций циркуляция доимий равишда узгариб туради- ган цисмлардан ташкил топади^ \ Атмосферанинг умумий циркуляцияси деб атмосферанинг цуйи цисмидаги йирик куламдаги цаво царакатлари асосий турларининг мажмуига айтилади. Бу царакатлар натижасида катта цаво массалари цам горизонтал, цам вертикал йуналишда алмашинади. Атмосфера уму- мий циркуляциясининг асосий таркибий цисмлари цуйидагилар гар- бий-шарцийва шарций-гарбий шамоллар, уртача кенгликлардаги циклон ва антициклонлар царакатлари, найсимон (струяли) оцимлар, цутбий циркуляциялар, пассатлар, муссонлар. Уларни бирма-бир куриб чикамиз. Гарбий ва шарций шамоллар. Иссикнинг зонал тацсимланиши ту- файли барик градиент тропосферанинг куп цисмида меридиан буйлаб цутбларга томон йуналган. Бу цол айланаётган планетада тропик цаво асосий массасининг гарбдан шарцца томон кучишига олиб келади. Бу— цаво массаларининг гарбдан-шарцка кучиши (гарбий шамоллар) дир. У цуйидагиларни уз ичига олади: а)уртача кенгликларда бутун тропо- сферани, б) цутбий кенгликларда тропосферанинг Арктикада шимоли- шарций, Антарктикада жануби-шарций шамоллардан юцоридаги цис- мини, в) тропик кенгликларда цам тропосферанинг пассатлардан ба- ланддаги юцори цисмини. Тропик кенгликлардаги гарбий шамолларни баъзилар антипассатлар деб атайди, лекин улар келиб чициши жгца- тидан пассатлар билан богланмаган, балки умумий планетар гарбий шамолларнинг бир цисмидир. Шаркий шамолларга цуйидагилар киради: а) цутбий улкаларда тропосферанинг цуйи цисмидаги шамоллар — Арктикада шимоли-шар- ций, Антарктикада жануби-шарций шамоллар, улар юцори босимли цутбий улкалардан уртача кенгликлар минимумларига томон эсади; б) 118
субтропик ангициклонлардан экваториал минимумларга эсувчи пас- сат шамоллари. Экватор я^инида шарций шамоллар бутун тропосфера- ми эгаллаб олади. гарбий шамоллар бу ерда бутунлай йуц. Циклон-антициклон циркуляцияси. Циклон-антициклон ^аракатла- ри тропиклардан ташцаридаги кенгликлар атмосфера циркуляцияси- нинг асосий хилидир. Циклон-антициклон циркуляцияси маълум бир жойга хос омиллар таъсирида руй бермай, Ердаги бутун иссиклик ма- иинаси, яъни экваторда иситувчи омилнинг, ^утбларда совитувчи а — сокин фронт, юкоридан куриниши (плани); б — фронтнинг тулципснмон Узгариши, циклоннинг вужудга келиши, плани: в — илих хавонинг сову к хаво ёнбагри буйлаб кутарплишп, паст босимнинг хосил булиши, кесими (профили); г — шимолий ярим шар- даги циклоида изобаралар системаси, градиент ва шамоллар йуналиши, пунктир чизихли стрелкалар хузгалмас ер юзасидаги, туташ чизихли стрелкалар айланаётган ердаги шамоллар йуналпшини курсатади, плани; д — хавонинг горизонтал ва кутарилма хара- катлари биргалпкда шимолий ярим шарда хавонинг соат стрелкаси хаРакат,,га тескари йУналишидаги спирал буйлаб кутарилишини вужудга келтиради, профили- е — циклон- дагн фронт ва секюрлар, плани; ж — циклон окклюзияси, план; 1—совух хаво, 2 — илих хаво, 3 — илих фронт, 4 — совух фронт. омилнинг жойлашиши ва материк хамда океанлар иссицлик режими- нинг фаслий фарки таъсирида вужудга келади. Виз юкорида куриб чъкцаннмиздек, Ернинг иссиклик майдони шундайки, бунда ^ар бир ярим шарда температура кескин фарк килувчи иккитадан зона таркиб топади, бу икки зонада икки фронт — Арктика (Антарктика) ва муъта- дил (2 та) фронтлар мавжуд. Атмосфера фронтининг ция юзасида узунлиги 1000 км гача булган ва ундан _^ам узун катта тулкинлар вужудга келади. Ер юзасидаги фронт чизиги хам тулкинсимон шаклга эга. Совуц .\аво тнл шаклида жанубга кириб келади, илиц хаво хам худди шундай совуц х.аво то- монга шимолга кириб боради (47-расм;. Бу жойда катъий зопал жара- ён бузилади. 119
Циклонни атмосфера, фронтидаги тулцинсимон царакат деб царов- чи назарияни норвегиялик ицлимшунос В. Бьеркнес ишлаб чиццан. Бу назария циклонларнинг вужудга келишини яхши тушунтиради. Улар- нинг ривожланишига, биринчидан, иссиц ва совуц цаво адвекцияси, иккинчидан, цаво тепературасининг адиабатик цамда гидродинамик узгаришлари сабаб булади. Температуранинг гидродинамик узгариши илиц цаво массаси температурасининг буг цосил булиши яширин иссиц- лигининг ажраб чициши цисобига кутарилиши билан боглицдир. Циклонлар Ернинг унча катта булмаган масофада температура ан- ча кескин фарц циладиган ва, бинобарин, иссиц ва совуц цавонинг интенсив адвекцияси учун шароит мавжуд булган жойларда вужудга келади. Атлантика океанининг Шимолий Америка шарций циргоцлари яцинидаги шимолий цисми ва Тинч океаннинг Шарций Осиё яцинидаги шимолий цисмлари ана шундай жойлардир. 48- раем. Циклон. Булутлар номини 44- раем тан к<ринг. Цишда, океанлар билан материклар орасида айницса илиц оцим- лар утадиган районларда температура тафовутлари жуда кучайган пайтда циклон фаолияти кучаяди. Бу вацтда Урта денгиз устида цам циклонлар вужудга келиб туради. Илиц ва совуц цаво тиллари оралигида вертикал юзада цам муайян узаро муносабатлар пайдо булади. Илиц цаво совуц цаво ёнбагри бун- лаб шарц томонга цараб кутарилади. Шарц томонга цараб кутарилн- шига Ер айланиши таъсирида унгга бурилиш сабаб булади. Илиц цаво юцорига кутарилаётган жойда паст босим области (47- раемдаги Пб) таркиб топади. Бу циклон маркази. Циклон маркази фронтда жойлаша- ди, бутун циклон эса фронт тулцинларининг ботигида ривожланади. 120
Циклондан цамма томонга цараб босим ортпб боради, яъни циклоида изобаралар ёпиц булиб, барик градиент циклон марказига йуналган бу- ладн. Шамоллар хам циклон марказига томон шимолий ярим шарда соат стрелкаси царакатига тескари йуналишдаги, жанубий ярим шарда эса соат стрелкаси царакати йуналишидаги эгри чизиц буйлаб эсади. Ка‘ во ана шундай айлана (циклик) царакат цилганлигидан циклон номи келиб чиццан. Шундай цилиб, атмосферанинг босими паст (марказида энг паст) цаво, марказ атрофида соат стрелкаси царакати йуналишига тескари (жанубий ярим шарда соат стрелкаси царакати йуналишида) харакат циладиган ва узига хос об-хавога эга булган цолатига циклон деб атадади. Виз циклоида хаво икки хил — горизонтал юзада айлана шаклида ва кутарилма царакат цилишини айтдик. Аслида эса цавонинг (5у икки хил царакати цушилиб кетади, яъни марказ атрофида спираль буйича юцорига царакат цилади. Циклоида температураси цар хил булган икки цаво массасининг иштирок этиши иккита сектор—илиц ва салцин секторнинг таркиб то- пишига сабаб булади. Илиц секторда цаво массалари жануб ва жану- би-гарбдан келади. Бу сектор 180° дан кичик булади. Салцин сектор циклон марказининг шарц, шимол ва гарб томонларини эгаллайди, у 180° дан катта булади (48-расм). Каво массалари орасидаги каби, секторлар орасида цам доимо фронтлар булади. Илиц секторнинг шарций цисмида илиц фронт жой- лашади. Бу фронтда илиц цаво массалари совуц цаво ён багри буйлаб юцорига кутарилади. Циклоннинг гарбий цисмида совуц цаво иссиц цаво остига кириб келади, бу ерда совуц фронт жойлашади. Бу цар иккала фронт атмосфера асосий фронтининг цисмларидир, лекин улар турли цаво массалари тилларининг бир-бирига яцинлашиши ва шамол- лар туташиб кетганлигидан активлашган булади. Паст босим областига жануби-гарб томондан муттасил салцин цаво келиб туради. Салцин цаво оцими плиц цавонп, у билан бирга бу- тун паст босим областини шарцца суриб, цисиб боради. Шундай цилиб, циклон гарбдан шимоли-шарцца сурилиб туради. Бу йуналиш муъта- дил минтацада гарбий шамоллар йуналишига тугри келади. Циклонлар царакатининг уртача тезлиги соатига 30—40 км ни, суткасига эса 700— 900 км ни ташкил этади. Циклоннинг ривожланиш цикли 4—7 кун давом этади. Ана шу вацт давомида у уч босцични утади: а) пайдо булиш босцичи; бу босцичда циклон царакати цуйи тропосферадаги цаво массасинигина цамраб ола- ди, б) энг чуцурлашган босцичи; бунда салцин цаво авекцияси нати- жасида циклон вертикал йуналиш буйича бутун тропосферани ва анча катта майдонни эгаллайди, в) окклюзия (тулиш) босцичи, бу босцичда салцин цаво келиши тухтайди ва фацат бир хил цаво массаси цола- ди, циклон тугайди. Одатда циклонлар якка холда цосил булмай, атмосфера фронти тулцинларига м.ос равишда уларнинг бутун бир туркуми вужудга кела- ди ва цаторлашиб утади. Циклонлар туркумида купинча туртта циклон булади, уларнинг гарб томондаги ёшрогн, шарцдаги эскирогига цара- ганда жануброцдан утади (49-раем), умуман циклонлар царакати шим. шц. ца, шим-шим. шц. ца ва цатто шимолга йуналган булади. Шундай цилиб, циклонлар цаво массаларининг цам кенглик, цам меридиан йу- палишида алмашинишига олиб келади. Атлантика океанидан Европага цар йили урта цисобда 60 га яцин циклон туркуми кириб келади. Уртача кенгликлар циклонлари жуда кадта булиб, уларнинг купда- ланг кесими бир неча минг км га етиши мумкин. Масалан, циклон Шимоли-гарбий Европада булса, у Англиядан Шимолий Двинагача ва Кола ярим оролидан Юцори Волгагача булган майдонни эгаллайди. 121
Бу циклоннинг маркази Онега кули яцинида жой- лашади, илиц фронт бу жойдан Оканинг цуяр жо- йигача, салцин фронт эса Шимолий денгизгача чу- знлган булади. Жанубий ярим шар- да цпклонлар йули Ан- тарктида билан 40° жан. кенглик оралигидан ута- ди. Бу жойда циклонлгр- нннг тезлиги катта — со- атига 40—45 км. Циклон- лар умуман булутлп, сершамол ва ёмгирли об- цаво келтиради, лекин унинг турли цисмида об- цаво турли хил булади Циклонлар яцинла- булутлар пайдо булиб, улар улар кетидан патсимон-цат-цат, баланд цат-цат ва цат-цат булутлар келади. Булар билан бир вацтда атмосфера босими пасая боради, шамол кучаяди, намлик ортади, совуц фаелларда кун илийдп, ёзда цаво салцинлашади. Илиц фронтда ва циклоннинг илиц секторида атмосфера босими паст булади, кучеиз илиц шамол эсади, циклон марказида шамол булмаслиги мумкин, булутлар паст, бир хил кул ранг тусда булади, ши- валаб ёмгир ёгади. Бундай холат булишига сабаб илиц цавонинг се- кин-аста кутарилишидир. Салцин фронтда хаво массалари туцнашади: салцин цаво илиц цаво- га орца томондан урилади ва уни ер юзидан юцорига кутаради. Натижа- да цаво босими ортади, шамол ку- шаётганда осмонда даставвал патспмон шарцца томон тез юриб туради. Сунгра в о 1015 1025 50- раем. Антициклонда хаво массаси- линг пастга тушиб келиши (а) ва изо- баралар системаси (б) чаяди, уцтин-уцтин шамол эсади, булутлар булинади, тез юради, 6vavi- лар орасидан мовий осмон курина ли, ёмгир бир кучайиб, бир секинла- шади, жалага ухшаб ёгади. Циклон утаётганда об хаво мазкур жой устидан циклоннинг цайси кисми утишига боглиц булади. Х,аво фронта тулцинининг босим юцори булган цисмида антицик- лон.—бир хил цаво массасидаги барик максимум таркиб топади. Анти- циклонларда цаво юцоридан пастга томон царакат цилади (50-расм), зичлашади ва ер юзасига босилади. Хаво пастга томон царакат цилган- лпгидан у адиабатик равишда исийди ва цуруцлашади. Шу сабабли антициклонда цаво очиц ва цуруц, булутсиз ёки кам бул^тли булади. Езда температура юцори, иссиц, цишда эса совуц булади; цишда .аво пастга тушиб исишига царамай, об-цаво совуц булишига сабаб шуки, юцоридаги цаво бундан цам совуцдчр. Антициклон марказида штиль булади, чекка цисмларида эса бир текис шабада эсиб туради— юцоридан тушаётган цаво атрофга аста тарцалиб кетади. Антициклоннинг ривожланншида учта босцич булади: а) атмосфе- ра фронтида янги вужудга келган антициклон тропосферанинг ерга 122
якин кисмннпгпна уз ичига олади, б) хаво фронтида температура фарки ешиб, циклонлар кучайган сари антициклон уса боради, бар^арор бу- либ колади ва катта майдонга ёйилади, унинг ички кисмида темпера- тура бир хил, шамоллар кучсиз булади, в) вацт утиши билан антицик- лон хавсси узгаради — унинг температура ва намлиги узгаради ва ан- тициклон йуцолади. Антициклонлар циклонлар билан жуда богланган булиб, соатига 30 км га я^ин тезликда гарбдан шарцца томон ^аракат цилади, лекин циклонлардан фарц цилиб, шимолга эмас, балки бутун хавоси билан бирга жанубга йуналган булади; бинобарин, улар умуман жапуби- шар^ца ёйилади. Антарктида ва Арктикада, шунингдек, уртача кенглик- лардаги материклар устида антициклонлар совиб кетган ер юзаси таъсирида вужудга келади ва улар барцарор характерга эга булади. Субтропик антициклонлар — Азор, Гавайи ва жанубий ярим шар- даги шундай антициклонларнинг вужудга келиши ^ацида турли хил фикрлар мавжуд. Я^ин ва^тларга кадар улар экватордан кутариладиган хавонинг пастга тушиши натижасида вужудга келади, деб ^исобланар эди. ^озирги вактда уларнинг таркиб топиши уртача кенгликлар апти- циклонларининг субтропикларга сурилиб бориши билан богланмоцда (X. Флан1, X. П. Погосян, 1959, С. П. Хромов. 1964), уртача кенгликлар антициклонлари умуман экваторга томон йуналгандир; биз буни юцори- роцда куриб чивдан эдик. Бу антициклонларнинг субтропикларда туп- ланиб крлишига сабаб шуки, цуйи географик кенгликларда Кориолис кучининг камайиб ^олиши натижасида барик максимумлар экваториал зонага томон орти^ча сурила олиши мумкин эмас. Найсимон (струяли) оцимлар. Температурага ва босимнинг катта градиентлари (фарцлари) билан боглиц булган ер юзасига яцин фрон- тал зоналар юкори тропосферада баландлик фронтал зоналарга утади. ^ар ^андай фронтал зонага хос булган шамоллар юцорига кутарилган сари ишцаланиш камайиши билан кучаяди. Шамоллар тезлиги 9—12 км баладликда энг кучаяди ва стратосферага утишда пасаяди. Катта гезликдаги шамоллар най (фараз цилинган) куринишида булади, шу- нинг учун улар найсимон окимлар деб аталади. Найсимон о^им деб тропосферанинг ю^ори, стратосферанинг цуйи цатламларида, кундаланг кесими эллипс шаклида булиб, камбар май- донда узор; масофага цатти^ эсувчи хаво оцймига айтилади. Кучли ша- моллар эсувчи нисбатан камбар полоса япаски ^увурга ухшайди. Унинг узунлиги минглаб км га, кенглиги юзлаб ва цалинлиги бир неча км га етади. Шамолнинг тезлиги одатда соатига 200 км га яцин булади, баъ- зан 500, айрим ва^тларда 750 км га .боради. Улар экваториал кенглик- лардан бошца ^амма жойда гарбдан шарвда цараб эсади. Атмосфера умумий циркуляциясининг таркибий цисми булган най- симон окимлар хамма кенгликлар учун хосдир, бироц уларнинг куп- камлиги хамда тезлиги турли районларда турличадир. Найсимон о^пмларнинг цуйидаги турлари бор (X. П. Погосян буйича): 1. Арктика денгизлари билан Кавказ оралигида вужудга келади- ган, тропикдан ташцаридаги найсимон оцимлар, уларнинг пайдо були- ши баланд циклон ва антициклонлар билан боглиц, урни узгариб тура- ди, интенсивлиги тухтовсиз узгаради, баландлиги 8—12 км, тезлиги соатига 150—300 км Буларнинг жуда интенсив эканлигига сабаб тем- пературанинг кескин тафовут килишидир. Температура х;ар 1000 км да 10—20° гача фарц килади. 2. Субтропик найсимон оцимлар ^ишда 25—30°, ёзда 10—15° шимо- лий кенгликларда субтропик антициклонларнинг шимолий чеккасида 1 Г. Рилдан олинди, 1963. 123
вужудга келади. Оцимнинт уц цисми тропопауза балапдлпгида, 11—13 км да жоилашади. Бу оцимлар урни муътадил минтаца окимларига ца- раганда кам узгаради, тезлиги соатига 150—200 км. 3. Экваториал найсимон оцимлар субтропик антициклонларнинг экватор томонидаги чеккасида вужудга келади ва шаркка томон йу- налади, тезлиги соатига 100 км га яцин. Улар Осиёнинг жанубида ай- ницса куп булади. 4. Стратосфера найсимон оцимлари 50—70° шимолий кенгликларда 25—35 км баландликда аницланган. Улар цутб тунлари вактида уртача кенгликлар билан кутбий улкалар температурасидаги тафовутлар на- тижасида вужудга келади. Найсимон оцимлар Япония, Британия ороллари цамда АКШнинг шимоли-шарций цисми устида жуда интенсив булади ва тез-тез руй бе- риб туради. Бунга цишда совуц материклар устидаги хаво температура- си билан илиц океан оцимлари устидаги цаво температурасининг кескин алмашиниши сабаб булади. Интенсивлиги жицатидан иккинчи даражадаги найсимон оцимлар урта Европа, СССР территорияси, Шимолий Африка ва ^индистон устида кузатилади. Найсимон эцимларнинг вужудга келиши, заифлашпши ва тухта- шига тропосфера фронтларининг цосил булиши цамда бузилиб кетиши сабаб булади. Тропосфера фронтларининг таркиб топиши уз нав- багида цаво массаларининг иссицлик хусусиятлари ва температура градиентларига боглицдир. Фронт цосил булиши процессларининг оцибати булган найсимон оцимлар атмосфера циркуляциясининг актив омилидир: улар муайян шароитда циклон ва антициклонларга таъсир курсатади, уларни бузиб юбориши цам мумкин, цаво массаларини бир жойдан иккинчи жойга кучиради, Жанубий Осиёдаги цишки муссон- пинг таркиб топишида цатнашади цамда атмосферанинг пастки цатлам- ларига бошца хил таъсир курсатади. Кутбий циркуляция. Арктика билан Антарктикада, юцорида айтиб утганимиздек, термик сабабларга кура юцори босим областлари тар- киб топади. Лекин ер юзасииинг цолатидаги фарц — Арктикада океан ва Антарктикада материкнинг мавжудлиги Ер шарининг бу улкаларида атмосфера циркуляциясининг узига хос бир цанча хусусиятларининг таркиб топишига сабаб булади. Арктикада иссицлик адвекцияси ва циклон царакатлари Антарктикадагига цараганда куп. Езда Арктика- га Атлантикадан илиц( оцим) ва циклонлар тез-тез кириб келади; Ан- тарктикада ёзда цам иссицлик адвекцияси ва циклонлар булмайди, бу срда антициклон барцарор туради. Арктикада цам, Антарктикада цам барик градиентлар цутблардан муътадил минтаца минимумларига томон йуналган. Худди шу йуна- лишда Арктикада шимоли-шарций, Антарктикада жануби-шарций ша- моллар эсади. Арктикадаги шимоли-шарций шамоллар барцарор эмас. Бунинг устига Евросиёнинг ва Американинг шимолий социлларида муссонга ухшаган шамоллар: ёзда Шимолий Муз океанпдан материклар- га, цишда материклардан океанга томон шамоллар эсади. Бу шамол- ларни муссон шамоллари деб булмайди, чунки улар ицлимга ммссонлар- дек таъсир курсатмайдн. Антарктикадагп жануби-шарций шамоллар — жуда катта антициклоннинг зич, совуц цавоси оцимидан иборат булиб, у барцарор ва тезлиги катта булади. Бу шамоллар социлнинг цаво оцими осон кириб келадиган паст ерларида айницса кучли булади. «Шамоллар цутби» шу ердадир. Пассатлар циркуляцияси. К^уйи географик кенгликлардаги цаво циркуляцияси экваториал барик минимум билан субтропик барик мак- симумнинг мавжудлигига боглиц. Иссиц минтацада кенгликлар ораси- даги температура тафовути катта булганлигидан атмосфера циркуля- 124
цияси хам уртача кенгликлардагидек интенсив эмас. Циклон ва анти- циклонлар жуда заиф булади. С^бтропик максимумлар (уларнинг хосил булиши цозирги вацтда материклардан антициклонларнинг силжиб келиши билан богланмоц- да) яхлит минтаца хосил цилмай, айрим барик областларга булиниб кетган. Бу хол уларнинг хосил булиши тугрискдаги тропик циркуляция цалцаси назариясидан воз кечишга мажбур этган сабаблардан биридир. Экваториал минимум хам цамма жойда бир хил эмас, уни урта хисобда минимум дейиш мумкин. Бу жойда паст ва юцори босим об- ластлари тухтовсиз вужудга келиб, яна йуцолиб туради, лекин уларнинг тропиклардан ташцаридаги улкалар циклонлари цамда антициклонла- рига цараганда анча кам узгариб туришига сув куп мицдорда буглана- диган шароитда буг хосил булиши яширин иссицлигининг ажраб чици- ши билан боглиц булган гидротермик цодисалар сабабдир. Пассатлар — субтропи^ антициклонларнинг экватор томонидаги цисмларидан эсувчи шамоллар. Пассат шаМоллари минтацаси узлуксиз эмас: бу шамоллар Шимолий Американинг жанубий цисми ва Шимо- лий Австралия устида эсмайди. Пассатлар кейинги вацтларгача уйлан- ганидек, доимий эмас. Пассатларнинг вацт-вацти билан узилиб цоли- шига субтропик антициклонларнинг заифланиши сабаб булади. Пассатлар океанлар устида аницроц ифодаланган, материклар устида цамма ерда ва цамма вацт цам бирдек эса бермайдй. Х^аво тропосферанинг цуйи 1—2 км ли цатламидагина экваторга царакат цилади, юцорида эса цавонинг меридиан буйлаб царакати ту- габ, шарций шамоллар эсади. Пассат антипассатга айланмайди: ан- типассат деб аталган цаво оцими экваториал кенгликлар цаво оцими булмай, тропик кенгликлар гарбий оцимларининг бир тармогидир. Ярим шарларнинг, айницса улардаги цуруцликларнинг навбатма- навбат исиб-совиб туриши сабабли экваториал минимум ва тропик мак- симумлар фаслий равишда гох шимолий, гоц жанубий ярим шарга су- рил иб туради. Июль ойида экваториал минимум шимолий ярим шарга утади ва хатто тропик кенглигигача етиб келади (Эрон-Тхар депрессияси). Январь ойида эса экватордан жанубга, Шимолий Австралиягача сури- либ боради. Ана шунга кура пассат шамоллари экваторни бир шимолга ва бир жанубга томон кесиб утади. Бунинг натижасида шамоллар узга- риб турадиган субэкваториал зона цамда тропик муссонлар вужудга келади (цуйироцца царапг). Иссиц минтацада тропик циклонлар вужудга келади. Улар катта майдонни эгалламайди, лекин уларда барометрик градиент жуда катта булиб, шу сабабдан шамол жуда цаттиц довул ва буронга айланиб, тезлиги секундига 80 м га етади ва жала цуяди. Бундай циклонлар Япо- ния ва Хитоида тайфун, Марказий Америкада хурраганес дейилади. Улар буг цосил булиши яширин иссицлигининг ажраб чициши натижа- сида температуралар кескин фарц циладиган жойларда вужудга кела- ди ва шундай иссицликнинг ажраб туриши туфайли кучайиб боради. Бу хил циклонлар Филиппин ороллари яцинида, Жанубий Хитой денги- зида, Бенгал цултигида, Кариб денгизида, Маскарен, Янги Гебрид, Самоа ороллари яцинида вужудга келади. Улар цосил булган жойидан гарбга ва шимоли-гарбга томон царакат цилади; субтропикларга ет- гандан кейин шимолга томон бурилади, уларнинг царакат тезлиги соа- тига 10—15 км га яцин. Тропик циклонлар катта вайронагарчиликлар ва офатлар келтиради. Шарций Осиёга йилига 20 дан ортиц тайфун келади. Муссонлар. Муссонлар (мавсум сузидан олинган) — тропосфера- нинг цуйи цисмидаги мураккаб шамоллар. Муссонларни турли мамла- 125
катлар и^лимшунослари узоц вацтдан буён урганиб келаётганлигига царамай, уларнинг ^андай вужудга келиши етарлича билиб олингани йуц. Баъзи игутимшунослар (А. Й. Воейков, Б. П. Алисов, О. А. Дроздов, X. П. Погосян, В. В. Шулейкин, Хитой ицлимшунослари) муссонлар материк ва океанлар температурасининг .VP хиллиги ва шимолий хам- да жанубий ярим шарларнинг навбатма-навбат исиши натижасида ву- жудга келади, деб тушунтирсалар, бошкалари (X. Флон, С. П. Хромов) муссонларни антициклонлар—субтропик антициклонлар ва Осиё анти- циклони чеккасида вужудга келадиган шамоллар деб ?;исоблашади. Муссонлар деб баъзи бир катта географик улкаларда кузатилади- ган ва асосий йуналиши ^ишдан ёзга ва ёздан цишга утишда царама- г^арши томонга ёки царама г^аршига яцин томонга узгарадпган бар^арор х^во оцимига айтилади. Икки хил муссон — тропикдаги ва тропикдан ташцаридаги муссонлар булади. Муссон циркуляцияси кенг маънода материк ва океан атмосфера- сининг узаро таъсири натижаси ёки, В. В. Шулейкин фикрига кура иккинчи даражали иссиклик машинасининг иши о^ибатидир. Муссон- лар, океанлар билан материклар уртасида температура фарки булган хамма жойда эсиши керак. Биро^ муссон циркуляцияси Ер шарининг турли жойларида экватор билан цутблар уртасидаги циркуляция билан, ярим шарларнинг навбатма-нав'бат исиб ва совиб туриши, гарбий ша- моллар ^амда циклон фаолияти билан турлича уйгунлашиб руй бера- ди. Муссон циркуляцияси Ер юзаси яцинида хаво о^имларининг фас- лий равишда алмашинишида намоён булади. Муссон ^аво оцимининг цалинлиги одатда 2—3 км га тенг, камдан-кам 5 км гача етади. Муссон оцимидан юкорида умумпланетар гарбий шамоллар ^укмрон. Муссон циркуляциясининг мавжуд булиши учун асосий шартлар- дан бири циклон ^аракатларининг булмаслигидир. Европа ва Шимоли- Барбий Америка устида циклонлар кучли эканлиги сабабли бу жой- ларда муссон циркуляцияси булмайди, уни гарбий шамоллар бузиб юборади. Муссонлар уртача кенгликларда эсади. Уртача кенгликларда, юцорида ^айд ^илиб утганимиздек, ёзда исиган Евросиё материгида купроц босим паст булади, кишда эса аксинча цуруцлик совиб кетиб, унда Сибирь максимуми таркиб топади. Бирок, босимнинг факат мате- рикда узгариши хаво массаларини харакатга келтира олмайди, бунинг устига, океанда ^ам ^аво температураси цишда пасайиб, ёзда кутари- лади Шарций Осиёда муссонларнинг вужудга келишига Тинч океанда экватордан шимолда атмосферанинг умумий циркуляциясига боглиц уолда атмосфера босимининг узгариши сабаб булади. Езда бу жойда Гавайи максимуми, ^ишда Алеут минимуми мавжуд булади. Бир вацтнинг узида босимнинг курукликда термик сабабга кура ва денгизда минтацаларнинг сурилиши окибатида узгариши муссонлар ^осил булишига етарли босим фарцини вужудга келтиради. Уртача кенгликларнинг муссон циркуляцияси Узоц Шаркда, Шимо- лий Хитойда, Корея ярим ороли ва Японияда энг типик булади. Кишда купроц совуц материкдан шимоли-гарбий ва шимолий ша- моллар эсади, бу шамоллар совуц хамда куруц ^аво келтиради. Бу ша- молларнинг хусусияти географик кенгликка ва ер юзасининг ^олатига цараб бир оз узгаради. Кишда совиб кетган материк устида цушимча равишда жуда куп .у а во тупланади, Евросиё устида тупланган бу ^аво массасининг огир- лиги 5000 млрд, тоннага тенг булади. Январда ^ар бир гектардаги хаво июлдагига цараганда Сибирда 1800 т, Хитойда 2000 т огир бу- лади (В. В. Шулейкин). Ёзда бу тупланган жуда куп ^аво океанга г^ай- тиб келади. 126
Езги муссон жанубдан ва жануби-шарцдан эсади. Бу шамоллар денгиздан илиц, намга туйинган цаво келтиради, бундай хаво куп ёнш беради. Муссон шамоллари материк ичкарисига Байкал кулигача ки- риб боради. Уртача кенгликларнинг муссон циркуляцияси тропиклардан таш- каридаги бошца жойлардагига нисбатан кучли булган Шарций Осиёда хам унчалик барцарор эмас. Циклон-антициклон царакати муссон ша- молларини узгартириб юборади. Шунинг учун хам муссонларни купроц эсадиган шамоллар деб цараш мумкин. Муссон циркуляцияси температура фарци кичик ва циклон фаолия- ти сует булган тропик кенгликларда энг типик ривожланган. Хитойлик ицлимшуносларнинг фикрига кура, Жануби-Барбий Хи- тойдан тропик муссон билан уртача кенгликлар муссонлари орасидагп чегара утади, бошцача цилиб айтганда, Х,индистон муссони Хитой мус- сонпга цушилиб кетмаган. Жанубий Осиёдаги муссон циркуляцияси Шарций Осиёдаги муссон циркуляциясидан фарц цилади. Тропик муссонлар шимолий ва жанубий ярим шарларнинг исиши цамда совишидаги фаслий тафовутлар ва Ер барик майдонииинг эква- торга нисбатан узгариб туриши натижасида вужудга келади. Эквато- риал депрессия юцорида куриб утганимиздек, цайси ярим шарда ёз булса, уша ярим шарга утади. Шу пайтда циш фасли давом этаётган ярим шардан эсадиган шамоллар, яъни пассат шамоллари экваторни кесиб утиб, ёз фасли давом этаётган ярим шарга бориб туради. Жан\- бий ярим шар пассат шамоллари Хиндистон ва ^индпхитой устида ай- ницса барцарор булади ва шимолга узоц кириб боради, чунки бу жойда иккинчи даражали иссицлик машинаси мавжуд—Осиё цуруцлиги циш- да совиб, ёзда цизиб кетади. Езги муссон (жанубий ярим шар пассат шамолп) денгиздан эспб, гоят куп нам келтиради. Егинларнинг куп ёгиши хаво массасининг бецарор стратификациясига ва унинг юцорига кутарплишпга боглиц- дпр. ^\аво циклон фаолиятида ёки тоглар ёнбагирлаоп буйлаб кутарп- лади. Кишки муссон субтропик максимумлардан эсиб, цуруц хаво келти- ради. Унинг таркиб топишида Химолай тоглари географик кенглигида гарбдан эсувчи субтропик найсимон оцим анчагина роль уйнайди. Bv оцимнинг жанубий тармоги ^имолай тогларидан жануброцдан утиб, бу ерга кагтахаво массаларини келтиради ва атмосфера босимини оширади Хаво циркуляцияси узгариб турадиган субтропик зоналар. Муъта- дил ва тропик минтацалар хаво массалари туташган жойда, яъни суб- тропик антпциклонларнпнг муътадил минтаца томонидаги чегарасида цам узгарувчан циркуляция зоналари вужудга келади. Бу зоналар 35—40° шим ва жан. кенгликлар яцпнида жойлашади. Урта денгиз со- цпллари, Црпмнинг жанубий социли, Урта Оспёнинг жанубий цисми. Гоби чулп. Корея ва Калифорния ярим ороллари, Африка, Австралпя- нинг жануби, Сант-Яго шацри атрофлари шу зонададир. Ез фаслида субтропик зонага барик максимумнинг тропик цавоси тарцалади,чбу вацтда цаво очиц ва цуруц булади. Кишда тропик максимум экватор томонга, масалан, Урта денгиз сохилларидан Сацрои Кабирга сурилади. Субтропик кенгликлар эса ур- тача кенгликлар циркуляцияси ва муътадил денгиз цавосининг гарбий шамоллари таъсирида туриб, об-цаво шамолли, булутли, серёмгир бу- лади. Юцорида келтирилган маълумотлар атмосфера умумий циркуля- цияси зонал-регионал ва экватор кенглигига нисбатан дисимметрик характерда эканлигини курсатади. Арктика барик системаси Антаркти- ка барик системасидан фарц цилади, шимолий ва Жанубий уртача кенг- ликлардаги циклон цамда антициклон фаолиятининг интенсивлиги цар 127
хил, муссон шамоллари цукмрон улкалар шимолий ярим шарда катта майдонларни эгаллайди, пассат шамоллари зонасида цам дисимметрия сезилиб туради. Хаво циркуляциясининг рельеф таъсирида узгариши. Атмосфера циркуляциясига ер юзида цуруцлик ва денгизларнинг тацсимланиши- гина эмас, материклар рельефи, айницса макрорельеф — тоглар цам таъсир курсатади. Тогларнинг баландлигига ва цаво массасининг цалпнлигига цараб шамоллар тогларни гоц айланиб, гоц ошиб тушади. Шамолга рупара ёнбагир шамолга унг, царама-царши ёнбагир шамол- га терс ёнбагир деб аталади. Шамолга терс ёнбагирда ёки шамолсиз жой вужудга келади, ёки, аксинча, юцоридан тушаётган цаво массаси- нинг тезлиги кескин ортиб кета- ди. Тогларда атмосфера цирку- ляцияси узгарганда хосил була- диган ва энг куп тарцалган ша- моллар фён (51-раем) билан бо- радир. Фён деб тоглардан эсувчи илиц, баъзан иссиц ва цуруц анча кучли шамолга айтилади. Фён ку- пинча бир суткадан кам эсади, камдан-кам бир цафтагача эсади. Энг типик фён атмосфера умумий циркуляциясидаги цаво оцимлари tof тизмасини ошиб тушганда вужудга келади. ^аво шамолга унг ёнбагир буйлаб юцорига кутарилаётганда цар 100 м баландликда ГС дан камроц совуб боради, чунки бунда буг цосил булиши яширин энергияси ажралиб чицади. Терс ёнбагирдан тушаётганда эса цар 100 м да ГС дан исиб боради. Дастлабки температураси 10°С булган цаво массаси баландлиги 2 км ли tof тизмасини ошиб утади, деб фараз цилайлик. Хаво кутарила- ётганда у цар 100 м да 0,5°С дан совиб боради, демак, довонга етганда унинг температураси 0° га тенг булади. У совиётганда намнинг куп цисми ёгин булиб тушади. Юцоридан тушаётган цаво цар 100 м да Г дан исийди. Хаво тог этагига тушганда унинг температураси 20°С га етади, намлиги эса кескин камайиб кетади. Бу айтилган фёнга цараганда антициклон фёни купроц булади. Бундай фён тогли улка устида антициклон турганда вужудга келади. Эркин атмосферада пастга тушаётган цаво, юцорида баён цилингани- дек, бир ёнбагирда эмас, иккала ёнбагирда цам кузатилади. Эркин атмос- ферада цавонинг пастга тушиши, яъни барча антициклондаги каби, фён эффектпни беради. Хавонинг бундай пастга тушиши фацат тоглар- дагина шамол тарзида руй беради. Фён шамолн, ницоят, циклон тогли улкадан утаётганда, совуц сектор цавоси ён багир буйлаб пастга оциб тушганда цам вужудга келади. Шундай цилиб, фён тасодифий ва кам учрайдиган мацаллий шамол булмай, ицлимнинг бир хусусиятидир. Тогларда фёнли об-цаво тез-тез булиб туради. Кутаисида йилига 114 кун, Альп тогларидаги Инсбрукда 80 кун фёнли булади. Урта Осиё тогларпда, Америкадаги Цояли тогларда ва бошца tof системаларида цам тез-тез фён эсиб тура- ди. Эрта бахордаги фён тоглардаги цорнинг жадал эришига ва дарё- ларнинг фалокатли тошиб кетишига сабаб булади. Езги фён баъзан бог ва токзорларни цуритиб кетади. Хар бир мамлакатда бу шамол уз номига эга. Фёнга ухшаган цодиса цатто тепаликларда цам кузатилади, бунда шамолга унг ёнбагир билан терс ёнбагирга турли мицдорда нам тушади. Бора — купроц йилнинг совуц даврида паст tof довонларидан ошиб 128
утадиган жуда цатти^ ва совуц шамол. Новороссийскда бу шамол нордост, Апшерон ярим оролида норд, Байкалда сарма, Рона водийсида мистрал деб аталади. Новая Земляда ^ам кучли бора шамоли эсади. Шунга ухшаш, лекин кучсизроц, шамоллар муътадил минта^адаги куп- лаб тогли улкалар учун хосдир. Бора бир суткадан бир ^афтагача эси- ши мумкин. Бора паст тогларнинг икки томонида термодинамик фарц катта булганда вужудга келади. Масалан, Новороссийск ва Боку боралари мана бундай вужудга келади: Россия текислигини то Кавказ олдигача арктика хавоси эгаллаб олади: бу хаво Кавказ тизмасини шар^ ва гарб томонлардан айланиб утиб, паст довонлардан ошиб тушади. Совуц >;аво массалари К°Ра денгизга яцинлашганда катта барик градиент вужудга келади, бу тезлиги секундига 40 ва ^атто 60 м га етадиган жуда цат- тиц шамолларга сабаб булади. Новая Землядаги бора Новороссийск борасидан ^ам кучлидир, у Кара денгизида антициклон, Баренц денги- зида циклон булганда вужудга келади. Бора ша^ар ва портларга катта вайроналик келтиради. Денгизга 10 км дан ортиц кириб бормайди. НАМ АЙЛАНИШИ Бугланиш ва мумкин булган (потенциал) бугланиш. Тирик, ор- ганизмларнинг бунёдга келиши ва яшаб туришида, географик цобик- нинг ривожланишида, шунингдек, кишиларнинг хужалик фаолиятида жуда му^им шарт-шароитлардан бири, иссицликдан таш^ари, сувдир. Атмосферадаги намнинг бош манбаи — Дунё океани булиб, сув мана шу Дунё океани юзасидан бугланади. Буг ^олидаги сувни ^аво окимлари материклар устига олиб келади, бу ерда у ёгии тарзида ер юзасига тушиб, тупро^ сувлари ва ер ости сувларини ^амда ер усти сув ^авзаларини вужудга келтиради. Ь^уруцлик юзасида бугланиш бул- гани учун у ^ам азмосферага маълум микдорда сув етказиб бериб туради Океанлардаги, атмосфера ва цуруцликдаги сувлар мицдорининг хозирги нисбати, шунингдек уларнинг узаро таъсир характери Ернинг тарацциёти натижасида таркиб топган. ^озирги вактда бу нисбат бир-бирига ^арама-царши икки жараён—сувнинг бугланиши ва ёгин- лар ёгиши билан са^ланиб туради. Океан устидаги намнинг цуруцлик- ларга утиши ва цуруцликдан океанларга сувларнинг оциб келиши бу ик- ки жараённи бир-бири билан боглайди. Бироц, бунда атмосферадаги сув дунёдаги сув запасининг атиги миллиондан бир цисмини ташкил этади. Сувнинг суюц ^олатдан газ ^олатига, бугга айланишига бугланиш дейилади. Бунда сув молекулалари сув ёки нам юзадан ажралиб чициб ^авога утади. Улар диффузия, шунингдек турбулент аралашиш натижа- сида тезда кенг ёйилиб кетади. Бугланишдан мумкин булган (потенциал) бутланишни фарц ци- лиш лозим. Мумкин булган бугланиш деб нам запаси билан чекланма- ган ^олда мумкин булган энг куп бугланишга айтилади. Сув запаси чекланмаган шароитда масалан, сув ^авзалари юзаси- да мумкин булган бугланиш ва бугланиш микдори сув билан хаво ха- роратига, шамол ^амда унинг турбулентлигига, ^аво намлиги ва сув бугланаётган юзанинг характерига боглиц. Усимликларнинг сув бугла- тиши транспирация дейилади. Ер шари юзасидан йилига урта хисобда цалинлиги 1000 мм сув бугланади. Океанда бугланадиган сув цатламининг цалинлиги 1240 мм га етади, цуруцликда эса 480 мм гача тушиб колади (материкларнинг 9 Л. П. Шубаев 129
чекка хисмларида 558 мм, ички хисмларида 240 мм). Йилига бутун Ер шаридан 518600 км? сув бугланади; бунинг 447900 км3 хисми океан юзасидан, 70700 км3 хисми курухликдан бугланади. Мана шундан ку- ринчб турибдики, сув куп бугланишйга кура океан юзаси хуруклик юза- сидан кескин фарх хилаДи- Шу билан бирга сув устидаги бугланиш мумкин булган бугланишга тенгдир. Океанларнинг тропик хисмлэридэ илих охимлар устида бугла- ниш энг катта булиб, йилига 2000 мм га етади. Экваториал кенгликлар- да бугланувчи сувнинг халинлиги 1000 мм гача камаяди. Бунга сабаб у ерларда шамолнинг камлиги ва хавонинг купинча булут булишидир. Тропик кенгликлардан то хутбий кенгликларгача йиллик бугланиш 500 мм гача камаяди. Салхин охимлар устида ва тропиклар яхинида Хам йиллик бугланиш михдори 500 мм га тенг. Арктика музлари устида бугланиш жуда кам. Курукликнинг турли хисмларида бугланиш михдори нихоятда хил- ма-хил. Сернам экваториал зонада бугланиш океандаги билан баравар, яъни йилига 1000 мм га тенг ва мумкин булган бугланишга баробардир. Тропик чулларда мумкин булган бугланиш нихоятда катта — йи- лига 4000 мм га якин, бугланиш эса сув етишмаслиги сабабли жуда кам. Бу хол уртача географик кенгликлардаги чулларда хам кузатила- ди: бу чулларда мумкин булган бугланиш тахминан 2000 мм га тенг, фахат кичик-кичик сув хавзалари юзасидангина сув бугланади. Чул зонасидан шимолда мумкин булган бугланиш географик кенгликда боглих Х°лДа даштларда 1000 мм дан тундрада 100 мм гача камаяди. 1\урухлик юзасидан булган ха^ихий бугланиш михдори купгина омилларга боглих. Булардан асосийлари: иссихлик шароити, нам. запа- сининг мавжудлиги ва тулдирилиши (чунончи, сув хавзалаРи ХамДа грунт сувларидан келадиган нам хисобпга), успмлпк хоплз'минпнг ха- рактери ва бошхалар. КУРУК тупрох юзасидан нам кам бугланади ёки деярли буглан- майди. Агар тупрок. ута сернам булса, унинг юзасидан сув юзасидан бугланадиган микдорда сув бугланади. Цалин ут хоплами хатто СУВ Хавзасидан х.ам куп сув буглатади. Урмон бугланишга жуда мураккаб таъсир курсатади. Урта хис°бда уртача географик кенгликларнинг чул зонасида йи- лига 200 мм, урмон зонасида 300 дан 500 мм гача сув бугланади; тун- дра зонасида эса яна 150 мм гача камаяди. Тундра зонасида бугланиш- нинг камлигига сабаб иссихликнинг етишмаслиги булса, чулларда сув запасининг камлигидир. Бугланиш атмосферанинг иссихлик балансида катта роль уйнай- ди ва шунинг учун хам У ихлим хосил хилУвчи мух_им процессдир. Бугланишга сарфланган хуёш радиацияси нам хаво билан материклар- га утади ва бу ерда ёгин ёгаётганда яна ажраб чихади. Бунда бугла- нишга ханча иссихлик сарф булган булса, шунча иссиклик хосил бу- лади. Бугланиш михдорини билиш жуда катта амалий ахамиятга эга, уни урганиш хишлох хужалигида — ХУРРОК.ЧИЛ ерларга сув чихаришда, ортихча захлаб кетган ерларни хуритишда, шунингдек, турли табиий шароптда тупрохха ишлов беришда айнихса мухим роль уйнайди. ^аво намлиги. Сув ва хУРУклик юзасидан бугланган сув хавога утиб, атмосферанинг асосан пастки 5 км ли хисмида тупланади. Умуман олганда, тропосферада 12000 куб км, яъни Ладога кули суви михдори- га хаРаганДа тахминан 12 баравар куп сув бор. ^аво намлиги уч курсаткич билан характерланади, булар: а) аб- солют ёки солпштирма намлик; б) ннсбий намлик ва в) нам дефици- тидир. 130
Абсолют, ёки солиштирма намлик деб, маълум бир хажмдаги. ку- пинча 1 куб м хаводаги сув буглари массасига айтилади. Абсолют нам- лик бир килограмм нам хавода неча грамм сув буги борлигпга цараб цам кисобланади. Купинча абсолют намлик деганда, сув бугларининг миллибар цисобидаги эластиклиги (ёки концентрацияси) тушунилади Фактик эластиклик е харфи билан, туйинган бугнинг эластиклиги эса Е царфи билан белгиланади . Цавонинг температураси цанча юцори булса, бу хаво шунча куп сув бугини узида тутиб туриши мумкин (15 - жадвал). 15- жадвал ТУРЛИ ТЕМПЕРАТУР ХДА ХАВОНИНГ НАМГА ТУЙИНИШИ УЧУН ЗАРУР БУЛГАН СУВ БУГЛАРИ МИКДОРИ Хаво температураси, Сэ цис. 30 20 10 0 -10 —20 Хавонинг абсолют нам- лиги, г/.и3 дисобида . . . 30 17,3 9.4 4,8 2,3 1.1 Фактик таранглик, ми1- либар хисобида ... 42,1 23,4 12,3 6,1 2,8 1,2 Атмосферага нам етарли мицдорида келиб турса, иссиц цавода сув буглари (ёэда, кундузи) совуц цаводагидан куп булади. Абсолют намликнинг суткалик узгариши температуранинг сутка- лик узгариши билан бир меъёрда булади: абсолют намлик кундузи купинча тундагидан купдир. Континентал ицлимли ерларда ёзда абсо- лют минимум икки марта: тунда кун чицмасдан олдин ва кундуз куни хаво энг исиб кетган вацтларда кузатилади, чунки цаво цизиб кетган- да хаводаги нам юцорига кутарилади. Жуда иссиц цаво абсолют нам- лиги жицатидан цам цуруцдир. Йил давомида хаводаги абсолют намнинг энг куп вацти ёз ойлари- га, энг кам вацти циш ойларига тугри келади. Москвада сув буглари- нинг таранглиги январь ойида 3 мб га, июлда 16 мб га тенг. Айрим минтацалар ва районлардаги хаво намлиги цаво температу- расига, бугланиш мицдорига ва адвекция натижасида келадиган нам- га боглиц цолда хар хил булади. Умуман хавонинг абсолют намлиги цуйи географик кенгликларда урта ва юцори географик кенгликларда- гидан катта (16-жадвал). 16- жадвал ТУРЛИ ГЕОГРАФИК МИНТАИАЛАРДАГИ ХАВОНИНГ АБСОЛЮТ НАМЛИГИ Минтацалар Е, мб Минтацалар Е, мб Экваторпа i Тропик . . 25 20 Чуътадш (езда) . . . Муътадил (цишда) . . Кутбии ........... 12 6 2 Бироц юцорида айтилганлар етарлича нам ицлимли жойларга те- гишлидир. Материк ичкарисидаги улкаларнинг узига хос алохида цо- нунияти бор. Уларда ёзда температура юцори булишига царамай цаво намлиги унча куп эмас ёки жуда кам булади. Чулларда цаво айницса цуруцдир. Хавонинг намга фактик туйинганлигининг (% хисобида) шу температурада мумкин булган туйинишига нисбати нисбий намлик де- 9* 131
йилади. Масалан, нисбий намлик г=70% булса, бу хавода шу темпера- турада узи тутиб туриши мумкин булган сув бугларининг 70% и бор де- макдир. Нисбий намлик билан сув бугларининг фактик эластиклиги ора- сидаги фарц (айирма) намлик дефицита (етишмаслиги) дейилади. Нисбий намлик >^аво температурасига тескари пропорционал. Хд- во совуганда ^аводаги молекулалар бир-бирига якинлашиб, буг учун жой тобора камая боради, ва, ни>;оят, сув бугларининг абсолют м-ик- дори ортмасдан ^аво намга туйиниб цолади — яъни шудринг .\осил булиш нуцтасига етади, бунда температура нам конденсацияланадиган даражага тушади. Агар намга туйинган ^аво испса, у шудринг ^оспл бучиш нуцтаспдан тобора узо^лаша боради, дурийди, бунда конденса- ция булиши ва ёгинлар ёгиши мумкин эмас. Нисбий намлик хаво таркибидаги абсолют намликка ^ам боглик, албатта. Масалан, ^индистон ярим оролида ёзги муссон ва ёзги ёмгир- лар мавсуми бошланиши билан температура юцори булса ^ам ^аво намлиги 80% гача кутарилади. Экваториал ^аво учун нисбий намликнинг доимо катта булиши, 85% га етиши хосдир. Кутбий улкаларда ^ам нисбий намлик ана шундай катта булади, биро^ бунга сабаб температуранинг пастлиги- дир. Уртача кенгликларда нисбий намлик фаслларга ^араб узгариб ту- ради: цишда каттароц, ёзда кичик. Чулларда нисбий намлик айни^са кичик (50% гача) булади. Сув бугининг конденсацияси ва сублимацияси. Сув бугининг суюк \олатга утиши конденсация, г^атти^ ^олатга утиши сублимация дейи- лади. Куриниб турибдики, бу процесслар бугланишнинг аксидир. Конденсация руй бериши учун иккита шарт булиши — .\аво тем- пературавининг пасайиши ва конденсация ядролари мавжуд булиши лозим. ^аводаги буглар конденсация ядроси деб аталадиган шу майда заррачаларга ёпишиб томчига айланади. )(аво асосан кутарилаётганда ва кенгайганда совийди (адиаба- тик процесс). Бу процесс уз навбатида: а) ер юзасида исиган ^аво тик юкорига кутарилганда, б) ^аво атмосфера фронтларида, чунончи, циклонлар ичида кутапплганда, в) ^аво tof ёнбагри буйлаб юкорига кутарилганда руй бериши мумкин. Хаво температураси, шунингдек цуруцлик ёки муз юзаси совиганда хам пасайиб кетиши мумкин. Ни^оят, или^ ^аво совуц жойларга кириб борганда совийди. Конденсация ва сублимация процесслари ер юзасида ^ам, ер юза- сидаги турли предметларда — сувда, музда, утзорда ва бош^аларда, шунингдек завода ^ам руй бериши мумкин. Конденсация ва сублимация одатда ^аводаги жуда майда сув томчилари ^амда муз кристалларида руй беради. Атмосферада энг даст- лабки томчилар пайдо булишида конденсация ядролари асосий роль уй- найди. Конденсация ядролари деб, оддий микроскопда ^ам куриб бул- майдиган ни^оятда майда (катталиги микрон ва ундан ^ам майда заррачаларга) аэрозолларга айтилади. Аэрозоллар гигроскопик булгани учун намга туйинган булади ва нисбий намлик ортиб кетса, катталашиб, будут ва туман томчиларига айланади. Таркибида хлор, олтингугурт, азот, углерод, натрий ва бошца би- рикмалари булган зарралар энг куп тар^алган конденсация ядрола- ридир. NaCl дан иборат ядролар айни^са куп учрайди. Конденсация ядроларининг цандай пайдо булиши ва ^аердан келиши ^али етарлича маълум эмас. Улар туз тарзида океанлардан (бу туз сувдан сачраб чшдан томчилар бугланганда ^осил булади), дуруцликдан (бу ерда улар нураш натижасида ^осил булади), ёниш процессида ажралиб чиц- цап махсулотлар тарзида саноат марказларидан ва, э^тимол, космос- 132
дан келса керак. Ядролар сони 1 см3 завода шацардан четдаги жой- ларда 50000 га яцин, шацарларда миллионлаб булади. Конденсация баландлиги. Хаво шудринг хосил булиши нуцтасига- ча совиши ва конденсация бошланиши учун муайян бир баландликка кутарилиши лозим. Мана шу баландлик — конденсация баландлиги деб аталади. Конденсация баландлиги хаво массасининг намлиги ва темпе- ратурасига боглиц. Маълумки, хаво цар 100 м баландга кутарилганда адиабатик ра- вишда 1°С совийди. Тундранинг нам ва совуц цавоси ёки урмон зона- сининг кузги цавоси бир неча юз метрга кутарилиши билан конденсация бошланади. Аксинча, чулларнинг цуруц ва иссиц цавоси ундаги озгина нам конденсация нуцтасига етиши учун бир неча километр юцорига ку- тарилиши лозим. Хаво конвекция йули билан кутарилганда конденсация баландли- ги катта цаво массаларининг фронтал кутарилгандагига цараганда юцорироцда булади. Хатто нисбатан цуруц цаво цам ён багирдан кутарилаётганда маълум бир баландликда конденсация баландлигига етади; натижа- да ёгин цосил булиб, ён багирга ёгади. Чул зонасида жойлашган Урта ва Марказий Осиё тогларида урмонлар усади ва цатто континентал ицлимли Корацурум тогларида цам жуда катта музликлар бор. Океан билан цуруцликнинг узаро таъсири куп жицатдан улар усти- даги цаво температурасининг ниобатига боглпцдир. Гарчи океан мате- рикларни ёгин-сочин билан таъминлашда цал цилувчи роль уйнаса-да, бу роль цамма вацт цам намоён булавермайди. Жой денгизга цанча яцин булса, унда ёгин-сочин шунча куп булади деган пборани ца мма жойда >;ам тугри деб цабул цилиб булмайди. Агар сув юзаси совуц булса, ундан цуруцликка эсган цаво исиб кетиб, шудринг нуцтасидан узоцлашади ва ёгин цосил булмайди. Тропик улкаларнинг совуц оцим утадиган сохил- ларидаги Атакама, Калифорния, Барбий Сацрои Кабир. Калахари каби чулларнинг мавжудлигпнп мана шу цодиса билан пзоцлаш мумкин. Шимолий Муз океани социлларига цам худди шу сабабга кура ёгин кам тушади. Сув бугларининг цаводаги конденсациясп ва сублимацпясп туман цамда булутлар тарзида руй беради. Туманлар. Хавонинг ерга яцин цатламида жуда майда сув томчи- лари, ёки муз кристалларининг, ёки булмаса, буларнинг цар иккаласи- нинг тупланишига туман дейилади. Бунда конденсация процесси цаво кутарилаётганда адиабатик совиши натижасида эмас, балки цавонинг ерга яцин цатламда узидан иссиклик чицариши (совиши) цисобига руй беради. Туман тушганда куриниш масофаси 1 км дан ортиц булмайди. Агар куриниш масофаси 1 км дан ортиц булса, уни сийрак туман ёки енгил туман дейилади. Туман ва сийрак тумандан суборни фарц ци- лиш лозим. Бунда цуруц цавода цаттиц заррачалар (тутун, чанг-тузон) тулланади. Туманлар пайдо булиш шароитига кура цуйидаги хилларга були- нади. 1. Радиацион туманлар. Улар йилнинг иссиц даврида кечцурунлари ва кечаси дарё, кул ва пастцам ерлар устида сокин. булутсиз об-цаво шароитида тушади. Хаво температураси шудринг цосил булиш нуцтаси- дан пастга тушганда унда сув юзаси ёки зах ерлардан кутарилган сув бугларининг конденсациясп руй беради. 2. Адвектив туманлар илиц цаво массасида у совуц жойга борганда пайдо булади. Бунда цаво совиб, температураси шудринг хосил булиш нуцтасига етади ва конденсация процесси руй беради. Бундай туман- лар денгиз циргоцларида ва сохилда жойлашган улкаларда, чунончи 133
Еарбий Европада купинча кузда, яъни илиц цаво океандан цуруцликка кириб келганда айницса тез-тез тушиб туради. 3. Бугланиш туманлари кузда дарё ва куллар устида пайдо була- ди, чунки дарё ва куллар суви совуц куз хавосидан илицроц булади. Бундай туманлар цутб денгизларидаги музлар орасида учрайдиган очиц сув юзалари устида цам пайдо булди. 4. Аралашиш туманлари, улар номидан цам куриниб турибдики, температура ва намлиги турлича булган икки хил цаво массасининг аралашишидан хосил булади. Атрофидан совуц оцимлар утадиган тро- пик чулларнинг социлида пайдо буладиган гаруа ана шундай туман- лардан цисобланади. Бу чуллардаги туманлар жуда майда ва цамма нарсага сиигиб кетадиган сув томчилари тарзида цумли тупроцни нам- лайди ва чул усимликларини сув билан таъминлайди. Аралашиш туман- лари иссиц ва совуц оцимлар туцнашадиган жойларда, масалан, Нью- фаундленд яцинида тез-тез булиб туради. 5. Енбагир туманлари тоцца кутарилаётган цавонинг адиабатик совиши натижасида пайдо булади. 6. Шацар туманлари турли хил йул билан пайдо булиши мумкин, бироц улар цамма вацт цам ёниш натижасида ажралиб чиццан мацсу- лотлар конденсация ядроларининг куплиги туфайли кучаяди. Лондой шацри туманлари билан айницса машцур. Бу ердаги фог, яъни сув том- чиларидан иборат оддий, бироц цуюц туман билан смог, яъни труба- лардан чиццан тутун цамда автомобиллардан ажралиб чиццан газлар аралаш туман бир-биридан фарц цилади. Смог туманлар тушганда атрофдаги нарсаларни бутунлай куриб булмайди ва цаво ницоятда дим булиб, кишининг нафаси цисади. Ер шарининг турли хил цаво массалари узаро учрашадиган жой- ларида — Нью-Фаундленд ороли устида, Барбий Европадз, тропик чул- ларнинг гарбий цир1 оцлари яцинида, Арктйкада, Алеут оролларида ту- ман айницса тез-тез тушиб туради. Бу ерларда туманлик кунлар сони йилига 80 га етади. Материк ичкарисидаги улкаларда туман кам тушади. Булутлар. Ер юзасидан маълум баландликда атмосферадаги нам- нинг конденсацияланишидан булутлар цосил булади. Булутлар цавонинг адабиатик совиши натижасида пайдо булади. Хар бир булут тез узгариб турадиган цосиладир: унинг айрим цисмларида сув томчилари бугланиб, булут гуё «эриб» кетса, бошца цисмларида янгидан-янги булут массалари вужудга келади. Булутлар сув томчилари, муз крис- таллари ва буларнинг цар иккисининг аралашмасидан иборат булиши мумкин. Шунинг учун цам булутларнинг сувли, аралаш ва муздан ибо- рат хиллари ажратилади. Хатто сувли энг цалин булутларда цам сув мицдори куп эмас —5 г]м3 га етади. Вертикал царакатнинг характерига, цанча баландга кутарилган- лигига, йил фаслларига цамда бошца сабабларга цараб ницоятда хил- ма-хил шаклдаги булутлар вужудга келади. Халцаро классификацияга кура булутлар аввало ярусларга, яруслар эса хил ва майда хилларга булинади (19-жадвал). Илиц цаво фронтал юзада царакат цилганда булутлар жуда хил- ма-хил шаклга эга булади (44-расмга царанг). Илиц цаво юцорига кутарилаётганда, дастлаб патсимон, сунгра эса патсимоп-цатламли булутлар пайдо булади, улардан пастда ба- ланд цатламли булутлар булади, улардан кейин цалин цатламли-ём- гирли булутлар, энг пастда эса цатламли булутлар жойлашади. Совуц фронтда цам булутларнинг мураккаб системаси вужудга келади, бироц бу система цалин туп-туп ёмгирли булутлардан бошла- ниб, патсимон-цатламли булутлар билан тугайди. Осмон гумбазининг булутлар билан цопланганлик даражаси булут- лилик дейилади. Булутлиликни цисоблаш учун 10 балли система тав- 134
17-ж а два л БУЛУТЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ (МАЙДА ХИЛЛАРИ ХИСОБГА ОЛИНМАГАН) Яруслар ва пястки чегарасининг баланд- лиги Шакли Тасвири Юцори булут- лар, 6 кЯ дан ба- ланд Патспмон бу тут- лар (Cirrus) С Муз кристалларп ва игначаларндан иборат. Толасимон тузилган ок юпца булутлар, ти- ниц, сояси йук. Хиллари: ипсимон ва зич булутлар: манда хилларп куп. Ёгин бермайдй. Патспмон туп- туп булутлар (Cir- rocumulus) Сс Муз кристалларп бшан игначаларицаи иборат. Ок юпца цатламлар ёки кичик тул кинсимон жуяклар ва парчалар тарзпда уч- райди. Соя бермайдй Икки хили бор: тул- цинсимон ва туп-туп. Ёгин бермайдй. Патсимон цат- ламли булутлар (Cirrostratus) Cs Муз крнсталларидан иборат. Бир хил юпца оц пардага ухшайди, баъзан салгина тулцин- симон булади. Куёш ёки ой гардиши бу бу- лут орцали анид куриниб тураверади. Бу бу- лутдан до^ил булган ёгин ер бетига етиб келмайди. Хиллари: тумансимон, ипсимон. Уртача баланд булттлар, 2 км дан б км гача Баланд туп-туп булутлар (Altocu- mulus) Ас Купинча ута совиб кетган жуда майда том- чилардан иборат. Ок, баъзан кул ранг ёки кукиш рангдаги тулцин, уюм, жуяк ва пага- пага куринишда учрайди. Улар орасида у ер-бу ерда зангори осмон куриниб ту ради. Баъзан булутлар деярли бутунлай бир-бирпга туташиб кетади. Хиллари: тулцинсимон ва туп-туп. Ёгин бермайдй. Баланд катламли булутлар (Altost- ratus) As Майда цор учкунлари ва жуда майда сув томчиларидан иборат. Кул ранг ёки кукиш рангли тулцинсимон бир хил пардага ухшай- ди Куёш ва ой нури бу булутларни хира ойнадан утгандек ёритади. Одатда бундай булут аста-секин бут^н осмончп цоплаб ола- ди. Бу булутлар ёгини ёзда ерга етиб кела олмаиди цишда эса цор булиб тушади. Хиллари: тумансимон ва тулцинсимон. Катламли туп- туп булутлар (Stratocumulus) Sc Бир хилдаги кичик сув томчиларидан ибо- рат. Кул ранг тусда! и йириь жуяклар (катор- тепалар', тулцинзар, туп-туп ёки тахтачалар шаклида булади. Баъзан осмонни сидирга коплайди, баъзан булутлар орасида зангори осмон куриниб туради. Бир оз пастда жой- лашганлиги, булут тудаларининг катталиги ва жуда зичлиги билан баланд катламли бу- лутлардан фарк килади Камдан-кам киска муддатли ёмгир цосил килади. Одатда, ёгин бермайдй. Хиллари: тулцинсимон ва туп-туп. Цуйи, 2 км дан пастда, куйи кис- мида туманларга кушилиб кетишп 3!} МКИН Катламли булут- лар (Stratus) St Бир хилдаги кул ранг, туманга ухшаш кат- ламдан иборат, баъзан пастда парча булут- ларга булиниб кетади. Одатда осмонни сп- дирга коплайди, баъзан булиниб кетнши дам мумкин. Хилларп: тумансимон, тулкинснмон, булинган кат-кат. Булар ерга томчилаб ута- диган ёмгир ва учцунлаб ёгадигаи кор тар- зида ёгади. 135
Яруслар па пастки чегарасининг баланд- лиги Шакли Тасвири Кат-кат ёмгирли булутлар (Nimbostratus) Ns Пастда йирик, юкорида эса майда сув том- чиларидан иборат. Тук кул ранг будут катка- ми гуё ич томондан салгина ёритилаётганга ухшайди, ёмгир ёгиб турганда бир хилдай туюлади, ёмгир тпнганда кар хил эканлиги куриниб колади. Ёмгир ёки кор. ёгаётганда осмонни будут коплаб туради. Ёгин баъзан уктин-уктин тухтаб ёгади. Хиллари йук. Вертикал тар- калган булутлар. Куйи ва урта ярус- лар 2-3 км гача баландда таркал- ган Туп-туп булут- лар (Cumulus) Си Кичик сув томчиларидан иборат, баркарор, ёгин бермайди. Баланд, зич булутлар, юкори- сидаги туп-туп ва гумбазсимон чуккилари буз рангда, ясси таг кис.ми эса кул ранг ёки кук тусда. Айрим-айрим булутлар ёки катта- катта будут тудалари шаклида учрайди Одатда ёгин бермайди. Хиллари: ясси, уртача ва калин булутлар. Парчаланган туп-туп, ми- норасимон, орографик каби майда хиллари учрайди Туп-туп ёмгир- ли, момакалдироц- ли булутлар (Cumulonimbus) Cb Пастки кисмида майда сув томчиларидан, юкори кисмида эса кристаллардан иборат. Таги тук рангдаги зич ок булутлар, улкан сандон, тоглар ва бошкалар шаклида учрайди. Хиллари: силлик ва „тукли“ булутлар. Бу булутлардан жала куяди ва момакалдирок билан дул ёгади сия килинган. Бунда каР бир балл осмон гумбази майдонининг */ю Цис- мига ёки 10% ига тенг. Метеорология хизматида умумий булутлилик билан паст булутлилик алохида-алохида хисобга олинади, чунки паст- ки булутлар куп соя беради ва ёгин хосил килиши мумкин; баланд булутларнинг эса бунда роли кам булади. Булутларнинг пайдо булиши хавонинг юкорига кутарилиши билан боглик булгани сабабли булутлиликнинг Ер шарида та^симланишида >;ам маълум цонуниятлар бор, албатта. Бу ^онуниятлар атмосфера циркуляциясига боглик- Экваториал зона анча сербулутлиги билан ажралиб туради. Бунга сабаб шуки, пассатлар бу зонага куп нам келтиради, ^авонинг юкори- га кутарилиши эса, унинг конденсацияланишига имкон беради. Бу ер- да купрок туп-туп ва мома^алдироклн булутлар пайдо булади. Тропик зоналарда ^авонинг пасайма оцимларп ва юкори босимлп областларнинг мавжудлиги, айникса материклар устида, булутларнинг хосил булишига йул цуймайди. Экваториал ва тропик зоналар оралигида булутлилик атмосфера циркуляциясининг узгарувчанлигига караб мавсумий характерга эга: ёмгиргарлик фаслида хаво жуда сербулут булади, КУРУК фаслда хаво будут булмайди. Субтропикларда кишда, яъни бу кенгликларда муътадил хаво булган вактда булутлилик катта булади. Езда тропик ^аво устун тур- ган даврда эса булутлилик жуда кичик булади. Уртача географик кенгликларда гарбдан денгиз муътадил хаво массаларининг кириб келиши, фронтлар харакати, циклонлар ва фронт- ларнинг ёриб киришпга боглик холда булутлилик орта боради. Бу кенгликларда булутларнинг мицдори хам, шакли хам мавсумга ^араб узгради. 1{ишда цатламли булутлар купчиликни ташкил этади. Ба- 136
хорда булутлилик камаяди, туп-туп булутлар пайдо булади, ёзда эса туп-туп ва туп-туп ёмгирли булутлар купаяди. Куз хаво цатламли ва цатламлп-ёмгирли булутлар билан копланган энг сербулут ва ёгинлн фаслдир. Булутлилик Континентал районларда кам, денгиз буйи район- ларда эса куп булади. Кутбий улкаларда цатламли булутлар энг куп учрайди. Ер юзидаги энг сербулут жойлар Атлантика ва Тинч океанлар- нинг шимолий цисмларидир. Чулларда эса булутлилик энг кам булади. Ёрин турлари. Агар булут таркибидаги майда сув томчилари ёки кристаллари кутарилма цаво оцимлари царшилигини енга оладиган даражада йириклашса, улар ёгин булиб, асосан ёмгир ва цор булиб ерга тушади. Маълум шароитда булдуруц ва бурчоц, муз ёмгири ва дул ёгиши хам мумкин. Сув бугларининг ер бетидаги предметларда ва бевосита ер юзасида конденсацияланишидан шудринг, циров, яхмалак ва бошца шу каби ёгин хиллари вужудга келади. Метеорологик станциялар бу ёгинларни цайд цилади, бироц уларнинг мицдори улчанмайди. Еринлар: а) мицдорига; б) мавсумлар буйича тацсимланишига ва в) цанча вацт ёгишига цараб характерланади. Еринлар мицдори улар ерга тушиб шимилиш, оциш ва бугланиш булмаганда хосил цилган сув цатламининг цалинлиги билан (мм цисобида) улчанади. Одатда сутка- лик, ун кунлик, ойлик, мавсумий ва йиллик ёгин мицдори хисоблана- ди; йиллик ёгин мицдори купинча йиллик ялпи ёгин деб хам аталади. Кор цоплами стационар кузатув ва цор улчовини хисобга олиб бориш йули билан мунтазам равишда урганилади; бунда цор цопламининг цалинлиги, цорнинг зичлиги ва жойнинг микрогеографик хусусиятла- рига боглиц холда тацсимланиши аницланилади. Ёмгир ва цорнинг хосил булиши. Осмондаги булутнинг хамма цисми одатда бир хил булмайди — унинг бир цисмида муз кристаллари булса, бошца цисмида сув томчилари булади, бундан ташцари бир цисмида мусбат заряд булса, бошца цисмида манфий заряд булади. Булут узлуксиз харакатдадир. Буларнинг хаммаси булут томчилари- нинг узаро цушилишига олиб келади. Кристаллардан ва купинча—10°С гача совиб кетган сув томчи- ларидан таркиб топган аралаш булутлардан ёгин энг куп хосил була- ди. Бундай шароитда муз кристалларида конденсация руй беради. Конденсацияланган бу кристаллар тез йириклаша бориб, уларнинг катталиги цаво царшилигини енгади ва ёгин тарзида тушар экан, йулда булутларнинг пастки цисмидаги сув томчилари цисобига янада кат- талашади. Агар цавонинг кутарилма царакати жуда секин булса, уларнинг томчилар ёгишига булган царшилиги цам кам булади. Бундай хол- ларда юпца цат-цат булутлардан ёмгир майдалаб ёгади. Каво оцим- лари кутарилма царакатининг тезлиги катта (8 м]сек гача) булса, ерга фацат йирик томчилар тушиши мумкин. Мана шунинг учун хам момацалдироцли ёмгир томчилари кутарилма илиц цаво оцими кучли булган ёгин бошида айницса йирик булади. Кор булутлар баландлигида температура паст булган вацтда муз крнсталларининг усиши натижасида пайдо булади. К°Р учцунларининг шакли жуда хилма-хил. Улар пастга тушиб келар экан, айницса плиц (0°С атрофида) цавода узаро цушилиб, пага-пага булиб ёгади. СССР территориясинпнг катта цисмида цор йиллик ялпи ёгин мицдорининг 25—30% ини ташкил этади. К°Р цоплами вужудга келади (бу цуйироц- _да баён цппинган). К.ор билан ёмгир цанча вацт ёгиши ва тез ёки секин ёгишига ца- раб, узоц вацт давом этадиган, жала (буралаб), шпвалаб майда ва томчилаб ёгадиган хилларга булинади. 137
Узоц давом этадиган ёгинлар илиц цаво оцимлари юцорига сирга- либ кутабилаётганда илиц фронтда вужудга келади. Улар катта май- донга ёгади, узоц давом этади ва уртача тезликда тушади. Уртача гео- графии кенгликларга тушадиган ёгинларнинг асосий цисми мана шун- дай узоц давом этадиган ёгинлардан иборатдир. Жала ва буралаб ёгадиган цор кичик майдонга тушади ва цисца вацтда ёгиб утади, бирданига бошланиб, бирданига тугайди. Улар ма- цаллий конвекция натижасида ва илиц жой устидаги совуц цаво масса- ларида вужудга келади. Шивалаб (майда томчилаб) ёгадиган ёгин бир хилдаги илиц цаво массалари ичида вужудга келади. Улар ер бетига жуда секин тушади- ган майда томчилардан иборат. Уларда куп ёгин тушмайди. Юцорида айтиб утилган фронтал, конвекцион ёгинлар цамда цаво массалари ичида цосил буладиган ёгинлардан ташцари орографии ёгинлар цам булади ва улар цаво tof ёнбагрп буйлаб кутарилаётганда ёгади. Бурчоц бацор ва кузда цаво царорати 0°С атрофида булганда ёгади. У думалок ядролар шаклида булиб, юмшоц (цаттиц цор) ва цаттиц (муз пардали цор) булиши мумкин. Дул ёмгир шаффоф муз парчаларидан иборат булиб, цаводаги сув томчиларининг музлаб колишидан цосил булади. Дул об-царо иссиц булиб, цаво кутарилма царакат цилаётганда ёгади. Юцорида вужудга келган муз кристалл пастга тушаётганида тобо- ра катталаша бориб, огирлиги баъзан 300 граммга етади. Ер бетида пайдо буладиган ёгинлар. Шудринг ва циров тинч ва со- кин об-цаво шароитида кечаси ер бетидаги предметлар совиб, улар юза- сида цаво нами конденсацпяланиши натижасида вужудга келади. Шудринг ерни памлагани учун айницса цургоцчилик даврида фойда 52- раем. Ердаги кичик (океан устидаги) мате- рик ткарисидагн (цуруцлик устидаги) ва катта cvb айланиши. Рацамлар куб километр дпеобида нам айланиши хажмини билдиради (Дунёнинг табиий географик атласидап, 1964) келтиради. Шабнам илиц цаво ки- риб келганда совуц пред- метлар сиртида цосил бу- ладиган сув пардасидан иборат. ^аво царорати 0°С дан паст булса, муз пардасини цосил цилади. Булдуруц сокин совуц цавода дарахт шох-шаб- баси, электр, телефон симлари ва бошца шу ка- би ингичка предметларга цунадиган енгил оц кри- сталлардан иборат. Совуц цавода нам майда крис- таллар цолатида муаллак туриб цолади; предмет- ларга теккач, уларга ёпи- шади. Урмон ва тоглардагп цорнинг анчагина цисми булдуруцдан цосил булади. Ер шарида сувнинг алмашиниши ва сув айланиши баланси. Океан ва цуруцлпкда сувнинг бугланиши, сув бугининг океанлар устидан утиши ва материклар ичкарисига кириб бориши, уларнинг конденсация- ланиши цамда ёгин-сочпн тарзда тушишч, шунингдек, материклардан сувнинг окно кетмшп каби процесслар цаммаси биргаликда табиатда сувнинг айланиб юрпшини (яъни сув айланпшини), анпкроги табиатнинг айрим компонентларл орасида сув алмашинишпни ташкил этади. Бу бир бутун процесс булиб, иклпм цосил цилувчи жуда муцим жараён- 138
лардан биридир. Океан билан цуруцлик уртасидаги модда (сув) ^амда энергия (иссицлик) алмашинуви шу жараён ортали амалга ошади (52- раем). Сув табиатда айланиб юриши туфайли материкларга сув келади ва бу сув билан тупроц, усимлик хамда ^айвонот таъминланади, дарё- ларга, жилса ва кулларга сув тулади. Сув ер пустининг денудацияси (емирилиши) процессидаги энг фаол агентлардан биридир. Сувнинг уч хил айланиши — кичик, материк доирасидаги ва катта, яъни бутун Ер шари ми^ёсидаги айланма ^аракати булади. Кичик ай- ланма ^аракат океан устидаги процесслардангина иборат булиб, у океан юзасидан булган бугланиш, конденсация ва океанга тушадиган ёпш- ларни уз ичига олади. Сувнинг материк доирасидаги айланиши хар кандай территорияга четдан нам келиши, ёгин-сочинлар, атмосфера окими, яъни намнинг шу территориядан материк ичкарисига олиб бо- рилиши, бугланиш ва дарё окимидан ташкил топади (53- раем). Сувнинг катта айланма харакати хам материклардаги, хам океан- лардаги сувнинг барча айланиб юришини уз ичига олади Куп йиллик ^исобга ку- ра, о* еан юзасидан булган бугланиш Об' океанга туш- ган ёгин-сочин Оё/ билан Хуруцликдан окиб келган сувларга Дс тенг: Об — Оё ф- /(с, Хурукликдан оциб келган сувлар Дс эса, курукликка ёккан ёгиндан Лё/ курук- ликдан булган бугланиш- нинг Жб! айирмасига тенг: Кс = Кё - Кб. 53- раем. Материк ичкарисицаги нам айлани- ши схемаси (А. А. Борисовдан): 1 — ташцн нам, 2 — ёгинлар, 3 — бугланиш, 4 — оцим, 5 — намнинг региондан четга олиб кети тиши Бутун Ер шарида океан ва цурукликларга тушган ёгин улар юза- сидан булган бугланишга тенг, яъни. Об Кб — Оё + Кё Курукликка тушадиган ёгинларнинг уртача цалинлиги (мицдори) 720 мм. Материкларнинг дарёлари океанга оциб борадиган чекка ^йсм- ларида бу ми^дор 860 мм га етади, Каспийбуйи пасттекислиги каби ички оцим областларида 240 мм гача тушиб цолади. Бутун Ер шаридаги ёгин-сочин ми^дорини бугланиш хамда о^ар сувлар хажмига тагр^ослаб, Ердаги сувнинг айланма харакати баланси келтириб чгщарилади (18-жадвал). 18- ж а д в а л СУВНИНГ АЙЛАНМА ХАРАКАТИ БАЛАНСИ (Дунё табиий географик атласидач, 1964) Баланс элементлари Океан К» РУН-1ИК налинлиги, мм хисобида хажми, минг км4 хисобида очиц оцимли областлар берк оцимли о5ллстлар калин лиги, ММ хисо- бнда хажми, минг км' хисобида калинлиги, W.W ХНСО- бида хажми. минг км* хисобида Бугланиш . . 1240 448 530 64 240 7,7 Ёгинлар . . . 1140 112 855 100 240 7,7 Оким .... 100 36 305 36 — — 139
Бутун Ер шарига йилига 520 минг км3 ёгин ёгади. Бунинг 79% и океанларга, 21% и цуруцликка тушади. Бутун Ер шари буйича олганда бугланиш билан ёгин узаро тенг: цуруцликда бугланишдан ёгинлар к\/п, океанларда эса ёгинлардан бугланиш куп. Нам баланси зоналар буйи- ча хам цар хил. Экваториал зонада бугланишга цараганда ёгин куп ту- шади, нам муътадил ицлимли жойларда цам шундай, бироц буларда бугланиш билан ёгин-сочиннинг умумий мицдори экваториал зонадаги- га цараганда камроц. Тропикларда океанлар юзасида ва муътадил минтаца чулларидаги сув цавзаларида ёгинларнинг умумий мицдорига цараганда бугланиш куп. Ёгинлар цуруцликларнинг ичкарисига материкдаги купдан-куп нам алмашинув процесслари орцали кириб келади. ^\аво массалари материклар устидан утаётганда албатта намининг бир цисмини йуцо- тади: шунинг учун цам материклар чеккасидагига цараганда улар ичка- рисида ёгинлар мицдори одатда кам булади. Материкларнинг ичкари- сида, чунончи, Урта ва Марказий Осиёда, Шимолий Америкада чуллар жойлашган. Бироц чул цавоси таркибида цам анчагина нам булади. Бу цаво тоцца кутарилаётганда егин берадп ва ёнбагирларни нам- лайди. Материкларда бевосита океанлардан келувчи «ташци» ва цуруц- ликдаги бугланишдан цосил булувчи «ички» ёгинлар булади. «Таш- ци» ва «ички» ёгинларнинг узаро нисбати цали етарлича аницлангани йуц. Бу нисбат, афтидан, цар бир ицлим областида ва йилнинг турли фаслида турлича булади. Кейинги йилларда СССРнинг Европа цисми- да утказилган цисоблар шуни курсатадики, бу ерга йил давомида ке- лувчи сув бугларининг 37% и ёгинга сарф булади, цолган цисми яна нарига утиб кетади. Ер бетига тушган ёгинларнинг 11 % и оцар сув цосил цилиб, ‘26% и яна бугланиб кетади. Егинларнинг ер юзасида тацсимланиши. Ёгинларнинг тацсимла- ниши цам, табиатнинг бошца компонетлари каби, зонал-регионал ха- рактерга эгадир. Зонал цонуниятлар Ерда иссицликнинг тацсимланиши билан цаво циркуляциясига боглиц. Юцорида айтиб утганимиздек, бугланиш мицдори, яъни цавога нам- нинг келиши ва цаво массаларининг нам сигими температурага боглик. Егин мицдори иссиц ицлимли ерларда куп ва совуц жойларда эса кам бу- лиши керак. Бу цонуният табиатда цацицатан цам кузатилади:ёгинлар экваториал кенгликларда анча куп, цутбий областларда эса камдир. Ёгинларнинг тацсимланишида атмосфера циркуляциясининг роли цам температуранинг ролидан кам эмас. Шамоллар намни горизонтал йуналишда олиб юради, цавонинг кутарилма ва пасайма царакатлари эса ё ёгин-сочин цосил цилади (вертикал конвекция, фронтогенез, цик- лонлар, цавонинг ёнбагир булиб кутарилиши), ёки цурх клаштнради (пасайма царакатлар, антициклонлар, цавонинг ёнбагир буйлаб тушиб келиши). Егинларнинг мицдорига цараб бир неча зона ажратилади (54- расм); булар — экваториал кенгликлардаги максимум, тропик кенг- ликлардаги минимум, уртача кенгликлардаги максимум ва цутбий кенгликлардаги ёгинлар миннмумидир. Куриниб турибдики, ёгинлар зонаси атмосфера босими зоналари- га мос тушади. лекин бунда босим минимумлари ёгинлар максимумига тугри келади. Бунга сабаб, ёгинлар цосил булиши шароитининг кута- рилма ва пасайма царакатлар вацтида цавонинг адиабатик исиши ёки совишига, шунингдек цаво массаларининг горизонтал царакатига бог- лиц эканлигидир. ёгин мицдори куп булган зона ва областлар гумид (латинча сер- нам), цургоцчил зона ва областлар арид зона ва областлар дейилади. 140
иилига см 8°- 2д . " 39 «Ч од . 83 . 51 . 43 71 147. НБ- 76- 54- сг. ^2 Максимум Максимум 40- 20- 0- 20- 80- 90Л 7Минимум Максимум чинимум 40- 60- _/ минимум 54- раем. Ёгинларнинг зонал тацсимланиши Егинлар мивдори энг куп бул- ган экваториал зона тахминан 17— 20° шим. к. билан 17—20° жан. к. лар орасида жойлашган, бу зонага Амазонка пасттекислиги билан Марказий Америка, Марказий Аф- рика, Химолай тогларининг шимо- лий ёнбагирларпдаги чангалзорлар улкаси. Зонд ороллари, Янги Гви- нея кич ади (55-раем). Экваториал максимум ёгинлар зонасининг вужудга келишига са- баб, биринчидан, хаво царорати- нинг юцорилиги ва нисбий намли- гининг катталиги, иккинчидан, пас- сатларнинг бугланиш жуда кучли буладиган бутун иссиц минтацадан ницоятда куп мицдорда нам келти- риши, учинчидан, цавонинг юцорига кутарилиб, адиабатик соьишидир. Бу зонада йилига урта цисобда 1000—2000 мм . ёгин тушади. Пас- сатлар учрашадиган зоналарда, айницса материкларнинг шарций цисм- ларида ёгин энг куп тушади. Пассатлар tof ён багирлари буйлаб ку- тариладиган куп жойларда ёгинларнинг мицдори 5000, 6000, 7000 мм га, Камерун ёнбагпрларида эса цатто 9000 мм га етади. Атмосфера босими экваториал минимумининг Жанубий Осиёга су- рилганлиги ва цуруцлик исиб кетиши туфайли босимнинг янада ка- майишм хамда ХИНД океанидаги муссон циркуляцияси Хиндистон ярим оролпда, айницса Химолай тогларининг муссон шамолларига рупара ён- багирларида ёгин мицдорининг кескин ортиб кетишига сабаб булган. Ер юзидаги ёмгир энг куп ёгадиган жой Хассия тизмаси ён багридаги Черрапунжидир (25°шим. к). Бу ерда йиллик ялпи ёгин мицдори 11680 мм, айрим йиллари эса цатто 22987 мм га етади. Баъзан бир кеча-кун- дузда муътадил ицлим минтацасидаги сернам улкаларга йил буйи ту- шадигандан купроц ёгин ёгади. Чунончи, 1958 йил 4 июнда бу ерга 953 мм ёгин тушган. Гавайи оролларида ёгин мицдори бу ердагидан бир оз камроц. Ер шаридаги барча ёгинларнинг деярли ярми ’20° шим. к билан 20° жан. к орасидаги ерларга тушади. Иссиц минтацадаги жала баъзан соатига 120 мм гача цалинликда сув цатлами цосил цилади. Тропиклар яцинида, цар иккала ярим шарнинг 20° кенглигидан 30—32° кенглигигача булган ерларда цургоцчил ёки арид зоналар, чуллар области бор. Булар Сацрои Кабир, Арабистон чуллари', Тхар, Калифорния, Атакама, Калахари ва Гарбий Австралия чулларидир. Типик тропик чулларда ёгин онда-сонда ёгади. Айрим йиллари эса бу- >унлай ёгмайди, баъзан бир неча йиллаб ёмгир ёрмайди ёки жуда кам (Сахрой Кабирда 10—40 мм атрофида, Атакамада 0,1 дан 5 мм гача) ёгади. Ёгинларнинг бу цадар камлигига сабаб шуки, биринчидан, пассат- лар бу зонадаги барча сув бугларини экваторга олиб кетади, ик- кинчидан, антициклонда пасайма хаво оцимлари исиб, шудринг нуцта- сидан узоцлашиб кетади, учинчидан, чуллар циргоцлари яцинидаги салцин оцимли жойларда цаво стратификацияси сув бугларининг кон- денсацияланиши (яъни цуюцлашиб сув томчиларига айланиши) учун ноцулай: бу ердаги цаво стратификацияси шундан иборатки, пастда— сув бетида юцорида—цуруцлик устидагига цараганда цаво совуцроц 111
55- раем. Ёгинларнинг январдаги («) ва июлдаги (б) тацсимланиши: 7 — 25 см дан кам; 2 — 25—50 см; 3 — 50—150 см; 4—150—200 см; 5—250 см дан ортлц булади, бундай шароитда сув буглари цуюцлашиб сув томчиларига ай- лана олмайди. 30—33° шим. ва жан. кенгликлардан бошлаб ёгин мицдори орта бориб, муътадил ицлим минтацасида иккинчи максимум мицдорга етади, бирок бу максимум экваториал максимумдан кичикроцдир. Муъ- тадил минтаца максимумида йиллик ёгпн мицдори умуман 500 мм ат- рофида, бирок, бу мицдор жойнинг денгиздан узоц-яцинлигига ва релье- фига цараб 1000 мм билан 300 мм орасида узгариб туриши мумкин. $ ртача географик кенгликларда ёгинлар максимумининг вужудга келиши асосан гарбий шамолларга, циклонлар царакатига, цаво юцо- рига томон кутариладиган арктика ва муътадил фронтларга боглиц- дир. Баъзан, гарбдан кириб келаётган цаво оцимлари йулида улар- га кундаланг социлдаги тог тизмалари булса, ёгин мицдори кескин 142
равишда ортади (чунончи, Чилида 5000 мм га, Норвегияда 3000 мм га етади). кутбий доиралардан шимол ва жанубда говори географик кенглик- ларнинг иккита ёгинлар минимуми области жойлашган. Бу ерларда ёгинларнинг камлигига сабаб температуранннг пастлиги, бугланиш- нинг камлиги ва хавонинг пасайма харакатидир (Арктикада купинча шундай булади). Бу ерда йилига 250 мм дан кам ёгин тушади. Бироц бу областларнн курго^чил деб булмайди, чунки совуц нцлимли ерларда бугланиш камлиги туфайли ёгин-сочиннинг шу мшуцорп хам етарлидпр. Хар бир зона доирасидаги регионал тафовутлар катта а^амнятга эга. Бу тафовутлар купдан-куп географик омиллар таъсирида вужудга келади, бу омиллардан энг мухимн: цуруцлик билан денгизларнинг узаро таксимланиши, матерпкларнинг катта-кичнклиги, денгизларнинг характери (температураси, муз соплами, олимлари) ва рельефдпр. Экваториал зона ёппасига сернам булади. Унинг махаллий, тафо- вутлари кулай орографии шароитда ёгинлар мквдорининг япада орти- шидангина иборат. Тропик зонада материкларнинг шаркий цисмларига денгнзлардан эсувчи пассатлар ёгин келтиради. Тропикларда энг кам ёгин уларнинг гарбий ва материк ичкарнсидаги областларпга хос. Тропикларда ёгин ми^дорининг хар хил булишига сабаб тропик муссонлардир. Ёзги муссон баъзи районларда (Хйндистон, ^индихитой- да) денгиздан куру^ликка эсиб, ёгин келтиради, боища районларда (Арабисток я. о. да) эса материкдан куриган хаво келтиради. Энг катта регионал тафовутлар шимолий ярим шарнинг муътадил зонасида кузатилади, бунга сабаб шимолий ярим шарнинг бу зонаси- да цуруцликнинг катталиги, ^аво температурасининг йиллик узгариши хусусиятлари, атмосфера циркуляциясининг мураккаблиги, шунпнг- дек, материклар ичкарпсида ёгинлар микдоринпнг тобора камая бо- ришпдир. Субтропик ва муътадил зоналарда ёгинлар мицдорига ^арйб учта район: серёгин гарбий, цургокчил (камёгип) марказий ва ёгин мицдори яна ортиб борувчи шаркий район ажратилади (19-жадвал). Евросиё билан Шимолий Американинг Континентал районларида, яъни Марказий ва Урта Осиёда хамда Катта ХавзаДа материк ичка- рисидаги чуллар вужудга келган. Бу ерлардаги ёгин мшудори гарчи тропик чуллардагига Караганда купроц бу!!са-да, умуман жуда кам— 100 мм атрофида ва ундан хам камрок (Турткулда 82 ям] Бу ерларда ёгинларнинг камлигига сабаб намнинг материк ичкарнсидаги купдан- 19- ж а д в а л ЕВРОСИЁНИИГ ИЧКАРИСИГА КИРИБ БОРГАН САРИ ЁГИНЛАР МИКДОРИНИНГКАМАЙИШИ (52° шим. к. якипида) Пунктлар Географии узунлигп, градус хне1. ЁГИН мн хисобида Пунктлар Г еографнк узуилиги, градус хне. Ёгинлар, яя хисобида Дублин 6 700 Семипалатинск . . 30 280 Варшава .... 21 570 Нерчинск 119 100 Воронеж .... 39 490 Николдевск-Амур . 140 450 Оренбург .... 55 350 1 Дублиндан бош^а 1ари шаркий узокликда. 143
куп айланма царакатларда камайиб бориши ва марказий районларнинг орографии тусилиб цолганлигидир. Дашт зонасида цам ёгинлар кам: гарбий районларда 500 мм, шар- ций районларда эса 300 мм. Урмон зонасида ёгинларнинг умумий мицдори ортади ва уларнинг географик узунлик буйича тацсимланишидаги тафовут кучаяди. Евро- панинг купчилик цисмида 500—1000 мм, Шарций Сибирда эса бор-йуги 250 мм ёгин тушади. Урмон зонасининг муссон циркуляцияси таъсирида- ги шарций цисмларида ёгин мицдори яна ортиб 500—1000 мм га етади. Шундай цилиб, Шимолий ярим шардаги материкларда ёгинлар мицдорига кура икки хил, яъни ёгин-сочин куп тушадиган денгиз буйи ва йиллик ёгин мицдори кам булган Континентал улкалар бор экан. Тогларда ёгин мицдори анча ортади, чунончи Шотландияда 5000 мм га, Норвегияда 3000 мм га, Кавказда 2800 мм га етади. кутбий улкаларда регионал тафовутлар катта эмас. Илиц денгиз сувлари ураб турган гарбий социлларда ёгин мицдори купроц (Кола я. о. да 400 лш/йил), шарций социлларда камроц (Яна дарёсининг цуйи- лиш цисмида 160 мм, Лена дарёсининг этагида эса, бор йуги 90 ми/йил) Бугланиш кам булганп учун бу тафовутнинг у цадар ацамияти йуц. Кор цоплами. Ёгинлар уртача географик кенгликларда цишда, цутбий улкаларда эса йил буйи асосан цор тарзида тушиб, цор цоплами цосил цилади. К°Р цоплами Арктика ва Антарктикада йил буйи, Си- бирнииг шимолида салкам 8 ой, муътадил минтацанинг урта цисми- да ярим йилдан камроц, 45° кенгликда эса салкам бир ой эримай ётади. Бундан жанубда цор цоплами барцарор1. КРИМНИНГ ва Урта Осиёнинг шимолида цор урта цисобда 20 кун эримай ётади, Барбий Европанинг шу географик кенгликларида эса цор ёгмайди. Кор ёгадиган жойлар чегарасини цуйидаги пунктлар орцали утка- зиш мумкин. Урта денгизнинг шимолий социлларида цор ёгади (йили- га Неаполда 1 кун, Афинада 6 кун), Атлас тогларида, Жазоир, Сацроп Кабирда, Месопотамияда, Жанубий Хитоида, Кюсю оролларида ницоят- да кам ёгади. Шимолий Америкада цор Калифорния — Флорида чизи- гидан ши1молдагина ёгади (111-расмга царанг). Жанубий ярим шарда цор ёгадиган жойларнинг шимолий чегара- си Буэнос-Айрес шацри, Яхшл Умид бурни, Сидней шацри, Янги Зе- ландиянинг Жанубий ороли орцали утади. Жанубий ярим шарда Ан- тарктидадан ташцарида цеч цаерда цор цоплами цосил булмайди, чунки бу географик кенгликларда цуруцлик йуц. Кор цоплами цор бир текис ёццанда, шунингдек шамол таъсирида цосил булади. К°Р шамол билан ёццанда (цор буронида) шамолсиз жойларда тупланади, шамол илгари ёццан цорни цам учириб кетади. Шамол таъсири натижасида цор цопламининг цалинлиги жуда нотекис: баланд, яланг жойларда энг юпца, пастцам ерларда, шамолга терс ён багирларда, табиий ва сунъий тусицлар олдида эса цалин булади. Кор цопламига цавонинг исиши ва ёмгир цам таъсир этади. Нати- жада цор зичлашади, агар илиц цаво совуц цаво билан алмашса, цор усти музлаб цолади. К°Р зичлигига2 цараб юмшоц (зичлиги 0,25 дан кам), зич (0,25 дан 0,45 гача) ва жуда зич (0,45 дан ортиц) булиши мумкин. 1 Бир ойдан ортик вацт мобайнида ер бетини муттасил коплаб етадиган цор коп- ламп барцарор цор цоплами дейилади. 2 Цорнинг зичлиги деб, маълум бир мицдордаги цор эрпганда цосил булган сув- нпнг шу цорга нисбатига айтилади. 144
К>ор цоплами уртача ва юцори географик кенгликлар ицлим шаро- итининг натижаси цамда курсаткичи булиши билан бирга, айни вацт- да узи цам ицлимга жуда катта таъсир курсатади. Юцорида айтиб утилгашщек, у цуёш нурларининг куп цисмини цайтаради ва кучли нур сочиш хусусиятига эга булганидан, ер юзасининг совиб кетишига сабаб булади. Лекин, иккинчи томондан, иссицликни ёмон утказиши туфайли цор цаттиц совуцларнинг кучини цирциб, тупроцни чуцур музлаб цолиш- дан, кузги галла, мевалар ва бошца экинларни совуц уришдан сацлаб цолади. KjOp цанча юмщоц ва цалин булса иссицликни шунча ёмон утказади. Цор цопламининг баъзи хусусиятлари табиат ва хужаликка салбий таъсир курсатиши мумкин. Чунончи, юзаси музлаб цолган цор ва яхма- лак цишки яйловлардан фойдаланишни цийинлаштиради. Пастцам ерларда тупланган цор суви эса кузги галла экинларини захлатиб юбо- риши мумкин. Цалин цор транспорт царакатини цийинлаштиради. Ай- цириб оцувчи цор сувлари унумдор тупроцларни ювиб, ёнбагирларни уйиб кетади. Уртача географик кенгликларнинг гидрологик режимида катта роль уйнайди. Цишда ёццан ёгин суви дарёга тушмайди, грунт ва туп- роцца сингмайди. Бацорда эса цорлар (Урта Осиё шароитида эса tof- даги цорлар—тарж.) эриши билан сув оцими бирданига кучайиб, баъ- зан талгфот келтиради. Цозирги вацтда СССРда бацорги тошцин сув- лари тартибга солинмоцда. Нам танцис ерларда тупроцдаги намни ошириш мацсадида цорни тутиш чоралари курилади. Ёгинларнинг йиллик режими. Табиат, айницса усимлик цоплами учун йиллик ёгин мицдоридан ташцари ёгин мицдорининг мавсумлар буйича тацсимланиши цам муцим, купинча эса цал цилувчи роль уй- найди. Егинлар ва тупроц сув режимининг цишлоц хужалигидаги роли цаммага маълум. Табиатда ёгинлар мавсумий тацсимотининг цуйидаги типлари яц- цол ажралиб туради (20-жадвал). 1. Экваториал ицлимли жойларда ёгин цамма ойда, бироц нотекис ёгади. Назарий жицатдан бу ерда цуёш зенитдалигига тугри келувчи ик- кита ёгин максимуми ва цуёш туриши вацтига мос тушувчи иккита ёгин минимуми булиши керак. Цацицатан цам куп экваториал улкалар- да худди мана шундай ёгин режими кузатилади. Бундай режим Марка- зий Африкада, айницса, Цонго дарёси цавзасида яхши намоён булган. Мацаллий географик шароит, яъни цуруцлик билан денгизларнинг узаро таъсири, рельеф, пассатларнинг йуналиши ва кучи ёгинларнинг йил буйи нисбатан бир текис тацсимланишига олиб келиши мумкин: бу цол Амазонка пасттекислигида ва Жануби-Шарций Осиёда кузатилади. Экваториал минтацанинг баъзи жойларида битта максимум ва битта минимум аниц кузатилади, бунга сабаб цам мацаллий географик шароитнинг таъсиридир. Шундай цилиб, экваториал минтацада ёгинларнинг тацсимланиши территориал жицатдан цам, йил давомида цам анча мураккаб. Бироц амалда бу минтацанинг цеч цаерида цургоцчил давр (усимликлар цаёти нуцтаи назаридан) йуц, шунинг учун ёгин бу ерда йил буйи деяр- ли бир текис ёгади, дейиш мумкин. 2._Тропик муссон типи саванналарга хос булиб, бу тип йиллик ёгиннинг куп цисми бир неча ой давом этувчи ёзги ёмгиргарлик фасли- да тушиши ва узоц давом этувчи цургоцчил даврнинг мавжудлиги билан характерланади. Егин-сочин тацсимланишининг бу типи ёмгиргар- чилик фаслида йиллик ёгиннинг 90% и тушадиган Суданда энг яццол 10 Л. П. Шубаев 145
20- жад вал Егинларнинг ойлар буйича таксимланиши (мм дне) я ф МАМИ ИА С О Н' Д Ёгинлар йил буйи бир текис тавдимланадиган экваториал тип. Амазонка пасттекислиги, йиллик ёгин мивдорп 3530 335 | 270 | 300 | 400 | 425 / 320 | 320 | 245 | 215 | 200 | 230 | 270 Икки максимумлп экваториал тип. Конго вдвзаси, йиллик ёгин микдори. 1760 м 75 | 125 | 140 | 180 | 145 | 135 | 70 | 155 | 180 | 190 | 205 | 160 Бир максимумли экваториал тип. Эквадор, йиллик ёгин мивдори 1000 м 245 | 270 | 190 | 135 | 55 | 20 | 10 | 0 | 5 | 10 | 10 [ 50 Тропик муссон типи. Юкори Гвинея, йиллик ёгин мивдори 4800 0 I 0 | 5 | 35 | 210 | 570 [1420 |1160 | 770 | 490 | 140 | 10 Черрапунжи, йиллик ёгин мивдорп 11680 18 | 63 | 262 | 807 |1369 |2924 |2870 |1534 |1276 | 476 | 68 | 13 Максимуми кишга тугри келадиган тропик муссон типи. Вьетнам, йиллик ёгин мивдори 2900 175 | 75 |115 | 50 | 125 | 80 I 70 | 115 | 345 | 595 | 760 | 396 Урта денгиз буйи типи. Калифорния, йиллик ёгин мивдори 520 105 | 100 | 90 | 35 | 15 | 0 | 0 | 0 | 5 1 25 | 45 I 100 Хитой. Шанхай, йиллик ёгин мивдори 1140 50 | 60 | 85 | 90 | 95 | 180 | 150 f 145 | 130 | 70 | 50 | 35 Уртача географик кенгликлар денгиз ивдими типи. Валенсия, йиллик ёгин микдори 1443 146 | 139 | 109 1 97 | 80 | 89 | 98 | 121 | 116 | 146 | 140 | 162 Уртача кенгликларнинг материк ивдими типи. Пермь, йиллик ёгин мивдори 596 35 | 32 | 26 | 27 | 50 | 71 | 78 | 73 1 57 I 49 | 54 | 44 Уртача кенгликлар чуллари типи. Казалинск, йиллик ёгин мивдори 128 11 | 11 | 12 | 13 | 15 | 9 | 6| 7 | 6 •] И | 13 ( 14 Уртача кенгликлар муссон типи. Владивосток, йиллик ёгин мивдори 537 5 | 7 | 11 | 32 | 53 | 66 | 75 | 121 | 102 | 41 | 14 | 11 Кутбёни типи, Салехард, йиллик ёгин мивдори 287 8 | 8 | 8 | 8 | 20 | 36 | 59 1 57 | 42 1 15 | 13 | 13 акс этган. ^индистон иккинчи уринда булиб, бу ерда йиллик ёгиннинг 80% и ёзга тугри келади. Ундан кейинги уринларда Австралия, Мада- гаскар ва Жануби-Шарций Африка туради, уларда йиллик ёгиннинг 70% гача цисми ёзда ёгади. Муссон ицлимли баъзи улкаларда ёмгиргарлик фасли цишга тугри келади. Одатдан ташкари бу цодисага сабаб денгиздан цишки муссон- ларнинг кириб келишидир. Бундай областлар онда-сонда учрайди. 3. Тропик кенгликлардаги чулларда ёгин кам булиши билан бирга, бу ёгиннинг ёгиши хам тасодифийдир Асвонда 5 йил мобайнида хаво- дан бор-йуги бир неча томчи тушган, Атакама чулида хам бир неча йиллаб ёгин ёгмайди. 146
4. Урта денгиз буйи типидаги улкаларда муътадил цаво масса- лари туфайли вужудга келадиган цишки ёгин максимуми ва тропик цаво цукм сурган вацтдаги ёзги цургоцчил даврлар яццол акс этган. 5. Евросиёнинг субтропик кенгликларда жойлашган шарций чекка цисмлари муссон типига киради. Бу ерларда ёгинларнинг йиллик тац- симланиши урта денгиз типидаги ерларга цараганда бутунлай бошцача- дир. Денгиздан эсувчи ёзги муссон ёмгиргарчиликнинг ёзги максимуми- ни вужудга келтиради. Субтропикларда ёз умуман цуруц келса хам, Жануби-Шарций Осиёда, Хитойда эса ёз сернамдир. Муссон типидаги улкаларда циш цуруц келади, бироц Хитойда муътадил цаво ва муъ- тадил фронт кириб келиши натижасида йилнинг бу даврида цам ёмгир ёгади. Ёгинлар тацсимланишининг бу типи Хитой типи деб аталади. Бу тип цишлоц хужалиги учун урта денгиз буйи типига цараганда цулайроцдир. А1^Ш нинг жануби-шарцида цам худди шундай ацвол кузатила- ди, бироц бу ерда типик муссонларга хос ёгин тацсимоти цам, муссон циркуляцияси цам йуц. 6. Материк ичкарисида Урта денгиз буйи ва Хитой ицлим провпн- циялари орасида жойлашган субтропиклар (масалан, Урта Осиёнинг жануби, Эрон) цургоцчил булиб, цуруц субтропиклар деб аталади. Бу ерларда ёгинларнинг йиллик тацсимланиши Урта денгиз буйи типига ухшайди, бироц унга цараганда янада цургоцчилроц булади. 7. Уртача географик кенгликларда ёгинлар йиллик тацсимотинннг денгиз типи алоцида ажралиб туради. Бу тип Ёарбий Европа, Шимо- ли-Еарбий Америка, Жанубий Чили каби океанларнинг, гарбий цаво массаларининг кучли таъсири остидаги улкаларга хосдир. Бу ерларда цамма ойларда цам ёмгир куп ёгади, бироц ёгинлар максимуми цу- руцлик денгизга цараганда совуцроц буладиган циш фаслига тугри келади. 8. Уртача географик кенгликларнинг цуруцлик областларида ёгинлар максимуми ёзга тугри келади, чунки ёзда цуруцликда бугла- ниш катта булиб, материклар доирасида нам айланиши кучаяди. Бироц, ёзги ёгинлар кузги ёгинларга нисбатан камроц нам цосил цилади. Чунки ёзда бугланиш кучли булади. Шунинг учун бу ерларда ёзда цаво ва тупроц бошца фасллардагига цараганда цуруцроц булади. 9. Тропик кенгликлардаги чуллардан фарц цилиб, уртача кенг- ликлар чулларида гарчи кам булса-да, ёгин цар йили ёгади. ёз цуруц келади, цишда цор эримай ётади, бацорда ёмгир купроц ёгиб, цаво ва тупроц намлиги ортади, усимлик усади. Бацорги намгарчилик материк ичкарисидаги чулларнинг характерли белгиси булиб, у муътадил цаво фронти билан боглиц. 10. Материкларнинг шарций чеккаларида, айницса Шарций Осиёда, ёгинларнинг йиллик режими муссон шамолларига боглиц; бу ерларда ёгинларнинг ёзги максимуми билан цишки минимуми яццол акс этган. 11. К^гбёни улкаларида ёгин цамма ойларда ёгади. Энг куп ёгин ёзда, бугланиш ортган вацтда тушади. Гришки ёгинлар мицдори куп эмас, цор кам ёгади. Атмосферадан намланиш. Куриниб турибдики, ер юзасида цар доим бир-бирига царама-царши икки жараён — ёгинлар ёгиши ва уларнинг бугланиб кетиши руй бериб туради. Бу цар икки жараён ягона (бир бу- тун) ва узаро бир-бирига царама-царши булган атмосферадан нам- ланиш жараёнини вужудга келтиради. Атмосферадан намланиш деб ёгин мицдори билан бугланишнинг нисбатига айтилади. Уни процент билан ифода цилган маъцул. Масалан, Европа тундрасида йилига 300 мм ёгин тушади, бугланиш эса 200 мм, бинобарин, ёгин мицдори бугланишга цараганда 1,5 баравар куп, бу ерда атмосферадан намла- ниш 150% га тенг. 10* 147
Атмосферадан намланиш, мумкин булган бугланишга нисбатан ёгин куп ёгса, орти^ча (100% дан орти^) намланиш, ёгин ми^дори билан мумкин булган бугланиш тахминан тенг булса (100% атрофида) етарли намланиш, агар мумкин булган бугланиш ёгин миедоридан куп булса, танцис намланиш дейилади: тан^ис намланишдан жуда кам намланишни ажратган маъцул, бунда ёгин мицдори мумкин булган бугланишнинг 10%ини ва ундан камрок ^исмини ташкил этади. Тундра, уртача кенглик урмонлари ва экваториал урмонлар зона- лари ортицча (100—150%) намланишга эга. Урмон-даштлар билан саванналарда намланиш етарли (нормал) —100% атрофида булади. Урмон-даштлардан уртача кенглик чулларига, саванналардан тропик чулларга томон намланиш камая боради; бу ерларда намлик етишмайди: даштларда 60% дан ортикрок, цурук даштларда 60% Дан 30% гача, чала чулларда 30% дан кам, чулларда эса 10% дан 0 гача. Бу цонуният материклардагина эмас, балки океанларда кам кузатилади; фарки шуки, океанларда мумкин булган бугланиш бугланишга тенг булади. Океанларнинг тропик кенгликларда бугланиш ёгин мицдоридан куп булиб, сувнинг шурлиги кам ортади. Океанларнинг уртача кенглик- лардаги ва кутбий цисмларида ёгинлар ми^дори бугланувчи сув миц- доридан ортик, бу кол сувнинг чучукроц булишида ва организмлар каёт шароитида акс этади. Егинларининг оддий ялпи мицдори эмас, балки ёгин мивдорининг бугланиш мицдорига булган нисбати, яъни атмосферадан намланиш материклардаги каР бир зона ва областнинг намлиги ёки цуруцлиги даражасини энг тула акс эттиради. Намланиш даражаси тупрокдаги нам ми^дорига, тупрок косил ^илиш жараёни характерига, ер ости сувлари саткининг чукурлигига, дарёларнинг оа-куплигига ва серсув ёки камсувлигига, жойларнинг бат^оцланиш даражасига, кУмлаР Колатига (тузиши ёки тузимаслигига) таъсир курсатади. Намланиш усимликларнинг усиш шароитини белгилайди, бинобарин, табиий зо- нанинг хусусияти (урмон, дашт, чул) кам маълум даражада намланиш- га боглиц. Намланиш зона доирасида табиий районлар буйича узгаради. Денгиз буйидаги улкаларда, материкларнинг тропик кенгликлардаги гарбий цисмини ^исобга олмасак, нам кеч вакт тан^ис булмайди, ма- териклар ичкарисида эса жуда катта арид (цургоцчил) улкалар жой- лашган. Цургоцчилик. Намланиш 100% ва ундан бир оз кам булган урмон- дашт ва дашт зоналарида ёгин мивдорининг салгина камайиши кам Кургокчиликка сабаб булади. Ва^оланки, бу зоналарда ойлик ялпи ёгин мивдорининг узгарувчанлиги 50—70% булиб, айрим жойларда 90% га етади. К^ртоцчилик бакор ва ёздаги баъзан 60—70 кун давом этади- ган ёгинсиз давр булиб, бунда ёмгир ёки бутунлай ёгмайди, ёки меъ- ёридан кам ёгади. ^арорат эса говори булади. Натижада тупрокдаги нам запаси тугаб, косил камаяди ёки экинлар бутунлай цуриб колади. 1^ургокчилик дашт, урмон-дашт зоналари учун хос, баъзан урмон зонасининг жанубида кам булади. Чала чул ва чулларда эса цургоцчи- лик нормал кодисадир. 1930 йилдан 1965 йилгача утган 35 йил давомида Урта Волгабу- йида 10—12 марта, Цуйи Волгабуйида 15—18 марта, Шимолий Кав- казда 12—14 марта, Жанубий Украинада 11 марта кучли курвокчилик булган. Цургоцчилик атмосферадаги ва тупрокдаги цургоцчиликка були- нади. Атмосфера цургокчилиги ёгинларнинг етишмаслиги, каво нами- 148
нинг камлиги ва температурасининг баландлиги билан характерлана- ди. Тупроц цургоцчилигида тупроц цуриб кетиб, усимликлар нобуд булади. Тупроц цургоцчилиги тупроцдаги бацорги нам запаси ёки грунтдан келувчи сув туфайли атмосфера (цаво) цургоцчилигига Кара- ганда цисцароц вацт давом этиши мумкин. Цургоцчилик атмосфера циркуляцияси айницса кучайиб кетган йиллари руй беради, бунда Воейков Катта Континентал уцида антицик- лонлар барцарор булиб, жуда кенг ёйилади, улардаги пасайма царакат цилаётган цаво исийди ва цуруцлашади. Антициклоннинг чеккасида, айницса унинг шарций ва жанубий чеккаларида гармсар цосил булади. Гармсар (гармсел) жуда иссиц ва цуруц шамолдкр. Бунда ниобий намлик 13% гача тушиб кетиши мум- кин. Шамолларнпнг цуруц ва жуда иссиц булишига сабаб антициклон- даги хаво массаларининг узгаришидир. Гармсар цургоцчиликнинг экин- лар хосилига етказадиган зарарини янад? кучайтиради. Агрономия цургоцчилик ва гармсарнинг зарарли таъсирини енгиш- га царатилган бир цанча тадбирларни ишлаб чиццан. Бунга ихота ур- монлари барпэ цилиш, йирик ховуз цамда сув омборлари цуриш, цорни тутиб цолиш, даталарга сув чицариш ва бошцалар киради: бу тадбир- ларнинг хаммаси хам тупроц намини оширншга царатилган. Намланиши ортпцча зоналарда цам ёгин мицдори йилдан йилга анчагина узгариб туради. Энг серёмгир йилда энг цургоцчнл йплдагига цараганда ёмгир Урта Европада 3 баравар, СССРда урта хисобда 2,5—3 баравар куп ёгади. Бу зоналарда нам ортицчалиги ерларга, шу жумладан экннзорларга зарар етказади, цатто ерлар ботцоцланиб ке- тади. Бу зоналарда ерларни цуритиш (намини цочириш) ва шу каби бошца мелиорация усуллари цулланилади. Демак, цар бир зона, область ёки исталган географик район учун иссицлик баланси каби нам балансини цам цисоблаш мумкин. Иссицлик ва намлик ицлимнинг энг муцим курсаткичи ва энг асосий табиат ре- сурсидир. ЕР ШАРИ 1ЩЛИМЛАРИНИНГ Щ1СЩАЧА ОБЗОРИ Об-цаво ва иклим. Барча атмосфера процесспари ва уларнинг цо- силалари, яъни метеорологии элементлар биргаликда об-цаво билан ицлимни вужудга келтиради. Атмосфера процессларининг маълум бир жойдаги ва муайян вацт- даги цолати об-^аво дейилади. Об-цаво метеорологии элементларнинг биргаликда олинган мицдорлари билан белгиланади; метеорологии элементларга атмосфера босими, цаво ва тупроц температураси, цаво ва тупроц намлиги, шамол, булутлилик, куриниш j зоцлиги, ёгинлар миц- дори ва тури, туман, цор бурони, момацалдироц ва бошцалар киради. Об-цаво камдан-кам ва цисца вацт давомида барцарор туради, у одатда тез-тез узгаради, шунинг учун метеорологик элементлар цам тез- тез— суткасига саккиз маротаба ёки муттасил улчаб борилади. Бирор жойдаги об-цавонинг узоц вацт давомида маълум тартиб- да алмашиниб туриши шу жойнинг пулами дейилади. Об-цаводан фарц цилиб, иц.тим узоц вацт давомида олиб борилган кузатиш нати- жасидир: купинча 35 ёки 109 йил цисобга олинади. Цадимги грекларда метеорологик асбоблар булмаган, улар турли географик кенгликдаги жойлар ицлими фарцини цуёш нурларининг ер бетига тушиш циялиги — климата ва куннинг неча соат давом этишига цараб улчашган. Шундан бери «ицлим» (русча—климат) тушунчаси анча кенгайди. У куплаб улчов асбоблари курсатган мицдорга цараб 149
белгиланади. Халц хужалигининг ривожланиши ицлим цацидаги фан — ицлимшуносликнинг усишига сабаб булди. «Ицлим» тушунчасининг таърифи куп. Ицлимшуносликнинг ри- вожланиши билан бу тушунчалар цам тобора такомиллаша боради. XIX асрда ва XX аср бошида ицлим тушунчаси «атмосферанинг маълум бир жойдаги Kvn йиллик уртача цолати» деб таърифланган. Хозирда бу таърифдан воз кечишди, чунки атмосферада узлуксиз ра- вишда турли хил царакатлар, об-цаво ва ицлим процесслари руй бериб туради. Ицлим табиатга ва инсонларнинг хужалик фаолиятига куп йил- лик уртача мицдор орцали эмас, балки об-цаво шароити орцали таъсир этади. Хозирги замон ицлимшунослигида ицлимга маълум бир жойдаги об-цавонинг куп йиллик режими деб таъриф берилади. Ицлим уртача мицдорлардан ташцари, метеорологик элементлар- нинг энг паст ва юцори мицдори билан цам характерланади, бу миц- дорлар ицлимнинг табиат ва хужаликка булган энг огир таъсирини цам ифодалаши мумкин. Бинобарин, ицлим — атмосферанинг хусусиятидир. Хуёш радиа- цияси, цаво ва атмосфера намлиги унинг моддий ифодаси цисобланади. Шунинг учун цам ицлимни сувлар ва литосфера, усимлик цоплами цамда тупроц билан бир цаторга цуйиб булмайди. Бу санаб утилган компонентлар билан атмосферани, атмосферанинг цаво массаларини бир цаторга цуйиш мумкин. Ицлим эса цаво массаларининг хусусия- тидир. Ицлимлар классификацияси. Ицлимий районлаштириш гарчи ме- теорологик шароитнинг территориал узгариши (тацсимланиши) га асосланса-да, унда бутун табиат комплекси ёки баъзан бу комплекс- нинг бирор элементи цисобга олин^ан цолда утказилади. Купчилпк метеорологлар яцин вацтларгача усимлик цопламининг характерини ицлим типининг курсатгичи (ифодаси) деб келдилар. Эндиликда иц- лимий шароитнинг территориал бирликлари (ицлим районлари, об- ластлари, зоналари) цамма вацт цам геоботаник бирликларга тугри келавермаслиги маълум булди. Чунончи, ХИНДИСТОН чакалакзорлари экваториал урмонларга анча ухшаб кетади. бироц бу ернинг ицлими экваториал ицлимдан бошцача, яъни муссон ицлимидир. Ер шари ицлимларининг илмий классификациясини дастлаб 1872 й. Россияда ботаник Гризебах тузган. У уз классификациясида усим- лик зоналарини асос цилиб олган. А. И. Воейков 1884 й. дарёлар режимини ицлимлар курсатгичи деб олиб, ицлимларни районлаштир- ган (таассуфки, бу районлаштиришда карта берилмаган). 1900 ва 1918 йиллар В. П. Кёппеннинг, 1925 й.да эса Л. С. Бергнинг ицлимлар клас- сификацияси босилиб чиццан. В. П. Кёппен классификацияси цозирда цам кенг тарцалган булиб, унда ёгин ва температураларнинг абсолют цийматлари цамда йил да- вомида узгариши, бу цийматларнинг узаро нисбати цамда усимлик цоплами’-а булган таъсири асос цилиб олинган. Бу нисбат ва богла- нишларнинг йиллик ва мавсумий цийматлари тажрибага асосланган рацамлар билан ифодаланган. Кёппен классификациясида ицлим чега- ралари геоботаник чегараларга мос келади, шунинг учун цам бу класси- фикация купгина мамлакатларда кенг цулланилади (21-жадвал). Л. С. Бергнинг ицлимлар системаси географик зоналлик принципи- га асосланган. У ицлимларнинг цуйидаги зонал типларинп ажратган. I. Тундра ицлими типи: а) шимолий ярим шар тундра чцлим типи, б) жанубий ярим шар тундра ицлим типи. 2. Тайга ицлими типи: а) гарбий кичик типи, б) Шарций Сибирь кичик типи. 3. Баргли урмонлар ицлими типи. 150
21- жад в,а л В. П. КЁППЕННИНГ ИКЛИМЛАР СХЕМАСИ И клим минтацалари Иклим чегарасини бел- гиловчи температуралар Иклим типлари Баъзи изодлар Нам тропик ик- лимлар минтакаси, Л. Энг салкин ойнинг уртача температура- си 18°С дан юкори Нам тропик ур- монлар иклими типи, А Саванналар ик- лими типи. Aw. Доимий нам Киши курук Курук иклимлар минтакаси, В. Тропик ва муъта- дил минтакаларнинг чул ва даштлари, июль -}-360 гача, ян- варь —10° гача Даштлар икли- ми типи. Bs Иклими КУРУК, би- рок ёгин микдори кургокчилик чегара- сидан куп. Ёз энг кургокчилик фасл. Чуллар иклими Bw Ёгин микдори кур- гокчилик чегарасидан кам. Энг кургокчил фасл киш. Кор коллами булмайдиган муъ- тадил, иликва нам иклимлар минта- каси, с Энг салкин ой изо- термаси жанубда 18°, шимолда —3° Илик. киши ку- рук, Cw Муссон Илик, ёзи КУ- РУК, Cs Урта денгиз Ёгин йил буйи бир текис тушади, Cf Гарбий Европа Кор коллами бу- ладиган бореал ёки муътадил со- вук иклим минта- каси, D Жанубда энг совук ойнинг —3° ли изо- термаси, шимолда энг илик ойнинг 10° ли изотермаси Киши КУРУК, со- вук. Dw Забайкалье Киши сернам, совук. Df Европа тайгаси Кутбий ёки кор- ли иклимлар. Е Жанубда энг илик ойнинг изотермаси 10° дан паст Тундра иклими типи, ЕТ Илик ой темпера- тураси 0 дан 10°С гача Энг илик ой изо- термаси 0° дан паст Муттасил совук иклим типи, ЕЕ Муз зонаси 4. Дашт иклими типи: а) шимолий зонача, б) жанубий КУРУК даштлар зоначаси. 5. Урта денгиз буйи иклими типи. 6. Субтрощгк урмонлар иклими типи. 7. Муътадил минтаца чуллари иклими типи. 8. Тропик чуллар иклими типи. 9. Саванналар иклими типи. 10. Сернам тропик урмонлар иклими типи. Баланд платолар ицлимлари ало^ида тасвирланган. 1936 йилдан бошлаб Б. П. Алисов иклимларнинг генетик класси- фикациясини ишлаган. У атмосфера динамикасига асосланиб, кар бир ицлим кандай вужудга келишини ашщлаган. Б. П. Алисов 1962 йилда босилган ишида иклимлар географик гипининг цуйидаги системасини келтиради. 151
Тропиклар оралигидаги географик кенгликларда 1. Экваториал минтаца: а) материк иклими, б) океан ицлими. 2. Экваториал муссонлар минта- цаси: а) материк ицлими, б) океан ицлими, в) шарций социллар ицлими. 3. Тропик минтаца: а) материк ицлими, б) океан ицлими, в) гарбий со.циллар ицлими, г) шарций социллар ицлими Тропиклардан ташцаридсги географик кенгликларда 4. Субтропик минтаца: а) материк ицлими, б) океан ицлими, в) гарбий социтлар ицлими, г) шарций социллар ицлими, 5. Муътадил минтаца: а) материк ицлими, б) океан ицлими, в) гарбий содиллар ицлими, г) шарций социллар ицлими. 6. Субарктика ва субантарктика минтацаларн- а) материк ицлими, б) океан ицлими: 7. Кутб минтацасп: а) материк ицлими: б) океан ицлими. Ушбу китобда ицлимлар Б. П. Алисов системасига асосланиб, ле- кин ицлимларнинг океанга хос хиллари бир оз цисцартирилган цолда, шунингдек, бошца авторлар (Кёппен, Берг) ишларидан олинган баъзи маълумотлар цушиб таърифланади. Иссиц ицлимлар. Экваториал ицлим. Бу ицлим Амазонка дарёси цавзаси, Гвинея цултиги социли, Конго дарёси цавзаси, Малак- ка, Зонд ороллари ва Янги Гвинеяга хосдир. Бу ицлим цуйидаги омиллар таъсирида царор топади: а) йил буйи иссицлик баланси ортицча булади; бу ерларда цуёш радиациясининг 60% дан 75% гача булган цисми, яъни йилига 80— 120 ккал/см2 энергия сарф булади; б) атмосферанинг 10—12 км ли цалин цисмида цаво массаларининг иссицлик конвекцияси узлуксиз давом этади. Температура режими йил буйи деярли бир меъёрда булади. Ойлик Уртача температура 24—28° С орасида узгариб туради, минимал (энг паст) температура гоцо 20°С га, максимал (энг юцори) температура 35°С га етади. Температуранинг жуда баланд булмаслигига сабаб цуёш иссицлигининг 75% и бугланишга сарф булади. Кечаси цаво совиб, бур цосил булишига кетган яширин иссицлик ажралиб чициши туфайли суткалик амплитуда катта эмас. Бундан ташцари, сернам атмосфера куп нур цайтаради. Ницоят, тупроцнинг жуда сернамлиги, усимликлар- нинг цалинлиги, дарёларнинг жуда куплиги цам температуранинг деярли бир меъёрида туришига ёрдам беради. Цавонинг абсолют намлиги жуда катта — 30 г/AI3 гача, нисбий намлик эса 70% дан 90% гача боради. Намнинг жуда сероблигига ца- вонинг юцорига томон кутарилишигина эмас, балки пассатлар кенг тропик зонадаги океанлардан нам келтириши цам сабабдир. Намланиш жуда ортицча—150%. Булутлилик анча катта, туп-туп ва туп-туп момацалдироцли булутлар купчиликни ташкил этади. Йиллик ёгин мицдори цамма жойда 2000 мм дан ортиц, тоглар ён багрида бундан цам куп. Ёмгир жала тарзида, баъзан момацалдироц билан, деярли цар куни тушдан кейин ёгади. Атмосфера босими цам сутка давомида унча куп узгармайди. Хаво сокин, шамол камдан-кам булади. Иссицлик ва нам балансининг мусбат эканлиги экваториал ицлим- нинг фацат мавсумлар буйича эмас, балки геологик даврлар давомида цам барцарор булишига имкон берган. Уртача кенгликларда цаво совиб 152
кетиб, музликлар пайдо булган вактда цам экваторда ицлим деярли узгармаган. Бундай ицлим усимликларнинг ривожланиши учун цулай шароит яратади. Бу ерда цалин экваториал урмонлар усади. Дарё тармоцлари зич, дарёлари серсув. Океан ва материк ицлими орасидаги фарц катта эмас. Субэкваториал муссонлар ёки савванналар ицли- м и. Бу ицлим экваториал ицлимга цараганда катта майдонни эгаллаб, экваториал улкаларни шимол, шарц ва жанубдан ярим цалца шаклида ураб туради. Бу ицлимга Жанубий Америкадаги Гвиана ва Бразилия тогликлари (кейинги вацтларда Амазонка дарёси этаги цам шу ицлимга киритилмоцда), Марказий Африканинг Конго дарёси цавзасидан шимол, шарц ва жанубдаги цисми, КинДистон, Киндихитой. Шимолий Австралия киради. Ицлим иссицлик баланси йил буйи мусбат булган, лекин цуёшнинг горизонтдан баландлиги йил фаслларида анча узгариб турадиган ша- роитда таркиб топади. Шу сабабли цаво температураси мавсумлар буйича анчагина фарц цилади. Иссицлик мицдори декабрь ва январда (жанубий ярим шарда июнь билан июлда) энг кам, бацорда энг куп булади. Езда, яъни ёгингарчилик мавсумида, температура бацордагидан бир оз паст булади. Агра шацрида (Хиндистонда) температура май ойида 34,4°, январда 15,6°С. Саванналар зонасида атмосфера циркуляцияси фаслий узгарувчан: ёзда оцимлар, кутарилма царакат цилувчи экваториал цаво цукмрон, цишда эса пасайма царакатдаги тропик цаво массаларидан иборат тропик максимум вужудга келади. Экваториал минимумнинг мавсумий равишда сурилиши туфайли муссон циркуляцияси царор топади. Са- ванналар ицлими аслида икки хил ицлимдан, ёзда экваториал, цишда тропик ицлимдан иборат. Бу ицлим ёзнинг серёмгир, цишнинг цуруц келиши билан характерлаиади. Киндистонда турт ойлик (июндан сен- тябргача) ёмгиргарчилик даврида йиллик ёгиннинг 80% и тушади. Бошца ойлар цуруц келади. Егинларнинг мураккаб территориал тац- симоти рельефга боглиц. Шамоллар муайян бир йуналишида эсганли- гидан цар бир тизманинг шамолга рупара ён багри сернам ва шамолга терс ён багри цуруц буладй. Гарбий социл билан шарций социл уртасида фарц катта эмас. Тропик муссонлар ицлими, экваториал ицлим каби, геологик даврлар мобайнида куп узгармайди. Бу ерларда узоц вацтлардан бери тропик урмон-дашт ёки саванна ландшафти ривожланмоцда. Ацоли зич жойлашган мамлакатларда, айницса ^индисгон ярим оролида, табиий ландшафт урнида экинзорлар вужудга келтирилган. Дарёлари куп, бироц уларнинг суви йил давомида кескин равишда купайиб-камайиб туради; ёгингарчилик фаслида серсув, цургоцчил фаслда эса камсув булади ёки бутунлай цуриб цолади. Пассат зонасининг тропик ицлими. Пассат ицлими тропик доираси- нинг цар иккала томонида саванналар билан субтропиклар орасида океанларда цам, материкларда цам тарцалган. Бу ерда муссонлар эсмайди, йил буйи тропик цаво цукмрон. Иссицлик баланси экваторда- гига цараганда бир оз кам булса цам керагидан ортицча. Каво пассат циркуляцияси билан ер юзасииинг цолати уртасидаги узаро таъсир натижасида бу ерда уч хил ицлим типи вужудга келган, булар—материклар марказидаги, материкларнинг гарбий чеккаси ва шарций социлларидаги ицлимлар типидир. Материкларнинг марказий цисмларида чул ицлими вужудга ке- лади. Бу ицлим Сацрои Кабир, Арабисток, Тар чули ва Австралия учун хосдир. Кавэ булутсиз булганлиги учун бу ерда цуёш радиацияси экватордагига цараганда катта булади, бироц кумнинг альбедоси катта 153
булганлигидан йиллик радиация баланси 60 ккал/см2 ошмайди. Ер юзаси КУРУК эканлигидан бугланишга иссиклик жуда кам сарф булиши сабабли исси^ликнинг 70% и атмосферага утади. Шунинг учун кам чулларда ёз жазирама иссик булади: катта областей 30°С ли изотерма ураб туради, баъзан июль ойининг Уртача температураси 36,3°С га (Барбера), г^атто 39°С гача (Ажал Водийси) етади. Диши ^ам илик, энг совук ой температураси 10—20°С. Барча мавсумларда з^ам з^аво суткалик температурасининг ампли- тудаси катта — 70°С гача, КУМ юзасида эса 80°С га етади. Материк ичкарнсидаги тропик з^аво массалари жуда КУРУК, нисбий намлик урта з^исобда 30%. Бунга сабаб з^авонинг пасайма харакати бу- либ, бу вактда з^аво цурийди. Конденсация анча баландда руй беради. Чулларда сув йуклиги сабабли бугланиш жуда кам. Кав0 ^аР Д°им очиц, бирок кавода камма ва^т чанг-тузон булади, чунки ён багирлар турлича исиши натижасида маз^аллий шамоллар вужудга келиб, улар жуда майда цум заррачаларини кавога кутариб кетади. Егин камдан- кам ва тасодифан бир неча йил давомида бир маротаба ёгади, бирок жала куйиши кам мумкин. Материкларнинг гарбий сокилларида, яъни Сакрой Кабирнинг гарбий цисмида, Калахарида, Калифорнияда ва Гарбий Австралияда Каво циркуляцияси бир оз бошцача. Океаннинг совук окимларидан бу ерга нисбатан совук денгиз кавоси массалари кириб келади. Денгиз Кавоси массалари температурани пасайтиради, каво намлигини оши- ради, гаруа туманларининг косил булишига олиб келади, бирок ёмгир ёгмайди. Ёмгир ёгмаслигига сабаб шароитнинг конденсация учун но- Кулайлигидир: КУРУ^ЛИК денгиз кавосидан иссикрок, океан юзасидаги- га каРаганда эса юкорида каво иликрокдир. Атакама чулининг тропик якинида жойлашган Антофагаст шакрида йиллик температура 17,2° га, январь температураси 20,9° га, июль температураси эса 14,0° га тенг, ёгин ёгмайди. Бу ерда кам материк ичкарнсидаги каби чуллар жойлаш- ган, бирок Каво бирмунча нам ва унчалик жазирама иссик эмас. Тропик кенгликларда материкларнинг шаркий сокилларига пассат денгиз каво массалари кириб келади. Шунинг учун бу ерларга анчаги- на ёгин тушади. Антофагаст каби тропик якинида, лекин материкнинг шаркий сокилида жойлашган Рио-де-Жанейро шакрида йиллик ялпи ёгин микдори 1099 мм ни ташкил этади ва кар ой ёмгир ёгади. Салкин денгиз окимлари таъсир этмаслиги сабабли, каво темпера- тураси гарбий сокиллардагига Караганда юкори. Рио-де-Жанейрода январь температураси 25,8°С, июль температураси 20,4°С. Пассатлар океан юзасига тегиб утганда намга туйинади ва шунинг учун уларнинг факат пастки кисми сернам булади. Шунинг учун ёгин таксимланиши рельефга жуда боглик/ шамолга рупара жойларга ёгин куп тушади, шамолга тескари ён багирларга эса кам тушади. Гавайи вулканлари ён багрига тушадиган ёгин микдори Черрапунжига туша- диган ёгин микдоридан кам эмас. Шаркий сох.илларда нам тропик ур- монлар, саванна ва даштлар жойлашган. Субтропик иклимлар. Езда тропик каво, кишда эса муътадил каво турадиган географик кенгликлар субтропик кенгликлардир. Демак, бу ерларда икки хил: муътадил ва тропик иклим режими мавжуд. Бундай иклимли улкаларни бирор иклим типига тула киритиб булмайди ва улар алокида субтропик иклим зонаси деб ажратилади. Субтропик иклимлар шимолий ва жанубий кенгликларнинг 25—40° лари орасида жойлашган. Шимолий ярим шарда бу кенгликларда мате- риклар географик узунлик буйича энг узокка чузилган. Бу кол субтро- пик иклим зонасининг турли жойда хилма-хил булишига сабаб булган. Бу зона уч иклим районига: гарбий, марказий ва шаркий районларга булинади. '.54
Жанубий ярим шарда материклар 35° ш. к. га бориб тугаши сабаб- ли субтропик ицлимлар унча катта майдонни эгалламайди. Субтропик кенгликлардаги цуёш радиацияси мицдори Ер юзидаги уртача мицдорга тенг. Юцорида айтиб утилганидек, соляр температу- ралар фактик температур ал арга тенг булиб, иссиц зоналардагидек дои- мий равишда ортицча иссиц цам булмайди, шу билан бирга темпера- туранинг цишки кескин манфий баланси цам кузатилмайди. Субтропик зонанинг гарбий областлари (Атлас, Жанубий Европа, Олд Осиё, Шимолий Америкадаги Сан-Франциско, Жанубий Америка- даги Сант-Яго, Африкадаги Кейптаун районлари, Жануби-Барбий Австралия) урта денгиз буйи типидаги ицлимга эга. СССР да КРИМНИНГ Жанубий социли билан Новороссийск райони учун шундай ицлим хос- дир. Бу ицлимда ёз иссиц ва цургоцчил цамда сернам ва циши хийла салцин булади. Езда муътадил фронт уртача географик кенгликлар- га сурилиб, субтропик ицлимли ерларга субтропик антициклонларнинг шарций чекка цисмидан ёки тармоцларидан тропик цаво кириб келади. Бу вацтда цаво очиц, бегубор осмон мовий тусда булиб, ёгин кам ту- шади (22-жадвал) ва цаво цуруц келади. 22- жадвал СУБТРОПИК ИЦЛИМЛИ ЖОЙЛАРДА ЦАВОНИНГ ОЙЛИК ТЕМПЕРАТУРАСИ ВА ЁБИН МИЦДОРИ Ицлимлар Пунктлар Температура Егинлар, мм энг иссиц ойдаги энг совуц ойдаги макс. миним. йиллик Урта денгиз бу- йи иклими . . . Рим 26,4 6,6 140 20 920 КУРУК субтро- пик ицлим . . . Багдод 33,4 9,3 40 0 227 Хитой ицлими . Ханькоу 29,7 4,5 240 30 1200 Кишда муътадил цаво фронта субтропикларга кириб келади. Бу фаслда гарбий муътадил денгиз цавоси ва циклонлар цукмрон булади. Бунда цаво салцин, сербулут, серёмгир булиб, баъзан цор ёгади. Сал- цин ойнинг уртача температураси 10°С га яцин. Цавонинг ёзда цуруц келиши ва намликнинг умуман етишмасли- ги (50% атрофида) бутун Урта денгиз буйи ицлимининг цургоцчил (арид) булишига олиб келади. бу эса усимликлар, дарёлар режими ва умуман бу улкалар табиатининг умумий циёфасида акс этади. Табиати узгартирилмаган ерларда цургоцчил хусусиятларга эга булган баргли урмонлар тарцалган. Бииоц бу улкаларда табиий усимлик цоплами жуда кам. Дарёлари куп эмас ва камсув, купи ёзда цуриб цолади. Материк ичкарисидаги областлар (Шарций Туркия билан Эрон, Урта Осиёнинг жануби, Гоби чули, АДШ Урта Еарбининг жанубий цисми, Аргентинанинг цуруц даштлари) цуруц субтропик ицлимга эга. Материк ичкарисидаги областлар иклими урта денгиз буйи типли ицлимдан атмосфера намининг камлиги ва кишининг бирмунча цуруц келиши билан фарц цилади. Кишда, умуман субтропиклардаги каби, муътадил цаво фронта утиб, об-цаво бецарор ва совуц булади, цор ёга- ди (бироц у цор цоплами цосил цилмай эриб кетади). Совуц—30°С гача булиши мумкин. Ёз иссиц, ойлик уртача температура 30°С га етади ва ундан цам ортади. Исиган цуруцлик устида мацаллий тропик цаво массалари таркиб топади. Егинлар муътадил цаво фронтида вужудга келади. Бу жойларнинг океандан узоцда жойлашганлиги, ички бугланишнинг камлиги сабаб- 155
ли йиллик ёгин мивдори кам — 300 мм атрофида, мумкин булган буг- ланиш эса 2000 мм га етади. Бундай шароитда чала чуллар ва чуллар пайдо булган. Дарёлари кам, борлари цам бу ердан бошланмай, балки фавдт овдб утади. Материкларнинг шарций социлларида, яъни Урта Хитойда ва АЦШ нинг жануби-шарций штатларида субтропик ицлим муссон характери- га эга. Ла-Плата райони ицлими хам шунга ухшаб* кетади. Америка- да муссон циркуляцияси Осиёдагига цараганда кучсизроц. Бу ицлимни баъзан Хитой ицлими деб аталади. Бошца субтропик ицлимлардан фарц цилиб, Хитой ицлимпда ёз сернам келади. Ёгинларни денгиздан эсувчи муссонлар келтиради. }\пш фасли нисбатан цургоцчил (муссон цуруцликдан денгизга томон эсади). Лекин шунга царамай, муътадил цаво фронтида цишда цам ёгин ёгади. Киш температураси, цисман ёз температураси цам, урта денгиз бу- йи ва цуруц субтропиклардагига цараганда пастроц. Бунга сабаб мус- сонларнинг цишда цам, ёзда цам совуц жойлардан нисбатан иссиц жой- ларга томон эсишидир. Январнинг уртача температураси унча юцори эмас, цатто манфий булиши мумкин. Дарёлар муссон режимида, бироц улар цишда цам бирмунча серсув. СССРда Закавказьенинг гарбий цисми (Колхида пасттекислиги ва унга цараган tof ён багирлари) нам субтропик ицлимга эга. Бу ицлим илиц Кора денгизга рупара булган тоглп жойларда вужудга келган. Бу ернинг ёзи иссиц ва сернам, цпши илиц — Ботумида ойлик уртача тем- пература июлда 23°С, январда 6°С. Иилнинг барча фасли серёгин. Нам ортицча. Муътадил ицлимлар. Муътадил ицлимлар субтропик ицлимлар би- лан субарктика тундра ицлимлари оралигпда жойлашган. Уларнинг жанубий чегараси тропик босим максимумининг ёзги урнига, шимолий чегараси эса арктика фронтига тугри келади. Мутадил ицлимлар 40° шимолий ва жанубий кенгликлар билан цутб доиралари орасидаги майдонда тарцалган. Бинобарин, бу зонага Европа (Урта денгиздаги ярим ороллар бундан мустасно), Осиёнинг Корабугиз-гулдан Хонсю оролининг уртасига тортилган чизицдан ши- молдаги цисми, Американинг Миссури дарёсининг цуяр жойи кенглиги- дан Гудзон цултигининг уртаси кенглигигача булган цисми киради. Жанубий ярим шарда фацат Жанубий Американинг жануби билан Но- вая Зеландиянинг Жанубий ороли муътадил ицлимга эга. Демак, Жа- нубий ярим шарда океан (денгиз) ицлими устун туради. Шимолий ярим шардаги муътадил зона ицлими ницоятда хилма-хил. молда ги цисми, Американинг Миссури даоёсининг цуяр жойи кенглиги- цуёш радиациясининг географик кенгликнинг цар бир градусида ши- молга томон кескин камая бориши, радиация балансининг цишда ман- фий булиши ва бу фаслда адвектив иссицликнинг роли катта эканлиги, циклонлар фаолиятининг кучли булишидир. Муътадил ицлимлар цуйидаги хилларга булинади: 1. Материкларнинг гарбий социлларидаги денгиз ёки Гарбий Ев- ропа ицлими. 2. Намлиги ортицча материк ицлимли, яъни тайга ицлими. 3- Намлик етишмайдиган материк ицлими; бу ицлим цам яна дашт ва чул ицлимига булинади. 4. Шарций сохилларнинг муссон ицлими. Куриниб турибдики, ицлимий районлаштиришнинг ушбу умумий схемаси цам илгаригига ухшайди: цар бир материкнинг гарбий, урта ва шарций цисми ицлими ажратилади; бироц урта об пасть ицлими яна 2 га — намлиги ортицча ва намлиги етишмайдиган иклпмларга бу- линади. 156
Бу иклимлар цуйидаги жараён ва омиллар таъсирида вужудга ке- лади. 1- Уртача географик кенгликларда хуёш радиацияси тропик кенг- ликлардагига нисбатан анча камаяди: ёзда трипикдагидан салгина кам, холос, цишда эса радиация баланси манфийдир. Йиллик фактик температуралар соляр температурадан юцори; бинобарин, муътадил зона иклими фацат уз радиацион иссихлиги билан чегараланиб цолмай- ди; тропик кенгликлар ва океанлардан келувчи иссих ^аво массалари катта роль уйнайди. К,ишда марказий областлар совиб, хаво температу- раси соляр ицлимдагидан анчагина паст булади. 2. Атмосфера циркуляциясида ^аво массаларининг гарбдан шарх- ца харакати асосий роль уйнайди. Бу хаво массалари материк ичкари- сига ёгин, цишда эса ёгин билан бирга иссиклик хам олиб келади. 3. Циклон фаолияти катта ахамиятга эга; циклонлар хаво масса- ларининг зона доирасидаги алмашинувини кучайтиради ва иссих хамда айнихса нам хавонинг кириб келишига имкон беради. 4. Умуман муътадил хаво массалари устун турса-да, уртача геог- рафик кенгликларга арктика ва тропик хаво массалари хам тез-тез келиб туради. ^аво массаларининг бу учала типи-муътадил, арктика ва тропик хаво массалари денгиз хавоси хам, Континентал хаво хам булиши мумкин. >\ар бир хаво массаси уз об-хавосини келтиради ва сунгра бу хаво массалари аста-секин узгариб кетади. 5. Дишда, айнихса континентал районларда, тез-тез ХУРУЦ Хаволи антициклон вужудга келади. Улар зонанинг жанубий ярмида цургоц- чиликка сабаб булади. 6. Йилнинг куп хисмида температура уртача ва паст булиб турган- лиги сабабли иссицлик конвекцияси ёгинлари махаллий ахамиятга эга, океан хаво массалари келтирувчи нам (ёгин) мивдори эса материк ичкарисига томон тезда камайиб боради. 7. Иссихлик билан намликнинг нисбати хуйидагича: материклар- нинг шимолий ва гарбий хисмларида намлик ортихча, жанубий ва мар- казий хисмларида эса етишмайди ва жуда кам. Уртача кенгликларда хуйи ва хутбий кенгликлардагига цара- ганда денгиз ихлими билан материк ихлими уртасидаги фарх катта бу- лади. Фанда ихлимларнинг континенталлик ёки денгиз ихлимлик дара- жасини курсатувчи етарли даражада ишонарли курсаткичлар хозиргача ишлаб чихилган эмас. Тавсия хилинган курсаткичлар (мезонлар) фа- Хат температуралар амплитудасига асосланган, аслда эса об-хавонинг бутун фасл мобайнидаги режимига хам эътибор бериш лозим. Уртача кенгликлардаги денгиз ва материк ихлимлари фархларини Хуйидаги курсаткичлар билан ифоцалаш мумкин: 1. З^аво температурасининг йиллик амплитудаси денгиз ихлимида 25°С дан кичик, материк ихлимида эса 25°С дан катта булади. Денгиз ихлимида ёз иссих булмайди, хиш илих келади; континентал ихлимда ёз иссих, хиш совух булади- Бунда денгиз ихлими области билан кон- тинентал ихлим области орасидаги чегара полосасининг ухи Мур- манск—Ленинград—Минск—Одесса чизигидан утади. Чегара полосаси анчагина кенг майдонни эгаллаб, оралиц ихлим билан характерланади. Денгиз ихлими области доирасида хам орографик шаропт натижасида вужудга келган континентал ихлимли районлар булиши мумкин. 2. Материк ихлимида энг совух ой январь, денгиз ихлимида эса февраль; энг иссих ой материк ихлимида июль, денгиз ихлимида эса август. 3. Денгиз ихлимида йилнинг туртала фасли узунлиги бир хил, яъни уч ойдан давом этади; материк ихлимида бахор билан куз Хисха — 10 кундан 20 кунгача боради. 157
4. Денгиз ицлимида куз бацордан иссицроц (денгиз таъсири би- лан боглик), материк ицлимида эса бацор куздан иссицроц (цуёш радиацияси таъсирига боглиц) булади. 5. Денгиз ицлимида ёгин максимуми цишга, материк ицлимида эса ёзга тугри келади. 6. Типик денгиз ицлимида цор ва муз цоплами цосил булмайди, материк ицлимида улар ярим йил сацланиб туради. 7. Суткалик температура амплитудаси денгиз ицлимида кичик, материк ицлимида эса анча катта: кундузи иссиц, кечаси совуц булади. Еарбий Европага, Американинг Аляскадан то Сан-Францискогача булган шимоли-гарбий социлларига, Чилининг жанубига, уртача географик кенгликларнинг денгиз ицлими ёки Еарбий Европа, кенг баргли урмонлар ицлими хосдир. Бу ицлимнинг таркиб топишида илиц Атлантика ва Куросио оцим- лари, цаво массаларининг гарбий оцимлари цамда циклонлар орцали атмо-гидросфера келтирадиган адвектив иссицлик катта роль уйнайди. Иссицлик адвекцияси (океанлар таъсири) уртача кенгликда радиация баланси манфий булган циш фаслида айницса кучли сезилади. Виз изаномаллар картасида цам курдикки, январда бутун Еарбий Европа температураси шу географик кенгликлардаги уртача мицдордан катта, чунончи Норвегия денгизида 26°, Англия билан Норвегияда 14,° Фран- ция билан Финляпдияда 10° юцори. Киши илиц, январининг (февраль, цатто мартнинг) уртача темпера- тураси, денгизга цанчалик яцинлигига цараб, 6° дан Буюк Британия- нинг гарбида—3,6°С гача (Варшавада) булади. Шарций районларда цор ёгади- Ез гарбда салцин ва сербулут, шарцда иссиц ва цуруц. Июль тем- ператураси 14° дан 22°С гача. йиллик уртача ёгин мицдори урта цисобда 500—600 мм, тоглар- нинг гарбий ён багрида 2000 мм га етади ва ундан цам ортади. Барча ойлар серёгин, бироц ёгин цишда энг куп ёгади. Булутли, туманли кунлар куп. Энг сербулут ой декабрь, энг камбулут ой апрель билан май. Намлик ортицча. Денгиздан эсувчи гарбий шамоллар цам, узга- рувчан циклон шамоллари цам тез-тез булиб туради. Еарбий Европа ицлими аслида цациций океан ицлими билан мате- рик ицлими уртасидаги оралик ицлимидир. Ицлим провинциялари ур мон зонасининг кенг баргли урмонлар зоначасига тугри келади. Дарё- лари куп ва йил буйи серсув. Уртача географик кенгликларнинг материк ицлими, яъни тайга ицлими материкларнинг ички цисмида; Евросиёда Швеция- дан Шарций Сибиргача ва тундрадан даштларгача булган ерларда, Америкада Канада билан АКШнинг урмонли континентал штатларида таркиб топтан. Шарций Сибирь ицлими баъзан цишки антициклон узоц цукм сурадиган кескин континентал ицлим деб царалади. Материк ицлим провинцияси океан билан боглиц ицлим цосил цилувчи процесслар тобора сусая бориб, цуруцлик таъсиридаги про- цессларнинг роли орта бориши билан ажралиб туради. Ицлимининг континенталлик даражаси бу процессларнинг узаро таъсири характе- рига боглиц. Еарбий шамоллар таъсири сусайса, ёгин мицдори ва адвектив иссицлик мицдори камаяди, циш совуцроц булиб, узоцроц давом этади, цор цоплами тургун булади. Кескин континентал ицлимда цор цопламининг цалинлиги камаяди. Ички районларда барцарор термик антициклонлар вужудга келад. Температуранинг манфий аномалияси руй беради. Кор юпца, совуцнинг кучли булиши, шунингдек ёзнинг цисцалиги доимий музлоц грунтлар- нинг сацланиб туришига сабаб булади. 158
Цишда температура шимолдан жанубга томон борилгандагига ца-- раганда гарбдан шарцца томон кескин пасайиб кетади. Зонанинг цамма цисмида намлик ортицча. Ёгинлар ёзда энг куп ёгади, бироц температура юцори ва бугланиш кучли эканлигидан ёзда цаво цуруцроц булади, энг сербулут ва намгарчил фасл куз. Бу ицлим урмон зонасининг нина барги ва аралаш (нина баргли-кенг баргли) урмонлар зонасига тугри келади. Намлик ортицча булгани сабабли дарёлари куп, улар музлайди, бацорда тошади, ёзда эса кам- сув булади. Дарёлар оцими тартибга солинмоцда. Материкларнинг муътадил зона доирасидаги шарций социлларида муссон ицлими мавжуд. Бу ицлим Совет Узоц Шарцининг Пара- пол Водийсидан жанубдаги цисмида, Шимолий Хитойда, Корея ярим ороли билан Япониянинг шимолий цисмида, шунингдек, Лабрадор ярим оролида тарцалган (Лабрадорда муссон ицлими сустроц акс этган). Езда муссон ва циклонлар цуруцликка денгиз цавосини олиб ке- лади. Бу цаво совук булганидан температурани пасайтиради. Салцин денгиз оцимлари цам шу йуналишда царакат цилади. Июль ойининг тем- ператураси Владивостокца 20,6°С, худди шу кенгликдаги Флоренцияда эса 24,6°С. Бацорда ва ёзнинг бошида тез-тез туман тушади. Егинлар- чинг 90% и илиц даврда ёгади. Емгир жала тарзида ва узоц ёгади. Кишда Континентал антициклоннинг совуц цавоси цукмрон була- ди. Бу цаво цишки муссон тарзида денгизларга томон эсади. Циш совуц келади. Январь ойи температураси Владивостокца —13,7°С, Ф.чорен- цияда 4,7°С. Егин кам, цор цоплами юпца булади. \аво цуруц. Японияда цишки муссон цам ёмгир келтиради, бунга сабаб цаво массалари Япон денгизидан утаётганда намга туйиниб олади. Йиллик атмосфера намлиги ортицча. Бу ицлим провинцияси урмон зонасига киради. Дарёлари куп, суви ёзда купаяди. Куруц муътадил ицлим, яъни дашт ва чул ицли- ми. Евросиёда урмон зонасидан жанубда, Шимолий Америкада эса гарбда материк ичкарисидаги ицлим кескин цуруцлаша боради. Юцо- рида цайд цилинганидек, материк таъсирида 50° ш. к. устидан юцори атмосфера босими полосаси — Войеков континентал уци утади. У му- цим ицлим айиргичдир. Бу уцдан шимолда циклонлар йил буйи утса, жанубда фацат цишда ;утади. Континентал уцнинг узида босим юцори булиб, антициклон об-цаво царор топади. Шамоллар бу ердан жанубга томон эсади, цаво исийди ва цурийди- Егин мицдори 400—300 мм (Херсон шацрида 380 мм, Семипалатинскда 280 мм). Намгарчиликнинг шимолдан жанубга томон камайиши шу йуна- лишда цаво температураси ва мумкин булган бугланишнинг орта бори- ши, циклонлар ва нам айланма царакатининг сусайиши, атмосфера- нинг юцори босими цамда антициклонларнинг устун туриши цавонинг тобора цуруцлашиши билан боглицдир. Намгарчилик урмон зона- сида ортицча булса, урмон-дашт зонасида етарли (100%), дашт зонаси- да камроц (99% дан 60% гача), цуруц даштларда танцис,'чулларда эса жуда танкисдир. Даштлар билан урмон-даштларда цургоцчиликлар булиб, гармсел эсиб туради. Дашт зонасининг температура режими урмон зонасидагпга ухшаш. Ези бирмунча иссиц, яъни 22—24°С. Урмон зонасидаги каби циш сову- ги шарцца томон орта боради: январь ойи температураси Николаевда —4°. Целиноградда—17°С га тенг. Чулларда ёз жуда иссиц булиб, ойлик уртача температура 28—30°С га етади, циш эса совуц: —5, —10°С. Чунончи, Нукус шацрида июль ойининг уртача температураси 26°С, январники —6°С, ёгин мицдори 80 мм, мумкин булган бугланиш 2000 мм дан ортади. Ицлимнинг аридлиги (цуруцлиги) орта боришига цараб усимлик цоплами цам узгаради. Урмон-дашт аввал утзор даштлар, сунгра эса 159
шуво^ даштлар билан алмашинади, шувсщ даштлардан жанубда аввал чала чуллар, сунгра чуллар келади. Жанубга томон дарёлар камая боради, чулларда дарё ^осил бул- майди, бопща жойлардан башланувчи дарёларгина о^иб утади. Дарёлар суви ^ам кам булади, баъзи дарёлар ^еч цаерга бориб ^уйилмай, чул- ларда тугаб кетади. Даштларда агромелиорация ишлари тупроц ва ^аводаги намни купайтиришга царатилган: бу ма^садда и^ота дарахтзорлари барпо цилинади, цор купро^ саклаб турилади. Чулларда эса обикор (суго- риладиган) девдончилик юритилади. Совуц иклимлар. Евросиё билан Шимолий Американинг тундра зонасидаги катта майдонлар Субарктика ёки тундра и^ли- м и г а эга. Жанубий ярим шарда тундра иклими (океан тундра июля- ми) Фалкленд, Жанубий Георгия, Жанубий Оркней ва Кергелен оролла- ри учун хосдир. Шимолий ярим шарда океан тундра иклими Командор ва Алеут оролларидагина мавжуд. Субарктика ицлими юцори географик кенгликлардаги ^утб грили ва цутб ёзи шароитида вужудга келади: радиация баланси кичик булиб, фаслдан-фаслга кескин узгариб туради. Бу ицлимнинг таркиб топишида Шимолий Муз океани билан материкнинг узаро таъсири кат- та роль уйнайди. Куру^ликда тундра зонаси анча шимолга кириб боради (чунончи, Таймир ярим оролида урмонлар 72° ш. -к- га цадар чи^иб боради), оролларда эса уртача кенгликларга тушиб келади (масалан, Командор оролларида 55° ш. к. гача етиб келган). Атмосфера циркуляциясида арктика ва муътадил хаво массалари иштирок этади, циклон ва антициклонлар тез-тез алмаыиниб туради. Тундрадан жапубдан арктика ^аво фронти утади, шу сабабли тундра зонасида арктика ^авоси ^укмронлик цилади. Субарктика иклими учун цишнинг узоц давом этиши ва сову^лиги (январь температураси Мурманск со^илида —6°С дан Лена дарёси- нинг ^уяр жойида —40°С гача) ва ёзининг ^ис^а ^амда салцинлиги хос- дир. Энг иссиц ойнинг уртача температураси 10°С дач ошмайди. йиллик ёгин микдори кам—гарбда 300 мм дан Шарций Сибирда 100 мм гача. Мумкин булган бугланиш яна ^ам кам, шунинг учун намлик орти^ча —150° ва ундан ^ам ошади. Каво сернам, сербулут, цор ва ёмгирли кунлар куп. Камма ойда ^ам температура 0° дан паса- йиб, цор ёгиши мумкин. Кучли шамоллар эсади. Одатда шамоллар ёзда океандан материкка, цишда эса цуругрликдал океанга томон эсади. Шамоллар йуналишининг муссонлар каби бундай узгариб тириши ма- терикдаги ^аво босимининг мавсумдан мавсумга узгариши билан боглиц. Океан тундра ихлимида ^иш или^ро^ —3, —4°С (февраль), ёз материклардаги каби салцин 10°С атрофида (август), ёгин анча куп (400 мм атрофида), ^амма ойда ^аво сербулут (80—99%) булиб, тез- тез туман тушади, ёгинли кунлар куп, деярли ^ар доим шамол эсиб ту- ради, баъзан шамол жуда кучайиб кетади. Иссиклик етишмаслиги сабабли бу ицлимда дарахтлар уса ол- майди, бирш$ ут, мох ва бута усимликлари сидирга коплам ^осил ^ила- ди. Бот^оцликлар кенг тарцалган. Грунт доим музлаб ётади. Дарё ва куллар куп. Кутб и^лимлари ёки доимий совуц и кли мл арнин г икки хили ажратилади, булар — арктика денгиз июлями билан антарк- тида материк ицлимидир. Бу икки хил и^лимга цишда цуёш радиация- сининг булмаслиги ва ёзда кечаю-кундуз ёруг булиши, альбедонинг катталиги, i^op юзасининг кучли нур тар^атиши ^амда бунинг тропосфе- ранинг совиб кетишига таъсир этиши хосдир. 160
Арктика иклими билан Антарктида ицлими уртасидаги фарц анча катта. Арктика денгизлари юзасида, айницса унинг гарбий цисмида цик- лонлар фаолияти кучли, тез-тез муътадил цаво массалари кириб кела- ди. Антарктида ерлари устида эса доим антициклон цавоси хукм суради, циклонлар материкнинг чекка цисмларигагина кириб туради. Январда цавонинг уртача температураси Марказий Арктикада —40°, материк циргоц буйларида —30° атрофида, Атлантика буйидаги оролларда эса —16°С гача (Шпицберген) кутарилади. Манфий темпе- ратурили давр цуруцликда 10 ойдан океанда 11 ойгача давом этади. Энг иссиц ойнинг температураси океанда 0е атрофида, социлларда эса 3—5°С. Илиц давр икки ойдан ошмайдч. Циклонлар Арктикага муътадил цаво массаларининг кириб ке- лишига имкон беради ва бу жойнинг ицлимини юмшатади. Фацат улкан Гренландия ороли устидагина антициклон барцарор, доим совуц булиб туради: июль температураси —14°С, январники —49°С. Антарктида ицлими Ер шаридаги энг совуц ицлимдир. Бунга унинг цуруцлик эканлигидан ташцари, муз цалцони юзасининг баландлиги (3000 м дан ортади) цам сабабдир. Шарций Антарктидадаги Восток станциясида декабрь ойи температураси —32°, август температураси эса—71°С. Абсолют минимум—88°С, абсолют максимум эса—20°С дан ошмайди. Егин кам, цаво цуруц, намлик 0° га тушади. Социл ицли- ми юмшоцроц: Мирний станцияда январь ойи температураси —2°С, ав- густ ойиники—18°С, ёгин мицдори 500 мм дан ортади. Бироц бу ерда шамоллар кучли, улар антициклон марказидан совуц цавонинг оциб гушишидан цосил булади. Текисликлардаги юцорида айтиб утилган ицлим зоналари ва об- ластларидан ташцари тоглар ицлими цам ажратилади. Тоглар ицлими- да ясси тогликлар, тогликлар, ён багир ва тизмалар ицлимлари ажрати- лади- Тогларда ицлим шароити юцорига кутарилган сари узгара бориб, вертикал ицлим минтацаларини вужудга келтиради, бу ицлим минтаца- лари, умуман олганда, горизонтал зоналликни эслатади. Баланд tof текисликлари ицлими куп жицатдан текислик ицлим- ларига ухшайди. Фарци шуки баланд tof текисликларида цаво сийрак, цуёшнинг нур сочиши ва нур тарцалиши кучли, суткалик температура амплитудаси катта булади. Л. С. Берг тогликларнинг цуйидаги ицлим типларини ажратиб курсатади- 1. Доимий совуц ва цутб музликлари билан цопланган ясси тог- ликлар ицлим типи: Гренландия, Арктиканинг тогли ороллари, Ан- тарктида. 2. Дашт ва чала чул ясси тогликлар ицлим типи: Арманистон tof- лиги. 3. Чул ясси тогликлар ицлим типи: Марказий Осиё. 4. Чул ясси тогликлар ицлимига цараганда совуцроц Тибет ицли- ми типи: Помир, Тибет. 5. Субтропик даштлар ёки Эрон ицлими типи: Эрон, Кичик Осиё. 6- Баланд tof саванналари ицлими типи: Мексика, Эквадор, Боли- вия, Перу, Чили, Хабашистон, цисман, Атлас тоглари. Ицлимнинг тебраниши (даврий алмашиниб туриши), узгариши ва ривожланиши. Ицлим географик цобицца кирувчи тропосферанинг хос- сасицир. Шундай экан, табиийки, ицлим Ер юзининг бутун табиати би- лан биргаликда узгаради. Ицлимни бош омил деб царамаслик керак. Табиатнинг бир хусусияти сифатида, ицлимининг узи цам, табиий ком- плекснинг бошца барча компонентларига боглицдир- Ицлим нисбатан узоц ёки цисца вацт давомида, гоц тобора совий 11 Л. П. Шубаев 161
бориши ёки исий бориши, гоц цуруцлашиши ёки сернам була бориши мумкин. Натижада узоц вацт давомида бир хил ицлим бошца хил иц- лим билан алмашади. Ицлимнинг узгаришини унинг тебранишидан фарц цилиш лозим. Муайян ицлим типи узгармасдан цисца вацт давомида исиб бораётган ицлимнинг совуцлашаётган ицлим билан, сернам ицлимнинг цуруц иц- лим билан ва аксинча алмашиниб туришига ицлимнинг тебраниши де- йилади. Метеорологик процесслар асосан цуёшга боглицдир. Р^уёшнинг нур энергияси эса циклпк равишда тебраниб туради: цуёш активли- гининг кучайиши урта хисобда цар ун бир йиллик даврда (баъзан бу давр 4 йилгача тушиб цолади) цуёш сокпнлиги билан алмашиниб ту- ради. Утган аернинг охирида Брикнер температура ва ёгинлар режими урта хисобда хар 35 йилда алмашиниб туради, деган хулосага келган эди. Брикнер аницлаган бу цикл 20 йилдан 50 йилгача давом этиши мумкин. XX аерда бу давр сезилмаяпти. Хаво температурасини инструментал улчаш, музликлар ва денгиз музлари, усимликлар, ботцоцликлар ва бошца табиий объектларни ку- затишнинг курсатишича, XIX аернинг 50—70-йилларидан бошлаб иц- лим тобора исиб бормоцда. Айницса циш илиц булиб цолди. Ленинград да йиллик уртача температура XIX аернинг биринчи ярмидаги 3,5°С дан хозирги вацтда 4,6°С га етди. Айницса Арктика илиб бормоцда: орол- лардаги музликлар цисцарди, денгиздаги музлар камайди. Шпицбер- генда температура 2—3°С кутарилди. ^озирги вацтда, афтидан, ицлим- нинг бу илиши тухтади. Бир цанча табиий объектлар, чунончи энг янги цатламлар ботцоц- лик ётцизицлари, дарахтларнинг йиллик цалцалари ва археология маълумотлари, йилнома цамда бошца хил тарихий материаллар иц- лимнинг тарихий давр давомида анча тебраниб турганлигини курсата- ди. Эрамизнинг бошидаги ицлим цозирги ицлимга анча ухшаш булган. IV аердан бошлаб ицлим илий бошлаган ва у XIII аергача давом этган. Бу аерлар тарихий даврнинг ицлим оптимуми босцичи, яъни ицлим ша- роити уртача булган вацтлардир. Бу давр норманнлар ва русларнинг Арктикани узлаштиришини осонлаштирди. XIII аердан бошлаб ицлим тобора cobv6, денгизларнинг музи купая бор ди. Ицлим цанчалик сови- ганлигини цуйидаги мисолдан куриш мумкин. Кора денгиз суви бир- неча бор музлаб, Цримдан Туркияга томон чана йули утган. XVII аер- да ицлим бир оз илиган: бу хол рус сайёцларининг Арктикага кириб биришини осонлаштирган. Бироц температура XIX аернинг охиригача хам паст булган. XIX аернинг урталаридан бошлаб ицлим илий бошла- ган, бу хол цозиргача давом этмоцда. Швед олимлари Петерсон билан Сольдберг ва Совет олими А. В. Шнитников Евросиё умумий намгарчи- лигининг угзарувчанлигини урганиб, ицлим тебранишининг 1800 йиллик '50 йил фарц цилиши мумкин) ритми борлигини аницладилар. А. В. Шнитников бу ритмларнинг мавжудлигини денгиз трансгрессиялари- нинг узгарувчанлиги, tof музликлари билан доимий музлоцларнинг уз- гарувчанлиги, tof музликлари билан доимий музлоцларнинг гоц усиб, гоц цисцариши, торфзорларнинг намлик даражаси, куллар сатцининг тебраниши, археологии, ва ницоят, тарихий материаллар билан тасдиц- лайди. А. В. Шнитников бу ритмларни цозирги илиб бораётган даврдан то сунгги — Вюрм музлиги давригача булган, яъни 13 минг йиллик та- рихини урганиб чиццан. Хозирги вацтда Ер шари ицлимининг ривожланиши хацида цам суз юритишга етарли асослар бор. Табиатдаги цар цандай ривожланиш ка- би, бу ривожланиш цам оддийдан мураккабга томон боради. Геологик эралардан олдинги вацтда литосфера ва гидросфера цали вужудга 162
келмаган булиб, метандан таркиб топтан атмосферанинг геологик хос- салари кейипги эралардаги атмосферадан бутунлай бошцача булган. Плк геологик босцичларда, чунончп архейда, яъни материк платфор- малар эндигина ташкил топа бошлаган ва деярли бутун ер юзи саёз- океан билан цопланган вацтларда вулканлар отилиши жуда шиддатли, куёш радиацияси эса хозиргидан катта булган, бутун ср шари ицлими иссиц ва сернам, яъни парник ицлимига ухшаган булган. Ер юзининг цамма жойида иссицлик ва нам ортицча булган. Атмосфера циркуляция си фацат вертикал конвекциядан иборат эди. Протерозой эрасида цуруцлик майдони кенгая бориб, дастлабки «материк» (ороллар) ицлимлари таркиб топган, шамоллар кучайган, атмосфера циркуляцияси ва циклонлар вужудга келган, дастлабки муз- ликлар пайдо буча бошлаган- Палеозой эрасининг кембрий даврида ицлим зоналари вужудга) келган, силур ва ордовик даврларида эса дастлабки босим марказлари пайдо булган цамда ицлим цуруцлаша борган, девон даврида ицлимнинг куруцлиги янада ортган, тошкумир даврида йил фаеллари вужудга келган, пермда ицлимнинг континеиталлиги бирмунча кучайган, тро посфера фронтлари ташкил топган, атмосфера циркуляцияси кучайпб, деярли хозиргига ухшаш булган. Ицлим зоналари ва районлари аниц ажралган. Иккинчи музланиш бошланган- Мезозой эрасп давомида ицлимнинг зоналар доирасидаги ва ма цаллий тафовути тобора орта борган, совуц цутбий ицлимлар хосил булган, тропосферанинг айрим цисмларга ажралиши ва циркуляцияси кучайган. Кайнозой эрасида хам ицлим бирмунча узгаргап — палеогендаги иссиц ицлим плейстоценгача жуда совиб кетган, бунда бутун Ер шари ицлими хаддан ташцари совиб, музликлар орта борган, материкларнинг уртача географик кенгликдаги цисмларида цоплама музликлар пайдо булган. Ицлимларнинг алмашиниш сабаблари хозирча етарли урганилган эмас. Бунга фазодаги омиллар хам, Ердаги омиллар цам таъсир этиши (туртки бериши) мумкин. Бу икки хил омилнинг ролинп бир-биридан ажратиш цийии: чунки Ер фазовий жисм булиб, унинг хаёти фацат куёш активлигига эмас, балки Куёш системасининг Галактикадаги ха- ракатига хам жуда боглицдир. Козирги вацтда цуёш радиацияси биосфера пайдо булгандан беря кескин узгармаганлиги аницланган. Лекин бу у мумий узгармаслик за- минида цуёш доимийлигининг юцорида цайд цилинган 11 ва 35 йиллик алмашиниши хам ётади. Баъзи олимлар Куёш системаси узининг Га- лактикадаги харакат йулида Галактиканинг гох шаффоф цисмларини кесиб утади, гоц ту манликларга тугри келади ва натижада бу туман- ликлар цуёш радиациясининг купгина цисмини тутиб цолади, деб тах- мин циладилар. Улар музлик даврларига цам шуни сабаб цилиб курса- тадилар. Атмосферанинг иссицлик режимида Ер астрономии холатининг уз- гариши цам катта роль уйнайди. Хозирги вацтда Ер уцннинг эклиптика текислигига циялиги урта хчеобда 23°26' булиб, у 22° дан 24°5' гача узгариб туради. Бу циялик цар 40400—40700 йилда алмашинпб тура- ди. Ер уцининг циялик бурчаги узгарса, тропиклар ва цутбий доира- ларнинг урни цам, бинобарин, термик миптацаларнинг кенглиги (эни) хам узгаради: циялик бурчаги цанча кичик булса, муътадил минтаца- лар шунча кенг булиб, иссиц ва совуц минтацалар тораяди. Бир хил географик кенгликдаги жойлар, чунончп цозирги Субарктика, гоц Арктика минтацасига, гоц муътадил минтацага тугри келиб цолади. Шунингдек, Ер орбитаси эксцентриситетининг узгариши билан Ер шарининг ёз ойларида (шимолий ярим шарда) перигелий ёки афелии- 11* 163
даги долатлари дам узгариб, атмосферанинг иссидлик режимига таъ-1 сир этиши мумкин. М. Миланкович (1939) бу узгаришларни узаро таддослаб (устма- уст дуйиб), бир данча параллелда ёзги дуёш радиациясининг дандай узгаришини дисоблаб чиддан. Миланкович дисоблари, гарчи барча идлим узгаришларини тушун- ' тириб беролмаса-да (чунки бу дисобларда географик добиддаги про- цесслар дисобга олинмаган), дар долда иклим тебранишларининг эдтимолий сабабларидан бирини очиб беради. Масалан, шимолий кенг- i ликнинг 65 нчи параллелига бундан 230 минг йил бурун 76 нчи парал- i лелдагича иссидлик тушган, бундан 580 йил илгари эса бу параллелдаги радиация микдори 60-параллелдаги дозирги иссиклик миддорига тенг булган. Куёш радиацияси кучайса, ёки Ер айланиш удининг диялиги ортса, । экватор билан дутб уртасидаги босим градиента дам ортади, натижада атмосфера циркуляцияси зураяди, циклонлар ва муссонлар кучаяди, ёмгиргарчилнк ортади, атмосфера даракатининг арктика маркази ак- тивлашади, совуд даво массалари уртача кенгликларга тез-тез кириб келади, диш ва бахор совудлашади. А. И. Воейков курсатиб утганидек, бундай узгаришлар юдори географик кенгликлар идлимида айнидса I кучли акс этади. Цутблар силжиши натижасида дам идлим анча узгарган (дамма таддидотчилар булмаса-да, дар долда купчилик дутблар силжиб туради, I деб дисоблайди). Шимолий дутбнинг 20-расмда акс эттирилган силжиш нули палеомагнит маълумотлари асосида анидланган. Бошда материал- лар шимолий дутбнинг силжиш йули бирмунча мураккаб булганлигини курсатади, бирод унинг йуналиши асосан Шимолий Америкадан Тинч океаннинг урта дисми ордали Шардий Осиё ва Арктикага томон ут- ганлигига шубда йуд. Ернинг барча дисмидаги идлимлар дам Дутбнинг мана шундай силжишига дараб узгариб турган. Масалан, девон даври- да Ленинград ядинида тропик чул булган. Баъзи геолог ва биологлар идлимнинг геологик даврлар давоми- даги территориал узгаришларини материкларнинг горизонтал даракати билан боглайдилар (дуйида берилган континентал дрейф гипотезасига царанг). Масалан, бу гипотезага кура, палеозойда Антарктида билан Австралия Жанубий Осиёга туташган, ва, табиийки, унинг идлими до- зиргидан бошдача булган. Ер шари идлим зоналарининг дутбларининг сурилишига дараб сил- жиб туриши ёки материкларнинг даракатига дараб, улар идлимининг узгариб туриши, бир томондан бутун планетамиз идлимининг ривожла- ниши билан, иккинчи томондан эса материкларнинг катталиги дамда рельефининг мураккаблигига боглид долда мадаллий идлимларнинг вужудга келиши билан бир вадтда руй берган. Булар идлимларнинг алмашиниб туриши билан янада мураккаблашган. Демак, учала про- цесс: Ер шари идлимининг умумий ривожланиши, идлим зоналари дамда районларининг силжиб туриши ва идлимларнинг турли даврийликда алмашиниб туриши биргаликда руй бериб, бир-бирига таъсир этади.
б-боб ГИДРОСФЕРА Сувнинг географик цобикдаги роли ва баъзи бир хоссалари. Сув — Ер шарида энг куп тарцалган минерал. Ер шарининг с) вга бойлиги унинг узига хос космик хусусияти булиб, Ёрдаги мураккаб ва бой та- биатнинг вужудга келиши цамда ривожланишининг зарурий шартидир. Сув водород билан кислороднинг энг оддий бирикмасидан (Н2О) иборат булиб, узига хос бир цанча физик хоссаларга эгадир. Bv хос- салар сувнинг тузилиш хусусиятлари билан боглиц (Измайлов Н А. 1966), сувнинг тузилиши эса сув молек\ласпнинг цандай тузилганли- гига боглиц, сув молекуласи турт цутбли электр зарядига — иккита мус бат ва иккита манфий зарядга эга (56 раем). Бу цутблар тетраэдр уч- ларида жойлашган булиб, тетраэдр маркази сув молекуласининг мар- казига тугри келади. Сув билан муздаги бу молекула водороди атоми билан бошца молекула кислороди атоми уртасида химиявий булмаган кучеиз водород богланиши вужудга келади. Шу сабабли сув молекула- лари эркин холда эмас, балки полимер холатда булади ва бошца суюц- ликлардагига ухшамайдиган структурага эга булади. Сув молекуласи структурасининг узига хослиги—унинг нисбатан турепмон тузилганли- гида ва бир-бирига яцин тартибли жойлашганлигидадир. Сув (Н2О) водород чала оксидидан иборат булганлиги учун —80 С да бугланиши ва ерда фацат буг цолида учраши керак. Бироц сув мо- лекулалари тез царакат цилиши сабабли муз 0°С да эрийди, сув эса 100°С да кайнайди. Шу сабабли сув ер юзасидаги термодинамик ша- ронтда уч цолатда— суюц, цаттиц ва буг цолида учраб, бир цолатдан иккинчи цолатга осон угувчи бирдан-бир мипералдир. Бу эса сувнинг турли холатда ва жуда кенг тарцалишига, шунингдек бошца компо- нентлар билан хилма-хил узаро алоцада булишига имкон беради. Сув цациций харакатчан жисм. У ошрлик кучи таъсирига царамай, турли муцитда, турли йуналишда царакат кила олади. Осмотик босим туфайли сув ва унда эриган моддалар цатто органик тусицлардан цам утади. Сув буш мантиядан ер пустига утади ва унинг юзасига чица- ди. Сувнинг куп цисми ер юзаси ва пустида тупланиб, гидросферани ташкил этади. Сув тропосферанинг хамма цисмида учрайди ва страто- сферага цам кутарилади. Сув ута царанатчан булганлигидан модда ва энергия ташувчи цуд- ратли воситадир. Виз юцорида сувнинг планетамиз юзасидаги иссиц- ликнинг тацсимланишидаги ролинп куриб утдик. Сув ер пустидаги жуда куп моддаларни бир жойдан иккинчи жойга кучириб юради. ХЗувнинг бу иши уч жараёндан: эрозия, яъни маълум бир жойдаги жинсларни ювиш (уйиш), уларни бир жойдан иккинчи жойга, баъзан анча узоц жойга олиб бориш цамда ётцизиш, яъни аккумуляциядан иборат. 165
Сувнинг зичлиги темперагурага боглид равишда аномал узгара- 1П. Барча жиомлар суюд долатдан даттик долатга утганда зичлашадч, муз эса сувдан енгил. Музнинг тетраэдрик структураси барча маълум жисмлар структурасига Караганда говак, бу эса ёнма-ён жойлашган водород молекулаларининг узаро буш богланганлиги оди- батидир. Сувнинг бу хусусияти табиатда нихоятда катта роль уйнайди. Муз енгиллиги сабабли сув хавзаларининг юзасида чукмай туради ва иссикликни ёмон утказиши туфайли пастки дисмларидаги сувнинг муз- дашига йул дуймайди хамда бу билан ундаги оргаиизмларнинг дирилиб кетмаслигига сабаб булади. Сув +4°С да энг зич булади. Шу сабабли сув хавзаларининг чудур кисмида температураси 4°С га тенг булган зич сув тупланиб долади. Бу эса гидросфера хаётида жуда mvxiim роль уйнайди. Бу хакда куйида тухтаб утилади. Баланд тогларда хамда кутбий улкадаги оролларда сув эркин хол- да учрамай, музлпкларга айланган. Кор холатида эса уртача геогра- фик кенгликлардаги катта-катта ерларда тупрокнинг музлашига йул куймайди ва тирик мавжудотни дишда яхлаб долишдан садлайди. Сув зичлигининг температурага дараб аномал узгариши бутун географнк добикда кандай катта ах.амиятга эга эканлигини тасав- вур дилиш мумкин. Сув катта диэлектрик утказувчанликка эга. Маълумки, жисмларнинг мустадкамлиги б 6- раем. Сув молекуласн- инпг гузнлиши (а) ва муз структурасидаги молекула- 111111г энг якип жойлаши- ши (б) электрон добиддаги ядро зарядларининг уза- ро таъсирига боглид булиб, жисмлар сувга чхктирилса анча заифлашиб долади. Сув энг ку чли эритувчилардан биридир. Табиатда соф сувни учратиш дийин: у дандай мухитга тушиб долмасин, гни дархол эритади. «Денгиз су ви», «дарё суви» иборалари шартлидир, чунки барча табиий сувлар, шу жумладан энг соф емгир суви хам. эритмадан иборат. Сувнинг универсал эритувчанлик хосса- си географик добиддаги моддалар алмаши- нувини, жумладан, организмлар билан му хит уртасидаги модда алмашинувини, бу билан хаётпинг х'авжудлигини таьмиплайди. Маъ- лужки, тоза сув узининг юксак эритувчанлик хоссаси сабабли органик бирикмалар ва ти- рик тудималар учун зарарлидир. Сувнинг ми- нераллашганлиги даёт учун маълум даражада дулай. Дондаги туз таркиби денгиз сувидаги туз таркибига ухшаш эканлиги тасодифий эмас, чунки хаёт денгиз сувида пайдо булган. Сувнинг ер пустндаги минералларга булган химиявий таъсири материкларнинг рпвожланчшида, tof жинсларпнинг эрпшида ва эрит- ма холда бир жойдан иккинчи жойга даракат дилпшпда, куру клик ба- лам океан уртасидаги модда алмашинувида нидоятда катта ах.амиятга эгадпр. Географик добиддаги сувнинг ишини миддор жихагдан дуёш ра- диациясига тадкосласа булади, сифат жихатдап эса унинг урнини х.еч зарса боса олмайди. Гидросферанинг бир бутунлиги ва айрим дисмлари. Сув гарчи мантиядан ажралиб чикса-да, температураси жуда юдори булганлиги учун ер пустпнинг чудур катламларида суюк холда хчрамайди. Суюк ’66
ва 6yF цолдаги сув фацат нураш пустида, литосферанинг устки цисмида хамда тропосферада, яъни географик цобицдагина учрайди. Ер усти ва ер ости сувлари планетамизнинг сув цобиги—гидросфе- рами ташкил этади. Гидросфера Дунё океанидан, курукликдаги сув- лар — дарёлар, куллар ва музликлардан, шунингдек, ер ости сувлари- дан иборат. Ер ости сувлари эса цамма ерда — цуруцликда хам, кул ва денгизлар остида цам, tof ва материк музликларинпнг тагида цам учрайди. Шундай цилиб, гидросфера—Ернинг бир бутун (яхлит) сув коби- тпдир. У баъзи жойларда, чунончп океанлар, куллар, музликларда алохида майдонни эгаллаб ётса, бошца жойларда литосферага сингган холда, яъни ер ости сувлари тарзида учрайди. Ер гидросферасининг умумий хажми 1 млрд. 800 млн. км3 дан ортиц. Бунинг 1330 млн. куб километри океанлар билан денгизларда, салкам 460 млн. куб километри ер пустида, 30 млн, куб километри музликлар- да, 750 минг куб километри кулларда, 1,2 минг куб километри эса дарё- пардаднр. Ердаги сувнинг бу умумий хажми тахминан цисобланган, чунки ер ости сувларининг хажми цали унчалик аниц эмас. >уозиргача топилган ер ости сувларининг запасигина цисобга олин- ган маълумотларга кура, бутун планетамиздаги чучук сув 2,80% ни ташкил этади; бунинг 2,15%и муз холатида булиб, атиги 0,65% и дарё, кул ва ер ости сувларига, 0,001 %и эса хаводаги сувга тугри ке- лади. Сувнинг асосий кисми — 97,2%и океанларнинг шур сувидир. Гидросфера бир бутундир. Унинг бир бутунлиги Ер шарининг цамма жоиида учрашидагина эмас, балки унинг айрим цисмлари уртасидаги сув алмашинувида акс этган: океанлар юзасидан бурланган сув тро- посфера орцали материкларга кириб келиб, цуруцликдаги ер ости ва ер усти сувларини хосил килади ва яна океанларга оциб кетади. Гидросфера литосфера, хаво ва тирик организмлар билан узаро узвий алецада булиб, уз навбатида, ер юзасидаги бир бутун табиат- нинг таркибий цисмидир, ДУНЁ ОКЕАНЫ Океанлар билан материклар орасида модда ва энергия алмашину- ви. Юцорида цайд цилинганидек, Ер шарида бир-биридан сифат жи- х.атидан фарц цилувчи иккита юза — материклар ва океанлар мавжуд. Булар узаро цар томонлама ва мураккаб равишда богланган. Бу богла- нишнинг энг муцим белгиси улар уртасидаги модда ва энергия алмаши- нувидир. Бу алмашинувнинг цуйидаги асосий хилларп мавжуд: 1. Океанлардан бурланган сувнинг материкларга келиши ва мате- риклардан оцар сувлар хамда ер ости сувлари тарзида яна океанларга окиб кетиши. 2. Иссицликнинг алмашиниши; океанлар Ер юзасининг учдан икки цисмини эгаллаб ётиши сабабли улар цуёш радиациясининг асосий цис- мини олиб, атмогидросферадаги оцимлар туфайли бу иссицликни Ер шарида цайта тацсимлайди. Бу процесслар ицлим хосил цилувчи про- цесслардир: улар юцорида куриб утилган. 3. Минерал моддалар, шу жумладан туз алмашинуви. Минерал моддалар геосинклиналларнинг ривожланиши жараёпида денгизлар трансгрессияси (босиб келиши) натижасида цуруцликларга утади. Тузлар яна океанларга ер усти ва ер ости сувлари оцими билан цай- тади. 4. Ердаги органик дунё орцали океанлар билап материклар уртаси- да ницоятда мураккаб алмашинув руй беради. Денгиз тирик организмларга бой. Инсон океан ва денгизлардан жуда куп, битмас-тутанмас озиц овцат махсулотлари олиши мумкин. 167
Океан ва денгизлар бошца хил куплаб табиат ресурсларининг цам манбаидир: сувда эритма цолда купдан-куп тузлар ва бошца бирикмалар цамда элементлар, денгиз тагида фойдали цазилмалар бор, денгиз тулцинлари ва цалкиши энергия манбаидир, океан ва денвдзлар транспортда жуда катта ацамиятга эга. Дунё океанининг кисмлари. Ed шаридаги цуруцлик олтита материк- дан иборат булса, Океан бир бутундпр. Ю. М. Шокальский таклифига кура Ер шаридаги туртала океан биргаликда Дунё океани деб аталди. Унинг майдони 361 млн. км.2 Дунё океанининг бир бутунлиги сув мас- саларининг эркин алмашинувига имкон бера/цц шу сабабли уни цисм- ларга, яъни айрим океанларга булиш куп жихатдан шартли булиб, бу булиниш турли даврларда узгариб турган 1650 й. машцур голланд географи Варений узининг «Умумий география» китобида бешта Океании ажратган (у цозиргидек турт океандан ташцари Жанубий Муз океанини цам ажратган). 1845 й. Лондон География жамияти бу булинишни тасдицлаган. Бироц XIX аернинг охири ва XX аернинг бо- шида Шимолий Муз океани билан Жанубий Муз океанининг мустацил океанлар эканлигига шубца тугилди. Жанубий Муз океани Буюк (Тинч), Атлантика ва Х.инд океанларига цушиб юборилди. Шимолий Муз океанини эса Атлантика океанининг бир цисми — урта денгизи деб цисобладилар. 1930 йилларга келиб, Арктика чуцур урганилгач, Шимо- лий Муз океанининг мустацил океан эканлиги цацидаги фикр цайта тикланди. Ж’зирда Антарктика ва жанубий ярим шар океанларининг тадциц цилиниши муносабати билан Антарктика сувларини алоцида Жа- нубий Муз океани деб аташ цацидаги фикр тобора олга сурилмоцда. Океанларни бир-биридан ажратишдаги бундай узгаришларга сабаб шуки, уларнинг чегараси цамма жойда цам материклар циргоги- дан утавермайди, шунинг учун купинча шартли утказилади. \аР бир океан фацат узига хос хусусиятлар комплексига, чунончи уз оцимлари, сув цалцишлари, шамоллари системасига, температура режимига, тузларнинг тарцалиши цонуниятига, чуцурликлари ва сув ости ётцизицлари характерига эга. Ер шари картасига назар ташлаб, океанларнинг цуруцликка тута- шишидаги уч типни пайцаб олиш цийин эмас: булар — экваториал, шимолий атлантика ва шимолий тинч океан типларидир. Океанлар экваториал континентлар булмиш Жанубий Америка, Африка, Австралия ва Жанубий Осиёга (Жануби-Шарций Осиё бунга кирмайди) унча чуцур кириб борган эмас ва бир нечтагина жуда кенг цултицлар цосил цилади, булар — Австралия, Гвинея, Бенгал цултик- лари ва Арабистон денгизи. Атлантика океанининг шимолий цисми ва Шимолий Муз океани купдан-куп ички денгизлар — Оц денгиз, Балтика денгизи, Гудзон кул- тиги, иккита Урта денгиз — Роман ва Америка урта денгизларини (бу- ларнинг цар бири яна денгизларга булинади) цамда куплаб чекка ден- гизлар—'Шимолий денгиз, Баренц, Кара, Лаптевлар, Шарций Сибирь, Бофорт, Фокс денгизларини цосил цилади. Тинч океаннинг шимолий цисми билан цуруцлик орасида цам бир цанча чекка денгизлар бор. Булар океандан орол ёйлари системалари билан ажралиб турган Беринг, Охота, Япон, Шарций Хитой денгизлари, шунингдек. Осиё-Австралия урта денгизидан иборат. Осиё-Австралия урта денгизи таркибига Андаман, Ява, Банда, Арафур ва Мароан дев- гизлари киради. Океан ва денгизлар сатци. Агар ер пусти ва ички геосфераларининг цалинлиги ва зичлиги цамма жойда бир хил булганда Дунё океани сферик юза цосил цилган булур эди. Ернинг цациций тузилиши сув цо- биншинг геоид шаклмда эканлигига сабаб булган. Денгиз сувинииг цалциши, денгиз оцимлари, сувнинг зичлиги ва шурлиги, шамоллар ва 168
хаво температураси, атмосфера босими ва ёгинлар, цуруцликдан оциб келхвчи сувлар, денгиз юзасидан сув бх'гланиши цахтда бошца бир кап- ча мацаллий ва вацт-вацти билан булиб турадиган сабаблар океанлар билан денгизлар сатцини узгартиоади. Шу сабабли, Дунё океанининг барча денгизлари гарчи узаро туташган ва бир-бири билан сув алма- шиб турса-да, уларнинг сатци цамма жойда ва цамма вацт цам бирдек булавермайди. Масалан, Фин култигининг сув сатци августда, яъни гарбий шамоллар муттасил эсганда, энг юцори, май ойида — шарций шамоллар эсадиган кунлар сони купайганда эса энг паст булади. Кора денгизда сув сатци июнда энг баланд булади, чунки 6v вацтда дарё- лар бацорги сувларини келтириб цуяди, бугланиш эса цали у цадар катта булмайди. Одатда куп йиллик уртача сув сатци эътиборга олинади. Тадци- котлар шуни курсатадики, уртача географик кенгликларда материклар- нинг гарбий циргоцлари яцинидаги куп йиллик уртача сув сатци шу кенгликдагп шарций циргоцлар яцинидаги куп йиллйк уртача сув сат- хидан баланд экан. Масалан, Кронштадт яцинидаги океан сатци Влади- восток яцинидагига цараганда 1,8 м баланд. АКШ нинг гарбий ва шар- ций циргоцлари яцинидаги сув сатци фарци эса 0,5 м га тенг. Бир циргок буйлаб сув сатци жанубдан шимолга томон орта боради. Оц денгиз сатци Балтика денгизи сатцидан 0,24 м баланд. Сув сатцининг бундай узгаришига сабаб уртача географии кенг- лпкдан утувчи денгиз оцимлари (Гольфстрим, Куросио)нинг жануби- гарбдан шимоли-шаркца томон царакат цилишидир. Денгизларнинг айрим нуцталарда куп йиллик кузатувлар олиб бо- риш натижасида аницланадиган куп йиллик сув сатци мутлоц царакат- сиз сув сатцига яциндир. Ер юзасидаги абсолют балапдликлар ва ден- гизлар чуцурликлари денгизларнинг ана шу куп йиллик сатхчга цараб хисобланади. Бу сатц турли денгизда турлича булганидан, цар бир давлат ёки бир неча давлатлар маълум бир нуцтадаги денгиз сатхини асос цилиб олади. СССРда абсолют баландликлар ва чуцурликлар Кронштадтдаги нуль футштогидан бошлаб цисобланадп. Бу ерда денгиз сатци Пётр Биринчи замонасидап бери кузатиб келинади. Гарбий Евро- пада абсолют баландликлар ва чуцурликларни цисоблашда Шимолий денгизнинг уртача сатци асос цилиб олинган. Океан ботицларининг ёши. Океан тагининг тузилиши ва ривожла- ниш тарихи тугоисидаги маълумотлар цали жуда кам. Bv цол океанлар ёши тугрисида бир-бирига царама-царши икки хил гипотезанинг вужуд га келишига сабаб булган. Баъзи геолог ва геофизиклар океаник ер пусти бирламчи булиб, у жуда цадимий, яъни архейда вужудга келган, деб хисоблайдилар. Бу гипотезага кура, материк ер пусти океан ер пустидан вужудга кел- ган ва бунда уз ривожланишининг бир цанча босцичини утиб, тобора калинлаша борган. Тинч океан циргоцларининг тузилиши (цуйидаги «оралиц полосаларга» царанг) бу гипотезанинг тугри эканлигини тас- дицлайди, бироц бошца океанлар таги ва циргоцларининг морфологияси буни тасдицламайди. Атлантика ва Шимолий Муз океанининг циргоцлари каледон ва герцин бурмаланишида пайдо булган tof системаларини шундай кесиб цуйганки, бу тог системаларининг бир цисми Евросиёда булса, иккинчи цисми Америкададир: масалан Урал билан Аппалачи мана шундай бу- линиб цолган. Шу сабабли иккинчи бир гипотеза цам мавжуд. Бу гипо- тезага кура океан ботицлари геологик жицатдан яциндагина ер пусти- нинг йирик материк цисмларининг чукиши ёки материклар бир-би- ридан ажралиб кетиши натижасида вужудга келган. Учинчи гуруц олимлар (М. В. Муратов ва бошцалар), океан ботик- ларининг ёши цар хил, шунинг учун юцорида айтилган гипотезалар- 169
пинг цар бири цам баъзи океанлар учун тугри, бошцалари учун эса нотугри деб тахмин циладилар. Тинч океан ботиги, афтидан, энг цади- мнй булиб, унинг таги дастлабки архей литосферасидан тузилган. Бошца океанларнинг ботицлари кейинроц —чунснчи: Кинд океани боти- ги — палеозойда, Атлантика ва Шимолий Муз океани ботицлари мезо- зой билан палеогенда вужудга келган. Океанлар тагининг рельефи ва геологик тузилиши. Океанлар та- гининг тузилиши мураккаблигига кура материклардан цолишмайди. Илгарп Ер шарининг сув ости цисмлари хакида фактик маълумотлар етишмаслиги сабабли Дунё океани тагпнп планетар рельефнинг яго- на ва оддий тузилган бир боскичи деб тасаввур цилпнар эди. Янги маъ- зумотларнинг тупланиши океан тагининг цуйидаги асосий геологик ва геоморфологии элементларини ажратишга имкон берди: а) матерпк- ларпинг сув остидагн чекка цисмлари, оралиц (утувчи) полосалар, в) океан урта тизмалари, ва г) абиссал текисликлар ёки оксан таги (ложеси). Материкларнинг сув ости чекка цисмлари гипсографик эгри чпзпц к\риб чицилаётганда курсатиб утилганидек уч босцичдан иборат: ма- терик саёзлиги ёки шельф, материк ён багри ва материк этаги. Шельф к руцликдаги пасттекисликларнинг давоми булиб, рельефи текис, чу- „урлиги урта хисобда 200 м дир. Материк ён багри жуда парчалангаи (паст баланд) булади. У юцоридан зинапоясимой ёки узига хос терраса- лар тарзида пасая боради, ён багирлари эса чуцур зов ёки каньонлар билан уйилган. J ларнинг цандай хосил булиши хали аницланган эмас, улар тектоник ёрицлар булса керак, деб тахмин килинади. Материк эта- ги яна текис рельефга эга, чунки у материкдан шельф ва материк ёи багридан келтирилган юмшоц жинслардан таркиб топган. Юцорида ай- тиб утилганидек, материкнинг сув ости чекка цисми геологик жихатдан грапитли материк ер пустининг давомидир.' Материкларнинг океанларга юцорида тасвирлангандек типик ра- вишда утиб бориши Ер пусти ёрицлари минтацасида бошцача булади. Бу ерда материклардан океан тагига кенг ва мураккаб оралиц полоса- лар орцали утиб борилади. Оралиц полосалар Шарций Осиёда Камчат- кадан Зонд оролларигача булган жойларда, Кариб денгизида, Жанубий Сандвич ороллари яцинида учрайди. Оралиц полосалар учун рельефининг мураккаб эканлиги хосдир. Материкларнинг оралиц областларида баланд tof занжирлари цад клтарган, денгизларда эса одатда катта-кичик ороллар куринишидаги ёйсимон ёш tof бурмалари чузилиб кетган. Бу оролларга жуда катта Япон оролларидан тортиб. Курил ва Алеут грядасидаги якка-якка вул- кан конуслари хам киради. Материк ва оролларда бевосита ва тик ён багир хосил цилиб, океан тагидаги чуцур новларга туташиб туради. Бу повларнинг чуцурлиги 6000 м дан ортиц, купинча 10000 м атрофидадир. Баъзи жойларда рельефни сув ости тизмалари хам мураккаблашти- ради. Бу полосаларнинг оралиц характери яна шунда хам акс этадики, ov ерда океан ва материк ер пусти узаро цушилиб кетган. Бу оралиц полосаларда цадимпй океан ер пусти хацпцатан хам ёш материк ср пустига айланади, натижада цуруцликлар океан хисобига катталаша боради. Оралиц полосаларнинг хозирги тектоник активлиги вулканизм ва зилзила харакатларида акс этган (57-расм). Тинч океаннинг оралиц полосасида цуйидаги чуцур новлар жой- лашган: Х.зеут, чуцурлиги 7822 м, Курил-Камчатка—10542 я, Филип- пин--10497 м, ДАариана—11022 м, Ксрмадек—10047 м, Атакама—8066 и, Марказий Америка—6662 м. Атлантика океанида хам чуцур новлар орол ёйлари билан ёнма-ён 170
жойлашган, булар Пуэрто-Рико нови—8383 м ва Жанубий Сандвич ловидир—8037 м. .\инд океанида фацат битта—Ява нови бор, унинг чуцурлиги 7450 м. Урта денгиз билан 1\ора денгиз таги хам океан типидаги Ер пусти- дан иборат. У бундан олдинги геологик боскичдан сацланиб долган. Материк этаги ёки оралшу полосадан нарида хациций океан таги- нинг узи жойлашган б)либ, у океан типидаги ер пустидан таркиб топ- тан. Океан таги )ч\н планета мнкёсидаги бир бутун океан урта тнзма- лари системаси .хосдир. Бу тизмалар, афтидан, хозирги tof пайдо бу- пиш минтакасидан, океанлардагп геосииклипаллардан иборат. Океан ер пусти тог пайдо булиш га айлана бошлагаи. Унда «оратид цат- там» пайдо булган, б\ цагламдаги tof жинслари континентал литосфера- даги тог жинсларига ух- шзб кетади. Океан урта тизмала- ри системаси жанубий ярим шарнинг 40—60° кенгликларидаги яхлит сув ости тоглари халкаси- ни уз ичига олади. Бу хал- Кадан хар бир океандг меридионал йуналган уч- ла тизма тармоцлаииб ке- тади, булар: Атлантика X рта тизмаси, Хинд океан Урта тизмаси ва Шаркий Тинч океан тизмаси- дир. Атлантика урта тиз- процесслари натижасида материк ер пусти- ЕЗ/ EZh S <20 6 57- раем. Океан ва континентал ср пустипинг динамик нисбатн (А. Андерсон, <Д. Бернал, Б. Гу- тенбергдан узгартириб один ди): 1 — гранит л ар, 2 — базальтлар, 3 ~ юкори мантия модда лари, 4 — унинг пластик цаватлари. 5 — вулкан учоклари, вул- канлар масининг узунлиги 20000 км дан ортади. У S шаклида булиб, жанубий сув ости баландликларидан бошланади. Исландия билан Шпицбергенни tecn6 утади ва, афтидан, Шимолий Муз океанидаги бир канча сув ости т.измалари, чунончи Ломоносов тизмаси тарзида давом этади. У урта хисобда 2000—3000 м ли чуцурликларгача, шимолда эса 600 м ли чу- курликкача кутарилган булиб, баландлиги океан тагидан хпеоблан- 1апда 3—4 км га етади, яъни баландлигига кура матерпктардаги анча баланд тогли улкаларга тугри келади. Бу сув ости тог тизмаларииинг энг баланд тепалари Буве, Тристан-да-Кунья. Вознесенья, Сан-Паул/, Азор каби вулкан ороллариднр. .\инд океан Урта тизмасининг иккита номи бор: унинг жанубий кис- ли Гарбий Киндистон тизмаси, Шимолий кисми эса Арабистон-Хчндис- тон тизмаси деб аталади. Бу тизма Жанубий сув ости баландлигпдан то лрабистон денгизигача 6000 км га чузилган. Тизмаппнг тепалари Хинд океанипинг гарбий ярмидаги ороллар тудасидпр. Тинч океаннинг урта tof тизмаси Шаркий Тинч океан ба пандлиги- дир. У Жанубий баландликдан Калифорния кирюкларигача ва бу ер- дан Шарлотта Кнроличаси оролларигача, умуман 120° г. у. гача давом этган. Бутун Тянч океан буйлаб Шимоли-Шарций Осиёдан то Жанубий Америка якинидаги Шаркий Тинч оксан баландлигига ..адар жуда кат- ка тизмалар системаси чузилиб кетган, уларнинг тепаси купдан-куп оролларни, жумладан Гавайи оролларинн хосил килган. Уларни хам урга тизматарга инритадилар. 171
, _______лъ-^г.лаларидан ииорат оулиб, материклар билан океан таги (энг чуцур цисми) уртаспца оралиц урин тутади. Уларнинг умумий узунлиги 60000 км, экватор узунлигидан бир ярим баравар ор- тиц. Булар баланд (3- -4 км ли ва ундан хам баланд) ва кучли парча- ланган массивлардир. Уц ёни буйлаб ер пустининг ёрицларидан иборат чуцур водпйлар утган, булар рифт дейилади. Шу сабабли сув ости тиз- маларининг узини хам купинча рифтли тизмалар деб аташади. Рифтли тизмаларнинг цандай пайдо булганлиги тугрисида икки хил гипотеза бор. Биринчи гипотезага кура—бу тизмалар цозирги гео- синклиналлардан иборат булиб, уларда ер пусти ва Ер шари рельефи- нннг янги ривожланиш босцичи бошланмокда. Бошца гипотезага кура рифтлар, яъни ер ёрицлари ер пустидаги блокларнинг горизонтал (ёнла- ма) силжиши натижасида вужудга келган. Урта тизмаларнинг пайдо булиши Ер мантиясидаги процесслар билан боглицдир. Дунё океанида бошца рельеф типларига цараганда чуцур абиссал текисликлар—абиссал котловиналарнинг таги кентроц тарцалган. Улар- нинг баъзилари тулцинсимон рельефга эга булиб, ундаги баландлик- лар амплитудаси 1000 м га етади, бошцалари эса яссидир. Счв ости котловиналари бир-бирларидан tof тизмалари орцали ажралган. Атлантика океанида туртта мана шундай котловина бор. Булар — Шимолий Африка, Шимолий Америка, Бразилия, Ангола котловина- ларидир: Тинч океанда бешта: Шимоли-шарций, Шимоли-гарбий, Мар- казий, Жанубий ва Чили котловиналари; >^инд океанида учта — Сомали, Марказий ва Барбий Австралия котловиналари бор. Антарктида циргок- лари яцинида Африка-Антарктида, Австралия-Антарктида ва Беллинс- гаузен котловиналари жойлашган. Шимолий Муз океани бошца океанларга цараганда анча кичик ва саёз. Бу океан таги рельефининг энг характерли белгиси барча циргок- ларини ураб турувчи кенг — эни 1300 км булган материк саёзлигининг 1авжудлигидир. Шимолий Муз океанининг иккинчи хусусияти орол- ларнинг куплиги цам унинг саёзлиги билан боглиц. Барча ороллар ма- терик саёзлигида жойлашган. Саёзликлардан шимолда Марказий Арк- тика цавзаси бор. Бу цавзада океан ботицлари жойлашган булиб, улар- тан энг чуцури 5220 м. Шимолий цутб атрофида океаннинг чуцурлиги 4400 и келади. Шимолий Муз океанида цам, бошца океанлардаги каби, сув ости tof тизмалари бор. Ломоносов урта тизмаси Новая Сибирь ороллари- даи Гренландияга томон давом этган. Бу ердаги чуцурликлар 1000— 2000 м. Ломоносов тизмаси Океании икки котловинага: Канада-Сибирь ва Гренландия-Европа котловинасига булпб цуйган. Гренландия би- лан Шпицберген ороли орасида чуцурлиги 1500 м келадиган • Нансен остонаси бор. У Марказий Арктика цавзасинп Гренландия ва Нор- вегия денгпзларидан ажратиб туради. Шимолий Муз океанида чуцур новлар йуц. Денгизлар рельефи характерига цараб цуйидаги группаларга були- нади: 1. Саёз ички денгизлар, уларнинг чуцурлиги одатда 200 м дан кам булади. 2. Материк саёзлигидаги чекка денгизлар, улар цам саёз булади, фацат айрим ботицларининг чуцурлиги 200 м дан ортади. 3. Материк ёи багри билан материк этагида жойлашган чекка ден- гизлар, .ларнинг чуцурлиги океанлардаги каби кескин ортиб боради. 4. Ер пустининг ёрицларидаги урта денгизлар, улар турли чуцур- ликдагя чукмалар -денгизлардан иборат; б] чукмалар жуда саёз цам, анча чуцур цам булиши мумкин, улар цисца масофада бирданига чуцур лашиб кетади 172
Таг (сув ости) ётцизицлари. Океан ва денгизларнинг таги чукин- дилар—денгиз келтирмалари, яъни денгиз грунтлари билан цопланган (58 раем). Маълумки, цуруцлик жинслар нурайдиган ва чациц жинслар олиб кетиладиган юза, денгиз ьа океанлар эса бу жинслар ётцизиладиган область кисобланади. Табиийки, террнген, яъни вужудга келишига кура цуруцлик билан боглиц чукиндилар цирроц яцинида булади; океан та- ги (ложеси) эса нобуд булган денгиз организмлари колдикларвдан \осил булган пелагик чукиндилар, яъни океан лойцаси билан цопланган. Тсрриген ётцизицлар материк саёзлиги билан материк ён багрига \ос булиб, барча денгизлар тагини цоплаб ётади. Улар Дунё океани майдонининг 25%ини цоплайди ва доналарининг катта-кичиклигига Хамда механик таркибига кура бир-биридан фарц цилади. Диргоц яци- иида гула тошлар, ундан нарида шагал, йирик цум ва, нихоят, майда цумлар ётцизилади. Баъзи жойларда чираноцлар цоплами учрайди. Денгизларнинг дарёлар цуйиладиган жойлари яцинида турли хил ал- лювиал ётцизицлар, жумладан дельта оцизицлари учрайди. Маржой ороллари ва рифлари яцинида маржой цумлари билан лойцалари туп- ланади. Океаннинг циргоцдан узоцдаги ва энг чуцур цисмларида кизил тусли океан гили тупланади. У Дунё океани тагининг 36% ини цоплаб ётади. Океан гили жигар ранг ёки шоколад рангидаги гилсимон илдан иборат. У океаннинг 5000 м дан чуцур цисмларида ётцизилади, бундай чуцурликда сув массасининг гидродинамик активлиги сует булади ва жуда нордон реакцияли шароит вужудга келади. Темир ва марганец гидроксидлари асосан органик йул билан пайдо булган бу чукиндилар- га цизил ва жигар.ранг тус беради. Дизил гил нихоятда секин тупланади. Баъзан бу гил орасида учламчи даврда яшаган акулаларнинг тиши уч- райди. Океанларнинг уртача чуцурликдаги цисмларида органик йул би- лан лойца ётцизилади. Улар планктоннинг (энг оддий цайвонлар ва усимликларнинг) сувда эримайдиган оцактошли ёки кремнийли цол- дицларидан вужудга келади. Глобигерин лойцаси асосан глобигерин авлодига кирувчи томир- оёцлилар чираногидан таркиб топади. У лойцасимон карбонатли цум ёки шаффоф, деярли оц тусли цумли лойцадан иборат. Бу лойца сув ости tof тизмалари ва цирларида чуцурлиги урта цисобда 3500 м бул- ган, бироц 5000 м дан саёз жойларда ётцизилади. Энг янги тадцицотлар- нинг курсатишича, цумли лойцалардан иборат карбонатли чукиндилар бошца йул билан хам пайдо булиши мумкин экан. Глобигерин лойцаси Атлантика океани билан Хршд океани тагининг ярмига яцин майдонини, Тинч океан тагининг эса салкам чорак цисмини цоплаб олган. Иссиц минтацанинг 3500 м дан саёз цисмларида птеропода лойца- си ётцизилади: бу лойцанинг 60—80 % и птероподаларнинг оцактошли чиганоцларидан иборат, цолган цисми эса—гил жинслардир. Птеропо- да лойцаси Дунё океани тагининг бор-йуги салкам 4% ини цоплайди. Океанларнинг, айницса Тинч океан билан Хинд океанининг илиц цисмларида 4000 м дан чуцурда радиолярия лойцаси учрайди, бу лой- цанинг 40—50% и радиолярия чиганоцларининг кремнийли цолдицла- ридан, цолган цисми эса гилдан иборат. У Дунё океан майдонининг 3,5% ини эгаллайди. Океанларнинг совуц сувлари тагида диатома лойцаси тарцалган; бу лойца диатома сув утларининг косаси цамда бошца йул билан пайдо булган жинслардан таркиб топган. У намлигида сарриш-сур тусли, цуригачда эса деярли оппоц унга ухшаш цумли жинсдир. Океан чукиндиларининг тарцалиши океанлар тагидаги геологик, геоморфологии структуралар характерини акс эттиради. Материклар- 173
58- раем. Дунё океани таги грунтлари. 1 - террпген С-ткизиклар, 2 - диатома лойцасп. 3 - глобигерп лойцаси, 1 - птсролод .тойцаси, 5 —кизил гил, * 6 — радиолярий лойцаси
пинг сув ости чеккаларида терригеи ётдизндлар тупланади. Рифт тизма ларининг куп дисмида юмшод одизидлар учрамайди. Котловиналар- даги чукиндилар датлами айнидса далин булади. Дунё океани тагида хам, материк ер пустидаги каби, битмас-ту- ганмас фойдали дазилма конларп бор. Металл рудалари, афтидан, ма- териклардагидан хам куп булса керак. Ньюфаундленд ороли ядиннда денгиз тагидан темир рудаси дазнб олинмодда. Океан таги багрпда тошкумир датламларч хам бор; тошкумнр Ванкувер ороли, Чили ва Ав- стралия ядиннда анидланган. Денгизлар тагинпнг нефтга бойлиги хам исботланган. Каспий ва Кариб денгизларидан, Аляска ядннндан ва бош- ка районлардан куплаб нефть казнб олинмодда. Бактерияларнинг фао- лияти натижасида океан тагида марганецлч конкренияларнпнг жгла катта датламларн вужудга келган; бу конкреция таркибида ‘20% гача марганец учраидн. Органик йул билан пайдо булган оксан лойдаларп фосфор, органик азот ва бошка элементлар хамда бирикмалар олишда мухим хом ашё манбалдир. Океан сувларининг химиявий таркиби. Дунё океанидаги сув эрит- мадан иборат булиб, унинг таркибида 44 та элемент борлиги аниклан- ган. Сувда айнидса тузлар куп. Океан суви бундан ташдари газлар ва органик йул билан пайдо булган моддалар билан туйинган. Шунинг учун сув ^ам унумдорлик хусусиятига эга ва бу жихатдан тупрокка ухшаб кетади. Сувда эриган минерал моддалар миддорига дараб сувнинг шурлиги анидланади. Сув шурлиги промилле (%о) дисобида, яъни бир килограмм денгиз сувида нсча грам туз борлигига дараб улчанади. Океанларнинг очид хисмларида сув шурлиги урта хисобда 35%о га тенг, яъни хар ки- лограмм сувда 35 г туз булади. Океан сувининг купгина хоссалари аччид-шурлиги, солиштирма огирлигининг катталиги ва бошдалар ту сувдаги туз миддорига боглиддир. Шу билан бирга мутладо соф (тоза) сув тупрох хосил дилиш процесси таъсир этмаган tof жинси каби унум- сиз булади. Табиий денгиз суви эса унумдордир. Океан сувининг тузи таркибндаги моддалар нисбатн Дунё океанн- нинг хамма дисмида деярли бир хилдир (23-жадвал). Табиатдаги барча сувларнинг асл манбаи мантиядаги моддалар- дир1 *. Баъзи геофизикларнинг дисобига кура Ер пайдо булгандан буён мантиянинг дифференцияланиши жараёнида ундан 34-1023 г сув ажра- либ чиддан. Шундан, хозирги гидросферада (ер ости сувлари билан бирга) 24-1023 г сув долиб, 10-1023 г сув планеталараро бушлидда тар- даб кетган. Мантиянинг дифференцияланиши хозирги геологик даврда Хам руй бериб, ундан ер юзасига ювенил сув чидиб турибди. Тахминий хисобларга асосланиб, бутун Ер шари юзасига магмадан йилига 0,4 км-3 га ядин сув ажралиб чидади, дейиш мумкин. Ернинг чудур дисмидаги сув юдори босим остида булганидан буг- ланиб кетолмайди ва таркибида хлор-натрий дамда кальций булган нй- макобдан иборат. Хлор-натрийли эндоген сувлар Ер бетига кутарилган, уларга гео- график добиддаги тирик организмлар таъсир этади ва натижада ман- тиядан ажралиб чиддан сувнинг минерализацияси миддор жихатдан, 1 Сув ерга мантиядан ташдари планеталараро бушлиддап дам келади. Тахминий дисобларнинг курсатишича, Ерга бир кеча-кундузда 15000 тонна метеорит моддалар тушади ва уларнинг урта дисоб билан 0,5% га ядини сувдан иборат. Бинобарин, Ер фа- зодан суткасига 77 л;3 сув олади. Бутун геологик эралар мобайнида яъни 3,5 мтрд. йилда, Ерга фазодан 90 км? яъни Ладога кули сувига тахминан 100 баравар куп сув келган. Гарчи бу ерда утмиш геологик эраларда метеоритлар дозиргига дараганда куп тушган булиши мумкинлиги дисобга олинмаган булса-да дар долда планеталараро бушлид Ердаги табиий сувларнинг асл манбаи була олмасяиги куриниб турибди. 175
23 жадвал СУВДА ЭРИГАН ТУЗЛАР ТАРКИБИДАГИ МОДДАЛАР НИСБАТИ Тузнинг таркиби Промилле Процент Хаммаси, % хисобида Хлорли натрий . . . . Хлорли магний 27,2 3,8 77,8 10,9 Хлоридлар 88,7 Магний сульфид Кальций сульфид ... Калий сульфид .... 1,7 1.2 0,9 4,7 3,6 2,5 Сульфатлар 10,8 Карбонат кальций 0,1 0,3 Карбонатлар 0,3 Бошкалар ... . 0,1 0,2 Бошкалар 0,2 Жами 35,0 100 100 яъни уларда тузларнинг оз-куплиги жицатидан хам, шунингдек, сифат жицатидан, яъни тузларининг таркиби жицатидан цам узгаради. Дунё океанидаги сувлар икки хил—эндоген ва биоген йул билан пайдо булган. Сув алмашинувида иштирок этувчи сув массаларининг таркиби океан- нинг турли цисмида турличадир. Энг чуцурдаги сув жуда шур булса, музликлар суви чучук булади. Бироц Ер шаридаги барча сувнинг 98,5% шур сувдан иборат. Чучук сувларнинг купи музлардадир. Агар бу муз- лар эриса, Дунё океанининг шурлиги 35%о дан 34,2%о га тушиб цолган булар эди. Шу билан бирга денгиздаги тузларни дарёлар келтйрган деган ги- потеза цам бор. Дарёлар цуруцликдан муттасил равишда цар хил туз- ларни келтириб, уларни денгизлар тагида жуда куплаб туплайди. Шуни цисобга олиб, денгизларнинг сув режимида дарёлардаги эрувчан оци- зицла'рнинг цам маълум бир роли бор, дейиш мумкин. Бироц дарё суви- даги тузлар таркиби денгиз сувидагидан бошца—унда хлоридлар бор- йути 5,2%. лекин карбонат кальций мицдори 60% га етади. Денгиздаги тузларнинг цаердан келиб чициши, аникроги уларнинг икки хил йул билан пайдо булганлиги, яъни мантиядан ажралиб чиццан- лиги ва материк сувларидан вужудга келганлиги цацидаги гипотеза- ларга тугри бацо бериш учун океан билан цуруцлик, сув билан тирик организмлар уртасидаги туз алмашинувини цисобга олиш зарур. 1^уруцликларда тупланган тузлар бир вацтлар шу ерларга бости- риб келган денгиз суви билан боглиц, демак, цозирги вацтда дарёлар океанга ана шу тузларни келтирмоцда. Ер пустидаги тузларнинг бир цисми ер пусти вужудга келаётганда мантиядан ажралиб чиццан. Ден- гиз тузлари цуруцликка ёгинлар орцали цам утади. Дарё сувлари билан денгиз сувларининг таркиби бир-биридан фарц цилишига сабаб шуки, океандаги организмларнинг скелети ва чиганоцлари купдан-куп бирикмалардан, шу жумладан тузлардан вужудга келади. Бу моддаларнинг бир цисми усимлик ва цайвонлар но- буд булганда сув тагига чукиб, уларнинг айланма царакати тугайди. Организмларнинг скелет ва чиганоцлари таркиб топиши учун доимий равишда жуда куп кальций ва кремний сарф булади, баъзи тирик организмлар сувдан йод, мис, рух, ванадий ва бошца хил элемент- ларни ажратиб олади. Шундай цилиб, цуйидаги хулосаларга келиши- миз мумкин; ; 176
1) Денгиздаги тузларнинг асл манбаи мантиядир, 2) океан билан цуруцлик орасида туз алмашинуви мавжуд, 3) океан сувларининг туз режимини тирик организмлар тартибга солиб туради. Океан сувининг тузи узгарганми ёки йуцми ва цандай узгаргап деган саволга бирмунча дадил жавоб берса булади. Мантиядан ажра- 1иб чицувчи уч асосий модда ичида сув биринчи уринни эгаллайди, унга барча учувчан моддаларнинг 4—8% и тугри келади. Сув эритмалари магмадаги учувчи компонентларни царакатга келтиради ва уларни литосферага олиб чикади. Фацат сувгина бугланиб, унинг бир цисми космик фазога чициб кетади: бинобарин, океан сувининг шурлиги орта боради. Тарихий геология далиллари шуни курсатадики, Дунё океани суви- нинг шурлиги архей эрасида 25°/оо дан, цатто 1О°/оо дан хам кам булган, яъни уша вацтдаги сув хавзалари салгина шур булган холос. Умуман олганда планетамиздаги сувнинг пайдо булиши ва сарф булиши масаласи чуцур илмий тадцицотлар утказиб, умумий хулоса- лар ясашни талаб этади. Океанларнинг юза цисмидаги сувлар шурлиги турли жойларда кам фар|\ цилади, бирок шурликнинг таркалишида цам цар цолда зоналлик цонунияти мавжуд (59-расм). Экваториал зонада сувнинг шурлиги 35%о ва ундан цам бир оз камроц, Зонд ороллари атрофида эса 32%о га- ча тушиб цолади. Сув шурлигининг камлигига сабаб ёмгирнинг жуда куп ёгиши ва цавонинг сербулут эканлигидир: булутлик бугланишни ка- майтиради. Тропик улкалардаги океан сувлари анча шур — 36,9 % 0 га, хатто 37,9О%о га етади. Бу улкаларда сувнинг жуда шурлигига сабаб очиц цавода ва муттасил эсувчи пассат шамоллари натижасида бугла- нишнинг катталиги ва ёгин мицдорининг камлигидир. Шурлик муъта- дил минтацада нормал—35%о атрофида булиб, цутбий кенгликларда (Арктикада) дарёлардан куплаб чучук сув келиб цуйилиши ва музлар эриши натижасида 32 % о гача тушиб цолади. Денгиз сувлари шурлиги- нинг узгаришидаги умумий зоналликни Дунё океанидаги оцимлар му- раккаблаштиради; илиц сувлар шур, совуц сувлар эса чучукроц булади. Бинобарин, оцимлар зоналар доирасида регионларни цосил цилади, шунинг учун умуман олганда океан сувларининг шурлиги зонал-регион- лик цонунияти буйича тарцалади. Денгизларда, айницса материк ичкарисидаги денгизларда, сувнинг шурлиги океанлардагига цараганда анча катта фарц цилади. Ички ден- гизлар сувининг шурлик даражаси денгиз билан океан орасидаги бу- гозларнинг кенглигига, цанча чучук сув келиб цуйилиши, цанча сув сарф булишига боглиц. Чучук сув мицдори,уз навбатида, соф зонал омилларга, яъни йиллик ёгин мицдорига, денгизга цуйилувчи дарёлар- нинг куплиги ва серсувлигига, булутлар ва бугланиш мицдорига бог- лнцдир. Егин цаддан ташцари куп тушадиган зоналарда жойлашган денгиз- лар суви океан сувига цараганда цар доим чучукроц булади, бундай денгизлар сувининг шурлик мицдори бугозларнинг кенглигига ва ден- гизнинг цуруцлик ичкарисига цанча кириб борганлигига боглицдир. Ма- салан, Оц денгиз сувининг шурлиги Горло буйнида 34%о булса, ден- гизнинг урта цисмида 25°/оо- Двина губасида эса 7%о дир. Катта Бельт бугозида гарбий шамоллар эсаётганда сувнинг шурлиги 20%о га, шар- ций шамоллар эсаёгганда эса 1О%о га тенг булиб, Кронштадт яцинида 5%о гача тушиб цолади. Егин кам тушадиган зоналарда жойлашган денгизлар суви океан сувига нисбатан шур булади, чунки цизиб ётган цуруцлик денгиздан сувнинг куплаб бугланишига таъсир этади. Дунё океанидаги энг шур сув Кизил денгизда булиб, бу ерда шурлик 41°/оо га етади. Егин кам тушадиган Урта денгиз сувининг шурлиги цам гарбда 37%0 дан шарцда 12 Л. П. Шубаев 177
'-J oo 59- раем. Дунё океани сувларининг шурлиги (%0 ^исобидд)
38%о гача узгаради. Денгиз муътадил и^лимли цуруцликнинг цанча- лик ичкарисида булса, шурлиги шунча камая боради, чунончи — Мар- мара денгизида 25%о га, Кора денгизда 18%0 га, Азов денгизида эса 12%0 га тенг. Чекка денгизлар сувининг шурлиги умуман океандагнга тенг: ё салгина камроч (Охота денгизида — 32%о, Бенгалия цултигида 32%о) ёки ёгин-сочин кам булса, салгина ортнк (Арабистон денгизида 36 % о) дир. , Океан сувпни куп элементли суюц руда деб цараш мумкин. Юцори- да айтиб утилганидек, бир тонна океан суви таркибида 35 кг туз була- ди. Дунё океанидаги туз микдори шу цадар купки, агар уни сувдан ажратиб олиб, материклар устида ёйилса, калинлиги 153 м ли туз датлами чосил булар эди (Л. А. Зенкевич, 1951). Денгиз сувидан ош тузи, магний, бром, калий тузлари ва бошча куплаб элементлар чамДа бирикмалар олинади. Шурлиги 35%о булган сув чучук сувга цараганда биологик жи^ат- дан ^улайдир. Тоза (соф) сув тучимага кириб, зарар етказади, чунки бунда протоплазма таркиби узгаради. Шунинг учун чучук сувда яшов- чи организмларнпнг сув утказмайдиган силлиц пардаси булади. Денгиз шур сувидаги осмотик босим эса, организмлар пчидаги босимга тенг. Шу сабабли организм билан мучит уртасида босим хисобига модда -ча- ра кати вужудга келмайди. Океан сувларида денгиз яшил усимликлари озиги таркибига кирув- чи элементлар чамма вацт куп булади. Фацат азот, фосфор ва баъзан кремнезём кам булади ёки бутунлай булмайди. Чунки усимликлар фос- форни фосфор кислотаси ёки фосфатлар, азотни иитратлар тарзида азот кислотасининг тузлари ёки нитритлар, чамда аммиак, .кремнезём- ни эса кремний кислотаси холатида узига сингдириб олади. Организмлар учун озуча буладиган тузлар органик моддаларнинг парчаланиши натижасида чаР хил чучурликда ч°сил булаверади. Би- роц сувнинг юза чисмларида уларни усимликлар (айницса вегетацияси кучайган вактда) истеъмол чилади, нобуд булган организмлар эса чу- курга тушиб кетади. Шундай цилиб, чучурдаги сувлар озуча тузларга энг бой булади, шунинг учун денгиз ва океанларнинг унумдор аквато- рийси х.ам чучурдаги сувлар ючорига кутариладиган жойларга тугри келади. Антарктика сувларида озуча тузлар мичдори организмлар учу!. Чар доим етарлидир. Бу сувлар юзасининг совиши сувларнинг кучли вертикал харакатига ва чучурдаги сувларнинг хар доим ючорига кута- рилишига сабаб булади, бу сувлар эса фосфат ва нитратларга бойдир. Бу жойларда планктон энг куп тарчалган. Сунгра бошча чайвончар» шу жумладан кит куп. Саргассо денгизининг юза чисмидаги илич ва шу сабабли енгил суви урнига чучурдан ундан огирроч сув кутарила олмайди. Шунинг учун Саргассо денгизининг юзасида озуча тузлар ва планктон кам, бу депгизнинг чайвоноти чам кам. Дунё океанининг тропикларда жой- лашган ва чалчасимон очимлар ураб олган бошча турт области сувла- ри ,ам шундай камхосилдир. Бу жихатдан уларни денгнздаги чуллар деса булади. Бу областларда сувнинг ючорилама чаРакати йучлиги ва планктон камлиги сабабли сув жуда тиничдир. Шимолий муътадил минтачада океаннинг биологик мачсулдорлиги мавсумдан-мавсумга узгариб туради: ёзда денгиз сувининг устки чисм- лари исиб, суви аралашмайди, планктон усишдан тухтайди; чишда мет- ки чэтламдаги совиган сув пастга тушиб, чучурдаги сув эса ючорига кутарилади, денгизнинг мачсулдорлиги ортади. Фосфатлар ва нитратларни Дунё океанита чУРУк.лпкДаги сувлар, айннчса дарёлар чам келтиради. Табиийки, бу сувлар ЧУРУК.ЛИК ичига чучур кириб борган денгизларни фосфат ва нитратлар билан бойитади 12* 179
Азов денгизи Дон дарёсининг суви туфайли ва саёзлигидан суви доимо аралашиб туриши натижасида озуца моддаларга жуда бой, энг махсул- дор денгиз цисобланади. Урта денгизга дарёлар кам цуйилиши сабабли упда организмлар кам, лекин бу организмларнинг тури хар хил. Денгизларнинг биологик махсулдорлиги зонал карактерга эга. Цутбёни кенгликларидаги сувлар энг сермахсул, тропик кенгликлар- нинг Саргассо денгизи тинндаги берк районлари эса энг кам махсул- дир. муътадил минтацада махсулдорлик уртача. Зоналар ичида сувнинг вер гикал царакати турлича ва махсулдорлиги цар хил булган районлар ажратилади. Шундай цилиб, цурукликдаги тупроц цам. океанлар суви цам вацт мобайнида тирик организмлар таъсирида цайта ишланган махсус та- биий цосила булиб, В. И. Вернадский фикрига кура, хозирги вацтда икки цисмдан — жонсиз жинслар билан жонли моддадан ибора гдир. Тупроц цам, денгиз суви цам хосилдорлик хусусиятига эга. Океандаги организмлар цаётида океан сувларининг бошца хусусиятлари, аввало— ёруглик ва газ режими катта ахамиятга эгадир. Денгиз сувининг тиницлиги ва ранги. Денгиз сувида ёругликнинг таркалиши. Денгиз сувининг тиницлиги сув молекулалари цамда улар- да эриган моддалар, шунингдек, сувдаги муаллац заррачалар-планк- тон, цаво пуфакчалари, сув келтирмаларининг цуёш нурларини цандай ютиши (узига сингдириши) ва тарцатишига боглицдир. Сув—нимтиниц модда: цуёш нурлари унда цисман сочилиб кетади, цисман ютилади ва бирмунча чуцурликкача тушиб боради. Нурларнинг ютилиши ва сочи- лишига сувдаги эримаган цар хил моддалар катта таъсир курсатади: улар цанча куп булса, сувнинг тиницлиги шунча кам булади. Сувнинг тиницлиги диаметри 30 см ли оц диск билан аницланади: бу диск сувга чуктирилганда неча метрдан куринса, сувнинг тиницли- ги шунча метр цисобланади. Дунё океанидаги энг тиниц сув Саргассо денгизининг сувидир. Унинг тиницлиги 66,5 м. Бунга сабаб туки, Сар- гассо денгизида сув вертикал аралашмайди ва планктонли цатлами юпца. Тоза ва тиниц сувли бошца акваторийлар цам тропиклар билан еубтропиклардадир: Урта денгизда — 60 м, Тинч океанда — 69 м. Хинд океанида — 50 м. Денгиз ва океанлар сувининг муаллац моддалар куп цисмида тиницлик кам булади. Масалан, сувнинг тиницлиги Шимолий денгизда 23 м га, Балтика денгизида 13 м га, Оц денгизда 9 м га, Азов денгизида эса 3 М га тенг. Сувда ёругликнинг цанча масофага кириб бориши махсус фотока- мералардаги фотопластинкалар ёрдамида аницланилади. Фотоплас- тинка 100 м чуцурликда 80 минут ушланганда хиралашади, кучсиз ёруглик 500 м гача чуцурликда аницланган, у билинар-билинмас дара- жада эса 1000 м га тушиб боради. Усимликларга айницса керак була- диган цизил нурлар 100 м дан чуцурга утмайди. Фотосинтез жараёни куп ёруглик талаб цилганидан 100—150 м дан, камдан-кам цолда 200 м дан чуцурда усимликлар учрамайди. Денгиз сувларининг устки 100 м ли цисмида денгиз цайвонларининг асосий озиги — планктон цаёт кечиради. Усимлик планктонининг ривожланишини таъминловчи фотосин- тез жараёни руй берадиган пастки чегара Урта денгизда 150 гл, Саргассо денгизида 100 м, Шимолий денгизда 45 м, Исландия циргоц- лари яцинида, Балтика денгизида 20 м чуцурликкача тушади. Цуёш нур- лари ция тушганда, сув юзасииинг альбедоси ортиб, кундузи ёруг кун сув остида атмосферадагидан цисцароц булади. Масалан, Мадера яци- нида 10 м чуцурликда кундуз куни 4 соат цисцаради, 40 м чуцурликда эса бор-йуги 15 минут давом этади, холос. ^Цуёш нурининг тарцалиши денгиз сувининг рангига цам таъсир этади. Агар тоза дистилланган сувни махсус урнатилган трубкага со- 180
либ царалса, у бегубор мовий тусда куринади. Дуёшли кунда ва сув юзаси сокин булганда денгиз сувининг цациций ранги сувдаги органик ва анорганик йул билан пайдо булган заррачаларнинг микдори хамда катта-кичиклигига боглиц, чунки улар куёш нурининг схв юзасида тар- калиш характерига таъсир этади. Тоза сув спектрнинг цизил ва сариц рангли нурларини узига синдириб кук рангли нурларни тарцатиб юбо- ради. Сувга аралашган жинслар спектрнинг кизил нурлари сочилиб ко тишига сабаб бу пади. Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, сув цанчалик тоза бул- са, унинг кук ранги шунча тиниц булади; сувга аралашган жинслар денгиз сувипи яшил, саргиш-яшил, сариц ва хатто саргнш-жигар ранг гусга киритади. -Очиц океан ёки денгизда тиницлик 30 м ча булса, сув кук рангда булади. Планктон куп булса сув яшил тусга киради. Киргоцца якнн- лашган сари сув-тиницлигининг камайиши билан сув олдин яшил, сунгра саргиш ва хатто баъзан саргиш-жигар ранг тус олади, Оц, Дора ва Дизил денгизларнинг номи уларнинг суви рангига караб эмас, балки сохил ва циргоцлари ландшафгининг умумий манза- расига цараб берилган. Фацат Сарик, денгизнппг суви хакикатан хтм сариц, бунга. сабаб Хуанхэ дарёси денгизга жуда куп микдорда оцизиб келади Океан ва денгизларнинг газ режими. Дунё океанининг табиатчда айницса унда тирик мавжудотларнинг таркалпшида сувнинг газ режими катта роль уйнайди. Сувда азот, кислород, карбонад ангидрид, баъзан эса олтингугурт эриган булади. Азот билан кислороднинг океандагп нисбати атмосферадагидап бошцачадир. СЯС темпсратурада атмосфера- да 79% азот, 21% кислород булса. сувда Ь3% азот ва 35% кислород булади, яъни сувда эриган хавода атмосфера хавосидагига цараганда кислороднинг улуши купроц булади. Бу денгиз хайвонлари учун кула i дир. Газларнинг сувда эрувчанлиги сувнинг хароратига боглиц. Шурли- ги уртача 35 %0 булган океан сувининг бир литрида О°С да 8,5 c.w3. 30°С да эса 4,5 см3 газ эриши мумкин. Совук. сувда хаво, шу жумладап, кислород купроц булади. Кислород сувга цисман диффузия йули билан хаводан, ёгинлардан келади. Тулцин вактида хам хаводаги кислород эриб сувга утади. Бироц сувдаги кислороднинг асосий манбаи фито планктондир; фотосинтез жараёнида фитопланктондан эркин кислород ажралиб чициб сувга утади. Шунинг учун хам сувларнинг фитопланктон серавж усадигап цисмида кислород бе.х.ад куп булади, уму ман олганда океан сувларининг барча юза цатламлари кпелородга бой. Океанларнинг чуцур цисмидаги сувларда хам кислород куп булади. Бу кислородни цутбий географик кенгликларда океаннинг чуцур цисм- ларига тушиб, жуда секин, секундига бир неча сантиметр тезликда экваторга цараб оцувчн сувлар келтиради. Шундай цилиб, океанлар- нинг совуц сув пастга чукадиган цисмлари гуё хзига <ос вентиляция кувури ролини уйнайди ва чуцурдаги сувни кислород билан таъмиплаб туради. Чуцурдаги сувларнинг кутарилиши океанларнинг юза цисм- ларини озуца тузлари билан гаъминлайди. Бу тузлар планктоннинг усишига ёрдам беради, планктон эса уз навбатида юза цатламдагн сувларга куплаб кислород ажратиб чицаради. Азот сувга атмосферадан утади. Усимликларнинг озицланиши орга- ник бирикмалар - асосан ннтратларда азот хам иштпрок этади. Сувга атмосферадан утувч'и, вулканлар отилганда Ернинг ички цисм- ларидан чицувчи ва хайвонлар нафас олганда ва органик моддалар парчаланганда хосил булувчи карбонат ангидрид (СО2) гази оксан сувида хар доим етарли мицдорда булади. Баъзан океанлар тагидаги хайвонлар куп жойларда бу газ меъёридан ортиц х.ам булади. Денгиз сувларида олтингугурт водородининг тупланиши сабаблари 181
за у цосил буладиган шарой г куйида Дора денгиз мисолида таърифлан- гаи. Олтингугурт водороди камроц мицдорда бошца денгизларда, чунончп, Балтика денгизида цам цосил булади. Бунга сабаб денгиздар- нинг чуцур чукмаларида океаннинг шур суви туриб цолади ва юцорига кутарила олмай олтингугурт водородига туйиниб цолади. Ер шарининг улкан ва яхлит сув цобигининг турли цисмларидаги царорат ва зичлик турличадир, океанларнинг турли цисмларида атмос- фера босими узгариб туради, цар хил шамоллар эсади, Дунё океани цар доим атмосфера циркуляцияси таъсирида булади. Табиийки, шу сабабли океанлар ва барча денгизлар сувч доимо царакатдадир. Бу царакатлар- нинг энг муцимлари: тулцинлар, оцимлар, сув цалциши, сувларнинг аралашуви ва вертикал циркуляциясидир. Тулцинланиш. Денгизнинг тулцинланиши деб сув юзасииинг муво- занат цолатидан тебранишига, яъни уртача сатхидан пастга ва юцорига томон царакатига айтилади. Бироц денгиз тулцинлангапда ундаги сув массалари горизонтал царакат цилмайди. Денгиз ва океанларнинг тул- кинланиши шамолда тулкинланиб турган бугдойзорга ухшайди, буг- 60- раем. Тулцин элементлар чийзор тулцинда чайцалади, бугдой туплари эса, табиийки, уз жойидан силжимай тураверади фацат бошоклар ва бугдой тупининг юцори цисм- таригина орбита буйлаб царакат цилади. Буни сувга тош ташланганда хосил булган тулциндаги пукак царакатига цараб цам кузатса булади Тулцинланаётган денгиз ёки кул сув бетида сузиб юрган предметларии шоу шабба, цамиш ва бошца нарсаларни циргоцца келтириб ташлайди. Бироц бу предметларии циргоцца сув эмас, балки тулцинни цосил цила- ётган шамол суриб келтиради. Тулцинлар цуйидаги цисмлардан иборат (60-расм): тулциннинг иг паст цисми таги, энг баланд цисми тепаси ёки цирраси дейилади. Тулцин ён багри билан горизонтал юза орасидаги бурчак тулцин цияли- ги деб аталади. Тулциннинг тепасидан тагигача булган тик масофа тулцин баландлиги, тулциннинг цар икки тепаси ёки таги орасидаги масофа эса тулцин узунлиги дейилади. Тулцинларнинг тарцалиш тез- лиги уларнинг тезлиги ва даври билан белгиланади. Тулцин тепаси ёки тагииинг бир секундда цанча масофани босиб утиши унинг тезли- гини билдиради. Тулкин даври кетма-кет келган икки тулцин тепаси еки тагииинг бир нуцтадан утиши учун кетган вацтга тенг. Гулцин цосил булишининг асосий сабаби—шамол. Тезлиги 0,25 м/сек га тенг енгил шабада сув бетига ишцаланиб денгиз мавжини, яъни бир хил майда тулциилар системасини хосил цилади. Сув бети ша- мол эсиши билан мавжланиб, шамол тухташи билан тинчланади. .Ша- мол яиада кучайса, цаво сувга ишцаланишдан ташцари тулциннинг унга рупара ён багрига келиб урилади. Шамолнинг тезлиги 1 м/сек дан ошеа, денгиз тулцинланади. Шамол цосил килган энг катта тулцинлар жанубий ярим шарда кузатилаш, чунки бу ярим шарда океан жуда катта майдонни эгалла- ган булиб, муттасил кучли гарбий шамоллар эсиб туради. Бу ерда тул- цниларнинг баландлиги 13 м га, узунлиги 400 м га етади Тулцинларнинг царакат тезлиги салкам 20 м/сек, даври эса 20 сек га тенг. Денгизларда Ш2
тулкинлар нисбатан кучсизрох булади. Хатто анча катта Урта денгизда Хам тулхинларнинг баландлиги атиги 5 м га етади. Тугри тарцалувчи тулхин грохоидал шаклга эга булади. Бунда сувнинг хар бир зарраси бир текис х.аракат килиб, мувозанат сатхи якинида айланма орбита хосил хилади. (61-раем). Барча зарралар бир 61- раем. Тулциндаги сув зарраларининг харакати (а) ва шамол хосил цилган тулцин харакати (б) томонга харакат хилади. Сув зарралари хар дахик.ада орбитанинг турли нухтасида булади; мана шунинг узи тулхинлар системасидан иборат. Оддий тулхинлар шамол таъсирида уз шаклини узгартиради. Ша- мол зарбидан аввало тулхинларнинг симметрии трохоидал шакли узга- ради: шамолга рупара ён багир шамолга терс ён багирдан хиярох була- ди, шамол кучли эсганда тулхиннинг учини учириб кетади ва сув атроф- га сачраб, ох кулик хосил хилади. Бунда юза хатламдаги сув заррача- лари бир оз олдинга силжийди. Ухтин'УКтин эсган шамол бирламчи кат- та тулхинлар ён багрида икки- чамчи кичик тулхинлар хосил Хилади. Шамол йуналиши цик- лондаги каби тез-тез алмашиниб турса, турли томондан келаётган тулкинлар бир-бирига келиб ури- либ тулхинларнинг махсус хили хосил булади. i Тулхинлар хиргохха яхинла- шаетганда хам уларнинг шакли узгаради. Саёз жойда сув денгиз тагига ишхаланиши натижасида тулкиннинг тезлиги камайиб. баландлиги ва ён багрининг хия- лиги ортади. Саёзчик ва саёз хиргохларца сув тагига хаттик ишхаланиши натижасида тулхин тункарилиб кетиб, орхага х.ара- кат хилади ва хиргох тулхини хо- сил булади (62-раем). Тулхин хиргохха ёки ХУМ‘ локха иргитган сув аста-секин яна орхага охиб кетади. 62- раем. Тулкиннинг киргок тулцинига айланиши (а) ва саёз кирговдаги гулкин- лар рефракцияси (б) 183
Агар очих денгиздаги тулкинлар циргоцца хия урилса, улар кир- гох буйи саёзлигига етиб келгач, хиргох чизигига параллел йуналади. Бунга сабаб шуки, тулциннинг саёзликка олдин етиб келган цаноти тезроц ^аракат цилиб, нихоят биринчисига тенглашиб олади. Мана шунинг учун хам хиргох тулцини хамма вахт киргодка параллел тар- калади. Купинча ^иргоцдан нарида сув тагида марза, сув ости хум тили, маржой рпфи ва бошкалар булади. Бунда тулцин саёзликларга келиб урилиб, тункарилади ва сув буруни хосил булади. Катта-катта тулхин- лар сув юзасидан кутарилиб турган тусикца урилганда шу хадар кат- ти^ товуш чикадпки, у баъзан туп товушини эслатади. I^nprox буйи сувлари баланд хиргохха келиб урилганда сув 60 м гача баландга сапчиб кутарилади. Тулхинлар анча катта ахамиятга эгадпр. Тулкинлар юза катлам- даги сувларни аралаштиради ва бу билан уларни кислород хамда хаво иссихлиги билан таъминлайди Тулкин сачраганда хавога сув томчила- ри билан бирга туз хам утади: сунгра, бу туз заррачалари атмосферада конденсация ядроси ролини уйнайди. Тулхинлар сохилни емириб, ^иргокдан узиб олган материалларни юмалатлб юради ва силликлайди, сунгра уни сув ости ён багрида тар- цатади. КИРР°Ц буйи чухур булса, тулкинлар айншуса шиддатли була- ди, чунки сув тагига ишцаланиб тУлдин кучини кирка олмайди. Тул- кинлар огирлиги 2500 тонналаб келадиган тош ва буюмларни иткитиб юборган холлар хам булган. Тулхинларнинг кучи сув массасининг механик зарбига эмас, балки асосан кавитацияга, яъни тулкинлар циргокца келиб урилганда сув мас- сасининг яхлитлиги бузилишига богликдир. Бунда хаво пуфакчалари хосил булиб, гидравлик босим бирданига камайиб кетади. Бунинг нати- жасида хар хандай tof жинси хам емирилади ва майдаланади. Коялар- ни асосан тулхинлар зарби эмас, балки тулхин вахтида пайдо булади- ган сон-санохсиз хаво пуфакчалари емиради. Келажакда жамият манфаатлари йулида тулхинлар кучидан фой- даланилпши мумкин. Тулхинланиш даражаси 9 балли шкала билан анихланади, бу шкаладан хУРУКликДаги сув хавзаларини урганишда Хам фойдаланса булади. Денгиз, кул ва сув омборларининг тулцинланиши аникланадиган шкала Баллар Тулхинланиш даражасининг белгилари 0 Сув юзаси текис. 1 Сув юзаси мавжланади ва кичик тулкинлар хосил булади. 2 Тулхинларнинг унча катта булмаган учи айланиб тушади, бирок хали ок купик хосил булмайди. 3 Баъзи жойларда тулкииларнинг учи айланиб тушаётганда ок купик пайдо булади. 4 Тулкинлар аник шакл олади. хамма жойда ок купик хосил булади. 5 Баланд тулкинлар пайдо булиб, уларнинг купикли учи атрофга кенг * таркалади, шамол тулкин учидаги купикни учириб кета бошлайди. 6 Довул туликинларининг учлари узун марзалар хосил килади, купик тен- гизда йул-йул булиб таркала бошлайди. 7 Купикдан хосил булган узун полосалар тулкинлар ён багрини коплал, баъзи жойларда тулкнининг этагигача етиб боради. 8 Купик тулкинлар ён багрини ёппасига коплайди, сув юзи оппок rvu га киради, ахён-ахёндагина купиксиз жой учрайди. 9 Бутун сув юзи калин купик билан копланади, хаво сув заррачалари ва томчиларига тулади, куриш масофаси кискаради. 181
Зилзилалар, денгиз зилзилалари ва социл буйи вулканларининг отилишн натижасида жуда катта тулкинлар вужудга келади. Крокатау вулкани отилганда (1883 й) баландлиги 35 м ва узунлиги 524 км ли тулцин пайдо булган. Бу тулцин секундига 189 м тезликда тарцалган 23 соат-у 31 минутдан сунг бу тулцин Горн бурунига етиб борган; ал- батта, у ерга боргунча тулцин бирмунча пасайиб долган, зилзила натижа- сида хосил булган тулкинлар сохилда яшовчи ахолига катта фалокат келтиради. Океан ва денгиз окимлари. Сув юзасининг тебранма харакатлари дан иборат булган тулкинланишдан ташцари океан хамда денгиз суви массалари узоц-узоцларга окиб боради. Булар океан ва денгиз оким- ларидир. Океан ва денгиз окимлари сувнинг вертикал харакатлари билан биргаликда Дунё океани сувларининг циркуляциясини вужудга келтиради. Бу циркуляция атмосфера циркуляциясига ухшаб кетади Атмосфера ва оксан суви массаси харакатлари бир-бирига шу кадар боглицки, улар атмогидросферанинг бир бутун циркуляциясини хосит килади. Оцим деб океан ёки денгизнинг юза цисмидаги жуда катта сув массасининг чуцурлиги бир неча юз метрли кенг полосалар тарзида маълум бир йуналишда узок масофаларга олиб кетилишига антилади Океан сувлари циркуляцияси, шу жумладан оцимлар хам бир кап- ча сабабларга кура вужудга келади. Чана шу сабабларга караб оким лар зичлик оцимлари, дрейф окимлари ва куйилма окимларга анчрати- лади. Зичлик оцимлари турли денгизларда ва океаннинг турли кисмла- рида'сувларнинг зичлиги хар хил булишидан вужудга келади. Маса- лан, I^opa денгиз билан Урта денгиз орасида бу денгизлар сувининг зичлигидаги фарц туфайли хосил булган оким мавжуд; сувнинг зичлиги- даги тафовут, уз навбатчда, бу сувларнинг шур лиги турлича эканлигига боглиц. Урта денгизнинг жуда шур суви бугозлар ва Мар пара денгизн- нин.г тагидан Кора денгизга томон оцади. Руора денгизнинг дарёлар куп сув келтириши туфайли анча чучиган суви эса юза цатламда Урта депгиз- га цараб оцади. Бунинг натижасида Кд>ра денгизда сув цатламларининг барцарор стратификацияси (цатламланиши) вужудга келади; юзадаги цалинлиги 200 м ли нисбатан чучук ва енгил сув цатлами тагида жуда шур цамда огир сув цатлами жойлашади. Б' цатламдаги сув огирлиги сабабли атмосфера билан бевосита алоцада була олмайди. Атмосфера билан хаво алмашинуви й<цлиги сабабли бу ерда водород сульфиди туплана боради. Шунинг учун К,ора денгизнинг чуцур цисмларида орга- ник цаёг йуц (фацат водород сульфидига мослашган бактерияларгина яшайди). Совуц сув билан иссиц сувнинг зичлигидаги фарц океаннинг эк ваториал цисмлари билан цутбий цисмлари уртасида сув массаларининг алмашинувига сабаб булади. Арктика ва Антарктикада совуц ва зич сувлар океаннинг тагидагп сув цатламларида юцори босим хосил цила- ди. Экватор атрофларида юза ца гламдаги сувлар иссиц булганидан чуцурдаги сувлар зичлиги цутблардагига цараганда камроцдир. Шу сабабли океан тагидагп сувлар цутбтардан экваторга томон, юза сув- лар эса экватордан цутбларга томон оцади Океан оцимларини хосил цилувчи асосий куч шамоллардир. Дунё океанидаги асосий оцимларпинг йуналиши муттасил ва асосан бир томонга эсувчи хаво оцимларига боглиц. Мана шунинг учун хам атмо- гидросфера циркуляциясини бир бутун деб цараш цабул цилинган. Шамоллар билан оцимларнииг узаро алоцаси маълум бир вактда- гина океаннинг кичик бир цисмида эсувчи шамолларга караб эмас, бал- ки Ер шарининг катта цисмидаги атмосфера циркуляциясининг бутун бир системасига боглицдир. 18”
Доимий ва асосий шамоллар дрейф оцимларини вужудга келтира- ди. Бу оцимлар цаво сув юзасига ишцаланиши ва шамолнинг тулцин ён багрига босими натижасида хосил булади. Юза сувларнинг цара- кат энергияси анча чукургача таъсир этади. К^уйилма оцимлар денгиз ва океанларнинг дрейф оцимлари келиши натижасида сув сатци кутарилган жойларда пайдо булади. Бу оцим гув сатцидаги фарцнинг йуцолишига ва натижада сув юзасииинг те- кисланишига сабаб булади. Очиц океандаги тулцинлар цонуниятлари цуйидагилардан иборат: 1. Юза оцимлар шамол йуналишидан Шимолий ярим шарда унгга ва жанубий ярим шарда эса чапга 45° гача бурчак хосил цилиб бури- лади. Масалан, пассат оцимлари шарцдан гарбга томон кетади, вахр- лапки, бу оцимларни хосил цилган пассат шамоллари Шимолий ярим шарда шимоли-шаркий, жанубий ярим шарда эса жануби-шарций йуналишда эсади. 2. Пастки цатламдаги хар бир сув оцими устки цатламдаги сув оцими йуналишидан унгга бурилишда давом этади. Бунда оцим тезли- ги камаяди. Маълум чуцурликда оцим царама-царши томонга йунала- ди, бу эса амалда оцимнинг тухташи демакдир. Шундай цилиб, цатто му гтасил бир томонга эсувчи шамоллар хам сувнинг фацат юза цисми- пп царакатга келтириши мумкин. Купдан-куп улчовлар шуни курса- тадики, оцимлар 300 м гача бул- 63- раем. Шамол цосил цилган с vb оцими- шнг чуцурлик ошгап сари бурилиши ва суииши ган чуцурликда тугайди (63- расм). 3. Агар ицки оцим узаро па- раллел оцса, уларга царама-цар- ши йуналишда компенсацион оцим вужудга келади (масалан. Экваториал царши оцим). 4. Оцим \з йулида куруцлик- ка учраса, айрим цисмларга бу- линиб кетади ва уз йуналишини узгартиради. Масалан, Сан-Рока бурни Жанубий Пассат (Эквато- риал) оцпмини Бразилия цамда Гвиана оцимларига булиб юбо- ради. 5. Агар оцим шимолий ярим шарда тобопа чуцурлаша бора- диган областга тушиб цолса, чап- га бурилади. Шу сабабли Шимо- лий Атлантика оцими Ирмдшгер кетади. ва Шпицберген оцимларига булиниб 6. Ернинг айланиши натижасида оцимлар шимолий ярим шарда унгга, жанубий ярим шарда чапга бурилади. Кориолис кучи оцимларга цам бевосита, хам атмосфера циркуляцияси орцали бплвосита таъсир этади (антициклонал оцимлар хацида цуйироцда суз кетади). 7. Агар оцим циргоц буйлаб кетмаса, оцимнинг ички динамикаси ва стратификацияси (цатламларга ажралиши) туфайли меандралар хосил булади. Улар меандралари дарё меандрасига ухшаб кетади. Бун- дай меандраларни, чунончп, Гольфстрим оцимида яхши кузатиш мум- кин. Меандралар бир жойда, бир холатда турмайдп, балки оцим билан биргаликда царакат цилади. Агар меандралар радиуси критик мицдор- дан ошиб кетса, оцимлардан уюрма оцим ажралиб чициб, у тобора се- кинлашади ва нихоят тугайди. Бизга ицлим цацидаги бобдан цам маълумки. оцимлар сув царора- гига цараб илиц ва салцин булади. Агар оцимдаги сув атррфдаги сув- лардан илиц булса, бундай оцимлар илиц оцим дейилади. Салцин 186
оклмнинг сувлари океаннинг шу оцимга туташ сувларидан совукрок булади. Бироц кутбий кенгликлардаги плиц оцимлар тропик кенглик- лардаги салцин окимлардац! совукрок булади. А4асалан, Шимолий ярим шардаги сувлар энг яхши испйдиган август ойида Шпицберген киргоцлари ёнидан утувчи илик оцимнинг температураси 8°С булса, Канар ороллари ёнидаги салкин окимнинг температураси 21°С дир. Бпроц Шпицберген яцинидаги окпмдан ташцаридаги сувлар муз билан копланиб ётади, Канар ороллари районидаги сувлар температураси эса 25°С га тенг булади. Окимлар сувининг температураси оцим пайдо буладпган жойга боглик. Тропик кенглпклардан уртача ва кутбий географнк кенглнклар- га келувчи окимлар илиц окимлардир. Салцин сув оцими эса цутб ден- гнзларидан муътадил минтака ортали харакат килади. Океанларнинг тропик кисмидаги са лцин окимлар юзадаги плиц сувларни пассат шамоллари хайдаб кетиб, чуцурдагп совуц су вларнинг кутарилиши натижасида хам хосил булади. Дунё океани оцимларини кисцача тацлил килиб чицамиз (64- раем) Тропик кенгликларда материкларнинг гарбий циргоцлари якинида пассат шамоллари куруцлпкдан денгизга томон эсиб, илик су вин гарбга томон цайдаб кетади. Бу сув урнпга океаннинг чуцур кисмидан совуц сув кутарилади. Шунинг натижасида цуйидаги бешта совук; оким ву- жудга келади: Канар оцими (/), Калифорния оцими (2), Перу окими (<3), Бенгуэль окими (4) ва Тарбий Австралия (5) окими. Буларни ха-йдалма оцим деса хам булади. Бу оцимларнинг Жанубий ярим шар- дагиларига гарбий шамоллар цосил килган жанубий оцимларнпнг сув- лари цам цушилиб кетади. Пассат шамоллари гарбдан шарика томон цайдаб кетган илик сув- лар узаро параллел иккита Пассат оцимини— Шимолий (6) ва Жану- бий (7) Пассат оцимлари ташкил этади, бу оцимлар Атлантика океани билан Тинч океаннинг пссиц минтакасида яхши сезплпб туради. \инд океанидаги доимнй оцим фацат Жанубий Пассат оцимидир, Шимолий оким Муссон оци-ми (S) билан алмашинади; Муссон оциминпнг йуна- шши фаслдан-фаслга узгариб туради. Пассат олимлари оралигида уларга царшп йуналишда, яъни гарбдан шаркца томон Пассат царши оцими (9) утади, бу оким цуйилма оцпмдир. Бундай оцим Атлантика океанида деярли сезилмайди. Пассат оцимлари материкларга етиб боргач, табипйкп, уз йуналп шипи узгартиради ва иккига булиниб кетади. Атлантика океанидаги Жанубий Пассат оцпми Бразилия (10) ва Гвиана (11) окимларига булиниб кетади. Гвиана окими Шимолий Пассат оцимп билан бирга Флорида ярим оролига. цисман эса Мексика цултитга бориб, бу ердан цуйилма оким тарзида Гольфстримнп (12) вужудга келтиради; Гольф- стрим бу ердан Ньюфаундленд саёзлигига кадар боради. Тинч океанда Пассат оцимлари Оспе ва Австралия циргокларига етиб келиб, Шарций Австралия оцпминп (13) хосил цилади, бироц оцим сувининг асосий массаси Ку росно (14) оцими тарзида шимолга томон йуналади; Куросио цам Гольфстрим каби 40° ш.к. гача етиб боради. Кинд океанидаги Пассат оцими Сомали (15) ва Игна бурни (16) окимларига булиниб кетади. Юкорида санаб утплган барча хил оцимлар, яъни цайдалма, пассат ва цуйилма оцимлар Азор, Гавайи, Жанубий К,1НДНСТОН« Жанубий Тинч океан цамда Жанубий Атлантика тропик босим максимумлари билан боглицдир. Пссиц минтакадаги окпмларнинг цоспл булиши асосан ма- на шу айтпб утилган босим макепмумпдаги хаво массаларининг айлан- ма харакатига боглиц (65-раем). Антициклонларнинг шарций чеккасида цайдалма окимлар хосил бх.чиб, сунгра бу окимлар пассат оцимларига айланади ва гарбий чекка 187
64- раем. ДунС океани оцимлари караси
цисмида эса муътадил минтаца томон бурилади Тропик максимумлар- пинг чекка шимолидаги шамоллар тропикларга томон оцувчп карши оцимларни вужудга келтиради. Жанубий ярим шарда хам шу манза- рани кузатнш мумкин, бирок бунда цаво ва сув массалари соат стрел- каси йуналишига тескари царакат килади. Ернинг уз уци атросЬндаги айланма царакати таъсирида оцпмлар- нинг антициклон системаси марказп атмосфера антициклонп маркази- дан гарбга сурилади. Шу сабабли субтроппкларда сув массалари урта- ча географик кенгликларга океанларнинг гарбий цпргоцлари яцинида тор полоеада оциб, Гольф- стрим, .Бразилия, Игна бур- пи ва Куросио оцимларини хосил цилади. Бу оцимлар- нинг шимолда унгга (жа- пубда эса чапга) бурилишп кориолис кучи ва атмосфе- ра циклонлари циркуляция- си таъсирида руй беради цар иккала цодиса цам Ер- иинг уз уци атрофида ай- ланиши билан боглицдир. Шимолий ярим шарнинг уртача географик кенглик- ларида, 40—50° ш. к. да, Гольфстрим ва Куросио сувлари гарбий шамоллар таъсирига тушиб цолиб, бу кенгликдаги сувлар билан бирга Шимолий Атлантика (17) ва Шимолий Тинч океан (18) илиц оцимлари- 65- раем. Тропик ва экваториал зоналарчаги окимларнинг хосил бчлиши схсмаси ни цосил цилади Куплнчэ бу оцимлар бошланишидаги номи билан, яъни Гольфстрим ва Куросио деб аталади. Кенг маънода олинганда, Гольфстрим деб, Мексика цултигидан то Шпицберген оролигача давом этувчи жуда катта оцимлар системаси тушунилади! (66-раем). Toji маънода олинганда, Гольфстрим мазкур оцимлар системасининг Мексика цултигида бошланиб, Ньюфаундленд яцинидаги саёзликда тугайдиган бошлангич цисмидир (Гольфстрим цултиц оцими демакдир). У Флорида оцими билан бошланади; Флорида оцимининг чуцурлиги Флорида бугозида 700 м, кенглиги 75 км, суви- пинг царакат тезлиги соатига 3 км дан ортиц, суткасига урта цисобда 150 км га яцин. Флорида оцимида секундига '25 млн]м3 сув оциб утади. Бу мицдор Ер юзидаги барча дарёлар сув сарфидан 20 баравар катта. Флорида оцими Шимолий Пассат оцими (бу ерда у Антиль оцими деб аталади) билан цушилгач, Гольфстримнинг сув сарфи 82 млн. м?1сек га етади. Сувининг царорати 26СС. 40° ш к. да ундан Канар оцимига томон кичикроц бир тармоц ажралиб чицади. Ньюфаундленд саёзлиги яцинида Гольфстримнинг характери уз- гаради: ундан нарида уни гарбий шамоллар царакатга келтиради. Тез- лиги суткасига 20—25 км гача, температураси эса, Лабрадор оцими- нинг совуц сувлари келиб цушилгач, 10—12° гача пасаяди. Бу Ньюфа- ундленддан Европа циргоцларига томон йуналган Шимолий Атлантика оцимидир. 55° ш.к. дан сунг бу оцим тармоцлана бошлайди. Исландия оролига томон Ирмингер оцими (19), ажралади, Скандинавия ярим ороли буйлаб Норвегия оцими (20) утади. Норвегия оцими цам Шпиц- берген (21) ва Нордкап (22) оцимларига булиниб кетади. Арктикада 189
Атлантика океанининг нисбатан шур ва огир суви 200 м чуцурга тушиб- боради. Атлантика океанидан Арктикага йилига урта цисобда 98 минг/ ьм3, энг куп утган йиллари эса (1959) —123 минг/км3 сув оциб утади. Бразилия, Игна бурни ва Шарций Австралия оцимлари 35° ж. к да тугаб, гарбий шамоллар хосил циладиган салцин оцимларга ёки Антарк- тика оцимига (23) цушилиб кетади; Антарктика оцими бутун Жанубий ярим шарда туташ цалца цосил цилади. 66- раем. Гольфстримннпг схематик тасвири: 7 — Флорида оцими, 2 — Ирмингер оцими, 3 — Норвегия оцими Шимолий Муз океанининг гарбий цисмида, Шарций Гренландия (24) ва Лабрадор (25) салцин оцимлари бошланади. Улар Новая Си- бирь ороллари яцинидан бошланувчи Арктика дрейфи (26) сувларини цам узи билан олиб кетади. Шарций Арктикада бу ерда купроц эсувчи шимоли-шарций шамоллар айланма оцимлар системасини цосил ци- лади. Тинч океаннинг шимолий цисмида Камчатка ярим ороли билан Куриль ороллари грядаси ёнидан салцин Камчатка ва Курили (27) оцимлари утади. Хоккайдо оролларигача етиб борувчи бу оцимлар цам Лабрадор оцимига ухшаган оцимлардир. Ер шарининг океаник секторидаги, яъни Атлантика ва Тинч оке- анлардаги оцимлар системалари бпр-бирига деярлп ухшайди, бироц бу оцим системалари экваторга нисбатан эса симмстрик жойлашган эмас. Шимолий ярим шарнинг плиц оцимлари — Гольфстрим билан Куросио (кенг маънода) шимолга узоц — то Арктикагача кириб борса, уларнинг Жанубий ярим шардаги аналоглари — Бразилия, Игна бурпи ва Шар- ций Австралия оцимлари жанубий кенгликнинг 35- параллели яцинпда- ец тугайди (67- раем). 190
Перу ва Бснгуэль оцимлари Антарктиканинг совуц сувларини эк ваторгача олиб борадп, Лабрадор ва Камчатка оцимлари эса Арктика сувларини 45° ш.к. гача олиб келади, холос. Бунга цисман материклар- нинг жойланиши ва циргоц чизицларининг йуналиши сабабдир, лекин бунинг узи цам етарли эмас, чунки циргоцларнинг йуналиши шимол ва жанубга томон кетувчи оцимларга бирдай таъсир цилиши мумкин. Аф- тидан, океандаги шимолий оцимларнинг устунлиги ва жанубга йунал- ган оцимларнинг кучсизлигига таъсир этувчи бизга цали номаълум са- баблар цам булса керак. Кар бир денгизда оцимларнинг уз системаси бор. Бу оцим систс- маси ички денгизларда чекка денгизлардагига нисбатан анча мустакнл булади. Чекка денгизлардаги оцимлар эса океан оцимларига бевосита боглицдир. Жанубий ярим шарда ички денгизлар йуц, чекка денгизлар жуда кам. Денгиз окимларининг урганилган барча цонуниятлари Ши- молий ярим шар денгизларига тааллуцлиднр. Денгизда шамол цай томонга эсмасин, циргоц буйлаб соат стрел касининг йуналишига тескари йуналишда юза оцимларни вужудга кел- тиради. Бунга сабаб шуки, шамол цайдаган сув то циргоц чизигигэ- 67- раем. Экватор текислигига нисбатан океан оццмлари диссимстрияси етиб боргунча унгга бурилаверади, циргоцца етгандан кейин эса оким циргоц буйлаб йуналади. Бундай оцимлар Балтика, Оц, Каспий, О юта, Япон, Гудзон денгизларида ва бошца купгина денгизларда бор. Агар денгиз ичига ярим орол кириб борган булса, у вацтда оцим иккита цалца цосил цилади. К°Ра денгиздаги битта айланма оцим 1\рим ярим оролидан гарбда, иккинчиси ундан шарцда цосил булган. Урта денгпз- даги айрим цавзаларда цам шундай хусусият бор. Океан оцимларининг ацамияти аввало, Ер шарида цуёш иссицлиги- нинг цайта тацсимлашидадир. Ицлимлар цацидаги бобда курсатиб утилганидек, оцимлар цуйи географик кенглардаги ортицча иссицликни уртача ва юцори географик кенгликларга олиб келади. Оцимлар цанча иссицлик келтиришини изаномал карталар яхши акс эттиради. Чунон- чи, Шимолий Атлантика оцими январда Норвегия денгизи сувларини 27°С га, Баренц денгизи сувларини эса 15°С га илптади. Бунинг нати- жасида социллар цам илийди. Шимолий Атлантика оцими иилига 140 дан 240 минг млрд, катта калориягача иссицлик келтиради. Бунча ис- сицлик 3 млрд, тоннага яцин музни эритиб юбориши мумкин. Салцин оцимлар, аксинча, сув ва цавони анча совитиб юборади. 191
Оцимлар, юкорида айтпб утилганидек, цуруцликда ёгинларнинг таксимланишига цам анча таъсир этади. Илиц сувлар (оцим) ураб турган территориялар ицлими цамма вакт сернам, салкин оцим утган жойлар иклими эса цуруц булади, салкин оцим утган жойларда ёмгир ёгмайди, туманларгина цавони бирмунча намлаб тмради. Океан окимларп, атмосферанинг барик (босим) областларп, цаво массаларининг типлари ва хаво циркуляцияси уртасида чамбарчас богланиш мавжуд. Бунда х.ар икки сфера — хаво ва сув сфераси узаро боглиц: шамоллар окимларнинг вужудга келишида иштирок этади, океан окимларп эса атмосфера харакати марказларпнинг жойланишига гаъсир цпладп. Булар узаро таъсирининг м^раккаб системаси вужудга келади. Окимлар иклим оркали бошка барча табиий процессларга таъсир курсатади. Хар цапдай оцимда сув билан бирга тирик организмлар хам оциб келади Окимлар билан бирга, аввало, планктон келади. Окимлар эр- кин сузиб юрувчи личинкаларни хам олиб кетади. * Сув оцизиб юрадиган организмлар кетпдан йирпк хайвонлар цам сузиб келади. Шундай цилиб, окимлар хайвонларнинг таркалиш йул- лари ва пелагик областнинг узнга хос биотопларидан хам иборатдир. Океанда плиц оцимлар салцин окимлар билан тукнашиб, сувлар- иинг пастдан юкорига кутарплишига сабаб булади. Бунинг натижаси- да чуцурдаги озука тузлар ва карбонат ангидридга бой сувлар юкорига кутарилади. Бу сувлар куёш нурлари ёршадиган цатламга кутарилгач, планктоннпнг, сунгра эса' балиц ва бошка цайвонларнинг ривожлани- шига цулайлик тутдирадп. Бундай жойлар океан ва денгизларнинг балиц овланадиган мухим цисмларидир. Масалан, Ньюфаундленд саёз лиги яцини, Куросио билан Куриль окими тукнашадиган жой ва Баренц денгизи. Оцимлар чеккасида, яъни окнмдаги сув нисбатан харакатсиз сувга туташган жойларда планктон организмлар цолиб кетади. Бу жойлар хам фаунага жуда бой булади. Денгиз сувининг кутарилиш ва пасайишлари. Сув цалциши. Океан ва денгизларнинг сув сатхи даврий равишда — тахминан суткасига икки маротаба узгаради. Сув сатхининг бу тебраниши — сув кутари- luiiui ва пасийиши — сув 68- раем. Чукур (а) ва саёз (<Т) жойдаги киргокларнинг тулин сув ва кам сув сатдлари цалциши деб аталади. Сув кутарили- шида океан сатхи тобора баландлаша бориб, энг юксак нуцтасига етади, буни тулин сув дейилади. Сув пасайи- шида океан сатхи энг цуйи нуцтага етган- дауни нам сувлик дейилади. Сув ку- тарилганда циргоцца томон, пасайганда циргоцдан ичкарига томон оцади. Булар цалцима тулцинлардир. Сув пасайганда океан ва денгизларнинг саёз циргоцларга туташган цисми очилиб колади. Баланд тик циргоцларга туташ сувларнинг таги очилмайди, бу ерда денгиз цалцишлари натижасида сув сатци кутарилиб-пасайиб туради холос, бирок циргоцдан узоцда Калцима оцимлар сезилаверади (68-раем). Денгиз сатцининг кутарилиш-пасайиш тебранишлари ва оцимлар социлдаги ацоли учун ва денгиздаги кема катновида катта амалии ацамиятга эгадир. Денгиз сувининг цалцишлари, тургун узун тулцинлардан иборат. Улар Ой ва 1\уёш таъсирида Ердаги огирлик кучи майдонининг даврий узгаришлари натижасида вужудга келади. Денгиз сувларининг кута- рилиш-пасайишларига сабаб булувчц кучларни дастлаб Ньютон дунё 192
тортилиш цонунини осмон жисмлари Ер ва Ой цамда Ер ва Дуёшга тат- биц цилиш асосида тушунтириб берган. Маълумки, Ер билан Ой умумий огирлик маркази атрофида ^ара- кат цилувчи икки планетадан иборат системани ташкил этади. Бу огирлик маркази (Ой Ердан 81,5 баравар кичик булганлиги сабабли) Ернинг ички цисмида—унинг) марказидан радиуси узунлигининг 0,73 цисмича нарида жойлашган (69-раем). 69- раем. Ер—Ой системаси. Дунёнинг шимолий цутбидан куриниши (масштабсиз): Д — цутб ва Ернинг айланиш уци, М—системанинг огирлик маркази, Z— зенит, Л' — надир Ер билан Ой уртасидаги масофа шундайки, бунда мазкур планета- ларнинг узаро тортишиш кучи марказдан цочма кучга тенг. Марказдан цочма куч уларнинг умумий огирлик маркази атрофида айланишлари- дан вужудга келади. Бунда марказга интилма куч марказдан цочма кучга тенг. Акс цолда Ой Ерга цулаб тушган булар эди. Бироц, бу кучлар Ер би- лан Ой биргаликда олинган- дагина тенгдир. Марказга интилма ва марказдан цоч- ма кучларнцнг узаро тенг- лиги планеталар марказига- гина хос булиб, Ер юзасида- ги нуцталар учун тегишли эмас. Худди шунинг учун хам Ер огирлик кучи майдо- нининг узаришлари руй бе- ради ва бунинг натижасида денгиз суви гоц кутарплиб, гоц пасайиб туради, яъни цалцийди. Ойнинг тортиш кучи дунё океанининг цар бир нуктаси- га таъсир этади вл у цамма 70- раем. Денгиз цалцишини цосил цилувчи куч Ер меридионал кесимининг тортишиш ва мар- каздан цочма кучлари натижаси эканлиги ва сув кутарилиши эллипсоиди; 1 — марказдан цочма куч, 2 — Ой тортилиши, 3— сув цал- цишини хосил цилувчи куч, Z — зенит, 7V — надир, С — Ер маркази вацт Ойга томо т, яъни зе- нитга йуналган иулади (70-раем). Бироц, бутун дунё топтилиши цону- нидан маълумкц бу кучнинг катталиги турли жойда турличадир, бу куч Ернинг Ой а энг яцин рупара цисмида, яъни зенитида энг катта булиб, Ойга тежари томонда, яъни надирда энг кичикдир. Ер — Ой < истемаси узининг умумий огирлик кучи атрофидан ай- ланма царак? г цилади. Шу сабабли барча нуцталар бир хил орбита (айлана) цоскл цилади. Ердаги марказдан цочма кучлар цамма жойда бир хил бул 16, фацат бир томонга — Ойга тескари томонга йуналган- дир. Денгиз сувининг кутарилиб-пасайиб туришига сабаб булувчи куч- лар Ойга тэртилиш кучи билан цар иккала планета (Ер — Ой) нинг 13 Л. П. Шуб.ев 193
биргаликда айланиши натижасида цосил; буладиган марказдан цочма кучнинг узаР° таъсиридан иборатдир. Ер юзасининг Ойга цараган ярмида Ойга тортилиш кучи купроц булса, Ойга тескари ярмида мар- каздан цочма куч устунлик цилади. Денгиз суви зенитда цам, надирда цам -кутарилади. Z ва N дан 90° наридаги нуцталарда сувларни Z ва N томонга суриб кетувчи кичикроц кучлар булади. Бу ерларда денгиз суви сатци пасаяди. Сув кутарилишига сабаб буладиган куч огирлик кучига цараган- да жуда кичик. Унинг тик (вертикал) тортиш цисми амалий ацампягга эга эмас ва денгиз суви цалциши тулцинлари горизонтал тортиш кучи таъсирида цосил булади. Горизонтал тортиш кучларининг таъсири 70- расмда акс эттирилган. Бинобарин, Дунё океанида цар доим иккита — зенитда ва надирда сув сатцининг кутарилиши ва улар орасида иккита пасайиши руй бера- ди. Сув цобигининг цабариц цисми цар доим Ойга цараган булади. Бироц Ернинг айланиши натижасида унинг юзасидаги турли нуцталар гоц сув сатци кутариладиган томонга, гоц пасаядиган томонга утиб цолади. Денгиз сувининг икки марта кутарилиб, икки марта пасайиши тула циклни ташкил цилади. Тула цикл 24 соату 50 минутда тугайди. Демак, сув сатцининг цар бир кутарилиши ва цар бир пасайиши 6 соату 12,5 минутдан давом этади, сув сатцининг бир марта кутарилиб-пасайиши (цалциши) эса 12 соату 25 минутга боради. Бу ярим суткалик цалциш дейилади. Сув кутарилиши ва пасайишининг юцорида келтирилган энг оддий схемаси аслида анча мураккаб. Бунга цуйидаги сабаблар таъсир этади. 1. Денгиз сувининг цалциши фацат Ой тортиши натижасида эмас, балки Цуёш тортиши натижасида цам руй беради. Бироц Цуёшнинг цал- циш цосил цилувчи (яъни Ер юзасини тортиш) кучи Ойникига Караган- да анча (0,46 баравар) кам, яъни Ой булмаганда, Ердаги сув цалциши цозиргига цараганда 2,17 баравар кучсиз буларди. Бир ой ичида Ер, Ой ва Цуёшнинг узаро жойлашиш цолати узга- риб туради. Сизигийда (яъни ой янгиланганда ва тулин ойда) Ой тортиши билан Цуёш тортиши мос келади, яъни бир вацтга тугри келади, квадратурада (Ойнинг биринчи ва охирги чорагида) эса Ой билан Цуёшнинг тортиш кучи’ турли томонга йуналган булади. Шу сабабли сизигийда цосил булган тулцинлар, квадратурада цосил булган тулцинлардан 40—50% каттадир. Бундан ташцари, квадратурада денгиз суви цалцишининг ярим суткалик даврийлиги бузилади. Денгиз суви ку- тарилишининг бундай тенгсизлиги фазали ёки ярим ойлик тенгсизлик дейилади 2. Ой 27’/з суткада Ер атрофидан бир марта туда айланиб чицади. Бу вацтда унинг огиш бурчаги 23° шимолий кенгликдан 23° жанубий кенгликкача икки марта узгаради. Бунинг натижа ‘ида денгиз суви кутарилиши-пасайиши суткалик тулцинларининг баландлиги ва давом этиш вацти тенг булмайди. 3. Ердан ойгача булган масофа 27!/з сутка давомида перигейда 57 ер радиусидан апогейда 63,7 ер радиусигача узгаради. Ер билан Цуёш орасидаги масофа эса йил давомида 22,9 минг ер радиу1 идан 23,7 минг ср радиусигача узгаради. Денгиз сувининг цалциш кучи осмон ёритги- чигача булган масофанинг учинчи даражасига боглиц булгани учун перигейдагига цараганда апогейда Ойнинг денгиз сувинг тортиш кучи 40%. Цуёшники эса 10% ортиц булади. Шундай цилиб, денгиз суви цалцишининг тенгсизлиги турли миц- дорга ва даврга эга булиб, улар биргаликда бнр жойнин.’ узида цам бу цодисанпнг мураккаб эканлигига сабабчидир. 4. Материкларнинг жойланиши цамда улар циргоц чизиншинг 194
эгри-бугрилиги сув цалциши тулцинларига ницоятда хилма-хил таъсир курсатиши сабабли бу мураккаблик янада ортади. 5. Сувнинг цовушоцлиги ва денгиз тагига ишцаланиши, шунингдек бир сув цатламининг бошца сув цатламига ишцаланиши натижаси- да сув кутарилиши Ойнинг шу жой меридианидан утиш вактидан бир оз кечикади. Бу кечикиш мицдори — Ой оралиги дейилади. Ой оралиги Ойнинг маълум бир жой меридианидан утган вацт билан шундан кейинги биринчи тулцин сув цосил булгунча; утган вацтга тенг. Ой оралицларининг уртача мицдори татбиций соат дейилади. Татбиций соат мицдори Ер шаридаги цар бир порт учун доимий булиб, 0 дан 12 соатгача узгариб туради. Максимал (сизигий) сув кутарилиши цам тулии ой вацтидан ёки Ой янгиланган вацтдан бир оз кечикади. Булар орасида утган вацт сув кутарилишининг ёши дейилади. 6. Айтиб утилган барча сабабларнинг биргаликдагп таъсири нати- жасида сув кутарилпшларининг цанча давом этиши океаннинг турли цисмида анча турличадир. Ярим суткалик, суткалик ва аралаш сув цалцишлари ажратплади Ярим суткалик сув цалциш назарий сув цал- цишига деярли тенгдир. 24 соату 50 минутда сув сатци икки марта энг кутарилиб (тулин сув), икки марта энг пасаяди. Суткалик сув цалци- шида Ой суткаси давомида сув бир марта энг кутарилиб, бир марта энг пасаяди. Аралаш сув цалцпшида бир ой давомида ярим суткалик сув цалциши суткалик сув цалцншигача узгаради. Шуниси цпзпцки, суткалик сув цалцишлари ёй шаклпда чузилган цатор оролларга ва улар яцинидаги материк циргоц буйларига, яъни Шарций Осиё билан Марказий Америкага хосдир. Сув цалциши тулцинларининг паст-баландлиги сув цалциши давр- ларига нисбатан цам цар хилдир. Назарий жицатдан олганда, ойнинг сув сатцини кутариши 0,53 м га, цуёшнинг таъсирида кутарилиши эса 0,24 м га тенг. Демак, сувнинг энг куп кутарилиши 0,77 м га тенг бу- лиши керак. Очиц океандагп ороллар яцинида сув кутарилиши мицдори юцори- даги назарий мицдорга (0,77 м га) яцин: Гавайи ороллари яцинида 1,0 м га, Аё Елена ороллари яцинида 1,1 м га, Фиджи ороллари яцини- да эса 1,7 м га тенг. Киргогп унча парчаланмаган материклар яцинида сув кутарилиши мицдори 1,5—’2,0 м атрофида узгариб туради. Киргоц чизиги мураккаблашган сари бу мицдор цам кескин орта борадп. Бунга сабаб шуки, сув кутарилиши вацтида океан сувлари тор бугоз ва цул- тицларга кириб, сув сатцини кутариб юборади. Ер шарида энг баланд сув кутарилиши (18 м гача) Янги Шотлан- дия яцинида Фанди цултигидаги Ноэль курфазида кузатилади. СССР социллари яцинида сув Охота денгизининг шимолида, Пенжпна цул- тицчасида энг баланд кутарилиб, 12 м га етади. Бу иккала цултиц цам воронкасимон шаклда булиб, океандан цайдаб келпнган сувнинг кута- рилиши учун жуда цулайдир. Умуман олганда, баландлиги 5 м дан ортадиган сув цалцишлари тор бугоз ва цултицлардагина кузатилади, нисбатан текис (тугри) цпргоцлар яцинида эса сув кутарилиши камроц, 2—3 м атрофидадпр. Ички денгизларда денгиз сувининг цалциши унча катта эмас. Дора денгизда 13 см, Балтика денгизида (Ленинградда) 4,8 см га тенг. Урта денгизда cvb деярли кутарилмайди, деб цисоблайдилар, вауоланки, Венеция шацри яцинида сув 1 м гача кутарилади. Денгиз сувининг цалцишлари умумпланетар, географии ва пцтисо- дий ацамиятга эга. ч Денгиз суви цалцпшинпнг планетар ацамияти цалциш ишцаланиши цосил булишидадир. Далциш цосил цилувчи куч бутун сув цатламларп га таъсир этади. Сув денгиз тубпга цам ишцаланадл, цатламлар узаро 13* 195
цам ишцаланади. Бунинг натижасида Ернинг узи уци атрофида айлани- ши секинлашади, кеча-кундуз узаяди. Бу эса, юцорида куриб утгани- миздек, планетамиз шаклида ва Ер пустининг рельефида акс этади. Сув цалциганда цосил булган ишцаланиш кучи Ойнинг Ер атрофида ги айланиш тезлигини цам камайтиради. Бунинг натижасида Ер ва Ой орасидаги масофа узаяди. Сув цалцишларининг цозирги географик цобицдаги ацамияти: улар денгиз ва океандаги сувларни аралаштиради, циргоцларнинг шакллани- шида иштирок этади, сувдан очилиб турадиган социлларда узига хос экологик шароит яратади. Сув цалцишларининг ацамияти денгизлардаги кема цатновида, портларнинг тузилишида, порт иншоотлари цуришда ва уларни денгиз сувлари ювиб кетишидан цамда лойца босиб цолишидан муцофаза цилишда айницса яццол акс этади. Денгиз суви цалцишининг цар бир тулцини жуда катта энергия запасига эга. Сув кутарилиши тулцинлари унча баланд булмаслиги сабабли бу энергиянинг куп цисмидан фойдаланиб булмайди. Сувнинг цалцишига асосланган энергетика цурилмаларини сув цалциш тулцини- нинг баландлиги ва циргоцлар характери имкон берадиган жойларда- гина барпо цилиш мумкин. Дастлабки шундай цурилмалардан бири Англияда цам ишлаб турибди. Денгиз суви цалцишига асосланган электр станцияларининг куплаб лойицаси тузилган ва айрим жойларда тажриба тарицасида бундай электр станциялар цурилган. Чунончи, Совет Иттифоци Европа цисмининг шимолида, Баренц цамда Оц ден- гизларнинг цирроцларида бешта шундай электр станцияси цуришга бошланган, уларнинг айримлари ишга туширилган. Сувнинг аралашиш процесслари ва вертикал циркуляцияси. Сув юзасининг тулцинланиши, оцимлар, сув цалцишлари сувларни динамик аралашувига сабаб булади. Сувнинг тулциндан аралашуви бор-йури 20—30 м чуцурликкача руй беради, очиц океанлардагина бу тулцинлар таъсири 100 м чуцурликкача боради. Сувнинг цалциб аралашиши ден- гиз ва океанлар тагида юцорига томон, циргоцлардан очиц океанга то- мон йуналади. Бу цар иккала аралашув цам вертикал (тик) йуналишда тарцалади. Бироц оцимлар таъсирида буладиган горизонтал аралашув буларга цараганда анча кучлидир. Оцимлар, юцорида айтиб утилгани- дек, сувларнинг вертикал аралашишига цам сабаб булади. Океан ва денгизларда сувлар динамик аралашишдан ташцари зичлигига цараб цам аралашади. Бундай аралашишга ё устки цатлам- лар зичлигининг ортиши ёки пастки цатламлар зичлигининг камайиши сабаб булади. Сувнинг шурлиги ортса, зичлиги цам ортади. Пассатлар зонасида сув жуда куплаб бугланади, натижада юцори цатламдаги сув- нинг шурлиги ортиб кетиб, сув пастга томон царакат цилади. Кутбий географик кенгликларда сувнинг юза цатлами музлаётган- да зичлашади. Сув музлаб цолганда, ундаги туз ажралиб чициб, муз- нинг тагидаги цатламга утади. Бу цатламдаги сувнинг шурлиги ортиб, чуцурроцца тушади. Уртача географик кенгликларда сувнинг устки цатламларида ёзда бугланиш цисобига, цишда эса температурасининг пасайиши цисобига зичлашади. Океан ва денгиз сувларининг аралашуви жуда катта роль уйнайди. Куёш нурлари сувларнинг юпца устки цатламинигина иситади, сунгра бу сувларнинг аралашиши натижасида иссицлик океанларнинг чуцур цисмларига тушиб боради. Иссицликнинг иссиц минтацадан муътадил ва совуц минтацаларга тарцалиши, атмосфера билан гидросфера урта- сида иссицликнинг турбулент алмашинуви, океанларнинг материк иц- лимига таъсири — буларнинг цаммаси сувнинг аралашиши туфайли >руй бертди. i!96
Дунё океанининг газ режимида, яъни кислороднинг цар дандай чу- цур жойларга тушиб боришида, океанлар тагидати сувлар аэрациясида хам сувларнинг аралашиши юцоридагидек муцим ацамиятга эга. Сувларнинг аралашуви биоген йул билан пайдо булган озуца моддаларнинг денгизларнинг чуцур цисмидан юза цисмига кутарилиши- га ва циргоцлар яцинидан океанларнинг марказий цисмларига олиб кетилишига имкон беради. Юкорида айтиб утилганидек, океан ва денгиз сувларининг оцимлар туфайли энг кучли аралашадиган цисмлари энг цосилдор булади. Океан сувларининг температура режими. Денгиз музлари. Шутун географик цобиц сингари Дунё океани х.ам иссикликни цуёш радиация- сидан олади. Океанлар анча чуцур булишига карамай, Ернинг ички иссицлиги амалда таъсир курсатмайди. Сувга куёш нурлари асосан конвекцион ва турбулент аралашиш натижасида утади: бунда радиа- ция иссицлиги сувда цуруцликдагига цараганда анча чуцурликкача тарцалади. Акваторияларнинг температура (турли кенгликлардаги сув цароратининг) тафовути 400 м. чуцурликкача сезилади. 400 м дан чу- цурда сув температураси географик кенглик буйича хам, меридионал йуналишида цам кам узгаради, 1500 м дан чуцурда эса бу тафовут бутунлай йуцолади. Океан сувларининг асосий цисми, яъни уртача чу- цурликдаги ва чуцур цатламлардаги сувлар температураси +2°дан — 1°С гача булади. Океан сувларининг юза цатламида температура бутун географик цобицдаги каби зонал-регионал тарцалган.и Экваториал зопанинг хамма цисмида сув йил б}йи плиц булиб, унинг температураси 27—28°С га тенг; бу температура фаслдан-фаслга 2е дан цам кам узгаради.и- Тропик кенгликларда океанларнинг гарбий цисмлари илицроц (20—25°) булади, чунки пассат оцимлари бу ерларга экваториал сув- ларни келтиради. Океанларнинг шарций цисмлари салцинроц булади, чунки бу ерлардан салцин оцимлар утади. Уларнинг сув температураси 15—20°С. Тропикларда океан сувларининг йиллик амплитудаси 4°С га етади. Шимолий ярим шарнинг муътадил минтацасида, аксинча океап- ларнинг гарбий цисмлари совуцроц булади: чунки бу ерлардан Лабра- дор ва Курил салцин оцимлари утади. Океанларнинг шарций цисмла- рини Шимолий Атлантика ва Шимолий Тинч океан оцимлари иситади. Бу ерларда сувнинг температураси цатто цишда цам 10°С дан 0°С гача булади. Езда сув температураси Арктикада 0°С дан 40° ш. к. да 20°С гача кутарилади. Шундай цилиб, уртача географик кенгликларда океан сувлари температурасининг йиллик уртача амплитудаси бирмунча катта булиб, 10°С га етади. Бу ерда йил фаеллари цуруцликдаги каби алмашинади, бироц фаеллар кечроц келади ва цуруцликдагичалик кескин фарц цилмайди. Жанубий ярим шарнинг уртача географик кенгликлари деярли бутунлай океандан иборат булиб, бу ерда температуралар жанубий ярим шарнинг 40-параллелида 10°С дан 60-параллелида 0° гача аниц зоналар цосил цилиб тарцалади, сунгра эса денгиз музлари чегарасига- ча пасайиб боради. Кар иккала ярим шарнинг цутбий минтацаларида сув —2°С гача совийди, бироц музламайди. Темпертураси бундан цам пасайса, сув муз- лай бошлайди. Океан сувларининг энг иссиц жойи (36°С) тропик зонада булиб, энг совуц жойи (—2°С) цутбий областлардадир. Демак, океан сувлари температурасининг амплитудаси 38°С дан ошмайди, цавода эса бу та- фовут 146,3°С га тенг. Очиц океанда суткалик температура амплитудаси 1° дан ошмайди. йиллик температура амплитудаси унча катта эмас. 197
одатда 5°С дан катта булмайди. Океанларнинг фаслларга караб салцин ва иссиц оцимлар алмашиниб турадиган цисмларидагина йиллик ампли- туда 10°С га етади. Умуман олганда, Дунё океанидаги 53% сувнинг температураси 20°С дан ортиц булиб, атиги 13% сув совуцдир. > Дунё океани юзасининг уртача температураси 17,4° га тенг, яъни цавонинг уртача налимий температурасидан 3°С ортиц. Бу рацам дунё океани жуда катта иссицлик запасига эт а булиб, бу иссицликни атмос- ферага узатиб туришини курсатади. V Цутбий кенгликлардаги очиц океанда ва денгизларда музлар була- ди. Улар пайдо булишига кура уч хил булиши мумкин: а) денгизнинг узида, денгиз сувининг музлашидан цосил булган музлар, б) дарёлар келтирган чучук сувдан цосил булган музлар ва в) материк музлари, яъни айсберлар. Денгиз сувида муз цосил булиш жараёни денгиз суви шур эканлиги сабабли чучук сувнинг музлашидан анча фарц цилади. Шурлиги 24,7%0 дан ортиц булган сувлар энг зичлашадиган температура уларнинг муз- лаш нуцтасидаги температурадан пастдир, вацоланки чучук сув 0° да музлайди, унинг энг зичлашгандаги температураси эса +4°С дир. Агар чуч^к сувли цавзалар температураси +4°С га етса, уларнинг бундан кейинги совишида сув вертикал царакат цилмайди ва бу хол муз цосил булиш пронесении мураккаблаштирмайди. Шур сувда эса сувнинг устки цатлами музлагунча у совиб, тобора огирлашади ва чуцурга чу- кади, юцорига эса пастки цатламдагига нисбатан илицроц сув кутари- ладп. Бу цол муз цосил булишини цийинлаштиради. Бундан ташцари, сув музлаётганда ундан туз ажралиб чициб, чукади ва пастки цатлам- ларнинг шурлигини оширади. Шурлиги ошган сув пастки цатламга утиб, сув аралашувини кучайтиради. Мана шу икки сабабга кура денгизлар суви 0° дан цам совиб кетиши мумкин ва денгиз сувлари чучук цавзалар сувидан анча кеч музлайди. Денгиз суви шурлигининг ицлимий а.цамиятига бахо бераётганда юцорида айтиб утилганларни цисобга олиш лозим. Денгиз чучук сув цавзаларига нисбатан узоцроц вацт музламай, цуруцликни иситиб ту- ради. Агар денгизлар суви чучук булганда эди, улар эрта музлабгина цолмай, уларнинг музи цам анча цалин булиб, бахопда бу музларни эри- тишга кетадигап иссицлик сарфи цам катта буларди. Денгизда дастлаб игнасимон ёки пластинкасимон муз кристалларп пайдо булади. Улар сув юзасида тупланиб, муз циламиу. хосил цилади. Агар жуда совиб кетган сув юзасига цор ёгса, у сувда букиб цор цила- микца айланади. Муз циламиц билан цор циламиц мавжланиб турган денгиз юзасида музлаб, кенглиги 30—50 см келадиган доирасимон муз- чаларни хосил цилади. Бундай муз парчалари бир-бирлари билан цу- шилиб ва цалинлаша бориб муз цопламини цосил цилади. Диргоц, ороллар ёки саёзликларга ёпишиб турганлиги учун цара- кат цилмайдиган сидирга муз цоплами циркоц ёни музи (припай) дейи- лади. Унинг цалинлиги 3 м га етади. Дулай шароитда, яъни сув унча тулцинланмайдиган жойларда циргоц ёни музининг кенглиги 500 км га стиши мумкин. Масалан, Новая Сибирь ополлари районида циргоц- ёни музи ана шундай кенг майдонни эгаллайди. Антарктида циргоцла- ри яцинида айницса барцарор ва цалин циргоц ёни музи цосил булади, бу ерда у шельф музи деб аталади. Очиц денгиз ва океанларда кучли довуллар муз цопламини синди- риб туради. Эни 0,5 км дан катта музлар муз далалари, ундан кичикла- ри муз парчалари деб аталади. Довул турганда ёки сицилиши натижа- сида муз парчалари устма-уст уюлиб кетиб, торосларни цосил цилади. Дуп йиллик музлар пак деб аталади. Паклар цалинлиги 3—5 м ли цат- тиц муз далаларидан иборат. Денгиздаги барча эркин музлар денгиз оцимлари билан бирга ёки 198
барцарор шамоллар таъсирида бир жойдан иккинчи жойга силжийди, яъни дрейф цилади. Музнинг силэциш йуналиши Шимолий ярим шарда шамол йуналишига нисбатан 45° гача унгга бурилади. Шимолий Муз океанида йил буйи муз булади. Музлар цар доим силжиб юради. Силжиб юрувчи цутбий музларнинг жанубий чегараси Авлиё Бурнидан Шпицбергеннинг гарбий социлларига, Ян-Майенга боради, Дания бугозининг уртасидан утиб, Гренландиянинг жануби- гарбига ва Девис бугозига томон кетади. Шимолий Муз океани денгиз- ларида цишда циргоц ёни музи ва сузувчи музлар, ёзда эса фацат су- зувчи музлар цосил булади. Атлантика оцими илитиб турадиган Баренц денгизида музлар йуц. Оц денгиз буйнида цалциш оцимлари сабабли торослар ва парча музлар уйилиб ётади. Тинч океаннинг шимолий цисмида муз Беринг денгизининг шимоли- да ва Охота денгизидагина цосил булади. Охота денгизидаги музлар Хоккайдогача сузиб боради. СССРнинг бошца денгизларида цам муз цосил булади. Дора, Каспий ва Япон денгизларининг марказий ва жану- бий районларидагина муз цосил булмайди. Жанубий ярим шарда денгиз музлари Шимолий ярим шардагига цараганда уртача географик кенгликларга анча кириб боради. Муз чегараси Горн бурнидан жануброцдан утиб, Тинч ва Кинд океанларда 60—55° ж. к. гача, Атлантика океанида эса цатто 50° ж. к. гача боради (111-расмга царанг). Сув массалари ва океан фронтлари. Дуёш радиациясининг океан- ларни иситиши ва сувнинг аралашиши процесслари цуйидаги океан сув массаларининг вужудга келишига сабаб булади. 1. Экваториал сув массалари. Улар Шимолий ва Жанубий Пассат оци 1ларида ва Дарши оцимлардадир, илиц оцимлар орцали тропик ва уртача географик кенгликларга цам кириб боради. 2. Тропик кенгликлардаги оцимлар цалцаси ураб олган катта ай- ланма акваториялардаги тропик сув массалари. Бундай акваториялар бешта: Атлантика ва Тинч океанларда иккитадан, Кинд океанида битта. 3. Муътадил сув массалари. Улар Атлантика океани билан Тинч океаннинг шимолий цисмларини эгаллайди ва Жанубий ярим шарда яхлит цалца шаклида экваториал материклардан жанубда жойлашган. Тропик минтацадаги материкларнинг гарбий циргоцлари яцинидаги салцин оцимлар сувларини цам шунга киритиш мумкин. 4. Кутбий сув массалари. Улар Арктикада ва Антарктида кир- гоцлари яцинидаги денгиз музлари цосил буладиган кенгликларда вужудга келади. Бу сувлар муътадил минтацага, Жанубий ярим шарда эса цагто тропик минтацага кириб боради. Сув массалари орасидан цам, цаво массаларидаги каби, фронтлар, яъни булиниш юзалари утади. Бу фронтлар илиц ва салцин оцимлар узаро туташган жойларда айницса яццол намоён булади. Кар бир сув массаси физик-химиявий ва биологик хоссаларига кура озми-купми бир хилдир. Фронтларда бу хоссалар кескин равишда узга- ради. Океан—тирик организм яшайдиган муцит ва органик йул билан пайдо булган табиий ресурслар манбаи. Дунё океани Ер шарида тирик организмлар яшайдиган энг катта муцитдир. Дунё океани бир бутун булишига царамай ва табиий мухит тафовути цуруцликдагичалик кес- кин булмаса цам, цар холда унда цаёт шароити анча хилма-хилдир. Денгиз биоценозлари икки асосий группага: бснталь ва пелагиалга. булинади. Бенталь организмлари, яъни бентоснинг бутун цаётп ёки цаётининг куп цисми сув цавзасининг таги билан боглиц. Пелагиаль организмлар, аксинча, фацат сув цатламида яшайди. Улар сувда оциб юраверадиган пассив цайвонлар ва усимликлар — планктон ва актив сузадиган цайвонлар—нектонга булинади. 199
71- раем. Океаннинг экологик об- ластлари: 1 — супралитораль, 2 — литораль, 3—суб- литораль, 4 — неритик область, 5 — ёри- тилган пелагиаль, 6—цоронги пелагиаль, 7 — абиссаль Тирик организмларнинг яшаш шароитига дараб океанда дуйидаги табиий экологик областлар ажратилади (71-расм). 1. 200 м дан саёз сувлардаги диргод буйи области. Бу область учун куёш нурларининг сув тагигача тушиши, шунингдек, таги саёзли- ги ва диргогининг ядинлиги билан боглик булган бошка бир данча хусусиятлар хосдир. У денгизнинг неритик области деб аталади. Сув та- гининг диргод буйидаги бенталь кисмида литораль, супралитораль ва сублитораль ажратилади. Литораль деб аслида, киргокнинг сув Кайтганда очилиб келадиган дисмига айтилади. Супралитораль cvb кутарил- гандаги тулин сув сатхидан баландда бу- лади ва унда яшовчи организмлар диргод тулдинидан сачраган сувлардан фойдала- нади. Сублитораль денгизнинг материк саёзлигидаги барча таг дисмидир. 2. Очид денгиз области, ёки пела- гиаль, денгиз ва океанларнинг 200 м дан чудур дисмларини, яъни материк ён баг- ри билан океан ложеси (таги) ни эгал- лайди. У пастдан юдорига томон бир хил эмас. Цалинлиги 100—200 м ли устки (эвфотик) датламини дуёш нурлари ёри- тади. Бу асл пелагиалдир. Ундан ташда- ри, чудурлиги 1000-—1500 м гача булган урта датлам—гира-шира (дисфотик) датлам ёки батипелагиал, денгиз ва океанлар тубигача давом этган ва доронгу (афотик) датламлар аж- ратилади. Денгиз ва океанларнинг энг чудур области ёки абиссаль 1500 м дан чудурда булади ва денгиз таги, яъни абиссаль бентосни дам, энг чудур пелагиаль ёки абиссопелагиални дам уз ичига олади. Батипелагиал билан абиссаль орасидаги чегара билинар-билинмасдир. Денгизнинг диргод буйи дисми, яъни кенг маънодаги литораль сув усимликлари билан дайвонларининг яшаши ва ривожланиши учун энг яхши шароитга эгадир. Бу датлам ёритилади, унинг сувлари бетухтов аралашиб туради ва сув тагида дамда материкда досил булган озуда тузларни олиб турйди. Бу жойда денгизнинг чудурлигига, диргод чизи- гининг шаклига, денгиз тагининг характерига (тошлод, думлод ёки балчидли эканлигига) боглид долда турли хил биотоплар тардалган булади. Литораль полосада органик дунёнинг шаклланиш процесси жадал руй беради. Бунга сабаб, юдорида айтиб утганимиздек, экологик ша- роитнинг хилма-хиллиги ва тез-тез алмашиниб туришидир. Нидоят, литораль очид океандан яна шу билан фард диладики, у яхлит эмас, балки булак-булак дисмлардан иборат булиб, улар бир- биридан анча олис жойлашган, бу районларнинг дар бири материкнинг муайян бир дисми ёки бошда-бошда ороллар билан боглиддир. Х,атто бир диргоднинг узида дам дарёларнинг дуяр жойлари литорални айрим дисмларга булиб дуяди. Мана шу барча сабабларга кура, Дунё океанининг диргод буйи об- ласти, нисбатан кичик майдонни эгаллашига дарамай (атиги 28 млн. кв. км ни ёки Дунё океани майдонининг 8% пни ташкил этади), орга- низмларнинг турига дам, сонига дам энг бойдир. Пелагиаль ёки очид денгиз экологпк жидатдан хийла бир хилдир. Унда грунт ва чудурликнинг адамияти йуд. Пелагиалда озуда тузлар- дам, планктон дам анча кам, айланма одимлар орасидаги областлар эса, умуман жуда кам досилдир. Фадат денгиз одимлари ва сувнинг вертикал 200
алмашинишигина пелагиалдаги яшаш шароитини бир оз цар хил цилиб туради. ^айвонларнинг тарцалишига цеч нарса тусцинлик цилмайди. Пелагиаль фаунаси литораль фаунасидан келиб чиццан булиб, ундан ёшроц булса керак. Фауна литоралдан нисбатан бир хил ва озу- цаси кам муцит (пелагиал)га миграция цилган. Шу сабабли гарчи пелагиаль Дунё океанининг 90% Дан ортигини эгалласа да, ундаги цай- вон турларининг сони циргоц якинидагига цараганда анча кам. Очиц денгизда биотоплар бир-биридан яхши ажралиб турмайдн ва денгиз оцимлари цамда сувнинг вертикал циркуляцияси билан боглиц- дир. Пелагик областнинг географик кенглик ва узоцлик буйича тафовут- лари Дунё океани юзасининг зонал-регионал характеринп белгилайди. Типик абиссаль цайвонлари 1000—1500 м чуцурдан бошлаб яшайди. Абиссалда ёруглик бутунлай булмаслиги сабабли унда усимликлар уса олмайди, бинобарин, усимликхур цайвонлар цам булмайди. Барча цайвонлар фацат цайвонлар ва уларнинг цолдицлари билан озицлана- ди: бунинг учун озуца буладиган цайвонларнинг бир цисми абиссаль областдан ташцарида булиши шарт. )\ацицатан цам, абиссалдаги цай- вонлар пелагиалдан тушадиган усимлик ва цайвон цолдицлари (детрит) билан озицланади. Абиссаль организмлар мутлацо цоронгиликда яшашга цар хил йул билан мослашган — уларнинг куриш органлари мутлацо йуц ёки яхши ривожланмаган, танаси узидан нур тарцатади, сезги органлари яхши тарацций этган ва ц. к. Океан ва денгизларнинг чуцур цисмларидаги бошца экологик шароитлар: температуранинг пастлиги, босимнинг кат- талиги, сувнинг кам царакат цилиши ва океан тагидаги грунтнинг ёпиш- цоцлигидир. Умуман олганда, абиссалда организмларнинг яшаш шаро- ити минимал даражада. Абиссал цайвонлар учун шароити жицатидан пессимум областдир. Дунё океанида органик моддаларнинг бецисоб бойликлари яшири- ниб ётибди. Л. А. Зенкевич маълумотига кура, Дунё океанидаги усим- лик ва цайвон организмларининг ялпи массаси 16 млрд, т га тенг ва бу масса бетухтов цайта ишланиб туради. Неритик ва пелагик сувлар цосилдор «суюц тупроцлар» дир. ^озирги вацтда балиц, денгиз цайвонлари ва кит овлаш инсоният- нинг озиц ресурсларини тулдиришда муцим роль уйнамоцда. Бу касб- корликлар йилига 30 млн. т га яцин балиц ва гушт мацсулотлари беради. Денгиз ва океанларда умуртцасиз цайвонлардан цар хил цисцич- бацалар, мидия, трепанг, голотурия ва бошцалар цимматли ов цайвон- лари цисобланади. Уларнинг баъзилар ацоли учун, бошцалари эса уй цайвонлари ва цушлар учун озиц булади. Сув утлари муцим табиат ресурси цисобланади. Ейиш мумкин бул- ган сув утларининг 70 га яцин тури маълум, купдан-куп сув утлари химияда ва медицинада цулланилади, молга ем цилиб бериладп, нп- хоят, угит сифатида фойдаланилади. Жацон экономикасида океан ва денгизларнинг роли жадал усмоц- да, улар куп тармоцли хужалик фаолияти учун объект булиб цолмоц- да. Дунё океанининг табиий бойликлари кенг куламда фойдаланиш билан бирга цар томонлама урганилмоцда. ГуУРУДЛИКДАГИ СУВЛАР Егинлар цуруцлик юзасига тушгач, вацт давомида цамда террито- риялар буйича узгарувчан-, бир-бирига тенг булмаган турт цисмга бу- линади, яъни бир цисми бугланаци, иккинчи цисми тупроц ва грунтга сингиб кетади, учинчи цисми жилга ва дарёлар тарзида цайтиб океанга 201
келиб цуйилади, яихоят, туртинчи цисми tof ёки материк музликларига айланади. Шунга мувофиц цуруцликдаги сувлар хам турт типга булинади. Бу- лар — ер ости сувлари, дарёлар, куллар ва музликлардир. Бундан таш- цари тупроцда ва ботцоцликларда хам анчагина сув бор. Тупроц сув- лари — тупроцнинг ажралмас цисми булиб, атмосферадаги сувлар ат- мосфера билан бирга уРганилгани каби, улар цам тупроцлар билан биргаликда урганилади. Ботцоцликларга сувнинг цаддан ортицчалиги хос булса цам, лекин улар фацат гидрологик цосила булмай, мураккаб табиий комплекслардир. ЕР ОСТИ СУВЛАРИ Гидросфера ер ости цисмининг чегаралари ва горизонтлари. Мате- рпклар доирасидаги ер пусти, юцорида айтиб утилганидек, икки «цават» дан—пастки базальт ва гранит цамда' устки чукинди цаватидан иборат. Кристалли жинслар амалда сув утказмайди, уларнинг юмшоц жинслар тупланган жойларидагина кичик-кичик ва ахён-ацёнда учрайдиган ер ости сув тупламлари булади. Ер ости сувларининг асосий цисми ровак чукинди жинслар орасида булади. Ер ости гидросферасининг пастки чегараси ер пусти ичидаги темпе- ратура ва босимга боглицдир. Исиган сув 16 км гача чуцурликда учра- ши мумкин, томчи ва суюц цолатдаги сувларнинг тупланиш жойи 10 км дан пастда учрамайди. Материкларнинг чукинди жинслардан таркиб топган устки цисми- нинг цамма жойида ер ости сувлари булади. Вертикал кесимда ер ости сувларининг учта цатлами (горизонта) ажратилади: бу горизонтлар бир-биридан ёши, сув алмашинувининг суръати ва химиявий таркибига кура фарц цилади. Юцориги цатлам сувлари асосан цозирги вацтдаги ёгинлардан цо- сил булган чучук сувлардан иборат булиб, материк ичкарисидаги жой- лардагина улар купинча шурлангандир. Уларда сув алмашинуви кучли булади. Юцори горизонтдаги ер ости сувлари маиший, хужалик ва техник сув таъминотида фойдаланилади. Урта цатлам сувлари цадимги сувлардан иборат булиб, улар аста- секин янгироц сувлар билан алмашина боради. Бу горизонтнинг сувлари асосан минераллашган ва даволашда фойдаланилади. Уларда сув алмашинуви сует булади. Куши горизонтнинг сув алмашинуви цатто геологик давр давомида цам жуда секин руй беради. Бу горизонт суви жуда цадимий, купинча кумилиб кетган ва юцори даражада минераллашган намакобцан иборат. Куши горизонт сувларидан туз, бром, йод ва бошца элементлар олишда фойдаланилади. Ер пустининг сув алмашинуви кучли руй берадиган юцори цисми, уз навбатида яна икки цатламга: аэрация цатлами ва туйиниш цатла- мига булинади. Биринчи цатлам тупроцни ва грунтнинг устки цисмини уз ичига олган булиб, атмосфера билан ер ости гидросферасининг ора- сида жойлашган. Бу ердаги жинслар цамма жойда ва цамма вацт цам сувга туйинган булавермайди, сув тупроцдан ер ости гудросферасига ва аксинча вертикал царакат цилади цамда бу цатламда вацтинча юза сувлар тупланиб туради. Чуцурроцда жойлашган туйиниш цатламида жинсларнинг барча роваклари сувга тулган булади. Литосферада сувларнинг бир-бирига царама царши булган цуйида- ги икки йуналиши бор: 1) мантиядан ер юзасига томон ювениль (янги) сувлар кутарилади ва улар сув алмашинувида биринчи марта иштирок эта бошлайди; 2) ер юзасидан пастга томон сув алмашинувида цатнаш- ган сингма сув сизилади. 202
Ер пусти жинслари орасида сувлар tof жинсларининг говаклигига, литологиясига дамда тектоник тузилишига дараб жойлашади. Ер ости сувларига муллиги ва бу сувларнинг даракат шароитига дараб ер пус- тидаги жиисларнинг дуйидаги долатлари ажратилади: а) капилляр говакли жинслар, б) тешикли жинслар, в) карстли жинслар ва г) ёрид- ли жинслар. Катта бушлидларда сув огирлик кучи таъсирида даракат Хилади; капиллярларда юзага таранг тортилиши натижасида ушланиб долади. Жуда майда говакларда сув tof жинси зарралари билан шу кадар мустахкам богланганки, у огирлик кучи таъсирида даракат дила олмайди. Куйида баъзи бир tof жинсларининг говаклилиги берилган. Tof жинси. Гранит . Дарё куми . Бур .... Шагал аралаш ki'm Гил . '. Торф Говаклилиги % .хисобида 0,5 — 0,86 14,00—25,00 30,00 38,00 45,00-60,00 80,00 Сувга муносабатпга хараб, барча грунтлар схематик равишда дуйидаги группачаларга булинади: А. Сув утказадиган грунтлар: 1) нам сигимисиз, а) йирик дум ва шагал, б) ёрикли (даре кетган) охактош, 2) нам сигимли — бур, торф, думок., лойха, лёсс (cof тупрох). Б. Сув утказмайдиган грунтлар: 1) нам сигимисиз зич кристалли жинслар, ёридсиз охактошлар, зич думтошлар, 2) нам сигимли жинс- лар — гил, мергель. В. Эрувчан грунтлар — калий ва ош тузи, гипс, охактош, доломит. Нураш пусти датлам-датлам тузилганлиги ва датламлар хам сув утказувчан, х.ам сув утказмайдиган булиши мумкинлиги сабабли ер ости сувлари х.ам хатлам-хатлам булиб жойлашади. Суви булган сув утказувчан жинслар хатламлари сувли цатламлар дейилади. Устида сувли хатлам булган ва узидан сув утказмайдиган жинслар хатлами сув утказмайдиган датлам дейилади. Юза сувлар. Бу сувлар анча юзада жойлашган булиб, об-хаво шароитига хараб кескин равишда узгариб туради ва диргодчил вахтда Хуриб долади. Юза сувларнинг вужудга келиш сабаблари бирмунча хилма-хил. Улар купрод сув утказмайдиган датлам устидаги сув утказувчи жинс- ларда булади. Бундай ходиса айнихса моренали улкалар учун хосдир. Юза сувлар купинча тупрохда иллювиал горизонт (ювилиш горизонта) - нинг булишига боглихдир, иллювиал горизонт шу жойдаги сувини паст- га утказмайди ва натижада тупрохха сингиган ёгин сувлари туплана боради. Ботдодлик ва ботдодланган утлод пастхамликларда вахтинча йигилиб турадиган сувлар дам (агар улар хор эриётганда ёки жала ёгаётганда купайса) юза сувларга киради. Куп йиллик тунг (музлох) ерларда юза сувларни музлаб холган грунт тутиб туради. Денгизлар- нинг хумли сох.аларидагп дюналарга ёгин сувлари осонликча сизиб кириб, шур денгиз суви устида чучук сувларнинг дабарид линзасини хосил хилади. Йилнинг дуруд фаслида сувнинг охиб кетиши, грунт сувига сизиб утиши ёки бугланиши натижасида юза сувлар камаййши ёки бутунлай тугаши мумкин. Юза сувлар ер бетига як.ин жойлашганлигидан осон ифлосланади ва шу сабабли яхши сув манбаи була олмайди. Бирод, шунга дарамай, улар сувга тандис районларда тупланади ва дишлод хужалик мадсад- ларида фойдаланилади. 203
Суб утчозмойОигои котлом 72- раем. Грунт сувларининг жойлашиш схсмаси. КС — капилляр сув 73- раем. Грунт, катламлараро ва артезиан сувларнинг нисбати: 1 — сув утказадигап цатлач.лар, 2 — сув утказмайдиган цатламлар, 3 — грунт cj влари, 4 — цатламлараро сувлар, 5 — Артезиан сувлар Грунт сувлари. Калинлити одатда 2—3 м дан 20—30 м гача булган аэрация цатламидан пастда биринчи доимий сувли цатлам кела- ди. Бу цатламдаги сувлар грунт сувлари дейилади (72-раем). Грунт сувлари юза сувлардан цам, чуцур артезиан сувларидан цам фарц цилади. Грунт сувларининг устида сув утказмайдиган жинслар цатлами йуцлиги сабабли улар босим остида булмайди, шунинг учун цам бу сувлар эркин ёки босимсиз сувлар дейилади. Биринчи сув утказмайдиган цатламдан пастда, яъни иккинчи, учин- чи ва ц. к. сув утказмайдиган цатламлар устидаги сувлар цатламлар орасида жойлашган булад» (73- раем). Цуруц ицлимли зоналар- даги чуцур водийлар уйиб юборган цирларда, биринчи сув утказмайдиган цатлам ус- тида сув ё булмайди, ёки вац- тинча йигилади. Доимий сувли горизонтлар мацаллий эрозия базасидан пастда, баъзан 100 м чуцурликда булади. Кат- ламлараро грунт сувлари бо- сим остида булиши мумкин, бироц бу босим артезиан сув- лари босимидан фарц цилиб шу ернинг узигагина хосдир. Шундай цилиб, грунт сув- ларининг чуцур артезиан сув- ларидан фарцини курсатувчи характерли белгилари цуйида- гилардан иборатдир: а) туйи- ниш области тарцалиш облас- тига тугри келади, б) сув ре- жими, чунончи, сатци ва химиявий таркиби, бевосита атмосфера омил- ларига боглиц булади. Грунт сувлари цозирги вацтда вужудга келган цосиладир. Улар ёмгир ва цор сувларининг ерга сингиши, дарё, кул ва ёр бетидаги бошца хил сувларнинг шимилиши цамда янада чуцурроцдаги сувларнинг утиб келишидан туйинади. Грунт сувларининг пайдо булиши. Ер устидаги сувларнинг грунтга, ер пусти цатламларига кириб бориши, ёки бошцача цилиб айтганда, грунт сувларининг пайдо булиши, аслида гидросфера ва атмосферанинг литосфера билан узаро гаъсири натижасида руй берадиган жараёндир. Кузатувлар шуни курсатадики, ер юзасидаги сувлар го> секин, гоц тез царакат цилиб, tof жинслари бушлицларидан пастга сизиб утади ва сув утказмайдиган горизонтга етгач, унинг устида сувли цатлам цосил цилади. Мана шуни цисобга олиб, цадим вацтлардаёц грунт сув- лари цосил булишининг инфильтрация (сизилиш) назарияси вужудга келган. Бироц сизилиш грунт сувларининг купайиши ва цосил булишидаги бирдан-бир жараён эмас. Купдан-куп фактлар сувнинг фацат грунт ор- цали сизиб утишигина грунт сувларини цосил цилади деган фикрнинг тугри эмаслигини курсатади. Гап шундаки, цатто жала цуйганда хам сув тупроцца ва грунтнинг юза цисмигагина утади, ундан пастки цат- ламлар цуруц булади; демак, бунда сувли горизонтларнинг ёгинлар би- лан бевосита боглиц эканлиги кузатилмайди. Агар сув грунтга механик йул билан цамма жойда бирдай ва куп сизилганда эди, у цолда сувнинг 204
бироц ер пустидаги хил- 74- раем. Тупрок-грунт- даги гигроскопик (/ ва 2), пардасимон (3 ва 4)хам- да гравитацион (5) сув- ларнинг схематик тасви- ри (А. Ф. Лебедевдан) бундай шимилиб кетиши дарё ва кулларнинг режимида катта роль уй- наб улар сувининг бутунлай сингиб кетишига сабаб буларди. Инфильтрация назарияси ер ости сувлари пайдо булишининг бир- дан-бир йули эмаслиги маълум булгач, боннца назариялар цам вужудга келди. XIX аср охирида ер ости сувлари пайдо булишининг конденсация назарияси ишлаб чицилди. Бу назарияга кура, грунт сувлари цаводаги сув буглари тупроц—грунтга утиб бораётгднида конденсацияланиб, сувга айланиши натижасида вужудга келади. Тугри, ерда цаводаги сув буглари коденсацияланиб, грунт сувига айланади ва цумли чулларда бундай сувлар айницса куплаб цосил булади, ма-хил грунт сувларининг цаммаси цам шу йул билан вужудга келавермайди. Биз куриб утган бу назарияларнинг асосий камчилиги шундаки, уларнинг цар бири грунт сувлари цосил булишининг фацат бир йулинигина изоцлаб беради ва бошца йуллари- ни тан олмайди; бу назарияларга кура сув тупроц-грунтга ё суюц цолда кириб боради, ёки буг цолида кириб боради. Аслида ер пус- тидаги сувлар цам атмосферадаги сувлар каби хилма-хилдир. Буни 1923 йил А. Ф. Лебе- дев дашт зонасида утказган тажрибалари на- тижасида исбот этди. Кейинчалик А. Ф. Лебе- девнинг хулосалари тулдирилди ва цозирги вацтда тупроц-грунтда сувларнинг цуйидаги хиллари ажратилади (74-раем). 1. Химиявий бириккан сув; у минераллар таркибига киради. Масалан, гипс—CaSO4- •2Й2О таркибида 20,3°/о> мирабилит—ХагБСЛХ X 10 НгО таркибида эса 55% сув бор ва ц. к. 2. Гигроскопик cvb; 6v сув грунт заррача- ларига мустацкам ёпишиб олади, усимликлар ундан фойдалана олмайди, фацат буг цолида царакат цилиши мумкин. Гигроскопик сувга эга булган жинслар цуруц бмлиб туюлади. 3. Парда сув; грунт заррачаларидаги гиг- роскопик сув устида парда каби жойлашади. У суюц булганидан грунт юзасида юпцароц парда томонга цараб секин- секин силжийди; усимликлар парда сувдан фойдаланиши цийин. 4. Капилляр сув; суюц холда булиб, тупроц ва грунтдаги капилляр найчаларда жойлашади. Алоцида капиллярларда ичидаги сув кам ца- ракат цилади ва ундан усимликларнинг фойдаланиши цийин. Сув миц- дори купайса царакатчан капилляр сувга айланади ва усимликлар уни осонгина узлаштира олади. 5. Гравитацион сув; суюц цолатида грунтдан сизилиб утади ва •огирлик кучи таъсирида грунтдаги каналлар, ёрицлар ва бушлицлар буйлаб царакат цилади. Усимликлар эркин фойдалана олади. 6. Бугсимон сув; тупроц-грунтдаги сувсиз кавакларда жойлашади. Бу сув цаводаги намнинг тупроц-грунтга утишидан цам, барча хил ер ости сувларининг бугланиши натижасида цам цосил булади. Усимлик- лар бу сувдан бевосита фойдаланмайди. 7. Мавсумий (цишки) ва куп йиллик (абадий) музлаб (тунгиб) ёт- ган ерларда сув цаттиц цолатдаги, яъни тупроц-грунт билан биргаликда музлаб цолган сув. Каводаги ва ер юзасидаги сувлар юцорида айтиб утилган барча холатда аэрация цатламидан сизиб утади. Сув жуда сернам (зах) 205
тупрохдан ёки сув ^авзаси яхинидаги ерлардан сизилиб утиб, нисбатан юнца цатламни эгаллайди ва ^амма вахт ^ам грунт сувлари сатхига етиб боравермайди. Бизга цуруцдек туюлувчи пастки катламда парда сув билан буг ^олатидаги сувгина даракат хилиши мумкин. Капипляр сув цатламнпнг устки (юцори) цисмида капилляр найчалар парда сув билан тула намланганда ва, шунингдек, грунт сувлари ёки ундан хам чуцурроцдаги ер ости сувлари устидагина ^аракатланиши мумкин. Бинобарин, аэрация цатлами етарлича цалин булса, ундаги сув икки хил ^аракатда булади: 1. Аэрация ^атламининг тропосфера таъсиридаги устки цисмида, агар тупрох доимо намланиб турса, сув пастга томон даракат хилиши мумкин, агар ХУРУК Хаво ХааРтопиб, тупрох цуруцлашса, сув юхори- га кутарилади. Бу режим усимликларнинг сув таъминоти учун жуда Хулайдир. 2. Иккинчи хил даракат ер ости сувлари тропосферанинг таъсири доирасидан пастда булганида руй беради. Бу ерда грунт сувлари фацат пастга томон даракат хилади ва сув утказмайдиган ^атламга етгач, шу ерда тупланади. Аэрация цатлами юпцароц булса, грунт сувининг ик- кинчи хил ^аракати булмаслиги ^ам мумкин. Грунт суви тупланадиган коллекторлар (зовурлар). Ер ости сув- лари узида гравитаццон (суюц) сувни куп мицдорда жойлаштира ола- диган жинсларда тупланади. Бундай грунтлар грунт сувлари коллек- торлари (зовурлари) деб, сувларнинг бир коллектордан бошцасига оциб утадиган ёки ер бетига о^иб чицадиган йули эса сувли томир деб аталади. Барча табиат зоналарида грунт сувлари коллекторлари купинча Хозирги ва г^адимги дарё водийларининг цумли ёткизицларида жой- лашган булади. К,адимги музликлар ётцизицлари ва цадимги музлик- лар тагидан очиб чиццан хум-шагалли, шагалли, кумли ва цумок оци- зицлар сув яхши йигиладиган коллекторлар ^исобланади. Муътадил минтацанинг музлик босмаган областларида геологик тузилиши жуда хилма-хил булади; бу эса грунт сувларининг турлича таркалишига олиб келади. Бу ердаги грунт сувларининг жойлашиши улардан фойда- ланиш учун ^амма вахт хам цулай булавермайди. Чул зонасидаги ер- ларнинг куп хисми грунт сувларининг тупланиши учун хулай булган аллювиал цумлардан таркиб топган. Тогларда ва tof этакларида грунт сувларининг тупланиши учун узига хос шароит мавжуд. Баланд жойлардаги сув нурашдан хосил булган йирик парча жинслар билан тулиб цолган ер ёрицларида туп- ланади ва пастга тез О1\иб тушади. Tof водийларида ва торли улкалар этагида tof тизмаларидан охизиб келтирилган хум-шагалларнинг ха' лин ^атламлари хосил булади. Бу ётхизихларда грунт сувларининг кат- та-катта хавзалари вужудга келади. Карст хосил буладиган охактош хатламларидаги, шунингдек, дои- мий музлаб ётган ерлардаги ёр ости сувларининг шароити узига хос- дир. Бу хацда дарсликнинг тегишли бобларида тухталиб утамиз. Грунт сувларининг сатхи. Грунт сувлари аслида атмосферадаги намдан хосил булганлиги учун уларнинг мицдори ва ханча чухурликда учраши аввало ёгинлар михдорига боглих. Ута сернам зоналарда, яъни тундра, урмон, экваториал урмонлар зоналарида грунт сувларининг сатхи ср бетига яхин, баъзан эса ер усти сувлари билан хушилиб кет- ган булади. Агар ёгин михдоридан бугланиш куп булса, грунт сувларининг сатхи анча чухурда ётади; бунда бугланиш цанча кучли булса, грунт сувлари сатхи шунча пастда булади. Чулларда намланиш жуда кам эканлигидан грунт сувлари асосан атрофдан сизиб келган сувлардан хосил булади. Чунончи, К°Ра^Ум чулидаги грунт сувларининг 74 % и 206
дарё сувининг ерга сизилишидан, 11 % и тогдан тушиб келган ер ости сув оцимидан ва бор-йуги 15%и мацаллий сувлардан цосил булади. Грунт сувларининг цанча чуцурликда ётиши рельефга жуда боглиц. Рельеф билан грунт сувлари уртасидаги оддий богланиш мана бундай булади. Геологик жицатдан бир хил тузилган жойда, чунончи, цум ва цумоцлардан таркиб топган сертепа текисликда, рельефи дюна ёки жарлардан иборат жойларда грунт сувлари сатци рельеф шакллари- нинг сатцини акс эттиради; яъни грунт сувининг сатци тепаларда ба- ландроц, водийларда эса пастроц булади. Бироц грунт сувларининг сат- цидаги паст-баландлик фарци рельефдагичалик катта ва кескин бул- майди. Рельефнинг ботиц шакллари—дарё водийлари ва жарларга томон ер ости сувлари оцади. Шунинг учун жой рельефи цанча парчаланган булса, яъни водий ва жарлар цанча куп ва чуцур булса, грунт сувлари шунча эркин царакат цилади цамда уларнинг сатци цам шунча чуцурда жойлашади. Грунт сувлари сатцинпнг дарё ва кулларга боглиц эканлиги жуда муцим ацамиятга эгадир. Дарё билан кулларнинг сатци баланд булса, улар грунт сувини туйинтиради, бунда грунт сувининг сатци дарё би- лан куллар яцинида юзароцда булади, сув айиргичларнинг юцори цис- мига томон эса чуцурлаша боради. Дарё ва кул сатци пасайеа, грунт сувлари бу цавзаларга бориб цуйилади ва натижада дарё билан кулга яцинлашган сари уларнинг сатци пасая боради. Грунт сувларининг усимлик цоплами, айницса дарахт усимликлар билан алоцаси мураккабдир. Дарахтлар грунт сувлари сатцига икки хил таъсир курсатади. Дарахтлар бир томондан ёгин сувларини шох- шаббаси билан тутиб цолади, илдизлари орцали эса тупроцдаги намни узига суриб олиб, буглатади (транспирация) ва бу билан грунтга сув тушишини камайтиради; агар грунт сувларининг сатци баланд булса, дарахтлар бу сувлардан цам фойдаланиши мумкин. Мана шунинг учун урмонлар тагидаги грунт сувлари сатци урмонсиз жойлардагидан пастда булиши керак. Иккинчи томондан, урмон усимликлари тупроцдан бугланишни камайтириш, оцимни сусайтириш ва цорни тутиб туриш цисобига грунтда сувнинг тупланишига имкон беради; бинобарин, ур- монли жойларда грунт сувлари урмонсиз жойлардагидан купроц булиши керак. Урмонлардаги грунт сувларининг келиши ва кетиши (сарфи) зонал характерга эга. Урмон зонаси грунт сувларининг муллиги билан ажра- либ туради; бундай шароитда урмон тагидаги сувнинг мацаллий сарфи цам цал цилувчи ацамиятга эгадир. Грунт сувларининг сатци урмон зонасида шу зонанинг урмонсиз жойларидагига цараганда чуцурда булади. Мана шу сабабли баъзан урмондаги дарахтлари кесилган жой- лар ботцоцланиб цолади. Дашт зонасидаги ихота дарахтзорлари туп- роц-грунтлар намини сацлаб туришда катта ацамиятга эга. Ута сер- нам пастликлардаги (Полесье, Ленкоран пасттекислиги ва ц. к.) нам келиши урмонга боглиц эмас, аксинча урмонларнинг куплаб сув сарф цилиши бу ерларнинг цуришига ёрдам беради. Грунт сувларининг химиявий таркиби. Грунт сувларининг химия- вий таркиби цар бир табиат зонасидаги геохимик процессларнинг йуна- лишйга боглиц; бу процессларнинг узи цам бир цанча омиллар таъсири- да булади. Ута нам жойларда чучук грунт сувлари вужудга келади, намлиги етарли булмаган жойларда эса грунт сувларининг мпнерализацияси орта боради (24-жадвалга царанг). Сувлар подзол тупроцлар ва цумдан сизиб утганда грунт сувлари- га жуда оз мицдорда туз боради. Сувлар цора ва каштан тупроцлар, айницса шурхок тупроцлар орцали сизиб утганда эса, грунт сувларига 207
24- ж а д в а л ГРУН Т СУВЛАРИ МИНЕРАЛИЗАЦИЯСИНИНГ НАМЛАНИШГА БОЕЛИЦЛИГИ Зонанинг номи Намланиши Н. Н. Иванов буйича намланиш коэффи- циент {К} Энг куп минералла- ниш даражаси г 1л зуисобида Гундра ...• ... Ортикча >1,50 0,0-0,3 Урмон Етарли 1,49-1,00 0,1 Урмон-дашт .... Уртача 0,99-0,60 1,0-3,0 Дашт Етарли эмас 0,59-0,30 50-100 Чала-чУт Кам 0,29-0,13 100-150 Чул Жуда кам 0,12-0,00 200 -220 куп туз олиб тушди. Тупроцлар алмашинув реакцияси туфайли узидан сизиб утаётган сувлар таркибини узгартириши мумкин. Грунт сувларининг минералланишига органик моддалар цам таъ- сир курсатиши мумкин. Цора тупроцли даштларда усимлик цолдиц- ларининг парчаланиши натижасида тупроцда йилига цар гектар ерда 1000—1200 кг га яцин кул элементлари тупланади; бу тайгадагига Караганда ун баравар купдир. Тузлар грунт сувларига утиб, уларнинг минерализациясини оширади. Ута сернам зоналарда барча эрувчан химиявий бирикмалар тупроц ва грунтдан ювилиб кетади ва дарёларга бориб тушади. 1^ургоцчил зо- наларда химиявий нураш сует руй беради. Жинслардан олдин осон эрувчан хлоридлар ювилиб кетади; эриши цийинроц тузларни эритиш учун ёгин мицдори етишмайдиган ерларда (чул ва чала чулларда) хлорпдли грунт сувлари вужудга келади. Агар сульфатлар эриса, суль- фат ту зли сувлар цосил булади; бу тузлар дашт зонасида тарцалган. Ишцорсизланишнинг сунгги босцичида (урмон зонасида) карбонатлар эриб, гидрокарбонатли сувлар пайдо булади. Грунт сувларининг химиявий таркиби шу жойдаги жинслар харак- терига ва рельефга боглиц цолда цам узгариши мумкин. Сувларнинг химиявий таркиби жинслардаги тузларнинг эриши, шунингдек, сув ва жинс катионларининг алмашинуви натижасида цам узгаради. Рельефи парчаланган жойларда сув алмашинуви жадалроц руй беради ва бундай жойлардаги грунт сувлари рельефи кам парчаланган, айницса, оцимсиз жойлардагига цараганда камроц минераллашган бу- лади. Грунт сувлари чуцурлигининг бу сувлар минерализациясидаги аха- мияти гумид ва арип, зоналарда турличадир. Гумид зоналарда грунт сувларининг сатци кутарилган сари минерализацияси камая боради. Кургоцчил областларда эса сувнинг куп бугланиши юза жойлашган грунт сувлари минерализациясининг ортишига сабаб булади. Грунт сувларининг химиявий таркиби уларни туйинтирувчи сувнинг таркибига цам боглиц. Ёгинлар чучук грунт сувлаон цосил цилади. Денгизнинг сизиб утган сувлари таркибида тузлар булади. Грунт сув- ларига цушиладиган чуцурдаги сувлар чучук булиши хам, турли дара- жада минераллашган булиши цам мумкин. Грунт сувларининг зоналлиги ва регионаллиги. >уар цандай табиий цосила каби, грунт сувлари цам узида мураккаб табиий алоцадорликни акс эттиради ва зонал цамда регионал тарцалгандир. 1. Ута чучук ва юза жойлашган грунт сувли тундра зонаси. Тундра зонаси намлигининг ортицча эканлиги ва куп цисмининг рельефи ясен текис эканлиги билан ажралиб туради; бундай рельеф ер устн ва ер ости сувлари оцимини секинлаштиради. Бу жойлар асосан сувни ёмон утказадиган цумоц морена ва денгиз ётцизицларидан таркиб топган бу- либ, улар баъзи жойларда абадий музлаб ётади. Шу сабабли групт 208
сувлари сатци ер бетига яцин булади ёки бевосита ер бетига чициб ётади. Температура паст булганлиги учун химиявий нураш сует руй беради. Тундра зонасининг грунт сувлари ута чучук, бирок унда чириб битмаган органик моддалар куп; шу сабабли купинча бу сувларни ис- теъмол цилиб булмайди. К,умлардаги сув тоза булади. Сувдаги органик моддалар темир ва марганецнинг чала оксидлари билан бирикиб, туп- рокда зич ортштейн цатламини цосил цилади. Тундра зонасп куплаб регионларга булинади; бу регионлардаги грунт сувларининг хилма-хиллиги рельеф характерига ва жойнинг ли- тологик хусусиятларига боглик. 2. Юза жойлашган чучук сувли урмон зонаси. Уртача кенглик- ларнинг доимий музлоц ерлардан ташцаридаги урмон зонасида намлик ортицчалиги сабабли ва рельефи умуман текислик булгани учун грунт сувлари сатци анча баланд жойлашиб, сувайиргичларда, 1,5—2,0 м чу- курда, пастак ерларда эса купинча бевосита ер бетида булади. Рельеф эрозия натижасида тундрадагига Караганда купроц парчаланганлиги, ёзниыг узоцрок давом этиши ва доимий музлаб ётган ерларнинг кам- лиги ишцорнинг кучли ювилишига сабаб булади. Суви чучук ва сифа- ти цатто 2 м чукурликда цам яхши. Емгиргарлик даврида грунт сувла- ри юза сувларга цушилиб кетади. Ботцоцлик сувларининг сифати паст. Кенг баргли ва аралаш урмонлар зоначасида рельеф анча парча- ланган, бу ерда цирлар куп, дарё водийлари нисбатан чуцур, жарлар бор. Шунинг учун грунт сувлари 3—4 м чуцурда ётади ва купинча кат- ламлар орасидаги сувларга цушилади. Суви одатда чучук, бироц баъ- зан гидрокарбонат-кальций билан минераллашганлиги 1 г/л га етади. Бу зона бир цанча регионларга булинади; чунончи СССРнинг Евро- па цисмида тиниц сувли Карелия, хлорид сувли Сольвичегодск, карст сувли Онега регионлари ва бошцалар бор. 3. Салгина минераллашган ва чуцур жойлашган грунт сувли дашт зонаси. Урмон-даштларда ёгин мицдэри мумкин булган бугланиш миц- дорига тахминан тенг. Шунинг учун сувлар секин сизилади ва улар тупроцдаги тузларни ювиб тушиб, сунгра бу тузлар грунт сувларига утади. Шу сабабли урмон дашт зонасидаги грунт сувлари дарёлар ора- лигидаги ерларда цаттиц ва цатто шурроцдир. Бу зона учун минерали- запияси 0,5 г/л дан 1 г/л гача булган гидрокарбонат-кальцийли грунт сувлари хосдир. Иклим цуруцлаша борган сари грунт сувларининг ми- нерализацияси хам орта боради. Дарё водийлари ва жарлар рельефни жуда парчалаб юборганлиги грунт сувлари сатхининг баъзан 20 м гача пасайиб кетишига сабаб булади. Эрозион водийларда фацат грунт сув- лари эмас, балки цатламлар орасидаги сувлар цам ер юзига чицади. Дашт районларда мумкин булган бугланишнинг ёгин мицдоридан катта, рельеф пасттекисликларда ясси, цирларда эса жар-ясси жарлар- дан иборатдир;. юзада лёссимон цумоцлар ва типик лёсс тарцалган. Нам етарли эм’аслиги сабабли сизилиш ва ишцор ювилиши камаяди. Дарё оралицларидаги ерларда грунт сувлари одатда чуцурда (20 м да) ётади ва 1 г/л дан 8 г/л гача хлоридли х.амда хлорид-сульфатли минера- лизацияга эга булади. Водий ва жарларда булоцлар камдан-кам учрай- ди, дарёларнинг туйинишида грунт сувларининг циссаси кам булади. Дашт зонасидаги сувларнинг таркиби жуда хилма-хил, бу хилма- хиллик даштдаги tof жинсларининг литолОгик таркиби ва ёши турлича эканлигига, микрорельеф цамда гидрографик тармоцларнинг узига хос хусусиятларига боглицдир. 4. Кургоцчил табиат зоналари — чала чул ва чулларнинг чуцур- да жойлашган шур грунт сувлари ва ер усти транзит чучук сувлари зонаси. Кургоцчил зоналарда йиллик ёгин мицдори мумкин булган бугла- нишнинг 30% и дан ошмайди. Емгир сувларидан ёки шу ердаги 14 Л. П. Шубаев 1 209
сувларнинг ерга сизилиб кетишидан хосил булган грунт сувлари бугла- ниш таъсири кам булган чуцурликдагина туплана олиши мумкин. Бу ердаги грунт суви цавзалари алоцида-алохида жойлашган булиб, сидирга сувли цатлам цосил цилмайди. Бундай сувларнинг сатхи ва гидрохимиявий таркиби хилма-хил булади. Грунт сувларининг химия- вий таркиби шу сувлар жойлашган жинсларнинг химиявий таркибнга боглиц. Бу ердаги царакатсиз грунт сувлари одатда жуда шур булади. Агар грунт сувлари ер бетига яцин жойлашган булса, бу сувларнинг кутарилиши ва бугланиши улар минерализациясининг ортишига ва тупроцда туз туплана боришига сабаб булади. Агар шу жойда цосил булган грунт суви тезда сарф.таниб турса, у чучук булади. (Бундай хол Австралияда кузатилган). Агар сув сарфи камайса, сал шурланади. Юцори сифатли чучук сувлар туб жинсларнинг цум билан тулган ёрицлари ва бушлицларида тупланиш холлари узига хосдир. Бундай сувлар, Гарбий ва Жанубий Австралияда мухим ацамиятга эга. ' Цургоцчил зоналардаги грунт сувларининг асосий кисми табиий шароити бошцача булган районлардан келган ер ости суви оцимлпри- дан таркиб топади. Урта Осиё, Олд Осиё ва Марказий Осиё, Шимо- лий Африка ва Австралия текисликларидан оциб утадиган дарёлар атрофдаги тогли улкалардан бошланади. Бу текпсликларда ер ости суви оцими, биринчи навбатда, дарё водийларида ва цуруц узанларда булади. Водийлардаги аллювиал цумлардан куплаб чучук грунт сувлари чицариб олинади. Купинча бу чучук сувлар илгари пайдо булган шур сувлар устида жойлашади. Куплаб чучук грунт сувлари купинча чуцур кумилиб кетган цадимги дарё узанларида силжиб юради. Шимолий Африкада Интеркалери Континентал деб аталувчи геоло- гик формация кенг тарцалган; бу формация герцин бурмаланишидан бур давригача булган ёшдаги сувни яхши утказувчи чагир тош, цум ва цумтошлардан таркиб топган. Кенг майдонда тарцалган бу яхлит ва бузилмаган формациянинг Атлас тогларида цам, текисликларда цам жуда катта туйиниш области бор; шунинг учун унда ер ости сувлари- нинг катта запаслари мавжуд. Табиийки, арид зонадаги турли жойлар грунт сувларига кура бир-биридан кескин фарц цилади. Мацаллий грунт сувлари цам, бошца жойлардан силжиб келадиган грунт сувлари цам куп минглаб цудуц- ларни сув билан таъминлайди' бу цудуцлар эса чала чул ва чуллаэни хужаликца узлаштиришда купинча цал цилувчи ацамиятга эгадир. 5. Тропик даштлар билан саванналарнинг сует минераллашган ва чуцурда жойлашган грунт сувлари зонаси. Нам етарлича булмаган бу зонада доимий грунт сувлари 15 м. дан 50 м гача чуцурликда ётади. Бу ерларда ер усти сувлари кам булган- лигидан грунт сувлари хужаликда катта, купинча цал цилувчи ацами- ятга эга. Масалан, Африка даштларидаги яйловлардан фойдаланиш бу яйловларнинг цосилдорлигига эмас, балки чорва учун сувнинг бор ёки йуцлигига боглицдир. Бу ran деццончиликка цам тааллуцли. 6. Экваториал урмонларнинг юза жойлашган чучук грунт сувлари зонаси. Гилея зонасида атмосферадан ортицча нам олиниши ва ер усти сув цавзалари куплиги сабабли ,чучук грунт сувлари сатци анча юзада булади Бу сувлар бактериялар билан ифлосланган булиши мумкин. 7. Шимолий Осиё ва Шимолий Американинг куп йиллик музлоц ер- ларидаги мутлацо узига хос ер ости сувлари зонаси; бу ердаги грунт сувлари территориянинг намланиш мицдорига эмас, балки сунгги геологик даврдаги узига хос иссицлик шароитига боглицдир. Ер шаридаги барча цуруцликнинг 20—25% и ва СССР террито- риясининг 47% идаги грунт ер бетидан маълум чуцурликда узок вацт- 210
лардан бери музлаб ётади. Куп йиллардан бери грунтнинг катта-катта территорияларда ва айрим кичикроц жойларда бундай музлаб ётиши абадий1 ёки куп йиллик музлоц дейилади. Шундай цилиб, куп йиллик музлоц деб катта территориялар ёки кичикроц жойлар нураш пусти- нинг температураси узоц вацтлар давомида ноль даражада ёки манфий булган устки цисмига айтилади. Бу грунтларда сув асосан муз холатида булади, лекин баъзан суюц цолатда хам булиши мумкин. Цаттиц туб жинсларда цуруц музлоцлар учрайди. 75- раем. СССР да куп йиллик музлоцларнинг таркалиши (Дунёнинг табиий географик атласидан, 1964): 1 — к^п йиллик музлоцларнинг жанубий чегараси, 2 — калин куп йиллик музлоцларнинг чегараси, 3— жуда катта яхмалаклар тарцалган районлар Куп йиллик музлоцларнинг жанубий чегараси Евросиёда Кола ярим оролининг шимоли-шарцидан бошланиб, Цутб доираси ёнидан Уралгача, сунгра Берёзовога ва Тошлоц Тунгуска дарёсининг цуяр жо- йига боради, сунгра жанубга кескин бурилади ва Енисей дарёсининг шарций циргоги буйлаб кетади; Монголия Халц Республикасининг бир цисмини уз ичига олиб, кейин шарцца томон давом этиб, Амур дарёси ва Камчатка ярим оролининг урта цисмига утади. Америкада куп йил- лик музлоц Юкон, Макензи дарёлари цамда Гудзон цултиги цавзала- рини, шунингдек Лабрадор ярим оролининг шимолий ярмини эгаллай- ди (75-раем). Мана шу айтиб утилган чегарадан шимолда куп йиллик музлоцлар сидирга ёки орол тарзида учраши мумкин. Баъзан куп йиллик музлоц ерлар орасида эриган ерлар (таликлар) цам учрайди. Сидирга музлок- ларда 10—15 м дан чуцурда температура — 5°С дан паст булади. Сидирга музлоцлар Сибирда Салехард — Игарка — Чита — Анадир чизигидан шимолда тарцалган. Грунт температураси — 5 дан —1,5°С 1 «Абадий» терминини халц цуллаган булиб, у шартлидир; чунки аслида музлоц абадий булмай, маълум геологик давр мацеулидир. 14* 211
гача булган жойларда доимий музлоклар орасида музламаган ёки эриган грунтлар хам учраб долади. Эриган грунтлар баъзан доимий музлок ^атламнинг тагигача етиб боради, баъзан эса бу цатламнинг тагига етиб бормай, юзада булади. Эриган грунтлар табиий географик шароит грунтнинг каттик совиб, музлаб колишига калал берадиган жой- ларда, масалан, кор роллами калин жойларда, учрайди. Эриган грунт- лар илик ер ости сувлари таъсирида кам косил булади. Енисейнинг юкори окими ва Амурнинг урта окими кавзаларнда асосан эриган грунтлар орасида куп йиллик музлок «ороллари» кам бор. Кичик-кичик жойларда учрайдиган музлоцлар Олтойда, Тяншанда ва бош^а тогли улкаларда кам мавжуд. Антарктида ва Гренландия муз- ликлари тагидаги грунтларнинг температура колати хозирча номаълум. Бевосита ер бетидан доимий музлокнинг устки чегарасигача бул- ган кисмида фаол катлам жойлашган. Фаол катлам иссик фаслда эриб, совук фаслда музлайди. Тупрокларнинг пайдо булиши, ер ости кайвон- лари ва усимлик илдизларининг фаолияти, рельефда уз аксини к°л- дирувчи физик хамда механик процесслар мана шу фаол катлам билан богликдир. Фаол катлзмнинг калинлиги иссик фаслнинг канча давом этиши ва х.ароратига камда tof жинсларининг иссиклик утказувчанлигига бог- лик- Фаол катламнинг калинлиги тундра торфзорларида 30 см атрофи- да булиб Забайкальенинг КУМ°К грунтларида 1,5 м га етади. Дарё во- дийларида музлок грунт ер бетидан анча чукурда булади. Куп йиллик музлок.нинг калинлиги жуда х.ар хил, баъзан юзлаб метрга етади ва умуман шимолдан жанубга томон камая боради. Унинг Калинлиги Лена дарёсининг КУЯР жойида 600 м, Вилюйда 800 м, СССР Европа кисмининг шимолида 76- раем. КУп йиллик музлоклар хил- лариниш вертикал кесими (М. И. Сумгиндан); 1 — сидирга, 2 — цатлдм-катлахг, 3 — уясимон’ 4 — баъзи жойлари эриган музлок (Андермада) 400 м, Воркутада 60 м, Якутскда 215 м, Забайкальеда 70 м га тенг. Музлок грунт яхлит ёки катлам- Катлам булиши мумкин. Катлам-кат- лам булганда музлок катламлар ора- сида эриган грунт катламлари жой- лашади (76-раем). Куп йиллик музлокнинг пайдо бу- лиши тутрисида икки хил фикр бор. Биринчи фикрга кура куп йиллик муз- локлар совук музлик даврининг кол- диги-реликтидир. Музлаган грунтда муз даврида яшаган мамонтлар кам- да сержун каркидонлар жасади колдикларининг топилиши бу фикрни тасдиклайди. Масалан, 1901 йил Колиманинг ирмокларидан бири бул- ган Берёзовка дарёси буйидан мамонтнинг бутун жасади топилган. Бу хайвоннинг мушак тукималари камда териси грунт мамонт яшаган вактдан бери, яъни музлик давридан то шу кунга кадар муттасил муз- лаб ётгандагииа шундай сакланиб колиши мумкин. Иккинчи фикр тарафдорлари «абадий» музлокни хозирги шароит- да пайдо булган косила деб карайдилар. Сибирь дарёлари дельтасида янгидан пайдо булаётган оролларда музлокларнинг вужудга кели- ши, шунингдек музлок грунтда турли асбоб-анжомларнинг ва уй кай- вонлари жасадининг топилиши бу фикрнинг тугри эканлигини курса- тади. Энг аниги шуки, куп йиллик музлок ^ам к.адимий, хам козирги за- мой косиласи булса керак. К^иши камкор ва совук, ёзи (катто иссик булсада) кис^а давом этадиган жойларда ер пусти совийди. Бундай иклим шароити Осиё билан Американинг шимолида плейстоцен эпоха- сида вужудга келган ва салгина узгариб, козиргача давом этмэкда. 212
Грунтларнинг музлаб цолишида, шунингдек жойнинг рельефи. геологик тузилиши усимлик цоплами ва гидрографик тармоцларининг цам ро- ли бор. Куп йиллик музлоцларнинг турли вацтда пайдо булганлиги оциба- тида улар узгариб туради. Юцорида айтиб утилганидек, музлоцлар куп- гина жойларда цозир цам пайдо булмоцда, бироц улар цисцариб бора- ётган жойлар цам куп учрайди. Мезень шацари районида утган аср урталаридан бошлаб куп йиллик музлоц чегараси жанубга 40 км сурил- ган. Шарций Сибирда музлаган грунтнинг эриб кетиши натижасида цо- сил буладиган упирилма сойликлар пайдо булиши, яъни термокарст цодисаси куплаб учрайди. Урмонларнинг кесилиши, ерларнинг цаида- лиши ва бинолар цурилиши музлоцларнинг цисцаришини тезлашти- ради. Куп йиллик музлоцлар тарцалган жойларда ер ости сувларининг цосил булиши, тупланиши ва царакати жуда узига хосдир. Бундай районларнинг узига хос хусусиятларидан бири «тош» ёки цазилма (ку- милиб кетган) музларнинг мавжудлигидир; цазилма музлар йирик линзалар, нотугри шаклли цатлам ва жисмлар тарзида булади. «Тош» музлар ё tof жинслар ётцизицлари билан кумилиб цолган булиши, ёки муз tof жинслари ётцизицлари пайдо булгач, улар орасига кириб кол- ган булиши мумкин. Казилма (кумилган) музлар орасида бошца жой- лардан келтирилган музлик, дарё, кул ва денгиз музлари уюмлари, шу- нингдек, тагигача музлаб цолган.кул, яхмалак ва цорликлар музлари цам бор. Катта-катта ер ости музлари лойцали кул-дарё ва денгиз гил- лари ётцизицларининг куп йиллик музлаб цолиши натижасида цам ву- жудга келади. Бунда грунтдаги сув тупланиб кристалланади ва tof жинслари ёрицларини кенгайтиради. Ницоят, tof жинслари ёрицларида тупланадиган кичик-кичик томир музлар цам булади. Казилма музлар цосил булиш процесси туртламчи даврдаги муз босиш даврларида ай- ницса интенсив булган, бироц бу жараён цозир цам давом этмоцда. Куп йиллик музлоцлар тарцалган улкалардаги ер ости сувларининг узи музлоц усти, музлоц орасидаги ва музлоц ости сувларига булинади. Музлоц усти сувлари фаол цатламда жойлашади; улар ёиинлардан цамда музлоцларнинг эришидан туйинади, шунинг учун цам бу сувлар ёз охирида энг купаяди. Мавсумий музлоц куп йиллик музлоцца цуши- либ кетадиган жойларда бу грунт сувлари цам мавсумий булади: цишда музлаб цолиб, сув манбаи була олмайди. Музлаган грунтлар чуцурда ётса музлоц усти сувлари доимий цатлам цосил цилади ва сув таъми- ноткда улардан фойдаланилади. Музлоц усти сувлари ёзда эркин царакат цилади, цдшда босим ос- тида булади, чунки уларда юцоридан мавсумий, пастдан эса куп йиллик музлоц босими таъсир этади. Сув босим остида эканлиги ва совуётганда цамда музлаётганда цажми кенгайиши сабабли фаол цатламни шишира- ди, фаол цатламнинг царшилиги кам жойларида уни тешиб, ер бетига оциб чицади ва музлаб цолиб, муз дунглиги ёки яхмалак цосил цилади. Баъзан ер ости, суви грунтни тешиб чица олмай, уни юцорига кутариб, гидролакколитлар ёки булгун яхларни вужудга келтиради. Музлоц орасидаги сувлар ер пустининг ёрицларида ва сув утказа- диган цатламларида царакат цилади. Улар музлоц усти сувларининг эриган жойлардан музлоц цатламга сингиб утишидан туйинади. Музлоц ости сувлари «доимий» музлоцларнинг цуйи чегарасидан пастда жойлашади. Доимий музлоц сидирьа тарцалган жойларда бу сувлар артезиан сувлардан иборат булади. Масалан, Якутия цавзаси мана шундай артезиан цавзадир. Куп йиллик музлоц тарцалган ерлардаги цурилиш ишлари шароити цам узига хосдир. Бинолар цуриш ва улардан фойдаланиш, ер ости ин- шоотлари цуриш ва барча хил йуллар утказиш анча цийинлашади цамда 213
махсус методларни цуллашни талаб этади. Совет олимлари, музлоцшу- нос мутахассислар мана шундай махсус методларни ишлаб чицишган ва цозирда куп йиллик музлоц тарцалган ерларда курилиш ишлари муваффациятли амалга оширилмоцда. Куп йиллик музлоц ёзда тупроцнинг сернам булишига ёрдам бе- ради. Шу билан бирга у тупроцни совитиб юборади, бу эса усимликлар- нинг усишига ёмон таъсир этади; бундай ташцари, дарахт илдизлари пастга цараб уса олмай, атрофга кенг таралиб усади, шу сабабли куп йиллик музлоцлар тарцалган жойларда дарахтлар сийрак булади. Артезиан сувлар. Озми-купми чуцурроцдаги сувли цатламларда артезиан сувлар булади. Артезиан сувлар номи Франциянинг Артезия вилояти номидан келиб чиццан. XII аерда бу вилоятда EiBpona- даги биринчи фонтан булпб отилиб чицувчи цудуц цазилпб, у артезиан цудуги деб аталган. /7- раем. Артезиан хавзасининг тузилиши (Днепр-Доч артезиан дав- заси мисолида, О. К. Лангедан соддалаштириб олиндп): / —аркей чегараси, 2 — девон ва юра даврларп дум ва гиллари, 3 — юра даври гил- лари, — 6Vp даври думларн, 5 — бур даври мергель-бур цатламлари, 6—кайнозой гил ва цумоцлари, 7 — сувли цатламнинг цалинлиги, 3 — артезиан цудуцлар Текпсликларнинг босимли сув цатламлари булган геологик струк- туралари артезиан хавзалар деб аталади. Материклардаги ер ости сув- ларининг асосий цисми артезиан цавзаларда тупланган (77-раем). Россия платформасидаги энг катта артезиан хавзалар цуйидаги- лар: кембрий, силур ва девон даври ётцизицларида сувли цатламлари булган Балтика^уйи цавзасп; девон, тошкумир ва пермь ётцизицларида сувли цатламлари булган АЕоскваёни цавзаси; сувли цатлам юра, бур ва учламчи давр ётцизицларида жойлашган Днепр-Донец хавзаси ва бош- цалар. СССР нинг бошца цисмларида цам катта-катта артезиан цавза- лар бор. Артезиан цавзалар Шимолий Африкада, Атлас тогларида ва Сацрои Кабирда хам куп. Жанубий Африкада катта артезиан хавзалар йуц. Ер усти сувлари кам Австралияда артезиан хавзалар материк майдонииинг 1/3 цисмидан купрогини эгаллайди. Барбий Европада цам артезиан цавзалар куп. Булардан Париж цавзаси билан Артуа (цадимги Артези- ан) цавзасини айтиш мумкин. АДЕЛ артезиан цавзалари орасида энг каттаси суви мезозой ётцизицларида тупланган Дагот цавзаси ва Буюк куллар районидаги палеозой ётцизицлари билан богланган Висконсин цавзасидир. Одатда артезиан цавзалар мульдасимон структураларда цосил була- ди, бироц улар моноклинал ётган ассиметрик цатламларда цам учраши мумкин. Уларнинг цатламлари товоц каби ботиц булгани учун купинча амфитеатр деб цам аталади. Сувли артезиан цатламлар устини сув ут- казмайдпган цагламлар ёппасига цоплаган булиб, ботиц цавзанинг 214
чеккаларидагина ёгинлар суви ва ер усти сувлари билан богланган бу- лади. Кия ёки ботик цатламлардаги сув босим остида булиб, босимли сув дейилади. Грунт сувларида цам мацаллий босим булиши мумкин. Грунт сув- ларининг артезиан сувларидан асосий фарци шуки, улар атмосфера омилларининг бевосита таъсирида булади, артезиан сувларнинг энг чекка цисмларигагина мавсумий узгаришлар таъсир этади. Хар бир артезиан цавзасида уч область: туйиниш области, босим области ва босимсиз область булади. Туйиниш областида сувли цатлам эркин юзага эга булиб, грунт сувларидан туйинади. Одатда туйиниш областлари тектоник кутарилган жойларда булади. Босимли областда бург — «артезиан» цудурп цазилса, сув сувли цатлам сатхидаи хам баландга кутарилиши ёки отилиб чикиши мумкин. Босимсиз областда сув ер юзасига булоц булиб оциб чицади ёки грунт сувларига кушилиб кетади. Артезиан сувлари химиявий таркибига кура жуда хилма-хилдир. Агар сувда эриган моддалар микдори 1 а/л дан ошмаса, бу сув чучук, эриган моддалар 1 г/л дан 50 г/л гача булса минераллашган, 51 г/л дан ортиц булса — шур сув (намакоб) дейилади. Минераллашган ва шур шифобахш сувлар минерал сув дейилади. Артезиан сувлар таркибида газлар булади. Газлар сувда баъзан шу цадар куп буладикн. бу сувлар ер бетига чиццанида ундан газ ажралади. Хар бир катта артезиан цавзада ёши ва мииераллашганлик даража- сп турлича булган сувлар булади. Тахминан 100 м дан 600 м гача чу- цурда жойлашган юза цатламлар суви чучук булади. Бу сувлар ёгин ер усти ва грунт сувларининг ерга сингиши натижасида цосил булади. Ер ости сувлари царакатн цулай булган шаронтда ерга сизилувчи (инфиль- трацион) оцимлар узидан чуцурроцдаги минераллашган сувларни сициб чикариши ва, айницса туйиниш областларида, улар урнини бутунлай эгаллаши мумкин. Гидрокарбонатлар билан заиф минераллашган ёки чучук фильтрацион сувларнинг юцори сфераси1 шу тарица цосил булади. Ундан пастда минераллашган сувларнинг цуйи сфераси ёки цавати жойлашган; уларнинг химиявий таркиби устки чучук сувларнинг пастки кучли минераллашган сувларга аралашишидан цосил булади. Бундай сувларнинг минерал таркиби цавзадан-цавзага анча узгаради; бунга сувларнинг сингиш (фильтрация) характери билан чуцур цатламдаги сувларнинг химиявий таркиби таъсир этади. Бу цават асосан сульф'атли ва ишцорий сувлар цаватидир. Чуцур жойлашган минерал сувлар жуда цадимда пайдо булган: улар турли геологик даврларда денгиз цуруцликка бостириб кирганда чукинди жинслар катламлари цосил булаётган вацтда, шунингдек ер багридаги диффузия йули билан тупланган. Бу сувлар кучли минерал- лашган седиментацион2 сферани ташкил этади. Кучли минераллашган седиментацион сувларнинг дастлабки таркиби бу сувларга tof жинслари ва улардаги сувларнинг узоц давом этган таъсири натижасида узгариб кетган. Бу ерларда хлорид типидаги шур сувлар кенг тарцалган. Хлорид- кальцийли сувларнинг бир цисми эндоген йули билан пайдо булган. Шифобахшлик ацамиятига эга булган минераллашган, яъни мине- рал сувлар айницса машцурдир. Улар биологик актив хоссаларга эга булиб, химиявий жих.атдан фойдали компонентлар, газлар, органик мод- далар мицдорининг куплиги туфайли ёки юцори температураси билан инсон организмига физиологик таъсир курсатади. Минерал сувларнинг 1 Гидрогеологлар юксри сфера ва куйида тасвирлангаи сфераларни зона деб атайдилар, вахоланки, «зона» бу терминнинг математика ва географиядаги тушунча- сига тугри келмайди. 2 Яъни денгиз бостириб кирган вацтда жинслар тупланиш жараёнида цосил булган. 215
асосий типлари харбонат ангидридли (яъни эркин СОг ли), водород сульфидли, радонли, азотли, литийли, фторли, темирли, мишьякли, бромли, йодли, радийли, борли ва кремнийли сувлардир. Ер пустида минерал сувларнинг тархалиши унинг ривожланиши тарихи билан боглид. Еш бурмаланган тогли улкаларда, яъни альп бур- маланишида шаклланган тогларда карбонат ангидридли сувлар куп булиб, улар ер бетига газли минерал булоцлар тарзида оциб чихади. Бундай минерал сувлар Кавказца (Нарзан, Боржоми, Ессентуки, Арз- ни), Помирда, Жанубий Тяншанда, Саян тогларида, Забайкальеда, Кам- чаткада, Закарпатьеда кенг таркалган. Барбий Европада бундай сувлар Марказий Францияда (Виши), Чехословакияда (Карлови Вари) ва бопща жойларда бор. Азотли минерал сувлар учрайдиган районлар кар- бонат ангдридли сувлар тархалган территориялар атрофида халха хосил Хилган. Бу районлар: Тяншань (Жетиогиз), Олтой (Белокуриха), Кав- каз (Горячий Ключ), Тбилиси (Цхалтубо), Пиренеи тоглари, Савойя, Чехословакия, шунингдек, АКШ, Исландия, Италия, Янги Зеландиянннг вулканлик районларидир. Таркибида хлор-кальций-натрий булган водород сульфидли минерал сувлар Кавказ, Уралолди, Фаргонанинг нефтли районларида, сульфат — кальцийли сувлар эса гипсли катламларда (Тула областидаги Кроника, Латвиядаги Кемери, Волгабуйидаги Сергиевка, ГФР даги Ахен, Австри- ядаги Баден ва х- к.) тупланган. Платформаларнинг текисликлардан иборат хисмларида азот ва ме- тан гази йух ёки кам булган сульфат-кальцийли ва хлорид-натрийли сувларнинг артезиан хавзалари жойлашган. Темирли сувлар нураш пустида учрайди. Сульфат рудалари ва пи- рит бор хатламларда нордон минерал сувлар тархалган. Радийли сувлар нордон интрузиялар (гранит, трахий) билан боглик.. Артезиан сувлар ер пустининг чухур хисмларида жойлашганлиги сабабли Ернинг ички иссиги таъсирида булади, шунинг учун улар купин- ча жуда иссих, энг чухурда жойлашган сувлар эса хайнох булади. Ер ости сувларининг харакати. Туйинган хатламдзги сув харакати, яъни фильтрацияси босим хисобига булади. Бунда фильтрациянинг тез- лиги ва характери жиисларнинг говаклилигига, яъни сув утказувчанлп- гига боглих- Жиисларнинг сув утказувчанлиги К коэффициенти билан ифодаланади. Куйида баъзи жиисларнинг фильтрация коэффициенти келтирилган. Жинслар таърифи Сувни жуда яхши утказувчи жинс- лар (йирик шагал) .... Сувни яхши утказувчи жинслар (ша- гал, йирик кум) .................. Сув утказувчи жинслар (кум) . Сув сует утказувчи жинслар (мер- гель, кумтош, кумлок) Сувни жуда ёмон утказувчи жинслар (Кумли, кумок гилли кумтош) Деярли утказмайдиган жинслар (гил- лар)............................. Фильтрация коэффициенти м! с утка 100 атрофида >Ю 10 дан 1 гача 1 дан 0,01 гача 0,01 дан 0,001 гача <0,001 Нураш пустининг куп хисмида сувни уртача ва сует утказувчи жинс- лар тархалган, шунинг учун ер ости сувлари нисбатан секин, суткасига 1 м дан кам харакат хилади. Сув майда донадор жинсларда — ламинар (сув зарралари бир-би- рига параллел йирик чахих жинсларда эса турбулент харакат хилади. Ер ости сувларининг ер юзасига окиб чихиши (булохлар). Ер ости сувларининг табиий йул билан ер юзасига охиб чик.иши булоклар (чаш- малар) дейилади. 216
Булоцларнинг турли хил классификациям мавжуд. Улар кутарилма (цайнама) ва пасайма (жим) булоцларга булинади. А. М. Овчинников (1955 йил) тавсия этган классификацияни энг маъцул дейиш мумкин. У булоцларни юза ер ости сувларидан, грунт сувларидан ва артезиан сув- лардан туйинадиган хилларга ажратади. Бу классификацияга доимий музлоц областлар булоцлари, карстли районлар булоклари ва гейзерлар 78- раем. Грунт сувлари булоцлари- нинг пайдо булиш йуллари: а — сувли горизонт табиий т^гаган жойдаги булок, б — эрозион булок, в — узилма нати- жасида косил булган булок, г — нишаб сувли горизонт сув утказмайдиган катлам билан алмашган жойдан окиб чиццан булок, д — КУ- йилма булок, в — ёрицдаги булок, ж — грунт сув утказмайдиган таг цисми нотекис жой- даги булоц киритилмаган. Юза ер ости сувларидан туйина- диган булоцлар об-цавога цараб кес- кин узгариб туради. Грунт сувларидан хосил булади- ган булоцлар одатда босимсиз ёки мацаллий босимгагина эга булади. Уларнинг хосил булишига имкон бе- радиган геологик-геоморфологик ша- роит 78- расмда акс эттирилган. Грунт сувлари сунъий йул билан цудуц цазчб олинади. Артезиан булоцлар кутарилма (юцорилама) царакат цилади ва жой- нинг геологии структураси билан рельефи имкон берган ердан отилиб чицади. Улар купинча ё синклинал бурмаларнинг цуйи цисмида, ёки узил- мада, ё булмаса, сувли цатлами бул- ган жинслар билан сув утказмайдиган цатлами булган жинслар туташган жойда пайдо булади. Артезиан сув- лар бург цазиб ёки цудуц кавлаб оли- нади. Одатда грунт сувлари ва юзароц- даги артезиан с}вларнинг температу- раси шу жойдаги хавонинг йиллик уртача температурасига деярли тенг булади. Бу сувлар хосил цилтан бу- лоцлар совуц булоцлар дейилади; уларнинг энг юцори температураси 20°С. Температураси 20°С дан 37°С гача булган сувлар ва булоцлар илиц, царорати 37°С дан ортиц булоц- лар иссиц ёки термал булоцлар деб аталади. Вулканли улкаларнинг ер ости сувлари, шунингдек грунт сувлари цамда чуцур артезиан сувлар иссиц булади. Чуцур артезиан сувларга Ернинг ички иссиги таъсир этади ва уларнинг пастки цаватларидаги сув температураси юкори булади. Вулканли улкаларда иссиц сувлар гейзерлар тарзида чикади. Ацоли ер остидан чицадиган иссиц сувлардан иссицлик манбаи сифатида фойдаланади. Гейзерлар Вакт-вацти билан отилиб чицадиган иссиц сувли булоц- лар гейзерлар дейилади. Уларнинг отилиб чициши бир царашда вулкан отилишини эслатади ва уни кузатаётган кишида катта таъссурот цолди- ради. Бу хил булоцларнинг номи исландча «гейза»—мавж урмоц сузи- дан олинган. Гейзер — Исландиядаги катта гейзернинг номи. Узига хос бундай булоцлар яцин геологик даврдаги ёки цозирги вулканли улка- 'ларда жойлашган. Бундай вулканли улкаларда саёз магма учоцлари булиб, улар узига хос геотермии ва гидро-геологик шароит яратади. s Ер пустининг унча чуцур булмаган цатламларидан ер ёрицларида цосил булган сув пули (канал) орцали температураси 100°С дан юцори (140° гача) цизиб кетган сувлар кутарилади. Ерицдаги сув йулининг огзи кенг булиб, грифон дейилади. Грифон иссиц сувдан ажралиб. 217
79- раем. Гейзер: а — тулиш босцичи; б — оти- лиш боскичи, 1 — грунт суви, 2 — чуцурдаги сув чукадиган оч тусли кремнийли туф ёки гейзерит ётцизицларида хосил булади (79-расм). Гейзерли жойларнинг юза цисмидаги жисмларида совуц грунт сувлари булиб, улар ер ёригидаги сув йули—каналга ва грифонга ута- ди. Окибатда гейзер каналида икки хил сув, юзада тупланган совук сув билан чуцурдан чикиб келган иссиц сув бир-бирига цушилади. Гей- зерлар режими мана шу иссиц сув билан совуц сувнинг узаро таъсири натижасидир. Сув отилишидан тухтагач, грифон билан каналнинг юцори цисми бушаб цолади. Бу бушлицца пастдан иссиц сув, атрофдан эса совук сув кириб келади. Бу хар цандай гейзер режимининг биринчи боскичи, яъни тулиш босцичидир. Бунда гр юзасига оциб чицадиган сув температураси кайнаш темпера- тур асидан пастроц, яъни 97,2° ва 99,8° атрофида булади. Грифон тулгач, юза каттамдан йигилган сув атрофга оциб туша бошлайди, пастдан эса иссиц сув кутарилаверади, бунинг натижасида сув температураси цайнаш нуцтасигача кутари- лади. Бу босцичда сув вацт-вацти билан цайнаб, озроц отилиб туради. Сувнинг тинч (кайнамай туриш) даври тобора цисцариб, цайнаб туриш даври узая боради. Канал ичида ва грифонда юкоридаги сув устунининг босими туфайли сув кайнай олмайди. Юцоридаги сув цаттиц цайнагач, сув-бур аралашмаси цосил булади ва пастки цатламларга булган босим бир- данига камайиб кетади. Натижада каналдаги сув цайнаб, сув-бур мас- саси катта куч билан отилиб чицади. Сув бугга айланганда уз хажмини 1675 баравар катталаштиради. Бу фонтан цосил булиши босцичидир. Сув-бур отилиб чиццач, каналга пастдан иссиц сув кутарилиб, цат- тлц цайнайди ва гейзердан фацат бур отилиб чицади. Шу вацтда иссиц сув ва бугдан бушаган каналга совуц грунт сувлари келиб цуйилади. Шундан сунг сувнинг цайнаши тугайди. Шу билан сув фонтанининг бир цикли тугаб, иккинчиси бошланади. Мисол тарицасида Камчаткадаги Великан гейзерининг царакатини тасвирлаймиз. Бу гейзер грифонининг чуцурлиги 3,0 м, катталиги 1,5X3,0 м. Гейзер майдонининг катталиги 32x35 м. Уни отилиб чиццан сув оцими узанлари уйиб юборган. Узанлар текис, силлицланган ва тур- лп тусда: жигарранг, сариц, оциш, пушти товланади. Гейзер отилгач, грифонда сув цолмайди, бироц, буг отилиб туради. Грифон тагига кучли зарб билан иссиц сув кутарилади ва вацт-вацти билан яна каналга оциб кетади. Юзадаги сув оциб тушгандан бошлаб, бур мицдори камая бо- ради. Грифон икки соатда тулади. Грифон тулгач, цар 2—3 минутда сув бир цаттиц цайнаб, бир тухтаб туради. Бунда сув сатхи хам гоц кутари- либ, гоц пасайиб туради ва сув грифондан тошади. Бу босцич 1 соату 15 минут давом этади. Гейзернинг отилиши сувнинг 1,5 м. га сачраб кутарилиши билан бошланади. Шундан сунг грифон тешиги диаметри катталигидаги ба- цайбат сув ва бур устуни 300 м га цатто ундан цам баландга отилиб чи- цади. Бунда гейзердан жуда цаттиц товуш чицади. Сув фонтани 2 ми- нут давом этади, шундан сунг цам яна 11—13 минут буг отилиб туради. Купчилик гейзерларнинг отилиши орасидаги давр вацт утиши билан узая боради. Камчаткадаги Великан гейзери 1941 йил 2 соату 52 минут, 1951 йил эса 3 соату 10 минутда бир отилиб турган. Исландиянинг катта Гейзери 1810 йил цар 6 соатда, 1860 йил цар 4—5 кунда, 1907 йил цар 20 кунда бир марта отилган, цозир эса бундан цам куп вацтда оти- 218
лади. Хозирги замой гейзерларининг энг каттаси — АЦШ нинг Йеллоус- тон паркидаги Олижаноб (Превосходительный) гейзери унлаб йиллар давомида бир марта отилади; у сунгги марта 1888 йил отилган. Йелло- устон паркидаги узгармас гейзери хар 65 минутда отилиб туради. Гейзерлар харакатининг даврийлиги чуцурдаги исиган ва совук сувнинг цанча тез кутарилиш нисбатига ва миддорига боглик. Гейзер- лар сувининг тухтаб туриши даври билан сув отилмайдиган булоклар- га айланиш даврини юкорида айтилган нисбатнинг узгариб туриши би- лан изоклаш мумкин. Исландиядаги Строкр гейзерининг отилиши тухтаган; Камчаткадаги Ванна, Грот (Fop), Непостоянний (Узгарувчан) ва бошка гейзерлар уктин’УК™н сув-бут чикарадиган булокларга айла- ниб к°лди. Йеллоустон паркидаги гейзерлар кам жуда хилма- хплдир. Иссик булокларнинг бу ноёб хиллари булган гейзерлар таркалган районлар Ер юзида унча куп эмас. Булар—Камчатка, Япония, АБД! даги Йеллоустон миллпй парки, Мексика, Калифорния. Бу гейзер ра- йонлари Тинч океан ву лканлар калк.асида жойлашган. Бундан ташкари, Урта денгиз ер ёриги минтакасидаги Тибетнинг кам гейзерли бир райо- ни бор. Исландия вулканик ороли хам гейзерлар районидир. Янги Зе- тандиянинг Шимолий оролида хам катта-катта гейзерлар бор эди. Bv- лардан энг каттаси грифонининг диаметра 20 м булиб, ундаги сув фон- тани 170 м га кутарилган. Бу ердаги гейзерлар к°сил калган терраса- лар «дунёнинг саккизинчи муъжизаси» хисобланган. 1886 йили отилган вулкан бу ердаги барча гейзер ва террасаларни яксон килиб юборган. ДАРЕЛАР Курукликдан окиб келадиган сувлар. Океандан бугланиб атмосфе- ра оркали курукликларга кириб келувчи нам кУРУКЛикда дарёларни ко- сил к.илиб, яна океанга к.айтиб келади. Дарё окими факат сувнинг ай- ланма харакагннигина эмас, балки умуман географик кобикдаги модда ва энергия алмашинувининг хам мухим таркибий кисмидир. Окимнинг йиллик хажми козирги вактда 36380 км3 га тенг булиб, бу микдор киск.а геологик давр мобайнида деярли бир меъёрда туриб- ди. Иклим узгаришларига, шу жумладан материкларнинг ёки улар кат- та кисми умумий намлигининг узгариб туришига караб оким микдори хам ё ортади, ёки камаяди. Емгир ёки кор—муз сувларининг КУРУЦЛИК юзасидан ёнбагир буй- лаб ёппасига окиб тушиши ёнбагир окими ёки юза оцим дейилади. Сув- ларнинг жилга ва дарёлар узаиидан окиб тушиши узан окими деб ата- лади. Узан окими ёнбагир окими билан грунт сувлари оцимидан косил булади. Материкларнинг баъзи кисмларида дарёлар куп булиб, улар бир- бирига як.ин, яъни зич жойлашади ва сертармок булади; бошка кисм- ларида эса дарёлар кам, сийрак жойлашади, ирмоклари хам кам була- дп. Бунга ишонч хосил кплпш учун Шимолий Афрпкани Марказий Африка билан, Жанубий Американи Австралия билан, Европанинг ши- моли-гарбини жануби-шарки билан таккослаш кифоя. Дарёлар сув тхпланма оким булганлиги сабабли, дарё тармоклари- нпнг ва дарёларнинг серсувлиги ок.им мик.дорини узида акс эттиради. Курукликнинг муайян юзасидаги (майдонидаги) оким бир-бири би- лан узаро боглик уч мицдор: оким модули, оким коэффициенти ва оким- нинг калинлиги билан улчанади. Оцим модули деб, жойдаги 1 км2 юзадан бир секундда окиб чикади- ган сув микдорига (литр кисобида) айтилади (80-расм). Оцим коэф- 219
фициенти ёгинларнинг цанча цисми (процента) дарёга келиб туплани- шини курсатади. Оцимнинг миллиметрлар билан улчанадиган абсолют мицдори оким калинлиги деб аталади. Оцим, цанча вацт ичидаги мицдори цисобланишига цараб, ойлик, минимал (сув камайган даврдагиси), максимал (тулин сув давридаги- си) ва йил пик булиши мумкин; йиллик оцим календарь йил цисоби би- 80- раем. С ССРнинг Европа кисмидаги уртача оцим моду- лини курсатувчи чизик (изолиния)лар лан эмас, балки гидрологик йил хисобидан олинади. Гидрологик йилнинг боши оцим шароити ва дарёлар туйиниши узгарган кун билан белгила- нади. Масалан, Россия шароитида гидрологик йил дарёнинг ер усти сувидан туйиниши тугаб, ер ости сувидан туйинишга утган вацт — 1 ноябрь еки 1 декабрдан бошланади. Куп йиллик уртача оцим бир неча йиллик оцимнинг уртача арифметик мицдоридир. Оцимнинг ицлимга боглик эканлиги. Оцим мицдори жойнинг та- биий географик шароитига, аввало, ёгинлар ва бугланиши мицдорига, яъни намланиш даражасига цараб аницланади. Егин цанча куп ва мум- 220
кин булган бугланиш цанча кам булса, оцим шунча катта булади ёки аксинча. Намланиш 100% дан ортиц булса, оцим мицдори мумкин бул- ган бугланиш мицдоридан цатъи назар, ёгин мицдорига цараб узгара- ди. Намланиш 100% дан кая булса, ёгин мицдоридан цатъи назар мум- кин булган бугланиш ортган сари оцим мицдори камая боради. Егинлар, мумкин булган бугланиш ва намланиш зонал-регионал хусусиятга эга булгани учун оцим цам шу цонуниятга буйсинади. Совет Иттифоцининг Европа цисмидаги текисликларда оцим модули Кола ярим оролида 15 л!сек км2 дан Каспий буйи пасттекислигида 0,5 л!сек км2 гача камаяди. Умуман олганда, бу цонуният Еарбий Сибирда цам кузатилади. Шарций Сибирда оцим модули 4 л/сек км2 дан 6 л!сек км2 гача узгаради. Оцим мицдори цандай ёгин (цор, ёмгир ва ц. к.) ёгишига цамда цай вацтда ёгишига цам боглиц. Езги ёмгирлар кузги салцин вацтдаги ём- гирларга цараганда жуда кам оцим цосил цилади. Кишки цор совуц ойларда эримаслиги сабабли оцим цосил цилмайди: оцим купинча ба- хорги цисца тулин сув даврида катта булади. Егинлар йил буйи бир текис ёгса, оким цам йич буйи бир текис тацсимланади; ёгинлар ва мум- кин булган бугланиш мицдорининг фаслларга цараб кескин узгариши оким мицдорининг цам йил буйи нотекис тацсимланишига сабаб була- ди. Егин сувларининг тупроц-грунтга шимилиши цам ёгинларнинг ёгиш характерига боглиц. Емгир майдалаб узоц ёгса, грунтга куп шимилади, жала суви эса, кам шимилади. Оцимнинг бошца табиий-географик омилларга боглицлиги. Оцим фацат ёгинлар билан мумкин булган бугланиш нисбатигагина цараб белгиланмайди. Агар материклар юзаси бир хил (гомоген) булиб, вацт утиши билан узгармай цолганда эди, оцим юцоридаги нисбат билан аницланар эди. Кацицатда эса, материклар юзаси зона ва регионлар буйича хилма- хил ва бетухтов узгаришдадир. 25- жадвал ТУРЛИ Т УБИАТ ЗОНАЛАРИДАГИ ОЦИМ МИЦДОРИ Зоналар Регионлар Егинлар Мумкин булган бугланиш Намланиш О^им коэффи- циенты модули Тундра. . Европа .... Шарций Сибирь 300-350 200 250 -300 125 >150% 100-150 80 80 10 4 Урмон . . Европа Шарций Сибирь 500- 600 200—300 400-450 250-300 100-150 99-60 75-30 75-60 10—6 6-4 Дашт . . . Европа Осиё 400 300-200 750-1000 1000—1250 59—30 <30 15-10 2-1 0,5 Чул .... Осиё <200 1250-1500 жуда кам 0 0 Сув оцимини табиатнинг барча компонентлари узаро таъсир этади- ган ва узгарувчан мураккаб жараён деб цараш лозим. Хаво массалари цирлар ёки тоглар ён багридан кутарилаётганда адиабатик равишда совийди, ундаги нам конденсацияланади (цуюцла- шади) ва бу ерларда ёгин мицдори анча ортади. Унча баланд булмаган цирларда цам оцим атрофдаги текисликлардагига цараганда купроц булади. Чунончи, Валдай цирларида оцим модули 12 л/сек км2 га тенг, j нинг атрофидаги паст ерларда эса 6 л!сек км2 га тушиб цолади. Тоглар- . 221
да оцим модули янада ортади. Оким модули Кавказ тогларининг шимо- лий ён багирларида 50 л)сек км2 га, Еарбнй Закавказьеда эса, хатто 75 л!сек км2 га етади. Урта Осиёнинг чулдан иборат текисликларида оцим булмагани цолда, Помир-Олой билан Тяншанда оцим модули 25 ва 50 л/сек км2 га етади. Tof дарёларининг сув мицдорига юцорига кутарилган сари ёгинлар мицдорининг ортишидан ташцари, яна тоглар- да царорат пасайиши муносабати билан бутланишининг камайиши, ён- багирлар циялиги, тупроц цопламининг яхши ривожланмаганлиги хам- да сув шнмилишининг камайиши цам мусбат таъсир курсатади. Сув цир ва торли жойлардан тез, текисликлардан секин оцади. Секин оццанда ёгинлар суви бугланиш ва шимилишга купроц сарф бу- лади. Шу сабабларга кура текислик дарёлари режими хийла бир текйс булади, tof дарёларига эса, аксинча, об-хавонинг салгина узгариши кескин ва дарцол таъсир этади. Егин сувларининг грунтга шимилиш мицдори, бинобарин, дарё- ларнинг ёмрирсиз даврда грунчдан туйиниши хавзадаги нураш пусти- нинг характерига боглиц. Кумли ва шагалли ётцизицлар оцимни тар- тибга солиб турувчи грунт сувларининг аккумулятори (туплсвчиси) хи- собланади. Гилли, яхлит-кристалли ва сув утказмайдиган бошца хил жинсларда ер усти оцими кучайиб, ер ости оцими сусаяди. Тупроц цоплами хам оцимга мана шундай таъсир этади. Тупроц цоплами узида сувнй куплаб туплайди ва бу билан оцимни бошца- ришда иштирок этади. Яхши ривожланган тупроцларнинг 1 м цалинлик- даги цисми 200 мм гача ёгин сувининг узида туплаши ва сунгра дарё- ларга бериб, цуруц даврда уларнинг сувини купайтириши мумкин. Афти- дан, тупроцларнинг дарё оцимига булган таъсири кул ва ботцоцликлар таъсиридан цам муцимроц, чунки кул ва ботцоцликлар цар ер-цар ерда жойлашган. Тупроцлар эса деярли цамма жойда бор. Дашт зонасида ёгин-сочин мицдори мумкин булган бугланишга цараганда камроц бул- са-да, оцим модули 2—3 л/сек км2 га етади. Бунга сабаб шуки, ёмгир сувларининг бир цисмини тупроц шимиб олади ва бу сув бугланишга улгурмай дарёларга келиб цуйилади. Тупроц цопламининг дарёлар оцимига булган таъсири зонал регио- нал характерга эга. Нам ортицча зоналардаги тупроклар йилнинг куп цисмида сувга туйинган булиб, бу сувни дарёларга бериб туради. Би- роц улар бацорда намга туйинган булганлигидан оцимни сусайтир- майди. Намланиш етарлича булмаган зоналарда цор эриётган вацтда тупроцлар барча эрув сувларини шимиб олиши мумкин. Шунинг учун бундай ерларда цор туплаш ва тупроцца тугри ишлов бериш жуда муцимдир. Тогли улкалар ва кристалли цалцонларнинг цатлами юпца тупроцлари ёгин сувларини ,кам туплайди ва оцимга цам кам таъсир цилади. Рус ва совет табииётшунослигида урмонларнинг оцимга таъсири ма- саласи анча пухта урганилган. В. В. Докучаев (1892), П. А. Костичев (1813) дашт урмонларини ёгинларининг, бинобарин, даштдаги дарёлар, куллар ва булоцларнинг хам асосий бошцарувчиси деб цисоблаганлар. Н. В.Отоцкий билан Г. Н. Висоцкий юцоридагига царши фикр юритганлар. Бу масаладаги куп йиллик мунозараларга сабаб шуки, урмонлар оцимга жуда царама-царши таъсир курсатади. Урмонлар бир томондан а) транспирация орцали тупроц намлигининг камайиши, б) дарахт барг- лари билан ёгин мицдорининг бир цисмини тутиб цолиб, сунг уни тупроц- ца туширмай буглатиб юбориши сабабли оцимни камайтиради. Иккинчи томондан эса оцимини кучайтиради. Бунга сабаб шуки, улар а) цаво намлигини сацлаб туради, материклардаги нам айланишини кучайтира- ди ва бу билан ёгин мицдорини цам купайтиради; б) тупроцнинг цизиб кетишига йул цуймайди ва бу билан тупроцдан буладиган бугланнш- 222
ни 50—70% ка,иайтиради; в) дарахтлар хазони туфайли ва урмон тупрод- ларининг сув утказувчанлиги сабабли ёгин сувининг грунтга шимили- шини кучайтиради; г) дор тупланишига ва уларнинг сует эришига таъ- сир этади, натижад? грунтга сув купрод шимилади; д) эрозияга дарши- лик курсатади, бу хам сувнинг ерга купрод шимплишига имкон беради. Даштларда ихота урмонларининг барпо дилиниши муносабати билан утказилаётган сунгги таддидотлар урмонларнинг одимга ижобий таъсир этишини курсатмодда. Ботдодликларнинг окимига таъсири намланиши ортидча булган ва етарли булмаган зоналарда бир-биридан фард дилади. Ботдодлар ур- мон зонасида одимни бошдарувчи х.исобланади. Урмон-дашт ва дашт- ларда ботдодлар одимга салбий таъсир курсатади; улар одар сувлар ва грунт сувларини узига тортиб олиб х.авога буглатчб юборади. Одимни энг кучли бошдарувчилардан бири йирик одар куллардир. Нева ёки Авлиё Лаврентий каби жуда катта кул-дарё системалари бу- тунлай тартибга тушган окимига эга булиб, бу билан бошда барча даоё системаларидан фард дилади. Лекин кулларнчнг окимга таъсири ма- халлий характерга эгадир. Одим табиий шароитининг юдорида келтирилган обзоридан маълум булдики, одим тарихий жидатдан узгарувчан жараёндир. Одимнинг умумий хажми масаласига келсак, бу масалани идлим узгаришлари масаласи билан боглаб куриб чидиш лозим. Баъзи тад- дидотчилар идлим фадат тобора исиб боряпти ва одим камаймодда де- салар, бошдалари идлим бир совиб, бир исиб (тебраниб) туради, деб хисоблайдилар Одимнинг Ер шарида тадсимланиши. А. И. Воейковнинг: «Дарёлар идлим махсули» ибораси кенг тардалган. Бирод А. И. Воейков: «Бошда шароитлари бир хил булганда ёгин данча куп ва бугланиш данча кам булса, улка одар сувларга шунча бой булади... бинобарин дарёларни идлим мадсули деб дараш мумкин», деб ёзган эди. Куриниб турибдики» А. И. Воейков идлимий омилларнинг дарёларнинг сувдорлигидаги аха- миятини баён этар экан, бошда табиий-географик шароитларни хам хисобга олган. Хозирги фан ёгинлар миддорининг куплигига одим хо- сил булиши имкониятларидан фадат бири деб дарайди, чунки ёгин мик- дори дамма вадт хам одимда акс этавермайди ва деч вадт унинг дал дилувчи омили була олмайди. Ер шарида одимнинг дуйидаги зона ва регионлари анид ажралиб туради: 1. Одими мул экваториал зона. Одимнинг максимал далинлиги йилига 1500 мм дан ортид, минимум 500 мм га ядин. Одим йил буйи бир текис тадсимланган. 2. Субэкваториал зоналар (саванна). Уларда йиллик одим далин- лиги экваториал урмонлардан тропик чуллар томон 500 мм дан 50 мм гача камаяди. Одим йил буйи жуда нотекис тадсимланган: одимнинг деярли даммаси ёмгирлар фаслига тугри келади. 3. Тропик зоналар бир-биридан анча фард диладиган иккита реги- онга булинади; а) материкларнинг гарбий ва марказий дисмларида (чулларда) одим иуд; б) материкларнинг шаркий чеккаларида йиллик одим 400 мм дан 1000 мм гача булиб, йил буйи нисбатан бир текис тад- симланган. 4. Субтропик зоналар дар бир материкда уч региондан иборат. Булар: а) уртача йиллик одим миддори 200—400 мм булган гарбий (урта денгиз буйи) регион, бу ерда одим асосан дишда булади; б) ур- тача йиллик одим 50 мм дан кам булган марказий регион (чала чул ва чуллар); в) уртача йиллик одими 200—400 мм булган муссон идлимли шардий регион, бу ерда одим асосан ёзда булади. 5. Шимолий ярим шарнинг муътадил зонаси (Чилининг жанубий 223
кисми ^ам шунга киради) турт региондан иборат: а) материкларнинг денгиз ицлимли ва йиллик окими анча катта —1500 мм дан 400 мм гача булган гарбий кием пари; оким йил буйи бир текис булади; б) марка- зий районларнинг урмон зонасидаги йиллик уртача оким 200 мм ча булган шимолий к-исмлари; кор коплами борлиги ва бугланиш кескин уз- гариб туриши сабабли оким йил буйи нотекис таксимланган; в) марка- зий районларнинг муътадил минтакадаги дашт ва чул иклимли жану- бий кисмлари; йиллик уртача ок.им 200 мм дан 0 гача; бахорда оким энг купаяди; г) материкларнинг муссон иклимли шаркий кисмлаРи! йиллик уртача оким 1000 мм дан 200 мм гача, оким ёзда энг купаяди. 6. Шимолий ярим шарнинг тундраларини уз ичига олувчи кутбёни зонаси. йиллик оким 200 мм ва ундан кам кам. Энг куп оким ба хор ва ёзга тугри келади. 7. Цутбий зоналар. Оким муз х.аракати билан булади. Музни сувга айлантириб хисобланса, йилига Антрактидада тахминан 80 мм ни ва Гренландияда 180 мм ни ташкил этади. Хар бир регионда оким калинлиги тогларда, айникса уларнинг ша- молга рупара ён багирларида, кескин ортади. Масалан, Европада энг катта оким 2000 л!сек км2 га якин булиб, бу Скандинавия тогларининг Атлантика океани томонга караган ён багирларига тугри келади. Ур- та ва Марказий Осиёдаги кар бир тогли улканинг окими катта булиб, бу улкалар окимсиз территориялар орасида орол каби жойлашган. Ба- ланд тогларда оким дарёлар оркали эмас, балки музликлар оркали амалга ошади. Йиллик энг катта оким Жанубий Америкада булиб, 440 мм га тенг; иккинчи уринда Евросиё билан Шимолий Америка (290 лш/йил), учинчи уринда эса Африка билан Австралия (150 лъи/йил га якин) туради. Оким микдори материклардаги дарёларнинг умумий сонини белгилай- ди. Дарёлар узунлиги материкнинг майдонига боглик,. Чекка оким областлари, ички оким областлари ва окимсиз област- лар. Ер усти ва ер ости сувлари матернкларнинг катта кисми ва барча ороллардан баъзан мураккаб гидрографик тармоклар оркали денгиз ва океанларга бориб куйилади. Бундай территориялар чекка оцим об- ластлари дейилади. Бирок ^аР бир материкда яна шундай майдонлар Кам борки, уларнинг окими океанларга эмас, балки ички сув хавзала- ри—кулларга тупланади. Бундай территориялар—ички оцим област- лари деб аталади1. Никоят, Осиё, Африка ва Шимолий Американинг катта-катта май- донлари окимсиз областлардир, уларда оким бутунлай йук- Окимнинг йуналишига караб иккита чекка оким области ажрати- лади; булар Шимолий Муз-Атлантика ва Хиндистон-Тинч океан об- ластларидир (81-раем). Ер шарининг бош сувайиргич чегараси Горн бурнидан бошланиб. Кордильера тоглари оркали Беринг бугозигача боради, сунгра Шаркий ва Марказий Осиё камда Шаркий Африкадан утади. Тинч ва Кинд океанлари сокиллари тогли, Шимолий Муз ва Атлантика океанлари сохиллари эса пастликдир. Атлантика ва Шимолий Муз океанлари хав- заси Тинч ва Кинд океанлари хавзасидан катта (26-жадвал, 81-раем). Айрим материкларни, айникса улкаларни таърифлаётганда, ок,им кайси океан ёки денгизга йуналганлигини курсатиб утиш лозим. СССР территорияси майдони ва оким кажми турлича булган туртта кавзага булинади (27-жадвал). 1 Купинча бундай областтарни окимсиз областлар деб атайдилар. Бу нотугри, чунки бу ерлардан дарёлар окиб утади, я’.ни оким хосил булади. Чунончи, дарё тар- моклари жуда яхши ривожланган юкори Волга кавзасини .\ам зато равишда окимсиз областларга киритадилар. 224
15 Л. ГТ. Шубаев 81- раем. Океан ^авзатари ва цурукликнинг бош сувайиргичн: 1 — Шимолий Муз океани; 2 — Тинч океан, 3 — Атлантика океани, 4 — Хичд океани, 5 — ички оцим улкалари ва оцимсиз улкалар
26- » а д в а л ХАВЗАЛАРНИНГ МАЙДОНИ ВА ДАРЁ ОКИМИ ХАЖМИНИНГ ХАВЗАЛАР БУЙИЧА ТАКСИМЛАНИШИ Цуруцлик областлари Майдони, минг к.«я Йиллик оцим Хажми, км3 цалинлиги, мл* Атлантика ва Шимолий Муз океанлари дав- заси 64625 21300 316 Тинч ва Хинд океанлари давзаси .... 52889 15080 304 Ички оким областлари ва окимсиз област- лар 31124 7400 21 27- ж а д в а л СССР ТЕРРИТОРИЯСИДАГИ ОКИМ ХАКИДА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР (П. С. Дузиндан) Кавзалар t Майдони бар- ча террито- риям нисбатан, % хисобида Оцим км3 йил л1сек;км* хамма оцимга нисбатан % хисобида Шимолий Муз океани 54 2394 6.5 60 Тинч океан . 15 850 8,4, 22 Атлантика океани 8 316 5.6 8 Ички оцим давзалари 23 378 2,4 10 Жами 100 3938 5,7 100 Ички оцим областлари Каспий, Орол, Балхаш хамда Урта Осг.ё- нинг бошка куллари кавзаларини, шунингдек, Марказий Осиёнинг кат- та кисмини, Олд Осиёнинг куп районларини, Шимолий Америкадаги Катта кавзани, Жанубий Америкадаги Титикака кули ва Австралиядаги Эйр кули кавзаларини уз ичига олади. Айтиб утилган ерларнинг дои- мий гидрографик тармоцлари бор, бу тармок-тар бир жойда зич ва сер- сув (масалан, Волга тармоцлари) бошка жойларда дарёлар уткинчи (транзит) дарёлар булиб, оким ички кавзаларга боради. Ички оким областларининг вужудга келиши материк ичкарнсидаги океандан узокдаги ёки океандан тоглар билан тусилиб к°лган терри- ториялар нам айланишнинг хусусиятлари билан боглик. Хаво масса- лари материклар ичкарисига, айникса, тобора иссик жойларга, маса- лан, Россия текислигининг жануби-шаркига узок кириб борган сари шу кадар куруклашадики, ёгин микдори мумкин булган бугланишидан анча камайиб кетади. Ички оким областлари концентрик шаклда булади. Уларда калка- симон учта майдон як,Кол ажралиб туради. Булар: а) нам чекка кисми; бу кием текислик булиши хам (юкори Волга), тогли булиши хам (Сир- дарё ва Торимнинг бош кисмлари ва бопщалар) мумкин; дарёлар шу ерлардан туйинади; б) урта калка; ундан дарёлар окиб утади, холос, ирмоклари булмайди; в) кар бир окимсиз областнинг марказлари; бу ерларда дарёлар ке 1тирадиган сув микдори, бу сувларнинг бугланиши- га тенг булади; дарёлар уз сувини атрофи берк ботикларга келтириб Куяди, куллар косил килади; бу кулларнинг сув сатки шундай баланд- ликда буладики, бу баландликда сув юзасидан булган бугланиш мик- дори дарёлар келтираётган сувга тенг булади. Бирок иклим узгаришла- рига караб сув массаси баланси узгариб туради. 226
Окимсиз областлар иссиц минтаца чулларини эгаллайди. Бу ерлар- да дарёлар цам, оцим цам булмайди. Оцимсиз областлар ва ички оцим областлари катта майдонларни егаллайди: Цитъалар Окимсиз областлар майдони, км'2 хисо- бида Африка............ . . . . 11771 000 Осиё................ . 9935000 Австралия......... 3309 000 Жанубий Америка . 1451 000 Шимолий Америка 1070 000 Европа ........................... 45200 Окимсиз областлар майдони, % ,\исо~ Сида 40 24 43 8 5 Дарё системалари ва гидрографик тармокнинг тузилиши. Емгир ёки цор ва муз сувлари ер юзасида ёки грунт орцали йигилиб оциб, вацтли ёки доимий сой ва жилгаларни, сунгра эса дарёларни цосил цилади. Дарё деб бир жойдан дочмо (ёки цургоцчил фаслда тухтаб) оца- диган сув оцимига айтилади. Агар дарёлар цургоцчил фаслда цуриб цолса, улар цуриб цолувчи дарёлар дейилади. Дарёларнинг бир жой- дан оциши нисбийдир: цар цандай сув оцими вацт давомида шимолий ярим шарда унгга, жанубий ярим шарда чапга бурилади. Барча жилга, сой, дарё, вацтли оцар сувлар ва куллар цуруцлик- нинг гидрографик тармонини цосил цилади. Гидрографик тармоцнинг катта цисми кичик дарёлардан иборат. Уларнинг умумий сонини цисоблаб булмайди; чунки вацтли оцар сув- лар ва доимий оцувчи жилгалар цамда кичик дарёлар уртасида аниц чегара йуц ва уларни ажратиш цийин. СССР дарёларииинг умумий сони 150 000 дан ортади, уларнинг ялпи узунлиги эса 3 млн. км га етади, деб хисоблайдилар. СССРнинг дарё тармоцлари 28- жадвалда берилган. 28- жадвал СССРНИНГ ГИДРОГРАФИК ТАРМОЦЛАРИ (А. А. Соколовдан) Дарёларнинг катта-кичиклиги • Узунлиги, к и хисобнла Дарёлар сонига нисбатан % лисо- бида Дарёлар сонн Жуда кичик 25 гаиа 81,00 Кичик . . . 25—'О0 13,70 — Уртача . 101-500 2,15 2507 Катта . . . 501-1000 0,10 120 Жуда катта 1000 дан ор г и к 0,05 54 Кар бир дарё системаси битта бош дарё ва унинг куплаб ирмоцла- ридан иборат булади. Бош дарё сувининг куплигига, йупалишига, во- дийсинииг катталиги ва характерига, шунингдек дарёнипг узуилигига цамда цавзасининг майдонига цараб ажратилади. Купинча бош дарё деб гидрологик ва морфологик жицатдан асосий булмаган, балки фа- цат кишилар томонидангина системанинг бош дарёси деб цабул килин- ган ирмоклар олинади. Масалан, Волга системасидаги бош дарё гидро- логии жицатдан олганда, Камадир. Бироц руслар Волга дарёси система- сини Москва томондан бошлаб узлаштирганлиги сабабли бош дарё деб юцори Волга цабул цидинган. Купинча деярли бир-бирига тенг ирмоц- лар цушилишидан цосил булган дарёларга янги ном берилади: чунончи Сухона билан Вичегда узаро цушилгач, дарё Шимолий Двина деб ата- лади. 15* 227
5 82- раем. Сув оцими кундаланг циялик профилининг хосил цилиш тартиби (а) ва текислик дарёси Волгапинг сув омборлари цурилмасдан олдинги профили (б): 1 — денгиз сатци, 1 — 5 — дастлабки юза, 2—3—4 — аста-секин ишланаётган циялик профил- лари Бош дарёга келиб цуйиладиган дарёлар биринчи даражали ирмок- лар, бу ирмоцларга цуйилувчи дарёлар эса иккинчи даражали ирмоц- лар дейилади ва к. Ирмоцнинг тартиб номери унинг бош дарёдан цанча узоцда эканлигини билдиради, бироц унинг катталиги цацида цеч цандай маълумот бермайди. Цар бир дарёда биринчи даражали деб ци- собланувчи жуда кичик ирмоцлар бор, вацоланки, катта дарёлар ик- кинчи, учинчи ва х.. к. даражали ирмоцлар деб хисобланиши мумкин. Шу сабабли дарёлар катта-кичиклигига цараб булинадиган система хам мавжуд. Дарёлар катталигига цараб бир цанча синфга булинади. Биринчи синфга ирмоцлари йуц оддий дарёлар киради. Иккинчи синф- га прмоцсиз оддий дарёларга келиб цуйилувчи дарёлар киритилади ва \. к. Бош дарё цанча катта (серирмоц) системага эга булса, шунча катта тартиб номерини олади. Кул-дарё системалари гоят узига хосдир. Улар купдан-куп катта ва кичик куллар цамда улардан оциб утувчи цисца ва серсув дарёлар- дан иборат булади. Бундай системада сувини денгизга олиб бориб цуювчи сунгги бош дарё цисобланади. Масалан, узунлиги бор-йуги 74 км булган Нева дарёси Свирь, Волхов, Ладога, Онега, Ильмень ва бошца кул хамда ирмоцларни уз ичига олган жуда катта системанинг бош дарёси цисобланади. Дарёларнинг иши. Дарёларда сувнинг оцишига сабаб, улар узани- нинг нишаб эканлиги ва узанга муттасил сув оциб келиб туришидир. Хар бир сув оцимида сувнинг царакати турбулентдир. Унинг истал- ган нутцасидаги тезлиги ва йуналиши доим узгариб туради. Оцимни таърифлашда 2—5 минутдаги уртача тезликдан. фойдаланилади. Дарё сувлари царакатининг турбулентлиги муцим гидрологик ва геоморфоло- гии оцибатларга олиб келади. Сув оцими узаннинг ёни ва тагига урилади ва грунт заррачаларини у зиб олиб, оцизиб кетади. Шундай цилиб дарё эрозион иш бажаради. Сув оцими цам эрозия натижасида цосил булган цамда сувайиргичдан 228
муаллац равишда окиб келган минерал заррачаларни узок масофалар- га олиб кетади. Оким йирик парчаларни сув тагнда юмалатиб олиб ке- тади. Дарёларнинг бу шли транспортировка ёки жинсларни ташиб кети- шп дейилади. Оцим секинлашса, сув оцизиб келаётган зарралар чукиб туплана боради. Бу жараён аккумуляция дейилади. Оцар сувлар аллю- виал ётцизицларни цосил цилади. Дарё ишининг характери ва интенсивлиги оцим кучига боглиц. Оцим кучи сув массаси билан тезлик квадрата купайтмасининг ярмнга тенг. Яъни, mv2 Бу нисбат дарёнинг цамма цисмида бир хил булади. Бу шупи иурсата- дики, агар дарё бошида сув массаси камроц булса, у дарёнинг цуйи цисмига томон орта боради, яъни оцим тезлиги шу йуналишда камая- ди; оцим тезлигининг камайишига сабаб дарё узани циялигипинг кама- йишидир. Дарёнинг цуйи цисмига томон тезлик сув массасининг ортишига цараганда тезроц камая боради. Шунинг учун хам узан циялиги билан сув массаси уртасидаги нисбат тугри чизицли оддий тугри купайтиш булмай, даражали купайтиришдир. Дарё узанининг циялиги геологи: жицатдан бир хил тузилган жойларда бирдай камаймайди, балки ботиц чизиц тарзида булади ва у нормал киялик профили леннларн (82-раем ) Нормал цияликнпнг назарий эпри чп зиги дарёнинг юкори цисмларида тик- рок, цуйи цисмларида эса горизонтал юзага уринма тарзида булади. Дарёларнинг кундаланг профили уларнинг сув массаси куп булган цуйи цисмидан бошлаб шаклланади. Н. И. Маккавеев тадцпцотлари курсатишича, бу процесс ёгинлар мицдорига хам бог- лиц; егинлар мпцдори эса маълумки, катта дарёлар хавзаспнпнг ту рли цисм- ларида бир хил эмас. Оцим цалинлиги ортган сари эрозия цам кучаяди ва дарё профилининг эгрилиги ортади. Эрозия процесси дарё этагидан юцори оцимига томон йуналади; буни регрессив (чекинма) эрозия дейилади. Дарёлар сув аниргпчни чуцур уйиб утиб, купинча царама-царши ён багир- даги дарёларни Цам узига цушпб Ола- ЯЗ- раем Шимолий Двина дареси- ДИ (83-раем). нинг Пинегани узига кушиб олпши Дарё нормал циялик профилини цосил цилгунга цадар тагини уя боради. Бундай чуцурлама эрозия дарё- нинг денгизга цуйплиш жойидаги сатцидан пастда руй бермайди. Шу- нинг учун дарёнинг денгизда цуйилаверишдаги сатци эрозия базиси деб аталади. Дунё океани сатци барча дарёларнинг суигги эрозия базиси цисобланади. Кул-дарё системаларида куллар мацаллий эрозия базиси цисобланади. Агар дарё яхлит кристалли жинсларни кесиб утса, бу жинечар дарё учун мацаллий эрозия базиси цисобланади (84- раем). Океан, денгиз ёки кул сатци, шунингдек цуруцлик баландлигининг узгаришлари эрозия базисининг тебранишлари деб аталади; бу тебра- нишлар дарёлар ишида дарцол акс этади. Дарё цуйилувчи сув цавзаси- нинг сатци пасайганда ёки цуруцлик баландлашганда, яъни эрозия ба- 229
зиси пасайса, дарё эрозияси кучаяди. Денгиз сатцининг кутарилиши ёки цуруцликнипг пасайиши дарё эрозиясини секинлаштиради. Дарёнинг кундаланг профили нормал цолатга яцинлашган сари ён эрозия кучаяди. Дарё уз водийсини кенгайтира боради (85-раем). Айни вацтда аллювиал оцизицлар дарё водийсида, айникса, дарёлар- нинг денгиз ёки кулга цуяр жойида куплаб ётцизилади. Бундай жой- Мустомом 84- раем. Охирги (К) ва мацаллий (Mt ва ЛГ,) эрозия базислари ларда баъзан жуда катта аллювиал текис- ликлар вужудга кела- ди. Оцар сувларнинг ер пусти геологик-геомор- фологик тузилиши би- лан узаро таъсири. Юцорида биз дарё оциб утадиган жой характе- рига эътибор бермаган цолда дарёлар ишини тасвирладик. Аслида оцар сувлар ер пустининг геологик-геоморфологик тузилиши билан узаро таъсирда булади. Дарё цавзалари билан дарё системаларининг шакли текисликлар рельефи ва уларнинг геологик структурасини акс эттиради. Одатда тог бурмалари, цалцонлар, цаттиц жинслар ер бетига чициб ётган жойлар, марзалар ва бэшкапар сувайиргич ролини уйнайди. Дарё система пари тектоник чукма ва букилмаларда жойлашади. Бош дарёлар купинча ер пустининг ёрицлари ёки узилмаларидан оцади. Дарёлар оциб утадиган территориялар рельефи дарёлар системаси циёфаепда акс этади ва эрозия жараёнларини куп жицат- дан белгилаб беради. Масалан, Европанппг шимолидаги каби ция текисликларда дарё системалари параллел жойлашади. Текто- ник букилмаларда Амазонка системаси каби патспмон дарё системалари цосил булади. Енисейга ухшаш бкр томонлама системалар икки хил морфологик структура узаро ту- ташган жойларда вужудга келади. Дарёлар тектоник сойликлардан елпугичеимон систе- ма цосил цилиб оцади. Бунга Дунайнинг урта оцими Париж цавзаси дарёлари мисол булади. Горизонтал текисликларда дарё системалари гуё дарахт шохлагандек кури- нишга эга. Бунга юцори Волгани мисол ци- либ курсатиш мумкин. }^ар бир дарё цаётида уч босцич: ёшлик, етуклик ва кексалик босцичи булади. Дарё ёшлик боскичида цали нормал циялик профилини цосил цилмаган булади. Бу цол дарё системасида кулларнинг куп- лигида намоён булади. Бундай системалар денгизга зинапоясимон тушиб келади ва бу зинапоянинг цар бчр босцичида кул жой- лашган булиб, улар орасида серсув, купин- ча серостона дарёлар оцади. Водийдагишар- шара, каскад, остона тош ва тез оцар жой- лар цам дарёлар кундаланг профилининг етилмаганлигини курсатади (29-жадвал). 230
29- ж а д в а л ТЕКИСЛИКЛАРДАГИ ЭНГ КАТТА ШАРШАРАЛАР1 Шаршаралар Шаршара жойлашган дарё Шаршаранинг баландлиги м \пс. Шаршаранинг кенглиги м цис. Виктория Замбези . . 120 1800 Игуацу Игуацу 72 4000 Ниагара Ниагара . 51 1237 Шаршаралар ёш рельефнинг туртнб чиццан жойларида ва tof жинс- ларининг цаттиц цатламлари чициб долган ерларда цосил булади (86- расм). Ниагара шаршараси охактош цатлами чициб цолга-н жойда, Замбези дарёсидаги Виктория шаршараси эса базальт цатлами чициб долган жойда, Суна даоёсидаги Кивач шаршараси диабаз жинслари чиццан жойда цосил булган. Етуклик босцичида илгари кулдан оциб чиццан дарёлар уз оцизиц- лари билан кулни тулдиради, ясен цамда кенг куллар урнида дарё водийсининг кул шаклида кенгайган цисмлари хосил булади. Бу вактда куллар орасидаги ерлар уйилиб, дарёнинг буйлама профили туррила- на боради. Пастга отилиб тушаётган сув емириши натижасида шаршаралар дарёнинг юцори цисмига томон чекина боради. Чунончи, Ниагара шар- шараси йилига 70—90 см чекинади, цосил булганидан бери эса 11 км га чекинган. Эрозия натижасида шаршара аввал каскадга сунг остона тошлар- га ницоят, дарёнинг тез оцар жойларига айланади. Бора-бора дарё сокни •оцадиган булиб цолади. Шаршара, каскад, остона ва тез оцар жойлар узандаги цаттиц цатлам емирилишининг айрим босцичларигина булмай, маълум геологик шароитда мустацил вужудга келиши цам мумкин. Дарё ривожланишининг етуклик босцичида дарёнинг чуцурлатма ва ён эрозияси цамда жинсларни оцизиб кетиш ва туплаш хусусияти нис- •бати шундай буладики, дарё водийлари кенг, ясси шаклга киради, вацт-вацти билан сув босадиган цайирлар цосил -булади, узаннинг ик- кала чеккасида дарё тарацциётининг олдинги босцичларидан цолган ца- йирлар, яъни террасалар жойлашади. Кексалик босцичида дарёнинг циялиги бошдан-оёц нормал профил- га эга булади. Дарё жуда секин оцади. Эрозияси ва жинсларни оцизиб кетиши жуда сусаяди. Эрозия ва жинсларнинг оцизилиб кетишига ца- раганда бошца процесслар—всдийнинг цирвоцдан келтирилган оцизиц- лар билан тулиб бориши ва ут босиши кучаяди. КаР бир босцич дарёнинг абсолют ёшини эмас, балки нисбий виш- ни акс эттиради. Балтика цалцони гранитларидан оциб утувчи дарё- ларнинг абсолют ёши 10—13 минг йилга тенг (бу дарёлар музликлар эриб кетгандан буён мавжуд) бироц уларда ёшлик белгилари цали ан- ча узоц вацг сацлан-иб цолади. Музлик давридан кейин цумли ётцизиц- ларда вужудга келган дарёлар аллацачон кексалик босцичига етган. Ер пустидаги царакатлар, ундаги кутарилиш ва чукишлар, кул ва денгизлар сув сатцпнинг тебранишлари, ицлимнинг узгариши—цисца цилиб айтганда, бутун табиатнинг ривожланиши дарёларда цам доим акс этиб туради; чунки дарёлар цам табиатнинг таркибий цнемидпр. 1 абиатнинг ривожланиши эрозия процессини кучайтириши цам, сусай- тириши цам мумкин. Бинобарин, «ёшлик», «етуклик», «кексалик» тер- минлари жонли ибораларгина булиб, улар цар бир дарёнинг гидродина- 1 Тоглардаги купгина шаршаралар жуда баланд. Булардан энг баландн Гвиана тогларидаги Ориноко нрморида булиб, баландлиги 1054 м. ' 231
микасини, унинг, маълум бир вактдаги геоморфологии иши ва умумий киёфасини яхши акс эттиради. Дарё ^авзалари ва сувайиргичлар. Дарё системаси сув йигадиган территория дарё уавзаси ёки дарёнинг сув йигиш майдони дейилади. Бир кавза иккинчисидан сувайиргич билан ажралади. Сувайиргич- лар тогли улкаларда тизмаларнинг циррасидан утади ва аник ифода- лаиган чизик ^осил дилади. Бирок хамма ва^т ^ам энг баланд тизма сувайиргич булавермайди. Серёгин ён багридан о^иб тушувчи дарёлар эрозияси курто^чил ён багир дарёлари эрозиясига Караганда анча куч- ли булади. Серсув ён багридаги дарёлар бора-бора тизмани кесиб утиб, тогли улканинг ички кисмига тобора узок кириб боради. ^имолай ва Кавказ тогларида бундай колларни куплаб учратиш мумкин. 86- раем. Остонатош (а) ва шаршара (б) Текисликларда сувайиргич ролини одатда маълум бир чизик эмас, балки кенг ясси полосалар ёки Г. Н. Висоцкий иборасига кура, плакор- лар утайди. Ута сернам зоналардаги сувайиргичларда купинча боткок- лик ва куллар жойлашади. Улар суви йил бу йп ёки сернам фаслда тур- ли дарё системаларига бориб куйилади. Бу хол, чунончи, Волга, Днепр ва Барбий Двинанинг юкори окимларида кузатилади. Дарёлар боши- нинг бир-бирига якпнлиги ва сувайиргичларнинг морфологик жикат- дан анча текис эканлиги каДимда улардан волоклар1 сифатида фойда- лаиишга имкон берган, кейинчалик эса бу ерлардан дарёлапни бир- бирига богловчи каналлар утказилган. Купинча сувайиргичлар шу к.адар билинар-билинмас буладики, дарё бу ерда иккига булиниб кетади, яъни бифуркация руй беради. Ориноко дарёси бифуркацияси бунга энг яккол мисол була олади. Бу дарёнинг бир тармоги Рио-Негро дарёси томон окади. Бифуркация К0' дисаси унча куп учрамайди ва у киска вакт давом этади, чунки у эрозия натижасида аста-секин тугаб кетади. Нам етарли булмаган зоналарда сувайиргичлар бчтунлай ёки кис- ман окимсиздир. Дарё кавзасининг катталиги, шакли ва йуналиши улар каётида мухим акамиятга эга. Агар кичик хавзалар бир хил иклим шароитида жойлашган булса, катта хавзалар бир неча иклим области, катто бир неча зонада жойлашади ва хар бир иклим области камда зонаси бош дарё режимига таъсир курсатади. Амазонка дарёсининг ирмоклари турли ярим шарда булиб, уларнинг сув сатхи турли вактда кутарилади. Нил чулдан экваториал зона сувларини олиб утади. Амударё, Торим, Хинд дарёлари сув режими tof иклими билан боглик- Катта хавзали дарёларда грунт сувининг салмоги ортади, шу са- бабли йирик дарёлар суви кичикрок дарёлардагига ухшаб камайиб кет- майди. Дарёлар каёти ва уларнинг кишилар томонидан фойдаланишида, дарё системасининг катта-кичиклигидан ташкари, кавзанинг барча та- 1 Волоклар — плгари кемалар дарёдан-дарёга КУРУК^икдан судраб утилади— ган йуллар (тарж). 232
30- жадвал ЭНГ КАТТА ДУРЁЛАРНИНГ УЗУНЛИГИ ВА ХАВЗАСИ МАЙДОНИ Дарёнинг коми Узунлиги, КМ ХИСО- бида ^авзасшшнг майдони, МИНГ КМ* Х»С. Нил 6671 2870 Миссури-Миссиснпн 6420 3238 Амазонка . . 640е 7180 Янцзицзян 5800 1808 Парана . 4700 3100 Меконг . . . . 4500 810 Конго 4320 3690 Нигер 4160 2092 Юкон . 3700 855 Хинд .... 3180 960 Брахмапутра 2900 ‘)35 Дунай ... 2850 817 Дарлинг . 2740 520 Ганг . . 2700 1125 Фрот 2700 673 Замбези 2660 1330 Макензи . 1600 1750 Колорадо 1450 100 Рейн ........ 1320 252 Висла , . 1092 199 СССР дарёлари Енисей .... 4092 2580 Енисей Селенга билан 5940 — Обь 3680 2975 Обь (Иртиш бошидан) 5410 — .Йена . . 4400 2490 Волга 3700 1380 Амур 2846 1855 Амур (Шилка бошидан) ч416 Сирдар< . . . . 2206 219 Сирдарё Норин би ian 3078 — Амударё 140и — Амударё (Вахш бошидан) 2620 — Колима .... 2600 614 Днепр 2201 504 Урал 2534 230 Дон 1870 422 Индигирка .... 1977 360 Печора 1809 322 Kvpa 1364 188 Шимолий Двина 730 360 Шимолий Двина (Сухона бошидан) .... 1302 •— биий-географик шароити катта ацамиятга эга (30-жадвал). Табиий-гео- график шароит дарё оцимининг мицдори ва режимини белгилайди. Дарё системалари ва цавзаларииинг шаклланиши. }^ар бир дарё системаси оцар сув ншининг натижаси булиб, жой геологик ва геомор- фологик хусусиятлари таъсирини узида акс эттиради. Дарё системаси цам, жойнинг геологик ва геоморфологии хусусиятлари хам уз-узидан ривожланиш ва шунингдек, ташци таъсир, чунончи, туртламчи давр материк музи боспшлари, денгиз трансгрессиялари, неотектоник цара- катлар ва ц. к. лар натижасида вацт давомида узгаради. Дарё системаларининг жойланишидаги асосий цонуниятлар плане- тара рельеф билан боглиц булиб, рельефдаги каби зоналлик хусусият* лйрйга эгадир. Евросиё ва Шимолий Американинг 62° Шим. к. даги актив параллел буйлаб чузилган баландликлардан шимолдаги нишаб цисмларида дарёлар Шимолий Муз океанига томон оцади; булар—Шимолий Двина, - 233
87- раем. Гидрографик тар- моцлариинг шаклланиши ва Хавзалар эллипс шаклининг вужудга келиши <М. А. Ве- ликановдан): 1 — оцимнинг дастлабки йуналиш- лари; 2 — хозирги дарелар Печора, Яна, Колима, Маккензи ва бошцалар. Обь, Енисей ва Лена 62° параллелдаги баландликларни кесиб утиб, улар шу яцинда тирсакси- моп бурилмалар цосил цилади. Материкларнинг бу баландликлардан жанубга цараган нишаб цис- мида Урта денгиз ёрицлари минтацаси томон Днепр, Дон, Волга, Мис- сури дарёлари оцади. Ер пустининг Урта денгиз ёрицлари минтацасидаги tof системала- рида Сирдарё ва Амударё, Рейн ва шимолга оцувчи бошца дарёлар бошланади. Жанубга Рона, Фрот, Кинд, Ганг, Меконг ер ёри₽и минта- цаси ичида эса По, Кура, Тарим дарёлари оцади. Экваториал «нов»нинг баланд чекка цисмларидан шимолга томон Ориноко, Сан-Франциско, жанубга томон Парана, Замбези, Дарлинг дарёлари «нов» ичидап эса Амазонка билан Конго оциб утади. Амур, Хуанхе, Янцзи, Колорадо, Колум- бия дарёларининг йуналиши Тинч океан ер пусти ёрицлари минтацаси билан боглиц. Нил дарёси Сурия-Африка ер ёриги буйлаб оцади. Картадан куриниб турибдикн, чулларни цисобга олмаганда, цар бир территориядан бир неча катта дарё, улар орасидан эса купгн- на уртача ва жуда куплаб кичик дарёлар оциб утади. Материклар гидрографиясининг бу му- цим хусусиятларини М. А. Великанов куйида- гича тушунтиради. Дастлаб материклардан бир хил катталикдаги бир нечта дарё оциб ут- ган, деб фараз цилайлик. Эрозия натижасида улар узанп гоц у, гоц бу ёнга сурилган, юцори цисмлари эса сувайиргичлар ичкарисига ки- риб борган. Сувайиргичнинг царама-царши томонида оцувчи дарёлар бир бирини цушиб олган. Баъзи дарёлар бошца дарёларнинг ир- моцларп ёки юцори цисмини цушиб олиб, кйт- талашган, айни вацтда бошца дарёлар циска, иккинчи даражали дарёларга айланган (87- расм). Дарё системаларининг ницоятда узига хос эллипс шакли цам мана шундай шаклланган. Купинча бирор дарё системасининг бир ёки бир неча дарёси tof тизмасининг бир ён багридан бошланиб, сунг тизмани кесиб утиб, ик- кинчи ён баиридан оца бошлайди (Хинд, Брахмапутра, Колорадо, Юцо- ри Урал, Оц Идил дарёлари ва бошцалар). Дарё системаларининг шаклланишида аккумуляциянинг цам роли бор. Аллювиал оцизицлар ётцизилиши натижасида дарёлар аккумуля- тив пасттекисликлар цосил цилади. Буюк Хитой текислиги, Ломбардия ласттекислиги, Турон текислигининг катта цисми аллювиал ётцизиц- лардан таркиб топган. Гидрографик тармоц географик шароит кескин узгарган даврларда айницса кучли узгаради. Плейстоцен муз босишлари таъсирида гидро- график тармоцлар жуда узгарган. Шимолий ярим шардаги материклар- да жуда цалин муз цопламининг цосил булиши ва тоглардаги муз- ликларнинг катталашиши билан Дунё океанининг сатци пасайган, ,муз- лик массасининг эриши эса океан сатцининг кутарилиши цамда денгиз трансгрессияларига сабаб булган. Сув массасининг узариши билан цу- руцликларнинг нисбий баландлиги ва денгизларнинг сув сатци цам узгариб турган. Дунё .океани сатцининг узгариши натижасида руй берадиган трансгрессиялар гидрократик, цуруцлик ва денгизлар сатцининг узга- 234
риши одибатида буладиган трансгрессиялар геократик. трансгрессия деб аталади. Материк музларининг хосил булиши ва эриб кетиши хамда дуруд- тикларнинг асрий тсбранишлари музликдан ташдаридаги улкаларда жойлашган кулларга дам таъсир этган. Масалан, музлик даврида дарё сувларининг камайиши натижасида Каспий денгизининг майдони дпс- дарган. Музликлар эриганда эса, денгиз сатди кутарилиб, унинг майдони анча катталашган. Энг катта Хвалин трансгрессиясида Каспий денги- зининг сув сатди дозирги сатдидан 78 м, океан сув сатдидан эса 50 м баландда, майдони дозирги майдонидан икки баравар катта булган. Каспий денгизи Кума-Манич бутози ордали Кора денгизга туташган. Козирги Балхаш кули урнида ундан анча катта кул булган. Орол денгизи туртламчи даврнинг иккинчи ярмидагина вужудга келган. Уша задтгача Урта Осиёдаги йирик дарёлар Каспийга бориб дуйилган. Бал- тика денгизининг сув сатди дам анча узгариб турган. Табиийки, денгиз ва куллар сатдининг узгаришлари гидрографик тармоднинг дам узга- >иши билан бирга руй берган. Музлик даврларининг музликлараро даврлар билан бир неча мар- та алмашиниши дам гидрографик тармодда жуда катта таъсир этган. Музликлар давридан олдин дозирги Волга булган эмас. Бу вадтда Шимолий Двина, Кама, Дон ва Днепр дарёлари булган. Булардан энг каттаси Дон эди. Бутун Юдори Волга давзаси Дон системасига кирар эди. Шимолий Уваллардан, дозирги Кама билан Вятканинг юдори одимларидан келган сувлар Вичегдага, ундан сунг Шимолий Двинага дуйилар эди. Днепр музлиги эриганда Каманинг ирмодларидан бири кудна Доннинг юдори одимини узига буриб олди. Юдори Кама эса Вичегда ирмодларинпнг бир дисмини кеенб дуйди. Мана шу йул билан хозирги Волга системаси пайдо булган ва дарёларнинг галати йуна- лишда одишига дам баъзан шу процесслар сабаб дилиб курсатилади. Урта Осиёнинг дозирги гидрографик тармоги дам музликлар дав- рида ва музликлардан кейинги вадтларда шаклланган. Орол денгизи ландо булмасдан олдин одар сувлар Каспий денгизига бориб дуйилган. Туртламчи даврнинг иккинчи ярмида Орол денгизи пайдо булгандан сунг дозирги дарёлар шаклланган. Амударё шундан кейин дам уз уза- пини узгартириб турган. Курудликнинг асрий тебранишлари натижасида дарёлар йунали- шининг узгариб туришинп Нева дарёси мисолида курсатса булади. Лузликлардан кейинги вактда Ладога кулидан одиб чиддан сув Вуокса водийси буйлаб оддан. Бу вадтда Нева дарёси йуд эди. Скандинавия далдони Кронштадт параллелидан шимолда секин-секин кутарилмодда эди. Натижада бундан 2000 йил бурун дарё одими шимолдаги Вуокса водийсидан Ладоганинг жанубий чекка дисмларига томон йуналди ва Нева дарёси хосил булди. Дарё тармодларининг зичлиги. Дарё тармодларининг зичлиги одим хажмпга боглид. Дарё тармодларининг зичлиги дарёлар ялпи узунлиги (гЬ) пингдавза майдони (S) га булган нисбати билан ифодаланади, яъни 7V= — S’ . Дарёларнинг узунлиги карталардан улчанади. Карталар масштаба данча катта булса, гидрографик тур шунча муфассал тасвирланади, би- нобарин унинг зичлиги туларод анидланади; кичик масштабли карта- лар дарёлар зичлигининг камайтирилган миддорларини акс эттиради (31-жадвал). Одим каби, гидрографик тармоднинг зичлиги дам зонал ва регио- нал хусусиятларга эга. СССР даги дарё тармодлари зичлигининг зонал- лиги 32- жадвалда курсатилган. 235
31 - жадвал ДАРЁ ТАРМОЦЛАРИНИНГ ТУРЛИ МАСШТАБЛИ КАРТАЛАРДАН АНИЦЛАНГАН ЗИЧЛИГИ (А. М. Комков ва А. А. Соколовдан) Карта лар масштаби Дарёлар сони Дарёларнинг узунлиги, км цис. Дарё тармоцлари зичлиги, км, км2 цис. 1 : 10000 81 150 0,39 1 : 50 000 34 388 0,33 1 : 100 000 15 219 0,19 Регионал узгариш цам оцимдагига ухшаш. Т^ирлар ва тогли улка- ларда дарёлар жуда куп булади. Оцактошлардан тузилган жойларда дарёлар бутунлай булмаслиги мумкин, чунки барча ёгин сувлари ер ости бушлицларига тушиб кетади. 32- жадвал СССРНИНГ ТУРЛИ ТАБИАТ ЗОНАЛАРИДАГИ ДАРЁ ТАРМОЦЛАРИНИНГ ЗИЧЛИГИ (Е. П. Сенков картасидан олинган) Зоналар Дарё тармоклари- ШШГ зичлиги Зоналар Даре тармоцла- рининг зичлиги Тундра Урмон . Дашт 0,31—0,35 0,30—0,35 0,11-0,15 Чала чул . Чул . . 0,01-0,05 0,00 Дарёлар манбаи. Дарё бошланадиган жой—дарё манбаи дарё ре- жимнда катта ацамиятга эга. Дарёлар манбаи серсув цам ва камсув цам булиши мумкин. Кул ва музликлар серсув манба цисобланади. Улардан оциб чицув- чп дарёлар бошдаёц катта булади. Кул ва музликлар бундай дарёлар режимида ё етаъчи, ёки катта роль уйнайди. Булоцлар, жилгалар (Волга, Днепр) ёки кичикрок куллардан (Барбпй Двина, Дон) иборат манбалар камсув манба булади. Бундай холларда дарё бошида сув кам булиб, дарё режими цавзанинг табиий шароитига боглиц булади. Дарё узани. Дарёнинг бошланиш жойидан цуйида огирлик кучи таъсирида сув оца бошлайди ва тагини уйиб, дарё узанини. хосил 'кила- ди. Дарёнинг ривожланиш жараёнида узаннинг шакли ва кундаланг профили узгаради. Профили шаклланиб булмаган дарёларда дарё уза- ни водий тагига тугри келади. Профили шаклланган дарёларда сув массаси билан унинг оциш тезлиги уртасидаги нисбат бирмунча муво- занатга келса, дарё узанининг шакли цам анча тургун (барцарон) бу- лади. Бу тургунлик дарёнинг меандралар цосил цилиб оциши натижа- сида вужудга келади. Бир царашда дарё икки нуцта орасидаги масофада тугри чизицли йуналиш буйича оциши керакдек туюлади. Аслида эса, дарё суви цар доим турбулент, ногекис царакатда булганлигидан цеч цачон тугри чизиц йуналиши буйича оцмайди. Дарё цамма вацт бурилиб-бурилиб, яъни меандралар цосил цилиб оцади1. Оцимнинг бир текис эмаслиги 1 Одатда дарёларнинг меандралар хосил килиб (бурилиб-бурилиб) оцишини шу жойдаги геоморфологик ва литологик шароитнинг хар хиллиги билан тушунтирадилар. Гарчи шундай холлар амалда учраб турса-да, бу сабаб етарли эмас. Меандралар хо- сил булишига асосий сабаб дарё оцими дииамикасидир. 236
88- раем. Дарёнинг меандралар хосил кплиб одиши: 1 — туб циргоц жарликлари, 2— цум келтирмалар, 3—меан- дра буйинлари, 4 — сув энг тез оцадиган ва узанникг энг чуцур жойларини курсатувчи чизиц дарё узанини гоц у, гоц бу томонга буради. Сув асосан бир дир годка кучли зарб билан урилади. Натижада шу циргоц емирила бориб, уйил- лади, энди сув одими бу жойдан дарама-дарши диргодда томон йунала- ди, циргоцни емириб, уйиб, яна нариги диргодда томон кетади. Бу про- цесс бутун дарё ёки унинг бир цисми меандралар цосил цилиб булма- гунча давом этаверади. Уйилган (ботиц) циргоц царшисидаги диргодда емирилган жинслар, купинча дум, гиллар туплана бориб, диргодни цабариц шаклга келтиради (88- раем). Дарёларнинг бурилиб- бурилиб одиши, гох у, год бу диргодни ювиши ва год унг, год чап диргодда уродсимон дум ётцпзицлари цолдириши текислик дарёларининг энг характер, ш белгиси булиб, бу белги водийлар ланд- шафтининг узига хос булп- шига олиб келади. Меандралар тараддпётп ва дарёнинг эгри-бугри бу- лпб одиши дарё нишаби сув энг секин одадиган даража- га келгунча давом этади. Шундан сунг тулин сув вац- тида дарё баъзи меандра- ларнинг буйпн цисмини ювпб кетиб, узаннп тугрилайдп. Узандан ажралиб долган тирсаклар цолдик узанларни хосил цилади; цолдиц узанлар эса уз навбатида уродсимон водий кулларига айланади. Нишаб жуда катта жойларда дарёлар меандралар цосил цилмайди ва чуцур узандан тугри оцади. Ен ва чудурлама эро- зия бир вацтда руй бер- ганда дарёлар купинча ороллар доспл цилади ва узан тармоц цамда тар- моцчаларга булиниб ке- тади. Дарёлардан фойдала- ланишда айницса, кема цатновида фойдаланишда дарё узани кундаланг профилининг шакли муцим ацамнятга эга (89- раем). Меандралар хосил цилиб оцадиган дарёлар узани шакли асиммет- рии: тобора ювилаётган ботиц циргоцлар яцини чуцур, цабариц циргоц- лар яцини эса саёз булади. Тугри узанлар чуцур булиб, таги тогорасп- мон. иккала циргоги бир хил цияликда булади. Дарё тез оцар жойлар (шарлавуцлар) цамда остона тошларда кенг, ясси ва тошлоц нотекис, таги саёз узанларда оцади. Дарё узанининг энг чуцур цисмлари, яъни фарватер дарё тугри оцадиган чуцур жойларда уртадан, бурилиб-бури- либ оцадиган дарёларда эса год у, гоц бу циргоц яцинидан утади (88- раемга царанг). Баъзи дарёлар таги денгиз сатцидан цам паст жойлашган. Чуцур узанларда оцади. Масалан, Нева дарёси Ладога кулидан 4,85 м ба- ландликда оциб чицади; дарё куп цисмининг чуцурлиги 8—11 м, энг чу- цур жойи эса 24 м га етади. Шу сабабли Нева даресининг таги бошдан- 237 6 89- раем. Узанларнинг кундаланг профили: а — меандралардаги диссимстрик. б — даренинг чуцур жойндагн симметрии, в — такисликдан баланддаги узанлар
оск Балтика денгиз сатхидаи паст, сув сатци эса денгиз сатхидаи дарё- бошида 4,85 м цуйилиш жойида эса 0,1 м баланд (90-раем). Купдан-куп дарёлар узани атрофдаги текисликлардан баланддг! жойлашган ва марзалар билан уралган булади. Бу цол аллювиал те- кисликларда оцувчи дарёларда кузатилади. Хуанхэ дарёси сатци Буюк Хитой текислигидан 3—10 м баланддадир. По дарёси цуйи кисмида пасттекисликдан баландда оцади. Сув купайганда дарё четидаги мар- зани ва дамбаларини уриб кетиб, цалокатли тошцинлар булади. 90- раем. Нева дарёсининг денгиз сат- \идан хам чуцур узани. Узиц чизицлар денгиз сатдини курсатади Дарёларни узанининг барца- рорлик даражаепга цараб бир неча. группага булиш мумкин. 1. Узани тез узгарувчан (беца- рор) текислик дарёлари. Аллювиал текисликлардан оцуьчи ва тоглар- дан бошланиб цургоцчил текиелпк- ларни кеепб утувчи транзит дарёлар. Хуанхэ, Амударё, Сирдарё, По, То- рим, Kjfln Миссисипи шу группага- киради. Бу дарёлар узанининг чу- курлиги ва шаклигина эмас, балки йуналиши кам узгариб туради. Баъ- зи дарёларнинг циртоцлари упирилиб туради. 2. Узани жуда узгарувчан tof дарёлари. Дарё суви узаннинг баъ- зи жойларини кучли ювиб кетиб, бошца жойларга олиб бориб ётцизи- ши натижасида дарё узанининг чуцурлиги хам, урни хам узгариб ту- ради. 3. Нисбатан барцарор дарёлар. Эрозия ва аккумуляция натижа- сида дарёнинг чукурлиги узгаради, лекин узаннинг урни жуда секип уз- гаради. Купчилпк текислик дарёлари шу типга киради. 4. Текислик ва тоглар цаги яхлит кристалли жинслардан оциб \'тув чи баркарор дарёлар. Х'зан таги ёки сув сатцининг циялиги (I) урганилаётган участка бошидаги (Н\) ва охиридаги (Н2) баландликлар айирмасининг шс нукталар орасидаги масофага (L) булган нисбати билан аницланадн. яъни, i = L ва Н2 нукталар орасидаги метр цисобидаги баландлик фарци дарё ццялиги (нишаби) дейилади. Одатда дарёнинг циялиги унли каерларда ифодаланади. Масалан узунлиги 5 км ли участканинг нишаби 1,5 м булса, унинг циялиги 1 5 1 ' 5оЬб = 0,003 булади, ёки дарёнинг 1 км даги циялиги 0,3 м га тенг. Чунончп. Ока дарёсининг циялиги юцори оцимида 0,000750, урта цисмида — 0,00063, цуйи цисмида 0,00004 га тенг. Курсатмали булиши учун дарё циялиги промилле (%0), яъни минг- дан бир цисобида ифодаланади, 1%0 циялик 1 км узунликда дарё нишаби 1 м эканлигини курсатади. Текислик дарёларининг циялиги одатда кичик булади (33- жад- вал). Уларнинг нишаби 10 см]км дан ПО см[км. гача булади. Тогли улкаларда дарёнинг нишаби 2,4 м/км га ва цатто 10 м/км га етади. Нишабига цараб текислик дарёларининг тезлиги цам кичик 0.3 — -0,5 мсек, tof дарёларининг тезлиги эса катта, яъни 3 — 6 м>сек булади. 238
33- ж а д в a j БАЪЗИ ДАРЁЛАРНИНГ УРТАЧА ЦИЯЛИГИ Дарёлар Циялиги, %0 хисобида Дарёлар Циялиги, %0 хисобида Обь 0,04 Днепр 0.09 Нева 0,06 Амур . 0,11 Шимолий Двина 0,07 Енисей 0,37 Волга 0,07 Кубань . 1,46 Дон . 0,09 Терек 4,77 Узаннинг кундаланг кесими бир цанча морфометрик элемента би- лан таърифланади. Булар цуйидагилар: 1. Узаннинг кундаланг кесими. У пастда дарё таги, ёндан узан ёнбагри, юцорида сув юзаси билан чегараланади. Кундаланг кесимнинг тула майдони, унинг оцар кисми кесими, оцмас цисми кесими ажрати- .’ади. Тула майдони сувнинг муайян бир вацтдаги сатхи билан чегара- ланадк. 2. Сув кесимннинг сув ости контури (чегараси) узунлиги цулланган периметр деб аталади. 3. Дарёнинг кенглиги. 4. Дарёнинг уртача чуцд рлиги. Дарёлардаги сув оцимч. Дарёнинг сув сарфи. Дарё узанпнинг буйлама ва кундаланг профили билан сув оцими узаро боглицдир. Дарёдаги сувнинг тезлиги: а) дарёнинг ю^ори цисмидан цуйи кис- мига томон; б) дарёнинг кундаланг кесимида исталган жойда бир кир- гоцдан иккинчи царгоццз томон ва 3) сув юзасидан дарё тагига томон узгаради. Дарёнинг тезлиги сдатда оцим буйлаб юцоридан пастга томон ка- мая боради, бунда тезлик циялпкка цараб аввалига тез, сунгра эса секин камаяди. Дарёлар денгиз ва кулга цуйилгач, бу ерда инерцион окимлар цосил цилади. Оцар кесим майдонидаги оцим тезлиги узан шаклига боглик, чун- ки узаннинг шакли сув царакатига царшилик курсатади. Узаннинг энг чуцур жойларидд сув энг тез оцади. Тугри йуналган чуцур жойларда энг тез оциш ч'/здги дарё уртасидан утади. Меандралар цосил цилиб оцадиган дарёлар асимметрик узанларпнпнг тез оцар цпсми энг чуцур булган жойда_—ботиц циргоцлар яцинда булади. Вертикал кесимда сувнинг тезлиги сув юзасидан дарё тагига томон камая бор-.ди, чунки дарё тагида ишцаланиш кучлироц булади. Сув ха- вога цам ппцаланади. Шу сабабли оцим билан бир йуналишда шамол эсмаган гацтдаги энг катта тезлик сув юзасида булмай, дарё чуцур- лигининг 1/16 цисмида булади. Бир хил тезликдаги нуцталарни туташ- тирувчи чизицлар, яъни изотахлар узаннинг оцар кесимида (91-расм- дагидек утади. Узан тагининг рельефига ва шамолларга цараб, бу чи- зицлар гоц у, гоц бу томонга сурилиши цам мумкин. Изотахалар муз' остида ёпиц эгри чизицлар шаклида булади. Дарёдаги оцар кесим майдони билан сувнинг уртача оциш тезли- гйни улчаб, узандан маълум бир вацт ичида оциб утадаган сув мицдо- рини ёки сув сарфини хисоблаб чицариш мумкин. Одатда бир секунд- лик ,сув сарфи аницланади ва у куб метрларда ифодаланади. Q = FV Урт., бу ерда Q — сув сарфи, F— оцар кесим майдонни, Уурт — дарё оци- мининг уртача тезлиги. 239
Оцар косим майдони, бинооарин, сув сарфи дарё суви сатцига oof- лиц булиб, мавсумдан мавсумга узгаради. Узоц вацтлар, яъни мавсум ва йил давомидаги сув сарфи мавсумий ёки йиллик сщим дейилади. Юцорида айтилганидек, узандаги бу оцим цавза майдонидан йириладиган сувларнинг ялпи мицдоридан иборатдир. Дарёдан оциб утувчи сув 91- раем. Очик узандаги (а) ва муз таги- даги (б) изотахалар мицдори (озчкуплиги) дарёнинг сувдорлиги дейилади (34- жад- вал). Сувдорликни яццол акс эт- тириш учун Л. К. Давидов тав- сияспга кура сувдорлик карто- граммаси тузилади; бунда цар бир дарё сувдорлигига цараб цар хил катталикдаги полосалар тар- зида тасвирланади (92-раем). Дарё оцизицлари. Дуруцлик- ларда доимий равишда нураш руй бериб, увоц (нуроц) жинслар цосил булади Ер усти сувлари бу жинсларни дарёларга олиб ке- лади. Бундан ташцари, дарёлар- нинг узн цам узанни емиради. Ер ости сувлари цам дарёга грунт заррачаларини келтиради. Буларнчнг цаммаси дарё окизицларини цосил цилади. Дарё оци- зицлари г/м3 билан цисобланади. Тадцпцотлар курсатишича, дарё оцизицларининг асосий манбаи ер усти сув оцими экан. Дарёларнинг узандаги эрозияси мацеулоти барча цаттиц оцизицларнинг юз- дан, мингдан бир цисса- сига тугри келади. Маса- лан, Волгада бу нисбат 500 даЧ 2000 гача бУлган мицдорга тенг. Шу сабаб- ли цаттиц оцизицлар миц- дори, шу жумладан сув- нинг лойцалик даражаси оцим гезлипта эмас, бал- ки цавзадаг.ч юзалама эрозияга 6орл1 цдир. Дарёнинг ц.'ттиц оци- зицлари сувда муаллац оциб юрадиган ва дарё тагида юмалаб юрадиган жинс заррачаларидан 92- раем. Дарёлар сув микдори картограммаси иборат (Л. К. Давидовдан) Дарёлар суви лойца- лиги зонал тарцалган. Лойцалик текисликларда урмон зонасида — тайгада кам 20 г/м3, ара- лаш урмонларда 20 г/м3 дан 50 г/м3 гача, даштларда эса энг куп — 500 г/м3 дан 1000 г/м3 гачадир. Дарёдаги муаллац оцизицларнинг олиб кетилиши рельефга боглиц. У СССРнинг торли улкаларида 2500 т/км2 дан ортиц, цирларда 20 т/км2 дан 100 т/км2 гача, паст текис ерларда эса 5 т/км2 дан камдир. Дарёларнинг цуяр жойида лойца оцизицлар жуда куп—йилига миллионлаб тонналаб булади: лойцанинг йиллик мицдори Амударёда 240
34- жадвал ДУНЁДАГИ ЭНГ КАТТА ДАРЁЛАРНИНГ СУВДОРЛИГИ Дарёлар номи Уртача йиллик сув сарфи, яЧсек Дарёлар номи Уртача йиллик сув сарфи, м31сек Амазонка . 120 000 Меконг 12000 Конго ... 39 000 Амур . 11 500 Янцзицзян . 31 000 Волга . . 8000 Енисей . . 19 600 Дунай . 6430 Миссисипи 19 000 Печора . 4 060 Лена .... 16400 Колима 3800 Парана . . 14 880 Шимолий Двина . . 3 560 Ориноко . . 14 000 Нева 2 600 Ганг 13 000 Нил . . 2284 Обь 12 600 Днепр . . 1 660 Брахмапутра 12 100 Амударё . 1 330 цолиши цамда аллю- Суб йи, гилодиган Эрозия Возиси Конуссимон ёйилма. 93- раем. Сув оцимининг ёйилма конуси ХОСИЛ цилиши zzzz/zzzzzzzzzzzzz/ '/и ёнбагир/ii • f/ffWf/tifidltL UflillilillltHlIU niltHIHHUIIfflll цуяр жойида дарё тагида думалаб 94, Курада 36, Волгада 25, Аыурда 25, Обда 15, Ленада 15, Енисейда 13, Кубанда 8, Невада 0,4 млн. т га тенг (дарёларнинг цаттиц оцизиц- лари цацидаги бу маълумотлар Дунё табиий-географик Атласидан олинди, 1964). Жуда куп оцизицлар цисман дарё узанидаги цабариц циргоцларда, асосан эса дарёларнинг цуйилиш жойида ётцизилади. Буни цисобга ол- сак, кулларнинг дарё келтирмалари виал текисликларнинГ пайдо бу- лиши уз-узидан тушунарли була- ди (93-раем). Дарёларнинг цуяр жойи. Бир дарёнинг иккинчи дарёга кул ёки денгизга келиб цуйиладиган жойи цуяр жой деб аталади. Ду- яр жойда узига хос процесслар руй беради; бу процесслар дарё суви билан дарё цуйиладиган сув цавзасининг узаро таъсири цамда цаттиц оцизицларнинг ётцизили- ши билан боглицдир. Дуяр жой хусусияти материклар царакати хусусиятига цам боглиц. Дулай шароитда дарёларнинг келган жинслар тупланади ва сувдаги муаллац оцизицлар чукади. Оцизиклар туплана бориб, текисликлар цосил булади. Бу текисликлар шакли учбурчак, грекча А (дельта) шаклида булади. Шунинг учун дарёлар цуяр жойида келтирма ётцизицлардан цосил булган кенг текис- ликлар дельта дейилади. Дарё узани дельтада купдан-куп тармоц ва узанларга булиниб кетади. Дарё оцими билан денгиз суви царакатларининг (оцимлар, сув цалцишларининг) узаро нисбатига, циргоцлар шаклига ва цуруцлик- нинг баландлиги билан денгиз тагининг чуцурлиги фарцига цараб дельталар турли шаклда ривожланади (94-раем). Дастлабки босцичда сув ости дельтаси цосил булади. (Хинд дарёсида ва Шимолий Двинада шундай сув ости дельтаси бор.) Кеиинчалик оцизицлар цалинлиги орта боради ва асл дельта вужудга к.елади.Бу дельта цултиц ичкарисида жойлашган булиши цам, денгиз ичкарисига кириб борган булиши цам мумкин. Цултиц ичкарисида цосил булган дельтага Ганг ва Брахмапут- ра дарёлари дельтаси мисол булади. Денгиз ичкарисига кириб борган дельталар Лена, Волга, Миссисипи ва бошца куплаб дарёларнинг цуяр 16 Л. П. Шубаев 241
жойида аниц шаклланган. Дельталарнинг пайдо булиши ва усишнда денгизлар фаол иштирок этади. Денгиз оцимлари ва циргоц тулкини дарёнинг цуяр жойи олдида денгиз кумидан марзалар цосил цилади ва бу билан дельтанинг усишига имкон беради. Баъзи дельталар (маса- лан, Камчатка дарёлари дельталари) бутунлай денгиз оцимлари кел- тирган ётцизицлардан таркиб топган; бунда дарёнинг роли жуда кам булади. Ницоят, баъзи дарёларда сохта дельталар булади. Масалан, Нева дарёсини мисол цилиб курсатиш мумкин. Нева дарёси оциб чицадиган 94- раем. Тулдирилган (а) ва сув ичкарисига кириб боргаи (ff) дельталар, эстуарий (в) ва дарёнинг су гору в тармоклари (г) Ладога кули жуда катта сув тинитгич ролини бажаради, шунинг учун Нева дарёсининг суви нихоятда тиницдир. Нева дарёси оцизицларн жуда юпца цатлам — сув ости дельтаси ва дельта олди марзалари хосил цилади. Ленинград шацри жойлашган ороллар дарё оцизицларидан хо- сил булган эмас; улар материкнинг Нева дарёси айрим-айрим цисмлар- га булиб юборган цадимий паст цисмидир. Булар псевдодельта, яъни сохта дельтадир. Дельталар бетухтов усиб туради. йилига Миссисипи дельтаси 4 м дан 100 м гача, Сирдарё дельтаси 37 м дан 108 м гача, Амударё дель- таси эса'2000 м гача усади. Бошца дарёлар (Дунай, По) дельтаси жуда секин усади. Дельталар тез усса, аллювиал текисликлар пайдо булади (35-жадвал). Агар цуруцлик секин-аста чукаётган булса, денгиз сувлари дарё- ларнинг цуяр жойларига бостириб киради ва натижада у тар кенгайиб, 242
воронка шаклини Олади. Дарёлар цуяр жойининг кенгайишига денгиз сувининг цалциб цайтиши сабаб булади. Денгиз суви кутарплганда дарё суви цуяр жойда туплаиади. Сув цайтганда, бу сув денгиз суви билан бирга денгизга цайтар экан, дарё узанидаги оцизицлацнл ювиб олиб кетади. Бундай цуяр жойлар эстуарийлар дейилади. Обь курфази. Ла-Плата, Жиронда, шунингдек, Темза, Сена, Конго дарёларипинг цуяр жойлари эстуарийларга мисолдир. 35- ж а д в а л БАЪЗИ ДАРЁЛАР ДЕЛЬТАСИНИНГ МАЙДОНИ Дарелар Дельтаси майдони, км2 Дарелар Дельтаси майдони, км2 Хуанхэ 445 000 Волга . . 18000 Ганг ва Брахмапутра . 82 700 Амударё 11 400 Лена . . 45000 Терек 8000 Нил . . 22000 Нева . . 50 Чулдаги камсув дарёлар сув цавзаларига етиб бора олмай, улар- нинг суви бугланиш ва грунтга сизилишга сарф булиб, тугаб кетади. Тоглар этагидаги чулларнинг серахоли воцаларида куплаб дарёлар- нинг суви бутунлай сугоришга сарф булади. Бу жойлардаги дарёлар сугорув каналлари, арицлар билан тугайди. Дарёларнинг туйиниши. Егинлар дарё сувларининг асосий манбап- дир. Дарёларга сув келиб цуйилиши уларнинг туйиниши дейилади. Дарёлар туйинишининг турт манбаи бор: булар -— ёмгир сувлари, цор сувлари, музлик сувлари ва грунт сувларидир. Турли табиат зоналари ва регионларида цамда тогли улкаларнинг баландлик мпнтацаларлда булардан хар бирининг салмоги турличадир. Бу манбаларнпнг дарёлар- нинг туйинтиришдаги роли мавсумлар буйича цам узгариб туради. Грунт сувлари бирмунча узига хос роль уйнайди: улар купчилик дарёлар оцимининг барцарорлигини таъминлайди ва улар сув сатци нинг бошцарувчиси цисобланади; грунт сувларининг узп ёмгир ва цор, муз сувларидан туйинади. Дарёларнинг сувдорлиги дарё узанига келиб цуйилувчи ялпи сув мицдорига боглиц. Масалан, узунлиги 2534 м булган Урал дарёсининг уртача йиллик сув сарфи атиги 360 м?]сек, вацоланки узунлиги 2660 км булган Замбези дарёсининг Виктория шаршараси ёнидаги, яъни цуяр жойидан 1’200 км юцоридаги сув сарфи 1400 м*/сек га тенг. Дарё узанига келиб тушувчи сувларнинг мавсумлар буйича тац- симланиши цам жуда муцим ацамиятга эга. Масалан, Урал дарёсининг минимал сув сарфи 13,6 м?]сек га, максимал сув сарфи эса 13500 м-Чсек га тенг. Замбези дарёси эса цамма фаслларда цам серсув. Оким мицдорининг вацт давомидаги тацсимланиши, яъни дарёлар- нинг сув режими туйиниш манбаларига боглицдир. Дарёларнинг сув режимига кура типлари. Дарёларнинг туйиниши шароити ва сув режимига кура классификациясини дастлаб А И Воей- ков 1884 йил яратган ва бу классификация унинг «Ер шари ицлимла- ри» китобида баён этилган. У дарёларнинг етти типини ва икки хил оцимсчз улкаларни ажратган. Совет гидрелоглари, катта фактик материалга таяниб, СССР дарё- ларининг цам (М. И. Львович, Б. Д. Зайков, П. С. Кузин), бутун Ер ша- ридаги дарёларнинг цам (М. И. Львович) муфассал классификацияси- ни яратдилар. Дарёлар туйиниш манбаи ва оцимнинг йил давомидаги тацсимланишига цараб типларга ажратилади. М. И. Львович классцфпкациясида (1945) Ер шаридаги барча 16* 243
дарёлар 12 тип, 38 гурппага ажратилади. Агар дарёнинг туйинишида цеч цайси манба 50% сув бермаса, бундай дарёлар аралаш туйинади- ган дарёлар типига киритилади. Дарёни туйинтиришда 50% дан 80% гача сув берувчи манбалар асосий манба дейилади: агар бирор манба суви 80% дан ошеа, унинг салмоги ницоятда катта цисобланади. Куйида М. И. Львович буйича дарё типлари келтирилган. 1. Амазонка типи. Деярли бутунлай ёмгирдан туйинади, кузги (шимолий ярим шарда) оцим устун (Амазонка, Конго, Кук Нил). 2. Нигер типи. Асосан ёмгирдан туйинади, кузги оцим устун тура- ди (Нигер, Нил). 3. Меконг типи. Асосан ёмгирдан туйинади, ёзги оцим устун (Ме- конг, Парана, Мараньон). 4. Амур типи. Асосан ёмгирдан туйинади, ёзги оцим устун туради (Амур, Витим, Яна). 5. Урта денгиз типи. Бутунлай ёки асосан ёмгирдан туйинади, цишки оцим устун (Мозель, Рур, Темза, КРИМНИНГ жанубий со кил ид аги дарёлар). 6. Одер типи. Туйинишида ёмгир суви купчиликни ташкил этади ва бацорги оцим устун туради (Одра, Тиса, По, Огайо). 7. Волга типи. Асосан ёки купроц цор сувларидан туйинади ва бацорги оцим устун туради (Волга, Миссисипи, Тобол, Дажла). 8. Юкон типи. Асосан ёки купроц цор сувларидан туйинади, ёзги оцим катта (Юкон, Колорадо, Кола, Вилюй). 9. Нура типи. Асосан цор сувидан туйинади ва суви деярли бу- тунлай бацорда оциб утади (Нура, Еруслан, Ингулец). 10. Гренландия типи. Бутунлай муз сувларидан туйинади, вацтли оцимга эга. 11. Кавказ типи. Асосан музлик сувларидан туйинади, ёзги оцим катта (Кубань, Терек, Рона). 12. Чили (Лоана) типи. Асосан ер ости сувларидан туйинади, оци- ми йил буйи бир текис (Чили чули дарёлари). М. И. Львович (1964) дарёлар сув режимининг зонал типларини ажратган, цуйида улар баъзи бир узгариш ва цушимчалар киритиб бе- рилган. 1. Экваториал тип. Фацат ёмгирдан туйинади, йил буйи жуда сер- сув булади. Дарёлари цамма вацт тулиб оцади, сув' сатци ёмгирли мав- сум охирида кутарилади. Ёгинлар бобида айтиб утганимиздек, эквато- риал минтацада ёмгирлар нотекис тацсимланган, шунинг учун дарёлар сув режими цам турли жойда турлича булади. Катта дарёлар сув сат- хининг узгариб туришига уларнинг турли ицлимий минтацаларда жой- лашган ирмоцлари сувининг келиб цуйилиши сабабдир. Масалан, Ама- зонка дарёси сатци унинг жанубий ирмоцлари цавзасида ёмгирли фасл- да (сентябрдан апрелгача) 10—15 м кутарилади. 2. Субэкваториал ва тропик тип. Фацат ёмгирлардан туйинади, йил буйи нотекис тацсимланган. Ёгинларнинг куп цисми ёки цаммаси ёмгирлар фаслида ёгади. Бу вацтда дапёлар сатци кескин кутарилади ва дарёлар тошади. КУРРОЧЧИЛ фаслда дарёлар ё саёзлашиб цолади ёки бутунлай цурийди. Емгирлар фаслида (октябрь-ноябрда) Шари дарёсида сув сатци 35—40 м кутарилиб, унинг цуйи цисмидаги барча жойлар жуда катта ботцоцца айланади. КУРРОКЧИЛ фаслда сув сатци паст булади. Об-цево цуруц келган йиллар Дарлинг дарёси цатор кул- макларга айланиб цолади, баъзи жойлари эса цуриб цолади; ёмгирлар фаслида сув сатци 10 м гача кутарилади ва дарёда кемалар цатнай олади. 3. Урта денгиз буйи субтропик типи. Дарёлар деярли бутунлай ём- гирлардан туйинади. Ёгинларнинг асосий цисми цишда ёгади; бу вацт- да сув сатци цам кутарилади. КУРУЦ ёз фаслида дарёлар камсув була- 244
ди, куп дарёлар куриб цолади. Масалан, Тахо дарёсида цишки энг кат- та сув сарфи 15000 м^сек га, энг кам сув сарфи эса бор йуги 5 м31сек га тенг. 4. Субтропик муссон типи. Бу дарёлар хам ёмгирлардан туйинади, бироц урта денгиз буйи типидан фарци шуки, умуман ёгин мицдори куп ва максимум ёзга тугри келади. Субтропик муссон типидаги дарё- ларнинг умумий сувдорлиги урта денгиз буйи типидагига цараганда катта. Дарёлар ёзда тошади; цишда сув сатци пасаяди. Хуанхэ дарё- сининг сув сатци текисликда 4—5 м кутарилиб-пасайиб туради, сув сатци июль ва августда энг кутарилади, январь ва февралда энг па- саяди. 5. Муътадил денгиз типи ёки Еарбий Европа типи. Дарёлар йил бу- йи нисбатан бир текис ёмгирлардан туйинади; дарёлари цар доим ту- либ оцади. Ёпт мицдорининг бир оз ортиши ва бугланишнинг кама- йиши сабабли сув цишда энг купаяди. Темза дарёсида цишки сув сарфи 180 мг!сек га етади, ёзги сув сарфи эса 18 м?!сек гача тушиб цолиши мумкин. 95- раем. Шимолий Двина дарёси сув сатдининг Абрам- ново цишлон! ёнидаги тебранишнп курсатувчи график; юцоридаги калин кора чизицлар дарёни цайси ойларда муз коплашини курсатади Дарёларнинг юцорида тасвирланган бешта типи режимининг яна бир жуда муцим хусусияти бор: сув температураси экваториал ва Fap- бий Европа типидаги дарёларда турлича булса-да, лекин улар муз би- лан цопланмайди. Бошца типдаги дарёлар сув юзи цар Йили музлаб цолади. Музлаш дарёлар бутун режимининг, яъни цам сув, цам иссиц лик, цам газ режимининг муцим звеноси цамда дарёлар сувидаги цаёт- нинг му <им шаптидир. 6. Муътадил континентал ёки Россия типи. Дарёчар ёз ва кузда ёмгир ва грунт сувларидан туйинади. 1\ишда цор ёгиб, дарёлар муз би- лан цопланганда фацат грунт сувларидан туйинади; бацорда цор сув- лари келиб цуйилади. Дарёларнинг сув сатци ва сувдорлиги анча узга- риб туради. Йил фаелларига цараб, бацорги серсув, ёзги камсув, куз- ги тошцинли ва цишки камсув даврлар ажратилади. Шимолий Двина дарёсида йиллик жами оцимнинг 55—60%и бацорга, 15—18%и ёзга, 13—15%и кузга ва 10—13%и цишга тугри келади (95-расм). 7. Муътадил чала чул ёки Козогистон типи. Дарёлар туйинишида бацорги цор сувлари асосий урин тутади. Ёзда бир озгина грунт сувла- ридан цам туйинади. Ёзги бугланиш кучли булган ва узанга сув кам йигилган вацтда сувнинг таъми шуртоброц булиб, ичишга ярамай 245
колади; куп дарёлар ёзда цуриб цолади ёки грунтга сингиб кетади. Масалан, Козогистондаги Тургай, Йргиз дарёлари ва бошцалар. Дарё- ларнинг сувдорлиги ницоятда кичик. 8. Муътадил муссон ёки Узоц Шарц типи. Дарёлар ёмгирлардан, бацорда цор сувларидан ва грунт сувларидан туйинади; муссон ёмгирла- ри цисобига ёзги оцим устун туради. Россия типидаги дарёлардан фарц цилиб, бу тппда цорларнинг бацорги эруви дарёларни у цадар тошир- майдн, Лекин ёзги сув кутарплпшлари июль ойининг охири ва август бошида фожиали тошцинлар тусини олади. Шилка дарёси 79% сувини ёмгирлардан ва фацат 13% сувини цорлардан, 8% сувини грунт сув- ларидан олади. Дишда сув сатци жуда пасайиб кетади. 9. Цутбёни ва доимий музлоц ёки Шарций Сибирь типи. К^ишки цацратон совуц, ёгинлар мицдорининг камлиги ва доимий музлоцлар сабабли цутбёни кенгликлари цамда доимий музлоцли районларнинг дарёлар режими анчагина узига хос хусусия гларга эгадир. Бу узига хослик Шарций Сибирда айницса яццол ифодаланган булиб, у аввало бу ердаги дарёларнинг камсувлигида акс этган; Шарций Сибирь дарё- ларининг сувдорлиги СССР Европа цисмйнинг шу географик кенглик- лардаги дарёлари сувдорлигидан икки-уч баравар кам. Яна билан Ин- дигирка цавзасининг майдони жицатидан Печора билан Шимолий Дви- нага тенг, сувдорлиги жицатдан эса улардан уч баравар кичик. Юцорида айтиб утилган областлар дарёлари купроц цор сувлари- дан туйинади. Емгир сувлари 1—2% ни ташкил этади. Бацорги тулин сув кучли булиб, дарёдаги сув сатци 10—15 м. га кутарилади. Езда ём- гирлар туфайли тошцинлар булади. Бу типдаги дарёларнинг характерли томони шуки, улар цишда та- гигача музлаб цолади. Катта дарёлар саёз цисмларидагина тагигача музлайди, уртача ва кичик дарёлар эса бошдан-оёц тагигача музлаб цолади. КчшДа цатто Яна, Индигирка, Вилюй каби катта-катта дарё- лар цам таппа-тац музлайди. Муз цоплами циргоцларга цаттиц ёпишиб цолади ва сув оцими тухтага-ч, дарё узани устида осилиб туради. Бундай муз «цуруц муз» дейилади. Бу дарёларда яхмалаклар цосил булади. 10. Кутбий тип. Дарёлар деярли бутунлай цорлар ва цутб музлик- ларининг эришидан туйинади. Кисца ёз вацтидагина узанда сув оцади. Йилнинг узоц совуц даврида дарёлар тагигача музлаб цолади. Дарёларнинг бундай режими кичик ва уртача дарёларда туда на- моён булади. Бир неча географик район, цатто зонадан оциб утувчн катта дарёлар бу географик район ва зоналар таъсирида булади, шу- нинг учун цам уларнинг режими мураккаброц. Кул — дарё системалари ва тогли улка дарёлари режими узига хосдир. 11. Кул типи. Дарёлар сув режимининг бу типига Нева, Свирь, Ав- лиё Лаврентий, Нечьсон, Макензи, Ангара киради. Улар асосан куллар- дан оциб чицади. Шунинг учун цар доим серсув, уларнинг сув сатци ёгинларга ва ён багир оцимига боглиц эмас. Улар сувини жуда катта куллар тартибга солиб туради. 12. Тоглик типи. Tof дарёларинннг туйиниши ва режими, шу жум- ладан сув оцими, баландлик минтацалари цонуниятига эга. Бу дарёлар баланд тогларда музлик сувларидан туйинади, шу сабабли бундай дарёлар суви ёзда (Урта Осиёда—ёзнинг иккинчи ярмида—тарж) ку- наяди. Уртача баландликдаги ён багирларда цор-муз сувларига ёмгир сувлари цам цушилади. Дарёлар цуйи цисмларида шу ернинг кенглик табиат зонасига хос-хусусиятларга эга булади. Дарёларнинг тоглик типи икки типчага—Урта Осиё ва альп типча- сига булинади. Урта ва Марказий Осиё дарёлари тоглардан оциб тушгач, ёгин сувларини олмайди, транзит дарёга айланади ва цуяр жойига томон 246
суви тобора камая боради. Улар ё ерга сингиб тугаб кетади, ёки оцим- сиз кулларга бориб цуйилади. Альп типига муътадил минтацадаги нам ицлимли тогли улкалар Альп тоглари, Кавказ, Олтой ва бошцалар дарёлари киради. Улар ба- ланд тогларда муз ва цор сувларидан мул туйинади, урта ва цуйи оци- мида куплаб ёмгир сувлари келиб цуйилади. Бу дарёлар серсув булади. Юцорида тасвирланган хар бир дарё типига фацат маълум бир сув режимигина эмас, балки бошца хил белгилар комплекси цам хосдир, зеро, цар бир дарё мураккаб ва бир бутун табиий цосиладир. Дарёлар сув сатцининг нодаврий тебранишлари. Дарёларда сув- ларнинг даврий тулиб оцишидан ташцари, сув бирдан купайиб кетиб, дарё сатци кутариладиган цоллар цам учрайди. Бунга сув купайишлари ва тошцинлар киради. Сув купайиши деб дарё сув сатцининг кучли жалалар, цорнинг тез эриши, узанда музлар тупланиб цолиши ва ницоят, сув омборларидаги сув очиб юборилиши натижасида цисца вацт давомида бпцдан кутари- лишига айтилади. Сув купайиши цуйига цараб олд томони баланд, орца томони паст кучли сув тулцини тарзида тарцалади. Сув кутарилиши тулцинларининг тезлиги. тогларда соатига 45 км дан текисликларда 3 км гача узгаради. Сунг бу тулцинлар тобора ёйила бориб, тугайди. Баъзан сув купайганда тошцинлар булиб катта-катта жойларни сув босиб кетади. Муссон ёмгирлари жуда куп жала тарзида ёгиши нати- жасида Узоц Шарц дарёларида тошцинлар айницса тез-тез булиб тура- ди. Тошцинлар Огайо ва Миссисппида, Дунай, Рона, По дарёларида цам булиб туради. Сув сатцининг нодаврий тебранишлари дарёларнинг цуяр жойида шамолнинг денгиз ёки кул сувини цайдаб келиши натижасида цам руй беради. Шамолнинг йуналиши ва кучи Нева дарёсига айницса таъсир цилиб туради Бунга сабаб шуки, Нева дарёсининг циялиги жуда кам булиб, унинг таги денгиз суви сатцидан пастдир. Ленинград бунёд этилгандан бери, яъни 250 йил давомида Нева дарёсининг сатци 300 марта тошцин даражасига кутарилди. 1824 ва 1924 йиллар тошцин ай- лицса кучли булган. Нева дарёси сув сатцининг узгариб туриши ва унинг узанига Фин цултиги сувларининг кириб келишида атмосфера босимининг циклондаги тацсимланиши цам сезиларли роль уйнайди. Циклон марказидаги кутарилма цаво оцимлари сувни юцорига тортади ва сув Нева дарёсига кириб келиб, дарё сатцини кутаради. Дарё оцимини тартибга солиш. Цозирги жамият оцимга фаол таъ- сир курсатади. Бу таъсир асосан дарё оцимини тартибга солишга, яъни дарё оцимини йил буйи бир текис тацсимлашга царатилган. Бунинг на- тижасида дарёда сув бирдан купайиб кетишининг, тошцинларнинг олди олинади, бацорда тупланган сув эса дарёлар сув сатцини ёзда цам бир- дай баланд булишига имкон беради. Кишиларнинг оцимга онгли таъсири икки хил: а) узансиз оцимни узгартиш; б) узанли оцимни бошцариш, яъни тартибга солиш. Ен багир оцими дарё цавзалари ер усти цолатини узгартириш: да- рахтзорлар барпо цилиш, жарларда цовузлар цуриш, цорни тутиб ту- риш билан секинлаштирилади. Сугориладиган районларда, масалан, воцаларда табиий оцим ша- роити айницса куп узгариб кетади. Ирригация каналлари янги сув шохобчаларини вужудга келтиради; бу шохобчалар баъзан дарёнинг барча сувини олиб цуяди. Масалан, Мисрда (МАРда) сугорув канал- ларпчинг узунлиги 25000 км дан ортади. Узан оцимини тартибга солиш: а) тугонлар цуриш ва сув омбор- лари барпо цилиш ва б) дарё сувининг бир цисмини хужалик эцтиёж- ларига олиш ёки дарёга бошца хавзалардан сув келтириш йули билан амалга ошнрилади. 247
Сув оцимини тугон ва сув омборлари цуриб тартибга солишдан мацсад сувнинг фалокатли купайиб кетишига барцам бериш, дарёлар энергиясидан фойдаланиш, кема цатнови шароитини яхшилаш, сув- ларни ерларни сугоришга ишлатишдир. Куплаб катта-кичик дарёлар цозир шу цадар тартибга солинганки, уларнинг сатци цатор-цатор ту- гонларга боглиц, уларнинг табиий режими эса бир текис режим билан алмаштирилган. Волга, Днепр, Кура, Обь, Иртиш, Ангара ва бошца дарёлардаги жуда катта гидроузеллар хаммага маълум. Дарёларнинг иссицлик режими. Дарё сувларй цуёш радиацияси цисобига исийди. Ер шаридаги барча дарёлар иссицлик режимига кура цуйидаги йирик зонал группаларга булинади: 1) экваториал ва тропик кенгликларнинг доим илиц сувли дарёлари; 2) теператураси мавсумий узгариб турадиган, бироц цишда музламайдиган дарёлар; улар субтро- пик кенгликларда ва уртача кенгликларнинг денгиз иклимли улкала- рида оцади; 3) ёзда суви илиц ва цишда муз билан цопланадиган дарё- лар; уртача кенгликларнинг купчилик дарёлари шундай режимга эга; 4) сув йилнинг фацат илиц фаслида оциб, бошца вацт музлаб ётади- ган дарёлар; булар — муз зонасининг дарёлари. Регионал омиллар, яъни туйиниш манбалари, дарё системасининг катта-кичиклиги, хавзанинг табиий шароити цар бир группадаги дарё- лар хусусиятига узгаришлар киритади. Музликлардан ва баланд tof- лардаги цорлардан туйинадиган дарёлар суви жуда булмаганда бош цисмида совуц булади. Куллардан оциб чицадиган дарёлар суви шу ул- кадаги куллардан бошланмайдиган дарёлар сувига цараганда совуцроц булади. Грунтдан жуда куп сув оладиган дарёларнинг баъзи цисмлари цишда музламайди. Катта дарёларнинг иссиклик режими ицлим ша- роитига цараб оцим буйича узгаради, агар дарё системаси меридиан йуналишида булса, бу узгариш яццол сезилади. Уртача кенгликлар дарёларининг температура режимини батафсил- роц куриб чицамиз. Бу ердаги дарёларнинг йиллик режимида ёзги илиц, кузги музлаш ва муз оциши (шовуш), цишки муз билан цопланиш ва бацорги муз эриши ва муз оциши даврлари яццол ажралиб туради. Езда сув температурасининг ойлик ва суткалик узгариши бир оз кечикиб булса-да цаво температурасининг ойлик ва суткалик узгари- шини деярли такрорлайди (бироц сув температураси цаво цароратидек узгармайди). Оцимда сув аралашиши туфайли дарёда иссицлик анча бир текисда тацсимланади. Лекин циргоцлар яцинида ва сув бетида царорат дарё тагидагига цараганда 3°С гача илицроц булади. Кузда дарёлар музлай бошлайди. Бироц улар олдинма-кейин муз- лайди. Текисликлардаги секин оцувчи дарёларда кузги совуцда циргоц яцинидаги сув бети музлаб, циргоц ёни музларини цосил цилади. Ке- йинроц икки циргоц ёни музлари туташиб, сув бетида муз цоплами цо- сил булади. Тез оцар дарёларнинг музлаши бошцача булади. Сувнинг турбулент аралашуви натижасида бу ерда сув усти муз цоплами тез хосил була олмайди. Температура пасайган сари бутун сув массаси цам совий бо- ради. Сув температураси градусининг улуши мицдорида 0° дан пасаяди. Дарё таги яцинида ёки дарё тагининг узида сувнинг тезлиги камроц булади ва ута совиб кетган сув шу ердан музлай бошлайди. Сувда муаллац оциб юрувчи кичик-кичик муз кристаллари—шуга ёки дарё тагининг уйдим жойларида урнашиб цолган говак, майда сув ости музи палахсалари пайдо булади. Сув ости музи бирмунча вацт сув остидаги тошларга ёпишиб туради. ёпишиш кучлари бу муз парчаларини ушлаб туролмагач, бу муз шу зацоти сув бетига цалцкб чицади ва у дарё юзп- даги сув оцимини сусайтириб, сидирга муз цоплами цосил булишига ёрдам беради. 248
Кулдан окиб чицадиган катта дарёлар — Нева, Авлиё Лаврентий, Нельсон кулдан оциб чицадиган муз парчалари ёрдамида музлайди. Кузги муз оциши вацтида муз парчалари дарёларда муз уюмлари — торосларни хосил цилади. Кузги муз оциши натижасида муз тицилишлари ва муз тупламлари (зажорлар) цосил булади. Муз тицилиши сув юзасида оциб келаётган муз парчаларининг бирор тусицца келиб тупланишидир. Муз туп- ламлари сув ичидаги музларнинг цалашиб цолишидир. КаР иккаласи цам дарё кундаланг кесими сатцини (30% гача) камайтиради, сув сат- цини кутаради; сув уларни ювиб кетса, жуда тез сув-муз оцими цосил булади. СССР дарёларида муз цодисалари Еарбий Грузия билан Урта Осиё жанубидаги субтропиклардагина булмайди. Закавказьенинг бошца цис- мидаги ва Урта Осиёнинг tof олдиларида дарёларда гарчи муз оцма- са-да, циргоц ёни музлари (циламицлар) ва шугалар цосил булади. Жа- нубий Козогистонда Кавказ тоголдиларида, Крим ва Молдавия дарёла- рида муз оциши цар йили цам булавермайди. Шимолроцдаги дарёлар цар йили муз билан цопланади. Жануби- гарбда Рига цултиги—Волганинг цуяр жойи чизигигача, шунингдек Балхаш цавзасида муз оциши декабрда бошланади. СССР Европа цис- мининг бошца территорияларида ва Сибирь билан Узоц Шарцнинг жа- нубида ноябрдан бошланади. Сибирнинг 55° ш. к. дан шимолдаги дарё- лари октябрь ойида музлайди. Бацорда цаво температураси кутарилиб, цор эриши билан дарёлар- да сув оца бошлайди, музлар циргоцлардан узилиб, бацорги муз оциши бошланади. Жанубдан шимолга томон оцадиган дарёларда (Шимолий Двина, Макензи, Лена) бацорги муз оциши айницса кучли булади, чун- ки бу ерларда цор дарёларнинг юцори цисмидан бошлаб эрийди, унинг цуйи цисмларидаги музлар эса аввалига бацорги эриган сувларнинг цар- шилигини енгиб туради, бу музлар синиб кетгач, сув дарёда тулиб-то- шиб оца бошлайди. Дарёлар Сибирь тундраларида июнда, Европанинг шимолп ва Си- бирь билан Узоц Шарцнинг уртача кенгликларида май ойида, СССР Европа территориясининг куп цисмида, Сибирнинг жануби ва При- морьеда апрелда, Балтикабуйи, Белоруссия ва Украинада мартда муз- дан бушайди. Дарёларнинг химиявий режими. Сув дарёга келиб цуйилгунча ё ер устида, ёки грунтда анча масофани босиб утади. КаР иккала цолда цам у тузларни эритади. Шунинг учун дарё сувлари, гарчи уларда туз кам булмаса-да, эритма цисобланади. Дарё сувида тузларнинг нисбатан кам булишига оцар сувнинг тез алмашиниб туриши, ёгинлар, цор-муз сувларининг келиб цушилиши, биохимик процесслар таъсири ва дарё сувларининг яхши ювилган юза грунт (сизот) сувлари билан цушилиши сабабдир. Сув оцимидан ташцари, санаб утилган омилларнинг барчаси зоналдир, демак дарёларнинг гидрохимик хусусиятлари цам зоналлик хусусиятига эга. Намланиш ортицча булган зоналардаги дарё сувларининг минера- лизацияси унча катта эмас, чунончи Печора дарёсида 40 мг/л га, Яна дарёсида эса 37 мг)л га тенг. Намлик ортицча булган шароитда яхшн эрувчан хлор ва сульфат.бирикмалари ювилиб кетгани сабабли бу зона- лардаги дарёлар минерализацияси гидрокарбонат калцийлидир. Дарё- лар айницса сув усимликлари вегетацияси даврида — ёзда кислородга бойдир. КишДа сувдаги кислород мицдори камаяди ва цатто етарли- дан цам кам булади. Ботцоцлик сувлари оцими дарёдаги органик мод- далар мицдорини оширади; гумус туфайли сув жигар ранг цорамтир гусга киради; шунинг учун куп дарёлар К°РасУв ёки Дорадарё деб аталади. 240
Намланиш етарли булмаган зоналарларда дарёлар кучли минерал- лашган булади: масалан, Эмба дарёсининг минерализацияси 1641 мг/л гача, Ишим 1212 мг!л, Ставрополь цирларидаги Калаус дарёсиникп 7904 мг/л. Тузлар таркибида хлор ва натрий микдори ортади. Дарёлар суви нацадар чучук ва мусаффо булиб туюлмасин, улар цуруцликлардан денгизларга йилига жуда куп мицдорда туз келтиради. (36- жадвал) 36- жадвал БАЪЗИ ДАРЁЛАР ЙИЛИГА ДЕНГИЗГА КЕЛТИРАДИГАН ТУЗ МИКДОРИ (тонна .хисобида! (О. А. Алекиндан) Дарёлар номи Туз мицдори Дзрёлар номи Туз мицдори Вонга . Е0 ООО 000 гача Днепр . . 8 637000 Лена . 41 300 000 Дои . . . . 6 190 000 Обь . 30 200 000 Печора 5 500 000 Енисей 29500000 Урал ... 3 320 000 Амур . 18 700 000 Днестр . . 3 040 000 Амударё . 17 700 000 Нева 2 870 000 Дарёлардаги органик цаёт шароити. Дарёлардаги экологик шароит сув оцими тезлигига цамда минерализацияга боглицдир. Цуёш нури саёзроц дарёларнинг тагигача утади. Цаёт шароитига цараб дарёлар уч цисмга, яъни юцори, урта ва цу- йи цисмларга булинади: бу цисмлар дарёларнинг оцим гезлиги ва уму- мий режимига кура булинишига цам тугри келади. Юцори цисм учун сувнинг тез оциши, купинча остона ва шаршара- лп эканлиги, лойца ётцизицларнинг булмаслиги, узанининг тошлоц экан- лиги шунингдек, юцорида жойлашганлиги сабабли температурасининг пастлиги хосдир. Шунинг учун дарёларнинг юцори оцимида сув усим- ликлари булмайди, планктон яхши ривожланмайди, чункн уни сув оци- зиб кетади, умуртцасиз цайвонлар жуда кам, балицлар учун озуца жуда танцис булади. Тгз оцар ва озуца моддалари кам сувларда махсус балицлар — рио- филларнинг бир неча туригина яшаши мумкин. Дарёларнинг юцори оцимларида балицлар туригина эмас, улар- нинг сони цам кам булади. Бундай экологик шароит tof дарёлари, шу жумладан, Енисей ка- би текислик дарёларининг тогдаги юцори цисмлари учун цам хосдир. Текисликдан бошланувчи дарёларнинг юцори цисми эса урта оцимга хос экологик шароит цамда фаунага эга булади. Дарёлар урта цисмида секинроц оциши сабабли бу ерда тез оцар сувларга унча яхши мослашмаган балицлар яшаши мумкин. Дарёлар таги тошлоц булмай, цумлоц ва майда шагалли булади, бироц сув ости фаунаси цали камроц учрайди. Планктон эски узанлардагина бой булиб сув тулиб оццанда бу узанлардан дарёга утиб, унинг цуйи цисмига то- мон оциб кетади. Сув дарёнинг юцори цисмдагига цараганда илнцроц булади. Дарёларнинг урта оцимида балицларнинг турн ва сони купроц бу- лади. Дарёларнинг цуйилиш жойлари балицлар яшаши учун энг цулай шароитга эга, бунга сабаб оцимнинг жуда секинлиги ва озуца ресурсла- 250
рининг муллигидир. Бироц бу ерда сувнинг газ режими бир оз ёмоила- шади ва сув бирмунча шурланади. Сув шурлигининг ортиши туфайли дарёнинг куйилиш жойига шуртоб сувда яшовчи балицлар кириб кела- ди.Бундан ташцари, дарёларнинг цуйилиш жойида, урта ёкп юцори оцимда учрайдиган барча хил уткинчи балицлар учрайди. Дарёлар—табиат ресурсларидан бири. Цозирги сертармоц хужа- ликда улардан комплекс: транспортда, гидростанциялар цуришда, са- ноатни сув билан таъминлашда, балицчиликда ва ерларни сугоришда фойдаланилади Тропик ва субтропик минтацаларнинг арид зоналарида кишилар дарёлар сувидан цамда иссицлик билан ёругликнинг куплигидан фой- даланиб жуда цадимий деццончилик маданияти учоцларини яратганлар. Цуёш энергияси таъсири туфайли океанлардан материкларга утган сув цуруцликдап оцар экан, цуёшдан олган мана шу энергия запаспга эгадир. Тогларда ёгин цанча куп тушса, дарёларда цувват шунча к\п булади. Сув энергиясининг бир цисмигина ишцаланиш ва эрозияга сарф булади, цолганидан инсон фойдаланиши мумкин. Цозирги .вацтда Ер шарининг гидроэнергетика ресурсларн 3750 млн. кет эканлиги цисоблаб чпцилган. Булар Ер шарида цуйидагича тац- симланган: Осиёда 35,7, Африкада 18,7, Шимолий Америкада 18,7, Жанубий Америкада 16,0, Европада 6,4, Австралияда 4,5%. Бу ресурс- лар айницса, Африка билан Жанубий Америкада цали етарлича фой- даланилмаётир. КУЛЛАР Материклардан океанларга оциб келаётган сувнинг бир цисми маъ- лум вацт мобайнида рельефнинг чуцур цисмларида тупланиб, кулларни осил цилади. Кул деб цуруцликнинг атрофи берк сойликларида жойлашган окимсиз ёки оцими сует, океан билан узаро богланмаган, узига хос эко- логик шароит ва организмларга эга булган сув цавзаларига айтилади Кулларнинг дарёлардан фарци шуки—улар сув алмашинуви сует буладиган цавзалардир. Кулларнинг барча режими: сувнинг горизонтал ва вертикал буйича температурасининг узгариши хамда химиявий цар хиллиги, тагида цаттиц жинслар ва тузларнинг ёгцизилиши, биоценоз- лари характери, ницоят, сув хавзасининг ривожланиши ва цуриб кетиши улардаги сувнинг сует алмашинуви билан боглиц. Бироц кул- тарни дарёларга шунчаки царама-царши цилиб цуйиш тугри эмас. Куп- гина дарёларнинг кулсимон кенгайган жойлари булади ёкп улар сув бирмунча тез алмашинадиган узун ва энсиз оцар кулларни цам уз ичи- га олади. Цургоцчил ицлимли жойларда куллар ёзда купинча бир-бмри- дап ажралган бир цанча кулларга булиниб" кетади. Хар бир кул бир-бнри билан боглиц уч таркибий циемдан: 1) сув тулдирган чуцурлик, 2) сув массаси (у сувнинг узидангина эмас, унда эриган моддалардан цам иборат) ва 3) сув цавзаспнинг усимлик ва цайвонотидан ташкил топган. Бундан куриниб турибдики «тектоник кул», «музлик кули» ва шу кабч пборалар унчалик аниц эмас, чунки кулларнинг цамма цисми эмас, бал- ки котловинаси (чуцурлиги) гина тектоник йул билан ёки музлик иши натижасида пайдо булиши мумкин. Кул котловиналарининг пайдо булиши. Кул сувлари турган котло- виналар пайдо булишига кура жуда хилма-хил булади (96-расм). Кул котловиналари тектоник йул билан пайдо булиши мумкин. Тектоник куллар котловинаси: а) узилма ва , б) букилмадан ибора г булиши; в) мураккаб тузилган ва г) вулканик булиши мумкин. Ер шаридагн энг чуцур ва катта куллар: Байкал, Буюк Африка куллари, Ладога, Онега, Улик денгиз, Шимолий Американинг Буюк куллари, 251
Виннипег, Катта Куллар кули, Швеция билан Финляндиянинг, шунинг- дек, Болтон ярим оролининг йирик куллари ва бошцалар узилма котло- виналарда жойлашган. Энг чуцур куллар Байкал (1620 м) билан Тан- ганьикадир (1435 м). Бошца кулларнинг чуцурлиги 1000 м дан кам. Энг чуцур кулларнинг таги океан сатцидан пастда жойлашган. Маса- лан, Байкал кули уртача сув сатцининг абсолют баландлиги 455 м, бу a 6 0—х---- so—X---- 68 нинг табиий географик сидан 1964):' а — Байкал кртининг Ольхон ёнидаги профили; горизонтал таби 1:5 000 000, вертикал масштаби 1:30 000; б — Каспий денгизининг Кура дарёси этагидан шарддаги профили, масштаблари 1;8 000 000 ва 1:50 000; в — Орол денгизининг уртасидан гарб- дан шарцца томон утказилган профи- ли, масштаблари 1:5 000 000 ва 1:15 000; г — Юкори кулнинг шаркий кисмида жануби-гарбдан шимоли-шаркка Утка- зилган профили, масштаблари 1:5 000 000 ва 1 ;20 000 кулнинг чуцурлиги эса 1620 м; демак кул таги океан сатцидан 1165 м пастда жой- лашган. Ер пустининг бундай сувли бо- тицлари криптодепрессиялар деб ата- лади. Бир царашда узилмадан иборат кул котловиналари ер юзида бетартиб тар- цалгандек туюлади. Бироц ундай эмас. Рельефнинг зонал-секториал характерда эканлигига боглиц равишда йирик текто- ник куллар котловиналари цам зонал-ре- гионал жойлашган. Узилма куллар Евро- панинг шимоли-гарби ва Американинг шимоли-шапцида гкембрийдан олдин пай- до булган цалцонларнинг (улар эпейроген царакатлар буладиган 62° ш. к. паралле- ли билан 15° шц. у ва 75° г. у. актив мери- дианлар кесишган жойларда кутарил- ган) ён багирларида жойлашган. Байкал узилмаси 105° шц. у. меридиани яцинида пайдо булган. Улик денгиз ва Буюк Аф- рика куллари ер пустининг Сурия-Африка ёригида жойлашган; бу ёрицнинг узи эса Кинд океанининг рифт полосасида жой- лашган. Букилмадан иборат кул котловина- лари цамма жойда тарцалган, чунки бу- килма (мульда)лар ер пустида кенг тар- цалган цодисадир. Букилма котловина- лардаги кулларга Чад, Эйр, Каспийнинг шимолий цисми, тоглик ва ясси тоглик- лардаги купдан-куп куллар мисол була олади. Мураккаб тектоник котловиналарнинг пайдо булишида ер пустининг пликатив ва дизьюнктив характердаги бир цанча царакатлари акс этган; буларга Каспий денгизининг, Виктория, Титикака, Поопо кулларининг котловиналари мисол була олади. Вулканик куллар котловиналари (97- расм) кратер ёки кальдера булиши мум- кин. Франциядаги маарлар, Ява, Янги Зеландиядаги куплаб кулларнинг ва бошцаларнинг котловиналари кратердан иборат. Кальдера котлови- г О -—100 200 300 М 393 96- раем. Баъзи куллар катло- виналарининг профили (Дунё- атла- ороли масш- налари пайдо булиши ва морфологиясига кур кратер котловиналарига анча ухшаб кетади. Чунончи Камчаткадаги Куриль ва Кроноки куллари- нинг урни бунга мисол була олади. Музлик иши натижасида пайдо булган кул котловиналари материк музликлари босган территорияларда тарцалган. Улар ё музлик эро- зияси, ёки музлик аккумуляцияси натижасида вужудга келган (98- расм). Музлик эрозияси куллари музлик маркази булиб турган улка- 252
97- раем. Маар: а — ташки куриниши: б — тузилиш схемаси; 1 — вулкан отилганда чиц- цан жинслар, 2 — кул ёт- цизиклари, 3 — туб жиис- лар ларда — Скандинавия ярим оролида, Финляндияда, Карелияда ва Тай- мирда, Канаданинг шимоли-шарций цисмида жойлашган. Сурилиб ке- лаётган материк музлари кристалли цалцоннинг музлик царакати буйи- ча йуналган ёрицларидаги нураш мацеулотларини сидириб олиб кетган. Сунг цосил булган котловиналарга сув тулиб цолган. Бу куллар одатда энсиз ва узун, таги цояли булиб, музлик царакат цилган томонга йунал- ган Музлик аккумляция натижасида цосил булган куллар котловина- лари сертепа охирги мореналар цамда кам рельефи ривожланган об- ластларда тарцалган. Уларнинг баъзилари тепалар орасидаги пастцам 98- раем. Музлик эрозияси (а) ва музлик аккумуляцпяси (<5\) областларидаги куллар 253
ерларни эгаллайди ва одатда шакли парраксимон, узи нисбатан саёз. булади. Бунга Юцори Волгадаги кулларнинг урни, айницса Селигер кули котловинасига мисол булади Бошца куллар текисликдаги морс- налар орасида учрайди. Улар кенг, чузиц доирасимон ва саёздир: Иль- мень, Белое, Псков-Чуд, Боже, Лача. Кам рельефидаги кул котловина- лари кичикроц чузиц доирасимон ва нисбатан чуцур булади. Карелия буйни ва Шимолий Америкадаги кам рельефи тарцалган улкаларнинг купдан-куп куллари кам кулларидир. Тугонли котловиналар эрозион водийларни морена бугиб цуйиши натижасида пайдо булган. Финлян- диядаги Сальпауселькя охирги морена грядаси эрозион водийлар су- вини тусиб цуйиб, Сайма, Пяйнне ва бошца кулларни вужудга келтир- ган. Тоглардаги музлик куллари котловиналари карлардан иборат. Tof ён багирларининг цор чизиги яцинидаги цорликлар ва туртламчи давр музликлари уйиб цосил цилган чуцурлар карлар деб аталади. Тоглардаги тусиц куллар водийларни tof цуламалари, лава оцимла- ри ёки музлик мореналари тусцб цуйишидан пайдо булган. Масалан, юг цулаши натижасида 1911 йил Помир тогларида чуцурлиги 505 м ли Сарез кули цосил булган. Бундай котловиналарда жойлашган куллар Химолай тогларида ва бошца ёш tof системаларида куплаб учрайди. Лава-тусиК' котловиналари tof водийсини лава оцими тусиб цуйи- шидан вужудга келади. Севан, Тана куллари ва Сихотэ-Алинь тизмасп- таги купдан-куп кулларнинг котловинаси шу йул билан пайдо булган. Морена-тусиц котловиналари tof водийларини цадимги муз босиш мореналари тусиб цолишидан цосил булган. Тогли улкалардаги куп 'куллар, масалан, Альп тогларидаги куллар шундай куллардир. Сув эрозияси ва сув аккумуляцияси котловиналари дарё водийлари- да ва денгиз буйларида пайдо булади. Улар цолдиц узанлар, дельта ва циргоц буйи кулларидан иборат. Эрозия ва аккумуляция процесслари кучли булиши туфайли унча катта булмаган водий ва циргоц буйи кот- ловиналари оцизицларга нисбатан тез тулиб цолади ва бир жойда у г босиб кетиб, бошца жойда янгьдан пайдо булади. Карст куллари эрувчан жинслар — охактош, гипс, доломитла^дан таркиб топган улкаларда вужудга келади. Бу жинсларнинг эриши чу- цур, бироц унча катта булмаган котловиналарнинг вужудга келишига сабаб булади. Пастки цатламдаги жинсларнинг эриши ва олиб кетили- ши натижасида 6} жойларда тез-тез упирилмалар булиб туради. Куп йиллик музлоц ерларда термокарст котловиналар пайдо була- ди; уларнинг пайдо булишига сабаб цазилма музларнинг ва музлаб цолган жинсларнинг эриши натижасида грунтнинг чукишидир: Витим пасттекислигидаги аласлар билан тундрадаги купдан-куп майда кул- ларнинг котловиналари термокарст йули билан цосил булган чуцурлик- лардир. Уларнинг барчаси саёз ва кичикдир. Суффозион куллар котловиналари нураш пустининг устки цават- ларидаги осой царакатланадиган ва эрувчан tof жинсларини грунт сув- лари олиб кедиши натижасида грунтнинг чукишидан хосил булади. Гарбий Сибирь текислигинпнг дашт цисмидаги ва KO3OFHCTOH Цамда Марказий Осиёдаги купдан-куп кулларнинг котловиналари суффозия натижасида пайдо булган. Органоген котловиналар тайга, урмон-тундра ва тундра зоналари- иинг, сфагн ботцоцликларида, шунингдек, маржой оролларида вужудга келади. Бу котловиналарнинг цосил булишига сабаб танга, урмон-тунд ра ва тундрада мох (йусин)ларнинг, маржой оролларида эса полиплар- нинг нотекис усишидир. Сув омборлари дарё водийлари ва жарларини тусиб цосил ци- линадн. Котловиналар цандай пайдо булганлигидан цатъи назар, улар дарё эрозияси ва аккумляцияси, тулцинлар абразияси, цор ва муз цоп- 254
лами, оцимлар, успмлик цамда цайвонот дунёси ва бошцалар таъсири- да тобора ривожланиб боради. Бинобарин, кул ботицлари доимо узгариб, тугаб, янгидан пайдо бу- либ туради. Кулларнинг суви. Кулларнинг суви асосан атмосфера суви булиб, а)кул юзасига тушадиган ёгинлар, б) атмосферадаги намнинг сув юза- сида конденсацияланиши, в) кулга келиб цуйилувчи дарё ва жилгалар суви ва г) грунт суви тарзида кулга келиб тупланади. Кул суви бугла- нишга, дарё оцимига ва грунтга шимилишга саоф булади. Баъзи куллардаги цозирги сув массаси яцин геологик утмишда шу котловинани эгаллаган денгиз сувининг кул сувига алмашинишидан хосил булган. Музликлар босган замонда хозирги Балтика денгизи ва Оц денгиз, Ладога, Онега куллари ва Швециядаги куллар урнида Иол- дия денгизи булган. Иолдия денгизи чекингач, аввал шур денгиз суви, сунгра эса чучук сувли куллар вужудга келган. Бу вацтда Каспий ден- гизи Кума-Манич ботигидаги бугоз орцали Кора денгиз билан туташиб турган, яъни денгиз цавзасидан иборат булган. Бундай куллар релект ёки цолдиц куллар деб аталади. Уларда денгиз цайвонлари, (чунончи, тюлень) яшайди ва улар кул шароитига мослашади. Кул пайдо булишидаги табиий-географик шароитлар. Куллар бутун Ер шари табиати билан биргаликда ривожланади ва, уз навбатида, Ер шари табиатининг ривожланишида фаол иштирок этади. Территорияда кулларнинг куп булишида намланиш ва рельеф энг катта ацамиятга эга. Территория цанча сернам булса, рельефи бир хил булишига цара- май, куллар шунча куп булади. Бироц оцим мицдори цам, бинобарин, рельефнинг парчаланганлик даражаси цам намланишга боглиц; оцим катта булса. эрозия кучаяди ва территориядаги майда кулларнинг сони камаяди. Жойнинг эрозион парчаланганлиги одатда шу улкапинг ёшига цараб орта боради. Шу сабабли намланиши бир хил булган ва рельефи цадимий территорияларда ёш эрозион рельефли улкалардагига цараганда куллар камроц булади. Масалан, музлик цопламидан нис- батан кеч холи булган Европанинг шимоли-гарбида ва Американинг шимюли-шарцида дарё водийлари нормал профиль хосил цилиб ул- гурмаган, котловиналар яхши уйилмаган ва улар кулларга ай- ланган. Намланиш етишмайдиган жойларда эрозия процссси сует боради, арид (цургоцчил) территорияларнинг эрозия базиси битта булмайди, котловиналар атрофи берк булиб, уларда бошца ицлимий районлардан оциб келувчи дарё сувлари тупланади. Урта Осиё ва KO3OFIICTOH» Кичик Осиё, Эрон, Тибет, Такламакон, Катта Кавза> Мексика тоглпги ва Австралиядаги куллар шундай йул билан пайдо булган. Бинобарин, ицлим ва рельефнинг кул цосил цилишдаги узаро таъсири царама-царшидир. Бу цол табиий ходисалар комплексининг территорияда куллар оз-куплигинп белгиловчи бир цисмидир. Рельеф- пинг цай даража парчаланганлиги улканинг ёшигагина эмас, балки шу жойдаги tof жинслари характерига, шунингдек жойнинг денгиз сат- цидан баландлигига цам боглиц. Шунинг учун жойнинг литологияси хам, денгиз сатцидан баландлиги цам куллар хосил булишига билво- сита таъсир этади. Намланиш ва оцим — рельеф парчаланиши ва кул хосил булиши- нинг цозирги омиллари—зонал-регионал хусусиятга эга. Утмишдаги ва хозирги геологик-геоморфологик процессларни акс эттирувчи рельеф хам зонал-регионалдир Бу цар икки омил цосиласи булган кулларнинг пайдо булиши хам зонал-регионал хусусиятга эга. Ушбу цонуният кул- ларнинг сонндагина эмас, режимида цам сезилади. Куллар режими. Кулдаги сувнинг келими ва кетими, кул сатхи- пинг тебраниши, сув массасининг таркибидаги узгаришлар.кул оцими 255
ва сувнинг боннца хил царакатлари цаммаси биргаликда кул режимини белгилайди. Сувнинг келими ва сарфи режимига кура куллар дуйидаги группа- ларга булинади (37- жадвал, 99- раем): 37- жадвал КУЛЛАРНИНГ СУВ БАЛАНСИ (ДУНЁ ТАБИИЙ ГЕОГРАФИК АТЛАСИДАН) Куллар группаси Кулларнинг номи Сув келими, мм Сув сарфи, мм ёгинлар оциб кнрган сув бошца сувлар бугла- ниш оциб чиццан сув бошца- лар Байкал 294 1834 294 1834 Онега 476 1617 245 1848 Яхши одар Онтарио . 800 9420 800 650 11270 куллар Виктория . 1453 237 1374 316 Ильмень . 616 12824 465 12600 975 Женева . . 1100 15200 800 13700 1800 Ёмон окади- Балатон . . 631 817 133 681 900 ган куллар Титикака . . 625 953 1500 78 Танганьика . 1204 703 1800 107 Оцмас кул- Каспий .... 177 842 14 978 55 лар Орол 82 838 920 — Улик денгиз . 80 1250 250 1580 -— Балхаш ПО 804 930 — Чани (серсув йиллар) 360 785 555 — 610 Чани (камсув йиллар) 270 280 560 1. Яхши оцар куллар. Бундай кулларга бир ёки бир неча дарё цуйилиб, улардан битта дарё оциб чицади. Яхши оцар кулларда сув доимо алмашиб туради. Яхши оцар куллар атмосфера намланиши ор- тицча булган зоналарда жойлашган булади. 2. Емон оцувчи ва вацт-вацти билан оцувчи куллар. Уларга цам дарёлар келиб цуйилади, бироц дарё оцими ёки кам, ёки вацт-вацти би- лан булади. Бундай куллар намланиши етарли булмаган зоналарда жойлашган. 99- раем. Куллар: а — оцар куллар (Нева кул-дарё системаси); б — оцмас куллар (Орол денгизи) 256
3. Оцмас куллар. Оцмас куллар чала чул ва чул зоналарида пай- до булади. Намланиши ортицча булган улкалардан бошланадиган дарё- лар арид (цургоцчил зонага утгач, энг яцин котловинага бориб цуйи- лади ва котловинани дарёдан келган сув билан ёгин сувлари (кулнинг сув кирими) микдори бурланишга сарф булган сув мицдорига тенг бул- ган даражагача тулдиради. Демак, оцмас кулларга бир ёки бир неча дарё келиб цуйилиб, ундан биронта цам дарё оциб чицмайди. 4. Берк цавзалар. Берк цавзаларга дарё келиб цуйилмайди ва ундан дарё оциб чицмайди, улар ёмгир, цор ва грунт сувларидан ту- нинади; сув бугланишга ва грунт оцимига сарф булади. Тундра, тайга ва дашт зоналаридаги, тогларда альп минтацаси утлоцларидаги, кра- терлардаги ва ясси тогликлардаги кичик-кичик куллар берк куллардир. Карст куллари бу группаларнинг цеч цайсисига кирмайди. Улар ёгинлар ва оцар сувлардангина эмас, кучли ер ости сув оцимларидан цам туйинади. Суви асосан ер ости бушлицларига оциб кетишга сарф булади. Шу сабабли карст кулларининг сув массаси даврий ва нодав- рий равишда кескин узгариб туради. Вацт-вацти билан суви йуцолиб» таги очилиб цоладиган карст куллари цам куп. Кулларнинг йиллик уртача сув алмашиниш цатлами оцмас куллар- да— 1 м, ёмон оцадиган кулларда 1,5 м, яхши оцадиган кулларда эса 3 м гача булади. Уртача йиллик сув алмашиниш цатламининг цалинли- ги куп жицатдан кул котловинасининг морфологик хусусиятларига боглик; уртача йиллик сув алмашиниши цатламининг цалинги Мичиган кулида 2088 см, Онтариода 11920 см, Онегада 2093 см, Ильменда 13ч40 см, Байкалда 2228 см булса, экваториал кенгликлардаги барча кулларда бу цатламнинг ца- линлиги 2,0—2,5 м га тенг. Куллар сатцининг тебра- нишлари (кутарилиб-пасайиш- лари) мавсумий ва куп йиллик булади. Мавсумий тебраниш- лар ёгинларнинг йиллик режи- мига ва мумкин булган бугла- нишга боглиц булиб, куп йил- лик тебранишлар фонида руй беради. Кул суви сатцининг куп йиллик тебранишлари эса ицлимий узгардшларга, аниц- роги — ёгинларнинг куп йил- лик режимига боглиц. Бундан ташцари кул суви сатцининг мавсумий ва йиллик тебраниш амплитудалари кул котловина- сининг катталигига, чуцурлиги- га цамда сув массасининг ре- жимига цам боглицдир. Арид зоналарнинг куллари сатци йил давомида цам, куп йчллар давомида цам цаммадан куп узгариб туради. Улар асосан дарё сувла- рини олиб, сувини фацат бугланишга сарф цилгани учун ёгинлар ва мумкин булган бугланиш улар сув сатцида дарцол акс этади. Кул сувининг сатцига цараб майдони цам кескин узгариб туради. Австралиядаги денгиз сатцидан 12 м пастдаги ботицда жойлашган Эйр кули сернам келган йилларнинг ёмгиргарчилик мавсумида май- дони 15000 км2 гача етадиган улкан сув цавзасига айланади, цургоцчил йилларнинг цуруц мавсумида эса, кул суви унинг жанубий цисмидаги баъзи цултицлардагина сацланиб цолади. Австралиядаги арид улка- ларнинг бошца кхллари режими цам мана шундай (100-раем). 100- раем. Эйр кули шаклининг узгариши (Дуненинг табиий географик атласидан. 1964) I — 3.XI. 1949, 2 — 1.IX. 1950, J-1.XI. 1951, 4-7.IV. 1952 17 Л. П. Шубаев 257
Африкадаги Чад кулининг майдони кам сув йиллардаги цурроцчил фаслларда 12000 км2 дан ортмайди, серёгин йиллар эса 26000 км2 гача катталашади. Каспий денгизининг сатци сунгги ун йиллар давомида пасаймоцда. Унинг сатци 1880 йилдан 1930 йилгача 1 м, 1930 йилдан 1960 йилгача эса 3 м пасайган. Бу йиллар давомида майдони 30000 км2 цисцарган. Кайдак, Комсомолец, Хасанцули каби баъзи цултицлари цуриб цолди ёки цисцарди, ороллар майдони икки-уч баравар катталашди, баъзи ороллар ярим оролларга айланди (Челекен, Долгий ва бошцалар) (101- раем).. Каспий сатцининг цозирги пасайишп тарихда цам худди шу хилда булиб келган эмас; Кавказ циргоц буйларида Каспийнинг цозирги сув сатцидан пастда порт иншоотлари бор; бу эса Каспий ден- гизи сатци бир вацтлар цозиргидан цам паст булганлигини курсатади, 101- раем. Каспий денгизи шимо- лий дисми майдонииинг кискари- ши ва циргоклари шаклининг уз- гариши: 1 — циргоцнинг 1931 й. даги куриииши, 2 — 1941 й. даги куриниши шундан сунг сув сатци кутарила бор- гаи ва ницоят цозирги пасайиш билан алмашган. Каспий денгиз сув цажми- нинг узгариши унга цуйилувчи дарё- лар (асосан Волга) цавзасидаги иц- лимнинг тебраниши билан боглиц. Гид- рократик узгаришлар, геократик узга- ришлар, яъни кул таги ва циргоцлари- нинг тебранишлари билан бир вацтда руй бераётган булиши цам мумкин. Балхаш кули сатцининг куп йил- лик тебранишлари 3 м га етади Fap- бий Хитойдаги Лобнор кули урнини узгартириб туради, бунда унинг май- дони ва сув сатци цам узгаради. Утган аср охирида Чани кулидан гарбда Че- бакли ва Абишкан номли цушалоц кул булган; цозир улар урнида бир-бпри- дан анча нарида жойлашган кичик-кичик кулларгина цолган. Куллар сатцининг узгариши фацат даврийми ёки бу узгариш бир томонлама булиб, куллар цуриб (цисцариб) бормокдами, деган масала цануз цал цилинган эмас. Циклли тебранишларнинг борлигига шубца йуц. Куллар сувининг тобора камайиб бораётганлиги масаласи муноза- рали масаладир (бу цацда ицлим цацидаги бобга царанг). Намланиш ортицча булган зоналардаги оцар куллар сатцининг тебраниши унча катта эмас ва куллар майдони цанча катта булса, тебраниши шунча камдир. Байкал, Онега ва Ладога, Америка Буюк кулларида, Виктория ва Танганьикада сув сатцининг тебраниши 1 м дан ортмайди. Емон (сует) оцадиган куллар сатци хийла купроц узгаради, чунончи Балатон кулида бу узгариш 1,5 м га тенг. Муътадил минтацадаги катта, бироц саёз куллар сатци ва юзаси майдонииинг асрий узгаришлари цам катта. Ильменькулининг максимал чуцурлиги 2 м дан 10 м гача, майдони эса 659 км2 дан 2230 км2 гача узгариб туради. Белое кулининг майдони 1220 км2 дан 1370 км2 гача уз- гаради. Кулларнинг химик режими. Куллар сувда эриган модда- ларнинг сифати ва мицдорига цараб чучук, шуртоб ва шур булади Шурлиги 3%о булган мицдор чучук куллар билан шуртоб куллар уртасидаги чегара деб цабул цилинган. Шуртоб куллардан фарц ци- либ, сувдаги тузлар концентрацияси 24,695%0 булган куллар шур кул- лар дейилади. Шурлиги 24,695%0 булганда сувнинг музлаш темпера- тураси сувнинг энг зичлигидаги температурага тенгдир (38-жадвал). Куллар сувининг минерализацияси процессида жойнинг намлани- ши ва литологияси энг катта ацамиятга эга. Намланиши ортицча бул- 258
38- жадвал ШУРЛИГИ ТУРЛИЧА БУЛГАН КУЛ СУВИНИНГ МУЗЛАШ вацтидаги ВА ЭНГ ЗИЧЛИГИДАГИ ТЕМПЕРАТУРАСИ Шурлиги, % а хисобида Музлаш температураси °C хисобида Энг зичлигидагн температура, °C хисобида 0 24,695 36,130 — 1,33 —1,974 4 -1,33 —3,758 ган табиат зоналаридаги куллар оцар куллардир, уларнинг сув мас- саси узлуксиз алмашиниб туради, шунинг учун уларнинг суви чучук булади. Бу зоналардаги кулларнинг химик режими хам минераллашма- ган грунт, ботцоцлик ва тупроц сувларининг, шунингдек шу сув цавза- сида яшовчи организмларнинг таъсирига боглик. Шундай ицли м шароитида, бироц карбонатли грунтда жойлашган кулларнинг сув таркиби бир оз бошцача булади. Tof жинслари ва тупроцларнинг кальцийга бойлиги грунт, дарё ва кул сувларининг нис- батан кучли минер аллашишига, уларнинг «цаттиц» ва ишцорий реакция- ли булишига сабаб булади. Тузли цатламлар ер бетига яцин жойлаш- ган ерларда шур куллар цам цосил булади; масалан, Пинега дарёси цавзасидаги Кулой куллари мана шундай шур куллардир. Вестфалияда- ги куллар билан Лотарингия ботцоцликлари сувининг шур эканлиги шур грунт сувининг келиб цуйилиши билан боглиц. Дашт, чата чул ва цисман саванна зоналарида намланиш етарли эмас, бу ерларда оцмас куллар цосил булиб, уларнинг сув сарфида сув юзасидан бугланиш устун туради. Фацат чучук сув бугланиши, кулга келиб цуйилувчи дарёлар, айницса грунт сувлари таркибида эса цар доим тузлар булиши сабабли кул сувлари аста-секин шурланиб боради. Бир зонада жойлашган сув цавзасининг цай даражада шурланиши шу сув цавзасининг ёши ва котловинасининг морфологиясига боглиц. Барбий Сибирь даштларида шур куллар цам, чучук куллар цам бор. Шур куллар катта-катта котловиналарни эгаллаган булиб, музликлар- дан кейинги бутун вацт давомида мавжуд. Чучук куллар ёш. Балхаш кулининг шурлиги узига хос: Или дарёси келиб цуйиладиган гарбий цисмида кул суви чучук, шарций—дарёлар келиб цуйилмайдиган цис- мида шуртобдир. Жойнинг геологик тузилиши ва куллар котловиналари морфоло- гияси баъзан кулдан сув оциб чициши учун алоцида шароит яратади. Масалан, Чад кули чала чулда булишига царамай, ундан ер ости сувлари оцими булганлиги сабабли суви чучукдир. Каспий денгизи сувлари Корабугозгул цултигига оциб кириши сабаб пи анча чучук- лашади; бунинг хисобига Корабугозгул сувидаги тузлар (мирабилит ёки глаубер тузи — Na2SO4-10Н2О) концентрацияси ортади. Кильдин оролидаги намлиги ортицча зонада жойлашган Могильное (Кабр)кули 5 м дан чуцурда шур сувга эга. Бу шур сувнинг булишига сабаб кул ва денгиз орасидаги цум-шагаллардан таркиб топган буйиндан денгиз сувининг сизилиб утишидир. Куллар сувидаги тузлар таркиби, шунингдек тузнинг тез ёки секин тупланиши грунтларнинг шурлшига боглиц. Жуда шур кулларда (Элыон, Босцунчоц, Улик денгиз, Катта шуркул ва купдан-куп бошьа к\лларда) хлоридлар (NaCl, MgCl2) энг куп. Содали кулларда NaCl дан ташцари сода (Na2SO4) ва натрий сульфат (Na2SO4) булади. Ван кули ва Барбий Сибирь цамда Забай- калье даштларидаги бир цанча куллгр содали кулларга мисол булади. Борли куллар с) ви таркибида юцорида айтилган тузлардан ташцари 17* 259
бор (Na2B4O7-ЮНоО) цам булади. Борли куллар Тибет, Колифорния ва Невадада учрайди. Пил давомида суви цуримайдиган шур куллар рапали куллар дейилади (рапа—эритма демакдир). Туз чукадиган куллар узи чукар куллар, тагида доимий туз цатлами булган куллар таги тузли куллар дейилади. Чучук ва шуртоб сув цавзаларининг усимликлари учун озуца тузлар катта ацамиятга эга. Улар тупроц унумдорлиги каби, сув унум- дорлигини таъминлаб туради. Усимликлар озикланадиган тузларнинг купчилиги сувда жуда мул булади. Азот ва фосфор бирикмаларигина сувда чекланган булади. Азот сувдаги микроорганизмлар билан бири- киши натижасида нитратлар вужудга келади. Сувнинг устки цатлам- ларида нитратлар организмларга узлуксиз ютилиши, организмлар эса нобуд булгач, сув тагига чукиши сабабли цанча чуцурликка тушилса, нитратлар мицдори шунча орта боради. Куллар сувининг бацорги вер- тикал аралашуви сувнинг юцори цатламларини азот билан бойитпб, сув унумдорлигини оширади. Фосфатлар нитратлар сингари чуцур цатламларда тупланади, фотосинтез буладиган юцори цатламда эса усимликлар вегетацияси вацтида бу моддалар т\ла узлаштирилади. Шундай цилиб, кул сувининг озуца моддаларга бойлиги ва унум- дорлиги сувнинг вертикал циркуляциясига боглиц. Циркуляция чучук ва шуртоб кулларда кучли, шур кулларда эса жуда сует булади. Бу билан чучук куллар билан шур куллар цаёт шароитидаги тафовут ку- чаяди. Сув цаззасининг атрофидаги территория билан алоцаси цам бундан кам ацамиятга эга эмас; нитратлар цам, фосфатлар цам шу кулга цуйи- лувчи дарёлар суви таркибида келиб туплана боради. Дарё суви таш- царидан нитрат ва фосфатлар келтириб турадиган чучук ва шуртоб кул- ларда улар куп, одатда дарёлар цуйилмайдиган шур кулларда эса кам булади. Кулларнинг иссицлик режими. Куллар илиц, муътадил ва совуц булади. Бу булиниш сувнинг юза цатламларидаги температуранинг йил- лик узгаришига, шунингдек, температуранинг вертикал тацсимланиши- га асосланган. Сувдаги иссицликнинг асосий манбаи цуёш радиациясидир. Бошца иссицлик манбалари, яъни кул юзасидаги сув бугларининг конденсацияланиши натижасида ва ёмгир ёццанда ажралиб чицадиган иссицлик унча катта эмас. Кул сувининг иссицлиги асосан бугланишга ва атмосферага нурланишга сарф булади. Атмосфера билан кул таги- даги иссицлик алмашинуви, шунингдек, бацорда иссицликнинг музлар- ни эритишга сарф булиши кам ацамиятга эга. Баъзан дарё ва булоц сувлари цам кул сувини ё бир оз иситади, ёки салгина совитади. Сувнинг вертикал царакати ва шамол таъсирида аралашуви нати- жасида иссицлик юцоридан пастга томон тарцалади. Сувнинг вертикал царакати ва, бинобарин, температуранинг цам шу йуналишда тацсимланиши сувнинг зичлиги турли температурада турлича булиши билан боглиц. Маълумки, чучук сув 4°С да энг зич булади. Сув зичлигига цараб гуё цатлам цатлам булиб жойлашади: кул таги яцинида нисбатан зич цатламлар, юцорида зичлиги камроц цатламлар ётади. Кул суви температураси мавсумларга цараб узгаради. Шу сабабли куллардаги иссицликнинг вертикал тацсимланиши цам мавсумий ха- рактерда булади. Кишда муз тагидаги температура 0°С булади, пастга томон эса температура орта бориб, чуцурлик етарлича катта булса, 4°С га етади. Сувнинг температураси юцоридан пастга томон ортиб бориши натижа- сида цатламларга булиниши тескари термик стратификация дейилади 260
ва бу хол кишда уртача кенгликлардаги кулларда кузатилади. Бахорда юкори катлам суви температураси аста-секин (4°С гача) кутарила бо- ради, сувнинг зичлиги хам ортади. Шу сабабли илгари юзада булган сув пастга чукади, пастдаги зичлиги камрок сувлар эса юкорига кута- рилади. Шунинг учун бахорда сув циркуляцияси вужудга келади ва шамоллар бу циркуляцияни тезлаштиради (102-расм). Бу циркуляция барча сув массаси харорати 4°С га кутарилгунча давом этади. Бунда сувнинг тагидан юкоригача булган температура бараварлашади. Бу хэ- дисага гомотермия дейилади (39- жад- вал). Сувнинг бир хил температурили х°' лати узок давом этмайди. Сувнинг юза Катламлари температураси 4°С дан орта- ди, зичлиги камаяди ва циркуляция ту- гайди. Шу сабабли ёзда муътадил иклим- даги кулларда юзадаги сув температура- си чукурдагидан юкори булади. Сувнинг бундай катламланиши ту гри термик стра- тификация дейилади. Кулларда конвекцион-шамол цирку- ляцияси сабабли температуранинг чукур- ликка караб пасая бориши бирдай бул- майди. Маълум бир чук.урликда температура бирданпга узгарадиган ва зичлик кескин ортадиган катлам булади. Бу катлам саёз кулларда 2 м ча, чукур кулларда эса 20 м чукурликда булади. Кузда сув температу- раси 4°С гача пасая бориши билан сувнинг вертикал харакати руй бера- ди; сунг киска вакт сув гомотермия холатида булади, сунгра юза кат- ламлар 0°С гача совиб, муз катлами вужудга келади, сувда эса тескари термик стратификация х°сил булади (40- жадвал). Кулларни термик режимига кура саёз ва чукур кулларга булиш мумкин. Чукурлиги 20 м гача булган куллар саёз куллар хисобланади. Бундай кул- лар ёзда тагигача илийди, натижада бу вактда деярли гомотермия карор топади; стратификация шамолсиз кун- лардагина кузатилади, температура бирдан узгарадиган чегара 2 м ча чу- Курликда булади. Чук.ур кулларда конвекцион-шамол циркуляцияси тем- пература фаслдан-фаслга узгариб турадиган юкори (20 м гача, кам- дан-кам 40 м гача чукурликка эга булган) катламда кузатилади. Ундан чукурда температура йил буйи 4°С атрофида булади. Температура бир- дан узгарадиган чегара 20—40 м чукурликда жойлашади. Байкал кули- да бу чегара 100 м ча чукурликда жойлашган; бу кулнинг таг кпсмидагп сувлар ернинг ички иссиклигидан хам бир оз исийди. Термик шароитнинг фаслий узгариб туриши ёзи илик ва киши со- вук буладиган уртача кенгликлардаги кулларгагина хос эмас. Юкори кенгликлардаги култарда хаР доим тескари стратификация мавжуд. Бундай куллар совук. куллар дейилади. Иссик улкалардаги кулларда, аксинча, доим тугри стратификация булади. Бу куллар илик куллар дейилади. Евросиё ва Шимолий Американинг уртача кенгликларпдаги муъта- дил хамда совук куллари, шунингдек баланд тоглардаги куллар к.ишда Пул суви юзаси 6° 5° 4° 3° 4’ 4° а 102- раем. Кул сувининг циркуле цияси; а — бацорда, б — кузда 39- жад в ал САВАН КУЛИДА БАХОРИ СУВ ИСИШИ ОДДИДАН ТЕМПЕРАТУРАНИНГ ВЕРТИКАЛ ТАКСИМЛАНИШИ Чукурлик, м хисобида Температура, °C хисобида 0 2,4 5 2,3 10 2,3 20 2,3 30 9,3 70 2,3 261
40- ж а д в а л БАЙКАЛ КАЛИДА ТЕМПЕРАТУРАНИНГ ВЕРТИКАЛ ТАКСИМ ПАНИШИ Чукурлик, м хис. Тугри стратификация, °C хис. Тескари стратификация, °C \ис. 0 14,5 1,5 10 12,3 1,8 25 10,8 2,0 50 6,3 2,3 100 4,3 3,4 200 3,8 3,6 400 3.6 3,5 800 3,4 3,4 муз билан цопланади. Музлайдиган куллар жойлашган ерларнинг жану- бий чегараси Скандинавия тоглари, 1^уйи Дунай, Даштли Крим, Кубань, Орол кули ва Балхашнинг шимолий цисми орцали утиб, Барбий Хитой, Тибет ва Шимоли-Шарций Хитойни цам уз ичига олади. Шимолий Аме- рикада бу чегара Буюк куллар орцали утади. Муътадил минтацанинг хам мацаллий ицлими цулай булган жой- ларида илиц куллар булади. Иссицкул шундай кулга мисолдир. Унинг юза цисмидаги сув температураси цишда 4,2—5,5° оралигида булади, ёзда эса 20°С гача ва ундан цам юцори кутарилади. Температура кес- кин узгарадиган чегара 20 м гача чуцурликда жойлашган. Ундан паст- да температура 9° га яцин, 100 м дан пастда эса 3,7—4,4°С дир. Иссиц- кул суви температура режимининг узига хос эканлигига цишнинг нисба- тан илиц келиши, сув цажмининг катталиги, унинг шурлиги ва тез-тез эсадиган кучли шамоллар таъсирида аралашиб туриши сабабдир. Кул сувларининг динамикаси (царакати). Куллар суви секин алмашинадиган сув хавзаларидир. Шунга царамай, сув массаси дина- микаси куллар табиатида анчагина ацамиятга эга. Куллар суви дина- микасининг звеноларидан бири, вертикал царакатдан ташцари, оцим- лардир. Агар кулдаги сув цажми унга цуйилувчи ва ундан оциб чицув- чи сув цажмидан кичик булса, бутун кулда цуйилма оцим вужудга келади. Рейн дарёси оциб утадиган Боден кулида дарё оцимига ухшай- диган оцим бор, унинг дарё оцимидан фарци шуки, кулдаги оцимнинг тезлиги анча кичик. Агар кулдан оциб утадиган сув цажми кул суви цаж- мидан кичик булса, унда инерцион оцим цосил булади. Масалан, инер- цион оцимни Байкал кулида унга цуйилувчи дарёларнинг цуяр жойи яцинида кузатиш мумкин: дарё сувлари кул марказига томон йуналган ва тезлиги тезда камайиб борадиган оцим цосил цилади. Ангара оциб чицадиган жойда эса кулдаги оцимлар тезлиги орта боради. Шамол таъсирида кул сувининг юза цатламларида шамол оцимла- ри вужудга келади. Улар одатда вацтинчалик булади. Оцимсиз куллар- да асосий шамоллар ва кулга цуйилувчи дарё сувлари таъсирида цир- гок буйлаб доимий айланма оцимлар пайдо булади. Бундай оцимлар, чунончи, Орол денгизида ва Балхашнинг гарбий цисмида кузатилади. Бу оцимларнинг тезлиги жуда кичик булиб, улар йуналишига боглиц равишда сув таркиби узгариб боради. Куллар сувининг бошца хил царакатланиш шакли ту лцинланишдир. Култарда шамол таъсиридаги тулцинлардан ташцари, денгизлардаги каби тургун тулцинлар, яъни сейшлар пайдо булади (103-раем). Улар атмосфера босимининг бирдан узгариши, тогдан тушиб келаётган шамол ёки кулнинг бир цисмига кучли жала ёгиши натижасида вужуд- га келади. Сув цисилмайдиган модда булгани учун унга келиб урил- ган куч тебранма царакат цосил цилади: сув сатци аввал бир циргоц 262
яцинида кутарилиб, иккинчи циргоц яцилида пасаяди ва сунг бу цара- кат аксинча давим этади. Маятник царакатига ухшаб бу тебраниш цам уни царакатга келгирган куч тухтагандан кейин цам бир цанча вацт давом этади. Сейшлар бир узелли ва царама-царши циргоцлардаги сув ичкарига царакат циладиган икки ботицли ва икки циргоцда ва уртада сув сатци пасаядиган уч ботицли булиши цам мумкин. Кул — организмлар яшайдиган муцит. Кулларнинг катта-кичиклд- гига, чуцурлигига, сувнинг химик таркибига, температура режимига кура ницоятда цар хиллиги, дарёлар билан богланган ёки богланма- ганлиги тирик организмлар учун хилма-хил экологик шароит яратади. Бироц тирик организмлар хусусиятини фацат экология билан изоцлаб булмайди, чунки экологиянинг усимлик ва цайвонот дунёсига таъсиои уларнинг тарихий ривожланиши жараёнида турлича булган. Хар бир кулнинг нисбатан ажралган цолда эканлиги ва ундаги экологик шароит- нинг узига хослиги, бир томондан, организмларнинг тарцалишига тус- 103- раем. Бир узелли (а) ва икки узелли, (б) сейшлар цинлик цилади, иккинчи томондан эса кулларнинг мана шу узига хос хусусиятлари кулларда усимлик ва цайвонларнинг кенг тарцалган тур- лари цам, ареали кичик организмлар цам яшашига имкон беради. Содда организмлар ва цисцичбацасимонлар орасида кенг тарцалган турлар ре- гионал турлардан усту.н туради. Балицларнинг регионал турлари куп. Ички оцимсиз куллар улардаги цайвон ва усимликлар турининг камлиги билан ажралиб туради, бунга сабаб кулларца тур пайдо бу- лиш процессининг сует эканлигидир. Куллар одатда узоц турмайди, шуиинг учун улардаги экологик шароит таъсири организмлар шакли- нигина узгартиради, лекин бу жараён тур цосил булишигача давом эт- майди. Байкал, Охрида, Танганьика, Поссо (Сулавеси оролида) куллари ва учламчи даврдан бери мавжуд бошца куллар ницоятда узига хос- дир. Бу сув цавзаларининг узига хослиги туфайли уларнинг фаунаси узоц замонлардан бери атроф муцитдан ажралиб цолган ва тур пайдо булиш процесси мана шу шароитда р> °; беради. Эндемик турларнинг мавжудлиги (айницса Байкалда) бу процесснинг нацадар узоц давом этганлигидан дарак беради. Бироц бундай уникал (узига хос) куллар куп эмас. Каспий денгизининг цайвонот дунёси цам узига хос. Унинг цайвонот дунёси: а) учламчи давр денгизлаои фаунаси (уларнинг ай- римлари янги шароитга мослашиб олган), б) денгиз суви бостириб кел- ган вацтда ва сув чучуклашганда кириб келган чучук сувда яшовчи цай- вонлар, в) арктика денгизларидан кириб келган цайвонлар ва яцин гео- логик даврда К°Ра цамда Азов денгизларидан утган цайвонлардан тар- киб ;опган. Бошца кулларда цаёт шароити яццол зоналликка эга. Куллар цу- йидаги зоналарга булинади: а) цаёт шароити ницоятда ноцулай булиб, организмлари жуда кам зоналар, б) цаёт шароити цулай булиб, орга- низмлар кенг тарцалган зоналар. Биринчи зоналарга арид зоналардаги вацтинча ва доимий шур куллар, музлик зоналарининг куллари, иккин- чисига дистроф куллардан ташцари (бу цацда цуйида ran кетади) барча куллар киради. 263
Сувнинг секин алмашинуви (тез оцар окимларнинт йуцлиги) сувда х::лма-хил организмларнинг яхши ривожланишига имкон беради. Бу ер- даги барц уриб усадиган усимликлар цайвонлар учун озуца булади цамда сувни кислород билан таъминлаб туради. Оцимлар йуцлиги сабабли нобуд булган усимлик ва цайвон цолдицлари кул тагига чукиб, озуца модаларга бой лойца цатламини цосил цилади. Ницоят, темпера- туранинг цуруцликдагига цараганда кескин узгармаслиги цам муцим экологик шароит цисобланади. 104- раем. Кулни усим- лик босиши (а) ва кул юзина зибун цоплаши (б): 1 — циёцли торф, 2 — цамиш- ли ва кутали торф, 3 — сапро- гел торф, 4— сапропелит, □ — мохли торф, 6 — мохдан иборат зибун Кулларда экологик шароитга кура уч область ажратилади: а) ли- тораль ёки циргоц буйи, б) профундаль ёки чуцур цисми ва г) пелагиал ёки сув массасининг бошца барча цисми. Куллардаги тирик мавжудот: а) планктон, яъни ёмон сузадиган организмлардан, б) нектон—яхши сузадиган сув цайвонларидан, в) бентос, яъни кул тагида ва социл грунтида яшовчи организмлардан иборат. Литораль одатда 20 м чуцурликкача, яъни ёруглик етиб бора- диган чуцурликкача тарцалган, бироц сувнинг тиницлигига цараб ли- торалнинг чуцурлиги 10 м дан 30 м гача булиши мумкин. Унда энг хилма-хил биотоплар учрайди, булар цуруц социл, сув ости социли, ки- чик цултицлар, дарёларнинг цуяр жойчаридан иборат. Литораль учун ёруглик ва кислороднинг муллиги, озуца моддаларга бойлиги, кучли исиши (муътадил ицлимли кулларда эса цишда цаттиц совиб кетищи), грунтларининг хилма-хиллиги ва кул чуцурлигининг тобора ортнб бори- ши хосдир. 264
Чуцурликнинг орта боришига цараб, усимликлар цам полоса-поло- са булиб усади (104-расм). Масалан, шимолий ярим шарнинг уртача географик кенгликларида сув бетидан 1 м чуцурликкача циёц, цуга ва бошца усимликлар полосаси, 2—3 м гача булган чуцурликда цамиш, чий, сув печаги ва бошца хил усимликлар полосаси жойлашади. Ундан пастда сув лилиялари полосаси булиб, бу усимликнинг барг ва гулла- ригина сув бетидан чициб туради, яна чуцурроцда кенг баргли рдестлар полосаси бор; улар сувга бутунлай кумилиб усади. Профундаль, яъни кулнинг чуцур цисми, ёруглик етиб борадиган ва яшил усимликлар $садиган чегарадан пастда жойлашган. Унга ёруг тушмаслигидан ташцари, температура цам паст (4°С атрофида) ва бир хил булади. Профундаль чуцур кулларда булади. Шунга царамай, профундалнинг узигагина хос типик цайвонлари ницоятда кам; бундай цайвонлар фацат Байкалда, Танганьикада ва баъзи бир бошца кул- лардагина бор. Бошца кулларнинг чуцур жойларида одатда сувнинг юза цисмида яшайдиган цайвонлар учрайди. Профундалнинг узигагина хос организм турларининг деярли бутунлай булмаслигига сабаб эко- логик шароитнинг ноцулайлиги эмас, балки кулларнинг жуда узоц тур- маслигидир. Одатда профундаль организмлар турлари тула шаклланиб улгурмайди: шу йуналишда аста-секин ривожланиб бораётган турлар кул цуриб цолиши билан цирилиб кетади. Деярли миоцендан бери мавжуд булган Байкал кулигина бундан мустасно. Бу кул пайдо бул- гандан бери утган узоц вацт мобайнида бу кулда фацат унинг чуцур цисмларигагина хос цайвонлар: гамморидлар, бахайбат планарийлар, голомянка деб аталувчи тирик тугар балицлар ва бошцалар ривож- ланган. Бундай цодиса Танганьика билан Ньяса кулида цам кузатилади. Кулларнинг пелагиал цисми учун планктон айницса характерли- дир. Нобуд булган организмлар кул тагида тупланиб, сур-жигар ранг тусдаги масса—гиттияни цосил цилади: гиттия тобора зичлаша бориб, сапропел деб аталувчи «чирик лойцага» айланади. Унинг тупланишига сабаб шуки, сувнинг таг цатламларида жуда куплаб организмлар мас- сасини парчалаш учун зарур булган кислород етишмайди. Лойца озуца моддаларга бой, шу сабабли кулда бентос жуда куп. Куллар суви организмлар озицланиши шароитига кура олиготроф, эвтроф ва дистроф булади. Олиготроф (грекча oligos — кам, trope — озицланувчи) куллар сувида озуца моддалар кам булади, шу сабабли у тиницдир. Планк- тон, бентос ва нектон куп эмас, лойцасида органик моддалар кам. Эвтроф (грекча ен — яхши) кулларда организмлар озицланиш шароити яхши булади. Планктон, бентос ва нектон мул. КулДа °Р* ганик моддалар куплигидан сув ним саргиш тусда булади. Сув тагида кислород етишмайди ва сапропель цосил булади. Дистроф (грекча distrofe — озицланишнинг бузилиши) куллар сувида кальций етишмайди, у нордон реакцияли булади. Кулда органик цаёт жуда сует булади, бироц унда дарёлар ва ботцоцликлардан келиб цуйилган жилгалар келтирган торф дитрити — коллоид цолидаги гумус булади. Шу сабабли сув жигар ранг тусда булади. Торф дитрити кул тагида гумус ва торф лойцаси тарзида ётцизилади, у чириши туфайли кислород жуда танцис булади. Тайга ва тундра зоналарининг ботцоц жойларидаги куллар дистроф куллардир. Кулларнинг ривожланиши бир неча босцичдан иборат. Кул ривожланиш босцичларининг алмашинувини, бинобарин, кул- нинг тугашини белгиловчи процесс — сув цавзасини усимлик босиб кетиши ва кул котловинасининг дарё, цисман шамол келтирмаларп би- лан тулиб цолишидир. Биз куриб утдикки, планктон ва нектон организм- ларининг цолдицлари кул тагига чукиб сапропелни вужудга келтиради. Сапропел цатлами вацт утиши билан цалинлаша боради. Айни вацтда 265
социл буйи усимликлари нобуд булгач чукиб, кул тагида торф цатлами- ни хосил килади; бу цатлам цам вацт утиши билан цалинлаша боради. Бу .хар икки процесс кулиинг тобора саёзлаша боришига сабаб булади. Шу билан бирга кулда дарёлар келтирган анорганик ётцизицлар хам чукади. Кул тобора саёзлаша бориб, социл буйи усимликлари кулиинг ички цисмига томон кириб бораверади ва кул бора-бора ботцоцца а&* ланади. Дистроф кулларда органик дунё камроц булганлигидан, улар усим- ликлар тобора босиб келиши туфайли ботцоцланади. Кул бетини кир- гоцдан тарцалган мох коплай бошлайди, у аввалига айрим-айрим жой- ларда тарцалади, сунг усиб кенгая бориб, сув юзасини ёппасига гилам- дек цоплаб олади. Бирмунча вацт сувда цалциб турувчи мох цоплами оьасида у ер-бу ерда усимликсиз очиц жойлар цам учраб туради. Бора- бора мох гилами янада усиб, кенгайиб, цалинлашади ва чукиб сувни сициб чицаради. Кулларнинг географик типлари ва тарцалиши. Ер юзидаги барча кулларнинг ялпп майдони фацат тахминан цисоблаб чицилиши мумкин, чунки купчилик кулларнинг сув сатци ва майдони доимий эмас, вацтин- ча куллар хам жуда куп. Ёр шаридаги кулларнинг умумий майдони хозирги вацтда тахми- нан 2700000 л.и2 тенг булиб, у цуруцликлар майдонининг салкам 1,8% ини ташкил этади ва Каспий денгизи майдонидан царийб 7 баравар каттадир. i ХаР бир табиат зонаси ундаги кулларнинг сони ва сифати (яъни кул типлари) жицатидан бошца табиат зонасидан ажралиб туради. Кулларнинг классификацияси куп.Бироц бу классификацияларнинг цар бири кулларнинг маълум бир белгисига, чунончп, котловинасининг пайдо булиши, сув массасининг химиявий таркиби, организмтарнинг озицланиши шароитга ва ц. к. ларга асосланади. Хацицатда эса кул- лар мураккаб комплекс цосиладир. Шунинг учун кулларни айрим белги- ларигагина цараб хиллгрга ажратишдан ташцари, уларни комплекс географик классификацияси булиши лозим; бироц цозирча бундай классификация йуц. КуйВДа тавсия цилинаётган классификацияни талабга тула жавоб беради дея олмаймиз, чунки цар бир кул ницоят- да узига хос булиб, уни цамма вацт цам маълум бир кул типига сузсиз киритпб булмайди. 1. Тундра типидаги куллар. Улар намланиш ортицча булган ша- роитда ривожланади. Сони куп. бироц майдони жихатидан кичик була- ди. Котловиналари биоген ва термокраст йули билан пайдо булган, таги ясси, унча чуцур эмас, циргоцлари паст, суви чуч) к ва ута чучук дист- роф куллар. Уртача географик кенгликларнинг урмон зонасида цам намланиш- нинг ортицча эканлиги куллар хосил булишига цхлайлик тугдиради. Бироц бу зонанинг турли цисмларида рельеф турлича, бу цол терри- торияда кулларнинг куп-озлигида ва кул котловиналарининг пайдо булиши цамда морфологиясида акс этади. Урмон зонасида бир цанча к,ллар областлари яццол ажралиб туради. 2. Канада-Карелия типи. Бу типдаги куллар Балтика ва Канада цалцонларининг, Аляска цамда Таймир ярим оролларининг тундра ва Зрмон зоналарида тарцалган. Бу куллар типини икки синфга: 1) муз- лик эрозия ва 2) музлик-аккумуляция кулларига булиш мумкин. Музлик-эрозия кулларининг котловиналари музлик уйган тектоник ёрицлардан иборат. Бундай куллар одатда узун ва камбар булиб, дарё- лар билан бирга каскадлар системасини цосил цилади (Вигозеро, Сегозеро, Турке-Треск ва бошцалар). Музлик-аккумуляция котловиналари оцар сувларни мореналар ту- сиб цуйиши натижасида пайдо булади. Бу котловиналардаги куллар 266
узаро туташ сув цавзаларининг мураккаб системасидан иборат (маса- лан, Сайма ва х. к.). Карелия-Канада типидаги куллар оцар куллардир, уларнинг суви ута чучук ва чучук; олиготроф куллар. 3. Ладога-Лаврентия типи. Бу типдаги куллар Балтика ва Канада цалцонларининг чекаларида цосил булган (Ладога, Онега, Веттерн, Венерн, Буюк Америка куллари, Виннипег, Атабаска, Катта КУллаР кули, Катта Айиц кули), улар катта ва чуцур, циргоцларида ва котлови- наларида музлик рельефи шакллари — шхералар, морена грядалари, фьордлар жуда куп. Сув оцими катта дарёлар билан боглиц. Чучук, олиготроф куллар. 4. Селигер-Ильмень типи. Бу типдаги куллар музлик келтирмалари тупланадиган зонада жойлашган. Улар икки синфга булинади: а) Се- лигер ва б) Ильмень. Селигер синфига кирувчи куллар (Селигер, Мазур ва бошцалар) сертепа-морена рельефи тарцалган жойларда цосил бул- ган. Улар учун котловиналарининг мураккаблиги ва циргоцларининг парчаланганлиги хосдир. Ильмень синфига кирадиган куллар морена-текислик областларида вужудга келган. Уларнинг котловиналари катта, бироц чуцур эмас, таги ясси, циргоц чизиги оддий булади. (Ильмень, Белое, Воже, Лача, Кубень, Псков-Чуд куллари ва ц. к.). 5. Тайга-бот ко цлик типи. Бу типдаги кулларнинг котловиналари катта эмас, сув оцими йуц, суви чучук, дистроф, сув юзасидаги мох цоп- лами уса боради. Барбий Сибирь тайгаси учун жуда хосдир. 6. Шарций Сибирь типи. Унга Вилюй пасттекислигидаги ва дои- мий музлоц тарцалган бошца жойлардаги куллар киради. Котловина- лари термокарст натижасида цосил булган, майдони кичик ва саёз, бир- бирига яцин жойлашган кулларнинг сатци турли баландликда. Уларнинг сув йигиш майдони катта эмас, суви чучук, ёш куллар олиготроф, сунг- ра улар эвтрофга айланади. Температура режими музлоц цатламнинг юза ёки чуцур эканлигига боглиц. Дашт зонасида одатда намлик етишмайди. Ицлим омиллари куллар пайдо булиши учун ноцулай. Зонанинг куп цисмида бацорги вацтинча сув цавзаларигина вужудга келади. Даштларнинг Осиёдаги цисмида намланиш камайиши туфайли дарёлар денгизларга етиб бора олмай, этак коллар цосил цилади. Шу сабабли Барбий Сибирь даштларида куллар куп. Кул сувларининг минераллашиш даражаси ортади. Бироц чучук куллар цам бор. Чучук ва минерал сувли кулларнинг ёнма-ён учраш сабаби юцорида курсатиб утилди. 7. Осиё даштлари типи дашт зонасининг текислик областлари, асосан Барбий Сибпрдан жанубдаги ерлар учун хосдир. Бунга Чани, Кулунда, Уба куллари ва бошцалар киради. Куллар суффозия чуцур- ликлари цамда ёлсимон тепалар орасидаги чуцурликларни эгаллаган. Котловиналари у цадар уйилган эмас, морфологик жицатдан яхши шаклланмаган, ясен ва саёз. Кулларнинг купи—оцмас куллар. Ицлим шароити сув массаси мицдорига ва кул майдонига кескин таъсир кур- сатади. Куллар чучук булиши цам, жуда шур булиши цам мумкин. Чу- чук ва шуртоб куллар эвтрофдир. 8. Tof олди дашти куллари типи. (Балатон, Ханка, Нейзидлер-Зе) Бу куллар tof олдидаги кенг тектоник ботицларни эгаллайди. Улар оцар, суви чучук, эвтроф куллардир. Чала чул зонасида намланиш янада кам. Бу ердаги оцар сувлар денгизларга етиб боролмай, тугаган жойларида оцмас куллар цосил цилади, сувининг минераллашиш даражаси тобора ортади. 9. О рол-Каспий типи (Каспий ва Орол куллари). Котловиналари жуда катта булиб, мураккаб тектоник йул билан пайдо булган. Намла- ниш жуда кам зоналарда жойлашган. Дарёлар куплаб келтирадитан сув 267.
бугланишга сарф булади. Кулларнинг асрий тебраншпи катта. Бу кул- лар шуртоб, эвтроф, суви муътадил. 10. Крзовистон типи (Балхаш, Тенгиз, Эльтон ва х. к.). Кул кот- ловиналари суффозион (Эльтон) ва тектоник йул билан пайдо булган. Кулларнинг купи—оцмас куллар. Куллар ривожланиш даражасига кура бир-биридан анча фарц дилади. Масалан, Кургалжин кули яцинда оц- мас кулдан оцар кулга айланди. Сувларнинг мчнераллашганлик дара- жаси цар хил ва тез-тез узгариб тхради. Чунончи, Кургалжин кули яцин- да ч) «уклаша бошлади, Балхаш кулининг суви гарбий дисмида чучук, шарций цисмида эса шуртоб, Эльтон ва Босцунчоцнинг тагига туз чука- ди. Шуртоб куллар эвтроф, тахир-шур кулларда цаёт йук. 11. Анатолия типи. Субтропик зонада тарцалган. Анатолия типи- га кирувчи куллар Урта денгиз ва Тинч океан ер ёриклари минтацасида материк ичкарнсидаги катта тогликларда, атмосфера намланиши тан- цис булган жойларда цосил булган. Катта кул котловиналари узилма ва синклинал ботицлардан, лава оцими билан тусилиб цолган чуцурлар- дан иборат. Уларнинг сув йигадиган майдони одатда кичик ва берк булади (Улик денгиз, Иссицкул, Ван, Севан, Дарёчаи Намак, Туз, Ризоия, Катта шуркул, Титикака, Поопо). Буларнинг кулчилиги—оцмас куллар, сатци анча кескин узгаради. Сув юзасининг баландлиги турли- ча булиб, оцар сувлар уни тартибга солиб турмайди. К$пчилик куллар суви минераллашган, туз таркиби хилма-хил. 12. Австралия типи. Тропик зонада (Эйр, Чад, Этоша, Зоа, Торренс ва ц. к.). Бу типдаги кулларнинг котловиналари жуда катта, таги ясси саёз, циргоцлари паст. Атмосферадан намланиши етарли булмагани учун улар оцмас куллардир. Куллар сатци ва майдонининг мавсумий цамда куп йиллик тебраниш амплитудаси катта, ёмгиргарлик мавсуми- да вацтинчалик куллар вужудга келади. Кургоцчил фаслларда улар- нинг купчилиги урнида туз цатламлари учрайди. Хаёт шароити сувининг шурлиги ва сув массасининг мавсумий узгаришларига боглиц. 13. Хитой-Флорида типи. Бу тип тропик цамда субтропик зонала- ларининг сернам районларида (Хитой, Флорида) тарцалган. Котлови- налари саёз, ясси, циргоцлари пастак ва ботцоцланган. Бу куллар оцар, суви чучук, илиц ва эвтроф куллардир. 14. Буюк Африка куллари типи. Экваториал зонада. Сурия-Африка грабени кесиб утган Шарций Африка Ер юзидаги энг катта кулли рай- онлардан биридир. Атмосферадан намланиш жуда турлича—ортицчадан етишмайдиган даражагача узгаради. Рель°фининг мураккаблиги ва намланиш даражасининг хилма-хиллиги куллар режимининг цам хил- ма-хил булишига олиб келган: бу кулларнинг айримлари оцар куллар, бошцалари оцмас ва минераллашган куллардир. Бу типдаги куллар: 1) Танганьика-Ньяса, 2) Рудольф-Руква ва 3) Виктория синфларига булинади. Танганьика-Ньяса синфига кирувчи куллар ер пустининг чу- цур цадимий ёрицларида жойлашган. Улар оцар куллар, суви чучук, илиц эвтроф. Рудольф-Руква синфидаги куллар цам котловиналарни— тектоник ботицларни эгаллайди; бироц олдинги синфдаги куллардан фарц цилиб, оцмас куллар булгани учун минераллашган. Учинчи синфда фацат биргина Виктория кули бор. У олдинги синф кулларидан котловинасининг характери билан, яъни гарбий циргоцла- рини узитмалар мураккаблаштирган кенг мульдадан иборат эканлиги билан ажралиб туради. Виктория кулининг сув массаси ва органик дунёси биринчи синфдаги куллардагига ухшайди. 15. Байкал — узига хос ажойиб кул. У 105° шц. узунликдаги текто- ник актив меридианида нихоятда чуцур материк грабенида (узилмада) жойлашган. Сув массасининг хажми 23000 км3. Унга 336 та дарё цуйи- либ, биргина Ангара дарёси оциб чицади. Сувининг тиницлиги океан сувидан цолишмайди (40 м). Сув температураси 900 или цатламда 268
узгариб туради, ундан пастда царорат доим 3°С атрофида. Олигот- роф кул. Учламчи даврда Байкал кули урнида бир неча сув цавзаси бул- ган. Хайвонот дунёси узок ривожланиш даврида эндемик турлар хосил килган. Байкал фаунасининг бойлиги жицатдан цуруцликдаги сув цавзалари орасида биринчи уринда туради ва Голарктика зоогео- график областининг алохида Байкал областчасини ташкил этади. Бу ерда цайвон ва усимликларнинг тури 1800 та булиб, шулардан 1083 таси эндемикдир. 16. Карст куллари. Бу кулларнинг географик таърифи цамда зо- нал цонуниятлари «Карст» темасида тасвирланган. Текисликларда интразонал кулларнинг икки типи ажратилади. Булар дарё водийсидаги ва денгиз социлидаги куллардир. Тогли улкаларда цам кулларнинг икки типи мавжуд: 1) tof олди ва уртача баландликдаги тоглар куллари (Зайсан,Телец, Боден, Жене- ва, Комо ва бошцалар); улар котловинаси tof водийларпнинг морена, кучки ёки лаза окимлари билан тусиб цуйилишн натижасида цосил бу- лади; булар — оцар куллар, температура режими, цаёт шароити ва орга- ник дунёсининг характери вертикал минтацалар цонуниятини акс этти- ради; 2) кичикроц кар, трог, кратер ёки кальдер чуцурпикларида жой- лашган баланд tof куллари; улар оцар куллар цам, берк куллар цам булиши мумкин; сувни цор ва музликлардан олади; суви чучук, озиц- ланиш шароитига кура олиготроф куллардир. МУЗЛИКЛАР Атмосферадаги нам цутбий минтацаларда денгиз сатцида, муъта- дил ва иссиц минтацаларда эса тропосферанинг урта цамда юцори цат- ламларида асосан цаттиц холда булади. Бу ерларда ёгин цор тарзида тушади ва агар шароит булса,(цутбий географик кенгликлардаги мате- рик ва оролларда, уртача цамда тропик кенгликлардаги баланд тоглар- да) бу цор йил буйи эримай туплана боради ва музга айланади. Ерда- ги хионосфера (грекча хионос — цор демак) деб аталмиш доимий цор ва музликлар сфераси ана шундай хосил булади. Хионосферани дастлаб В. М. Ломоносов ажратиб уни совуц атмосфера деб атаган; «хионосфе- ра» терминини фанга 1939 йил С. В. Калесник киритган. Шундай цилиб, хионосфера: а) цор ва муз цосил булиши учун нам берувчи гидросфера- нинг; б) бу намни у ердан-бу ерга олиб борадиган ва цаттиц цолатда сацлайдиган атмосферанинг; в) юзасида муз цобиги вужудга келиши мумкин булган литосферанинг узаро таъсири натижасидир. Айтиб утилган мана шу уч омилдан биронтаси булмаса, доимий цорлар булиши мумкин эмас. Бинобарин, доимий цор цобиги цам ёппа- сига тарцалган эмас. К°Р цобиги цор тупланиши учун цулай шароит булган жойлардагина вужудга келади. Хионосферанинг майдони унча катта эмас — салкам 16 млн. клР бу- либ, цуруцлик юзасининг атиги 11 % ини ташкил этади. Муз цобигида ницоятда куп — салкам 30 млн. км3 сув тупланган бу- либ, бу сув барча дарё ва куллар сувини бирга цушгандагидан цам бир неча баравар купдир. Бу сувнинг 28 млн. км3 и Антарктидага тугри ке- лади. СССРда музликлар билан цопланган майдон 82 минг км2 булиб, бунинг 20% га яцини тог музликларпга, цолган цисми эса — Арктика оролларидаги материк музликларига тугри келади. Музларнинг умумий цажми жуда катта, агар бу музлар эриса, Дунё океанининг сатци 50—60 м га кутарилган булур эди. Хионосфера цажмининг илгариги узгаришлари, юцорида айтиб утганимиздек, гид- 269
рократик сабабларга, яъни океан сувлари сатцининг узгариб туришпга боглицдир. 1\ор чегараси. Совуц атмосфера, яъни хионосфера ицлим цодисаси цамда эркин атмосфера цатлами сифатида, иссиц минтацаларда жуда баландда булиб, уртача кенгликларда пасая боради ва цутбий улка- ларда денгиз сатцигача тушиб келади. Унинг цутбдаги сицицлиги цат- тиц Ердагига цараганда 5 км купдир. Унинг цуйи чегараси цор чегараси ёки цор чизири деб аталади. К/зр чегараси (чизири) деб шундай баландликка айтиладики, бу баландликда цаттиц ёгинларнинг йиллик келими уларнинг йиллик сар- фига теппа-тенг булади. Яъни йилига цанча цор ёгса, ушанча цор эрий- ди. Бу чегарадан пастда йил давомида эриб кетиши мумкин булган цордан кура камроц цор ёгади, уз-узидан маълумки, бу ерда цор туп- ланмайди; баландда — температура пасая бориши сабабли цорнинг аккумуляцияси (тупланиши) унинг абляциясига ёки эришига цараганда катта булади; демак, бу ерда доимий цорлар туплана боради. Бинобарин, цорларнинг ёз пайтидаги цуйи чегарасинигина цор чи- зиги деб цабул цилиш мумкин. Тогларга узоцдан царасак, уларнинг цор билан цопланган ён ба- гирларининг пастки чегараси нисбатан тугри чизицца ухшаб куринади. Эуацицатда эса бу чизиц жуда эгри-бугридир: ция ён багирларда цор цалин ётади, тик ён багирларнинг эса пастцам жойларида у ер-бу ерда булади, цояларда эса цор цоплами бутунлай булмайди. Кор чегарасининг баландлиги ва музланишнинг интенсивлиги гео- график кенгликка, территориянинг ицлимига, жойнинг орографиясига ва музликларнинг уз-узидан ривожланишига боглицдир. Турли географик кенгликларда кор чизигининг баландлиги. Материк ва тог музликлари. Кор чегараси баланд- лигининг турли географик кенгликлар- даги фарци (105-раем) цаво темпера- турасига ва ёгинлар мицдорига боглиц- дир. Кав0 температураси билан ёгин- лар мицдори эса, маълумки, зоналар буйича тацсимланади. Температура цанча паст ва ёгин микдори цанча куп булса, цорнинг тупланиши ва музлик- ларнинг пайдо булиши - учун шароит шунча цулай булади, демак, цор чизи- ги цам шунча паст булади. К°Р чизиги нам экваториал ицлимли улка- ларда 4600—5000 м баландликда, цуруц тропик ицлимли улкаларда 5600 м баландликда булади. Кор чизигининг баландлигида, шунингдек Ер шарининг экваторга нисбатан диссиметрияси цам намоён булади: цор чегараси шимолий ярим шарда тропик минтацадан ташцаридаги жойлар илицроц булгани учун баландроцдан, жанубий ярим шарда тропик минтацадан ташцарп- даги жойлар совуцроц булгани учун пастдан утади. Франц-Иосиф Ерида, 86° шим. кенгликда цор чегарасининг баландлиги 50—300 метр уртасида узгариб туради; Арктикада фацат бир ерда — Гренландиянинг шимоли-шарцида 82° шим. кенгликда цор чизиги денгиз сатцигача тушиб келади, вацоланки жанубий ярим шарда бу чизиц жанубий кенглик- нинг 60° ва 70° лари уртасида булади. Жанубий Шотландия ороллари (62° жанубий кенглик) цамма вацт цор билан цопланиб ётади (41- жадвал). Музланиш характери ер пустининг хионосфера билан туцнашиш ка- рактерига боглицдир. Музланиш икки хил типда булади — материк музланиши ва tof музланиши ёки музликлари. Материк музликлари цор 105- раем. Цор чизиги баландлиги- нииг географик кенглик буйича уз- гариш конунияти. шк- Шимолий цутб, КД — Кутбий дойра, Тр — Тропик, ЭК — Экватор, ЖК — Жанубий цутб. 270
41- жадвал КОР ЧЕГАРАЛАРИНИНГ ТУРЛИ КЕНГЛИК МИНТАКАЛАРИДАГИ Уртача баландликлари Географнк кенгликлар Цор чизигининг баландлиги, м хисобида шимолий ярим шар жанубий ярим шар 0 4600 10 4600 5000 20 5200 5600 30 4900 4100 40 3900 2200 50 2600 1100 60 1600 600 70 600 0 80 550 Материк музликлари 90 Океан чегараси бевосита материк юзасига (Антарктида) ёки йирик ороллар (Гренландия) юзасига туташган жойларда пайдо булади. Tof музликла- ри — тоглар хионосфера ичига кириб борганда пайдо булади. Бу иккала тип орасида Арктика оролларига хос уткинчи (оралик) музликлар бор. Буларда tof музликлари типидаги музликлар кам, материк музликлари хусусиятига эга булган муз rj мбазлари кам бор. Кор чегараси ва тогли улкалар ^амда ороллар музланишида махал- лий и^лимнинг ахамияти. Доимий цор ва музликларнинг пайдо булиши учун каво температураси паст ва ёгинлар куп булиши зарур. F\Op чизи- рининг баландлиги хам, музликларнинг ривожланиши кам каР иккала омилнинг нисбатига богликдир. Биз кор чизигининг энг юкори чегараси иклими курук тропик кенг- ликларда булишини куриб утдик. Атакама чули якинидаги Чилида Катто 6600 м баландликда кам К°Р йук (24°44/ жанубий кенгликдаги Лулояко чуккисиДа)- Жануброкда, Анд тоглари нам иклим зонаспга кириб келиши биланок к°Р чегараси тезда пасайиб кетади; бунда к°Р чегарасининг пастдан утиши каво температуоасига эмас, ёгин микдо- рига богликдир. Химолай тогларининг муссон ёмгирлари ёгиб туради- ган жанубий ён багрида кор чегараси 4900 м баландликдан марказий Осиё чулларига караган шимолий ён багирларида эса 5600 м баланд- ликдан утади. Уртача географик кенгликларда к°Р чизиги материкларнинг нам иклимли гарбий чекка кисмларидан континентал иклимли ички кисмла- рига томон тобора кутарила боради. Кавказнинг нам иклимли гарбий Кисмида к°Р чизигининг баландлиги 2700 м дан, курук иклимли Догис- тонда эса 3600 м дан утади. Норвегиядаги 61° шим. кенгликда жойлаш- ган Иотунгейм чуккпсининг иарбий ён багирларига 3000 мм ёгин ёгади ва кор чизиги 1600 м баланддан утади, ёгин микдори 500 мм гача ка- маядиган шаркий ён багирларида эса, кор чизиги (гарчи бу ён багир- лар гарбий ён багирларга Караганда совукрок булса каЮ 2200 м гача кутарилади. Демак, денгиз иклими доимий корларнинг тупланишига ва музлик- ларнинг ривожланишига кулайлик тугдирар экан. Денгиз иклимида ёгин куп ёгади, кишда кор калин тушади, ёз салкинрок келади. Конти- нентал иклимда музликлар косил булиши учун шароит унча яхши эмас: бундай иклим шароитида ёгин, айникса кишки ёгин кам, кор коплами юпка булади; ёз иссик ва серкуёшдир. Кдрнинг тупланиши учуй мацаллий акамиятга эга булган иклим омилларидан яна бири—шамол. Шамол корни учириб кетиб, шамолга тескари ён багирларга келтириб уяди. 271
Корнинг цор чегарасида ноль баланси йиллик ёгин мицдори кам булганда цам, куп булганда цам царор топиши мумкин; биринчи цолат- да табиийки, цор кам эрийди, иккинчи цолатда эса — куп эрийди. Де- мак, цорнинг тупланиши ва унинг музга айланиши цамда музликларнинг царакати тезлашиши цам, сустлашиши цам мумкин экан. С. В. Калес- ник ва П. А. Шумский музланиш энергияси, яъни цорнинг цор чегара- сидан юцоридаги келими ва сарфи цажми цацидаги тушунчани фанга киритдилар. Егин кам ёгадиган ва эриш сует буладиган совуц улкаларда муз- ланиш энергияси катта эмас. Муътадил денгиз ицлимли улкаларда цор куп ёгиб, у тезда музга айланади, цосил булган куплаб музликлар жуда тез силжийди, яъни музланиш энергияси анча катта булади. Музланиш энергияси цацида цорлар ва муз массасига, терркториянинг цор-муз билан цопланганлик даражасига цараб фикр юритиш ярамайди. Маса- лан, Антарктида муз гумбази билан цопланган булса-да, унинг цут- бпй ицлими хусусиятлари туфайли бу ерда музланиш энергияси унча катта эмас. З^имолай музликлари музланиш энергиясининг катталигига мисол була олади. Музликлар цосил булишида тогли улкалар рельефининг ацамияти. Рельеф цор тупланиши ва музликларнинг вужудга келиш имконини белгилайди. Музликлар ер пусти совуц атмосфера, яъни—хионосфера- гача кутарилган ердагина цосил булади. Tof ён багри буйлаб юцорига кутарилсак температура пасайиши билан бирга ёгин мицдори цам орта боради. З^аво массалари тогларга етиб келгач юцори кутарилади ва натижада адиабатик равишда совий- д.1 цамда ундаги нам цуюцлашади, яъни сув томчиларига айланади. Шу сабабли цатто чул областларидаги тогли улкаларда цам шунча куп ёгин ёгадики, катта территорияда доимий цор ва музликлар пайдо булади. Масалан, чуллар ураб олган Тяншанда жуда катта музликлар булиб, бу музликларнинг умумий майдони 10000 км2 дан ортади. Марказий Осиё чуллари ва чала чулларида жойлашган 1^орацурум — гоят улкан музликлар улкасидир; бу ерда музликлар 13000—17000 км'2 ёки тоглик- нинг деярли 37% майдонини цоплаб ётади. Тогли улкаларда музликларнинг куп-озлиги бу улкаларнинг хионо- сферага цанча баланд кутарилганлигига боглицдир. Музланишнинг кат- та-кичиклиги цор чегараси билан тоглар тепаси уртасидаги баландлик фарцида намоён булади. Альп тогларида музланиш областининг цалин- лиги 1000—1300 м, Химолай тогларида — 3200 м. Бинобарин, Химолай тогларидаги музланиш (цорлар) областининг цалинлиги Альп тоглари- дагига цараганда каттадир. Цорлар tof ён багирларида тупланиб, музга айланиши учун рельеф цулай булиши, чунончи, ён багирлар нишаброц булиши, горизонтал май- донлари булиши, кичикроц котловиналар булиши керак. Камбар tof тизмаларида ва тик ён багирларда музланиш учун шароит цулай эмас. Кавказ тогларида музликларнинг асосий цисми шимолий ён багирда тупланган, чунки бу ён багир нишаброц. М. В. Тронов ицлимнинг рельефни цор ва муз билан тулдириш им- конияти билан рельефнинг бу цор-музларни сигдира олиш имконияти- уртасидаги нисбатни характерлаш учун «мувофик.шк принципа.» тушун- часини таклиф этди. Агар ён багирлардаги барча ботицлар муз ва цор билан тулган булса, ицлим билан рельеф имконияти мувофиц келган, агар ботицлар муз ва цор билан тулмаган булса, музланиш цалинлиги рельеф имкониятига мувофиц келмаган булади. Мувофицлпк принципи tof ва материк музланпшларини бир-бири- дан ажратишда фойдаланиш учун цулайдир. Tof музланишида цор ва музлар пастцамликларда тупланади ва улардан четга чициб кетмайди. Материк музланишида музнинг цалин- 272
лиги рельеф имкониятидан ортик булиб, музлар барча ботицларнигина эмас, балки рельефнинг барча цисмини шу жумладан, мусбат шакл- ларини цам цоплаб олади. Муз остидан фацат баъзи бир цоялар—нуна- такларгина чикиб туради. Рельеф цор чизиги баландлигига ва музланиш цалинлигига мацал- лий ицлим цамда микроицлим орцали цам таъсир этади. Бир хил ша- роитда терс ён багирлар кунгай ён багирларга цараганда музлар цосил булиш учун цулайдир. Агар tof тизмаси цаво массалари царакати йули- га параллел жойлашган булса, унинг цар иккала ён багрида намланиш бир хил булади. Кундаланг тизмаларда ёгин купроц шамолга рупара ён багирда тупланади, музликлар цам мана шу ён багирда купроц цосил булади. Музликларнинг пайдо булишида шамоллар цуруц цорни бир ён багирдан иккинчи ён багирга олиб утиши цам бирмунча роль уйнаши мумкин. Мувофицлик принципидан шу нарса келиб чицадики, музлик шакл- лари тогли улкалар рельефи шаклига цам боглицдир. Масалан, агар тизмалар жуда куп водийлар билан парчаланиб кетган булса, музлик- лар цам шу водийлар шаклини олади. Агар тогли улка ясси тогликдан иборат булса, у вацтда музлар бу ерда цалцон шаклида туплана боради. Бундай богланишларни цуйида багафсил куриб чицамиз. Музликларнинг уз-узидан ривожланиши. Тогларда цам, цутбий кенгликлардаги текисликларда цам — ер юзаси хионосфера билан туц- нашиши натижасида ёз буйи эримай цолган кичик бир цорлик сацланиб цолган булса, бу цорлик цуйидаги йуллар билан уз-узидан ривожлана боради: а) а.чбедоннинг ортиши ва цуёш радиацияси анча цисмининг йуцотилиши; б) цор устидаги нам конденсациялашиши натижасида ёгинлар мицдорининг ортиши; в) цор юзаси туфайли температуранинг умумий пасайиши. Узгармас ицлим шароитида цам музлик усиб бориб цор чегарасигача пастга сурилади. М. В. Тронов курсатишича цор чега- раси 200—300 м гача тушиб келиши мумкин. Бироц цор чегараси маъ- лум чегарагача пасайиши мумкин. Муз цоплами катталашгач, унинг устида антициклон пайдо булади, ёгин мицдори камаяди, бинобарин, музликнинг усиши цам тухтайди, шундан кейин унинг четлари эрий бош- лайди. Музлик области ицлим ва геоморфологии шароитга мувофиц кел- магунича эрий беради. Музликнинг туйиниши. Музликлар туйинадиган асосий манба — музлик областига ёгадиган цорлардир. Баъзан цишда ёццан цор эриб, музликнинг туйинишида цор сувлари иштирок этади. Музликларнинг туйинишида циров билан булдуруцнинг цам бирмун- ча ацамияти бор. Булдуруцнинг цалинлиги 2 м гача етиши мумкин. К,ор бурони музликларга цам куплаб цор келтиради. Шамол учириб юрган цор шамолга тескари томонда, музлик цосил булиши учун айниц- са цулай булган пастцам ерларда тупланиб цолади. Жуда куп музликларнинг туйинишида баланд tof ён багирларидан тушувчи цор кучкилари мухим манба цисобланади. Маълумки, цор куч- килари баъзан 50—75 млн. м3 гача цор келтиради. Биз тогларда цор чегарасидан юцорида ёки цуруцликда цутбий ул- калардаги цар цандай баландликда цор туплана боришини юцорида куриб утдик. Афтидан, цор тупланиши муайян бир мицдорга етгач, бу процесс царама-царши процесс билан, яъни музлик областларининг цисцара бориши билан биргаликда руй бериши керак. Музликларнинг бу цисцариши икки йул билан боради, булар: а) цор кучкиларининг булиб туриши ва б) цор музга айланиб царакат цилиши («оциши»)дан иборат. Tof ён багирларидан сирганиб тушувчи ва уз йулида учраган янги- дан-янги цор массаларини бирга олиб тушувчи цор цулаши цор кучкиси деб аталади. К,ор кучкиси циялиги 15° дан ортиц булган ён багирларда 18 Л.П. Шубаев 273
вужудга келиши мумкин. К°Р цулашининг бевосита сабаблари цуйида- гилардан иборат: 1) цор ёццан пайтда унинг юмшоц булиши, 2) босим натижасида цорнинг цуйи горизонтларида температуранинг кутарили- ши, бу ерда сув буглари пайдо булиб улар цорни пастдан юмшатади ва цорнинг ён багирга булган ёпишцоцлигини камайтиради, 3) кун илиган- да ён багирларни намловчи цор сувининг цосил булиши; ён багирлар намланиши натижасида барча цор цоплами билан грунт уртасидаги ёпишцоцлик бушашади. Дастлабки икки цолатда цуруц цор кучкиси, учинчи цолатда нам цор кучкиси цосил булади. ^ар иккала цор кучкиси цам гоят катта емириш кучига эгадир. Уларнинг зарби 100 т/л12 га етади. Баъзан улар катта фожиаларга сабаб булади. К°Р цулашининг бошла- нишига осилиб турган цор массаси мувозанатига таъсир этувчи салгина куч цам сабаб булиши мумкин. ^атто уц отилиши ёки цичцириц товуш цам цор кучкисига сабаб булиши мумкин. Дор кучкиси хавфи бор ер- ларда ацолини огоцлантириш ва цор кучкисини бошца томонга бурнб юбириш юзасидан ишлар олиб борилмоцда. Tof рельефининг цор цулаб кетмайдиган жойларида ёки барча рельеф шакллари муз остида кумилиб цолган районларда цор тупла- ниб, фирнга (зич цорга), сунгра эса музликка айланади. Узоц гацтдан бери босилиб ётган ва зичлашган, узаро бириккап муз учцунларидан иборат цор фирн деб аталади. Унинг зичлиги 0,4 г!см? дан 0,7 г!смг гача булади. Фирн цат-цат тузилган: цар цайси цатлам цар гал ёццан цорга тугри келади ва бошца цатламлардан зич парда цобиги билан ажралиб туради. Фирн цуйи цатламларида музликка ёки глетчер музига айланади. Муз донадор тузилишда булади. Унинг ран- ги юцорида сутсимон-оц булиб, пастда музнинг зичлиги ортиб борган сари цаво ранг тусга киради. Музлик музининг иккинчи хусусияти — унинг йул-йул ёки цат-цат тузилганлиги булиб, унга сабаб фирннинг цат-цатлигидир. Дор ва фирн остида цосил булТан муз пластик модда бул- ганлигидан рельеф нишаби бу- йича пастга муз тили ёки муз- лик тарзида «.оцади». Музликларнинг тузилиши ва царакати. Юцорида айтил- ганлардан куриниб турибдикп,. цар цайси музликнинг икки цисми: туйиниш области ва оцим области (106-раем) бор. Хионосферада ётган цор туйи- 106- раем. Музликнинг туйиниш ва окнш области ниш областида тупланиб, зичланиб фирнга ва музга айланади. Оцим об- ластида музлик цор чегараейдан пастга тушиб келади; бу ерда музлик эрпйди, яъни абляция руй беради. Музлик тилйнинг катта цисми очиц музлик юзасига эга; кичик цисми устида эса tof жинси парчалари сочи- либ ётади, баъзан бу tof жинслари музлик бетини бутунлай цоплаб ол- ган булади. СССР tof музликларидан энг каттаси—-Помирдаги Федченко муз- лигидир. Унинг узунлиги 71—77 км, умумий майдони 830—990 клг2. бундан 600—690 км2 фирн областига тугри келади; музнинг цалинлиг» музликнинг урта цисмида 700—1000 м. Тог музликлари ичида энг узуни—Аляскадаги Хаббард музлиги- дир; унинг узунлиги 145 км, кенглиги баъзи жойларида 16 км га етади. Шу ерда узунлиги 80 км келадиган Беринг музлиги бор. Tof музликлари анча цалин булади. Альп тогларидаги энг йирик музлик — Катта Алеч музлиги булиб, унинг узунлиги 26,8 км, калинлиги 790 м га боради. йсландиядаги Ватна-йокуль музлигининг цалинли- 274
ги 1036 м. Tof музликларининг цалинлиги одатда 200—400 м булади. Антарктида билан Гренландиядаги материк музлари эса ницоятда катта ва цалиндир. Музлик тиллари баъзи жицатларига кура дарёларга ухшаб кетади: хар иккала цолда цам ёгин сувлари узанга тупланиб, нишаб буйича пастга томон оцади; икки ва ундан ортиц оцим бирга цушилади, бироц улар цеч цачон бир-бирини кесиб утмайди; оцим тезлиги муз массасига ва узан циялигига боглиц; оцим тезлиги кенг жойларга цараганда тор жойларда, цабариц цирюцца цараганда ботиц цирроцда каттадир. Бироц музликлар билан дарелар уртасида фарц цам бор: муз царакати — ли- минар царакат; дарё сувига цараганда музлик сует царакатланади; муз- лар цушилгач дарё суви каби аралашиб кетмайди. Купчилик тогли улкалардаги музликлар суткасига 20—80 см ёки йилига 100—300 м царакат цилади, фацат Химолай тогларидаги муз- ликларнинг тезлиги суткасига 2—3 м ёки йилига 700—1300 м. Гренландия ва Антарктида музлик цапцонларида музнинг царакати яна цам сует—суткасига 3—30 см, яъни йилига 10—130 м Бироц бу цал- цонлардан ажралиб чиццан музликлар tof музликларига цараганда цам тезроц—секундига 300 см дан 2700 см гача ёки йилига 1 км дан 10 км гача тезлнк билан царакат цилади. а д в и 107- раем. Музликдаги ёрицлар: а — Сн, б — буйлам.1, б кунлаланг ёриц- лар Музлик царакат цилганда унинг танасида зурициш (таранглик) вужуд- га келади, бу эса музликда ёрицлар цосил булишига олиб келади. Музлик- нинг ён ва урта цисмларидаги оциш тезлиги бир-биридан фарц цилиши на- тижасида ён ёрицлар вужудга келади. Музлик тагидаги чпциц жойларни ке- сиб утганда музликда кундаланг ёриц- лар вужудга келади. Тик тушиб келган жойларда шаршарага у.хшаш муз цулама —«шоввалари» булади. Музлик тор водийдан кенг водийга утганда буйлама ёрицлар орцали ажралиб кетади (107-раем). Муз цуёш нури, ёмгир ва шамол таъсирида эриши натижасида муз- лик юзасида уйицлар ва чуцурлар цосил булади. Музлик устидаги тош- лар музга цараганда туц тусли булганлигидан тез цизиб, тош остидаги муз эриб чуцурча цосил булади, бу ерга эриган сув оциб келгач, гирдоб ёки муз камарлари вужудга келади. Катта гула тошлар, аксинча, музни эриб кетишдан сацлайди ва муз цузицоринлари цамда муз кур- силарининг цосил булишига олиб келади. Музликларнинг иши. Музликларнинг иши цам, дарёлар иши каби: 1) эрозия, 2) транспортировка, яъни жинсларнинг олиб кетилиши ва 3) аккумуляциядан иборат булиши мумкин. Шу билан бирга музлик- ларнинг ишлари дарёлар йуц жойларда — баланд тогларда ва доимий совуц улкаларда булади. Музликлар бажарадиган иш цажми цануз етарли даражада ишонч- ли цилиб цисоблаб чицилмаган. Хозирги ва цадимги материк музлик- ларининг иши натижалари яцин-яцингача жуда ошириб келинган. Тах- миний маълумотларга кура, музлар Антарктидада йилига салкам 0,01 мм цалинликдаги цатламни сидириб кетади. Музлик эрозияси ёки экзарация, аввало яхлит кристалли жинслар парчаларининг юлиб олиниши ва уларнинг муз таркибида музлаб цо- либ, у билан бирга царакат цилишидан иборат. Муз цам, унга ёпишиб яхлаб цолган тог жинслари парчалари цам узанлар ости ва ёнларини сидириб, тирнаб, жуяклар цосил цилади. Узаннинг остига ва ёнларига музнинг огирлиги натижасида босиб турувчи цаттиц харсанглар улар- да тирналган жойлар, чизицлар ва жуяклар цосил цилади. Шу билан бирга харсангларнинг узи цам юмалоцланиб ва силлицланиб цолади. Бундай тошлар гула тош деб аталади. 275
Муз ичига кириб цолган ва муз юзасидаги барча минерал жинс- лар — гула тош, цум ва гиллар морена (108- раем) деб аталади. Музлик орасидаги ва музлик билан бирга царакатланувчи морена царакатланувчи морена деб аталади. Мореналар таг, устки ва ички мо- реналарга булинади. Таг морена, уз номидан цам билиниб турибдики, муз тилииинг таг цисмида цосил булади. Устки морена атрофии ураб олган ён багирлар- даги цояларнинг уваланиб тушган парчаларидан цосил булган. Музлик енларпда таг ва устки мо- реналар цушилиб ён мо- реналарни цосил цилади. Музликлар бир-бири би- лан цушилганда ён море- на музлик уртасида цо- либ, урта ёки оралиц мо- 108- раем. Мореналар: Т — таг морена, У — устки морена, Ё — ён морена, И — ички морена, У — урта морена ва О — охирги морена, Фг — флювио- глациал кум-шагал ёт^изицлар ренани цосил . цилади. Вацт утиши билан огир- лик кучи таъсирида юза- даги жинслар музлик та- насига ботиб, чука бора- ди Бундан ички морена вужудга келади. Музлик охирида муз бутунлай эриб кетгач, барча минерал массалар ундан тушиб цолиб, водийда кун- даланг ётадшан охирги моренани цосил цилади. Музлик рельефи шакллари орасида, морена тепаларидан ташцари, баланд тоглардаги карлар, цирклар ва троглар цам муцим ацамиятга эга. Tof ён багирларидаги шакли креслога ухшаш чуцурликлар карлар деб аталади; уларнинг уч томони тик жарлик (девор) билан уралган, туртинчи томони эса очиц булади; карларнинг таги ясси ёки тулцинси- мон цамда силлицланган булади. Музлик цирклари деб ясси ён багирларда эмас, водийнинг бошла- нишидаги карларга айтилади. Карлар ва цирклар цуйидагича цосил булади. Ён багирларнинг пастцам жойларида ёки водийларнинг рофдаги баланд жойларидагига ца- раганда анча (цалин булади; бу корлар ёзда узоц ётади ёки келгуси цишгача эримайди. К°Р сувлари- нинг кундузи ёрицларга кириб, ке- часи музлаб цолиши нивал нурашга сабаб булади. Юмшоц говак грунт- ни сув ва муз оцизиб кетади. Паст ерлар аста-секин чуцурлаша бориб, бу ерда цорнинг тупланишига ша- роит тугилади. К°Р анча цалинла- шиб кетгандан сунг музга айланади ва цирк музликнинг туйиниш облас- тига айланади. юцори цисмларида цорлар ат- Музлар эрозион ёки тектоник водийдан пастга силжиб тушаётган- да бу водийларни уйиб, уларда узун тогорасимон шакллар цосил цилади. Бундай водийлар троглар деб атала- ди (109-раем). Цозирги замон троглари ва кар- лари цор чегарасида ва ундан ба- ланддадир. КаДимги музликлар би- лан боглиц булган трог ва цирклар цор чизигидан пастда булади. 109- раем. Кар (а) ва трог (б-): 1 — охирги морена, 2 — трог кифти, 3 — цоялар, 4 — трог 276
Музланиш цикли ва музликлар классификацияси. Музланишнинг ицлимий ва геоморфологии омиллари ва уларнинг террпториал уйгун- лашуви беницоя хилма-хил булганлигидан музлик шакллари цам ни.цо- ятда турли-тумандир. Шу сабабдан музликлар классификациясининг жуда куп булишига ажабланмаса цам булади. Музликларнинг морфо- логик классификацияси энг куп тарцалган, бу классификациям кура, музликлар шаклига цамда рельеф билан булган алоцасига цараб груп- паланади. Бошца классификациялар асосида музликларнинг физик хусусиятлари, чунончи, муз массасининг кирим-чицимп, температураси ва бошца физик хоссалар ётади. Музликларнинг зоналлик хусусияти ицлим классификациясида акс этган. А1узликларнинг ривожланиш про- цессига асосланпб, уларнинг генетик классификацияси тузилгаи. Бироц бу классификациялар канчалик турли-туман булмасин, улар уртасида царама-царшиликлар йуц, чунки уларнинг цар цайсиси музликнинг бирон-бир хоссасинп акс эттиради. Америкалик гляциолог В. Г. Хоббс ишлаб чиццан классификация энг маъцул ва истицболли куринади; бу классификация асосида музлик- ларнинг босцичма-босцич ривожланиши ётади. В. Хоббс фикрига кура, музликларнинг уз-узидан ривожланиши иц- лимий узгаришлар йуналишига тугри келса, музлик области эволю- цияси маълум бир циклни босиб утади, бунда прогрессив ва регрессив фазалар ёки босцичлар алмашиниб туради. Прогресс босцичда маълум территориядаги музликлар кенгайиб, янгидан-янги майдонларни эгаллайди. Баланд ён багирларда вужудга келган кичикроц музликлар уса бориб, водийлардан пастга тушиб ке- лади; сунгра улар барча водийларни тулдириб, бу водийларнинг чекка- ларидан ошиб утиб ён багирларнинг энг тепасида бир-бпрп билан цу- шилиб кетади; музликларнинг учи tof этакларигача тушиб келади ва бу ерда цам музлик учлари узаро туташади; прогрессив босцичнинг охирида музликлар бутун рельефни кумиб кетади ва фацат энг тик ва баланд цоялар — нунатакларгина муз тагидан цуццайиб чициб цолади. Регрессив босцичда музликлар йуцола бошлайди. Бу процесс иц- лимга ва бошца географик шароитларга боглиц цолда турлича юз бе- ради: музлик ё чеккасидан эрий бошлайди, ёки айрим айрнм муз мас- сивларига булиниб кетади. Шу билан бирга, музлик тугаш процессида музлик области кенгайиши пайтидаги шакллар, фацат тескари тартибда вужудга келиши мумкин. Музланиш учун ноцулай булган ицлим шароитида музлик бирдани- га цисцара олмайди, чунки улар уз катталигини сацлаб цолиш хусу- сиятига эга (М. В. Тронов). Музликнинг уз катталигини сацлаб цолиш хусусияти тогларнинг баландлигига. тог тизмаларининг йуналиши! а ва бошца геоморфологии омилларга, шунингдек муз майдонининг катта- лиги цамда яхлитлигига боглицдир. Музликнинг сацланиб цолиш хусу- сияги, уни шундай шароитда цам мавжуд булишига олиб келадики, бундай шароитда у пайдо була олмас эди. Музликнинг бир территория- даги барча босцичларини фацат узоц давом этган геологик вацт даво- мида кузата олиш мумкин. Бироц барча босцичларни ва цатто бу бос- цпчларнпнг бир цисмини айни бир вацтнинг узида Ернинг турли цисм- ларида кузатиш мумкин. Т^уйида баён цилинадиган классификациям В. Г Хоббс ва С. В. Ка- лесниклар классификацияси асос цилиб олинди, шунингдек музликлар характеристикасига дойр бошца материаллар хам цисобга олинган. I класс. Бирламчи музликлар. Улар музланишнинг про- грессив фазаси бошида вужудга келади; кам учрайди ва цорсиз кенг майдонлар уларни бир-биридан ажратиб цуйган. Оцим области кичик булади ёки бутунлай булмайди. Бу классга музликларнинг цуйидаги турт типи киради. 277
ПО- раем. Водий музаиги 1. Кар музликлари; улар карларни эгаллайди ва одатда цор чизиги доирасидан четга чицмайди. 2. Вулкан конусларидаги музликлар; уларнинг фирн далалари вул- кан кратерларида ва калдераларда булади, музлик тиллари эса, ё улар доирасида четга чицмайди, ё булмаса кичикроц масофада цар томонга нур сингари тар^аладп. 3. Tof тепасидаги музликлар; улар иссиц минтацада тарцалган бу- либ, фацат энг баланд тог тепаларини эгаллайди, бир-биридан жуда узоцда туради ва кичик майдонни эгаллайди. Улар конуссимон tof теиаларида юлдузеимон, ясси tof тепаларида эса дойра шаклида булади. 4. Осилма музликлар бирмунча тик ён багирларда цоси ч булади. Уларнинг туйиниш ва оцим областлари пастцам ерларда булмай, худ- ди осилив ётгандек ён багирнинг узида булади. Агар муз тик жар- ликка етиб цолса, синади ва булак-булак булиб водийга цулаб тушади. II класс. Водий музликл ари. Туйиниши кучайган сари муз- ланиш цам тобора ривожлана боради, бирламчи музликларнинг сони купайиб, уларнинг цар цайсиси катталашади ва улар tof тепалари ва карлардан водийга тушиб келади цамда водий музлигига айланади. Музликларнинг бу типи — муътадил минтацанинг тогли улкаларидаги энг характерли музлик шаклларидир. Одатда, улар цуйидаги типларга булинади. 5. Оддий водий типидаги ёки альп типидаги музликлар. Уларнинг тили битта булиб ирмоцлари булмайди. ?\ар бир музлик узининг алоци- да туйиниш областига эга (ПО-раем) 6. Мураккаб водий типидаги ёки Кавказ типидаги музликлар; улар битта асосий музликдан ва купдан-куп музлик тармоцларидан иборат. 278
7. Урта Осиё типидаги музликлар; улар фацат фирн областидчнгина эмас, балки купдан-куп цор кучкиларидан ва бошца музликларнинг цулаб тушган музларидан хам туйинади. Музликка нисбатан музлик туйинадиган фирн области кичикдир. Цушимча равишда цор кучкилари- дач туйиниши туфайли бу музликлар узун булади. 8. \имолай типидаги музликлар. Музланиш кучли булганда цар бир водий ён багирдан’ силжиб тушаётган музликлар тизмалар орасидаги водийларга егиб келиб, ундан яна пастга силжий бошланди. Бунда музликнинг дарахтсимон мураккаб шакллари цосил булади: асосий музлик дарахт танасини, музлик тармоцлари эса дарахт шохларини эс- латади. \ар цандай типдаги водий музлиги, агар у муз цулаши билан туга- са ва синиб пастга тушган музларидан унинг давоми цайта тикланса, унинг узи цам яна тикланиши мумкин. III класс. Музлик комплекслари Музланиш шароити- нннг тобора яхшиланиши шунга олиб кепадики, айрим музликлар кенгая бориб, бир-бирига цушилиб кетади ва цисман узига хослик хусу- сиягини йуцотади. Бу цодиса муътадил зоналарнинг шимолий чекка цисмларида цутб ёни ва цутбий минтацаларда, айницса уларнинг серпам регионларида руй беради. Бу ерда музлик комплексларининг цуйидаги типлари цосил булади. 9. Музлик платоси ёки Скандинавия типидаги музланиш, у цулай ицлим шароитида сал-пал парчаланган ясси тогликларда нам салцин ицлим шароитида ривожланади. Унинг барча майдонида яхлит ва цалин цор цамда музлик области цосил булади. Ундаги ясси тоглик чеккала- рига уйиб кирган водийлардан музликлар силжиб тушади. Бинобарин, битта туйиниш областидан бир нечта музлик силжиб тушади. 10. Tof олди музликлари ёки маляспа типидаги музликлар; улар Аляска ярим оролида кенг тарцалган. Бу ерда музликлар цосил були- ши учун ицлим ва орографии шароит гоят цулай булганлиги учун водий музликлари шу цадар тез ривожланадики, улар tof этакларигача ту- шиб келиб, кенгаяди ва бир-бирига цушилиб кетади. Музлик плани Скандинавия типидаги музликнинг тескарисидир: айрим музликлар тогларда ва тог олдиларида битта умумий музлик полосасини ташкил этади. 11. Шпицберген типидаги музланиш. У музланиш учун ицлим ша- роити цулай булган, бироц рельефи жуда уйилиб кетган жойларда цо- сил булади. Тик ён багирли камбар tof тизмалари ёппасига кор-муз билан цопланган булса-да, уларнинг юзаси рельефда акс этиб туради. Барча водийлар муз билан тулади; купинча бу музлар tof тизмалари- дан ошиб утиб, пастцам ерларга ва tof белларига тушиб келади. Муз цалцонларидан чуцциларнинг учлари, айницса tof тизмаларининг баланд ва уткнр цирраларигина чициб туради. IV класс. Ороллар тарзидаги музликлар ва материк музликлари. Муз массаларининг усиб бориши шунга олиб кела- дики, улар улкани тобора купроц цоплаб рельефни цалинроц кума бо- ради. Шпицберген типидаги музланиш музлик цалцони босцичига утади. Материк музликлари ва орол тарзида тарцалган муз цоплами жуда катта, яхлит ва цалин музлардан иборат булиб, улар оролларни, цатто бутун бир материк — Антарктидани цоплаб ётади. Ер юзасида музлик ости рельефи акс этмайди. Муз юзаси ясси, дунг булгани учун уни муз цалцони деб цам атайдилар. Материк музлари царакати процессида дифференциялашади: бир хил жойларда муз бирмунча тез царакат цилади, бир хил жойларда деярли царакат цилмайди. \аракатдаги музликлар одатда водий муз- ликлари шаклида булса-да, улар тоглардаги каби тизмалар ён багри 279
билан эмас, балки сует харакат цилувчи муз массалари билан чегара- ланади. Муз цалцонлари четида жойлашган ва денгизга бориб туша- днган царакатланувчи музликлар ажралиб чикувчи музликлар деб ата- лади. Бундай музликлар муз цоплампнинг ичкарисидан бошланиб, ден- гизга томон муз тиллари шаклида сипжиши мумкин. Антарктида учун шельф музликлари, яъни музлик цалцонинипг денгпз томон туртиб чиццан чеккаларп цисми характерлидир. Шельф музликлари саёзликларга, оролларга ва цояларга тиралиб туради, цис- ман эса (Росс музлигининг узунлиги 40 км келадиган чекка цисми) сузиб юради. Унинг ясси юзаси баъзан муз тусиги деб аталадиган муз девори каби денгизга тик жарлик хосил цилиб тушиб келади. Энг йирик шельф музлиги — Росс музлигидир. Унинг цалинлиги 200 м ва майдони 500 000 км2, Росс муз туси'ги 950 км гача чузилган булиб, баландлиги 50 м келади. Айсберг лар. Барча ойлардаги температураси 0° дан паст бу- лади! ан цутбий зоналарда цуруцликлардан денгизга томон булган оцим музликлар орцали руй беради. Денгизга етиб борадиган кичикроц муз массаларини сув тулцини синдириб юборади ва улар сувда эриб кетади. Материкдан силжиб келувчи ва жуда катта шельф музликлари ден- гизда узоц-узоцларга кириб бориб, гоят катта музларга ажралиб кета- ди. Денгизда сузиб юрувчи бу музлар муз торлари ёки айсберглар деб ном олган. Шимолий ярим шарда айсберглар пайдо буладиган жойлар Грен- ландия билан Северная Земля, жанубий ярим шарда эса Антарктида- дир. Денгиз оцимлари айсбергларни уртача географик кенгликлардан 50—40° гача, хатто 36° кенгликкача олиб кетади ва улар бу ерда эриб кетади (111-расм). Арктика айсберглари Антарктика айсбергларидан бирмунча фарц цилади. Арктика айсбергларининг юзаси нотекис, дунг, узунлиги бир неча километр, баландлиги урта цнеобда 70 м, баъзан сув бетидан 100 м баландга цад кутариб туради. Антарктика айсберглари гоят катта муз цалцонининг булакларидан иборат булиб, юзаси супасимон ясен, узунлиги 100 км, сув бетидан булган баландлиги 100, 300 ва цатто 500 м келади. Музнинг зичлиги денгиз суви зичлигидан салгина кам булаганлиги- дан айсбергларнинг сувдан чициб турган цисми умумий баландлиги- нинг атиги Vs ёки */6 цисмигина ташкил этади. Айсберглар денгиздаги кема цатнови учун хавфлидир. Замонавий кемаларга айсбергларни аницлайдиган асбоблар урнатилган. Ер шаридаги хозирги замон музликлари. «Музлик даври», «Музлик эпохалари ва музликлараро эпохалар», «Туртламчи давр музланиши (музликлари)» деган иборалардан плейстоцен музланиши — Ернинг яцин утмишидаги цандайдир бир фавц>лодда, цалокатли воцеаднр, де- ган маъно тушунилмаслиги керак. Дуруцлик юзаси у ёки бу цисмининг музланиши географик цобиц хаётидаги оддий ходисадир. Хутбларнинг силжиши, тог пайдо булиш процесслари, материклар майдонининг кенгайиши, пцлимларнинг узга- риб туриши, Дунё океани сатцининг кутарилиш ва пасайишлари, унинг трансгрессия ва регрессиялари ва географик цобицнинг бошца чуцур узгаришлари хионосферанинг гоц кенгайиб, гоц цисцариши билан бирга руй берган. ^озирги вацтда юцорида айтиб утилганидек, доимий музлар билан цопланган майдон цуруцлик юзасининг тахминан 11 % ини ташкил эта- ди. Агар Ер шаридаги барча музни цуруцлик юзасига бир текис тацсим- ланса, унинг цалинлиги 182 м булар эди. Доимий цир билан музлар бар- ча ицлим минтацаларида булса-да, уларнинг мицдори турли минтаца- ларда турличадир. 280
Ill- раем. K°P ёгадиган и.ойлар чегараси (/) хамда суЛувчи музлар! ппг январь (5) ва нклда (.?) ларкалиши
Иссиц м и н т а ц а. Африкада фацат энг баланд тоглар—Кения, Климанжаро, Рувензори tof чуцциларигина хионосфера баландли- гига етиб борган. Музликлар 4500 м дан пастга тушиб келмайди. Янги Гвинея тогларида кичикроц (15 км2) музликлар бор. Янги Зеландиянинг шимолий оролида битта кратер музлиги бор, жанубида эса музланиш анча тарцалган. Австралияда музлик- лар йуц. Тропик Анд тогларнда фацат 6000 м дан баланд чуццилардагина музликлар бор. Экватор яцинида цор чизиги 4800 м гача пастга, ту- шиб келади. Бундан баланддагп барча tof тепаларида цор ва музлик- лар бор. Ицлими цуруц Мексикада фацат Орисаба билан Попокатепетль чуцциларигина хионосферага етиб боради'. Кимолай тоглари уз номи цам курсатиб турганидек («Корлар манзили») гоят катта музликлар улкасидир. Бунинг сабаби шуки/ у гоят баланд tof системасидир ва бунинг устига у денгиз муссонлари нули устида жойлашган. Кор чизиги 4500—5500 м баланддан утади. Музликлар 33000 км дан купроц майдонни ташкил этади. Музликлар хилма-хил булиб, дарахтсимоч хиллари энг куп тарцалган. Энг катта музликларнинг узунлиги 30 км дан ошмайди. Муътадил минтаца. Исландия («Муз улкаси») цутбёни океан ицлимига ва вулкан конуслари бор ясси тоглик рельефига эга булгапли- ги учун унинг шароити музликлар цосил булиши учун цулайдир. Муз- ликлар Исландия территорнясининг 11%ини цоплаб олган. Бу ерда музлик гумбазлари устун, ажралиб чицувчи мувликлар tof чуццилари музликлари ва кар музликлари цам бор. Ян-Л1айендаги музликлар вулкан тоглари ён багирларидан тушиб келади, уларнинг баъзиларн денгизга етиб келиб, айсберглар цосил цилади. Скандинавия тоглари циклонлар йули устидадир. Ицлими цам, рельефи цам музликлар пайдо булиши учун цулай. К°Р чизиги шимолда 700 м, жанубда тоглар ичкарисида—900 м баландликдан утади. Музлик- лар майдони 5000 км2. Ясси тогли муз цопламлари кенг тарцалган бу- либ, улардан водий музликлари (Скандинавия типидаги музликлар) тушиб келади. Хибин тогларида уч-туртта кичик музлик бор холос. Кутбий Уралда тогларнинг унча баланд эмаслиги ва ицлимининг континенталлиги музликлар цосил булиши учун цулай эмас. Бу ерда- ги музликларнинг умумий майдони 25 км2. Кичик-кичик кар музлик- лари куп. Шимоли-шарций Сибирь — Ер шаридаги энг Континентал улка бу- лишига царамай, бу ерда музликлар кам. Тогларда ёгин мицдори орта- ди. Бу ерда умумий майдони тахминан 500 км2 булган 540 та кичик муз- лик бор. Цор чизиги 2000 м га яцин баландликдан утади. Музланишнинг энг йирик районларпдан бири Сунтар-Хаят тизмасидир. Кичикроц муз- ликлар Бчрранга тогларида, Юцори Яна ва Черский тог тизмаларида цам бор. Коряк тоглигида умумий майдони 200 км2 келадиган 280 та музлик бор; бу ерда цор чизиги 600—500 метргача пасаяди. Камчаткада ёгин куп булганлигидан, унинг tof тизмаларида, ай- ницса шарций цисмида катта-катта музликлар бор булиб, уларнинг уму- мий майдони 800 км2 дан ортицроц. К°Р чизиги 1000—3000 м баланд- лпкдан утади. йирик вулканларга тугри келган бир нечта музланиш тугунлари бор. Аляска, айницса унинг Тинч,океан социллари, цозирги замом муз- ликлари тарцалган энг катта улкалардан биридир. Бунга сабаб, ицли- мининг сернам, совуцлиги ва рельефи тогли эканлигидир. Егин мицдо- рига цараб цор чизиги 300 м дан 2400 м гача баландликка кутарилади. 282
Музликларнинг умумий майдони 52000 км2. Баъзи музликлар денгизга етиб келади. Ер шаридаги энг узун музлик (Логан тогидаги узунлиги 145 км келадиган Хаббард музлиги) шу ердадир. Аляска ва Канаданинг иклими континентал булгани учун ички районларида музликлар кам. Кордильера тогларида Аляскадан жанубда музликлар тобора ка- мая боради. Канада тогларида фирн далалари ва музликлар тог тиз- маларида, АКШ территориясида—фацат баланд tof тепаларида учрай- ди, 37° шимолий кенгликда эса улар мутлацо учрамайди. Альп тоглари—водий музликлари бор энг типик тогли улка булиб, улар гляциологиянинг ватанидир. Бу ерда цор чизиги 2500— 3300 метр- тан утади, 1200 га яцин музлиги бор, музланиш майдони 3600 км Альп тогларида водий музликларидан ташцари, tof тепаси музликлари ва осилма хамда кар музликлари бор. Альп тогларининг асосий чуцци лари музланиш марказларидир. Кавказ тоглари цам Альп тоглари сингари, гоят катта музликлар улкасидир. Катта Кавказ тогларида умумий майдони 1780 км2 келадиган 2200 музлик бор. К°Р чизиги тахминан 3000 м баландликдадир. Бу ер- да tof тепаси музликлари, мураккаб водий музликлари ва кар музлик- лари бор. Музликларнинг маркази — Эльбрус, Казбек ва бошца чуцци- лардир. Тяншань—катта-катта музликлари бор роят улкан тогли улка бу- либ, ундаги музликларнинг майдони 10 минг км2 дан ортицдир. Еалаба чуцциси, Хонтангри, Йлиорти Олатови, Туркистон, Зарафшон ва бошца tof тизмалари музликлар тугунидир. Помир музланиши цажми жицатидан Тяншандан цолишмайди; По- мир музликларининг умумий майдони цам 10000 км2 дан зисддир. По- мирнинг 60 процентдан куп цисми цор чизигидан юцоридадпр. 1\°Р Ч11‘ зиги эса бу ерда тахминан 5000 м баландликдан утади. Музланиш чар- казн жуда куп булиб, улар машхур чуцциларга—Ленин, Коммунизм, Революция чуцциларига, улкан тог гизмаларига тугри келади. СССР даги энг узун (71 км), Федченко музлиги шу ердадир. Еарбий Олтойга ёгин куп ёгади, жануби-шарций Олтой эса цургоц- чил. К°Р чизиги шу йуналишда 2500 м дан 3500 м гача кутарилади. Катта-катта музликлар бор. Бу ерда 970 та музлик булиб, уларнинг умумий майдони 900 км2. Асосий марказлари—Белуха чуцциси билан Катунь тизмаси ве Чуя Альп тогларидир. Саян тогларида музликлар кам, улар жами булиб 40 км2 майдонни эгаллайди. Киндикуш тогларининг ицлими цуруц. К°Р чизиги 4600 -5400 м баландликдан утади. Музликлар куп, уларнинг ялпи майдони 6000 км2 дан ортиц. Корацурумда (цуруц ицлимли Марказий Осиёда жойлашганлигига царамай) гоят катта музликлар бор. Уларнинг умумий майдони 17800 км2. К°Р чизиги жуда баланддан—5000—6000 м дан утади. Энг катта музликнинг узунлиги 75 км. Бу музлик Евросиёдаги энг узун муз- ликдир. Тибетдаги ва унинг чеккаларидаги барча баланд tof тизмалари— Грансцимолап, Куньлунь, ички Тибетда доимий цор цамда музлар бор. Уларнинг майдони 32000 км2 дан ортицдир. Ицлими цуруц булганидан цор чизиги баланддан, тахминан 6000 м дан утади. Чилининг жанубида ва Оловли Ер оролларида ёгингарлик куп бул- ганлигидан музликлар катта майдонни эгаллайди. К°Р чизиги 600— 900 м баландликдан утган. Куп музликлар денгизгача тушиб келади. Муътадил ицлим зонасининг жанубидаги субтропикларда музликлар кам, чунки бу ерларнинг ицлими илиц ва цургоцчилдир. Пиреней тогла- рида унча катта булмаган (30 км2) музликлар бор, Сьерра—Невада ва Аппенин оролларида биттадан музлик бор. 283
Кичик Кавказда музликлар Арарат, Алагёз, ва Зангезур tof тизма- ларида бор. Кичик Осиё ва Эроннинг баъзи бир тог тепаларида цам кичикроц музликлар жойлашган. Совуц минтацалар— доимий цор ва музлар макони, Ернинг музлик зоналаридир. Арктика оролларида, Гренландия циррорининг бир цисмини хисоб- га олмасак, цор чегараси денгиз сатцидан баланддан у гади. Шу сабаб- дан унинг социлларидаги муздан холи жойлар баъзи оролларда купрок, баъзиларида камроц. Арктиканинг сернам Атлантика океани томонида музланиш жуда кучли булиб, у ёгин мицдорининг камайвб боришига цараб Беринг бугози томон цисцара боради. Гренландияда, унинг 2186 минг юи2 умумий майдонидан 1700 минг км2 инн ёки 83% ини муз банд цилган. Орол бир-бирига туташган икки- учта гумбаздан иборат роят катта муз цалцони билан цопланган. Унинг узунлиги 2400 км, уртача цалинлиги 1500 м, энг цалин жойи 3400 м Агар бу муз эриб кетса, Дунё океанининг сатхи 7 м кутарилган булур эди. Муз босган ясси тогнинг энг баланд нуцтаси—3157 м, узунлиги 200 км га борадиган силжувчи музликлар Денгизга «оциб» тушиб айсберг- лар цосил цилади. Социлда музликларнинг бошца типлари цам бор. Социлларнинг куп жойларида муз йуц. Денгиз ицлимли ва баланд ер юзаси парчаланиб кетган Шпицбер генда музликлар цосил булиши учун шароит цулайдир. Территорияси- нинг 90% ини музлар эгаллайди. Улар орасида муз цалцонлари ва муз далалари, Шпицберген типидаги музликлар устун туради, шельф муз- ликлари ва силжувчи музлар цам бор. Франс-Иосиф Ерининг 87 % и муз билан цопланган. Музликлар асо- сан сидирга тарцалган булиб, материк музликларидир. Новая Земля оролларида водий музликлари Маточкин шар бугози яцинида учрайди. Шимолида майдони 24000 км2, цалинлиги 300—700 м келадиган муз цалцони бор. Северная Земля оролларида цоплама музликлар тарцалган булиб, улар архипелаг майдонининг 45% ини банд цилган. Де-Лонг ва Врангел ороллари ицлимп континентал ицлим булганли- глдан бу ерларда якка-якка кичик музликлар учрайди. Шимолий Атлантика оцимидан гарбга ва шарций Арктикага томон пцлимнинг континёнтлаша бориши билан музликлар камая боради. Ка- нада оролларининг 35—50% и муз билан цопланган. Бу ерларда муз далалари ва муз гумбазлари куп; куп жойларда музликлар денгизгача тушиб келган. Антарктидада хионосферанинг чегараси денгиз сатцигача, цатто бундан цам паст тушиб келади, шу сабабдан бутун Антарктида ёппаси- га цор цоплаб ётадиган улкадир. Музлангш шу цадар каттаки, муз бу- тун материкнп цоплаб олган; теварак-атрофдаги оролларни цам муз босган, улар орасидаги бурозларни тулдирган ва шельф музликлари цамда сузиб юрувчи музликлар тарзида денгизга оциб тушган. Бу ерда музланишнинг икки маркази бор: бири шарций Антарктидадаги мате- рик музлиги, иккинчиси рарбий Антарктидада, бу музликнинг куп цисми денгиз сатхидан пастда ва афтидан ороллар тарзида тарцалган. Ан- тарктиданинг чеккаларида муздан цели «воцалар»— цацратон совуц сацродан иборат жойлар ва нунатаклар бор. Муз билан цопланмаган ерлар материк умумий майдонининг тахминан 5% ини ташкил этади. Музликлар цитъалар буйича мана бундай тацсимланган: С. В. Ка- лесникдан, 1963 йил кичикроц узгаришлар билан олинди. Цитъалар Музланиш майдони КМ' Антарктика............................................... 133975 00 Арктика (Гренландия билан бирга Арктика орол- лари) .................................................... 2071369 Осиё (Кавказ билан бирга).................................. 131342 284
Шимолий Америка (Канада архппелагисиз) . 61 558 Жанубий Америка......................... 25000 Европа (Исландия билан бирга) .... 20 445 Океания (Янги Гвинея ва Янги Зеландия билан бирга). . ........... - 1015 Африка . ........ 22 Жами....................................... 15 708 251 Музликларнинг босиб келиши ва чекиниши. Иклимий узгаришлар, табиийки , музланиш майдонииинг гоц цисцариши ва гоц кенгайишига сабаб булади. Музликларнинг усиши, яъни, майдонииинг кенгайиши ва .калинлашиши музликнинг босиб келиши, цисцариши эса—уларнинг чекиниши деб аталади. Музларнинг энг куп тарцалган вацт—музланиш- нинг максимум эпохаси, энг цисцарган вацти эса — музланишнннг мини- мум эпохаси деб аталади. Музликларнинг икки хил узгариши (тебраниши) ни: а) бир ицлим эпохасидаги, аввало цозирги вактдаги кам узгаришини ва б) музлик- .ларнинг ницоятда ривожланиб кетишини ажратиш лозим. Музликлар ницоятда ривожланиб кетганда, бошца геологик даврларда музлик булмаган территорияларда цам материк музликлари цосил булиши мумкин. Музликлар бундай кенгайиб кетган замонлар музлик эпоха- лари деб аталади. Ер цаёти давомида музлик эпохалари бир неча бор такрорланган. Демак, музланиш умуман географик цобицца хос булиши билан бирга, у даврий равишда усиб цам туради; музлик цодисалари—Ер юзаси табиати тарацциётининг муцаррар узгариш звеноларидандир. Протерозой даврининг тиллитлар деб аталувчи энг цадимги морена ётцизицлари Шимолий Американинг уртача географик! кенгликларида топилган. Хитойда, Австралияда ва Жанубий Африкада кембрий даври- га оид тиллитлар топилган. Тошкумир ва пермь даврларида цам жуда катта музланиш булган; бу музланиш Африка, ^индистон, Австралия ва Жанубий Американи цамраб олган. Туртламчи даврда tof музликлари анча усиб ривожланган, уртача кенгликларнинг текисликларида эса, Евросиёда ва Шимолий Америка- да (323-бетга царанг), роят катта материк музликлари пайдо булган. Бу даврда цор чизиги 1000—1200 м гача пасайган \озир музликдан холи купгина тогларда туртламчи даврда музликлар булган. Плейстоценда Ердаги музланишнннг бирмунча купайиб, материк музликлари вужудга келишининг, умуман, ицлим узгаришларининг цам, сабаби цануз урганилган эмас. Илгари айтилганларга цушимча цилиб шуни цам айтиш мумкинки, муътадил ицлим минтацасида муз цоплами- нинг пайдо булиши ва эриб йуцолиб кетиши учун цаво температураси кескин узгариши мутлацо шарт эмас, аксинча температуранинг бир неча даража пасайиши кифоя (Миланкович, 1939, Брукс, 1952); кейпнчалик музликлар уз-узидан ривожланаверади. Куп тадцицотчилар плейстоценда музлик ва музликлараро эпоха- ларнинг алмашинувини ернинг астрономик цолати элементларининг узгариши билан боглиц, деб царайдилар. Бунда ер уцининг эклиптика текислигига циялиги (бу 40400 йил давомида узгаради) анча капа роль уйнайди. Астрономик узгаришлар геологик ва географик узгаришлар билан мураккаб равишда бирга цушилиб кетади, булар орасида tof пайдо булиш процесслари ва денгиз трансгрессиялари энг катта роль уйнайди. Tof пайдо булиш процесслари ер юзасииинг купгина цисмларини хионо- сфера сатцигача кутаради. Музланиш эпохалари, бу гипотеза тараф- дорларининг фикрича, tof пайдо булиши эпохаларпдан кейин руй бера- 285
ди; у денгиз трансгрсссиялари ва регрессияларининг цай вакт булиши цам tof пайдо булиш процессларига — ирогенезга боглицдир. Америка геологлари «Цуёш активлиги ва ицлимнинг узгаришлари» деган китобда (1966 й) плейстоцен даври ицлими цацида мана бундай тасаввур берадилар. Неоген даври охирида Арктика совиб кетиб, муз- ланиш бошланган. Куплаб сувлар музликларга айланган, океан сатци пасайган, Атлантика сувларининг Арктикага оциб келиши камайган, натижада Арктика ицлими совиган ва континенталлашган. Музланиш шароити ёмонлашган. Кейинги минг йилликларда музликлар цисцарган, музликлараро илиц вацглар келган. Океан сатци кутарилиши билан Арктика ва Атлантика сувларининг алмашинуви яхшиланган, ицлим намлашган, музланиш яна ривожлана бошлаган. Иккинчи музлик эпохаси бошланган. Бундай узгаришлар- икки марта булиб, натижада туртта музлик ва учта музликлараро эпохалар царор топган. Баъзи бир авторлар, Миланкович назарияси ицлимий узгаришларии тула тушунтириб беради, деб цисоблайдилар. Бошца бир авторлар эса совишнинг бошланишига цутбларнинг силжиши сабаб булган булса ке- рак, цутблар худди плейстоцен эпохасида Шшиолий Муз Океани томон силжиган, ёки цандайдир галактик йил билан, яъни Цуёш системаси- нинг Галактика маркази атрофидан айланиши билан боглиц, деб фараз. циладилар. Цутбларнинг силжиши эса эхтимол, галактик йил билан боглицдир. Куриб турибсизкн, ицлим узгаришлари назариясини ишлаб чициш келажакдаги ишдир.
7 боб МАТЕРИК ЕР ПУСТИ ВА КУРРЩЛИК РЕЛЬЕФИ Цаттиц ер пустидаги паст-баландликлар йигиндиси рельеф (фран- цузча — relief дунглик, чициц жой демак) деб аталади. Рельеф таркибий цисмларининг ёки шаклларининг, яъни турли йул билан пайдо булган ва турли характердаги ботицлар цамда баланд* ликларнинг катта-кичиклигига цараб турт классга булинади: а) мате- риклар ва океан чуцурликларини уз ичига олувчи планетар рельеф ёки мегарельеф; б) цуруцликнинг йирик рельеф шакллари — тогли улкалар ва катта-катта текисликлардан иборат материклар макро- рельефи; в) уртача катталикдаги шакллар — цирлар, кичикроц текис- ликлар. тепалар, дарё водийларидан, тогларда эса тог водийлари ва tof тизмаларидан’иборат мезорельеф; г) цуруцлик юзасииинг цамма жойда тарцалган кичик паст-баландликларидан иборат микрорельеф (кичик сойлар, уйицлар, дунглар ва бошцалар) Эндоген ва экзоген морфогенетик процесслар. Литосфера — Ернинг устки цаттиц цобиги. Литосфера ички геосфера билан, айницса мантия билан узаро боглиц булиб, планетага буладиган ташки таъсир, асосан цуёш цамда ой материяси ва энергияси таъсирида (бунда тортишиш ку- чи назарга олинган) булади. Литосферанинг ернинг ички моддалари билан узаро таъсири нати- жасида рельеф цосил булиши ёки морфогенез процесслар энцоген (ич- ки процесслар), ерга ташцаридан материя ва энергиянинг келиши нати- жасида вужудга келадиган процесслар эса — экзоген (ташцарида ву- жудга келадиган) процесслар дейилади. Эндоген процесслар — мантиядан моддаларнинг ажралиб чициши (ер пусти, мана шу моддалардан тузилган), литосферада эриган маг- матик жинслар учоцларининг пайдо булиши, tof пайдо булиши, вулка- низм, зилзилалар, ер пусти айрим цисмларининг вертикал тебраниш- лари, чукинди жинслар метаморфизацияси ва литосфера цамда унинг рельефида акс этувчи бошца процесслардан иборат. Экзоген процесслар цуёш радиацияси, бутун дунё тортишиши, ерга космик чанг ва метеоритларнинг келиши, ва ницоят, Ернинг уз уци ат- рофида цамда орбитаси атрофида айланиши натижасида руй беради. Эндоген ва экзоген процесслар одатда биргаликда руй беради, би- побарин, табпатда соф эндоген ёки соф экзоген цодисалар булмайди. Эндоген процесслар муайян экзоген фонда руй беради, экзоген процесс- лар эса, эндоген йул билан пайдо булган материядагина руй беради. Масалан, атмогидросферадаги хилма-хил циркуляциялар (царакатлар) га цуёш радиацияси сабаб булади, />ироц бу сфераларнинг узи (яъни атмосфера билан гидросфера) эндоген йул билан пайдо булган. Бурча- ли тоглар пайдо булиш царакатлари эндоген энергияга боглиц, бироц бу царакатлар экзоген йул билан вужудга келган чукинди жинслар цо- бигида руй беради. 287
Эндоген ва экзоген процессларнинг чамбарчас боглицлиги, улар- нинг цао бири узига хос хусусиятларга хам эга эканлигини инкор эт- майди. Бу икки процессии алоцида-алоцида тацлил цилиш зарур, бироц уларнинг узаро алоцадорлигини цам цеч унутмаслик керак. Экзоген процесслар нураш ва денудацияда энг яццол акс этган. Тог жинсларининг механик емирилиш ва химиявий узгариш про- цесслари йигиндиси нураш деб аталади. Нураш уч хил булади: 1) фи- зик ёки механик нураш; 2) химиявий нураш ва 3) биологик нураш. Физик нурашнинг асосий сабаби тог жинслари температурасининг узгариб туришидир. Tof жинслари бир цизиб-бир совиб туриши натижа- сида дарз кетади, ёрилади, харсангларга ажралади ва майдаланиб ке- тади. Бунга ёрицларда музлаб цолган сув цам таъсир курсатади. Химиявий нураш жинслар таркибининг узгаришидан иборатдир. Химиявий нурашнинг асосий агентлари сув, жинслардаги эриган модда- лар ва цаводаги кислороддир; химиявий нураш жинслар таркибидаги элементларнинг узаро химиявий таъсири натижасида вужудга келади. Биологик нураш тирик организмлар таъсирида вужудга келади; ти- рик организмлар жинсларни механик емиради, цаёт мацсулотлари би- лан эса уларни химиявий узгартиради. Баъзан физик, баъзан химиявий нураш устун булса-да, одатда фи- зик ва химиявий нураш биргаликда содир булади. Нурашда жпнс ва минераллар (кварцдан бошцаси) булинибгина кетмай, балки нураётган горизонтлар таркиби цам узгариб кетади. Бунда куп моддаларни сув оцизиб кетади, жойида цолган жинслар мустацкам бирикмалар, купроц кварц, алюминий ва темир гидратлари билан бойийди. Денудация (латинча — очилиб цолиш) деб нураш мацсулотлари- нинг нисбатан паст жойларга олиб кетилиши процесслари йигиндисига айтилади. Денудация оцар сувлар, музликлар ва шамол натижасида руй беради, тик ён багирларда эса юмшаб цолган она жинслар цулаб ту- шади ва огирлик кучи таъсирида пастга сурилиб тушади. Денудациянинг интенсивлиги жойнинг денгиз сатцидан баландли- гига, tof жинсларининг таркиби ва хоссаларига цамда нураш суръатига боглицдир. Россия текислигида денудация натижасида йилига ер юзаси- даги жиисларнинг 0,03 мм ли цатлами олиб кетилса тогларда бу цат- лам 0,2 мм дан 0,5 мм гача ортиб боради. Нураш ва денудация натижасида нураш пусти — геологик форма- ция цосил булади, нураш пусти парчаланган (оксидланиш, гидрата- * ция ва гидролиз таъсирида майдаланган) мацсулотлардан цамда иш- цорсизланган tof жинсларидан ташкил топади. Агар улар дастлаб цо- сил булган жойида цолиб кетса, бундай цолдиц нураш пусти, агар бир жойдан бошца жойга олиб келган булса цайта ётцизилган нураш пусти цосил булади. Нураш пустининг цалинлиги одатда 30—60 м булади, баъзи бир цоллардагина 200 м га етади. Тогларда ва баланд текисликларда нураш пусти сидирга тарцалмай, уларнинг пастцам жойларидагина уч- райди. Нураш пусти барча геологик эпохаларда цосил булган. Кадимги нураш пустлари учламчи, мезозой, палеозой даврларида цосил булган, ацён-ацёнда палеозойдан олдинги эраларда цосил булган нураш пусти цолдицлари цам учраб цолади. Нураш тезлиги, унинг химизми ва литосферага утиб бориш чукур- лиги купгина геологик, географик ва биологик омилларга боглиц. Энг цалин нураш пусти — иссиц минтацада энг юпца нураш пусти — цутбий кенгликларда цосил булади. Нураш пустининг вертикал профили мор- фологияси ва цатламлари таркиби географик зоналар буйича узгариб боради. Тупроц нураш пустининг энг устки цатламидир. 288
Материк ер пустининг асосий структура (тузилиш) элементлари ва материклар макрорельефининг асосий шакллари. Материк ер пусти- нинг асосий тектоник элементлари платформалар ва геосинклиналлар- дир. Рельефда платформаларга катта-катта текисликлар (платформа- лардаги айрим тогли улкалар дам шу жумлага киради), геосинклинал- ларга бурмали тоглар занжирлари тугри келади. Цар цайси материк- нинг негизида кембрийдан олдинги битта (Евросиёда) ёки бир нечта платформа бор. Уларни геосинклиналлар — турли ёшдаги tof занжир- лари ураб олган (112- раем). Кембрийдан илгари ер пустининг цамма жойи жуда даракатчан булган, ундан гоят куп вулкан жинслари оциб чициб турган. Отцинди жинслардан архей эрасининг гранитли массивлари — материкларнинг дастлабки ва булажак ядролари цосил булган. Бу ядролар платформа- лар аоосини ташкил этган (латинчаР1а1игп — текислик демак). Кембрийдан олдинги энг цадимий платформалар ер шарида кенг- лик буйича икки цатор булиб жойлашган. Биринчиси шимолий уртача кенгликларда жойлашган булиб, у Шимолий Америка (бунга Гренлан- дия дам киради), Шарций Европа ва Сибирь платформаларидан ибо- рат. Иккинчи цатор экваториал материкларнинг платформаларини — Жанубий Америка, Африка (Арабистон билан), Циндистон, Хитой ва Австралия платформаларини ташкил этади. Чеккада Антарктида платформаси бор. Материклардаги кембрийдан илгариги вужудга келган ядролар- нинг цандай географик кенгликларда жойлашганлигини куоиб чицар эканмиз, улар географик узоцлик буйича уч цатор досил цилганлигини курамиз, булар Шимолий ва Жанубий Америка цатори; Шарций Евро- па ва Африка цатори; Сибирь, Хитой ва Австралия цатори. Циндистон ва Антарктида цаторлар досил цилмаган. Ротацион гипотезага кура, кембрийдан илгариги платформалар ер юзасининг эпейрогеник марказларида, яъни интрузия царакатлари энг кучли булган жойларда вужудга келган. Бу марказлар 62° ш. к. ва 20° ж. к. параллеллари 15° шц. у (Шарций Европа ва Африка платфор- малари), 75° f. у. (иккала Америка платформалари) ва 105° шц. у. (Си- бирь, Хитой ва Австралия платформалари) актив меридиани билан ке- сишган ердадир. Материкларнинг горизонтал царакати туррисидаги гипотезага кура, пла-формаларнинг шимолий цатори Лавразия1 материгининг ёрилиши билан боглицдир, жанубий цатори эса роят катта Гондвана материги- нинг цисмлари деб царалади. Бу цадимий материкнинг реконструкцияси 113- раемда курсатилган. Унда foht катта цадимги платформанинг барча булаклари узаро бир- лашиб яхлит бир шакл досил цилиши куриниб турибди. Цадимги плат- форма булакларининг бундай бир-бирига мос жойлашганлиги барча материкларнинг геологик структурасига дам мос келади. Голдвананинг булиниш сабаблари ва механизми, шунингдек ма- териклар ривожланишининг умумий йуналиши мантия билан литосфе- ранинг катта-катта цисмлари уртасидаги узаро таъсирга боглиц булган. Иссицлик-физикавий процессларнинг тезлиги ва бунга мувофиц цуйи литосферанинг температураси материкларнинг чеккаларидан мар- казига томон орта боради. Ички областлардаги ер пусти остидаги моддалар чекка областлардагига цараганда купроц цизиган булади. Шунинг учун дам материклар майдони цанча катта булса, уларнинг ер пусти дам шунча цалин булади. 1 Лаврентия материги — Шимолий Американинг цадимги цуруцлиги. Бу ном Аё Лаврентий дарёсидан олинган. Терминнинг иккинчи цисми — Евросиёни билдиради. 19 л. П Шубаев 289
112- раем. Материк ер пустининг асосий структура элементлари: - протерозой (кембрийдан олдинги) платформалари; 2 — каледон; 3 - терцин- 4 — Тинч океан ва 5 — апл к бурмаланццлари областлари
Гондвана материги шу цадар катта булганки, мантиядаги конвек- цион харакатлар унинг марказий цисми гумбазсимон кутарилншига ва бу ерда ер ёрицлари системасининг пайдо булишига олиб келган. Гумбазсимон кутарилиш маркази цозирги Африкага тугри келган. Унинг тагида конвекцион харакатлар векторлари мувозанатда булган, шунинг учун бу палахса харакат цилмаган. Мантия ичидаги кучлар мувозанати- нинг «царакатсиз доираси» вужудга келишига сабаб шуки, бошца ма- териклардан фарц цилиб, Африка геоиднинг узун уцида ётади. EZ173 ^74 ИЗ 75 113- раем. Гондвана (а) ва унинг тахмин килинган булиниши (б) (П. С. Вороновдан) 1 — Африка, 2 — Жанубий Америка, 3 — Антарктида, 4 — Австралия, 5 — Арабисток ярим ороли, 6— Хиндистон ярим, ороли, 7—Цейлон, 8— Тасмания, 9—Мадагаскар, 10 — Ма- териклардаги хозирги замен платформалари чегараси, 11 — цадимги илатформалар чегара- си, 12—альп бурмалэниши областлари, 13—ер пустининг гранит цавати, 14— базальт цавати, 15— мантия. Конвекцион кучлар йуналиши стрелкалар билан курсатилган. ЖА, АФ, АВ — материклар номларн Гондвананинг цолган бошца булаклари силжиган ва цисман ман- тиянинг конвекцион харакатлари йуналишига цараб бир оз бурилган. Хозир булаклар шундай цолатдаки, бу цолат ротацпон кучлар харакати натижасига тугри келади. Фацат цадимги архей массивлари пайдо бул- гандан кейингина бу массивлар орасида геосинклинал областлар ву- жудга келган ва tof пайдо булиш царакатлари бошланган. Ёш геосинклиналлар (синклинал—пастга букилган бурма) ер пус- тининг царакатчан цисмлари булиб, бу ерларда тог хосил булиш про- цесслари руй беради. Геосинклинал ривожланиш процесси мураккаб бу- либ, цали етарли урганилмаган. Куйи палеозойда кембрийдан олдинги платформглар яцинида кале- дон деб аталмиш геосинклинал булган. Силур даврининг охири ва девон даврининг бошларида, яъни каледон tof хосил булиш босцичида бу геосинклинал урнида бурмали тоглар пайдо булган. Бу бурмали тоглар Европада, Осиёда, Америкада ва цисман Африкада роят катта майдон- ларни эгаллаган. Каледон структуралари цозиргача Шотландия, Скан- динавия, Шпицберген, Гренландия, Лабрадор, шунингдек, Забайкалье, Енисей буйи, Козористоннипг гарби ва Марказий Осиёнинг баъзи бир ерларида, яъни учала шимолий платформа атрофида, шунингдек, цис- ман Австралияда сацланиб цолган. Девон даврининг иккинчи ярмида ва тошкумир даврида герцин гео- синклинали мавжуд булган. Тошкумир даврининг охири ва перм даври- да бу геосинклиналда гоят катта майдонда кучли тог пайдо булиш про- цесслари руй берган. Урал тоглари, Еарбий Сибирь текислигининг бур- маланган фундамента, Таймир, Урта ва Марказий Осиёнинг текислик- лари цамда куплаб тоглари, Мезета, Марказий Франция массивы, Урта Европа тоглари, Аппалачи, Кап области, Австралия Альп тоглари гер- цин бурмаланиш босцичида вужудга келган. Тинч океан геосинклинали, яъни ороллар ва tof тизмалари систе- маси — Шарций Осиёда Тинч океан социллари буйлаб Янги Гвинея, Ав- 19* 291
стралия, Янги Зеландия, Антарктида ярим ороли ва иккала Америка- нинг гарбий социллари буйлаб чузилиб кетган. Альп геосинклинали Атлас тогларидан Жанубий Европа, КРИМ ва Кавказ, Олд Осиё, Кнмолай, Бирма орцали Индонезиягача чузилган; Индонезияда бу геосинклинал Тинч океан геосинклинали билан кесиша- ди (114- раем). Tof хосил булиш процесслари Тинч океан геосинклиналида мезо- зойнинг охиридз ва Альп геосинклиналида эса учламчи даврда руй берган 114- раем. Ер шарининг Альп ва Тинч океан бурмаланиши областлари. Уз тарацциёти процессида геосинклиналлар платформали област- ларга айланади, ва шундай цилиб, материклар майдони катталаша бо- ради. Геосинклиналларда пайдо булган тоглар кейинчалик нураш ва денудация натижасида пасаяди, бурмалар негизи эса платформа зами- нига айланади. Кембрийдан илгариги платформалардан ташцари каледон ва тер- цин платформалари цам бор. Кембрийдан илгариги платформалардан фарц цилиб, уларни ёш платформалар деб аталади. Платформалар ривожланиш процессида гоц океан сатцидан паст- га чуккан ва саёз эпиконтинентал денгизлар остида цолиб, уларда гори- зонтал цатлам-цатлам денгиз чукиндилари тупланган, гоц денгиз сатци- дан баланд кутарилган ва уларнинг устида континентал, шу жумладан, лагуна ва кул ётцизицлари вужудга келган. Шунинг учун кембрийдан аввалги платформаларнинг цам, палеозой платформаларининг цам энг муцим хусусияти уларнинг икки цават тузилганлигидир. Кадимги платформаларнинг цуйи цавати жуда катта массивларни ташкил цилувчи гранитлардан иборатдир. Палеозой платформалари- нинг асосида метаморфик ва отцинди жинслардан иборат каледон ёки терцин ёшидаги бурмали замин бор. Платформаларнинг чукинди жинслар цоплами деб аталадиган юцо- ри цавати барча даврда — кембрийдан то цизирги давргача цосил бул- ган денгиз ва саёз сувли континентал ётцизицлардан иборат. Текислик- лар чукинди цопламининг ёшига цараб, чукинди жинслар цоплами цадимий булган цават-цават ва чукинди жинслар цоплами ёш аккуму- лятив текисликларга булинади. Платформаларнинг баъзи бир ерлари узоц вацт давомида баланд •булади цамда нураш ва денудация процесслари таъсирида бора-бора денудацион текисликларга айланади. Купгина палеозой платформалари 292
альп бурмаланиши босцичидаги цайта tof пайдо булиши царакатлари натижасида ёшарган тогларга айланган. Материклар макрорельефида цуйидагилар ажратилади: 1. Геосинклиналлардаги бурмали ва ёшарган бурмали-палахсали торлар. 2. Платформалардаги цават-цават, аккумулятив текисликлар ва платформалардаги денудацион текисликлар. ТОГЛИ УЛКАЛАР Тогли улкалар деб ер юзасииинг 500 м дан баланд жуда катта цисмларига айтилади; уларнинг баландлиги циска масофада кескин уз- гаради. Tof деб текисликлар устида кутарилиб турган (масалан, Пяти- горск шацри яцинидаги Машуц тори) ёки тогли улкаларда атрофдаги умумий сатцдан анча баланд булган майдони кичикроц жойларга ай- тилади. Торли улкаларда умумий сатцдан анча баланд кутарилган жойлар tof тепаси (агар уткир циррали булса—tof чу^иси} дейилади. Бунга \имолай тогларидаги Жомолунгма, Кавказдаги Эльбрус, Альп тогларидаги Монблан, Тяншандаги Хонтангри, Помирдаги Коммунизм tof тепалари ва чуццилари мисолдир. Тогли улкаларнинг рельеф шакллари ницоятда хилма-хил булади. Булар орасида энг характерлиси tof тизмаларидар. «Tof тизмаси» ёки «тизма» термини тор ва кенг маънода цулланилади. Бир йуналишда чу- зилган, бир торнп хам, бутун бир тогли улкани цам tof тизмаси деб атайдилар. Купинча Урал торли улкасини Урал тизмаеи, Катта Кав- казки эса, Кавказ тор тизмаси деб юритилади. Аслида эса Урал цам, Кавказ цам цациций маънодаги жуда куплаб тизмаларга булиниб кет- ган. Tof тизмалари системаси тоглар занжирини ташкил этади. (Маса- лан, Юцори Яна тоглар занжири). Торли улкаларда ясси торлик ва тогликлар цам куп. Ясси тогликлар деб юзаси нисбатан ясси булган жуда катта территорияларга айтилади; ясси тогликлар цадимги торли улкаларнинг узоц денудация жараёнида яссиланиб цолган цисмларидир. Ясси торлик рельефи Африкада, Брази- лияда, Австралияда, Х'инДистонДа> Марказий Осиёда катта-катта май- донларни эгаллайди. Тогликлар— цам tof тизмаларини, цам ясси тог- ликларини уз ичига олган жуда катта торли территориялардир (масалан, Черский, Эрон, Тибет, Катта цавза торликлари). Бурмали торларнинг геологик структуралари. Бурмали тоглар' гео- ~ синклиналларда орогеник процесслар тарцалган бутун областнинг ёппасига эпейрогеник кутарилиши натижасида ' 4 '' ' ' ' -•'.'J? й ва ер пустидаги устки чукинди цат- ламларнинг бурмалар цосил цилиши раем. Юра типидаги бурмали (бурмали дислокацияси) натижасида тогларнинг тузилиши ва рельефи пайдо булади. Ер пусти айрим цисмларининг пластиклигига (букилувчанлигига) цамда тектоник кучланиш мицдорига цараб бурмали дислокациялар интенсивлиги цар хил булади. Шунга мувофиц тоглар цам Юра тппи- даги бир неча оддий tof бурмаларидан ташкил топган булиши ёки Альп типидаги каби мураккаб бурмаланган булиши мумкин. Юра тоглари системаси Альп тогларининг шимоли-гарбий кисмини цавариц томони шимоли-гарбга цараган ярим ой шаклида ураб туради. Бу тоглар Альп тогларидан паст булиб, анча оддий тузилган. Юра тоглари тугри тузилган ёш бурмали тоглар улкасининг классик намунасидир; бундай тогли улкалар рельефи бутунлай тектоникага боглиц булади (115-раем). 293
Барча tof тизмалари бурмаларга тугри келади ва узаро параллел чу- зилган. Улар бутунлай чукинди ётцизицлар цатламлари — мергеллар ва оцактошлардан таркиб топган. Tof тизмалари орасида цам худди шундай узаро параллел водийлар чузилиб кетган; бу водийлар синкли- налларга тугри келади. Юра системасининг барча бурмалари тугри ёки салгина цпя. СССРда юра типидаги н инг ши мол и-ы а р ц и й тогларга Ко п ет до г ва Догистон- тизмалари киради. Альп типидагибурмали tof системалари анча .мураккаб текислик тузилган булади. Яцингача бу tof системалари орогеник област- лар ер пустини тагигача эгалла- ган ва кучли ювилган купдан-куп катта бурмалардан ташкил топ- „ ган, деб уйлар эдилар. Сунгги 116- ра“- Хал6“л™ 5™аеУ"“ар""КГ йиллардаги тадцидотлар альп та- пидаги бурмаланган тогли улка- лар асосида ер пустининг йирик палахсалари борлигини курсатади; бу палахсалар диссимметрии кута- рилган: бир ён багри тик, иккинчиси ётиц (116-раем). Литосферанинг геосинклиналларида гумбазеимон кутарилиш вац- тида кучли сицилган, тунтарилган, бир-бирининг устига тушган катта- катта бурмалар хосил булган. Купгина бурмалар шу цадар узоцца су- рилиб кетганки, уларнинг узаги бир жойда цолиб, устки цисми бошца жойга бориб цолган. Бурмаларнинг асосида цатламлар тик ётади, устки цопламида ётиц жойлашган чукинди цатламлар купчиликни ташкил этади. Етиц бурмалар ёки цопламлар кичик ёки иккиламчи бурмалар хосил цилган: худди мана шулар tof водийларининг ён багирларида очилиб ётади. Ороген процессда иштирок этган цатламлар литологик жицатдан хилма-хил булиши сабабли бурмали тогларнинг геологик тузилиши яна- да мураккаблашади. Бу ерда кристалли отцинди ва интрузив массив жинслар ер бетига чициб цолган жойлар жуда куп (117- раем). Бурмаланган тогли улка гумбазеимон кутарилаётган бу тоглар этагида tof олди ботицлари вужудга келади; бу чукмалар цушни ра- йоннинг кутарилиши цисобига ер пустининг чукиши натижасидир. Бурмали тоглар улкаларининг диссимметрии тузилганлиги ва улар этагида tof олди ботицларининг мавжудлигини цамма жойда кузатиш мумкин. Улар Цримда айницса яццол намоён булган: яйлаларнинг ши- молий ён багри ётиц, жанубий — денгизга цараган ён багри тик тушган, унинг ёнида Цора денгиз ботиги жойлашган. Кавказ ва Химолай тогла- рининг тузилишида цам дпссимметрияни куриш мумкин: уларнинг ши- молий ён багри ётиц, жанубий ён багри эса тикдир. Шу билан бирга 117- раем. Альп тогларининг геологик тузилиши. Монблан тоги ва Баланд Альп тоглари орцали утказилган кесиы (Колле ва Аргандан): I — учламчи давр ётцизицлари. 2— Оцактошли Альп тоглари шаръяжл ар и; 3—карбон, 4 — кристалли счаиецлар, 5 — гранитлар, 6— порфирлар, 7 — метаформик сланецлар 294
Х^индистон ярим оролининг кембрийдан олдин пайдо булган палахсаси Химолай тогларининг тагида давом этади. Бу далил геосинклинал tof пайдо булиш процессининг моцияти ер пусти айрим цисмларининг бур- маланиб сицилишида эмас, балки тогларнинг гумбазсимон кутарилиши- да эканлигига ишонч хосил дилади. Тогли улкаларда буладиган деструкция (денудация) процесслари. Tof рельефининг вертикал минтацаланиши. Деструктив процесслар- нинг характери ва интенсивлиги (яъни тезлиги ва кучи) ицлим билан чамбарчас боглиц. Маълумки, ицлим юцорига чицилган сари узгаради, бинобарин, рельеф шакллари цам баландликка цараб минтакаларга булинади. Бир неча минг метр баландга цад кутариб, тропосферанинг ;урта ва юцори цисмларига чициб борган юксак тогларда цаво сийрак була- ди, цуёш радиацияси хам, тунги нур таркатиш цам кучли булади. Шу сабабли бу ерларда температура кескин узгариб туради, унга боглиц булган физик нураш цам жуда кучаяди. Ен багирларнинг баланд ва тик эканлиги емирилган мацсулотларнинг пастга жуда тез тушиб кетишига имкон беради. Унча тик булмаган ён багирларни цурумлар, тошлоцлар ва тош оцимлари ёппасига цоплаб олган. Баланд тоглар учун музлик рельефи шакллари цам жуда хосдир (бу цацда цуйида маълумот бе- рилади).- К/>ялар, уткир чуккилар ва tof тепалари, силлицланган тик ён багирлар, тошлоцларнинг куплиги, доимий цор ва музлар — ба- ланд тоглар рельефининг характерли хусусиятла- ридир. Дор чизигидан паст- даги рельефнинг ривож- ланишида тектоника би- лан бирга оцар сувлар цам етакчи роль уйнайди. Tof дарёларининг эрозия базиси пастда булади, шунинг учун уларнинг циялиги катта, энергия запаси ницоятда куп, чуцурлама эрозия тик ён багирли тор водийлар хосил цилади. Водийлар шакли ён багирларнинг юзалама ювилишининг кучи ва тезлигига боглиц (118- ва 119- расмларга царанг). Дуруц ицлим- ли ва тик девор цосил циладиган tof жинслари тарцалган жойларда ён багри тик тор водийлар ва зовлар цосил булади. Агар ён багирларни ёмгир ёки майда жилгалар суви ювиб кетса, юцорига томон кенгаювчи даралар вужудга келади. Даралар тагини дарёлар купинча тулиц эгаллаган булади. Tof дарёларининг бучлама профили ницоясига етма- ган. Узаннинг циялиги узлуксиз узгариб туради, остона ва шаршарала- ри куп булади. Дарёлар эрозияси натижасида тогларда катта ва чуцур водийлар, уларнинг ён багирларида эса кичик жуякчалар цосил булади. Водий- лар орасида tof тизмалари, тог массивлари ва бошца хил tof рельефи шакллари сацланиб колиб, тогли улкаларнинг узига хос улугвор релье- фини вужудга келтиради. Баландлиги хртача булган тоглар минтацасида морфогенетик омил- лар таркиби ва нисбати бошцача булади. Бу ерда фирн ва муз иши, музлик рельефи шакллари йуц. Совукдан нураш у цадар кучли булмай- ди. Дарёлар мувозанат профили нормалга яцинлашиши муносабати билан ён эрозия кучаяди, водийлар кенгаяди, ён багирларнинг циялиги камая боради. Химиявий ва органик нурашнинг роли ортади. Уртача баланд тоглар рельефи баланд тоглар рельефидан анча бошцача булади. Яланг цоя тошлар кам учрайди. Ен багирлари ётиц- 295
119- раем. Бурмали тоглардаги водий роц, букилган жойлари ёйсимон, тизмалар тепаси гумбазеимон шакл олади. Деярли цамма жойида нураш пусти, тупроц ва усимлик цоплами мавжуд. Катта тогли улкаларнинг паст жойларидаги ёки паст тоглардаги рельеф tof рельефидан тобора фарц цила бориб, текислик рельефига ухшаб кетади. Дарёлар сокин оца бошлайди, водийлари кенгаяди, таги ясси булади, катта-катта террассалар цосил цилади. Tof этакларида денудация эмас, балки юцоридан келтирилган мац- сулотларнинг тупланиши — аккумуляция устун туради. Геоморфологии tof минтацаларининг абсолют баландлиги шу tof- ли улканинг цайси зонада жойлашганлигига боглиц. Скандинавия ярим оролининг шимолида ва тундра зонасида баланд tof минтакаси 500 м дан бошланади, экваториал урмонлар зонасидаги Килиманжаро тоги ён багирларда эса 4800 м дан юцорида бошланади. Тогларнинг абсолют баландлиги кутарилма тектоник царакатлар билан денудация процессларининг нисбатига боглиц. Хар бир тогли улкада tof тепалари (ва чуццилар) маълум баланд- ликка эга (42-жадвал). Tof тепаларининг уртача баландлиги Химолай тогларида 8400 м, Тяншанда 7200 м, Кавказда 5200 м, Альп тогларида 4200 м, Скандина- вия тогларида эса 2300 м дир. Tof тепаларининг, шунингдек tof тизмаларининг баландлиги тах- минан бир хил булиши уларнинг геологик тузилишидан цатъи назар, денудацияга боглиц. Tof массиви тектоник царакатлар натижасида цан- ча баландга кутарилган булса, денудация шунча кучли булади. Агар бирор tof тепаси атрофдаги tof тепаларидан цанча баланд булса, у шунча кучли емирилиб, тез пасайиб цолади, тизманинг пастроц жойла- ри эса секинроц емирилади. Бора-бора геологик жицатдан цисца вацт мобайнида tof тепаларининг баландлиги бараварлашади. Бунда энг ба- ланд тоглар тогли улканинг ички цисмидаги ёгин кам ва денудация сует’ руй берадиган жойлардагина цолади. Атмосфера измени тусиб цолади- ган чекка тогларда одатда денудация сатци паст булади. 296
42- жадвал БАЪЗИ БИР ТОГЛИ УЛКАЛАР TOF ТЕПАЛАРИНИНГ БАЛАНДЛИГИ Тетли улкалар Урта чнзип1- Энг асосий tof тепалари кенглиги, градус дис номи I баландлиги, 1 м дне. Димолай тоглари 30 Жомолунгма Канченжанга .... Лхоцзе Макалу 8848 8585 8545 8470 Тяншань 42 Коммунизм чукЧиси Галаба чуккиси . Ленин чудкиси . . Хонтангрп . 7495 7439 713 4 6995 Кавказ 43 Эльбрус Дихтов . Шхара . ... Казбек ..... 5633 5203 Г058 5047 Гарбий Альп тоглари 46 Монблан Монте-Роза .... Дом Вейсхорн . ..... 4807 4634 4545 4502 Олтой 50 Белуха Мунх-Хайрдон Найрамдал (Табин-Богдо-Ола) . Отгон-Тангри 4506 4362 4356 4031 Скандинавия тоглиги 65 Гальхеппиген Глиттертин . .'.... Кебнекайсе . . .... Сарекчокко 2469 2452 2123 2090 Tof жинслари литологияси, уларнинг нурашга кай даража бардош- ли эканлиги дам катта адамиятга эга. Бу омил tof тепаларининг унинг уртача баландлигидан куп ёки оз фард дилишига сабаб булади. Ер шаридаги тогларнинг жойлашишига назар ташласак (120-расм), энг баланд тоглар тропиклар якинида эканлигини курамиз. Баландли- ги 7000 м дан ортадиган барча tof тепалари фадат тропик улкаларда, 8000 м дан баланд тоглар эса, фадат Осиёдадир. Бу дол бир жихат- дан, ер пустининг Урта денгиз ер ёридлари минтадасида жуда кучли кутарилганлиги билан, иккинчи жидатдан дуруд тропик идлимда нураш процессининг у дадар шиддатли булмаслиги билан боглиддир. Серём- гир идлимли экваториал улкаларда нураш ва денудация жадал боради, шу сабабли бу ердаги тоглар тропик кенгликлардаги тогларга дараган- да анча паст. Уртача географик кенгликлардаги тоглар янада паст булиб, дут- бич улкаларга ядинлашган сари уларнинг уртача ва абсолют баланд- лпги сезиларли даражада пасая боради. Бунга сабаб уртача географик кенгликларда орогеник харакатлар у дадар шиддатли эмас ва ёгинлар миддорининг ортиши хамда температуралар амплитудасининг катта эканлигидан нураш процесслари анча кучли руй беради. 297
Шимолий ярим шарнинг 61—62° кенгликларидаги манзара узига хосдир. Бу жойда гарчи денудация бутун муътадил минтацадаги каби кучли булса-да, тогларнинг баландлиги камаймайдп, балки аксинча, 120- раем. Географии кенглик буйича тоглар баландли- гининг узгариши ортади. Бу цол Шарций Сибирь билан Кордильера тогларида цам куза- тилади. Кордильера тогларида Сан Илья тоги атрофдаги тоглардан анча баланд кутарилган—унинг баландлиги (5488 м) тропик кенглик- лардаги тоглар билан тенглашади. Бунга ер пустининг 61—62° ш. к. лардаги тектоник активлиги сабаб булган. Tof тепалари баландлигидаги зонал цонуниятлар цатто меридио- нал геосинклиналда вужудга келган Анд ва Кордильера тогларида цам аниц билинади (43-жадвалга царанг). 43- ж а д в а л КОРДИЛЬЕРА — АНД ТОГЛАРИДА ЭНГ ЮКСАК TOF ТЕПАЛАРИ БАЛ ЦНДЛИГИНИНГ МЕРИДИОНАЛ ЙУНАЛИШДА УЗГАРИШИ Кенглик минтацалари, град хис. Tof тепаларининг номи Геогр. кенг- лиги градус ХИС. баландлиги, М ХИС. Шимолий ярим 60-70 Мак-Кинли (Аляска тизм.) . . 62 6194 шар Логан 61 6060 Сан Илья 61 5488 50-60 Робсон 53 3954 40—50 Рейнер 48 4392 30-40 Уитни 37 4418 20-30 Гарбий Сьерра-Мадре . . . 26 3150 10-20 Орисабо 19 5700 0-10 Толима 5 5215 Жанубий ярим 10-0 Чимборасо 2 6262 шар 20-10 Ильямпу .... .... 16 6550 30-20 Льюльяйльяко . 25 6723 40-30 Аконкагуа 32 6960 50-40 Сан-Валентин 44 4058 60-50 Дарвин тоги 55 2569 Бурмаланган тогли улкалар морфологияси. Бурмаланган тогли ул- каларнинг энг характерли хусусияти уларнинг tof тизмалари занжири тарзида цатто планетар мицёсда жуда катта масофага чузилганлиги- дир. Бурмаланган тогли улкалар ер пустининг Альп ва Тинч океан гео- синклинал минтацаларида вужудга келган ва гумбазеимон кутарилган жуда катта цисмларидир. Альп бурмаланган минтацаси ёйсимон букилган ва бир-бирига ту- ташиб кетган тогли улкалардан иборат. Масалан, Атлас тоглари Сици- 298
лия орцали Апеннин тоглари тарзида давом этади, сунг Альп тоглари келади; шимолроцда уларга Пиренеи тоглари келиб туташади; шарцда Альп тоглари занжири, бир томондан, Карпат, Болцон, Понтия ва Кав- каз тоглари тарзида, бошца томондан Крит ороли орцали Тавр тоглари- га утиб кетувчп Динар тизмаси шаклида давом этади (121-раем). Бу 121- раем. У'рта денгиз буйининг альп типидаги бурмаланган ёйлари тоглар Арманистон тоглигида бирлашади ва сунгра яна шимолга Эль- брус, Копетдог, Хннднкуш, Помир-Олой, жанубда Загрос тоглари тар- зида елпигичеимон тарцалиб кетади; ХннДист°ВДан шимолроцда Помир яцинида бурмалар яна tof тугуни цосил цилади, ундан утгач эса, яна ажраб Тибет шимолида Куньлунь, жанубида Химолай тарзида давом этади ва 105° шц. у меридианига келгач, тог системаси жанубга бури- либ, Зонд архипелаги томон кетади. Tof тугунлари ер пустининг Арабистон ва Хиндистон цаттиц па- лахсалари сицуви остида вужудга келган. Tof тугунларидан кейинги кенгайишлар геосинклинал фронтал сицув таъсирида булмаган жойлар- да руй берган. Гумбазеимон кутарилган цатламлар моноклинал (бир томонлама) ётган булса, куэста рельефи цосил булади. Куэста деб, асосий tof тиз- масига параллел йуналган tof олди цирлари ёки tof тизмаларига (улар баъзан баланд tof характерида булса цам) айтилади. Улар бурмалар цаторида юцоридан пастга эмас, балки ён багир буйлаб йуналган эро- зия натижасида шундай шакл олади. Эрозиянинг, бинобарин, эрозион водийларнинг цам бундай йуналишига сабаб ён багирда гох яхши юви- лувчан, гоц ёмон ювилувчан жинсларнинг юцоридан пастга томон поло- са-полоса булиб тарцалганлигидир. Бунда осон ювилувчан цатламлар- да водийлар пайдо булади, цаттиц жинслар цатламлари очилиб цолган жойларда грядлар (цатор тепалар) ёки тизмалар—куэсталар сацланиб цолади (122-раем). Улар одатда диссимметрии тузилган булади. Кат- ламлар боши очилиб цолган ён багри тик, царама-царши. яъни цатлам- лар цанотидаги ён багри ётиц булади. 299
Энг баланд ва узун куэсталар Кавказнинг шимоли-гарбида шаркда Терек дарёси билан гарбда Белая дарёси оралигида жойлашган. Эро- зия шимоли-шарцца нишаб юзада катта Кавказ тизмасига параллел оцувчи дарёларнинг тор, кундаланг дараларини уйиб, диссимметрии грядлар цосил цилган, бу грядлар юра ва бур даврларининг эрозияга бардошли оцактош свиталари, баъзан цумтош цамда конгломератзла- ридан таркиб топган. ен6°гри Биринчи куэста бир цанча тос олди цирлари тарзида Черкесе би- лан Майкоп оралигида чузилган. Иккинчи куэста Лаба дарёсидан FFFb шарцца томон кетган тизмалардан 122- раем. Куэсталар: ^орат; уларнинг tof тепалари .400 м га етади. ^чинчи куэста Бе- ювилувчи чатламлар лая дареси билан Терек дареси ора- сидаги баландлиги 3480 м гача ета- диган Кояли тизмадир. Куэсталар тарцалган иккинчи район Крим тогларининг шимолий ён багирларидир. Бу ерда иккита куэста вужудга келган: шимолдагиси- нинг баландлиги 340 м гача, жанубдагисининг баландлиги 720 м гача етади. Куэста рельефи бошца тогли улкаларда цам бор. Купинча tof водийлари тизмани кундалангига кесиб утади. Бундай водийлар кундаланг, тик кесиб утган ёки ёриб кирган водийлар дейила- ди. Химолай тогларидан шимолдан бошланадиган Хинд ва Брацмапут- ра дарёлари бу улкан тизмани кундалангига кесиб утиб, унинг жанубий ён багрида оцади. Дунай Темир дарвозада Карпат тогларини кесиб утади, дарёнинг ундан юцори ва пастки цисмлари эса пасттекисликдан оцади. Хар бир тогли улкада шундай кундаланг водий бор. Кундаланг водийлар купинча регрессив (чекинма) эрозия натижа- сида вужудга келади: серёгин ён багирдан оциб тушадиган дарё ён баг- рини тобора уя боради. Эрозия бора-бора tof тепасигача етиб, уни кесиб утади ва тизманинг нариги ён барридаги дарё ёки кулни цам уз системасига цушиб олади. Шундай цилиб, ички ён багирнинг гидрогра- фик тармоцлари ташци ён багир дарёсига цушилиб кетади. Бурмаланган тогли улкалар маълум шароитда тогликларга айла- нади; тогликлар ёнма-ён жойлашган tof тизмалари ва ясси тоглардан ташкил топади. Улар одатдаги тогли улкаларга цараганда кам парчалан- ган булади. Альп системасида бир цанча тогликлар бор; булар — Анатолия, Арманистон, Эрон, Помир, Тибет тогликларидир. Кордильера система- сида Катта цавза, Анд системасида Боливия тоглиги мавжуд. Куриниб турибдики, барча тогликлар баланд tof тизмалари билан уралган, бу ерда дарёлар кам, купгпна улкалар фацат ички оцимга эга ёки оцимсиз; купчилик тогликлар ицлими цуруц, чала чул ицлимидир. Тогликлар бурмаланган минтацанинг материклар ичкарнсидаги цисмларида вужудга келади ва шу туфайли нам цаво массаларидан ту- силиб цолган. Бундан ташцари, альп бурмаланишида вужудга келган тогликлар жойлашган тропик кенгликларда цуруц цаво массалари ус- тунлик цилади. Бундай шароитда физик нураш жуда кучли булади, эрозия ва дарёларнинг жинсларни оцизиб кетиши нихоятда заифлаша- ди. Шу сабабли чуцур эрозион водийлар цосил булмайди; физик нураш натижасида tof тизмаларидан парчаланиб тушган жинслар водийларни тулдиради; яъни цозирги геоморфологии процесслар рельефнинг парча- ланишига эмас, балки текисланишига шароит турдиради. Ешарган тогли улкаларнинг геологик структураси ва морфология- си. Платформаларнинг гарчи мустацкам барцарор замини (фундамента) 300
булса-да, уларни ер пустининг мутлацо царакатсиз цисмлари деб бул- айди. Уларда турли хил царакатлар, шу жумладан цайта тор пайдо булиш царакатлари руй бериб туради. Кайнозой ва цисман юцори мезозойда альп геосинклиналида бур- ыалар цосил булиши вацтида барча материкларнинг ёш ва куцна плат- фирмаларида ёшарган тоглар пайдо булиб, улар деярли узлуксиз цалца тарзида бутун ер куррасини Ураб олган. Бу тоглар цосил булишини альп бурмаланишининг таъсири, яъни геосинклиналларнинг платфор- малар.чеккасига булган босими натижаси деб цараш хато б^лур эди. Кайта тор пайдо булиши процесслари ер пусти ривожланишининг нав- оатдати босцичидир. ЕЫарган тоглар минтацаси платформаларнинг турли ёщдаги кута- рилган цисмларини уз ичига олади. Кембрийдан олдчнги куцна плат- формаларда Хиндистон ярим оролидаги Гат тоглари, Арабистон ярим ороли ва Марказий Африкадаги тор тизмалари, Бразилия съерралари пайдо булган. Палеозой платформаларидати цайта тор пайдо булиш жараёни Скандинавия, Урал, Мезета тогларини, Марказий Франция массивини, Марказий Европа тогларини, Тяншань, Олтой, Саян тоглари- ни ва Забайкальедаги тизмаларни, шунингдек Аппалачи тоглари, Ар- гентина съерралари. Кап тоглари цамда Австралия Альпи тогларини вужудга келтирган. Черский торлиги мезозой эрасида цайта кутарил- ган тоглардир. Платформалар пластик эмаслиги сабабли улардаги тог пайдо були- ши царакатлари бурмалар цосил цилмайди; аксинча цаттиц ер пусти ёри- либ, алоцида массивларга (палахсаларга) булиниб кетади ва бу массив- ларнннг баъзилари кутарилиб, баъзилари чукади. Энг оддий цолда фацат узилма погоналар цосил булади. Бундай погоналар Марказий Франция массивининг тик кутарилган жарлиги- да—Севеналарда, шунингдек, Гат тогларида ва Бразилия съерраларида яццол акс этган. Скандинавия тоглари цам шарцдан гарбга томон аста- секин кутарила бориб, сунг океанга тик жарлик тарзида. тушувчи ясси тоглякдир. Атрофидаги текисликдан бир- дай цад кутариб турувчи горст .массивларвни иккита узилма чи- зиги ураб туради. Гарц, Торбого- тай, Марказий Африка тизмала- ри мана шундай горст массиви- дан иборат. Шварцвальд билан Вогеза тоглари । Рейн грабени (чукмаси) икки цисмга булиб цуйган горстдир (123-раем). Жуда катта бурмали-палахсали тогли улкалар—Урал, Аппалачи, Австралия Альпи тоглари бирмунча кенг тарцалган. Ницоят, купгина ёшарган тоглар — Тяншань, Олтой, Саян тоглари — жуда мураккаб /ео- логик структурага эга булиб, баландлигига ва рельефининг хилма-хил- лигига кура Альп типидаги бурмаланган тоглардан цолишмайди: Тян- шандаги Хонтангрн чуцциси 6995 м, Олтойдаги Белуха тог тепаси 4517 м га тенг. Горст тизмалари буйлаб жойлашган ер пусти ёрицлари юзлари одатда цадимги бурмаланишнинг тектоник чизицларида жойлашган. Тяншандаги купчилик тизмаларнинг йуналиши герцин бурмалари йуна- лишига тугри келади. Баъзан узилма чизицлари илгариги бурмали структураларга ция ётади. Тог тизмалари йуналиши илгариги тектоник структуралар йуналишига тугри келса, тизмалар литологик жицатдан хийла бир хил ва геоморфологии жицатдан кам парчаланган булади, 123- раем. Вогез (/). Шварцвальд (2) тог- лари. ва Реви грабенвниЮ- (3) тузивши схемаси 301
124- раем. Бурмали тогларнинг чуккнларн тектоник структураларга тугри келмаса, аксинча, рельефи ^ам, литоло- гияси ^ам мураккаб булади (124 ва 125- расмлар). Ешарган тогларда ^ам, бурмали тоглардаги каби денудацион про- цесслар руй беради ва геоморфологик баландлик минтакалари вужудга келади. Баланд бурмали-палахсали tof тизмалари баланд тоцца хос денудация процесслари таъсирида типик альп рельефи ^осил цилган. Тогли улкаларнинг горизонтал парчаланиши. Тогли улкаларнинг горизонтал парчаланиш характери катта амалий ахамиятга эга. Уларга кутарилишнинг, тош йул ва темир йуллар утказишнинг осон-цийинлиги, тогли улкаларни ицтисодий узлаштириш шароитлари, аввало, тоглар- нинг горизонтал парчаланганлик характерига богликдир. Тогларнинг горизонтал парчаланганлиги деб, tof тизмалари ва водийларнинг жойланиши характерига ёки тогли улкани пландаги шак- лига айтилади. Купинча tof тизмалари виргацияланган (таралиб кетган) булади (126-раем). Виргация одатда tof тизмалари тугаб, бир-биридан узо1\- лашадиган, пасая бориб, атрофидаги текисликда тугаб кетадиган жой- да кузатилади. Шимолий Тяншань, Анд тогларининг Колумбиядаги 125- раем. Ешарган (канта кутарилган) тогли улкадаги водий. Олгойдаги Телец кули. Б. Скрипко фотоси 302
126- раем. Тогли улкаларнинг горизонтал парчаланиши: а— tof тизмалар виргацияси, Анд тоглари, б—пат- симон булнннш, Катта Кавказ; в — радиал булиниш, Хонтангри; г — турсимон булиниш, Урал тоглари цисми tof тизмалари виргациясига мисол була олади. Tof тизмалари- нинг елпиричсимон таралиши торли улканинг ичкарисига кириб бориш- га имкон беради, бироц уни кесиб утиш цийин. Торли улка патсимон парчаланггнда бош ёки сувайиррич тизмадан цар икки томонга иккинчи даражали тизмалар ажралиб чицади. Улар орасидаги куплаб водийлар бош тизмага томон кириб келиб, унга кута- рилишни осонлаштиради. Бирок, бунда цам сувайиррични ошиб утиш цийин. Тоглар тармоцлани- шининг бу энг оддий типи Катта Кавказга, Урта Осиёнинг торли цисмларига ва бошца куплаб жойларга хосдир. Торли улкаларнинг нурсимон ёки радиуссимон парчаланшиида водийлар ва тизмалар битта уму- мий марказ ёки tof тугунидан юлдуз шаклида атрофга тарцала- ди. Бундай tofth улкаларни ошиб утиш ва узлаштириш цийин, чун- ки марказий массив кам парча- ланган; унга яцинлашиб келувчи водийларнинг эса боши берк бу- лади. Масалан, Хонтангри масси- ви мана шундай нурсимон парча- ланган. Кучли емирилган ва пасай- ган тоглар одатда турсимон ёки шахматсимон парчаланган булади. Водийлар торли улкани иккита узаро перпендикуляр йуналишда кесиб утади. Калта тизмалар шахмат ката- гига ухшаб жойлашади. Бундай торли улкани цар цандай йуналишда цам кесиб утиш осон. Урал, Аппалачи ва бошца паст торлар турсимон парчаланган. Tof системаларининг жойлашиш цонуниятлари. Альп типидаги энг кучли ва энг ёш бурмаланиш минтацаси пайдо булиши жицатидан 35° ш. к. даги ер пусти ёриги минтацаси билан боглиц. Мезозой ва учламчв даврда вужудга келган меридионал орогеник минтаца Тинч Океании ураб туради. Бошца меридионал минтацалар цам актив географик узоц- ликлардаги бурмаланиш ёйларига турри келади. Кизири шундаки, улар бир-биридан географик узоцлик буйича 45° масофада жойлашган. Шарций узоцликнинг 15-меридианида Скандинавия тоглари жойлаш- ган. Улардан 45° шарцда, яъни 60° шц. у. да Урал тоглари жойлашган. Ундан 45° шарцда 105° шц. у. унинг актив меридиани бор, Байкалбуйи торларининг пайдо булиши шу узоцлик меридиани билан боглиц. Ундан нарида 150° ли меридиан келади; бу меридианда Черский торлиги, Юко- ри Яна тизмаси цамда Австралия Альпи гоглари жойлашган. 15° шц. у. меридианидан 45° рарбда, яъни 30° f. у. меридиани буй- лаб Атлантика сув ости тизмаси утади. Ундан 45° нарида, яъни 75° F. у. меридианида Аппалачи тоглари бор. Яна 45° нарида, яъни рарбий узоц- ликнинг 120° -меридианида Тинч океан ер пусти ёрицлари минтацаси- нинг Америкадаги цисми жойлашган. Вулканик областлар морфологияси. Эриган ва газларга туйинган минерал масса — магманинг Ернинг ички цисмидан ер пустига кириб келиши ва ер бетш а оциб чициши билан боглиц булган процеселар- нинг цаммасига вулканизм дейилади. Магма ер бетига оциб чициб, ун- дан учувчи моддалар ажралиб чиццач, лавага айланади. Вулкаплар- дан увоц tof жинслари — кул ва тошлар цам отилиб чицади. 3(3
Вулканизм процесси узига хос вулканик рельеф шаклларини ву- жудга келтиради. Вулканлар океан ер пустининг континентал ер пусти- га айланишида цам иштирок этади. Вулканизм Ернинг цозирги тектоник фаолиятининг оцибати ва куринишларидан биридир. ^озир 800 га яцин сунмаган вулкан бор, энг фаол вулканлар 50 дан ортади, сунган вулканлар сони унг минг- лаб цисобланади. Вулканларни сунган ва сунмаган деб ажратиш анча шартлидир. Альп ва Тинч океан геосинклиналларида вулканлар фаолияти ай- ницса кучли булади (127- раем). Ифодали килиб оловли цалца деб ата- лувчи Тинч океан тоглар минтацасида 370 га яцин сунмаган вулкан бор. Алеут, Куриль, Жанубий Сандвич ороллар ёйи вулкан конуслари занжирларидан иборат. Камчатка ярим ороли, Япония, Филиппин, Кат- та ва Кичик Зонд оролларида, Анд ва Кордильера тогларида вулхан- 127- раем. Вулканларнинг жойлашиши лар куп. Антарктидада иккита вулкан бор. Кичик Антиль ороллари цам вулкан фаолияти натижасида пайдо булган. Океанлар уртасидаги рифт тизмалари системаси вулкан минтацаси цисобланади. Ян-Майен, Исландия, Азор, Вознесение ороллари Урта Атлантика сув ости тизмасининг сув бетидан юцори кутарилиб турган цисмларидир. Тинч океанда цам вулканлар жуда куп. Улар орасида сунмаган вулканлар цам бор. Булардан энг каттаси Гавайи вулканларидив. Kvn вулканлар аллацачон суниб цолган. \озирда иссиц минтацадаги сунган вулканларнинг конусларида маржой ороллари вужудга келган. Материк платформаларида ва ешарган тогларда цам вулканлар бор, бироц унлаб вулканларгина тарихий давр мсбайнида царакатда булган. Сунган вулканлар Шарций Сибирда, Британия оролларида, Марказий Европада, Киндистонда, Арабистонда, Жанубий ва Шарций Африкада бор. Вулкан рельефи шакллари вулканнинг отилиш характерига цамда лаваси таркибига боглиц. Ёрицлардан. оциб чицувчи вулканларда жуда куплаб суюц лава отилиб чицади ва атрофга кенг ёйилиб, катта-катта майдонларни цоп- лайди. Цозирги геологик даврда ёрицлардан лава отиладиган энг катта вулканлар Исландиядадир. 1783 йил узунлиги 24 км ли ер ёригидан 15 км3 дан ортиц лава ва увоц жинслар отилиб чициб, каттагина вул- каник текислик цосил цилган. Исландия ороли бутунлай ана шундай 304 I
вулканик жинсларидан таркиб топтан Ерицлардан отилиб чиццан лава оцимлари Азор, Самоа, Янги Зеландия оролларида цам бор. Утган геологик даврларда ер ёрицлардан вулкан отилиши купроц булган. Улар катта-катта вулкан платолари ёки ясси тогликлар цосил цилган; бунга Колумбиядаги лава платоси (майдони салкам 400 000 км2), Декан траппалар платоси (майдони 300 000 км2га якин), Патаго- ниядаги Базальт платоси, Арманистондаги вулканик ясси тогликлар, Шаркий Сибирдаги траппалар улкаси (майдони 1 млн. кл}2) мисолдир. Лава цоплаган жойлар тулцинсимон текисликдан иборат; улар цанча цадимий булса, рельефи шунча куп парчаланган булади. Мар каздан отилиб чиццан вулканларда магма ер бетига вулкан буг- зидан чициб келади. Бундай вулканлар отилганда цосил буладиган рель- еф шакллари лаванинг царакати ва таркибига боглиц булади (128-расм). Шакли энг оддий вулканлар маарлардир. Улар фацат буг ва газ отади. Вулкан отилган жойда отилиш найчаси деб аталадиган тешик ва 128- раем. Вулкан рельефи шакллари: кальдера (а), стратовулкан (б) 20 Л. П. Шубаев ' 305
конуссимон кенгайиб борувчи кратер цолади. Мана шу кратер маар деб аталади. Маарларнинг диаметри 300 м дан 3000 м гача, чуцурлиги 300 м гача булади. Нам ицлимли улкаларда бу кратерларда куллар пай- до булади. Гавайи типидаги вулканлардан асосий, яъни таркибида кремний кам булган базальт лаваси отилади. У секин отилади ва секин аста со- зур экан, атрофга кенг ёйи^ади. Бундай вулканлар калцон цопламлари цосил цилади; цалцон цопламлари майдони жуда катта ва юзаси ясси булади. Гавайи оролларининг энг каттаси — Гавайи учта вулканнинг цушилишидан цосил булган. Бу вулканларнинг тепаси анча баланд булишига царамай (Мауна Лоа—4170 м. Мауна Кеа—4205 м, Гуала- лаи — 2251 jk), ён багирлари жуда ётиц — 6° атрофида. Камчаткадаги Толбачек вулкани цам цалцонли вулканларга киради. Куприна вулканлар цатлам-цатлам ёки стратовулканлар (Везув ий) типига киради. Бундай вулканлардан сув буглари ва газлар, жуда куп- лаб кул, палахса-палахса тошлар ёки вулкан бомбалари, ляпилли, яъни совиб цотиб цолган лава парчалари, суюц лава отилиб чицади. Улар цатлам-цатлам тузилган вулкан конусларини цосил цилади. Страто- вулканларда оциб чиццан лава цатламлари билан говак жинслар кат- ламлари устма-уст ётади. Ключи Сопкаси, Кроноки Сопкаси ва Фудзия- ма стратовулканларнинг классик намунаоидир. Улар ён багрининг ция- лиги 30° га яцин. Ен багирларини чуцур жуяклар еки барранкослар уйиб тушган. Кенг кратери кальдера дейилади. Мон-Пеле типидаги вулканлар лаваси нордон булади, кремний ок- сиди салкам 55% ни ташкил этади. Лаваси вулкан бугзини цаттиц бер- китиб цуяди ва вулкан отилг-андан кейин цотиб цолиб, устунсимон 129- раем. Лакколит: шакллар цосил цилади. Купинча магма tof жинслари орасига ёриб кириб, устки цатлам- ларни кутаради ва букади, бироц узи ер бетига оциб чица олмай, интру- зияларни цосил цилади (129-раем). Интрузиялар тогларда кичик рель- еф шакллари цосил цилади, текислик- ларда эса улар етим тоглар сингари, жуда яццол куриниб туради. Шимолий Кавказдаги Пятигорск шахри атрофи- да текис плато юзасидан баландлиги 200 м дан 900 м гача булган конус ва гумбаз шаклидагн бир цанча тоглар цад кутарган, уларнинг] баъзи бирла- рида чукинди жинслар цоплами цис- ман сацланган (Лисая тоги), бошца- ларда магматик жинслар очилиб цол- ган (Железная тоги). с, б — лаколитнинг тузилиш схемаси, в — Бештов 306
ТЕКИСЛИКЛАР «Текислик» термини цам «tof тизмаси» термини каби цам тор, хам кенг маънода цулланади. Текисликлар деб, Ер макрорельефининг эле- чентларига, яъни материкларнинг платформалардан иборат катта-катта цисмларига айтилади Масалан, Шарций Европа, Гарбий Сибирь, Шар ций Сибирь, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Хиндистон, Хитой, Австралия ва Антарктида текисликлари. Катта текисликларнинг мезорельеф элементларидан иборат ьа майдони нисбатан кичик ясси жойлари цам текислик дейилади. Булар одатда пасттекислик деб юри- тилади; масалан, Балтикабуйи, Ока-Дон, Каспийбуйи пасттекислиги ва х. к. Катта текнслнкларда пасттекисликлардан ташцари цирлар цам булади. Чунончи, Россия текислигида Волгабуйи, Валдай, Тимань кря- жи ва бошца цирлар бор. Демак, цар бир текислик цам паст, цам баланд жойларни уз ичига олади. Шунинг учун цам Гарбий Сибирни паст- текислик эмас, балки текислик деииш лозим. Чунки, унда Васюганье каби пасттекисликлар цам, цирлар цам бор. Мана шундай цирлардан бири Сургут шацридан шимолда жойлашган. Урта Сибирь баланд текислиги- ни ясси торлик эмас, балки Урта Сибирь платоси деган маъцул. Дунё табиий географик атласида (1964) мана шу терминология цулла- нилган. Платформа текисликлари пайдо булишига кура цатламли, акку- мулятив ва денудацион текисликларга булинади. Катламли текисликлар. Цатламли текисликлар цар бир материк- нинг платформадан чборат катта-катта цисмларидир. Улар, юцорида айтиб утилганидек, икки ярусли булади. Кембрийдан олдин ва палеозой жинсларидан иборат пастки ярус плита дейилади. Унинг устида кем- брийдан то учламчи давргача пайдо булган денгиз чукинди жинслари билан континентал жинслар деярли горизонтал цолда цатлам-цатлам булиб ётади ва иккинчи ярусни, яъни чукиндилар цопламини цосил ци- лади. Платформаларнинг жуда узоц давом этган ривожланиши мобайни- да, уларнинг гранит-гнейсли (палеозой платформаларида эса бурма- ланган) заминида ботицлар—синеклизалар ва баландликлар—анте- клизалар цамда гумбазлар пайдо булган. Антеклизалар ва гумбазси- мон кутарилган жойлар рельефда цирлар куринишида намоён булган. Масалан, Урта Россия цирларининг асосида Воронеж антеклизаси жойлашган булиб, унинг гранитли фундамента бор-йуги 50—60 м чу- цурликда ётади. Волгабуйи цирлари билан Баланд Заволжье Волга- Урал гумбазида жойлашган. Синеклизалар урнида пасттекисликлар жойлашган. Масалан, зами- ни 3—4 км чуцурда булган Москва синеклизасига. Днепр-Донец, Ока- Дон синекллзаларига Россия текислигининг марказидаги пасттекислик- лар тугри келади. Россия платформасининг жанубида альп геосинклина- ли яцинида чекка ботицлар бор, уларнинг замини 10 км чуцурда ётади. Бу ботицлар — синеклизалар Каспийбуйи, К°Ра денгиз буйи ва Кума- Манич пасттекисликларини цосил цилган. Катламли текисликлар денгиз сатцидан баландлшига цараб паст, уртача баландликдаги ва баланд текисликларга булинади. Амазонка. Ла-Плата, Барбий Сибирь текисликлари пасттекисликларга киради. Россия, Турон текисликлари цамда Шимолий Америка текислигининг шарций цисми уртача баландликдадир. Урта Сибирь платоси. Прерия- лар платоси ва экваториал материкларнинг текисликлари баланд текис- ликларга киради. В. Е. Хайн курсатиб утишича, текисликларнинг турлича баланд- ликдаги хилларга булиниши улар плитасининг ёшига боглиц булмай, неотектоник (мезо-кайнозойдаги) царакатларга боглицдир. Материк- 20* 307
ларнинг Атлантика буйи цисмлари тектоник жихатдан бирмунча тинч. Бу ердаги текисликлар паст ёки уртача баландликда. Евросиёнинг шарций ва Шимолий Американинг гарбий цисмлари тектоник жицатдан актив Тинч океан ёрицлари минтацасига яцин жойлашган. Мезозой бур- маланиши Шарций Сибирь, Хитой платформалари билан Американинг урта гарбидаги платформанинг кутарилишига сабаб булган. Экваториал платформалар булмиш Африка, Арабистон, Декан, Австралия ва Жанубий Америка платформаларидаги текисликлар тек- .тоник царакатлар натижасида анча баландга кутарилиб цолган; бу тек- тоник царакатлар генетик жихатдан' Тинч океан чукмасининг мезо- кайнозойда янада чукиши ва рифт тизмаларининг пайдо булиши билан боглицдир. Цатламли т.екисликларда усти ясси ва ён багирлари тик, купинча жарликдан иборат супасимон тоглар учрайди (130-раем). Улар юза цисмидаги чукинди цатламлари деярли горизонтал ётган анча баланд 130- раем. Орол тоглар: каттик жинслар билан цопланган супасимон-цолдиц (а) ва тектоник (б) тоглар 131- раем. Ер пусти пе- непленга айланган кис- мининг геолегик тузи- лпш схемаси плато ёки ясси тогликларнинг парчаланиши натижасида вужудга келади. Хургоцчил ва ёмгирли фаеллари булган тропик ицлимли улкалар- да оцар сувлар эрозияси ёмгирли фаелдагина булади. Бу вацтда чуцур водий ва жарлар вужудга келади. ^ургоцчил фаслда бу водий ва жар- лар ён багри физик нураш ва шамол эрозияси натижасида емирилади; емирилган жинсларни ёмгирли фаслда оцар сувлар олиб кетади. Бу пронессларнинг узоц вацт давомидаги таъсири натижасида текис жой айрим-айрим супасимон тогларга, яъни усти ясси ва ён багирлари тик тогларга булиниб кетади. Бунда тогларнинг баландлиги текисликнинг дастлабки сатцига тугри келади. Бундай рельеф, масалан, Судан, Шар- ций ва Жанубий Африкага хосдир. Вацт утиши билан чукиндилардан таркиб топган платонинг супа- симон тоглари тобора емирила бориб, майдони цисцаради, баъзилари бутунлай емирилиб кетади; фацат у ер-бу ердагина бирмунча катта тог- лар сацланиб цолади, бу тоглар орол тоглар дейилади. Кейинчалик орол тоглар цам емирилиб кетиб, бу жой ёппасига янги сатц даражасигача насаяди. Аккумулятив текисликлар. Устки чукинди жинслар цоплами турт- ламчи давр ётцизикларидан таркиб топган текисликлар аккумулятив текисликлар дейилади. Бундай текисликларга неотектоник босцичда чуккан чекка пасттекисликлар — Буюк Хитой, Хинд-Ганг, Подана, Месо- -308
потамия, Цаспийбуйи, Цуйи Печора, Цуйи Колима пасттекисликлари, шунингдек уртача баландликдаги текисликларнинг паст цисмлари кира- ди, масалан, Днепрбуйи пасттекислиги ва Васюганье. Дунудацион текисликлар. Кембрийдан олдин пайдо булган плат- формалар купинча денгиз сатцидан баланд булади. Кристалли фунда- ментнинг (заминнинг) ер бетига чициб цолган баланд жойлари цал^он- лар дейилади. Бунга Россия платформасидаги Балтика цалцони, Сибирь платформасидаги Анабар ва Алдан цалцонлари, Шимолий Америка платформасидаги Канада цалцони, Жанубий Америкадаги- Гвиана хамда Бразилия цалцонлари, Африка билан Арабистондаги бир цанча цалцонлар, Циндистон, Австралия цалцонлари мисол була олади. Калцонларнинг баландлиги камдан-кам холдагина (Скандинавия цалцонлари, Шарций Африка ва Бразилия массивлари) тоглар баланд- лигига етади. Уларнинг баландлиги одатда 0 дан 500 м гача булади. Цалцонлар материклар рельефида туб текисликлар тарзида ажралиб туради. Улар цадимги кристалли массивларнинг пенепленлашлши наги- жасида цосил булади Пенспенлашиш процесси шундан пборатки, цади- мий цуруцлик нисбатан тургун тектоник цолатда булиб, уни узоц вацт давом этган нураш ва денудация пасайтиради ва текислайди цамда энг сунгги текислик, яъни пенепленга айлантиради. Пенепленлар палеозой платформаларида цосил булади. Булардан энг каттаси герцин бурмаланишида цосил булган тогли улка урнида вужудга келган баланд текислик — Цозогистон бурмали тоглари ул- касидир. Пенепленлашиш идеал юза цосил цила олмайди. Ер юзасининг нишаби 3° га етгач, нураш мацсулотларининг олиб кетилиши тухтайди. Бундан ташцари, турли жинслар емирилишга турли даражада чидамли булганлиги сабабли нураш процесси цамма жойда бир текис булмайди. Энг цаттиц жинслар урнида анча баланд жойлар — цирлар, цатто тог- лар сацланиб цолади. Цозогистон цирларидаги Царцарали ва Улутов мана шундай тоглардир; улар силлицланган гранит ва кварц массивла- ридан иборат булиб баландлиги 1500 м га етади. Цалцонларнинг рельефда акс этадиган бошца характерли томонп уларда мураккаб тектоник ёрицларнинг булишидир. Узилма натижа- сида пайдо булган кул котловиналари — Байкал, Ладога ва Онега, Буюк Африка, Буюк Америка куллари цамда Царелия, Финляндия, Швеция. Цанададаги купдан-куп катта-кичик куллар грабени мана шундай тектоник ёрицлар билан боглицдир. Денудацион текисликлар рельефида неотектоник царакатлар бел- гилари яццол билиниб туради. Балтика цалцони цозирги вацтда цар 100 йилда тахминан 2 м кутарилмоцда. Гидрографик тармоцлар цам шунга цараб узгаради. Биз куриб утдикки, Ладога кулидан сув илгари Вуокса дарёси орцали окно чицар эди, эндиликда эса Нева орцали чицмоцда. Цозогистондаги етим тогларнинг пайдо булишига цам неотектоника сабабдир: бутун Цозогистон цирларининг тектоник царакатлари жара- ёнида илдизи у цадар чуцур булмаган айрим блоклар текисликнинг умумий сатцидан алохида турган етим тоглар шаклида кутарилиб кол- ган (130- раем, б). Текисликлар рельефининг зоналлиги. Юцорида куриб утганимиздек, платформа текисликлари планета рельефининг зонал элементларидир (132- раем). Уларда рельеф зоначалари кузга яццол ташланадк. 71° ш. к. параллели яцинида пасттекисликлар зоначаси билан Евросиё ва Амери- кадаги цозирги текисликларнинг цутбий чегараси жойлашган. 62° ш. к. нинг актив параллелида Цанада, Балтика ва Анабар цалцонлари цамда Еарбий Сибирь шимолий сув айиргичининг цирлари жойлашган. 60 ва 55° ш.к. лар орасида пасттекисликлар минтацаси—- Германия. Польша пасттекислиги, Белоруссия Полесьеси, Мешчёра, Сургут Полесиеси, 309
Вилюй пасттекислиги жойлашган. 55—60° ш. к. лар орасида асосан цир- лар бор. 50 ва 40" ш. к. лар орасида жуда катта пасттекисликлар — платформаларнинг чекка ботицлари жойлашган. Умуман олганда, ши- молий текисликларнинг тектоник рельефи шимолдан жанубга томон тулцинсимон давом этади. Тектоник рельефнинг кенглик буйича зоналлиги билан бирга мери- дионал секториаллиги цам мавжуд. , Табиат зоналарининг бир бутун табиий географик комплекси билан генетик боглиц булган текисликлар мезорельефида зоналлик янада яц- цолроц акс этади. Бироц табиат комплексининг бошца компонентлари — ицлим, усимликлар, тупроцлар ва бэшцаларга цараганда консерватив- роц булган мезорельеф купинча цозирги географик шароитни эмас, бал- ки утган замончар географик шароитини узида акс эттиради. Масалан, карст рельефи ва плейстоцен музликлари вужудга келтирган музлик 132- раем. Ер макрорельефи зоналари: 1 — шимолий цутбий кенгликлар океан рельефи, 2 — Евросиё билан Американинг шимолий чекка цисмларидаги пасттекисликлар рельефи, 3 — шимолий ярим шардаги материк рельефи, 4 — Урта ер ёрицлари минтацаси рельефи, 5—шимолий ярим шар тропик кенгликпаридаги тогликлар ва ясси тогликлар рельефи, 6—экваториал пасттекисликлар рельефи, 7 — жанубий ярим шар тропик кенгликларининг тогликлар ва ясси тогликлар рельефи, 8 — жанубий ярим шар ер ёрицлари пояси рельефи, 9.— жанубий ярим шар океан рельефи, 10 — жанубий цутбий кенгликлар материк рельефи рельефи шакллари мана шундайдир. Бироц бу рельеф шакллари цам зоналликка эга. Куп йиллик музлоцлар ва арид рельеф типлари геогра- фик зоналарнинг цозирги табиий шароити билан боглиц. Интразонал булган эрозион-аккумулятив рельеф шаклларида цам озми-купми зонал- лик акс этпб туради. Бунга ишонч цосил цилиш учун чуллар водий- дарё рельефини куп йиллик музлоц улкалар водий-дарё рельефи билан таццослаш кифоя. Текисликларнинг шаклига кура хиллари. Мезотекисликлар шакли- га кура, ясси, ция (нишаб), ботиц, цавариц, сертепа ва тулцинсимон бу- лиши мумкин. Юзаси бир хил булиб, нишаби 10 м}км дан ошмайдиган текислик- лар ясси текисликлар дейилади. Одатда, ёш денгиз текисликлари (маса- лан, Каспийбуйи ва К°Ра денгизбуйи паегтекисликлари), шунингдек, атлювиал цамда кул текисликлари ясси булади. Р\ия текисликлар юзаси цам бир хил булади, бироц унинг нишаби ГО м]км дан ортади. Tof олди текисликлари, масалан, Кавказолди, Шарций Швеция, Бавария текислиги шундай текисликлардир. 310
Ботиц текисликлар юзаси чеккаларидан марказга томон пасая бо- ради. Нам иклимли жойларда улардан дарёлар оциб утади, цуруц иьг лимли жойларда эса ботиц текисликлар ички оцим улкаларидир. Маса- лан, Шимолий Франция ва Турон текисликлари. Крвариц текисликларнинг энг баланд жойи уртасида булади; юзаси марказидан чеккаларига томон нишаб булади. Оцар сувлар цам шу ни- шаблик буйича йуналади. Сертепа текисликлар юзаси, номидан цам куриниб турибдики, тур- ли йуналишда ва турлича цияликда булади. Морена ётцизицлари тар- цалган областлар, масалан, Валдай циолари, рельефи сертепа текислик- лардан иборат. Тцлцинсимон текисликлар юзаси ур-цир булади. Купинча бундай рельеф ёллар рельефи деб хам аталади. Масалан, Ёаобий Сибирь текислшининг жанубидаги ёллар рельефи тулцинсимон текисликларга киради. СУВ ЭРОЗИЯСИ ВА АККУМУЛЯЦИЯМИ РЕЛЬЕФИ КОМПЛЕКСЫ Юзалама ва узан эрозияси. Ер юзасида ёгин тушмайдиган жой йуц деса булади. Оцар сув цуруцлйкнинг цамма жойида ишини бажаради, у яратган рельеф шакллари эса ницоятда хилма-хилдир. Оцар сувлар- нинг уйиш иши эрозия (латинча arodere — емирмоц) дейилади. Емгир ёки цор сув томчилари йигилиб оца бошлайди. Улар цуруцлик юзаси- нинг барча цисмига таъсир этиб, ундаги эрувчан моддаларни ювиб кетади ва механик жицатдан емиради. Бу юзалама ёки ён батир эрозия- дир. Унинг натижасида ён багирлар ёппасига ювилади, пасаяди, те- кислана боради. Ен багир этаги яцинида ва унинг пастки цисмида ювилиб тушган увоц жинслар тупланади; бу ётцизицлар делювий (ла- тинча deiuere—ювмоц) дейилади. Емгир сувлари цисца вацт ичида жилга ёки дарёларга оциб тушади; бу жилга ва дарёлар маълум бир йуналишда, узан буйлаб оцади. Узан эрозияси ёки чизихли эрозия аввал кичик-кичик жуяклар цосил цилади, сунгра эса каттароц чуцур пайдо булиб, у бора-бора водийга айланиши мумкин. Узан эрозияси мацсулотлари сув оцимининг цуйи цисмида—сув- нинг оциш тезлиги ва кучи камайган жойда ётцизилади. Бу аллювиал (латинча alluvialis — оцизицли) ётцизицлар оцим этагида ётиц конус шаклида жойлашади, яъни конуснинг учи юцорида, ювилган асоси пастда булади. Бундай рельеф шакли ёйилма конуси дейилади. Демак, оцар сувнинг эрозион иши албатта жинсларни хам ювиб кетиш, цам туплаш (аккумуляция)дан иборат булади. КаР бир узанли оцим- нинг уч цисми яццол ажралиб туради, булар: а) сув йигилиш майдони; б) оцим узани ёки канали; в) ёйилма конуси (93-расмга царанг). Жар рельефи. Эрозия уз вацтида тухтатилмаса, чуцурча ва жуяк- лар жарларга айланиб кетади. Жарлар ён багирлари тик катта чуцурлар булиб, улар жала ёки цор сувларининг ён багирларини ювиб кетиши натижасида вужудга келади. Ривожланаётган жарнинг ён багри тик, купинча вертикал бу- либ, улар жар тагида туташиб уткир бурчак цосил цилади. Бош жардан атросрга ён жарлар шохлаб кетади. Шундай цилиб, катта ва кичик жарлар цамда чуцурликларнинг мураккаб системаси юзага келади. Кучли жалалар ва эрувчилик вацтидаги цор сувлари ювиши натижаси- да бош ва ён жарлар учи тобора текислик ичкарисига кириб боради, текисликни емиради ва ундан хужаликда фойдаланишни цийин- лаштиради. Жарларнинг пайдо булиши ва янада усишига табиий омиллар цам, инсониинг хужалик фаолияти цам сабаб булади. Табиий омилларга цу- 311
йидагилар киради: 1) баландлик рельефи, бунинг натижасида сув оци- мининг циялиги ва кучи ортади; 2) ёзги ёмгирларнинг жала тарзида ёгиши ва цорнинг бацорда жадал эриши; бунинг натижасида кучли сув оцимлари вужудга келиб, уйицларни янада кучли чуцурлаштиради; 3) жойларнинг осон ювилувчи ва, айни вацтда, тик жарлик цосил цилув- чи tof жинсларидан (лёсслар ва лёссимон цумоцлардан) таркиб топ- ганлиги. Капиталистик мамлакатларда хусусий ер эгалиги жарларнинг усишига сабаб булади; бундай хужаликларда ердан купинча ноо- цилона фойдаланилади, коллектив мелиорацияни амалга ошириб бул- майди. Жарларнинг катта-кичиклиги жойнинг баландлиги ва жинслар ха- рактерига цараб жуда хилма-хил булади. Жарларнинг чуцурлиги одат- да 10—20 м, баъзан 80 м гача булади. Узунлиги бир неча километрга егиши мумкин. Баъзи цолларда жарлар жуда тез усади. Урта Россия цирларидаги бир жарнинг уч йилда 490 м усганлиги цисобга олинган; бу ерда бир кучли жаладан кейин сув узунлиги 17 м ва чуцурлиги 35 см чуцурлик цосил цилгани цам цайд цилинган. Вацт утиши билан жар таги нормал циялик (мувозанат) профилига етади. Шундан сунг жарнинг чуцурлашуви сусаяди, денудация про- цессларн кучайиб, жар ён багрининг тиклиги камая боради. Жар балкага — ясси жарга айланади. Якка жарлар цамма жойда бор, жар-ясси жар рельефи дашт ва урмон- дашт зоналарида, айницса Волин-По- долия, Урта Россия, Ставрополь, Вол- габуйи цирларида, юцори Урал олдида, Олтой tof олдиларида (Новосибирск области биланОлтой улкасида), АК.Ш- нинг Урта Барбида ва Канадада кенг тарцалган. Бу ерларнинг баъзи жойла- рида жарлар бутун территориянинг 30% гача цисмини эгаллайди (133- расм). Жарлар цишлоц хужалигига жуда катта зарар етказади. Улар цишлоц хужалигига яроцли ерларни анча цис- цартирадц. Ёмгир ва цор сувлари туп- роцни сувга туйдирмай ва грунт сувла- рига цушилмай, дарцол уйиц ерларга оциб тушиб кетади. Шамол цорларни далалардан учириб келиб жарларга туплайди ва натижада далалардаги тупроцлар бацорда цор сувидан бацра ололмайди. Жарлар тобора чуцурла- ша бориб, грунт сувларини цам оки- зиб кетади ва бу билан ерларнинг янада нами цочади. Жарлар уйиб юборган жойларда тупроц эрозияси цам кучли булади. Жарларга царши кураш, биринчидан, уларнинг пайдо булишининг олдини олишга, иккинчидан, мавжуд чуцурларни мустацкамлашга цара- тилган булиши мумкин. Сирт ёки водий-ясси жар рельефи. Агар эрозия процесслари гил- лардан таркиб топган жойда руй берса, улар сиртлар рельефининг вужудга келишига сабаб булади. Сиртлар рельефи учун тепалари ду- малоц, ясси, ён багирлари ция булган тепалар билан ён багирлари ва таги усимлик билан цопланган кенг водийларнинг биргаликда уч- раши хосдир. 312
Усти гумбазсимон, ён багирлари ция тепалар билан кенг балкалар- нинг пайдо булишига сабаб шуки, гиллар сувда букканда юмшаб цола- ди ва тик ён багир цосил цила олмайди. Баъзи тадцицотчилар, сиртлар рельефи цозиргидан кура намроц ицлим шароитида вужудга келган, деб цисоблайдилар. Сиртлар рельефи Заволжьеда Самара дарёсидан Ялпи Сирт цир- ларигача булган жойларда яхши ривожланган. Бу жойлар цизгиш-цун- гир тусли сирт гиллари цатламларидан таркиб топган булиб, ён багир- лари ётиц, кенг ва чуцур водийлар уларни уйиб юборган. Заволжьеда бошца йул билан пайдо булган ва шакли бошцача бул- ган цирлар, масалан, Тош сирт, Урта сирт, Зангори сирт, Бур сирт, Оц сиртни цам сиртлар деб аташади. Узбуйлар. Егинлар тасодифан ва жала тарзида ёгадиган ва доимий, цатто вацтинча оцими цам йуц тропик чулларда цуруц узанлар вужуд- га келади; кучли жала цуйганда улардан тулиб-тошиб сув оцади. Бундай цуруц узанлар (водийлар) Арабистон билан Сацрои Кабир- да куп. Улар цирлар ва тогли жойлар — Атлас тоглари, Тибести, Ахаг- гар ва бошцалардан бошланиб, оцимсиз цуруц ботицларга бориб тугай- ди. Баъзи цуруц узанлар, илгариги намроц ицлимли вацтлардаги дарё- ларнинг узанлари хам булиши мумкин. Урта Осиёда чуллардаги цуруц узанлар узбуй дейилади- Масалан, Амударёнинг куцна узанлари шундай деб юритилади: Келиф узбуйи, Заунгуз узбуйи ва ц. к. Текисликларнинг эрозия натижасида парчаланиши. Дарёлар узлук- сиз ва узоц вацт давомида оциши натижасида узун цамда мураккаб во- дийлар вужудга келади. Водий деб, рельефнинг узун чузилган, бир томони очиц1 ва бир то- монга нишаб чуцурликларига айтилади. Дарё водийлари текисликларга уйиб кирар экан, уларни парчалай- ди, айрим цисмларга ажратиб юборади. Натижада эрозион рельеф комплекси вужудга келади. Айни вацтда дарё оцизицлари тупланиб, аккумулятив рельеф шакллари цосил булади. Текисликларнинг эрозион- аккумулятив рельефи характери водийнинг цанчалик чуцур уйилганли- гига, гидрографик тармоцларнинг циёфаси цамда зичлигига боглицдир. Дарё водийсининг цанча чуцурлашиши ва, умуман жойининг эро- зион парчаланиш даражаси, рельеф ёшига цараб орта боради. Террито- рия цанча цадимий булса, яъни эрозич цанча узоц вацтдан бери руй беп- са, дарёлар шунча чуцур уйилган булиб, сувайиргич билан водийлар таги орасидаги баландлик фарци шунча ортади. Бир хил шароитда эро- зион уйилиш чуцурлиги текисликнинг баландлиги билан эрозия базиси баландлиги орасидаги фарцца боглиц. Эрозион уйилиш шу жойдаги жинсларнинг литологиясига боглицдир. Яхлит-кристалли цатламлар секинроц, чукинди жинс цатламлари эса анча тез уйилади. Рельефнинг абсолют ёши бирдай булса-да, уларни ташкил этган жинслар таркибига цараб водийларнинг чуцурлиги ва морфслогияси турлича булади. Эро- зияга бардошли жинслар тарцалган областларда эрозион рельеф нис- батан ёш рельеф хусусиятларини сацлаб цолади, юмшоц жинсли район- ларда рельеф цисца вацт мобайнида кухна рельеф белгиларига эга бу- лади. Пасттекисликлардан оцувчи дарёлар (масалан, Полесьедаги При- пять дарёси) циргоги баланд булиши мумкин эмас. Аксинча, цирлардан оцувчи дарёлар тор ва чуцур водийлар цосил цилади. Масалан, Сура дарёси циргоцларининг баландлиги 65 м га етади. 1 Дарё водийсидан фарц цилиб, котловиналар цамма томони берк ботиц- лардир. 313
Текислик Дарёларининг боши денгиз сатдидан унча баланд булмай- ди: Волга 2Ь8 м, Днепр 250 м, Дон 190 м баландликдан бошланади. Дарё Зоши билан цуйилиш жойи (эрозия базиси) Уртасидаги баландлик фар- ци кичик булса, улар водийси цам унча чуцур булмаслиги керак эди. Вацоланки, йирик дарёларнинг цаммасида баланд циргоцлар учрайди. Волганинг Волгабуйи цирлари яцинида, Днепрнинг Киев шацри яцини- да, Дон дарёсининг юцори оцимида, Шимолий Двина, Печора ва бошца дарёларнинг куп жойларида баланд циргоцлар бор. Территориянинг эрозион парчаланганлик даражаси ва характери, бинобарин, дарё водийлари морфилогияси хам фацат эрозия процессла- рига эмас, балки текисликнинг тектоник структурасига цам боглиц. Текисликлар гидрографик тармоцларини тахлил цилиш шуни курса- тадики, йирик дарё системалари ботиц тектоник структураларда—чук- маларда, букилмаларда, синеклизаларда жойлашади ёки ер пустининг ёрицлзри ва узилмалари буйлаб утади. Кутарилган структуралар — цалцонлар,. баландликлар сувайиргич булиб хизмат цилади. Тугри, бошца йул билан пайдо булган цирлар (ма- салан, Валдай цирлари) цам сувайиргич булиши мумкин, бироц булар цам генетик жицатдан рельефнинг бирмунча цадимий шакллари билан боглицдир. Россия текислигининг гидрографик тармоцларини унинг юцо- рида тасвирланган тектоник структуралари билан таццосланса, бунга дархол ишонч хосил цилиш мумкин (К- И. Геренчук, 1960). Юцори Волга Москва синеклизасида, Урта Волга, Шарций Россия ботигида оцади. Рельефда Ока-Дон пасттекислигига1 тугри келувчи Саратов-Рязань синеклизасида Дон ва Ока дарёчари системалари жойлашган. Полесье пасттекислиги ва у жойлашган синеклизадан Припять ва Днепрнинг урта цисми оциб утади. Текисликларнинг тектоник ва морфологик жицатдан турлича булган цисмларининг эрозион парчаланиши цам турличадир. Кия текисликлар- ни узаро параллел водийлар кесиб утган. Волинь-Подолия платосида, Кора денгизбуйи пасттекислигида, Россия текислигининг шимолий куп областларида, Швециядаги Норландия платосида, Шимолий Америка- нинг шимолида гидрографик таомоцлар параллел жойлашган. Еш те- кисликларнинг эрозион парчаланиши цам шунга ухшаган буладк. Эро- зия процесслари натижасида бора-бора гидрографик тармоцлар цам узгариб кетади. Агар текислик Амазонка, Падана пасттекисликлари каби тектоник букилмадан иборат булса, бундай текисликда гидрографик парчаланиш циёфаси патсимон булади. Бундай текислик уртасидан бош дарё оциб утиб, унга икки томондан симметрии тарзда ирмоцлари келиб цуйилади. Тектоник ва морфологик жицатдан турлича булган икки текислик кушилган жойда бир ёклама патсимон шаклдаги дарё водийси цосил булади: бош дарё водийси иккита текислик ёки текислик билан адир ту- ташган жойдан утади, унга нисбатан баланд социли томонидан, яъни бир томондан ирмоцлар водийлари келиб цушилади. Бундай манзара чунончи, Кубань, Енисей, Прут дарёлари цавзаларида учрайди. Тектоник ботчцларда жойлашган пасттекисликларда дарё тармоц- лари куриниши марказга интилма ёки елписичсимон жойлашади; бунда водийлар бир марказга томон йуналган булади. Б\ндай водийларни Ильмень цавзасида, Турон ва Урта Дунай пасттекисликларида, Париж цавзасида кузатиш мумкин. Юза цатламлари горизонтал ётган платформа текисликлари учун шохсимон парчаланиш хосдир. Бунда бош дарё водийси цам, унга келиб цушилувчи дарё водийлари цам атрофга бетартиб тарцалиб (шохлаб) кетган системани хосил цилади, бу системанинг маълум бир асосий йу- налиши булмайди. Бунга Москва ботиги билан ундаги юцори Волга цавзаси мисил була олади. 314
Антиклинал структураларда водийлар радикал тармоцланган Стла- ли. Зундай рельеф Россия гекислигидаги куплаб цирларда, Бразилия ва Гвиана тогликларида, Хиндистон ярим ороли ва бошца куп район- ларда учрайди. Юцорида тасвирланган барча холларда текислик рельефи ва ба- ландлиги фацат умумий куринишдагина эмас, балки эрозион парчала- ниш чуцурлиги цамда дарё водийларининг цай даражада чуцур уйилиб тушганлигида цам акс этган. Тектоник ботицлардаги пасттекисликларда жуда сертармоц дарё системалари ясси ва паст рельефта салгина уйиб кирган булади. Цирлар ёки ция текисликлардан оциб тушувчи дарёлар водийси чуцур булиб, купинча tof дарёлари водийсини эслатади. Катта дарёлар текисликларнинг бир неча тектоник ва морфологик элементини кесиб утади цамда бу элементларнинг цар бирида узига хос хусусиятларга эга булади. Днепр мисолида текислик дарёси водийсининг морфологиясини ку- рпб чицамиз. Бу дарё Валдай цирларининг жанубий цисмида денгиз сатцидан 250 м баландликдаги мох ботцоцликларидан бошланади. До- рогобуж шацригача циргоцлари паст ва ботцоцланган. Дарё водийси ботцоцликлардан чиццач, текисликларга хос водий шаклини олади: водий 2‘—10 км гача кенгаяди, циргоцлари баландлашади, узани илон- изи куринишда булади. Днепр Орша шацри яцинида девон даври оцак- тошлари грядасини кесиб утади. Бу ерда дарё узани торайиб, остона- лар цосил цилади. Полесье пасттекислигида Днепр ва унинг ирмоцлари водийлари унча чуцур эмас, водийлар ён багри сувайиргичларга билинар-билинмас туташиб кетади, циргоцлари паст булиб, гоц цумлоц, гоц ботцоцланган ва цалин усимлик билан коплан^ан, узани цум-гиллардан таркиб топ- тан, ницоятда эгри-бугри ва бецарор, яъни узгарувчандир- Полесьедан цуйида Днепрнинг унг циргоги баланд (100—150 м га- ча), сул циргоги эса паст. Водийда баландлиги 40 м гача булган терра- салар аниц куринпб туради. Узаннинг кенглиги 200 м дан 1200 м гача, кайирининг кенглиги 14 км га, бутун водийсининг кенглиги эса 18 ки га етади. Днепр дарёси урта окимининг жанубий цисмида, яъни Кременчуг шацридан бошлаб ер бетига чициб ётган цаттиц гранит ва гнейс жинсла- ринй кесиб утади. Днепро ГЭС тугони цурилгунча бу ерда куплаб осто- налар булар эди, энди улар сув омбори тагида цолиб кетди. Дарё цир- роцлари тик, водийси 2,5 км гача тораяди. Дарёнинг цуйи оцимида, Запорожье шацридан жанубда водий кен- гаяди, унда катта-катта ботцоцлар учрайди, дарё узани тармоцларга бу- линади; унг циргоги баланд, сул циргоги эса пастдир. Днепр дарёси купдан-куп тармоцларга булиниб, Днепр лиманига, яъни водийнинг денгизга цуйилаверишидаги сув босган жойга бориб куйидади. Шундай цилиб, дарё водийлари морфологияси ва текисликларнинг эрозион парчаланганлиги дарёлар ишига хам, жой рельефининг геоло- гик тузилишига цам боглицдир. Текислик дарёлари водийси рельефи. Дарёларнинг буйлама профи- ли циялиги нормалга яцинлашгач, ён эрозиянинг роли кучаяди. Шу билан бирга водийда аллювий тупланади. Водий морфологик жицатдан бир неча цисмга ажралиб цолади: эрозион уйилган рельеф тагида дарё- нинг аллювиал таг цисми жойлашиб, дарё узани мана шу аллювиал ёткизицларнинг уйилишидан цосил булади (134-расм). Дарё келтириб ётцизган аллювийдан цайир, яъни текисликдаги ривожланган водийнинг аллкждал жинслардан таркиб топган кенг, ясси ва цар йили сув босадиган таг цисми вужудга келади. Катта дарё- лар, масалан, Волга ва Обь дарёлари цайирининг кенглиги 40 км га, 315
уртача дарёлар (масалан, Ока дарёси) цайирининг кенглиги 20 км га, кичик дарёларда эса юзлаб ва унлаб метрга етади. 1^айир микрорельефида цуйидаги цисмлар ажратилади. Узаннинг икки чеккасида сув буйида паст цумлоц ер—узан 6tjuu саёзлиги чузила- ди. Ундан цайир ён багри ёки жарлиги кад кутарган булиб, у узан буйи марзаси билан тугайди. Узан буйи марзаси тошцин сувлари узандан цайирга тошиб чицаётгаида тезлиги бирданига камайиши натижасида чукиб цолган йирик цумлардан таркиб топади. Узан буйи марзасидан кейин унинг энг кенг ва унумдор цисми бул- ган марказий цайир келади. Марказий цайир одатда ция ёллар ва паст- цам ерлардан иборат булади; баъзан унда эски узанлар учрайди. Ёл- лар илгариги узан буйи марзалари, пасткам ерлар эса усимлик билан 134- раем. Текислик дарёси водийсининг тузи- лиш схемаси: 1 — туб жинслар, 2 — I цайир усти террасасмдаги аллювий, 3 — II цайир усти террасасидаги аллювий, 4 — цайир аллю- вийси. 5 — Узан буйи марзаси, 6—цайир текислиги, 7—тер- раса ёни пастлигн: / — биринчи, II — иккинчи цайир усти аккумулятив террасалари, III — учмнчи эрозион терраса цопланган цамда оцизицлар босган эски узанлардир. 1\айирнинг чекка циемн- да купинча ботцоц босган. ёки жплгалар оцадиган паст- ликлар булади. Дарё суви бурилиб-бури- либ, водийнинг гоц у, гоц бу циргогпга борар экан, тир- сакларда туб циргоцца бо- - риб урилади ва цайирни одатда сегмент шаклида- ги айрим цисмларга булиб цуяди. Дарё унгга сурила бори- ши натижасида цайир кен- гая бо-рган сари тулин сув даврида цайирга тошиб чиццан сув тобора юпца ёйпладиган булиб цо- лади. Агар дарё узанини чуцурроц уйиб кетса, цайирни сув босмай цуяди ва у террасага айланади. Агар дарё узани бир неча бор чуцур- лашган булса, унинг водийсида бир-биридан зинапоясимон кутарилиб борувчи бир неча терраса цосил булади. Текислик дарёларидаги цат- лам-цатлам дарё оцизицларидан таркиб топган аллювиал террасалар мана шундай пайдо булган. Н. И. Маккавеев тадцицотлари курсатишича, дарё узани дарёдаги сув мицдори ошиши натижасида цам чуцурлашиши мумкин. Сув миц- дори купайиши билан дарё шу сув мицдорига мув-офиц келадиган янги профилини цосил цила бошлайди. Дарё суви камайиб, у кичиклашеа, узаннинг илгариги нишаби жуда тиклик цилади ва дарё уз водийсини зур бериб аллювий билан тулата бошлайди; аккумуляция процесси дарё узининг янги сув мицдорига мувофиц келадиган профилини цосил цилгунча давом этади. Дарё тулиб оццанда энг актив булади ва водий- сини тулин сув режимига мувофиц ишлайди. Дарёнинг эрозия базиси пасайса ёки дарё цавзаси эпейроген цара- катлар натижасида кутарилса (бунда цам эрозия базиси пасаяди), дарё узани тобора чуцурлаша боради. Эрозия базиси кутарилса, аксин- ча, дарё этагидан бошлаб водийда оцизицлар тупланиши кучаяди. Террасалар цосил булиши, шунингдек, дарё цавзаси юзасидан ке- ладиган оцизицлар мицдорига цам боглиц. Оцизицлар купайса, акку- муляция кучаяди, оцизицлар камайса, аксинча сусаяди. Шундай цилиб террасалар цосил булишига дарёлар сув йигадиган хавзаларнинг бутун табиати — уларнинг усимлик циплами, нураш цамда юзалама ювипи- шининг интенсивлиги таъсир этади. Дарё террасаларининг сони, уларнинг узаро ва дарёга нисбатан жойлашиши, уларни ташкил этган аллювий таркиби шу дарё цавзаси 316
тарихини (жуда булмаганда, туртламчи давр тарихини) узида акс эт- тиради. Мана шунинг учун цам дарё террасаларини урганиш мазкмр жой' палеогеографиясини урганишда жуда муцим ах.амиятга эгадир. Дарёлардаги сув микдори ва аллювиал ёткизикларнинг калинли- ги материк муз босишлари даврида айницса кучли узгариб турган. Тад- цицотчилар текислик дарёлари водийларидаги террасаларнинг пайдо бу- лишини музликлар даврлари билан музликлараро эпохаларнинг ал- машинишига боглаб тушунтирадилар. К,айир усти террасалари пастдан бошлаб цисобланади. Цайирдан юкорида биринчи, сунг иккинчи ва учинчи, баъзан янада баланд цайир усти террасалари жойлашган булади. Дарё водийларида аллювиал аккумулятив террасалардан ташкари, дарё туб циргокда хосил цилган эрозион террасалар цам куп учраб туради. Водийнинг туб циргоги цандай жинслардан тузилган булса, эрозион террасалар х.ам шундай жинслардан таркиб топган булади. Нихоят, аллювиал ёткизиклар кадимий эрозион юзада ётцизнл- ган булиши цам мумкин. Бундай террасалар туб террасалар дейилади. Чунки уларнинг замини туб жинслардан, устн эса дарё окизикларидан таркиб топган. Террасалар ва кайирлар хужаликда катта ацамиятга эга. Рельефи текислик, тупроклари унумдор булиши ва сув яхши окиши сабабли терраса ва кайирлар цишлоц хужалигида фойдаланиладиган муцим ерлардир. Водий ва схвайиргичлар диссимметрияси. Одатда текислик дарё- лари водийси диссимметрик шаклда, яъни уларнинг унг ва сул киргоги хар хил булади. Бу хар хиллик — диссимметрия водийлар ён багрининг баландлигида ва шаклида акс этади. Купинча унг киргок баланд ва тик, сул циргок эса паст були'б, унда к.айир ва террасалар жойлашади. Ага1)) водийни тектоник узилмалар мураккабташтирмаган булса, дарё- дан узокда сул киргок цам Унг циргоц каби баланд булади. Дарё водийларининг диссимметриясига сабаб шуки, барча дарёлар, улар цайси томонга окишидан цатъи назар, Ер шарининг айланиши окибатида шимолий ярим шарда унгга (Жанубий ярим шарда сулга) бурилади ва х.ар доим унг (экватордан жанубда сул) киргогини ювади. Бирок, А. А. Борзов тадкикотлари курсатишича, дарё водийларининг бу умумий хусусиятини куп сабаблар мураккаблаштиради. Бу сабаб- лардан асосийси жойнинг геологик тузилишидир. Масалан, эрозияга чндамли цумтошлардан тузилган жойларда дарёларнинг цар иккала киргоги бир хил булади. Дарё циргоцлари шаклига, шунингдек, цатлам- ларнинг киялиги, ён багирлар экспозицияси, доимий музлоклар ва бошка омиллар кам таъсир этади. Шу сабабли циргоцлар баландлиги ва ция- лигининг цациций нисбатлари турли дарёларда турлича булади. Ассимметрик водийларнинг ри- вожланиши сувайиргичларнинг дис- симметрик шаклда булишига) олиб келади. Дарёлар унгга узлуксиз су- рпла борса, сувайиргич чизиги цам 135- раем. Дарё водийлари ва сув- айиргичлар диссимметрияси тобора тик ён багир томонга сурилади. Сувайиргич профили носиммет- рик булиб колади (135-раем). Икки дарё оралигидаги текислик бир дарёга тик, иккинчисига кия тушиб келади. Дарё кия ён багирдан тик ён багирдагига Караганда анча куп сув олади. К,ия ён багирдан окиб тушувчи ирмоцлари узун ва серсув, тик ён багирдан тушувчи ирмоцла- ри эса кичик булади. Бу цолни Днепр, Дон ва Волга дарёлари цавзала- ри мисолида яццол куриш мумкин. Сурилмалар ва рельефнинг суффозион шакллари. Ер усти сувлари билан бирга ер ости сувлари, аввало грунт сувлари цам морфогенетик 1 317.
(рельефни узгартирувчи) омил цисобланади. Сурилмалар ва суффозия натижасида (ёки тупроц-грунтнинг чукишидан) хосил буладиган ботик- лар ер ости сувларининг рельеф цосил цилувчи ишига яццол мисол була олади. Сурилмалар деб дарё, кул, денгиз, жар шунингдек, сув омборлари. карьер ва каналларнинг тик киргогида тог жинслари массасининг пастга сурилиб (сиргалиб) тушншига, айтилади. Денгиз, дарё ва кул- ларнинг сув утказмайдиган гил ва сувли цум-шагал цатламларидан хо- сил булган тик цириоцларида сурилмалар куп булади. Агар цатламлар дарё ёки денгизга нишаб булса, сурилмз айницса яхши ривожлана- ди. Ен багирнинг тагини дарё ёки денгиз суви ювиб турса, жинслар мувозанати бузилади. Сув утказмайдиган цатлам устида тупланаётган ер ости сувлари грунтни юмшатади ва жинслар сурилиб тушади (136- раем). 1\иргоцнинг геологик тузилнш хусусиятларпга цараб сирганма ва утирма сурилмалар цосил булиши мумкин. Сирганма сурилмалар гео- логик тузилишига кура цатлам цат- лам булган киргоц жарликларида руй беради. Олдинма-кейин сурил- ган булаклар зинапоясимон шакл цосил цилади. Масалан, Одесса су- рилмалар районининг рельефи мана шундай. Бу ерда Цора денгиз цир- 136- раем. Сурилма схемаси FOFHHUHr юза цисми лёссдан тузил- ган, унинг тагида туртламчи давр гиллари, ундан цам пастда чиганокли оцактошлар цатлами, сув сатци яцинида эса учламчи давр гиллари цат- лами ётади. Иккита сув утказадиган — лёсс ва охактош цатлами ва иккита сирганиш юзаси, яъни сув утказмайдиган гил цатламлари бор. Оцактош цатлами сирганса. энг кучли сурилма булади. Утирма сурилмалар сув утказадиган цатламсиз жинсларда цосил булади. Улар сувга буккач утиради ва цирксимон ботицларни вужудга келтиради. Бундай сурилмалар К,ора денгизнинг Кавказ циргоцлари- да бор. Сурилма цодисалари купинча катта майдонларда руй беради ва геологик жицатдан узоц вацт, яъни ён багирнинг пастдан ювилиши тухтамагунча давом этади. .\озирги вацтда сурилмалар халц хужалигига жуда катта зарар етказмоцда, улар социлдаги катта-катта майдонларни ишдан чицариб, фойдаланиб булмайдиган цолга келтириб цуяди, бинолар ва турли хил иншоотларни вайрон цилади. СССР территориясида Волга унг циргоцларининг Горькийдан Волгоградгача булган цисмида, Каманинг Пермдан цуйидаги, Днепр- нинг Киев яцинидаги цисмларида, Печоранинг урта цисмида, Дора ден- гизнинг Одесса яцинидаги цисмларида Крим ва Кавказда сурилмалар айницса куп. Суффозия (латинча suffosio—цазиш), яъни сувли цатламдаги увоц tof жинслари майда минерал зарраларининг ундан сизиб Утаётган сув билан пастга олиб кетилиши ва бунинг натижасида tof жинсларннинг утириб цолишидан иборат. Атмосферадан намланиш ортицча булган зоналарда суффозия ва эрозия процесслари биргаликда руй беради. Суффозия жарларнинг усп- шини тезлаштиради, тикён баиирларда сурилма ва упирилмаларга сабаб булади. Арид ицлими текисликларда, айницса дашт зонасида, суффозия натижасида атрофи берк саёз чуцурликлар цосил булади. Уларнинг эни 10—15 м, чуцурлиги 1—2 м келади. Баъзи суффозион чуцуоликлар- да таги ясси саёз куллар жойлашган. 318
КАРСТ а 137- раем. Очиц («) ва ёпиц (6) карст Эрувчан жинслар — оцактош ва доломитлар, баъзан гипс цамда тузлардан таркиб топган территорияларда узига хос рельеф шакллари вужудга келади. Оцар сувларнинг одатдаги эрозия ишига бу ерда уларнинг химиявий таъсири цушиладг Эриган жинсларнинг олиб ке- тилиши натижасида рельефда бушлицлар пайдо булади. Рельеф билан бирга гидрография ”армоцлари цам узгаради: дарёлар купинча ер ос- тита тушиб кетади, бир цанча вацт ер остида оццач, яна ер бетига чица- ди. Бундай рельеф ва у билан боглиц булган гидрография тармоцлари карст рельефи ёки оддий цилиб карст дейилади. Бу ном Болцон ярим оролцдаги оцактошли Карст платоси номидан келиб чиццан. Агар осон эрувчан жинслар ер бетида булса, уларда хосил булган карст очиц, юза карст ёки урта денгиз буйи типидаги карст дейилади; агар маълум чуцурликда жойла- шиб, сувда эримайдиган цум-гил ётцизицлари билан цопланган булса, уни ёпик ёки Урта Ев- ропа типидаги карст дейилади (137-раем). Епиц карст очиц карстга цараганда кенг тар- цалган. Маълумки, (Карст цосил буладиган оцак- тош ва доломитлар узидан сув утказмайди, бироц уларда цар доим катта-кичик ёриц ва дарзлар булади. Егин, ер усти ва ер ости сувлари бу ёриц- ларга кириб СаСОз ни эритади. Агар сувда эркин карбонат ангидрид булса, бу процесс кучаяди: СаСО3 + Н2О + СО2 Са + 2НСО3 Каттиц карбонат кальций эритмага утади ва ювзлиб кетади. Нати- жада, оцактошларнинг очиц юзасида чуцурлиги 2 м гача келадиган жуяклар цосил булади. Жуяклар орасидаги цирралар — каррлар дейч- лади. Купинча карр далаларида усимлик цоплами купинча булмайди ва сийрак буталар усади. Табиийки, ёпиц карстда карр далалари бул- майди. Сув янада чуцур ёрицларда царакат цилиб, воронка деб аталувчи тик бушлицлар цосил цилади (138-расм). Очиц карстда воронкалар одатда жисмларнинг юзадан бошлаб эриши натижасида вужудга келади. Калин оцактош цатламларидаги очиц карст воронкаси то,воц ёки цозон шаклида булади, уларнинг тагида чуцур тешиги — поноралари булади. Бундай воронкалар унча катта булмайди, камданпкам цолларда диаметри 100 м га етади. Упирилма воронкалар жуда катта булади. Болцон ярим оролининг жанубидаги шундай воронкалардан бирида. Охрида кули жойлашган Унинг узун- лиги 30 км, эни эса 15 км. Епиц карстда сурилиш воронкалари цосил булади. Барча воронкалар, цайси типга киришидан цатъи назар, одатда тектоник ёрицлар буйлаб цатор-цатор жойлашади. Охактошлар жуда цалин булган, айницса сув жуда чуцурга сизи- ладиган тогли районларда очиц карст воронкалари кудуц ёки шахта- лар шаклини олади. Бундай шахталар чуцурлиги Крим яйлаларида 100 М га, Карст платосида эса 450 м га етади. Вацт 5'тган сари,воронкалар орасидаги тусиц цисцариб, цушни во- ронкалар бир-бирига цушилиб кетади. Бунинг натижасида чузиц чуцур- 319
лик—карст ваннаси вужудга келади. Еш ванлаларда бир-бирига цушил- ган воронкаларнинг таги ажралиб туради, бора-бора улар билинмай ке- тади. Ванналар тубида гилли оцизицлар тупланади, усимлик уса бош- лайди. Купгина карст ванналарнинг тагига экин экилади Епиц карстда бир-бирига цушилиб кетган карст воронкалари жар- лар хосил цилади; карст жарлари эрозион жарлардан ён багрининг жуда тиклиги билан фарц цилади. 138- раем. Карст воронкаси Карст ванналарига цараганда анча катта ва атрофи берк чуцур- ликлар польелар (далалар) деб аталади. Уларнинг майдони бир неча унлаб квадрат километр келади. Польелар цушни воронка ва ванналар- нинг цушилишидан цосил булади. Польелар тубида карст бушлицлари цам сацланиб цолади, бу бушлицларга ер усти сувлари тушиб кетади. I Гилли оцкзицлар ишланадиган унумдор тупроцли цатлам цосил цила- ди; катта карст чуцурликлари номи — «полье» шундан олинган (югос- лав тилида попье — дала). Карст цосил цилувчи оцактош. доломит ёки гнейс цат.тамларида горлар вужудга келади. Карст горлари узун йулакларга ухшаш чузилиб кетади, баъзи жойлари жуда кенг булади. Уларнинг ер бетида одатда битта кичкинагина огзи булади. Ер ости йулаклари ва залларининг вужудга келиши ер устидаги б.’шлицлар сингари сувнинг эритувчилик ишига боглиц. Сувнинг цара- кат йуналиши тектоник йул билан хосил булган вертикал ва гори- зонтал ёрицлар йуналишига боглицдир. Швейцарияда1ги Хёллох гори билан Аппалачи тогларининг гарбий ён багридаги Мамонт гори дунёдаги энг катта горлар цисобланади. Хёл- лох гори зал ва йулакларининг узунлиги 78 км га етади, Мамонт гори- нинг узунлиги эса 71 км дан ортади. Ёвропанинг энг машцур горлари Австриядаги Эйсризенвельт (узунлиги 42 км) ва Югославиядаги Постойна ёки Адельсберг (узунли- ги 15 км) горларидир. СССРдаги энг катта горлар Подолия цирларида- ги Озёрная (26 км) ва Кристальная (18 км) гори билан КРимДагн Кизил гордир (18 км). Музли горлар узига хосдир. Бу горларнинг деворлари ва шипи йил буйи сацланиб турадиган муз кристаллари билан цопланган. Музли горларнинг энг ажойиби Уралнинг гарбий ён багридаги Кунгур горидир. У дунёдаги энг катта горлардан биридир. 320
Музли горлаодан фарц цилувчи шундай горлар хам борки, улар- нинг микроицлими атрофидаги жойлар ицлимидан анча илиц булади. Масалан, Сихотэ-Алинь тизмасидаги горларда цишнинг совуц кунларида хам 15—20°С ли царорат сацланиб туради. Карстли районларнинг ер пустида юза ва чуцур бушлицларнинг мавжудлиги бу районлар гидрографик тармоцларининг узига хос були- шига олиб келади. Егин сувлари воронка ва ер ёрицларидан чуцурга ту- шиб кетади. Натижада ер устидаги дарё тармоцлари ривожланмай цолади. Карстли районларга четдан оциб келувчи дарёлар суви ё бир- дапига ер остига тушиб кетади, ёки карст тешикларига аста-секин оциб тушиб йуцолиб кетади. Бу дарёларнинг баъзи бирлари маълум масофада ер остида оццач, яна ер бетига чицади. Бошцалари ер остига кетгач, купдан-куп ер ости каналлари^а булиниб, тугаб кетади. Баъзан бир цанча ер ости сув оцимлари йигилиб, янги дарё цосил цилади; бу дарё ер бетига вок- люза деб аталувчи катта булоцлар тарзида оциб чицади. Дарёлар таги грунт сувлари сатцидан пастда булгандагина очиц карстли районларда доимий дарёлар булиши мумкин. Бундай дарёлар водийси жуда чхцур, дара ёки канъон шаклида булади. Югославиядаги баъзи дарёлар чуцурлиги 600—1000 м га етадиган дараларда оцади. Кримдаги Салгир ва Абхазиядаги Бзибь дарёлари цам канъонларда оцади. Епиц 1карстдати дарёлар ва уларнинг водийлари очиц карстдаги каби яццол акс этган узига хос белгичарга эга эмас. Улар оддий дарё- лардан сувининг купинча карст чуцурликларига тушиб кетиши билан фарц цилади. Очиц карстли районларнинг цам, ёпиц карстли районларнинг цам ер ости сувлари системаси ницоятда мураккабдир. Чуцур ва серёриц карст тагида узаро богланган грунт сувлари вужудга келади. Уадан юцори- да ер ости сувлари мавсумий узгариб туради: сернам фаслда юцори- роц кутарилади, цуруц фаслда эса пастроц тушади. Ундан цам юцорида аэрация яруси жойлашган булиб, ёгин сувлари бу ярусда ушланмай, пастга утиб кетади. Карстли районларнинг куллари цам узига хосдир. Улар упирилма чуцурликларда жойлашади.” Одатда улар кичик, бироц чуцур булади. Баъзан катта карст куллари цам учрайди, масалан, юцорида тасвир- ланган Охрида кули мана шундай кул. Таги грунт сувлари сатцига ет- ган куллар доимий куллардир. Агар кул таги ер ости сувларинин1г сатци мавсумий узгарадиган цатламга етса, кул ёмгирли фаслда мавжуд бу- либ, ёмгирсиз фаслда цуриб цолади. Ницоят, карст куллар сатцининг нодаврий тебранишлари цам булади, бунда кул цатто бутунлай йуцо- либ кетиши ёки бирданига пайдо булиб цолиши мумкин. Бу ер ости сув цавзаларининг узгариши билан боглиц. Масалан, карст цулашлари ер ости суви оцимини тусиб цуйиб, сув ер бетига оциб чикиши мумкин. Аксинча, ер пустида вужудга келган янги бушлиц кул сувини тортиб кетиши ёки кул сатцини анча пасайтириши мумкин. Жинсларнинг серериц (ва сердарз) эканлиги цамда ер ости буш- лицлари гидротехник цурилишларда катта цийинчилик тугдиради. Ту- гонлар цурилиши практикасида сув омбори цуриш мулжалланган жой- ларда сув сизилиб кетган цоллар цам маълум. Карстларни тадциц ци- лиш темир йуллар утказишда цам муцим ацамиятга эга. Бинолар ва тонеллар цурилишида цам карстларни ^рганишнинг катта ацамияти бор. Карст цодисалари ша.хта ишларида жиддий цийинчиликлар тугдира- ди. Бироц карстнинг фойдали томонлари цам бор: купгина фойдали ми- нераллар, рудалар ва жинсларнинг пайдо булиши карст билан боглиц. Карст руй берадиган жинсларнинг узи, яъни гипс, оцактош, доломитлар фойдали цазилма цисобланади. 21 Л. П. Шубаев 321
Карст тархалган территорияларнинг цишлоц х\жалигида фойдала- пиш шароити цам узига хосдир. Карст ривожланган жойларнинг сувни тортиб кетиши очиц карстли купдан-куп районларнинг сувсиз ва унум- сиз булишига олиб келади. Намлиги ортицча зоналардаги карстли районлар сув утказмайдиган жинслардан тузилган территорияларга ца- раганда анча цулайдир. Карбонатли жинслар тарцалган карстли районларда шу зонадаги бошца жинслар куп булган жойлардагига цараганда унумдорроц туп- роклар ривожланади. Карстнинг гидрогеологик хусусиятлари оцакли районлар ицлимида цароратнинг юцори ва хавонинг цуруц булишига имкон беради. Карстли районлар х.ар бир табиат зонасида узи хос ре- гионлар тарзида ажрачиб туради. Майдони 149 млн. км2 булган бутун цуруцликнинг 50 млн. км2 цисмида очиц ёки ёпиц карст цосил цилувчи жинслар тарцалган. Демак, карст рельефи у ёки бу шаклда кенг тарцалгандир. Карст цидисасининг фацат эрувчан жинсларда ривожланишини ва бундай жинслар табиий географик шароити хозиргидан бошцача булган утмиш даврларда ётцизилганлигини цисобга олиб, купинча, карст ре- льефи азонал, деган хулосага келадилар. Бироц буни эътироф этшн цозирги географик шароитнинг карст рельефи шаклларининг ривожла- нишидаги ролини инкор цилишга олиб келган булур эди. Урта денгиз типидаги ицлимда цургоцчил давр узоц давом этиши туфайли усимлик цоплами секин тикланади, бу эса очиц карстнинг цосил булишини тезлаштиради. Тропик минтакадаги сернам улкаларда худди шундай геологик тузилишига эга булган жойлар тупроц ва ур- монлар билан цопланган булиб, уларда очиц карст эмас, балки ёпик карет учрайди. Кутбий улкалар ва доимий музлоцлар тарцалган жой- ларда грунт сувлари музлаб ётганлиги сабабли карст цодисаси яхши ривожлана олмайди. Немис тадцицотчиси Г. П. Коссак (Н. Р. Kossan) курсатиб утгани- дек, карст рельефининг цуйидаги зона ва регионалларини ажратиш мумкин. 1. Очиц карст тарцалган субтропик зона Альп Урта денгизбуйи бурмаланган минтацасини уз ичига олади. Бу ерда мезозой оцактош- лари карст хосил цилади. Подолия цирларининг учламчи давр денгиз- лари рифларидан ташкил топган толтрлари узига хос карст области цисобланади. 2. Флорида, Юкатан ва Куба, Жанубий Хитой, Малакка ва Шимо- лий Австралияни уз ичига олган тропик зона. Бу регионлар карсти атмосферадан намланишининг ортиши сабабли типик Урта денгизбуйи карстидан тупроц ва усимлик цопламининг анча цалинлиги билан ажра- лади. 3. Уртача кенгликлар ёпиц карсти зонаси Езросиё ва Шимолий Америка текисликларини, шунингдек Австралия, Африка цамда Жану- бий Американинг жанубий цисмларини уз ичига олади. Россия текислигида ёпиц карст кенг тарцалган; карст цодисаси Эстониядан Онега кулига цадар чузилган силур оцактошлари платоси- да, Онега-Двина сувайиргичида, Урта ва Дуйи Заволжьеда, Москва ёни-Ока карст областнда, Донец цавзасида, Волинь-Подолия цирлари- рида тарцалган. Ер шаридаги энг катта карст областларидан бири Уралёни билан Уралдир; Урта Сибирь платосида, Забайкальеда, Олтойда ва Сихотэ- Алинь тизмасида цам бир неча карст райони бор. Европанинг уртача географик кенгликларидаги энг катта карст районлари Краков Юраси, Моравия Карсти, Швабия-Франция цавза- си, Франциядаги Косс платоси, Пеннин тизмаси ва Ирландиядаги Мар- казий текисликдир. 322
Шимолий Америкада цам карст рельефи тарцалган жуда катта областлар бор; булар Аппалачи тоглари, Техас, Нью-Мексикадир. 4. Чул зоналарида ёгин камлиги сабабли карст цодисаси сует бу- лади, ер устидаги карст рельефи шаклларини цумлар кумиб цуяди. 5. Маржой ороллари ва рифлари карст зонаси учун ёш карст ре- льефи хосдир. МАТЕРИК МУЗЛИКЛАРИ БОСГАН УЛКАЛАР РЕЛЬЕФИ Урта географик кенгликлардаги текисликларнинг жуда катта май- донларида тогли улкаларнинг муз минтацалари цамда цутбий доимий цор ва музликлар зоналаридаги каби ётцизицлар ва рельеф шакллари тарцалган. Буларни урганиш яцин геологии утмишда — туртламчи давр- нинг плейстоцен эпохасида (бундан 10—50 минг йил олдин) жуда катта материк музликлари булганлигини курсатди. Плейстоцен музликлари гарчи цалокатли цодиса булмаган булса- да (муз босишлари бошца геологик даврларда цам булган, цатто цозирги вацтда цам 16 млн. юи'2 майдон музликлар билан цопланиб ётибди), у Ер шари юзасининг ривожланиш тарихидаги гоят муцим воцеа эди. Материкларнинг туртламчи давр бошидаги табиати, гарчи цозир- гидан бирмунча фарц цилса-да, цар цолда, цозиргига ухшашроц булган. Евросиё билан Шимолий Американинг циргоц чизиги материк саёзли- гининг чекка цисмида эди, бинобарин, Британия ва бутун Арктика орол- лари материкнинг цисмлари булган. Шимолий Америка Осиё билан ту- таш эди. Бу цол флора ва фаунанинг миграциясини осонлаштирган. Муз босишлари муносабати билан табиат цар жицатдан узгарди — гидро- графия тармоцлари цам, тупроц цоплами ва усимлик дунёси цам анча узгаради. Материк муз босишлари цацидаги таълимотда цал этилмаган маса- лалар цали куп. Плейстоцен эпохаси цанча вацт давом этганлиги цам кескин мунозарали. Баъзи олимлар плейстоцен 250—300 минг йил давом этган, десалар (Марков, Величко, 1967), бошцалари (Цейнер, 1963) 1 млн. йил ва ундан цам ортицроц вацт давом этган, деб цисоблайдилар. Куруцликнинг турли цисмларини бир вацтда (синхрон) ёки турли вацт- да (метахрон) муз босганлиги цацида ягона фикр йуц; Европа билан Америка муз босишларининг цуйида таццосланиши тахминий, холос. Ни- цоят, бир цанча тадцицотчилар (антигляционистлар ) цам борки, улар умуман муз босишлари булмаган, деб цисоблайдилар. Муз босишлари цацидаги цуйидаги маълумот купчилик тадцицотчилар фикри асосида берилди. Плейстоцен муз босишларининг марказлари ва музлик цопламлари. Материк музлари асосан нам ва салцин ицлимли цирлар ва тогли улка- ларда вужудга келган. Бу территориялар муз босиш марказларидир. Музликлар бу ерлардан атрофга тарцалар экан, фацат цуруцликнинг катта-катта текис жойларини эмас, балки шельфдаги денгизлар—Бал- тика, Шимолий, Оц денгизларни ва Гудзон цултигини цам эгаллаган. Мана шу йул билан материк муз цопламлари вужудга келган. Макси- мал муз босиш эпохасида турли марказдан тарцалган музликлар цу- шилиб, Антарктикадаги цозирги музлик цалцонига ухшаган битта жуда катта муз цалцонини цосил цилган. Асосий музлик цоплам учта: 1) Шимолий Америка билан Гренлан- дияда; 2) Антарктидада; 3) Евросиёда булган (139-расм). Шимолий Америка цуруцлигида музлар уч марказда—Кордильера, Лабрадор ва Кивантда (Гудзон цултигидан гарброцда) вужудга кел- ган. Музлар Аляска ярим оролининг жанубий ярмини, Кордильера 21* 323
20 10 0 tO 20 30 40 50 60 70 О 10 20 30 “О [ а б
тогларннинг шимолий цисмини цамда Америка текисликларини 37°30' ш. к. ача цоплаган. Музлик цоплами майдони 13,7 млн. км2 Антарктида муз босиши тахминан цозиргидек булиб, унинг майдо- ни 13,5 млн. клА га тенг эди. Евросиёда ’и материк музлари Скандинавия, Шимолий Урал, Тай- мир иарказларидан ёйилган. Музликлар энг катталашгаада Скандина- вия ва Урал ь уз цопламлари цушилиб, 5,5 млн. км2 дан ортиц майдонни эгаллаган. Майдони салка* 0,5 млн. клА га тенг анча катта муз цоплами Олов- ли Ер ороллари билан Чилининг жанубий цисмини эгаллаган. Тоглардаги музликлар цам цознргидагидан анча к£п бул-ан. Кор чизиги цозиргидан анча пастдан утган, музликлар, чунончи, Альп тог- ларида тог олдиларигача тушиб келган. Умуман олганда плейстоцен музлари салкам 38 млн. км2 ни, яъни цозирги цуруцликнинг 26% ини'цоплаган, цозирда эса музликлар май- дони цуруцлик майдонииинг 11% ига тенг. Бинобарин, цадимги музлик- лар цозиргнга цараганда 2,5 баравар катта булган. Музликларнинг жойланиши цам бошцача булган: цозирги вацтда музлар жанубий ярим шарда шимолий ярим шардагидан 7 баравар куп, плейстоценда эса шимолий ярим шарда жанубий ярим шардагидан икки баравар катта булган. Скандинавия муз босиш марказларида музлик цалцонининг цалин- лиги Урта цисобда 1500—2000 м булиб, айрим жойларда 3000 м дан цам ошган. 44- ж а д в а л МУЗЛИК ДАВРЛАРИ Россжа текислиги Гарбий Европа Шимолий Америка Ока Эльстер Канзас Днепр Заал Иллинойс Москва Варт Айова ёки Илк Висконсин Валдай Висла Висконсин Хар 6i ^музлик давринннг биринчи босцичида музлик кенгайган, унинг чеккалари олдинга томон царакат цилган. Бу—музликнинг босиб келишидир. Каъзан музлик бирмунча вацт тухтаб турган бул «пи цам мумкин. Бунда муз массаси марказдан бетухтов келибтурган, музлик олдинга царакат цилган, бироц, олдинга цанча сурилсг шунча цисми эриб кетавериши натижасида лузлик чеккаси уз урнида цолган. Музлик цалцони энг катталашгач, у чекина бошлаган, яъни музлик чеккаси музлик босиш марказига томон цайтган, музлик цопламининг майдони кичрая борган. Валдай муз босиши даври охирида Балти- кабуйида музлик четининг чекиниш тезлиги йилига 300—^СЭ м булган. Ленинград территориясидаги музлар бундан 12 000 йил илгари эриб кетган. Музлик Даври цали тугамай, муз цалцони жуда цисцарган вацт— музликнинг кейинги вацти дейилади. Музлик эриб кетгандан кейин (бундан тахминан 10 минг йил бурун) музликдан кеиинги вацт бош- ланган. Турли улкалардаги музлик даврларининг сони ва муз босиши чега- ралари. Сернам ва салцин денгиз ицлимли улкаларда муз босиши учун 139- раем. Европа (а)' билан Шимолий Американинг (б) максимал муз бо- сиш давридаги музлик коллами. 1—материк музлари. 3 —муз цядцоидерикинг чеккаси, 3 — юглардаги (Европада) ва сидирга тарцддмагаи (Амервкада) музлар, / — сузиб юрувчи музлар 325
шароит энг цулай булган. Ицлимнинг континенталлиги ортган сари муз- лик ходисалари цам заифлаша борган. Бундан ташцари, музлик даврла- ри цуйи плейстоценда цисца булган, плейстоценнинг j ртасида максимум- га етиб, юцори туртламчи даврда яна цисцара борган. Шу сабабли биринчй муз босиши бунинг учун шароит энг цулай улкалардагина булган: Днепр-Заал даврида музлик купроц улкаларни эгаллаган ва цопламлари энг катталашган. Валдай-Висла эпохасининг музлари нам иклимли улкалардагина булган. Еарбий ва Шарций Европа текисликларида туртта музлик даври ажратилади. Кейинги вацтларда Ока муз босишидан олдин Дзукий муз босиши руй берган булса керак, деган маълумотлар пайдо булди. Альп муз босишининг кучайиш даврлари Гюнц, Миндель, Рисе, Вюрм деб аталади. Шимолий Уралда Днепр ва Валдай муз босишларининг излари бор. Бу излар Еарбий Сибирда унча узоцца бормайди: бинобарин, янги маъ- лумотларга кура, бу текисликнинг узини муз цоплаган эмас. Шарций Сибирда тоглардагина муз босиш булган. Рисе муз босиш даврида музлар бутун Шимолий Европани цоп- лаган. Исландия, Шимолий денгиз, Ирландия ва Буюк Британия то Темза дарёсигача музнинг тагида булган; сунгра музликнинг жанубий чегараси ЗЮдерзеенинг жанубий циргоги, Урта Европа тогларининг шимолий чегараси, Карпат тоглари ва Волинь-Подолия цирлари буй- лаб кетган. Музлик Днепрбуйи пасттекислигида Днепр тили цосил ци- либ жанубга 48°-параллелгача тушиб келган, сунг Урта Россия цирлари- 140 раем. СССР нинг Европа цисмидаги муз цопламлари чегаралари: 1 — Днепр ва 2 — Валдай музликлари 326
ни шимолдан айланиб утиб, Ока-Дон пасттекислигида Дон тилини цо- сил цилган, нихоят Волгабуйи цирларини айланиб утиб, Горький ва Козон ша\арлари орасида Волгадан утган, 61°-параллел якинида Урал- га етиб борган (140-раем). Валдай муз босиши анча кичик булган. Укда Скандинавия муз цал- цоьи Германия-Полыиа пасттекислиги, Валдай цирлари ва Мезень дарёси цавзасигача ёйилган. Музлар Цутбий Уралдан гарбга Печора цавзасига ва шарцда цисца масофада Гарбий Сибирь текислигига ту- шиб келган. Днепр муз босиши чегараси бутун террпторияни икки областга: музлик области ва музликдан ташцаридаги областга булади. Бу област- лар бир-биридан ер юзасидаги геологик ётцизицларнинг характери ва ёщига, рельефига, дарё ва кул тармоцларига кур^ фарц цилади. Валдай муз босиши областдаги рельеф ёш булганлигидан айницса яццол акс этган. Музликларнинг геоморфологии иши ва музлик рельефи конплекс- ларининг зоналлиги. Бир неча ун минг йиллар мобайнида харакат цил- ган (сурилган) ва геологик жицатдан яциндагина эриб кетган жуда катта муз массалари узи тарцалган жойлардагина эмас, балки бирмун- ча жанубдаги, рельефга билвосита таъсир этган жойларда цам кучли геоморфологик омил булган. Харакатдаги муз асосан уч хил иш бажарган: эрозия (уйиш), жинсларни олиб кетиш ва аккумуляция. Музларнинг эрозия, аницроги денудация иши илгари муз босиш марказлари булган ерларда купроц руй берган. Музлик бу ердан сидириб олиб кетган жинслар музлик цалцони чеккаларида тупланган. Бу ер музлик аккумуляцияси области- дир. Музликдан ташцаридаги музликёни областларида рельефга муз цоплами тагидан оциб чиццан тушиб келган хаво массалари таъсир этган. Музлик денудация- си областлари рельефи. Музлик денудацияси рельефи, юцорида айтиб утганимиздек, музлик областларининг марка- зий цисмлари учун хосдир. Бу- лар Балтика ва Канада цал- цонлари, Кутбий Урал, Таймир ярим ороли, Оловли Ер орол- лари ва Анд тогларининг жа- нубий чеккасидир. Бу ерларда музлар тупланиб, уз огирлик босими таъсирида цар томонга силжиган. Музларнинг бу ер- даги иши деярли бутунлай эро- зия ва денудацпядан иборат булган. Увоц жинслардан ибо- рат бутун нураш пустини музлар бу ердан сидириб олиб кетган. Хозир кристалла пойдевор ер бетига чициб цолган. Муз ёрилиб кетган туб жг нсларга цам таъсир этган. Яхлит-кристалли жинс палахсалари муз билан бирга музлаб, музлар уларни цам олиб кетган. Музликнинг сунгги даврида муз эриганда бу ерда цам увоц жинслар ётцизилган; бироц улар цалин эмас, аккумулятив рельеф шакллари эро- зион-денудацион рельефга цараганда иккинчи даражали ацамиятга эга. Музлик увоц жинсларни сидириб кетган областдаги энг характерли рельеф шакллари цуйидагилардир (141-расм). Балтика цалцонида цам, Канада цалцонида цам ёриц ва узилмаларнинг мураккаб системаси сувлар, шунингдек, музлик устидан 141- раем. Музлик рельефи шакллари: а — кУй пешона, б — оз, I — плани, 2 — кесими 327
мавжуд, улар музлик эрозияси йуналишида ва кул котловиналари хай- да дарё водийларининг шаклланишида акс этган (бу цуйироцда курсатиб утилади). Жингалак доллар деб аталувчп рельеф шакллари кеяг тарцалган: улар муз силликлаган кристалли жинслардан таркиб топган ластроц цоялар хамда тепалардан иборат. Бундай цоя хзмда тепаларнинг ция ва яссилари «^уй пешоналари» деб аталади. К,уй пе- шоналарининг силлицланган юзасида муз цосил цилган чандицлар царакатдаги музга ёпишиб цолган тошлар тирнаган чизиц ва жуяклар кузга ташланиб туради. Денгиз ёки кулдаги жингалак цоялар шхералар деб аталувчи сон- саноцсиз кичик тошлоц ороллар ва саёзликларни цосил цилади. Энг типик шхералар Финляндпянинг жанубий циргоцлари буйида, чунончи, Аланд архипелагида ривожланган (150, г расмга царанг). Тасвирланаётган областлар рельефининг характерли хусусияти кул котловиналарининг куплигидир. Швеция, Финляндия ва Карелия- даги энг катта куллар шимоли-гарбдан жануби-шарцца, Канададаги куллар эса музлар царакати йуналишга цараб шимоли-шарцдан жану- би-гарбга чузилган. Уларнинг йуналиши тектоник ёрицлар йуналиши билан боглиц. Купчилик кулларнинг шакли мураккаб. Кул котловина- дари бугоз ва дарёлар орцали узаро туташган. Кулларнинг циргоги, ён багри ва таги, шунингдек ороллари одатда кристалли жинслардан тузилган булиб, цояли, уларда гула тошлар сочилиб ётади. Купгина кул системаларининг, масалан, Сайманинг шакли Сальпаусселькя мореналарининг котловиналарни буииб цуйиши натижасида цосил булган. Муз эриганда ундан гула тошлар, цум, цумоц ва бошца хил увоц жинслар ажралиб цолган. Улар территорияни деярли ёпласига цопла- ган асосий моренани цосил цилган. Морена цирлардагина учрамайди, чунки бундай ерларда улар ювилиб кетган. Муз тухтаган жойда тор ва узун цирлар тарзида охирги морена грядалари (цатор тепалари) цосил булган. Масалан, Финляндия билан Карелия жанубидаги Сальпаусселькя мана шундай охирги мореналар грядасидир. Озлар (карелча селъглар, финча — сэлькялар) узига хос ва жуда характерли аккумулятив рельеф шаклларидир. Улар узун ва энсиз цирлар булиб, шаклан темир йул кутармасини эслатади. Озларнинг эни асосида одатда бир неча ун метр, тепасида эса бир неча метр булади. Уларнинг баландлиги 50 м га, камдан кам 80 м га етади. Узунлиги унлаб километр келади Ен багри тик—30—40% гача. Одатда озлар музлик царакати буйлаб шимоли-гарбдан жануби- шарцца томон йуналган булади. Уларнинг йуналиши рельефга боглиц эмас: улар цирларда ^ам бор, ботцоцликлар, куллар ва дарё водийлари- ни цам кесиб утади. Озлар катта-кичик тошлар, шагал ва йирик цумлардан таркиб топ- ган; бу жинслар тезоцар муз сувлари узанларида ётцизилган. Бироц сув цаеридан оциб утганлиги хацида ягона фикр йуц. Сувни баъзилар муз тагидан, бошцалар муз цатламларидаги ёрицлардан, учинчи хил тадцицотчилар муз устидан оццан, деб тахмин циладилар. Шунингдек, озлар фаол музликда цосил булганми ёки эримай турган (улик) музда пайдо булганми, деган масала хам цал цилинган эмас. Музлик эриб, унинг огирлик босими йуцолгач, илгариги муз босиш марказлари изостатик равишда кутарилади. Бу кутарилиш, чунончи Финляндияда цар юз йилда жанубда 0,5 м дан шимолда 1 м гача етади. Денгиз социлидаги тор саёзликларнинг сувдан чициб цолиши, кул цир- гоцларининг кутарилиши, дарё тармоцларининг узгариши (бу цол Нева дарёси мисолида курсатилган эди) мана шундай изостатик кутариш- ларга боглицдир. 328
142- раем. Морена рельефинипг схематик картаси Музлик аккумуляцияси областларинннг рельефи. Муз босиш марказларидан ташцарида музлик иши бошцача булиб, асосан аккумуляция процессидан иборат булган. Музлик аккумуля- цияси областлари бир-биридан сифат жицатидан кескин фарц цилади- ган икки циемга булинади: буларнинг бири сунгги — Валдай муз боси- ши доирасида жойлашган, иккинчиси жануброцда булиб, Днепр музли- ги чегарасигача етиб боради. Днепр музлигининг цадимийлиги сабабли бу ерда музлик рельефи шакллари яхши сацланмаган, шу сабабли Вал- дай муз босиши доирасидаги ^Европа билан Американинг шу муз босиш 320
143- раем. Друмлиналар: а — плани, горизонталлар хар 10 м дан утказилган; б — кесими тархалган ерларидаги) музлик аккумуляцияси рельефини куриб чи- циш билан чекланамиз. Асосий морена цамма жойда тарцалган. У хамма жойни турли ца- линликда цоплаб, ция-тулцинсимон рельеф хосил цилади. Морена мацсулотлари нотекис ётцизилган, муз ёригига тугри кел- ган жойларда улар жуда цалин. Музлик аккумулияцияси рельефи учун сертепа-морена рельефи айницса характерлидир (142-раем). Бу рельеф Валдай цирларида ва СССРнинг шимоли-гарбидаги бошца цирларда, Польшанпнг Мазур ва Поморье Поозерьеси районларида, ГДР ши- молидаги цирларда типик ривожланган. Катта-кичик тепалар хилма- хил йуналишда ва бетартиб жойлашган. Улар орасида одатда куллар жойлашган пастликлар бор. Сертепа-морена рельефи музлик чеккасида вужудга келган. Бундай рельеф хосил булиши учун муз бос- масдан олдин цир ёки жарлик мавжуд булиши шарт. Муз мана шу цир ёки жарлик олдида тухтаб цолиб, морена ётцизицлари узоц вацт тупланган. Бу цирга булган босим* таъсирида муз парчаланиб, морена жинслари нотекис ётцизилган. Валдай цирлари карбо- натли жинслар жарлиги (глинтн)да вужудга келган. Унинг асосида цам, музлик ётцизицлари узил-кесил узгартирган бошца цирлардаги каби, туб жиисларнинг музликдан олдинги кутарилиб цолган жойлари бор. Друмлиналар — чузиц-тухумсимон шаклдаги, узун уци музлик йуналишга параллел булган тепалар асосий морена тепаларининг бир хилидир (143-раем). Уларнинг улчами цуйидагича: узунлиги 500—2500 м, кенглиги 150—400 м, баландлиги 5—45 м. Друмлиналар одатда туда- туда булиб жойлашади ва катта майдонларни цоплайди. ХаР бир друм- лина тагида туб жинслар ядроси булади. Туртиб чиццан бу туб жинслар музда ёриц цосил цилган ва шу ёрицца асосий моренанинг парча жинсла- ри тупланган. Муз эригач, бу жинслар чукиб, друмлина тепалигини цо- сил -цилган. 144- раем. Камлар: а—кам рельефи картаси, б— кеси- ми, 1— харсангли кумок, 2 — лен- тасимон чумлар ва алевритлар Музликдан олдинги рельеф текис жойчарда музлик эркин ва бир текис царакат цилган, унда ёрицлар цосил булмаган. Бундай шароитда музлик келтирмалари бир текис ётцизилиб, Ильмень текислиги каби морена текисликлари вужудга келган. Морена аккумуляцияси рельефи областида, айницса унинг шимо- лий цисмида камлар куп. Камлар— якка-якка ёки туда-туда булиб жойлашган тепалар (144- раем). Улар орасида купинча куллар билан банд водий ва котло- винлар булади. Камлар тепаси юмалоц, тухумсимон ёки нотугри шакл- да булиб ён багирлари тик, бироц умумий куриниши цар доим доираси- 330
мон булади. Камларнинг нисбий бачандлиги 30—40 м га етади. Баъзан катта майдонда туда-т\да булиб жойлашган камлар узига хос кам ре- льефи хосил цилади. Йенинграддан шимолдаги Токса ва Кавголовка тепаликлари мана шундай кам тепаликларидир. Морена тепаликларидан фарц цилиб камлар сараланган материал- лардан асосан кум ва цумлоцлардан таркиб топган; камроц шагал ва кемирчак учрайди. Тепаликларда цумлар лентасимон шаклда учрайди. Камларни ташкил этган материалларнинг сараланганлиги уларнинг сувда вужудга келганлигини курсатади. К,умли катламларнинг лентаси- мон эканлиги камларнинг кул сувида пайдо булганлигини курсатади гучатошларнинг мавжс-длиги эса, бу кулларнинг музлик куллари экан- лигидан далолат беради. Кам рельефи музлик цалцонининг чеккасида музлик цисцараёт- ганда пайдо булган. Музликнинг чекка цисмини ёрицлар ва музликнинг эриган жойлари айрим цисмларга — «тилларга» булиб цуйган. Музлик массивлари орасида ва жой рельефида паст-баландликларнинг булиши купдан-куп кулларнинг вужудга келишига сабаб булган. Ф.чювиогля- цпал (музлик суви) оцимлар минерал жинслар келтириб туплаган. Муз- лик чеккасининг мураккаб парчаланганлиги камларнинг бетартиб жойлашишига олиб келган. Морена эбластларида цам, музликнинг мар- казий областларндаги каби, куллар куп. Куллар минтацаси Шимолий Германия пасттекислигидан бошланиб Польша, Балтикабуйи ва РСФСРнинг шимоли-гарбий областлари орцали чузилиб кетган. Шимо- лий Американинг мореналар облает,ида цам куллар куп. Сертепа-морена рельефдаги котловиналар мураккаб панжасимон шаклга эга. Куллар купдан-куп сув цавзаларидан иборат, бу сув цавза- лари кенг ва тор бугозлар, тармоц цамда дарёлар орцали узаро ту- ташган. Киргок чизиги эгри-бугри, ороллар куп. Котловиналарнинг циргоцлари ва таги юмшоц, асосан гил жинслардан тузилган. Бу жи- хатдан Селигер кули айницса характерлидир. Текислик-морена рельефидаги котловиналар жуда кенг, саёз ва шакли эса тухумсимон оддийдир. Бундай котловиналардаги куллар циргоги паст, к\пинча ботцоцланган. Котловиналарнинг бундай шакли - текисликларнинг юцорида тасвирланган генезисига мос келади. Иль- мень, Белое, Лаче, Боже, Кубен куллари шундай куллардир. Музликдан ташцаридаги (экстрагляциал) област- ларнинг флювиогляциал ва эол рельефи. Буюк муз босиш муз цоплами тагида булган территориялар рельефигагина эмас, балки музликдан ташкаридаги анча узоц жойлар рельефига цам таъсир кур- сатган. Музлик чеккасининг ёнгинасидан бошлаб охирги мореналар гряда- сидан жанубда катта-катта зандр текисликлари вужудга келган. Зандр текисликлари флювиогляциал (музлик сувлари келтирган) цум келтир- малар билан цопланган кенг майдонлардир. Музлик эриганда унинг тагидан оциб чиццан сувлар куплаб цум-шагал оцизиб келган. Бу сув оцимлари пастцам жойларга бориб узидаги оцизицларни цолдирган. Кумларнинг ётцизилиш ва зандрларнинг цосил булиш шароити музликдан олдинги текисликларнинг нишабига боглиц. Бу текислик- ларнинг баъзилари музликдан ташцарига томон нишаб, бошцалари музликка томон нишаб бул1ан. СССР Европа цисмининг музликдан ташцарига нишаб текислик- ларида музлик ечви оцимлари дарё водийлари буйлаб цам, пастцам ерлар орцали цам жанубга эркин царакат цилган. Бу ерларда кенг зандр текисликлари ва водий зандрлари вужудга келган. Еарбий Европада — Германия-Польша пасттекислигида ва Россия текислигининг шнмоли-шарцида, яъни Шимолий Двина билан Печора- нинг шимолга нишаб цавзасида шароит бир оз бошцача булган. Бу 331
ерларда сувнинг эркин оцишига музлик тусцинлик цилган. Сувлар муз- лик чеккасига параллел йуналишда оциб, музлик олди оцими сойлари деб аталувчи кенг ва нисбатан саёз водийлар цосил цилган. Бу ерларда вандр оцизицлари цийла тор полосада ётцизилган. Зандр пастликлари Европанинг музлик олди кисмларини туташ полоса тарзида эгаллайди. Бу полоса Германпя-Польша пасттекислиги- да бошланиб, Полесьеда айницса кенгаяди, сунг Мешчёра пасттекисли- ги ва Горький областига томон кетади. Водий зандрлари Днепр, Десна са Дон дарёлари водийлари буйлаб бу полосадан анча жанубга кириб боради. Чунончи, Дон-Медведица цумлари мана шундай водий зандрларидан иборат. Буидай полоса Ши- молий Америкада цам бор. Зандр пастликлари рельефи кум ёллари ва ёллар орасидаги чуцур- ликлардан ташкил топган. Музликлардан ташцаридаги районларда кенг тарцалган иккинчи хил ётцизиц типи лёсс (сот тупроц) д,ир. Лёсс жигар ранг-цунгир, буз- цунгир ёки шоколад тусли цумоц, чангсимон, говак купинча цатлам хо- сил цилмайдиган, оцак ва органик цолдицларга бой tof жинсидир. Лёсслар ва лёссимон цумоцлар Днепр муз босиши давридан цолган зандр текисликларини сидирга коплаган, Валдай даврида цосил булган зандрларда ороллар тарзида учрайди ва зандр далаларидан анча узоцда Урта Россия ва Волпнь-Подолия цирларм цамда Урта Евро- па тоглари ён багирларида цам бор. Лёсс ён багпрларда денгиз сатхн- дан 250 м ва цатто 400 м гача баландда учрайди. Бу ерларда унинг цалинлиги 15—20 м га етади. Лёсснинг пайдо булиши цануз мунозарали. Лёсс пайдо булиши- нинг эол, сув-музлик ва тупроц билан богланган гипотезалари мавжуд. П. А. Тутковский баён этган эол гипотезага кура, лёссни музлик цалцонпдан эсган шамоллар келтириб ётцизган. Бу шамоллар зандр ётцизицларининг чангсимон заррачаларини анча жанубга учириб ке- либ, цир ва тогларнинг ён багирларига ётцизган. Сув-музлик гипотезасига кура, лёсс ётцизицлари цам, зандр цум- лари каби, муз сувлари оцимлари билан боглиц; лёсс муз суви оцизик- ларининг энг майда, чангсимон ва гилли заррачаларидир. Л. С. Бергнинг тупроц гипотезасига кура лёсс турли йул билан пай- до булган майда донали оцизицларнинг цуруц ицлим шароитида нура- ши ва тупроц цосил цилиши йули билан пайдо булади. Бунда лёсс пай- до булиши процесси жинслар тупланиши процесси билан ё биргаликда, ёки навбатма-навбат руй беради. Цалин лёсс цатламлари Хуанхе цавзасида катта майдонларда тар- цалган. В. А. Обручёв курсатишича, бу лёсс Марказий Осиёдан эсувчи цуруц шамоллар келтирган чангдан (яъни эол йул билан) пайдо булган. Музлик олдида купдан-куп тусиц куллар булган. Улар цозирги рельефда яццол акс этган ясси текисликларни цолдирган. Илгари кул- ларнинг тагига тугри келувчи бу ясси текисликлар цатлам-цатлам цум, цумлоц ва лентасимон гил жинслардан таркиб топган. Зандр текисликларининг цумли юзаси, шунингдек кул текислик- лари музликдан кейинги даврда шамол таъсирида булиб, уларда куцна дюналар деб аталадиган эол рельефи шакллари вужудга келган. Музликлар даврида Евросиё билан Америка муз .цопламлари таъ- сирида циклонлар йули жанубга сурилган. Субтропик кенгликлар, хусу- сан Урта Осиё ицлими, анча сернам булган. Текисликларда ицлим шунда цам аридлик хусусиятига эга булган, бироц тогларда цозиргига цараганда анча куп ёгин ёццан. Бунга тоглардаги катта музликлар цам сабаб булган. Тоглардан оциб келган дарёлар цисобига текисликларда цам оцар сувлар мул булган. Урта Осиёнинг гидрографик тармоцлари цозиргидан бошцача эди. 332
Ясси текисликларда уз йулини тез-тез узгартириб оццан серсув дарёлар суви эрозияси натижасида музликдан олдинги текисликлар уйилган. Устюрт платоси, К,оракум, Оролбуйи К°РаКУми ва Бетпакда- ладаги цамда бошца платолар уша цадимги текисликларнинг цолдиц- ларидир. Платолар ювилаётганда цум массивлари вужудга келган ва улар уша вацтларданоц цайта ётцизила бошлаган. ЧУЛ РЕЛЬЕФИ КОМПЛЕКСИ Чуллар рельефи атмосферадан намланиш жуда кам булган шароит- да ривожланад!’. Ицлим цуруцлиги сабабли эрозион рельеф шакллари кам ёки сует ривожланган. химик нурашдан физик нураш устун туради, нураш пусти жинслари тузишга мойил ва эол процесслар яццол ифо- даланган булади. Рельефнинг ривожланишига кура чулларнинг энг характерли бел- гиси уларда доимий сув оцимларининг цосил булмаслигидир. Маълумки, эрозия энг кучли морфогенетик омиллардан биридир. Чулларда эрозия процесслари кучеизлиги сабабли бу областларда цол- диц (кам узгарган) рельеф шакллари сацланиб цолган жойлар куп; бу колдиц рельеф шакллари бошца хил географик шароитда вужудга кел- ган белгиларини сацлаб цолган. Чулларнинг оцимсизлиги, аввало улар- да бир-биридан алохида ва турли баландликда жойлашган атрофи берк пастликлар, катта депрессияларнинг сацланиб цолганлигида акс этган. Егин етишмаслиги сабабли депрессиялар (ботицлар) сувга тул- майди ва уларни бир-биридан ажратиб турган тусицлар ювилиб кет- майди. Энг чуцур цуруц ботиц —Турфон ботиги океан сатцидан 1S4 м пастда жойлашган. Мангишлоц ярим оролидаги К>орагиё ботиги 132 м, Корацамиш 38 м. Корацумдаги Оцчацоя 81 jw, Ливия чулидаги Каттара 133 м. Калифорниядаги Ажал водийси 85 м пастдадир. Чул зонасига тоглардан бошланувчи уткинчи (транзит) дарёлар кириб келади ёки уни кесиб утади. Буларга Сирдарё, Амударё, Зараф- шон, Мургоб, Чув, Нил, Колорадо мисол булади. Уларнинг суви цуйи цисмида гумид ицлимдаги дарёлар каби купаймайди, аксинча. бугла- ниш цисобига камая боради. Купинча дарёлар чулларда цумга сингиб тугаб кетади. Купчилик дарёларнинг суви далаларни сугоришга сарф булади. Табиийки, арид ицлимли улкалардаги дарёларнинг циялик профили ва водийлари рельефи нам ицлимли улкалардагидан бошцача булади. Дарё этагида ётцизицларнинг тупланиши дарёлар цуяр жойи- нинг узгариб туришига сабаб булади. Чул зонасидаги тогларда кучли жала цуйганда сел цосил булади. Сел деб тогдан лойца, тош ва турли хил жинслар сув билан аралаш ай- кириб оциб тушадиган цамда куплаб келтирган материалдан катта- катта ёйилма конуслари вужудга келтирадиган оцимга айтилади. Сел- лар купинча tof олдидаги ва этагидаги экинзорларни, цишпоц цамда шацарларни босиб катта талофот келтиради. Масалан, 1921 й. Олма- ота (собиц Верний) шацрига сел бостириб келиб, жуда катта зарар етказган. Текисликлардаги чулларда купинча вацтинча сув оцимлари Сацрои Кабирда водий, Урта Осиёда узбуй деб аталадиган цуруц узанлардан оцади. Бу цуруц узанлар дарёларнинг илгариги бирмунча нам иклимли вацтдаги узанлари булса керак. Амударёнинг цуйи цисми билан Кас- пий денгизи орасидаги цуруц узан — узбуй—айницса машцурдир. Бироц текисликлардаги чулларда бундай цуруц водийлар цам жуда кам. Чулларнинг цудратли ноёб ва уткинчи дарёлари, масалан, Сирдарё, Амударё' Или ва Балхашга цуйиладиган бошца дарёлар, Катта Шур кул дарёлари йулидаги биринчи ботиц ерга цуйилиб, уни тулдиради, бунда кул суви шундай бир сатцгача кутариладики, бунда кулга келиб цуйи- 333
шу- ладиган сув кул юзасидан булган бугланишга тенглашади. Натижада дарелар тугаш жойида шурлиги турлича булган куллар пайдо булади. Даоё лойкалари бундай ботицларни тезда тулдириб цуйгач, кул бошца жойга кучади. Масалан, Лобнор кули мана шундай кучиб юрув- чи кулдир. Кухна ботицларда, масалан, Сарицамишда, Узбуйда, Унгузда грунт сувларидан туйинадиган кичик-кичик куллар ёки шурхоклар бор. Юцорида айтилганлардан иккита му- -д* iачзГУ. ^мм геоморфологии хулоса келиб чицади: ^ар ^андай ЧуЛ областида битта эмас, * балки бир неча эрозия базнси булади; 2) намланиш ортицча булган улкаларга хос во- дийлар комплекси чулларда оцимсиз ботик- лар системаси билан алмашинади. =— Чулларда уз схв окпмпнинг йуцлиги ва шу билан боглиц цолда чуллар мезорелье- —~ фининг узига хос хусусиятларига сабаб иц- ----- лимдир. Чул ицлимининг цуруцлиги куп жи- —_---цатдан макрорельефга, материкларнинг _________' катталигига цамда ички районларнинг оро- графии жицатдан атрофдан ажралиб цол- ганлигига боглицдир. Чулнинг геоморфологии циёфаси, нингдеи географии типи, жойларнинг геоло- гии тузилишига цам боглиц. Теиисликларда асосан тошлоц ва кумли чуллар ажратила- ди; цумли чулларда гилли ва гилли-шурхок жойлар куп учрайди. Тошлоц чуллар ёки цамадалар кристал- ли туб жинслар ер бетига яцин жойлашган ва шу сабабли улар баланд булгани учун аллювий ётцизилмаган цнрли массивларга хосдир. ^амадалар барча чул улкаларда бор. Урта Осиёда цамадаларга Мангишлоц- даги тоглар, Цизилцумдаги тог массивлари ва цирлар, Копетдог билан Тяншаннинг tof- олди чуллари киради. Чулда температура кескин узгариб тури- ши сабабли физик нураш жуда кучли була- ди. Цоялар tof жинслар текстураси буйича дарз кетади, ёрилади. Шамол ёрицлардаги майда жинсларни учириб кетиб, цояларни узлуксиз ялангочлаб, яна исиб-совишига сабаб булади. Натижада цоялар ажойиб минора, сандон, устунлар шаклини олади, баъзан эса кучли нураган цоялар бино ва цатто шацар вайроналарини эслатади. Чулда шамол цосил цилган цозонсойлар ва токчасимон уйиц- лар, тош кузицоринлар, тош турлар куплаб учрайди. Чулда тогларнигина эмас, цирларнинг цам уткир циррали учлари ва сон-саноцсиз цоялари булади (145-расм). Тошлоц чулларнинг ясси юзаси дагал чациц жинслар — туб жинс- ларнинг нураган мацеулотлари билан цопланиб ётади. Шамол фацат майда жинсларни олиб кетади, йирик материал эса куплаб тупланиб, пастцам жойларни тулдиради, ётиц ён багирлар ва хамадалар юзасини цоплайди. Фацат цояларгина кемирчак тош цатламидан цад кутариб туради. Баъзи жойлар силлицланган шагал тошлар билан цопланган; бу жойлар цадимги аллювиал ётцизицларни шамол узгартиришидан’ цосил булган. 145- раем. Тошлоц чуллар рельефи шакллари 334
Р\умли чуллар аллювиал оцизицлардан тузилган жуда катта бо- тицларда вужудга келади. Улар катта майдонларни цоплаган ва Урта Осиёда цум, Африкада эрг, Арабистонда нефуд дейилади. Чул цумлари купроц аллювиал йул билан пайдо булган. Бу шундан куринадики, цозирги тузима цумлар тагида аниц цатламлари ва дарё келтирмаларига хос бошца белгилари булган жинслар ётади. Сацрои Кабир эргларини туртламчи даврдаги сув оцимлари келтириб ётциз- ган. Такламакон чули цадимги Торим дарёси аллювийларидан, Авст- ралия цумли чуллари эса Купер-крик ва бошца дарёлар оцизицларидан таркиб топган. Каллахари чули кул-дарё цумларидан ташкил топган. Тошлоц чуллар яцинида цояларнинг физик нурашидан цосил булган цум массивлари бор; улар аллювиал цумлардан таркиби ва рангига кура фарц цилади; уларнинг таркиби ва ранги цумларнинг ювилмаган- лигидан далолат беради. Кумли чуллар тошлоц чулларга цараганда усимликлар усиб-ривож- ланиши, тупроц цосил булиши, чорвачилик ва деццончиликда узлашти- рилиши учун цулайдир. Кумли чулларда цамма жойда, лекин турлича чуцурликда грунт сувлари бор. Бу грунт сувларининг бир цисми ёмгир сувларининг ерга синпишидан, бир цисми цаводаги сув бугларининг со- вуц фаслдаги конденсацияси натижасида цосил булади; бироц грунт сувларининг асосий цисми атрофдаги баланд жойлардан оциб келувчи ер ости сувларидан иборатдир. Кум цоплами грунт сувларининг бугла- нишига йул цуймайди. Шамол цумларни осон тузитиб учириб юради. Бироц цумнинг тузи- ши барча чулларга цам албатта хос хусусият эмас. Муътадил минтаца чулларида фацат цозирги дарё ётцизицлари ва денгиз цамда кул абра- зияси мацсулотларинигина шамол тузитиб юради. КУМЛИ чулларнинг, шу жумладан, Дорацум чулининг цам асосий цум массивлари табиий цо- латда усимлик билан мустацкамланган булиб, царакатсиздир. Бу цум- ларнинг цозирги тузиб юришига революциядан олдин усимликларнинг куплаб цирциб юборилиши ва чорва молларининг тартибсиз боцилиши сабаб булган. Муътадил минтаца чулларида ёгинларнинг цар Йили ёги- ши цумларда усимлик усишини осонлаштиради. Егин ацён-ацёнда ёга- диган тропик чулларда тузима цумлар анча куп. Чулдаги цумнинг иши уч хил: а) коррозия (латинча-уймоц. тирпа- моц), яъни цум заррачаларининг цояларга урилиб, унда турли шакллар цосил цилиши; б) цумнинг бир жойдан иккинчи жойга олиб кетилиши ва в) унинг ётцизилиши. Чуллардаги энг кенг тарцалган цум уюмлари рельефи шакллари барханлар ва бархан занжирлари цамда дунг цумлардир. Чулларда цум рельефининг бошца шакллари цам бор, бироц улар кам тарцалган. Шамолнинг тезлиги цаерда камайса, шамол учириб кетаётган цум уша ерда ётцизилади. Шамол буталарга ёки рельефнинг паст-баландлик- ларига дуч келганда унинг тезлиги камайиши мумкин. Бироц шамол- нинг узидаги турбулент царакат натижасида цам унинг тезлиги бирданн- га камайиши мумкин. Шамол тезлигининг камайиши у учириб кетаёт- ган цумнинг бир цисми ётцизилиб, дунглик пайдо булишига сабаб булади. Чул рельефининг бирламчи аккумулятив шакли барханлардир. Барханлар — ёй шаклидаги цум тепалари, уларнинг вертикал кесими диссимметрии профилга эга (146-раем). Денгиз буйидаги дюналардан фарц цилиб, барханлар фацат цуруц цумдан вужудга келади. Бархан- нинг шамолга рупара ён багри ётиц булиб, циялиги 5—10° дир. Шамол шу ён багир буйлаб цумни юцорига кутаради. КУМ зарралари бархан- ларнинг энг тепасига кутарилиб, сунг шамолга терс томонга утгач, огирлик кучи таъсирида пастга томон думалаб тушади ва циялиги 30° ли шамолга терс ён багир цосил цилади. Барханнинг унг ва чаи ёнида цум пар бархан устидан ошиб утувчи цумга цараганда осон царакат ци- 335
-пади. Шунинг учун барханнинг цар икки чеккасидаги цум олдинроцца силжиб, шох цосил цилади; мана шу сабабли барханларнинг баландли- ги К^рацумда 5—6 м, камдан-кам 8 м, Сацрои Кабир барханларининг баландлиги эса 10 м га етади. Шамол катта-катта цум массаларини царакатга келтириб, бархан занжирларини, яъни бир-бирига параллел гряда ёки марза шаклидаги барханлар тудаларини цосил цилади. Гряда ёки бархан зан- жирларининг узунлиги 40 м дан 400 м гача булади. Демак, бархан занжирларини бархан- Шамол 146- раем. Якка барханнинг ва бархан грядаларининг схемаси лар тупламидан иборат рельеф шакли деб булмайди. Улар катта цум массивларидаги узи- га хос рельеф шаклларидир. Урта Осиёда бархан занжирла- ри кам харакат цилади. Авст- ралияда барханлар ва бархан грядалари йуц. Урта Осиё чулларида бар- хан занжирларига цараганда царакатсиз, усимлик билан мустацкамланган ва катта майдонларда учрайдиган цум уюмлари — дунг цумлар кенг тарцалган; дунг цумларнинг рельеф шакллари нотугри шаклли дунглардан ибооат булиб, уларнинг ён багри бир-биридан фарц цилмайди, баландлиги 2— 5 jw. Дунглар ва улар орасидаги пастликлар тартибсиз жойлашади Чул утлари, айницса, селин билан жузгун царакатдаги цумда ца и усиб, уни анча тез мустацкамлайди. Чулларда гряда цумлари цам кенг тарцалган. Улар К°РаКУм ва Кизилцум чулларида, шунингдек Шимолий -Африка эргларида катта майдонларни эгаллайди. Гряда цумлари Австралия чулларида энг куп тарцалган рельеф шаклидир. Гряда цумларининг шамолга рупара ва терс ён багри булмайди; улар асосий шамоллар йуналишига параллел чузилган. Гряда цумлари- нинг баландлиги Урта Осиёда 10—20 м, Австралияда цам купинча 10 м атрофида, камдан-кам цолларда 30 м га етади, Сацрои Кабирда эса 147- раем. Тапир улар баландлиги 300 м гача боради. Гряда цумларининг узунлиги 0,5 км дан бир неча унлаб километр-ача, Сацрои Кабир ва Австралияда эса хатто к5злаб километр келади. Гря- далар орасидаги пастликлар таги ё гилли (Урта Осиёда) ёки тошпоц (Сацрои Кабирда) булади. Урта Осиё чулларидаги ва Австралиянинг куп чулларидаги гряда цумлари усимлик билан мустацкамланган. Гряда цумларининг цандай пай- до булиши узил-кесил цал цилинган эмас. Грядалар шамол йуналиши буйича чузилганлиги сабабли купчи- лик тадцицотлар уларни шамол на- тижасида пайдо булган деб цисоб’ лайдилар. Гряда цумлари эрозион йул билан пайдо булган деган фикр- лар цам бор. 336-
Биз юцорида цумли чуллар чул зонаси текисликларининг паст жой- ларини эгаллашини ва улар аллювиал йул билан вужудга келиши- ни куриб утдик. Табиийки, аллювиал оцизицлар орасида тилли оцизиц- лар цам бор. Улар дарёларнинг энг узоц цуяр жойларида, йирик оцизиц- лар етиб кела олмайдиган ерларда ётцизилган. Масалан, Копетдог эта- ги буйлаб аввал цумли ётцизицлар полосаси чузилиб кетган, ундан шимолда эса гилли ётцизицларнинг кенглиги салкам 25 км келадиган полосаси мавжуд. Бошца чулларда цам шу хил манзарани куриш мум- кин. Гилли оцизицлар дарёнинг цуяр цисмида, яъни сув бугланишига сарф буладиган жойларда ётцизилганлигидан уларда тузлар тупланган. Бундай ётцизицларда гилли чуллар вужудга келган. Гилли чуллар баъ- зан цумли чулларда кичик-кичик оролчалар тарзида цам учрайди. Урта Осиё чулларидаги мана шундай гиллардан таркиб топган текис жойлар тацирлар дейилади (147-раем). Тацирларнинг эни бир неча метрдан бир неча километргача булади. Гилли-шурхок чуллар шурлар дейилади. Кизилцумнинг шимоли-шарций цисми ва Устюртдаги каби гилли чул- лар цам анча кенг майдонларни эгаллаган. 1 £ИРГОЦЛАР Цуруцлик билан денгиз орасидаги киргоц чизиги деб аталувчи чега- ра аслида кенг полосадан иборат. Бу ерда Ер шарининг сифат жицати- дан бир биридан фарц цилувчи икки асосий юзаси—океан ва континен- тал юзалар бевосита туташади ва узаро таъсир этиб туради. Бу узаро таъсирда атмосфера цам иштирок этади. 1^иргоцларнинг шаклланиши- да цуруцликнинг (оролнинг) геологик тузилиши ва рельефи цамда ден- гиз буйи тулцинлари асосий роль уйнайди. Циргоцларнинг шакллани- шида, шунингдек, океан оцимла- ри, денгизга цуйиладиган дарё- лар, циргоц буйи усимликлари ва цайвонлари, циргоц музлари цам- да цуруцлик билан денгиз сатци- нинг тебранишлари цам иштирок этади. Агар баланд циргоц абразия таъсирида булса, унда циргоц профилининг икки асосий элемен- та — клиф ва бенч вужудга кела- ди (148-раем). Клиф деб цоя жинсларида цосил булган тик циргоцца (жар- ликка) айтилади. Урилма тулцин баланд циргоцларнинг денгиз сатци бараваридаги цисмини еми- ра боради. Бу ерда тулцин цосил цилган уйиц ёки камгак вужудга келади. Камгакдан юцоридаги tof жинси вацт-вацти билан денгизга цулаб туради. Клиф юзаси мана шундай шаклланади. Коя™ (цаттиц) жинсларда клиф ж^да баланд булиши мумкин; чунончи, Шарций Камчаткада ва Охота денгизида клифнинг баландлиги 700 м га етади (149-раем). Агар клиф анча цалин чукинди жинсларда цосил булса, уни купин- ча сурилма ва цуламалар мураккаблаштиради. Агар денгиз сатци пасай- маса, туб циргоцлар цулашлар натижасида циргоц тулцини чизигидан тобора цуруцлик ичкарисига чекинади. КИРРО1\НИ ташкил этган жинс- лар таркиби цар хил булса, урилма тулцин юмшоц жинсларни емиради. Киргоцдаги цаттиц жинслар смирилмай цолиб, денгизга цоялар, устун- 22 Л. П. Шубаев. 337
лар, арклар ва бошца шакллар тарзида туртиб кириб туради. Улар ке- курлар дейилади. Юмшоцроц жинсларда ботик шакллар —«козонлар», камгаклар, унгурлар хосил булади Унгурлар карст процесса таъсири- даги охактошли циргоцларда айницса куп булади. Агар урилма тулцин увоц жинслардан таркиб топган паст циргокни емирса, клиф урнида генетик жихатдан клифга ухшаш ция циргоц ву- жудга келади. Урилма тулцин хосил цилган уйпцдан пастда сал ция юза ёки бенч жойлашади. У гуё клиф пойдевори шаклида булиб, туб жинслардан ва улар устига цулаган тош палахсалардан—сув усти цояларнинг парча- ларидан таркиб топади. Бенч хам, клиф каби фацат цоя жинсларда эмас, тузимайдиган чукинди жинсларда хам хосил булади. Бенчнинг эни 5 км га, чуцурлиги 40 м га етиши мумкин (бунга Сахалиннинг гар- бий циргогидаги сланец-цумтошли цатламларда хосил булган бенч 119 раем. Клиф мпсол булади). Туб циргоцнинг емирилиб, бенч- да ушланиб цолган мацеулотларини циргоц тулцини цадеб ишцайвериб силлицланган харсанг, шагал ва цумга айлаптиради. Улар пляж (цумлоц циргоц) цосил цилади. Пляжлар баъзан чиганоцлардан таркиб топган булади. Пляж сув ку- тарилганда cvb босадпган ерларда жойлашади. Пляжлар сув цалциши- да, сув цалциши булмайдиган ден- гиз ва кулларда эса, довул тургапда схв босадиган ерлардир. Пляжлардан шифобахш жой- лар сифатида фойдаланилади. Бу жихатдан Гавайи оролларидагп, Рио-де-Жанейро атрофларидагп, Ко- ра депгизнпиг Кавказ ва Крим социлларидаги, Балтика денгизининг Ри- га яцини ва Сестрорецк атрофидаги пляжлар айницса машхурдир. Пляж денгиз остида давом этиб, аста-секин сув ости цурумига ту- ташиб кетади; сув ости цуруми цам пляждаги каби аккумулятив мате- риалдан тузилган, бироц сув цайтиши тулцпнлари ёки чекинма тулцин- лар уларни денгизга томон суриб кетган. Денгизнинг сув ости цуруми тарцалган цисми циргоц буйи ёки баъ- зан литорал деб аталади. Дуруцликнинг денгиз таъсир этмайдиган цир- гоц цисми, яъни, клифдан юцоридаги цисми сохил дейилади. Шундай цилиб, циргоц поласаси бир-бирига параллел уч циемдан: циргоц буйи, циргоц ва сохилдан иборат. Киргоцнинг узи хам, цозиргина айтиб утил- ган бир цанча цисмлардан ташкил топган. Диргоц профили шаклланиши учун анча вацт кетади; социлдаги жинслар цанчалик цаттиц булса циргоц профили шунча узоц вацт даво- мида шаклланади. Бироц бунда цуруцликнпнг баландлиги билан ден- гиз сатци цам бирдай турмайди. Уларнинг узгариш сабаби геократик (материкларнинг кутарилиши ёки пасайиши) ва гидрократик (океаи- лардаги сув сатцининг тебранишлари) булиши мумкин. Гидрократик уз- гариш плейстоцен муз босишлари вацтчда айницса кучли булган; бунда жуда куплаб сув массалари аввал музликлар тарзида тупланиб, сунг музликлараро даврларда эриб океанга цайтиб цуйилган. Купинча гео- кратик ва гидрократик омиллар биргаликда таъсир этади. Агар цуруцлик денгизга нисбатан кутарилса, циргоцда тсррасалар, яъни сувдап кутарилиб цолган бир капча бенч ёки пляжлар цосил булади. Куплаб денгиз ва куллар циргогпда цухна террасалар бор. 338
Куруцлик нисбий чукса, сохилни денгиз суви босади. Сохпл одатда жуда ур-цир булиши сабабли циргоцнинг шакли хам мураккаб булади. Денгиз суви водийлар ва рельефпинг бошца манфий шакллари оркали цуруцлик ичкарисига кириб келиб, цултиц хамда бутозлар хосил цила- дп. Рельефнннг мусбат шакллари эса орол ва ярим ороллар тарзида сув сатхидан кутарилиб туради. Юцорида тасвирланган процесслар циргоц профилининг икки типи- ни чуцур ва саёз, яъни чуцур денгизлар ёки саёз денгизлардаги циргоц- ларни ажратишни тацозо цилади. Чуцур циргоцлар яцинидаги сув ости ён багри тик булади. Шу сабабли тулцинлар увоц материалнинг асосий цисмини денгиз остига олиб кетади, уларда пляж ё булмайди, ёки ки- чик булади. Клиф ва •бенч юцори цисмининг абразияси тухтамайди. Саёз циргоцларда сув ости ён багри ция булади, увоц жиисларнинг асосий цисми денгиз четида ётцизилади; улар циргоц саёзлигини вужудга кел- тиради, абразия тугамайди ёки жуда секин боради. Киргоцларнинг бу икки типи орасида унга хам, бунга цам айнан ухшамайдиган оралик циргоц типлари хам учрайди. Абразия натижасида хосил булган жинслар ёки циргоц буйи-ден- гпз оцизицлари хам циргоц буйлаб харакат цилади. Бу оцизицларнинг циргоц буйлаб оцишига денгиз тулцинлари хам, циргоц буйи оцимлари хам сабаб булади. KHPFO1^ буйи оцизицларидан сув усти ва сув ости к\ м марзалари, Цум тиллари, барлар хамда бошца хил рельеф шакллари вужудга келади; улар цам доим тор ва узоц масофага чузилиб кетган булади. Унча чуцур булмаган денгизларда ва океан саёзликларида циргоц- дан узоцда банка (саёзлик), марза ва катор тепалар цосил булади. Бан- калар ция ва жуда катта саёзликлардир. (Шимолий денгиздаги Доггер- Банк, Атлантика океанидаги Ньюфаундленд банкасп.) Бапкага цараган- да кичикроц, ция ва денгизнинг саёз цисмида узунасига чузилиб кетган cvb ости баландлиги сув ости марзалари деб аталади. Сув ости марзала- ри Орол денгизида, Рига цултигида, Дора денгизнинг Анапа яцинидаги Ki смида ва бошка жойларда куплаб учрайди. -Саёзликлар навигация- да, яъни кемалар цатновида, банкалар эса бундан ташцари, балиц ов- лашда катта ах.амиятга эга. Барлар ва турли хил цум тиллари рельефда анча яццол ифодалан- ган. Циргоц бари циргоцдан бирмунча нарида циргоц буйлаб чузилиб кетган камбар окизицлар полосасидан иборат. Барни цосил цилган цум- ларни сув тулцинлари денгиз тагидан олиб чицади. Денгизнинг барлар билан ажралиб цолган цисми лагуна деб аталади. Барларнпнг эни одат- да 100—200 м, узунлиги юзлаб километр келади. Мексика цултигининг гарбий циргоги буйлаб узунлиги 800 км ли бар чузилиб кетган. Кора денгизнинг гарбий циргоги, Каспий денгизининг шарций циргоги, Шар- цпй Сахалин циргоцлари яцинида цам узун барлар бор. Азов денгпзида- ги Арабат цум тили энг машцурдир. Куяр жой бари дарёнинг куйилиш жойи ёки дельтасини денгиздан ажратиб туради. У циргоц тулцини кучли булган денгизларда вужудга келади ва тулцинлар чицариб таш- лаган цумлардан ташкил топади. Оцизицларнинг циргоц буйлаб царакати наволоклар (цумлоцлар), цум тиллари ва цум буйинларини вужудга келтиради Наволоклар туб циргоцца туташган ва денгиз ичкарисига кириб борувчп пастак цум марзалардир. К,ум тиллари оцизиц цумлардан цосил булган камбар кумлоц полосалардир. К,УЫ тиллари ва буйинлар ницоятда хилма-хил шаклда — тугри, эгри, цалцасимон, сиртмоцсимон, цуш айланасимон, уткир учли ва бошцача булиши мумкин. Киргоцлар амалий ах.амиятга эга эканлиги сабабли уларнинг клас- спфикацияси аллацачон тузилган ва бу классификация тобора такомил- лаштирилмоцда. 22* 339
150- раем. Циргок типлари: а — риас, б — далмация, в — паижасимон, г — шхера, д — фиорд, е — лагуна, ж — лиман Цозирги циргоцларнинг купи музлик даврларидан кейинги вацтда Дунё океани сатцининг кутарилиши цамда унинг цадимги парчаланган рельеф билан боглицлиги натижасида вужудга келган. Цадимги рельеф жуда хилма-хил булганлигидан циргоц шакллари цам ницоятда турли- тумандир. Дуйида В. П. Зенкович (1962) классификациясига мувофиц асосий циргоц типларигина тасвирланади. Барча циргоцлар эгри-бугрилик даражасига цараб бухтали ва те- кис цирео^ларга булинади. Бухтали циргоцлар шакли мураккаб, текис циргоцлар нисбатан тугри булади. Бухтали (серцултиц) циргоцлар. Циргоц чизигининг умумий йуна- лишига перпендикуляр дарё водийлари билан парчаланган баланд ёки 340
жойларда хосил булади. Бун- цирроцларда кенг панжаси- цултпцлар, катта ярим орол- булади. Панжасимон циргоц- Охота денгизида, Грецпяда торли циргоцни денгиз босиши натижасида вужудга келган циргоцлар риас циргоцлар дейилади (рио—• испанча дарё демакдир) (50-раем). Риаслар (цултицлар) дарё водийлари цуяр жойининг сув остидаги чуцур цисми булиб, огзи денгизга томон кенгайиб боради. Водийлар ораси- даги тизмалар ярим ороллар ёки узун ороллар цосил цилади. Риас цир- гоцлар tof тизмалари циргоцца тугри бурчак остида келиб такалган жойларда учрайди; Пиреней тогларининг гарбий чеккаларида, Шарций Хитой денгизида, Япониянинг баъзи жойларида бор. СССРда Буюк Пётр култиги районидаги циргоцлар типик риас циргоцлардир. Далмация типидаги циргоцлар (Адриатика социлидаги Далмация области номидан олинган) тог тизмалари циргоцца параллел булган тогли улкани денгиз босгаи жойларда хосил булади. Тор, узун цултпц ва бугозлар, шунингдек улар орасидаги орол цамда ярим ороллар денгиз кйргогинннг умумий йуналиши буйлаб чузилади. Панжасимон циргоцлар чу- цур ва тектоник жицатдан мурак- каб парчаланган цамда дарёлар эрозияси хали яхши ривожланма- ган дай мон лар лар ва бошца жойларда бор. Фиордли (норвегча фьорд ёки фиорд — цултиц) циргоцлар материк музликлари босган тогли ва цирлп улкаларда вужудга кел- ган. Фиордлар тор, жуда чуцур ва узун цултицлардир, уларнинг циргоги баланд, тик цамда тогли бу- лади (151-раем). Энг катта фнорд — Магеллан бугозинпнг узунлиги 550 км, чуцурлиги 1170 м; у тор ва эгрн-бугри булиб, циргоцлари тик цамда цояли. Норвегиянинг энг узун фпорди — Согне-фиопд булиб, унинг узунлиги 204 км, кенглиги 1,5 км дан 6 км гача, циргоцларининг баландлиги 1500 м гача, чуцурлиги Г245 м, Маточкин шар бугози цам фиорддир. Унинг узунлиги сал кам 100 км. Фиордлар цамма вацт группа-группа булиб жойлашади ва бу тип- даги циргоцлар жуда узун булади. Уларнинг жойлашишида маълум цо- hvuuht бор. Фиордли циргоцлар албатта 50° ш. к. дан шимолроцда, Чи- лида эса 40° ж. к. дан жанубда, яъни сернам циклон ицлими зонасида жойлашган. Бу зонага цуйидаги территориялар киради: Норвегия ва Кола ярим ороли, Шотландия, Новая Земля, Франц Иосиф Ери орол- лари, Северная Земля, Чукотка ярим ороли, Коряк социллари, Ладога ва Онега кулларининг шимолий циргоцлари, Шимоли-Еарбий Америка, Чилининг жануби. Фиордли циргоцларнинг фацат серёмгир гарбий социлларидагина жойлашганлиги уларнинг пайдо булишида дарё эрозияси ва музликлар ишининг роли катта эканлигини курсатади. Фнордларнинг цосил булиши куп цолларда тектоник ёрицлар билан боглиц. Музлик давридан олдин бу ёрицлардан тог дарёлари водийлари утган. Плейстоценда бу тогли улкалардаги жуда катта музликлар тектоник ва эрозион водпйларга таъсир этиб, улар циргогини силлицлаган. Материкнинг айрим цисмла- ри музлар огирлиги натижасида изостатик пасайган ва музликлардан кейинги вактда бу чуцур водийларга сув кириб келган. Шхерали (шведча — шхералар —кичик ороллар демакдир) цир- гоцлар цам цаттиц кристаллп жинслардан тузилган ва материк муз У 151- раем. Фиорд 341
босиши таъсирида булган областларда жойлашган. Шхералар — цмр- гоц яцинидаги майда цояли ва тошлоц ороллар цамда сув ости цоялари- нинг жуда катта тудаларидир. Финляндиянинг жанубий циргоги энг типик шхерали циргоц цисобланади. Шхералар Ладога ва Онега к\л- парида, Оц денгизнинг рарбида цам куп. Ороллар ва сув ости цоялари —кристалли жинсларнинг сувдан чициб цолган цисмлари, яъни сув та- гида цолган жингалак цоялар цамда цуй пешоналар, музлик суриб кел- ган бацайбат гранит палахсалари, морена тепаликларидан иборат. Юцорида тасвирланган барча циргоцлар ёнида денгиз ва куллар чуцур булади. Денгиз сатцининг нисбий кутарилиши саёз, паст циргоц- ларда цам юз бериши мумкин. Бундай холларда лиманли циргоц цосил булади. Лиманлар пайдо булиши жицатидан риасга ухшаш, бироц, улар пасттекисликлардаги дарё водийларининг цуйилиш цисми ва ясси жарларни сув босиши натижасида вужудга келади. Бунда шакли сув босган водий ва ясси жарга ухшаш цултицлар— лиманлар пайдо бхла- ди (латинча—лиман—цултицча демакдир). Кейинчалик лиманларнинг денгиз ва куша тугаип ы кисмида цум тиллари ва марзалар цосил бу- лади. Улаг лиманнинг денгиз билан алоцасини сусайтиради. Маълум вакт утгач, цум тили лиманни денгиздан бутунлай ажратиб цуяди. Кора ва Азов денгизларининг шимолий циргоцлари лиманли цир- гоцлардир; лиманлар Цора ва Чукотка денгизлари цирроцларида шу- нингдек Сахалинца цам бор. Бирламчи текис ва текисланган циргоцлар. Бирламчи текис ёки текис циргоцлар деб циргоц чизигининг нисбатан тугри давом этгапли- ги цуруцликнинг тузилишига боглиц булган циргоцларга айтилади. Текисланган циргоцлар бухтали циргоцни циргоц тулцини ва денгиз оцимлари узгартириб юбориши натижасида бундай хусусиятларга эга булиб цолган циргоцлардир. йирик масштабли карталардан цам кури- ниб турнбдики, материклар циррогининг катта цисми бухтали циргоц эмас, балки текис ва текисланган циргоцлардир. Бирламчи текис циргоцлар асосан тектоник циргоцлардир. Улар узилма .натижасида цам вужудга келиши мумкин. Чунончи, Кола ярим ороли циргоцлари, КРИМНИНГ жанубий циргоцлари ана шундай цосил булган. Текис циргоц бурмали тоглар этаги буйлаб цам утиши мумкин. Бунга Американинг гарбий циргоги мисол була олади (унинг фиорд циргоцли районлари бундан мустасно). Африка, Арабистон, Киндистон ва Австралия циргоцларининг тугри эканлиги тектоник сабабларга боглиц. Текис циргоцлар купинча денгиз тулцини таъсирида материклар- нинг дастлабки чеккалари узгаришидан цосил булади. Уларда клифлар вужудга келган, бу клифлар буйлаб бенч ва пляжлар, баъзан эса кат- тагина аллювиал текисликлар чузилиб кетган. Бошца цолларда, маса- лан, Мурман циргогида, циргоц сув остида цам анча чуцургача тик ту- шиб боради. Денгизнинг абразия-аккумуляция иши цамма вацт циргоцларпи тутрилайди. KHPF0K тулцини денгиз ичига кириб борган бурунларии бухталар ичидаги циргоцца цараганда кучлироц емиради. Аксинча, оцимлар оцизиб келадиган жинслар бухталарда ётцизилади. Шундай ци- либ аста-секин бурунлар цисцара боради, бухталарга эса цум тулиб, бу- гун текисланган циргоц буйлаб пляж вужудга келади. Бундай циргоц Дора денгизнинг Кавказ социлларида яхши ривожланган. Бу ерда ил- гари денгизга ярим орол тарзида кириб борган тогларни цозир денгиз сувлари гуё кесиб цуйган булиб, циргоц деярли тугри ёки ёйсимон бу- либ цолганлигини кузатиш мумкин (152-раем). Текисланган паст циргоцлар Шимолий денгиз билан Балтика ден- гизига цам хосдир. Бу ердаги циргоцлар илгари моренали ва нотекис булган. Музликлардан кейинги вацтда бу циргоцлар ривожланиб, унда- 342
ги морена дхнглари абразия таъсирида булган, окимлар эса денгиз оцп- зицларини бутун циргоц буйига цайта ётцизган. Шундан сунг цир- гоц текис ва тугри булиб цолган. Пляжда ва сув ости цурумида хар- санглар бор. Паст циргоцлар уз ривожланишининг бир босцичида лагуна харак терини олади. Бундай циргоцлар увоц жинслардан таркиб топган ва геологик жихатдан ёш пасттекисликларда рнвожланади. Дастлаб денгиз сувлари дарё водийлари ва бошца хил пастликлардан цуруцлик ичкари- епга узоц кириб бориб, паст циргоцли сертармоц цултпцлар хосил цила- ди. Сунгра увоц жинслар цайта ювилиб кетишч натижасида цум тилла- 152- раем. Текисланган киргок. Кавказнинг Цора денгиз бунлари ри, барлар, цум тусицлар вужудга келиб, улар денгизнинг узун, тор лагуналардан ва унга атрофдан келиб цушилган цултицлардан иборат цисмини ажратиб цуяди. Лагуналар Шимолий Американинг Атлантика сохилларнда, Балтика денгизининг жанубий циргогидаги бир цанча л ойларда, Каспий денгизининг гарбий сохилларида, Шарций Сахалинда, Венеция шахри яцинида, Гвинея цултигида тарцалган. Ривожланишининг бундан кейинги босцичида лагуна циргоги марш ’уаргогига айланиши мумкин. Лагуна унга цуйиладиган дарё оцизиц тари хамда цалциш ва кучли денгиз тулцинлари келтириб ташлаган цумлар билан тулиб цолади. Бунда усимликлар хам катта роль уйнайди. Тагуналар урнида ботцоцланган ёки зах утзорлардан иборат паст- тскисликлар вужудга келади. Булар маршлар дейилади. СССРнинг ши- молида уларни лайдалар деб атайднлар. Бундай циргоцлар Голландия, ГФР ва Англиянинг шарций циргогидаги цултицлар учун хосдир. Улар АЦШ нинг Атлантика океани социлидаги Бостон шахри яцинида ва Фунди цултигида хам бор. Денгиздан дамбалар билап ажратиб оли- ниб, дехцончпликда фойдаланиладиган маршлар польдерлар дейп- лади. Маршлардан цуйида, яъни денгиз томонда ваттлар жойлашади. Ваттлар деб денгиз суви цайтган вацтда денгиз тагинннг очилиб цола- диган ясси, деярли горизонтал цисмларига айтилади. Ваттлар дарё лойцалари цамда денгизнинг майда цумларидан таркиб топади. Ватт- лар денгиз тулцинларининг тугри таъсиридан тусилиб цолган жойларда вужудга келади. Шунинг учун лойца ётцизицлар ювилиб кетмайди. Ватт- лар юзасини дарё сувлари цосил цилган кичик жуяклар кесиб утади. Ваттлар Шимолий денгиз циргоцларчда, СССРда эса Канин ярим оро- тида, Чёша губасида, Колгуев оролида, Мезень цултигида жуда куп. Ваттлар бора бора маршга айланади. 343
Иссиц минтацадаги маршга ухшаган жойлар мангр чакалакзор- лари билан цопланади. Мангр чакалакзорлари мангр циргогини цосил килади. Мангр циргоцлари сув цалциб кутарилганда сув тагида цола- дпган паст, серлойца циргоцлардир. Мангр дарахтлари вацт-вацти билан шур сувда цолишга мослашган. Уларнинг жуда тарвацайлаб кетган илдиз системаси лойца цатламга чуцур кириб боради, илдиз бугзи эса сув цалциб кутариладиган сатхда булади. Сув цайтганда тупроц устида илдизларц очилиб цолади. Мангр циргоцлари цалин чакалак хосил цила- ди. Мангр циргоцлари тропиклардан ташцарида учрамайди. Муз зонасида'н бошца барча зоналарда дельта циргоцлари куп. Улар денгиз ва цултицларнпнг саёз цисми тагида цосил булиб. дарё дельтаспнинг ташци чеккасидан иборат. Дарёларнинг цуяр жойларида- ги марзалар дельта циргоцларининг мухим элементидир. Киргоцнинг узи купдан-куп паст ороллар цамда ирмоцлардан иборат. Дельта уси- ши билан циргоц чизиги цам муттасил узгариб туради. Тропиклардаги денгизларда маржой циргоцлар кенг тарцалган. Улар маржой ороллари билан бирга тасвирланади. Цутбий кенгликларда циргоцлар купинча муздан иборат. Муз цир- гоцлар икки хил буладн: а) кумилма муздан таркиб топган ва б) цу- руцликдан спргалиб тушган музликларнинг чекка цисмидан иборат циргоцлар. Царакатсиз музлардан тузилган циргоцлар Арктика оролларида цамда Осиё билан Американинг цутбий социлларида тез-тез учрайди. Одатда бундай муз устида музлоц грунт ва торф цавати жойлашган бу- чив, улар циргоц устидан пастга осилиб тушиб туради. Ундан пастдаги музликнинг клифга ухшаган тик девори булади. Царакатсиз муздан хо- сил булган циргоцлар тез емирилади. Сунгги бир неча ун йил давомида муздан таркиб топиб, устинигина грунт цоплаган куплаб Арктика орол- лари тугаб кетди. Антарктидада, Гренландняда ва Арктиканинг купдан-куп орол- ларида туб циргоцларни музлик цоплаган. Бу музликлар денгизга сури- либ тушади ва муз циргоцлар цосил цилади. Бундай муз циргоцлар ай- ницса Антарктида учун хосдир. Бу материк циргогининг деярли цам- масида муз цоплами денгизга тик жарлик тарзида тушиб келади ёк шельф музлигига туташади. Росс муз тусиги (жарлиги) сув сатцидал 50 м кутаридиб туради ва 950 км га чузилган. Бу муз тусиги сув остига 300 м тушиб боради. Муз циргоцлар жуда царакатчан: музликлар ден- гпзга томон узлуксиз царакат цилади ва вацт-вацти билан синиб, бацай- бат айсбергларни цосил цилади. Бу энг узгарувчан «циргоц чизинщир». Циргоц процессларида ва купгинт циргоц типларида кенглик зо- паллиги белгилари мавжуд. Экватор ёнида жойлашган материклар — Африка, Австралия, Жанубий Америка, шунингдек Арабистон ва Циндистон ярим ороллари циргоцлари кам парчаланган, аксинча ши- молий ярим шардаги материклар Евросиё билан Шимолий Америка циргоц чизиги мураккаб (эгри-бугри)дир. Бу зоналлик сабаблари цацида рельефнинг зоналлнгини куриб чицаётганимизда тухтаб утган эдик. Сер- нам ицлимли жойлардати циргоцлар эрозия натижасида жуда пар- чаланган булиб, уларда цултицлар куп. Фацат шу ерлардагина риас, лиман ва лагуна циргоцлари булиши мумкин. Цуруц ицлимли улка- ларда денгиз билан чул чегарасида эол процесслари ва рельеф шакл- лари устун туради. Фиорд, шхера, текисланган морена, маржой, мангр, муз циргоц- лари сузсиз зонал циргоцлардир. Киргоц буйи (литерал) - ва социл- нинг усимлик хамда цайвонлари цам зоналлик хусусиятларпга эгадир. Географнк зоналардаги геотектоник, экзоген ва биоген омиллар мраро мураккаб богланиб кетган булиб, географик цобицдаги бошца цосила- лар каби циргоцларнииг хам зонал булишига олиб келади. 344 *
Сохиллардаги эол рельеф шакллари. Саёз цнрроцнинг емирилпши, цнргоц тулцинининг жинсларни майдалаши, силлицлаши ва саралаши жуда куп мицдорда цум цосил цилади. Бу цумлардан пляжлар ва сув ости цурумлари вужудга келади. Денгизлар устида шамол хам тез-тез эсиб туради. Табиийки, циргоц буйи цумларига шамоллар кучли таъ- сир курсатади, шамол бу цумларни тузитиб, маълум масофага олиб бориб ётцизади ва муайян шаклдаги цум тепалар — дюналарни хо- спл цилад.1. Бироц дюна рельефи барча саёз циргоцларга хос булмай, маъл' м жойлардагина вужудга келади. Дюна рельефи цулай шамол режими ва куп мицдорда цум мавжуд булсагина вужудга келади. Бундан таш- цари циргоц динамикаси цумларни шу жойга ва маълум бир тезлпкда келтирилишига имкон бериши лозим. Дюна рельефи социлнинг фацат шундай жойларидагина буладики, сохил буйлаб харакатлапувчи оцимлар ва циргоц буйи тулцинлари циргоц ёки оролдан емирилиб тушган цумларни шу ерга келтириб туради. Балтика денгизининг жанубий сохили дюналар цосил булиши учун айницса цулайдир. Бу ерда цум тупланиш марказлари Германия — Польша пасттекислигидан Фин цултигининг шарций чеккасигача чузи- либ кетган. Улар музлик ётцизицлари ва флювиогляциал келтирмалар- нп денгиз цайтадан ювиб кетиши натижасида хосил булади. Гарбий оцимлар ва асосан гарбдан келувчи тулцинлар (улар бу ердаги асосий шамолларга боглиц) цумларнинг келтирилиши ва тупланишига цулай- лик тугдиради. Думларни ана шу асосий шамоллар бир жойдан иккнн- чи жойга кучириб кУради. Калининград шацри яцинидаги Кюршу-Нерия дюна рельефи тар- цалган энг катта райондир. Бу ердан бошланган дюналар Польша со- хиллари буйлаб узлуксиз давом этади. Рига социлларида цам мустац- камланган ва царакатдаги цумлар куп. Фин цултиги шарций чеккасида Сестрорецк дюна райони жойлашган. Оц денгиз циргоцларида цам дю- налар бор. Франция ландларининг Жиронда билан Адур дарёси цуяр жойи оралигидаги денгиз буйи цисмларида кенглиги 6 км гача келадиган дю- налар полосаси чузилиб кетган. Кум рельефи энг узгарувчан социллар- дан бири Ла-Манш ва Па-Де-Кале буйлаб Шимолий Франция билан Бельгияда жойлашган. Арид ицлимли улкалардаги денгиз социлларида, шароит гуё цулай- дек куринишига царамай, дюна рельефи цамма жойда цам яхши ривож- ланавермайди. Чунончи, Каспий буйларида айрим районлардагина ти- пик дюналар бор. Бунга сабаб шуки, цум социлнинг цамма жойига хам бетухтов келиб турмайди, вахоланки, цумнинг келиб туриши дюналар цосил булишининг асосий шартидир. Дюна рельефи баъзи куллар (Ладога, Онега, Орол денгизи) бу- йида, дарёларнинг цумли террасаларида цам тарцалган. Денгиз буйи цумлари чул цумларидан фарц цилиб, ёгинлар туфаи- ли ва грунт сувларининг ер бетига яцин ётиши сабабли цар доим нам булади. Шу сабабли цум доналарининг ер бетида думалатилиши ци йинлашади. Шамол фацат энг юзадаги цумни цуритиб, узи билан олиб кетади. Одатда бута ёки дарахт каби цар бир кичик тусиц цам шамол тезлигини камайтиради ва шамолга терс томонида цум ерга тушиб, туплана боради ва цумтепача цосил булади. Шундан сунг бу тепанинг узи цам цумни тутиб цолиб, тобора уса боради. Бора-бора дюна вужуд- га келади. Цумлар кутариладиган (шамолга рупара) ён багир ция, одат- да 8—10°га тенг булади. Кум тепанинг учига чиццач, уз огирлик кучи таъсирида пастга томон думалаб кетади ва циялиги 30—40°га тенг тик ён багир цосил цилади. Дюналар планда тухумсимон шаклда булади (153- раем). 345
Купчилик дюналарнпнг баландлиги бир неча метр булади, бироц цулай шароитда, чунончи Коршу-Нерияда, уларнинг баландлиги 60, хат- то 90 метрга етади. Денгиз цумлари бетухтов келиб турса, дюналар куп эсаднган шамоллар таъсирида сурпладн. Дюналарнинг харакат тезлиги йилига 1 м дан 20 м гача боради Дарахтлар цумларнинг мустацкамла- нишпга ёрдам беради. Социллардаги шамол цосилаларининг ривожланиш суръати ва хатто шакли циргоцлар динамикаспга бог- лицднр. Агар циргоц буйи оцимлари ва циргоц тулцини жуда куп цум кел- тирса, шамол уларни туплаб дюна хо- спл цилиб улгурмайди. Бундай цол- ларда эол цумлар билан цопланган циргоц марзалари хосил булади. Агар келаётган цумлар мицдори циргоц буйи шамоллаои кучига тугри келса, барча цумни шамол учириб дюна рельефи цосил цилади. Ни.цоят, денгиз- дан келаётган цум мицдори камайса, эол шаклларнинг цосил булиши тух- таыди ва цумлар усимлик билан цопланади. Шунинг учун социлда ца- днмги мустацкамланган цум марзаларини цам, усимлик цоплаган дюна- чарии цам, аксинча илгариги мустацкамланган цумларнинг яна туза бошлашини цам кузатиш мумкин. ОРОЛЛАР Оролларнинг майдони. Архипелаглар. Ер пустининг ривожланиши ва унинг Дунё океани билан узаро таъсири жараёнида катта ва кичик ороллар таркиб топган. Оролларнинг умумий сони тухтовсиз узгариб туради. Бир хиллари пан то булади, бошцалари йуцолиб кетади. Дельта ороллари вужудга келади ва ювилиб кетади, ороллар деб уйланган муз палахсалари эриб кетади, денгиздаги цум тиллари оролларга айланади ва, аксинча, ороз- лар цуруцликка туташиб кетади. Шунинг учун цам оролларнинг тахми- ний майдонигина хисоблаб чицилган. Бу майдон 9,9 млн. км2, яъни тах- минан Европа майдонига тенг келади. Ороллар майдонининг 79% га яцини 28 та йирик оролга тугри келади (45-жадвал). Ер шаридагп энг катта орол — Гренландия. йирик ороллар цам, майда ороллар цам ёки якка-якка, ёки туда- туда булиб жойлашган. Туда ороллар архипелаг (грекча агсре —цукм- рон, pelagos — денгиз) деб аталади. Архипелагдаги ороллар бир жойга тупланган (Франц Иосиф Ери, Шпицберген, Катта Зонд) ёки узоц масо- фага чузилган (Япон, Филиппин, Катта ва Кичик Антил) булади. Бун- дай узоцца чузилган архипелаг — гряда, яъни цатор ороллар дейилади (Курил, Алеут грядалари). Тинч океаннинг жуда катта майдонида сочилгандай жойлашган майда ороллар уч катта группага бирлаштирпл- гаи: булар Меланезия, Микронезия, Полинезия. Австралиядан шимоли-шарцда жойлашган ороллар улкаси Мела- незия (цора танлилар ороллари улкаси) дейилади. Бунга Соломон, Фид- жи, Янги Гебрид. Янги Каледония киради. Микронезия (майда орол- лар) Меланезиядап шимолда, шимолий ярим шарда жойлашган. Унга Каролина, Мариана, Маршалл, Гильберт ороллари киради. Полинезия (куп ороллар) Тинч океаннинг марказий цисмида жойлашган. Унга Гавайи, Самоа, Тонга, Туамоту ёки Россия, жамият, Лайн ёки Марка- зий Полинезия Спорадалари, Кук, Токелау, Пасха ва бошца ороллар киради. Янги Гвинеяни баъзилар Меланезияга киритпшади. Янги Зе- ландия юцоридаги группаларга кирмайди. 346
45- жадвал КАТТ\ ОРОЛЛАР С майдони 30000 км- дан ортпк) Номи Май юн и. минг км- , Номи Man юни, минг к wJ Гренландия . 2176 Ньюфаундленд 111 Янги Гвинея .... 824 Куба . . 107 Калимантан (Борнео) 731 Дюсон . 105 Мадагаскар ... 590 Исландия . 103 Баффин Ери 512 Минданао 94 Суматра ... 435 Новая Земля 82 Буюк Британия 230 Хоккайдо . 77 Хонсю 221 Гаити 77 Виктория . . 212 Сахалин 76 Элсмир Ери .... 200 Ирландия 70 Сулавеси (Llvie6ec) . . . 179 Тасмания . 68 Янги Зеландиянинг Жану- Банкс . - 6.8 они ороли 150 Шри Ланка 65 Ява 126 Девон . 56 Янги Зеландиянинг Шпмо- лий ороли 115 Барча оролларни келиб чицишига кура цуйидаги группаларга аж- ратиш мумкин: I. Материк ороллари: I. Платформа ороллари 2. Материк ён батри ороллари 3. Орогеник ороллар 4. Ороллар ёйлари 5. Циргоц буйи ороллари а) шхералар б) дальмация шхералар в) фьорд типли ороллар г) кум тиллари д) дельта ороллари I. Мустацил ороллар: 1. Вулканик ороллар: а) лаванинг ёриклардан окно чицишидан досил булган ороллар; б) лаванинг. марказий вулкандан окно чи- кишидан досил булган калконсимон ва ко- нуссимон ороллар 2. Маржой ороллари: а) киргок буйи рифлари б) тусик рифлари в) атоллар. Материк ороллари. Материк ороллари келиб чицишига кура мате- риклар билан богланган булади, лекин бу богланиш турлича булиши мумкин'. Оролпинг материк билан цандай богланганлиги унинг табиати- да, ёшида, флора ва фаунасида акс этади. Платформа ороллари материк саёзлигпда жойлашган булиб, геологик тузилиши жицатидан материкнинг давомиднр. Улар асосий ц\ руцликдан саёз бугозлар ёки шельф денгизлари орцали ажралган булади. Буюк Британия, Шпицберген, Франц Иосиф Ери, Северная Земля, Новая Сибирь ороллари, Канада Арктика архипелаги платфор- ма оролларидир. Бугозларнинг пайдо булиши, яъни материклар айрим цисмларннинг оролларга айланиши яцин геологик вацт давомида, куп- роц антропогенда руй берган. Шу сабабти бундай ороллар табиат» ма- терик табиатидан унча фарц килмайдн. 347
5 Материк ён багри ороллари хам континснтларнинг бир цисмидир, лекин улар материкдан илгарироц, антропогенгача ажралгандир. Улар материклардан салгина дня, саёз букилма орцали эмас, балки чуцур тектоник ёриц орцали ажралган булади Бутозлар океан характери- га эга. Бундай оролларнинг фауна ва флораси материкникидан катта фарц цилади. Бу группа оролларга Мадагаскар билан Гренландия киради. Орогеник ороллар континентдаги tof бурмаларининг давомидак иборат булади. Чунончи, Сахалин — Узоц Шарц торли улкасидаги бур- малардан бири, Новая Земля — Уралнинг давоми, Тасмания ороли эса Австралия Альп тогларининг давомидир. Орогеник ороллар турли вацтда, палео- зой эрасидан (Новая Земля) то учламчи давргача (Урта денгиздаги ороллар) пай- до булган. Ороллар ёйи тизилгац^ маржой каби Шарций Оспёнп ураб олган; булар Алеут, Курил, Япон, Рюкю, Филиппин ороллари. Ороллар ёйи жойлашган иккинчи ер — Марказий Америка Бу ерда Катта ва Кичик Антил ороллари бор. Учинчи орол- лар ёйи урнашган жой Жанубий Америка билан Антарктида оралири булиб, бу ер- да Жанубий Антил ороллари жойлашган. Ороллар ёйи хозирги вацтда ер пусти энг актив царакат цилаётган областлардпр Булар—хозирги замон геосинклиналлари. Материк циргоц буйи ороллари цир- роцларга таъриф берилганда куриб чи- цилган. Мустацил ороллар. Мустацил орол- лар цеч цачон материкларнинг бир цисми булмаган ва купчилик цолларда уларга боглиц булмай, мустацил вужудга кел- ган. Мустацил ороллардан энг куп тар- цалгани вулканик ороллардир. Улар Ши- молий Муз океанидан бошца хамма оке- анда бор, ороллар ёйларида куп учрайди. Мвгтацмл оролларнинг катта-кичиклиги вулкан отплпши характерита боглик. Ерицлардан оциб чицадиган лава плат- форма оролларидан цолпшмайдиган катта оролларни цосил цилади Дунёчаги энг катта вулканик орол — Исландиядир, унинг майдони 103 минг км2. Вулканик оролларнинг асосий купчилиги марказий вулкандан лава оциб Ч11ЦИШИнатижасида хосил булган. Табииики, бундан ороллар жуда катта булмайди. Уларнинг майдони лава характерига боглиц. Асосий 1ава катта майдонга ёйилиб, цалцонсимон оролларни (Гавайи ороли) хосил цилади. Нордон лава уткир конус вужудга келтиради, унинг май- дони кичик булади (Стромболи). Маржой цурилмалари — маржой тупламларининг, шунингдек, сув утлари, фораминифералар ва бошца организмларнинг оцак цолдицлари мустацил оролларни цосил цилади. Маржой полиплари яшаш жой ша- роитлни жуда таплайдиган организмлардпр. Улао температураси 2(У'С дан юцорч булган плиц сувлардагпна яшай олади, шу сабабли трспик кенгликлардагина тарцалган булиб, фацат бир жойда — Гольфстрим S 154- раем. Маржой курилмалари: а —циргоц рифи, б—туспц рифи, в—атолл 348
оцими утадиган Бермуда ороллари яцпнидагина тропик кенгликлардан ташкарида хам яшайди. Маржой ороллари маржой цурилмаларининг цозирги цуруцликка нисбатан жойлашишига цараб уч типга—циргоц рифлари, тусиц риф- лари ва атоллар, яъни лагуна оролларига булинади (154-расм). Киргоц. рифлари материк ва оролларнинг бевосита циргогида сув калциши полосасидан бошланади ва циргоцни кенг терраса шаклида ураб туради. Дарё цуйиладиган жойда, мангра урмонлари яцинида цир- гоц рифлари узплиб цолади. Ту сиг* рифлари цуруцликдан маълум узоцликда жойлашади ва ц) руцликдан камбар сув — лагуна орцали ажралган булади. Дозирги вацтдаги энг катта тусиц риф, Катта Тусиц рифи Австралиянинг шарций циргоги яцинида жойлашган. Унинг узунлиги 20Э0 км га яцин. Лагунаси- нинг кенглиги 35—140 км, чуцурлиги 30—70 м. Тинч океаннинг эква- ториал сувларидаги деярли барча ороллар циргоц ва тусиц рифлари би- лан уралган. Атоллар океанларнинг уртасида жойлашган. Атоллар очиц айлана ёки эллипс шаклидаги паст ороллардир. Атоллдаги маржой ороллар- нинг кенглиги 100—200 м, лекин бутун атоллнинг диаметри 200 м дан 60 км гача ва ундан катта булади. Атоллнинг ички цисмида чуцурлиги 100 м дан кам, купинча 40—70 м келадиган лагуна жойлашади. Лагуна билан Океании цуШиб турган бутознинг чуцурлиги цам шунча булади. Атоллнинг ташци ён багри тик булади, 45° гача етади ва 103 лаб м га. баъзан эса бир километрдан ортиц чуцурга тушиб кетади. Атоллнинг лагунага цараган ён багри ция булиб, унда турли хил организмлар яшайди. Учала типдаги маржой оролларининг келиб чицишига кура узаро боглицлиги цацидаги масала хозирча илмий проблема цисобланади. Ч. Дарвин назариясига кура тусиц ва атоллар оролларнинг аста-секин чукиши натижасида циргоц рифларидан цосил булади; бунда маржон- ларнинг усиши уз заминининг чукиш урнини тулдириб туради, орол урнида лагуна цосил булади, циргоц риф атолл цалцасига айланади. Бошца назарияга кура атоллар вулканик оролларда вужудга келган. Оролларнинг тепа цисми муз босиш эпохасидаги океан cai хи паст тур- ган вацтда денгиз суви билан ювилган ва текисланган. Океан сатци кутарилгандан кейин бу текис ерлар маржой тупламлари урнашиши учун яхши замин булган. Афтидан, бу цар иккала назария цам маржой ороллари цосил була- диган мураккаб жараённинг айрим томонларини очиб беради. 349
8-6 о б БИОСФЕРА Биосфера ва географик цобиц. Биосфера — хаёт цобиги (сфераси) Биосфера термини илк бор 1883 Йили Э. Зюсснинг «Ер циёфаси» китоби- .,а цулланилган. Дастлаб бу термин организмларнигина англатиб, улар яшайдиган мухитни билдирмас эди. Организмлар яшайдиган муцитнинг биосферага киритилмаганлиги бу китобда «гидросфера» ва «литосфера» 1 ушунчаларининг хам биринчи марта ишлатилганлиги билан таъкидлан- ган эди. Э. Зюсс Ёр юзаси табиатининг бир бутунлигини уз асарининг помп — «Ер циёфаси» термини билан ифода цилган. Совет академиги В. И. Вернадский бир цанча асарларида, айницса, «Биосфера» (1926) ва «Ер биосферасининг ва Ер атрофи муцитининг химиявий тузилиши» (1965) китобларида биосфера цацидаги географпк ва геохимик таълпмотни ишлаб чицдг Вернадский фикрига кура, био- сфера планетар, космпк хосиладир. «Планетамизда биосферада атроф- ией мухитдан мустацил цаёт мавжуд булмай, балки уни ураб олган биосфера муцпти билан чамбарчас богланган тирик модда, яъни барча тирик организчлар биргаликда мавжуддир». Ер юзасидаги барча жон- сиз моддаларни хаёт цапта ишлаган ва уларнинг хозирги цолати аслида хаёт мацеулидир; Ер юзидаги ва ундан маълум масофагача юцорида 'а мда пастдаги жонли ва жонсиз моддалар моддий цамда энергетик жицатдан бир бутун булиб, биргаликда ривожланади цамда яхлит пла- нетар цобиц — биосферами цосил цилади. Биосферанинг 6v таърифи фан тарацциётининг цозирги замон бос- кичига мос келади. Биосфера шундай тушунилганда унинг чегаралари амалда географпк цобиц чегараларига тугри келади. «Биосфера» термп- ни цулланилганда, биз бу системанинг энг характерли икки белгисинп таъкидлапмиз, бу белгилар: а) биосферада цаётнинг мавжудлиги ва б) бутун табиий системами яратувчи асосий омиллардан бири жонли модда эпергиясининг мавжудлпгидир. Бу цобицни географик цобиц дейиш би- ian биз табиий системанинг комплекс характерга эга эканлигини таъ- кидлаймиз. Ернинг географпк цобиги тарацциёт жарёнида, тирик мавжудот- нпнг бевосита иштирокида хозирги циёфасига эга булган. Организмлар- пи муцитдан ажратилган цолда урганиб булмаганидек, улар яшайди- ган муцитни цам жонсиз табиат тарацциётида уйнайдиган улкан роли- пи цисобга олмасдан тушуниш мумкин эмас. Цозирги атмосферага, цу- руцликдаги ва океандаги сувларга, литосферанинг юцори цатламларига тирик моддалар таъсир курсатган ва улар муайян даражада тирик мод- даларнинг иахсулидир. Географик цобицнинг айрим жойларида одамнинг пайдо булиши ва ривожланишипи муцаррар цилиб цуйган цулай шароит вужудга келган. 350
Бу жихатдан географик кобик кишплар фаолияти учун географнк му- хитдир. Биосфера — планета куламидаги ходиса. }^аёт материя тараккиёти- нинг босцпчлари ва шаклларпдан биридир. ^аёт шакллари цам у пайдо булиб, ривожланадиган шароит каби ницоятда хилма-хилдир. Тирик ма- терпяиинг ривожланиши хамма вацт организм ва ташци муцитнинг бир- лиги асосида руй беради. Тирик модда шакллари тобора ривожланар экан, уз яшаш мухитини хам узгартириб боради. Бошца планеталарда хаёт ердаги тасаввурга кура тирик мавжудот яшаши мумкин булмаган шароитда мавжуд булиши мумкин. Бундай шароитда айнццса микроорганизмлар яшаши мумкин. Тирик организм- ларяпнг мослашиш цобилияти- жуда катта. Ердаги айрим организмлар 180сС иссицликка чидай олади, айримлари—253°С совитилганда хам яшаш цобилиятинп йуцотмайди. Хематроф организмлар кислородспз яшай беради. Ер бпосферасинпнг таркиб топиш тарихи икки аспектга эга: геогра- фик ва биологик. Географнк аспектга хаёт пайдо буладиган ва у ривож ланадиган шароит киради, биологик аспект жонспз материядан тирик туциманинг вужудга келиши ва тирик организмлар эволюциясини уз ичига олади. ^аёт пайдо булиши учун цулай шароит деганда, нафас олиш учун кислородлп тайёр атмосфера, хаёт учун цулай оксан суви ва цуруцликда унумдор тупроц мавжуд булган шароитнн тушунмаслик ке- рак. Буларнинг хаммаси анча кейин пайдо булган: органик цаёт ривож- ланиши билан бирга планетамиз юза цисми—биосферанинг табиий шароити хам узгариб кетган. Биосферанинг таркиб топиши учун, бпз юцорида цисман куриб ут- ган зарур шароит цуйидагилардан иборат. 1. Дуёш температураси Ерга исспцлик етарли мицдорда келиб туришини (у ортицча хам булмаслиги керак) таъмин этаднган бу- лиши керак. Ер билан Дуёш оралигидаги масофа узгармаслиги керак, чунки Дуёш радиациясининг интенсивлиги тахминан бир меъёрда булп- шп зарур. 2. Планстанинг хажми ва огирлик кучи зич ва барцарор атмосфе- ранинг мавжудлигини таъминлай оладиган булиши керак. Атмосфера организмлар билан муцит уртасида газ алмашиниши учун зарурдир; ср юзасида эса моддалар алмашиниши учун сув сероб булиши лозим. 3. Ер пустининг цалинлиги шундай булиши керакки, ернинг ички иссиги унинг юзасидаги опганизмларнинг яшашига зарар етказмасин. Литосфера тирик туцималар учун зарур булган хилма-хил химиявий элементларнинг ер юзасига келиб туришини таъминлаши керак. Даётнияг пайдо булиши. Академик А. И. Опарин Ер юзида хаётнинг пайдо булиши ва ривожланиши жараёнининг цуйидагича уч босцичп- ни курсатади. Ер юзасида углерод, аммиак ва сув буглари узаро таъсир этган купдан-куп реакциялар руй берган,булар натижасида аминокислоталар ва нуклеотидлар вужудга келган. Улар чацмоц разрядлари, вулканлар фаолияти ва Дуёшшшг ультрабинафша нурлари таъсирида синтезлан- ган. Даег пайдо булишппинг дастлабки босцичи мана шундан иборат булган. Иккинчи босцичда аминокислоталар ва нуклеотидлардан мурак- каброц бирикмалар—коацерват томчилар, яъни лиц-лицсимон коллоид цуюц моддалар пайдо булган. Доацерватларнинг асосий муцим хусусия- тп шукп, улар ютувчанлик хусусиятига эга булган, яъни атрофдаги му- хитдан моддаларпи тутиб олиш цобилиятига эга булган. Бу эса модда алмашинишпдан иборатдир. Дастлабки жуда содда организмлар туцима тузилишида булмаган. Туцима тузилиши рпвожлангунга цадар узоц вацт утган. Туцима тузи- 351
лчшининг вужудга келиши биосфера тараццпётида мухим боскпч булган. Хаёт ривожланишининг муайян босцичида ёруглик нури ёрдамида жонсиз табиат моддаларини синтез цилишга, яъни фотосинтезга цодир булган организмлар ривожланган. Синтез цилишнинг вужудга келиши биосферани туб узгаришларга олиб келади. Организмларнинг усимлик ва цайвонларга ажралиши руй берди. Усимликлар жонсиз табиатдан юцори суръатлар билан тирик моддалар тайёрлай бошлади. Тайёр озу- цаси булган цайвонлар цам шундай тез ривожлана бошлади. Фотосин- тез оцибатида эркин кислород пайдо булди, атмосферанинг химиявий таркиби узгарди, нафас олиш вужудга келди. Биосфера тарацциётининг кейинги босцичи цайвонлар асаб-мускул органларининг табацаланиши ва сезув органларининг вужудга келиши билан боглицдир. Организмлар узларпни ураб олган муцитга яхши- роц мослашадиган ва ер юзида кенгроц тарцаладиган булиб цолди. Мар- казий нерв спстемасининг вужудга келиши билан организмларнинг муцит билан богланиши айницса табацалашди, организмлар бутун ер юзасига тарцалди ва биосфера тирик моддалар билан чуцурроц узгара бошлади. ^аёт цаерда пайдо булганлиги цацида бир цанча фикрлар бор: айрим олымлар дастлабки органик бирикмалар ва дастлабки организм- лар океанларда вужудга келган деб цисоблашади, бошцалари эса, ну- раш пустининг юцори цатламида пайдо булган дейишади. Купчилик тирик модда экваториал минтацадаги цамма шароит —сув, химиявий элементлар, цуёш ёруглиги ва иссицлиги, муцитнинг доимийлиги мавжуд булган саёз курфазларда вужудга келган, деган фикрга цушилади. Bir ринчи ва учпнчи фикрлар уртасида зиддият йуц, чунки дастлабки океан- лар, афтидан, цозирги океанлардек чуцур булмаган. Тарихий геология маълумотларига цараганда биосферанинг ривож- ланиши планетадаги табиий географик шароитнинг узгаришига боглиц холда борган. Албатта тирик организмларнинг уз-узидан ривожлани- ши—органик дунё эволюцияси бундан мустаснодир. Биосферанинг таркиби ва чегаралари. Биосфера, Вернадский таъ- лимотига кура «Х,аёт маконининг узидангина иборат эмас», балки му- раккаб табиий системадир. У цуйидагилардан таркиб топган: а) тирик, моддадан, яъни бецисоб тирик организмлардан; б) цаётий фаолнят нати- жасида пайдо булган ва цайта ишланган биоген моддалар (тошкумир, оцактош, битум ва ц. к.) даН; в) цосил булишида цаётий фаолият цат- нашмайдган туб моддалар — эндоген тог жинслари, фойдали газлардан; г) цосил булишида цам тирик организмлар, цам жонсиз материя жара- ёнлари иштирок этган биотуб моддалар—барча табиий сув, тропосфера, нураш пустидан; д) Ернинг ички цисмидан чициб келадиган радиоактив элементлардан ва ж) коинотдан (космосдан) келган моддалардан. ^аёт тарцалиши мумкин булган юцориги чегара стратосферадаги озон цатламидир. Амалда цаёт тропосферадан юцорида тарцалмаган. Океанларда, юцорида куриб чиццанимиздек, цайвонлар яшайди ва бу- тун гидросфера биосферага киритилади. Ер пустида унинг ривожлани- шида тирик организмлар актив роль уйнайдиган цисми биосферага ки- ритилади. Шундай цилиб, биосфера тропосферадан, ер устидаги цаёт (тупроц, усимлик, цайвонот дунёси), гидросфера ва литосферанинг ер ости хаёти мавжуд булган юцориги цисмидан таркиб топган. Тирик моддаларнинг умумий массаси унча куп эмас—1Х1020 г, (В. И. Вернадский маълумоти), вацоланки, атмосферанинг массаси 5Х1020 г, гидросфера массаси 1,5Х1О24 г, литосфераники Зх 1025 г, бутун Ернинг массаси эса 5.975Х1027 г дир (А. П. Виноградовдан). Бироц тирик моддани мицдорий жицатдан цам туб (жонсиз) мате- 352
риядан бошцача бацолаш лозим. Биосферада унча катта булмаган ва хатто жуда кичик тирик организмлар тарцалиб кетган. Маълумки, жинслар цанчалик майдаланган ва цажми кичик булса, тирик орга- низмларнинг геохимик фаолияти шунчалик жадал булади. Усимлик билан цопланган бир гектар ерда усимлик баргларининг умумий юзаси 80 гектарга етиши мумкин, хлорофилль доначаларининг жамп майдони, яъни актив ишловчи юза ундан юзлаб баробар катта булади. Ернинг физик юзаси унча катта булмаса цам барча яшил усимликлар хлоро- филль доначаларининг майдони Юпитер майдонига тахминан тенг. Тирик моддаларнинг активлиги. Тирик организмлар гоят актив бу- либ, жуда катта энергияга эгадир. Тирик организмларнинг интенспвли- гига сабаб уларнинг деярли чексиз купайиш имконига эга эканлигидир. В. И. Вернадский айрим организмларнинг бутун Ер юзасини эгал- лаб олиши мумкин булган вацт цацида цуйидаги маълумотларни келти- ради: Вабо бактерияси .......................... Диатомея.................................. Искабтопар чивин.......................... Уй пашшаси . . ;.......................... Треска балиц.............................. Юмронцозиц ва хонаки чучца . . . . Беда...................................... Товуц .................................... Тунгиз ................................... Фил....................................... 1,2 суткада 1,8 . 203 . 366 , 4 йилда 8 йилда тахминан 56 „ 1000 йилдан купроц вацт- да Организмларнинг купайиш имкониятлари озуца, цаво ва ер юзаси- даги майдоннинг чегараланганлиги билан камаяди. Шу сабабдан цам органик дуиёда цаёт ресурслари учун, яшаш учун гоят цаттиц кураш ке- тади. Бу эса табиий танланишга, тур узгаришларига ва умуман Ерда органик дунёнинг ривожланишига олиб келади. Яшаш учун курашнинг географик оцибатлари цам гоят каттадир. Биосферада тухтовсиз равишда бехисоб янги бактериялар, споралар, уруглар, тухумлар ва цайвон цамда усимликларнинг ёш авлодлари пай- до булиб турганлиги улар яшаши учун зарур булган шароит мпцдорпй жицатдан чегараланганлиги сабабли тобора янги-янги табиий ресурс- лар фойдаланилади ва тарацциётнинг турли босцичидаги организмлар бу табиий ресурсларни куп маротаба цайта ишлайди. Бунинг натижаси- да Ер юзасининг табиати унда цаёт пайдо булган вацтдан буён тирик организмларнинг тухтовсиз ва кучли таъсирида булибгина цолмасдан, органик ва ноорганик моддаларнинг узаро кучли таъсири руй бериб ту- радиган махсус моддий системага айланган. Хаётнинг имкон булган барча жойларда тарцалганлиги цам яшашга зарур булган табиий ресурслар учун курашнинг географик оцибатидир. Организмларнинг кенг тарцалпши жониворларнинг бир жойдан иккинчи жойга утиши билан руй бермайдй (улар катта масофада кучиб юрмай- ди), балки тез купайиши ва яшашга жой учун кураш туфайли ареалла- рининг кенгайиши билан булади. Хаёт куп ярусли. Шароити цулай жой- ларда организмлар жуда зич яшайди. Планктон яшайдиган 1 л океан сувида 500 минггача организм булади. 1 см3 денгиз лойцасида 160 млн, 1 г цора тупроцда эса 2 млрд, бактерия яшайди. Тирик моддалар энергияси гоят активлиги ва цамма жойда мавжуд- лигидан ташцари сифат жицатдан цам узига хосдир. Табиатда биоген жараёнларни озгина булса-да, урнини боса оладиган бошца жараён- лар йуц. Биосфера — табиий система. Табиат узаро богланган системалар- 23 Л. П. Шубаев 353
нинг чексиз мажмуидир, шу билан бирга бу системалар сифат жихатдан бир-бирларидан фарц цилади. Географик цобицдаги системаларга усимлик ёки цайвон организми, дарё, кул, ландшафт, урмоннинг бир хил цисми, урмон зонаси, тогли ёки текислик улка, материк, Ернинг географик цобиги, бутун Ер, ^уёш системаси, Галактика мисол була олади. Табиатда турли хил тузилишдаги босцичлар ажратилади, чунончи атом,молекула, макроскопии тузилиш ва бошцалар. География макрос- копии босцичдаги тузилишларни тадциц цилади. Макроскопик босцич- даги тузилишдаги табиий системаларнинг босцичлари куп. Камида учта босцични ажратиб курсатиш мумкин. Та4иатни ана шу босцичлар буйича: 1) хусусий географик фанлар, 2) умумий ер билими ва 3) регио- нал география урганади. Муайян тузилиш босцичидаги цар бир система мазкур босцичдаги бошца системалар билан биргаликда янада каттароц системанинг бир цисмини ташкил этиб, унинг таркибига киради. Бу каттароц система унга кирувчи кичикроц системаларга нисбатан бир бутунни ташкил эт- гани цолда узи яна каттароц системанинг бир цисми сифатида унинг таркибига киради. Бир бутуннинг цисми цисобланган цар бир система маълум даражада мустацил системадир ва шу билан бирга бутунга буйсунади. ХаР бир цисми муайян вазифани бажарган тацдирдагина бутун доирасида мавжуд булиши мумкин. Бутун эса унинг цисмлари узаро богланган тацдирдагина мавжуд булади. Узаро таъсир — бутун табиатнинг энг мухим хусусияти, уни турли хил структура босцичида ёки турли хил узаро таъсир босцичида урган- моц лозим. Бир бутуннинг цисмлари уртасидаги узаро таъсирига фитоценоз, яъни усимликлар туркуми—бир хил шароитли территорияда усувчи усимликлар туплами мисол булади. >^ар бир фитоценоз узига хос тар- кибга, узига хос тузилишга ва усимликлар уртасида цамда ташци муцит билан узига хос узаро таъсирга эга. Системалардан бири булган фитоценоз бошца системалар, яъни зооценозни ташкил этувчи цайвонот дунёси, атмосфера (ицлим), тупроц- лар, ер пустининг tof жинслари, ер ости ва ер усти сувлари билан узаро таъсирда булади. Натижада мураккаброц система — биогеоценоз ву- жудга келади. Биогеоценознинг цисмлари — усимликлар, цайвонлар, tof жинслари атмосфера, тупроцлар, сувлар — компонентлар деб атала- ди. Бу компонентлардан бирининг узгариши бутун системанинг узгари- шига олиб келади. Чунончи, ботцоцланган ер цуритилганда унинг фацат сув режими узгариб цолмай, тупроцлари, усимлик цоплами, микроиц- лими, цайвоноти — бутун биогеоценоз узгаради. Худди ана шу бир ком- понентна узгаптириш биоценозларнинг узгаришига туртки булади. ^ар цандай табиий система — фитоценоз цам, зооценоз ёки биогео- ценоз цам компонентларнинг тулиц барцарор ва узгармас уйгунлигидан иборат эмас. Уларда уз-узидан ривожланиш руй беради. Биогеоценоз- лар узларига нисбатан ташци булган бошца системалар таъсири нати- жасида янада жадалроц узгаради. Одатда таъсир этувчи бу системалар мазкур системани уз ичига олувчи юцорироц босцичдаги системалар бу- лади. Масалан, литосферанинг катта цисми кутарилаётганда дарёлар ерни уйиб кириб боради, ер усти ва ер ости сувларининг оциши яхшила- нади, ернинг нами цочади, биогеоценоз цам узгаради. Улка ицлими уз- гарганда бутун табиий шароит узгаради ва цамма ценозлар цайтадан ту- зилади. Бунда юцорироц системанинг — географик улка, материк ёки табиат зонасининг ривожланиши руй беради. Бир система доирасида унинг цамма цисмлари — компонентлари тенг цуцуцли ва тенг цимматга эгадир. Системалар босцичидаги фарц цанчалик катта булса, уларнинг бир-бирига таъсири шунчалик катта Зо4
фарц дилади. Масалан, юцори босцичдаги система булган атмосфера биогеоценозга биогеоценознинг атмосферага курсатган таъсиридан кура купроц таъсир этади. Лекин кичик цисми катта бутун таъсирида- гина булиб цолмай, у билан узаро таъсирда булади. ХаР бир дарахт фацат урмоннинг таъсирида булиб цолмасдан, барча дарахтлар билан биргаликда ва узаро таъсирида булиб, урмонни хосил цилади. Шундай цилиб, бутун табиатдаги каби биосферадаги цодисаларнинг узаро таъсири система цисмларининг узаро таъсиридан, цисм ва бутун- лар уртасидаги узаро таъсирдан, материя структура босцичига мос келувчи турли босцичдаги системалар узаро таъсиридан иборатдир. ТТТунгя асосланиб, ривожланиш шароитлари ва сабабларини ташци хамда ички шароит ва сабабларга ажратиш мумкин. Система ичида вужудга келадиган шароитлар ички шароитлар дейилади; ташци ша- роит ва сабаблар бирор с:-1стема билан бошца шу бссцичдаги система ёки ундан юцорироц босцичдаги система билан узаро таъсирига 6of- лицдир. Тирик моддаларнинг географик цобицдаги роли. Тирик модда- лар ва цуёш радиацияси. Биосферада цуёш радиацияси ёрдами- да жуда улкан жараёнлардан бири булган фотосинтез руй беради. Усим- ликлар цуёш нури энергиясини олиб, унинг ёрдамида карбонат ангидрид билан сувни узлаштиради ва улардан энергияга бой булган органик бирикмалар цосил цилади. Яшил усимликлар — Ердаги цаётнинг илк манбаи. Яшил. усимликларнинг космик роли органик бирикмаларни хосил цилиши, планета биосферасини вужудга келтиришдир. Усимликлар цуёш радиациясидан фойдаланибгина цолмай, унга таъсир хам этади. Виз юцорида цаводаги эркин кислородни яшил усим- ликлар хосил цилишини, Ог молекуласидан озон (Оз) вужудга келишинн ва стратосферанинг озон экрани (пардаси) цуёш радиацияси таркибпнп анча узгартиришини цамца Ерда хаётнинг мавжуд булишпни таъмин этишини куриб чицдик. Тирик моддалар ва атмосфера. Фотосинтез табиатда уг- лероднпнг айланма царакатига анчагина ёрдам беради. Бир томон- дан, ёниш ва нафас олиш жараёнида углероднинг оксндланпши, кар- бонат ангидридга айланиши руй беради; иккинчи томондан, карбонат ангидрид (ва сув) парчаланиб, усимликлар углеродни узлаштиради. А. А. Ничипорович маълумотига кура, бу жараённинг мицдорий кур- саткичи цуйидагичадир. ХаР бир гектар ердаги усимликлар фотосинтез натижасида йилига 1,2 т углеродни бирикмаларга боглайди. Бундан 15%и нафас олишга сарф булади. Умуман цуруцликда йил давомида 20 млрд, т, океанларда 155 млрд, т, жами 175 млрд, т углерод бирикмалар- га богланади. Атмосферадаги барча углеродни (6Х10пт) усимликлар турт йилда узлаштириб олиши мумкин. Фотосинтез оцибатида атмосферага эркин кислород ажралиб чи- цади. 1 т углерод узлаштирилган вацтда атмосферага 2 т эркин кисло- род ажоалиб чицади. ХаР йили 175 млрд, т, углерод бирикмаларга богланганда атмосферага 4.6Х1011 ёки 460 млрд, т кислород ажралиб чицади. Атмосферада 1500000 млрд, т кислород бор. Демак, усимлик- лар атмосферадаги эркин кислородни 3000 йилда тулиц янгплайди1. Хозирги вацтда Ерда цазилма ёцилги ва организмлар таркибида 6Х1015 т углерод бор. Бу мицдордаги углерод бирикма цолидан ажраб чицса, 1,6Х Ю15 т кислород, яъни цозирги вацтда атмосферадаги мицдор- дагига (1,5X1015 т) жуда яцин мицдорда кислород ажралиб чицар эди. Бу хол атмосферадаги эркин' кислород, асосан, блоген йул билан цосил булган деб цисоблашга асос булади. Фотосинтез натижасида хосил буладиган эркин кислородни сувлар беради. 23* 355
Молекула холатидаги эркин азот эркин кислород концентрацияси- ни (цаводаги улушини) камайтириб, цавони нафас олиш учун цулай холатга келтиради. Вернадский хавидаги кислород билан азот нисбати тирик моддалар эмолюцияси жараёнида таркиб топган, деган фикрни айтади. Азот олувчи бактериялар цаводан йилига молекула цолатида 6Х109 т азот олиб, уни табиатда азот айланишига жалб цилади. Атмос- феранинг бу гази цисца вацт давомида тирик моддалар орцали утади. Тупроцда ва ер пустида рангсиз хемотроф микроорганизмлар: нитрат ажратиб чицарувчи, олтингугурт йигувчи, темир тупловчи ва водород йигувчи бактериялар бор. Бу бактериялар карбонат ангидрнд- дан ёруглик ёрдамисиз оксидланпш реакцияси — химосинтезда чика- диган энергиядан фойдапаниб, органик моддалар цосил килади. Лекин химосинтез пулами жуда кичик, фотосинтезнинг бир процентидан ош- майди. Тирик моддалар ва г и д росф е р а. Табиатдаги сув эндо- ген-биоген хосила эканини юцорида курдик: сув хлорли эритма тарзида мантиядан ажралиб чиццан. Биосферада бу сувга тирик моддалар жуда катта таъсир курсатган.Бу таъсир А. А. Ничипоровнч маълумотига кура цуйидаги мицдорда булади. Усимликлар йилига 1,7Х10н т углеродии узлаштириш ва 4,6X10 11 т кислород ажратиб чицариш учун йил даво- мида 2.25Х1011 т сувдан фойдаланиши лозим. Океанлардаги сув мик- дори 13,7Х10и т, бунча мицдирдаги сувни усимликлар тахминан 6 млн. йил давомида олиб, парчалаши мумкин. Яшил усимликлар вужудга келгандан бери тахминан 550 млн. йил давомида бутун гидросферадагп сув жуда куп марта фотосинтезда иштирок этган — кислород билан во- дородга парчаланиб ва яна янгидан водород оксидланиб турган. Мана шунга асосланиб, сув айланиши фацат жуда оддий доирада руй беради: бугланиш — конденсация — ёгинлар тарзида булади, деган хулоса чпца- риш мумкин; умуман сувнинг табиатдаги миграциясини нам айланиши деб аташ лозим.Бунда маълум бир сувнинг узи бир цолатдан иккинчи цолатга утиб цолмай, балки у куп марта узгариб ва янгиланиб туради. Усимликлар цаёти ва усимлик цопламининг ривожланишида сув хам цуёш радиацияси каби хал цилувчи омилдир. Лекин иссицлик би- лан ёруглик мицдори экватордан цутбларга томон нисбатан бир меъёрда камайиб борса, усимликларнинг сув билан таъминлаганлик даражаси зонал-регионал йуналишда цам, цар бир жойнинг узида цам анча му- раккаб узгаради. Сув билан таъминланишдаги бундай хилма-хилликка ёгинларнинг нотекис тацспмланишигина эмас, балки рельефнинг но- текислигп натижасида уларнинг цайта тацсимланиши цам сабаб булади. Усимликлар сувга булган муносабатига цараб уч категорияга: гигрофит, мезофит ва ксерофит усимликларга булинади. Гидрофитлар серпам жойлар — боткоклик, зах утлоцлар ва урмон- лар, цайир усимликларидир. Уларнинг сув истеъмолини чегаралайдигап мосламаларп йук. Аксинча, уларнинг тузилиши ва морфологияси сув ор- тицчалигига мослашган. Бундай усимликлар орасида сув усимлик- лари— гидрофитлар алоцида ажратилади. Ксерофитлар — цуруц жойлар — чул ва даштлар цамда бошца зоналардаги цуруц ерлар усимликлари. Улар уз ривожланиши жараёчи- да атмосфера ва тупроц нами танцис шароитда яшашга мослашган. Намлик етишмайдиган зоналарда вегетацияси цисца сернам давр билан чекланган бир йиллик усимликлар — эфемерлар ва хар йилги вегетация даври цисца куп йиллик усимликлар — эфемероидлар усади. Мезофитлар — уртача нам жойлар усимликлари. Бундай усимлик- лар Ер шарида энг куп тарцалган. Тирик моддалар ва ер п у с т и. Тирик моддалар ер пустига, унинг рпвожланишнга катта таъсир курсатади ва узи цам ер пустининг таъсирида булади. 356
Нурашнииг характери кип жихатдан тирик моддаларга боглиц, нураш пустида тирик моддалар таъсирининг йуцолмас излари бор. Ок- сидланпш процесслари эркин кислород иштпрокпда руй беради Ер пус- тини узгартирувчи сувнинг хусусиятлари унга тирик моддаларнинг таъ- сири билан чамбарчас боглицдир. Хайвон ва усимлик ооганизмлари нурашнинг бевосита омпллари цисобланади. Автотроф бактериялар воситасида бир цанча бирнкмаларда оксидланиш процесслари руй бе- ради. Бошца хил бактериялар, аксинча, тпкланиш реакцияларпда иш- т [рок этади. Организмлар ер пустида кенг тарцалган купдан-куп элементлар: углерод, кислород, азот, калий, кремний, фосфор, олтингугурт, темир, мис, марганец, натрий, йод, радий ва бошцаларнинг бир жойдан иккин- чи жойга кучишида цамда тупланишида фаол иштирок этади. Тирик ор- ганизмлар купгина tof жинсларини цосил цилади. Ер пустида углероднинг тупланиши алоцида ацамиятга эга. Усим- ликлар фотосинтез процессида йилига 400 млрд, т органик модда цосил цилади. Бироц бутун геологик давр давомида цосил цилинган органик моддаларнинг 99% га яцнни парчаланиб кетган, уларнинг 1%игина цазилма каустобиолитлар тарзида сацланиб цолган. Агар усимликлар ер пустидаги барча углеродни узлаштира олганда эди, у 300 000 йилда уз- лаштарилиб буларди. Ердаги бутун углерод усимликлар томонидан бир цанча узлаштирилиш ва минераллашиш циклини утаган. В. И. Вернадский «Борлиц ер пусти, кам деганда ундаги моддалар огирлигининг 99% и, узининг мхцим геохимиявий хусусиятлари жицатн- дан цаёт хосиласидир» деб таъкидлайди. Ер пустининг тирик моддалар тарацциётидаги роли маълум: у цаёт учун зарур химиявий элементларни етказиб беради. Ер юзасииинг рель- ефи усимлик цоплами ва цайвонот дунёсига ер усти цамда грунт суд- лари, тупроц-грунт цамда микроицлим орцали таъсир курсатади. Ер пустининг царакатлари ва улар билан борлиц цолда денгизнинг бостириб келиши цамда цайтиши, цуруцликларнинг узаро туташишн ва ажраб кетиши, материклар географии урнининг узгариши, цутблар- нинг силжиши биосферанинг тарацциётида алоцида ацамият касб эта- ди. Бундай цодисалар органик дунё эволюциясининг энг муцим туртки- чи булган географик шароитни узгартиради. Турли геологик даврларда материкларнинг бир-бчридан ажралиб турганлиги, цуруцлпкларда tof- лар ва чуллардан иборат утиб булмайдиган тусицларнпнг мавжудлиги катта-катта цуруцликлар фауна ва флорасининг мустацил ривожлани- шига ва турлари жицатидан кагта фарц цилишига олиб* келган. Геосфераларнинг биосфера доирасидаги узаро таъсири. Ернинг биосфера доирасидаги барча цобицлари алоцпда- алоцида булмай, бир-бирлари доирасига кириб туради ва айни вацтда уз хусусиятларини цам сацлаб цолади. Геосфераларнинг бир-бирлари доирасига кириб туриши уларнинг узаро таъсирини енгиллаштиради. 1\улингиздаги ушбу китобнинг барча бобларида бу процесслар курса- тлб утнлди. Бу ерда юцорида айтилганларга бир оз цушимча цилинади. Хар бир геосферага модда ва энергия келиб, ундан цайтиб кетиб туради. Модда ва энергиянинг келиши билан кетиши мицдори вацт да- вомида узгариб туради. Органик моддалар бошца бирикмалар билан бир цаторда СО2 ва Н2О ни узида туплайди. Органик моддалар парчаланганда бу бирикма- лар яна атроф муцитга цайтади. Агар жараён бир томонлама булганда, яъни органик моддалар фацат туплана борганда эди, бу цол атмосфера карбонат ангидриднинг камайиб кетишига, планета ицлимининг цуруц- лашишпга олиб келарди. Бутун Ер тарихи давомида фотосинтез йули билан вужудга келган органик моддаларнинг фацат 1 % и ер пустида кумилиб цолганлиги 357
юкорида кайд цилинди. Бу органик масса 330 м цалинликдаги сувни бирикмага айлантирган (Алпатьев, 1967). Агар органик моддалар пар- чаланиб турмаганда эди, улар 80 м ^алинликдаги датлам косил килиб (Успенский, 1956), усимликларнинг бундан буёнги ривожланиши мум- кин булмай цолар эди. Чукинди tof жинслари ^ам узида сувни бирикмалар ^олида сац- л'айди. Хисоблаш шуни курсатадики, шу йул билан кам 380 м калинчик- даги сув цатлами бирикмаларга айлантирилган (Дерпгольц, 1966). Tof жинсларининг метаморфиклашиши сувни бирикмалардан ажратиб олиб, гидросферага цайтаради. Дозирги вактда Ердаги барча сувнинг 52%и ер устида, 48%и ер остида булиб, ер ости сувининг 80%и чукинди ва кристалли жинсларга боиланган колатдадир. Бинобарин, бутун табиат каби, географик кобицпи кам бир томон- лама сабаб-оцибат боиланишлари ну^таи назаридан эмас, балки табиат барча элементларп ва кодисаларпнинг диалектик узаро таъсири нуцтаи назаридан урганмок лозим. 358
9-боб ГЕОГРАФИК Т£ОБИ1\ ТЕРРИТОРИАЛ ХАР ХИЛЛИГИНИНГ ЭНГ УМУМИЙ БЕЛГИЛАРИ Географик секторлар, зоналар ва минтакалар. Географнк цобиц узок; ривожлангш йулини босиб утган, мураккаб тузилишга эга ва унинг айрим цисмлари аниц намоён булган территориал фиркларга эга. Географнк цобиц кенглик буйича — шимолдан жанубга хам ва узоцлик буйича — гарбдан шарцца хам бир-биридан фарц цилувчи цисмларга булинади. Ер шари картасига бир царагандаёц ер юзасининг океанлар ва ма- териклар секторларига ажралганлиги кузга яццол ташланади. Улар- нинг таркиб топиши ер пусти хаёти билан боглицдир. Ернинг сфероид юзасидан кутарилган цисмларида литосфера чукишга (пасайишга) мойпл булиб, унинг ривожланиши океан типида руй берган. Ер пусти сфероид юзасидан пастда жойлашган секторларида у кутарилади ва материк ер пусти тарзида ривожланади. Секторлар олтига: учта материк сектори — Европа-Африка, Осиё- Австралия ва Америка секторлари ва учта океан сектори —Атлантика, Хинд, Тинч океан секторлари. Географик цобицнинг иккинчи мухим белгиси — унинг зоналлиги, яъни хар бир компонент ва бутун табиатнинг умуман цутбдан экватор- гача ва экватордан иккинчи кутбгача цонуний равишда узгариб бори- шидир. Маълумки геометрияда зона ёки шар минтакаси деб шарнинг уни кесиб утувчи бир-бирига параллел булган икки текислик орасидаги юзасига айтилади. Ер шарининг зоналари, яъни географнк зоналар Ернинг айланиш уцига перпендикуляр равишда гарбдан шарцца йу- налган. Табиатнинг айрим компонентлари —ицлим, усимлик, цайвонот дунёсининг зоналлиги одамларга амалиётдан цадимдан маълум ва илмий жихатдан ёритилган. В. В. Докучаев XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида табиат зоналарининг бир бутун хосила эканлиги цацидаги таълимотни яратди. У узининг бу таълимоти билан география- да ва табиатшуносликнинг бошца бир цанча тармоцларида жуда муцим хозирги замен иуналишини, географик цобицни комплекс зонал-регио- нал урганишни бошлаб берди. Табиат зоналари бошца хил зоналардан чунончи, ботаник зоналар- дан нима билан фарц цилади? Хар иккаласида цам уларнинг ними усим- ликлар характерига (хусусиятига) цараб берилган-ку, масалан: тундра, урмон, дашт зоналари ва шу кабилар. Фан табиатнинг бир бутунлигини тушуниш даражасига етгандан кейингина табиат зоналари цацидаги таълимотни яратиш мумкин булди. В. В. Докучаевнинг асосий илмий хизмати цам ана шундадир. У табиатшунослик XIX асрда илгари цараб 359
жуда катта цадамлар ташлаганини таъкндлаб, «Асосан айрим жисм- лар— минераллар, tof жинслари, усимлик ва цайвонлар цамда цодиса ва нарсалар — слов (вулканизм), сув, ер, хаво... урганилиб, булар урта- сидаш нисбат, яъни кучлар, жисмлар, ходлсалар уртаспда, жонсиз ва жонли табиат уртаспда мавжуд булган генетик, доимий ва х.амма вакт цам цонупий алоцалар урганилмас эди. Вахоланки, худди ана шу нпсбат- лар, ана шу цонуний узаро алоцалар табиатни билшининг мохиятини, табиатни бнлишнинг энг яхши ва ажойиб асоси булган цациций табиат фалсафасинпнг магзини ташкил килади», деб ёзган эди. Маълумки, ботцоцлйк деб фацат узига хос муайян хусусиятларга эга булган жойга —• паст, текис, ясси рельефли, ер усти сувлари ортицча, юзаси йуспн (мох) ёки ут билан цопланган, цалин торф цатлами мав- жуд, торф тулроцлп, мацаллий иклими сернам, узига хос цайвонот д' нё- сига эга булган жойга айтплади. Умуман ботцоцлик мураккаб табиий комплексдир. В. В. Докучаевнинг шогирдп, таницли рус урмоншуиос Олимп Г. Ф. Морозов, «Урмон деганда биз узаро богланган дарахтлар тупламиниги- па эмас, балки урмон тушунчаси билан пфодаланадиган процесслар руй берадпган муцитни, жойни цам тушунишпмпз керак», деб ёзган эди. Бу таърифни бошца тушунчалар—утлоц, дашт, тундра, чул, саванна, гился ва бошцаларга хам татбиц цилса хато булмайди. Табиат кгиплексининг барча цисмлари узаро таъсир этиб туради. Бир компоиентнинг узгариши муцаррар равишда жойнинг бутун таби- агида, бутун комплексда янги сифатнинг пайдо булишига олиб келади. Бир табиат зонасининг узида циргоцдан материкнинг ички цисмига кириб борилган сари ицлим узгариб боради. ХаР бир ицлимий провин- цияда ицлим жой рельефига боглиц равишда узгаради. Рельеф эса ну- раш, эрозия ва аккумуляция таъсирида чунтазам равишда узгариб ту- ради. Ер усти ва ер ости сувлари ицлимга, тупроц цосил цилиш процес- сига, усимликларга таъсир курсатади; усимликлар эса уз навбатида муцим ицлим цосил цилувчи омилдир. Табипйки, цар бир табиат зонаси цамма жойда бир хил булмай, купгина майда табиий территориал бирликлардан ташкил топади. Бу бирликлар табиий компонентларнинг типик уйгунлигидан иборат булиб, ландшафтлар деб аталади. Масалан, урмон зонасида урмонлар, битцоцликлар, зах ва цуруц утлоцлар, ишланадиган ерлар бор. Урмоннинг узи цам игна баргли, игна баргли-майда баргли, аралаш (игна барглп-кенг баргли), кенг баргли булиши мумкин. Игна баргли урмонлар елзорлар ва царагайзор- ларга булинади. Тупроц-грунт хусусиятн ва намлик шароитига цараб елзорлар гипн мохлари усадиган яшил мохли елзорларга, ёввойи зи- гир усувчи сийрак елзорлар ва бошца елзорларга ажратилади. К,а- рагайзор, пихтазор, тилогочзор ва дубзорлар цам хилма-хилдпр. >^атто бир хил типдаги урмонда цам, масалан, царагайзорда, унинг турли цисмларидаги тафовутлар кузга аниц ташланиб туради. Бир хил хусусиятга эга булган кичикроц жойни асосий бирлпк сифатида цабул цилиш эцтиёжп тугилади. Уни бир бутун система бул- ган географик зонанинг асосий цисми сифатида царамоц керак. Ана шундай бир хил жой сифатида ландшафт цабул цилинади. Географпк ландшафт деб «ер юзасининг бошца цисмларидан сп- фат жицатидан фарц цилувчи, табиий чегаралар билан уралган ва цар бири предмет ва ходисаларнинг бир бутун хамда узаро тацозо цилиб tv- рувчи уйгунлигидан иборат булган ва каттагина майдонда типик намоён булган цамда барча жицатдан ландшафт1 цобиги билан чамбарчас богланган цисмларига» айтилади (С. В. Калесник). 1 Л. П, Шубаевда географпк к°биц деб кабул килпнган. 360
Шундай цилиб, ландшафт узаро таъсир этпб турувчи компонетлар— тот жинслари, улардан цосил булган рельеф шакллари, ер усти ва ер ости сувлари, атмосфера ва ицлим, усимлик, тупроц, микроорганизмлар цамда цайвонот дунёсинпнг табиий системасидан иборат. Ландшафтга муътадил минтацадаги сертепа-морена рельефидаги игна баргли урмон- ларни мисол цилиб курсатиш мумкин. ХаР бир табиий зона ва бутун географик цобиц хам ана шундай географик табиий бпрлик—лапдшафт- лардан иборат. Ландшафтлар класснфикацияси хацида цали мунозаралп масала- лар куп. Хар бир ландшафт янада майдароц бпрликлар—фациялардан. ташкил топади. Фацпялар озмп-купмп бир хил бпрликлар булиб, ланд- шафт доирасида такрорланиб туради. Бизнинг мпсолимизда тепаликлар устидаги, уларнинг ён багирларидагн ва тепалар орасидаги пастлпк- лардаги жой типлари фациялар деб олинган. Ландшафтлардап йирик- роц бпрликлар ландшафт типларидир. Масалан, ландшафтларнпнг тай- га, ботцоцлик, уттоц, кенг баргли урмон типлари. Ландшафт типлари табиат зоналари ва зоначаларини цосил цилади. Куруцликнинг географияда цабул цилинган ва усимликлар цопла- мпга цараб ажратилган зоналари--тундра, урмон, дашт, чул ва ц. к. материк секторларнинг зонал цонуниятларигагина мос булиб, уларни бутун Ер юзига татбиц этиш мумкин эмас. Умумпланетар зоналар материклардаги зоналарга мос келмайди, улардан йирикпоцдир. Гсог- рафиянинг хозирги тарацциёти босцичида дастлаб ицлимшунослар то- монидан ишлаб чицплган минтакаларни. бутун Ер юзи учун зоналар сифатида кабу* цилиш мумкин. Минтацалар материк ва океан сектор- лари билан биргаликда умумпланетар географик районлаштиришнинг олий бирликларидир. Шундай цилиб, географик цобиц зонал-секторал тузилишга эга. Секторалликнинг литосфера тарацциётига боглиц цолда вужудга кел- ганинп юцорида куриб чицдик. Зоналликка икки нарса сабаб булган. Бири цациций географик омил булиб, цуёш радиацияси билан, унинг шарсимон юзага тацсимланиши билан, иккинчиси литосфера билан, Ерда материк ва океан ер пустининг тацсимланиши билан боглиц. Зоналликка сабаб булган радиация ва литосферага боглиц омиллар ик- кп хил нарса булиб, бирини экзоген, иккинчисинп эндоген омил деб аташ мумкин. Планета рельефини табиий комплекснинг бошца цисмлари билан тенг цимматга эга булган компонент деб цараш мумкин эмас. Ер пусти географик зоналликка каттагина таъсир курсатади, лекин зоналлик унга деярли таъсир курсатмайди. Купинча ана шунга асосланиб, гео- графии цобицнинг зоналлиги материклар устида экзоген процесслар вужудга келтирган цосиладир деб, цуруцлик ва денгизларнинг тацсим- ланиши, материкларнинг катталиги, уларнинг рельефи азонал омиллар деб царалади. Аслида эса бундай эмас. Зоналлик гомоген, яъни фацат бутунлай цуруцликка хос ёки океаник булиши цам мумкин эди-ку. Агар Ер юзаси фацат океанлардан иборат булганда материк ландшафт- лари булмасди, агар бутунлай цуруцликдан иборат булганда эди, афти- дан, планетада цаёт бутунлай булмасди. Географик цобицнинг муцйм белгиси ундаги зоналликнинг диссим- метриклигидир. Шимолий ва Жанубий ярим шарларнинг географик зоналлиги бир- биридан шунчалик фарц циладики, натижада географик цобиц экватор- га нисбатан дисспмметрик цолатда булади. Бу диссимметрчяга рельеф- нинг симметрии эмаслнги сабаб булган. Юцорида куриб утганимиздек, экваторга якин материкларнинг диссимметриклигшкатта эмас ва Африка билан Жанубий Американинг понасимонлигида намоён булади. Эква- тордан муътадил ва цутбий кенгликларга борилган сари диссимметрия 361
ошиб бориб, антисимметрияга айланади: Жанубий ярим шар океан ярим шаридан, Шимолий ярим шар—материк ярим шаридан, шимолий цутб атрофлари океандан, жанубий цу-^б атрофлари материкдан иборат. Планета рельефининг цациций антисимметрик зоналлигигина океан ва материк секторларига эга булган географик минтаца ва зоналарнинг вужудга келишига имкон берган. Шимолий ярим шарнинг муз зонаси денгиз ва оролларда Жанубий ярим шар муз зонаси эса материкда жойлашган. Бу зоналарнинг цар ик- каласида совуц ицлимларнинг вужудга келиш радиацияси шароити бир хил булишига царамай, уларнинг табиати рельеф туфайли цар хилдир. Шимолий ва Жанубий ярим шарлардаги тундра зоналарининг кат- талиги ва табиатидаги фарцларга ицлимий омилларга нисбатан геомор- фологии омиллар купроц таъсир курсатган. Шимолий катта материк- ларнинг чеккаларида материк тундраларининг кенг зонаси цосил бул- ган, жанубий кенгликларда эса тундра зонаси узуц-юлуц цолда ороллар- да денгиз тундраси тарзида вужудга келган. Урта кенгликларнинг урмон, урмон-дашт, дашт ва чул зоналари кенг цуруцликлардагина ривожлана олиши мумкин. Шунинг учун цам бу зоналар фацат Шимолий ярим шарда мавжуд булиб, Жанубий ярим шарда жуда кичик территориялардагина учрайди. Уралолди ва Амур- буйи кенг баргли урмонларининг цисцара бориб тугаши, Евросиё ва Шимолий Америкада дашт зоналарининг кенг ёйилганлиги, материклар ички цисмларидаги чулларнинг майдони ва табиати—буларнинг цамма- си тарацциётнинг хозирги босцичидаги материкларнинг катталиги ва шакли билан чамбарчас боглангандир. Тропик чуллар, саванналар ва экваториал урмонлар зоналари цацида цам шундай хулосаларга келиш мумкин. Минтаца ва зоналар океанларда цам, материкларда цам гарбий ва шарций йуналишда цисмларга булинади. Бундай цисмлар регионлар, районлар, областлар ёки провинциялар деб аталади. >^ар бир регион зонага хос умумий белгиларни акс эттириш билан бирга узига хос хусу- сиятларга цам эга ва фацат узига хос ландшафтлардан ташкил топади. Масалан, тайга зонасининг Евросиё сектори цуйидаги регионлардан ташкил топган: Норвегиядаги гарбий океан буйи тайгаси, Швециядан Уралгача булган муътадил континентал ицлимли цорамтир игна баргли тайга, Барбий Сибирдаги континентал ицлимли цорамтир игна баргли тайга, Шарций Сибирнинг кескин континентал ицлимли ёруг игна барг- ли тайгаси, Узоц Шарцнинг шарций океан буйи тайгаси (Физико-гео- графический Атлас Мира, 1964, 75-карта). Буларнинг цар бири тайгага хос булган муътадил ицлимга, подзол тупроцларга, игна баргли усим- ликларга, урмонга хос цайвонот дунёсига эга булгани цолда бир-бири- дан tof жинсларининг хусусиятлари, ицлимнинг континенталлик дара- жаси, дарахт турларп, цайвонот дунёси хусусиятлари билан, бошцача цилиб айтганда, табиатининг цамма вацт цам маълум даражада узига хос умумий циёфаси билан ажралиб туради. Регионлар минтацаларнинг океаник цисмларида цам булади. Оке- анларнинг цар бир минтаца доирасидаги гарбий, марказий ва шарций цисмларида оцпмларнинг уларнинг иссицлик хусусиятларига ва органик цаётига таъсири натижасида фарцлар булиши аниц. Бутун биосфера тирик моддаларнинг тухтовсиз ва фаол цатнашуви шароитида ривожланса цам, лекин ундаги баъзи зоналарда тирик мод- далар куп мицдорда цатнашса, баъзи зоналарда камроц мицдорда цат- нашади (Гожев, 1956). Гилеялар, саванналар, муътадил минтацалар- нинг дашт, урмон-дашт ва урмонлари биосфера тарацциётида тирик моддалар куп цатнашадиган, муз, чул ва чала чул зоналари—кам цат- нашадиган зоналардпр. Дунё океанининг циргоцлардан узоцда жойлаш- ган ярмига яцин цисми цам биологик жицатдан кам мацсул цисобла- 362
нади. Биологик сермадсул зоналар ва океаник дисмларда даёт шароити жуда дул ай, каммадсулларида эса нодулайдир. Биосферанинг айрим областларида табиатнинг ривожланиш жара- ёнидаги узгариш суръатлари дар хилдир. Маълумки океан фаунаси ду- рудликдаги фаунага нисбатан секинрод узгаради. Бинобарин, океанлар материкларга нисбатан консервативрод (кам узгарувчи) область хисоб- ланади. ^урудликларда хам табиатнинг узгарувчанлиги турли зоналарда бир хил эмас ва бу фард органик дунёгагина хос булмай, бутун геогра- фпк шароитга хосдир. Куйи географик кенгликларнинг табиати энг секин узгаради, урта ва юдори географик кенгликлар табиатининг уз- гарпши эса анча тез суръатлар билан боради. Экваториал минтаданинг дулай даёт шароитида географик шароитнинг узгариши руй берса дам, лекин шароит организмларининг янги шароитга мослашишига ва узга- рпшига мажбур этадиган даражада ёмонлашмайди. Уртача географик кенгликларда эса температуранинг ёки намликнинг, геоморфологии ёки гидрологик шароитнинг салгина узгариши дам организмлар учун янги шароит вужудга келтиради. бу эса организмларнинг узгаришига сабаб б>ладп; бу жойларда усимлик ва дайвонларнинг бир хил турлари нисба- тан тез бардам топиб, янги турлари пайдо булиб туради. Океанлар ва материклар табиатидаги фард жуда катта, яъни секто- рал тафовутлар зонал тафовутларга дараганда каттарод булишига да- рамай, океан секторларини дам, материк секторларини дам уз ичиг? оладиган умумпланетар зоналар яддол акс этган. Юдорида айтиб \тил- ганидек, умумпланетар зоналар деб географик мннтадаларни дабул дилиш мумкин. Эдтимол минтадалар баъзи географлар таъкидлагани- дек, табиий географик территориал комплекслар булмай, фадат идлимий территориал комплекслардир? Табиат таркибий дисмларининг мзаро таъсири идлимни табиатнинг бошда компонентлари билан бир даторда эканлигини курсатади, агар идлим бир минтададан иккинчи минтадага утилганда узгарса, у билан бирга бутун табиат (макрорельефдан таш- дари) узгаради. Бинобарин, географик зоналар фадат усимлик зонала- ри булмагани каби, географик минтадалар дам фадат идлимий минта- далар эмасдир. Экваториал минтада. Экваториал минтада дар иккала ярим шарда тахминан 5° кенгликкача булган ерларни уз ичига олади. Минтаданинг уртасидан утадиган параллел—экваторнинг 30800 км га ядин дисми океанлардан ва 9200 км га ядин дисми дурудликлардан утади. Материкларнинг экваториал минтададаги рельефи литосферанинг экватор остидаги чукишига мос равишда пасттекисликлардан (Амазон- ка пасттекислиги, Марказий Африка) ва ороллардан иборат (Индоне- зия ва Янги Гвинея). Фадат Анд тогларида горизонтал зоналлик ба- ландлик минтадаланиши билан алмашинади. Атмосфера ортидча иссидлик балансига эга: соляр температураси (39°) дадидий температурадан (24—2'6) 15—13° ортид. Куёш иссидлиги жуда куп—йиллиги 100 ккал/см2 дан 160 ккал/см2 гача ва йил буйи анча бир текис тушиб туради. ^урудликда 20 ккал/см2 дан океанларда 80 ккал/см2 гача иссиклик бугланишга сарф булади. Исиган хавода кутарилма одимлар вужудга келади. Бунинг натижасида экваториал минтадага тропик минтададан пассат шамоллари эсиб, нам олиб кела- ди. Шу сабабли намлик катта—80—96%, даво сербулут булади, ёгпн- лар куп—йилига 1000 мм дан 2500 мм гача ёгади. Мумкин булган буг- ланиш нисбатан кам—1000—1500 мм атрофида. Атмосферадаги намла- ниш ортидча—150% гача етади. ^аво температураси дамма ойларда 24—26°С булади, йиллик амплитудалар кичик, 2°С атрофидаднр. Экваториал минтададаги табиий процессларнинг фаслий узгариш фарди катта эмас ва турли территорияларда бир хил булади. Материк 363
ва океан секторларидаги иклимий тафовутлар сифат жицатидан фарц циладиган даражага етмайди. Экваториал цуруцликларнинг ицлими океан ицлимидир. Куруцликда сув мул, грунт сувлари юза жойлашган, ботцоц бос- ган ерлар куп, дарёлар куп ва серп в. Дарё эрозияси к\члп булганли- гидан куллар кам. Фацат Шаркий Афрпкада, Сурпя-Афрпка грабенида йирик коллар куп. । Куруцлпкнпиг иссиц ва нам ицлимли цисмларида химик нураш жа- дал руй беради. Узок вацт давомндаги нисбатан бпр хил континентал шаройгда цалип нураш пусти вужудга келган. Тупрокда ювилиш про- цесси устун туради, тупроц цосил булиши латерит типда руй беради. Нураш пусти цамда тупроц алюминий ва темир оксидлари билан бойиб боради, латерит вужудга келади—тупроц остидагн жинслар ва тупроц б ip неча метр Цалпнликда гишт ранг-цпзил тусга киради. Улар кул моддаларга бой. Экваториал минтаца усимликлари иссиклик ва нам билан туда таъ- чиитанганлиги сабабли улар модда ва энергия алмашинуви кучли бу- ладиган шароитда ривожланади. Куйи географнк кенгликлар табиати- нинг кам узгарувчанлигига сабаб цам ана шудир; палеоген даврндан буён бу минтаца усимликлари унча куп узгармаган. Экваториал мпнгаца усимликлари гилеялардан—доимий яшил ва мул гасил сернам урмонлардан иборат. Гилеялар куп ярусли булиб, мураккаб тузилган, турларга жуда бой ва цосилдорлиги юцоридир— йилига гектарига 50 т гача цуруц модда цосил цилади. Экваториал минтацанинг океаник секторларпда илиц экваториал царши оцимлар мавжуд. сув температураси 24° дан 28°С гача боради. Африка билан /Канубий Американинг Барбий циргоцлари яцинидаги салцин тропик оцимлар экваториал минтацани шнмолга суради. Субэкваториал минтацалар. Субэкваториал минтацаларнинг энг мухим хусусияти атмосфера циркуляциясининг узгариб туришиднр. Бу узгариш экваториал барик миннмумнинг географик кенглик буйича сил- жиб туришида, субэкваториал муссонларда, экваториал цаво билан тропик цавонинг фаслдан фаслга алмашиниб туришида, йилнинг цуруц ва серёмгир фаслларга булппишида намоён булади. Атмосфера цирку- ляциясига боглиц равишда барча табиий процесслар цам фаслий узга- риб туради, бу цол Кхппиларнинг хужалик фаолиятида акс этади. Бу айтилганлардан субэкватбриал минтацаларнинг табиатига фа- кат ицлим сабаб булган, деб хулоса чицариш ярамайди Табиий цодиса- ларнинг фаслий узгаришига асосий сабаб. уртача географнк кенгликлар- даги фаслларнинг алмашинишига сабаб булгани каби, Ер айланиш укн- нинг орбита текислигига ция эканлпги ва унга боглиц равишда ярим шарларйинг навбатма-навбат иситилишидир. Емгиргарчилик фаслн- .чинг узун-цисцалигпга мос равишда (бу фасл гилеялар чегараси яцини- да узоц давом этиб, тропик даштлари ва чулларга томон цисцара бора- ди) субэкваториал минтацада иккита табиат зонаси ажратилади: а) намлик узгариб турувчи барг тукувчи урмонлар ва б) саванналар ёки тропик урмон-даштлар зоналари. Атмосфера циркуляцияси ва ицлимнинг аниц узгарувчан эканлигига царамай, субэкваториал кенгликларнинг, айницса саванна зонаси- нинг табиати гоят узига хос булиб, табиатининг цозирги хусусиятлари, кам деганда, учламчи даврдан сацланиб цолган. Куруцликдаги субэкваториал минтаца шимолий ярим шарда 5° шимолий кенгликдан 25° шимолий кенгликкача чузилиб, уз ичига Пана- ма буйнини, Ориноко буйидаги пасттекисликни. Гвиана тоглигини, Аф- рикадаги Нигер дарёсидан Нил дарёсининг юцори оцими ва Буюк кул- ларгача булган ерларни, ^индпстон, ^индихитой ва Филмппинни; жану- бий ярим шарда Бразилия тоглигини, Марказий Африканинг Конго 364
дарёсидан Замбези дарёскгача булган цисмини. Австралиянинг шимо- лий, яъни 5° дай 20° жан. кенгликкача булган ерларини уз ичига олади. Экваториал минтаца каби бу минтацанинг цам катта цисми океанларга тугри келади Субэкваториал мпнтацада диссимметрия намоён була бошланди: Шимолий субэкваториал минтаца цуруцликда узоцлик буйича 120° ча чузплади. жанубий субэкваториал минтаца эса фацат 80° чузилган. Дунё океанида субэкваториал мпнтацалар жуда аниц намоён бул- ган, уларни пассат шамоллари ажратиб туради. Океанлардаги субэква- ториал минтаца цуруцликлардагидан бощцачароц жойлашган ва геог- рафик цобиц диссимметрнясини акс эттприб, хар нккала ярим шарнинг субэкваторпал минтацалари Тинч ва Атлантика океапларида бир оз шимолга сурнлган. Материкларнинг субэкваторпал минтацалардаги рельефи цирлар- дан ва тогликлардан иборат—20° шимолий ва жанубий кенгликлардаги платформаларга хос булган кутарилма царакатлар намоён булган. Мезо ва микрорельеф шакллари емгиргарчилик фаслпдаги кучли эро- зия ва химик нураш таъсирида. кургоцчил фаслда эса дефляция таъсп- рида таркиб топади. Аккумлятив текислпкларда супасимон ва етим юглар хосил булади. Атмосферанинг иссиклик ва радиация хусусиятлари экваториал минтацадагига яцин булади. Радиация баланс^нинг цолдиц иссицлиги экваториал мпнтацадагидан (йилига 90 ккал/см2) камроц булади — йилига 70—75 ккал/см*2. Температуранинг фаслий фарцп эквагордаги- дан катта, албатта. Уртача ойлик температуралар 15°С дан 30°С гача боради; лекин иссицлик цеч бир ойда усимликлар ривожига ёки бирор- бир табиий процессларга халал етказмайди. Табиий процесслардагк хал цилувчи омил ёмгпргарлпк фаслиипнг цанчалик узоц давом этишидир: у субэкваториал урмонларда 4 ойдан 8 ойгача, саванналарда 4 ойгача давом этади. Атмосферадан намла- нишнинг мицдори цуруц фаслнинг Чанча давом этишига боглиц: гилея- лар яцинида атмосферадан намланиш уртача — 100% дан 60% гача, са- ванналарда танцис—59% дан 30% гача булади. Дарё ва кулларнинг сув мицдори цамда сатци анча катта узгариб туради. Юцорида айтиб утилганцдек, улар аниц тропик типга ман- субдир. Бу минтацанинг асосий зонаси саванна зонасидир. Саванна зонаси цуйи географик кенгликларда фацат субэкваториал урмонлардангина эмас, балки гплеялардан цам катта майдонни эгаллайди. Намлиги уз- гарувчан урмонлар зонаси гилеялар билан саванналар оралигидаги хткинчи зонадир. Субэкваториал минтацада латерит типли тупроцлар хосил булади. Бу мпнтацада латерит тупроцларнинг цуйидаги хиллари мавжуд: 1) мавсумий сернам урмонларнинг цизил тупроцларп, 2) саванна ксерофит урмонларининг жигар ранг-цизил тупроцлари, 3) цургоцчил утлоц саванналарнинг цизгиш-цунгир тупроцлари. Субэкваториал урмонлар гилеялардан фарц цилиб, намлиги узга- рувчан, барг тукувчи урмонлардир. К,ургоцчил даврда купчилик дарахт- лар ва б^талар баргини бутунлай ёки цисман тукади. утлар цовжираб цолади. Емгиргарчилик даври бошланиши билан улар тезда барг ёзадн ва гуллайди. Баъзи дарахтлар, аксинча, цургоцчил даврда вегетанияда булади. Емгиргарчилик даврининг узоц цисцалигига цараб субэква гориал урмонлар: а) асосан барг тукувчи ва б) барг тукувчи доимий яшил ара- лаш урмонларга булинади. Усимликларнинг хнлма хиллигп гилеялардагига цараганда камая- ди, бир хил дарахтлардан иборат урмонлар хам куп учрайди. Масалан, 365
Киндистондаги тик ва сандал урмонлари шундай урмонлардир. Лиа- налар ва эпифитлар камаяди, буталар, купроц тиканли буталарнинг сони ортади. Урмонларнинг цосилдорлиги гектарига 30—15 т га тушиб цолади. Саванна усимликлари ксерофил характердаги ут усимликларидир; саванналарда утлардан ташцари, цуруц урмонлар, сийрак урмонлар, тиканли бутазорлар ва ницоят, якка якка дарахтлар цам бор. Саванналарнинг утлари буйи 1—3 м булган галлагуллнлардан ибо- рат. Улар ксероморф усимлик, барглари ингичка, цаттиц ва кичик булиб, ранги унчалик ям-яшил эмас, гуллари йуц; утлоцлар умуман цунгир тусда булади. Усимлик поялари бакувват булганидан юриш цийиндир. Бу зонанинг дарахтлари ксерофил характерга эга. Улар ёки лака- на, тиканли булади, ёки бацайбат булиб, танасига сув йигиб олади ва яккам-дуккам усади. Африка саванналарига хос дарахт баобабдир. Бу дарахт жуда катта—баландлиги 25 м га, диаметри 9 м га етади, у 4—5 минг йил яшаши мумкин. Австралия саванналарида эвкалипт куп уч- райди, Жанубий Америка льяноларида нам купроц булганидан паль- малар усади. Бразилия тоглигининг каатпнгаларида танаси бутилкага ухшаган дарахт—каваниллезия кенг тарцалган. Саванналарнинг цуруц урмонлари, сийрак урмонлари ва чангал- зорларида цургоцчил фаслда баргини тукувчи майда баргли, эгри-буг- ри усувчи пастак дарахтЛар тарцалган. Дарахтлар тагида тиканли бу- талар усади. Америка саванналарида кактус цамда агавалар жуда сероб. Тропик минтацалар. Тропик минтацалар материкларда цам, океан- ларда цам тропик антициклонларда таркиб топадиган цуруц ва иссиц тропик цаво цукмрон булган географик кенгликлардир. Бу минтацалар- да пассатлар вужудга келади ва шарций шамоллар бошланади. Бу ша- моллар материкларнинг гарбий социлларидан ёгинлар олиб кетади. шарций социлларига эса нам келтиради. Шунинг учун цам зона и жой типлари меридиан йуналишда эмас, балки гапбдан шарцца томон узга- риб боради. Регионларнинг уч хил типи: гарбий социлларнинг чул ва чала чуллари, материклар ичкарисидаги чуллар, шарций социлларнинг фаслий сернам ва баъзи жойларда сернам тропик урмонлари аниц на- моён булган. Чуллар билан урмонлар оралигида сийрак урмонлар ва саванналар булади. Ши.молий ва жанубий тропик минтацалар майдони тенг эмас. Ши- молий тропик минтаца узунлик буйлаб 120° га, жанубий тропик минта- ца эса 85° чузилган; лекин улар орасидаги сифатий тафовутлар цали аницланмаган. Шарций океан буйи фаслий сернам ва доимий• сернам урмонлар Флоридада, Юкатанда,Бразилия социлларида, Рио-де-Жанейродан ши- мол ва жанубда, Шимоли-Шарций Австралияда усади. Саванна ва сий- рак урмонлар Марказий Америкада, Замбези цавзасида цамда Шарций Австралияда тарцалган. Тропик минтацаларнинг цолган катта цисмларида атмосферанинг антициклон пассат циркуляцияси таъсирида цуруц ва иссиц цаво цукм- рондир. Материклардаги ана шундай жойларда чуллар цосил булган Калифорния, Сацрои Кабир, Арабистондаги Сурия ва Нефуд, Хинд дарёси цавзасидаги Тар, Атакама, Калахари, Австралия чуллари. Шимолий тропик минтаца Сацрои Кабирнинг жанубида 14° шимо- лий кенгликкача, жанубий тропик минтаца Калахаринччг шимолида 18° жанубий кенгликдан Австралияда 30° жанубий кенгликкача чузилган. Урта параллел деярли аниц тропикларга тугри келади. Лекин юцорида санаб утилган территориялардан куриниб турибдики, тропик кенглик- лар цамма вацт цам тропик минтацаларга тутри келавермайди; КИНДИ 366
стон, Хиндихитойда тропик кенгликларда субэкваториал минтаца жой- лашган. Бу хол Эски дунёдаги материклар табиатининг гарбдан шарц- ца томон асимметрии эканлигини курсатади. Пасаяётган хаво массалари цуруц булади, цаво булутсиз келиб, ёгинлар тасодифан ёгиб цолади, йиллик ёгин мицдори жуда кам (100 мм дан ошмайди), мумкин булган бугланиш Сахрой Кабирда 5000 мм га, Австралияда 3500 мм га, Арабистон, Тар ва Калифорнияда 3000 мм га, Капахарида 2500 мм га етади. Атмосферадан намланишнинг йиллик мицдори 0 дан 10% гача боради ва фацат Калахарида 25% га етади, шунинг учун хам Калахари купроц чала чулдан иборат. Тропик чуллардаги Куёш горизонтдан баланд турадиган ва хаво булутсиз шароитда цуёшнинг ялпи радиацияси максимал мпцдорга—• йилига 160—220 ккал1сл& га етади. Нур цайтиши цам жуда катта, шу сабабдан чулларда цам температура жуда кескин узгариб туради. Энг юцори температура 58°С га етади, минимал температура 0° дан пасая- ди, уртача ойлик температуралар 12° дан 35°С гача боради. Фасллар температурасида фарцлар мавжуд. Тропик минтацада ер усти доимий оцар' сувлар, мацаллий дарё ва куллар йуц. Ахён-ацёнда буладиган цисца муддатли жалалар натижасида одатда цуруц водийларда кулмаклар вужудга келади. Дарёлар фацат транзит дарёлардир. Физик нураш ва зол процесслар жадал руй беради. Хамма жойда рельефнинг дефляция ва эол аккуму- ляцияси шакллари тарцалган. Тупроц цатлами ёки жуда юпца, ёки бу- тунлай йуц. Биринчи навбатда она жинслардаги фарц кузга ташлана- ди — чуллар, юцорида цайд цилинганидек, цумли, гилли, тошлоц (цама- да) булади. Тропик минтацанинг материкларнинг гарбий социлларидаги реги- онларида—Калифорния, Атакама, Сацрои Кабирнинг океан буйи цисмларида, Калахари ва Австралияда цавонинг нисбий намлиги катта булган, температураси нисбатан муътадил ва анчагина усимпиклар усадиган чала чул ва чуллар таркиб топган. Хамма чулда, цатто табиати энг цаттиц чулларда цам усимликлар булади, лекин цаво цуруц булганлигидан улар туташ цоплам цосил цилмайди ва цаётга мослашиб’, узига хос шаклларга кпрган. Бир-биридан узоц масофадаги материкларда жуда катта майдон- ларда жойлашган тропик чул минтацаси усимликлари характерига кура регионларга булинади. Сацрои Кабир ва Арабистон чуллари Ер юзидаги энг цургоцчил чуллардпр. Уларда усимликлар жуда сийрак, баъзи жойларида эса бу- тунлай йуц. Энг характерли усимликлари хурмо (воцаларда) ва акациядир. Тибести ва Ахаггар атрофидаги цамадаларда усимлик ва цайвонлар айницса кам. Сацрои Кабирнинг чеккаларига саванналардан ва Урта денгиз буйидан анча хилма-хил усимликлар кириб келган. Жанубий Африкада тропикдан шимолдаги яцинидан салцин оцим Утадиган социлларгина чуллардан иборат. Бу ерда цам суккулент усимликлар — сутлама гуллилар билан алоэ бор; Калахари галлагулли- лар ва акация усадиган чала чулдир. Америка чулларига хос усимлик кактусдир. Австралиянинг ички районларидаги чулларда дагал баргли галлагуллилар, галофит сукку- лентлар ва тиканли акация буталари энг куп тарцалган. Тропик чулларнинг тоглар ёгпнлари тутиб цоладиган цисмларида усимликлар бойроц, маданий усимлик турлари цам куп. Арабистоннннг жануби-гарбий цисми ана шундай. Субтропик минтацалар. Субтропик минтацалар тропик минтацалар билан муътадил минтацалар оралигида жойлашган. Бу минтацалардан субтропик минтацага утиш ицлимнинг ва бутун табиатнинг аста-секин мицдорий узгариши билан бормасдан, балки тропик цаво (ёзда) билан 367
муътадил цаво (кишда) хукмронлигининг алмашиниши билан боради. Субтропик ицлимнинг моцияти шундан иборат. Бироц, субтропик табиат характери фацат пцлимга эмас, куп жи- цатдан литосферага цам боглицдир. Субтроппк кенгликларнинг уртача параллели 35° шимолий ва жанубий кенгликлар, яъни ер пусти ёриц- ларининг Урта денгиз минтацаси параллелидир. Ер пусти ёрицларига мос келувчи шимолий субтропик минтаца Евросиё ва Шимолий Африкада географии узунлик буйича 133° га хамда субтропикларнинг ер пусти ёрицлари билан боглицлиги унча кузга ташланмайдиган Шимолий Америкада тахминан 45° чузилган. Умуман шимолий субтропик минтаца Ер айланасининг деярли ярмини ураб туради. Юцорида цайд цилиб утилганидек, ёрицлар минтацаси геоморфоло- гии жицатдан тоглар, ден!пзларнинг упирилма Сотицлари, кучли зил- зилалар ва вулканизм билан ифодаланган. Куруцлпкнинг узоцлик буйи- ча катта масофага чузилганлиги регионлар уч хил типининг таркиб то- пишига сабаб булган. Булар гарбий, материк ичкарнсидаги марказий ва шарций регионлардир. Субтроппк табиатнинг шимолий чегаралари альп бурмаланишп минтацасидаги тоглар — Пиренеи, Альп, Болцон, Крим, Кавказ, Олд Осиё ва Марказий Осиё тоглари буйлаб утади. Суб- тропикларнинг бутун табиат.ща циргоцларнинг уйилиб кетганлиги ва рельефнинг пасти-баландлиги аниц из цолдирган. Субтропик минтаца- нинг энг шимолий чегараси Адриатика денгизининг Болцон ярим ороли сохилларида (46е шимолий кенглик) булиб, энг жанубий чегараси Шарций Хитойда тропикка яцин келади. Куруцликдаги жанубий субтропик минтаца шимолий субтропик минтацага цараганда анча кичик: у Жанубий Америка, Африка ва Австралияда учта кичикроц майдонни эгаллаб, узоцлик буйлаб фацат 76° масофага чузилган. Бу жойда минтацанинг гарбий, марказий ва шарций регионлари бир-бирларидан катта фарц цилмайди. Жанубий субтропикларнинг шимолий субтроппклардан асосий географик фарци шуки, улар материкларнинг ичкариеида эмас, балки чеккаларида жой- лашган ва уларни океанлар ураб туради. Субтропиклар атмосферасининг характерлц' белгиси \згарувчан цчркуляциядан ташцари, соляр температуранинг фактик (цациций) температурага тенг эканлигидпр. Бу минтацада иссиц минтацалардаги каби иссицлик ортицча цам эмас ва муътадил цамда совуц минтацалар- даги каби цишда иссиклик етмай цам цолмайди. Хавонинг уРтача температураси Ердаги кундуз кунги уртача температурага (2 м баланд- ликда) тенг, яъни 14°С. Лекин ёзги тропик цаво 26°С гача цизиса, цишки муътадил цаво температураси 5—6°С гача тушади, энг совиганда 0° га тушиб, цор ёгади. Суб тропик минтацанинг гарбий регионларида табиат \ рта денгиз буйи тппида; бу регионларга Калифорния штати, Урта денгиз, Сант-Яго райони, Кейптаун атрофлари, Жанубп-гарбий Австралия табиати кира- ди. Егин (йилига 900 мм атрофида) деярли фацат цишда гарбий цаво массалари келганда муътадил цаво фронтида ёгади. Урта денгиз сабаб- ли Атлантика денгиз цавоси цуруцлик ичкарисига Суриягача, яъни узунлик буйича 60° масофага кириб келиб, ёгин беради. Ёз цуруц келга- нидан атмосферадан намланиш умуман олганда йил буйи танцис; нам- ланиш 59% Дан ошмайди. Аридлик (цургоцчилик) урта денгиз буйи табиатининг бутун циёфасида акс этган. Урта денгиз типидаги дарёлар умуман камсув, ёзда саёзланиб цолади, цишда сув сатци кутарилади. Рельефи парчаланиб кетганлиги- дан куллар кам. Тупроцлар сернам субтропикларда сариц ва цизил туп- роцлардан, ксерофит урмонлар ва бутазорларда жигар ранг тупроцлар- 368
дан хамда субтропик даштларда сур жигар ранг тупроцлардан иборат. Табиий усимликлари дарахт, бута ва дашт усимликларпдан иборат, катта майдонларда маданий усимликлар устириладп. Шаркий океан буйи субтропикларида— Хитой, Японияншнг жатой, АКДИнинг жануби-шарци, Аргентинанинг шимоли шарци, Жанубий Африка билан Австралиянинг шаркий цисмларида ёгин куп тушади ва, муцими шуки, у йпл буйи ёгади. Дарёлар йил буйи серсув булади, Осиёда эса ёзги муссон вактида сув сатци кутарилади. Нам субтропик урмонларнинг сариц ва цизил тупроцлари тарцалган. Жанубий ярим шарда шимолий ярим шардаги каби материклар- нинг шарций цисмларида—Бразплияда, Уругвайда ва Шарций Австра- тнянинг унча катта булмаган цисмида доимий сернам урмонлар усади. Урта денгиз типидаги гарбий субтропикларда—Кап области, Сант-Яго атрофи ва Австралиянинг жануби-гарбий цисмида ксерофил бутазор формациялар тарцалган, Кап области усимлиги узига хос булиб, гуллар' ницоятда куп. Шимолий муътадил минтаца. Субтропик кенгликлардан ташцари- да — уртача кенгликларда Ер рельефи антисимметрикдир: шимолий ярим шарда материк, жанубий ярим шарда океан устун туради. Шу са- бабли муътадил минтацалар бир-биридан шу цадар фарц циладики, уларни алохида-алохида тасвирлашга тугри келади. Шимолий муътадил минтаца Ирландиядан Камчаткагача узоклик буйича 175°га Аляскадан Ньюфаундлендгача эса 100° га чузилган. Унинг энг жанубий чегараси Шимолий Хитойда 33° шимолий кенгликда, энг шимолий чегараси Скан- динавия ярим орслида 70° шимолий кенгликда жойлашган; минтацанинг кенглиги меридиан йуналиши буйича 37° га етади, яъни, ярим шарнинг Уз цисмидан ортиц. Минтацанинг географик кенгликлар буйича фарци- нинг узи хам табиатининг турли хил булишига олиб келади (155- раем). Радиация балансининг цолдиц иссицлиги йилига жанубда 60 ккал[ см2 дан шимолда 20 ккал!см2 гача камаяди. Июль ойида радиацион иссицлик мицдори тропиклардагидан (ойига 8 ккал1см2) кам булмага- нн цолда, январь ойида радиация баланси манфийдир. Ана шунинг учун цам туртта аниц ва битта \нчалик яццол булмаган фасл ажралиб тура- ди. Булар бацор, ёз, куз, циш олди ва циш фаеллари. Йилнинг совуц даврида цавони радиацион иссицликка цараганда адвектив (тропик кенгликлардан келган) иссицлик купроц иситади Адвектив иссицлик атмосфера орцали (гарбий шамоллар, фронт цара- катлари, циклон фаолияти орцали) келиши сабабли муътадил мийтаца- да географпк цобпцнинг цар \ил булишпда океанлар билан материклар- нинг узаро таъсири ва табипйки, материклар майдонининг кулами катта роль уйнайди. Бу айтилганлар нам айланишпга цам тааллуцли- дир. Юцорида цайд цилинган сабабларга кура, шимолий муътадил мин- тацада бошца хар цандай мпнтацадагпга цараганда иссицлик ва нам- лик градиенти (фарци) катта, бинобарин, секторлар Ж'да аниц шакл- ланган: матернкларда гарбий океан буйи, материк ички цисми ва шар- ций океан буйи; океанларда салцин оцимли гарбий ва илиц оцимли шарций секторлар мавжуд. Табиатнинг горизонтал зоналлпги цам ана шундай аниц ифодаланган. Оксан буйи секторлари умуман урмонлар билан цопланган Еарбий океан буйи секторида шимолдаги тайга зонаси жанубда аралаш ва кенг баргли урмонлар билан алмашинади. Материкларнинг шарцида шарций океан буйи тайгаси жанубга томон кенг баргли урмонлар ва сернам 'дашт цамда урмон-даштлар билан алмашинади. Материкнинг ички секторларида зонал ландшафтлар энг хилма- хплдир. Шимолдан жанубга томон континентал тайга, кенг баргли ва 24 Л. П. Шубаев 369
Тундра. ? ^Шимолий тайга 100-20 75- -15 50- -10 25- 5 % С° 150--30 12е --25 О - 25-- 50- 75-- 100-- 125L см 150% 20-ЗОсм Подзол'Ёадотрон, туп. Тундра туп. I Чимли подзол туп. I Г ’ j Ьк 155- раем. Шимолий ярим шарнинг материк сектори зо / — энг илич ой температураси; 2— атмосферадан намланиш мицдори; 3 — мох усимликлар; 4—Ут Усим дарахтлар; 9 — чалов; 10 — бетага ва шувоц; 11 — чулларнинг турли усимликлари; 12 — усимлик майда баргли урмонлар, даштлар, цуруц даштлар, чала чул ва чуллар алмашиниб келади. Бутун минтаца табиатига хос умумий белгилар би- лан бирга цар бир зонага хос хусусиятлар цам жуда купдир. Муътадил минтацанинг, цеч булмаганда, унинг материк цисмининг бир хил эмаслигини курсатувчи табиий белгилар цам куп. Булардан энг аниц куриниб тургани тупроц цосил цилиш типлари ва усимликлар цопламидир. Табиатнинг бу икки муцим омили унинг бошца компонент- лари цам фарц цилишини курсатади. Муътадил минтацани камида иккита минтацага ажратиш зарурлигини тан олишга тугри келади. Бу- лар: а) муътадил илиц ва цуруц цамда б) муътадил совуц ва сернам. Муътадил илиц минтацага материк ички секторининг чул, чала чул, дашт, урмон-дашт зоналарни ва океан буйи секторидаги кенг баргли урмонлар зонасини киритиш мумкин. Муътадил совуц минтаца уз ичига аралаш урмонлар ва тайга зона- ларини олади. Муътадил илиц ва совуц минтацалар уртасидаги фарц тупроц ва усимлик цопламидагина эмас, ицлимда цам кузатилади: улардан бири юцори босим Континентал уцидан жанубда таркиб топа- ди, шунинг учун цам у цургоцчилдир, иккинчиси эса бу уцдан шимолда жойлашганлигидан намланиши ортицча булади. Бу минтацалар ораси- даги чегара июль ойининг 20°С изотермасига тахминан тугри келади. Муътадил илиц минтацанинг Континентал сектори арид характерга эга. Унинг шимолида атмосферадан намланиш етарли—100%. Бу ерда Венгриядан Байкалгача чузилган урмон-дашт зонаси жойлашган. Бу зонага тупроц намлигининг бецарорлиги, даштдаги сувайиргичларда урмон ва колоклар усиши, ювилган цора тупроцлар билан подзоллаш- ган тупроцларнинг, дашт ва урмон усимликларининг бирга учраши хос- дир. Европадаги бу зона урмонларида кенг баргли дарахтлар, купроц дуб (эман), Сибирда майда баргли, цайин-тогтерак урмонлари усади. Жануброцда (Америкада гарброцда) намланиш етишмайди ва жуда кам булади. Намланиш Урта Осиё чулларида ва Катта цавзада 13% гача ва ундан цам пастга тушади. Дашт зонасида ицлим муътадил илиц булиб, атмосферадан намла- ниш 100% дан камроц. Евросиёда дашт зонаси Дунай цавзасидан Монголиягача чузилган; бу зона Шарций Европанинг жанубида ва Барбий Сибирда айницса типик даштлардан иборат. Шимолий Амери- 370
наларида асосий табиий компонентларнинг уйгунлашуви: ликлар; 5 — бута усимликлар, 6 — игна баргли дарахтлар; 7 — майда баргли дарахтлар; 8 — кенг баргли билан цоплаимаган тупроц, 13 — гумус цатламининг цалинлиги, 14 — тупроц цатламининг цалинлиги када даштга ухшаган формапиялар — прериялар булиб, улар Миссиси- пи дарёси билан Кордильера тоглари оралигида шимолдан жанубга томон чузилган. Дашт фитоценозлари — дарахтсиз утзорлардан иборат булиб, ут- лоцлардан салгина ксерофиллиги билан фарц цилади ва цора цамда каштан тупроцларда таркиб топади. Даштлар манзараси аридликнинг ошиши билан узгариб боради. Минтацанинг шимолида булган цалин ва цора тупроцларда Ер юзидаги энг бой кенг баргли галлагуллилар уса- диган цар хил утли дашт кичик зонаси чузилган. Жануброцда цар хил утли даштлар, оддий цора тупроцлардаги галлагулли чалов-бетага даштлари (Америкада 100° гарбий узоцликдан шарцда паст буйли ут- лар усувчи утзорлар) билан алмашинади. Даштларнинг куп цисми шудгор цилинган. Жанубий К°зогистонда, Марказий Осиёда ва Катта цавзада шимо- лий даштлар цуруц дашт ва чала чуллар билан алмашинади. Бу жойлар тупроги каштан тупроцлар булиб, шуртоблар цам учрайди. Усимликла- ри сийрак бетага, чалов, шувоц ва шуралардан иборат. Материкларнинг ички энг арид регионларида — Урта Осиё билан Марказий Осиёда, Катта цавзада муътадил минтацанинг чул зонаси бор. Тропик минтаца чулларидан фарц цилиб, бу чулларда ёгинлар эрта бацорда мунтазам равишда ёгади. Чулларнинг рельефи ва гидро- график тармоцлари жуда узига хос булиб, тегишли бобларда тасвирлаб утилди. Муътадил минтацадаги чулларнинг деярли бутун ер юзаси трбпик чуллардан фарц цилиб, усимликлар билан мустацкамланган. Тузима цумлар вацтинчалик цосилалардир. Муътадил минтаца чулларида цун- гир ва сур-цунгир чул тупроцлари, жанубда эса буз тупроцлар тар- цалган. Уларнинг ишцори сал ювилган, таркибида озуца элементлар мицдори куп булиб, потенциал цосилдорликка эга, бироц уларни суго- риш лозим. Шур грунт сувлари сизиб чицадиган кичик рельеф шаклла- рида шуртоб ва шурхоклар цосил булади. Муътадил минтаца чулларининг усимликлари анча хилма-хил. Усимлик характерига цараб цуйидаги чул турлари ажратилади: субтро- пиклар яцинидаги гилли текисликларнинг эфемер чуллари, цум массив- ларидаги галлагулли утлар ва буталар усадиган чуллар, шимолий 24* 371
кичик зонанинг гил тупроцларидаги шувок чуллари, шуртоб ва шур- хокларнпнг галофит чуллари, тошлоц (цамада) лардаги шувоц-шура чулларш Л\уътадпл илиц минтацанинг океан буйи гумид районларида атмос- ферадан намланиш етарли (100% дан салгина ортиц); циш муътадил, цор цоплами сацланмайди. Дарёларнинг сув режими анча бир текис, улар муз билан цопланмайди. Дора ва каштан тупроцлар анча цосилдор урмон цунгнр тупроцлари билан алмашинади. Усимликлар ёзда яшил булиб турадиган кенг барг- ли дуб (эман), ясень, бук, жука урмонларпдан иборат. Бундай урмон- лар Пиренеи, Альп, Карпат тогларидан Балтика денгизигача, Шимолий Хитойдан то Сихоте-Алин ва Урта Япониягача чузилган, Аппалачи тог- лари, Атлантика буйи пасттекислиги ва Кордильера тогларининг гар- бини хам эгаллаган. Муътадил салцин ва сернам минтацада июль ойининг температура- си 20°С дан кам, шимолда эса 10°С гача тушади. Бу температура ур- монларнинг шимолий чегарасига тугри келади. Атмосферадан намла- ниш цамма жойда ортицча— 100% дан 150% гача. Циклонлар цамма ойларда цам кучли булади. Йилнинг ярмига яцини циш фаслига тугри келади, барцарор цор цоплами цосил булади. Шимолий ва Шарций Сибирда доимий музлоцлар тарцалган. Ёгинларнинг ортицчалиги дарёларнинг серсувлиги ва куплигида, кулларнинг муллигпда, ерларни ботцоц босиб кетганлигида, грунт сув- лари сатцининг баланд туришида, химиявий нурашнинг жадал руй бе- ришида цамда тупроц цосил булиш процессида акс этган. Иссицлик мицдори кам ва ортицча нам шароитида туртламчи давр давомида муътадил салцин минтацада кенг тайга зонаси —• мох билан цопланган подзол тупроцларда усувчп бореал игна баргли урмонлар зонаси таркиб топган. Тайга Скандинавия ярим оролидан Камчаткагача ва Американинг шимоли-гарбпй цисмидан Ньюфаундлендгача чузилган. Минтацанинг жанубпй, цуёш нури ва иссиги купроц цамда намлик сал камроц цисмида мох цоплами утлар билан алмашинади, подзол тупроцлар урнини чимли подзол тупроцлар олади. Усимликлар хилма- хилроц ва бойроцдир: шимолий тайга жанубий тайга билан алмаши- нади, аралаш — игна баргли кенг баргли урмонлар пайдо булади. Бундай урмонлар Урта Европа ва Жанубий Скандинавиядан Пермь шахри яцинида Уралгача етиб боради. Америкада Канададаги Кордиль- ера тогларидан Буюк кулларгача боради ва бу кулларни цам уз ичига олади. Тайга усимликларида материклардагп плейстоцен муз босишининг таъсири яхши сацланган. Бу таъсир аввало дарахт турлари ареаллари- да ва, бинобарин, турли регпонларнинг дарахт хиллари таркибида акс этган. Европада энг типик урмонлар ель ва царагай урмонларидан ибо- рат. Еарбий Сибирда улардан ташцари пихта, кедр царагайи ва тилогоч урмонлари бор. Енисей цавзасида Сибирь тилогочи урмонлари, Лена цавзасида даурпя тилогочи урмонлари устун туради. Кордильера tof- ларинпнг игна баргли ур донлари Евросиёнинг шундай урмонларпга цараганда анча бой ва дарахт турлари хилма-хилдир. Тайгадагп энг кенг тарцалган жой типи—ботцоцликлардир. Баъзи районларда, масалан, Карелия, Еарбий Сибирда ботцоцликлар 70% га- ча майдонни ишгол цилади. Ботцоцлик деб сувнинг ортицчалиги таъсирида узига хос усимлик цоплами таркиб топган, цалинлиги 30 см дан кам булмаган торф цатлами тупланган, тупроц цосил булиши ботцоц типида руй бера- диган, узига хос цайвонлар яшайдиган ва махсус микроицлпм вужудга 372
келган жойга айтилади. Шундай цилиб, ботцоцлик табиий комплексдан иборатдир. Ботцоцликлар икки хил йул билан: а) сув айиргичларни ботцоц бо- сиши ва б) кул, эски узан, цайир ва бошца пастцам ерларнинг ботцоц- ликка айланиши натижасида цосил булади. Текисликдан иборат рельеф, ор гицча намлик, морена гил жинсларининг сув утказмаслиги, шунинг- де.., куп йиллик музлоцлар ботцоцликларнинг кенгайишига ёрдам бе" ради. Ботцоцликлар бошланиш босцичида цар хил булади, лекин аста-се- кин ривожлана бориб, уларнинг цаммаси цам баланд сфагн ботцоцлик- лари а айланиб кетади. С увайиргич epnj р ботцоцланаётганда зах босган тупроцларда дастл.’б мохлар, айницса ёввойи зигир пайдо булади. Унинг цолдицлари йпгилс. бориб, ботцоцлпк юзаси аста-секин баланд чашади. У баландла- ша бориб, грунт сувлари чица олмайдиган даражага етганда ботцоцлик фацат ёгинлар сувидан туйинадиган босцичга утади. Бундай шароитда энди сфагн мохи пайдо булади, бундай мох ботцоцликнинг урта цисми- да яхшироц усади, чунки ботцоцликнинг чеккаларидаги минераллаш- ган грунт сувлари унинг яхши усишига имкон бермайди. Торф тупланп- ши натижасида сувайригичдаги ботцоцлпк хабарик, яъни баланд бот- цоцликка айланади. Бундай ботцоцликлар юзаси атрофдаги ботцоц бос- маган ерлардан 6—10 м гача баланд булиши мумкин. Куллар ва дарё водийларини усимликлар босиб кетишидан паст бот- цо^ликлар цосил булади. Паст ботцоцликлар грунт сувларидан туйп- нибгина цолмай, уларни вацт-вацти билан дарё ва кулларнинг озуца моддаларига бой тошцин сувлари босиб туради, шу сабабли улар эв- троф ботцоцликлардир. Эвтроф паст ботцоцликлар цар хил булади. Эски узанларни ва сувайиргичдаги кулларнп цамиш босишпни бундай ботцоцликларнинг бошланиш босцичи деб хисоблаш мумкин. Гиттия (ботцоц лойи—гил) ва торф туплана бориб, цамншзор ботцоцлик дунгчали чалов ботцоцли- гига айланади, у кейин грядали-мохли (юмшоц) ботцоцлик билан, сунгра эса ольхазор ёки мохли-урмонлл ботцоцлик билан алмашини- ши мумкин. Усимлик цолдицларининг туплана бориши натижасида паст бот- цоцлик юзаси аста-секин кутарилади ва сув режими цамда озуца мод- аларнинг узгариши билан усимл11К х.ам узгаради. Паст ботцоцлик 'охли ботцоцлик даражасига етгач, албатта, баланд сфагн ботцоц- игига айланади. Уртача кенгликлардаги барча ботцоцлик майдонларининг 80% ига яцини баланд ботцоцликларга тугри келади. Дарё водийлари цамма ерда табиий утлоцлардан иборат. Европанпнг гарбий Атлантика буйи цисмидаги сершамол, салцин ва сернам ерпарнинг кучли подзоллашган тупроцларида вереск (супур- ги гул) бутазорлари кенг тарцалган. Урмонлар зонасида иккпламчи ландшафт—урмон кесилган ерлар- даги майда баргли дарахтзорлар куп. Ацоли зич урнашган районларда дала ва утлоцлар катта майдонларни эгаллаган. Жанубий муътадил минтаца. Жанубий муътадил минтаца шимолий муътадил минтацага царама-царши булиб, деярли бутунлай океанлар- дан иборат. Бу минтацага цуруцликдан Жанубий Американинг камбар жанубий цисми, Тасманмянинг ва Янги Зеландиянинг жануби киради, холэс. Улар ернинг бир хилдаги сув минтацаси табиатини деярли узгар- тирмайди. Бу минтаца табиатининг энг муцим белгисп кучли гарбий шамол- тарпинг эсиб туриши, циклон царакатлари ва гарбий шамолларнинг цутбий улкани узлуксиз ураб олгап салцин оцимидир. Сузиб юрувчи 190 373
музлар — Антарктида айсберглари 45° жанубий кенглнккача етиб ке- лади. Совуц Антарктика хаво массалари шимол томонга узоц кириб боради. Анд тогларининг жанубий цисмида ва Янги Зеландиянинг жанубида океан буйи сернам урмонлари усади. Анд тогларидан шарцда дашт ва чала чуллар жойлашган. Шимолий цутбёни (арктикаёни) минтакаси. Бу минтаца Шимолий Америка ва Евросиёнинг шимолий чеккасида жойлашган. Европада Нордкап оцими булганлигидан у жуда камбар ва цутбий допрадан шп- молроцда жойлашган, Шимоли-Шарций Осиёда кенгайиб, 60е шим. кенглнккача тушади, Гудзон цултиги цавзасида эса 50° шим. кенглик- кача, яъни Ламанш ва Киев кенглпгигача етиб келади. Бу минтацада цуёш иссицлиги кам—йилига 20 ккал/см2 дан цам оз. Минтацанинг жанубий чегараси тахминан энг илиц ойнинг 10°С лик изотермасига тугри келади. Йилнинг катта совуц даврида радиация баланси манфий. Ез цисца. Салгина чуцурликдаёц (30 см ча чуцурлик- дан бошлаб) абадий музлоц грунт ётади. Атмосфера циркуляцияси уз- гарувчан: бу ерга арктика цавоси хам, муътадил хаво хам келиб туради. Егин кам—300—100 мм, мумкин булган бугланиш ундан х.ам кам, шу сабабли намланиш ортицча—150% гача боради. Ер усти сувлари — кичик (саёз) дарёлар, куллар куп. Ботцоцлик- лар мул. Грунт сувлари фацат ёзда, доимий музлоц цатлам устида мав- жуд булади. Иссицлик етишмаслиги сабабли нураш ва тупроц цосил булиши процесси сует руй беради. Тупроц цосил булишининг махсус тундра типи йуц, тупроц ботцок типида <осил булади, баъзи жойларда цисман подзолланиш руй беради. Тупроц цатлами юпца ва морфологик жицатдан цатламларга аниц ажраб турмайди. Минтацанинг шимолий чеккаларида тупроц цар ер-цар ерда вужудга келиб, яхлит цоплам хосил цилмайди. Географик тушунчадаги тундра зонасида цациций тундра, ботцок- лик (купроц баланд ботцоцлик) ва цайир утлоцлари мавжуд. Тундра деб, ноцулай ицлим ва тупроц шароитига мослашпб олган дарахтсиз мох, лишайник ва мох-бутазор формацияга айтилади. Муътадил минтацанинг урмонлар зонасидан цутбёни минтацаеч- иинг тундраларига урмон-тундра орцали утилади. Урмон-тундрада ур- монлар дарё водийларида ва баъзан сувайиргичлардаги дарахтлар цин- гир-цийшиц усган урмонлар тарзида учрайди. Хацпцпй тундра зонаси зоначаларга булинади. Булар: бутазор тундра, мох-лишайникли типик тундра ва арктика тундраси, яъни цутбий совуц сацролар. Жанубий цутбёни минтакаси. Жанубий цутбёни минтацаси бутун- лай океанларда жойлашган ва сув цамда шамол царакатчан муцит бул- ганлигидан минтаца чегарасини аниц белгилаб булмайди. Минтацада ороллар онда-сонда учрайди (Фолкленд ороллари, Жанубий Георгия, Кергелен). Ороллар табиатига кура егкеаник тундрадан иборат: ёзи салцин, циши уртача, сернам, кучли шамоллар эсиб туради, мох лишай- ник сийрак усади. Шимолдаги тундра зонасига ухшаган ерлар жанубда экваторга томон анчагина—50° жан. кенглнккача сурилган. Кутбий минтацалар. Шимолий ва жанубий цутбий минтацалар рельеф характерига кура бнр-бирининг аксидир—шимолий цутбий мин- таца океандан, жанубий цутбий минтаца эса материкдан иборат, лекин улар ицлимн жицатидан бир хил. Бундай икки хилликни уртача кенг- ликларда цам курдик. Муътадил миптацаларда ер юзасининг цолати цар хиллиги натижасида улар ландшафт жицатидан бир-биридан циёс- лаб# булмайдиган даражада фарц цилса, цутбий минтацалар бир-бирига анча ухшайди; фарц цилувчи белгилари ухшаш белгиларига цараганда кам. КаР иккала минтаца цам музлар минтацасидир. Муътадил минта- цаларда цал цилувчи омил литосфера булса, цутбий минтакаларда ра- 374
диацпя омиллари, аницроги цуёш иссицлигининг жуда камлигпдпр. Бун- дай шароитда Антарктида материгида хам, Арктика оролларида цам, Шимолий Л1уз океанида цам музлар цосил булади. Арктика цутбий минтацасининг чегараси шимолий кутбий доира- дан шимолроцдан утади: Канада архипелаги, Кара дарвозаси, Осиёнинг кутбий чеккаси орцали утиб, фацат бир жойда—Гренландияда 60° шим. кенгликкача тушади. Антарктика цутбий минтацаси 53° жан. кенглик- кача, яъни Еарбий Европадаги кенг баргли урмонлар ва Шарций Евро- па даштлари кенглигигача етиб боради. Кутбий минтацалар табиий ландшафтларинпнг таркиб топишида куёш радиациясининг бутун Ер буйича энг кам мицдорда эканлигиги- на эмас, балки, афтидан плейстоценда цосил булган музлар цам таъсир курсатган. Музлар алъбедосининг катталиги энг ноцулай ицлимий ша- роитнинг таркиб топишидаги энг муцим сабаблардан биридир. Йиллик радиация баланси 10 ккал/см2 атрофида, муз юзасида эса манфийдир. Антарктида ицлими Арктика ицлимига цараганда цацратон совуц- дир. Антарктидадаги энг иссиц ойда (январда) 0° ли изотерма 58—59° жан. кенгликкача боради, материкда уртача ойлик температура—4° дан —36° гача, цишда (июлда) уртача ойлик температуралар — 72°С гача тушади, минимал температура —88,3°С гача пасаяди. Арктикада июль ойининг 0° ли изотермаси ороллардан шимолроцдан утади ва фацат Гренландиядагина уртача температура —12°С гача тушади. Лекин энг совуц ойда — январда цам цутб атрофида температу- ра —40° га яцин булади, Гренландияда эса —46°С гача пасаяди. Арктика минтацасидаги цуруцликларда ландшафтнинг учта типи мавжуд: орол музликлари, Врангель, Новая Сибирь, Северная Земля оролларида ва Канада оролларининг шимолида цутбий сацролар, Новая Землянинг Жанубий оролида, Осиё цамда Шимолий Америка социлла- рида арктика тундралари бор. Арктикада материк музлари ёппасига тарцалган булиб, фацат Жа- нубий Оркней ороллари цамда унинг яцинидаги ороллаода орол муз- ликлари бор, баъзи бир ерлардагина мох ва лишайниклар усади. Горизонтал географик зоналар ва тогли улкалар ландшафтлари эгаллаган территорияларнинг бир-бирларига нисбатини тупроц асосий типлари тарцалган майдонларни цисоблаш йули билан умумий тарзда энг яхши ифодаласа булади, чунки усимлик цоплами кишилар таъсири- да анча узгариб кетган. Бу маълумотлар 156-расмда келтирилган. Баландлик минтацалари. Юцорида айтиб утилганидек, тогли улка- ларда цуруцликнинг горизонтал табиат зоналари баландлик минтаца- лари билан алмашинади, цирларда эса иккала цушни зона ландшафтла- ри учрайди. Тогларда баландлик минтацаларининг хосил булишига юцорига кутарилган сари цаво температураси ва мумкин булган бугланишнинг камайиши цамда ёгин мицдори билан атмосферадан намланишнинг ор- тиши сабаб булади. Вертикал ицлим узгаришлари энг умумий белги- ларига кура зонал ицлим узгаришларига ухшаб кетади, лекин улар айнан бир хил эмас. Куёш радиациясининг интенсивлиги тогларда юцо- рига кутарилган сари ортади, экватордан цутбларга томон эса камаяди. Тогларда юцорига томон атмосфера босими мунтазам ва бир хилда ка- майиб бэради, экватор Силан цутблар орасида эса барик максимум ва минимум зоналари бор. Горизонтал йуналишда гумид ва арид зоналар бирин-кетин алмашиниб келади, вертикал зоналарда эса юцорига то- мон (3000 м гача) ёгин мицдори ортади. Тогларга кутарилган сари ёгин сувлари оцими мицдори ортади ва сув яхши оциб кетадиган булади. Экватордан цутбларга томон бундай цол кузатилмайди. Нураш характери, органик цаётнинг ривожланганлик даражаси, тупроц хосил булиш процесси, ёритплиш шароити ва бошца куп омнл- 375
15G- раем. Ердаги асосий тупрок типлари майдонииинг нисбати, % дисобида (Л. И. Прасолов ва Н. Н. Розовдан) лар вертикал минтацаларни горизонтал зоналликка фацатгина умумий хусусиятлари жицатдангина ухшашдир, дейишга мажбур этади. Бундан ташцари, цар бир тогли улканпнг, цар бир тизманпнг ва цар бир ён багирнинг баландлик минтацалари сифат жицатдан узига хосдир Бунга тогли улканинг ривожланиш тарихи цам, цар хил баланд- ликдаги, цар хил экспозициясидаги ва цаво массалари йуналишига нис- батан цар хил турган ён багирлар цозирги муцим ицлим шароитининг мураккаб хилма-хиллиги цам сабабдир. Вертикал минтацалар tof системаси цайси горизонтал зонада жой- лашган булса, уша зонадан бошланади. Бундан юцоридаги минтацалар горизонтал зоналар цутбий цорлар зонасигача цандай алмашиниб бор- са, деярли шундай алмашиниб боради. Албатта, бунда тогларда вужуд- га келиши мумкин булмаган зоналар учрамайди. Масалан, эк-ваторда жойлашган Кения вулканик тоги ён багрида тог этагидан 1200 м баландликкача сернам экваториал урмонлар минтацаси жойлашган; ун- дан юцорида 3000 м гача саванналар ва tof урмонлари бор (бу минта- цанинг цуйи цисми узгартирплган); 3000 м дан 4800 м гача баландда tof утлоцлари жойлашган, ундан юцорида абадий цорлар келади. Кения ён багирларида табиат экваториал урмонлардан музликларгача алма- шиниб борса-да, ундаги баландлик минтацалари бу tof этагидан цутб- ларгача булган цамма горизонтал зоналарни такрорламайди. Новая Землянпнг жанубий оорлидаги тогларда бор-йуги иккита минтаца — арктика тундралари ва абадий цорлар минтацалари бор. Географик кенгликларга боглиц равишда минтацалар мицдори билан бирга уларнинг баландлиги цам узгаради. Паст тогларда цамда цирларда ёгин мицдори ортади. Ана шу са- бабга кура, паст тоглар ва цирлар орцали (шимолий ярим шарда) ши- молроцца хос жой типлари кириб келади. Чунончи, Урал тоглари, Урта 376
Россия, Волгабуйи цирлари ортали урмон зонаси даштлар зонаснга ярим орол каби кириб келади. Геотрафик цобицдаги ритмиклик. Ривожланишнинг йуналиши. Ти- рик моддалар ва жонсиз материяга хар бир табиий компонент ва до- дисага дамда умуман географик цобицца ходисаларнинг даврийлиги ва вацт давомида такрорланиб туриши хосдир. Энг аниц, куриниб турган ритмикликнипг сабабларп ва шакллари цуйидагилар. Тирик моддаларнинг уз хусусиятига кура барча тирик организм- ларда дам олиш ва ишлаш (даракатланиш) даври булади. Организм- ларнинг бу ички эдтиёжи Ернинг суткалик ва йиллик даракати дамда цисман, Ой ва Ер даракати билан мослашган булади. Ернинг уз уци атрофидаги даракати суткалик ритмни вужудга келтиради. Суткалик ритм цуёш радиацияси ва метеорологии элемент- ларнинг суткалик узгаришида, тупроц хосил булиши ва нурашнинг, гид- рологик ва бошца табиий жараёнларнинг интенсивлигида акс этади. Усимлик ва дайвонларнинг физиологик функциялари куп долларда Ер- нинг суткалик айланишига мослашади. Д/'' Баъзи бир ритмик даракатлар цуш планета булган Ер — Ой айлани- ши билан богланган. Бундай харакатларга биринчи навбатда гидросфе- радаги сув цалциши додисаси киради. Баъзи бир дайвонларнинг био- логик процесслари дам шу ритмиклик билан богланган: баъзи дайвоп- лар Цуёш чициши билан эмас, балки сув кайтиши билан уйцудан уйго- нади; сув цайтганда улар сув кетган ерларда узиг.а озуца излаб юради. Бошца бир хил дайвонлар, масалан, нереида оиласига мансуб булган далцали денгиз чувалчангининг купайиш даври Ойнинг маълум фаза- лари билан катъий мослашгандир. Ернинг Цуёш атрофида йиллик айланиши ва Ер уцининг орбита те- кислигига циялиги географик .цобицнинг фаслий ритмиклигига сабаб булади: фасллар алмашинганда Ернинг турли зона ва улкаларида гео- график цобицнинг барча додисалари узгаради. Органик дунёдаги фас- лий ритмиклик усимликларнинг усишдан тухташп ва вегетациясида, дайвонларнинг туллаши ва миграциясида, баъзи бир дайвонларнинг уйцуга кетиши, йиллик циклга эга булган усимлик ва дайвонлар купа- йишининг бошцарилишида намоён булади. Фаслий ритмиклик амплитудаси экваторда кичик булиб, юцори кенгликларга томон мицдори ортади ва сифати узгаради. Масалан, тро- пикларда бир фасл иккинчисидан намлик мицдорига кура фарц цилса, муътадил минтацаларда иссицлик мицдори жицатидан, цутбий улкалар- да эса цуёш нури билан ёритилиш вацтининг узун-цисцалигига кура фарц цилади. Буларга боглиц равишда биосферанинг фаслий ритмик- лиги турли минтацаларда нидоятда дар хилдир. Суткалик ритмиклик йиллик ритмиклик фонида руй беради ва шу сабабли дар бир кейинги кунги ритмиклик олдинги кунгидан фарц ци- лади. Бу додиса органик дунёда айницса яхши сезилади, лекин органик дунё билан боглиц моддаларга дам хосдир. Бундан иккинчи хулоса дам келиб чицади. Цар бир суткалик ритм ёпиц процесс эмас; бугунги кун кечаги куннинг оддий такрорланиши эмас, балки ривожланиши ва улишида дар куни янгиликлар, масалан, куртак етилиши ёки барг туки- лиши цушилиб боради. Аниц куриниб турган ва яхши урганилган суткалик ва фаслий ритмлардан ташцари унчалик яхши сезилмайдиган ва асрий ритмлар дам бор. Ицлимларга таъриф берилаётганда улар дацида айтиб утилган эди. Булардан ташцари, цуруцликнинг эпейрогеник ва орографии дара- катлари, материкларнинг усиши, денгизлар босиши ва цайтиши, геоло- гик жараёнлар—эрозия дамда аккумуляция, денгиз сувининг иши, вул- канизм ва д. к. руй бериб турадики, улар дам географик цобицни но- ритмик равишда узгартириб боради. Органик дунё ривожланиб туради. 377
Булардан хар бир йиллик ритм умумий равишда олганда олдинги йил- дагисини такрорлаб турса-да (хар бири йилнинг бацор, ёз, куз ва кншида олдинги йплдаги процесслар руй беради), лекин, умуман, унча катта булмаса цам, янгиланиш томон, ривожланиш томон олга цадам цуйи- лади. Географик цобицнинг, материкларнинг гранит заминлари пайдо булгандан ва дастлабки тирик туцима вужудга келгандан то хозирги говори даражада ривож топган биосфера вужудга келгунгача утган бу- тун тарацциёти прогрессив узгаришлар йил сайин орта бориши йули би- лан булган. Ривожланиш оддийдан мураккабга, цуйидан юцорига, эски- дан янгига утиш билан боради. Ривожланиш хар доим бир меъёрда булмайди. Маълумки, ривож- ланиш процессида мицдорий аста-секин узгаришлар тупланиб боради- ган узок эволюцион даврлар цам, кескин сифатий сакраш руй берадиган революцией даврлар кам булади. Системанинг умумий ривожланиши унинг айрим кисмларининг, албатта, тугаб бориши билан руй беради. Географик цобиц ривожланиш жараёнида тобора купроц табацалашиб ва мураккаблашиб боради.
10- боб ЕР ШАРИНИНГ А^ОЛИСИ Одамнинг пайдо булиши. Миоценда хайвонот дунёсида маймуп- ларнинг куп турлари пайдо булди. Уларнинг энг юксак ривож топган- лари гомид олди (одамзодга яцин, гомо — одам) босцичига етди. Мио- цен одамсимон .маймунлар ривожланган давр булди. Маймунлар сонининг купайиб кетиши одатдаги озуца мацсулотлари етишмовчилигига, та- бипй танланишнпнг кескинлашувига ва маймунларнинг махсус тур- ларининг пайдо булишига олиб келди. Маймунларнинг австралопитеклар (австралис—жанубий, питекос— маймун) группасига кирувчи бир биологик тури одамдан олдинги май- мун туридир. Булар бош мияси цажми 500—600 см3 булган анча йирик одамсимон маймунлардир. Антропоидларнинг тарацциёти жараёнида туртламчи даврнинг энг бошида, бундан миллионча йил аввал протантроплар, яъни дастлабки одамлар пайдо булган. Улар маймунларникига ухшаган куп белгиларга эга булган. Улардан энг цадимийси питекантроплар Pithecan tropus erecthus— цаддини кутариб юрувчи маймун-одамдир. Унинг цолдицлари дастлаб Ява оролпда 1891—1893 йилларда топилган. Бу цолдицлардан улар калла суяги цажмининг кичик —900 см3 га яцин, пешанасинчнг жуда ция ва калла суягининг босиц эканлиги маълум булди. Питекан- троп икки оёцлаб юрса-да, унинг танаси цали тик булмаган. Питекант- ропнинг бундай тузилганлиги унинг одамсимон маймун билан одам ора- лигидаги жонивор эканлигидан дарак беради. У оддий мецнат цуролла- рпдан фойдаланган. Хитойда синантроп цолдицлари топилган. Унинг калла суяги, уму- ман, питекантроп калла суягига ухшайди. Лекин бир цанча прогрес- сив белгиларга эга: калла суяги цажми 1050 см3, пешана суяги баланд- роц ва унчалик ция эмас. Синантроплар энг оддий тош цуроллари ва оловдан фойдаланган. Синантроплар пайдо булиши билан протантроплар босцичи тугай- ди. Бу босцич плейстоценнинг гюнц-миндел ва миндел эпохасига ман- суб булиб. 400 000 мингча йил илгари тугаган. ^уроллар тарацциётида бу илк палеолитдир. Миндел-рисс эпохасида одамзод тарацциётида янги босцич бошлаи- ди — неандертал типидаги одам пайдо булди (номи бундай одамлар цолдиги топилган Неандертал водийси номидан олинган). Улар рисс- вюрм эпохасигача яшаган. Неандертал калла суягининг хажми 1400 см3 га етган. Лекин унинг тузилишида дастлабки (содда тузилганлик) белгилари сацланиб цол- ган. Булар: калла суягининг босицлиги, пешана суягининг циялиги, куз усти суягининг цалинлиги, ёноц, жаг, тиш тузилишининг оддийлиги- 379
дан иборат. Гавдаси цали жуда букчайган ва эгилган булган. Неан- дерталларнинг одамзод эволюциясида тутган урни масаласида муаммо- лар цали куп. Неандерталлар яшаган давр палеантроплар—цадимги ёки дастлаб- ки одамлар эпохасини ташкил^тади, уларнинг мецнат цуроллари урта ва охирги палеолитга мансубдир. Вюрм муз босиш даврида неандерталлардан цозирги замон одами— Homo sapiens —онгли одам пайдо булган. Неандерталлар узгариб, цозирги табиий типидаги одам зотининг пайдо булиши билан бир вактда техника тарацциётида бурилиш — неолитга утиш руй беради. Таркиб топаётган одамзод табиий типи эволюциясининг мецнат цу- ролари тарацциёти босцичларига тугри келиши тасодифий хол эмас. Бу ёнма-ён борган икки мустацил жараён булмай, бир цодиса, яъни кишилик жамияти ва унинг ишлаб чицариш кучларининг таркиб топи- шининг икки томонидир. Homo sapiens нинг пайдо булиши билан одам зотининг шаклланиш жараёни охирига етди. Бу одам миясининг морфологик ташкили ва ту- зилиши ишлаб чицаришни билиш цамда ривожлантириш пулида эндп бошца чегара цуймайди. Одам пайдо булиши билан бирга кишилик жамияти цам ривожла- на борди. Одамнинг биологик эволюциясп тугайди. Фацат одамзод группа- ларининг иккинчи даражали ацамиятга эга булган терриюриал кури- нишда ифодаланувчи биологик узгарувчанлиги цолади. Бу группалар ирцлар деб аталади. Цозирги замондаги ирцлар. Ирцлар узаро яцинлиги ва физик (шак- лидаги) ухшашлигига цараб ажратилган кишилар группаси. ХОЗИРГИ одамлар учта катта ирцца—экваториал, европоид ва монголоид ирц- ларига булинади. Булар оралигида куплаб аралаш ва оралиц шакллар (группалар) бор (46-жадвал). 46- ж а д в а л ДУНЁ АЦОЛИСИ ИРЦЛ4РИ Катта ирцлар. Цадимги группалар Аралаш ва оралик группалар Урта асрлар ва янги замоннинг аралаш группалари Европоид ирь,и Шимолий тармоц Европоид ва экваториал Оралиц группалар оралигида: Мулатлар ва .рангли* Жанубий тармоц Экваториал ирц Африка тармоги: пегрлар негриллар бушмен ва готтентотлар эфиоп типи Судан типи жанубий хинд типи халцла^р Океания тармоги: Европоид ва монголоид Жан. Сибирь типи веддоидлар оралигида: Урта Осиё типи австралияликлар айнлар меланезияликлар ва папуаслар негритослар Монголоид ир^и Осиё тармоги: Урал группаси Америка метислари Экваториал ва монголоид оралигида: Шарций Индонезия типи шим. монголоидлар эскимослар ва пале- оси ёликлар шарций монголоидлар Америка тармоги; индеецлар жан. монголоидлар японлар полинезияликлар ва микронезияликлар Мальгашлар 380
Экваториал ёки «цора» ирцца мансуб кишиларнинг териси цорам- тир, сочи жингалак, бурни япалоц, ёноги урта даражада туртиб чиццан булади. Европоид, яъни «оц» ирц вакиллари учун оциш ранги, тулцинсимон сочи, ёногининг салгина туртиб туриши, бурун цаншарининг чузиц ва буртганлиги, лабининг юпцалиги, эркакларнинг серсоцол ва сермуйлов булиши хосдир. Монголоид ирцца кирувчилар саргиш, сочи тугри ва цаттиц, ёноги жуда буртиб чиццан, юцориги цовоги узига хос тузилганлигидан кузи цисиц булади, эркакларнинг муйлов ва соцоли сийрак булади. Ирций тафовутлар одамни биологик тур эканлигини курсатувчи озгина белгиларда акс этади. Бундан ташцари бу тафовутлар одам тана- си тузилишининг муцим хусусиятларига хос булмай, иккинчи даражали хусусиятларида куринади. Масалан, экваториал ирцца кирувчиларнинг цора танаси европоидларнинг оц танасидан пигментнинг мицдори жица- тидангина фарц цилиб, таркиби эса бир хилдир. Сариц ирцца мансуб кишиларнинг «монголча (цисиц) кузи»нинг косаси тузилишига кура бошца ирцдагилардан фарц цилмайди. Европоид икки катта тармоцца — шимолий малласочлилар ва жа- нубий цорасочлилар тармогига булинади. Бу тармоцларнинг цар бири доирасида кишиларнинг буйи, сочининг ва кузининг рангига цараб иккинчи даражадаги ирцлар ажратилади. Скандинавиянинг баланд буйли малла соч ва куккуз, узунбошли ацолиси шимолий ирцни ташкил этади. Урта буйли, юмалоц бош блондинлар (малласочлар) шарций ев- ропа, яъни балтика кичик ирцини цосил цилади. Жанубий тармоцда цуйидаги кичик ирцлар ажратилади: а) баланд буйли ва-жуда чузиц юзли цинд-афгон кичик ирци; б) цинд-афгон ирцига цардош, лекин буйи пастроц иомир-афгон кичик ирци; в) олд осиё ки- чик ирци: бурун ёнлари цавариц ва танаси сержун булади; улар Кав- казда цам тарцалган; г) Болцон ярим ороли ва Марказий Европанинг бир цисмида яшайдиган динар кичик ирци, улар олд осиё ирцига кирув- чиларга ухшайди, лекин улардан буйининг баландроц эканлиги ва юзининг чузицроцлиги билан фарц цилади; д) урта денгиз буйи кичик ирци динар кичик ирцидан юмалоц бошлиги билан фарц цилади; улар Урта денгиз социлларидан ташцари Озарбайжон, Эрон, Ироц ва Афго- нистонда цам яшайди; е) Урта Европадаги юмалоц бошли шаменларни уз ичига олувчи альп кичик ирци. Европа ацолисининг куп цисми—унинг уртача кенгликларида яшов* чи ацоли аралаш типга киради. Экваториал катта ирц Африка ва Океания тармоцларига булина- ди. Африка тармогига цуйидаги ирцлар киради: а) негр ирци, унга африканинг Сацрои Кабирдан жануброцда яшайдиган ацолисининг катта цисми; уларнинг буйи баланд булади, б) Экваториал Африка ур- монларида яшовчи негриллар ирци (негриллар ёки пигмейлар), улар жуда пакана булади; в) Жанубий Африканинг бушмен ва готтентотлари, улар Африканинг бошца ирцларидан танасининг сарицлиги билан фарц цилади, буйи негрларга нисбатан паст ва монголоидларга оид бир цан- ча белгиларга эга. Экваториал ирцнинг Океания, яъни австралоид тармоги бир цанча кичик ирцлардан иборат. Унга цуйидагилар киради: а) австралиялик- лар, африкаликлардан сочининг тулцпнсимонлиги, цоши устида ёйси- мон буртмасининг борлиги, эркакларнинг анчагина серсоцол ва сер- муйловлиги билан фарц цилади; б) Янги Гвинея папуаслари ва мела- незияликлар, улар келиб чицишига кура австралияликларга яцин; в) Янги Гвинея, Меланезия, Филиппин ороллари, Малакка ва Андаман оролларида яшовчи негритослар паст буйли цабилалар; г) веддоидлар, улар номи Цейлоннинг веддлари номидан олинган. Уларга Цейлон,. 381
Кпндистон, Малакка, Жанмби-Шарций Осиёнинг бошца мамлакатларп- да яшовчи цорамтир, сочи тулцинсимон цабилалар киради; д) Шимолий Япониядаги айнлар; улар европаликларга ухшайди: оц танли, эркак- ларда соцол ва муйлов цалин булади. Монголоид катта ирци цам иккита тармоцца—Осиё ва Америка тгрмоцларига булинади. Осиё тармогида цуйидагилар ажратилади: а) шимолий монголоидлар — монголлар, бурятлар, якутлар, тувалик- лар, эвенклар ва ц. к., буйи уртача, юзи кенг булади; б) шимолий хитой- лардан иборат булган шаркий монголоидлар шимолий монголоидлардан б1'идорлиги ва юзининг чузиклиги билан фарц цилади; в) палеосиёлик- лар — чукчи ва коряклар хамда Америка эскимослари бошца монголоид- лардан цирра бурунлиги ва бошца бир цанча ташци белгилари билан фарц цилади. Жанубпй монголоидлар—жанубий хитойлар, филиппинликлар, Хпн- дихгтой ярим ороли, Индонезия ацолиси, японлар оралиц группа цосил цилади. Америка индеецлари монголоид катта ирцининг бир тармоги булса цам, улар бу ирцда махсус урин тутади. Уларга япалоц юз хос эмас, улар «лочин» бурун: монголларга оид ажинлар йуц, купчилиги баланд буйли, лекин сочи тугри ва цаттиц булади. Бу ацолининг шаклланишида цали куп масалалар ечилмаган. Одамзоднинг катта ирцлари уртасида кескин чегаралар йуц. Улар яшайдиган черриториялар туташган ерларда анча кенг оралиц ёки ут- кинчи полосалар вужудга келган. Африка оралиц полосасида Африка ва Европа ирцлари узаро ту- ташган. Бу ерда угкинчи типлар — эфиоп ва судан типлари цосил бул- ган. Улар юзининг шаклига кура жанубий европаликлардан фарц цил- майди, лекин терисининг ранги цорамтирдир. Веддалардан иборат цинд оралиц полосаси европоидлар билан ав- стралоид ирци оралигида жойлашган. Куп уткинчи типлар вужудга келган. Жануби-Шарций Осиёдаги оралиц полосада монголоидлар билан экваториал ирцнинг Океания тармоги вакиллари туташади. Аралаш ахолига бу ерда японлар, микронезияликлар ва полинезияликлар ки- ради. Шимолий Евросиё оралиц полосаси K030FHCT0H билан Барбий Си- бирь жанубини уз ичига олади. Бу ерда европоидлар билан монголопд- лар туташади. Уларнинг аралашишидан урал группасидаги халцлар ву- жудга келган. Урал группаси уз навбатида туркий (чувашлар, татарлар, бошцирдлар), фин (комилар, саамлар, удмуртлар, мордвалар) ва угор (хантлар, мансилар, ненецлар) группаларига булинади. Урта асрларда, айницса Буюк географик кашфиётлардан кейин ацо- лининг аралашиши кучайдл ва хозир цам аралашиш давом этмоцда. Мндеецлар билан оцларнинг аралашишидан метислар, оцлар ва негр- лардан мулатлар, оцлар ва бушменлардан «ранглилар» пайдо булди. Латин Америкасида оцлар, индеецлар ва негрлар аралашиши руй бериб, цар бир мамлакатда бир хил ацоли типи ташкил топмоцда. Одамзод ирцлари цайвонларнинг кичик типларига ухшаган типлар эмас: а) цозирги замон ирцларининг физик белгилари мослашиш аца- миятига эга эмас; б) турли ирцдаги одамлар эркин чатишиши мумкин; в) ирцлар турларга айланиб бораётгани йук^ аксинча эскидан цолган фарцлари йуцолиб бормоцда. Муцим цаётий хусусиятлар — миянинг структураси, цул тузилиши, овод органлари, гавдани тик тутиш ирций тафовутларга эга эмас. Одам зоти асосий ирцларининг шаклланиши географик муцитнинг турли шароитларига мослашиш билан боглиц булган ва кишилар та- рацциётининг ижтимоий муносабатлар яхши ривожланмаганлиги нати- <382
жасида биологик цонунлар анчагина кучли роль уйнаган босцичида р\й берган. Экваториал ирцдаги кишилар терисининг ранги иссиц минтака- да цуёш радиацияси интенсив булган шароитда вужудга келади ва орга- низмни ультрабинафша нурларнинг зарарли таъсиридан цимоя цилади. }\уёш радиацияси анча кучсиз булган муътадил минтацада организм ) чун зарур булган оц рангли тери энг яхши мослашишдпр. Кузнпнг монгол ирцига хос цисицлиги, афтидан, даштларда чангдан ва ц\ ёш ёрутлигидан химояланишга мослашув булса1 керак. Ер курраси ацолисининг сони ва усиши. Ер ахолиси 1000 йилда 275 млн. га яцин, XX аср бошларида эса 1600 млн. киши булган, ^озпр эса 3500 млн. киши атрофида. Бинобарин, одам пайдо булгандан то асримиз бошларига цадар, яъни куп ммнг йиллар давомида Ер шари ахолиси 1600 млн. кишига купайган, лекин бу мицдор 60 йил мобайнида икки баробар купайди. 2000- йилга бориб, 6,6 млрд, кишига етади. Бандан куриниб турибдики, ахолининг сони купайиб ва купайиш суръати тезлашиб бормоцда. Табиийки, бундай купайишнинг оцибати нима булади, деган савол тугилади. Ацоли проблемаси билан шугулланувчи буржуа олимлари цозир хам инглиз ицтисодчиси Т. Р. Мальтуснинг 1798 йилда чиццан «Ацоли ионуни цацида тажриба» («Опыт о законе народонаселения») китобида 47- ж ад в а л АХОЛИНИНГ СОНИ В А ТАЦСИМЛХНИШИ (Дунё халцлари атласндан, 196+, млн. киши цисобида) Ирцлар ва группалар Европада, СССРдан ташцари Осиёда, СССРдан ташцари ССС Рда Африкада Америкада Австралия ва Океа- нияда Ж а м и Монголоид ирцининг Осиё тармоги 556,0 1,27 0,27 0,03 557,57 У билан экваториал ирц- лар оралигидаги аралаш ва оралиц группалар .... 506,8 0,02 5,4 1,3 *1,33 514,85 Монголоид иркининг Америка тармоги — — — — 22,5 22,5 У билан Европоид ирц оралигидаги аралаш груп- палар 80,0 ** 80,0 Осиё монголоидлари ва европоидлар оралигидаги аралаш ва оралиц группа- лар 0,06 9,42 23,46 32,91 Европоид иркн 428,0 480,0 195,0 63,0 247,0 13,0 1426,0 Европоид ирки билан экваториал ирцнинг Афри- ка тармоги оралигидаги аралаш ва оралиц группа- лар 163,1 54,8 45,4 0,1 263,4 Экваториал иркнинг Аф- рика тармоги — 0,1 — 140,32 23,0 .— 163,42 Экваториал иркнинг Оке- ания тармоги — 4,68 — — — 2,34 7,02 Ж а м и 428,06 1720,1 219,75 263,52 119,17 16,8 3067,7 383
баён этилган ацолининг ортицча купайиб кетиши назариясига таяниб иш курадилар. Бу назариянинг моцияти шуки, гуё одамлар яшаши учун зарур булган воситалар арифметик прогрессия буйича, ацоли сони эса геометрик прогрессия буйича купаяди. Шу сабабли Ерда бир вацт келиб, ацоли ортицча булиб цолади. Мальтусчилик капитализм цимоя- чиси (апологетикаси)дир. Агар Мальтус назарияси нуцтаи назаридан царалса, капитализм даврида мецнаткашларнинг камбагал яшашига сабаб ижтимоий тузум эмас, балки «одамларни чекланмаган суръатда купайиб бораётганидир». Ацолп проблемаси диалектик ва тарихий материализм нуцтаи назаридан принципиал бошцача хал цилинади. Фан ва техниканинг озиц-овцат мацсулотлари ва умуман истеъмол буюмлари ишлаб чица- рпшдаги имкониятлари чексиз. Тарацциётнинг цозирги босцичида цам озиц-овцат билан Ер куррасининг бутун ахолисинигина эмас, балки ун- дан анча куп ацолини тулиц таъминлаш мумкин. Масалан, Дунё океани имкониятларининг цозирги вацтда жуда оз цисмидан фойдаланилаёт- ганини юцорида курдик. Дозирги вацтда одамлар умумий табиий бой- ликларнинг жуда оз цисмидан фойдаланаётгани цисоблаб чицил- ган. Фаннинг бундан кейинги ривожланиши билли кишилар эхтиёжини таъминлашнинг янги, цозирча номаълум булган воситалари аниц- лапади. Кишилик жамияти ва географик мухит. Кишиларни ураб олган ва кишилар мецнат фаолияти руй берадиган табиат кишилик жамияти та- рацциётининг reoiрафик муцитидир. Кишилар цар доим географик муцитда яшаб келган ва яшамоцда; улар уз цаётлари учун зарур булган хамма нарсани — цаво, сув, озиц-овцат, кийим-бош ва турар жой учун керакли материални, саноат хом ашёси, энергия манбаи ва цоказоларни фацат узларини ураб олган табиатдан олишлари мумкин. Кишилар билан географик мухит уРтас1|Да узаро таъсир мавжуд. Бу таъсир икки ёцлама характерга эга: а) кишилар фаолияти ва жа- мият тарацциётида табиатнинг роли цамда б) кишиларнинг табиатга таъсири. Географик муцитнинг жамият тарацциётидаги ролига бацо бериш- да бир-биридан фарц циладиган иккита нуцтаи назар—идеалистик ва диалектик-материалистик царашлар мавжуд. Идеалистик цараш тарафдорлари тарихий воцеалар йуналиши, жамият цонунлари характери, кишиларнинг хулц-ai вори, улар машгу- лотларининг турлари ва то давлатни бошцариш шаклигача булган бошца ижтимоий цодисалар географик шароитга боглицдир, деб таъкид- лайдипар. Географнк шароитнинг ролига ана шундай царашлар систе- маси географик детерминизм (латинча детерминас — белгиловчи) ёки вулгар географизм деб аталади. Географик детерминизмни XVIII асрда француз зиёлиси III. Мон- тескье (1689—1755) бошлаб берган. У узининг тарихга оид тадцицотла- ларида ижтимоий цаётни табиий цонуниятлар, шу жумладан мамлакат табиий шароити бошцаришини исбот цилишга уринди. Монтескье ца- рашлари уша вацтда ижобий ацамиятга эга эди—урта асрларнинг чер- ков таълимотидан илгарилаб цуйилган бир цадам эди. Лекин кейинроц географик детерминизм реакцион йуналиш булиб цолди. Ундан маз- лум миллатларнинг цолоцлиги ва цашшоцлигини ма.млакатнинг табиий шароитидан деб «тушунтириш» цамда бир халкнинг бошца халц усти- дан цукмронлигини «оцлаш» учун фойдаланилди. Бундан ташцари, гео- графии детерминизм ирк ва халцлар тенгсизлигининг абадийлигини исботлашга уринади. Риттер Европа маданиятинйнг юцори даражада тарацций этганлигига унинг циргоцлари жуда уйилиб кетганлигини, Африка халцларининг цолоцлигига эса бу материк циргоцларининг текислигини сабаб цилиб курсатди. Кейинчалик содда географизм по- 384
зициясидаги географ, тарихчи ва философлар халцларнинг тарихий ва маданий ривожланиши йуналишини ицлимга, дарёларга, тупроцца, унинг унумдорлигига, кейпнроц мамлакатнинг бутун табиий шароити комплексига боглаб, дстерминизмни мураккаблаштирдилар ва яхшпроц ницобладилар. XX асрда географик детерминизм ирцчилик билан цушилиб, гайри- илмий назария—геополитикага айланади. Геополитика географии, ицтисодий ва сиёсий маълумотларни бузиб курсатиб, империализмнинг агрессив сиёсатини оцлайди. Детерминистлар табиий шароит жамият тарихида цал цилувчи роль уйнайди, деб нотугри таъкидлаш билан иккинчи хатога йул цуй- дилар: улар табиий шароит кишиларга бевосита таъсир курсатади деб цисоблайдилар. Хацицатда эса табиат билан хар бир киши алохида-ало- цида узаро муносабатда булмай, балки у билан кишилик жамияти узаро муносабатда булади ва географик муцитнинг таъсири бевосита булмай, кишиларнинг ижтимоий муносабатлари орцали, ижтимоий муцит орцали амалга ошади. Давлатлар ва халкларнпнг тарацциёт даражаси ишлаб чицариш кучлари ва ишлаб чицариш муносабатлари тарацциёти билан, яьни нис- батан тургун табиий шароит билан эмас, балки жамиятнннг рпвожла- ниш цочунлари билан белгиланади. Тарихий материализм табиий 1муцитнпнг жамият тараццпётидагн ролини инкор этмайди, албатта, лекин уни хал цилувчи ацамиятга эга деб цисобламайдп, жамият ривожида моддий бойликлар ишлаб чица- риш усулп хал цилувчи роль уйнайди. Жамият узининг ижтимоий цо- нунлари асосида рпвожланади, табиий шароит жамиятнйнг ривожла- пишига ё ёрдам беради (агар цулай табиий шароит булса), ёки, агар жамиятнннг табиий ресурсларга булган тегишли эхтиёжини цонднра олмаса, унинг ривожланишини секинлаштиради. Ижтимоий тарацкиётнинг хар бир босцичида табиат билан жамият- нинг узаро таъсири характера ишлаб чицариш усулига боглицдир. Тех- ника ва маданият цанчалик паст булса, .ишлаб чицариш цанчалпк цолоц булса, кишилар узларини ураб олган табиатга шунчалик куп ва шунча- лик бевосита боглиц буладилар. Ишлаб чицариш усули ва ижтимоий муносабатлар ривожлана бор- ган, техника ва маданият уса борган сари табиатдан кенгроц ва хилма- хилроц фоидаланилади; кишиларга географик муцитнинг бевосита таъ- сири камаяди, уларнинг табиат билан алоцаси мураккаблашади х.ар бир жойдаги географик шароитнинг таъсири заифлашадл. Кишиларнинг табиатга таъсирининг ортиб бориши цеч цачин улар- нпнг табиатдан аста-секин ажралиб боришини ёки табиатдан устун бу- лишини билдирмайди. «Табиат кучларини пнсон мехнатп билан алмаш- тириш, умуман айтганда газларни пудлар билан алмаштпришдск мумкин эмас. Инсон табиат кучлари таъсирини билиб олган тацдирдагина ундан саноатда цам, цишлоц хужалигида цам фойдалана олиш ва ундан фой- даланишни машиналар, цуроллар ва шу кабилар воситасида енгиллаш- тира олиши мумкин»1. Инсоннинг табиатга боглицлигини камайтириш—бу табиий цодиса-, ларни олдиндан кура олиш, табиий ресурслардан фойдаланйш, атрофии ураб олган мухитга одамларга керак булган узгаришлар киритиш учун табиий процессларни урганиш ва улардан фойдаланйш демакдир. Социалистик ижтимоий тузум кишиларга табиат бойликларидан энг тулиц фойдаланишнигина эмас, балки географик шароитни планли 1 В. И. Л е н и н, Поли. сбор. соч. т. 5, 103 бет. 25 Л. П. Шубаев 385
кайта узгартиришни хам таъминлайдп. Бутун пнсоният мецнати табиат- да амалга ошганлигидан у табиатни узгартирмасдан цолмайди. Бундан ташцари ижтимоий мехнат фаолиятига эга булган кишиларнинг пайдо булиши табиат тарацциётида сифатий сакраш булди: инсон Ер юзаси табиатини узгартирувчи цудратли омил булди. Кишиларнинг табиатга курсатадиган энг оддий таъсири табиатнинг одам мавжудлиги орцали, табиат ва одам уртасида модда алмашини- ши ортали узгаришидир. Кишилар табиат инъомларини йигиш билан ки- фояланиб цолмайдилар, уларни ишлаб чицарадилар, табиат инсон ишти- рокисиз цосил цила олмайдиган цаёт воситаларини вужудга келтира- дилар. Кишилар усимликларни билган холда узгартириш ва чатиштириш пули билан уларнинг маданий хилларини яратдилар, бундай усимлик- ларнинг мицдори цозирги кунда 9,5 мингга етади. Одамлар ёрдамида бу усимликлар ареали гоят кенгайди. Маккажухори ватани Мексика, картошка ватани Анд ясси тогликларидир; хозир 6v усимликлар буттн материкларга тарцалган. Хабашистондан чиццан кофе, Жанубий Афри- кадан чиццан тарвуз, Марказий Америкадан чиццан помидор цам ана шундай кенг тарцалиб кетди. Грециядаги икки хил олмадан цосил ци- линган олма навлари сони цозир 10 мингга етди, картошка ва шоли нави 2000, бугдой нави ва хиллари 30 000 дир. Кишилар куп хайвонлар- пи цулга ургатдилар, хонакилаштирдилар ва жуда кенг тарцатдилар, баъзи цайвонлар эса турларни чатиштириш йули билан яратилди. Шацар ва цишлоцлар, йуллар, саноат корхоналари, сув омборлари, ишлов берилган металл ва металлмас материаллар, хайдаладиган ер- лар, сугорилган, сув чицарилган ерлар, воцалар, цуритилган ботцоцлик- лар, ер пусти юцори цатламларидан чицарилган артезиан сувлар киши- ларнинг бунёдкорлик фаолияти натижасидир. Инсон шамол, дарёлар, сув цалциши тулцинлари, торф, кумир, нефть, газ ва атом энергиясидан фойдаланади ва уни узига кераклк тсмонга йуналтиради. Кишилар мецнат фаолияти табиатга зарар етказиши цам мумкин. Бундай ацвол биринчи навбатда урмонларни йуц цилишда куринади. Урмонли майдонлар Англияда 20 баробар, Бельгия, Италия ва бошца мамлакатларда 80—90% цисцарди. АКШдаги урмонларнинг фацат ярми сацланиб цолган. Инсон цайвонларнинг янги турларини яратиш билан бирга уларнинг 75 дан ортиц тур ва кичик турпнп йукотди: Бискай китн, Д\адагаскар туяцуши, Янги Зеландия моаси бутунлай йуцолиб кетди, зубр ва бизон- лар цурицхоналардагина жуда оз мицдорда сацланиб цолди. Кишилар дарёларга тугонлар цуриб, балицчилик хужалигига зарар етказади, чунки тугон цурилганда балицларнинг тухум ташлаш шароити ёмонла- шади. Дарё сувларининг саноат чпциндилари билан ьфлосланишидан ихтиофауна яна хам купроц зарар куради. Социалистик жамият табиатнинг ривожлцниш цонуниятларига амал килиб, табиат ресурсларидан коммунизм цурилиши мацсадларида оци- лопа фойдаланади. Кишилик жамияти вужудга келиши билан Ер юзасининг табиати тарацциётнинг янги босцичига кирди. Бу босцичда планетамиз ланд- шафтларининг умумий манзараси антропоген даврдан олдгнгига нисба- тан анчагина бошцача булиб цолди. Дуруцликда цозирги вацтда одам муайян мицдорда таъсир этмаган ва узлаштирмаган жой аслида цолма- гап; дастлабки табиатнинг охирги цисми — Антарктидага таъсир этиш бошланмоцда. Инсоннинг географик муцитга таъсирининг кулами ацоли сонининг ошиши, техника тарацциёти билан ортпб боради, лекин бу таъсирнпнг сифати жамиятнинг ижтимоий тузумига боглиц. 386
Табиатни узгартириш проблемасини хал цилишда, яъни табиатнинг холида жамият эхтиёжига жавоб бермайдиган цисмларини яхшилаш- да география фани мухим роль уйнайди. География табпатдаги компо- нентлар ва ходисалар уртасида алокалар характерини урганади ва бу билим асосида табиатдан фойдаланиш хамда уни узгартириш йуллари- ни курсатиб беради, зарарли оцибатларга олиб келувчи номацбул хужа- лик тадбирлари цацида огохлантиради. Цозирги замон география фани, асосан, эндиликда озгина цолган, кам текширилган улкаларнигина урганмайди, балки асосан аллацачон- дан бери ацоли яшайдиган, хужалиги ривожланган ва табиати жуда узгартирилган территорияларни тадциц цилади. Бунда у табиий ресурс- ларнинг янги манбаларини аницлайди, уларни ишга солиш йулларини цидириб топади, халц хужалпгининг табиий бойликлардан фойдалана- диган тармоцларига цар томонлама илмий хизмат курсатади. 25*
МУНДАРИЖА 1-6 о б. География, табиий геогра- фия ва умумий ер билимииинг таърифи . ...................... 3 2- б о б. Ер юзасини урганишнинг ва география тарацциётининг асо- сий босцичлари................. 6 3- боб. Ернинг бошца планеталар орасида тутган урни............ 32 4- б о б. Ернинг умумий морфоло- гияси...........................41 Ернинг шакли ва улчамлари . . 41 Ернинг ички тузилиши ва унинг географик ацамияти........... 45 Материклар ва океанлар. Ер юза- сининг вертикал цамда гори- зонтал парчаланганлиги ... 52 Ер шарининг царакатлари ва улар- нинг географик оцибатлари . 66 Ер магнетнзми................ 73 5- боб. Атмосфера ва Ер ицлнм- лари............................78 Атмосферанинг таркиби .... 78 Атмосферанинг тузилиши .... 81 Куёш радиацияси.............. 83 Атмосферадаги иссицлик .... 94 Ернинг барик майдони . . . 107 Атмосферанинг умумий циркуля- цияси ........................Н7 Нам айланиши.................129 Ер шари ицлимларининг цисцача обзори..................... 149 6-б о б. Гидросфера............165 Дунё океани................ . 167 Куруцликдаги сувлар..........201 Ер ости сувлари..............202 Дарёлар.....................219 Куллар.......................251 Музликлар....................269 7- б о б. Материк ер пусти а цу- руцлик рельефи...............287 Тогли улкалар................293 Текисликлар..................307 Сув эрозияси ва аккумуляцияси рельефи комплекси...........311 Карст........................319 Материк музликлари босган улка- лар рельефи ...............323 Чул рельефи комплекси . . . 333 Киргоцлар......................337 Ороллар......................346 8- б о б. Биосфера.............350 9-б о б. Географик цобиц террито- риал цар хиллигининг энг уму- мий белгилари.................359 10-б о б. Ер шарининг ацолиси . . 379 На узбекском языке Леонид Павлович Шубаев ОБЩЕЕ ЗЕМЛЕВЕДЕНИЕ Перевод с русского издания Изд-ва „Высшая школа" М. 1969 Издательство „У^итуачи" —Ташкент—1975 Та ржи мани нг махсус редактори география фанлари кандидати Рафацов А. Таржимонлар F у ломов П., Ра^имбеков Р., Султанов И. Редакторлар Ра.уимбекое Р., Буломов 17. Бадипй редактор Бедарев Г. ^ехредакторлар Сибгатуллина Н. Вильданова Э. корректор Мир.%олицо8 Р. Теришга берилди 22/11-1974 й. Босишга рухсат этилди 2 1/11-1975 й. Котоз № 3. 70X108 */1« Физ. 6. л- 24, 25. Шартли босма. л. 53,95. Нашр. л. 33,6. Тиражи 8000. ,£\итувчи“ нашриёги. Тошкент, Навоий кучаси, 30. Шартнома № 71—72, Бахоси 1. с 18 т. Муковаси 30 т. УзССР Мннистрлар Советининг нашриётлар, полиграфия ва китоб савдоси ишлари Давлат комитетинипг -босмахонаси. Тошкент, Хамза кучаси 21. 1975 й. Зак. № 490. Типография № 1 Государственного Комитета Совета Министров УзССР по делам изда- тельств, полиграфии и книжной торговли. Ташкент, ул. Хамзы, 21.