Текст
хæмыпаты
РРАЙ
^хæмыцаты^
тМъщ
Дзæуджыхъæу
2003
84 Осет
Х-31
Хæмыцаты Ц.
Х—31 Пьесæтæ — Дзæуджыхъæу: Ир, — 2003 — 300 ф.
Хамицаев Ц.Х.
Пьесы
Хамицаев Царай известен зрителям по пьесам «Любовь наизнан-
ку», «Легенда о влюбленных», «Кто виноват?», «Черное дерево»,
«Царская дочь», «Два жениха», «Влюбленные», «Победи смерть!» и
др. Кроме ранее изданных пьес, в эту книгу вошли и новые его пьесы.
Автор поднимает животрепещущие проблемы, связанные с историей
и современностью нашего народа. Они оригинальны по сюжету, богаты
национальным колоритом, исполнены социальной значимостью.
у 4702470000-4 « А~ й/ _
ХМ131<03)-03 75"°3 84 °сет
© Хамицаев Ц.Х., 2003
15В^ 5-7534-0935-0 © Гаппоева Н.У., оформление, 2003
^Ж^^г-^^З^
ЧИ У АХХОСДЖЫН?
Дыууæархайдон драмæ
АРХАЙДЖЫТÆ:
В а д и м (Стай) — 18-аздзыд
М а х а р (Богъ) — 24-аздзыд
3 у р а 6 (Кобрæ) — 2б-аздзыд
А с л а н (Сырд) — 20-аздзыд
Г а 6 о, Вадимы фыд — 52-аздзыд
Н и ф æ, Вадимы мад — 43-аздзыд
А х п о л — 40-аздзыд
М и н æ т, йæ ус — 45-аздзыд
3 а р е т æ, Минæты чызг — 18-аздзыд
А л л æ — 19-аздзыд
А с и а т — 48-аздзыд
Архайд цæуы Ирыстоны горæттæй иуы.
ФЫЦЦАГАРХАЙД
Æхсæв. У талынг. Æрмæст хъуысы, кæрæдзийы ныхмæ рæвдз чи фæ-
цæуы, ахæм уæзласæн æмæ рог инкассаторон машинæты уынæр. Сценæйы
ферттивынц сæ цырæгьты рухсытæ. Чысыл фæстæдæр райхъуыст, маши-
нæтæ кæрæдзи куыд скъуырдтой, уый уæззау цæлхъ. Цыбыр рæстæджы
фæстæ та фæзынынц, инкассаторон машинæ чи бастыгъта, уыцы лæппуты
æндæргтæ. Фæцыд кæйдæр æхситт, æмæ æндæргтæ фæаууон сты.
Сындæггай срухс вæййы сценæ: Габойы хæдзар. Н и ф æ цыдæртæ архайы,
у тыхстхуыз.
Г а б о (æрбацæуы сед пьартфел). Æмбисæхсæвмæ та куы
бадыс, не ’фсин.
Н и ф æ. Омæ уæдæ куыд бафынæй уон, иу дæр уæ хæдзармæ
куынæ зыны. Кæм та фесæфтæ ды дæр?
Г а б о. Хъæуы уыдтæн. Ахсджиаг хъуыддаджы фæдыл... Рай-
сом дæр та мæ уырдæм хъæуы. (Æрæвæры пъартфел.) Æмæ нæ
лæппутæ кæм сты?
5
Н и ф æ. Цы сын зонын!
Г а б о. А фæстаг рæстæджы нæ кæстæр мæлæты æнафонты
цæуын райдыдта хæдзармæ. Фæлæ Æмзор кæм ис? Телефонæй
дæр не ’рбадзырдта?
Н и ф æ. Нæ. Банчы кæй кусы, уый мæ зæрдæмæ нæ цæуы.
Æхцатимæ баст у йæ куыст, цы нæ вæййы!.. Уæд та йæ æндæр
ранмæ аивиккам? Шофыры куыст алы ран дæр ссарæн ис.
Г а б о. Цæй, ахæм тæссагæй дзы цы ис? Мæнгæн нæ фæзæ-
гъынц: мады зæрдæ!.. Æмзорæн æз ницæмæй тæрсын, сæрæн у.
Университеты дæр мын дзы раппæлыдысты. Фæсаууонмæ, дам,
нæм чи ахуыр кæны, уыдонæй уый хуызæн нæй. (Бахудт.) Знон
æй цыма чызгимæ ауыдтон... Уæд та баныхас кæнис йемæ?
Н и ф æ. Цæй тыххæй?
Г а б о. Чындзæхсæв сын саразæм. Сæ хурæй хъарм уыдзыс-
тæм мах дæр. Гъестæй гыццыл хъæбул рагæй нал арæвдыдтон мæ
къухты æмæ æнкъард кæнын. (Ныххудтысты дыууæйæ дæр.)
Фæлæ Вадим та кæм ис, Вадим?.. (Тыхстхуызæй.) Æгæр ыл
узæлыс, не ’фсин, йæ чысылæй нырмæ. Кæстæр кæддæриддæр
буц у, фæлæ... Цыбыр ныхасæй, лæппуйы уаг мæ зæрдæмæ нæ
цæуы. Мæ фыццаг ус йæ фыртимæ цы фыдæбæттæ æвзары, ууыл
никуы ахъуыды кæныс?
Н и ф æ. Цавæрдæр рецидивистимæ барыс Вадимы?
Г а б о. Лæппу зын хъахъхъæнæн у... Куыд згъорынц азтæ,
æвæдза! Ралæгтæ сты мæ фырттæ, æз та сæ нывыл дæр никуы
федтон. Æдзух уыцы æнæвдæлон... (Ныуулæфыд.) Уыцы мæ-
гуыр усы фыдæбæттæ!..
Н и ф æ (тæргайгоцдæй). Уал азы фæстæ йæ ферох кæнын
æмбæлы, бæргæ!
Г а 6 о. Чердæм та аздæхтай мæ ныхас? Æз нæ лæппуйы кой
кæнын.
Н и ф æ. Нæ лæппу уа-диссагæй цы кæны?
Г а б о. Цæмæн ацыд заводæй?
Н и ф æ. Йæ зæрдæмæ нæ цыд уыцы куыст.
Г а б о. Иу куыст дæр йæ аккаг нæу! Æмæ цæмæн хъуамæ
куса, кæд ын йæ дзыппытæ цух нæ уадзыс!
Н и ф æ. Цæй, цастæ йын авæрын, уæлдай капекк раттын ын
куы нал уадзыс, уæд?
Г а б о. Уымæн мыл тæргæйттæ кæны. Фæллой кæнæд йæхæ-
дæг. Скъола тыхамæлттæй фæцис, институтмæ бацæуын дæр йæ
бон нæ бацис æмæ ныр иу ран бынат нал ары йæхицæн. Дзæгъæл
хъеллау кæны.
Н и ф æ. Æмæ уым ды ницы аххосджын хоныс дæхи? Горæты
зындгонд адæймагыл нымад дæ. Æхсæнады кусæг! Уыйбæрц зон-
6
гæтæ дын — æмæ дæ лæппуйы институтмæ бакæнын дæ бон ма
суæд! Æз дæуыл мæ зæрдæ дардтон, уыййеддæмæ мæхæдæг ба-
цархайдтаин.
Г а б о. Æмзорæн дæр æз баххуыс кодтон?
Н и ф æ. Æмзоры бон æнæ ’ххуысæй дæр уыд!..
Æрбацыд В а д и м, йæ мидкатай æмбæхсы.
Г а б о. Мæнæ ис! Лæппу, фæсæмбисæхсæв у ныр. Кæм та
уыдтæ? (Лсеппу, ницы дзургсейæ, йæ хæдоны цæппæртæ æф-
тауы.) Ныхас кæнын дæр дæ нæ фæнды мемæ?!
В а д и м (рамæсты). Цæй, ма та райдай!
Н и ф æ. Цы дзыхæй дзурыс уый дæ фыдмæ?!
В а д и м. Омæ уæдæ гыццыл саби нал дæн, мæ фæдыл кæсын
ницæмæн хъæуы!
Г а б о. Райсом ацæудзынæ мемæ!
В а д и м. Кæдæм?
Г а 6 о. Заводмæ. Ныллæудзынæ куысты.
В а д и м. «Куыст-куыст»-æй мæ иу ран куыд нал уадзыс,
æвæдза. Куыд кæсын, афтæмæй дын дæ къæбæр кæй хæрын,
ууыл мæсты кæныс, мæ фыд!
Г а б о. Æдзæсгом ныхас! Мæ къæбæр дын хæлæг кæнын?!
В а д и м. Æмæ уæдæ цæуыл стынг дæ?!
Г а б о. Чи дæ æмæ, зæгъын, цы дæ?
В а д и м. Заводы мæ хорз кусгæйæ фенай, уый дæ фæнды?
(Æлхыскъ ныхасæй.) Æмæ цы кæны! Алкæмæн сæ ныййарджы-
тæ баххуыс кодтой институтмæ бахауынæн, фæлæ ды!.. Æмæ раст
бакодтай! Гъер фондз азы институты куы фæахуыр кæнон, уæд
мæ фæллойæ æнæ хай нæ кæныс уал азы дæргъы?!
Г а б о. Цы, дам?! (Йе ’хсæрварс ын ныццавта.)
Н и ф æ. Уый цавæр цæф у, Габо?! (Лæппуйы йæ аууон
акодта.) Сывæллонæй дæр æм куы никуы систай дæ къух!
Г а б о (тынг мæстыйæ). Райсом ацæудзынæ мемæ заводмæ!
В а д и м. Æз никæдæм ацæудзынæн!
Н и ф æ (лæппумæ). Бынтон цæхгæр ма лæуу ды дæр! (Лæгь-
стæгæнгæйæ.) Байхъус дæ фыдмæ, мæ къона. Чи зоны, дæ зæр-
дæмæ фæцæуа дæ куыст.
В а д и м. Уæддæр мæ дыууæ мæйы фæстæ æфсады рæнхъы-
тæм...
Г а б о. Æмæ уыцы дыууæ мæйы та цы ми кæндзынæ?
В а д и м. Хъуамæ ацæуон балцы, фенон истытæ.
Н и ф æ. Омæ, чи зоны, уый дæр æвзæр хъуыды нæу, Габо.
Уадз истытæ фена лæппу.
В а д и м. Æхцайы тыххæй уæ нæ бахъыгдардзынæн.
7
Г а б о. Æмæ уæдæ... кæм ссардзынæ?
Н и ф æ. Æццæй?
В а д и м. Кæм?.. (Фæрæвдз.) Мамæ, ды мын цы ’хцатæ
лæвæрдтай, уыдон ныр цалдæр азы æмбырд кæнын.
Н и ф æ. Федтай, Габо, куыд фæстауæрцгæнаг у? (Лæппуйæн
хъæбыс кæны.) Мæ цæсты рухс! Мæ къона!
Г а б о. Равдис, кæм сты де ’хцатæ?
В а д и м. Ме ’мбалмæ. Нæ чыссæ иу у.
Г а б о. Чи у де ’мбал?
В а д и м. Ницы йын у...
Г а б о. Æгæр уарзын нæ райдыдтай дæ удæнцой?!
В а д и м. Цæрын мæ фæнды, мæ фыд, цæрын!
Г а б о. Цæрын?! Цæмæй?! Куыдæй?!
Н и ф æ. Ныууадзут-ма уæ тызмæг ныхас, мæ уд схауы! Рай-
сом баныхас кæндзыстут, æнафон у ныр... Æмзор дæр куыд нал
зыны!
В а д и м. Æмæ кæм ис?
Н и ф æ. Йæ куысты.
В а д и м. Йæ куысты? Йæ улæфыны мæй куы нæма фæцис.
Н и ф æ. Нæма фæцис, фæлæ банчы шофыртæй чидæр фæ-
рынчын, æмæ йæм абон фæдзырдтой.
В а д и м (исдугмæ джихау фæци). Уæдæ абон машинæйыл
куыста?..
Н и ф æ. Æмæ дæм цас диссаг фæкаст? (Телефоны дзæнгæ-
рæг. Ус сисша хæтпæл.) Чи дæ? (Тарстпхуызæй.) Цы, дам?!
(Хæгпæл йæ къухæй феуæгъд, бадзедзырой кодпга.)
Г а б о. Цы хабар у?! (Бауад æмæ райстпа хæтпæл.) Чи дзуры
уый? Рынчындонæй? Нæ лæппу уым?! Æмæ цы кодта?! Ау?!
(Тыхсшхуызæй æрæвæрдша хæтпæл.) Инкассаторон машинæйыл
цавæрдæр бандиттæ сæхи ныццавтой. Рæвдздæр рынчындонмæ!
Н и ф æ. Мæ хæдзар фехæлд! (Ацæуы лæгимæ.) Мæ хæдзар
фехæлд!..
Вадим æрвдзæфау сагъдауæй баззад.
Рухс ахуыссыд.
Минæты хæдзар. Ахпол, йæ уæлæ халат, афтæмæй бады стъолы уæлхъус
æмæ нуазы. Æрбацæуы Заретæ æд хызын.
А х п о л. Заретæ? Кæм ма разындтæ? Уал боны... Æз ам иунæ-
гæй тухæнæй мæлын, ды та!.. Куыд æнæзæрдæ дæ, куыд, Заре!
Чызг йæ хызын æрæвæры, райсы цъылын æмæ, ницы дзургæйæ, мæрзы.
Фæлæ йæ зыдтон, кæй æрбацæудзынæ. (Фестпад æмæ бацæуы
чызгмæ.)
8
3 а р е т æ. Æз хæдзар æфснайынмæ æрбацыдтæн æмæ мæ ма
хъыгдар.
А х п о л. Нæ дæ хъыгдарын, Заре... Дæ куыст кæн. Æрмæст
дæ уынгæ кæй фæкодтон, уый дæр цас у! Ехх, куы зонис, цас дæ
уарзын! Фыны дæр æмæ хъалæй дæр мæ цæстытæ дæ сурæт йед-
дæмæ ницыуал уынынц. Цæмæн мæ лидзыс дард, цæмæн?! (Бав-
вахс та чызгмæ.)
3 а р е т æ (тызмæгæй). Ма мæ хъыгдар дын загътон!
А х п о л. Нал у мæ бон! (Ацахста чызджы, фæлæ йын уый
цъылыпы хæцæнæй йæ сæр ныццавта æмæ федое. Лæг рамæс-
ты). Уу-у, уынгты чызг! Хæтаг! (Бацæуы та стъолмæ, æрбадт
æмæ нуазы.)
Æрбацæуы М и н æ т дыууæ уæззау чумæданимæ.
О Хуыцау! Минæт!..
М и н æ т (æрæвæры чумæдантæ). Тфу, бафæлладтæн!
А х п о л. Омæ тел цæуылнæ радтай? Дæ размæ ауадаин. Æви
та мын уымæй дæр тæрсгæ кодтай. Ницы мын уыдаид.
М и н æ т. Нозтæй та дæхимæ хорз фæкастæ, æнхъæлдæн.
А х п о л. Дæ мæтæй мыл катай бахæцыд æмæ уæд...
М и н æ т. Цæуыл скатай дæ? Фыццаг хатт уыдтæн ахæм
балцы æви?
А х п о л. Æгæр афæстиат дæ ацы хатт.
М и н æ т. Уыйхыгъд æрластон, цыдæриддæр хъуыд, уыдæт-
тæ. (Байгом кодта чумæдантæ.) Фен сæ мæнæ!
А х п о л (кæсы сæм). Уый дын, æлхæнджыты æхсызгон чи
хъæуы, ахæм товартæ, гъе! Уыцы горæты ма адонæй хуыздæр
исты баззад?! Гъе фæлæ нын æппæтæй пайдайагдæр чи у, уыцы
сонтгæнæн хостæ та? Хъылматæ-йедтæ...
М и н æ т. Гыццыл дзы не ’рластон, ма тыхс.
А х п о л. Дзæбæх гуыбынджын чыссæ та дзы ныннæмдзыс-
тæм, Минæт, гъи? (Æвиппайды аивта йæ ныхас.) Стæ-ма! Дзау-
мæттæм фестæм, фæлæ кæрæдзийы уынгæ дæр куы нæма фæкод-
там! Æгас цу, Минæт! (Усмæ бадардта йæ къухтæ, уый бацыд
æмæ лæджы уæрджытыл абадт, узæлы йыл.) Дæхи ма дын
кæй федтон! Бауырнæд дæ, фыны дæр, хъалæй дæр дæ сурæт мæ
цæстытæй нæ хицæн кодта. Æнæ дæу рухсы цъыртт нал фиппайд-
тон нæ хæдзары.
М и н æ т. Æмæ æниу æз къаддæр мæт кодтон дæу тыххæй?
Дæ уыргтæ та дæ нæ бахъыгдардтой?
А х п о л. Иучысыл. Фæлæ-иу, дæу тагъд фендзынæн, зæгъгæ,
кУь* ахъуыды кодтон, уæд-иу уыдон дæр фæсабыр сты.
М и н ае т. Чызгæн тынг бафæдзæхстон, хорз дæм нæ зылд?
9
А х п о л (æнахуыр хъæлæсæй). Куыннæма! (Заретæ йын йæ
сæр цы ран ныццавта, уым аныхта.)
М и н æ т (сыстад). Мæхæдæг дæр бæргæ тагъд кодтон хæ-
дзармæ, фæлæ ма иугыццыл цыдæрты тыххæй афæстиат дæн.
(Æфснайы уат.)
А х п о л. Минæт, дæу цахæм фæндыд, ахæм хицæн хæдзар
ссардтон. Цыппар уаты, дыргъдон, йæ кæрт— уæрæх.
М и н æ тъЙæ аргъ дæр, æвæццæгæн, ахæм уæрæх у.
А х п о л. Йæ аргъæй мæ ма фæрс! Фæлæ ницы кæны. Цыдæр
капеччытæ ма нын нæ фаг кæны, æмæ сæ тæккæ райсом самал
кæндзынæ.
М и н æ т. Бæгуыдæр самал кæндзынæн. Ацы иумæйаг кæрты
цæрыны бæсты... Нæ сыхæгты цымыдис цæстытæй искуы фер-
вæз!..
А х п о л. Æмæ уый тыххæй дæ товартæ рæвдздæр царды
ауадз...
3 а р е т æ (æрбацæуы мæстыйæ). Æрхæццæ дæ, мæ мад?
А х п о л (чызджы фенгæйæ, рæвдз фестад æмæ чумæдантæ
ахгæдта). Не ’фсин, адон уаты бæрæгастæу цы ныууагътай?
М и н æ т. Æмæ та цы тыхстхуыз дæ, Заре?
3 а р е т æ. Цæуыл цин кæнон? Дæ дард балцæй мын исты
хорздзинæдтæ куынæ ’рластай, мыййаг.
М и н æ т. Æмæ дын кæд æрластон, уæд та?
3 а р е т æ. Бузныг де ’рхъуыдыйæ! Ницы мæ хъæуы дæуæй!
Æз мæнæ мæ хызынмæ раздæхтæн, уыййеддæмæ уын уæ хæсси-
нæгтæ уынгæ дæр нæ фæкодтаин. (Райсы йæ хызын.)
М и н æ т. Цы та дыл æрбамбæлд?! Хæдзар дæр куынæ баф-
снайдтай мæнæ!
3 а р е т æ. Дæ хæдзар мæ хæдзар нæу, цы йæ ’фснайон?!
А х п о л. Не ’фсин, ды куы ацыдтæ, уæд дыккаг бон ай дæр
ацыд хæдзарæй. Æмæ уæдæй нырмæ кæм лекка кæны, уый бæ-
рæг дæр нæй.
3 а р е т æ. Æнаккаг!
М и н æ т. Заре! Исчи йæ фыдмæ ахæм дзыхæй дзуры?
3 а р е т æ. Чи у мæ фыд? Дæ лæг мæнæ?! Мæ фыд дæ куы
ныууагъта, уæд æм куыд мæсты кодтон æз! Цыфыддæр ныхæс-
тæй йæ æлгъыстон. Фæлæ уыйфæстæ бамбæрстон, бынтон дзæ-
гъæлы йæ кæй æфхæрдтон, уый.
М и н æ т. Цæрын нæ зыдта. Хæлиудзых уыд дæ фыд!
3 а р е т æ. Йæ сыгъдæг фæллойæ цард. Фæлæ дын уый æгъ-
гъæд нæ уыд! Спекуляци кæнын дæ нæ уагъта. Æмæ уæд мæнæ
ацы æдзæсгом хæрзкондимæ сбастай дæхи. Дæ цардæй бузныг
дæ, фæлæ мæ хъысмæтыл искуы ахъуыды кодтай?!
10
М и н æ т. Цы хъуаг дæ?!
3 а р е т æ. Фехæлдтай мын мæ цард! Налдæр мын фыдыкъо-
на ис, налдæр — мады! Ды æдзух ацæуыс дæ сæудæджеры хъуыд-
дæгты фæдыл, æз та мæнæ ахæм адæймагимæ куыд цæрон ам?!
М и н æ т. Цы дын кодта?!
3 а р е т æ. Ды ам куынæ вæййыс, уæд мæ дæ бынаты æвæры
дæ лæг. Æнæуаг æвнæлд мæм кæны.
М и н æ т. Уый та цавæр æмбисонд у, Ахпол?!
А х п о л. Ма йыл æууæнд, не ’фсин! Иучысыл æй мæ зæрды
фыдау арæвдауын уыд, уый та йæ чердæм бамбæрста! (Чызгмæ.)
Уый хæлды нысан у!
3 а р е т æ. Цы цæсгомæй уæндыс дзурын?!
А х п о л. Гъемæ кæд афтæ у, уæд æз ацæудзынæн!
М и н æ т. Кæдæм?! (Чызгмæ.) Банцай, чызг!
3 а р е т æ. Æниу æй тыххæй куы тæрис, уæддæр ацæуид!
Уый дæу тæрсын кæны. Зоны дын дæ лæмæгъдзинад. Дæ чыссæ
дын цъиры æмæ ам æлдары цардæй цæры!
М и н æ т. Æмæ йын уæдæ цы кæнын кæныс? Ахæм рынчы-
нæй кусгæ кæна?
3 а р е т æ. Чи у рынчын?! Нæ фæлæ дæ хынджылæг кæны,
ды та йын дугъы уайыс! Æмæ куыннæ! Ахæм хæрзконд лæджы
сæраппонд хи амарын дæр æмбæлы!
А х п о л. Гъемæ, кæддæр кæм куыстон, уым ныллæудзынæн
фæстæмæ! Уадз амæлон, æмæ æрцæрай!
М и н æ т. Ницы ныллæудзынæ нырма, Ахпол! (Чызгмæ.)
Мæ цардæн дæ уынаффæгæнæг ничи кæны, Заре!
А х п о л. Дæ мад мæ цалдæр азы хистæр у, фæлæ йæ дæ
хуызæн æрыгæттæй дæсыл дæр нæ баивдзынæн. (Усыл узæлы.)
Иæ фæндон мын зынаргъ у кæддæриддæр.
3 а р е т æ. Æрыгондæр дзы кæй дæ, уымæй дæр æй дæхиуыл
бæттыс!
М и н æ т. Ныхъхъус у дын зæгъын, чызг!
3 а р е т æ. Дæлдзæх фæут дыууæйæ дæр мæнæ уæ хæссинæг-
тимæ! Ныр та алы рæтты спекуляци кæндзынæ, мæ мад, канд
хæцъилтæй нæ, фæлæ алыхуызон хъылматæй дæр! Æз ныртæк-
кæ фехъусын кæндзынæн милицæйæн! (Фæраст дуармæ.)
А х п о л. Æрлæуу! (Чызджы фæпдагыл алæууыд.) Не ’фсин,
уæртæ йæ иннæ уатмæ акæн æмæ йыл дуар сæхгæн! Уæддæр
дзæгъæл лекка кæны уынгты!
М и н æ т (фыртæссæй чумæдантæм фæлæбурдта). Ау,
ахæм ми бакæндзынæ, Заре?!
П а у з æ
11
3 а р е т æ (бацæуы мадмсе). Ахицæн у дæ лæгæй.
М и н æ т (скуыдта). Цытæ дзурыс, чызг!
3 а р е т æ. Цæр уæдæ йемæ! Æз дæм мады номæй нал бадзур-
дзынæн. (Фыддæрадæн.) Чи зоны, æнæ дæу дæр мæ фарсмæ чи
æрбалæууа, ахæм ис. Тыхджын æмæ сæрæн! (Фæуайы, фæлæ
йып лæг йæ къух ацахста.)
А х п о л. Нæ ацæудзынæ!
3 а р е т æ (сиды æххуысмæ). Махар! Махар!
М а х а р (фæзынд æмæ Ахполы уæхсчытыл фæхæцыд фæс-
тейæ, йæхимæ йæ фæзылдта). Хорз лæг! Искуы ма Заретæмæ
куы бавналай, уæд мæ мауал рахъаст кæн! (Асхуыста йæ, уый
бандоныл æрхаудта, лæппу та Заретæйы йæ дæларм бакæ-
ны.) Хæрзбон, папашæ! (Акæны чызджы.)
М и н æ т. Мæ хæдзарыл! Уый та чи у?! .
А х п о л (фæгæпп ласта). Чи у?! Дæ чызджы хæзгул! Фед-
тай, йæ рæстæг кæимæ æрвиты?! Уымæн ацыд хæдзарæй — мæ
аххосæй нæ! Мæныл та тугтæ мысы, цæмæй йын æфсон уа уынг-
ты хæтынæн!
М и н æ т (скуыдта). Ныббар, Ахпол. Ай цытæ кæны мæ
чызг, цытæ?!
Рухс ахуыссыд.
Рынчындоны кæрт. Бæласы бын — бандон. В а д и м тыхстхуызæй рацæуы
йæ рынчын æфсымæры цурæй, сбады.
А л л æ (æрбацæуы). Куыд у де ’фсымæр, Вадим? Нæма
æрæмбæрста йæхи?
В а д и м (æрæджиау). Нæма.
А л л æ. Чи ис йæ цуры?
В а д и м. Мамæ.
А л л æ. Ма тыхс... кæд фæхуыздæр уаид рынчыны уавæр.
В а д и м (йе стыр маст æмбæхсгæйæ). Чи зоны.
А л л æ. Фыдгæнджытæй никæйы ма æрцахстой?
В а д и м. Нæ.
А л л æ. Уыцы сырдтæ! Цымæ сын цы зæрдæтæ ис?! Иу ахæ-
мы фен! Кæддæра цыхуызæн у йæ цæстыты каст!
В а д и м (фестад). Аллæ! Куы не ’рбацыдаис, уæд хуыздæр
уыдаид.
А л л æ. Тыхсгæ мæ кæныс?
В а д и м. Тыхсгæ кæнын мæхицæй дæр.
А л л æ. Вадим, бынтондæр масты бар куы бакодтай дæхи.
Зын мын у.
В а д и м. Цы дын у зын? Мæ катаймæ кæсын?
12
А л л æ. О, уарзгæ дæ кæнын! Æмбарыс? Уарзгæ! (Иннæр- ’
дæм азылд.)
В а д и м. Бузныг! Ныронг дæ никуы фехъуыстон уыцы ны-
хас, кæд æм рагæй æнхъæлмæ кастæн, уæддæр! Фæлæ мын ныр
фæтæригъæд кодтай, цæмæй мæхиуыл фæхæцон!
А л л æ. Куыд уынын, афтæмæй зæрдиаг ныхасыл дæр нал
æууæндыс.
В а д и м. Æууæндæн никæуыл ис! Цъаммар сты иууылдæр!
(Сбадт та.)
А л л æ. Раст нæ дæ! Йæхиуыл йæ зæрдæ чи нæ дары, уый
иннæтыл дæр не ’ууæнды.
В а д и м. Æвæццæгæн!
А л л æ. Рацу нæ заводмæ, иумæ кусдзыстæм. Уым кусæг
фæсивæды ’хсæн бынтон æндæр хуызы банкъардзынæ дæхи. Стæй
институтмæ бацæттæ кæндзынæ... Фæнды мæ, цæмæй фæсаууон-
мæ иумæ ахуыр кæнæм.
В а д и м. Нæ, ныртæккæ ахуырыл дæр нæ дæн æмæ куыстыл
дæр.
А л л æ. Вадим, ахæм лæмæгъ æнхъæл дын никуы уыдтæн.
В а д и м. Не ’мбарыс, цы мыл æрцыд, уый!
А л л æ. Æмбарын! Де ’фсымæры мæтæй хъæрзыс.
В а д и м. О, фæлæ ма дзы æндæр цыдæр дæр ис! Дуне мыл
рафæлдæхы!
А л л æ. Ау?.. Зæгъ, уæдæ, цы хабар у?
В а д и м. Нæ, нæ! Сæнттæ цæгъдын!
А л л æ. Дæ маст нæ дих кæныс мемæ.
В а д и м. Мæ мастæн дихгæнæн нæй.
А л л æ. Зынаргъ дын куы уаин, уæд æй дих кæнис.
Фæзынд А с л а н.
В а д и м (зæхмсе кæсгæйæ). Бузныг, Аслан, кæй æрбацыдтæ,
уымæй.
А с л а н. Нырма æрдæбон базыдтон хъуыддаг.
В а д и м. Ницы базыдтай нырма!
А с л а н. Цæмæй зæгъыс, Вадим?
В а д и м. Ничи уæ зыдта, ме ’фсымæрæй куыд сæрыстыр
уыдтæн æмæ йæ цас уарзтон, уый! Уымæй мын зынаргъдæр кæй
ничи ис! Фæлæ ды нæ зоныс, æппæтæй æвирхъаудæр цы у, уый!
А с л а н. Ома?
В а д и м. Ома мæнæ уе ’ппæт дæр, мæ разы кæй уынын,
уыдон кæй не стут! Æндæр стут! Гæды æмæ хин!
А л л æ. Вадим!..
В а д и м (ныхас исгæйсв). О, о! Гæды! Мæнæ ды, мæ уар-
13
зон!.. Нæ, суанг дæуæй дæр тæрсгæ кæнын! Мæ уд мын куы
аныхъуырай, мыййаг! Сымахæй лидзын хъæуы дард!
А л л æ. Сæнттæ цæгьды фыртыхстæй! Басабыр кæнын æй
хъæуы. Дохтыр... (Ауад рынчындонмсе.)
В а д и м. Сæнттæ?! Нæ, æрра кæнын! Мæ сæры магъз фен-
къуыст, уымæн æмæ дзы æнæхъæн денджыз абухы! Сымах та мæ
сабыр кæнут! Куыдæй?! Кæд ныронг нæма бамбæрстон, цы ’рцыд,
уый! Фыны уынын æппæтдæр! Фыны! Куыд æбуалгъ фын у!
Райхъал мæ кæнут рæвдздæр æмæ дзы фервæзон! Цæй-ма! Уæ
бон нæу? Афтæмæй та зæгъут, сæнттæ цæгъдын! Нæ, сæнттæ
цæгъдут уæхæдæг!
А л л æ (фæзынд фæстсемсе). Вадим, де ’фсымæр!..
В а д и м (фестад). Цы ме ’фсымæр?!
Чызг йæ сæр æруагъта.
А с л а н (фæтарст). Амард?!
В а д и м. Нæ, нæ! (Ныхъхъæр кодта.) Нæ.Ч (Ауад рынчын-
донмæ, чызг дæр — йсе фседыл.)
А с л а н. Амард! Амард! (Азгъордта иннсердæм.) Амард!
Рухс ахуыссыд.
Горæтгæрон хъæды къох — цадмæ æввахс. Æрбацæуынц
М а х а р æмæ 3 у р а 6.
М а х а р. Нæ, Кобрæ, тæрсын Стайæ. Йе ’фсымæрыл исты
куы ’рцæуа, уæд æй йæхицæн дæр нæ ныббардзæн æмæ нæ ауæй
кæндзæн.
3 у р а 6. Нæ бауæнддзæн. Йæ ныййарджытæн куыд схъæр
кæндзæн йæхи?
М а х а р. Инкассаторон машинæйы шофыр Стайы ’фсымæр
цæмæн разынд? Вадим нын йæхæдæг куы загъта, йе ’фсымæр
отпусчы ис, зæгъгæ.
3 у р а б. Æппынфæстаг, æз талынджы нæ федтон, машинæйы
шофыр чи уыд, уый, мачи дзы уа! Цæй, кæд йе ’фсымæр фервæ-
зид мæлæтæй.
М а х а р. Бæргæ!.. Куыд æнтæф у! Фæлæуу, æз уæртæ ресто-
ранæй лимонад æрбахæссон. (Фсецæуы, фселсе ма серлсеууыд.)
Мыййаг мæ Заретæ куы агура, уæд мæм ам фæлæууæд.
3 у р а б. Ссæудзæн? Æмæ Асланитæ куы ссæуой, уæд нæм
ныхас, куы уыдзæн. Заретæйы раз куыд?.. Уый хъуамæ мацы
базона. Абон ууыл не стæм.
М а х а р. Нæ нæ бахъыгдардзæн. Исты æфсонæй йæ арвит-
дзынæн.
14
3 у р а б. Зæгъ-ма æнæхинæй, æцæгæй йæ уарзыс?
М а х а р. Цæй-ма, Кобрæ!.. (Ацыд.)
3 а р е т æ (чысыл фæстæдæр æрбацæуы æд хызып). Дæ бон
хорз, Зураб. Иунæгæй дæ? Æмæ Махар кæм ис?
3 у р а б. Ныртæккæ йæ ардæм хъæуы. Донмæ ауад.
3 а р е т æ (хызынæй сисы гыццыл магнитофон, хьуысы дзы
рог эстрадон музыкæ. Чызг кафæгау кæны йæхицæн, лæппу та
йæм иуварсæй кæсы). Ахæм æнтæф рæстæджы ам улæфын хорз
у, нæ?
3 у р а б. Уæлдайдæр дæ хуызæн бæлонимæ.
3 а р е т æ. Бæлонимæ? Уый та куыд бамбарæн ис?
3 у р а б. Ды мæ не ’мбарыс, Заретæ, фæлæ æз... Махар куы
нæ уыдаид, уæд афонмæ мæ бæлон суыдаис, æмæ ныр куыд хорз
æрвитиккам нæ рæстæг! Нæ фæлæ цы, уый зоныс?
3 а р е т æ. Цы?
3 у р а б. Рагæй дæм æхсайы мæ зæрдæ... Нæ уарзондзинад
куы сцæхæр уаид, уый мæ фæнды. Чи зоны, Махар дæр сразы
уа. Баныхас кæнон йемæ?
3 а р е т æ. Цытæ дзурыс, Зураб?!
3 у р а б. Дæ зæрдæмæ нæ цæуын?
3 а р е т æ. Никуы ахъуыды кодтон ууыл, уымæн æмæ мын
зынаргъ у иу адæймаг.
3 у р а б. Уæдæ йыл амæй фæстæмæ ахъуыды кæндзынæ. Чи
зоны, æз дын ноджы зынаргъдæр суон.
3 а р е т æ. Ныууадз-ма дæ хъазын, Зураб!
3 у р а б. Æз хъазгæ нæ кæнын, Заретæ. (Фæхæцыд чызгыл
æмæ йæ тыхæй æрбалхьывта йæхимæ. Уалынмæ æрбацыд
Махар дыууæ лимонады авгимæ. Уый фенгæйæ, Зураб суагьта
чызджы.)
М а х а р (хиуылхæцгæ хьæлæсæй). Ссыдтæ, Заретæ? Ануа-
зут дон.
3 у р а б. Æз Заретæйы ануазынмæ хъавыдтæн, фæлæ мæ ды
бахъыгдардтай, Махар.
М а х а р. Искæй нозт ма нуаз, мæ лымæн, науæд дзы дæ
гуыбын фæрисдзæн.
3 у р а 6. Уый бафæлваргæйæ у.
3 а р е т æ (се ухсæн фæныхст). Ныууадзут-ма уæ ныхас!
(Райста æвгтæ Махары кьухтæй.) Фæлæуу, мæнæ тагъд мæ
улæфæн рæстæг фæуыдзæн æмæ мæ уæд афтæ арæх нал уындзы-
стут.
3 у р а б. Цы йæм тагъд кæныс, мæлæты куыст дын куынæ у,
мыййаг. Донуæйгæнæг!
3 а р е т æ. Ма худ! Сымах бон ахæм куыст ссарын дæр куынæ у.
15
М а х а р (дселгооммсе ныхасæй). Цомут уæртæ цадмæ, науæд
ацы æнтæфы куы ссудзон, уымæй тæрсын!
3 у р а б. Фæлæуу-ма, Махар (Чызгмæ.) Ды уал ацу, Заретæ,
феййафæм дæ.
Чызг æвгтæ æмæ магнитофон хызыны нывæрдта æмæ сæ ахæссы.
М а х а р. Цы ’рцыд ам?
3 у р а б. Куы ницы. Гуырысхо мыл кæныс?
М а х а р. Дæ зæрдыл æй бадар, æз мæ комдзаг искæй дзыхæй
нæ фæисын!
3 у р а б. Æдылы дæ, æвæццæгæн. Чызгæй фылдæр цы ис!
Арвит æй рæвдздæр, хъыгдары нæ!
А с л а н (æрбазгьордта тыхулæфтгсенгæ). Ам стут?!
3 у р а б. Цæмæн ссыдтæ иунæгæй?! Вадим нæй?!
А с л а н. Нæй! Йе ’фсымæр амард! Сæфæм, Кобрæ! Исты
æрхъуыды кæн!
3 у р а б (фырмсестæй Асланы риу ныццавта, уый фæкалд).
Ацæут! Вадиммæ уæ цæст фæдарут! (Фæаууон.)
Рухс ахуыссыд.
Уыцы ран та цалдæр боны фæстæ. Æрбацæуы 3 у р а 6, у сагъæсхуыз.
М а х а р (фсезынд). Кæм фæдæлдзæх, уый бæрæг нæй. Нæй!
Нæ бафæрæзта йе ’фсымæры мастæн. Тæссаг уавæры стæм.
3 у р а б. Куы рамбырд уæм, уæд... Сырд ссæудзæн?
Махар. О, фæлæ Стай!..
3 у р а б. Кæд зæрдæдаргæ нал у, уæд æй...
М а х а р. Цы бакæнынмæ хъавыс?
3 у р а б. Нæ мæ ’мбарыс æви?!
М а х а р. Цытæ дзурыс, Кобрæ, уый-æгæр у!
3 у р а 6. Уæдæ нын тæрхонгæнджытæн нæхи агæрах кæнын
кæна, уый дæ фæнды?!
М а х а р. Кобрæ!.. (Ацыд.)
3 у р а б. Фæлæуу-ма, Богъ! (Ацсеуы йсе фæдыл.) Богъ!
Æрбацæуы А л л æ, кæйдæр агуры. Стæй бæласы аууон алæууыд.
В а д и м (æрбацæуы мæстыгæрæй). Нæма сты ам. Сæ хъæд-
даг лæгæт афтид у нырма.
А л л æ (бацæуы йæм). Вадим...
В а д и м. Аллæ? (Мæстыйæ.) Цæмæн æрбацыдтæ?!
А л л æ. Ме ’мбæлттимæ уæртæ цады был уыдтæн æмæ...
В а д и м (ныхас исгæйæ). Исты зæгъын дæ фæнды?!
А л л æ. Фæнды мæ дæ зын сахат демæ уæвын.
В а д и м. Бузныг! Фæлæ хуыздæр уыдзæн, куы мæ ферох
кæнис, уый! Мæнæй дын æмбал нал ис!
А л л æ. Дæ зæрдæ мыл истæмæй фæхудт, мыййаг?
В а д и м. Тæрсын, мæ зæрдæйы уазал æнæуынондзинад йед-
дæмæ куы ницыуал баззайа, уымæй. Цæмæн дæ хъæуы ахæм æм-
бал?
А л л æ. Дæ масты ныхмæ фæлæууын куыд нæу дæ бон?! Æз
та... Куыд тынг мæ фæндыд дæ рыст фенцондæр кæнын!
В а д и м. Никуы бафтдзæн уый дæ къухы! Æнцой бонтæ нал
ис мæнæн! Ныууадз мæ иунæгæй. Ацу!
А л л æ (цæссыгтимæ). Цы дыл æрцыд, Вадим?! Цардæгас чи
у, уый цæрын куы хъæуы, уæд дæ цардыл куыд исыс дæ къух?!
Цæмæн дæ ам та? Уыцы æмбæлтты та агурыс?!
В а д и м (фæтыхст). Цавæр æмбæлтты?!
А л л æ. Иу хатт сæ нæ федтон ам демæ? Ахæстоны чи бадти,
ахæмтæ сты. Зонынц сæ ме ’мкусджытæ. Семæ дын иумæйагæй цы
ис? (Йæ кьухыл ын фæхæцыд.) Цом ардыгæй! Рацу уæхимæ!..
В а д и м (асхуыста йæ иуварс). Цы дæ хъæуы мæнæй?!
(Фæцæуы чызгмæ уыцы мæстæлгьæдæй.) Ацæудзынæ æви нæ?!
А л л æ (фæтарст дзы). Вадим! Дæхи æрæмбар!.. (Фæаууон.)
А с л а н (æроацæуы чысыл фæстæдæр). Стай, ссыдтæ?
В а д и м. Кæм ис Кобрæ? Йемæ мæ ныхасаг ис. Кæддæра цы
цæсгомæй æрбакæсдзæн мæ цæстытæм!
А с л а н. Нæ йæ зоныс, цы?
В а д и м. Нæ, хорз æй нæ зыдтон! Нæ зыдтон Богъы дæр!
Кæуыл баууæндыдтæн! (Схьæрзæгау кодта.) Хъуамæ амарон
Кобрæйы!
А с л а н. Ма бафæлвар, науæд бабын кæндзынæ дæхи. Æнæ-
уый дæр Кобрæ æмæ Богъ тæрсгæ кæнынц, куы нæ ауæй кæнай,
уымæй. Куыддæр дыл сæ зæрдæ нал дарой, афтæ дæ!..
В а д и м. Мæ ныййарджыты хъæрзын!.. Куыд мæстæлгъæдæй
агурынц сæ фыдгæнджыты! Цæмæй зонынц, сæ туджджынтæй
иу сæхи фырт кæй у! Куы базоной хъуыддаг!..
А с л а н. Нæ дын æй ныббардзысты никуы!
В а д и м. Æмæ уæдæ куыд?!
А с л а н. Дæ маст дæ зæрдæйы баныгæн арф. Куы йæ схъæр
кæнай, уæд дæр ма дзы цы рамбулдзынæ? Кобрæйы ’мбæлтты
нæ зоныс? Сæргæвддзысты дæ. Дæ ныййарджытæн фæтæригъæд
кæн. Дæу дæр ма куы баныгæной, уæд ма сæ къæхтыл куыд цæу-
дзысты?!
В а д и м. Ныййарджытæ!.. Цы ’мбарæм мах та ныййарджы-
тæн?! Нæ федтай, ныййарджытæ куыд хъæрзынц уый! Цы амонд
хæссыс дæ ныййарджытæн ды?!
2 Хæмыцаты Цæраи
17
А с л а н. Стай!..
В а д и м (хьуыдыты аныгьуылд). Цымæ мæ ныййарджыты
бынаты æндæр искæй ныййарджытæ куы разындаиккой, кæннод
мæхи бынаты — кæйдæр æфсымæр, чи сын бамбæрстаид уæд ма-
хæй сæ рыст? Чи уæ ’мбары мæ катай, ме ’мбæлттæ?! Мæ маст
уæ кæимæ адих кæнон?! Æмæ уæ кæй мастмæ æвдæлы, уæхи
удтæн куы тæрсут, уæд?! Афтæмæй та мын æмбæлттæ хонут уæхи!
Æмбæлттæ!.. Уæвгæ, цы сты æмбæлттæ та? Семæ баиу дæ зонд,
мидбылты дæм худынц æмæ сыл æууæндыс. Стæй дын æвиппай-
ды сæ тых-сæ бонæй ахæм цæф ныккодтой, æмæ дæ астæуыстæг
асаст. Хъæрзыс, искæмæ æххуысмæ фæдзурын дæр нæу дæ бон,
уыдон та дæм иуварсæй кæсынц æмæ тæрсынц! Æмбæлттæ! О,
мах æцæг æмбæлттыл кæй нымайæм, ахæмтæ!
А с л а н. Уæддæр дын фезмæлæн нал ис нæдæр размæ, нæдæр
фæстæмæ!
В а д и м. Мæн тæрсын кæныс, фæлæ дæхи фыдгæнджыты
зоныс?!
А с л а н. Чи сты?
В а д и м. Уыдон дæр Кобрæ æмæ Богъ! Мæн агъоммæ дæуыл
сæмбæлд сæ бæллæх. Сæ аххосæй бады дæ фыд!
А с л а н. Ау?! Цæмæй йæ зоныс?
В а д и м. Уæ хæдзары куы къеф кодтам, уæд, хъуыды ма
кæныс, Кобрæ дæ дуканимæ бæгæнымæ куыд арвыста? Богъ та
хъазæгау цавæрдæр дæгъæл систа уæ лагъзæй æмæ йын йæ ныв
скодта. Æз уæд нæма зыдтон, уый дæ фыды æфтауцдоны дæгъæл
кæй уыд.
А с л а н. Уæдæ йæ уыдон фæкъахтой?.. Фæлæуу-ма, фæ-
лæуу! Иу хатт Богъы мемæ акодтон уыцы æфтауцдонмæ. Йæ
цæстытæ фырдисæй цæхæртæ акалдтой, заводы хъæздыгдзинæд-
тæ дзы куы федта... Уыйфæстæ-иу мæ арæх баййардта, сымах-
мæ, дам, къеф кæнæм. Æмæ-иу нæм арæх фæзынд куы иунæгæй,
куы та сымахимæ. Цæмæн æй акодтон мемæ, цæмæн?! (Иуварс
ацæугæйæ.) Æмæ куыд арæхстджын къухæй архайдтой! Гуыдыр
дæр йæ бынаты уыд æмæ пломбæ дæр. Уымæн нæ баци мæ фыды
бон йæхи сраст кæнын.
В а д и м. Дæ мад дын дæ хъуыддæгтæ зоны?
А с л а н. Кæцæй! Бон-изæрмæ йæ уынгæ дæр нæ кодтон æмæ
нæ кæнын. Мæ фыды дæр афтæ. Æдзух сæ куысты уыдысты...
Иунæгæй уæвын та мæ бон нæ уыди. Æмæ уæд балымæн дæн
лæппутимæ. Уыдон мæ семæ тыхæй акодтой кæйдæр хæдзар къа-
хынмæ. Афтæмæй мын лæгъз фæндаг ацарæзтой ахæстонмæ.
Ахæстоны базонгæ дæн Богъимæ дæр... Кæддæриддæр лæмæгъ,
18
æнæхин уыдтæн, æмæ мæ уый фесæфта! Ныр та!.. (Скуыдта.)
Мæ фыды дæр бабын кодтон!
М а х а р (æрбацæуы Зурабимæ). Ам дæ, Стай? (Дыууæйæ
тæфæрфсесгæнæгау æрлæууынц Вадимы раз.)
У æ з з а у п а у з æ
3 у р а б. Æмбарæм дæ уавæр. Фæлæ уæддæр дæхиуыл хæц.
Æндæр гæнæн нал ис. Циу нæ бон?
М а х а р. Кæм уыдтæ уал боны? Уæхимæ куынæ уыдтæ.
В а д и м. Цæмæй йæ зонут?
М а х а р. Дæ сыхаг Заретæйы дæм цалдæр хатты барвыстам.
В а д и м. Мæ ныййарджыты раз фæлæууын мæ бон нæ уыд.
3 у р а б. Стай! Цы ахъуыды кæндзысты дæ ныййарджытæ?
Фæгуырысхо дыл уыдзысты. Сæ мастыл сын...
В а д и м. Ау, сымах маст къаддæр у?
3 у р а б. Уымæй дæр цы мæнг зæгъыс! Куыд дæм мæсты
кæнын, куыд! Цæмæн мын загътай уыцы изæр, де ’фсымæр от-
пусчы ис, зæгъгæ?!
М а х а р. Ахæм хъуыддаг æрцæудзæн, уый æнхъæл та чи
уыд!
3 у р а б. Не ’мбалы маст мах маст дæр у.
В а д и м. Нæ, цыма уæ мастæй уæ тасдзинад фылдæр у!
3 у р а б. Цæмæй хъуамæ тæрсæм? Мах не ’ппæт дæр иу
уавæры стæм.
В а д и м. Иу уавæры?! (Йæ дзыппы йæ къух нытьтъыста,
афтæмæй бацæуы Зурабмæ æмæ йын йæ цæстытæм джихæй
кæсы.)
3 у р а б. Фыццаг хатт мæ уыныс æви?!
В а д и м. Кæддæра, зæгъын, цыхуызæн сты æмбалы цæсты-
тæ. Гъер ма дын ^æ зæрдæ фен, цымæ цыхуызæн у уый та, хъу-
лон æви сау?! (Иæ дзыппæй фелвæста кард æмæ дзы Зурабы
иыццæвынмæ куыд хъавыд, афтæ йын уый йæ къух ацахста.)
3 у р а б. Лæппу! (Йæ кард ын байста æмæ йæ асхуыста,
уый ахауд зæххыл.)
В а д и м. Лæгсырд!
3 у р а б. Дæхæдæг та чи дæ?!
В а д и м. Дæ туг дын баназин!
3 у р а б. Ма дзы фæхуыдуг у! Иунæг хатт дæ ракодтам немæ
æмæ фыдбылызы бахаудтам! Дæхи ’фсымæр куынæ бабын уыда-
ид, уæд абон тынг æнæмæт уыдаис! Дæуæн уæлдай нæ уыд, ма-
шинæйы чи бадти, уый! Уæдæ цы уæлдай уыд мæнæн дæр?! Уынгæ
дæр æй нæ фæкодтон талынджы!
В а д и м. Цъаммар! (Фесты, æрæджиау.) Æниу раст зæгъыс.
19
Цы уæлдай уыд мæнæн? Стæй дæуæн дæр!.. (Схъсерзыд.) Сафи-
наг! (Фæцсеуы.)
3 у р а б. Æрлæуу! (Йæ фæндаг ын ахгæдта. Вадим бафæл-
вæрдта иннæрдæм ацæуын, фæлæ уым та йæ фæндагыл алæу-
уыд Махар.)
В а д и м. Цы ма уæ хъæуы мæнæй?!
3 у р а б. Дзæбæхæй бамбарæм кæрæдзи.
М а х а р. Хуыздæр уыдзæн афтæ.
В а д и м. Тæрсут?!
3 у р а б. Æмæ ды нæ тæрсыс? Куыддæр исты — мæлæты
тæрхон æнхъæлмæ кæсы дæумæ дæр.
В а д и м. Зонын æй!
М а х а р. Æмæ уæдæ куыд?
В а д и м. Гъеуый нæ зонын!
3 у р а б. Ацу ардыгæй искæдæм Д&Ш. Науæд дæ ныййарджы-
ты раз никуы æрæмбардзынæ дæхи. (Йæ дзыппæй систа æхца-
ты пачкæтæ æмæ йæм сæ бадардта.) Райс, уыцы изæр нæ
къухы цы бафтыд, уымæй дæ хай. Искæдæм куы ацæуай, уæд
дын цæрыны фаг уыдзæн.
В а д и м (æрæджиау райста æхцатæ æмæ сæм æнæуынон
цæстæнгасæй ныккаст). Тугæйдзаг æхцатæ! (Æхцатæ йæ кьу-
хæй æрхаудтой зæхмæ.)
М а х а р. Стай, дæ хай!..
В а д и м (дæлгоммæ иыхасæй). Мæнæй стырдæр «хай» уæ
никæй фæци уыцы изæр. Адон мын уæлдай сты!
3 у р а б (иииæтæм). Цæй-ма, цы йын кæнæм? Уынут æй,
зæрдæ дарæн ыл нал ис. Богъ! (Кард баппæрста Махармæ, цы
кæнын хьæуЫу уый бакæн, зæгьгæ. Фæлæ уый нæ ацахста кард.)
А с л а н (фæлæбурдта кардмæ). Кобрæ, æрæмбардзæн йæхи!
М а х а р. Бакæсæм ма йæм иучысыл.
П а у з æ
3 у р а б (зæххæй сисы æхцатæ). Уæдæ уæд зон, Стай, дæ
дзыхыл хæцын куынæ базонай, уæд бабын кæндзынæ фыцца-
джыдæр дæ мады. (Вадим æм тызмæг каст бакодта.) О, о! Дæ
мады! Де ’фсымæры мæрдтæй нал раздахдзынæ уæддæр, фæлæ
дæ мадæн фæтæригъæд кæн. Цард дын уый радта. Мах æм куы
нал равдæла, уæддæр дын æй иннæтæ...
В а д и м (тыхстхуызæй рацæуы размæ). Мамæ!.. (Азгъорд-
та.) Мамæ! (Аслан дæр ауайы йæ фæдыл.)
3 у р а 6. Кæй йæ ауагътам, уымæй, чи зоны, фæрæдыдыстæм.
Цæуылнæ йæ бахъуыддаг кодтай, Богъ?!
М а х а р. Æз марæг нæ дæн, Кобрæ!
20
3 у р а б. Уынын, бынтон дзы нæ тæрсыс.
М а х а р. Мæ уавæр æндæр у.
3 у р а б. Ома?
М а х а р. Уыцы изæр æз уемæ нæ уыдтæн. Уынджы иннæ
кæронмæ мæ дæхæдæг арвыстай хъахъхъæнæгæй. Ферох дæ и?
Уæзласæн машинæ дæхæдæг самал кодтай, инкассаторты дæр
дæхæдæг ныффу ко^тай, стигъгæ дæр сæ уæхæдæг бакодтат!
3 у р а б. Богъ! (Йе ’фцсегготмæ йын фæлæбурдта.) Тæссаг
уавæрæй дæхи иуварс ласыс?!
М а х а р. Æмæ уæдæ æз дæр уемæ къæппæджы бахауон?!
3 у р а б. Уыцы изæры фæллойæ дын дзæгъæлы бахай кодтон!
(Асхуыста йæ.)
М а х а р. Кобрæ! Нырма Асланы фыды æфтауцдонæй мæ хай
нæ федтон!
3 у р а б. Ныртæккæ нæ уымæ не ’вдæлы! Мæнæ уал ацы
хъуыддаг алыг уа, мачи дзы уа!
М а х а р. Ацы хъуыддаг хорзыл алыг уа, уый мæ нæ уырны.
Æвæццæгæн, нæ фæндагæн йæ кæрон ысзынд.
3 у р а б. Афтæ дæм кæсы?!
М а х а р. Ацы хатт ма мæ сæр куы аирвæзид, уæд ацы би-
рæгъы цард ныууадзын хъæуы. Сфæлмæцыдтæн дзы. (Фырмæс-
тæй.) Æлгъыстаг фæуæд!
3 у р а б. Кæй æлгъитыс?!
М а х а р (серæджиау). Нæ зонын... Æвæццæгæн, мæ ивгъуыд
цард.
3 у р а б. Иугæр дæ къахдзæфтæм фæстæмæ кæсын райдыд-
тай...
М а х а р. Йæ фæндаджы кæронмæ чи бахæццæ вæййы, уый
фæстæмæ кæсын райдайы! (Фæаууон.)
3 у р а б (иунæгæй). Дæуæн циу, профессоры фырт! Ды фыр-
хъал æмæ буцæй æрра уыдтæ, фæлæ æз та фæстæмæ цæмæ ракæ-
сон, уый дæр нæй! Куыд æнæуынон мын стут, адæм, уе ’ппæт
дæр! (Ныхьхьсер кодта.) Уе ’ппæт дæр!..
Рухс ахуыссыд.
Ногæй та Габойы хæдзар.
Г а б о (æрбацсеуы фæлладсей). Ехх, лæппу, лæппу!.. Кæм ма
дæ агурæм? (Бацыд телефонмсе кседсемдсер адзурынсеввонг,
фселсе аивта йæ фсенд.)
Н и ф æ (рацсеуы иннсе уатсей сау дарсесы). Нæ йæ ссард-
тай? (Цæссыгтимсе.) Кæм ис мæ лæппу?! Кæм ис мæ фæстаг
ныфс?!
21
Г а б о. Ссардзыстæм æй... (Сбадын кæны усы диваныл.)
Дæхиуыл хæц, не ’фсин.
А л л æ (æрбахоста дуар, стсей æрбацсеуы). Бахатыр кæнут,
æз уæ лæппу Вадимы тыххæй... (Нисрсе баризæгау кодта.) Æр-
мæст тæрсгæ ма фæкæнут. Сæрæгас у Вадим. Æрдæбон æй го-
рæтгæрон цады был федтон.
Г а б о. Исты фыдми бакодта?!
А л л æ. Нæ зонын, фæлæ цы уынын, уый хорзыл нæ ныма-
йын. Вадим кæимæ вæййы, уыдон, ахæстонæй чи рацыд, ахæмтæ
сты. Тынг гуырысхойаг сты... Цыбыр ныхасæй, лæппу сæфы,
æмæ йæм уæ цæст фæдарут. Йæ цард æппындæр ницæмæуал дары.
Бахатыр кæнут, зæрдæсаст стут, уый зонын, æмæ та уæ сомбон
ноджы кæуинагдæр фæуа, уый мæ нæ фæнды. (Дуармæ азылд-
та йсехи.)
Г а б о. Рагæй зоныс нæ лæппуйы?
А л л æ. Зонын. Йе ’мбалыл мæ нымадта.
Г а б о. Ныр та?
А л л æ. Ныр?.. Ныр æндæр хъуыддаг у. Хæрзбон. (Ацыд.)
Н и ф æ (скуыдта). Ай хæдзархæлд куы кæнæм бынтондæр!
Г а 6 о. Уыцы æмбæлттæ!.. Цæуын æм!..
В а д и м (фсезынд уыцы фæдисонхуызæй). Мамæ!
Н и ф æ. Вадим! (Фестад, æмсе лсеппуимсе кæрседзийыл ныт-
тыхстысты.) Мæ цæстытæй цæссыгты бæсты туг куы кæлы,
уæд дæм уый куыд нæ хъары?! Уал æхсæвы дæ хæдзармæ ма
’рбацу! Нæ судзаггаг мардыл кæуæм æви дæу агурæм?! Мæ фæр-
стæ дын байхæлой, Æмзор! Къæбæр дæ дзыхмæ кæй хъуагæй нæ
хастай, уыцы æфсымæрæй ныр ферох дæ ном дæр æмæ кæйдæр-
тимæ йæ рæстæг æрвиты! (Вадиммæ.) Дæуæй æндæр чи уаид,
уый йæ туджджынты агурид!
Г а б о. Уыдон милицæ дæр агуры, бæргæ! (Сбадын кæнынц
усы.) Æруадз дæхи. Æрсабыр у, не ’фсин.
Н и ф æ. Куынæ сæ ссарой, уæд мæхи удæгасæй нал ныууадз-
дзынæн! Арв сæ æрцæва нæ тæригъæдæй! Цымæ сæ цавæр
ныййарджытæ схъомыл кодтой нæ фыдбылызæн, цавæр?!
Лæппу баризæгау кодта мады ныхæстæй, иуварс ацыд æмæ, йæ сæр
æруадзгæйæ, сагъдау лæууы.
Г а б о. Лæппу, кæимæ вæййыс, уыцы æмбæлтты рагæй зоныс?
В а д и м. Цæмæн мæ фæрсыс уымæй та?
П а у з æ
Г а б о. Райсом цæуыс куыстмæ æви нæ?
В а д и м. Нæ.
22
Г а б о. Уæдæ? Балцы?
В а д и м. Балцы дæр нæ.
Г а б о. Цы ми кæнынмæ хъавыс?
В а д и м (æрæджиау). Кæд гæнæн ис, уæд мæ мацæмæй
фæрс.
Г а б о (фæмæсты, фæлæ йæхиуыл фæхæцыд, бацыд диван-
мæ æмæ усы фарсмæ сбадт). Лæппу, бынтондæр!.. Цы кæныс,
цы дыл æрцыд?!
В а д и м. Цы мыл æрцыд?! (Бауад æмæ пыййарджыты уæр-
джытæм æрхаудта. Стæй чысыл фæстæдæр тыхулæфтгæн-
гæ сисы йæ сæр). Цæмæн æрбацыдтæн, цæ?..
Н и ф æ (йæ сæр ын рæвдауæгау дауы). Фæсмон кæныс?
Ау?!
В а д и м. Диссаг!.. Раздæр-иу мын уæ рæвдыд куыд æхсызгон
уыд!
Н и ф æ. Ныр та? Тыхсгæ нæ кæныс? Цы дын кодтам уагæ-
ры?! Тухæнæй нæ цы марыс? Æви нын нæхи маст æгъгъæд нæу?!
В а д и м. Мамæ!.. (Фестад æмæ дуармæ фæцæуы).
Н и ф æ. Кæдæм?! (Лæппу æрлæууыд.) Дæ ныййарджытæй
лидзыс де ’мбæлттæм?! Ахæм æдæригъæд!.. (Фесты.) Æвæдза,
ныййарджыты бирæ катай чи бамбарид?! Гыццылæй уæ мæ уæл-
ныхты куы хастон, мæ лæппутæ, уæд мæм куыд рæсугъд зынды-
сты уæ ацы бонтæ! Мæ амондджын фидæн мæм уæ цæстытæй
оынди, худти мæм уæ хъуымыз былтæй. Фæлæ абон!.. Цæмæн
фестæм фыдæнхъæл?! Нæ иу фыртæй царæфтыд фестæм, иннæ
та талынг къуымты цавæрдæр гуырысхойаг æмбæлттимæ йæ рæ-
стæг æрвиты! Куыстæй та лидзы дард!..
В а д и м. Курын дæ, мамæ!..
Н и ф æ (ныхас исгæйæ). Цæмæн дæ хъæуынц уыцы æмбæлт-
тæ, цæ?! Ахæмтæ нæ куы бацарæфтыд кодтой, уæд се ’хсæн куыд
фæразыс фæлæууын?! Де ’намонд æфсымæры ном куы нымаис!..
Вадим(йæхъустылфæхæцыд). Мамæ! (Ауадиннæуатмæ.)
Н и ф æ (йæ фæдыл). Куыддæр уыцы зылын фæндагыл ацæ-
уай!.. Мæ зæрдæйæ дæ стондзынæн! (Лæгмæ.) Куыд æмырæх-
гæд у йæ зæрдæ! Цы ма уа уымæй æвирхъаудæр! Дæ комы ком-
дзаг æмæ дæ риуы æхсырæй кæй схастай, уыцы хъæбул дæм æцæ-
гæлоны цæстæй кæсæд! Цæвиттон, цыдæр нæ сусæг кæны, Габо...
Телефоны дзæнгæрæг.
Г а 6 о (сисы хæтæл). Хъусын. Æцæг?.. (Иннæ уаты дуа-
рæй разынд Вадим.) Бузныг. (Æвæры хæтæл.) Фыдгæнджы-
тæй кæйдæр æрцахстой. Милицæйы ис. Дзурынц нæм. Цом. (Фæ-
цæуы усимæ, фæлæ ма æрлæууыд.) Лæппу, æмæ ды нæ цæуыс?
23
В а д и м. Æз?.. Базонут уал хъуыддаг.
Габо (фæхъыг ын, фæлæ хиуылхæцгæ хъæлсессей). Макæ-
дæм ацу уæдæ. Мæ ныхас нæма фæцис демæ.
Н и ф æ. Макæдæм, хъусыс?! (Ацæуы лæгимæ.)
В а д и м (иунæгæй). Æрцахстой?.. Цымæ кæй? Кæд, мыййаг,
рæдыдæй искæй... Цæуын хъæуы милицæмæ. Цæуын хъæуы ми-
лицæмæ! (Ацыд.)
Æмбæрзæп
ДЫККАГАРХАЙД
Изæрæй уынджы. Ис дзы даргъ бандон. Сындæггай æрбацæуы М а х а р,
хъуыдытæгæнгæ æрлæууы бандоны раз.
3 а р е т æ (фæзынд). Махар, цы ми кæныс ам? Мæн агурыс,
мыййаг? (Лæппу ницы дзуры). Æмæ... цы кæныс? Цавæрдæр
сагъæссаг хъуыдытæ дæ æрцахстой. Ныртæккæ дыл фырцинæй
базыртæ разайдзæн. Уымæн æмæ дын æз раргом кæндзынæн иу
диссаджы сусæгдзинад.
М а х а р. Цавæр?
3 а р е т æ. Ды суыдзынæ фыд.
М а х а р (фæтыхст). Цы, дам?! (Иуварс ацыд.)
3 а р е т æ. Хъыг дын у?
М а х а р. Заретæ!.. Æз чи дæн, уый зонгæ кæныс?! Демæ
афтæ æнæуый æрвыстон мæ рæстæг. Кæрæдзи аирхæфстам æмæ
æгъгьæд фæуæд! (Абадт бандоны кæрон.)
3 а р е т æ (джихау фæци). Аирхæфстам?!
П а у з æ
(Чызджы уæрджытæ фæтасыдысты йæ быны, æрбадт бан-
доны иннæ кæроныл.) Цымæ дæ хуызæтты куыд уромы зæхх!
Митæй мын мæсгуытæ самадтай, æмæ дыл баууæндыдтæн. Дæ
ныфсæй мæхи банкъардтон тыхджын æмæ суанг мæ мадимæ дæр
хъæбысæй схæцыдтæн йæ лæджы тыххæй. Загътон, уыдзæн мын
мæхи къона, мæхи бинонтæ.
М а х а р. Цавæр къона?! Цавæр бинонтæ?! Хæдзар мын куы-
нæ ис. Мæ ныййарджытимæ нæ бацæрдзынæн. Семæ цы ахасты
дæн, уый куы зоныс!
3 а р е т æ. Семæ хыл дæ, уымæн æмæ дæм æхцайæ нал кæ-
сынц. Чысылæй дын дæ фыд машинæ балхæдта, стæй æхцаты
цады ныгъуылдтæ. Скъолайы ма ахуыр кодтай, афтæмæй бынтон
хæлын райдыдтай. Ахуыры мæт дæр дæ нал уыд. Уæд дæ ный-
24
йарджытæ машинæ ауæй кодтой, се ’хцатæ та дæ арф æмбæхсын
райдыдтой. Æмæ кæйдæр хæдзар фæкъахтай... (Лсеппу фæгсепп
ласта.) Уый тыххæй ахæстоны фæбадтæ цалдæр азы. (Фестад.)
Æз зыдтон иууыл уыдæттæ, фæлæ уæддæр загътон, æрæмбæр-
стай дæхи.
М а х а р. Заретæ!..
3 а р е т æ (ныхас исгсейсе). Бахатыр кæн, дæ ивгъуыд бонтæй
дын дæ цæст рæхойынмæ нæ хъавыдтæн. Фæлæ дæ адæймаг,
æвæццæгæн, уæддæр рауайдзæн. Дæ зæрдæ æмæ мæм дæ цæсгом
æргомæй равдыстай. Уый стыр лæгдзинад у! Мæхи тыххæй та
дæм цы мæсты кæнон?! Мæ хуызæн сæрхъæнтæн афтæ хъæуы.
М а х а р. Заретæ, ныртæккæ цы уавæры дæн, уый нæ зоныс.
Гæдыныхæстæй дæ сайон, уый мæ нæ фæнды. Уымæн дын загъ-
тон афтæ. Ныртæккæ мын мæ уавæртæ ус æрхæссын нæ амо-
нынц... Уæд та иукъорд боны банхъæлмæ кæсæм.
3 а р е т æ. Цы уыдзæн къорд боны фæстæ та?
М а х а р (серседжиау). Мæхæдæг дæр æй нæ зонын.
3 а р е т æ. Иугæр ныронг мемæ дæ рæстæг æрвыстай «афтæ
æнæуый», уæд ма мын демæ иумæйагæй цы ис дарддæр та?
М а х а р. Æрсабыр у, Заре... Уыйфæстæ баныхас кæндзыс-
тæм...
3 а р е т æ. Æмæ афтæ æнхъæлыс, æрсабыр ма уыдзынæн?
М а х а р. Хъус-ма...
3 а р е т æ (ныхас исгæйсе). Хæрзбон! (Фæаууон.)
М а х а р (иунæгсей). Цы бакодтон ай?! Алырдыгæй мæ мæ
хъуыддæгтæ куы ’рæлхъывтой! (Ацыд.)
Фæзындысты А с л а н æмæ В а д и м. Аслан Вадимы цонгыл хæцы.
А с л а н. Милицæмæ цыдтæ, Стай?! Бабын кæнынмæ нæ
хъавыдтæ?! Æмæ кæд дæхи цардыл нал ауæрдыс, уæд дæ мадæн
та куыд нæ тæрсыс?! Амардзысты дын æй!
В а д и м. О, мæ уавæртæ мæм алырдыгæй дзурынц, цæмæй
мæ дзыхыл хæцон. Фæлæ ме ’фсымæры тыххæй уыцы рæстдзи-
над куыд баныгæнон мæ риуы?! Йæ рухс номыл сисон мæ къух?!
А с л а н. Ууыл ма хъуыды кæн ныртæккæ!
В а д и м. Ноджы кæйдæр рæдыдæй æрцахстой!
А с л а н. Уадз уый аххосджын кæной!
В а д и м. Æнаххосæй йæ æфхæрой?! Йæ быиаты ды цы ми
кæнис?!
А с л а н (серседжиау). Нæ зонын.
В а д и м (мæстыйæ). Цы ма уа уе ’хсæнмæ бахауынæй тæс-
сагдæр! Бирæгътæ!
А с л а н. Цы кæнын, уый мæхæдæг дæр нал æмбарын. Нал
25
уынын мæ фæндаг. Цъысымы дæн... (Рамæсты.) Ме уæнгтæ
мын рæхыстæй бæттыс, æмæ фезмæлын никæцырдæмуал у мæ
бон!
В а д и м. Æмæ нæ чи нæ уагъта сабыр цæрын?! Чи?! Мæ
раздæры сонт фæндтæ! Æвæццæгæн, уыцы фæндтæ уыдысты мæ
фыдбылызы хос! Ныр нал ис сæнттæ дæр, нал мын ис фидæн
дæр!
А с л а н. Тæрсын дæ, Стай! Куыддæр исты — æз ницы зонын!
Мæн ма бабын кæн. Хъусыс?!
В а д и м (фæмæсгпы та). Ницы зоныс?! Ды!.. Дæ фыдæн
дын ахæм фыдми бакодтой де ’мбæлттæ, æмæ ма сæ разы дæ
цыппæртыл бырыс!
А с л а н. Зонын æй, ме ’мбæлттæ мæ цыфыддæр знæгтæ кæй
сты. Фæлæ сæ уæддæр мæхи атонын нæу мæ бон. Куы йæ зоныс,
уыдонæй иунæг фæндаг ис æрмæст — мæрдтæм!
В а д и м. Æмæ уыцы фæндаг мах фæндагæй хуыздæр нæу?!
А с л а н. Ард сын бахордтон...
В а д и м. Ард сæрсæфæн былмæ куы тæра, уæд æй халын
хъæуы!
А с л а н (цæссыгтимсе). Цы мæ домыс, Стай?! Ацыхуызæ-
нæй цавæр раст хъуыдымæ æрцæуын у мæ бон?! (Йæ риу хойы.)
Кæд мæнæ ам сафтид бынтондæр! Ницыуал дзы ис! Адавтой мын
мæ уд! О!.. Адавтой æппæтдæр! Нæ уыныс?!
П а у з æ
Адæммæ куы фæкæсын уынджы... Чи дзы æд чингуытæ хъæл-
дзæгæй уайы кæдæмдæр, чи йæ куыстмæ, чи та дзы афтæ æнæуи
цæуы йæхицæн уынджы æнцад-æнцойæ... æдæрсгæйæ. Цас сæм
фæхæлæг кæнын! Хатт мæ æрфæнды сæ къæхты бын æрхуыс-
сын, цæмæй мæ риуыл цæуой æмæ мæ ссæндой. Æнцондæр мын
уаид уый! Цæмæн дæн се ’хсæн æз ахæм иппæрд? Мæхи кæуыл
банцой кæнон, уый куы нал ис. Нал ис, цæуыл æрæнцой кæнон,
уый дæр! Нал æй арын!
В а д и м. Уый дæхи нал арыс. Æниу ма чи ары махæй та,
цæуыл æрæнцой кæна, уый!
П а у з æ
А с л а н. Æмæ йæ... ссарæн нал ис?
В а д и м. Ссар дæхи!
А с л а н. Куыдæй?
В а д и м. Фыццаджыдæр уал бафид дæ аххос.
А с л а н (фæтыхст та). Мæ аххос?!
26
В а д и м. Æндæр фæндаг нæй! Ныртæккæ йыл ацæудзынæ.
А с л а н. Æз?!
В а д и м. Ацу Кобрæмæ æмæ йын йæ дамбаца адав.
А с л а н (фæтарст). Цæмæн дæ бахъуыд?..
В а д и м. Мах не ’ппæты дæр нæ аххос бафидын хъæуы!
А с л а н. Æмæ?.. Нæ мын æй ныббардзæн Кобрæ!
В а д и м. Æндæр фæрæз нæй.
А с л а н. Уæд та...
В а д и м (ныхас исгæйæ). Æндæр фæрæз нæй!
А с л а н. Стай!..
В а д и м. Æндæр фæрæз нæй!!
Аслан ацæуы æвæндонæй, тæрсгæйæ.
Рухс ахуыссыд.
Асиаты хæдзар. Уаты цыдæртæ архайы ус. Æрбацæуы 3 у р а б.
А с и а т. Лæппу, бон-изæрмæ дæ хæдзармæ цæуылнæ цæуыс?
Милицæ та дæ агуырдта.
3 у р а б. Цæмæн?
А с и а т. Куысты, дам, цæуылнæ ныллæууы.
3 у р а б (фæмæсты). Уыцы сырхпъагонджынтæ!.. Цы дзуапп
сын радтай?
А с и а т. Йæ зæрдæйы фæндиаг куыст, зæгъын, нæма ссардта.
Омæ цæуылнæ ныллæууыс, гормон? Худинаг у адæмæй даер.
3 у р а б. Ахæстоны сын бирæ фæкуыстон! Лæвар!.. (Ивы
ныхас.) О, хæдæгай, мæ мад. Цæвиттон мын кæддæр, паспорты
хайады чи кусы, ахæм сылгоймаджы кой ракодтай.
А с и а т. О, уым хицауæй кусы.
3 у р а б. Хорз æй зоныс?
А с и а т (æрдæгхьæлæсæй). Зонын.
3 у р а б. Сыгъдæг паспорт дын нæ раттид?
А с и а т. Цæмæн дæ бахъуыд?
3 у р а б. Æрмæст æнæ уæлдай фарстатæй! Хъæуы мæ æвæс-
тиатæй.
А с и а т. Ахæм курдиатимæ искæмæ бацæуын нæу мæ бон.
3 у р а б. Цæй, æхцайæ йæм фæкæсдзыстæм.
А с и а т. Дæхи æрæмбар, цытæ дзурыс?!
3 у р а б (тæргайгондæй). Æниу дæм цы хатын! Мæ хъуыд-
дæгты мын куы никуы баххуыс кæныс уæддæр! Æмæ мын цæ-
мæн хъуамæ баххуыс кæнай, дæ туг, де стæг куынæ дæн, мыййаг!
А с и а т. Зураб!.. (Хиуылхæцгæ хьæлæсæй.) Мæ туг, ме
стæг... Æдзух мын уыцы ныхæстæй мæ зæрдæ кардау рæхойыс!
3 у р а б. Уæд та мын зæгъ, кæм ис мæ ныййарæг мад? Цæмæн
27
æй æмбæхсыс уал азы, мачи дзы уа?! Зæгъ мын æй — балæггад
мын кæн фæстаг хатт..
А с и а т. Ома куыд фæстаг хатт?
3 у р а б. Æвæццæгæн мæ фервæздзынæ а дыууæ боны. Арды-
гæй мæ ацæуын хъæуы æвæстиатæй.
А с и а т. Цæмæн? Исты фыдми та?..
3 у р а б. Уый тыххæй нæ хъæуы ныхас!
П а у з æ
А с и а т (цæссыгтимæ). Куыд æдæригъæд сдæ, æвæдза!..
Куыд мын фæразыс уайдзæф кæнын та, гормон, дæ туг, де стæг
нæ дæн, зæгъгæ? Мæ бирæ фыдæбæттæ куыд рох кæныс?.. Æмæ
æз зæххы скъуыды дæр ныххауон, фæлæ дæхæдæг цытæ кæ-
ныс?! Ау, уымæн æрвыстон æгъуыссæг æхсæвтæ дæ авдæны уæл-
хъус, цæмæй ныр искæмæн фыдбылыз хæссай? Уымæн-иу дард-
тон мæ былтыл дæ гыццыл хæмпус къухтæ, цæмæй абон сæ фыд-
мийæ искæй цæссыг кæла? О, цас мæ фæндыд уыцы къухты мæ
зæрдæйы хъарм бауадзын, цæмæй сæ рæвдыдæй хайджын уой
иннæтæ! Фæлæ мæ бон нæ баци. Уый тыххæй амарын æмбæлы
мæн, гъе ’рмæст иннæты ма хъыгдар!
3 у р а б (зæхмæ ныджджих уæвгæйсе, мсестыйæ). Кæм ис
мæ ныййарæг мад?!
А с и а т. Ныронг æй сусæг кодтон, цæмæй дæ зонд ма нысса-
джилтæ уыдаид. Тарстæн, иунæгæй куы баззайон, уымæй дæр.
Фæлæ ныр уынын, цæмæи тарстæн, уымæй мæхи бахизын кæй
нал бауыдзæн мæ бон. (Йæ дзыппæй сисы гæххæтты гсебаз).
Дæ ныййарæг мад ацы горæты цæры. Мæнæ дын йæ адрес.
3 у р а б (райсы гæххсетт æмæ йæм ксесы). Уал азы кæй
агурын! (Дуармæ фæзылдта йсехи.)
А с и а т. Фæлæуу! (Лсеппу æрлсеууыд.) Афтæмæй йæм ма
ацу. Фыццаг уал мæм байхъус. Бынтон æгьатырæй йæ ма баф-
хæр. Ды йын куы райгуырдтæ, уæд моймæ нæма уыд...
3 у р а б. Хæтаг сыл!
А с и а т. Ма дзур афтæ! Æз уæд уыцы арæндоны дохтырæй
куыстон. Кæуынæй куыд мардта, мæгуырæг, йæхи!.. Цыппæрæм
бон алыгъд арæндонæй. Йæ худинаджы номæй дард фæлыгъд.
Уым смой кодта æмæ цалдæр азы фæстæ сыздæхт фæстæмæ.
3 у р а б. Зоны дæ?
А с и а т. Нæ. Фæлæ йæм уыцы азты æдзух мæ цæст дардтон.
Дæу дзы хъахъхъæдтон.
3 у р а б. Куы мæ байса, уымæй тарстæ? Мæ мæтæй марди
æви, мачи дзы уа?! Æмæ мæ цæмæн райстай ды та? Уый куынæ
хъуыдтæн!
28
А с и а т. Мæ уавæр æндæр уыд. Зон, дæ райгуырды агъоммæ
æз моймæ уыдтæн. Фондз азы фæцардтæн йемæ. Кæрæдзи æгæ-
рон уарзтæй уарзтам... Фæлæ мын цот нæ уыд, æмæ дзы ацыд-
тæн, цæмæй æвæстаг ма фæуыдаид. Мæ лæджы нæ фæндыд мæ-
нæй ахицæн уæвын. Æндæр гæнæн куы нал уыд, уæд ын загътон,
нæ дæ уарзын, зæгъгæ. Мæнг ныхас ын загътон. Æппæтæй зы-
наргъдæр мын йæ амонд уыд. Зынаргь мын у ныронг дæр. Мæ
зæрдыл куы ’рлæууынц, ус куы ’рхаста, уыцы уæззау бонтæ!..
Æмæ уæд сфæнд кодтон дæу арæндонæй райсын, цæмæй дын
снывонд кодтаин ме ’ппæт цард. Куыд амондджын уыдтæн, ца-
лынмæ ма саби уыдтæ, уæдмæ! Уыйфæстæ та... Дæхæдæг æй
зоныс, цы ’рцыд, уый.
3 у р а б. Дысон та цæуыл куыдтай!
А с и а т. Дысон?.. Мæ кæддæры мойыл æнæнхъæлæджы фем-
бæлдтæн горæты. Бампылд, сау маст æй хæры.
3 у р а б. Цæмæн?
А с и а т. Йæ лæппу банчы шофырæй куыста æмæ цавæрдæр
фыдгæнджыты къухæй фæмард.
3 у р а 6 (фæджих). Уый йæ лæппу уыд?
А с и а т. Зыдтай йæ?
3 у р а б (фæтыхст). Нæ.. Фехъуыстон...
А с и а т (арф пыуулæфыд). Ацу ныр. Кæд дæ дæ ныййарæг
мадимæ баззайын æрфæнда — табуафси. Кæд йемæ цæргæйæ дæхи
æрæмбарис — хуыздæр амондмæ нæ бæллын.
Лæппу ацæуы. Ус йæ фæдыл тыхстхуызæй кæсы.
Рухс ахуыссыд.
Минæты хæдзар та. Уаты М и н æ т æмæ А х н о л.
А х п о л. Æмæ мæсты та цæуыл кæныс? Уыцы дзаумæттæ
ауæй кæнын дæ къухы куы нал æфты.
М и н æ т. Æмæ æнцон у?! Æнæхъæн бон мæрзæгæй бакус
ахæм стыр заводы, стæй кусджыты æхсæн сæудæджер кæн, уыцы
хъылматæ уæй кæнгæйæ та дæ аууонæй дæр тæрс, афтæмæй! Мæ
чызгмæ та мæ æвдæлгæ дæр нал кæны.
А х п о л. Æрхъуыды йæ кодтай! Уыцы чызг æмæ ды!
М и н æ т. Алы бон дугъы уайын. Бафæлладтæн.
А х п о л. Уæдæ цы хъуамæ кæнæм? Æхца нæ хъæуы, уый
æмбаргæ кæныс? Æхца! Уыцы хæдзар нæ аирвæздзæн.
М и н æ т. Тыхсын райдыдтон...
А х п о л. Цы нал цæуы дæ зæрдæмæ?
М и н æ т. Нæ монцты фæдыл æгæр нæ цæуæм?
А х п о л. Фæсмон кæныс?
29
М и н æ т. Уыцы кары нал дæн.. Стæй мæ чызджы тыххæй
цавæрдæр тасдзинад мæ зæрдæйы бацыд.
А х п о л. Сæр куы нæй дæ чызгыл! Уый йæ зæрдæйы дзæбæ-
хæн йæ лымæнтимæ хæты, ды та йæ мæтæй скатай дæ ам! Мах
цæрын нæ хъæуы æви?!
М и н æ т. Цæрын?! (Ныккуыдта.)
П а у з се
А х п о л. Цæй, хорз... А фæстаг рæстæджы нæ ныхас кæрæ-
дзийыл нал бады. (Бацыд усмæ æмæ йыл узæлы.) Цæмæн хъæуы
хыл?... Фæлтау нæхиуыл схæцæм.
Ус арахъхъы авгмæ фæлæбурдта, рауагъта дзы агуывзæмæ æмæ йæ радта
лæгмæ, уый нуазы.
3 у р а б (æрбахоста дуар æмæ æрбацыд). Уе ’зæр хорз.
Кæй зæгъын æй хъæуы, мæн хуызæн хæддзу уазæгмæ æнхъæл-
мæ нæ кастыстут.
А х п о л. Чи дæ?
М и н æ т. Гъестæй дæ цы хъæуы?
3 у р а б (цсмæ æввахсдæр бацыд æмæ йæм исдугмæ æдзы-
нæг ныккаст). Ды... Ды мæ хъæуыс.
М и н æ т. Цы хабар у?
3 у р а б (Ахполмæ). Ды, æвæццæгæн, йæ лæг дæ. Кæд гæнæн
ис, уæд мæ йемæ иунæгæй ныууадз. Ныхасаг мæ ис.
Минæт (тæрсы). Нæ, мæ лæг никæдæм ацæудзæн. Искæй
хæдзармæ афтæ бабырс! Куынæ дæ зонæм!
3 у р а б. Базондзынæ мæ ныртæккæ. Æрмæст мæ тæрсгæ ма
кæнут. Мæхи уæздан дарын мæ зæрды ис, мачи дзы уа. Æмæ
куыннæ! Кæд æхсæз æмæ ссæдз азы цыдтæн ардæм æмæ æппын-
фæстаг æрбахæццæ дæн!
М и н æ т. Цыдæр сæнттæ! (Фæраст æддæмæ, фæлæ Зураб
йæ фæндагыл алæууыд.)
3 у р а б (Ахполмæ). Цæй-ма, хорз лæг. (Дуармæ йын аца-
мыдта.)
А х и о л. Мæ хæдзарæй цæмæн хъуамæ ацæуон?!
3 у р а б (бацыд лæгмæ æмæ йын йе ’фцæгготмæ бавнæлд-
тау уый дзы тæрсæгау кæны). Ахæм æгоммæгæс уæвын хорз
нæу, нæ фыдыхай. Цæугæ, иучысыл сыгъдæг уæлдæф аныхъуыр,
науæд дын, цæвиттон, улæфт нал фаг кæны. Æрмæст искæмæ
фæдзурынвæнд ма скæн, нæхæдæг ам фаг стæм уæлдайджынтæй,
мачи дзы уа!
М и н æ т. Ацу уал уæдæ, Ахпол.
Лæг, стъолыл агуывзæ æрæвæргæйæ, ацæуы.
30
3 у р а б. Цæй, куыд, мæ мадыхай?! Бынтон куы ферох кодтай
уый дæ фырты.
М и н æ т. Цавæр фырты?
3 у р а б. Арæндоны кæй ныууагътай, уый!
М и н æ т (фæрохст). Арæндоны?!
3 у р а б. Хъавыдтæ дæ фæдтæ бамбæхсынмæ, цæмæй сыл дæ
фырт макуы сæмбæлдаид! Фæлæ сыл уый сæмбæлд æмæ мæнæ
дæ разы ис!
П а у з се
М и н æ т (цыдæрхуызттæ аци, исдугмæ лæппумæ ным-
дзаст, стæй диванмæ æруагьта йæхи. Æрæджиау сдзырдта
тыххæй). Ницы ’мбарын.
3 у р а б. Æмæ цы бамбарай?! Мæ сидзæрбон куы базыдтон,
уæдæй нырмæ цы мæстытæ бавзæрстон, уыдон бамбарын дæ бон
у æви?! Куыд хæлæг кодтон ме ’мгæрттæм!.. Уыимæ мæ риуы
рæзыд цавæрдæр æнæуынондзинад. Фæндыди мæ æппæты дæр
нæмын, уæлдайдæр та ныййарджыты! Æхсæв бафынæй уæвын
дæр мæ бон нал уыд. Фæлæ-иу куы бафынæй дæн, уæд та-иу мæ
мæ маст æрбайрох æмæ-иу ацыдтæн мæ ныййарджыты агурæг.
Куы-иу мæм сæхæдæг фæзындысты æмæ-иу мыл узæлыдысты сæ
фæлмæн армæй. Куы-иу райхъал дæн, уæд та-иу мæ баз бахуы-
лыдз мæ цæссыгтæй. Цы ’мбæрстай уæд ды дæ фырты катайæн?!
М и н æ т (æрæджиау). Чи дæ схъомыл кодта?
3 у р а б. Чи?! Æцæг сылгоймаг!
М и н æ т. Цы дын зæгъон, нæ мæ бамбардзынæ уæддæр.
3 у р а б. Кæд кæйдæр лæппуимæ хæтын дæ сæрмæ хастай,
уæд дæ фырты дæр æрхастаис дæ сæрмæ! Æмæ куыннæ! Афтæ-
мæй лæг ссарын æнцондæр уыд!
М и н æ т. Ма мæ ’фхæр!
3 у р а б. Бахатыр кæн, рæвдауæн ныхæстæм нал арæхсы ме
’взаг! Нæ дын раппæлдзынæн мæхицæй, тæссаг адæймаг мæ хо-
нынц. Æз дæн давæг, дыууæ хатты ахæстоны бадтæн! Ныр та мæ
хъуыддæгтæ бынтон æвзæр сты. Хъуамæ мæ æвæстиатæй дæхи-
цæн фырт схонай æмæ мын райсай паспорт дæхи мыггагыл, мачи
дæ уа!
М и н æ т. Паспортдæм нæй?
3 у р а б. Дæ мыггагыл мæ хъæуы паспорт, мæ мадыхай!
М и н æ т. Цæмæн?.. Мæ фырт дæ схонон, уый мæ бон нæу!
У æ з з а у п а у з се
3 у р а б (сындæггай бандоиыл æрбадт зæрдæсастæй æмæ
зæхмæ ныджджих). Æмæ куыннæ! Чызгæй цы уыдтæ, уый куы
31
базоной адæм, уæд дæ худинаджы ном дæ уæлæ нæ сæрттив-
дзæн?! Фæлæ мæ ма тæрс. Паспорт ссар сусæгæй. Мæнæ дын
æхца. (Баппсерста йæм æхцаты пачкæ.) Мæ къухы бафтæд,
уыййеддæмæ афардæг уыдзынæн ардыгæй.
М и н æ т (фæныфсджын). Æцæг? Ацæудзынæ?
3 у р а б (мæстыйæ). Куыд бацин кодта! Цас æнæуынон мын
дæ! Æз дæм æрмæстдæр паспорты тыххæй æрбацыдтæн. (Фес-
тад.) Иннæбонмæ дын æмгъуыд! Куынæ ссарай паспорт, уæд мæ
дæхи хиз! (Йæ дзыппæй сисы гыццыл къам æмæ йæ стъолыл
æрæвæры.) Мæнæ дын къам. Ном ын ратт... Ном ын ратт, цавæр
дæ фæнды, ахæм. (Фæцæуы.)
М и н æ т (фесты). Куыдæй мæ ссардтай?
3 у р а б (æрлæууыд). Зæхх къуындæг у — бамбæхсæн дзы
нæй!
Æрбацæуы 3 а р е т æ æнæныфс, æнкъардæй.
М и н æ т. Мæ чызг!..
3 у р а б (фседжих). Заретæ?! Ды йæ чызг дæ?!
3 а р е т æ. Зураб, куыд нæм ссардтай фæндаг?
Минæт (чызгмæ). Зоныс æй?
3 а р е т æ. Усгур ма ’рбацæуæд. Уарзгæ мæ кæны, мамæ.
М и н æ т (фсесонт). О мæ рафæлдисæг! (Йæ дзыккутсем
фæлæбургæйæ, ныккуыдта.) Цы баййæфта мæ сæр!
3 у р а б (усмæ). Æнамонд! Дæ хуызæн мадæлтæн сæ цот дæр —
сæхи хуызæн!
3 а р е т æ. Зураб! Цы дын кодтам?! Цæмæн нæ ’фхæрыс?!
3 у р а б. Ма мæсты кæн... мæ хо. Мæ хо! Æз ам исчи нæ дæн.
Демæ нæ иу мад рауагъта дунейы рухсмæ.
Чызг сагъдау лæугæйæ баззад.
(Усмæ.) Дæ чызгимæ не ’хсæн исты куы ’рцыдаид, уæд дæ ныр-
тæккæ къабазгай ныккодтаин! Фæлæ мæ домæн куынæ баххæст
кæнай, уæддæр мæ дæхи хиз! Ды та, Заретæ!.. Дæ мады макуы
бафæзм! Хъусыс?! Макуы бафæзм дæ мады! Цæй!.. (Усмæ.) Фем-
бæлдмæ уал, мачи дæ уа! (Фæаууон.)
П а у з æ
3 а р е т æ. Уый... æцæг загъта?
М и н æ т. О, æцæг.
3 а р е т æ (цасдæр йæ бон сдзурын нæу, стæй йæ цæсгом йæ
къухтæй амбæрзта). Цымæ цæмæн райгуырдтæн?! Цæмæн мæ
ныййардтай, мæ мад?! Æдзух дæхи кой кодтай æмæ цы рамбылд-
тай абон?! Чи зоны, мæныл дæр дæ аххосæй сайд æрцыд... Дæ
абоны царды мæ сомбон федтон, æмæ мæ буар бауазал! Нæ, æз
32
дæ гæныстон цардæй нæ цæрдзынæн никуы! Ссардзынæн мæхи’
фæндаг! Хæрзбон! (Ацæуы.)
М и н æ т. Фæлæуу, æз дæр демæ!.. Иунæгæй дæ нал ауадз-
дзынæн! (Æхцаты пачксе æмæ Зурабы кьам йсе дзыппы авæр-
гæйæ, фæцсеуы.)
А х п о л (фсезынд). Ауадз æй! (Фсестсемсе æрбасхуыста
усы. Ус сенсебонсей серхаудта бандоныл.) Тыхæй йæ нæхиуыл
цы ныхасæм? Уынгты йын хуыздæр у, æвæццæгæн!
М и н æ т. Ацæудзынæн æз дæр!
А х п о л. Ды дæр?!
М и н æ т. Ничиуал мæ хъæуы... Цæмæн фехæлдтон мæ фыц-
цаг къона?! Цот амондджын куынæ уой, уæд ныййарджытæн дæр
амондджын уæвæн куы нæй!
А х п о л. Ма тагъд кæн, Минæт! Цы хорз фæндтæ нывæстам,
уыдон куыд рох кæныс?!
М и н æ т. Нал мæ æвдæлы уыцы фæндтæм. Йæ ивгъуыд
бонтæй хъæрзын чи райдайы, уый йæ сомбонæй дæр тæрсгæ кæны!
А х п о л. Чи уыд уыцы лæбурæг, кæмæй тæрсыс?!
М и н æ т. Цард! Цард йæхæдæг у мастисæг. Ницы бары лæ-
гæн! Дæхи дзы хиз ды дæр.
А х п о л. Цæмæй дзы тæрсон æз та?
М и н æ т. Дæ цæргæбонты сылгоймæгты фæдыл фæрахау-
бахау кодтай, фæлæ дын бинонтæ нæ уыд. Мæ чызгæй та фæ-
хынджылæг кæнынмæ хъавыдтæ. Æфсарм дæм нæй! Æз нал цæ-
рын демæ!
А х п о л. Чи уыд уыцы æнаккаг, зæгъгæ, дæ куы фæрсын?!
М и н æ т. Дæуæн дзы ницæмæй у тас. (Сыстад семсе фсе-
цсеуы дуармсе.)
А х п о л. Ницæмæй у тас?! (Бауад усмсе семсе йсе йе уæхсчы-
тсей ныттылдта.) Кæм сты машинæ, хæдзар, бынтæ?! Дыууæ
азы дыл дзæгъæлы бахардз кодтон?! (Стьолмæ фездæхт æмæ
фырмæстæй авджы хьуырæй зыдæй нуазы арахьхь, цыма йæ
маст уымæй суры, уыйау. Уæдмæ ус алыгьд, лæг ма йæ фæдыл
дуармæ ауад.) У-у-у, зæронд! Стæ-ма! Кæм сты йе ’хцатæ?! Йæ
дефициттæ?! (Уаты кьуымты агурынмæ фæци.) Нæ сæ ахас-
та?! Нæ мæ бастыгъта?!
Рухс ахуыссыд.
Габойы хæдзар та. Габо стъолы уæлхъус цавæрдæр гæххæттытæм кæсы,
стæй сысты æмæ сæ пъартфелы нывæры. Куыстмæ цæуын æй хъæуы,
фæлæ ма йæ фæнды иннæ уатмæ йæ фыртмæ бакæсын. Дуар разынд æх-
гæд. Лæг хъавы дуар бахойынмæ, фæлæ уæдмæ æрбацæуы Н и ф æ
æд хызын.
3 Хæмыцаты Цæрай
33
Н и ф æ. Вадим ам ис?
Г а б о. Йæхиуыл дуар сæхгæдта.
Н и ф æ (æрæвæры хызын). Знон дæр... Цæвиттон, цæуыл-
дæр катай кæны. Йæхи тухæнæй мары, фæлæ йæ махæн нæ хъæр
кæны. Цæуылнæ уæд? Ау, йæ ныййарджытæ не стæм?
Г а б о. Йæ ныййарджытæ... (Сагьæсты ныгъуылгсейсе.) Цæ-
мæндæр мæ а фæстаг рæстæджы мæ хъуыдытæ нæ ивгъуыд бон-
тæм ахæссынц. Вадимы сабийы бонтæм... Хъуыды ма кæныс,
цыппæрæм къласы йын скъолайы йæ хорз ахуыры тыххæй преми
куы радтой, уæд куыд цингæнгæ æрбатахт нæхимæ æмæ дæм куыд
хъæр кодта: «Мамæ, преми мын радтой!..» Ды уыцы сахат гæр-
стæ æхсадтай æмæ йын йæ ныхас аскъуыдтай: «Дæ къухтæ ахс
æмæ бахæр». Уый та фыццагау хъæр кæны. Уæд æм ды тызмæ-
гæй сдзырдтай: «Кæмæ дзурын, дæ къухтæ ахс!» Сывæллон йæ
цинтæ аныхъуырдта æмæ дæ фæндон баххæст кодта. Æз дæр иннæ
уаты мæ диссертацийыл куыстон æмæ лæппуйы цины æнкъарæн-
тæм мæ хъус не ’рдардтон. Уыйфæстæ рацыд дыууæ азы, æмæ та
йын ногæй радтой преми. Фæлæ нын уый хъæр дæр нал скодта.
Афтæмæй рæзыд... Хистæр кълæсты та йæм йæ ахуыр ницыуал
диссаг каст. Сындæггай чингуытæй адард. Зæрдæйæ дардæй дар-
ддæр кодта махæй дæр. Немæ йæ лæмбынæг ныхасмæ дæр нал
æвдæлд. Не ’вдæлд мах дæр... Лæппу дæумæ хатыд, æрмæстдæр-
иу æй æхца кæнæ ног дзаума балхæнын куы бахъуыд, уæд. Йæ
домæнтæ йын æххæст кодтай æдзух æмæ дæхицæй бузныг уыд-
тæ. Фæлæ ахсджиагдæр цы уыди, уый нæ ферох, Нифæ!
Н и ф æ. Цы?
Г а б о. Йæ риуы цы миддуне сæвзæрд, уый. Уыцы миддуне
гуырыд махимæ нæ, фæлæ, дæлæ подъезды, кæрты, кæннод-иу
уынгты кæимæ фембæлд, уыцы æмбæлтты тæвагæй. Уыдоны зон-
дахаст ын сси æппæтæй зынаргъдæр. Мах та йын æцæгæлæттæ
фестадыстæм: нæ чыссæ — иу, нæ зæрдæтæ та кæрæдзийæ — дард.
Н и ф æ. Æмæ уæдæ Æмзор...
Г а б о (ныхас исгсейсе). Æмзоры мæ мад хъомыл кодта. Йе
’ргом иууылдæр сывæллонмæ аздæхта. Æндæр цæстæнгас уыд
мæ мадмæ, æндæр домæнтæ... Вадим та демæ уыд æдзух. Мæн
мæ куыстæй хæрынмæ дæр не ’вдæлд.
Н и ф æ ( уайдзæфгсенгæйæ). О, фæлæ дæ цотыл уæддæр
æгæр æнæмæт уыдтæ.
Г а б о. Уымæй раст зæгъыс. Цалынмæ нæ фыдбылыз арвы
цæфау не ’рцæвы, уæдмæ... (Фсецсеуы, фселсе ма серлæууыд.)
Нæ лæппуйы зæрдæйы дæгъæл афоныл нæ къухмæ нæ райстам,
Нифæ. (Иннсе уаты дуармсе амоны.) Ныр уыцы дуар æхгæд у,
ай-гъай! Йæ байгом кæнын нал у нæ бон.
34
Н и ф æ. Æмæ уæдæ цы чындæуа?..
Г а б о. Нæ зонын. Нæ арын фæрæз. (Фсецсеуы та.)
Н и ф æ. Милицæйы чи бады, уыцы фыдгæнæг йæ аххосыл
нæма сæтты?
Г а 6 о. Нæма.
Н и ф æ. Дыууæ хатты, дам, ахæстоны бадти.
Г а б о. Рабæрæг уыдзæн æппæтдæр/ Ацыд.)
Н и ф æ (иунæгæй). Фæлæ мæ дисы æфтауы Вадим, иу хатт
дæр милицæмæ кæй нæма ацыд, уымæй. Уыцы фыдгæнджыты
тыххæй ныронг нæма бафарста никæй. Цымæ цæуылнæ? Ау, ахæм
æнæмæт æмæ уазалзæрдæ адæймаг схъомыл кодтон æз?.. Цæмæн
мæ азымы кæны Габо? Нæ!.. (Ферхсецыд, иннæ уатæй Вадимы
рацæугæ куы федта, уæд.)
Вадим (зæхмæ кæсгæйæ). Мамæ, мæн тыххæй ма ’фхæрут
уæхи. Сымах ницы аххосджын стут. Раттат мын цард, мæ къæх-
тыл мæ слæууын кодтат. Уымæй дарддæр та æппæтдæр мæхицæй
кæнгæ уыд. Кæдмæ мын хъуамæ мæ къæхтæм аразат быцæутæ?
Мæ кары хъуамæ мæ миты тыххæй æз дæттон дзуапп уæ разы,
сымах нæ фæлæ.
Н и ф æ (йæ зæрдæ суынгæг). Лæппу!.. Ахæм ныхæстæ дæ
никуы фехъуыстон...
В а д и м. Мæ аххосæй цы мæстытæ æвзарут, уыдоны тыххæй
уæ хатыр ракурын куы суаид мæ бон!
Н и ф æ. Дæ бон?.. Цæуылнæ у?
В а д и м. Дæ фарстæн ратдзынæн дзуапп, гъе ’рмæст ныхæс-
тæй нæ.
Н и ф æ. Нæ дæ ’мбарын, лæппу...
Фæзынд М и н æ т.
М и н æ т. Нифæ, иу кæрты цæрæм уал азы, фæлæ дæ никуы
ницæмæй бахъыгдардтон. Баххæст кæн ацы хатт мæ курдиат.
Н и ф æ. Цавæр курдиат?
М и н æ т. Иу хæрæфырт мын ис... Мæн йеддæмæ йын ничи
ис зæххыл. Æмæ дзы, зæгъын, мæхицæн фырт куы скæнин. Уадз,
Заретæйæн дæр æфсымæр уа. Гъе фæлæ лæппуйы тагъд рæстæг-
мæ паспорт райсын хъæуы мæ мыггагыл.
Н и ф æ. Кæдæм тагъд кæнут?
М и н æ т. Магаданмæ кусынмæ цæуы, æмæ афтæмæй ацæуа,
уый мæ нæ фæнды.
Вадим ныкъкъæрцхъус, йæ мидкатай æмбæхсы, афтæмæй.
Н и ф æ. Хъуыддаг фæтагъд кæнын мæ бон у, кæд, чи хъæуы,
уыцы гæххæттытæ цæттæ сты, уæд.
35
М и н æ т. Æмæ... æнæ гæххæттытæй гæнæн нæй? Цалынмæ
уыдоныл зилæм... Хъуамæ иннæбон атæха.
Вадим (сирвæзт дзы). Атæха?! (Йæхиуыл фæхæцыд.)
Н и ф æ. Афтæмæй мæ бон нæу, Минæт.
М и н æ т. Ау, паспорты хайады хицау — æмæ дæ бон нæу?
Цавæр у?!
Н и ф æ. Нæу. Уый æгъдаухалæн ми уаид.
М и н æ т. Курын дæ, Нифæ!
Н и ф æ. Кæм уыдтæ ныронг?!
М и н æ т. Уыцы фæнд мæм хæрз æ^æджы фæзынд. (Скуыд-
та.) Фæтæригъæд мын кæн, Нифæ! (Иæ уæрджытыл æрхауд-
та.) Дæ зынгхуыст Æмзоры хатырæй!
Н и ф æ. Минæт!
М и н æ т. Бафиддзынæн æхца дæр!
Н и ф æ. Ай цытæ кæныс, цытæ?! (Ацыд иннæ уатмæ.)
В а д и м. Паспорт райсынæн фыццаджыдæр къам хъæуы.
М и н æ т (фесты). Ис мæм мæнæ. (Йæ дзыппæй фелвæста
къам.)
В а д и м (æркаст къаммæ). Уайтагъддæр æй зыдтон! Уый у!
М и н æ т. Зоныс æй?
В а д и м. Æвæццæгæн! Знон уæм изæрæй куы бацыд, уæд æй
федтон. Нæ рудзынг уæ дуармæ кæсы... Чи дын у, зæгъыс? Дæ
хæрæфырт?
М и н æ т. О.
В а д и м. Ма сай! Заретæ æмæ дæ хæрæфырты æхсæн хæстæ-
джыты уагахаст нæй! Фæлтау зæгъ, йемæ дын иумæйагæй цы
ис?!
М и н æ т. Æппындæр ницы... Зноны онг æй зонгæ дæр нæ
кодтон!
В а д и м. Гъеуый мæ уырны. Уыййеддæмæ нæ хæдзармæ
уыцы курдиатимæ æрбацæуын нæ бауæндыдаис. Æхца дын ба-
фыста, мыййаг?
М и н æ т (скуыдта та). Тæрсгæ дзы кæнын, Вадим!
В а д и м. Бартхъирæн дæм кодта?
М и н æ т. Фервæзын мæ дзы кæнут!
В а д и м. Кæд дæм хъуамæ фæзына?
М и н æ т. Райсом изæрæй. (Иннæ уатмæ дзуры.) Нифæ,
ратт ын паспорт рæвдздæр æмæ ахъуытты уа!
В а д и м. Нæ! Нæ аирвæздзæн! (Бауад телефонмæ, систа
хæтрел æмæ зилы номыр.)
М и н æ т. Кæм дзы бамбæхсон мæхи, мæ бон бакалд! (Ацæуы
уыцы тарстхуызæй.)
Вадим (хæтæлмæ.) Аллæ?.. О, æз дæн, Вадим. Тынг æх-
сызгон мæ хъæуыс. Хорз. Фæзын уырдæм. (Æрæвæрдта хæ-
тæл æмæ фæцæуы.)
Дуарæй æрбахызт А с и а т сау дарæсы.
В а д и м. Æгас цу... (Иннæ уатмæ.) Мамæ!
Рацæуы Н и ф æ. Вадим та фæаууон.
Н и ф æ. Асиат?.. Æгас цу. Сбад.
А с и а т. Ме ’рбацыдыл ма фæдис кæн, Нифæ. (Æрбады
диваныл, сбады Нифæ дæр.) Ды сау дарыс дæ мард фыртыл, æз
та — мæ цардæгас фыртыл. Мæ уавæр дæ уавæрæй иучысыл хуыз-
дæр куы уыдаид, уæд дæм ницы хуызы æрбацыдаин. Ингæны
кæй баныгæнынц, уый иу хатт амæлы, фæлæ уæлæуыл адæйма-
джы нывыл чи нал вæййы, уый алы боны мард у. Ахæмы маст
ноджы уæззаудæр у. Зæгъ-ма, цæмæн мын ныссастай мæ цард?
Цы дын кодтон?
Н и ф æ. Асиат, дæхæдæг куы ацыдтæ Габойæ.
А с и а т. Хъыгаг у, мæ фарст мын уыцырдæм кæй бамбæр-
стай, уый.
Н и ф æ. Æмæ уæдæ цæмæй зæгъыс?
А с и а т. Ды хорз зыдтай, æз арæндонæй цы сывæллоны рай-
стон, уый кæй хъомыл кодтон. Раст зондыл лæуд уыд. Коммæ-
гæс, хæларзæрдæ... Йæ ныййарæг мад мæ æнхъæлдта. Фæлæ мæм
иу хатт скъолайæ æрбазгъордта ахæм мæстæлгъæдæй, æмæ мæ
баййардта, чи у мæ ныййарæг мад, зæгъгæ. Йе ’мбæлттæй иуимæ
фæхыл, æмæ йæ уый кæйдæр дзæгъæлзад схуыдта. Де схæссæг
мад, дам, дæ кæмдæр ссардта... Æз æй сабыр кодтон, йæ хъуыды-
тæ йын иннæрдæм здæхтон. Фæлæ-иу мæм уый алы бон дæр уыцы
иу фарста радта... Стæй мæм цыдæр æнæууæнк цæстæй кæсын
райдыдта. Гæнæн куы нал уыд, уæд ын схъæр кодтон, йæ ный-
йарæг мад æз кæй нæ дæн. Уæдæй фæстæмæ мæ лæппуйыл цы-
дæр æрцыд. Цыма ивддзаг фæци... Дис кодтон, йе ’мбал лæппу
цæмæй базыдта хъуыддаг? Мæн фидарæй уырныдта, скъолайы
кæй ничи зоны, мæ лæппу мæхи фырт нæу, уый. Суанг ма мæ
цæрæнбынат дæр куы аивтон, цæмæй йæ искæй дзæгъæл æвзæг-
тæй бахызтаин.
Н и ф æ. Ссардтай уыцы лæппуйы?
А с и а т. Ссардтон æй скъолайы. Дæ сыхаг разынд лæппу,
дæуæй йæ фехъуыста. Уæдæй нырмæ æз цы фыдæбæттæ æвза-
рын!.. Мæ алы ныхас дæр зыгъуыммæ æмбарын райдыдта мæ
лæппу. Гыццылдæр исты, уæд-иу мын бауайдзæф кодта, дæ туг,
де стæг нæ дæн, зæгъгæ. Нал мæм хъуыста. Æмæ йæм тызмæг
сдзурын мæ бон нал уыд. Тарстæн, искæдæм куы ацæуа æмæ куы
37
фесæфа бынтон. Афтæмæй, йæхи цыдæриддæр фæндыд, уый
кодта. Æмæ ныр цыхуызæн сси!.. Дыууæ хатты ахæстоны бад-
ти... Зæгъ-ма, Нифæ, уыцы марг ын йæ зæрдæйы цæмæн бауагъ-
тай? Рагæй мæ фæндыд дæ бафæрсын, фæлæ мæхи урæдтон,
цалынмæ фæрæзтон, уæдмæ.
Н и ф æ. Асиат!.. (Мысы тыхстхуызæй.) О, æвæццæгæн ын
уыцы маст æз бауагътон йæ зæрдæйы. Габоимæ куы баиу нæ цард,
уæд бамбæрстон, йæ зæрдæйæ кæй нæ ахицæн дæ. Иу хатт та
мын æргомæй загъта, Асиаты хуызæн сылгоймаг никуы ис, зæгъ-
гæ. Æз мæхимидæг катайы бафтыдтæн. Куыд тынг мæ фæндыд,
ды рæвдздæр куы смой кодтаис, уый! Фæлæ дæ курджытæй ком
никæмæн лæвæрдтай. Æмæ уæд тæрсын райдыдтон, Габойы мын
куы байсай, уымæй. Фыркатайæ мæ цард зындон фестад. Куыд
дæм мæсты кодтон, куыд!.. Цыдысты азтæ, фæлæ дæ сурæт мæ
лæджы зæрдæйæ нæ ахицæн. Куыд цæрыс, уымæ æдзух йæ цæст
дардта. Æмæ мын иу хатт та дæ лæппуйæ раппæлыд, иттæг хорз,
дам, ахуыр кæны, стæй, дам, хæрзæгъдау у. Нæ дын зыдтон дæ
лæппуйы. Иу бон нæ кæрты сыхаг лæппу йе ’мбалимæ бады æмæ
сæ уроктæ ахуыр кæнынц. Æз куыстæй æрбацыдтæн. Нæ сыха-
джы æмбал, «мамæ», зæгъгæ, фæхъæр кодта æмæ уынгмæ аз-
гъордта. Акастæн йæ фæдыл — ды йыл узæлыс. Мæ маст та но-
гæй сфæйлыдта æмæ мæ дзыхæй сирвæзт: «Кæйдæр дзæгъæлзад!
Цæй мамæ дын у!» Æвæццæгæн, сыхаг лæппу фехъуыста мæ
ныхас... Хатыр дæ нæ курын, Асиат. Мæхæдæг дæр æй нæ барын
мæхицæн. Æрмæстдæр ныр бамбæрстон, куыд æнæрхъуыды æмæ
æнаккаг ми бакодтон.
А с и а т (фестад семсе арф ныуулæфыд). Кæрæдзийæн ны-
выл аргъ кæнын нæ зонæм, нæ! (Фсецсеуы, фæлæ ма дуары раз
æрлæууыд.) Йæ аххос нæ алчи йæхæдæг фиды! (Ацыд.)
Нифæ ныккуыдта.
Рухс ахуыссыд.
Уынджы фæзынд А л л æ, кæйдæр агуры цæстæнгасæй.
В а д и м (æрбацыд). Аллæ!.. (Ныхъхъус и.)
А л л æ. Телефонæй мæм нæ дзырдтай, æхсызгон мæ хъæуыс,
зæгъгæ?
В а д и м. О, фæлæ...
А л л æ. Фæлæ цы?
В,а д и м. Нæ зонын, Аллæ. Мæ зонд схæццæ!..
А л л æ. Цæуылнæ мын раргом кæныс, сусæгæй дын дæ зæрдæ
чи хæры, уыцы маст? Цæмæн тухæнæй марыс мæн дæр? Дæ мæтæй
сдзæгъæлтæ дæн!
38
В а д и м. Куы дын раргом кæнон хъуыддаг, уæд...
А л л æ. Нæ мыл æууæндыс?
В а д и м. Дæ уарзондзинад фестдзæн æнæуынондзинад. Дæхи
та схондзынæ æлгъаг, кæй мæ уарзтай, уый тыххæй.
А л л æ. Никуы уыдзæн уый!
В а д и м. Уæдæ йæ зон, æз фыдгæнæг кæй дæн! Ме ’фсымæ-
ры чи бабын кодта, уыдонæй иу!
А л л æ (фæсонт). Цы загътай?!
В а д и м. О, о! Ме ’фсымæры марæг дæн! Æнæнхъæлæджы!...
(Ферхæцыд.)
У æ з з а у п а у з æ
А л л æ (æрвдзæфау лæууы). Цытæ хъусын!.. Цæуылнæ фе-
хъусын кæныс ныронг милицæйæн?
В а д и м. Уый афтæ æнцон куы уаид! Мæ ныййарджытæ куы
базоной хъуыддаг!..
А л л æ. Хъуамæ сын схъæр кæнай æппæтдæр, цыфæнды
зынаргъ дын куы слæууа, уæддæр! Ахæм тæссаг фыдгæнджыты
æмбæхс!.. Уый ноджы стырдæр фыдраконддзинад у!
В а д и м. Амардзысты мæ мады, куы сæ банымудзон, уæд.
А л л æ. Æмæ афтæ бакæнæн нæй, цæмæй ма бахæццæ уой дæ
мадмæ?
В а д и м. Нæ разамонæгæн ма мах йеддæмæ æмбæлттæ ис...
А л л æ. Фехъусын кæн милицæйæн!
В а д и м. Нæ, хъуамæ мæхæдæг... (Ферхæцыд.) Бамбарын
кæндзынæ мæ мадæн, цæмæй сæ хиза йæхи.
А л л æ. Де ’мбæлттимæ стох кæнынмæ хъавыс?! (Ныттыхст
лæппуйыл.) Вадим!
В а д и м (чызгæн хъæбысгæнгæйæ). Диссаг... Мæ мæт ма
кæныс уæддæр? Тæрсыс мын! Æппæтæй ницæйагдæр мæ нæ
хоныс!
А л л æ. Дæхи хъизæмæрттæ дæ фаг не сты æви? Цы ис дæ
уавæрæй уæззаудæр!
В а д и м. Ныббар, раздæр дæ хорз нæ уыдтон. Мæ цæстытæ
куырм уыдысты... Цæмæн гуырынц мæ риуы, ныронг кæй нæ
бавзæрстон, уыцы æнкъарæнтæ?! Цы пайда ма дзы ис?! (Иуварс
ацыд.)
А л л æ. Цы пайда?..
В а д и м. Мæ фæндаг дард у дæумæ.
А л л æ. Æнхъæлмæ дæм кæсдзынæн мæ цæргæбонты.
В а д и м. Æцæг?! Бузныг, Аллæ! (Схьæрзæгау кодта.) Буз-
ныг! Дæ уарзтæй мæ фæндаг дæумæ æмбис цыбырдæр фæуы-
дзæн.
39
Сценæйы кæрон фæзынд А с л а н.
Ацу, Аллæ!
А л л æ. Уæддæр цы сфæнд кодтай?
В а д и м. Ацу!..
А л л æ (хинымæр). Мыййаг та исты фыдбылыз... (Ацæу-
гæйæ.) Фехъусын кæнон йæ фыдæн.
В а д и м. Цæй, куыд, Аслан?
А с л а \(йæ дзыппæй систа дамбаца). Мæнæ ис. Уыдтæн
æм дысон. Йæхæдæг мæм æй радта Кобрæ, цæмæй дзы дæу...
В а д и м (райсы). Æмзоры дамбаца?
А с л а н. Æмзоры? Уæдæ йæм уæд дыууæ ис. Æнхъæлмæ
мæм кæсы хъæды къохы.
В а д и м. Иттæг хорз! (Дамбаца амбæхста йæ дзыппы.) Цом
æм иумæ.
А с л а н. Æз — нæ! Мæхиуыл æй баууæндын кодтон, йæ
фæндон кæй баххæст кæндзынæн — ныр æм æууæнкхорæй фæ-
зынон?
В а д и м (мæстыйæ). Æууæнкхорæй?! Æмæ мах не ’ппæт
дæр æууæнкхортæ не стæм æви?! Æууæндыдысты ныл нæ бинон-
тæ, нæ зонгæтæ æмæ, цы адæмы ’хсæн цардыстæм, уыдон. Мах
та сын фыдбылыз хастам! Цом, фæстиатгæнæн нал ис!
А с л а н. Æнæ милицæ?!
В а д и м. О! Уыцырдыгæй сты уæлмæрдтæ. Хъуамæ Коб-
рæйы мæхæдæг акæнон ме ’фсымæры дамбацайы фындзæй йæ
ингæны рæзты!
А с л а н. Бынтон тæссаг у дæ фæнд!
В а д и м. Уæдæ лæуу ам! Æз дæу тыххæй дæр ратдзынæн
дзуапп! (Фæаууоп.)
А с л а н. Бабын уыдзæн! Бабын уыдзæн Стай!.. Рæвдздæр
милицæмæ! (Азгьордта.)
Рухс ахуыссыд.
Горæтгæрон та хъæды къохы. 3 у р а 6 дурыл бады, æнхъæлмæ кæсы.
Æрбацæуы М а х а р нозтджынæй.
3 у р а б (мæстыйæ). Богъ!.. Уый хъуаг ма уыдыстæм!
М а х а р. Кæд, зæгъын, фервæзин.
3 у р а б. Фервæзис? Цæмæй?
М а х а р. Мæ зонды муртæй! Баназон сæ, зæгъын, цæмæй
мацæуылуал хъуыды кæнон. Хъуыдыты куы ацæуын, уæд мыл
дуне’ иннæрдæм афæлдæхы.
3 у р а б (фестад). Цыдæр кæныс! (Йе ’фцæггот ын ацах-
ста.) Дæхи мæ хиз!
М а х а р. Æз никæмæйуал хизын мæхи! Суанг дæ кобрæйы
маргæй дæр!
Зураб æй ныццавта, уый ахауд зæххыл.
В а д и м (фсезынд семсе Зурабмæ дамбаца ныддардта). Цæу-
гæ, Кобрæ, разæй!
Уæззау паузæ.
Махар сындæггай сысты.
Цæугæ, зæгъын! Куыдзы мард дын акæндзынæн!
3 у р а б (æвиппайды йæм басхуыста Махары æмсе, йсехи
уый аууон фсексенгсейсе, къахæй скьуырдта Вадимы дамбаца —
дамбаца асхьиудта иуварс). Хъуымыздзых!
Вадим æмæ Махар Зурабмæ баппæрстой сæхи. Тох кæнынц йемæ. Æп-
пынфæстаг, Зураб фелвæста дамбаца йæ дзыппæй æмæ дзы Вадимы багæ-
рах кæнынмæ куыд хъавыд, афтæ йын йæ дамбацамæ фæлæбурдта Ма-
хар, æмæ нæмыг ууыл сæмбæлд. Уалынмæ æрбайхъуыст милицæйы ма-
шинæйы сиренæ. Зураб хъавыд алидзынмæ, фæлæ бамбæрста, уый йæ
къухы кæй нал бафтдзæн, æмæ зæхмæ аппары йæ дамбаца. Махар та, йæ
цæф уæхскыл хæцгæйæ, йæ уæрджытыл æруадзы йæхи. Вадим ыл хæцы.
Фæзынд А с л а н. Спектаклы иннæ архайджытæ дæр, Ахполæй фæстæ-
мæ, фæзынынц сценæйы фæйнæрдыгæй æмæ лæппутæм уыцы удаистæй
кæсынц.
Æмбæрзæн
1981 аз
^р^&^^
ПАДДЗАХИ КИЗГÆ1
Еуактон комеди
АРХАЙГУТÆ:
Паддзах— аланти паддзах Мулдар, 60-анздзуд.
3 æ и д æ — æ кизгæ, 18-анздзуд.
Д е ф æ — сæ лæггадæгæнæг кизгæ, 19-анздзуд.
М и т ъ о — сæ лæггадæгæнæг лæхъуæн, 22-анздзуд.
3 а р 6 е г — мæгур лæхъуæн, 20-анздзуд.
Д а л у — зæронд уосæ, дæсни, 70-анздзуд.
Б а д е — паддзахи фæсдзæуинттæй еу, 50-анздзуд.
Б е к ъ о 1
Д з æ 6 е > — гъæздуг уосгортæ, 21 анзи уæнгæ.
Б о б о )
Æртæ кизги паддзахи галауани лæггадæгæнгутæй.
ПРОЛОГ
Хуæнхбæстæ. Тъæпæнсæр къæдзæхбæл æд æхсæ лæууй паддзах М у л д а р,
фахсбæл 6а — Б а д е æма М и т ъ о.
П а д д з а х. Ауæхæн ма си дессаг рауæн уа? Аци бæрзондæй
цæйбæрцæ зиннуй мæ бæстæй! Дæлæ мæ галауан æма мæ тургъæ
ба раст цума мæнæ мæ арми тъæпæни æвæрд æнцæ! (Бахудтæй.)
Мæ тургъи цидæриддæр змæлд фæууй, уомæ цæстæ фæддарæн
ес ардигæй.
М и т ъ о. Ес, ес, нæ цитгин паддзах. Ардигæй дæ тургъæмæ
беретæ арæх кæсунцæ, гъе ’рмæст дæумæ нæ.
П а д д з а х. Мадта?
М и т ъ о. Дæ кизгæ Зæидæмæ.
П а д д з а х. Ка ’нцæ?
Митъо. Уосгортæ, хи-хи! Ардигæй имæ батæходуй кæнунцæ
æма сæ къæхтибунæй ниууолæфунцæ.
*Аци пьесæ иронау мухургонд æй автори киунугæ «Æнæнцой зæрдæ»-и.
42
П а д д з а х (ниххудтсей). Ниууолæфунцæ, зæгъис? Æма
ардигæй цæмæн?
М и т ъ о. Дæ галауанмæ хæстæг бацæун не ’ндеунцæ. Дæуæй
тæрсунцæ.
П а д д з а х. Уадзæ æма тæрсонцæ.
М и т ъ о. Гъо, фал дæ кизгæн æхе уавæр дæр хуæздæр ку
нæй, нæ цитгин паддзах. Нæ ’й уинис?
П а д д з а х. Уинун, æ кеми ке нæбал æй бунтондæр. Æнкъард
кæнуй æдзох, арæх æ цæстисугтæ дæр калуй.
М и т ъ о. Цидæр ибæл æрцудæй.
П а д д з а х. Дæумæ гæсгæ, ци гъæуама?
М и т ъ о. Уомæй ин æхе бафæрсун гъæуй. Æ кари кизгæ
цæмæй гъæуама истухса, сосæг уарзтæй æндæр?
П а д дз а х (ниххудтæй бабæй). Сосæг уарзтæй, зæгъис?
М и т ъ о. Мадта? Хи-хи!
П а д д з а х (фæттузмæг æй). Дæ цъух æгæр исуагътай,
лæггадæгæнæг, æма дæ рагъбæл ме ’хсæй æрцæудзæнæн! Мæ киз-
гæ нурма неке уарзтæй истухстæй, уæдта не стухсдзæнæй! Тух-
сæнтæ уосгортæ, фал е — некæд! Ке кизгæ æй, уой хуарз зонуй!
М и т ъ о. Хатир, нæ цитгин паддзах. Мæ цъухæн къума нæ
ерун æма мæ е исафуй.
П а д д з а х. Уогæ... цæмæн гъæуй дæ къума? Мæн гъæуй
зонун мæ алливарс еугур хабæрттæ.
Б а д е. Мадта уæд зонæ, Мулдар, дæ бæстæ бунтон æнæз-
мæнст ке нæй, уой дæр.
П а д д з а х. Гъома?
Б а д е. Æлдæрттæ дæмæ хъæбæр мæстгун кæнунцæ. Нæ берæ
есбон, дан, нин рамбурд кæнуй хъалони рæуонæй æма ’й рарве-
туй Перси шах æма Византийи паддзахæн. Етæ ба, дан, ин æр-
барветунцæ сугъзæринттæ, горцъетæ æма иннæ уæхæн хъазар дзау-
мæуттæ.
М и т ъ о. Æз дæр фегъустон сæ гъаст. Стъегьуй, дан, нæ нæ
зудæгæнагæ паддзах. Сауæнгæ ма мæгур адæми дæр ардаунцæ
дæ нихмæ.
П а д д з а х. Уу-у, æфсес ка нæ зонуй, еци кæфхъундартæ!
Б а д е. Хъæбæрдæр ба дæмæ уомæн мæстгун кæнунцæ, сæ
фуртти син дæ тургъæмæ хæстæг ке нæ уадзис. Æ кизги фæууин-
дæ, дан, син æвгъау кæнуй.
П а д д з а х. Зонун, бустæги сæ е ке æрра кæнуй.
Б а д е. Гъома сæ цæмæннæ уадзис, Мулдар?
П а д д з а х. Цæмæн гъæуама агайонцæ мæ кизги зæрдæ?
Уонæй æй некæмæн исаккаг кæндзæнæн уæддæр. Ратдзæнæн æй
Перси æригон шахæн. Кенæ ба, ка ’й зонуй, Византийи паддзахи
43
фуртæн. Сæ дууей дæр фæндуй мæ хæццæ бахæстæг кæнун. Берæ
цæмæйдæртæй мин зæрдитæ æвæрунцæ... Гъе фал уæддæр мæ
кизгæ ци кæнуй? (Митъомæ.) Лæггадæгæнæг, æвæстеуатæй ис-
серæ еци дæснифæрсæги.
М и т ъ о. Далуй?
П а д д з а х. Гъо, æрбахонæ ’й нæхемæ.
Митъо фæййаууон æй.
Æз æма ду ба, Баде, еуминкъий разелæн не ’лдæрттæбæл. (Бадей
хæццæ рандæуй.) Неке кæсуй еци хуæдмæлхуартæмæ?!
Æрбацæуй уосгор Б е к ъ о, къæдзæхи сæрмæ иссæуй æма паддзахи
тургьæмæ кæсуй.
Б е к ъ о. Нæ паддзахи хъал кизгæ! Цума æ фиди хæццæ
сæхецæй ци аразунцæ?!
Æрбацæуй иннæ уосгор Д з æ 6 е, иссæуй е дæр къæдзæхи сæрмæ
æма кæсуй ецирдæмæ.
Д з æ б е. Зæидæ нæ, фал гъист зумæг! Нурмæ, дан, æ медбил-
ти нæма бахудтæй!
Æрбацæуй æртиккаг уосгор Б о 6 о, иссæуй е дæр къæдзæхи сæрмæ.
Б о б о. Æма кæмæ бахода, ку неке уинуй, уæд? Кæд, миййаг,
хъæрæу æй.
Б е к ъ о. Нæ, Бобо, цæстæй хуарз уинуй, гъе ’рмæст нæлгой-
мæгти нæ.
Д з æ б е. Дæлæ бабæй рацудæй тургъæмæ еци æнкъардæй.
Б о б о. Цума æгас бæсти сагъæстæ уой зæрдæмæ исæмбурд
æнцæ!
Д з æ б е. Æ хæлар кизгуттæ ибæл куд уозæлунцæ!
Б е к ъ о. Етæ сæ лæггадæгæнæг кизгуттæ ’нцæ.
Б о б о. Ехх, анассæни, уонæй фестæ! Æз ибæл рауозæлинæ,
бæргæ! Æ гæлæботæ ин цъæх арвмæ истæхун кæнинæ!
3 а р б е г (æрбацæуй бугъзур дарсеси сема гъæздуг уосгортæ-
мæ, ходгæй, уæлæмæ кæсуй). Гъе, мæгур уæ бон! Еци бæрзон-
дæй бабæй паддзахи кизгæмæ уæ билицъæрттæ ку хуæретæ.
Б е к ъ о (рамæстгуи æй). Ка хуæруй, дæ цæститæбæл цитæ
уайуй?!
Д з æ б е. Æ мæтæй мæлун!
Б о б о. Хорбони æй зæйæ фæлласæд!
Б е к ъ о. Фæлласæд æй!
Æртемæй дæр, кумæ кастæнцæ, уордигæй иннердæмæ разилдтонцæ сæхе.
3 а р б е г. Тикис цари фиумæ нæ хъæрдтæй æма ’й мархуа
худта!
Б е к ъ о. Игъосай, гæвзукк! Ду хуарз ку зонис, мах, еугур
уосгортæ дæр, ке баунаффæ кодтан, цæмæй ни Зæиди æрдæмæ
кæсгæ дæр макæдбал маке бакæна!
Д з æ б е. Уадзæ æма æ тузмæг фиди уæларт байззайа!
Б о б о. Уорс дадалитæ си куд æруадза!
Б е к ъ о. Фурфæсмонæй æ фæлмæн ростæ куд тона!
Б о б о. Хуæнхтистæн, æ реуи ин зæрди бæсти кадæр уазал
дор байвардта.
3 а р б е г. Нæ, Бобо, æ реуи уарзти цъæх арт содзуй.
Б е к ъ о. Ци, дан, ци, дан?!
Б о б о. Арти цæхæри æй ку багæлдзай, уæд ибæл еу зинги
морæ кунæ фæххуæцдзæнæй.
Д з æ б е. Уой бон содзун æй æви?!
3 а р б е г. Мадта сæ лæггадæгæнæг Митъой бафæрсайтæ.
Б е к ъ о. Митъой? Е ба ин ци зонуй?
3 а р б е г. Зонуй, æвæдзи.
Д з æ 6 е. Æмадта ке бауарзта Зæидæ уотæ хъæбæр?
3 а р б е г. Е нæма рабæрæг æй. Ка ’й зонуй, уæлæ уæхецæй
есге æй.
Б е к ъ о. Нæхецæй?!
Д з æ б е. Уотæ дæмæ кæсуй?
Æртæ уосгори кæрæдземæ фæрсæгау бакастæнцæ, кæци ни æй кизги
равзурст, зæгъгæ.
Б е к ъ о. Есгæд дæ фæууидта, Дзæбе?
Д з æ б е. Æ фидæ идард балций ку адтæй, уæд еу хатт сæ
рæзти æрцудтæн.
Б о б о. Æз дæр.
Д з æ б е. Рацæргæ гъæуайгæнгутæ сæ тургъи лæудтæнцæ,
кизгæ ба гъæунгæмæ ракастæй.
Б о б о. Кæд мæн ба къæразæй фæууидта...
Б е к ъ о. Æз ба æрæги æрцудтæн сæ рæзти. Зæидæ æндæмæ
кастæй.
Д з æ б е. Æвæдзи, мæн агурдта цæстингасæй.
Б о б о. Кенæ ба мæн.
Б е к ъ о. Гъенур ма мæн уингæй сумах агурдтайдæ?!
Æртемæй дæр паддзахи тургьи æрдæмæ фиццагау разилдтонцæ сæхе.
Рохс фæххустæй.
45
СÆИРАГАРХАИД
Паддзахи тургъæ. Къæлæтгини æнкъардæй бадуй 3 æ и д æ, æ рази ба
кафунцæ Д е ф æ æма иннæ æртæ кизги.
П а д д з а х (сербацæуй гъсеунгæй, Зæидæмæ). Еци æнкъар-
дæй бабæй ку бадис, мæ кизгæ! Еуминкъий дæхебæл исхуæцæ,
мæнæ де ’нгарæ кизгуттæ дæуæн кафунцæ.
3 æ и д æ (исистуй). Нæ, баба, кæфтитæй не срохс кæндзи-
найтæ мæ зæрдæ.
Кизгуттæ банцадæнцæ сæ кафунæй.
П а д д з а х. Уагæри ци хабар æй? Цæмæннæ мин раргом
кæнис дæ медкатай?
3 æ и д æ. Дæуæн æй раргом кæнун нæй мæ бон.
П а д д з а х. Раргом æй кæнæ мадта мæнæ де ’мбал кизгуттæн.
Д е ф æ (Зæидæмæ). Æз ба æй балæдæрун кæндзæнæн дæ
фидæн.
П а д д з а х. Табуафси. Æнгъæл кæсдзæнæн уæ дзубандимæ.
(Æ кизги тæрнихæн раба кодта æма рандæй галауанмæ.)
Д е ф æ. Дзорæ, Зæидæ.
3 æ и д æ. Æз... Æз бауарзтон æгæрон уарзтæй.
Д е ф æ. Уой уинун, фал ке?
3 æ и д æ. Нæ зонун. Нæма ’й фæууидтон.
Д е ф æ. Нæма?.. (Ниххудтæй.) Уотемæй куд бауарзтай?
3 æ и д æ. Дууадæс анзи мæбæл ку цудæй, уæд мæ мадæ
æрбахудта дæснифæрсæг Далуй. Бафарстамин... Загъта, мæкиз-
ги карæмæ ку исхъæртон, уæд мæ цæхæркалгæ амонд ке хезуй.
Ке мæмæ фæззиндзæнæй уæхæн уосгор, уиндæй уиндгун ка уа,
зундæй — зундгин, тохи ба — тухгин. Уæдæй нурмæ мæ сæнтти
райгурдæй уæхæн нæртон игурди сорæт. Æстдæс анзи мæбæл
исæнхæст æй, фал мæмæ ни зиннуй. Æхсæвæ мæ цæститæбæл
уайуй æдзох, бонæй ба æй хезун æма хезун — æма е нæ, фал нæ
фæсевæдæй уингæ дæр ку неке кæнун. Ци фæцæнцæ? Мæ сæнт-
ти ци нæртон игурди сорæт исæнтæстæй æма ке уарзтæй гъæр-
зун, е мæмæ кунæ фæззинна, уæд æз рамæлдзæнæн!
Д е ф æ. Ма зæгъæ, Зæидæ! Æз федарæй æууæндун, Нæ фæсе-
вæд дæ уиндæмæ сæ билицъæрттæ ке хуæрунцæ, уобæл.
3 æ и д æ. Дзæгъæли æууæндис, Дефæ. Мæ мæтæй мæлунцæ
æви?(Æвæдзи, зæгъунцæ, паддзахи хъал кизги реуи цæй зæрдæ
ес, зæгъгæ.
Д е ф æ (фæссценæмæ амонуй). Мадта искæсай уæлæ еци
къæдзæхи сæрмæ, дорти æхсæнæй дæмæ цал сæри кæсуй. Искæ-
46
сай уа^лæ иннæ къæдзæхи сæрмæ дæр. (Ниххудтæй.) Æвæццæ-
гæн, исуолæфунгъон дæр нæбал æнцæ. Ду ба зæгъис!..
3 æ и д æ. Æма... аууонæй цæмæн кæсунцæ?
Д е ф æ. Дæ фидæй хæстæг æрцæун не ’ндеунцæ.
3 æ и д æ (батухстæй). Рандæуон ардигæй!
Д е ф æ (ходуй бабæй). Нур ба си ледзгæ кæнис?
3 æ и д æ. Мадта куд?.. Нæ, нæ! Не ’нгьезуй! (Рандсеймедæмæ.)
Д е ф æ. Зæгьон æ фидæн... (Фæййаууон сей е дæр галауанмæ.)
Кизгуттæ кафунцæ сæхецæн, заргæй:
Цæргæстæ бæрзондмæ тундзунцæ æдзохдæр,
Цæхæрдзаст æй алкæд сæ цæстити каст, гьей!
Нæ уосгор лæхъуæнтæ кæсунцæ уæлхонхæй,
Сæ зæрдитæ æнцæ нæ тургьæмæ баст, гъей!
Нæ уорсрагъ цъететæ æртайунцæ хорæй,
Сæ гулфгæнгæ дæнттæй игъусуй сæ зард, гъей!
Æрцотæ, лæхъуæнтæ, æрцотæ нæ цормæ,
Исамондгун кæнтæ кизгуттæн сæ цард, гьей!
Исамондгун кæнтæ уæхе дæр æносмæ,
Æхецæн уи алке иссера æмбал, гъей!
Цийнитæй идзаг нин ку уайтæ уæ гъосмæ,
Ци ма уæ гьæудзæнæй — уæ зæрдитæ хъал, гьей!
П а д д з а х гьудидзастæй рацæуй галауанæй. Кизгуттæ, уой фæууингæй,
банцадæнцæ сæ кафун, сæ зарунæй æма рандæунцæ медæмæ.
П а д д з а х. Уиндæй уиндгун ка æй, зундæй — зундгин, тохи
ба — тухгин... Кæми иссерæн уæхæн сæрæн игурд? Бæгъатæртæ
нæмæ минкъий нæййес, фал си ка уиндгун нæ æй, ка ба — зунд-
гин. Перси шах æма Византийи паддзахи фурт дæр уиндæй неци
уæхæн æнцæ... Æмадта ци киндæуа? Мæ кизги сæнтти ци нæр-
тон игурди сорæт райгурдæй, уой кунæ иссерон, уæд рамæлдзæ-
нæй мæ еунæг бæдолæ! Гъе ’рмæст мæмæ æндæр фæндитæ ад-
тæй, бæргæ.
Æрбацæунцæ М и т ъ о æма Д а л у.
Д а л у. Дæ бон хуарз, нæ кадгин паддзах! (Æ ссерсей ин
серкувта.)
П а д д з а х. Æгас цо, Далу, æгас.
Д а л у. Цæмæн дæ багъудæй мæ сæр, дæ фæхъау фæууон?
П а д д з а х (исбадуй кьæлæтгини). Мæ гъуддæгтæ мæ зæр-
ди фæндон хуарз нæ ’нцæ, æма мæ де ’нхус багъудæй. Цæветтон,
47
кæддæр мæ кизгæн ду зæрдæ байвардтай цæхæркалгæ амондæй.
Æ сæнтти ин исæвзурун кодтай цидæр бæрзонд гъудитæ.1. Æма
’й нур тохæнæй марунцæ, Далу.
Д а л у. Уайдзæф мин кæнис, Мулдар?
П а д д з а х. Нæ. Банхус ин кæнæ дæ хинттæй, цæмæй æ
бæллецтæ исæнхæстуонцæ. Уæдтамæ паддзахигъуддæгтæ дæр...
Д а л у. Балæдæрдтæн дæ фæндон. Аци рауæн мæ хинтти сæр
нецæмæн гъæуй. Ес æндæр фæрæзнæ.
П а д д з а х. Циуавæр?
Д а л у. Цæмæй дæ кизгæ æма дæхе гъуддæгтæ фæррæстмæ
уонцæ, уой туххæй гъæуама иссерай дзуаппитæ æртæ фарстае-
мæн.
П а д д з а х (фæссах сей). Дзуаппитæ æртæ фарстаемæн?
(Ниххудтæй.) Цæмæн багъудæнцæ етæ ба?
Д а л у. Алæмæти тухæ ес еци дзуаппити, Мулдар.
П а д д з а х. Æма сæ ку не ’ссерон, уæдта? Дæхуæдæг мин сæ
раргом кæндзæнæ?
Д а л у. Нæ, мæхуæдæг дин сæ ку раргом кæнон, уæд дин неци
фенхус уодзæнæнцæ. Дæхуæдæг сæ гъæуама иссерай.
П а д д з а х. Зæгъæ мадта дæ фарстатæ.
Рохс фæххустæй.
Æхсæви тари рохси туни зиннуй П а д д з а х.
П а д д з а х. Ауæхæн дессаг!.. Бон ивайун райдæдта, æгас
æхсæвæ фæттохæнтæ кодтон, фал еу дзуапп дæр нæ ниййахæста
мæ сæр. Гæр, уæхæн æнæбон дæн сæрæй? Паддзахи ном ку хæс-
сун. Ходуйнаг, ходуйнаг!.. Фал кæд еци фарстатæн иссерæн нæй-
йес, уæдта? (Фæммæстгун сей.) Далуй хингæнæг кæддæр мæ
кизги сагъæси тохæнти бафтудта, нур 6а мин мæхе!.. Уогæ мæ
сæр ци ресун кæнун, нæ хъал уосгортæн цæмæннæ байхæс кæнун
еци дзуаппитæ иссерун? Æркæсон син сæ сæрæндзийнадæмæ.
(Дзоруй фæссценæмæ.) Гъе, лæггадæгæнæг, сæумæй æрхонæ нæ
тургьæмæ Далуй æма еу-цалдæр уосгори. (Фæййаууон æй рохси
туни хæццæ.)
Сценæ исрохс æй: тургъи къæлæтгини бадуй п а д д з а х, æ фарсмæ ба —
уæгъдæ къæлæтгин. Еуварс лæуунцæ уосгортæ Бекъо, Дзæбе æма
Б о б о, сæ рæнттæбæл — хъæматæ. Иннердигæй ба — Д а л у æма Митьо.
П а д д з а х. Далу, æз... иссирдтон дзуаппитæ дæ фарстатæн,
фал сæ нæма зæгъун.
М и т ъ о (æхенимæр). Нæ ми æруагæс кæнуй, ести иссирдта,
е. Хи-хи!
П а д д з а х. Гъæуама бал мæнæ нæ уосгорти бафæлварæн
48
зундæй. Еци дзуаппитæ си ка иссера, е æнæмæнгæ разиндзæнæй
еугуремæй зундгиндæр æма ин æ иннæ лæгдзийнæдтæмæ дæр
æркæсдзинан. Ка ’й зонуй, сиахсæн æй исаккаг кæнон мæхецæн.
Иннетæ ба ми сæхе гъæуай кæнæнтæ.
Сцени кæронæй æрбазиннуй 3 а р б е г, гьунтъуз ходæ ин æ цæститæ
æмбæрзуй. Паддзах æй фæууидта.
Ка ’й уæртæ еци мæгур ба? Еци хузæнæй куд æрбандиудта мæ
тургъæмæ?!
3 а р б е г. Нæ цитгин паддзах, ардæмæ берæ мæгур лæхъуæн-
ти фæндæадтæй æрбацæун, фал си мæнæй уæлдай æ нифс неке
æрбахаста. Корун ди, мæ бугъзур дарæсæй ма истухсæ æма мæ
бауадзæ дæ тургъи балæуун.
П а д д з а х. Ци дæ гъæуй?
3 а р б е г. Æппундæр неци.
П а д д з а х. Мадта цæмæн æрбацудтæ?
3 а р 6 е г. Еугæр уæртæ еци сахъ уосгорти æрбахудтай дæ
тургъæмæ, уæд сæ, æвæдзи, лæгдзийнадæй æвзарис, æма мæ æр-
фæндæадтæй уонæмæ бакæсун.
П а д д з а х. Цæмæн?
3 а р б е г. Цума, зæгъун, сæ лæгдзийнæдтæй мæнмæ ба неци
ес?
Кадæртæ ниххудтæнцæ.
П а д д з а х (бахудтæй). Дæхе фæлварис? Гъема фæууæд
уотæ. (Дзоруй галауанæрдæмæ.) Ракæнетæ паддзахи кизги!
Д е ф æ æма иннæ æртæ кизги ракæнунцæ 3 æ и д и.
Исбадæ, кизгæ. (Зæидæ исбадуй, паддзахи фарсмсе ци къæлæт-
гин лæууйу уоми.) Гъæйдæ, Далу, зæгъæ дæ фарстатæ.
Д а л у. Мадта игъосетæ, нæ сæрустур фæсевæд, фиццаг фар-
стамæ: адæмæй ка исхезуй еугуремæй бæрзонддæр?
Б е к ъ о. Æз! Æз, нæ цитгин паддзах! Æрæги уæлæ еци хонхи
цъонгмæ исхизтæн!
Д з æ б е. Неци имæ исхизтæ, Бекъо! Гъавтай, фал еуминкъий
ку исхизтæ, уæд дæ сæр разилдæй æма узуни хузæн æртулдтæ
фæстæмæ.
Зарбег ниххудтæй гьæрæй. Еугурæй дæр имæ бакастæнцæ, æма уæд
æ ходунæй фæссабур æй.
Б е к ъ о (мæстгунæй). Дзæбей цъифкалæнгæнæг!..
Б о б о. Цъифкалæн нæ кæнуй, Бекъо, хуæнхтистæн, æз дæр
уоми адтæн еци сахат.
4 Хæмыцаты Цæрай
49
П а д д з а х (Бекъомæ). Æма ци нисанæн хизтæ хонхи цъонг-
мæ, лæхъуæн?
Б е к ъ о. Æрдзæй мин лæвæрд æй бæрзондмæ тундзун.
Д з æ 6 е. Неци дин æй лæвæрд! Уайсахат си ку фæссæрзелæг-
гун уис.
Б о б о. Хонхи цъонгмæ 6а хизтæ, нæ рази ци кизгуттæ адтæй,
уони цæстæмæ. Фал фахсбæл ку ’ртулдтæ, уæд етæ фæййаууон
æнцæ килкилгæнгæ.
Б е к ъ о. Мæнæ цитæ имисунцæ æнæфсæрмиæй!
П а д д з а х. Цæй, æндæр дзуапп уи некæмæ ес? Хуæздæр
рагъуди кæнтæ.
П а у з æ
Д з æ б е. Нæ зонун, ка исхизтайдæ тæккæ бæрзонддæр цъонг-
мæ.
Б о б о. Хуæнхти фæхстæ æгæр лигъз æма æнахъийнон хæрд
æнцæ.
Д а л у (бахудтæй). Хуæнхти цъонггитæ аци фарстамæ æп-
пундæр неци барæ дарунцæ.
Д з æ б е. Гæр...
Б о б о. Мадта ма кæми ес бæрзонд?.. Цъæх арв?
Д з æ б е. Æма уордæмæ ба маргъæй уæлдай ка истæхдзæнæй?
П а д д з а х. Зæгъæ син, Далу, дæ дуккаг фарста.
Д а л у. Адæймагæн фæндæгти æхсæн еугуремæй зиндæр иссе-
рæн кæци æй?
Д з æ б е. Фæндæгти æхсæн?
Д а л у. Гъо, цæун дæр ибæл уотæ зин æй.
Б о б о. А-а-а! Уой æз зонун! Нæ цитгин паддзах, бахатир
кæнæ, фал еугуремæй зиндæр иссерæн фæндаг æй уæртæ дæ киз-
гæмæ!
П а д д з а х. Мæ кизгæмæ? (Ниххудтæй.)
Ниххудтæнцæ Далу æма ма кадæртæ дæр.
Б е к ъ о. Æз дæр зæгъун уотæ.
Д а л у. Нæ, лæхъуæнтæ, аци фарстамæ дæр, сума’х ци фæндаг
æнгьæл айтæ, е неци барæ даруй.
Б о б о. Гæр, мадта ма еци фæндагæй зиндæр иссерæн а зæн-
хæбæл æндæр фæндаг ес?
П а д д з а х. Рагъуди ибæл кæнтæ хуæздæр.
П а у з се
Б о б о. Нæ зонун мадта, кæми ма циуавæр фæндæгтæ ес. Æз
нæ комæй идарддæр некæд некæми адтæн.
50
Д з æ б е. Æз дæр.
Б е к ъ о. Æз дæр.
П а д д з а х. Зæгъæ, Далу, де ’ртиккаг фарста.
Д а л у. Адæми æхсæн еугуремæй тухгиндæр ка æй?
Д з æ 6 е (фæццурд æй). Е нæ цитгин паддзах Мулдар æй!
Б е к ъ о. Гъо, гъо, Мулдар!
Б о б о. Ай-гъайдæр!
Д а л у. Нæ, лæхъуæнтæ, еугуремæй тухгиндæр хецæуттæ нæ
’нцæ.
Д з æ б е. Мадта иуæнгти тухæ æма хъаурæй?.. Уæд еугуре-
мæй тухгиндæр æй уæйуг-лæг! Богал!
Б о б о. Хуæнхтистæн, æз дæуæй раздæр рагъуди кодтон уотæ,
Дзæбе!
Б е к ъ о. Нæ, хуцæуттистæн, æз уæ дууемæй дæр раздæр
исдзоруйнаг адтæн «уæйуг-лæг!»
Д а л у. Е дæр бабæй раст дзуапп нæ æй.
Б е к ъ о. Нæ æй?!
Д з æ 6 е. Арвистæн, мадта нæ зонун...
Митъо (æхенимæр). Хи-хи, еу мистæ дæр нæ ниййахæста
сæ хъапхан!
Б о б о. Гæр, уæйуг-лæгæй тухгиндæр гъæуама ка уа?
П а д д з а х. Зундæй тухгиндæр ку уаййайтæ, уæд æй базуд-
таййайтæ!
Зарбег бабæй гьæрæй ниххудтæй.
Б е к ъ о. Нæ цитгин паддзах...
П а д д з а х (дзурд райсгæй). Æнгъæд! Амæй исонмæ уин
дæттун рæстæг! Ку не ’ссерайтæ еци æртæ дзуаппи — мæ бæстæй
уæ фæссордзæнæн! Сумах хузæн къумухзунд адæймæгтæ ке гъæ-
унцæ?!
М и т ъ о (æхенимæр). Цума нæ паддзах æхе ба кæцитæй
хонуй, хи-хи?!
Паддзах (уосгортæмæ). Цæугæ!
Уосгортæ рандæунцæ сæргубурæй. Сæ фæсте фæццæуй Зарбег дæр, фал
ма æрлæудтæй, фæстæмæ ракастæй Зæидæмæ æма рандæй.
3 æ и д æ. Баба, еци лæхъуæнтæн дæ тæрхон æгæр карз нæ
æй?
Д а л у. Уæхæн фарстатæн дзуаппитæ ка не ’ссера, уони дæ
бæстæй ку сорай, уæд дæ æгæр берæ адæм фæссорун нæ багъæу-
дзæнæй, Мулдар?
М и т ъ о (исервазтæй си). Æцæгæй, æцæгæй! Сауæнгæ дæ-
хуæдæгдæр... (Ферхуæстæй.)
51
Паддзах. Ци мæхуæдæг дæр?!
М и т ъ о (рæуонæн). Дæхуæдæг дæр, зæгъун, фæсмон кæн-
дзæнæ. Ку некебал байззайа дæ бæсти, уæд ма кæмæн уодзæнæ
паддзах?
Паддзах (Далумæ). Мадта уойбæрцæ къумух адæм ес мæ
бæсти?
Д а л у. Æндагон знæгти хæццæ тохи дæ адæм гурмухъ хъау-
рæй хъаурæгин æнцæ, фал се ’ргъудидзийнадæ ба...
М и т ъ о (исервазтсей бабæй си). Æцæгæй, æцæгæй! Дæхуæ-
дæг дæр...
П а д д з а х. Ци мæхуæдæг дæр?!
М и т ъ о (рæуонæн бабæй). Дæхуæдæг дæр æй ку фæууидтай
уæдæйти тæккæ мæнæ аци рауæн.
Д а л у. Гъулæг дин ма уæд, нæ кадгин паддзах, фал нæ бæсти
адæми нецæбæл ахур кæнис, æма сæ гъуди уомæн нæй арф.
М и т ъ о. Нæй, нæй! Дæхуæдæг дæр...
П а д д з а х. Уæддæр бабæй мæхуæдæг?!
М и т ъ о (рæуонæн). Дæхуæдæг дæр ибæл, зæгъун, рагъуди
кæнæ хуæздæр.
П а д д з а х. Цума цидæр дæлгоммæ уайдзæфтæ!.. Дæ бунат
зонæ, лæггадæгæнæг!
М и т ъ о (æ къохтæ исдардта). Фегуппæг дæн!
Д а л у. Уæдта нæ адæми соруни бæсти гъæуама кæрæдзебæл
æма дæхебæл æнгон бæдтай. Нæ алливарс ци знæгтæ цæруй, уой
ку зонис. Æдасдзийнадæ ба адæмæн сæ еудзийнадæ дæттуй.
П а д д з а х. Зонун æй, Далу.
Д а л у. Еци фарстатæн æцæгæй иссирдтай дзуаппитæ?
П а д д з а х. Байзондзæнæ фæстæдæр. Нур бал банхус кæнæ
мæ кизгæн.
Д а л у. Дæ кизги амонд дæр еци дзуаппитæй аразгæ æй.
П а д д з а х. Уойбæрцæ алæмæти тухæ си ес? Мадта уæд ме
’гас бæсти адæми сæ сæртæбæл ислæуун кæндзæнæн, цæмæй зæ-
рондæй-æригонæй агоронцæ еци дзуаппитæ.
Д а л у. Уони агъоммæ бал сæ гъæуамæ дæхуæдæг иссерай.
П а д д з а х. Æз паддзах дæн, Далу. Алци мæхуæдæг цæмæн
гъæуама кæнон? Мæ адæм ма ци косдзæнæнцæ?
Митьо бабæй цидæр исдзорунмæ багъавта, фал æ цъухбæл фæххуæстæй.
Д а л у (бахудтæй). О Мулдар, Мулдар!.. Нур никки хуæз-
дæр балæдæрдтæн, еци фарстатæн ди дзуаппитæ ке æрагурдтон,
уомæй хъæбæр раст ке бакодтон. Цæй, æз бал нæхемæ цæун.
П а д д з а х. Исон дæр дæ хезæн, Далу, еци лæхъуæнти
æрбацудмæ. Рафæндараст уо.
52
Далу паддзахæн æ сæрæй æркувта æма рандæй.
3 æ и д æ. Баба, барæ мин раттæ, цæмæй рандæуон медæмæ.
П а д д з а х. Цæмæи бабæй дæ уæхæн æнкъард, Зæидæ?! Ци
дин нæ фагæ кæнуй, паддзахи кизгæ, ци?! Æппундæр тухсгæ
мацæбæл кæнæ. Дæхе бабæй раерхæфсæ мæнæ де ’мбал кизгутти
хæццæ.
М и т ъ о. Айдагъ кизгутти хæццæ кæдмæ ерхæфсдзæнæй æхе?
Д е ф æ. Митъо раст зæгъуй, нæ цитгин паддзах. Есгæд фæу-
уиндзинан, цæхæрцæстæ лæхъуæнтæ куд кафунцæ, уой? Хъæ-
бæр фæндуй мæнæ дæ кизги дæр æма мах дæр...
П а д д з а х (дзурд райсгæй). Цæй, цæй, лæхъуæнтæн мæ
тургъи ерхæфсунæн оунат нæййес. Кафгæ уæхуæдтæ персайнаг
кафт! (Рандæй медæмæ.)
М и т ъ о. Гъенур марауадзæ! Сауæнгæ мæн дæр нæ уадзуй сæ
хæццæ кафун.
Кизгуттæ æнкъардæй персайнаг кафт кæнунцæ.
Рохс фæххустæй.
Къæдзæхи рази бабæй. Мæстгунæй æрбацæунцæ Бекъо, Дзæбе
æма Б о б о.
Б е к ъ о. Нæ фал æма куд цъаммар айтæ! Паддзах æма ми æ
кизги рази цитæ фæдздзурдтайтæ! (Исгъæрзæгау кодта.) О дууæ
исафуйнаги!
Д з æ б е. Ести дæбæл æримистан? Æцæгдзийнадæй ци зуд-
тан, уой загьтан!
Б о б о. Ай-гъайдæр!
Б е к ъ о. Куд фæсмон кæнун, уæ илгъаг миутæ уоми хормæ ке
нæ ракалдтон, уобæл!
Д з æ б е. Циуавæр илгъаг миутæ?!
Б е к ъ о. Æндагон знæгтæ нæмæ ку ’рбалæбурдтонцæ, уæд
дæуау мæ уæле зæронд уоси пъолци искодтон æма силгоймæгти
фæсте баримахстон мæхе?!
Д з æ б е. Ка баримахста æхе, æз?!
Б е к ъ о. Ду, ду, хуцæуттистæн! Нур ба дæ паддзахи сиахс
исун æрфæндæадтæй, цæмæй уойфæсте дæхуæдæг исуай нæ пад-
дзах?!
Д з æ б е. О бæрзонд арв, æрцæвæ æй тагъддæр, цалдæнмæ ма
никкидæр сæнттæ нæ фæццагъта!
Б е к ъ о. Æрцæвæд дæу, дудзæсгон! Мæнæ мин Бобойæй ба
цитæ фæдздзурдтай, хахургæнæг?! Гумудза галæй уæлдай йæй
хонгæ дæр ку неци кæнис!
Б о б о. Е æз — гумудза гал?!
53
Б е к ъ о. Ду, ду! Мадта æз?!
Б о 6 о. Дзæбе, хуæнхтистæн, ду ка дæ, уой зонгæ кæнис?!
Д з æ б е (фурмæстсей). Ка, ка?!
Б о б о. Неке! Цъумурцæсгон!
Д з æ б е. Уæд дæу хузæн уайнæ, Бо-бо-бо!
Дууемæй дæр сæ хъæматæ фелвастонцæ, æма бацайдагъ æй тох.
Б е к ъ о. Банцаетæ! (Се ’хсæн фсеннсехстсей). Зæнхи скъуди
ранигъулетæ дууемæй дæр! (Кæрæдзебæл сæ ниццавта се тухсе-æ
бонсейу ’ма етæ æрхаудтæнцæ.) Гъеуотæ бал рафунæй кæнетæ,
бæгъатæртæ! Бекъо сумах хузæнттæ берæ фæууидта. Æма ани
бæргæ æрхуссун кодтон, фал нæ паддзахæн ба ци бакæнон? Исон
мæ нæ бæстæй ку фæссора! Æхе ми гъæуай кæнæд уæд! Е ’ндагон
знæгти хæццæ исбæтдзæнæн мæхе æма си мæ маст райсдзæнæн
дувæрæй! Мæ мастæй кæрдæг дæр нæбал исзайдзæнæй аци ра-
уæн! Басодздзæнæн си мæ бæстæ дæр!
3 а р б е г (æрбацæуй тухстхузæй, зæнхæбæл хъан ка æй,
уонæмæ кæсуй). Уайтагъддæр æй зудтон, кæрæдзей ке ниддæ-
рæн кодтаййайтæ. Сæрæгасæй хуссунцæ?
Б е к ъ о. Тæрегъæд син кæнис?
3 а р б е г. Мæхецæй тæрегъæддагдæр ка ’й нуртæкки?
Б е к ъ о (зæрдæхудтæй). Къæл-къæлæй нихходисæ уæддæр
паддзахи тургъи!..
3 а р б е г. Уой бæсти кунæ бацудайнæ еци тургьæмæ... Цæ-
мæн фæууидтон Зæиди хæстæгмæ! Зæидæ нæ, фал изæд, изæд!
Бунтондæр си мæ сæр ку разилдæй. Цума зæнхон цæргутæй нæ
æй, фал æй æрвон тухтæ паддзахæн лæварæн рарвистонцæ, уотæ
мæмæ кæсуй. Еци циллехуз дзиккотæ!.. Æ цъæх цæститæ ба æ
рохс цæсгомбæл — дууæ цъæх цади! Сæхемæ æлвасунцæ, зæгъæн
кæмæн нæййес, уæхæн тухæй. Цæмæн?!-Цæмæн си ниннигъулд-
тæн æз?! Мæ мæгурбæл цæмæннæ ниууагътон мæхе?!
Б е к ъ о (сахæй имæ кæсуй). Деси мæ æфтауис... Уæдта
дæмæ цæмæндæр бахицæ кодтон. Еци бæрзонд, рæсугъд гъуди-
тæ!.. Æз ба æнгъæл адтæн, цæй изæди хай ес дæуæн, дæ бугъзур-
ти буни ци лæдæрис уарзондзийнадæн, зæгъгæ! Ци хуæрай, уобæл
мæтæ кæнæ, гæвзукк, еци уарзондзийнадæй ба дæмæ ци ’рхау-
дзæнæй? Дзæгъæли дæхе тохæнæй ци марис?
3 а р б е г. Гæвзукк... Гæвзукк гьæздуг дæр фæууй, Бекъо.
Б е к ъ о. Сæнттæ цæгъдис? Гъæздуг ба куд гъæуама уа гæв-
зукк?
3 а р б е г. Цæмæннæ иссирдтайтæ, нæ гъæздугути фурттæ, еу
дзуапп уæддæр еци фарстатæн?
Б е к ъ о. Нæ бунати сæ не ссирдтайсæ ду дæр.
54
3 а р б е г. Æз дæр? Æма кæд иссирдтон æртæ дзуаппи дæр’,
уæдта?
Б е к ъ о. Ду?! (Бахудтсей.) Гириз кæнис е?
3 а р б е г. Нæ ди æруагæс кæнуй? Уогæ мæгур биццеуи сæри
цæй зунди мортæ ес! (Фсеццсеуй.)
Б е к ъ о (фæкькъæрцгъос сей). Барæнуай, Зарбег!
Е æрлæудтæй.
Кæд нæ саис, уæд мин зæгъай еци дзуаппитæ.
3 а р б е г. Некæмæн сæ зæгъун. {Фæццæуй бабæй.)
Б е к ъ о ( се над ин раахæста). Æрлæууай! Дæу цæмæн
гъæунцæ? Сæдæ циргъ дзуаппи ку иссерай, уæддæр паддзахи кизги
дæуæн ка ратдзæнæй?
3 а р б е г. Æма си ку нецæмæ æнгъæл кæсун.
Б е к ъ о. Рауæйæ мин сæ кæнæ.
3 а р б е г. Дзуаппитæ уæйæ?!
Б е к ъ о. Гъо! Муди дæ истолдзæнæн, уæдта дæ сугъзæринтти
буни никкæндзæнæн!
3 а р б е г. Æ мæтæй кæмæн гъæрзун, еци изæдмæ есгæмæн
фæндаг искæнон. Нæй мæ бон. (Фæццæуй бабсей.)
Б е к ъ о (ниххуæстсей ибсел). Нæ дæ рауадздзæнæн, Зарбег!
3 а р 6 е г. Зæидæ ке уарзуй, е уе ’ртемæй неке æй — æ цæс-
тæнгасæй æй базудтон уæдæйти сæ тургъи.
Б е к ъ о. Кæд рæдуис, уæдта?
3 а р б е г. Нæ. Æ равзурст гъæуама сумахæй маке хузæн уа.
Б е к ъ о (рамсестгун сей). Зарбег! Дæумæ гæсгæ, æз нæ дæн
æ аккаг?! Мæ фидæй гьæздугдæр ке зонис нæ кæмтти?
3 а р б е г. Кизги зæрдæ гъæздугдзийнæдтæй нæ балхæндзæ-
нæ. Уалдайдæр ба паддзахи кизги зæрдæ.
Б е к ъ о. Уобæл ци гьуди кæнис? Дæхе мæтæ кæнæ! Кæдмæ
мæгурæй цæрдзæнæ? Рауæйæ мин кæнæ дæ дзуаппитæ æма ис-
гъæздуг уай!
3 а р б е г. Еци дзуаппитæ исон паддзахи тургьи ку зæгъай,
уæд Зæиди æ фидæ дæуæн тухæй ку ратта! Уæхæн фудмиуæ
бакæнон мæ зинаргъæн?! (Æхе си ратудта.) Нæ!
Б е к ъ о (се хъсема фелваста). Æрлæууæ, зæгъун! Уотемæй
нæ рандæуодзæнæ!
3 а р б е г (æрлсеудтсей, сехеиимсер). Мадта ми уæд ма ра-
гъаст кæнæ... (Бекъомсе.) Уогæ, æвæдзи, ду раст зæгъис. Мæхе
уавæртæбæл цæмæннæ рагъуди кæнун!
Б е к ъ о. Æмадта дин æз ци дзорун?! Паддзах æма æ кизгæй
дæумæ ци хауй?!
3 а р б е г. Гъæйдæ, арази дæн...
55
Б е к ъ о (фурцийиæй). Æгайтима! (Æ хъсема фсестæмæ нитъ-
тъунста агъоди.) Игьосун дæ дзуаппитæмæ, Зарбег!
Æрискъетуй Дзæбе æма базмæлуй.
3 а р б е г. Нæ, ами нæ.
Б е к ъ о. Мадта?
3 а р б е г. Ку фæтталингæ уа, уæд дæ гъæздугдзийнæдтæй
дзæвгарæ æрбахæссæ нæхемæ. Æма дин уоми зæгъдзæнæн мæ
дзуаппитæ. Æрмæст дæ дæлæ уонæй маке фæууинæд.
Б е к ъ о. Барæнуай, æма дæ дзуаппитæ раст кунæ разиннон-
цæ, уæдта?
3 а р б е г. Уæд дæ гъæздугдзийнæдтæ фæххæссæнæ фæстæмæ.
Б е к ъ о. Е дин лæги загъд!
Дзæбе исистуй, сабургай бацæуй дууæ лæхъуæнемæ æма æвеппайди
Бекъой губун ниххæфт ласта. Е уадзугæй æрхаудтæй.
Д з æ б е. Зарбег, цума (Бекъойсей) дæлæ еци хелагæн цæмæй-
дæр зæрдæ байвардтай.
3 а р б е г. Æз зонун еци æртæ дзуаппи...
Д з æ б е (фурдесæй). Æртæ дзуаппи?! (Æ цсесгом фсеррохс
æй.) Æртæ дзуаппи?! Æртæ?!.. (Æвеппайди рамсестгун сей.)
Æма сæ Бекъойæн уæйæ кæнис?! Æрра фæдтæ?! Е паддзахи си-
ахс ку исуа, уæд мæ махæн ами цæрæн уодзæнæй?! Рауæйæ сæ
кæнæ мæнæн.
3 а р б е г (барсей). Нæ, еугæр Бекъойæн зæрдæ байвардтон...
(Фсеццсеуй.)
Д з æ б е. Барæн, кумæ фæрраст дæ?! (Раахсеста сей.) Арви-
стæн, æз рамæлдзæнæн дæу уотемæй рауадзуни бæсти, мæ алæ-
мæти хæзна! Мæ рохс амонди фæрæзнæ! Ме ’рттевгæ федæн!
Ничъчъирт кодтан Бекъобæл! Паддзахи риахс мæ искæнæ æма
дин дæ цард рохс дзæнæт фестун кæнон! Зæгъæ! Зæгъæ мин,
Зарбег, еци дзуаппитæ! Мæ уæргутæбæл æрлæууон дæ рази?!
3 а р б е г. Цитæ дзорис, Дзæбе?!
Д з æ б е. Фæттæрегъæд кæнæ Зæидæн дæр! Бекъой амæттаг
æй куд кæнис?! Маргæй еугур идзаг ку æй æ сау зæрдæ! Ци
зиндонæмæ гæлдзис нæ хуæнхти федауцæ Зæиди?! Арв дæ æр-
цæвдзæнæй!
Æрæскъетуй Бобо æма базмалдæй.
3 а р б е г. Гъемадта дæу куд фæндуй, уотæ фæууæд, Дзæбе.
Д 3 æ б е. Кæд дин бахæссон мæ гъæздугдзийнæдтæй дæ хай?
3 а р б е г. Æмбесæхсæви, цæмæй дæ дæлæ уонæй маке фæу-
уина.
Д з æ б е. Æма мин уæд раргом кæндзæнæ дæ дзуаппитæ?
56
3 а р б е г. Мадта?
Д з æ б е. Æма федарæй æууæндис, раст ке ’нцæ, уобæл?
3 а р б е г. Раст кунæ разиннонцæ, уæд дæ гъæздугдзийнæдтæ
фæххæссæнæ фæстæмæ.
Д з æ б е. Лæг дæ, лæг, Зарбег!
Бобо исистуй, сабургай бацæуй дууæ лæхъуæнемæ æма æвеппайди
ниххæфт ласта Дзæбей губун. Е уадзугæй æрхаудтæй.
Б о 6 о. Зарбег, циуавæр дзуаппитæй зæрдæ байвардтай Дзæ-
бей хахургæнæгæн?
3 а р б е г. Паддзах уи ке домуй, уонæй.
Б о б о. Æма сæ ду зонис?
3 а р б е г. Зонун бæгудæр.
Б о б о. Мæнæ цъæх дессæгтæ! Мæнæ нарти фæдес! Нур ми
нæ ервазтæ?! Куд аккаг кæнис Зæидæн ( Дзæбейæй) дæлæ еци
æнамонди? Берæгътæ ин æ къахвæд кæми базонунцæ, уордигæй
идардмæ ку ледзунцæ! Æрмæст е ’взаг дæр айдагь адæймаги нæ,
фал хонх дууæ дехи ку ракæндзæнæй! Уой бæсти мæнæн зæгъæ
дæ дзуаппитæ æма, дæхе цъухæй ци корис, уой дин раттон.
3 а р б е г (барæй). Нæ, Дзæбейæн уæддæр зæрдæ байвардтон
æма...
Б о б о. Дзæбе нæбал ес, зæгъгæ, ’й банимайæ дæлæ!
3 а р б е г. Нæ, нæ, мæ бон нæй... (Фæццæуй.)
Б о б о. Зарбег! Нæ бæрзонд хуæнхтæ нинкъусонцæ æма сæ
уæззау дортæ никкалонцæ?! (Раахæста æй.) Мæ федæни нæр-
гæ амонд мин куд исафис?! Паддзахи сиахс исун мин æвгъау
кæнис?!
3 а р б е г. Æгæр коммæгæс дæн æма мæ е исафуй.
Б о б о. Мабал дувæнд кæнæ!
3 а р б е г. Цæй, хуарз, Бобо.
Б о б о. Ци дин бахæссон мæ гъæздугдзийнæдтæй?
3 а р б е г. Дæ цæсгон ци зæгъуй, уой.
Б о б о. Кæд?
3 а р б е г. Ахсæви бонивайæнтæмæ хæстæг, цæмæй дæ дæлæ
уонæй маке фæууина.
Б о б о. Дæ дзуаппитæ 6а мин кæд?..
3 а р б е г (дзурд райсгæй). Зæгъдзæнæн дин сæ, нæхемæ ку
’рбацæуай, уæд. (Рандсей.)
Б о б о. О нæ цъетегун хуæнхтæ! Нур æз исуодзæнæн паддза-
хи сиахс! Цæйдæрбæрцæ рæстæги фæсте ба гъæуама исуон пад-
дзах! Мулдари бæсти! Гæр, кæдмæ цæруйнаг æй?! Ка ’й зонуй,
айфонмæ ’й дæллæй Барастур агоруй. Замманай хуæдæййевæг
ин уайдæ уоми! (Зæнхæбæл хьан ка æй, уонсей.) Анæй ба мæхе-
57
цæн къахсæрфгутæ искæндзæнæн, кæд ма сæ нецæййаг уодтæ сæ
медæгæ æнцæ, уæд. Нур ба бал ме ’фсийнæ Зæидæмæ никкæсон,
кæддæра ци косуй сæ тургъи. (Къседзæхи сæрмæ иссудæй æма
паддзахи тургъæмæ кæсуй.) Нæ зиннуй уоми. Æвæдзи, уолæф-
гæ кæнуй æ райдзаст уати... Ци дессаги рауæн æй уогæ ба и гала-
уан дæр! Уалдзæг ци рауæн цæргæ æй, уой хуарз зонуй нæ пад-
дзах. Бæрзонд хуæнхти ’хсæн... Фал ин будури ци галауан ес, е
дæр дзæбæх рауæн æй — уоми зумæг фæццæруй. Паддзах ку
исуон, уæд мæн дæр гъæудзæнæнцæ еци дууæ галауани.
Д з æ б е (æрæскъетуй, е рæмбуйни къæдзæбæл исæргъувта
æхе æма Бобомæ уæлæмæ кæсуй, æхенимæр). Гумудза гал!..
Барæн, мæнæ а дууæ бони паддзахи сиахс исуон! Мæ къæхтæ
мин де ’взагæй æсдæрдзæнæ, дæхе ба дин скъæти фонси хæццæ
дардзæнæн!
Б е к ъ о (æрæскъетуйу æхебæл еуминкъий исхуæстæй е
дæр, Дзæбемæ). Ци архаис мæ фарсмæ, исафуйнаг?!
Д з æ б е (мæстгунæй). Ду ци архаис, æз дæр уой!
Б е к ъ о. Фесæфæ мæ цорæй! Дæ уиндæ дæр мин тухæ кæнуй!
(Бобомæ.) Кенæ ба уæлæ еци хъæндел! Мæнæ рæхги паддзахи
сиахс исуон — æз уин фæууинун кæндзæнæн! Уæ куйти сæртæй
мин ниллæг ковдзинайтæ, æз ба уæбæл листухътæ кæндзæнæн.
Д з æ б е. Е уæбæл æз листухътæ кæндзæнæн! Паддзахи сиах-
си бунат мæнæй сумахмæ нæ хауй!
Б о б о (ниххудтæй фудæнæн). Фунтæй раерхæфсетæ уæхе!
Паддзахи сиахс æз дæн, зæгъгæ, ’й рагацау базонетæ. Мæ къохти
айтæ нур дууемæй дæр! Мæ рази уæ цуппæртæбæл бурдзинайтæ,
æз ба уæмæ билæскъелæй кæсдзæнæн уæллæй дæлæмæ, мæнæ
нур куд, уотæ! Исистетæ уæлæмæ, мæ лæггадæгæнгутæ! Сауæн-
гæ Митъой къæхтæ дæр сæрфдзинайтæ!
П а д д з а х (æрбацæуй æд æхсæ, æ хæццæ Баде дæр). Ци
хуссетæ ами зæнхæбæл?
Бекъо æма Дзæбе хуарзау нæбал фæцæнцæ, исистунцæ.
Б е к ъ о (фæццурд æй). Цъæх кæрдæгбæл еуминкъий нæ
сæртæ рауолæфун кодтан.
Д з æ б е. Цæмæй еци дзуаппитæ тагъддæр иссерæн.
Б о б о фудæнæн ниххудтæй уæллæй.
Паддзах. Дуба къæдзæхи сæрбæл ци косис, лæхъуæн?
Б о б о. Хуæнхти ирдгæ, зæгьун, мæ реумæ дзæбæх исуолæ-
фон.
П а д д з а х. Æма дæмæ еци ирдгæ мæ тургъæй цæуй? Уæртæ
идардæй ниууидтон, дæ гъæлæс уордæмæ куд ниххæлеу æй, уой!
58
Нур 6а Бекъо æма Дзæбе ниххудтæнцæ Бобой фудæнæн.
Рохс фæххустæй.
Паддзахи тургъи бабæй. Дууæ къæлæтгини æхсæн æнкъардæй лæууй
3 æ и д æ, æ дарæс ин æ уæле дзæбæхтæ кæнуй Д е ф æ.
Д е ф æ. Æвæдзи, аци бон паддзах ниллух кæндзæнæй дæ
хъисмæти фарста, Зæидæ. Фæсевæдæй еци дзуаппитæ ка иссера,
уой сиахсæн ма равзара?
3 æ и д æ. Нæ, мæ зæрдæ си неке райста æзинæ.
Д е ф æ. Паддзах уой нецæмæ æрдардзæнæй.
3 æ и д æ. Æрдардзæнæй, Дефæ. Мæ фидæ æ еунæг кизги
уарзуй.
П а д д з а х (рацæуй галауансей). Нæма зиннунцæ нæ фæсе-
вæд?
М и т ъ о (æрбацæуй гъæунгæй). Нуртæкки зиндзæнæнцæ,
нæ цитгин паддзах. Фурцийнæй ирайунцæ. Цæветтон, иссирд-
тонцæ æртæ дзуаппи дæр.
П а д д з а х. Æртемæй дæр.
М и т ъ о. Гъо.
П а д д з а х. Гъема си зундгиндæрæй ка равдеса æхе, уомæ дæ
гъос хуæздæр æрдарæ, Зæидæ. Ка ’й зонуй, царди æмбалæн дин
исбæзза.
3 æ и д æ (батухстæй). Баба!..
Д е ф æ. Бахатир кæнæ, нæ цитгин паддзах, фал æзинæ еци
лæхъуæнтæй дæ кизги зæрдæмæ неке фæццудæй.
П а д д з а х. Нæ фæсевæдæй ку неке исаккаг кæнай, Зæидæ,
уæд æз æндæр хузи исараздзæнæн гъуддаг.
3 æ и д æ. Гъома, ци хузи, баба?
П а д д з а х. Перси шах æма Византийи паддзахи фурти
хъæбæр фæндуй нæ хæццæ бахæстæг кæнун.
3 æ и д æ. Кедæр бæстæмæ фæццæуон? Уой бæсти æз рамæл-
дзæнæн, баба!
Д а л у (æрбацæугæй). Ма тухсетæ, æдосæ уин хуарз фун
фæууидтон. Цæветтон, уорс бæлæу æртахтæй а тургъæмæ, æма
си уæ галауан ниррохс æй.
П а д д з а х. Ниррохс уæд мæ кизги зæрдæ, афойнæ ’й!
М и т ъ о. Æрбацæунцæ лæхъуæнтæ уæртæ!
П а д д з а х. Исбадæ, Зæидæ. (Исбадуй къæлсетгини, æ
фарсмсе иннæ къæлæтгини ба — Зæидæ.)
Æрбацудæнцæ игъæлдзæг æма нифсхастæй Бекъо, Дзæбе æма
Б о 6 о, паддзахæн сæ сæртæй æркувтонцæ. Æрбацудæй Б а д е дæр.
Цæй, куд, нæ сахъ игурдтитæ, иссирдтайтæ еци дзуаппитæ?
59
Б е к ъ о. Æмадта?!
Д з æ б е. Æнæмæнгæ!
Б о б о. Ай-гъайдæр!
Д а л у. Зæгъетæ мадта, адæмæй ка исхезуй еугуремæй бæр-
зонддæр?
Бекъо \
Д з æ б е > (еумæ). Æхе ка фæууинуй æма балæдæруй...
Б о б о ’
( Ферхуæстæнцæ.)
Æртемæй дæр кæрæдземæ десгæнæгау бакастæнцæ.
П а д д з а х. Уалемæй еци еу цъухæй куд дзоретæ? Уæ сæртæ
кæрæдземæй хецæн ку ’нцæ.
Б е к ъ о. Æцæгæйдæр! (Дзæбе æма Бобомæ.) Æгъдау нæбал
ес æви ци хабар æй?! Æз уи дууæ мæи уæддæр хестæр дæн æма
бал мæн бауадзетæ зæгъун!
Б о б о. Цитæ дзорис, Бекъо, æз ди æртæ мæйи хестæр ку дæн!
Д з æ б е. Æз ба уæ дууемæй дæр æртæ мæйи æма æрдæг
хестæр дæн! (Мулдармæ.) Нæ цитгин паддзах, еугуремæй бæр-
зонддæр исхезуй еци адæймаг, æхе ка фæууинуй æма балæдæ-
руй, æцæгæй ци æй, уой!
П а д д з а х. Æндæрхузи уи неке гъуди кæнуй?
Б е к ъ о. Æз нæ.
Б о б о. Æз дæр нæ.
П а д д з а х. Далу, раст дзуапп æй?
Д а л у. Хъæбæр раст!
П а д д з а х (уосгортæмæ). Æма еумæ агурдтайтæ еци дзуапп?
Б е к ъ о. Нæ.
П а д д з а х. Мадта уин еци еухузæн куд рауадæй?
Б е к ъ о. Дес кæнун æз дæр.
Д з æ б е. Æз дæр.
Б о б о. Æз дæр.
П а д д з а х. Дуккаг фарстайæн ба уæми ци дзуапп ес?
Д а л у. Гъома: адæймагæн фæндæгти æхсæн еугуремæй зин-
дæр иссерæн кæци æй?
Б е к ъ о \
Д з æ б е > (еумæ бабæй). Адæймагæн си æхемæ кæци цæуй, е!
Б о б о )
Д а л у. Раст æй аци дзуапп дæр.
Ц а д д з а х. Гъо, фал анæй кæций исхонæн ес иннетæй зунд-
гиндæр? Ке æргъуди уи æй аци дзуапп дæр?
Б е к ъ о. Хуцæуттистæн, мæн!
Д з æ б е. Арвистæн, сайис, Бекъо!
60
Б о б о. Хуæнхтистæн, атæ дууемæй дæр еци дзуаппитæ кæ-
мæйдæр балхæдтонцæ!
П а д д з а х. Æлхæнгæ?! Дзуаппитæ?! (Ниххудтæй.) Уæхæн
æмбесонд си нæма адтæй! Есге зунд балхæнæ!
Д з æ б е (фурмæстæй). Нæ фал æма сæ дæхуæдæг балхæд-
тай, Бо-бо-бо!
Б о б о. Нæ цитгин паддзах, æз сæ мæхе сæрæй æргъуди код-
тон.
Б е к ъ о. Æма дæ сæри еу зунди морæ ку нæййес, уæд сæ
кутемæй æргъуди кодтай?!
П а д д з а х (ходгæй). Барæнтæ, кæмæй сæ балхæдтайтæ, е ка
æй?
3 а р б е г (фæссценæй). Æз дæн е, нæ цитгин паддзах! (Æр-
бацæуй гъсездуги фурти хузæи фселустæй, æнæ се гьунтъуз
ходæй, сей хуæрзконо.)
Еугурæй дæр Зарбегмæ десгæнæгау никкастæнцæ.
3 æ и д æ (Зарбеги уиндæй се цæсгон ниррохс сей, Дефæмсе
сосæгкæй). А æй, уал анзи мæ сæнтти ке сорæт цæруй, е! А æй,
Дефæ!
Паддзах. Ка дæ?
3 а р б е г. Æзинæ æ бугъзур дарæсæй кæмæн истухстæ æма
мæнæ дæ тургъæй ке сурдтай, еци мæгур лæхъуæн Зарбег.
Паддзах. Ду — мæгур?.. Гæздугути фурттæй фæлустдæр!
3 а р б е г. Æдосæ исгъæздуг дæн (уосгортсей) мæнæ аци
«сæрæнигурдтити» мулкæй. Къуми мæ бакодтонцæ, еци дзуаппи-
тæ нин рауæйæ кæнæ, зæгъгæ. Гæнæн ку нæбал адтæй, уæд исарази
дæн. Кæрæдзей сосæгкæй мæмæ еугаййæй нæхемæ цудæнцæ.
Б е к ъ о. Мæнгæдтæ дзорис, æз ди неци балхæдтон!
Д з æ б е. Æз дæр!
Б о б о. Æз дæр!
Б е к ъ о. Уæхемæ дæр дæмæ некæд адтæн! Хуцæуттистæн!
Д з æ б е. Æз дæр! Арвистæн!
Б о б о. Æз дæр! Хуæнхтистæн!
Б е к ъ о. Барæй имисуй! Нæ мулк нин радавта!
Д з æ б е. Радавта!
Б о б о. Ниййахæссун æй кæнæ, нæ цитгин паддзах!
П а д д з а х (Зарбегмсе). Хæстæг мæмæ æрбацæуай, лæхъуæн.
Е имæ бацудæй.
(Сосæгксей.) Æртиккаг фарстайæн мин зæгъай дæ дзуапп. (Зар-
бег ин се гъоси бадзурдта.) Гъема хуарз. (Гъсездуг уосгортсе-
мсе.) Зæгъайтæ уе ’ртиккаг дзуапп.
61
Д а л у. Гъома: адæмæй ка æй еугуремæй тухгиндæр?
Б е к ъ о (фæрразæй æй). Багъæуаги сахат æхебæл ка фæу-
уæлахез уй, е!
П а д д з а х (иннсе дууемæ). Куд гьуди кæнетæ сумах ба?
Д з æ 6 е. Æз дæр уотæ.
Б о б о. Æз дæр
П а д д з а х. Далу, раст дзуапп бабæй æй?
Д а л у. Раст æй, нæ кадгин паддзах.
П а д д з а х (уосгортæмæ). Еци дзуапп мин сумах агъоммæ
мæнæ Зарбег мæ гъоси æрбадзурдта уæдæйти. Куд æндеуетæ са-
йун, нæхуæдтæ сæ æргъуди кодтан, зæгъгæ?!
3 а р б е г. Алке дæр си гъавуй паддзахи сиахс исунмæ, цæмæй
уойфæсте дæ къæлæтгин баахæсса.
П а д д з а х. Мадта сæ сæйраг нисан мæ къæлæтгин æй?! Æма
син ду цæмæн равардтай фадуат мæн басайунæн?
3 а р б е г. Нæ, дæу басайуни туххæй нæ, нæ цитгин паддзах...
Атæ мæмæ æдзохдæр билæскъелæй кæсунцæ, гæвзукк, зæгъгæ. Æма
мæ æрфæндæадтæй, сæхуæдтæ зундæй æма цæсгонæй куд гæвзукк
æнцæ, уой син фæууинун кæнун. Адæймаги уодигъæди туххæй ке
адтæнцæ еци фарстатæ, е сæ фæсонæрхæги дæр нæ фæззиндтæй.
Ду ба мин ниххатир кæнæ, дæу басайун син уæддæр нæ бауагьтай-
нæ, уомæн æма мин Зæиди амонд мæ цардæй хъазардæр æй. Мæ
сæр къолæ кæнун æ рази. (Зæидæн æркувта сæрæй.)
3 æ и д æ (ниххудтæй фурцийнæй æма исистадæй). Дес-
саг!.. Далу, ду де ’рбацуди циуавæр бæлæуи кой кодтай?..
П а д д з а х (десгæнгæй). Зæидæ!..
3 æ и д æ (дзурд райсгæй). Нæ галауан ниррохс æй, баба!
Д а л у. Е дæ зæрдæ ниррохс æй, Зæидæ!
3 æ и д æ. Гъо!.. Ду рагацау ци фæззæгъис, е æ къæхтæбæл
куд ислæууй, Далу! (Цийни худт никкодта æма фæййаууон æй
галауанмæ.)
П а д д з а х. Кæдæй-уæдæй мæ кизгæ æ реуи идзаг ниххуд-
тæй. Тарстæн, ходун нæ зонуй æрдзæй, зæгъгæ! (Кизгуттæмæ.)
Бакæсетæ имæ, маци ибæл æрцæуæд!
Д е ф æ (дæлгоммæ загьдæй). Æрцудæй ибæл, нæ цитгин
паддзах!
Кизгуттæ рандæнцæ медæмæ, паддзах ба цийни цæстингасæй кæсуй
сæ фæдбæл.
Б е к ъ о (æхенимæр). Зарбеги исафуйнаг! Æнгъæлдæн æй
бауарзта Зæидæ!
Б о б о (æхенимæр Зарбегæй). Исфæлунста æхе мæ лæвæрт-
тæй æма æ хузæ куд искалдта! Хуæнхтæ ибæл ракæлонцæ!
62
Д з æ б е (æхенимæр Зарбегæй). Куд ни фæггириз кодта! Арв
æй æрцæва!
П а д д з а х (уосгортсемæ). Сумах ба паддзахи басайунфæндæ
ке искодтайтæ, уой туххæй нуртæккæ исбаддзинайтæ ахæстони. Нæ
бæстæй уæ ке нæ сорун, е ба мæ кизги фæрци æй: уæхæн игъæлдзæ-
гæй æй ке фæууидтон, уомæй мæ зæрдæ фæффæлмæн æй.
М и т ъ о. Ани зæрдитæ ба си нихъхъæбæр æнцæ, хи-хи!
П а д д з а х. Ци дзуаппитæ балхæдтайтæ, уонæбæл дзæбæх
рагъуди кæнунæн уин замманай фадуат уодзæнæй ахæстони. Гъо-
ма: фæууинетæ уæхе, уæхемæ иссеретæ фæндæгтæ æма фæууæ-
лахез уотæ уæ фæливд уодтæбæл!
Б е к ъ о. Нæ цитгин паддзах!..
П а д д з а х (дзурд райсгæй). Æнгъæд! Баде, исбадун сæ
кæнæ сæ бунати.
3 а р б е г. Мæнæн ци гъæздугдзийнæдтæ æрбахастонцæ, уони
ба æз нуртæкки байуардзæнæн, ке къохвæллойнæй æнцæ, еци
мæгур косæг адæмæн.
П а д д з а х. Хъæбæр раст бакæндзæнæ, Зарбег.
Б а д е (бацæуй уосгортæмæ). Цотæ разæй. (Рандæй сæ фæд-
бæл.)
М и т ъ о. Е дин æнахур хабар: паддзахи кизгæ æма къæлæт-
гини бæсти — ахæстонæ, хи-хи!
П а д д з а х (Зарбегмæ). Ду ба, лæхъуæн, амæй фæстæмæ
уодзæнæ ме ’нхусгæнгутæй еу. Дæ зунд, де ’ргъудидзийнадæ мæ
æхсицгæ гъæунцæ. Цотæ бал, уæртæ гъæунги бахезетæ мæнæ
Митъой хæццæ. Гъæудзинайтæ мæ.
Зарбег æма Митъо рандæунцæ, паддзах сæ фæсте кæсуй.
Замманай лæхъуæн. Зарбегæй зæгъун. Айдагъ æ уиндæ дæр лæги
аргь æй. Зундæй ба никки хуæздæр! Е дин æцæг сæрæн игурд, гъе!
Д а л у. Дæ кизги сæнтти уал анзи еци лæхъуæни сорæт цар-
дæй.
П а д д з а х (фæкъкъсерцгъос сей). Ци, дан?
Д а л у. Нур имæ фæззиндтæй лæхъуæн æма кизгæбæл фур-
цийнæй базуртæ уомæн разадæй. Нæй балæдæрдтæ, Мулдар?
П а д д з а х. Æма Зарбег мæгур лæхъуæн ке æй, уой ку зонуй
мæ кизгæ.
Д а л у. Дæ кизгæ ’й зонуй, фал зæрдæ æхеон домуй. Уæдта
мæгури ном еци лæхъуæнбæл нæ бадуй. Мæгур, уæртæ ахæсто-
нæмæ ке рарвистай, еци гъæздугути фурттæ ’нцæ.
П а д д з а х. Уæддæр етæ уæздæнтти тогæй æнцæ.
Д а л у. Тог ци æй, Мулдар! Лæги æ зунд æма гъуддæгтæй
фæрсæ.
63
3 æ и д æ (игъселдзсегæй рауадсей галауансей). Нæ, нæ, æнде-
гæй райдзастдæр æй!
Æ фæдбæл рацæунцæ Д е ф æ æма иннæ кизгуттæ дæр.
Баба, ци дессаги бон æй аци бон! Фиццаг хатт фæууидтон, арви
реубæл хор куд æгæрон цæхæртæ калуй, уой! Хуæнхти сатæг
ирдгæ ба нури хузæн некæд исолæфтæн мæ реуи идзаг! (Иннсе
кизгуттсе фсессценсемсе Зарбегмсе ксесунцсе.) Кумæ кæсетæ,
кизгуттæ, еци цæстæнхицæй?
Д е ф æ. Хор куцæй кæсуй, уордæмæ!
П а д д з а х (Дефи дселгоммсе загьд балæдсергæй). Хор ин-
нердигæй ку кæсуй уæлæ.
3 æ и д æ. Нæ, нæ, баба, нур дууæ хори ес дуйнейи: еу — арви
реубæл, иннæ ба — зæнхæбæл!
П а д д з а х (мсестгунсей). Зæидæ!..
3 æ и д æ. Баба, мæстгун кæнуни аккаг бон нæ æй.
П а д д з а х (иинсе кизгуттсемсе). Сумах бал медæмæ цотæ.
Етæ фæййаууон æнцæ.
Зæидæ, ду ци зæнхон хорæй зæгъис, е мах тавунæн нæ æй.
3 æ и д æ. Ци зæгъуйнаг дæ уомæй, баба?
П а д д з а х. Нæ рагæнæнтæ берæ ку ’нцæ... Урух! Перси шах
кенæ Византийи паддзахи фурти бæсти циуавæрдæр мæгур лæхъ-
уæнмæ æрцæуай киндзи ду, паддзах Мулдари кизгæ?! Зарти за-
руйнаг фæууон? Не ’лдæрттæ æма мæ фæсарæнти паддзæхтæ ци
схондзæнæнцæ?!
3 æ и д æ. Баба!.. (Ферхусестсей æма иннердсемсе разилдта
сехе.)
Д а л у. Бахатир кæнæ, Мулдар, фал гъæуама дæ дзурдæн
хецау разиннай. Еци æртæ фарстаемæн раст дзуаппитæ ка иссе-
ра, е исуодзæнæй мæ сиахс, зæгъгæ, нæ загътай?
П а д д з а х. Загътон, фал е мæгуртæмæ на хауй.
Д а л у. Уотемæй ба æрмæстдæр мæгур лæхъуæн иссирдта
дзуаппитæ.
П а д д з а х. Иссирдта, уомæн æма мæгур адæми зунд æгудзæг
цард æхуæдæг æхседун кæнуй. Кæд мæ кизги фæсарæнти бæсти-
тæмæ нæ фæндуй, уæд ами нæхе гъæздугути æхсæн разиндзæнæй
æ аккаг сæрæн игурд.
Д а л у. Æндæр сæрæн игурд нæбал исрохс кæндзæнæй дæ
кизги зæрдæ.
3 æ и д æ. Æвæдзи, бабай фæндуй, цæмæй æз рамæлон!
П а д д з а х. Кизги хеваст миутæ! Цæугæ медæмæ!
Кизгæ рандæй галауанмæ.
64
(Паддзах дзоруй фсессценсемæ.) Лæггадæгæнæг, Зарбегæн ар>-
дæмæ зæгьай.
Минкъий фæстæдæр æрбацæуй 3 а р 6 е г.
Лæхъуæн, мæнæй уæгъдæ дæ... Цо æма дæхе куститæ кæнæ.
3 а р б е г (фæссах сей). Естæмæй мæбæл дæ зæрдæ фæххуд-
тæй, нæ цитгин паддзах?
П а д д з а х. Нецæмæй, фал мæ æнхусгæнгутæ нæбал гъæуй.
3 а р б е г (æрæгиау). Бахатир кæнæ мадта. (Галауани дуар-
мсе ма бакастсей сема рандæуй сенкъардæй.)
Д а л.у. Дæ кизгæмæ устур фидбилиз кæсуй, еци лæхъуæнæй
æй ку фæххецæн кæнай, уæд.
Паддзах. Ку баеу уа сæ хъисмæт, уæд дæр мин фидбилиз
æй.
Д а л у. Дæ кизгæн нæ!
П а д д з а х. Мæ кадæн! Æма е неци æй?!
Д а л у. Кадæ уомæй нæ æй, Мулдар! Дæ кизги амондæй хъа-
зардæр дин циййес? Аци рауæн дæ дæхебæл фæууæлахез ун гъæ-
уй æвæстеуатæй!
П а д д з а х. Мæхебæл? (Бахудтсей.) Еци фудзунд лæхъуæн-
тæн мæхуæдæг ци бафæдзахстон, уой нур ба ду мæнæн фæдзæх-
сис?
Д а л у. Еци фудзунд лæхъуæнти хуарз фæууидтай, фал дæхе
ба!..
П а д д з а х. Дæумæ гæсгæ, мæхе фæууинунæн хъæрæу дæн?
Д а л у. Адæймаг хуарз уинуй алцидæр, æхецæй уæлдай!
П а д д з а х. Нур балæдæрдтæн кæронмæ, еци фарстатæ мæмæ
цæмæн равардтай, уой.
Д а л у. Гъулæггаг æй, дæхуæдæг син ке не ’ссирдтай дзуаппи-
тæ, нæ кадгин паддзах. Нæ ми æруагæс кæнуй, ду есгæд дæхемæ
фæндаг агурдтай, е. Æма уотемæй куд фæууæлахез уай дæхебæл,
кæд æма дæхецæй идард дæ!
П а д д з а х. Æз идард дæн мæхецæй?
Д а л у. Гъо, Мулдар! Уæдта æхемæ фæндаг ка нæ агоруй æма
æхе ка нæ уинуй, е æхецæн исуй цифуддæр знаг — æма исуй знаг
иннетæн дæр! Гъуди кæнæ, фæсмонæй дæ уойфæсте де ’нгулдзи
фидтæмæ лæборун ма багъæуæд!
П а д д з а х. Далу!..
Д а л у (дзурд райсгсей). Кæд есгæмæн æ цард зин æма уæззау
æй дæу фудæй, уæд нæма фæууидтай дæхе, нæма балæдæрдтæ, а
зæнхæбæл дæ цæмæн рафæлдиста хуцау!
П а д д з а х. Ниууадзай, Далу! Дæумæ игъосгæй, мæхемæ
биндзи асæ дæр нæбал кæсун!
5 Хæмыцаты Цæрай
65
Д а л у. Мадта уæд ислæудтæ, дæхемæ ци фæндаг цæуй, уобæл.
Мабал си рахезæ еуварс, Мулдар!
П а д д з а х (ниххудтсей). О нæртон силгоймаг! Дæ дзурдтæ
фатау бахезунцæ мæ бауæри, фал дæмæ нæ мæстгун кæнун. Них-
хатир дин кæнун дæ карз уайдзæфтæ — æвæдзи мин дæ алæмæти
тухтæй тухæ кæнис! Æрмæст мæ кизги хъисмæт, дæу æма æхе
куд фæндуй, уотæ исаразун нæй мæ бон!
Д а л у. Мулдар!..
П а д д з а х (дзурд райсгсей). Нæй! Æз паддзах дæп!
Д а л у. Рахизтæ бабæй дæ фæндагæй еуварс!
П а д д з а х. Мæнæн ибæл цæуæн нæййес! Мæ тузмæг уаг ку
раййевон — фехæлдзæнæй мæ бæстæ! (Рандæй медæмæ.)
Д а л у (еунæгæй). О, еци гургъахъ фæндаг! Куд неке дæ
уарзуй! Уæлдайдæр ба хецæуттæ! Ехх, Мулдар, Мулдар!.. Бий-
нойнаг дин ке нæбал ес, е дæр дæбæл зиннуй. Косерхан дæмæ
гъæддух лæудтæй, бæргæ, рохсаг æрбауа. Фал нæ, бунтон дæ
дæхе барæ ниууадзун нæ гьæуй. (Рандæй.)
Галауанæй рацæунцæ Зæидæ, Дефæ æма иннæ кизгуттæ,
кæсунцæ фæссценæмæ, цæстæнгасæй агорунцæ Зарбеги.
Д е ф æ. Гъæунги нæбал æй Зарбег.
3 æ и д æ Æвæдзи æй баба рандæ кæнун кодта.
Д е ф æ. Ци дессаги лæхъуæн æй!
3 æ и д æ. Дуккаг уæхæн зæнхæбæл нæййес.
Д е ф æ. Æхуæдæг дæр дæ æгæрон уарзтæй ке бауарзта, е
бæрæг адтæй æ цæстæнгасбæл. Тæходуй, фадуат иссерæ уой ар-
дæмæ æрбахонунæн!
Кизгуттæ (Зсеидсей уселдай, зарунцæ фсессценсемсе).
Ци фæдтæ, фæззиннæ, ци фæдтæ, зæрддаг,
Æнкъардæй дæ уарзон мæлуй,- гъей!
Æнæ дæу, тæрсæн ин, ку фæууа мæрддаг,
Æ цæстисуг донау кæлуй, гъей!
Æ уарзæг зæрдæ ин искæнæ, цæй, рохс,
Ду уомæн дæ е ’рттевгæ хор, гъей!
Куд рагæй дæ хизта, хъисмæтæй уо боз,
Уæ фæндаг уа лигъз æма сор, гъей!
3 æ и д æ. Уогæ уал анзи мæ сæнтти ка цæруй, е нур дæр мæ
хæццæ æй. Мæнæй ин фæххецæн уæн нæййес.
Зæидæмæ æ сæнтти фæззиннуй 3 а р б е г æма уозæлуй кизгæбæл.
Иннæ кизгуттæ 6а уарзæнтти алливарс кафунцæ сабургай, тæходуй сæмæ
кæнунцæ.
66
3 а р б е г. Зæидæ! Мæ Бонвæрнон!
3 æ и д æ. Мæ зæнхон хор!
3 а р б е г. Дæ фидæ нæ кæрæдземæ хæстæг не ’руадздзæнæй
æма уомæй æй мæ тас! Æверхъау мæлæт исаккаг кæндзæнæн
мæхецæн, дæу есгæмæн ку ратта!
3 æ и д æ. Æверхъау мæлæт исаккаг кæндзæнæн æз дæр мæхе-
цæн, дæуæн мæ кунæ ратта! Уогæ мах фæххецæн кæнуни фагæ
тухæ нæ разиндзæнæй некæмæ, сауæнгæ мæ фидæмæ дæр!
Кафунцæ дууемæй. Кизгуттæ 6а банцадæнцæ сæ кафунæй æма сабургай æр-
дзæф кæнунцæ уарзæнттæн. Æппунфæстаг галауани дуарбæл фæззиндтæй
п а д д з а х.
П а д д з а х. Зæидæ, дзубандиæн мæ гъæуис.
Зарбег æрбайсавдæй, кизгутти цийнæдзийнадæ дæр уотæ.
М и т ъ о (фæззиндтсей). Нæ цитгин паддзах, Зарбег æхе
ниййауигъта!..
Зæидæ фæккиудтæй, Митъо имæ фæллæбурдта, æма кизгæ уой къохти
æрхаудтæй уадзугæй.
П а д д з а х (рауадæй). Мæ кизгæ!..
Кизгуттæ бамбурд æнцæ Зæидæбæл.
Д е ф æ. Дон! (Бауадæй æма галауансей радавта дон къоси,
даруй Зæидæн).
Паддзах (Митьомæ). Сæргъæн! Уотæ æвеппайди ци
нитътъæлланг ластай?!
М и т ъ о. Гъома мæмæ кæронмæ нæ байгъуста Зæидæ!
П а д д з а х. Ци байгъосуйнаг ма дæмæ адтæй?!
М и т ъ о. Сæрæгас ке æй Зарбег. Кадæртæ ’й фæййервæзун
кодтонцæ.
П а д д з а х (фурмæстæй). Гъулæггагæн! Ку рамардайдæ уой
бæсти!
М и т ъ о. Æма дæ кизгæ ба? Рамæлдзæнæй е дæр. Нæ ’й
уинис мæнæ?
Рохс фæххустæй.
Æхсæви тари рохси туни зиннуй п а д д з а х.
Паддзах. Ци бакæнон, нæбал æй зонун. Зарбеги фæссори-
нæ мæ бæстæй, фал мæ кизгæ æхецæн ести фидбилиз ку исараза.
Æвæстеуатæй Бадей рарветон Перси шахмæ. Уадзæ æма æрцæуа...
Ка’й зонуй, мæ кизги зæрдæмæ фæццæуа. Æма ’й уæд шах фæл-
ласæд æ бæстæмæ. Исарази кæндзæнæн мæ кизги. Кунæ бакома,
67
уæдта мæлæти къахбæл ниллæудзæнæн. Гæр, æз мæ кизги мæлæ-
тæй ку тæрсун, уæд е ба цæмæннæ гъæуама фæттæрса мæ мæлæ-
тæй? Æз фидæ ку хуинун. Уомæй дæр, циуавæр фидæ? Паддзах!
А бæстæй куд тагъддæр рандæуа, уотæ хуæздæр. Нæ уиндзæнæй
Зарбеги æма ’й феронх кæндзæнæй... Гъе уотæ, Далу, аци рауæн
мин мæхебæл фæууæлахез уæн нæййес!
Фæззиндтæй М и т ъ о, донхæссæн гъосин æ къохи.
Митъо? Ци архаис ами фæсæмбесæхсæвæ?
М и т ъ о. Зæиди хуссæг нæ ахæссуй æма ’й сауæдонæй уазал
дон гьæуй.
П а д д з а х. Æма... ести си ресуй?
М и т ъ о. Нæ, æнæуой... Æма цæмæннæ хуссис ду ба?
П а д д з а х. Нæ мæмæ цæуй.
М и т ъ о. Еугурæй дæр æнæхуссæг куд фæцайтæ! Фал еугуре-
мæй хъæбæрдæр ба катайи бафтудæй Зарбег. Уæлæ къæдзæхи
сæрбæл бадуй æма а тургъæй æ цæститæ нæ хецæн кæнуй. Цæф
сирдау нигъгъæрзуй.
Паддзах. Нигъгъæрзуй?.. Аци хабар ма исгъæр кæнæ мæ
кизгæн, игъосис?! Æндæра бустæгидæр... Зарбегмæ ба иссо æма
’й рарветæ æ хъæдзарæмæ. Паддзах, зæгъæ, нæ уадзуй æ тур-
гъæмæ кæсун. Ду, зæгъæ, ка дæ æма паддзахи кизгæ ка æй, е ди
иронх ма уæд!
Дууемæй дæр рохси туни хæццæ ратадæнцæ. Фал минкъий фæстæдæр
рохси тунти æндæр рауæн разиннунцæ М и т ъ о æма 3 а р 6 е г.
М и т ъ о. Гъо, гъо, Зарбег, паддзах нæ уадзуй... Байгъосæ
мæмæ, цо уæхемæ. Ести фидбилиз дин исараздзæнæнцæ.
3 а р б е г. Кæдмæ бафæраздзæнæн аци гъезæмæрттæн? Мæ
мæгури ном мæ рагъæй кунæ хезуй ходуйнаги номау. Куд неке
лæдæруй, мæгури реуи ци арт содзуй, уйй! Куд некæмæ игъусуй
æ гъæрзун дæр! Цæмæн мæ соруй нæ паддзах æхецæй идард?!
М и т ъ о. Нæ фунæй кæнуй Зæидæ дæр. Дæ мæтæй дзиназуй.
3 а р б е г. Мæ мæтæй? Ду ма ми уæддæр ма гириз кæнæ,
Митьо!
М и т ъ о. Не ’ууæндис? Дефæ мин сосæгкæй загъта.
3 а р б е г. Барæнуай, ’ма Зæидæ рагæй ку уарзуй кедæр.
М и т ъ о. Уарзта, æ сæнтти ка райгурдæй, уæхæн сæрæн
игурди. Дæу ку фæууидта, уæдта балæдæрдтæй, ду ке дæ еци
сæрæн игурд. Æма бустæгидæр катайи бафтудæй. Паддзах дæр
æй базудта.
3 а р б е г. Мадта мæ уомæн рарвиста æ тургъæй? Мæгур
лæхъуæнæй фæттарстæй нæ паддзах! Гм! Косæг адæми адæмбæл
ма нимайæ æма уотемæй сæ сæргъи лæууæ! О мæгур адæм!
68
М и т ъ о. Мулдар æхуæдæг дæр тохæнтæ кæнуй æгас æхсæ-
вæ. Никки ба æй æз расайдтон, ду дæхе ниййауигътай, зæгъгæ.
3 а р б е г. Цæмæн, Митъо?
М и т ъ о. Уадзæ æма зона, æ кизгæ æнæ дæу ке нæ фæццæр-
дзæнæй.
3 а р б е г. Базудта æй?
М и т ъ о. Ци зонун ма ’й гъудæй, кæд æ кизгæ æ рази уадзу-
гæй рахаудтæй, дæуæн фæттæрсгæй!
3 а р б е г. Ци бакодтай, Митъо! Цæмæн мин исгъæр кодтай,
Зæидæ мæмæ ци зæрдæ даруй, уой?! Уой бæсти ми е сæфт ку
уинидæ! Мæхе гъезæмæрттæн бухстайнæ, фал нур Зæиди гъезæ-
мæрттæн ба куд?!. Кæд е айфонмæ æ уати фæрстæбæл хуайуй
æхе, æз ба æгас æхсæвæ ами къæдзæхти æхсæн дзæгъæлдзо кæ-
нун æма сæ фæхстæбæл сонт сирдау хуайун мæхе! Айнæг къæ-
дзæхтæ кæун ку фæразионцæ, уæд айфонмæ сæ цæстисугти цади
ниннигъулдайнæ!
М и т ъ о. Цо, Зарбег. Фæууæлахез уо дæхебæл, разиннæ
уойбæрцæбæл тухгин æма æрсабур уо. Æндæр гæнæн нæййес.
Нæ хъисмæт уæхæн æй!
3 а р б е г. Тухгин... Нæ, Митъо, уарзондзийнадæ тухтæ дæт-
туй тохи, фал æнæуой ба тухтæ сæттуй. Нуртæкки мæмæ уотæ
кæсуй, цума мæнæй æнæбондæр а зæнхæбæл неке æй. Цо, зæгъæ
паддзахæн: Зарбег рандæй сæхемæ, мабал имæ мæстгун кæнæ.
Дууемæй дæр рохси тунти хæццæ ратадæнцæ.
Æнæбæрæг талингæ рауæн еци æхсæвæ. Рохси тунти гъузгæй æрбазиннун-
цææртæзæронд уоси. Кудрабæрæгуодзæнæй, уотемæйетææнцæ
Бекъо, Дзæбе æма Б о 6 о зæронд уостити пъолцити æма сæрбæт-
тæнти. Бобой къохи ес бæндæн, иннети къохти ба — минкъий дзæкъæлттæ.
Б е к ъ о. Сс-с, сабур... Уæртæ æй сæ дуар.
Б о б о. Æма нæмæ Зарбег кунæ рацæуа, уæдта?
Б е к ъ о. Рацæудзæнæй.
Рохси туни фæстегæй æрбазиндтæй 3 а р 6 е г. Аууон рауæн ислæудтæй*
æма, æ хæдзари дуармæ ка лæууй, уонæмæ сосæгкæй æ цæстæ даруй.
Б о б о. Ма кæнтæ, мæнмæ байгъосетæ. Зарбег нæмæ ку ра-
цæуа, уæд ин æ гъæлæс рахгæндзинан, уæдта ин е уæнгтæ рабæт-
дзинан мæнæ аци бæндæнæй æма ’й дæлæ дони багæлдздзинан.
Æ мард дæр ин неке иссердзæнæй.
Б е к ъ о. Уойбæрцæ архайунæн нин рæстæг нæййес. Рæхги
бон фæцъцъæх уодзæнæй. (Æ кьохи фæззиндтæй кард.) Аци
рауæн æй фæгъгъос кæндзинан æма ахæстонæмæ фæстæмæ...
Кæбæлти рабурдан, уобæлти фæстæмæ бабурдзинан.
69
Д з æ б е. Гурусхæ дæр нæбæл неке фæууодзæнæй. Мах ахæ-
стони бадтан æма Зарбеги ка рамардта, уомæн ци зонæн? Замма-
най фадуат æй, арвистæн!
Б о б о. А ку никкуйти уа, уæд паддзахи кизгæ махæй есгæмæ
æрдардзæнæй æ гьос.
Б е к ъ о. Дæу фудтæ æнцæ еугурæй дæр, Бобо! Зарбеги уотæ
исфæлунстай, æма си изæди къалеу рауайун кодтай. Æ уиндæй
Зæидæ раст тæхгæ маргъ фестадæй!
Д з æ б е. Гумудза миуæ бабæй бакодтай, Бобо!
Б о б о (рамæстгун æй). Райдæдтайтæ бабæй!
Б е к ъ о. Сæр дæбæл нæййес, сæр!
Б о б о. Уæхе сæртæ фæууинетæ! Ести уин си ку уайдæ, уæд
Зарбег уотæ фæггириз кодтайдæ не ’ртемæй дæр?! Никки ба нин
нæ гъæздугдзийнæдтæ мæгуртæн байурста, æвæдзи. Æма ма сæри
кой кæнун æндеуетæ!
Б е к ъ о. Нуртæкки ин мах фæууинун кæндзинан...
Д з æ б е (фелваста кард). Тагъддæр!
3 а р б е г (æхенимæр). Бавзаретæ! (Райста гъелсе.)
Б е к ъ о. Цæттæ даретæ уæхе. (Дуар бахуайунмæ исиста се
кьох.)
3 а р б е г. Ма бахуайæ, хуарз уосæ, мæ зæронд мадæ фæттæрс-
дзæнæй!
Æртемæй дæр Зарбегмæ фæстæмæ фæззилдтонцæ сæхе.
Б е к ъ о (силгоймаги гьæлæсæй) Зарбег, ду дæ?.. Мæнæ дин
паддзахи кизгæ лæвæрттæ æрбарвиста. Райсæ сæ.
Фæццæунцæ имæ сæ дзæкъæлтти хæццæ.
3 а р б е г (гьелæй февзиста). Æртемæй мæмæ ма ’рбацотæ!
Еугæйттæй рахæссетæ уæ «лæвæрттæ!» (Фиццагидæр имæ ка
бахæстæг æй> еци Бекьой губун кьахæй ниццавта, æма е, æ
губунбæл фæххуæцгæй, æрхаудтæй.) Нур ба иннæ! (Дзæбей
дæр ниццавта уотæ.) Райсæ ду дæр мæ лæвар! (Е дæр æрха-
уй.) Æртиккаг!
Бобо багьавта раледзунмæ.
Æрлæууæ, ниммардзæнæн дæ! (Е æрлæудтæй, æма ин Зарбег
гьелæ æ сæрмæ исиста æрцæвунæрвонгæй.) Ахæстонæй ралигъ-
дайтæ, куйтæ?!
Б о б о. Рауадзæ мæ, Зарбег. Бекъо æма мæ Дзæбе рахудтон-
цæ. Хуæнхтистæн, нæ син кумдтон!
3 а р б е г. Дæ къохи еци бæндæн мæн исбæттунмæ æрбахас-
тай?! Гумудза фиртон, дæ сæрбонс æй?! Рахæссай æй! (Райста
си бæндæи æма ин е уæнгтæ бæттунмæ фæцæй.)
70
Б о б о. Бæтгæ?! (Расхуста æй еуварс.) Нæ!
Зарбег имæ æхе багæлста, æма гъæбесæй хуæцунцæ.
Рохс фæххустæй.
Паддзахи тургъи бабæй. Сæумæраги.
П а д д з а х (рацæуй галауаиæй). Ци уæззау æхсæвæ рарви-
стон!.. Мæ зунд исхæлæ-мулæ æй.. Еу фæндæ инней раййевуй
мæ сæри. Мæ зæрдæ мæмæ дзоруй, мæ кизги амонд мæхуæдæг ке
исафун, фал мæ мæ зунд мæ зæрди нихмæ тæруй. О, куд зин
хæссæн дæ, паддзахи ном, куд!
Б а д е (æрбацæуй). Нæ цитгин паддзах, æдосæ еци æртæ
лæхъуæни ахæстонæй ралигъдæнцæ.
П а д д з а х. Е ба ци хабар æй?! Гæстæ ци кустонцæ?!
Б а д е. Бафунæй æнцæ.
П а д д з а х. Сæхе син бакæнетæ ахæстони! Еци раледзгути 6а
иссеретæ!
Фæссцени иссудæй адæми хъæлæба, æма паддзах ецирдæмæ кæсуй.
Ка ’нцæ етæ? Цæмæн иссæуй уойбæрцæ адæм? Цæветтон, разæй
искæнунцæ æртæ зæронд уоси иуæнгтæ бастæй. (Дзоруй фæс-
сцепæмæ.) Гъæуайгæнгутæ! Бауораметæ сæ уоми! Баде, ду ба сæ
размæ ниццо æма базонæ, ци сæ гъæуй?
Баде рандæуй. Галауанæй ба рацудæнцæ Зæидæ, Дефæ æма
иннæ кизгуттæ. Фæссценæмæ кæсунцæ етæ дæр.
3 æ и д æ. Ци кæнунцæ еци адæм, баба?
П а д д з а х. Сумах цотæ медæмæ!
Минкъий фæстæдæр Зарбег æд гъелæ æрбакæнуй разæй Бекъо, Дзæбе
æма Б о 6 о й, сæ уæле еци пъолцитæ æма сæрбæттæнтæ, сæ къохтæ ба —
сæ къилдунтæмæ баст. Сæ фæсте æрбацæуй Д а л у дæр.
3 а р б е г. Нæ цитгин паддзах, мæнæ ’нцæ, ахæстони ке бакæ-
нун кодтай, еци «сахъ игурдтитæ!»
П а д д з а х. Неци лæдæрун! Æз зæронд уостити некæд ниййа-
хæссун кодтон.
3 а р б е г. Зæронд уоститæ нæ ’нцæ. Бекъо, Дзæбе æма Бобо
æнцæ!
П а д д з а х. Мæнæ, ка нæма æрцудæй, уæхæн æмбесонд! Сæ
уæле ба еци дарæс цæмæн æй?
3 а р б е г. Цæмæй сæ гъæунгти маке базудтайдæ. Фæсæмбе-
сæхсæвæ мæмæ нæхемæ фæззиндтæнцæ. Мæн рамарун сæ зæрди
адтæй.
П а д д з а х. Еунæгæй сæбæл фæууæлахез дæ?! (Ахæст
71
лæхъуæнтæмæ.) Нæ уæздæнтти ходуйнаггæнгутæ! Куд бандиуд-
тайтæ ахæстонæй раледзун ба?!
3 æ и д æ. Карз æфхуæрди аккаг æнцæ, баба!
Б о б о. Нæ цитгин паддзах, æз... Хуæнхтистæн, æз нæ гъав-
тон ахæстонæй рабур... (фæррседудсей) рацæунмæ дæр!
Б е к ъ о. Æгæрдæр гъавтай!
Б о б о. Сумах мæ исцибæл кодтайтæ!
Д з æ б е. Ка дæ исцибæл кодта, гумудза хайуан?! Бæндæн ба
мадта цæмæн рахастай уæхецæй?!
Б е к ъ о. Ци бакæнунмæ си гъавтай, е ди феронх æй?!
Б о б о. Неци бакæнунмæ си гъавтон, сумах мин æй равардтайтæ!
Б е к ъ о (фурдесæй). Ма-ах?!
Б о б о. Зарбеги бафснайæн, зæгъгæ, ка загъта фиццагидæр?!
Д з æ 6 е. Æз неци загътон!
Б е к ъ о. Мадта ка?! Уотæ ба ду загътай, Дзæбе!
Д з æ б е. Нæ фал æма дæхуæдæг загътай, Бекъо!
Б е к ъ о (къахсей сей ниццавта). Ма рæйæ!
Д з æ б е (къахсей сей ниццавта е дæр). Дæхуæдæг ма рæйæ!
Б о б о. Маруйнæгтæ!
Æртемæй дæр къæхтæй нæмунцæ кæрæдзей.
П а д д з а х. Нигъгъос уотæ! (Етсе фсессабур сенцсе.) Æз ба
æнгъæл адтæн, ахæстони дзæбæх рагъуди кæндзинайтæ æма уæ
нецæййаг уодтæбæл фæууæлахез уодзинайтæ!
Д а л у. Уæхæнттæ сæхебæл некæд рагъуди кæнунцæ, нæ!
Сæхецæй уотæ идард æнцæ, æма сæхемæ зингæ дæр нæ кæнун-
цæ! Дæхецæн уоййасæбæл æзнаг уо æма уой ма лæдæрæ!
П а д д з а х (фсессценæмæ кæсуй). Дæлæ еци адæми ба ци
гъæуй?
Митъо (сербацсеуй ецирдигсей). Косæг адæм домунцæ, нæ
цитгин паддзах, цæмæй дæ кизги исаккаг кæнай мæнæ Зарбегæн.
Æндæра, дан, гъуддаг уотæ балæдæрдзинан, дæ сæрмæ нæ нæ
хæссис, зæгъгæ, æма дин нæбал дæлбареуæг кæндзинан.
П а д д з а х. Ци, ци?! Æма се ’хсæн æлдæрттæ дæр ку зиннуй.
Уони ба ци гъæуй?
Б а д е (æрбацсеуй). Етæ ба домунцæ, цæмæй дæ кизги фæса-
рæйнаг бæститæй макумæ раттай лæгмæ. Тæрсунцæ, уони дæлба-
рæ ку бахауа нæ бæстæ, æма нæ еугур гъæздугдзийнæдтæ уордæ-
мæ ку раивулонцæ.
П а д д з а х (ниххудтсей). Е ци хуннуй?! Мæ нихмæ исиста-
дæнцæ?!
Д а л у. Раст дин зæгъунцæ, нæ кадгин паддзах. Зарбегæй
хуæздæр ма дæ ка гъæуй сиахсæн? Уиндæй — уиндгун, зундæй —
72
зундгин, тохи ба — тухгин, фæууидтай ин æ хъаурæ уæртæ еци
æртей хæццæ.
П а д д з а х. Гъема мадта... Еугæр адæм домунцæ!.. (Фсессце-
пæмæ.) Сумах куд фæндуй, уотæ фæууæд, хуарз адæм! Абонæй
фæстæмæ Зарбеги нимайун мæ фуртбæл æма мæ хуæздæр æнхус-
гæнæгбæл, мæ кизгæн ба æ царди æмбалбæл!
Фæссценæй исигъустæй адæми цийни хъæлæба, къохæрдзæф. Д е ф æ
æма иннæ кизгуттæ бамбурд æнцæ 3 æ и д æ м æ, арфи хъуритæ ин
кæнунцæ.
Д а л у. Æгайтима дæхебæл фæууæлахез дæ, Мулдар! Е сгухт-
дзийнадæ æй! (Бацудæй Зæидæмæ æма ’й хъури кæнуй.) Амонд-
гун уо, мæ хор, амондгун.
Митъо. Арфæ дин кæнун, Зарбег! Фурцийнæй дæ зæрдæ ма
багъар уæд, хи-хи!
П а д д з а х (Зарбегмæ). Рацæуай, лæхъуæн.
Зарбег имæ бацудæй, æма ’й паддзах нихъхъури кодта.
Б е к ъ о (сосæгкæй). Нур нæ дуккаг паддзах Зарбег исуодзæ-
нæй! (Исгьæрзæгау кодта.) Мæ къæлæтгин мин байста!
Д з æ б е (сосæгкæй). Нæ, мæнæй æй байста!
Б о б о (сосæгкæй). Мæнæй æй барæмугъта! Сумахæн уæ
мæрдтæ сау халæнттæ бахуæрæнтæ!
П а д д з а х (ахæст лæхъуæнтæй). Аци «зæронд уостити» ба,
Баде, бакæнетæ фæстæмæ сæ бунатмæ æма сæбæл хъадамантæ
æркæнетæ.
М и т ъ о. Нæ уосгортæбæл хъадамантæ?! Хи-хи!
П а д д з а х. Дæуæн ба арфæ кæнун, Далу, дæ лæггæдти
туххæй! Еци æртæ дзуаппи нæ бæсти еугур адæми сæрти ниввæ-
рун кæндзæнæн федарæй, цæмæй сæбæл алке дæр, цит, лæмбу-
нæг рагъуди кæна!
Æмбæрзæн
1969 анз
73
9^Ж^^г^^З^
ДУУÆ УОСГОРИ’
Дууæархайдон комеди
АРХАЙГУТÆ:
Зæрийнæ — 22-анздзуд.
А с æ б е — æ сиахс, 25-анздзуд.
М у х т а р — Асæбей æрдхуард, 23-анздзуд.
Д и г и з а — постхæссæг, 48-анздзуд.
Бохъий —æ фурт, æригонæй губунгин, 26-анздзуд.
Ч а ч æ — горæтæй æрцæуæг кизгæ, 19-анздзуд.
Фæсевæд: кизгæ æд фæндур, Синхаг биццеу е ’мбали хæццæ,
уæдта Бохъийи дууæ лимæни.
Архайд цæуй Иристони гъæутæй еуеми.
ПРОЛОГ
Гъæунгæ. Комкоммæ бæласи буни — стъол, æ фæйнæфарси —
дууæ даргъ бадæни. Фæссценæй игъусуй гъазтæндзæгъд.
Б о х ъ и й (сербацсеуй, æ бæрзæйбæл ауигъд минкьий магни-
тофоНу фæссценæмæ кæсуй). Фæсевæди бæрæгбон, дан, æй аци
бон. Æма сæ фингитæ кæми ’нцæ? Æстонг губунти хæццæ ци
кафунцæ?
Д и г и з а (фæззиндтæй æд пости хурдзин). Биццеу, ами ци
лæууис, фæсевæдмæ бацо уæртæ. Зæрийнæ дæр, æвæдзи, уоми
æй. Цæйбæрцæ дин дзорун, тагъддæр æрсайæ кизги зæрдæ! Уæхæн
кизгæ мæнæ нæй! Никки ци дохтур æй, е ба? Æ къохтæй арт
цæгъдуй. Сауæнгæ имæ иннæ гъæутæй дæр цæунцæ. Æгас райо-
ни гъæлæсти еу ресгæ дæндаг нæбал ниууагьта.
Б о х ъ и й. Æма ’й нæ уинун, мамань?
’Дигиза. Адæм коммерцитæ аразунцæ. Мах хузæн есге æй?!
Алке архайуй исгьæздуг унбæл. Зæрийнæ ба лæвар дзæбæх кæ-
нуй адæми æфсæртæ. Цæмæн, цæ? Нур ма лæвар ка косуй, алке
*Аци пьесæ иронау мухургонд æй автори киунугæ «Æнæнцой зæрдæ»-и.
74
æ листухъи дæр æхца ку агоруй. Тагъддæр æй ракорæ, æма нæ
хæдзари дæндæгути коммерци байгон кæнæн. Кæдмæ æхцагъæуа-
гæй цæрдзинан?
Б о х ъ и й. Æма æз нæ мæтæ кæнун уобæл?
Д и г и з а. Тæрсун, маке хай фæууа кизгæ? Цалдæнмæ ду сун-
сун кæнай!..
Б о х ъ и й. Мухтар дæр имæ гъавуй.
Д и г и з а. Мухтари гьæуама еуварсмæ рагæлдзон дæ фæндагæй.
Б о х ъ и й. Кутемæй?
Д и г и з а. Горæтæй имæ æ уарзонæй пъисмо æрцудæй.
Б о х ъ и й. Æма?
Д и г и з а. Æма бал ци бакæнун гьудæй, уой бакодтон. Идард-
дæр ба фæууиндзинан.
Б о х ъ и й (цийнсф). Ду айдагъ постхæссæг нæ дæ, мамань.
Сосæг агент дæр дæ!
Д и г и з а. Архайæ иуæндæгдæр! Æппунфæстаг, дæумæ нур
«Джигули» ес, маруйнаг! Цæй, æз мæ пост райуарон. (Рандæй.)
Б о х ъ и й (еунæгæй). Раст зæгъуй мамань. Фæстеуат кæнун
нæбал гъæуй. Зæрийнæ айдагъ дзæбæх нæ кæнуй дæндæгутæ —
кæнгæ дæр сæ уотæ хуарз кæнуй. Æртеу-теу æй кæнон æма мæ
хæдзари хæмхоттæцалцæггæнæн цех байгон кæнон, сугъзæринт-
тæ æма æхцатæ мæ дзиппæмæ ивулд донау куд кæлонцæ.
3 æ р и й н æ (æрбацудæй). Магнитофон балхæдтай, Бохъий?
Б о х ъ и й (сæрустурæй). Апойнаг æй!
3 æ р и й н æ. Машийнæ дæр, дан, ку балхæдтай.
Б о х ъ и й. «Жигули!»
3 æ р и й н æ. Нур ду тæходуййаг нæ дæ?!
Б о х ъ и й. Ци тæходуй кæнис, сæ хецау ду нæ уодзæнæ æви?
3 æ р и й н æ (ниххудтæй). Æз?! Ци ’гъдауæй?
Б о х ъ и й. Дæхе нецилæдæрæг ма ’скæнæ, Зæрийнæ. Ци
зæрдæ дæмæ дарун, уой гъæуама зонай.
3 æ р и й н æ. Нурмæ дæ уæхæн нифсхастæй нæ зудтон,
Бохъий.
Б о х ъ и й. Устур уарзондзийнадæ устур нифс дæттуй. Дæ
уарзтæй мæ реуи ци цъæх арт иссугъдæй, уомæн ниххуссæн нæ-
бал ес. Тæрсун, бунтондæр си ку басодзон! Кæд барветон дæ хæ-
дзарæмæ мæ мийнæвæрттæ?
3 æ р и й н æ. Æгæр нæ тагъд кæнис, лæхъуæн? Мæ хæдзарæ-
мæ фæндæгтæ ихæлд æнцæ. Иннемæй ба нæ хеди къæпхæнтæ дæ
буни нæ ниссæтдзæнæнцæ уæхæн губуни хæццæ мæнæ? (Них-
худтæй бабæй.)
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа! Мæ губунæй тæрсис?
3 æ р и й н æ. Аци æригонæй... Цæййасæ исодзæнæй фæстæдæр?
75
Б о х ъ и й. Æма е кунæбал уа, уæдта?
3 æ р и й н æ (хооуй бабсей). Уæд, ка ’й зонуй, рагъуди
кæнон.
Б о х ъ и й. Дæ иннæ коргутæй макæмæн исарази уо, Зæрий-
нæ. Ма сæ бабун кæнæ — рæууелдзæнæн сæ æма сæ ралистухъ
кæндзæнæн!
Бохъиймæ фæззиндтæнцæ æ дууæ лимæни, бафтудтонцæ ин æ
магнитофон æма си ци рæуæг фæсарæйнаг музыкæ игъусуй, уомæ кафун-
мæ фæцæнцæ æртемæй дæр. Уотемæй кафгæ-кафун рандæнцæ, бæрæгбо-
ни гьазт кæми æй, ецирдæмæ. Иннердигæй ба æрбацудæнцæ А с æ 6 е
хъæбæр расугæй æма Мухтар минкъий ниуæзтгунæй.
3 æ р и й н æ. Асæбе! Ци хузæнттæ бабæй дæ, мæ сиахс? Ци
мæгури бон никкодта мæ хуæрæ Дебæбæл!
А с æ б е (кеугсей). Дæ хуæри нæбал гъæун.
3 æ р и й н æ. Дæхебæл æрходæ!..
А с æ б е (дзурд райсгæй). Мацибал исдзорæ, Зæрийнæ! Нæ-
уæгæй ди уæддæр неци фегъосдзæнæн. (Мухтармæ.) Рацо, ме
’рдхуард, гъазтмæ. (Рандсей.)
3 æ р и й н æ. Ци ма ин бакæнæн, нæ зонун. Куд дессаг адтæй
лæхъуæнæй! Нур ба ниуæзтæбæл бафтудæй æма исæфуй. Газзети
редакций дæ куст ниууадзæ æма æгустæй бадæ! Никки ба ци кур-
диадгун поэт адтæй! Феронх си æй е сфæлдистадон куст дæр! Фал
никки тухстагдæр 6а е æй, æма ’й ду дæр фæнзун ке райдæдтай! •
М ух т а р. Æз?..
3 æ р и й н æ. Гъо, ду! Дæхе кеми бабæй дæ мæнæ?
М у х т а р. Еуминкъий мæхемæ фæккастæн æцæг.
3 æ р и й н æ. Рагацау уинун дæу æгудзæг исони бон дæр.
М у х т а р. Зæрийнæ! Æз дæ мæтæй!.. Уæхæн цæстæй мæмæ
цæмæн кæсис? Дæ уайдзæфти буни мæ фæккæнис алли хатт.
3 æ р и й н æ. Цæмæй дæ растауон,' мæ синхаг? Уиндæй —
хуæрзконд, фал æнæуой ба ка дæ æма ци дæ? Бон-изæрмæ гъæ-
унгти дзæгъæл хъеллау кæнис мæ сиахси хæццæ! Дæ хæдзарæмæ
дæр дæ нæ раевдæлуй.
М у х т а р. Мадта ’й зонæ, ду кæмæй зæгъис, еци æгудзæг
исони бон нæ уодзæнæй некæд. Уæдта сауæнгæ Асæбей дæр гъæ-
уама фæййервæзун кæнон...
3 æ р и й н æ. Нæ ми æруагæс кæнуй.
М у х т а р. Æма ди ку байруагæс уа, уæдта?
3 æ р и й н æ. Уæд... Уæд разиндзæнæ еугур лæхъуæнтæй
сæрæндæр.
Фæззиндтæнцæ к и з г æ æд фæндур æма Синхаг биццеу
е’мбали хæццæ.
76
Синхаг биццеу. Зæрийнæ, гъазт æнæ дæу нæ федауй!
Рацо, кенæба мæ дæндæгутæ ниййастдзæгъддзæнæнцæ!
Кизгæ æрцагъта фæндурæй, æма Синхаг биццеу рæуæг кафт кæнуй
Зæрийни рази.
Рохс фæххустæй.
ФИЦЦАГАРХАЙД
Фиццаг нивсг
Еци рауæн. Галеуæрдигæй фæссцени игъусуй Мухтари тургъæ æма скъæ-
тæй кæркити, хъæзти æма иннæ фонси унæр, гьоги уасун. Ецирдигæй æр-
бацæуй Му х т а р, æ уæле раздарæн, æ къохти — къибила æма уесойнæ,
æ дустæ — фæстæмæ тулд.
М у х т а р. Кæми фæддæлзæнхæ ’й мадта? (Аллирдæмæ кæ-
суй.) Айфонмæ бабæй кæд есгæми ниуæзтæмæ баервазтæй... А-а-а,
дæлæ ку æй, дæлæ!
Æрвонг æма æнкъардæй æрбацæуй А с æ 6 е.
Цæйбæрцæ дæ фæййагурдтон! Уотемæй ба уæхæн æнæевдæлон
дæн, уæхæн!
А с æ б е (десгæнæги каст имæ кæнуй). Сæрфæгæй косун
райдæдтай есгæми?
М у х т а р. Хъæбæр лæгъуз æй мæ гъуддаг. Мамæ æвеппайди
æрбасæйгæ ’й. Нæ фидæ дæр командировкæй кæд иссæудзæнæй,
ка ин ци зонуй! Къæппæги бахаудтæн! Кæми фесафтæ, цæй?!
Уæдта ци тухстхуз дæ?
А с æ б е. Хъиамæти бон ралæудтæй мæнбæл дæр. Не ’фсийнæ
бæстæ исæзманста. Æгас гъæубæл хæдзаргай фæззилдæй æма еугу-
ремæ дæр бавзиста: мæ лæгæн ма, дан, ниуæзтæ ка ратта, е ми
мабал рагъаст кæнæд! Гъема мин еу адæймаг дæр «медæмæ» нæ-
бал загъта!
М у х т а р. Бунтон хуарз! Дæ цъухмæ дин еци æхсицгон марг
исесæн ке нæбал ес, уой дæ тæрнихбæл ниффинсæ ставд дамугьатæй!
А с æ б е (мæстгунæй). Æндæр неци?! Рахæссæ еу хупп!
М у х т а р. Ниуæзтæ нæмæ нæййес, уой ку зонис.
А с æ б е. Иссерæ!
М ух т а р. Некæд!
А с æ б е. Мæ уод исхауй!
М у х т а р. Бафæразæ!
А с æ б е (Мухтари къохæй ратудта кьибила æма ’й бæр-
зонд исиста). Мæ сæрбæл æй ницъцъæлæ кæндзæнæн!
77
М у х т а р. Асæбе! (Байста си къибила.) Сонт кæнис æви?!
А с æ б е (хсестуолæфт кæнуй, уæдта фæццурд сей). Ци
кæнон мадта?!
М у х т а р. Рацо, махмæ бал цæрæ. Некумæбал дæ рауадздзæ-
нæн!
А с æ б е. Ци уæмæ косдзæнæн æдонугæй?!
М у х т а р. Æдонугмæ дæ нæбал раевдæлдзæнæй. Куститæ
нæмæ цæйбæрцæ ес, уой зонис?!
А с æ б е. Æма сæ мæнæн кæнун кæнис? Иссирдтай косæг гал!
М у х т а р. Еумæ сæ... Цæуæн бал скъæтмæ. Нæ гъоги сиутæ-
бæл мин фæххуæцæ, æндæра æхе доцун нæ уадзуй.
Ас æ б е. Æма мæ æ сикъатæбæл исеса?
М у х т а р. Сикъатæй не ’вналуй, æ зæбæт æй тæссаг. Рауай.
А с æ б е. Нæ, уæхæн куститæ мин дохтур нæма рафинста.
М у х т а р. Рафинстон дин сæ æз! Абонæй фæстæмæ дæ
дохтур æз дæн!
А с æ б е. Ци сæнттæ цæгъдис?! (Фæццæуй фæстæмæ.)
М у х т а р. Асæбе, æрлæууæ! (Æ над ин раахæста.) Миййаг,
кæд дæ бийнойнаг Дебæй не ’ндеуис махмæ байззайун, уæд ин æз
балæдæрун кæндзæнæн, цæмæй дæ аци рæстæгути ма хеза.
Асæбе. Ци ин лæдæрун кæнис уомæн ба, æ хæццæ цæруйнаг
кунæбал дæн!
М у х т а р. Ци, дан?! Изæдти хæццæ ’й ку барстай!
А с æ б е. Гъулæггагæн!
М у х т а р (мæстгунæй). Асæбе!..
А с æ б е. Ци Асæбе?!
П а у з æ
Цалдæр мæйи размæ нин сахъатгун сувæллон нæ райгурдæй?
Къуæрей фæсте ба нæ рамардæй?
М у х т а р. Æма?
А с æ б е. Мæн фæффудгин кодтонцæ дохтуртæ. Мæн хузæн
ниуазагæй, дан, уæхæн сахъатгун сувæллæнттæ райгуруй. Æма
мæ нур не ’фсийнæ æхемæ хæстæг нæбал уадзуй. Цалдæнмæ, дан,
дæхе æрлæдæрай, уæдмæ дæуæй цæуæт нæбал рауадздзæнæн.
М у х т а р. Æма раст нæ кæнуй Дебæ?
А с æ б е. Кæдмæ имæ мæ билицъæрттæ хуæрон? Нæ! Нæ мæ
уарзуй!
М у х т а р. Уарзуй дæ, уомæн дæ хæстæг нæбал уадзуй æхе-
мæ! Бустæги ниххуссæнæй дæ зинг, Асæбе! Æз дæр... Дæ нури
уавæри мæмæ зиннуй мæ исони бон æма устур тас игуруй мæ
реуи. Циуавæр кизгæ мæмæ бакомдзæнæй уотемæй, уæдта циуа-
вæр цæуæт искæндзæнæн æз дæр?! Цицуавæр бийнонтæ?!
78
А с æ б е. Ци кæнис, ци? Уæхæнæй дæ ку некæд фæууидтон.
М у х т а р. Æдосæ-бонмæ нæ бафунæй дæн...
А с æ б е. Зæрийнæ дин цæхгæр дзуапп никъкъуæрдта, миййаг?
М у х т а р. Зæрийни цæмæн гъæуй дуккаг Асæбе?
А с æ б е. Уотæ загъта?!
М у х т а р. Мæн уотæ хъæбæр нæма æрæлхъивта ниуæзти нез —
фæййервæзун си кæндзæнæн мæхе, фал дæу дæхе барæ куд ниу-
уадзон де ’сæвди фæндагбæл?! Е æрдхуардбæл гадзирахатæй ра-
цæунæй уæлдай кунæ ’й!
А с æ б е. Цæй, бунтон исæвдбæл мæ ку банимадтай!
М у х т а р. Исæвд адæймаг е ’сæфт нæбал фæллæдуруй,
Асæбе!
А с æ б е (мæстгунсей). Мухтар!..
М у х т а р (дзурд райсгæй). Цæмæн ниууагътай иронхи буна-
ти де сфæлдистадон куст дæр?! Де ’мдзæвгити киунугæ абони
дæр адæм кæрæдзей къохтæй скъæфунцæ. Ду ба!.. Нæ, ду гъæуа-
ма нæуæгæй райдайай финсун. Æма бал фиццагидæр расуггæнгу-
тæбæл ниффинсæ.
А с æ б е. Расуггæнгутæбæл?! Гириз ми кæнис, Мухтар?!
М у х т а р. Уæдта раздæхдзæнæ газзети редакцимæ дæр! Дæ
кустмæ!
А с æ б е. Ниууадзæ!.. Цæуæн бал уой бæсти Кцойти кæхцгæ-
нæнмæ.
М у х т а р. Хуæддзойæй?!
А с æ б е. Ци ма мин гæнæн ес мадта?!
М у х т а р. Нуртæкки дин уæхæн рауæнтæмæ цæугæ нæбал æй!
А с æ б е. Мухтар!..
М у х т а р (дзурд райсгсей).
Ка цæуй хуæддзо фингæмæ,
Федиссаг уомæн æ ном!
Федиссаг сауæнг ингæнмæ —
Нæйбæл ес æппун цæсгом!
Губун нифсадун — æ мæтæ,
Зелуй гьæунгти æдзох!
Хиститæ кенæ кувдтитæ —
Неци си рауадзуй цох!
Раинхæссетæ фæлхуæрттæ,
Байæфсадетæ къинсæй!
Раин тононцæ æ тъæнгтæ —
Дзоруйнаг дзиллæн иссæй!
79
Аци æмдзæвгæ, Асæбе, кæддæр дæхуæдæг ниффинстай! Фе-
ронх ди æй?!
А с æ б е (гъудити нигъулгæй). «Ка цæуй хуæддзо фингæмæ,
Федиссаг уомæн æ ном!..» (Нигъгъæрзтæй.) Ци ниллæг æрхауд-
тæн! Кутемæй?! Нæ ’й бафеппайдтон!
М у х т а р. Хе æрлæдæрунæн, дан, дессаги хуарз æнхус кæ-
нуй йогти гимнастикæ дæр. Замманай киунугæ мин равардта Зæ-
рийнæ индиаг йогти туххæй. Дæ зæрдæ карз ниуæзтæ ку ’рагора,
уæд, цит, кустбæл ниццæвæ дæхе, кенæ ба йоги хузæн ислæууæ
æма дæхе никъкъурма кæнæ, æппундæр куд нецæбæл гъуди кæ-
най, уотæ: нæдæр ниуæзтæбæл, нæдæр æндæр естæбæл.
Асæбе. Æма мæстгун ку кæнон, уæдта?
М у х т а р. Маст дæр уотемæй фæссорæн ес. Рацо нæхемæ.
А с æ б е. Нæ, æз нæхемæ цæун. (Фæрраст бабæй æй.)
М у х т а р. Нæ рандæуодзæнæ, Асæбе! (Æ цонгæй æй раахæ-
ста æма ’й сæхердæмæ оасхуста.) Сæрисæфæн билæмæ дæ нæ
бауадздзæнæн!
А с æ б е. Цума ма æрæги ауæхæн мæгурбон есгæбæл никкод-
та?! Нæ хæдзари не ’фсийнæ гьæбесæй хуæцуй мæ хæццæ, ами
ба ду райдæдтай, Мухтар! Цирдæмæ ма уи фæлледзон?!
Мухтар. Нæ хæдзарæмæ!
А с æ б е (фуркатаййæй). Еу хупп!..
М у х т а р. Цæй, хуарз, иссердзæнæн дин еци хупп! Рацо!
(Фæххонуй æй сæхемæ.)
Фæссцени магнитофонæй æрбайгъустæй рæуæг эстрадон музыкæ.
А с æ б е (ецирдæмæ фæккастæй). Бохъий æрбацæуй... Ци
косуй е?
М у х т а р. Ниууадзæ ’й, ци си аразис?!
А с æ б е. Барæнуай, агурдта, дан, мæ.
М у х т а р. Мадта дæ хезун уæртæ нæ дуарбæл, Асæбе. (Ран-
дæй.)
Минкъий фæстæдæр æрбацæуй Б о х ъ и й, уæззау гантельти хæццæ
архайгæй, еци эстрадон музыкæмæ кафæгау кæнуй, уотемæй. Æ бæрзæй-
бæл ауигъд магнитофон.
А с æ б е. Е олимпиадæмæ цæттæ кæнис дæхе?
Б о хъ и й (рафтудта магнитофон). Багъуддаг кæнунмæ
гъавун æма... (Æ губунмæ раамудта.)
А с æ б е. Дæ губуни фиутæ еци æфсæйнæгутæй тайун кæнис?
Зæрййнæ дин уотемæй нæ комуй?
Б о х ъ и й. Хеваст æй, хеваст.
А с æ б е. Хуæргæ минкъийдæр кæнæ æма фæммæллæгдæр уай.
80
Б о х ъ и й. Мæ аппетит мæ коммæ нæ кæсуй. Раст цума
атомон тухæй косуй.
А с æ б е. Цæмæн мæ агурдтай?
Б о х ъ и й. Ме ’рвадæ дæ, ме ’рвадæ, Асæбе. Мухтар кæд дæ
лимæн æй, уæддæр дин тогæй неци бауй. Æма, зæгъун, Зæрийни
хæццæ ку бадзубанди кæнисæ мæн туххæй, дæ каййес ку æй. Нæ
фæффæсмон кæндзæнæй, мæ хæццæ æ цард ку баеу кæна. Ай-
дагъ мæ фиди æнсувæр дæр кæбæлти æй! Æгас Иристони æ сæр
ке нæ багъæуй!
А с æ б е. Устур косæг æй дæ фиди æнсувæр æцæг. Уой фæр-
ци уæмæ уойбæрцæ адæм æрæмбурд æй, дæ фиди мадæ ку фæз-
зиан æй, уæд. Æндæра цæмæй балхæдтайсæ машийнæ æма уæхæн
къареййаг магнитофон уæртæ? Дæ нанайæн си хумæтæг циртдзæ-
вæн уæддæр ниссагътайсæ.
Б о х ъ и й (фæгыъигæ ин æй). Рæдиус, Асæбе! (Магнитофо-
нæй.) Апойнаг æй!
А с æ б е. Гъема хуарз. Æз бадзубанди кæндзæнæн Зæрийни
хæццæ. (Мухтари фæдбæл рандæуогæй, æхенимæр.) Теуа!
Бохъий (еунæгæй). Цума мин ци уайдзæфтæ кæнуй? Ба-
рæнæ, мæнæ Зæрийнæ мæ бийнойнаг бауа! Цуппар зæронди сæмæ
ес: æ фиди ниййергутæ æма æ мади ниййергутæ. Хуæрззæрондæй
еунæгæй цæрунцæ. Мæхемæ сæ æрбакæндзæнæн. Етæ æнæгъæ-
нæ капитал æнцæ! Рæхги мæлунтæ райдайдзæнæнцæ — æма ба-
бæй си мæ дзиппæ!.. Косун ба ма мæ цæмæн гьæуй?! Никки ба
Зæрийни хæццæ нæ хæдзари хæмходтæцалцæггæнæн цех ку бай-
гон кæнæн!.. Исуодзæнæн бизнесмен Бохъий. Архайгæ, мæнæй
е! (Æ губунмæ æркастæй.) Аци губунæй ма есгæд фæййервæзæ!
Хуæргæ æппундæр нæбал — змæлгæ фулдæр! (Бафтудта маг-
нитофону ци рæуæг музыкæ бабæй си игьусуй, уомæ кафун
райдæдта, гантельти хæццæ архайгæй æма æ губун æнахур
тилд кæнгæй.)
Д и г и з а (фæззиндтæй æд пости хурдзин). Мæгури мæгур
бонтæ! Еци уæззау æфсæйнæгутæ æнцад ниууадзуйнаг нæбал дæ,
биццеу?! (Æ магнитофон ин рафтудта.) Туххуæстæй æнæхæ-
лорæ ку фæууай, уæд ма дæ сæр ке гъæудзæнæй?! Уой бæсти еу-
æртæ бони сулу фæнниуазæ æма дин е дæ губун ралигъз кæндзæ-
нæй туй æвæрди хузæн.
Б о х ъ и й (рамæстгун æй). Сулу?! Кæддæр мин æй ку
баниуазун кодтай, æма мæ æгас бон дзæхæрадонæй хæдзарæмæ
кунæбал раевдалдæй! Æ кой дæр мин макæдбал искæнæ, мамань!
Д и г и з а. Еунæг хатт мæ коммæ бакастæ æма уобæл дæр
фæсмон кæнис!
Б о х ъ и й. Куд еунæг хатт?!
6 Хæмыцаты Цæрай
81
Д и г и з а. Мадта дæ хеваст миутæ кæд нæ кæнис?!
Б о х ъ и й. Уагæри ци кæнун?!
Д и г и з а. Цæмæн балхæдтай машийнæ æма магнитофон нæ
зиани æхцатæй? Хæдзари еу сом нæбал ниууагътай. Никки ба
косгæ нæбал кæнис. Дæ машийни аллирдæмæ ратæхæ-батæхæ
кæнис!
Б о х ъ и й. Цæй, уодзæнæй нæмæ берæ æхцатæ.
Д и г и з а. Зæрийни хæццæ цæргæй, кæд дæ уаг дæр раййеви-
сæ. Е никки ахсгиагдæр æй.
Б о х ъ и й (рамæстгун бабæй æй). Уаг, уаг! Еци уаг æма ду!
(Магнитофон бафтудта æма фæццæуй гантельти хæццсе ар-
хайгæй.)
Д и г и з а. Фæццæлмартæн уодзæнæ! Нихъхъудти уадзæ еци
æфсæйнæгутæ!
Б о х ъ и й (æрлæудтæй). Æрра дæ, мамань?! Мæ берæ капи-
талтæ ми раервæзонцæ?! (Рандæуй, гантельти хæццæ никки
хьæбæрдæр архайгæй.)
Иннердигæй æрбацæуй, фæстаг модитæбæл æхцул ка ’й, уæхæн кизгæ. Æ
уæле сурх гьолон-молон хæлаф, фæсонтæ игон, æ сæрифаст ба — бæрзонд
æма урух. Е æй Ч а ч æ.
Ч а ч æ. Пардон, тетенька. Боруати Мухтар уæртæ еци хæдза-
ри цæруй?
Д и г и з а. Гъо, гьо, мæ хор. Куцæй нæмæ æртахтæй дæу
хузæн изæдихай?
Ч а ч æ. Горæт Владикавказæй. Уæртæ уæ турбазæмæ уолæ-
фунмæ приехала æма, зæгъун, ме ’рвадæ Мухтари ку сповидать
кæнинæ. (Кьахæгау.) Цума, дан, уосæ коруй.
Д и г и з а. Гъавуй æ синхаг кизги ракорунмæ.
Ч а ч æ (æ медкатай римæхсгæй). Комуй имæ?
Д и г и з а. Лæхъуæн уиндæй уиндгун æй æма ци нæ фæууй!
Ч а ч æ. А баба?
Д и г и з а. Ци, ци?
Ч а ч æ. Кизгæ?
Д и г и з а. Уиндæй уомæн дæр неци æй. Æнæуой ба — агьуд
берæгь! Мæстгунæй дæндагæй лæборуй. Гъæддух фæллæууæ, де
’рвади фæррæдуйун ма бауадзæ. Гъе фал ди дæ уæле хъæппæл
искæнун иронх фæцæй?
Ч а ч æ. Цæмæн фæрсис, тетенька?
Д и г и з а. Дигорон кизгæ ку дæ. Нæ гьæуи берæ зæрæндтæ ес
æма... Дæ фæсонтæ естæмæй бамбæрзæ. Мæ раздарæн дин раттон?
Ч а ч æ (ниххудтæй). Ну и темнота! Уæ зæрæндтæн зæгьæ:
мне моя одежда по кайфу.
82
Д и г и з а. Кæдзос дигоронау дзорай, мæ хор, дæ алли дзурд
дин нæ балæдæрун.
Ч а ч æ. Нуртæкки ма кæдзос дигоронау æрмæстдæр фæстеи-
зад дигорæнттæ говорить кæнунцæ. Скъолатæ æма телевизорти
ирон æвзаг дæр ке искарз кодтонцæ, е мæмæ уæхæн ходæг кæ-
суй! Пардон!
Д и г и з а. Ци дон?
Ч а ч æ (ниххудтсей бабæй). Ужас! Надо же? (Фсеццсеуй.)
Д и г и з а. Ци хуннис, мæ хор?
Ч а ч æ (æрлæугæй, æхенимæр). Запарила! (Уоссемæ.) Чачæ.
Чачæ, тетенька! (Рандæуй.)
Д и г и з а (еунæгæй). Чачæ? (Фурцийнæй.) Е æй! Мæ пъисмо
райста, Мухтар уосæ коруй, зæгъгæ, æма куд æрисхъæл æй! (Них-
худтсей.) Е ’рвадæ ’й хонуй! Бакæнетæ уæ дуæрттæ, Боруатæ, уæ
киндздзаг уæмæ фæццæуй æ гъолон хæлафи æрдæгбæгънæгæй!
Гантельти хæццæ архайгæй æма кафгæй, фæстæмæ æрбацæуй Б о х ъ и й.
Биццеу, фæууинæ уæртæ, дæ мадæ куд сæрæн æй, уой! Мухтар-
мæ æ бæсти рæсугъди æрхъæртун кодтон горæтæй! Чачи!
Б о х ъ и й (æ магнитофон рафтаугæй, кизги фæсте кæ-
суй). Æцæгæй бæсти рæсугъд! Ци дессаги фæсонтæ ин ес!
Д и г и з а (фæттузмæг æй). Биццеу! Ци фæсонти кой кæнис?!
Б о х ъ и й (хуарзау нæбал фæцæй). Гъома, зæгъун, æ фæ-
сонтæ куд игон æнцæ! Цивилизаци!
Д и г и з а. Е ба ма ци æй?!
Б о х ъ и й. Неци. Бæгънæгæй ку фæххæтунцæ, е!
Д и г и з а. Æгайтима еци кизгæ уотемæй дæр æрхъæрдтæй
горæтæй! Нур кæд Мухтари Зæрийнæмæ нæбал раевдæлидæ.
Б о х ъ и й. Лæг дæ, лæг, мамань!
Д и г и з а. Дæ хæлæрттæ мабал пурхæ кæнæ, биццеу. Дæ
губуни хæццæ дæр Зæрийнæ махæй æндæр некæмæбал хауй.
Б о х ъ и й (æ гантельтæ зæнхæбæл ниввардта). Дæ хурдзи-
ни еци авгæ ци æй?
Д и г и з а. Уруссаг арахъ. Уæртæ ’й тукани балхæдтон. Есгæд
иуазæгæн багъæуй.
Б о х ъ и й. Асæбе тæрегъæд æй... (Авгæ æ рони раримахста,
уæдта магнитофон бафтудта, исиста гантелътæ дæр æма
рандæуй, сæ хæццæ архайгæй.)
Д и г и з а. Фæууинун кæнон Чачи Зæрийнæ æма æ мадæн,
уæдта æгас гъæуæн! Уадзæ æма базононцæ еугур дæр Мухтари
уосаги! (Рандæуй.)
Æмбæрзæн
83
Дуккаг нивæ
Æхсæвигон. Рохси туни зиннунцæ М у х т а р æма А с æ б е, йогти
гимнастикæ кæнгæ. Уоддæр рохси туни разиннуй Б о х ъ и й дæр, æ
къохи — уруссаг арахъи авгæ.
Б о х ъ и й (æхенимæр). Нур цал бони цæруй Асæбе Мухта-
ретæмæ... Бон-изæрмæ сæ куститæй сæ сæртæ ранихунмæ дæр
нæбал евдæлуй. Æхсæвигæнтти ба йогти гимнастикæ гъæй кæ-
нунцæ. Уотемæй сæ гъудитæ еуварс кæнунцæ ниуæзтæй. Сæ ни-
уазун ку ниууадзонцæ, уæд е мæнæн устур фидбилиз сайуй: Мух-
тар Зæрийни цæсти изæди къалеу фестдзæнæй, æма имæ киндзи
ратæррæст кæндзæнæй. Ме ’намондæн дууæ лимæни кæрæдзе-
мæй нæбал хецæн кæнунцæ, æма Асæбемæ арахъæй фæккæсун
мæ къохи не ’фтуйуй. (Авгæ бæрзонд исесгсей.) Нæ, иссерун
гъæуй фадуат!
Æртемæй дæр рохси тунти хæццæ фæттар æнцæ.
Сценæ исрохс уй сабургай: бæласи буни бабæй еци рауæн. Рахезæрдигæй
сцени кæрони лæууй М у х т а р, æ уæле — раздарæн, æ къохти даруй, ке
нихснадта, уæхæн хæдонæ æма ’й минкъийгай лæмаруй, фæссценæмæ
еци еу каст кæнгæй.
А с æ б е (æрбацсеуй галеусердигæй дуусе ревæд къибилай
хсеццæ, уомсен осер се уæле разоарæн, æ дустсе — фсестæмсе
тулду уотемсей Мухтармæ ксесуй). Биццеу бунтондæр æхе
нæбал лæдæруй. Цæмæн бабæй рацудтæ æма дæ гъæлæс Зæрий-
нети хæдзари дуармæ ци ниххæлеу æй? Кенæ ба еци хæдонæ
ниууадзуйнаг нæбал дæ? Сæумæйардæмæ æй лæмарис æма лæ-
марис! Уагæри си ци ралæмаруйнаг дæ?
М у х т а р. Мæ къохтæ ци кæнунцæ, уой мæ цæститæ нæ
уинунцæ, Асæбе. Æхсæвæ дæр, бонæ дæр мæ уод æма мæ цæсти-
тæ уæртæ еци тургъи æнцæ. Хумæтæг синхаг ку бацæуй уордæ-
мæ, уæддæр мæмæ уотæ фæккæсуй, цума кедæр мийнæвар æй
Зæрийнæмæ.
Асæбе. Уæдта хъриймаг райсисæ æма сæ дуарбæл ислæууи-
сæ?
М у х т а р. Мадта еци хабар æцæг æй? Циуавæр устур ахур-
гонд дзоруй Зæрийнæбæл?
А с æ б е. Зæрийнæмæ беретæ агорунцæ фæндаг. (Бацсеуй
имсе.) Мæ зинаргъ æрдхуард, еци дуармæ берæ фæккастæн æз
дæр, Дебæбæл ку дзурдтон, уæд. Мæн хузæн неке балæдæридæ
дæ катай... Иссæуй дæлæ Зæрийнæ, радзубанди кæнæ æ хæццæ.
Æз дон исхæссон. (Рандсей.)
84
3 æ р и й н æ (æрбацудæй минкъий фсестæдæр). Мухтар,
хъæппæлттæ æхснунмæ дæр арæхсис? (Ниххудтæй.) Гъе дин
æцæг лæхъуæн, гъе! Раздарæн ди кунæбал хецæн кæнуй.
М у х т а р (фуртухстæй хæдонæ лæмаруй æма лæмаруй).
Мамæ нæма фæдздзæбæх æй æма...
. 3 æ р и й н æ. Асæбе дæр сумахмæ ку бацардæй, нæ дæмæ
фæккæсуй?
М у х т а р. Куд нæ?.. Ци, уой зонис? Зарæг дæбæл искодтон.
3 æ р и й н æ. Æцæгæй? Ка ’й нæ разара!
М у х т а р. Æма мæмæ... нæ фæммæстгун уодзæнæ?
3 æ р и й н æ. Цæмæн? Разарæ.
М у х т а р. Æ дзурдтæмæ бал ин байгъосай. (Дзоруй.)
Мæ цардæн æ бæллец æрмæстдæр ду дæ,
Цæмæн мæмæ дарис уæд тузмæг зæрдæ?
Дæу туххæй дзиназун, дæу туххæй тухсун,
Æхсæвæ дæ мæтæй æппун нæ хуссун!
Мæ зæрдæ дæ уиндæй ниррезуй æдзох,
Дæ сорæт цæститæй нæ комуй фæццох!
Дæ медбилтихудтæй æз тайун бунтон —
Æнæ дæу фæццæрун куд бауа мæ бон?
Æносон бæрæгбон искæнæ мæ цард,
Æнæ дæу кæдмæ æз кæндзæнæн æнкъард?!
3 æ р и й н æ. Дессаги дзæбæх зар! Гъе ’рмæст æй æндæр
кизгæн зарæ.
М у х т а р (фæббостæ ’й). Æндæр кизгæн æз уой некæд
разардзæнæн, Зæрийнæ! Уогæ дæ лæдæрун! Еу устур ахургонд,
дан, зелуй дæ фæдбæл! Æвæдзи, уой зартæ адгиндæр æнцæ дæ
зæрдæн!
3 æ р и й н æ. Ай-гъайдæр! Уæхæн дессаги уосгор æй! Æ
къелтæ дæр размæ æнцæ.
М у х т а р. Æма ибæл уæд сикъатæ нæййес?!
3 æ р и й н æ. Нæ, сикъатæ иннæ уосгортæн ниууагъта.
М у х т а р. Гъома, мæнæ мæн хузæнттæн?! (Фцрмæстæй.)
Гъема имæ!.. Гъема имæ (фæтътьæлланг ласта) фæндараст
фæууо! Уомæ диплом ес!
3 æ р и й н æ. Æма е неци æй?
А с æ 6 е (æрбаздæхуй æд идзаг къибилатæ). Уæхæн хуæртæ
айтæ сумах! Ка ’й зонуй, Деби дæр устур ахургонд лæг æргъудæй!
85
3 æ р и й н æ. Мæнæ царциати дессæгтæ! Мæ сиахс раздарæн
бабаста æма хæдзари куститæ кæнуй!
А с æ б е. Мадта куд æнгъæл адтæй дæ хуæрæ? Нæбал мæ
уарзуй, зæгъгæ, уæд фесæфдзæнæн?! Хуæрзбон ин зæгъæ мæ-
нæй! Иссердзæнæн, уарзагæ æма рæвдауагæ ка уа, уæхæн æмбал!
3 æ р и й н æ. Уарзагæ ’ма рæвдауагæ? Æма дæхе бон уарзун
æй? Уарзгæ ка фæккæнуй, е æ уарзти сæраппонд...
А с æ б е (дзурд райсгæй). Едонугæй рамæлидæ, зæгъис?!
Гъемæ æрцæретæ! Дæ хуæрæ адæммæ ку бавзиста, уæдæй нурмæ
мæ цийнитæмæ дæр æма зиантæмæ дæр некебал агоруй.
3 æ р и й н æ. Æма уотæ хуæздæр нæ ’й? Алли кувд, алли
хистæй цихузæнттæй æрцæуисæ дæ хæдзарæмæ? Ниуæзтæн ма æ
бæрцæ зудтай?
А с æ б е. Бæрцæ, бæрцæ!.. (Кьибилатæ ниввæргæй.) Еци
бæрцæ!
3 æ р и й н æ. Гъо! Ка фесавдæй, еци бæрцæ! (Рапдсей.)
А с æ б е. Алке уайдзæфтæй мæ сæр исгъæла æй!
М у х т а р (фемæхстæй). Æма мадта цæмæ æнгъæл кастæ?!
Зæрийнæ мæ уарзт æрдомæ дæр нæ даруй — ке фудæй?!
А с æ б е. Мæн фудæй?
М у х т а р. Мæхе фудæй! Фал мæнбæл дæр бустæги дæу
фудæй нæбал æууæндуй кизгæ! Æмбалæн ин исбæздзæнæн, уобæл
æ зæрдæ нæ даруй! Уомæн æма еци зæрдæ фæрристæй дæуæй!
Гъенур гъæйдæ — баниуазæ! Баниуазæ мæ амонд, мæ цийнитæ,
мæ уод! Зæрийнæ мæмæ кунæ бакома, уæд ма мæ цардæй ци
кæнун?!
А с æ б е. Уæдта дæхе æрауиндзисæ?
М у х т а р. Æвæдзи, уотæ бакæнун багъæудзæнæй! (Фуртух-
стæй бадæнбæл æрбабадтæй, æма æ сæр æ уæргутæмæ æр-
хаудтæй.)
А с æ б е (сабургай имæ бацæуй). Æрсабур уо, ме ’рдхуард.
Æрсабур уо. Раст æй дæ уайдзæф. Нурмæ ми мæ еугур ихæстæ
дæр феронх æнцæ, нецæбæлбал мæтæ кодтон, ниуæзтæй уæлдай.
Фал мæ нур дæ мæтæ æрахæста. Гъæуама бадзубанди кæнон
Зæрийни хæццæ дæу туххæй.
М у х т а р (фестуй). Бунтон дзæгъæли! Нæ дæмæ байгъос-
дзæнæй! Ци уавæри дæн уогæ!.. Куд фулдæр æй уарзун, уойбæр-
цæ ниллæгдæр кæсун райдæдтон мæхемæ. Тæрсун еци устур ахур-
гондæй дæр.
А с æ б е. Уомæй ма тæрсæ. Фæууидтон æй...
М у х т а р. Е дæу зæрдæмæ нæ бацудæй, фал кæд Зæрийни
зæрди ниннигъулдæй, уæдта?
А с æ б е. Нæ ми æруагæс кæнуй. Уогæ... Нæ зонун!.. Мæ
86
сагъæстæ мин исберæ кодтай, Мухтар, æма бабæй мæ зæрдæ аер-
загъта баниуазун.
М у х т а р (е ’рдхуарди усхъæбæл исæвардта æ къох). Нæ,
Асæбе, ниуæзтгун уодзинан æрмæстдæр нæ уарзтæй. Дæу зæрди
дæр нæма ниххустæй Деби уарзти зинг. Дæ киндзæхсæвæри агъом-
мæ дæ уарзтбæл ци зарæг ниффинстай, абони е иссæй мæн рист
дæр. Гъуди ма ’й кæнис?
Е у м æ (кæрæдзебæл банцойнæ кæнгæй, зарунцæ Зæрийне-
ти хæдзари æрдæмæ).
Мæнæй дæ нæ байсдзæнæй неке, мæ уарзон,
Зонæ æй, зонæ, мæн дæ, гъей!
Ма байвæрæ макæмæн зæрдæ дзæгъæли,
Ма скæнæ сосæг фæндæ, гъей!
Гъæуама мæ уарзтæй æдзохдæр ду тайай,
Цийнæй идзаг уа дæ реу, гъей!
Æма уæд иннети иронхи ниууадзай,
Уонцæ нæ цийнитæ еу, гьей! , ;.
М у х т а р (фæннифсгун æй). Гъо! Уодзæнæнцæ нæ цийнитæ
еу!.. Барæнуай, Асæбе! (Фæууадæй æма æрбадавта нæуæг игурд
сувæллон тухтæй.) Нæ синхæгти нæуæг игурд. Æзинæ имæ
цæйбæрцæ фæккастæн! Мæ уарзондзийнадæ куд хъæбæрдæр
æхседуй мæ реуи, уойбæрцæ арæхдæр уайунцæ мæ цæститæбæл
нæуæг игурдтитæ. Кæсай имæ!.. Æ фуни медбилти куд ходуй!
Еци худт хорæй ирддæр нæ ’й?! Ай ку фæууинун, уæд мæмæ мæ
исони бон сæумон хорискастæй рæсугъддæр фæззиннуй. Гъæуа-
ма мин райгура цуппар: дууæ нæртон лæхъуæни æма дууæ изæди
хузæн кизги. Æнæнез æма сæрæн ка уа! Мæ фурттæ гъæуама
богæлттæ уонцæ! (Ниххудтæй фурцийнæй.) Гъо-гъо, богæлттæ!
А с æ б е (кæсуй нæуæг игурдмæ æма æ цæсгон ниррохс æй).
Куд ходуй!
М у х т а р. Еци медбилтихудти сæраппонд хуæнхтæ дæр ра-
фæлдахæн нæййес æви?!
А с æ б е. Куд нæ, Мухтар! Куд нæ! Е алæмæти билтизмæлд
æй! Поэзи!
М у х т а р (раттуй имæ нæуæг игурди). Мадта ард бахуæрæ
æ номæй... Райгуруйнаг ма ка ’й, уони сæраппонд, Асæбе!
П а у з æ
А с æ б е (æнкъардæй). Нæ, нуртæкки уæхæн ард бахуæрун
мæ бон нæ ’й. (Бадардта нæуæг игурди Мухтармæ.)
М у х т а р. Дæхебæл дæ зæрдæ нæ дарис?!
87
А с æ б е (Ауртухстæй). Райсæ ’й, Мухтар!.. (Мухтар æй
райсуй, Асæое ба æ сæригъунтæмæ фæллæбурдта.) Цидæр
хузæнттæ дæн! Ме сæвд сувæллон!..
М у х т а р (фсестæдæр). Еци æмдзæвгæ кæд фæууодзæнæ
финст?
А с æ б е. Бауадзæ мæ еунæгæй.
Бадæнбæл исбадгæй, Асæбе æ раздарæни дзиппæй исиста гæгьæди æма
ручкæ. Æмдзæвгæ ниффинсуни туххæй гъудити нигъулуй. Мухтар ба
фæххаста нæуæг игурди.
Б о х ъ и й (æ къахифийтæбæл гъузгæй фæззиннуй, æ къох-
ти — уруссаг арахъи дууæ ревæд авги. Æвгитæ бæласи æндаг
фарси ниввæруй, уæдта стъолæмæ бацæуй, æ ронæй исиста
ашхъи идзаг авгæ.) Асæбе, мæнæ дин мæ хунæ. (Авгæ стъолæ-
оæл ниввæргæй, фæййаууон æй.)
Асæбе (авгæмæ никкастæй, уæдта фæгъгъæр кодта).
Нæ!! (Исистадæй æма еуварс рацудæй.) Некæдбал!
Уоддæр бацæугæй, Асæбе йогти гимнастикæ кæнунмæ фæцæй — уомæй
соруй æ гъудитæ авгæй. Фал фæстагмæ хæстуолæфт кæнун райдæдта æма
бабæй авгæмæ ниссæццæ ’й. Ниуæзтæ ’й ласуй æхемæ, æма Асæбе арха-
йуй, цæмæй имæ бауорама æхе. Æппунфæстаг, авгæмæ фæццæуй минкъ-
ийгай. Куддæр имæ резгæ къохæй бавналдта, уотæ æ гъости ниййазæлдæй
нæуæг игурд сувæллони цъæхахст фæдеси хузæн, æма Асæбе æ гъостæ-
бæл фæххуæстæй. Мæнæ сонтæй исиста авгæ æма ’й гъавуй фехсунмæ,
фал æ бон нæ ’й, минкъийтæбæл æй нæ раниуазта.
М у х т а р (фæссценæй). Асæбе!! (Фæззиндтæй æма ин æ авгæ
байста.) Ка дин æй равардта?! Æз æй куййи мард ракæнон! Ка æй
еци уодхуар?! (Е неци дзоруй.) Ка ’дтæй, зæгъгæ, дæ ку фæрсун?!
А с æ 6 е. Ниууадзæ ’й, Мухтар!
М у х т а р (авгæ еуварс фехста). Р’ацо медæмæ! Мæхецæй
дæ еу къахдзæф дæр нæбал рауадздзæнæн! (Къибилатæ исес-
гæй, рандæуй Асæбей хæццæ хæдзарæмæ.)
Фæссценæй игъусуй рæуæг эстрадон музыкæ, игъусуй бабæй Бохъийи маг-
нитофонæй. Фæстæдæр æрбацæуй æхуæдæг дæр, гантельти хæццæ бабæй
архайгæй. Æ магнитофон ауигъд æ бæрзæйбæл. Еци афони 3 æ р и й н æ
таси фæххæссуй цидæр хъæппæлтæ.
Б о х ъ и й. Къанаумæ хъæппæлтæ æхсунмæ цæуис, Зæрийнæ?
3 æ р и й н æ. Æхснад æнцæ. Рангъæвзон сæ, зæгъун. Еци
гантельти хæццæ бабæй ку архаис, Бохъий.
Бохъий (рафтудта магнитофон). Фуркатайæй сæ телун,
мæ маст анæй сорун.
3 æ р и й н æ. Цæмæй истухстæ уойбæрцæбæл?
88
Б о х ъ и й. Æмадта мин, мæ хæстæг Асæбе куд исæфуй, уой
уинун æнцон æй? Цæмæн бацардæй Мухтаретæмæ? Цæмæй фуд-
ниуæзтæй бунтондæр бабун уа? Æхсæвигон Мухтари хæццæ мæнæ
ардæмæ рацæунцæ æма уруссаг арахъ къофунцæ. (Æ гантелыпæ
зæнхæбæл ниввæргæй, бæласи æндаг фарссей еци дуусе ревæд
авги исиста зæнхæй æма сæ стъолбæл райвардта.) Мæнæ син
уинис се ’вгитæ?
3 æ р и й н æ. Уинун сæ.
Б о х ъ и й. Ке барæ бакодтайтæ уæ сиахси, Зæрийнæ?! Мух-
тар айфиццаг уæлæ Туйгъанти киндзæхсæвæри ци бакодта, ай-
дагъ е дæр кæбæлти æй! Фуррасугæй цъифи рахъан æй æма æ
цуппæртæбæл бурдæй.
Зæрийнæ. Е Мухтар?!
Б о х ъ и й. Мухтар, Мухтар! Сувæллæнттæ си гириз кодтон-
цæ, куйтæ ба ’й ’стардтонцæ. Никки ба куд ихæлд æй!
3 æ р и й н æ. Ихæлд дæр æй?
Б о х ъ и й. Æмадта?! Æгас уалдзæг горæти æ мади мади
хæццæ нæ фæццардæй? Уоми саубуни ихæлд фæцæй æма, дан,
æй хæтагæ силтæ райвазæ-байвазæ кодтонцæ.
3 æ р и й н æ. Уанцон нæй, Бохъий!
Б о х ъ и й. Не ’ууæндис? Мадта ибæл еци силтæ цæмæн
райдæдтонцæ æмбурдтæ кæнун?
3 æ р и й н æ. Кæми ’нцæ?
Б о х ъ и й. Еу бал си æрхъæрдтæй æ гъолон хæлафи, игон
фæсонти хæццæ.
3 æ р и й н æ. Игон фæсонти хæццæ?
Б о х ъ и й. Гъо, кæд æндæр нецибал байгон кæна, уæд.
3 æ р и й н æ (ниххудтæй). Дессаг фæууай, Бохъий! (Рандсей.)
Фæссцени куйти рæйун исарæх æй. Ецирдигæй æрбацæуй æд хурдзин
Ч а ч æ æ гьолон дарæси.
Б о х ъ и й. Е дæубæл рæйунцæ куйтæ?
4 а ч æ (мæстгунæй). Чтобы они подохли!
Б о х ъ и й. Гъолон-молæнттæ нæ уарзунцæ нæ куйтæ.
Ч а ч æ. Уомæн æма уæ гъæуи цивилизаций уолæфт æппундæр
нæ зиннуй. Здесь эпоха застоя! Уæ хути тæфæй ба уæ гъæунгти
исолæфæн дæр нæййес. (Æ хурдзинæй исиста духити флакон
æма имæ басмуста.) Дæлæ мæбæл гъæунги фæззелæни ба еу
фуркъа æхе ниццæвунмæ багъавта. Мæ нивæн мæ уæ абориген-
тæй еу лæг фæййервæзун кодта от его зверского нападения.
Б о х ъ и й. Е Дулати фуркъа æй. Тореадор æй хонунцæ.
Куддæр сурхгъолæнттæ рауинуй, уотæ æ сикъатæ ецирдæмæ фæй-
йаразуй.
89
Ч а ч æ. Еминæ, цихузæн æй! Скотина махровая!
Б о х ъ и й. Æз имæ си къæдзæй æрдæтдзæнæн, Чачæ.
Ч а ч æ. Пардон, цæмæй зонис мæ ном?
Б о х ъ и й. Зонун æй. Айфиццаг мæнæ аци рауæн мæ мади
хæццæ дзубанди кодтай. Мæстгун дæмæ дæн.
Ч а ч æ. Странно, цæмæн?
Б о х ъ и й. Де ’рвадæ Мухтари æнæ уосæй цæмæн рауагьтай
горæтæй?
Ч а ч æ. Мухтарæн ес уарзон, фал ин ами уæ нахал кизгуттæ æ
сæр разелун кодтонцæ! Как им не стыдно?!
Б о х ъ и й. Неке ин разелун кодта, мæ уарзон кизги æ дзæм-
бутæ ниссагъта!
Ч а ч æ. Куд дæмæ æндеуй? Ду уæхæн богали хузæн уогæй
уотæ нецæййаг дæ?
Б о х ъ и й (рамсестгун сей). Æма ду цæййаг дæ, кæд дæ
уарзон лæхъуæни дæхердигæй фæккæнун дæ бон нæй?
Ч а ч æ. Еще чего! Ме ’рвадæ ’й Мухтар!
Б о х ъ и й. Нæ синхæгти кизгæн дæр адтæй еу уæхæн æрвадæ —
æрæги син киндзæхсæвæр искодтонцæ!
Ч а ч æ (фæммæстгун сей). Игъосис, лæхъуæн?!
Б о х ъ и й. Игъосун дæмæ, кизгæ! (Æ цæститсемæ ин нис-
ссеццсе ’й.) Ци зæрдæскъæфæн цæститæ ин ес, уодхæссæги да-
вуйнаг фæууай! Кенæба ин ци багæнæнтæ ес!
Ч а ч æ. Ци мæмæ нидздзангъир дæ?!
Б о х ъ и й. Дефицит къанфет! Раууелинæ дæ æма дæ... рани-
хъуæринæ! Дæ ном дæр ци дессаг æй, Чачæ! Гъе ’рмæст чъачъа-
йæй ду хъæбæрдæр дæ, дæуæй фæррасуг уæн ес. (Бавналдта имсе.)
Ч а ч æ. Къохæй ма ’вналæ!
Б о х ъ и й. Мадта дæмæ къахæй бавналон?
Д и г и з а (фсеззиндтæй). Биццеу, ами ци косис? Уæртæ
дони билæбæл Зæрийни нæ уинис? Бацо имæ, цидæртæ æхснуй
æма имæ фæккæсæ.
Б о х ъ и й (сехенимсер). Мамани цæститæй куд неци ервæзуй!
(Æ гантельтæ исесуй сема рандсеуй.)
Д и г и з а. Кæми фесафтæ, Чачæ?
Ч а ч æ. Фæссæйгæ дæн æма цалдæр бони турбази лежать
кодтон. Пищевое отравление!
Д и г и з а. Не ’ссирдтай еци бон Мухтари?
Ч а ч æ. Нæ. Сæхемæ, дан, нæ адтæй.
Д и г и з а. Къæразæй дæ фæууидта æма æхе баримахста. Ка ’й
зонуй, нур дæр дæ уинуй.
Ч а ч æ. Гъенур е æнсувæр æй?! Ракæнай мæмæ ’й, тетенька.
(Æ къохи ин сехца фæтьтьунста.)
90
Д и г и з а. Æнæуой ба хуарз лæхъуæн æй. Æнæхай си ма
фæууо, мæ хор.
Ч а ч æ. Ку дин загътон, Мухтар мæ уарзон ке нæй.
Д и г и з а. Жллæх, æрбайронх ми æй, де ’рвадæ ке æй. О, аци
мæрдиронх! Барæнæ, бадзорон дин имæ. Дзорунмæ исарæхсæ.
(Æхенимæр.) Ду ке къæсæрæй ракæсай, е рагацау æ хæдзарæ-
бæл цъæх арт бандзарæд. (Рандæй.)
Ч а ч æ (уосæй). Цидæр склеротичкæ. Ну, погоди, Мухтар!
Загоню талингæ ахæстонæмæ тухæгæнæги номи хæццæ, кунæ
бабæй бакомай ЗАГС-мæ нур дæр! Статья сто семнадцатая!
Минкъий фæстæдæр хæдзари ’рдигæй æрбацæуй М у х т а р талингæ
кæсæнцæстити, æ цæсгон цъумуртæ, æ хæлафи фадуг æ уæрагæй дæлæмæ
тунд, иннæ фадуг ба æй æ къели уæнгæ, фал скъудтитæ. Хæдони бæсти ба
æ уæле истухта циуавæрдæр хæцъилттæ. Æ сæригъунтæ æнцæ пехцул.
М у х т а р. А-а-а, Чачæ?! Ци хор, ци къæвда?!. Ци хъæбæр
бæлдтæн дæ фæууиндæмæ! (Æ цьумур къох бадардта кизгæ-
мсе.) Æгас цо, мæ дзæбæх бæлæу!
Ч а ч æ (тæрсуй си). Ка дæ?! Мæн Мухтар гъæуй!
М у х т а р. Æз дæн Мухтар.
Ч а ч æ. Зверский подлог!
М у х т а р. Аррæбий, æз дæн! Гъуди ма кæнис, дууæ мæйей
размæ мæ горæти Терки билæмæ дæхуæдæг ку фæххудтай, æма
æгас æхсæвæ уоми ку байззадан? Æз ба еци ниуæзтгунæй!.. Цитæ
фæккодтан! Сæумæй ба мæ ЗАГС-мæ ку кодтай æма дин кунæ
бакумдтон, уæд дæхе дони ку багæлстай. Æз 6а, куд накæ кодтай,
уомæ цæйбæрцæ фæккастæн билæй! Ниннигьулун кунæ бафæ-
разтай, уæд дæмæ, уоми бугьти ’хсæн ке иссирдтон, уæхæн бæн-
дæн ку багæлстон. Бæндæн дæ хъурбæл æрбатухстæй æма дæ дæ
хорхæй билæмæ ку ’рбаластон!
Ч а ч æ. Ой, не напоминай! Чуть нæ фенод дæн!
М у х т а р. Цæй, нур дæр нæма базудтай, æз ка дæн, уой?
Ч а ч æ. Громкий ужас! А цихузæнттæ дæ?! Ци косис?!
М у х т а р. Уомæй мæ ма фæрсæ! Доцгæ гъог, гъолон хурхур-
гæнагæ хутæ, маргъи бæдæлттæ, нихсæдуйнаг дзæхæрадонæ, рах-
снуйнаг уæтти зæнхитæ, ниссæрфуйнаг тургъитæ. Уойфæсте ба
касæ, тæвдинцунд. Уæдта бабæй нæуæгæй скъæт, гъолон хутæ...
Ч а ч æ. Æрлæууай, цитæ нимаис?!
М у х т а р. Мæ куститæ!
Ч а ч æ. Ужас! Как ты дико опустился, Мух! Настоящий бомж!
М у х т а р. Мæхе нихсунмæ дæр мæ нæбал евдæлуй еци
куститæй. Æмбал мин ку уайдæ, уæд сæ е кæнидæ. Кæми адтæ
нурмæ, Чачæ?
91
Ч а ч æ. Агурдтон дæ горæти... Но ты же дезертировал сюда, в
деревню. Уæддæр-таки я ждала тебя, но увы!.. Нур ба отдыхаю
ами уæ турбази.
М у х т а р. Æцæгæй?! Цæуæн ЗАГС-мæ, Чачæ!
Ч а ч æ (фæттарстæй баоæй). Мух!..
М у х т а р. Мæ сæраппонд, Чачæ! Бауарздзæнæ нæ хути дæр,
сæ бун син скъæтæй æндæмæ ку хафай.
Ч а ч æ. Ужас, затошнило! Сæ запах!..
М у х т а р. Противогаз дин балхæндзæнæн. Уæдта нæ
гъоги дæр ка доца? Уæхæн æхсирдæттагæ æма хæларзæрдæ
гъог æй! Алли дугъдæн дæр зæбæтæй дууæ хаттемæй уæлдай
нæ цæвуй.
Ч а ч æ (фæммæстгун æй). Ужас! Гириз ми кæнис, Мух?!
Где твое рыцарство?! Уе ’рра гъоги зæбæтмæ мæ гæлдзис?! Ке-
нæдта уæ лæгъузтæфгæнагæ хутæмæ?! Это же крупное свинство!
М у х т а р. Цæмæн зæгъис, мæ дзæбæх бæлæу?! Цæуæн бал
ЗАГС-мæ!
Ч а ч æ. Æндæр кизги, дан, ку корис ами.
М у х т а р. Цитæ дзорис, Чачæ? Уосæ корунмæ ма мæ евдæ-
луй æви?!
Ч а ч æ. Ниччихать кæнæ мадта уæ фонсбæл, æма ледзæн
ардигæй!
М у х т а р. Уойгæнæн мин нæййес.
Ч а ч æ. Спаси себя, Мух! Беги! Сауæнгæ уруссаг дзурдтæ
дæр кунæбал говорить кæнис. Шпаришь только дигоронау!
М у х т а р. Тæрсун, тагьд ми дигорон дзурдтæ дæр ку феронх
уонцæ!
Ч а ч æ. Уæ хути хæццæ сам захрюкаешь! Упустишь цард,
Мух! Рагæлдзæ твои темные очки æма дæхемæ бакæсæ!
М у х т а р. Нæбал син ес рагæлдзæн. Мæ цæститæ цидæр
кæнунцæ. Æвæдзи, мæ бийнойнаги мæ къохбæл хуæцун гъæу-
дзæнæй æма мæ хондзæнæй. Гъæйдæ, цæуæн ЗАГС-мæ!
Ч а ч æ. Мæнæ атемæй?!.
М у х т а р. Дæ хурдзини е дæ магнитофон æй? Фудуаг зартæ
бабæй дин си ес?
Мухтар кизги хурдзини фæтътъунста æ къох æма бафтудта магнитофон:
игьусуй си рæуæг фæсарæйнаг музыкæ. Лæхъуæн кафунмæ фæцæй, уоте-
мæй кизгæбæл фæххуæстæй, тухæй æй кафун кæнуй æ хæццæ, е ба си
æхе ратонунбæл архайуй, ку ницъцъумур уа, уомæй тæрсгæй. Мухтар æй
фелвасуй æ къохти æма ’й низзелуй аллирдæмæ — кизгæ ницъцъæхахст
кæнуй. Хъæлæбамæ фæззиндтæй хæдзарирдигæй А с æ б е, гъæунги
иннердигæй ба — Зæрийнæ æд тас хъæппæлтти хæццæ æма ’й ка
æрбахудта, еци Д и г и з а. Фæззиндтæнцæ ма к и з г æ æд фæндур æма
92
Синхаг биццеу е ’мбали хæццæ, уæдта Бохъийи дууæ
л и м æ н и. Фурдесæй Мухтармæ ниссах æнцæ еугурæй дæр. Æппунфæ-
стаг Чачæ æхе ратудта Мухтари къохтæй æма фæууайуй, фал бабæй æвеп-
пайди ницъцъæхахст кодта.
Ч а ч æ. Еци фуркъа бабæй! (Дигизай фæсте æхе раримах-
ста, Мухтар ба фæййаууои æй.) Мæнæ ци гъæддаг рауæнмæ
æрбахаудтæн! (Рафтудта магиитофон).
Д и г и з а. Ма тæрсæ, мæ хор, дæлæмæ фæццæуй еци фуркъа.
Гъе ’рмæст æнæгъдау ма уо. Циуавæр гъæддаг рауæни кой кæнис?
Ч а ч æ. Ка ’й æнæгъдау? Æма уæхе æгъдау ба ци æй?!
А с æ б е. Кизгæ, раст цума Америкæй æрхъæрдтæ.
Ч а ч æ. Æма ци?! Кедæртиау æнæфæууиндæ нæ дæн!
А с æ б е. Барæнуай, барæн! Уæ хуарзæнхæй, а Чабæ нæ æй?!
Ч а ч æ (тузмæгæй). Чачæ, господин!
А с æ б е. Тибиттати Тибили кизгæ Чабæ. Цъифгуни гъæуæй!
Ч а ч æ. Остынь, æз уже давно городская!
А с æ б е. Нæбал мæ гъуди кæнис, цалдæр хатти уæмæ ку
адтæн уæ хæдзари? Дæ фиди хуарз зонун. Æрæги ибæл уæ гъæуи
еу зиани исæмбалдтæн æма мин дæ æстудта. Цæветтон, универси-
тети ахур кæнис.
Ч а ч æ. Где же иначе?! (Æхенимæр.) Пристал, козел безро-
гий. (Гъæрæй.) Чихала крупно! (Фуоæнæи бафтудта магни-
тофон æма сæрустурæй фæццæуй, æ хæццæ Бохъийи дууæ
лимæни дæр, таведзæ ибæл кæиуицæ’, æ фæйнæфарси кафгæй.)
Д и г и з а (Чачи раиди фæсте). Жллæх, ци дессаги кизгæ ’й!
А с æ б е. Гъæуæй горæти парахат цардмæ ка раервазтæй,
уæхæн! Уогæ, горæт ци фудгин æй? Уæртæ нæхе Зæрийнæ дæр
уоми нæ ахур кодта æви?
Д и г и з а (барæй). Лæгъуз ма зæгъæ Чачæй, Асæбе. Де
’рдхуард Мухтари æнкъаййаг æй.
А с æ б е (тузмæгæй). Ци загътай, Дигиза?! Дæ фурт Бохъий-
йæн æй ракорæ!
Д и г и з а. Мах киндздзаг æндæр æй. Еци кизгæй ба Мухтар
рахецæнуйнаг нæбал æй.
Фæссценæй райгьустæй Мухтари ходун, æма еугур дæр ецирдæмæ
никкастæнцæ.
Д и г и з а (Зæрийнæмæ сосæгкæй). Биццеу цидæр кодта æ
сæрæй. Уой гъæуагæ ма адтæй!
Æмбæрзæп
93
ДУККАГАРХАЙД
Æртиккаг нивсе
Æхсæвигон бабæй. Игъусуй индиаг музыкæ. Рохси туни зиннунцæ М у х-
т а р æма А с æ 6 е: дзубанди кæнунцæ, йогти гимнастикæ кæнгæй, се
змæлд æй кафуни хузæн.
А с æ б е. Зæгьай, Мухтар, æргомæй, ци дин бауй уæддæр Чачæ?
М у х т а р. Горæти парки базонгæ дæн æ хæццæ, æма мин мæ
фæд цох нæбал исуагъта. Æхцагин адтæй...
А с æ б е. Æ фидæ гъæздугутæй æй.
М у х т а р. Арæх мæ худта кизгæ кафе-бармæ. Æ хæццæ ма
адтæй никкидæр дууæ уæхæн кизги. Думдтонцæ тамаку, ниуаз-
тонцæ фæсарæйнаг сæнæ æма коньяк. Æз дæр сæ хæццæ фæц-
цалх дæн ниуæзтæбæл...
А с æ б е. Зæрийни нæма уарзтай еци рæстæги.
М у х т а р. Мæ зæрдæмæ хъæбæр цудæй. Фал æ уарзти зинг
ба иссугъдæй мæ реуи, горæтæй ку ’рцудтæн, уæд.
А с æ б е. Дæ дæндæгутæ дин ку дзæбæх кодта, еци бонти?
М у х т а р. Гъо, æрмæстдæр уæд балæдæрдтæн, циуавæр
кизгæ æй, уой.
А с æ б е (ниууолæфтæй). Уæхæн æй не сконд! Алцидæр
балзёдæрæн æрæгиау. Нæ зудтон æз дæр, æхсæвигон æрдзи хъæ-
беси йогти фæнзун куд дессаг æй, уой. Уинис, нæ алливарс бæс-
тæ куд фунæй кæнуй? Æз æма ду ба нæ реутидзаг исуолæфæн
æрдзи тухæ! Никки ба арв ци берæ цирæгътæ исасугъта нæ сæр-
мæ! Кæсис уæлæ?!
Ходунцæ стъалутæ бабæй мæнмæ,
Дзорунцæ мæмæ бæрзæндтæй!
Рацо уæлæмæ, зæгъунцæ мæнæн
Ме ’сæвд уæларвон æмбæлттæ!
(Дууемæй дæр рохси гпуни хæццсе фæттар æнцсе.)
Сценæ исрохс уй: гъæунги бабæй бæласи буни. 3 æ р и й н æ æрбацудæй
гъудити нигъулгæй.
3 æ р и й н æ. Еци лæхъуæн... Мæхе нæ бæрæг кæнун, æндæ-
ра мæбæл цидæр æрцудæй, мæ кеми нæбал дæн.
Сцени фæйнердигæй æрбазиннунцæ М у х т а р æма Б о х ъ и й, кизгæ
сæ нæма уинуй.
Цæмæн фæдтæн æнæнцойнæ? Мæ хуссæг мин ку байстай.
М у х т а р (сехенимæр). Е æз?
Б о х ъ и й (сехенимсер). Е æз?
94
М у х т а р (æхенимæр). Æви еци устур ахургонд?
3 æ р и й н æ. Загьтон, мæ зæрдæмæ неке иссердзæнæй фæн-
даг, фал си ду ку ниннигъулдтæ æма дæ фæссорун кунæбал æй
мæ бон.
М у х т а р (æхенимæр). Мæнæй зæгъуй?
Б о хъ и й (æхенимæр). Мæнæй зæгъуй?
М у х т а р (æхенимæр). Æви еци устур ахургондæй?
3 æ р и й н æ (бацсеуй бæласи бунмæ æма заруй).
Ци мæбæл æрцудæй дæ уарзтæй, зæрддаг,
Фурсагъæстæй зелуй мæ сæр, гъей!
Дæ сорæт мæ рази ку лæууй æдзох —
Исасугъта реуи цæхæр, гъей!
Лæхъуæнтæ (базарунцсе кизгæмæ фæйнердигæй).
Ме ’рттевгæ бæллец дæ, дæуæй дæн æз хъал,
Æнæ дæу нæ гъæуй мæн цард, гъей!
Уодзæнæн æз дæуæн зæрдæдаргæ ’мбал,
Гъеуобæл хуæрун дин æз ард, гъей!
3 æ р и й н æ (заруй бабæй æхецæн).
Мæхецæй сурдтон дæ — нæ комис тæрун,
Цæмæндæр мæ уарзтæй тæрсун, гъей!
Ку разиннай царди нæрæмон, фудзунд —
Æз еци гъудитæй тухсун, гъей!
М у х т а р (кизгæмæ æнæ заргæй). Цума уотæ кæмæй тæрсис
рагацау?
Æ р т е м æ й (зарунцæ еумæ).
Ци мæбæл æрцудæй дæ уарзтæй, зæрддаг,
Фурсагъæстæй зелуй мæ сæр, гъей!
Дæ сорæт мæ рази ку лæууй æдзох —
Исасугъта реуи цæхæр, гъей!
3 æ р и й н æ (æхенимæр). Нæ, нæ, мæ зæрдæ ибæл нæма
дарун. Асæбе дæр лæхъуæнæй изæди хузæн адтæй. (Фæрраст
æй сæхемæ.)
М у х т а р (бауорæдта æй). Зæрийнæ, барветон дæ хæдзарæ-
мæ мæ мийнæвæртти? (Кизгæ неци дзоруй.) Зæгьæ кенæ «гъо»,
кенæ «нæ».
3 æ р и й н æ. «Гъо» дæр нæ, «нæ» дæр нæ! (Фæццæуй.)
Б о х ъ и й (æ фæндаг ин раахæста). Зæрийнæ, барветон дæ
хæдзарæмæ мæ мийнæвæртти? (Кизгæ неци дзоруй.) Зæгъæ кенæ
«гъо», кенæ «нæ».
3 æ р и й н æ. «Гъо» дæр нæ, «нæ» дæр нæ! (Рандæй.)
95
Дууæ лæхъуæни лæугæй райззадæнцæ, уæдта кæрæдземæ бацæунцæ мæст-
гунæй æма кæрæдземæ ниссæццæ ’нцæ: нæ зонунцæ, кизги равзурст си
кæци æй æма си еуварс рацæун ке гъæуй. Уалдæнмæ фæззиндтæй А с æ 6 е
æма се ’хсæн фæннæхстæй.
А с æ б е. Мухтар, уæ дзæргъæ цуппæрдæс гъолон хъибили
низзадæй!
М у х т а р (фурмæстæй). Цуппæрдæсемæй имæ фулдæрмæ
ку ’нгьæл кастæн, уомæн æма æ губун мæнæ Бохъийи губунæй
минкъийдæр н’ адтæй!
Б о х ъ и й. Мæ губунмæ дæ ци гъуддаг ес?! (Е ’фцсекъуатæ-
мсе ин балæбурдта.)
А с æ б е. Сабур, сабур!.. (Рахецæн ссе кодта.)
Хъæлæбамæ фæззиндгæнцæ Бохъийи дууæ лимæни, уæдга С и н-
хагбиццеу е’мбали хæццæ æма к и з г æ æд фæндур.
Ци хабар æй, цæбæл искарз айтæ?
М у х т а р. Зæрийнæ бауарзта æгæрон уарзтæй.
А с æ б е. Ке?
М ух т а р. Нæ ’й исгьæр кодта.
Б о х ъ и й. Ци сгъæр кæнун ма ’й гъæуй, уотемæй ба бæрæг
нæй æви? Мæ цори дæуæй ци аразуй?!
М у х т а р. Æма дæуæй ба хумæ кæнуй?!
А с æ б е. Барæнтæ. Аци гъуддаги хилæ кæнун цæмæн гъæуй?
Æз нуртæкки кизгæмæ бацæудзæнæн мийнæвар уæ дууей номæй
æма исбæрæг кæндзæнæн, ка ’й æ равзурст. Кæд сумахæй неке
æй, уæдта?..
Б о х ъ и й. Бацо имæ, Асæбе!
М у х т а р. Мабал лæууæ!
Асæбе рандæй.
Б о х ъ и й (Мухтари фудсенæн). Æнцад лæуунæн мæ рæстæг
æвгъау æй!
Бохъий рæуæг эстрадон кафт кæнуй æ дууæ лимæней хæццæ. Фæстæдæр
æрбаздæхуй А с æ б е, æма Бохъиййетæ банцадæнцæ сæ кафунæй.
М у х т а р. Ци дин загъта кизгæ, Асæбе?
А с æ б е. Неци. Рарвиста мæ фæстæмæ... Мæхуæдæг, дан,
уæмæ фæццæун нуртæкки къеретæ æма ниуæзти хæццæ.
М у х т а р. Уони хæццæ ба цæмæн?
А с æ б е. Неци ин зонун.
Синхаг биццеу. Цæуæн, фæккæсæн имæ. (Рандсей е
’мбселтти хсеццсе, ссе фæдбсел — Бохьийи дуусе лимсени дсер.)
А с æ б е. Уæдта æз рандæуинæ?
96
М у х т а р. Цæмæн?
А с æ б е. Финги уæлгъос исбадун мæ бон нæй. Ниуæзтæмæ
кунæ бауорамон мæхе.
М у х т а р. Гъæуама бауорамай, Асæбе. Бавзарæ! Нур цæй-
бæрцæ рæстæг бафæразтай æнæниуæзтæ!
А с æ б е. Гъо, фал æй мæ зæрдæ ку æрагоруй, уæд ку фæссонт
ун нурма.
М у х т а р. Разиннæд дæмæ йогти хъаурæ!
А с æ б е. Тæрсун мæхецæй. Нур ма йæй мæ цъухмæ исистон —
хуасæгæнæг мин хуасæ нæбал иссердзæнæй, æвæдзи.
М у х т а р. Фæуулахез уо дæхебæл! Адæймаг æ амондбæл
тохи тогкалæн тугъди ку бацæуй æма си уæлахезæй ку раздæхуй,
уæд дæу бон дæхе басæттун нæй, цæмæй устур фидбилизæй фæй-
йервæзай?! Гæр, дæхецæн уæхæн æнæбасæтгæ знаг дæ?! Ма ра-
зиннæ лæмæгъ еци цифуддæр знаги нихмæ, Асæбе! Бахуæрдзæ-
нæй дæ!
П а у з æ
А с æ б е (федарсей). Гъæйдæ мадта! Цæттæ дæн мæ тæссаг
мондæгти нихмæ тохмæ!
М у х т а р. Нæ исони бони нæуæг игурдтити сæраппонд,
Асæбе!
А с æ б е. Ци нæ фæууй, ниуазæн ку багъавон раниуазунмæ,
уæд мин мæ къах дзæбæх ралхъевæ бунæй.
3 æ р и й н æ æма иннæ æригæнттæ фæндури цагьди хæццæ
æрбахæссунцæ къеретæ, арахъи графийнæ æма агувзитæ — æрæвæрунцæ
сæ стъолбæл.
3 æ р и й н æ. Хæдзарæмæ уæ не ’рбахудтон, Асæбе. Аци
рауæн уæ уарзон бунат æй, уой зонун, æма рабадетæ ами.
А с æ б е. Гъо, фал цæй фæдбæл?
3 æ р и й н æ. Аци бон райгурдтæн, мæ сиахс, аци бон. Мæн
туххæй си фæйнæ ниуазæни рахупп кæнун нæ гъæуй?
А с æ 6 е. Æма нин æй раздæр цæмæннæ исгъæр кодтай, Зæ-
рийнæ?!
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа, ци уавæри нæ ниввардтай?!
3 æ р и й н æ. Раздæр уин æй уомæн не ’сгьæр кодтон, цæмæй
уæхе ма батухсун кодтаййайтæ. (Синхаг биццеумæ.) Тузар, агув-
зитæмæ рауадзæ арахъ.
Синхаг биццеу (райста графийнсе æма арахь уадзуй).
Исбадæ дæхуæдæг дæр, Зæрийнæ.
3 æ р и й н æ. Нæ, мæн ниууагътæ. (Фæццæуй, фал ма æрлæуд-
тæй.) Ка нæ баниуаза, е мæ нæ уарзуй æма нæ нимайуй. (Рандæй.)
7 Хæмыцаты Цæрай
97
Лæхъуæнтæ ниуазæнтæ райстонцæ лæугæй.
А с æ б е. Гъæйдæ мадта Зæрийни цард кæддæриддæр гъæздуг
куд уа цийни бæрæгбæнттæй!
И н н е т æ. Амменæ, хуцау!
А с æ б е. Фарнæ ин зæгъуй нæ зæрдæ,
Алкæддæр арфæгонд уæд!
Коргутæй ка æй сæрæндæр,
Тагъддæр нин уой хай фæууæд!
И н н е т æ. Амменæ! Амменæ, хуцау!
Сцени кæронæй 3 æ р и й н æ æрбазиндтæй фæстæмæ æма сосæгкæй æ
цæстæ даруй Асæбе æма Мухтармæ, кæддæра баниуаззæнæнцæ, зæгъгæ.
А с æ б е. Зæрийни бæрæгбон махæн дæр бæрæгбон æй, ай-
гъай. Гъе фал мин бахатир кæнæд — ниуазун мæ бон нæй. (Агув-
зсе пиввардта стъолæбæл.)
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа, Асæбе, е ба ци миуæ ’й?! Еунæг
ниуазæн дин ци ракæндзæнæй?! (Исиста ин æ агувзæ стьолæй
сема имсе уй равардта.) Зæрийни игурæни бони туххæй, ме ’рва-
дæ! Ма мæ ходуйнаг кæнæ!
М у х т а р. Æхе барæ ’й уадзæ, Бохъий!
Б о х ъ и й. Дæ цъухмæ æй уæддæр исесæ, Асæбе!
А с æ б е. Еугæр æй мæ цъухмæ ку исесон...
Б о х ъ и й. Зæрийни зæрдæ дæбæл фæхходдзæнæй, кунæ си
исхупп кæнай! Æнсувæри цæстæй имæ ку кæсис!
М у х т а р. Æма ин гъæуама ниуæзтæй аргъ кæна?!
Б о х ъ и й. Ниуазæн зæрди уаг æвдесæг æй.
Синхаг биццеу. Мæнгæдтæ æй еци гъуди, Бохъий.
Ниуазæн зæрди уаг æвдесæг нæ ’й, фал — зæрдæмарæг!
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа! Еунæг ниуазæнæй тæрсæ! Уæхæн
тæппуодæй нæ зудтон Асæбей нурмæ!
М у х т а р. Бохъий!..
А с æ б е (дзурд райсгæй, нитътъселланг ласта). Банцайай-
тæ, мæ сæр уи разилдæй! (Æ агувзæ хæрдмсе фелваста.) Аци
бомбæ!..
М у х т а р. Асæбе! (Ку раииуаза, уомсей фæттсерсгсей ии
бунсей се къах хъсебсер ралхъивта.)
А с æ б е (иигъгъсер кодта). Уауу!
С и н х а г б и ц ц е у. Ци кодтай, Асæбе?!
А с æ б е (ниуазсен ииввсергсей сербабадтæй сема хæстуо-
лсефт ксенуй). Цидæр мæ исрæхуста!
Синхаг биццеу. Еба циуавæр исрæхуст æй?! (Бунмсе
ииккастсей.)
98
А с æ б е. Тухмиуæ цæмæн гьæуй?! (Ниуазæн идарддæр байвард’-
та.) Мæ цъухмæ ’й ке нæбал есун, уой нæма зонуй Зæрийнæ?
Зæрийни цæсгон фурцийнæй фæррохс æй.
Б о х ъ и й. Уæддæр финги æгъдау кæнун нæ гъæуй?
А с æ б е. Нæ фингæ нæбæл арæх гадзирахатæй рацæуй, Бохъий.
М у х т а р. Тухæй ниуæзун кæнун æнæгъдау «æгъдау» æй!
Фидбилиз итауæг æгъдау!
Синхаг биццеу. Уæдта гъæддаг лæги гъæддаг миуæ!
А с æ б е. Нуртæкки мин еу ниуазæн дæр устур фидбилиз
сайуй.
Б о х ъ и й. Мадта Зæрийнæ мæп фæндон æма æхе фæндон
уæд!
Кпзгæ æ фæндурæй ниуазæни цагъд кæнуй. Бохъий æма æ дууæ лимæни
барæй сабургай ниуазунцæ фæндури цагъдмæ. Бохъий ку баниуазта, уæд
финги уæлгъос æрбабадтæй.
Аци къеретæ Зæрийни конд æнцæ? Нуртæкки сæ ранихъуæрдзæ-
нæн! (Хуæрунмæ фæцæй.)
А с æ б е. Тæбæгъ дæ хъури ма раервæзæд, Бохъий.
М у х т а р. Зæрийнæ алли анз дæр игъæлдзæг зæрди хæццæ
æмбæлæд æ бæрæгбонбæл. (Ниуазæнæй минкьий исахуста æма
’й фингбæл ниввардта. Уотæ бакодтонцæ Синхаг биццеу æма
е ’мбал дæр.)
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа! Мæнæ си Зæрийни куд неке нимайуй,
мæнæ! Уотæ æргомæй рабæрæг кæнæ дæхе! Зæрийни туххæй еу
ниуазæн ци æй?! Æз æгас графийнæ дæр ранихъуæрдзæнæн!
А с æ б е. Е ду, фал махæн уæхæн урух губунтæ нæййес,
Бохъий.
Б о х ъ и й. Мæ губунбæл бабæй дæ тъупп ку фæццудæй,
Асæбе!
3 æ р и й н æ барæй бацудæй сæ размæ.
3 æ р и й н æ. Æрæвналетæ фингæмæ.
А с æ б е (исистадæй). Нæ, еугурæй дæр бал сæхе еуварс
райсæнтæ.
Б о х ъ и й. Барæн, рахуæрæн-ма, мæлæти адгин къеретæ
’нцæ.
А с æ б е. Уойфæсте бахуæрдзæнæ, Бохъий.
Етæ сæ еугур дæр фæстæмæ рацæунцæ.
3 æ р и й н æ. Цæмæн сæ раеуварс кодтай, Асæбе?
А с æ б е (сосæгкæй). Зæгъæ, Зæрийнæ, Мухтар æма Бохъий-
йæй кæций аккаг кæнис дæхецæн царди æмбалæн?
99
Кизгæ неци дзоруй.
Зæгьæ, æма сæ бон базононцæ.
3 æ р и й н æ. Еугæр мæ фæрсис, Асæбе, уæд... Мухтар мæн
туххæй ма фудæбон кæнæд.
А с æ 6 е (фæссах сей). Зæрийнæ! Æрра фæдтæ?! Уæхæн
лæхъуæн кæми иссердзæнæ?! Бакæсай уæртæ, сæ хæдзари ци
куститæ кæнуй, уомæ! Ниуæзтæмæ ба смодгæ дæр нæбал кæнуй.
Сауæнгæ æз ке нæбал ниуазун, е дæр уой фæрци æй!
3 æ р и й н æ. Нæ, нæ, Асæбе. Уой туххæй нæбал гъæуй
дзорун.
А с æ б е. Зæрийнæ!.. Мадта Бохъиханæн ба ци зæгъис?
3 æ р и й н æ. Уомæн фæстæдæр зæгъдзæнæн мæ дзуапп.
А с æ б е. Е зæрдææвæрæн загъд æй Бохъиййæн!
3 æ р и й н æ. Куд дæ фæндуй, уотæ ’й лæдæрæ.
А с æ б е. Мæнæ фæдес! Кизгæн æ сæрггаг хатæн æ бунатæй
фенкъустæй! Дохтуртæн фæууинун кæнæ дæхе, кæд нæма бай-
рæги æй, уæд!
3 æ р и й н æ. Асæбе, дæ уайдзæфтæмæ игъосуи мæ нæбал
фæндуй! (Рандæй.)
Асæбе æ фæдбæл кæсгæй байззадæй. М у х т а р æма имæ Б о х ъ и й
сабургай бацæунцæ фæйнердигæй.
Б о х ъ и й. Цæй, мийнæвар, ци дзуапп дин равардта Зæрийнæ?
М у х т а р. Зæгъæ, Асæбе!..
Д и г и з а (фæззиидтсей, дзоруй Бохъиймæ). Ци фæдтæ,
биццеу, æнæхуæргæй дæ уод нæма исхауй?
Б о х ъ и й. Асæбе!..
А с æ б е (дзурд райсгсей). Дæуæн фæстæдæр зæгъдзæнæй æ
дзуапп. Æвæдзи, дæ гъолæ сах рабаддзæнæй, Бохъихан! Цо, ба-
фæрсæ кизгæн æхе!
Мухтар æрвдзæфау фæцæй.
Б о х ъ и й (сæрустурæй). Æма ’й æнæуой ба нæ зудтон, уотæ
ке адтайдæ?! (Фæййаууои сей Зæрииейти сердæмæ, се дуусе
лимсени дсер — се фседбсел.) •
Д и г и з а. Биццеу! (Рандсей се фседбсел.)
А с æ б е. Мухтар, дæхебæл хуæцæ.
Асæбе æма Мухтари еци тухстхузæй фæууингæй, Синхаг биццеу е ’мбæлтти
хæццæ фæййаууон æнцæ.
Цæ^гæр дзуаппæй мин мæ билтæ куд ниццавта мæ каййес!
Мухтар æвеппайди графийнæмæ фæллæбурдта æма фурсонтæй æ хъурæй
арахъ ниуазунмæ фæцæй.
100
Мухтар! (Æхе имæ багæлста сема си байста графийнæ.) Цæ-
мæй сорис дæ маст?! (Графийнæ стъолæбæл ниввардта.) Цæ-
бæл тухсис, æдули?! Еугæр Зæрийнæ Бохъийæн нæ равардта цæх-
гæр дзуапп, уæд тухсуни аккаг æй?!
М у х т а р. Нæ, е æз нæ дæн æ уарзти аккаг! Бохъиймæ
машийнæ ес, мæнмæ ба циййес?!
А с æ б е (æнæбари худт бакодта). Дæумæ ба ес цуппæрдæс
гъолон хъибили!
М у х т а р. Машийнæмæ лæгмæ куд цæуй Зæрийнæ?! Бацо
имæ æма ин зæгъæ, ма бабун кæнæд æхе!
А с æ б е. Æрсабур бал уо.
М у х т а р. Кутемæй, кæд зæнхæ мæ буни нинкъусуй?!
А с æ б е. Мæн буни дæр! Йогти бафæнзæн, Мухтар! Никъкъур-
ма бабæй уæн, цæмæй æппундæр мацæбæл гъуди кæнæн. (Йоги
хузæн ислæудтæй.)
М у х т а р. Бацо бал Зæрийнæмæ! Мæ загъд ин зæгъæ! Зæгъæ
ма ин никкидæр, æнæзæрдæ ке æй, мæ бабунгæнæг! Бацо имæ,
игъосис?! Кенæ ба имæ мæхуæдæг бацæудзæнæн саубуни расу-
гæй. Уæдта мæ ниуæзтæмæ уорангæ дæр некебал бакæндзæнæй!
Уадзæ æма æрцæра еци дорзæрдæ!
Асæбе еци къурмайæй лæууй.
Цæугæ, зæгъун дин! (Басхуайуй æй.) Райгъал уо фæдесмæ, йог!
Дæумæ дзорун, не ’гъосис?! (Фурмæстæй ин е ухсæрифарс ниц-
цавта.) Мадта нæ райгъал уодзæнæ?! Барæнай, æз дæмæ пур-
сайæй хуарз кунæ фæккæсон!
Мухтар иннердæмæ ку разилдта æхе, уæд æй Асæбе фæстегæй ниххæфт
ласта —Мухтар сæрбехъуронæй батахтæй æма зæнхæбæл рахъан æй, Асæ-
бе ба фиццагау йоги пози ислæудтæй. Фал Мухтар æнæзмæлгæй хуссуй,
уой ку балæдæрдтæй, уæд имæ бацудæй.
А с æ б е (телуй æй). Гъе!.. Нæбал уолæфуй? (Æ уæргутæ-
бæл æрхацдтæй æма лæхьуæни реубæл æ сæр райвардта, игьо-
суй имæ.) Æнгъæлдæн, рамардтон биццеуи! (Исистуй тухст-
хузæй.) Кæмæ бадзорон?..
Асæбе æхе иннердæмæ ку фæззилдта, уæд æй нур ба Мухтар æвеппайди
æ къахæй ниццавта; е батахтæй уоддæр æма фæхъхъан æй, фал еци æваст
Мухтармæ фæззилдта æхе.
Сæрæгас дæ?!
Мухтар рабадтæй. Асæбе имæ бабурдæй æ цуппæртæбæл æма æ фарсмæ
исбадтæй кæрдæгбæл.
Æдули! Цитæ дзорис, уой лæдæргæ кæнис?! Куд баниуаззæнæ?..
Дæ цардбæл дæ къох рарæуегъуйнаг дæ?! (Æ цæсгон фæррохс
101
сей.) Фæууидтай, æз ниуæзтæмæ куд бауорæдтон мæхе? Бафæ-
разтон! Нæ бабун дæн бунтон! Нæ бабун дæн, Мухтар! Ду ба мин
арфæ дæр нæ ракодтай. Мабал искæнæ ниуæзтæн æ кой дæр! Æз
ци цъимарайæй рабурдтæн, уордæмæ бабуруйнаг дæ? Нæ! Уой
гæнæн нæбал ес, Мухтар!
М у х т а р. Ци кæнон, кæд æнæ Зæрийнæ мæ бон цæрун
нæй?!
А с æ б е. Æма ниуæзтæй сорис дæ маст?! Бунтон сагъæссаг
фæууа дæ сæр?! Нæ фал æма ци лæмæгъ ан, ци!
П а у з æ
(Имисуй æ раздæри бонтæ.) Мæ хæдзарæ куд фæццæйихалд-
тон мæхе къохтæй! Никки ба адæми цæсти бафтудтон мæхе. Ци
аргъ кодтонцæ ме ’сфæлдистадæн! Радио æма телевизорти ном-
дзуд артисттæ мæ нæуæг æмдзæвгитæ ку кастæнцæ!.. Кенæ ба
поэзий изæрти! Адæми къохæндзæгъдæй куд базургин адтæн! Ку
бауарзтон, уæдта бустæгидæр!.. Стъалути хæццæ æмдзæвгитæй
дзурдтон. (Фенкьард сей.) Уойфæсте ба фудниуæзтæ... Фесаф-
тон мæ еугур гъуддæгтæ!
М у х т а р. Æз ба... Æнæмæтæй цардтæн мæхецæн æма æн-
гъæл адтæн, уотæ уодзæнæй кæронмæ дæр.
А с æ б е. Куд байивтон мæ базургин бæллецтæ бунгæнæг ни-
уæзтæбæл, куд? Нæ ’й лæдæрун абони дæр! Дзæгъæли нæ фæз-
зæгъунцæ: уæлæмæ исхезун зин æй, дæлæмæ æрхаун ба — æнцон!
М у х т а р. Университетмæ дæр нæ бахаудтæн...
А с æ б е. Ма тухсæ, Мухтар, ахсгиагдæр университет нæ ’й.
Æз исахур кодтон журналистбæл æма ци? Сæйрагдæр нин нур-
тæкки е æй, цæмæй нин æгуст рæстæг еу минут дæр мабал уа.
Бонæ — косгæ, æхсæвæ ба — йогти гимнастикæ...
М у х т а р. Æма бабæй дæ æгъдæутти фæдбæл алли рауæнтæ-
мæ ку агоронцæ, уæдта?
А с æ б е (мæстгунæй). Мæ дуар макебал æрбахуайæд! Тæр-
сун райдæдтон сауæнгæ нæ фингитæй дæр!.. Гъо, фал адæмæй
бартæсгæй дæр куд цæрдзæнæн? (Исгъсерзæгау кодта.) Цæмæн
кæнæн æгæртæ, цæмæн?! Кумæдæриддæр дæхе разелай — алли
рауæн дæр ниуæзтæ, ниуæзтæ æма ниуæзтæ! Мадта æнæ уомæй
цæрæн нæбал ес?! Цæйбæрцæ адæм си исæфуй нæ аллифарс!
Æнæ кард, æнæ топпи фатæй сæ циртмæ тæруй!
М у х т а р (фæссценæмсе фсеккастсей). Уæртæ бабæй æрба-
цæунцæ еци расуггæнгутæ. Ке кой кæнай — къæсæрмæ! Куд кеу-
меутæ кæнунцæ! Сæ еуей къохи æрдæгниуæзт арахъи авгæ.
А с æ 6 е (исистуй, фурмсестæй). Нæ, æгæртæ кæнуни бæсти
хецæнæй цæрун — хуæздæр! (Ецирдсемсе расуггсенгутсемсе.)
102
Мæ расуг æмбæлттæ, хуæрзбонтæ кæнетæ,
Сумахæн мæнæй нур нæбал ес æмбал!
Тæссаг æй уæ фæндаг, гъе фал нæ уинетæ —
Нæбал цæун фулдæр уæ хæццæ, нæбал!
Мæнгæдтæ цийнитæй мæ зунд æз ниуазтон,
Мæнгæдтæ цийнитæй хъал адтæн æдзох!
Мæнгæдтæ цийнитæй мæ бонтæ æрвистон,
Нæ зудтон, мæ цардбæл ке истон мæ къох!
Уæ нецæййаг мондæгти фæдбæл буретæ,
Сæрсæфæн билæмæ лæсетæ цъундæй!
Æлгъист ’ма илгъагæй уæ уодтæ хуæретæ,
Хуæрзмæгур иссайтæ, хуæрзмæгур зундæй!
Фесæфетæ, уæ уиндæй дæр тухсгæ кæнун, мондæгти амæттæг-
тæ! (Дор сæмсе фелваста фехсунæрвонг.) Уодæгас хуæдмæлтæ!
(Минкьий фсестæдсер рагселста се дор.) Рахъудти æнцæ! Ке
æхсæн æмбудтæн!
М у х т а р (исистадсей фурцийнсей). Асæбе! Ади бон нæуæ-
гæй райгурдтæ, зæгъгæ, ’й нимайун! Нæуæгæй райдайдзæнæ цæ-
рун! Арфæ дин кæнун! (Нихьхъури сей кодта.) Æгайтима мæ
фудæбæнттæ дзæгъæли нæ фæцæнцæ!
А с æ 6 е. Дзæбæх мин уо, ме ’рдхуард, ме ’нсувæр! »
М у х т а р. Е мæ фæндæадтæй, цæмæй еци æмдзæвгæ тагъд-
дæр райгурдайдæ дæ сæри! Финсæ! Финсæ никкидæр, мабал
æрлæууæ, поэт! Тухгиндæр уодзæнæнцæ дæ зунд, дæ гъуди, æма
нæбал фæккеудзæнæ дæ фæпдагæй! Дæ федæни нæуæг игурдти-
тæ уомæ бæллунцæ, Асæбе!
А с æ б е (ниххудтсей). Гъо, мæ федæни богæлттæ!.. (Æвеп-
пайди фенкьард сей.) Мæнбæл цийнæ кæнис, Мухтар, æз ба дæ
мæтæй... Зæрийни миуæ...
М у х т а р (фсеццурд сей). Барæн, барæн! Цума Зæрийни
игурæн бон фæззæги кæрони фæууй. Уой туххæй мин кæддæр
цидæр загъта...
А с æ б е. Æной æй ку некæд фæббæрæг кæнуй, уæд ибæл нур
ци изæд ратахтæй?
М у х т а р. Ами цидæр хийнæдзийнадæ ес!
А с æ б е. Кæд нæ ниуæзтæй фæлвардта.
М у х т а р. Æма ни ку неке баниуазта, уотемæй ба Бохъийи ку
равзурста.
А с æ б е. Нецибал лæдæрун, мæ сæр исхъуæлæг æй! Никъ-
къурмауæн, йог! (Ксердсегбсел æрбадтсей.) Жруадзæ дæхе, Мух-
тар. Неци уинæн, неци зонæн.
103
Мухтар дæр исбадтæй Асæбей фарсмæ æма сæ сæртæ æруагътонцæ, уоте-
мæй бадунцæ, йогти фæнзгæй. Фæззиндтæй Б о х ъ и й, Мухтар æма
Асæбей уæлгьос ислæудтæй сæрустур æма уæлахезæй.
Б о х ъ и й (æхенимæр). Мæгур сæ бон! Зæнхæбæл мулдзугу-
тæ нимайунцæ. Æндæр ма мадта ци ракæнонцæ? Æнгъалдтонцæ,
сæ ниуæзтæ ку ниууадзонцæ, уæд Зæрийнæ Мухтари гъæбесмæ
багæлдздзæнæй æхе, зæгъгæ! (Æнахур худт никкодта.) Дзæ-
бæх си рагириз кодта кизгæ, æз ба сæ раууилдтон! Листухъ сæ
уойфæсте ракæндзæнæн, мæнæ тагъд Зæрийни мæ хæдзарæмæ
ку ’ртеу-теу кæнон, уæд!
Д и г и з а (фæззиндтæй игьæлдзæгæй). Биццеу, уæлахез уай
кæддæриддæр! Нур стонгæй ма0ал марæ дæхе! Рацо бахуæрæ.
Б о х ъ и й. Мамань, не ’ндаг уат исуæгъдæ кæнæ еци дзаумæут-
тæй.
Д и г и з а. Цæмæн?
Б о х ъ и й. Мадта не ’фсийнæ Зæрийни хæццæ хæмхотти
коммерци кæми байгон кæндзинан? Тагъд рæстæгмæ исуодзæнæ
гъæздуг уосæ — мадам Дигиза! Дæ кой Би-би-ссий радиойæй игъос-
дзæнæ. Дæ фурт ба исодзæнæй бизнесмен Бохъий!
Д и г и з а. Бæргæ, бæргæ! (Мухтар æма Асæбейæй.) Атæ
ба... Мæгури мæгур бонтæ! Куд æнæргъудиæй бадунцæ? Цидæр
сæццæгæнæн незæй, дан, фæссæйгæ ’нцæ. Хæстæг сæмæ ма цо,
биццеу, мадима сæ нез æфтуйгæ нез æй.
Б о х ъ и й. Анæй мин нур тас нæбал æй, мамань. Исуолæфун-
гъон дæр ку нæбал æнцæ мæнæ.
Д и г и з а. Мадта ма уæд бадунгъон куд æнцæ?
Мухтар æма Асæбе рахъан æнцæ кæрдæгбæл уæлгоммæ, уосæ фæттарстæй.
Мæгури мæгур бонтæ! Ледзæн, æндæра мах фуд фæууодзæнæн-
цæ! (Рандæй æ фурти хæццæ.)
А с æ б е (рабадтæй). Неке сæмæ кæсуй?! Дууæ сау сайтани!
(Рабадтæй Мухтар дæр.)
Ч а ч æ (æрбацæуй æд хурдзин). Салам, Мух! Кудтитæ дæ,
дорогой?
Мухтар æма Асæбе йогти хузæн еци къурмайæй бадунцæ, зæнхæмæ нис-
сæццæ уогæй, цума кизги феппайгæ дæр нæ кæнунцæ, уоййау.
Æз уотæ хъæбæр переживаю дæу туххæй! Естæмæй дин хочет-
ся помочь. Хуарз æма аци бон дæхемæ базилдтæ. Не ’гъосис?..
Ци кæнунцæ атæ, ци? Ах, вот что! Индиаг йогтæ? Барæнуайтæ
мадта.
Кизгæ æ хурдзин стъолбæл ниввардта, æ къох си фæтътъунста æма баф-
тудта магнитофон: игъусуй си индиаг музыкæ. Чачæ индиаг кафт кæнуй
104
лæхъуæнти аллифарс, цæмæй сæ базмæлун кæна. Æппунфæстаг ку ба-
лæдæрдтæй, етæ ин æ дæсни кафтмæ дæр сæ гъос нæ дарунцæ, уой, уæд
рамæстгун æй æма, æ кафунæй банцайгæй, рафтудта магнитофон.
Ци никъкъурма айтæ?! Гъе-ей, дууæ къурмай!
А с æ б е (исистуй). Кизгæ, уойбæрцæ дæ ами куд евдæлуй?
Ч а ч æ. Академотпуск!
А с æ б е. Æма дæ уæд Цъифгуни гъæуи дæ ниййергутæ нæ
хезунцæ? Æвæдзи дæ ахуркæнун æнгъæл æнцæ.
Ч а ч æ. Мæ ниййергутæн минкъий сувæллон нæбал дæн, мæ
фæдбæл нæ кæсунцæ.
А с æ б е. Мадта дæ дæхе барæ исуагътонцæ?
Ч а ч æ. Демократия! Рæстæги уолæфт лæдæрун гъæуй. Адæй-
маг гъæуама цæра свободно. ,
А с æ б е. Æгъдæутти сæр си нæбал гъæуй?
Ч а ч æ. Æгъдæуттæ иуæнгтæ рæхистæй бæттунцæ. Они меша-
ют быть ультрасовременным.
А с æ б е. Гæр, адæм æгъдау кунæбал зононцæ, уæд ма сæ
æнæуаг миутæй ци бауорамдзæнæй?
Ч а ч æ. Пардон! Æма сæ нур ци уорамуй? Нæ сæ уинис? И о
каких æгъдауах ты говоришь? Кæми ’нцæ? На каком дереве они
еще цветут?
А с æ б е. Дигорон дзурдтæ дæр бæлæсти къалеутæбæл агорис?
Ч а ч æ. Дигорон дзурдтæ дæр ирон дзурдти хузæн Эльхоттæй
идарддæр не висят ни на одном кустике. Етæ гъæунцæ æрмæст-
дæр, ами безвыездно ка цæруй, еци зæрæндти. Фал фæсевæд ба
еу рауæн нæ лæуунцæ. Етæ гъæуама дзоронцæ адæмти еумæйаг
æвзагæй.
А с æ б е. Æма сæ дигорон-ирон æвзаг ести гъигæ даруй?
Ч а ч æ. Неци. Но и потеря его не велика. Уотæ говорит и папа
мой.
А с æ б е. Æма не ’взаг айдагь дзорунмæ æй? Уоми ес адæми
уод, адæми тухæ æма æгьдау. Е нарти Ацæмæз æма Сослани æв-
заг æй! Ес си урсзакъей намус æма æригæнтти уæздандзийнадæ.
Лæги æфсарм æма си бæрзонд гъудитæ игъусуй. Тохи сахат ба
тохмæ хонуй, зæрди цъæх арт ка иссодзун кæнуй, уæхæн дзурд-
тæй! Нæ фиддæлтæй нин байззадæй еци устур хæзна. Уæхæн æв-
заг ци дигорон кенæ ци ирон лæг нæ нимайуй, е æ адæмæй нæй!
Ч а ч æ. Мадта кæмæй æй?
А с æ 6 е. Некæмæй! Дзæгъæл маргъ!
Ч а ч æ. Оскорбляешь?! (Мухтармæ.) Куд неци ин зæгъис,
Мух?! Исистай уæлæмæ!
А с æ б е. Ма имæ дзорæ, сæйгæ ’й биццеу. Гъосæй дæр хуарз
нæбал æй, цæстæй дæр.
105
Ч а ч æ.Мадта мæ не видит?
А с æ б е. Уингæ дæр дæ нæ кæнуй, игъосгæ дæр.
Ч а ч æ. Ужас, докатился! Мæ зонгæ дохтуртæмæ ’й...
А с æ б е. Дохтуртæмæ нæбал комуй, байуадзæ ами уæлдæфи
рабадун. Æ рази есге ку змæла, уæд мæстгун кæнуй æма си дæхе
багъæуай кæнæ. Ку рандæуисæ, уæд хуæздæр æй. (Рандæй.)
Ч а ч æ (Мухтармæ хæстсег бацæун не ’ндеуй, фал фсестæ-
дсер нсебал бауорæдта æхе, æ сæргъæмæ бацудæй æма имæ
æргубур кодта). Бедный Йорик!.. (Æ рос ин ку ’рдаудта, уæд
ин лæхьуæн æвеппайди æ къохбæл дæндагæй фæххуæстæй. Киз-
гæ ницъцъæхахст кодта.) Мамочки! Укус от бешенства! Кæд
ибæл агъуд куй фæххуæстæй, миййаг! Уколтæ мæ багъудæй!
Лæхъуæн сабургай исистуй, кизгæ си фæттарстæй æма еуварс рацудæй.
Лæхъуæн ба къурма æма хъæрæуи хузæн æ къохтæ размæ даруй, цума, æхе
естæбæл ку искъура, уомæй тæрсуй. Уотемæй арæхсгай рандæуй сæхемæ.
Ч а ч æ. Бабун æй лæхъуæн безнадежно! От него уже толку —
как от петуха молока! Надо забыть его. Но... куд зин æй предан-
ный фрайер иссерун! Цал райивтон Мухтари фæсте!.. Мæ хæццæ
рашури-мури кæнионцæ, уæдта кæмидæр æрбадæлзæнхæ уион-
цæ... Мерзкие шакалы! Цума ми цæмæйдæр тарстæнцæ (Рафæн-
зта.) Спид æма иннæ уæхæн незтæй кæдзос дæ, зæгъгæ, мæ си
еу наглец ку бафарста!.. Æма уогæ ба ци адтæнцæ как мужчины?!
Тьфу, профнепригодные! Мухтарæн си æмбал н’ адтæй. Может,
все-таки нормализуется он?.. Загътон, гъæуккаг æнæхийнæ лæ-
хъуæн — и легко захвачу его. И вдруг!.. Эх/ разволновалась я!
Надо развеяться. (Бацудæй стъолмæ.) Была-не была! (Арахъ
раниуазта агувзæй.) Тьфу, какая гадость наш арахъ! Вонючка!
(Æ хурдзинæй фелваста конъяки минкъий тъæпæн авгæ.) То
ли дело импортный коньячок! (Исхупп си кодта æма авгæ бæр-
зонд исиста.) Шик! Привет Америке!
Рохс фæххустæй.
Еци рауæн бабæй. Бæласи буни лæууй М у х т а р æма тухстхузæй кæсуй
сæ синхæгти хæдзарæмæ.
М у х т а р. Ци мин бакодтай, Зæрийнæ! Куд бафæраздзæнæн
аци гъезæмæрттæн?! Мæ уарзти цæхæр мин мæ реу никки хъæ-
бæрдæр ку содзуй. (Заруй.)
Нæ агордзæнæ мæн дæ рæсугъд цæститæй,
Дæ медбилтихудтæй нæ тавдзæнæ мæн, гъей!
Дæ зæрди æхсицгондæр сосæг фæндитæ
„ Нæ дзордзæнæ хебарæй некæд мæнæн, гъей!
Æрбацæуй 3 æ р и й н æ æма Мухтармæ игъосуй, е æй нæ уинуй
фæстегæй.
106
Æфхуæрд ’ма æрхæндæгæй ’рветун мæ бонтæ,
Мæ федæнæй тæрсун, цидæр мæ фицуй, гъей!
Ци кæнон, нæ зонун, нæ зонун фурсонтæй,
Мæ зæрдæбæл сау маст дæндагæй хуæцуй, гъей!
(Фæууииуй кизги.) Ду дæ?.. (Хебæлхуæцгæ гьæлæси уагæй.)
Арфæ дин кæнун. Дæ равзурст рæстмæ фæууæд. Нецæмæй дæ
фудгин кæнун. Заердæн тухæй æрсæттæн нæййес. Амондгун уо.
Зæрийнæ (ниххудтæй). Амондгун дæн, Мухтар! Æз ке
бауарзтон, уомæн си æмбал нæййес!
М у х т а р (дзоруй тухсей). Гъо... Бохъийи хузæн иссерун
æнцон нæй.
Зæрийнæ. А фæстаг рæстæги æй никки хуæздæр базудтон.
Базудтон, циуавæр зæрди хецау æй. Куд хуæрзконд æй уиндæй
дæр!
М у х т а р. Гъо... Бохъий æ губуни хæццæ дæр уиндгун æй.
3 æ р и й н æ. Царди æмбалæн мæ зинаргъæй хуæздæр а бæсти
нæййес.
М у х т а р (фæммæстгун æй). Мæ фудæнæн нимаис дæ зи-
наргъи зинаргъ мийнеугутæ?! Мæ цæстæ дин сæ уарзуй! Уарзуй!
3 æ р и й н æ. Мæ цæстæ дæр дин уарзуй дæ горæттаг уарзон
Чачи — замманай кизги!
М у х т а р. Гъо, нæртон кизгæ æй. Дæ хæстæгутæй æй есгæ-
мæн ракорун кæнæ!
3 æ р и й н æ. Дæ зæрдихудти ка цæуй!
М у х т а р. Мæ зæрдихудти еу хатт хуарз бацудтæ — ци
уæлдай ма дин æй?! (Рандæй.)
Зæрийнæ æ фæдбæл кæсгæй ходуй æма ходуй.
Б о х ъ и й (фæззиндтæй). Ци къæл-къæл кæнис, Зæрийнæ?
3 æ р и й н æ. Мæ амонди цийнæй, Бохъий! Мæ амонди ций-
нæй! (Еци ходгсей рандсей.)
Б о х ъ и й. Ци кæнуй, ци? Рагацау фурцийнæй сонт кæнуй —
уагæри ма ’й ку ’ртеу-теу кæнон, уæдта цитæ кæндзæнæй?
Д и г и з а (æрбацудæй æд пости хурдзин, æ къохти — тет-
рад). Ци фæддæ, биццеу, иссерæн дин ку нæййес! Мæнæ нæмæ
Зæрийнетæ æрбарвистонцæ, сæ хæстæгутæй лæвæрттæ кæмæн
æрцæттæ кæнун гъæуй, уони номхигъд!
Б о х ъ и й (райста тетрад æма ’й хатуй). Гъерри-гъа!
Сæдæ лæги си! Сæ къабæзтæ еугурæй!
Д и г и з а. Мæгури мæгур бонтæ! Æма уони зинаргъ лæвæрт-
тæй нæ, фал хæмпæлгæрдæгæй дæр ку неке бафсаддзæнæй!
Б о х ъ и й. Сæргин гал дæр ни агорунцæ.
107
Д и г и з а. Дæ машийнæ дæ фæстæмæ рауæйæ кæнун багъу-
дæй, биццеу.
Б о х ъ и й. Е некæд!
Д и г и з а. Æмадта кутемæй корис уосæ?
Б о х ъ и й. Исамал кæндзæнæн... (Тетрад телуй.) Сæ зæ-
рæндти бал син хъумæцтæ æма духити буни фæккæнон. Алкæ-
мæн дæр си дууæ метри æма духи, дууæ метри æма духи!
Д и г и з а. Кæцæй ракъахдзæнæ уойбæрцæ метртæ æма духи-
тæ? Есгæмæй бал æхца æфстау ракорæн.
Б о х ъ и й. Мæхе барæ мæ бауадзæ, мамань! (Æ къохти ин
фæтьтьунста тетрад.) Фæстеуат нæбал! Размæ, мæнæй е!
(Фæййаууон æй.)
Д и г и з а. Кумæ?.. О, лæгти дзиуарæ, банхус ин кæнæ!
Ч а ч æ (æрбацæуй). Æз дæу агорун, мадам.
Д и г и з а. Ци хабар æй?
Ч а ч æ. Ме ’рвадæ Мухтари мин куд æстудтай? Неци гъигæ-
дард æй?
Д и г и з а. Фæссæйгæ æй цидæр сæццæгæнæн незæй. Е ’рдхуард
Асæбей хæццæ еци еу рауæнмæ ниссæццæ унцæ æнæгъæнæ саха-
ти дæргъи æма уолæфгæ дæр нæбал фæккæнунцæ.
Ч а ч æ. Е ба циуавæр нез æй?
Д и г и з а. Ци ин зонун, дохтур дæн æви?
Ч а ч æ. Постхæссæгæй косис... Зæгъай без мандражки, ду
Мухтари туххæй пъисмо некæд некæмæ рарвистай?
Д и г и з а. Мæ фуни дæр некæд, мæ мæрдтистæн, удта уони
мæрдти мæрдтистæн дæр. (Рамæстгун æй.) Нихъхъудти æй уадзæ,
ци си аразис уæхæн сæйгæй?! Дæуæн гьæйт-мардзæ къобор лæг
гъæуй, исæзмæлун дæ ка нæбал исуадза!
Ч а ч æ. Ты о чем, лæхудра?! (Балæбурдта ин æ хурдзинмæ.)
Д и г и з а. Ка ’й лæхурд?! Ду мæ балæхурдтай, дзæгъæлхæ-
тæг?! Исуадзæ мæ хурдзин! (Ниццавта æй кьахæй.)
Ч а ч æ. Это я дзæгъæлхæтæг?! (Ниццавта æй е дæр кьа-
хсей.) Сорока!
Хъæлæбамæ сцени кæронæй фæззиндтæй А с æ 6 е æма сæмæ еуварсæй
кæсуй, æхецæн ходуй, уотемæй. Етæ æй нæ уинунцæ.
Д и г и з а. Дæубæл хъадамантæ бакæнун гъæуй! (Кæрæдзей
кьæхтæй нæмунцæ.) Гъа, е дин лæхурд, мæнæ дин е ба листæг
инсад! Гъа! Гъа! Ду лæхорунæн дæр кунæ бæззис! Циуавæр ку-
ройнæ ма дæ балæхордзæнæй?! (Æхе си ратудта.) Пуй, ме ’нæ-
уинон фæууо, цъирцъирагæ! (Рандæй.)
Ч а ч æ. Дæхуæдæг уæхæн! Æной мæ рæстæг ци исафун в этой
дыре с этими аборигенами? Ниццæвун гъæуй Санкт-Петербург-
108
мæ мæ тетямæ! Уойфæсте ба фæсарæнмæ. Нурмæ Ныо-Йоркй
дзæнæти гъæунгти мама æруæдтитæ кæнæ!
А с æ б е (ниххудтсей, уæдта дзоруй гъæрæй).
Нæ æгъдæуттæ Чачæ нæ уарзуй,
Дигорон дзурдтæй дæр тухсуй.
Фурмæстæй кунæбал фæразуй,
Сæ нихмæ е алкæд бурсуй!
Æгасейдæр талингæ хонуй,
Хуæздæртæй фæххонуй æхе.
Æфсæрми æппундæр нæ зонуй,
Гъæуай си кæнетæ уæхе!
Нурмæ дæр нæ гъæуи ци лæууй?
Ку рандæуидæ ни идард!
Уæхæн сау мæлхъæ нæ нæ гъæуй,
Æнæгъдау нин кæнуй нæ цард!
Ч а ч æ. Чихала крупно! ( Æрихсиирстсей фудсенсен.) Цума
устур цивилизаций тæф кæд балæдæрдзинайтæ, дерёвня?! Гъа,
исуолæфетæ си еуминкъий уæддæр уæ реумæ æма уи кæд ести
рауаидæ! (Æ хурдзиии фæтътьунста се къох сема бафтудта
магнитофон — ниййазселдсей цæрдсег испайиаг музыксе сема кизгæ
кафунмсе фсецсей Ассебей фудсеисен.)
Мæнæ Чачи нихмæ, иснайнаг кафт кæнгæй фæззиндтæнцæ С и н х а г
6 и ц ц е у е ’м б а л и х æ ц ц æ, уæдта к и з г æ æнæ фæндурæй аци
хатт. Кафунцæ Чачæй хуæздæр, сæ кафтæй ин лæдæрун кæнунцæ, а гъæуи
фæсевæд дуйнейи устур культурæ уомæй фуддæр ке нæ зонунцæ.
Æ м 6 æ р з æ и
Цуппсерæймаг пивсе
Еци рауæн бабæй. Гъудити нигъулгæй, бæласи буни лæууй 3 æ р и й н æ.
3 æ р и й н æ. Æмбесонди лæхъуæн... Кæдмæ мæхецæн тух-
миуæ кæнон, æнгъæд нæма ’й æви? Зæрдæ æхеуон ку агоруй.
А с æ б е (сербацудсей). Дæ бонæй уай, Зæрийнæ! Бохъийетæ
сæхе уæхæн цæттæ кæнуицæ киндзæхсæвæрмæ! Гъе фал цума
уæхуæдтæ нецима архайетæ.
3 æ р и й н æ. Кумæ тагьд кæнæн? Киндзи кæмæ цæун, етæ
дæр ку нецима архайунцæ.
А с æ б е (фсекъкъсерцгъос сей). Ци, дан, ци?! Æма... кæмæ
цæуис киндзи?
109
3 æ р и й н æ (байдзулдæй). Иæ синхæгтæмæ уæртæ.
А с æ б е. Мухтаретæмæ?! Гириз кæнис?!
3 æ р и й н æ. Гириз кодтон нурмæ Бохъийæй æма æнгъæд уæд.
А с æ б е (фурцийнæй). Мæнæ фæдеси гъæр!.. Барæнуай, æма
Бохъий дуйней лæвæрттæ ку ’рцæттæ кодта уæ хæстæгутæн.
3 æ р и й н æ. Нæ хæстæгути номхигъд ин мæхуæдæг ниффин-
стон. Барæй. Мæ мадæ ’й зонгæ дæр нæ бакодта.
А с æ б е. Æма ’й цæмæн ниффинстай?
3 æ р и й н æ. Фиццагидæр мæ фæндæадтæй, цæмæй Бохъий
æ машийнæ рауæйæ кодтайдæ æма си æгустæй дзæгъæл лекка
уæддæр мабал кодтайдæ. Аразий дзуапп ин ке равардтон, уомæй
ба фæлвардтон Мухтари. Адæймагæн æ гъæдгомбæл нифсæрæ,
æма бунтондæр рабæрæг уодзæнæй, ци æй, е.
А с æ б е. Æма базудтай, Мухтар циуавæр æй, уой?
3 æ р и й н æ. Базудтон, кæдзосзæрдæ ке æй, раст зунди
хецау. Бохъий æма ’й Дигиза ба куйти хуæруйнаг бакодтонцæ
æгас гъæуи ’хсæн. Туйгъанти киндзæхсæвæри, дан, фуррасугæй
æ цуппæртæбæл... Уомæн ба еци киндзæхсæвæри æ къах дæр нæ
адтæй.
А с æ б е. Горæти æ мади мадæ фæссæйгæ ’й, æма уоми адтæй
еци дууæ бони.
3 æ р и й н æ. Никки ба ’й саубуни ихæлд исхудтонцæ Чачи
туххæй. Мухтар ба æхе римæхсуй еци кизгæй. Æма нур Бохъий
æма æ мадæ кæд балæдæриуонцæ, есгæбæл цъифкалæнтæ кæнун
ци æй, уой дæр.
А с æ б е. Æгайтима базудтай гъуддаг æ сæрæй æ бунмæ! Гъе
’рмæст Бохъийетæбæл хабар ку исæмбæла!..
3 æ р и й н æ. Исæмбалдæй сæбæл айфонмæ. Уæдæйти се
’рваддæлти кизгæн загътон... Фал мæмæ дессаг кæсуй, Бохъий æ
машийнæ кунæ рауæйæ кодта, уæд цæмæй балхæдтонцæ уойбæр-
цæ лæвæрттæ?
А с æ б е. Ка син ци зонуй! Фал зæгъай æнæхийнæй, де ’цæг
игурæн бон кæд æй?
3 æ р и й н æ (ниххудтæй). Берæ рæстæг ма имæ ес.
А с æ б е. Мадта еубонæ...
3 æ р и й н æ (дзурд райсгæй). Еубонæ мæ æрфæндæадтæй,
Мухтар уæ ниуæзти туххæй æ дзурд куд банхæст кодта, уой базо-
нун. 5
А с æ б е. Байзудтай?
3 æ р и й н æ. Гъо... Нæма цæуис уæхемæ? Мæ хуæрæ Дебæ
æнкъард кæнуй.
А с æ б е. Раст зæгъгæй, еугур мæ кеми нæма дæн, фал...
3 æ р и й н æ. Фал сæйрагдæр е æй, Асæбе, дæ зунд дæ тæссаг
110
мондæгтæбæл ке фæууæлахез æй. Идарддæр ба дæхецæй кæнгæ
уодзæнæй алцидæр.
А с æ б е. Гъæуама нæуæг фæндагбæл æрлæууон Деби хæццæ.
Тæрегъæд ин кæнун. Амондмæ ’й расайдтон æма ’й фудæнгъæл
фæккодтон.
3 æ р и й н æ. Куд æхцæуæн мин æй, Асæбе, дæхе ке æрлæ-
дæрдтæ, е!
А с æ б е. Уой туххæй раарфæ кæнæ Мухтарæн.
3 æ р и й н æ. Газзети редакцимæ дæр дæ агорунцæ фæстæмæ.
Сæ куст дзæбæх нæбал цæуй æнæ дæу.
А с æ б е. Раздæхдзæнæн сæмæ. Газзети фæрстæбæл исамайдзæ-
нæн карз тох, бунисæфт нæ ка кæнуй, еци фудниуæзти нихмæ.
Нур ба бал Мухтарæн фегьосун кæнон хабар. Фал тæрсун, фур-
цийнæй æ зундæй ку фæккеуа. Цума кумæдæр рауадæй. Райаго-
рон. Нур Бохъийетæбæл раходдзинан мах дæр. (Рандæй.)
3 æ р и й н æ (игьæлдзæгæй). Нæуæгæй!.. Нæуæгæй бабæй
гъар хор ракæсдзæнæй мæ хуæрæбæл! Мæ уарзти æлхий дæр аци
бон райхалдтон! Амондгун бон! (Рандæй.)
Б о х ъ и й (фæззиндтæй мæстгунæй). Гириз мæнæй?! Ке си
раууелон æма ралистухъ кæнон?! Бастъигъта мæ Мухтар! Байста
мин мæ берæ капиталтæ! Мæ хæмхотти коммерци! Уогæ Зæрий-
ни фудтæ ’нцæ! Е ин сæ балæвар кодта! Цъаммар силæ! Фæф-
фæсмон кæндзæнæй, барæн! Сæ хæдзарæбæл арт бандзардзæнæн!
Гъæунги æрбацæуй Ч а ч æ, цæстингасæй кедæр агоруй.
Ке агорис, Чачæ?
4 а ч æ. Ме ’рвадæ Мухтари. Хочу выяснить кое-что. Сирдæй,
дан, æнæнездæр æй, мæ рази ба притворяется. Я проучу его!
Б о х ъ и й. Æрбайгъосай, дæ ниййергутæ ци косæг æнцæ?
Ч а ч æ. Мама — завкоммерческим кафе в районе, мæ пахан ба —
крупный предприниматель. Ес имæ егъау цех спиртных напит-
ков. Рарветуй æ ниуæзтæ вплоть до Парижа.
Б о х ъ и й. Жллæху æллæх\ Дæуæй уæлдай ма син цæуæт ес?
Ч а ч æ. Неке. Æма мин горæти персонально æртæ уати бал-
хæдтонцæ.
Б о х ъ и й. А æцæг капитал ку дæ, Чачæ! (Еуварсмсе.) Гъенур
ми нæ ервазтæй?! (Кизгæмæ.) Университети ахур кæнис?
Ч а ч æ. Да ну его! Алли философитæ æма си алли математики-
тæй мæ сæр ислæпъæда æй, и я покинула его торжественно.
Б о х ъ и й. Чачæ, ниллистухъ кæнæ еугуребæл дæр æма исеу
кæнæн нæ цард!
Ч а ч æ. Что, что?!
Б о х ъ и й. Еу «что» дæр нæбал!
111
Ч а ч æ. Æма Зæрийнæ ба? Нæбал æй корис?
Б о х ъ и й. Нæбал! Нийуагътон! Уомæн æма дæ уарзтæй мæ
реуи ци цъæх арт иссугъдæй, уомæн ниххуссæн нæбал ес! Тæр-
сун, бунтондæр си ку басодзон. Æма дæ раскъæфдзæнæн нуртæк-
ки!
Ч а ч æ. Скъæфгæ?! Кумæ?
Б о х ъ и й. Горæтмæ, раст дæхе æртæ уатемæ!
Ч а ч æ. Æма.. уотæ тагъд?
Б о х ъ и й. Мадта ма ци хезæн?! Мухтармæ мабал дарæ дæ
гьос, рамардæй, рохсаг уæд!
Ч а ч æ. Рамардæй?!
Б о х ъ и й. Дæуæн! Гъæйдæ, Чачæ!
Ч а ч æ. Ужас, куд исцæхæр дæ! (Тайуй æ рази.) Какой ура-
ган чувств! Надо же?! Вскружил мне голову! Да ну тебя, Боки!
Б о х ъ и й. Чачуля! Дæ хæстæгутæн рагацау мæ лæвæрттæ —
цæттæ! Алкæмæн дæр си дууæ метри æма духи, дууæ метри æма
духи!
А с æ б е (фæззипдшæй). Бохъий!.. (Еуварс æй ракодта,
сосæгксей.) Милицæ дæ агоруй.
Б о х ъ и й (фæттарстæй). Ц-цæмæн?
А с æ б е. Ци бакодтай?! Хъобангоми тукан никъкъахтай?!
Б о х ъ и й. Ка, æ-æ-æззз?!
А с æ б е. Бадеголæ уæмæ кодтонцæ. Дуйней хъумаци тунтæ
æма уæмæ духити асиккитæ иссирдтонцæ.
Б о х ъ и й. Гъерри-гъа! Уони мæ киндзæхсæвæрмæ балхæд-
тон! Мæ каййестæй алкæмæн дæр дууæ метри æма духи, дууæ
метри æма духи!
А с æ б е. Уе ’скъæти ци гал иссирдтонцæ, уой дæр æлхæнгæ
бакодтай?
Б о х ъ и й. Æдта?!
А с æ б е. Ма сайæ! Æ хецау æй фæттæруй. Курттати комæй
æй е ба.
Б о х ъ и й. Фæттæруй?!. (Æ маст рафунх æй.) Уæртæ Зæ-
рийнети фудтæ ’нцæ еугурæй дæр! Сæргин гал сæ гъудæй! Уæдта
нæмæ уæхæн номхигъд æрбарвистонцæ! Сæ мæлуйнаг зæрæнд-
тæй си Барастири æнæгъæнæ дивизи!
А с æ б е. Цæуæн, милицæ дæ æндæмæ ласуй.
Б о х ъ и й. Е мæн?! Мæ фиди æнсувæр ка ’й, уой нæма
зонунцæ, æвæдзи! Раууелдзæнæй сæ æма сæ ралистухъ кæндзæ-
нæй! Уæдта æппунфæстаг!.. Ка нæ давуй нуртæккæ?! Мадта ма
демократи цæмæн æй? Е ’нæкæрон бартæй си мæнмæ æппун неци
хауй?! (Æвеппайди æ губунбæл фæххуæстæй.) 1Еялæх\..
А с æ б е. Ци кæнис? Дæ губун?..
112
Б о х ъ и й. Уотæ цидæр... Исæфун! Ке дзæхæрадонæмæ?..
(Кизгæмæ.) Чачæ, еуминкъий мæ бахезæ ами. (Асæбемæ.) Ду ба
фесæфæ! Нæ мæ фæууидтай! (Фæййаууон æй.)
Фæссцени иссудæй, Бохъийбæл æхе ка ниццавта, уæхæн гьиггаг
куйи рæйун.
А с æ б е. Байхуардта куй! Ма имæ æвналæ, Джульбарс, фе-
сафдзæнæй дæ! (Фæййаууои сей ецирдсемæ.)
Ч а ч æ (еунсегсей). Что за суета?.. Ладно уж. Пузатенький он,
фал неци кæнуй, сойдет на худой конец. Дессаги рабочий конь
базарæй хуæруйнæгтæ хуæссунмæ. Ка ’й зонуй, исахур уа гото-
вить и стирать тбже. Ну, домработник! Шик! А вдруг зарычит?
Ни шиша! Æхцатæй заткну ему глотку и будет тих как копченая
рыба. (Ниххудтæй) Бедняжка! (Æ хурдзинсей исиста конъяки
авгсе сема искувта.) О всемогущий Хуцау, фæррæстмæ кæнæ мæ
фæндаг хотя 6ы с этим хитъингуни хæццæ! Къæсхуртæ ми ай
хæццæ цæргæй дæр некумæ раервæздзæнæнцæ, уони мæхе барæ
уадзæ. (Исхупп кодта авги хъурæй, ни ’й сехгседта сема ’й фсе-
стсемсе ниввардта æ хурдзини.)
Б о х ъ и й (æрбауадæй фæстæмæ, æ хæдонæ æй еугур æс-
къудтæ, æнæ дус). Ледзæн, Чачæ! Дæлæ гъæунги фæззелæни
мæ машийнæ!..
Д и г и з а (фæззиндтæй фæдесонæй). Биццеу! Бабун ан!
Б о х ъ и й (мæстгунæй). Дæу фудæй! Ду мæ исцибæл кодтай
Зæрийни туххæй! (Бауадæй имæ, сосæгкæй.) Æз мæ фиди æн-
сувæри фæууинон горæти. Еци пъагонгинтæ дæ ку фæрсонцæ —
нæ зонис, кæми дæн, уой!
Д и г и з а (сосæгкæй Чачæй). Уæртæ еци æнæбакæнæг ба дæ
хæццæ цæмæн æй?!
Б о х ъ и й. Е дæ киндзæ æй нур, мамань. Скъæфгæ ’й кæнун.
Д и г и з а (æ уæргутæ ниххуаста). Мæ арт бауазал æй!
Мæхе рамардзæнæн! Уой бæсти дæ ниййахæссæнтæ! (Гъæр кæ-
нуй фæссценæмæ.) Милицæ-æ-а!..
Б о х ъ и й. Нигъгъос уо! (Æ цъух ин армæй рахгæдта.)
Гъæрмæ фæззиндтæнцæ Синхаг биццеу е ’м 6 а л и хæццæ,
уæдта к и з г æ æд фæндур æма Бохъийи дууæлимæни.
Æдзох гъæздугдзийнæдтæмæ бæллис, уотемæй ба мæ хъор кæ-
нис! Чачи ниййергутæ ка ’нцæ, уой ду нæ зонис!
Д и г и з а (æхе си ратудта). Нæ мæ гъæунцæ сæ кизги
хæццæ уæртæ!
Б о х ъ и й. Сæ рази ду цъæх гæлæбо дæр нæ дæ, мамань!
Неци дæ!
8 Хæмыцаты Цгсрай
113
Д и г и з а. Ци загътай?! Уонæбæл мæ æййевис, æнаккаг?! (Æ
реумæ ин балæбурдта æма ’й ниццавта.)
Ч а ч æ. Да не трепыхайся, мамуля! (Бохьийæй æй еуварс
расхуста.) Чао!
Фæсевæд ниххудтæнцæ.
Д и г и з а (Бохьиймæ бабæй багæлста æхе). Нæ дæ рауадз-
дзæнæн! Фесæфдзæнæ бунтондæр!
Б о х ъ и й. Не терепыхайся, байрæги уодзæнæй! Чао! (Ка
ниххудтæй, еци фæсевæдмæ.) Не терепыхайтесь! (Залмæ фæз-
зилдта æхе.) Не терепыхайтесь! (Чачæмæ.) Цурддæр, Чачуля!
(Фæййаууон æй.)
Д и г и з а. Раздæхæ, æнамонд!.. Ци бакодтон мæхецæн! (Ран-
дæй æ фæдбæл.)
Синхаг биццеу. Каци кæнуй, уой æхецæн кæнуй!
Ч а ч æ (Дигизай фæдбæл идзулгæй кæсуй). Замманай кухар-
кæ! Мæ лоторея рамбулдта крупно!
А с æ б е (æрбацудæй). Кизгæ, кæдмæ ма цауæн кæндзæнæ ами?
Ч а ч æ. Ка цауæн кæнуй?! Да я крупно чихала дæ Мухтарбæл!
А с æ б е. Мадта нæ фæййервæзун кæнæ дæхецæй! Рахъудти
уо а гъæуæй!
Ч а ч æ (фудæнæн). Мæнæй уин фæййервæзæн нæбал ес,
господин! Уомæн æма æз дæн уæ исони бон! Уæ фæстаг мæнмæ
нæ цæуй æви?! Уæ куйтæ дæр мæбæл нæбал рæйунцæ! Рæхги
фæййервæздзинайтæ уе ’гъдæутти изгæ рæхистæй! Устур циви-
лизаци наступает из Америки! Æз ба дæн ее дыхание в вашу жизнь!
Фæккæсайтæ уæхемæ! Прощай, Алания! Чао! (Рандæй.)
А с æ б е (æ фæдбæл). Нæ! Нæ бауадздзинан дæ уолæфт нæ
цардмæ! Дæ ном ходуйнагбæл нимайдзинан кæддæриддæр!
Сцени фæйнердигæй фæззиндтæнцæ Мухтар æма 3 æ р и й н æ.
М у х т а р 1 (кæрæдземæ сабургай фæццæунцæ заргæ).
Зæриинæ) ^ 7 7 ^ 7
Ме ’рттевгæ бæллец дæ, дæуæй дæн æз хъал,
Æнæ дæу нæ гъæуй мæн цард, гъей!
Уодзæнæн æз дæуæн зæрдæдаргæ ’мбал,
Æууæндæ, хуæрун дин æз ард, гъей!
М у х т а р. Цæмæн мин бавзарун кодтай еци гъезæмæрттæ,
Зæрийнæ?!
3 æ р и й н æ (ниххудтæй). Гъæугæ дин кодта!
М у х т а р. Мадта мин еубонæ ба ке хуарз мийнеугутæ нимад-
тай?
114
3 æ р и й н æ. Æнæлæдæргæ дæ æма нæ базудтай дæхе мийнеу-
гутæ!
М у х т а р (фурцийпæй). Бæстæ ниррохс æй бунтондæр!
Цидæр алæмæти бон æй, Зæрийнæ!
А с æ б е. Уæхæн бон киндзæхсæвæр гъæуй, Мухтар! Уæдæй-
ти дæ мадæн загътон, æма цæстифæнникъулдмæ æрбадзæбæх æй.
Хъан унмæ, дан, мæ нæбал евдæлуй мадта!
3 æ р и й н æ (ходгæй), Уомæн райдайæни æз бацагътон æ
гъоси, цæмæй сæйги рæуонæй нихъхъан адтайдæ!
А с æ б е. Мадта нæбæл еци рауæн дæр хийнæй рацудайтæ?!
Гъема уин арфæ кæнæн! Нæ амондæн адтæй е! Фæндур! Мухтар
æма бал Зæрийнæн еу кафт!
Кизгæ æрцагъта фæндурæй, иннетæ æндзæгьд кæнунцæ.
Кафунцæ М у х т а р æма 3 æ р и й н æ.
Æмбæрзæн
1995 аиз
ДРАМÆ «ЧИ У АХХОСДЖЫН?»
Цæгат Ирыстоны паддзахадон драмон театр. 1981 аз.
Режиссер — Беккуызарты Орзетсе.
А х н о л — Суанты Хъазыбег, М и н æ т — Дзуццаты Райæ.
М а х а р — Дзуццаты Артур, А с л а н — Тыджыты Эдуард,
В а д и м — Гуыбиаты Хъазыбег, 3 у р а 6 — Кцойты Михал.
116
В а д и м — Гуыбиаты Хъазыбег, Н и ф æ — Тæбæхсæуты Зæирæ,
Г а б о — Саламты Къола.
М а х а р — Дзуццаты Артур, 3 а р е т æ — Хъабанты Тамарæ.
117
А с и а т — Беккуызарты Орзетæ, 3 у р а б — Кцойты Михал.
Н и ф æ — Тæбæхсæуты Зæирæ, А с и а т — Беккуызарты Орзетæ.
118
ДРАМÆ «КА ÆЙ ФУДГИН?»
Дигорон паддзахадон драмон театр. 1998 анз.
М и н æ т — Малити Фатимæ.
А х п о л — Цъугкити Солтан.
120
КОМЕДИ «ПАДДЗАХЫ ЧЫЗГ».
Паддзахадон театр «Саби».
1996 аз. Режиссер —Сæбанты Тамерлан.
Паддзах- Тыджыты Аслан, М и т ъ о — Заойты Эдуард.
121
Д а л у — Дудайты Валентинæ.
122
Б о б о — Хъалабекты Ян, Д з æ б е — Датиты Аслан,
Б е к ъ о — Дзгойты Вадим.
Сценæ спектаклæй.
123
КОМЕДИ «ДУУÆ УОСГОРИ».
Дигорон паддзахадон драмон театр.
1997 анз. Режиссер — Сæбанти Тамерлан.
Б о х ъ и й — Габети Хетæг, Д и г и з а —Едзати Светланæ.
М у х т а р — Хъарати Алик, А с æ б е — Цъугкити Солтан.
124
Д и г и з а — Едзати Светланæ, Ч а ч æ — Хадати Алинæ.
Сценæ спектаклæй.
125
Ч а ч æ — Хадати Алинæ.
126
А с æ 6 е — Цъугкити Солтан, Ч а ч æ — Хадати Алинæ,
М у х т а р — Хъарати Алик.
А с æ 6 е — Цъугкити Солтан, 3 æ р и й н æ — Малити Фатнмæ.
127
Зæрийнæ— Малити Фатимæ, М у х т а р — Хъарати Алик.
128
г^з^^
УАРЗÆТТÆ1
Дыууæархайдон лирикон драмæ
АРХАЙДЖЫТÆ:
Д з е г а — æлдар, 50-аздзыд.
А г у ы 6 е — йæ фырт, уындджын лæппу, 22-аздзыд.
Б и б и — се ’ххуырст, 2б-аздзыд.
Хъызмыдæ — мæгуыр сылгоймаг, 45-аздзыд.
Асахъбол — паддзахы æфсады инæлар, 46-аздзыд.
Ч а 6 æ х а н — йæ ус, 43-аздзыд.
С ы к ъ о — мæгуыр лæг, 60-аздзыд.
Агуындæ — йæ чызг, бæрзонд æмæ рæсугъд, 18-аздзыд.
А х м æ т — бæзæрхыг мæгуыр лæппу, 22-аздзыд.
3 æ л и — йæ хо, 19-аздзыд.
Т а V ч е I
г а <ц и ( ~ бонджынты чызджытæ, 20 азы онг.
Дыууæ æфсæддоны æмæ æртæ кафæг чызджы.
Архайд цæуы Цæгат Ирыстоны хъæутæй иуы XIX æнусы.
ФЫЦЦАГАРХАИД
Фыццаг ныв
Рагон хохаг хъæу. Чысыл фæз. Фæстейы — стыр дур, разæй та фæйнæр-
дыгæй — дыууæ чысылдæр дуры. Фæссценæйæ хъуысы ирон фæндыры
аив цагъд.
А х м æ т (æрбацæуы сындæггай, фæндыры цагъдмæ хьус-
гæйæ). О, уыцы алæмæты фæндыры цагъд, мæ зæрдæйы арт
тынгæй тынгдæр чи судзын кæны! Цæгъд, мæ зæххон зæд! Цæгъд
æмæ дзы сæрра уон бынтондæр!
А г у ы б е (æрбацæуы). Ахмæт!..
’Ацы пьесæ у «Бæсты фидауц»-ы ног вариант.
9 Хæмыцаты Цæрай 129
А х м æ т (ныхас исгсейæ). Хъусыс, Агуыбе?! Агуындæ та цæгьды!
А г у ы б е. Диссаджы чызг! Кæм уыди а фæстаг рæстæг?
А х м æ т. Уæллагкомы, йæ мадырвадæлтæм.
А г у ы 6 е. Йæ хуыз куыд скалдта! Æрæджы мын баба мæ
гуырæн боны куывд куы скодта...
Ахмæт (ныхас исгæйæ). Уæд Агуындæйы фæндыры цагъд-
мæ адæмыл базыртæ разад. Кафыдысты зæрондæй, æвзонгæй!..
А г у ы б е. Кæй зæрдæ фæлæууыдаид!
А х м æ т. Афтæ мæм кæсы, цыма уæлæ фахсыл уыцы хæдзар
зæдбадæн у!
А г у ы б е. Мæнмæ та афтæ кæсы, цыма хохы фахсыл сырæзт
алæмæты дидинæг! Тæрсын, исчи йæ куы ’ртона!
А х м æ т. Тæрсын æз дæр. Йæ фæндыры зæлты цыма хъуысы
цавæрдæр сусæг сагъæс! Кæд искæй мæтæй!..
(Иумсе зарынц фæндыры цагъдмæ, фахсы ’рдсем уæлæмсе
кæсгæйæ.)
Æвæццæгæн, арвæй æртахтæ нæ коммæ, гъей!
Æмæ ныр нæ зæдты мах хонæм дæ номæй, гъей!
Дæ фæндыры цагъдæй цин хæхтыл куыд тауыс, гъей!
Æрвылбон мах дисы ды уымæй æфтауыс, гъей!
Нæ ныфс нын уыимæ дæ фæндыр куы сæтты, гъей!
Кæд искæй ном ары, мыййаг, уый дæ сæнтты, гъей!
Стыр дуры фæстæ æрбазыны Б и б и.
Уæд амæндтæй хайджын, о, уый у æрмæстдæр, гъей!
Хæлæг æм кæндзæни нæ иууыл хæхбæстæ, гъей!
Сыкъо йе ’ккойы æрбахæссы сугтæ. Уый фенгæйæ,
лæппутæ ацæуынц.
^С ы к ъ о (сугтсе серæвсеры зсеххыл). Оф! Бафæлладтæн.
(Йсе цæсгомы хид ссерфы къухмсерзæнæй.)
Б и б и (бацæуы йсем). Федтай, Сыкъо, дæ чызджы фæндыры
цагъдмæ та нæ лæппутæ куыд джихтæ кæнынц?
С ы к ъ о. Кæд сын æндæр куыст нæй, уæд уадз æмæ джихтæ
кæной.
Б и б и. Æри, дæ сугтæ дын схæссон. Гъестæй цы, уый зоныс?
Дæхимæ-ма мæ æххуырстæй райс.
С ы к ъ о. Сæрæй исты кодтай? Æххуырстытæ æлдæрттæм
вæййы.
Б и б и. А зæххыстæн, не ’лдæрттæй дæр мæм дæуæй хъæз-
дыгдæр ничи кæсы. Агуындæ кæй чызг у!.. Куыд мæгуыр сты нæ
хъал æлдæрттæ, ахæм чызг кæй къæсæрæй нæ ракæсы! (Абадт
сугтыл.) Бауырнæд дæ, куы йæ ауынын, уæд мæ зæрдæ ног-
гуырд уæрыккау скафы.
С ы к ъ о (фæмæсты). Биби!..
Б и б и. Ехх, æвæдза, Сыкъо! Ды йæ фыд дæ æмæ не ’мбарыс,
дæ чызджы уындæй сæр куыд зилы, уый.
С ы к ъ о. Суадз мæ сугтæ!
Б и б и. Знон райсомæй мæнæ ауылты дон сцæйхаста æмæ
уæртæ уыцы дурыл фенцой кодта. Хæлæгæй фæцæймардтæн уыцы
дурмæ: йæ бынаты, зæгъын, æз цæуылнæ фæдæн!
С ы к ъ о. Ныууадз-ма дæ сæрхъæн ныхæстæ, Биби!
Б и б и. Ахæм адджын мын сси уыцы дур! Знон ыл цас фæбадтæн!
С ы к ъ о. Сбад ыл ныр дæр æмæ суадз мæ сугтæ!
Б и б и. Дæ сугты мæт та цы кæныс, Сыкъо?! Дæ чызджы
тыххæй мæ мæт бирæ фылдæр у! (Сыстад æмæ сугтæ сисы йе
’ккоймæ.)
С ы к ъ о. Æри, мæхæдæг сæ схæссон!
Б и б и. Нæ фæлæ куыд чъынды дæ, Сыкъо! Агуындæйы æр-
мæст мæ цæсты кæронæй фенон, уый дæр мын хæлæг кæныс!
(Фæхæссы сугтæ)
С ы к ъ о. О, куыд сæрхъæн дæ, Биби! Куыд сæрхъæн дæ!..
Б и б и. Гъеуый та у дæ чызджы аххос!
С ы к ъ о (ацæуы йæ фæдыл). О, хуыцау дын ма уа!
Д з е г а (æроацæуы сæрыстыр æмæ тызмæгхуызæй, Би-
бийы фæдыл ахъæр кодта). Æххуырст! (Чысыл фæстæдæр
фæстæмæ фæзынд Биби æнæ сугтæй.) Сыкъойæн лæггад кæ-
нынмæ нæ не ’вдæлы. Дæлæ галтæм ныккæс!
Б и б и. Галтæ хизынц æнцад, æлдар, цы сæм кæсон?
Д з е г а. Куырм, нæ уыныс, сæ сæртæ ацырдæм куыд сарæз-
той, уый?!
Б и б и. Уыдон дæр, æвæццæгæн, Агуындæйы фæндыры цагъд-
мæ хъусынц.
Д з е г а. Фæндыры цагъдæй галтæ не снард уыдзысты, хæлиу-
дзых!
Б и б и (иуварсмæ). Агъуыд бирæгътæ дын сæ ныццæгъдæнт!
(Ацыд.)
Дзега (фахсмæ уæлæмæ кæсы). Нæртон чызг... Цы арæхст-
джын къухтæ йын ис, æвæдза! Ахæм мæгуыр хæдзары уый хуы-
зæн зæд райгуырæд!.. Æвгъау сын у, бæргæ!
X ъ ы з м ы д æ (æрбацæуыу йæ кьухы гыццыл чыргьæд кæр-
дæджытимæ). Æлдар, Агуындæйы фæндыры цагъдмæ джиха-
уæй куы хъусыс ды дæр, Ахмæт æмæ Агуыбейау. Уыныс сæ уæр-
тæ къæдзæхы раз?
131
Д з е г а. Уый — Ахмæт, фæлæ мæ лæппу та цы кодта?
X ъ ы з м ы д æ. Æмæ дæ лæппуйы зæрдæ дойнаг дурæй конд у?
Д з е г а. Кæй фырт у, уый дзы рох нæу, Хъызмыдæ.
X ъ ы з м ы д æ. Афтæмæй йын куыд барыс, Ахмæтимæ æгæр
æрдхæрдтæ кæй сты, уый?
Д з е г а. Куы йæ зоныс, иу мады æхсырæй кæй схъомыл сты.
Мæ бинойнаг, рухсаг уæд, рынчынтæгæнаг уыд. Агуыбе йын куы
райгуырд, уæд нал сыстад бынтондæр... Йæ мады дзидзи нæ ба-
дадта ноггуырд.
X ъ ы з м ы д æ. Ахмæты мæгуыр мады фæрцы фервæзт,
фæлæ уæддæр мæгуырты дæ сæрмæ нæ хæссыс, хъал Дзега.
Д з е г а. Цæй, цæй, ма та райдай!
X ъ ы з м ы д æ. Зæгъæм, дæ лæппу Агуыбе æмæ Агуындæйы
зæрдæты ссыгъд, ахуыссæн кæмæн нæй, ахæм уарзты цæхæр,
уæд та цы ми кæнис?
Д з е г а. Цы дæлгоммæ ныхæстæ?!.. Истæмæй сыл фæгуы-
рысхо дæ?
X ъ ы з м ы д æ. Цы нæ вæййы, æлдар!..
Д з е г а. Де ’взагыл сынкъ разайæд! Макуыуал æй зæгъ!
X ъ ы з м ы д æ. Тæрсын, Агуындæ мæ хал куы ахæра, дæ
лæппу та мæнæ дæ абоны хъысмæтмæ куы ’рцæуа искæд.
Д з е г а. Мæ абоны хъысмæтмæ?!..
Хъызмыдæ. О, дæхæдæг дæхицæн кæй сарæзтай, уыцы
хъысмæтмæ!
Д з е г а. Тохы бон! Æмæ ды дæхæдæг нæ сарæзтай дæхицæн
мæнæ дæ абоны хъысмæт?! Æрыгонæй дæ аскъæфта цæхæрцæст
лæппу, фæлæ йæ дæхимæ æввахс нæ бауагътай, байстай дзы дæхи!
Нæлгоймæгтæй дæхимæ бакæсын никæй бауагътай. Дæ ном дис-
сагæн дзуринаг фæци нæ кæмтты! Кæрдæджытæй хостæгæнæг
скодтай дæхицæй, афтæмæй баззадтæ -дæ фыдыуæларт — кæй
аххосæй?!
X ъ ы з м ы д æ (фырмæстæй). Уастæн, фæсмонгонд фæуæд
уый!
Д з е г а. Фæуæд! Чи у?!
X ъ ы з м ы д æ (сирвæзт дзы). Лæууы мæнæ мæ разы!
Д з е г а (фæджих). Æз?!.. Тохы бон! Æз та дæм цы бар
дарын? Æз æлдар, ды та чи дæ?
X ъ ы з м ы д æ. Зæрдæ уый куы хатид, бæргæ!
Д з е г а. Зæрдæ?..
X ъ ы з м ы д æ (иыхас исгæйæ). Ды нæ бамбардзынæ уый,
æлдар!.. Æниу дын цы схъæр кодтон, уал æмæ уал азы мæ риуы
цы сусæгдзинад фæхастон, уый ! (Фыддæрадæн.) О, æз баззад-
тæн мæ фыдыуæларт, фæлæ иунæгæй нæ баззадтæ ды дæр?!
132
Д з е г а. Тохы бон! Æмæ мæ хъыгыл цин кæныс ?! Омæ цин
кæн!.. (Фæссценсемæ фæкаст). Уыцы галтæ!.. Кæм та æрбадæл-
дзæх ме ’ххуырст?! Сыкъойы дуармæ та балæууыд афонмæ!
(Ацæугсейæ.) Уым ын цыма цæхх ныччындæуыд!
X ъ ы з м ы д æ (иунæгæй). Йæ фос, йæ мулк йеддæмæ ницы-
уал уыны лæг, бакуырм. Ныйих йæ зæрдæ... Ау, уæдæ уыцы их
стайын кæнын нæ бафтид мæ къухы?
Асахъбол (æроацæуы рагон инæлары дарæсы, йæ риуыл —
уæрæсейаг хæрзиуджытæ). Дæ бон хорз, мæнæ зæды хуызæн
сылгоймаг! Кæм цæры ам хостæгæнæг Хъызмыдæ?
X ъ ы з м ы д æ . Хъызмыдæ?.. Цæмæн æй агурыс, хорз лæг?
Асахъбол. Хъуыддаджы фæдыл... Бацамон-ма мын йæ
хæдзар.
X ъ ы з м ы д æ. Уый... æз дæн.
Асахъбол. Ды?
X ъ ы з м ы д æ. Фæлæуу-ма, фæлæуу, ды инæлар Асахъбол
нæ дæ, Хъæриуы комæй?
Асахъбол. Зоныс мæ?
X ъ ы з м ы д æ. Дæу та чи нæ зоны Ирыстоны кæмтты?
Асахъбол. Дæ сæр мæ æхсызгон бахъуыд. Мæ бинойнаг
рынчын у, йæ уæрджытæ йæ коммæ нал кæсынц. Цæвиттон, дам,
ахæм низтæн ды æвдадзы хостæ кæныс.
X ъ ы з м ы д æ (фæтыхст). Æз?!..
Асахъбол. А комбæсты адæм æндæр кой нæ кæнынц.
X ъ ы з м ы д æ. Нæ, нæ. Сымах аккаг æххуыс мæ къухы нæ
бафтдзæн.
Асахъбол. Дæ хорзæхæй, бафæлвар. Де ’ххуысæн дын
стыр аргъ скæндзынæн.
X ъ ы з м ы д æ. Ницы мæ хъæуы, Асахъбол...
Асахъбол. Æмæ уæдæ куыд? Мæ бинойнаг ахæм тыхст
уавæры ис, æмæ йын де ’ххуыс бахæлæг кæндзынæ? Мæ курдиат...
X ъ ы з м ы д æ. Дæ курдиат æз стыр кадыл нымайын мæхи-
цæн, гъе ’рмæст...
Асахъбол. Æз зонын... дæ царды хабæрттæ.
X ъ ы з м ы д æ. Зоныс?..
Асахъбол. Нырма йæ нæ хатын, цы хуызы, фæлæ мæ бон
цы уа, уымæй дын лæггад кæндзынæн.
X ъ ы з м ы д æ. Лæггад... ды мæнæн? Уанцон нæу, инæлар...
Асахъбол. Дæ хорзæхæй, Хъызмыдæ.
X ъ ы з м ы д æ. Цæй, хорз... бафæлвардзынæн. Мæнæ ма
кæрдæджытæ амбырд кæнон æмæ уæм райсом ацæудзынæн.
Асахъбол. Бузныг! Рарвитдзынæн дæм файтон, æмæ ма
фæзивæг кæн, дæ хорзæхæй. (Ацæуынæввонг у.)
133
Фæссценæйæ та райхъуыст фæндыры цагьд.
Чи цæгъды афтæ аив?
X ъ ы з м ы д æ. Агуындæйы рæсугъд.
А с а х ъ б о л. А-а-а, фехъуыстон йæ кой... (Фахсмсе уселæмæ
кæсы.) Диссаджы фæндырдзæгъдæг! Бетъырбухæй Ирыстонмæ
куы ’рцæуæм, уæд мæ бинойнаг Чабæхан нæхи ирон фæндыры
цагъдæй æрра фæкæны. Мæ цæстытыл уайы, Агуындæйы цагъд-
мæ хъусгæйæ фырцинæй йæ низ куыд рох кæнид, уый.
X ъ ы з м ы д æ. Чи зоны, мæ хостимæ йын уыцы фæндыры
зæлтæ дæр баххуыс кæной йæ низ фæсурынæн.
Асахъбол. Уæд та чызджы аласин нæхимæ иуцасдæр
рæстæгмæ? Баныхас кæнон йæ ныййарджытимæ?
X ъ ы з м ы д æ. Фæлæуу, фенон уал рынчыны... Стæй уæд
Сыкъоитæм иумæ бацæудзыстæм.
Асахъбол. Гъемæ уæдæ хорз. Хæрзбон уал. (Ацыд.)
X ъ ы з м ы д æ (иунæгсей). Номдзыд инæлар! Йæ тыхтæн
кæрон кæмæн нæй, уыцы сахъ хæстон! Лæггад, дам, дын кæн-
дзынæн!.. Мæгуыр сылгоймагæн аргъ кæнын зоны. Фæлæ нæ
хъал Дзега та... Фæлæуу, ныр кæд мæ тыхтæм бахæлæг кæнид.
Д з е г а (æрбацæуы, Асахьболы фæдыл кæсгæйæ). Уый инæ-
лар Асахъбол нæ уыд? Цы ныхасаг æй уыд демæ?
X ъ ы з м ы д æ. Дæуæн цы уæлдай у, æлдар? Чи зоны, мæ
сæр æй бахъуыд.
Д з е г а. Ме сæфт дзы уынын.
X ъ ы з м ы д æ. Цæмæн уæд?
Д з е г а. Мæ зæххыты иу хай мын байста. Номдзыд инæлар у,
зæгъгæ, уæд йæ цæсгом хъуамæ бахæра?
X ъ ы з м ы д æ. Уыцы зæххытæ дæу куынæ уыдысты. Де
’рвад Хъараманы зæххытæ уыдысты, фæлæ Хъараман куы амард,
уæд сæ ды дæхи бакодтай. Цæмæн? Цы бар сæм дардтай?
Д з е г а. Уæдæ сæ мæ разæй чи хъуамæ бакодтаид йæхи?
Хъараманæн цот нæ баззад. Мæ цæсгом йæ разы сыгъдæг у!
X ъ ы з м ы д æ. Асахъболы цæсгом та дæ разы бынтон сыгъ-
дæг у! Уыцы зæххытæ йын паддзахы лæвар сты.
Д з е г а. Æмæ йæхи зæххытæ йæ фаг не сты?
X ъ ы з м ы д æ. Æмæ дæуæн дæхи зæххытæ дæ фаг не сты?
Стæй кæм фесгуыхтæ ды? Асахъболы ном та æгас бæстæйы зынд-
гонд у! Уæрæсе æмæ Турчы хъайтар!.
Д з е г а (фæмæсты). Ныридæгæн йæ фарсхæцæг куы сдæ!
X ъ ы з м ы д æ. Хъыг дын у, æлдар? (Ныххудт æмсе ацыд.)
Д з е г а. Ничи йæм кæсы?! Инæлары йæ сæр бахъуыд!.. Фæлæ
диссаг! Асахъбол Сыкъойы хæдзармæ та цæмæн ныджджих?
134
Сыкъойы сæр дæр æй бахъуыд? Æмбæрст у хъуыддаг: Агуындæ-
мæ ’хсайы йæ зæрдæ! Æвæццæгæн ын ус нал ис. (Ацыд.)
Фæссценæйы банцад фæндыры цагъд. Сæ гогонтимæ æрбацæуынц дондзау
чызджытæ 3 æ л и, С а ф и æмæ Т а у ч е.
3 æ л и (æрлæууыд). Ацы фæзмæ куы ’рбацæуын, уæд мыл
базыртæ разайы. Ардыгæй хæхтæ куыд аив зынынц! Стæй нæ чысыл
хъæу хохы фахсыл!.. Æрфæнды мæ кафын æмæ зарын! (Йæ гогон
æрæвæры зæххыл æмæ оазырджын маргъау зилдухтæ кæны).
Иннæ чызджытæ дæр сæ гогонтæ зæххыл æрæвæрдтой æмæ æртæйæ сæхи
ирхæфсынц, хъæрæй худгæйæ кæрæдзийы басхойынц, мæстæймарæгау.
С а ф и. Чызджытæ, Агуындæ æрцæуы донмæ.
Т а у ч е. Æмæ йæ йæ фыд Сыкъо иунæгæй акъахдзæф кæнын
куы никæдæм уадзы.
С а ф и. Иунæг нæу. Йæ хъахъхъæнæг Бибиимæ та æрцæуы.
3 æ л и. Йæ фæндырæй куы ’рцæгъды, уæд нæ комбæстæ
цинты уæзæг фесты.
Т а у ч е . Цæй-ма, æгæр дзы ма ’ппæлут, науæд нæ фыдыуæ-
ларт баззайдзыстæм не ’ппæтдæр.
3 æ л и. Цæмæн, Тауче?
Т а у ч е. «Агуындæ-Агуындæ» кæнынц иууылдæр. Суанг ма
иннæ кæмттыл дæр айхъуыст йæ кой. Мах фиппайгæ дæр ничи-
уал кæны. Ноджы паддзахы чызгæй фæлыстдæр у!
3 æ л и. Æмæ цæуылнæ уа фæлыстдæр? Æлдæрттæй йæ йæ
цинмæ фæндырдзæгъдæгæй чи æрхоны, уыдон ын ахæм зынаргъ
лæвæрттæ ракæнынц!
Т а у ч е. Æппынфæстаг, фæндырæй æз дæр цæгъдын!
3 æ л и. Ныууадз-ма дæ ныхæстæ, Тауче. Æнæуый дæр ацы
бонты Агуындæ йæ чемы нал у. Цыдæр æрцыд чызгыл...
Æрцæуы А г у ы н д æ æд гогон, йæ фæдыл та — йæ хъахъхъæнæг Б и 6 и
æд хъыримаг.
3 æ л и. Агуындæ, йæ фæндыр чи не ’рхæсса!
А г у ы н д æ (фæтыхст). Æмæ...
С а ф и (ныхас исгæйæ). Иу «æмæ» дæр нæ! Кæд дæ бабайæ нæ
уæндыс, уæд æм мах сæрвитдзыстæм хатæг, мæнæ дын хъахъхъæ-
нæгæн кæй рарвыста, уыцы сахъгуырд Бибийы. Æццæй нæ, Биби?
Б и б и. Тынг раст зæгъыс, скъæфинаг.
3 æ л и. Дæ хорзæхæй, Биби, ыссу Сыкъомæ æмæ йын зæгъ
нæ курдиат. Авæр нын, зæгъ, фæндыр.
Биби хъæлдзæгæй фæаууон.
С а ф и. Дæ гогон-ма æруадз, Агуындæ.
135
А г у ы н д æ. Баба... мыййаг.
3 æ л и (ныхас исгсейсе). Бабайæ ма тæрс, нæ курдиатæн ысаргь
кæндзæн.
С а фои. Цæмæй дын тæрсы, не ’хсæн дæ хæргæ исчи акæн-
дзæн? (Йсе гогон ын серисы зæхмсе.)
Т а у ч е. Æви дæ бабайы йеддæмæ ахæм чызг никæмæн ис?
Уæдæ-ма дзы мæ бабайы афæрс!
С а ф и. Демæ йæхи чи бары, Тауче!
3 æ л и (къахæгау). Фæлæ уæддæр Агуындæ ахæм æнкъард
цæмæн у?
А г у ы н д æ. Æз?.. Куынæ.
3 æ л и. Цæвиттон, цавæрдæр сагъæссаг мæты бафтыд дæ зæр-
дæ.
С а ф и. Макæй бауарзæд.
А г у ы н д æ (æфсæрмдзæстыгæй бахудт). Цæмæн уæм
афтæ кæсы, чызджытæ?
Фæзынд Б и 6 и æд фæндыр.
3 æ л и. Æмæ уæдæ кæд уый афтæ нæу, уæд-ма дзæбæх æр-
цæгъд.
Биби ратты фæндыр Агуындæмæ. Уый æрцагъта. Биби чызджытимæ хъæл-
дзæг кафт кæны, Стæй æрбацæуынц А х м æ т æмæ А г у ы 6 е, æмæ кафт
аскъуыд.
Б и б и. Ахмæтæн иу кафт! Сафиимæ! (Ахмсет Агуындсемсе
ныджджих.) Цæй-ма, Ахмæт, дæ дзых кæдæм ныххæлиу?! (Агуын-
дсе та серцагьта.) Кафгæ Сафиимæ!
Ахмæт кафы Сафиимæ. Кафт куы фесты, уæд Сафи бацыд Агуындæмæ
æмæ йын райста йæ къухтæй фæндыр.
С а ф и. Ацы фæндыры аххосæй Агуындæйæн йæхимæ кафты бар
никуы æрхауы. (Ратты фсендыр Таучемсе.) Æрцæгъд-ма, Тауче.
Т а у ч е. Мæ къух риссы, цæй!
С а ф и. Уый бæсты де ’взаг куы риссид! Ахæц! (Тауче сер-
цагъта.) Агуыбе, саккаг кæн Агуындæимæ.
Агуыбе кафы Агуындæимæ. Чызг æмæ лæппу кафты кæрæдзийæн æмба-
рын кæнынц сæ тыхджын уарзт. Ахмæт æмæ сæм Биби хæлæггæнæгау
цымыдисæй кæсынц исдугмæ.Стæй Биби сонт хъæр ныккодта.
Б и б и. Фæди-ис! Мæ зæрдæ мын чидæр фæхæссы! (Йæ хъы-
римагсей фсегсерах кодта уселсемсе.)
Кафт æмæ фæндыры цагъд аскъуыдысты. Иууылдæр топпы гæрахæй
джихау фесты.
Æ м 6 æ р з æ н
136
Дыккаг ныв
Фæзы та. Стыр дуры раз лæууы А х м æ т.
А х м æ т. Ацы фæз мын æппæтæй зынаргъдæр бынат куы сси.
Ардæм хорз зыны уæлæ фахсыл уыцы зæдбадæн... (Фæтыхст.)
Æрцæуы! Нæ! Æртæхы та зæхмæ æрвон зæд! Куыдæй йын базо-
нон йæ зæрдæйы сусæгдзинад? Чи зоны, Агуыбе у йæ мæты сæр.
Ибон цыма хъазты лæппуйæн йæ уарзондзинад бамбарын кодта...
Нæ, нæ, уый, æвæццæгæн, мæ цæстытыл ауад!
Чысыл фæстæдæр æрцæуы А г у ы н д æ æд гогон.
Агуындæ!... (Чызг æрлæууыд.) Абон та райсомæй хæхтыл азæ-
лыд дæ фæндыры æнкъард цагъд. Цæвиттон дзы иннæ хæттытæй
ноджы тынгдæр хъуысыд дæ уды катай... Цымæ цæй фæдыл у
уагæр?
А г у ы н д æ. Уый раргом кæнын мæ бон нæу, Ахмæт.
А х м æ т. Бахатыр кæн, цæуылнæ?
А г у ы н д æ. Цы пайда у?.. Чи мæ бамбардзæн?
А х м æ т. Дæу чи нæ бамбарид, уый уаид æппæтæй цауддæр.
А г у ы н д æ. Уæдæ-ма нæ хъал æлдæрттæн уый зæгъ.
А х м æ т (йæ ныфс асаст). Не ’лдæрттæй у дæ тас?.. Уæдæ
уæд бæлвырдæй хатын, кæй тыххæй у дæ катай.
А г у ы н д æ. Дæумæ гæсгæ, кæй тыххæй?
А х м æ т. Ме ’рдхорд Агуыбейы.
А г у ы н д æ (æрдæгхъæлæсæй). Æлдары фыртæн мæ хуызæн
мæгуыр чызгмæ чи ратдзæн фæндаг?
А х м æ т. Æмæ... нæхи мæгуырты ’хсæн дæр усгуртæ чысыл
куынæ ис.
А г у ы н д æ. Нæ, Ахмæт. Ничи мæ хъæуы.
А х м æ т. Уæд та дзы исчи ссардта дæ зæрдæмæ фæндаг.
А г у ы н д æ. Мæ зæрдæмæ уæлдай фæндæгтæ нал ис. (Ацыд.)
А х м æ т (иунæгæй). Цæй æдылы фæрстытæ йæ фæкодтон!
Куы йæ зыдтон, йæ мæты сæр Агуыбе кæй у! Æз та ма мæнг
ныфсытæй цы ирхæфстон мæхи?! Цæмæ ма æнхъæлмæ кæсон
ныр?!.. Дуне мыл æвиппайды куы баталынг! (Йæ хъамамæ фæ-
лæбурдта.) Æвæццæгæн, мæ амæлæт — хуыздæр!..
3 æ л и (фæзынд). Ме ’фсымæр!.. Агуындæимæ та куы ныхас
кодтай. Æмбарын дæ тыхст. Фæлæ... Дæхи тухæнæй мауал мар.
А х м æ т. Мæ мад, æвæццæгæн, ме ’намондæн схъомыл кодта
Агуыбейы!
3 æ л и. Ахмæт! Куыд дæ сирвæзт уыцы ныхас та?!
А х м æ т (æрæджиау). Нæ зонын. Цытæ дзурын, уый нал
æмбарын.
137
3 æ л и. Дæу хъæддых чи хоны, уый дæ хорз нæ зоны!
А х м æ т. Цы бакæнон уæдæ, цы?!
3 æ л и. Цы бакæнын ма у дæ бон?! Кæй зæрдæ æртасын
кæндзынæ тыхмийæ? Чызг Агуыбейы мæтæй хъæрзы. Стæй дæ
рох ма уæд: Агуыбеимæ ныронг дих кодтат уæ комы комдзаг,
фæлæ ацы комдзагæн дихгæнæн нæй! Зæрдæ хивæнд у — ма ба-
кæс йæ коммæ, ма сфыдæх у де ’рдхордмæ. Иу мады ’хсырæй
хаст куы стут!
А х м æ т (æрседжиау). Бузныг, мæ хо... Дæ ныхæстæ мын
кæддæриддæр тых дæттынц.
3 æ л и. Цом нæхимæ.
А х м æ т. Ацу уал дæхæдæг. Мæхи бар мæ бауадз иучысыл.
3 æ л и. Ахмæт!..
А х м æ т (ныхас исгæйæ). Зындзынæн, мæ хо!
Чызг ацæуы.
Уæдæ ныр куыд?.. Цы кæнон? Æфсымæры ад мын чи кæны,
уыцы æрдхорды фæндагыл æрлæууон æви мæ зæды хайы? Сæ
амонд сын фехалон? Æмæ уæд цы рамбулдзынæн уымæй? Стæй
цы аххосджын сты мæ разы? Агуындæ æмæ Агуыбейы тыхст уавæ-
ры фенын куыд бауыдзæн мæ бон?.. Омæ уæдæ куыд? Куыд?!..
(Фидарæй.) Нæ, мæнæй уый, арф нымбæхс дæ судзгæ уарзт!
Уадз дæ риуы къултæ дын зынгау судзæд, уæддæр ын быхс, дæ-
хиуыл хъадамантæ æрсадз æмæ макæй амонд бахъыгдар! Æвæц-
цæгæн, мæ уавæры уымæй хуыздæр фæрæз нæй! Нæй, мæ зæр-
дæ, æмæ йæ бамбар! (Дурыл æрхаудта.)
А г у ы б е (æрбацыд). Ахмæт... Цы кæныс?
А х м æ т (схæцыд йæ сæрыл). Куы ницы... Цы кæнгæ мæ
уыныс?
А г у ы б е. Хуызы цъыртт дæ куынал ис.
А х м æ т. Дзæгъæлы дæм афтæ кæсы. (Фестад.) Хатыр, æз
нæхимæ... (Фæраст.)
А г у ы б е (ацахста йын йæ кьух). Нæ, фæлæуу! Зæгъ, цы
хабар у, ме ’фсымæр?
А х м æ т. Нæ хъæуы, Агуыбе... Ныртæккæ зондджын ныхас
не схаудзæн мæ дзыхæй^. Фæлтау... (Фæссценæмæ фæкаст.)
Ссæуы дæлæ Агуындæ... (Йæхицæн тыхми кæнгæйæ, дзуры хьæд-
дыхæй). Фæрæвдз кæн хъуыддаг! Чызг дæ мæтæй дзыназы. Дæхи
дæр ^æмæ уый дæр тухæнæй мауал мар. Цас тагъддæр ахицæн уа
хъуыддаг, уыйас хуыздæр! Хъусыс?! Тагъддæр!
А г у ы б е. Фæдис у æви?
А х м æ т. О, фæдис у! Фæдис! (Æфсонæн.) Чызгмæ цас бирæ
138
хъавджытæ ис, уый куы зоныс. Цæй! (Фæаууон. Агуыбе йæ
фæдыл дисгæнгæйæ кæсы)
Агуындæ гогоны фæхæссы дон.
А г у ы б е. Агуындæ, кæд гæнæн ис, уæд...
Чызг æрлæууыд.
Дæрдтыл нæ дзурдзынæн. Æз æмæ ды кæрæдзимæ цы зæрдæ
дарæм, уый æмбарæм... Бар ратт, цæмæй минæвæрттæ барвитон
дæ хæдзармæ.
А г у ы н д æ (фæтыхст). Агуыбе... Æмæ... дæ фыд та?
А г у ы 6 е. Баба?
А г у ы н д æ. Сразы уыдзæн æлдар дæ равзæрстыл?
А г у ы б е. Сразы уыдзæн, Агуындæ! Сразы уыдзæн!
А г у ы н д æ. Уæдæ дæ уæд... Уæдæ дæ уæд куыд фæнды,
афтæ кæн. (Ацæуы.)
А г у ы б е. Бузныг, Агуындæ! Бузныг! (Ныххудт фырци-
нæй.) О, мæ зæрдæ, ма атæх мæ риуæй арвы цъæхмæ! (Сгæпп
кодта дурмæ.) Æрфæндыд мæ уæлæ хохы цъупмæ стæхын æмæ
ныхъхъæр кæнын: «Адæм, уарзут! Уарзут! Уарзондзинад нæй,
уæд дзæгъæлы цæрут!
Кæронæй æрбазыны Д з е г а æмæ кæсы лæппумæ.
Уарзут æмæ фервæзат уæ тызмæг фæндтæй, уе ’ппæт зынтæй!»
Д з е г а. Лæппу, уынын, афон дын у бахъуыддаг кæнынæн.
А г у ы б е (æрхызт дурæй, æмæ дзы сирвæзт). Раст зæгъыс,
баба... (Фефсæрмы.)
Д з е г а. Æгайтма!.. Кæд дæ цинтæй уæддæр барухс уаид ме
’рхæндæг зæрдæ! Ныронг дæр цы бадыс афтæмæй, гормон? Чы-
сыл, мыййаг, куынæ ис нæ комы бонджынтæм дæу аккаг чыз-
джытæ. Федтай сæ айфыццаг нæ хъазтизæры.
А г у ы б е. Федтон, баба. Иуæй дæр дзы æвзæр зæгъæн нæй.
Д з е г а. Æмæ уæдæ кæмæ барвитон нæ минæвæртты? Зæгъ
æй рæвдздæр.
А г у ы б е. Дæхи хъæбулау кæй уарзыс, базыртæ дыл кæй
фæндыры цагъдæй разайы, гуырвидауц æмæ хуры тын кæй фæ-
хоныс, уымæ.
Д з е г а. Агуындæйæ зæгъыс æви? (Æвиппайды ныххудт.)
Дзæбæх чызг у æцæг, зæды хуызæн. Фæлæ махæн йемæ иумæ-
йагæй цы ис?
А г у ы б е. Æндæр ничи хъæуы мæн.
Д з е г а. Ома, номылусæн?..
139
А г у ы б е. Уый стыр æфхæрдыл банымаии Агуындæйæн,
стæй мæхицæн дæр.
Д з е г а (фсетызмсег). Æмæ мæ рухс номæн æфхæрдыл нæ
нымайыс мæгуыр чызджы ракурын?
А г у ы б е. Омæ Сыкъойæн ратт нæ фосы дзугтæн се ’мбис,
æмæ схъæздыг уой уыдон дæр.
Д з е г а. Тохы бон! Æмæ нæ уæздан туг та? Кæимæ йæ хæццæ
кæнынмæ хъавыс?!
А г у ы б е. Цæй-ма, баба, уа-диссагæй цы ис нæ туджы?
Федтон нæ уæздæтты уæздандзинад. Федтон, цас лæгдзинад сæм
ис, уый дæр. Кæмæй дзы рæппæлон?!
Дуры фæстæ аивæй æрбазыны Б и 6 и хъомгæсы лæдзæгимæ.
Д з е г а. Ацы хабар дæ дзыхæй макуыуал суадз! Нæ кад, нæ
намысыл ахъуыды кæн, лæппу!
А г у ы б е. Уыцы кад æмæ намыс цæмæн хъуамæ сафой мæ
амонд?!
Д з е г а. Уадз фесæфæм фæлтау нæхæдæг дæр! Уыцы худи-
наджы хабар райхъуысыны бæсты!.. (Æфсоисеи.) Ноджы инæ-
лар Асахъбол хъавы Агуындæмæ!
А г у ы б е. Уыцы кары лæг?! Нæ мæ уырны!.
Д з е г а. Уырнæд дæ! Чызгæн канд йæ койæ дæр джихтæ
кæны! Аныхъуырдзæн нæ инæлар! Барджын æмæ тыхджын у!
Йе ’ххуырстытæй, дам, æфсæддонтæ сарæзта, æмæ сæ цыдæрид-
дæр фæнды, уый кæнынц!
А г у ы 6 е. Тæрсын мæ кæныс уымæй! Ныббар мын, баба, мæ
къæйныхдзинад — æнæ Агуындæ нæ фæцæрдзынæн æз!
Д з е г а. Ма фæцæр! Уæддæр нæ уыдзæн дæ фæнд!
А г у ы б е. Баба!..
Кæйдæр хъæлæс (фсессцеисейсе). Дзега, гъе Дзега! Дæ
фосмæ дын арс балæбурдта!
Д з е г а. Ногæй та?! Тохы бон! Æмæ цы фесты мæ хæлиудзых
хъомгæстæ?! (Рсевдз ацæугæйæ). Цæуылнæ йæ агæрах кæнынц?!
А г у ы б е. О адæймаг, дæ зонд кæд нал цæудзæн дæ ныхмæ?!
Кæд бафсæддзынæ, дзыллæтæн масты хос чи у, уыцы мулкæй?!
Мулк! Мулк! Адæмы чи ныддихтæ кодта æмæ сын иу уавæры
уæвынæн фадат чи нæ дæтты! Ау, хуыцау дуне уый тыххæй ра-
фæлдыста, цæмæй дзы иутæ иннæты се ’мсæр адæмыл ма ныма-
йой æмæ сæ сæ къæхты бын æууæрдой?! Цæмæй фыд мауал æм-
бара фырты æмæ йын рухс амонд саразыны бæсты йе уæнгтæ
фидар рæхыстæй бæтта?! Нæ, уый цард нæу, фæлæ зындон! (Фсе-
аууои.)
Б и б и (дуры аууоиæй рацæуы). Гъе, мæгуыр лæппу, бамба-
140
рæг дæ нæй! (Иннæрдæм азылдта йсехи.) Дзега, Дзега!.. Уыцы
арс дын^æ фос скуынæг кæна, стæй дæхи сæр дæр йæ амæттаг
фæуа! (Йæ лæдзæг ныссагъта зæххы æмæ йæм кафгæ æмæ зар-
гæйæ дзуры, æлдармæ дзурæгау.)
Уæ не ’лдар, дæлдзæх нын ныххауай —
Дæ митæ, тызмæг лæг, ныууадзай, гъей!
Дæ нард фосæй ма фæуай райгонд,
Дæхи кæд цы скæныс тæргайгонд, гъей!
Лæбурут æм, сырдтæ, уæндондæр,
Йæ дзугтæй куы стыхстæн бынтондæр, гъей!
Сæ фæстæ куы згъорид йæхæдæг,
Фыртыхстæй кæлид уæд йæ фæздæг, гъей!
X ъ ы з м ы д æ (æрбацæуы). Цæуыл та зарыс æмæ кафыс,
Биби?
Б и б и. Стыхстæн мæ мæгуыр цардæй, Хъызмыдæ. Æмæ,
зæгъын, мæхæдæг бахъæлдзæг кæнон мæхи. Фæлæ цæй хъæл-
дзæг æмæ цæй æндæр!..
X ъ ы з м ы д æ. Æцæг хъæлдзæг свæййыс æрмæстдæр Агуын-
дæйы уындæй.
Б и б и. Æмæ уый та кæд нæ уынын? Уайтагъд февзæры мæ
фарсмæ. Ны^дæр мæ разы ис мæнæ. Суанг ма ныхас дæр фæкæ-
нын йемæ. (Йæ лæдзæгмæ.) Æццæй нæ, Агуындæ?.. (Хъызмы-
дæмæ.) Хъусыс, «о», зæгъгæ, загъта.
X ъ ы з м ы д æ (ныххудт). Худæг фæуай, Биби!
Б и б и. Арæх æй сургæ дæр фæкæнын мæхицæй, фæлæ нæ
комы ацæуын.
X ъ ы з м ы д æ. Сургæ та цæмæн?
Б и б и. Æмæ йын уæдæ цы амонд ратдзынæн æз? Цы мæ уынд,
цы та мæ уавæртæ!.. Агуындæйы аккаг усгур мæнæй нæй. Агуы-
бейы хуызæн ын хъæуы. Кæрæдзийы бауарзтой судзгæ уарзтæй,
фæлæ Дзега йæ фыртæн Агуындæйы кой скæнын дæр нæ уадзы.
X ъ ы з м ы д æ. Хыл æм кодта?
Б и б и. Тынг! Амæл, дам, уæддæр, дам, дæ фæнд нæ уыдзæн!
(Фæссценæмæ фæкаст). Ссæуы дæлæ, агъуыд арс æй ныттона!
(Райста йæ лæдзæг æмæ ацæуы.)
X ъ ы з м ы д æ (иунæгæи). Амæл, дам?.. Уайтагъддæр æй
зыдтоп, Дзега йæ фырты амондæн стыр цæлхдуртæ кæй æвæр-
дзæн. Фæлæ-ма фæкæсæд, кæд уыцы цæлхдуртæ æз иуварс нæ
аппарон чызг æмæ лæппуйы фæндагæй! Чызджы уал аласын
141
хъæуы Асахъболы хæдзармæ. Стæй уæд фендзыстæм... Цалдæр
боны размæ бæргæ ныхас кодтам чызгимæ, фæлæ уый не сразы
ацæуыныл. Æмæ куыд ацыдаид Хъæриуы коммæ, кæд ам йæ уар-
зон Агуыбемæ йæ хъус дардта? Гъе фæлæ йæ ныр æвæстиатæй
сразæнгард кæнын хъæуы... Райсом сæм Асахъболы схонон. Ныр
та уал Дзегайы лæмбынæг æркæсын кæнон йæхимæ — кæд бамба-
рид, æцæгæй цы у, уый!
Д з е г а (æрбацæуы, йæ цонгыл хæцгæйæ, хьæрзæгау ксены).
Тохы бон! Ахæм ма дзы фыдбылыз уа?!
X ъ ы з м ы д æ. Цы кодтай, æлдар?
Д з е г а. Цы ма кæнон, арс мын мæ хъуццыты куы ныттыдта.
Мæ хуыздæр галæн та йæ къæдзил арæдывта!
X ъ ы з м ы д æ. Дæ цонгмæ дæр дын бавнæлдта?
Д з е г а. Мæ цонг — фæдисы уайгæйæ, фæкалдтæн æмæ...
X ъ ы з м ы д æ. Фелвæст дын, æвæццæгæн. Æри-ма. (Бав-
нæлдта йын йæ цонгмæ)
Д з е г а . Ма ’внал, рисгæ кæны!
X ъ ы з м ы д æ. Æнцад лæуу! (Æвиппайды йын йæ цонг
айвæзта рæвдз, æмæ лæг ныхьхьæр кодта.)
Д з е г а. Амардта мæ, усбирæгъ!
X ъ ы з м ы д æ. Уæдæ ма сæрæгас куы дæ! Тæппуд!
Д з е г а. Гъæй... цы ’рбаци мæ цонджы рыст? (Æнцон улæфт
ныккодта.) Тохы бои! Ай дæ армы дæр алæмæты тых куы ис.
X ъ ы з м ы д æ. Мæнæй æндæр чи уаид, уый дæм æввахс нæ
бацæуид, æз та дыл аудын. Суанг дын тæригъæд дæр кæнын.
Д з е г а (фæтызмæг). Тæригъæд?! Ды мæнæн?! Æз чи дæн,
уый дæ рох кæны, Хъызмыдæ!
X ъ ы з м ы д æ. Уæвгæ, тæригъæды аккаг дæр нæ дæ!
Д з е г а. Уый æз?!
X ъ ы з м ы д æ. Ды! Ды, ихзæрдæ лæг!
Д з е г а. Их хуры хъарм тынтæм æртайы. Кæм ис уыцы хур?..
X ъ ы з м ы д æ. Дæ зæрдæйы их чи æртайын кæна, ахæм хур
арвы риуыл дæр нæй! (Фыддæрадæн.) Æниу, уадз ихзæрдæимæ
бацæуай мæрдтæм æмæ ма базонай царды ад!
Д з е г а. Тохы бон! Уый æз нæ базыдтон царды ад?!
X ъ ы з м ы д æ. Ды цы базыдтай, уый цард нæу! Уый æрмæст
æфсæст гуыбын уыд афтид зæрдæимæ! Ау, куыннæ уыныс дæхи,
цæмæ ’рцыдтæ, уый ?!
Д з е г а. Цæмæ ’рцыдтæн?! Тохы бон! Кæд бынтон ахæм-
ухæм дæн, уæд мæн тыххæй куыд фенамонд кодтай дæхи?
X ъ ы з м ы д æ. Уымæй дæр цы мæнг зæгъыс!.. Фæлæ —
нæ! Нæ фæсмон кæнын мæ сонт уарзтыл. Сæттын ыл, кæддæр
уый аккаг уыдтæ. (Мысы.) Хæрзконд æмæ уæздан... Раст дæ
142
лæппу Агуыбейы хуызæн. Тохы та — хъæбатыр. Хъуыды ма
кæнын, æддагон фыдгæнджытæ куы ’рбабырстой нæ хъæумæ,
уæд куыд хъазуатон тох самадтай семæ. Цал æмæ дæм цал чыз-
джы тæхуды кодтой! Уынджы кæнæ-иу хъазты дæуыл чи не
’рæвæрдтаид йæ цæст! Дæ фæлмæн мидбылты худтæй та-иу
адæмæн дунейы цинтæ уæрстай. Дæ хъал фыд та... Мæ хуызæн
мæгуыр чызгмæ дæ бакæсын дæр нæ бауагътаид — æрхæссын
дын кодта ус хъæздгуытæй. Уый уыд уæззау хабар бирæ чыз-
джытæн. Фæлæ, æвæццæгæн, æппæтæй уæззаудæр мæнæн уыд.
Уымæн æмæ иннæтæ фæцыдысты чындзы, æз та!.. Мæ зæрдæ-
мæ ничиуал ссардта фæндаг. Цæмæй зыдтай ды, æз цы тухитæ
бавзæрстон уыцы æгъуыссæг зындоны æхсæвты!.. Цасдæр рæ-
стæджы фæстæ фæзиан дæ фыд, æмæ хъæздыг хæдзары хицау
сдæ ды. Уыйфæстæ та фæзиан дæ бинойнаг... Хуыцау дын де
’ппæт хъуыдытæ бафтыдта мулкыл. Афтæмæй цыдис рæстæг.
Фæлæ мæ риуы нæ бамынæг ме стыр уарзты зынг. Мæ хъус
дæм дардтон, бæргæ! Ды та сдæ тызмæг æмæ сæрыстыр, мæгуыр-
тæм былысчъилæй кæсгæйæ. Æмæ уæд мæ уарзт арф нымбæх-
стон мæ риуы. Афтæмæй азтæ сау халонау атахтысты мæ сæр-
ты. Æз та абоны онг уарзын кæддæрау, чи нал ис, уыцы Дзе-
гайы!
Д з е г а (тыхстхуызсей) Нал ис?!..
X ъ ы з м ы д æ. Нал! Мулк ын, цъæх згæйау, бахордта йæ уд.
Дзега йæм сындæггай бацæуы æмæ йæм джихауæй кæсы, цыма йæ фыц-
цаг хатт уыны, уыйау.
Мæ цæссыгтæ арæх фæкæлынц...
Д з е г а (æрæджиау сдзырдта тыххæй). Мæныл?
X ъ ы з м ы д æ. Дæуыл, стæй мæхиуыл.
Д з е г а. Нæ зыдтон æз... Нæ зыдтон ахæм бæстонæй... Ды мæн
тыххæй уыцы хъизæмæрттæ?.. (Иинæрдæм дзы азылдта йсехи.)
Ноджы мын ме ’взонджы бонтæй мæ зæрдæ суынгæг кодтай...
(Фæтызмæг.) Ау, уæдæ мæм уыцы Дзегайæ æппын ницыуал баз-
зад?!
X ъ ы з м ы д æ (фæтызмæг уый дæр). Уыцы Дзегайæ дæ цы
фесæфт, ууыл нæ мæт кæныс — дæ мæты сæр дæ исбон у! Адæй-
маг дæм зынгæ дæр нæ кæны! Æмæ ныр дæ лæппу Агуыбейы дæр
дæхи фæндæгтыл цæуын кæныс!
Д з е г а. Мæ лæппуйы?.. Мæхи фæндæгтыл?!.. (Схъæрзæгау
кодта.) Хъызмыдæ! Мæ лæппу ме стыр ныфс у! Уый кой ма
кæн! Ехх!.. (Фæаууои)
X ъ ы з м ы д æ. Адæймаг, адæймаг! Цы вæййыс æмæ цæмæ
143
’рхауыс хатт! Цæмæ дæ æртæрынц уавæртæ?! Сæ амæттаг куыд
бакæныс дæхи, кæд æмæ дын уыдонæй бирæ бæрзонддæр æмæ
тыхджындæр уæвын æмбæлы!
Д з е г а (фæзынд фæстæмæ). Хъызмыдæ!..
Æ м 6 æ р з се и
Æртыккаг ныв
Ногæй та фæзы — иннæ бон. Дзаг къæсса йе ’ккойы фæхæссы С ы к ъ о.
С ы к ъ о (зæххыл æрæвæры йæ хæссинаг). Аулæфон иучы-
сыл. (Æрбадт дурыл.) Мæ чызджы фæндыры цагъд нал хъуысы
стæм хатт йеддæмæ, æмæ æрæнкъард хъæу. Цæвиттон,дам, нæм
Агуыбе йæ минæвæрттæ æрбарвитынмæ хъавы. Дзæбæх лæппу у,
бæргæ...
А г у ы н д æ (срæзынд). Баба, куыд æрæгмæ зындтæ куы-
ройæ? (Фыды хъæоысы аныгьуылд.)
С ы к ъ о. Цыдæр æнахуыр сдæ, мæ чызг. Куы дыл фырцинæй
базыртæ разайы, куы та æнкъард сагъæсты аныгъуылыс. Цыма
дæ амондыл кæронмæ не ’ууæндыс.Шыуулæфыд.). Æниу мæгуы-
ры цæй амонд ис?! (Сыстад æмæ æрæвнæлдта къæссамæ.)
А г у ы н д æ. Баба, æри, æз дæр дын аххуыс кæнон.
Д з е г а (æрбацæуы). Дæуæн циу, Сыкъо! Дæхицæн æнæмæ-
тæй цæрыс, фæлæ ма æз куыд бафынæй уон æхсæв?
С ы к ъ о. Цы хабар у, Дзега?
Д з е г а. Ды йæ нæ зоныс, мæнæ дæ чызджы тыххæй сыхы
лæппутæ дæ хæдзар кæй хъахъхъæнынц æхсæвыгæтты. Æрдæ-
бон мæ хъустыл куыд æруад, афтæмæй иуæхсæв ам цавæрдæр
скъæфджытимæ мæлæтдзаг тох самадтой. Мæ лæппуйы фæцæй-
мардтой!
Агуындæ джихау фæци.
Мæн фидарæй уырны, уыцы скъæфджыты инæлар Асахъбол
кæй æрбарвыста. Æз зонын, дæ чызгæй зæрдæскъæфт кæй фæци
лæг.
С ы к ъ о. Æмæ йын ныронг ус нæма ис?
Д з е г а. Ис, дам, ын цыдæр æрдæгмард рынчынтæгæнаг ус.
С ы к ъ о. Уæдæ йæ номылусæн хъæуы мæ чызг?
Д з е г а. Æмæ цы? Æгайтма уыл æрвæссы номдзыд инæлар!
Бухъ царды ленк кæндзыстут. Бетъырбухы куы балæууын кæна
дæ чызджы!.. Уæд та йæм искæй арвитин, цæмæй йын исты хуы-
зы бамбарын кæна, йæ фæндоныл разы кæй стут? Уайтагъд фыр-
цинæй æрбалæудзæн ам.
144
А г у ы н д æ (фæтыхст). Баба!.. (Ныттыхст фыдыл.)
Д з е г а. Цалынмæ исты фыдбылыз не ’рцыд!
С ы к ъ о. Макæй арвит, Дзега.
Д з е г а. Тохы бон! Мæ лæппуйы фыдбылызы амæттаг куы
бакæнат — сау фæнык уæ фестын кæндзынæн! (Ацæуы.)
С ы к ъ о (чызгмсе). Уæдæ дæ айфыццаг уыцы инæлар сæхи-
мæ куы хуыдта, уæд ныл хинæй рацæуынмæ хъавыд дæ фæнды-
ры руаджы?
Чызг, иуварс ацæугæйæ, æндæр хъуыдыты аныгъуылд.
Æмæ уыныс? Ацæуын ын куынæ бакуымдтай, уæд дæ тыхмийæ
ахæссынвæнд скодта.
А г у ы н д æ (скуыдта). Нæ, баба, инæларæй нæу мæ тас!
С ы к ъ о. Уæдæ кæмæй? Дзегайæ?
Чызг ницы дзуры.
Куыд æнæбон стæм ахæм тыхст сахат, куыд! Цы фæуæм?!..
Зæрдæрыстæй фæзынд А г у ы 6 е.
П а у з æ
(Сыкьо бамбсерста, ацæуын æй ксей хъæуы, æмсе ахсессы йсе
къæсса.)
А г у ы б е. Агуындæ...
А г у ы н д æ (ныхас исгсейсе). Æз нæ зыдтон, мæн тыххæй
мæлæтдзаг тохы бахаудтæ, уый.
Дуры фæстæ аивæй æрбазыны А х м æ т.
Бузныг де ’ххуысæй. Дарддæр та...
А г у ы б е (ныхас исгæйæ). Дарддæр та махæн нæ фæндаг иу
у суанг ингæнмæ дæр!.
А г у ы н д æ. Уый гæнæн нæй, Агуыбе. Цæр дæ фыды фæн-
диаг. Ды æлдары фырт дæ, мæн та мæ мæгуырыл ныууадз.
А г у ы б е. Цытæ дзурыс уый, Агуындæ?! Алидзæм Кæсæгмæ.
Уым мын хорз хæлар ис...
А г у ы н д æ. Æз мæхи сæры кой бакæнон, ам та мын мæ фыд
æмæ мæ рынчын мадæн исты фыдбылызтæ скæна дæ фыд Дзега?
Нæ, нæ! Мæн тыххæй хæцгæ дæр макæимæуал скæн. Ферох кæн
мæ ном, Агуыбе!
А г у ы б е. Никуы, Агуындæ! Æнæ дæу мæм цы ’нхъæлмæ
кæсы, уый æмбаргæ кæныс?!
А г у ы н д æ. Ницыуал æмбарын! Ницы! (Фæаууон.)
А г у ы б е. Агуындæ!.. (Фыртыхстæй цавддурау лæууы.)
10 Хæмыцаты Цæрай
145
А х м æ т (хинымæр). Цæмæй дын баххуыс кæнон, ме ’рдхорд,
нæ зонын. Мæхæдæг дæр хуыздæр уавæры куынæ дæн. Мæ уарзты
сонт хъуыдытæ мæ риуы æмбæхсын, фæлæ мæ хурх кæнынц.
(Бацæуы йе ’рдхордмсе.) Агуыбе...
Б и б и (æрбацæуы иучысыл нозтджыпæй). Зæрдæцæфтæй
куы лæуут, мæ хæлæрттæ. Æмæ æниу мæхæдæг нæ дæн зæрдæ-
цæф?
А г у ы 6 е (ныккæрзыдта). Цымæ ныртæккæ цы уавæры дæн,
уый чи бамбарид?!
Б и 6 и. Нæ рыст иу у не ’ртæйæн дæр. Йæ аххосджын та —
уæлæ кæмæ не ’ххæссæм æмæ нæ æдзух тухæнæй чи мары, уыцы
æрттивгæ стъалы!
А х м æ т. Ацы ран тухæн кæныны бар ис æрмæстдæр Агуы-
бейæн. (Уымсе.) Ссу чызгмæ.
А г у ы б е. Нал мын комы!
А х м æ т. Уымæн æмæ йæм дæуæн фæндагдæттæг нæй, æхсæ-
выгæтты йæ хъахъхъæнай, уый та йæ нæ фæнды: тæрсгæ дын
кæны. Дæ сæраппонд йе стыр амондыл исы йæ къух.
А г у ы б е. Мæ сæраппонд... Æмæ æниу ды та? Агуындæйы
уарзт дын дæ риуы къултæ фыцы, фæлæ уæддæр мæныл мæт
кæныс.
А х м æ т. Ууыл нæ хъæуы ныхас.
А г у ы б е. Стыр дисы мæ æфтауыс. Цымæ дын дæ бирæ
хорздзинæдтæ цæмæй бафиддзынæн, ме ’фсымæр!..
А х м æ т (ныхас исгсейæ). Ссу Агуындæмæ! Йæ риуы йын
бауадз ныфс!
А г у ы 6 е. Ныфс! Ды мын цы ныфс дæттыс, уымæй йын
бахай кæндзынæн. Гъæй-джиди, дæ хуызæттæй цæуылнæ бай-
дзаг вæййы бæстæ! Дуне рухс дзæнæт фестид, æвæдза! (Ацсеуы.)
Ныфс! Ныфс!..
А х м æ т. Биби, æз æмæ ды та фæраздзыстæм нæ тухитæн.
Агуындæ æмæ Агуыбе амондджын куы уой, уæд ма хуыздæр цы
хъæуы мах дæр?!
Б и 6 и. Раст зæгъыс, Ахмæт,цы хъæуы уæлдайдæр мæн!..
(Ксеуынхъселсессей.) Æз амæндтыл куынæ сахуыр дæн, мыййаг,
стæй сæм æнхъæлмæ дæр куынæ кæсын. Æвæццæгæн мын хуы-
цау цард æрмæстдæр тухитæ кæнынæн радта.
А х м æ т. Биби! Уый цæссыгтæ куы фæзынд дæ рустыл! (Йсе
хьæбысы йæ бакодта.) Тыхсгæ-ма ма кæн. Æз дæр... Ацы бонты
ахæм æнахуыр уавæры æнкъарын мæхи! Мæ сæры уыйбæрц хъуы-
дытæ сæмбырд! Æвæдза, зæгъын, адæймаг бирæгъ у.Бирæгъ та
нæ арæх нæ зæрдæ кæны... Зæрдæйы уарзты цæхæр куыд сæв-
зæры, афтæ дзы сæвзæры æнæуынондзинады марг дæр, æмæ йын
146
уымæн фадат дæттын нæ хъæуы. Уарзтæн йæ тыхæвдисæг у, дæ
зæрдæйы марг ныцъцъист кæиын цас дæ бон бауа, уый. Æмæ
уыцы хъуыддаджы æнтыстджын куы уай, уæд уым дæр ис амонд,
Биби! Ис!.. Иуæрдыгæй мæ мæ уарзты зынг судзы, иннæрдыгæй
та мын, кæй никæй амонд хъыгдарын, уый цавæрдæр æхсызгон-
дзинад дæтты æмæ мын рогдæр кæны мæ уарзты уæз. Дæхиуыл-
ма схæц, Биби, гъæйтт лæппуйау! Базарæм нæ зæды хаймæ æмæ
йын ныфс бавæрæм мах дæр. (Зарынц, уæлæмæ кæсгæйсе.)
Нæ уарзт нын, хæххон зæд, нæ дадзинтæ ’лвасы,
Нæ зонды ныхмæ нæ нæ зæрдæ тæры, гъей!
Æнцад нæ нæ уадзы, дæ цурмæ нæ ласы,
Нæ риу нын æрвылбон зыд калмау хæры, гъей!
Нæ зæрдæты рохтæ куы райстам нæхимæ —
Дæ амондæн ма уæм цæмæй мах цæлхдур, гъей!
Дæ амондæн фадат ыссардзыстæм иумæ —
Дæ амондæй ракæсдзæн махыл дæр хур, гъей!
А г у ы 6 е сæргуыбырæй æрцыд уæлейæ.
А х м æ т. Агуыбе...
А г у ы б е (фыртыхстæй зæхмæ ныджджих уæвгæйæ, æрæ-
джиау). Ныхас кæнын дæр æй нæ фæнды мемæ.
А х м æ т. Ме ’рдхорд!..
А г у ы б е (ныхас исгæйæ). Мæ фыды аххæстæ сты иууылдæр!
А х м æ т. Æрсабыр у. Цом уал нæхимæ. (Акæнынц æй дыу-
уæйæ.)
С ы к ъ о (æрцæуы æмæ лæппуты фæдыл кæсы). Нал æмба-
рын, цы чындæуа. Мæ чызг бынтондæр...
Æрбацæуынц Асахъбол æмæ X ъ ы з м ы д æ.
Асахъбол. Дæ бон хорз, Сыкъо! Цыдæр тыхстхуыз дæ.
С ы к ъ о. Цæуыл цин кæнон?..
Асахъбол. Агуындæйы нæма уадзыс махмæ? Æз уымæ
ссыдтæн.
С ы к ъ о. Нæ, Асахъбол. Уæлдайдæр, абон... Дзега нын ахæм
ныхæстæ фæкодта!
Асахъбол. Цытæ дзырдта?
С ы к ъ о. Цæвиттон, ды мæ чызджы номылусæн æрхæссынмæ
хъавыс дæхицæн. Суанг, дам, æм иуæхсæв скъæфджытæ дæр ды
рарвыстай.
Асахъбол. Æз?! Скъæфджытæ Агуындæмæ?! (Ныххудт.)
X ъ ы з м ы д æ. Ма йæм хъус, Сыкъо. Уый йæ фырты Асахъ-
болæй тæрсын кæны, цæмæй мæгуыр чызг Агуындæйы ма ’рхæс-
147
са. Стæй, æвæццæгæн, Асахъболы хъуыдытæ Агуындæмæ аразы,
цæмæй йæ инæлар йæхицæн æрхæсса рæвдздæр æмæ Агуыбейы
хай ма фæуа чызг. Ныр чызгæн æнæ ацæугæ нал ис Асахъболы
хæдзармæ.
С ы к ъ о. Уый та куыд «нал ис»?
X ъ ы з м ы д æ. Абон райсомæй æз ныхас кодтон Агуындæи-
мæ... Ауадз æй^йæ амонды фæндагыл.
С ы к ъ о. Йæ амонды фæндагыл? Ома, мæ чызг Асахъболы
хæдзары ссардзæн йæ амонд? Уый та куыд бамбарæн ис, Хъызмыдæ?
X ъ ы з м ы д æ. Бамбардзынæ æппæтдæр уыйфæстæ, Сыкъо.
Æз æмæ мæнæ Асахъбол зонæм, цы кæнын хъæуы, уый.
А г у ы н д æ æрцæуы, фæндыр йæ дæларм, афтæмæй.
С ы к ъ о. Чызг!.. Æд фæндыр кæдæм?!
А г у ы н д æ. Бахатыр кæнут, Хъызмыдæ, бабаимæ нæ иучы-
сыл нæхи бар бауадзут.
X ъ ы з м ы д æ. Дæлæ файтоны раз уыдзыстæм мах. (Ацыд
инæларимæ.)
А г у ы н д æ. Баба, цæугæ кæнын семæ.
С ы к ъ о (фæтыхст). Дзегайы ныхæсты фæстæ?!
А г у ы н д æ. Дзегайы ныхæсты размæ нæ ацыдаин, фæлæ
ныр хъуамæ ацæуон. Федтай, цы цæстæй нæм кæсы æлдар?
С ы к ъ о. Федтон! Æнхъæлдтон, минæвæрттæ нæм æрбар-
витдзысты, фæлæ...
А г у ы н д æ. Ныббар, баба, кæй дæм уæндын, фæлæ Дзега йæ
фыртæн никуы ратдзæн фæндаг нæ хæдзармæ. Стæй мæн тыххæй
æхсæвыгæтты цæмæн хъуамæ хъахъхъæной нæ хæдзар йæ фырт
æмæ иннæ лæппутæ? Исты фыдбылыз æрцæуа мæн аххосæй? Куыд
ма бафынæй уæм æдæрсгæ? Асахъболы хæдзары та...
С ы к ъ о. Æууæндыс ыл, чызг?
А г у ы н д æ. Дзега дзы цавæр сырд сарæзта, ахæмы хуызæн
мæм нæ фæкаст айфыццаг. Ис æм уæздандзинад.
С ы к ъ о. Уæд та цы не ’рцæуы! Удхарæй мæ марынц цавæр-
дæр гуырысхойаг хъуыдытæ.
А г у ы н д æ. Ахæм номдзыд хæстон æбуалгъ ми бакæндзæн?
С ы к ъ о. Æмæ-гъа... Хъызмыдæ цыдæр дæлгоммæ ныхæстæ
кодта...
А г у ы н д æ. Мæнæн дæр. Фæлæ йыл мæ зæрдæ дарын...
Иузæрдион ныл куы у кæддæриддæр. Хæрзбои, баба, Хъæриуы
комы мæм æнхъæлмæ кæсы уыцы рынчын сылгоймаг, тæригъæд
у. Ма тыхс. (Фæаууон)
С ы к ъ о. Рæствæндаг фæу, мæ чызг! Стыр хуыцауы фæ-
дзæхст у! (Ацæуы.)
148
Д з е г а (æрбазынд сценæйы кæрон цингæнгæ). Фæласы Асахъ-
бол Агуындæйы! Æгайтма! Цымæ куыд æгъдауæй асайдта чыз-
джы?.. (Фæтыхст.) Гъе фæлæ мæ лæппу нæ сæрра уыдзæн? Цæй,
йæхи аххос у: номылусы ном æфхæрдыл нымадта Агуындæйæн,
æмæ ныр хæлиудзыхæй аззад. Æниу кæд æрæмбарид йæхи.
Æ м 6 æ р з æ н
ДЫККАГАРХАЙД
Цыппæрæм ныв
Фæзы та. Иннæ бон сæумæраджы.
Д з е г а (æрбацæуы). Цы зындоны æхсæв арвыстон!.. Цæмæн
афардæг сты знон мæ лæппу æмæ Ахмæт Агуындæйы фæдыл
Хъæриуы коммæ, цæмæн?! (Ксесы комы дселæмсе.) Кæм сты, цæ-
уылнæ æрбазындысты æгас æхсæв?! Мацы фыдбылыз æр-
цæуа?... Æмæ цы фæуыдзынæн уæд æз? Кæимæ баззайдзынæн
ацы тызмæг дунейы? Кæмæн баззайдзысты мæ бирæ фос, мæ
иннæ исбон? Чи бавæрдзæн мæ мард та? Тохы бон! Фæлæ кæд
сæрæгас у мæ лæппу, уæд та мæ афонмæ æлгъыстаг хоны хæрзаг.
Йæ равзæрсты ныхмæ кæй слæууыдтæн, уый мын ныххатыр
кæна?.. Мæ риуы гуыры цавæрдæр тас æмæ ныдздзæгъæлтæ ис
мæ зонд! Уыимæ мæ цæй стыр дисы бафтыдта Хъызмыдæ!.. Дæ
уарзт уыйбæрц азты сæрты дæ риуы фæхæсс!.. Кæннод йæ уыцы
тухитæ!.. Æз та нæ бафиппайдтон уыдæттæ. Ау, ахæм куырмæй
фæцардтæн? Кæддæр, дам, уыдтæ уыцы судзгæ уарзты аккаг!..
Кæддæр! Фæлæ ныр та? Кæм агурон мæхи — кæддæры Дзегайы?!
Уыцы сылгоймаг ме ’мсæр нæ уыд æмæ нæу, фæлæ уæддæр йæ
рыстзæрдæйы уайдзæфтæй мæ зæрдæ сæнкъуыст цæмæндæр.
Фæссценæйæ ссыд дугъон бæхы къæхтыхъæр.
Ме ’ххуырст! Ме ’ххуырст афардæг мæ дугъоныл! Кæдæм?!
Æнхъæлдæн мын цыдæр бæллæхтæ бакодта æмæ фæлидзы!
(Ацæуы рсевдз.)
Зæли (æрбацæуы тыхстхуызсей). Уæдæ цы фесты нæ лæп-
нутæ? (Дурыл слæууыд семсе комы дселсемсе ксесы.)
С а ф и (сербацсеуы Таучеимсе). Зæли, нæма зынынц Ахмæтитæ?
3 æ л и. Нæма.Æвæццæгæн,Агуындæйы тыххæй Асахъболи-
мæ схæцыдысты, æмæ сæ æрцахстой. Исты нæ æрхъуыды хъæуы.
С а ф и. Цы нæ бон у, Зæли?
3 æ л и. Ацæуæм Хъæриуы коммæ.
Т а у ч е. Æмæ... дæ ныфс хæссыс?
149
3 æ л и. Цæмæй хъуамæ тæрсæм, Тауче? Номдзыд инæлар сыл-
гоймæгтæн фыдбылыз ракæнын йæ сæрмæ куыд æрхæсдзæн? Стæй
нæ курдиатмæ гæсгæ Агуындæ æмæ лæппуты хъуамæ ма суæгъд
кæна?
С а ф и. Уæддæр не ’мбарын, Сыкъо куыд ауагъта йæ чызджы
уырдæм?
Т а у ч е. Мæнæ йæ нæхи хъæуы иунæгæй иу къахдзæф акæ-
нын куы никæдæм уагъта.
3 æ л и. Дзега афтæ зæгъы: инæлар, дам, асайдта Хъызмы-
дæйы дæр æмæ Сыкъоиты дæр...
Д з е г а (мæстæлгъæдæй рауад ссехицæй). Бастыгъта мæ!
Бастыгъта мæ ме ’ххуырст Биби! Цæргæ-цæрæнбонты кæй фем-
бырд кодтон, уыцы хæзнатæ мын афардæг кодта! Ай цы бæллæх-
тæ æййафы мæ сæр!..Тохы бон! (Цавддурау лæууы, Бибийы фæ-
дыл комы дæлæмæ кæсгæйæ.)
Чызджытæ йæм уайдзæфгæнæджы цæстытæй кæсынц.
3 æ л и. Бахатыр кæн, Дзега, фæлæ ныртæккæ сæйрагдæр нæ
лæппуты хъысмæт у.
С а ф и. Ай-гъайдæр.
Д з е г а (фырмæстæй). Æмæ йæ нæ зонын, цы?! (Иуварс
ацыд, цы кæна, ууыл хьуыды кæнгæйæ.)
Чызджытæ ныхас кæнынц сæхи ’хсæн.
3 æ л и. Уыцы хæзнатæ, уыцы бынтæ!..
Т а у ч е. Æмæ уæвгæ та цы сты? Ибон Агуыбе мæнæ уыцы
дуры сæрæй кæсы сæ фосы дзугтæм æмæ дзуры: «Цымæ дæлæ не
’ппæт уыцы дзугтæ Агуындæйы иу фæлмæн бахудты аргъ сты?»
С а ф и. Бæгуы тæхудиаг нæу Агуындæ? Бонджыны чызг дæн
æз — ницы хъуаг æййафын, фæлæ-иу цæмæндæр бахæлæг кодтон
уыцы мæгуыр чызгмæ. Йæ диссаджы фæндыры цагъд... Стæй
адæмæн куыд уарзон у!.. Мæ фыды бынтæ мæм зынгæ дæр нæ
кæнынц. О, бынтæ хъæуынц хæрын æмæ дарынæн, фæлæ уыдон
зæрдæ не ’фсадынц. Æвæццæгæн, уымæн йæхи хойраг хъæуы.
Т а у ч е. Æмæ уый цы хистæртæ æмбарынц, æрмæстдæр уыдо-
ны цот сты амондджын, Сафи.
Дзега тызмæг каст бакодта чызджытæм æмæ фæцæуы.
3 æ л и. Дзега, мах лæппуты фæдыл цæуæм Асахъболмæ...
Д з е г а (æрлæууыд). Асахъболмæ? Æмæ куыд уæндут?
Т а у ч е. Тæрсгæ дзы чи кæны, уыцы нæлгоймæгты бæсты
йæм цæуæм, Дзега.
С а ф и. Мауал фæстиат кæнæм уæдæ, чызджытæ.
150
Ацæуынц æртæйæ дæр.
Д з е г а (иунсегсей). Куыд мæ алхыскъ кодта Дзандары чызг!
Калмы æвзаг ис йæ дзыхы! (Фырмсестсей.) Уайдзæфтæ! Уайдзæф-
тæ алырдыгæй!.. Тохы бон! Нæ! Ацæуын хъæуы Хъæриуы коммæ.
Мæ къах мæ нæ хæссы Асахъболмæ — рагацау уынын, цы бирæгъ-
цæстытæй мæм æрбакæсдзæн, уый, фæлæ уæддæр æнæ ацæугæ нæй.
Гъе ’рмæст æм иунæгæй нæ цæуын. (Фсессценсемсе.) Хъызмыдæ!..
X ъ ы з м ы д æ (сербацæуы). Цы кæныс, Дзега?
Д з е г а. Уыцы лæппутæ...
X ъ ы з м ы д æ. Нæ разындысты?
Д з е г а. Нæ. Тæрсын, исты сыл куы ’рцæуа...
X ъ ы з м ы д æ (ныхас исгсейсе). Куы сыл æрцæуа, уæддæр
дæхи аххосæй! Цæмæн сæмтъеры кодтай лæппуты зонд, Асахъ-
бол Агуындæйы йæхицæн номылусæн ахаста, зæгъгæ?! Хъуыд-
дагæн куы ницы зоныс!
Д з е г а. Загътон, мæ лæппу Агуындæйæ йæ бон куы базона,
уæд æрсабыр уыдзæн, уый та!.. Ахмæтимæ сонт сырдтау куы
атахтысты Хъæриуы коммæ, чызджы суæгъд кæнæм, зæгъгæ!..
X ъ ы з м ы д æ. Æниу, æвæццæгæн, хуыздæр у, кæй ацыды-
сты, уый. Уым бæстæ ма сызмæнтæнт, уыййеддæмæ...
Д з е г а. Ома? Цæмæн у хуыздæр сæ ацыд? Йе сæфт мæ уыны
Асахъбол уыцы æнæхайыры зæххыты тыххæй — аныхъуырдзæн
мæ лæппуйы!
X ъ ы з м ы д æ. Уый дæ уыны йе сæфт æви дзы ды уыныс де
сæфт?!
Дзега (тсергайгондсей). Ды кæддæриддæр йæ фарс хæцыс!
Балымæн дæ йемæ! Афтæ æнхъæлыс, цыдæр сусæг хъуыддæгтæ
кæй нывæндыс, уый нæ зонын? Кæдæмдæр æрбадæлдзæх вæй-
йыс æвиппайды!
X ъ ы з м ы д æ (бахудт). Хъахъхъæнгæ мæ кæныс?
Д з е г а. Уыцы инæлармæ цы зæрдæ дарыс, уый мæнæн хæ-
лæг кæныс! Æмæ мæн куыйтæ дæр бахæрæнт, фæлæ уыцы лæп-
путæ!.. Асахъболмæ ды куынæ ацæуай мемæ... Кæд лæппутæ йæ
къæппæджы бахаудтой, уæд сæ суæгъд кæнын кæн.
X ъ ы з м ы д æ. Инæларæй уæгъд кæныс дæ лæипуйы, фæлæ
йæ чи фервæзын кæндзæн дæуæй та, йæ амондсафæг?!
Д з е г а. Мæнæй?! Тохы бон!..
X ъ ы з м ы д æ. Цæй, нæ ныхас уайтагъд хылмæ куы раздæ-
хы. Лæппуты мæ бар уадз. Мауал катай кæн... (Фæлмсен хъселсе-
сæй). Дæ цонг нал риссы?
Д з е г а (фыртыхстæй). Нал! Ницы мæ риссы!
X ъ ы з м ы д æ. Ма сай. Риссы дæ.
151
Д з е г а. Цы?!
X ъ ы з м ы д æ. Дæ зæрдæ.
Д з е г а. Мæ риуы бадыс?! Цæмæй йæ зоныс?!
X ъ ы з м ы д æ (худгсейæ). Æмæ уæдæ æхсæв дæ фыны мæ
ном цæмæн сдзурыс?
Д з е г а. Цы, дам?! Биби дын исты загъта?! Уыцы сæрхъæн
цынæ æрбаймысдзæн! Æнаккаг къæрных!..
X ъ ы з м ы д æ (ныхас исгæйæ). Æвæдза, де ’намонды аххо-
саг де ’лдардзинады ном у. Дæ зæрдæйы ныхмæ чи ныццæлхдур,
уыцы ном!
Д з е г а (зæхмсе ныджджих уæвгæйæ, серседжиау). Мæ уавæр
бæллиццаг нæу æцæг... Мæ афтид хæдзар йæ уазал къултимæ...
Дæуæй æндæр чи уаид, уый йæм бацæуид æмæ фæкæсид...
X ъ ы з м ы д æ. Лæггадгæнæджы бынатмæ мæ хоныс? Стæй
цы зæгъдзысты адæм?
Д з е г а. Ме ’лдардзинады номæй мын æдзух мæ цæст къахыс,
фæлæ дæхæдæг уыцы мæгуырæй дæр мæнæй къаддæр сæрыстыр
дæ?!
X ъ ы з м ы д æ. Æмæ уæдæ куыд æнхъæлдтай, хъал Дзега?
Д з е г а. Хъызмыдæ!.. Куы йæ зоныс, сæфты къахыл кæй
ныллæууыдтæн! Барвитдзынæн дæм... минæвæрттæ.
X ъ ы з м ы д æ. Æрбарвит сæ. Гъе ’рмæст сæ цы дзуаппимæ
арвитдзынæн, уый нæма зонын.
Д з е г а. Дывæнд кæныс?!
X ъ ы з м ы д æ. Кæнын, уымæн æмæ нæма зонын, чи мæм
æрбарвитдзæн йæ минæвæрттæ: мæ рагбонты кæй бауарзтон, уыцы
Дзега æви абоны Дзега.
Д з е г а. Абоны цæстæй мæм мауал кæс, Хъызмыдæ! Мæхæ-
дæг дæр нал æмбарын мæхи...
X ъ ы з м ы д æ. Æмæ мæгуыр Хъызмыдæмæ куыд хатыс,
æлдар?
Д з е г а. Мæгуыры кой мауал кæн! Мауал!.. Нал бафæраздзы-
нæн æз æнæ... (Ферхæцыд.)
X ъ ы з м ы д æ. Æнæ кæй?
Д з е г а. Нæ мæ ’мбарыс æви?
X ъ ы з м ы д æ. Нæ! Нæ дæ ’мбарын!
Д з е г а. Нæ фæлæ ды!.. Ды!.. Кæд кæддæры Дзегайы уарз-
тай, уæд абоны Дзегайæн тæригъæд уæддæр хъуамæ кæнис. Фæлæ
дæхи зæрдæ у дурæй хъæбæрдæр, ихæй та — уазалдæр!
X ъ ы з м ы д æ. Цæуылнæ ис абон дæ хæдзары дæ лæппу
Агуыбе? Стæй дæ къæсæрæй цæуылнæ ракæсы зæды хуызæн
чындз Агуындæ?! Нæ дын хатыр кæнын уыдæттæ!
Д з е г а. Ацы ран ныхас æз æмæ дæуыл цæуы, Хъызмыдæ!
152
X ъ ы з м ы д æ. Æнæ кæстæрты амонд хистæртæн сомбон
нæй, Дзега! (Ацсеуы.)
Д з е г а. Фæлæуу!.. (Иунсегсей.) Ай куы никæйуал хъæуын!
Тохы бон! Æмæ уæдæ цы фæуон?! Мæ зæрдæ мæ коммæ куынал
кæсы, Хъызмыдæйæ нал хицæн кæны! Ахæм уавæры куы никуы
уыдтæн! Ныр мыл цыдæр æрцыд зæрондæй! Цыма ме ’взонджы
бонтæм раздæхын!.. Ме ’ппæт хъæздыгдзинад уыцы сылгоймаг
куы сси! Нæртон сылгоймаг! Ма мыл фæхудæнт нæ хъал уæздæт-
тæ — æз ус хæссын мæгуыртæй! Номылус, зæгъгæ, йæ ныма-
йæнт! Нымайæнт æй, куыддæриддæр сæ фæнды, афтæ! Мæнæн
уæлдай нал у... Гъе фæлæ мæ лæппу цы зæгъдзæн, ныронг ын
мæгуыр чызг Агуындæйы æрхæссын куынæ бауагътон, уæд? Æниу
цы хъуамæ зæгъа, кæд æмæ номылус хæссын æз? Номылус, зæгъ-
гæ, йæ банымайæд уый дæр ! Иу минæвар дæр нал æрвитын Хъыз-
мыдæмæ — мæхæдæг цæуын йæ хæдзармæ ныртæккæ! (Ацæуы
рæвдз.)
Æмбæрзæн
Фсендзсем ныв
Асахъболы кæрт. Бандоныл бады Ч а 6 æ х а н, лæдзæг йæ къухы, йæ
фарсмæ иннæ бандоныл та бады Агуындæ æмæ цæгъды фæндырæй. Фæн-
дыры цагъдмæ сæ разы æртæ чызджы ирон уæздан кафт кæнынц. Чабæ-
хан зæрдæрухсæй кæсы чызджыты кафтмæ. Æппынфæстаг, уыдон сæ кафт
фесты æмæ æхсинæн сæ сæртæй акуывтой. Банцад фæндыры цагъд дæр.
Ч а б æ х а н. Фæрнæйдзаг ут, мæ хуртæ, фæрнæйдзаг!
Æртæ чызджы бацыдысты æхсинмæ æмæ йæ уæлхъус слæууыдысты,
узæлынц ыл.
Амондджын у ды дæр, Агуындæ. Цы диссаджы циндзинад хæссы
зæрдæйæн дæ алæмæты цагъд! Суанг дзы ме уæнгтæ дæр срог
вæййынц. Раст сын цыма тых дæтты.
А г у ы н д æ. Бузныг, æхсин.
Чабæхан. Бетъырбухы дохтырты бон нæ уыд мæ уæрджы-
ты низ фæсурын. Æмæ уæд æмдзыхæй загътой мæ лæгæн: ала-
сут, дам, æй уæхи хохаг уæлдæфмæ æмæ, дам, æй бафæлварут,
адæмон хостæй сдзæбæх кæнын. Гъемæ Асахъ йе ’фсæддон хъуыд-
дæгтæй йæхи рæстæгмæ суæгъд кæнын кодта æмæ мæ æрхæццæ
кодта Ирыстонмæ. Диссаг у мæ лæг, æвæдза! Цæмæй мæхимæ
æгæр ма хъусон, уый тыххæй цы нæ бакæндзæн! Уымæн мæм
æрласта дæу дæр, Агуындæ. Æмæ дзы уæлдай бузныг дæн уый
тыххæй. Ды нæм куы фæзындтæ, уæд цыма бирæ райдзастдæр
фесты нæ кæрт, нæ галуан.
153
А г у ы н д æ. Æгæр мæ не’ппæлыс, æхсин?
Ч а б æ х а н (худæндзастæй). Никуы мæ бауырндзæн, дæ
хуызæн зæды хай ныронг макæй сæр разилын кæна, уый.
Чызг фенкъард, сыстад æмæ фæндыр æрæвæрдта бандоныл.
Цавæр у, чи у?
А г у ы н д æ. Бахатыр кæн, æхсин, хъæздгуытæй у.
Ч а б æ х а н. Хъæздгуытæй? Уæдæ ныр æмбарын, æрхæндæг
цæмæн ис дæ цæстыты, уый. Бæрæг у, дæ амонды фæндагыл чы-
сыл цæлхдуртæ кæй нæй. Фæлæ дæу мæгуыр чызг схонæн куыд
ис? Дæхæдæг стыр хъæздыгдзинад куы дæ. Кæцон у лæппу?
А г у ы н д æ. Нæхи хъæуккаг у.
Ч а б æ х а н. Асахъ мæнæн ахæм æнкъард хабæрттæ никуы
фæдзуры, цæмæй мæхи ма тыхсын кæнон. Фæлæ мæ уырны, уый
хорз кæй зоны дæ уавæр, æмæ дæ хъысмæт æнæцæстфæдардæй
нæ ныууадздзæн.
А г у ы н д æ. Æгъатыр у нæ дуне... Хатт ницæуылуал феууæндын.
Ч а б æ х а н. Агуындæ, дæ уарзт дын фыдбылыз хæсса æви
цинтæ — уарз уæддæр. Æнæ уый циу цард? Уарзт царды тугда-
дзин у. Цы зæрдæ нæ судзы, уый фæздæг кæны, гуыры дзы фы-
дæх. Гъеуый нын кæны æвадат нæ уавæртæ.
А г у ы н д æ. Уый базыдтон æз уæлдайджынтæй, æхсин.
Ч а б æ х а н. Цымæ кæд бамбардзысты адæм, зæрдæ æрмæст-
дæр уарзынæн кæй у!
Асахъбол (æрбацæуы). Цæй, куыд стут, Чабæ?
Ч а б æ х а н. Иттæг хорз, Асахъ. Мæнæ ахæм зæдтимæ æнкъард-
гæнæн куыд ис? Уæлдайдæр, Агуындæ йæ фæндыримæ!..
Асахъбол. Æмæ дын дзыуæдæ æз дзæгъæлыæппæлыдтæн?..
Фæссценæйæ ссыд бæхты къæхтыхъæр.
Цавæрдæр дыууæ барæджы нæм æрбатаехынц. Чызджытæ, акæ-
нут уал Чабæйы агъуыстмæ!
Ч а б æ х а н. Асахъ, демæ мæ ныхасаг уыдзæн Агуындæйы
тыххæй.
Æхсин чызджыты æмæ лæдзæджы æххуысæй сысты сындæггай, æмæ йæ
акæнынц рахизырдæм. Фæзындысты тызмæгæй А г у ы 6 е æмæ А х м æ т.
А г у ы б е. Инæлар Асахъбол, кæм ис Агуындæ?!
Асахъбол. Фыццаджыдæр уал хъуамæ салам раттаиккат,
лæппутæ. Агуындæйы рæсугъд ам ис.
А г у ы б е. Цæмæн æй æрбаластай?! Худинаг дын нæу?! Дæ
карæй уæддæр фефсæрмы у!
А х м æ т. Ус дын куы ис!
Асахъбол (бахудт). Курын уæ, худæгæй мæ ма амарут...
154
Ус, зæгъыс, лæппу? (Барæй.) Æмæ иу ус иннæйы цы хъыгдары?
А х м æ т. Чызг дæу нæ уарзы!
Асахъбол. Чи зоны, бауарза мæ.
А г у ы б е. Никуы! Ракæ нæм æй! Æвæстиатæй!
Асахъбол. Æвæстиатæй?
А г у ы б е. Æз домын!..
Асахъбол. Уагæры йын чи дæ?
Лæппу ницы дзуры.
Фæлæуу-ма, йæ уарзон ма уай, мыййаг.
А г у ы б е. О, йæ уарзон дæн! Æмæ цы?!
Асахъбол. Дæ ном та цы хуыйны?
А г у ы б е. Агуыбе!
Асахъбол. А-а-а! Дзегайы фырт? Иттæг хорз! Æгайтма
мæм дæхæдæг фæзындтæ! Æз та ма дæм ме ’фсæддонты арвити-
иаг уыдтæн, цæмæй дæ æрбакодтаиккой.
А г у ы б е. Ноджыдæр ма мын исты бæллæх саразынмæ хъавыс?!
Асахъбол. Ахæмбæллæх, ахæм, æмæдзыдæсæрразилдзæн.
А г у ы б е. Мæ сæр дæ ныр дæр хорз зилы!
Асахъбол (Ахмæтмæ). Ды та, лæппу, цы бавæййыс
чызгæн?
А х м æ т. Æз дæр йæ уарзон дæн!
Асахъбол. Ды дæр?! (Ныххудт.) Мæнæ диссæгтæ æмæ
тæмæссæгтæ! Æмæ йæ кæрæдзийæн куыд барут?
А х м æ т. Уый нæхи хъуыддаг у! Ды рауадз чызджы!
А г у ы б е. Ныр мæ бауырныдта, иуæхсæв Агуындæмæ скъæф-
джыты дæр ды кæй æрбарвыстай. Тыхмийæ дæ къухы куынæ
бафтыд чызг, уæд æрхъуыды кодтай æндæр фæрæз — хиндзинад!
Асахъбол (фæмæсты). Хъусут-ма, лæппутæ, цытæ дзу-
рут, уыдæттыл хъуыды æппын нæ акæнут æви?! (Фæссценæмæ
фæсидт.) Æфсæддонтæ!
Фæзындысты дыууæ æфсæддоны.
Акæнут уал ацы лæппуты фаллаг агъуыстмæ.
А х м æ т. Ахæстонмæ?!
А г у ы б е. Дæ агъуысты къултæ нæ нæ бауромдзысты! Кæм
ис Агуындæ?!
Асахъбол. Агуындæйæн цæмæй тæрсут?! Мæ рынчын
бинойнагимæ ис. Йемæ уыдзæн ахсæв дæр, стæй райсом дæр.
Æфсæддонтæ акæнынц лæпнуты галиуырдæм.
(Асахьбол цины худт ныккодта). О, æцæгæй дæр нæртон-
гуырдтæ!
Рухс ахуыссыд.
155
Дыккаг бон дæр та уым. Фæссценæйæ та хъуысы, ацырдæм чи тæхы,
уыцы дугъоны къæхтыхъæр. Æрбацæуы Асахъбол æмæ кæсы
уыцырдæм.
Асахъбол. Цымæ чи у уыцы фæдисон та?
Б и б и (фæзынд, йæ къухты — гыццыл дзæкъул). Дæ бон
хорз, номдзыд инæлар! (Йæ уæрджытыл серхауд.) Курын дæ,
суæгъд кæн Агуыбе æмæ Ахмæты. Стæй Агуындæйы дæр рауадз.
Мæнæ дын Дзегайы хæзнатæ! (Бадардта йæм дзæкъул.)
Асахъбол (райста дзæкъул æмæ йæм æркаст). Сыгъзæ-
ринтæ? Дзега дын сæ йæхæдæг радта?
Б и б и. Куыннæ стæй, уыцы мæрддзæст дын исты ратдзæн!
Асахъбол. Уæдæ сæ давгæ ракодтай?
Б и б и. Нæ, давгæ нæ, сусæгæй сæ рахастон æмæ йын сæ
йæхи дугъоныл рафардæг кодтон.
Асахъбол. Сусæгæй, гъи? (Ныххудт.) Давын та ма уæдæ
цы вæййы? Ацы сыгъзæринтимæ дæ бон уыд кæдæмдæриддæр
алидзын æмæ бонджын суæвын.
Б и б и. Æз — бонджын ?!.. Æмæ нæ лæппутæ æмæ нæ чызг та?
Асахъбол. Уагæры дын цы бавæййынц?
Б и б и. Лæппутæ мæ хуыздæр хæлæрттæ сты, чызджы та, дæ
фарн бирæ уæд, æрра уарзтæй уарзын.
Асахъбол. Ды дæр?! (Ныххудт та.) О дуне! Агуындæйы
чи нæ уарзы, иу ахæм ма ис уæ комбæсты?
Б и б и. А зæххыстæн, лæджы хуызæн лæг сæ чи у, уыдон æй
се ’ппæт дæр уарзынц!
Асахъбол (фæтызмæг). Æмæ мæм ацы сыгъзæринтæ
цæмæн æрбахастай, балхæнынмæ мæ хъавыс?!
Б и б и. Нæ зонын, куыдфæнды йæ нымай. Агуыбеитæн тæ-
ригъæд кæнын...
Асахъбол. Сыст уæлæмæ.
Б и б и. А зæххыстæн, нæ сыстдзынæн, цалынмæ мæ курдиат
баххæст кæнай, уæдмæ.
Асахъбол. Сыст! Дæ уæрджытыл лæууынæн æвгъау дæ.
Б и б и. Дзега афтæ дзуры: Агуындæйы, дам, дæхицæн номы-
лусæн æрластай. Æмæ кæд уый æцæг хабар у, уæд номдзыд æф-
сæддоны ном куыд хæссыс?
Асахъбол (фæмæсты). Лæппу!..
Б и б и. Хатыр! Сирвæзт мæ дзыхæй! (Йæ дзыхыл фæхæцыд.)
Асахъбол (фæссценæмæ). Æфсæддонтæ!
Фæзындысты дыууæ æфсæддоны.
Акæнут ацы лæппуйы галуанмæ æмæ йæ истæмæйты хорз фе-
нын кæнут.
Б и б и. Не слæудзынæн æз афтæмæй мæ къæхтыл! Стæй уæ
156
къæбæр дæр нæ сисдзынæн мæ дзыхмæ. Мæ курдиатæн мын истьг
дзуапп!..
Æфсæддонтæ йыл фæйнæрдыгæй ныххæцыдысты æмæ йæ ахæссынц
рахизырдæм.
Асахъбол (худы та). О, зæрдæ цинтæй куыд байдзаг
вæййы ахæм сахат! Уарзт! Уарзт! О уыцы æрдхæрæны уарзт,
кæрон дын ма уа! (Дзæкъул æрæвæры бандоныл).
Æрбацæуынц Зæли, Сафи æмæ Т а у ч е.
Асахъбол. Уæртæ нæм цы ’мбисонды бæлæттæ æртахт!
Æгас цæут!
3 æ л и. Номдзыд Асахъбол, мах æрцыдыстæм ме ’фсымæр
Ахмæт, стæй йе ’рдхорд Агуыбе æмæ Агуындæйы фæдыл, цæмæй
сæ ауадзай сæ хæдзæрттæм.
С а ф и. Ныфс нæ ис, Асахъбол мæгуыр чызг Агуындæйыл
сайдæй кæй нæ рацæудзæн.
Т а у ч е. Стæй нæ лæппуты зæрдæхудты дæр кæй нæ бацæудзæн.
Асахъбол (худгсейæ). Æз та тарстæн, уæ хъæуæй мæм куы
ничиуал фæзына, зæгъгæ! Бамбæрстон уæ... (Галуанмсе сын аца-
мыдта къухсей.) Табуафси, ахизут уал мидæмæ æмæ фенут Агуын-
дæйы.
Чызджытæ ацæуынц мидæмæ.
(Инселар дзуры фæссценæмæ.) Æфсæддонтæ, ракæнут-ма уыцы
дыууæ лæппуйы!
Чысыл фæстæдæр дыууæ æфсæддоны æрбакæнынц А г у ы б е
æмæ А х м æ т ы. Кæронæй та æрбазыны Б и б и.
Цæй, куыд, сахъгуырдтæ, Агуындæйы тыххæй уæ фæнд нæма
ивут?
А г у ы б е. Нæ! Зындоны арты нæ куы судзай, уæддæр никуы!
Асахъбол (къахсегау та). Уагæры уыцы мæгуыр чызгæй
цы кæныс, æлдары хъал фырт?
А г у ы б е. Мæгуыр, удæй мæгуыр чи у, æрмæстдæр уый у!
Æмæ ма ’фхæр Агуындæйы!
Асахъбол. Зæгъæм, байстон дæ Агуындæйы, уæд та цы
акæнис?
А г у ы б е. Демæ мæлæтдзаг тохы бацæуин! Æз ныртæккæ
дæр цæттæ дæн уыцы тохмæ! (Йсе хъамамсе фселсебурдта) Слас
дæ хъама, номдзыд инæлар!
А х м æ т (йсе хъамамсе фæлсебурдта уый дсер). Слас, Асахъбол!
Асахъбол (ныххудт). Оу, мæнæ царциатæ! Цымæ цæуыл
157
дарут уæ зæрдæ?! (Фæссценæмæ амоны.) Уæртæ уыцы богæлт-
ты дæр нæ уынут?
А г у ы б е. Амарынæй фыддæр нын цы акæндзысты?!
Б и б и (хинымæр). Ай инæларæн бынтон дзæгъæлы куы рад-
тон мæ сыгъзæринтæ!
Асахъбол (Ахмæтмсе). Ды та, лæппу, цæуыл тох кæныс,
кæд æмæ чызджы зæрдæ демæ нæй?
А х м æ т. Агуыбе æмæ мын Агуындæйы амонд мæхи цардæй
зынаргъдæр у! Ма сæ бахъыгдар æмæ мæн та маргæ дæр акæн!
Асахъбол (ныххудт та). Диссæгтæ, диссæгтæ! Искуы ма
афтæ фендæуыд?! Чызджы дæхæдæг сонт уарзтæй уарз æмæ йын
йæ уарзоны амондыл тох кæн!
Биби. Уым уа-диссагæй цы ис, инæлар?! А зæххыстæн, æз
дæр мæхиуыл нæ бацауæрддзынæн! (Бацæуы йе ’мбал лæппу-
тæм.)
Асахъбол. Ды та дæ къæхтыл слæууинаг куынал уыдтæ!
Б и б и. Æмæ уæдæ тох кæнын куы бахъæуа, уæд дæ разы мæ
зонгуытыл лæудзынæн?!
Асахъбол (бахудгæйæ). Зонгуытыл цæмæн? Сæрæй æрку-
вын æгъгъæд уыдзæн ! (Дзуры галуаны ’рдсем.) Чабæ, рарвит-ма
Агуындæйы ардæм!
Чысыл фæстæдæр рацæуы А г у ы н д æ.
А г у ы б е. Агуындæ! (Æртæ лæппуйы бацыдысты чызгмæ.)
Куыд сразы дæ ардæм æрбацæуыныл?!
А г у ы н д æ. Баба дын нæ загъта?.. Стæй уым мæ алыварс цы
уавæртæ сæвзæрд, уый куы зоныс. Æрбацыдтæн ардæм сыгъдæг
зæрдæимæ сыгъдæгзæрдæ адæммæ æмæ фæсмойнаг ницæмæй дæн.
Лæппутæ æмæ Агуындæ сæхи ’хсæн сабыр ныхас кæнынц.
Асахъбол (иуварсæй сæм зæрдæрухсæй кæсы æмæ дзуры
йæхицсен). Лæууынц æртæ сæрæнгуырды уæртæ — сæ зæрдæтæ
судзынц иу рæсугъды уарзтæй. Фæлæ се ’ртæйæн дæр йæ амонд
у сæ мæты сæр æмæ кæрæдзийы нæ хъыгдарынц! Уыйас æндон у
сæ хæлардзинад — сæ фарн! Цы ма уа уымæй рæсугъддæр хъуыд-
даг?!
Рацæуынц Агуындæйы фæдыл 3 æ л и, С а ф и æмæ Т а у ч е æд фæндыр,
стæй, кафгæ чи кодта, уыцы чызджыты æххуысæй æмæ лæдзæгыл æнцой
кæнгæйæ рацæуы Ч а 6 æ х а н дæр.
X ъ ы з м ы д æ (æрбацæуы). Мæнæ куыд хорз æрбамбырд
стут уе ’ппæт дæр!.. (Чабæханмæ.) Уый кæртмæ дæхи къахæй
куы рацыдтæ, æхсин!
158
Асахъбол. Дæ хосты фæрцы, Хъызмыдæ! Дæ хосты
фæрцы!
X ъ ы з м ы д æ. Табу хуыцауæн! Табу!.. (Лсеппутсем ба-
каст.) Агуыбе æмæ Ахмæт... (Лсахъболмæ.) Ме ’мбæлццоны уал
æрсабыр кæнын хъæуы.
А с а х ъ б о л. Чи у де ’мбæлццон?
X ъ ы з м ы д æ. Дзега. (Дзуры фсессценсемсе.) Рацу, Дзега,
дæ лæппу ам ис.
Иууылдæр, Дзега кæцæй æрбацæудзæн, уыцырдæм ныккастысты.
Биби та дзы йæхи амбæхста иннæты фæстæ.
Д з е г а (æрбацæуы). Дæ бон хорз, Асахъбол.
Асахъбол. Æгас нæм цу, Дзега.
Д з е г а (бацсеуы Агуыбемсе). Лæппу...
А г у ы б е. Баба!
Дзега йæ лæппуйы Агуындæйы фарсмæ куы федта, уæд зæхмæ æриста
йæ цæстæнгас æмæ æдзæмæй лæууы.
X ъ ы з м ы д æ (Дзегамæ). Нæ лæг, исты зæгъинаг ма дæ?
Асахъбол. Цы, дам, цы? Дæ лæг æй схуыдтай, Хъызмы-
дæ?!
X ъ ы з м ы д æ. Уæ фарн бирæ уæд, Асахъбол, абон мæм сонт
бирæгъау скъæфæджы хуызы æрбафсæрста нæхимæ, æмæ йын
фæтæригъæд кодтон — сразы дæн йæ бинойнаг суæвыныл.
Д з е г а. Хъызмыдæ!..
X ъ ы з м ы д æ. Цæй, цæй, кæдæй-уæдæй лæджы ми бакодтай
æмæ йæ цы сусæг кæныс адæмæй? (Инселармсе.) Ардæм та æрба-
цыдыстæм фæдисы уæртæ лæппуты фæдыл. (Дзегамсе.) Уыныс
сæ, нæ лæг? Мауал катай кæн, сæрæгас сты. Уæвгæ, Асахъбол,
мæхæдæг дæр Агуындæ æмæ Агуыбейы мæтæй, зоныс æй, æнæн-
цой фæдæн.
Асахъбол. Æз дæр, Хъызмыдæ. Агуындæйы афтæ тынг
бауарзтон мæхи хъæбулау, æмæ мæ æрфæндыд æлдары фырты
бафæлварын, чызджы уарзты аккаг у æви нæ. Тарстæн, искæд
бон ын йæ мæгуырдзинадæй йæ цæст куы рæхойа, уымæй дæр.
Уымæн баурæдтон знонæй нырмæ лæппуты.
Ч а б æ х а н. Хуыцау, дæхицæй бузныг! Æз та дисы бацыд-
тæн, цы кодта нæ лæг, зæгъгæ.
Б и б и (хинымсер). Ай лæугæйæ фынтæ уынын æви?!
Асахъбол (Агуыбемсе). Агуындæйæн дзæгъæлы тарстæ
мæнæй, лæппу. Æз зонын, судзгæ уарзондзинад циу, уый. (Ча-
бæханæй.) Мæнæ ис мæ зæды хай мæнæн дæр.
Ч а б æ х а н (бахудт). Цæй-ма, Асахъ!..
159
Асахъбол. Кæуыл æй хъуамæ баивон мæ хурты хуры!
Афтæмæй та Чабæ дæр мæгуыр чызг уыд. Фæлæ йын йæ мæгуыр-
дзинад æз ницæмæ æрдардтон. Дæ фыд Дзега та фадат нæ лæ-
вæрдта дæ амондæн, æмæ уæд æз æмæ мæнæ Хъызмыдæ сфæнд
кодтам Агуындæимæ уæ хъысмæт баиу кæнын. Чындзæхсæв уын
аразын тæккæ ацы бон мæнæ мæхи хæдзары! Стæй уæ уыйфæстæ
куы бафæнда ам, махимæ, цæрын — табуафси, уæ фаг уавæртæ
нæм ис!
Б и б и (ныхъхъæр кодта). О, Уастырджи дын раарфæ кæна!
Ай бынтондæр зæды хуызæн лæг куы дæ! Мæ сæрæй дын ныл-
лæг кувын!
Д з е г а (хинымæр Бибийæ). Ам куы ис уыцы сафинаг дæр!
X ъ ы з м ы д æ (Агуындæ æмæ Агуыбемæ). Арфæ уын кæ-
нын, мæ чындз æмæ мæ лæппу!
Чабæхан, Арфæ уын кæнæм не ’ппæт дæр! Амондджын ут!
Чызджытæ арфæйы хъæбыстæ кæнынц Агуындæйæн.
Амондджын ут сымах дæр, Хъызмыдæ!
^Агуыбе (бацæуы ииæлармæ). Бузныг!.. Бузныг, Асахъбол!
(Йæ сæрæй йын æркуывта.) Ныббар, Ахмæтимæ дæм ахæм хъæ-
бæр дзыхæй кæй дзырдтам... Мæ цæсгом судзы!
Асахъбол (бахудт). Азымы уæ нæ дарын. Мæхи уæм кæд
тызмæгæй æвдыстон, уæддæр мæ цинтæн та кæрон нал уыд, куыд
сæрæн, стæй кæрæдзийыл куыд æнувыд стут, уый куы федтон,
уæд! Æмæ кæннод мæнæ иннæтæ та? Йæхи мæт уæ ничи кæны,
кæрæдзийы амондыл тох кæнгæйæ! Куыд сæрыстыр вæййын, мæ
адæмы ахæмæй куы фенын, уæд! Уымæн æмæ æппæтæй ахсджиаг-
дæр уый у, Дзега, мулк нæ фæлæ! Куыд дæм кæсы?
Д з е г а (хъуыдыдзастæй). Раст у дæ ныхас, Асахъбол... Раст
у. Æвæццæгæн, адæймаджы уарзтæй стырдæр хъæздыгдзинад нæй.
(Агуыбемæ.) Амондджын ут, мæ лæппу, Агуындæимæ.
X ъ ы з м ы д æ (хъазæгау). Федтай, нæ лæг? Фыртæй, фы-
дæй мæгуыртимæ бахæстæг кодтат æмæ тыхсгæ ма кæн! Мæгуы-
ры намыс бæрзонд у!
Ч а б æ х а н (цины худт ныккодт). Бахатыр кæнут... Мæн-
мæ гæсгæ, алы адæймагмæ дæр ис исты низ: кæмæн — йæ буары,
кæмæн та — йæ уды. Æмæ, æвæццæгæн, æппæт уыцы низтæн ис
иу æвдадзы хос — Уарзондзинад! Хъæздыг æмæ мæгуыры уый
скæны æмсæр. Тызмæг адæймагæн йæ зонд ысиу кæны йæ зæр-
дæимæ, æмæ адæймаг аивы йæ тызмæг уаг.
Асахъбол. Уæлахиз уæд кæддæриддæр уыцы æвдадзы
хос, Чабæ!
160
Ч а б æ х а н. Уарзæттæ! Адæм се ’пнæт дæр куы уаиккой
уарзæттæ — фыдæхæн зæххыл фесæфид йæ кой дæр!
Асахъбол. Æмæ уый тыххæй аразæм дыууæ чындзæхсæвы!
X ъ ы з м ы д æ (фæджих). Дыууæ?!..
Асахъбол. О, Хъызмыдæ! Сымах чындзæхсæв дæр кæ-
нæм! (Райсы дзæкъул.) Мæнæ адон та дæ лæджы хæзнатæ сты
æмæ сæ райс. (Радта йæм сæ). Абон махæн Уарзты стыр бæрæг-
бон у! Æрцæгъдут-ма, чызджытæ!
Тауче æрцагъта фæндырæй, иннæтæ æмдзæгъд кæнынц.
Чабæ, æнæ ракафгæ дын нæй! Кæдæй-уæдæй ма ирон кафт кæ-
нæм!
Инæлар бацæуы Чабæханмæ, хоны йæ кафынмæ. Ус исдуг йæ ныфс нæ
хæссы. Стæй фæныфсджын, иуварс аппары йæ лæдзæг æмæ рацæуы.
Кафынц инæлар æмæ Чабæхан.
Æ м б се р з æ н
2002 аз
11 Хæмыцаты Цæрай
УАРЗÆНТТÆ
Дууæархайдон лирикон драмæ
АРХАЙГУТÆ:
Д з е г а — æлдар, 50-анздзуд.
А г у 6 е — æ фурт, уиндгун лæхъуæн, 22- анздзуд.
Б и 6 и й — се ’хуæрст, 25-анздзуд.
X ъ и з м и д æ — мæгур силгоймаг, 45-анздзуд.
Асахъбол — паддзахи æфсади инæлар, 46-анздзуд.
Киабæхан — æ биннойнаг, 43-анздзуд.
С и к ъ о — мæгур лæг, 60-анздзуд.
А г у н д æ — æ кизгæ, бæрзонд æма рæсугъд, 18-анздзуд.
А х м æ т — бæзæрхуг мæгур лæхъуæн, 22-анздзуд.
3 æ л и й — æ хуæрæ, 19-анздзуд.
1 а у ч е^ I _ бонгинтн кизгуттæ, 20 анзей уæнгæ.
С а ф н и )
Дууæ æфсæддони æма æртæ кафæг кизги.
Архайд цæуй Иристони гъæутæй еуеми XIX æноси.
ФИЦЦАГАРХАЙД
Фиццаг нивæ
Рагон хуæнхаг гъæу. Минкъий фæзæ. Фæстегæй лæууй устур дор, разæй
ба фæйнердигæй ес дууæ минкъийдæр дори. Фæссценæй игьусуй фæндури
рæсугъд цагъд.
А х м æ т (æрбацæуй сабургай, фæндури цагъдмæ игъосгæй).
О еци алæмæти фæндури цагъд, мæ реуи арт хъæбæрæй хъæбæр-
дæр ка содзун кæнуй! Цæгъдæ, мæ зæнхон изæд! Цæгъдæ, æма си
исæрра уон бунтондæр!
А г у б е (æрбацæуй). Ахмæт!..
А х м æ т (дзурд райсгæй). Игъосис, Агубе?! Агундæ бабæй
цæгъдуй!
162
А г у б е. Дессаги кизгæ! Кæми адтæй а фæстаг рæстæги?
А х м æ т. Уæллаг коми æ мади æрвадтæлтæмæ.
А г у 6 е. Æ хузæ куд искалдта! Æрæги мин баба мæ игурæн
бони кувд ку искодта...
А х м æ т (дзурд райсгæй). Уæд Агунди фæндури цагъдмæ
адæмбæл базуртæ разадæй. Кафтонцæ зæрондæй, æригонæй!..
А г у б е. Ке зæрдæ фæллæудтайдæ!
А х м æ т. Уотæ мæмæ кæсуй, цума уæлæ хонхи фахсбæл еци
хæдзарæ изæди бадæн æй!
А г у б е. Мæнмæ ба уотæ кæсуй, цума хонхи фахсбæл исирæз-
тæй алæмæти деденæг! Тæрсун, есге æй ку ’ртона!
А х м æ т. Тæрсун æз дæр! Цума æ фæндури зæлтæй игъусуй
цидæр сосæг сагъæс. Кæд, миййаг, есге мæтæй...
Е у м æ (зарунцæ фæидури цагъдмæ, хонхи фахсмæ уæлæмæ
кæсгæй).
Æвæдзи, ду арвæй æртахтæ нæ коммæ, гьей!
Æма нур изæдти мах хонæн дæ номæй, гъей!
Цийнитæ дæ фæндурæй хуæнхти итауис, гъей!
Æдзохдæр мах деси ду уомæй æфтауис, гъей!
Уæддæр нин нæ нифс ба дæ фæндур ку сæттуй, гъей!
Кæд есге ном еруй, миййаг, е дæ сæнтти, гъей!
Устур дори фæсте æрбазиннуй Бибий.
Уæд амæндтæй хайгун уой хонæн æрмæстдæр, гъей!
Хицæ ’й мæ кæндзæнæй нæ еугур бæстæ дæр, гъей!
С и к ъ о е усхъæбæл æрбахæссуй согти баст. Уой фæууингæй, лæхъуæнтæ
фæййаууон æнцæ.
С и к ъ о (зæнхæбæл æривæруй æ согтсе). Офф! Бафæллад-
тæн. (Æ цæсгони хед сæрфуй къохмæрзæнæй.)
Б и б и й (бацæуй имæ). Фæууидтай, Сикъо, дæ кизги фæнду-
ри цагъдмæ бабæй нæ лæхъуæнтæ куд джехтæ кæнунцæ?
С и к ъ о. Кæд син æндæр куст нæййес, уæд джехтæ кæнæнтæ.
Б и б и й. Дæ согтæ дин исдавон уæхемæ?.. Уæдта ци, уой
зонис? Дæхемæ мæ ихуæрстæй ку райсисæ.
С и к ъ о. Сæрæй ести кодтай? Ихуæрститæ æлдæрттæмæ фæууй.
Б и б и й. А зæнхистæн, не ’лдæртти æхсæн дæр мæмæ дæуæй
гъæздугдæр неке кæсуй, Агундæ ке кизгæ ’й!.. Куд мæгур æнцæ
нæ хъал æлдæрттæ, уæхæн кизгæ ке къæсæрæй нæ ракæсуй! (Сог-
тæбæл æрбабадтæй.) Бадиæруагæс уæд, Сикъо, ку æй рауи-
нун, уæд мæ зæрдæ мæ реуи нæуæгзад уæрау искафуй.
С и к ъ о (рамæстгун сей). Бибий!..
163
Б и б и й. Ехх, Сикъо! Ду æ фидæ дæ æма, æ уиндæй сæр куд
зелуй, уой нæ зонис.
С и к ъ о. Исуадзæ мæ согтæ!
Б и б и й. Æзинæ сæумигон абæлти дон исхаста æма уæртæ еци
дорбæл фенцойнæ кодта. А зæнхистæн, хицæй рамардтæн и дор-
мæ: æ бунати, зæгъун, æз цæмæннæ фæдтæн еци сахат!
С и к ъ о . Ниууадзæ дæ сæргъæн дзубандитæ, Бибий!
Б и б и й. Уæхæн адгин мин иссæй еци дор! Æзинæ ибæл
цæйбæрцæ фæббадтæн!
С и к ъ о. Исбадæ ибæл нур дæр æма исуадзæ мæ согтæ!
Б и 6 и й. Дæ согти мæтæ ци кæнис, Сикъо, дæ кизги туххæй
мæ мæтæ берæ фулдæр æй. (Исистадæй æма согтæ исесуй е
усхъæмæ.)
С и к ъ о. Барæн, мæхуæдæг сæ исхæссон!
Б и б и й. Нæ фал æма куд къинди дæ, Сикъо! Агунди æрмæст
цæстæй фæууинон, уой дæр мин æвгъау кæнис. (Фæххæссуй сог-
тæ.)
С и к ъ о. О, куд сæргъæн дæ, Бибий! Куд сæргъæн дæ!
Б и б и й. Е ба æй дæ кизги фуд!
С и к ъ о (рандæуй æ фæдбæл). Хуцау дин ма уа...
Д з е г а (æрбацæуй сæрустур æма тузмæгхузæй, Бибийи
фæдбæл рагьæр кодт). Ихуæрст/ (Минкъий фæстæдæр фæз-
зиннуй фæстæмæ Бибий æнæ согтæй). Сикъойæн лæггадæ кæ-
нунмæ нæ нæ евдæлуй. Дæлæ галтæмæ никкæсæ!
Б и б и й. Галтæ хезунцæ æнцад, æлдар, ци сæмæ кæсон?
Д з е г а. Хъæрæу, нæ уинис, сæ сæртæ ацирдæмæ куд исараз-
тонцæ, уой?!
Б и б и й. Кæд етæ дæр Агунди фæндури цагъдмæ игъосунцæ.
Д з е г а. Фæндури цагъдæй галтæ не снард уодзæнæнцæ,
хæлеугъæлæс!
Б и б ий (еуварсмæ). Агъуд берæгътæ дин сæ ниццæгъдæнтæ!
(Рандæй.)
Д з е г а (фахсмæ уæлæмæ кæсуй). Нæртон кизгæ... Ци арæхст-
гун къохтæ ин ес ! Уæхæн мæгур хæдзари уæхæн изæд исæнтæ-
сæд!.. Æвгъау син æй, бæргæ!
X ъ и з м и д æ (æрбацæуй, минкъий тæскъæ æ къохи кæрдæ-
гути хæццæ). Æлдар, Агунди фæндури цагъдмæ ку ниссах дæ ду
дæр Ахмæт æма Агубей хузæн. Уинис сæ уæртæ къæдзæхи рази?
Д з е г а. Е Ахмæт, фал мæ фурти ба ци гъæуй?
Хъизмидæ. Дæ фурти зæрдæ 6а айнæг дорæй конд æй?
Д з е г а. Ке фурт æй, е си иронх нæ ’й, Хъизмидæ.
X ъ и з м и д æ. Уотемæй æй куд уадзис Ахмæти хæццæ æрд-
хуæрттæ ун?
164
Д з е г а. Еу мади æхсирæй исгъомбæл æнцæ, уой ку зонис-.
Мæ бийнойнаг, рохсаг уæд, сæйгæгæнагæ адтæй. Агубе ин ку
райгурдæй, уæд нæбал исистадæй бунтондæр... Æ мади дзедзе нæ
бададта нæуæг игурд.
Хъизмидæ. Ахмæти мæгур мади фæрци фæййервазтæй,
фал уæддæр мæгурти дæ сæрмæ нæ хæссис, хъал Дзега.
Д з е г а. Цæй, райдæдтай бабæй!
X ъ и з м и д æ. Зæгъæн, дæ фурт Агубе æма Агунди зæрдити
иссугъдæй, ниххуссунгæнæн кæмæн нæййес, уæхæн уарзти цæ-
хæр, уæдта ци ракæнисæ?
Д з е г а. Ци дæлгоммæ дзубандитæ?!.. Естæмæй сæбæл фæг-
гурусхæ дæ?
X ъ и з м и д æ. Ци не ’рцæуй, æлдар!
Д з е г а. Де ’взагбæл къуæлли разайфæд! Макæдбал æй зæгьæ!
Хъизмидæ. Тæрсун, Агундæ мæ халæ ку рахуæра, дæ
фурт Агубе ба мæнæ дæ ади бони хъисмæтмæ ку ’рцæуа есгæд.
Д з е г а. Мæ аци бони хъисмæтмæ?!..
Хъизмидæ. Гъо, дæхуæдæг дæхецæн ке исаразтай, еци
хъисмæтмæ!
Д з е г а. Тохи бон! Æма ду дæхуæдæг нæ исаразтай дæхецæн
мæнæ дæ абони хъисмæт? Æригонæй дæ раскъафта цæхæрцæстæ
лæхъуæн, фал æй фæрстæбæл фæххуастай æма си дæхе байстай!
Нæлгоймæгтæй дæхемæ искаст неке бауагьтай! Дæ ном дессагæн дзо-
руйнаг фæцæй нæ кæмтти, Хъизмидæ! Кæрдæгутæй хуастæгæнæг
искодтай дæхецæй, уотемæй дæ фидиуæларт байзадтæ — ке фудæй?!
Хъизмидæ. Мæ тæрегъæдæй фæсмон фæккæнæд е!
Д з е г а. Фæккæнæд! Ка æй?
Хъизмидæ (исервазтæй си). Лæууй мæнæ мæ рази!
Д з е г а (фæссах сей.) Æз?! Тохи бон! Æз ба дæуæн ци баун?
Æз — æлдар, ду ба ка дæ?
Хъизмидæ. Зæрдæ уой ку хатидæ, бæргæ!
Д з е г а. Зæрдæ?..
X ъ и з м и д æ (дзурд райсгæй). Ду нæ балæдæрдзæнæ уой,
æлдар! Уогæ дин æй ци сгъæр кодтон, уал æма уал анзи мæ реуи
ци сосæгдзийнадæ фæххастон, уой?! Гъо, æз байзадтæн мæ фиди-
уæларт, фал еунæгæй нæ байзадтæ ду дæр?!
Д з е г а. Тохи бон! Æма мæ зинбæл цийнæ кæнис?! Гъема
цийнæ кæнæ!.. (Фæссценæмæ фæккастæй.) Еци галтæ!.. Кæми
бабæй æрбадæлзæнхæ ’й ме ’хуæрст?! Сикъой дуармæ бабæй лæууй
айфонмæ! (Рандсеуй.) Уоми ин цума муд никкиндæй!
Хъизмидæ уеуиæгæй). Æ фонс, æ мулкæй æндæр нецибал
уинуй лæг. Ниййех æй æ зæрдæ... Мадта еци ех æртайун кæнун
ма исуа мæ бон?
165
Асахъбол (сербацæуй рагон инæлари дарсеси, се реубæл
усерæсеаг хуæрзеугутсе). Дæ бон хуарз, мæнæ дзæбæх силгой-
маг! Кæми цæруй ами хуастæгæнæг Хъизмидæ?
Хъизмидæ. Хъизмидæ?.. Цæмæн æй агорис, хуарз лæг?
Асахъбол. Гъуддаги фæдбæл... Баамонæ мин æ хæдзарæ.
X ъ и з м и д æ. Е... æз дæн.
Асахъбол. Ду дæ?
X ъ и з м и д æ.Барæнуай-барæн, ду инæлар Асахъбол нæ дæ,
Хъæреуи комæй?
Асахъбол. Зонис мæ?
X ъ и з м и д æ. Дæу ба ка нæ зонуй Иристони кæмтти?
Асахъбол. Дæ сæр мæ хъæбæр æхсицгæ багъудæй. Мæ
бийнойнаг сæйгæ æй, æ уæргутæ æ коммæ нæбал кæсунцæ. Цæ-
веттон, дан, ду уæхæн незтæн æвдази хуастæ кæнис.
Хъизмидæ (батухстæй). Æз?..
Асахъбол. А комбæсти æндæр неци дзорунцæ адæм.
Хъизмидæ. Нæ, нæ. Сумах аккаг æнхус мæ къохи нæ
бафту йдзæнæй.
Асахъбол. Дæ хуарзæнхæй, бавзарæ. Дæ лæггадæн устур
аргъ райсдзæнæ мæнæй.
X ъ и з м и д æ. Неци мæ гъæуй, Асахъбол...
Асахъбол. Æмадта куд? Мæ бийнойнаг уæхæн тухст
уавæри æй æма ин де ’нхус бавгъау кæнай? Мæ курдиадæ...
Хъизмидæ. Дæ курдиадæ æз устур кадæбæл нимайун
мæхецæн, гъе фал...
Асахъбол. Æз зонун... дæ царди хабæрттæ.
Хъизмидæ. Зонис?
А с а х ъ б о л. Нур æй нæма хатун, ци хузи, фал мæ бон ци уа,
уомæй дин лæггадæ кæндзæнæн.
X ъ и з м и д æ. Лæггадæ... ду мæнæн? Уанцон нæй, инæлар!..
Асахъбол. Дæ хуарзæнхæй, Хъизмидæ.
X ъ и з м и д æ. Цæй, хуарз... бавзардзæнæн. Мæнæ ма кæрдæ-
гутæ рамбурд кæнон æма уæмæ исон зиндзæнæн.
Асахъбол. Арфæгонд уо! Файтон дæмæ рарветдзæнæн æма
ма фæззийнадæ кæнæ. (Рандсеунмсе гьавуй. Фæссценæй бабсей
райгъустæй фæндури цагьд). Ка цæгъдуй уотæ дзæбæх?
Хъизмидæ. Агунди рæсугьд.
Асахъбол. А-а-а! Фегъустон æ кой... (Фахсмæ уселсемæ
ксесуй.) Дессаги фæндурдзæгьдæг! Бетъирбухæй Иристонмæ ку
’рцæуæн, уæд мæ бийнойнаг Киабæхан нæхе ирон фæндури цагъ-
дæй æрра фæккæнуй раст. Мæ цæститæбæл уайуй, Агунди цагъд-
мæ игъосгæй æ нез куд иронх кæнидæ, е.
166
X ъ и з м и д æ. Ка ’й зонуй, мæ хуасти хæццæ ин аци фæнду-
ри зæлтæ дæр фенхус уионцæ æ нез фæссорунæн.
Асахъбол. Уæдта кизги фæлласон нæхемæ еу рæстæгмæ?
Бадзубанди кæнон æ ниййергути хæгщæ?
X ъ и з м и д æ. Барæнæ, фæууинон бал сæйги... Æма уæд
Сикъоетæмæ еумæ иссæудзинан.
Асахъбол. Мадта уæд хуарз. Хуæрзбон бал уо! (Рандсей.)
Хъизмидæ (еунæгæй). Номдзуд инæлар! Æ тухтæн кæрон
кæмæн нæййес, еци сахъ тугъдон лæт\ Лæггадæ, дан, дин кæндзæ-
нæн!.. Мæгур силгоймагæн аргъ кæнун зонуй. Фал нæ хъал Дзе-
га ба... Барæнæ, кæд нур мæ хъауритæмæ бахицæ кæнидæ.
Д з е г а (сербацсеуй, Асахъболи фæдбæл кæсгæ).Е инæлар
Асахъбол ку æй. Ци дзубандиаг æй адтæй дæ хæццæ?
X ъ и з м и д æ. Дæуæн ци уæлдай æй, æлдар? Æвæдзи æй мæ
сæр багъудæй.
Д з е г а. Ме сæфт си уинун!
X ъ и з м и д æ. Цæмæн уæд?
Д з е г а. Мæ зæнхити еу хай мин байста. Номдзуд инæлар æй,
зæгъгæ, уæд æ цæсгон гъæуама бахуæра?
Хъизмидæ. Етæ де ’рвадæ Хъарамани зæнхитæ ку адтæн-
цæ. Хъараман ку рамардæй, уæд сæ ду дæхе бакодтай. Цæмæн?
Ка дин равардта барæ?
Д з е г а. Мадта сæ мæ разæй ка гъæуама бакодтайдæ æхе?
Хъараманæн цæуæт нæ байзадæй, мæ цæсгон æ рази кæдзос æй!
Хъизмидæ. Асахъболи цæсгон ба дæ рази бунтон кæдзос
æй! Еци зæнхитæ ин паддзахи лæвар æнцæ.
Д з е г а. Æма æхе зæнхитæ æ фагæ нæ ’нцæ?!
X ъ и з м и д æ. Æма дæуæн дæхе зæнхитæ дæ фагæ нæ ’нцæ?
Уæдта кæми фесгухтæ ду? Асахъболи ном ба æгас бæсти зунд-
гонд æй! Уæрæсе æма Турки тугъди хъайтар.
Д з е г а. Æ сæрбæлдзорæг ку исдæ уайсахат!
Хъизмидæ. Гъулæг дин æй, æлдар? (Бахудтæй æма
рандсей.)
Д з е г а (еунæгæй). Неке имæ кæсуй?! Инæлари æ сæр багъу-
дæй!.. Фал дессаг! Асахъбол Сикъой хæдзарæмæ цæмæн ниссæц-
цæ æй? Сикъой сæр дæр æй багъудæй? Лæдæрд æй гъуддаг: Агун-
дæмæ æхсайуй инæлари зæрдæ! Æвæццæгæн ин уосæ нæбал ес.
(Рандсей.)
Фæссцени банцадæй фæндури цагъд. Сæ гогойнити хæццæ æрбацæунцæ
дондзау кизгуттæ: 3 æ л и й, С а ф и й æма Т а у ч е.
3 æ л и й. Аци фæзæмæ ку ’рбацæун, уæд мæбæл базуртæ
разайуй. Ардигæй хуæнхтæ куд рæсугъд зиннунцæ! Кенæба нæ
167
минкъий гъæу хонхи фахсбæл!.. Æрфæндуй мæ кафун æма зарун!
(Æ гогойнæ зæпхæмсе æруадзуй æма маргъау зелдох кæнуй.)
Иннæ кизгуттæ дæр сæ гогойнитæ зæнхæбæл ниввæрунцæ æма æртемæй
сæхе ерхæфсунцæ, гъæр ходгæй кæрæдзей басхуайунцæ.
С а ф и й. Кизгуттæ, Агундæ æрцæуй донмæ.
Т а у ч е. Æма ’й æ фидæ Сикъо еунæгæй еу къахдзæф ракæ-
нун дæр ку некумæ уадзуй.
С а ф и й. Еунæгæй нæ æй. Æ гьæуайгæнæг Бибийи хæццæ
бабæй æрцæуй.
3 æ л и й. Æ фæндурæй ку ’рцæгъдуй, уæд нæ комбæстæ
дзæнæт фестуй раст!
Т а у ч е. Цæй, æгæр æй ма стауетæ, кенæба нæ еугур дæр нæ
фидиуæларт байзайдзинан бадгæ.
3 æ л и й. Цæмæн, Тауче?
Т а у ч е. «Агундæ-Агундæ» кæнунцæ еугурæй дæр! Сауæнгæ
ма иннæ кæмттæбæл дæр райгъустæй æ кой. Мах феппайгæ дæр
некебал кæнуй. Никки ба паддзахи кизгæй фæлустдæр æй!
3 æ л и й. Цæмæннæ уа фæлустдæр?! Æлдæрттæй æй æ ций-
нæмæ фæндурдзæгъдæгæй ка æрхонуй, етæ ин уæхæн зинаргъ
лæвæрттæ ракæнунцæ!
Т а у ч е. Æппунфæстаг, фæндурæй æз дæр цæгъдун!
3 æ л и й. Ниууадзæ дæ дзубандитæ, Тауче. Æнæуой дæр аци
бонти Агундæ цума æ кеми нæбал æй. Цидæр æрцудæй кизгæ-
бæл...
Æрцæуй А г у н д æ æд гогойнæ, æ фæдбæл ба — æ гъæуайгæнæг Б и 6 и й
æд хъриймаг.
Агундæ, æ фæндур ка не ’рхæсса!
А г у н д æ (батухстæй). Æма...
С а ф и й (дзурд райсгæй). Еу «æма» дæр нæ! Кæд дæ баба-
йæй не ’ндеуис, уæд имæ мах исæрветдзинан корæг. Мæнæ дин
дæ хæццæ гъæуайгæгæн ке рарвиста, еци сахъ игурд Бибийи.
(Басхуста лæхьуæни). Æццæйнæ, Бибий?
Б и б и й. Хъæбæр раст зæгъис, скъæфуйнаг!
3 æ л и й. Дæ хуарзæнхæй, Бибий, иссо Сикъомæ æма ин нæ
курдиадæ зæгъæ, раттæд нæмæ фæндур.
Бибий игъæлдзæгæй фæййаууон æй.
С а ф и й. Дæ гогойнæ æруадзæ, Агундæ.
А г у н д æ. Баба... миййаг...
3 æ л и й. Бабайæй ма тæрсæ, нæ курдиадæн исаргъ кæндзæ-
нæй. (Æ гогойнæ ин æресуй зæихæмæ.)
168
С а ф и й. Цæмæй дин тæрсуй, не ’хсæн дæ хуæргæ есге ра-
кæндзæнæй?
Т а у ч е. Æви дæу бабайæй æндæр уæхæн кизгæ некæмæн ес?
Мадта мæ бабай рафæрсай.
С а ф и й. Дæ хæццæ æхе ка баруй, Тауче!
3 æ л и й (къахæгау). Фал уæддæр Агундæ уæхæн æнкъард
цæмæн æй?
А г у н д æ. Æз?.. Кунæ.
3 æ л и й. Цæветтон, цидæр сагъæссаг мæти бафтудæй дæ зæрдæ.
С а ф и й. Маке бауарзæд.
А г у н д æ (æфсæрмигæнгæй бахудтæй). Цæмæн уæмæ уотæ
кæсуй, кизгуттæ?
Б и б и й фæззиндтæй æд фæндур.
3 æ л и й. Мадта кæд е уотæ нæ ’й, уæд дзæбæх æрцæгъдай.
Бибий равардта фæндур Агундæмæ. Е æрцагъта. Бибий кизгутти хæццæ
игьæлдзæг кафт кæнуй. Фæстæдæр æрбацæунцæ А х м æ т æма А г у 6 е —
кафт банцадæй.
Б и б и й. Ахмæтæн еу кафт! Сафийи хæццæ! (Ахмæт Агун-
дæмæ ниссæццæ ’й). Цæй, Ахмæт, дæ гъæлæс кумæ ниххæлеу
æй?! (Агундæ æрцагъта).
Ахмæт кафуй Сафийи хæццæ. Кафти фæсте Сафий бацудæй Агундæмæ
æма ин фæндур æ къохтæй райста.
С а ф и й. Аци фæндури фудæй Агундæн æхемæ кафти барæ
некæд æрхауй. (Бацудæй Таучемæ æма имæ дæттуй фæндур.)
Æрцæгъдай, Тауче.
Т а у ч е. Мæ къох ресуй, цæй!
С а ф и й. Уой бæсти де ’взаг ку ресидæ! (Æ къохти ин
фæтътъунста фæндур.) Райвазæ!
Тауче æрцагьта.
Агубе, исаккаг кæнæ Агунди хæццæ.
Агубе кафуй Агунди хæццæ. Лæхъуæн æма кизгæ кафти кæрæдземæн
лæдæрун кæнунцæ сæ тухгин уарзт. Ахмæт æма сæмæ Бибий хинцкаст
кæнунцæ.
Б и б и й (фæстæдæр нæбал бауорæдта æхе). Фæде-ес! Мæ
зæрдæ мин кадæр фæххæссуй! (Æ хъриймагæй уæлæмæ фæггæ-
рах кодта.)
Кафт æма фæндури цагъд дзухълæуд фæцæнцæ. Еугур дæр топпи гæрахæй
фæссах æнцæ.
Æ м 6 æ р з æ н
169
Дуккаг нивсе
Фæзи бабæй. Устур дори рази лæууй А х м æ т.
А х м æ т. Аци фæзæ мин тæккæ зинаргъдæр бунат ку иссæй.
Ардæмæ зиннуй уæлæ фахсбæл еци изæдбадæн... уБатухстæй.)
Æрцæуй! Нæ! Æртæхуй бабæй зæнхæмæ æрвон изæд! Кутемæй
ин базонон æ зæрди сосæгдзийнадæ? Кæд Агубе æй æ мæти сæр.
Еубонæ ин цума гьазти æ уарзт балæдæрун кодта... Нæ, е, æвæ-
дзи, мæ цæститæбæл рауадæй!
Минкъий фæстæдæр æрцæуй А г у н д æ æд гогойнæ.
Агундæ!.. (Кизгæ серлæудтæй.) Абони бабæй хуæнхтæбæл азæл-
дæй дæ фæндури æнкъард цагъд. Цæветтон си иннæ хæттитæй
уæлдай никки хъæбæрдæр игъустæй дæ уоди катай... Цума цæ-
мæн?
А г у н д æ. Уой раргом кæнун мæ бон нæй, Ахмæт.
А х м æ т. Бахатир кæнæ, цæмæннæ?
А г у н д æ. Ци пайда æй?.. Ка мæ балæдæрдзæнæй?
А х м æ т. Дæу ка нæ балæдæра, е, æвæдзи, еугуремæй цауд-
дæр уидæ.
А г у н д æ. Нæ хъал æлдæрттæн мадта уой зæгъай.
А х м æ т (æ нифс фæссастæй). Не ’лдæрттæй æй дæ тас?
Мадта уæд бæлвурд зонун, ке туххæй æй дæ катай.
А г у н д æ. Дæумæ гæсгæ, ке туххæй?
А х м æ т. Ме ’рдхуард Агубей.
А г у н д æ (æнæиифссей). Æлдари фуртæн мæн хузæн мæгур
кизгæмæ ка ратдзæнæй фæндаг?
А х м æ т. Æма нæхе мæгурти æхсæн дæр уосгортæ минкъий
ку нæййес миййаг.
А г у н д æ. Нæ, Ахмæт, неке мæ гъæуй.
А х м æ т. Уæдта си есге иссирдта дæ зæрдæмæ фæндаг?
А г у н д æ. Мæ зæрдæмæ уæлдай фæндæгтæ нæбал ес. (Ран-
дæй.)
А х м æ т (еунæгæй). Ци æдули фæрститæ æй фæккодтон! Æ
мæти сæр Агубе ке æй, уой ку зудтон, уæд ма мæнгæ нифситæй
ци ерхæфстон мæхе?! Цæмæ ма æнгъæл кæсон нур?! Дуйне мæ-
бæл æвеппайди ку баталингæ æй! (Æ хъамамæ фæллæбурдта.)
Æвæдзи, мæ рамæлун хуæздæр!..
3 æ л и й (фæззиндтæй). Ме ’нсувæр!.. Агунди хæццæ бабæй
ку дзубанди кодтай. Лæдæрун дæ тухст. Фал... Дæхе тохæнæй
мабал марæ.
А х м æ т. Мæ мадæ, æвæдзи, ме ’намондæн исгъомбæл кодта
Агубей!
170
3 æ л и й. Ахмæт! Куд ди исервазтæй еци загъд ба?!
А х м æ т (æрæгиау). Нæ зонун. Цитæ дзорун, уой нæбал
лæдæрун.
3 æ л и й. Дæу гъæддух ка хонуй, е дæ хуарз нæ зонуй!
А х м æ т. Ци бакæнон мадта, ци?!
3 æ л и й. Ци бакæнун ма дæ бон æй?! Ке зæрдæ æртасун
кæндзæнæ тухæй?! Кизгæ Агубей мæтæй гъæрзуй. Уæдта ди иронх
ма уæд: нури уæнгæ Агубей хæццæ дех кодтайтæ уæ коми коми-
дзаг, фал аци комидзагæн дехгæнæн нæййес! Зæрдæ хеваст æй —
ма бакæсæ æ коммæ, ма исфудæнхæ уо де ’рдхуардмæ. Еу мади
æхсирæй хаст ку айтæ!
А х м æ т (æрæгиау.) Гъо, еу мади æхсирæй... Дæ унаффæ мин
кæддæриддæр хъаурæ дæттуй, мæ хуæрæ.
3 æ л и й. Рацо нæхемæ.
А х м æ т. Цо бал дæхуæдæг. Мæхе барæ мæ бауадзæ еуминкъий.
3 æ л и й. Ахмæт!..
А х м æ т (дзурд райсгæй). Зиндзæнæн, Зæлий!
Кизгæ рандæуй.
Мадта нур куд?.. Ци кæнон? Æнсувæри адæ мин ка кæнуй, еци
æрдхуарди фæндагбæл æрлæууон æви мæ изæди хайи? Сæ амонд
син фехалон? Æма уæд ци рамболдзæнæн уомæй? Уæдта ци фуд-
гин æнцæ мæ рази? Агундæ æма Агубей тухст уавæри уинун куд
бауодзæнæй мæ бон?!.. Гъомадта куд?! Куд?!.. (Федарсей.) Нæ,
мæнæй е, дæ содзгæ уарзт арф нирримæхсæ! Дæ реуи къолтæ дин
зингау содзæд, уæддæр ин бухсæ! Дæхебæл хъадамантæ æркæнæ
æма маке амонд багъигæдарæ! Æвæдзи, мæ уавæри уомæй хуæз-
дæр фæрæзнæ нæййес! Нæййес, мæ зæрдæ, байлæдæрæ æма мæ
тохæнæй ма марæ! (Дорбсел серхаудтсей.)
А г у б е (сербацудсей). Ахмæт... Ци кæнис?
А х м æ т (исиста се ссер). Ку неци... Ци гæнгæ мæ уинис?
А г у б е. Хузи цъиртт ди кунæбал ес.
А х м æ т. Дзæгъæли дæмæ уотæ кæсуй. (Исистадсей.) Хатир,
æз нæхемæ... (Фсерраст сей.)
А г у б е (æ кьох ии раахсеста). Нæ, барæнæ! Зæгъæ, ци
хабар æй, ме ’нсувæр.
А х м æ т. Нæ гъæуй, Агубе... Нуртæккæ зундгин загъд не
схаудзæнæй мæ цъухæй. Фæлтау... (Фсессцеиæмæ фсеккастсей.)
Иссæуй дæлæ Агундæ... (Дзоруй, сехецсен тухсе ксенгсей.) Гъуд-
дагмæ бавналæ! Кизгæ дæ мæтæй дзиназуй. Дæхе дæр æма уой
дæр тохæнæй мабал марæ. Куд тагъддæр рахецæн уа гьуддаг,
уойбæрцæ хуæздæр!.. Фегъустай?! Тагъддæр!
А г у б е. Фæдес æй æви?
171
А х м æ т. Гъо, фæдес æй! Фæдес! (Рæуонæн.) Кизгæмæ ци
берæ гъавгутæ ес, уой ку зонис. Цæй! (Фæййаууон æй. Агубе æ
фæдбæл кæсуй десгæнгæ).
А г у н д æ фæххæссуй дон гогойни.
А г у б е. Агундæ, кæд гæнæн ес, уæд...
Е æрлæудтæй.
Идæрдтæбæл нæ дзордзæнæн. Æз æма ду кæрæдземæ ци зæрдæ
дарæн, уой лæдæрæн... Барæ раттæ, цæмæй мийнæвæрттæ барве-
тон дæ хæдзарæмæ.
А г у н д æ (батухстæй). Агубе... Æма... дæ фидæ ба?
А г у б е. Баба?
А г у н д æ. Исарази уодзæнæй æлдар дæ равзурстбæл?
А г у б е. Исарази уодзæнæй, Агундæ! Исарази уодзæнæй!
А г у н д æ. Мадта дæ уæд... Мадта дæ уæд куд фæндуй, уотæ
кæнæ. (Рандæй.)
А г у б е. Агундæ!.. (Фурцийнæй ниххудтæй.) О мæ зæрдæ,
ма ратæхæ мæ реуæй арви цъæхмæ! (Исгæпп кодта дормæ.) Ци
хъæбæр мæ фæндуй уæлæ еци хонхи цъонгмæ истæхун æма нигъ-
гъæр кæнун: «Адæм, уарзетæ! Уарзондзийнадæ нæййес, уæд дзæ-
гъæли цæретæ!
Кæронæй æрбазиндтæй Д з е г а æма кæсуй æ фуртмæ.
Уарзетæ æма фæййервæзайтæ уæ тузмæг фæндитæй, уæ еугур
зинтæй!»
Д з е г а. Биццеу, уинун, афойнæ дин æй багъуддаг кæнунæн.
А г у б е (дорæй æрхизтæй æма си исервазтæй ). Раст зæ-
гъис, баба... (Фефсæрми æй.)
Д з е г а. Æгайтима!.. Кæд дæуæй уæддæр барохс уидæ ме
’рхæндæг зæрдæ! Нурмæ дæр ци бадис ’уотемæй, гормон? Мин-
къий ку нæййес нæ коми бонгинтæмæ дæ аккаг кизгуттæ. Фæу-
уидтай сæ айфиццаг нæ гъазтизæри.
А г у б е. Фæууидтон, баба. Еуемæй дæр си лæгъуз зæгъæн
нæййес.
Д з е г а. Æмадта кæмæ барветон нæ мийнæвæртти? Зæгъæ ’й
тагъддæр.
А г у б е. Дæхе хъæболау ке уарзис, базуртæ дæбæл ке фæнду-
ри цагъдæй разайуй, гурведауцæ æма хори тунæ ке фæххонис,
уомæ.
Дз е г а. Агундæй зæгъис? (Æвеппайди ниххудтæй.) Дзæбæх
кизгæ æй æцæгæйдæр, изæди хузæн, фал махæн æ хæццæ еумæ-
йагæй циййес?
А г у б е. Æндæр неке гъæуй мæн.
172
Д з е г а. Гъома, номбæлуосæн?..
А г у б е. Уой устур æфхуæрдбæл банимаинæ Агундæн, уæдта
мæхецæн дæр.
Д з е г а (фæттузмæг сей). Æма мæ рохс номæн æфхуæрдбæл
нæ нимаис мæгур кизги ракорун?
А г у б е. Гъома Сикъоетæн раттæ нæ фонси дзогти æмбес, æма
исгъæздуг уонцæ етæ дæр.
Д з е г а. Тохи бон! Æма нæ уæздан тог ба?! Ке хæццæ æй
исхæлæ-мулæ кæнунмæ гъавис?!
А г у б е. Баба, уойбæрцæбæл дессагæй циййес нæ тоги? Фæу-
уидтон нæ уæздæнтти уæздандзийнадæ! Фæууидтон, цæйбæрцæ
лæгдзийнадæ сæмæ ес, уой дæр! Ке си растауон?!
Устур дори фæсте æрбазиннуй Б и 6 и й гъонгæси лæдзæги хæццæ,
нæй уинунцæ Дзегаетæ.
Д з е г а. Аци хабар дæ цъухæй макæмибал исуадзæ. Нæ кадæ,
нæ намусбæл рагъуди кæнæ, биццеу!
А г у б е. Еци кадæ æма намус цæмæн гъæуама исафонцæ мæ
амонд!
Д з е г а. Еци ходуйнаги хабар райгъусуни бæсти уадзæ æма
фесæфæн нæхуæдтæ дæр! (Рæуонæи.) Никки ба инæлар Асахъ-
бол гъавуй Агундæмæ!
А г у б е. Еци кари лæг?! Нæ ми æруагæс кæнуй!
Д з е г а. Æруагæс ди кæнæд! Кизгæн айдагъ æ коййæй дæр
джехтæ кæнуй! Ранихъуæрдзæнæй нæ инæлар! Баргун æма тух-
гин æй! Е хуæрститæй, дан, æфсæддонтæ исаразта æма сæ цидæ-
риддæр фæндуй, уой кæнунцæ.
А г у б е. Тæрсун мæ кæнис уомæй! Ниххатир мин кæнæ, баба,
æнæ Агундæ нæ фæццæрдзæнæн æз!
Д з е г а. Ма фæццæрæ! Уæддæр не ’сæнхæст уодзæнæй дæ
фæндæ!
А г у 6 е. Баба!..
Кедæр гъæр (фсессценæй). Дзега, гъе Дзега! Дæ фонсмæ
дин арс балæбурдта!
Д з е г а. Нæуæгæй бабæй?! Тохи бон! (Рандæуй.) Цæмæннæ
’й рагæрах кæнунцæ?!
А г у б е. О адæймаг, дæ зунд кæд нæбал цæудзæнæй дæ
нихмæ?! Кæд бафсæддзæнæ, дзиллитæн масти хуасæ ка ’й, еци
мулкæй?! Мулк! Мулк! Адæми ка ниддехтæ кодта æма син еу
уавæри унæн фадуат ка нæ дæттуй, еци мулк! Мадта хуцау дуйне
уой туххæй рафæлдиста, цæмæй си еуетæ иннети се ’нсæрбæл ма
нимайонцæ æма сæ сæ къæхти буни æнсæндонцæ?! Цæмæй фидæ
мабал лæдæра фурти æма ин рохс амонд исаразуни бæсти е уæнг-
173
тæ федар рæхистæй бæтта?! Нæ, е цард нæ æй, фал зиндонæ!
(Фæййаууон æй.)
Б и б и й (рацæуй дори аууоиæй). Гъе мæгур биццеу, балæдæ-
рæг дæ ку нæййес! (Иинердæмсе разилдта æхе.) Дзега, Дзега!..
Еци арс дин дæ фонс искунæг кæна, уойфæсте ба дæхе сæр дæр æ
амæттаг фæууа! (Æ лæдзæг зæихи ниссагъта æма имæ кафгæ-
заргæй дзоруй, куд æлдармæ).
Уæ ме ’лдар, дæлзæнхæ ниххауай —
Дæ миутæ, тузмæг лæг, ниууадзай, гъей!
Дæ нард фонсæй бауай æнæхай,
Фæсмонæй дæ мæкъур фæннихай, гъей!
Дæ адæми æппун нæ уарзи,
Кæнун дин лæггадæ дæс анзи, гъей!
Дæ фонс дин нур уæддæр зинаргьдæр,
Нæ гæлдзис мæ рагъæй дæ саргъ ду, гъей!
X ъ и з м и д æ (æрбацæуй). Цæбæл бабæй зарис æма кафис,
Бибий?
Б и б и й. Мæ мæгур цардæй истухстæн, Хъизмидæ, æма,
зæгъун, мæхуæдæг байгъæлдзæг кæнон мæхе. Уогæ, цæй игъæл-
дзæг æма цæй æндæр!..
X ъ и з м и д æ. Мæнмæ гæсгæ, æцæг игъæлдзæг исуис æрмæ-
стдæр Агунди уиндæй.
Б и б и й. Æма уой ба кæд нæ уинун?! Уайтагъддæр февзуруй
мæ фарсмæ. Нур дæр мæ рази æй мæнæ. Дзубанди дæр ма фæк-
кæнун æ хæццæ. (Æ лæдзæгмсе.) Æццæйнæ, Агундæ?.. (Хьизми-
дæмæ.) Фегъустай? «О», зæгъгæ, загъта.
Хъизмидæ (ниххудтæй). Ходæг фæууай, Бибий.
Б и б и й. Арæх æй соргæ дæр фæккæнун мæхецæй, фал нæ
комуй рандæун.
X ъ и з м и д æ. Соргæ ба цæмæн?
Б и б и й. Æмадта ин æз ци амонд ратдзæнæн? Ци мæ уиндæ,
ци ба мæ уавæртæ!.. Агунди аккаг уосгор мæнæй нæййес. Агубей
хузæн ин гъæуй. Кæрæдзей содзгæ уарзтæй бауарзтонцæ, фал
Дзега æ фуртæн Агунди кой искæнун дæр нæ уадзуй.
X ъ и з м и д æ. Хилæ кодта æ хæццæ?
Б и б и й. Хъæбæр! Рамæлæ, дан, уæддæр дæ фæндон не ’сæн-
хæстуодзæнæй! (Фæссцеиæмæ фæккастæй.) Иссæуй дæлæ, агьуд
арс æй ииттона! (Райста æ лæдзæг æма фæййаууои æй.)
X ъ и з м и д æ (еунæгæй). Рамæлæ, дан?.. Уайтагъддæр æй
зудтон, Дзега æ фурти амондæн устур цæлхдортæ ке æвæрдзæ-
174
нæй. Фал фæууиндзæнæй, кæд æз лæхъуæн æма кизги фæнда-
гæй нæ раеуварс кæнон еци цæлхдортæ! Кизги бал фæлласун гъæуй
Асахъболи хæдзарæмæ... Цалдæр боней размæ бæргæ дзубанди
кодтан æ хæццæ, фал нæ бакумдта... Æма куд бакумдтайдæ Хъæ-
рсуи коммæ, кæд ами æ уарзон Агубемæ æ гъос дардта? Фал æй
нур ба æвæстеуатæй исразæнгард кæнун гьæуй... Исон сæмæ Асахъ-
боли исхонон. Нуртæккæ ба бал гъæуама Дзегай лæмбунæг æр-
кæсун кæнон æхемæ — кæд æппунфæстаг балæдæридæ, æцæгæй
ци æй, уой!
Д з е г а (æрбацæуй се цоигбæл хуæцгæй, гьæрзæгау кæнуй).
Тохи бон! Уæхæн фидбилиз ма си уа?!
X ъ и з м и д æ. Ци кодтай, æлдар?
Д з е г а. Ци ма кæнон, арс мин мæ гъоцитæ ку ниттудта! Мæ
хуæздæр галæн ба æ къæдзелæ рарæдувта!
Хъизмидæ. Дæ цонгмæ дæр дин бавналдта?
Д з е г а. Мæ цонг — фæдеси уайгæй, фæхъхъан дæн æма...
Хъизмидæ. Феуæхстæй дин, æвæдзи. Равдесай æй. (Бав-
палдта ин æ цонгмæ.)
Д з е г а. Ма ’вналæ, ресгæ кæнуй!
X ъ и з м и д æ. Æнцад лæууæ! (Æвеппайди ин се цонг райваз-
та, сема лæг нигьгъæр кодта.)
Д з е г а. Рамардта мæ уосæ-берæгъ!
X ъ и з м и д æ. Мадта ма сæрæгас ку дæ! Тæппуод!
Д з е г а. Гъæй... ци ’рбацæй мæ цонги рист? (Æицои уолæфт
никкодта.) Тохи бон! А дæ арми дæр алæмæти тухæ куййес.
Хъизмидæ. Мæнæй æндæр ка уидæ, е дæмæ хæстæг дæр
нæ бацæуидæ, æз ба дæбæл уозæлун. Тæрегъæд дæр ма дин кæ-
нун.
Д з е г а (фсеттузмæг сей). Тæрегъæд?! Ду мæнæн?! Æз ка
дæн, е ди иронх кæнуй, Хъизмидæ!
Хъизмидæ. Уогæ... тæрегъæди аккаг дæр нæ дæ!
Д з е г а. Е æз?!
Хъизмидæ. Ду! Ду, ехзæрдæ лæг!
Д з е г а. Ех хори гъар тунтæмæ æртайуй. Кæми æй еци хор?..
X ъ и з м и д æ. Дæ зæрди ех ка æртайун кæна, уæхæн хор
арви реубæл дæр нæййес! (Фудсенсен.) Æнеу уадзæ æма ехзæрди
хæццæ бацæуай мæрдтæмæ æма царди адæ ма базонай!
Д з е г а. Тохи бон! Е æз нæ базудтон царди адæ?!
X ъ и з м и д æ. Ду ци базудтай, е цард нæ æй! Е æрмæстдæр
æфсес губун адтæй ревæд зæрди хæццæ! Куд нæ уинис дæхе,
цæмæ æрцудтæ, уой?!
Д з е г а. Цæмæ æрцудтæн?! Тохи бон! Кæд бунтон уæхæн
дæн, уæд мæн туххæй куд фенамонд кодтай дæхе?
175
X ъ и з м и д æ. Ци мæнгæдтæ зæгъис уомæй дæр?!.. Фал нæ!
Нæ фæсмон кæнун мæ сонт уарзтбæл. Сæттун ибæл, кæддæр
адтæ уой аккаг. (Гъудити ншъулгæй, имисуй.) Хуæрзконд æма
хуæрзæгъдау... Раст дæ фурт Агубей хузæн. Тохи ба — бæгъатæр.
Гъуди ма кæнун, æндагон фудгæнгутæ ку ’рбалæбурдтонцæ нæ
гъæумæ, уæд куд хъазауатон тох исамадтай сæ хæццæ. Цал æма
дæмæ цал кизги тæходуй кодтонцæ! Гъæунги кенæ ба гъазти дæ-
убæл æ цæстæ ка не ’рæвардтайдæ! Дæ медбилти фæлмæн худ-
тæй ба адæмæн дуйнейи цийнитæ иурстай. Дæ хъал фидæ ба...
Мæн хузæн мæгур кизгæмæ дæ бакæсун дæр нæ бауагътайдæ —
уосæ дин ракорун кодта гъæздугутæй. Е адтæй уæззау хабар берæ
кизгуттæн. Фал, æвæдзи, еугуремæй уæззаудæр адтæй мæнæн.
Уомæн æма иннетæ æрцудæнцæ киндзи, æз ба!.. Мæ зæрдæмæ
некебал иссирдта фæндаг. Æз ци гьезæмæрттæ бавзурстон, уонæн
ци зудтай ду! Еци æнæхуссæг зиндони æхсæвтæ!.. Уалинмæ фæз-
зиан æй дæ фидæ, æма гъæздуг хæдзари хецау исдæ ду. Уойфæсте
ба фæззиан æй дæ бийнойнаг... Хуцау дин дæ еугур гьудитæ баф-
тудта мулкбæл. Уотемæй цудæй рæстæг. Фал мæ реуи нæ нихху-
стæй ме стур уарзти зинг. Мæ гъос дæмæ дардтон, бæргæ! Ду ба
исдæ цидæр тузмæг æма сæрустур, мæгуртæмæ билæскъелæй ка-
стæ. Æма уæд мæ уарзт арф нирримахстон мæ реуи. Уотемæй
анзтæ сау халонау ратахтæнцæ мæ сæрти. Æз ба абони уæнгæ
уарзун кæддæрау, ка нæбал ес, еци Дзегай!
Д з е г а (тухстхузæй). Нæбал ес?..
X ъ и з м и д æ. Нæбал ! Мулк ин, цъæх изгæйау, бахуардта æ уод.
Дзега имæ сабургай бацæуй æма имæ æдзинæг никкæсуй,
цума ’й фиццаг хатт уинуй.
Мæ цæстисугтæ арæх фæккæлунцæ...
Д з е г а (серæгиау исдзурдта тухæй). Мæнбæл?
Хъизмидæ. Дæубæл, уæдта мæхебæл.
Д з е г а. Нæ зудтон æз... Нæ зудтои уотæ лæмбунæгæй... Ду
мæн туххæй еци гъезæмæрттæ?.. (Иннердæмæ си разилдта æхе.)
Никки ба мин ме ’взонги бонтæй исунгæг кодтай мæ зæрдæ...
(Фæттузмæг сей.) Мадта мæмæ еци Дзегайæй æппун нецибал
байзадæй?!
X ъ и з м и д æ (фæттузмæг æй е дæр). Еци Дзегайæй ди ци
фесавдæй, уобæл нæ мæтæ кæнис — дæ мæти сæр дæ есбон æй!
Адæймаг дæмæ зингæ дæр нæбал кæнуй! Æма нур дæ фурт Агу-
бей дæр дæхе нæдтæбæл цæун кæнис!
Д ’з е г а. Мæ фурти? Мæхе нæдтæбæл?!.. (Исгъæрзæгау код-
та). Хъизмидæ! Мæ фурт ме стур нифс æй! Уой кой ма кæнæ!
Ехх! (Фæййаууон æй.)
176
Хъизмидæ. Лдæймаг, адæймаг! Ци фæууис æма цæмае
æрхауис хаттæй-хатт! Цæмæ дæ æртæрунцæ уавæртæ! Сæ амæт-
таг куд бакæнис дæхе, кæд æма гьæуама ду уонæй берæ бæрзонд-
дæр æма тухгиндæр уай!
Д з е г а (фсеззиндтсей фæстсемсе). Хъизмидæ!..
Æмбæрзæн
Æртиккаг нивæ
Фæзи бабæй иннæ бон. Идзаг къæсса æ рагъи æрбахæссуй С и к ъ о.
С и к ъ о (зæнхсебæл ниввæруй се хæссуйнаг). Бауолæфон
еуминкъий. (Исбадтсей дорбсел.) Мæ кизги фæндури цагъд нæ-
бал игъусуй евстагæй уæлдай, æма нинкъард æй гьæу. Цума, дан,
нæмæ Агубе æ мийнæвæрттæ æрбарветунмæ гъавуй. Дзæбæх лæ-
хъуæн æй, бæргæ!..
А г у н д æ (фæззиидтсей). Баба, куд æрæгæмæ зиндтæ курой-
нæй? (фиди гъæбеси ранигъулдсей.)
С и к ъ о. Цидæр æнахур исдæ, мæ кизгæ. Ку дæбæл фурций-
нæй базуртæ разайуй, ку ба æнкъард сагъæсти ранигъулис... (Ниу-
уолæфтæй.) Æнеу мæгурмæ цæй амонд хауй? (Исистадсей æма
късессамсе серæвналдта.)
А г у н д æ. Баба, барæн, æз дæр дин фенхус кæнон.
Д з е г а (сербацудсей). Дæуæн ци æй, Сикъо! Дæхецæн æнæ-
мæтæй цæрис, фал ма æз куд бафунæй уон æхсæвæ?!
С и к ъ о. Ци хабар æй, Дзега?
Д з е г а. Ду нæ зонис, мæнæ дæ кизги туххæй синхи лæхъуæн-
тæ æхсæвигæнтти дæ хæдзарæ ке гъæуай кæнунцæ. Уæдæйти мæ
гъостæбæл куд æруадæй, уотемæй еуæхсæвæ ами циуавæрдæр
скъæфгути хæццæ мæлæтдзаг тох исамадтонцæ. Минкъийтæбæл
мæ биццеуи нæ рамардтонцæ!
Агундæ фæссах æй.
Æз федарæй æууæндун, еци скъæфгути инæлар Асахъбол ке æрбар-
виста. Уомæн æма зонун, дæ кизгæй зæрдæскъæфт ке фæцæй лæг.
С и к ъ о. Ма ин нури уæнгæ уосæ нæма ес?
Д з е г а. Ес, дан, ин цидæр æрдæгмард, сæйгæ уосæ.
С и к ъ о. Мадта æй номбæлуосæн гъæуй мæ кизгæ?
Д з е г а. Æма ци? Æгайтима уæбæл æнвæрсуй номдзуд инæ-
лар! Бохъ царди уæхебæл исхуæцдзинайтæ. Бетъербухи ку сме-
дæг кæна дæ кизги!.. Уæдта имæ есге рарветон, цæмæй ин ести
хузи балæдæрун кæна, æ фæндонбæл арази ке айтæ? Фурцийнæй
уæмæ цæстифæнникъулдмæ æрбахъæртдзæнæй.
12 Ха*мыцаты Цæрай
177
А г у н д æ (фæттарстсей). Баба!.. (Фидæбæл ниттухстæй.)
Д з е г а. Цалдæнмæ ести фидбилиз не ’рцудæй!
С и к ъ о. Маке рарветæ, Дзега.
Д з е г а. Тохи бон! Мæ биццеуи мин фидбилизи амæттаг ку
бакæнайтæ — сау фунук уæ фестун кæндзæнæн! (Раидæй.)
С и к ъ о (кизгæмсе). Мадта дæ айфиццаг еци инæлар сæхемæ
ку худта, уæд нæбæл хийнæй рацæунмæ гъавта дæ фæндури рæ-
уонæй?
Кизгæ еуварс рацæуй æндæр гъудити хæццæ.
Æма уинис? Кунæ ин бакумдтай, уæд дæ тухæй раскъæфунфæн-
дæ искодта.
А г у н д æ (искудтæп). Нæ, баба, еци инæларæй нæй мæ тас.
С и к ъ о. Мадта кæмæй? Дзегайæй?
Кизгæ неци дзоруй.
Куд æнæбон ан ауæхæн тухст сахатти, куд! Ци фæууæн?!
Зæрдæристæй фæззиннун А г у 6 е.
П а у з æ
(Сикъо балæдæрдтæй, рандæун æй ке гъæуй, уой, æма фæх-
хаста æ къæсса.)
А г у б е. Агундæ...
А г у н д æ (дзурд райсгæй). Æз пæ зудтон, мæн туххæй
мæлæтдзаг тохи бахаудтæ, уой.
Устур дори фæсте æрбазиннуй А х м æ т.
Арфæ дин кæнун де ’нхуси туххæй. Идарддæр ба...
А г у б е (дзурд есгæй). Идарддæр ба махæн нæ фæндаг еу æй
сауæнгæ ингæнмæ дæр!
А г у н д æ. Уойгæнæн нæййес, Агубе! Цæрæ дæ фиди фæн-
дон. Ду æлдари фурт дæ, мæн ба ниууадзæ мæ мæгурбæл.
А г у б е. Цитæ дзорис, Агундæ?! Фæлледзæн Кæсæгмæ. Уоми
мин хуарз хæлар ес...
А г у н д æ. Æз мæхе сæри кой бакæнон, ами ба мин баба æма
мæ сæйгæ мадæн ести фидбилизтæ бакæна дæ фидæ Дзега? Нæ,
нæ! Мæн туххæй тох дæр маке хæццæ бал искæнæ. Феронх кæнæ
мæ ном дæр, Агубе!
А г у б е. Некæд, Агундæ! Æнæ дæу мæмæ ци кæсуй, уой
зонгæ’кæнис?!
А г у н д æ. Нецибал зонун! Неци! (Фæййаууон æй)
А г у 6 е. Агупдæ!.. (Фуртухстæй цавддорау лæууй.)
178
А х м æ т (æхенимæр). Цæмæй дин банхус кæнон, ме ’рдхуард,
нæ зонун. Мæхуæдæг дæр хуæздæр уавæри кунæ дæн. Мæ уарз-
ти сонт гъудитæ мæ реуи римæхсун, фал мæ хорх кæнунцæ..(Æя-
цсеуй йе ’рдхуардмæ.) Агубе...
Б и 6 и й (сербацсеуй еумипкьий ииуæзтгунæй). Зæрдæцæф-
тæй ку лæууетæ, мæ хæлæрттæ. Æма æнеу мæхуæдæг нæ дæн
зæрдæцæф?!
А г у б е (нигъгъсерзтæй). Цума нуртæккæ ци уавæри дæн, уой
ка балæдæридæ?!
Б и 6 и й. Нæ рист еу æй не ’ртемæн дæр. Æ фудгин ба æй,
уæлæ кæмæ нæ хъæртæн æма нæ тохæнæй ка маруй, еци æрттев-
гæ стъалу.
А х м æ т. Аци рауæн тохæнтæ кæнуни барæ ес æрмæстдæр
Агубейæн. (Уомсе.) Йссо кизгæмæ.
А г у б е. Нæбал мæмæ комуй.
А х м æ т. Уомæн æма имæ дæуæн над дæттæг нæййес, æхсæ-
вигæнтти ’й гъæуай кæнай, е ба æй нæ фæндуй: тæрсгæ дин кæ-
нуй. Дæ сæраппонд æ устур амондбæл есуй æ къох.
А г у б е. Мæ сæрашюнд... Æма æнеу ду ба? Агунди уарзт дин
дæ реу фицуй, фал уæддæр мæнбæл мæтæ кæнис.
А х м æ т. Уобæл иæ гъæуй дзорун.
А г у б е. Устур деси мæ æфтауис. Цума дин дæ берæ хуæрзтæ
цæмæй бафеддзæнæн, ме ’нсувæр!..
А х м æ т (дзурд райсгæи). Иссо Агундæмæ! Æ реуи ин бауа-
дзæ нифс!
А г у б е. Нифс! Ду мин ци нифс дæттис, уомæй ин бахай
кæндзæнæн. Ех, цума дæу хузæнттæй цæмæннæ байдзаг уй бæс-
тæ! Дуйне рохс дзæнæт фестидæ, æвæдзи! (Рандсей.)
А х м æ т. Бибий, æз æма ду ба фæраздзинан нæ тохæнтæн.
Агундæ æма Агубе амондгун ку уонцæ, уæд ма хуæздæр ци гъæуй
мах дæр?
Б и б и й. Раст зæгъис, Ахмæт, ци гъæуй уæлдайдæр мæн!
(Кæунгъселæссей.) Æз амæндтæбæл ку не сахур дæн, миййаг, уæдта
сæмæ æнгъæл дæр кунæ кæсун. Æвæдзи мин хуцау цард æрмæст-
дæр тохæнтæ кæнунæн равардта!
А х м æ т. Бибий! Цæстисугтæ ку фæззиндтæй дæ ростæбæл!
(Æ гъæбеси сей сербакодта.) Тухсгæ ма кæнай. Æз дæр аци бон-
ти мæхе уæхæн æнахур уавæри æнкъарун!.. Мæ сæри уойбæрцæ
гъудитæ исæмбурд æй!.. Адæймаг, зæгъун, берæгъ æй. Берæгъ ба
нæ арæх нæ зæрдæ кæнуй. Зæрди медæгæ уарзти цæхæр куд
исæвзуруй, уотæ си æнæуинондзийнади марг дæр исæвзуруй, æма
уомæн фадуат дæтгæ нæй. Уарзтæн хаттæй- хатт æ тухæ æвдесæг
æй, дæ зæрди марг ницъцъест кæнун цæйбæрцæ дæ бон бауа, е.
179
Æма еци гъуддаги æнтæстгун ку уай, уæд уоми дæр ес амонд,
Бибий! Ес!.. Еуæрдигæй мæ мæ уарзти зинг содзуй, иннердигæй
ба мин, есге амонд ке нæ гъигæдарун, е цидæр æнцондзийнадæ
дæттуй æма мин рæуæгдæр кæнуй мæ уарзти уæзæ. Дæхебæл
исхуæцай, Бибий, гъæйтт лæхъуæнау! Базарæн нæ изæди хаймæ
æма ин нифс байвæрæн мах дæр.
Е у м æ (зарунцсе уæлæмæ).
Нæ уарзт нин, нæ изæд, нæ дадзинттæ ’лвасуй,
Нæ зунди нихмæ нæ нæ зæрдæ тæруй, гъей!
Æнцад нæ нæ уадзуй, дæ цормæ нæ ласуй,
Нæ реу нин æдзохдæр хелагау хуæруй, гъей!
Нæ зæрди идæнттæ ку райстан нæ къохмæ,
Дæ амондæн ма уæн цæмæй мах цæлхдор, гъей!
Дæ амондæн фадуат иссердзинан еумæ —
Дæ амондæй ракæса махбæл дæр хор, гъей!
А г у б е сæргубурæй æрцæуй уæллæй.
А х м æ т. Агубе...
А г у б е (фуртухстсей зæпхæмсе нисссеццæ ’й, æрсегиау).
Дзубанди кæнун дæр æй нæ фæндуй мæ хæццæ.
А х м æ т. Ме ’рдхуард!..
А г у б е (дзурд райсгсей). Мæ фиди фудтæ ’нцæ еугурæй дæр!
А х м æ т. Æрсабур уо. Цæуæн бал нæхемæ. (Дууемсей сей
фсеххудтонцсе.)
С и к ъ о (æрцсеуй сема лсехьусенти фседбсел ксесуй). Нæбал
лæдæрун, ци гæнгæ æй, уой. Мæ кизгæ бунтондæр...
Æрбацæунцæ Асахъбол æма X ъ и з м и д æ.
Асахъбол. Дæ бон хуарз, Сикъо. Цидæр тухстхуз дæ.
С и к ъ о. Цæбæл цийнæ кæнон?...
Асахъбол. Агундинæмауадзисмахмæ? Æзуомæиссудтæн.
С и к ъ о. Нæ, Асахъбол. Уæлдайдæр ба Дзегай дзубандити
фæсте...
Асахъбол. Ци уин загъта?
С и к ъ о. Цæветтон, ду мæ кизги дæхецæн номбæлуосæн аго-
рис. Сауæнгæ, дан, имæ еуæхсæвæ скъæфгутæ дæр æрбарвистай.
Асахъбол. Æз?! Скъæфгутæ Агундæмæ?! (Ниххудтсей.)
Х,ъизмидæ. Ма имæ игъосæ, Сикъо. Е æ фурти Асахъбо-
лæй тæрсун кæнуй, цæмæй ин мæгур кизгæ Агунди ма ракора.
Уæдта, æвæдзи, Асахъболи гъудитæ Агундæмæ аразуй, цæмæй
æй инæлар æхецæн тагъддæр фæлласа æма Агубей хай ма фæууа
180
кизгæ. Нур Агувдæн æнæцæугæ нæбал ес Асахъболи хæдзарæмæ.
С и к ъ о. Гъома, куд нæбал ес?
Хъизмидæ. Абони сæумæраги æз дзубанди кодтон Агунди
хæццæ... Рауадзæ ’й æ амонди фæндагбæл.
С и к ъ о. Æ амонди фæндагбæл? Мæ кизгæ Асахъболи хæдза-
ри иссердзæнæй æ амонд? Уой ба куд балæдæрæн ес, Хъизмидæ?
X ъ и з м и д æ. Уойфæсте æй базондзæнæ, Сикъо. Æз æма
мæнæ Асахъбол зонæн, ци бакæнун гъæуй, уой.
А г у н д æ æрцæуп, фæндур æ дæлагиси, уотемæй.
С и к ъ о. Кизгæ!.. Æд фæндур кумæ?!
А г у н д æ. Бахатир кæнетæ, Хъизмидæ, бабай хæццæ нæ
еуминкъий нæхе барæ бауадзайтæ.
Хъизмидæ. Дæлæ файтони рази уодзинан мах. (Рандсей
инæлари хæццæ.)
А г у н д æ. Баба, цæугæ кæнун сæ хæццæ.
С и к ъ о (батухстсей). Дзегай дзубандити фæсте?!
А г у н д æ. Дзегай дзубандити размæ не сарази адтайнæ, фал
нур ба гъæуама рандæуон. Æлдар нæмæ ци цæстæй кæсуй, уой
фæууидтай.
Сикъо. Фæууидтон! Æнгъæл адтæн, сæ мийнæвæрттæ нæмæ
æрбарветдзæнæнцæ, зæгъгæ, фал...
А г у н д æ. Ниххатир кæнæ, баба, ке дæмæ æндеун, фал Дзега
æ фуртæн некæд ратдзæнæй фæндаг нæ хæдзарæмæ.Уæдта мæ-
нæн тæрсгæй æхсæвигæнтти гъæуама цæмæн гъæуай кæнонцæ
нæ хæдзарæ æ фурт æма иннетæ? Ести фидбилиз æрцæуа?.. Куд
ма бафунæй уæн æхсæвæ æдасæй? Асахъболи хæдзари ба...
С и к ъ о. Æууæндис ибæл, кизгæ?
А г у н д æ. Дзега си ци сирд исаразта, уæхæни хузæн мæмæ
нæ фæккастæй айфиццаг. Ес имæ уæздандзийнадæ.
С и к ъ о. Уæдта ци не ’рцæуй!.. Уодхарæй мæ марунцæ ци-
дæр гурусхой сагъæстæ.
А г у н д æ. Уæхæн номдзуд тугъдон лæг æверхъау миуæ ба-
кæндзæнæй?
С и к ъ о. Æма-гъа... Хъизмидæ цидæр дæлгоммæ дзубандитæ
кодта...
А г у н д æ. Мæнæн дæр. Фал ибæл мæ зæрдæ дарун. Еузæр-
дион нæбæл ку æй кæддæриддæр. Хуæрзбон, баба, Хъæреуи коми
мæ хезуй еци сæйгæ силгоймаг, тæрегъæд æй. Ма тухсæ. (Фæй-
йаууон сей.)
С и к ъ о. Рæстфæндаг фæууо, мæ кизгæ! Устур хуцауи фæ-
дзæхст уо! (Рандæй.)
Д з е г а (сцени ксерон сербазиндтсей цийнсегсенгсе.) Фæлла-
181
суй Асахъбол Агунди! Хуцау, дæхецæй боз! Цума инæлар цæй
рæуонæй расайдта кизги?... (Фæттухстхуз сей.) Гъе фал мæ
биццеу не сæрра уодзæнæй? Уогæ æхе фуд æй: номбæлуоси ном
æфхуæрдбæл нимадта Агундæн, æма нур хæлеугъæлæсæй райза-
дæй. Æнеу, кæд æрсабур уидæ.
Æмбæрзæн
ДУККАГАРХАЙД
Цуппæрсеймаг нивсе
Фæзи бабæй. Иннæ бон сæумæраги.
Д з е г а (æрбацæуй). Ци тухæй мæбæл æрбон æй! Цæмæн
ниффардæг æнцæ æзинæ мæ биццеу æма Ахмæт Агунди фæдбæл
Хъæреуи коммæ, цæмæн?! (Коми дæлæмæ кæсуй.) Кæми ’нцæ,
цæмæннæ разиндтæнцæ æгас æхсæвæ?! Маци фидбилиз æрцæуа?..
Æма ци фæууодзæнæн уæд æз? Ке хæццæ байзайдзæнæн аци
тузмæг дуйнейи? Кæмæн байзайдзæнæнцæ мæ берæ фонс, мæ
иннæ есбон? Ка байвæрдзæнæй мæ мард ба? Тохи бон! Фал кæд
сæрæгас æй мæ биццеу, уæдта мæ айфонмæ æлгъетуй, æвæдзи. Æ
равзурсти нихмæ ке ислæудтæн, уой мин ниххатир кæна?.. Мæ
реуи игуруй цидæр тас, æма нидздзæгъæлтæ ’й мæ зунд. Никки
мæ ци устур деси бафтудта Хъизмидæ! Дæ уарзт уал анзи дæ реуи
фæххæссæ!..Кенæба æ еци гъезæмæрттæ!..Æз ба неци бафеппайд-
тон. Мадта уæхæн курмæй фæццардтæн? Кæддæр, дан, адтæ сил-
гоймаги содзгæ уарзти аккаг... Кæддæр! Фал нур ба? Кæми аго-
рон мæхе — кæддæри Дзегай?! Хъизмидæ ме ’нсæр нæ адтæй æма
нæй, фал уæддæр æ ристзæрди уайдзæфтæй мæ зæрдæ исæнкъус-
тæй цæмæндæр.
Фæссцени иссудæй догъон бæхи къæхтигъæр.
Ме ’хуæрст! Ме ’хуæрст рафардæг æй мæ догъонбæл! Кумæ?!
Æнгъæлдæн мин цидæр бæллæхтæ исаразта æма фæлледзуй!
(Фсеййаууон сей се хседзари сердсемæ.)
3 æ л и й (æрбацсеуй тухстхузæй) . Мадта ци фæцæнцæ нæ
лæхъуæнтæ? (Дорбсел ислсеудтсей сема коми дæлсемсе кæсуй).
С а ф и й (æроацудæй Таучей хæццæ). Зæлий, нæма зиннун-
цæ Ахмæтетæ?
3 æ л и й. Нæма. Æвæдзи, Агунди туххæй Асахъболи хæццæ
истох кодтонцæ æма сæ ниййахæстонцæ. Ести нæ æргъуди гъæуй.
С а ф и й. Ци нæ бон æй, Зæлий?
182
3 æ л и й. Фæццæуæн Хъæреуи коммæ.
Т а у ч е. Æма... дæ нифс хæссис?
3 æ л и й. Цæмæй гъæуама тæрсæн, Тауче? Номдзуд инæлар
силгоймæгтæн ести фидбилиз искæнун æ сæрмæ куд æрхæсдзæ-
нæй? Уæдта нæ курдиадæмæ гæсгæ Агундæ æма нæ лæхъуæнти
ма исуæгъдæ кæна?
С а ф и й. Уæддæр нæ лæдæрун, Сикъо куд рауагъта æ кизги
уордæмæ!
Т а у ч е. Мæнæ ’й нæхе гъæуи еунæгæй еу къахдзæф ракæнун
ку некумæ уагъта.
3 æ л и й. Дзега уотæ зæгъуй: инæлар, дан, расайдта Хъизми-
ди дæр æма Сикъоети дæр...
Д з е г а (мсестселгъæдсей рауадсей сæхецæй). Бастигъта мæ!
Бастигъта мæ ме ’хуæрст Бибий! Мæ цæргæбонти ке фембурд
кодтон, еци хæзнатæ мин рафардæг кодта! А ци бæллæхтæ æвза-
руй мæ сæр?! Тохи бон! (Бибийи фседбæл коми дселсемсе кæсуй,
цавддорау лсеугсей.)
Кизгуттæ имæ уайдзæфгæнæги цæститæй ниссæццæ ’нцæ.
3 æ л и й. Бахатир кæнæ, Дзега, фал нуртæккæ сæйрагдæр нæ
лæхъуæнти хъисмæт æй.
С а ф и й. Ай-гъайдæр!
Д з е г а (фурмсестсей). Æма ’й нæ зонун æви?! (Еуварс
рацудæй, ци ксена, уобæл гьуди ксенгсей.)
Кизгуттæ дзорунцæ сæхе ’хсæн.
3 æ л и й. Еци хæзнатæ, еци бунтæ!..
Т а у ч е. Æма уогæ ба ци ’нцæ?! Еубонæ Агубе мæнæ аци дори
сæрæй кæсуй сæ фонси дзогтæмæ æма дзоруй: «Цума дæлæ нæ
еугур еци дзогтæ Агунди еу фæлмæн бахудти аргъ æнцæ?»
С а ф и й. Ци тæходуййаг æй Агундæ! Бонгини кизгæ дæн æз —
неци гъæуагæ дæн, фал цæмæндæр бахицæ кæнинæ еци мæгур
кизгæмæ. Æ дессаги фæндури цагъд... Уæдта адæмæн куд уарзон
æй! Мæ фиди бунтæ мæмæ зингæ дæр нæ кæнунцæ. Гъо, бунтæ
гъæунцæ хуæрун æма дарунæн, фал зæрдæ не ’фсадунцæ. Æвæ-
дзи, уомæн æхе хуаллаг гъæуй.
Т а у ч е. Æма уой ци хестæртæ лæдæрунцæ, æрмæстдæр уони
цæуæт æнцæ амондгун, Сафий.
Дзега тузмæг каст бакодта кизгуттæмæ æма фæццæуй.
3 æ л и й. Дзега, мах лæхъуæнти фæдбæл цæуæн Асахъболмæ.
Д з е г а (æрлæудтæй). Асахъболмæ? Æма куд æндеуетæ?..
Т а у ч е. Тæрсгæ си ка кæнуй, еци нæлгоймæгти бæсти имæ
цæуæп, Дзега.
183
С а ф и й. Мабал фæстеуат кæнæн, кизгуттæ.
Рандæунцæ æртемæй дæр.
Д з е г а (еунæгæй). Куд мæ ралхискъæ кодта Дзандари кизгæ!
Хелаги æвзаг ес æ цъухи! (Фурмæстсей.) Уайдзæфтæ! Уайдзæфтæ
аллирдигæй!.. Тохи бон! Нæ! Цæун гъæуй Хъæреуи коммæ. Мæ
къах мæ нæ хæссуй Асахъболмæ — рагацау уинун, ци берæгъи
цæститæй мæмæ æрбакæсдзæнæй, уой — фал уæддæр æнæцæугæ
нæййес. Гъе ’рмæст имæ еунæгæй нæ цæун. (Фæссценæмæ.) Хъиз-
мидæ!
Хъизмидæ (æрбацæуй). Ци кæнис, Дзега?
Д з е г а. Еци биццеутæ...
Хъизмидæ. Нæ разиндтæнцæ?
Д з е г а. Нæ. Тæрсун, ести сæбæл ку ’рцæуа...
Хъизмидæ. Ку сæбæл æрцæуа, уæддæр дæу фудæй!
Цæмæн исæмтъери кодтай биццеути зунд, Асахъбол Агунди æхе-
цæн номбæлуосæн фæлласта, зæгъгæ?! Гъуддагæн ку неци зонис!
Д з е г а. Æнгъæл адтæн, мæ биццеу Агундæй æ бон ку базона,
уæд æрсабур уодзæнæй, е ба!.. Ахмæти хæццæ сонт сирдтау ку
ратахтæнцæ Хъæреуи коммæ, кизги исуæгъдæ кæнæн, зæгъгæ!..
Хъизмидæ. Уогæ, æвæдзи, хуæздæр æй, ке рандæнцæ, е.
Уоми бæстæ ма исæзмæнтæнтæ, æндæра...
Д з е г а. Гъома? Цæмæн æй хуæздæр сæ рандæ? Е сæфт ми
уинуй Асахъбол еци æнæхайæри зæнхити туххæй — мæ биццеуи
мин ранихъуæрдзæнæй.
Хъизмидæ. Еди уинуй йе сæфт æви си ду уинис де сæфт?
Д з е г а (бостсей). Ду алкæддæр æ фарс дзорис! Балимæн дæ
æ хæццæ! Уотæ æнгьæлис, цидæр сосæг гъуддæгтæ ке нивæндис,
уой нæ зонун? Кумæдæр æрбадæлзæнхæ уис æвеппайди.
X ъ и з м и д æ (бахудтæй). Гъæуай мæ кæнис?
Д з е г а. Еци инæлармæ ци зæрдæ дарис, уой мæнæн æвгъау
кæнис! Æма мæн куйтæ дæр бахуæрæнтæ, фал еци биццеутæ!..
Асахъболмæ ду кунæ рацæуай мæ хæццæ... Кæд биццеутæ æ уацари
бахаудтæнцæ, уæд сæ исуæгьдæ кæнун кæнæ.
X ъ и з м и д æ. Инæларæй уæгъдæ кæнис дæ биццеуи, фал æй
ка фæййервæзун кæна дæуæй ба, æ амондисафæг?!
Д з е г а. Мæнæй?! Тохи бон!..
X ъ и з м и д æ. Цæй, нæ дзубанди уайтагъд хилæмæ ку раздæ-
хуй. Биццеути мæ барæ уадзæ, мабал сæбæл катай кæнæ... (Фæл-
мсен дзурди уагсей) Дæ цонг нæбал ресуй?
Д ё е г а (фуртухстсей). Нæбал! Неци ми ресуй!
X ъ и з м и д æ. Ма сайæ, ресуй ди.
Д з е г а. Ци?
184
Хъизмидæ. Дæ зæрдæ.
Д з е г а. Мæ реуи бадис? Ци ин зонис?
Хъизмидæ (ходгæй). Мадта æхсæвæ дæ фуни мæ ном
цæмæн исдзорис?
Д з е г а. Ци, дан? Бибий дин ести загъта?! Еци сæргъæн ци не
’рбаймисидæ! Æнаккаг давæг!..
Хъизмидæ (дзурд райсгæй). Нæ фал æма де ’намондгæ-
нæг де ’лдардзийнади ном æй! Дæ зæрди нихмæ ка ниццæлхдор
æй, еци ном!
Д з е г а (зæнхæмæ ниссæццсе уогæй, æрæгиау). Раст зæгъ-
гæй, мæ уавæр хиццаг нæ ’й... Мæ ревæд хæдзарæ æ уазал фæр-
сти хæццæ... Дæуæй æндæр ка уидæ, е имæ бацæуидæ æма фæк-
кæсидæ...
X ъ и з м и д æ. Лæггадæгæнæги бунатмæ мæ хонис? Ци рагъу-
ди кæндзæнæнцæ адæм дæр?
Д з е г а. Ме ’лдардзийнади номæй мин æдзох мæ цæстæ къахис,
фал дæхуæдæг еци мæгурæй дæр мæнæй минкъийдæр сæрустур дæ?
Хъизмидæ. Мадта куд æнгъæл адтæ, хъал Дзега?
Д з е г а. Хъизмидæ!.. Ку æй зонис, исæвди къахбæл ке нил-
лæудтæн! Барветдзæнæн дæмæ... мийнæвæрттæ.
X ъ и з м и д æ. Æрбарветæ сæ. Гъе ’рмæст сæ ци дзуаппи
хæццæ рарветдзæнæн, уой нæма зонун.
Д з е г а. Дувæндæ кæнис?!
Хъизмидæ. Кæнун. Уомæн æма нæма зонун, ка мæмæ
æрбарветдзæнæй æ мийнæвæрттæ: ме ’взонги бонти ке бауарзтон,
еци Дзега æви абони Дзега.
Д з е г а. Абони цæстæй мæмæ мабал кæсæ, Хъизмидæ! Мæхуæ-
дæг дæр нæбал лæдæрун мæхе...
X ъ и з м и д æ. Æма мæгур Хъизмидæмæ куд хатис, æлдар?
Д з е г а. Мæгури кой мабал кæнæ! Мабал!.. Нæбал бафæраз-
дзæнæн æз æнæ... (Ферхуæстæй.)
Хъизмидæ. Æнæ ке ?
Д з е г а. Нæ мæ лæдæрис æви?!
X ъ и з м и д æ. Нæ! Нæ дæ лæдæрун!
Д з е г а. Нæ фал æма ду!.. Ду!.. Кæд кæддæри Дзегай уарз-
тай, уæд абони Дзегайæн тæрегъæд уæддæр гьæуама кæнисæ. Фал
дæхе зæрдæ æй дорæй хъæбæрдæр, ехæй ба уазалдæр!
X ъ и з м и д æ. Цæмæннæ ’й абони дæ хæдзари дæ фурт
Агубе? Уæдта дæ къæсæрæй цæмæннæ ракæсуй изæди хузæн
киндзæ Агундæ?! Нæ дин хатир кæнун еци гъуддæгтæ!
Д з е г а. Аци рауæн дзурд æз æма дæубæл цæуй, Хъизмидæ!
Хъизмидæ. Æнæ кæстæрти амонд хестæртæн исони бон
нæййес, Дзега! (Рандæй.)
185
Д з е г а. Барæн !.. (Еунсегæй.) А ку некебал гъæун! Тохи бон!
Æмадта ци фæууон ?! Мæ зæрдæ мæ коммæ кунæбал кæсуй.
Хъизмидæй нæбал хецæн кæнуй! Уæхæн уавæри ку некæд адтæн!
Нур мæбæл зæрондæй цидæр æрцудæй. Цума ме ’взонги бонтæ-
мæ раздæхун... Мæ еугур гъæздугдзийнадæ еци силгоймаг ку ис-
сæй! Нæртон силгоймаг! Ма мæбæл фæхходæнтæ нæ хъал уæз-
дæнттæ — æз уосæ корун мæгуртæй! Номбæлуосæ, зæгьгæ, ’й ни-
майæнтæ! Нимайæнтæ ’й, куддæриддæр сæ фæндуй, уотæ! Мæ-
нæн уæлдай нæбал æй! Гъе фал мæ биццеу ци зæгъдзæнæй, нури
уæнгæ ин мæгур кизгæ Агунди ракорун кунæ бауагътон, уæд?
Уогæ ци гъæуама зæгъа, кæд æма номбæлуосæ хонун æз?! Ном-
бæлуосæ, зæгъгæ, ’й банимайæд е дæр! Еу мийнæвар дæр нæбал
æрветун Хъизмидæмæ — мæхуæдæг цæун æ хæдзарæмæ нуртæк-
кæ! (Рандсей цурд.)
Æ м 6 æ р з æ п
Фсендзсеймаг нивæ
Асахъболи тургъæ. Бадæнбæл бадуй К и а 6 æ х а н, лæдзæг æ къохи, æ
фарсмæ 6а бадуй А г у н д æ æма фæндурæй цæгьдуй. Фæндури цагъдмæ
сæ рази æ р т æ к и з г и дигорон уæздан кафт кæнунцæ. Киабæхан
зæрдигьæлдзæгæй кæсуй кизгутти кафтмæ. Æппунфæстаг, етæ, сæ кафт
фæууогæй, уосæн сæ сæртæй æркувтонцæ. Банцадæй фæндури цагъд дæр.
Киабæхан. Фæрнæйдзаг уотæ, мæ хортæ, фæрнæйдзаг!
Æртæ кизги имæ бацудæнцæ æма æ уæлгъос ислæудтæнцæ,
уозæлунцæ ибæл.
Амондгун уо ду дæр, Агундæ! Ци дессаги æхцæуæн æй зæрдæн
дæ алæмæти цагъд! Сауæнгæ си ме уæнгтæ дæр исрæуæг унцæ.
Раст цума син хъаурæ дæттуй.
А г у н д æ. Арфæгонд уо, Киабæхан.
К и а б æ х а н. Бетъербухи дохтурти бон мæ нез фæссорун нæ
адтæй. Æма æнцъухæй загътонцæ мæ лæгæн: бавзаретæ, дан, æй
уæхе хуæнхаг уæлдæфмæ фæлласун æма ’й адæмон хуастæй ис-
дзæбæх кæнун. Гъема Асахъ е ’фсæддон гъуддæгтæй рæстæгмæ
исуæгъдæ кæнун кодта æхе æма мæ Иристонмæ æрхъæртун код-
та. Уогæ ба ци дессаг æй мæ лæг! Цæмæй мæхемæ æгæр ма игъо-
сон, уой туххæй ци нæ бакæндзæнæй! Уомæн мæмæ æрласта дæу
дæр, Агундæ. Æма си уæлдай боздæр уомæн дæн. Дæ фæззиндæй
цума, берæ райдзастдæр фæцæнцæ нæ тургъæ, нæ галауан.
А г у н д æ (бахудтæй). Æгæр мæ не стауис?
Киабæхан(ходæндзастæй). Некæдмибайруагæсуодзæнæй,
дæу хузæн изæди хаййæй нури уæнгæ маке лæхъуæни сæр разела, е.
186
Кизгæ фенкъардæй, исистадæй æма фæндур бадæнбæл ниввардта.
Циуавæр æй, ка æй?
А г у н д æ. Бахатир кæнæ, гъæздугутæй æй.
Киабæхан. Гъæздугутæй? Мадта нур балæдæрдтæн, дæ
цæстити цæмæн ес æрхæндæг. Бæрæг æй,, дæ амонди надбæл мин-
къий цæлхдортæ ке нæййес. Фал дæу мæгур кизгæ исхонæн куд
ес, кæд æма дæхуæдæг устур гъæздугдзийнадæ дæ?! Цирдигон
æй лæхъуæн?
А г у н д æ. Нæхе гъæуккаг æй.
К и а б æ х а н. Асахъ мæнæн уæхæн æнкъард хабæрттæ некæд
фæдздзоруй, цæмæй мæхе ма тухсун кæнон. Фал федарæй æууæн-
дун, е хуарз ке зонуй дæ уавæр æма дæ хъисмæт æнæцæстæ фæд-
дардæй ке нæ ниууадздзæнæй.
А г у н д æ. Æнæтæрегъæд æй нæ дуйне... Хаттæй-хатт нецæ-
бæлбал феууæндун.
К и а б æ х а н. Агундæ, дæ уарзт дин фидбилиз хæсса æви
цийнитæ — уарзæ уæддæр. Æнæ уой цард ци æй! Е царди тогда-
дзийнæ æй. Содзгæ ци зæрдæ нæ кæнуй, уомæй ала кæлуй, игу-
руй си фудæнхæ. Гъе йе нин кæнуй æвадат нæ уавæртæ.
А г у н д æ. Уой бавзурстон æз уæлдайгунтæй.
Киабæхан. Цума кæд балæдæрдзæнæнцæ адæм, зæрдæ
æрмæстдæр уарзунæн ке æй?
Асахъбол (сербацудсей). Цæй, куд айтæ, Киабæ?
К и а б æ х а н. Хъæбæр дзæбæх, Асахъ. Мæнæ уæхæн изæдти
хæццæ æнкъардгæнæн куд ес? Уæлдайдæр Агундæ æ фæндури
хæццæ...
Асахъбол. Мадта дин æй æз дзæгъæли æстудтон?
Фæссценæй æрбайгъустæй догьон бæхти къæхти гъæр.
Циуавæрдæр дууæ бæхгини нæмæ æрбатæхунцæ. Кизгуттæ, Киа-
би бал бахонетæ агъустмæ.
Киабæхан. Асахъ, дæ хæццæ мæмæ дзубанди уодзæнæй
Агунди туххæй.
Киабæ кизгутти æма æ лæдзæги æнхусæй исистуй сабургай, æма ’й фæх-
худтонцæ рахезæрдæмæ. Тузмæгæй фæззиндтæнцæ А г у б е æма А х м æ т.
А г у б е. Инæлар Асахъбол, кæми ’й Агундæ?!
Асахъбол. Фиццагидæр бал гъæуама салам равардтаййай-
тæ, лæхъуæнтæ. Агунди рæсугъд ами æй.
А г у б е. Цæмæн æй æрбаластай?! Ходуйнаг дин нæ ’й?! Дæ
карæй уæддæр фефсæрми уо!
А х м æ т. Уосæ дин куййес!
Асахъбол (бахудтæй). Корун уи, ходæгæй мæ ма рамаре-
187
тæ... Уосæ, зæгъис, лæхъуæн? (Барæй.) Æма еу уосæ инней ци
гъигæдаруй?
А х м æ т. Кизгæ дæу нæ уарзуй!
Асахъбол. Ка ’й зонуй, бауарза мæ.
А г у б е. Некæд! Ракæнæ нæмæ ’й æвæстеуатæй!
Асахъбол. Æвæстеуатæй?
А г у б е. Æз домун!..
Асахъбол. Уагæри ин ка дæ уотæ карзæй?
Е неци дзоруй.
Барæнуай, æ уарзон ма уай, миййаг?
А г у б е. Гъо, æ уарзон дæн! Æма ци?!
Асахъбол. Дæ ном ци хуннуй?
А г у б е. Агубе!
Асахъбол. А-а-а! Дзегай фурт? Хъæбæр хуарз! Æгайтима
мæмæ дæхуæдæг фæззиндтæ! Æз ба ма дæмæ ме ’фсæддонти рар-
ветуйнаг адтæн, цæмæй дæ æрбакодтайонцæ.
А г у б е. Никкидæр ма мин ести бæллах исаразунмæ гъавис?
Асахъбол. Уæхæн бæллах, уæхæн, æма си дæ сæр разел-
дзæнæй.
А г у б е. Мæ сæр ди нур дæр хуарз зелуй!
Асахъбол (Ахмæтмæ). Ду ба, лæхъуæн, ка дæ кизгæн?
А х м æ т. Æз дæр æ уарзон дæн!
Асахъбол. Ду дæр?! (Ниххудтæй.) Мæнæ дессæгтæ æма
тæмæстæ! Æма ’й кæрæдземæн куд хатир кæнетæ?
А х м æ т. Е нæхе гъуддаг æй! Ду кизги рауадзæ!
А г у б е. Нур ми байруагæс æй, еуæхсæвæ Агундæмæ скъæф-
гутæ дæр ду ке рарвистай! Тухмиуæй дæ къохи кунæ бафтудæй
кизгæ, уæд нур ба æргъуди кодтай æндæр фæрæзнæ — хийнæ-
дзийнадæ!
Асахъбол (рамсестгун æй). Игъосайтæ, лæхъуæнтæ! Ци
дзоретæ, уобæл сæрæй æппун нæ рагъуди кæнетæ?! (Фæссценæ-
мæ.) Æфсæддонтæ!
Фæззиндтæнцæ дууæ æфсæддони.
Бакæнетæ аци лæхъуæнти æндаг агъустмæ.
А х м æ т. Ахæстонæмæ?!
А г у б е. Дæ агъусти фæрстæ нæ нæ бауорамдзæнæнцæ! Кæми
’й Агундæ?!
Асахъбол. Агундæнцæмæйтæрсетæ? Мæсæйгæ бийнойна-
ги хæццæ æй. Æ хæццæ уодзæнæй ахсæви дæр, уæдта исон дæр.
Æфсæддонтæ галеуæрдæмæ фæккодтонцæ лæхъуæнти.
188
Асахъбол (цийни худт никкодта). О, æцæг нæртон
игурдтитæ!
Рохс фæххустæй.
Еци тургъи бабæй дуккаг бон. Фæссценæи игъусуй, ацирдæмæ ка тæхуй,
уæхæн догъони къæхтигьæр. Æрбацæуй Асахъбол æмакæсуй ецирдæмæ.
Асахъбол. Цума ка ’й еци фæдесон ба?
Б и б и й (фæззиндтсей, æ къохти минкъий дзæкъолæ). Дæ
бон хуарз, номдзуд инæлар! (Æ уæргутæбæл æрхаудтсей.) Ко-
рун ди, исуæгъдæ кæнæ Агубе æма Ахмæти. Рауадзæ Агунди дæр.
Мæнæ дин Дзегай хæзнатæ! (Бадардта имæ дзæкъолсе.)
Асахъбол (райста дзæкъолсе æма имæ æркастæй).
Сугъзæринттæ? Дзега дин сæ æхуæдæг равардта?
Б и 6 и й. Куд нæ, еци къинди ести ратта!
Асахъбол. Мадта сæ давгæ ракодтай?
Б и б и й. Нæ, давгæ нæ, сосæгкæй сæ рахастон æма ин æхе
догъонбæл рафардæг дæн.
Асахъбол. Сосæгкæй, зæгъис? (Ниххудтæй). Давун ба ма
мадта ци фæууй? Аци сугъзæринтти хæццæ дæ бон адтæй кумæ-
фæндуйдæр фæлледзун æма бонпш исун.
Б и б и й. Æз — бонгин?!.. Æма Агубеетæ ба?
Асахъбол. Уагæри дин ка ’нцæ?
Б и б и й. Лæхъуæнтæ мæ хуæздæр хæлæрттæ ’нцæ, кизги ба,
дæ фарнæ берæ уæд, æрра уарзтæй уарзун.
Асахъбол. Ду дæр?! (Ниххудтæй бабæй.) О дуйне!
Агунди ка нæ уарзуй, уæхæн ма уæ комбæсти есге ес?
Б и б и й. А зæнхистæн, лæги хузæн лæг си кадæриддæр æй,
етæ ’й уарзунцæ сæ еугур дæр!
Асахъбол (фæттузмæг сей). ’Ма мæмæ аци сугъзæринттæ
цæмæн æрбахастай, балхæнунмæ мæ гъавис?!
Б и б и й. Нæ зонун, куд дæ фæндуй, уотæ ’й нимайæ. Агубе-
етæн тæрегъæд кæнун...
Асахъбол. Исистæ уæлæмæ.
Б и б и й. А зæнхистæн, пе ’систдзæнæн, цалдæнмæ мæ курди-
адæ банхæст кæнай, уæдмæ.
Асахъбол. Исистæ! Дæ уæргутæбæл лæуунæн æвгъау дæ.
Б и б и й. Дзега уотæ дзоруй: Агунди, дан, дæхецæн номбæлуо-
сæн æрбаластай. Æма кæд е æцæг хабар æй, уæд номдзуд æфсæд-
дони ном куд хæссис?
Асахъбол (фæммæстгун æй). Лæхъуæн!..
Б и б и й. Хатир! Исервазтæй мæ цъухæй. (Æ цъухбæл фæх-
хуæстсей.)
189
Асахъбол (фæссценæмæ). Æфсæддонтæ!
Фæззиндтæнцæ дууæ æфсæддони.
Бахонетæ галауанмæ аци лæхъуæни æма ’й естæмæйти хуарз фæх-
хинцун кæнетæ.
Б и б и й. А зæнхистæн, уотемæй æз не ’слæудзæнæн мæ къæх-
тæбæл! Уæдта уæ къæбæр дæр не ’сесдзæнæн мæ цъухмæ! Мæ
курдиадæн мин ести дзуапп!..
Æфсæддонтæ ибæл фæйнердигæй ниххуæстæнцæ æма ’й фæххастонцæ
рахезæрдæмæ.
Асахъбол (ходуй бабæй). О, мæ зæрдæ цийнитæй куд
байдзаг уй мæнæ ауæхæн сахат! Уарзт! Уарзт! О еци æрдхуæрæ-
ни уарзт, кæрон дин ма уа! (Дзсекъолæ ниввардта бадæнбæл.)
Æрбацæунцæ 3 æ л и й, С а ф и й æма Т а у ч е.
Асахъбол. Уæртæ нæмæ ци дессаги бæлæутæ æртахтæй!
Æгас цотæ!
3 æ л и й. Номдзуд Асахъбол, мах дæумæ æрцудан ме ’нсувæр
Ахмæт, уæдта е ’рдхуард Агубе æма Агунди фæдбæл, цæмæй сæ
рауадзай сæ хæдзæрттæмæ.
С а ф и й. Нæ зæрдæ дарæн, Асахъбол мæгур кизгæ Агундæ-
бæл сайдæй ке нæ рацæудзæнæй.
Т а у ч е. Уæдта нæ лæхъуæпти зæрдихудти дæр ке нæ бацæу-
дзæнæй.
Асахъбол (ходгæй). Æз ба тарстæн, уæ гъæуæй мæмæ ку
некебал фæззинна, зæгъгæ! Балæдæрдтæн уæ фæндон... (Рахе-
зæрдæмæ син галауанмæ раамудта кьохæй.) Табуафси, бацотæ
бал медæмæ æма фæууинетæ Агунди.
Кнзгуттæ рандæунцæ медæмæ. Инæлар ба дзоруй иннердæмæ фæссценæмæ.
Æфсæддонтæ, ракæнайтæ ецй дууæ лæхъуæни!
Минкъий фæстæдæр д у у æ æ ф с æ д д о н и æрбакæнунцæ А г у б е
æма А х м æ т и. Кæронæй ба æрбазиндтæй Б и б и й.
Цæй, куд, сахъ игурдтитæ, Агунди туххæй уæ фæндæ нæма æй-
йеветæ?
А г у б е. Нæ! Зиндони арти нæ ку содзай, уæддæр некæд!
Асахъбол (къахæгау бабæи). Уагæри си ци кæнис еци
мæгур кизгæй, æлдари хъал фурт?
А г у б е. Мæгур, уодæй мæгур ка æй, æрмæстдæр е æй! Æма
ма ’фхуæрæ Агунди!
Асахъбол. Зæгъæн, байстон ди æй, уæд ци ракæнисæ?
А г у б е. Дæ хæццæ мæлæтдзаг тохи бацæуииæ! Æз нуртæкки
190
дæр цæттæ дæн еци тохмæ! (Æ хъæмамсе фæллæбурдта.) Исла’
сæ дæ хъæма, номдзуд инæлар!
А х м æ т (æ хъæмамсе фæллæбурдта е дæр). Исласæ, Асахъбол!
Асахъбол (ниххудтæй). Мæнæ царциатæ! Цума цæбæл
уæ зæрдæ даретæ?! (Фæссцепæмæ раамудта.) Уæртæ еци уæй-
гути дæр нæ уинетæ?
А г у б е. Рамарунæй фуддæр нин ци ракæндзæнæнцæ?!
Б и б и й (æхепимæр). А инæларæн бунтон дзæгъæли ку равард-
тон мæ сугъзæринттæ!
Асахъбол (Ахмæтмæ). Ду 6а, лæхъуæн, цæбæл тох
кæнис, кæд æма кизги зæрдæ дæ хæццæ нæ ’й?
А х м æ т. Агубе æма мин Агунди амонд мæхе цардæй зинаргь-
дæр æй! Ма сæ багъигæдарæ æма мæн маргæ дæр ракæнæ.
Асахъбол (ниххудтæй бабæй). Дессæгтæ, дессæгтæ!
Есгæд ма уотæ фæууиндæй?! Кизги дæхуæдæг сонт уарзтæй уар-
зæ æма ин æ уарзони амондбæл тох кæнæ!
Б и б и й. Уоми уæхæн дессагæй циййес, инæлар? А зæнхис-
тæн, æз дæр мæхебæл нæ баауæрддзæнæн! (Бацудæй е ’мбæлт-
тæмæ.)
А с а х ъ б о л. Ду ба дæ къæхтæбæл ислæууйнаг кунæбал
адтæ!
Б и б и й. Мадта тох кæнун ку багъæуа, уæд дæ рази мæ
уæргутæбæл лæудзæнæн?
Асахъбол (бахудтæй). Уæргутæбæл цæмæн ? Сæрæй
æрковун фагæ уодзæнæй. (Дзоруй фæссценæмæ.) Киабæ, Агун-
ди рарветай ардæмæ!
Минкъий фæстæдæр рацæуй А г у н д æ.
А г у б е. Агундæ!
Æ р т æ л æ х ъ у æ н и бацæунцæ кизгæмæ.
Куд исарази дæ уæхецæй ардæмæ æрбацæунбæл?!
А г у н д æ. Баба дин нæ загъта?.. Уæдта уоми мæ алливарс ци
уавæртæ исæвзурдæй, уой ку зонис. Æрбацудтæн ардæмæ кæдзос
зæрди хæццæ кæдзосзæрдæ адæммæ æма фæсмойнаг нецæмæй дæн.
Лæхъуæнтæ æма кизгæ сæхе ’хсæн сабур дзубанди кæнунцæ.
Асахъбол (зæрдæрохсæй сæмæ еуварсæй кæсуй æма
дзоруй æхецæн). Лæуунцæ уæртæ æртæ сæрæн игурди — сæ зæр-
дитæ содзунцæ еу рæсугъди уарзтæй. Фал се ’ртемæн дæр æ амонд
æй сæ мæти сæр æма кæрæдзей нæ гъигæдарунцæ! Уойбæрцæбæл
æндон æй сæ хæлардзийнадæ — сæ фарнæ! Ци ма уа уомæй рæ-
сугъддæр гъуддаг?
191
Рацæуицæ Агунди фæдбæл 3 æ л н й, С а ф и й æма Т а у ч е æд фæндур,
уæдта кафгæ ка кодта, еци кизгуттп æнхусæй æма лæдзæгбæл æнцойнæ
кæнгæй рацæуй К и а 6 æ х а н дæр.
X ъ и з м и д æ (æрбацæуй). Мæнæ куд дзæбæх æрбамбурдай-
тæ уæ еугур дæр! Ду ба, Киабæхан, тургьæмæ дæхе къахæй ку
рацудтæ!
Асахъбол. Дæ хуасти фæрци, Хъизмидæ! Дæ хуасти
фæрци!
Хъизмидæ. Табу хуцауæн! Табу! (Лæхъуæнтæмæ бакас-
тæй.) Агубе æма Ахмæт... (Асахъболмæ.) Ме ’мбæлццони бал
æрсабур кæнун гъæуй.
А с а х ъ б о л. Ка ’й де ’мбæлццон?
X ъ и з м и д æ. Дзега. (Дзоруй фæссценæмæ.) Рацо, Дзега,
дæ биццеу ами ’й!
Еугурæй дæр, Д з е г а кæцæй æрбацæудзæнæй, ецирдæмæ никкастæнцæ.
Бибий 6а си æхе раримахста иннети фæсте.
Д з е г а (æрбацæуй). Уæ бон хуарз, Асахъбол.
Асахъбол. Æгас нæмæ цо, Дзега.
Д з е г а (бацæуй Агубемæ). Биццеу...
А г у б е. Баба!
Дзега æ фурти Агунди фарсмæ ку фæууидта, уæд зæнхæмæ æриста æ
цæстæнгас æма æнæдзоргæй лæууй.
X ъ и з м и д æ (Дзегамæ). Нæ лæг, ести зæгъуйнаг ма дæ?
Асахъбол. Ци загътай?! Дæ лæг æй исхудтай, Хъизмидæ?!
X ъ и з м и д æ. Уæ фарнæ берæ уæд, Асахъбол, абони мæмæ
сонт берæгъау скъæфæги хузи æрбалæгæрста нæхемæ, æма ин
фæттæрегьæд кодтон — зæрдæ ин байвардтон æ бийнойнаг исунбæл.
Д з е г а. Хъизмидæ!..
X ъ и з м и д æ. Цæй, цæй, кæдæй-уæдæй лæги миуæ бакодтай
æма ’й ци сосæг кæнис адæмæй? (Инæлармæ.) Ардæмæ ба æрба-
цудан фæдеси уæртæ биццеути фæдбæл. (Дзегамæ.) Уинис, нæ
лæг? Мабал катай кæнæ, сæрæгас æнцæ. Уогæ, Асахъбол, мæхуæ-
дæг дæр Агундæ æма Агубей мæтæй, зонис æй, æнæнцойнæ фæд-
тæн.
Асахъбол. Æз дæр, Хъизмидæ. Агунди уотæ берæ бауар-
зтон мæхе хъæболи хузæн, æма мæ æрфæндæадтæй æлдари фур-
ти хуарз бафæлварун, кизги уарзти аккаг æй æви нæ. Тарстæн,
есгæди бони ин æ мæгурдзийнадæй æ цæстæ ку рæхуайа, уомæй
дæ^. Уомæн æзинæй нурмæ бауорæдтон лæхъуæнти.
К и а б æ х а н. Хуцау, дæхецæй арази! Æз ба’дес кодтон, ци
’рцудæй мæ лæгбæл, зæгъгæ!
192
Б и б и й (æхенимсер). А лæугæй фунтæ уинун æви?!
Асахъбол (Агубемæ). Агундæн мæнæй дзæгъæли тарстæ,
лæхъуæн. Æз зонун, содзгæ уарзондзийнадæ ци æй, уой. (Киа-
бæхаиæй.) Мæнæ æй мæ изæди хай мæнæн дæр!
Киабæхан (бахудтæй æфсæрмихузæй). Асахъ!..
Асахъбол. Кæбæл гъæуама баййевон мæ изæди, мæ хорти
хори?! Уотемæй ба Киабæ дæр мæгур кизгæ адтæй. Фал ин æ
мæгурдзийнадæ æз нецæмæ æрдардтон. Дæ фидæ Дзега ба фа-
дуат нæ лæвардта дæ амондæн, æма уæд æз æма мæнæ Хъизмидæ
исфæндæ кодтан уæ хъисмæт баеу кæнун. Киндзæхсæвæр уин
аразун тæккæ аци бон мæнæ мæхе хæдзари! Уæдта уæ уойфæсте
ами мах хæццæ цæрун ку фæндæуа — табуафси, уæ фагæ уавæр-
тæ нæмæ ес.
Б и б и й (нигъгъсер кодта фурцийнсей). О, Уасгерги дин
раарфæ кæна! А бунтондæр изæди хузæн лæг ку дæ! Мæ сæрæй
дин ниллæг ковун!
Д з е г а (сехенимæр Бибийæй). Ами ку æй еци исафуйнаг!
Хъизмидæ (Агундсе сема Агубемсе). Арфæ уин кæнун, мæ
киндзæ æма мæ биццеу!
Киабæхан. Арфæ уин кæнæн нæ еугур дæр! Амондгун
уотæ!
Кизгуттæ арфи хъуритæ кæнунцæ Агундæн.
Амондгун уотæ сумах дæр, Хъизмидæ!
А г у б е (бацсеуй инæлармæ). Арфæгонд уо, Асахъбол! (Æ
сæрæй ин æркувта.) Ниххатир кæнæ, Ахмæти хæццæ дæмæ уотæ
карз ке дзурдтан... Мæ цæсгон содзуй дæ рази!
Асахъбол (бахудтæй). Нецæмæй уæ фудгин кæнун.
Мæхе уæмæ кæд тузмæгæй æвдистон, уæддæр мæ цийнитæн ба
кæрон нæбал адтæй, куд сæрæн айтæ, уæдта кæрæдзебæл куд
æновудæй равдистайтæ уæхе, уой ку фæууидтон, уæд. Кенæ мæнæ
иннетæ ба? Æхе мæтæ уи неке кæнуй, кæрæдзей амондбæл тох
кæнгæй. Куд сæрустур фæуун, мæ адæми уæхæнæй ку фæууи-
нун, уæд! Алцæмæй ахсгиагдæр е æй, мулк нæ фал! Куд дæмæ
кæсуй, Дзега?
Д з е г а (гъудидзастæй). Раст æй дæ загъд, Асахъбол... Раст
æй. Æвæдзи, адæймаги уарзтæй устурдæр гъæздугдзийнадæ нæй-
йес. (Агубемæ.) Амондгун уотæ, мæ биццеу, Агунди хæццæ.
Хъизмидæ (гиризгæнæгау). Фæууидтай, нæ лæг? Фур-
тæй, фидæй мæгурти хæццæ бахæстæг кодтайтæ æма тухсгæ ма
кæнæ. Мæгури намус бæрзонд æй!
Киабæхан (цийни худт никкодта). Бахатир кæнетæ...
Мæнмæ гæсгæ, алли адæймагмæ дæр ести нез ес: кæмæн æ бауæ-
13 Хæмыцаты Цæрай
193
ри, кæмæн ба æ уоди. Æма, æвæдзи, еци еугур незтæн еу æвдадзи
хуасæ ес — Уарзондзийнадæ! Гъæздуг æма мæгури е искæнуй
æнсæр, тузмæг адæймагæн æ зунд исеу кæнуй æ зæрди хæццæ,
æма адæймаг раййевуй æ тузмæг уаг.
Асахъбол. Уæлахез уæд кæддæриддæр еци æвдадзи хуа-
сæ, Киабæ!
Киабæхан. Уарзæнттæ! Адæм сæ еугур дæр ку исионцæ
уарзæнттæ — фудæнхæн зæнхæбæл фесæфидæ æ кой дæр !
Асахъбол. Æма уой туххæй аразæн дууæ киндзæхсæвæри!
Хъизмидæ (фсессах æй). Дууæ?!
Асахъбол. Гъо, Хъизмидæ! Сумах киндзæхсæвæр дæр
кæнæн! (Райста дзæкьолæ.) Мæнæ атæ ба дæ лæги хæзнатæ ’нцæ
æма сæ райсæ. (Равардта имæ сæ.) Аци бон махæн Уарзти устур
бæрæгбон æй! Æрцæгъдетæ, кизгуттæ!
Æрцагъта фæндурæй Тауче, иннетæ æрдзæф кæнунцæ.
Киабæ, æнæ ракафгæ дин нæййес! Кæдæй-уæдæй ма дигорон кафт
кæнæн!
Инæлар бацудæй Киабæханмæ, хонуй æй кафунмæ. Уосæ райдайæни æ нифс
нæ хæссуй. Минкъий фæстæдæр ба фæннифсгун æй, æ лæдзæг еуварсмæ
рагæлста æма рацæуй кафунмæ.
Æ м б се р з æ н
^р^&^м
ФÆТЫХ У МÆЛÆТЫЛ!
Дыууæархайдон драмæ
АРХАЙДЖЫТÆ:
Косерхан — саударæг ус, 50-аздзыд.
А с л а н — йæ фырт, 22-аздзыд.
С а у л æ г — наркотиктæуæйгæнæг, 46-аздзыд.
Ф е д ы р — æгуыст лæппу, 19-аздзыд.
М ы ч ъ а — æгуыст лæппу, 20-аздзыд.
Б а т р а з — фæци каст аивæдты факультет, 23-аздзыд.
Р æ з и т æ — уарзы Асланы, 21-аздзыд.
Ц и ц и — иуæндæсæм къласы ахуырдзау, 18-аздзыд.
Кафæг лæппу æмæ кафæг чызг, стæй ма чидæртæ.
Архайд цæуы Цæгат Ирыстоны хъæутæй иуы.
ФЫЦЦАГАРХАЙД
Фыццаг ныв
Хъæуы мндæг уæлмæрдты кæрон ингæны цур — цыртдзæвæн.
Æрбацæуы саударæг ус Косерхан, фæйнæрдæм хъахъхъæны,
кæйдæр агуры цæстæнгасæй. Стæй бацæуы цыртдзæвæнмæ æмæ йыл,
йæ уæрджытыл йæхи æруадзгæйæ, ныттыхсы.
Косерхан. Атарбег! Мæ зынгхуыст хъæбул! Дæ мады
хъæрзынмæ дæ ингæны фæрстæ куыд нæ стоныс! Царæфтыд та
куы фæдæн ногæй! Дæ мæлæты фæстæ ма мæ зæрдæ кæуыл æн-
цой кодта, уыцы Аслан сæфты фæндагыл куы ныллæууыд! Кæмæ
фæдзурон æххуысмæ?!
А с л а н (æрбацсеуы сæркьулсей). Мамæ, цæмæн ссыдтæ ар-
дæм?
Косерхан. Æз дæ фæдыл... (Сысты.) Зонын, ацы уæлмæрд-
тæм фæсивæдæй чи цæуы æмæ цæмæн цæуы, уый! Цы сау бон
мыл ныккодта! Ныууагътай дæ ахуыр æмæ мæм æрхæццæ дæ
195
горæтæй! Не ’мбæрстон, цы дыл æрцыд, уый, цалынмæ мæм знон,
хуыздзыдæй, æхцакурæг не ’рбаулæфыдтæ, уæдмæ!
А с л а н. Куынæ мын раттай.
Косерхан. Куыд дын дæттон æхца марг æлхæнынæн,
куыд! Рацу нæхимæ!
А с л а н (тыхулæфтгæнгæ). Бауадз мæ ам...
Косерхан. Кæмæ лæууыс, чи дын ратдзæн æнæ ’хцайæ?!..
А с л а н. Бауадз мæ, мамæ!
Косерхан. Мæ арт куыд бауазал! Ноджы ахуыргæнæг —
мæ ном! Хъомылгæнæг! Цы цæстæй мæм æрбакæсдзысты адæм
та?! Æвæдза... цæуылнæ тонын мæ дзыккутæ бындзыггай! (Нык-
куыдта æмæ ацсеуы.)
А с л а н (бацсеуы йе ’фсымсеры ингæнмæ). Атарбег! (Ингæ-
ныл ныддселгоммсе.)
С а у л æ г (æрбазыны фсестейы сед хызын семсе лæппумæ
кæсЫу хинымæр). Уæртæ та иу монцты амæттаг. Мæ хосæлхæн-
джыты нымæц фылдæрæй фылдæр кæны. Гъе ’рмæст, хъыгагæн,
æгæр тагъд амæлынц. Цас дзы хуыссы ацы уæлмæрдты дæр!
Сæхæдæг мæм цыдысты фалæмæ, нæхи хъæумæ — сæ марг сса-
рынмæ нæ зивæг кодтой. Ныр дæр æнцад бадин мæ хæдзары,
фæлæ мæм уырдæм афтæ бирæ æлхæнджытæ нал цæуы — мæ
налат сыхаг сæ йæхимæ сайы, ныгæнинаг фæуа! Сбирæ сты, уыцы
сонтгæнæн хостæ чи уæй кæны, уыдон, æмæ мын иу ран бадæн
нал ис. Машинæ балхæдтон, бæргæ, фæлæ мæ фарсмæ цы уæйй-
аг дыууæуæладзыгон хæдзар ис, уый дæр мæ хъуамæ ма аирвæ-
за... Æхца! Æхца!..
Ф е д ы р (фæзынд). Æз дæу агурын. Æри мын...
Саулæг(ш# кьух æм бадардта). Æхца.
Ф е д ы р. Ацы хатт æхца нал ссардтон, фæлæ дын мæнæ уый...
С а у л æ г (райсы). Сыгъзæрин къухдарæн бриллианттимæ?!
(Ныххудт фырцинæй.) Искæмæй йæ амырхтай? Уый дын сæ-
рæнгуырд, гъе! Райс, мæ дзæбæх лæппу. (Йæ кьухты йын фæтьы-
ста «хос» шприцимæ.) Æвдадзы хос дын фæуæд.
Ф е д ы р (мæстыйæ). Цы мын бакодтай?! Уæ хъæуы ацы хос
кæмæн дарыс, уыцы лæппуты мыл цæмæн сардыдтай?!
С а у л æ г. Цы дын ракодтой æвзæрæй?
Ф е д ы р. Дæ цæстыты раз мын тыхæй нæ ныххуынкъ кодтой?!
С а у л æ г. Дæхи фæндыд! Цымыдисаг дæм куы фæкаст.
Йæхицæн хуынкъ чи кæны, уыдон мæлæты бирæ систы, æвæц-
цæгæн сын стыр кайф дæтты, зæгъгæ, нæ загътай? Æмæ дын æй
дæх!иуыл фенын кодтам хъазгæйæ. Стæй бынтон ныхмæлæудæй
куынæ равдыстай дæхи.
Ф е д ы р. Цы фæуон ныр?!
196
С а у л æ г. Цæй, нырма ныр райдыдтай хуынкъ кæнын æм’æ
куы фæтарстæ тæппудау!
ф е д ы р. Уыйбæрц æхца та дын кæцæй къахдзынæн?
С а у л æ г. Куыд кæцæй? Æдзæрæг быдыры куынæ цæрыс,
мыййаг. Дæ алыварс — бирæ адæм... Цы кæнын хъæуы, уый хорз
куы зоныс. Уыйхыгьд уколы фæстæ арвы цъæхты кæй фæленк
кæныс, уый та? Æцæг царды ад уæд куы базоныс. Уæлæуыл
дзæнæт! Æз архайын, цæмæй ацы тыхст заманы уæхиуыл схæ-
цат, нæ фæсивæд, ды та мын уайдзæфтæ кæныс! Нæ фæлæ куыд
æнæбузныг стут!
Федыр исдугмæ цы зæгъа, уый не ’мбары, стæй уæлмæрдты ’рдæм
фæраст, фæлæ æвиппайды ауыдта Асланы æмæ æрлæууыд,
кæсы йæм цымыдисæй.
А с л а н (схæцы йсе ссерыл, стæй сысты семсе бацæуы лсег-
мсе). Æри мæнæн дæр.
Федыр æрвдзæфау фæци.
С а у л æ г. Дæ къухы нæ уынын æхца.
А с л а н. Уыйфæстæ дын ратдзынæн.
С а у л æ г. Нæ, лæппу. Мæхæдæг дæр мæ хостæ æфстау нæ
райстон.
А с л а н. Нал фæразын!..
С а у л æ г. Æмæ ссар æхца. Ссар рæвдздæр æмæ, де ’фсымæ-
ры тыххæй дæ риуы цы маст фыцы, уымæй дæр фервæзай. Æз
зонын дæ хабар... Цæй, дæлæ дæм кæройнаг къутæрты ’хсæн бан-
хъæлмæ кæсдзынæн. (Фсеаууон.)
Ф е д ы р (сындсеггай бацсеуы Асланмæ). Аслан, ды дæр?!..
Уый та куыд?! О, мах ницæйæгтæ... хуымæтæг хъæуккæгтæ, фæлæ
ды нæ хъæуы кад, нæ сомбоны ныфс!.. Цал хатты фехъуыстон
радио æмæ телевизорæй дæ хорзы кой! Ахæм курдиатджын!..
(Шприц сем севдисы.) Æмæ мæнæ уый бар бакодтай дæхи?!
Аслан ницы дзуры.
(Федыр схъсерзсегау кодта.) Ехх!.. (Уселмсердты ’рдсем фсеау-
уон.)
Р æ з и т æ (æрбацæуы). Аслан, æз дæумæ цыдтæн æмæ дæ
уæртæ уынгæй ауыдтон. Ризæгау куы кæныс. Афтæмæй цы ми
кæныс ам? Де ’фсымæры мæтæй бынтондæр.. Цардæгас чи у,
ууыл мæт кæнын хъæуы — дæ мад Косерханыл. Йæ низ...
А с л а н. Цавæр низ?
Р æ з и т æ. Абон нæ амбулаторийы уыд. Дохтыртæ йæм ссард-
той, йæ цардæн тынг тæссаг чи у, ахæм зæрдæниз. Æвæстиатæй
197
йæ Мæскуымæ ацæуын хъæуы, цæмæй йын уым скæной операци
йæ зæрдæйæн.
А с л а н (йæ тых асаст бынтондæр). Операци йæ зæрдæ-
йæн?.. Мæскуыйы? (Фæцæуы, фселæ фæцудыдта æмæ цырт-
дзæвæныл банцой кодта.)
Р æ з и т æ (фсетарст ын). Аслан!..
А с л а н (ныхас исгæйсе). Ма тыхс, Рæзитæ! (Йсехиуыл фсе-
хсецыд семсе ацсеуы.) Ма тыхс.
Р æ з и т æ (иунæгæй). Кæд йæ мады мæтæй æрсагъæс кæнид
æмæ йæхи æрæмбарид.
Б а т р а з (сербацыд). Рæзитæ, хъæуыс мæ... (Фсессценсемсе
кæсы.) Цы кæны Аслан та? Цыдæрхуызæттæй куы фæцæуы дæлæ.
Салам дæр мын нæ радта.
Р æ з и т æ. Уæззау у йæ уавæр.
Б а т р а д з. Цæмæн æрцыд горæтæй?
Р æ з и т æ. Цæмæн?.. Уколтæ кæны йæхицæн. (Скуыдта.)
Б а т р а з (фæтыхст). Уанцон нæу!
Р æ з и т æ. Университеты чи ахуыр кæны, иу ахæм лæппу
мын радзырдта æппæтдæр.
Б а т р а з. Æвæццæгæн, йе ’фсымæр Атарбеджы мæтæй...
Р æ з и т æ. Нæ, уый мæлæты размæ, дам, райдыдта. Куыд сæфы
замманай лæппу! Астæуккаг скъола сыгъзæрин майданимæ фæу каст,
университеты та цыппæрæм курсы наукон статьятæ фыссын райдай!..
Ба т р а з (ныхас исгæйæ). Фарон Студентты æппæтуæрæсеон
олимпиадæйы дæр фыццаг бынат нæ бацахста Мæскуыйы?
Р æ з и т æ. Дæ хъуыддæгтæ афтæ хорз цæуæнт æмæ сыл дæ
къух ауигъ, баив сæ мæлæтхæссæг судзиныл!
Б а т р а з. Дæу та куыд æгæрон уарзтæй уарзта! Æгас хъæу
дæр æй зоны.
Р æ з и т æ. Йæ цæстыты цæхæрæй мæ сыгъта. Ноджы уæз-
дан, хæдæфсарм. Лæппуты ’хсæн нæ зыдтон ахæм. Йе стытр уарз-
тæй мæм мæ амондджын фидæн зынди... (Скуыдта та.) Цымæ
йын цы сæфты уавæртæ райсын кодтой судзин йæ къухмæ?!
Б а т р а з. Курæг дæ кæй ис, уый зоны?
Р æ з и т æ. Нæ зонын.
Б а т р а з. Ахæм сæрæнгуырд хонынц дæ курæджы! Дохтыр,
дам, у.
Р æ з и т æ. Ныртæккæ ахæм уавæры дæн, æмæ мæ ничиуал
хъæуы. Цы ма уа Косерханы хъысмæтæй уæззаудæр?! Бынтон
сæф^мæ фæцæуынц бинонтæ!
Б а т р а з. Сæфтмæ фæцæуæм не ’ппæт дæр. Акæс нæ уынг-
тæм — нæ фæсивæд тигътыл æгуыстæй лæууынц æхсæвæй, бо-
нæй. Цы фæкæной сæхи?
198
Р æ з и т æ. Сæ рæстæг нывыл кæм æрвитой, æгæр-мæгуыр
уый дæр куы нæй. Нæ Культурæйы хæдзар ныр цал азы лæууы
æхгæдæй, цалцæггæнинагæй!
Б а т р а з. Аиуварс кæнæм нæ æгуыст фæсивæды сæфты
фæндагæй.
Р æ з и т æ. Куыдæй?
Б а т р а з. Æз зонын иу фæрæз... Цом, баныхас кæнæм. (Ацсеуы
чызгимсе.)
ф е д ы р (йæхицæн укол скæныны фæстæ æрбацæуы уæл-
мæрдты ’рдыгæй æмæ цыртдзæвæнмæ кæсы). Атарбег, куыд
фæразыс дæ ингæны æнцад хуыссын, æнæнцой зæрдæ куы уыд-
тæ! Асланы мæтæй куыд нæ ныхъхъæрзыс?
Ц и ц и (æрбацыд). Цас дæ агурын, Фед! Æри мæ къухдарæн.
Горæтмæ цæуын æмæ мæ хъæугæ кæны.
Ф е д ы р. Дæ къухдарæн нал ис, Цици. Кæмдæр мын ахаудта.
Ц и ц и. Хъазгæ кæныс æви?
Ф е д ы р. Хъазгæ куы кæнин, бæргæ!
Ц и ц и (фæмæсты). Гъеныр цы цъиу-цъиу кæныс?! Йæ брил-
лианттимæ йæ аргъ цас у, уый зонгæ кæиыс?!
Ф е д ы р. Ай-гъайдæр æй зонын, фæлæ ма дзы цы пайда ис?
Нал ис къухдарæн, зноны бон куыд нал ис, афтæ. Хъыг кæнын
абонсарæй!
Ц и ц и. Удхæссæг дæ акуыддæртæ кæна! Цæмæн æй раластай
ме ’нгуылдзæй?! (Сфæзмыдта.) «Æри, дæ къухдарæнæй мæхи
ахъал кæнон!» Ныр æй аныхъуырдта! Дæ кæстæр æнгуылдзыл
æй куы бакодтай знон, уæд дын цы ’рбаци?! Де ’нгуылдз ма йæ
бынаты куы ис!
Ф е д ы р. Т-с-с! Фæсыпп у, Цици! (Цыртдзæвæнмæ амоны.)
Атарбег хъæрзы.
Цици (фæджих). Цы цъиу-цъиу кæныс, Фед?!
Ф е д ы р (скуыдтаУ. Нæ дæм хъуысы йæ хъæрзын? Дзæ-
бæх-ма йæм байхъус.
Ц и ц и (фæтарст). Дæ хъустыл цытæ уайы?! Ноджы цæс-
сыгтæ?!.. Нал мæ хъæуы. Нал мæ хъæуы мæ къухдарæн. Папæ
та мын балхæндзæн. Гъе ’рмæст æрсабыр у.
Ф е д ы р. Дæуæн циу, Цици! Дæ фыд — миллионер! Ахæм
спъирты завод æм ис!
М ы ч ъ а (æрбацæуы анашаимæ тамако дымгæйæ). Ам цы
лæхурут, Федыр? (Дзæгъæлхудт кæны.) Уæвгæ, раст кæнут.
Бирæ наркомантæ уколы фæстæ хаттæй-хатт кæугæ фæкæнынц, сæ
низ куы стыхджын вæййы, уæд та сæм галлюцинацитæ дæр фæзыны.
Анашадымæг та арæх æнæсæр худт кæны.
199
Æз дæр уарзын мæ рæстæг ам æрвитын. Науæд дæлæ уынгты
уыцы иу лæппутимæ лæууынæй сфæлмæцын. Бон-изæрмæ æгуы-
стæй... Мæхицæй куы стыхсын, уæд мæ ацы тамакойы фæрцы ме
’нкъард сагъæстæ æрбайрох вæййынц. (Йæ бапъироз уæлæмæ
систа худгæйæ.) Романтикæ! Ха-ха!..
Ц и ц и. Цы цъиу-цъиу кæныс, Мычъа? Анаша ма дымай?
Уый романтикæ у?!
М ы ч ъ а. Сцъир-ма дзы, Цици, æмæ сырддонцъиуау пæррæ-
стытæ кæнай.
Ц и ц и. Удхæссæг дæ акуыддæртæ кæна кæннод!
М ы ч ъ а (худы æмæ худы). Æмæ ма уæд ды куыд цæрдзынæ,
Цици?
Ц и ц и (иуварс ацæугæйæ, хинымæр). Ай диссаг нæу? Иу
дзы йæ цæссыгтæ калы, иннæ та æррайы худт кæны.Цыма нæ
лæппутыл цыдæр сæрзилæджджынгæнæн низ бахæцыд.
М ы ч ъ а. Æнхъæлдæн, цæмæйдæр стыхстæ, Цицийы рæ-
сугъд.
Ц и ц и. Цици нæ, фæлæ Цицилия! Цал хатты уын загътон, нæ
лæппутæ?!
М ы ч ъ а. Цици дæ ды махæн, Цици! Цомут, уæртæ уæлмæрд-
ты астæу цы зæронд тулдзбæлас ис, уый бынмæ. Замманай улæ-
фæн бынат дзы ис.
Ц и ц и. Æз нæхимæ цæуын.
М ы ч ъ а. Бынтон дзæгъæлы! Удæгæсты дунейæ уæлмæрдтæ
бирæ хуыздæр сты. Уынут, ам куыд сабыр у бæстæ? Иууылдæр
дзы æнцад хуыссынц сæхицæн. Ничи никæй стигъы, ничи никæй
мары. Æвæццæгæн, мæрдтæ зондджындæр сты удæгæстæй! Цом,
Федыр, уыцы бæласы бынмæ.
Ф е д ы р. Уырдыгæй æрбацыдтæн, Мычъа. Иучысыл дзы
афынæй дæн æмæ сæрсæфæн былæй фæцæйхаудтæн.
М ы ч ъ а (худы та). Цы æнахуыр стæм, æвæдза! Сæрсæфæн
былæй тæрсæм, фæлæ уыцы былмæ цы фæндæгтыл цæуæм, уыдо-
нæй нæ тæрсæм! Уымæн æмæ сыл куырмæй цæуæм.
Ф е д ы р. Фæсыпп у, Мычъа! Кæм ма цæй фæндæгтæ ис
махæн?! Фехъуыстай Асланы хабар?
М ы ч ъ а. Фæлтау æй куынæ фехъуыстаин.
Ф е д ы р. Косерханы мæт мæ æрцахста. Æз зонын, мады
катай циу, уый. Мæ мад æнæбары сæудæджер сси. Уæрæсейы
алы къуымтæй, куы та фæсарæнтæй ласы товартæ æмæ сæ уæй
кæны алы рæтты, цæмæй мах, йæ цот æмæ нæ рынчын фыд,
æххбрмагæй ма амæлæм. Сæрдæй, зымæгæй судзгæ хуры тын-
тæм, æлхысчъытæгæнаг уазалмæ йæ цард ивгъуыйы. Хæдзармæ
дæр æй нал æвдæлы. Ноджы куы базыдта, æз цы уавæры фæ-
200
дæн, уый, уэед йæ рустæ ныттыдта, цыма йын мæлгæ акодтон.
Уый дын фæндæгтæ, Мычъа! Нæ ныййарджыты катайы фæндæг-
тæ! Мах та — æнæ фæндаг!..
Ц и ц и. Æмæ... цы уавæры фæдæ, Фед? Цæмæй зæгъыс?
Ф е д ы р. Уымæй мæ ма фæрс, Цици!..
С а у л æ г (фсестейы та æрбазыны æд хызын, хинымæр).
Цы фæци уыцы лæппу?.. (Хьæрæй.) Уый куыд æнкъардæй лæу-
ут, фæсивæд?
Ф е д ы р (йе умбæлттæм сусæгæй). Уæхи дзы хизут, удхор у!
Ц и ц и. Æмæ хорз лæджы хуызæн куы зыны.
М ы ч ъ а. Цы рабыр-бабыр кæныс ам, уæртæ лæг?
С а у л æ г (фæлмæн хьæлæсы уагæй). Уый цавæр ныхас у,
лæппу? Æз дæуыл æмæ дæ хуызæттыл куы аудын.
М ы ч ъ а. Цы лæхурыс, нæ хъæуы арæх фæзыныс, фæлæ дæ
æз нæ зонын.
С а у л æ г. Уыйхыгъд æз зонын уе ’ппæты дæр, суанг ма уæ
нæмттæ дæр, Мычъа.
М ы ч ъ а. Чи дæ?
Ф е д ы р. Саулæг æй хонынц. Тархъæуæй.
С а у л æ г. О, сыхаг хъæуæй... Сæудæджер кæнын мæнæ, фæси-
вæды æмæ хистæрты æхсызгон чи хъæуы, ахæм æвдадзы хостæй.
(Йæхостæхызынæй иугай сисы æмæ сæ бавдисы.) Ис мæм визон,
герболайф, мидиф æмæ... æндæртæ. Æмæ цыхуызæн низтæ нæ дзæ-
бæх кæнынц! Алæмæты тых сæ ис. Стæй алы рæтты афтæ æнцон
ссарæн не сты. Хъæуты та сæ æппындæр не ссардзыстут. Уæртæ
дзæбæх чызг, Мычъаимæ-ма мæнæ ацы фæйнæ цæппæры аныхъуы-
рут — бынтон æндæр хуызы банкъардзыстут уæхи. Гъа-ма.
Ф е д ы р (сусæгæй). Ма сæ райсут! Хъуызы уæм уыцы цæп-
пæрты æфсонæй!
Ц и ц и. Фæлæуу, Фед, фенон сæ. (Бацыд лæгмæ æмæ райсы
цæппæртæ.) Цас дæ хъæуы æхца?
С а у л æ г. Адон уын — лæвар. Æнæуи та зынаргъ сты.
Ц и ц и. Дæхæдæг сæ искуы аныхъуырыс, нæ фыдыхай?
С а у л æ г. Алы бон дæр! Сæ руаджы мæ азты уæз не ’нкъарын.
Ф е д ы р. Ма сай, фæсыпп у! (Чызджы кьухæй зæхмæ ап-
пæрста цæппæртæ.)
Ц и ц и (иуварс ацæугæйæ). Нæ, нæ фыдыхай, ныртæккæ
рæстæг тæссаг у æмæ...
М ы ч ъ а (Саулæгмæ). Цыма де ’ххуыс фыдбылыз хæссы!
Фæтар у!
С а у л æ г (цæппæртæй). Чи сæ аныхъуырдта, уыдон ма мæ
балхæнынц ноджыдæр. (Сисы сæ зæххæй.)
Ц и ц и. Цæмæн сæ систай зæххæй, нæ фыдыхай? Чъизи куы сты.
201
С а у л æ г. Æвгъау сты, чызг. Сæ аргъ... Æхцатæ чъизийæ нæ
фарстæуы
М ы ч ъ а (мæстыйæ). Ам ма дæ?!
С а у л æ г (уыцы фселмæн хъæлæсæй). Дзæгъæлы мæ æфхæ-
рыс, лæппу. Цасфæнды мæм куы мæсты кæнат,уæддæр уæ фæн-
даг мæнмæ цæуы уе’ппæтæн дæр.
Ф е д ы р. Ау, æндæр фæндаг нал ис?
С а у л æ г. Æппæт фæндæгтæн сæ кæрон иу у — ингæн! Æмæ
ацæрут уæ зæрдæйы дзæбæхæн. Уæ зæрдæйы дзæбæхæн!.. Цæй,
мæ хорз уын бæсты нæ цæуы! (Фæаууои.)
Ф е д ы р (æвиппайды йæ сæрмæ фæлæбурдта). Цыдæрхуы-
зæттæ дæн! Мæ сæр зилы!
М ы ч ъ а. Цы кæныс, Федыр?
Ф е д ы р. Нæ йæ ’мбарын... (Хьуыдыты апыгьуылд.) Уæдæ
нæ фæндаджы кæрон мæнæ ис, ингæн? (Ныхьхьæр кодта.) Нæ,
нæ! Кæрон нæма!.. Куыд ис уый гæнæн, кæд æмæ нæ фæндагæн
йæ райдайæн дæр нæма ссардтам?!
М ы ч ъ а. Æмæ йе ссарынæн, æвæццæгæн, рухс бæллицтæ
хъæуынц.
Ф е д ы р. Рухс бæллицтæ? Æмæ цавæр сты дæ рухс бæллицтæ,
Мычъа? (Уый ницы дзуры.) Цы сты дæ бæллицтæта, Цици?! (Ницы
дзуры уый дæр.) Кæм ма сты уыцы рухс бæллицтæ?! Цы фесты?!
Куы ныхъхъус стут! Æвæццæгæн, уымæн, æмæ æнæ ныфс, æнæ
тырнындзинад кæй стут! Мæнæ Атарбеджы йæ ныфс арвы бæрзæнд-
тæм хаста, мах бон та зæххыл хилын дæр нал у! (Цыртдзæвæнмæ.)
Нæ, нæ! Ард хæрын дæ номæй, Атарбег! Ард хæрын!..
Æмбæрзæп
Дыккаг пыв
Хъæуы астæу фæз, комкоммæ зыны егъау бæлас, йæ къалиуты кæрæттыл
бæрæг дары хæлуарæджы тын. Бæласы бын — даргъ бандон.
Б а т р а з (фæзынд æмæ дзуры фæссценæмæ). Рацæут, цæй!
Æрбацæуынц Р æ з и т æ разгæмтты, кафæг лæппу цухъхъайы,
стæй Ц и ц и цыдæр æнахуыр дарæсы æмæ к а ф æ г ч ы з г
араббаг уæлæдарæсы.
(Батраз та хьæр кæны алырдæм.) Е-гъей, фæсивæд, рацæут-ма
нæм!..
Ц и ц и (ныхас исгæйæ, хьæр кæны уый дæр циигæнгæ). Ра-
цæут æмæ нæм бакæсут! Хурыскæсæнæй дæр нæм замманай уазæг
ис мæнæ!
202
Хъуысы араббаг музыкæ, чызг араббаг кафт кæны. Чысылгай æрбацæ-
уынц фæсивæдæй æмæ хистæртæй чидæртæ. Уым ис
М ы ч ъ а дæр, кæронæй та æрбазыны А с л а н. Чызг кафт куы фæци,
уæд ын иннæтæ нымдзæгъд кодтой.
М ы ч ъ а. Чызг, майданы бæсты дын зесты гæбаз—мæнмæ!
Диссаджы рæсугъд кафт! Фæлæ нæхи ирон кафт та?..
Райхъуысы ирон фæндыры цагъд. Рæзитæ æмæ цухъхъаджын лæппу кæ-
нынц уæздан хонгæ кафт. Кафт куы фесты, уæд та райхъуыст къухæм-
дзæгъд.
М ы ч ъ а. Кæдæй нырмæ нал федтон ахæм кæфтытæ! Мæ
зæрдæйы фиутæ дзы афæлмæн сты. Гъе фæлæ цæй фæдыл у уæ
хъазт? Исты бæрæгбон у абон?
Б а т р а з. Нæ, бæрæгбон нæу, фæлæ нæ фæндыди, цæмæй
нæм мæнæ афтæ æрбамбырд уыдаиккат, нæ фæсивæд. Бон-изæр-
мæ уынгты æгуыстæй лæууыны бæсты рацæут махмæ — ссардтам
уын, базыртæ уыл цæмæй разайа, ахæм куыст!.
М ы ч ъ а. Базыртæ? Цавæр куыст у?
Б а т р а з. Цæттæ кæндзыстæм концерттæ æмæ сæ æвдисдзы-
стæм иннæ хъæуты дæр. Коммерцион концерттæ!
М ы ч ъ а. Коммерцион? Ома, æхцайыл?
Р æ з и т æ. О, Мычъа. Ма фæзивæг кæнут, рацæут нæм. Тынг
диссаг уын уыдзæн мæнæ Батразимæ репетицитæ кæнын. Ау,
аивæдты факультет дзæгъæлы фæци каст? Стæй цас курдиатджын
фæсивæд ис нæ хъæуы! Мауал бадут æгуыстæй. Æгуыст адæймаг
æдзæрæг хæдзарæй уæлдай нæу: бамбийы йæхи мидæг æмæ нык-
кæлы!
Ц и ц и. Уæртæ нæ Культурæйы хæдзар æхгæддуарæй куыд
æмбийы, афтæ. Рæхджы ма ныккæла?!
М ы ч ъ а. Æмæ нæ кæдæм хонут, кæм репетици кæндзыстæм?
Б а т р а з. Æз баныхас кодтон скъолайы директоримæ, æмæ
нын уый бар радта фæсивæды изæрыгæтты се спортивон залмæ
æмбырд кæнынæн.
М ы ч ъ а. Иттæг хорз! Цæуæм уæм!.. (Фæрæвдз.) Хæдæгай,
Федыр та уын — цæттæ кафæг! Репетици кæнын дæр æй нал хъæуы.
Б а т р а з. Нал хъæуы?..
М ы ч ъ а. Сæхимæ кафы, кафы æмæ кафы æнæбанцайгæйæ.
Знон мæм йæ мад фæдисы æрбауад. Бауром-ма, дам, æй æмæ
хæргæ уæддæр бакæна. Ауадтæн æм, фæлæ йæ бауромын мæ бон
нæ баци. Йæ магнитофоны цагъдмæ цавæрдæр сомихаг кафт гъæй
кодта, йæ хид калди, афтæмæй.
Б а т р а з. Кæддæр Сомихы йæ фыды хомæ царди æмæ сын
сæ кæфтытæ тынг бауарзта.
203
М ы ч ъ а. Нæ, мæнмæ гæсгæ, уый тыххæй нæ. Ныронг куы
никуы кафыд...
Фæссценæйæ æрбайхъуыст, хæстæгæй хæстæгдæр чи кæны, ахæм сомихаг
кафты цагьд.
Р æ з и т æ. Ссæуы дæлæ!
Иууылдæр уыцырдæм ныккастысты. Чысыл фæстæдæр æрбацæуы Ф е д ы р,
сомихаг кафт кæнгæйæ. Йæ хъустыл — плейеры хъусæнтæ. Лæппу кафы зæр-
диагæй, цыма иннæты уынгæ дæр нæ кæны, уыйау.
Б а т р а з (фæстседæр бацæуы кафæгмæ). Федыр, фæлæуу-
ма, демæ мæ ныхасаг ис. (Уый йæ кафыпы кой кæны.) Федыр!
Федыр, фæлæуу-ма!
Батраз ыл ныххæцыд фæстейы, цæмæй йæ баурома йæ кафынæй, фæлæ
йæ уый кафгæ-кафын йæ фæдыл фæласы. Æмæ йæ уæд Батраз суагъта.
Ц и ц и. Фед, иучысыл-ма æрлæуу, цы хабар у?! Кæндыс
бахордтай æви?!
Федыр уыцы кафгæйæ ацæуы дарддæр йæ фæндагыл.
Б а т р а з. Уæдæ кафгæйæ æгас хъæуыл зилдух кæндзæн ныр?
Ц и ц и. Омæ кафæд, цы нæ хъыгдары?
М ы ч ъ а (фæрæвдз). А-а, уæвгæ йæ цыма хатын, цæмæн
кафы, уый!
Б а т р а з. Цæй, базондзыстæм æй. Ныр та уал цомут спорти-
вон залмæ. Райдайæны уал хъуамæ скæнæм зарæг нæ хъæбатыр
æмзæххон Атарбегыл. Зонут æй, хæсты фыдгултимæ куыд хъаз-
уатон тох кодта. Уымæн æвдисæнтæ — Уæрæсейы хъайтары ном,
йæ бирæ хæрзиуджытæ, се ’хсæн — орден дæр. Æппæтæй диссаг-
дæр йæ фæстаг сгуыхтдзинад уыд. Цал цæф салдаты хуыссыд
тохы быдыры! Бацæуæн сæм нæ уыд — ’быдыры дыууæрдыгæй
кæрæдзийы æхстой æфсæддонтæ æмæ фыдгæнджытæ. Æмæ уæд
Атарбег йæ вертолеты батахт, быдыры астæу æрбадт æмæ, йемæ
цы дыууæ санитары уыд, уыдонимæ фынддæс цæф салдаты рæвдз
бавæрдтой вертолеты. Фыдгæнджытæ та сæ æхстой æмæ æхстой.
Атарбег фæцæфтæ, фæлæ ма йæ вертолет уæлдæфмæ систа æмæ
атахт . Цалдæр боны фæстæ лæппу уыцы цæфтæй госпиталы амард.
Æмæ ныр ахæм хъайтарыл зарæг ма скæнæм мах?
Ч и д æ р т æ: Куыннæма! Нæ кадджын хæс у уый!
Б а т р а з. Цомут!
Ацæуынц иууылдæр, Рæзитæ æмæ Асланæй фæстæмæ.
Р æ з и т æ. Аслан, æмæ ды нæ цæуыс немæ?
А с л а н (æрæджиау). Нæ.
204
Р æ з и т æ. Мах де ’фсымæрыл...
А с л а н (ныхас исгæйæ). Рæзитæ, ацу дæхæдæг!
Р æ з и т æ (фæхъыг ъш). Бахатыр кæн, кæд мæ стыхстæ. (Арф
ныуулæфыд.) Аслан, Аслан!.. (Фсецсеуы, фселсе ма æрлæууыо,
хииымсер хъуыдыты аныгъуылд.) Цы кæнон, нæ зонын. Цы дзуапп
раттон мæ курæгæн? Æхсæвæй, бонæй Асланы мæтæй... Мæ ный-
йарджытæ та мæ баййардтой: фæцу, дам, дæ курæгмæ. (Лсеппу-
мсе ма бакаст семсе ацыд.)
Косерхан (æрбацæуы). Лæппу, федтай, Рæзитæ куыд
рæсугъд у, уæлдайдæр уыцы разгæмтты? Замманай чызг! Фæл-
лойуарзаг. Амбулаторийы медицинон хойæ кусы, афтæмæй фæ-
саууонмæ куыд æнтыстджынæй ахуыр кæны университеты дæр!
Курынмæ йæ куы хъавыдтæ фарон. Ныр чызгæн йæ кой дæр нал
кæныс. Курæг æй ис Дзæуджыхъæуæй!
А с л а н (схъсерзсегау кодта). Ох-х, мамæ!..
Косерхан. Дæ ахуырмæ нал хъавыс ацæуынмæ?
А с л а н (æрдсегхъæлсессей). Хъавгæ та куыннæ...
Косерхан. Хъавыдтæ университеты фæстæ аспирантурæ-
мæ... Аспирантурæйы фæстæ та дæ нысан уыд университеты кус-
гæйæ баззайын æмæ наукон-иртасæн чингуытæ фыссын.
А с л а н. Ма-ма сæ мыс, мамæ!
Косерхан. Цæй диссаджы фæндтæ дæм уыд! Ныр кæй
къæппæджы бахаудтæ?! Чи дын ныцъцъист кодта дæ уд?!
А с л а н. Мæ уд?.. Цардæгæстыл мæ нал нымайыс?
Косерхан. Адæймаг цардæгас у æрмæстдæр йæ рухс бæл-
лицтæй. Богалау тыхджын куы уыдтæ, уæд дæ низы ныхмæ куыд
лæмæгъ дæ, гормон?! Æрфæлдахын ын ма баком! Ма баком!.. Куы
та ныффæлурс дæ. (Йсе дзыппæй систа сехца.) Æрбахастон дын
мæнæ. Цы ма уа уымæй æвирхъаудæр: мад йæ адджын хъæбулæн
йæхæдæг дæтты æхца марг æлхæнынæн! Æмæ уæдæ цы бакæнон?!
Тæрсын, искуы исты фыдми куы бакæнай, æхца агургæйæ. Стæй
дæ хъизæмæрттæм куыд кæсон?! Æвæдза, арв куыд нæ ныннæры
мæ сæрмæ! Райс! (Радта йын сехца семсе ныккуыдта).
А с л а н. Куынæ нæм уыд...
Косерхан. Æмæ нæм кæцæй уа? Мæ ахуыргæнæджы мызд
цас у? Нæ сыхæгтæй ракуырдтон... (Фсецудыдта семсе йсе зсер-
дæйыл фсехсецыд.).
А с л а н. Мамæ! Даехи уавæр... Мæскуымæ... Кæм ссарæм уый
фаг æхца? л:
Косерхан (иуварс ацæугæйæ). Æз... Æз никуыдæм цæуын.
А с л а н. Дæ низ хуымæтæг низ куы нæу.
Косерхан. Зонын æй,' Фæлæ дæ уавæр куынæ фæхуыздæр
уа, уæд мæлæт сси мæ хуыздæр бæллиц.
205
А с л а н. Цытæ дзурыс, мамæ?!
Косерхан. Мадæн йæ царды хос йæ цот сты. Фæлæ уыдо-
нæй фыдæнхъæл куы фæвæййы, уæд йæ цард зындон ысвæййы.
А с л а н. Цы фæуыдзынæн æз?
Косерхан. Ды? Ды цы фæуыдзынæ, уый... бæлвырд у.
А с л а н. Бæлвырд у?.. Нæ, æз ацæудзынæн дохтыртæм.
Косерхан. Дохтыртæм нæ сыхæгты лæппу дæр уыд,
рухсаг уæд.
А с л а н. Уый æгæр кодта...
Косерхан. Уыцы хъуыддагæн йæ гыццыл дæр æгæр у. Уæ
сонт низ уæ цæгъды, æмæ уый æгæр нæу? Рын уыл куы сыстад!
Дæ уаг аивын дæхæдæг фидарæй куынæ сфæнд кæнай, уæд дын
дохтырты лæггад цы феххуыс уыдзæн?
А с л а н. Ау, куыд нæ?..
Косерхан. Цом уæдæ райсом горæтмæ.
А с л а н. Дохтыртæм?
Косерхан. Бафæлварæм... Уæд та цы нæ вæййы!
А с л а н. Нæ... Райсом нæ.
К о с е р х а н. Уæдæ кæд?
А с л а н. Зæгъдзынæн дын æй.
К о с е р х а н. Ацæудзынæн уæдæ мæхæдæг.
А с л а н. Ды та цæмæн?
Косерхан. Мæ хæдзары цы муртæ ис, уыдон аласдзынæн
базармæ мæ зонгæ уæйгæнæгмæ, цæмæй дын æфстæуттæ мауал
агурон. Цæмæн ма мæ хъæуынц уыцы муртæ?! (Ацсеуы.)
Аслан (иунæгæй). Куыд сæфын!.. Хатт мæ дохтыртæм æр-
фæнды, фæлæ уайтагъд мæ фæнд æрбайсæфы. Цыдæр мыл ных-
хæцыд æмæ мæ нал уадзы размæ! Цы бакодтон мæхицæн?! Цы
бакодтон мæхицæн?! Цы ма мын баззад утæхсæн кæнынæн?!
Уарзон чызг нал ис... Рæзитæ мæ сæнттæй сцух... Фæлæуу-ма,
сцух, загътон? Æмæ уæдæ арæх мæ цæстытыл цæмæн ауайынц
нæ фембæлдты нывтæ? (Хьуыдыты аныгьу’ылд.)
Лæппуйы цæстытыл уайы: хъæлдзæг худгæйæ, æрбазгъордта Р æ з и т æ
æнæ разгæмттæй.
Р æ з и т æ. Æрцахс-ма мæ уæдæ, Аслан!
А с л а н (хьæлдзæгæй). Рæзитæ!
Чызг бæласы алыварс ралидз-балидз кæны, лæппу йæ суры. Æнпынфæс-
таг æй ацахста.
Мæ царды цин! Исчи мæ куы бафæрсид, æппæт дунейы цы ис
зынаргъдæр, зæгъгæ, — ныхъхъæр кæнин мæ дзыхы дзаг: «Рæзи-
тæ!»
206
р æ з и т æ. Æз та ныхъхъæр кæнин: «Аслан!»
А с л а н: Науæд мæ куы бафæрсид: «Цы ис хуры царддæттæг
тынтæй æхсызгондæр?» — ныхъхъæр та кæнин: «Рæзитæ!»
р æ з и т æ. Æз та ныхъхъæр кæнин: «Аслан!»
А с л а н. Уæдæ-ма мæ бафæрс, зæххыл æппæтæй рæсугъддæр
дидинæг цы хуыйны, зæгъгæ! Арвмæ та фехъуысид мæ хъæр:
«Рæзитæ!» (Ныххудтысты дыууæйæ дæр.)
Р æ з и т æ. Æмæ нæ тæрсыс, арвмæ куы фехъуыса дæ хъæр,
уæд мæ цæхæрцæст цæргæстæй исчи куы сыскъæфа?
А с л а н. Нæ бауыдзæн йæ бон! Мæ уарзты зынгæй асудздзыс-
ты йæ базыртæ. Мах кæрæдзийæ чи фæхицæн кæна, ахæм тых
нæй арвыл æмæ зæххыл, Рæзитæ! Хъуамæ фæззæджы нæ чын-
дзæхсæв ныннæра æгас хъæуыл!
Р æ з и т æ (фæссценæмæ фсекаст). Дæ мад Косерхан æрба-
цæуы! (Фæаууои.)
Аслан та фыццагау тыхстхуызæй лæууы.
А с л а н. Цыма фынтæ уыдтон... афæдз æмæ æрдæджы раз-
мæ... Иыр нæдæр чындзæхсæв, нæдæр... Нал ис мæ ахуыр дæр.
Мамæ та... Куы амæла, уæд ма мын чи амал кæндзæн æхцатæ
уыцы «хос»-æн? Куыд уæззау у мæ абон, мæ сомбонæй та ноджы
тынгдæр тæрсын! Атарбег мын æгас куы уыдаид... (Йсе хьустыл
уайы Атарбеджы хъæлæс.)
Атарбеджы хъæлæс. О ме’намонд æфсымæр! Дæ
мæтæй мын мæ ингæн зындон фестад!
А с л а н. Зындон сси мæ цард дæр уæлæуыл!
Атарбеджы хъæлæс. Дæ цард! Фæлæ нæ мад цы
хъизæмæрттæ æвзары, уый та?! Куы амæла, уæд ма дын сонтгæ-
нæн хосæн æхца чи амал кæндзæн, ууыл у дæ мæт, нæ мады
хъысмæтыл нæ фæлæ! Уый йæ тæссаг низ ницæмæ дары, дæуыл
катай кæнгæйæ, ды та дæхи кой кæныс! Стæй нæ худинаг кæй
кæныс, уый та дæ фæсонæрхæджы дæр нæй!
Аслан лæууы æдзæмæй, йæ цæссыгкалгæ.
О мæ дзæбæх æфсымæр! Дурау цæмæн ныхъхъæбæр дæ раздæры
фæлмæн æмæ мæтгæнаг зæрдæ! Ноджы куыд бамынæг сты дæ
бирæ рухс бæллицтæ! Рæзитæ!..
А с л а н (дзуры тыххæйты). Бæргæ, мæ бон куы суаид, мæ
риуы цы стыр зынг ныххуыссыд, уый фæстæмæ ссудзын кæнын!
Цыдæр мæ фæхæры! Фæхæры!
Атарбеджы хъæлæс. Мæ бон дын истæмæй баххуыс
кæнын куы уаид! Фæлæ мæ ингæны фæрстæ фидар æмæ æнгом
сты — сыстæн дзы нæй. Бафæлвар дæхæдæг, ме ’фсымæр. Фер-
207
вæзын кæн дæхи. Ды цардæгас дæ æмæ дæ тых хъуамæ фылдæр
уа. Бафæлвар! Бафæлвар!..
А с л а н. О, бафæлварын хъæуы! (Фсетызмсег.) Ау, уæдæ мæ
бон бынтон ницыуал у?! Æхца!.. Ссарын хъæуы æхца мамæйæн
Мæскуымæ. Стæй мæхицæн дæр... Сарæхсын хъæуы! Сарæхсын!
(Фæссценæмæ кæсы.) Кæм ис уыцы хостæуæйгæнæг та? (Ацæу-
гæйæ.) Дæлдзæх фæуа!
С а у л æ г (æроацæуы иннæрдыгæй æд хызып). Ай цы фесты
сæ фæсивæд? Уынгты тигътыл сæ куы ничиуал зыны.
Фæссценæйæ æрбайхъуыст сомихаг кафты цагъд, чысыл фæстæдæр та æд
плейер кафгæйæ æрбацæуы Ф е д ы р. Банцайы йæ кафынæй æмæ раф-
тыдта плейер.
Ф е д ы р. Ам та дæ?
С а у л æ г. Æмæ иннæтæ цы фесты?
Ф е д ы р. Иннæты Батраз скъолайы спортивон залмæ акодта.
С а у л æ г. Цымæ цæмæн?
Ф е д ы р. Истытæ архайынмæ, æвæццæгæн.
С а у л æ г. Æмбæрст у хъуыддаг.
Ф е д ы р. Æри мын иучысыл... Æрмæстдæр хæрзчысыл.
С а у л æ г. Цы дæ хъæуы?
Ф е д ы р. Нæ йæ зоныс æви?
С а у л æ г. Цалынмæ дæ къухы æхца фенон, уæдмæ йæ нæ
зонын.
Ф е д ы р. Айразмæ дын цы къухдарæн радтон, уый аргъ цас
у, уый дæр нæ зоныс?
С а у л æ г. Цы уыдис, уыдæттæ мысын нæ уарзын.
Ф е д ы р (фæмæсты). Æри!! Æри дын зæгъын!
С а у л æ г (маргджын худт ныккодта). Æгæр тызмæг нæу
дæ хъæлæсы уаг, дзидзидай?
Ф е д ы р. Æрцахсын дæ кæндзынæн! Сбаддзынæ!
С а у л æ г. Фæтæрсын мæ кодтай!.. Сбады æрмæстдæр уый,
йæ дзыпп æмæ йæ къух афтид кæмæн сты, кæннод фæхæцæг
кæуыл нæй.
Ф е д ы р. Суанг уæлдæр оргæнтæм бахæсдзынæн мæ хъаст,
æмæ дæ закъонæй ныддæрæн кæндзысты!-
С а у л æ г (ныххудт та). Мæнæ куыд æнæфенд дæ, мæнæ!
Цы сты дæ закъæттæ нæ тæккæ тыхджындæр паддзахы раз?!
Ф е д ы р. Фæсыпп у! Цавæр паддзахы кой кæныс, чи у?!
С а у л æ г. Йæ бæрзонддзинад Доллар! Уый лыг кæны æппæт
фарстатæ дæр, дæ закъæттæ нæ фæлæ! Адæмы зондæн уый амо-
ны фæндаг! Уыцы фæндагыл адæм кæрæдзийы туг нуазынц,
кæрæдзийы хæрынц, дæ закъæттæ ницæмæ даргæйæ!
208
Ф е д ы р. Уæддæр доллæр Амырычы паддзах у!
С а у л æ г. Мах паддзах дæр у — нæ хъæсмæт уымæй кæнгæ
у. Инфляци та нын куы расайа, зæгъгæ, æхсæвæй, бонæй тæр-
сæм, ризæгау кæнæм! Нæхи бæстæйы цæрæм Амырычы уацай-
рæгтæй, нæма йæ бамбæрстай, саби?! Уыцы паддзах нæ цы фæн-
дагыл сæвæрдта, ууыл цъаммартæ æмæ зыдгæнджыты уæрдон
хорз тулы, æфсармджынтæ та йыл бабын вæййынц уайтагъд.
Уыдоны æгуыдзæг уавæрмæ хи æруадзын нæ хъæуы, нæ! Искæй
туг куынæ нуазай — баназдзысты дын дæхи туг! Уæдæ цы азымы
кæпыс мæн та?!
Ф е д ы р. Тугдзых дæ ды!
С а у л æ г. Ахæм суæвын хъæуы дæу дæр! Рæстæг домы!
Науæд уыныс, цы уавæры бахаудтæ? Укол цæмæй скæнай, уымæн
дын æхца нал ис! Дав! Стигъ! Бар дын ис! Демократи!
Ф е д ы р. Раст зынынц дæ ныхæстæ, саузæрдæ лæг! Фæлæ
бынтон тæссаг у дæ рæстдзинад! Ноджы тæссагдæр та — дæхæ-
дæг! Ницыуал мæ хъæуы дæуæй! Дæхицæн уадз дæ сонтгæнæн
хъылматæ! Фервæздзынæн сæ æз! Ды та мауал цу нæ хъæумæ!
Науæд мæхицæй дæхи хиз!
С а у л æ г (маргджын худт та ныккодта). Оргæнтæй нал,
фæлæ дæхицæй?! Дæхи мыл ныццæвынмæ хъавыс?
Ф е д ы р. Куыддæриддæр дæ фæнды, афтæ йæ бамбар! (Баф-
гпыдта йæ плейер æмæ ацæуы кафгæйæ.)
С а у л æ г (иунæгæй). Де ’ртхъирæнтæ мæм хъуысгæ дæр нæ
кæнынц, саби! Агурдзынæ мæ ногæй, куы та фæцæймæлай! Фæлæ
Батраз!.. Фæсивæды акодта спортивон залмæ, цæмæй сæ фæцалх
кæна исты хъæзтытыл. Мæ товарæлхæнджыты акодта мæнæй
йæхимæ! (Æртхьирæнгæнгæйæ.) Фæлæ фендзæн!.. Фендзæн!
(Фæаууон.)
Æмбæрзæн
ДЫККАГАРХАЙД
Æртыккаг пыв
Сценæйы нырма у талынг, фæлæ рухсы тыны разыны С а у л æ г.
С а у л æ г (циигæигæ). Æвæдза, мæ иунæг чызг æгас дунейы
аргъ у! Йæ цæрæнбон бирæ ’рбауа, медицинон Академи сырх
дипломимæ чи фæци каст — мæ зонды къæсса Зæлинæ! Æмæ ныр
не стыр хицæуттæй иуы фырт кæй куры! Прокурор у лæппу!
Ахæм сиахсимæ ма мæнмæ искæцырдыгæй къухбакæнæн уы-
14 Хæмыцаты Цæрай
209
дзæн?! Уæвгæ, ныр дæр нæ районы милицæйы мæхиуæттæй цал-
дæр лæппуйы кусы æмæ мæ хъыгдарæг нæй. (Фæаууон рухсы
тынимæ.)
Æхсæвы тары рухсы тыны фæзынд А с л а н, у знæтхуыз.
А с л а н. Хæдзары хицау йæ бинойнагимæ сæхимæ не сты ацы
’хсæв... Сæ сейф цы ран ис, уый зонын... (Йæ цæсгомыл бакодта
маскæ æмæ фæаууон.)
Фæстæдæр рухсы тыны фæзынд, сæхицæй тарстхуызæй чи ралыгьд, уыцы
Ц и ц и, йæ фæдыл та — А с л а н. Чызг лæппуйы цæсгомæй æртыдта
маскæ æмæ джихау фæци.
Ц и ц и. Аслан?!
А с л а н (у сырды хуызæн сонт). Иу сыбыртт дæр нæ! (Йæ
кьухы ферттывта кард.) Цæмæн?!.. Цæмæн мæ федтай ?! (Фæ-
цæуы йæм.)
Ц и ц и (тæрсгæйæ дзы фæстæмæ цæуы). Цы кæныс, Ас-
лан?! Ахæмæй дæ куы никуы федтон! Дæхи æрæмбар!
А с л а н (куыддæр чызгмæ баввахс æмæ кард бæрзонд фæха-
ста иыррæхойынæввонг, афтæ иыхьхьæр кодта). Нæ!! (Сон-
тæй алыгьд, фæтар чызг дæр.)
Сценæ срухс: фæзы та. Æрбацæуы М ы ч ъ а.
М ы ч ъ а. Æмæ иннæтæ кæм сты?
Ц и ц и (æрбацыд цигайнаг кьабайы). Мычъа, тынг æвзæр у
хъуыддаг. Косерхан йæ куыстмæ нал ацыд. Дуæрттæ сæхгæдта
йæхиуыл æмæ хъæрзы.
М ы ч ъ а. Цæмæн?
Ц и ц и. Судзгæ маст, дам, æй бадомдта.
Ф е д ы р (æрбацæуы æд чииыг æмæпглейер). Кæм ис цымæ
Аслан? Сæ хæдзары размæ адæм... (Мæстыйæ.) Цымæ ныййар-
джытæ цæмæн рауадзынц цот?! Цæмæн сæ хъæуæм?! Фидæны
ныфсæн? Æмæ мах ныфс стæм æви ныфссафджытæ?!
Цици. Цы ’нахуыр сагъæстæ дæм фæзынд, Фед!
Ф е д ы р. Куы цæрай, уæд нывыл! Уый нæй, уæд ныммæлын —
хуыздæр! Фосы цард цы у?! (Чысыл фæстæдæр.) Ды та цигай-
наг къаба цæмæн скодтай.Цици?
Ц и ц и. Концерт раттынмæ хъавæм.
Ф е д ы р. Кæм?
Цици. Мæнæ ацы тæккæ ран, нæ хъæуы астæу. Фæлæ тæр-
сын, абон нæ куы ницыуал рауайа... Уыцы чиныг та дын циу, Фед?
Ф е д ы р. «Овод». Кафынæй куы бафæллайын, уæд та ауыл
ныццæвын мæхи. Никуы ницы бакастæп, фæлæ мын ныр æнæ
210
кæсгæ нæй... Ноджы цæй диссаджы чиныг у! Никуы йæ бакастыстут?
Ц и ц и. Æрра дæ? Ныр ма чингуытæ чи кæсы? Нæ къласы
иуæй-иутæ кæсынц, æмæ сыл иннæтæ худæгæй мæлынц.
Ф е д ы р. Ау, иуæндæсæм къласы куы ахуыр кæнут.
Ц и ц и. Уыцы къласы ды дæр ахуыр кодтай кæддæр æмæ
цæуылнæ исты бакастæ?
Ф е д ы р. Гъеныр дын уыцы ныхас æнæ зæгъгæ нæ уыд,
Цици? (Хъуыдыты аныгъуылд.) Æниу... Цæуылнæ кастæн? Нæ
йæ ’мбарын. Телевизорты цы фæсарæйнаг кинонывтæ æвдисынц,
уыдонæй нæ зонд фæцыд. Чингуытæ мæм уыдоны раз ницыуал
кастысты. Уыдонæй мæ уроктæ ахуыр кæнынмæ дæр нал рав-
дæлд. Куыд диссаг мæм каст, кæрæдзийы дзы куыд марынц æмæ
стигъынц, уыдæттæ!
М ы ч ъ а (бахудт). Стæй дзы бæгънæгæй цы митæ кæнынц,
уыдон дæр!
Ф е д ы р. Æвæццæгæн нæ уыдæттæй сафынц! Смæгуыр стæм
удæй! (Ныккæрзыдта.) Смæгуыр стæм! Фæлæ йæ нæ фиппа-
йæм! Цыдæр ныл æрцыд!
М ы ч ъ а. Цыдæр ныл бирæ хъуыддæгтæй æрцыд, Федыр. Æз
скъола дыууæ азы размæ фæдæн каст хорз æмæ иттæг хорз бæ-
рæггæнæнтимæ, фæлæ уæлдæр скъоламæ бацæуын фæлваргæ дæр
нæ бакодтон. Уымæн æмæ мæ мæгуыр ныййарджытæм уыйбæрц
æхца нæй.
Ф е д ы р. Æз бафæлвæрдтон, бæргæ!
Ц и ц и. Æмæ дæ цы рауад гæртам нæ ратгæйæ?
Ф е д ы р. Куы уын æй загътон, ахуыр дæр æвзæр кодтон
скъолайы.
Ц и ц и. Æмæ университетмæ чи бахауы, уыдон се ’ппæт хорз
фæахуыр кæнынц скъолайы? Ахуыр модæйы куынал у.
М ы ч ъ а. Куыд нал у? Æмæ уæдæ уроктæм нæ бацæттæ
кæныс дæхи?
Ц и ц и (худгæйсе). Афтæ, иучысыл... Мæ сæр дзæгъæлы цы
риссын кæнон? Уæддæр зонындзинæдтæй куы ницы аразгæ у.
М ы ч ъ а. Уæдæ дæ сæр афтидæй баззайа? Тæригъæд дын
кæнын, Цици!
Ф е д ы р. Æмæ цæуыл сахуыр кæнынмæ хъавыс, кæдæм
бацæудзынæ?
Ц и ц и. Папæ мæ кæдæм баппара, уырдæм.
Ф е д ы р. Ау, дæ курдиат циу?
Ц и ц и. Цы йын зонын? Кæд ыл ахъуыды кодтон?
М ы ч ъ а. Кæцыфæнды университеты дæр дæ бынат цæттæ у,
миллионеры чызг Цицилия Авдурахмановна, фæлæ дзы ахуыр та
куыд кæндзынæ?
211
Ц и’ц и. «Æртæтæ» мæ фаг уыдзысты. Фехъуыстон, уыцы
бæрæггæнæнтæ дæр дзы æхцайæ æлхæнæн ис.
М ы ч ъ а (ныххудт). Уый дын нæ фидæны диссаджы специ-
алист! Цымæ кæдæм фæцæуы нæ Нау?! (Бандонмсе сгсепп кодта
семсе хъсер ксены.) Е-гъей, денджыз, сабух, дæ сонт уылæнтæ
уæлæмæ сæппар æмæ бауром Нау! Фидæнмæ йын ма ратт фæн-
даг, фесæфдзыстæм бынтондæр! Нау æрдæгпырх у!
Цици. Исчи ма йæ баурома æрдæгпырхæй дæр?!
Ф е д ы р. Нæ! Кæдæмдæриддæр ленк кæнæд Нау — уæлахиз
дзы æппынфæстаг уыдзæн (бсерзонд систа чиныг) мæнæ уый!
Уымæн æмæ Науæн йæ фæндагамонæг уыдзæн доллæр нæ, фæлæ
йæ бæрзонддзинад Чиныг! Æнæ Чиныг Нау разæй ницы уыны,
тар мигъ йеддæмæ!
М ы ч ъ а. Æмæ куы ницыуал уынæм разæй. (Æрхизы бандо-
нсей.)
Ф е д ы р. Нæхи аххос дæр у! Нæ базыртæ æруагътам æмæ нæ
цæстытæ нæ къæхты бынмæ сарæзтам!
Ц и ц и (фсессценсемсе фсекаст). Папæ мæм дзуры. (Ацыд.)
М ы ч ъ а. Æрбацæуы Аслан уæлмæрдтæй. Æвæццæгæн та
укол скодта...
Чысыл фæстæдæр æрбацæуы А с л а н.
Ф е д ы р. Аслан, уæхицæй раджы ацыдтæ?
А с л а н. Цæмæн фæрсыс?
Ф е д ы р. Дæ мад... Иæ куыстмæ нал ацыд.
А с л а н. Зонын æй.
Ф е д ы р. Æмæ? Цы кæнынмæ хъавыс дарддæр?
Аслан ницы дзуры.
Зæгъ-ма æнæгæдыйæ, кæд бакодтай дæхи судзины бар?
А с л а н. Афæдз æмæ æрдæджы размæ.
Ф е д ы р. Университеты?
А с л а н. О. Нæ курсæй æртæ лæппуйы хуынкъ кодтой сæхи
æмæ сразæнгард кодтой мæн дæр. Бафæлвар-ма,дам, æй, куыд
диссаг у.
М ы ч ъ а. Цæмæн сæм байхъуыстай, Аслан?!
А с л а н. Нæ йæ ’мбарын абон дæр... Фыццаг рæстæджы дзы
мæхи ирхæфстон, уыйфæстæ та иу бон дæр нал бафæрæзтон æнæ
уыцы «хосæй».
Феды р. Æмæ йæ кæм ардтай, туджы аргъ куы у?
Аслан. Æнæлхæнгæйæ мын уыд. Уыцы лæппутæ хъæздгуы-
ты фырттæ уыдысты...
М ы ч ъ а. Æмæ ныр цы фесты? Ахуыр ма кæнынц?
212
А с л а н. Нал. Ацыдысты сæ хæдзæрттæм.
ф е д ы р. Æмæ дæм уыцы маргæй чи кастаид, уыдон уым
демæ куынал уыдысты, уæд ды дæр æрцыдтæ дæ хæдзармæ! (Йæ
ссер хойы.) О хуыцæутты хуыцау, кæм дæ?! Цæуылнæ æркæсыс
нæ сæфтмæ?! Цы фæуæм?! Нæ тæссаг монцты ныхмæ фæлæууы-
нæн цæмæн стæм ахæм лæмæгъ?! Цæмæн?!
М ы ч ъ а. Ныр дæ, Аслан, цыфæнды зынæй дæр дæхи фервæ-
зын кæнын хъæуы.
А с л а н. Фервæзын?.. (Фæстæдæр.) Æвæццæгæн, уый нал
бафтдзæн мæ къухы.
Ф е д ы р. Уый та куыд загътай?! Дæхиуыл дæ зæрдæ нал
дарыс? Лæджы бон цы нæ у, Аслан! Мæнæ æз!.. Цал хатты ыс-
сонт вæййын агъуыд куыдзау, мæ буар уыцы æхсызгон марг куы
’рцагуры, уæд! Фæлæ ныффæразын! Загътон, уадз амæлон æнæ
уыцы маргæй, уый мæ йæхæдæг дæр мæлæтмæ куы тæры, цы
уæлдай мын у?! Наркоман, дам, цыппар кæнæ фондз азæй фыл-
дæр нæ цæры!
М ы ч ъ а. Æз та иурæстæджы анаша дымыныл фæцалх дæн.
Бузныг Батразæй, уый фæрцы йæ фæуагътон. Науæд, чи зоны,
æз дæр рахызтаин уколтæм.
Ф е д ы р (йсе плейер æмæ чиныгæй). Æз канд адонæй нæ
сурын мæ сонт хъуыдытæ! Фæзынд ма мын æндæр тыхджын
фæрæз дæр!
М ы ч ъ а . Цавæр?
Ф е д ы р. Æрдхæрæны уарзт! Знон уæлæ Тохсырты чындзæх-
сæвы цы чызгимæ базонгæ дæн! Мæ зонд дзы фæцыд! Сыхаг
хъæуæй у. Ды уый куы фенис, Аслан! Ахæм^дзы нæма уыд! Йæ
хъуымбыл дзыккутæ сау тæмæнтæ калынц! Йæ урс цæсгомыл та
йæ сау цæстытæ — дыууæ Сау денджызы! Куы сæм бакæсай —
ничиуал дæ фервæзын кæндзæн, уайтагъд дзы фæдæлдон уыдзы-
нæ! Йæ мидбылты куы бахуды, уæд та лæджы атайынмæ бирæ
нал бахъæуы. Йæ ном дæр куыд фæлмæн у — Зæлинæ! Хъазты
йемæ куы симдтон, уæд ыл йæ цæст чи не ’рæвæрдта!
М ы ч ъ а. Ехх, анассæнæ, уыцы чындзæхсæвы æз цæуылнæ
фæдæн!
Ф е д ы р. Хъуамæ та йæ фенон рæхджы. Йæ горæтаг адрес
ын базыдтон.
М ы ч ъ а. Æмæ дын ныридæгæн разыйы дзуапп радта?
Ф е д ы р. Нæ, Мычъа, ахæм чызг нæу...
М ы ч ъ а. Æмæ ахæм чызгæн ныронг æмбал нæма ис?
Ф е д ы р. Ахуырæй йæ лæппутæм æвдæлгæ дæр нæ кодта.
Медакадеми сырх дипломимæ нырма ныр фæци каст. Куынæ мыл
барвæсса, уæд дæр æм кувдзынæн, зæдмæ кувæгау. Аслан, ды
213
дæр!.. Дæуæн дæр ис, кæмæ кувай, уый — Рæзитæ! Де ’ппæт
хъуыдытæ уымæ сараз! Мемæ та архай кафыныл. Куыддæр уыцы
æхсызгон марг æрцагура дæ зæрдæ, афтæ-иу мæнау кафыныл
ысхæц! Стæй-иу уыцы уколгæнæнты бæсты хуымæтæг булавкæйæ
хуынчъытæ кæн дæ буар мæнæ мæ хуызæн. Ноджы мæнæ ацы
чиныг! Йæ хъайтар Артур цы удхары хъизæмæрттæн ныффæ-
рæзта!.. Ау, мах бон нæ бауыдзæн?!.. Ныффæраз, Аслан! Æнæ
уыцы «хосæй» нæ амæлдзынæ, уыцы «хосимæ» та амæлдзынæ
рæхджы!
М ы ч ъ а. Æнæмæнг!
Ф е д ы р. Канд дохтырты бон нын баххуыс кæнын нæу, нæ-
хæдæг куынæ бацархайæм, уæд! Нæхæдæг, Аслан! (Йæ кьухыл
ын ныххæцыд.) Цом уæлæ хъæды къохмæ æмæ бафтауæм мæ
магнитофон!
М ы ч ъ а. Ацу, цæмæ ма кæсыс?!
А с л а н. Нæ, Федыр.. Дæхиимæ мæ ма бар. Мæ уавæр æндæр
у. Ды нырма æрæджы райстай судзин дæ къухмæ.
Ф е д ы р. Цыфæнды уавæрæй дæр фервæзæн ис, Аслан! Дæ
мады фервæзын дæр дæуæй кæнгæ у!
Æрбацæуынц Б а т р а з æмæ Р æ з и т æ æд хызын.
Б а т р а з. Ам дæ, Аслан? Рæзитæимæ мах æгас хъæуыл
зилæм хæдзар-хæдзар. Косерханæн æхца æмбырд кæнæм, цæ-
мæй Мæскуымæ ацæуа йæхи сдзæбæх кæнынмæ. Æмæ — диссаг:
нæ мæгуыртæ ницы æвгъау кæнынц, суанг сæ пенсийы капеччы-
тæ дæр, фæлæ нæ бонджынтæ та... Радтой уыдон дæр, гъе ’рмæст
хæрзчысыл. Налогтæ, дам, нæ ныггаффутт кодтой.
Ф е д ы р (иуварс акодта Асланы, сусæгæй). Æвæстиатæй
æрхæсс Рæзитæйы. Ахæм чызг ныфс дæтты, æгæрон хъару. Чын-
дзæхсæв дын сараздзыстæм мах, æгас хъæу. Бацу йæм æмæ йын
зæгъ, аизæр æм минæвæрттæ кæй барвитдзынæ. (Иннæтæм хъæ-
рсей.) Лæппутæ, Асланы Рæзитæйæн цыдæр зæгъын фæнды, æмæ
сæ сæхи бар бауадзæм! (Ацæуы иуварс иннæтимæ.)
П а у з æ
Р æ з и т æ (бацæуы лæппумæ). Цы зæгьын дæ фæнды, Аслан?
А с л а н (æвиппайды сонт худт ныккодта, стæй афтæ
æвиппайды æрбайсæфт йæ худт). Фæлæуу-ма, фæлæуу... Цы
зæгъын мæ фæнды? О, хæдæгай! Курæг, дам, дæ ис. Замманай
лæппу йæ хонынц. Æвæццæгæн, мæн хуызæн нæу... Смой йæм
кæн. Ма йæ арвит цæхгæр дзуаппимæ. Ма фесаф дæ амонд!..
Ф е д ы р (фырмæстæй нал баурæдта йæхи). Аслан! (Бацыд
æму бамбырд æм сты иннæтæ дæр.)
214
Р æ з и т æ (цæссыгтимæ). Ныууадзут æй! Аслан нал ис! ’
Аслан нал ис! (Фыртыхстæй фæаууон.)
Сындæггай æрбацæуы К о с е р х а н йæ сау дарæсы. Иууылдæр æм
джихæй ныккастысты.
Косерхан. Цы бамбырд сты адæм мæ хæдзары размæ?
Хæрзаг загътой, Косерхан йæ зондæй фæцух æмæ йæхиуыл дуæрт-
тæ сæхгæдта. Гъемæ рацыдтæн мæнæ... Æгæрон у мæ маст! Æвдай
азы дæргъы ацы зæххыл уыд дзæнæты сабыр цард. Æххормаг нæ
уыдыстæм, фæллой кодтам зæрдæрухсæй. Фæлæ зыдгæнджытæн
уый æгъгъæд нæ уыд æмæ ныппырх кодтой бæстæ, цæмæй йæ бас-
тыгътаиккой. Фесæфт нæ сабыр цард! Адæмты сардыдтой кæрæ-
дзийыл, æмæ сбирæ сты тугкалæн хæстытæ! Иу ахæм хæсты фæ-
мард мæ хистæр лæппу Атарбег. Уымæй афæдз раздæр та фæмард
мæ лæг. Æз та нæ бæстæйы историйы уроктæ кастæн скъолайы!
Ацы дугæй куыд æппæлон æз урокты, кæд æмæ мыл йæ фыдбылыз-
тæ ныккалдта æмæ дзы басыгъдтæн бындзарæй?! О, цас бирæ сты,
мæ хал чи ахордта, уыцы æнамонд адæм! Æз сау канд Атарбегыл нæ
дарын... Куыд нæ хъæрзон нæ бæстæйы рыстæй?! Куыстуат кæм
нал ис, давджытæ æмæ марджытæ афтæ кæм сарæх сты! Фæсивæд
та алы сонтгæнæн хостæй саубыны сæфт кæм кæнынц!
Б а т р а з. Косерхан, дæу Мæскуымæ ацæуын хъæуы...
Косерхан (иыхас исгсейæ). Чи уын радта бар, Батраз, мæн
тыххæй æхца æмбырд кæнынæн?! Хъæуы адæм сæхæдæг мæгуыр
куы сты, цæмæн сæ тыхсын кæнут?!
М ы ч ъ а. Уæдæ дæ куыст та...
Косерхан (иыхас исгæйсе). Цы ма мæ æндавы мæ куыс-
ты?! Фæсивæды æз иу хъуыддæгтыл ахуыр кодтон, рæстæг та
сын бынтон æндæр хъуыддæгтæ амоны. Ноджы зæгъынц, æвæц-
цæгæн: ай нын цæуыл дзуры, кæд æмæ йæхи фырт!.. Куыд ма
кусон æз афтæмæй?
Б а т р а з. Æмæ дæм уæдæ цы фæнд ис дарддæр?
К о с е р х а н. Цы фæнд хъуамæ уа æнамонд мадмæ?
А с л а н (сындæггай бацæуы мадмсе). Мамæ... Сдзæбæх кæн
дæхи. (Хатыркурæгау мады раз йсе зонгуытыл æруагъта йæхи
æмæ иыккуыдта.)
П а у з æ
Косерхан (мыиæг хьæлæсæй). Сыст уæлæмæ, лæппу.
Кæуинаг раджы фестæм.
Аслан сысты.
(Ус арф хъуыдыгæигæ рацæуы размæ.) «Цы уыдзæн нæ фидæн,
нæ фæстаг?» Уыцы рыстæй ныхъхъæрзыд нæ Иры зæхх æртын-
215
дæсæм æнусы дæр, манголтæ аланты куы цагътой, уæд. Фæлæ
Задалескы Нана нæ адæмы æвæстаг фæуын нæ бауагъта. Абон та
чи бамæт кæна нæ сомбоныл?
Б а т р а з. Сымах, нæ мадæлтæ! Сымах! Цæуылнæ басгуыхут
Задалескы нанатæ?! Куы сæфæм, уæд цы фестут?! Куыд æнæбо-
нæй æвдисут уæхи?! Ацы хъуыддаджы суанг нæ уæлдæр хицауа-
ды бон дæр ницы у æнæ сымах æххуысæй! Сæйрагдæр ацы ран
ныййарджытæ сты, уыдоны змæлд!
Косерхан. Раст у дæ уайдзæф, Батраз. Ацы уавæрмæ кæй
æрцыдыстæм, уым мах аххос дæр бирæ у. Цас зындæр сты нæ
алыварс нæ уавæртæ, уыйас стырдæр кæй у нæ хæс, уый нæ
ферох вæййы æмæ, цæуылдæр нæ зæрдæ даргæйæ, æнæмæтæй
бадæм. Фæлæ нæ æвиппайды арв куы ’рцæвы, уæд нæ дзыкку-
тæм лæбурæм æмæ дзыназæм!
Б а т р а з. Косерхан! Ды нын фæу Задалескы Нана æмæ иннæ
нанаты дæр æрбамбырд кæн дæ алыварс.
Косерхан (фæджих). Æз?!
Б а т р а з. О, ды, фæлтæрдджын ахуыргæнæг!
Ф е д ы р. Сылгоймаджы тых бирæ у. Уæлдайдæр та дæ хуы-
зæн сылгоймаджы тых! Дæ низы бар ма бакæн дæхи!
М ы ч ъ а. Ма бакæн, Косерхан! Фæсивæды охыл!
Ф е д ы р. Уæ базыры бын нæ бакæнут!
Косерхан (æрæджиау). Ныртæккæ уын бæлвырд дзуапп
раттын нæу мæ бон. (Асланмæ ма бакаст æмæ ацæуы.)
Ф е д ы р. Федтай, Аслан, Косерханæн йæ цард дæр æмæ йæ
мæлæт дæр дæуæй кæнгæ кæй сты?! Бауадз дзы ныфс æмæ йæ
æрфæнда йæхи сдзæбæх кæнын, раздæха та цардмæ!
Аслан ницы дзуры.
М ы ч ъ а. Мады хъæрзын айнæг дуры дæр хизы, æмæ дæм
кæд уыцы хъæрзын нал хъары, уæд хъæбулæй æбуалгъдæр фыд-
гæнæг нæй!
Ф е д ы р. Мæгуыр Мад! Æнæ дæу хуры рухс фенæн куы
нæй, æнæ дæу зæххыл иу фезмæлæг куынæ уаид, уæд цы азымы
фæдæ, цы?! Цæмæн дæ æфхæрæм афтæ карз! Не ’ппæты хæс
дæр йæ разы æгæрон куы у, Аслан! Мады фæндиаг чи у, амонд-
джын дæр уый у!
М ы ч ъ а. Æнæмæнг!
А с л а н (фыртыхстæй). Мæхи марын, фæлæ æппæтæй æвир-
хъаудæр уый у, æмæ ма мæ мæгуыр мады дæр кæй марын!
М ы ч ъ а. Фæтых у мæлæтыл, нæ зынаргъ æмбал!
Ф е д ы р. Фæтых у мæлæтыл!
Б а т р а з. Бафæраз, Аслан!
216
А с л а н (ныккæрзыдта). Зындон!.. Калм бабырыд мæ риу-
мæ! Фервæзын мæ кæнут!
ф е д ы р. Цом уал хъæды къохмæ!.. Уыйфæстæ та горæтмæ,
дохтыртæм. (Акæнынц æй Федыр æмæ Мычъа.)
Р æ з и т æ (сед хызын æрбацыд фæстæмæ семæ Асланы
фæдыл кæсы). Аслан!.. Фыдбоны лæппу! Цы тухитæ мын æвза-
рын кæныс! (Батразмæ). Мæ хъуагæй иу къуыри фæцæрын дæр
нæ уыд йæ бон æмæ-иу алы хуыцаубон æрхæццæ горæтæй. Фæлæ
а фæстаг мæйты нал тырныдта мæ фендмæ. Бамынæг йæ цæсты-
ты цæхæр. Æнхъæлдтон, æндæр чызджы бауарзта, зæгъгæ. Цы
æгъуыссæг æхсæвтæ арвыстон! Мæ зонд куыд нæ фæцыд! Цæ-
мæй зыдтон мæ рæдыд! (Кæуынхъæлæсæй). О, йæ зæрдæ ныу-
уазал, фæлæ цы фæци йе стыр зонд та? Уый дæр хъуыдыхъом
нал у æви?! Цæй æбуалгъ низ у!.. Бындзарæй фæлдахы æппæт-
дæр! Куы ахъуыды кæнын, цы фæци мæ раздæры Аслан, кæм ма
йæ агурон, зæгъгæ!.. Мæ сæр разилы фыркатайæ. Нæ, нал æй
ссардзынæн. (Фæссценæмæ та кæсы.) Хæрзбон, мæ зынаргъ!
Дæ уарзт хæсдзынæн мæ риуы кæронмæ, мæ царды æмбал та
суыдзæн æндæр.
Б а т р а з. Тæрсын, ды мой куы скæнай, уæд уый бынтондæр...
Р æ з и т æ. Мæ чындзæхсæвы бон бацархайут йемæ уæвыныл
æмæ йæ æндæр хъуыдытыл бафтаут. (Чысыл фæстæдæр æр-
каст йæ хызынмæ.) Цы фæкæнæм ацы æхцатæ?
Б а т р а з. Косерханы хъуамæ сразæнгард кæнæм Мæскуымæ.
Æмæ йын сæ уæд исты æфсонæй райсын кæндзыстæм.
Р æ з и т æ. Бынтондæр йæ ныфс ныссаст сылгоймагæн.
Б а т р а з. Чи зоны, фæсивæды тыххæй уыцы хæс йæхимæ
куы райса, уæд æй уый раздаха цардмæ. Тынгдæр ын уымæн
загътон, Задалескы Нана нын фæу, зæгъгæ. Гъестæй... Хъæуы
мидæг фæсивæды комитет саразын мæ зæрды ис, цæмæй нæ рис-
саг фарстатæ нæхæдæг лыг кæнæм.
Р æ з и т æ. Фæсивæды бон бирæ у, раст фæндагыл сæ аразæг
куы уа, уæд.
Б а т р а з. Хъуамæ нын уыцы хъуыддаджы баххуыс кæнид нæ
хъæуы хицау дæр, фæлæ йыл мæ зæрдæ нæ дарын.
Р æ з и т æ. Фæсивæды мæтæй мæлы æви? Йæхи хъуыддæг-
тæй йæ кæмæ æвдæлы?
Б а т р а з. Нæхæдæг! Нæхæдæг исты амæлттæ кæндзыстæм.
Ныр та уал адæмы базыртыл нæ концертæй уæлæмæ схæцæм,
цæмæй сæ зæрдæты зынг ма мынæг кæна. (Фæссценæмæ). Рацæ-
ут, кафджытæ, цы фестут?! (Чызгмæ). Уыйфæстæ та — репети-
цимæ. Уынгты тигътыл ма нæ фæсивæдæй искæй уыныс, Рæзи-
тæ? (Цины худт бакодта.) Нал сæ ’вдæлы!
217
Р æ з и т æ. Æмæ куыд зæрдиагæй архайынц! Æхсæв дæр сæ
фынæй кæнын нал фæнды. Раст цыма æхсæвы тарæй рухсмæ
айвæзтой сæхи!
Б а т р а з. Рæхджы хъуамæ нæ концерттæ ласын райдайæм
иннæ хъæутæм дæр.
Æрбацыдысты кафæг чызг æмæ л æ п п у испайнаг уæлæдарæсы,
стæй Ц и ц и цигайнаг къабайы, М ы ч ъ а æмæ ма ч и д æ р т æ.
Райхъуыст цæрдæг испайнаг музыкæ — лæппу чызгимæ испайнаг кафт
кæнынц. Уыйфæстæ та цигайнаг кафт кæнынц Батраз æмæ Цици.
Ф е д ы р (фæзынд фæдисонхуызæй). Адæм! Спортивон зал
срæмыгъдæуыд!
Музыкæ æмæ кафт аскъуыдысты.
Б а т р а з. Цы, дам?!
Иууылдæр джихау фесты, фæссценæмæ ныккæсгæйæ.
Æ м 6 æ р з æ н
Цыппæрæм ныв
Сценæйы нырма у талынг, фæлæ рухсы тыны разыны С а у л æ г.
С а у л æ г. Цымæ ма ныр кæдæм æмбырд кæндзысты сæ фæсивæ-
ды? Срæмыгьтон зал — æндæргæнæн мын нæ уыд, уымæн æмæ уыцы
хъæуы мæ базар нал цæуы. Æппæтæй тæссагдæр та уый у, æмæ иннæ
хъæуты фæсивæд дæр Батразы хуызæтты фæзмын куы райдайой,
уæд сæ сонтгæнæн хостæ куы ферох уыдзысты — æмæ æз цы фæкæн-
дзынæн мæ хостæ?.. Уыйбæрц минты аргъ доллартæй! Диссаджы
заман ралæууыд æмæ йæ мачи хъыгдарæд, кæрон ын ма уа! Цы мæ-
гуыр замантæ уыд кæддæр! Фосы дохтыры гæбæр мыздыл цал азы
фæкуыстон! Ныр æгайтма мæхиуыл схæцыдтæн! Мæ сыхаг æнхъæл-
мæ кæсы ме ’хцатæм — йæ хæдзары аргъмæ! (Фæаууон.)
Сценæ срухс: фæзы та.Фæссценæйæ хъуысы чындзæхсæвы хъазтæмдзæгьд,
лæгты зарын.
Ц и ц и (сербацсеуы, йсе къухы æхцаты тыхтон). Цымæ кæм
ис Аслан? Цæмæй зоны, нæхицæй сын æхцатæ кæй адавтон! Папæ
хъуыддаг куы базона, уæд мæ амардзæн... Æмæ мæ амарæд! Мæ-
нæн ницы æвгъау кæны, фæлæ иннæтæн та... Цæмæн у ахæм чъын-
ды? Бирæ æхцатæ йæм куы ис. Цы сты æхцатæ? Гуыбыны хой-
раг!.. Фæлæ зæрдæ та?.. Нал æмбарын мæ уавæр. Мæ фыды æх-
цатыл дарын мæ зæрдæ, уæлдæр ахуырмæ уыдоны руаджы ба-
цæудзынæн, зæгъгæ. Фæлæ мæм куы ницы диссаг кæсы мæ ахуыр.
218
Иу рухс бæллиц мæм куынæ ис. Цæуыл сахуыр кæнон, уый дæр
куынæ зонын. Куынæ уынын мæ фæндаг. Циу ахæм цард? Стæй
цы уыдзæн дарддæр та? Адæймаг йæ сомбоны ныфсæй цæры, æз
та куынæ уынын мæ сомбон. Куыд никуы йыл ахъуыды кæнын
бæстон? Раст уыдысты ме ^мбæлтты уайдзæфтæ.. Æнæ рухс бæл-
лицтæ рухс фидæн нæй. (Йæ къухы тыхтонмæ æркаст.) Æхца-
тæ! Цы сты æхцатæ?! Зæрдæ афтидгæнæнтæ...
Æрбацæуы А с л а н, йæ къæхтыл лæууы тыххæй.
Цы кæныс, Аслан?
А с л а н. Куы ницы... Куы ницы, Цици.
Ц и ц и. Цæуылнæ бакуымдтай горæтмæ? Федыритæ дæ дох-
тыртæм куы хуыдтой.
А с л а н. Мæхæдæг... зонын хъуыддаг.
Ц и ц и. Мæнæ Косерханæн æхца рахастон нæхицæй. Науæд
Мæскуымæ куыдæй ацæуа?!..
А с л а н. Дæ фыд дын сæ радта?
Ц и ц и. Цы уæлдай у?.. Стæй дæхи дæр рынчындонмæ куы
хъæуы.
А с л а н. Ды... (Сындæггай бацæуы чызгмæ æмсе йæм джи-
хæй ныккаст). Фæцæймардтон дæ æмæ ма мæ мæт кæныс?
Ц и ц и. Кæнын, Аслан.
А с л а н. Зæгъ-ма, цæуылнæ мæ аласын кодтай уыцы æхсæв?
Хъуыддаг хъæр дæр куы никæмæн скодтай.
Ц и ц и. Дæ мадимæ уæхæдæг цы хъизæмæрттæ æвзарут, уый
уын æгъгъæд нæу? Æмæ ма ахæстонмæ дæр?..
А с л а н. Æмæ дæ.куы амардтаин, уæд та?
Ц и ц и. Уæ мæтæй æз ууыл никуы ахъуыды кодтон ныронг.
А с л а н. Цици!.. Дæ фыды хонынц хъæздыг. Нæ, хъæздыг,
йæ -дзыпп дзаг кæмæн у, уый нæу, фæлæ йæ риуы сыгъдæг æмæ
тыхджын зæрдæ кæмæн цæвы, уый у! Хъæздыг дæ фыд нæу —
хъæздыг ды дæ, Цици! Нæ зыдтон, ахæм дæ, уый! (Цæссыгти-
мæ.) Мæ сæр къул кæнын дæ разы! (Йæ зонгуытыл æрлæууыд.)
Ныббар!
Ц и ц и (скуыдта уый дæр). Аслан, цæмæн?!.. Сыст !
А с л а н. Мæ хуызæттæн сæ къæхтыл лæугæйæ нæу!
Ц и ц и (бадардта йæм æхцаты тыхтон). Райс сæ.
А с л а н. Нæ! (Сысты.) Мæнмæ сæ ма дæтт. (Иуварс ацæуы.)
Мæнмæ нæ, Цици.
Ц и ц и. Косерхан сæ мæ къухæй нæ райсдзæн.
А с л а н. Баныхас кæн Батразимæ.
Ц и ц и. Ссарон æй уæдæ. (Ацæуы.)
А с л а н (йæ фæдыл ныджджих цасдæр). Цицилия!.. (Чысыл
219
фæстæдæр йæхи азилы, чындзæхсæвы хъазтæмдзæгьд кæцæй
хъуысЫу уыцырдæм.) Цæгъдынц, кафынц!.. Мæнæн та алчи —
уайдзæфтæ Рæзитæйы тыххæй... Цæмæн, дам, дæ аирвæзт? Цыма
мæ канд уый аирвæзт! Ме ’ппæт цард та?! Мамæйы фæндыд,
цæмæй ацы бон мæхицæн æнæмæнг скодтаин укол æмæ ныкъ-
къуырма уыдаин... Фæлæ æз нал скодтон. Ныр цыппырæм бон...
Нал! Кæд амæлин! Цæрынæн нал дæн уæддæр! Æххæстæй ничи
зоны, мæныл цы ’рцыд, уый! Уыцы сонтгæнæн хосæй æз... (Йæ
сæрыхъуынтæм фæлæбурдта.) Нæлгоймаг нал ис мæнæй! Лæг!..
Ничиуал дæн æз! Бахордта мæ! (Æнæбонæй бацыд бæласмæ æмæ
йыл банцой кодта) Цæмæн ма мæ хъæуынц дохтыртæ?!.. (Ныхъ-
хъæрзыд хъæрæй.) Æлгъыстаг фæут, ме ’ртæ æмбалы!!!
Фæссценæйæ æрбайхъуыст, чындзы куыд фæхæссынц, уый змæлд: рог
машинæты сигналтæ.
А с л а н. Фæхæссынц æй! (Цæссыгтимæ.) Фæхæссынц Рæ-
зитæйы! Фæхæссынц мæ амонд!..
Адард вæййы машинæты уынæр. Фæстæдæр та æрбацæуынц Б а т р а з
æмæ М ы ч ъ а.
Б а т р а з. Аслан, мах дæумæ æрбацыдыстæм. Фæнды нæ,
цæмæй байхъусай, Атарбегыл цы зарæг скодтам, уымæ. Кæддæра
куыд фæцæуид дæ зæрдæмæ.
А с л а н (сонт худт ныккодта). Æмбарын уæ! Уымæй мын
мæ хъуыдытæ иннæрдæм здахут, цæмæй мæ риу мæ мастæй ма
атона!
М ы ч ъ а. Аслан!..
А с л а н (ныхас исгæйæ). Зарут, кафут, дзыназут! Цыдæрид-
дæр кæнат — хъусын уæм!
Ныййазæлыд тыхджын æмæ уæззау музыкæ.
Б а т р а з ( зары музыкæимæ).
Тугкалæн хæсты Атарбег куы фесгуыхт,
Радтой йын хъайтары ном!
Бирæтæ уый фæрцы ирвæзт куы фесты —
Скодта нæ Ирæн цæсгом!
Тахти уæлæрвты æндонриу цæргæсау,
Диссаг бæллицтæ йæм уыд!
Гъе ’рмæст ыл раджы йæ дуне куы басау —
Сау мæлæт кæд нæ уыд зыд!
220
Бадзуры хъайтар: «Мæ зынаргь æфсымæр,
Дарын мæ зæрдæ дæуыл!
Ме стыр бæллицтæй нæ сæххæст ис ницы —
Баххæст сæ кæн ды нывыл!
Ме ’мзæххон адæм, нæ рæсугъд фæсивæд,
Уадзын æз уемæ мæ уд!
Цасфæнды иу дуг уадз иннæйы ивæд —
Райдзаст фæндæгтыл цæут!»
М ы ч ъ а. О, æнæмæнг хъуамæ баххæст кæнæм нæ зынгхуыст
хъæбатыры фæдзæхст!
Б а т р а з. Аслан, ацы зарæг аразгæйæ, не ’хсæн снысан
кодтам хъæуы фæсивæды комитеты уæнгтæ, семæ дæу дæр.
А с л а н (фæтыхст). Мæн дæр?!..
Б а т р а з. О. Райсом цалдæрæй районы хицауадмæ цæуæм,
цæмæй нæ комитет закъонæй ныффидар кæной. Стæй нын нæ
Культурæйы хæдзар тагъд рæстæгмæ сцалцæг кæнынæй зæрдæ
куынæ бавæрой, уæд хъуамæ нæхæдæг скæнæм зиу.
М ы ч ъ а. Куыстуæттæ дæр нæ хъæуы. Бамбарæнт нæ хицæут-
тæ, куыст канд гуыбын кæй не ’фсады — царды куырдадз дæр у!
Цыфæнды зылын зонд дæр араст кæны æмæ йæ байдзаг кæны
рухс бæллицтæй. Куыст фидæнмæ фæндаг у.
Б а т р а з. Атарбеджы номæй та ард бахордтам, нæ хъæуы мидæг
кæй нал уыдзæн, тæссаг монцты фæдыл чи цæуы, иу ахæм адæймаг
дæр. Стæй Уæрæсейы æвзыгъд хъайтарæн хъуамæ ныссадзæм цырт-
дзæвæн мæнæ ацы тæккæ ран, нæ хъæуы бæрæгастæу!
М ы ч ъ а. Æнæмæнг! Йæ номæй ард хæрдзыстæм. Науæд нын
нæ хæлд дуне иу бæллиццаг фæзминаг дæр нал ныууагъта. Уырыс-
сагау идеалтæ кæй хонынц, ахæмтæ. Фесæфтой сæ сæрмагондæй!
Атарбеджы рухс ном нæ цæсгомы сыгъдæгдзинадæн стыр æххуыс
уыдзæн. Æццæй нæ, Аслан? Цæуылнæ исты дзурыс?
А с л а н. Æз?.. (Æвиппайды соит худт иыккодта.) Цæсгом,
загътай?.. (Феикъард.) Æмæ мæ цæсгом!.. Мæрдтæм дæр мын
куынал ис фæндаг — ме ’фсымæры размæ ма цы цæсгомæй?..
Фæхудинаг кодтон мамæйы рухс цæсгом дæр! (Фсетарст.) Æр-
бацæуынц мæм æртæ марæджы сæ джебогътимæ! (Батразы фсе-
стсе амбæхст.) Ма мæм сæ æрбауадзут!
Б а т р а з. Цы кæныс, Аслан?! (Хæцы йыл.)
А с л а н . Кæддæр мæ ныррæхуыстой æма та ныр ногæй!..
Б а т р а з. Уый дæ цæстытыл цытæ уайы?! Ничи дæм æрба-
цæуы!
А с л а н. Ничи?
М ы ч ъ а (бацыд æм). Аслан!..
221
А с л а н (ныхас исгæйæ). Сабыр!.. Уыцы чындзæхсæв... Фæн-
дыр цæгщы æмæ цæгъды! (Сонт худт та ныккодта.У Нæ йæ
хъусут? (Иæ худын кæуынмсе раздæхт.) Нæ, кæугæ кæны уыцы
фæндыр! Дзыназы! Æмæ... кæй марды уæлхъус дзыназы?
М ы ч ъ а. Аслан, цом уæхимæ. (Бавнæлдта йын йсе цонгмæ.)
А с л а н (фæхьуыдыдзаст). Нæхимæ? Æмæ кæм ис «нæхи-
мæ»? Горæтæй зæгъыс? Университетæй? О, Университетмæ!..
Куыд мæ æрбайрох! Уæвгæ, нæ, мæнæн никуыуал ис «нæхимæ!»
Мæ ахстонæй асхъиудтон... Фæдзæгъæл дæн æмæ нал арын фæн-
даг. Кæдæм мæ хонут сымах та?
Б а т р а з (ныхъхьæрзыд). Аслан! (Ныттыхст ыл).
Фæзынд С а у л æ г мæстæлгъæдæй, лæппуты ’хсæн цæстæнгасæй агуры
кæйдæр.
М ы ч ъ а. Махæй дæ исчи хъæуы, уæртæ лæг?!
С а у л æ г. Кæм ис Федыр?!
М ы ч ъ а. Абон райсомæй горæтмæ ацыд.
С а у л æ г. Æндæрæбон дæр горæты уыд?!
М ы ч ъ а. Æндæрæбон ам немæ уыд æгас бон дæр.
С а у л æ г. Ам уемæ?! Афтæ зæгъдзыстут, зæгъгæ, уын ба-
фæдзæхста? I
М ы ч ъ а. Ницы нын бафæдзæхста, цы ныхæстæ лæхурыс
уый?/ (Фæссценæмæ фæкæсгæйæ.) Уæртæ æрхæццæ йæхæдæг.
Ф е д ы р (æрбацыо бынтон тыхстхуызæй, Саулæгмæ). Ам
дæ, цъаммар?! Æгайтма дæ ссардтон!
С а у л æ г. Мæ чызгæн цы æвирхъау ми бакодтай, уый дын
æгъгъæд нæу æмæ ма мын мæхи дæр агурыс, сафинаг?! (Йæ дзып-
пæй фелвæста дамбаца.)
М ы ч ъ а (фæтыхст). Хæцæнгарз?!
Б а т р а з. Хорз лæг!..
Ф е д ы р. Уый æз бакодтон æвирхъау ми?!
С а у л æ г. Æртхъирæнтæ мæм кодтай!
Ф е д ы р. Фæсыпп у! Æртхъирæнтæ кодтон дæхимæ, дæ чызг-
мæ — нæ! Зæлинæ дæ чызг у, уый æз зонгæ дæр нæ кодтон!
С а у л æ г. Кæм æй базыдтай ныр?!
Ф е д ы р. Базонгæ дæн йемæ цалдæр боны размæ мæнæ нæхи
хъæуы, Тохсырты чындзæхсæвы! Дæ хуызæн æнамондæн ахæм
чызг райгуырæд!.. Мæ зонд дзы фæцыд!
С а у л æ г (былысчьилæй). Дæ зонд — мæ чызгæй?!
Ф е д ы р (иинæтæм). Æнæ уый мын уæлдæф нал фаг кодта
æмæ йæм абон ацыдтæн горæтмæ. Фæлæ куынæ ацыдаин фæлтау!
Б а т р а з. Цы ’рцыд уагæры, Федыр?
Ф е д ы р. Мæнæ ацы цъаммар алы хъæуы алы фæсвæд къуым-
222
ты алыхуызы сонтгæнæн хостæ уæй кæны фæсивæдæн! Æмæ кæй
бабын кодта, уыдоны хæстæджытæ, стæй раздæры наркомантæ —
æдæппæт цыппар лæппуйæ, амæй сæ маст исгæйæ, горæты йæ
чызджы размæ бабадтысты изæрыгон, æрцахстой йæ, укол ын
скодтой, стæй дзы фæхынджылæг кодтой! Замманай чызг йæ зон-
дæй фæцух!
М ы ч ъ а. Фæлтау ын йæ фыды æрцауыгътаиккой уæртæ!
ф е д ы р. Бабын зæд! Бабын дæн æз дæр! Мæ царды ног
райдайæн æй схуыдтон, бæргæ! Фæлæ мæнæуыцы удхор!.. (Æвип-
пайды Саулæджы къухæй ратыдта дамбаца семæ йæм сей са-
рæзта.) Горæты мын куы загътой, чызджы фыд Тархъæуы цæры —
Сауты Саулæг, зæгъгæ!.. Зæхх мыл иннæрдæм куыд нæ афæл-
дæхт! (Лсегмæ.) Цал адæймаджы бабын кодтай?! Фæцæйхордтай
мæн дæр! Æмæ дын, æвæццæгæн, мæхи тыххæй ныххатыр код-
таин, фæлæ дын нæ хатыр кæнын мæ мад æмæ иннæ мадæлты
цæссыгтæ, дæ чызджы æмæ ма ноджы бирæ фæсивæд кæй бабын
кодтай, уый! Чи зоны, спортивон зал дæр ды срæмыгътай! Æбуал-
гъы тæссаг дæ ды! Нæ адæмы æвæстаг, æнæ фидæн чи кæны,
уыцы маргтауæг! Дæуæн хи адæм дæр нæй æмæ искæй адæм дæр!
Тархъæды дзæгъæл сырд! Цал æрыгон чызджы æмæ ма лæппуйы
бабын кæидзынæ ноджыдæр, а зæххыл цæргæйæ куы баззайай,
уæд! Цæй ныййарæг дæ ды дæ чызгæн дæр?! Иннæ ныййарджы-
ты рыст чи не ’мбары, уый ныййарæг нæу! Ныммæл, æлгъаг!..
(Фехсынмæ йсе хъавыд, фæлæ Аслап ныхъхъæр кодта.)
А с л а н. Федыр! (Цудгæйсе йсем бацыд, йсе къухæй йын
райста дамбаца æмæ багæрах кодта Саулседжы.)
С а у л æ г (йсе гуыбыныл фсехæцыд). Амардта мæ!.. У-у,
гуымыдза фос, алы хъылматæй сонткæныны йеддæмæ кæй ницы-
уал хъæуы! Уæ ницæййаг монцты фæдыл уæ цыппæртыл бырут,
удæгас хæдмæлтæ! Æмбийут уæлæуыл! Æвæццæгæн, æз арфæйы
аккаг дæн, сымахæн марг чи дардта! Цæгъдинаг стут! Цæгъди-
наг!.. (Ахауд семæ амселы.)
А с л а н (сердсегмардау иуварс ацсеуы). О, бамбыдтæн удæга-
сæй! Нæ, удæгас дæр нал дæн, ныммард мæ уд... Ныббарут, мæ
мад, ме ’фсымæр! (Дамбацайы фындз систа йсе риумсе семсе
фехста йсехи.)
Иууылдæр йæ азарæй ныхъхъæрзыдысты.
Ф е д ы р. Цы бакодтай^ Аслан?!
А с л а н. Ныббарут... (Йсе къухсей серхаудта дамбаца, стсей
ахауы йсехæдæг дæр.)
Ц и ц и (фæзыно). Аслан! (Ныккуыдта.)
223
Иууылдæр бамбырд сты лæппуйы марды размæ æмæ сæ сæртæ æркъул
кодтой, стæй йæ лæппутæ сисынц æмæ йæ бандоныл æрæвæрынц.
Арв ферттывта æмæ ныннæрыд. Уыйфæстæ райхъуыст аргъуаны дзæн-
гæрæджы цæф фæдисхъæрау. Стæй хъуысы сындæггай кæронмæ дæр.
Косерхан (æрбацæуы). Туг мыл куыд ныууарыд! (Æргуы-
быр кодта йсе хьæбулы мардмæ. Чысыл фæстæдæр сисы йæ
сæр.) Абон нæ амард мæ лæппу.Фыццаг хатт судзин йæ къухмæ
куы райста, уыцы бон амард. Йæ фервæзын кæнын нал баци нæ
бон — байрæджы! (Рацæуы размæ æмæ дзуры залмæ.) Фæлæ йæ
сæфты фæндагыл нырма ныр чи ’рлæууыд кæнæ райсом æрлæу-
уынæй тас кæмæн у, уыдоны мауал бауадзæм сæрсæфæнмæ. Æз
æрæмбырд кæндзынæн иууыл мадæлты æмæ уæхски-уæхск слæу-
дзыстæм уыцы сау рыны ныхмæ. Уыцы бæрнон хæс куынæ рай-
сæм нæхимæ, уæд бынтон сæфт кæнæм! Ницæмæ æрдардзынæн
æз мæ низ. Мады тых нæ басæтдзæн цыфæнды уæззау низ дæр!
Мæнæн нал ис цот, фæлæ нæ фæсивæд иууылдæр нæ цот сты, нæ
сомбоны хурыскаст, нæ фидæны сулæфт!
Дзæнгæрæджы цæф хъуысы ноджы тыхджындæрæй.
Æмбæрзæп
2002 аз
•СеЛ^
^с^лг , ~ ч^о^ — ^ \^^^
БАСÆТТÆ МÆЛÆТ!
Дуусеархайдон драмæ
АРХАЙГУТÆ:
Косерхан — саударæг уосæ, 50-анздзуд.
А с л а н — æ фурт, 22-анздзуд.
С а у л æ г — наркотиктæуæйæгæнæг, 46-анздзуд.
Ф е д а р — æгуст лæхъуæн, 19-анздзуд.
М и ч ъ а — æгуст лæхъуæн, 20-анздзуд.
Б а т р а з — фæцæй каст аййевæдти факультет, 23-анздзуд.
Р æ з и т æ — уарзуй Аслани, 21-анздзуд.
Ц и ц и — еуæндæсæймаг къласи ахурдзау, 18-анздзуд.
Кафæг лæхъуæн æма кафæг кизгæ, уæдта ма кадæртæ.
Архайд цæуй Цæгат Иристони гъæутæй еуеми.
ФИЦЦАГАРХАИД
Фиццаг нивсе
Гъæуи медæгæ уæлмæрдти кæронæй лæууй циртдзæвæн. Æрбацæуй сау-
дарæг уосæ Косерхан æма фæйнердæмæ кæсуй, кедæр агоруй
цæстæнгасæй. Уæдта бацæуй циртдзæвæнмæ æма ибæл, æ уæргутæбæл
æхе æруадзгæй, ниттухстæй.
Косерхан. Атарбег! Мæ зингхуст хъæболæ! Дæ мади
гъæрзунмæ дæ цирти фæрстæ куд не стонис! Царæфтуд бабæй ку
фæдтæн нæуæгæй! Дæ мæлæти фæсте ма мæ зæрдæ кæбæл æн-
цойнæ кодта, еци Аслан исæвди фæндагбæл ку ислæудтæй! Кæмæ
фæдздзорон æнхусмæ?!
А с л а н (æрбацæуй сæркъолæй). Мамæ, цæмæн иссудтæ ар-
дæмæ?!
Косерхан. Дæ фæдбæл!.. (Исистуй.) Зонун, аци уæлмæрд-
тæмæ фæсевæдæй ка цæуй æма цæмæн цæуй, уой! Ци сау бон
мæбæл никкодта! Ниууагътай дæ ахур æма мæмæ æрхъæрдтæ
15 Хæмыца-ш Цæрай
225
горæтæй! Нæ ’й лæдæрдтæн, ци дæбæл æрцудæй, уой, цалдæнмæ
мæмæ æзинæ, нийвайгæй, æхцакорæг не ’рбауолæфтæ, уæдмæ!
А с л а н. Кунæ мин равардтай.
Косерхан. Куд дин дæттон æхца марг æлхæнунæн, куд?!
Рацо нæхемæ!
А с л а н (хсестуолсефтгæнгсе). Бауадзæ мæ ами...
Косерхан. Ке хези, ка дин ратдзæнæй æнæ ’хцайæй?
А с л а н. Бауадзæ мæ, мамæ!
Косерхан. Мæ арт куд бауазал æй! Никки ахургæнæг —
мæ ном! Зундамонæг! Ци цæстæй мæмæ æрбакæсдзæнæнцæ адæм
ба? Мæ дзиккотæ куд нæ тонун бæндзуггай! (Никкудтæй сема
рандсей.)
А с л а н (бацæуй йе ’нсувсери циртмсе). Атарбег! (Ниддсел-
гоммсе ибæл сей.)
С а у л æ г (сербазиннуй фсестегсей сед хурдзин сема лсехъусен-
мæ ксесуй, сехенимсер). Уæртæ бабæй еу мондæгти амæттаг. Мæ
хуастææлхæнгути нимæдзæ фулдæрæй фулдæр кæнуй хуцауи
фæрци! Гъе ’рмæст, гъулæггагæн, æгæр тагъд рамæлунцæ. Цæй-
бæрцæ си хуссуй мæнæ аци уæлмæрдти дæр! Сæхуæдтæ мæмæ
цудæнцæ нæхе гъæумæ — сæ марг æлхæнунмæ нæ зийнадæ код-
тонцæ. Нур дæр æнцад бадинæ мæ хæдзари, фал мæмæ уордæмæ
уотæ берæ æлхæнгутæ нæбал цæуй — мæ налат синхаг сæ æхемæ
сайуй, нигæнуйнаг фæууа! Сберæ ’нцæ, еци сонтгæнæн хуастæ ка
уæйæ кæнуй, етæ, æма мин еу рауæн бадæн нæбал ес. Машийнæ
балхæдтон, бæргæ, фал ми мæ фарсмæ ци уæййаг дууæуæладзу-
гон хæдзарæ ес, е дæр гъæуама ма раервæза... Æхца! Æхца!..
Ф е д а р (фсеззиндтсей). Æз дæу ку агорун. Рахæссай мин.
С а у л æ г (се къох имсе бадардта). Æхца!
Ф е д а р. Аци хатт æхца нæбал иссирдтон, фал дин мæнæ...
С а у л æ г (райсуй). Сугьзæрийнæ’къохдарæн бриллиантти
хæццæ?! (Фурцийнæй ниххудтсей.) Есгæмæй æй рамурхтай? Е
дин сæрæн игурд! Райсæ, мæ дзæбæх биццеу. (Æ къохти ин
фсетътъунста «хуассе» шприци хсеццсе.) Æвдадзи хуасæ дин фæу-
уæд!
Ф е д а р (мсестгунсей). Ци мин бакодтай?! Уæ гъæуи аци
хуасæ кæмæн дарис, еци лæхъуæнти мæбæл цæмæн исардудтай?!
С а у л æ г. Ци дин ракодтонцæ лæгъузæй?
Ф е д а р. Дæ цæстити рази мæ нæ ницъцъасæ кодтонцæ?!
С а у л æ г. Дæхе ку ’рфæндæадтæй. Æхе ка цъасæ кæнуй, етæ
мæлæти берæ иссæнцæ, æвæдзи син устур кайф дæттуй, зæгъгæ,
нæ загътай? Æма дин æй дæхебæл фæууинун кодтан гириз-му-
рузтæй. Уæдта бустæги нихмæлæудæй кунæ равдистай дæхе.
Ф е д а р. Ци фæууон нур?!
226
С а у л æ г. Цæй, нурма æрæги райдæдтай дæхе цъасæ кæнун
æма ку фæттарстæ тæппуодау!
Ф е д а р. Уойбæрцæ æхца дин куцæй къахдзæнæн?
С а у л æ г. Куд куцæй?! Æдзæрæг будури кунæ цæрис, мий-
йаг. Дæ алливарс — берæ адæм... Ци кæнун гъæуй, уой хуарз ку
зонис. Архайæ. Дæхе ку ницъцъасæ кæнис, уæд дæ дæ гъудитæ
арви цъæхмæ куд исесунцæ, е цæй аргъ æй! Æцæг царди адæ уæд
ку базонис. Уæлæбæл дзæнæт! Æз архайун, цæмæй аци зин рæ-
стæги уæхебæл исхуæцайтæ, нæ фæсевæд, ду ба мин уайдзæфтæ
кæнис! Уогæ ба хуарз куд нæ лæдæретæ!
Федар ци зæгъа, уой нæ зонуй. Минкъий фæстæдæр уæлмæрдти æрдæмæ
фæрраст æй, фал æвеппайди рауидта А с л а н и æма æрлæудтæй, фурде-
сæй имæ кæсгæ байззадæй.
А с л а н (исиста æ сæр, уæдта фестуй æма бацæуй лсег-
мæ). Раттай мæнæн дæр.
Федар æрвдзæфау фæцæй.
С а у л æ г. Лæхъуæн, дæ къохи нæ уинун æхца.
А с л а н. Уойфæсте дин ратдзæнæн.
С а у л æ г. Нæ, мæхуæдæг дæр мæ хуастæ æфстау некæмæй
райстон.
А с л а н. Нæбал фæразун!..
С а у л æ г. Æма тагъддæр иссерæ æхца. Иссерæ, æма уæртæ
дæ мард æнсувæри туххæй дæ реу ци маст хуæруй, уомæй дæр
фæййервæзай. Æз зонун дæ хабæрттæ... Гъæйдæ, дæлæ дæ кæ-
ронггаг къотæрти æхсæн хезун. (Фæййаууон сей.)
Ф е д а р (сабургай бацудæй Асланмæ). Аслан, ду дæр?!.. Е
ба куд æй?! Гъо, мах нецæййæгтæ, хумæтæги гъæуккæгтæ, фал
ду — нæ гъæуи кадæ, нæ исони нифс!.. Цал хатти фегъустон ра-
дио æма телевизорæй дæ хуарз гъуддæгти кой! Уæхæн курдиат-
гун!.. (Шприц имсе æвдесуй.) Æма мæнæ уой барæ бакодтай
дæхе?!
Аслан неци дзоруй.
(Федар нигъгъæрзтæй.) Ех-х! (Уæлмæрдти æрдæмсе фсеййау-
уои сей.)
Р æ з и т æ (æрбацудсей). Аслан, æз дæумæ цудтæн æма дæ
уæртæ гъæунгæй рауидтон... Резæгау ку кæнис. Уотемæй ами цæ-
мæн дæ? Де ’нсувæри мæтæй бунтондæр... Цардæгас ка ’й, уобæл
мæтæ кæнун гъæуй — дæ мадæ Косерханбæл. Æ нез...
А с л а н. Циуавæр нез?
Р æ з и т æ. Абони нæ амбулаторий адтæй. Дохтуртæ имæ
иссирдтонцæ, æ цардæн хъæбæр тæссаг ка ’й, уæхæн зæрдинез.
227
Æвæстеуатæй æй Мæскумæ цæун гъæуй, цæмæй ин уоми операци
искæнонцæ æ зæрдæн.
А с л а н (æ тухсе фæссастæй бустæги). Операци æ зæр-
дæн?.. Мæскуй? (Фæццæуй, фал фæккиудтæй æма циртдзæ-
вæнбæл фенцойнæ кодта.)
Р æ з и т æ (фæттарстæй ин). Аслан!..
А с л а н. Ма тухсæ, Рæзитæ. (Æхебæл фсеххусестсей.) Ма
тухсæ! (Рандсей.)
Р æ з и т æ (еунсегсей). Кæд æ мади мæтæй æрсагъæс кæнидæ
æма æрлæдæридæ æхе.
Б а т р а з (фсеззиндтсей). Рæзитæ, гъæуис мæ... (Фæссценæ-
мæ кæсуй.) Ци кæнуй Аслан 6а? Цидæрхузæнттæй ку фæццæуй
дæлæ. Салан дæр мин нæ равардта.
Р æ з и т æ. Уæззау æй æ уавæр.
Б а т р а з. Цæмæн æрцудæй горæтæй?
Р æ з и т æ. Цæмæн?.. Уколтæ кæнуй æхецæн. (Искудтæй.)
Б а т р а з. Уанцон нæй!
Р æ з и т æ. Университети ка ахур кæнуй, еу уæхæн лæхъуæн
мин радзурдта хабæрттæ.
Б а т р а з. Æвæдзи, е ’нсувæр Атарбеги мæтæй...
Р æ з ит æ. Нæ, уой мæлæти размæ, дан, райдæдта. Куд исæ-
фуй замманай лæхъуаен! Астæуккаг скъола сугъзæрийнæ майда-
ни хæццæ каст фæууо, университети цуппæрæймаг къурси ба нау-
кон статьятæ финсун райдайæ!..
Б а т р а з (дзурд райсгæй). Фарæ Студентти еугуруæрæсеон
олимпиади ба фиццаг бунат нæ баахæста Мæскуй?
Р æ з и т æ. Дæ гъуддæгтæ уотæ хуарз цæуæнтæ, æма сæбæл
дæ къох рарæуегъæ, баййевæ сæ мæлæтхæссæг содзийнæбæл!
Б а т р а з. Дæу ба куд æгæрон уарзтæй уарзта! Æгас гъæу дæр
æй зонуй.
Р æ з и т æ. Æ цæстити цæхæрæй мæ сугъта. Никки уæздан,
хуæрзæгъдау. Лæхъуæнти æхсæн нæ зудтон уой хузæн. (Искудтæй.)
Цума ’й ци исæвди уавæртæ райсун кодтонцæ содзийнæ æ къохмæ?!
Б а т р а з. Корæг дæ ке ес, уой зонуй?
Р æ з и т æ. Ма-гъа.
Б а т р а з. Дессаги хуарз лæхъуæн хонунцæ дæ корæги. Дох-
тур, дан, æй.
Р æ з и т æ. Нуртæкки уæхæн уавæри дæн, æма мæ некебал
гъæуй. Ци ма уа Косерхани хъисмæтæй уæззаудæр! Бунисæфтмæ
фæццæунцæ бийнонтæ.
Ёатраз. Бунисæфтмæ фæццæуæн, æвæдзи, нæ еугур дæр.
Ракæсæ нæ гъæунгтæмæ — нæ фæсевæд тегътæбæл æгустæй лæу-
унцæ æхсæвæ дæр, бонæ дæр. Ци фæккæнонцæ сæхе?
228
Р æ з и т æ. Сæ рæстæг хузæнæн кæми æрветонцæ, æгæр-
мæгур син е дæр ку нæййес. Нæ Культури хæдзарæ нур цал анзи
æхгæдæй лæууй цалцæг кæнуйнагæй!
Б а т р а з. Раеуварс кæнæн не ’густ фæсевæди исæвди фæндагæй.
Р æ з и т æ. Кутемæй?
Б а т р а з. Æз зонун еу фæрæзнæ... Цæуæнай, бадзубанди
кæнæн. (Рандæй кизги хсеццæ.)
ф е д а р (æхецæн укол исксенуни фæсте æрбацæуй уæлмæрд-
ти ’рдигæй æма циртдзæвæнмæ кæсуй). Атарбег, куд фæразис
дæ цирти æнцад хуссун, æнæнцойнæ ку адтæ! Аслани мæтæй куд
нæ нигъгъæрзис?!
Ц и ц и (æрбацæуй). Цæйбæрцæ дæ агорун, Фед! Рахæссæ мæ
къохдарæн. Горæтмæ цæун æма мæ гъæугæ кæнуй.
Ф е д а р. Дæ къохдарæн нæбал ес, Цици. Кæмидæр мин рахау-
дтæй.
Ц и ц и. Гириз кæнис æви?
Ф е д а р. Гириз ку кæнинæ, бæргæ!
Ц и ц и (мæстгунæй). Нур ци цъеу-цъеу кæнис?! Æ бриллиант-
ти хæццæ æ аргъ ци æй, уой зонгæ кæнис?!
Ф е д а р. Ай-гъайдæр æй зонун, фал ма си ци пайда ес?
Нæбал ес дæ къохдарæн, æзини бон куд нæбал ес, уотæ. Гъен-
цъун кæнун абонггæй!
Ц и ц и. Уодхæссæг дæ ракуддæртæ кæна! Цæмæн æй ралас-
тай ме ’нгулдзæй?! (Рафæнзта.) «Дæ къохдарæнæй еуминкъий
расæнттадæ кæнон...» Дæ кæстæр æнгулдзæбæл æй ку бакодтай
æзинæ, уæд ци ’рбацæй ?! Де ’нгулдзæ ма æ бунати ку æй!
Ф е д а р. Т-с-с! Фегуппæг уо, Цици! (Циртдзæвæнмæ амо-
иуй.) Атарбег гъæрзуй!
Ц и ц и (фæссах æй). Ци цъеу-цъеу кæнис, Фед?!
Ф е д а р (искудтæФ). Нæй игъосис? Дзæбæхдæр имæ байгъо-
сай, Цици!
Ц и ц и (фæттарстæй). Дæ гъостæбæл цитæ уайуй?! Никки
ба цæстисугтæ?!.. Нæбал мæ гъæуй! Нæбал мæ гьæуй мæ къохда-
рæн. Папæ бабæй мин балхæндзæнæй. Æрмæст æрсабур уо.
Ф е д а р. Дæуæн ци æй, Цици! Дæ фидæ — миллионер! Уæхæн
спъирти завод имæ ес!
М и ч ъ а (æрбацæуйу анаша думгæ). Ами ци лæхоретæ, Федар?
(Дзæгъæлхудт кæнуй.) Уогæ раст кæнетæ. Æз дæр уарзун мæ рæ-
стæг ами æрветун. Æндæра дæлæ гъæунги еци еу лæхъуæнти хæц-
’Берæ наркомантæ уколи фæсте хаттæй-хатт кæугæ фæккæнунцæ, сæ
нез ку ниййарф уй, уæдта сæмæ галлюцинацитæ дæр фæззиннуй. Анаша-
думæг ба арæх дзæгъæлхудт фæккæнуй.
229
цæ лæуунæй исфæлмæцун. Бон-изæрмæ æгустæй... Мæхецæй ку ис-
тухсун, уæд ми аци тамакуй фæрци ме ’нкъард сагъæстæ æрбайронх
унцæ. (Æ бапьироз уæлæмсе исиста ходгæй.) Романтикæ! Ха-ха!..
Ц и ц и. Ци цъеу-цъеу кæнис, Мичъа? Анаша ма думай? Е
романтикæ æй?
М и ч ъ а. Исцъирай си, Цици, æма æхсæрæцъеуау пæррæсти-
тæ кæнай.
Ц и ц и. Уодхæссæг дæ ракуддæртæ кæна кенæба!
М и ч ъ а (ходуй æма ходуй). Æма ма уæд ду куд цæрдзæнæ,
Цици?
Ц и ц и (еуварс рацæугæй, æхенимæр). А дессаг нæ æй? Еу си
æ цæстисугтæ калуй, иннæ ба æррай худт кæнуй. Цума нæ лæ-
хъуæнтæбæл цидæр сæрзелæггунгæнæн нез бацæфстæй!
М и ч ъ а. Æнгъæлдæн, цæмæйдæр истухстæ, Циций рæсугъд.
Ц и ц и. Цици нæ, фал Цицилия! Цал хатти уин дзорун?!
М и ч ъ а. Цици дæ ду махæн, Цици! Цæуæн, уæртæ уæлмæрд-
ти астæу ци зæронд толдзæ бæласæ ес, уой бунмæ. Замманай
уолæфæн бунуат си ей!
Ц и ц и. Æз нæхемæ цæун.
М и ч ъ а. Бунтон дзæгъæли! Уодæгæсти дуйнейæй уæлмæрд-
ти дуйне берæ хуæздæр æй. Уинис, ами куд сабур æй бæстæ?
Алкедæр си æнцад хуссуй æхецæн. Неке неке маруй, неке стъе-
гъуй. Æвæдзи, мæрдтæ зундгиндæр æнцæ уодæгæстæй! Цæуæн,
Федар, еци бæласи бунмæ.
Ф е д а р. Уордигæй æрбацудтæн, Мичъа. Еуминкъий си фу-
нæй дæр ма радæн æма минкъийтæбæл сæрисæфæн билæй нæ
расхъиудтæн.
М и ч ъ а (ходуй бабæй). Ци ’нахур ан уогæ ба! Сæрисæфæн
билæй тæрсæн, фал имæ ци фæндæгтæбæл цæуæн, уонæй ба нæ
тæрсæн! Уомæн æма сæбæл курмæй цэёуæн.
Ф е д а р. Фегуппæг уо, Мичъа! Кæми ма цæй фæндæгтæ ес
махæн?! Аслани хабар нæ фегъустай?
М и ч ъ а. Фæлтау æй кунæ фегъустайнæ.
Ф е д а р. Косерханæн тæрегьæд кæнун. Æз зонун, мади катай ци
æй, уой. Мæ мадæ æнæбари сæудегергæнæг иссæй. Уæрæсей алли
къумтæй, кæми ба фæсарæнтæй ласуй товартæ æма сæ уæйæ кæнуй
алли рауæнти, цæмæй мах, æ цæуæт æма нæ сæйгæ фидæ, судæй ма
рамæлæн. Сæрдæй, зумæгæй содзгæ хори тунти буни æма æлхискъæ-
гæнагæ уазали æ цард евгъуйуй. Хæдзарæмæ дæр æй нæбал евдæлуй.
Никки ба, æз ци уавæри бахаудтæн, уой ку базудта, уæд æ ростæ
ниттудта, цума ин мæлгæ ракодтон. Етæ дин фæндæгтæ, Мичъа! Нæ
ниййергути катайи фæндæгтæ! Мах ба — æнæфæндаг!..
Ц и ц и. Æма... ци уавæри бахаудтæ, Фед? Цæмæй зæгъис?
230
Ф е д а р. Уомæй мæ ма фæрсæ, Цици...
С а у л æ г (фæстегæй æрбазиннуй æд хурдзин, æхенимæр).
Ци фæцæй еци лæхъуæн?.. (Гъæрсей.) Куд æнкъардæй лæууетæ,
фæсевæд?
Ф е д а р (йе ’мбæлттæмæ сосæгксей). Уæхе си гъæуай
кæнтæ, уодхуар æй!
Ц и ц и. Æма дзæбæх лæги хузæн ку зиннуй.
М и ч ъ а. Ами ци рабурæ-бабурæ кæнис, уæртæ лæг?
С а у л æ г (фселмæн гъселсеси уагæй). Е ци дзубанди æй,
лæхъуæн? Æз дæу æма дæу хузæнттæбæл ку ауодун.
М и ч ъ а. Ци лæхорис, нæ гъæуи дæ арæх фæууинун, фал дæ
æз нæ зонун.
С а у л æ г. Æз ба зонун уæ еугурей дæр, сауæнгæ ма уæ
нæмттæ дæр, Мичъа.
М и ч ъ а. Ка дæ?
Ф е д а р. Саулæг æй хонунцæ. Таргъæуæй.
С а у л æ г. Гъо, синхаг гъæуæй... Сæудегер кæнун мæнæ,
фæсевæди æма хестæрти æхсицгон ка гъæуй, еци æвдадзи хуас-
тæй. (Æ хуастсе хурдзинсей еугæйттсей исесуй сема ссе севде-
суй.) Ес мæмæ визон, герболайф, мидиф æма... æндæртæ. Ци хузи
незтæ нæ дзæбæх кæнунцæ! Алæмæти тухæ си ес! Уæдта алли
рауæн æнцон иссерæн нæ ’нцæ. Гъæути ба сæ æппундæр не ссер-
дзинайтæ. Уæртæ дзæбæх кизгæ, Мичъай хæццæ мæнæ аци фæй-
нæ цæппæри ранихъуæрайтæ — бунтон æндæрхузи банкъар-
дзинайтæ уæхе. (Бадардта сæмсе цæппсертсе.) Гъа.
Ф е д а р (суссегксей). Ма сæ райсетæ! Гъузуй уæмæ еци цæп-
пæрти рæуонæй!
Ц и ц и. Барæн, Фед, фæууинон сæ. (Бацудсей лсегмсе сема райста
цæппæртсе.) Цæй аргъ æнцæ? (Æ дзиппæмæ февналдта.)
С а у л æ г. Атæ уин лæвар. Æнæуой ба хъазар æнцæ.
Ц и ц и. Дæхуæдæг дæр сæ есгæд ранихъуæрис, нæ фидихай?
С а у л æ г. Алли бон дæр! Сæ фæрци мæ æнзти уæзæ не
’нкъарун.
Ф е д а р. Ма сайæ, фегуппæг уо! (Кизги къохæй цæппæртæ
рагæлста зæнхæмæ.)
Ц и ц и (еуварс рацудæй). Нæ, нæ фидихай, нуртæккæ рæс-
тæг тæссаг æй æма...
М и ч ъ а (Саулæгмæ). Цума дæ ауодундзийнадæ фидбилиз
сайуй! Фæттар уо!
Саулæг (цæппæртæй). Ка сæ ранихъуардта, етæ ма ми
никкидæр балхæнунцæ. (Исиста сæ зæнхæй.)
Ц и ц и. Цæмæн сæ исистай зæнхæй, нæ фидихай? Цъумур ку
’нцæ.
231
С а у л æ г. Æвгъау æнцæ, кизгæ. Сæ аргъ... Æхцатæ цъуму-
рæй нæ фарстæуй.
М и ч ъ а (мæстгунсей). Ами ма дæ?!
С а у л æ г (еци фæлмæн гъæлæси уагæй). Дзæгъæли мæ
æфхуæрис, лæхъуæн. Кудфæндуй мæмæ ку мæстгун кæнайтæ,
уæддæр уæ фæндаг мæнмæ цæуй уæ еугуремæн дæр.
Ф е д а р. Мадта æндæр фæндаг нæбал ес?
С а у л æ г. Еугур фæндæгтæн сæ кæрон еу æй — цирт ! Æма
рацæретæ уæ зæрди дзæбæхæн, цалдæнмæ ма сæрæгас айтæ. Уæ
зæрди дзæбæхæн!.. Гъæйдæ, мæ хуарз уин бæсти нæ цæуй. (Фсей-
йаууон æй.)
Ф е д а р (æвеппайди æ сæрмæ фæллæбурдта). Цидæрхузæнт-
тæ дæн! Мæ сæр зелуй!
М и ч ъ а. Ци кæнис, Федар?
Ф е д а р. Нæ ’й лæдæрун... Мадта нæ фæндаги кæрон мæиæ
æй, цирт?! (Нигьгьæр кодта.) Нæ, нæ! Кæрон нæма! Куд ес уой
гæнæн, кæд æма нæ фæндагæн æ райдайæн дæр нæма иссирд-
тан?!
М и ч ъ а. Е ’ссерунæн, æвæдзи, рохс бæллецтæ гъæунцæ.
Ф е д а р. Рохс бæллецтæ? Æма циуавæр æнцæ дæ рохс бæл-
лецтæ, Мичъа? (Е неци дзоруй.) Ци ’нцæ дæу рохс бæллецтæ
ба,Цици?! (Неци дзоруй е дæр.) Кæми ма ’нцæ еци рохс бæллец-
тæ?! Ци фæцæнцæ?!.. Ку нигъгъос айтæ! Æвæдзи, уомæн, æма
æнæнифс ке айтæ æма ке нецæмæ тундзетæ! Мæнæ Атарбеги æ
нифс арви бæрзæндтæмæ хаста, мах бон ба зæнхæбæл бурун дæр
нæбал æй! (Циртдзæвæнмæ.) Нæ, нæ! Ард хуæрун дæ номæй,
Атарбег! Ард хуæрун!..
Æмбæрзæи
Дуккаг нивсе
Гъæуи астæу фæзи. Комкоммæ лæууй егъау бæласæ, æ къалеути кæрæнт-
тæбæл бæрæг зиннуй хæлуарæги тухгин тунæ. Бæласи буни ес фæйнæгæй
даргъ бадæн.
Б а т р а з (фæззиндтæй æма дзоруй фæссценæмæ). Рацотæ,
гъæйдæ!
Æрбацæунцæ Р æ з и т æ разкъæрдтити, кафæг лæхъуæн цохъай
медæгæ, уæдта Ц и ц и цидæр æнахур уæледарæси æма кафæг кизгæ
1 араббаг дарæси.
(Батраз ба гъæр кæнуй аллирдæмæ.) Е-гъей, фæсевæд, рацæ-
уайтæ нæмæ!..
232
Ц и ц и (дзурд райсгæй, гъсер ксенуй е дæр цийнсегæнгæ).
Рацотæ æма нæмæ бакæсетæ! Хорискæсæнæй дæр нæмæ дессаги
иуазæг ес мæнæ!.
Райгъустæй араббаг музыкæ — кизгæ араббаг кафт кæнуй. Минкъийгай
æрбацæунцæ фæсевæдæй æма хестæртæй кадæртæ. Уоми
æй М и ч ъ а дæр, кæронæй ба æрбазиннуй Аслан. Кизгæ æ кафт ку
фæцæй, уæд ин иннетæ исæрдзæф кодтонцæ.
М и ч ъ а. Кизгæ, майдани бæсти дин къалай гæбазæ мæнмæ!
Дессаги рæсугъд кафт! Фал нæхе дигорон кафт ба?
Райгъусуй ирон фæндури цагъд. Р æ з и т æ æма цохъай медæги лæхъуæн
кæнунцæ дигорон уæздан кафт. Кафт ку фæцæнцæ, уæд нирдзæф кодтон-
цæ уонæн дæр.
М и ч ъ а. Кæдæй нурмæ нæбал фæууидтон уæхæн кæфтитæ!
Мæ зæрди фиутæ си рафæлмæн æнцæ. Гъе фал цæй фæдбæл æй
уæ гъазт? Ести бæрæгбон æй аци бон?
Б а т р а з. Нæ, бæрæгбон нæ ’й, фал нæ бафæндæадтæй,
цæмæй нæмæ мæнæ атæ æрбамбурд адтаййайтæ, нæ фæсевæд.
Бон-изæрмæ гъæунгти æгустæй лæууни бæсти рацотæ махмæ —
иссирдтан уин, базуртæ уæбæл цæмæй разайа, уæхæн куст.
М и ч ъ а. Базуртæ? Циуавæр куст æй?
Б а т р а з. Цæттæ кæндзинан дессаги концерттæ æма сæ æв-
десдзинан иннæ гъæути дæр. Коммерцион концерттæ!
М и ч ъ а. Коммерцион? Гъома, æхцабæл?
Р æ з и т æ. Гъо, Мичъа! Ма фæззийнадæ кæнетæ, рацотæ
нæмæ! Хъæбæр дессаг уин уодзæнæй мæнæ Батрази хæццæ репе-
тицитæ кæнун. Аййевæдти факультет дзæгъæли фæцæй каст?
Уæдта цæйбæрцæ курдиатгун фæсевæд ес нæ гъæуи! Мабал баде-
тæ æгустæй. Æгуст адæймаг æдзæрæг хæдзарæй уæлдай нæ ’й:
бамбуйуй æхе медæгæ æма никкæлуй.
Ц и ц и. Уæртæ нæ Культури хæдзарæ е ’хгæд дуари хæццæ
куд æмбуйуй, уотæ!
М и ч ъ а. Æма нæ кумæ хонетæ, кæми репетицæ кæндзинан?
Б а т р а з. Æз бадзубанди кодтон скъолай директори хæццæ,
æма нин е барæ равардта фæсевæди изæригæнтти се спортивон
залмæ æмбурд кæнунæн.
М и ч ъ а. Хъæбæр хуарз! Цæуæн уæмæ!.. (Фæццурд æй.)
Хæдæгай, Федар ба уин — цæттæ кафæг! Репетицæ кæнун дæр
æй нæбал гъæуй.
Б а т р а з. Нæбал гъæуй?..
М и ч ъ а. Сæхемæ кафуй æма кафуй æнæбанцайгæй. Æзинæ
мæмæ æ мадæ æрбауадæй. Бауорамæ, дан, æй, æма хуæргæ уæд-
дæр бакæна. Бауадтæн имæ, фал æ бауорамун мæ бон не ссæй. Æ
233
магнитофони цагъдмæ циуавæрдæр сомехаг кафт гъæй кодта, æ
хед калдæй, уотемæй.
Б а т р а з. Кæддæр Сомехи æ фиди хуæрæмæ цардæй æма син
сæ кæфтитæ хъæбæр бауарзта.
М и ч ъ а. Нæ, мæнмæ гæсгæ, уой туххæй нæ. Нурмæ ку
некæд кафта.
Фæссценæй æрбайгъустæй сомехаг кафти цагъд.
Р æ з и т æ. Иссæуй дæлæ!
Еугурæй дæр ецирдæмæ никкастæнцæ. Минкъий фæстæдæр æрбацæуй
Ф е д а р сомехаг кафтгæнгæ. Æ гъостæбæл — минкъий плейерæй игъосæн-
тæ. Лæхъуæн кафуй зæрдиагæй, цума иннети уингæ дæр нæ кæнуй, уоййау.
Б а т р а з {фæстæдæр имæ бацæуй). Федар, æрлæууай, дæ
хæццæ мæ радзубанди кæнун гъæуй. (Е æ кафуни кой кæнуй.)
Федар!.. Федар, барæнуай!
Батраз ибæл ниххуæстæй фæстегæй, цæмæй æй бауорама æ кафунæй, фал
æй е кафгæй æ фæдбæл фæлласуй — æма ’й уæд Батраз исуагъта.
Ц и ц и. Фед, еуминкъий æрлæууай, ци хабар æй?! Кæндус
бахуардтай æви?
Федар еци кафгæ рандæй идарддæр æ фæндагбæл.
Б а т р а з. Мадта кафгæй æгас гъæубæл зелдох кæндзæнæй
нур?
Ц и ц и. Ома кафæд, ци нæ гъигæдаруй?!
М и ч ъ а (фæццурд æи). А-а, уогæ ’й цума лæдæрун, цæмæн
кафуй, уой!
Б а т р а з. Цæй, базондзинан æй. Нур бабал цæуæн спортивон
залмæ. Райдайæни бал гъæуама искæнæн зарæг нæ хъæбатир
æнзæнхон Атарбегбæл. Зонетæ ’й, тугъди рæстæги фудгæнгути
хæццæ куд хъазауатон тох кодта. Уомæн æвдесæн — Уæрæсей
хъайтари ном, æ берæ хуæрзеугутæ, се ’хсæн — орден дæр. Еугу-
ремæй дессагдæр ба æ фæстаг сгухтдзийнадæ адтæй. Цал цæф
салдати хъанæй лæудтæй тохи будури! Бацæуæн сæмæ нæ адтæй —
будури дууердигæй кæрæдзей æхстонцæ фудгæнгутæ æма æф-
сæддонтæ. Æма уæд Атарбег æ вертолети батахтæй, будури астæу
æрбадтæй æма, æ хæццæ ци дууæ санитари адтæй, уони хæццæ
финддæс цæф салдати байвардтонцæ вертолети. Фудгæнгутæ ба
сææхстонцæ æма æхстонцæ. Атарбег фæццæфтæ ’й, фал ма æ
вертолет уæлдæфмæ исиста æма фæттахтæй. Цалдæр боней фæс-
те лæхъуæн госпитали æ цæфтæй рамардæй. Æма нур мах уæхæн
хъайтарбæл зар ма искæнæн?!
234
К а д æ р т æ. Куд нæ?! Нæ кадгин ихæс æй е!
Б а т р а з. Цæуæн!
Рандæнцæ еугурæй дæр, Рæзитæ æма Асланæй уæлдай.
Р æ з и т æ. Аслан, æма ду нæ цæуис?
А с л а н (серæгиау). Нæ.
Р æ з и т æ. Мах де ’нсувæрбæл...
А с л а н (дзурд райсгæй). Рæзитæ, цо дæхуæдæг!
Р æ з и т æ (фæгъгъигæ ин сей). Бахатир кæнæ, кæд ми истухс-
тæ. (Арф ниууолæфгæй.) Аслан, Аслан!.. (Фсеццæуй, фал ма
æрлæудтæй, сехенимæр гъудити нигъулуй). Ци кæнон? Ци дзуапп
раттон мæ корæгæн? Æхсæвæ дæр æма бонæ дæр Аслани мæ-
тæй... Мæ ниййергутæ ба мæ къуми бакодтонцæ: фæццо, дан, дæ
корæгмæ. (Лæхъуæнмæ ма бакастæй æма рандæй.)
Косерхан (æрбацудæй). Биццеу, фæууидтай, Рæзитæ куд
рæсугъд æй, уæлдайдæр еци разкъæрдтити? Замманай кизгæ! Кус-
тадзагъд. Амбулаторий медицинон хуæрæй косуй, уотемæй ба
фæсаууонмæ куд æнтæстгунæй ахур кæнуй университети дæр!..
Корунмæ ’й ку гьавтай фарæ. Нур кизгæн æ кой дæр нæбал кæ-
нис. Корæг æй ес Дзæуæгигъæуæй.
А с л а н (багъенцъун кодта). Ох-х, мамæ!..
Косерхан. Дæ ахурмæ нæбал гъавис раздæхунмæ?
А с л а н (нидæн гъæлæсæй). Гъавгæ ба куд нæ...
Косерхан. Гъавтай университети фæсте аспирантурæмæ.
Аспирантури фæсте 6а дæ нисан адтæй университети косгæй бай-
зайун æма наукон-иртасæн киунугутæ финсун.
А с л а н. Ма сæ имисай, мамæ!
Косерхан. Ци дессаги фæндитæ дæмæ адтæй! Нур ке
къæппæги бахаудтæ?! Ка дин ницъцъест кодта дæ уод?
А с л а н. Мæ уод? Цардæгæстæбæл мæ нæбал нимаис?
Косерхан. Адæймаг цардæгас æй æрмæстдæр æ рохс
бæллецтæй. Богалау тухгин ку адтæ, уæд дæ нези нихмæ куд
лæмæгъ разиндтæ, гормон! Æрхъан кæнун ин ма бакомæ! Мæ
бакомæ!.. Ку бабæй нийвадтæ. (Æ дзиппæй исесуй æхца.) Æр-
бахастон дин мæнæ! Ци ма уа уомæй æверхъаудæр: мадæ æ адгин
хъæболæн æхуæдæг дæттуй æхца марг æлхæнунæн!.. Æмадта ци
бакæнон?! Тæрсун, есгæми ести фудмиуæ ку бакæнай, æхца агор-
гæй. Уæдта дæ гъезæмæрттæмæ дæр куд кæсон?! Арв куд нæ нин-
нæруй мæ сæрмæ! Райсæ! (Равардта ин æхца æма никкудтæй.)
А с л а н. Кунæ нæмæ адтæй.
Косерхан. Ма нæмæ куцæй уа? Мæ ахургæнæги улупа
цæй фагæ ’й? Нæ синхæнттæй ракурдтон... (Фæккиудтæй æма
се зæрдæбæл фæххуæстæй.)
235
А с л а н. Мамæ! Дæхе уавæр... Мæскумæ... Кæми иссерæн уой
фагæ æхца?
Косерхан (еуварсмæ рацæугсей). Æз...Æз некумæ цæун.
А с л а н. Дæ нез хумæтæги нез кунæ ’й.
Косерхан. Зонун æй. Фал дæ уавæр кунæ фæххуæздæр
уа, уæд мæлæт иссæй мæ хуæздæр бæллец.
А с л а н. Цитæ дзорис, мамæ?!
Косерхан. Мадæн æ царди хуасæ æ цæуæт æнцæ. Фал
уонæй фудæнгъæл ку фæууй, уæд æ цард зиндонæ исуй.
А с л а н. Ци фæууодзæнæн æз?
Косерхан. Ду? Ду ци фæууодзæнæ, е... бæрæг æй.
А с л а н. Бæрæг æй?.. Нæ, æз рандæуодзæнæн дохтуртæмæ.
Косерхан. Дохтуртæмæ нæ синхæгти лæхъуæн дæр адтæй,
рохсаг уæд.
А с л а н. Е æгæр кодта.
Косерхан. Еци гъуддагæн æ минкъий дæр æгæр æй. Уæ
сонт нез уæ цæгъдуй æма е æгæр нæй? Рун уæбæл ку ралæудтæй!
Дæ уаг раййевун федарæй дæхуæдæг кунæ исфæндæ кæнай, уæд
дин дохтурти бон ци исуодзæнæй?
А с л а н. Куд не суодзæнæй?
Косерхан. Цæуæн мадта исон горæтмæ.
А с л а н. Дохтуртæмæ?
Косерхан. Бавзарæн... Кæдимади...
А с л а н. Нæ... Исон нæ.
Косерхан. Мадта кæд?
А с л а н. Зæгъдзæнæн дин æй.
Косерхан. Мадта рандæуодзæнæн мæхуæдæг.
А с л а н. Ду ба цæмæн?
Косерхан. Мæ хæдзари ци мортæ ес, уони фæлласдзæиæн
базармæ мæ зонгæ уæйæгæнæгмæ, цæмæй дæуæн æфстæуттæ ма-
бал агорон. Цæмæн ма мæ гьæунцæ мæ еци мортæ! (Раносей.)
А с л а н (еунсегсей). Куд исæфун!.. Хаттæй-хатт мæ дохтуртæ-
мæ æрфæндуй, фал уайсахат мæ фæндæ æрбайсæфуй. Цидæр мæ-
бæл ниххуæстæй æма мæ нæбал уадзуй размæ! Ци бакодтон мæхе-
цæн! Ци бакодтон мæхецæн! Ци ма мин байзадæй уотæхсæн кæну-
нæн?! Уарзон кизгæ дæр ку нæбал ес... Рæзитæ мæ сæнттæй исцох
æй... Барæнуай, исцох æй, загътон? Мадта арæх мæ цæститæбæл
цæмæн рауайунцæ нæ фембæлдтити нивтæ? (Гъудити ншъулуй.)
Лæхъуæни цæститæбæл уайуй: игъæлдзæг ходгæй, æрбауадæй Рæзитæ
, æнæ разкъæрдтитæй.
Р æ з и т æ. Мадта мæ ниййахæссай, Аслан!
А с л а н (игъселдзсегсей). Рæзитæ!
236
Кизгæ бæласи алливарс раледзæ-баледзæ кæнуй, лæхъуæн æй соруй/
Æппунфæстаг æй раахæста.
Мæ царди рохс! Есге мæ ку бафæрсидæ, æгас дуйнейи еугуремæй
зинаргъдæр ка ’й, зæгъгæ, — нигъгъæр кæнинæ мæ гъæлæсидзаг:
«Рæзитæ!»
Р æ з и т æ. Æз ба нигъгъæр кæнинæ: «Аслан!»
А с л а н. Кенæба мæ ку бафæрсидæ: «Ци ес хори царддæттæг
тунтæй æхсицгондæр?» — нигъгъæр бабæй кæнинæ: «Рæзитæ!»
Р æ з и т æ. Æз ба бабæй нигъгъæр кæнинæ: «Аслан!»
А с л а н. Мадта мæ бафæрсай, зæнхæбæл еугуремæй рæсугъд-
дæр деденæг ци хуннуй, зæгъгæ! Арвмæ бабæй фегъусидæ мæ
гъæр: «Рæзитæ!» (Ниххудтæнцсе дууемæй дæр.)
Р æ з и т æ. Æма нæ тæрсис, арвмæ дæ гъæр ку фегъуса, уæд
мæ цæхæрцæстæ цæргæстæй есге ку исæскъæфа?
А с л а н. Æ бон нæ бауодзæнæй! Мæ уарзти зингæй расодз-
дзæнæнцæ æ базуртæ. Мах кæрæдземæй ка фæххецæн кæна,
уæхæн тухæ арв æма зæнхæбæл нæййес, Рæзитæ! Гъæуама фæз-
зæги нæ киндзæхсæвæри æркафонцæ нæ гъæубæстæ!
Р æ з и т æ (фæссценæмæ срæккастæй). Дæ мадæ Косерхан
æрбацæуй! (Фæййаууон æй.)
Аслан фиццагау тухстхузæй лæууй.
А с л а н. Цума фунтæ уидтон... афæй æма æрдæги размæ...
Нур нæдæр киндзæхсæвæр, нæдæр... Нæбал ес мæ ахур дæр. Мамæ
ба... Ку рамæла, уæд ма мин еци «хуасæн» ка амал кæндзæнæй
æхцатæ? Куд уæззау æй мæ абони бон, мæ исони бонæй ба никки
хъæбæрдæр тæрсун! Атарбег мин æгас ку адтайдæ... (Æ гъостæ-
бæл уайуй е ’нсувæри гъæлæс.)
Атарбеги гъæлæс. Оме ’намонд æнсувæр! Дæ мæтæй
мæ ингæн зиндонæ фестадæй!
А с л а н. Зиндонæ иссæй мæ цард дæр уæлæбæл!
Атарбеги гъæлæс. Дæ цард! Фал нæ мадæ ци
гъезæмæрттæ æвзаруй, е ба?! Ку рамæла, уæд ма дин сонтгæнæн
хуастæн æхцатæ ка амал кæндзæнæй, уобæл æй дæ мæтæ, нæ
мади хъисмæтбæл нæ фал! Е æ тæссаг нез нецæмæ даруй дæубæл
катай кæнгæй, ду ба дæхе кой кæнис! Уæдта нæ ходуйнаг ке
кæнис, е ба дæ фæсонæрхæги дæр нæй!
Аслан лæууй æнæдзоргæй, æ цæстисугтæ калгæ.
О мæ дзæбæх æнсувæр! Дорау цæмæн нихъхъæбæр æй дæ раздæ-
ри фæлмæн æма мæтæгæнагæ зæрдæ! Никки куд фесавдæнцæ
дæ берæ рохс бæллецтæ! Рæзитæ!..
237
А с л а н (дзоруй тухæй). Бæргæ, мæ бон ма ку исуидæ, мæ
реуи ци устур зинг ниххустæй, уой фæстæмæ иссодзун кæнун!
Цидæр мæ фæххуæруй! Фæххуæруй!
Атарбеги гъæлæс. Мæ бон дин естæмæй банхус кæнун
ку исуайдæ! Фал мæ ингæни фæрстæ куд федар æма æнгон æнцæ —
исистæн си нæййес! Бавзарæ дæхуæдæг, ме ’нсувæр! Фæййервæ-
зун кæнæ дæхе! Ду цардæгас дæ æма дæ тухæ гъæуама фулдæр
уа. Бавзарæ! Бавзарæ!..
А с л а н. Гъо, бавзарун гъæуй. (Фæттузмæг сей.) Гæр, мадта
мæ бон æппун нецибал æй?! Æхца!.. Иссерун гъæуй æхца мамæн
Мæскумæ. Уæдта мæхецæн дæр... Исарæхсун гъæуй! Исарæхсун!..
(Фæссценæмæ кæсуй.) Кæми æй еци хуастæуæйæгæнæг ба, дæл-
зæнхæ фæууа! (Рандæуй.)
С а у л æ г (æрбацæуй иннердигæй æд хурдзин). А ци фæцæн-
цæ сæ фæсевæд? Гъæунгти тегътæбæл си ку некебал зиннуй.
Фæссценæй æрбайгъустæй сомехаг кафти цагъд, минкъий фæстæдæр 6а
æд плейер æрбацæуй кафгæй Ф е д а р. Банцайуй æ кафунæй æма раф-
тудта плейер.
Ф е д а р. Ами бабæй дæ?
С а у л æ г. Æма иннетæ ци фæцæнцæ?
Ф е д а р. Иннети Батраз скъолай спортивон залмæ фæххудта.
С а у л æ г. Цума цæмæн?
Ф е д а р. Еститæ архайунмæ, æвæдзи.
С а у л æ г. Лæдæрд æй гъуддаг.
Ф е д а р. Рахæссай мин еуминкъий... Æрмæстдæр минкъий.
С а у л æ г. Ци дæ гьæуй?
Ф е д а р. Нæ ’й зонис æви?
С а у л æ г. Цалдæнмæ дæ къохи æхца фæууинон, уæдмæ ’й
нæ зонун.
Ф е д а р. Айразмæ дин ци къохдарæн равардтон, уой аргъ
цæйбæрцæ æй, уой дæр нæ зонис?
С а у л æ г. Цитæ адтæй, уони имисун нæ уарзун.
Ф е д а р (рамæстгун æи). Рахæссæ! Рахæссæ дин зæгъун!
С а у л æ г (марггун худт никкодта). Æгæр тузмæг нæ дзорис
мæ хæццæ, дзедзедай?
Ф е д а р. Ниййахæссун дæ кæндзæнæн! Исбаддзæнæ!
С а у л æ г. Жллæх, фæттæрсун мæ кодтай!.. Исбадуй æрмæ-
стдæр е, æ дзиппæ æма æ къох ревæд кæмæн æнцæ, кенæба фæх-
хуæцæг кæбæл нæййес.
Ф е д а р. Сауæнгæ уæлдæр оргæнтæмæ бахæсдзæнæн мæ
гъаст æма дæ закъонæй ниддæрæн кæндзæнæнцæ!
238
С а у л æ г (ниххудтæй бабæй). Мæнæ куд æнæфæууиндæ
дæ, мæнæ! Ци ’нцæ дæ закъæнттæ нæ тæккæ тухгиндæр паддзахи
рази?!
Ф е д а р. Фегуппæг уо! Циуавæр паддзахи кой кæнис, ка ’й?
С а у л æ г. Æ бæрзонддзийнадæ Доллар! Е аразуй еугур гъуд-
дæгтæ дæр, дæ закъæнттæ нæ фал! Адæми зундæн е амонуй фæн-
даг. Еци фæндагбæл адæм кæрæдзей тог ниуазунцæ, кæрæдзей
хуæрунцæ, дæ закъæнттæ нецæмæ даргæй.
Ф е д а р. Уæддæр доллар Америки паддзах æй!
С а у л æ г. Мах паддзах дæр æй — нæ хъисмæт уомæй кæнгæ
æй. Инфляци бабæй нин ку расайа, зæгъгæ, æхсæвæй, бонæй
тæрсæн, резæгау кæнæн! Нæхе бæсти цæрæн Америки уацайрæг-
тæй, нæма ’й балæдæрдтæ, дзедзедай?! Еци паддзах нæ ци над-
бæл ниввардта, уобæл цъаммартæ æма зудæгæнгути уæрдун хуарз
тулуй, уæздандзийнадæ æма æфсæрми ка лæдæруй, етæ 6а ибæл
бабун унцæ уайтагъддæр! Уæхæнтти æгудзæг уавæрмæ хе æруа-
дзун нæ гъæуй, нæ! Есге тог кунæ ниуазай — баниуаззæнæнцæ
дин дæхе тог! Æма мадта ци фудгин кæнис мæн ба?!
Ф е д а р. Тогдзух дæ ду!
С а у л æ г. Уæхæн исун гъæуй дæу дæр! Рæстæг домуй!
Æндæра уинис, ци уавæрмæ æрхаудтæ? Укол цæмæй искæнай,
уомæн дин æхца нæбал ес! Давæ! Стъегъæ! Барæ дин ес! Демок-
рати!
Ф е д а р. Раст зиннунцæ дæ дзубандитæ, саузæрдæ лæг! Фал
бунтон тæссаг æй дæ рæстдзийнадæ! Никки тæссагдæр ба — дæ-
хуæдæг! Нецибал мæ гъæуй дæуæй! Дæхецæн уадзæ дæ сонтгæ-
нæн марг! Фæййервæздзæнæн си æз! Ду ба мабал цо нæ гъæумæ!
Кенæ ба ми дæхе гъæуай кæнæ!
С а у л æ г (марггун худт бабæй никкодта). Нур ба оргæн-
тæй нæбал, фал дæхецæй? Дæхе мæбæл ниццæвунмæ гъавис?
Ф е д а р. Куддæриддæр дæ фæндуй, уотæ ’й балæдæрæ! (Баф-
тудта се плейер æма рандæуй кафгсей.)
С а у л æ г (еунугæй). Бавзиста мæмæ! Дæ мæтæй мæлун!
Агордзæнæ бабæй мæ, дæ уод исхаунбæл ку исуа нæуæгæй! Фал
Батраз!.. Фæсевæди фæххудта спортивон залмæ, цæмæй сæ ести
гъæзтитæбæл фæццалх кæна. Мæ товарæлхæнгути мæнæй раеу-
варс кодта æхемæ! (Æвзедгсей.) Фал фæууиндзæнæй!.. Фæууин-
дзæнæй! (Фсеййаууон сей.)
Æмбæрзæи
239
ДУККАГАРХАИД
Æртиккаг нивæ
Талингæ сцени рохси туни разиннуй С а у л æ г.
С а у л æ г (цийнæгæнгæ). Уогæ ба мæ еунæг кизгæ æгас
дуйнети аргъ æй! Æ цæрæнбон берæ æрбауа, медицинон Академи
сурх дипломи хæццæ ка фæцæй каст — мæ зунди къæсса Зæлий-
нæ — æма нур нæ устур хецæуттæй еуей фурт ке коруй! Проку-
рор æй лæхъуæн. Уæхæн сиахси хæццæ ма мæнмæ есгæцирдигæй
къохбагæнæн уодзæнæй? Уогæ нур дæр нæ райони милици мæ-
хеонтæй цалдæр лæхъуæни косуй æма мæ гъигæдарæг нæййес.
(Фæййаууон æй рохси туни хæццæ.)
Æхсæви тари рохси туни разиндтæй А с л а н цидæр æзнæтхузæй.
А с л а н. Хæдзари хецау æма æ бийнойнаг сæхемæ нæ ’нцæ
аци æхсæвæ... Сæ сейф ци рауæн æй, уой зонун... (Æ цæсгонбæл
бакодта маскæ æма фæййаууон æй.)
Фæстæдæр рохси туни фæззиндтæй, сæхецæй тарстхузæй ка ралигъдæй,
еци Ц и ц и, æ фæдбæл 6а — А с л а н. Кизгæ лæхъуæни цæсгонæй æртудта
маскæ æма æрвдзæфау фæцæй.
Ц и ц и. Аслан?!
А с л а н (æй сирди хузæн сонт). Еу сибиртт дæр нæ! (Æ
къохи ферттивта кард.) Цæмæн?! Цæмæн мæ фæууидтай?!
(Фæццæуй имæ.)
Ц и ц и (тæрсгæй си фæстæмæ цæуй). Ци кæнис, Аслан?!
Уæхæнæй дæ ку некæд фæууидтон! Дæхе æрлæдæрæ!
А с л а н (куддæр кизгæмæ бахæстæг æй æма ин кард æ
сæрмæ бæрзонд исиста ниррæхуайунæрвонгæй, уотæ нигъгьæр
коота). Нæ!! (Сонтæй ралигъдæй, фæттар æй кизгæ дæр.)
Сценæ исрохс æй: фæзи бабæй.
М и ч ъ а (æрбацæуй). Æма иннетæ кæми ’нцæ?
Ц и ц и (æрбацæуй цигайнаг пъолций.) Мичъа, хъæбæр лæгъуз
æй гъуддаг: Косерхан æ кустмæ нæбал бацудæй. Æхебæл дуæрт-
тæ нихгæдта æма гъæрзуй.
М и ч ъ а. Цæмæн?
Ц и ц и. Содзгæ маст, дан, æй уой уæнгæ искодта.
Ф е д а р (æрбацудæй æд киунугæ æма плейер). Кæми æй
цума Аслан? Сæ хæдзари размæ адæм... (Мæстгунæй) Цума ний-
йергутæ цæмæн рауадзунцæ цæуæт? Цæмæн сæ гъæуæн? Федæ-
ни нифсæн? Æма мах нифс ан æви нифссæтгутæ?!
Ц и ц и. Ци æнахур сагъæстæ дæмæ фæззиндтæй, Фед!
240
Ф е д а р. Ку цæрай, уæд — хузæнæн! Е нæййес, уæд ниммæ1
лун хуæздæр æй! Фонси цард цæмæн гъæуй?! (Минкъий фсес-
тæдæр) Ду ба цигайнаг пъолци цæмæн искодтай, Цици?
Ц и ц и. Концерт раттунмæ гъавæн.
ф е д а р. Кæми?
Ц и ц и. Мæнæ аци тæккæ рауæн, нæ гьæуи астæу. Фал тæрсун,
аци бон ни ку нецибал рауайа... Еци киунугæ ба дин ци æй, Фед?
Ф е д а р. «Овод». Кафунæй ку бафæллайун, уæдта аци киу-
нугæбæл мæхе ниццæвун. Некæд неци бакастæн, фал мин нур
æнæкæсгæ нæййес... Никки ба ци дессаги киунугæ æй! Некæд æй
бакастайтæ?
Ц и ц и. Æрра дæ? Нуртæккæ ма киунугутæ ка кæсуй? Нæ
къласи еуæй-еуетæ кæсунцæ, æма сæбæл иннетæ ходунцæ.
Ф е д а р. Гæр, еуæндæсæймаг къласи ку ахур кæнетæ.
Ц и ц и. Еци къласи ду дæр ахур кодтай кæддæр æма цæмæн-
нæ ести бакастæ?
Ф е д а р. Гъенур дин уой æнæзæгъгæ нæ адтæй, Цици?! Уогæ...
Цæмæннæ кастæн, не ’й лæдæрун. Телевизорти ци фæсарæйнаг
кинотæ æвдесунцæ, уонæй нæ зунд фæккуддæр æй. Киунугутæ
мæмæ уони рази нецибал кастæнцæ, мæ уроктæ ахур кæнунмæ
дæр мæ нæбал раевдалдæй. Куд дессаг мæмæ кастæй, кæрæдзей
си куд марунцæ æма стъегъунцæ, е!
М и ч ъ а (бахудтæй). Уæдта си бæгънæгæй ци миутæ кæнун-
цæ, етæ дæр!
Ф е д а р. Æвæдзи, не ’сæфт уонæй æй! Исмæгур ан уодæй!
(Нигъгъæрзтæй.) Исмæгур ан! Фал æй нæ лæдæрæн! Цидæр
нæбæл æрцудæй!
М и ч ъ а. Цидæр нæбæл берæ гъуддæгтæй æрцудæй, Федар.
Æз скъола дууæ анзей размæ фæддæн каст хуарз æма хъæбæр
хуарз бæрæггæнæнти хæццæ, фал уæлдæр скъоламæ бацæун æв-
заргæ дæр нæ бакодтон. Уомæн æма мæ мæгур ниййергутæмæ
уойбæрцæ æхца нæййес.
Ф е д а р. Æз бавзурстон, бæргæ!
Ц и ц и. Æма ди ци рауадæй гæртан нæ ратгæй?
Ф е д а р. Ку уин æй загътон, скъолай лæгъуз ахур кодтон.
Ц и ц и. Æма университетмæ ка бахауй, етæ сæ еугурдæр хуарз
фæййахур кæнунцæ скъолай? Ахур моди кунæбал æй.
М и ч ъ а. Куд нæбал æй? Мадта уроктæмæ некæд бацæттæ
кæнис дæхе?
Ц и ц и (ходгсей). Еуминкъий... Мæ сæр дзæгъæли ци ресун
кæнон? Зонундзийнæдтæй уæддæр ку нецибал аразгæ ’й.
М и ч ъ а. Уæддæр дæ сæри гъæуама ести ма уа? Тæрегъæд
дин кæнун, Цици!
16 Хæмыцаты Цæрай
241
Ф е д а р. Æма цæбæл исахур кæнунмæ гъавис, кумæ бацæу-
дзæнæ?
Ц и ц и. Папæ мæ кумæ басхуайа, уордæмæ.
Ф е д а р. Гæр, дæ курдиадæ ци æй ?
Ц и ц и. Ци ин зонун, кæд ибæл рагъуди кодтон?
М и ч ъ а. Кæцифæндуй университети дæр дæ бунат цæттæ ’й,
миллионери кизгæ Цицилия Авдурахмановна, фал си ахур ба куд
кæндзæнæ?
Ц и ц и. «Æртитæ» мæ фагæ уодзæнæнцæ. Фегъустон, еци
бæрæггæнæнтæ дæр си æхцатæй æлхæнæн ес.
М и ч ъ а (ниххудтæй). Е дин нæ федæни дессаги специалист!
Цума кумæ фæццæуй нæ Науæ?! (Бадæнмсе исгæпп кодта æма
гьæр кæнуй.) Е-гъей, денгиз, исæрра уо, дæ сонт уолæнтæ уæлæ-
мæ исгæлдзæ æма бауорамæ Науæ! Федæнмæ ин ма раттæ фæн-
даг, фесæфдзинан бунтондæр! Науæ æрдæгпурхæ ’й!
Ц и ц и. Есге ма ’й бауорама æрдæгпурхæй дæр!
Ф е д а р. Нæ! Кумæфæндуй накæ кæнæд Науæ — уæлахез си
æппунфæстаг уодзæнæй (бæрзонд исиста киунугсе) мæнæ е!
Уомæн æма Науæн æ фæндагамонæг уодзæнæй доллæр нæ, фал
æ бæрзонддзийнадæ Киунугæ! Æнæ Киунугæ Науæ разæй неци
уинуй, тар мегъæй æндæр!
М и ч ъ а. Æма ку нецибал уинæн разæй. (Æрхизтсей бадсе-
нæй.)
Ф е д а р. Нæхе фуд дæр æй! Нæ базуртæ æруагътан æма нæ
цæститæ нæ къæхти бунмæ исаразтан!
Ц и ц и (фæссценæмæ фсеккастæй). Папæ мæмæ дзоруй. (Ран-
дсей.)
М и ч ъ а. Æрбацæуй Аслан уæлмæрдтæй. Æвæдзи бабæй ницъ-
цъасæ кодта æхе.
Минкъий фæстæдæр æрбазиннуй А с л а н.
Ф е д а р. Аслан, уæхецæй раги рацудтæ?
А с л а н. Цæмæн фæрсис?
Ф е д а р. Дæ мадæ... Æ кустмæ нæбал бацудæй.
А с л а н. Зонун æй.
Ф е д а р. Æма? Ци кæнунмæ гъавис идарддæр?
Аслан неци дзоруй.
Зæгъай æргомæй, содзийни барæ кæд бакодтай дæхе?
А с л а н. Анз æма æрдæги размæ.
Ф е д а р. Университети?
А с л а н. Гъо. Нæ курсæй æртæ лæхъуæни цъасæ кодтонцæ
сæхе æма исразæнгард кодтонцæ мæн дæр. Бавзарай, дан, æй,
куд дессаг æй.
242
М и ч ъ а. Цæмæн сæмæ байгъустай, Аслан?!
А с л а н. Нæ ’й лæдæрун абони дæр... Фиццаг рæстæги си
мæхе ерхæфстон, уойфæсте ба еунæг бон дæр нæбал бафæразтон
æнæ еци «хуасæ».
ф е д а р. Æма ’й кæми ирдтай, тоги аргъ ку æй?
А с л а н. Æлхæнун мæ нæ гъудæй. Еци лæхъуæнтæ гъæздугу-
ти фурттæ адтæнцæ.
М и ч ъ а. Æма нур ци фæцæнцæ? Ахур ма кæнунцæ?
А с л а н. Нæбал. Рандæнцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Ф е д а р. Æма дæмæ еци маргæй ка кастайдæ, етæ уоми ку
нæбал адтæнцæ, уæд ду дæр æрцудтæ дæ хæдзарæмæ! (Æ сæр
хуайуй.) О хуцæутти хуцау, кæми дæ?! Цæмæннæ æркæсис не
’сæфтмæ?! Ци фæууæн?! Нæ тæссаг мондæгти нихмæ фæллæу-
унæн уæхæн лæмæгъ цæмæн ан?! Цæмæн?!
М и ч ъ а. Нур дæ, Аслан, цийфæндуй зинæй дæр дæхе фæй-
йервæзун кæнун гъæуй.
А с л а н. Фæййерйæзун?.. (Фæстæдæр.) Æвæдзи, е мæ бон
нæбал исодзæнæй.
Ф е д а р. Уой ба куд загътай?! Дæхебæл дæ зæрдæ нæбал
дарис?! Лæги бон ци нæй, Аслан! Мæнæ æз!.. Цал хатти агъуд
куййау иссонт ун, мæ бауæр еци æхсицгон марг ку æрагоруй,
уæд! Фал ниффаразун! Загътон, уадзæ æма рамæлон æнæ еци
маргæй, е мæ æхуæдæг дæр мæлæтмæ ку тæруй, ци уæлдай мин
æй?! Наркоман, дан, цуппар кенæ фондз анземæй фулдæр нæ
цæруй!
М и ч ъ а. Æз ба еу рæстæги анаша думунбæл фæццалх дæн.
Батрази фæрци æй фæууагътон. Æндæра, ка ’й зонуй, уколтæмæ
рахизтайнæ.
Ф е д а р (æ плейер сема киунугæй). Æз айдагъ анæй нæ сорун
мæ сонт гъудитæ. Æндæр тухгин фæрæзнæ дæр ма мин фæззинд-
тæй!
М и ч ъ а. Циуавæр!
Ф е д а р Æрдхуæрæни уарзт! Æзинæ уæлæ Тохсирти кин-
дзæхсæвæри ци кизги хæццæ базонгæ дæн! Мæ сæр си разилдæй!
Синхаг гъæуæй æй. Ду уой ку фæууинисæ, Аслан! Уæхæн нæма
адтæй! Æ хъумбул дзиккотæ сау тæмæнтæ калунцæ! Æ уорс цæс-
гомбæл ба æ сау цæститæ — дууæ Сау денгизи! Ку сæмæ бакæ-
сай— некебал дæ фæййервæзун кæндзæнæй, уайсахат си фæд-
дæлдон уодзæнæ! Æ медбилти ку баходуй, уæдта лæги ратайун-
мæ берæ нæбал багъæуй! Æ ном дæр куд фæлмæн æй — Зæлийнæ!
Гъазти æ хæццæ ку симдтон, уæд ибæл æ цæстæ ка не рæвардта!
М и ч ъ а. Ехх, анассæни, еци киндзæхсæвæри æз цæмæннæ
фæдтæн!
243
Ф е д а р. Гъæуама бабæй æй фæууинон рæхги. Æ горæттаг
адрес иц базудтон.
М и ч ъ а. Аразий дзуапп дин равардта?
Ф е д а р. Нæ, Мичъа, уæхæн кизгæ нæ æй..
М и ч ъ а. Æма уæхæн кизгæн нури уæнгæ æмбал нæма ес?
Ф е д а р. Ахурæй æй лæхъуæнтæмæ евдæлгæ дæр нæ кодта.
Медицинон Академи сурх дипломи хæццæ нур фæцæй каст. Кунæ
мæбæл банвæрса, уæд дæр имæ ковдзæнæн изæдмæ ковæгау. Ас-
лан, ду дæр!.. Дæуæн дæр ес, кæмæ ковай, е — Рæзитæ! Дæ еугур
гъудитæ уомæ исаразæ! Мæ хæццæ 6а кафунбæл архайæ. Куддæр
бабæй дæ зæрдæ еци æхсицгон марг æрагора — кафунмæ фæййа-
гайæ, цит, мæнæ мæн хузæн. Уæдта еци уколти бæсти дæ бауæр
хумæтæги болавкæй цъæсгитæ кæнæ мæнау. Никки мæнæ аци киу-
нугæ! Æ хъайтар Артур ци æверхъау гъезæмæрттæн ниффæраз-
та!.. Гæр, мах бон нæ бауодзæнæй?!.. Ниффæразæ, Аслан! Æнæ
еци «хуасæй» нæ рамæлдзæнæ, æ хæццæ ба рамæлдзæнæ тагьд!
М и ч ъ а. Æнæмæнгæ!
Ф е д а р. Айдагъ дохтурти бон нин банхус кæнун нæй, нæхуæд-
тæ кунæ баархайæн, уæд! Нæхуæдтæ, Аслан! (Æ къохбæл ин
ниххуæстæй.) Цæуæн уæлæ гъæди къохмæ æма бафтауæн мæ
магнитофон!
М и ч ъ а. Цо, цæмæн ма лæууис?!
А с л а н. Нæ, Федар... Дæхе хæццæ мæ ма барæ. Мæ уавæр
æндæр æй. Ду нурма æрæги райстай содзийнæ дæ къохмæ.
Ф е д а р. Цийфæндуй уавæрæй дæр хе фæййервæзунгæнæн
ес! Ес, Аслан! Дæ мади фæййервæзун дæр дæуæй кæнгæ æй!
Æрбацудæнцæ Б а т р а з æма Р æ з и т æ, кизги къохти ес минкъий хурджин.
Б а т р а з. Ами дæ, Аслан? Рæзити хæццæ мах æгас гъæубæл
зелæн хæдзарæгай. Косерханæн æхца æмбурд кæнæн, цæмæй
Мæскумæ рандæуа æхе исдзæбæх кæнунмæ. Æма дессаг: нæ мæ-
гуртæ неци æвгъау кæнунцæ сауæнгæ сæ пенсий къапеккити уæн-
гæ дæр, фал нæ гъæздугутæ ба... Равардтонцæ етæ дæр, гъе ’рмæст
минкъий. Хъалонтæ, дан, нæ ниггаффот кодтонцæ.
Ф е д а р (Аслани еуварсмсе ракодта, сосæгкæй). Æнæфæсте-
уатæй ракорæ Рæзити. Уæхæн кизгæ нифс дæттуй, хъаурæ... Кин-
дзæхсæвæр дин искæндзинан мах, æгас гъæу. Бацо кизгæмæ æма
ин зæгъæдæккæ изæри имæ мийнæвæрттæ ке барветдзæнæ. (Ин-
нетæмæ гъæрæй.) Лæхъуæнтæ, Аслани Рæзитæн цидæр зæгъун
фæндуй, æма сæ сæхе барæ бауадзæн. (Еуварс рацсеуй иннети
хæццæ.)
П а у з æ
244
Р æ з и т æ (бацæуй лæхъусенмæ). Ци дæ зæгъун фæндуй,'
Аслан?
А с л а н (севеппайди сонт худт никкодта, уæдта уотæ
севеппайди æрбайсавдæй æ ходун). Барæнуай, барæн... Ци дин
зæгьуйнаг адтæн? Гъо, хæдæгай! Корæг, дан, дæ ес. Замманай
лæхъуæн æй хонунцæ. Æвæдзи, мæн хузæн нæ ’й.. Æрцо имæ
лæгмæ. Цæхгæр дзуаппи хæццæй ’й ма рарветæ. Ма фесафæ дæ
амонд!..
Ф е д а р (фурмæстсей нсебал бауорседта æхе). Аслан! (Ба-
уадсей имсе.)
Р æ з и т æ (цсестисугти хæццсе). Нийуагътæ! Аслан нæбал
ес! Аслан нæбал ес! (Фуртухстсей фæййаууон сей.)
Сабургай æрбацæуй Косерхан æ сау дарæси. Еугур дæр имæ джехæй
никкастæнцæ.
Косерхан. Ци бамбурд æнцæ адæм мæ хæдзари размæ?
Æвæдзи, загътонцæ, Косерхан æ зундæй фæккиудтæй æма æхе-
бæл дуæрттæ исæхгæдта. Гъема рацудтæн мæнæ... Æгæрон æй мæ
маст! Æвдай анзи дæргъи аци зæнхæбæл адтæй дзæнæти сабур
цард. Æнæхуæргæ нæ адтан, фæллойнæ кодтан зæрдирохсæй. Фал
зудæгæнгутæн е фагæ нæ адтæй æма ниппурх кодтонцæ бæстæ,
цæмæй æй фæддавтайонцæ. Фесавдæй нæ сабур цард! Адæмти
исардудтонцæ кæрæдзебæл, æма исберæ ’нцæ тогкалæн тугъдти-
тæ! Еу уæхæн тугъди фæммард æй мæ хестæр фурт Атарбег. Уомæй
анз раздæр ба фæммард æй мæ лæг. Æз ба нæ бæсти историй
уроктæ лæвардтон скъолай! Куд æппæлон æз аци догæй урокти,
кæд æма мæбæл æ фидбилизтæ никкалдта,æма си басугъдтæн бун-
дзарæй?! О, куд берæ ’нцæ, мæ халæ ка рахуардта, еци æнамонд
адæм! Æз сау айдагъ Атарбегбæл нæ дарун... Куд нæ гъæрзон нæ
бæсти ристæй?! Кусти бунат кæми нæбал ес, давгутæ æма маргу-
тæ уотæ кæми исарæх æнцæ^Фæсевæд ба алли сонтгæнæн хуас-
тæй бунисæфт кæми кæнунцæ!
Б а т р а з. Косерхан, дæу Мæскумæ цæун гъæуй...
Косерхан (дзурд райсгсей). Ка уин равардта барæ, Батраз,
мæн туххæй æхца æмбурд кæнунæн?! Гъæуи адæм сæхуæдтæ
мæгур ку ’нцæ, цæмæн сæ тухсун кæнетæ?
М и ч ъ а. Мадта дæ куст ба...
Косерхан (дзурд райсгæй). Ци ма мæ æндавуй мæ кусти?!
Фæсевæди æз еу гъуддæгтæбæл ахур кодтон, рæстæг ба син бун-
тон æндæр гъуддæгтæ амонуй. Никки ба зæгъунцæ, æвæдзи: а
нин цæбæл дзоруй, кæд æма æхе фурт... (Бакастсей Асланмсе.)
Куд ма косон æз уотемæй?!
Б а т р а з. Мадта дæмæ ци фæндæ ес идарддæр?
245
Косерхан. Ци фæндæ уа гъæуама æнамонд мадæмæ?
А с л а н (сабургай бацæуй мадæмсе). Мамæ, исдзæбæх кæнæ
дæхе. (Хатиркорæгау мади рази æ уæргутæбæл æруагьта æхе
æма никкудтæй.)
П а у з æ
Косерхан (нидæн гьæлæсæй). Исистæ уæлæмæ, биццеу.
Кæуйнаг раги фæцан.
Аслан исистуй. Косерхан 6а, гъудити нигъулгæй, рацæуй размæ.
«Ци уодзæнæй нæ федæн, нæ фæстаг?» Еци ристæй нигъгъæрзтæй
нæ Иристони зæнхæ æртиндæсæймаг æноси дæр, манголтæ аланти
ку цагътонцæ, уæд. Фал Задалески Нана нæ адæми æвæстаг фæу-
ун нæ бауагъта. Абони ба нæ исони бонбæл ка бамæтæ кæна?
Б а т р а з. Сумах, нæ мадтæлтæ! Сумах! Цæмæннæ басгухетæ
Задалески нанатæ?! Ку исæфæн, уæд ци фæцайтæ?! Куд æнæбо-
нæй æвдесетæ уæхе?! Аци гъуддаги нæ уæлдæр хецауади бон дæр
неци æй æнæ сумах æнхусæй! Сæйрагдæр аци рауæн ниййергутæ
’нцæ, уони змæлд.
Косерхан. Раст æй дæ уайдзæф, Батраз. Аци уавæрмæ ке
æрцудан, уоми мах дæр хъæбæр фудгин ан. Цæйбæрцæ зиндæр
æнцæ нæ алливарс нæ уавæртæ, уойбæрцæ устурдæр ке æй не
’хæс, е ни феронх уй æма, цæбæлдæр нæ зæрдæ даргæй, æнæмæ-
тæй бадæн. Фал нæ æвеппайди арв ку ’рцæвуй, уæдта нæ дзикко-
тæмæ лæборæн æма дзиназæн.
Б а т р а з. Косерхан! Ду нин фæууо Задалески Нана æма
иннæ нанати дæр æрбамбурд кæнæ дæ алливарс!
Косерхан (фæссах æй). Æз?!
Б а т р а з. Гъо, ду, фæлтæрдгун ахургæнæг!
Ф е д а р. Силгоймаги тухæ берæ æй. Уæлдайдæр ба — дæу
хузæн силгоймаги тухæ! Дæ нези барæ ма бакæнæ дæхе!
М и ч ъ а. Ма бакæнæ, Косерхан! Фæсевæди сæраппонд!
Ф е д а р. Уæ базури буни нæ бакæнетæ!
Косерхан (æрæгиау). Нуртæккæ уин бæлвурд дзуапп
раттун мæ бон нæй. (Асланмæ ма бакастæй æма рандæуй.)
Ф е д а р. Фæууидтай, Аслан, Косерханæн æ цард дæр æма æ
мæлæт дæр дæуæй кæнгæ ке ’нцæ?! Бауадзæ си нифс, æма ’й
æрфæндæуа æхе исдзæбæх кæнун, раздæха цардмæ.
Аслан неци дзоруй.
М и ч ъ а. Мади гъæрзун айнæг дори дæр хезуй, æма дæмæ
кæд ёци гъæрзун нæбал гъаруй, уæд хъæболæй æверхъаудæр
фудгæнæг нæййес!
Ф е д а р. Мæгур Мадæ! Æнæ дæу хори рохс фæууинæн ку
246
нæййес, æнæ дæу зæнхæбæл еу фезмæлæг кунæ уаидæ, уæд ци’
азуми фæдтæ, ци?! Цæмæн дæ æфхуæрæн уотæ карз?! Нæ еугу-
рей ихæс æ рази æнæкæрон берæ ку æй, Аслан! Æ мади фæндон
ка æй, амондгун дæр е æй!
М и ч ъ а. Æнæмæнгæ!
А с л а н (фуртухстсей). Мæхе марун, фал бунтон æверхъау
е æй, æма мæ мæгур мади дæр ке марун!
М и ч ъ а. Фæттухæ уо мæлæтбæл, нæ зинаргъ æмбал!
Ф е д а р. Басæттæ мæлæт!
Б а т р а з. Басæттæ, Аслан!
А с л а н (нигъгъæрзтæй). Зиндонæ!.. Хелагæ ниббурдæй мæ
бауæри! Фæййервæзун мæ кæнетæ!
Ф е д а р. Цæуæн бал гъæди къохмæ! Уойфæсте ба горæтмæ
дбхтуртæмæ!
Фæйхудтонцæ Федар æма Мичъа.
Р æ з и т æ (сед хурджгт æрбацæуй фæстæмæ сема Аслани
фæдбæл кæсуй). Аслан!.. Фудбони игурд! Ци гъезæмæрттæ мин
æвзарун кæнис! (Батразмæ.) Мæн гъæуагæй еу къуæре дæр фæц-
цæрун æ бон нæ адтæй æма, цит, алли сабати æрхъæртидæ горæ-
тæй. Фал а фæстаг мæйти ба нæбал тундзтæй мæ фæууиндæмæ.
Ниххустæй æ цæстити цæхæр. Загътон, æндæр кизгæ бауарзта.
Ци æнæхуссæг æхсæвтæ рарвистон — мæ зунд куд нæ фæххæл-
хъой æй! Цæмæй зудтон мæ рæдуд! (Цæстисугти хæццсе.) Гъо,
æ зæрдæ ниууазал æй, фал ци фæцæй æ устур зунд ба?! Е дæр
гъудигъон нæбал æй?! Ци æверхъау нез æй!.. Бундзарæй ку ка-
луй хуæнхтæ! Ци фæцæй мæ раздæри Аслан, кæми ма ’й агорон,
зæгъгæ, ку рагъуди кæнун, уæд... Фуркатаййæй мæ сæр разелуй!
Нæ, нæбал æй иссердзæнæн. (Фæссценæмæ бабсей кæсуй.)
Хуæрзбон, мæ зинаргъ! Дæ уарзт мæ реуи хæсдзæнæн кæронмæ,
мæ царди æмбал ба исуодзæнæй æндæр!
Б а т р а з. Тæрсун, ду киндзи ку ’рцæуай, уæд е ба бустæгидæр...
Р æ з и т æ. Мæ киндзæхсæвæри бон æ хæццæ унбæл баарха-
етæ æма ’й æндæр гъудитæбæл бафтауетæ. (Минкъий фсестæ-
дæр серкастсей æ хурджиимсе.) Ци фæккæнæн аци æхцатæ?
Б а т р а з. Косерхани гъæуама исразæнгард кæнæн Мæскумæ
æма ин сæ уæд ести рæуонæй райсун кæндзинан.
Р æ з и т æ. Бунтондæр æ нифс ниссастæй силгоймагæн.
Б а т р а з. Ка ’й зонуй, фæсевæди туххæй еци ихæс ку райса
æхемæ, уæд æй е раздаха цардмæ. Хъæбæрдæр ин уомæн загъ-
тон, Задалески Нана нин фæууо, зæгъгæ. Уæдта... Гъæуи медæгæ
фæсевæди комитет исаразун мæ зæрди æй, цæмæй нæ рессагæ
фарстатæн нæхуæдтæ ести амæлттæ кæнæн.
247
Р æ з и т æ. Фæсевæди бон берæ æй, раст надбæл сæ аразæг ку
уа, уæд.
Б а т р а з. Гъæуама нин еци гъуддаги банхус кæнидæ нæ
гъæуи хецау дæр, фал ибæл мæ зæрдæ нæ дарун.
Р æ з и т æ. Фæсевæди мæтæй мæлуй æви? Æхе гъуддæгтæй
æй кæмæ евдæлуй?
Б а т р а з. Нæхуæдтæ! Нæхуæдтæ ести амæлттæ кæндзинан.
Нур ба бал адæми базуртæбæл нæ концертæй уæлæ исхуæцæн,
цæмæй сæ зæрдити зинг ма нидæн кæна. (Фсессценæмæ.) Рацо-
тæ, кафгутæ, ци фæцайтæ?! (Кизгсемсе.) Уойфæсте ба — репети-
цимæ. Гъæунгти тегътæбæл ма есге уинис, Рæзитæ? (Цийни худт
бакодта.) Нæбал сæ евдæлуй.
Р æ з и т æ. Æма куд зæрдиуагæй архайунцæ! Æхсæвæ дæр
нæбал хуссунцæ. Раст цума æхсæви тарæй рохсмæ райвазтонцæ сæхе.
Б а т р а з. Рæхги гъæуама нæ концерттæ ласун райдайæн
иннæ гъæутæмæ дæр.
Æрбацæунцæ кафæг кизгæ æма л æ х ъ у æ н испайнаг уæледарæси,
уæдта Ц и ц и цигайнаг пъолций, М и ч ъ а æма макадæртæ. Райгъустæй
цæрдæг испайнаг музыкæ — лæхъуæн кизги хæццæ испайнаг кафт кæнун-
цæ. Уони фæсте ба цигайнаг кафт кæнунцæ Батраз æма Ц и ц и.
Ф е д а р (фæззиндтæй фæдеси). Адæм! Спортивон зал кадæр
исрæмугъта!
Музыкæ æма кафт сæхълæуд фæцæнцæ.
Б а т р а з. Ци, дан?!
Еугурæй дæр фæссах æнцæ, фæссценæмæ никкæсгæй.
Æмбæрзæн
Цуппæрæймаг нивсе
Талингæ сцени рохси туни разиннуй С а у л æ г.
С а у л æ г. Цума ма нур кумæ æмбурд кæндзæнæнцæ сæ
фæсевæди? Исрæмугътон зал — æндæргæнæн мин н’ адтæй, уомæн
æма еци гъæуи мæ базар нæбал цæуй. Еугуремæй тæссагдæр ба е
æй, æма иннæ гъæути фæсевæд дæр Батрази хузæнтти фæнзун ку
райдайонцæ, уæд си сонтгæнæн хуастæ ку феронх уодзæнæнцæ —
æма æз ци фæккæндзæнæн мæ товар? Уойбæрцæ минти аргъ дол-
лæртæй! Дессаги заман ралæудтæй æма ’й маке гъигæдарæд, кæ-
рон ин ма уа. Ци мæгур замантæ адтæй кæддæр! Фонси дохтури
гæбæр улупабæл цал анзи фæккустон! Нур æгайтима мæхебæл
исхуæстæн ! Мæ синхаг хезуй ме ’хцатæ — æ хæдзари аргъ! (Фæй-
йаууон æй рохси туни хæццæ.)
248
Сценæ исрохс æй: фæзи бабæй. Фæссцени игъусуй киндзæхсæвæри
унæр, лæгти зарун.
Ц и ц и (æрбацæуй, се къохти ес сехцати тухт). Цума
кæми ’й Аслан? Цæмæй зонуй, нæхецæй син мæнæ æхцатæ ке
радавтон! Папæ гъуддаг ку базона, уæд мæ рамардзæнæй... Æма
мæ рамарæд! Мæнæн неци æвгъау кæнуй, фал иннетæн ба!..
Цæмæн æй уæхæн къинди? Берæ æхцатæ имæ ку ес. Ци ’нцæ
æхцатæ? Губуни хуаллаг. Фал зæрдæ ба?.. Нæбал лæдæрун мæ
уавæр. Мæ фиди æхцатæбæл дарун мæ зæрдæ, уæлдæр ахурмæ
уони фæрци бацæудзæнæн, зæгъгæ. Фал мæмæ ку неци дессаг
кæсуй мæ ахур. Еу рохс бæллец мæмæ ку нæййес. Цæбæл иса-
хур кæнон, уой дæр кунæ зонун. Кунæ уинун мæ фæндаг. Ци
æй уæхæн цард? Уæдта ци уодзæнæй идарддæр ба? Адæймаг æ
исони бони нифсæй цæруй, æз ба кунæ уинун мæ исони бон.
Куд некæд ибæл рагъуди кæнун лæмбунæг? Раст адтæнцæ ме
’мбæлтти уайдзæфтæ... Æнæ рохс бæллецтæй рохс федæн нæй-
йес. (Æ кьохти æхцати тухтмæ æркастæй.) Æхцатæ! Ци ’нцæ
æхцатæ? Зæрдæревæдгæнæнтæ!
Æрбацæуй А с л а н, æ къæхтæбæл тухæй лæууй, уотемæй.
Аслан, ци кæнис?
А с л а н. Ку неци... Ку неци, Цици.
Ц и ц и. Цæмæннæ бакумдтай горæтмæ?.. Федаретæ дæ еубо-
нæ ку худтонцæ дохтуртæмæ.
А с л а н. Мæхуæдæг... зонун гъуддаг.
Ц и ц и. Мæнæ Косерханæн æхца рахастон нæхецæй. Æндæра
Мæскумæ цæмæй фæццæуа?..
А с л а н. Дæ фидæ дин сæ равардта?
Ц и ц и. Ци уæлдай си ес?.. Дæхе дæр сæйгæдонæмæ ку гъæуй.
А с л а н. Ду... (Сабургай бацæуй кизгæмсе сема имæ нисссеццсе
æй.) Минкъийтæбæл дæ нæ рамардтон æма ма мæ мæтæ кæнис?
Ц и ц и. Кæнун, Аслан.
А с л а н. Зæгъай, цæмæннæ мæ фæлласун кодтай еци æхсæ-
вæ? Гъуддаг гъæр дæр ку некæмæн искодтай.
Ц и ц и. Дæ мади хæццæ уæхуæдтæ ци гъезæмæрттæ æвзаре-
тæ, е уин фагæ нæ æй?
А с л а н. Æма дæ ку рамардтайнæ, уæдта?
Ц и ц и. Уæ мæтæй æз уобæл некæд рагъуди кодтон.
А с л а н. Цици!.. Дæ фиди хонунцæ гъæздуг. Нæ, гъæздуг, æ
дзиппæ идзаг кæмæн æй, е нæ æй, фал, æ реуи кæдзос æма тух-
гин зæрдæ кæмæн цæвуй, е æй! Гъæздуг дæ фидæ нæ æй — гъæз-
Дуг ду дæ, Цици! Уæхæн разиндзæнæ, уой нæ зудтон. (Цсести-
249
сугти хæццæ.) Мæ сæр къолæ кæнун дæ рази! (Æ уæргутæбæл
æрлæудтæй.) Ниххатир кæнæ/
Ц и ц и (искудтæй е дæр). Аслан, цæмæн?!.. Исистæ!
А с л а н. Мæн хузæнттæн сæ къæхтæбæл лæугæ нæ æй!
Ц и ц и (бадардта имæ æхцатæ). Райсæ сæ.
А с л а н. Нæ! (Исистуй.) Мæнмæ сæ ма дæттæ. (Еуварс
рацæуй.) Мæнмæ нæ, Цици!
Ц и ц и. Косерхан сæ мæ къохæй нæ райсдзæнæй.
А с л а н. Батрази хæццæ бадзубанди кæнæ.
Ц и ц и. Иссерон æй мадта. (Рандæй.)
А с л а н (æ фæдбал никкастæй). Цицилия!.. (Фæстæдæр
æхе разилдта, киндзæхсæвæри гьазтæндзæгьд куцæй игьусуй,
ецирдæмæ.) Цæгъдунцæ, кафунцæ... Мæнæн ба — алке уайдзæф-
тæ Рæзити туххæй... Цæмæн, дан, ди раервазтæй? Цума ми ай-
дагъ е раервазтæй?! Мæ еугур цард ба?! Мами фæндæадтæй,
цæмæй аци бон æз мæхецæн æнæмæнгæ искодтайнæ укол æма
никъкъурма адтайнæ... Фал нæбал искодтон. Нур цуппæрæймаг
бон... Нæбал! Кæд рамæлинæ ! Цæрунæн нæбал дæн уæддæр! Æн-
хæстæй неке зонуй, мæнбæл ци ’рцудæй, уой! Еци сонтгæнæн
хуасæй æз!.. (Æ сæригьунтæмæ фæллæбурдта.) Нæлгоймаг
нæбал ес мæнæй! Нæлгоймаг!.. Некебал дæн æз! Бахуардта мæ!
(Æнæбонæй бацудæй бæласæмæ æма ибæл банцойнæ кодта.)
Цæмæн ма мæ гъæунцæ дохтуртæ... (Нигьгьæрзтæй æ гьæлæси
идзаг.) Æлгъистаг фæууотæ, ме ’ртæ æмбали!!
Фæссценæй æрбайгъустæй, киндзи куд рахудтонцæ, уой змæлд: рæуæг
машинтти сигналтæ.
Фæлласунцæ ’й! (Æ цæстисугтæ калгæ.) Фæлласунцæ Рæзити!
Фæлласунцæ мæ амонд!.. (Дзойдзойгæнгæ лæууй.)
Раидард уй маншнтти унæр. Фæстæдаер 6а æрбацæунцæ
Б а т р а з æма М и ч ъ а.
Б а т р а з. Аслан, мах дæумæ æрбацудан. Фæндуй нæ, цæмæй
байгъосай, Атарбегбæл ци зар искодтан, уомæ. Кæддæра куд
фæццæудзæнæй дæ зæрдæмæ.
А с л а н (сонт худт никкодта). Лæдæрун уæ, уомæй мин мæ
гъудитæ еуварсмæ æздахётæ, цæмæй мæ реу фурмæстæй ма ра-
тъæпп уа!
М и ч ъ а. Аслан!..
А с л а н (дзурд райсгæй). Заретæ, кафетæ, дзиназетæ! Цидæ-
риддæр кæнайтæ — игъосун уæмæ!
Ниййазæлдæй тухгин æма уæззау музыкæ.
Б а т р а з (заруй).
250
Карз тугъди тохгæй, Атарбег басгухтæй,
Райста хъæбатири ном!
Адæми сæрбæл æхе уод басугъдæй —
Скодта нæ Ирæн цæсгом!
Тахтæй уæлæрвти æндонреу цæргæсау,
Адтæй хъал берæ фæндтæй!
Фал ибæл раги æ дуйне ниццæй сау —
Сау мæлæт зудæ кæд нæй!
Бадзурдта хъайтар: «Мæ зинаргъ æнсувæр,
Дарун мæ зæрдæ дæубæл!
Ме стур бæллецтæй нæ банхæст æй неци —
Банхæст сæ кæнæ цæфбæл!
Ме ’нбæстон адæм, нæ рæсугъд фæсевæд,
Раскъудæй мæнæн мæ цард —
Рохс фæндæгтæбæл фæццотæ мæ бæсти,
Содзæд уæ реуи цъæх арт!»
М и ч ъ а. Гъо, æнæмæнгæ гъæуама банхæст кæнæн нæ зинг-
хуст хъæбатири фæдзæхст.
Б а т р а з. Аслан, аци зарæг аразгæй, не ’хсæн иснисан кодтан
гъæуи фæсевæди комитети иуæнгтæ, сæ хæццæ дæу дæр.
А с л а н. Мæн дæр?!..
Б а т р а з. Гъо. Исон цалдæремæй нæ райони хецауадæмæ
цæуæн, цæмæй нæ комитет закъонæй ниффедар кæнонцæ. Уæдта
нин нæ Культури хæдзарæ тагъд рæстæгмæ исцалцæг кæнунæй
зæрдæ кунæ байвæронцæ, уæд имæ нæхуæдтæ искæнæн зеу.
М и ч ъ а. Кусти бунæттæ дæр нæ гъæуй. Балæдæрæнтæ нæ
хецæуттæ, куст айдагъ губун æфсадунæн ке нæй — царди курдуа-
дзæ дæр æй! Цийфæндуй зулун зунд дæр рараст кæнуй æма ’й
байдзаг кæнуй рохс бæллецтæй. Куст федæнмæ фæндаг æй!
Б а т р а з. Атарбеги номæй ба ард бахуардтан, нæ гъæуи
медæгæ ке нæбал уодзæнæй, тæссаг мондæгти фæдбæл ка цæуй,
еу уæхæн адæймаг дæр. Уæдта Уæрæсей æвзугъд хъайтарæн гъæ-
уама циртдзæвæн ниссадзæн мæнæ аци тæккæ рауæн, нæ гъæуи
бæрæгастæу.
М и ч ъ а. Æнæмæнгæ! Æ номæй ард хуæрдзинан. Æндæра
нин нæ ихæлд дуйне еу бæллеццаг фæнзуйнаг нæбал ниууагъта,
уруссагау идеалтæ ке фæххонунцæ, уæхæнттæ. Фесафтонцæ сæ
сæрмагондæй! Атарбеги рохс ном устур æнхус уодзæнæй нæ цæс-
гони кæдзосдзийнадæн. Æццæйнæ, Аслан? Цæмæннæ ести дзорис?
А с л а н. Æз?.. (Æвеппайди сонт худт пиккодта.) Цæсгон,
251
загътай?.. (Фенкъард сей.) Æма мæ цæсгон!.. Мæрдтæмæ дæр
мин кунæбал ес фæндаг — ме ’нсувæри размæ ма ци цæсгонæй?..
Фæхходуйнаг кодтон мами рохс цæсгон дæр... (Фæттарстæй.)
Æрбацæунцæ мæмæ æртæ марæги сæ гебогъти хæццæ! (Батрази
фæсте раримахсща æхе.) Ма мæмæ сæ æрбауадзетæ!
Б æ т р а з. Ци кæнис, Аслан?! (Хуæцуй ибæл.)
А с л а н. Кæддæр мæ ниррæхустонцæ æма бабæй нур нæуæгæй!..
Б а т р а з. Дæ цæститæбæл цитæ уайуй? Неке дæмæ æрбацæуй!
А с л а н. Неке?..
М и ч ъ а (бацудæй имæ). Аслан!..
А с л а н (дзурд райсгæй). Сабур! Еци киндзæхсæвæр... Фæн-
дур цæгъдуй æма цæгьдуй! (Сонт худт бабæй никкодта.) Игъо-
сетæ ’й?.. (Æ ходун кæунмæ раздахдæй.) Нæ, кæугæ кæнуй еци
фæндур! Дзиназуй! Æма... ке марди уæлгъос дзиназуй?
М и ч ъ а. Аслан, цæуæн уæхемæ. (Бавналдта ин æ цонгмæ.)
А с л а н (фæгъгъудидзаст æй). Нæхемæ? Æма кæми ’й «нæ-
хемæ»? Горæтæй зæгъис? Университетæй? Гъо, университетмæ!..
Куд ми æрбайронх æй!.. Нæ, мæнæн некæмибал ес «нæхемæ»!
Мæ ахстъойнæй расхъиудтæн... Фæдздзæгъæл дæн æма нæбал ерун
фæндаг. Кумæ мæ хонетæ сумах ба?
Б а т р а з (иигъгъæрзтæй). Аслан! (Ниттухстæй ибæл.)
Фæззиндтæй С а у л æ г, фæсевæдмæ кæсуй тузмæг цæститæй, се ’хсæн
агоруй кедæр.
М и ч ъ а. Махæй дæ есге гъæуй, уæртæ лæг?
С а у л æ г. Кæми æй Федар?!
М и ч ъ а. Абони сæумæй горæтмæ рандæй.
С а у л æ г. Æндæрæбон дæр горæти адтæй?!
М и ч ъ а. Æндæрæбон ами нæ хæццæ адтæй æгас бон дæр.
С а у л æ г. Ами уæ хæццæ?! Уотæ зæгъдзинайтæ, зæгъгæ, уин
ниффæдзахста?!
М и ч ъ а. Неци нин ниффæдзахста, ци дзубандитæ лæхорис?!
(Фæссценæмæ фæккастæй.) Уæртæ æрхъæрттæй æхуæдæг.
Ф е д а р (æрбацудæй тухстхузæй, Саулæгмæ). Ами дæ,
цъаммар?! Æгайтима дæ иссирдтон!
С а у л æ г. Мæ кизгæн ци æверхъау миуæ бакодтай, е дин
æнгъæд нæй, æма ма мин мæхе дæр агорис, маруйнаг?! (Æ дзип-
пæй фелваста дамбаца.)
М и ч ъ а. Дамбаца?!
Б а т р а з. Нæ фидихай!..
Ф е д а р. Æз бакодтон æверхъау миуæ?!
С а у л æ г. Æвзедгæ мæмæ кодтай!
252
Ф е д а р. Фегуппæг уо! Æвзистон дæхемæ — дæ кизгæмæ нæ!
Зæлийнæ дæ кизгæ æй, уой æз зонгæ дæр нæ кодтон!
С а у л æ г. Кæми ’й базудтай нур?!
Ф е д а р. Базонгæ дæн æ хæццæ айфиццаг мæнæ нæхе гъæуи,
Тохсирти киндзæхсæвæри! Дæу хузæн æнамондæн уæхæн кизгæ
райгурæд!.. Фæссонт дæн æ уиндæй!
С а у л æ г (билсескъелсеи). Ду мæ кизги уиндæй?!
Ф е д а р (инпетæмæ). Æнæ уой мин уæлдæф нæбал фагæ
кодта уолæфунæн æма имæ абони рандæ дæн горæтмæ. Фал кунæ
фæццудайнæ фæлтау!
Б а т р а з. Ци ’рцудæй уагæри, Федар?
Ф е д а р. Мæнæ аци цъаммар алли гъæути алли фæсвæд
къумти алли хузи сонтгæнæн хуастæ уæйæ кæнуй фæсевæдæн!
Æма ке бабун кодта, уони хæстæгутæ, уæдта раздæри наркоман-
тæ — æдеугур цуппар лæхъуæнемæй, амæй сæ маст есгæй, горæти
æ кизги размæ бабадтæнцæ изæригон, ниййахæстонцæ, укол ин
искодтонцæ, уæдта си фæггириз кодтонцæ! Замманай кизгæ æ
зундæй фæккиудтæй!
М и ч ъ а. Уой бæсти ин æ фиди ниййауигътайонцæ уæртæ!
Ф е д а р. Бабун æй изæд! Бабун дæн æз дæр! Мæ царди
нæуæг райдайæн æй исхудтон, бæргæ! Фал мæнæ аци уодхуар!
(Æвеппайди Саулæги кьохсей ратудта дамбаца сема имсе уй
даруй.) Горæти мин ку загътонцæ, кизги фидæ Таргъæуи цæруй —
Саути Саулæг, зæгъгæ!.. Зæнхæ мæбæл иннердæмæ куд нæ ра-
хаттæй! (Лсегмæ.) Цал адæймаги бабун кодтай! Минкъийтæбæл
нæ бахуардтай мæн дæр ! Æма дин мæхе туххæй, æвæдзи, нихха-
тир кодтайнæ, фал дин нæ хатир кæнун мæ мадæ æма иннæ мад-
дæлти цæстисугтæ, дæ кизгæ æма ма никкидæр берæ фæсевæд ке
бабун кодтай, уой! Ка ’й зонуй, спортивон зал дæр ду исрæмугъ-
тай! Æверхъау тæссаг дæ ду! Нæ адæми æвæстаг æма æнæфедæн
ка кæнуй, еци маргитауæг! Дæуæн хе адæм дæр нæййес æма есге
адæм дæр! Сау гъæди дзæгъæл сирд! Цал æригон кизги æма ма
лæхъуæни бабун кæндзæнæ никкидæр, а зæнхæбæл цæргæй ку
байзайай, уæд! Цæй ниййерæг дæ ду дæ кизгæн дæр?! Иннæ ний-
йергути рист ка нæ лæдæруй, е ниййерæг нæ æй! Ниммæлæ, ил-
гъаг!.. (Фехсунмсе }й багъавта, фал Аслан нигъгъсер кодта.)
А с л а н. Федар!! (Кеугсей имæ бацудсей, се къохсей ин рай-
ста дамбаца сема багсерах кодта Саулсеги.)
С а у л æ г (се губунбæл фсеххусестæй). Рамардта мæ!.. О
гумудза фонс, алли хъилматæй сонткæнунæй æндæр ке нецибал
гъæуй! Уæ нецæййаг мондæгти фæдбæл уæ цуппæртæбæл буре-
тæ, уодæгас хуæдмæлтæ! Æмбуетæ уæлæбæл! Æвæдзи, æз арфи
253
аккаг дæн, сумахæн марг ка дардта! Цæгъдуйнаг айтæ! Цæгъдуй-
наг!.. (Рахауй æма рамæлуй.)
А с л а н (сердсегмардау еуварс рацæуй). Гъо, бамбудтæн уодæ-
гасæй! Нæ, уодæгас дæр нæбал дæн. Ниммардæй мæ уод!.. Них-
хатир кæнетæ, мæ мадæ, ме ’нсувæр! (Дамбацай фий исиста æ
реумæ æма фехста æхе.)
Еугурæй дæр æ азарæй нигъгъæрзтæнцæ.
Ф е д а р. Ци бакодтай, Аслан?!
А с л а н. Ниххатир кæнетæ... (Æ кьохæй æрхаудтсей дамба-
цау уседта }рхауй сехуседсег дсер.)
Ц и ц и (фæззиндтæй). Аслан! (Никкудтæй.)
Еугурæй дæр бамбурд æнцæ Аслани марди размæ æма сæ сæртæ æркъолæ
кодтонцæ. Уæдта лæхъуæнтæ исесунцæ мард æма ’й бадæнбæл æрæвæрунцæ.
Арв ферттивта æма райгъустæй æ нæрун. Уойфæсте ба райгъустæй аргъа-
уæни дзæнгæрæги цæф, куд фæдеси гъæр игъусуй кæронмæ дæр.
Косерхан (æрбацæуй). Тог мæбæл куд ниууардта! (Æргу-
бур кодта æ хъæболи мардмæ, минкьий фæстæдæр ба исесуй æ
сæр.) Аци бон нæ рамардæй мæ биццеу. Фиццаг хатт содзийнæ æ
къохмæ ку райста, еци бон рамардæй. Æ фæййервæзун кæнун нæ
бон нæбал бацæй — байрæги æй. (Рацæуй размæ, дзоруй зал-
мæ.) Фал е сæвди фæндагбæл нурма нур ка ислæудтæй, кенæба
ислæуунæй тас кæмæн æй исон, уони мабал бауадзæн сæрисæ-
фæнмæ! Æрæмбурд кæндзæнæн æз еугур маддæлти, æма усхъæй-
усхъæмæ ислæудзинан еци сау руни нихмæ. Еци бæрнон ихæс
нæхемæ кунæ райсæн, уæд бунисæфт кæнæн! Нецæмæ æрдар-
дзæнæн æз мæ нез! Мади тухæ нæ басæтдзæнæй цийфæндуй уæз-
зау нез дæр! Мæнæн нæбал ес цæуæт, фал нæ фæсевæд сæ еугур
дæр нæ цæуæт æнцæ, нæ исони хорискаст, нæ федæни исуолæфт.
Дзæнгæрæги цæф игъусуй никки тухгиндæрæй.
Æмбæрзсен
2002 апз
ПЬЕСÆ «УАРЗÆТТÆ».
Цæгат Ирыстоны академион драмон театр.
2002 аз. Режиссер — Гайты Михал.
Хъызмыдæ — Мелыккаты Замирæ,
Асахъбол — Тылаттаты Бексолтан.
С а ф и — Гуссауты Светланæ, 3 æ л и — Æлбегаты Ларисæ,
Т а у ч е — Малхъарты Эльзæ.
255
Сценæ спектаклæй.
Сценæ спектаклæй.
256
Агуындæ — Малхъарты Зæлинæ, А г у ы б е — Фидараты Альберт.
Асахъбол — Тылаттаты Бексолтан, С ы к ъ о — Тыджыты Эдуард,
X ъ ы з м ы д æ — Мелыккаты Замирæ.
17 Хæмыцаты Цæрай 257
Агуындæ — Малхъарты Зæлинæ.
Агуындæ — Малхъарты Зæлинæ, А г у ы б е — Фидараты Альберт.
Д з е г а — Гæгойты Шота, А г у ы 6 е — Фидараты Альберт.
А х м æ т — Тыджыты Аслан, А г у ы н д æ — Малхъарты Зæлинæ,
А г у ы 6 е — Фидараты Альберт, Б и 6 и — Дзтиаты Лактемыр.
259
Сценæ спектаклæй.
Спектаклы фæстæ: автор Хæмыцаты Цæрай æмæ режиссер Гайты
Михал артисттæ Тылаттаты Бексолтан æмæ Тыджыты Эдуардимæ.
260
ДРАМÆ «ФÆТЫХ У МÆЛÆТЫЛ!» æвæрд æрцыд Цæгат
Ирыстоны паддзахадон музыкалон театры сценæйыл Фсе-
сивæды хъуыддæгты комитеты заказмæ гæсгсе 2002 азы.
Хъазынц дзы нæ республиксейы театртæй æрбахуынд ар-
тисттæ, ссе фылдсер —ирон драмон театрсей.
Режиссер — Сæбанты Тамерлан.
А с л а н — Кочиты Ацæмæз, Р æ з и т æ — Æлбегаты Ларисæ.
Ф е д ы р — Тыджыты Аслан, С а у л æ г — Къæбысты Павел.
261
А с л а н — Кочиты Ацæмæз, Косерхан — Тæбæхсæуты Зæирæ.
Ф е д ы р — Тыджыты Аслан.
Ф е д ы р — Тыджыты Аслан, А с л а н — Кочиты Ацæмæн,
М ы ч ъ а — Мыртазты Тимур.
Сценæ спектаклæй.
263
Косерхан- Тæбæхсæуты Зæирæ, Ц и ц и — Тыбылаты Анжелæ,
М ы ч ъ а — Мыртазты Тимур.
Ц и ц и — Тыбылаты Анжелæ.
264
А с л а н — Кочиты Ацæмæз, Ц и ц и — Тыбылаты Анжелæ.
А с л а н — Кочиты Ацæмæз.
265
^^^^^
КÆЙДÆР САРГЪЫЛ
Иуактон сатирикоп комеди
АРХАЙДЖЫТÆ:
Хъæрæби — хъæуы бынæттон хиуынаффæйады
ног сæргълæууæг, 43-аздзыд.
Ф и ф и — йæ секретарь, 19-аздзыд.
А к с о — 57-аздзыд.
Д ы б ы т т а — 42-аздзыд.
X ы 6 ы т т а — йæ сыхаг ус, 42-аздзыд.
Т е м ы р — ахуыргæнæг, 55-аздзыд.
3 а у ы р — 22-аздзыд.
Дыууæ лæппуйы æмæ чызг.
Архайд цæуы Цæгат Ирыстоны хъæутæй иуы.
ПРОЛОГ
Хъæуы бынæттон хиуынаффæйады сæргълæууæджы кусæнуат. Стъол, йæ
разы — къæлæтджын æмæ дыууæ бандоны, йæ уæлæ та — графин донимæ,
стæй агуывзæ. Æвзæрстыты фæуæлахиз уæвгæйæ, X ъ æ р æ б и фыццаг
бон æрбацыд йæ куы&тмæ.
X ъ æ р æ б и. Мæ кусæнуат мæнæ!.. Табу хуыцауæн, фæуæла-
хиз дæн! Иннæ къæндидæттæ дзæгъæлы тох кодтой мемæ. Хъæуы
бынæттон хиуынаффæйады сæргълæууæджы къæлæтджын мæ-
нæй уыдонмæ нæ хауд. (Къæлæтджыны сбадгæйæ, сæрысты-
рсей.) «Итак, достиг я высшей власти!» Хъæуы мидæг!.. Раст цыма
уыцы диссаджы ныхæстæ мæн тыххæй загъта Наполеон! Æви сæ
Сосо—Сталин загъта?..Цæй, чифæнды дæр сæ зæгъæд! Сæйраг-
дæр уый у, æмæ уал, уæлæмæ цы асин цæуы, уый фыццаг къæп-
хæныл кæй слæууыдтæн! Ныр ме знæгтæ мæ къухы сты — æв-
зæрстыты рæстæджы мæ ныхмæ чи архайдта, уыдон! Фыццаг аз
уал уыдонæй истыхуызы райсон мæ маст. (Дуары дæгъæлæй ба-
хоста графины хъуыр.)
Ф и ф и (фæзынд). Хъусын дæм, Хъæрæби.
266
X ъ æ р æ б и. Фыццаджыдæр уал «Хъæрæби»-йы тыххæй. Æз’
ныронг уыдтæн Хъæрæби, ныр та мын мæ уавæртæ æндæр ном
аккаг кæнынц.
Ф и ф и. Цавæр?
Хъæрæби(ш#сæрбæрзоидсисгæйæ). КæрæбиКылцыкоевич!
Ф и ф и. Æмæ уæд æз та? Æз дæр хъæуы хицауы секретарæй
райдыдтон кусын. Стæй университеты студенткæ дæн ныр... Зо-
ныс æй, фæсаууонмæ кæй бацыдтæн.
X ъ æ р æ 6 и. Раст ныццавта дæ хъуыды, Фифи. Дæ бæрæг-
боны ном куыд хуыйпы?
Ф и ф и. Фифаина Финафикоевна.
X ъ æ р æ б и. Гъемæ хорз, Фифф... (Гæххæтты сыф æм
бадардта!) Мæнæ-ма мын æй ам афысс. Науæд дзы бирæ «фи-
фи» кæнын хъæуы æмæ йыл райдианы ме ’взаг куы сæтта.
Ф и ф и. Табуафси. (Афыста.)
X ъ æ р æ б и. Омæ уæдæ куыд, куыд? Нæхæдæг нæхицæн
аргъ куынæ кæнæм, уæд нын чи хъуамæ кæна? Тæккæ райдианы
адæмы цæсты нæхи куыд сæвæрæм, афтæ уыдзæн кæронмæ дæр.
Ф и ф и. Ууыл ньтхас дæр нæй, Кæрæби Кылцыкоевич.
X ъ æ р æ б и. Цæмæн дæм фæдзырдтон, цæ? О! Ацы бон мæм
макæй æрбауадз.
Ф и ф и. Уый дын мæ быгъдуан, Кæрæби Кылцыкоевич. Гыц-
ци цæра, иу бындз дæр дæм не ’рбатæхдзæн.
X ъ æ р æ б и. Мæ куысты пълантæ фыссын.
Ф и ф и. Рагацау мæ цæстытыл уайы, куыд егъау уыдзысты
уыцы пълантæ! Цæй, нал дæ хъыгдарын, хъæу æнхъæлмæ кæсы
дæ бирæ хæрзаудæн хъуыддæгтæм. (Йæ уæхскæй йыи æриста,
æвиппайды кæй ауыдта, ахæм къæм, афу йæ кодта æмæ ацæуы.)
X ъ æ р æ б и (иуиæгæй). Æрфыссон уал, тæккæ ахсджиагдæр цы
у, уый — ме знæгты номхыгъд: Аккалаты Аксо æмæ йæ фырт Мыр-
таз, ома Мырчъепп, стæй Зураты Зауыр æмæ иннæтæ... (фыссы.)
Рухс ахуыссыд.
СÆЙРАГАРХАЙД
Рацыд цасдæр рæстæг
Уый дæр уым. Æрбацæуы X ъ æ р æ 6 и, стъолы уæлхъус сбады
æмæ та фыссы цыдæртæ.
А к с о (æрбацыд). Дæ бон хорз, Хъæрæби...
X ъ æ р æ 6 и (иыхас исгæйæ). Кæрæби Кылцыкоевич!
А к с о (фæджих). Кылцыкоевич? Фæуæд афтæ дæр... Кæрæ-
би Кылцыкоевич, кæдмæ æнæ рухсæй бадæм? Ныр æртыккаг бон...
267
Зоныс æй, дымгæ телтæ аскъуыдта. Дæ фарн бирæ уæд, дысон
талынджы нал æмбæрстон, нæ сылтæй мæ ус кæцы уыд. Чысыл
ма бахъæуа, мæ чындзы ма фæивддзаг кæнон йемæ.
X ъ æ р æ б и (бахудгæйæ, æлхыскь ныхасæй). Ноджы та,
æвæццæгæн, сыкъадзæф дæр уыдаис.
А к с о. Уыдис ахæм хабар дæр æцæг. Æмæ ахæм уавæрты
рухс уæлдай тынгдæр хъæуы, зæххардыстæн.
X ъ æ р æ б и. Куыннæ-ма! Науæд дæ чындзы дæ усимæ куы
фæивддзаг кæнай, уæд зарджыты заринаг нæ фæуыдзынæ, Аксо?
А к с о. Стæй нæ сыхæгтæм рынчын зæрæдтæ ис... Кæмæ та ис
ноггуырдтæ. Уæдæ скъоладзауты дæр сæ уроктæ цæттæ кæнын
куыд нæ хъæуы? Нæ уазалгæнæнтæй та хъармгæнæнтæ рауад.
Цыбырныхасæй, æнæ рухсæй сулæфæн нæй, дæхæдæг æй зоныс,
Хъылцыхъоевич...
X ъ æ р æ б и. Кæрæби Кылцыкоевич! «Хъ»-ты сæр дзы ницæ-
мæн хъæуы.
А к с о. Омæ куы ницы зæгъын, арæби. Ды хъуыддаг фæ-
рæвдз кæн, уыййеддæмæ иу «хъ» дæр мауал баззайæд дамгъæты
’хсæн. Дæуæй кæнгæ сты нæ хъуыддæгтæ, дæ хæс у...
X ъ æ р æ б и (фæтызмæгхуыз). Мæ хæс у, зæгъыс? (Æнæба-
ры худт бакодта.) Цыма мын бардзырд дæттыс, уый ныхæстæ
кæныс, Аксо.
А к с о. Арæби, цæмæн?..
X ъ æ р æ б и (ныхас исгæйæ). Æниу раст зæгъыс. Æз рухсы
телты монтер нæ дæн, æз хицау дæн, фæлæ уæддæр мæ хæс у,
ай-гъай. Нæхи хъæуы иу монтер дæр нæй, æмæ районы центрмæ
бадзурдзынæн телефонæй, кæд искæй æрбарвитиккой.
А к с о. Стæй иннæ уынгтæй хъауджыдæр нæ кърæнтты дон
нал цæуы. Ныр дыккаг бон æнæхсадæй къæбæр хæрæм, æнæхса-
дæй кæрæдзийæн салам дæттæм, зæххардыстæн.
X ъ æ р æ б и. Æмæ доны хъуыддæгтыл Джамботт куы дæтты
дзуапп, уæд цæуылнæ исты архайы?
А к с о. Ницы ахæм йæ хъус дары. Хъæбæрæй дзы ахуыпп
кæиы уый дæр æмæ...
X ъ æ р æ б и. Уæдæ йæм фæдзурдзынæн.
А к с о. Бацархай, хицау, бацархай... Стæй хъæугæрон уыцы
зæххы гæбаз мæ фырт Мыртазыл закъонæй нæма фидар кæныс?
Æртæ боны размæ дын дзырдтон уый тыххæй уынджы. Арæби,
мæ фырт йæ бинонтимæ мæнæй ахицæнуæвинаг у.
X ъ æ р æ б и. О, фæлæ нæма ахицæн.
А к с о. Райсом дæм æрбацæудзæн йæхæдæг, æмæ, закъонæй
цы бакæнын хъæуы, уый сараз, Кæрæби Кылцыкоевич. Цæй.
(Ацæуы.)
268
X ъ æ р æ б и (иунсегæй). Ничи йæм кæсы?! Цыма хицау уый
у, æз нæ фæлæ. Бахæс мын кодта... Иу монтер дæр дын нæ баца-
гурдзынæн, Аксохан! Хæрзаг æнхъæлыс, æвзæрстыты рæстæг дæ
мырчъепп фыртимæ мæ ныхмæ куыд тох кодтат, уый нæ зонын.
Дæ фын дæ фæсайдта! Мах уынджы ис рухс, сымах та талынджы
уæ сæртæ сæттут, уæ чындзыты ивддзаг кæнут уæ устытимæ, уæ
сывæллæттæ дæр мауал сахуыр кæнæнт сæ уроктæ, хуыты цар-
дæй цæрут æнæхсадæй. Суанг æппæт уынджы цæрджытæн дæр
нæ фæтæригъæд кæндзынæн, нæ! Дзурæнт, цыдæриддæр сæ
фæнды, уый! Цы ма мын у сæ бон?! Цыппар азы дæргъы фидар
у мæ бынат. Иннæ æвзæрстыты онг. Стæй та сæ æрсайдзынæн
мæхимæ фæстаг аз. Ныр та уал... Гм! Аксойы йæ мырчъепп фыр-
тæн дæр зæххы хай æрхъуыд. Æнхъæлмæ кæсæд! Цымæ Ханджери
нæма бахуым кодта хъæугæрон уыцы зæххы гæбаз? Фæтагъд кæн,
зæгъгæ, йын куы бафæдзæхстон, цæмæй Аксоиты хай ма фæуа.
Д ы б ы т т а ((Ъæзынд мæстселгъæдæй). Хъæрæби!..
X ъ æ р æ б и (ныхас исгæйæ). Кылцыкоевич!
Д ы б ы т т а. Уый та ма цавæр Кылцыкоевич у?! Хъæрæбийæ
мæ нæ бамбæрстай?
X ъ æ р æ б и. Цы хабар у, Дыбытта, уыцы тæвдæй мæм куы
’рбахæццæ дæ.
Д ы б ы т т а. Цы хабар ма дæ хъæуы, æрдæбон уæртæ уын-
джы туг куы ныккалд, уæд?!
X ъ æ р æ б и. Цавæр туг?!
Д ы б ы т т а. Мæ сыхаг Хыбыттайы тугдзых дзæргъ мæ хъазы
лæппынтæй цалдæр аныхъуырдта. Знон та фаллаг сыхы кæмæн-
дæр бакодта ахæм сау ми. Стæй кæйдæр сывæллонмæ дæр фæлæ-
бурдта! Цал хатты дзурын Хыбыттайæн, дæ дзæргь скъæтæй æд-
дæмæ ма уадз, зæгъгæ! Ноджы куыддæр æгъдауæй йæ чысыл сау
хъуджы сардыдта — уый алы райсом дæр мæ тæккæ дуармæ æр-
бацæуы æмæ дзы æнæфсæрмæй йæ лыстæг фæстагæй ахæм егъау
кæри æрæвæры! Хъазыбеджы хохы йас!
X ъ æ р æ б и. Уанцон нæу! Хыбытта йæ хъугæн ахæм ми куыд
æгъдауæй хъуамæ бахæс кодтаид?
Д ы б ы т т а. Æвæццæгæн æй адриссир кодта, цирчы куыд
вæййы, афтæ, фыдбон ыл акæна! Цæсгомæй йæ дзæргъ æмæ йæ
хъуджы халдих у. Æвæстиатæй йæ хъуыддагмæ æркæсын хъæуы,
Хъæрæби...
X ы б ы т т а (фæзынгæйæ). Нæ, уый ныббаринаг хабар нæу!
(Дыбыттамæ.) Ам куы дæ, арауинаг! (Хицаумсе.) Мæ цæхæра-
доимæ йæ дыууæ дынджыр роды баскъæрдта, æмæ йæ сæрдасæ-
нау адастой, ницыуал дзы фæуагътой! Цас фæфыдæбон кодтон
мæ дæс татхайыл, куыд дзæбæх равзæрыдысты — ныр сæ уыцы
269
дыууæ роды афтæ зæрдиагæй аныхъуырдтой æмæ сызмæстой, раст
цыма уæртæ сæ æдзæсгом хицауы фæдзæхст баххæст кодтой!
Д ы б ы т т а. Мæ хъазы лæппынтæ цы дзæргъ аныхъуырдта,
уый та кæй фæдзæхст баххæст кодта?!
X ы б ы т т а. Дæ родтæ мын цы зиан æрхастой, уый раз дæ
хъазы лæппынтæ цы сты?! (Хицаумæ.) Хъæрæби, Дыбытта мын
бафидæд, цы знаггад мын бакодта, уый аргъ!
Д ы б ы т т а. Фучъи! Фыццаг уал мын ды бафид мæ хъазты
аргъ! Стæй алы райсом та дæ хъуг мæ дуармæ!.. (Хицаумæ.)
Стыр ивары аккаг у, Хъæрæби!
X ы б ы т т а. Мæ хъуджы дæм æз нæ барвитын. Йæхæдæг
хорз зоны, йæхи йæ цы ран равдæлон кæнын фæхъæуы, уый!
Д ы б ы т т а. Уæдæ дæм æз дæр мæ родты нæ барвыстон!
Сæхæдæг хорз зыдтой, кæдæм сæ бацæуын хъуыд, уый!
X ы б ы т т а. Барвыстай, арауинаг!
Д ы б ы т т а. Ма рæй, бæласыл ауындзинаг!
X ы б ы т т а. Ауындзинаг дæр ма æз дæн?!
Д ы б ы т т а. Бæгуыдæр!
Дыууæ усы кæрæдзийы дзыккутæм фæлæбурдтой æмæ кæрæдзийы
къæхтæй нæмынц.
X ъ æ р æ б и (стъол тымбылкьухæй ныццавта). Банцайут!
Ф и ф и (фæзынд). Цы ми кæнут уый, худинаг уын нæу?!
Хъæрæби сыстад, рудзынгмæ бацыд æмæ æддæмæ кæмæдæр амоны къу-
хæй, рæвдздæр-ма рацæут, зæгъгæ. Фæзындысты д ы у у æ л æ п п у й ы
æмæ устыты тыхамæлттæй ахицæн кодтой кæрæдзийæ, хæцынц сыл.
X ы б ы т т а. Дæ родты хуызæн æдзæсгом æмæ зыдгæнаг дæ
дæхæдæг дæр! Адæмы цæхæрадæттæй давыс!.. Фарон æхсæвы-
гон мæ хъæдур иыттыдтай! Мæ кæрчытæй та цалдæр дæ кæртмæ
бацыд, æмæ сæ аргæвстай! Давæг!
Д ы б ы т т а. Мæнг зæгъыс, налат! Дзæгъæлы дæ нæ ныууагъ-
та дæ лæг дæр ! Æддæкъах дæ, хæтаг!
X ы б ы т т а. Æз хæтаг?! Æмæ дæ кæстæр сывæллоны фыд
дæхи лæг кæй нæу, уый нæ хъулон хъуг дæр куы зоны!
X ъ æ р æ б и (лæппутæм). Адде сæ кæнут ардыгæй!
Ф и ф и. Рæвдздæр-ма!
Лæппутæ тыххæй акæнынц устыты.
Удхæсджытæ! Гьщци цæра, къæхтæй афтæ нæмгæ никуыма федтон!
X ъ æ р æ б и. Арф дзыхъхъы ныххаут!
Ф и ф и. Бафидауын сæ кодтаис, Кæрæби Кылцыкоевич.
X ъ æ р æ б и. Цæмæн? Цы кæнынц, уый сæхи бар у, мæн цы
хъуыддаг ис?
270
Ф и ф и (бахудт). Бахатыр кæн, хицау кæй дæ, уый тыххæй
йæ загътон. Хицау, дам, адæмы хистæр у, сæ зондамонæг.
X ъ æ р æ б и (фæхъыг ын чызджы уайдзсеф). Фифаинæ
Фифф... Фи-нафик-оевнæ! Уыцы хъуыды адæммæ уа-артæ сове-
тон дуджы сæвзæрд, сæ сæргъы диктатортæ куы лæууыдысты,
уæд. Ныр та демократийы рæстæг у: кæй цы фæнды, уый кæны.
Сыгъзæрин рæстæг! Фæлæ мæн та уæддæр адæм æнцад нæ уа-
дзынц. Куыддæр сæ уавæртæй стыхсынц, афтæ!.. Куы рухсы тел-
тæ, куы сæ доны хъуыддæгтæ...
Ф и ф и. Рухсы телтæ æрдæбон Зауыр срæвдз кодта. Аксо
уыцы хъуыддаджы фæдыл дæумæ куы ’рбацыд, уæд Зауыр та
телты куыст кодта. Уый размæ та дон дæр рауагъта уыцы уынгмæ.
X ъ æ р æ б и (мæстыйæ). Алцæмæ куыд арæхсы, æвæдза!
Ф и ф и. Тынг сæрæн лæппу у. Зауыры хуызæттæ нæм фыл-
дæр куы уаид, уæд дын кусын æнцондæр уаид, Кæрæби Кылцы-
коевич. (Лæджы риусей та æриста късем, афу йсе кодта семсе
ацыд.)
X ъ æ р æ б и (иунсегсей). Цымæ цы хъуыддаг уыд Зауыры
рухс срæвдз кæнынмæ дæр æмæ дон рауадзынмæ дæр?! Алы ран
йæ фындз цы тъыссы? Мæхи бар цæуылнæ ныууадзы хъæуы
цæрджыты?! Сæ хицау æз куы дæн! Канд æвзæрстыты рæстæ-
джы нæ — ныр дæр мæ ныхмæ кæй архайы, уый бæрæг у. Хъæуы
адæм мын æнадæй æнаддæр кæнынц, уымæн æмæ ме знæгтæ се
’хсæн цæрынц. Зауыр æмæ Аксойы хуызæттæ...
Т е м ы р (сероацсеуы). Æмбæлы, Кæрæби Кылцыкоевич?
X ъ æ р æ б и. Табуафси, табуафси, Темыр Тепсарыкоевич.
(Сбады йсе къселсетджыны.)
Т е м ы р. Мæнмæ Темырæй дзур.
X ъ æ р æ б и. Ахуыргæнæг дæ...
Т е м ы р. Æз ирон лæг дæн, иронау ныхас кæнын демæ.
X ъ æ р æ б и (Фсехъыг ын ис Темыры селхыскъ ныхас). Ирон
лæг?.. (Фсерсевдз.) Сбад, дæ хорзæхæй.
Т е м ы р. Бузныг. (Бандоныл сербадгсейсе.) Зоныс æй, мах
хъæугæрон кæй цæрæм. Æмæ алы бон цы нывтæ уынын, уыдон
мæ тасы æфтауынц.
X ъ æ р æ б и. Ома?
Т е м ы р. Адæм сæ бырæттæ ласынц хъæугæрон быдырмæ.
Хæдзæрттæм сæ афтæ æввахс калын райдыдтой алы рæтты, æмæ
тæссаг у, хæцгæ низтæ куы сарæх уой, хъæугæрон чи цæры, уыдо-
ны ’хсæн. Саскъæтæ æмæ иннæ ахæм хъылматæй байдзаг быдыр.
Æмбыд бырæттæй ахæм æвзæр тæф кæлы!.. Нæ уынгтæ дæр —
чъизи. Æвæстиатæй адæмæн саразын хъæуы æмбырд, цæмæй
бæстон æрныхас кæнæм семæ уыцы хъуыддæгты фæдыл ды дæр
271
æмæ мах дæр, ахуыргæнджытæй зæгъын. Стæй ссарын хъæуы
исты фæрæз уыцы бырæттæ дарддæр бæрæг ранмæ аласынæн.
X ъ æ р æ б и. Бульдозер хъæуы уымæн, стæй хуымæтæг
трактортæ.
Т е м ы р. Иннæмæй та... Хъæуы мидæг сарæх сты фосы дæвд-
тытæ. Кæннод фыднозтгæнджытæ куыд сарæх сты, уый та? Нар-
команты нымæц дæр фылдæрæй фылдæр кæны.
X ъ æ р æ б и. Мæнæй цы кæнгæ у?
Т е м ы р. Адæмы ’хсæн тыхджын хъомыладон куыст рапара-
хат кæнын хъæуы, Кæрæби Кылцыкоевич. Рæстæг уæззау у —
æнцад бадæн нæй. (Сыстад.) Цæй, бантысæд дын.
X ъ æ р æ б и (сыстгæйæ, æрдæгхъæлсессей). Буз-з-ныг...
Темыр ацыд.
Уый дын хъуыддæгтæ!.. (Фæстæмæ æруадзы йæхи йæ къæлæт-
джыны, йæ тых асаст, афтæмæй.) Цы бирæ цыдæртæ фæны-
мадта! Ау, уыдон иууылдæр мæнмæ хауынц? Фыднозтгæнджы-
тæ, давджытæ, бырæттæ, хæцгæ низтæ, наркомантæ, чъизи уынг-
тæ... Ай хæлд дунейы æппæт фыдбылызтæ ме ’ккойы сæвæрынмæ
куы хъавынц! Бæрæг у, ацы Темыр дæр æвзæрстыты рæстæджы
мæ ныхмæ кæй архайдта. Цы домагхуызæй ныхас кодта мемæ!
Æвиппайды фæзындысты д ы у у æ л æ п п у й ы, сæ иуы къухы гыццыл
магнитофон, бафтыдта йæ, æмæ дзы райхъуыст рог эстрадон музыкæ —
лæппутæ кафынмæ фесты.
X ъ æ р æ б и (ныхъхъæр кодта). Цы хабар у ай?!
Лæппутæ сæ кафын нæ уадзынц. Фæстæдæр эстрадон музыкæ аскъуыд,
æмæ лæппутæ банцадысты сæ кафынæй. Фæлæ уайтагъд магнитофонæй
райхъуыст ирон фæндыры цагъд, æмæ фæзындысты ч ы з г разгæмтты
мидæг, стæй 3 а у ы р цухъхъайы — уæздан хонгæ кафт кæнынц.
X ъ æ р æ б и (æппынфæстаг нал баурæдта йæхи, сыстад,
бацыд лæппумæ æмæ йын йæ магнитофон рафтыдта — банцад
кафт). Мæ кусæнуатæй клуб цы сарæзтат, Зауыр?! Цы уæ хъæуы?!
3 а у ы р. Мæсты-ма ма кæн, Хъæрæби...
X ъ æ р æ б и (ныхас исгæйæ). Кылцыкоевич! Кæрæби Кыл-
цыкоевич!
3 а у ы р. Нæ кæфтытæй дæ зæрдæ фæфæлмæн кæнынмæ
хъавыдыстæм, цæмæй ды уæддæр, нæ ньгры хицау, дæ хъус æр-
дарай нæ клубмæ æмæ йæ скусын кæнай. Йæ хицау Олмесхан æй
гом Дæр нæ бакæны. Æмæ афтæмæй фæсивæд изæрыгæтты цы
фæуой? Кæм кафæм, кæм зарæм, кæм бадæм?
X ъ æ р æ 6 и. Цы йын акæнон? Сылгоймагæн цал сывæллоиы
272
ис, уый куы зонут. Йæ куыстæй йæ куы сисын кæнон, уæд сæ
цæмæй дардзæн æнæ лæгæй?
3 а у ы р. Æмæ клуб æрмæст улупа исынæн у? Хихъæппæри-
садон къордтæ цæуылнæ кусын кæны?
X ъ æ р æ б и. Гъеныр æй йæ сывæллæттæй уыцы къордтæм
æвдæлы? Цæй, æнæ уыцы хихъæппæрисадæй нын хорз цард куы
уаид. Цæуыл кафæм æмæ зарæм ацы тыхст рæстæджы?
3 а у ы р. Цытæ дзурыс, Кæрæби Кылцыкоевич?! Ацы тыхст
рæстæджы тынгдæр хъæуынц кæфтытæ дæр æмæ зарджытæ дæр!
Цыбырныхасæй, фæсивæд домы, цæмæй ацы хъуыддагмæ лæм-
бынæг цæстæй æркæсай. Дæ хæс у, хъæуы хицау.
X ъ æ р æ 6 и. Ды дæр, мæ хæс у, зæгъыс?! Мæ хæстæ цас
сты, уый зонгæ кæныс? Кæрон сын нал ис!
3 а у ы р. Æмæ уæдæ куыд æнхъæлдтай? Æвзæрстыты агъом-
мæ бирæ цæмæйдæртæй зæрдæтæ куы ’вæрдтай адæмæн.
X ъ æ р æ б и. Æвзæрстыты агъоммæ æппæт къæндидæттæ дæр
февæрынц зæрдæтæ — ахæм сси фæтк! Фæлæ сæ йæ зæрдæвæ-
рæн ныхæстæ чи баххæст кæны уыйфæстæ? Сæ авналæнтæ сын
нæ амонынц! Циу мæ бон дæр?!
3 а у ы р. Дæ бон фезмæлын цы хъуыддæгты у, хъуамæ уым
уæддæр истытæ архайай.
Хъæрæби. Зæгъæм, цавæр хъуыддæгты?
3 а у ы р. Æндæрæхсæв нæ сыхæгты хъуг чидæр се скъæтæй
кæй атардта, уый нæ зоныс?
X ъ æ р æ б и. Зонын æй! Æмæ сын цы акæнон?
3 а у ы р. Районы милицæйæн фехъусын кодтай?
X ъ æ р æ б и. Æмæ уæдæ нæ?!
3 а у ы р. Ма сай, Кæрæби Кылцыкоевич. Æз ныхас кодтон
семæ...
X ъ æ р æ б и. Ды?!.. (Æлхыскъ иыхасæй.) Алы ран дæр куыд
фæзыныс, æвæдза! Адæмы æппæт хъуыддæгтæ ды куы аразыс ай.
3 а у ы р. Уымæн æмæ сæм æндæр чи фæкæса, уый нæй.
X ъ æ р æ б и. Гъемæ бузныг де ’ххуысæй! Архай! Чи зоны,
иннæ æвзæрстыты дæ адæм мæ бынатмæ равзарой. Уæдмæ дæ
университет дæр каст фæуыдзынæ фæсаууонмæ. Æвæдза, куыд
дардмæ уыныс! Зондджын лæппу дæ!
3 а у ы р (фсемсесты). Кæрæби Кылцыкоевич!.. (Æлхыскъ
ныхасæй уый дæр). Нæ иуæй-иу хицæутты цыхуызæнæй уынын,
афтæмæй мæм хицауы бынат худинаджы бынат кæсын райдыдта.
Ма мæ тæрс, ды æмæ йæм дæ хуызæттæ цы нысанæн бырстат,
уый никуы суыдзæн мæ нысан!
X ъ æ р æ 6 и (мæстыйæ). Зауыр!..
Д ы б ы т т а (тызмæгæй та фæзынд). Милицæмæ нæма
18 Хæмыцаты Цæрай
273
бадзырдтай, хицау? Цæуылнæ аласын кæныс Хыбыттайы? Ныр-
ма йæ хæдзары куы ис уæртæ.
X ъ æ р æ б и. Æмæ уæд уæ дыууæйы дæр аласын хъæуы,
Дыбытта!
Д ы б ы т т а. Мæн та цæмæн! Дæ цæстыты раз мæ куыд
дæрæн кодта, уый нæ федтай ?! Стæй мыл чысыл цъыфкалæнтæ
фæкодта?!
X ъ æ р æ б и. Дæ цъыфкалæнтæ къаддæр уыдысты?
Д ы б ы т т а. Уæдæ нæ?
X ъ æ р æ б и. Стæй йæ ды къаддæр дæрæн кодтай?
Д ы б ы т т а. Уæдæ нæ?!
X ъ æ р æ б и. Уый дæумæ афтæ кæсы!
Д ы б ы т т а (фсемæсты). Нæ фæлæ дæ хæстæг у Хыбыттайы
зылынфындз æмæ йæ нæ хъыгдарыс!
X ъ æ р æ б и. Ацу ардыгæй, сфæлмæцыдтæн дæ, Дыбытта!
Д ы б ы т т а. Уый мæнæй?! (Йæ сины сæртыл ныххæц-
гсейсе.) Хъус-ма, Хъæрæби!..
X ъ æ р æ 6 и (ныхас исгæйсе). Кылцыкоевич!
Д ы б ы т т а. Дæхи мын цы схъылцыхъоевич кодтай?! Уæртæ
уыцы къæлæтджыны дæ фæстаг куы ’рæвæрдтай, уæд «вич»-æй
куы рагæпп ластай! Дæ хæстæ æмбаргæ дæр куынæ кæныс, уæд
цы ’рбабырыдтæ ардæм?! Кæйдæр саргъыл цы сбадтæ?! Мæлæ-
ты ахуыргонд мын дæ?! Кæмдæр фосы дохтырыл цалдæр мæйы
ацахуыр кодтай! Уæвгæ, хицауы къæлæтджынмæ цы уырытæ æмæ
хæфсытæ нæ бырынц !
X ъ æ р æ б и (лæппутæм). Адде йæ кæнут!
Д ы б ы т т а. Аддекæнинаг ды дæ, Хъылцыхъойы хъал «вич!»
Афтæ мын хъæуы дæуыл чи схъæлæс кодта!
X ы б ы т т а (фæзынд къуылыхæй, хъæрзы). Уауу, дæдæй!
Милицæмæ нæма бадзырдтай, хицау?! Цæуылнæ аласын кæныс
Дыбыттайы?!
X ъ æ р æ б и (фæтъæлланг ласта). Дæ хъуаг ма уыдтæн!
Фифи йæ сæр дуарæй æрбадардта æмæ фæаууон фæстæмæ.
X ы б ы т т а. Мæ уæраг мын куы асаста, дæдæй фæкæна!
Стæй йæ цъыфкалæнтæ!.. Ноджы мæ цæхæрадон!..
Д ы б ы т т а. Дæ цæхæрадон мæ родтæ уыйас бирæ нæ бахъыг-
дардтой! Бындзæй пыл цы сарæзтай?! Дæ тугдзых дзæргъ!..
X ы б ы т т а. Ма йæм хъус, хицау! Мæ дзæргъ йæ хъазы
лæппынтæй æдæппæт дыууæ аныхъуырдта, æмæ ацы арауинаг
бæстæ йæ сæрыл систа!
X ъ æ р æ б и. Ацу ды дæр æмæ æдде кæн дæ хъарджытæ, мæ
хъустæ уæ фæрыстысты!
274
X ы б ы т т а. Нæ фæлæ дæ хæстæг у Дыбытта æмæ йæ ше
хъыгдарыс! Дæ хæстæджытæн нæ хæдмæл куыдз фæлдыст фæ-
уæд, дæуыл мæ чи схъæлæс кæнын кодта! Æз тæрхондонмæ мæ
хъаст хæссын ныртæккæ уæ дыууæйыл дæр мæнæ!
Д ы б ы т т а (æвиппайды схъæрзыд). Уæ дæ-дæ-дæй! (Йæ
уæрагыл фæхæцгæйæ, кьуылыхæй дыуусе санчъехы акодта.)
Мæхи ныхъхъæбæр кодтон, уыййеддæмæ мæ уæраг тынг уæззау
цæф у, фыдбон акæна йæ ныццæвæгыл уæртæ! Ныртæккæ тæр-
хондонмæ хæссын æз дæр мæ хъаст!
X ы б ы т т а. Ахæсс, ахæсс, æз дын уым дæ хъуын хорз
ацæгъдон, дæдæй фæкæнай!
Д ы б ы т т а. Нæ фæлæ дын æз ацæгъддзынæн!..
X ъ æ р æ б и (ныхас исгсейсе). Адде сæ^кæнут, цалынмæ та
хъæбысхæсты дыккаг фронт нæ райдыдта! (Йсе ссер разылд, семсе
къселсетджыныл серхауд лæг.)
3 а у ы р (фсетарст ын). Хъæрæби! Хъæрæби! (Стъолæй
райста доны агуывзæ, хицауы сæрыл уæлæмæ схæцыд æмæ
йын дон дары.) Ахуыпп-ма дзы кæн, Кæрæби Кылцыкоевич.
X ы б ы т т а. Лæджы уыйонг скæн, арауинаг!
Д ы б ы т т а. Нæ фæлæ йæ ды скодтай уыйонг æмæ ма дзурын
уæндыс, бæласыл æрцауындзинаг!
3 а у ы р. Ныхъхъус-ма ут! Фесæфут ардыгæй!
X ы б ы т т а. Фæкæс та ныртæккæ дæхимæ! Æз дæ мæ иунæг
къахыл дæр ныппырх кæндзынæн! (Къуылыхæй фæцæуы Ды-
быттамæ, йæ дыстæ фæлдахгæйæ.)
Ф и ф и (фæзынд фæдисонæй). Дыбытта æмæ Хыбытта, уæ
цот кæрæдзийы хæдзæрттыл арт бандзæрстой!
Д ы б ы т т а. Цы,дам?! Арт дæр ма?! (Фæдуарæдде æнæ-
къуылыхæй).
X ы б ы т т а. Ныццæгъддзынæн сæ! (Федде уый дæр æнæ-
къуылыхæй.)
Ф и ф и. Цы кæны Кæрæби Кылцыкоевич?
Хъæрæби уæлæмæ схæцыд йæ сæрыл.
3 а у ы р. Ницы, афтæ æнæуи...
X ъ æ р æ 6 и. Ацыдысты?
3 а у ы р. Адæлдзæх сты. (Чызгмæ.) Фифи, æцæгæй бандзæр-
стой сæ хæдзæрттыл арт?
Ф и ф и (ныххудт). Куыннæ стæй! Уыцы дыууæ хæйрæджы ам
куы ауыдтон, уæд загътон: ныртæккæ та хъæбысхæст райдайдзæн.
Æмæ сæ цотæн барæй сæ бырæттыл арт бандзарын кодтон, цæмæй
дзы фæздæг уæлæмæ скалдаид. Акæс-ма рудзынгæй уæртæ.
X ъ æ р æ б и. Ацæут, мæхи бар мæ бауадзут иучысыл.
275
3 а у ы р. Уæдæ нын клубы тыххæй ницы зæрдæ æвæрыс,
Кæрæби Кылцыкоевич? Олмесхан нæм йæ дæгьæлтæ уæддæр рат-
тæд, æмæ нæхæдæг архайдзыстæм... Нæ нæм сæ дæтты.
X ъ æ р æ б и. Ацæут уал.
Ф и ф и. Сулæфын æй бауадзут, Зауыр, цы хабар у?
3 а у ы р (йе ’мбселттсем). Цомут уæдæ. Æрбауайдзынæн та
йæм мæхæдæг. (Ацсеуы семсе.)
Ф и ф и. Æрсабыр у, Кæрæби Кылцыкоевич.
X ъ æ р æ б и (сабыр хъселсессей, уыцы иу ранмсе ныджджих
усевгсейæ). Цæмæн мæм æрбауагътай Дыбытта æмæ Хыбыттайы?
Ф и ф и. Ам нæ уыдтæн уыцы цæстыфæныкъуылды. Уæртæ
дуканимæ ауадтæн.
X ъ æ р æ б и. Куыд ныууагътай дæ пост? Стæй дæ бынаты
куы вæййыс, уæддæр мæм æрбауадзыс алы хæйрæджыты.
Ф и ф и. Æрбабырсынц æдзæсгомæй, æмæ сын цы акæнон?
X ъ æ р æ б и. Нæ, ды Фифаина Финафикоевна нæ дæ — ды
хуымæтæг Фифи дæ!
Ф и ф и (тæргайгондсей). Уый дын фæстаг хабæрттæ Би-би-
сси-йæ! Æмæ-иу уæдæ семæ хъæбысæй схæцон? Гыцци цæра, ды
мын боксеры æрмкъухтæ дæр балхæнын кæндзынæ, Кæрæби
Кылцыкоевич.
X ъ æ р æ б и. Æмæ цы? Ныры адæмимæ хъæуы...
А к с о (фсезынд тынг расыг семæ мсестæлгъседсей). Бахатыр
кæнут!..
Фифи (фырмсестсей). Цы ма дæ ферох, Аксо?! Дæхи цы
’рбарæгъæд кодтай æмæ нæм уыцыхуызæнæй цы фæзындтæ?!
(Хицаумæ.) Ахæмтимæ хъæбысæй хæц, марадз!
А к с о. Демæ хъæбысæй?! Омæ ныхъхъæбыс кæнæм рауай!
Ф и ф и. Уæдмæ дæр уал дæ арахъхъæйдзаг тъæнгтыл фæ-
хæц! Ацу!
А к с о (сертхъирсенгæнгсе). Цы, уый зоныс, Фуфу?!..
Ф и ф и. Фуфу нæ, фæлæ Фифаина Финафикоевна!
А к с о. Жллæх, æллæх\ Ды дæр дæ фыды номмæ куы бавнæлд-
тай, сикъритар!
Хицау ныкъкъуырма кодта йæхи, уыцы иу ранмæ та ныджджих уæвгæйæ.
Ф и ф и. Кæрæби Кылцыкоевич тынг æвзæр æнкъары йæхи
æмæ йæ ныууадз!
А к с о. Бирæ йæ нæ бахъыгдардзынæн, йемæ цыбыр уыдзæн
мæ ныхас. Ауай, нæхи бар нæ бауадз.
Ф и ф и. Æз никæдæм цæуын! Ацу дæхæдæг, Аксо!
А к с о. Ар-рæби, куыд тызмæг ныхас кæныс мемæ?! Цас хис-
тæр дæ дæн?!
276
Фифи. Расыг лæг хистæры номы аккаг нæу!
А к с о. Уæ, ма кæ дын зæгъын, Финафикоевич! (Йæ дзыппæй
систа дамбаца.)
Чызг фæцъæхахст кодта æмæ федде.
Гъе, афтæ хуыздæр у, Фуфухан! (Хицаумсе.) Хъылцыхъоевич,
хъæугæрон уыцы зæххы гæбазыл æз куы дзырдтон, уæд æй Хан-
джерийæн цæмæн радтай?! Хуым æй кæны гъæйтт-мардзæйæ!
Чысыл ма бахъæуа, кæрæдзийы ма ныппырх кæнæм! Цæмæн нæ
кæрæдзийыл ардауыс, паддзах?! Цымæ дын Ханджери цæмæй
балхæдта дæ аслам зæрдæ? Гъемæ фæуæд афтæ... Ацы хъуыддаг
дын ныххатыр кæндзынæн, кæд мæ иннæ курдиат баххæст кæ-
най, æрмæстдæр уæд. Ома, цæмæй пенси исын райдайон, уый
тыххæй ма мæ æртæ азы ацæрын хъæуы, æмæ, зæгъын, куы
фæцыбыр кæниккам уыцы азтæ — ратт мын, мæ ныры карæй мæ
æртæ азы чи фæхистæр кæна, ахæм спъравкæ мæ райгуырæн азы
тыххæй.
Хицау та уыцы къуырмайæ бады.
Цы ныхъхъус дæ, Хъæрæби?.. (Хинымæр.) Цы кæны, цы? Зæх-
хардыстæн, мæ дамбацайæ фæтарст. (Хицаумæ.) Ай æцæг хæ-
цæнгарз нæу, хъазæн у. Нæ сывæллæттæй йæ байстон, иучысыл
дзы, зæгъын, æз дæр мæхи аирхæфсон. (Стъолмсе баппсерста
дамбаца.) Фен æй мæнæ!
Хицау нæ ракаст дамбацамæ, бады уыцы иухуызæнæй.
Зæххардыстæн, амæн йæ хъуыддаг хорз нал у. Йæ къæлæтджы-
ны ма амæлæд. (Æввахс æм бацыд.) Хъæрæби! Хъылцыхъоевич!
Сæрæгас ма дæ æви дæ уд Барастырмæ бахæццæ?! Æвзæрстыты
агъоммæ мæлæты цæрдæг уыдтæ!
Хицау сындæггай сысты æмæ размæ рацæуы уыцы джихæй, йæ сæр æна-
хуыр тылд бакæны. Стæй йæ къухтыл дыууæ хатты уæлæмæ схæцыд, йе
уæнгтæ ма йæ коммæ кæсынц æви нал, уый бæрæггæнгæйæ.
А к с о (иуварсмæ). Арæби, ай цы кæны? Цирчы бæхы тылд
куыд бакæны йе уæнгтæ. (Хицаумæ.) Хъæрæби, мæ курдиаты
тыххæй дæ дзуапп нæма фехъуыстон. Кæд мæнг гæххæтт раттын
нæ уæндыс, уæд бынтон дзæгъæлы! Уый фыццаг рæстæджыты
тæссаг уыд, ныртæккæ та алцыгæнæн дæр куы ис, чи ма кæй фæд
агуры? Алчи йæхи фæд æмбæхсыныл куы архайы уæлейы дæр
æмæ дæлейы дæр!
Хицау та ницы дзуры, лæууы сагъдау, цыма Аксойы ныхæстæ хъусгæ
дæр нæ кæны.
277
Арæби, Хъæрæби, ме ’ртæ азы пенси фесæфдзæн. Дæ аххосæй!
(Фæмæсты.) Уæдæ ницы зæгъыс, паддзах?! (Райста стъолсей
дамбаца фæстæмæ, æртхъирæнгæнæгау.) Бынтон дæ бауырныд-
та, ацы хæцæнгарз хъазæн дзаума у, зæгъгæ?! (Ныддарота йæм
æй.) Зæххардыстæн, уыцы гæххæтт мын куынæ раттай, уæд дыл
æй ныххуыфын кæндзынæн! Кæннод уал фыццаг газеттæм ныф-
фысдзынæн, æвзæрстыты рæстæджы дæ чъизи миты руаджы куыд
фæуæлахиз дæ, уыцы сау хабæрттæ! Æвзарджыты де ’фсымæры
къафемæ куыд хуыдтай æмæ сын лæвар фынгтæ куыд арæзтай,
стæй сæ æндæр хъуыддæгтæй дæр куыд æлхæдтай! Дæ хæстæ-
джыты дæр сæ фæстæгтыл слæууын кодтай, æмæ уыдон æвзар-
джыты ардыдтой иннæ къæндидæтты ныхмæ, цъыфкалæнтæ сыл
кодтой! Зæххардыстæн, суанг телеуынынадмæ дæр схæццæ уы-
дзынæн уыцы хабæрттимæ! О, куыдзы кадмæ куыд æрхаудзæн
дæ ном æгас Ирыстоны! Адæмы фæсайдтай, митæй сын мæсгуы-
тæ фæамадтай! Ныр æнцад сбадтæ дæ къæлæтджыны! Цæй-ма,
фæстаг хатт ма дæ фæрсын, дæттыс уыцы гæххæтт æви нæ?!
Фезмæл, хицау!
Хъæрæби уадзыгæй ахаудта зæххыл.
Ф и ф и (фæзынд æмæ ныцъцъæхахст кодта). Амардта йæ
æнæуынæр дамбацайæ! (Фæаууон фæстæмæ.) Фæди-ис!..
Чысыл фæстæдæр фæдисонхуызæй фæзындысты Зауыр, дыууæ лæппуйы
æмæ чызг, стæй Д ы б ы т т а æмæ X ы 6 ы т т а, кæсынц хицаумæ.
Д ы б ы т т а. Фыдбон ыл акæна! Бынтон æй амардтай, Аксо?!
X ы б ы т т а (хицауæй). Дæдæй фæкæна!
Д ы б ы т т а. Дæдæй кæнынмæ ма йæ æвдæлы, сæрхъæн?!
Рухс ахуыссыд.
Рацыд та цасдæр рæстæг. Хицауы кусæнуат та. Сындæггай æнкъардæй
æрбацæуы Хъæрæби. Æрбацæуы Ф и ф и дæр йæ фæдыл.
Ф и ф и. Куыд æнкъарыс дæхи, Кæрæби Кылцыкоевич?
X ъ æ р æ б и (æрдæгхъæлæсæй). Афтæ... бонæддæдæр кæнын.
Ф и ф и. Адæмы уайдзæфтæ бынтон дæ зæрдæмæ ма ис. Уæз-
зау у сæ уавæр æмæ сæ пырх дæуыл акалынц.
X ъ æ р æ 6 и. Сæ тых мæныл фæлварынц?
Ф и ф и. Æндæр ницы у сæ бон.
Хъæрæби. Æмæ кæд бонæй бонмæ сæ уавæртæ фыддæр
кæнынц, уæд мæныл цы мæгуыры бон ныккодта, кæдмæ мыл
калдзысты сæ пырх?
Фифи. Афтæ мæм кæсы, цыма уымæн никуы уыдзæн кæрон.
278
X ъ æ р æ б и. Ацу дæ бынатмæ, цалынмæ та сæ ничи æрбалæ-
гæрста. Макæй мæм æрбауадз, ам нæ дæн.
Ф и ф и. Гыцци цæра, иу адæймаг дæр йæ къах не ’рбавæр-
дзæн ардæм. (Лæджы уæхскæй сериста æрду, афу йæ кодта
æмсе ацыд.)
X ъ æ р æ б и (иунæгæй). Кæдæм æрбахаудтæн ай? Æррадон-
мæ! Уæвгæ, бæстæ иууылдæр... (йсе кьух ауыгъта.) Цы мæ бай-
йарынц иуæй-иутæ, æмбырд, дам, цæуылнæ саразыс хъæуы цæр-
джытæн. Иу æмбырд дæр нæ! Мæ цæстытыл уайы, уым мæ раз-
мæ цас домæнтæ æрæвæриккой æмдзыхæй! Се ’ппæт зын уавæр-
ты аххосджын дæр ма мæ схониккой. Цæмæн? Кæцæй сын цы
ракъахон? Уæлдæр хицæуттимæ стох кæнон? Дыбыттатæ æмæ
сæ Хыбыттаты охыл фæхæрам кæнон мæхимæ? Кæннод Аксоитæ
æмæ Зауырты охыл? Уæдæ цы хæс дарын иннæтæй дæр? Схъæ-
лæс, дам, дыл кодтам. Цыма мын лæвар радтой сæ хъæлæстæ!
Чысыл æхца бахордтон? Мæ хъуг дæр ма куы ныууæй кодтон.
Мæ цыппар фысы та къафейы... (Йсе сæр хойы.) Цæмæн, цæ?!..
Æмæ уæвгæ та цы сты ныры адæм? Мæнæй домынц алцы, сæхи-
цæй та — ницы! Кæрæдзийæн ницыуал барынц. Давынц кæрæ-
дзийы исбон дæр. Мæнæн та бирæтæ дзурынц, цæмæй районы
милицæйæн хъусын кæнон æппæт фыдракæндты хабæрттæ. Æмæ
мæ фыдгæнджытæ иу талынг къуымæй агæрах кæной? Æхсæв
æнцад хуыссын цæуылнæ хъуамæ уа мæ бон?
Ф и ф и (фæзынд дуаргæроНу мынæг хъæлæсæй). Кæрæби
Кылцыкоевич...
Уый чызгмæ йæ хъус нæ дары, йæхи хъуыдыты ацыд.
Æрбацыдысты та чидæртæ. Ам кæй дæ, уый базыдтой æмæ до-
мынц, цæмæй сæ æрбауадзон. Тынг æхсызгон, дам, нæ хъæуы нæ
хицауы æххуыс. Цы сын зæгъон?
Хъæрæби(хинымæр). Аксойыæртхъирæнтæ...Хурмæ, дам,
ракалдзынæн дæ хабæрттæ. Омæ ракалæд! Æвзæрстыты рæстæ-
джы канд æз æлхæдтон адæмы? Ныр ма худинаг цы у? Фæлæ
нæртон диссаг! Дысон мæм мæ фыны цæмæн фæзынд Темыр?
Йæ хъæлæс абонсарæй мæ хъустыл уайы...
Т е м ы р ы х æ л æ с. Ды зонгæ кæныс, æцæг хицау цавæр у,
уый? Фыццаджыдæр хъуамæ уарза йæ адæмы æмæ сын лæггад
кæна удуæлдайæ, æнæнцой зæрдæимæ, æнгом бæтта адæмы кæ-
рæдзийыл. Уæд се ’хсæн нæ уыдзæн фыдгæнджытæ, нæ уыдзæн
хыл, хъæлæба. Æндæр уыдзысты уæд Дыбыттатæ æмæ Хыбытта-
тæ дæр. О-о! Хорз хицау царды стыр Нау размæ тæры, рухс
фидæнмæ. Æнæмæт хицау та адæмæн стыр знаг у, се стыр фыд-
былыз!
279
X ъ æ р æ 6 и. Нæ, Темыр! Ды раздæры заманты уагыл цæуыс,
ныр та рæстæг бынтон æндæр у. Дæ бæрзоид хъуыдытæн ам бы-
нат нал ис. Мæ бон дæр нæу сæ фæдыл цæуын... Уæвгæ та, чи
зоны, ды раст дæ. Раст!.. Гъе фæлæ... Нæ, нæ! Ницыуал æмба-
рын! Сæмтъеры мæ зонд!
Ф и ф и (мынæг хъæлæсæй та). Кæрæби Кылцыкоевич... ( Чызг
бамбæрста, хицау хъуыдыты арф ксей аныгъуылд, йæ хъус сем
кæй не ’рдардзæн — æмæ йæ къахфындзтыл ацыд фæстæмæ.)
X ъ æ р æ б и (æввахс бацыд йæ бандонмæ æмæ йæм кæсы).
Хицауы къæлæтджын... Сонтгæнæн хос дæ ды. Наркотик! Дæ койæ
дæр æрра куы кæнынц бирæтæ. Æмæ куыннæ! Кæд кæмæндæрты
æхцатæй йедзаг дæ æмæ сæ хъарутæ кæныс æнæкæрон бирæ!
Хъарутæ та сæ хъæуынц æрмæстдæр адæмы стигъынæн. Фæлæ,
мæ къæлæтджын, ды цæмæн разындтæ афтид? Ам иу пайдайы
æфтиаг куы нæй. Нæдæр машинæ дæттынц уæлейæ, нæдæр æн-
дæр исты. Загътон, иннæ хицæуттау æз дæр мæхиуыл схæцдзы-
нæн ацы куысты — æмæ фыдæнхъæл фæдæн. Цæмæн мæ хъуыд-
тæ, мæ къæлæтджын, афтæмæй, цæуыл сæрра дæн?! Фæлидзин
дæ, фæлæ мæ сæрмæ куыд æрхæссон лидзын?! (Сбады къæлæт-
джыны.) Вот так «достиг я высшей власти!» (Сонт худт ныккод-
та.) Анассæнæ! (Æвиппайды йæ худын æрбайсæфт). НæП До-
стиг я высшей кутырьмы! Уырыссагау: я в тупике!
Ф и ф и (фæссценæйы). Фæлæуут-ма, кæдæм лæгæрдут?!
Кæронæй фæзындысты Аксо, Зауыр, дыууæ лæппуйы æмæ
ч ы з г, стæй Д ы б ы т т а æмæ X ы 6 ы т т а. Размæ сæ нæ уадзы Фифи,
йæ къухтæ айвæзта æмæ сæ фæстæмæ тæры.
Ацæут, Кæрæби Кылцыкоевич рынчын у!
А к с о. Мах не’ппæт дæр рынчын стæм! Æгас хъæумæ нал
уадзынц газ — рафтыдтой йæ!
Ф и ф и. Уымæн æмæ æхца нæ фидут!
А к с о. Фидæм, стæм адæймæгтæй йеддæмæ! Уæлейы, дам,
чидæртæ бахордтой уыцы æхцатæ!
Ф и ф и. Æмæ уын Кæрæби Кылцыкоевич цы акæна?!
А к с о. Бадзурæд телефонæй, кæдæм хъæуы, уырдæм! Æрдо-
мæд газ!
Д ы б ы т т а. Нæ хицау ма уæдæ цæмæн у?! Ноджы газ æмæ
электрон тыхы æргътæ уæлæмæ тæрынц æмæ тæрынц. Нæ царм
нын стигъынц, æмæ сыл иу срæйæг нæй!
Хицау та бады уыцы къуырмайæ, уыцы иу ранмæ ныджджих уæвгæйæ,
I цыма адæмы фиппайгæ дæр нæ кæны, уыйау.
X ы б ы т т а. Цæуыл сфыцæм къæбæр?!
Д ы б ы т т а. Стæй райсом ме ’фсымæр йæ фыртæн ус хæссы!
280
X ы б ы т т а. Мæ цæгат та райсом афæдзы хист кæнынц м&
мадæн, æмæ æнæ газæй куыд уыдзысты?!
3 а у ы р. Нæ клубы тыххæй та цы зæгьыс, Кæрæби Кылцы-
коевич? Ницыма бауынаффæ кодтат Олмесханимæ?
Т е м ы р (сербацæуы). Хъæугæрон уыцы бырæттæ дæр уыцы
ран куы сты нырма. Æмбырд дæр куынæ аразыс хъæуы адæмæн.
Цæуылнæ?
X и ц а у фыццагау ницы дзуры, адæммæ кæсгæ дæр нæ кæны.
Д ы б ы т т а. Ай бынтон куы ныкъкъуырма нæ хицау.
X ы б ы т т а. Нал улæфы æви?
Т е м ы р (бахудт). Къуырма?.. Уый иуæй-иу нырыккон хи-
цæутты низ у.
Д ы б ы т т а. Нæ хъæрзын сæм нæ хъуысы, фыдбон сыл
акæна!
X ы б ы т т а. Дæдæй фæкæной нæ тæригъæдæй!
Т е м ы р. Æмæ сæм цы мæсты кæнут? Нæхæдæг сæ нæ равза-
рæм æви? Уæхимæ цæуылнæ мæсты кæнут? Мæнгæн нæ фæ-
зæгъынц: адæмæн сæ хицау цы у, сæхæдæг дæр уый аргь сты.
Д ы б ы т т а. Уæдæ уæд капеччы аргъ дæр нал стæм!
Т е м ы р. Фæрæдийын æмбæлы иу хатт, дыууæ хатты, фæлæ
афтæ арæх цæмæн рæдийæм æвзæрстыты рæстæг мах?
А к с о. Рæдийæм, уымæн æмæ къæндидæттæ балхæнынц адæмы!
Т е м ы р. Æмæ нæхи цæмæн æруадзæм ахæм худинаджы
уавæрмæ?! Цавæрдæр æнаккагæн цæмæн ауæй кæнæм нæхи дзи-
дзайы кило æмæ арахъхъы авгыл?! Куыд аслам систæм!
Д ы б ы т т а. Раст зæгъыс, Темыр! Кæйдæр саргъмæ чи фæ-
хъуызы, уыдоны нæхæдæг сæвæрæм уыцы саргъыл, æмæ нæ хын-
джылæг кæнынц уыйфæстæ!
Т е м ы р. Уымæн æмæ нæхæдæг дæр кæйдæр саргъыл сбадты-
стæм. Нæхи саргъæй асхъиудтам æмæ, цытæ кæнæм, уый хатт
æмбаргæ дæр нал фæкæнæм!
3 а у ы р. Æмæ цæмæй фæстæмæ нæхи саргъыл сбадæм, уый
тыххæй нæ фыццаджыдæр хъæуы æндæр æхсæнадон уагæвæрд
саразын, нывыл чи уа, ахæм.
Т е м ы р. Ай-гъай! Нæ ныры уагæвæрд бирæ хицæуттæн дæр
се ’ппæт хъуыдытæ уайтагъд сæхи къæбицмæ аздахы æмæ дзы
адæм рохуаты аззайынц.
3 а у ы р. Æмæ уæд адæм сæ тыхстæй цыдæр æнахуыр свæй-
йынц. Фыдракæндтæ дæр сарæх вæййынц се ’хсæн.
Ф и ф и (устытæм). Мауал лæбурут кæрæдзимæ алы лыстæг
хъуыддæгты фæдыл. Кæрæдзийæн барут...
X ы б ы т т а. Фехъуыстай, Дыбытта?
281
Д ы б ы т т а. Фехъуыстай йæ ды дæр, Хыбытта? Нæ зын
уавæртæ нын æгъгъæд не сты æви?
Ф и ф и. Кæрæдзийы та ма цæмæн хæрæм?
3 а у ы р. Тох! Тох кæнын хъæуы хуыздæр æхсæнадон уагæ-
вæрдыл. Æмæ уыцы кадджын хæс хъуамæ райсæм нæхимæ мах,
фæсивæд! Саразæм уал æмбырд хъæуы адæмæн, цæмæй æрны-
хас кæнæм семæ нæ риссаг фарстатыл.
Т е м ы р. Саразæм æмæ адæмæн бамбарын кæнæм сæ рæдыд- /
тытæ дæр.
А к с о. Хъусыс, Хъылцыхъоевич?! Дæхи сæ хиз!
Райхъуыст телефоны дзæнгæрæг, æмæ Хъæрæби сисы хæтæл.
Кæйдæр хъæлæс (телефонæй). Арфæ дын кæнын,
Кæрæби Кылцыкоевич! Иннæ хъæуты хицæуттау, дæуæн дæр
уæлдæр хицауады уынаффæмæ гæсгæ дæ мызд зынгæ фæфыл-
дæр — цалдæр мин сомы йыл бафтыд. Радтой дын рог машинæ
дæр! Ныр та уал фæзын бухгалтеримæ, цалдæр мæйæн дын пере-
расчет скодтой, æмæ фондз æмæ ссæдз мин сомы райс.
X ъ æ р æ 6 и (й цæсгом ныррухс). Б-бузныг! (Æрæвæры
хæтæл, фырцинæй йæ хурхыуадындзтæ ахгæдтой æмæ дзуры
хинымæр.) Уал...уал... уал м-м-ми-ны! Ма...ма... м-машинæ дæр?..
Æмæ йæ æниу нæ зыдтон, æппæтæй зынаргъдæр мæ къæлæт-
джын кæй у, мæ куыст нæ фæлæ! Демократи! Сызгъæрин демок-
рати! (Сысты ныфсджынæй æмæ дзуры йæ секретармæ.) Гос-
пожа Фифаина Финафикоевна! Мæ кусæнуаты дуар ахгæндзы-
нæ, мæн æвæстиатæй районы центрмæ цæуын хъæуы. Сидынц
мæм тынг ахсджиаг хъуыддаджы фæдыл! (Ацæуы, йæхицæн дзур-
гæйæ.) Уал... уал... уал!..
Иууылдæр йæ фæдыл кæсгæйæ баззадысты^ кæцæйдæр та райхъуыст
зарæг: «Додой фæкæнат, нæ райгуырæн хæхтæ!..»
Æмбæрзæн
2001 аз
9^^^^^
КЕДÆР САРГЪБÆЛ
Еуактон сатирикон комеди
АРХАЙГУТÆ:
Хъæрæбе — гъæуи бунæттон хеунафæади нæуæг
сæргълæууæг, 43-анздзуд
Ф и ф и — æ секретарь, 19-анздзуд
А к с о — 57-анздзуд
Дибитта — 42-анздзуд
Хибитта —æ синхаг уосæ, 42-анздзуд
Т е м у р — ахургæнæг, 55-анздзуд
3 а у р — 22-анздзуд.
Дууæ лæхъуæни æма кизгæ.
Архайд цæуй Цæгат Иристони гъæутæй еуемæ.
ПРОЛОГ
Гъæуи бунæттон хеунафæади сæргълæууæги косæнуат. Стъол, æ рази къæ-
лæтгин æма дууæ къелай, æ уæле ба телефон, дони графийнæ æма агувзæ.
Æвзурстити фæууæлахез уогæй, X ъ æ р æ 6 е фиццаг бон æрбацудæй æ
кустмæ.
X ъ æ р æ б е. Мæ косæнуат мæнæ!.. Табу хуцауæн, фæууæла-
хез дæн. Иннæ къæндидæттæ дзæгъæли тох кодтонцæ мæ хæццæ.
Гъæуи бунæттон хеунафæади сæргълæууæги къæлæтгин мæнæй
уонæмæ неци хузи æрхаудтайдæ. (Кьселæтгини исбадгсей, сæр-
бæрзондæй.) «Итак, достиг я высшей власти!» Гъæуи медæги!..
Раст цума еци дессаги дзурдтæ мæн туххæй загъта Наполеон!
Æви сæ Сосо—Сталин загъта?.. Цæй, кайфæндуй дæр сæ зæгъæд!
Сæйрагдæр е æй, æма бал, уæлæмæ ци асийнæ цæуй, уой фиццаг
къæпхæнбæл ке ислæудтæн. Нур ме знæгтæ мæ къохи æнцæ —
æвзурстити рæстæги мæ нихмæ ка архайдта, етæ. Фиццаг анз бал
уонæй естихузи райсон мæ маст. (Дуари дæгьæлæй бахуаста
графийни хьур.)
283
Ф и ф и (фæззиндтæй). Игъосун дæмæ, Хъæрæбе.
X ъ æ р æ б е.Фиццагидæр бал «Хъæрæбей» туххæй. Æз нурмæ
адтæн Хъæрæбе, нур ба мин мæ уавæртæ æндæр ном аккаг кæнунцæ.
Ф и ф и. Циуавæр?
Хъæрæбе(<æ ссер бæрзонд исесгæй). Кæрæбе Килцикоевич!
Ф и ф и. Мадта уæд æз ба? Æз дæр гъæуи хецауи секретарæй
райдæдтон косун. Уæдта университети студенткæ дæр исдæн...
Зонис æй, фæсаууонмæ ке бацудтæн.
X ъ æ р æ б е. Растæрдæмæ ниццавта дæ гъуди, Фифи. Дæ
бæрæгбони ном куд хуннуй?
Ф и ф и. Фифаинæ Финафикоевна.
X ъ æ р æ б е. Гъема хуарз, Фифф... (Гæгъæдий сифæ имсе
бадардта.) Мæнæ мин æй ами рафинсай. Æндæра си берæ «фи-
фи» кæнун гъæуй æма ме ’взаг мæ коммæ кунæма бакæса.
Ф и ф и. Табуафси. (Рафинста.) /
X ъ æ р æ б е. Гъома мадта куд?! Нæхуæдтæ нæхецæн аргъ
кунæ кæнæн, уæд нин ка гъæуама кæна аргъ? Тæккæ райдайæни
адæми цæсти нæхе куд исæвæрæн, уотæ уодзæнæй кæронмæ дæр.
Ф и ф и. Уобæл ци дзубанди ес, Кæрæбе Килцикоевич!
X ъ æ р æ б е. Цæмæн дæмæ фæдздзурдтон, цæ ? Гъо! Аци бон
мæмæ адæмæй макема æрбауадзæ.
Ф и ф и. Е дин мæ бæгъдауæн, Кæрæбе Килцикоевич. Нана
цæра, биндзæ дæр дæмæ не ’рбатæхдзæнæй.
X ъ æ р æ б е . Мæ кусти пълантæ финсун.
Ф и ф и. Рагацау мæ цæститæбæл уайуй, куд егъау уодзæнæн-
цæ еци пълантæ! Гъæйдæ, нæбал дæ хъор кæнун, гьæу æнгьæл
кæсуй дæ берæ хуарз гъуддæгтæмæ. (Æ усхъæй ин æриста, севеп-
пайди ке рауидта, уæхæн къæм, райфу кодта æма рандæй.)
X ъ æ р æ б е (еунсегæй). Æрфинсон бал, тæккæ ахсгиагдæр ци
æй, уой: ме ’знæгти номхигъд. Аккалати Аксо æма æ гьæла фурт
Муртаз, уæдта Зурати Заур æма иннетæ... (Финсуй.)
Рохс фæххустæй.
СÆЙРАГАРХАЙД
Рацудæй цæйбæрцæдæр рæстæг„
Е дæр уоми. Æрбацæуй X ъ æ р æ 6 е, стъоли уæлгъос исбадуй æма бабæй
финсуй цидæртæ.
Аксо (æрбацудæй). Байрайай, Хъæрæбе.
X ъ æ р æ б е. Кæрæбе Килцикоевич!
А к с о (фсессах сей). Килцикоевич? Фæууæд уотæ дæр...Кæ-
рæбе Килцикоевич, æнæ рохсæй кæдмæ бадæн? Нур æртиккаг
284
бон... Зонис æй, думгæ телтæ раскъудта. Дæ фарнæ берæ уæд,
æдосæ талинги нæбал лæдæрдтæн, нæ силтæй мæ уосæ кæци ад-
тæй. Минкъийтæбæл мæ киндзæмæ нæ бавналдтон.
X ъ æ р æ б е (баходгсей, селхискъæ загъдæй). Никки ба, æвæ-
дзи, и хъæбæрæй дæр барæгъæд дæ.
А к с о. Уæхæн хабар дæр си адтæй æнæмæнгæ. Æма уæхæн
уавæрти рохс уæлдай хъæбæрдæр гъæуй.
X ъ æ р æ б е. Ай-гъай, æндæра дæ киндзи дæ уоси хæццæ ку
фæййевддзаг кæнай, уæд аллайаг нæ кæнис, Аксо?
А к с о. Уæдта нæ синхæгтæмæ сæйгæ зæрæндтæ ес, кæмæ ба
нæуæг игурдтитæ. Мадта скъоладзаути дæр уроктæмæ сæхе цæт-
тæ кæнун куд нæ гъæуй? Нæ уазалгæнæнтæй ба гъаргæнæнтæ
рауадæй. Цубурдзурдæй, æнæ рохсæй исуолæфæн нæййес, дæхуæ-
дæг æй зонис, Хъилцихъоевич...
X ъ æ р æ б е. Кæрæбе Килцикоевич! «Хъ»-ти сæр си нецæмæн
гъæуй, Аксо!
А к с о. Гъома ку неци зæгъун, аррæбий. Ду гъуддаг фæййара-
зæ, æндæра еу «хъ» дæр мабал байзайæд дамугъати æхсæн. Дæуæй
кæнгæ ’нцæ нæ гъуддæгтæ, де ’хæс æй...
X ъ æ р æ б е (фæттузмæг æй). Ме ’хæс æй, зæгъис?! (Æнæ-
бари худт бакодта.) Цума мин приказ кæнис, уой хузæн æнцæ
дæ дзубандитæ, Аксо.
А к с о. Аррæбий, цæмæн?..
X ъ æ р æ б е (дзурд райсгæй). Уогæ раст дзорис. Æз рохси
телти монтер нæ дæн, æз хецау дæн, фал уæддæр ме ’хæс æй, ай-
гъай... Нæхе гъæуи еу монтер дæр нæййес, æма райони центрмæ
бадзордзæнæн телефонæй, кæд есге æрбарветионцæ.
А к с о. Уæдта иннæ гъæунгтæй игъаугидæр нæ кърантти дон
нæбал цæуй. Нур дуккаг бон æнæхснадæй къæбæр хуæрæн, æнæх-
снадæй кæрæдземæн салан дæттæн.
X ъ æ р æ б е. Æма дони гъуддæгтæбæл Дзамбот ку дæттуй
дзуапп, уæд цæмæннæ ести архайуй?
А к с о. Неци уоййасæбæл æ гъос даруй. И хъæбæрæй рахупп
кæнуй мæхе хузæн æма...
X ъ æ р æ б е. Мадта имæ фæдздзордзæнæн.
А к с о. Байархайæ, хецау, байархайæ... Уæдта гъæугæрон еци
зæнхи гæбазæ мæ фурт Муртазбæл закъонæй нæма федар кæнис?
Æртæ боней размæ дин уой туххæй ку дзурдтон гъæунги. Аррæ-
бий, мæ фурт æ бийнойнаги хæццæ мæнæй рахецæнуйнаг æй.
X ъ æ р æ 6 е. Гъо, фал кунæма рахецæн æй.
А к с о. Исон дæмæ æрбацæудзæнæй æхуæдæг æма имæ байгъос-
дзæнæ. Цæй. (Рандæй.)
X ъ æ р æ б е (еунæгæй). Неке имæ кæсуй?! Цума хецау е æй,
285
æз нæ фал! Байхæстæ мин кодта!.. Еу монтер дæр дин нæ баагор-
дзæнæн, Аксохан! Æвæдзи, æнгъæл дæ, æвзурстити рæстæги дæ
мурчъепп фурти хæццæ мæ нихмæ куд архайдтайтæ, уой нæ зо-
нун! Дæ фун дæ фæссайдта! Мах гъæунги ес рохс, сумах ба та-
линги уæ сæртæ сæттетæ, уæ киндзити æййевддзаг кæнетæ уæ
уостити хæццæ! Уæ сувæллæнттæ дæр мабал исахур кæнæнтæ сæ
уроктæ! Хути цардæй цæретæ уе ’нæхсад цæсгæнттæ æма къохти
хæццæ! Сауæнгæ æгас гъæунги цæргутæн дæр нæ фæттæрегъæд
кæндзæнæн, нæ! Дзорæнтæ, цидæриддæр сæ фæндуй, уой! Ци ма
мин ракæндзæнæнцæ? Цуппар анзей дæргъи федар æй мæ бунат.
Иннæ æвзурстити уæнгæ. Уойфæсте бабæй сæ æрсайдзæнæн мæ-
хемæ, фæстаг анз. Нур ба бал... Гм! Аксой æ фуртæн дæр зæнхи
хай æргъудæй! Хезæд! Цума Хангерий нæма æрхумæ кодта гъæу-
гæрон еци зæнхи гæбазæ? Батагъд кæнæ, зæгъгæ, ин ку загътон,
цæмæй Аксоети хай ма фæууа.
Д и б и т т а (фсеззиндтсей мæстгунæй). Хъæрæбе!..
X ъ æ р æ б е (дзурд райсгæй). Килцикоевич!
Д и 6 и т т а. Е ба ма циуавæр Килцикоевич æй?! Хъæрæбейæй
мæ нæ балæдæрдтæ?!
X ъ æ р æ б е. Ци хабар æй, Дибитта, еци тæвдæй мæмæ ку
’рбахъæрдтæ!
Дибитта. Ци хабар ма дæ гъæуй, уæдæйти уæртæ гъæунги
тог ку никкалдæй, уæд?!
X ъ æ р æ б е. Циуавæр тог?!
Д и б и т т а. Мæ синхаг Хибиттай тогдзух дзæргъæ мæ хъази
бæдæлттæй цалдæр ранихъуардта. Æзинæ ба æндаг синхи кæ-
мæндæр бакодта уæхæн миуæ! Уæдта, дан, кедæр сувæллонмæ
дæр фæллæбурдта! Цал хатти дзорун Хибиттайæн, дæ дзæргъæ
де скъæтæй æндæмæ ма уадзæ, зæгъгæ! Никки ба æ минкъий сау
гъоги куддæр æгъдауæй ниййардудта — -æма е алли сæумæ дæр
мæ тæккæ дуармæ æрбацæуй, æ листæг фæстагæй си уæхæн егъау
кæрæ æрæвæруй! Раст Хъазибеги хонхи асæ!
X ъ æ р æ б е. Уанцон нæ ’й! Хибитта æ гъогæн уæхæн миуæ
куд æгъдауæй байхæс кодтайдæ?
Д и б и т т а. Радриссир æй кодта, æвæдзи, церки куд фæууй,
уотæ, фудбон ибæл ракæна. Æвæстеуатæй æ гъуддагмæ æркæсун
гъæуй, Хъæрæбе...
Хибитта (фæззингæй). Нæ, е ниххатир кæнуйнаг гъуддаг
нæй! (Дибиттамæ.) Ами ку дæ, арауйнаг! (Хецаумæ.) Мæ дзæ-
хæрадонæмæ æ дууæ устур уæси баскъардта, æма ’й сæрдасæ-
нау радастонцæ, нецибал си фæууагътонцæ! Ци берæ фæффудæ-
бонæ кодтон мæ дæс татхаебæл, куд дзæбæх равзурстæнцæ —
нур сæ еци дууæ уæси уотæ зæрдиагæй ранихъуардтонцæ æма
286
исæзманстонцæ, раст цума уæртæ се ’дзæсгон хецауи фæдзæхст
банхæст кодтонцæ!
Д и б и т т а. Мæ хъази бæдæлттæ ци дзæргъæ ранихъуардта,
е ба ке фæдзæхст банхæст кодта?!
X и 6 и т т а. Дæ уæситæ мæ ци базæран кодтонцæ, уой рази
дæ хъази бæдæлттæ ци ’нцæ?! (Хецаумæ.) Хъæрæбе, Дибитта
мин æхцайæй бафедæд, ци мæ базæран кодта, уой аргъ!
Д и б и т т а. Фиццаг бал мин ду бафедæ мæ хъæзти аргъ!
Уæдта алли сæумæ ба дæ гъог мæ дуармæ!.. (Хецаумæ.) Устур
стърафи аккаг æй, Хъæрæбе!
Хибитта. Мæ гъоги дæмæ æз нæ барветун, æхуæдæг хуарз
зонуй, æхе æй кæми раревæд кæнун фæгъгъæуй, уой!
Д и б и т т а. Мадта дæмæ æз дæр мæ уæсити нæ барвистон!
Сæхуæдтæ хуарз зонунцæ, кумæ сæ бацæун гъудæй, уой!
X и б и т т а. Барвистай, арауйнаг!
Д и б и т т а. Ма рæйæ, бæласæбæл æрауиндзуйнаг!
X и б и т т а. Æрауиндзуйнаг дæр ма æз дæн?!
Д и б и т т а. Бæгудæр!
Дууæ уоси кæрæдзей дзиккотæмæ балæбурдтонцæ æма кæрæдзей
къæхтæй нæмунцæ.
X ъ æ р æ б е (стъол тумбулкъохæй ниццавта). Банцаетæ!
Ф и ф и (фæззиндтæй). Цитæ кæнетæ, ходуйнаг уин нæ’й?!
Хъæрæбе исистадæй, къæразæмæ бацудæй æма æндæмæ кæмæдæр амонуй
къохæй, тагьддæр рауаетæ, зæгъгæ. Фæззиндтæнцæ дууæ лæхъуæни
æма уостити тухамæлттæй рахецæн кодтонцæ кæрæдземæй, хуæцунцæ сæбæл.
X и б и т т а. Дæ уæсити хузæн æдзæсгон æма зудæгæнагæ дæ
дæхуæдæг дæр! Адæми дзæхæрадæнттæй давис! Фарæ æхсæви-
гон мæ хъæдорæ ниттудтай! Мæ кæркитæй ба цалдæр дæ тургъæ-
мæ бацудæй, æма сæ нивгарстай! Давæг!
Д и б и т т а. Мæнгæдтæ дзорис! Дзæгъæли дæ нæ ниууагъта
дæ лæг дæр! Уомæн æма хæтагæ силæ дæ!
X и б и т т а. Æз дæн хæтагæ?! Æма дæ кæстæр сувæллони
фидæ дæхе лæг ке нæ ’й, уой нæ гъолон гъог дæр ку зонуй!
X ъ æ р æ б е (лæхъуæнтæмæ). Рандæ сæ кæнетæ ардигæй!
Ф и ф и. Æма рахъудти уонцæ!
Лæхъуæнтæ тухамæлттæй рандæдуар кодтонцæ уостити.
Уодхæсгутæ! Нана цæра, къæхтæй уотæ нæмгæ нæма фæууидтон!
X ъ æ р æ 6 е. Арф къахди ниххауонцæ!
Ф и ф и. Бафедаун сæ кодтайсæ, Кæрæбе Килцикоевич.
X ъ æ р æ 6 е. Цæмæн? Ци кæнунцæ, е сæхе барæ ’й, мæн ци
гъуддаг ес?
287
Ф и ф и (бахудтсей). Бахатир кæнæ, хецау ке дæ, уой туххæй
уотæ загътон. Хецау, дан, адæми хестæр æй, сæ зундамонæг.
X ъ æ р æ 6 е (зæрдихудтæй). Фифаинæ Ффи...нафик-оевнæ!
Еци гъуди уартæ советтон доги райгурдæй, адæми сæргъи дикта-
тортæ ку лæудтæнцæ, уæд. Нур ба демократий рæстæг æй — гъо-
ма, ке ци фæндуй, уой кæнуй. Сугъзæрийнæ рæстæг! Фал мæн ба
уæддæр адæм æнцад нæ уадзунцæ. Куддæр сæ уавæртæй истух-
сунцæ, уотæ... Ку рохси телтæ, ку сæ дони гъуддæгтæ...
Ф и ф и. Аксо еци гьуддаги фæдбæл дæумæ ку ’рбацудæй,
уæд Заур ба рохси телтæ рæвдзæ кодта. Уой размæ ба дон дæр
рауагъта еци гъæунгæмæ.
X ъ æ р æ б е (мæстгунæй). Алцæмæ куд арæхсуй!..
Ф и ф и. Хъæбæр сæрæн игурд æй. Заури хузæнттæ нæмæ
фулдæр ку уайдæ, уæд дин косун æнцондæр уайдæ, Кæрæбе Кил-
цикоевич. (Лсеги реуæй бабæй æриста къæм, рафу æй кодта
æма рандæй.)
X ъ æ р æ б е (еунæгæй). Цума ци гьуддаг адтæй Заури рохс
исрæвдзæ кæнунмæ дæр æма дон рауадзунмæ дæр?! Алли рауæн
æ фий ци тъунсуй? Мæхе барæ цæмæннæ ниууадзуй гъæуи цæр-
гути?! Сæ хецау æз ку дæн! Айдагъ æвзурстити рæстæги нæ —
нур дæр мæ нихмæ ке архайуй, е бæрæг æй... Гъæуи адæм мин
æнадæй æнадæдæр кæнунцæ, уомæн æма ме ’знæгтæ се ’хсæн
цæрунцæ. Заур æма Аксой хузæнттæ...
Т е м у р (æрбацæуй). Æнгъезуй дæмæ бацæун, Кæрæбе Кил-
цикоевич?
X ъ æ р æ б е. Табуафси, табуафси, Темур Тепсарикоевич!
(Исбадуй æ къæлæтгини.)
Т е м у р. Мæнмæ Темурæй дзорæ.
X ъ æ р æ б е. Ахургæнæг дæ...
Т е м у р. Æз дигорон лæг дæн, дигоронау дзорун дæ хæццæ.
X ъ æ р æ б е (фæгъгъигæ ин æй Темури æлхискъæ загъд).
Дигорон лæг?.. (Фæццурд æй.) Исбадæ, дæ хуарзæнхæй.
Т е м у р (къелабæл исбадгæй). Зонис æй, мах гъæугæрон ке
цæрæн. Æма алли бон ци нивтæ уинун, етæ мæ таси æфтаунцæ.
X ъ æ р æ б е. Гъома?
Т е м у р. Адæм сæ бугътæ ласунцæ гьæугæрон будурмæ. Хæ-
дзæрттæмæ сæ уотæ хæстæг калун райдæдтонцæ, æма тæссаг æй,
æфтуйгæ незтæ ку исарæх уонцæ, гъæугæрон ка цæруй, уони
æхсæн. Саскъитæ æма иннæ уæхæн хъилматæй байдзаг æй бу-
дур. Æмбуд бугътæй уæхæн лæгъуз тæф кæлуй!.. Гъæунгтæ дæр
цъумур æнцæ. Æвæстеуатæй адæмæн исаразун гъæуй æмбурд,
цæмæй лæмбунæгæй æрдзубанди кæнæн сæ хæццæ ду дæр æма
мах дæр, ахургæнгутæй зæгъун. Уæдта иссерун гъæуй ести фæ-
288
рæзнæ еци бугътæ есгумæ идарддæр бæрæг рауæнмæ фæлласунæн.
X ъ æ р æ б е. Бульдозер гьæуй уомæн, уæдта хумæтæги трак-
тортæ.
Т е м у р. Иннемæй ба... Гъæуи медæгæ исарæх æнцæ фонси
дæвдтитæ. Уæдта расуггæнгутæ куд исарæх æнцæ, е ба? Мадта
наркоманти нимæдзæ дæр фулдæр кæнуй.
X ъ æ р æ 6 е. Еугур еци гъуддæгти мæнæй ци кæнгæ æй,
Темур?
Т е м у р. Адæми ’хсæн тухгин профилактикон куст рапарахат
кæнун гъæуй, Кæрæбе Килцикоевич. Рæстæг уæззау æй — æнцад
бадæн нæййес. (Исистадæй.) Гъæйдæ, бантæсæд дин.
X ъ æ р æ б е (исистгæй, иидæнгъæлæсæй). Ар... фæгонд уо.
Темур рандæй.
Е дин гъуддæгтæ!.. (Фсестсемæ æруагъта æхе æ къселсетгини
нифссастæй.) Ци берæ цидæртæ фæннимадта! Гæр, етæ еугурæй
дæр мæнæн кæнгæ ’нцæ? Расуггæнгутæ, давгутæ, æфтуйгæ нез-
тæ, наркомантæ, цъумур гъæунгтæ... А ихæлд дуйнеййи еугур
фидбилизтæ мæ бæрзæйбæл æрæвæрунмæ ку гъавунцæ! Бæрæг
æй, аци Темур дæр æвзурстити рæстæги мæ нихмæ ке архайдта.
Æрдомдта ми!
Æвеппайди фæззиндтæнцæ дууæ лæхъуæни, сæ еуей къохи,
рæуæг эстрадон музыкæ кæмæй игъусуй, уæхæн минкъий магнитофон —
лæхъуæнтæ кафунмæ фæцæнцæ.
X ъ æ р æ б е (исгъæр кодта мæстгунсей). Ци хабар æй а?!
Лæхъуæнтæ сæ кафуни кой кæнунцæ. Фæстæдæр музыкæ раскъудæй,
фæцæй кафт дæр. Фал уайсахат райгъустæй ирон фæндури цагъд,
æма фæззиндтæнцæ к и з г æ разкъæрдтити, уæдта 3 а у р
цохъай — уæздан хонгæ кафт кæнунцæ.
X ъ æ р æ б е (сеппунфсестаг нсебал бауорседта æхе, исиста-
дæй, бацудæй лæхъусенмсе æма ии рафтудта æ магнитофон —
банцадæй кафт), Мæ косæнуатæй клуб ци исаразтайтæ, Заур?
Ци уæ гъæуй?!
3 а у р. Мæстгун ма кæнай, Хъæрæбе...
X ъ æ р æ б е. Килцикоевич! Кæрæбе Килцикоевич!
3 а у р. Нæ кæфтитæй дæ зæрдæ фæффæлмæн кæнунмæ гъав-
тан, цæмæй уæддæр ду, нæ нури хецау, дæ гъос æрдарай нæ
клубмæ æма ’й искосун кæнай. Æ хецау Олмесхан æй игон дæр
нæ бакæнуй. Æма уотемæй фæсевæд изæригæнтти ци фæккæнон-
цæ сæхе? Кæми кафæн, кæми зарæн, кæми бадæн?
X ъ æ р æ б е. Ци ин ракæнон? Силгоймагæн цал сувæллони
ес, уой ку зонетæ. Æ кустæй æй ку исесун кæнон, уæд сæ цæмæй
дардзæнæй æнæ лæгæй?
19 Хæмыцаты Цæрай
289
3 а у р. Æма клуб айдагъ улупа есунæн æй? Хехъæппæресадон
къуæрттæ цæмæннæ косун кæнуй?
X ъ æ р æ б е. Гъенур æй еци къуæрттæмæ евдæлуй æ сувæл-
лæнттæй? Цæй, æнæ еци хехъæппæресадæй нин хуарз цард ку
уайдæ. Цæбæл кафæн æма зарæн аци тухст рæстæги?
3 а у р. Цитæ дзорис, Кæрæбе Килцикоевич? Аци тухст рæс-
тæги хъæбæрдæр гъæунцæ кæфтитæ дæр æма зартæ дæр. Цубур
дзубандиæй, фæсевæд домунцæ, цæмæй аци гъуддагмæ лæмбу-
нæг æркæсай. Де ’хæс æй, гъæуи хецау.
X ъ æ р æ б е. Ду дæр, ме ’хæс æй, зæгъис? Раст æй е. Фал ме
’хæстæ цæйбæрцæ ’нцæ, уой зонгæ кæнис? Кæрон син нæбал ес!
3 а у р. Æмадта куд æнгъæл адтæ? Æвзурстити агъоммæ нин
алцæмæй дæр зæрдитæ ку ивардтай.
X ъ æ р æ б е. Æвзурстити агъоммæ еугур къæндидæттæ дæр
зæрдитæ февæрунцæ — уæхæн иссæй нæ фæткæ! Фал си уойфæс-
те æ дзурд ка банхæст кæнуй? Сæ равналæнтæ син нæ амонунцæ.
Ци æй мæн бон дæр?
3 а у р. Дæ бон фезмæлун ци гьуддæгти æй, уоми уæддæр
гъæуама архайай.
X ъ æ р æ б е. Зæгъæн, циуавæр гъуддæгти?
3 а у р. Еуæхсæвæ нæ синхæгти гъог се скъæтæй кадæр ке
фæттардта, уой нæ базудтай?
X ъ æ р æ б е. Базудтон æй. Æма син ци ракæнон?
3 а у р. Райони милицæн фегъосун кодтай хабар?
X ъ æ р æ 6 е. Ай-гъайдæр!
3 а у р. Ма сайæ, Кæрæбе Килцикоевич, æз дзубанди кодтон
милици хæццæ.
X ъ æ р æ б е. Ду?.. (Æлхискъсе загъдæй.) Алли рауæн дæр
куд фæззиннис уогæ! Адæми еугур гъуддæгтæ ду ку аразис!
3 а у р. Мадта сæмæ æндæр ка фæккæса, е ку нæййес.
X ъ æ р æ 6 е. Гъема де ’нхус берæ уæд! Архайæ! Ка ’й зонуй,
иннæ æвзурстити дæ адæм равзаронцæ мæ бунатмæ. Уæдмæ уни-
верситет дæр каст фæууодзæнæ фæсаууонмæ. Куд идардмæ уинис
уогæ ба! Зундгин лæхъуæн дæ!
3 а у р (рамæстгун сей). Кæрæбе Килцикоевич! Еуæй-еу хе-
цæутти цихузæнæй уинун, уотемæй мæмæ хецауи бунат ходуйна-
ги бунат кæсун райдæдта. Ма ми тæрсæ, ду æма имæ дæу хузæнт-
тæ ци нисанæн бурстайтæ, е некæд исуодзæнæй мæн нисан!
X ъ æ р æ б е ((рурмæстæй). Заур!..
Д и б и т т а (тузмæгæй фæззиндтæй). Милицæмæ нæма
бадзурдтай, хецау?! Цæмæннæ фæлласун кæнис Хибиттай?! Æ
хæдЗари ма ку æй уæртæ!
Хъæрæбе. Æмауæдуæдууейдæрфæлласунгьæуй, Дибитта.
Д и б и т т а. Мæн ба цæмæн/! Дæ цæстити рази мæ куд дæрæн
290
кодта, уой нæ фæууидтай?! Никки ба мæбæл минкъий цъифка-
лæнтæ фæккодта?!
X ъ æ р æ б е. Дæу цъифкалæнтæ минкъийдæр адтæнцæ?
Д и б и т т а. Мадта?!
X ъ æ р æ б е. Уæдта æй ду минкъийдæр дæрæн кодтай?
Д и б и т т а. Мадта?!
Хъæрæбе. Е дæумæ уотæ кæсуй!
Д и б и т т а (фæммæстгуи æй). Нæ фал æма дæ хæстæг æй
Хибиттай зулунфий æма ’й нæ гъигæдарис!
X ъ æ р æ б е. Рандæуо, Дибитта, исфæлмæстæн ди!
Дибитта. Е мæнæй?! (Æ суйни сæртæбæл ниххусестæй.)
Æрбайгъосай, Хъæрæбе!..
X ъ æ р æ б е (дзурд райсгæй). Килцикоевич?
Д и б и т т а. Дæхе мин ци схъилцихъоевич кодтай?! Уæртæ
еци къæлæтгини дæ фæстаг ку æрæвардтай, уæд «вич»-æй ку ра-
гæпп кодтай! Де ’хæстæ лæдæргæ дæр кунæ кæнис, уæд ци ’рба-
бурдтæ ардæмæ?! Кедæр саргъбæл ци сбадтæ?! Мæлæти ахур-
гонд мин дæ?! Кæмидæр фонси дохтурбæл цалдæр мæйи раахур
кодтай! Уогæ ба хецауи къæлæтгинмæ ци урутæ æма хæпситæ нæ
бурунцæ!
X ъ æ р æ 6 е (лæхъуæнтæмæ). Рандæдуар æй кæнетæ!
Д и б и т т а. Ардигæй рандæкæнуйнаг ду дæ, Хъилцихъой
хъал «вич!» Уотæ мин гъæуй, дæубæл ка исгъæлæс кодта!
X и б и т т а (æрбацæуй къулух-къулухæй). Уауу, дæдæй!
Милицæмæ нæма бадзурдтай, хецау?! Цæмæннæ фæлласун кæ-
нис Дибиттай?!
X ъ æ р æ б е. Дæу гъæуагæ ма адтæн!
Ф и ф и æ сæр æрбадардта дуарæй æма фæййаууон æй фæстæмæ.
X и б и т т а. Мæ уæраг мин ку ниссаста, дæдæй фæккæна!
Уæдта æ цъифкалæнтæ... Никки мæ дзæхæрадонæ!..
Д и б и т т а. Дæ дзæхæрадонæй мæ уæситæ уотæ берæ нæ
нимпурстонцæ! Биндзæй пил ци исаразтай?! Дæ тогдзух дзæр-
гъæ!..
X и б и т т а. Ма ибæл æууæндæ, хецау! Мæ дзæргъæ æ хъази
бæдæлттæй æдеугур дууæ ранихъуардта, æма а бæстæ æ сæрбæл
исиста!
X ъ æ р æ 6 е. Рандæуо ду дæр æма æндегæй кæнйе дæ гъа-
рæнгитæ, мæ гъостæ уи фæрристæнцæ!
X и б и т т а. Нæ фал æма дæ хæстæг æй Дибитта æма ’й нæ
гъигæдарис! Дæ хæстæгутæн нæ хуæдмæл куй фæлдист фæууæд,
дæубæл мæ ка исгъæлæс кæнун кодта! Æз нуртæккæ тæрхондо-
нæмæ хæссун мæ гъаст! Уæ дууебæл дæр мæнæ!
291
Д и б и т т а (æвеппайди исгъсерзтсей е дæр). Уæу, дæдæдæй!
(Æ уæрагбæл фæххуæцгæй, кьулухæй дууæ санкъехи ракодта.)
Мæхе нихъхъæбæр кодтон, æндæра мæ уæраг хъæбæр уæззау
цæф æй, фудбон ракæна æ ниццæвæгбæл уæртæ! Нуртæкки тæр-
хондонæмæ хæссун æз дæр мæ гъаст!
X и б и т т а. Бахæссæ сæмæ ’й, æз ба дин уоми дæ пакъу
дзæбæх искалон!
Д и б и т т а. Нæ фал æма дин æй æз искалдзæнæн!
X ъ æ р æ б е. Рандæ сæ кæнетæ, цалдæнмæ бабæй нæ фæгъ-
гъæбесæй æнцæ! (Æ сæр разилдæй æма къæлæтгинбæл æрхауд-
тæй.)
3 а у р (фæттарстæй ин). Хъæрæбе! Хъæрæбе! (Райста
дони агувзæ æма хецауи сæрбæл уæлæмæ исхцæстæй.) Исхупп
кæнай, Кæрæбе Килцикоевич. (Дон ин даруй.)
X и б и т т а. Лæги уой уæнгæ искæнæ, арауйнаг!
Д и б и т т а. Нæ фал æма ’й ду искодтай уой уæнгæ æма ма
дзорун æндеуис, бæласæбæл æрауиндзуйнаг!
3 а у р. Нигъгъос уотæ æма фесæфетæ ардигæй!
X и б и т т а. Фæккæсай бабæй нуртæккæ дæхемæ! Æз дæ мæ
еунæг къахбæл дæр ниппурхæ кæндзæнæн! (Къулух-къулухæй
имæ фæццæуй, æ оустæ фæлдахгæй.)
Ф и ф и (фæззиндтæй фæдесонæй). Дибитта æма Хибитта,
уæ цæуæт кæрæдзей хæдзæрттæбæл арт бандзарстонцæ!
X и б и т т а. Ци, дан?! Арт дæр ма?! (Фендæдуар æй æнæкъу-
лухæй.)
Д и б и т т а. Ниццæгъддзæнæн сæ! (Фæййаууон æй е дæр
æнæкъулухæй.)
Ф и ф и. Ци кæнуй Кæрæбе Килцикоевич?
Хъæрæбе уæлæмæ исхуæцуй æ сæрбæл.
3 а у р. Неци кæнуй...
X ъ æ р æ б е. Рандæнцæ?
3 а у р. Рахъудти æнцæ. (Кизгæмæ.) Фифи, æцæгæй бандзар-
стонцæ сæ хæдзæрттæбæл арт?
Ф и ф и (ниххудтæй). Нæ. Еци дууæ берæгьи ами ку рауид-
тон, уæд загътон, нуртæкки бабæй сæ кæрæдзей дзиккотæмæ ба-
лæбордзæнæнцæ, æма сæ цæуæтæн барæй сæ бугътæбæл арт бан-
дзарун кодтон, цæмæй си хъуæцæ уæлæмæ иссудайдæ. Уæртæ
къæразæй ракæсай.
X ъ æ р æ б е. Цотæ, мæхе барæ мæ еуминкъий бауадзетæ.
3 а у р. Мадта нин клуби туххæй бæлвурдæй нецима зæгъис,
Кæрæбе Килцикоевич? Олмесхан нин æ дæгъæлтæ уæддæр рат-
тæд, æма нæхуæдтæ архайдзинан. Нæ нæмæ сæ дæттуй.
292
X ъ æ р æ б е. Цотæ бал.
Ф и ф и. ИсолæÆун æй бауадзетæ, Заур.
3 а у р (йе ’моæлттæмæ). Цæуæн бал мадта. Мæхуæдæг
бабæй имæ æрбауайдзæнæн. (Рандæй сæ хæццæ.)
Ф и ф и. Æрсабур уо, Кæрæбе Килцикоевич.
X ъ æ р æ б е (сабур гьæлæси уагæй, еци еу рауæнмæ ниссæц-
цæ уогæй). Цæмæн мæмæ æрбауагътай Дибитта æма Хибиттай?
Ф и ф и. Ами нæ фæдтæн еци цæстифæнникъулди. Уæртæ
туканмæ бауадтæн.
X ъ æ р æ б е. Куд ниууагътай дæ пост? Уæдта дæ бунати ку
фæууис, уæддæр мæмæ кети не ’рбауадзис!
Ф и ф и. Æрбатомар кæнунцæ æдзæсгонæй, æма син ци ракæнон?
X ъ æ р æ б е. Нæ, ду Фифаинæ Финафикоевнæ нæ дæ — ду
уотид Фифи дæ.
Ф и ф и (фæббостæй). Е ба дин фæстаг хабæрттæ Би-би-
ссиæй! Мадта сæ хæццæ гъæбесæй истох кæнон? Нана цæра, ду
ма мин боксери къохæрходтæ дæр балхæнун кæндзæнæ, Кæрæбе
Килцикоевич.
X ъ æ р æ б е. Æма ци кæнуй? Нури адæми хæццæ гъæуй...
А к с о (фæззиндтæйрасуг æмамæстгунæк). Бахатир кæнетæ!..
Ф и ф и. Ци ма ди феронх æй, Аксо?! Дæхе ци ’рбарæгъæд
кодтай æма ци ’рбамедæг дæ еци хузæнæй?! Уæхæнтти хæццæ
гъæбесæй тох кæнæ марауадзæ!
А к с о. Дæ хæццæ гъæбесæй? Гъома дæ рауай мæ гъæбеси
æнгон æрбакæнон.
Фифи. Уæдмæ дæ арахъæй идзаг губунбæл фæххуæцæ! Цо
рандæуо!
Аксо (æнхьерæнгæнгæй). Ци, уой зонис, Фуфу?!
Ф и ф и. Фуфу нæ, фал Фифаинæ Финафикоевнæ!
А к с о. Жллæх, æллæх\ Ду дæр дæ фиди номмæ ку бавналд-
тай, сикъритар!
Хецау никъкъурма кодта æхе, еци еу рауæнмæ бабæй ниссæццæ уогæй.
Ф и ф и. Кæрæбе Килцикоевич нæфæразгæ æй æма ’й æхе
барæ бауадзæ.
А к с о. Берæ ’й нæ багъигæдардзæнæн, æ хæццæ мæмæ цубур
дзубанди ес. Цо, нæхе барæ нæ бауадзæ.
Ф и ф и . Æз некумæ цæун! Дæхуæдæг рандæуо, Аксо!
А к с о. Аррæбий, куд гурмухъ æвзагæй дзорис мæ хæццæ?!
Цæйбæрцæ хестæр дин дæн?!
Ф и ф и. Расуг лæг хестæри номи аккаг нæй!
А к с о. Уæ, ма кæнæ дин зæгъун, Финафикоевич! (Æ дзип-
пæй исиста дамбаца.)
293
Кизгæ фæцъцъæхахст кодта æма фендæдуар æй.
Гъеуотæ хуæздæр æй, Фуфухан! (Хецаумæ.) Хъилцихъоевич,
гъæугæрон еци зæнхи гæбазæбæл æз ку дзурдтон, уæд æй Ханге-
рийæн цæмæн равардтай? Хумæ ’й кæнуй гъæйттæй! Минкъий-
тæбæл кæрæдзей нæ фæннадтан. Кæрæдзебæл нæ цæмæн арда-
уис, паддзах?! Цума дин Хангерий цæмæй балхæдта дæ аслан
зæрдæ? Æма фæууæд уотæ! Аци гъуддаг дин ниххатир кæндзæ-
нæн, кæд мæ иннæ курдиадæ банхæст кæндзæнæ, æрмæстдæр
уæд. Гъома, цæмæй пенси есун райдайон, уой туххæй ма мæ æртæ
анзи рацæрун гъæуй æма, зæгъун, ку фæццубур кæнианæ еци
æнзтæ. Раттæ мин, мæ нури карæй мæ æртæ анзи ка фæххестæр
кæна, уæхæн спъравкæ мæ райгурæн анзи туххæй.
Хецау бадуй еци къурмайæй.
Ци нигъгъос дæ, Хъæрæбе?.. (Æхецæн.) Ци кæнуй, ци ? Æвæ-
дзи, мæ дамбацайæй фæттарстæй. (Хецаумæ.) А æцæг тохæнгарз
нæ ’й, гъазæн æй. Нæ сувæллæнттæй æй байстон, еуминкъий си,
зæгъун æз дæр мæхе раерхæфсон. (Стъолсемсе багæлста дамба-
ца.) Фæууинæ ’й мæнæ!
Хецау нæ ракастæй дамбацамæ, бадуй еци еухузæнæй.
Куд уинун, уотемæй амæн æ гъуддаг хуарз нæбал æй. Æ къæлæт-
гини ма рамæлæд. (Хсестсег имсе бацудсей æма дзоруй гьæрдæ-
рæй.) Хъæрæбе! Хъилцихъоевич! Сæрæгас ма дæ æви дæ уод
Барастурмæ бахъæрдтæй? Æвзурстити агъоммæ мæлæти цæрдæг
адтæ!
Хецау сабургай исистуй æма размæ рацæуй аци сахæй, æ сæр æнахур
тилд бакæнуй. Уæдта æ къохтæбæл дууæ хатти уæлæмæ исхуæстæй, е
уæнгтæ ма æ коммæ кæсунцæ æви нæ, уой бæрæггæнгæй.
А к с о (еуварсмæ). Ар-рæбий, а ци ’кæнуй? Церки бæхи тилд
куд бакæнуй е уæнгтæ. (Хецаумæ.) Хъæрæбе, мæ курдиади тух-
хæй нæма фегъустон дæ дзуапп. Кæд мæнгæдтæ гæгъæди раттун
не ’ндеуис, уæд бунтон дзæгъæли! Е фиццаг рæстæгути тæссаг
адтæй, нуртæкки 6а алцигæнæн дæр ку ес, ка ма ке фæд агоруй?
Алке æхе фæд римæхсунбæл ку архайуй уæллæй дæр æма дæл-
лæй дæр.
Хецау бабæй неци дзоруй, лæууй цавддорау, цума имæ Аксой дзурдтæ
игъусгæ дæр нæ кæнунцæ.
Ар-рæбий, Хъæрæбе, ме ’ртæ анзей пенси фесæфдзæнæй! Дæу
фуДæй! (Фæммæстгун æй.) Мадта неци зæгъис, паддзах?! (Рай-
ста дамбаца фæстæмæ.) Æцæгæй ди байруагæс æй, аци тохæн-
гарз гъазæн æй, зæгъгæ? (Ниддардта имæй.) Ард дин хуæрун,
294
еци гæгъæди мин кунæ раттай, уæд дæбæл æй ниххуфун кæндзæ-
нæн! Кенæ 6а бал фиццаг газзеттæмæ ниффинссæнæн, æвзурсти-
ти рæстæги дæ цъумур миути фæрци куд фæууæлахез дæ, еци сау
хабæрттæ! Æвзаргути де ’нсувæри къафемæ куд худтай æма син
лæвар фингитæ куд аразтай, уæдта сæ æндæр гьуддæгтæй дæр
куд æлхæдтай! Дæ хæстæгути дæр сæ фæстæгутæбæл ислæуун
кодтай, æма етæ æвзаргути ардудтонцæ иннæ къæндидæтти них-
мæ, лæкъæрдитæ сæбæл калдтонцæ савог белтæй! Сауæнгæ теле-
уинуйнадæмæ дæр исмедæг уодзæнæн еци сау хабæртти хæц-
цæ! О, куйи кадæмæ куд æрхаудзæнæй дæ ном æгас Иристони!
Уой уæлæнхасæн ба ма дæ æз ку рагæрах кæнон!.. Адæми фæс-
сайдтай, метæй син мæсгутæ фæййамадтай! Нур æнцад исбадтæ
дæ къæлæтгини! Гъæйдæ, фæстаг хатт ма дæ фæрсун, дæттис еци
гæгъæди æви нæ?! Фезмæлæ, хецау!
Хъæрæбей зæрдæ багьар æй, æма пъолбæл рахъан æй.
Ф и ф и (фсеззиндтæй æма ницъцьæхахст кодта). Рамардта
æй æнæстуф дамбацайæй! (Фæййаууон æй фæстæмæ.) Фæде-ес!..
Минкъий фæстæдæр фæдесмæ фæззиндтæнцæ Заур, дууæ лæхъуæ-
н и æма к и з г æ, уæдта Д и 6 и т т а æма X и 6 и т т а.
Д и б и т т а. Фудбон ибæл æрбакæна! Еугур мард æй ракод-
тай, Аксо?!
Хибитта (хецауæй е дæр). Дæдæй фæккæна!
Д и б и т т а. Дæдæй кæнунмæ ма ’й евдæлуй, сæргъæн?!
Рохс фæххустæй.
Рацудæй бабæй цæйдæрбæрцæ рæстæг. Æнкъардæй æрбацæуй X ъ æ р æ 6 е.
Ф и ф и (æрбацудæй хецауи фæдбæл). Куд æнкъарис дæхе,
Кæрæбе Килцикоевич?
X ъ æ р æ б е (нидæн гьæлæсæй). Уотид... мæ бонтæ нимайун.
Ф и ф и. Адæми уайдзæфтæ бустæги дæ зæрдæмæ ма есæ.
Уæззау æй сæ уавæр æма сæ маст дæубæл ракалунцæ.
X ъ æ р æ б е. Сæ тухæ мæнбæл æвзарунцæ?
Ф и ф и. Æндæр ци æй сæ бон?
X ъ æ р æ б е. Æма бонæй-бонмæ сæ уавæртæ фуддæр ку
кæнонцæ, уæд мæнбæл ци мæгур бон ес?
Ф и ф и. Уотæ мæмæ кæсуй, цума уомæн некæд уодзæнæй
кæрон.
Хъæрæбе. Цодæ бунатмæ, цалдæнмæ бабæй си неке
æрбалæгæрста. Маке мæмæ æрбауадзæ, ами нæ дæн.
Ф и ф и. Нана цæра, еу адæймаг дæр æ къах не ’рбайвæрдзæ-
нæй ардæмæ. (Рандæй.)
295
X ъ æ р æ б е (еунæгæй). Кумæ ’рбахаудтæн а? Æррадонæмæ!
Уогæ, бæстæ еугурæй дæр... (Æ къох рарæуигъта.) Ци мæмæ ниу-
урдуг унцæ еуæй-еуетæ, æмбурд исаразæ гъæуи адæмæн, зæгъгæ?
Еу æмбурд дæр нæ! Мæ цæститæбæл уайуй, уоми мæ рази ци берæ
домæнтæ æркалионцæ æнцъухæй! Сæ еугур зин уавæрти фудгин
дæр ма мæ исхонионцæ. Цæмæн? Кæцæй син ци ракъахон? Уæл-
дæр хецæутти хæццæ истох кæнон Дибиттатæ æма Хибиттати сæр-
бæл æма сæ мæхемæ исфудæнхæ кæнон? Кенæ ба Аксоетæ æма
Заурети сæрбæл? Мадта ци ихæсгун дæн иннетæй дæр? Исгьæ-
лæс, дан, дæбæл кодтан. Цума мин лæвар равардтонцæ сæ гъæлæс-
тæ! Минкъий æхца бахуардтон? Мæ гъог дæр ма ку ниууæйæ код-
тон. Мæ цуппар фуси ба къафей... (Æ сæр хуайуй.) Цæмæн, цæ?!..
Æма уогæ ба ци ’нцæ нури адæм? Мæнæй алци домунцæ, сæхецæй
ба — неци! Кæрæдземæн нецибал хатир кæнунцæ, давунцæ кæрæ-
дзей есбон дæр. Мæнæн ба уайдзæфтæ кæнунцæ, райони милицæн
цæмæннæ игъосун кæнис фудракæндти хабæрттæ, зæгъгæ. Æма
мæ фудгæнгутæ еу талингæ къумæй æрбагæрах кæнонцæ? Æхсæ-
вæ æнцад хуссун мæ бон цæмæннæ гьæуама уа?
Ф и ф и (фæззиндтæй дуаргæрон, нидæн гъæлæсæй). Кæрæ-
бе Килцикоевич...
Хецау кизгæмæ æ гъос нæ даруй, æхецæн гъудити нигъулуй.
Æрбацудæнцæ бабæй кадæртæ. Ами ке дæ, уой базудтонцæ æма
хилæ кæнунцæ мæ хæццæ. Бауадзæ, дан, нæ хецаумæ, хъæбæр
æхсицгæ нæ гъæуй е ’нхус. Ци син зæгъон?
X ъ æ р æ б е (æхенимæр). Аксой æнхъерæнтæ... Хормæ, дан,
дин ракалдзæнæн дæ сау хабæрттæ. Гъома ракалæд! Æвзурстити
рæстæги айдагъ æз æлхæдтон адæми? Нур ма ходуйнаг циййес?
Фал бунтон дессаг! Æдосæ мæмæ мæ фуни цæмæн фæззиндтæй
Темур? Æ дзубандитæ абонггæй мæ гъбстæбæл уайунцæ...
Темури гъæлæс:Ду зонгæ кæнис, æцæг хецау циуавæр
æй, уой? Фиццагидæр гъæуама уарза æ адæми æма син лæггадæ
кæна уодуæлдайæй, æнгон бæтта адæми кæрæдзебæл. Æма уæд
се ’хсæн нæ уодзæнæй фудгæнгутæ, нæ уодзæнæй хилæ, хъæлæ-
ба. Æндæр уодзæнаенцæ уæд Дибиттатæ æма Хибиттатæ дæр. Гъо-
гъо! Хуарз хецау царди устур Науæ размæ тæруй, рохс федæн-
мæ. Æнæмæтæ хецау ба адæмæн устур æзнаг æй, сæ устур фид-
билиз!..
X ъ æ р æ б е. Нæ, Темур! Ду раздæри заманти уагбæл цæуис,
нур рæстæг бунтон æндæр æй. Дæ бæрзонд гъудитæн ами бунат
нæбал ес. Мæн бон дæр нæй сæ фæдбæл цæун... Уогæ ба, ка ’й
зонуй, ду раст дæ. Раст! Гъе фал... Нæ, нæ! Нецибал лæдæрун.
Исæмтъери æй мæ зунд...
296
Ф и ф и (нидæн гъæлæсæй бабæй). Кæрæбе Килцикоевич...
Кизгæ балæдæрдтæй, хецау æхе гъудити арф ке рандæй, æ гъос имæ ке не
’рдардзæнæй — æма æ къæхифийтæбæл рандæй фæстæмæ. Лæг 6а хæстæг
бацæуй æ бадæнмæ æма имæ кæсуй.
X ъ æ р æ 6 е. Хецауи къæлæтгин...Сонтгæнæн хуасæ дæ ду.
Наркотик! Дæ коййæй дæр æрра ку кæнунцæ беретæ. Æма куд
нæ, кæд кæмæндæрти æхцатæй идзаг дæ æма сæ хъауритæ кæнис
æнæкæрон берæ! Хъауритæ ба сæ гъæунцæ æрмæстдæр адæми
стъегъунæн. Фал, мæ къæлæтгин, ду цæнæн разиндтæ ревæд? Еу
пайдайи æфтуйагæ мæмæ ди кунæ хауй. Нæдæр машийнæ нæ
дæттунцæ уæллаг хецæуттæ, нæдæр æндæр ести. Æнгъæл адтæн:
иннæ хецæутти хузæн æз дæр мæхебæл исхуæцдзæнæн аци кусти —
æма фудæнгъæл фæдтæн. Цæмæн мæ гъудтæ уотемæй, мæ къæ-
лæтгин, цæбæл исæрра дæн?! Фæлледзинæ ди, фал ци зæгъдзæ-
нæнцæ ме знæгтæ? (Исбадуй къæлæтгини.) Вот так «достиг я
высшей власти!» (Æнахур худт никкодта.) Анассæнæ! (Æвеп-
пайди æ ходун æрбайсæвдæй.) Нæ! Достиг я высшей кутырьмы!
Уруссагау: я в тупике!
Ф и ф и (фæссценæй). Барæнтæ, кумæ æмпурсетæ?!
Кæронæй фæззиндтæнцæ Аксо, Заур, дууæ лæхъуæни æма
к и з г æ, уæдта Д и 6 и т т а æма X и 6 и т т а. Размæ сæ нæ уадзуй Фифи, æ
къохтæ райвазта æма сæ фæстæмæ тæруй.
Ма цотæ, Кæрæбе Килцикоевич сæйгæ ’й!
А к с о. Мах нæ еугур дæр сæйгæ ан! Æгас гьæумæ нæбал
уадзунцæ газ, рафтудтонцæ ’й!
Ф и ф и. Уомæн æма ибæл æхца нæ федетæ!
А к с о. Федæн, евстаг адæймæгтæй уæлдай! Уæллæй, дан,
кадæр бахуардта еци æхцатæ!
Ф и ф и. Æма уин Кæрæбе Килцикоевич ба ци ракæна?
Д и б и т т а. Бадзорæд телефонæй, кумæ гъæуй, уордæмæ!
Рауадзун кæнæд газ! Æрдомæд!
X и б и т т а. Нæ хецау ма мадта цæмæн æй?!
Д и б и т т а. Никки ба газ æма электрон тухи æргътæ уæлæмæ
тæрунцæ! Нæ цар нин стъегъунцæ æма сæбæл еу исрæйæг нæй-
йес!
Хецау бабæй бадуй еци къурмайæй, еци еу рауæнмæ ниссæццæ уогæй,
цума адæми уингæ дæр нæ кæнуй.
X и б и т т а. Цæбæл исфицæн къæбæр?!
Д и б и т т а. Иннемæй ба исон ме ’нсувæр æ фуртæн киндзæх-
сæвæр кæнуй.
297
X и б и т т а. Мæ цæгат ба анзи хист кæнунцæ мæ мадæн, æма
æнæ газæй цитæ кæндзинан?
3 а у р. Нæ клуби туххæй ба ци зæгъис, Кæрæбе Килцикое-
вич? Неци ма баунафæ кодтайтæ Олмесхани хæццæ?
Т е м у р (æрбацæуй). Гъæугæрон еци бугътæ дæр ма сæ буна-
ти ку нцæ. Æмбурд дæр кунæ аразис гъæуи адæмæн. Цæмæннæ?
Хецау фиццагау неци дзоруй, адæммæ кæсгæ дæр нæ кæнуй.
Дибитта. А бустæги ку никъкъурма æй нæ хецау!
X и б и т т а. Нæбал уолæфуй æви?!
Т е м у р (бахудтæй). Къурма?.. Е еуæй-еу нуриккон хецæут-
ти нез æй.
Д и б и т т а. Нæ гъæрзун сæмæ не ’гъусуй! Фудбон сæбæл
никкæна!
X и б и т т а. Дæдæй фæккæнæнтæ нæ тæрегъæдæй!
Т е м у р. Æма сæмæ ци мæстгун кæнетæ? Нæхуæдтæ сæ нæ
равзарæн? Уæхемæ цæмæннæ мæстгун кæнетæ? Дзæгъæли нæ
фæззæгъунцæ: адæмæн сæ хецау ци æй, сæхуæдтæ дæр уой аргъ
æнцæ!
Д и б и т т а. Мадта уæд къапекки аргъ дæр нæбал ан!
Т е м у р. Фæррæдуйун æнгъезуй еу хатт, дууæ хатти, фал
уотæ арæх цæмæн рæдуйæн мах æвзурстити рæстæги?
А к с о. Рæдуйæн, уомæн æма къæндидæттæ адæми балхæнунцæ!
Т е м у р. Æма нæхе цæмæн æруадзæн уæхæн ходуйнаги уавæр-
мæ? Цидæр æнаккагæн цæмæн рауæйæ кæнæн нæхе фиди кило
æма арахъи авгæбæл? Куд исаслан ан! Дæ хъисмæт уотемæй дæ-
хуæдæг бун кæнæ!
Д и б и т т а. Раст зæгъис, Темур. Кедæр саргъмæ ка фæгъгъу-
зуй, уони нæхуæдтæ исæвæрæн еци саргъбæл, æма ни гириз кæ-
нунцæ уойфæсте ба!
Т е м у р. Уомæн æма нæхуæдтæ дæр кедæр саргъбæд исбад-
тан. Нæхе саргъæй расхъиудтан æма цитæ кæнæн, уой фулдæр
хатт лæдæргæ дæр нæбал фæккæнæн!
3 а у р. Æма цæмæй фæстæмæ нæхе саргъбæл исбадæн, уой
туххæй нæ фиццагидæр гъæуй æндæр æхсæнадон уагæвæрд, адæми
аккаг ка уа.
Т е м у р. Гъо, нæ нури уагæвæрд берæ хецæуттæн дæр сæ
еугур гъудитæ уайтагъд сæхе бегъелимæ раздахуй æма адæми мæтæ
нæбал фæккæнунцæ.
3 а у р. Æма уæд адæм сæ тухстæй цидæр æнахур исунцæ.
Фудракæндтитæ дæр исарæх унцæ се ’хсæн.
Ф и ф и (уоститæмæ). Мабал лæборетæ кæрæдземæ алли
листæг гъуддæгти фæдбæл. Ести хатир гъæуй...
298
X и б и т т а. Фегъустай, Дибитта?
Д и б и т т а. Фегъустай æй ду дæр, Хибитта? Нæ зин уавæртæ
нин фагæ нæ ’нцæ æви?
Ф и ф и. Кæрæдзей ба ма цæмæн хуæрæн?
3 а у р. Тох! Тох кæнун гъæуй хуæздæр æхсæнадон уагæвæрд-
бæл! Æма еци кадгин ихæс гъæуама нæхемæ райсæн мах, фæсе-
вæд! Исаразæн бал æмбурд гъæуи цæргутæн, цæмæй æрдзорæн
нæ ресгæ фарстатæбæл.
Т е м у р. Исаразæн æма адæмæн балæдæрун кæнæн сæ рæ-
дудтитæ дæр.
А к с о. Игъосис, Хъилцихъоевич?! Дæхе гъæуай кæнæ!
Райгъустæй телефони дзæнгæрæг, æма Хъæрæбе исесуй хæтæл.
Кедæр гъæлæс (телефонæй). Арфæ дин кæнун, Кæрæбе
Килцикоевич! Куд иннæ гъæути хецæуттæн, уотæ дæуæн дæр
уæлдæр хецауади унафæмæ гæсгæ дæ улупа зингæ фæффулдæр
æй — цалдæр мин соми ибæл бафтудæй. Равардтонцæ дин рæуæг
машийнæ дæр. Нур 6а бал фæззиннæ бухгалтеримæ, цалдæр мæй-
емæн дин перерасчет искодтонцæ, æма фондз æма инсæй мин соми
райсæ.
Хъæрæ6е(я? цсесгон ниррохс æй). Арфæгонд уо! (Ниввæ-
руй хæгпæЛу фурцийнсей æ хорхиуадиндзитæ æрбахгседтонцæ
æма дзоруй æхенимæр.) Уал... уал... уал м-м-мини! Ма...ма...ма-
шийнæ дæр?.. Æма ’й æнæуой 6а нæ зудтон, бунтон хъазар мæ
къæлæтгин ке æй, мæ куст нæ фал?! Демократи! Сугъзæрийнæ
демократи! (Исистадæй нифсгунæй æма дзоруй æ секретар-
мæ.) Госпожа Фифаина Финафикоевна! Мæ косæнуати дуар рах-
гæндзæнæ, мæн æвæстеуатæй райони центрмæ цæун гъæуй.
Фæдздзурдтонцæ мæмæ хъæбæр ахсгиаг гъуддаги фæдбæл. (Ран-
дæуйу æхецæн дзоргæй.) Уал... Уал... уал!..
Еугурæй дæр æ фæсте кæсгæй байзадæнцæ, куцæйдæр 6а райгъустæй
зарæг: «Додой фæкæнат, нæ райгуырæн хæхтæ!..»
Æ м б се р з æ и
2001 анз
СÆРГÆНДТÆ
5
42
74
129
162
195
255
266
283
ЧИ У АХХОСДЖЫН?
ПАДДЗАХИ КИЗГÆ
ДУУÆ УОСГОРИ
УАРЗÆТТÆ
УАРЗÆНТТÆ
ФÆТЫХ У МÆЛÆТЫЛ!
БАСÆТТÆ МÆЛÆТ!
КÆЙДÆР САРГЪЫЛ
КЕДÆР САРГЪБÆЛ
Литературно-художественное издание
Хамицаев Царай Хакясович
П Ь Е С Ы
На осетипском языке
Редактор и корректор И.Х.Джанаева
Художник Н. У.Гаппоева
Художественный редактор Г.З.Чеджемты
Технический редактор А.В.Ядыкина
Компьютерная верстка З.С.Мисиковой
Сдано в набор 11.09.02. Подписано к печати 25.02.03. Формат бумаги 60x84 1/16.
Бум.тип.№1. Гарн. шрифта «Кудряшов». Печать офсетная. Усл. п.л.17,43.
Учетно-изд.л. 16,68. Тираж 500 экз. Заказ №
Комитет Республики Северная Осетия - Алания по печати и делам издательств.
Издательство «Ир», 362040, г. Владикавказ, проспект Мира, 25.
Республиканское издательско-полиграфическое предприятие им. В.А.Гассиева,
362011, г. Владикавказ, ул. Тельмана, 16.