ЧИНЫГУАДЗÆН «ИР»
ОРДЖОНИКИДЗЕ * 1982

РОМ АН

84Р7
Р2
Б81
Тæлмаць* рецензент Дзасохты Музафер
Бондарев Ю.
Б 81 Судзгæ мит: Роман /Тæлмац. Хæблиаты С. —
Орджоникидзе: Ир, 1982.—368 ф.
Бондарев Ю. В.
Горячий снег.
В пср.: 1 р. 60 к.
Псревод романа нзвсстного совстского иисателя, лауреата Ленинской прсмин
Ю В. Бондарева удачно осущсствил прозаик Сафар Хаблиев.
70302—23 Я4Р7
Б 24—82 М ’
М131(03)-82 2 82 Р2
© Издатсльство «Ир», 1982

• •
ФЫЦЦАГ СÆР
Йæ хуыссæг фæлыгъд Кузнецовæн. Вагоны сæры
гыбар-гыбур хъуысыд тынгæй-тынгдæр, знæт лæбурдтытæ кодта
тымыгъæмхæццæ дымгæ, миты хъæпæны бын фæцис æмæ зынтæй
раиртасæн уыд нарæты сæрмæ къуындæг рудзынгæн.
Тымыгъы ниуын йæ быны ссæста, ноджы хъæрдæрæй абухта
паровоз, афтæмæй эшелои йæ фæдыл скъæфта талынг быдыры,
алырдыгæй йæм зилдухгæнгæ лæбурдтой урс пирæнгæмттæ;
гыбар-гыбургæнгæ талынг вагоны, цæлхыты салд хъыррыстмæ,
фынæй салдæтты æнæбæрæг хъуыр-хъуырмæ æмæ уæззау
улæфтытæм хъуысыд паровозы æнæрæнцой уынæргъын, æмæ
Кузнецовмæ афтæ каст, цыма разæй кæмдæр, тымыгъ кæдæм
нæ хæццæ кæны, уым бæлвырд бæрæг дары, горæт куыд судзы,
уый.
Саратовы куы æрлæууыдысты, уыйфæстæ иууылдæр
бамбæрстой, раздæр куыд нысангонд уыд, афтæ Ныгуылæны
фронтмæ пæ, фæлæ Сталинграды бынмæ фæдисæй кæй æппарынц
дивизи, æмæ ныр Кузнецов зыдта: цалдæр сахатмæ бахæццæ
уыдзысты. Хъуырдухæн кодта, фæлвæрдта, йæ комытæфæй чи
суымæл, цинелы уыцы сындзау дæрзæг æфцæгготæй йæ уадул
бамбæрзыныл, фæлæ йын стæфсыны, схъарм уæвыны æмæ
бафьшæн кæныны амал нæ уыд: дымгæ къуыззитт кодта
рудзынггонды зыхъхъыртæй, хъызт зилдух самадта нарæтыл.
«Уæдæ ныр мамæйы тагъд нал фендзынæн,— уазалæй
иыккука, афтæмæй хъуыды кодта Кузнецов,— æндæр кæуылдæрты
пæ раластой...»
Ивгъуыд цардыл нымад цы уыдис, уый — сæрды мæйтæ
æнуд, рыгджыи Актюбинскы училищейы; быдираг судзгæ
дымгæтæ; горæт-гæрæтты хæрджыты хæкъуырцц æрдиаг алы изæр
дæр хъуысыд ахæм бæлвырд рæстæг, æмæ-иу взводты
къамандиртæ дойныйæ мæлгæйæ сæ сахæттæм удæнцойæ æркастысты,
раст цæуы æви нæ, зæгъгæ; кæм сæппæй, кæм санчъехæй уыцы
сæрзилæггæнæн æнуды; хæдæттæ хидæй æмæ хурæй сæ хуыз
бынтои сивтой, урс фестадысты; хуыцаубонты патруль зылди
гораеты уынгты; горæты цæхæрадоны, кафæн фæзы изæрыгæтты
æпæмæтхуызæй цагъта æфсæддон оркестр; уыйфæстæ каст
фесты училище, фæззыгон æхсæв сæ фæдисæй бавгæдтой
вагæтты, хъуьттъыз хъæд фæцис залты миты бын,— ныууарыд
кæм астæумæ, кæм риуæмбæрц; æфсæддон хæйттæ аразæн
ла5

геры ныггæндтæ Тамбовы бынмæ; стæй та сæ декабры хъызт
сæуæхсиды ногæй фæдисы уагыл бавгæдтой эшелоны æмæ
æппынфæстаг араст сты — æппæт уыцы æнæнцой, рæстæгмæ,
кæйдæр уынаффæмæ гæсгæ арæзт цард ныр фæлмы аныгъуылд,
фæсте, дард кæмдæр, ивгъуыд рæстæджыты аззад. Æмæ мады
феныныл зæрдæ дарæн нал уыд, афтæмæй та æрæджы дæр ма
Кузнецов’ гуырысхо нæ кодта, Ныгуылæимæ сæ Мæскуыйыл кæй
ласдзысты, ууыл.
«Ныффысдзынæн æм,— иунæг кæй у, уый æваст уæлдай
тынгдæр бамбæрста, афтæмæй ахъуыды кодта Кузнецов æмæ*
талынгмæ нымдзаст,— æмæ йын бамбарын кæпдзынæн.
Æнæхъæн фараст мæйы нæ федтам кæрæдзи...»
Вагоиы адæм уыдысты фынæй, нæ сæм хъуысыдысты
фæйпæджыты хъыррыст æмæ хъинц, цырын цæлхыты æндон
гуыв; къултæ æмризæджы рызтысты, эшелоны фæдисы дугъæй
уæллаг нарæтæ дыууæрдæм кодтой, æмæ Кузнецовыл ризæг
стыхджын, бынтон ныссалд рудзынджы бын дымгæмæ, йе
’фцæггот æрфæлдæхта, хæлæггæнгæ бакаст йæ фарсмæ дыккаг
взводы фынæй къамандир лейтенант Давлатянмæ — талынг
нарæтыл йæ цæсгом нæ зынди.
«Нæ, ам, рудзынджы бын, нæ бафынæй уыдзынæн, цалынмæ
бынатмæ хæццæ кæиæм, уæдмæ ныссæлдзынæн»,— йæхимæ
смæсты Кузнецоз æмæ базмæлыд, йæ къабæзтæ аивæзта, йæ
хъус ацахста вагоиы фæйнæджытыл салфы хъыррыст.
Йæ фæсонтæ къулмæ фæбыцæу кодта, йæ уазал æмæ
къуындæг бынатæй рахылд, нарæтæй æргæпп кодта æмæ бамбæрста,
пецмæ йын йæхи æцæбатавгæ кæй нал ис, уый: фæсонтæ
уазалæй бынтондæр нындзыг сты.
Æхгæд дуарыл мынæг æрттывта бæзджын салф, дуары
фарсмæ цæнгæт пецы арт раджы ахуыссыд, æрмæст ма стъалыйау
бæрæг дардта æхсидав. Фæлæ ам, бынæй, чысыл хъармдæр
цыма уыд, афтæ фæкаст Кузнецовмæ. Талынг вагоны æвзалыйы
сырхбын æрттывдмæ зына-нæзына бæрæг дардтой ног нымæг
дырыхъхъытæ, катилоктæ, хызынтæ салдæтты нывæрзæнты.
Радгæс Чибисов дыдагъæй бинаг нарæтыл хуыссыд раст
салхæтты цырыхъхъытыл; йæ сæр суанг худы гоппы онг аныгъуылд
æфцæгготы, къухтæ дысæлгъты батъыста.
— Чибисов! — сдзырдта йæм Кузнецов, псцы дуарыл
рахæиыд, æмæ дзы цыдæр хъармы цъыртт ракалд.—Арт бынтондæр’
ахуыссыд, Чибисов.
Дзуапдæттæг нæ фæцис.
— Радгæс, хъустæ дыл нæй?,
Чибисов — цы у, уымæй æнцъылдтæ, æрдæгфынæй, худ
цæстытыл ныллæг конд, худы хъустæ роцъойы бып æлхынцъ баст—
тарстхуызæй фестъæлфыд. Хуыссæгхъæлдзæгæй февнæлдта
худыл уæлдæр схæцынмæ, йæ баст ын райхалынмæ, кука æмæ
къæмдзæстыгæй дзырдта:
— Ма дзы байрадæуа! Æпхъæлдæн, афынæй дæн. Хуыссæг
6

мæ йæ быны куыд ануæрста, уый нæ бамбæрстои. Бахатыр
кæн, æмбал лейтенант! У-ух, фынæйæ бынтон ныссалдтæн!..
— Ныффынæй дæ, æмæ вагон æнæхъæнæй дæр ихы къæртт
фестад,— бауайдзæф ын кодта Кузнецов.
— Омæ, æмбал лейтенант, æнæнхъæлæджы рауад, барæй
нæ уыдтæн,— бахъым-хъым кодта Чибисов.— Хуыссæг мыл
фæтых...
Кузнецов дарддæр цы зæгъдзæн, уымæ нал банхъæлмæ
каст, йæхи цæстмæцырд фæкодта, афтæмæй, цыма æппындæр
пæ афынæй, уыйау фæйнæг фелвæста, йæ уæрагыл æй æрсаста
æмæ фæйнæджы гæбæзтæ пецы дзыхы тъыссынмæ фæци.
Уыимæ æнæхъуаджы, раст æй цыма йæ фæрстæ хордтой, уыйау
змæлыдысты йæ рæмбыныкъæдзтæ æмæ уæхсчытæ,
хъуыддагхуызæй æгæр арæх бакæс-бакæс кодта пецы дзыхмæ, арты
^ьзæгтæ аивæггæнгæ кæм схæцыдысты, уырдæм; Чибисовы
сæгæйдзаг цæсгомыл хуыссæджы фæд нал баззад, цыдæр хин
.æнгæс ыл фæзынди.
— Ныр æй мæ бар уадз, æмбал лейтенант, æгæр хъарм дæр
ма суыдзæн. Кæд сырх зынг нæ феста, уæд фендзынæ, раст
абанайау уыдзæни. Ныссалдтæн мæхæдæг ацы хæсты! Салд
дæр ма салды хуызæн куы уаид, ме стджыты хъыс-хъыс куыд
цæуы, уымæн зæгъæн дæр нæй!..
Кузнедов æрбадт пецы дзыхмæ. Иæ зæрдæмæ никуы цыд
радгæсы æнæхъуаджы талф-тулф, фæсномыгæй йæ ивгъуыд
хабар кæй æмбарын кодта, уый. Чибисов Кузнецовы взводæй
уыд. Йæхи æдзух æгæр кæй хъардта, алцы бакæнынмæ дæр
цæттæ кæй уыд, цалдæр мæйы немыцаг уацары кæй фæцард,
взводы куы фæзынди, уæд суанг фыццаг бонæй фæстæмæ дæр
.алкæмæн балæггад кæнынмæ цæттæ кæй уыди, æппæт
уыдæттæм гæсгæ йын тæригъæд кодтой.
Чибисов сылгоймагау хъавгæ æрбадт нарæйыл, йæ
хуыссæгхъæлдзæг цæстытæ фæтъæбæртт-фæтъæбæртт кодтой:
— Уæдæ, зæгъыс, Сталинградмæ цæуæм, æмбал лейтенант?
Газеттæм æркæс, уæд дзы æвирхъауы фыдджинаг кæрдынц!
Нæ тæрсыс, æмбал лсйтенант? И?
— Куы бахæццæ уæм, уæд æй фендзыстæм, цавæр
фыдджипаг кæрдынц, уый,— артмæ нымдзаст, афтæмæй æнæбарыгомау
дзуапп радта Кузнецов. Йæ зæрдæмæ нæ цыд Чибисовы
лæгъстæхуыз æнгæс.— Куыд дæм кæсын, афтæмæй дæхæдæг
тæрсыс. Цæмæн мæ бафарстай?
— Раздæрау нал тæрсын, куы зæгъои, уæд мæ ныхас мæнг
иæ уыдзæн,— æнæбары хъæлдзæг дзуапп радта Чибисов æмæ
пыуулæфыд, йæ гыццыл къухтæ уæрджытыл æрæвæрдта æмæ,
йæ ныха’с Кузнецовмæ куыд бахъара, афтæ зæрдæбынæй
дзурьш байдыдта: — Фæстæдæр, уацарæй мæ куы суæгъд кодтой,
уæд мыл нæхионтæ баууæндыдысты, æмбал лейтенант.
Афтæмæй та æиæхъæн æртæ мæйы дæргъы сыст къæбылайау
немыцмæ фæбадтæн. Баууæндыдысты мыл... Хæст кæуылты
апхъæвз7

та, уымæ кæсыс, алыхуызон адæмтæ хæцынц. Æвиппайды
æууæндгæ дæр куыд бачындæуа? — Чибисов цæсты зулæй бакаст
Кузнецовмæ; лейтенант бадт æдзæмæй, цыма йæ пецы цардæгас
хъарммæ йæхи батавыны йедтæмæ ницы сагъæс ис, уыйау: йс
’ьтуылдзтæ.-иу куы ’рбалхъывта, куы суагъта пецы дзыхмæ.—
Уацары куыд бахаудтæн, уый зоныс, æмбал лейтенант?..
Иæдын æй дзырдтон, фæлæ мæ йæ радзурын фæнды. Æрхмæ нæ
батардтой немыц. Вязьмæйы бынмæ. Сæ таикæтæ æрбахæццæ
сты æмæ нæ алыварс æрлæууыдысты, махмæ та сармадзаны
нæмгуытæ дæр нал уыд. Полчъы къæмисарæн йæ дамбаца йæ
къухы, афтæмæй «эмкæйæ» рагæпп ласта æмæ ныхъхъæр
кодта: «Фашистон сырдтæм уацары бахауыны бæсты мæлæт
хуыздæр!» — æмæ дамбаца йæ къæмисæныл ныццавта. йæ сæры
магъз æмæ туг раст цыхцыр ныллæууыдысты. Уæдмæ нæм
немыц алырдыгæй æрбацæйзгъордтой. Сæ танкæтæ удæгас
адæмы сæ быны ссæстой. Æмæ уæд... булкъон дæр, стæй ма
чидæртæ дæр...
— Уыйфæстæ та? — бафарста Кузнецов.
— Мæнæн мæ къух мæхимæ пæ батасыд. Æртыгуыр нæ
кодтой иу ран, арауынц — «хенде хох!». Æмæ ныл сæ разæй
рахъæр кодтой...
— Æмбæрстгоид у,— загъта Кузнецов æмæ йæ
хъæлæсыуагыл. бæрæг уыди, Чибисовы бынаты йæхи ахæм лæмæгъæй
кæй нæ равдыстаид, уый.— Иуныхасæй, Чибисов, куыддæр
«хенде хох!» ныхъхъæр кодтой, афтæ дæ хæцæнгарз æрæвæрдтай.
Хæцæнгарз дæм уыдис æви нæ?
Æнæбары мидбылхудтимæ Чибисов дзуапп радта:
— Æгæр æрыгон дæ, æмбал лейтенант, сывæллæттæ,
бинонтæ дын нæй, куыд æй æмбарын, афтæмæй. Æвæццæгæн дып
æрмæст ныййарджытæ ис...
— Сывæллæттæ та цы бар дарынц нæ ныхасмæ? —
Чибисовы цæсгомыл цыдæр аххосы фæд бафиппайгæйæ
къæмдзæстыгхуызæй сдзырдта Кузнецов.— Уый æппындæр ницы уæлдай у.
— Куыд ницы уæлдай у, æмбал лейтенант?
— Мæ ныхас, æвæццæгæн, бынтон афтæ нæ рауад... Цæй
сывæллæттæ мын ис?
Чибисов дзы уыд иу-ссæдз азы бæрц хистæр — «нæ фыды
хай», «баба», взводы тæккæ ацæргæдæр. Йе службæйы хæсмæ
гæсгæ æнæхъæнæй дæр уыд Кузнецовы дæлбар. Кузнецовæн та
училищейы фæстæ йе ’фцæгготыл цы дыууæ кубикы фæзынд,.
уыдон ыл уæлæмхасæн уаргъ кæй сæвæрдтой, уый дзы кæд
æппындæр рох никуы уыд, уæддæр алы хатт йæхиуыл дызæрдыг
кодта, царды хорзæхæй дæр æмæ фыдæхæй дæрфаг хайджын
Чибисовимæ ныхасгæнгæйæ.
— Кæд ма исты зонын, уæд уый ды дæ, лсйтенант. Псц
судзы æви пæ? — райхъуыст фæсус пыхас йæ сæрмæ.
Уæллаг нарæтыл кæйдæр змæлын ссыд, стæй пецы цурмæ
8

арсау уæзбын гæпп æркодта хистæр сержант Уханов, фыццаг
сармадзапы къамандир Кузнецовы взводæй.
— Баргъæвстæп быитондæр! Уæхи тавут, славяйнæгтæ? —
иæ ком адджып ивæзт акодта, афтæмæй бафарста Уханов.—
Æви кæрæдзийæн аргъæуттæ дзурут? %
Йæ уæззау уæхсчытæ базмæлыдысты, цинелы фæдджийыл
иуварс ахæцыд æмæ дуарырдæм араст узгæ пъолыл. Иу
къухæй фæрсырдæм ассыдта гыбар-гыбургæнгæ уæззау дуар,
зыхъхьыры раз слæууыд æмæ æддæмæ, тымыгъмæ, ныккомкоммæ.
Вагопы уайтагъд зилдух самадта мит, уазал уæлдæф æрбакалд
æмæ къæхтыл анхъæвзта; цæлхыты гыбар-гыбуримæ, салд
хъыррыстимæ иумæ æрбалæбурдта паровозы хъæддаг,
æртхъирæнгæнгæ уаст.
— Бирæгъы амæттаг фæуай, цæй æхсæв дæ — нæдæр рухсьт
цъыртт никæцæй зыны, иæдæр Сталинград! — ихæнризгæнгæ
сдзырдта Уханов æмæ æфсæнтигъ дуар хъинцгæнгæ бахгæдта.
Стæй йæ нымæт цырыхъхъытæ кæрæдзиуыл бахоста, хъæрæй
æмæ дисгæнæгау ныккæрзыдта, тæвд пецмæ хæстæгдæр
бацыд; йæ худæндзаст, цъæхбын цæстытæ æххæст нæма фæцух
сты хуыссæгæй, æрфгуытыл урс дардтой миты гæлæбутæ.
Кузнецовы фарсмæ æрбадт, псцы сæрмæ иу къух иннæйыл
асæрфта, тамакойы чъисса систа, йæ зæрдыл цыдæр æрбалæууыд
æмæ ныххудт,— ферттывта йæ раззаг æндон дæндаг.
— Ногæй та хæринæгтæ мæ цæстытыл ауадысты фыны.
Фынæй уыдтæн, хъал уыдтæн — нал æй хатын: цыма дын
цыдæр æдзæрæг горæты иунæгæй фестадтæн, бомбæйæ чи
яыппырх, ахæм дуканимæ бацыдтæи; тæрхæджытыл — дзул,
консервтæ, сæн, къалбас... Ныртæккæ дзы, зæгъын, æрдæтдзынæн!
Рацæй-рабон æмæ, æнæхæдзар леккагæнæг кæсагахсæн хызы
бын куы ныссæла, уыйау ныссалдтæн æмæ фехъал дæн.
Мæстæй тъæппытæ хауын... Æнæхъæн дукани мын аирвæзт! Уырны
дæ, Чибисов?
Кузнецовмæ нæ, фæлæ Чибисовмæ сдзырдта, лейтенант
иннæтæй уæлдæр кæй лæууы, уый æмбарынгæнæгау.
— Бауырнинаг та куыннæ у дæ фын, æмбал хистæр
сержант,— дзуапп радта Чибисов æмæ йæ фындзыхуынчъытæй
хъарм уæлдæф баулæфыд, раст цыма пецæй дзулы адджын
тæф цыд, уыйау; Ухановы тамакойы чъиссамæ уæздан каст
бакодта.—Æхсæв куы нæ дымай, уæд тамако бирæ фылдæр
фаг кæны. Æппынкъаддæр дæс хатты стухынæн.'
— Бæгуы дипломат дæ, уæллæй, нæ фыды хай! — загъта
Уханов æмæ йын тамакойы дзæкъулгонд йæ къухы фæсагъта.—
Дае боп у æмæ дзы цоиджы стæвдæн дæр стухай. Цы йыл
ауæрдаем? Цæй охыл? — Æхсидавæй тамако ссыгъта, фæздæг
раулæфыд æмæ фæйнæгæй пецы цæхæр базмæста.— Фæлæ уæддæр,
мæ лымæнтæ, хойраджы хабар хæцæны хуыздæр уьгдзæн.
Трофейтæ дæр фæзындзæн! Фрицтæ кæм уа, уым трофейтæ дæр ис,
æмæ уæд, Чибисов, цал стæм, уалæй лейтенанты уæлæмхасæн
6

хæлц нал дасдзыстæм,— тамакойы æртхутæг афу кодта, йæ*
цæстытæ фæцъынд сты.— Куыд у, Кузнецов, нæ фыды хай,,
къамандиры уаргъ æгæр уæззау нæу? И? Салдатæн æнцондæр
у — æрмæст йæхи тыххæй дæтты дзуапп. Фæсмон нæ кæныс,
де ’ккой дын æгæр бирæ хамасхортæ кæй баппæрстой, ууыл?
— Уæддæр æй ие ’мбарын, Уханов, цин дын цæуылнæ
радтой, уый.— Кузнецовæн фæхъыг Ухановы хъазгæмхасæн
ныхас.— Уæд та мын æй бамбарын кæнис?
Хистæр сержант Ухановимæ иумæ фесты каст æфсæддон
артиллерион училище, фæлæ Ухановы фæлварæнтæм нæ
бауагътой — цæй тыххæй, уымæн æппындæр ничи ницьг зыдта —
æмæ полкъмæ æрбацыд хистæр сержантæй, сæвæрдтой йæ
фыццæгæм взводы сармадзаны къамандирæй, æмæ уымæ гæсгæ
Кузнецов бынтон йæ чемы нæ уыд.
— Мæ цард-цæрæнбонты æндæр ницæмæ бæллыдтæн,—
зæрдæхæлар худт бакодта Уханов.— Раст мæ нæ бамбæрстай,.
лейтенант. ...Хорз фæуæд, фæлæ ныр афтæ иу-æхсæзсæдæ
минуты афынæй у. Чи зоны, дукани та ногæй мæ фыны фенин?
И? Цæй, исты куы æрцæуа, уæд мæ-иу, хæстæй нал раздæхт,
зæгъгæ, банымайут...
Уханов тамако æрдæгдымдæй пецмæ баппæрста, йæхи
аивæзта, сыстад, зылынвад цыд бакодта нарæтæм, уæзбын
гæпп скодта, æмæ хъæмпы сыбар-сыбур ссыд; фынæй
салдæттыл фæйнæрдæм ахæцыд: «Мæ фаг бынат дзы иал разындзæн„
æви, æфсымæртæ, иууылдæр æй уæхи куы бакодтат». Стæй
уайтагъд ныссабыр.
— Ды дæр дæхи куы æруадзис, уæд хуыздæр уаид, æмбал
лейтенант,— ныуулæфыд Чибисов.— Куыд кæсын, афтæмæй
æхсæв уæддæр цыбыр разындзæн. Æппындæр дæ зæрдæ мацæмæ
’хсайæд.
Кузнецовæн пецы тæвдæй йæ цæсгом сыгъди, сыстад, куыд
æй ахуыр кодтой, афтæ дамбацайы хуымпъыр бадзæбæх кодта
æмæ бардзырд дæттæгау Чибисовæн загъта:
— Фæлтау радгæсы хæстæ куы æххæст кæнис!
Æмæ Кузнецов уайтагъд бафиппайдта Чибисовы
къæмдзæстыг, æфхæрдхуыз æнгæс, бамбæрста, йæ ныхас æнæхъуаджьг
карз кæй рауад, уый — къаманды кæныныл æй æхсæз мæйы
дæргъы училищейы ахуыр кодтой — æмæ æнæнхъæлæджы
мынæг хъæлæсæй йæ ныхасмæ бафтыдта:
— Æрмæст, дæ хорзæхæй, арт куыннæ ахуысса, афтæ.
Хъусыс?
— Уый дын мæ быгъдуан, æмбал лейтснант. Æппындæр’
гуырысхо ма кæн. Хорз фынтæ уын...
Кузнецов йæ нарæмæ схызт, талынг, уазал, салд,
хъыррыстгæнаг, поезды хæлофы дугъæй зыр-зыргæнаг къуыммæ, æмæ
йæм уайтагъд бахъардта, ногæй та рудзынджы дымгæмæ*
æргъæвсын куыд байдыдта, уый. Вагоны алы къуымтæй та
хъуысыд салдæтты хуыр-хуыр æмæ сым-сым. Иæ фарсмæ
лей10

тенант Давлатяныл чысыл æддæдæр куы ахæцыди, уæд уый
фынæйæ иыуулæфыд, сывæллонау йæ былтæ базмæлын кодта.
Кузнецов йе ’фцæггот сфæлдæхта, йæ уадул иылхъывта уымæл
æмæ дæрзæг сгæлладмæ, батымбыл æмæ, йæ уæрджытæ
къулыл цæххы хуызæн ставдкъæртт халасыл куы андзæвыдысты,
уæд андагъ уымæй дæр уазал кæнын байдыдта.
Йæ быны фæбырыд уымæлбын над хъæмп. Салд къултæ
кодтой æфсæйнаджы тæф, уазал та йæ æнæрæнцойæ хоста
æмæ хоста, миты хъæпæны бын чи фæцис æмæ чысыл йедтæмæ
бæрæг чи нæ дардта, уыцы рудзынггондæй йæ сæрмæ.
Паровоз та æхсæвы тары абухта æнæрæнцойæ æмæ,
æртхъирæнгæнæгау иу ран дæр никуы æрлæууыд, афтæмæй талынг
быдырты эшелон скъæфта размæ — фронтмæ
хæстæгæй-хæстæгдæр.
ДЫККАГ СÆР
Кузнецов райхъал, бæстæ æдзæм, æнахуыр æмæ
æнæнхъæлæджы сабыр кæй уыди, уымæ гæсгæ; йæ цæстытæй æххæст
нæма ракаст, афтæмæй æрдæгфынæйæ йæ сæры фæкуыси:
«Æрхæццæ стæм! Эшелон лæууы! Ау, æмæ мæн цæуылнæ райхъал
кодтой?..»
Нарæйæ æргæпп кодта. Уыдис сабыр хъызт райсом. Вагоны
уæрæх гом дуарæй калди уазал; райсомырдæм уадтымыгъ
æрсабыр æмæ, цæст цас æххæссыд, уыйонг, арв æмæ зæхх кæм
баиу сты, уыйонг уылæнтæ-уылæнтæ дардта цæхæркалгæ миг;
хуры сырх къори æппындæр тавгæ нæ кодта, афтæмæй
æрцауындзæг сæ сæрмæ; цæстытæ йæм нæ лæууыдысты, афтæ тынг
æрттывта, миты рыг тæмæн калдта уæлдæфы.
Бынтон салд вагоны æппындæр ничиуал баззад. Нарæтыл —
ссæст хъæмп; мынæг æрттывд кодтой кæрæдзийыл æнцойгонд
карабинтæ; хызынтæн сæ ком хæлд, афтæмæй лæууыдысты
фæйнæджытыл. Вагоны цур та чидæр кæрæдзийыл
сармадзанæй æхсæгау хоста йе ’рмкъухтæ, нымæт цырыхъхъыты быи
налат æмæ цъæхснаг хъинц кодта мит, хъуысыд кæйдæрты
пыхас:
— Кæм ис уæдæ, æфсымæртæ-славяйнæгтæ, Сталинград?
— Æнхъæлдæн нæ вагæттæй нæма хизын кæнынц. Ницы
къаманды фехъуыстон. Хæрын дæр ма баййафдзыстæм.
Æвæццæгæн, нæма бахæццæ стæм. Уæртæ кæсут — чидæртæ
катилоктимæ араст сты.
Стæй ма чидæр фæсус æмæ хъæлдзæгæй загъта:
— Иу мигъы тæпп нæ зыны арвыл, æрбатæхдзысты!..,
ХуызДæр рæстæгмæ сын бабæллæн нæй!
Кузнецов уайтагъд йæ хуыссæг фæсырдта, дуары размæ
бацыд; йæ цæстытæ йын ныццайта хуры тынтæм тæмæнкалгæ
быгъдæг мит, улæфæнтæ ахгæдтой уазал карз уæлдæфæй.
11

Эшелон лæууыд быдыры. Вагоиы цур, тымыгъы хост митыл
къордтæ-къордтæй лæууыдысты салдæттæ; хъæлæбагæнгæ
кæрæдзийы уæхсчытæй схуыстой, стæфсыны монцæй се
’рмкъухтæй хостой сæ фæрстæ, рæстæгæй-рæстæгмæ сæ каст уыди
иуырдæм.
Кæдæм кастысты, уым, эшелоны бæстастæу, сæууон фæлурс
сырхбын фæлмы платформæйыл сæ фæздæг калди
хæринаггæнæнтæн, сæ акомкоммæ та митæй хæрдмæ фæцыд разъезды
зыбыты иунæг бæстыхайы сырхбын уæлхæдзар.
Хæринаггæнæнтæм, разъезды хæдзармæ вагæттæй згъордтой салдæттæ æд
катилоктæ, хæринаггæнæнты алыварс, цъайы алыварс митыл
мæлдзыджытау æмызмæлд кодтой цииелтæ, бæмбæджджынтæ,
раст цыма эшелон æнæхъæнæй дæр дондзау фæцыд æмæ
йæхи аходæн хæрынмæ цæттæ кодта, уыйау.
Вагоны цур хъуысыд ныхас:
— Ахæм ма дзы цъаммар хъызт уа, хæлæрттæ, зæвæттæ
рæдувы! Иу-дæс æмæ ссæдз градусы уыдзæн, æвæццæгæи.
Ныртæккæ дзæбæх хъарм уаты фест къæйных сылимæ, æмæ дæ
зæрдæйы дзæбæхæн базар: «Чаир-парчы дидинæг уардитæ
калынц...»
— Иу зарæг йедтæмæ нæ зоны Нечасв. Кæмæн цы, уымæн
та — сылгоймаг! Флоты дæ, æвæццæгæн, сыгъдæг шикаладæй
хастой, æмæ дæ сылты фæдыл зилынæй уæлдай ницы сагъæс
уыд.
— Æгæр гуымиры у дæ ныхас, мæ хæлар! Цы ’мбарыс ды
та ахæмтæн? «Калы Чаир-парчы уалдзæг тæмæнтæ...» Уæвгæ,
хъæуккаг лæгæй цы бадомдæуа!
— Уырс у æмæ уырс! Марадз æмæ уыимæ дзур!
— Рагæй лæууæм? — бафарста Кузнецов æмæ вагонæй æр~
гæпп ласта, йæ быны миты дæвдæг хъыс-хъыс ссыд.
Салдæттæ лейтенанты куы федтой, уæд дæр ма иу иннæйы
расхой-басхой кодта, сæ нымæт цырыхъхъытæ кæрæдзийыл
цавтой, уагæвæрдмæ гæсгæ сæм салам раттыны охыл æмраст
слæууыны зонд не ’рцыд («Сахуыр мыл сты, хæйрæджытæ»,—
ахъуыды кодта Кузнецов), æрмæст сæ ныхас фæурæдтой; се
’ппæтæн дæр халас сæвæрдтой се ’рфгуытæ, сæ хъусджын
худтæ, цинелты хæрдмæ фæлдæхт æфцæгготтæ. Фыццаг
сармадзаны хъавæг сержант Нечаев — бæрзонд, тæнтъихæг,
дардскæсæйнаг денджызонтæй, иннæтæй уæлдай бæрæг дардта сау
стъæлфытæй, æмдзæхгæр даст къæмисæнтæй æмæ саубын рихитæй —
загъта:
— Райхъал кæнын дæ нæ бауагътой, æмбал лейтенант.
Уханов афтæ, æхсæвы, дам, радгæс уыди. Фæдисæй ницыма
æрцыди нырма.
— Дроздовский та кæм ис? — Миты æрттивгæ цыргъ
судзинтæ Кузнецовы цæстыдзаг ракæсын нæ уагътой.
— Иæхи аивтæ кæны, æмбал лейтенаит,— йæ цæст
фæныкъуылдта Нечаев.
12

Вагонæй иу-ссæдз метры æддæдæр Кузнецов ауыдта
батарсйы къамандир лейтенант Дроздовскийы. Суаиг училищейы
дæр иннæты ’хсæн бæрæг дардта йæ хæрзаивæй, раст цыма
æфсæддон дарæсы райгуырд, уыйау, йæ фæлурс тæнæг цыргъ
цæсгомæн уыд тызмæг æнгас — дивизионы хуыздæр курсант;
бирæ йæ уарзтой къамандпртæ иууылдæр. Æмæ ныр, салдæттæ
йæ иууылдæр уыдтой, афтæмæй йæхи астæуы онг рабæгънæг
кодта, йæ буары хъæддых нуæрттæй хъазгæйæ миты рагъы цур
æрлæууыд, йæ фæсонтæ, йæ бæрзæй, йæ риу митæй æхсадта.
Рог фæздæг калд йæрæхснæг буарæй, тасаг астæуæй, йæ
уæхсчытæй, йæ сыгъдæг — иунæг æрду дæр ыл нæ зынди — риуæй;
армыдзаггай митæй йæхи куыд æхсадта æмæ дзы йæ буар куыд
сæрфта, уымæй бæрæг уыди, йæ кæпон цыфæнды æууæлты
дæр кæй нæ ныууадздзæн, уый.
— Раст кæны,— зæрдиагæй загъта Кузнецов.
Иæхæдæг афтæ кæй’ пæ бакæндзæн, уый зыдта æмæ йæ худ
систа, цинелы дзыппы йæ афсæрста, æфцæгготы цæппæртæ
суагъта, вагонæй æддæдæр ацыд æмæ дыууæ армыдзаг дæрзæг
мит систа; цалынмæ йæ царм дудын райдыдта, уæдмæ дзы
фæхафта уадултæ æмæ роцъо.
— Уый дын æнæнхъæлæджы цины хабар! Махмæ
æрбацыдтæ? — йæ хъустыл ауад Нсчаевы цæстмæхъус цинæйдзаг
хъæлæс.— Æхсызгон хорз дын хуыцау ракæнæд! Æнæхъæн
батарейæ дæр дын салам дæттæм, Зоечкæ!
Æхсгæ-’хсын Кузнецовæн уазалæй, æдзæхх мастæмхæццæ
митæй йæ улæфæнтæ ахгæдтой æмæ æмраст слæууыд, йæ улæфт
пæхимæ куы æрцыд, уæд хисæрфæны бæсты йæ дзыппæй систа
къухмæрзæн,— вагонмæ цæуынмæ базивæг кодуа — æмæ та йæ
чъылдыммæ райхъуыст салдæтты худын æмæ хъæрæй ныхас.
Стæй уæд сылгоймаджы сыгъдæг хъæлæс йæ фæстæ сдзырдта:
— Цы архайут, уымæн ницы ’мбарын, фыццаг батарей.
Кузнецов разылд. Худæндзаст салдæттæ йыл æрæмбырд
сты, афтæмæй вагонмæ хæстæг лæууыд батарейы
санинструктор Зоя Елагина цыбырдым урс кæрцы, хæрзаив урс нымæт
цырыхъхъыты, урс нывæфтыд æрмкъухты, æфсæддон æнгæсæй
йæм æппындæр ницы уыд, бæрæгбонхуыз зымæгон сыгъдæг
фæлгонцы, раст цыма æндæр, сабыр, дард дуиейæ æрбацыд,
уыйау. Зоя тызмæгхуызæй, фæлæ йæ худын тыххæй урæдта,
уый бæрæг уыд, афтæмæй каст Дроздовскиймæ. Уый та йæ нæ
уыдта æмæ-иу куы фæгуыбыр, куы сæмраст, афтæмæй
тагъдгомау йæ домбай буар æууæрста митæй, йæ буар сырх хъулæттæ
ссис, армытъæпæнтæй хоста йæ уæхсчытæ, йæ гуыбыны цъар,
цалдæр хатты арф сулæфыд, æмæ йæ риуыгуыдыр ныддымстп.
Ныр иууылдæр се ’ргом аздæхтой Дроздовскиймæ, кастысты
йæм, Зояйы цæстыты цы худæндзæг хъазыд, ахæм цæстытæй.
— Лейтенант! — цъæхснаг хъæлæсæй йæм ныхъхъæр кодта
Зоя.— Бафæрсæн ис: кæд фæуыдзынæ дæ къабæзтæ ивæзт?
Хъуыддаджы фæдыл æрбацыдтæн.
13

Лейтеыант Дроздовский йæ риуæй мит æрцагъта, æмæ йæ
кæй бахъыгдардтой, уый йæ зæрдæмæ цыма нæ фæцыд, уыйау
райхæлдта йæ астæуыл баст хисæрфæн, æнæбары сдзырдта:
— Хъусын дæм.
— Дæ райсом хорз, æмбал комбат! — загъта Зоя, æмæ
Кузнецов къухмæрзæнæй йæ цæсгом сæрфгæйæ бафиппайдта,
чызджы халасæвæрд æрфгуыты кæрæттæ куыд базыр-зыр
кодтой, уый.— Аныхас кæнын нæ хъæуы демæ. Уæ батарейы
мæнмæ æвдæлы æви нæ?
Дроздовский сындæгган хисæрфæн йæ бæрзæйыл
æрбаппæрста, вагонырдæм араст; абанайæ цыма рацыд, уыйау мынæг
а^рттывд кодтой йæ митæйæхсад уæхсчытæ; йæ цыбырæлвыд
бурдзалыг сæрыхъуынтæ уыдысты уымæл; вагоны раз цы
салдæттæ стыгуыр, уыдоимæ, хицауæн куыд æмбæлы, афтæ
ныккаст йæ цъæх-цъæхид цæстытæй. Цæугæ-цæуын былалгъæй
сдзырдта:
— Æмбæрстгонд у, санинструктор. Батареймæ æрбацыдтæ
æстæм формæмæ гæсгæ феныпы тыххæй? Сыстæй цух стæм.
— Зынаргъ Зоечкæ,— йæ ныхас ын айста Нечаев, цыбæл
цæстæнгас æрхаста Зояйы аив цыбыр кæрцыл, чызджы фарсыл
санитарон хызыныл.— Нæ батарей бынтои æнæаипп у.
Адæймаджы туг чи цъиры, уыдонæй нæм цырагъы рухсимæ дæр не
ссардзынæ. Уый тыххæй ныл дзæгъæлы гуырысхо кæныс... Куыд
фынæй кодтай дысон? Ничи дæ хъыгдардта?
— Æгæр бирæ бæр-бæр кæныс, Нечаев! — балхынцъ кодта
Дроздовский, Зояйы рæзты бацыд, æфсæйнаг асингондыл
вагонмæ сызгъордта. Вагон байдзаг, хæринаггæнæнæй нырма
ныртæккæ чи ’рбаздæхт, уыцы салдæттæй, аходæны размæ
бахъæлдзæг. сты, катилоктæй калд хъæрмхуыппы тæф, æртæ
хордзены сæ тæккæ дзаг уыдысты дзулы хустæй æмæ ногконд
дзулæй. Ахæм рæстæг æдзух куыд вæййы, афтæ ацы хатт дæр
та салдæттæ кæрæдзийы къуырдтытæгæнгæ бинаг нарæтыл
кæйдæр цинел æрытыдтой, сяехи æрцæттæ кодтой дзул уарынмæ;
уазалæй сыгъд цæсгæмттæ — уыцы æнæвдæлонхуыз.
Дроздовский йæ хæдон йæ уæлæ æрæппæрста, æрсæрфта йæ æмæ
скъаманды кодта:
— Сабыр! Уæтæры куы нæ стут, миййаг. Сармадзанты
къаманднртæ, уæ адæмы басабыр кæнут! Хъа^æг Нечаев, цы
слæууыдтæ уым? Хойраджы хабар дæхимæ райс. Уарынмæ,
æнхъæлдæн, дæсны куы дæ! Санииструктормæ æпæ дæу дæр
чи фæкæса, ахæм разындзæн.
Сержант Нечаев хатыркурæгау разылд Зоямæ, вагонмæ
схызт, æмæ уырдыгæй райхъуыст йæ хъæлæс:
— Цы хабар у, лæппутæ, басабыр ут! Уæ хъæлæба танкæты
уынæрæй фыддæр куы фæцис.
Кузнецовы зæрдæмæ нæ цыдысты уыцы къамандæтæ,
хъыггомау ын уыд, Зоя хойрагуарæг салдæтты хъæлæба кæй федта,
сæ цуры ис æви нæ, уый сæм зынгæ дæр кæн нал кодта, уый
14

æмæ йæ бафæндыд йæхи фæхъæбатыр кæнын æмæ зæгъын:
«Æцæгæй дæр бæрæггæнинаг нс сты мах взводтæ. Фæлæ нæм
уæддæр кæй æрбацыдтæ, уый тынг хорз у».
Йæ бон бамбарын нæ уыд, Зоя батарейы цал хатты
фæзыны, уал хатты иууылдæр æдзæлгъæд, æпæуаг иыхасыл цы
сбæндæн вæййынц, уый. Мæнæ ныр дæр та Кузнецовы Зояимæ
рафæндыд ахæм дзыхыуагæй сдзурын, фæсиомыгæй истытæ
бамбарын кæнын, цыма батарсйы, куы фæзыны, уæд исты сусæггаг
раргом вæййы, цыма чызд/кы зыиа-нæзына хуыссæгхъæлдзæг
цæсгомыл, йæ цæстыты бын сау æпдæргты, йæ былтыл исты
зæрдæвæрæи, хæлд, нæфæтчиаг фæдтæ баззайы, фæндаджы
фылдæр хай кæм æрвыста, уыцы санитарон вагоны æрыгон
дохтыртæ йæ æвыдæй цыма ницыхуызы ныууагътаиккой,
уыйау. Кузнецов гуырысхо кодта, поезд цал хатты æрлæууы, уал
хатты айдагъ санитарон æгъдауæй сбæрæг кæныны тыххæй нæ
фæзыны батарейы, зæгъгæ. Афтæ йæм каст, цыма йæм
Дроздовский æргом куы аздахид, уый йæ фæнды.
— Батарейы зæрдæхсаинагæй æппындæр ницы ис, Зоя,--
загъта Кузнецов.—Уынын дæр ницæмæн хъæуы салдæтты.
Уæлдайдæр та тæккæ аходæны заман.
Зояйы уæхсчытæ базмæлыдысты.
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй, цæй диссаджы вагои у!
Æплындæр ницæмæй хъаст кæнынц. Дæхи ницымбарæг дзæгъæлы
скодтай, дæ цæстæнгас дыл комдзог цæуы! — загъта Зоя, æмæ
йæ цæстыхаутæ стъыбар-тъыбур кодтой, йæ былтыл ахъазыд
гæзæмæ æнахуыр мидбылхудт.— Уæ уарзон лейтепант
Дроздовский та миты рагъыл йæхи куы найа, уæд, мæнмæ гæсгæ,
хæцæны бæсты госпиталы балæудзæн!
— Фыццаджыдæр мын уарзон лейтенант нæу,— дзуапп
радта Кузнецов.— Дыккагæй та...
— Бузныг, Кузнецов, æргомдзырд кæй дæ, уый тыххæй.
Дыккагæй та? Мæн тыххæй дæм цавæр хъуыдытæ ис дыккагæй
та?
Уæдмæ лейтенант Дроздовский йæ дарæс скодта, йæ роиыл
дзсдзыкка кодта ног хуымпъыр, афтæмæй дзы йæ астæу
æрбалвæста, митмæ рог гæпп æркодта, Кузнецовмæ, Зоямæ бакаст,
сындæггай сдзырдта:
— Куыд дæм кæсы, санинструктор, мæхицæн исты знаггад
ракæнынмæ хъавын?
Зоя йæ сæрыл бæрзонддæр схæцыд æмæ мæстæймарæгау
сдзырдта:
— Чи зоны, афтæ дæр уа... Æппып ницы, уæд уымæн дæр
уæвæн ис.
— Уæдæ афтæ,— хъæддыхæй загъта Дроздовский,— ды
къласы разамонæг нæ дæ, æз та скъоладзау иæ дæн. Санитарон
вагоимæ цæугæ. Бамбæрстай?.. Лейтенант Кузнецов, дæу мæ
бæсты уадзын. Æз та дивизионы къаманднрмæ цæуын.
Дроздовский тарæрфыгæй йæ рахиз арм йæ къæмисæнмæ
15

сæппæрста æмæ хъæддых тасаг санчъехтæй араст, рельсытыл
дыууæрдæм чи кодта, уыцы салдæтты рæзты, астæу роиæй æмæ
ног портупейæ æнгом æлвæст. Салдæттæ йын фæкдаг
лæвæрдтой, кæмæ-иу бахæццæ, уыдон-иу сæ ныхас фæуагътой, сæ
астæуты цыд цæстæнгасæй сæ фæйнæрдæм ссоиæгау, фæлæ
уыцы иу рæстæг салдæтты саламæн дзуапп лæвæрдта къух
æнæрвæссонхуызæй хæрдмæ æппаргæйæ. Фыруазалæй хуры
алыварс æрбадт мигъæнгæс тæлм, афтæмæй æрцауындзæг
тæмæнкалгæ урс быдыры сæрмæ. Цъайы алыварс раздæрау
æмбырдтæ кодтой адæм æмæ-иу уайтагъд фæхæлиу сты; цъайæ
дои истой æмæ бæгъæмсарæй, оххытæгæнгæ, футтытæгæнгæ,
ихæнризгæнгæ сæхи æхсадтой; уыйфæстæ згъордтой эшелоны
астæу фæздæгкалгæ хæринаггæнæнтæм, æрмæст, цы нæ вæййы,
зæгъгæ, æмгæрон нæ цыдысты, адæмласæн халасæвæрд вагоны
раз чи бакъорд, дивизийы уыцы къамандыгæнджытæм.
Раст уыцы къордмæ дардта йæ фæндаг Дроздовский.
Кузнецов уыдта, Зоя Дроздовскийы фæдыл джихæй куыд
баззад, зына-нæзына зулаив цæстытæ куыд ныдздзагъыр сты,
уый. Афарста йæ:
— Уæд та махимæ аходæн бахæрис?
— Цы загътай? — бæрæг уыди, чызджы хъуыдытæ кæмдæр
кæй сты, уый.
— Махимæ саходæн кæн. Нырма, æвæццæгæн, ницы
бахордтаис.
— Æмбал лейтенант, хæринаг иыууазал! Дæумæ кæсæм! —
рахъæр кодта Нечаев вагоны дуарæй.— Хъæдуры бас-пюре,—
бафтыдта ма йæ ныхасыл, катилокæй уидыджы дзаг систа,
аныхъуырдта йæ æмæ йæ рихитæ асдæрдта.— Иугæр дзы ма
ферхæц, уыййсдтæмæ дын тас ницæмæйуал уыдзæн.
Йæ чъылдыммæ хъуысыд салдæтты уынæр, кæй æрытыдтой,
уьтцы цинелæй фæйнæрдæм истой сæ хæйттæ, чи райдзастæн,
чи та хъуыр-хъуыргæнгæ, сæ дæндæгтæ нынныхстысты сау
дзулы салд кæрстысты. Зоямæ сæ кæсгæ дæр ничиуал кодта.
— Чибисов! — бадзырдта Кузнецов.— Мæ катилок ма
санинструкторæн радæтт!
— Нæ хойы гæбаз! Цы фæдæ уый? — ивазгæ хъæлæсыуагæй
дзуапп радта Чибисов.— Замманайы хъæлдзæг кумпани иæм
куы ис мæнæ.
— О... хорз,— цы дзырдта, уый йæхæдæг дæр дзæбæх не
’мбæрста, афтæмæй дзуапп радта чызг.— Æвæццæгæн... Раст
зæгъыс, лейтенант Кузнсцов. Ницыма бахордтон. Æрмæст... дæ
катилок та цæмæн? Уæд дæхæдæг та?
— Æххормагæй нæ баззацдзынæн, ма тæрс. Æз та
уыйфæстæ бахæрдзынæн,— загъта Кузнсцов.
Чибисов тагъд-тагъд æууилгæйæ рауад дуармæ,
балæггадгæнынæввонгæй хæрдмæ фæлдæхт æфцæгготæй сивæзта йе
’нæдаст цыргъ цæсгом; тæптъихæг, дæлæмæдзыд, цыбырдым
æпцъылдтæ уæрæх цинелы, хæлардзастæй Зоямæ сдзырдта:
16

— Схиз, нæ хойы гæбаз, схиз. Уæдæ куыд вæййы, куыд!..
— Дæ катилокæй иучысыл ахæрдзынæн,— загъта Зоя
Кузпецовæн.— Æрмæст мумæ куыд хæрæм, афтæ. Иунæгæй пæ
бахæрдзынæн.
Салдæттæ хордтой сым-сым æмæ цъæм-цъæмгæнгæ; тæвд
?<ъæрмхуыппы фыццаг’ уидгуытæ куы аныхъуырдтой, фых доц
сæкæримæ фыццаг хуыппытæ куы скодтой, уæд та Зоямæ
фæрсæджы кæстытæ кæныпыл схæцыдысты. Чызг йæ ног кæрцы
æфцæгготы цæппæр суагъта, йæ урс хъуыр разынд æмæ хъавгæ
хордта Кузнецовы катилокæй, катилок сæвæрдта йæ
уæрджытыл, алырдыгæп йæм кæй кæсынц, уый æмбæрста æмæ йæ
цæстытæ бынмæ æруагъта.
Кузнецов дæр хордта йсмæ, йæхи хъардта, чызг уидыг йæ
былтæм куыд арæхсгæ схæссы, куы аныхъуыры, уæд йæ хъуыр
куыд базмæлы, уый цæмæй ма уына, ууыл; йæ цæстыхаутыл
халас атад, æмæ бауымæл сты, кæрæдзийыл баныхæстысты,
тар дардтой, æмæ сæ быны аныгъуылдысты ,йе ’рттизаг
цæстытæ. Сырхзынг пецы уæлхъус ын тæвд уыди. Иæ худ систа æмæ
йæ тармыдхуыз дзыккутæ æркалдысты æфцæгготы урс цармыл,
æнæ худæй йæ бакаст уыдис цыдæр лæмæгъ, æнæбон, йæ
уадултæ цыргъ, йæ дзых стыр, сывæллонау фестъæлфынæввонг,
æфсæрмæигæс цæсгом æнахуырæй зынди тæвдмæ æмæ,
хæргæ.хæрын сырх-сырхид чи ссис, артиллеристты уыцы цæсгæмтты
’хсæн, æмæ Кузнецов фыццаг хатт бафиппайдта: фыдуынд чызг
у. Уымæйразмæ йæ бæгъæмсарæй никуыма федта.
— «Чаир-парчы дидинæг уарди æфтауы, Чаир-парчы
ралæууыд уалдзæг нæуæг...»
Сержант Нечаев нарæты ’хсæн хæлиу слæууыд æмæ цайы
фæстæ тамако тыхта, сындæггай зарыд, Зоямæ худæндзастæй
каст, Чибисов та кружкæ йæ тæккæ дзаг бакодта цайæ æмæ
йæ чызгмæ бадардта. Зоя тæвд кружкæ йе ’нгуылдзты
кæрæттæй райста, æфсæрмхуызæй загъта:
— Бузныг, Чибисов.— Йæ уымæлбып æрттивгæ цæстытæй
Нечаевмæ скаст.— Зæгъ-ма, сержант, цавæр парктæ æмæ
уардитæ сты уыдон? Æдзух уыцы зарæг цæмæн кæныс, уымæи,
иицы ’мбарын.
Салдæттæ базмæлыдысты, Нечаезмæ ныфсæвæрæгау
сдзырдтой:
— Зæгъ, зæгъ, сержант, иугæр дæ фæрсæг ,ис, уæд. Кæцæй
сты уыцы зарджытæ?
— Владивосток,— дард горæт цыма йæ цæстытыл ауад,
уыйау дзуапп радта Нечаев.— Былгæронмæ дæ куы рауадзой,' уæд
кафæн фæзы смидæг у æмæ—«Чаир-парчы...» Æртæ азы
баслужбæ кодтон уыцы тангомæ хъусгæ. Цытæ дзурыс, Зоя, цытæ!
Владивосточы цавæр чызджытæ ис, уый куы зонис — къаролы
чызджытæ, балеринæтæ! Мæ цард-цæрæнбон сæ никуы ферох
кæндзынæн!
йæ денджызон роны ’ргъæвæг бафидар кодта, цыма
кафгæ2 Судзгæ мит
17

кафын чызджы уæхсчытыл æрхæцыд, уыйау йæ къухтæ еиста,
асанчъех кодта, цæхгæр фæзылд æмæ базарыд:
— «Чаир-парчы ралæууыд уалдзæг нæуæг... Мæ цæстытыл
уайынц дæ мыдхуыз дзыккутæ...» Трам-па-па-пи-па-пи...
Зоя æнæбары ныххудт.
— Мыдхуыз дзыккутæ... Уардитæ... Æргом дын куы зæгъои,
уæд æлгьаггомау дзырдтæ сты, сержант. Къаролы чызджытæ
æмæ балеринæтæ. Къаролы чызджытæ искуы федтай дæ
дунейыл?
— Мæнæ дæхæдæг, хуыцауыстæн. Дæ гуыры ’вæрд къаролы
чызджы гуырыкондæй уæлдай нæу,— ныфсджынæй загъта
Нечаев æмæ салдæттæм йæ цæст фæныкъуылдта.
«Цымæ йыл цæмæн худы? — ахъуыды кодта Кузнецов.—
Куыд фыдуынд у, уый раздæр куыннæ бафиппайдтон?»
— Хæст куы нæ уаид, Зоя,— ехх, нæ мæ зоныс æмæ мын
аргъ дæр уымæн нæ кæныс — уæд дæ талынг æхсæвы
аскъæфин, таксийы дæ искæдæм аласин æмæ горæтгæрон фысымуаты
дæ къæхты цур сбадин шампайнаг сæны авгимæ, къаролы
чызджы раз бадæгау... Æмæ мын-иу уæд мæ фæдыл цæхх
кæнæцт! Сразы уаис, и?
— Таксийы? Уым диссагæй ницы ис,— салдæтты худын куы
фæсабыр уа, уæдмæ банхъæлмæ каст æмæ дзуапп радта Зоя.—
Æмæ-гъа, ахæмæй никуы ницы бавзæрстон.
— Мемæ цы нæ бавзæрстаис, ахæмæй ницуал баззадаид.
Сержант Нечаев’ уыцы ныхæстæ хъазгæмхасæнты загъта,
Зояйæ йæ тарбын цæстытæ пал иста, афтæмæй, фæлæ
Кузнецов бамбæрста, йæ ныхас дæлгоммæ кæй уыд, уый, æмæ
тызмæгæй сдзырдта:
— Æгъгъæд фæуæд, Нечаев, дзæгъæл дзæнгæдайæн! Æгæр
дзы ралæхурдтай! Цæмæ дзы хъæуы фысымуæттæ-йедты койГ
Цы уæлдай у уый та?.. Цымгæ кæн, дæ хорзæхæй, Зоя, цай.
— Худæгæй марут,— сдзырдта Зоя æмæ дзы цыма цыдæр
срыст, уыйау йæ урс тæрных фенхъырдтæ.
Тæвд кружкæйыл хæцгæ баззад æнгуылдзты кæрæттæй йæ
былты раз, фæлæ дзы цымгæ нал кодта, йæхимæ хъусыныл
фæци: æнæнхъæлæджы фыдæхы æнхъырд дæр æлхынцъæй
баззад, йæ урс буарыл, нал’ æмæ нал цух кодта йæ ныхæй. Зоя
кружкæ пецыл æрæвæрдта æмæ Кузпецовмæ къæйныхæй
бауырдыг:
— Ды та мæм цы ныккомкоммæ дæ? Мæ цæсгомыл истьг
фæд ссарынмæ хъавыс? Пецы алайы фæд? Æви ды дæр,
Нечаевы хуызæн, цавæрдæр æнаккаг къаролы чызджыты
æрымысыдтæ?
— Къаролы чызджыты тыххæй æз фсхъуыстон, æрмæстдæр
сывæллæттæн кæй фæфыссынц, уыцы аргъæутты,—
æиæвхъæлæджы фæрстытæй фæхъуынтъыз, афтæмæй дзуапп радта
Кузнецов.— Цардæгасæй сæ никуы федтон.
— Худæгæй марут иууылдæр,— иогæй та загъта Зоя.
18

— Цал азы дыл цæуы, Зоя, æстдæс? — бадымыдис Нсчаев.—
Ома, флоты куыд нымайынц, уымæ гæсгæ нау денджызмæ
æрхызт дыууын цыппæрæм азы? Æз дæуæй цыппар азы хистæр
дæи, Зоечкæ. Дзæвгар азтæ ис не ’хсæн.
— Нæ йæ базыдтай,— мидбылты бахудт Зоя.— Дæс æмæ
мыл ссæдз азы цæуы, æмбал матрос. Дæс æмæ ссæдз азы æмæ
æртæ мæйы.
Сержант Нсчаевы саухил цæсгом быитопдæр ныдднссагхуыз,
баууæндæн кæуыл нæй, ахæм хабар фехъусæгау бафарста:
— Æцæгдæр афтæ тыпг бæллыс, дæс æмæ дыл ссæдз куы
цæуид, уымæ? Æмæ уæд дæ мадыл та цал азы цæуы?
Кæрæдзийы æнгæс тынг стут? Уæд мын нæ адрис авæр.— Тæнæг
былтæ мидбылхудтæй базмæлыдысты, йæ урс дæндæгтæ
фæзындысты.— Фронтæй йæм писмотæ фысдзынæн. Кæрæдзийæн нæ
къамтæ арвитдзыстæм.
Зоя æлгъгæнæгау бакаст тæнæлвæст Нечаевмæ,
зыр-зыргæигæ хъæлæсæй загъта:
— Цæй хæлд фæкодтай уыцы кафæн фæзы! Адрис?
Табуафси. Горæт Перемышль, дыккаг уæлмæрд. Фыссыс æй æви йæ
дæ зæрдыл бадардзынæ? Цыппор фыццæгæм азæй фæстæмæ
мæнæн ныййарджытæ иал ис,— карзæй балхынць кодта йæ
иы.хас.— Фæлæ йæ зон, Нечаев,— лæг мыи ис... Оххай-гъе, цы
мæм пыдздзагъыр стут? Раст уын зæгъын, мæ къонатæ, раст!
Лæг мын ис...
Сыбыртт никæцæйуал хъуысыд. Салдæттæ Нечаевы раздæр
къахæгау æмæ ардауæгау кодтой, фæлæ ныр сæ хæрын
ныууагътой æмæ иууылдæр Зоямæ разылдысты. Чызг бадт йæ цæ^
стытæ æруадзгæйæ, сержант Нечаев ын йæ цæсгоммæ
ныккомкоммæ, тамако зыдæй сулæфтытæ кодта:
— Æмæ чи у дæ лæг, кæд сусæггаг н^еу, уæд? Æвæццæгæн,
лолчъы къамандир? Кæнæ куыд дзурыпц, афтæмæй дæ
зæрдæмæ нæ лейтенаит Дроздовский цæуы?
«Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, мæнг ныхас у,— нæ йыл
баууæндыд Кузнсцов дæр.— Мысгæ æркодта Зоя, цытæ дзуры,
уыдон иууылдæр. Нæй йын лæг. Цæй лæг ын хъуамæ уа!»
— Æгъгъæд у, Нечаев! — загъта Кузнсцов.— Æдылы
фæрстытæ мауал кæн! Хæлд патефоны пластинкæйæ уæлдай иæ дæ.
Нæ йæ фиппайыс дæхæдæг?
Æмæ сыстад, Зояйæ иуварс ацыд; вагоиыл, кæрæдзийыл
æнцойгонд хæцæигарзы бын къухыдаргæ пулемет ДП-йыл йæ цæст
ахаста; нарæтыл фæкомкоммæ хъæрмхуыппы катилокмæ,
дзулы цыппæрæм хаймæ, сæкæры къæрттытæм газеты гæбазыл —
бæрæг уыд, кæй сæм ничи бавнæлдта, уый — стæй уæд
ба•фарста:
— Хистæр сержант Уханов та кæм ис?
— Старшинамæ, æмбал лейтснант,—уæллаг нарæтæй йып
тымбылцъæгæй бадгæйæ дзуапп радта æрыгон казахаг
Касы19

мов.— Бафæдзæхста мып: хъæрмхуыпп мын райс, дзул мьпг
райс, уæдмæ æз дæр зыидзынæн...
Касымов æнæуынæрæй уæллаг парæтæй æргæпп кодта —
цыбыр бæмбæджджын къурткæйы, бæмбæджджын хæлафы, йæ*
зылын къæхтыл нымæт цырыхъхъытæ, йæ нарæг цæстытæ
сæрттывтой.
, — Бацагурон æй, æмбал лейтенант?*
— Уадз æй. Дæ хæрды кой кæн.
Чибисов та цæмæдæр гæсгæ ныуулæфыд, ныфсæвæрæгау
ивазгæ ныхас райдыдта:
— Дæ лæг та куыд у, нæ хойы гæбаз, мæстыгæр у, миййаг?
Хъуамæ хиуылхæцгæ адæймаг уа.
— Бузныг уæ минасæй, фыццаг батарей! — Зоя йæ
дзыккутæ фæстæрдæм аппæрста æмæ мидбылты бахудт, йе ’рфгуыты
æлхынцъ феуæгъд, тæрхъусдзарм ног худ йæ сæрьтл æркодта
æмæ дзыккутæ бафснайдта.— Паровозы уынæр дæр ссыд,
хъæлдæн. Хъусут æй?
— Ардыгæй хæцæнмæ уæвгæ дæр нал æрлæудзыстæм, стæй
уæд—салам, фрицтæ, мах дæр мæнæ стæм! — уæллаг иарæтæй
чидæр æрдзырдта æмæ æнæбары ныххудт.
— Зоечкæ, махимæ лæуу, дæ хорзæхæй!—загъта Нечаев.—
Мах вагоны ныллæуу. Цæмæ дæ хъæуы дæ лæг? Цы дзы кæныс
хæсты быдыры?
— Дыууæ паровозы æрбалæвæрдтой, æвæццæгæн,— ногæй
та фехъусын кодта уæллаг нарæтæй тамакодзæф фæсус
хъæлæс.— Ныр нæ бынтон стырындз кæидзысты. Фæстаг хатт
æрлæууыдыстæм. Уалынмæ — Сталинград.
— Кæд, миййаг, дарддæр нал ацæудзыстæм? Кæд нæ ам
раргъæвдзысты?..
— Цас тагъддæр уа, уыйас хуыздæр,— загъта Кузнецов,
— Цæй паровоз у уый! Уæ сæрызонд фæцыд? — хъæрæйг
сдзырдта хъавæг Евстигнеев, ацæргæ сержант, уæды онг
æнæмæтхуызæй цай цымдта кружкæйæ, уыциу гæпп фæкодта,
вагоны дуарæй ракаст.
— Цы у, Евстигнеев? — афарста йæ Кузнецов.— Къамапды?
Разылд æм æмæ федта — Евстигнеев вагоны дуарæй каст
хæрдмæ^ йæ сагъæсхуыз цæстытæ нал иста арвæй, фæлæ цы
дзуапп радта, уый Кузнецов нал фехъуыста. Эшелоны дыууæ
кæронæй цæвын байдыдтой хæрдмæхсæн сармадзантæ.
— Уыдон хъуаг ма уыдыстæм, лæппутæ! — пыхъхъæр кодта
чидæр æмæ нарæтæй æртæррæтт ласта.— Æрбатахтысты!
— Уый дæр ма дын паровоз! Бомбæтимæ...
Хæрдмæхсæн сармадзанты тагъд-тагъд гæрæхтимæ сиу,
стæгæй-хæстæгдæр кодта цъæхснаг ниуын, стæй уæд эшелоны
сæрмæ сгыбар-гыбур кодтой дывæр пулеметтæ, вагонмæ
быдырæй æрбайхъуыстысты кæйдæрты хъæртæ: «Уæлдæф!»
«Мессертæ!» Евстигнеев кружкæ нарæтæм баппæрста, кæрæдзимæ
æнцойгонд хæцæнгæрзтæм багæпп кодта, Зояйы дуарырдæм
20

асхуыста, сæ алыварс та салдæттæ кæрæдзийы къуыргæйæ
гæппытæ кодтой нарæтæй, лæбурдтой карабинтæм. Æрмæстдæр
иунæг уысм ферттывта Кузнецовы сæры: «Дæхиуыл фæхæц,
сабырдæр. Се ’ппæты фæстæ рахиздзынæ вагонæй!» Æмæ
скъаманды кодта:
— Иууылдæр — æддæмæ вагонæй!
Эшелоны хæрдмæхсæн сармадзанты гæрæхтæ афтæ
хæстæгæй райхъуыстысты, æмæ сæ зыланг хъустæ арыдта. Моторты
ниуын та ногæй æрбахæстæг, пулеметты къæр-къæр стынг, æмæ
нæмгуытæ вагоны сæрыл æргæр-гæр кодтой.
Гом дуары размæ куы бахæццæ Кузиецов, уæд ауыдта,
салдæттæ æд карабинтæ митмæ куыд гæпп кæнынц æмæ урс-урсид
хурæфсæст быдыры фæйнæрдæм куыд лидзынц, уый. Йæ тæнтæ
æнахуыр рог уазал æрбаисты, йæхæдæг дæр вагонæй рагæпп
кодта, цалдæр санчъехæн бахæццæ тæмæнкалгæ цъæхбын
миты обаумæ, згъоргæ-згъорын кæйдæр фарсмæ æрхауд, цыдæр
цыма раст йæ къæбутыл æндзæвыд, уыйау æхситгæнгæ уæлдæф
рæдывта. Йæ къæбуты уæз æй кæд митмæ æлхъывта, уæддæр
тыхамæлттæй йæ сæрыл схæцыд.
Æнæбын уазал зымæгон цъæх арвы эшелонмæ сæ ных
сарæзтой æртæ «мессершмитты», сæ тæнæг алюмин базыртæ
æрттывтой, хурмæ тæмæнтæ калдтой сæ рудзгуытæ.
Хуры тынтæм дзæбæх равзарæн нæ уыд, хæдтæхджыты
ныхмæ эшелоны сæрæй æмæ къæдзилæй æнæрæнцойæ цы
хæрдмæхсæн сармадзанты нæмгуытæ тахт, уыдоны фæдæп, истрсб»*-
тельтæ та пакабазыр дыдынтау кодтой хæстæгæй-хæстæгдæр„
дыз-дыз кодта сæ пулеметты, тагъдæхсæг сармадзаиты цæхæр.
Судзгæ нæмгуытæ тахтысты уæле быпмæ, вагæтты фæрсты,
вагæттæй та лыгъдысты, чи фæфæстиат, уыцы салдæттæ.
Фыццаг истребитель вагæтты тæккæ сæрмæ йæ базыртæ
сæмвæз кодта æмæ эшелоны сæрты дæргъмæ атахт, иннæ
дыууæ дæр йæ фæдыл ферттывтой.
Разæй, паровозы сæрмæ фенкъуысыд уæлд’æф, срæмыгъта
бомбæ, хæрдмæ фæцыдысты миты фæлдзæгъдæнтæ, æмæ
истребительтæ æваст сæ ных хурмæ сарæзтой, æрзылдысты æмæ та
ногæй сæхи бынмæ, эшелонмæ æруагътой.
«Не ’ппæт дæр сæм дзæбæх зынæм,— февзæрыд Кузиецовы
сæры.— Исты æрхъуыды кæнын хъæуы!»
— Æхсут! Карабинтæй æхсут хæдтæхджыты! — Кузнецов йæ
уæрджытыл слæууыд, скъаманды кодта æмæ уайтагъд миты
обауы фаллаг фарс ауыдта, Зоя йæ сæр хæрдмæ куыд сдардта,,
уый; йе ’рфгуытæ цымыдисхуызæй хæрдмæ фæцыдысты,
цæстытæ дзагъырæй баззыдысты. Ныхъхъæр æм кодта: — Зоя,
быдырмæ! Вагæттæй дарддæр хилгæ!
Фæлæ йын чызг ницы дзуапп радта, йæ былтæ ’хсынгæ каст
эшслонмæ, æмæ уæд Кузнецов дæр уыцырдæм акаст. Вагæтты
тæккæ рæбынты миты хъæпæнтыл гæппæй згъордта лейтенант
Дроздовский йæ хæрзаив нарæг цинелы, цыдæртæ хъæр кодта,
21

æрмæст ын йæ ныхасæн равзарæн пæ уыд. Дроздовский багæпп
кодта, кæм цыд, уыцы вагоны гом дуары æмæ дзы уайтагъд
æрхызт æд къухдаргæ пулемет, кæ къухы — диск. Эшелонæй
æддæдæр азгъордта, Кузнецовмæ хæстæг митыл æрхауд æмæ
ДП-йы къæхтæ миты обауы цъупмæ хæлофæй фæбыцæу кодта.
Уыйфæстæ диск æлхъивæнты бавæрдта æмæ пулемет
аскъæрдта хæдтæхджытыл. Уæдмæ истребительтæ тæмæнкалгæ цъæх
арвæй сæхи фæстæмæ сарæзтой дæлæмæ, сæ пулеметтæй æмæ
сармадзантæй калдысты арты цыбыр æвзæгтæ.
Нæмгуытæ мит фæйлаугæ æрбацæйхæстæг кодтой.
Кузнецовы хъусты ныццарыдта пулеметты æмæ сармадзанты
къæр, моторы уынгæг ниуын, æнахуыр цæхæртæ зилдух
самадтой йæ цæстыты раз. Йæ цæсгом ын ныццавтой, пулеметы
нæмгуытæй миты рагъæй цы Хъæбæр къæрттытæ фæтахт, уыдон.
Иуцасдæр ницуал ауыдта миты фæлдзæгъдæнæй; хæдтæхæджы
аууоиы бын фæцис, стæй уæд сдзыгъал-мыгъул кодтой ставд
хус гилдзытæ. Æппæтæй диссагдæр та уый уыд, æмæ Кузнецов
«мессершмитты» плексиглас рудзынджы ауыдта тæхæджы
дæргъæлвæст сæр шлемы мидæг.
Хæдтæхджыты зæхмæ цалдæр метры йедтæмæ нал хъуыд,
афтæмæй æваст хæрдмæ фæцъыввытт ластой, сæ моторты
ниуып ссыд, кæрæдзийы фæдыл рарæнхъ сты æмæ арвы уæлиау
фæцыдысты.
— Валодя!.. Ма сыст!.. Фæлæуу!..— райхъуыст чысыл æддæ-,
дæрæй æмæ ауыдта, Дроздовский афтид диск куыд аппæрста,
сыстыныл куыд архайы æмæ йыл Зоя куыд ныффидар, йæхи
йæм куыд нылхъывта æмæ йæ сыстын куыд нæ уадзы, уый.—
Валодя! Дæумæ дзурын!..
— Нæ уыныс — диск фæцис! — хъæр кодта Дроздовский, йæ
цæсгом хъулон афæлдæхт, йæхицæй иуварс ссыдта Зояйы,
йæхи дзы тыдта.— Ма хъыгдар! Ма хъыгдар, зæгъын!
Чызджы къухтæ фæйнæрдæм аппæрста, вагонмæ азгъордта,
Зоя та хуысгæ аззад миты, æмæ йæм уæд Кузнецов хæстæг
бахылд.
— Цы хабар у? Цы кодта пулемет?
Чызг æм скаст, йæ цæсгом уайтагъд фендæрхуызон —
къахьшæнгæс, æнæзæрдæмæдзæугæ.
— А, лентенант Кузнецов дæ? Ды та цæуылнæ æхсыс
хæдтæхджыты? Тæрсгæ кæныс? Дроздовский йедтæмæ йæ иыфс
ннчи хæссы?..
— Цæмæй æхсон, дамбацайæ?.. Афтæ дæ фæнды?
Ницы дзуапп ын радта.
Истребительтæ сæхи æруагътой эшелоныл, паровозы сæрмæ
■зилдух самадтой, æмæ дзы дыууæ пульман вагоны ссыгъд. Арт
æддæмæ лæбурдта гом дуæрттæй, вагæтты сæрыл схылд. Разæй
фæздæг кæй скалд, вагæтты сæртæ кæй ссыгъдысты,
«мессершмиттæ» ногæй æмæ ногæй кæй лæбурдтой, уымæ гæсгæ
Кузнецовæи йе уæнгтæ бауазал сты, афтæ йæм фæкаст, цыма
эшс22

лои æнæхъæнæй дæр цалыимæ ныффалгæрон кæной æмæ
басудзой, уæдмæ ацы æртæ хæдтæхæджы сæхи нæ айсдзысты.
«Нæ, ныртæккæ сæ нæмгуытæ фæуыдзысты,— йæхицæн
зæрдæтæ æвæрын байдыдта Кузнецов.— Ныртæккæ кæрои
уыдзæн...»
Фæлæ истребительтæ æрзылдысты æмæ та ногæй
дæлиæутты сæхи ауагътой эшелоны сæрæй къæдзилмæ.
— Санита-ар! Нæ.хо-о! — райхъуыст судзгæ
вагæттырдыгæй, æмæ разæй фæзындысты цалдæр æндæрджы, кæйдæр
æрбацæйластой митыл.
— Мæн агурынц,— сдзырдта Зоя æмæ фæгæпп ласта,
вагоны гом дуармæ, миты рагъы сагъд пулеметмæ фæкаст.— Цы
фæцис Дроздовский? Цæуын æз. Зæгъ ын-иу, уæртæ уым дæн,,
зæгъгæ.
Йæ бауромыны бар нæ уыд Кузнецовмæ, æмæ чызг йæ
хызын йæ фарсмæ æлхъивгæйæ тагъд санчъехтæй ауад, стæй
быдыры азгъордта, арт кæм сирвæзт, уыцырдæм; миты хъæпæнть*
аууон аныгъуылд.
— Кузнецов!.. Ды дæ?
Лейтенант Дроздовский вагоиы цурæй æрбазгъордта,
пулеметы цур æрхауд, ног диск фидаргæнæны фæцавта. йæ
къæсхуыр фæлурс цæсгом бынтондæр ныццыргъ.
— Цытæ кæнынц, цытæ кæнынц æнаккæгтæ! Зоя кæм ис?
— Паровозырдыгæй чидæр фæцæф,— дзуапп ын радта
Кузнецов æмæ пулеметы къæхтæ хъæбæр миты арфдæр
æртъыста.—Æрбатæхынц та...
— Æнаккæгтæ... Дæу фæрсын, Зоя кæм и? — ныхъхъæр4
кодта Дроздовский, пулеметы хъæд йæ уæхскмæ фæбыцæу
кодта, æмæ, «мессершмиттæ» кæрæдзийы фæдыл куыд
ныллæгдæргæнгæ цыдысты, афтæ йæ цæстытæ нарæгæй-нарæгдæр кодтой,
сау гагуытæ фæлурс-цъæх зиллаччы астæу уазал æрттывд
кодтой.
Эшелоны кæрон хæрдмæхсæн сармадзан иыхъхъус.
Фыццаг истребителы дæргъæлвæст буар сæ сæрмæ куы
сæрттывта, уæд ыл Дроздовский пулемст аскъæрдта æмæ
мæнгвæдæг нал суагъта, цалынмæ фæстаг хæдтæхæджы базыртæ сæ
сæрмæ сæрдасæны цыргъ комау нæ ферттывтой æмæ арвы
цъæхы аныгъуылдысты, уæдмæ.
— Акъуырдтон æй! — ныхъхъæр кодта мынæг хъæлæсæй
Дроздовский.— Федтай йæ, Кузнецов? Акъуырдтон æй!..
Фæивгъуийон, уымæн уæвæн нæ уыди!..
Истребительтæ ногæй ссæдз метры онг æруагътой сæхи
зæхмæ, ставднæмыг пулеметты къыбар-къыбур та ногæй ссыд æмæ
нæмгуыты зынг фæдтæ ныхсæгау кодтой, митыл чи ныддæлгом,
уыцы адæмы, митфæлдзæгъдæны сæ фæйлауæгау кодтой.
Уæлдæфæй сæ куыд æхсынц, уымæ кæсын нæ бафæрæзтой сыхаг
батарейты цалдæр салдаты, фæгæппытæ кодтой æмæ
истребительты бын фæйнæрдæм лидзынмæ фесты. Стæй дзы уæд иу
23

æрхауд, размæ ахылд æмæ ныссабыр, йæ къухтæ дæргъæй
баззадысты. Иннæ згъордта истребительтæй йæхи сайæгау куы
иуырдæм, куы иннæрдæм гæпгæнгæ дзагъыр цæстытæй каст
куы галиуырдæм, куы рахйзырдæм, уæле дæлæмæ йыл
цæхгæрмæ сæмбæлдысты «мессершмитты» нæмгуытæ æмæ дзы сырх-,
зынг телау иннæрдæм ахызтысты; салдат митыл атылди,
хæсгарды ком æрæхгæн-фегомгæнæгау йæ къухтæ тылдта, стæй
ныссабыр; йæ бæмбæджджыиы фæздæг скалди.
— Æдылы адзал! Бынтон æдылы адзал! Фронты тæккæ
къæсæрыл!..— хъæр кодта Дроздовский, дыккаг афтид диск
æлхъивæнтæй рарæдывта.
Кузнецов йæ уæрджытыл слæууыд, миты хъæпæнты фале
цы салдæттæ хылди, уыдонæн скъаманды кодта:
— Мачи уæ азгъорæд! Иу дæр уæ ма азгъорæд, алчидæр йæ
бынаты хуыссæд!..
Р1æ къаманды, йæ хъæлæс райхъуыст æнæнхъæлæджы
хъæрæй, уымæн æмæ бæстæ æпахуыр сабыр ныццис. Пулеметты
къæр-къæр пал цыди. Сæр митмæ нал æлхъывта хæдтæхджыты
пиуын. Æмæ уæд Кузнецов бамбæрста — фыдбылызæн кæрои
æрцыд...
Уазал цъæх арвы арфæй-арфдæр иыхсгæйæ хæдтæхджытæ
цъæхснаг æхситгæнгæ аивгъуыдтой хуссар-ныгуылæнмæ,
обæутты чъылдымæй та æнæууæнкхуызæй сæ къæхтыл лæууыдысты
салдæттæ, сæ ципелтæй мит цагътой, разæй цы вагæттæ
сыгъди, уыдонмæ кæсгæйæ сындæггай цыдысты эшелонмæ, сæ
хæцæигарзы мит сæрфтой. Сержант Нечаевæн йæ денджызон
роны æргъæвæг фæрсырдæм ахылд, афтæмæй йæ худ йæ уæрагыл
цагъта (сатæгсау сæрыхъуынтыл мит ныххæцыд), æнæбары
лæмаргæ худт кодта, йæ сырхбын цæстытæй зулмæ каст
лейтенант Давлатянмæ, дыккаг взводы къамандирмæ —
къæсхуыртæ, фыдцъылыз, хъоппæгдзаст лæппумæ. Давлатян
къæмдзæстыгхуызæй мидбылты худт, фæлæ йæ митæйдзаг æрфгуытæ
æнарæхст æлхынць кæныныл фæлтæрдта.
— Æнхъæлдæн æмæ митæн аба кодтай, и, æмбал
лейтенант? — баууæндæи кæуыл нæй, ахæм сæрæн хъæлæсы уагæй
дзырдта Нечаев.— Япойкаг ленкгæнæджы хуызæн миты рагъы
сæр бынмæ ныггæпп ластай!- Дзæбæх пæм дзы радтой!
Æрдастой нæ, лæппутæ! Нæ хæмхудтæй мит бахуым кодтам! — Æмæ,
лейтенант Дроздозскийы миты хъæпæны фарсмæ лæугæ куы
ауыдта, уæд йæхи растгæнæгау йæ ныхасыл бафтыдта: — Нæ
гуыбынтыл ахылдыстæм, ха-ха!
— Ц-цæуыл бахъæлдзæг дæ афтæ тынг, Нечаев? Н-ницы
йын æмбарын,— зына-нæзына къæзæнæгæй сдзырдта
Давлатян.— Цы дыл æрцыди?
— Ды та, æнхъæлдæн æмæ дæ цардæи хæрзбон загътай,
æмбал лейтснант? — ногæй та худæгæй бакъæцæл Нечаев.—
Фервæзын æнхъæл нал уыдтæ?
Кæдæм æхсгæ у, уый амонæг взводы къамандир старшина
24

Голованов, къæдзæхыйас хъуынтъызæрфыг лæппу, йæ уæрæх
риуыл автомат цæхгæрмæ ауыгъд, афтæмæй цыд Нечаевы
фарсмæ; æмæ йæм уыцы Тарæрфыгæй уазал дон бакалæгау
сдзырдта:
— Æнæууылд цыхæстæ кæныс, морякгонд.
Уыйфæстæ Кузнецов ауыдта, миты обæутты ’хсæн Чибиссв
йа* къæхтæ йæ фæдыл ласæгау куыд æрбацæуы, уый, йæ
фарсмæ та Касымов къæмдзæстыгхуызæй йæ фæтæн тымбыл
хидæйдзаг рустæ сæрфта цинелы дысæй, ацæргæ хъавæг Евстигнеевь;!
цæсгом ныттар, æфсæрмхуызæй бампылдтæ, цыма йæ æвдулгæ
скодтой, уыйау йæ цинел митæй нал зынди. Æмæ Кузнецовы
зæрдæ мастæй дæнгæл кæнын байдыдта, адæмыл се ’ппæтыл
дæр æнæбон худинаггаджы рæстæг кæй акодта, адзалæй кæй
тæрсынц, уый сын кæрæдзийы раз къæмдзæстыгæй кæй
бавзарынчындæуыд, уымæ гæсгæ.
— Адæмæй чи фæхъуыд, уый сбæрæг кæнут! — æрбайхъуыст
дардæй.— Батарейтæ сæ адæмы сбæрæг кæнæнт!
Æмæ Дроздовский скъаманды кодта:
— Взводты къамандиртæ, уæ адæмы ралæууын кæнут!
— Кæдæм æхсгæ у, уый амонæг взвод, рæнхъ ралæуу! —
бæзджын хъæлæсæй сдзырдта Голованов.
— Фыццаг взвод, рæнхъ ралæуу! — йæ фæдыл ныхъхъæр
кодта Кузнецов.
— Д-дыккаг взвод-од...— училищейы йæ куыд ахуыр кодтой,
афтæ даргъгомау ауагъта лейтенант Давлатян.— Рæнхъ
ралæу-у-у!..
Салдæттæ се ’муд нæма æрцыдысты, цы тæссаг минуттæ
сыл скодта, уыдоны фæстæ сæ миттæ цæгъдгæйæ, сæ рæттæ
æлвасгæйæ, иннæ хæттытау æнæ уæлдай раныхас-баныхасæй
сæ бынæттæ ахстой: фæкæс-фæкæс кодтой арвы хуссаргæронмæ,
фæлæ уым уыдис сыгъдæг æмæ райдзаст.
Взвод куыддæр æрлæууыд, афтæ Кузнецов йæ цæст ахаста
йæ адæмыл æмæ уайтагъд фемдзаст хъавæг Нечаевимæ, уый
тыхстхуызæй хъынцъым кодта рæнхъы рахиз кæрон, фыццаг
сармадзаны къамандир кæм хъуамæ лæууыдаид, уым. Хпстæр
сержант Уханов никæцæй зынд.
— Уханов кæм ис? — сагъæсхуызæй рæнхъмæ бацыд,
афтæмæй бафарста Кузнецов.— Истребительтæ куы æрбалæбурдтой,
уæд æй федтай, Нечаев?
— Мæхæдæг дæр ууыл хъуыды кæнын, æмбал лейтенант,
кæм хъуамæ уа,—сусæгæй дзуапп радта Нечаев.—Аходæны
размæ старшинамæ ацыд. Кæд ныр дæр ма уым ис...
— Уæдæй нырмæ старшинамæ? — фæдызæрдыг Кузнецов
æмæ взводы рæзты æрцыд.— Истребительтæ куы ’рбалæбурдтой,
уæд Ухановы чи федта? Исчи йæ федта?
Салдæттæ ихæнризгæнгæ кæрæдзимæ бакастысты, ничи сæ
ницы сдзырдта.
— Æмбал лейтенант,— ногæй та йæм сусæгæй бадзырдта
25

Нечаев, æмæ йæ цæсгом банхъырдтæ.— Акæс-ма уæртæ! Уым
кæд ис...
Егъау эшелоны сæрмæ, миты сæрмæ, хъæпæнты аныгъуылæг
разъезды хæдзары сæрмæ, истребительты æрбалæбурыны
размæ куыд уыдис, афтæ æнæмæтæй ныр дæр хуры тынтæм
згъæлдис лыстæг ирдгæ. Разæй та дыууæ судзгæ пульманы цурты,
салфæй урс-урсид чи дардта, уыцы æнæхъæн вагæтты рæзты
адæм æмызмæлд кодтой — рæнхъгай лæууыдысты батарейтæ,
-æмæ сæ цурты дыууæ салдаты цинелыл æрбацæйхастой
кæйдæр —цæфы кæнæ марды.
— Нæ,— загъта Кузнецов.— Уый Уханов нæу, Ухановыл
бæмбæджджын уыд...
— Фыццаг взвод! — райхъуыст Дроздовскийы зыланггæнаг
хъæлæс.— Лейтенант Кузнецов! Цæуылнæ фсхъусын кæныс?
Цы хабар у?
Уханов кæй фæдæлдзæх, уый цыхуызы хъуамæ бамбарын
кæна, ууыл сагъæсгæнгæ Кузнецов фондз санчъехы акодта
Дроздовскийырдæм, фæлæ йыи зæгъгæ дæр ницыма крдта,
афтæмæй батарейы къамандир барджынæй бадомдта:
— Сармадзаны къамандир Уханов кæм ис? Рæнхъы йæ
лæугæ нæ уынын! Дæу фæрсын æз, фыццаг взводы къамандир!
— Раздæр уал базонын хъæуы... æгас у æви нæ,— дзуапп
радта Кузнецов æмæ æрбахæстæг Дроздовскиймæ, уый та йын
йæ дзуапмæ æнхъæлмæ каст исты’ бакæнынмæ цæттæйæ.
«Цыма мыл баууæндынмæ иæ хъавы, йс ’нгæс ахæм у»,— ахъуыды
кодта Кузнецов æмæ йæ зæрдыл цæмæдæр гæсгæ æрбалæууыд,
хæдтæхджытæ куы ’рбабырстой, уæд йæхи куыд ныфсджынæй
равдыста, Зояйы иуварс куы ассыдта, уæд йæ фæлурс цæсгом
’куыд ныццыргъ, «мессершмиттыл» пулеметы диск æнæхъæнæй
куыд аскъæрдта, уый.
— Лейтенант Кузнецов, Ухановы искæдæм ауагътай? —
бафарста Дроздовский.— Цæф куы уаид, уæд санинструктор
Елагина раджы фехъусын кодтаид. Æз афтæ æнхъæл дæн!
— Мæнмæ гæсгæ та Уханов бафæстиат старшинамæ,—
фæных Кузнецов.— Æндæр кæм хъуамæ уа.
— Æвæстиатæй искæй арвит хæдзарадон взводмæ! Цы дзы
хъуамæ араза ацафонмæ? Хæринаггæнæгимæ иумæ кас
фыцынц?
— Æз æм мæхæдæг ацæудзынæн.
Æмæ Кузнецов фæзылд, миты хъæпæнтыл араст дивизионы
хæринаггæпæнтырдæм.
Хæдзарадон взводмæ куы бахæццæ, уæд ма платформæйыл
уыдис цалдæр хæринаггæнæн аджы æмæ сæ цуры
хъуыддагхуызæй лæууыдысты бæхтæрджытæ, писыртæ, хæринаггæнæг.
Батарейы старшина Скорикыл уыд къамандиры
дæргъæйдæргъмæ цинел, йæхæдæг нарæг цæсгомджын, йæ гуыбыр
-фындзы рагъмæ хæстæг æвæрд кæрдæгхуыз цæстытимæ,
гæдыйау фæлмæи санчъехтæй, аив нымæт цырыхъхъыты дыууæрдæм
26

рацу-бацу кодта рæнхъы рæзты, йæ къухтæ йæ чъылдымыл
сæвæрдта, хатгай-иу бакаст хуыссæн вагонырдæм, уым .стыгуыр
сты хйстæр къамандиртæ, æфсæнвæндаджыæфсæддои
кусджытæ æмæ ныхас кодтой, нырма ныртæккæ дæргъæй-дæргъмæ
псмыцæй ист машинæйы зшслонмæ чи ’рбацыд, уыцы хицауимæ.
— Смир-рно! — раст цыма йæ фæсонтæй бафиппайдта
Кузнецовы æрбацыд, уыйау ныхъхъæр кодта Скорик æмæ
кафæгау йæмидбынаты æрзылд, тымбылкъух къæмисæнмæ
сæппæрста, æигуылдзтæ сæмраст кодта.— Æмбал леьтенант,
хæдзарадон взвод...
—• Уæгъд лæуут! — Кузнецов тарæрфыгæй бакаст
Скорикмæ, старшнпайы хъæлæсыуагæй бæрæг уыд, лейтенантæн цас
æмбæлы, уымæй йын фылдæр кад кæй нæ кæны, уый.— Хистæр
сержант Уханов сымахмæ ис?
— Цæмæи хъуамæ уа махмæ, æмбал лейтснант?—
фæдызæрдыгхуыз Скорик.— Цыхуызы хъуамæ уа ам? Æз ахæм
бартæ нæ дæттын... Æмæ цы ’рцыдис, æмбал лейтеиант? Йæ фæд
фесæфт? Кæ-æс-ма, дæ хорзæхæй!.. Кæм уа, уæдæ, каркау ыл
дыууæ къахы йедтæмæ куы нæ ис, уæд?
— Уханов аходæны рæстæг сымахмæ уыд? — тызмæгæй
бафарста Кузнецов.— Федтай йæ?
. Старшинайы бирæтæ бавзараг нарæг цæсгомыл фæзынд
хъуыдыты фæд, батарейы цы ’рцыдис, уыимæ цас баст у æмæ
йыл цас бæрнои уыдзæн, ууыл сагъæсы фæд.
— Афтæ, æмбал лейтенант,— сдзырдта Скорик йæхицæй
сæрыстырхуызæй.— Тьшг хорз лæууы мæ зæрдыл. Сармадзаны
къамандир Уханов йæ адæмæн аходтæн райста.
Хæринаггæиæгимæ загъд дæр ма кодта, хæлц æм æгæр чысыл фæкаст. йæ
бынат цæмæй зона, уый тыххæй йын уайдзæф дæр ма
бакодтон. Цыма æфсады уæвгæ дæр* нæй, ахæм ронбæгъд- у. Тынг
раст у, æмбал лейтенант, цин ын кæй нæ радтой, уый.
Хæлиудзых. Æиæхсæст... Кæд хутормæ ныццавта? Станцæйы
чъылдыммæ æрхы хутор ис! —Æмæ уайтагъд цы у, .уымæй йе
уæнггыл схæцыд, сусæгæй сдзырдта: — Æмбал лейтеиант,
инæлартæ ардæм цыма... Батарейтыл зилынц. Уагæвæрдмæ гæсгæ-иу
сын ды фехъусын кæн...
Хуыссæн вагонырдыгæй, эшелоны раз чи æрлæууыд, уыцы
батарейты цурты æрбацæйцыд æфсæддонты къорд æмæ дзы
Кузнецов дардмæ дæр базыдта дивизийы къамандир бул^ъон
Деевы — дæргъæлвæст, нымæт цырыхъхъыты, йæ риуыл
портупейтæ цæхгæрмæ æвæрд. Йæ фарсмæ лæдзæгæнцæйтты
рæвдзгомау цыд æнæзонгæ къæсхуыртæ инæлар, йæ сау цыбырдым
кæрц (дивизийы ахæм ничи хаста) бæрæг дардта иннæ
кæрцыты æмæ цинелты астæу.
Уый уыд æфсады къамаидыгæнæг инæлар-лейтенант
Бессопов.
Къуылых у, уый зынтæй бафиппайæп уыд, афтæмæй цыд
размæ, булкъон Деев та йæ фарсмæ; алы батарейы раз дæр
27

æрлæууы, докладмæ байхъусы, стæй лыстæг бамбук лæдзæг
рахиз къухæй галиумæ райсы, армытъæпæн къæмисæнмæ
сæппары æмæ дарддæр зилы батарейтыл. Æфсады къамандыгæнæг
æмæ йемæ чи уыд, уыцы къамандиртæ сыхаг вагоны цур куы
афæстиат сты, уæд Кузнецов фехъуыста инæлары бæрзонд æмæ
цъæхснаг хъæлæс:
— Уæ фарстæн дзуапп дæтгæйæ мæ зæгъын фæнды иу
хъуыддаг: цыппар мæйы дæргъы лæбурдтой Сталинградмæ,
фæлæ йæ нæ райстой. Ныр та мах райдыдтам размæ бырсын.
Нæ хъару æмæ дзы не сæфт куыд уынæм, уый хъуамæ знагмæ
бахъара æххæстæй дæр. Уæ зæрдыл бадарут æидæр хабар дæр:
кемыц æмбарынц, ам, Сталипграды бынмæ, мах æгас дунейы
раз кæй хъахъхъæнæм Уæрæсейы сæрибарад æмæ кад.
Гæдыныхæстæ уын нæ кæнын, уæлæнгай хæстытæй уын зæрдæ не
’вæрын — немыц хæцдзысты фæстаг нæмыджы онг. Уымæ
гæсгæ æз сымахæй домын æхсар æмæ, уæ хъару куыд бирæ у, уый
æмбарын!..
Фæстаг ныхæстæ инæлар загъта уæлтæмæн хъæлæсыуагæй;
йæ ныхæстæн иннæтæм дæр æнæбахъаргæ нæ уыди, æмæ
Кузиецовмæ æнæнхъæлæджы бах’ьардта, хæдзарадон взводмæ сау
цыбыр кæрцы чи æрбацæйхæстæг, уыцы къæсхуыр, низæфхæрд
фыдуынд адæймагмæ æууæнкæвзæрынгæнæг хицаудзинад кæй
ис, уый. Ам, хæринаггæнæнты цур куы февзæрди, уæд
инæларæн цы фехъусын кæндзæн, уый йæхæдæг дæр нæма зыдта,
афтæмæй скъаманды кодта:
— Смир-рно! Рахизырдæм кæсут! Æмбал инæлар, дыккаг
дивизионы фыццаг батарейы хæдзарадон взвод...
Кузнецовы ныхас кæронмæ нæ ахæццæ; лæдзæг миты
ныссадзгæйæ инæлар-лейтенант æрлæууыд, йæ бынаты чи нындзыг,
уыцы хæдзарадон взводы цур, дæрзæг цæстытæй фæрсæджы
каст бакодта дивизийы къамандир Десвмæ. Уый йæм уæле
дæлæмæ зæрдæвæрæг амынд акодта сæрæй, йæ сырх-сырхид
былтæ бахудтысты, æрыгон фидар хъæлæсæй загъта:
— Ам ницы зиан æрцыд, æмбал ииæлар. Иууылдæр
æнæцъæррæмыхст сты. Афтæ у, старшина?
— Иунæг лæппу дæр нæ нæ фæхъуыд, æмбал булкъон! —
дзагъырдзастæй ныхъхъæр кодта Скорик, æмæ равзарæн нæ
уыд, йæ ныхасы украинаг дзырдтæ цæмæ гæсгæ фсмхæццæ сты,
уымæн.— Батарейы старшина Скорик!
Æмæ, йæ риу ныттынг кодта, афтæмæй нындзыг, йе ’нгæс
æнæхъæнæй дæр æвдыста, цыфæиды бардзырд сæххæст
кæныпмæ дæр цæттæ кæй у, уый.
Бессоновæй Кузнецовы ’хсæн цыппар санчъехы йедтæмæ нæ
уыд, зындис, инæлары комытæфæй каракул æфцæгготы тигътæ
халас куыд сæвæрдтой, уый; къæсхуыр дымгæдзæф уадултæ
уыдысты биноныг даст, æнгом æлхъывд былты
алыварс—барджын арф æнхъырдтæ; бирæ бавзарæг дæс æмæ
дыууиссæдзаздзыд адæймаджы цыдæрзонæг, фæллад цæстæнгас цæстыхауты
28

•бынæйч,иннæрдæм хызт æдзæллаггомау бæхтæрджыты,
мидбынаты æндзыг старшинайы, цыма йын йæ дарæс ласын кодта,
уыйау. Старшина йæ риу бынтонныттынг кодта, цырыхъхъыты
зæвæттæ кæрæдзийыл баныхæстысты, афтæмæй размæ
рахауынæввонг уыди.
— Бынтон фельдфебель цы сарæзтай дæхицæй?—хъннцгæнаг
хъæлæсæй сдзырдта инæлар.— Уæгъддæр лæуу.
Бессонов йе ’ргом иуварс аздæхта старшинайæ дæр æмæ
хæдзарадон взводæй дæр æмæ фæлладхуызæй, бафарста
Кузнецовы:
— Ды та, æмбал лейтенант, цы бар дарыс хæдзарадон
взводмæ?
Кузнецов æдзæмæй æмраст слæууыд.
— Хæдтæхджытæ дæ ам æрæййæфтой? — сдзырдта булкъон
Деев æмæ бæрæг уыди, лейтенантæн æй феххуыс кæнын кæй
фæнды, уый, фæлæ фæлмæн уыд æрмæст йæ хъæлæс, йе
’рфгуытæ та старшинайы доклады фæстæ фелхынцъ сты.— Цы
ныхъхъус дæ? Дзуапп ратт. Дæу фæрсынц, лейтенант.
Кузнецов бафиппайдта, булкъон Деев куыд батыхст æмæ
æнхъæлмæ кæсы, уый, федта, старшина Скорик æмæ
хæдзарадон взвод хæринаггæнæгæй, бæхтæрæгæй, писырæй сæ сæртæ
уыйырдæм куыд разылдтой, уый, инæларимæ чи уыд, уыцы
къамандиртæ куы сæ иу къахыл, куы иннæйыл куыд æнцой
кæнынц, уый æмæ æппынфæстаг сдзырдта:
— Нæ, æмбал инæлар...
Цыма, йæ сæрты ахизын тыхсты хос кæмæн у, ахæм
цæлхдур сæвзæрди сæ цуры, уыйау булкъон Деев йæ бур
цæстыхаутæ Кузнецовырдæм бацъынд кодта.
— «Нæ» цы хоныс, лейтенант?
— Нæ,— дыккаг хатт сдзырдта Кузпецов.— Хæдтæхджытæ
мæ ам не ’рбаййæфтой. Мæ сармадзаны къамандиры агурын.
Иæ адæмы куы’ нымадтам, уæд уым нæ разынд. Фæлæ, мæнмæ
гæсгæ...
— Иунæг сармадзаны къамандир дæр нæй хæдзарадон
взводы, æмбал инæлар! — ныхъхъæр кодта старшина, риуыдзаг
уæлдæф баулæфыд æмæ йæ цæстытæ Бессоновмæ дзагъырæй
баззадысты.
Фæлæ йæ Бессонов цыма хъусгæ дæр иæ фæкодта, уыйау
бафарста:
— Ды, лейтенант, училище нырма ныр фæдæ? Æви
амæйразмæ дæр хæцыдтæ?
— Хæцыдтæн... Æртæ мæйы цыппор фыццæгæм азы,— йæ
пыхасыуаг бынтон фидар нæ уыд, афтæмæй сдзырдта
Кузнецов.— Ныр та каст фæдæн артиллерион училище...
— Училище,—сдзырдта Бессопов дæр.—Уæдæ, зæгъыс, уæ
сармадзаны къамандиры агурæг рацыдтæ? Цæфтимæ йæ
федтай?
— Батарейы цæфтæ дæр нæй æмæ мæрдтæ дæр,— дзуапп
29

радта Кузнецов æмæ йæхæдæг дæр æмбæрста, инæлармæ
æвæлтæрд æмæ фæкæсынхъуаг кæй фæкаст, училищейы тыххæй йæ
æрмзестдæр уымæ гæсгæ кæй фæрсы, уый.
— Фæсчъылдымы та, лейтенант, куыд æмбарыс, афтæмæй
æиæбæрæгæй чи фесæфы, ахæмтæ нæ вæййы,— æнæхатырæй
фæбæлвырддæр кодта Бессоиов.— Фæсчъылдымы æнæбæрæгæй
чи фесæфы, уыдонæн ис æрмæст иунæг ном — дезиртир. Мæ
зæрдг^ дарын, ахæмæй дзы кæй ницы ис, ууыл, булкъон Деев?
Дивизийы къамандир дзуапп раттыныл нæ батагъд кодта.
Сыбыртт нал хъуысти. Æрмæст- дæрддзæфæй хъуысыдысты,
равзарæн кæмæн нæ уыди, ахæм хъæлæстæ, паровозы
æхситгæиæг сыф-сыф. Разæй та ссыдис буфсрты зыланг æмæ
гыбаргыбур: эшелонæй хицæн кодтой, чн ссыгъд, уыцы дыууæ
пульманы.
— Нæ дын хъусын дæ дзуапп.
Булкъон Деев сдзырдта æгæр ныфсджынæй:
— Артиллерион полчъы къамандир ног адæймаг у. Фæлæ
ахæм хабар нæма уыд, æмбал инæлар. Стæй, мæнмæ гæсгæ. нæ
уыдзæн. Фидарæй дарын мæ зæрдæ, æмбал инæлар.
Бессоновæн йе ’нгом æлвæст былты тигъ фестъæлфыд.
— ,Хорз... Бузныг, дæ зæрдæ афтæ фидарæй кæй дарыс, уый
тыххæй* булкъон.
Хæдзарадон взвод æнæсыбырттæй лæууыд раздæрау,
рæнхъæй дыууæ санчъехы раздæр старшииа Скорик кауы мих
аныхъуырæгау сагъдæй баззад, йе ’рфгуыты змæлдсгй цыдæр
амыдта Кузнецовæн, фæлæ йæ уый нæ фиппайдта. Кузнецов
æмбæрста, дивизийы къамандиримæ ныхасгæнгæйæ ипæлары
зæрдæмæ цыдæр кæй нæ цæуы, уый, штабы къамандиртæ йæм
сагъæсхуызæй сæ хъус куыд æрдардтой, уый, æмæ зынгомауæй
сфæрæзта:
—- Цæуыны бар мын ис... æмбал инæлар?
Бессонов ницы дзуапп радта, æдзæмæй ныккомкоммæ
Кузиецовы фæлурс цæсгоммæ; штабы къамапдиртæ басыдысты
æмæ сусæгæй æууæрстой сæ хъустæ, куы иу къахыл æнцой
кодтой, куы иниæйыл. Бынтоп æмбæрстгоид сын нæ уыд, æфсады
къамандæгæнæг ам, цавæрдæр хæдзарадон взводы, афтæ
æнæхъуаджы бирæ цæмæн фæстиат кæньт, уый. Нæдæр булкъон
Деевы, нæдæр Кузнецовы бон базонын уыд, ныртæккæ
Бессонов цæуыл хъуыды кæны, уый. Бессонов та уыцы минут
хъуыды кодта, фæстаг рæстæг йæ хъуыдытæй чи нал цух кодта, йæ
уыцы æстдæсаздзыд фыртыл, лæппу июны æнæбæрæгæй фесæфт
Волховы фронтьь Куыд æм каст, афтæмæй фесæфт йæхи
аххосæй, уæвгæ та хорз æмбæрста: хатгай хæсты мидæг нæдæр
нæмыгæй, нæдæр хъысмæтæй, фервæзын кæнын никæй бон
вæййы.
— Цæугæ, лейтенант,— уæззау хъæлæсæй сдзырдта
Бессонов, уымæн æмæ æмбæрста, кæй нæм пыккомкоммæ, уымæ
гæсгæ лейтенант йæхимидæг кæй стыхст, уый.— Цæугæ.
30

Хъуынтъызæй йæ арм систа уæлдзарм худмæ æмæ, йæ
алыварс штабы къамандиртæ, афтæмæй эшелоны рæзты араст йæ
риссаг къахыл сындæггай æнцайгæйæ. Къах баргъæвст.
Къах-иу куыддæр баргъæвст, афтæ рыст тынгæй-тынгдæр;
фæстаг рæстæджы та уæлдай арæхдæр æргъæвст. Фæлæ
госпиталы фæстæ Бессонов зыдта, сармадзаны нæмыджы схъис нерв
кæй бахъыгдардта, уымæ гæсгæ бирæ рæстæджы дæргъы, ца~
лынмæ йыл сахуыр уа, уæдмæ кæй рисдзæн, уый. Йæ
фадхъулы рыст æй æнæрæнцойæ кæй хъыгдардта, рахиз къахы
’нгуылдзтæ-иу кæй ницуал æмбæрстой, уымæ гæсгæ йæм афтæ
каст, цыма госпиталы бынтон дзæгъæлы фæхуыссыд, æмæ
тарст, хъæдгом куы байгом уа, уæд та дыккаг хатт уырдæм
куы бахауа, уымæй, стæй æфсады къамандыгæиæгæй æвæрд
куы æрцыд, уыйфæстæ иудадзыг йæ фырты хъысмæтыл кæй
хъуыды кодта, уымæ гæсгæ йæм хатгай афтæ каст, цыма
удæнцой никуал ссардзæн, æмæ цæуылдæр сдызæрдыг; ахæм уавæр
та нæ барста нæдæр йæхицæн, нæдæр иннæтæн.
Йæ царды мидæг ыл æнæнхъæлæджы хабæрттæ арæх нæ
цыдис. Фæлæ ног бынаты — æфсады къамандыгæнæгæй æвæрд
кæй æрцыд, уый йын уыдис бынтон æнæнхъæлæджы.
Къамандыгæнæгæй йæ сæвæрдтой ног, арф фæсчъылдымы арæзт
æфсадæн, вагæтты йæ æрвитын куы байдыдтой, уæд (æрвылбон
фронтмæ æрвыстой æстдæс зшелоны бæрц), æмæ ныр,
«месссршмитты» æрбалæбурды фæстæ, Сталинградæй
цæгат-иыгуылæнмæ цалдæр станцæйы дæрддзæфдæр кæй раргъæвтой, йæ уыцы
дивизитæй иуимæ куыд базонгæ, уымæй райгондæй нæ баззад.
Мæстджын уыд, дивизи кæм раргъæвтой, уыцы район
уæлдæфæй æрбалæбурынæй хъахъхъæд кæй не ’рцыд, уымæ гæсгæ.
Хæстон æфсæнвæндæгты минæвар æфсæнттæ агурыныл куы
схæцыд—«нæ истребительтæ нырма ныртæккæ атахтысты
ардыгæй, æмбал къамандыгæнæг»,— уæд йæхи нал баурæдта:
«Уый цы хоныс — атахтысты? Махонтæ атахтысты, иемыц та йæ
тæккæ цæфыл æрбатахтысты! Суарийæн дæр нæ ницæмæн
хъæуынц ахæм хъахъхъæпджытæ!» Æмæ ныр мæсты кодта,
йæхиунл хæцын кæй нæ бафæрæзта, уый тыххæй, уымæн æмæ
эшелон уæлдæфæй æрбалæбурынæй хъахъхъæд цæмæй цæуа, ууыл
сганцæйы комендант дзуапдæттæг нæ уыд: æфсæддон фæндæгты
дæлбулкъоныл йæ маст акалдта, фыццагдæр йæ размæ кæй
фæцис, уымæ гæсгæ.
Штабы къамандиртимæ иумæ хæдзарадон взЕодæй æддæдæр
куы ацыди, уæд Бессонов йæ чъылдыммæ айхъуыста, салдæтты
рæнхъы раз чи афæстиат, уыцы Десвы мынæг хъæлæс:
— Цытæ ралæхурдтай, лсйтенант, уымæн цымæ дæхæдæг
исты ’мбарыс? Рæвдз тæхгæ æмæ йæ агур! Бамбæрстай?
Сахатырдæгмæ... Æрмæст дын сахатырдæджы æмгъуыд!
Фæлæ Бессонов йæхи ницы фехъусæг скодта, сармадзанты
платформæйы раз æй Деев куы ’рбанйæфта, уæд. Цыма ницы
æрцыд, уыйау булкъон дзырдта:
31

— Æз ацы батарей зонын, æмбал къамандыгæнæг,
æххæстæй дæр ыл мæ зæрдæ дарын. Дивизи куы арæзтам, уæд æй
суанг ахуырты рæстæг мæ зæрдыл бадардтон. Æрмæст взводты
къамапдиртæ æгæр æрыгонгомау сты. Базыртæ сын нæма
разад...
— Дæхи цæй охыл рæстытæ кæныс, булкъон? — йæ пыхас
ын æрдæгыл аскъуыдта Бессонов.— Бæлвырддæр дзур.
Æнцондæр бамбарæн куыд уай, афтæ.
— Бахатыр кæн, æмбал инæлар, нæ мæ фæндыд...
— Цы дæ нæ фæндыд? Бæлвырддæрæй зæгъ,—
фæлладхуызæй дзурын райдыдта Бессонов.— Дæ хорзæхæй, мæн дæр
æнахъом лæппу хоныс? Дæ зæрдыл бадар — шпорæты зыланг мæн
ницæмæн хъæуы. Хъуысгæ дæр мæм нæ кæны.
— Æмбал къамандыгæнæг...
— Дæ дивизийы тыххæй куы дзурæм, булкъон, уæд æххæст
хатдзæг скæндзынæн æрмæст фьщцагдæр хæсты фæстæ, уымæй
раздæр нæ. Уый дæ зæрдыл бадар. Кæд мæм фæхæрам дæ, уæд
дæр мæм тынг нæ бахъардзæн.
Булкъон Деевæн йе уæхсчытæ базмæлыдысты, цы дзуапп .
раттаид, уый дæр нал зыдта:
— Дæумæ фæхæрам уон, уыцы бар мæм нæй, æмбал
къамандыгæнæг.
— Ис! Æрмæст хæраймаг цæйфæдыл у, уый æ.мбæрстгонд
куыд уа, афтæмæй!
Æмæ, лæдзæг миты садзгæйæ Бессонов йæ цæст ахаста, чи
сæ ’рбаййæфта æмæ ныхъхъус, уыцы штабы къамандиртыл;
адоны дæр фаг нæма зыдта. Сæ сæртæ æруагътой æмæ ницы
дзырдтой.
— С-смирно! Рахизырдæм кæсут! — райхъуыст разæй,
вагоны цур цы рæнхъ æрлæууыд, уыцырдыгæй.
— Сæдæ дыууын дыууæ миллиметры хæтæлджын гаубецты
æртыккаг батарей,— загъта булкъон Деев.
— Фенæм гаубецджын батарей,— сдзырдта Бессонов.
ÆРТЫККАГ СÆР
Кузнецов бæрæггæнæг кæдæм бауад, разъезды уыцы
агуыридур хæдзары Уханов нæ разынд. Дыууæ ныллæг залы
уыдысты æдзæрæг афтид, уазал, дæргъæй-дæргъмæ хъæдын
бандæттæ чъизи æмæ æдзæллаг, пъолыл рыгæмхæццæйæ ныхъхъæбæр,
сæ къæхтыл цы мит фæхастой, уый, цæнгæт пецы хæтæл
æддæмæ кæсы фанерæй æхгæд рудзынгæй, фæлæ дзы арт нæ уыд
æмæ фындзыхуынчъытæ æхгæдта цииелты тæф: цы эшелонтæ
цыд, уыдоны салдæттæ ардæм æнæрбауайгæ никуы фесты.
Кузиецов уæлдæфмæ, æнæтафс хуры бынмæ куы рацыд,
уæддæр ма эшелон раздæрау лæууыд æнæкæрон митæмбæрзт
Ьыдыры астæу, дымгæйы цъыртт никæцæй цыд, æмæ зулаива^и
бæрзонд фсгцыди сау фæздæг: сыгъдысты, фæскъуыммæ цы
32

вагæттæ. батардтой, уыдои. Æхгæд ссмафоры цур фæндагыл
хъуысыд паровозы цъæхснаг æхситт. Вагæтты цур
æнæфенкьуысгæ рæнхъгай лæууыдысты батарейтæ. Стаицæйæ
километрымбис æддæдæр хæрдмæ фæцыдысты пецты фæздæджытæ,
хутор йæхæдæг æрхæй нæ зынд.
«Кæм æй агурон? Старшина цы ’нæхайыры хуторы кой
скодта, уырдæм ахæццæ уыдаид? Цы дзы хъуамæ архайа?» —
ахъуыды кодта Кузнецов æмæ мæстæй ,тъæппытæ хаугæ
хуторырдæм азгъордта дзоныгъвæндагыл, дзоныгъты æфсæртæ кæй
пыинадтой, уыцы фæдыл.
Разæй æрхы разындысты, хурмæ тæмæнтæ скалдтой
уæлхæдзæрттæ, айдæпау æрттывтой, мит сæ тæрхæджыты онг кæмæи
хæццæ кодта, уыцы ныллæг рудзгуытæ: бæстæ сабыр, сыбыртт
пикæцæй хъуысы, змæлæг никæцæй зыны. Æвæццæгæн, адæм
сæ хъарм хæдзæртты кæнæ фынæй уыдысты, кæнæ та аходæн
хордтой, цыма «мессершмиттæ» уæвгæ дæр не ’рбалæбурдтой,
уыйау; æвæццæгæн сыл сахуыр сты.
Ногфых дзулы тæфы хуызæн чи кодта, уыцы сæнары
туагбын фæздæг улæфгæйæ Кузнецов æрхмæ æрхызт, араст миты
обæуттьг ’хсæн иунæг къахвæндагыл бæхы салд фаджысы
къуыбæрттимæ, хæдзæртты ракомкоммæ бæзджын салф кæуыл
сæвæрдта, уыцы гæдыбæлæсты цурты, кæцы хæдзармæ бацæуа,
кæм æй агура, уымæн ницы ’мбæрста æмæ, уынджы кæронмæ
куы ныххæццæ, уæд, дарддæр цы чындæуа, зæгъгæ, æрлæууыд.
Хуторуыд æнахуыр сабыр, удæнцой, æнæмæтхуыз, йæ адæм
незамантæй нырмæ цыма уæвгæ дæр никуы ницæмæй
батыхстысты,- уыйау. Ардыгæй, æрхæй, иæдæр эшелон, нæдæр вагон
кæй нэе зындысты, уымæ гæсгæ Кузнецовмæ æвиппайды афтæ
фæкаст, цыма уæлбылы, вагæтты раз чи баззади, уыдонæй се
’ппæтæй дæр фæиппæрд: хæст цыма уæвгæ дæр никуы цæуы,
фæлæзæххыл ис æрмæст ацы уазал хуры тынтæм æрттивæг
райсом, митæмбæрзт уæлхæдзæртты сæрмæ тарбын фæздæджы
аууæттæ.
— Кæй агурыс, кæй? Исчи дæ хъæуы? — райхъуыст йæ
чъылдыммæ цъистгæнаг лыстæг хъæлæс.
Кауы фале дæлæмæдзыд, кæрцы тыхт къаннæг адæймаг
æргуыбыр, йæ фæрстæ цъенгæ их кæмæн иыйисты, ахæм цъайы
уæлхъус, æмæ даргъ хъилыл ведра бынмæ ауагъта.
— Ам хæстæг искуы æфсæддон ис?*—цъаймæ æввахсдæр
бацæугæйæ сдзырдта Кузнсцов, цæмæй бафæрсдзæн, уый йын
рагацау цæттæгонд уыдис.— Æфсæддон нæ федтай æрбацæугæ?
— Нæ дæ хъусын.
Æфцæгготæй кæцæйдæр, уæлдзармы дыдæгътæй ферттывтой,
цымыдисæй кастысты сау цæстытæ. Лæппуйыл цыдаид иу-дæс
азы, йæ хъæлæс уыд бынтон лыстæг, хæлмаг мæллæг
æнгуылдзтæ архайдтой дæргъæй-дæргъмæ салд цъырыхснæг михимæ.
— Æфсæддон зæгъын, никуы ис ам? — дыккаг хатт æй
бафарста Кузнецов.— Ме ’мбалы агурын.
3 Судзгæ мит
33

— Ныртæккæ дзы ничи ис,— дзуапп радта лæппу, егъау
кæрцы бынтондæр аныгъуылд, суанг ын йæ зæвæттæм
æрзæбул.— Æнæуи та нæм æфсæддонтæ арæх вæййы. Эшелонтæй
æрбацæуынц. Исты фæивынц. Кæд дæумæ дæр хæдон кæнæ
фуфайкæ ис, уæд дын æй мамæ уайтагъд баивдзæн. Кæнæ
са• пон... Нæй дæм? Науæд мамæ дзултæ дæр сфыхта...
— Нæй,— дзуапп.радта Кузнецов.—Ивынмæ не ’рбацыдтæн.
Ме ’мбалы агурын.
— Мидæггæгтæ та?
— Цы, цы?
— Мидæггæгтæ агуырдта мамæ йæхицæн. Ахæм кой йæм
уыд. Кæд дæм, миййаг, хъарм мидæггæгтæ ис...
— Нæй.
Михæн йæ хъинц-хъинц ссыди, афтæмæй лæппу сласта
здыйау уæззау зымæгон цъайы донæй йæ тæккæ дзаг ведра, дон
ведрайы былтæй калд, цъайы салд уæхсдыл æй æрæвæрдта,
стæй йæ æриста æмæ кæрцы фæдджитæ митыл хафгæ къæдзæй
араст хæдзармæ, фæрсырдæм радзырдта:
— Рæстмæ уал у.— Стæй йæ сырх æнгуылдзтæй фысдзарм
æфцæггот æрфæлдæхта, йæ сатæгсау цæстытæй фæрсырдæм
ацамыдта.— Уæртæ уый нæу де ’мбал? Кайдаликмæ уыд,
æнæкъахмæ.
— Цы? Цавæр Кайдаликмæ? — бафарста Кузнецов æмæ
кæройнаг хæдзары кауы мидæгæй ауыдта хистæр сержант
Ухановы.
Уханов йæ худы хъустæ фæлдахгæ къæсæрæй æрцæйхызт
къахвæндагмæ, йæ цæсгом сырх-сырхид, æнæмæт,
æфсæстхуыз. Иæ бакаст æнæхъæнæй дæр дзурæг уыд, нырма
ныртæккæ æфснайд æмæ хъарм хæдзарæй кæй рахызт æмæ ныде
уынгмæ атезгъо кæнынмæ кæй рацыд, ууыл.
— А, лейтенант, хæстон салам дын! — ныхъхъæр кодта
Ухапов хæларзæрдæйæ, æмæ йæ дæндæгтæ базыхъхъыр сты.—Ам
цыхуызы февзæрдтæ? Мæн, миййаг, ма агур? Æз та рудзынгæй
кæсын æмæ — нæхион!
Хъæуккаг лæппуйау зылынвадæй æрбахæццæ иасы ’ппытæ
æхсынгæ, сæ цъæрттæ сын тугæнгæ, стæй къух
бæмбæджджыны дзыппы ауагъта, Кузнецовмæ армыдзаг бур ставд æппытæ
æрбадардта, хæлархуызæй загъта:
— Арыд сты. Фен-ма сæ. Цыппар дзыппы байдзаг кодтон.
Ардыгæй Сталинградмæ не ’ппæты фаг дæр уыдзысты.—
Кузнецовы мæсты цæстытæм куы фæкомкоммæ, уæд йæ хъæлæсыуаг
фендæрхуызон:—Цы кæныс, цы? Дзургæ кæн, лейтенант, цы
хабар у? Æхсынæнтыл хæц.
— Иуварс де ’хсынæнтæ! — йæ цæсгом ныффæлурс,
афтæмæй сдзырдта Кузнецов.— «Месссртæ» эшелоныл куы
ныккалдтой, уæд ды та хъарм хæдзары бадтæ æмæ ’хсынæнтæ къæпп
кодтай? Чи дын радта взводæй ацæуыпы бар? Уыйфæстæ дын
цы схонæн ис, уый зоныс?
34

Ухановы цæсгомæй хирвæссон фæд æрбайсæфт, æфсæст
хъæуккаг лабппуйы ’нгæс ын нал уыд, фæлæ æрбатархуыз,
цыдæр мæстæймарæн фæлм ыл анхъæвзта.
— А-а, нырма дæ ныр куы бамбæрстон... Уæдæ йæ зон,
лейтенант, хæдтæхджытæ куы ’рбалæбурдтой, уæд уым уыдтæн...
Цъайы цур мæ цыппæртыл хылдтæн. Хъæумæ та рахæццæ дæн
уымæн, æмæ мæ фарсмæ чи рахил-бахил кодта, уыцы разъсзды
кусæг мын куыд загъта, афтæмæй эшелои дзæвгар афæстиат
уыдзæн... Цæй, фæлтау нæ кæмæ цы бартæ ис, уыдоны кой ма
кæнæм! — Уханов иыххудт, насы ’хсынæи æркъæпп кодта, йæ
цъар ын йæ къæхтьт бынмæ æрту кодта.— Кæд дæм фарстатæ
нал ис, уæд алцæуыл дæр разы дæн. Дсзиртиры æрцахстоп,
зæгъгæ, йæ нымай. Фæлæ хуыцау бахизæд: дæу исты масты
фæтъыссон, уый мæ хъуыдыйы кæрон дæр нæ уыд, лейтенант!
— Цæуæм эшелонмæ! Стæй дын дæ насы ’ппытæн та цы
зæгъон, уый зоныс? — алыг кодта ныхас Кузиецов.— Цæуæм!
— Цæуæм, уæд цæуæм. Загъд нæ кæндзыстæм, лейтенант.
Банхъæлæн уыд, æмæ Ухановы æппындæр ницы сагъæс ис.
Кузнецов цæуыл мæт кодта, уыдæттæ Ухановмæ нымады дæр
цыма нс сты, йæхи уыйау кæй дардта, уымæ гæсгæ Кузнецовæн
йæ мцст рафыхти æмæ, йæхицæн дæр æнад чи уыд, ахæм
æцæгæлон хъæлæсыуагæй йæ ныхас кæронмæ ахæццæ кодта:
— Æппын мацы, фæлæ лæгæи хуыцау сæр хъуыды кæныны
тыхх^ей радта! Батарейты адæмы бæрæг кæнынц, æвæццæгæн,
нæ иннæ станцæйы раргъæвдзысты, махæн та нæ сармадзаны
къамандир фæдæлдзæх! Куыд дæм кæсы уый?
— Исты хабар куы уа, лейтенант, уæд аххос мæхимæ
райсдзынæд: хъæумæ ацыдтæн сапон æхсынæнтæй ивынмæ.
Нымады дæр дæм мацы уæд: фронтæй дарддæр мæ нæ арвитдзысты,
нæмыгæй фылдæр мыл нæ баххуырсдзысты,— дзуапп радта
Уханов цæугæ-цæуын, æрхæй куы сцæйхызтысты, уæд фæстæмæ
акаст—тæмæнкалгæ уæлхæдзæрттæм, гæдыбæлæсты быи
æрттивгæ рудзгуытæм, миты обæутты уæлæ фæздæджы цъæхбьш
аууæттæм, æмæ загъта:
— Аргъауы дæр никуы фендæуыд ахæм хъæу! Сæ
чызджытæ дæр æмбисоиды рæсугъд — украинæгтæ сты æви
хъазахъхъæг^æ, уый нæ раиртæстон. Иу дзы хæдзармæ бахызт, йе
’рфгуытæ — зæрватыччы базыртæ, цæстытæ цъæх-цъæхид,
цæугæ нæ, фæлæ сиргæ кодта... Уый циу, лейтенапт, кæ
«ястребоктæ» фæзындысты? — йæ ныхасмæ бафтыдта Уханов, хæрдма?
кæсыныл схæцыд, йе ’нæфсарм цæстытæ ныцъцъынд кодта.—
Æвæццæгæн нæ ам раргъæвдзысты. Афтæ тынг нæ
хуымæтæджы кæм хъахъхъæндзысты!
Зымæгон ныллæг хуры уре цалх æрцауындзæг, фæндагыл
чи ныддæргъæй-дæргъмæ, уыцы хæстон эшслоны сæрмæ,
уæгъдгонд паровозы сæрмæ, рæихъгай ралæууæг салдæтты сæрмæ.
Быдыры сæрмæ та бæрзонд кæмдæр, фæскъуымы сæ фæздæг
кæмæн калд, уыцы дыууæ пульманы сæрмæ, уазал цъæх арвы
35

сæхи найæгау куы æнæбын арфы аныгъуылынц, куы та сæ
базыртыл æрхауынц эшелои хъахъхъæнæг дыууæ истребителы.
— Згъорæм вагонмæ! — скъаманды кодта Кузнецов.
ЦЫППÆРÆМ СÆР
— Бата-аре-ей! Æрхæццæ стæм! Сармадзантæ
платформæтæй раргъæвут! Бæхты рахизын кæнут!
— Нæ хъуыддаг ацыд, хæлæрттæ: артиллерион полкъ
иууылдæр машинæтыл ис, мах батарей та — бæхтыл.
— Бæх танкæмæ хорз нæ зыны. Бамбæрстай уыцы хабар?
— Куыд у, славяйнæгтæ, фистæгæй ахæцдзыстæм? Æви
фрицтæ хæстæг искуы сты?
— Тагъд ма кæнут, не ’цæг дуисмæ баййафдзыстæм.
Хæцæны куыд у, уый зоныс? Фæндыры тæнтае æххæст нæма
аиваздзынæ, афтæмæй дæ зарæг фæуыдзæн.
— Дæ зарæджы кой ныууадз, фæлæ ма мын зæгъ: хæсты
размæ нын тамако ратдзысты æви нæ? Æви та старшина йæхи
ныккуыдз кæндзæн? Ахæм дзы чъынды мæ дунейыл никуы
федтон! Уæд нын фæндагыл зæрдæ куы бавæрдтой хæринаг
раттынæй.
— Старшина нæ, фæлæ мæстæймарæн...
— Махонтæ немыцы алхъывтой Сталинграды... Уырдæм
цæуæм мах дæр, æндæр кæдæм... Ехх, цыппор фыццæгаемы сæ
куы алхъывтаиккам афтæ, уæд афонмæ кæм æмæ кæм
уаиккам!
— Фæуазал кæндзæн, уый бæрæг у йæ дымгæйæ!
Изæрырдæм хъызт ноджы тынгдæр æрæлхъивдзæн!
— Изæрырдæм нæхæдæг немыцы алхъивдзыстæм! Æмæ
уæд баргъæвсынæй мауал тæрс.
— Дæуæн та цы уæлдай у? Дæ цæмæйцæрон хъахъхъæнгæ
кæн фæлтау. Науæд дын, хæцæнмæ цалынмæ хæццæ кæнæм,
уæдмæ ихы къæртт фестдзæн! Æмæ уæд æнæ гарзæй дæ усæн
фæлтау дæхи дæр мауал фенын кæн.
— Лæппутæ, Сталииград кæцырдыгæй ис, кæцырдыгæй?
Цыппар сахаты размæ эшелоиæй куы хызтысты фронты
агъоммæ фæстаг быдираг разъезды, уæхски-уæхск взводгай
сармадзантæ митæмбæрзт платформæтæй ставд хъæдтыл
бынмæ куы тылдтой, вагонæй фæлмæцыд бæхты сæ къæхтæ
къуырттытæгæнгæ æддæмæ куы ’ргъæвтой, уæд хайуантæ
футтытæгæнгæ сæ цæстытæ æиахуыр зылдтытæ кодтой, вагæтты цур сæ
былтæй зыд лæбурдтытæ кодтой митмæ. Батарей æнæхъæнæй
дæр сармадзанты нæмгуыты асыччытæ уæрдæттæм куы
’ппæрста, хæцæнгарз, хæстон æрмæг, хордзентæ, катилоктæ,
зæрдæцъæх кæмæй фесты, уыцы афтид, вагæттæй куы хастой, стæй
бæлццон колоннæйы куы ’рлæууыдысты, уæд адæм уыдысты,
алы хатт дæр ног ран куыд вæййы, афтæ цырынгопд. Алкæмæ
36

дæр дзы разæй цы ’нхъæлмæ кæсы, уый ницæмæ даргæйæ
иууылдæр уыдысты æнахуыр хъæлдзæг, банхъæлæн куыд нæ уыд,
афтæ зæрдиагæй худтысты хъазæн ныхасыл дæр æмæ æнæмаст
æлхысчъытыл дæр, къахæн ныхасыл дæр. Куысты рæстæг
стæфстысты, рæнхъы цæугæйæ кæрæдзийы схуыстыстæ кодтой,
взводты къамандиртæм иузæрдионхуызæй кастысты, цыма се ’ппæты
дæр сæ хъысмæты ног, æнæзонгæ фæзылд раиртасын фæндыд,
уыйау.
Лейтенант Кузнецов æвиппайды банкъардта, кæй нæма
бавзæрстой, фæлæ тагъд чи уыдзæн, уыцы хæстмæ æнхъæлмæ
кæсгæйæ дæсгай, сæдæгай, мингай адæймæгтæ иууылдæр
кæрæдзийыл куыд æнгом баст сты, уый æмæ ахъуыды кодта, нырæй
фæстæмæ, хæцæнмæ куы цæуынц, уыцы минуттæй фæстæмæ
йæхæдæг дæр иннæтимæ дæргъвæтии æмгъуыдæй æмæ фидар
баст кæй у, ууыл. Батарейы раргъæвынæн чи къаманды кодта,
уыцы Дроздовскийы иудадзыг фæлурс цæсгом дæр æм иннæ
хæттытау уазалæнгæс нæ каст, йæхæдæг та «мессертшмиттæ»
куы ’рбалæбурдтой, уæд цытæ бавзæрста æмæ цæуылты хъуыды
кодта, уыдон цыма бынтон ферох сты æмæ сæм никуал
раздæхдзæн, афтæ йæм каст. Дроздовскиимæ дæр йæ æрæджыйы
ныхас кæдæмдæр адæрддзæф æмæ байрох. Куыд æнхъæлдта,
афтæмæй Дроздовский хъусынтыл не схæцыд Кузнецовы
докладмæ, взводы адæм иууылдæр сæ бынаты кæй сты, уый
тыххæй (Уханоэ фæзынд), фæлæ йын бынтон æнæвдæлон
адæймаджы хуызæн йæ ныхас æмбисыл аскъуыдта: «Взводы
эшелопæй рахизын кæн. Мисхал дæр уæм куыд ницы аипп разына,
афтæ! Бамбæрстай?» — «О, бамбæрсток»,— дзуапп радта
Кузнецов æмæ араст сæ вагонмæ. Уым, салдæттæ йыл æрæмбырд
сты, афтæмæй, цыма æппындæр ницы ’рцыд, уыйау лæууыд
фыццаг сармадзаны къамандир. Рæхджы хæсты кæй
бацæудзысты, уымæ гæсгæ эшелоны амæйразмæйы хабæрттæ байрох сты,
фæлмы аныгъуылдысты, ницæйаг æмæ æнæнхъæлæджы
хабæрттæ кастысты Кузнецовмæ дæр, стæй, æвæццæгæн,
Дроздовскиймæ дæр æмæ иннæтæм дæр, батарей æнæхъæнæй дæр
тындзыдта размæ, æнæвзæрст фидæнмæ, æндонау зыланггæнаг иунæг
дзырд Сталинград чи уыдис, уырдæм.
Фæлæ цыппар сахаты дæргъы хъызт быдыры, цæст кæйонг
æххæссыд, уыйонг æдзæрæг миты ’хсæнты, æнæ хутортæй,
æнæрлæугæйæ куы фæцыдысты, зæрдæ кæмæй бавæрдтой, уыцы
хæринаггæнæнтæ куы никæцæй фæзындысты, уæд
куыдфæстæмæ дзолгъо æмæ худын банцадысты. Адæм æрсабыр сты, сæ
хид лæдæрсгæ цыдысты размæ, цæссыг калд, цæстытæ
рыстысты хуры тынтæм миты хъæпæнты æнæкæрон тæмæн
æрттывдмæ. Хатгай кæмдæр галиуырдыгæй æмæ чъылдымырдыгæй
хъуысыд æрвиæрæгау. Стæй уæд бæстæ басабыр, æмæ
бамбарат нæ уыд, æрбахæстæгафон кæмæн уыд, уыцы хæцæн
цæуылпæ хæстæг кæны, æрвнæрæгау чъылдымырдыгæй цæмæн кæны,
уымæн, раиртасæн нæ уыд, фронт ныртæккæ кæм ис, колоннæ
37

кæцырдæм цæуы, уымæн. Цыдысты къæрцхъусæй, рæстæггай
фæндаггæронæй армыдзаггай истой хус мит, былтæ хафгæ йæ*
хордтой, ныхъуырдтой, фæлæ мит дойныйæн иицы æххуыс уыд.
Егъау колоннæйыл фæллад тых кæньш байдыдта, йæ
рæнхъытæ фехæлдысты, салдæттæ цыдысты сындæгæй-сындæгдæр^.
уæлдай сын ницыуал уыд, иуæй-иутæ æнцой кæнын райдыдтой
сармадзанты уарттыл, хæтæлтыл, хæцæн æрмæгнмæ уæрдæтты
фæрстыл, уæрдæттæ та сæ фæдыл ластой æмæ ластой сæ
сæртæ æнæрæнцойæ тилгæ дæлæмæдзыд мангойлаг бæхтæ, сæ
хæмхудтæ суымæл сты, халас сыл сындзытау сбадт. Сармадзанты
ифтыгъд хъомыл бæхтæн сæ фæрстæ хурмæ уымæл æрттывд
кодтой, сæ фæтæн рæгътыл саргъы дзой-дзой кодтой бæхтæр’-
джытæ. Хъуысыд сармадзанты цæлхыты хъинц, фидаргæнæнты
къуппытæ, æрхæй схизæпты-иу фæсте кæмдæр райхъуысг
ЗИС-ты моторты ниуын, сæ цæлхытæ-иу митвæндагыл уæгъд
зылд куы райдыдтой, уæд. Салдæтты æнæнымæц къæхты бып
миты хъыррыст, хидæйдзаг бæхты цæфхæдты къупп-къупп,
уæззау гаубецтæ сæ фæдыл ласæг тракторты фæллад гуыр-гуыр —
æппæт уыдæттæ баиу сты æмхуызон, хуыссæгæфтауæг уынæры^
æмæ æппæт уыдæтты сæрмæ — алыхуызон уынæрты сæрмæ,.
фæндаджы сæрмæ, сармадзанты сæрмæ, машинæты æмæ адæмы
сæрмæ-^уæнгты иннæрдæм хизæг уазал уæларвæй æрæнцад
судзинтæй рæхойæг хуры фæлурсбын фæлм, æмæ, быдыры иу
кæронæй иннæмæ чи ныддаргъ, уыцы колоннæ фæлурс фæлмы
æнæрæнцойæ цыд, æрдæгфынæй цыма у, уыйау.
Кузнецовæн куыд æмбæлди, афтæ йе взводы разæй нал цыд„
кæд у, уæдæй нырмæ, фæлæ цыд’дыккаг сармадзаны фæстæ,
йæ хид йæ къæхты бынæй акалд, бæмбæджджыны æмæ цинелы
бын хæдон риуыл баныхæст, хиды тæвд лæсæнтæ йæ судзгæ:
къæмисæнтæй калдысты худы бынæй æмæ дымгæмæ уайтагъд
салдысты, буар æмпылæгау æлвæстой. Æгас взводæй иу ныхас
никæй дзыхæй хауд, афтæмæй размæ цыд къордтæ-къордтæй,.
раздæр куыд уыди, афтæ’дзы рæнхъгай ралæууыны зонд
никæмæуал уыд, уæвгæ та’ райдианы, быдырмæ хъæлдзæг
ныхасимæ, сæ худыны сæр цæуыл, у, уымæн бæрæг дæр нæ уыд,
афтæмæй хæрзæлвæстæй куы рараст сты, кæм сæ раргъæвтой,
уыцы бынат фæсте куы аззад, уæд Кузнецов цин кодта. Ныр та
йæ размæ уыдта салдæтты фæсчъылдымтыл хордзеиты
æвидауц къуыппытæ; гранатты уæзæй се ’ппæтæн дæр сæ рæттæ
фæрсырдæм æрбырыдысты. Чидæртæ сæ хордзентæ се
уæхсчьттæй æристой æмæ сæ гуыффæтæм баппæрстой.
Кузнецов афтæ бафæллад, æмæ йын уæлдай ницуал уыд,
æнхъæлмæ каст æрмæст æрлæууыны æмæ иучысыл баулæфыны
тыххæй къамандымæ, хатгай фæстæмæ фæкæсгæйæ уыдта,
Чибисов сæргуыбырæй уæрдæтты фæстæ куыд фæчепп-фæчепп
кодта, уый; бынтоп æрæджы дæр ма хæрзаив чи уыд, уыцы
денджызон, хъавæг Нечаев йæ къæхтæ тыххæй ласта йæ фæдыл,
йæ цæсгомы æнгæс æдылыйау бынтон фендæрхуызон, рихитзг
38

бæзджын халас сæвæрдтой, ныууымæл сты —
минутæй-минутмæ сæ йæ комытæфæй тæфсын кодта æмæ-иу сæ æнахуыр
едæрдакодта.
«Искуы ма æрлæудзыстæм æви иæ? Кæд æрлæудзыстæм?»
— Æппын, кæд æрлæудзыстæм, уый бæрæг нæй? Æви сæ
рох фæцис? — райхъуыст йæ чъылдыммæ лейтенант
Давлатяиы мæстæлгъæд хъæрæй ныхас; Кузнецов æдзухдæр дис кодта,
Давлатяны хъæлæс куыд æвæджиауы сыгъдæг у, ууыл,
цæмæндæр гæсгæ-иу йæ зæрдыл æрбалæууыдысты ивгъуыд рæстæджы
бæллиццаг мысинæгтæ; æрымысыд-иу кæддæры
æнæферохгæнгæ, æнæмæт, скъоламæ куы цыд, уыцы рæстæджытæ; Давлатян,
æвæццæгæн, уыцы карæй уæвгæ дæр нæма рахызт, Кузнецовмæ
та ныртæккæ кастысты тынг дæрддзæф, йæ цæстыты раз
дзæ•бæх дæр нал лæууыдысты.
Зынтæй фæстæрдæм разылд: хурх нылхъывта, ныууазал,
училище каст куы фесты, уæд сын дарæсимæ кæй ра’дтой,
уыцы целлулоид æфцæгготы мидæггаг. Дыккаг взводы къамандир,
къæсхуыр, хъоппæгдзаст Давлатян, иннæтæй уæлдай уыд æнæ
бæмбæджджын худы мидæггаг, цæугæ-цæуын миты къуыбар
сæкæры къæрттау адджынæн æхсыдта, афтæмæй
æрбацæйæййæфта Кузнецовы.
— Хъус-ма, Кузнецов!—сдзырдта Давлатян йæ авгау зы~
ланггæнаг, скъоладзауы хъæлæсæй.— Батарейы комсорг кæй
дæн, уымæ гæсгæ мæ фæнды демæ атæрхон кæнын. Куыд дæм
кæсы?
— Цы зæгъынмæ хъавыс, Гогæ? — училищейы йæ куыд
хуыдтой, афтæ йæм айдагъ йæ номæй сдзырдта Кузнецов.
— Немыцы фыст нæма кастæ? — Мит цъйргæйæ Давлатян
йæ цинелы дзыппæй систа цыппар дыдагъы æвæрд бур
гæххæтты сыф æмæ фæхъуынтъыз.— Касымов æй фæндаггæрон
ссардта. Æхсæвы сæ хæдтæхджытæй æркалдтой. Фырмæстæй
ныддымстысты æмæ калмау сыф-сыф кæнынц.
— Равдис-ма, Гогæ.
Кузнецов гæххæтт райста, райхæлдта йæ, ставд дамгъæтæй
фыстытыл йæ цæст ахаста:
«Сталинградаг бандиттæ!
Нæ уæлдæфон флот пырхæнтæ кæй фестын кодта, уыцы
Сталинграды бынмæ уæ бон рæстæгмæ æртыхсын бацис не
’фсæдты иу хайыл. Уæ цин дзæгъæлы у! Уæ зæрдæ ма дарут,
иыр та сымах бырсдзыстут размæ, ууыл! Мах уын нырма
хъæлдзæг бæрæгбон сараздзыстæм уæхи уынджы, Фæсволгæмæ æмæ
дарддæр уæ фæсурдзыстæм, сыбираг сыстытæн холы куыд
фестат, афтæ. Намысджын уæлахиздзау æфсады ныхмæ уæ бои
пицы у. Уæ хуынчъытæ царм хъахъхъæнут, советон
сæркъуыртæ!»
— Раст æрратау сæ сæт калынц,— сдзырдта Давлатян,
Кузнецов фыст кæронмæ куы бакаст æмæ йæ цæсгомыл зулаив
мидбылхудт куы фæзынди, уæд,— Сталинграды сын сæ уд
æр39

дуйæ нарæгдæр скæндзыстæм, уый æнхъæл пæ уыдысты,
æвæццæгæн. Куыд дæм кæсы ацы пропагандæ?
— Рæстытæ дзурыс, Гогæ. Барвæнд фыстытæ,— загъта
Кузнецов æмæ йæм гæххæтт фæстæмæ радта.— Уæвгæ та ахæм
æртхъирæнтæ нæма кастæн. Цыппор фыццæгæм азы æндæр
фыстытæ кодтой: «Уæхи уацары раттут, æцæг уæ уидыг æмæ
катилок уемæ райсын ма ферох уæд!» Ахæм фыстытæ нæм алы
æхсæв дæр калдтой.
— Ацы пропагандæ куыд æмбарын, уый зоныс? — загъта
Давлатян.— Куыдзы рагъыл лæдзæг кæй сæмбæлдзæн, уый йæм
бахъардта. Æндæр ницы.
Гæххæтт анцъылдтæ кодта æмæ йæ фæндаггæронмæ фсхста,
. хъæлдзæг худт ныккодта æмæ та Кузнецовы зæрдыл ногæй
æрбалæууыдысты рагбонтæ; зонгæ, хурæфсæст рæстæджытæ,>
раст цыма уалдзыгон бон скъолайы рудзынджы æдде
сусхъæды сыфты хуры тынтæ хъазгæ уыны, уыйау.
— Ницы фиппайыс? — сдзырдта Давлатян йæ саичъсх
Кузнецовы санчъехмæ гæсгæ аразгæйæ.— Раздæр цыдыстæм
ныгуылæнмæ, стæй уæд хуссарырдæм фæзылдыстæм. Кæдæм
цæуæм?
— Хæцæнмæ.
— Кæс-ма, куыд дæсны разындтæ! Мæхæдæг дæр æй
зонын, хæцæнмэе кæй цæуæм, уый! — ныффутт кодта Давлатян,
фæлæ йæ дæргъæлвæст сатæгсау цæстытæ кастысты
æдзынæг.— Сталинград фæсте аззад иыр. Зæгъ-ма, уæддæр та ды
амæйрдзмæ дæр хæцыдтæ... Кæдæм цæуæм, уый нын цæуылна^:
фехъусын кодтой? Кæдæм хъуамæ æрхæццæ уæм? Сусæггаг у?
Исты, зоныс? Ау, Сталинградмæ нæ цæуæм?
— Кæдæмфæнды куы уа, уæддæр хæцæнмæ у нæ фæндаг,
Гогæ,— дзуапп’ радта Кузнецов.— Æрмæстдæр хæцæнмæ,
æндæр никæдæм.
Давлатян æфхæрдхуызæй йæ цыргъ фындз иуварс
акъуырдта.
— Уый циу, æмбисонд æви цыргъ ныхас? Æз та
хъуамæхудгæ ныккæнон? Мæхæдæг дæр æй зонын. Фæлæ фронт кæм
хъуамæ уа? Кæдæмдæр хуссар-ныгуылæпмæ цæуæм.
Хъыбыллæмæ дæ æркæсын фæнды?
— Зонын æй, хуссар-ныгуылæнмæ кæй цæуæм, уый.
— Хъус-ма, кæд Сталинградмæ нæ цæуæм, уæд бæллæх
у æмæ бæллæх. Уым иемыцы дæрæн кæнынц, мах та
кæдæмдæр фæскъуыммæ æппарынц.
Æвæццæгæн, лейтенант Давлатяны фæндыд Кузнецовимæ
зæрдиагæй аныхас кæнын, фæлæ уыцы ныхасы фæрцы ныртæк^
кæ ницы сбæрæг уыдаид. Дыууæ дæр бæлвырдæй ницы
зыдтой, дивизи кæдæм цæуы, уымæн, æнхъæл уыдысты, æмæ сæ
æрдæгфæндагыл æндæрырдæм фæзылдтой. Дыууæ дæр куыд
æмбарын байдыдтой, афтæмæй сæ балцы сæр Сталинград нæ
уыди, уымæн æмæ уый фæсте аззад рахизырдыгæй, хатгай сæм.
40

дæрддзæф æрвиæрæгау хъуысыд сармадзанты богъ-богъ.
— Р-ра-вдздæр!.. — райхъуыст разæй къаманды æмæ йæ
.æнæбары дарддæр хъусын кодтой колоннæйæн.— Уæрæхдæр
санчъехтæй!..
— Нырма бæлвырд ницыма у,— дзуапп радта Кузнецов
сгмæ йæ цæст ахаста, быдыры астæу æнæкæронæй чи пыддаргъ,
уыцы колоннæйыл.— Кæдæмдæр цæуæм. Рæвдздæр, рæвдздæр
иын кæнынц æдзух. Чи зоны, Гогæ, немыцыл цы цæг
æрæвæрдтой, уый рæбынты цæуæм. Зноны хъусынгæнинæгтæм гæсгæ та
дзы ногæй хæст стынг.
— Уый ахъаззаг уаид, бæргæ!.. Р-рæвдздæр, лæппутæ! —
пыхъхъæр кодта, цыма училищейы ахуырты ис, уыйау
Давлатян, разæй йæм къаманды куы ’рбайхъуысти, уæд, фæлæ
ферхæцыд, æмæ хъæлдзæгæй загъта:—Ацы эскимо мын нæ батад,
ферхæцыдтæн дзы! Аууил дзы ды дæр. Дойныйæн æххуыс у,
науæд мыстæй хуылыдздæр ныддæи! — Цыма сæкæр у, уыйау
миты къуыбар адджынæн ацъырдта.
— Куыд дæм кæсын, афтæмæй эскимо уарзыс. Аппар æй,
Гогæ, науæд медсанбатмæ бахаудзынæ. Мæнмæ гæсгæ,
ныридæгæн ныффæсус дæ, — æнæбары мидбылты бахудт
Кузнецов.
— Медсанбатмæ? Мæ дунейыл дæр никуы! — ныхъхъæр
кодта Давлатян.— Уый та ма цавæр медсанбат у? Æмгæрон
дæр никуы!
Æмæ, æвæццæгæн, скъолайы фæлварæнты рæстæг-иу куыд
кодта, афтæ æртæ хатты кæлæнгæнæгау йе уæхсчы сæрты ату
кодта, фæсагъæсхуыз, миты къуыбар фехста.
— Медсанбат циу, уый зонын. Бæллæхтæн сæ фыддæр.
Æнæхъæн сæрд дзы фæхуыссыдтæн, мæхи æрцауындзыны онг
сдæн! Æдылыйау хуыссыс æмæ куы иуæй, куы иннæйæ
фехъусдзьшæ: «Нæ хо, авг мын, нæ хо, гарз мын!» Лæгæн дзы йæ
сæрызонд фæцæудзæн, бауырнæд дæ... Воронежы бынмæ
фронтмæ куыддæр æрбахæццæ дæн, афтæ раст дыккаг бон цыдæр
æнæхайыры низы амæттаг бадæн. Æдылыдæр низæн уæвæн
нæй. Уый та дын, зæгъын, хæст. Фырæфсæрмæй мæ бирæ нал
хъуыд сæррамæ!
Давлатян ногæй æлгъгæнæгау ныффутт ласта, фæлæ
уайтагъд Кузнецовмæ бакаст, цыма йæхиуыл фæхудын никæй
бауадздзæн, уый зæгъынмæ хъавыд, уыйау, уымæн æмæ йæ
низæй йæхæдæг ницы аххосджын уыд.
— Цавæр низ уыди, Гогæ?
— Нæ дын загътон — æдылыдæр низæн уæвæн нæй.
— Æвзæр низ? И, лейтенант? — фæрсырдыгæй райхъуыст
Нечаевы мæстæймарæг хъæлæс.— Æмæ дзы куыдæй бахаудтæ?
Æнхъæл нæ уыдтæ, æвæццæгæн?
Æфцæггот хæрдмæ фæлдæхтæй, къухтæ дзыппыты, афтæмæй
къуымыхгондæй цыд сармадзаны фæстæ, йæ хъустыл ныхас
куы ауад, уæд йæ сæрыл схæцыд, фæрсырдыгæй бакаст
Давла41

тянмæ; йæ былтæ уазалæй ныцъцъæх сты, фæлæ уæддæр уыд
схудынæввонг.
— Худинагæй дзы ницы ис, лейтенант. Фæхæст ыл дæ,
зæгъыс? Вæййы афтæ дæр...
— Ды, ды, Дон Жуан! — ныхъхъæр ласта Давлатян æмæ
иæ цыргъ фындз мæстджынæй ныккомкоммæ Нечасвырдæм.—
Де ’нæсæрфат ныхæстæй лæгæн йæ хъустæ гæмæл кæнынц!
Дизентери мын уыд... хæцгæ дизентери!
— Сау куыдз дæр куыдз, урс куыдз дæр куыдз,— Нечаевмæ
хъаугъа кæныны зонд нæ уыди, йе ’рмкъухтæ кæрæдзийыл
æрхоста.— Æмæ цæмæн афтæ рауад дæ хъуыддаг, æмбал
лейтенант?
— Ныу-уадз де ’дылы ныхæстæ! Ныууадз, зæгъын! —
фырмæстæй йæ хурхы уадындзтæ адымстысты, афтæмæй ныхъхъæр
кодта Давлатян, æмæ уыджы цæстытæ боны рухсмæ куыд
бар-тъыбур кæной, йæ цæстытæ афтæ стъыбар-тъыбур кодтой.—
Æдзухдæр хъуамæ исты æлгъаг зæгъай æнæмæпг!
Нечаевы халас рихитæ мидбылхудтæй базмæлыдысты, сæ
бынмæ фæзындысты, цъæхбын æрттывд фæкодтой æмхуызрн
фидар дæндæгтæ.
— Зæгъын, иууылдæр хуыцауы бын цæуæг стæм, æмбал
лейтенант...
— Уый ды, æз нæ, фæлæ... ды цæуыс хуыцауы бын, æз нæу
фæлæ!/.— фырмæстæй цы дзурæг у, уый йæхæдæг дæр нал
æмбæрста Давлатян. — Куы дæМ байхъусай, уæд хъустæ гæмæл
кæныйц... дæ цард-цæрæнбонты æндæр цыма ницы кусыс,
уыйау, цыма мын туркаг паддзах дæ! Де ’нæууылд ныхæстæм
сылгоймæгтæ, æвæццæгæн, сæхи кæуынæй амарынц!
— Кæугæ æндæр цæйдæр тыххæй фæкæнынц, лейтенанту
куыд сæ æрæййафа, уымæ гæсгæ.— Нечаевы рихиты бын ногæй
фæбæрæг мидбылхудт.— ЗАГСмæ баласын дæ йæ бон куы нæ
бауа, уæд — цæссыгтæ æмæ хъыллистытæ. Сылгоймæгтæн сæ
хабар афтæ у — иу къухæй дæ йæхимæ нылхъивдзæн:
тю-тютю, мæ дзæцц, мæ уд; иннæмæй дæ æддæмæ схойдзæн: фесæф
мæ цурæй, удхæссæджы ад мын кæныс, æмгæрон мæм мауал
æрбацу, худинаг дæм нæ кæсы... Стæй ма бирæ цыдæртæ.
Къæппæг æмæ мæнгард фæливæнтæ. Практикæ дæм фаг нæ уыд»
лейтенант, ахуыр кæн, сержант Нечаев цалынмæ æгас у, уæдмæ.
Мæ фæлтæрддзинадæй мæ бон бахай кæнын у.
— Чи дын радта сылгоймаджы тыххæй... афтæ дзурыны
бар? — йæ маст бынтондæр, рафыхт Давлатянæн æмæ иыр уыд
пыхцыл сырддонцъиуы æнгæс.— Фæлтæрддзииад цы хоныс?
Ахæм хъуыдытимæ дын базары йедтæмæ никуы ис бынат!..
Лейтенант Давлатян фырмæстæй ныкъкъæзæнæг, йæ
уадултæ тарбын-сырх хъулон афæлдæхтысты. Салдæтты æвзæр
дзыхыуагыл нæма сахуыр, сылгоймæгты тыххæй-иу æргом æмæ
чъизи ныхас куы рауад, уæд-иу ныссырх. Æмæ уый дæр уыд„
Кузнецов раджы кæмæй фæцух, фæлæ Давлатяимæ чи баззад,
42

ахæм миниуæг: Рославлы быимæ хæсты куы бахауд сæрды, уæ^
дæй фæстæмæ бирæ цæуылдæрты сахуыр Кузнецов.
— Дæ сармадзанмæ цæугæ, Нечаев,— ныхас йæхимæ айста
Кузиецов.— Кæйдæр ныхасы дæхи куыд фæтъыстай, уый нæ
бафиппайдтай?
— Хъу-усын дæм, æмбал лейтенант,— даргъ аивæзта
Нсчаев æмæ цыма салам дæттынмæ хъавы, уыйау йæ арм
къæмисæнмæ сæппæрста, сармадзанырдæм араст.
— Лейтенант кæй дæ, уый дæ макуы рох кæнæд* сахуыр
афон дын у,— сдзырдта Кузнецов йæ худæг тыххæй уромгæйæ.
Давлатян, уæдæ ма мæ исчи ракъахæд зæгъынмæ цыма
хъавыд, уыйау фесхъæл кодта йæ уазалдзæф тарсырх фындз.
— Иæ мæ фæнды, сахуыр уон, уый! Цæмæн? Цыдæр
зыгъуыммæ ныхæстыл схæцыд! Раст.цыма фос стæм, уыйау.
— Рæвдздæр базмæлут! Сармадзантæм хæстæгдæр!
Уромынмæ уæхи æрцæттæ кæнут!..
Колоннæйы сæрæй бæхыл батарейыразмæрараст Дроздовский.
Саргъы цыма, гуыргæ ракодта, афтæ аив дзы бадт; худ ныхæй
пуцасдæр фæбырын кодта, цæсгом тызмæгхуыз; бæхы йæ
сæппæи фæурæдта æмæ сирын байдыдта, стæй уæд даргъба^ц
фидаркъах мангойлаг бæх колоннæйæ иуварсдæр баурæдта, бæхæн
йæ хæмхудтæ комытæфæй бауымæл сты. Дроздовский цалдæр
минуты лæмбынæг каст, взводтæ куыд ныххал сты, уымæ;
уæнгмард æмæ æрдæгфынæй салдæттæ кæм кæрæдзийы фæдыл,
кæм иугæйттæй æнæбары лæгæрстой размæ. Се ’ппæтæн дæр
сæ худты хъустæ сæ роцъойы бынмæ баст, халас сæвæрдтой,
се ’фцæгготтæ фæлдæхт, хызынтæ дыууæрдæм рахау-бахау
кодтой сæ фæсонтыл. Банхъæлæн уыд æмæ фæллад суадзыны
тыххæй къаманды йедтæмæ æндæр къаманды нал бахъардзæн,
ф’ырфæлладæй сæ къæхтæ сæ быны кæмæн дыдæгътæ кодтой
æмæ сæ сæры’иу хъуыдыйы мур кæмæн нал баззад, уыцы
адæммæ. Дроздовский та мæсты кодта, батарейы рæнхъытæ бæрæг
кæй нал сты, адæмæн æппындæр хъауджыдæр кæй ницуал
уыди, ууыл; уæлдай тынгдæр мæсты кодта, сармадзанты раззаг
къæйтыл салдæттæ сæ хызынтæ кæй сæвæрдтой, уымæ, ноджы
ма дзы кæйдæр карабин лæдзæгау хъилæй зынд хызынтыл
баст катилокты æргъомы æхсæнæй.
— Рæвдздæр базмæлут! — Дроздовский æгъдæнцæйттыл
слæууыд.— Куыд æмбæлы, афтæ цæут кæрæдзийы фæдыл!
Къæнтыл та кæй хызыитæ сты? Кæй карабин у? Иуварс сæ
айсут!.,
Фæлæ сармадзанты къæйтæм ничи фæзылд, ничи
базгъордта, æрмæст æм хæстæгдæр чи уыдис, уыдон сæ цыдыл
бафтыдтой, растдæр зæгъгæйæ та сæм цыма къаманды бахъардта,
уыйау равдыстой сæхи. Дроздовский йæ уæз æгъдæнцæйттыл
тынгæй-тынгдæр уагъта, афтæмæй банхъæлмæ каст, батарей йæ
рæзты цалынмæ аивгъуыдта, уæдмæ, стæй йæ нымæт
цырыхъхъы хъус ехсæй æрдзæхст ласта:
43

— Сармадзанты взводты къамандиртæ, мæнмæ!
Кузнецов æмæ Давлатян æм иумæ бацыдысты. Дроздовский
саргъæй æргуыбыргæнæгау кодта, дыууæйы дæр йæ
цъæх-цъæхид дымгæдзæф цæстытæ ныссагъта, афтæмæй карз ныхас
райдыдта:
— Фæллад кæй нæ уадзæм, уый афтæ нæ амоиы, æмæ
батарей йæхи бар аскъæрын хъæуы! Суанг ма карабинтæ дæр
сармадзанты къæйтæм баппæрстой! Кæд, миййаг, уæ адæм уæ
коммæ уæвгæ дæр нал кæсынц?
— Бастадысты иууылдæр, комбат, сæ бон нал у,—
сывдæггай сдзырдта Кузнецов.— Нæ йæ уыныс дæхæдæг?
— Суанг ма бæхæн дæр йæ лæф-лæф ссыд!..— йæ фарс
ралæууыд Давлатян æмæ æрсæрфта комбаты бæхы уымæл,
халассудзин хæмхудтæ, бæхы комытæф сæмбæлди йе ’рмкъухыл.
Дроздовский дзылар фелхъывта, бæх йæ ’сæр хæрдмæ
фссхъæл кодта.
— Ме взводты къамандиртæ лириктæ сты! — фелхыскъ сæ
кодта батарейы къамандир.— «Адæм бастадысты», «бæхæн йæ
лæф-лæф ссыд». Уазæгуаты цæуæм цай цымынмæ æви
хæцæнмæ? Тæнзæрдæйæ уæхи равдисынмæ хъавут? Тæнзæрдæ чи
разыны, уыдонæн фронты сæ адæм бындзытау цагъды
фæвæййьшц. Хæцгæ та куыд кæндзыстæм,— «бахатыр кæпут, уæ
хорзæхæй» дзурдзыстæм? Уæдæ афтæ... фондз минуты фæстæ ма
карабинтæ æмæ хызынтæ сармадзанты къæйтыл куы фенон,
уæд сæ сымах, взводты къамандиртæ, уæхæдæг уе ’ккой
ахæсдзыстут! Бамбæрстат мæ?
— Бамбæрстам.
Дроздовский дзæгъæлы кæй нæ мæсты кæны, уый
æмбаргæйæ Кузнецов йæ арм къæмисæнмæ систа, азылд æмæ
сармадзантæм араст. Давлатян та азгъордта йæхи взводы
сармадзантæм.
— Кæй пысултæ сты адон? — ныхъхъæр кодта Кузнецов, йæ
катилокы гыбар-гыбур кæмæн ссыд, уыцы хызын рахæр-хæр
кодта.— Кæй карабин у?
Салдæттæ фæстæрдæм ракастысты, алчи сæ йæ хызын йæ
фæсонтыл бабиноныгдæр кодта; чидæр хъуынтъызæй сдзырдта:
— Чи ныууагъта йæ хæррæгътæ? Чибисов ма уæд?
— Чибисов! — ныццарыдта сержанты фæзмæгау Нечаевы
зыланггæнаг хъæлæс— Лейтенантмæ, рæвдз!
Дæлæмæдзыд Чибисов йæ уæрæх, цыбыр, бæзджын юбкæйы
хуызæн цинелы къуылых-къуылых, салдæттыл йæхи
къуырттытæгæигæ сармадзантæм батагъд кодта нæмгуыты бричкæтæй,
суанг дардæй зындис, йæ цæсгомыл æнхъæлмæгæсæджы
мидбылхудт куыд нындзыг, уый.
— Дæу хызын у? Карабин дæр дæу у? — бафарста йæ
Кузнецов æмæ йæхæдæг æнæнхъæлæджы фæкъæмдзæстыгхуыз,
Чибисов сармадзаны цур кæй сзилахар, йе ’нгæсæй дæр æмæ
фезмæлдæй дæр йæ рæдыд кæй æмбарын кæны, уымæ гæсгæ.
44

— Мæн у, æмбал лейтенант, мæн...— Йæ комытæф æмбæлд
халасæвæрд худы хъусыл, йæ хъæлæс нывыл хъуысгæ дæр нæ
кодта.— Аххосджын дæи, æмбал лейтенант... Мæ къах
тугдæппал ссис. Æнхъæл уыдтæн, мæ уаргъ куы аппарон, уæд мын
чысыл фенцондæр уыдзæн.
— Бафæлладтæ? — æнæнхъæлæджы йæ сабыргай бафарста
Кузнецов æмæ Дроздовскиймæ акаст. Уый колоннæйы фæрсты
цыд саргъы æмраст бадгæйæ æмæ сæм йæ хъус дардта.
Кузнсцов мынæг хъæлæсæй бафæдзæхста: — Инпæты æййаф,
Чибисов. Сармадзанты фæдыл цу.
— Ай та ма кæй у? — бафарста Кузнсцов æмæ дыккаг
хызын райста.
Уыцы рæстæг йæ чъылдыммæ райхъуыст худын. Кузпецов
æнхъæл уыд, æмæ ууыл худынц, старшинайау биноныг
хабæрттæ кæй кæны, уый тыххæй, кæнæ та Чибисовыл худынц, æмæ
фæстæмæ ракаст.
Сармадзаны галиу фæрсты Уханов Зояимæ æрбацæйцыд
арсау узгæ цыдæй: худыиæмхæццæ йын цыдæртæ дзырдта, чызг
æм йæ астæу ронæй æнгом æлхъывдæй хъуыста, фæлæ цы
дзырдта, уый йæм, æвæццæгæн, уæвгæ дæр нæ хъардта,
æрмæст йæ хидæйдзаг, фæллад цæсгом разыйы тылд кодта. Йæ
санитарон хызын йæ фарсыл нæ уыди, чи зоны, искуы йæ
пъавозкæйы баппæрста.
Æвæццæгæн, батарейы фæстæ иумæ рагæй цыдысты, æмæ
ныр сæ дыууæ дæр сармадзанты баййæфтой. Фæллад салдæттæ
сæм кастысты зулдзæстæй, цыма Уханов хъæлдзæг
хуымæтæджы нæу æмæ дзы цыдæр сусæггаг мæстæймарæн ис, уыйау.
— Æхсæны уырсау цымæ цæуыл мыр-мыр кæны? —
бафиппайдта ацæргæ бæхтæрæг Рубин, саргъы уыцы
цыппæрдигъонæй узæгау кодта, хатгай-иу йе ’ргъæвст роцъо æрмкъухæй
адаудта.— Æппындæр æм цыма ницы хъары, йæхи ахæмæй
равдисынмæ хъавы чызджы цæсты: кæсут мæм, сæрæгас дæн!
Кæс-ма, мæ сыхаджы гæбаз,— разылд Чибисовмæ,— нæ
батарейы фæсивæд чызджы алыварс горæтаг зилахартæ куыд
самадтой. Цыма хæстмæ нæ цæуынц, уыйау!
— И? — афарста йæ Чибисов, сармадзаны фарсмæ
тагъд уайгæ йæ фындз ныххиртт кодта, æнгуылдзтæ цинелы
фæдджийыл асæрфта.— Хуыцауы хатыр бакæн, нæ дæ
фехъуыстон...
— Уæзхъус дæ æви дæхи нæхъусæг скодтай, уацайраг?
Къæбылатæ, зæгъын, сты! — иыхъхъæр кодта Рубин.— Мæн
æмæ дæу быны сылгоймаг йæхæдæг куы æрхуыссид, уæд дæр
нæ ницæмæн хъæуы... Адонмæ та иымады дæр ницы у!
— И? Уæдæ, уæдæ,— багуым-гуым ко’дта Чибисов.—
Уæллæй, раст зæгъыс... нымады дæр сæм ницы у.
— Цы «раст зæгъын»? Горæтаг дымгæ зилдух кæны сæ
сæрты, æндæр ницы. Хи-хи æмæ ха-ха фæдджийы алыварс. Сæры
хъæстæ сыл нæй æппындæр.
45

— Æнæууылд ныхæстæ цы лæхурыс, Рубин! — мæстыйæ
сдзырдта Кузнецов, сармадзаны цæлхытæй фæстæдæр аззад,
æмæ, Зояйы цыбырдым урс кæрц кæцæй зынди, уыцырдæм
нымдзаст.
Уханов ныр дæр ма цыдæртæ дзырдта Зояйæн, фæлæ йæм
чызг нал хъуыста, йæ сæр дæр разыйы тылд пал кодта, йæ сæр
хæрдмæ систа æмæ æнхъæлмæгæсæджы каст кодта
Дроздовскиймæ, уый дæр иннæтау йе ’ргом аздæхта, æмæ йын цыма
исчи бардзырд радта, уыйау чызг араст батарейы
къамандирмæ, Уханов дзы уайтагъд байрох. Иæ цæсгомыл цыдæр
æнахуыр, коммæгæс æнгæс, афтæмæй æрбахæстæг Дроздовскиймæ,
тыхстхуызæй йæм сдзырдта:
— Æмбал лейтенант,..— æмæ бæхы фарсмæ цæугæйæ йæ
ныха’смæ мынæг хъæлæсæй цы бафтыдта, уымæн фехъусæп нæ
уыд.
Дроздовский цыма цæмæйдæр тыхсы, уыйау йæ цæсгом
æнхъырдтæ бацис æви мидбылты бахудт, уымæн рахатæн нæ уыд,
афтæмæй æрмкъухы уæлармæй чызджы уадул хуыснæггаг
сæрфт акодта æмæ,сдзырдта:
— Дæуæн та, санинструктор, æппæтæй хуыздæр уыдзæн,
санротæйы пъавозкæйы куы бабадай, уæд уый. Батарейы дын
ныртæккæ ницы куыст ис.
Иæхæдæг бæхы тæнтæ æрбалхъывта æмæ разæй кæмдæр
аныгъуылд; уырдыгæй хъуысыд къаманды: «Уром, уром,
æрхмæ фæхизæм!»
Салдæттæ æрбатыгуыр сты ифтыгъд бæхты цур, æрхмæ
æрхизыны размæ сæ цыд чи фæсындæгдæр кодта, уыцы
сармадзанты алыварс.
— Уæдæ ныр санротæмæ фæцæуон? — æнкъардхуызæй
загъта Зоя.— Хорз. Фæцæуын æз. Хорз уал байрайут, лæппутæ.
Æнкъард ма кæнут.
— Цы дзы архайыс санротæйы? — бафарста йæ Уханов,
чызгæй кæй айрох, уый йæм хъаргæ дæр нæ бакодта.—
^Сармадзаны раззаг къæйыл сбад. Цæмæн дæ тæры махæй? Лейтенант,
санинструкторæн бынат разындзæн?
Уханов йæ бæмбæджджыны цæппæртæ суанг роны онг
суагьта, худы хъустæн сæ баст райхæлдта æмæ йæ
къæбутырдæм ассыдта, дымгæйы сыгъд сырх тæрных разынд, йæ
цъæхид уæндон, æнæфсарм цæстытæ æрцъындгомау сты.
— Санинструкторы зæрдæхудты нæ бацæудзыстæм,—
дзуапп радта Кузнецов.— Кæд бафæлладтæ, Зоя, уæд дыккаг
сармадзаны къæйыл сбад.
— Бузныг, мæ къонатæ,— уайтагъд бахъæлдзæг Зоя.—
Æппындæр нæ бафæлладтæн. Кæмæй фехъуыстат,
бафæлладтæн, зæгъгæ? Раст мæ худ сисынвæнд дæр ма скодтон: цæй
æнтæф у! Дойны дæр мын иугыццыл у... Мит асдæрыныл
бафæлвæрдтон, фæлæ цыдæр æфсæйиаджы ад кæны!
— Уæд та иу хъуыртт скæнис æмæ фæсæрæндæр уыдзынæ?
46

Уханов донгарз йае ронæй рафтыдта, цы дзы ис, уый
æмбарынгæнæгау æмае йæ хъусы цур батылдта, донгарзы
цæллахъхъ-мыллухъхъ ссыд.
— Æцæг зæгъыс?.. Цы дзы ис, Уханов? — бафарста Зоя,
æмæ йæ даргъ халасæвæрд æрфгуытæ хæрдмæ фæцыдысты.—
Дон? Дон дæм баззад?
— Фен æй.— Уханов донгарзы æрхуы сæр разылдта.—Кæд
дын нæ феххуыс уа, уæд мæ-иу амар. Мæиæ ацы карабииæй.
Æхсын зоныс?
— Мæнгвæдæг æрбалвасыпы амал кæд нстыхуызы скæнин.
Уый тыххæй ма тыхс!
Кузнецовæн хъыг уыдис, Дроздовскиимæ цæугæ-цæуын
цалдæр ныхасы фæстæ Зояйыл базыртæ кæй базад, Ухановмæ
здæхт кæй у æмæ йыл кæй æууæнды, æмæ тызмæгхуызæй
загъта:
. — Бафснай донгарз. Цы йын дæттыс? Дон æви карз нозт?
— Фæлæуу, фæлæуу! Æмæ кæд мæхи фæнды, уæд та! — Зоя
мæстæймарæгау йад сæр батылдта.— Дæ куыст мæ цы скодтай,
лейтенант? Мæ къонайыл... кæд дын, миййаг, хъыг у,
Ухановимæ хъæрмуд кæй стæм, уый?—Иæ цинелы дыс ыи æрсæрфта.—
Ма кæн, афтæ, Кузнецов, курын дæ, уый дзы ницæмæн хъæуьк
Уæ дыууæйæ мын æппындæр ницы уæлдай ис.
— Æмæ дын æниу дæ лæгмæ æмыджыры цæстæй куыд
акæсин,— худæндзастæй загъта Кузнецов, фæлæ йæ ныхас
цыма æвидауц разынд, йæхимæ дæр афтæ фæкаст.
— Цавæр лæгмæ? — Зояйы цæстытæ ныдздзагъыр сты.—
Кæмæй фехъуыстай, лæг мын ис, зæгъгæ? Цавæр лæг?
— Дæхæдæг загътай. Æви дæ ферох? Уæвгæ, бахатыр кæн,
Зоя, уый мæ хъуыддаг нæу, æхсызгон дæр ма мын уаид, лæг
дын ис, зæгъгæ, уæд.
— О, хæдæгай, Нечаевæн куы загътои... Диссæгтæ æмæ
æмбисæндтæ! — Зоя ныххудт.—Мæ базыртæ баст куыннæ уой,*
мæн афтæ фæиды. Иугæр дын лæг куы уа, уæд сывæллæттæ
дæр фæзындзæн, уымæн та хæсты æппындæр уæвæн нæй,
фыдракæндæй уæлдай нæу. Æмбарут,æви нæ? Хъуамæ йæ уæ
дыууæ дæр æмбарат, ды дæр, Кузнецов, æмæ ды дæр, Уханов...
Æууæндын уыл, уæ дыууæйыл дæр æууæндыи! Фæлæ кæд
иугæр дæу афтæ фæнды, Кузнецов, уæд мын уадз æмæ уа тызмæг
æмæ уæзбын лæг! Бафидыдтам?
— Нæ зæрдыл æй дардзыстæм,— дзуапп радта Уханов.—
Фæлæ уый уæлдай нæу.
— Уæдæ уын бузныг, ме ’фсымæры гæбæзтæ. Иууылдæр
диссаджы дзæбæх адæм стут. Ахæмтæ куы уа дæ фарсмæ, уæд
хæцынæн та цы хъæуы.
Æмæ цыма ныртæккæ хæсты бацæудзæн, уыйау йæ
цæстытæ бацъынд кодта, æнæбары хъуыртт скодта донгарзæй,
ферхæцыд, ныххуыфыд æмæ уайтагъд ныххудт, йæ былтæй ныффу
кодта æмæ æрмкъух дыууæрдæм батылдта йæ фындзы раз.
47

Кузнецов куыд бафиппайдта, афтæмæй донгарз æлгъгæнæгау
радта йæ хицауæн, йæ уымæлбын цæстыхауты бынæй бакаст
Ухановмæ, цыма æппындæр ницы æрцыд, уыйау донгарзы сæр
куыд æхгæны, уымæ нымдзаст æмæ хъæлдзæгæй ныддис кодта:
— Талæу у æмæ талæу... Фæлæ уæддæр хорз у цыфæндыйæ
дæр! Мæ гуыбыны уайтагъд цырагъ ссыгъд!
— Уæд та ма дзы ноджыдæр иу хуыпп скæнис? —
æнæхинæй йæ бафарста Уханов.— Кæд, миййаг, фыццаг хатт
баиызтай? Иæ тæккæ йæдæй у...
Зоя йæ сæр батылдта.
— Нæ, амæйразмæ дæр ма нызтон.
— Бафснай дæ донгарз, мæ цæстæй дæр æй куыд нал
уынон, афтæ! — тызмæгæй загъта Кузнецов.— Æмæ Зояйы
санротæмæ фæхæццæ кæн. Уым ын хуыздæр уыдзæн!
— Цæй, мæнæн къаманды кæнын та дæ цæмæн бафæйдыд,
лсйтенант? — хъазгæмхасæнты бафарста Зоя.— Мæнмæ гæсгæ,
Дроздовскийы фæзмыс, фæлæ бынтон хорз нæ арæхсыс. Уый
зыланггæнаг хъæлæсæй загътаид: «Санротæмæ!» æмæ йын
Уханов дæр дзуапп раттаид: «Хъусын дæм!»
— Раздæр уал ахъуыды кодтаин,— загъта Ухапов.
— Ницы ахъуыды кодтаис. «Хъусын дæм!» — æмæ ахицæн.
— Ур-ром!.. Сындæггай быимæ скъæр! —
æртхъирæнгæнæгау райхъуыст разæй къаманды.— Уром! Иууылдæр —
сармадзантæм!
Кузнецов дарддæр ахъæр кодта къаманды æмæ размæ,
батарейы сæрмæ араст. Уым, фыццаг сармадзаны раз ифтыгъд
бæхты цур стыгуыр сты салдæттæ, къухтæй урæдтой
сармадзаны цæлхытæ, уæхсчытæ ныббыцæу кодтой къæймæ,
бæхтæрджытæ та æлгъитгæ æмæ хъæргæнгæ фæцæйрæдывтой бозитæ,
урæдтой бæхты, бæхтæн сæ фæрстæ тæмæн калдтой хидæй, сæ
фæстаг къæхтыл æрбадæгау кодтой арф æрхмæ ныххизæн тæссар
фахсыл,
Раззаг батарей фæфале, цæлхытæ æмæ къæхтæ кæй
ныннадтой æмæ ихау чи æрттывта, уыцы бырынцъаг æрхизæнæй,
æрхы бынты æнæкъуылымпыйæ бацыд æмæ ныр сармадзантæ
æмæ пъавозкæтæ, салдæттæ сыл мæлдзыджытау стыгуыр сты,
бынæй сæ хæрдмæ схуыстой, афтæмæй сцæйхылдысты æрхы
фаллаг фахсыл, дарддæр та быдыры астæуты хылди æмæ
хылди æнæкæрон колоннæ. Æрхы бын, фæидаджы астæу
æнхъæлмæгæсæджы лæуд кодта æхсæнбынæттæ амонæг взводы
къамандир старшина Голованов, фæсус хъæлæсæй хъæр кодта,
къухтæй амыдта:
— Рауадз... рауадз мæнырдæм!..
— Сабырдæр! Бæхты къæхтæ ма ныссæттут! Иууылдæр
уромгæ кæнут! — æрхмæ тæккæ ныххизæиы кæронмæ æрбацыд
æмæ уæлбæхæй скъаманды кодта Дроздовский.— Взводты
къамандиртæ!.. Бæхтыл исты куы ’рцæуа, уæд нæхи ласинаг
фæуыдзысты сармадзантæ! Сабырдæр! Сабырдæр!
48

«Бæгуыдæр, бæхты къæхтæ куы асæттæм, уæд нæхицæи
ласинаг фæуыдзысты сармадзантæ!» — ахъуыды кодта Кузнсцов,
уайтагъд бамбæрста, йæхæдæг дæр æмæ иннæтæ дæр кæйдæр
фæнд кæй æххæст кæнынц æнæхъæнæй дæр, уый; уыцы фæнды
ныхмæ никæй боп у æрлæууын, æмæ иууылдæр сиу сты,
бауромазп кæмæн иæй, ахæм зилдухы, хицæп адæймаджы
фæлладæн кæнæ йæ бон нæу, уымæп дзы бынат нал уыдис. Æмæ се
’ппæтимæ кæй сиу, уымæй йæ сæр зилæгау ракодта, афтæмæй
йæ къаманды райхъуыст:
— Уромут, уромут!.. Иууылдæр сармадзаитæм! — æмæ
фыццаг сармадзаны цæлхыты цур салдæтты ’хсæн смидæг.
Салдæттæ хъæддаг цæстæнгасимæ, тыхулæфтгæнгæ гуыффæйыл
ныффæлдæхтысты, сæ бон цы уыд, уымæй урæдтой цæхгæр фахсыл
бырæг сармадзаны цæлхытæ.
— Æрлæуу, емынæ! Ур-ром! — алырдыгæй райхъуыст
бæхтæрджыты хъæр. Хъал цыма раисты, уыйау арыдтой, дзых цас
ивæзт, уыйас æй ивæзтой, сæ комытæфæй худы дæлæмæ уагъд
хъустæ салф сæвæрдтой.
Гуыффæйы æмæ сармадзаны цæлхытæ баст уыдысты
уромæн рæхыстæй æмæ зилгæ бæргæ нæ кодтой, фæлæ мит
айдæиау кæй ныцъцъенгæ, уымæ гæсгæ дзы рæхыстæ нæ ныхстысты,
салдæтты нымæт цырыхъхъытæ ихыл бырæгау бырыдысты.
Уæле та сæ тынгæй-тынгдæр ссæста нæмгуытæй йедзаг
гуыффæйы æмæ сармадзаиы уæз, бауромыны фæрæз сын нйЛ уыд.
Гуыффæйы хъæдын къæбæлтæ хостой ифтыгъд бæхты фæстаг
къæхтæ, сæ хæмхудтæ уæлиау систой фырхæстæй;
бæхтæрджытæ салдæттæм ракастысты хатыркурæгау æмæ
лæгъстæгæнæгау, ногæй та ныхъхъæр кодтой; тыхулæфтгæнæг салдæттæ
цæлхытыл бæргæ ныддæвдæг сты, фæлæ сæ гуыффæйы æмæ
сармадзаны уæз размæ фæхаста.
— Ур-ром! — ныууынæргъыд Кузнецов, сармадзаны уæз йæ
уæхскыл æрæнцад, йæ тæккæ фарсмæ Ухановы цæсгомы туг
фæбадт, афтæмæй йæ фæтæн фæсоитæ ныббыцæу кодта
гуыффæмæ; рахизырдыгæй та йæм зыидысты Нечаевы дзагъыр сау
цæстытæ, йæ салфæвæрд урс рихитæ, æмæ æвиппайды
Кузнецовы сæры февзæрд ахæм хъуыды, цыма сæ рагæй, тынг рагæй,
суаиг Смоленскы бынмæ фæстæмæ куы лыгъдысты,' лейтенант
дæэ куы нæма уыд, фæлæ мæнæ раст ныртæккæйы хуызæн
сармадзантæ уæнгдыхæй куы ластой, уæдæй нырмæ сæ зоны.
Фæлæ сæ уæд уæвгæ дæр никæй ма зыдта æмæ йæ хъуыды
йæхимæ дæр диссаг фæкасти.— Къæхтæ, къæхтæ
хъахъхъæнут...— фæсус хъæлæсæй сдзурын тыххæйты сфæрæзта
Кузнецов.
Сармадзан æд гуыффæ фахсыл бынмæ, æрхмæ фæцæйхылд,
рæхысы хъыррыст цыдис митыл, æрхизæны сæ къæхтæ
бырыдысты разæй ифтыгъд бæхтæн, сæ хиды фæздæг калди, сæ
цæфхæдты бынæй æхситгæнгæ тахтысты ихы къæрттытæ;
бæхтæрджытæ тыххæй урæдтой фæлмæцыд хайуаиты, сæхи сæргъты
4 Судзгæ мит
49

фæстæмæ аппæрстой, бозитыл ныддæвдæг сты, фæлæ,
рахизырдыгæй разæй цы бæх ифтыгъд уыдис, уый æвиппайды йæ
гуыбыныл æрхауд æмæ сыстыны фæлтæрæнтæгæнгæйæ, йæ сæр^
фæтил-фæтилгæнгæ бьшмæ фæцæйбырыд, иннæты дæр йæ
фæдыл аласта.
Галиуырдыгæй бæхыл чи бадт, уыцы салдат тыхамæлттæй
саргъы баззад, тарстхуызæй сæлхæрау йæхи фæиуварс кодта,
йæхи хъардта цъæхахсты фæрцы бæхы сыстын кæныныл, фæлæ
уый йæхи фæндагыл хоста, йæ фарсыл бырыд, пастромкæтаг
ивæзта, рæдывта. Æнæбон мастимæ Кузнецов федта, сармадзан
фахсыл куыд сцырын, хауд бæхы куыд фæцæйæййæфта, ,уый,
федта, дæле старшина Голованов бæхмæ куыд багæпп ласта,
фæлæ уайтагъд йæхи иуварс куыд аппæрста æмæ та ногæй бо~
зимæ фæлæбурынмæ куыд хъавыд, уый.
— Ур-ром! — ныхъхъæр ласта Кузнецов.
Уæз йе уæхскыл куы нал æнцад, уæд æвиппайды æмбаргæ
дæр нæ бакодта, сармадзан æд гуыффæ бынмæ куыд ныххæццæ’
æмæ йæ куыд баурæдтой, уый. Фæллад салдæттæ сæ маст
уагътой карз æлгъыстытæй, сал фæсонтæ сæмраст кодтой, афтæмæй
иуварс цыдысты сармадзанаёй, се уæхсчытæ сæ армæй сæрфгæ
кастысты размæ, ифтыгъд бæхтæм,
— Цы бацис уыцы бæх? — тыххæстæй йæ бон йæ къæхтыл
лæууын дæр иал уыд, афтæмæй афарста Кузнецов æмæ
бæхтырдæм азгъордта.
Кузнецовæй раздæр бахæццæ сты Голованов æмæ
сгарджытæ, бæхтæрæг Сергуненков, йе ’мбал Рубин. Иууылдæр
кастысты, фæндаджы астæу йæ фарсыл хуысгæ чи баззад, уыцы
бæхмæ. Къæсхуыр, фæлурс Сергуненковæн йæ чцæсгом уыдис
æнахъом лæппуйау тарстхуыз, йæ цæнгтæ — дæргъæй-дæргъмæ; цы
акодтаид, уый нæ зыдта, афтæмæй фæйнæрдæм фæлгæсыд,
æнæнхъæлæджы бозимæ февнæлдта, æрыгон бæх та цыма, цы
кæнынмæ хъавыд, уый бамбæрста, уыйау йæ сæр ныттылдта,
йæ бæстытæ тыдта, йæ уымæл тугзылд цæстытæй лæппумæ*
тæригъæддаг, лæгъстæгæнæджы каст кодта. Сергупенков йæ
къух иуварс аскъæфта, æххуысагурау йæ алыварсмæ акаст
æдзæмæйу бæхы раз дзуццæджы æрбадт. Иæ хидæйдзаг уымæл
фæрсты лæф-лæф цыди, афтæмæй бæх йæ фæстаг цæфхæдтæй
их хафынмæ фæци, йæ бон сыстын кæй нал бауыдзæн, уый
нæма æмбæрста æмæ сыстыны фæлтæрæнтæ кодта, фæлæ йæ
раззаг къæхтæ æнахуыр дыдагъ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ
Кузнецов бамбæрста, кæй нал сыстдзæи, уый.
— Иу дзæбæх дзæхст? ма йæ фæкæн, Сергунснков! Цы
>шххæлиу дæ йæ цуры? Нæ зокыс, æви, ацы хайуаны фæливæнтæ!—
мæстæйдзагæй нылгъыста бæхтæрæг Рубин, дымгæдзæф, ставд7
был салдат, æмæ ехсæй йæ зæнгой æрцавта.
— Дæхицæй хайуаидæр ма кæм уыдзæн! — лыстæг,
цъæхспаг хъæлæсæй ныхъхъæр кодта Сергуненков.— Цæстытæ дыл
нæй?
50

— Цæмæ дзы хъæуы цæстытæ та? Ме ’нæзонгæ у, миййаг,
зæвæтдзæгъдæн кæны æдзух. Чъыллиппытæй йæ ничи
бафсаддзæн. Ехс ыл æруадз æмæ уайтагъд йæ зонд йæхимæ
æрцæудзæн!
— Банцай, Рубин, сфæлмæцыдтæн дæ! — уæхскæй йæ
басхуыста Уханов.— Цытæ фæлæхурыс, уыдоныл-иу раздæр
ахъуыды кæн.
— Фронтмæ дæр нæ бахæццæ мæгуыр хайуан,—
тæригъæддаг улæфт ныккодта Чибисов.—Ахæм ма бæллæх уа...
— Æнхъæлдæп æмæ йæ раззаг къæхтæ пыммур сты,— бæхы
.алыварс æрзылд Кузнецов.— Уæ цæстытæ хизынмæ уыдысты
æви, бæхтæрджытæ, æнæбайрайгæ фæуат! Исчи дæр ма афтæ
хæцы бозитыл!
— Æмæ цы нæ бон уыдис уæдæ, лейтенант? — сдзырдта
Уханов.— Ацы бæх пайдайаг нал у. Æртæимæ аззадыстæм.
Цыппæрæм кæцæй æрхæсдзыстæм?
— Куыд кæсын, афтæмæй нæхи рагъыл фæласдзыстæм
сармадзаи? — бафарста йæ рихитæ æхсынгæ Нечаев.— Рагæй дæр
ницæмæ бæллыдтæн æндæр. Суанг сабибонтæй.
— Уæртæ комбат æрбацæуы...— къæмдзæстыгæй сдзырдта
Чибисов.— Уый нын исты æрхъуыды кæндзæн.
— Цы та уыл æрцыд, фыццæгæм взвод? Цæуыл у уæ
фæсгиат?
Дроздовский йæ мангойлаг дæлæмæдзыд бæхыл æрхмæ
æрлызт, салдæтты къордмæ бацыд, уыдон ын фæндаг радтой;
æхсгæ каст фæкодта, йæ лæф-лæф кæмæн цыд, уыцы бæхмæ,
бæхы цур дзуццæджы ныггуыбыр Сергуненков. Дроздовскийы
къæсхуыртæ цæсгом фыццаг бакастæй уыд æвæлмаст, æрмæст
йæ тар цæстыгагуытæй бæрæг уыдис, йæ маст кæй фыцы, уый.
— Æз... æз уын... цал хатты дзырдтон, фыццаг взвод! —
æууилæгау иугай ныхæстæ сæппæрста Дроздовский æмæ ехсæй
ацамыдта Сергуненковы фæсонтæм,— Бафæрс уæ, уæд
иууылдæр хæлиудзыхæй цæмæн аззадыстут? Кæдæм кастыстут?
Бæхтæрæг, уый цы кусыс? Хуыцауæн кувыс? Цы кодта бæх?
— Куы йæ уыныс, æмбал лейтснант,— загъта Кузнецов.
Сергуненков куырмау скаст Дроздовскиймæ, йæ сывæллоны
хуызæн æнæхил рустыл салд цæстыхауты бынæй калдысты
цæссыгтæ. Иæ дзыхæй иуиæг ныхас дæр нæ хауд, йе ’взагæй
сдæрдта цæссыгтæ, æрмкъух раласта, афтæмæй хъавгæ æмæ
рæвдаугæ сæрфта бæхы хæмхудтæ. Бæх æрæнцад, сыстыны
фæлтæрæнтæ ныууагъта, фæлæ лæф-лæфгæнгæ хуыссыд
сабырæй, æмбаргæйæ, нæ къубал куыдзау аивæзта, йæ сæр
фæмдагыл сæвæрдта, йæ улæфт æхситгæнгæ æмбæлди Сергуненковы
æнгуылдзтыл, йæ фæлмæн былтæй сæ сгæрста. Цыдæр
æбуалгъы æрхуым, мæрдои æнгæс уыдис, салдæттæм кæмæй’ каст, йæ
уыцы уымæл цæстыты. Æмæ Кузнецов нырма ныр
бафиппайдта, Сергуненковы армы сысджы кæй уыдис, уый, æвæццæгæи
лей йæ дзыппы æмбæхстæй рагæй дардта. Фæлæ стонг бæх
хæр51

гæ нæ кодта, æрмæст йæ уымæл фындзыхуынчъытæ
фестъæлф кодтой, афтæмæй бæхтæрæджы арммæ смыста,
æнæбонхуызæй сысджымæ лæбурдта йæ былтæй, æмæ хуылыдз*
нæмгуытæ зæхмæ калдысты. Йæ былтыл, æвæццæгæн, уад, ацы
митæмбæрзт быдырты раджы чи байрох, ахæм тæф, фæлæ
уыцы иу рæстæг зæрдæйæ æмбæрста, Сергуненковы цæстьттæ æмæ
йæ тæригъæддаг æнгæс цы амыдтой, уый дæр.
— Иæ къæхтæ, æмбал лейтенант,— лæмæгъ хъæлæсæй
дзурын байдыдта Сергуненков, йе ’взагæй сдæрдта æмæ сдæрдта,
дзыхы кæрæттæм цы цæссыгтæ лæсыдысты, уыдон.— Кæсыс
æм, адæймагау удхар кæны... Цы хуыцау æй рахизырдæм
ахаста... Цæмæйдæр фæтарст... Бæргæ йæ урæдтон... Байрагау
ницыма ’мбары... Сармадзан ласыны афон ын нæма у.
— Уромын æй хъуыди, æдылы 'Къоппа! Дæуæн та чызджытæ
дæ цæстытыл уадысты! — мæстджынæй сдзырдта бæхтæрæг
Рубин.—Ныр марадз æмæ дæ лукъа æруадз... Тф-фу,
къæбыла!.. Ам адæмы цæгъдып байдайдзысты тагъд, ай та æгомыг
хайуаныл æрдиаг кæны... Мæ зæрдæ йæм кæд пе схæццæ!..
Фсхсæм æй æмæ мауал удхар кæна, æндæр ын цы фæрæз ис!
Уыцы цыппæрдигъон, уæзбынарæзт, цалдæр æддæгуæлæйы—
бæмбæджджын къурткæйы, цинелы, бæмбæджджын хæлафы,—
йæ рахиз къахыл зæнгой, йæ чъылдыммæ карабии — бæхтæрæг
æвиппайды Кузнецовы зæрдæмæ нал цыд, мæстæлгъæд æмæ
пыфсджын кæй уыдис, уый тыххæй. Фехсæм, зæгъгæ, уыцы
дзырд райхъуыст æнаххосæн марыны тæрхои рахæссæгау.
— Фехсын æй бахъæудзæн, æвæццæгæн,— сдзырдта
чидæр.— Тæригъæд у, бæргæ...
Рославлы бынмæ фæстæмæ куы лыгъдысты, уæд Кузнедов
иу хатт федта, ласынхъом чи нал уыд, уыцы цæф бæхты, мауал
удхар кæной, зæгъгæ, салдæттæ куыд æхстой, уый. Фæлæ йæм
уæддæр уыцы хъуыддаг фæкаст æвирхъау æмæ æнæмбæлгæ.
— Нæ йæ бауадздзынæн! — лыстæг хъæлæсæй ныхъхъæр
кодта Сергуненков, фæгæпп ласта æмæ Рубинмæ бакъахдзæф
кодта.— Дæ дзыхæй та йæ куыд суагътай, цармстигъæг? Куыд
æйсуагътай дæ дзыхæй? Нæ йæ бауадздзынæн фехсын! Цы
азымджын фæци?
— Дæ хъыллистытæ ныууадз, Сергуненков! Раздæр хъуыды
кæнын хъуыдис. Дæу йедтæмæ никæй аххос уыд. Басабыр у!—
иыхас аскъуыдта Дроздовский æмæ ехсы бырынкъæй
фæндаггæронмæ ацамыдта.— Иуварс аласут бæхы, куыд нæ хъыгдара,
афтæ. Æруадзут иннæ сармадзантæ! Алчи йæ бынатмæ!
Кузнецов загъта:
— Дыккаг сармадзап гуыффæйæ феуæгъд кæнын^æмæ
лæгдыхæй æруадзын бахъæудзæн, æвæццæгæн. Афтæмæй
æнæзæрдæхсайгæдæр уыдзæн.
— Кæд æй уе уæхсчытыл хæссут, уæддæр бар уæхи! —
бæхы æнарæхстхуызæй фæсвæндагмæ чи ласта, уыцы салдæттæм
52

Кузнецовы сæрты кæсгæ дзуапп радта Дроздовский, æмæ йæ
цæсгом банхъырдтæ.— Фехсут æй æвæстиатæй! Рубин!
Бæх ын цыма йæ ныхас æмбаргæ бакодта, уыйау уазал
уæлдæфы айзæлыд йæ зæрдæхалæн цъæхснаг мыр-мыр. Мæ
рыст мын бамбарут, бахизут мæ, зæгъгæ, цыма ныхъхъæр
кодта бæх, уыйау йæ зыланггæнаг мыр-мыр Кузнецовы хъусты
иннæрдæм ахызт. Бæхы цардæгасæй, саст къæхтимæ,
фæндаггæронмæ куы хæр-хæр кодтой, уæд удхарæй кæй мæлы, уый
зыдта, йæ цæстытæ бацъынд кæнынмæ йæ бирæ нал хъуыд,
афтæмæй федта, цыма æгас кæй у æмæ йæ марын кæй нæ
хъæуы, уый равдисынмæ хъавыд, уыйау сыстыны фæстаг фæлтæрæн
куыд скодта, уый. Бæхтæрæг Рубинæн йæ фидар дæндæгтæ
базыхъхъыр сты, йæ сырх-сырхид цæсгом мæстæй хъулон
афæлдæхт, афтæмæй лæууыд бæхы раз, тагъд-тагъдгæнгæ топпы
æргъæвæнимæ архайдта, хæтæл фестъæлф-фестъæлф кодта
бæхы сæрмæ арæзтæй, бæх йæ уымæл, хидæйдзаг сæр хæрдмæ
систа, йæ лæгъстæгæнæг фæстаг мыр-мырæй былты зыр-зыр
цыдис.
Райхъуыст хус гæрах. Рубин нылгъыста æмæ, бæхмæ
фæкаст, афтæмæй дыккаг нæмыг хæтæлмæ басхуыста. Бæхæн йæ
мыр-мыр нал цыд, фæлæ сындæггай йæ сæр дыууæрдæм
узæгау кодта, йæхи нал хъахъхъæдта, фындзыхуынчъыты зыр-зыр
цыдис, афтæмæй хуыррытт кодта.
— Хæлиудзых, æхсын дæр куы нæ зоныс! — сæлхæрау
фæхъæр кодта Уханов; уый лæууыд æндзыг æмæ æдзæм Сергу-'
ненковы фарсмæ, бæхтæрæджырдæм багæпп ласта.— Дзидзаньг
комбинаты кусынмæ йедтæмæ ницæмæн бæззыс!
Рубины къухтæй топп рарæмыгъта, биноныг иыхъхъавыд
æмæ комкоммæ бæхы сæр фехста, хайуаны хæмхудтæ митьт
фæныхстысты. йæхицæн йæ цæсгом афæлурс, хус гилдз
хæтæлæй расхуыста, æмæ уый дæр миты цъуппы фæиыхст, топгг
Рубинмæ ныззыгъгъуытт кодта.
— Айс дæ золочъи, æргæвдæг! Цы ныззыхъхъыр дæ?^ Æви
дæ дæ фындзы рагъ схордта?
— Уый дæхæдæг дæ, куыд дæм кæсын, афтæмæй горæтаг
æргæвдæг, сæ фендджынтæй,— æфхæрдхуызæй бахъуыр-хъуыр
кодта Рубии, фæлæ уæддæр йæ сæвджын, цыппæрднгъон астæу
æргуыбыр, топп систа æмæ йын йæ мит дысалгъæй асæрфта.
— Æцæг дæн сæ феидджынтæй, уый дæ рох ма уæд æмæ
дæ хæмхудтæ хъахъхъæн! — сдзырдта Уханов, йæхæдæг
Сергуненковмæ разылд æмæ йын йе уæхск æрхоста.— Ницы кæны.
Нырма бынтон цъар нæма сты хъуыддæгтæ. Сталинграды немьь
цаг бæхтæ самал кæндзыстæм. Дзырд дыи дæттын.
— Паршерон æй хонынц немыц,— бафиппайдта старшина
Головаиов.— Самал кæндзыстæм!
— Паршерон нæ, фæлæ першерон,— йæ ныхас ын бараст
кодта Уханов.— Зоньш афон дын у. Æви фыццаг аз хæцыс?
— Хæйрæг сæ базонæд, чи сын цы бамбардзæн?
53

— Хъуамæ йæ зонай!
— Ауадзут дыккаг сармадзан! — бардзырд радта
Дроздовский æмæ бæхы тæнтæ басхойгæйæ йæ ныхасмæ бафтыдта: —
Раст сты иууылдæр. Рæстытæ дзурыс, Уханов.
— Æгæр мæ дзæгъæлы æппæлыс, æмбал лейтснант! —
къахæгау, йæ цæст дæр нæ фæныкъуылдта, афтæмæй дзуапп радта
Ухаиов. Къахыимондаг цыма уыд, уыйау йæ цъæх цæстытæ
æрттывтой.— Раджы у нырма... Рæдийыс! Бæхмарæг нæ дæн
æз.
Кузнецов бардзырд радта дыккаг сармадзан гуыффæйæ
суæгъд кæиыны тыххæй.
Сулæфыны бар радтой хурныгуылды фæстæ, колоннæ
цавæрдæр бындзарæй сыгъд станицæмæ куы бахызт, уæд.
Иууылдæр дисы бафтыдысты фæндаджы фæйнæ фарс фыццаг сыгъд
хæдзæрттыл: аладзагъд пецтæ дзыназгæ баззадысты салд
цæугæдоиы фæйнæ фарс хæристы бын, доны их ранæй-рæтты
уыдис къахыртæ, æмæ дзы хæрдмæ мигъау цыд тарсырх доны
тæф. Зæхх дæр æмæ ныгуылæны арвгæрæттæ дæр сырх-сырхид
афæлдæхтысты декабры хурзæринæй, ахæм уазал æмæ хъызт
уьтдис, ахæм рис æмæ ирдгæ хаста, æмæ салдæтты цæсгæмттæ,
салд сармадзантæ, бæхты рæгътæ, фæндаггæрæтты цы
машинæтæ æрлæууыд, уыдон иууылдæр афтæ зындысты, цыма сыл
хурзæрин тугæйдзаг сырх фæлм æрæвæрдта, тæмæнтæ калдтой
йе ’рттиваг тынтæм, миты хъæпæнтыл цы уазал рухс байзæрста,
уым.
— Уæ хорзæхæй, кæдæм цæуæм, лæппутæ? Немыц кæм сты?
— Кæддæр дзы хъæу уыдис. Кæс-ма, иунæг хæдзар дæр
дзы нал баззад. Искуы дæр ма ахæм бæллæх фендæуыд?
Федькæмæ чындзæхсæвмæ цыдтæн, Сидормæ та мард ныгæнынмæ
æрбафтыдтæн!
— Ныгæп’ыны кой дæ зæрдыл цы фыдбылызæн æрлæууыд?
Кæсдзынæ, кæд Сталинградмæ дæр нæ фæхæццæ уæм, уæд...
Хицауад хъуыддæгтæ хуыздæр зоны...
— Цымæ дзы хæст кæд уыдис ам?..
— Æвæццæгæн, раджы.
— Ныр дæхи искуы батав, и? Ардыгæй хæцæнмæ
ныддæвдæг уыдзыстæм.
— Æмæ хæцæн кæцы ран ис, уый зæгъыи дæ бон у?
Иу-æртæ километры ма баззадаид станицæмæ, афтæмæй
быдираг фæндæгтæ кæм фæсаджил сты, уым колоннæйы
фæндаг цалдæр минутмæ æрæхгæдта танкæты стыр къорд — урс
ахорæнæй ног ахуырст «æртын цыппæрæмтæ» алыг кодтой
колоннæйы фæндаг, цыдысты ныгуылæнырдæм, сæ сæрмæ
уæлдæфы хъыррыстгæнгæ схæцыд бризант сармадзаны нæмыг,
уæл54

дæфы судзгæ стъалыйау ферттывта, фæндаггæрон митыл
æрызгъæлд сау рыг. Райдианты хуысгæ дæр ничи æркодта, ницы
йын æмбæрстой, нæмыг кæцырдыгæй æрбатахт, уымæн, æрмæст
кастысты, колоннæйы фæндаг чи æрæхгæдта, уыцы танкæтæм.
Фæлæ куыддæр «æртын цыппæрæмтæ» аивгъуцдтой, афтæ
фæстæрдыгæй райхъуыстысты фæсвæд батарейты гæрæхты æмыр
цæлхъытæ æмæ дардмæхсæн нæмгуытæ уæзбын сыф-сыфимæ
уæлдæфы нынныхстысты, бомбæйау гыбар-гыбургæнгæ схæцьь
дысты, фæндаг кæм фæсаджил, уым рахизырдыгæй дæр æмæ
галиуырдыгæй дæр. Иууылдæр банхъæлдтой, æмæ немыцмæ
ацы фæзилæн фæсчъылдымæй зыны, æнæбары сæхи æруагътой
тæккæ фæндаггæрон — иунæг адæймагмæ дæр фæндагæй
дæдæр алидзыны хъару нал разынд. Гæрæхтæ уайтагъд
банцадысты. Зианæй ницы ’рцыд, колоннæ дарддæр араст. Адæм сæ
къæхтæ сæ фæдыл тыххæй ласгæ цыдысты сармадзаны
нæмгуыты ногфæйлыд егъау дзыхъхъыты рæзты, уæлдæфы
анхъæвзга немыцаг толы хъæдындзы смаг. Адзал йæ бон æрхæссын
кæмæн уыднс, уыцы тæф зæрдыл тасдзинад: нал лæууын кодта,
фæлæ ныр, æвæццæгæн, кæдæм иал фæхæццæ уыдзысты, уыцы
Сталинград, цалдæр минуты размæ кæцæй æхстой, уыцы
æбæрæг, дард хæцæнты чи уыд æмæ ардæм чи нæ зындис, уыцы
иемыцæгты.
Æмæ та ногæй Кузнецов куы æрдæгфынæйæ, куы йæхи
саичъехтæ æмæ колоннæйы æмызмæлд хъусгæйæ хъуыды кодта
æрмæст иунæг хъуыддагыл: «Цымæ ’кæд æрлæудзыстæм? Кæд
æрлæудзыстæм?»
Фæлæ бирæ сахæттæ- фæцæуыны фæстæ æппынфæстаг
бынсыгъд станицæмæ куы бахæццæ сты, бирæ кæмæ фенхъæлмæ
кастысты, уыцы къаманды колоннæйы разæй кæмдæр куы
райхъуыст зыр-зыргæнгæ «сулæфут», зæгъгæ, уæд удæпцойы хос
никæмæн разынд. Æргъæвст бæхтæрджытæ æрхызтысты, сæ
фæздæг кæмæн калд, уыцыхайуантæй; цудтытæгæнгæ, сæ
къæхтæ сæ быны дыдæгътæ кодтой, афтæмæй хъавгæ санчъсхтæй
фæндаггæрæттæм араст сты, ихæнризимæ сæ хæлæфты
цæппæртæ уæгъд кæнынмæ бавнæлдтой. Артиллеристтæ та бынтон
æнæбонæй миты афæлдæхтысты, пъавозкæты фарсмæ æмæ
сармадзанты цур, сæ фæрстæ, сæ фæсонтæ кæрæдзимæ æнгом
нылхъывтой, æрхуымæй кастысты, станицæйæ цы баззадис,
уымæ: пецты хъуь/нтъыз аууæттæм — раст уæлмæрды цыртыты
æнгæс уыдысты; дард кæмдæр æнæхъæнæй цы дыууæ хордоны
баззад, уыдонмæ — сау æндæргтæй бæрæг дардтой, ныгуылæны
уазал пиллон чи уагъта, уыцы хурзæрины тынтæм.
Хурзæрины фæлывд сырх рухсмæ цæст быдырыл кæйонг
æххæссыд, уым æнæхъæнæй дæр фæцис, æвиппайды дзы чи
æрбатыгуыр, уыцы автомашинæты, тракторты, «катюшæты»,
гаубецты, пъавозкæты бын. Фæлæ йæ кой дæр кæмæн нал уыд,
уыцы станицæйы уынгты æрæнцайын, æнæ арты тавсæй, æнæ
хæринаггæнæнтæй, хæцæнмæ бирæ нал баззад, зæгъгæ, уый не
55

’мбаргæйæ фæллад суадзыны хъуыды уыдис цыдæр мæигард
галиу хъуыддаджы æнгæс, æмæ йæ алчидæр æмбæрста.
Ныгуылæнырдыгæй къуыззитт кодта дымгæ, йемæ хаста миты
ихсудзинтæ, былтыл æмбæлд сыгъдæтты карз æмæ æнкъард тæф.
Йæ къæхтыл тыххæй лæууыд, афтæмæй Кузнецов бацыд
фыццаг сармадзаны бæхтæрджытæм. Рубины цæсгом ноджы
тынгдæр ныссырх, тарæрфыгæй архайдта фæстаг бæхты
пастромкæтимæ; бæхты хидæйдзаг æмæ бырынцъаг фæрстæн сæ
фæздæг калд. Бынтон æрыгон Сергунеиков йæ бурдзалыг
æрфгуытæ æнæхатырхуыз æлхынцъ ныккодта, лæууыд, иунæгæй чи
аззад, уыцы раззаг бæхы цур, сысджыйы армыдзаг бадардта
фæллад бæхы былтæм, æмæ йæм уый дæр зыдæй лæбурдта,
иннæ къухæй та рæвдыдта бæхы бæрзæй. Кузнецов бакаст,
йæхи кæрæдзийы нæ уынæг чи скодта, уыцы бæхтæрджытæм,
сæ дыууæйæн дæр зæгъинаг уыд, бафидауыны хос сын чи
разыпдаид, ахæм истытæ, фæлæ ницы загъта æмæ араст
артиллеристтæм, йæ зæрды уыд салдæтты цур æрхуыссын, искæй
фæсонтыл банцой кæнын æмæ цъæхснаг дымгæйæ цæсгом цинелы
æфцæгготæй бамбæхсын, æнцад хуыссын, йæхи комытæфæй
куыд стæфстаид, афтæ.
— ...Рабадут! Æгъгъæд улæфт у! — айхъуыст колоннæйы
лу кæронæй иннæмæ.— Цæуынмæ æрцæттæ кæнут уæхи!
— Нæ цæстытæ нæма æрцъынд кодтам æмæ, дам, уæ
хуыссæнтæй рабадут,— хъуысыд -талынджы æфсæддонты
хъуыр.— Хъиладзагъдæй тæрæгау нæ кæнынц!
— Исты асхъауынæй хуыздæр ницы уаид, бæргæ, фæлæ
старшннайæн æд хæринаггæнæн йæ кой дæр никæцæй хъуысы.
Кæмдæр фæсчъылдымы тох самадта, æвæццæгæн!
«Банкъуысыдыстæм та,— ахъуыды кодта Кузнецов, йæхæдæг
дæр æй не ’мбæррта, афтæмæй куы ’рлæууыдысты, уæдæй
фæстæмæ ацы къамандымæ æнхъæлмæ каст, йæ буар æнæхъæнæй
дæр ахæм фæллад уыдис, æмæ йæ къæхты зыр-зыр цыд.—
Уæдæ кæм уа фронт? Кæцырдæм у нæ цыды сæр?»
Зонгæ йæ> нæ кодта, фæлæ ’мбæрста, Сталинград фæсте, сæ
чъылдыммæ кæй аззад, уый, нæ зыдта, æфсад æнæхъæнæй дæр,
стæй артиллерион полкъ æмæ йæ батарей, йе взвод кæмæ
хаудтой, уыцы дивизи дæр фæдисы уагыл сæ ных кæй сарæзтой
хуссар-ныгуылæнмæ, Сталинграды районы æрхъулайы бахауæг
Паулюсы бирæминон æфсадмæ бацæуæнтæ фегом кæиыны
пысанимæ размæ бырсын чи райдыдта, уыцы немыцаг танкæджын
дивизийы ныхмæ. Стæй ноджыдæр нæма зыдта, йæхи хъысмæт
дæр æмæ йæ фарсмæ чи уыдис, уыдонæн се ’ппæты хъысмæт
дæр — адзал кæмæ æнхъæлмæ каст, уыдоны хъысмæт дæр æмæ
æгасæй баззайыны амонд кæмæ æрхаудзæн, уыдоны хъысмæт
дæр кæй ссис иумæйаг, кæмæ цы æнхъæлмæ каст, уый нæ
нымайгæйæ...
— Æрцæттæ кæнут цæуынмæ! Взводты
къамандиртæ—батарейы къамандирмæ!
56

Изæргæрæттæ тарæй-тардæр кодтой, салдæттæ нæвæндонæй,
æнарæхстхуызæй стадысты сæ бынæттæй. Алырдыгæй хъуысыд
хуыфын, нæтын, хатгай та — æлгъитын. Артиллеристтæ
æнæбары æмбырд кодтой сармадзанты алыварс, сармадзанты
къæйтæй истой сæ топпытæ æмæ карабинтæ, сæ арфæтæй хай
кодтой хæринаггæнджытæн дæр æмæ старшинайæн дæр.
Бæхтæрджытæ та хордзентæ æфтыдтой бæхты хæмхудтæй,
рæмбыныкъæдзæй сæм æвзыстой: «Æгъгъæд, æввонгхортæ, бауадз уæ,
уæд æууиликкат æмæ æууиликкат!» Разæй райхъуысыд
моторты гæрæхтæ æмæ гуыв-гуыв— гаубецджын батарейтæ
сындæггай хилын байдыдтой фæндагмæ.
Лейтенант Дроздовский сгарджыты æмæ бастдзинад
дарджыты къордимæ лæууыд фæндаджы бæстастæу, кæй ахуыссын
кодхой, ахæм арты цур, сæ къæхтыл æнхъæвзта урс фæздæг.
Кузнецов сæм куы бахæццæ, уæд Дроздовский дзыппыдаргæ
фанары рухс сарæзта планшеты мидæг целлулоиды бын
фидаргокд картæмæ, планшетыл хæцыд уæйыгарæзт старшина
Голованов; йæ хъæлæсыуагæй бæрæг уыд, фæстæмæ йæм сныхас
кæнæн кæй нæй, уый, афтæмæй Дроздовский дзырдта:
— Уæлдай рафæрс-бафæрс дзы ницæмæн хъæуы. Кæцы рап
æрлæудзыстæм, уый бæрæг нæу. Нæ ных сараздзыстæм мæнæ
ацы фæндагыл хуссар-ныгуылæнмæ. Ды взводимæ иумæ
ацæ’удзынæ- батарейты разæй. Батарей фыццагау цæудзæн полчъы
раззаг къордимæ.
— Æмбæрстгонд у, уæдæ циу,— сæвджын хъæлæсæй
сдзырдта Голованов æмæ йе сгарджытимæ æмæ бастдзинад
дарджытимæ иумæ араст фæндагыл, пъавозкæты æндæргты рæзты.
— Лейтенант Кузнецов? — Дроздовский сдардта йæ фанар.
Иæ ирд рухс цæстытæ къахта.
Кузнецов иучысыл æддæдæр алæууыд æмæ сдзырдта:
— Кæд гæнæн ис, уæд дæ цырагъ ахуыссын кæн. Æз
афтæмæй дæр хорз уынын. Иогæй цы ис, комбат?
— Куыд сты уæ взводы хабæрттæ? Фæсте иичи баззад?
Рынчын уæм нæй? Цæуынмæ цæттæ стут? Æрмæст цыбырдæр
дзур.
Дроздовский кæд фæрсгæ кодта, уæддæр йæ хъуыдытæ
æндæр кæмдæр уыдысты, æмæ уый Кузнецовæн æвиппайды
фæхъыг. ’
— Адæмы сæ фæллад суадзыны бон нæ фæцис. Бафæрсып
æмбæлы: хæрииаггæнæи кæм ис, комбат? Старшина фæсте
цæмæн баззад? Бирæгътæй æххормагдæр стæм иууылдæр!
Цæуынмæ та цæттæ стæм, цы мæ фæрсыс? Рынчын дæр нæ ничи у,
фæсте дæр ничи баззад. Лыгъд адæм дæр нæм нæй...
— Цавæр дзуаппытæ сты уыдон, Кузнецов? — йæ ныхас ыи
айста Дроздовский.— Райгонд нæ дæ? Куыд дæм кæсы: чи
зопы, нæ къухтæ нæ дæларм бакæнæм æмæ хæринагмæ
æнхъæлмæ кæсæм? Ды чи дæ: взводы къамаидир æви дæлæмæ дæр,
уæлæмæ дæр — бæхтæрæг?
57

— Каед ма исты зонын, уæд взводы къамандир дæн.
— Зын бауырнæн у! Алы Ухановтæм хъусыс!.. Цавæр
хъуыдытæ дын сты уыдон? Ныртæккæ дæ взводмæ цæугæ! — уазал
хъæлæсыуагæй бардзырд радта Дроздовский,— Æмæ
æфсæддонты хæринагмæ æнхъæлмæ кæсынмæ нæ, фæлæ хæцынмæ
цæттæ кæн! Диссаг мæм кæсыс, лейтенаит Кузнецов! Куы дæ
адæм фæсте аззайынц, куы дæ бæх йæ къах асæтты... Ницы
йын æмбарын, хæцгæ куыд кæндзыстæм уæхски-уæхск, уымæн!
— Æз дæр дыл тынг дис кæнын, комбат! Дæ зæгъинæгтæн
æндæр хуызы дæр уанд зæгъæн. Хуыздæр дæ бамбарин,—
фыдæх дзуапп радта Кузнецов æмæ араст тармæ, моторты
гуыв æмæ бæхты мыр-мыр кæцæй хъуысыд, уырдæм.
— Лейтенант Кузнецов! — йæ фæдыл ахъæр кодта
Дроздовский.— Фæстæмæ!
— Цы зæгъинаг ма дæ?
Фæстæрдыгæй йæм æрбахæстæг фанары рухс; уазал мигъы
мидæг фæздæг калæгау кодта, хъыдзыгæнгæ йæ русы нынныхст.
— Лейтенаит Кузиецов!..— Йæ цæстытæ йын акъахта рухсы
нарæг уадздзаг; Дроздовский йæ разæй фæцис, йæ фæндаг ын
æрæхгæдта, уыцы фæкъæппæввонг уыд.—Æрлæуу, зæгъын æз.
— Дæ фанар иуварс айс, комбат,— сабыргай сдзырдта
Кузиецов æмæ бамбæрста, ныртæккæ, ацы уысмыл се ’хсæн
æрцæуæн цæмæн ис, уый. Дроздовскийы алы ныхас дæр, йæ
хъæлæсыуаг Кузнецовмæ æвзæрын кодтой æбуалгъы знæтдзинад æмæ
фыдæхдзинад, афтæ йæм каст, цыма Дроздовский цыдæриддæр
кодта, дзырдта æмæ фæдзæхста, уыдон иууылдæр йæ бартæ
зæрдыл æрлæууын кæныны æмæ Кузнецовы цæсты бафтауыны
фæлтæрæнтæ уыдысты.
«Бæгуыдæр, афтæ йæ фæнды»,— ахъуыды кодта Кузнецов,
æмæ уайтæккæ йæ цæстытыл сæмбæлди фанары рухс, нццуал
ауыдта, æрмæст æ^ райхъуыст Дроздовскийы мынæг ныхас:
— Кузнецов... Дæ зæрдыл бадар — батарейы æз къаманды
кæнын. Æз!.. Æрмæстдæр æз!.. Ам дын училище нæу! Кæддæры
митæн дзы бынат нал ис! Ныхмæ куы лæууай, уæд дæ хъуыддаг
æвзæр уыдзæи! Бытъу-бытъу дын нæ кæидзыпæн, æнхъæлмæ
дæр ма кæс! Бамбæрстай мæ? Згъоргæ взводмæ! —
Дроздовскин йын йæ риу фанарæй басхуыста.— Взводмæ! Згъоргæ!..
Фанар ын комкоммæ йæ цæсгоммæ кæй дардта, уымæ
гæсгæ Дроздовскийы цæстытæ нæ уыдта, æрмæст йæ риумæ
къуымых цыргъагау ныббыцæу цыдæр уазал æмæ хъæбæр. Æмæ
уæд Дроздовскийы къух æд фанар иуварс асхуыста,
иуцасдæр ыл афтæ фæхæцыд, стæй сдзырдта:
— Дæ фанар иуварс айсын бахъæудзæн уæддæр...
Де’ртхъирæнтæ та... худæг мæм кæсынц, комбат!
Фæндæг æм нæ зынд, афтæмæй йыл араст, цæст тыххæй
ахста машинæты, сармадзанты æнцæйтты, бæхты цур
бæхтæрджыты æндæргтæ,— фанары рухсы фæстæ йæ размæ зилдух
самадтой, æхсæвы тары кæй ахуыссын кæныпц, ахæм æртыты
зын58

джы стъæлфæнты æнгæс зиллакгæндтæ. Йе взводы цур
хæрхæмбæлд фæцис лейтенант Давлатянимæ. Кузнецовы былтыл ауад
дзулы зæрдæмæдзæугæ фæлмæн тæф, Давлатян æй тагъдгомау
афарста:
— Дроздовскийæ цæуыс? Цы хабæрттæ дзы ис?
— Марадз, Гогæ. Базоиын æй фæнды взводы ’нкъарæитæ.,
рынчынтæ дзы ис æви нæй, лыгъд адæм дзы ис æви пæй,— йæ
маст бамбæхсын нæ базыдта, афтæмæй йын дзуапп радта
Кузнецов.—- Дæумæ куы ис ахæмтæ, æнхъæлдæн?
— Сæрхъæн æмæ æиæджелбетт ныхæстæ! — йс скъоладзауы
хъæлæсæй дзуапп загъта Давлатян æмæ дзулы хъæбæр
æхсынгæйæ йæ къух ауыгъта.— Бынтон æлгъаг ныхæстæ!
«Æцæгдæр сæрхъæн æмæ æлгъаг ныхæстæ,— ахъуыды
кодта Кузнецов, йæ зæрдыл æрбалæууыдысты Дроздовскийы
æртхъирæнтæ æмæ йæм фæкастысты цыдæр æнæуаг æмæ æлгъаг.—
Цы кæна, цымæ? Ухановы тыххæй, бæхы къах кæй асаст, уый
тыххæй мæ йæ маст иса?»
Дард’ кæцæйдæр, колоннæйы иу кæронæй иннæмæ, асины
къæпхæнтыл хæрдмæ хизæгау æрбацæйхæстæг кодта зонгæ
къаманды «санчъехгай — размæ». Æмæ Кузнецов фыццаг
сармадзаны ифтыгъд бæхтæм хæстæг бацыд, чи сыл бадт, уыцы
бæхтæрджыты æндæргтыл йæ цæст фæхæцыд, афтæмæй
йæхæдæг дæр скъаманды кодта:
— Взвод, санчъехга-ай размæ!..
Иууылдæр æмызмæлд бакодтой, банкъуыстысты, къæбæлты
къупп-къупп ссыди, сæ мидбынаты чи асалд, уыцы сармадзанты
цæлхыты бынæй миты хъыррыст райхъуысыд. Сæ тъупп-тъупй
ссыд бирæ салдæтты къæхтæн.
Взвод фæндагыл куы ныххал, уæд чидæр .Кузнецовы къухы
фæсагъта хъæбæр хусгонд дзулы къæбæр.
— Бирæгъæй стонгдæр дæ, зæгъыс? — айхъуыста Давлатяны
хъæлæс— Айс. Уайтагъд бахъæлдзæг уыдзынæ.
Дзулы къæбæр æхсынгæйæ Кузнецов æцæгдæр бамбæрста,
стонг куыд мынæггæнгæ цæуы, уый æмæ фæлмæн ныхасыуагæй
загъта:
— Бузныг, Гогæ. Цæй хорз ма дæм баззад?
— Цытæ дзурыс! Уыдон ницытæ сты. Уæдæ хæцæнмæ фа>
цæуæм, зæгъыс?
— Æвæццæгæн, Гогæ.
— Исты амалæй тагъддæр куы бахæццæ уаиккам, уырны
дæ...
ФÆНДЗÆМ СÆР
Фыццаг бакастæп уæлдæр немыцаг штабты алцыдæр
развæлгъау нысангонд, биноныггонд, фидаргонд куы ’рцыд æмæ
цыппар мæйы дæргъы йæ туджы чи мæцыд, уыцы
Сталинградмæ, нæ фронттæ миты рагъыл æмæ пырхæнты ’хсæн кæй
æрæл59

хьывтой æмæ хъуыддаг цæуыл ахицæн уыдзæн, уымæ
æнхъæлмæ кæсынæй чи бафæллад, ипæлар-булкъон Паулюсы уыцы
æртæсæдæминонæй фылдæр къордмæ Манштейны танкæджын
дивизитæ фсрвæзын кæнынмæ Котельниковойы районæй
хæцгæхæцын бырсын куы байдыдтой, раст уыцы рæстæг Ставкæйы
бардзырдмæ гæсгæ фæсчъылдымы арæзт чи æрцыд, ноджыдæр
ма иу ахæм ног æфсад аенæкæрон быдырты сæрты æппæрст
æрцыд хуссармæ, хъазуатон æфсæдты къорд «Готы» ныхмæ.
Къорды уыдис æртындæс дивизийы. Иуты æмæ иннæты архайд
дæр уыдис барæны тæбæгътау, æмæ сыл цы уавæртæ
сæвзæрдис, уыдонмæ гæсгæ æвæрд æрцыдысты æппæт фадæттæ
дæр.
...Куы-иу колоннæйы разæй фæцис, куы та-иу фæсте аззад,
афтæмæй немыцæй ист «хорьх» цæгъдгæ-уигъгæ тындзыдта
размæ. Инæлар Бессоновæн йæ сæр йе ’фцæгготы аныгъуылд,
афтæмæй бадт æнæзмæлгæйæ, комкоммæ размæ, фæндагмæ каст,
æфсады штабæй куы рацыдысты, уæдæй фæстæмæ йæ дзыхæй
иунæг ныхас дæр не схауд. Къамандыгæнæг бирæ рæстæджы
дæргъы кæй ницы сдзырдта, уый машинæйы чи бадт, уыдон
банымадтой йæ мадзурайы æвдисæныл, æмæ уыцы цæлхдурыл
æппæты разæй ахизынмæ йæ ныфс ничи хаста. Ницы дзырдта
Хæстон советы уæнг дивизион къæмисар Веснин дæр. Фæстаг
бадæны къуымы батымбыл æмæ йæХи фынæй скодта
Бессоновы адъютант, æрыгон, хæларзæрдæ майор Божичко, афтæмæй
та куыддæр машинæйы бабадтысты, уымæй фæстæмæ йæ
дæлæвзаг рауай-бауай кодта, штабы фæстагдæр хатт цы анекдот
фехъуыста, уый, фæлæ йын радзурыны амал нæ уыд, йæ ныфс
нæ хаста, хицауад æдзæмæй кæй бадтысты, уымæ гæсгæ.
Бессоновæн йæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд, æдзæмæй кæй
бады, уый, миййаг, афтæ куы бамбарой, æмæ йæ семæ дзурын
нæ фæнды, кæнæ та сæм былалгъæй уæле дæлæмæ кæсы. Иæхи
фæлтæрддзинадæй раджы куыд базыдта, афтæмæй ныхасæмхиц
уа æви мадзура уа, уый адæмимæ йæ ахастдзинæдты кæй ницы
аивдзæн. Æппæты зæрдæмæ цæуа, уый йæ фæндгæ дæр нæ
кодта, кæимæ ныхас кæны, уыдоны зæрдæмæ фæцæуынмæ дæр нæ
бæллыд. Искæй зæрдæмæ фæцæуыны фæлтæрæнтæ йæм рагæй
дæр æлгъаг кастысты, мæсты кодта, ууыл йæхи чи хъардта,
уыдонмæ, нымадта сæ æнæхъуаджы рог митыл кæнæ, йæ
зæрдæ йæхиуыл чи нæ дары, ахæм адæймаджы лæмæгъдзинадыл.
Бессонов раджы базыдта, хæсты быдыры уæлдай ныхæстæ
хатгай æцæг уавæр кæй аууонæй нал фæзыны, ахæм рыг кæй сты,
уый. Уымæ гæсгæ, æфсад ып куы радтой, уæд бирæ
рафæрсбафæрс нæ фæкодта корпусты æмæ дивизиты къамандирты
хорз миниуджыты æмæ хъæнты тыххæй, фæлæ сыл йæхæдæг
æрзылд, хусгомауæй базонгæ семæ, алкæмæ дæр дзы
лæмбынæг æркаст, бынтон райгондæй нæ баззад, стæй бынтон
фыдæнхъæл дæр нæ фæцис.
Уазал мигъы-иу «хорьхы» цырæгътæ искуы-иу хатт куы
60

ссыгъдысты, уæд Бессонов цытæ уыдта, уыдæттæ — салдæтты
æмæ къамандирты цæсгæмттæ сæ роцъойы бын сылгоймаджы
кæлмæрзæнау æлхынцъбаст худы хъустимæ, Иымæт
цырыхъхъыты æнæбары æнæкæрон тъупп-тъупп салд фæндагыл —
афтæ, миййаг, нæ нымадта, æмæ тæссаг хуызы дæлæмæ æрхауд
«хæстон зондахаст», фæлæ сæ нымадта, æнæкæрон, уæнгмарæг
фæллады æвдисæныл, æмæ уымæн та йæ бон ницы уыди.
Æлхынцъбаст худыхъусджын салдæттæн хæсты æнæбацæугæ нæ
уыди, æмæ дзы ставд нымадæй, алы фæндзæм дæр, æвæццæгæн,
куыд æнхъæл у, уымæй раздæр фæмард уыдзæн. Хæст кæм
райдайдзæн, уый нæ зыдтой, стæй йæ сæ бон базонын дæр нæ
уыд, нæ зыдтой, схæцыны размæ дзы бирæтæ а зæхх фæстаг
хатт кæй нæмынц, уый дæр. Бессонов та бæлвырдæй æмбæрста,
цæйбæрц тæссаг уавæр ралæууыд, уый. Бессонов зыдта,
Котелышковойырдыгæй фронт бынтон мæнгæфсои кæй у, æртæ
бонмæ немыцаг танкæтæ Сталинградырдæм дыууиссæдз
километры кæй æрбалæгæрстой, сæ размæ зыбыты иунæг цæлхдур—
цæугæдон Мышкова кæй баззад, æмæ Мышковайæ Волгæйы онг
лæгъз быдыр йедтæмæ кæй ницы ис, уый. Бессонов ноджыдæр
æмбæрста, мæнæ ныртæккæ машинæйы бадгæйæ уавæрыл куы
хъуыды кæны, уæд йе ’фсад дæр æмæ Манштейны дивизитæ
дæр æмхуызон хъæддыхæй кæй цæуынц уыцы æрдзоц арæнмæ,
æмбæрста, хъуыддæгтæ се ’ппæт куы нæ уой, уæддæр дзы
бирæтæ, Мышковамæ раздæр чи æрбахæццæ уыдзæн, уымæй
аразгæ кæй сты, уый.
Фæндыд æй сахатмæ æркæсын, фæлæ не ’ркаст, нæ
базмæлыд, уымæн æмæ ахъуыды кодта, куыддæр базмæлон, афтæ
ныхас райдайыны æфсон фæуыдзæн, зæгъгæ, дзурын та йæ
уæвгæ нæ фæндыд. Раздæрау æдзæмæй бадт, нындзыг,
лæдзæгьщ æнцойгæнгæйæ моторы хъарммæ сарæзта йæ цæф къах.
Ацæргæ шофыр æм-иу хатгай цæсты зулæй бакаст æмæ
приборты мынæг рухсмæ уыдта инæлары хъуынтъыз цæсты кæрон,
йæ къæсхуыр уадул, дæрзæг æлхъывд^ былтæ. Алыхуызои
къамандыгæнджыты кæй ласта шофыр, уымæ гæсгæ бирæ
цыдæртæ зыдта æмæ, машинæйы æдзæмæй кæй бадтысты, уыцы
хабар æмбæрста йæхирдыгонау — кæнæ балцы размæ фæхыл
сты, кæнæ та сык фронты хицауад сæ пакъуы ацагъта. Фæстаг
бандоныл-иу хатгай ссыгъд спичкæ, талынджы сырх дардта
къæмисары бапънрозы зыиг, хъуысыд гæрзыхъыс-хъыс,
бандоны къуымы раздæрау цæстмæ сым-сым кодта хъæлдзæг æмæ
дзырдæмхиц Божичко.
«Цыдæр йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, кæнæ та йæ удыхъæдмæ
гæсгæ хъуынтъыз æмæ мадзура у,— хъуыды кодта шофыр, æмæ
бапъирозы алы мынæг ферттывдмæ дæр йæ комыдæттæ уады,-
стьц ныр иунæг пъæртт уæд та скæн, зæгъгæ.— Æвæццæгæн,
нæ дымы, йæ цæсгом цыдæр низæфхæрд у, фа\лурс-цъæх. Уæд
та йæм, зæгъын, æрхатин: бар мын ратт, æмбал
къамандыгæ61

нæг, иу сæгъы къах стухынæн, æнæ тамакойæ мæ хъустæ
барæсыдысты...»
—’- Цырæгътæ ссудз,— сдзырдта æнæнхъæлæджы Бессоков.
Шофыр фестъæлфыд, цырæгътæ ссыгъта. Тыхджын рухсы
тьштæ разæй нынныхстысты уазал фæлмы. Ирд цырæгътæ
фæндаджы сæрмæ фæсырдтой талынг, æвгты уылæнгай, здыхсгæ
æмæ фæйлаугæ ныццавта цъæхбын мигъгонд æмæ машинæйы
сæрты фæстæрдæм аихъæвзта. Иу уысммæ банхъæлæн уыд,
æмæ машинæ цæуы фурды бынты, машинæйы æмыр гуыв-гуыв
та у зыланггæиæг матери йæхæдæг доны бæзджын фæлтæры
бын.
Стæй уæд цæхгæр æрбахæстæг, рахизырдыгæй фæзынд,
сæвзæрд, фæтар колоннæ, ирд рухсмæ æмхæццæйæ сæрттывта салд
катилоктæй, автоматтæй, топпытæй. Колоннæ æмызмæлд кодтаг
фæндæг æнæхъæнæй дæр чи æрæхгæдта, уыцы егъау,
митæмбæрзт хосы мæкъуылты хуызæн танкæты алыварс. Салдæттæ
кастысты машинæйы цырæгъты æнахуыр, цæстытæ къахæг ирд
рухсмæ, сæ цæсгæмттæ æфхæрдхуыз, фæллад, сæ бынмæ уагъд
худы хъустыл бæзджын салф сбадт, цыдæр хъæр кодтой
иууылдæр иумæ, сæ къухтæ тылдтой.
— Танкæтырдæм базил,— загъта Бессонов шофырæи. .
— Æвæццæгæн, мехаиизацигонд корпусæй сты,—
бахъæддзæг Хæстон советы уæнг Веснин.— Æмæ уæд, æнаккæгтæ,
колоннæ æмызмæст цæмæн скодтой?! Фистæджыты бафхæрдто^??—
Фæлæ танкистты бирæ кæй уарзта, уымæ гæсгæ «æнаккæгтæ»
дæр фырбуцæн загъта, стæй йæ ныхасыл сæрыстырхуызæй
бафтыдта: — Уый дын цæргæстæ!
— Æрмæст хилæг цæргæстæ,— худæнбылæй бафиппайдта
Божичко; йæ хуыссæг уайтæккæ æрбайсæфт.
— Уыдон корпусы машинæтæ не сты,— хъæддыхæй загъта
Бессонов.— Мамины корпус цæуы æфсæнвæндаджы рæбыиты.
Махæй галиуырдæмдæр. Ныртæккæ сын ам уавæи нæй.
Ницыхуызы.
— Бар мын ратт базонынæн, æмбал къамандыгæнæг? —
уæнгрогæй бафарста Божичко, цыма уымæйразмæ
рæдзæ-мæдзæ уæвгæ дæр нæ кодта, уыйау. Æнæистыархайгæйæ, æдзæмæй
бадынæй бафæллад æмæ йын ныр йе уæнгтæ аивазыны æфсон
фæцис.
Бессонов ногæй бардзырд радта шофырæн:
— Æруром машинæ.
«Хорьхы» хъаруджын мотор банцад, цырæгъты рухс
æрмыиæг, цыма радиаторы аныгъуылд, уыйау. Бæстæ тары
аныгъуылд, нал зындысты нæдæр колоннæ, нæдæр танкæтæ. Иæ
цæстытæ талынгыл цалынмæ фæцалх сты, уæдмæ машинæйы
банхъæлмæ каст Бессонов, стæй дуар байгом кодта,
æрæнцайынæн йæ лæдзæг æддæмæ радардта. Куы рацæйхызт, уæд йæ къах
дуары кæроныл скъуырдта, рис фадхъулмæ ныррæхуыста, æмæ
иуцасдæр лæугæ аззад, йæхимæ мæсты кодта, æддæмæ хизгæйæ
62

мæ къах ма скъуырыныл куы хъуыды кодтон, уæд æй цæмæн
-скъуырдтон, зæгъгæ.
Бæстæ уыдис мигъбын-цъæх, уазал, тæмæнтæ калдтой
стъа.лытæ. Миты мынæг рухсмæ Бессоиовмæ дз&бæх нæ зынд,
стъалыты бын зылын-мылынтæй быдыры чи адаргъ æмæ танкæтæ
егъау цыппæрдигъон сакъадæхтау йæ астæу кæмæн
лæууыдысгы, уыцы колоннæ: машинæты дæргъæй-дæргъмæ аууæттæ тар
ахорæнæй ахуырст цырæгътимæ, пъавозкæтæ, сæ алыварс
салдæттæ. Фæндагæй йæм хъуысыд ривадæй кусæг машинæты æма^
тракторты моторты уынæр; разæй кæмдæр фæсус хъæлæстæ
æлгъыстæмхæццæйæ хъæр кодтой:
— Ей, танкисттæ, техникæ, уæ фæйнæ мадыл, ам цы
сфæдæгъд стут?
— Æй, уæ бындар куыд фестут, уый фыррасыгæй сæ
мæрдты фæндагмæ дзагъултæ куы кæныиц!
— Аддæ кæнут уе ’фсæйнаг иуварс, чындзхæсджытау
фæн„дагыл ныццæхгæрмæ сты! Арахъхъ нынцъыхтой, æвæццæгæн,
æмæ сæ развæндаг нал уынынц!
— Суæгъд кæнут фæндаг. Азмæлæи дзы нал ис!
— Лæппутæ, æнхъæлдæн, цавæрдæр хицауад æрбахæццæ...
Дыууæ машинæйы!..
Бессонов араст уыцы хъæрахстырдæм, æфсады йæ се ’ппæт
нæма зыдтой, йæ цыбырдым кæрцыл нæ уыд инæлары
нысантæ, фæлæ бæрзонд уæлдзарм худ куы федтой, уæд æлгъитын
куыдфæстæмæ бамынæг, хæстæг кæмдæр райхъуыст
тарстхуыз хъæлæс:
— Æнхъæлдæн, инæлар у...
— Танкæджыи хайады къамандир чи у? — бафарста
Бессон*)в хъæрæй нæ, ,фæлæ фæллад, хъыррыстгæнаг хъæлæсæй. —
Фехъусын мын кæнут.
Сыбыртт никæцæйуал хъуыст. Машинæйырдыгæй
пыхасгæнгæ æрбацыдысты Хæстон советы уæнг Веснпн æмæ Божичко.
Куы ’рбахæццæ сты, уæд уыдон дæр банцадысты. Дыккаг
машинæйæ фæндагмæ æргæпп кодтой автоматæйæхсджытæ —
хъахъхъæнджытæ.
Бессонов æнхъæлмæ каст. Дзуапп ын ничи радта.
Хæстæгдæр егъау танкæйы æндоныл стъалыты рухсмæ
мынæг æрттывд кодтой цъæхбын миты тæппытæ, дардмæ дæр
бæрæг уыд, згъæр уазалæй куыд ныддæвдæг, уый, калд уазал
соляркæйы тæф. Банхъæлæн уыд, æмæ машинæйы ничи ис, нæ
рухс нæ сыгъди, таик мæрдон талыиг бацис. Æрмæст йæ
къуыдыры дуары цыдæр тар фæзынд, иучысьтл базмæлыд, стъалытæ
йæ аууон фесты, æцæг дзы уынæрæй иицы райхъуыст.
— Æз загътон — танкæджын хайады къамандир мæ цурмæ
æрцæуæд,— уыцы иу хъæлæсыуагæй сдзырдта Бсссонов.—
Æнхъæлмæ кæсын.
— Чи дæ хъæуы? Ды, фистæг æфсад, мæнæп ма къаманды
кæн! Фæлтау танкæты иувæрсты дæ фæндаг дар, фыдбылызæй
63

дæхи дарддæр лас! — уæле æрдзырдта мæсты хъæлæс, æмæ
бæрзонд кæмдæр цы тар æндæрг зындис, уый тынгдæр
базмæлыд стъалыты ’хсæп.
— Æрхиз-ма рæвдздæр инæлармæ, цъиуы сæр танкисты
худы! Базар цы самадтай?—бахъæлдзæг Божичко æмæ æфсæп
хæцæнтæм февнæлдта, æндонмæ сгæпп ласта æмæ кæйдæр
бауыгъта:—Рæвдздæр, рæвдздæр! Инæлармæ!
— Цавæр инæлары кой кæныс уый? Ахæмтæй мæ нæ
фæтæрсын кæндзынæ! Фыццаг хатт, миййаг, нæ дæн моймæдзыд...
Инæлар дын фистæг æфсадимæ цæуыныл, миййаг, схæцыд? Уæд
ма штабты та чи бады?
— Æрхиз, æрхиз, мæ къона, æгæр бирæ дзурыс. Уæларвæй
зæхмæ æргæпп кæн!
Уæле ссыгъд дзыппыдаргæ цырагъ, кæрдæгхуыз мынæггонд
рухсгмæ арвы хъæбысæй разынд адæймаг, бынæй кæсгæйæ
зындис фæтæн æмæ егъау, йæ комбинезоны мидæгæй, æвæццæгæи,
уыд бæмбæджджын. Адæймаг сындæггай рахызт дуарæй
æндопмæ, фæндагмæ æргæпп ласта.
-—* Божичко, дæ цырагъ-ма ссудз ноджыдæр,—бардзырд
радта Бессонов.— Æмæ йæ мæ цурмæ æрбакæн.
— Рацу, рацу, лæппу, хæстæгдæр, æфсæрмы ма кæн,—
загъта Бржичко.
Тацкист æрлæууыд Бессоновы цур, зæхмæ куы ’рхызт, уæд
зьшгæ фæкъаддæр, фæлæ уæддæр уыд Бессоновæй дзæвгар
бæрзонддæр, йæдарæс æй зæрдæйы фæндиаг фезмæлынтæ нæ
уагъта, йæ цæсгомыл баззад алайы фæдтæ, цырагъы рухсмæ
йæ цæстытæ æруагъта, цæсты бынтæ — аладзагъд, былтæ дæр
сау, ныххус сты. Иæ улæфт уыди уæззау, фындзыхуынчъытыл
сæмбæлди нозты тæф.
— Расыг дæ? — бафарста йæ Бессонов.— Æрбакæс-ма
мæнмæ, танкист!
— Нæ дæн... æмбал инæлар. Нормæ банызтон æрмæстдæр...
нормæ...— тыхлæмæрст скодта танкист, йæ аладзæф цæсты
тъыфæлттæ хæрдмæ нæ систа, йæ фындзыхуынчъытæ
базмæл-базмæл кодтой.
-т- Æфсæддон хайы номыр æмæ дæ цин? Кæцæй
æрбахæццæ дæардæм?
Танкисты хус былтæ тагъд-тагъдгомау базмæлыдысты:
— Фондз æмæ дыууиссæдзæм хицæы танкæджын полкъ,
фыццаг батальон, æртыккаг ротæйы къамандир лейтенант
Ажермачев...
Бессонов æм æдзынæг ныккаст; йæ дзуапп æцæг у, уый йæ
пæма уырныдта.
— Уый та куыд фондз æмæ дыууиссæдзæм? Æмæ уæд ды
ам цыхуызы февзæрдтæ, ротæйы къамандир? — йæ алы пыхас
дæр ын хорз куыд хъуса, афтæмæй йæ бафарста Бессоиов.—
Фондз æмæ дыууиссæдзæм полкъ æндæр æфсадмæ лæвæрд у
64

æмæ, куыд зонын, афтæмæй разæй кæмдæр хъахъхъæны!
Бæлвырддæр дзуапп дæтт!
Танкист æвиппайды йæ сæрыл хæрдмæ схæцыд, йæ
уæлтъыфæлттæ фегом сты, разындысты цавæрдæр æвирхъау, алавæрд
цæстытæ нозтдзагъырæй. Æмыр хъæлæсæй сдзырдта:
— Чи хъахъхъæна, уый дзы нал ис. Немыц станицæ
бацахстой. Чъылдымырдыгæй æрбахъуызыдысты. Мæ ротæйæ ма
баззад мæнæ æртæ машинæйы... Дыууæ дзы сты хуынчъытæ...
Экипажтæи иу дæр æххæст нал у... Ротæйæ ма цы баззад,
уыдонимæ... раирвæзтæн...
— Раирвæзтæ? — ногæй йæ бафарста Бессонов, æмæ
цыппор фыццæгæм азмæ гæсгæ æгæр хорз дæр ма кæй зыдта,
уыцы цыргъ, сындзау рæхойæг дзырд ноджыдæр ма иу хатт
загъта: — Раирвæзтæ? Æмæ иннæтæ дæр, лейтенант, раирвæзтысты?
Чи ма раирвæзт ноджыдæр? — фыдæх хъæлæсæй ноджыдæр ма
иу хатт бафарста Бессонов, уыцы «раирвæзтæ» æмæ «раирвæзт»
стынг кодта.
— Æнаккаг! — сирвæзт салдæттæй кæмæйдæр.
Танкист æрдиаггæнæг хъæлæсæй дзурын райдыдта:
— Нæ йæ зонын... нæ йæ зонын, чи ма раирвæзт, уый. Æз
мæнæ ацы танкæтимæ лæгæрстон немыцы ’хсæнты...
Бастдзинад нæ уыдис, æмбал инæлар... Раци нæ куыста. Мæ бон нæ
уыд...
— Цы ма зæгъдзынæ ноджыдæр?
Бессонов йæ маст урæдта тыхамæлттæй, фадхъул диссаджы
рыст кодта, иугай адæймæгты уæвгæ дæр нал уыдта, æрмæст
æм куы иу ранæй, куы иннæ ранæй хъуысыдысты къамандытæ,
йæ чъылдыммæ цыд моторты гуыв-гуыв, удæгас буарау уæззау
улæфт кодта, расыг лейтенант-танкист æмæ фæндаг чи
æрæхгæдта, уыцы æртæ танкæйы ныфссастæй кæцæй раирвæзтысты,
уырдæм йæ ацæуæнтæ кæмæн æрæхгæдтой, уыцы колоннæ;
банкъардта, сонт тасау цыдæр сау маргджын æндæргæй уæлдæфы
^уыд зилдух кæны, уый. Танкисты алыварс салдæттæ
ныхъхъус сты.
Бессонов ногæй сдзырдта:
— Дæ бон æндæр ницуал у бафтауын, лейтенант?
Танкист цыма æнæуынæрæй куыдта, уыйау йæ фындзы
сым хъуысыд.
— Майор Титков! — дæрзæг, æнæхатыр хъæлæсæй адзырдта
талынгмæ Бессонов, йæ ныхасыуаг уыдис æна^мæнг
æххæстгæнинаг тæрхонау.— Æрцахс æй! Æмæ йæ, тæппудæн куыд
æмбæлы, афтæ трибуналмæ ратт!
Бессонов зыдта, йæ бардзырдтæ дзырддаг кæй не сты,
цæстыфæныкъуылдмæ сæ æнæуæлдайныхасæй кæй сæххæст
кæндзысты, уый æмæ дæлæмæдзыд, æфсæйнагау фидар, богалуæнг
майор Титковы æмæ йæ хъахъхъæнджытæй дыууæ æрыгон
къабазджын автоматæйæхсæджы танкистмæ бацæугæ куы федта,
5 Судзгæ мит
65

уæд йæ цæсгом банхъырдтæ, æнæбары иннæрдæм азылд, майор
Божичкомæ сдзырдта:
— Иннæ танкисттæ та сæ машинæты цы архайæг сты, уый
сбæрæг кæн!
— Сбæрæг кæндзынæн, æмбал къамандыгæнæг! —
дисхуызæй æмæ коммæгæсæй мынæг хъæр фæкодта Божичко, раст
цыма уыцы уысмыл къамандыгæнæгæй цавæрдæр адзалы
уылæн ранхъæвзта æмæ уыцы уылæны кæрон адъютантыл дæр
сæмбæлди, уыйау. Æмæ уый дæр та Бессоновы зæрдæмæ нæ
фæцыд. Æмæ фæндагыл размæ араст.
— Чи у ам къамандир? Уæзласæн машинæ фæндагыл
цæмæн ныццæхгæр? — хидмæ куы бахæццæ, уæд хиуылхæцгæйæ
бафарста Бессонов, йæ лæдзæджы бырынкъ хиды хъæдыл
ныхст. Цыдис тагъдгомау, йæхи хъардта, йæ къуылых ын
цæмæй ма бафиппайой, ууыл.
Хидыл чи стыгуыр, уыцы салдæттæ фæйнæрдæм
алæууыдысты Бессоновы размæ; талынгæй чидæр сдзырдта:
— Кæстæр лейтенант ис мæнæ ам... Моторыл цыдæр
бæллæх æрцыд.
Разæй, стъалыты дыдзы рухсмæ зындис нарæг хиды
цъæхбын тæлм, æвæццæгæн, йæ цæлхытæ мидбынаты бирæ
фæзылдысты, афтæмæй фæрсырдæм лæууыд уæзласæн машинæ
бæрзонд гуыффæимæ, йæ капот гом, капоты бынмæ мынæг æрттывд
кодта бурбын чысыл цырагъ. Сагъæсхуызæй моторы сæрмæ чи
ныддæлгом, уыцы цалдæр цæсгомы ’хсæнæй йæ рухс нывыл
зынгæ дæр нæ кодта.
— Къамандир, мæ цурмæ æрбацу! Кæй машинæ у?
Æмæ уайтагъд рæхснæг гуыр — даргъ цинел кæуыл
счындæуыд, ахæм лæппу — сæмраст капоты цур. Худы бын йæ хъус
бæрæг дардта, йæ нарæг уæхсчытæм фæстæрдыгæй калд
цырагъы рухс, йæ цæсгом нæ зынд — æрмæст фæздæгау калд йæ
комулæфт, йæ хъæлæс фыццаг хатт чи фæлвары, ахæм
уасæгау цъæхснаг хъæр фæкодта:
— Кæстæр лейтенант Беленький! Машинæ у ХЦАБ-ы,
рæстæгмæ лæвæрд у артиллерион æфсисадмæ... Кæй фехæлд,
уымæ гæсгæ æнæнхъæлæджы æрлæууыд... Ласæм сармадзаны
нæмгуытæ...
«Ахæм ма дзы хъæлæс уа... раст цыма училищейы рапорт
дæтты»,— ахъуыды кодта Бессонов æмæ худæнбылæй бафарста:
— Уый цы амоны, хыцы... дарддæр та куыд у?
— Абы,— кæронмæ ахæццæ кодта кæстæр лейтенант.—
Хицæн цалцæггæнæн-арæзтадон батальон... Æхсæз машинæйы
рæстæгмæ лæвæрд сты артиллерион æфсисадмæ!
— Уый дын гъе, хыцыабы... марадз æмæ йæ ды зæгъ,—
сдзырдта Бессонов.— Лæгæн дзы йе ’взаг фелхынцъ уыдзæн...—
Æмæ бафарста:—Фондз минутмæ машинæ барæвдз кæныныл
зæрдæ дарæн ис?
— Н-нæй, æмбал инæлар...
66

Бессонов æм кæронмæ нæ байхъуыста:
— Фондз минуты уын дæттын нæмгуытæ равдæлон
кæнынæн, æмæ хид суæгъд кæнут. Куы нæ баййафат, уæд машинæ
аппарут фæндагæй! Иунæг сикъунд дæр ма фæстиат кæнут!
Кæстæр лейтенант йæ бынаты сагъдæй баззад, æнахуыр
хъилæй лæууыд худы бын йæ хъус.
— Æмбал инæлар! Æмбал къамандыгæнæг! — ныййазæлыд
танкæтырдыгæй цавæрдæр хъæддаг, лæгъстæгæнæг,
æрдиагæнгæс хъыллист.— Курын дæ, æмæ мæм байхъус... курын уæ!..
Ауадзут мæ инæлармæ! Инæлармæ мæ ауадзут! Уыйфæстæ-иу
мæ...
Уыцы хъæрмæ та ногæй срæхуыста Бессоновы цæф къах.
Бессонов разылд æмæ æнæнхъæлæджы бамбæрста, йæ къахыл
куы æруадза уæз, уæд кæй ахаудзæн, уый æмæ фæстæрдæм
араст, фыррыстæй фадхъул фæйнæрдæм рæдывта. Иæ
хъахъхъæнджытæ цалдæрæй танкæты цур, йæ дыууæ къухæй
танкæйы рæхыстыл чи ныддæвдæг æмæ хæлиувадæй митыл чи
бадт, уыцы лейтенанты-таикисты хъаруйы фæрцы куыд
рæдывтой, уый куы федта, уæд æнæбары æрлæууыд. Уайтагъд æм
машцнæйы цурæй æрбацыд Хæстон советы уæнг Веснин, уыцы
зæрдиагæй дзурын байдыдта:
— Петр Александры фырт, курын дæ... Æвзонг лæппу у
бынтондæр. Немыц сæм куы ныббырстой, уæд, æвæццæгæн,
уыргъуыйау фæцис. Фæлæ йæ фыдракæнд æмбары, бахъардта
йæм... Нырма ныртæккæ ныхас кодтон йемæ. Курын дæ, æгæр
карзæй ма равдис дæхи!..
«Æнхъæлдæн, цыдæр фыццаг дзырддæгтæ нæм фæзынд мæ
къæмисаримæ, — ахъуыды кодта Бессонов. — Уайтагъд мын мæ
архайд æгæр карзыл банымадта».
Къахы рыст не ’нцадис, йæ фадхъул ын сырхзынг аркъауы
хуызæн нылхъывта. Цъæх авгæй кæсæгау Бессоновмæ
фæрсырдыгæй зынди Веснины дæргъæлвæст цæсгом, æрттиваг
кæсæнцæстытæ; машинæйы бабадынæввонгæй хус дзуапп радта:
— Æвæццæгæн дæ байрох, сонт тас циу, уый, Виталий
Исайы фырт? Байрох дæ, уыцы хæцгæ низ куыд тыхджын у,
уый? Æви уыцы уыргъуыйæ суанг Сталинграды онг ауылæн
кæндзыстæм? Зæгъут сын, æмæ танкисты æрбакæной. Иу хатт
ма мæ фæнды йæ фенын,— бафтыдта йæ ныхасыл.
—- Майор Титков, лейтенанты æрбакæн! — ахъæр кодта
Веснин.
Майор æмæ автоматæйæхсджытæ танкисты æрбакодтой;
хæстулæфт кодта, йæ дæндæгты къæрцц-къæрцц цыдис, цыма
йыл мадард бæгънæгæй уазал дон ’бакалдæуыд, уыйау. Иæ бон
иунæг ныхас скæнын дæр нæ уыд, сдзурыныл куы
бафæлвæрдта æппынфæстаг, уæд дзы ницы райхъуыст,æрмæст
хъуыр-нынныхъуыр кодта, æмæ йын Веснин йе уæхскмæ
бавыæлдта.
— Дæхиуыл æрхуд, лейтенант. Дзур!
67

Танкист Бессоновмæ иу къахдзæф бакодта, хæр-хæргæнгæ
сдзырдта:
— Æмбал къамандыгæнæг... мæ цард æнæхъæнæй дæр... мæ
туг... тугæй сраст кæндзынæн мæхи...— Йæ рæуджытæм цыма
уæлдæф нал хæццæ кодта, уыйау йæ армæй риуыгуыдыр
сæрфта.— Фыццаг æмæ фæстаг хатт... Кæд мæ дзырдæн хицау
нæ разынон, уæд-иу мæ фехсут. Æрмæст мыл баууæнд! Мæхи
къухæй нæмыг мæ ныхыл ныццæвдзынæн.
Бессонов æм кæронмæ нæ байхъуыста, йæ къухæй йын
ацамыдта:
— Æгъгъæд! Æвæстиатæй танкæмæ æмæ — размæ! Кæцæй
раирвæзтæ, уырдæм! Уыцы раирвæзыны хъуыды ма дæм иу
хатт куы фæзына, уæд тæрхондонмæ ацæудзынæ куыд тæппуд
æмæ паникер! Æвæстиатæй размæ!
Бессонов къуылых-къуылых араст машинæмæ æмæ йæм
афтæ фæкаст, цыма йæ чъылдыммæ куы базмæлыдысты, уæд йæ
хъустыл æруад сæлхæрхуыз хурхылхæст худын, танкистæн йæ
«бузныг» йæ хъуыры фæбадт, æмæ уый уыдис æнæсæрфат,
æнæзæрдæмæдзæугæ, æлгъаг арфæ, раст уыцы сырдон худыны
хуызæн, цыма Бессоновмæ хъысмæты цавæрдæр тæргаймæ гæсгæ
уыд цард дæттыны кæнæ йæ байсыны бар, æмæ цард дæтгæйæ
æнæкæрон амонд лæвар кодта иннæтæн.
«Чи не ’мбæлы, цыдæр ахæм митæ кæнын, зæрдæйы
фæндиаг митæ не сты,— ахъуыды кодта Бессонов, машинæйы куы
бабадт, уæд, йæ къах мотормæ бадаргъ кодта.— Æндæр хуызы
цæмæй уа, уый мæ фæнды, бæргæ. Фæлæ куыд? Тæрсын æй
фæкодтон.^ Фыртарстæй фæкоммæгæс? Æви уыцы танкист йæ
рæдыд зæрдиагæй бамбæрста?»
Шофыр хæлофæй дымдта, сæвджын хитыхт тамако афтæ
адджынæн улæфыд, æмæ махоркæйы къæр-къæр цыдис,
зынджы стъæлфытæ фæйнæрдæм тахтысты, сæ цæхæрмæ йæ
рихитæ зындысты, къæмдзæстыгхуызæй загъта Бессоновæн:
— Бахатыр кæн, æмбал инæлар, фæздæгæй фесæфтон...
Мотор скусын кодта. Веснин æдзæмæй бацæйхызт
машинæмæ.
— Дым,— æлгъгæнгæ йын бар радта Бессонов,— кæд æй дæ
бон æнæ дымгæ нæу, уæд. Майор Божичко нæм хидыл
æрбабаддзæн. Араст стæм.
— Цавæр махоркæ дын у, Игнатьев? Æри-ма, æз дæр дзы
иу бадымон. «Цæсткъахæн» у, æвæццæгæн? Суанг игæры онг
хæццæ кæны? — фæстаг бандонæй райхъуыст Веснины ныхас.
— Кæд ыл æлгъ нæ кæныс, уæд игæрмæ дæр фæхæццæ
уыдзæн, æмбал Хæстон советы уæнг,— æхсызгон дзуапп радта
шофыр.— Айс чъисса.
Разæй райхъуыст танкæты домбай уынæргъын, сæ
фæздæгкæлæн хæтæлтæй тахтысты зынджы стъæлфытæ, сæ рæхысты
хъыррыст ссыдис, базмæлыдысты, сырды цæстытау ферттывтой
сæ цырæгътæ. Сæ рæхысджын цæлхытæ митфæлдзæгъдæн
си68

стой, афтæмæй фæндаггæрæтты колоннæйы иувæрсты
æрзылдысты. Раззаг танк хилын байдыдта, йæ быны уæззау
хъысхьыс чи скодта, уыцы хидмæ. Иæ мотор фæсабырдæр, афтæмæй
танк æрлæууыд, фæндагыл чи ныццæхгæр, уыцы уæзласæн
машинæйы цур, машинæйы алыварс куыстой, змæлыдысты
салдæттæ, æвдæлон кодтой фæстаг нæмгуытæ. Цырæгъты рухсмæ
хидыл разынд майор Божичко. Уый къаманды кодта машинæ
æвдæлонгæнджытæн. Стæй уæд йæ къухтæ йæ дзыхы цур
хæтæлæвæрд акодта æмæ цыдæр ныхъхъæр кодта, уæллаг люкы
чи лæууыд, уыцы танкистмæ. Салдæттæ уæзласæн машинæйæ
иуварс азгъордтой. Раззаг танкæйы моторы гуыв-гуыв ссыд,
лус къæрццытæ ныккодта, размæ атындзыдта, автомашинæйы
фарс йæ рæхысджын цæлхытæй сцавта, цыдæр æнахуыр рогæн
æй ахæр-хæр кодта хидыл. Хиды хъустæ сæтгæ уæзласæн
бынмæ атахт, доны ихыл йæ цæлхъ фæцыдис.
— Цæй æбуалгъы хъуыддаг у, æвæдза, хæст; халын
йедтæмæ ницы зоны! Ай хæзна у, нæу — нымады дæр æм нæу,—
рудзынгæй бынмæ кæсгæйæ хъыггæнгæ сдзырдта Веснин.
Бессонов ницы дзуапп радта, гуыбырæй бадт.
Иæ цырæгъты рухсæй танкæтæн, рæвдздæр кæнут, зæгъгæ,
амыдта, афтæмæй «хорьх» æрлæууыд. Майор Божичко уыцы
уæнгрогæй, афтеччы хосау дзы уазал уæлдæфы тæф калди,
афтæмæй машинæмæ хизгæ нæ, фæлæ тулæгау бакодта, дуар
яербахгæдта æмæ хидыл йæ рæвдз архайды фæстæ йæ
лæф цæугæйæ æхсызгонхуызæй фехъусын кодта:
— Нæ бон цæуын у, æмбал къамандыгæнæг.
— Бузныг, майор.
Цырæгъты рухсмæ Бессонов хиды кæрон, машинæ
æнцæйттæ кæм арæмыгъта, уырдæм хæстæг федта кæстæр лейтенанты
дæргъæй-дæргъмæ æмраст лæугæ, йæ худы бын æнахуыр къуыпп
дардта йæ хъус^ Кæстæр лейтенант каст куы дæлæмæ, куы
таиу фæкаст «хорьхмæ», цыма бамбарæн кæмæн нæй, ахæм
хъуыддаг фыццаг хатт федта æмæ кæмæйдæр æххуыс
агуырдта, уыйау.
Бессонов сдзырдта:
— Цырæгътæ ссудз, Игнатьев,— æмæ хъарм моторы цур йæ
къахæн æнцой бынат куы ссардта, уæд йæ цæстытæ бацъынд
кодта, йæ сæр арфдæр аныгъуылд æфцæгготы.
«Виктор,— ахъуыды кодта Бессонов.— Уæдæ, Витя...»
Фæстаг рæстæг æвзонг лæппутæй кæимæдæриддæр
æмбæлдис, уыдон æм иууылдæр æвзæрын кодтой иунæджы
низæфтауæг æнкъарæнтæ, йæхи цæмæдæр гæсгæ стыр аххосджыныл
нымадта йæ фырты раз, æмæ йыл цас арæхдæр хъуыды кодта,
уыйас æм тынгæй-тынгдæр афтæ каст, цыма йæ фырты цард
æнæхъæнæй дæр æбуалгъ хуызы йæ иувæрсты аивгъуыдта,
æнæбафиппайгæйæ аленк кодта йæ рæзты.
Бессоновы бон бæлвырдæй æрхъуыды кæнын нæ уыд йæ
фырты сабибонтæ, байрох дзы, цы уарзта, уый, цавæр
хъазæн69

тæ йæм уыд, скъоламæ кæд ацыд. Æрмæст бæлвырдæй йæ
зæрдыл лæууыд, иухатт æхсæвыгон йæ фырт куыд райхъал, уый^
æвæццæгæн, йæ фыны фæтарст æмæ ныккуыдта, фыд æй куы
фехъуыста, уæд цырагъ ссыгъта. Сывæллон бадт сынтæджы,,
уыцы къæсхуыртæ, йæ мæллæг, зыр-зыргæнаг къухтæй
сынтæджы цъæтыл ныддæвдæг. Бессонов æй йæ хъæбысмæ фелвæста,.
йæ хъуынджын риуæй банкъардта, сывæллон æм йæ мæллæг
буар куыд нылхъывта, йæ фæрсчытæ куыд бæрæг дарынц, уый^
сæры тенкайыл фæлурс хъуынтæ кодтой уымæл сырддонцъиуы
тæф; уаты йæ рахæсс-бахæсс кодта, йæхи хъуыдыгонд авдæны
зарæджы ныхæстæ гуым-гуым кодта, йæхиуыд дисы бафтыд^
хъæбул куыд адджын у, зæгъгæ. «Ма ку, мæ лæппу, æз дæу
никæмæн ратдзынæн, мах демæ, æфсымæры гæбаз,
кæддæриддæр иумæ...»
Фæлæ уæлдай бæлвырддæрæй йæ зæрдыл дардта æмæ йæ.
зæрдæмæ уæлдай тынгдæр хаста æндæр хабар: йæ ус ын
тарстхуызæй йæ къухтæй рæдывта рон, Бессонов та уыцы ронæй
ралæууыд йæ дыууадæсаздзыд фырты цары рыджы æвдылд
аслам хæлафыл, фырты дзыхæй та иунæг сым дæрнессыд. Рон
куы аппæрста, уæд фырт йæ былтæ æхсынгæ разгъордта,
дуарæй ма иу каст фæкодта — йæ мады æигæс цъæхбын цæстытьг
зыр-зыргæнгæ баззадысты, æркалын кæй нæ бафæрæзта, уыцы
цæссыгтæ — йе ’фхæрд равдисын кæй нæ бафæрæзта, уый
бæрæггæнæнтæ.
Иæ царды мидæг иунæг хатт смаст кодта йæ фыртæн. Уæд
фыссæн стъолы асыккæй æхца адавта бæлæттæ æлхæнынæн...
Диссæгтæ, Виктор цары бæлæттæ дардта? Уыцы хъуыддаг дæр
фæстæдæр базыдта.
Иу æфсæддон хайæ иннæмæ йæ раппар-баппар кодтой —
Астæуыккаг Азийæ Дард Скæсæнмæ, Дард Скæсæнæй
Белоруссимæ,— алы ран дæр къазнайы фатер, къазнайы дзаумæттæ^
исбонæн сæм уыд æрмæст дыууæ чумæданьц йæ ус раджы
фæцалх ралидз-балидзыл, кæддæриддæр цæттæ уыд æндæр
ранмæ, йæ мойæн бынат кæм ратдзысты, уырдæм ацæуынмæ.
Æнæхъинцæй хаста йæ лæджы уæззау уаргъ дæр æмæ йæхи уаргъ
дæр.
Æппæт уыдæттæ йæм æмбæлгæ хъуыддæгтæ кастысты.
Фæлæ бирæ рæстæг куы рацыди, Мæскуыйы бынмæ хæстыты
фæстæ госпиталы куы хуыссыд, уæд æхсæвыгæтты хъуыды кодта
йæ усыл æмæ йæ фыртыл æмæ ’мбæрста, бирæ цыдæртæ, куыд
æмбæлди, афтæ кæй нæ уыдысты, уый, йæхи иудадзыг цæттæ
кодта цæрын райдайынмæ, æнхъæлмæ каст афæдзы фæстæ,.
дыууæ азы фæстæ йæ цард нывыл сæвæрынмæ, йæхицæн
æмгъуыдтæ кодта — дæс æмæ ссæдз азы мыл куы сæххæст уа,.
уæд, дыууиссæдз азы мыл куы сæххæст уа, уæд. Фæлæ уыцы
амондджын ивддзинадмæ æнхъæлмæ гæсгæ баззад. Уый нæ>
фæлæ ма йын лæвæрдтой уæлдæр цинтæ, уæлдæр бынæттæ>
фæлæ уыцы иу рæстæг æвзæрдис иу хæст иннæйы фæдыл —
70

Испанийы, Финляндийы, стæй та — Прибалтикæйы, Ныгуылæн
Украинæйы, æппынфæстаг — цыппор фыццæгæм аз. Ныр
йæхицæн азæмгъуыдтæ нал кодта, æрмæст йæ хъуыдыйы уыд, ацы
хæст бирæ ивддзинæдтæ æрхæсдзæн, зæгъгæ.
Госпиталы та йæм фыццаг хатт æрцыд ахæм хъуыды, æмæ
йæ цардæн, барвæндæй иунæг хатт кæй равзæрста, æфсæддоны
уыцы цардæн æндæр хуызы уæвæн дæр нæй. Иæ царды мидæг
дзæгъæлы æппындæр ницы разынд. Ногæй йын, миййаг,
райдайæн нæй, æмæ йæ уый уæвгæ дæр ницæмæн хъæуы.
Хъысмæтæн уæлдай нæу — кæнæ иу, кæнæ иннæ. Æртыккагæн уæвæн
Бæй. Æмæ цы, равзарыны бар ын куы’ уаид, уæддæр йæ
хъысмæтыл нæ сыстырзæрдæ уаид. Фæлæ Бессоновмæ уыцы хъуыды
куы фæзынди, уæд бамбæрста, ныббарæн цæмæн нæй, уый дæр:
кæй равзæрста, уыцы царды мидæг ын æппæты зынаргъдæр цы
уыдис, уыдæттæ æгæр тагъд аивгъуыдтой иувæрсты, фæтары
сты, æмæ йæ усы раз дæр, йæ фырты раз дæр йæхи цæмæй
сраст кодтаид, уымæн ницы зыдта.
Фæстаг хатт Викторимæ фембæлд, Мæскуыйы бынмæ
госпиталы куы хуыссыди, уæд, инæлартæн дихгонд сыгъдæг.
урстæмæнтæкалæг уаты. Училищейы фæстæ йын йæ фырты
хæцæг æфсадмæ куы ’рвыстой, уæд æй йæ мадимæ бабæрæг
кодта; йæ поезд хъуамæ æртæ сахаты фæстæ фронтмæ ацыдаид
Ленинградаг вагзалæй. Ие ’фцæгготыл тæмæнтæ калдтой
тарсырх кубиктæ, хъыс-хъыс кодтой къамандиры рон æмæ
портупей, æнæхъæнæй дæр уыд бæрæгбонхуыз, амондджынарæзт,
парадмæ рацæуынæввонг, фæлæ йæ фыдмæ цыдæр хъазæны
æнгæс фæкаст. Æвæццæгæн, уынгты куы цыдис итувæрд кæстæр
лейтенант, уæд чызджытæ йæ фæдыл джихтæ кодтой. Ныр бадт
Бессоновы сыхаджы сынтæгыл (инæлар йæ хуыссæнæй сыстад
æмæ сæ хибарæй ныууагъта) æмæ йæ фыдæн хъæлдзаг
бæзджынгомау хъæлæсæй дзырдта, хæцæг æфсадмæ йæ куыд
æрвыстой, уый тыххæй. Училищейы йын цæстысындз куыд
фестадысты уыцы æнæкæрон «æрлæуу, фæрсырдæм кæс, æмраст
слæуу!» Ныр та, хуыцауæн табу, фронтмæ цæуы, ротæ куы нæ
уа, уæддæр ын взвод ратдзысты — иннæтæн куы дæттынц, уæд
уый цæмæн хъуамæ фæхъулон кæной — æмæ æцæг цард
райдайдзæн.
Ныхасы рæстæг йæ фыдмæ куыддæр былалгъæй дзырдта
«мæ фыды хай», раздæр æй афтæ никуы хуыдта, æмæ уый
Бессоновмæ цыдæр æнахуыр хъуыддаг фæкаст. Бессонов каст æмæ
каст йæ фырты хъæлдзæг цæсгоммæ, цъæхбын цæстытæм, йæ
уадулты фæлмæн пакъуымæ, зæрдæргъæвд лæппуйы нарæг
тсъухмæ; йæ уыцы къухæй иуцасдæр сагъæсхуызæй
æрцæв-æрцæв кодта тæбын галифейы дзыпп, æмæ цæмæдæр гæсгæ
хъуыды кодта æндæр лæппуты тыххæй — кæстæр лейтенантты æмæ
лейтенантты, взводты æмæ ротæты къамандирты тыххæй,
уыдоны искуы-иуæй фæстæмæ дыккаг хатт никуал федта, уымæн
æмæ-иу дыккаг хатт хæцæны сæ бæсты фæзындысты æндæртæ...
71

— Петя, дæ хорзæхæй, сдымыны бар ын ратт,— лæппуйы
ныхас сагъæсхуызæй фескъуыдта мад.— Дымын куы райдыдта,
нæ йæ зоныс?
— Дымыс, уæдæ, Виктор? — бафарста Бессонов, хинымæр
дис дæр бакодта, хъыг дæр ын уыд, фæлæ йæм уæддæр
бассыдта тумбæчкæйыл йæ сыхаг инæлары бапъирозтæ æмæ
спичкæтæ.— Айс мæнæ...
— Æстдæс азы мыл цæуы, мæ фыды хай. Училищейы
иууылдæр дымдтой, Уæд ма æз иннæтæй уæлдай урс халон дæн?
— Нуазгæ дæр кæныс, æвæццæгæн? Фæхъæстæ дзы дæ?
Зæгъ æй æргомæй: кæстæр лейтенант куы дæ, бархи
адæймаг.
— О, фæхъæстæ дæн... Нæ хъæуы, нæ хъæуы, мæхимæ ис
«Сармадзантæ». Сдымон? Ницы дæ хъыгдары? — тагъдгомау
сдзырдта фыртæмæ, йæ цæсгом ныссырх, афтæмæй бапъирозы
ныффу кодта: спичкæ дæр ссыгъта, фроиты куыд судзынц,
афтæ, дыууæ армы æхсæн æй фæкодта, æвæццæгæн, училищейы
кæуылдæр сахуыр.— Мæ цæстытыл уайы,— йæ къæмдзæстыг
бамбæхсыны охыл йæ ныхас уыдис цыренгонд,— раздæр мæ
куы базыдтаис, уæд цы уыдаид, уый. Фæнадтаис мæ?
Лæппу дымдта æнарæхстæй, фæздæг уагъта сынтæджы
бынмæ, цыма училищейы къазармайы ис æмæ, радхæссæг
къамандир куы фæзына, уымæй тæрсæгау. Бессонов æмæ йæ ус
кæрæдзимæ æдзæмæй бакæс-бакæс кодтой.
— Нæ фæнадтаин,— æмыр хъæлæсæй йын дзуапп радта
Бессонов.—Иухатт дæ куы фæнадтон, уыйфæстæ — никуал.
Ау... тызмæг фыдыл мæ нымайыс?
— Раст мын бакодтай уæд цыфæндыйæ дæр,— загъта
фырт.— Мæ царм растигъинаг уыд. Цæй æдылы уыдтæн!
Каеддæр Бессонов йæ фырты кæй фæриссын кодта, уый йæ
зæрдæмæ хатгай уæлдай тынгдæр хаста, Виктор та йæ худгæйæ
æрымысыд.
— Диссæгтæ, хуыцау... Ныр нæм дыууæ хъомыл
нæлгоймаджы ис! — мынæг хъæр сирвæзт мадæй æмæ хъæццулы сæрмæ
нылхъывта Бессоновы арм.— Петя, диссаг мæм кæсы, хабарæй
дæхи иуварс куыд айстай. Виктор Волховы фронтмæ цæуы,
æнæзонгæ æфсадмæ. Ау, дæ бон æппындæр ницы у, дæхимæ
йæ цæуылнæ райсыс... дæ дивизитæй искæцымæ? Уынгæ йæ уæд
та кæнис. Æмбарыс мæ?
Бессонов алцыдæр æмбæрста, мадæй фылдæр æмбæрста,
зыдта, фистæг взводты æмæ ротæты къамандирты хъысмæт
цырагъы, гæлæбуйы цардæй цыбырдæр кæй у, уый. Иу æмæ
дыууæ хатты нæ ахъуыды кодта ууыл, æмæ йæ фæндыд йæ усьг
чысыл хъарм къух зæрдæвæрæн сæрфт æркæнын, фæлæ фырты
цур йæхиуыл фæхæцыд.
— Куыд уыныс, Оля, афтæмæй æз ныртæккæ æнæ ’фсад
инæлар^ дæн,— загъта Бессонов йæ фыртмæ æдзынæг кæсгæйæ,
фæлæ йæ ныхас уыдис усмæ.— Мæ уавæр куы фæбæлвырддæр
72

уа, уæд Виктормæ фæсиддзынæн мæхимæ, кæд, кæй зæгъын,
æй хъæуы...
Фырт æй кæронмæ дзурын нæ бауагъта, тамакойы
фæздæгæй ферхæцыд, сæр нæразыйы тылд ныккодта.
— Нæ, мæ фыды хай, уымæн уæвæн нæй! Инæлар папæйы
базыры бын бамбæхсон? Нæй дзы уымæн бынат! Кой дæр æй
ма скæн, мæ мады хай! Науæд мæ фыдæн уæд та адъютант
ныллæууин? Ордентæ дæттын мцн байдайдзæн?
— Адъютант дæ нæ сæвæрдзынæн, фæлæ дын ротæ
ратдзынæн,— загъта Бессонов.— Ордеитæм æнхъæлмæ ма кæс, куы
нæ фесгуыхай, уæд. Уæвгæ та йæ зонын, хæрзиуджытæ
алыхуызты кæй исынц, уый.
— Кой дæр нæ! Æнæуи дæр мæ училищейы лæппутæ æнцой
нæ уагътой, сæ дæндæгтæ-иу базыхъхъыр сты: «Уæдæ ныр
папæмæ фæцæудзынæ?» Нæ мæ фæнды, мæ фыды хай! Цы
уæлдай, у, ротæйæн кæм къаманды кæндзынæн, уый Мæ гæххæтт
мæ дзыппы ис. Училищейæ цыппарæй иумæ уырдæм цæуæм —
нумæ нæ фæнды. Иумæ ахуыр кодтам, хæцгæ дæр иумæ
кæндзыстæм! Исты куы ’рцæуа, уæд та мæ хъысмæт ахæм у! Дыууæ
хъысмæтæн уæвæн нæй, мæ фыды хай! — загъта, æвæцц^гæн,
кæмæйдæр кæй фехъуыста, уыцы ныхæстæ.— Бауырнæд дæ, мæ
мады хай, уæвæн нæй дыууæ хъысмæтæн!
Бессоновы æнгуылдзтæ базмæлыдысты йæ усы уымæл армы
бын, дзургæ ницы скодта, ницы загъта ус дæр. Ныртæккæ йæ
фыртмæ бæлвырд, хуымæтæг цытæ каст, уыдæттæм — ног
хæдбар цардмæ, хæстон æмбаладмæ, хъæддых æмæ, кæй зæгъын
<æй хъæуы, кæддæриддæр уæлахизхæссæг ныббырстытæм,
Бес-сонов касТ) иуцасдæр æндæр цæстæй. Бессонов хорз зыдта,
’хæсты быдыр циу, адзал хатгай куыд фыдуынд вæййы, уый.
Фæлæ йæм йæ фыртæн алцы дзурыны, йе ’взонг бæллицты
базыртæ йын хуымæтæджы æрвылбоны хъуыддæгтæй
æркъуырыны бар нæ уыд, Стæц йæм ныртæккæ хъаргæ дæр ницы
бакодтаид. Викторы зæрдæмæ, æвæццæгæн, æппæтæй’ тынгдæр
хъардта фронтмæ ацæуыны тыххæй гæххæтты хъыррыст йæ ног
хæдоны дзыппы. Ницы кæны, хæстæн йæхимæ ис хабæрттæ
фæбæлвырддæр кæныны бар.
— Хъысмæт, — йæ фырты фæстæ сдзырдта Бессонов дæр.—
Хъысмæт, зæгъыс, Виктор. Фæлæ хæсты мидæг хъысмæт гогыз,
миййаг, нæу. Диссаг дæм ма фæкæсæд, фæлæ дæ алы бон дæр,
алы уысмæн дæр бахъæудзæн... дæхиуыл уæлахиз кæнын. Кæд
дæ йæ базонын фæнды, уæд уымæй зындæр та уæвгæ ницы ис.
Фæлæ хъуыддаг уый мидæг нæй...
— О, хъуыддаг уый мидæг нæй, философийы арф
фæзилæнты нæ ныгъуылдзыстæм! — рæузондæй сразы ис фырт æмæ
хъæццулы бын йæ фыды баст къахмæ амонгæйæ афарста: —
Дæхæдæг куыд дæ, ницы дын у? Тагъд ацæудзынæ ардыгæй?
Æмбарын æй, куыд фæлмæцдзæн ам хуыссынæй адæймаг, уый!
Æмбарын дæ, мæ фыды хай! Нæ риссы?.. Æл-лæх, мæ рæстæг
73

æрхæццæ!.. Лæппутæ мæм æнхъæлмæ кæсынц. Вагзалмæ мын
афон у! — æмæ сахатмæ æркаст; бæрæг уыдис, рис цы у, уый
йæм хъаргæ дæр кæй нæма кæны, стæй искуы фæриссæн ис„
уый йæ, æвæццæгæн, уырнгæ дæр нæ кæны.
— Ардыгæй аирвæзыныл, мæ зæрдæ дарын,— загъта
Бессонов.— Ды та афтæ бакæн, æмæ дæ мадмæ фысс. Гæнæн нæй„
уæд мæй иу хатт.
— Ард уын хæрын — мæй цыппар хатты! — Виктор сыстад,
тагъд йæ училищейы хæлæрттимæ вагоны кæй бабаддзæн, ууыл
куы ахъуыды кодта, уæд йæхимæ амондджын фæкаст.
— Цыппар æгæр уыдзæн, дыууæ хатты,— загъта мад.—
Фылдæр мæ уæвгæ дæр нæ хъæуы. Æрмæст æй зонон...
— Дзырд дын дæттын, мамæ. Афон-у, цæуæм!..
Ноджыдæр ма’ Бессонов йæ зæрдыл бадардта иу хабар.
Ацæуыны размæ фырт мидбылты худгæ йæ цуры иуцасдæр
алæууыд, нæ зыдта, йæ фыдæн апъа кæна æви нæ, уый
(бинонтæ афтæ ахуыр нæ уыдысты). Æмæ йæм ныфс нæ разынд, нæ
йын апъа кодта, æрмæст хъомыл адæймагау йæ къух бадардта:
— Фенынмæ уал, мæ фыды хай!
Фæлæ Бессонов йæ фырты мæллæг æнгуылдзтæ нылхъывта,
йæхимæ йæ æрбахæстæг кодта, йæ къæсхуыр, æдзухдæр дасг
уадул æм бадардта æмæ тарæрфыгæй загъта:
— Хорз фæуæд. Нæ зонын, кæд ма фендзыстæм — хæст хæст
у, мæ фырт.
Уæдæй нырмæ йæм фыццаг хатт сдзырдта «фыртæй», фæлæ ’
Викторы ныхасыуаг цавæр уыди, «мæ фыды хай», зæгъгæ^
дзургæйæ ахæмæй ницы уыд йæ хъæлæсыуаджы.
Виктор æнарæхстæй фæцавта йæ былтæ йæ фыды дзыхы
тигъмæ, æмæ йын Бессонов апъа кодта йæ тæвд уадулæн, йæ
фындзыл ауад лæппуйы хæдоны сыгъдæг хиды тæф. Загъта
йын:
— Цæугæ! Æрмæст дæ зæрдыл дар: схъистæ æмæ
нæмгуытæ зæрæдтыл æлгъ кæнынц. Дæу хуызæн æрыгæтты агурынц...
Æндæр хъуыды дæм куы фæзына, уæд мæм ныффысс — ротæ
дын самал кæндзынæн. Цæй, фист дæр дын ма уæд æмæ
пакъуы дæр, кæстæр лейтенант!
— Æнхъæлдæн, «хæйрæджы хай» фæзæгъынц ахæм заман,
мæ фыд?.. Æнæниз у. Фыццагдæр хæсты фæстæ дæм
ныффысдзынæн!
Фырт ныххудт, йæ къух æрхаста портупейы роныл,
къамандиртæн хуыд хæдоны æнцъылдтæ æрсæрфта, райгондæй йæ
бынатмæ фесхуыста дамбацайы бур сæракæй хуыд
æрттивгæхуымпъыр, сынтæджы къухæй дзыхъхъынног хъыс-хъысгæнæг
пæлæз райста, йæ цонджы дыдагъыл æй баппæрста. Æмæ
цыдæр гæр-гæргæнгæ æрызгъæлд уаты хурæфсæст пъолмæ. Уыдон
уыдысты ног, сызгъæрннхуыз æрттиваг гилдзытæ ТТ
дамбацайæн. Виктор дзы йæ тæккæ дзаг бакодта йæ пæлæзы дзыппытæ.
Училищейы фæстæ гилдзытæ лæвæрдтой æрмæст дыгай
обой74

мæтæ, фæлæ дзы Виктор уыйас самал кодта куыддæр
æгъдауæй, æмæ йын хæсты быдыры, æвæццæгæн, бирæ мæйты фаг
суыдаиккой.
Бессонов ницы сдзырдта, рудзынджырдæм аздæхт. Мад . та
тæригъæддаг хъæлæсæй сдзырдта:
— Цы сты уыдон? Цæмæ дæ хъæуы утæппæт? Æз дын
феххуыс кæндзынæн... ныртæккæ. Уыйбæрцытæ уын радтой?
— Мамæ, фæлæуу, æз мæхæдæг... Афтæ сæ æнæуи райстон.
Фырт къæмдзæстыгхуызæй тагъд-тагъд æмбырд кæнын
райдыдта гилдзытæ, дзыппытæм сæ калдта, куы сыстад, уæд ма
•федта, иуварс чи атылд, ахæм гилдз æмæ йæ фыдмæ фæкаст
(уымæн йе ’ргом уыд рудзынгмæ). Йæ хром цырыхъхъы
фындзæй гилдз рог бакъуырдта, æмæ кæмдæр къуымы смидæг,
райдзаст цæсгомимæ рацыд, тезгъо кæиынмæ цæуæгау,
бæрæгбонхуыз, хъазæнæнгæс кæстæр лейтенант, хъыррыстгæнаг
ронтимæ, йæ къухы дыдагъыл æппæрст ног пæлæзимæ.
Айдæнау æрттиваг гилдз Бессонов уыйфæстæ ссардта
тæвдгæнæг батарейы бын æмæ йæ бирæ фæдардта йæ армы, цыдæр
æнахуыр рог æм фæкаст.
...— Цал азы йыл цæуы, къæмисар? Нудæс. ссæдз? —
хъинцгæнаг хъæлæсæй бафарста Бессонов, машинæйы сыбыртт нæ
хъуысыд, афтæмæй.
— Танкистыл?
— Ноджыдæр ма дзы иу уыдис. Хидыл.
— Сывæллæттæ сты, æндæр цы сты, Петр Александры
фырт.
Иæ цырæгътæ хуыстæй «хорьх» узгæ-узгæ тахт
гуыргъахъхъытыл. Танкæтæ раджы аныгъуылдысты хъызт æхсæвы тары.
Рахизырдыгæй æнæ рухсытæй ныххал сты уæзласæн
машинæтæ, сæ фæдыл уæззау сармадзантæ æфтыдæй. Хатгай хъуысыд,
цъырыхснæгыл цæлхытæ æхситгæнгæ уæгъд зылд куыд
кæнынц, уый, машинæйы салд æвгты æдде хъуысыдысты
къамандæты скъуыддзæгтæ, æмæ Бессонов уыцы æнæкæрон размæцыд
æнкъаргæйæ хъуыды кодта: «Тагъддæр, æрмæст тагъддæр!..»
Моторы хъарм узæлæнтæ кодта къахыл, йæ рыст
фæкъаддæр, къах уыдис тæвд бæмбæджы тыхтау; цыдис
митсыгъдæггæнæнты къупп-къупп машинæйы рудзгуытыл, авгæн йæ салд
хæрв сыгъдæг кодтой. Разæй быдыр æнæхъæнæй дæр цъæх
дардта тæмæнкалгæ уазал стъалыты бын.
Фæстæрдыгæй ферттывта спичкæйы рухс, машинæйы
анхьæвзта бапъирозы фæздæг.
— О, ссæдз азы, афтæ мын загъта йæхæдæг,— дзуапп радта
Веснин æмæ уыцы иу фæдыл æууæнкхуызæй æмæ
хиуылхæцгæйæ бафарста:—Дæ фырты хабар куыд у уæддæр, Петр
Александры фырт? Ницы дзы хъуысы уымæй уæлдай?
Бессонов ныхъхъус, æнгуылдзтæй нылхъывта йæ уæрджыты
^хсæн æвæрд лæдзæг.
— Мæ фырты хабар кæцæй зоиыс, Виталий Исайы фырт?—
75

бафарста хиуылхæцгæйæ, фæстæмæ нæ разылд, афтæмæй.—
Цы базонын дæ фæнды: мæ фырт æгас у æви нæу, уый?
Веснин йæ къух бандоны чъылдымыл æрæвæрдта
Бессоновы уæхскмæ хæстæг.
— Бахатыр кæн, Петр Александры фырт, æфхæрдмæ йæ
хъуамæ ма бамбарай, куыддæртæй... Кæй зæгъын æй хъæуы,
цыдæртæ зонын. Зонын, фырт дын кæй ис, кæстæр лейтенант...
Хæцыд Волховы фронты. Дыккаг хъазуатоны, уый та...
Иудзырдæй, Дыккаг хъазуатон æфсады хъысмæт дын зындгонд у.
Веснин ныхъхъус.
— Рæстытæ сты иууылдæр,— уазал дзуапп радта
Бессонов.— Мæ фырт кæм службæ кодта, уыцы Дыккаг хъазуатон
июны дæрæнгонд æрцыд. Къамандыгæнæг йæхи уацары радта.
Хæстон советы уæнг йæ ныхыл дамбаца ныццавта. Æфсадæй
ма цы баззад, уый бастдзинады хицау æрхъулайæ ракодта. Чи
рацыд, уыдонимæ мæ фырт нæ уыди. Чи йæ зыдта, уыдон куыд
дзурынц, афтæмæй фæмард.— Бессонов фæхъуынтъыз.— Мæ
зæрдæ дарын, цытæ загътон, уыдон ацы машинæйæ æддæдæр
кæй нæ айхъуысдзысты, ууыл. Нæ мæ фæнды, æвдæлон
цымыдистæ Волховы фронты цауты тыххæй сусу-бусуйыл схæцой,
уый. Рæстæг афтæ нæ амоны.
Иууылдæр фехъуыстой, Веснин машинæйы авг
хъыррыстгæнгæ куыд æруагъта, уый, æрдæгдымд бапъироз рудзынгæй
фехста. Бессоновы фæдзæхст цыма æрмæст уымæ хауд, уыйау
шофыр йæ бадæны æфхæрдхуызæй базмæлыд, бахъуыр-хъуыр
кодта:
— Æфхæрыс мæ, æмбал къамандыгæнæг. Сæдæ хатты мæ
сбæрæг кодтой...
— Кæд мæ нæ бамбæрстай, уæд мæм мæсты кæн,— загъта
Бессонов.— Мæ ныхас хауы майор Божичкомæ дæр. Мæ
фарсмæ бынат нæ разындзæн нæдæр æгæр бирæ дзураг шофыртæн,
нæдæр æгæр бæр-бæргæнаг адъютанттæн.
— Иууылдæр æмбæрстгонд сты, æмбал къамандыгæнæг! —
æппындæр ын нæ фæхъыг, афтæмæй сæрæн дзуапп радта
Божичко. — Кæд мæм рæдыдтытæ ис, уæд сæ сраст
кæндзынæн.
— Рæдыдтытæ алкæмæ дæр ис,— загъта Бессонов.
«Æнæхатыр у, хуымæтæг нæу,— ахъуыды кодта Веснин.—
Бæлвырдæй йæ бамбарын кодта — искæй зæрдæмæ фæцæудзæн,
нæ фæцæудзæн, уыцы сагъæс æй æппындæр нæй. Йæ гуыдыртæ
иууылдæр æхгæд сты, æргомзæрдæ схонæн ын нæй. Цымæ мæн
тыххæй цы хъуыды кæны? Хæрзаг зæгъы — кæсæнцæстджын,
æфсæддон хъуыддæгтæн ницы æмбары, кæд дивизион
къæмисары дарæсы ис, уæддæр...»
— Бахатыр кæн, Петр Александры фырт, фæлæ ма дæ иу
хабарæй бафæрсинаг дæн,— сдзырдта Веснин; фæндыд æй, се
’хсæн цыдæр официалон уазал тæваг кæй февзæрд, уый
фесафын.— Ставкæйы кæй уыдтæ, уый зонын. Куыд у йæхæдæг?
76

Уырны дæ, цалдæр хатты йæ федтон, фæлæ æрмæст
трибунæты. Хæстæгмæ йæ æппындæр никуы федтон.
— Цы дзуапп дын раттон, Виталий Исайы фырт? — загъта
Бессонов.— Иу ныхасæй дзуапп раттæн нæй.
Ног къамандыгæнæг цавæр разындзæн, зæгъгæ, Веснин
йæхи сындæггай базоныныл куыд хъардта æмæ бар-æнæбары
хиуылхæцгæ куыд уыдис, раст афтæ Бессоновы дæр нæ фæндыд
йæ зæрдæ раргом кæиын, йæхимæ дæр, стæй иуцасдæр йæ
фыртмæ дæр цытæ хауд, уыдæтты тыххæй дзурын.
Тынгæйтынгдæр æнкъардта, фырты хъысмæт фыды хъизæмар, æнæнцой
рыст кæй ссис, уый, æмæ, арæх куыд вæййы, афтæ, йæ алыварс
чи уыд, уыдоны зæрдæвæрæнтæ, цымыдисдзинад хъæдгомыл
цæхх айзæрдæгау уыдысты. Суанг ма Ставкæйы дæр, æфсадæн
æй къамандыгæнæг сæвæрыны размæ кæдæм фæсидтысты
Бессоновмæ, уым дæр ныхасы рæстæг рауад йæ фырты кой.
ÆХСÆЗÆМ СÆР
Ставкæмæ йæм æнæнхъæлæджы фæсидтысты. Куы йæ
бацагуырдтой, уæд Бессонов йæ мæскуыйаг фатеры- нæ разынд,
фæлæ уыди, хæсты размæ дыууæ азы дæргъы хæстон дæсныйады
историйы ахуыргæнæгæй кæм куыста, уыцы академийы. Ног
бынаты йæ сæвæрыны тыххæй бардзырды къух æвæрд кæй æр;
цыдис, уый куы фехъуыста, уæд бацыд академийы хицау
инæлар Волубовмæ, йæ зæронд хæлармæ; суанг Финляндийы хæсты
иумæ уыдысты. Волубов уыд уæззау зонды хицау, биноныг
зыдта нырыккон тактикæ, уыд хиуылхæцгæ адæймаг,
æфсæддонты ’хсæн йæ кой дардыл нæ айхъуыст, фæлæ, тынг
фæлтæрдджын кæй уыд, уымæ гæсгæ Бессонов стыр аргъ кодта йæ
хъуыдытæн Инæлары кабинеты цай цымгæйæ сындæггай куыд
ныхас кодтой æмæ ивгъуыд бонтæ куыд æрымысыдысты, афтæ
райхъуыст тилифоны дзæнгæрæг. Академийы хицау хæтæл
систа æмæ сдзырдта: «Инæлар-лейтенант Волубов», йæ цæсгом
фендæрхуызон æмæ Бессоновмæ скаст, сабыргай сдзырдта:
— Дæу агурынц, Петр Александры фырт....Æмбал Сталины
æххуысгæнæг. Айс, дæ хорзæхæй, хæтæл.
Бессонов хæтæл райста, йæ ном загъта; сабыр æмæ мынæг,
хиуылхæцгæ хъæлæс, бардзырды зæлтæй бынтон цух, салам
радта, Бессоновмæ йæ цинæй не сдзырдта, фæлæ йæ схуыдта
æмбал Бессонов, уыйфæстæ уæзданхуызæй бафарста, абон
дыууæ сахатыл ыи æмбал Сталинмæ æрбацæуыны фадат фæуыдзæн
æви нæ, зæгъгæ, стæй машинæ кæдæм барвыстæуа.
— Кæд зын нæ уыдзæни, уæд академийы бацæуæнмæ,—
дзуапп радта Бессонов æмæ, пыхас куы ахицæн, уæд дзæвгар
рæстæг фæбадт æдзæмæй, инæлар Волубов æм æдзынæг каст,
йæхи хъардта, Волубов ын йæ мидтыхст цæмæй ма бафиппайа,
ууыл, уымæн æмæ æддаг бакастæй исчи исты рахата, уымæй
77

йын æнаддæр ницы уыд. Стæй сахатмæ æркаст æма^ хуымæтæг
хъæлæсæй сдзырдта: — Сахат æмæ ’рдæджы фæстæ...
Сæйрагмæ. Афтæтæ, гъе.
— Æрмæстдæр дæ иу хабар курын, Петр Александры
фырт,— Бессоновы рæмбыиыкъæдзмæ бавнæлдта, афтæмæй
йын бафæдзæхста академийы хицау,— цæмæйфæнды дæр дæ
куы фæрса, уæддæр дзуаппыл ма батагъд кæн. Чидæриддæр
æм уыд, уыдон иууылдæр зæгъынц: тæлтæгæй æнаддæр ын
ницы ис. Стæй дæ ма ферох уæд, хуыцауы хатырæй — ном æмæ
фыды номæй йæм ма сдзур, хон æй — æмбал Сталин. Ном æмæ
фыды номæй дзурын йæ зæрдæмæ нæ цæуы. Изæры дæм
бауайдзынæн, æмæ мын хабæрттæ иууылдæр биноныг
радзурдзынæ...
Сталины кабинетмæ бацæуæн уаты къултæ æмбисы онг
уыдысты тулдз фæйнæджытæй конд, рудзгуытæй мидæмæ калд
æрæгвæззæджы уазал боны мынæг рухс, хъæбæрцъар фидар
бандæттыл, сæ къæхтæ сæ быны бадыдагъ кодтой, афтæмæй
æдзæмæй æнхъæлмæ кастысты, Бессонов кæй нæ зыдта, дыууæ
ахæм инæлары; Бессоновимæ машинæйы чи бадт, уыцы ацæргæ
урссæр булкъон æй уатмæ куы бакодта, уæд, цалдæр тилифоны
кæуыл æвæрд уыд, уыцы фæтæн фыссæн стъолы уæлхъусæй
цанæбæрæг мидбылхудтимæ сыстад ныллæггомау ’лæгуынсæр
адæймаг хуымæтæг дарæсы, йæ цæсгом фырфæлладæй уыд
цъæхбын. Бессоновæн комкоммæ йæ дыууæ цæстмæ кæсгæйæ
йын йæ къух лæмæгъ æрæлхъывта фæлмæн армæй æмæ
сдзырдта, æнхъæлмæ кæсын дæ бахъæудзæн, зæгъгæ, æрмæст, цас
æнхъæлмæ кæсын бахъæудзæн, уый нæ фæбæлвырд кодта æмæ
Бессоновы бакодта дыууæ инæлары цур уæгъд бандонмæ.
Бессонов сбадт, лæгуынсæр фæллад адæймаг хуымæтæг
дарæсы та — академимæ дæр уый дзырдта — мидбылты бахудт
æмæ бур æнгуылдзты кæрæттæй уæзданхуызæй бавнæлдта
Бессоновы лæдзæгмæ.
— Бар мын ратт, Петр Александры фырт, æмæ лæдзæг
къуымы сæвæрон. Афтæ дын æнцондæр уыдзæн.
Бессоновы лæдзæг хъавгæ ахаста, сындæггай йæ къуымы
сæвæрдта стъолы чъылдыммæ æмæ афтæ æнæуынæрæй
фæстæмæ сбадт йæ гæххæттыты æмæ тилифонты цур.
Сыбыртт никæцæй хъуысыд, иучысыл кодта фæйнæджы,
тæвд батарейты тæф. Фæззыгоп митæмбæрзт Мæскуыйы уынæр
ардæм æппындæр нæ уагътой æнусон бæзджын агуыридурæй
амад къултæ; нæдæр адæймаджы хъæлæс никæцæй хъуысыд,
нæдæр тыргъты никæй санчъех хъуысыд.
Бацæуæн уат дæр уыд æгуыппæг, змæлгæ дæр ничи кодта,
бандоны хъинц дæр нæ хъуысыд; стъолы уæлхъус æдзæмæй
бадт хуымæтæгдарæсджын; ницы дзырдтой дыууæ æнæзонгæ
инæлары дæр. Æдзæмæй бадт Бессонов дæр, тынгæй-тынгдæр
æнкъардта, æмыр æгуыппæджы куыд ныгъуылы, уый,
æмбæрста, ныхас кæнынмæ цæттæ кæй нæу, уый, æрмæст æй цух нæ
78

уагъта иу хъуыды: чи зоны æмæ къулы фæстæ кæмдæр ис
Сталин, æмæ ныртæккæ дуар байгом уыдзæн, æмæ ардæм,
бацæуæн уатмæ, æрбахиздзæн, йæ сурæт ныййарæг мад æмæ фыдæй
бæлвырддæр æмæ æнæферохгæнгæдæрæй кæмæн лæууы йæ
цæстыты раз, уыцы адæймаг. Æвæццæгæн, ахæм хъуыдытæ уыд
æчæзонгæ инæлартæм дæр æмæ стъолы уæлхъус фæллад
адæймагмæ дæр.
Ам алцыдæр дзурæг уыдис, хæсты хъысмæт æмæ милуангай
адæймæгты хъысмæт чи лыг кæны, уыцы адæймаг дзы
æрвылбон кæй вæййы, ууыл; милуантæ æмæ милуантæ цæттæ
уыдысты уый тыххæй сæ цард нывондæн æрхæссынмæ; цæттæ
уыдысты стонг æййафынмæ, хъизæмармæ, быхсынмæ; цæттæ
уыдысты æрмæст йæ гæзæмæ мидбылхудты тыххæй, трибунæйæ йæ
къухæй салам куы ратта, уæд æй æрмæст йæ базоныны тыххæй
фырамондджынæй худынмæ æмæ фырцинæй хъæр кæнынмæ.
Бессонов мидхъуырдухæнимæ æнхъæлмæ каст ноджыдæр
уымæн, æмæ Сталины зонгæ, фидар, зыланггæнаг ном,
банхъæлæн уыд æмæ хицæн, бæлвырд адæймаджы ном нал у; фæлæ
уыцы иу рæстæг йæ ном баст уыд зыбыты иунæг адæймагимæ,—
æппæтон иумæйаг хъуыддаг цы уыдис, адæм сæ зæрдæ цæуыл
дардтой æмæ цæуыл æууæндыдысты, уыц’ы хъуыддаг йæ бон
аразын кæмæн уыд, уыцы адæймагимæ.
Уаты адæмæй сныхас кæныны ныфс никæмæ уыд:
банхъæлæн уыд, æмæ адæймаджы хъæлæс се ’ппæты дæр æндæр
уавæры баппæрстаид, фехæлдаид цавæрдæр сыгъдæгдзинад,
кувæндоны чи вæййы, уыцы сыгъдæгдзинад. Хæрзхуыз ацæргæ
инæлар-булкъон, йæ сæвджын уæрджытæ хæлиу æвæрдæй, йæ
бандоны базмæлыд сындæггай, æмæ æвиппайды йæ
цырыхъхъыты хъинц фæцыд, æмæ цыма уыцы хъинцæй тæрсгæ фæкодта,
уыйау йæ цæсгом сырххъулон афæлдæхт, йæ сыхагмæ —
æрыгон, хæдæлвæст артиллерион инæлар-лейтенаитмæ цæсты зулæй
бакаст. Артиллеристæн йæ риу ордентæй нæ зынди, цæхæртæ
калдта, йæ итувæрд кителыл иунæг æнцъылд дæр нæ уыд,
уыцы æмрастæй бадт, стъолы уæлхъус гæххæттытæ раздæрау чи
рафæлдах-бафæлдах кодта, уыцы хуымæтæгдарæсджын
адæймагмæ ныккомкоммæ.
14 сахаты æмæ 10 минуты уыд, афтæмæй иннæтæ ницы
рахатыдтой, фæлæ хуымтæгдарæсджын фæллад лæгуынсæр
адæймаг, æрмæстдæр уымæн зындгонд чи уыд, ахæм миниуджытæм
гæсгæ бамбæрста, Сталин сыхаг уаты кæй фæзынд, уый.
Æнæуынæрæй сыстад, сидæг æм нæ уыд, афтæмæй
кабинетмæ араст æмæ, фæстæмæ куы раздæхт, уæд дуар зыхъхъырæй
ныууагъта æмæ сдзырдта:
— Табуафси, æмбал Бессонов.
Къуылых цæмæй ма цæуа, ууыл йæхи хъаргæйæ Бессонов
кабинетмæ бахызт.
Фыццаг бакастæн куыд æмбæлы, афтæ уæвгæ дæр нæ федта
залы хуызæн парахат кабинет Суворовы æмæ Кутузовы
ныв79

тимæ къултыл, æмбырдтæаразæн дæргъæй-дæргъмæ стъолыл
кæрдæгхуызцъæх дардта сгæллады тæлм, иннæ егъау стъолыл
уыд топографон картæ, тилифоны аппараттæн сæ бос
цæгтæщргтæ здыхтæй лæууыд пъолыл тыд гауызы уадздзагыл. Куы
бахызт, уæд Бессонов уыдта æрмæст Сталинæн йæхи,— уыд
ныллæггомау, фыццаг бакастæн æм йæ къамты хуызæн уæвгæ
дæр нæ фæкаст; йæ размæ йрбацæйцыд узгæ, фæлмæн
къахдзæфтæй, йæ къæхтыл уыд хæдбын цырыхъхъытæ, сæ хъинц
æппындæр нæ хъуысыд; æфсæддон кителы аныгъуылдысты
гуыбыргомау уæхсчытæ. йæ бæзджын рихитæ, сæвджын æрфгуытæ
уыдысты халасдзæф, нарæг бурбын цæстытæ кодтой æнцой
каст, æмæ Бессонов ахъуыды кодта: «Цæмæй мæ бафæрсдзæн,
цымæ, ныртæккæ?»
Иæ къух нæ райсгæйæ йыи салам радта, сбад дæр ын нæ
загъта, стæй йæхæдæг дæр не сбадт, афтæмæй Сталин
æнæуыпæр санчъехтæй рацу-бацуйыл схæцыд, картæтæ кæуыл
уыдысты, уыцы стъолы цур гауызы уадздзагыл, йæ галиу къух,
рæмбыныкъæдзы дзæбæх цыма нæ тасыд, уыйау æй дардта йæ
гуыбыны размæ.
Иудзæвгар ницы сдзурыны фæстæ кабинеты фаллаг кæрон
фыссæн стъолы уæлхъусмæ бацыд æмæ Бессоновмæ зулаив
лæугæйæ æбæрæг хъæлæсыуагæй бафарста:
— Фæстаг цауты тыххæй дæм цавæр хъуыдытæ ис, æмбал
Бессонов?
Фарст бынтон кæй нæ бамбæрста, уымæ гæсгæ Бессоновы
фæндыд фæбæлвырддæр кæнын: «Бæлвырддæр зæгъгæйæ,
цавæр цауты фæдыл, æмбал Сталин?» — фæлæ хиуылхæцгæйæ
дзуапп радта:
— Сталинграды бынмæ фæстаг цауты тыххæй куы дзурæм,
æмбал Сталин, уæд уыдонæн сæ бон у стыр размæбырстæн,
стæй, мæнмæ гæсгæ, хæсты ног къæпхæнæн райдиан сæвæрын,
æцæг немыцæн фронты цæг. мидæджырдыгæй дæр æмæ
æддæрдыгæй дæр арæмудзын куы нæ бауадзæм, уæд...
— Æрмæст дæм кæсгæ афтæ кæны æви дæ хъуыды фидарæй
ахæм у, æмбал Бессонов?
— Мæ хъуыды фидарæй ахæм у, æмбал Сталин. Мæнмæ
гæсгæ, хъуыддæгтæн сæ дзæвгар хай аразгæ уыдзæн, знагыл
æртыхсыны фæстæ йæ фæкъордгай бакæнынмæ æмæ афтæмæй
ныппырх кæнынмæ куыд сарæхсæм, уымæй.
Бессонов ныхъхъус; афтæ йæм фæкаст, цыма Сталины
нарæг, æмдымбыл фæсонтæ уыцы дзуаппы фæстæ базмæлыдысты,
разы дæн демæ æмæ æгъгъæд у, зæгъгæ йын цыма æмбарын
кодта, уыйау.
Кабинеты уыд уазалгомау æмæ сабыр. Сталин
æртхутæгдонæй систа лулæ, стъолæй разылд, спичкæ лулæйыл сдардта
æмæ судзгæ спичкæйы сæрты Бессоновмæ æдзынæг кæсгæйæ
сдзырдта, цыма йын йæ дзуапп уæвгæ дæр нæ фехъуыста,
уыйау:
80

— Сталинграды бынмæ дæ æфсады къамандыгæнæгæй куы
сæвæрæм, уæд ныхмæ нæ уыдзынæ, æмбал Бессонов? Мах хорз
зонæм дæ корпусы архайд Мæскуыйы бынмæ æмæ
Рокоссовскиимæ атæрхон кодтам...
«Уæдæ мæ бынаты кæй сæвæрдтой, уый тыххæй дам-думтæ
раст разындысты. Мæн цæмæ гæсгæ сæвæрдтой, уый
бæлвырдæй нæ зонын, кæнæ та мын бынтон æнæнхъæлæджы хъуыддаг
у, зæгъгæ йын куы раттон дзуапп, уæд уый уыдзæн
æнæхъуаджы зæрдиаг дзуапп. Æвæццæгæн, мæ кандидатурæ
Рокоссовский бахаста. Афтæ уыдзæн, уый æнхъæл нæ уыдтæн».
— Æмбал Сталин, æз салдат дæн, æмæ мæ цыфæнды
бынаты куы сæвæрой, уæддæр мын у æххæстгæнинаг бардЗырд.
— Мæнмæ гæсгæ, госпиталы дæхи бадзæбæх кодтай, æмæ
хæцын афон у, æмбал Бессонов. Ам дæр, æвæццæгæн,
дзырддагæй ницы ис, ныхмæ ницы зæгъдзынæ.— Спичкæ
хуыссынгæнгæйæ Сталин йæ къух сындæггай батылдта.— Картæйы цурмæ
рацу.
Бессонов æнæ лæдзæгæй картæйы цурмæ цалдæр санчъехы
зынтæй бакодта. Ныр Сталинмæ лæууыд афтæ хæстæг, æмæ
йæм йæ дарæсæй калди тамакойы зæрдæмæдзæугæ тæф,
фæрсырдыгæй та йæм зынд фæтæн, халасдзæф æрфыг, фæлурс,
дæрзæг уадул, бæрæг ыл дардтой хæбузы фæдтæ; картæйы
уæлхъус исдуг æдзæмæй алæууЬшы фæстæ сындæггай Бессоновмæ
куы скасти йæ бурбын цæстытæй, уæд дзы рахатæн уыд
цавæрдæр райгонд фæлмæн æрттывд.
— Дæ ныхæсты ныхмæ ницы зæгъинаг дæн, æмбал
Бессонов,— сындæггай дзурын райдыдта Сталин.— Зындгонд куыд у,
афтæмæй Мæскуыйы бынмæ дæр мах хъуыды кодтам знагыл
æртыхсыны тыххæй. Фæлæ хъарутæ не сфаг сты. Уыимæ дæу
корпусмæ дæр нæ разынд фæг хъарутæ, Каннтæ йæ фыны уыны
алы инæлар дæр, æмбал Бессонов. Фæлæ мах, коммунисттæ,
æууæндæм æрмæст объективон æууæлтыл. Куыд дзурынц,
афтæмæй Гитлерæн Мæскуыйы бынмæ не сфаг æрмæст иунæг
æнæхæрд танкæджын дивизи, стæй сæрд æгæр цыбыр разынд.
Иутæ зæгъынц: фæзынд, дам, цавæрдæр бæлвырд фæтк—уыдон
сæрдыгон размæ бырсынц, мах та сæ зымæгон хойæм. Нæ,
хæсты мидæг ахæм фæткæн уæвæн нæй. Рагон зарджытæ сты
уыдон... Уæдæ Каннтæ зæгъыс, æмбал Бессонов?—кæд Бессоновы
дзыхæй уыцы дзырд уæвгæ дæр не схауд, уæддæр ногæй
бафарста Сталин æмæ лулæ цъирыныл схæцыд, лулæ ахуыссыд,
фæлæ йæ не ссыгъта, йæ хæтæлы кæрон сындæггай æрзылдта
картæйыл Сталинграды районы сæрмæ.— Ам гитлерон
абырджытæ бахаудтой аджы мидæг,— æмæ дын уый мах фыццаг
Каннтæ, æмбал Бессонов. Разы дæ?
— Дæн, æмбал Сталин. Æххæстæй дæр демæ разы дæн.
— Уымæ гæсгæ дын мах Ставкæйы резервæй дæттæм хорз
ифтонггонд æфсад,— дзæвгар рæстæг хъусæй фæлæууыд, стæй
уæд дарддæр дзурын райдыдта Сталин,— æмæ æрвыст цæуы
$ Судзг* мит
81

æртæ фронты фæтыхджындæр кæнынмæ, кæуыл æртыхстыстæм,
уыцы немыцы æххæстæй ныддæрæн кæнынмæ. Сымах фæстаг
цæфтæ кæндзыстут Паулюсæн, кæронмæ ахæццæ кæндзыстуг
хæстон архайд «Цæг». Цавæр хъуыдытæ дæм ис уыцы
хъуыддаджы фæдыл, æмбал Бессонов?
— Æмбал Сталин...— сдзырдта Бессонов. Бессонов
æмбæрста, Сталин Мæскуыйы бынмæ ивгъуыд уавæрыл цæмæн
æрлæууыд æмæ, ноябры онгнæ фронтты размæбырсты фæрцы
Сталинграды бынмæ цы уавæр сæвзæрди, уый тыххæй дзургæйæ,
Каннтæ, зæгъгæ, æртæ хатты афтæ хъæддыхæй цæмæн загъта,
уый.— Мæн зæгъын фæнды, æмбал Сталин, ныртæккæ
алцыдæр аразгæ кæй у, уыцы егъау немыцаг къорд цас тагъддæр
дæрæнгонд æрцæуа, уымæй. Немыц цæджы мидæгæй
рараемудзыны кæнæ та сæ уырдыгæй фервæзын кæныны охыл
æддæрдыгæй балæгæрдыны фæлтæрæн ма скæной, уымæн уæвæн нæй.
Мæнæн куыд загътой, афтæмæй, цæджы чи бахауд, уыцы къорд
•ныддæрæн кæныныл не ’фсæдты архайд фæстаг бонты
фæсындæгдæр, немыц та дæттынц карз ныхкъуырд æмæ суанг размæ
бырсыны фæлтæрæнтæ дæр кæнынц...
«Уыдæттæ мæнæй хуыздæр зоны, æмæ мæ ныхас,
æвæццæгæн, дзæгъæлы’ у»,— ахъуыды кодта Бессонов, фæстаг ныхæстæ
йæ дзыхæй куыддæр схаудтой, афтæ, фæлæ Сталин судзгæ
спичкæ Оадардта лулæмæ æмæ йæ сæры зына-нæзына
бапкъуыс^æй бамбарын кодта, лæмбыиæг дæм хъусын,
зæгъгæ.
— Рарæмудзыиы фæлтæрæн, зæгъыс? Нæ рæдийыс, æмбал
Бсссонов? Куыд фехъуыстам, афтæмæй немыц Ныгуылæн
Европæйæ ’тыхтæ æппарынц Сталинградырдæм... Дзур дарддæр.
— Уымæ гæсгæ мæн фæнды, куыд гæнæн ис, æфсад афтæ
тагъддæр фронтмæ аппарын, æмбал Сталин.
Банхъæлæн уыд, æмæ Сталин йæхи хъуыдыты аныгъуылд,
лулæйы хæтæлæй адаудта бурбын рихиты ставд хилтæ; минуты
фæстæ сдзырдта уæлдай тынгдæр кавказагздæхтæй:
— Кæуыл æртыхстыстæм, уыцы къорд хайгай бакæныны
æмæ ныффалгæрон кæныны хæстон архайд «Цæг» мах хъуамæ
баххæст кæнæм Рокоссовскийы фронты, æмæ сæйрагдæр та дæу
æфсады хъарутæй, æмбал Бессонов. Æртæ ’мæ ссæдзæм
декабрæй фæстæдæр нæ. Хъуыддаг ноджыдæр ма ис уый мидæг,
æмæ Сталинграды размæ иæ салдæттæ, стæй къамандиртæ дæр
ахуыр нæ уыдысты знагыл æртыхсынмæ æмæ йын афтæмæй
мæлæтдзаг цæфтæ кæнынмæ. Дзырд «немыцаг» дæргъвæтин
рæстæг иымад уыд размæбырсæг тыхы æвдисæныл. Уый
психологон фæзынд у. Адæмы зондахаст хъæуы фендæрхуызон
кæнын. Бынтондæр æмæ мыггагмæ. Афтæ пæу, æмбал Бессонов?
Æви бынтон афтæ нæу?
— Мæнмæ гæсгæ, æмбал Сталин,— сдзырдта Бессонов,—
салдаты зондахастæй быитон нæма фесæфт, цыппор фыццæгæм
азы фæстæрдæм куыд цыдыстæм, уый. Фæлæ сæ зондахасты
82

цæхгæр фæзылд ралæууыд... Салдæттæ æмбарын байдыдтой,
æндæр хæст кæй ралæууыд, немыц махыл нæ, фæлæ, мах
немыцыл кæй æртыхсæм, уый.
Сталины бурбын-цъæх, æвæлмон цæсгомыл æппындæр
рахатæн нæ уыд, разы у æви ныхмæ у/уый, йæ хъæлæс
сыгъдæггæнгæйæ, схуыф-схуыфгæнгæ, кабинеты иу къуымæй иннæмæ
цæуын байдыдта бæзджын гауызыл, йæ къахдзæфтæ æппындæр
нæ хъуысыдысты; галиу къух дзæбæх нæ тасыд æмæ йæ
рæмбыныкъæдзыл дыдагъæй дардта йæ размæ, йæ нарæг уæхсчытæ
уыдысты гуыбыргомау; Бессоновмæ æвиппайды афтæ фæкаст,
цыма Сталин цæмæйдæр райгонд иæу, цыдæр сагъæсы бафтыд,
чи зоны, йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, цыппор фыццæгæм аз ын йæ
зæрдыл кæй æрлæууын кодта, уый кæнæ та йын фæхъыг, не
’фсæдтæ кæуыл æртыхстысты, Паулюсы уыцы къорды ныхмæ
архайды тыххæй фиппаинаг, æмæ Бессоновмæ куы ’рбахæстæг,
уæд йæ цæстæнгас уыд уазал æмæ æдзынæг, комкоммæ йын
хъæддыхæй йæ цæстытæм каст.
— Хæстон разамонæджы хæс æмæ нысан цæй мидæг ис,—
дзурын райдыдта Сталин, йæ ныхас Бессоновмæ нал уыд, фæлæ
дзырдта йæхицæн алы дзырд дæр бæлвырд тæразыл барæгау.—
Хæстон разамонæджы сæйраг хæс у знаджы цæсгом базонын
æмæ йæ сахуыр кæнын. Рæстæг кæд ралæудзæн, уымæ
банхъæлмæ кæсын. Ныццæвæнтæ бацæттæ кæнын. Æвиппайды йæ
ныццæвын. Æмæ йыл фæуæлахиз уæвын.
Фæуæлахиз уæвын, зæгъгæ, уыцы дзырдтæ къухамындæй
фæхъæддыхдæр кодта, йæ хæбуздзæф цæсгом исдуг барухс.
— Иæ зæрдæ хъæддыхæй чи нæ дары, уыдон та иууылдæр
ссæст æрцæудзысты,— кæронмæ йæ ныхас ахæццæ кодта
Сталин æмæ та йæ къухамындæй дыккаг хатт фæхъæддыхдæр
кодта.— Тæппудтæ æмæ ныфссасттæ, æмбал Бессонов. Ахæмтæ та
нæм, хъыгаг у, фæлæ нырма ис.
Сталины цæсгом фæтар, бæрæг уыд, искæмæ хъусын æм кæй
нæ цæуы, уый, кабинеты кæрон фыссæн стъолы цурмæ бацыд,
тилифоны хæтæл систа, фæлæ йæ хъуыр асыгъдæг кодта,
схуыфыд æмæ йæ фæстæмæ æрæвæрдта. Бессонов дзы цыма рох
бацис, уыйау иу-дыууæ минуты бæрц фæрсырдæм фæлæууыд;
стæй уæд хурсыгъд тар чысыл къухæй лулæ æрхоста, æмæ
æртхутæг æркалд; йæ уæлармыл уыд сырхбын хъуынтæ; стъолыл
бапъирозты къопп байгом кодта, æртхутæгдоны сæрмæ иу
бапъироз иннæйы фæдыл йе ’нгуылдзтæй сæттын æмæ сын сæ
тамако лулæйы нæмын байдыдта.
«Бамбарын мын кодта, цæуынафон кæй у, уый. Æвæццæгæн
мæм æрмæстдæр ног къамандыгæнæджы фенынмæ фæдзырдта
æмæ бынтон райгондæй нæ баззад,— ахъуыды кодта Бессонов.—
Цы гæнæн ис, Рокоссовскийы фæндонмæ гæсгæ æфсады
къамандыгæнæгæй æвæрд кæй æрцыдтæп, уый, куыд кæсын, афтæмæй
уыд æнæнхъæлæджы».
Сталин тамако лудæмæ калдта æмæ калдта, йе ’нгуылдзæй
83

йæ æлхъывта, дзæвгар рæстæг йæ дзыхæй ницы схауд, стæй
уæд тынг сындæг сдзырдта:
— Зæгъ-ма, æмбал Бессонов, ды академийы ахуыр кодтай,
уыйфæстæ та дзы ахуыргæнæгæй куыстай. Уый зындгонд
хабар у. Иу цыдæр инæлар Власовимæ зонгæ уыдтæ æви нæ?
«Цæмæн бафарста Власовы тыххæй? — ахъуыды кодта
Бессонов.— Цæмæ гæсгæ йæ зæрдыл æрбалæууыд?»
— Уыдтæн зонгæ,— йæ зæрдæйы гуыпп-гуыпп ссыд,
афтæмæй дзуапп радта Бессонов, Генштабы кусджытæй зыдта
Волховы фронты июны цаутæ, фехъуыста Дыккæгæм хъазуатон
æфсады бæллæхы тыххæй, уым службæ кодта йæ фырт дæр
æмæ æнæбæрæгæй фесæфт.— Уыдтæн зонгæ,— дыккаг хатт
сдзырдта Бессонов.— Академийы иу рæстæг ахуыр кодтам...
— Дæуæн дæхи хъуыды цавæр у уæды рæстæджы Власовы
тыххæй? Куыд дзурынц, афтæмæй уыд хиуарзон æмæ æгæр
тæргайгæнаг.
— Ахæмæй йæм ницы рахатыдтон, æмбал Сталин, уæды
азты, куыд хъуыды кæнын, афтæмæй мæнæ-мæнæ тынг хæлар
никæимæ цард.
— Куыд дзурынц, афтæмæй уыцы хиуарзон инæлар, йæхи
немыцмæ раттæг, уыд тæппуд, хæсты быдыры, Ермолов кæй
кой кæны, уыцы инæларау æфсæрмыгæнаг. Афтæ у?
— Иæ уыцы миниуджыты тыххæй мæ бон æппындæр ницы
у зæгъын, æмбал Сталин,— мынæг хъæлæсæй дзуапп радта
Бессонов.— Иу хъуыддаг бæлвырдæй зонын: академийы йæм
хъус цæмæ æрдардтаиккой, ахæмæй йæм ницы уыд — йæ
зонындзинæдтæ уыдысты рæстæмбис.
— Куыд раргом, афтæмæй уыцы рæстæмбис
зонындзинæдты хицау политикон авантюрист немыцмæ лæггад кæнынмæ
бацыд,— мæстыгæнгæйæ сдзырдта Сталин.— Уыцы æфсæрмдзаст
инæлары аххосæй йе ’фсадæй æхсæз мины фæмард сты, аст
мины æнæбæрæгæй фесæфтысты. Мæнмæ гæсгæ, æмбал
Бессонов, уацары арæх бахауынц, политикон æмæ моралон æгъдауæй
фидар чи нæу, уыдон. Нæ цардарæзтæй чи къаддæр, чи та
тынгдæр райгонд чи нæу, уыдон... Иуæй-иутæй фæстæмæ. Разы дæ?
«Уæвæн нæй, уæвæн нæй, æнæбæрæгæй чи фесæфт, уыцы асг
минимæ Виктор дæр уацары бахауа, уымæн!.. Цæмæ гæсгæ
райдыдта Сталин уый тыххæй дзурын?» — ногæй тæ ахъуыды
кодта Бессонов, йæ цæф къах æй æнахуыр рæхуыстытæ скодта,
фæндыд æй, фыррыстæй йæ къæмисæнтыл цы судзгæ тæвд хид
рахъардта, уый асæрфын.
Мæскуыйы, госпиталы фæстæ, быиат ын куы нæма радтой,
уæд иудадзыг хъуыды кодта йæ фырты тыххæй, æгасæй баззад
æви мард фæцис, ууыл. Бафæрсæи кæмдæриддæр уыдис, уым
бафарста Дыккаг хъазуатон æфсады тыххæй, чи раирвæзт,
уыдонытыххæй, фæлæнытæ базыдта, уыдæттæ йæ усæн дæр никуы
ской кодта, йæ зæрдæ ма цæуылдæрты дардта. Виктор мард
фæцадаид æви уацары бахаудаид, йæ хъизæмæрттæ адзалимæ
84

ахицæн уыдаиккой æви уацары райдыдтаиккой, æппæт
уыдæттæ Бессонов барын байдыдта æндæр барæнтæй — йæхи,
Бессоновы, царды мидисæй, йæ фыртмæ æрæджиауы уарзты
мидисæй, йæ усы царды мидисæй; æууæндын райдыдта, цæуыл
æууæндыд æмæ йæ цæуылты æууæндын фæндыд, уыдæттыл.
Виктор фронтмæ куы цыдис, уый размæ Маскуыйы бынмæ сæ
цыбыр фембæлды рæстæг бамбæрста, йæ фырт ын куыд адджын
у, уый; къамандиртæн хуыд ног пæлæзы дзыппæй цы æрттиваг
нæмгуытæ æрызгъæлд, уыдон, куыд æнарæхстæй дымдта, уый,
йæ хъæлдзæг худын, училищейы кæимæ бахæлар, уыдонимæ
иумæ йæ кæй фæндыд хæцын,— æппæт уыдæттæ Бессоновæй
рох нæ уыдысты, иугæндзон фыны уынæгау.
Бессонов цыппор фыццæгæм азы фыццаг мæйты йæхæдæг
йæхиуыл бавзæрста, æдых циу, уый, зыдта, знаг кæуыл
æртыхст, уыдон иууылдæр куыд ныфссаст вæййынц, иугæр иуы
ныфс куы асæтты, уæд хæцгæ низау иннæты ныфс дæр куыд
асæтты, уый, фæлæ уымæй æддæмæ зыдта æмæ уыдта, бынтон
саби лейтенанттæ, йæхи иунæг даст дæр чи нæма акодта,
ротæты æмæ батальонты уыцы къамандиртæ, бирæ аххосæгтæм
гæсгæ æнæ разамындæй чи баззад, уыдон, фыццаг бакастæн
фервæзæн кæцæй нæ уыд, ахæм æууæлты салдæтты къордтæ
куыд æмбырд кодтой æмæ — цæргæ кæнæ мæлгæ — фæстаг
хъарутæй знаджы цæг куыд рæмыгътой, кæнæ танкæты бын
куыд мардысты, уый — æппæт уыдæттæ йæ цæстытыл уадысты
бæлвырд, æмæ гуырысхо нæ кодта, ног хуызы кæй федта, уыцы
Виктор, æфсад дæрæнгонд куы æрцыди, уæд уыцы уавæрты
раст ахæм хуызы раирвæзыныл кæй архайдтаид, ууыл...
— Куы ныхъхъус дæ, æмбал Бессонов? Разы нæ дæ мемæ?
Бессонов æрчъицыдта, йæ къæсхуыр цæсгом зæронды
æнхъырдтæ бацис, йæ былтæ кæрæдзийыл нындæгъдысты, уырдыг
дзæвгар кæй фæлæууыд, уымæ гæсгæ къахы рыст æнхъæвзын
байдыдта æгас зæнгыл дæр, рыстис тынгæй-тынгдæр, судзгæ
дзæмбытæй рæдувæгау кодта; йæ зæрдыл æрлæууыд йæ
лæдзæг, уæздан, лæгуынсæр адæймаг ын æй бацæуæн уаты куыд
ныууагъта, уый, бафæндыд æй æрбадын, фæлæ уыцы иу рæстæг
зыдта, бадгæ кæй не скæндзæн, уый. Æппынфæстаг сдзырдта:
— Мæ фырт ротæйæн къаманды кодта Дыккаг хъазуатон
æфсады. Иæ хъысмæт ын нæ зонын, фæлæ, йæ фыд кæй дæн,
уымæ гæсгæ йыл, кæд уацары бахауд, уæддæр гадзрахатæй
рацыдаид, уымæй фæгуырысхо уон, ахæмæй ницы ис, æмбал
Сталин.
Сталин хус хуыфтытæ скодта, цыма кæмæй сфæлмæцыд,
ахæм цардæгас дзаума у лулæ, уыйау æй йæхицæй дардгомау
ассыдта,— уый æвдисæн уыд, йæхи кæй уромы, уымæн, фæлæ
нæ Бессонов кæцæй хъуамæ зыдтаид,— æмæ кабинсты иу
кæронæй иннæмæ ацыд; йæ тархуыз цæсты уæлтъыфæлттæ
ныннарæг сты:
— Дæ фырты хъысмæт мæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд.
85

Куыл зонын, афтæмæй тынг æрыгон у. Ды цæуыл ахъуыды
кодтай, æмбал Бессонов, ууыл нæ хъуыды кодтон. Мæ ныхас
бынтон æндæр адæймаджы тыххæй уыд. Мæнмæ гæсгæ,
гадзрахаты уидæгтæ кæддæриддæр ивгъуыд рæстæджы агуртæ сты.
.Æрыгæттæн та ивгъуыд рæстæг нæй,— загъта Сталин.
Къах рыстис тынгæй-тынгдæр, уыцы судзгæ рыстæн йæ бон
быхсын нал уыдис, цардæгасау хылди фадхъулæй агъдмæ, хиды
судзгæ тæдзæнтæ йæ дæлæрмтты æрлæсыдысты, æмæ ахъуыды
людта: «Æй-джиди, ныр лæдзæгыл æрæнцой кæн».
— Уыцы Власов иузаман хæрзти’мæ нымад дæр ма уыд.
Йе ’мбыд мидис ын ничи раиртæста. Нæдæр академийы, нæдæр
^æфсады,— сдзырдта Сталин, æмæ йæ уазал, лыггæйаг
цæстæнгас сæмбæлди Бессоновы цæсгомыл, уыимæ йæ банкъардта
афтæ тынг, æмæ йæ æрфæндыд йæ уадултæ армæй æрсæрфын,
уыцы æфсæны уазал буарæй куыд сиса, афтæ.— Раст дæм нæ
кæсы, æмбал Бессонов?
— Мæнæн зын у уыцы фарстæн дзуапп раттын, æмбал
Ста-лин. Власов уацары цы уавæрты бахауд, уыдон мæ цæстытыл
куы ауайын кодтон, уæд мæм афтæ фæкаст, цыма йæм
адæймаджы миниуджытæй ницуал баззад, фæлæ йæхи фосæй
равдыста. Гъе, æцæг немыцимæ кæй сæмдзæхдон... Уый та
нымайын политикон санчъехыл...
Уыцы уысмыл, хæстон уацайрæгты тыххæй Сталины
ныхæсты мидис бамбарыныл архайгæйæ Бессонов æппындæр разы
нæ уыд, йæ фырты хъысмæтыл къæм дæр абада, уыимæ, нæ йæ
уырныдта, йæхи лæмæгъæй кæнæ тæппудæй равдиса, уый,
Æрхъулайæ чи рацыд, уыцы æхсæрдæс мин æфсæддоны
ном;хыгъды Виктор нæ уыд. Уыцы иу рæстæг Бессоновы
фæлтæрддзинад дзурæг уыд, мæнг зæрдæтæ æвæрын æнæпайда
хъуыддаг кæй у, йæ фырт бынтон æвыдæй баззадаид, ууыл
æнæбындурæй зæрдæ дарын раст кæй нæу, ууыл. Раздæрау æм ахæм
хъуыды дæр уыдис, æмæ цы æууæлтæ сæвзæрдис, уым, уæвæн
уыд, æмæ Виктор уацары бахауа, уыцы бæллæхы уавæры
иннæтæ куыд бахаудтой, афтæ, фæлæ йын кæд цыфæнды зын’
уыдис, уæддæр Бессоновмæ хъæддыхæй-хъæддыхдæрæй æвзæрд
ахæм хъуыды, æмæ йæ фырт фæмард, кæуыл æртыхстысты,
уыцы Дыккаг хъазуатон æфсад рарæмудзыны фæлтæрæнтæ куы
кодта, уæд. Афтæ йæм растдæр каст.
Фæлæ Бессонов нæ зыдта, ацы ныхасмæ цы ’ртардта,
Сталин æвиппайды инæлар Власовы цæй охыл æрхъуыды кодта,
уый.
Æппæт хæстыты дæр уыдис гадзрахатæйцæуджытæ,
тæппудтæ, æфсæдтæ сæхи уацары лæвæрдтой, сусæг документтæ
знагæн лæвæрдтой. Цыппор дыккæгæм азы июны Власов
гадзрахатæй кæй рацыд, уый афтæ банымайæн нæй, æмæ, фæстаг
нæмыджы онг Спасская Полисты хъæуы бынмæ чи хæцыд,
уыцы æфсад рацыд гадзрахатæй,— дивизитæй ма цы баззад,
уыдон хæцгæ-хæцын рарæмыгътой цæг. Власовы гадзрахат уыдис
«6

иунæг инæлары тæппуд гадзрахат, æхсæвыгон сусæгæй ныууагъ-;
та йе штаб æмæ, немыц кæй бацахстой, уыцы хъæу Пятницæмæ
æрбацыд ризгæ тасы æмæ æлгъаг ныхæстимæ: «Ма фехсут, æз
инæлар Власов дæн». Ирвæзын кодта æрмæст йæхи цард, йæ
цард та уыцы минутæй фæстæмæ ссис адзал, уымæн æмæ
гадзрахатæй чидæриддæр рацæуа, уый удыхъæдæй амæлы. Фæлæ
Власов гадзрахатæй кæй рацыд æмæ иунæг æфсад кæй фæсыкк,
уыимæ дæр сæйраг чи нæ уыд, ахæм раи, уый, кæй зæгъын
æй хъæуы, æгас советон-гермайнаг фронты уавæр нæ
фендæрхуызон кодта. Уæды заман тæккæ тæссагдæр уыд хуссары, æмæ
Сталин æнæхъæнæй дæр аныгъуылд, немыц сæйраг цæф
ныккæнынмæ кæцы ран хъав’ыдысты, уыцы хуссайраг фронтты, нæ
йæ фæндыд йе ’ргом Волховы бынмæ цаутæм здахын. Фæлæ
Сталинграды бынмæ æртæ фронты къухы стыр æнтыстдзинад
бафтыд, уый куы сбæрæг, ноябры ие ’нтыстджын размæбырсты.
рæстæг сгарджыты хъусынгæнинæгты Власовы ном ногæй
æмбæлын куы байдыдта, уæд та Сталины маст ногæй стынг,
æнцой нæма ссардта æмæ йæ цæстытыл уад, кæмдæр, немыцы
фæсчъылдыммæ Власов ныртæккæ Сырх Æфсады
æнтыстдзинæдты тыххæй хъусгæйæ цытæ хъуыды кодтаид, уый. Иæ
мысинæгтæ йæ цух кæй нæ уагътой, уымæ гæсгæ Сталины йæ
хъуыдытæ ахастой ивгъуыд бонтæм, æнхъæлмæ каст, Дыккаг
хъазуатон æфсады раздæры къамандыгæнæджы академийы
ахуыргæнгæйæ кæддæр чи зыдта, уыцы Бессонов, ацæргæ, æфсадæн
бирæ азтæ раттæг инæлад цæмæй загътаид, Власовы ныры
уавæр бамбарæн кæмæй уыдаид, гадзрахатæйцæуæджы уыцы
цанæбæрæг миниуджытæ бирæ азты размæ бæрæг куыд дардтой,
уый. Иæ базонын та Сталины фæндыд бæлвырдæй.
Бессоновы дзуапп куы фехъуыста, уæд бирæ азты дæргъы
куыд фæцалх, афтæ комкоммæ нæ бамбарын кодта, райгонд
кæй нæу, уый; у^енгмардхуызæй сындæггай ацыд кабинеты иу
кæронæй иннæмæ æмæ йын йæ ныхас зынтæй фехъусæн уыд,
афтæмæй загъта:
— Политикон санчъехыл? О, уый политикæ у... Куыд
дзурынц, афтæмæй, æмбал Бессонов, ды хатгай дæхи... сæрмагонд
цæстæнгас фæзæгъыс алыхуызон цауты фæдыл. Зæгъæм,
хæстон уацайрæгты тыххæй. Дæу тыххæй ахæм хъуыды кæй
сæвзæрдис, уый раст у?
Ныхас дарддæр дæр Власовы тыххæй ацæудзæн, зæгъгæк
кæй æнхъæлмæ каст, уымæ гæсгæ ахæм фарст æнхъæл нæ уыд
æмæ йе ’ндзыг къах гауызыл чысыл фæфалдæр кодта, йæ риуы
цыдæр æнахуыр уазал дымгæ фæмидæг, цыдæр æнахуыр
банкъардта йæхи, цыма бæрзонд кæцæйдæр хауын байдыдта æмæ
базгъæлæнтæ уыдзæн, уыйау æмæ цыма, йæ фæстаг цæуыл
ахицæн уыдзæн, уый æмбæрста æмæ йæм цæттæ у, уыйау
зынтæй сдзырдта:
— Æмбал Сталин, æвæццæгæн, мæи тыххæй фыддæртæ дæр
дзурынц. Йæ удыхъæд уæззау у, зæгъгæ, кæй хъуыды кæнынц
87

ыæн тыххæй, уый мын зындгонд у\ Стæй гуырысхо дæр нæ
кæнын, мæныл хъæстытæ дæр кæй уыдаид, ууыл.
Сталин йæ уæззау уæлтъыфæлттæ кæрæдзийæ фæхицæн
кодта, цымыдисæй йæм бакаст æмæ уайтагъд йæ цæстытæ
æруагъта.
— Мæ фарстæн мьщ комкомМæ цæуылнæ дæттыс дзуапп?—
бафарста Сталин æмæ æвиппайды æнæуынæрæй ныххудт,
къухы æлхъывд лулæ стыр æнгуылдзæй адау-адауыл схæцыд, йе
уæхсчытæ базмæлыдысты, афтæмæй ногæй араст кабинеты
фаллаг кæрон фыссæн стъолмæ.— Ды коммунист, дæ, æмбал
Бессонов, æмæ мын, коммунистæн куыд æмбæлы, афтæ ратт дзуапп.
Алыхуызон цаутæм кæддæриддæр дæхи сæрмагонд цæстæй
кастæ?
— Архайдтон, æмбал Сталин, мæхи сæрмагонд цæстæй
кæсыныл. Фæлæ мæ цæстæнгас кæронмæ бахъахъхъæнын æдзух
мæ бон нæ уыдис.
Сталин æм цъынддзастæй каст стъолы кæронæй. Иæ
алыварс æдзухдæр йæ хъуыдытимæ æнæсныхасæй разы кæй
уыды'Сты æмæ сæ æнæмæнг æмбæлгæ хъуыддагыл кæй нымадтой,
ууыл рагæй кæй сахуыр, уымæ гæсгæ, уæлдай хæстæгдæр æм
чи лæууыд, уыдонæн хатгай лæвæрдта сæхи сæрмагонд хъуыды
зæгъыны бар, æмæ йын Бессоновы дзуапп йæ зæрдыл
æрлæууын кодта Ставкæйы минæвæрттæй иуы, хатгай йæм фыдæх
дæр хаста, фæлæ йæ уыцы иу рæстæг æнæмæнг хъуыдис, уымæп
æмæ оперативон фарстатæ лыг кæнгæйæ йæ хъуыдытæ дзырдта
æдасæй æмæ комкоммæ. Фæлæ куыд фæлтæрдджын æмæ
дардмæуынаг у, уый æппæты дæр дисы кæй æфтыдта, уавæрæн
хъæддых æмæ бæлвырд аргъ кæй кодта, уымæ гæсгæ Сталин
сахуыр, йæ хъуыдытæ æнæрæдыд кæй уыдысты, ууыл æмæ сæ
дзургæ дæр кодта æнæдызæрдыгæй.
— Æмбарын дæ, æмбал Бессонов... Дæ гуырысхотæ,
æвæццæгæн, баст уыдысты, мах сæ заманы кæй бафхæрдтам, уыцы
иуæй-иу хæстон разамонджыты хъысмæтимæ.
— Уый айдагъ мæн цæстæнгас у, æмбал Сталин,— дзуапп
радта Бессонов, йæ цæсгомыл, йæ къæхтыл цы уазал дымгæ
’сæмбæлдис, уымæ хæстæгдæр цæуæгау; æмæ йæ зæрды зæгъын
цы нæ уыдис, уый йын Сталин кæй зæгъын кодта, уый куы
бамбæрста, уæд йæхæдæг дæр дисы кæуыл бацыд, ахæм
хиуылхæцгæйæ, æвæлмонæй загъта: — Ахæм цæстæнгас мæм
сæвзæрдис уымæн, æмæ службæ кодтои, фæстæдæр цъыфкалæнты
амæттаг чи бацис, иуæй-иу ахæм хæстон разамонджытимæ.
Цъыфкалæны амæттаг кæй баисты, ууыл та æз æппындæр
гуырысхо нæ кæнын, æмбал Сталин...
Сталин лулæ стъолыл æрæвæрдта, æмæ цыма хъыгдарыны
хос, æнæхъуаджы дзаума уыд, уыйау æй иуварс ассыдта,
уæнгмардхуызæй дзурын байдыдта:
— Ахæм гуырысхотæ мæнæн зындгонд сты. Тох карз
хъуыддаг у. Фæлæ мах гуырысхо кæуыл кодтам, уыдонæй бирæтæ
38

уыдысты Власовы хуызæн удыхъæды хицæуттæ, æмæ уый
фæстæдæр фæзындаид. Æгæр æй кæм фæцæхджын кодтам, уым
дæр æмæ рæдыдтытæ дæр раджы сраст кодтам. Рокоссовский
æмæ Толбухин æнтыстджынæй хæцынц Сталинграды...
«Æмæ иннæтæ та?» — ахъуыды кодта Бессонов.
— ...фæлæ уыцы сæрхъæн Власов куы
фæзондджындæруаид, немыцы куы ныууадзид, уæддæр ын мах никуы
ныххатыркæниккам!..
Уыцы ныхас Сталинмæ, æвæццæгæн, æвзæрын кодта, масты
йæ чи ’фтыдта æмæ йын хъыг чи уыд, ахæм мысинæгтæ, æмæ
схуыфтытæ кæныны фæстæ йæ бынтон æнæхъинц цырыхъхъыты
фæлмæн къахдзæфтæй бацыд картæмæ, бирæ фæкаст, райсомæй
картæйыл кæй равдыстой, æртæ фронты уыцы уавæрмæ æмæ<
йæ хъуыдытæ иннæрдæм раздахыныл архайгæйæ, Сталинграды
бынмæ уыцы æртæ фронты æнтыстдзинæдтыл хъуыдыгæнгæйæ*
йæ къух ауыгъта æмæ загъта:
— Æппæт уыдæттæ афтæ æнæуи æрымысыдтæн! Дæ фырты
тыххæй куы дзурæм, уæд та йæ уацайрæгты номхыгъдмæ нæ
хæсдзыстæм. Нымайдзыстæм æй, æнæбæрæгæй чи фесæфт,
уыдонимæ. Фидæны хабæрттæ сбæлвырддæр кæндзыстæм. Æмæ
дын сæ фехъусын кæндзыстæм. Мæ хистæр фырт Яков дæр
хæсты райдайæны æнæбæрæгæй фесæфт. Куыд уыныс,
афтæмæй æмхуызон уавæры стæм, æмбал Бессонов.
Сталины ма фæндыд йæ хистæр фырты тыххæй ноджыдæр
цыдæртæ зæгъын, фæлæ фæкъуыхцы, лупæ картæйы сæрмæ иу
ранæй иннæмæ æрдардта æмæ йæ ныхас бынтон æндæрырдæм
аздæхта:
— Де ’фсад æвæстиатæй хæсты быдырмæ акæн. Мæ зæрдæ
дын зæгъы, æмбал Бессонов, цæмæй Рокоссовскийы фронты
æнтыстджынæй æлхъивай æмæ дæрæн кæнай Паулюсы къорд.
Дæ корпус Мæскуыйы бынмæ æнтыстджынæй куы архайдта,
уæдæй нырмæ дыл тынг мæ зæрдæ дарын, æмбал Бессонов. Рох
мæ нæу.
— Мæ хъарутыл нæ бацауæрддзынæн, æмбал Сталин.
Цæуыны бар мын ис?
— Гъе, гъе, дæ хъарутыл дæ ауæрдын хъæуы. Æнхъæлдтон,
бæгъатыр дæ.— Сталин йæ къухтæ фæйнæрдæм аппæрста,
Бессоновæн куыд фæтæнуæхск æнхъæл уыди, уый æвдисгæйæ,
уыимæ æнæнхъæлæджы мидбылты бахудт, йæ рихитæ базмæлыдьь
сты, æмæ уыцы уысмыл (Сталин æй йæхæдæг дæр æмбæрста)
йæ уазал цæстæнгас бахъæрмдзæф — йæ хæбуздзыхъхъ цæсгом
фæфæлмæн, фæхионхуыз, фæзæрдæхæлар, раст æй ахæмæй
зыдта Бессонов къамтæм гæсгæ.— Æгæр къæсхуыр дæ, æмбал
Бессонов. Дæхи цæстæнгас дæм кæй ис, уый тыххæй афтæ уа?..
Дæ ахсæнæй нæ сæйыс, миййаг? Æвæццæгæн, чысыл хæрыс,
Æмæ уæд салдæттæн дæр цы сойтæ фенын кæндзынæ. Ахæм
бартæ та дын уæвгæ ничи ратдзæн, кæд Сталинграды бынмæ
хойрагæй бынтон рæвдз не стæм, уæддæр.
89

— Госпиталæй рацыдтæн, æмбал Сталин. Уæвгæ та
кæддæ^зиддæр къæсхуыр уыдтæн,—дзуапп радта Бессонов. Сталины
мидбылхудт куы федта, уæд æм афтæ фæкаст, цыма йæм, сæ
ныхасы рæстæг хъуыддагимæ комкоммæ баст цы нæ уыд,
уы.дæттæ ферох кæнынмæ сидтис...
Æртæ сахаты фæстæ хæстон дэродромæй бастдзинады
хæдтæхæгыл атахт Сталинграды районмæ. Фæлæ суанг
хæдтæхæ.джы дæр кæронмæ нæ рахатыд, Сæйрагимæ дыууиссæдз
минуты дæргъы фæныхас кæныны рæстæг æм цы вазыгджын
хъуыдытæ сæвзæрдис, уыдон.
Æфсад кæм хъуамæ æрбæстон уыдаид, уыцы районмæ куы
^рбахæццæ Бессонов, уæд æртыккаг бон Сталинградæй
хуссар.яыгуылæнырдæм уавæр цæхгæр фендæрхуызон.
24 ноябрæй 29 ноябры онг Доны æмæ Сталинграды
фронтты иугæндтæ æнæрæнцойæ размæ бырстой, йæ рацæуæнтæ
«аркъауæй лыггондау æхгæд кæмæн æрцыдысты æмæ карз
ныхкъуырд чи лæвæрдта, бирæ хæттыты суанг ныббырсыны
фæлтæрæнтæ дæр чи.кодта ’хицæн рæтты, уыцы немыцаг
бирæминон къорды ныхмæ. Цæджы чи бахауд, знаджы уыцы ’фсæдтæ
цы зæхх ахстой, уый декабры райдайæнмæ дыууæ хатты
фæкъаддæр, ныгуылæнæй скæсæнмæ уыд æвдай-æстай километры
бæрц, цæгатæй хуссармæ та — æртын-цыппор километры.
Æхсæзæм быдираг æфсады къамандыгæнæг инæлар-булкъон
Пау.люс фæдисы радиограммæ арвыста Гитлермæ, домдта, цæмæй
йын раттой тыхтæ ног хуызы равæргæйæ, цы цæджы бахауд,
уырдыгæй хуссар-ныгуылæнырдæм арæмудзыны бар; Гитлер
яæй сразы уыдзæн, ууыл йæ зæрдæ дардта æмæ дзуапмæ
æнхьæлмæ дæр нæ бакаст, афтæмæй йæхи æфсадæн, стæй йæ
дæлбар чи уыд, уыцы цыппæрæм танкæджын æфсадæн бардзырд
радта Волгæйæ Ростовырдæм цæуынмæ сæхи æрцæттæ кæныны
тыххæй. Цалдæр боны дæргъы дыууæ ’фсады хæлофы уагыл
сыгътой, цæг рæмудзгæйæ спайдагæнæн цæмæй нæ уыдис,
уы,дæттæ иууылдæр — афицерты сæрдыгон дарæсы ’вæрæнтæ, æнæ
артагæй чи баззад, уыцы сыфцæйласæн трактортæ,
автомашинæтæ; рæмыгътой, æфсадæн уæзы хос чи уыд, уыцы дзаумæтты
скълæдтæ, сыгътой штабты гæххæттытæ.
Йæхи сæрмагонд минæвæртты фæрцы æфсæдты уавæр кæд
цыфæнды бæлвырд зыдта Гитлер, уæддæр фарста алыг
кæныныл нæ тагъд кодта, сдызæрдыг, фæлæ йын Геринг авиацийы
фæрцы Сталинградмæ уæлдæфон хид саразынæй æмæ ууылты
æрвылбон фондзсæдæ тоннæйы уæзæгтæ æрвитынæй зæрдæ куы
бавæрдта, уæд Паулюсмæ арвыста дзуаппои радиограммæ: нæ
йын радта Сталинград ныууадзыны бар, карз бардзырд ын
радта алырдыгæй дæр æрбалæбурынæй хъахъхъæнгæйæ
фæстаг салдаты онг хæцыны тыххæй. Стæй уæд Æхсæзæм
быдираг æфсады штабмæ æрбацыд фæсномь1г сусæггонд бардзырд
«Зымæгон тæрккъæвда», ныхас дзы цыд, аркъау кæуыл
æрæхгæдтой советон хæстонтæ, Паулюсы уыцы къордмæ
Котельни90

ковойæ æмæ Тормосинæй æххуысмæ кæй фæзындзæн æмæ цæг
кæй арæмудздзæн инæлар-фельдмаршал Манштейны æфсæдты
къорд «Дон», Манштейнмæ лæвæрд æрцыдыстьг, Астæуыккаг
Донæй Астрæхæны быдырты онг иугондæй цыдæриддæр уыдис>
уыдон иууылдæр, ома, дæс æмæ ссæдз дивизийы бæрц,
уыдонимæ Германæй, Францæй, Польшæйæ æмæ фронты æндæр
рæттæй кæй æрбаппæрстой, ахæм æхсæз танкæджын дивизийы æмæ*
иу моторизацигонд дивизи.
Сталинград цыфæндыйæ дæр йæ къухты цæмæй баззайа,.
Гитлеры уыцы уынаффæйæн уыдис стратегион нысан
дæр—Ростовмæ ацæуыны фадат раттын хъуыд немыцы цæгаткавказаг
къордæн дæр, уымæн æмæ тас уыди, йæ рацæуæнтæ
дыууæрдыгæй æхгæд’ куы ’рцæуой, уымæй.
11 декабры ноджыдæр ма иу хатт Сталинграды уавæрыл
ныхасгæнгæйæ Гитлер Манштейнæн радта, Паулюсы æфсæдтæ
фервæзын кæнынæн ахъаз чи уыдаид, ахæм цæф ныккæныны
бардзырд.
12 декабры боныцъæхтыл Тихорецкæй Котельниковомæ æмæ
Сталинградмæ æфсæнвæндаджы фæйнæ фарс нарæг уадздзагыл
йæ тыхтæ махоитæй æртæ хатты фæфылдæргæнгæйæ, Паулюсы.
æфсæдтæ фервæзын кæнын фæдзæхст кæмæн уыд, уыцы
хъазуатон къорд инæлар-булкъон Готы разамындæй дыууæ
танкæджын дивизийæ æппæт авиацийы æххуысæй ныццавта,
Сталинграды фронты дыууæ ’фсады кæм иу кодтой, уыцы ранмæ. Кæм.
арæдывтой, ууылты размæ бырсын райдыдтой танкæтæ, 15
декабрмæ бахæццæ сты Аксайы цæугæдоны былтæм, йæ сæрты
ахызтысты, æртæ боны дæргъы æнæрæнцойæ бырсгæйæ фондз
æмæ дыууиссæдз километры ацыдысты Сталинградырдæм. Мах
сгарджыты къухы бафтыдысты Готы æргом радиограммæтæ
Паулюсы штабмæ: «Хъæддых фæлæуут. Тагъд уæ фервæзын
кæндзыстæм. Фæзындзыстæм уæм!»
Хуссар-ныгуылæны уавæр тынг фæкарз. Уымæйразмæйы
хъахъхъæнынадон æмæ размæбырсæн хæстыты кæй слæмæгъ
сты, уымæ гæсгæ мах æфсæдты бахъуыд сæ туджы мæцгæ
фæстæмæ цæуын; сæ бон цы уыдис, уымæй архайдтой алы
обаугондыл дæр æрфидар уæвыныл. Сæйраг хæцæны хæсты
цæхæрмæ бакалдтой резервтæ иууылдæр, фæлæ уый дæр уавæр
бындуронæй нæ фендæрхуызон кодта: инæлар-булкъон Готы
æфсæддон къорд фæтыхджындæр, чи æрбахæццæ, уыцы’ æвддæсæм
танкæджын дивизийы фæрцы, фæдиса^й цыд Сталинградмæ,.
цæджы чи бахауд, Паулюсы уыцы Æхсæзæм æфсадмæ, уый та
сахатæй-сахатмæ æнхъæлмæ каст, ирвæзын кæнынмæ йæм чи
цыд, уыцы танкæджын дивизитæм рарæмудзыны сигналмæ.
Бессоловы ног арæзт æфсад Сталинградæй
цæгат-ныгуылæнырдæмдæр эшелонтæй куы хызт, раст уыцы рæстæг бæлвырд.
хабæрттæ æрбайхъуыст, немыц Котельниковойырдыгæй
размæбырсын кæй байдыдтой, Аксайы цæугæдоны былгæрæттыл
тугкалæн хæстытæ кæй цæуы, уый тыххæй.
91;

Æфсады штабы хицау инæлар-майор Яценкоимæ иумæ
Бессоновмæ фæсидтысты фронты Хæстон советмæ, уыцы рæстæг
уым уыдис Ставкæйы минæвар дæр. Фронты
къамандыгæнæджы æмæ æфсæдты къамандыгæнджыты биноныг докладты
фæстæ бæлвырдæй раргом, сæйраг цæф чи ’ййæфта, уыцы
Сталинграды фронты æфсæдтæм кæй нæй Манштейны ныббырсты
размæ æрлæууыны фаг тыхтæ, уымæн æмæ кæм æрбалæгæрста,
уым йе ’фсæдты нымæц уыдис дзæвгар фылдæр.
Уыцы докладтæм хъусгæйæ Бессонов ницы дзырдта, хъуыды
.кодта, ныртæккæ йе ’фсад Паулюсы æрдонгтæ ныддæрæн
кæныны нысанимæ Доны фронты тæлмы хæцæнмæ баппарын кæй
уаид æнæмбæлгæ, æнæбындур уынаффæ, мæнгæфсон санчъех
уаид, хуссары тынг тæссаг уавæр куы сæвзæрди, уæд. Æмæ
йæм Ставкæйы минæвар йæ хорз ифтонггонд æфсад Доны
фронтæй сисыны æмæ йæ хуссар-ныгуылæнмæ, Манштейны
хъазуатон къорды ныхмæ, хæсты хъысмæт лыгхонд кæм цыдис,
уырдæм аппарыны фæндонимæ куы сдзырдта, уæд йæ
хъуыдытæ цæттæ уыдысты ахæм уынаффæмæ æмæ иуцасдæр ницы
сдзырдта, стæй загъта, æндæр уынаффæйæн нырма уæвæн дæр
нæй, зæгъгæ.
Фæлæ ахæм дзуапп куы радта, уый хæдуæлвæд Бессонов
ракуырдта, йе ’фсад топпыхосы тæфмæ кæй нæма басмыста,
хæсты быдыры кæй нæма.уыд, уымæ гæсгæ йын танкæджын
кæнæ механизацигонд корпус раттын æмæ йæ афтæмæй
фæтыхджындæр кæнын. Инæлар-майор Яценко йæм тарстхуызæй
бакаст, æмæ Бессонов хинымæр ахъуыды кодта, штабы хицауы
(фаг æй нæма зыдта) сагъæсы кæй бафтыдта æфсады ног
хуызы æвæрд хæс, æмæ уыцы хæсимæ, нырма ныр чи æрбахæццæ,
уыцы къамандыгæнæг афтæ æнцонтæй кæй сразы æмæ йæ,
фыццаг бакастæн, æнæуæлдай ныхасæй йæхимæ кæй райста,
уый.
«Цы гæнæн ис, уымæн дæр йæ хъуыдытæ раст сты, йæ
уавæры куы бацæуæм, уæд»,— ахъуыды кодта Бессонов.
Ставкæйы минæвар дзуапп радта, æвæстиатæй кæй
адзурдзæн Сталинмæ æмæ йæ зæрдæ кæй дары, Бессоновы æфсад
Доны фронтæй райсыны æмæ йæ, ’бæллæхы уавæр кæм
сæвзæрди, уыцы Котельниковойырдæм Манштейны бауромыны
.æмæ йæ Сталинградмæ фæндагыл ныддæрæн кæныны
нысанимæ аппарыны тыххæй Хæстон советы фæндоныл Сталин кæй
сразы уыдзæн, ууыл.
Бессонов айхъуыста цырынгæнæг дзырд «ныддæрæн» æмæ
ахъуыды кодта: фыццаг къæпхæны, райдианты «бауромын» дæр
къухы куы бафта, уæд кæй у, хæст рамбылдтам, зæгъгæ, уый
æмдых.
Ставкæ æвæстиатæй сразы, æмæ Бессоновы æфсад фæдисы
уагыл æнæрлæугæйæ, æнæсулæфгæйæ, æнæфæлладсуадзгæйæ
араст цæгатæй хуссармæ, Мышковайы цæугæдоны
былгæрæттæм, фæстаг æрдзон цæлхдурмæ, фæуромæнмæ; Мышковайæ
<92

«фалæмæ суанг Сталинграды онг немыцаг танкæты размæ уыд
æрмæстдæр æмвæз лæгъз быдыр.
ÆВДÆМ СÆР
Æфсæддон колоннæтæй азмæлæнтæ кæм нæ уыд, уыцы
ихæвæрд быдираг фæндæгтыл цæуынæй куы сфæлмæцыдысты,
уæд æхсæвы æртыккаг сахатыл Бессоновы машинæ бахызт
æрдæгпырх, иунæг рухсы цъыртт дæр кæцæй нæ калд, уыцы
станицæмæ арф æрхы бын; ам æрбынатон æфсады ног
къамандыгæнæн пункт.
Хъæугæрон, фæндæгтæ кæм фæсаджил сты, уым ферттывта
дзыппыдаргæ цырагъы сырх рухс, разæй кæмдæр æртæ
’ндæрджы рацыдысты фæндаджы астæумæ. Уый уыд патруль.
Майор Божичко рахызт æмæ патрулы хистæримæ цыбыр
ныхасы фæстæ ногæй машинæйы бадгæйæ фехъусын кодта:
— Рахизырдыгæй цыппæрæм хæдзар. Æрбынатон сты.
Службæтæ иууылдæр æрбахæццæ сты.
Бессоновæн машинæйы бадынæй йæ къæхтæ бахуыссыдысты,
штабы къæсæрмæ хæстæг иучысыл арацу-бацу кодта, йæ
фындзыл сæмбæлди хъæрмуст сæнарæмхæццæ туагбын фæздæг,
арф баулæфтытæ кодта уазал уæлдæф, арвмæ скаст.
Стъалытæ тæмæнтæ калдтой. Декабры сау бæрзонд арвы
зыр-зыргæнгæ æрттывтой стъалыты дзыгуыртæ. Дымгæ уæлхæдзарæй
здухгæйæ хаста миты рыг. Цæхæрадоны миты астæуæй
сцдзæрхуызæй тар дардтой, дымгæмæ сæ зыланг цыдис быгъдæг
нартлоры хæтæлтæн. Кæмдæр галиуырдыгæй та уæлдæфы
дзедзыройгæнæгау хуссарæй хъуысыд æмыр гыбар-гыбур; куы-иу
бахæстæгдæр, куы та-иу бынтондæр бамынæг.
Стæй уæд Бессоновы хъус æрцахста машинæты ниуын
станицæйы уынгты, къамандыты скъуыддзæгтæ, тел чи нывæста,
уыцы бастдзинад æвæрджыты хъæртæ кæрæдзимæ фæндагыл,
пъавозкæты хъинц Галынджы. Райхъуыст, сыхаг хæдзары
уазалæй чи ныффæсус, ахæм хъаугъагæнæг хъæлæс: æвæццæгæн,
хæдзарадон ротæйы старшина алывыд калдта æрдæгфынæй
уæнгмард хæринаггæнæгæн. Зæлтæ иууылдæр уыдысты зонгæ,
æддаг бакастæй алцыдæр уыдис, кæцыфæнды егъау штаб дæр
йæхицæн бынат куы фæкæны, уæд куыд вæййы, афтæ. Фæлæ
уыцы иу рæстæг Бессонов хъуыды кодта: йе службæ чи æххæст
кæны, йе ’рвылбоны куыст чи кæны, æрмæст удæнцойæ
æрбынатон уæвыны сагъæс кæмæ ис, уыдонæй бирæтæн сæ
фæсонæрхæджы дæр нæй, хуссарырдыгæй æмыр гыбар-гыбур йемæ
цас тасдзинад хæссы, уый.
— Хъусыс, Петр Александры фырт? — загъта Веснин
къухмæрзæнæй йæ кæсæнцæстыты æвгтæ сæрфгæйæ; уазалæй йæ
гæвз-гæвз цыдис.— Æхсæв дæр нал нымайынц. Тынг фæдисы
93

бацыдысты. Мæнмæ гæсгæ, арв цыма уыцырдыгæй фæлурсдæр
у — бæстæ судзы...
— Раст æй бафиппайдтай — тынг тагъд кæнынц,— дзуапп
ын радта Бессонов æмæ хъахъхъæнæджы рæзты схызт
митæмбæрзт къæсæрмæ.
Штабы хицау кæм æрбынатон, уыцы хæдзары ахæм
æндзæрст бакодтой, æмæ дзы тæвдæй сулæфæнтæ нал уыд, калд
фысдзæрмтты, хъæды æмæ цæмæдæр гæсгæ хъарм гæны сойы
тæф. Стыр уаты рудзгуытæ уыдысты биноныг æмбæрзт,
цæстытæкъахгæ ирд рухс дзы кодтой аккумуляторы цырæгътæ. Сæ
бынмæ картæйы цур æмæ стъолы уæлхъус дæргъæй-дæргъмæ
хъæдын бандæттыл бадтысты хайæдты æмæ службæты
хицæуттæ; æвæццæгæн сæм Яценко фæсидт. Бессоновмæ диссаг
фæкаст, се ’ппæт дæр цыбырдым кæрцыты, худты мидæг кæй
бадтысты, уый, раст цыма цæуылдæр тынг тыхст уыдысты, уыйау,
Бессоновы та нæ фæндыд йæ къамандыгæиæн бынаты тыхсг
адæмы уынын. Уаты тынг ныддымдтой, тамакойы цъæх фæздæг
ленк кодта стъолы сæрмæ — æмбырд, æвæццæгæн, кæронмæ
æрхæццæ. Кæд зымæг уыдис, уæддæр сæвджынтæ инæлар-майор»
Яценкойæн йæ сæр уыди бындзарæй даст, иниæты ’хсæн уыцы
къæдзæхарæзтæй бæрæг дардта, Бессоновы куы ауыдта, уæд
къаманды радта. Иууылдæр сыстадысты, æмраст слæууыдысты,
тагъд-тагъд сæ бапъирозтæ æмбæхсынмæ фесты: зыдтой, ног
къамандыгæнæг кæй нæ дымы æмæ йын тамакойы фæздæг
уæнгæл кæй у.
Бессонов йæ къух никæмæн райста, афтæмæй сын салам*
радта, йæ цыбырдым кæрц ласгæйæ хъуыр-хъуыргæнæгау
бакодта:
— Кæд гæнæн ис, уæд ацы уаты мачи дымæд. Уæ сæртк^
барзæндæй ма къозо кæнут. Стæй ма ноджыдæр хорз уаид,„
штабмæ æрбацæугæйæ къамандиртæ сæ цинелтæ æмæ
кæрцытæ куы ласиккой, уæд. Афтæ уыи удæнцойдæр кæй уыдзæн,
ууыл æппындæр гуырысхо нæ кæнын... Кæд уын уе ’мбырд
нæбакъуылымпы кодтон, уæд курын, æмæ алчидæр æвæстиатæй
йæ хæстæ æххæст кæнынмæ* бавналæд.
— Паровозтæ сты æмæ паровозтæ! — йæ къухтæ даугæйæ
сдзырдта Веснин, йæ дæргъындзæг зæнгтыл размæ-фæстæмæ
кодта. — Фæрæт сауындзæн ис сæ фæздæгыл!..
— Ницы сын мæ бон у, дымынц æмæ, дымынц,
хæйрæджытæ! Уæд та иуцъусдуг уæлдæф æрбауадзиккам, Петр Алексан-,.
дры фырт? — бæзджын хъæлæсæй бафарста Яценко, цалдæр
къамандиры уатæй куы рацыдысты, уæд, æмæ йе стыр дасг сæр*
æмбæрзт рудзгуытырдæм аздæхта. Иæхæдæг нæ дымдта, уыдис
бæллиццаг æнæниз, штабы æнæкæрон сагъæстæй йæ йæ сæр*
сисыны бон никуы уыд, йæ дæлбар адæммæ йæхи тызмæгæй
не’вдыста, царды мидæг сын бирæ цыдæртæ барста, фыд йæ
фыдуаг сывæллæтæн куы бара, уыйау.
— Фæстæдæр,— баурæдта йæ Бессонов æмæ йæ тæнæг>.
Ы

«фæрсырдæм фаст сæрыхъуынтæ йæ армæй æрсæрфта,
ацамыдтæ: —Картæмæ хæстæгдæр рацæут. Куы æрбадат, уæд, мæнмæ
гæсгæ, хуыздæр уыдзæн.
Уаты чи баззад, уыдон иууылдæр картæмæ хæстæг
æрбадтысты. Бессонов йæ лæдзæг стъолы кæроныл банцой кодта;
кæд Яценко йæхи хъуыддагхуызæй доклад кæнынмæ æрцæттæ
кодта, уæддæр уымæ дæр æмæ, фæстаг бæрæггæнæнтæ кæуыл
амынд уыдысты, уыцы картæмæ дæр нæ кастысты, фæлæ
иууылдæр нымдзаст сты Бессоновы низæфхæрд, къæсхуыр
цæсгоммæ; æгæр-мæгуыр уазалæй æрбацæугæйæ дæр уæлдай
цæрд.хуыздæр нæ бацис, бар-æнæбары йæ барстой Веснины
сырхуадул, æрыгонхуыз цæсгомимæ,— æфсады къамандыгæнæг æмæ
ЗСæстон советы уæнг æддаг бакастæй уыдысты бынтон
алыхуызон.
— Хъусын,— сдзырдта Бессонов.
— Рацитæй пайда кæныны бар кæй нæй, уымæ гæсгæ
корпустимæ бастдзинад у хуыздæрхъуаг. Хабæрттæ хæццæ
кæнылц æрмæстдæр бастдзинады афицертæй, æмбал
къамандытæнæг,— дзурын райдыдта Яценко, йæ чысылгомау зондджын
цæстыты йын Бессонов нæ рахатыд, фронты Хæстон советы
дзы цы фæрсæг æмæ дисы æнгæс федта, уый. Ныр, йæ
цæстæнгас æвдыста, организацион архайдимæ цыппар æххæст корпусы
щæгатæй хуссармæ дыууæсæдæ километры фæдисы уагыл
аппа. рынимæ баст цы уыдис, æрмæстдæр уый.— Дыууæ сахаты
размæ ’фсады уавæр уыд мæнæ ахæм...
Инæлар Яценко стыр урс арм æрæвæрдта картæйыл — йæ
фæтæн, уæрæх ныхтæ уыдысты биноныг конд, сыгъдæг, стæй
йæхæдæг дæр цы уыдис, уымæй уыд хæдæлвæст, ногæхсад,
ногласт, бирæ азты дæргъы æфсады куыд сахуыр вæййынц, афтæ.
Р'1æ доклад дæр уыд хусгомау, фæлæ бæлвырд, йæ хъæлæс
хъуысыд бæзджынæй, зæрдæрухсæй дзырдта корпусты æмæ
дивизиты номыртæ.
— Æртыккаг гвардион фистæг корпус бахæццæ, амынд ыя
кæдæм у, уыцы бынатмæ Мышковайы цæугæдоны былгæроныл
аемæ хъахъхъæнынад фидар кæны. Æвдæм корпус ис
фæндагыл, мæ зæрдæ дарын, куы ’рталынг уа, уæд
æнæкъуылымпытæй йæ бынатыл кæй сæмбæлдзæн, ууыл. Тынг уæззау уавæр
•сæвзæрдис мехаиизацигонд корпусы, æмбал къамандыгæнæг.—
Æмæ Яценкойы цæсгом сындæггай сырххъулон фæлдæхын
байдыдта, раст цыма бардзырдтæ бæлвырд æххæст кæнын кæй
уарзта, уымæ гæсгæ механизацигонд корпусæй цы бæллæхы
хабар æрбайхъуыст, уый та йæ ногæй масты бафтыдта, уыйау.—
Фæндагыл сæ артаг фæцис, сыфцæйласæнтæ æмæ хæцæн
æрмæджы машинæтæ дыууиссæдзæм километры ныффæстиат сты...
Дыууæ телеграммæйы радтон фронты къамандыгæнæгмæ...
Яценко æнæкъуыхцыйæ, чи йæм хъусы, уыдонмæ тынгдæр
куыд бахъарой, афтæ радзырдта, дыууæ телеграммæйы, цы
загъд уыдис, уый, стæй уæд æрфгуыты бынæй Бессоновмæ
95

æнхъæлмæгæсæгау ныккаст, къамандыгæнæгæн уыцы
цæстæнгас зындгонд уыдис. Фæлæ йæ Бессонов ницæмæйуал
бафарста, йæ къæсхуыр цæсгомыл раздæрау иунæг нуар дæр нæ
базмæлыд, нæ бадис кодта, телеграммæты ныхæстæ фæдисы æмæ
домыны уагыл кæй уыдысты, ууыл. Æрмæст стъолыл картæмæ
ныджджих. Веснинæн йæ кæсæицæстыты æвгтæ ферттывтой
æвиппайды, æмæ сдзырдта:
— Хойраджы кой дæр скæн æххæст, Семен Иваны фырт.
Ацы зындойнаг уазалы салдатæн тæвд хæринаг æмæ йын, цы
арахъхъ æмбæлы, уыдон куы нæ уой, уæд ихы къæртт
фестдзæн, йе ’нгуылдз дæр нæ базмæлдзæн.
— Уый тыххæй дзургæ дæр нал кæиын,— мæстджынæй
дзуапп радта Яценко.—Дивизиты, чи басыд, ахæмтæ ис...
— Æмбæрстгонд у,— загъта Бессонов.
Штабы хицау ын цыдæриддæр хъусын кодта, уыдæттæ
йæхæдæг райсомæй æмæ бонæй федта, æфсад цы фæндæгтыл
цыдис, уым. Фæлæ уыцы къуылымпытыл нæ уыд ныртæккæ
Бессоновы сагъæс. Йæ фæлтæрддзинадмæ гæсгæ йæ зæрдæ дардта,
дæрддзæф рæттæм æфсæдтæ фæдисы уагыл æппаргæйæ сæм„
æнхъæл дæр куы нал вæййынц, уæд цы тыхтæ разыны,
уыдоныл. Йæ сагъæс тынгдæр уыдис сыхаг æфсады дивизитæй иуы
вазыгджын уавæрыл, уый цалдæр боны дæргъы разæй хæцыд
немыцы ныхмæ, æмæ йæ уд æрдуйæ нарæгдæр ссис немыцаг
танкæты æнæрæнцой ныббырстытæй. Уавæр куыд карз уыдис^
уый йын, миййаг, йæ ныхас йæ дзыхы кæмæн нал бадт
фыртæссæй, уыцы танкисты æнæджелбетт дзуаппытæй нæ уыд
зындгонд. Немыцы æнæхатыр хъæддаг ныббырстытæ фæстаг
хъарутæй чи урæдта, уыцы дивиз’и фаг хъæддых разындзæн æви
цагъды фæуыдзæн, æрмæстдæр уымæй аразгæ уыди, æппæт æфсал
дæр цæмæй æрбахæццæ уа æмæ Мышковайы цæугæдоны
былгæрæттыл — Сталинграды районы кæуыл æртыхстыстæм, уыцьг
æрдонгмæ немыцы фæндагыл фæстаг цæлхдурыл æрфидар
уæвынæн Бессоновы афтæ æхсызгон чи хъуыд, уыцы рæстæг.
Яценкойы докладæн цыбыр «æмбæрстгонд»-æй кæрон
сæвæргæйæ Бессонов скаст сгарæн хайады хицау булкъон
Дергачевмæ, уый уыд æрыгон лæппулæг, йæ лыстæг æрфгуытæ фындзы
рагъыл баиу сты, æмæ уымæ гæсгæ зындис хистæрхуыз,
хæдбарарæзт. Бессоновы хъæлæсыуагæй бæрæг уыд, хорзæй кæй
ницæмæ ’нхъæлмæ кæсы, уый:
— Сгарджытæ та ногæй цы зæгъдзысты?
— Изæрæй уавæр уыд ахæм, æмбал къамандыгæнæг,—
дзурын райдыдта булкъон Дергачев, æмæ йæ ныхасæй бæрæг уыдг
æцæгæй дæр зæрдæ хорзæй кæй ницæуыл дарæн ис, уый.—
Сыхаг æфсады рахиз къабазыл немыц хæстмæ баппæрстой ног
танкæджын дивизи, ис дзы иу батальоны бæрц ног уæззау
танкæтæ «тигр». Знон кæй райстам, уыцы уацайраг афицер куыд
радзырдта, афтæмæй, стæй æндæр бæрæггæнæнтæм гæсгæ,
Паулюсы фервæзын кæныныл ныббырсты архайынц дæс дивизийæ^
96

фылдæр, уыдоыимæ дыууæ танкæджын дивизийы. Сыхаг
æфсады бон уыдоны бауромын нæу...
— Æмбæрстгонд у,— ногæй та загъта Бессонов.
— Иæ рахиз сыхагæн йæ уавæр хуыздæр нæу, фыддæр ма
уæд, уыййедтæмæ, Петр Александры фырт,— иууылдæр куы
ныхъхъус сты, уæд йæ сым-сым ссыд, афтæмæй булкъоны
ныхасмæ бафтыдта Яценко.— Бæхджын корпусыл стыр зиантæ
æрцыд æмæ йæ фæстæмæ ацæуын бахъуыд. Афтæ кæсын мæм
байдыдта, æмбал къамандыгæнæг, цыма немыц сæйраг цæф
мах æфсады рахиз къабазæн ныккæндзысты. Ауылты тæккæ
хæстæгдæр у Сталинградмæ.
Бессонов цымыдисхуызæй бакаст Яценкомæ, йæ бындзарæй
даст сæрмæ йын ныккомкоммæ (хæсты размæ къамандиртæй
бирæтæ афтæ дастой). Ацы сæвджын, йæхимæ зилаг инæлар
фыццаг бакастæн адæймагмæ дæсиы æмæ ахуыргонд штабы
хицау нæ фæкастаид, æвæццæгæн, йе ’ддаг бакаст фæрæтæй
амадау, йæ хъæлæс та старшинайы хъæлæсы хуызæн бæзджын
кæй уыдис, уый тыххæй. Уымæй уæлдай Бессоновы зæрдæмæ
нæ цыди, Яценкойæ цы аслам одеколоны карз тæф калди, уый.
«Раст у,— штабы хицаумæ знæт цæмæй ма хæсса, ууыл
архайгæйæ ахъуыды кодта Бессонов.— Ныццæвынæй тæккæ
тæссагдæр у рахиз къабазæн».
— 0, цæджы чи бахауд, уыцы æрдонгæй Маиштейны ’хсæн
дыууиссæдз километры дæр нæ уыдзæн æххæстæй,— йæ хъуыды
хъæрæй загъта Бессонов æмæ ноджыдæр ахъуыды кодта:
«Ауылты куы арæмудзой, цæджы чи бахауд, уыцы æрдонгмæ
сын фæндаг куы фегом уа, уæд дыууæ-æртæ боны фæхæцыны
фæстæ Сталйнграды районы уавæр немыцы пайдайæн
разындзæн. Æмæ уæд куыд уыдзæн?»
Фæлæ уыцы хъуыды иннæтæн нал загъта. Фæстаг фарст
йæхимæ дæр чи зоны æмæ фыццаг хатт радта.
Егъау штабы ног, æххæст бартæ лæвæрд кæмæ ис, йæ
уынаффæтæ айдагъ йæхæдæг чи хæссы, нырма искæй хъуыдыимæ
баст чи нæма у, ахæм адæймаг куы фæзыны, уæд куыд вæййы
æдзухдæр, афтæ стъолы уæлхъус Бессоновмæ дæр цыдæр
архайдмæ цымыдисæй æихъæлмæ кастысты. Бессонов та уыцы
фæлладхуызæй картæмæ ныккомкоммæ, картæйыл нысæнттæй
амынд уыдис уавæр, ирд рухс æй ныккодтой аккумуляторы
цырæгътæ. Бессонов штабы хицауы докладмæ байхъусыны
фæстæ ницы дзырдта, дарддæр хъуыды кодта, тыхты
æмахастдзинадæн цавæр уæвæн ис ныццæвыпæй тæссаг ран, ууыл:
«Цалынмæ æфсад нысангонд ранмæ æрбахæццæ уа æмæ рахиз
былгæроныл æрфидар уа, уымæй раздæр æртæ-цыппар
немыцаг танкæджын дивизийы Мышковайыл нæ хъахъхъæнæнтæ
куы æрбарæмудзой, уæд мах дæр бассæнддзысты. Ууыл ныхас
дæр нæй».
Æмæ уыцы хъуыды дæр та иннæтæн нæ загъта, уымæн æмæ
уыцы минут стъолы уæлхъус чи бадт, уыдонæн се ’ппæтæн дæр,
7 Судзгæ мит
97

æвæццæгæн, æмбæрстгонд цы уыдис, уый тыххæй дзурын уыд
æнæпайда.
Бессонов йæ сæр картæйæ систа.
Райдзаст уаты раздæрау уыд сабыр. Æмбæрзт рудзгуыты
æдде-иу штабы машинæтæ куы ’рбацæйцыдысты, уæд-иу
райхъуыст æвгты зына-нæзына дыз-дыз. Быдираг дымгæ
къуыззитгæнгæ зылд уæлхæдзары сæрты, рудзгуыты ’мбæрзæнтæ
цанæбæрæг змæлдысты йæ футтытæм.
Бандæтты сæрмæ мынæг æрттывд кодта аладзæф æмæ
незамантаг дзуары ныв, адæймаджы рæдыдтыты, хæстыты,
рæстдзинад агурыны æмæ хъизæмæртты æрхæндæг æвдисæнау. Иæ
бынмæ кæйдæр къухтæй буцдæрæн нывæфтыдтæй аивгонд урс
хисæрфæнтæ дзуарæвæрд, афтæмæй цавæрдæр зæд цæсты
зулæй æнкъардæй каст аккумуляторты цырæгъты рухсмæ.
Бессоков зына-нæзына бахудт, æиæнхъæлæджы ахъуыды кодта:
«Ды та цы зоныс, ды, уæлæ зæд? Кæм ис рæстдзинад? Фæлмæн
зæрдæйы мидæг? Уæдæ, уæдæ, фæлмæн зæрдæйы мидæг...
Хатыр кæныны æмæ уарзыны мидæг? Кæмæн хатыр кæныны æмæ
кæй уарзыны мидæг? Мæн тыххæй, мæ фырты тыххæй цы
зоныс? Манштейны тыххæй цы зоныс? Йæ танкæджын дивизиты
тыххæй? Хуыцауыл куы 'уУæнДин> уæд дын, кæй зæгъын æй
хъæуы, скувин. Мæ зонгуытыл дæ ракурин æххуыс дæр æмæ
уынаффæ дæр. Фæлæ æз хуыцауыл дæр не 'уУæнДын æмæ
алæмæттаг диссæгтыл дæр. Цыппарсæдæ немыцаг танкæйы — уый
дын ’рæстдзинад, æцæгдзинад! Æмæ уыцы æцæгдзинад æвæрд
у барæны кæхцытыл — фыдæхы æмæ хорзæхы барæныл тæссаг
уæз кæны. Ныртæккæ уымæй бирæ цыдæртæ аразгæ у:< цыппар
мæйы дæргъы Сталинград хъахъхъæны хæстытæ, нæ
размæбырст, ам немыцаг æфсæдтыл кæй æртыхстыстæм, уый. Уый
дын æцæгдзинад, стæй ма æцæгдзинад у, цæджы чи бахауд,
уыдоны фервæзын кæнынмæ немыц æддæрдыгæй кæй, бырсынц,
уый. Фæлæ барæны кæхцæн æнæ фенкъуысынгæнгæ нæй. Мæ
хъарутæ уый фаг суыдзысты?..»
Стъолы уæлхъус æдзæмæй æгæр бирæ кæй бадтысты, уымæ
гæсгæ хинымæр тыхсын байдыдтой. Фыццагдæр сдзурыны ныфс
никæмæ уыд. Штабы хицау инæлар Яценко дуарырдæм
акæс кодта иннæ уатмæ, уым рæстæггай хъуысыд тилифонты
дзæнгæрæг, дзуапп ын лæвæрдтой адъютанттæ. Инæлар Яценко
сæм нæ сыстад, уыцы уæззауæй бадт æмраст; стæй уæд, йæ
одеколоны тæф кæмæн калд, ахæм урс-урсид къухмæрзæнæй йæ
бындзарæй даст сæр асæрфта æмæ та ногæй сагъæсхуызæй
иымдзаст дуармæ. Веснин йæ хъуыдыты аныгъуылд, ^афтæмæй
стъолыл бапъирозты къопп рассоы-бассон кодта, стæй уæд йæ
цæст æрцахста, Бессонов зæдмæ æнахуыр джих куыд ныццис,
йæ цæстæнгас æнæхатырхуыз, фыдæхарæзт тынгæй-тынгдæр
куыд кодта, уый, æмæ йыл цымыдис стыхджын, йæ сæры
фегуырд: мæ царды ’мбис раттин ныртæккæ, Бессонов цæуыл
хъуыды кæны, уый базоныны тыххæй. Бессонов дæр
бафип38

пайдта, Веснин æм æдзынæг куыд кæсы, уый æмæ ахъуыды
кодта, ацы æрыгонхуыз, йæ бакастмæ гæсгæ зæрдæмæдзæугæ
Хæстон советы уæнг мæм æгæр æргомæй цымыдис каст кæны,
зæгъгæ. Æмæ йæ æппæты разæй цы бафæрсын фæндыд, уый
нæ, фæлæ æндæр цæйдæр тыххæй бафарста:
— Фронты штабимæ бастдзинад цæттæ у?
— Сахат æмæ ’рдæджы фæстæ цæттæ уыдзæн. Тилпфопæй
бастдзинады тыххæй зæгъын,—зæрдæ бавæрдта Яценко æмæ
йæ къухылдаргæ сахатмæ февнæлдта.— Æнæмæнг уыдзæн,
æмбал къамандыгæнæг. Нæ бастдзинады хицау йæ дзырд. никуы
сайы.
— Мæн æрмæст ахæм бæлвырддзинад хъæуы, штабы
хицау,— сыстад Бессонов.— Æрмæстдæр бæлвырддзинад.
Æрмæстдæр...
Лæдзæгæнцæйтты уаты мидæг цалдæр къахдзæфы акодта
æмæ уыцы уысмæн йæ зæрдыл æрба.лæууыдысты Сталины
сындæг æмæ уæзбын санчъехтæ егъау уаты мидæг егъау стъолы
цур сырх гауызы уадздзагыл, йæ хус схуыф-схуыф, йæ хъуыр
куыд сыгъдæг кодта, уый, стæй дыууиссæдз минуты дæргъы
Ставкæйы сæ ныхас æнæхъæнæй дæр. Иæ къæмисæнтæй хиды
’ртæхтæ рахъардта, афтæмæй Бессонов æрлæууыд уаты къуымы.
«Цы у уый? Пъæззы мыл цыма ныббадт, уыйау æй ферох
кæнын цæуылнæ фæразын?» — йæхимæ мæстыгæнгæйæ ахъуыды
кодта Бессонов æмæ иуцасдæр рæстæг лæууыд адæммæ
чъылдымвæлдæхтæй, æдзынæг каст дзуары нывы бынмæ аивгонд
кæттагæй хисæрфæнтæм.
— Уæдæ афтæ,— йе ’ргом раздæхта æмæ, кæм лæууыд,
уырдыгæй Яценкойы цæстытæм комкоммæ ныккаст, йæ ныхас
сабыр цæмæй уа, ууыл архайгæйæ дзурын райдыдта Бессонов: —
Æвæстиатæй бардзырд ратт механизацигонд корпусы
къамандирæн: иунæг минут дæр артагмæ æнхъæлмæ ма кæсæд,
цæуынхъом чи у, уыцы машинæтæ æмæ танкæтæ хæцæн æрмæгæй
байдзаг кæнæд. Уæгъд машинæйæ нæм цыдæриддæр ис, уыдон
иууылдæр — штабæй, фæсчъылдымæй,— иууылдæр корпусмæ
арвит. Артиллерион æфсисады хицауæн æмæ корпусы
къамандирæн фехъусын кæн: бригадæты хæцынæн цыдæриддæр хъæуы,
уыдæттæй ифтонгæй дыууæ сахаты фæстæ нысангонд бынæттыл
куы нæ сæмбæлой, уæд æй банымайдзынæн, сæ хæстæ æххæст
кæнынмæ нæ арæхсынц, зæгъгæ!
«Уайтагъддæр æй зыдтон, афтæ кæй уыдзæн, уый.
Æфсадыл йæ арм æвæрын байдыдта,—Бессоновы дæрзæг,
хъиицгæнаг хъæлæсмæ хъусгæйæ ахъуыды кодта Веснин.— Мæлæты
карзæй йæ райдыдта...»
— Дыккагæй...— дзырдта дарддæр Бессонов æмæ стъолы
цурмæ бацыд, артиллерийы къамандыгæнæг инæлар
Ломидземæ ныккаст, зæгъынмæ хъавыд, йæ сæрæй æппындæр цух чи
нæ кодта, уыцы дзырдтæ: «Хъыгап у, фæлæ мах кæцы ран
хæцæм, уым нæм немыцæй фылдæр нæдæр хæдтæхджытæ ис,
нæ99

дæр танкæтæ, фæлæ нæм уыйхыгъд, табу хуыцауæн, артиллери
фаг ис»,— зæгъгæ та кодта бынтон æндæр ныхæстæ: — Мæнмæ
гæсгæ, фендæрхуызонгæнинаг у артиллерион хъахъхъæнынады
рагагъоммæйы пълан. Корпусы артиллерийæ фæстæмæ иннæ
сармадзантæ иууылдæр сæвæринаг сты, комкоммæ куыд æхсой,
афтæ. Фистæг æфсæдты рæихъыты. Æмæ сын сæ танкæтæ пырх
кæнæд. Æппæтæй сæйрагдæр у сæ танкæтæ сын пырх кæнын.
Нæхи танкæтæ хæсты быдырмæ баппардзыстæм, тæккæ
тæссагдæр уавæр куы сæвзæра, æндæр гæнæн куы нал уа, æрмæст
уæд. Уымæйразмæ та сæ цæсты гагуыйау хъахъхъæндзыстæм.
— Бамбæрстон дæ, æмбал къамандыгæнæг,— загъта
Яценко.
— Дæумæ та куыд кæсы... инæлар?
Артиллерийы къамандыгæнæг, дыууиссæдзаздзыд саухил
рæсугъд инæлар-майор Ломидзе блокноты сусæгæй кодта
гомбыл, схъæлфындз сылгоймаджы нывтæ, блокнот æрæхгæдта,
Бессоновмæ йæ сатæгсау цæстытæй æхсгæ каст скодта æмæ
загъта:
— Æмбал къамандыгæнæг... афтæмæй æнæ артиллерийæ нæ
баззайдзыстæм? Фыццагдæр хæсты фæстæ? Дæ зæрдыл
æрлæууæд: гаубецтæ танкæты ныхмæ фаг ахадгæ не сты. Танкæты
ныхмæ хæцæн сармадзанты хуызæн тагъд, кæй зæгъын æй
хъæуы, не ’хсынц. Комкоммæ ’хсыны тыххæй бардзырд лæвæрд
уыди æвдай æхсæз миллиметры хæтæлджын батарейтæн.
Бессонов æдзынæг бакаст Ломидземæ, иуцасдæр æм диссаг
фæкаст, йемæ кæй не сразы, уый.
— Зонын æй, цас тæссаг у, уый. Фæлæ не счъилтæ нæ
къæбутыл хойгæ лидзыны бæсты бынтон æнæ сармадзанæй куы
баззайæм, инæлар Ломидзе, уæд хуыздæр уыдзæн! — Бессонов
барæй загъта салдæтты\ уыцы гуымиры ныхæстæ счъилтæ
къæбутыл хойыны тыххæй,— Æд артиллери Сталинграды онг
лидзыны бæсты. Уымæ гæсгæ ма йæ ноджыдæр иу хатт зæгъын:
æппæт фæрæзтæй пырх кæнын, дæрæн кæнын хъæуы танкæтæ —
немыцы сæйрагдæр размæбырсæн тых! Иунæг дæр
Сталинградмæ куыд нæ бахæццæ уа, афтæ. Сæ сæр сдарыны бон сæ куыд
нæ уа, афтæ! Аджы чи бахауд, уыцы немыц Манштейны
размæбырсты тыххæй куы фехъуыстой, уæд куыд сцин кодтой, уый
37ын зындгонд у? Æнхъæлмæ кæсынц... æнхъæлмæ кæсынц,
нæ-мæнæ цæг арæдувдзæн, зæгъгæ. Махæн та æдзухдæр нæ
зæрдыл дарын æмбæлы, хъуымызбыл нæ, фæлæ тынг
фæлтæрдджын инæлар кæй у, уый. Рох æппындæр макæмæй уæд... хæсты
фыццаг къæпхæны ’фсады тæккæ сæйрагдæр хæсыл нымайын
танкæтæ дæрæн кæнын. Бафæрсинаг исчи у?
Фæрсинаг никæмæ разынд.
— Æппæтдæр æмбæрстгонд у, Петр Александры фырт,—
загъта Веснин Бессоновы æгæр карз ныхæстæ фæфæлмæндæр
кæныны охыл.
— Немыц раздæры немыц нал сты,— сдзырдта Ломидзе
100

дæр.— Нæ сæ æрбауадздзыстæм, æмбал къамаидыгæнæг.
— Немыц нырма немыц сты,— фæцырд æм Бессонов æмæ
йæ цæсгом банхъырдтæ.— Курын дæ, инæлар, æмæ байрох
кæн, хъæдын уидгуытæй сæ æрхойдзыстæм, зæгъгæ, уыцы
хъуыдытæ. Бахатыр кæнут, фæлæ уыцы теори раджы
базæронд.
Ломидзе ногæй йæ блокнот байгом кодта, цыргъ
кърандасæй дзы тарæрфыгæй цыдæртæ хæххытæ кæнын байдыдта. Иæ
«фарсмæ бадæг Веснин бахъæлдзæг, федта: сылгоймаджы
цæсгомыл артиллерийы къамандыгæнæг сныв кодта сæвджын
ри^ситæ, стæй та боцъо, разынд дзы дæргъæй-дæргъмæ бапъироз
къæбæлдзыг фæздæгимæ, уыйфæстæ нывы бын ставд
дамгъæт’æй ныффыста: «Рæстытæ кæй дзуры, уый æмбарын, фæлæ
.æгæр... Зæгъ-ма, æмбал Хæстон советы уæнг, цæуыл нæ
хурхæй мары? Йæхæдæг нæ дымы æмæ иннæты дæр нæ уадзы.
Сылгоймæгты моладзандоиы стæм æви цы?»
Веснин мидбылты бахудт, Ломидзейы блокнот йæхимæ
æрбайста, сыфы кæрон лыстæг æмраст дамгъæтæй ныффыста:
«Сахуыр уæвын бахъæудзæн. Мæхицæн дæр мæ хъустæ
ныррæсыдысты, афтæ тынг мæм цæуы дымын». Æмæ уайтагъд
Лоъшдзейы цыргъ кърандасы бынæй рахылдысты тæссар
дамтъæтæ, æмæ сыфыл фæзыид цыбыр ныхæстæ: «Разы нæ дæн!
Хæйрæджы хай фæуæд!»
Бессонов къуылых-къуылых цæуын байдыдта уаты иу
къуымæй иннæмæ, Хæстон советы уæнг æмæ артиллерийы
къамандыгæнæг цыдæртæ кæй фыстой, уый нæуынæг скодта йæхи.
«Цымæ кæрæдзийы бамбардзыстæм кæронмæ æви нæ, цыхуызы йæ
’базындæуа?» — бафарста йæхи æмæ лæдзæджы кæрон пъолмæ
ныббыцæугæнгæйæ æрлæууыд, стъолы уæлхъус нæ, фæлæ уаты
къуымы хиуылхæцгæхуызæй чи бадтис, æфсады
контрразведкæйы уыцы хицау булкъон Осины цур; уый уыд сæвджынтæ,
бурхил, къæбæлдзыгсæр, тымбылдзæсгом, хъуыддагхуыз. . Иу
къах иннæуыл баппаргæйæ Осин дæр цыдæртæ фыста йæ
уæрагыл æвæрд блокноты. Блокнотæй иунæг хатт дæр йæ сæр
хæрдмæ нæ систа, иунæг дзырд дæр йæ дзыхæй не схауд, йæ
’быиатæй æппындæр нæ базмæлыд, æмæ Бессонов ахъуыды
кодта: «Ацы булкъон та, цымæ, цавæр разындзæн?».
— Майор Божичко! — фæсидт къамандыгæнæг.
Тилифонты зыланг кæцæй хъуысыд, хæдзары уыцы ’мбисмæ
дуар байгом æмæ Божичко рæвдзгомау бахызт: фаллаг уаты
нырма ныртæккæ радзырдта анекдот æмæ уыд худæндзаст.
Уаты къæсæрыл майор иу нымæт цырыхъхъ иннæуыл
бакъуырдта.
— Хъусын дæм, æмбал къамандыгæнæг!
— Машинæмæ фæсид.
— Æмбал инæлар,— адъютантмæ къамандыгæнæгыл
аудыны бар æнæмæнг кæй ис, уымæ гæсгæ Божичко дзурын
райдыдта, цыма йæ фæнд атæрынмæ хъавы, ахæм уагыл. — Сихор
101

цæттæ у! Пельментæ дæ зæрдæ куы агуырдта. Дæс минуты дæр
нæ бафæстиат уыдзынæ.
— Раст æрхъуыды кодта майор,— загъта Веснин æмæ
рæвдзгомау фестад, йæ зæрдæмæдзæугæ сырхуадул цæсгом
Божичкомæ разылдта.— Мæнæн дæр фæндон у. Ацы уазалы иу
иуазæныл дæр сразы уаин. Ахъаззаджы æрхъуыды у, Петр
Александры фырт!
Цæмæй йæм ма фæхæрам уой, уый тыххæй Бессонов
хусгомау арфæ ракодта:
— Бузныг, Виталий Исайы фырт. Куы сыстонг уон, уæд
Деевы дивизийы дæр сихор бахæрын нæ фефсæрмы уыдзынæн.
Лæдзæг иу къухæй иннæмæ исгæйæ йæ уæлæ скодта,
адъютант æм кæй æрбалæвæрдта, уыцы цыбырдым кæрц æмæ
къæпсыртæ æвæргæ Яценкомæ сдзырдта:
— Демæ разы дæн, сæйраг цæф рахиз къабазыл кæй
кæндзысты, уый тыххæй. Æппындæр гуырысхойаг нæу. Деевы фæл~
гæсæн бынаты уыдзынæн. Исты ахсджиаг хъуыддаг куы уа,
уæд мын уырдæм хъусын кæндзыстут.
Къамандыгæнæгæн иууылдæр дуары онг фæндараст
загътой, æрмæст инæлар Яценко рахызт уазал æмæ талынг
къæсæры онг. Иæ цæсгом нæ зындис, фæлæ уазалы тынгдæр ракалд,
одеколоны тæф, æмæ Бессоновмæ афтæ фæкаст, цыма хæрзбон
зæгъгæиæ æмзæрдæ кæй.сты, уый охыл штабы хицауы фæнды
йæ къух райсын æмæ йæ ныфс нæ хæссы.
— Нæ зæрдæ дардзыстæм,— загъта Бессонов, Яценкойы
къух æрæлхъывта æмæ уынгмæ рацыд.
Декабры дымгæджын сау æхсæв йæхи æруагъта станицæйыл
дæр æмæ быдырыл дæр, арвы иу кæронæй иннæмæ ныппырх
стъалыты хуртуан. Фæндагыл тар цы машинæ дардта, уымæ
куы фæцæйхæццæ Бессонов, уæд йæ чъылдыммæ айхъуыста
дуары къупп, стæй та къæсæры цур миты хъыррыст æмæ
фæстæмæ разылд, æнхъæл уыди, æмæ штабы хицауæй цыдæр
зæгъын байрох æмæ йæ фæдыл рауад. Фæлæ разынд Веснин.
Иæ дæргъæй-дæргъмæ къæхтæй фæтæнгомау саичъехтæгæнпе
Бессоновмæ бахæццæ, иучысыл къæмдзæстыгхуызæй сдзырдта:
— Хæйрæг сæ бахæрæд уыцы пельментæ, Петр Александры
фырт! Уадзыс мæ демæ? Фæлгæсæн бынатмæ куы ацæуон
демæ, уæд ныхмæ нæ уыдзынæ?
— Нæ дæ ’мбарын. Куыд зонын, афтæмæй Хæстон советы
уæнгæн йæ хæс нæу, кæцы ран хъуамæ уа, уый тыххæй
къамандыгæнæджы фæрсын. Уыцы бар дæхимæ лæвæрд у.
Веснин ныххудт.
— Бахатыр кæн, Петр Александры фырт, фæлæ дæ
комкоммæ æргомдзырдæн цы дзуапп раттон, уымæ арæхсгæ дæр яал
фæкæнын. Цы дын хъуамæ зæгъон?..
— Цы куы зæгъай, уæд...— Бессонов Веснины машинæйæ*
æддæдæр акодта.— Иу хъуыддагæй дæ комкоммæ бафарсынмæ*
хъавын. Куыд коммунист коммунисты... Кæд дын, Виталий
102

Исайы фырт, ног къамандыгæнæгмæ, уæлдайдæр та фыццаг
<5онты, чысыл сывæллонмæ дарæгау исчи дæ цæст фæдарын
’бафæдзæхста, уæд нæ ахастдзинæдтæ бæллиццаг нæ
разындзысты. Кæрæдзийæн цæстысындз фестдзыстæм.—Исдуг фæхъус.
Веснин дæр ницы дзырдта.— Кæд афтæ нæу, уæд цæттæ дæн
•æвæстиатæй мæ ныхæсты тыххæй хатыр ракурынмæ.
— Петр Александры фырт.— Веснин йæ кæсæнцæстытæ дæр
ма райста æмæ йæм æдзынæг ныккаст йæ цыбырдзаст
цæстытæй.— Бузныг де ’ргом ныхасы тыххæй. Æз дæр дын бынтон
.зæрдиагæц зæгъын: исчи мын дæумæ хъус фæдарыны кой куы
<жодтаид, уæд уыцы æдылыйæн мад-фыд нал ныууагътаин,
фыддæртæ йын куы нæ ракодтаин, уæд дæр! Æндæр мæм зæгъинаг
ницуал ис.
— Бузныг,— бахудт Бессонов.— Бахатыр мын кæн ацы
нылас.
— Цæмæн зæгъыс,— сдзырдта Веснин,— биноныгдæр
аны:хас кæныны фадат нын куы фæуид, уый мæ тынг фæнды.
Æрмæст, кæй зæгъын æй хъæуы, машинæйы мидæг нæ.
— Дивизийы аныхас кæндзыстæм,— зæрдæ йын бавæрдта
.Бессонов. Æмæ йæ ныхасыл бафтыдта: — Кæд нæ немыц
бауадзой, уæд...
Майор Божичко сын машинæйы дуар байгом кодта.
ÆСТÆМ СÆР
Дыууæсæдæ километры фæцæуыны фæстæ булкъон Деевы
дивизи æхсæвы æртыккаг сахатыл æрбахæццæ нысангонд
ранмæ — Мышковайы цæугæдоны цæгатаг былгæронмæ —
яемæ йæ фæллад æппындæр не суагъта, афтæмæй
хъахъхъæнынад аразынмæ бавнæлдта; æфсæйнагау дæвдæг салд зæхх
къахын райдыдта. Ныр иууылдæр зыдтой, ацы ран цæмæн
æрбынатон сты, уый, нымадтой йæ Сталинградмæ бацæуæны фæстаг
цæлхдурыл.
Дæрддзæф хæсты уæззау гуыр-гуыр æнæрæнцойæ хъуысыд
разæй, æхсæвы цыппæрæм сахаты бынтондæр стынг.
Хуссарырдыгæй арв зына-нæзына фæрухсдæр. Уынгæ дæр кæй нæ
уыдтой, зонгæ дæр кæй нæ зыдтой, уыцы гуыр-гуыр-иу хатгай
чысыл куы фæсабырдæр, уæд æгас былгæроныл дæр хъуысыд
белты хъыррыст зыланггæнаг къæйзæххыл, киркæты æмыр
цæфтæ, къамандытæ, бæхты хуыррытт. Дыууæ фистæг батальоны,
артиллерион полчъы æртæ батарейы æмæ танкæты ныхмæ
хæцæг хицæн дивизион доиы сæрты аппæрстой станицæйы иунæг
хидыл æмæ фидæрттæ арæзтой, акъоппытæ къахтой ам,
дивизийы фæстæ; рæстæггай хъуысыд æлгъыстытæ, кастысты
хус«арырдыгæй дæрддзæф мынæг арты аууæттæм, стæй та
цæгатаг былгæрæттæм, обауыл тар чи дардта, уыцы хæдзæрттæм,
103

хъæдын хидмæ; хидыл цыдысты, артиллерион полкъæй фæсте
чи аззад, уыцы сармадзантæ.
Мышковайы цæугæдон дыууæ дихы кодта станицæ; бынæй
цъæх дардта стъалыты рухсмæ. Р1æ бæрзонд былгæрæттæй йын
дымгæ бæзджын фæздæгау хаста мит, миты фæлдзæгъдæнтæ
ставд быд бæндæнау хылдысты цъенгæ ихыл, сæ хъæбысы
норстой, ихæй чи ныддæвдæг, уыцы хиды ’нцæйттæ.
Лейтенант Дроздовскийы батарей æвæрд æрцыд раззаг
хъахъхъæнджыты хæд фæстæ, комкоммæ ’хсынмæ, зæхх къахта
тæккæ былгæрон; æртæ сахаты удхайраг куыст фæкодтой,
афтæмæй сармадзантæ аныгъуылдысты æрмæстдæр белгом æмæ*
æрдæг.
Лейтенант Кузнецов стæвд, йæ хид акалд, райдианты
иннæты хуызæн уый дæр архайдта хæлофæй, тагъд-тагъд кодта.
Æрвгæрæттæ ирддæр кæм уыдысты, уыцырдыгæй мынæг
гуыр хъусгæйæ иууылдæр æмбæрстой, хæст кæй æрбацæуы,
бауромæн ын нæй, афтæмæй кæй æрбахæстæг кæны, уый, æмæ
дын скъахын куы нæ бантыса, уæд зæххы нæ аныгъуылдзынæ,
митæмбæрзт былгæроныл мадард бæгънæгауæй баззайдзынæ.
Фæлæ бел нæ ныхстис дæвдæг салд мæры, æрмæст киркæты
тыхджын цæфтæ зæххы сындæггай ныхстысты, фæйнæрдæм
тахтысты æхсонау хъæбæр къæрттытæ.
Былгæроны къуыззитт кодта дойнаг дымгæ, фæлурс тары
змæлыдысты салдæтты-артиллеристты æмæ сæ сыхæгты —
фистæг æфсæддонты æндæргтæ; се ’хсæн бæрæг дардтой
сармадзанты къæйтæ.
Æхсæвы ноджы фæуазалдæр, улæфæнтæ æхгæдтой, дзурыны
амал нæ уыди; улæфыдысты хыр-хыргæнгæ; халас-иу уайтагъд,
цъар авæрдта хидæйдзаг цæсгæмттыл, цæсты уæлтъыфæлттæ
иххæрв æвæрдтой, куыддæр-иу исчи йæ кусынæй æрлæууыд,
афтæ. Дойныйæн басæттыны амал нал æмæ нал уыд —
акъоппыты былтæй армыдзаггай истой хъæбæр, чъизи мит æлыджы
къуыбæрттимæ æмхæццæйæ, æууылдтой йæ; æдзæхх миты
донæй улæфæнтæ æхгæдтой фыруазалæй, æлыджы хъыррыст
цыдис дæндæгтыл. Йæ хид йæ къæхты бынæй акалд, афтæмæй
Кузнецов киркæйæ хоста æмæ хоста зæхх, æрлæууын, сулæфын
йæ хъуыдыйы кæрон дæр нæ уыд. Буар схуылыдз, хæдон йæ
фæсонтыл баныхæсыд, ихæнриз ыл стыхджын; Кузнецов дæр*
иннæты хуызæн ныхъуырдта æмæ ныхъуырдта мит, фæлæ
уæддæр йæ ком ныххус, æмæ йæ хъуыдытæ уыцы иугæндзонæй’
баст уыдысты сыгъдæг, хæрзад цъайы донимæ: дæ роцъо дæр
дзы куыд аныгъуыла, афтæмæй йæ нуаз æмæ нуаз æфсæн
бедрайæ, цалынмæ дæ улæфт уа, уæдмæ.
— Æгæр бирæ мит ныхъуырыс, æмбал лейтенант,—
нæуæндонхуызæй йæм сдзырдта Чибисов къæдзбелæй Кузнецовы
киркæйы фæстæ уыцы æнарæхстæй архайгæйæ.—Дæ риу суазал
уыдзæн афтæмæй. Мит циу — хи сайæн æрмæстдæр. Ахъаз та
ницы у!..
104

— Мур дæр мын ницы уыдзæн! — сулæфыд Кузнецов æмæ
фæсидт: — Уханов!
Хистæр сержант Уханов æнæ цинелæй, айдагъ
бæмбæджджыны, алы цæфæн дæр йæ уынæргъын хъуысыд, афтæмæй
хьавæг Нечаевимæ иумæ къахтой дзыхъхъытæ, йæ киркæ
аппæрста æмæ уæлæнгай сармадзаны бынатмæ æргæпп кодта.
— Куыд цæуынц хабæрттæ, æмбал лейтенант? Сындæггай
зæххы хъæбысы ныгъуылæм?
Йæ лæф-лæф цыди, кусгæ-кусын стæвд, йæ хиды карз тæф
калди, йæ уымæл цæсгом æрттывта.
— Донмæ искæй арвитын æвзæр нæ уаид...— сдзырдта
Кузкецов.— Искуы дзыхъхъ æнæ уæвгæ нæ уыдзæни ихы. Æмæ
дзы иу-дыууæ катилокы æрбахæццæ кæнын æмбæлы.
— Тынг раст æрхъуыды кодтай,— сразы Уханов йæ дысæй
.хид йæ цæсгомыл хафгæ.— Науæд хæцæнты алыварс мит
хъæнæй дæр фæдæлæ кæндзысты хæйрæджытæ. Æмбæхсгæ та
ма кæм бакæндзыстæм? Лæппутæ, хъæуккаг уæ кæцы у, ихы
дзыхъхъытæм дæсныдæр чи разындзæн? Ды, зæгъыс, Чибисов?
.Марадз дæлæмæ, мæцъис демæ айс!
— Бæгуыдæр, бæгуыдæр сарæхсдзынæн... Науæд уый куыд
у — доны был æрбынатон у æмæ æнæ донæй цæр? Ныртæккæ,
яембал лейтенант, иууылдæр нæ фаг бануаздзыстæм,— фæрæвдз
Чибисов, æмæ æгæр райгондæй кæй сразы, уый йæ алыварс
иууылдæр бафиппайдтой.
— Уæд, цымæ, Чибисовы цæмæн æрвитут? Иннæрдæм нæ
ядæтдзæн?—гуырысхойаг худт ныккодта чидæр.—Фæстæмæ
фæндаг ссардзæн?
— Цытæ дзæгъæлы лæхурыс? Банцай!
— Æмæ уын æз цы зæгъын — фæсчъылдыммæ къаманды
уайтагъд куыд айхъусынц!
Фæлæ Чибисов мæцъис райста, бруствермæ сгæпп кодта, йæ
дзыхæй ныхас дæр не схауд, афтæмæй сармадзанты цурмæ
катилоктæм бараст.
— Хин æмæ кæлæн у, цы у, уымæй,— чидæр та ногæй
ныххудт.— Кусынмæ йæ къух æппындæр нæ тасы, хæрынмæ та йæ
уæвгæ дæр ничи аййафдзæн!
— Цæй, цы йæм ныккомкоммæ стут? Уæхицæн дойны нæу?
Æви уын уæ устытæм фæныхылдта Чибисов? Цы йын зæгъай,
уый кæны, мæлдзыджы тæригъæды дæр нæ бацæудзæн.
Æнæхъуаджы мыр-мыр кæнынц!
— Банцайут, славяйнæгтæ! — фæхъæр кодта Уханов.—
Чибисовы мын мачи ’фхæрæд! Ды та, Рубин, дæ бæхты кой кæн,
æндæр ницæмæн бæззыс! Куыст ныууадзыны бар уын чи радта?
Къахгæ кæнут, науæд нæ ам æхсæнчъытау ныцъцъæл
кæндзысты! Æви ма уын æй иу хатт зæгъын хъæуы?
Иууылдæр та куыстмæ бавнæлдтой — белты хъыррыст
райхъуыст, дæвдæг салд зæххыл киркæты къупп-къупп ссыд.
Кузнецов йæ киркæ зæххæй систа, фæлæ йæ фæстæмæ æрæвæрдта
105

æмæ бруствермæ рацыд, ныккаст, æхсæвы тары чи нындзыг„
уыцы æдзæрæг станцæйы стæм æмæ талынг хæдзæртты
галиуырдыгæй мынæг сырхбын рухсмæ.
— Рацу-ма ардæм, Уханов,— загъта Кузнецов.— Исты
хъусыс æви нæ?
— Цы у, лейтенант?
— Байхъус...
Æнахуыр, æнæуд сабырад парахат уылæнгай æнхъæвзта,
рухс кæцæй калд, уыцырдыгæй — нæдæр дзы гуыр-гуыр, нæдæр
иунæг сармадзаны нæрын нал хъуысыд. Бæстæ уыцы æнахуыр
æдзæм куы ныццис, уæд хъæрдæрæй æмæ бæлвырддæрæй
хъуысын райдыдтой белты, киркæты зыланг хæстон
хъахъхъæнынады фистæг æфсæддонты дæрддзæф хъæлæсты разæй,
артиллерион машинæты ниуын чъылдымырдыгæй бæрзæндтыл —
фаллаг фарсы, дивизи хъахъхъæнæнтæ кæм арæзта, уым.
— Æнхъæлдæн, басабыр сты,— сдзырдта Кузнецов.— Кæнæ
сæ баурæдтой, кæнæ та немыц æрбалæгæрстой...
— Рахизырдыгæй та?..— бафарста Уханов.— Уым дæр
цыдæр...
Дард кæмдæр, арвгæрæтты, рухс кæцæй калд, уымæй
рахизырдæмдæр, раст станицæйы хуссайраг хайы хæд сæрмæ,
арвы æнхъæвзын байдыдта æндæр рухс, æврæгътæ сæхи дæлиау
æруагътой æмæ дзы æнæуынæрæй цыдæр сырхбын
ферттив кодта. Фæлæ уыцырдыгæй дæр бæстæ уыд уæззау
æгуыппæг.
— Ракетæтæ мæм кæсынц,— загъта Кузнецов.
— Ракетæты хуызæн сты,— сразы Уханов.— Цыма
æрбарæмыгътой. Рахизырдæмдæр. Раст нæ тæккæ комкоммæ. Сæ тых
цы у, уымæй Сталинградмæ лæгæрдынц, лейтенант?
Æмбæрстгонд у. Сæхионты цæгæй фервæзын кæнынмæ тындзынц.
Ногæй та сæ базыртæ куыд айтындзой, афтæ.
— Æвæццæгæн, афтæ у.
Чидæр сæ чъылдыммæ уыцы хъæлдзæгхуызæй ныддйс
кодта:
— Æфсымæртæ, бæстæ афтæ цæмæн ныссабыр? Кæд немыц;
фæстæмæ аздæхтысты? Арв ныррухс кодтой, афтæмæй бæстæ
уыцы сабыр у, Кæд сæм размæ бырсыны зонд нал ис?
Æмбарыс, и?
—■ Загътай йæ — «фæстæмæ ацыдысты»...
— Æмæ цы! Æвæццæгæн, Гитлеры инæлартæн сæ сæры зонд
бацыдис æмæ ахъуыды кодтой: фæстæдæрмæ йæ аргъæвæм!
— Мæнæ дын фенын кæндзæн, сæ зæры зонд куыд бацыдис,
уый — дæ цæппæртæ дæр нал æрæмбырд кæндзынæ! —
балхынцъ кодта кæйдæр мæстæлгъæд хъæлæс.— Дæ хæлафы
къæрттыл иунæг цæппæр дæр нал баззайдзæн!
— Кусгæ, кусгæ, лæппутæ, зæхх хойут, дæндагæй йæ
æхсынут!.. Базмæлут!..
Кузнецов æмæ Уханов ницуал дзырдтой, сæ чъылдыммæ
106

хъуысыд адæмы ныхас, тыхулæфт, киркæты кæмттæ
хъæсдарæг цыма хостой, уыйау сæ зыланг цыд æфсæн зæххыл,
тæрсынгæнæг æмырад анхъæвзта хуссары арвыл æгасæй дæр.
Ухаиов хъуыдыты ангъуылгæйæ бафарста:
— Дард сты? Куыд дæм кæсы, лейтенант? Сахат? Дыууæ
сахаты? И?
— Чи сын цы зоны! — дзуапп радта Кузнецов, цинелы
уымæл æфцæггот ын йæ къæбут хордта, æмæ йæ æруагъта:
стæфсыиы амал ын нал æмæ нал уыди, ихæн йæ фæсонтыл
хæлуарæджы тынау хылди, ком та ныххус æмæ сыгъди.— Раст
сæлдæртау къахын хъæуы акъоппытæ! Уæлдай нæу[ Сахат уа æви
дыууæ сахаты — уæлдай нæу!
Ногæй та ныхъхъус сты. Æмырад æнхъæвзта æмæ
æнхъæвзта быдырыл, батареймæ фыдохы хылд кодта, æхсæвы тары
дыууæ раны сæуæхсидтæ кæм ссыгъдысты, уырдыгæй. Æмæ
куыдфæстæмæ салдæтты хъæлæстæ мынæг кæнын, сабыр кæнын,
скъуынын райдыдтой; бæстæ кæй ныссабыр, уымæй се ’ппæтæн
дæр се уæнгтæ уазал кодтой...
— Иу хъуыддаг ма...— Уханов Кузнецовмæ бакаст, йæ
бæмбаджджыны тæрттæ æрбамбæрзта.— Иу хъуыддаг ма бакæнин.
Нæ старшинайæн æмæ хæринаггæнæгæн сæ удтæ æд фаджыс
сласин мæхи дыууæ къухæй. Ныр цы бафтъæрæм? Æндæр исчи
æнæхъæн суткæ искуы куы бафæстиат уаид, уæд æй лыгъдыл
банымаиккой æмæ йæ тæрхондоымæ раттикой!
Хæринаггæнджытæн æмæ старшинатæн та алцыдæр тайы! — Зылынкъах
узгæ санчъехтæй Уханов сармадзаны фæзгондмæ æрхызт, уым
талынджы, алы цæфæн дæр сæ уæззау уынæргъд цыди,
афтæмæй салдæттæ зæхх хостой æмæ хостой киркæтæй, салд къуы-;
бæрттæ калдтой бруствермæ.
— Салдаты куыст цалхæй уæлдай нæу, лæппутæ,— нæдæр
ъш райдиан ис, нæдæр кæрон! — бынæй сыхъуысыд Ухановы
хъæлæс.— Здухгæ кæнут цалх, славянтæ, дзæнæтмæ
бахаудзыстæм!
— Чибисов кæм ис? Дон æрбахаста æви нæ Чибисов? —
ба•фарста Кузнецов, йæ комы хусæй бынтондæр сфæлмæцыд,
æлгъагæй ахъуыды кодта, ногæй та йæ уыцы æнад, фыруазалæй
хурхысæртæ хæссæг мит ныхъуырын кæй бахъæудзæн, ууыл.
— Кæд, миййаг, уацайраг фæсчъылдыммæ алæвæрдта? —
дзыхъхъæй райхъуыст бæхтæрæг Рубины мæстæймарæг
æллыскъгæнаг хъæлæс.— Ныййарц æмæ катилоктæ
фæндаггæронмæ ныззылдта. Цы йын у? Дæ сым-сым цæуыл ссыд,
Сергуненков? Æви та дæ зæрды цæссыг æруадзын ис?
— Æдылы адæймаг дæ, æвæдза, æнæхъуаджы лæхурыс æмæ
лæхурыс!—мæстæлгъæд дзуапп ын радта Сергуненков,
æвæццæгæн дзы нæма байрох æмæ йын нæма ныххатыр кодта,
Рубин ын йæ бæхы фехсынмæ куыд мæстыйæ фæрæвдз фæидагыл,
уый.
— Рубин,—карзæй сдзырдта Кузнецов,—зæгъыны размæ
иу107

чысыл хъуыды дæр акæн. Æгæр бирæ æдылы ныхæстæ дæм исГ
— Охх, Рубин, сфæлмæцыдтæн дæ! — æртхъирæнæмхæццæ
йæм сдзырдта Уханов.— Рагацау дын æй зæгъын: тынг мæ*
сфæлмæцын кодтай!
Кузнецов йе ’рмкъух раласта, уымæл къухæй систа авджьг
пырхæнтау цыргъ миты армыдзаг, æмæ куыддæр йæ
дæндæгтыл сæмбæлди, афтæ сæ срæхуыста, фæлæ йæ уæддæр
нынныхъуырдта; йæ дойны цыма асаст æмæ йе уæнгтæ æиæхъæнæй
дæр фæрогдæр сты, исдугмæ йæм афтæ фæкаст.
— Февналут! — сдзырдта салдæттæм.— Ноджыдæр ма иу
белгом...
Æмæ брустверæй сармадзаны фæзмæ æргæпп кодта, киркæ
райста, йæ тых-йæ бонæй дзы зæхх ныццавта. Уыцы цæфæй йæ
сæры, йæ къæмисæнты туджы цæлхъ-цæлхъ ссыди. Ноджыдæр
æмæ ноджыдæр æрцавта киркæйæ, къæхтæ хæлиуæй ныббыцæу
кодта, фырфæлладæй дзедзырой куыннæ кæна, афтæ. Фондз
минуты фæстæ та йыл дойны стыхджын, йæ ком æнæхъæнæй
дæр судзын байдыдта, æмæ ахъуыды кодта: «Чибисов...
Рæвдздæр куы ’рбахæццæ уаид Чибисов... Цы фæцис, кæм
ныффæстиат? Ныр иу доны хъуыртт скæн... Цыдæр кæнын æмæ цы уа,.
цымæ? Рынчын куы нæ фæуин».
Белты хъыррыстмæ хъуыста старшинайы тыххæй,
хæринаджы тыххæй ныхæсты скъуыддзæгтæ, фæлæ хæринагыл,
пшанойы касыл куы ахъуыды кодта, уæд йæ зæрдæ схæццæ.
* *
*
Хæринаггæнæн æрбахæццæ æхсæвы фæндзæм сахатыл,
сармадзантæц бынæттæ къахыныл хъуырдухæнæй æгас батарейæн
дæр йæ уд æрдуйæ нарæгдæр куы ссис æмæ былгæроны
æмдзæхгæр хæрды ныггæндтæ къахынмæ куы бавнæлдта, уæд.
Хæринаггæнæн æрлæууыд дыккаг взводы хæцæн бынаты цур.
Миты уæлæ тар дардта, йæ хæрздæф калди, йе ’ндзарæны цæхæр
дардмæ æндæвта. Старшина Скорик йæ бадæнæй дæр не ’рхызт,
афтæмæй талынгмæ ахъæр кодта: «Змæлæг искуы ис æви
нæй?» — фæлæ йын дзуапдæттæг куы нæ фæцис, уæд
зæхмææргæпп кодта æмæ, къамандиртæй фыццагдæр кæуыл бамбæлд
хæцæны, уый уыдис лейтенант Давлатян. Æрвгæрæтты цы
дыууæ пыхцыл сæуæхсиды фæцыдысты хæрдмæ, уыдонмæ цæсты
зулæй кæсгæйæ старшина хицаухуызæй тагъд-тагъд афарста:
— Комбат кæм ис, æмбал лейтенант?.. Дроздовскийы
агурын. Кæм ис?
— Хъус-ма ардæм... старшина! — Давлатянæн фырмæстæй
йæ ныхас йæ дзыхы нал бадт, ныкъкъæзæнæг.— Худинаг дæм
нæ кæсы? Дæ сæрызонд фæцыди? Кæм уыдтæ нырмæ? Цæмæн
байрæджы кодтай?
— Цавæр худинаг у уый та ма? — фæкъæпп æм кодта
Ско№

рик былалгъæй, раджы бамбæрста, кæд лейтенантты нæмттæ
хæссынц, уæддæр йæ уавæр взводты къамандиртæй аразгæ кæй
нæу.— Фидистыл цы схæцыдтæ? Скъладтæ дард кæмдæр фæсте
баззадысты... Цалынмæ æрбахæццæ сты, хойраг, нозт истам...
Цыма дæу йедтæмæ хæцæг адæм нæй, уыйау фидистæ кæныс,
æмбал лейтенант! Худæг мæм кæсынц дæ ныхæстæ. Цыма мæ
искуы дæ фæсдуар ссардтай кæнæ дын къæцæлæй чындз дæн!
Скорик раздæр уыд сармадзаны къамаидир, батарейы
салдаты тæккæ зынаргъдæр майдан «Æхсары тыххæй» уымæ
йедтæмæ никæмæ уыдис, райста йæ фарон Мæскуыйы бынмæ
хæстыты рæстæг: хæрзиуæджы фæрцы, стæй дзы бакаст дæр кæй
уыдис, уымæ гæсгæ йæ æфсад аразыны рæстæг снысан кодтой
старшинайæ, æмæ уыцы бынат йæ зæрдæмæ тынг фæцыд.
Гуыргæ дæр, кæй зæгъын æй хъæуы, старшина суæвыны
тыххæй ракодта. Иæхи нымадта взводты къамандиртæй,
уæлдайдæр та ацы фæлурс, фыдцъылыз, цыргъфындз Давлатянæй, йæ
царды мидæг топпыхосмæ уæвгæ дæр чи нæма сысмыста, уыцы
лейтенантгондæй уæлдæр — куы йыл æрæхснырсай, уæд дыууæ
дихы фæуыдзæн. Йæ мæстджын ныхæстыл ын старшина
былысчъилæй худт. Ацы лейтенантгондмæ диссагæй ницы уыд, никуы
фесгуыхт, фæлæ уасæджы гæппытæ кодта, йæ армы фæтæнæи
риу цыма ордентæй нал зынд, цыма йæм исты бартæ уыдис,
уыйау... Стæй батарейы Скорикмæ исты фау æрхæссыны бар
уæвгæ дæр никæмæ уыд, уымæн æмæ йæ бон уыдис, цыма йын
æнæнхъæлæджы фæцис, уыйау зынгхосмæ хæлафы дзыпмæ нæ,
фæлæ хæдоны риуы дзыпмæ нывналгæйæ цинелы тæрттæ
фегом кæнын, майдан куыд разына, афтæ. Æрмæст Дроздовскийæ,
батарейы къамандирæй Скорик тæрсæгау кодта, ныхмæ
сдзурыны кæнæ коммæ нæ бакæсыны ныфс æм никуы æрцыд.
— Ау, худинаг дæм куыннæ кæсы, старшина! — ногæй та
сдзырдта Давлатян, Скорикы æдзæсгом хъæлæсыуагæй, йæ
былалгъ мидбылхудтæй иуцасдæр фæныфссастхуыз.— Клоун
халагъуды куы базыхъхъыр уа, уыйау цы базыхъхъыр дæ?
Кæсут æм, худы! Дæхи растыл нымайыс? Æнæхъæн суткæ дæ бон
кæмдæр фæсчъылдымы бадын у?
Ам, Давлатяны взводы цур, артиллеристтæй ныртæккæ
ничи уыд хъахъхъæнæг Касымовæй уæлдай. Касымов талынджы,
йæ цæстытыл цыма не ’ууæндыд, уыйау цалдæр хатты æрзылд
хæцæны æнæнхъæлæджы фæзынæг хæринаггæнæны алыварс;
калдис хъарм хойраджы тæф, хæринаггæнæг къæмдзæстыгæй
ныссабыр пъавозкæйы. Касымов æвиппайды сæрхъæн хъыллист
ныккодта, карабин сæргъæвта æмæ йæ хæринаггæнæгмæ
ныддардта:
— Цæугæ! Фесæф!.. Мах хæринаггæнæн нæу! Махонæн ам
уæвæн нæй! Хæйрæг дæ ды! Старшина дæр хæйрæг у! Цæугæ!
Немыцаг дæ ды! Советон адæймаг нæ дæ! Адæмы æнæ
къæбæры мурæй фæдардтат!.. Кæм фынæй кодтай, æлгъыст?.. Батарей
стонгæй мæлы!.. Амардзынæн дæ!..
109

— Касымов!—лыстæг хъæлæсæй ныхъхъæр кодта
Давлатян.—Цы мæ кæныс?
— Фехсон ацы æнаккаджы!..
Лейтенант Кузнецов хæстæг кæмдæр хъæртæ куы
айхъуыста, уæд йæ сармадзанты цурæй æрбазгъордта Давлатяны
хæцæнмæ, миты рагъыл чи лæууыд, уыцы хæринаггæнæнмæ.
Уайтагъд ауыдта, Касымовы карабины æвзыстытæй бæх куыд
фæтарст æмæ фæрсырдæм куыд агæпп кодта, уый, аг
дзыгъалмыгъулгæнгæ йæ фæдыл ахæр-хæр ласта, хæринаггæнæг йæ
бадæнæй æрхауд æмæ миты ныттымбыл. Бынæй хæрдмæ
хъуысыд йе ’рдиаг:
— И?.. Цæмæн?.. Сонтдзæф фæдæ?..— Фæгæпп ласта æмæ
б&хмæ базгъордта, йæ рохтæм ын фæлæбурдта:—Æрру,
сæлхæр, бирæгъы амæттаг фæдæ!..
— Цы хабар у, Давлатян? — ныхъхъæр кодта Кузнецов.—
Хъæлæба цæуыл самадтат? Касымов!..
— Кæсыс сæм... саккаг нæм кодтой,— дзуапп ын радта
Давлатян, фырмæстæй йæ ныхас йæ дзыхы нывыл нал бадт.—
Æнæхъæн суткæ никæцæй фæзынд, æнæхъæн суткæ, Кузнецов,
æмбарыс æй! Фæсчъылдымы уыры!
Касымов брустверыл æрбадт, карабин йæ уæрджытыл
сæвæрдта, дыууæрдæм дзедзыройгæнгæ æрдиаг кодта:
— Æвзæр хъуыддаг у, æвзæр, лейтенант... Адæм не сты
адон... Ахæм адæм Райгуырæн бæстæ хорз нæ
хъахъхъæндзысты. Æнæмбаргæ сты. Иннæты нæ уарзынц, сæхи йедтæмæ...
— А-гъа, бамбæрстон æй, фæсчъылдымы уæздæттæ
æрбахæццæ сты,— худæнбылæй загъта Кузнецов.— Цæй, куыд у
фæсчъылдымы? Æхсынц уæ, миййаг, сармадзантæй? Цы
ныхъхъус дæ, старшина? Куыд дзы сты хабæрттæ — хæринаггæнæн
фидæрттæ хъуаг нæ ныууагътат? Рагæй уæ нæ федтам!
Æнхъæлдæн, фæндагыЛ куы рараст стæм, уæдæй нырмæ?
Скорикæн йæ иу уадул мидбылхудæгау базмæлыд,
кæрæдзимæ хæстæг æвæрд цæстытæ ферттывтон.
— Салдæтты раз чи не ’мбæлы, ахæм ныхæстæ кæныо,
æмбал лейтенант, уагæвæрд афтæ нæ амоны. Искуыдæр ма
æфсæддонты старшинайыл ардыдæуыд? Комбат Дроздовскиймæ
бахъаст кæндзынæн. Уæртæ нæм Касымов хæцæнгарзæй
æртхъирæн кодта.
— Кæд дæ хæйрæгмæ хъаст кæнын фæнды, уæд дæр
марадз æмæ хъаст кæн! — йæхи уромын нал фæрæзта, афтæмæй
фæхъæр кодта Кузнецов.— Рæвдз дæлæмæ сармадзанты
цурмæ! Батарейæн рæвдз хæринаг ратт!
— Мæнæн æгæр ма къаманды кæн, æмбал лейтенант! Дæ
взводы салдæттæй нæ дæн, миййаг... Дроздовскийы дæлбар
дæн. Комбаты дæлбар, дæу дæлбар нæ, фæлæ. Дæ уæлæмхасæн
паек, табуафси, райс, уый тыххæй ницы зæгъын, фæлæ мын
алывыдтæ калай æмæ мыл хъæртæ кæнай — нæ, æз дæр мæхи
лæгыл нымайын, стæй уагæвæрд дæр зонын. Семенухин! —
æф110

сады куыд æмбæлы, афтæ хъæрæй фæдзырдта Скорик
;хæринаггæнæгмæ.—Лейтенантæн йæ уæлæмхасæн хойраг ратт!
— Кæмæн загътон æз — рæвдз дæлæмæ æмæ батарейæн
хæринаг ратт! Бамбæрстай æви нæ бамбæрстай? — рафыхт
Кузнецов.— Базмæл... уагæвæрд амонæг!
— Æгæр мыл куыд нæ хъæртæ кæнай, афтæ! Æппæты
разæй уал комбатæн хъуамæ бахæрын кæнон. Фæлгæсæн бынат
кæм ис?
— Дæлæмæ ацу дын куы загътон! Уым сæ иууылдæр
базондзынæ! Хæринаггæнæн.дæр дæлæмæ аласут. Æрхизæн хиды
цур ис. Лейтенант Давлатян, батарей кæм ис, уый йын
бацамон. Науæд та фæдзæгъæл уыдзæн, æмæ йæ ноджыдæр ма иу,
суткæ нал фендзыстæм!
Старшина уыцы сæрыстырхуызæй Давлатяны фæдыл
былгæронырдæм куыд араст, уый куы федта Кузнецов, уæд
сармадзантæм раздæхт, рæтæнагъдыл æрбадт, кæд мæ маст
æрцæуид, зæгъгæ. Цæуылдæр тыхсти, цæмæндæр йæ зæрдæ
’хсайдта, æцæг цы у, уымæн йæхæдæг дæр ницы ’мбæрста..
Бирæ сахæтты дæргъы зæхх фæхойыны фæстæ йе уæхсчытæ æмæ
цæнгтæ рыстысты, бæрзæйы цыдæр ныббадт, армытъæпæнтæ
артау сыгъдысты; йæ фæсонты царм цыма буарæй фæхицæн,
уыйау ыл ихæнриз бахæцыд, йæ бынатæй фезмæлын æм нæ
цыд.
«Рынчын кæнын æви циу?» — ахъуыды кодта Кузнецов,
Чибисов ихы дзыхъхъæй цы доны катилок æрбахаста, уый
рæтæнагъды бын ссардта æмæ йæ цыбæлхуызæй йæ былтыл сдардта.
Дон кодта æфсæйнаджы тæф, талынджы нæ зындысты,
афтæмæй дзы ленк кодтой ихы лыстæг къæрттытæ, судзинты
хуызæн сæ рог зыланг цыд катилокы фæрстыл, æмæ Кузнецовы
зæрдыл æрбалæууыдысты кæддæры, саби ма куы уыдис, уæды
ногбонтæ, зазбæласыл æвзист хъазæнты рæвдаугæ зыланг,
æрттиваг гæххæтты сыбар-сыбур, уый уыд тæккæ хуыздæр зымæгон
бæрæгбон зазы хихты æмæ мандаринты тæфимæ» судзгæ сойын
цырæгътимæ, хъарм уаты, фæлæ уыдæттæ баззадысты кæмдæр,
æндæр зæххыл... Кузнецов нызта æмæ нызта æмæ ихдоны
уазалæй йæ риу куы асыгъд, уæд ахъуыды кодта: ныртæккæ
афтæ уæнгмард нал уыдзынæн, алцыдæр фæбæлвырд уыдзæн æмæ
йæ бынат ссардзæн.
Рахизырдыгæй дæр æмæ галиуырдыгæй дæр фистæг
æфсæддонтæй ницы уынæр хъуысыд.
Быдыры сæрмæ раздæрау парахатæй сыгъдысты
арвгæрæттæ. Уыцы сырхбын рухсмæ бæлвырддæрæй разындысты
станицæйы ныллæг уæлхæдзæрттæ, йæ хъæбысы аныгъуылдысты
хæристæ. Миттымыгъ зылдис брустверыл, сындæггай урс
адардтой зæххы къуыбæрттæ.
— Æмбал лейтенант!..— хæстæгæй райхъуыст Касымовы
хъæлæс.
Кузнецов судзгæ æрвгæрæттæй йæ цæстæнгас атыдта,
Ка111

сымовмæ скасти; уый йæ фарсмæ рæтæнагъдыл æрбадт,
карабин йæ уæрджыты ’хсæн сæвæрдта. Касымовы æнæхил, саулагъз
цæсгом хъуынтъызæй зындис дард рухсы фыдохы фæлурс
тынтæм.
— Цы мыл æрцыд, уымæн мæхæдæг дæр ницы ’мбарын...
Адæмы цæмæн афтæ æфхæры? Нæ уарзы батарейы. Бынтон
æцæгæлон у. Æппындæр æм ницы хъары.
— Раст бакодтай,— загъта Кузнецов.— Нымады дæр дæм
ма уæд. Ацу æмæ исты бахæр. Æз уал абаддзынæн ам.
— Уый гæнæн нæй.— Касымов йæ сæр батылдта.— Нырма
мæ дыууæ сахаты лæууын хъæуы. Ницы мын уыдзæн. Хуссар
Казахстаны дæр æруары мит. Хæхты бирæ мит ныууары. Мур
дæр нæ басыдтæн.
— Уым, æвæццæгæн, æндæр мит вæййы? — цæмæдæр гæсгæ
бафарста Кузнецов, æвиппайды йæ æрфæндыд, цæмæй цæ
цæстытыл ауайа æнæзонгæ хурæфсæст, сабыр, амондджын цард
кæмдæр дард, зæххы иннæ кæрон, аргъæутты бæстæйы, хуссар
Казахстаиы, уым уæвæн нæй мæнæ ахæм æнæхатыр, дæвдæг
уазалæн, митхæссæг дымгæйы æнæнцой къуыззиттæн
брустверыл, ахæм дæвдæг салд зæххæн, æрвгæрæтты дæлæ уыцы
пиллонкалгæ дард æртытæн.— Хъарм уæм у? Хурджын? — ногæй
та бафарста Кузнецов; Касымовæн уыцы дард, сабыр
цинæфсæст бæстæйы кой æхсызгон кæй уыдзæн, уый зыдта.
— Бынтон хъарм. Хур. Быдыр. Хæхтæ,— æфсæрмдзастæй
йæхицæн мидбылты худгæйæ загъта Касымов.— Уалдзæг дзы
бирæ кæрдæг вæййы. Дидинджытæ. Кæрдæгхуыз фурд.
Сæумæрайсом уæлдæф уыцы рæсуг вæййы... Адæймаг улæфынæй не
’фсæды. Хохаг дæттæ. Цæссыджьг хуызæм сыгъдæг... Къухтæй
дзы фæахсынц кæсаг...
Касымов ныхъхъус, йæ хъуыдытæ йæ дардмæ ахастой æмæ
дыууæрдæм дзедзырой кодта рæтæнагъдыл; æвæццæгæн, йæ
цæстытыл бынтон бæлвырдæй ауад, кæмдæр дард ран чи ис,
уыцы сабыр, сæумæрайсомы хæрздæф быдыр хæхты ’хсæн,
райсомæй изæрмæ хуры судзаг цæст кæсы сойджын цъæх
кæрдæджы сæрмæ, гуылфгæнгæ кæлынц хохаг рæсугъд цæугæдæттæ,
сæ малтæ кæсагæй æмыдзаг.
— Хур æмæ хохаг дæттæ,— йæ цæстытыл ауадысты
Кузнецовæн дæр.— Сæ фенын бæргæ хорз уаид.
— Дæ къах дæ нал рахæссид фæстæмæ, афтæ бауарзис
хæхтæ,— загъта Касымов.— Хъæздыг нæм у æрдз. Зæрдæхæлар
адæм... Не ’рдзы тыххæй амæлыныл нæ бафæстиат уыдзынæн.
Хæсты райдайæны хъуыды кодтон — ау, немыц
æрбацæудзысзы? Æфсадмæ тынг тагъд кодтон. Æфсæддон къæмисарадмæ
æрбацыдтæн æмæ загътон: ныффыссут мæ, хæцынмæ цæуын...
Ды та Мæскуыйы цардтæ?
— О, Замоскворечьейы, — дзуапп радта Кузнецов æмæ йæ
цæстытыл бынтон бæлвырдæй ауадысты сабыр цæхгæрмæ
уынгтæ, сæдæаздзыд пæлæхсар сусхъæдтæ кæртыты рудзгуыты бын,
112

апрелы цъæхбын изæргæрæттæ фыццаг фæлурс стъалытимæ,
горæтаг хъарм хурзæринтæ, портийы æнафоны къуппытæ
быруйы чъылдыммæ, велосипедты цырæгъты гæпгæнаг рухс
асфальтгонд къахвæндæгтыл,— æппæт уыдæттæ афтæ бæлвырд
сæвзæрдысты йæ цæстыты раз, ’æмæ йæ улæфæнтæ ахгæдтой,
сдзырдта: — Нæ кълас æнæхъæнæй дæр ацыд цыппор
фыццæгæм азы...
— Уæхимæ дын чи баззад?
— Мæ мад æмæ мæ хо.
— Фыд дын нæй?
— Мæ фыд Магнитогорскы арæзтады суазал æмæ амард.
Инженерæй куыста.
— ,Æнæ фыдæй зын цæрæн у! Мæнæн та ис фыд, мад,
цыппар хойы. Стыр бинонтæ уыдыстæм. Хæрынмæ æрбадтыстæм,
уæд — æнæхъæн взвод. Хæст куы фæуа, уæд дæ уазæгуаты
хонын, лейтенант. Нæ бæстыхъæд дæ зæрдæмæ фæцæудзæн.
Цæргæ нæм баззайдзынæ.
— Нæ, æз мæ Замоскворечье ницæуыл баивдзынæн,
Касымов,— не сразы Кузнецов.— Зымæгон изæр бадыс хъарм уаты,
пец судзы, рудзынджы æдде мит уары, ды та цырагъы бын
æнцад дæхицæн чиныг кæсыс, мамæ та хæринаггæнæны цыдæртæ
архайы... Уымæй тынгдæр ницы уарзтон... Уымæй дзæбæхдæр
мæм ницы каст.
— Хорз у уый,— йæ сæр разыйы тылд бакодта Касымов.—
Бинонтæ æнæмаст куы уой, уæд уымæй хуыздæр ницы ис.
Ныхъхъус сты. Сармадзанты разæй æмæ рахизырдыгæй та
ногæй ссыдис фистæг æфсæддонты белты сыбар-сыбур æмæ
хъыррыстытæ. Быдыры змæлæг нал уыд, сыхаг батарейтæй
иуиæг сыбыртт дæр нал хъуысыд.
Æрмæст бынæй, доны къуырфы, фыццаг батарей къардиуы
йæхицæн къахта ныггæндтæ, хатгай дзы хъуысыд салдæтты
ныхæсты скъуыддзæгтæ æмæ катилокты æнæбæрæг зыланг. Доны
фаллаг фарс, станицæйы цæгатаг хайы фæсвæд уынджы та
кæмдæр ныссагъд машинæ, æмæ йæ цæлхытæ уæгъд зылд
кодтой, фæлæ уыцы мыртæ иууылдæр ныгъуылдысты,
хуссарырдыгæй быдыры парахатæй цы æгуыппæгад анхъæвзта, уым.
— Æнахуыр сабыр у бæстæ...— загъта Кузнецов.— Цыппор
фыццæгæм азæй фæстæмæ нæ уарзын ахæм сабыр рæстæг.
— Æхсгæ цæуылнæ кæнынц? Æнæуынæрæй цæуынц ардæм
немыц?
— Не ’хсынц цæмæдæр гæсгæ.
Кузнецов сыстад, йæ фæллад фæсонтæ сæмраст кодта, æмæ
уайтагъд йæ зæрдыл æрбалæууыд доны катилок. Кæд йæ ком
раздæрау хус кодта, уæддæр ын дойны нал уыд; тынг суазал,
дымгæ кæм къуыззитт кодта, уыцы бæрзонд былыл, йæ уымæл
мидæггаг дзаумæттæ, хæдон ныууазал сты, æмæ йæ буар
хъæнæй дæр мидæджырдыгæй æмризæджы ризын байдыдта.
«Мæ хъару афтæ асастаид? Æви ныссалдтæн? Нозтæй кæд
8 Судзгае мит
113

схъарм уаин!» — ахъуыды кодта Кузнецов æмæ зæххы салд.
хъыррыстгæнаг къуыбæрттыл былгæронмæ араст, фахсыл
бынмæ хизæн къæпхæнтæ скъахтой.
Хæринаггæнæн лæууыд цæугæдоны тæккæ ихыл,
дардмæкалд хъæдурызмæсты хъарм тæф; гом аджы сæрмæ зылдис
хæрæз фæздæг, йæ бынмæ та æндзарæны зынгтæ нæма бамынæг
сты. Салдæттæ хæринаггæнæны цур æрæмбырд сты, фæзын-фæ~
зын кодта хæринаггæнæджы цолпы; салдæттæ нозтæй
батæфстысты, сæ маст сæ байрох, фæлæ уæддæр хъуыр-хъуыр
кодтой:
— Ногæй та нын хъæдуры бас æрбаластай, гæрæм бæх1
Æндæр цы ’рхъуыды кодтаис, уый нæ уыд!
— Æрæвгæн, æрæвгæн, æви дæ усы æрымысыдтæ? Цымæ,
хæринаггæнджытæ иууылдæр ахæм чъынды цæмæн сты,
æфсымæртæ?
— Хъæдурæй фæзæрдæцъæх стæм! Æви хъæдур цы
фыдбылызтæ расайы, уый нæ зоныс?
— Ахæм зын куысты лæуд адæмæн æхсыр дæттын æмбæльи
— Лæхурут, лæхурут, æвзаджы стæг нæй... Мæлæты
зондджын дæ—æхсыр æрымысыд,— алырдæмты къæпп кодта
хæринаггæнæг.— Цы мын бустæ кæнут? Æви уын мæхи æрдуцон?
Цæугæдоны уазал сыгъдæг ихы тæфимæ иумæ Кузнецов
сулæфыд бынылсыгъд хъæрмхуыппы тæф дæр, æмæ йæ зæрдæ
схæццæ. Хæринаггæнæнæй иуварсырдæм, бæрзонд былырдæм
аздæхт талынджы, йæ къах-иу’ скъу’ырдта куы белыл, куы
киркæйыл. Иуцасдæры фæстæ кæцæйдæр ферттывта рухсы
уадздзаг, райхъуысыд ныхас, худын. Иæ къухæй кæттаг
æмбæрзæныл иуварс ахæцыд, æмæ йæ былтыл ауад уымæл æлыджы тæф,
стæй та фæстæмæ хойраджы тæф.
Ныггæнды адæймаг æмраст слæууыдаид, афтæ бæрзонд
уыди, урс-урсид рухс калдта бедрайы быныл æвæрд сармадзаны
хус гилдз бензинимæ; каёттаг æрытыдтой æмæ йыл æрæвæрдтой
хъæрмхуыппы катилоктæ, сæ фæздæг калд, рæнхъ равæрдтой
кружкæтæ нозтимæ. Сæ сæртæ рухсырдæм, афтæмæй дзы
хуыссыдысты лейтенант Давлатян, сержан Нечаев, йæ уæрджытæ
йæ кæрцæй æрæмбæрзта, афтæмæй дзы фæрсырдæм бадт Зоя,
дзулы хъæбæр æхсыдта, хъавгæ фæлдæхта цавæрдæр чысыл
альбомгонд аив, фæлмæн сау сæрак цъаримæ, тымбыл
сызгъæриндонытылд æхгæнæн къæпсыримæ, чыссæ-альбом.
— Кузнецов!.. Фæзындтæ!..— фæхъæр кодта Давлатян, йæ
цæсгомы туг ахъазыд, фæлæ цыма уæззау куысты фæстæ
къæсхуырдæр фæцис, афтæ зынд, цæстытæ æмæ цыргъ фындз та„
мыст артмæ куы кæса, уыйау æрттывтой.— Кæм фесæфтæ?
Æрбабад махимæ! Мæнæ дæ катилок. Дæ æнувыд Чибисов дын æй
æрбахаста!
— Бузныг,— дзуапп радта Кузнецов, йæ цинелы æфцæггот
æрфæлдæхта æмæ йæхи æруагъта Давлатяны фарсмæ, уый йык
бынат суæгъд кодта; талынджы фæстæ бензины рухсыл нæма
114

сахуыр сты цæстытæ æмæ йæ бон дзæбæх кæсын нæ уыд.—
Кружкæтæй уæгъд кæцы у?
— Уæлдай сæ нæй,— загъта Нечаец æмæ йæ тар цæст
Зоямæ фæныкъуылдта.— Иууылдæр æмыдзаг сты, нæма сæм
бавнæлдтам.
— Мæ кружкæ айс, Кузнецов,— сдзырдта Давлатян æмæ
уый дæр Зоямæ бакаст, нозтæй йæ тæккæ дзаг кружкæ
Кузнецовмæ балæвæрдта æлыгæйдзаг, лыстæг æнгуылдзтæй.— Зоныс,
цæмæдæр гæсгæ мæм ныртæккæ нæ цæуы нуазын. Стæй цыма
донæмхæццæ нозт у, цæйдæр тæф кæны. Кæд фæтæгены тæф
у, уæддæр бæрæг нæй.
— Базыдтай йæ,— загъта Нечаев æмæ йæ рихиты бын
бахудт.— Хæццæ. Донæмхæццæ одеколон. Чызджыты нозт.
йæ къухтæ цæмæй ма зыр-зыр кæной, ууыл архайгæйæ
Кузнецов кружкæйæ схуыпп кодта, йæ тæф ын бамбæрста, фæлæ,
ныртæккæ мæ ихæнриз банцайдзæн, нозтæй буар æнæхъæнæй
дæр батæфсдзæн, зæгъгæ, ахъуыды кодта æмæ кружкæ йæ
-былтæм æнæбарыгомау схаста:
— Цæй, уæдæ... Мæлæт немыцаг оккупанттæн!
Тыххæйты, æнæбары банызта згæ æфсæйнаджы æмæ
æнтыды тæфгæнаг арахъхъ æмæ ферхæцыд. Нозтæй йе сæфт уыдта,
яицыхуызы сахуыр йæ æрвылбоны фронты хайыл.
— Æбуалгъы хъылма! — фæхъæр кодта Давлатян.—
Нуазынмæ нæ бæззы. Химарæн! Æз уын нæ дзырдтон?..
— Хъæдуры бас та дын ацаходынæн, æмбал лейтенант,—
Нечаев схудт, катилок æм бахæстæгдæр кодта.— Нымайгæ дæр
æй ма кæн. Дæ мæнг хъуыры аирвæзт.
— Æвæццæгæн,— тыххæй сулæфыд Кузнецов, фæлæ
катилокмæ нæ бавнæлдта, кæддагæй хъæбæрхоры дзулы хус къæбæр
систа, къулмæ банцой кодта æмæ йæ æууилын байдыдта.
— Зæгъ-ма, Нечаев,— йæ сæр хæрдмæ пæ систа, афтæмæй
сдзырдта Зоя.— Кæм дын уыдис ацы альбом? Цæмæ дæ хъæуы?
Æнахуыр альбом у...
«Дроздовскиимæ нæ, фæлæ ам цæмæн ис? — ахъуыды кодта
Кузнецов; Зояйы ныхас æм цыма дардæй хъуысыд, афтæ йæм
каст, йæ гуыбын тæфсын байдыдта.—Бамбарæн сын нæй
æплындæр».
— Нæ мыл æууæндыс æппындæр, Зоечкæ, кæд ма мæхи
æрцауындзон, æндæр ницы хос мæ сæрæн зонын. Æнхъæлыс æмæ
бульвартыл чи лекка кæны, уыдонæй дæн. Дзæнгæдацæгъдæг
денджызонтæй,— хъæлдзæгæй загъта Нечаев.— Уæдæ хъус
ардæм. Æфсад куы рæвдз кодтой, уæд æй тамакойы къоппæй
баивтон, фронтæй чи ’рбацыд, иу ахæмæй. Куыд дзырдта,
афтæмæй йæ Воронежы бынмæ штабы машинæйæ иу немыцаг
мард сылгоймагæй райста. Бацымыдис. Æмæ йæ æз дæр нал
фесæфтон. Немыцаг нæ, фæлæ сыл-паддзах у æмæ сыл-паддзах.
Кæс, кæс дарддæр.
115

— Диссаг у,— загъта Зоя, хъуыдыты аныгъуылгæйæ
альбамы сыфтæ фæлдæхта.— Тынг диссаг...
— Цы дзы ис диссагæй, Зоечкæ? — Нечаев йæ
рæмбыныкъæдзтыл хæстæгдæр æрбахылд Зоямæ.— Иæ фенынмæ чи нæ
бацыбæл уыдзæн?
— Цы рæсугъд сылгоймаг у! Цæсгомæй зæгъай,
гуырыкондæй... Мæнæ ацы хинайæн дарæсы. Цыдæр цин æм уыди? —
сдзырдта Зоя къамтæм кæсгæйæ.— Уыныс, йе ’фсæддон дарæс
куыд сæрыстырæй хаста. Раст корсеты æлхъывдау у.
— Эсэсовкæ,— бафиппайдта Нечаев.— Риу уыцы схъæлæй:
дары! Ахæм ма дзы риутæ уа, Зоечкæ!
— Дæ зæрдæмæ цæуынц?
— Бынтон тынг нæ, фæлæ сын ницы у.
Лейтенант Давлатянæн йæ уадултæ сырххъулон баисты„
афтæмæй йæ сатæгсау цæстытæй зулаивæй каст альбоммæ, йæ*
къубал ивæзта; Кузнецов та йæ фæсонтæ къулмæ сарæзта æмæ
аууонæй каст Зоямæ, чызджы дæлæмæуагъд цæсгом æм хора
зындис бензины рухсмæ, йæ тых-йæ бонæй архайдта, чызджы
дæргъæй-дæргъмæ æрфгуыты уадздзæгты, йæ дæлæмæуагъд
цæстыты, фæлмæн сæрак альбомгонды зонгæ йын цы уыд,
уыцы ныв ссарынмæ, афтæ йæм каст, цыма амæйразмæ Зояйы*
кæддæр федта æнахуыр хъарм ран, бæстæ уыд сабыр,
изæргæрæтты рудзынджы æдде уарыд мит, хæдзар æхсæвы куыд нæ
суазал уа, афтæ дзы ахъаззаджы арт сæндзæрстой,'
бæрæгбонмæ стъолыл сыгъдæг урс æмбæрзæныл æвæрд уыди альбом
бинонты къамтимæ, стъолылæвæргæ цырагъы рухсмæ зындысты
кæйдæр хицон æмæ зынаргъ цæсгæмттæ, сæ чъылдыммæ та,
аууоны — хъæдабæхуыз мынæг рухс уат, йæ пъол æхсады тæф<
кæны, зæронд трюмо тар дары, рагон сынтæджы бæрзонд
къухтыл æрттивынц никелгонд къоритæ. Фæлæ никелгойд сынтæг
æмæ незамантаг трюмо уыдысты Пятницкийы уынджы сæ
мæскуыйаг фатеры, хæстæгмæ, удæнцойæ æмæ хионæй дзы йæ бон
фенын уыд æрмæстдæр йэк мады æмæ хойы, уыцы уаты Зояйы
дæлæмæуагъд цæсгом йæ хойы æмæ йæ мады фарсмæ, егъау
æмæ худæджы, фырзæрондæй чи фæбур, уыцы сæдæаздзыд
трюмойы фарсмæ фенын никуы уыд, трюмойæ мад уыдис тынг
сæрыстыр, йæ мойы номыл æй дардта — чыддзæхсæвы бон æй
цавæрдæр нэпмæнæй балхæдта æмæ йæ зынархайæн егъау
лæварæй диссаджы бузныг ныццис йæхицæй...
— Æвæццæгæн, хъæздыг хадзарæй у. Куыд дæм кæсы,
Кузнецов? Цæуыл ныхъхъус дæ?
— Нæ, куы нæ ныхъхъус дæн.— Кузнецов йæ æрдæгфынæйæ
æрыхъал; Зоя йæм фæрсæджы каст кодта мидбылхудгæ.—
Немыцаг сылгоймаджы тыххæй зæгъут?
— О.
Мард немыцаг сылгоймаджы къамтæ Кузнецов уымæйразмæ
дæр, суанг эшелоны федта, альбомгонд къух-къух цыди;
рæстæг амарынæн æй Нечаев æгас взводмæ дæр æвдыста. Æмæ йæ
116

ныр Зоя куы бафарста, уæд йæ фæсонтæ къулæй фæхицæн
кодта, æнæбары æркаст къамтæм. Æрыгон бурдзалыг сылгоймаг
йæ астæуыл æнгом бадæг мундиры худт объективмæ, уыцы
амондджынхуыз уыди йæ хъæлдзæгдзаст биноиты ’хсæн;
сыгъдæг, аив хъæуккаг хæдзары цур диссаджы цъæх-цъæхид
кæрдæджы бæстастæу бадтысты ныллæг стъолы уæлхъус
хъамылæй быд къæлæтджын бандæтты. Иннæ къамы уыд денджызы
былгæроны сызгъæринхуыз змис, цъæх денджызы ’хсæн
яхтæты тæмæнкалгæ урс парустæ, былгæроны урс кæттагæй
аууонгæндтæ, морæбын хурсыгъд сылгоймаг хинайæны уыцы
сæрыстырхуызæй йæхи равдисыны охыл лæууы, йæ къухтæ
æрбавæрдта йæ хæлар чызджы уæхсчытыл, чызгæн ис нывы хуызæп
рæсугъд цæсгом, йæ бæгънæг буарыл — хъулон-мулон халат, йæ
уæхсчытыл æркалдысты хъуымбыл дзыккутæ. Иннæ къамы —
дуне сылгоймæгты тызмæг цæсгæмттæ, сæ къуыпп риутæ
мундиртæй æнгом æлхъывд, лæууынц къазармайы цур. Ноджыдæр*
ма цалдæр къамы денджызы ист: яхтæ ныкъкъул, йæ парус
дымгæйæ ныттынг, бурхил сылгоймаджы домбай зæнгтыл
зынынц доны пырхæнтæ, йæ хъуымбылдзыкку æмбалы сæрмæ
уыцы æхсарджынæй архайы бæндæнтимæ, чызг егъау уылæны
пырхæнтæй фæтарст æмæ сылгоймаджы сæвджын æгъдтыл
ныддæвдæг.
— Ацы бурхил... æвæццæгæн, нæлгоймæгты зæрдæмæ тынг
цыдаид,— загъта Зоя альбомæй йæ цæстытæ нæ сисгæйæ.—
Рæсугъд у цыфæндыйæ дæр... Дæ зæрдæмæ цæуы, Давлатян?
Лейтенант Давлатян йæ хъæрмхуыппы кой кодта,
бафæрсын æнхъæл нæ уыд, тагъд-тагъд нынныхъуырдта æмæ мæстыйæ
сдзырдта:
— Нæ хæринаггæнæг нырма хъæрмхуыппыл фаг цæхх
никуыма ныккодта. Лæгæн йæ хъуыры нæ цæуы. Ферхæцæн дзы
ис... Æлгъаг хæмхудтæ йын ис! — алыг кодта Давлатян, цæсты
зулæй къаммæ! бакæсгæйæ.— Цы дзы хъуамæ фæцæуа
адæймаджы зæрдæмæ? Эсэсовкæ æмæ къуымыхзонд кæй у, уый
фыццаг бакæстæй дæр бæрæг у. Гæдыйау йæ дæндæгтæ
базыхъхъыркодта. Ме сæфт уынын уыцы фашистон хæмхудтæй! Худын та:
ма йæм уæвгæ куыд цæуы?
«Рæстытæ дзуры,— ахъуыды кодта Кузнецов.— Æз дæр
гермайнагæй исты куы фенын, уæд цыдæр масты къуыбар мæ
хъуыры фелхынцъ вæййы».
— Кæй зæрдæмæ_ цы цæуы, уый тыххæй нæ дзурдзыстæм,
Зоечкæ! — загъта Нечаев æмæ ныххудт.— Фæсте цы къамтæ
уыдис, уыдон раскъуыдтон. Цы нывтæ дзы уыдис, уыдон куы
федтаис — мæ уд сцæйхауд! Алыхуызон æнаккаг митæ.
Уæлдайдæр та сылгоймæгтæ. Ахæм поэтессæ куы уыд — Сафо,
нæйæ зоныс? Римы...
— Æмæ цы? — цымыдис змæлд бакодтой Зояйы даргъ
æрфгуытæ.— Римы нæ, фæлæ Грецийы. Æмæ цы зæгъынмæ хъавыс?
— Ногæй та райдыдта? Цавæр æнаккаг миты кой кæныс:
117

Зояйæн, Нечаев? — сырххъулон афæлдæхт Давлатяны цæсгом.—
Дæ зонд бынтондæр ныззыгъуыммæ! Æви цас æмбæлы, уымæй
фылдæр банызтай?
— Нæ, æрмæстдæр мæхи хай, æмбал лейтенант! Мæ рихи
дæр дзы нæ бауымæл.
— Мæ сæрыл хæцыс, Давлатян? — фæлмæн сдзырдта Зоя
-æмæ йæ арм Давлатяны уæхскыл æрæвæрдта, сындæггай йæ
æрсæрфта.— Цæй диссаджы лæппу дæ! Ницы зоныс?.. Уæдæ
уыцы æлгъаг хабæрттæ амæйразмæ дæр федтон Харьковы
бынмæ блиндажы... Немыц ныл куы æртыхстысты æмæ цæг куы
рæмыгътам, уæд. Блиндажы къултæ ахæм къамтæй нæ
зынды’сты.
Давлатян хæлиудзыхæй аззад, йæ уæхск раскъæфта Зояйы
-фæлмæн æмæ рæвдауæг æнгуылдзты бынæй, сырх-сырхид
афæлдæхт, сырддонцъиуау фæпыхцыл, афтæмæй сдзырдта:
— Ныууадз, дæ хорзæхæй, æмбал санинструктор, дæ
æнæлсъуаджы фиппаинæгтæ! Сывæллон, миййаг, нæ дæн. Стæй мæ
æрсæрф-æрсæрф дæр ма кæн. Уымæй мын æнаддæр ницы ис...
— Хорз, хорз. Зондзынæн æй амæйфæстæмæ,— загъта Зоя.
«Нæ, æцæгæй дæр диссаджы лæппу у ацы Давлатян, —
-ахъуыды кодта. Кузнецов, нозт йе уæнгты ахъардта, стæфсти
»æмæ йæм ныхас кæнын æппындæр нæ цыд.—Æдзухдæр мæ
зæрдæмæ цыдис».
— Зоечкæ! — загъта Нечаев, мидбылты худгæ йæ худ систа,
йæ аив, рæсугъд, сау сæрыхъуынджын сæр æркъул кодта.—
Лейтенант Давлатянæн чындзаг ис, æз та хъæды халоны
хуызæн иунæг дæн. Æрмæст мын мамæ ис Владивосточы. Ус мын
яæй. Æрсæрф-ма мæн, æз бабыхсдзынæн. Уымæй дзæбæхдæр
•мæм ницы кæсы.
— Уый дзы уæлдай хабар уыдзæн, Нечаев,—хъазгæмхасæн
дзуапп ын радта Зоя, йе уæхсчытæ банкъуыста.— Цы пайда
дын у?, Раст мæ нæ бамбардзынæ. Стæй дæ Владивосточы
балеринæты хуыздæртæ цух нæ уагътой æппындæр. Нæ мæ
уырны, Давлатян, чындзаг дын æцæг ис? — ногæй та йæ уыцы
рæвдаугæ фарст бакодта.— Нæ йæ зыдтон...
— Мæ удыгага Зоечкæ, змæлгæ дæр нæ бакæндзынæн, —
æрхатыд Нечаев, æмæ хъазгæ кæны, зæрдиагæй дзуры, уымæн
бамбарæн нæ уыди, афтæмæй уыцы лæгъстæхуызæй йæ сæр
дæлдæрæй-дæлдæр къул кодта.— Де ’нгуылдзы кæрæттæй мыл
андзæв... Æви мыл æлгъ кæныс? Райсом мæ куы амарой, уæд
де ’нгуылдзтæ куыд фæлмæн сты, уый уæвгæ дæр никуал
базондзынæн.
— Цытæ дзурыс ныр... Æдылы митæ! — смæсты Давлатян,
~æмæ йæ цæстыхаутæ Нечаевырдæм стъыбар-тъыбур кодтой.—
Ныууадз дæ æвидауц рог митæ, сержант! Цы хабар у! Дæ сæр
æндæр цы фæкæнай, уый нæ зоныс? Æдылы хабæрттæ! Æз
Зояйæ куы уаин, уæд дын дæ уадулыл дзæхстытæй ралæууин!
;Цыдæр æдылытæ стæм, ницы ’мбарæм. О, о!
118

— Бузныг, лейтенант...
Зоя ныххудт, фæлæ уыцы иу рæстæг йæ былтæ æхсынгæйæ:
урæдта йæ худын, Давлатян куыд ныфсæрмы, уымæ каст,
æмæйæ æрдæгцъынд цæстытæ рæвдауæг æрттывд кодтой.
Нечаев та йæ худ йæ сæрыл æркодта, хъыг ын уыдис, йæ
зæрдæмæ чи цыд æмæ йæхи кæмæй ирхæфста, уыцы хъазт ын;
кæй фехæлдтой, уый, йæ сауыстъæлфджын къæйных цæсгом,
фæтар, æмæ загъта:
— Дзæгъæлы, æмбал лейтенант. Зоечкæйы ракъахынмæ
хъавыдтæн, ды та йæ цæмæ бамбæрстай!.. Хынджылæг нæ кæны„
æндæр ницы: лæг дæр ын цыма уыдис, дæс æмæ ссæдз азы дæр’
ыл цыма цæуы, алцыдæр цыма зоны, йæхæдæг та... тихалæг!..
Фæлæ чызджы цæстæнгасмæ куы фæкомкоммæ, уæд
уайтагъд фæкъуыхцы.
— Æз цытæ бавзæрстон, ды уыдæттæ нæма бавзæрстай,
Нечаев! — ныфсджынæй дзурын байдыдта Зоя.— Мæ нозт мын
мæкъухтыл æркал,— цыма йæм Нечаевæн бардзырдтæ дæттыны.
бар хауд, уыйау бадомдта.— Дæ альбомы фæстæ ме
’нгуылдзтæ цыдæр æлгъаг систы. Бамбæхс æй. Æмæ дæм дæхи
бафæлварын куы æрцæуа, уæд-иу уыцы уæззау рæстæг дæ бæгънæг
немыцаг сылгоймагмæ ’ркæс!
Нечаев æнæбары ныххудт, йæ рæмбыныкъæдзыл æрæнцойь
кодта, чызджы кружкæ систа æмæ нозт æнæхъæнæй
фыдæнæны калд æркодта Зояйы къуырфæвæрд дыууæ армыл.
— Æвгъайуаг у, бæргæ, нозт, фæлæ дæу тыххæй, Зоечкæ..-
— Мæн тыххæй æппындæр ма зын кæн дæхицæн. Бузныг.—
Зоя йæ уæрджытæ кæрæдзимæ æрбалхъывта, уыдысты йын
кæрцы дымджытæй æнгом æмбæрзт, йæ къухтæ гилдзы
сыф-сыфгæнгæ артмæ бадардта, Кузнецовмæ фæкаст: — Æнхъæлдæн,,
фынæй дæ, æмбал лейтенант? Иу адæймаг куы ницы фæдзурыу
уæд мæм куыддæр æнахуыр фæкæсы. Цыма нозтджынты ’хсæн*
æвронг вæййы, уыйау. Хæринаг нæ зæгъы дæ зæрдæ æви цы
кæныс?
— Фынæй нæ дæн,— дзуапп ын радта Кузнецов, йæ
фæсонтæ къулмæ быцæуæй æнæзмæлгæйæ бадт аууоны.— Мæнæ*
хъармæй мæхи рæвдауын...
Нозты фæстæ æцæгдæр йæхи рæвдыдта ныггæнды хъармæй,
йæ уымæлбын æнудæй, хиконд цырагъы цардæгас рухсæй,
ныхасмæ хъусынæй, хуылыдз къултыл цыппæрдигъон аууæттæй;
йæ мидризæг банцад; киркæйæ фæкусыны фæстæ йæ хид нæма
æрсур, былгæроны дымгæ йæ фæхоста, æмæ тынг суазал, й:е
уæнты ’хсæн уазал тæлмытæ андзæв-андзæв кодтой, фæлæ йæ"
иннæрдæм раздæхын нæ фæндыд, базмæлыны хъару йæм нæ4
уыд. «Харьковы бынмæ æрхъулайы бахауд Зоя? Хæцгæ дæр
кодта? Цы æнахуыр цæсгом ын ис, — Зоямæ кæсгæйæ йæ’
сæры зилдух кодтой хъуыдыты скъуыддзæгтæ.— Рæсугъд
схонæн ын нæй. Æрмæст йæ цæстытæ. Стæй йæ цæсгом дæр’
раивбаив кæны. Фæлæ уæддæр Нечаевы зæрдæмæ дæр цæуы,
Уха119;

иовы зæрдæмæ дæр, мæ зæрдæмæ дæр... Дроздовскиимæ се
^хсæн цы ис? Диссаг сты иууылдæр...»
— Хъус-ма, Кузнецов,— йæ хъуыдыты хал ын аскъуыдта
Давлатян.— Цæуылнæ хæрыс? Дæ хъæрмхуыпп куы ныууазал!
— Чи загъта — хъæрмхуыпп ныууазал? — ныггæнды дуары
-æмбæрзæны æдде райхъуыст хицаухуыз бæзджын хъæлæс.—
«Уырæхсгæ хъæрмхуыпп у! Æмбæлы уæм?
— Бахиз, бахиз, старшина! — сдзырдта æдде Уханов.—
Фæмидæгæй у!
Уæззау къæхты тъупп-тъупп ссыд æрбацæуæны, зæххы
къуы’бæрттæ , сыр-сыргæнгæ дæлæмæ æрызгъæлдысты, чидæр
æмбæрзæнимæ архайдта, стæй йын йæ кæроныл куы фæхæст, уæд
æй иуварс аппæрста, кæттагæй æрбазынд Скорикы сæр,
уазалч:ыгъд рæсыд нарæг цæсгом, хъæрццыгъайау дзагъыр цæстытæ;
.дзыхъхъынног худ сæрыл бадт, уагæвæрд куыд амоны, афтæ —
æрфгуытæй дыууæ æнгуылдзы уæлдæр.
— Нæ фæдзæгъæл дæ, старшина? — бафарста Кузнецов,
уыцы дзыхъхъынног худ куыддæр федта, афтæ йæ зæрдыл
æрбалæууыд, старшина куыд æрæджиау æрбахæццæ, уый.— Цы
дæ хъæуы?
— Æгæр карз дæ, æмбал лейтенант! Зæгъæн ис, æмæ
комбатæн йæхицæй карздæр! — йæ уавæрмæ фæныхилын кæй
нитсæй бон у, уый æмбаргæйæ старшинацæ сирвæзт æлхыскъ
ныхас, æмæ бафтыдта: — Мæнæ! Æмбæлгæ уæлæмхасæн хойраг
айсут. Стæй-ма бардзырд — ды дæр æмæ лейтенант Давлатян
дæр — комбатмæ... Санинструктор дæр афтæ. Комбатæй
æрбацыдтæн...
— Хойраг ныууадз ам. Дæхæдæг цæугæ.
— Хордзенæн ныууадзæн нæй. Уыйфæстæ йын йæ фæд дæр
нал ссардзынæн. Дыккаг хордзен та къæхты бын, миййаг, нæ
рахау-бахау кæны.
— Рæвдздæр æрбахиз æмæ дæ хордзен равдæлон кæн! ,
Старшина ныггæндмæ æрбалæсыд, уазал йемæ æрбахаста,
■хызын кæттагыл æрæвæрдта, иууылдæр æй куыд уыной, афтæ,
хъуыддагхуызæй дзы исын байдыдта галеттæ, нæлхæ, сæкæр,
тамакойы къоппытæ — æнæхъæи мулк, фæлæ уыцы мулк
ныртæккæ нымады дæр нæ уыд Кузнецовмæ: нозты æмæ хус
къæбæры фæстæ йæхимæ цыдæр æфсæстхуыз касти.
— Дыууæйы хай сты! — зæрдыл æрлæууын кодта
старшина.— Лейтенант Давлатяны æмæ дæу хай.
— Цæугæ,— бардзырд ын радта Кузнецов.— Нæхæдæг сæ
исты амæлттæй равзардзыстæм. Æви ма ноджыдæр исты
зæгъинаг дæ?
— Æмбæрстгонд у...
Старшина хызын батыхта, йæ риумæ йæ фидар нылхъывта,
чъылдымырдæм рацыд ныггæндæй, йæ бæрзæйы туг фæбадт.
Старшина куы фæзынд, уæд Зоя ныхъхъус, æмæ йын ныр йæ
цæстæнгасæй бамбарын кодта, ам æй кæй æрбаййæфта, уыцы
120

хъуыддаг йæ зæрдæмæ кæй нæ цæуы, уый, æмбæрзæн бахгæдта
мæстыгæрæй, биноныг, æмæ уымæй дæр бамбарын кодта,
Зояйæ райгонд кæй йæу, уый. Стæй та æрбахизæны цур ногæй
райхъуыст Ухановы хъæлæс:
— Куыд тынг дæ уарзын, старшина, уый диссаг у!
Мæхæдæг дæр ын| ницы ’мбарын, цæмæн у, уымæн, фæлæ мæ цæсты!
рухс дæ, нæ ныййарæг фыды хай æмæ каптенармус. Алцыдæр
афоныл кæй бакæныс, батарейыл ’кæй узæлæнтæ кæныс, уый
тыххæй дæ уарзын.
— Цытæ лæхурыс, хистæр сержант? — ныннæрыд
кæттаджы æдде старшинайы бæзджын хъæлæс.— Цы уагæй дзурыс*
уый? Цæуыл базыхъхъыр дæ? Куыд æмбæлы, афтæ слæуу!
— Сабыр, сабыр, старшина! — ныххудт Уханов.ч— Цæуыл>
хъæртæ кæныс!? Куыд æмбæлы, афтæ кæм слæууон?
— Кæс-тæр къамандиртæн сæ рохтæ суагътой взводты
къамандиртæ, æппындæр уаг нал зонынц! Фæлæуу, никæдæм*
мын аирвæздзынæ, хистæр сержант! — нæрыд æмбæрзæны
æддестаршина, æмæ бæрæг уыдис — йе ’фхæрæнтæ хаудтой канд,
Ухановмæ нæ, фæлæ дыууæ лейтенантмæ дæр, уыдон дæр æй
æнæ хъусгæ кæм уыдаиккой ныггæнды.— Топпы фатау æмраст
цæудзыстут!.. Бирæ ахæмтæн сæ сыкъатæ æрыздыхтон!
Ронбæгъд хæлиудзыхтæн нæ бабыхсдзынæн батарейы!..
— Æрмæст æгæр хъæрæй ма арау, старшина, цалынмæ
дынæнæнхъæлæджы дæ хуыцауы æмæ дæ ныййарæджы хайы ном
нæма ссардтон, уæдмæ,— хъæлдзæгæй йæм сдзырдта Уханов.—
Нæ ныййарæг фыдау ныл дæ арм кæй дарыс, уый тыххæй,
старшина... Ды, нæ сызгъæрины къæртт, æмраст куыд цæуын хъæуы,
уый хæринаггæнджытæн бацамон. Уайтагъд дæ бамбардзысты.
Æндæр мæм ницуал ис зæгъинаг.
Минуты фæстæ кæттаджы сыбар-сыбур ссыд, ныггæндма*
бахызт Уханов, йæ бакастæй бæрæг дæр нæ уыд, загъд кæй
кодта, уый. Ие ’лыгæйамæст æрмкъухтæ раласта, цырагъы
сæрмæ йæ къухтæ кæрæдзийыл сæрфын байдыдта, йæ къæйных,
æнæбасæттон цæстæнгас се ’ппæтыл дæр ахаста. Къæйных
æнгæс ын уæлдай тынгдæр лæвæрдта йæ раззаг æвзист дæндаг,
уазал æрттывд-иу фæкодта, хистæр сержант сдзырдта кæнæ
бахудт, зæгъгæ, уæд.
— Куыст кæронмæ æрхæццæ кæны, лейтенант, иу-дыууæ
сахатмæ фæуыдзыстæм,— дызæгъ-мызæгъы фехъусын кодта
Кузнецовæн.— Аходæн, сихор æмæ æхсæвæр иумæ сты? Уый
дын хъуыддаг! Кæд æз æфсæст дæн, зæгъгæ, æнхъæлут, уæд
тынг рæдийут. Мæ егъау катилок кæм ис, Нечаев?
Ныггæнд уайтагъд фæкъуындæгдæр Ухановы стыр, домбай
къабæзтæй, йæ хъæлæсæй, йæ аууон къулы ’мбис бацахста, йæ
цинелы алы хал дæр кодта халасы тæф: кусын куы райдыдтой,
уæдæй нырмæ хъарммæ нæма ’рбахызт.
— Дæ нуазæн кæй ныууазал, уый тæккæ стырдæр бæллæх
121

-у, хистæр сержант.—Нечаев катилокæй кружкæмæ цæстуарзон
уагъд ракодта нозт.— Кæдæй дæм æнхъæлмæ кæсæм.
— Цæуон æз, мæ къонатæ,—сдзырдта йæ кæрцы
къæпсыртæ æвæргæйæ Зоя.
— Цы, уый зоныс, Зоя... — Уханов йæ цуры æрбадт,
кæттатыл хойрæгты цур æрбæстон.—Ныхъхъуытты уадз се ’ппæты
дæр æмæ мах сармадзанмæ рацу. Мæхи номæй дын дзырд
дæт"гын — æфхæрын дæ никæмæн бауадздзыстæм. Ахъаззаджы
лæппутæ стæм, цы стæм, уымæй. Хицæн ныггæнд дын
скъахдзычгтæм.
— Æз разы дæн,— загъта Кузнецов æмæ уайтагъд фестад.
Афтæ цæмæн загъта, уыцы ныхæстæ дзы куыд сирвæзтысты,
;уый нæ зыдта, Зояйæ фæкъæмдзæстыг æмæ, йæ роныл
ауыгъдæй цы хуымпъыр æрзæбул, уыимæ архайынмæ февнæлдта,
ба«фарста: — Комбатмæ цæуыс, Зоя?
Дыууæмæ дæр цымыдис каст ныккодта чызг.
— Кæмæй мæ бахъахъхъæнынмæ хъавут? Немыцæй? Уый
чмæхи бон дæр бауыдзæн. Суанг æнæ хæцæнгарзæй дæр. Уынут,
куыд цыргъ ныхтæ мын ис! — Æнæбары худт бакодта, йæ
ныхтæй Ухановы къух ахафта. Уый дæр йæ къух иуварс нæ айста,
жрмæст йе ’ндон дæндаг сæрттывта. Зоя бафарста: — Куыд дæм
жæсы? Бæззынц хъахъхъæнынмæ?
— Маникюрæн бабæззиккой,— балхынцъ кодта Уханов.—
Жæнгæ та дзы цы бакæнис?
— Уый тыххæй нæ дзурдзыстæм!
— Ахх, Зоечкæ, æгæр хъæбатыр дæ, ныууадз,— йæ ныхасы
эсай баппæрста Нечаев, куыддæр уыцы æнæзынгæйæ бамынæг,
Уханов куы ’рбацыди, уæд.— Искæмæ æвзæр хъуыды куы
фæзына, уæд дæ ныхтæй цы дæ бон бауыдзæн? Тонгæ йæ
кæндзыяæ? Æви йыл дæндагæй хæцдзынæ? Худæг уаид æмæ худæг!
— Ногæй та райдыдтат? — фæцырд Давлатян, йе ’нгæсæй
-бæрæг уыди, фæсномыгтæм хъусынæй кæй сфæлмæцыд, уый.—
Ногæй та æнæхъуаджы хабæрттæ лæхурут! Хъусын дæр мæм
нал цæуы! Дæ хорзæхæй, Зоя...
Ныггæндмæ бацæуæны кæттагыл хæрдмæ схæцыд, Зояйы
мæ разæй рауагъта.
ФАРÆСТÆМ СÆР
Æхсæвы тармæ рацыдысты, алырдыгæй хъуысыд белты,
киркæты къуппытæ, сыджыт иуварс калдтой, æмæ йæ сыбар-сыбур
цыд. Хæринаггæнæн раздæрау зынди къардиуы бын ихыл<
зынджы цæст нал æрттывта, хæринаггæнæджы цолпыйы зыланг
нал хъуысыд: ничиуал дзы уыд; бирæ рæстæг иу ран кæй
фæлæууыд бæх, уымæ гæсгæ суазал æмæ куы йæ иу къах хæрдмæ
иста, куы иннæ, йæ хæмхудтыл ауыгъд хордзены цыдæр
æууылдта.
122

Къардиуы сæрмæ арв сыгъдис иу кæронæй иннæмæ. Рухсы:
тæппытæ хъазыдысты обæутты фæхстыл. Æмæ та Кузнецов
ногæй йæхицæн бынат нал ардта, быдыры сæрмæ æхсæвы тары
æгуыппæгад дардыл кæй анхъæвзта, немыцырдыгæй уынæр кæй
нæ хъуысыд, хуыснæггагхуызæй кæй ныхъхъус сты, уымæ
гæсгæ. Кузнецов ницы дзырдта. Ницы дзырдтой Давлатян æмæ^
Зоя дæр. Сæ хъустыл уад, сæ нымæт цырыхъхъыты бын их
авгау куыд хъыррыст кодта æмæ саст, уый.
«Уæдæ Зоямæ дæр комбатмæ фæсидтысты»,— хъуыды код-.
та Кузнецов. Зоя йæ санинструкторы хæстæ куыд æххæст
кæны, уымæ батарейы мидæг кæй ничи ницы бар дары,
сæрибаркæй у, æмæ йæ кæцы взводмæ бацæуын фæнды, уый йæ бар*
йæхи кæй у, уыцы хъуыддаг Кузнецовæн зындгонд уыдис æмæ
йын фæхъыг, ныр афтæ коммæгæсæй Дроздовскийы ныггæндмæ*
кæй цæуы, уый, банхъæлæн уыд, æмæ йыл Дроздовскийы бар>
цыдæр сæрмагонд хуызы цæуы; цыхуызы, уымæн ницы
æмбæрста.
— Зоя... ды, кæй зæгъын æй хъæуы, хъазгæ кодтай уæд? —
йæхи нал баурæдта Кузнецов.— Лæг дын ’ис куы загътай, уæд.
Былгæроны аууонмæ бахызтысты ихыл, стъалыты мынæг
рухсмæ къардиу уыд цъæхбын фæлурс, нарæг фæндагыл’
кæрæдзимæ хæстæг цыдысты, хæрды тæккæ рæбынты салдæттæ цы.
нарæг къахвæндаг ныннадтой, ууыл.
— Зæрдиагæй загътон! — Чызгæн йæ ныхас йæ хъуыры
фæбадт, цыма былгæроны бырынцъаг схизæныл фæбырыд, уыйау,.
фæлæ уайтагъд фæфидар: —Хъазгæ нæ кодтон...
— Цæмæн нæ сайыс? Рæстытæ нæ дзурыс æппындæр! —
загъта Давлатян æмæ Зояйы фæстæ фæфæстиатгæнгæйæ
фæхъæр ласта: — Кæс-ма, Кузнецов, дон ацы ран танкаты
ныхмæхæцæн дзыхъхъы хуызæн у. Иттæг хорз! Ардæмты куы
’рбабырсой танкæтæ, уæд ныссæдздзысты уайтæккæ дæр.
Сармадзантæдзы бирæ ис, ихыл та хизгæ не ’рбакæндзысты— сæ быны
ныттондзæн! Сталинград кæцырдыгæй ис ныртæккæ? Цæгатырдьь
гæй?
— Иу-фондз æмæ дыууиссæдз километры
цæгат-скæсæнырдыгæй,— загъта Кузнецов.— Фаллаг фарсмæ куы балæбурой,,,
уæд æгæр дард бахæццæ уыдзысты... Хуыцау бахизæд!
Зоя æрлæууыд. Йæ урс цыбырдым кæрц, йæ цæсгом аууоны
бæрæг дæр нæ дардтой æмдзæхгæр хæрды цъæх-цъæхид митыл,,
æрмæст тынг сауæй зындысты йæ цæстытæ, чызг дæр каст,
былгæроны сæрмæ арв куыд сыгъдис, уымæ.
— Куы ’рбарæмудзой...— сдзырдта Зоя, æмæ Давлатян
цалынмæ æрбаййафа, уæдмæ банхъæлмæ каст; сæ ныхас
цæуылуыдис, уый тыххæй нæ, фæлæ бынтон æндæр тыххæй
бафарста: — Ды та, Давлатян, æппындæр нæ тæрсыс амæлынæй?
— Цæмæн хъуамæ тæрсон амæлынæй?
— Чындзаг дын куы ис. Ды дæр, æвæццæгæн, дæ
чындзаджы хуызæн дæ. Дæу хуызæн зæрдæмæдзæугæ у уый дæр?
123

-Зæрдæисгæ? Æцæг дæ фæрсын. Зæрдæисгæ гæдыйы хуызæн?
Æцæг дæ фæрсын.
— Цы уæлдай у уый та! — фæтарæрфыг
Давлатян.—Æплындæр ницы уæлдай у уый... Цæмæн дзурыс, æз
зæрдæмæ.дзæугæ дæн, зæгъгæ? Æппындæр нæ дæн зæрдæмæдзæугæ...
сгæй дзы гæдыйы кой цæмæн хъæуы? Гæдыйæ æнаддæр мын
ницы ис. Нæ хæдзары дæр никуы уыд гæдытæ. Æппындæр.
— Цæргæ та кæм кодтай — Сомихы? Скъолайы дæр уым
.ахуыр кодтай?
— Свердловскы. Мæ фыд сомихаг у, мæ мад та — уырыссаг.
Фæсмойнаг у, фæлæ Сомихы иунæг хатт дæр никуы уыдтæн.
.Æгæр-мæгуыр сомихаг æвзаг дæр нæ зонын,
— Зæгъ-ма, Давлатян, кæд уый гæнæн ис, уæд — дæ
чындзаджы ном цы хуины? Æвæццæгæн, Наташæ кæнæ Зинæ? Нæ
йæ базыдтон?
— Муркæ. Сыл гæды Муркæ. Кис-кис-кис. Æндæр ницы.
— Цæуыл мæсты кæныс, Давлатян? Бауырнæд дæ, смæсты
уай, уый мæ нæ фæндыд æппындæр.— Чызг йæ мидбылты
бахудт æнкъардæй.— Демæ ныхас кæнын мæм дзæбæх кæсы.
Мæнæ мæм Кузнецов дæр цыдæр æнахуыр каст кæны.
Тарæрфыгæй мæм цæмæн кæсут, лæппутæ? Ау, æндæры аккаг нæ дæн?
— Бынтон дзæгъæлы ныл даутæ кæныс, Зоя,— æрфæлмæн
Давлатян.— Куы нæ дæм кæсæм тарæрфыгæй.
— Цыма æрбахæццæ стæм,— сæ ныхас фæцыбыр кодта
Кузнецов.— Фæздæджы тæф нæ уайы уæ фындзыл? Æнхъæлдæн
æмæ сæм пец ис. Кæцæй сæм хъуамæ æрбафтыдаид?
— Æрлæуу, кæцы дæ? — разæй, сыджыты рагъы
чъылдымæй сæм уæнгмардæй сдзырдта чидæр, стæй уæд æртæ
санчъехы æддæдæр разынд хъахъхъæнæджы æндæрг.— Æнхъæлдæн,
санинструктор дæ?
— Взводты къамандиртæ æмæ санинструктор,— дзуапп
радта Кузнецов.— Комбат ам ис?
— Æнхъæлмæ уæм кæсы. Ацырдæм рæцæут. Дуар мæнæ ■
ам ис.
Ныггæнд æнæхъæнæй дæр фесты къахт, сыджыты тъыстæй
.лæууыдысты белтæ, алы рæтты киркæтæ ’ппæрст; хъæдын
дуары иуварс зындис къæдз тасмачъи хæтæл, фахсмæ дзы калд
тæфгæнаг, хъарм фæздæг. Æппæт уыцы хæзнатæ, æвæццæгæн,
сгарджытæ æмæ бастдзинад аразджытæ самал кодтой
станидæйы.
«Кæс-ма, суанг дзы пец дæр ис»,— бадис кодта хинымæры
Кузнецов.
Хъæуккаг хæдзары дуар куыд фæхъинц кæны, афтæ
ныхъхъинц ласта дуар, æмæ бахызтысты райдзаст, æргуыбыр кæнын
дæр дзы нæ хъуыд, ахæм блиндажмæ, уыдис дзы уымæлбын
æнуд, калди тæвд æфсæйнаджы тæф (къуымы арæзт пец
фырæндзæрстæй сырхзынг ссис, йæ фæрстæ фæцæйтыдтой), стыр
фæтæген цырагъ дзы ауыгъд, сыджыт уæлвæйнæгтыл .хъæмп
124

æмбæрзт, кæттагæй æмбæрзт сыджыт стъол,— алцыдæр уыдис
сыгъдæг, æфснайд, фронты куыд нæ вæййы, афтæ аив. Пецы
фарсмæ, къуымы, бастдзинад аразæг нæмгуыты асыккыл
тилифоны аппарат æрæвæрдта, хæтæлы фу-фу кодта.
Иæ цинелы æгънæджытæ уæгъдæй стъолы уæлхъус картæйы
цур бадт лейтенант Дроздовский, йæ алыварс — æртæ сгарæ
джы. Цыма йæхи нырма ныртæккæ ныхсадта, уыйау бурдзалыг
урсбын сæрыхъуынтæ уыдысты аив фаст; цæсгом уыди
цырагъмæ бынтон хæстæг, уыцы рæсугъд, тызмæгхуыз,
сылгоймагау бæзджын æмæ даргъ цæстыхауты аууон тар дардта
цæстыты бынмæ, æдзынæг каст картæмæ.
— Фыццаг взводы къамандир дæ бардзырдмæ гæсгæ
æрбахæццæ,— фехъусын кодта Кузнецов; фæндагыл сæм цы ныхас
уыди, уыйфæстæ йæхицæн скарста Дроздовскиимæ æрмæстдæр
уагæвæрдмæ гæсгæ дзурын: афтæ бæлвырддæр æмæ æнцондæр
уыд сæ иуæн дæр æмæ иннæйæн дæр.
— Дыккаг взводы къамандир дæ бардзырдмæ гæсгæ
фæзынд! — æхсызгон хъæр фæкодта Давлатян; ныггæнды
хъæздыг фæлгонц æй дисы бафтыдта, ныххудт: — Галуан у аемæ
талуан, æмбал лейтенант, æнæхъæн батарей дзы бацæудзæн!
— Карьер дзы уыдис, лæгæтгонд... иучысыл æй
фæуæрæхдæр кодтам,— загъта сгарджытæй иу.— Фадат куы уа, уæд
цырд фæлæууын хъæуы.
— Фыццаджыдæр,— дзурын райдыдта Дроздовский æмæ
картæйæ йæ цъæх-цъæхид, ихау сыгъдæг цæстæнгас систа,—
фæзыны æрмæстдæр хæйрæг иннæ дунейæ, лейтенант
Давлатян. Къамандиртæ та æрбахæццæ вæййынц бардзырдмæ гæсгæ.
Дыккагæй та,— Зоя пецы цур æрбадт, фæлæ йæм Дроздовский
кæсгæ дæр нæ фæкодта, цыма блиндажы уæвгæ дæр нæ уыд,
уыйау, æцæг сæрæй къæхты онг йæ цæстытæ æрхаста
Кузнецовыл,— сахатырдæджы размæ хæцæнтыл æрзылдтæн. Адæмы се
1ппæты ныггæндтæ къахыныл цæмæн бафтыдтат? Ныггæндтæй
танкæтæ нæ фендзынæ. Кæд, миййаг, ды нæ, фæлæ Уханов
къаманды кæны взводæн?
— Ныггæндтæ дæр хъæуынц,— сдзырдта Кузнецов.— Стæй,
иугæр ныхас кæм рауадщ уым Уханов, кæй зæгъын æй хъæуы,
взводæн къаманды кæнынмæ сарæхсид. Уыимæ иннæтæй
æвзæрдæр нæ. Мах куыд фестæм, афтæ уый дæр æфсæддон
училище каст фæцис. Æрмæст ын цин нæ радтой.
— Хорз æмæ йын нæ радтой,— йæ ныхас ын дарддæр
ахæццæ кодта Дроздовский.— Зонын æй, Кузнецов. Хистæр
сержант Ухановимæ уын уæ ахастдзинæдтæ зонын — кæрæдзийыл
къæм абадын нæ уадзут!
— Уый цымæ цыхуызы?
Зоя бадт тæмæнкалгæ цæнгæт пецы цур, йæ худ систа, йæ
дзыккутæ батылдта, æмæ кæрцы урс æфцæгготыл æркалдыстьь
мидбылты бахудт, цæсты зулæй йæм чи бакæс-бакæс кодта,
уыцы бастдзинад дарæгмæ, æмæ уымæн дæр уайтагъд йæ дзых
125

суанг хъусты онг базыхъхъыр; Дроздовский уыцы тарæрфыгæй
иу уысмæн фæкаст Зоямæ æмæ та ногæй сдзырдта:
— Иууылдæр зонын хабæрттæ, лейтенант Кузнецов.
— Къæм абадыны кой дзы цæмæн хъæуы? — йе уæхсчытыл
фæрсæджы хæст скодта Давлатян, йæ цыргъ фындз ноджы
тынгдæр ныццыргъ, цыма Дроздовскиймæ хæстмондагæй
ныхъхъавыд, уыйау.— Бахатыр кæн, æмбал комбат, фæлæ мæнæн
æхсызгон уаид, мæ взводы Ухановы хуызæн сармадзаны
къамандир куы разынид, уæд. Æппын мацы, фæлæ иу училище.
каст уæд та фестæм.
Дроздовскийы тæрных банхъырдтæ, бамбарын кодта,
Давлатянмæ хъусын æм кæй нæ цæуы, уый, йæ ныхас ын кæронмæ
дæр нæ бауагъта, афтæмæй сдзырдта:
— Ухановы тыххæй æндæр хатт адзурдзыстæм. Ныр та уал.
стъолмæ хæстæгдæр æрбахизут æмæ уæ картæтæ сисут!
«Уæдæ ног цыдæр æрцыд,— ахъуыды кодта Кузнецов.—
Цыдæр фæбæлвырд, æвæццæгæн».
ХæстæгДæр бацыдысты, сæ хызынтæй картæтæ систой,
фæтæген цырагъы рухсмæ сæ стъолыл райхæлдтой. Сыбыртт
никæцæйуал хъуысыд. Кузнецов картæмæ кæсгæйæ банкъардта,
цырагъы авджы тæвд йæ къæмисæныл куыд сæмбæлди, уый
æмæ Дроздовскийы федта, ныронг æй куыд никуыма федта*
зфтæ бæлвырд æмæ хæстæг: былты хиуарзон дыдагъ, æвзонг
лæппуйы фæлмæн пакъуы уадултыл, чысыл хъустæ,
мидбылхудт уæвгæ! дæр чи нæ зыдта, уыцы дæрзæг цæстыгагуытæ,
сæсыгъдæг цъæхмæ ,сын кæс æмæ кæс.
— Сахаты размæ æрбадзырдтой полчъы къамандыгæнæгæн
*бынатæй,— йæ алы ныхас дæр бæлвырд хъуысыд, афтæмæй
дзурын райдыдта Дроздовский.— Зындгонд куыд у, афтæмæй
нæ размæ уавæр у тынг мæнгæфсон. Куыд æй бамбæрстон,
афтæмæй немыц, æвæццæгæн, сосайыл æрбарæмыгътой. Мæнæ
ам — станицæйæ рахизырдæмдæр — Сталинградмæ.— Картæмæ*
бацамыдта, йæ фестъæлф-фестъæлфгæнаг æнгуылдзтæ бынтон
сыгъдæг æхсад нæ уыдысты, нарæг ныхты рæбынтæ, æнахъом^
лæппуйæн куыд вæййынц, афтæ скъуыдтæ.— Фæлæ бæлвырд
бæрæггæнæнтæ нæма ис. Цыппар сахаты размæ фистæг
дивизийæ сгарджытæ арвыстой. Æмбæрстгонд уын у?
— Афтæ йæ нымай,— дзуапп радта Кузнецов Дроздовскийы
ныхты рæбыны скъуыдтæм æдзынæг кæсгæйæ.
— Афтæ йæ нымай куы зæгъай, лейтенант, уæд уый у
дидитæ æмæ Тютчевы кæнæ та иннæ цы хуынди... Феты поэзи,—
загъта Дроздовский.— Дарддæр! хъусут. Кæд ницы ’рцæуа, уæд.
боныцъæхтæм сгарджытæ ’рбаздæхдзысты. Сæ ных арæзт
уыдзæн хидмæ. Мæнæ ацы æрхыл, станицæйæ скæсæнырдæмдæр,
Мах батарей кæм ис, уыцы ран. Фæдзæхсын уын: уæ хъус
дарут æмæ æхсын ма рæйдайут, немыц куы райдайой, уæддæр..
Ныр уын алцыдæр æмбæрстгонд, у?
— О,— сабыр хъæлæсæй сдзырдта Давлатян.
126

— Ацыдæр, — дзуапп радта Кузнецов.—Æрмæст
бафæрсинаг дæн: немыц æхсын цыхуызы хъуамæ райдайой, нырма
разæй, станицæйы куы нæма сты, уæд?
Дроздовский йæм уазал цъæх цæстытæй скаст.
— Нырма нæма с^ы, фæлæ сын фондз минуты фæстæ
уæБæн ис,— сдзырдта цыдæр гуырысхойагæй, цыма Кузнецов
уыцы фарстæй йæ бардзырды ныхмæ лæууы æви, куыд æмбæлы,
афтæ хъуыддаг фæбæлвырддæр кæнынмæ хъавы, уый рахатын
йæ зæрды уыд, уыйау.—Бамбæрстай, Кузнецов? Æви нæма
<5амбæрстай?
— Ныр бамбæрстон,— Кузнецов йæ картæ батыхта.
— Ды та, Давлатян?
— Бынтон æмбæрстгонд у, æмбал комбат.
— Уæ бон цæуын у.—Дроздовский уырдыг слæууыд стъолы
уæлхъус.— Сахаты фæстæ уыдзынæн батарейы, мæхæдæг
сбæрæг кæндзынæн алцыдæр.
Взводты къамандиртæ рацыдысты. Амонджыты взводæй
стъолы раз чи лæууыд, уыцы æртæ сгарæджы кæрæдзимæ
кæс-бакæс кодтой, цыма Зоя ам кæй ис, уый сæ къæбуттæй
-æмбæрстой, уыйау; зыдтой: блиндажы ныр, æвæццæгæн,'
уæлдай адæм сты, фæлгæсæн бынатмæ цæуынафон у. Фæлæ сæ
иннæ хæттытæй хъауджыдæр Дроздовский арвитыныл нæ тагъд
кодта, æдзæмæй кæдæмдæр ныджджих.
— Фæлгæсæн бынатмæ цæуыны бар нын дæттыс; æмбал
лейтенант?
— Цæут. Ды дæр,— йæ сæрæй ацамыдта бастдзинад
дарæгæн.— Головановæн фехъусын кæнут, адæймаг дзы уырдыг
лæугæйæ куыд цæуа, афтæ къахæнт дзыхъхъытæ. Цæугæ.
Цалынмæ æз ам дæн, уæдмæ аппараты уæлхъус бадын ницæмæн
хъæуы. Куы бахъæуай, уæд дæм фæдзурдзынæн.
Дуар байгом кодтой, йæ хъинц фæцыд, сæхгæдтой йæ,
райхьуыст сгарджыты æмæ тилифонисты къæхты уынæр,
блиндажæй адард æмæ бамынæг.
— Цы сабыр ныццис бæстæ,— сдзырдта Зоя æмæ
ныуулæфыд.— Хъусыс, фителы къæрцц-къæрцц куыд цæуы.
Дыууæйæ баззадысты æгуыппæг блиндажы, зæххы бæзджын
фæлтæры бын, ленк дзы кодтой, пецæй чи схъарм, уыцы
уæлдæфы уылæнтæ, цырагъ стæвд, æмæ цыдис йæ фителы
къæрццытæ. Дроздовский ницы дзуапп радта, афтæмæй æдзынæг
комкоммæ кæдæмдæр каст, йæ лыстæг фæлурс цæсгомæй
бæрæг уыд, цæуылдæр лæмбынæг кæй хъуыды кæны æмæ йæ
маст фыцын кæй1 райдыдта, уый. Æвиппайды уыцы схуыст
ны.хасыуагæй сдзырдта:
— Цымæ цæмæй ахицæн уыдзысты уыцы хабæрттæ, æндæр
зонын мæ ницы фæнды!
— Цæй тыххæй зæгъыс, Валодя? — хъавгæ фарст æй
бакодта чызг æмæ йæ сæр банкъуыста.— Райдыдтай та?
Зоя фæрсырдæм бадт сармадзаны нæмгуыты афтид асыккыл,
127

йæ къухтæ дардта сырхзынг цæнгæт пецы сæрмæ, йе ’рмттæ-иу
куы бахъарм сты, уæд сæ-иу уадултыл авæрдта, блиндажы
мынæг рухсæй йæм фæлмæн худт мидбылты, цыма йæ ныхас
цæуыл уыдзæн, уый развæлгъау зыдта æмæ дзы, ма мæ бафхæр,
зæгъгæ, куырдта, уыйау.
— Цымæ уæдæй нырмæ кæм уыдтæ? — æнæууæнк æмæ
уыцы иу рæстæг домаг хъæлæсыуагæй йæ бафарста Дроздовский,
’цыма йæм ахæм хуызы фæрсыны бар уыд, Зоямæ та ныхмæ
сдзурыны бар нæ уыд, уыйау.— Мæн фæнды,— сдзырдта
Дроздовский, чызгæн дзуаппы бæсты йе уæхсчытæ лæмæгъ куы
базмæлыдысты, уæд,— мæн фæнды, цæмæй нæ ахастдзинæдтæ
батарейæн æгæр ма ’вдисай, ды та ууыл дæхи хъарыс! Истæмæ
йæ ма бамбар, фæлæ уыцы Кузнецовы взводимæ дæ
ахастдзинæдтæ мæ зæрдæмæ бынтон тынг нæ цæуынц. Гæнæн нал ис>
уæд Давлатяны уæд та равзæрстаис!
— Валодя...
— Æз нæ, фæлæ Кузнецов куы къаманды кæнид
батарейæн, уæд цытæ уаид, уый мæ цæстытыл уайы! Æгæр хорз дæр
ма уайы мæ цæстытыл!
Рæвдз æмæ тасагæй фестад, хæстæг бацыд чызгмæ;
ныллæггомау, цы уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр нуар, æмраст, цинея
аив бады гуырыл, хъæмпæнгæс мыдхуыз сæрыхъуынтæ ныхы
сæрмæ биноныг фаст, тæрных у гом, сыгъдæг, сæрыхъуынты
фæрцы фæлмæн, йæ къухтæ йæ дзыппыты тъыстæй Зояйы
цæсгомыл, йæ исдуг аххосхуыз мидбылхудты агуырдта,
гуырысхойы йæ цытæ æфтыдта, уыдæтты фæдтæ. Чызг æй бамбæрста„
йе уæхсчытыл уæгъдæппæрст кæрц æрхауд, сыстади,
лæппуйырдæм фæцудыдта æмæ йын къæпсыруæгъд цинелы бын
ахъæбыс кодта, уадул асæрфта лæппуйы риуыл уазал æфсæн
цæппæртыл. Уый та йæ къухтæ йæ дзыппытæй дæр нæ систа,
афтæмæй æнцад лæууыд, æмæ Зоя йæ уадул лæппуйы риумæ
нылхъывта, хъуысыд æм, зæрдæ куыд цæвы, уый æмæ йæ фындзыл
уад хæдоны хиды тæф. Кæд, миййаг, мæ дзыккутæ фæздæджы
тæф кæнынц, зæгъгæ, фæтарст æмæ йæ сæр иуцасдæр
фæстæдæр аппæрста.
— Нæ дыууæ дæр æмхуызон уавæры стæм,— загъта Зоя.—
Æртæ сахаты мæ нæ федтай? Æз дæр дæ уыйбæрц нæ
федтон... Фæлæ æндæр хъуыддаджы æмхуызон не стæм. Æмæ дын
уыцы хабар зындгонд у.
Зоя дзырдта, ныхмæ дæр нæ уыд, уайдзæф дæр нæ кодтз,
афтæмæй, фæлмæн, лæппуйы фæндмæ коммæгæс цæстытæй каст
уый сыгъдæг, æнæ иу æнхъырд урс-урсид тæрныхмæ мыдхуыз
сæрыхъуынты бынмæ; лæппуйы сыгъдæг тæрных æм каст,
сывæллоны цыма у æмæ йæ бахъахъхъæнын хъæуы, уыйау.
— Цавæр хъуыддаджы мидæг? А, æмбарын æй!.. Хæст æа
не ’рхъуыды кодтон. Стæй йын мæ бон дæр ницы у. Æгас
батарей дæр нæм кæсой, афтæмæй дын куыд хъуамæ хъæбыстæ
128

кæнон! Нæ ахастдзинæдтæ æппæтæн дæр зыпдгонд цæмæй уон,
уый, дæ фæнды?
Дроздовский йæ астæуæй чызджы къухтæ суæгъд кодта,
æгæр тынг сæ æрысхуыста бынмæ æмæ йæ цииел æлгъгæнæгау
æрбахгæнгæйæ йæ былтæ æнгом æлхъывдæй иу санчъех
фæстæдæр алæууыд. Чызг дисхуызæй сдзырдта:
— Дæ цæсгом цы æлгъгæнæгхуыз у! Цы кæныс — æвзæрæй
исты ракодтон? Мæ къухтæ мын афтæ цæмæп фæриссын
кодтай?
—’ Æгъгъæд! Алцыдæр хорз куы ’мбарыс,— дзурын
райдыдта Дроздовский æмæ кыггæиды тыхстхуызæй зилахар
самадта; й’ аууон къултыл хылди, куы-иу фæцыбырдæр, куы
фæдаргъдæр, афтæмæй.— Полчъы мидæг нæ дыууæйы
ахастдзинæдты тыххæй хъуамæ æппыидæр мачи зона. Æвæццæгæн, уый
дæ зæрдæмæ нæ фæцæудзæн, фæлæ мæнæн афтæ нæу мæ бон,
стæй мæ фæндгæ дæр нæ кæны! Æз батарейы къамапдир дæн,
æмæалыхуызон æдылы ныхæстæ кæной мæныл æмæ мыл
дамдумтйе мысой, уый мæ нæ фæпды! Куы фæцудон, уæд чидæртæ
бацин -кæндзысты, хуыздæр хорз сын мацы ракæн! Уыцы
хæффындзхортæ дæ алыварс зилдух цы самадтой?
— Тæрсгæ кæныс? — бафарста Зоя.— Æндæр исты хуызы
куы ахъуыдычындæуа, уымæй цæмæн тæрсыс? Уæдæ æз
цæуылнæ тæреын?
— Æгъгъæд! Ницæмæй тæрсын æз æппындæр! Фæлæ
æппæт уыдæттæ ам цыхуызы равдисдзысты, уый зоныс! Дæумæ
гæсгÆ, батарейы чысыл ис, дæу æмæ мæн тыххæй полкъмæ
кæнæ дивизимæ стыр цинимæ чи фехъусын кæндзæн, ахæмтæ...
Тынг хорз! — Æнæзæрдæисгæ худт пыккодта.— Хæст цæуы,
уыдон та нарæтыл бæгъдулæг кæнынц! Бæлæттæ! Фронты
уарзæттæ!..
— Ды куыд загътай, афтæ мæ нарæтыл бæгъдулæг кæнын
иæ фæнды мæн,— бафидауыны охыл загъта Зоя æмæ йын
цыма уазал уыд, уыйау кæрц йе уæхсчытыл баппæрста.— Фæлæ
мæнмæ худинаг иæ кæсы, æмæ йæ базонын искæй куы
бафæпда, уæд нæ ахастдзинæдты тыххæй полчъы къамандирæн дæр
æмæ дивизийы къамандирæн дæр зæгъыпæй нæ
фæтæрсдзыпæн...— Лæппу цæмæй ма смæсты уа, ууыл хъардта йæхи.—
Уый сæйрагдæр нæу, Валодя. Æрмæст мæ ды чысыл йедтæмæ
нæ уарзыс, уыимæ дæр æнахуыр уарзтæй. Ницы йын> æмбарын,
дæ гуырысхотæй мын мæ уд цæмæн ласыс, уымæн. Дæхæдæг
æй не ’мбарыс, фæлæ мын куы апъа кæныс, уæд мæ куыддæр
фæриссын кæныс. Цæй тыххæй мæ дæ маст исыс?
Дроздовский йæ рацу-бацу ныууагъта, чызджы раз
æрлæууыд: ракалд дымгæйы, уымæл цинелы тæф/, йæ былтæ базул
сты.
— Ссардта мын удхары хос! — йæ ныхас уыд æнæхатыр.—
Удхарыл цы нымайыс? Худæгæй марыс! Цæй тыххæй дæ
хъуа9 Судзгæ мит
129

мæ исои мæ маст? Куыд æмбæлы, афтæ дын нæ пъатæ кæнын?
Цы гæнæн ис, нæ сахуыр дæн, нæ мæ сахуыр кодтой!
— Нæ арæхсын дæу сахуыр кæнынмæ, афтæ у? — ногæй та
фидауæгау загъта Зоя æмæ йæм мидбылты бахудт.— Æз
мæхæдæг дæр нæ зонын. Æмæ уый сæйрагдæр у, миййаг?
Бахатыр мын кæн, дæ хорзæхæй, Валодя.
— Ницытæ æмæ мацытæ! — Стъолы цурмæ ацыд æмæ
уырдыгæй мæстæймарæг æнæхатыр ныхас райдыдта.— Кæд дæ йæ
базоныц фæнды, уæд мæ фыццаг хатт пъатæ кæныныл
æртындæсаздзыдæй ахуыр кодта æдылы æмæ сæртæг сыл! Абон дæр
ма мæ зæрдæ схæццæ вæййы, уыцы сылы нæрдтæ мæ цæстытыл
куы ауайыиц, уæд!
— Цавæр сыл? — йæ ныхас бамынæг Зояйæн æмæ йæ
сæр æруагъта, лæппу йын йæ цæсгом куыд нæ уына, афтæ.—
Цæмæн мын загътай уыда^ттæ? Чи у?
— Уый та цы уæлдай у! Иæ дард хæстæг, дыууæ азы йæм
фæцардтæн Ташкенты, мæ фыд Испанийы куы фæмард, уæд...
Сывæллæтты хæдзармæ нæ ацыдтæн, фæлæ зонгæтæм цардтæн
æмæ фондз азы дæргъы къæбылайы хуызæн чырынтыл
хуыссыдтæн — цалынмæ скъола каст фæдæн, уæдмæ!
— Фыд Испанийы фæмард, мад та уымæй раздæр амард,
Валодя?
Чызгæн йæ цæсгом нындзыг, уарзты æмæ тæригъæды
судзинтæ йын йæ. зæрдæ рæхуыстой, афтæмæй каст лæппуйы
сыгъдæг фæлурс тæрныхмæ, йæ сæрыхъуынтæм, æрмæст ын йæ
цъæх-цъæхид цæстытæм комкоммæ бакæсынмæ йæ ныфс нæ
хаста.
— О.— Йæ цæстытæ æхсгæ æмбæлд скодтой Зояйыл.— О,
амардысты! Цæйбæрц сæ уарзтоп æз... Уыдон та мыл
гадзрахатæй цæуæгау ракодтой... Æмбарыс æй? Æвиппайды иунæгæй
аззадтæн афтид мæскуыйаг фатеры, цалыимæ мæм Ташкентæй
не ’рбацыдысты, уæдмæ! Ды дæр мыл искуы гадзрахатæй куы
рацæуай, уымæй тæрсын! Исты хæффындзхоримæ!..
— Цæй æдылы дæ, Валодя. Уарзгæ дæ кæнын æз. Æмæ
дыл гадзрахатæц никуы рацæудзыиæи. Ныр мæ мæйæ фылдæр
куы зоныс. Раст нæ зæгъын?
Бынтон хорз æй не ’мбæрста Зоя, иумæ-ну куы уыдысты
æмæ сын æппындæр куы ницы æфсон уыдис, уæд-иу ыл цæмæн
афтæ æнæхатырæй сгуырысхотæ æмæ-иу ыл æнæбыидурæй
цæмæн сæнæууæнк, уый, уæвгæ та алы бон дæр, алы минут дæр
уыдта, батарей йæм æнæхъæнæй дæр æргом куыд здæхта, æмæ
се ’ппæтæн дæр дзуапп лæвæрдта хъазгæмхасæнты, уымæи æмæ
йьш хи бахъахъхъæнынæн хуыздæр фæрæз нæ уыд.
Æвæццæгæн, уыцьт хабар лæппу дæр æмбæрста, фæлæ-иу уæддæр
стæгæй-рæстæгмæ сгуырысхотæ, æмæ уый уыдис йс ’пæбоны
’вдисæн, æппындæр ыл иикуы æууæпдыд, раст цыма чызг
батарсйы кæимæфæнды дæр ууыл гадзрахатæй рацæуынмæ цæттæ
у, уыйау.
130

— Нæ! Рæстытæ нæ дзурыс! — ие сразы чызгимæ.— Нæ дыл
æууæндын æз!..
Æмæ Зоя фæтарст, ахъуыды кодта, ныртæккæ йæхи сраст
кæньш йæ бон нæ бауыдзæн, цæмæй сраст кæна, ахæм уæвгæ
дæр нæй, зæгъгæ. Фæндгæ дæр æй нæ кодта, уæвгæ дæр æм нæ
уыд йæхи рæстытæ кæныны хъару, кæй ныффæрск уыдзæн
æмæ цыхмæ кæй дзурдзæн, уый рагацау зыдта, афтæмæй йæ
цуры лæууыд, йæ сыгъдæг, лæгъз, бахъахъхъæнинаг æргом
тæрныхмæ йын каст æмæ йæ æрфæндыд уыцы ных йæ армæй
æрсæрфын.
— Нæ, уарзгæ дæ кæнын,— сдзырдта чызг.— Æмбаргæ дæр
ын иицы кæмыс, куыд тынг дæ уарзын, уымæн. Цæуылпæ мыл
æууæндыс?
Лæппу йæм басанчъех кодта, йæ кЪухтæ раздæрау уыдысты
йæ дзыппыты.
— Равдис-ма йæ, равдис, кæй мæ уарзыс, уый! Йæ
равдисын дæ нæ фæнды! — загъта лæппу æмæ мастæмхæццæ
монцимæ Зояйы уæхсчытыл æрхæцыд, йæхимæ йæ æрбасхуыста.—
Афтæ хъуамæ уа! Æнæхъæп мæй æмæ ’рдæг рацыд!.. Равдис
æй, кæй. мæ уарзыс, уый!
Дыууæ армæй чызджы фæсонтыл æрхæцыд, йæхимæ йæ тынг
æрбалхъывта, ныддæвдæг ыл æмæ йын тагъд-тагъд, сулæфын
дæр æй нал уагъта, афтæ пъатæ кодта йæ былтæн. Зоя
ныууынæргъыд, рисгæ дзы цыма исты фæкодта, уыйау йæ
цæстытæ бадъынд сты, коммæгæс хъæбыс ын ныккодта йæ уæгъд
цинелы бын, йæ уæрджытæ йæм нылхъывта æмæ уыцы иу
рæстæг архайдта йæ былтæ лæппуйы дзыхæй ратонынмæ, улæфт
æм нал уыд.
Лæппу йын йæ сæр суагъта, фæхицæн дзы.
— Ныртæккæ æз цырагъ ахуыссын кæндзынæн,— йæ ныхас
уыд æнахуыр хæр-хæргæнаг.— Ардæм ничи ’рбацæудзæн
æппындæр. Ма тæрс! Хъусыс, ничи ’рбацæудзæн æппыНдæр.
Æрмæстдæр дыууæйæ уыдзыстæм...
— Нæ, нæ, мæн нæ фæнды... Бахатыр мын кæн, дæ
хорзæхæй, Валодя, — сдзырдта чызг, йæ цæстытæ æрæхгæдта, улæфт
æм нал уыд.— Нæ хъæуы афтæ кæнын. Мах хъуамæ ныртæккæ
ма бакæнæм афтæ...
— Мæ бон нал у!.. Æмбарыс, нал у мæ бон!
— Æмæ дæ æз уарзгæ куы кæнын, тынг дæ уарзын,—
ныхъхъæддых Зоя, йæ дæндæгты къæрцц-къæрцц цыдис, афтæмæй
йын мынæг хъæлæсæй дзырдта йæ риумæ.— Нæ хъæуы
æрмæст... Кæниод кæрæдзийæн удхæссæг фестдзыстæм. Уарзгæ дæ
куы кæпын!,.. Нæ мæ фæнды, кæрæдзийæн удхæссæг фестæм,
уый!..
Ногæй та чызджы йс уæхсчытæй йæхимæ æрбасхуыста.
— Цæмæн? Цæмæн?
— Куы дын дзырдтон. Иу хатт куы бакодтам афтæ...
Кæрæдзийы цæстытæм бакæсын нæ бон иал бауыдзæи, Валодя.
Нæ131

ма мæ ферох, уæд куыд тарæрфыг уыдтæ æмæ тамако куыд
дымдтай, уый... Бамбар мæ, Валодя, нæ хъæуы ныртæккæ
афтæ кæнын. Курын дæ æмæ мæм бакоммæ кæс. Мæ бон нæу
ныртæккæ, нæй мын гæнæн, æмбарыс мæ? Цæй-ма, бахатыр
мын кæн, бахатыр кæн...
Цæстæнгасæй, хъæлæсыуагæй йын лæгъстæ кодта, афтæмæй
скуыдта, йæхæдæг дæр ын ницы ’мбæрста, цæссыгтæ цæмæн
æркалдысты, уымæн æмæ хатыр курæгау къæмдзæстыгхуызæй
тагъ’д-тагъд пъатæ кодта лæппуйы роцъойæи, хъуыртæн, уазал
былтæ йыл æндзæвыдысты зыр-зыргæнгæ.
— Сæрхъæн!.. Ме сæфт дæ фендзынæн! Уый циу — сайгæ
мæ кæныс?.. Фæзæрдæцъæх дæн! Фæзæрдæцъæх!
Мæстджьп* цæсгомы æнгæсимæ йыл иуварс ахæцыд, йæ худ
ныккодта æмæ блиндажæй рацыд, дуар афтæ ныггуыпп ласта,
æмæ аладзæф авджы бын цырагъы рухс фæтæпп кодта.
ДÆСÆМ СÆР
Дроздовский схызт фахсыл къахт къæпхæнтыл, æмæ йæ
былгæроныл ныццавта’ уазал дымгæ, иучысыл æруазал æмæ та
дæндагæлхъывдæй ногæй сдзырдта:
— Сæрхъæн, сæрхъæн! Æдылы!
Барвæндæй йæхиуыл æлгъ кодта æмæ йæхицæй йе сæфт
уыдта, йæ бон кæй ницы у, уый тыххæй, æлгъ кодта чызджы
тасыл, кæддæр, æфсад аразыны рæстæг медпункты радгæс куы
уыдис иунæгæй, уæды хуызæн æруат уæвыныл кæй нæ разы
кодта, уый тыххæй, бафхæрыны фаг æм смæсты-, æрфæндыд æй
фæстæмæ раздæхын, йæ маст куыд ссæуа, афтæ йæ ыыдздзæхст
кæнын.
Кæд йæ зæрдæ йæхиуыл худт, уæддæр удхары бахауд, се
’хсæн цы уыдис, уый бамынæг кæныныл йæ бон кæй нæ цыд,
уымæ гæсгæ; йæ къухтæй, йæ буарæй рох нæ уыдысты,
медпункты йыл чызг куыд æндзæвыдис, уыдæттæ, рох дзы нæ
уыдысты чызджы æхгæд цæстытæ, зыр-зыргæнаг уæрджытæ, йæ
тасаг буары нæуæндаг змæлдтытæ, æппæт уыдæтты тыххæй
ныртæккæ разы уыд цæуылфæнды дæр, хи цæсты бафтауыныл,
æрмæст Зояйыл андзæвæд, уыййедтæмæ...
«Пæ, ферохгæнгæ сты иууылдæр, фсрохгæнгæ сты,—
дзырдта йæхицæн Дроздовский, йæ зæрдыл лæууын байдыдтой,
чызгыл æнæхатырæй тынгдæр æлгъ кæпын кæй руаджы
райдыдтаид, уыдæттæ—чызджы стыр дзых, цæсгомы тарст æнгæс, æгæр
чысыл риутæ æмæ нымæт цырыхъхъыты хъусты тыхтъыстау чи
уыд, уыцы æгæр сæвджын къахы хæцъæфтæ; .агуырдта æмæ
агуырдта, чызгмæ йæ цы фæфыдæх кодтаид, уыдæттæ,
бафндауыны амал сын куыд пал уыдаид, афтæ.— Аргæ та йæм цы
скодтон? Рæсугъд дæр ма куы уаид, фæлæ йæм уый дæр куы
нæ ис... Ницы йæм ис! Цавæр æдылы ахастдзинæдтæ сты
уы132

дон? Иу хатт æмæ сын бынтондæр кæрон сæвæрын хъæуы. Иу
хатт æмæ бынтондæр!» Æрбафыхт, æмæ йæ улæфт уыдис арф;
уазал уæлдæф сыгъта рæуджытæ, йæ улæфтæй халас æвæрдта
цинелы хъис.
Дроздовский æвиппайды нæ бафиппайдта: уæлдæф æмæ
мит фæрухсдæр сты, уазалæй. ныххус сты, декабры стъалыты
дзыгуыртæ сæ æнусон зилдухы фæндагыл иучысыл
æндæрхуызон ралæууыдысты, цы уыдысты, уымæй сыгъдысты æмхуызон
ирд, ихын бæрзæндты фæстаг тæмæнтæ калдтой боны
æрбарухсы размæ. Зæххыл та æрбахæстæгдæр сты станицæйы
уæлхæдзæрттæ, митæй фæхицæн сты æмæ сау æндæрг дардтой;
уæлхæдзæртты сæрмæ арв дыууæ раны кæм сыгъд, уым
фæмынæгдæр сты, кæрæдзиимæ баиу сты æмæ дзы рауад зиллачы
"’мбис, станицæйы фале арвы хуссайраг кæрон æнæхъæнæй дæр
бацахстой.
Афтæ йæм фæкаст, цыма æрхы ’дде, обæутты фале уыцы
зиллаччы фæйнæ кæрæтты зылдысты цавæрдæр рог рухсы
тæппытæ, дард кæмдæр цыма цырæгътæ ферттив-ферттив кодтой,
уыйау. Стæй йæм уæд афтæ фæкаст, цыма дымгæ уырдыгæй
^рбахаста моторы, танкæты гуыр-гуыр, ривадæй зилæг
цæлхыты æмхæццæ уынæр,— ау, немыцаг æфсæдтæ æрбарæмыгътой
æмæ ардæм, ацы станицæмæ, батареймæ цæуынц?..
Зыдгомауæй сдымдта, цалдæр хатты арф сулæфыд фæздæг
æмæ хъусын райдыдта. Дымгæ йæ разæй стыгуыр кодта миты
фæлдзæгъдæнтæ æмæ сæ былгæроныл хаста батарейы
хæцæнтæм; уæле сындзтелау кæрæдзийы хафтой быгъдæг хæрисы
къалиутæ, аууæттау дыууæрдæм кодтой былгæроны хæрды
тæккæ сæрмæ. Моторты, æнæуынгæ змæлджыты уынæр
æвиппайды æрбайсæфт. Ницуал хъуысыд.
«Психоз»,— ахъуыды кодта Дроздовский æмæ араст
фæлгæсæн бынатмæ — ныр æм зыпыи байдыдта, уæлдæф кæм
фæрухсдæр, уыцы ран чысыл обаугонд.
Уæлæнгайгомау — æрмæст уæрджыты онг — иу акъоппæй
иннæмæ цæуæн къанаугондыл обаумæ куы бахæццæ, уæд сæ
баййæфта киркæтæй æмæ белтæй зæхх къахгæ, хъæдхойтау æй
къупп-къупп кодтой; Дроздовскийы цæсгомыл ногæй фæзынд
уазал æнгæс. Кæдæм æхсгæ у, уый амонæг взводы къамандир
старшина Голованов, фæтæнриу, хъомыл, брустверы раз
æвæрдта фæлгæсæн хæтæл. Дроздовскийы иннæтæй раздæр ауыдта
трапшсйы, бæллиццаг рог æрбазгъордта æмæ фехъусын кодта:
— Æмбал лейтенант, нырма дæм ныртæккæ тилифонæй
дзырдтон. Санинструктор мын дзуапп радта: ацыд. Фондз
минуты размæ хиды цурмæ ’рбахæццæ дивизийы къамандиры
«виллис». Цыдæр сагъæссаг хабар у... Дивизийы сгарджытæ
пæма æрбахæццæ сты...
— Афтæ æрæджиау мын цæмæн хъусын кæныс? —
мæстджынæй загъта Дроздовский.— Фондз минуты размæ цæуылнæ
бадзырдтай?
133

— Дзырдтон дæм,— бæзджын хъæлæсæй загъта
Голованов.— Æз дæм мæхæдæг дзырдтон. Дæ ус, æмбал лейтенаит...
ома, санинструктор мын дзуапп радта...
— Банцай, Голованов! Æрра фæдæ? Цавæр ус?..—
аскъуыдта йын йæ ныхас Дроздовский, тынг хорз бамбæрста
Головановы комкоммæ ныхас, бамбæрста, æртæ сгарæджы гобитау,
цыма сæ ифтындзгæ счындæуыд, уыйау æнæрæнцойæ сыхаг
дзыхъхъы бслтæй сыджыт цæмæн калдтой, уый.— Уыцы
дамдумтæ чи кæны мæн тыххæй? — йæ хъæлæс фæмынæгдæр,
афтæмæй бафарста Дроздовский.— Дæ дзыхæй цæуынц,
Голованов? Æви æндæр исчи у? Базондзынæн æй æз уæддæр,
старшина!.. Чи ’рбацыд дивизийæ?..
— Æртæ «виллисы», æмбал лейтенант. Иу дзы базыдтои -—
булкъон Деевы у.
— Се ’ппæты дæр базонын хъуыд, сгарæг ма дзы хуыздæр
цы вæййы!
Дроздовский фæтæн санчъехтæй араст сармадзантырдæм,
траншейы къултæм белтимæ сæхи чи иылхъывта, уыцы
сгарджыты рæзты, йæ сæрæй та нæ цух кодта: «Дæ ус... дæ ус»,—
æмæ æвиппайды йæ цæсгом ныггæлир, афтæмæй ахъуыды
кодта, ныр æгас батарей дæр, æвæццæгæн, æргомæй уый тыххæй
дзуры, зæгъгæ. Обауæй куы ’рхызт æмæ, былгæрон тæккæ
хæрды цур фæлгæсæн бынатæй галиуырдæмдæр зæххы чи
аныгъуылд, уыцы сармадзантæм куы азгъордта, уæд сæумæцъæхы
сыгъдæг уæлдæфы Дроздовский федта æртæ «виллисы»,
уыдонæй æртæсæдæ метры бæрц æддæдæр та — адæмы къорд
фыццаг сармадзаны хæцæн бьшаты. Иу сармадзанæй иннæмæ
цæуæн, фæндæгтæ чи къахта киркæтæй, уыцы салдæттæ
фæкæс кодтой къордырдæм, æмæ салдæттæй иу — дæлæмæдзыд,
цыбырдым цинелы, йæ фындзы бын худы хъустæ ныууымæл
сты — Чибисов, фæллад сырды хуызæн æнæдаст æртæтигьон
цæсгом Дроздовскиймæ разылдта æмæ йын фехъусын кодта:
— Æмбал лейтенант, булкъон æмæ сæйраг инæлар,
лæдзæгджын, уым сты... Цæмæдæр æнхъæлмæ кæсынц. Æнхъæлдæн,
райдыдта!
— Дæ худы хъус... бынтондæр ныууымæл! Дæхимæ базил,
куыд æмбæлы, афтæ... Худинаггæнæг. Хуылыдз карчы хуызæн!—
сдзырдта Дроздовский.— Кузнецов кæм ис? Кæм ис Давлатян?
— Уым сты иууылдæр,— йæ фындзы сылыппытæ цæугæйæ
багуым-гуым кодта Чибисов.
Иæ цинелы цæппæртæ æвæрд сты æви нæ, уый басгæрста
Дроздо&ский æмæ фыццаг сармадзаны цурмæ базгъордта,
къамандирты къорды йæ цинмæ гæсгæ хистæр кæцы у, уымæ
кæсгæйæ йæ арм къæмисæимæ сæппæрста, æпæзонгæ адæмы
з?хсæн булкъон Деевы æмæ æфсады къамандыгæнæг инæлар*
Бессоновы куы базыдта, уæд. Иæ улæфт уромгæйæ фсхъусыи
кодта:
134

— Æмбал ииæлар, фыццаг батарейы къамандир лейтенант
Дроздовский!..
Бессонов æм разылд, йæ цыбырдым кæрцыл нæ уыд
иртасæн иысантæ, ныллæггомау, къæсхуыртæ, йæ цанæбæрæг
гуыры кондæй инæлары хуызæн уæвгæ дæр нæ уыд; йæ цыргъ æмæ
карз цæстытæй фæрсæгау ныккомкоммæ Дроздовскийы фæлурс
æндзыг цæсгоммæ, цæсты уæлтъыфæлттæ уыдысты
зына-нæзына рæсыд. Булкъон Деевыл уыд салдаты худ, ронæлвæст,
æрыгон, æнæнизхуыз, сырхуадул, иуцасдæр хъыгхуызæй йæ бур
æрфгуытыл хæрдмæ схæцыд, бæзджын хъæлæсæй сдзырдта:
— Кæм фесæфтæ, комбат?
— Фæлгæсæн бынаты уыдтæн, æмбал булкъон,— йæ алы
дзырд дæр хъуысыд бæлвырдæн, афтæмæй йын дзуапп радта
Дроздовский.— Кæроимæ ’рхæццæ кæнынц дзыхъхъытæм
базилыны куыстытæ.
«Цымæ цæмæ гæсгæ æрбацыдаиккой? — сагъæсгæнгæйæ
ахъуыды кодта Дроздовский.— Сгарджытæм æнхъæлмæ
кæсыпц? Æви æрмæстдæр батарей сбæрæг кæнынмæ
æрбацыдаиккой? Æмæ уый æфсады къамандыгæнæг йæхæдæг куы у».
— Дроздовский? — хъинцгæнаг хъæлæсæй бафарста
Бессонов.— Цыдæр зонгæ мыггаг у. Цыма йыл кæмдæр бамбæлдтæн.
Каесгæ Дроздовскиймæ кодта, фæлæ йæ хъуыдытæ æндæр
кæмдæр уыдысты, уынгæ дæр æй нæ кодта, йæхи хъардта,
кæмдæр сæры магъзы фæскъуымты зилдух чи самадта æмæ йæ бон
æрцахсын кæй нæ уыд, уыцы хабар æрымысыныл, фæлæ
мысгæ та æндæр цыдæр æркодта, æмæ йæ цæсгом фæтар,
Дроздовскиймæ нал каст, фæлæ Деевырдæм раздæхт:
— Уæдæ кæм сты, булкъон, де сгарджытæ уæдæй нырмæ?
Бессоновимæ ам чи уыдис, уыдон иууылдæр — дивизийы
сгарджыты хицау, фæллад дæлбулкъон планшетыл хæлиугонд
картæимæ, хъомыл, даргъзæнг Хæстон советы уæнг Веснин
кæсæнцæстыты, бынтон æвзонг, æнйхуыр дзыгъуыр, тъæпæнфындз
майор Черепанов, фистæг полчъы къамандир, йæ батальонтæ
хъахъхъæнæн фидæрттæ æрцарæзтой былгæроныл — иууылдæр
се ’ргом раздæхтой Дроздовскиймæ, Бессонов æм куы
сдзырдта, уæд, фæлæ сæ айрох, къамандыгæиæг сгарджыты тыххæй
куыддæр бафарста, афтæ. Иууылдæр кастысты арвгæроны
рухсырдæм, уым уылæнгай куы хъуысыд, куы-иу бамынæг æбæрæг
уынæр, дымгæ йæ хаста ацырдæм.
— Æнæ сгарджытæй дæр цыдæртæ бæрæг стьт,— загъта
Бессонов.— Куыд дæм кæсы, Виталий Исайы фырт?
— Æз дæр афтæ ’пхъæл дæн,— дзуапп радта Веснин.—
Гуырысхойаг мæм нал кæсы хабар.
— Хъуыддаг нæ фæрæстмæ, ууыл тынг зын баууæндæн у,
æмбал къамандыгæнæг,— сабыргай сдзырдта булкъон Деев.—
Сгарыпмæ ацыдысты тынг фæлтæрдджын лæппутæ.
Дроздовский кодта æпхъæлмæгæсæджы лæуд, йæ дæидæгтæ
афтæ тынг нылхъывта, æмæ йе ’фсæртæ срыстысты. Йæ зæрдæ
135

дардта; хæсты размæ дæр æфсады чи службæ кодта, уыцы
инæларæн йæ мыггаг зындгонд ма уа, уымæн уæвæн нæй,
фæлæ, æвæццæгæн, ныртæккæ бафæрсыны аккагыл нæ
банымадта, ивгъуыд хæстон рæстæгæй йын зындгонд чи уыд, уыцы
мыггагмæ Дроздовский исты бар дары æви нæ, уый тыххæй. Иæ
хъуыдытæ æндæр кæмдæр уыдысты. Лейтенапттæ Кузиецов æмæ
Давлатян та æмраст слæууыдысты, ныр хайджын уыдысты иу
батарейы къамандирты иумæйаг бæрнондзинадæй, æмзæрдæйæ
кастысты Дроздовскиймæ, хæст кæй æрбацæйхæстæг кодта,
уыцы хъуыды сæ сæмхуызон, æрбахæстæг кодта. Дроздовский
та уыцы рæстæг хъуыды кодта æмæ алырдæмты барста,
æфсады къамандыгæнæг æмæ дивизийы къамандир йæ батареймæ
цæйфæдыл æрбацыдысты, ууыл; нæдæр Кузисцовы фиппайдта,
нæдæр Давлатяны, æцæг хинымæр дзырдта, уыдон дæр цæуыл
хъуыды кодтой, ууыл: «Тагъд, æвæццæгæн, райдайдзæп, чн
зо•ны, мæнæ ныртæккæ... Æрмæст тагъддæр куы уаид!»
— Æмбал инæлар! — æнæнхъæлæджы райдыдта
Дроздовский, æфсæддон рæнхъыты кæмæй фæдзурыпц, уыцы уæлдай
бæлвырддæр хъæлæсыуагæй, бæрæг уыд, цыфæнды бардзырд
дæр сæххæст кæнынмæ цæттæ кæй у, уый.— Бар мын ратт
фехъусын кæнынæн?
Бессонов та ногæй цыма цыдæр æрхъуыды кæныныл
архайдта, ахæм æнгæсимæ разылд æрыгон æмæ фæлурс
лейтенантмæ, федта аив, уагæвæрдмæ гæсгæ куыд æмбæлы, афтæ
æлвæст гуырыконд, уыд архайынæввонг, æмæ лейтенант исты
зæгъа, ма зæгъа, уый йын цыма уæлдай нæу, уыйау ын бар
радта:
— Хъусын дæм.
— Батарей цæттæ у хæцынмæ, æмбал инæлар!
— Хæцынмæ? — бафарета йæ Бессонов Дроздовскиймæ
æдзынæг кæсгæйæ.— Амондджын хъысмæтыл æууæндыс,
лейтенант?
— Æз хъысмæтыл не ’ууæндын, æмбал инæлар!
— Ау, афтæ у? — сдзырдта Бессонов, æмæ йæ ныхæсты уыд,
Дроздовскийы æбæрæг ахадынДзинадæй чи фæтæрсын кодта,
цавæрдæр ахæм мидис.— Дæу карæнæй æз мæ зæрдæ дардтон,
уæвгæ дæр кæй никуы амæлдзынæн, ууыл... Æмбарыс æй,
лейтенант, танкæтæн бабырсынæй тæссаг кæм у, дæ батарей ахæм
ран кæй лæууы, фæсте та Сталинград кæй ис, уый?
— Мах ам лæудзыстæм фæстаг салдаты онг! — хъæддыхæй
загъта Дроздовский.— Зонын æй, ам танкæтæй тæссаг ран кæй
у, уый. Дзырд дæттын, фыццаг батарейы артиллеристтæ сæ
цардыл кæй нæ бацауæрддзысты, æмæ нæм цы æууæнк
равдыстат, уый аккаг кæй разындзысты, уый тыххæй* Мах цæттæ
стæм, æмбал инæлар, ацы хæцæны амæлынмæ!..
— Мæлгæ та цæмæн? — фæхъуынтъыз Бессонов.— Мæн
фæнды, цæмæй дзырд «амæлыны» бæсты ды зæгъай дзæвгар*
136

хуыздæр дзырд «нæ басæтдзыстæм». Мæлынмæ афтæ цыбæлæй
цæттæ кæнын ницæмæн хъæуы, лейтенант. Уæгъд дæ.
Дроздовский Бессоновæн дзуапп лæвæрдта æгæр хъæддых
иыхасыуагæй, комкоммæ æмæ иузæрдионæй каст йæ дыууæ
цæстмæ, училищейы курсанттæ докладгæнгæйæ сæ уарзон
къамандирмæ куыд фæкæсыпц, афтæ. Фæлæ иуварс ацæуынмæ
куыддæр фæзылд, афтæ банкъардта, йæ алыварс сабыр æмæ
афтид кæй у, уый æмæ бамбæрста, хæстмæ йæ æгæр
цæттæдзинады инæлары зæрдæмæ цыдæр кæй нæ фæцыд,
æвæццæгæн æм æрымысгæ, цæстмæми фæкаст. Фæлæ йæм булкъон Дёев
разæнгардгæнæгау йæ цæст фæныкъуылдта, йæ бур
цæстыхаутæ æрцъынд сты. Хæстон советы уæнг Веснинæн йæ
кæсæнцæстытæ æрттывтой, афтæмæй цымыдисæй каст Дроздовскиймæ.
— Мæлынмæ цы боны хорзæн æрцæттæ кодтай дæхи,
лейтенант?— бафарста Веснин, бынтон бæлвырдæй не ’мбæрста,
ацы курсантау аив батарейы къамандир æгæр ныфсджын
цæмæн у, уый.— Адæймаг иунæг хатт йедтæмæ нæ цæры, дыккаг
цард ын нал уыдзæн. Раст нæ зæгъын? Æмæ фæлтау иу хатт
цæрынмæ куы æрцæттæ кæна йæхи, уæд хуыздæр уыдзæн.
Мæнмæ гæсгæ, æмбал лейтенант, алы хæстæн дæр йæ мидис уый
мидæг ис, цæмæй ингæны æхсæз хуызы кæлмыты амæттаг ма
бауай, уыдоны амæттаг та адæймаг æнæ тохæй дæр бауыдзæн.
Цыфæнды къæбæлдзыг ныхас дæм куы фæкæса, уæддæр тох
раст адзалæн йæхи ныхмæ цæуы. Уый æппæтæн дæр зындгонд
хабар иæу?
Фæлæ лейтенант Дроздовский гæдыйæ дæр ницы загъта,
цæстмæми дæр нæ кодта. Раджы æмæ фидарæй загъта
йæхицæн, æнхъæлмæ кæмæ каст, уыцы фыццаг хæст иттæг ахадгæ
кæй уыдзæн йæ царды мидæг кæнæ та йын кæй разындзæн
фæстаг хæст. Иæхи адзалыл не 'уУæнДыД> царды кæрон
цалынмæ æрлæууай, кæйдæр адзал дæхи адзалыл цалынмæ
банымайай, уæдмæ йыл куыд ничи феууæнды, афтæ. Æмæ
Дроздовский дзуапп радта:
— Æмбал дивизион къæмисар, мæнæн мæхимæ амæлыны
хъуыдытæ нæй...
— Фæскомцæдисон дæ? — бафарста Веснин.— Æвæццæгæп,
пæ фæрæдыдтæн?
— Айдагъ æз нæ, æмбал дивизион къæмисар. Взводты
къамандиртæ иууылдæр æмæ салдæтты фылдæр хай
фæскомцæдисонтæ сты. Батарейы комсорг у лейтенант Давлатян...
— Уый та уæлдай хуыздæр,— загъта Веснин æмæ, цыма йæ
рагон зонгæ уыд, уыйау Давлатянмæ мидбылты бахудт;< уымæн
дæр йæ цæсгом сывæллонау барухс.— Уæ цард æнæхъæнæй дæр
разæй ис. Хæлæгæй уæм куыннæ амардæуа. Хæст мыггагмæ
пæ цæудзæн.— Æмæ бруствермæ, сгарджыты хицау æмæ
дивизийы къамандир æдзæмæй кæм лæууыдысты, уырдæм ацыд.
Ныр Дроздовскийы хъуыды дæр ничиуал кодта. Булкъои
Деев цыма æнцад лæууынæй сфæлмæцыд, афтæ йæ домбай
137

уæхсчытæ базмæлын кодта, æркаст къухылдаргæ сахатмæ, стæй
та станицæйы хуссайраг хаймæ, йæ цæстытæ хъавгæ ахаста
Бессоновырдæм.
Бессонов бадт нæмгуыты асыччытыл, йæ къухтæй лæдзæгыл
æрæнцой кодта, цæстытæ фæлладæй уыдысты æрдæгцъыпд.
Банхъæлæн уыд, æмæ лæмбынæг хъусы, сæуæхсиды дымгæ
дыдзырухс быдыры сæрмæ кæй хаста, уыцы уынæрмæ,
уынæриу куы ’рбахæстæгдæр, куы адарддæр; инæлары ныхыл
тыигæйтынгдæр бæрæг дардтой дыууæ ’нхъырды — райгонд кæй чæу,
уый æвдисæнтæ.
— Уæдæ кæм сты де сгарджытæ, булкъон? — бафарста
Бессонов.
— Мæнмæ гæсгæ, фæлгæсæн бынатмæ цæуын хъæуы
фæстæмæ,— дзуапп радта Деев, йæ хъæлæс æгæр куыд нæ нæра, ууыл
архайгæйæ.— Сгарджытыл цыдæр бæллæх æрцыд, æмбал
къамандыгæнæг. Цы уа, уымæн ницы æмбарын...
— Куыд загътай, куыд?
Къамандыгæнæджы хъæлæсыуагæй бæрæг уыднс, йæ
фарсты фæстæ хорзæй кæй ницæмæ æнхъæлмæгæсгæ у, уый, фæлæ
уæддæр Деев йæ ныхас кæронмæ ахæццæ кодта:
— Æвæццæгæн, сгарджытæм ацы ран æнхъæлмæ кæсын
æнæпайда хъуыддаг у, æмбал къамандыгæнæг.
— Æмæ сæм æз æнхъæлмæ дæр куы нæ кæсын,— дæрзæгæй
сдзырдта Бессонов.— Ахæм сгарджыты тыххæй дзуапп
фæдæттынц,4 булкъон, уый дын хъуамæ зындгонд уа!
— Æрбарухс кæны,— загъта Веснин.
Дивизийы сгарджыты хицау, ацæргæ дæлбулкъон
Курнышевæй бинокль райста æмæ цымыдисæй кæсыныл схæцыд,
æрвгæрæттæ кæм сыгъдысты, уырдæм, ныр станицæ дæр хорз
зынди разæй. Æнæ биноклæй дæр бæлвырдæй зынын байдыдта
алцыдæр. Батарейы — дардмæ дæр æмæ хæстæгмæ дæр — фенæн
уыд адæмы цæсгæмттæ, æнæхуыссæг æхсæвæй уыдысты
тъæпæн, фæлурс, быдыргътау, сармадзантæ дæр, сыджыты
кæлдтытæ дæр брустверыл, миты бын пыхсытæ дæр, дымгæмæ сæ
къалиуты къæрццытæ цыдысты. Декабры сæуæхсид рацæйхызт
сæумæдæвдæгмæ, скæсæнырдыгæй арв фæлурс сырх адардта.
Æмæ ’виппайды бæстæ базыр-зыр кодта, æрвгæрæттæ цы
уыдысты, уымæй æнæхъæнæй дæр фестадысты æмыр гуыв-гуыв,
уый кодта тыхджынæй-тыхджындæр, цыма быдыры, цæст кæуыл
не ’ххæссыд, ахæм егъау цæнгæт къори тылди, уыйау. Æмæ
уыцы уысмыл, æрвгæрæттæ кæм сыгъдысты, уым станицæйы
сæрмæ хæрдмæ фæцыдысты дыууæ хуызы ракетæтæ — иу
иннæйы фæдыл фæлтæргай дардыл æрзылдысты — сырх а;мæ
цъæх рухсыты дзыгуыртæ.
«Уымæ уыдис не ’нхъæлмæ каст,— сæрзилæджджьшæй
ахъуыды кодта Дроздовский.— Уыдон немыцы сигналтæ сты...
Ау, æмæ афтæ хæстæг уой? Стæй афтæ хæстæг цæмæн сты?
Стæй уый цæй гуыв-гуыв у?..»
133

Уыцы гуыв-гуыв та тыхджынæй-тыхджыидæр кодта арвы
•æмæ зæххы ’хсæн. Тулгæ цæнгæт къорийы уынæры хуызæн иал
уыду фæлæ дардæй нæрыд, æрвнæрдтытæ куы баиу уой, уыйау,
куы та домбай цæлхъытæй згъæлæнтæ кодта сæ чъылдыммæ
кæмдæр донвæды; бауромæн ын нæ уыд æмæ риуы тас
æвзæрын кодта, афтæмæй æрбацæйивылд кæмдæр разырдыгæй.
Банхъæлæн уыд, æмæ цардæгас буарау ризын байдыдта
зæхх. Æмæ уыцы гуыв-гуывæн цыдæр пысаптæ* амонæгау
стапицæйы сæрмæ зиллачы ’мбисгай æнæкæронæй сыгъдысты æмæ
сыгъдысты сырх æмæ цъæх ракетæтæ æмхæццæйæ.
«Цы сты уыдон — танкæтæ æви хæдтæхджытæ? Ныртæккæ
райдайдзæи? Æви райдыдта? Хæцыны къамапды дæтгæ у æви
нæу? Æз хъуамæ æвæстиатæй архайон!..»
Йæхи тыххæйты уромгæйæ, къамаиды иæма радта, афтæмæй
Дроздовский уыдта, Бессонов йæ цæст арвыл хъуынтъызæй
куыд ахаста, булкъоп Дсевы æрфгуытæ куыд фæтар сты, арт
кæм сыгъдис^ уыцырдæм арæзтæй куыд баззад Веснины къухы
бинокль, уый. Стæй Веснин бииокль сгарджыты хицаумæ
радта, цæмæдæр гæсгæ йæ кæсæнцæстытæ систа æмæ,
Бессоновырдæм куы раздæхт, уæд йæ цæсгом уыд æнахуыр, хъазыд ыл,
æнæ æрцæугæ кæмæн нæй, ахæм хабар хъусынгæнæг
адæймаджы хъæлдзæг æнгæс:
— Æрбацæуынц, Петр Александры фырт. Хæйрæг йæ
дæскьт, цæйбæрц сты...
Арт кæцырдыгæй сыгъдис, уым цыдæр сæрттывта
бæзджынæй æмæ сырхбынæй, арвы мидæг цавæрдæр æврагъ. Уый
æрбацæйхæстæг кодта, цыдис комкоммæ ардæм, станицæмæ,
æр{Зацæйхылд моторты æмвæтæнæг гуыв-гуывимæ, æмæ уыцы
æврагъы мидæг бæрæг дарын райдыдтой уæззау «юнкерстæ».
Цыдысты хуссарырдыгæй, арт кæм сыгъдис, уый сæрты
рахызтысты, с’ аууоны йæ фæкодтой, ныххал сты егъау дзугтæй;
уыйбæрц уыдысты, æмæ сæ Дроздовский иу нымадæн нымайгæ дæр
нæ бакодтаид. Хæдтæхджытæ ардæм, станицæйырдæм,
батареймæ цæуынц, уый цас бæлвырдæй бæлвырддæрæй зындис, цас
хæстæгдæр кодтой, уыйас дæрзæгдæр, æнæхатырхуыздæр кодта
Бессоновы цæсгом — дурау нындзыг. Хæстон советы уæнг
Веснины цæстытæ лæмбынæг æмæ базонынæмхицæй кастысты
арвмæ нæ, фæлæ къамандыгæнæгмæ, æмæ йæ быгъдæг, буарæй
цыма фæхицæн сты, уыйау сæхи цардæй цæрæг æнгуылдзтæ
(æрмкъухтæ бакæнын æй байрох, зындысты йæ кæрцы
дзыппæй) æфцæгготы уæлдзармыл сæрфтой æмæ даудтой
кæсæндæстытæ.
Æмæ та Дроздовский ногæй ахъуыды кодта: «Цæмæ
лæууынц æмæ къаманды цæуылнæ раттыиц? Уыдоны раз мæнæи
цы гæнгæ у?»
Сармадзан кæм лæууыдис, уырдæм къахдзоныгътыл
бырæгау брустверыл æрсыххуытт ласта майор Божичко йæ хæрзаив
адъютанты цннелы — æвæццæгæи, «виллцсты» цурæй згъоргæ
139

æрбакодта — æмæ æгъдауы фыст чи нæ уыд, фæлæ
адъютантæн зæрдыл æрлæууын кæныны æмæ суанг хатгай бадомыиы
бар дæр чи лæвæрдта, уыцы уагæвæрдмæ гæсгæ Бессоновмæ
хъæддыхæй ныхъхъæр кодта:
— Æмбал къамандыгæнæг, машинæ ардæм æрбатæрæм?
Цæуын хъæуы, æмбал къамандыгæнæг!
— Уæд та, чи зоны, ам банхъæлмæ кæсиккам, цалынмæ
бомбæтæ ’ппарой, уæдмæ,— йæ бур æрфгуыты бынты
хæдтæхджытæм кæсгæйæ сдзырдта Деев.— Нæ мæ уырны, цалынмæ ^æма
’ркалдтой, уæдмæ фæлгæсæн бынатмæ фæхæццæ уæм...
— Мæн та уырны: фæхæццæ уыдзыстæм, æмбал
къамандыгæнæг! — зæрдæ бавæрдта Божичко æмæ Деевæн бамбарын
кодта:—Æртæ километры у спидометрмæ гæсгæ.
Баййафдзыстæм...
— Кæй зæгъын æй хъæуы, баййафдзыстæм! — Веснин
бацырын, йæ кæсæнцæстытæ бакодта, хæдтæхджыты æрдопгтæ
арв сæхи кæм бакодтой, уырдыгæй доны фале тымбыл обаумæ,
дивизийы фæлгæсæн’ бынатмæ цас быдыртæ ис, уый абарста.—
Æцæг æртæ нæ, фæлæ цыппар километры, Божичко,—
фæбæлвырддæр кодта Веснин æмæ Деевмæ сдзырдта: — Дæ зæрдæ
дарыс, булкъон, бомбæтæ ам кæй æппардзысты, ууыл? Чи соны
æмæ сæ фæндаг Сталинградмæ дарынц?
— Бынтон бæлвырдæй йæ мæ бон зæгъыц нæу, æмбал
Хæстон советы уæнг...
Бессонов бахудт, æнæгуырысхойæ загъта:
— Раст ацы тæккæ ран æппардзысты бомбæтæ. Раст ацы
ран. Хæцæны раззагдæр рæнхъытыл. Уый æппындæр
гуырысхойаг нæу. Немыц сæ сæр цъысымы тъыссын нæ уарзынц. Æнæ
авиацийæ размæ никуы бырсынц. Цæуæм уæдæ. Уæлдай нæу—
æртæ километры уа æви цыппар.— Æмæ цыма æнæнхъæлæджьл
уыд, уыйау та ногæй йæ зæрдыл æрбалæууыд æнхъæлмæгæсæг
Дроздовский.— Афтæ уæдæ... Иууылдæр æмбæхсæн бынæттæм,
лейтенант. Куыд фæзæгъынц — бомбæтæй уал фервæзæм! Стæй
уæд тæккæ сæйрагдæр райдайдзæн: танкæтæ
æрбалæгæрддзысты.. Уæдæ, зæгъыс, лейтенант, дæ мыггаг Дроздовский у? —
бафарста Бессонов ногæй цыдæр æрымысыныл фæлтæргæйæ.—
Зонгæ мыггаг у. Нæ мæ ферох уыдзæн. Стæй мæ зæрдæ^ дарыи
дæу тыххæй ноджыдæр ма иу хатт фехъусыныл, лейтенант
Дроздовский! Санчъех дæр фæстæмæ иæ! Æмæ сын сæ
танкæтæ пырх кæнут. Лæуут æмæ уæ адзал байрох уæд! Цыфæнды
куы уа, уæддæр æй уæ хъуыдыйы æмгæрæтты дæр ма уадзут!
Дæ батарейы бон ам бирæтæ бакæнын у, лейтенант. Хуыздæр
цы уа, ууыл мæ зæрдæ дарын...
Æмæ бруствермæ схизгæйæ зына-нæзына къуылыхæй
Бессонов араст «виллистæм»; йæ фæдыл — адъютант Божичко,
булкъЬн Деев. Дивизийы сгарджыты хицау афæстиат сармадзанты
цур. Тагъд никæдæм кодта, йæ иу къах акъоппы æрхизæныл,
картæимæ планшет йæ уæрагыл, афтæмæй бииокль дардта йæ
140

къухы; фæлгæсыд станицæйы размæ тыгъд, æнæзмæлæг
быдырмæ. Ие сгарджытæм ма банхъæлмæ кæса, сæ хъысмæт сын
ма базсна, афтæмæй ацæуынмæ йæ нæ хаста æнцонты йæ къах.
Веснин æй бамбæрста æмæ йын сындæггай йе уæхскмæ
бавнæлдта, цыдæр ын загъта. Æрмæст уыйфæстæ мадзура
дæлбулкъон сæргуыбырæй араст траншейы. Сармадзанæй иу-фондз
метры æддæдæр куы ахæццæ сты, уæд былгæронмæ хизгæйæ
Веснин æрлæууыд, хæдтæхджыты æмыр абухынæй йæ хъæлæс
дзæбæх дæр нал хъуысыд, афтæмæй къахæгойхуыз хъæлæсæй
Дроздовскиймæ сдзырдта:
— Куыд кæсын, афтæмæй пиллоны бахаудтат, комбат! Нæ
тæрсыс, миййаг, фыццаг хаттæп?
— Нæ тæрсын, æмбал дивизион къæмисар!
— Тынг хорз уæдæ уæд. Къамаидæ кæн, комбат!..
Дроздовский ноджыдæр ма цалдæр сикъунды сагъдауæй
аззад, уыцы æмрастæй лæууыд, фæлæ куыддæр хицауад
брустверы аууон фесты, афтæ сау арвмæ скаст æмæ куырмау
фæцис — арв цы уыдис, уымæй дзы æнæхъæпæй дæр уынæргъгæ
æмæ абухгæ зилдух самадтой хæдтæхджыты æндæргтæ, æмæ
уæлдай зыланггæнагдæр, ферхæцынæввонг хъæлæсæй
къаманды ныхъхъæр кодта:
— Бат-тарей, æмбæхсæн бынæттæм!..
Æмæ фæлгæсæн бынатмæ азгъордта, зындысты йæм
сармадзанты цур салдæтты фæлурс цæсгæмттæ, гыбар-гыбургæнгæ
арв сæ цыма зæхмæ нылхъывта, уыйау ныггуыбыр сты.
ИУÆНДÆСÆМ СÆР
Моторты хъаруджын абухт æрцауындзæг сæ сæрмæ, æндæр
ницуал хъуысыдис а дунейыл, зыр-зыр кодта, хъусты мидæг йæ
гыбар-гыбур цыд.
Хæдтæхджыты фыццаг æрдонг цæстуыигæйæ йæ рæнхъытæ
ивын байдыдта, ныххал, зиллакк дзы рауад, æмæ Кузнецовмæ
зындис, станицæйы хæдзæртты фале немыцаг ракстæты сырх
æмæ цъæх рухс цыхцырджытæй хæрдмæ куыд калд, уый. Стæй
уæд йæ фæдыл фæздæгкалгæ фæд ныууадзгæйæ фыццаг
«юнкерсæй» фæхицæн дзуаппон сырх ракетæ, хæдтæхджыты
базырты æмæ фæрсты æрттывдмæ зынгæ дæр дзæбæх нæ кодта,
афтæмæй уайтагъд атади, ахуыссыд фæлурс сырхбын уæлдæфьь
Немыц сигналтæ лæвæрдтой зæххæй дæр æмæ уæлдæфæй дæр,
бæлвырд кодтой, бомбæтæ’ кæм æппаргæ сты, уыцы район,
фæлæ кæм æппардзысты, уый базоныны, банымайыпы
фæлтæрæнтæ Кузнецов уæвгæ дæр нал кодта; æнæуи дæр бæрæг уыдис.
«Юнкерстæ» иу иннæйы фæдыл рарæнхъ сты егъау зиллаччы,
бахаудтой дзы станицæ, былгæрон æнæхъæпæй дæр, фистæг
æфсæдты траншейтæ, сыхаг батарейтæ; хæцæн æнæхъæнæй дæр
бахауд уыцы егъау æмæ æнгом уæлдæфон цæджы, æмæ афтæ
141

зынднс, цыма дзы фервæзæн никæцырдæмуал ис, доны фалла:
фарс кæд хурыскасты размæ тыгъд быдыр ныррухс, обæуттæ
сæумæрайсомы æвæлмонæй тæмæнтæ калдтой, уæддæр.
— Уæлдæф!.. Уæлдæф!..— æпæхъуаджы хъæртæй сæ
хурхуадыпдзтæ скъуыдтой батарейы æмæ кæмдæр быпæй, былгæромы
дæле.
Кузнсцов лæууыд сармадзаны галиу фарс дзыхъгонды,
Уханов æмæ Чнбисовимæ иумæ,— дзыхъгонд æртæ лæгæн
къуындæг уыдис. Сæ къæхтæй æнкъардтой зæххы дыз-дыз; моторты
æмииудæй уæлдæф æикъуысыд, бруствсрæй сыджыты хъæбæр
къуыбæрттæ бынмæ згъæлыдысты. Кузнецов бынтон
хæстæгмæ уыдта Чибисовы уымæлбын сатæгсау цæстытæ, фыртæссæй
ныдздзагъыр сты, йе ’ртæтигъон цæсгом арвмæ сивæзта цыдæр
æфхæрд, ссæст æнгæсимæ, зындис æм Ухаиовы хæрдмæ ивæзт
роцъо йæ тæккæ фарсмæ, йæ цъæхбын цæстытæ уыцы
мæстыхуызæй зылдысты, цыма цыдæр нымадта, уыйау, буар
æнæхъæнæй дæр уыдис æмæлхъывд, баруад, цыма йыл уæззау фыны
хох рафæлдæхы, уыйау ыл пъæззы ныххæцыд. Кузнецов
цæмæдæр гæсгæ æрымысыд, Чибисов ихы дзыхъхъæй кæй æрбахаста,
уыцы хæрзад, уазал доны — дæидæгтæ йын нæ быхстой
фыруазалæй — катилок, æмæ та йыл дойны ногæй стыхджын, ком
бынтондæр ныххус.
— Аст æмæ дыууиссæдзы,— цыма йын фенцондæр, уыйау
æппынфæстаг нымад фæцис Уханов æмæ йæ сыгъдæг
цæстæнгас уыцы æвæлмонæй Чибисовмæ раздæхта, йе ’мпылд уæхск
ын сыпæгæй басхуыста роггомау.— Фæззыгон сыфтæрау дæ
зыр-зыр цæмæ цæуы, нæ фыды хай? Адзалæй фыддæр пæм
ницы æнхъæлмæ кæсы. Зыр-зыр кæнай, ма кæнай — ницы
феххуыс уыдзæн...
— Æнхъæлут æмæ йæ не ’мбарын...— мидбылты бахудыны
фæлтæрæн скодта Чибисов, фæлæ æрмæст йæ былтæ
банхъырдтæ сты.— Фæлæ марадз... хилы мæм... Мæ бон куы уаид...
фæлæ нæу мæ бон, мæ хурх æхгæны...— Æмæ йæ хъуырмæ
ацамыдта къухæй.
— Хæрæджы дымæг дæр мыи иицы уыдзæп, зæгъгæ йæ
сæвæр. Исты куы ’рцæуа, уæддæр мын ницы, уыдзæн, зæгъгæ.
Рыст циу, уый дæр нæ базопдзынæ,— загъта Уханов æмæ
арвмæ дæр нал каст, дæндæгтæй æрмкъухыл ныххæцыд, раласта
йæ, тамакодон йæ дзыппæй систа.— Æркæн дзы. Хорз æххуыс
у. Мæхицæн дæр фенцондæр уыдзæн. Сдым ды дæр, лсйтенапт.
Феххуыс дын уыдзæн.
— Нæ мæ хъæуы.— Кузнецов тамакодоныл иуварс
ахæцыд.— Доны катилок мæ куы уаид... дойны мын у.
— Ардæм тæхынц! Махмæ!..
Чибисовы уыцы хъæрмæ æмæ йæ тъыбар-тъыбургæнаг,
æдзард цæстытæм гæсгæ Кузнецов иу уысм йæ сæр хæрдмæ
систа. Æмæ æвиппайды йæ цæсгомыл сæмбæлд уæларвæй тæхæг
хъысмæты судзгæ уддзæф. Цыдæр æрттиваг, сгъау, йæ сау-урс
142

крестытæ бæлвырдæй зындысты,— ау, уый фыццаг «юнкерс»
уа? — иу уысмæн лæууæгау фæкодта, цыма уæлдæфы истæуыл
йæхи скъуырдта, уыйау, йæ сау дзæмбытæ
фæлæбурынæввопгæй разындысты, уырынгтæ æфсæйнаг æфсæйнагыл цыма
хафтæуы, уый хуызæп йæ хъыррыстæй хъустæ амыр сты, афтæмæй
комкоммæ дæлæмæ, Кузнецовы гагуытæм хауын байдыдта; хур
йæхæдæг арвгæронæй нæма сзыпди, фæлæ йæ тынтæ быпæй
хæрдмæ туджы пырхæнтау æрттывтой дæлæмæ хауæг уæззау
æндоныл, йæ тæмæнтæй цæст ницуал уыдта. Уыцы æрттывды
æмæ абухты быиæй рахаудтой, фæхицæп сты сау,
дæргъæлвæст цыдæртæ æмæ уæзбынæй, уæгъдæй æрцæйхаудтой бынмæ,
сæ ниуын сиу «юнкерсы» уынæргъынимæ.
Бомбæтæй фервæзæн нæ уыд, афтæмæй хаудтой батареймæ,
зæхмæ, иу уысмæй иннæмæ стырæй-стырдæр кодтоп, лæгъзгонд
къодæхтау уæлдæфы уæзбын дзедзыройгæнгæ. Фыццаг
«юнксрсы» фæстæ дыккаг дæр та йæ’ных сарæзта былгæронмæ.
Кузнецовы йæ тæнтæ сæлвæстой, гуыбын ихæнрнз кодта, афта^мæй
акъопмæ æрхызт, федта, Ухаиов, цыма йыл исчн дуртæ ’хсы,
уыйау бомбæтæм кæсгæйæ йæ сæр куыд фæкъул-фæкъул
кæны, уый,
— Æрхуысс-с! — Бомбæйы ниуынмæ йæ хъæр йæхæдæг дæр
нæ фехъуыста Кузпецов, æрмæст йе ’нгуылдзтæй банкъардта,
Ухановы цинелы фæдджитæ тыхбонæй бынмæ куыд
æррæдывта, уый.
Уха’нов ыл æрхауд, æмæ йæм арв нал зынди, уайтæхкæ сау
тымыгъы бын фæцис дзыхъгоид, тæвд уæле быимæ иыццавта;
дзыхъгонд феикъуысыд, хæрдмæ фæхауд, фæрсырдæм
фæбырыд, банхъæлæн уыд, æмæ уырдыг .слæууыди, æмæ цæмæдæр
гæсгæ’ йæ фарсмæ февзæрди Уханов иæ (Ухановы уæз нал
æпцади Кузнецовыл — бомбæйы рæмыгъдæй фæрсырдæм
фæхауди), фæлæ Чибисовы сыджытæнгæс фæлурс цæсгом æндзыг
цæстытимæ, йæ хыбар-хыбур цыд: «Ардæм нæ, æрмæст ардæм
нæ, о хуыцау...» йæ уадулты хил цыма цъæхбын буарæй
фæхицæн, уыйау зындис æрдугай. йæ уæз ыл æрбауагъта, афтæмæй
дыууæ къухы дæр ныббыцæу кодта Кузнецовы риумæ, йс
уæхскæй дæр, фæсонтæй дæр’ амал кодта Кузнецовæй къулы ’хсæн
кæмдæр аныгъуылыныл, хуыцаумæ кувæгау мынæг хъæртæ
кодта:
— Сывæллæттæ! Сывæллæттæ мын куы ис... Нæй мын
амæлыны бар. Нæй!.. Сывæллæттæ!..
Нурынгæс сыгъдоны фæздæгæй, йæ риумæ быцæугонд
Чибисовы къухтæй Кузнецовмæ улæфт нал уыдис, йæхи феуæгъд
кæнын, сыгъдæг уæлдæф сулæфын, банцай, зæгъгæ йæ
ныхъхъæр кæнын фæндыд, фæлæ толы химион маргæй ныххуыфыд,
йæ улæфæнтæ фыррыстæй рацæйрæдывтой. Чибисовы къухтæ
зынтæй феуæгъд кодта, йæ рпуæй сæ иуварс аппæрста.
Дзыхъгонд байдзаг хуыдуггæнæг бæзджын фæздæгæй, æмæ йæм арв
нал зынди. Сау фæздæгæй æмæ гыбар-гыбурæй бæстæ
æмæн143

хъызт кодта, æрмæст ма дзы-иу хатгай ферттывтой «юнкерсты»
æндæргтæ — фæздæгæй бынмæ хъавыдысты æмæ хаудтой сау
зылын дзæмбытæ, алы рæмыгъдæн дæр дзыхъгонд æнкъуысыд,
лæбырыд, æмæ алырдыгæй, куы узæлгæйæ, куы та гуымиры
хъæлæсæй зарыд1 адзал, — уæлдæфы æхситт кодтой бомбæты
схъистæ, митæмхæццæ сыджыт фæлтæргай згъæлдис.
«Ныртæккæ, ныртæккæ фæуыдзысты сæ бомбæтæ, —
йæхицæн зæрдæтæ ’вæрдта Кузнсцов, йæ дæндæгтыл цыдис æлыджы
хъыррыст, йæ цæстытæ æрцъынд кодта: афтæмæй цыма рæстæг
тагъддæр цæудзæн, уыйау æм каст.— Цалдæр минуты ма...
Фæлæ сармадзантæ... сармадзантæ та? Фехсынæввонг сæ куы
’рцæттæ кодтам... Бомбæйы схъистæй хъавæнтæ куы иыппырх
уой?..»
Зыдта, æвæстиатæй рабадын, сармадзаитæм акæсын, цыдæр
бакæнын кæй хъæуы, уый, фæлæ йæ буар ныууæззау, акъоппы
æлхъывдæй баззад, риу æмæ хъустæ рыстысты, дзыхъгонды
мæнгæфсон бынмæ йæ тынгæй-тынгдæр æлхъывтой
хæдтæхджыты ниуын, уæлдæфы судзгæ цæлхъытæ бомбæйы схъисты
æхситтимæ æмхæццæйæ. Цыдæр кæнын хъæуы, зæгъгæ йæ уыцы
хъуыды цух нæ уагъта, афтæмæй йæ цæстытæй ракаст æмæ
брустверыл федта, бомбæйы схъис зæхх сæрдасæнау куыд
адзæнгæл ласта, уый. Æмæ цавæрдæр цардæгас фæныкхуыз
къуыбæрттæ къулыл бынмæ хаудтой, сæ нарæг хуыккæмттæй
калдысты мæнæуы нæмгуытæ, дзыхъмæ згъордтой, дæлгоммæ
хуысгæйæ чи баззад, уыцы Чибисовы фæсонтыл дыууæрдæм
зилахар самадтой.
Кузнецов зыдта, уыцы фæныкхуыз къуыбæрттæ цы сты, уый,
фæлæ цы хуинынц, уый æрхъуыды кæнын йæ бон нæ уыдис,
байрох дзы, афтæ хæстæгмæ сæ амæйразмæ кæд æмæ кæцы ран
федта, уый, æмæ гыбар-гыбурмæ айхъуыста Ухановы хъæр:
уый дæр цымыдисæй æдзынæг каст Чибисовы фæсонтæм.
— Кæс-ма, лейтенант, мыстытæ бомбæйы амæттаг баисты!—
Лидзгæ ут тагъд! Ли-идзгæ!
Ухановы дынджыр æрмкъух ахсын байдыдта, Чибисовы
фæсонтыл æнæнхъæлæджы сæ дæндæгтæ мæсты зыхъхъыр кæмæн
баисты, уыцы фæныкхуыз къуыбæртты æмæ сæ дзыхъхъæй
æддæмæ, фæздæгмæ æппæрста.
— Чибисов, базмæл, науæд дæ мыстытæ бахæрдзысты!
Ницы дæм хъары, нæ фыды хай?
— Панорамæтæ, Уханов! Хъусыс, хъавæнтæ! — Чибисов дзы
байрох, афтæмæй ныхъхъæр ласта Кузнецов æмæ ахъуыды
кодта, йæ зæрды Ухановæн панорамæтæ сисыны бардзырд раттын
кæй уыд æмæ йæм взводы къамандиры бартæм гæсгæ, йæхæдæг
дзыхъхъы куыд баззадаид, афтæмæй Ухановы бомбæты бын
сармадзантæм азгъорын кæныны бар кæй уыдис, ууыл, фæлæ
ахæм бардзырд раттын нæ бафæрæзта.
«Бар дæр мæм ис, бар дæр мæм нæй,— ахъуыды кодта
Кузнецов.— Уыйфæстæ йæ мæхицæн никуы ныббарин...»
144

Ныр сс ’хсæн хъауджыдæр нал уыд, æмæ алцыдæр нымад
цыдис иу егъау, кæронбæттæн, æнæнхъæлæджы, хуымæтæг
барæнæй; цалдæр метры хæстæгдæр æви дарддæр æрхаудзæн
бомбæ; æнæ хурæй, æнæ адæмæй, æнæ хорзæхæй, æнæ хатырæи,
иу срæмыгъдæй иннæмæ царды былæй мæлæты былмæ чи
цæуы, уынгæг дзыхъхъы онг чи ’рбакъуындæг, уыцы æдзæстхиз
æмæ æбуалгъы быгъдæг дунейы адзалтауæг зиллаккæй бынмæ
фæцъыввытгæнæг «юнкерстæ» цас рæстдзæвин разындзысты,
уымæй.
«Афтæ кæныны бар мæм нæй. Нæй! Ацы ’лгъаг
æнæбондзинад Панорамæтæ сæфтауын хъæуы! Амæлынæй тæрсын?
Цæмæн тæрсын амæлынæй? Бомбæйы схъис сæмбæлдзæн сæрыл...
Схъис сæрыл куы сæмбæла, уымæй тæрсын?.. Нæ, æз ныртæккæ
акъоппæй сгæпп кæндзынæн. Кæм ис Дроздовский?.. Æз
бардзырд раттынмæ цæттæ кæй дæн, уый Уханов зоны... Цæмæн?
Хæйрæг сæ бахæрæд хъавæнты! Дзыхъхъæй сгæпп кæныны
хъару мæм нæй... Бардзырд раттынмæ, мæхæдæг та ам бадынмæ
цæттæ дæн. Дзыхъхъæй куы сгæпп кæнон, уæд ма цæй аууон
амбæхсдзынæн? Æмæ — судзгæ схъис къæмисæныл?.. Уый циу,
сæнттæ цæгъдын?» ’
Сæ сæрмæ базгъæлæнтæ æфсæйнаджы къæр-къæр,
дзыхъгонд тæссармæ цæхгæр фæбырыд, сау фæздæджы пихылæйттæ
цæсгомыл ныццавта, æмæ та Кузнецов ногæй ныххуыфыд —
толы марг ыи йæ улæфæнтæ æхгæдта.
Фæздæг куы апырх, уæд Уханов йæ былтæ дысалгъæй
асæрфта, сæр батылдта — йæ худæй æрызгъæлдысты миты
чъизи къуыбæрттæ, æнахуыр каст бакодта, фырхуыфтæй йæ
артæнтæ кæмæн фæцæйскъуыдысты, уыцы Кузнецовмæ, йе ’ндон
дæндаг ферттывта æмæ, цыма сæ дыууæ дæр къуырма уыдысты,
уыйау ныхъхъæр кодтаз
— Лейтенант!.. Къухмæрзæнмæ улæф — æнцондæр дын
уыдзæи!
<Ю, нынныхъуырдтон толы фæздæг. Байрох мæ æмæ дзыхæй
баулæфыдтæн. Сыгъд нурыйы æмæ ’фсæйнаджы тæф. Уыцы
тæф мæ фындзыл фыццаг хатт цыппор фыццæгæм азы
сæмбæлд. Æмæ йæ мæ цард-цæрæнбонты дæр нæ ферох
кæндзыпæн... Цæй кой кæны? Цавæр къухмæрзæнтæ ма сты уыдон та?
Мæнæ фырхуыфтæй мæ риу рæдувы, риссы. Дон, уазал доны
хъуыртт скæн ныр...»
— А-а!.. Мур дæр мын нæу! — йæ хуыфын ныхъуыргæйæ
ныхъхъæр кодта Кузнецов.— Ухаиов!.. Хъус ардæм...
Хъавæнтæ сæфтауын хъæуы! Базгъæлæнтæ уыдзысты, æмæ сæ фæд
д.гр нал баззайдзæн! Хæйрæг æй базонæд, кæд ахъуытты
уыдзысты адон.
— Мæхæдæг дæр ууыл хъуыды кæнын, лейтенант! Æнæ
хъавæнтæй бæгънæджы хуызæнæй аззайдзыстæм!..
Уханов акъоппы бадт йæ къæхтæ йæ быны дыдагъæй,
æрмкъухæй худ æрцавта, йæ ныхыл æй ныллæгдæр æркодта,
сысЮ Судзгæ мит
145

тынæввонгæй йæ къух дзыхъхъы бынмæ фæбыцæу кодта, фæлæ
йæ Кузнецов уайтагъд фæурæдта:
— Фæлæуу! Банхъæлмæ кæс! Куыддæр æрзилой æмæ
бомбæтæ калд фæуой, афтæ сармадзантæм агæпп кæндзыстæм.
Ды — фыццагмæ, æз — дыккагмæ! Хъавæнтæ сæфтаудзыстæм!..
Ды — фыццагмæ, æз — дыккагмæ! Бамбæрстай, Уханов? Æз
къаманды куы ’раттон, уæд, бамбæрстай? — Æмæ йæ хуыфæг
тыххæйты уромгæйæ, сыстынмæ æнцондæр куыд уа, афтæ йæ
къæхтæ йæ быны фæдыдагъ кодта.
— Иæ тæккæ афон у, лейтенант.— Ухановы цъæх цæстытæ
худы бынæй кастысты арвмæ.— Иæ тæккæ афон у...
Хæдтæхджытæ сæ ных арвмæ куы сарæзтой, уæд дыууæйæ
дæр бамбæрстой сæ уынæрмæ гæсгæ: бомбæтæ уал калд фестьг
ацы зылдæн. Брустверы æдде пихылæйттæй фæйлыдта дудгæ
фæздæг. «Юнкерстæ» иу иннæйы фæдыл былгæроны сæрмæ
цыдысты уæларвмæ, ногæй та рарæнхъ сты, æнæкæрон зилдух
самадтой арвы; быдыры сæрмæ пихылæйттæгæнгæ сау
фæздæгæй уæлдæр фæцыдысты. Разæй дæр æмæ фæсте дæр доны
фале арт сирвæзт æгас станицæйыл дæр, арты ’взæгтæ згъордтой
уынгты, кæрæдзийы ныгъуылдысты, æддæг-мидæг уадысты;
уæлхæдзæрттæ згъæлыдысты, æмæ-иу арвмæ фæтахтысты
æртхутæджы æмæ зынджы судзгæ пихылæйттæ, скъуыдысты,
гæрæхтæ кодтой рудзгуытй æвгтæ; хъæугæроны сыгъдысты, аууонмæ*
чн нал баирвæзт æмæ бомбæйы схъистæй чи бацъулатæ,
цалдæр ахæм автомашинæйы. Фахсыл цæугæдонмæ нарæг
тæдзæнтæй калд æмæ сыгъдис бензин. Батарейы сæрмæ, былгæроны
сæрмæ, фистæг æфсæддонты траншейты сæрмæ саударæн
æмбæрзæнау уылæнтæ хаста бæзджын фæздæг.
Кузнецов дзыхъгондæй куы скаст, уæд æппæт уыдæттæ
ауыдта, йæ хъустыл ауад, ногæй та фæздæджы уæле бомбæтæ
æппарынмæ чи ’рцæйтахт, уыцы «юнкерсты» моторты
æмвæтæнæг уынæр, скъаманды кодта:
— Уханов!.. Баййафдзыстæм! Цæуæм!.. Ды — фыццагмæ,.
æз — дыккагмæ...
Иæ буары æппындæр уæзы мур нал уыд, афтæмæй
дзыхъгондæй сгæпп кодта, фыццаг сармадзаны æхсæн бынаты
брустверы сæрты атæррæтт ласта, алайæ сау чи дардта, уыцы
митыл, бомбæты дзыхъхъытæй фæйнæрдæм чи фæкалд, уыцы
сыджытыл азгъордта дыккаг сармадзанмæ, уырдыгæй йæ хъуо
тыл ауад кæйдæр хъæр:
— Лейтенант!.. Ардæм! Махмæ!
Сармадзаны бынат æнæхъæнæй дæр, къусчытæ, дзыхъхъытæ—
иууылдæр нæ зындысты уæззау фæздæгæй, алы ран дар —
сыгъддзæф сыджыт фæйнæрдæм фæркгай фæтахт бомбæты
рæмыгъдтытæй, алы ран дæр сау мит æмæ сыджыт: сармадзаны
хæтæлы кæттагыл, йæ къæйыл, нæмгуыты асыччытыл. Фæлæ
панорамæ разынд æнæхъæн æмæ йæ Кузнецов талф-тулфæй,
хуыфгæйæ, улæфт ын нæ фаг кодта, афтæмæй æфтауын
байдыд146

та, фæкæс-фæкæс кодта, кæйдæр сæр кæцæй фæзынд
æмæтымбыл< æндæргæй фæздæджы кæм фæаууон, уыцы
дзыхъхъытырдæм.
— Кæцы дæ уый? Ды дæ, Чубариков! Иууылдæр æгас стут?
— Æмбал лейтенант, ардæм!.. Æргæпп кæн ардæм!
Нæмгуыты къускæй, галиуырдæм цы дзыхъгоид уыдис,
уырдыгæй фæзын-фæзын кодта кæйдæр сæр, худ сыджытæй нал
зьп:д, афтæмæй иу хъусыл æрæнцад тæссармæ. Æхсынæны
хъæдъ: хуызæн даргъ къубалыл сæр дыууæрдæм ратас-батас
кодта, дзагъыр цæстытæ æрттывтой, сидтысты — уый уыд дыккаг
сармадзаны къамандир кæстæр сержант Чубариков.
— Æмбал лейтенант, ардæм! Сгарæг нæм ис!
— Цы? — ныхъхъæр кодта Кузнецов.— Хъавæнтæ цæуылнæ
рафтыдтат? Æнæ хъавæнтæй ис хæцын уæ зæрды?
— Æмбал лейтенант, цæф у. Мæнæ ам дзыхъхъы сгарæг ис!
Уырдыгæй æрбацыд... Цæф у..
— Цавæр сгарæг? Цы кодтай, Чубариков, сонтдзæф фæдæ?
— Нæ... Æрмæст мæ хъус зыланг кæны. Къуырмайау
фæдæн... Æнæуи мын ницы у... Сгарæг махмæ æрбазгъордта!
— А-а! Сгарæг? Дивизийæ? Кæм ис сгарæг?
Кузнецов арвмæ скаст —«юнкерстæ» егъау цæгтæ-цæгтæй
зилдух самадтой быдыры сæрмæ,— къусчы сæрты агæпп кодта
,æмæ дзыхъмæ æртæррæтт ласта, панорамæ Чубариковы риуы
фæцавта. Уый йæм дыууæ къухæй фæлæбурдта, лейтенанты
цæхгæр фезмæлдæй йæ сатæгсау цæстыхаутæ стъыбар-тъыбур
код^ой,.стæй уæд панорамæ йæ роны æфсæрын байдыдта.
— Панорамæ дæ байрох, Чубариков? Кæм ис сгарæг?
Дæргъæй-дæргъмæ дзыхъхъы бадтысты, сæ бон цы уыд,
уымæй сæхн къултæм нылхъывтой æмæ хæлофæй æмæ
зыдгомауæй ставд хитыхт тамакотæ дымдтой ацæргæ, урс
къæмисæнджын хъавæг Евстигнеев æмæ ноджыдæр дыууæ салдаты
æлыгæй амæст цинелты. Ам ноджыдæр уыдысты бæхтæрджытæ
Рубик æмæ Сергуненков; сæ бæхтæм нал ахæццæ сты. Дыууæйæ
дæр æдзæм æмæ хъуынтъыз, дыууæйæ дæр дзагъырдзастæй
кастысты иуырдæм. Кæдæм кастысты, уым, дзыхъхъы фаллаг
кæрон, фæлдæхтæй лæууыд хуыздзыд фæлурс лæппу
маскхалаты, йе ’мбæрзæи фæстæрдæм æппæрст, бæгъæмсарæй; йæ
тæгсау къæбæлдзыг сæрыхъуынты митæмхæццæ сыджыт
скъуыбæргтæ, цæстытæ фыррыстæй ныдздзагъыр сты, йæ уадулты
нуæрттæ дæпдæгты ’лхъывдæй ныттынг сты. Маскхалаты æмæ
бæмбæджджыны галиу дыс тугæй ныннæрсыд, суанг уæхсчы
онг уыдп финкæйæ лыг, финкæ йæ къæхты цур зæххы тъыст.
Лæппуйæн йæ дзых иыззылын, тугæй амæст мæрдон цъæх
æнгуылдзтæй æнарæхстæй архайдта йæ цонг кæрдæйнаджы
гæбазæй бабæттыныл, йæ дæндæгты хъыс-хъыс цыди:
— Куыдзы хъыбылтæ, куитæ!.. Дивизийы къамандиры мьш
фенын кæиут!.. Булкъоны мын фенын кæнут!..
— Фсххуыс ын кæиут, рæвдз! — фæхъæр кодта Кузнецов
147

Чубариковыл, уымæн йæ сæр раздæрау дыууæрдæм кодта
лыстæг къубалыл, цыма йæ хъусы дон бакалд æмæ уый равдæлон
кæныныл архайдта, уыйау.— Цы лæуут! Бабæттут ын йæ цæф!
— Æмгæрон нæ уадзы йæхимæ,— хъуынтъызæй дзуапп
радта Рубин, йæ дæрзæг армытъæпæныл æрту кодта, тамако дзы
ахуыссын кодта æмæ йæ худы счъилы атъыста.— Кæсут æм,
сга-арæг у, мæлæты халтахъ! Искæуыл дын æрвæссы!
Æмгæрон æм ма бацæут! Сæрхъæны хъæртæ кæны не ’ппæтыл дæр!..
Сга-арæг!..
— Бæстæ гыбар-гыбур ссис, быдыр судзы... рухсы цъыртт
нал зыны, æмбал лейтенант,— ферхæц-ферхæцгæнгæ дзурын
райдыдта æвиппайды Сергунеиков, йæ сывæллонау сыгъдæг
цъæх цæстытæ уыцы дисхуызæй æмæ æууæнкхуызæй
Кузнецовмæ систа,— ай та... раст цыма æрра у... цæуы, дзой-дзой кæны,
цыдæртæ хъæр кæны, стæй уæд æрбатылд... туг фестад
æиæхъæнæй дæр. Дивизийы къамандиры агуры, сгарджытæй у...
— Гæмæлхъусæй кæуыл не ’ууæндæм, ахæм иу дæр нæйГ
Кæуылты у, «сгарджытæй»! — Сергуненковы фæзмгæйæ
сдзырдта Рубин, йæ цыппæрдигъон тарсырх цæсгом сгарæджырдæм
аздæхта, уый та сын сæ ныхасæй, æвæццæгæн, иунаёг дзырд
дæр нæ фехъуыста, йæ цонг бабæттыныл йæхи хъардта,
кæрдæйнаг та нæ лæууыд, уайтагъд-иу фæбырыд.— Иæ
документтæм ын лыстæг æркæсын хъæуы!.. Уæдæ куыд? Кæд, миййаг,
бынтон æндæр сгарджытæй у?
— Æдылы ныхæстæ! Æнæхъуаджы лæхурыс, Рубин,—
кæронмæ дзурын æй нæ бауагъта Кузнецов æмæ салдæтты
’хсæнты сгарæгмæ хæстæгдæр бахылд, хъæрæй йæм сдзырдта: —Æри
кæрдæйнаг, феххуыс дын кæнон!.. Кæцæй æрбацыдтæ?
Иунæгæй æрбаздæхтæ?
Сгарæг архайдта кæрдæйнаг йæ дæндæгтгæй балхынцъ
кæныныл, йæ цонгæй йæ мæсты рæмыгъд раласта, йæ сатæгсау
æрра цæстытæ дзыхъхъы сæрмæ кæдæмдæр ныккомкоммæ сты,
йæ дзыхы кæрæттæ рафынк сты, æмæ æрмæст ныр, хæстæгмæ
федта Кузнецов, йæ хъусы æлгътыл туджы фæдтæ куыд
ныхъхъæбæр сты, уый. Æвæццæгæн, сонтдзæф фæцис.
— Ма бавнал! Æддæдæр, лейтенант! — ныхъхъæрзыд æмæ
фæхъæр кодта сгарæг, йæ дæндæгтæ базыхъхъыр сты, æмæ
тагъд-тагъд, йæ ныхæстæ ныхъуыргæйæ дзурын райдыдта: —
Дивизийы къамандирыл мæ сæмбæлын кæнут, бамбæрстай?
Булкъоныл мæ сæмбæлын кæнут... Сылгоймаг дын дæн æвн
мæм цы иыккомкоммæ дæ? Сгарынæй æрбаздæхтæн, дивизийы
сгарджытæй дæн, бамбæрстай? Булкъонмæ тилифонæй адзур,
лейтенант! Цы мæм ныккастыстут, æнаккæгтæ? Бауадзыг
уыдзынæн æмæ-иу уæд хæцут!.. Бауадзыг уыдзынæн!..
Бамбæрстай, лейтенант? — æмæ йæ мæстыгæр цæстытæй рахъардтой
фыррысты цæссыгтæ.
йæ сæр фæстæуæз аппæрста æмæ, цыма искæмæн фыдæнæн
кæны, уыйау йе ’нæхъæн къухæй маскхалаты бын
бæмбæдж145

джыны цæппæртæ, хæдоны ’фцæгготы цæппæртæ рарæдывта,
денджызоны фырæхсадæй хуызивд гæрæм хæдоны бын
тугамæст æнгуылдзтæй йæ бæхбæттæнтæ хафын байдыдта.
— Рæвдздæр змæл, рæвдздæр! Цалынмæ нæма бауадзыг
дæн, уæдмæ, бамбæрстай?.. Булкъонмæ тилифонæй адзур,
Георгиев у мæ мыггаг. Адзур æм, булкъонæн мæм зæгъинæгтæ
ис!..
— Арвитинаг у, æмбал лейтенант,— йæ уæзбын ныхас
баппæрста ацæргæ хъавæг Евстигнеев.
Кузнецов та каст æмæ каст, сгарæджы æнгуылдзтæ
бæхбæттæн куыд хафынц, уымæ, ныр хорз æмбарын байдыдта,
райсомæй раджы кæмæ ’нхъæлмæ кастысты æмæ чи нæ фæзынд,
уыцы сгарджытæй кæй у денджызон, уый.
— Йæ сæр фæсонтдзæф, æвæццæгæн, стæй дзы туг дæр
æгæр бирæ фæцыд,— загъта кæстæр сержант Чубариков.—
Куыд æй фæхæццæчындæуа дивизимæ, æмбал лейтенант?
Фæндагыл куы амæла, уымæй тас у.
— Æккойæ дæр æй куыд ахастæуыдзæн! Цы базыдта зонгæ
1а, сгарынмæ куы ацыдис, уæд!.. — сдзырдта Рубин
тамакосыгъд мæсты хъæлæсæй.— Æрæджиауы хорзæх... Денджызон!
Науты ленк кодтаид йæ заманы, шикалад æфтъæрдтаид урс
булкæимæ. Махæн та къабускайы басæй... Сга-арæг!..
— Куы бахъæуа, уæд æй, Рубин, чи зоны, де ’ккойы дæр
ахæсдзынæ! — йæ ныхас ын аскъуыдта Кузнецов, бынтон
хæстæг æм зындис Рубины фæтæн сырх цæсгом.— Чи кæндзæн ам
къаманды? Ды, Рубин?
— Сæрæй кусын хъæуы, æмбал лейтенант...
— Дæу сæрæй? Æви кæй? — ныхъхъæр кодта Кузнецоз
æмæ Чубариковмæ разылд.— Дроздовскиимæ бастдзинад ис?
Тилифон кусы?
Чубариков ницы дзуапп радта, æрмæст дзыхъгонды фæстаг
къулмæ ацамыдта сæрæй: ома, хъуамæ уа бастдзинад.
— Иæ цæф ын бабæттут, Чубариков, йæ баст æппарын æй
ма уадзут! Æз ныртæккæ адзурдзынæн!
— Æмбал лейтенант, фæлæуу! Æрбатæхынц та! Ногæй! —
фæхъæр кодта Сергуненков æмæ йæ хъустыл ныххæцыд.
Кузнецов сармадзаны цурмæ куы рахæццæ, уæд хæрдмæ
скаст. «Юнкерсты» æрдонг зилдух самадта былгæроны сæрмæ,
ногæй та уыцы зиллаккæй фæхицæн æмæ, йæ базыртыл хуры
тынтæ бынæй хæрдмæ схъазыдысты, афтæмæй фистæг
æфсæддонты траншейтырдæм йæ ных сарæзта фыццаг «юикерс»,
æмдзæхгæрæй зæхмæ æрцæйхауд.
Бастдзинады уæлæнгай, къуындæг акъопгондмæ куы ’ргæпп
кодта Кузнецов, уæд тилифонист Святов бадт йæ сæр
аппаратмæ ныггуыбыргæнгæйæ, иу къухæй хæцыд синаджы гæбазæй
йæ сæрмæ баст хæтæлыл. Къуындæг дзыхъмæ куы ныххылд
Кузнецов, уæд æй бахъуыд йæ уæрджытæ Святовы уæрджытæм
нылхъивын, æмæ уыцы æндзæвдæй иу уысмæн
фæтарст—æвип149

пайды пæ бамбæрста, йæхи уæрджытæ зыр-зыр кæнынц æви
тилифонисты уæрджытæ, æмæ йæ тых-йæ бонæй бацархайдта
нæхи къулмæ нылхъивыныл.
— Фæлгæсæнимæ бастдзинад ис? Нæ фехæлд? Æри-ма
хæтæл, Святов.
— Бастдзинад ис, æмбал лейтенант, ис. Æрмæст ничи...
Святов йæ уæрджытæ кæрæдзимæ нылхъывта, куыд нæ йыи
зыр-зыр кæной, афтæ, йæ хъæуккагарæзт цыргъ фæлурс,
быптон æргъæвст цæсгом батылдта, синаджы гæбазмæ февнæлдта,
фæлæ йæ нæ райхæлдта, йæ цæсгом аппаратыл æрхауд.
— Танкæтæ! — ныхъхъæр кодта чидæр батарейы, фæлæ
уыцы хъæр уайтагъд фæцис хæдтæхджыты гыбар-гыбуры бын.
Уыцы гыбар-гыбур былгæроныл тындзгæ æрбацæйхæстæг
батареймæ, æмвæтæнæгæй æппæрст бомбæтæй зæхх
банкъуысыд; хъыррыстгæнгæ рæмыгътой æмæ уæларвмæ фæхаудтой,
сæ быны цыдæриддæр фæцис, уыдон; акъопгонд дæр
фестъæлфыд, Кузнецов зæххæй фесхъиудта æмæ ауыдта, былгæроны
рæмыгъдтыты сæрты крестæнгæс «юнкерстæ» куыд
фæцæйтахтысты, уый, сæ пулеметтæ калдтой цыбырдым къуымых арт.
Нæмгуыты бæндæнздыхт судзгæ фæд ныхстис былгæроны,
фистæг æфсæддонты траншейтыл цыди комкоммæ батареймæ, æмæ
йæ цæстыты размæ сæвзæрдысты Святовы былтæ цыдæр
дзургæйæ, йæ уæрджытæ зыр-зыр кодтой, къахтухæн райхæлд,
æмæ йæ кæрон калмау хылди акъопиы быныл.
— Танкæтæ! Танкæтæ! — дзырдтой тилифонисты тарцъæх
былтæ.— Фехъуыстай? Къаманды уыдис...
Кузнецовы фæндыд, дæ къахтухæн бабæтт ныртæккæ,
зæгъгæ, ныхъхъæр кæнын æмæ иуварс азилын, Святовы уæрджытæ,
нпзау фæсурæн кæмæн нæй, йæ уыцы тас куыд нæ уына, афтæ,
фæлæ дымгæйы сыбар-сыбурау чи райхъуыст, уыцы дзырд
«танкæтæ» куы айхъуыста, уæд йæхæдæг дæр тасы дзæмбыты
бахауд, æмæ йыл цæмæй тас ма фæуæлахиз уа, уый тыххæй йæм
йæ ных сарæзта, ахъуыды кодта: «Уымæн уæвæн нæй! Чидæр
фæрæдыд, кæйдæр цæстытыл ауадысты... Кæм сты танкæтæ?
Чи ныхъхъæр кодта?.. Ныртæккæ, ныртæккæ схилдзынæн
акъоппæй... Хъуамæ сæ мæхи цæстæй фенон... Кæм сты танкæтæ?»
Фæлæ дзыхъхъæй схизын йæ бон нæ бацис: йæ сæрты
тæссармæ æмæ ныллæджыты, арвы нарæг уадздзагылцæхæркалгæ
сау æндæргтæй, сæ зылын цæлхытæ бынмæ уагъдæй,
ставдхæтæлджын ферхæц-ферхæцгæнгæ пулеметты судзгæ æфсæйнаг
калгæйæ иу иннæйы фæдыл ныххал сты «юнкерстæ».
— Святов! — Кузнецовы хъæр сæхмæццæ ис пулеметты
къæр-къæримæ, тилифонист йæ цæсгом йæ уæрджыты
бамбæхста æмæ йын Кузнецов йе уæхск батылдта.— Фæлгæсæнмæ
бадзур!.. Дроздовскиймæ! Цы сыл æрцыд? Рæвдз!
йæ цæстытæ фæйнæрдæм ныззылынтæ сты, афтæмæй
Святов йе ’ргъæзст цæсгом хæрдмæ сдардта, æнарæхстæй
базмæлыд тилифоны аппараты сæрмæ, хæтæлы ныффу-ныффу кодта,
150

хъæр кодта: «Фæлгæсæн, фæлгæсæн! Дзуапп цæуылнæ?..»
Фæлæ хæдтæхæджы зыланггæнаг ниуынмæ дыууæйæ дæр зæхмæ*
ныггуыбыр кодтой — комкоммæ акъопгондмæ зулаивæй
æрцæйхауд егъау тар æндæрг. Пулемет сæ тæккæ сæрмæ
ныкъкъæркъæр кодта, акъоппы къултыл, тилифоны аппаратыл ихуарæгау
æркалдысты сыджыты къуыбæрттæ. Кузнецов æнхъæлмæ каст,
нæмгуытæ кæнæ фæсонтыл суайдзысты, кæнæ сæрыл, зæгъгæ,
æмæ уыцы уысмæн йæ сæры февзæрди мæстæймарæн хъуыды:
«Нæ акъуырдта, нæ акъуырдта!»
Святовы къухтæ аппаратæй асхой-асхойгæнгæ- калдтой
сыджыты къуыбæрттæ, йæ былтæ фегом-фегом кодтой, æмæ-иу йæ
улæфт хæтæлыл сæмбæлди: «Фæлгæсæн... Фæлгæсæн... Ницы
уын кодтой?» Æмæ та ногæй йæ цæстытæ фæйнæрдæм
фæхылдысты æмæ ныдздзагъыр сты.
— Танкæтæ-æ! — брустверы сæрмæ айзæлыд зæрдæхæлæн
æрдиаг.
Святовы былтæ змæлыдысты, йæ ныхас хъуысыд
скъуыддзæгтæй:
— Æмбал лейтенант... аппаратмæ æрбацыдыстьк Ис
бастдзинад... Дроздовский хъусы. Къаманды: танкæтæ, танкæтæ
æрбацæуынц. Хæцынмæ æрцæттæ кæнут!!! Дæумæ, дæумæ дзуры!..
Комбат! — Ие ’нцъылдтæ худ фелвæста, йæ бурдзалыг æнахъом
сабийы сæрæй синаджы гæбаз раппæрста, уыцы синаджы
гæбазимæ иумæ балæвæрдта Кузнецовмæ хæтæл...
— Хъусын дæм. Аппараты цур — лейтенант Кузнецов!
Хæтæлы райхъуыст Дроздовскийы улæфын — дæргъвæтшг
дугъы цыма фезгъордта, уыйау йæ лæф-лæф цыд; мембранæйæ’
цыма æддæмæ цавта, уыйау хъустæ рæхуыста:
— Кузнецов!.. Танкæтæ дæ тæккæ комкоммæ! Сармадзанта?
æхсынмæ æрцæттæ кæн! Мæрдтæ æмæ уæм цæфтæ ис?
Кузнецов!.. Адæм, сармадзантæ цы баисты?
— Нырма мæ бон бæлвырдæй ницыма зæгъын у.
— Кæм бадыс,.кæм?.. Давлатяны хабæрттæ зоныс?
— Кæм æмбæлы, уым бадын, æмбал комбат — сармадзанты
цур, — дзуапп радта Кузнецов, æмæ мембраиæйы æхситгæнгге
улæфт нал хъуысыд.— Давлатянимæ нæма ныхас кодтон.
«Юнкерстæ» нæ нæ сæр сдарын нæ уадзынц.
— Давлатяны сармадзантæй иуыл бомбæ комкоммæ суад,
æмæ ныппырх,— æхситгæнгæ та райхъуыст Дроздовскийы
хъæлæс.— Дыууæйæ фæмард сты. Фондз та дзы цæфтæ ис.
Цыппæрæм сармадзаны расчет æнæхъæнæй дæр.
«Уый дын гъе... райдыдта! Куыд тагъд райдыдта!—ныццæлхъ
ласта Кузнецовы сæры.— Уæдæ Давлатяныл ныридæгæи
знантæ ’рцыд, авд адæймаджы. Стæй иу сармадзан. Куыд тагъд
уыд!»
— Чи фæмард? — бафарста Кузнецов, уæвгæ та цыппæрæм
сармадзаны хæстонты æрмæст цæсгомæй æмæ мыггагæй зыдта,
сæ царды хабæрттæн та сын æппындæр ницы ’мбæрста.
151

— Уый уæлдай нал у! — хæтæлы райхъуыст Дроздовскийы
улæфын.— Æхсынмæ æрцæттæ кæн, Кузнецов! Танкæтæ
’рбацæуынц!
— Бамбæрстон дæ,— сдзырдта Кузнецов.— Иу хабар дын
фехъусынгæнинаг дæн. Нæ сармадзанты размæ ’рбацыд цæф
сгарæг.
— Уый та ма цавæр сгарæг у?
— Æнхъæлмæ кæмæ кастысты, уыдонæй иу. Дивизийы
штабмæ йæ цæмæй арвитæм, уый домы.
— Æвæстиатæй! — ныхъхъæр кодта Дроздовский.— Мæнмæ
йæ сæмбæлын кæнут фæлгæсæнмæ!
Кузнецов хæтæл Святовы къухтæм баппæрста, акъопгонды
фæгæпп кодта, рахизырдæм, Давлатяны сармадзантæ кæм
уыдысты, уырдæм акаст. Уым сыгъдис сармадзаны нæмгуытæй йæ
тæккæ дзаг машинæ, фæздæг хылди былгæронмæ, хæцæнтæм,
цæугæдонмæ; фемхæццæ станицæйы кæройнаг хæдзæртты
артимæ. Машинæйы сæ къæр-къæр цыд, рæмыгътой, арвмæ
цæхæркалгæ тахтысты æндоицæвæн нæмгуытæ.
Хæдтæхджытæ зилдухгæнгæ ахæццæ сты фæсчъылдыммæ,
доны фалемæ, «юнкерстæ» сæхи æруадз-æруадз кодтой обæутты
фале быдираг фæндæгтæм. Хæдтæхджыты иу хайæн сæ
бомбæтæ фесты æмæ фæллад, хъуыр-хъуыргæнгæ уынæримæ
фæлурсбын арвы хуссарырдæм тахтысты, разæй цы станицæ сыгъди,
уый сæрты.
Æмæ кæд «юнкерстæ» чъылдымы кæмдæр бомбæтæ
æппæрстой æмæ дзы чидæр мардис, уæддæр Кузнецовæн цыбыр
рæстæгмæ фенцондæр, цыма хæсты мидæг адзалмæ æнхъæлмæ
кæсын кæй хонынц, уыцы æфхæрд, æнæбон æмæ ссæст уавæрæй
сæрибармæ раирвæзт, уыйау.
Фæлæ уыцы минут ауыдта сырх æмæ цъæх ракетæтæ, разæй
быдыры сæрмæ фæцыдысты æмæ тæссармæ æрхаудтой,
артхæстæг кæм сыгъдис, уырдæм.
Станицæйы галиуырдыгæй æрхы размæ обауы рагъ æмæ йæ
æмдзæхгæр фахс хæрæфæздæгæй дзæбæх нæ зындысты, фæлæ
дзы уæддæр раиртасæн уыд, фæныкхуыз æмæ бурбын
квадраттæ дзы куыд змæлыдысты, хылдысты, уыцы арæхæй æмæ
сындæггай куыд æрбацæйлæсыдысты, уый, ’фыццаг бакастæн сæ
ницы тæссаг уыд, миты уæлæ зындысты егъау æндæргтæй,
быдыры сæрмæ митыл хъазыдысты мигъдзаст хуры мынæг тынтæ.
Кузнецов бамбæрста, танкæтæ кæй сты, уый, фæлæ йæм
æххæстæй нæма бахъардта, «юнкерсты» æрбабырсты фæстæ ног
тасдзинад куыд стыр у, уый, стæй уыцы тасдзинадыл
æууæндгæ дæр нæма кодта.
Фæлæ иунæг сикъунды фæстæ бамбæрста, цæйбæрц тас у,
уый: æрдæгталынг дæлвæзты цы фæныкхуыз фæздæг ныббадт,
уый сæрты æвиппайды æрбайхъуыст æнæнымæц бирæ моторты
зыр-зыргæигæ гуыв-гуыв æмæ ниуын, бæлвырддæрæй
разындысты уыцы квадраттæ, егъау æмвæтæн æндæрг иугонд уыдис
152

дæргъæлвæст æртæкъуымоны, сæ кæрон уыд кæмдæр
станицæйы фале, обауы чъылдыммæ.
Кузнецов федта, раззаг машинæтæ куыд уæззау æмæ
къуымых дзой-дзой кодтой, уый, фæрсырдыгæй цы машинæтæ
цыдис, уыдон сæ рæхысджын цæлхыты алыварс ластой миты
фæйлаугæ здухæнтæ, сæ фæздæгуадзæн хæтæлтæй калдис цæхæр.
— Сармадзантæм!—ныхъхъæр кодта Кузнецов фыртыхстæй
зыланггæнаг хъæлæсæй, æмæ йæ къаманды йæхимæ дæр
фæкаст, æнæ сæххæстгæнгæ кæмæн нæй, ахæм, цыма йæ æндæр
чидæр радта, уыйау, хатыр нæ зыдта нæдæр йæхицæн, нæдæр
иннæтæн.— Æхсынæввонг!..
Дзыхъгæндты се ’ппæты дæр фæзындысты, брустверты
сæрмæ базмæлыдысты кæйдæрты сæртæ. Панорамæ йæ ронæй
фелвасгæйæ, æппæты разæй сармадзаны цурмæ рагæпп ласта
кæстæр сержант Чубариков, йæ дæргъæй-дæргъмæ къубал
бынтондæр сивæзт, йæ хъоппæг цæстытæ тæрсæгау кастысты доны
фале арвмæ, чп нæма атахт, уыцы «юнкерстæ» фæсчъылдымы
быдираг фæндæгтыл пулеметтæй кæм æхстой, уырдæм.
— Æхсынæввонг!..
Уыцы къаманды сæ цыма размæ схуыста, уыйау салдæттæ
дзыхъхъытæй гæпп кодтой сармадзанты цурмæ. Бæлвырдæй
æмæ биноныгæй цы кæнгæ у, ууыл хъуыды дæр ничи кодта,
афтæмæй æргъæвæнтæн се ’мбæрзæнтæ рæдывтой, къусчыты
гом кодтой нæмгуыты асыччытæ, бомбæты рæмыгъдтыты
рæстæг сармадзанты цурмæ чи ’рбакалд, уыцы салд сыджыты
къуыбæрттыл сæ къæхтæ къуырццытæгæнгæ асыччытæ ластой
фæйнæрдæм хæлиугонд рæтæнæгъдтæм хæстæгдæр.
Кæстæр сержант Чубариков йе ’рмкъухтæ фелвæста,
æнгуылдзтæй рæвдз æвналгæйæ панорамæ йæ бынаты æвæрдта,
нæмгуытимæ чи архайдта, уыдонæн цæстæнгасæй амыдта,
рæвдздæр æвналут, зæгъгæ, цыма уыцы куыст ныртæккæ
æхсызгон хъæуы, уыйау хъавæг Евстигнеев биноныг, тагъд нæ
кодта, афтæмæй сæрфта панорамæйы ахорæн.
— Æмбал лейтенант, фугастæ æрцæттæ кæнæм?—райхъуыст
кæйдæр лæф-лæфгæнгæ хъæлæс къускæй.— Бахъæудзысты? И?
Фугастæ?
— Рæвдздæр, рæвдздæр! — тагъд сæ кодта Кузнецов, æмæ
йæ йæхæдæг дæр не ’мбæрста, афтæмæй иу æрмкъух иннæйыл
ахæм цæф кодта, æмæ армытъæпæнтæ рыстысты.— Ныууадзут
фугастæ! Æрмæст æндонцæвæнтæ!..
Иæ цæсты кæронæй ацахста, цæлхдурау, тыхсынгæнæгау
дзыхъхъæй цы дыууæ сæры зындис, уыдон. Бæхтæрджытæ
Сергуненков æмæ Рубин лæууыдысты уырдыг, дзыхъхъæй
уæлæмæ не схызтысты, фæлæ кастысты, сармадзантимæ чи
архайдта, уыдонмæ: Сергуненков — нæуæндонхуызæй, йæ комытæф
куыд схойгæ калд, уымæй бæрæг уыди, хинымæр куыд тыхсы,
уый; Рубин та тарæрфыгæй каст йæ бурбын цæсгомыл уæззау
цæстытæй.
153

— Цы хабар у? — Кузнецов рæвдзгомау бауад дзыхъхъы
цурмæ.— Цы бацис сгарæг?
— Бабастам ын йæ цæф... Туджы ’ртæх дзы нал баззад,
æвæццæгæн,— загъта Сергуненков.— Амæлдзæн. Ныссабыр...
— Нæ амæлдзæн! Цæй дымæгмæ амæла? — æппæт уыцы
хабæрттæй сфæлмæцæг адæймаджы’ хъæлæсыуагæй
багуымгуым кодта Рубин.—Сæнттæ цагъта æмæ цагъта, цыма немыцы
размæ ноджыдæр авд адæймаджы баззад. Мæлæты лæгтæ!...
Æмæ, дам, сгарынмæ ацыдысты. Худæгæй марынц!
Сгарæг раздæрау æрдæгхуыст кодта дзыхъхъы, йæ сæр уыд
фæстæуæз æппæрст, цæстытæ цъынд; маскхалат æнæхъæнæй
дæр туджы хъулæттæ; цонг кæрдæйнагæй баст.
— Февналут æмæ дыууæйæ дæр схæцут сгарæгыл! Æмæ йæ
Дроздовскиймæ фæхæццæ кæнут фæлгæсæнмæ! — бардзырд
радта Кузнецов.— Æвæстиатæй!
— Æмæ уæд бæхтæ та, æмбал лейтенант? — фæхъæр ласта
Сергуненков.— Бæхтæм нæ цæуын хъæуы... Кæд сыл, миййаг,
бомбæтæ ’рхауд. Иунæгæй аззадысты...
— Танкæтæ, зæгъут, æрбалæгæрдынц, уæдæ?
—хъуынтъызæй бацымыдис Рубин.— Ныззарын нæ кæндзысты ныр! Уый
дæр ма дын сгарджытæ!—Æмæ йæ цыппæрдигъон уæхскæй
Сергуненковы гуымиры схуыст бакодта.— Бæхтæ! Банцай æмæ
дæ дзыхыл хæц. Фæхæст мын—«бæхтæ»! Мæрдты бæстæйы дæ
бахъæудзысты дæ бæхтæ, дзæнæты, Барастыры фарсмæ!..
Кузнецовæн нал бантысти Рубинæн дзуапп раттын:
сгарджыты хъысмæты тыххæй, Рубины тыххæй щытæ ахъуыды
кодта, уыдæттæ æвиппайды йæ сæрæй æрбайсæфтысты,
Чубариковы æнæзонгæхуыз, цыдæр агурæг цæсгом йæхимæ здæхтæй куы
бафиппайдта зæрдæдарæг æнгæсимæ, уæд. Стæй уæд ауыдта:
рæтæнæгъдты цур салдæтты, сармадзаны æргъæвæн,
уæрджытæм фидар æлхъывд нæмгуытæ, уарты чъылдыммæ гуыбыр
фæсонтæ, ацæргæ хъавæг Евстигнеев механизмтыл йе ’нгуылдзтæ
комытæфæй куыд хъарм кæны, уый. Æппæт уыдæттæ
æнæбахъахъхъæнгæ тæригъæддаг уыдысты фыццаг гæрахы размæ,
æмæ уыцы иу рæстæг хъысмæтыл сæмбæлынмæ цæттæйау
цæттæ уыдысты фыццаг къамандымæ, сæ хъысмæт та сæм
æмхуызонæй æмæ æнæуæрстæй æрбацæйцыд, быдырыл чи анхъæвзта,
танкæты уыцы гуыв-гуывимæ.
— Æмбал лейтенант! Цæуылнæ æхсынц?.. Цы ныхъхъус
сты? Комкоммæ ардæм æрбацæуынц!
Моторты хъæрæй ниуын, Чубариковы фæрсæг цæсгом, йæ
хъæлæс, æнхъæлмæгæсæг салдæттæ, йæ хус хъæлæсæй
сирвæзынæввонг æхсын райдайыны къаманды (æнхъæлмæ гæсгæ нæу,
æнхъæлмæ гæсгæ нæу!), ихæнриз йæ фæсонтыл, дойныйы
тыххæй атæрын чи нæ куымдта, уыцы хъуыды — æппæт уыдæттæ
Кузнецовы риу нылхъывтой, æмæ тыхамæлттæй ныхъхъæр
кодта Чубариковмæ:
— Тагъд ма кæн! Æхсын райдайут, мысан куы сбæлвырд
154

уа, æрмæстдæр уæд! Æрмæстдæр бæлвырд мысаныл!..
Æнхъæлмæ кæсут! Хъусыс? Æнхъæлмæ кæсут!..
Судзгæ станицæйæ галиуырдæм быдыр æиæхъæнæй дæр
фæцис фæздæджы бын, сау дардта, йæ цыргъаг размæ кæмæи
уыд, танкæты уыцы æрбалæбурынæввонг егъау
æртæкъуымонæй, тары мидæг-иу куы фæзындысты, куы фæныгъуылдысты
бурбын-фæныкхуыз квадраттæ, фæздæджы сæрмæ зыр-зыр
кодтой сæ мæсгуытæ. Сæ цæлхытæ миттымыгъ систой æмæ
быдыры сæрмæ зилдух кодта, миты фæлдзæгъдæнты ныхстысты
фæздæгуадзæн хæтæлты цæхæртæ. Æфсæйнаджы хъинц æмæ
хъыррыст кодта тынгæй-тынгдæр, хæстæгдæр, æмæ ныр
бæлвырддæрæй зындис, танкæты сармадзантæ сындæггай куыд уызынц,
уый, се ’ндон буарыл миты тæппытæ.
Диссаг у, фæлæ чи ’рбахæстæг, уыцы танкæты хъавæнты
цур æнхъæлмæ кастысты, æхсын райдайыныл нæ тагъд кодтой,
æмбæрстой, сæ ныббырст куыд тыхджыи у, уый, архайдтой, нæ
батарейтæ кæцы ран сты, уый сæхæдæг куыд раргом кæной,
ууыл. Гуыр-гуыргæнгæ размæ чи тылдис, уыцы машинæты
æмвæтæн -æндæрджы сæрмæ æвиппайды хæрдмæ фæцыдис сырх
ракетæ сигнал дæтгæйæ, æмæ æртæкъуымон æмхæццæ кæнын
райдыдта. Фæздæджы иннæрдæм хизгæйæ бирæгъы цæстытау
ссудз-ахуысс райдыдтой цырæгътæ.
— Цырæгътæ цæмæ ссыгътой? — йæ цымыдис цæсгом
раздахгæйæ ныхъхъæр кодта Чубариков.— Ныккалæм сыл, уый сæ
фæнды? Цæмæн, и?..
— Бирæгътæ,— хъавæны цур йæ уæрджытыл лæугæйæ
хæстулæфт ныккодта Евстигнеев.— Раст сырдты хуызæн нæ
алыварс тыхсынц!..
Кузнецов биноклы уыдта: станицæйæ быдырмæ чи ахылд,
арты уыцы фæздæг æнæхъæнæй дæр æнахуыр змæлд кодта,
хъæддаг æрттывд дзы кодтой сырхбын цæстытæ;
гыбар-гыбуримæ ниудтой моторт&, цырæгътæ куы хуыссыдысты, куы
сыгъдысты, фæздæг-иу кæм фæтæнæгдæр, уым-иу фæзындысты
уæрæх æмæ ныллæг æндæргтæ, фæздæджы аууæтты
æрбацæйхæстæг кодтой, разæй сармадзанты чи хъахъхъæдта, уыцы
траншейты онг. Æмæ Кузнецовы нуæрттæ иууылдæр ныддур сты,
рæхуыстой йæ: тагъддæр, тагъддæр æхсгæ, æнхъæлмæгæсæи,
адзалхæссæг сикъундтæ нымайæн нæй, исты кæнын хъæуы!
— Æмбал лейтенант!..— Чубариков йæхи нал баурæдта, чи
’рбацæйхылд, уыцы судзгæ цæстытæй иуварсдæр абырыд
бруствзрыл, йæ бынтон æрыгон, æргъæвстхуыз цæсгом ногæй
разылдта, йæ сæр базмæлыд лыстæг къубалыл.— Фарастсæдæ м(етры...
æмбал лейтенант. Цæмæ у нæ каст!..
— Тан’кæтæ мæм иæ зынынц, кæстæр сержант! Фæздæгæй
æппьгндæр ницы уынын!..— .хъавæнæй разилгæйæ ныхъхъæр
;кодта Бвстигнеев.
—■ Ноджыдæр, ноджыдæр ма дыууæсæдæ метры,— йæ хъуыр
ныффæсус, афтæмæй дзуапп радта Кузнецов, йæхи æууæндын
155

кодта, цыфæндыйæ дæр ма уыцы дьгууæсæдæ метраан ба|5ыхеыи
кæй хъæуы, æхсынæн раджы кæй у, ууыл æмæ уыцы иу рæстæг
дисы бафтыд, Чубариков метргай куыд бæстон абæрæг кодта,
ууыл.
— Æмбал лейтенашт! Комбат дæм дзуры... Фæрсы: «Æхеын
цæуылнæ райдайут? Цы ’рцыдис? Цæуылнæ райдайут?»
Тилифонист Святов йæ зонгуытыл слæууыд æмæ йæ
акъошгондæй разынд, хæтæлы бæндæн ын йæ худ фæрсырдæм
ивæзта, æмæ йæ сæрæй æрцæйхауд; æрмкъухæй йæ иу хъус
мылхъьгвта, æмæ, цыма тилифонæй къамандытæ йæ дзыхæй хъуыста,
уьгйау фæлхатыд:
— Æхсьпн райдайыны ба|рдзьирд! Æхсын райдайыны
бардзырд!
«Нæ, банхъæлмæ кæсын хъæуы! Баихъæлмæ кæсьгн хъæуы,
ноджыдæр! Цæстытæ йыл нæй æви ницы уыны? Фыццаг
гæрæхтæ -цы сты, уый нæ зоны?.. Уайтагъд ббæрæг уыдзæн, кæм стæм,
уый, æмæ уэвд нæ кæрон æрцыд!»
— Æ|ри-ма ардæм, Святов! — Кузнвцов багæпп ласта
дзыхъготдмæ, хæтæл тилифонисты фæлурс-сырх хъусæй ратыдта æмæ
мсмбранæйæ къамандыйы тæвд ныхæстæ йæ хъусыл куы
ауадысты, уæд ныхъхъæр ласта: — Кæдæм æхсон? Фæздæгмæ?
Батарей к,æм ис, уый рагацау куыд базоиой, афтæ?
— Танкæтæ уьиньпс, лейтенант Кузнецов? Æви сæ нæ
уыныс?—рарæмыгъта хæтæлæй Дроздо’нскийы хъæлæс.— Æхсын
райдай! Бардзырд дæттын: æхсын райдай!.. Æвæстиатæй!
Æхогæ!
— Æз сæ ардьигæй хуыздæр уынын! — мьгнæг хъæлæсæй
дзуапп радта Ку’знецов æмæ хæтæл Святовы къухтæм
багопæрста.
Иæ раздæры уьинаффæйау фидар хъуыдыимæ — «нæхиуыл
куы нæ ныххæцæм, æмæ батарæй рагацау куы базоной, уæд на:
ам иыддæрæн кæндзысты»,— хæтæл куыддæр батшæрста, афтæ
батарейы рахиз фарс цæхæр скалди, æмæ уæлдæф ныинæрыд.
Нæмыджы фæд быдыры сæрмæ ферттывта æмæ бамывæг,
афтæмæй смтдæг, цьирæгътæ бирæгъы цæстытау кæм сьггъдысты
разæй, уым. Æхсьгн райдыдта Да’влатяны сармадзантæй иу.
Æмæ уайтæнкæ рахизырдыгæй, сармадзан кæм фехста, уым
схæцыд таикæйы нæмыг; батарейы размæ хилгæ фæздæг
аскъуыдтæ арты сырх æвзæгтæй,— разындысты цалдæр танкæйы
уæззау æндæргтæ; сæ цырæгъты рухс фæлæбурынæввонг
æрттьгвдимæ азылд, Давлатяны сармадзантæ кæм уыдысты,
уырдæм, æмæ йæ кæройнаг сармадзан æрбайсæфт, анькгъуылд
рæмыгъдтыты сырх-сау фыцэшы.
— Æмбал лейтешант... Æнхъæлдæн, дыккаг взвод бабын!..—
ныхъхъæр кодта дзыхъхъæй чвдæр.
«Цæмæн афтæ раджы райдыдта æхсын»,— мæстыйæ
ахъуыды кодта Кузнецощ, зындысты йæм, йæхи сармадзанты æмæ
Давлатяиы взводы ’хсæн чи смидæг уайтатъд, уыцы танкæтæ,
156

фæлæ йæ уæддæр нæма бауырныдта, уым цæстыфæныкъуылдмæ
иууылдæр фæцатъды уыдаиккой, уый. Исдугмæ йæ цæстытыл
ауад, брустверы бынмæ артиллеристты зæххæй скæсын куыд нал
уадзьшц, нæмгуытæ, схъистæ еæ сæрмæ фæлдзæгъдæн .куыд
кæнынц, уый, æм,æ йæ хъустыл ауад йæхи зыланггæнаг цъæхснаг
хъæлæс:
— Рахизьфдытæй танкæтыл... Фыццагмæ хъавут!
Дыууадæсæм хъавæн, æндонсæттæнæй...— Æмæ уыцы уысмæн
бамйæрста, æхсут, зæгъгæ, ныхъхъæ,р кæныны размæ куыд бытъдæгæй
аззад, уый, бам,бæрста, тан/кæты йæ зæрды цас хæстæг
æрбауадзын уыдис, уыйас хæстæг сæ ,кæй не ’рбауагъта, йæ
сармадзантæ йын рагацау кæй базондзысты, уый, фæлæ йьин ныр
æнхъæлмæ кæсыны бар нал уыд. Æмæ Куз’нецов нылъхъæр ла;ста
къамандыйы фæстаг дзырд:—Æ-æхсут!..
Гæрахæй судзгæ рыст скодтой хъустæ.
Иæ сармадзаны нæмыджы фæд бæлвырдæй нæ федта. Ирд
цæхæр акалдта æмæ ахуыссыд, æддæг-мидæг ауайæг
хæлуарджытау кæм змæлдысты танкæтæ уьщы ’бæзджынæй, уым.
Кæдæм хъаегæ у, уый бæлвырдæй банымайæн нæ уыд, æмæ
тагъдгомау радта ног къаманды, зыдта, куы афæстиат уа, уæд се
сæфт кæй у. Дьшкат нæмыджы фæд дæр фæздæджы куы
а>ныгъуылди, уæд разæй, танкæтæ кæм уыдысты, уым бæстæ
æмæрттььвд ссис, 1ны»ррух1с, æддæг-м’идæг дзы ауадысты æндæр
нæмтуьгты фæдтæ. Кузнецю’вимæ иумæ æмæ йæ хæд фæстæ æнæхъæн
былгæрсинæй дæ^р ньгккалдтой иннæ батарейтæ, уæлдæфы
гыбар-тьибур цыд, цæлхъытæ æмæ згъæлæнтæ кодта.
Æндонсæттæн нæмгуыты сырхзынт фæдтæ нытъуылдысты, сæ размæ чи
тахт, уыцы сырх арты æвзæгты: æхеюй танкæтæ дæр.
Иунæг кæй нæу, уый куы бам’бæрста Кузнецов, уæд
фырци’нæй сæлхæрау фæцис, йæ хурхуадындзтæ йьин рæдывта
къамандыйы хъæр, хъуыеыдысты йæм æрмæст йæхи сармадзанты
гæрæхтæ, æмæ нæ фехъуыста, брустверы размæ цалдæр иæмыджы
куыд срæмыгътой, уый. Тæвд дымгæ йын ныццавта йæ цæегом.
Йæ сæрмæ 1ныхеитт кодтой схъистæ. Хорз æмæ йæ сæр
фæтуыбыр кодта: дыууæ сау дзыхъхъæн сæ фæздæг скалд
сармадзаны уартæй иу-дыууæ метры æддæдæр, салдæттæ та иууылдæр
фæныгъуылдысты, сæ цæсгæмттæ нытътъыстой зæххы,
брустве.1ры размæ алы срæмыгъдæн дæр сæ фæсонтæ
фестъæлф-фестъæлф кодтой. Æрмæст Еветигнеевмæ нæ уыд хъа’вæн
ныууадзыны бар, уарты цур йæ уæрджытыл лæууыд, йæ урс
къæмисæнæй æнахуыр хафт кодта панорамæйы зиллакк, йæ къухтæ
та ньшдзыг сты, афтæмæй æлхъывтой хъавæн механ’измтæ.
Сырх-сьцрхид цæстæй фæрсырдæм кает, чи ныддæлгом,
уыдонмæ, цыдæр хъæр кодта, фæлæ йæ хъæр <нæ хъуысыд, цыдæр
фарста цæстæнгасæй.
— Каестæр сержант...
Кæстæр сержант Чубариковы сæр сзьшд къаманднры
дзыхъгондæй, сгæпп кодта уырдыгæй, гуы’быр-гуыбыр æрбазгъордта —
157

бшюкль йæ рлуыл дыууæрдæм дзедзырой кодта/ худ æмæ фæ~
сонтæ сыджыгæй нал зындысты,—сармадзагны цур йæ
уæрджыгыл æрхауд, Евстигнеевмæ бахылд, йе уæхск ын ыыууыгъта,
цыма йæ райхъал кæнынмæ хъавыд, уыйау.
— Ввститнеев, Евстигнеев!
— Фæкъуырма? — ныхъхъæр кодта Кузнецов, уый дæр
бахылд хъавæгмæ.— Цы кæныс, Евстигнсев? Хъавын дæ бон у?
— Бæззын ма, бæззын... — тыххæйты сдзырдта Евстигнеез
йæ сæр тилгæ.— Мæ хъустæй ницуал хъусын. Хъæрдæрæй мын
дæтт къамавды, хъæрдæрæй!..
Æмæ йæ дысалгъæй асæрфта, йæ хъусæй цы туджы цыхцыр
ражалд, уый, кæсгæ дæр æм не ’ркодта, афтæмæй хъазæныл
ныддæвдæг.
— Сыстут! Иууылдæр сармадзанмæ! — мæстджьгнæй сæ
батагъд кодта Кузнецш, цæттæ уыд салдæтты сармадзанмæ
къухæ.й схойьгнмæ, цыдæр дæрзæг къуыба/р йæ хъуыры ныббадт.—
Иууылдæр сыстут! Сыстут!.. Сармадзанмæ!.. Иууылдæр
сармадзаюмæ!.. Ифтындзгæ кæиут!..
Танкæтæ æнæкæроиæй зулаив ныххал сты, цæст кæуылты
æххæосыд, уым; æ^рбацæйлæгæрстой хъахъхъæнæп фидæрттæм,
рахизырдытæй æрбахæццæ сты судзгæ станицæйы кæроимæ, йæ
фалæты зилын байдыдтой. Раздæрау фæздæджы ’хеæнæй
тив-ферттив кодтой цырæгътæ. Фæдуадзæг нæмгуыты цæхæртæ
æддæг-мидæг уадыюты, чи уæлдæр, чи бьгндæр, чи цæхгæрмæ,
сæмхæццæ сты танкæты тагъд-тагъд гæрæхты цæлхъытимæ.
Сармадзанты æмвæтæн гыбар-гыбуримæ иумæ хъуысын
байдыдтой ф’истæг æфсæддонты траяшейты танкæты шыхмæ хæцæн
тошыты хус къæрццытæ. Гаигиуырдьигæй танкæтæ æрхæй
грахызтыеты, былгæронмæ сæ «ых сарæзтой, сармадзантæ
хъахъхъæнджыты траншейтæм æрбацæйхылдысты. Сыхаг батарейтæ
æмæ, доны фале чи уыд, уыцы батарейтæ сын ца^втой се
’рбацæуæнтæ, стæй ноджыдæр зьгнди: разæй, станицæйы фале,
æнæуынæрæй тахтьисты мах штурмовикты къордтæ, уæлдæфæй
лæбурдтой, ардæм чи нæма зьгндис, таикæты уыцы дьгккаг
фæлтæрмæ. Фæлæ бата|рейы тæнкæ размæ цытæ шæ уыдис, уыдæттæ
сæрызадщмæ нымады дæр нæ уыдысты, тас дзы у, ууыл нæ
хъуыды кодта. Танкæты фыццаг уылæн зылын-мылын зилгæйæ
^рдæгцæг æвæрдта былгæрон хъа;хъхъæнджытыл, æмæ сæ
цырæгъты рух)с ньир арæзт уыдис комкоммæ дыууæ цæстаæ, комкоммæ
сармадзантæм æрбацæйцыд. Куэнецов фæздæджы ’хеæн
бынтон бæлвырдæй федта взводы салдæтты фæныкхуыз æадæргтæ,
сармадзаны раз чи æртыгуыр, уыдонæн акъамавды кодта æмæ
гæрахы хæд фæстæ бинаклы федта, нæмыджы фæд
цæстыфæныкъулдмæ фæйлаугæ фæздæгæй фæзынæг тапкæтæй бындæр
куыд сæмбæлдис, уый.
— Уæлдæр! Рæхьисты саормæ! Рæхысты сæрмæ!.. Тагъддæр!..
Евстигюеев! Рæхысты сæрмæ! Æхсгæ!..
Фæлæ адæмы тагъд кæныи нал хъуыд. Кузнсцов уыдта,
158

.æргъæвæны сæрмæ нæмгуытæ ,куыд фæзын-фæзын кæнынц,
кæйдæр къухтæ æргъæвæны мæншæдæг куыд рæдьгзтой, гæрахы
раастæгниу сармадзан фæстæмæ куы рацавта, уæд чндæртæ
хъæрзгæ ’мæ нæтгæ рæтæнæгъдтæ фæстæмæ сæ бынатмæ куыд
тардтой, уьгй. Кæстæр сержшт Чубаршшв ахста къамандытæ
æмæ сæ Бвстипнеевы цда уæрджытыл лæугæйæ хъусын кодта
уымæн, Евститн-еев та хъавæнæй йæ цæст æппындæр иуварс нæ
и’ста.
— Æртæ нæмыджы... фæд-фæдыл — æхсгæ!..— йæ маст
цæуыл уыдие, уьгй йæхæдæг дæр не ’мбæрета, афтæмæй хъæр
кодта Кузнецов, уæлтæмæнæй сиу йæ салдæттимæ, цыма сæ
ду■нейы мидæг æндæр и-сты мадызæнæгау афтæ уæвгæ дæр нæ
баиу (Кодтаид, уыйау.
Уыцы уысмæн йæ цæстытыл ауад: раззаг таик йæ мæсытæй
фæздæджы лæгæрдгæйæ цæугæ-цæуын æнарæхстæй йæ фæтæн
риу цæуылдæр скъуьгрдта, йæ мотор атанынæввомг
ниуд’ныккодта, афтæмæй йæ мидбьгнаты зилын байдыдта, цыма къуымых
<егъау бырауы хуызæн зæххы аньггъуылынмæ хъавыд, уьгйау.
— Йæ цæлхытæ!..— дисгæнгæ æмæ цинхуызæй, дар/гъ
тсъубалыл сæр тилтæйæ фæхъæр кодта Чубарчжов æмæ сылгойм-агау
йæ фарс ныцца’вта æрмкъухæй.— Æмбал лейтанант!
— Цьиппар нæмыджы, фæд-фæдыл— æхсгæ!—джихауæй
скъаманды кодта Кузнецов æмæ йæ ныхас хъуогæ дæр нæ
кодта, æрмæст æм зындис, æргъæвæнæй хус гилдзытæ
фæздæгкалгæ куыд тахтысты, алы гæрахæн дæр салдæттæ рæтæнæгъдтимæ
куыд хъуы^рдухæн жодтой, уый.
Та1кк та зылдис æмæ зылдис йæ мидбынаты, йæ фæдыл хылд
рæхысы тъæпæн лент. Зылдис йæ мæсыг дæр, фссхой-фесхой
кодта сармадзаны дартъ хæтæл, хъавыд дзы хæцæнмæ.
Хæтæлæй рарæмытъта тæссармæ арт, нæмыг куыддæр схæцыд, афтæ
схъисты уырæхсгæ ’къуыззпттимæ иумæ тæмæнкалгæ цæхæртæ
суатъта таккæйы ’вдот. Стæй йыл гæккуырийау рæздзтомау
х’Илы’н байдыдтой арты ’взæгтæ. Æ’мæ уыцы уæлтæмæн цырынæй
æмæ æнæуынонæй Куэнецов и-шхъхъæр кодта:
— Евстигнеев!.. Сахъгуырд! Афтæ йын хъæуы!.. Сахъгуырд!..
Танк куырмæй арпуыгъта размæ æмæ фæрсырдæм, царда*-
гасау фестъæлф-фсстъæлф кодта, йæ хуылфыдзаумæгтæ йьш
чи сыгъта, уыцы артæй, хъуырдухæнгæнгæ тæссармæ
æрлæууыд сармадзаиы цур, йæ бур æндон фарсыл зыпднс урс крест.
Цæст кæуылты. æххæссыд, уым размæбырсæг ташкæтæй
æмыдзаг чи уыд, уыцы хæсты быдыр дæр, сььхаг батарейты гæрæхтæ
дæр — иууылдæр æрбайсæфтысты, фæсвæд кæдæмдæр
ашзгъуыдтой; æппæтдæр баиу, æрбамбырд раззат та.нкæйыл, æмæ
сармадза’н æнæрæнцойæ цавта æмæ цавта йæ размæ ’вæрд цардæгас
фарс уре крестимæ, адзалтаугæ тæссаг, æпдæр плаьчетæпæ
æрцæуæг егъау хæлуарæг.
Кузнецов æй нал æхста, дьгккаг танк
фæныгъуыл-фæныгъуылгæнгæ фæздæгæй куы разынд йæ цырæгътæ
ахуыссынгæн159

гæйгæ, цалдæр сикъундмæ йæ фæздæг кæмæн скалдн, уыцы
машшæйы чъылдыммæ куы фæзынд, уæд, фæзылд рахизырдæм,
галиуырдæм, сармадзаны хъа’вæнæй куыд аирвæза, афтæ, фæлæ
йьш фехсьгн нæ ба’нтыст, Кузиецов фæраздæр:
— Дыккаг таикæйы, æндонцæлæнæй!..
Ташкæйы дзуаттпон гæрахæй брустверы размæ зæхх
æрвнæрæгау ныннæрыд. Хæстæгмæ нæ ком1коммæ ныццавта, зæгъгæ,
уыцы хъуыдыимæ Кузнецоъ хæцæны æрхауд, бруствсрæй цы
то1ппыхо(сы алайы хъыл’м-а калдис, уьгм аныгъуылд æмæ
салдæттæм бахылд; æвишгайды пæ федта, чи йæм разылд æмæ
дьиккаг æбуалтъы гæрахмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ чи нындзыг, уыцы
алайае амæст сатæгсау цæсгæмттæ, федта, Евстигнесв хъавæнæп
йæхи куыд аппæрста фæрсырдæм, уый æмæ фæсус хъæр
ныккодта:
— Хъа’втæ кæнут! Æшхъæлмæ ма кæсут!.. Езстнгнеев!
Чубариков!..
Кæстæр сержант Чубарико’в йæ фарсыл хуыссыд ’бруствсрыл,
йæ дыууæ къухæй дæр йæ цæсты уæлтъыфæлттæ æууæрста,
æнæм|баргæйæ дзырдта:
<—’ Цæм!æдæр гæсгæ нал уынын... Мæ цæстытæ змисæй
байдзаг сты. Ныртæккæ, ныртæикæ...
Таккæты дыккаг нæмыт сыл ныккалдта сыджыты фæрчытæ,
нæмыджы схъистæ ныдздзæхст ластой уартыл, æмæ Кузнецовы
улæфæнтæ ахгæдтой зæрдæхæссæг толы алайы къуыбылойæ,
йæ <бон сулæфын еал уыд, татж фетьинмæ бруствермæ рахылд,
фæлæ куыддаар ракаст, афтæ йæ судзаг хъуыды фæрæхуыста:
«Не сæфт аарцыд! Ныртæккæ нæ кæрон æрцæудзæн... Ау,
ныртæмкæ уа?»
— Ейстигнеав, æхзогæ! Æхсгæ!..
Салдæттæ сатæгеау цæсгæмтшмæ тæлфыдьюты фæздæджы,
'■иф’тьпгътой хуыогæйæ, сæ быны снорстой рæтæнæгъдтæ; афтæ
йæм фæкаст, цыма здухæн цæлхытыл змæлгæ дæр нал кæньшц,
нындзыг сты Евстипнеевы егъау сьцрх къухтæ, йæ иу цæст
хъавæныл баныхæст ’бьштондæр. йæ худ æй хъыгдардта. Уæлдæр
æмæ йæ уæлдæр бырын кодта æмæ йæ æппынфæстаг асхуыста
хъавæны резинæ цæстхизæнæй. Худ йæ хидæйдзаг сæрæй
фæбырыд, йæ фæсонтыл æрхауд. Евстигаеев йæ уæрджытыл
лæугæйæ базмæлыд, йææндыгъд фæтæн бæрзæйæн, кæрæдзийыл
ныхæст сæрыхъуынтæн сæ тæф калди. Стæй уæд йе уæхск
базмæлыд. Рахиз къух ленк кодта уæлдæфы; нæуынтæйæ
агуырдта мæгопвæдæг. Къух змæлыд æвирхъауы сьиндæг. Мæнгвæдæг
агуырдта, æппыднæр цьгма тагъд нæ кæны, афтæ рæвдауæгау,
цыма хæст дæр нæ уыд, танкæтæ дæр нæ уыдысты, фæлæ йæ
хъуыдис æрмæстдæр æрысгарын, йæ бынаты ис æви нæ, уый
базонын, æр’сæрфьш æй.
— Евстипнеев!.. Дыууæ нæмыджы!.. Æхсгæ!..
Сармадзаи фехста дыууæ хатты фæд-фæдыл, дыууæ хатты
ныццарыдтой хъустæ; зыламггæнгæ, сæ тæф кæлгæ ратахтысты
160

æргъæвæнæй хус галдзытæ æмæ сæмбæлдысты иннæтыл, уазал
кæньгн чи байдыдта, уыдоныл, æмæ уæд йæхи зæххæй
фесхойгæйæ Кузнецов рахылд бруствермæ, йæ нæмгуытæ кæдæм
тæхьщц, уый фснынмæ æмæ кæдæм æхагæ у, уый фæбæлвырддæр
кæнынмæ.
Иæ тæнкæ цæагоммæ судзгæйæ æрбацæйхылд цыдæ^р цыргъ,
цыма егъау цыргъгæнæн дур цæхæркалгæ, тæмæнкалгæ йæ
цæстыты размæ зылдис, уьийау. Егъау зынджы стъæлфытæ
калдысты, згъæлдысты танкæйы æндонæй — иннæ сармадзанты
нæмгуьгтæ йæм тахтысты фæрсырдыгæй æмæ галиуырдыгæй,
Ухатовы сармадзан кæм лæууыд, уырдыгæй, стæй уæд танк
нынкъуы1сыд„ нæмыджы рæмыгъд æй фæстæрдæм фссхуыста, нефты
фæздæг йæ сæрмæ фæцыд лихылæйттæгæнгæ.
Æмæ Куэнецовы æнцо’нтæй бауьнрныдта, й’ амонд ыл кæй
фæтых, ,кæй йын ницы уыдзæн, уый æмæ уыцы уысмæн
базыдта æфсымæрады ад, æвиппайды йæ цæссыг цыма йæ хъуыры
файбадт, уыйау дзы цыдæр тæвд æмæ адджын къуыбар
нынныхют. Федта æмæ бамбæрста: чи ’рбаадрвæзт, уыцы танкыл
Евстигнеев дыууæ нæмыджы комкоммæ куы ныццавта, уæд æй
Ухайовы сармадзан галиуырдыгæй кæронбæттæн уагыл дæрæн
кодта.
Разæй бæстæ ссис тар, тугæнгæс сырх ферттьивд-ферттывд,
галиу былгæро’н æнæхъæнæй дæр арты бын фæцис, батарейтæ
æхстой æнæнцо)йæ, æмæ уыцы арты мидæг фæзын-фæзын
кодтой сау тæппытæ— 1рæмыгътой сармадзанты нæмтуытæ, арты
амæттаг чи бацис, уыцы станицæйы фæздæджытæ æмхæццæ
кюдтой, танкæты егъау æрдæгтымбылæджы астæу чи æвзæрдис
куы иу ’ран, куы иннæ ]ран, уыцы уæззау сойджын
фæздæджытимæ, быдьиры сæрмæ сиу сты бæзджын æмвæтæнæг æмбæрзæнæй,
æмæ уыцы æмбæрзæнмæ бынæй хæрдмæ калдис судзгæ
машинæты рухс, бауромæн сьш нæ уыд, афтæмæй цъаммарæй
хылдысты æмæ хылдысты танкæтæ, къуыщдæгæй-’къуывдæгдæр кодта
хуссайраг былгæрон хъахъхъæнджыты алывафс къæлæт.
Та’нкæты размæбырст нæ ферхæцыд, артиллерийы æнæрæнцой
æхстмæ нæ бамынæг, æрмæст иуцаедæр фæлæмæгъдæр къæлæты
фæтасæ-ныл æмæ йæ цæфтæ фæтыхджьгндæр кодта фæрсырдыгæй,
йæ тьгхтæ бамбырд кодта уым. Къæлæты дыууæ кæроныл иу
иннæйы фæдыл хæрдмæ таотысты сигналдæттæн ракетæтæ, æмæ
машинæтæ дæргъæлвæст рæгъæуттæй зылдысты рахизырдæм,
обауы чъылдым’хмæ, батарейы фæлгæсæн бьгнат кæм уыдис,
уырдæм, æмæ галиуырдæм, сыхаг батарейтæ кæй размæ
лæууыды1сты, уыцы хидмæ.
— Таикæтæ рахизырдьггæй! Æрбаирвæзтысты!..
Уыцы хъæр ньгн’ныхст Кузнецовы сарызоады, æмæ,
æууæнд11 Судзгæ мит
161

гæ дæр нæма кодта, афтæмæй ауыдта, æнхъæл цæмæн нæ уыд,
уый.
— Танкæтæ батарейы!..— ныхъхъæр та кодта чидæр.
Быдьцры сæрмæ фæздæгæй арв -нал зынди, фæаууон хур,
æрхуы суарийау мьшæг æрттывд ма кодта, разæй йæ алы рæтты
рæдывтой гæрæхтæ, арты ’пихылæйттæ дзы калдис, цыма
зæххы ’бынæй зындоны артæй рухсганд уыдис, уыйау хылд
батареймæ, æр’бахæццæ бруствертæм, æмæ уыцы фыцгæ-’нхъизгæ
фæздæгæй æвиппайды разындысты æртæ ташкæйы егъау
æндæргтæ — рахшырдыгæй, Дав(латяны хæцæны размæ. Фæлæ
Давлатя1ны сармадзан лæууыд æгуыппæгæй.
«Ничи дзы ис æви? Æгас сты?» — æххæст нæма ахæццæ йæ
хъуыды кæронмæ, афтæ йæ раивта бынтон бæлвырд æндæр
хъуыды: иугæр танкæтæ батарейы чъылдыммæ куы баирвæзой,
уæд сармадзантæ иууылдæр иугай ныцъцъæл кæндзысты.
— Рахизьирдыгæй тшкæтыл!..— Иæ хъæр йæ хъуыры
фæбадт æмæ -ныуулæфыд, бамйаарста, Давлатян ныртæккæ æхсьш
куы нæ райдайа, уæд йæ бон бакæнын кæй ’ницы бауыдзæн,
уый.— Сармадзаи разилут!.. Рахизырдæм, рахизыуэдæм!
Тагъддæр! Евстигнеев! Чубаршдов!..
Салдæтты ’хсæнмæ багæшт кодта, се уæхсчытæ цæлхытæм,
уартмæ ны’б’быщæу кодтой, афтæмæй æлгъитгæйæ сæ тых-сæ
бонæй схуыстой, ’иуварс бы|рын кодтой рæтæнæгъдтæ; уыдон дæ^р
федтой танкæтæ æмæ архайдтой сармадзан рахизькрдæм, фондз
æмæ дыууиссæдз градусы разильшыл. Бæстæ къухты змæлд
осис, нымæт цырыхъхъытæ ньпббыцæу сты зæхмæ, одырьпн сты,
бырыдысты; Кузнецо1в ауыдта 1кæйдæ|р фырхæстæй дзагъьир
цæстытæ, уарты раз сæвзæрди Ввстигнеевы цæогом, туг дзы фаэбадт,
зьщдьисты йыл хиды æртæхтæ; йæ ’къæхтæ б|рустве|рмæ
нькббыцæугæнгæйæ йæ тых-йæ бонæй размæ схуыста сармадзжны
цалх, туджы гæдзæнтæ та йæ хъусæй калдьисты æмæ калдысты
цинелы æфцæгготмæ. Æвæццæгæн, йæ хъусхæльш акжъуыд.
— Ахæц!..— ныффæсус Евстигнеев.— Ноджыдæр, ноджыдæр!
Ахæц!
— Сармадзан рахизьгрдæм!.. Рæвдздæр!
— Ахæц!.. Ноджыдæр, ноджыдæр!
Батареймæ чи '’рбалæбурдта, уыцы таикæтæ сырх
фæздæджы мигъæй æрба’цæйхылдысты Давлатяны хæцæнмæ, уыцы
ты’ндзгæйæ фæздæг нæ хæцыд ое ’ндоныш.
— Ау, иууылдæр марды фесты? Цæуылнæ ’хсынц? —
иыхъхъæр кодта чидæ|р мæстджьгнæй.— Кæм сты?
— Рæвдздæр, рæвдздæр! Февналут! Иууылдæр иумæ!
— Ноджыдæр рахизырдæмдæр!.. Ноджыдæр ма! — фæсусæй
дзырдта æмæ дзьирдта Ввстигаеев.
Æшшнфæстаг сармадза’н |рахизырдæм <разылдтой, йе
’нцæйтты бьгн къодæхтæ фидар кæнын байдыдтой, хæтæл брустверы
с&рмæ тагъдгомау сцæйзьшди—йæ механизмтæ йын
талф-тулфæй здыхта Е’встигаеев; йæ хидæйдзат, чъизи уадултыл
нущрт162

тæ ныттынг сты. Фæлæ ныр, баихъæлæи уыд, æмæ кæрон нал
уыдзæн хъавыны æнæкæрон, æнустау даргъ сикъундтæн. Æмæ
уыцы сикъуындтæ куыд згъордтой, афтæ Кузнецов хъуыста æрмæст
йæхи къоманды: «Æхсгæ! Æхсгæ! Æхсгæ!»—æмæ йын вдхи
уыргъуыйау чи кодта, уыцы къаманды схуыста салдæтты фæсоктæ,
къаабуттæ, уæхсчытæ, æнæнцойæ змæлæг къухтæ, кæд,
цыфæиды рæвдз æвнæлдтой, уæддæр тавкæты аййафын сæ бон нæ
уыд.
«Ау, хъуамæ ныртæккæ иууылдæр цатъды фæуæм? —
февзæрд Кузиецовы саары мапьзы.— Танкæтæ батареймæ
’рбалæбурдзысты æмæ цъæл кæнын райдайдзьгсты салдæтты дæр æмæ
сармадзанты дæр!.. Цы ’рцыд Давлатяныл? Цæуылнæ ’хсынц?
Æгас сты?.. Нæ, нæ, æз хъуамæ исты бакæнси!.. Адзал та цы
уыдзæн? Нæ, мæн хъуамæ ма амарой! Нæ мæ амардзысты,
зæгъгæ, куы хъуыды .кæнон, уæд мæ уæвгæ дæр нæ амардзысты!
Æз хъуамæ исты бауьшаффæ кæнон, исты саразои! Уым кæд
сармадзанты раз ничиуал ис, уæддæр!..»
— Фаг нæ зилы... хæтæл фаг нæ зилы, æм!бал лейтенант! —
йæ хъустыл ауад Чуба«риковы хъæр. Ськрх цæссыгтæй кæуæгау
æнгуылдзтæй æууæрста цæсты уæлтъыфæлттæ æмæ тылдта йæ
сæр, каст Кузнецовмæ.
— Æхогæ! Æхагæ! Тавкæты æхсгæ! — ныхъхъæр кодта Куз~
нецов æмæ йæ æвиппайды цыдæр рæхойгæ цымæ фæкодта,
уыйау фæгæпп ласта, балæууыд уæлæнгай, æрдæгкъахт траншейы
цу|р.— Æз уырдæм цæуын!.; Дыккаг взводмæ! Чубаришв, мæ
бæсты ам баззайдзьгнæ! Æз Давлатянмæ цæуын!..
Æрдæгкъахт траншейы згьордта дымкаг взводы æгуылтгæг
сармадзантæм, хылдис нарæг сыджыткъулты ’хсæнты, йæхæдæг
дæр, æй нæма зыдта, Давлатяны хæцæны цы бакæндзæн, йæ
бо’н цы бакæнын бауыдзæн æмæ цы бакæныцмæ сарæхсдзæн,
уьтй. Траншей уыдос йæ ронбасты онг, æмæ йæ цæс’тыты размæ
зыр-зыргæигæ зилдух кодта хæсты цæхæр: гæрæхтæ, нæмгуыты
фæдтæ, рæмыгъдтытæ, æмдзæхгæр фæздæджытæ танкæты
дзыгуырты ’хсæн, судзгæ станицæ. Рахизырдыгæй та уæззау
узгæйæ æртæ танкæйы æнцад-æкцонæ цыдысты, «мард тæлм»
кæй хоньгнц, сыхаг батарейты нæмгуытæ кæдæм нæ хæццæ
кодтой, ууылты; Давлатяны хæцæнмæ сæ дыууæсæдæ метры
йедтæмæ нæ хъуыд, сæ хуыз зм'иабын-1бу|р, фæтæнтæ, нæмыг сæм
яæ хæццæ кодта, æмæ уымæ гæсгæ уыдысты уæлдай
тæссагдæр. Стæй уæд сæ даргъ хæтæлты фарттъгвтой арты ’шæгтæ.
Нæмгуытæ срæмыгътой брустверыл, æмæ сæ цæлхъытæм нал
хъуысыд моторты ниуьш, æмæ уаптагъд Кузнецовы сæрмæ
С1къæр-'къæ|р кодтой дьгвæр пулеметты нæмгуытæ.
«Æрмæст ныртæккæ нæ... Æрмæст траншейы куы нæ фæцæф
уаин! Цы мæ бон у ныртæккæ — ацы сикъундты?
Сармадзанмæ базгъордзынæн, æмæ ууыл ахицæн уыдзæн?..»
Æмæ ныр фæстæмæ йæ бсн аздæхын нал у, аздæхьшы ба«р
æм нал ис, уый куы бамбæрста, уæд уыцы хъуыдыйæ йæ ныфс
163

аоаст, танкæты размæ, куыд æнхъæлдта, афтæмæй йæ адзалы
1ра'змæ згъоры, уый куы бамбæрста, уæд йæ ныфс асаст, йæ
уадултыл ихæнриз бафтыд, афтæмæй лæпЫстæгæнæгау æбуалгъы
хъæлæсæй ныхъхъæр ’кодта:
— Давлатян-ан!.. Сармадзанмæ!..— Цы уыд, уымæй
хъæнæй дæр хид фестад, сатæгсау, æльггæй амæст цинелы,
тра!Ншейы кæронæй разгъордта, хæцæны æрхауд, фæсус хæр-хæр
кодта: — Сармадзанмæ! Сармадзанмæ!
Давлатяны хæцæны цы федта æмæ уайтагъд цы
бамбæрста, уый æбуалгъы хъуыддаг уыдис. Сармадзаны нæмгуыты
дыууæ дзыхъхъы, салдæттæ фæлдæхтæй лæууыдысты рæтæмæгъдты
æх!сæн, хус гилдзыты астæу, брустверты цур; хуьюсыдысты æна*
хуыр, осæст хуыстæй — цыма сæ сау х!илтæ уадултыл ныхæст
уыдысты, афтæмæй цæсгæмттæ зæххы нынныхстысты, па1ка ур|с
æнгуылдзтæй сæм фæлæбурдтой; къæхтæ гуыбыны бьин
дыдæгьтæй, уæхсчытæ æрхаудысты, цьгма царды фæстаг тавс
бахъахъхъæнызнмæ хъавыдысты, уыйау; уыцы здьгхт буартæй, урс-оау
цæогæмттæй калдис адзалы уазал тæф. Фæлæ дзы, æвæццæг-æн,
æгæстæ дæр ма баззад. Кæйдæр хъæрзы1Н, хъым-хъым
хъуысыдис дзыхъгондæй, фæлæ йын уырдæм бакæсын нæ баитыст.
Куэнецощ каст нæмыджы схъистæй лырхгонд сармадзаны
цалхмæ, уым брустверы бьинмæ змæлыдьгсты дыууæйæ. Зæххæй
йæхи сындæггай сцæииста хъавæг Касымовы тугамæст фæтæн
цæсгом нæуьгнæг урс цæстытимæ, иу къух æлхьгацъытæгæнгæ
ахста цалх, сау æнгуылдзты ныхтæй ныддæвдæг резинæйыл,
Æвæццæгæн, Касымов архайдта сыстьиньм, йæ буар
сармадзанмæ баивазыныл æмæ йæ бон нæ уыД’— æнгуылдзтæ хафтой пырх
резинæ æмæ та-иу фæбырыдьгсты; уæддæр йæ риу размæ
фесхойгæйæ ногæй лæбурдта цалхмæ, йæ ’ныхас кæрæдзийыл баст
нæ уыд, афтæмæй хъæркодта:
— Иуварс ацу, нæ хо, иуварс! Æхсьгн хъæуы... Цæмæн мæ
ныгæныс? Æрыгон дæн æз! Иуварс!.. Æгас дæн æз нырма...
Цæргæ кæндзынæн!
Йæ домбай гуыр астæуыл дьгууæ дихау уыдис, йæ
кæрдæйнагæй баст фарсæй калдис цыдæр сырх, йæхæдæг та уыдис
цæфы тæвднизы, адзалы къæсæрыл цыма лæууыд, уыйау йæхи не
’мбæрста.
— Зоя!..— ’ныхъхъæр кодта Кузнецов.— Кæм ис Давлатян?
Касымовы фарсмæ брустверы бьшмæ хуыосыд Зоя, тыххæйты
урæдта цæфы, йæ бæмбæджджыны фæдджитæ йьин фæй’нæрдæм
рæдьгвта, тагъд-тагъд ьгн сыгъдæг кæрдæйнагæй, уымæл сырх
хъулæттæ кæм рахъардтой, уыцы хæдоны бькнмæ баста йæ
гуыбын. Чызджы цæсгом уыд фæлурс, ныщцыргъ, алайы сау
фæдтæ йыл, йæ былтæ дæндæгтæй нылхъьгвта, сæрыхъуьвнтæ худы
бьгнæй ракалдысты—æцæгæлон, фыдуынд цæсгом æнæзоигæ
æнгæсимæ.
1 Кузнецовы хъæр куы фехъуьгста, уæд æй цыма исчи цæвгæ
ньшкодта, уыйау хæрдмæ фæкаст æххуьюгур цæстытæй, йе ’дзард
164

<5ылтæ базмæлыдысты, фæлæ Куз’нецо’в æлпындæр ницы
фехъуыста.
— Иуварс, 'иувар1с, нæ хо! Цæргæ кæндзьгнæн!..— оонтæй
фæхьæр кодта Касымов.—Цæмæн мæ ныгæныс? Æхсьш хъæуы!..
Æмæ Кузнещоъ чызджы хъæлæс кæй нæ фехъуыста, фæлæ
йæм æрмæстдæр тæвднизы хъуырдухæнгæнæг Касымовы
хъæртæ ’кæй хъуысыдысты, та ’рбалæбурдта, уыцы таикæтæ
«омкоммæ сæ хæцæнмæ кæй цæуынц, уьий Зоя дæр æмæ Касымов дæр
-кæй нæ уыдтой, кæй иæ зыдтой, уымæ гæогæ та Кузнецав
йæхиуыл æнахуыр æнæууæнк ссис. Афтæ йæм каст, цыма йæ тынг
’куы бафæнда, йæ сæр куы ныттила, уæд сæнттæцæгъдæн фынæй
раленк кæндзæн æмæ фестдзæн са1быр, удæнцой сæумæрайсомы,
арудзынджы ’дде кæсдзæн хур, къултыл ныхæст уыдзæн
хъулонмулш гæххæтт, æмæ удæнцойæ сулæфдзæн, цытæ федта, уыдон
■æгайтма фьин ,кæй разындысты, уый тыххæй.
Фæлæ фын, миййаг, нæ уыдта.
Иæ сæрмæ бынтон хæстæг хъуы1сыдьисты æмæ хъустæ æмыр
кодтой танкæты моторты /гуыр-гуырæй, разæй та, сармадзамы
тæккæ разæй, пулеметтæ ахæм цъæхснаг къæр-къæр кодтой,
жмае йæм афтæ каст, цыма гæрæхтæ цæуынц брустверæй
æрмæст фондз метры æддæдæрæй. Æмæ æрмæстдæр Кузнецов
æм<5аерста, уьщы уынæ(р æв(вахс адзалы уынæр кæй у, уый.
— Зоя, Зоя! А|рдæм, ардæм! Ифтындз! Æз панорамæйы раз
.æрлæудзьшæн, ды та ифтынд’згæ кæн! Хъусыс мæм!.. Зоя!..
Хъавæны зилæнтæ уыдысты сойджын ’бырьинцъаг, æрфыджы
сæрмæ баныхæст панорамæйы резинæ цæстхизæн, къухты ’хсæн
<бырыдысты механизмты здухæнтæ — иууылдæр уыдысты
Касымовы тугæйдзаг, фæлæ Кузнацов ууыл æрмæст иунæг уьисм
ахъуыды ’кодта — хъавæны дзуарæвæрд сау хæххытæ
фæбырыдысты ’хæрдмæ, (бьшмæ, стæй та фæрсырдæм; хъавæны ирд
зиллаччы æрцахста, танкæйы цалхы рæхыс куыд зилы, уый,
разынд æм æйуалгъы егъауæй, рæхьисы цæгты-иу æнгом ньиббадт
æм,æ та-иу уайтатъд æр|калд мит, афтæ бæл1вы:рд æмæ
хæстæгмæ разьмГд, цы-ма дуне лууылдæр й’ аууон фæцис, тæккæ
хъавæнмæ æр1бахæцщæ, цæстьигаиуьшыл авдзæвыд æмæ йæ
фæцагайдта. Судзтæ хкд лæсæнтæй æркалд цæстытыл — мигъ цыма
сыстад, уыйау хъавæны цыдæриддæр зьшдис, уыдон иууылдæр
зыр-зыр кодтой.
■— Зоя, ифтындз!..
— Мæ бо,н нæу... Ныртæккæ. Мæнæ йæ æрмæст... иуварс æй
ал&оон...
— Ифтындз дын зæгъын! Нæмыг!.. Нæмыг!..
Æмæ æнаебанæй разылд хъавæнæй: чыэг сармадзаны
цалхы цурæй иуварс фæцæйласта Касымовы хъандзал гуыр,
брустверы тæккæ бьшмæ йæ бавæрдта æмæ æрмæстдæр уæд сæмраст,
иицыма ’м’бæрста, афтæмæй ныккают Куз’н’ецовы æнæ!быхсаг
гæ.лтр цæсгоммæ.
165

— Кæмæ дзурын æз — ифтындзгæ кæн! Хъусыс мæ? Нæмьи\.
нæмыг! Асыикæй сис! Нæмыг!..
— О, о, лейтенант!..
Чызг цуттытæг,æнгæ араст рæтæнæгъдты цу|р гом асьжмæ,
дæвдæг æнгуылдзтæй нæмыг срæдывта, гом æргъæвæнмæ
йææнарæхстæй басхуыста æмæ, æргъæвæны къæ|рцц куы фæцыдис,
уæд рæтæнæгъдты цур йæ уæрджытыл æрхауд, йæ цæ^стытæ*
ныцъцъьшд кодта.
Æппæт уыдæттæ Кузиецов нæ уыдта — цалхы рæхьисы егъау
сау æндæрг хылдис хъавæнмæ, цæсты тæккæ гагуы къахта,
та’нкæты мо’торты дом(бай ииуьгн æй йæ быны снорста,
сармадзанмæ йæ нылхъывта, судзгæйæ æмæ æнудæй хылдис йæ
риумæ, цæнгæт гуыв-гуыв кодта, змæлыд зæхх. Афтæ йæм фæкаст,.
цым’а йæ къуы’зырджьш зæххы сагъд уæрджыты зыр-зы|р цæуы;
ч,и зоны æмæ зыр-:зыр жодта мæнгвæдæг æрæлхъивынæв’вонг
къух, зыр-зыр кодтой хвды ’ртæхтæ йæ цæстыты хаутыл;
Кувнецовмæ уыцы сикъунд зывдысты, тæрахмæ æнхъæлмæ кæогæйæ.
чьгзг йæ цæстытæ куы (бацъывд ’кодта, уæд цытæ иæ уыдта,
уыдон иууылдæ^р. Банхъæлæн уыд, æмæ Зоя <нæ уыны, стæи
йæ фенын дæр нæ фæнды, сармадзанмæ дæс æмæ
дыуужсæдзметры онг чи ’рбахæстæг, уыцы танкæты.
Хъавæны дзуарæвæрд хæххытæн та сæ бон хищæн стъæлф«
æрцадасьш >нал уыд — «ъавæн æнæхъæнæй дæр байдзаг сау,.
егъау æмæ зылаштæнаг æндæргæй.
Кузнецо© мæнгвæдæг æрæлхъывта, æмæ йæ танкæтæ
коммæ куыд æрйатæрæхтæ кодтой, уый уæвгæ дæр нæ
фехъуыста.
ДЫУУАДÆСÆМ СÆР
Æшрхъау тых Кузнецовы асхуыета сармадзанæй, йæ риу
ын ньщца’вта цыдæр æфсæйнаджы хъæбæрыл, бауадзыгау,
йæсæры зыланг цыдис, афтæмæй йæхи цæмæдæр, гæсгæ федта,.
къæсæры цур бæрзонд чи фæцыд, уыцы сусхъæды сау къалиуты
бын, сусхъæды сыфтæртыл цыд къæвдайы ськбар-ськбур, æмæ ар~
хайдта, афтæ гуымиры æнæуынои цæфæй йьин йæ риу цы
фæриюсьщ кодта, йæ къæбуты хъуынтæ йын ахæм судзгæ
уылæнтæй цы сыгъта, уый бам’барьшыл. Иæ зæрдæ хæццæ кодта,
фæлæ йæ бон сомын нæ уыд — æмæ уæд æрдæгмынæг зонды
ферттывта, .нырма æгас кæй у, уыцы хъуыды, æмæ уайтагъд
бамбæрста, йæ дзых цыдщр цæхджынæй æмæ хъармæй куыд,
дзаг кæны, уый, æмæ йæ цæогоммæ кæй нылхъывта, уыцы
æлыгамæст армыл фæлмæвæрдæй федта сырх хъулæттæ. «Туг уа? —
ахъуыды кодта Кузнецов.— Æмæ кæцæй у? Цæф дæн? Циу
уый?»
— Лейтенает!.. Мæ късинайыл! Лейтенает!.. Цы кодтай?..
Туджы къуыбæрттæ ’шпаргæ йæ сæрыл схæцыд, йæхи
хъардта, цы йыл æрцыд, уый бамÆарыны’л.
166

«Къæцда цæмæн уарыд æмæ сусхъаеды бын цæмæн
лæууыдтæн?—райдыдта йæ зæрдыл лæууын.—Цавæр сусхъæд? Кæм
уыдис уый? Мæакуыйы? Мæ сабиЮонты?.. Цы ауад мæ
цæ^тытыл?»
’Кузнацов рæтæнæгъдты астæу дæлгоммæ хуыссыд
нæмгуыты гом асьиккыл, танкæйы нæмьгг куы схæцыд, уæд æй
рæмыгъды уылæн дыууæ метры æддæдæр ныззыввытт ласта
сармадзаны уартæй. Уарты рахиз фарс уыди окъуыд, æбуалгъы
хъаруимæ й,æ ныасыхырна кодтой схъистæ. Брустверы ракш фарсæн
йæ фаед дæр иал аззад, нæмыджы дзыхъхъ æй фæарфдæр
код*та, сьггъдоны хъулон дардта, уырдьггæй осæдз метры æддæдæр
та 1са1бы|р артæй, фæлæ тьгнгæй-тынгдæр сыгъд, ныртæккæ дæр
ма, æгас дуне й’ аууон фæцйс, афтæмæй æнэйбауро’мгæйæ
еармадзанмæ гьИбар-гькбургæнгæ цы егъау æфсæн сырд
æрбацæй-хылдис, уый.
Дыккаг танк лæууыд уыцы арты тайккæ фарсмæ, йæ
сармадзаны дæлæмæ уагъд хæтæл уыд галиуырдæм, хидырдæм зылд;
мавуты фæздæг дзы æддæмæ калд дæргъæй-дæргъмæ тæгтæй.
Фьщцаг танкæйы ниугæ цæлхъытимæ рæмыгътой нæмгуытæ,
йæ къуыдьир æмризæджы рызти, йæ рæхыстæ хъыррыстгæнгæ
"’нкъуыстысты, цыма цардæгас уыд, уьийау. Арыд дзидзайы
зæр.дæхæосынгæнæг, адджьингомау тæф судзгæ сæрдæны тæфимæ
.æмхæццæйæ ’нхъæвзта уæлдæфы.
«Уый æз иыппырх кодтон дыууæ танкæйы,— тыхамæлттæй
-æрлæууыд Кузнецовы зæрдыл, уьщы зæрдæхæосæн тæфæй йæ
улæфæнтæ ’хгæдтой, хъуыды -кодта, хабар 1куыд рауадмс, ууыл.—
Кæд фæцæф дæн? Стæй кæдæм? Кæм ис Зоя? Мæ фарсмæ куы
.уыд...»
— Зоя! — сдзырдта Кузнецав æмæ та йæ зæрдæ ношæй
•схæццæ.
— Лейтенант... мæ къона!
Чыэг бадт брустверы бынмæ, дыууæ къухæй рæдывта, уæгъд
кодта йæ риуы цæкшæртæ, æвæццæгæн, фæкъуырма, йæ
цæстытæ уыдьюты æхгæд. Иæ аив урс худ йæ сæрыл нал уыд,
дзыккуты М)ит ньшныхст, афтæмæй æркалдысты уæхсчытыл,
цæ’сломыл, æмæ сæ йæ дæндæгтæй ахс’та, æхсыдта сæ; урс дардтой
йæ дæцдæгтæ.
— Зоя!—сдзырдта та ногæй Кузнецов мьгнæг хъæлæсæй
æмæ рабадыны, йæ уæззау буар нæмгуыты асыискæй атоныны
фæлтæрæн окодта, йæ риу ьгн æлхъывтой æндонцæвæн
гранатты цыргъ бырынчъытæ, фæлæ ’виппайды рабадын йæ бон нæ
баци’С.
Зоя сæры банкъуы’стæй йæ дзьгккутæ иуварс а/п’пæрста,
быАнæй хæрдмæ йæм акаст фыррыстæй хъизæмайраг æнгæсæй,
сабыргай цыдæр едзырдта. Кузнбцавæн цыд йæ хъусты зыланг,
æмæ, Зоя цы загъта, уый нæ фехъуыста, æрмæст бафштпавдта:
*чывджы цæстæнгас арæзт уыдос, сафмадзаны цалхы
чъылдым167

мæ Касымавы къух сындæггай зæхх куыд хафта йæ ныхтæй^
уымæ.
Æмæ Кузнецов федта æнæзмæлгæ буары тар къуыбыр,
йæсæр фæныхст брустверы кæроны. Касымо’в нал хъæрзыд.
Хуьæсыд дæлтоммæ. Иæ бæм)бæджджын иыйсыхырна нæмыджы
схъистæй, йæ фæсонтыл сау да<рдтой еыджыты æмæ аладзæф
миты къуькбæрттæ, нымæт цырыхъхъыты фьиндзтæ
мвдæджьирдæм здыхт. Змæлыд ма æрмæст йæ къух. Æмæ Кузнещов уыдта
уыцы зæххафæг æнгуылдзтæ.
Иæ дзых кæмæй байдзаг, уыцы цæхджьгн дон
ныниыхъуыргæйæ Кузнецовы фæндыд, танкæйы нæмыг бруютверыл
срæмыгъта, сæ дыууæ дæр фæсонтдзæф, бакъуырма сты, Ка(сымов та
мæлгæ кæны æмæ йæ еармадзаны фале къускмæ ахæасын,
æвæстиатæй ахæосьш, тагъд ахæюсын хъæуы, зæгъгæ, Зоямæ
ныхъхъæр кæнын. Кузнецов не ’м^бæрста, Касымовы тагъддæр
ахæссын цæмæн хъæуы æмæ, ам æрмæст дыууæйæ куы аззадысты
æмæ иунæг сикъунд дæр фæстиатгæнæн куы нæй, уæд Зоя
цæмæн сындæг ,кæны, уый...
■— Зоя! —’сдзырдта та йæм ногæй æмæ туг рату :кодта,
нæмгуыты аюьгккæй брустверы бынмæ æркылд, дыууæ къухæй
чызджы уæхсчытыл ныххæцыд, иуæй цæуылдæр йæ зæрдæ
дардта, и’мнæмæй та йæ бои ницы уыд.— Зоя! Къуырма бадæ? Зоя,.
хъусыс мæ? Фæцæф дæ? Цæф фæдæ?.. Зоя!..
Кузнецавы къухты \бът чызджы уæхсчытæ кодтой уæгъд,
’змæлд, æрмæет йæ цæстытæ, дзыккуты бын æнгом æхгæд
былтæ уыдысты æгае; чызг ын æрмкъухы чъылдымæй
æнæнхъæлæджы йæ роцъо асæрфта, æмæ Кузнецов йæ туг федта Зояйы
æ|рм(къухыл.
— Мурдæр мын нæу... фæкъуырма дæн, уылæн мæ асыккыл
ньщцавта! — ныхъхъæр кодта Кузнецов чызджы тæккæ
хъусы.— Зоя, Касьгмовмæ бакæс, цы :кæны! Хъуеые! Тагъд! Мæн
сармадзаны цур æрлæууьш хъæуы!.. Æнхъæлдæн, Касымо’в...
Зьгнтæй еыстад, йæ саар зылдис æмæ дзой-дзойгæнгæ
рæтæнæгъдтæм бакъаадзæф кодта, цæттæ уыд «æмгуыты аеьикмæ,
хъа’вæнмæ йæхи бшпарынмæ, фæлæ, Зоя брустверы рæбынты
сармадзаны цалхмæ куыд фæцæйхьглд, уый ауыдта, æмæ йæ
хъустыл ауад чызджы хъæлæс:
— Лейтена’нт, мæ къона, феххуыс мын кæн!..
Касьшовы дыууæйæ аластой нæмгуыты къуекмæ, Зоя
йæуæрджытыл лæугæйæ æргуьгбыр :кодта, «ъухтæй сг-арьгн
байдыдта Каеымовы риу, йæ гуьибыныл чъизи кæрдæйнаджы зæронд
бæстьгтæ; кæрдæймаг ныннæрет, нæмыджы схъиетæй ньгппырх.
Иæ къухтæ ’руагъта, æмæ йæ файсонтæ сæмрают сты,
æппæтдæр бамбарæг цæстытæй Каеымавы цæсгоммæ ныккаст.
Кузнецов дæр бамйæрста: Каеьгмовы риуыл охъистæ
сæмбæлдысты æмæ фæмард, еыютын ма йæ зæ|рды куы уыдис, фæстаг
нæмыг брустзерыл ,куы арæмыгъта, æвæццæгæн, уæд...
Каюымо’вы ньивæрзæны уьгд нæмгуыты асылк, æрæджы дæр*
168

ма — «цардæгас, саулагъз щæсгом уыд æвзонг, æнæхил, иыр та
иьгащис мæрдон урс, адзалы æцæгæлкэн æбуалгъы аивæй ныццыргъ,
æрдæггом уымæл тарсырхбын цæстытæ дисгæнгæйæ кастысты
йæ риумæ, гæбазгай пырхытæ, сыхьгрна бæмбæджджьинмæ,
цыма, цæмæн фæмард æмæ йæ бон хъавæнмæ сыстын цæуылнæ
бацис, уьгй й’ адзалы фæстæ дæр нæма бамбæрста, уыйау.
Касымов уыцы æнæуы’нæг æрдæгцъынд цæстытæй дис кодта, ацы
зæххыл ьин рацæрын цы нæ бантыст, уьщы цардыл, æмæ уьщы
иу рæстæг йæ цæс’тытæ ’вдыстой, хъавæнмæ сыстьгны
фæлтæрæнтæ куы кодта, раст ын уыцы уьисмæн йæ риу чи ныццавта
-æмæ йæ судзгæ рыстимæ адзалы хъайбьгсмæ чи башæрста,
уыцы æвæлман сусæгдзшад.
«Æрдзыхъæд нæм хорз у»,— æрлæууыд Кузнецовы зæрдьгл
жмæ адзалы ’ихæнрлз æфтауæг улæфтимæ иумæ бадокъардта,
йæ «бон йæхиуыл куыд нал цæуы, уый. Йæхи дæр ьгн ныртæккæ
’жæй амардтаиккой, фæцæф кодтаиккой æмæ йæ бон змæлын
кæй нал уьцдаид æмæ æдыхæй, æнæзмæлгæйæ, 1ни(цуал уьингæйæ
æмæ ницуал хъусгæйæ кæй хуьюсыдаид, уьщы хъуыды йæм
сæв.зæрьин кодта, йæ цæотытыл цы еьив ауад, уымæ
æнæуынондзииад. Брустверы размæ дыууæ судзгæ танкæйы, æга’с ’быдыры
дæр æддæг-мидæг ауайæг арты цæхæртæ, æрхы размæ танкæты
мар1гхуыз-<бу1рбын фæрстæ кæм фæзын-фæзын кодтой, уыцы
.æмвæтæн, хилгæ, æнхъиэгæ фæздæг, йæ цæсгомыл ч(и ’мбæлд,
уыцы судзгæ уæлдæфы тæвд цæлхъытæ, хæсты гыбар-гьгбур йæ
къуырма хъусты — æшпæт уыдæттæ йæм цьгрын кодтой,
сæрызонд ,кæуыл не ’ххæссыд, ахæм маст, баззад æм æрмæстдæр
дæрæн кæныны хъуыды, уыцы хъуыды уыд нивау,
æнæфæстæмæфæкæогæ, сæнттæ цæгъдæгау, ныронг кæй иикуы
банкъардта, ахæм.
«Æхсгæ! Æхогæ! Мæ бон æхсьгн у! Уыцы фæздæгмæ,
танкæты. Уыцы крестытæ. Уыцы быдырмæ. Æрмæст сармадзан
æнæхъæн уæд, æрмæст хъавæн ма ны’шшрх уæд...» — зллдух кодта
йæ сæры, расыгау куы сьготад æмæ сармадзанмæ куы
бакъахдзæф кодта, уæд. Хæлдæй йæ куы баййафа, рагацау уымæй
тæрсгæйæ æркæстытæ (кодта панорамæмæ, къухæй йæ
æрысгæрста, æмæ æнæхъæн куы разынди, схъистæ йыл куы нæ
сæм<бæлдысты, уæд тагвдгомау февнæлдта; фыртагъдæй м.а йе
’нгуьилдзтæ дæр базыр-зыр кодтой.
Йæ хъæр йæхимæ дæр нæ хъуысыд, афтæмæй скъаманды
ж>дта: «Н&мыг, нæмыг!» — æмæ куы сифтыгъта, уæд хъа’вæныл
афтæ тагъд, афтæ зыдæй æрхауд, зилæн æмæ
хæрдæмæисæн’мс.хашзмы здухæнтыл йе ’нгуылдзтæй афтæ ныддæвдæг, æмæ
йæхи’мæ дæр, цыма фæздæгмæ хилæг сармадзаны хæтæлимæ
баиу, афтæ фæкаст, хæтæл уыд цардæгасау коммæгаас,
цардæгасау æм хъуыста, æмæ щ æнæхъæн цыма сты, уыйау æй
æм’бæрста.
— Æхогæ!..
«Мæ сæрызонд цæуьгн байдыдта»,— ахъуыды кодта
Кузне169

цов, уæвæи кæмæн ;ис, уьщы адзал ьгн куыд æнæуынон у,
сармадзашгмæ куыд сиу сты, къахæгой сæрхъæнау куыд фæцис,.
уый ;куы «бамбæрста, уæд: сæрызонд тыхамæлттæй æххæссыд, цы
гæнæг у, ууыл,
Иæ цæстытæ нæхъæцонæй хъавæны дзуарæвæрд хæххытьг
ахстой фæздæджы сау пихылаййттæ, гæрæхты цæхæртæ, æрхы
размæ æфсæн дзугтæй гал’иуырдæм æмæ рахизырдæм чи
хылдис, уьщы танкæты бур фæрстæ. Йæ зыр-зыртæнæг къухтæ
æргъæвæны фæздæгкалгæ хъæлæсмæ æп’пæрстой æмæ ’шæрстой
нæм!гуытæ, æнгуылдзтæ тыхстæй, хæлофæй æлхъывтой æмæ’
’лхъы’втой мæнтвæдæг. Иæ хидæй бынтан уымæл хъавæны
резинæ цæстхизæн ын цавта йе ’рфыджы сæ|р æмæ кæй æхста,,
уыцы нæмгуытæн се ’пигаеты фæд фæздæджы, адзалхæссæг
рæмыгъдтыты æмæ танкæты астæу куыд смвдæг вæййы, уый нæ*
уыдта, бæлвырд æм нæ зынди, йæ нæмыг танкæйыл сæмбæлд.
æви нæ, уый. Фæлæ йæ бон ахъуыдыгæнын, банымайьш,
æрлæууьгн иал уыд, æхста æмæ ’хста æмæ йæхищæн зæрдæ
’вæрдта, æшьш шщы, уæд иу æндоицæвæн нæмыг уæд та
сæмбæлдзæн нысаныл, зæгъгæ. Уыцы иу рæстæг, цыма йæм стыр амонд.
æрхауд, уыйау цæттæ уыд ньгххудынмæ, æргъæвæны нæмьиг
æвæргæйæ нæмгуыты асыччытæ куы уыдта, уæд цин кодта,
бирæ фаг кæй сты, ууыл.
— Æнаккæгтæ! Æнаккæгтæ! Ме сæфт уæ уыньгн! —
хъæркодта сармадзаны гьибар-тьябурмæ.
Иу æхстæй иннæйы æхсæн панорамæйæ куы разылдис, уæд
ауыдта, <комкоммæ йæм чи каст æмæ йæ чи фæфæстиат кодта,.
Зояйы уыцы цæстытæ, æнахуыр чъиллон цæсгомыл зындысты.
дзагъырæй, дисгæнæгæй. Æмæ уайтагъд æм’баргæ дæр нæ
бакодта, чызджы ам цы хъуыддаг ис, ам цы архайы, уый.
— Цы ха-бар у? Цæугæ ныггæндмæ! Хъусыс? ÆвæстиатæйГ
Мæ бардзырдмæ хъус!—Æмæ æнæнхъæлæджы нылгъыста,.
Зо’яйы раз куыд никуы ’лгъыста, афтæ карзæй.— Цæугæ,
зæтъын!
— Æз дьин феххуыс 1кæндзынæн, лейтенант... Ныртæккæ куьг
’ргьæвтон... Æз дæ|р демæ, лейтенант...
йæ карз æлгъыст ын бæлвырдæй нæ фехъуыста, æрмæст
æм æдзынæг каст, цыма уæвгæ дæр никуы ’зыдта, кæнæ та йæ
бон базоньгн нæ уыд »кæддæриддæр хиуылхæцгæ горæтаг
лейтенанты, йæхæдæг та дыууæ ,къухæй хæцыд нæмыгыл, йæ риумæ
йæ нылхъьивта. Стæй æнæбары бахудт:
— Нæ хъæуы, лейтенант! Дзæгъæлы æлгъитыс, лейтенает,,
нæ дыл ’ф’идауы!
— Цæугæ ’ньглгæндмæ! Ницы .хъуыддаг дæ ис 1ам! Хъусыс?
Чьшг æм джихæй (баззад. Кузнацовмæ афтæ .каст, цыма йæ
чьгзт иæхиуыл æрхудын ’кæньшмæ хъавы. йæ уæлхъус ;кæй
лæуукд, уьгй, йæ цæсгом, йæ хъæлæс ын сæф’той йæ масты, йе
’нæуьгнондзинады иу ’хай. Уыцы маст та йæ хъуыдис æнæмæнг;
æвиппайды йæм ^бахъардта, хъуыдис æй, цард-цæрæнбшты дæр
170

афтæ тынг кæй 1никуы ’нкъардта, йæ уыщы дæрæнгæнæн
хъа4руйыл йæ зæрдæ цæмæй дара, уьгй тыххæй.
— Ныягæндмæ!.. Хъусыс æви нæ? — ныхъхъæр кодта
Кузнед’О’в.— Куыд фæмард уыдзьшæ, уый фенын мæ ’нæ фæнды!
Æ<мæ та !ногæй хъавæны дзуарæвæрд хæххыты æбуалгъы
.хæстæгæй æрбазындысты 1бæзджьгн фæздæджы |пихылæйттæ>
судзтæ маишшæтæ, :нæмьг(г ’кæм юрæмудзы æмæ фæздæг иуварс
кæм фæхæссы, уым — танкæты къуымых къуыдыртæ. Фæлæ
уыцы «зилахармæ, уыцы лæбурæг танкæтьгл нæмыг скъæргæйæ
:мæнгвæдæг къухæй куы ’рæлхъьгвта, уæд арвæрттьгвдау
цæсткъахæг ’ирд цæхæр .зæххæй ар’вмæ фæтахт, хъаовæныл сæмбæлд
сыгъд толы цæвгæ тгырхæнтимæ. Кузнецовы ньщцавта
фæрсырдыгæй, ^иуварс æй фехста ланорамæйæ, зæхмæ йæ (нылхъьгвта,
сыджыты къуыбæрттæ йæ фæсонтыл æркалдысты. Зæххыл
хуыстæйæ та ,йæ 1сæры фæкуыси мæстæйма)рæн-амюндджын хъуыды:
ацы хатт дæр та мæ ’нæ амардтой. Стæй та ферттывта инеæ
хъуыды:
— Зоя! Дзыхъмæ! Дзыхъмæ!
Æмæ ’чызг кæм ис, уый фенынмæ рæтæнатъды цур р-абадт,—
фæлæ та уайтæккæ йæ цæстытæ ^атартæ сты, дыккаг хатт чи
срæмьпгъта, уыцы арвæрттывдæй.
Цыдæр (сæмбæлдис йæ рйуьгл: Зоя «йæ цуры йæ фарсыл
æрхауд, дыууæ къухæй ’ныддæвдæг Кузнецовы цинелы тæрттыл,
:йæ хидæйдзат цæсгоммæ (йын улæфыд, ’йæхи йæм афтæ ’нгом
æрбалхъывта, æмæ лæппуйæн йæ риуыгуыдыр фæрыст, ауыдта
’чызджы цъынд цæстытæ, тоипыхосæй сатæгсау уæлтъыфæлттæ;
чьизджы лæгъстæгæнæг буар ныюсабыр, йæхи бьгятондæр
нылхъьивта Кузнецовмæ.
— Æ’рмæст гуькбыныл ма юæм’бæлæд, æрмæст риуыл ма
сæм4бæлæд. Тæрсгæ нæ кашын... æвиппайды куы уа, уæд... Æрмæст
риуыл æмæ туьибьшыл нæ!..
Чызджы ’былты Кузнецовы (былтыл андзæвынмæ дирæ нал
хьуыд, афтæмæй цы дзырдта, уый йæм хъуысыд тыхамæлттæй,
куыройы фыдтау æнæрæнцойæ гыбар-гькбургæнæг
рæмьггъдтытæм йæ хъустыл уад Зояйы фьины уьгнайгау кувæгхуьгз мынæг
ськба^р-сыбур. Алы рæмыгъдæн дæр (чыз1г йæхи тынгдæр
æлхъывта Кузнецовмæ, æмæ йæ уæд уый дæр йæ дæндæгтæ
нылхъивгæйæ, кæрæдзиимæ сæ ш баиу ’кодта æмæ ’сын æп1пæт дæр чи
ныббарста, уыцы æмхуызон хъысмæтæй фæстаджы охыл
бахъахъхъæньшмæ йæ хъайбьгсы æрбакодта, хъомыл адæймаг
сы’вæлло’ны куыд æрбакæна, афтæ; ’чьгзджы сæр йæ хидæйдзаг
хъуьцрмæ æрбалхъывта. Йæ хъæбьгсы йæ æнгом æрбакæнгæйæ,
.æнхъæлмæ каст фæстаг уысм’мæ, ’алы ног рæмыгъд дæр ын йæ
цæсгоммæ æппæрста Зояйы дзыккутæ, улæфæнтæ æхгæдтой
толы ^судзгæ тæфæй, æмæ уыцы фæстаог уьгсмы къæсæрыл чызджы
•риу, тым^был уæрджытæ, хъуырыл йæ уазал былтæ æнкъартæйæ
Кузие’цавæн йæ юæрьихъуын уырдьгг слæууыд, афтæмæй
ахъуыды кодта, Зояйы фæоонтыл нæмыджы схъис куыд сæмбæлдзæн
171

æмæ æвшпайды йæ буар куыд æрлæмæгъ уыдзæн, ууыл.
«Мæиæ ардæм, юар-мадзаны цалхмæ... ’йæ фæсантæ йын цалх’мæ
нылхъивьш хъæуы! Цалх æй схъисæй 1бахиэдзæн, æрмæст...»
Базмæлын, чызджы сармадзаны цалхмæ (балхъивьпн æй
фæндыд, фæлæ йæ хъусты ссыд, «незамантæй ч(и раленк жодта, ахæм
зылшг; сармадзаимæ сæ чи нылхъьивта, уыцы мылазон сау мипь
брустверы чъылдыммæ ахылд, яæцæны фале кæмдæр æрлæма&гъ.
Æмæ кæд толæй арыд уæлдæф, зæхх гуыр-гуыргæнгæ
змæлыдысты хæсты нæрьпнæй, уæддæр зыланггæнгæ æмырад сыгъдæг
уæлдæфау анхъæвзта хæцæны, свидæг чызг æмæ лæппуйы
æхсæн къуындæджы.
Уыцы æмырад йемæ ’рхаста удæнцой. Зоя йæ сæр
фæстæрдæм ашгпæрста, йæ цæстытæ (байгом 1кодта, æмæ Кузнецовмæч
даосаг фæкаст, ©æ алыварс оау, аладзæф хаутимæ, куыд тар
æнæ(бьгн арф сты, уый. Стæй уæд йæхи сыадæлгай суæгъд
кодта лæппуйы къухтæй, ’йæ фæсонтæй (банцад сармадзаиыл.
Æмæ сынд’æггай йæ кæрцæй йæ уæрджытæ æрбамбæрзта,,
æлыгæйдзаг чъизи æнгуылдзты æлгьтæй фæстæмæ ашгæрста,
ныртæк’кæ, рæмьигъдтыты рæстæг Куз’нецовы цæсгомыл чи
'м!бæлд, уыцы дзьгккутæ. Кузнецов фæсус хъæлæсæй сдзырдта:
— Афтæ, гъе...
— Лейтенант, лейтенант,— хэестулæфтгæнгæ, мьгнæг
хъæлæсæй дзурын райдыдта чызг.— Æзæццæгæн, цытæ дзырдтон, уьь
до!Н раст нæ 1бам1бæрстой... Хъус-ма... Мæ риу кæнæ мæ
гуьгбынюуы фæщæф уа, мæнæ ацы ран,!— къухæй ацамыдта йæ
афицеры ронæй æлхъывд астæумæ, афтæ «нарæг уыдис, æмæ Кузнецот*
ахъуыды (кодта: дыууæ армы йыл æрбаххæссиккой,— уæд-иу,,
курьш дæ, миййаг, мæхи <къух куы нæ 1батаса... мæнæ ам,
хызыны, ;ис немыщаг «вальтер». Ра;джы мьгн æй балæвар кодтой..
Æмбарыс мæ? Мæнæ ’ацы ран <куы сæм)бæла, уæд æй бæттык
нал хъæуы...
’Куз’нецов æрмæст иунæг уысмы размæ тасы бафтыд,
нæмыджы схъис чызджы фæсонтыл ’куы сæм(бæла, куы фæмард уа,.
уымæй, ныр та нвды дзырдта, бьинтон æххæстæй ’не ’мбæрста,.
æрцæуæн кæмæн уыд, фæлæ чи не ’рцыд, уыцы æнæмбæлгæ,
æбуалгъы хъуыддаджы тыххæй ныр 1афтæ æргомæй цæмæн
дзуры, уый. Зоя тарст, йæ риу кæнæ йæ гуыбын куы фæцæф уа,
уымæй, тарст, адзалы размæ лæмæгъ, тæригъæддаг,
къæмдзæстыггаг ;куы разьгна, уьгмæй, тарст, ’куы йæм кæсой, йæ бæгынæг
(буармæ йьгн .куы ’шалой, кæрдæйнагæй йæ «æлгоймаджы
къух•тæ ;куы бæттой, уымæй.
— Бам!бæрстон дæ,— сабыргай сдзырдта Кузнецов.— Ныр<
цытæ фаздзæхсыс мæнæн? Фæрæдыдтæ: æз ныгæнджыты
къаманды <нæ дæн! Чи дын радта юармадзаны раз уæвыны ’бар? Ам
хъуамæ ма уай ды! Хæст иæма фæцис, ды та...
Йæ (ныхас кæ^ро’нмæ 1нæ ахæццæ: цы удæнцой минут сæм
æрхауд, уый -бирæ нæ ахаста; (брустверы раз ’ныннæрыд, сарм;адза*
«ы цур зæхх сфæйлыдта иæмыг. Кузнецш йæ уæрджьгтыл
па172

норамæмæ (бахылд, гæрахы цæхæр едрхзынг судзинау сæмбæлд
тæккæ цæстьигагуйыл, хъавæны тæккæ дзуарæвæрд хæххытыл,
æмæ Зюя йæ-хæдæг дæр, ,йæ уадулыл чызджы дзыккутæ дæр,
йæ^«'вальтар» дæр, йе ’нахуыр курдиат дæр — иууылдæр йæ
сæрæй æрбайсæфтысты, æмæ та дуне æис ’бьштом ’бæлйырд,
æнæхатыр; ’нæдæр дзы хорзæх уыд, нæдæр харзæхыл зæрдæ дарæн,
нæдæр гуырьисхотæ.
«Хæдцæугæ ’сармадзан,— хъуыды кодта Кузнецов
здухæнтæм лæбуртæйæ,— кæмдæр 1бьштон хæстæг...»
Уыцы (рæстæг йæ зæрдæ дардта, танкæты фæрстæ сгаравг
хъавæн ца)с ^бæл’вькрд разындзæн, æрмæст ууыл, сармадзаныл
ясуы ныттыхст, уæд та йæм ногæй -чи !сæвзæрди, уыцы
дæрæнгæигæ фыдæхыл.
«Уыцы хæдцæугæ (куы ссардæуаид... Бьштон хæстæг
’кæцæйдæр æхста... Æнхъæлдæн, .судзгæ танкæты чъьглдымæй. Кæм т
уæдæ?»
Фæлæ здухæнтæ зилгæйæ 1банкъардта, механизм щыдæр
къуымыхæй йæ коммæ кæй мæ \кæсы, осъавæн æмæ сармадзаиы
хæтæл æмбуар кæй не сты, уый, æмæ панорамæ фæуагъта.
Сармадзаны хæтæл цы уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр фефсæрста
фæстæрдæм. Хæтæлздахæны морæбын донгъæд цыхцырæгæй калд
лы|рх уартмæ, сармадзаны ’сырхзьинг хæтæлмæ.
— Æ’наккаг!.. Уый хæдцæугæ цæвы æмбæхст бьгаатæй!
Фыдæнæнау...—’ныхъхъæр ласта -Кузнецш, цы гæнгæ у, уымæн
ницы æм’бæрста, йæ бш кæй ницы уыд, уымæ 1гæстæ йæ
ныккæуьшмæ бирæ нал хъуыд, тымбылкъухæй ныццавта фæстæмæ
æфсæрæг æргъæвæн: хæтæлздахæны ’иинæрдæм ахызт ■ иæмыджы
схъис.
Дыууæ танкæйы та сыгъды’аты æмæ сьвгъдысты сармадзаны
тæккæ размæ, сæ арт цыбæлæй сиу æмæ сын сдæрдта сæ
къуыдыртæ; рахизырдыгæй та, æрхы тæккæ кæрон йæ фарсæй
фæздæг калд-æртымкаг танкæйæн. Уыцы миламхæццæ пиллонæй
гæрæхты æртæтигъон цæхæр |рацæв-|рацæв кодта батарейы галиу
фарсмæ — Чу(бариковы æмæ Ухановы сармадзантæ кæм
лæууыдысты, уырдæм. Фæздæджы аууо!н йамбæхст, афтæмæй
хæдцæугæ дыууæсæдæ метры æддæдæрæй фæрсырдьггæй æхста
сар-мадзантæ, йæ мысан æм хорз зьшди.
Уым дарддæр, иу километр æмæ ’рдæджы >бæрц
галиуырдæмдæ|р, доны сæ|рты æрбахизæны цур, тамкæтæ оцæйхылдысты
æрхæй, фæздæджы уэгæ-уэгæ цыдысты, уымæл мæкъуылтау
æнæ(бары чи -Сьигъд, уыцы машинæты рæзты, æмæ -хиды альшарс
сыхаг ’батарейтæ иууылдæр, Кузнецовы "вэводы дыууæ
сармадзаны, фистæг æфсæдты траншейтæй танкæты иыхмæ хæцæн
топпьгтæ — .иууылдæр кодтой æмæхст: æндо’нцæвæн нæмгуыты
фæдтæ, уæззау ^гаубецты бæрзонд рæмьигъдтытæ, танкæтæ цæвæн
æндон нæмгуыты 1бур фæдтæ, фаллаг «былæй æхсæг «катюшæты»
арты щыхцыртæ— иууылдæр сиу сты, æддæг-мидæг ауадьпсты
доны æрбах’изæны размæ, сæмхæццæ сты.
173

Хæдцæугæ та, танкæйы аууо:н æмбæхстæй, йæхицæн
мьгсантæ æвзæрста, жвæлмюнæй иу ганæ (нæмыджы фæдыл уагъта
фæрсьирдыгæй, æмæ уый уыдта Кузнецов.
— Лейтенант!.:—йæ хъустыл ауад Зояйы хъæр.— Цæмæ
лæууыс? Уьшыс?..
Фæлæ ныр Кузнецовы бон æппындæр ницуал бакæиын
уыд.
Хæдцæугæ ’ныккалдта Чубариковы сармадзашыл. Сармадзан ,
нал æхста, алыгъуылд пиллонкалгæ тары. Æмæ уыцы тармæ
фæцæйцыд, тындзыдта, йе ’ндоныл арты æвзæгтæ кæмæн
хъазыдысты æхмæ сæ тагъд цыдæй ахуыссын кæнынмæ чи хъавыд,
ахæм танк, ралæбурдта кæцæйдæр галиуырдыгæй. Æвæццæгæн,
Чубариковы æндонцæвæн нæмыгæй ссыгъд, хæдцæугæ
сармадзаны бьшат цальшмæ нæма базыдта æмæ йыл ныккалдта,
уæдмæ. Æмæ ныр, сармадзаны цур рæмыгъдтытæ -быруйау куы
сарæх сты, уæд æй ничи уыдта. Танк цыдис тагъддæрæй-тагъддæр,
йе ’ндоныл тынгæй-тынгдæр æнхъæвзта арт, смидæг, сармадзан
кæм аныгъуылд, уыцы тары, иу бынаты мидæг зилын байдыдта
’куы рахизырдæм, куы галиуырдæм йæ уæзæй цыдæр мæмæгау,
æмвæзгæнæгау. Стæй уæлдæф ба-нкъуысыд рæмыгъдæй.
Фæздæджы сау къозо артимæ иумæ рарæдывта къуыдырæй, æмæ танк
æрæнцад, йæ иу .рæхысæй тæссармæ æрлæууыд -цъæлгонд
сармадзаныл. Цы арт ’сирвæзти, уырдæм иу иннæйы фæдыл нæ
бата•рейы рæзты цæхгæ<рмæ яыххал сты нæмгуыты фæдтæ —
Ухановы сармадзан лæууыд кæронæй æмæ .æхста танк.
Кузнецовæн йæ сæрыхъуын а,рц слæууыд судзгæ та^нкæйы
æвирхъау лæбурдæй, йæ сæры мидæг 1баззад æрмæст иунæг
бæлвырд æнæгуырысхо хъуыды: иемыц сæ цардыл нæ ауæрдгæйæ
размæ бырсывд галиуырдыгæй, сæхи хъарынц цыфæндыйæ дæр
былгæронмæ, хидмæ æрбаирвæзыныл, Чубариковы салдæттæ,
æвæццæгæн, фæмард сты, танк сæ ’ныцъцъæл кодта — иунæг
адæймаг дæр дзы иуварс нæ алыгъд — æмæ уым, галиуырдыгæй,
’батарейæ баззад æрмæст иунæг сармадзан — Ухановы
сармадзан.
’— Зоя... кæмæн загътон æз — ныггæндмæ! Ацу ардыгæй,
хъусыс? Æз уырдæм, Уха,новмæ, цæуын! — хæр-хæргæнгæ
сдзырдта Кузиецов æмæ уыцы уысмыл ауыдта, Зоя йæ рæсыд
былтæ дæндагæй куыд æрæлхъывта, йæ санитарон хызьгн йæ
фарсыл куыд баппæрста, фæрсырдæм куыд акъахдзæф кодта,
уый, стæй’ уæд -иу сармадзанæй иннæйы æхсæн æрдæгкъахт
траншейы алыгъуылд.
— Æз Чубариковмæ цæуын, Чубариковмæ! Кæд ма дзы
исчи æгас у! Нæ мæ уыр’ны, се *ппæт дæр...—Æмæ чызг, йæ
дзыккутæ иуварс аппаргæйæ траишейы аныгъуылд, Кузнецовы
бардзырд цыма хъусгæ дæр нæ фæкодта, уыйау.
Æмæ фырмæстæй йæ дæндæгтæ кæрæдзимæ нылхъивгæйæ
Кузнецов, æрхы кæро’Н чи сыгъд, уыцы танкæтæм, сæ
чъылдььммæ чи бам’бæхст æмæ йæ бон бакæнын кæмæн иицы уыд, уыды
174

хæдцæугæмæ фæкæс-фæкæсгаэнгæ ра’згъордта сармадзаны
цурæй.
ÆРТЫНДÆСÆМ СÆР
— Æрлæуу! Кæдæм? Фæстæмæ, Кузнецов!
Былгæроны фахсьил сармадзанмæ стыр гæппытæгæвгæ
æр’ба•цæйзгъордта Дроздовский; йæ нымæт цырыхъхъытыл мит
бæзджын ныббадт, афтæмæй тахгысты миты хъæпæнты æхсæнты;
йæ урс цæсгомыл сау дардта гом дзых:
— Фæстæ-æмæ!..
Иæ фæстæ дзыхъхъыты сæрты гæппытæгæнгæ згъордтой
<бæхтæрджытæ Рубин æмæ Сергуненков; сæ дыууæ дæр
æнæхъуаджы фæкæс-фæкæс кодтой, батарейы размæ цы танкæтæ
сыгъдысты, уыдонмæ, станицæйы æртытæм, былгæроныл-иу хæстæг
куы срæмыгъта нæмыг, уæд-иу Сергуненков зæхмæ фæгуыбыр
кодта.
•— Кадæм?.. Фæстæмæ! Кузнецов, фæстæмæ! Лидзынвæнд
скодтай? Сармадзан ныууагътай?—райхъуыст Дроздовскийы
цъæхснаг хъæр.— Цæуылнæуал æхсут? Лидзгæ кæныс?
Æрлææуу!
Дроздрвский æрбазгъордта дамбаца йæ сæрмæ тилгæ,"йæ
цæстытæ кодтой змæстхуыз, æрра æрттывд, фындзыхуынчъытæ
ныппака сты, йæ мæстыгæр цъæх|бын фæлурс цæсгомыл
бæлвырдæй зындис, знонæй нырмæ йыл чи рахæцыд, уыцы хил.
— Сармадзанмæ! — скъаманды кодта Дроздовский, æмæ йæ
•гал’иу къух аркъауы хуызæн ныддæвдæг Кузнецовы уæхскыл,
пæхирдæм æй æрбасхуыста.—Санчъех дæр фæстæмæ нæй!
Цæмæн ныууагътай сармадзантæ? Кæдæ-æм?
— Куырм бадæ?..— Кузнецов йе уæхокæй «асхуыста
Дроздовскийы къух, тагъдгомау æркаст, иннæ къухы йæ гуыбынмæ
арæзт дамбаца ’куыд фестъæлф-фестъæлф кæны, уымæ æмæ
сдзырдта:
— Бамбæхс дæ дамбаца! Æрра фæдæ? Уæртæ уыцырдæм
акæс! — æмæ йын ацамыдта Чубариковы сармадзанырдæхМ, уым,
сармадзаны бынаты зынджы стъæлфытæ калгæ сыгъдис танк.—
Цæстытæ дыл нæй, нæ йæ уыныс?..
Миты хъæпæнты ферттывтой пулеметы нæмгуытæ: пырх
танкæты чъылдыммæ æмбæхст хæдцæугæйæ, æвæццæгæн,
къуы<бырыл лæугæ федтой адæмы, æмæ уырдыгæй ныккалдтой
къухыдаргæ пулеметæй.
— Лæугæ хмачи кæнæд!.. Æрхуыссут! —ныхъхъæр кодта
Кузнецов, фæлæ йæхæдæг не ’рхуыссыд, райгондæй æмæ
мастисæгау федта,' Дроздовский куыд æргуыбыр кодта, уый, бæхтæрæг
Рубин та йæ дæрзæг цæсгом пулеметырдæм аздахгæйæ
уæз(бынæй дзуццæджы æрбадт йæ фидар ’Цыбыр къæхтыл; къæсхуыртæ
даргъкъубал Сергуненков къаманды куы айхъуыста, уæд миты
175

хъæпæны рæбын æрхауд, карабинæй мит хафгæ йæ гуыбыны
цъарыл ахылд сармадзаны ’бьшатмæ, брустверы аууонмæ.
— Къæбылайау цы хильис? — нылгъыста Дроздовский æмæ
сæмраст, афтæмæй Сергуненковы нымæт цырыхъхъ къахæй
(ныццавта.— Уæлæмæ сыст! Иууылдæр сармадза’нмæ! Æхсгæ!
Æхсгæ!.. Зоя кæм ис? Салинструктор кæм ис?
Æмæ сармадзанмæ 1ба!къахдзæфтæнгæйæ могæй фæлаабурдта
Кузнецовы уæхскмæ, æнæууæнкæй йæм ныккаст рухсдзыд,
/Кузиецовмæ та ур-с чи фæкаст, уыцы цæстытæй.
— Кадæм æй арвыегай? Ныртæккæ дæр ма ам куы уыд!
— Азгъордта кæдæмдæр,— бæзджын хъæлæсæй схуыфыд
Ру|бин.— Хæйрæг æй ахаста!..
«— Сармадзанмæ, Кузнецов! Æхсгæ!..
Хæцæнмæ базгъордтой, дыууæйæ дæр сæ уæрджытыл
æрхаудысты сармадзаны ’пырх уарты .цур, йе ’ргъæвæн гомæй сау
да-рдта, афтæмæй фæстæрдæм абырыд. (Кузнецовæн йæ маст нæма
ссыд æмæ сдзырдта:
— Кæсгæ кæн! Хæтæлздахæн уыныс? Хæдцæугæ танкæты
чъылдымæй æхсы! Бамбæрстай хабæрттæ? Зоя Чубариковмæ
ацыд! Кзед ма дзы ’исчи «баззад...
Дамбаца тагъд-тагъд хуымпъьгры тъысгæйæ—фырзнæтæй
йæ даргъ цæстыхаутæ тъыбар-тыбур кодтой — Дроздовский
хъæ|рæй бафарста:
— Танкæтæ чи æхста? (Касымов кæм ис?
— Фæмард. Уæртæ уым, къусчы ис. Ноджыдæр ма дзы æртæ
фæмард.
— Ды æхстай ^танкæтæ? Ды сæ ныппырх кодтай?
— Æвæццæгæн...
Кузнецов дзуапп лæвæрдта, æмæ йæм Дроздовский зындис,
бæзджын уазал авджы фале цыма лæууы, афтæмæй, цæйдæр
сæрты йæ бо!Н ахизьш нæ уыд.
— Уыцы хæдцæугæ куы нæ уаид... Танкæты чъылдыммæ
фæздæджы Йамбæхст. Ухаиовы фæрсырдыгæй цæвы...
Ухановмæ цæуын хъæуы, хорз æм (Нæ зыны! Ам нæ ницы хъуыддаг ис!
— Фæлæуу! Цъиувæдис цы самадтай?
Иæ рæм’быныкъæдзыл æнцойгæнгæйæ Дроздовский
тагъдгомау ракаст, тадкæты нæмгуытæ-кæй ныффалгæрон кодтой æмæ
скъахтой, уьщы брустверы аууонæй, сыгъд зæххы
мьинныхстысты нæмгуыты схъистæ, æмæ уайтагъд сæ сæрмæ скъæр-къæр
кодта пулемет, йæ 1нæм1гуыты зы’лант юсыдис.
Рæмудзгæ ’нæмгуыты цъæхбын цæхæртæ ферттывтой
сармадзаны фæстæ миты хъæпæнты. Дроздовский брустверы <бын
æр•бадт, хæсты быдырыл ахаста æрдæгцъынд, тагъдгæнæг
цæстытæ, йæ цæсгом æнæхъæнæй дæр æвиппайды !ныллыстæг,
фæдæрзæг, къæзгæ хъæлæсæй афарста:
— Гранаттæ кæм сты? Танкæты ’ныхмæ хæцæн гранаттæ
кæм сты? Алы сармадзаны хыгъдмæ дæр æртæ гранаты радтам!
Кæм сты, Кузнецов?
176

— Цæй дымæгмæ дæ хъæуынц ныртæккæ гранаттæ?
Хæддæугæмæ ардыгæй сæдæ фæндзай метры ис — марадз æмæ йыл
баппар. Пулемет дæр (Нæ уыныс?
— Æмæ уæдæ куыд æнхъæл дæ, афтæ æнхъæлмæгæсгæ
баддзыстæм? Рæвдз æрбадæттут гранаттæ ардæм! Ардæм!.. Хæсты
•быдыры кæмдæриддæр пулеметтæ вæййы, Кузнецов!..
Дроздовскийы фæлурс, æнæбыхсгæ æнхъырдтæ цæсгомыл
фæ•зьвнд исты кæныны монц, бæрæг уыд, алцæмæ дæр цæттæ кæй у,
уый, ’йæ хъæлæс дæр æаиппаады райдыдта цъæхонаг зыланг
кæнын:
— Сергуненков, гранаттæ ардæм æр1бадæтт!
— Уæртæ къусчы сты. Æмбал лейтенант...
— Гранаттæ æрбадæттут!..
Æмæ бæхтæрæг Сергуненков дзыхъгондмæ куы ахылд,
къуекæй дыууæ сыджытæй амæст танкæты ныхмæ хæцæн гранаты
куы райста, йæ динелы фæдджийæ сæ куы асыгъдæг кодта æмæ
сæ Дроздовскийы раз куы ’рæвæрдта, уæд ьш уый -б’рустверы цур
слæугæйæ скъаманды кодта:
1— Уæдæ афтæ!.. ^Сергуненков! Дæуæн ’бакæнгæ у! Кæнæ дæ
риу хæрзиуджытæй нал зындзæн, кæнæ та... Бамбæ,рстай мæ,
Сергуненков? ’
Сергуненков йæ сæр систа, Дроздовскиймæ каст дзагъыр,
цыдæр æндзыг цæстытæй, стæй уæд æнæууæнкæй бафарста:
— Уый та куыд, æмбал лейтенант? Танкæты чъылдыммæ
лæууы. Æз... уырдæм?..
— Гуьибыны цъарыл размæ — æмæ йын дыууæ гранаты йæ
цæлхыты бьгнмæ нынтъух! Ныппырх кæн хæдцæугæ! Дыууæ
гра(Наты — æмæ йæ кой дæр нал уыдзæн æна’ккагæн!..
Дроздовский дзырдта хъæддыхæй;
фестъæлф-фестъæлфгæнгæ къухтæй æвиппайды зæххæй фелвæста гранаттæ,
Сергуненковмæ сæ балæвæрдта, уый дæр æм йæ къухтæ бадардта, æмæ
сæ куы рацæйиста, уæд ын чысыл ма бахъæуа, сырхзьшг итуты
хуызæн æрдæйхаудтой.
Æвæццæгæн, йæ цард-дæрæнбонты йæхи иунæг хатт дæр
нæма адаста, йе ’взонг уадултыл, йæ уæллаг тыппыр былы сæрмæ
зьгадис мыдхуыз пакъуы, йæ фæлурс цæсгомыл бæрæг дардта
тарæй, дæрзæгæй, Кузнецов ын уæлдай хæстæгдæрмæ федта йæ
æр’вон цъæх цæстытæ, лæппуйау фæлмæн роцъо, уæрæх
æфцæгготæй хæрдмæ зынæг талас хъуыр. Стæй уæд фехъуыста
лæппуйы мынæг хъæлæс:
— Танкæты чъылдыммæ ’куы ис, æмбал лейтенант... Æгæр
дард лæууы...
»— Райс гранаттæ!.. Мауал фæстиат кæн!
— Бамбæрстон дæ...
Сергуненков гранаттæ йæ роны тъыста æнарæхстæй, йе ’рвон
дъæх цæстытæй та каст Дроздовскийы фæндфидар, хуыэивд
дæсгоммæ, Кузнецовы цæсгоммæ, Рубины тымбыл,
æвæлмастхуыз фæсонтæм, уый йæ иу уæхскыл хуыссæгау кодта
рæтæн12 Судзгæ мит
177

æгъдты æхсæн, йæ уæззау сым-сым цыд, бруствермæ уыцы
хъуыддагхуызæй ныккомкоммæ.
— Хъус-ма, комбат! — йæхи ’нал баурæдта Кузнецов.—
Цæстытæ дыл нæй — нæ уьшыс? Сæдæ метры быгъдæг быдыры
хильш хъæуы! Нæ йæ ’мбарыс, цы аАмоны, уый?..
»— Уæдæ куыд æнхъæлдтай ды та?! — уыцы зыланггæнаг
хъæлæсæй та загъта Дроздовекий æмæ тымбылкъухæй йæ уæраг
æрцавта.— Æнхъæлмæгæсгæ бадæм? Нæ къухтæ нæ дæларм!...
Уыдон та нæ осæндгæ кæной? — Цæхгæр æмæ домагæй фæзылд
Сергуненковхмæ: — Хæс дын æмбæрстгонд у? Кæм хилгæйæ, кæм
згъоргæйæ — хæдцæугæмæ! Размæ! — гæрахау ныццавта
Дроздовскийы къамавды>— Разхмæ!..
Цытæ цыдис, уыдæттæ Кузнецовмæ кастысты канд æнæбары
нæ, фæлæ æбуалгъы, æнæсæрфат, зæрдæ да’рæн кæуыл нæй„
ахæм хъуыддаг, кæнгæ йæ хъуамæ бакодтаид, «размæ», зæгъгæ,
уыды бардзырдмæ гæсгæ Сергуненков, х&сты рæстæг сæ тыхы
ды æфсæн закъонтæ бацæуы, уыдонмæ гæсгæ уыцы бардзырд
ныр никæйуал — лæдæр Сертуненковы, -нæдæр Кузиедовы — бок
уыд аивын, сæ нæ сæххæст кæныны бар дикæмæ уыд, æмæ
Кузнецов æвиппайды цæмæдæр гæсгæ ахъуыды кодта: «Æнæхъæн
сармадзан æмæ æрмæст иунæг лæмыг ’нæм куы уаид, уæд ницы
æрцæуид, о, ницы æрцæуид бæгуыдæр».
— Сергуненков, хъус-ма... æрмæст гуыбыны цъарыл хил„
зæхмæ дæхи нылхъив... Уæртæ уым, мæсчъы, бирæ пыхеытæ исг
рахизь;рдæм хил. Фæздæг кæм бады, уырдæм, хъусыс? Æрмæст
дæхимæ кæе. Дæ сæр ма сдарай!..
Куз’недов бахылд Сергуненшвмæ, лæгъстæгæнæгау ын кодта,
уромынмæ йæ цыма хъавыд, уый хуызæн ын йæ
рæмбыныкъæдзыл хæцыд, комкоммæ йын кает, кæмæ ницы хъардта, йæ
уыцы æрвон фæлурс гагуытæм. Сергуненков та йæ сæр тылдта,
разыйы æндзыг мидбылхудтæй йæ дзых базулаив, æмæ
цæмæдæр гæсгæ æрмкъухтæй хоста æмæ хоста, ’йæ риуыл гра<наттæй
динел кæм ракъуыпп, уым, дыма йьш гранаттæ йæ риу сыгътой
æмæ уыцы сыгъд æруазал кæнынмæ хъавыд, уыйау.
— Æмбал лейтена’нт, тынг дæ курын,— базмæлыдысты йæ
’былтæ,— исты мыл куы ’рцæуа, уæд мæ мадæн фехъусын кæнут:
æнæбæрæгæй, зæгъ, фесæфт... Мæн йедтæмæ йын нич<и ие...
— Уыцы хъуыды дæ сæрæй аппар! — ныхъхъæр кодта
Кузнецов.—Хъуеые, С^ргуненков? Æрмæстдæр гуыбьгны цъарыл
хилгæ, хилгæ! Миты нынныгъуыл!
— Фезмæл, Сергуненков! — Дроздовский йæ къух ауыгъта
брустверæй æддæрдæм.— Фæстиат ма кæн! Размæ!..
— Цæттæ дæн, æмбал комбат, ныртæккæ...
Сергуненковæн йæ былтæ ’ныххус сты æмæ сæ асдæрдта»
уæлдæф нынныхъуырдта, «оджыдæр ма иу хатт цæмæдæр гæсгæ
цинелы бьш граиаттæ асгæрста æмæ (бруетвермæ рахылд, йæ
нымæт цырыхъхъыты бынæй æркалд æрæджыйы рæмыгъдтытæй
сыгъд зæххы къуыбæрттæ. Брустверыл ныддæргъмæ, дыма дзы
178

цыдæр байрох, уый хуызæн, йе уæхсчы сæрты ракаст, йе ’рвон
-цæстытæй бацагуырдта, хъуьгнтъызæй йæм чи ныджджих, уыцы
Рубины цæсгом, æвиппайды загъта бьгнтон хуымæтæгæй æмæ
æнцойхуызæй:
— Ды та, Рубин, .бæхты удхарæй куы марай, уæд дæ
мæрдты бæстæйы дæр ссардзьшæн. Рæстмæ уал ут...
Кузнецов йæ !риу бруствермæ нылхъывта. Сергуненков
иуфоэдз метры бæрц ахылд пыхсытырдæм, сармадзаны размæ
рæ:мыгъдтыты дзыхъхъытæ дзыгуыр кæм уыдысты, уьирдæм,
ныгъуылд, рæмыгъдтыты рæстæг чи сфæйлыдта, уыцы
сыджытимæ æмхæццæ миты. Зыедис, йæ къæлæсытæгæнгæ одæллæг
буар (быгъдæг, æмбисы онг схъистæй цагъд пыхсыты æхсæнты
куыд хилы, уый, æмæ 'Кузнецов цы уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр
æнхъæлмæ каст, танкæты чъылдымæй пулемет Сергуненковыл
куыд (ныккалдзæн æмæ мæмгуытæ куыд сæрттивдзысты, уымæ.
Хæдцæугæ æхста рахизырдæм, хидырдæм, Ухановы
сармадзаньирдæм, уым тарæй æмæ сырхæй сыгъдис арт, æнхъæвзта
размæбырсæг танкæтыл, æмæ пулеметæй чи æхста, уымæ
Сергуненков нæма зындис Уый та хылдис дзыхъхъыты æмæ пыхсыты
.æхсæнты, митхъæпæнты аууон-иу фæцис, куы-иу фæзынд, куы
та-иу фæныгъуылд, йæ ^рæмбыныкъæдзтæй æмæ йæ сæрæй
фæйнæрдæм калдта мит, бынтон бирæ йæ >нал хъуыд, хæдцæугæ сæ
чъылдыммæ кæмæн лæууыд, уыцы дыууæ фæздæгкалгæ егъау
танкæмæ.
«Фæздæджы тагъддæр куы аныгъуылид исты амалæй,—
хъуыды кодта Кузнецов, йæ зæрдæйы гуыпп-гуыпп брустверыл
цыдис, танкæты чъылдыммæ чи нæ зьшд, уыцы хæдцæугæмæ цал
метры -баззад, уый нымадта,— фæздæгмæ <исты амалæй куы
баЗсæццæ уаид...»
— Цы сым-сым кæны? Згъоргæ! Уыциу гæпп! —
ферхæцгæнгæ дзырдта Дроздовский, йе ’рмкъухæй сыджыты
салд къуыбæрттæм лæбурдта æмæ сæ йе ’нтуылдзтæй ссæста,
брустверыл сæ калдта, æнхъæлмæ каст, Сергуненков
хæдцæугæмæ уыциу фæстаг гæпп кæд бакæндзæн, уымæ.
— Кæ-æцæй, «згъоргæ»! Æвæццæгæн, сырддонцъиуы хуызæн
йæ зæрдæйы тыбар-тьябур цæуы,— дæадагæхгæдæй одзырдта
Рубин æмæ йæ ’ныхæстæ атадысты, ,'нынныхстысты тæвд мигъы.
— Банцай, Рубин! Хъусыс?
Кузнещ>в æнæуыжжæй фæрсырдыгæй федта, Дроздовскийы
даргъ цæстыхаутæ æнхъæлмæгæсæджы тъыбар-тъыбур куыд
кæньинц, уый, йæ фарсмæ та зьшди Рубины здыйы хуызæн
уæззау аууон, йæ фæтæн гуьирæй дæлтоммæ ныххуьгасыд
«брустверыл, йæ сæвджьш сыртбьин бæрзæй æнæхъæнæй дæр цшелы
æфцæгготы аныгъуылд; Кузнецовы зæрдыл æрлæууыд,
фæндагыл йæ къах кæмæн асаст, уьшы бæх фехсьшы фæлтæрæн куыд
скодта, уый, лоджыдæр федта, Рубин мæстджьшæй брустверы
сæрты куыд ату кодта, уый; йæ чысыл иннæрдæм хизæг
цæсты179

тæ Дроздовскиймæ раздæхта, æмæ йын ныхъхъуынтъыз сты„
сызнæт сты.
— Фæлтау мæнæн раттаис бардзырд, æм1бал лейтенант.
Мæ■нæн уæлдай нæу. Цардыл нæ ныддæвдæг дæн! Кæй æрымысш,
уый мьга ,нæй... Кæугæ дæр мыл ничи юкæндзæн!
Æмæ та йæ ныхæстæ ногæй басыгъдысты, аныгъуылдысты
тæвд хмигъы.
Кузнецов та !ницуал хъуыста, афтæмæй каст судзгæ
та’нкæты размæ тыгъд быдырмæ, сæ чъылдыммæ хæдцæугæмæ.
Къæлæсытæгæнгæ фæныкхуыз уаллон хылдис сындæгæй-сындæгдæр,
хъавгæдæр, стæй уæд æрæнцад, зæххыл мыддæлгоммæ,
танкæтæм ма дæс метры бæрц куы баззадис, уæд. Сергунвдков <цы
архайдта, уымæн бæлвырдæй фенæн нæ уыд; сгæй йæм уæд
афтæ фæкаст, цыма бынæй, зæххæй хæдцæугæмæ кæсгæйæ
Сергуненков иучысыл йæхиуыл схæцыд, йæ иу уæхск базмæлыдис,
цьгма йæ къухæй тагъд-тагъд йæ ромæй гранат (райсыныл
архайдта, уыйау. Фæлæ дардмæ уыдæттæ, æвæццæгæн, цæстытыл
уадысты, æмæ 'Кузнецов нæ федта, фыццаг гранаты иргъæвæн
куыд феппæрста æмæ йæ куыд фехста, уый.
Хæсты иумæйаг гыбар-гыбуры граиат ныккодта саст æнгузы
лæмæгъ, мынæг къæрцц. Ъурбын чъизи къубылой фæхицæн
зæххæй, аныгъуылд танкæты пиллон фæздæджы, уьгрдыгæй та
хæдцæугæ раздæрау æхста хидырдæм.
•— Иувæрсты!..— ’ныуулæфыд Рубин æмæ та ногæй ату
кодта |брустверы сæрты, тымбылкъухæй йæ былтæ ныссæрфта, йæ
сырх цæсты уæлтъыфæлттæ бынтондæр иыцъцъынд сты.
— Цы кусы уый? Цы ми а,рхайы? Цæмæн сындæг кæны?..—
Дроздовскийы æнгуылдзтæ ссæстой æмæ ссæстой сыджыты
къуыбæрттæ, брустверыл сæхицæн цыдæр æнцой агуырдтой.— Размæ
хæдцæугæмæ... Фехс дыккаг дæр!..
Хæдцæугæ нал æхста. Стæй уæд фæздæгкалгæ танкæты
аууонæй разынд цыппæрдигъол æмæ уæрæх цыдæр, уæззау
æрзылди сойджын алайы æмæ фæздæджы. Æмæ фæныкхуыз уаллон
уайтатъд цалдæр метры раэмæ -ахылд рæмытъдтыты сау
дзыхъхъыты астæуты, м<иты уæлæ цъæтау ныттынг, æнæхъæнæй дæр
æрбатымбыл æмæ цæстыфæныкъуылдмæ фæныкхуыз чысыл
æндæрг зæххæй фæтæррæтт ласта, къух хæрдмæ фæхаста æмæ
гуыбыр дæр .нал æркодта, афтæмæй йæхи фехста, танкæты
чъылдыммæ æнарæхстæй æмæ хохау уæззауæй цы змæлыдис, уымæ.
Уьщы уысмæн йæ размæ ратахтысты арты цыбыр æвзæгтæ,
тындзгæйæ æмæ тæссармæ ферттывтой, йæ къух хæрдмæ
хъилæй размæ згъорæг гуыр фæурæдтой, æмæ уыцы гуыр фæкалди,
йæ сæр фæстæуæз ахауд, цыма йæ риуæй уыцы арты сырхзынг
цирхъытæм лыббыцæу, уыйау æмæ æрбайсæфт, зæххимæ сиу...
Гранат пыхцыл мигъы тæппæй фехæлд танкæты размæ
æнæзмæлдгæ фæныкхуыз обаугонды -цур. Æмæ та уæле скуыста
«ъухыдаргæ пулемет: рæмудзæн нæмгуытæ йыл дæргъвæтинæй
йуагъта, Сергуненков мард уыдаид, æвæццæгæн, фæлæ йæ
уæд180

дæр нæмгуытæ схуыстой, размæ тылдтой зæххыл; æмæ разынд^
йæ фæсойтыл цинелы фæздæг куыд скалд, уый.
— Ехх, дзидзидай, дзидзидай, дæ мадæн та дын цы зæгъонГ
Уырдыг мын слæууыд!.. Риуæмбæрцæй ба1бырста!.. Фæмард, и?
Кузнецовæн йæ хъуыры ’судзаг къуыбар нынныхст, йæ бон
иунæг ныхас скæнын дæр нæ уыд, æнгуылдзтæй рæдывта
цинелы æфцæгготы къæпсыр, хъуырдухæн кодта, фыртæвдæй йын
чи (скъуындæг, уыщы дарæсæй фервæзыныл. «Кæцы загьта —
фæмард? Æнхъæлдæн, Рубин?» Кузнецов нæ зыдта, ны’ртæккæ*
•цы бакæндзæн, уый, хæдцæугæйы цур Сергуненковы цæстуынгæ
быгъдæг, æбуалгъы æргом мæлæт уынгæ фæкодта, фæлæ йыл
æххæстæй нæма баууæндыд. Иæ бон сулæфык нал уыд,
афтæмæй скаст Дроздовскиймæ, уымæн та йæ дзых рыстхуызæй
ныггæлир, хауд дзы æрмæст иу ныхас: «Нæ бабыхста, йæ бон
«æбацис, цæмæн сыстад?..» Кузнецовыл ризæг цыма бафтыд,
уыйау æнæнхъæлæджы сдзырдта хус, æцæгæлон хъæлæсæй, йæ
ныхæстыл^ йæхæдæг дæр дисы бацыд:
’— Иæ бон нæ бацис? Уæдæ, комбат, æвæццæгæн, дæ бон
бауыдзæн? Уæртæ уым, къусчы, ноджыдæр ма иу гранат ис,
хъусыс? Фæстаг граиат. Дæуæй ’куы уаин, уæд гранат райсин—
’æмæ хæдцæугæмæ. Сергуненковы бон нæ ’бацис, дæу бон
бауыдзæн! Хъусыс?
«Бардзырд раттын йæ бон у æмæ Сергуненковы арвыста..*
Æз та æвдисæн уыдтæн, æмæ йæ адзалы бонмæ дæр мæхицæн
нæ ныббардзынæн!..»— кæмдæр дæрддзæф ферттывта
Кузнецовы сæры магъзы, цы дзуры, уый кæронмæ æмбаргæ дæр нæ
кодта; цытæ кæны, уыдон цас раст сты, уый уæвгæ дæр не
’мбæрста.
— Цы дам? Цы загътай? — Дроздовский йæ иу къухæй
фæлæбурдта сармадзаны уартмæ, иннæмæй та — акъоппы
кæронмæ æхмæ хæрдмæ хизын байдыдта, йæ цæогом ныффæлурс, ту~
джы æртах дзы нал баззад, тæнæг фындзыхуынчъытæ
ныддымстысты.— Æз йн йæ адзалмæ, миййаг, бæллыдтæн? —
Дроздовский йыхъхъыллист кодта, йæ хъæлæс уыд скæуынæввонг.—
Цæмæн сыстад?.. Федтай йæ, куыд сыстад, уый? Цæмæн сыстад?
Дроздовскийы рохст, уыргъуыйау цæстытæм кæсгæйæ
Кузнецов уыд къуырмайы хуызæн, нæ йæм хъуысыдысты нæдæр
батарейы гæрæхтæ, нæдæр галиуырдыгæй размæ бырсæг танкæты
уæззау ниуын, нæдæр былгæроныл нæмгуыты рæмыгъдтытæ,.
æрмæст йæ цæстыты раз лæууыд, Сергуненковы цинелы фæздæг
куыд скалдис, йæ буар ын пулеметы нæмгуытæ миты уæлæ
голлагау размæ куыд схуыстой, уый: Сергуненковыл цы æрцыд, уый
Касымовы мæлæты хуызæн нæ уыд, танк сармадзаны цур ’кæй
бассæста, Чубариковы æмæ йæ салдæтты уыцы адзалы хуызæи
дæр нæ уыд. Сергуненковы мæлæт афтæ ’быгъдæгæй æмæ æнæ~
сæрфат хуымæтæгæй фендзæн, уый æнхъæл нæ уыд...
— Мæ бон дæм кæсын нæу, Дроздовский! Нæу мæ бон...
Судзгæ талынджы цæуæгау Кузнецов араст траншеймæ„
181

^ацыд, Ухановы сармадзан галиуырдыгæй кæрон кæм хъуамæ
лæууыдаид, уыцьгрдæм; фестъæлф-фестъæлф кодта, цыдис
брустверыл æнцойгæнгæ, стæй уæд азгъордта, æмæ куы азгъордта,
уæд йæ амондæн йæ хъуыдытæ фендæрырдæм сты, уымæн æмæ
йæхæдæг баззад æгасæй æмæ нырма йæ бон исты кæнын уыд.
Цы йыл æрцыд, уымæй йæхи уæвгæ дæр нæ фарста. Фæлæ
танкæтæ куы æхста, уæд æм цы маст уыди, уый та фæстæмæ
куы фæзьшд, хæстмондаг æнæбауромгæ маст ’куы банкъардта,
уæд æм афтæ фæкаст, цыма йæ цард уæвгæ дæр ницы у æмæ
йæ хъæугæ дæр .ницæмæн кæны, уæвгæ дæр йæхи нæу æмæ цас
ахадгæ у, уымæн сусæгæй хинымæр дæр аргъ скæнынмæ лæ
сарæхсид. Куыд тæссаг ран ис, уый дæр æмæ танкæтæй тæрсын
хъæуы, фæмард кæнæ фæцæф уыдзæн; уыдæттæ йæм нымады
дæр <нал уыдысты ацы æхсæг æмæ марæг дунейы, цыма йьш
хъысмæт æнусон цард (балæвар кодта, цыма зæххыл алцыдæр йæ
архайдæй, дас ныфсджын разына æмæ тас куыд ницæмæ дара,
йæ буары æнæхъæнæй дæр уæз кæй нал уыд æмæ зыланг кæй
кодта, уымæй аразгæ уыд, уыйау.
Æрдæгкалд траншейæ куы разгъордта æмæ Ухановы æхсæн
’бынаты ’куы февзæрд, уæд сармадзан уагъта <цу нæмыг шшæйы
фæдыл, алы гæрахæн дæр цавта фæстæмæ, ’æмæ йе ’ргъæвæнæй
калдысты хус гилдзытæ, адæм æнæвдæло;нæй змæлыдысты,
хылдысты рæтæнæгьдты цур, æмæ, фæздæджы цæсгомæй зонгæ дæр
яшкæй ’бакодта, афтæмæй (Кузнецов хæстулæфтгæнгæ æрхауд
Фрустверыл:
— Ухано’в! Иууылдæр æгас сгут?..
Хус гилдзытæ зыланггæнгæ æмæ тæфкалгæ хаудтой
рæтæнæгъдты æхсæнмæ.
— Лейтенант!.. Нæмгуытæ!.. Æрмæст ма нæм фондз
æндондæвæн !нæмыджы баззад?.. Кæм сты нæмгуытæ? Нæмгуытæ,
лейтеналт!..
Уый хъæр кодта Уханов, кæд ын Кузнецов йæ хъæлæс
хъуыста, уæддæр æй зонгæ зьштæй бакодта. Уханов айдагъ
бæмбæджджыны ныддæлгом брустверыл, каст Кузнецовмæ; йæ цъынд
цæстытæ сыгъдысты сау, хидæйдзаг цæсгомыл, бæмбæджджьшы
триу уыд гом, хæдоны æфцæггот дыууæрдæм афаст; йæ чъизи
хъуырыл мыттьшг сты тугдадзинтæ; цæсты уæлтъыфæлттыл æмæ
æрфгуытыл — топпыхосы алайы пырхæнтæ.
— Нæмгуытæ, лейтенант! Нæмгуытæ, сæ фæйнæ мады сын!..
Танкæтæ "чъылдымырдæм фæхильгнц! Нæмгуытæ!
Иннæ сармадзантæ <цы «баисты, дачи ма дзы æгас у, зæгъгæ,
нæ бафарста Кузнецовы: æвæццæгæн, æмбæрста, батарейы цы
’рцыд уый, уымæн æмæ цалдæр минуты размæ, иннæ
сармадзантæм æрбалæбурæг танкæты æхсгæйæ йæхæдæг уыдта
алцы.дæр æмæ ныр хъæр кодта æрмæст нæмгуыты тыххæй, æнæ
•нæмгуытæй т-а Ухаяовы бон дæр æмæ йæ разы иннæты -бон дæр
ницы уыд æппындæр.
— Хъусыс, Уханов! Салдæтты иууылдæр... салдæтты
иууыл^82

дæр нæмгуытæм арвит! Иннæ сармадзантæм... уым баззад нæм--
гуытæ. Нæмгуытæ иууылдæр ардæм! Фæстаг нæмыджы онг!
Æхсызгон мын у, Ухано-в, æгас кæй дæ!..
— Мæн аккаг нæмыг нæма разынд! — Æмæ Уха-нов брустве-,
рыл ра(бадт, йæ цыргъ гагуытæй иу сикъундмæ фæкомкоммæ
Кузнецовы цæстытæм, ,йæ хурхы тугдадзиныл хылдысты хиды
лæсæнтæ, ноджы ныттынгдæр.— Уæдæ уым... иууылдæр? Мах
иунæгæй баззадыстæм, лейтенант?
— Нæмгуытæ загътон æз! Æгас чи у, уыдоны иууылдæр
нæмгуытæм!..
ЦЫППÆРДÆСÆМ СÆР
Тох лæмæгъдæр нæ, фæлæ карзæй-карздæр, хъæддыхдæр кæйг
кодта, уымæ гæсгæ, корпустæй æмæ дивизитæй цы хабæрттæ*
хъусын кодтой, уыдонмæ гæсгæ изæргæрæттæм бынтон
бæлвырдæй сбæрæг, немыцаг танкæты сæйраг цæф Беосоновы æфсадæй
сыхаг æфсады æхсæнхмæ арæзт кæй у, уый, сыхаг æфсад сын-,
дæггай фæстæмæ цæуын ’байдыдта, æмæ рахиз къа’базыл,
бул’къон Деевы дивизи кæм уыдис, уым боны кæронмæ
сæвзæрди уæззау уавæр. Æмбисбон æнæрæнцойæ размæ бырсгæйæ
немыц бацахстой станицæйы хуосайраг хай, ам танкæтæ
бафæлтæрдтой Мышковайы цæгатаг былгæронмæ рацæуыны
нысанимæдыууæ раны доны сæрты æрбахизьш, дыууæ цуркæй размæ
балæгæрдын, хæцæн хъахъхъæнæг æфсæдты ныддихтæ кæныв’
æмæ сыл æртыхсьш.
Бессонов тилифоны цур бадт æфсады фæлгæсæн бынаты>
блиндажы арт сæндзæрстой, æмæ дзы уыдис тæвд; инæлар касг
йæ разы стъолыл тыд картæмæ, Хæстон советы уæнг Веснин
бæлвырд цæмæйдæр тыхсгæйæ куы æрбацыд, уæд уыцы рæстæг
хъуыста инæлар Яценкойы рады докладмæ; Веснин йæ
дæргъындзæг къæхтæй æрбахызт къæсæрыл; цæсгом уыд сырххъулæттæ,.
цæстытæ нæ зындысты — кæсæнцæстыты æвгты хъазыдысты
блиндажы рудзынджы æдде хурзæрины сырх тынтæ. Весншг
тагъдгомау »раласта йе ’рмкъухтæ, хъуыдыты аныгъуылгæйæ йæ
былтæ æхсыдта, цæнгæт пецы цурм^æбацыд.
«Диссаг, цæмæдæр гæсгæ мæм лæппуйы хуызæн кæсы...—
ахъуыды кодта Бессонов, гуырысхо дæр нæ кодта, Веснин
ныртæккæ цы зæгъдзæн, ууыл, æмæ Яденкоимæ ныхас æрдæгыл
асгкъуыдта.— Цы ха1бар жрбахаста фæлгæсæнмæ?»
— Хъусын дæм, Виталий Исайы фырт.
— Танкæтæ цæгатаг былгæронмæ æрбалæбурдтой, Петр*
Александры фырт! Цалдæр уынджы бацахстой станицæйы цæга--
таг хайы. Хорз зынынц Деевы фæлгæсæн былатæй. Донæн йæ
’ацы фарс райдыдтой хæцын,— пецы -цур лæугæйæ загъта
Веснин.— Бæлвырддæрæй та ардыгæй иу-дæс ’километры
хуссар18а

ныгуылæнырдæмдæр. Деев (бауьгнаффæ кодта сæ ньгхмæ
ньпббырсын, хæсты быдырмæ бакодта Хохловы хицæн танкæджын полкъ.
■Фæлæ нырма хорзæй иицыма хъуьгсы...
— Танкæджын æмæ механизацигонд корпустæ бынатыл
куыддæр сæмбæлой, афтæ мьгн æвæстиатæй фехъусьпн кæн,
Семен Иваны фырт,— Бессонов хæтæл аппаратыл æрæвæрдта,
-иуцасдæр ыл йæ къух фæдардта, йæ ныхасмæ бафтыдта: —
Ставкæйы минæвар сагъæс кæны, махмæ цы уавæр сæвзæрдис, ууыл.
Танкæджын корпусæй уæлдай ньгн радтой механизацигонд
кортгус дæр. Ставкæйы хардзæй.
— Сагъæюсæгтæ яæм ж,— загьта Веснин.— Уавæр, зæгъæн
•куыд нæй, афтæ... Æррайау (бырсьпнц размæ.
Веонин йæ къухтæ кæрæдзийыл асæрфта, йæ гуыбыргомау
уæхсчытæ базхмæлдысты, иу къах иннæйыл бакъуырдта;
æвæццæгæн, машинæйы баргъæвст, æмæ -ныр хъармы тæфсьпн
байдыдта, Деевы дивизийы фæлгæсæн бьпнаты уазал дымгæмæ
дыууæ сахаты æрдауыны фæстæ. ’
— Уæдæ, зæгъыс, цæгатаг 1былгæронмæ æрбаирвæзтысты? —
’Нотæй сдзырдта Беосолов.— А-афтæ!
Блиндажы фаллаг хатæны хъуысыд операторты хъæлæсты
туыв-гуыв, æнæрæнцойæ зыланг кодтой тилифойтæ —
банхъæлгæн уыд, æмæ дзы алцыдæр у, ныронг куыд уыдис, афтæ, ацы
чысьгл ’къуымы та бæстæ уайтагъд ньюсабыр. Пыррыкрихи
старшин-а-тилифойист хъавгæйæ æрзылдта аппараты хæцæн,
>къамандьггæнæг æфсады штабимæ .ныхасгоад куы фæцис, уæд.
Ра:хиз къабазырдьггæй корпусы фæономыг эфирмæ чи лæвæрдта,
уыцы радист дзурьгн байдыдта мынæг хъæлæсæй; майор
Божичко бадт къуымы тъахтиныл æмæ ныджджих, афтæмæй хæцъилы
гæбазæй сæрфта ТТ-йы каосетæ, фæрсаеджы каст скодта
Веснинмæ, Бессоио’вмæ, тæмаэнкалгæ лæгъз кассетæ дамбадайы
хæцæиы бассыдта, ТТ хуымпъыры нытътъыста. Хуымпъыр
рæвдзгомау сæхгэедта, йæ бакаст æнæхъæнæй дæр дзырдта: бардзырдтæ
æххæст кæнынмæ цæттæ дæн. Фæлæ Бессонов Божичкомæ
кæсгæ дæр нæ фæкодта йæ чысыл арм картæйыл æвæрдæй бадт
стъолы уæлхъус, сьгндæггай къупп-къупп кодта йе
’нгуылдзтæй.
— Бынтон бæлвырд у,— æппьшфæстаг сдзырдта Бессонов,
йæ фæллад цæстытæй комкоммæ каст Веснины сырххъулон
цæсгоммæ. Стæй бафарста: — Виталий Исайы фырт, афтæ
зæгъынмæ хъавыс, æмæ Деев Хохловы ныббырстыл йæ зæрдæ
бынтои’ тынг нæ дары? Æвæццæгæн, уыйфæдыл уыдис ныхас
Деев’имæ?
— Чи зоны, уыйфæдыл дæр,— зына-1нæзына мидбылты
ба:худт, афтæмæй дзуапп радта Веснин, комулæфтæй хъарм кодта
йæ къухтæ, æнгуылдзтæ’ змæлыдысты ,йæ былты цур; цæстмæ
хъæлдзæг уыд, æвæццæгæн, фæлæ (Бессонов бамбæрста æндæр
хьуыддаг дæр: булкъон Деев Веснинæн дзырдта, Беосоновæн
цас дзырдта, уьгмæй фылдæр хабæрттæ, уыимæ æргомдæрæй,
184

æвæццæгæн, йæ ныфс нæ хаста йæ тас яог къамандыгæнæджы
’раз раргом кæнынмæ æмæ йæ загъта æрмæст Веснинæн.
•— Цальшмæ ды фæлгæсæны уыдтæ, Виталий Исайы фырт,—
хъыррыстгæнаг хъæлæсæй загъта Бессонов,— уæдмæ фронты
штабæй фехъусын кодтой: «емьгцаг авиаци арæхдæр тæхын
байдыдта, цæджы чи бахауд, уыцы æфсæдты къордмæ,
æппарьгнц сын хæцæн æрмæг. Æз æй афтæ æмбарын, æмæ цæттæ
кæнькнц Манштейны размæ рабьирсьшмæ. Дæумæ та куыд кæсы
уыцы хъуыддаг, Витал-ий Исайы фырт?
— Æвæццæгæн, æппæт дæр аразгæ уыдзæн, ам цы уавæр
сæвзæрд, уымæй,— запьта Веснин.— Мах хъахъхъæнæнтæй
Сталинграды 01нг ис дыууиссæдз километры. Куы æрбарæмудзой,
уæд сыи ’иу 1баны цыд йедтæмæ нæу.
— Иу ’боны цыд 'Механизацигозд иугæндтæн,—
фæбæлвырддæр кодта Бессонов.— Иугæр куы ’рбарæмудзой, уæд. Иунæг
боны цыд.
— Бацæуын æмбæлы, æмбал къамандыгæнæг?
Фаллаг хатæнмæ бацæуæны тыгъд кæрдæгхуыз кæттаг
иуварсырдæм фæбырыд, уым сыгъдысты аккухмуляторты цырæгъ--
тæ — æмæ уыцы ирд рухсæй рахызт оперативон хайады хицауы
хæдивæг Гладилин, хъуыддагхуыз, иу-дыууиссæдзаздзыд майор;
йæ урс, бæрзсннд тæрных уыд хидæйдзаг. Гладилин йæхи
урæдта тыххæйты, фæндыд æй фæдисы хъæр .ныккæнын: «Знаджы
танкæтæ станицæмæ æрбахæццæсты, æмбал къамандыгæнæг!»—
фæлæ уый бæсты сдзьцрдта фæлтæрдджьш, штабы х’иуыл
хæцын чи сахуьгр, кæмæн æмæ цы хъусын кæны, уый иттæг хорз
чи æм-бары, ахæм адæймаджы хъæлæсыуагæй;
— Æмбал къамандыгæнæг... «ырма ашртæккæ æвдай дык~
кæгæм æмæ æртæсæдæ æртын æхсæэæм полкътæй куыд
фехъусын ’кодтой, афтæмæй сахатырдæджы размæ немыцаг танкæтæ
доны сæрты æрбахызтысты...
•— Зоньгн æй, майор,— йæ :ныхас ьгн аскъуыдта Бессонов,
иу’цасдæр смæсты оперативо’Н хайады æрæджиауы
хъусьгнгæнинагæй дæр, майоры аэнæуд хъæлæсæй дæр, йæ ^мæнг, æнæуд
æнцойдзинадæй дæр, ,ным<адта йæ хи бахъахъхъæнын фæрæзыл,
’Цьгма æфсады къамандыгæнæг ам кæй ис, айдагъ уымæй дæр
адæмæй домдта хиуылхæцгæ уæвьгн. Алы хатт дæр æм
æвзæрдис маст, штабы хорзахуыр æмæ хиуылхæцгæ къамайдиртæн сæ
1ныхас хи бахизыны уагыл куы фиппайдта, уæд, адæмыл йæ бар
1кæй цыдис, йæ уавæр оæрмагонд кæй уыд, иууылдæр йæ
дæлбар кæй уыдысты, уымæ гæсгæ йæхи æнкъардта, иннæтæ кæй
•нæ фиппайдтой, бьштон ахæм иунæгæй. Картæ йе ’нгуылдзтæй
хойгæйæ .азылд блиндажы рудзынггоадмæ — хуссар-.ныгуылæн
æнæхъæнæй дæр цы уыд, уымæй сыгъдис, хæст бæлвырдæй
’баввахсдæр æмæ стъол къухы бын дыз-дыз кодта; цыргъ
кърандас !картæйыл хæрдмæ хауд.
«Афтæ... цæгатаг былгæронмæ æрбалæбурдтой,— ахъуыды
18&

жодта Бессонов æмæ кърандасыл йæ арм
æрæваардта.—Æр|баяызтысты уаедæ?»
Веонинæн йæ къухтæ етæфстысты æмæ сæ цыбырдым кæрцы
.дзыппыты нытътъыста, йæ иарæг уæхсчытыл хæрдмæ схæцыд,
лразмæ-фæстæмæ ’сындæггай дзой-дзойтæнгæ джихæй каст
одоеративон хайады хицауы хæдивæгмæ, Бесеоновмæ, цыма цыдæр
жрхъуыды 1кæныныл фæлтæрдта, уыйау. Майор Гладилинæн йæ
ныхас кæронмæ ахæццæ кæныны бар кæй нæ радтой, уымæ
гæсгæ сабырæй, æнхъæлмæгæсæджы лæуд кодта стъолы раз, æмæ
Бессонов рудзьшггандæй йæ цæстытæ разылдта.
— Дарддæр, майор. Танкæтæ цæгатаг былгæронмæ кæй
æр•балæбурдтой, уый, мæнмæ гæсгæ, бæлвырд у. Цы ма
бафтауииаг дæ? Сæйрагдæр циу, уый фехъусын мæ фæндыд, майор,
фæлæ йæ иæ фехъуыстон.
— Сахаты размæ тохы бацыд Хохловы хицæн полкъ,
æмбал къамандыгæнæг, та’нкæтæ хæцын байдыдтой, фæлæ энаджы
'Нæ баурæдтой, немыц >нæ хъахъхъæнæнтæ æхсынынц,1—
сдзырдта майор Гладилин, <æмæ хиды -æртæхтæ бæлвырддæрæй
разын.дысты йæ ’бæрзомд, фæлурс тæрныхыл.
— Æхеыньшц, æхсьшынц.'.. Ахæм ма дзы рæсугъд ныхæстæ
уа! — хъуынтъызæй загъта Бессонов.— Æз уæ фæрсгæ кæнын,
цал танкæйы? Ротæ? Батальон? Æви дыууæ танкæйы? Цал сты?
— Куыд нымайæм, æмбал къамандыгæнæг,— дзуапп радта
Тладилин,— афтæмæй боны дыккаг æмбисы немыц хæсты
быдырмæ баппæрстой ног танкæджьш дивизи. Цы уавæр
еæвзæрди, уый куы ;нымайæм, уæд, мæнмæ гæсгæ, æрбалæбурдтой
дыууæ батальоны...
— Уæ ным-æдтытæ æвæстиатæй фæбæлвырддæр кæнут! —
кърандас картæйыл ассонгæйæ ногæй фескъуыдта Бессонов
майоры ныхас, уæвгæ та, немыц ног танкæджын дивизи
æрбапларыны тыххæй цы ф.шшаинаг загъта, уый разынд йæхи
хъуыдыты хуызæн.— Ам>æй фæстæмæ цалынмæ æппæт дæр ебæлвырд
к-æиат, уæдмæ уæ докладтимæ тагъд ма кæнут. Фыццагдæр нæм
цы хъуыдытæ сæвзæры, уыдоны уацары æгæр арæх бахауæм.
Цæугæ, майор.
Майорæн йæ къæхтæ нæ тасыдысты, афтæмæй сьшдæггай
рацыд; еуанг йæ урсхил фæлуре къæбут,йæ фæсонтæ дæр
æвдыстой, куыд ко’ммæгæс у, уый; æм|бæрзæн куы ’хгæдта, уæд ыи
йæ кæро’Н биноныг сæмраст кодта, æнцъылд ыл куыд нæ
баззайа, афтæ, уыимæ Бесадновмæ ра’кают, йæ цуры æнæныфохаст
чи у, ахæм адæймаджы мынæг цæстæнгасæй. Æмæ Беосонов
ахъуыды кодта: опаративон хайады хицауы хæдивæг
Гладилинæн æрыгон ехонæн нал ис, æгæр афæстиат, иæ бæр’нон штабьг
тсуыеты аккаг чи нæу, майоры уыцы цины, æдылы ехо’нæн ын
нæй, æмбаргæ у, фæлæ майор æгæр фæлмæндзает æмæ
æфоæрмхуыз <кæй уыдис, уый бьштон йæ зæрдæмæ мæ цыд.
Иуцасдæр .æдзæмæй абадьшы фæстæ Бесео’нов йæ
къух^баивæзта етъолы кæроныл æнцойгонд лæдзæпмæ, æрæнцой йыл
186

кодта, сысгад. Æмæ уайтагъд фæгæш- ласта Божич-ко дæр,
сикъундьг размæ дæр ма банхъæлæн уыд, æмæ уыцы æнæмæтæй’
йæ къухы иыхтæм лæмбынæг кæсы, блиндажы тур дуарыл хост
зæгæлæй æриста Бесшновы цьибырдым ка^рц. Ныхас никæмæй
хъуысыд, Веснин йæ æрмкъухтæ бакодта æмæ хъазгæйæ сдзырд--
та:
— Æз рагæй дæр хæстон цæттæдзинады дæн; Петр
Александры фырт.
Æмæ Бессоновмæ, адъютант æм кæй балæвæрдта, уыцы
«æрцы дысты йæ (къухтæ оффытæгæнгæ ’куыд тъьиссы, уьимæ бакаст.
Блиндажы сыджыт тынгæй-тьшгдæр змæлыд нæмгуыты
рæмыгъдтытæй, стъолы æнкъуысынмæ сырх кърандас тæссармæ
бырыд картæйыл.
— Деевы фæлгæсæн бынатмæ:— Бессонов зьгна-нæзьина йæ
сæр банкъуысьш кодта Веанинырдæм: — Мæ машинæйы
ацæудзынæ, Виталий Исайы фырт?
— Æвæццæгæн... Иу машинæйы æнцоадæр у.
«— Титковæн зæгъон, æмбал ’къамаадыгæнæг? —
Божючкодæргъæй-дæргъмæ бандоиæй систа /автомат.
— Ницæмæн ;нæ хъæуьгнц хъахъхъæнджытæ. Уадз æмæ ам
лæууой. Уым сæ ницы хъуыддаг ис.
Бессоиов араст блиадажы дуармæ.
*
* ,*
Деевы фæлгæсæн бынатмæ кæд дæс километры уыдис, уæд~,
дæр уайтагъд бахæццæ сты,
Машинæйæ куы рахызтысты, станицæйы былгæроныл
гъæй-дæргъмæ уынгыл «цæхгæрмæ куы бахызтысты æмæ,
див-изийы фæлгæсæн бынат кæм уыдис, уыцы бæрзонд абаумæ куь*
фæцæйцыдысты траншейы, уæд Бессонов бæлвырдæй нæ федта
фаллаг фарсы хæсты быдыр æнæхъæнæй дæр, фæлæ станицæйы
рахиз былгæро!Ныл дæр йæ цæст цæуыл аххæссыд, уыдæттæ
бæлвырдæй дзурæг уыдысты, куыд карз уавæр сæвзæрдис, ууыл.
Ныгуылæны ирдæй тæмæн калдта уазал хурзæрин, станицæйы
цæгатаг хай ’сытъдис, фæздæг калдта уьщы шшæрдæм хизæг
рухсы, ранæй-рæтты сыгъдысты, судзæн нæмгуытæ арт кæуыл
бафтыдтой, уыцы хæдзæрттæ; маргхуызæй сырх дардта мит,
хæдзæртты æхсæнты иу мннæйы фæдыл рæмыгътой сармадзанты
нæмгуытæ; бынæй кæмдæр ниудтой танкæтæ, фæлæ ардæм н«æ
зындысты, зыланггæнгæйæ станицæйы кæронæй алы ран дæр
хьуысыдысты танкæты ныхмæ хæцæн сармадзанты гæрæхтæ.
Стæй уæд разынд: рахизырдыгæй, тæккæ былгæрон, фæлура
сырх фæздæг сыл тыхсын байдыдта, афтæмæй сыгъдысты,
«æмгуытæ нырма ныртæккæ кæуыл сæмбæлдысты, мах ахæм цыппар
«æртынцытшæрæмы», фæлæ Бессонов райдиалты нæ федта,
немыцаг талкæтæ кæцæй бырстой, уый. Стæй сæ< уæд федта. Сæ
18Г

хæрæхты цæхæр калд, афтæмæй машинæтæ <иу ин<нæйы фæдыл
:хылдысты былгæроны къардиуы чъылдымæй, се ’ндон
тæмæнтæ калдта хурзæрины ирд тынтæм, судзгæ «æртынцыппæрæмты»
иувæреты цыдысты æмæ станицæйы хæдзæртты астæу
яыгъуылдысты.
— Кæс-ма, æмбал инæлар! — ныхъхъæр кодта Божичко;
цыдис разæй, бæстæ иууылдæр ’æмæнхъызт кæй кодта, таедзинад
цæстуьшгæ кæй уыдис, уымæ гæсгæ сцырьш.— «Катюшæтæ»
З^ьшыс, æмбал инæлар? Хæязары чъылдыммæ...—æмæ бьгнмæ,
-Ьбауæй рахизырдæм былгæроныл зылын-мылын чи хылд, уыцы
уынгмæ ацамыдта.
Бессонов йицы едзырдта, фæлæ Веснин афарста:
«— Цы дзы федтай, Божичко?
Обауы фахсæн йе ’мбисмæ схæццæ сты, ардькгæй, бæрзоедæй,
.зьшдис етанедæ æнæхъæнæй дæр, фæндæгтæ кæм сиу еты, уым
алы ран дæр хæлофæй æхсæг тæгакæты ’ньгхмæ хæцæг батарейты
’Сар’мадзантæ, хадзæртты тигъты чъылдыммæ лæууыдыеты мах
-«æртынцыппæрæмтæ», хæдзæртты -рудзгуытæй былгæро-нмæ
æх«стой лулеметтæ, фæзы лæууыд ньгккалынæввонг «катюшæты»
дивизион. Уыцы рæстæг дыууæ кæройнаг машинæйы
базмæлыдысты, фистæг æфсæдты фæстæ дыууæ уынджы фисынмæ
рацыдысты æмæ хъыррыетгæнаг, æрхæцгæ хъинцимæ арвмæ расхуыетой
бурбын фæздæджы тьшбыл мигъы къуыбылæйттæ. Кæй- æхетой,
уый 1нæ зындие. Æрмæст уьгнджы кæро’н хæдзæртты сæрмæ
сир!вæзтысты арты пихылæйттæ.
’ Стæй уæд танкæйы .нæмыг орæмыгъта «катюшæтæй» иуы раз.
Лрт ферттывта. Дьгккаг «катюшæ» сыдзмыдзы рацыд, æрзылд
жмае фæзмæ стырындз. Фæндагыл фæднфæдыл схæцыд цалдæр
няемыджы, æрбацæй йæ æййæфтой, фæлæ фыццаг «катюшæ»
^æнæзмæлгæйæ цыдæр мæрдон сидзæрхуызæй баззад фисьшыл
лæугæ. Иæ салдæттæ каурæбьшты фæцæйлыгъдысты.
— Ау, ныппырх æй кодтаиккой? — хъьгггæнгæйæ, нæ йæ
уырдшдта, афтæмæй сдзырдта Божичко.— Æ, дæ тæккæ
фыдыма„дыл!..
— Божичко, дзæгъæл лæудтытæ ма кæн,— фæсте йæм
сдзырдта Бессонов:— Цæугæ |размæ.
— Хъусьгн дæм, æмбал однæлар!
Æмæ Божичко а»рает траншейыл, хæцыд автоматы гæрзыл,
фæлæ йæ рог æмæ размæ тьшдзæг гуырыл бæрæг уыд, немыцаг
танкæтырдæм æмæ фистæг æфсæдты акъоппыты цур чи ныппырх,
уыцы «катюшæйьирдæм» шджыдæр ма иу хатт фæкæсын æй тынг
кæй фæнды, уый.
«Раст зæгъы Деев,— хъуыды кодта Бесео’нов, æмдзæхгæр
хæрдыл йæ лæф-лæф осыд.— Хохловмæ ис иу æмæ ссæдз
машинæйы, хицæн таикæджьш полкъ... Бырсджыты бауромын, уавæр
фендæрхуызон кæньгн йæ бон, æвæццæгæн, нæ бауыдзæн. Иу
сахатмæ, дыууæ сахатмæ сын уæд та сæ фезмæлæнтæ куы
æркуьш-æг кæнид! Таикæджын æмæ механизацигонд корпуетæ куы
188

æрбахæццæ уой, уæддæр нын æнцондæр <нæ фæуыдзæн.
Цыфæнды куы æрцæуа, уæддæр сыл куыд гæнæн уа, афтæ фæстæдæрмæ
фæцауæрдьш хъæудзæн. Резервы сæ дарын хъæудзæн.
Дзуаппон цæф ныккæнынæн. Цæстыгагуыйау хъахъхъæнгæ сты.
Ныддихтæ гæнæн сын нæй. Æрмæст сæ хуынчъытæ æмпъузьшмæ
бригадгай куы тæ бакæниккам! Хохлов та хъуамæ ньпббырса,
иунæг машинæ йедтæмæ йæм куы ’нал баззайа, уæддæр...»
— Петр Александры фырт!
Веснин цыдис разæй, йæ дæргъьгндзæг къæхтæй рæвдз
санчъехтæ кодта ;на<рæг трамшейы, æмæ куы ’рлæууыд, уæд ыл
Бессойов чысыл ма бахъæуа йæхи скъуьира. Веснины æрыгон
сагъæсхуыз цæсгомæй бæрæг уыд, цыдæр зæгъын æй кæй ’фæнды, уый, ,
цыма сагъæстæй фервæзт, уыйау зьшдйс, æмæ Бессонов йæ
къæрцхъус фæлтæрддзинадæй бæлвырд базыдта Веснины уавæр:
о, Хæстон советы уæнг, æвæццæгæн, бынтон бæлвырдæй
æмбæрста, станицæйы цæгатаг хайы Деевы дивизийæн æцæгдæр цы
тааасаг /уавæр сæвзæрди, уый. Æмæ Веснин сдзырдта: /
— Зæрдæ дарын мæ афтæ тынг фæнды, æмæ диссаг! Фæлæ
хуыцау йæ зонæг, хъуыддæгтæ куыд рауайдзысты! Æ/нхъæл тсуыд
не стæм, афтæ кæрæй-кæронмæ куы ’рбарæмудзой æмæ
сталинградаг къордимæ куы сиу уоц, уæд уый амо’ндзæн афтæ, æмæ
ноябры !нæ размæбырсты фæстиуджытæ никæцæйуал
разындзысты, дзурьпн кæй тыххæй райдыдтам, уыцы цæхгæр фæзылдæй
фæфыдæнхъæл уыдзыстæм! Æмæ та дзыхъхъынногæй
райдайдзыстæм? Мæ цæстытыл ауайа, уый дæр мæ нæ фæнды! Куыд
дæм кæсынц æппæт уыдæттæ?
»— Мæ зæрдæ ашрма тынг-тынг ницæуыл дарын — къамæй
фæрсынау мæ ’нæ фæнды. Танкæтæ æмæ авиаци Мамштейнмæ
дзæвгар фылдæр ис,— дзуапп радта Беосанов.— Фæлæ уæддæр
мæнмæ афтæ кæсы, æмæ Сталинград «емьгцæн æппæтæй
ахсджиагдæр у æрмаастдæр уымæн, æмæ Каюказы сæ хъуыддæгтæ
рæстмæ нал сты. Сæ рацæуæн сын щы æрæхгæнæм, уымæй
тæрсынц. Уымæ гæсгæ сьгн мæнæ ацы хæст стыр цæлхдур у.
— Петр Александры фы|рт, æз нæхи æфсадыкой кæньгн! —
зæрдиагæй загъта Веснию—Бахатыр кæн, фæлæ ньгртæккæ
цæмæдæр гæсгæ Кавказыл нæ хъуыды ’кодтон! Фæлæ Хохловы
полчъы уæлæмхасæн нæ механизацигонд корпусæй гæнæн иал ис,
уæд иу ’бригадæн ’ныббырсынмæ ауадзæн йæ уаид? Куыд дæм
кæсы? Тьшг ахсджиаг хъуыддаг куы у!
— Бæлвырдæй дын -ницы зæгъдзынæн, ташæтæ хайгай
ба’кæдыи мæ бон нæу. Немьщ хъуамæ нынныхсой, æмæ уæд м»ах та
ма дарддæр цæмæй хæцдзыстæм? — хъæддыхæй загъта
Бессож>в, уæвгæ та æмбæрста, Веснин ахæм фæндон цæмæ гæсгæ
бахаста, уый.
Бессомов ноджыдæр æмбæрста, дивизиты къамандиртæ дæр
нæ, корпусты къамаадиртæ дæр лæ, фæлæ æрмæстдæр
йæхæдæг __ æфсады къамандыгæнæг æмæ йæ бынатмæ гæсгæ Веснин
тæккæ æххæстæй дзуапп кæй дæтдзысты, хъуыддаг куы нæ
фæ189

рæстмæ уа, сæ хæст куы фæсыкк уа, уаад, уыимæ сьгн хатыр дæр
æмæ-ньшад дæр ницы уыдзæн. Æмæ афтæмæй æнахуыр иугонд
уыд сæ хъысмæт, Бессоновы зæрдæ иуцасдæр фæлмæн кодта,
фæлæ йæм уыцы иу рæстæг æвзæрди гуьгрысхо: тæккæ
уæззаудæр уавæры бахаудтой, уæд цымæ ацы æрыгон Хæстол советы
уæнг йæ фарсмæ кæронмæ баззаид æмæ йæхимæ æмхуызон
бæрнондзинад райсид? |Бессонов загъта:
— Цымæ æгæр лæм-бынæг-нæ дарыс дæ хъус оперативо’Н
фарстатæм, Виталий Исайы фырт?
— Нæ дæ ’мбарын,— багуы-м-гуым кодта Веснин æмæ йæ
фындзы рагъыл кæсæнцæстыты къæлæтыл уæлдæр схæцьгд.—
Æгæр лæмбьшæг цы хойыс?
— Мæнмæ гæсгæ, ды хъуамæ де ’ргом фылдæр здахис,
моралон фарстатæ >кæй ходьшц, уыдонмæ.
— Æнахуыр ахастдзинæдтæ ньш ис, Петр Александры
фырт,—сайыргай æмæ фæсмонхуызæй сдзырдта Веснин.—Иу-(
нæг миллиме’пр дæр мæ æмгæрон нæ уадзыс дæхимæ. Цæмæн?
Цæй охыл? Æмбарын æй: сæрæй авджын къул ныппырх
кæндзынæ, сæр дæр ныццæвдзынæ, фæлæ бæмбæгæй... Не ’хсæн
бæмбæгæй къул ис, Петр Александры фырт, о, о! Раздæр
кæрæдзийæн «ды» дзырдтам, стæй уæд «сымахмæ» рахызтыст&м...
Ды афтæ ’бакодтай куыддæр æнæнхъæлæджы.
— Бьштон (разы (нæ дæи. Фæлæ, чи зоны, афтæ æнцондæр у„
Виталий Исайы фырт. Дæуæн дæр æмæ мæнæн дæр... Сæрæй
къул сæттын дзы ницæмæн хъæуы. Уæлдайдæр та ,алкæмæн дæр
иунæг сæр йедтæмæ кæй нæй, уымæ гæсгæ! Æрхуысс,
къæмисар!..— Æмæ Бессодов æргуьгбыргæнтæ æрриуыгъта Весншгы
дыс.
Фосау æмбухгæйæ æмæ ферхæцнферхæцгæнгæ рахизырдыгæй
кæмдæр -ныккалдтой æхсæзхæтæлджын немыцаг минометтæ,
реактивои -минæты къæдзилтæ ферттывтой тæмæнкалгæ
фæздæгджын хурзæрины. Минæтæ цæхæркалгæ срæмыгътой обауы
рагъыл. Обауæн йæ хъыррыст фæцыд, уæззау ’банкъуысыд. Сæ
размæ ныццавта схъисты къуьгзэитгæнгæ тымыгъ.
Бессо’но’в æмæ Веснин æрхаудтой тра<ншейы бьгнмæ æмæ
цалдæр сикъунды хуысгæ аззадысты, зæхх сæ йæ хъæбысы
бануæрста, фæлæ уæддæр уыцы иу рæстæг быгъдæг’уыдысты
хъысмæты раз дæр æмæ ’æнæнхъæлæджы хъуьгддаджы раз дæр. Чи
йьгн цы зыдта, ’Немыцаг хъавæг йæ «ъавæн цас раздæр кæнæ*
фæстæдæр фæкæндзæн, уымæн?.. ОБессоновæн уыдис зьгн
хуыс•оæн, йæ уæз йæ цæф къахьгл æрцыд, дыккаг хатт фæриссьшы
катайæ чи орæхуыста, йæ уьщы буарæй йе сæфт уынгæйæ
зæххыл базмæлыд кæйдæр цæстæнгасы бьш. Весшш йæ
кæсæнцæстытæ рафтыдта æмæ йæм цьгбырдзастæй дисгæнæджы фæрсæг
каст кодта, йæ æнгæс дзырдта: «Æмæ ды дæр амæльшæй тæрсыс,
икæлар? Кæс-ма, дæ хорзæхæй, адзалы раз адæм иууылдæр
æмхуызон лæм-æгъ сты». Йæ къахы рыстæй, алы хатт дæр
«зæххæн пъагæнгæйæ» йæхи цæсты кæй æфтыд, уымæ гæсгæ
Бессо190

яов дзьгхæхгæдæй схъæрзыд, Веснины цæстæнгаоæн йæ зæрды
уыд дзуапп раттын: «Нæ, мæ буц къæмисар, æз -амæльгнæй нæ
тæрсын, цардимæ мæ бынтон лыстæгхал æндæхтæ бæттьшц, мæ
зынаргъ. Æрмæст æнæхъуаджы удхарæй тæрсьш, мæ къахы стæг
ньш ’чи нышырх кодта, уыцы юхъис ’мьин фат фæцис». Фæлæ
уыцы иу ’рæстæг «æмбæрста, Хæстон советы уæнгæн ахæмæй кæй
ницы зæгъдзæн, уый: уыцы æртом ’ныхас уыдаид ныртæикæ ацы
траншейы фæмард кæнæ фæцæф уæвьшы хуызæн æнæсæрфат.
— Ныр хуссарæй :нал, фæлæ ныгуылæнæй цæвыи ’байдыдтой,
Петр Александры фырт,—сдзырдта Веонин æмæ йæ
кæсæнцæстыты æвгтыл йæ комытæф раулæфыд, æрмкъухæй сæ асæрфта.—
Цыфæвдыйæ дæр фæрсырдыгæй æрбадæуынц.
•— Ныгуылæнæй, ныгуылæнæй,— дзуапп радта Бессонов. Иæ
худæй ’бынмæ калд сыджыт.— Сьгст! Цæуæм,— загъта йæхæдæг
Лæхицæн æмæ йæ оæр батылдта.-
Мшæты фæздæг |бур хъылмайæ хылдис обауы фæхстыл,
<разæй æрбайхъуыст Божичкойы сагъæсгæнæг хъæлæс:
— Æм<бал къамандьигæнæг! Æ(м;бал дивизион къæмиюар!
Никæмæн ницы уыд?
— Æгас стæм, æгас,— хъуыр-хъуьгргæнгæ дзуапп радта
Беооонов, йæхицæй райговд нæ уыд, лæдзæг райста, .сыстад æмæ,
Веснинмæ дæр нал банхъæлмæ каст, афтæмæй араст, чи йæм
æрбацæйзгъордта, уыцы Божичкойы размæ,— Афтæ тынг ма
хъæр кæн, майор. Ницæм’æн дзы хъæуы хъæр кæнын.
— Табу хуыцауæн, æнхъæл уыдтæн, исты уыл æрцыд,
æм’бал къамандыгæнæг,— удæнцойæ сулæфыд Божичко.—Æгæр
<5ирæ ныккалдтой! Стæй цыма чъылдымырдыгæй дæр
ныццавтой!..
Булкъан Деев уыд фæлгæсæн бынаты, обауы тæккæ
цъуппыл, къамандирты къордимæ лæууыд фæлгæсæн хæтæлы цур,
жаст доны фале хæсты быдырмæ; быдыр æнæхъæнæй дæр уыд
сырх, æнхъæвзта йыл мьшæггæнæг хурзæрин, гæбазгай йæ
хастой рæмыгъдтытæ, гæрæхты æртытæ æмæ цæхæртæ. Бессонов
яуыддæр фæлгæсæн бьинаты арф трашшеймæ бацыд, афтæ
къам>андиртæ йæ разы æм^раст слæууыдысты, ’бастдзинад дарджытæ
тилифонты цур бадгæйæ сæ сæртæ систой, Деевмæ чидæр
чъылдымырдыгæй сдзырдта: «Къамандыгæнæг»—æмæ фæлгæсæн
хæтæлæй дæхгæр фæзылд, кæрцы æдде портупейы бын риуыдзаг
баулæфыд, йæхи æрцæттæ кодта докладмæ.
Обауыл къуыззитт кодта ка,рз дымгæ, рæдьгвта, фæйнæрдæм
.хаста гæрæхты хъæр. Обауыл чи лæууыдис, уыдонæн се ’ппæты
цæсгæмттæ дæр хурзæрины тынтæй уыдысты сырх, дымгæдзæф,
сггъæсхуызæй æнхъæлмæгæсæг, æмæ уыцы иу рæстæг
къæмдзæстыгхуыз уыдысты, дивизийы тæлмы цы уавæр сæвзæрди, уый
191

тыххæй. Бессонов æхсгæ каст фæкодта иннæты цæсгæмттæм,
æмæ йæ цæстæнгас æрæнцад Деевыл.
—• Æмбал къамандыгæнæг! — æрыгон хъæлæсæй дзурьгн
байдыдта Деев (йæ фидар сырхбын бæрзæй зьгнд цыбырдæм
кæрцы уæлдзарм æфцæгготæй, æмæ Бессонов хиным’æр ахъуыды
кодта: ацы бæрзæйджын, ’богалау къабазджын бæрзонд бурхил
булкъои у бьинтон æнæниз, цæф никуыма уыд, æмæ рьшчын циу,
уый, æвæццæгæн, уæвгæ дæр нæ зоны).—Сахаты размæ немыц
баосæстой, фаллаг фарсыл сæ раз,\1æ кæй æрлæууын кодтам,
уыцы (батарейтæ, æрбарæдывтой фыццаг траишейыл, дыууæ
тамкæджьгн батальоны бæрцæй доны сæрты æрбахызтысты обауæй
скæсæнырдæмдæр æм-æ ныгуылæнырдæмдæр, фæзывдысты
сташицæйы цæгатаг хайы... Сæ (размæ сьгн аппæрстам танкæтæ
пырхгæнæг бригадæ. Хæцын райдыдта танкæджын полкъ...—
Деев æвиппайды фæкъуьгхцы.— Дивизийы дыууæ кæройнаг
къа’базыл оæвзæрди уæззау уавæр, æмбал къамандыгæнæг.
•— 301ньгн -æй, ’булкъон,— загъта Бессонов.— Æрмæст дæ
ныхас кæрошмæ кæн. Тæссаг у фæрсырдыгæй кæнæ чъылдьшæй
яербал’æбурьгнæй? Афтæ у, æвæццæгæн? Уæ къабæзтæ уьгн лыг
кæньшц? Æнхъæлдæн, ахæм терминологийыл ахуьгр кодтой
академийы?
— Академи ’каст иæ фæдæн, æмбал (къамандыгæнæг.
— Нæ фæдæ? Дзæгъæлы. Уæвгæ...— Бессоновы зæрдыл
æнæнхъæлæджы æрбалæууыд, ныр æм .незамантаг чи каст,
уыцы ныхас Ставкæйы, йæхæдæг академийы куы ахуьгр кодта,
уыцы азты тыххæй, -инæлар Власовы тыххæй фæрстытæ æмæ йæ
лæдзæг зæххы фæтъысгæйæ фæлгæсæн хæтæлм’æ бараст.—
Уæвгæ иыртæккæ уый афтæ^ тьшг ахсджиаг нæу, (булкъон.—
Ъраншейы алы кæрæттæй æдзæмæй сæ цурмæ чи æм-бырд кодта,
уыцы къамандиртæм разылд.— Цы гæнæн ис... уынаффæ
рах<астай, Деев. Хохловы танкæджын полкъ размæ бырсæд, зладжьг
танкæтæ кæдæм æрбаирвæзтысты, уьгрдыгæй сæ фæстæмæ
æппараед. Ноджыдæр ардæм æрбакæнут реактивон минометты
лолкъ æнæхъæнæй дæр. Стæй м’æ бардзырд фæхæццæ кæнут
фистæг полкъты къамандиртæм.'-—Бессонов та .ногæй бакаст
Деевмæ, йæ «лы мыха<с дæр уæззау цæстæнгасæй хойæгау.—
Полкътæ хæцæнт цыфæнды уавæрты дæр. Фæстаг сармадзаны
(нæмыджы онг. Фæстаг топпы нæмыджы онг. Æппæтæй
сæйрагдæр у ’немыцы дарддæр нал ауадзьгн æмæ сьгн сæ танкæтæ пьгрх
кæньш. Æппæт фæрæзтæй дæр! Цалынмæ æз ^мæхæдæг раттоя
’бардзырд, уæдмæ фæстæмæ иунæг санчъех дæр ацæуыны бар
никæмæн ис! Фæстæмæ цæуыны бар та нæ дæттьгн! Уый уæ
иу»æг сикъунд дæр рох ма уæд! Бамбæрстай, булкъон Деев?
Иæхицæн зæрдæтæ æвæрын, йæхи рæстытæ кæнын, йæхи
сайып æй нæ фæндыд — ацы обаумæ цыд цæттæ, кæуыл ахъуыды
кодта, ахæм ’бардзырдимæ, -йæ з-æрдæ æнæхъæнæй дæр дардта,
«бардзырд барвæндæй æнæхатыр кæй у, фæлæ цы уавæр
сæвзæрди, уьгм æндæр уынаффæ рахæосæн уæвгæ дæр кæй нæй, ууыл,.
192

лолкътыл цы зиантæ æрцæудзæн, уыдон йæ цæстытыл хорз
уадысты рагацау, уæвгæ та банхъæлæн уыд, æмæ сахаты фæстæ
|цы æрцæудзæн, уый иицæмæ даргæйæ раттæн -ис æндæр бардзырд
дæр — корлусы дыккаг эшелоны тыхтæ кæнæ æфсады резерв
хæсты быдьирмæ баппар. Фæлæ нæдæр Бессонов, нæдæр æндæр
исчи зыдта, сахаты, дыууæ сахаты фæстæ æгас æфсады
-мæнгæф«сон уавæр куыд рауайдзæн, уый, æмæ уæд æппындæр ницуал
хос разындаид.
Адæймагыл царды цæфтæ куы ’рцæуы, æвæрæнтæ йæм нал
ис, уый золгæйæ йæ фæстаг æхцатæ куыд фæхардз кæны,
Бассонов дæр раст афтæ, резервтæ хæстьг быдьирмæ æппаргæйæ алы
хатт дæр йæ фидæн уыдта цавæрдæр быгъдæгæй, йæ
чъылдымтæ та-иу аззадысты æнæбон гомæй. Уæд-иу æм йæ уавæр
кастис мæнгæфсон, йæ къухы-иу ницуал аззад. Уьгмæ гæсгæ йæ
резервтыл æнахуыр чъьшдыйæ ауæрста фæстаг, кæройнаг
фадаты онг. Раздæр ьш уый æнтыст. Раздæр йæ хъуыддæгтæ
рæстмæ цыдысты. Æмæ Бессонов йæ «ьихас кæронмæ ахæццæ кодта:
— Æндæр мæм ны-рма зæгъинаг ницы ис, булкъон. Хæст
цалынмæ фаеуа, уæдмæ дæ фæлгæсаен бынаты уыдзынæн.
Æфсæддомтæй чи кæм лæууы, уым лæууæд ,фæстаг адæймаджы онг.
Хæцæн ныууадзьшы æфсон алкæмæн дæр у æрмæст иунæг —
мæлæт...
Иæ ныхæстæ загъта, Веснинæн зьшдгонд чи уыди, фæндагыл
танкисттимæ фембæлды рæстæг кæй фехъуыста, уыцы
хъæлæсæй, йе ’нæхатыр хъæлæсæй, тыхджьин хъæлæс дæр ын схойæн
нæ уыд, фæлæ дзы хъуысыд бардзырдты адзалхæссæг уылæн,
æмæ уыцы хъæл-æсыуаг хъусгæйæ Веснины фæндыд иуварс
аздæхын, йе ’лæхатыр, низæфхæрд цæсгом -æмæ дæрзæг дзых ьик
куыд 1нæ уына, афтæ.
«Афтæ кæны уæдæ, гъе! Куыд кæсын, афтæмæй нæ
фæрæдыд’Иæн. Æфоадмæ куы нæма æрбацыд, уæд дæр хуымæтæджы иæ
айхъуыст йæ карзы кой»,—ахъуыды кодта Веснин, Бессоновы
бардзырды фæстæ къух йæ къæмисæнмæ æдзæмæй чи
сæппæрста, уыцы Деевмæ кæсгæйæ. Æмæ цыма Бессоновы сраст
кæнынмæ хъавыд, уыйау ноджыдæр ахъуыды кодта: «Нæ,
æвæццæгæн, йæ хæс дæр нæу хайæрттæ лыстæг луарын. Куыд æм
кæсьш, афтæмæй зæгъынмæ хъавы: хатыр никæмæн уыдзæн,
уьгим(æ (мæхицæн дæр...»
Æмæ уæд, Бесшновы æфсæйнагау уазал бардзьирд цæмæй
фæфæлмæндæрхуыз уа, ууыл архайгæйæ Веснин зына-нæзьша
мидбылты бахудт Деевмæ.
— Цæугæ, æмбал булкъон. Æмæ дын «æд алцыдæр
æмбæрстгонд у, уæд дæ хæстæ æххæст кæн.
— Æмбæрстгонд у алцыдæр, æмбал Хæстон советы уæнг,—
зыланггæнаг арф хъæлæсæй дзуапп радта Деев, йе ’рмкъухы
кæрон алдзæвыд ф<æрсырдæм тъæпæнганд худы бын бурбьгн
■къæмисæныл.
13 Судзгæ мит
19а

Стæй уæд ахæлиу сты, сæ бынæттæм ацыдысты иннæ
къамандиртæ дæр. Траншейы ничиуал баззад.
— Æвæццæгæн, иучысыл фæлмæндæрæй хъуыдис. Петр
Алексаидры фырт...— уайдзæфгæнæгау загъта Веснин, дыууæйæ
куы аззадысты, уæд.
’— Фæлмæндæр ныхæстæ агурон, ахæмæй дзы яицы уыньгн,
уымæн æм>æ уæддæр сæ мидис иу уыдзæн. Цы дæн, уый дæн,
Виталий Исайы фырт, хъаст мæ ма ракæн! Мæ хъуыды у ахæм,
æмæ ды бынтон раст куыд загътай, афтæмæй мæнæй æмæ
дæуæй аразгæ у, ацы тох куыд ахицæн уыдзæн, канд уый нæ, фæлгг
етырдæр хъуыддæгтæ дæр. Сывæдæг дарынмæ ,нæ не ’вдæлы!
Бессонов фæлгæсæн хæтæлы раз æрлæууыд, æмæ та Веснин
ногæй федта йе ’цæгæлон, уазал, йæхимæ æввахс нæ уадзæг
цæсгом.
Майор Божичко лæууыд къамандыгæнæгæй дыууæ санчъехы
æддæдæр æмæ коммæгæсæй æнхъæлмæ каст цыфæнды бардзырд
дæр уайтæккæ сæххæст кæнынмæ — Бессонов къухæй ацамона,
сæрæй ацамона æви æрмæст иунæг дзырд схауа йæ дзыхæй;
суанг фæндагыл бавзæрста йæхиуыл йæ хицауы ахаст æм!æ
бамбæрста, хи куыд даргæ у, уый. Æмæ уыцы хъуыддагæй дæр
хиньимæр тыхстис Веонин, уымæн æмæ Божичкойы рагæй зыдта,
уарзта йæ æмæ йæ адъютантты æхоæн хъулон дардта,
зæрдæхæл-ар, æнæнцой кæй уыд, уымæ гæсгæ.
Уыцы рæстæг Беосоновæн та йæ сæр æфцæгготы аныгъуылд,
афтæм<æй обауæй бынмæ каст æмæ ;каст хæсты быдьирмæ.
Хурзæрины тугау сы.рххъулон пырхæнтæ æнхъæвзтой цæугæдоны
къæдз-мæдзыйы дæлвæзыл, цъенгæ их хæбуздзыхъхъытау къахт
уыдис æмæ сау дардта бо-мбæты æмæ сармадзалты (Нæмгуыты
фæдтæй, бæрзонд ’былгæронæй æнæрæнцойæ æхстой æмæ
æхстой мах батарейтæ, сташцæйæ галиуырдæмдæр фæтæн æрхы
тъæпæн фæхстыл хылдис фæздæг æиæ дзы æрттывтой танкæты
гæрæхтæ — бæстæ иууылдæр сæмхæццæ, жодта æмызмæлд,
куы иу ран, куы иннæ ран æрттывта арт, сыгъдис æфсæйнаг,
зæххыл калдæй сыгъдысты сæрдæн -æрмæг æмæ бензин, æмæ
афтæ зыад, цыма артæй пилло:н калы мит йæхæдæг дæр.
Былгæро’ны цур æмæ дивизийы фæлгæсæн бынаты обаумæ
хæстæг æмтъерыйæ, æддæг-мидæг ауайгæйæ зьшдис
сармадзанты нæмгуыты фæд — хæст уыдис цæстуынгæ, фæлæ йьгн
фæздæджы хорз равзарæн нæ уьгд, æрæджы «катюшæтæ» кæй æхстой,
уьщы ’немьщаг танкæтæ кæдæм æрбаирвæзтысты, уым — обауы
чъылдьгммæ, стаиицæйы цæгатаг хайы. Æппæт уыдæттæ Веснин
нымадта бьштон бæлвырдыл, мисхал дæр сыл гуьирысхо нæ
кодта, æцæг «е ’мбæрста, Бессо’нов æдзæмæй цæмæн лæууы, уый,
йæ къæсхуьир, зæрин тьгнтæм фæлуробын-щъæх цæсгомыл та
хъазыд цавæрдæр æнахуьпр æлгъад. Веснин дæр шгцы дзырдта,
немьщ сыл <æртыхсдзысты, уымæй «нæ тарст, фæлæ сагъæсы
бафтыд, фыццаг ’бакастæн нæдæр Бессонов, нæдæр Божичко кæй не
194

м’бæрстой æмæ кæй нæ уыдтой уыцы м-инуты, фæлæ йæхæдæг
кæй æмбæрста æмæ уыдта, уыйфæдыл.
Весиин та уыдта: доны фале, абауы размæ быдырыл
галиуьгрдыгæй дæр аамæ рахизырдыгæй дæр æнхъæвзгæйæ немыцаг
танкæтæ цыдысты былгæронмæ, галиуырдыгæй хылдысты доны
оæрты, фæздæджы тары арфæй-арфдæр иыхстысты дивизийьг
хъахъхъæнæн фидæртты, цæгатаг былгæронæй сæ æхста
таикæты ныхмæ хæцæн артиллери, хуосайраг былгæроны та сæ
чъылдыммæ кæмæн баирвæзтысты, уыцы цалдæр сармадзаны
æрзылдысты оæдæ æстай градусы æмæ сæ цавтой фæстæрдыгæй.
Танкæтæ цыдысты æмæ цыдысты размæ, тарсырх-фæныкхуыз
æидæргтæй хылдьгсты фæздæгæй, цæгатаг былгæроимæ хызтысты
обауæй галиуьгрдæмдæр æрдæгхæлд хидыл. Стæй уæд сырх
адардта, хидыл анхъæвзта арт— иемыцаг танк ссьигъд йæ
тæккæ ’бæстастæу, фæлæ йæ хæд фæдыл дыккаг танк
схылдхидмæ, цæугæ-цæуьины йæ иыхæй сцавта), чи ссыгъд, уыцы
маши]нæйы, æмæ уый судзгæйæ, йæ уæз цы уыд, уьшæй æнæхъæнæй
дæр хидæй æрхауд доны цъенгæмæ, их йæ быны ныттыдта, æмæ
дзы ныгъуыльш байдыдта, йæ 1къуыдыр ма сау дардта, хид
суæгъд; æмæ йыл иннæ танкæтæ цыдысты æмæ цыдысты.
Æмæ уæд Веснин разылд æмæ хурзæринмæ федта Бессоновы
■бдошныг даст уадул, уый раздæрау лæууыд фæлгæсæн хæтæлы
цур, Веснин æм тыхстхуызæй сдзырдта:
— Хидмæ-ма акæс, Петр Александры фырт! Ницы йын
æмбарын — сапертæн æй срæмудзын нæ бантыст? Æви йæ немыц.
еогæй сарæзтой?
Бесоонов хидырдæм фæкаст, фæлгæсæн бынатмæ куы
æрбадыдысты, уæдæй фæстæмæ æппæты дæр чи ссæста æмæ
йæхицæй схойæгау чи кодта ,уыцы здыйау уазал цæстæнгасæй; йæ
хъæлæс та райхъуыст фæлмæцыдæй:
— Æз дæр лæууьш æмæ хъуыды кæньин: цымæ хид уæддæр
цæуышнæ срæмыгътой? Срæмудзæн ын уыд æви нæ уыд? Хæстьг
бардуагмæ фæсидут ардæм!
— Артиллерийы къамандыгæнæгмæ фæсидут инæлармæ! —
хъус-хъус адзырдтой траншейы.
Дивизийы артиллерийы къамандыгæнæг, «ыллæггомау
хæрзхуыз булкъон æрбахæстæг Бессоновмæ, йæ къухтæ йæ фæрсгæм
нъглхъывта, æхсгæ каст фæкодта, æфсад аразынæй фæстæмæ
зойгæ кæимæ уыд, уыцы Веонинмæ, æмæ йын Веснин дæр йæ
фаарсæг цæстæнгасæн тагъд-тагъд дзуапп радта, хабæрттæ
б,иномыг æвзæрст куыд нæ æрцæуой, афтæ:
<— Каст ’ныртавккæ æнæхъæнæй дæр дæумæ у, хæсты
бардуаг! Куыд æмбæлы, афтæ ныккалут хидьгл! Ныппьирх æй кæнут,
басудзут æй! Уыныс, цытæ дзы цæуы, уый?
— Хъыгаг у, фæлæ хуыцауы фæндæй æмæ хуыцауы руаджы,
зæгъгæ, уьщы хъуыдытæ æххæстæй :нæма байрох стьг. Афтæмæй
та суанг цыппор фыццæгæм азы аппаргæ уыдысты,— уыцы
фæл.ладхуызæй сдзырдта Бессонов артиллерийы
къамандыгæнæг195

мæ.— Кæд сапертæн нæ ба:нтыст, уæддæр доны сæрты
æрбахиэæн артиллерийæ раздæр .ныппырхгæнæн уыдис æви ’нæ? Куыд
дæм кæсы, булкъон? Æ<ви уæ зонд уыйбæрщ нæ ахсы?
— Æмбал инæлар,— сдзырдта артиллерийы къамандыгæнæг,
архайдта, йæ хъуыддаг хорз чи зоны, Бессо’Новæн ахæм
адæймаджы дзуапп раттыныл,— мах æнæрæнцойæ æхсæмхид, фæлæ та
йæ (немыц ацаразынц. Акæс-ма, дæ хорзæхæй, доны сæрты
æрбахизæнмæ. Нæ сæдæ фæндзай дыууæ миллиметрджьш
артиллери йæ æхсы. Мæнмæ гæсгæ...
Фæлæ йæ Бессонов кæронмæ дзурын <нæ бауагъта:
’— Кæд æмæ йыл та’нкæтæ цæуьшц, уæд, булкъон, уый амоны
афтæ, æмæ хид у бынтол æнæхъæн. Цы уьшъш, уыййедтæмæ ,мæ
ницы уырны.— Бессонов лæдзæгæй ацямыдта, фæздæг кæуыл
хылди, уыцы хидырдæм.— Сармадзаны нæмгуытæ фæйнæрдæм
кæй тæхьгнц, уыцы закъон? Зын акъуырæн у? Немыцæн уыцы
нæшуытæ фæйнæрдæм тæхьшы закъон...
Иæ ныхас кæронмæ нæ ахæццæ. Æхоæзхæтæлджын
минометты ниугæ хъыррыстгæнаг уьинæр йæ быны фæкодта, обауыл
адæймаджы ныхасæй æмæ уыиæрæй цыдæриддæр хъуысыдис,
уый. Мшæты фæдуадзгæ къæдзилтæй ссыгъдис, сæ аууон
фæцис ныгуылæны арв æнæхъæнæй дæр. Обау щы уыд, уьшæй
ны.нкъуысыд, йæ фæхстыл зилахар самадта цæхæркалгæ
зилгæдымгæ. Æмæ уыцы уысмæн Бессоновы чидæр уæззауæй æмæ
хъахъхъæнгæйæ лылхъывта траншейы æнкъуысгæ къулмæ:* уый уыд
майор Божичко. Цыдæр æнæхатыр æмæ иыфсджын æнгæсимæ
дзырдта:
— Æм’бал инæлар, .æрхуьюс!..
Æм<æ Бессоиов уайтагъд бафиппайдта, ам, траишейы чи
уыдис, уыдон æм иууылдæр иу уьюм куыд фæкастысты, уый,
се ’ппæтæн дæр сæ цæстæнгас фарста: «Æрхуысдзæн æви нæ?
Кæд æрхуысса, уæд мах дæр æрхуысдзыстæм. Стыр хицауады
раз зæххæн æгæр тагъд куы ныпъпъа кæнай, уæд æй раст нæ
•бам’бардзæн».
Артиллерийы къамандыгæнæг та къахдзæф дæр иуваре нæ
ацыд (брустверæй, æдзьшæг каст хидырдæм, дзуццæджы дæр не
^рбадт, йæ сæр дæр нæ фæгуыбыр кодта; стæй уæд трамшейыл
йæ тилифонтæм араст, обауыл цы рæмыгъдтытæ абухтой, уыдон
æм цыма нымады дæр нæ уыдысты, уыйау.
— Булкъон! — уайдз’æфгæнгæ йæм ныхъхъæр кодта
Вес!нин.—Училищейæ рацæуæг лæппуйау нæмгуыты бы-н цы
зи.лыс! — Æмæ йæ сæр траншейы кæронмæ æргуыбыр кодта.
Уыцьг сикъулдты Бессонов йæхимæ дæр, ноджы тьшгдæр та
æнхъæлмæгæсæг къамаздиртæм, артиллерийы
къама1ндыгæнæгмæ мæсты кодта, йæ цуры сæхи æрæм’бæхсыныл кæй нæ тагъд
кæньш-ц, уый тыххæй, æмæ сындæггай иуварс ахæцыд
Божичкойыл, оффытæгæнгæ дзуццæджы æрбадт траншейы бьш,
фæлладхуызæй йæ цæстытæ æрæхгæдта æмæ бардзырд радта:
— Уырдыг мачи лæууæд! Иууылдæр — æмбæхсæнмæ!
196

Обауы сæрмæ гыбар-гыбуры йьш йæ къаманды исчи
фехъуыста æви н,æ, уымæн ллцы зыдта, фæлæ иууылдæр
æрхуыссыдысты. Бессолога цъылддзастæй каст йæ акомкоммæ—йæ къæхты
цур æрбын-атон Божичкойы нымæт -цьирыхъхъ, æмæ йæ æнахуыр,
масты хос хъуыды цух н-æ уагъта: «Ахæм заман хатгай ле ’цæг
ашкъарæнтæ <равдисынæй цæмæн тæрсæм? Цыма лæм æдылыты
хуызæн ’лымады дæр ницы у æмæ нлцæмæй тæрсæм, иæхи
ахæмæй равдисыныл, цæстмæмийыл ’цæмæн архайæм? Адæймагæн
йе ’рдзыхъæдмæ гæспæ цы ’м’бæлы, уыл цæмæн æмбæхсæм?
Цымæ сæм цавæр хъуыдытæ ис мæн тыххæй? Цы мæ хонынц —
хицауиуæггæиæг машилæ, æнæ зæрдæйæ, æнæ нервытæй? Се
’лпæтæн дæр сæ хæстон амонд мæ хъуыдыйæ аразгæ у æмæ нæ
суаиг адзалæй тасы бон дæ|р нæу сæмхуызон ’кæнын? Цымæ
афтæ хъуыды (кæльшц мæн тыххæй -æви æндæр хуызы?»
Фæлæ акъоппы бадгæйæ йæхи уыдæттæй куы фарета, уæд
æмбæрста, фæлгæсæн былаты уæлдай змæлдтытæ æмæ
нæмгуыты бын зæххы æнæхъуаджы лыгъуылыны бар кæй никуы
никæмæл раттаид æмæ хæсты мидæг уæнгмард змæлд куыд
ллкæмæн барста, раст <æй афтæ кæй ликæмæн ныббареталд, уый;
цы уыдис, уымæй уæлдайхуызон нал фæцадаид, иннæтæн уый
зылдгонд уыди -æви лæ уыди, уæддæр.
Алы рæмыгъдæн дæр Божичкойы цъыфæйамæст нымæт
цырьгхъхъ тралшейы был змæлыд йæ тæккæ цæстыты раз,
цæмæдæр гæсгæ архайдта йæхицæн хуыздæр былат скæныныл, Æмæ
та, хæлд чи нæ æрцыд, уыцы хидыл ногæй куы ахъуыды кодта,
уæд йæ маст аныхъуырын нæ бафæрæзта, сабьиргай сдзырдта:
— Булкъон Деевмæ фæсидут.
йæ ныхасмæ Божичко фæтæррæтт ласта — æлыгамæст
нымæт дьирыхъхъ уайтагъд йæ цæстыты разæй æрбалсæфт. Стæй
уæд Божичко логæй сбадт акъоппы бын, тагъдгомау фехъусын
кодта: «Ньиртæккæ йæ ардæм хъæуы, æмбал къамалдыгæнæг»,
æм,æ уайтагъд булкъол Деев, гуыбыргæнгæ æрбазгъордта
тралшейы фæзилæнæй, Бессоновы цур зæххыл æрбадт; йæ
тъæпæнгонд худыл—сыджыты къуыбæрттæ, йæ хъæддых сырх бæрзæй
зылы .кæрцы æфцæгготæй, бур æрфгуытæ сты æлхылдъ.
«Хъусын даем, æмбал илæлар, дæ ’бардзырдмæ гæсгæ æрбахæццæ
дæн» зæгъылыл нæ батагъд кодта Деев, уымæн æмæ уый
æрдæгхуысгæйæ æнæсæрфат ми уыдаид, æмæ Бессонов фæраздæр.
— Цæуыл ахъуыды кодтол, уый золыс, булкъон,1—сæ
фа.ре1М,æ чи уыдис, уыдон сæ куыд лæ фехъусой, афтæ еындæггал
базмæлыдысты Бессоновы былтæ.—Сармадзаны нæмгуытæ
фæйнæрдæм ,кæй пырх кæнынц, уьгцы закъон немьгцæн цæмæдæр гæсгæ
къуылымпыйы хос нæу, æмæ обауыл комкоммæ калынц. Куыд
дæм кæсы, лемыц ады фæлгæсæн ’бынаты куы бадлккой, мах
талкæтæ та бынæй куы цæуиккой, уæд уыцы хид исты амалæй
лæ ныипырх кодтаиккой? Ууыл лæ ахъуыды кодтай?
— Уыди мæм ахæм хъуыды, æм’бал къамалдыгæнæг. Фæлæ
хъуыддаг ис уый мидæг, æмæ...
197

Обау æнæхъæнæй дæр рæмыгъдтыты бын фæцис, хъустæ
æфсæн зылангæй. байдзаг сты, уæле та бьгнмæ, траншеймæ
калдысты сыджыты къуыбæрттæ, лыстæг дуртау хостой Бессоновы
уæхсчытæ, лæсæнтæй калдысты Деевы уæлдзарм æфцæгготыл,
йæ риуыл, æм,æ тарæрфыгæй йæ кæрцæй цагъта чъизи митьг
къуьгбæрттæ.
— Хъусын дæм дарддæр.
’— Æмбал къамандыгæнæг,— сдзырдта æппынфæстаг Деев,—
хъуыддаг ис уый мидæг, æмæ лемыц танкæтыл æрбаластой
саперты. Нæ артиллери куыддæр хид ’ныппырх кæны, афтæ та йæ
фæспæмæ уайтагъд барæвдз кæнынц.— Иæ «ыхас фæурæдта.—
Æм|бал къамавдыгæнæг, иунæг амал ис: дыууæ «катюшæйы»
арвитын хъæуы, хæстæгмæ йæ куыд ныффалгæрои кæной, афтæ„
æ^æг тæооаг у, ч-и æрбаирвæзт, уьгцы танкæтæ сæ фæндагьгя
куы ныппырх кæной стаяицæйы, уьимæй.
— Æмæ «катюшæты» (бон ’ныртæккæ бацæуьгн куы нæ бауа^
уæд та? — бафарста Веснин, йæ кæсæнцæстытæ бшшныг
сæрфгæйæ æвгтыл ныххæцыд, траншеймæ къуьгбаргай чи тахт, уыцы
тæвд чъизи:— Уæд та куыд?
— Куы феоæфой, уымæй тас у, æмбал Хæстон советы
уæнгТæосаг у «катюшæтæн»...
— Тæссаг, уыцы иу мынæг хъæлæсæй йын йæ иыхас
аскъуыдта Бессонов.— Цас тæссаг у, ууыл ахъуыды кæньгнæн та
дьш дæттьин иунæг .минут. Уæгъд дæ.
Ф;æлæ иунæг минут дæр Деевæн фагæй фылдæр уыд.
Беосоновы цурæй хæстæгдæр тилифонмæ ахылд, æмæ уырдыгæй
уайтагъд райхъуыст йæ бæзджын хъæлæс:
’— Дæ зæрдыл бадар, хæсты бардуаг! Бахатыр кæн, фæлæ
лæг кафынмæ куы нæ арæхоа, уæд >æй цы фæхъыгдары, уый
зоныс? Хид комкоммæ ныццæвынмæ дыууæ «катюшæмæ» фæсид.
Зонын <æй, тæосаг у, уый! Та’нкæтьг фындзы бьгнты куыд
аирвæзой, уьгй сæхæдæг хуыздæр уындзысты! Бамбæрстай мае? Ссæда
м-инуты фæстæ уыцы хидæн йæ кой дæр куыд нал уа, афтæ! Йæ
фæд дæр куыд нал ’баззайа ссæдз минутмæ, афтæ! Бамбæретай?
Иæ кой дæр ын куыд нал фехъусан ’ахмæй фявстæмæ,— тызмæгæй
йæ ныхас фæбæлвырддæр кодта Деев, æмæ Бессо’нов иуваре
азылд, йæ домбай, æрыгон бæрзæй, йæ бур .къæбут тыххъæрæй
куыд ныддьмстысты, уьгй куыд нæ уьгна, афтæ; карз ныхас
йæ1 хадæг кæй кодта, фæлæ йæ -иннæтæн кæй-нæ барста, уымæ
гæсгæ йæ зæрдæ йæхиуыл æрхудт, афтæмæй ахъуыды кодта: «Ау,.
Деев мæн фæзма?»
— Цæй хъæлæсы хицау у нæ Деев, сæдæ «граммофоны сæрты
дæр æмæ цыфæнды оармадзанты гæрæхтæм дæр
райхъуысдзæн,— хъазлæмхасæнты бадис кадта Веснин æмæ æдзьгнæг
нъгк«аст, траншейы цæгатаг «ъулыл сыджыт цыхцьгрæй куыд
ныллæууыд, уымæ.
Бессоновмæ а(фтæ фæкаст, цьима Веснин лæмбьшæг
цæмæ,-дæр хъусы, цыма доны фале æхсæзхæтæлджьгн минюметты
абу198

хыимæ æмæ траншейты сæрмæ минæты гыбар-гыбурмæ
Бессолов цы нæ хъуыста, ахæм цыдæр æм хъуысыд кæнæ йæ
фехъусьгнмæ бæллыд, уыйау.
— Хохлов! — ныхъхъæр кодта Веснин æмæ йæ яæстæгдзаст
цæстытæй акъоппы цæгатаг къулмæ ацамыдта.—Ие
«’ртынцыплæрæмтæ» станицæйы æхсынц. Сæ гæрæхтæй бæрæг сты! Цæй
уъшгæг бон сыл акодта, уьгй м;æ цæстытьгл у’айы!..
«О, иу æмæ ссæдз танкæйы», — ахъуыды кодта Бессонов, йæ
цæстытыл ауад, танкæты хæст станицæйы нарæг уьингты астæу
<æмæ ницы дзуапп радта. Хохловы таикæджьгн тголкъ хæсты кæй
бацыд, уый фæрцы, кæй зæгъьгн .æй хъæуы, уавæр зьрнгæ нæ
фендæрхуызон уыдзæн, дивизийыл æртыхсьпны бæлвырд
æртхъирæн, ,æфсады р’ахиз къабазыл тæссаг уавæр нæ аиуварс кæндзæн,
нæ фесафдзæн. Иæхицæн зæрдæтæ æвæрын, йæхи оайьгн æй ’нæ
фæндыд: Хохловы ныббырст æрмæст иуцасдæр рæстæгмæ сæ
фезмæлæнтæ æрæхгæндзæн, цæгатаг былгæролмæ чи
æрбалæбурдта, уыцьг немыцаг танкæтæн, уьгнджы хæсты
нынныхсдзы<сты -г- æндæр ницы. Фæлæ уый дæр удæнцойы хос уыд. Уымæй
дæр тьшг бирæ цыдæртæ аразгæ уыд. Бессонов хабæрттæ кæй
4нæ зыдта, уымæ тайагæ йæ мидхъуырдухæн, щух нæ уагъта —
æцæгдæр баппæрстой немыц боагы дыккаг æмбисы сæ резервæй
хæсты быдьгрмæ ног танкæджын дивизи, спæй кæд æмæ
баппæрстой, уæд ма -сæм цы ис се ’вæрæнты, ды равдиодзысты
ноджыдæр, ’цæмæ ма сæм æнхъæлмæ гæсгæ у? «Цаяæр фарста льгг
кæйьшц ныртæккæ уым, уьгцы Манштейнмæ?» — ахъуыды кодта
Беосонов Божичкомæ кæсгæйæ; уьгй сыджьгт армыдзаггай
калдта йæ нымæт цырыхъхъыты хъустæй. Фæомойлагæй йæ зæрдыл
.æрлæууыдысты, чи не ’рбаздæхт, дивизийы уыцы сгарджытæ,
йæ уæззау уæлтъыфæлттæ систа Веснины хъуыдьгты
аныгъуьглæг цæсгоммæ; уый лæмбынæг >æмæ æууæнкхуызæй хъуыста
æмæ хъуыста станицæйы уьгнгты хæсты ног мыртæм, уым
Хохловы полкъ архайдта, цæгатаг былгæронмæ чи æрбаирвæзт,
•уыцы танкæты бауромыныл, дарддæр сæ нал æрбауадзьшыл.
«Цас рæстæг æхоынц иемыц обаумæ? Фондз минуты? Дæс
•шшуты? Минæтыл æппьгндæр ,нæ ауæрдъгнц...»
— Къам’андьггæнæгмæ дзурынц аппаратмæ! — траншейыл
.æрбайхъуыст хъæлæстæ, <æмæ Божичко уайтагъд сдзырдта:
’— Æмбал къамандыгæнæг, дæу агурынц!..
«Яденко! — бамбæрста Бессо’нов æмæ сагъæсхуызæй
базмæ.лыд.— Бастдзинад рагæй ,нæ уыд. Цы хабар дзы уа, цьгмæ!? Цы
зæгъдзæн ныртæккæ Яценко?»
Иæ быны чи бахуыссыд, уыцьг цæф къахыл йæ уæз
æнæхъæиæй цæмæй ма æнцайа, ууьгл архайгæйæ Бессонов сыстад, ма’-
йор Божичко та йыл æгæр узæлгæхуызæй февнæлдта йæ
рæмбыньгкъæдамæ, йæ цæсгомы æнгæсьгл бæрæг уьгд, ’цьг зæгъьшмæ
хъавы, уьгй: «Æрмæст уырдыг ма слæуу, æмбал къамандыгæнæг,
журын дæ»,— æмæ Бессонов ба^худт:
— Цы зæгъинаг дьш дæн, уьгй зоныс, Божичко: ’ацæрпæ уæз-

да’н сылгоймаг цыма дæн, уыйау мыл узæлæнтæ ма кæн, стæй
мæ, йе змис кæмæн згъæлы, ахæм зæрондыл ма нымай.
— Мурдæр лæ! Цьгтæ дзурыс, <æмбал къамандыгæнæг! ’—
цæрдæг хъæлæсæй сдзырдта Божичко, æмæ бæрæг уыд,
адъютаит гæды кæй зæгъы, /уый: Бессоновæн йæ фезмæлдтытæм, йæ
фæллад æнхъырдтæм, йæ хъыррыстгæнаг хъæлæсмæ, йæ
низæфхæрд хус цæсгоммæ гæсгæ й;æ авд æмæ ссæдзаздзыд майор, кæй
зæгъын æй хъæуы, зæроадыл нымадта, -æмæ уымæн хос уæвгæ
дæр ницы уьгд, ноджы ма кæрæдзимæ дæрддзæф уыдысты
æндæр цæмæдæрты гæсгæ дæр.
Бастдзинады блиадажы цур Бессонов æрлæууыд æмæ
брустверы сæрты ноджыдæр ма иу хатт акаст, фæндыд æй, тохы
быдыры цы ивддзинæдтæ æрцыд, уыдон фенын. Быдыры сæрмæ
æддæг-^мидæг ауадысты артытæ, сæмхæццæ сты, ахуыссыны ам<ал
каамæн ;нал уыд, уыцы хурзæрины тæлмимæ. Æмæ дард кæмдæр,
хурзæрины тæлмы æмæ йæ сæрмæ, знæт къогъоты æвзæнау куы
бынмæ хаудтой, куы хæрдмæ тахтысты, кæрæдзийыл нæмгуытæ
калдтой мах <æмæ немыцаг истребительтæ. Цалдæр раны
æддæгмидæг ауад сæ фæздæджы <сау фæд — цыдис, алы хатт ,дæр
зæх■хæй хæрдмæ кæсгæйæ зын бамбарæн чи у, ахæм уæлдæфон хæст.
Уæлдæфы хæст кæм цыдис, уьимæй бындæртьг та къордтæй æмæ
дьвгæйттæй тахтысты м>ах штурмошктæ, дардæй афтæ зывд,
цыма рухсы бынмæ кæмдæр фаЬныгъуыльшц.
Хæстæгдæр та, обауы раамæ æмæ æрхыты фæхстыл уæрæх
æрдынау танкæтæ сындæггай æнгомæй-æнгомдæр æлхъывтоГс
былгæрон. Хид галиуырдыгæй æппындæр ’нæ зьшд, афтæ арæх
дзы рæмыгьтой нæмгуытæ, æнхъызт дзы сатæгсау мигъ. Хид
сыгъдис, йæ бацæуæнмæ хæстæг бамбырд сты дæс танкæйы
бæрц. Станицæйы кæройнаг сыхы æдде сыгъдысты дыууæ
«катюшæйы», æвæцц-æгæн, хид ныппырх кæмьгнмæ кæй ракодтой,
уыдон. Танкæтæ фæйнæрдæм фæхылдысты доньг сæрты
æрбахизæнæй »æмæ та ногæй бадзыгуыр сты уым, цæгатаг былгæролæй
оæ комкоммæ æхстой танкæты ныхмæ хæцæг дивизионтæ,
хуссайраг былгæрО|Нæн та йæ тæккæ рагъæй æхста æмæ æхста,
сæдæ æстай градусы чи æрзылд, ахæм иунæг сармадзан, йæхиуыл
дæ(р ьш тамкæтæ ньгккалдтой. Сармадзан æрбайсæфт, сау
мылазоны аныгъуылд æмæ та ногæй райгас— гæрæхтæ
ферттывтой...
Беооонов ахъуыды кодта, бонивайæнты кæй уыд, ныртæккæ
иунæг сармадзаи кæцæй æхста, уыцы |бата|рейы, æмæ йæ
æрфæндыд, цæмæй йæ зæрдыл æрлæууа батарейы къамалдиры тьшг
зонгæ мыггаг.
Фæлæ йæ зæрдыл не ’рлæууыд, стæй æрлæууа, ууыл тьинг
уæвгæ дæр :нæ бацархайдта. Æндæр сагъæс ьш аиуварс кодта
йæ хъуыдытæ иууылдæр: сæ жъухы æнтыотдзинад кæй бафтыд,
уый бамбаргæйæ немыц тагъд кодтой, цальинмæ -нæма
æрталынг, уæдмæ арфдæр æрбалæгæрдыныл. Æмæ ноджыдæр
ахъуыды кодта: æвæццæгæн, ралæууыд тæккæ уæзз<аудæр рæстæг,
200

хæст бацыд йæ тæккæ тæмæны, фаты æрдьгн атонынæвванг куы
иыттьгнг уа, уыйау.
ФЫНДДÆСÆМ СÆР
Сыджыт æмæ хъайвантæ аертæ фæлтæрæй амад кæуыл
уыдьгсты, уыцы блиндажмæ хæсты уынæр хæццæ кодта бæлвырд
мьгнæгдæрæй. Адæймаджы ’ньгхас дзы хъуысыд ньгвыл,
сыгъдысты фæтæгены дыууæ фанары. Фана’ртæ æнæрæнцойæ
дзедзырой кодтой хъайванты бын, сæ бурбын рухс калди æнæдаст
цæсгæмттæм, картæтæм, дыууæ къодахыл æвæрд тилифоны
аппараттæм.
Артиллерийы къамандыгæнæг тилифонæй ныхас кодта
реактивон -минометты полчъы къамандиримæ, хæтæл картæйыл
æрæвæрдта æмæ Кеосоно’вьирдæм разылд, йæ зæрды уыд фехъусьш
кæнын. Ф.æлæ йын Бессонов сæрæй ацамыдта, ома, мацы
сдзур,—зыдта, «катюшæтæ» хид басыгътой ,зæгъгæ, йын кæ«т
хъусын кæндзæн; оператортæ ’йæ фæдыл кастысты, афтæмæй
ар’аст æфсады шта-бимæ бастдзинады тилифонты æмæ рацийы
дæрддзæф хатæнмæ.
Фæлтæрдджын æмæ фенаг адъюгантæн куыд амбæлы,
афтæ йемæ нæ бацыд Божичко хатæнмæ, фæлæ Бессоновы фæлыл
!дуар бахгæдта æмæ хъахъхъæнæджы лæуд æркодта бацæуæны:
Хъæлдзæг эемæ хионхуызæй йæ цæст фæньгкъуылдта,
цымыди-сæй Ææм чи «каот, уыцы |ба1стдзи1над дарæг кæстæр
лейтенамтмæ. Иæ иу арм иннæйыл адаудта, стæй уæд йæ цинелы
дзыппæй систа «Оармадзанты» аив къопп, бапъироз дзы æддæмæ
ракъуырдта.
•— Сдым, кæстæр лейтена’нт,— затъта Божичко хæларзæрдæ
æмæ уыцы иу рæстæг цыдæр сусæгхуызæй, айтæ-уыйтæ нæ,
фæ.лæ цыма рагæй зонгæ уыдысты, уыйау æм сдзырдта «ды»-йæ.—
Куыдтæ цæрыс?
— Ницы мын у, æмбал майо-р. Цæй тыхкæй зæгъыс? —
Дæстæр лейтенант æнарæхстгомауæй райста бапъироз, ныхас
цæйфæдыл райдыдта, уьгмæн ницьима æм|бæрста.— Бузныг,
æмбал майор.
— Ныууадз-ма уыцы майор. Цы хо’ньгс майор? — мынæг
хъæлæсæй загъта Божичко.— Æ,нхъæльгс, мæ цард-цæрæнбонты
майор уыдтæн? Адæймаджы но>мæй мæ хоньгнц Геннадий...
Цирчы искуы уыдтæ? Федтай йæ æви мæ? Кæс ардæм.
Божичко хинхудтгæнгæйæ йæ къух хæрдмæ сæппæрста æмæ
фондз æнгуылдзы пакайæ кæстæр лейтенанты фьгндзы бынмæ
бакаста, уьимæн йæ цæстытæ стъыбар-тъыбур кодтой —
бапъирозты къопп æрбайоæфт, отæй та уæлдæфы цыдæр ахсæгау йæ
къух фæтылдта, æмæ бапъирозтьь къопп йæ армыл февзæрд.
Кæстæр лейтенант нæ зыдта, Божичко дзæгъæл бадтæй кæй
сфæлмæцыд æмæ йæхи аирхæфсыны фадатыл кæй цин
кæны. Бастдзинаддарæг цæмæдæр гæсгæ фæкъæмдзæстыг.
201

— Артист дæ, æмбал майор? Цæстфæлха’сæнтæ æвдыстай^
æвæццæгæн?
. — Чысыл цыдæр ахæмтæ. Æвдæлон рæстæг. Раджы уыдис
уый,— загъта Божичко, зьшгхос хæрдмæ сæплæрста, æрчыххытт
æй кодта æмæ зьшг бапъирозмæ бадардта.— Хъус-ма, кæстæр
лейтенант, ног анекдоттæ уæм ис? Æви се ’ппæтыл дæр
сæдæгай азтæ цæуы? Евæ Браун æм-æ Гёббельс дзæнæты куыд
февзæрдысты, уьгй тыххæй бынтон ног анекдот фехъуыстат?
— Н-нæ,—■ ногæй та фæкъæмдзæстыгхуыз кæстæр
лейтешнт.— Цавæр Евæйы тыххæй? Мæнæ йеды... Мæнæ Библийы
чи ис, уый тыххæй, .æмбал майор?
— Худæгæй марьгс! Библи!.. Адæмы хъæрæй уæм «ницы
хæццæ кæньг, лæппутæ, тагъд хъуына рафтаудзысгут. Уæдæ хъус
ардæм. Дзæнæт, дидинджытæ, хур, хъарман бæлæстæ...—
мьгнæг хъæлæсæй райдыдта Божичко, æхсызгон ын уыд,
æнæнхъæлæджы гæмæлхъус лæппуйыл кæй бамбæлд, уый. Фæлæ дуары
мидæгæй йæ хъусыл Бессоновы "ньгхас куы ауад, уæд
æвиппайды (банцад, х’иоихуызæй кæстæр лейтенаитмæ йæ цæст
фæньгкъуылдта, :йæ уæхск ын æрхоста: «Уыйфæстæ, уыйфæстæ» —
портупей бамраст кодта, къухтæ риуыл дзуарæвæрд скодта æмæ,
бапъироз йæ дзыхьг, афтæмæй слæууыддуары цур.
... Бессонов нæ фæрæдыд: дзырдта йæм штабы хицау
инæлар-майор Яденко. Ам, раци æвæрд æмæ æфсады штабимæ
æмæ корпустимæ тилифолы бастдзинад кæм уыдис, блиндажы
уыцы хатæны разынд дивизийы сгарджыты хицау дæлбулкъон
Курнышев. Сгарджыты хицау лæууыд стъолы уæлхъус, йæ
зо»ндджъщ цæсгом ныссау сагъæстæй æмæ фььрфæлладæй.
Тилифонæй «ыхас кодта Яценкоимæ, цалдæр хатты сдзьгрдта: «О,
æмбал «фæндзæм». Бамбæрстон дæ, æмбал «фæндзæм», æмæ йæ
та’макойæ бур æнгуылдзæй кърандас ратæр-батæр кодга
картæйыл. Радист ^аууоны зьшгæ дæр ;нæ кодта, æнæуынæрæй бадт
къуымы, рацийыл ныггуыбыр, балхъæлæн уьгд, æмæ йæ
фæсоЕтæй, йæ къæбутæй хъусьг, æфсады къамандыгæнæн бьгнатимæ
нъгхас куьгд цæуы, уымæ.
— Дæу агуры, æмбал къамавдыгæнæг,— загъта дæлбулкъои
Курнышев æмæ хæтæл Бессоновмæ бадардта.
— Бузныг.
Яценкойы ’бæзджьш хъæлæс къуысыд, æдзухдæр ’куьгд уыдес,
афтæ бæлвырдæй, æмæ тилифонæй дзургæйæ хабæрттæ кæмæн
не ’мбæльг, уый с,æ куыд нæ бамбара, ахæм здыхт фæсномыгæй
уыдис йæ ныхас, уæддæр ьш Бессонов æнцонтæй æмбæрста йæ
доклад; Хæдтæхджытæ сын бирæгæйттæй æххуьпс кæнынц,
афтæмæй иемьгц раздæрау размæ «бырсьшц æфсадьг хуасайраг æмæ
цæгатаг къабæзтæм. Изæрмæ дæр сæ размæбырст нæ
ныууагътой, нæ фæлæмæгъдæр, æртиссæдз танкæй фьглдæры фæрцьг
тыхджьгн цæф кæй ныккодтой, уымæ гæсгæ галиу къабазы
дивизийы ’иуцаодæр фæстæмæ атардтой; карз хæстытæ цæуьинц
хъахъхъæньгнады фыццаг тæлмы, немьгц дзьг æрбалæгæрстой щ
202

яшæ æрдæг-дыууæ километры. Хæсты быдырмæ аппарын
бахъуыд галиу къабаз хъахъхъæнæг 17-æм .механизацигонд
корпусы иу моторизацигонд бригадæ æмæ иу таикæджын бригадæ,
фæлæ уав>æр лæма фæнывыл. Æфсад кæм хъахъхъæны, уым
астæуæй уа1вæ)рæн 1ба1ныма'йæн йс фидарыл. Ставкæйы резерв —
фыццæгæм танкæджъш æмæ фæндзæм механизацигонд
корлустæн кæдæм æмбæлы, уырдæм нæма æрбахæццæ сты. Цалдæр
^сахаты размæ фронты сгарджытæ æрцахстой немыцаг
æфсæд•ты къорд «ДО’Ны» радиограммæ, се штаб, æвæццæгæн,
Ново■черкаоскмæ æрбахæццæ; телеграммæ фæсномыггонд дæр иæу,
яфтæмæй йæ Манштейн йæхæдæг æрвиты Паулюсы шгабмæ:
«Хъæддых лæуут, уæлахиз хæстæг у, æххуысмæ уæм фæцæуæм.
Боныхъæды тыххæй цьшпуроы сигналмæ дæттæ ут». Фæстаг
хъуыдыйад цы амоны, уый нырма зын зæгъæн у, чи зоны æмæ
æлхас цæуы, Манштейны та-нкæтимæ баиу уæвьшы тыххæй
Пау-люсы къорд дæр цæмæй рабырса, ууыл. Немыцаг транспортон
ав’иаци æппьиндæр æнцйй 1нал '30:ны, кæд *нæ а’виаци немьщаг
аэродромтæм бацæуæнтæ хъæддых æрæхгадта, уæддæр
Паулюоæн парашюттæй æппарышц артаг æ^мæ хæцæн æрмæг. Куыд
,сбæрæг кодтам, афтæмæй Паулюсы къорды таикæтæ цæуынц аджы
хуссар-’ныгуылæйнаг хаймæ, Маршювкæйы районмæ.
Инæлар Яценко уыцы хабæрттæ бино’ныгæй цалынмæ хъусьш
кодта, уæдмæ йæм Бессонов иунæг хатт дæр 'Ницы сдзырдта —
лæдзæг стъолы кæроныл багацойгæнгæйæ, лæууыд æдзæмæй, йæ
къухæй æрæнцад аппаратыл. Æрмæст, штабы хицау йæ ныхас
кæронмæ фæхæццæ кæны, уый куы раиртæста йæ
хъæлæсыуагæй, уæд Беосо’НО’в æфцæгготы къæпсыр суагъта, стъолы
уæлхъус сбадт, иуцасдæр афæстиат æмæ бафарста:
— Æ’ндæр дæм ницуал ис ног-æй?
Куы бафарста, уæд йæ цæстытыл ауад сæвджын Яценко йæ
булкъдаст сæримæ; йæ алыварс оперативон хайады кусджытæ,
афтæмæй къамандыгæнæн бьгнаты картæйы уæлхъус бады
аккумуляторы цæсткъахæг <ирд цырæгъты бьш, у биноныг даст,
дæлæфцæггот сыгъдæг, йе стыр ^къухтæ биноныг æхсад. Цы дзуапп
фехъуодзæн, уый .рагацау зыдта, афтæмæй Бессонов сдзырдта:
— Бынтон бæлвьирд у, сæйраг цæф ацы ран кæй кæньгнц,
галиуырдыгæй та уæлæмхасæн цæф кæй у, уьгй.
— Мæ хъуыды дæр фидарæй у ахæм, æмæ Лаулюсмæ
фæндаг а’лæгæрдын сæ зæрды ис Деевы дивизийы сæрты. Мæнмæ
гæсгæ, Манштейн йæ фæнд -нæ аивдзæн — -нæ хъахъхъæнынадон
фидæрттæм йæ ных оараздзæн уыцы-иу къуындæг ран, уыимæ
дæр, йæ нысанмæ хæстæгдæр кæм у, уыцы ран.
— Рааы дæн> демæ.
— Паулюсмæ та куыд сты хабæрттæ, уый ныртæккæ
бæлвырддæрæй базоныныл бацархайдзынæн. Иæ цæугæ æфсæдтæ
'Иы уавæры сты? Манштеины размæ алæгæрдын йæ бон у æви
нæ? Уый нырт-æккæ ахсджиаг у, Петр Алекеандры фырт.
— Ахсджиагдæр та ма цы вæййы,— сразы Бессо’Нов æмæ
203

йæ яыхасмæ бафтыдта: — Ноджыдæр мæ базоныя фæнды,
фыцЦаг æмæ фæадзæм кæд æрбахæццæ уыдзысты æппьгнфæстаг.
•Фæтагъддæр .сæ кæн!
— Бæргæ еæ тагъд кæнын æиæрæндойæ, Петр Алекеандры
фырт,— райхъуыст та Яценкойы бæзджын хъæлæс
хæстулæфтимæ, æмæ Бессонов бамбæрста: йæ зæрдæ æхсайы æмæ тыхеы,
æфсадæн кæй радтой, уыцы танкæджьш æмæ механизадигоад
корпустæ ’амьгнд бьшатмæ кæй нæма æрбахæццæ сты, ууыл.—
Кæд фæзындзынæ махмæ?
— Нырм1а тагъд нæма. Куыд фæзæгъынц, афтæ
къуыдырдзæвæн ам ис, Семен Иваны фырт.
Яденко схуыфыд æмæ исдуг йицы дзырдта.
— Фæлæ дын, уавæрмæ гæсгæ, Деевмæ эегæр фæстиат
кæиын, чи зоны, не ’мбæлы, исты фыдбылыз дыл...—Яценкойы
тыхулæфт райхъуыст хæтæлæй.— Ацы хабары дын мæ бон
бауыогаффæ кæньш нæу, фæлæ, чи зоны, растдæр уаид, æфсады
фæлгæсæн бынатмæ куы æрбацæуис, уæд.
>— Цы дьгн зæгъод, уый, Семен Ива,ны фырт,— кæроюмæ йæм
«æ байхъуыста Бессо’нов, й.æ цæсгом банхъырдтæ.— Иугæр æа
ш кæм дæн, уым ды æнæхъæнæй дæр де ’ргом аздах галиу
къабазмæ. Æнæрæздойæ размæ быреаед!
Иæ галиу къухы æнгуылдзтæй йæ ’ных асæрфта, æнгуылдзтæ
уыдысты уым’æл, фырфæлладæй зыр-зыр кодтой, йæ къах дæр
æй рæхуыста — æхсæзхæтæлджын минометтæ куы ныккалдтоГг
уæд траншейы йæ быны æнарæхстæй фæдыдагъ.
Хæтæл куы æрæвæрдта, уæд Беееонов дзæвгар фæбадт
хъуыдыты аныгъуылæгау, етъолы бьш йæ къах сындæггай сæмр-ает
/кæнъшыл архайдта — æнхъæлмæ каст, кæд нал рисдзæн. æмæ*
йæ бон сыстьш кæд бауыдзæн, уьгмæ, фæлæ къах рыст æмæ
рыст.
— Рацæуын кæмæн бантыст, уьщы егарæг ногæй ницы
фехъусын кодта? Ие ’муд ис? Кæм и ныртæккæ? — йæ фадхъулы
судзгæ рæхуыстытæ дзы куы байрох уаиккой, ууыл архайгæйæ’
бафарета Бессонов Курнышевы.
Нысантæй хъулсн-мулон юартæмæ кæсгæйæ Кур<нышев
дзурын байдыдта, фæлæ йæ хъæлæсыуагыл бæрæг нæ уыд,
дæргъвæтан еагъæсæй куыд тьшг сфæлмæцыд, уый:
— Батарейæ йæ куы æрбахаетой, уæд æрдæгуадзыг уыди,
æмбал къамандыгæиæг. Йæ ашхæстæй йьгн куыд бамбæрстам,
афтæмæй иннæ егарджытæ куы æрбацæйздæхтыеты, уæд сæ
немыц базыдтой, схæцьш сæ ’бахъуыд æмæ æд «æвзаг» кæмдæр
оармадзантæ хъахъхъæнджыты акъолпыты раз нышшхстысты.
Чи раздæхт, уьгй медсанбатмæ арвыстам, фæлæ ногæй исты
зæгъа, уый мæ нæ уырны... О, æз æххæстæй дæр дзуапдæттæг
дæн огарджъгтыл.
— Ныууадз.— Бессонов йæ армæй роггомау æрцавта стъол.—
Ныууадз дæ фæсмо-нтæ, хъæугæ дæр ницæмæн кæнынц, лайда
дæр ницы сты, дæлбулкъон. Нæдæр дæуæн феххуыс уыдзысты^
204

иæдæр мæнæн. Уацайрæгтæ нæй, стæй сæ ныртæккæ исгæ дæр
1нæ ракæндзыстæм —немыц раэмæ бьврсьшц, мæн та хъæуы,
хабæрттæ хорз чи зона æмæ баууæндæн кæуыл ис, ахæм
немыцаг. Æмæ, уæдæ, цы кæндзыстæм, дæлбулкъон?
— Ахъуыды кæныны бар мын дæттыс, æмбал
къамаадыгæнæг?
Бессонов йе ’нгуылдзты кæрæттæй рог хоста стъол æмæ й.æм
зындис, хъайва<нты бывæй чи згъæлди, уыцы сыджыты лыстæг
къуыбæрттæ дæлбулкъон Курнышев йæ армы тигъæй дзулы
къайбæртау картæйæ куыд сæрфта, уый. Бесотновмæ уый
æнæхъуаджы, сæ цыд кæмæн нæ фæрæстмæ, уыцы сгарджытау, йæ
къахы судзгæ, рæхойгæ рыстау æнæм’бæлгæ хъуыддаг фæкасти
æмæ æнæнхъæлæджы ахьуыды кодта: «Уæд та аракъхъ бануаз,
•сæрызонд фæсыгъдæгдæр уаид, къах ,нал ’риссид, фенцовдæр
мьин уаид!» Фæлæ йаехæдæг дæр дисы бафтыд ахæм
æнæнхъæлæджы монцыл, цæмæй йын фенцо<ндæр уа, уый тыххæй
хъуыдыйъгл, афтæмæй бадт æмæ бадт, <æнхъæлмæ каст, йæ хъуыдытæ
сбæлвырд кæнын æй чи нæ уатъта, æмæ мæсты кæмæ кодта, йæ
федхъулы уьщы судзгæ æмæ æнæнцой рыст кæд ссæудзаан,
уымæ.
Æхсæзхæтæлджын минометтæ нал æхстой фæлгæсæн
бынатмæ, фæлæ уæддæр блиндаж, быран тальшг до’ны куы ленк
кæ«а, уыйау æнкъуысыд сармадзаны рæмыгъдтытæй æмæ
гæрæхтæй, раэæй æнæрæнцойæ чи къæр-къæр кодта, уыцы пулеметты
уылæнтæй. Уынæр блиндажмæ æмырæй хæццæ кодта, æмæ
Бессошв цæмæдæр гæсгæ уæлдай тынгдæр æрыхъуыста танкæты
1>уыв-1гуывмæ æмæ автоматты хæлофы къæр-къæрмæ, уыдон
хъуысыдысты цæгатæй æмæ хуссарæй, обау та, бамхъæлæн уыд,
æмæ лыгганд æрцыд æфсадæй, корпустæй, дивизийæ — йæ
алыва/рс дунейæ.
—■ Æз та дын афтæ загътон, æмæ дæ кæд фæнды, уæд
дæхæдæг дам’бацайæ дæр æхс, бамбæрстай? Танкæтæ дыл куы
æрбалæгæрдой уæддæр дæхæдæг дæ бынаты лæуу, æмбæрстгонд
дын у?
Бессонов йæ сæрыл схæцыд, æмæ йæ цæсгом банхъырдтæ,
разььнд ыл мидхъуырдухæны фæд. Блиндажы æддаг æмбисы иу
иннæйы фæдыл зыланг кодтой тилифонтæ, чидæр йæ
хурхуадыадзтæ рæдувгæйæ хъæр кодта, æмæ æппæт уыцы уьгнæры
сæрты хъуысыд Деевы бæзджын хъæлæс, къаманды кодта кæм
æлгъитгæйæ, кæм æртхъирæнтимæ:
— Иунæг миллиметр дæр фæстæмæ куы ацæуай, уæд
фæлтау дæхæдæг дæ ныхыл авд граммьг фæкæн, Черепанов!
Бамбæрстай? Артиллери иууылдæр дæумæ ис, танкæты ныхмæ
хæцджьгтæ се ’ппæт дæр1—къах æрæвæрæн дзы никуы ис! Зояын
æй, æртыхсьшц дыл, уы’й, æмæ уæд фæдис хъæр ,кæньш хъæуы?
Уæ бьпнатæй ма фенкъуысут, бæстысæфт куы æрцæуа, уæддæр!..
Цæй танкæты кой ма кæныс, хид пырх куы у, уæд! Дæ
цæстытыл ауадысты?..
205

Бессонов уыдæттæм хъуыста æмæ æмбæрста: фистæг полчъы
къамандир Черепанов хъусын кæны — танкæтæ йæ фæйнæ
фæрсты æрбалæгæрстай, æрдæгцæг ыл æрæвæрдтой, ныртæккæ
йыл æртыхсдзысты æмæ куры æххуыс, фæлæ йын Деев
æххуысæй зæрдае нал æвæрдта, дзуапп ын лæвæрдта мæстджьгн
ныхæстæй æмæ йьщ мæлæтдзаг уавæрты фæдзæхста, цæмæй
фæстæмæ рацæуыны бæсты йæхæдæг йæхицæн равзара вдзал...
Бессонов та бадт ам, хицæн хатæны, удхар кодта йæ фадхъулы
-рыстæй, хъуыддаджы йæм йæхи лытътъысыны бар нæ уыдис,
йæхи не ’вдыста. Деев æххæст кодта, Бессонов ьгл кæй р’адта,
уьщы бардзьирд — фæстаг салдаты онг лæууыны б’ардзырд,
æмæ Бессонолæн зæгъæн куыд нæй, афтæ тьгнг зьгн уыдаид
лыртæккæ’Деевы æххуыогур цæстытæм бакæсыл,—æххуыс
куырдта йæхицæн, йæ дивизийæн; уæвгæ та æмбæрста, хæсты куыд
’чзаеййы, афтæ равзарыны бар кæмæн лæ уыд æмæ хъысмæт
талкæты æбуалгъы цæф кæмæн саккаг кодта, уыцы полкътæн йæ
бардзырд куыд ахсджиаг у æмæ йын æнæ сæххæстгæпгæ кæй
лæй, уый.
— Ныр, Черепанов, дæхи цы ныммæгуырхуыз кодтай!
—цыдæр сонт хъæр кодта Деев, йæ хъæлæс уыд æрдиагхуыз.'—
Дæумæ гæсгæ йæ æз ле ’мбарыл? Нæ лыхас ахвдæм! Дæ бикъ æртæ
æлхынцъы бакæн, ’уæддæр дæ былатæй ма фенкъуыс!
Артиллерийæн йæ бол цы у, уьимæй дын æххуыс кæлы! Ды йæ нæ
уыныс, фæлæ йæ æз уылын! Цæуыл дæ цæссыгтæ згъалыс —
быхс! Æлæрцæф чызджы хуызæн дæлдагæй лæбур, дзæмбытæй
тол, уæддæр ма фенкъуыс! Стæй мæм уый тыххæй мауал
æрбадзур! Хъусыл дæр мæ нæ фæнды!..
«Деев мæ багрдзырд æххæст кæны, фæлæ йæм уæддæр
цы»мæ цавæр хъуыдытæ æвзæры уыцы къамандытæ дæтгæйæ?» —
логæй та ахъуыды кодта Беосонов.
Иу сикъундмæ фемдзаст, æнæзмæлгæйæ стъолы уæлхъус
авдзæмæй ч’и (лæууыд, сгарджыты уьщы хщауимæ. Картæйыл
сыджыты къуыбæрттимæ нал архайдта. Цыдæр сабыр,
хинымæр уайдзæф æмæ уыцы щ рæстæг æххуысы тыххæй курдиат
бакаст дæлбулкъол Курлышевы зондджын æмæ фæллад
цæсгомыл. Тынг хорз æмбæрста, ныртæккæ дивизийы цы уавæр
сæвзæрдис, уый, æмбæрста йæ хæсты уылæрмæ гæсгæ, блиндажы
æддаг хатæны Деевы къамаддытæм гæсгæ. Æмæ Бессолов
армытъæпæнæй йæ ных асæрфта, зæгъгæ та кодта, зæгъылмæ цы
хъазыд, уый дæр нæ, стæй хъуыды цæуыл кодта, уььй дæр нæ:
— Дзур, дæлбулкъон. Хъусын дæм.
— Æмбал къамандыгæнæг,— йæ хъæлæс уæлдайхуызон лæ
фæцис, афтæм>æй дзурыл райдыдта Курнышев,—æнхъæлдæл,
дивизийыл æртыхсылц лемыц...
— Уый бæлвырд у?
— Мæнмæ гæсгæ, бæлвьирд, стæй фæлтæсæн бьинаты
чъылдымты танкæтæ .æрбацæуынц, æмбал къахмандыгæнæг.
Бессонов иу милуты бæрц абадт, стæй æрчъицæгау фæллад
206

цæстытæй ’бакаст сгарджыты хицаумæ, сыстад, цьпдæр æнæхатыр
цьшыдисæй сдзырдта:
— Бамбæрстон дын дæ .ныхас. Афтæ зæгъынмæ хъавыдтæ,
æмæ ’нæхицæй «æвзæгтæ» куы рауайа, уымæй.тас у?
Æвæццæгæн, афтæ, дæлбулкъон?
— Æз зæгъьга, уавæр æцæгдзинадæй цавæр у, уый, аамбал
къамандыгæнæг,—уыцы æмхуызон хъæлæсæй бамбярьш кодта
дæлбулкъою— Цасдæр рæстæджы фæстæ немыцы бон у
бастдзинад 1алыг кæны’Н. Æмæ ,нын уæд раза’мьшд дæттыны фадат
шл уыдзæн.
— Бузныг, æцæг уавæр цавæр у, уый бамбарьин кæныны
тыххæй, дæлбулкъон. Фæлæ нырма ис разамьшд дæттыны фадат,—
ЗÆгъта Бессонов.— Æмæ «æвзаджы» тыххæй бардзырд нæма
аивтой æз. Суанг .нæ дыууæ дæу немыц уацары куы рай-сой,
уæддæр. Уым та, кæй зæгъьш æй хъæуы, бæллиццагæй ницы ис.
Тшшфоны хæтæл систа.
. — Артилларийы къама-ндыгæнæджы... Бастдзинад ис? Гъемæ
тьинг хорз у. Ломидзеимæ мæ ’баиу кæнут.
Инæлар Ломидзе кавказагздæхтæй куы сдзырдта:
«Фрицтæ бьштон куы сæрра сты сымахмæ, æмбал фыццæгæм...», уæд
æй йæ хъæлæсæй базыдта æмæ йæ кæролмæ дзурьгн нæ
бауагъта:
— Рсактивон миеометты цьигтпор дьгккæгæм шлкъæй
Деевырдæ^м отайда кæныны фадат ис æви нæй?
>— Ньиртæккæ бардзырд ратдзъшæн, Петр Александры фырт.
Танкæты 'Ныхмæ дзы спайда кæнæм? Раст дæ бамбæрстои?
— Раст мæ бамбæрстай.
Блиндажы æддаг æм^бисы мигъау бæзджы» ныббадт
тамакойы фæздæг, змæлыдысты дзы афицертæ, хъуысыд тилифонты
дзæмгæрæг, Бессонов дзы дæ бафæстиат. Æрмæст оперятивон
хайады кусджыты æхсæн бафиппайдта булкъон Деевы бæрзонд
гуыр, иунæг ныхас дæр <не сдзырдта, лæдзæгæй дуар ракъуырдта
æмæ бл’индажæй æддæмæ рахызт. Майор Божичко йæ фæдыл
рацыд.
— Æмбал къамандыгæнæг!—тилифолты æнæнцой
зылангæй йæ чъылдьиммæ райхъуыст Деевы фæсус хъæлæс.
Беосонов трашпеймæ ракъахдзæф кодта.
Æххæст »нæма æрталынг, афтæмæй уазал изæрырдæм
бынтон æрæлхъывта. Дымгæ буары иннæрдæм хызт, цæсгом
æлхысчъытæ кодга, афтæмæй къуыззитт самадта хурзæрины тарсьирх
нарæг уадздзаджырдыгæй, обауы сæрмæ дыууæрдæм хаста
зылаштæнгæ гыбар-гыбур. Бруствертæй зилахар самадтой
ихсудзинтæ, лыстæг цъæл авгау хостой былтæ, цæстытæ. Фæлгæсæн
207

бынаты алы’варс сигаалдæттæн ра’кетæтæ дьшгæ тæссармæ кæй
хаста, уымæ гæсгæ афтæ каст, цыма обау кæдæмдæр
фæрсырдæм фæцæуы, бынæй цы æртьитæ судзы, уыдоны сæрмæ.
Станицæ тыхджын æртытæй еыгъд доны размæ дæр, доны
фале дæр, æмæ стъолæмбæрзæнау ахуырст сырхбын митыл алы
рæтты хæлиуггæй хылдысты, хатгай-иу æрлæууыдысты, сæ
сармадзанты хæтæлтæй цыдæр сгæрстой маргджьш æмæ сæвджын
хæлуарджытæ урс æмæ оау крестытимæ, сæ разæй фæйнæрдæм
калдтой цæхæркалгæ тьш. Цæхæркалгæ хæлуарæджы тьгн1
æртыхст, цæгау былгæрон æрæлхъывта, цæст кæйонгты æххæссыд,
уыйанг, æмæ уыцы цæджы мидæг арт згъæлдтой нæ батарейтæ;
автоматты нæмгуытæ фæдкалгæ тахтысты обауы сæрмæ.
Майор Божичко йæ риуæй брустверыл ныффæлдæхт,
æнæууæнкхуызæй каст доны ра,з дæлвæзмæ, хæст фæлгæсæн
бынатмæ цас æрбаввахс, уьгй бæрæггæнæгау. Дымгæ сæ хурхыл
кæмæн хæцыд, уыцы ракетæтæ хаудысты обауы фæхстыл,
лæмгуытæ ’маргъы заръшау цъьгввитт кодтой брустверы сæрмæ,
баихъæлæн уыд, æмæ автом^атч-иктæ доны ацы былмæ æрбахæццæ
сты.
-— Æмбал къамандыгæнæг, зæгъыны бар ис?
Бессоновыл æндзæвæгау акодта булкъон Деевьг уыцы фæеус
хъæлæс, фæстæрдæм æй разилын кодта. Цалдæр сикъунды
алæууыд, Деев цы зæгъдзæн,, уый фехъусынмæ мæ тагъд кодта, цы
зæгъинаг у, уьгй æмбæрста.
Деевы æндæрг уыд æнахуыр егъау, траншейы ацæуæн
сæхгæдта; ракетæйы рухсмæ разынд йе ’рыгон цæсгом судзгæ сонт
цæстытимæ, уыцы цæстытæ Бессоновæй куырдтой дивизийæн
æххуьгс, йæ уавæр ын фенцондæр кæнъш, æмæ-иу ра.кетæйы рухс
куы бамынæг æмæ-иу уыцы æнæбыхсгæ æнгæс талынджы куы
аныгъуылд, уæд-иу Бессоно’В’мæ афтæ фæкаст, цыма йын чидæр
йæ хурхыл хæцыд, æмæ йе ’нгуылдзтæ суагъта.
— Мæхæдæг уынъш алцыдæр, булкъон Деев,— загъта
Бессонов.— Цы дæм ис бафтауинаг?
— Æмбал къамандыгæнæг,— дзурын райдыдта Деев
æнахуыр ныллæг хъæлæсæй,— Черепановы полкъ, дыууæ
артиллерион дивизионы æмæ Хохло^вы танкæджьгн лалкъ хæцыиц, немыц
сыл æххæстæй дæр æртыхстысты, афтæмæй сæ хæцæн æрмæг
бынтон куынæгмæ æрцыд... ротæтыл цæуьг стыр зиантæ...
немыцаг фистæг æфсæдтæ æрбахæццæ сты бронетранспортертыл.—
Цалдæр ра!кетæйы .кæрæдзийы фæдыл ’хæрдмæ ныххал сты, æмæ
та Бессоновмæ ногæй разынд йæ уавæр ьш фæрогдæр кæнынмæ
æнхъæлмæгæсæг Деевы цæсгом, йæ къуыпп риуæй
хæр-хæргæнгæ уæлдæф раулæфыд, æмæ йæ ныхас кæронмæ
фæци:—Танкæтæ балæбурдтой Черепановы полчъы къамандыгæнæн бынатмæ.
Майор Черепанов, æнхъæлдæн, фæцæф. Бастдзинад нырма
ныртæккæ фехæлд.— Деев сулæфыд æмæ Бессоновмæ басанчъех
кодта.— Æмбал къамандыгæнæг, цы уавæр сæвзæрди, уымæ
гæсгæ... тынг тæрсын, Черепановы полкъ сахаты фаг дæр куы
208

яæ суа, уымæй, бассæнддзысты йæ... Бахатыр кæн, æмбал
къам’авдыгæнæг, фæлæ мьин дæхæдæг бар ратт...
— Цавæр бар курыс? —фæбæлвырддæр кодта Бессонов.
Деев йæ ныхас фæцис стъæлфаг æмæ уьщы иу рæстæг
хивæнд хъæлæсæй:
— Бар мын ратт иунæг сахаты æмгъуыдæй дивизийы
фæлгæсæн бынат ныууадзьшæн, Черепаиовы полкъ бабæрæг
кæныкæн, полкъ цы уавæры ис, уый сбæлвырд кæнынæн æмæ
уынаффæ уым рахæссьшæн, æАм!бал къамандыгæнæг.
Тыбар-тыбургæнгæ сырхбын цæхæртæ — фæдуадзæг
нæмгуыты рухсытæ — зындьюты Деевы цæстыты, йæ сырх цæсгомыл.
Беосо’нов æм лæмбынæг бакаст.
— Афтæ цыхуызы бакæндзынæ? Немыц ’кæуыл æртыхстысты,
уыцы полкъмæ балæгæрддзьшæ? Раст дæ æмбарын?
— Обауæй Черепановы батальомтæм дыууæ километры бæрц
йедтæмæ доæй.— Деев ацамыдта бьгнмæ.—Автоматчиктимæ
алæгæрддзынæн. Æртæ гæппæн бахæццæ уыдзыстæм. Иæ койы аргъ
,дæр иæу, æм’бал инæлар.
Æ’нæнхъæлæджы йæ аæрдæ Деевчмæ æнахуыр фæлмæн
æрцис, йæ улæфæнтæ ахгæдтой æмæ йын æвиппайды йæ фæндонæн
«яæ» зæгъьш нæ ’бафæрæзта. «Табу хуыцауæн, хъысмæг мæ
дивизийы къамандирæй схорзæхджын кодта»,— >ахъуыды кодта
Бесюнов, æмæ Деевы сонт цæстыты сырхбын пæхæртæ куыд
æрттивынц, уымæ бынæй хæрдмæ кæсгæйæ бафарста:
— Уæдæ, зæгъыс, а’втома’тчиктимæ алæгæрддзьшæ?
— Æрæджы дæр ма батальонæн къаманды кодтон, æмбал
ииæлар. Брянскы фролты. Нырмя сарæхсдзынæн.
— Цал азы дыл цæуы? — -æмьпр хъæлæсæй бафарста
Бессолов.
— Фараст æмæ ссæдз, æмбал къамаидыгæ-нæг.
— Дæс æмæ дыл ссæдз цæмæй сæххæст уа, уый мæ
фæнды,—загъта Бессонов æмæ йæ къух нæразыйы уыгъд акодта.—-
Марадз æмæ полчъы къам’андиры нæ, фæлæ дивизийы
къамандиры-хæстæ æххæст кæн!
— Æмбал къамандыгæнæг...— лæгъстæгæнæгау сдзырдта
Деев,— курын, æмæ мьш бар ратт...
Фæлæ та Бессонов сабыргай, æмæ йæм фæстæмæ
сдзурæн куыд лæ уа, ахæм уатыл аыхас аскъуыдта:
— Нæ мæ бамбæрстай? Æз дьш затътон: цæугæ æмæ
дивизийы къама’ндиры хæстæ æххæст кæн. Æвæстиатæй адæм арвит
Черепано’вимæ бастдзинад саразьшмæ. Æмæ йын мæ номæй
бафæдзæхс, мæ зæрдæ дарьш, кæй бабыхсдзæн, ууыл. Бабыхсут,
бафæразут ацы æрбабырстæн, Деев. Сæ резервтæ æнæсихсийгæ
стьг, зæгъгæ, афтæ хъуыдыгæнæн нæй.
— Æмбал къамандыгæнæг, мæн фæнды...
— Цæугæ, булкъон. Иу ныхас мын дыууæ хатты дзурын
кæ<ныс.
— Хъусын дæм, æмбал къамандыгæнæг,— йæ хъæлæс асаст
14 Судзгæ мит
209

Деевæн, траншей æнæхъæнæй дæр чи æрæхтæдта», йæ уыцьг
егъау гуыр бынтон сындæггай азылд, æмæ Деев арают талынг
траишейы, блиндажы аныгъуылд.
— Уыныс, æмбал инæлар! — цыдæр зæрдæскъæфтæй
фæхъæр кодта Божичко, хæлæггæнгæ акаст блиндажырдæм.— Деев
хуымæтæджы нæу цыфæндьгйæ дæр булкъон! Фæхъыгзæрдæ...
Уæвгæ та æртæ гæппæн бахæццæ уыдаид!
Бессонов нæ акаст Деевы фæдыл; уымæн æмæ зыдта, йæ
уынаффæ кæй нæ аивдзæн, уый. Фæлæ ахъуыды кодта: ащы
бынтон æрыгон дивизийы къамандир ныртæккæ фæзæрдæдзæф, йе
уæнгтæ æрызгъæлдысты, уымæн æмæ нæ гуырысхо кодта,
немыц кæуыл æртыхстысты, уыцы полкъмæ æвæстиатæй
алæгæрдьгны бар ын къамандыгæнæг кæй ратдзæн, ууыл, йæ зæрдæ
дардта, танкæтæ аркъауæй æлхъивæгау кæй æрæлхъывтой,
уыцы полкъ дæрæнæй ’кæнæ худинагæй фервæзын кæныныл.
— Æмæ Черепановмæ æцæгдæр афтæ дард нæу,— ногæй та
загъта Божичко.— Уæд та бавзæрстæуаид!
Бессомов ницы дзырдта, каст, æппæт цæгатаг былгæроныл
дæр батарейтæ æмæхст куыд кодтой æмæ сæ цæхæр куыд
калдис, уымæ: уьщы ран æвæрд æрцыдысты уанкæтимæ хæцæг
дивизионтæ, уым уыдис дыууæ полчъы — фистæг æмæ та-нкæджын
полкъты хъахъхъæнынадон арæн; каст, станицæйы иæгатаг
былгæрон мах æмæ немыцаг танкæтæ зæрин тынтæм мынæг куыд
да-рдтой, уымæ, цы гæнæг уыдысты, уый бæлвырд нæ
зьшдиЧерепашвы батальонтæ æмæ Хохловы хицæн танкæджын полкъ
хæцыдысты хъæддыхæй æмæ удуæлдайæ, ф>æлæ уæддæр сæ бон
бауромын нæ бацис, чи æрбалæгæрста, уыцы немыцы.
«Æвæццæгæн, афон у дьгккаг эшело’н — æртæсæдæ фæндзæм дивизи
хæсты быдырмæ баппарынæн. Цальшмæ мæма -байрæджьг,
уæдмæ баппаргæ у».
■— Кæмдæр нæ тæккæ фындзы бын рахил-бахил кæньгнц!..—
æнæууæнкхуызæй загъта Божичко.— Уæд та обауыл æрз-илин,,
æмбал инæла^р? Сæ цæсгом бьгнтондæр суагътой, куитæ!
— Æцæгдæр æртæ гæппы — æмæ Черепановы полчъы
алыварс цæг арæдув,— бынтон хæстæгæй райхъуыст Веснины
хъæлæс, Беосонов разылд æмæ йæ федта йæхицæй дыууæ санчъехы
æддæдæр.— Ехх, Пет.р Алексаадры фырт, бæргæ хорз æмбарын
Деевы! Черепановы полкъ цæстуынгæйæ куыд сæфы, уымæ
кæсын <мæ бон нæу.
Веонин дæр бæрзовд уыд, фæлæ къæдзæхарæзт Деевимæ
абаргæйæ зындис рæхснæгæй, портупейтæй дзуарæвæрд
æлхъывдæй урс дардта. йæ цыбырдым кæрц, æнгуылдзты æхсээн йæ
кæсæндæстытæй хъазыд; цъæхбын æрттывд кодтой, бинаг был
кæмæй æрæлхъывта, уыцы дæндæгтæ.
— Черепамовы уавæр æцæгдæр ’бьгнтон бæллæх у,— дарддæр
дзырдта Веснин æмæ Бессоновмæ хæстæгдæр балæууыд.—
Батальонты адæмæн сæ дзæвгар фылдæр хай фæцагъды... Æмæ
немыц сæ кæнон тагъд ныууадзой, уый зæгъæн нæй... Лæбурьшц.
210

æмæ лæбурынц. Деевæн æххуыомæ æртæсæдæ фæндзæм
æрбакæнынæн афон нæма у? Бауырнæд дæ, йæ тæккæ афо-н у!
^— Дæ кæсæнцæстытæ бакæн, Виталий Исайы фырт,—
æвиппайды сдзырдта Бессонов æмæ æфсæн уаргъау бамкъардта, йæ
киуылхæцгæ фæлтæрддзинад ’куыд уæзэау у, томзæрдæ Веснины
æвзонг удæнцойад та куыд бæллиццаг у, уый. Æ-мæ йæ
ныхасмæ бафтыдта: — Обауыл автом-атчиктæ хильшц. Афтæмæй
æнæнхъæлæджы адзал дæр нæ фæндзынæ... Æртæсæдæ фæндзæмы
тыххæй та -нæ рæдийыс — афон у. Æмæ нæ зæрдæ дардзыстæм,
Виталий Исайы фырт...
— Æз дæр мæ зæрдæ дарьгн, Петр Алекоаидры фьирт,—
загъта Веснин æмæ та йæ хъуыды ногæй сфæлхатт кодта: — Нæ,
сæ хъарутæ ам тагъд нæхма сихсийдзысты. Фарста карзæй
цæхгæр сæвæрдтой: кæнæ-кæнæ...
— Махæн дæр афтæ у: кæнæ-кæнæ,— сьшдæггай загъта
Бессонов.
Обау та гуыв-гуыв кодта дымгæйы къуыззитмæ, хæсты
абухьшмæ, банхъæлæн уыд æмæ ракетæты къæвда кæм ныууарыд,
уьщы (рухс куы арвмæ фæцæйтæхы, куы тары ашыгъуылы;
рухсытæ æмæ дзы аууæттæ кæрæдзийы ивтой хæдуæлвæд, змæлыдысты
траншейы, цæсгæмттыл хъазыдысты, ,куы-иу ахуыосыдысты,
уæдлу дæстытæ атартæ сты.
— Æмбал инæлар! Блиндажмæ адæут! Блиндажмæ ацæут! —
фæхъæр кодта Божичко æмæ йæ быштæй фæгæпп ласта,
траншейы азгъордта, кæуыддæр мæсты тъæлланг фаакюдта:
—Æрлææуу! Кæцытæ стут?
Бынæй, траншейы цыдæр уынæр ссыд, райхъуыстысты
хъахъхъæнджыты хъæртæ, стæй къуындæг ауайæны батыгуыр сты,
Божичко автомат аскъæрынæв’вомгæй траншеиы фæзилаанмæ
базгъордта, ногæй та æртхъирæнгæнгæ ныхъхъæр кодта:
— Æрлæу-у! Фехсдзынæн уæ! Кæцытæ стут?
Иууылдæр фæхъус сты, аууæтты змæльш иал дыд,
хъахъхъæнæджы хъæлæс фехъусьш кодта:
— Æфсады штабæй сты. Къамандыгæнæгмæ цæуынц.
Ауадзон сæ?
— Фæлæуу! — фæурæдта йæ Божичко, бынмæ æрызгъордта
.æмæ сæм ныккаст.
— Уый та ма дзы кæцы къаманды кæны? Уый та кæцон
«фæлæуу» у?—райхъуыст æадæр хъæлæс.— Ды дæ, майор
Божичко? Цьима дæ баст .рарæдывтай, уыйау хионтыл цы ботътæ
кæныс? Кæм ис къамоддыгæнæг? Кæм ис Хæстон советы уæнг?
— А-а, æмбал булкъон!—даргъ ауагъта Божичко æмæ
ныххудт.— Æз та æнхъæл уыдтæн, æмæ фрицтæ æрбахилынц! Цы
хуыцау дæ æрбахаста ардæм, æмбал булкъоя? Æнæ ,мах
æн>къард кæныс?
—■ Дæу рагæй мысын, м>айор Божичко. Дæ хъаддаг
хъæлæсимæ адъютантæй цæуыны бæсты фистæг взводæн къаманды
211

кæньш хуыздæр уаид. Инæлар кæм ис, ам? Хæстон советы уæнг
та?
— Цъæррæмыхсты фæд дæр сыл нæй, æмбал булкъон.
Взвод мын куы раттой, уæддæр нæ фесæфдзынæн... Ам сты.
Рацæут.
Иæ дарæс æрцæгъдтытæ кодта, афтæмæй траншеймæ
æрбахызт æфсады койтрразведкæйы хицау булкъон Осин, рон,
дамбацайы хуымпъыр, фарсыл ауыгъд хызын тагъдгомау банывыл
кодта. Альирдæм ын фæлæсыдысты, цыма згъоргæ-хаугæ кодта,
дæргъвæтин рæстæг миты хъæпæнтыл хылд, уыйау; йæ
ныллæггомау, тыппыртæ адъютанты лæф-лæф цыд, йæ къухы уыд
автомат, сæрæй къæхты о’нт уыд, цыма миты бæгъдулæг кодта,
уый хуызæн, лæууыд Осины чъылдььммæ æмæ йьгн сындæггай
æххуыс кодта—,йæ фæсонтæй æмæ йын йæ фæрстæй тыдта., чи
сыл ныффидар, уыцы миты тъыфылтæ. Божичко сæм каст
цымыдисхуызæй æмæ зына-нæзьша мидбылты худт. Оæ фæстæ
траншейы, уыдонæн дæр сæлæф-лæф цæугæ лæууыдысты
йоджыдæр ма æртæйæ, сæ къæхты миттæ цагътой: .Н’ыллæггомау,
сæвджын, богалгуыр майор Титков æмæ Бессоновы
хъахъхъæнджытæй дыууæ хъамыл, къабазджын лæппуйы, æфсады
фæлгæсæн бынаты кæй ныууагътой, уыдонæй.
— Сымах д;æр ам стут?—дисгæнгæйæ æмæ уыцы иу рæстæг
зæрдæхсайтæйæ бафарста Божичко.— Дзуртæ уæм фæкодтой?
— Æгæр нæ бацьгмыдис дæ? Æгæр бирæ уæлдай хабæрттæ
зоньш дæ фæнды, Бож’ичко! — рафæрс-бафæ’рсæн кæрон
сæвæрдта Осин, æмæ йæ улæфт æппьшфæстаг «уы фæнывыл, уæд
асхуьюта адъютанты къух, уый йын йæ кæрц сыгъдæг кодта æмæ
кодта лæггадæввонгæй.
— Æгъгъæд, Касьянкин, æгъгъæд! Фырæнувыдæй дæ
сыкъатæ сæттыс! Мемæ ма |рацу, ам баихъæлмæ кæс.
Хъахъхъæнджытимæ иумæ уыдзынæ.— Иæ сæрæй траншейырдæ-м а.ца/мыдта.—
Майор Божичко, Хæстон советы уæнгмæ мын фæндаг бацамон.
Иæ блиндаж кæм ис?
1—- Къамандыгæнæгимæ :иумæ ис, æмбал булкъон. Фæл1гæсæн
бынаты.
— Фæндаг а^мо’Н, майор!— ’бардзырд дæттæгау сдзырдта
Осин æмæ йæхицæн «а-ргъ чи зоны, йæ хæс æнæуæлдай
ракæ-бакæйæ æмæ зæрдиагæй чи æххæст кæны, яхæм едæймагæн
æмбæлгæ ф-идар æмæ фæтæн са,нчъехтæй араст Божичкойы фæдыл.
Дивизийæ йыл тр-аяшейы чи æмбæлдис, уыцы æнæзойгæ къаман1-
диртæ йæ ф’æдыл .кастысты, сæхи мидæг хъуыды кодтой, чи у
æмæ ацафон цаваэр ба-рдзырдимæ æрйахæццæ, зæгътæ.
Бесоонов гуыбырæй лæууыд фæдгæсæн хæтæлы окулярты цур,
куы йæм б’ахæццæ сты, уæд Божичко цæмæдæр гæсгæ
хъæлдзæгæй æмæ дисхуызæй фехъусьгн кодта, ко’нтрразведкæйы хицау
æрбахæццæ, эæгъгæ, БессО’Новы нарæггамау фæсонтыл уæнтæ
базмæлыдысты, лæдзæгæн/цо-й’æ разылд, цыма йæ нæ базыдта,
уыйау лæмбынæг ныккаст Осины сырхуадул, хидæйдзаг
цæс212

гоммæ, иуцасдæр банхъæлмæ ка^ст, аэнæууæнкхуыз-æй сдзырдта:-
■— Н-йицы уьш æмбарын... Ам ды архайыс, булкъо»?
— Куыд сты уæ хабæрттæ, уый феньш мæ æрфæндыд,
æмбал къамандыгæнæг!— дзуапп радта Осин узгæ хъæлæсыуагæй,
йæ лыхас уыд зæрдæмæдзæугæ цæгатагздæхт, æргомзæрдæйæ
мид’былты -бахудт, армæй йæ уадулты хид æрсæрфта.—
Иууылдæр Деевы уавæры тыххæй дзурьшц — æмæ æз дæр мæхи нал
баурæдтон. Раздæр машинæйы цыдыстæм, ста-ницæйы та—каам
хилгæ, кæм згъоргæ... Нæ балц æнæ цау нæ рауад. Алырдыгæй:
æхсыец, фæлæ нын .ницы уыд!
— Комкоммæ æфсады штабæй æрбацыдтæ? — бафарста
Бессонов.
— Штабæй баздæхтæн æфсады фæлгæсæн бынатмæ.
Уырдыгæй та .комкоммæ ардæм.—Осин обауы сæрмæ нæмгуыты
фæдыл йæ цæст ахаста, йæ сæвджъш былтæ худæнарæзт нал
уыдысты.—Цытæ кæнынц, цытæ кæньшц немыц! Ау, Паулкюмæ
баирвæзыныл сæ зæрдæ дарьгнц, æмбал къамандыгæюæг?
Беосошвы хъуыдыйы нæ уыд дæргъвæтин ныхасыл схæцын;
чысыл йедтæмæ ;кæй нæ зыдта æмæ ам æппымдæр чи нæ хъуыд,.
уьщы булкъан Осин цæмæ æрбацыд, уый нæма æмбæрста,
æмæйын радта цьгбыр дзуапп:
— Нæ фæрæдыдтæ, булкъон.
— Уый ды дæ, æм(бал Осин? — бафарста Веснш, уый дæр
дисы бафтыд, контрразведкæйы хицау æнæнхъæлæджы цæмæн
фæзынд, ууыл, траншейы талынгæй йæм хæстæгдæр æрбацыд,.
йе ’нгуылдзæй кæсæнцæстыты ^къæлæтмæ бавнæлдта, йе
’рфгуытыл хæрдмæ схæцыд.— Ам дæ фæлгæсæн бынаты исты
хъуыддæгтæ ис? Ахсджиаг хабарæй ’исты у?
— Æмбал Хæстон советы уæнг...
Осин йæ 'Ныхас кæронмæ нæ ахæццæ кодта, йæ цардхуыз
тымбыл цæсгом æнæнхъæлæджы фæхъуыддагхуыз, йе уæхсчы сæр- ’
ты фæстæрдæм, тршшейы цы къамандиртæ уыдис, уыдшшæ,
Божичкомæ — уый йæ иу рæмбъшьгкъæдзæй æрæнцой кодта
траншейы кæроныл, хæдбархуызæй хъазыд, къæрдцытæ кодта
автоматы ронæй,—фæкаст æмæ, йæ 1хъуыдыйæн æххæстæй
б>амбарæн дæ уыд, афтæмæй загъта:
— Æмбал Хæстон советы уæнг, æмбарын æй, фæлгæсæн
бынаты арæх кæй нæ вæййын, уый, фæлæ уæддæр...
Къамандыгæиæджы хъыгдарын мæ нæ фæнды, бар мын ратт демæ аныхас
кæнынæн. Æртæ минутæй фылдæр нæ ахæсдзæн нæ ныхас.
Бессонов, банхъырдтæ: булкъон Осины службæйы
хъуыддæгтæм <йæ зæрдæ бынтон чысыл æхсайдта ныртæккæ, ахсджиагыл
ньшадта æндæр хъуыддаг — алы ран дæр хæст кæм цыдис,
уы•цы станицæйыл .ардæм цыхуызы æрбахæццæ.
— Кæуылты æрбацыдтæ, булкъон?
— Станицæйы цæгат-ныгуылæйнаг кæроныл,— ;цыма
Бессо1НОвы дзуаппы фарсты мидисыл .йедтæмæ ницæуылхъуыды кæны,
уыйау дзуапп радта Осин.— Уыцы иунæг фæндагыл йедпæмæ
21&

æрбацæуæн микæуылтыуал ис, жмбал къамандыгæнæг. Мæхиуыл
зей бавзæрсган.
— Хуьщауы дзæгьæлы йæ бавзæрстай, булкъО’Н,
куыдфæндыйæ æмæ уазалхуызæй сдзырдта Беосошв, йæхæдæг лæдзæг
траншейы къулыл банцой кодта, фæлгæсæн хæтæлы цур
æргуыбыр, æмæ афтæмæй бамбарын ’кодта, 1ньгхас ахицæн, зæгъгæ,
хиньгмæры та бахудт: «Сæ тæппудтæй ,нæ разьгнд ацы Осин».
Божичко йæ къух йæ дзыямæ схаста æмæ дзы имйдбылхудт
’бамбæрзта. Булкъон Осин лæууыд уыцы æмрастæй æмæ каст
Бессоновы фæсонтæм.
— Цæуæм, æм!бал Осин, мæ ф’æдыл рацу,— Веснин
æрбацæуæгæй райговд нæ уыд, фæлæ уæддæр хъæлæсыуатæй
фæфæл-м-æндæр кодта Бессомовы уазал ныхæстæ, траншейы кæро<нмæ
.ацамьгдта.— Уæртæ уым <ис блиндаж.
Осины рæм’бьгаьикъæдзыл рахæцыд, уый та хæлиудзыхæй
фæкаст фæстæмæ, Бессоновы гуыр æнæзмæлгæ фæлгæсæн хæтæлы
цур тар кæм дардта, уыцьирдæм, траншейы къулыл ныхæст
цы:ма у, уыйау зьгндис.
ÆХСÆРДÆСÆМ СÆР
Артиллеристтæ траншейы къуьгмы цы чысыл блиадаж
скъахтой, уым ничи уыд, калд дзы салд зæххы тæф, рухс кодта
хъайваим-æ къæпсырæй фвдарганд фæтæгены фанар. Хъайванты
астæуæй калдьгсты зæххы къуыбæрттæ æмæ сæ дзæгъ-дзæгъ
цы.дис цыратъы -ав’гыл, цырагъ сындæггай дзедзырой кодта.
Веснин æрбадт сармадзаны асыччытæй конд стъолы
уæлхъус, бапъирозты къопп етъолы фæйнæджытыл æрæвæрдта æмæ
бапъироз исгæйæ сдзырдта:
— Хъусьш дæм, æмбал Осин. Кæд гæнæн ис, уæд мын
бæлвырддæрæй ба’мбарын кæн.
Булкъо’Н Осин йæ цæст блиндажыл ахаста, тальшг
къуымтæм акаст, къухæй басгæрста нарæтыл дыдæгътæй æппæр-ст
кæттаг, стæй уæд бащæуæны сæрмæ æмбæрзæн ба^хгæдта;
æрм>æст уыйфæстæ сбадт стъолы уæлхъус, йæ худ сиета, кæрцы
уæллаг къæпсыр суагъта — кæм гæппæй згъорьгны, кæм та *миты
хильшы фæстæ йæ тæвд нæма ссыд, йæ хид калди,—мынæг
хъæлæсæй дзурьш байдыдта:
— Æмбал Хæстон советы уæнг, бахатьир мын кæн
æнæхъуа.джы фарст: ныртæккæ дивизийы уавæрæн цавæр аргъ кæныс?
— Ау, æмæ æмбæрстгоад нæу? — Веснин бапъироз
æрфæлмæн ’кодта, спичкæ ссыгъта æмæ едымдта.—- Æвæццæгæн, дæхи
цæстытæй федтай, изæргæрæттæм дивизийы цы уавæр
сæвзæрдис, уьгй. Фæрсгæ та мæ цæйфæдыл кæныс?
Булкъон Осин æмраст слæууыд ^стъолы уæлхъус.
— Мæх-и дыууæ цæстæй йæ федтан, æмбал Хæетон советы
;уæш\..
'214

— Хъу1сьш дæм, хъусын.— Веснин бапъирозы фæздæг
Æаулæфыд .æмæ, фæздæг фаиарырдæм уадзгæйæ йæ сæры баикъуыстæй
Осииæн бамбарын кодта, рæвдздæр дзур, зæгъгæ; раздæрау
нæма æмбæрста, контрра-зведкæйы хицау цæмæ æрбацыд, уы<й:
хæсты рæстæг фæлгæсæн бынаты уа, уый йьгн комкоммæ
фæдзæхст нæ уыд.—Дзур дарддæр. Дæ цыды сæ? .цæйфæдыл у^
уый ’базонын мæ фæнды. Диссаг мæм кæсы. Дæхæдæг дæр æй
хъуамæ æмбарай, æнахуыргомау хабар кæй у, уый.
Булкъон Осин хъуыдытæгæнгæ тымбылкъухæй асæрфта йæ
уымæл тæрных, йæ къæбæлдзьгг бурдзальиг сæрыхъуьштæ
уыдьгсты уымæл; биноныг даст уадултæ зындысты сырх-сырхидæй^
Фывдзыхуынчъытæй уæлдæф баулæфыд, йæ хъæлæс
фæфидардæр, афтæмæй сдзырдта:
— Ме ’рбацыд, æвæццæгæн, æнахуыр у, æмбал Хæстон
советы уæнг. Фæлæ Деевы дивизийы <ныртæккæ цы уавæр
сæвзæрД’ис, уый сатъæсы айдагъ мæн не ’фтауы. Æз зонын,
•инæларЯ’ценкойы хъуыдытæ дæр æмæ фронты Хæстон советы уæнт
Голубковы хъуыдытæ дæр.
— Уæдæ хъуыддаг цæй мидæг ис? — Веснин йе ’рфгуытьш
хæрдмæ схæцыд.— Куыд загътай, куыд, Голубковы тыххæй?
Æфсады нгтабы ис? Федтай йæ?
— О, æрбацыд... æм<æ уый даер сагъæссатыл ньимайьг
дивизийы’ вазыгджын уавæр. Голубков ныртæккæ штабы нæй, фæлæ
ис æфсады фæлгæсæн бынаты. Дæу фенын æй фæндыд, æмбал
Хæстон советы уæнт, фæлæ ды ам разындтæ...
Булкъон Осин й<æ фæтæн армæй дыууæрдæм асæрфта
стъолы дæрзæг фæйнæджытæ, йæ цъæхбын цæстытæй
Веснинмæхатыркурæгау бахудт. Бессоновимæ ныхасгæнгæйæ йæ
цæстæнга^сы цы хъæуккаг æнгæс уыдис, уымæн дзы йæ фæд дæр нал
баззад; бæрæг уыд, йæ :ныхас æфхæрдхуыз цæмæй ма разына^
сæ уавæрмæ тæсгæ «куыд æмбæшы, уымæй дзы фылдæртæ цæмæй.
•ма сирвæза, ууыл кæй архайы, уый.
— Ньгхас цыдис ахæм хуызы, æмæ хæстæн разамынды
тыххæй хуыздæр уаид, ды дæр æмæ æфсады къамандыгæнæг дæр,
комкоммæ уын тас кæм нæу, ахæм ран куы уаиккат, уæд.
Зæгъæм, æфсады фæлгæсæн бынаты.
— Уый цы хоныс? Ома, дивизийы фæлгæсæн быиатæй
æфеады фæлгæсæн бьшатмæ ацæуæм? Ныртæккæ?
— Æфсады фæлгæсæн бьшатмæ аырма ацæуæн ис
станицæйы цæгат-’ныгуылæйнат кæрæтты. Æз мæхæдæг ууыл.ты
æрбацыдтæн. Уым ныр<ма иннæ рæтты хуызæн карз нæма у хæст..
Æндæр фæндаг уæвгæ дæр нал ис. Мæхи цæстытæй федтон
немьицаг танкæтæ уьингты. Фæлæ уыцы фæндаг дæр мæнæ-мæнæ’
алыг кæндзысты...
— Æфсады фæлгæсæн бынатмæ ацæут, зæгъыс? Æмæ уыцы.
сатъæс дæр дæумæ хауы? — бафарста Беснин æмæ йе уæхсчы--
тæ базмæлыдысты.
— Æмбал Хæстон советы уæнг! — Дивизион къæмисар куыд;
215?

æргомдзырд у, ууыл дисгæнгæйæ иуца’сдæр æфхæрдхуызæй æмæ
уайдзæфгæнæгау дзуалп радта Осин.— Куыд дын загътон,
афтæмæй уый мæнæн мæхи хъуыды .нæу. Фæлæ хатгай хæсты
быдыры хабæрттæ афтæ рауайьшц, æмæ сатъæс кæнын бахъæуы
мæн дæр.
—■ 0, хæдæгай, о-о,—даргъ ауагъта Веснин.— О, о сагъæс...
Фæлæ æз дæр сагъæсы бафтыдтæн, æмбал Осин. Стæй
къамандыгæнæг дæр мæнæй къаддæр сагъæс ,нæ кæны. Æнæ афтæ
уæвæн дæр иæй. Мæнмæ тæогæ къамандытæнæгæн дæр зьиндгонд
у, фйстæг æфсад — къухтæ, танкæтæ— къæхтæ, хæстон
разамодæг та —сæр кæй у, уый... Дæ сæр куы фесафай, уæд иууылдæр
фесæфдзысты. Фæлæ Бессонов, йæ сæр æнæхъуаджы чи сафы,
уыдонæй нæу, куы нæ хъæуа, уæд нæмгуыты дзыхмæ не
сбаддзæн.
Æопæт уыдæттæ Веднин барæй загъта, æмæ цалдæр
сикъунды дæргъы Осины къæбæлдзыг, худы бьш иуцасдæр чи
æртъæлæн, уыцы бурдзалыг уымæл сæрыхъуынтæм, йæ фæтæн
тæрныхмæ, къæдзгомау фындзмæ, йæ тымбыл хæрзхуыз цæсгоммæ
цымыдисæй каст, бæрæг уыд, æрдзыхъæдэйй домбай, æнæниз
*æмæ фидар адæймат кæй у, уый, фыццаг хатт фенæгау
фемдзаст булкъоны урс цæстыхаутæм æмæ йæ цъæхбын цæстыты
уазал æнгæсмæ; афтæмæй та йæ алы ныяас дæр уыд фæлмæн.
Æмæ Веснины уадултæ сындæггай ссытъдысты, хъулон
афæлдæхтысты, йæхæдæг дæр æй не ’мбæрста, афтæмæй цæмæдæр
гæогæ фыдæх кæньгн байдьцдта Осшмæ— йæ удæнцой æмæ
фи.дар æнæниз буармæ, фæтæн къуыпп ныхмæ, урс
цæстыхаутæм, йе ’нæмаст уынаффæтæм аемæ хиуылхæцгæ кæй у, уымæ.
Æппæт уыдæтты аууом бæрæг уыдис, цавæрдæр хъахъхъæнæг
хицаудзинад!мæ кæй хауы, уый, уыцы сæрмаго<нд хицаудзинад
•бирæ æууæлтæм гæсгæ хьуыдис æнæмæнг, уыд Веснины
фарсмæ иу æфсады, æххæст кодта, фæдзæхст ьин цы хъуыддæгтæ уыд,
уыдои, хæсты уавæры йæхи никуы тъыста. Иæ маст уромтæйæ
Веснин стъолы уæлхъусæй оыстад.
— Уæдæ афтæ зæгъыс, æм1бал Осин,— йæ уадултæ !сырх
хъулæттæ афæлдæхтой, афтæмæй сдзырдта Веснин, йæ къухтæ
кæрцы дзыппыты атъыста æмæ блиндажы иу кæронæй иннæмæ
•араст.— Уæдæ, зæгъыс, дивизийы уавæрмæ гæ’.сгæ инæлар
Бес-со,новæн æмæ мæнæн ацы фæлгæсæн бьшат кыууадзгæ у? Æмæ
йæ куы зоныс, хæсты быдыры нæмытæй дæр æмæ нæмыджы
схъисæй дæр никуы, ничи æмæ никæцыра’Н хызт кæй нæу, уый.
Нæдæр æфсады фæлгæсæн бынаты, нæдæр дивизийы фæлтæсæн
бьинаты.— Веснин æвиппайды федта Осины бурдзалыт къæбут,
йæ тьгм’был даст бæрзæй, бино-ныг æмæ къæрцхъус тъæпæн
хъустæ, æмæ йæ мяст уромын нал фæрæзта, афтæмæй йæ ныхас
.дарддæр кодта: — Цытæ лæхурыс уый? Цытæ мьш дзурыс ды
мæнæн? Ницы сын æмбарьш. Чи дын бафæдзæхста уыдæттæ —
Голубков? Нæ мæ уырны, ахæм фæдзæхстытæ бакæна, уьий!
Ницы хуьгзы мæ уырны!
^216

— Æмбал дивизион къæмисар, бахатыр кæн, фæлæ æз
иьгхæстæ мысынмæ дæсны нæ дæн, стæй а.хæм зоадыл никуы
лæууыдтæн. Голубковы фаедзæхстæй уæлдай мæн демæ аныхас
кæнын хьæуы ноджыдæр ма æадæр хъуыддаджы тыххæй. Уый у
хицæн хъуыддаг...
Булкъон Осины хъæлæс оабыр æмæ æрыхъусинат кæй уьь
дис, уьгмæ гæсгæ Веснин æрлæууыд стъолы цур;
контрразвадкæйы хицауы уазал цъæх цæстытæ фанары цырагъы бын мьшæг
æрттывд куы фæкодтой цыдæр бæлвырдгæнæгау, уæд Веснин
фæкуыддæр. Æмæ стъолы уæлхъусмæ бацыд, фæйнæджытыл йе
’игуылдзтæй æрæнцой кодта, домаг хъæл-æсæй бафарста:
— Цавæр хабар у?
Цьирагъы рухсмæ арæзт цæстытæй цыма цавæрдæр авджыа
хæлуарæджы тьш хилы æмæ Веснины цæсгомыл æмбæлы, афтæ
йæм фæкаст, фæлæ Осин ницы дзырдта, цыма уыцы цæстæнга^
сæй йæхимидæг дæр æмæ Веснины мидæг дæр хъавгæ цыдæр
бæлвырд кæны, цыдæр æй уромы æмæ йæ сæрты ахизыны,
зæгъыны ныфс æм нæй, уыйау.
— Хъусын дæм! — бадомдта Васнин.
Осин сыстад, блиндажмæ бацæуæнмæ бакъахдзæф кодта, иу
млнуты ’бэзрц уым алæууыд, стæй уæд шгæй стъалы уæлхъус
æрбадт; йæ сæвджъш буары бын фæйнæджы хъинц фæцыд.
ÆХмæ та Осины мынæг хъæлæсимæ иумæ авджын хæлуарæджы
тьгн авдзæвыд Весниныл.
— Раст мæ бамбар, æм^бал Хæстон советы уæнт. Ды дæр
æмæ æфсады къамандыгæнæг дæр, арæхстгай архайын кæй
хъæуы, уый цæмæн хъуамæ байрох кæнат, зæрдыл дарæн ьин куьг
ис, уæд? Къам’андыгæнэеджы удыхъæд хорз зольш, хъусгæ дæр’
мæм нæ бакодтаид, æмæ уымæ гæсгæ æз дзурын демæ, партийы
дзырддзæугæ минæваримæ, дзурьш бьгатон æртом.
— Афтæ. Дзур дарддæр,— сдзырдта Веснин æмæ стъолы
сæрм.æ ноджы ныллæгдæр æргуыбьир кодта, каст Осины
цæстыгагуытæм, фæлæ уæддæр кæронмæ й<æ бон бамбарын нæ уыди,
контррав’ведкæиы хицау æргомæй цы онæ.зæгъы, уый, æвæццæгæн,
кæддæр’иддæр хиуылхæцгæ у, кæнæ та Хæстон советы уæнгмæ
Осинæй æнæкæрон фылдæр хицаудзишд кæй уыди, уьшæ
гæсгæ дзы тæрсгæ кодта.
— Æм^бал дивизиол къæмисар.— Осины цæстæнгас
спарæгхуыз нал уыд, йæ бурбын æрфгуытæ фæкъæдзгомау
сты.—Дæуæй басусæг кæнын кæй æмбæлы, ахæм бæрæггæнæнтæ уæвгæ
дæр нæй, тьшг хорз зо<ныс, ацы аз икжы Волховы фронгы цы
фыдбылызтæ æрцыд, уыдо-н. Кæй з-æгъын æй хъæуы, нæ дæ
ферох сты?
— Ома? — Весшга йе ’шуылдзтæ стъолæй асхуыста, къухтæ
цыбырдым кæрцы дзыппыты атъыста, цалдæр санчъехы акодта
блиндажыл, æвиппайды æрбауазал, æмæ йæ къухтæ дзыппытæй
нал систа.— Бынтом æххæстæй дæ не ’мбарьгн! Дьиккаг
хъазуатон æфсады тыхдæй зæгъинаг дæ?
21Г

— О, Дыккаг хъазуатон æфсады цытæ æрцьпд, уыдо’Ны
ты«х:хæй. Уыдæттæн ферохгæнæн нæй. Раст мæ бамбæрстай...—
загъта Осин æмæ блиндажы хъайвантæм скаст: уыдонæн сæ
.хъьгррыст фæцыди, обауыл хæстæг кæмдæр еармадзаны
дæмгуытæ куы схæцыдысты, уæд, сæ сæрмæ дыууæрдæм дзедзырой
лсамадта фана.р.— Кæснма, дæ хорзæхæй! Танкæтæ фæлгæсæн
бынат .цæвынц æмæ цæвывд...
Веснин сонтæй æрбадт стъолы уæлхъус, йæ къухтæ сонтæй
>фелвæста дзыппытæй æмæ уæле бынмæ сыджыт кæуыл хауд,
уыцы бапъирозты къопмæ йæ къух бадардта, фæлæ йæ уайтагъд
муварс асхуыста, йæ сæр оръисти æмæ йæ къæмисæнтæ асæрфта,
.æваст Осинмæ комкоммæ фæкаст дисгæнгæ. Веснинæн кæмдæр
мадæгæй цыдæр фелхынцъ, бамбæрста, ныртæккæ йæхи кæй
.иал бауромдзæн, стъол тымбылкъухæй кæй ныццæвдзæн, уый,
фæдæ ахæмæй !ницы бакодта, æрмæст мæстджынæй сдзырдта:
— Æмæ æппæт уыдæттæ махмæ кæцырдыгæй хауынц?.. Ды,
Æмбал Осин, сагъæс (кæныс... тæрсьис, дивизийыл немыц
æххæстæй куы æртыхсой, уæд Бессоновыл æмæ мæныл, хæйрæг йæ
зонæг, цы æрцæудзæн, зæгъгæ? Кæцæй дæм фæзындысты уыцы
сахъæстæ?
— Цæмæн афтæ зæгъыс, æмбал Хæстон советы уæнг?
Осин йæ урс цæстыхаутæ æруагъта, зæрдиагæй æмæ
æфхæрдхуызæй дзырдта:
— Цæмæн афтæ фæмæсты дæ? Инæлар Беосонов куыд
æх-сарджын у, уый зоньга, дæу дæр зонын, æмæ йæ ие ’мбарын,
бахатыр кæн, фæлæ мæ бынтон æдылыйыл цæмæ гæсгæ
нымайыс, æмбал Хæстон советы уæнг, уый? Галиумæ мæ бамбарай,
уый мæ «æ фæнды.
— Омя, куыд галиумæ бамбарон?
— Æз дзурын æнæнхъæлæджы хабæртты тыххæй.
Къаман.дыгæнæджы фырт, кæстæр лейтенант Беоооновы æбуалгъы
хъыс(мæты тыххæй дын зындгоад ницыма у?
Сармадзаны нæмгуыты рæмыгъдтытæй -блиндаж банкъуыеыд.
.Хъайванты хъыс-хъыс ногæй ссыд, æмæ та цырагъ бадзедзььрой
кодта, стъолы фæйнæджытыл фæцыд сыджыты къуыбæртты
къуппытæ. Чвдæр щыдæ^р хъæргæнгæ уæззау тъупш-тъуп/пимæ
траншейыл азгъордта блиндажы цурты, райхъуыст, бам-барæн
кæмæн нæ уыд, ахæм хъæлæстæ, фæлæ Веснин хъуыды дæр не
^ркодта траншейы уынæр.
— Нæ зо’ньгн,—дзуапп радта Веснин.— Уæвгæ куыинæ
зояьш, къамавдыгæнæджы фырт Волховы фронты æнæбæрæгæй
кæй фесæфт, уый. Ды та цы зоньцс?
Осин акаст блиндажм’æ æрбадæуæнырдæхм, байхъуыста
обауы нæмгуыты рæмыгъдтытæм, трашшйы цы хъæлæстæ хъуыст,
уыдоимæ, стæй уæд нæуæндонгомауæй етъолыл æрæвæрдта йæ
<ног, æнæцъæррæмыхст бæзджын хызьш, байгом æй кодта. Ие
’нгуылдзты æхсæн ссьгд гæххæттыты сыбар-сьпбур.
— Тæккæ ногдæр хабаримæ базонгæ у, æмбал дивизион
къæ218

мисар. Ацы сыф æз нырма ныртæккæ райстон æмæ йæ
æвæстиатаай дæуæн хъусын кæнын. Бакæс æй...
Осин хызыны гæххæттыты барджийæ .биноныг кæй систа æмæ
стъолы -сæрты Весвдйшæ кæй бадардта, уьщы чьгсыл сыф
мыстау сыбар-сыбур кодта, бурбьш цьшпаркъуьимонæй æрæнцад
дæрзæг фæйнæджытыл. Веснин фæкомкоммæ, газеты аслам
гæххæттыл æвзæр чи разынд, уыцы къаммæ аемæ йæ бынмæ ставд
дамгъæтæм: «Зындгонд болылевикон хæстон разамонæджы
фырты дзæбæх кæньшц немыцаг гоепиталы». Къамæй зы’ндис
къæсхуыр лæппу, йе ’нгас уыд, цыма йæ уæззау низ бадомдта,, ахæм>
’оæр бындзарæй æлвыд, хæдоны æфцæгготыл зындысты кæстæр
лейтенанты «убиктæ, æфцæггот цæмæдæр гæогæ уыди уæгъд,.
зьшдис тæссармæ хуыд (сыгъдæг дæлæфцæггот. Лæппу къæлæт*
джын бандойы бадт стъолы уæлхъус, йæ фæй-нæфарс дьпууæ
немыцаг афицеры, мæнг мидбылхудтимæ йæм сæ цæогæмттæ раз--
дээхгай. Лæппу дæр æнахуыр æнæбары мидбылхудт кæны, стъо--
лы астæу даргъкъах агуывзæтæм кæсы, къæлæгджьшы къухыл.
æнцойгонд у лæдзæг.
— Ай циу, мæнг хабар нæу? Æви æцæгдæр инæлар
Бессоновы фырт у? — сдзырдта, Веанин, йæхиуыл нæма æууæндыд,.
разы .нæма уыд, тъæнгты низæй йæ уд куынæлмæ кæмæн
æрцыд, <ахæм адæймаджы æнгæс лæппу Бессоновы фырт у,
уыййæ яæма уырныдта, æмæ Осины куы бафарета, уæд æм
комкоммæ бака’ст, йæ цæстæнга’сыл бæрæг уыдис, рæдыд кæй нæ
ныххатыр кæндзæн, уый. •
— Æппæт дæр бæрæггонд у, æмбал дивизион къæмисар,—
дзуапдæттæг цæуыл у, уьгй æмбарæг адæймаджы зæрдиаг
æмæтыэмæг æнгæсимæ дзуапп радта Ооин.—Къам æппындæр
гуырысхойаг нæу. Текст ба1кæс, æм^бал Хæстон советы уæнг.
Æмæ Осин йæхи фæстæрдæм аппæрета, йæ быны асыччьг
хъыррыст ссыди, йæ фындзыхуынчъытæй уæлдæф рауагъта.
Веонин йæ цæстытæ ахаста къамы бын цыбыр текстыл, цы
фыст дзы уыдис, уыдон зынтæй æмбæрета, сæ мидис æм
æв-иппайды хъаргæ даер нæ бакодта, хъуыдыйæдтæ бакаст
цалдæргай хæттыты, уыдон уыдыеты зодгæ, м^аргджын, калд ее
’цæгæлой тæф, иуныхасæй, фашистон пропагандæйы фыстыты
æрвылбоны карз æмæ дæрзæг мæнг хабæрттæ, Веснин’ .кæегæ
текет.мæ кодта, йæ хъуыдытæ та æндæр кæмдæр уыдысты, йæ бо’Ч
сæ æрбамбырд кæньш нæ уыд, æмæ-иу йæ кæсын ныууагьта
æмæ-иу ныкком’коммæ къамы еау хъуло-нмае, сæрæлвыд лæппуйы
æнæбары мидбылхудтмæ, къæлæтджыны къухыл амцойгонд
лæдзæгмæ, уагъд æфцæгготы тæосармæ хуыд сыгъдæг
дæлæфцæгготмæ, инæлар Бессоновы фырты тæригъæддаг, мæллæг
къубалмæ. Веснин йæ хъус æрдардта æрмæстдæр цалдæр
хъуыдыйад<мæ: «Зындгонд ^куыд у, афтæмæй хæсты райдайæнæй нырмæ <иу--
гæндты .къордæн разамыад чи дæтты, уыцы хъуыетгонд советон
хæстон разамонæг Беасоновы фырт немыцаг
къамандыгæнъинады минæвæрттæн куыд загъта, афтæмæй къаманды кæмæн
код219

та, уыцы æвзæр ахуыргонд, хотыххъуаг ротæ æртомæй адз’алы
хьæбысмæ банпæрстой. Уæлдай уæззаудæр уыдис фæстаг тох...
•Кæстæр лейтенаят Бессояов фæцис уæззау цæф, хæцыд
хъæбатырæй, йæ цард æм (Нымады дæр нæ уыд, æмæ ноджыдæр
загьта: «Тьшг диссаг мæм фæкаст, госпиталы мæ кæй сæвæрдтой
<æмæ мæ ’кæй сдзæбæх кодтой, уый. Госпиталы æз федтон бирæ
советои уацайрæгты. Æххæстæй дæр сæ дзæбæх кæнынц.
Советон къæмиоарты пропагандæ алыхуызон æрымысгæ дам-думтæ
жæны немыцæгты цавæрдæр хъаддаг миты тыххæй, фæлæ
ха<бар æцæгдзинадæй афтæ ’нæу. Ам, госпиталы, мæнæн уыди’с,
не(мыц иттæг цивилизацигонд, адæймагуарзон маци кæй сты, уый
бамбарыны фаг рæстæг, уыдоны фæнды большевизм раппарыиы
гфæстæ Уæрæсейы еæрибарад еæвæрьш...»
— Бакастæ йæ, æмбал Хæстон советы уæнг? — Райхъуыет
’Осины зæрдæбын хъæлæс, уый йæ хъус дардта, Веснин куыд
дæргъвæтин рæстæг кæсы, уымæ. — Сыф райсыны бар мыи
ратт.
«Уæдæ уый Бессоновы фырт у, æгас кæй у, уый №ыр
бæл•вькрд у,—- ахъуыды кодта Веснин, кæстæр лейтенанты кубикджын
тæнтъихæг лæппуйы фæлурс къамæй йæ цæстытæ атоныны
хъару йæм нæ уыд.—Бессонов уый тыххæй ницьг зоны. Чи зоны,
гуырысхо кæна,фæлæ бæлвырдæй нæ зо’ны. Æмæ уæдæ ай цы
уа? Тексты бæлвырдæй мæнг ныхæстæ ис. Амæйразмæ дæр
дзæвгар уыд ахæм æнгуырьгсхо мæнг ныхæстæ. Лæппуимæ <иумæ
уацары чи бахауд, уыцы æнаккæгтæй чидæр лемьгцæн
бацамыдта: ом-а, мæнæ ротæйы къамандир у инæлары фырт. О, афтæ
уыдаид. Бæлвырдæй афтæ уыдаид. Æндæр хуызы йын уæвæн
дæр нæй. Æмæ йæ уыйфæстæ госпиталы еæвæрдтой.
Фыццагдæр хатт æй куы фарстой, уæд ын йæ къам систой, текст
æрхъуыды кодтой. Æндæр х’уьгзьг уæвæн нæй! Скъоладзау,
фæскомцæдисы, Со>ветон хицаудзинады хъомылгонд сывæллон —
лæппу! Æндæр истæуыл æз не ’ууæнды’Н, стæй мæ бон
баууæндын дæр нæу!»
— Æмбал Хæсток советы уæнг, дæхæдæг æй куыд
æмба>рыс, афтæмæй листовкæ айхъуыса, ахæм хабар нæу. Ома...
Æппындæр мæ мæ фæнды, хабар къамандыгæнæг базола, уый.
— Фæлæуу-ма.
«О, Беосолов, Бесеонов... Куыд загъта, афтæмæй йын
щæстдæр, дæ фырт æнæбæрæгæй фесæфтис, зæгъгæ, фехъусьш
’кодтой. Мæрдты æмæ цæфты ломхыгъды нæй... Кæды фыст у
глистовкæ? 1942 азы 14 октябры. Дыууæ мæйы бæрц ыл рацыд».
— Æмбал Хæстои советы уæнг, бахатыр мьш кæн. Гæххæтт
мын ф’æстæмæ .ратт. Уæвæн ис æмæ къамандыгæнæг ардæм
æрбауайа. Ахæм уæззау цæф ын 'Ныккæнæм, уьщы бар <нæм нæй...
«Бессошв уым куы уыдис, уæд хабар зыдтой, æви нæ?
«Куыд æмбарыс, афтæмæй лиетовкæ айхъуыса, ахæм хабар
нæу».. «Ахæм уæззау цæф ын лыккæнæм, уыцы бар нæм нæй».
Уый та а,моны афтæ, æмæ чидæр къамандыгæнæджы иу кæнæ
220

ии’нæ хуызы хизьг, йæ фыртыл цы æцæг бæллæх æрцыд, уымæй.
Фæлæ цæмæн? Цæй охыл?»
— Зæгъ-М’а, æмбал Осин, ацы фыетыл æууæндые? —
бафарста Веснин мынæг хъæлæсæй.—Уырны дæ, ацы лæппу...
гадзрахатæй рацыдаид, ауæй кодтаид?..,
— Æнхъæл нæ дæн, — дзуапп радта Осин æмæ йæ къух
гуыгъта. Стæй уæд йæ ныхас фæбæлвырддæр кодта: — Фæлæ...
.хæсты алцæмæн дæр уæвæн -ие. Хæсты уæвæн цæмæн нæй,
ахæмæй кæй ницы ие, уый дæр зонш.
— Уый дæр зоныс?—сфæзмыдта йæ Веснин æмæ, йе
’нгуылдзтæ куыд зыр-зыр кæнынц, уый Осин цæмæй ма бамбара,
ууыл архайгæйæ сыф цыппар дыдагъы бакодта, кæрцы къæпсыр
еуагъта æмæ йæ риуы дзьгппы нывæрдта.— Гæххæтт мæнмæ
баззайдзæн, куыд загътай, афтæмæй куыд нæ айхъуыеа, уый
тыххæй. — Вескин йæ тымбылкъухтæ стъолыл æрæвæрдта. —
Ныр та дын мæ уынаффæ у ахæм: æвæстиатæй ардыгæй ацу!
«Фæлгæсæн бынатæй ацы минутыл ацу. Афтæ хуыздæр уыдзæн.
Ныртæккæ цæугæ!
Æмæ йæ тымбылкъухтæй стъолыл æнцайгæйæ Веснин сыстад.
Осин дæ>р фæгæпп л>аета, йæ уæрджытæй етъол скъуырдта;
йæ хæрзхуыз цавсгомы туджы цъыртт нал аззад æмæ уайтагъд
уре-уреид афæлдæхт, уадулты царм ныттынг.
— Немыц 1НЫ1Л (куы ’ртыхеой æмæ иеты куы ’рцæуа,
булкъон Осин...— къуыхцытимæ йæ ныхае кæронмæ ахæццæ кодта
Веснин,— иеты куы ’рцæуа, уæд æдаедзинад... мæнæ ие,— æмæ
йæ къух роныл æруагъта, йæ фареыл дам^бацайьг хуымпъыр
бахоста,— мæнæ ис...
Иуцасдæр æдзæмæй лæууыдысты стъолы дыууæ кæрон.
Танкæты .нæмгуыты рæхмьггъдтытæй обау ршæгау (кодта, йаихъæлæн
уыд, æмæ блиндаж кэедæмдæр фæрсырдæм фæхилы; еыджыт
цыхцырæгæй калд къултыл, йæ сыбар-еьгбур цыд нарæтыл,
хъайваныл ауыгъд фанар дыууæрдæм кæй дзедзырой кодта, уьгмæ
гæсгæ йæ авг ньгосау, алайы бьш фæцис. Адæм кæм уыдыеты,
къамандыты цардæгае хъæлæстæ кæцæй хъуьгсыд, уыцы тра>н~
шеймæ, уазал уæлдæфмæ еæ ньгхаеы фæстæ блиндажæй
рацæуьшæввонгæй Веенин уыдта Ооины худызмæл сæвджын былтæ,
æцæг йæ цъæхбын цæстытæ æппьшдæр худьшæнгæс нæ
уыдысты, æмæ Веенин йæ карз ныхаеы тыххæй йæхиуыл
æлгъгæнæгау кодта, афтæмæй сдзырдта:
— Бессонов нæ ныхасы тыххæй иунæг сым дæр фехъусдзæн?
Осин уæзданхуызæй ашцы дзырдта. Иунæг минут дæр дзы
рох нæ уыдыеты Веснины етыр бартæ, фролты Хæстол советы
уæйг Го’лубко-вимæ йæ хорз ахаетдзинæдтæ, рох дзы нæ уыд,
Мæскуыимæ йын комкоммæ бастдзинад дарьшы бар кæй -ис, уый.
Æ’мæ уыцы иу рæстæг Веснины нымадта æгæр еæртæг,
дардмæуынаг чи ’нæу, йæхиуыл хæцын чи нæ золы, ахæм фæлмæн
лдæймагыл — 1ахæмтæн еæ уавæр фидар р.азына, ууыл зын
баууæндæн уыд. Веонины тыххæй Ооин зыдта алцыдæр: æфсады
221

рагæй лæй, уыдис Уæлдæр партион скъолайы æмæ
Политакадемийы ахуыргæнджытæй; Осинæй нæ ферох, кæййын уыдис
ды>ккаг ус—химийы ахуыргæнæг, сомихаг чызг, стæй йын ис
дæсаздзыд чызг Нинæ йæ фыццаг усæй, фыццаг усы мадызæнæг
æфсымæрæн стæрхои кодтой æртынæм азты кæрон, æмæ уымæ
гæсгæ Веснинæн дæр ньгффыстой карз æфхæрд æмæ йьпн æй
систой æрмæстдæр хæсты размæ; зыдта, цьгппор фыццæгæм азы„
дивизййы къæмисар уæвгæйæ, Ельняйы бынмæ немыцы Цæгæй
кæй раирвæзт æмæ йемæ æнæхъæн полкъ кæй ракодта, уый.
Зыдта æмæ йæ зæрдыл дардта, Веснинæй йæхицæй, æвæццæгæн^
раджы чи ’байрох, бирæ ахæм хабæрттæ. Фæлæ йæхимидæг
æппæт уыдæттæ баргæйæ æмæ яымайгæйæ Осин архайдта, йæ
цæсгомыл цæмæй мацьт разына, ууыл. Йæ хъуыдытæ бамбæхста
æнæбæрæг мидбылхудты аууон. Æмæ Веснинæн йæ дзуапп дæр
уыди ахæм .æнæбæрæг:
— Æз мæхæдæг ницы дамдтои, æмбал дивизирн къæмисар.
Æз æххæст кодтон æрмæстдæр мæ хæс... Службæйы æмæ
партион хæс.
— Æмæ иугæр дæ хæс æххæстгонд кæм æрцыд,—
хъуынтъызæй сдзырдта Веонин,— уым дæ ам вицуал хъуыддаг ис.
Ноджыдæр ма дын æй -иу хатт зæгъьин: фæлгæсæн бьшатæй
æвæстиатæй ацу æмæ æнæнхъæлæджы ха!бæрттæй . æппындæр ма
тæрс! Дæ хъуыдытæй æнæджелбетдæрæн æрымысæн уæвгæ дæр
нæй! Ау, немыц æртыхсдзысты, зæгъгæ, уымæй афтæ тынг
тæрсæн ис?
Веснин стъолы цурмæ бацыд, йæ кæсæнцæстытæ булкъон
Осинырдæм ферттывтой, стъолæй фелвæста, сыджыт кæуыл
,ныккалд, уыцы бапъирозты къопп æмæ блиндажы дуары æргуыбыр
кодта, афтæмæй рахызт, ракетæтæ кæм æрттывтой, уыцы
талыигмæ, автоматты къæр-къæрмæ, траншейы брустверы сæрм<æ
дькмгæ кæй хаста, уыцы гæрæхтæм.
ÆВДДÆСÆМ СÆР
Веснин блиндажæй куы рацыд, уæд сырх æмæ кæрдæгхуыз
ракетæты тæмæнтæй йæ цæстытæ атартæ оты, Бессоновы
уайтагъд не ссардта траншейы, йæ тæккæ хъусты цур къæр-къæр
кодтой гæрæхтæ. Траншейы фæзилæны бруствертыл
бафиппайдта цалдæр адæймаджы — автоматтæй æхстой кæдæмдæр
дæлæрдæм, æмæ сæ Веснин дæугæ-щæуын афарста:
— Цы осардтат? Кæдæм æхсут?
— Дæлæ фæхстыл ’хилъшц!—чидæр ьш дзуаитп радта
брустверæй.—Иугай-дыгай хилынц, с...! — æмæ автоматæй ныккалдта
бынмæ, диск армытъæпæнæй сцавта.—Бахатыр кæн, æмбал ди—
визион къæмисар.
Веснин ’базыдта майор Божичкойьг, йæ худ йæ къæбутмæ
ахы-ДД, йæ тæрных сыгом, цæогом æнæхъæнæй дæр уыди цыдæр»
худæндзаст.
222

— Æнæрцæф чызг дын нæ дæн, миййат. Ницы азым дæм
арын,—эагъта Веснин æмæ ныххудт: — Уый нæ, фæлæ ма дæ
сæрæн æнгæсæй райгонд дæн. Къамандыгæнæг кæм ис?
— Традшейыл куы ауайай, уæд лысыл фалдæр. Деевимæ
иумæ сты,—дзуапп радта Божичко æмæ цымыди<схуыз<æй
бафарста:
— Осин та? Уьгй та цы фæцис? Хъæбатыр у æмæ хъæбаг
тыр — фæлгæсæн бывагмæ хæцгæ-хæцын æрбалæбурдта!
Æрмæат æй ам цы хъуыддаг ’ис? Кæд, миййаг, гёæ зæрды орден
райсын йс хæсты ар’хайьшы тыххæй? Мæнæ Касьянкин дæр
йæхи нæзонæг скодта, хæстон сусæгдзинад не ’ргом кæны!
Сæрæнгуырд у!
Божичко æхсгæ-æхсын ецырьтн, дзырдта æргом-æй,
Веснинимæ ныхаогæнгæй кæддæриддæр уыд æууæнкхуыз æмæ,
Касьянкины кой куы окодта, уæд æрхоста, йæ фарсмæ брустверыл
æндæр,г чи дардта, уый фæсонтæ æмæ яыххудт:
— Мæнæ Касьянкины ардауын, æмдзæвгæты куыд фыст ис,
афтæ иу оккупанты уæд та цæмæй амара, ууыл, хæсты фæотæ
йын æрымысинаг куыд уа, афтæ, æмбал дивизион къæмисар.
Уый та ныццæхгæр — æмдзæвгæтæ, дам, мæ зæрдæмæ нæ
цæуынц. Ницы кæны, Каеьянкш, æз дæ æрцахуыртæ кæндзынæн,
дæ хæлафы сыдзæг æнустæм, миййаг, байдоныл нæ хафдзынæ.
Бахатыр кæн, æмбал дивизион къæмисар, мæ гуымиры ныхæсты
тыххæй... Цальшмæ дьга æз æгас дæн, уæдмæ ахуыр кæн,
КасьяикиН’! Æцæг бынмæ æхсгæ кæн!
— Хуыцауы тыххæй, дæ куыст мæ цы скодтай, æмбал
майор, ныууадз мæ! — Цы зæгъа, уымæ нæ арæхст, афтæмæй
сдзырдта Касьянкин.— Æмбал Хæстон советы уæнг, майор
Божичкомæ -нæй мæнæн къамаэды кæныны æмæ мын фæсчъылдым
фщдис кæныны ба.р...
— Ам ма дæ ды дæр, Каюьянкин? — бафарста Вешин.—
Æмæ раст ацы ран цæмæн февзæрдтæ?
Веснин раджы -сахуыр зæрдæхæлар Божичкойы хуымæтæг
уагыл æмæ хъазгæмхаюæн ныхасыл, фæлæ йæм ныр нæ
бахъардта; Осинюмæ ныхасы фæстæ та, Беосоловы фырты хъьисмæт
æбуллгъы хуызы æмæ æвиппайды бæлвырдæй куы базыдта, уаед
Касьянкины фенгæйæ ахъуыды кодта, Осин нырма фæлгæсæн
бы’натæй кæй нæма ацыд, æрмæстдæр ууыл. Æмæ Касьянкин йæ
рон бинонылгæнгæ брустверæй йæ гуыбьшы цъарыл куы
æрхылди йæ цъыфтæ цæгъдгæ, уæд ын Весшш, йæхæдæг дæр ахуыр
кæуыл нæ уыд, ахæм бардзырдтæ дæттыны хъæлæсыуагæй
загьта:
— Лæмбынæг хъус, Касьянкин. Тагъд цæугæ булкъонмæ.
Артиллеристты блиндажы дæм æнхъæлмæ кæсы. Траншейы
кæрон. Æмæ æвæстиатæй фæстæмæ цæугæут æфсады штабмæ.
Цæугæут дыууæйæ дæр. Згъоргæ!
— Æиæмæнг азгъордзынæн, æмбал дивизион къæмисар! —
.æргом æхсызгонæй фæхъæр кодта Касьянкин. Бардзырд
йæхи223

цæн банымадта удæнцойыл æмæ, а.рм къæмисæнмæ
сæппаргæйæ, азгъордта, ракетæты рухс кæдæм калд, уыщы траншеймæ.
— Æцæгдзинадæй та цы ’рцыдис, æмбал дивизион
къæмисар? — зæрдиа æй бафарста Божичко.—Æ<ви сусæггаг у?
Веснин загъта:
— Дæ хъазæн яыхас дын, Божичко, бамбардзынæл, уымæн
æмæ дæ зонын. Фæлæ дæ иууылдæр бамбарой, ууыл дæ зæрдæ
ма дар. Хъазæн ныхас æцæгмæ чи 6-амба.ры, ахæм адæймæгтæ
кæй ис, уый дын зындгонд у, æви нæу!
— Бузныт, æм.бал дивизион къæмисар, бахатыр кæн, фæлæ
хъазæн «ыхас чи ве ’мбары, уыдон мæнмæ зынгæ дæр нæ
кæньшц! Мæ амкетæ авгæй сыгъдæгдæр у! — хъæлдзæгæй загъта
Божичко.— Æтас дунейы мын ничи ис, зæгæлау зыбыты иунæг
дæн. Æмæ уый тынг хо»рз у. Кæд мьин ме ’фцæгготæй шпъалытæ
сæфтауой, æндæр мæм фесафинагæй ницы ис. Касьянкин та
гæмæлхъус у, къодахæй уæлдай ницæмæ арæхсы, худæг мæм
кæсы. Ома, нæ дыууæ дæр адъюта(нттæ стæм æмæ кæрæдзийы
1бамбардзыстæм, зæгъгæ йæм афтæ кæсы.
— Уый цы хоныс?—»нæ йæ бам^бæрста æмæ фæтарæрфыг
Веснин.— Бæлвырддæрæй та?
— Ды-ьшджыр чырын у, æм>бал дивизион къæмисар,—
ньиххудт Божичко.— Фæлæ цьгмыдис у... Фæрсы м-æ:
«Къамандыг.æнæгимæ куыд цæрут, куыд у инæлар, йæ цьирыхъхъытæ дын нæ
раласын кæны? ’Сусæгæй арахъхъ не ’нцъухы? «Æз дæр ын:
«Немыцаджы амар», зæгъгæ, ахæм æмдзæвгæтæ зоныс?
Автоматыл хæцынмæ арæхсыс? Хæцæнгарз кæцы ран даргæ у —
дæлармы, æви къæдзилыстæджы дæле?» Уый та дынногæй:
«Ииæлар æгæр хъуьштъыз арæзт у, къæмисаримæ куыд сты —
хæлæрттæ, æви фыдæх хæссынц?» Æз дæр ын: «Миййаг,
æфсæнхуды бæсты хæцæнджын æддæмæдзæуæн дурьш ликуы
ныккощтай?» Диссаджы зæрдæбынæй æ*мæ æргомæй аныхас кодтам,
æмбал дивизион къæмисар!
— Бесоояов уæртæ уым ис? —бафарста Веснин, ракетæты
мын-æггæнгæ рухсмæ-иу .кæйдæрты æндæргтæ кæм фæзындысты
æмæ атадысты, уыцырдæм ацамонтæйæ, æмæ тра,ншеиыл араст>
фæлæ æнæбары йæ къахдзæфтæ кодтой сындæгæй-сындæгдæр
æмæ буссолы къускгонды цур æнæнхъæлæджы æрлæууыд,
уымæн æАмæ ныртæккæ Бессоновæн йæ бон зæгъын ницыхуызы
уыдис, Веснин йæхæдæг æмæ будкъон Осин кæй зыдтой, фæлæ
Бессоновæн йæ фæсонæрхæджы дæр чи нæ уыд, уыцы хабары
тыххæй: йæ хъæбулы тыххæй, æлвыдсæр, æнæбары
мидбылты худæг сывæллон лæппуйы æвирхъау хъысмæты тьгххæй, уый
мард нæ фæцис, фæлæ уацары цард цалдæр мæйы дæргъы.
«Уæвæн ис, æмæ Бессошв бафæоа, Ооин цæй номыл æрцыд,
зæгъгæ. ^Цы дзуапп ын ратдзынæ? Бацæуон æм æмæ йын
коммæ йæ дыууæ цæстмæ кæсгæйæ гæдыныхæстæ кæнон, ахæм
бар мæм куы нæ ис,—хъуыды .кодта Веснин.— Æмæ уæд
фидæны я-æ ахастдзинæдтæ цавæр уыдзысты? Нæ, йæ цурмæ бацæ--
224

уон аэмæ цыма æппындæр ницы æрцыд, мæхи афтæ дарон, уый
мæ бон нæ бауыдзæн. Хъуамæ нæ ахастдзинавдтæ уой бьштон
’æргом æмæ ськгъдæг... Ме Ъзаг нæ батасдзæн ныртæккæ йын
йæ фырты тыххæй зæгъьшмæ, мæ бон нæу...»
Веснин æмбæрста, Бессоновимæ йæ ахастдзинæдтæ
хуымæтæг кæй нæ уыдысты, уымæ гæсгæ йын фæливæн ныхæстæ кæн.аг
уыцы бар æм æппьшдæр кæй нæй, уый, исты зæрдæвæрæнтыл
схæца, сæйрагдæр цы у, уымæй дæрдтьг ацæуа, уыцы хъару йæм
нæ уыд, æмæ, буссолы къускгонды лæугæйæ йæхимæ каст
æбуалгъы худинаг, адæмы æхсæн цыма омгæ скодта, уыйау.
— Петр Александры фьирт! — Весншг æнæнхъæлæджы
рахызт къускгондæй æмæ тагвдгомау бацыд Бессошвмæ, уый
лæууыд фæлгæсæн хæтæлы цур, афицертæ йыл æрæмбырд сты.—
Петр Александры фырт.
— Æз та мя дæу ’куы агуырдтон,— загъта Бессонов æмæ
фæлгæсæн хæтæлæй йæ сæр систа, къухмæрзæнæй асæрфта
’митфæлдзæгъдæнæй хост цæсгом.— Æртæсæдæ фæндзæм хæцык
рагёдыдта. Фендзыстæм, нæ хабæрттæ куьгд рауайой, уый.
Фæлæ æппæтæй сæйрагдæр...— Иæ хъуыдытæ дард кæмдæр,
афтæмæй къухмæрзæнæй йæ -цæсгом сæрфта æмæ сæрфта.— Ныр
æппæтæй сæйрагдæр сты танкæджьш æмæ механизацигонд
корпустæ. Фæтагъддæр кæнын сæ хъæуы, æппæт ямæлттæй дæр
фæтагъддæргæнинаг сты! Курын дæ, Виталий Исайы фырт, æмæ,
танкæджын корпус кæм хъуамæ æрÆынаган уа, уырдæм йæ
размæ ацу, æмæ кæд ньшмæ нæ дæ, уæд уал уым баззай, архай’д
кæрæдзиимæ æнтыстджынæй бæттьшæн. Уый æнæмæнг
бакæнинагыл нымайын. К^д ма исты зольгн, уæд дьг, æнхъæлдæн,
тад•кистты уарзыс?
Веснинæн йæ улæфæнтæ æрбахгæдтой, афтæмæй йæ бон
тыххæйты сдзурын бацис:
— Æз æппæт дæр бакæндзьшæн, Петр Александры фырт...
Æвæстиатæй ацæудзынæн...
— Цæугæ. Æрмæст станицæйы уæхимæ кæсут: цæгатаг
былгæроны уавæр нæма банывыл.
...Майор Божичкойыл хæрзæрæджы кæм бамбæлд, траншейы
уьгцы ранмæ куы бахæццæ Веснин, уæд уый раздæрау хуыссыд
брустверыл, афтæмæй æхста; автоматы гæрæхтæй йе уæхск
зыр -кодта, худ къæбутмæ хьглди.
— Майор Божичко, дæ сæр мæ бахъуыд!
Куы йæм сдзьпрдта, уæд Божичко разылд, худ йæ къæбутыл
армæй æрфидар кодта, цыдæр æхсызгонхуызæй ныхъхъæр
кодта:
— Æртыхсынмæ ныл хъавынц цыфæндыйæ дæр фрицтæ!
Бронетраспортертыл сæ æрбаласынц, æмæ æхсæнчъытау
ахильгнц! Хъусын дæм, æмбал дивизиои къæмисар.
Веснин йæ сæр æргуьибыр кодта, афтæмæй лæууыд траншейьь
— Хъус мæнмæ, Божичко, æз хъуамæ «ыртæккæ ацæуон
танкæджын ко(рпуомæ. Иунæг хабар дæ ма байрох уæд:
къамавды15 Судзгæ мит
225

гæнæджы цæстыгагуыйау хъахъхъæн. Хæстæг æм лæуу
æдзухдæр, цух æй ма уадз.
— Бамбæрстон дæ, æмбал дивизион къæмиоар.— Божичко
авто.мат æруагъта æмæ бафарсга: — Ныргæккæ цæут? Бахатыр
кæн, фæлæ ныртæккæ æгæр йед нæ уыдзæн?.. Обауыл
алььрдыгæй куы ныккалдтой.
— Мемæ ацæудзысты булкъон Осин æмæ
хъахъхъæнджытæ.— Веснин Божичкойы цонгмæ бавнæлдта.—Нымайгæ дæр æй
ма кæн. Осин кæуылты æрбацыд, ууылты ацæудзыстæм.
Хъуыддæгтæ фæрæстмæ уыдзысты, Божичко. Фыддæр уавæрты
дæриу бахаудтон...
— Фист дæр дын ма уæд æмæ па|къуы дæр, æмбал дивизион
къæмисар!
Æмæ уæд Веснин мидбылты бахудт, йæ къух ауыгъта:
— Хæйрæджы хай, хæйрæджы хай, хæйрæджыты хай бау,
Божичко!
Булкъон Осин æмæ Касьянкин раздæрау бадтысты
артиллерион блиндажы стъолы уæлхъус, сæ дыууæ дæр гæрæхтæм
хъуыстой æмæ хъуынтъызæй цæмæдæр æнхъæлмæ кастысты.
Веснин къæсæрыл бахызт, тагъд кæй кæны, уьий ницæмæй
равдьгста, Осин уайтагъд йæ бынатæй фестад æмæ йыл Веснин
сындæггай йæ цæс1* æрхаста, æнахуыр домаг хъæлæсыуагæй загъта:
,— Нæ фæндаг иумæ у, булкъон Осин. Григорьевскы
станицæмæ. Машинæ кæм лæууы? Хъахъхъæнджытьг демæ райс!
— Æхсызгол мын у, æмбал дивизион къæмисар... тьшг
æхсызгон. Бузныг. Машинæтæ æмбæхстæй лæууынц сарайы, об<ауы
бынмæ, бузныг,— райгондæй дзурьгн райдыдта Осин, стъолæй йæ
сæрак хызын систа, хиуылхæцгæхуызæй бафарста: —Æмæ уæд...
инæлар БессО’Нов та? Уый хабар та куы|д у? Ам б-аззайдзæн?
Веснин йæхи !нал баурæдта:
— Куыд дæм кæсы, æз мæ сæр бафснайон, зæгъгæ, уый
тыххæй цæуын демæ? Ау, уыцы хабар дæ уырлы?
— Æмбал дивизио(Н къæмисар,— Осин æфхæрдхуызæй йæ
урс цæютыхаутæ æрцъынд кодта,— дзæгъæлы .мæм мæсты кæныс.
Мæнмæ гæогæ, фронты Хæстон советы уæнджы æфсады
фæлгæсæн бынаты баййафдзынæ æмæ дыи уьгй йæхæдæг йæ сагъæстæ
зæгъдзæни.
— Мауал фæстиат кæн, Осин. Цæуæм машинæмæ!
— Ацæудзыстæм станицæйы цæгат-мыгуылæйнаг кæролыл,
уæрдо-нвæдыл,—загъта Осин.—Уым фæндаг нырмя уæгъд у.
Обауы бын, Осины къамаадьгмæ гæсгæ машинæтæ сталицæйы
уынджы :куы разылдысты æмæ цæгат-ньггуылæйнаг кæронмæ куы
атындзыдтой, æрмæст уæд ахъуыды кодта Веснин, Деевы
дивизийы уавæр цас мæнгæфсой уыд, ууыл. Уæле фæлгæсæн
бынатæйкæсгæйæ ацы былгæроныл уавæр зындис иуцасдæр
æндæрхуызоиæй, ахæм тьшг;карз башъæлæн ьш нæ уыд.
Бьвнтон хæстæг хæсты цæлхъьгтæ æнæрæнцойæ æмбæлдысты
хъустыл.
:226

Сталицæйы цæгатварс æнæхъæнæй дæр судзын байдыдта —
арт хæлофæй ныхъуырдта, цæмадæриддæр хæццæ кодгга,
уыдæттæ иууылдæр, хæдзæртты æхсæн рæмыгътой сармадзанты
нæмгуытæ; -пулеметгы нæмгуытæ-иу кæм еæмбæлдысты судзгæ
уæлхæдзæрттыл, уым-иу цæхæртæ фæйнæрдæм фæкалдысты, тæвд
уæлдæфы масггæнаг æмæ хурхысæртæ хæссæг тæф хæццæ кодта
машинæмæ дæр, фæздæгæмхæццæйæ цæстытæ къахта, цæесыгтæ
калдысты. Улæфæнтæ æхгæнын байдыдтой, æмæ хъуыр ныххус,
Шофыр рæстæгæй-рæотæгмæ хуьгфæгæй йæ яртæнтæ лæмæрета,
йæ риуæй-иу рулыл ныддæлгом. Уывджы фаллаг кæрон Веснин
ауыдта танкæтæ, хæдзæртты аууонмæ сьгрхйын æрттывдгæнгæ
аивгьуыдтой. Ферттывтой æмæ аивгъуыдтой, машинæйæ
адæрддзæф сты, уæвгæ та машинæ уыдо-нæй дæрддзæф кодта, æмæ
таикæтæ нæхи сты æви немыцаг, уьмæн бамбарæн1 нæ уыд.
— Æрæлхъив дæ тых-дæ ’бонæй! Титковы фæдыл хæц, уый
зоны фæндаг! Уынгæй куыддæр ахизæм, афтæ рахизырдæм
фæзил!—'бæр,ноадз'Ишд æнæхъæнæй дæр йæхимæ чи райста, ахæ.м
адæймаджы цырын хъæлæсæй лыхъхъæр кодта Осин, йæ
тымбыл, фйдар цæсгам Весншгмæ разылдта.— Фæфалæ уыдзыетæм,
æмбал ДИВИЗИ01Н .къæмиеар!
— Мæ зæрдæ дарын.
— Æппывдæр ницы ’рцæудзæн,— сдаьирдта та Осин æмæ йæ
фындзыхуынчъытæй уæлдæф æхситгæнгæ баулæфыд.— Тæееаг
иу-æртæ километры бæрц...
Ныхае сыл куы бацайдагъ уыдаид, уьш бæргæ фæндыд Оеи*
ны, фæлæ Весшшмæ мыртæккæ дзурын æппындæр нæ цыд.
Веонин фæстаг балдолыл бадт Касьянкины фарсмæ;
Касьянкин бадæньг къуы-МхМæ æдзæмæй йæхи нылхъывта, адъютанты
уæрджытыл фесхъиу-фесхъиу кодта æмæ-иу гуыргъахъхъытыл
машинæ хæрдмæ кæм фæхауд, уьгм-иу Веснины фа.рсыл автомат
сæмбæлд, ныккоАмком,мæ-иу куы, хуыфæджы амæттаг чи бацис?
уыцы шофыры къæбутмæ, куы та,— судзгæ хæдзæрттæй
бьштондæр чи .ньгррухс, уьгцы митæм-бæрзт фæндагмæ. Осины ныхæстæм
Касьянкин фестъæлфыд, уыцы æртæ кило;метры йæ цæстытыл
тсуы ауадыеты, уæд таретхуызæй галиуьгрдæм дæр æмæ
рахизырдæм дæр а>кает, æмæ Веснин ахъуыды кодта: «Мæлæты
æнæджелбетт лæппу нæу. Бынтон тæппуд у æви цы?»
— Автоматыл фидардæр хæц, Каеьянкин. Каенæ йæ æри
мæнмæ,— загъта Веснин.— Хъьпгаг у, фæлæ дæ, хотыхыл куыд
хæцьш хъæуы, ууыл нæ сахуыр кодта Божичко.
— Хæцын ыл... хæцын, æмбал див-визион къæмисар, —
хæц-ферхæцгæнтæ хъæлæсæй дзуапп »радта Касьянкин æмæ
лæгъстæхуызæй йæ сæр бятылдта: — Бахатыр -мьш кæн, дæ
хорзæхæй.
— Ух, Касьянкин! Кæд дæ еæры исты зоад бацæуид,
зæгъгæдæ ахуыр кæнын, кæнын...— фæсмонхуызæй сдзырдта Ооин, йæ
уадулты луæрттæ базмæлыдысты, цæсты зулæй Каеьшкинмæ
бакаст, æмæ Веснинмæ бафидауыны охыл йæхи разылдта, аф*
227-

тæмæй дзурын байдыдта: — Бузныг, æм1бал дивизион. къæмисар,
раст мæ ’кæй бамбæрстай, уый тыххæй... Нæмгуытæм риу дарын
æнæхъуаджы цæмæн хъæуы? Дæхæдæг æй тынг хорз куы уыныс,
тыхамæлттæй ма æрмæст иунæг фæндагыл ацæуæн кæй -ис, уый.
Иунæг фæндаг, мыр,ма...
— Раст дæ бамбæрстон, æмбал Осин,—дзуапп ын радта
Веснин барвæнд сабырæй.— Афтæ раст дæ бамбæрстон, æмæ
’нæм иыртæккæ дзуринагæй ницы ис. Хабæрттæ иууылдæр
фæстæдæрмæ аргъæвæм.
— Æмбæрстгонд у, æмбал дивизион къæмисар,— уайтæккæ
сразы Осин æмæ, цыма йæ зæрдæ ницæмæуал æхсайы, уыйау
сындæггай иуварс азылд, бавдояыл билоньггæй æрбынатан.
Рахизырдыгæй сыгъдысты стæм хæдзæрттæ, банхъæлæн уыд,
æмæ станицæйы уынджы кæронмæ ахæццæ сты. Машинæ тахт
былгæрæгтыл, дивизийы фæлгæсæн бьшаты тыхмбыл обау аззад
фæсте, галиуырдыгæй та уæлхæдзæртты сæрмæ, доны фале,
парахатæй æмæ сырхбынæй арвыл анхъæвзта хæсты тæвд арт,
хæрдмæ дзы тахтысты, ра;кетæтæ, судзгæ арвы фæйнæрдæм
пырхæнтæй рæмытътой бризант нæм^гуытæ — уыцырдыгæй ивылд
æмж ивылд алыхуызо,н бæзджын гуыв-туыв.
Машинæ æнæхъæнæй дæр аныгъуылд сырхбын рухсы,
рахизырдæм дардæй-дарддæр цыд æртытæй, доны фале хæсты
быдырæй, станидæйы ;кæройнаг хæдзæртты æдде обаумæ сцæйхылд
æмæ Веснин æ’нæ’бары удæнцой улæфт скодта, разæй йæм зындис
хъахъхъæнджыты машинæ, уыциу тырындзæй станцæйы
кæрон обауы бырынцъаг схизæнмæ бахæццæ, рухс уыйонгты
йедтæмæ нæ хæццæ кодта, Р-азæй тар дардта æхсæвы талынг.
Моторы æмыр «иуынхмæ, тагъд цæуæг машинæйы
фесхъиу-фесхъиумæ, р>азæй быдырьг талынг кæй уыдис, æппæт уыдæттæм
гæсгæ Веснин æмбæрста, тæссат уавæр кæй аивгъуыдта, хæсты
быдыр, станицæйы мемыцаг танкæтæ, цæугæдон, былгæроны
сæрмæ дивизийы фæлгæсæн бынат фæсте кæй аззадысты, уый;
æмæ æв’иппайды йæ цæстыты раз бынтон бæлвырдæй сл’æууыд
Беоæновы уазал, фæлл^ад цæсгом, уым обауыл къамандирты
докладтæм куыд хъусы, уый. Æмæ та сагъæсхуызæй уыдæттьм
куы ахъуыды кодта, уæд ногæй федта, арты æндæргтæ кæуыл
хъазыдысты, уыцы раззаг авг, Осины фидар фæсонтæ,
æфцæгготы уæлдзармы сæрмæ йæ сырх, чьисыл хъус æмбисы онг
худæй æлхъывдæй, бынтон бæлвырдæй та федта, Осин шофырмæ
цырддзастæй фæрсæджы каст куыд лыккодта, уьгй. Шофыр та
хуыфыд æмæ хуыфыд, рулы зиллаккыл ныддæлгом, фæздæджы
тæф каед нал хæццае кодта, уæддæр суаиг йæ артæнтæй хуыфыд.
— Цы хабар у? Æрра фæдæ? Цæмæн фæсындæгдæр кодтай
дæ цыд? — æваст фæхъæр кодта Осин æмæ йæ гуыр
æнæхъæнæй дæр шофырмæ лылхъывта: — Циу? Циу?.. Цы хабар у?
— Æм;бал булкъон!.. Кæсыс!—хуыфæг æй сулæфын нæ
уагъта, афтæмæй тыххæйты сдзырдта шофыр.— Кæсгæ кæн,
кæсгæ кæнчразмæ!..
228

— Титков... Титков, æнхъæлдæн, разилынмæ хъавы...
лыстæг хъæлæсæй фехъусын кодта Касьянкин, шофырырдæм йæ
къубал раивæзта, сыстад æмæ дыууæ къухæй раззаг бандоны
чъылдымыл ныддæвдæг: йæ автомат æрхылди, йæ уæрджытæй
æрхауд «машинæйы зыр-зыргæнгæ пъолмæ, Веснины къæхтыл йæ
гыбар-гыбур осыд.
— Танкæтæ! — хæр-хæргæнгæ хъæлæсæй ныхъхъæр кодта
шофыр, æррадзастæй афæлгæсыд.— Уæртæ вемыщ нæ размæ!..
— Кæм? Цавæр мемьщ? — Ныхъхъæр кодта Осин.— Кæцæй
хъуамæ уой? Нæхи «æртынцыппæрæмтæ»! Размæ!.. Дæ
сæрызонд фæцыди? Æрæлхъив газ!..
Автомат та хоста æмæ поста Веонины къæхтæ.
«Æнæбайрайгæ дзы фæуай, хæц дæ автоматыл!» —
зæгъыинæ хъавыд Веснин Касья-нкинæн, фæлæ ’йын ницы загъта,
уымæн æмæ разæй цытæ цыдис, уыдæттæ федта.
Машинæ хæрды ниугæйæ бахæццæ станицæйы æдде обаумæ.
Цæст кæйо«гты æххæссыд, уыйошты быдыр уыди фæлурс
сырх<бын талынг, сташцæйы судзгæ хæдзæртты рухс а>рдæм хæццæ
кодта æмæ уыд æрдæгтальшг, изæргæрæттау; разæй обауыл,
хосы мæкъуылты хуызæн цавæрдæр егъау æндæргты цур
хæлофтæнгæ, æнæджел’беттæй куы размæ, куы фæстæмæгæнгæ
ра-цæйзылд, хъахъхъæнджытæ кæм бадтысты, уыщы машинæ:
æппынфæстаг разыад æмæ гуыргъахъхъытыл хæрдмæ схъиугæйæ сæ
размæ æрбацæйтындзыдта. Шофыры фарсмæ рахиз дуар уыдис,
гом, йæ астæуы онг дзы йæхи аддæмæ радардта майор Титков,
-æвæццæгæн, цыдæртæ хъæр кодта, автомат хæрдмæ
феппар-феппаргæнгæ. Стæй уæд уæларвмæ аскъæрдта авто’матæй.
— Ныр дæр ма, Ооин, дæ зæрдæ дарыс,
«æртьпнцьшпæрæмтæ» сты, ууыл? — Веснин æ-нæнхъæлæджы ахæм æвæлмонæй
<:дзырдта, æмæ йæ хъæлæс йæхæдæг дæр тыххæйты базыдта.
Æмæ уыцы уысмæн шофыр цæхгæр фæурæдта, Веснин йæ
риуæй раззаг бадæны чъылдьш сцавта, фæлæ уæддæр ауыдта,
дæрддзæф арты мьпнæг рухсмæ сау æндæргтæ митмæ цæхæртæ
куыд згъæлдтой, уый, хъуысыд танкæты моторты æмвæтæн
гуыв-гуыв. Æмæ уайтагъд уырдыгæй ратахт судзгæ арт,
æрвнæрæгау ныккодта. Цæхæркалгæ -арт хæрдмæ фæцыд,
хъахъхъæнджытæ кæм бадтысты, уыцы машинæйы хæд размæ, иуварс.æй
фехста æмæ обауыл фæлдæхтæй баззад. Машинæйæ рагæпп
кодта æрмæст иунæг адæймаг æмæ фæливæн дугъæй, куы
æрхаугæйæ, куы фестгæйæ, фæндагыл бьшмæ æрцæйзгъордта. Афтæ
•сæм каст, цым-а цыдæр хъæр кæны æмæ кæны йæ сæрмæ
автомат феппар-феппаргæнгæ.
— Фæстæмæ!..— сæлхæрау окъаманды кодта Осин, йæхи
бадæныл ф’æстæмæ аппæрста, шофыры уæхск ныдздзæхст ласта.—
Æрзйл! Рæвдз! Дæлæмæ! Станицæмæ!
— Немыц! Немыц!... Ау, уый та куыд!... — машинæйы
къуымы батымбыл, афтæмæй хъæр кодта Касьянкин, суанг ма йæ
уæрджытæ дæр йæ гуыбьинмæ нылхъивыныл архайдта, æмæ йæ
229

уыцы æнæуаг змæлдтытæй, йæ дзыхы ныхас кæй нал бадт,
уымæ гаесгæ Веснинмæ дæр тасы хуызæн цыдæр цыргъаг
бахъардта.
—■ Бан-цай, Касьянкин!—мæстджьгнæй æмæ æлгъагæй
иуварс асхуыста Касьянкины зыр-зыргæнгæ уæраг, ногæй
сдзырдта: — Банцай! Дæхиуыл æрхуд!
— Нæ тæнкæ размæ фесты, ,нæ тæккæ размæ! Бабын стæм!..—
æрдиаггæнгæ хъæр кодта Касьянкин.— Искуы дæр ма афтæ’
уыд?..
— Ба.нцай дын куы загътон!
Веснинмæ хъуысыдысты Осины къамандытæ — «Фæстæмæ,,
рæвдздæр!Разил! Дæ тых-дæ бонæй æрæлхъив!» — Стæй йæм
хъуысыд шофыры æнахуыр хуыфын, зьшдис æм, шофыр йæ
къухтæй æмæ уæхсчытæй схуыстытæгæнгæ руль куыд зылдта
æмæ Осин цы уыд, уьгмæй æнæхъæнæй дæр сырддонхуызæй
размæ куыд ныггуыбыр, тымбылкъухæй приборты сæрмæ
æфсæйиаг куыд хо!ста, уый. Веснины фæндьгд фæрсырдыгæй авгæй
акæсын æмæ талкæтæ феньш, æмæ машинæ æппьшфæстаг куы р#-
зылд æмæ тæссармæ йæ цæлхытæ хъыррыст цæугæ бьгнмæ куыд
æрцæйтылди, уый банкъаргæйæ Веснин куырмау ацис,
камкоммæ сæ раэмæ цы дыккаг арты æвзаг ратахт, уымæй. Йæ
цæстыты размæ сау къуыбылой гыбар-гыбургæнгæ хæрдмæ
фæтахт, авджы зыланг осьгд, æрба’калд судзгæ тæвд пецы
хуыдуггæнæг улæфт. Æбуалгъы æнкъуыстæй Веснин машинæйы
хæрдмæ фæхауд; фæрсырдæм фæтахт æмæ æрхауд цыдæр цардæгас
фæлмæныл, æ^мæ уый йæ бьпны ньгхъхъæр кодта æмæ базмæлыд.
Æнæнхъæлæджы хабарæй фервæзыныл тыхбонæй йæхи
хъа<р’гæйæ Веснин бæлвырдæй ахъуыды кодта: «<Мæ зонд куы нæ
фæцух уаид ацы уысмы! Уый чи хъæр кæны, Касьянкин? Цæф>
фæцадаид? Афтæ цæмæн хъæр кæны?»
Йæ сæр дыккаг хатт хъæбæр æфсæйнагыл тынг ныццавта
æмæ иу минут, æвæццæгæй, йе ’муд .не ’рцыд. Веснин
æрчъицыдта кæйдæр хъæрæй, йæ ’бьгны чидæр фестъæлф-фестъæлф кæй’
кæны, уымæ гæсгæ, æмæ уайтæккæ нæ бамбæрста, фæлурс цъæх
ми-гъы æнахуыр аелхъывдæй кæуылдæр кæй хуыссы, уый,
машинæйы дуар ра/хизырдыгæй нæ уыд, фæлæ разынд йæ сæрмæ;
тыххæйты бамбæрста: машинæ фæфæлдæхт æмæ йæ
фарсылхуыссы обауы рæбын. Зæрдæхъармау бæлвырдæй яицы уыдта:
кæсæнцæстытæ йæ уæлæ нал уыдыстьг. Æ,мæ хабæрттæ
æххæстæй йæма æмбаргæйæ Веснин дьгууæ къухæй агурын байдыдта
;кæсæнцæстытæ, дзæбæх æм нæ зынд, фæлæ уæддæр федта,
бинаг дуар шофыры сæр миты хъæпæнмæ куыд нылхъывта уый,
сæр не змæлыд, худ дæр ыл нæ уыд; раззаг авг уыди пырх,
калоты æфсæйнаг фæтасыд, хæстæг кæмдæр гыбар-гыбуримæ
машинæмæ хæццæ кодта уазал уæлдæф, уьщы гыбар-гыбурмæ
дзæбæх нæ хъуысыд Касьянкины хъæрзын, й,æ сабыр хъæртæ,
Вес.нины бьгн фæцис, æмæ уæд æшшнфæстаг Веснинæн йæ зонд
æххæ’стæй дæр йæхимæ æрщыд.
230

— Касьянкин, цæф фæдæ? Цæмæн афтæ хъæр кæныс? — йæ
ныхас йæхимяе дæр дзæбæх нæ хъуысыд, афгæмæй сдзырдта
Веснин.
— Мæ къах... мæ къах! — йæ хъусты арыдта Касьянкины
хьæлæс.
— Æ’мбал дивизисш къæмисар, нæ фæцæф дæ? Тагъддæр
рахиз, тагъддæр! Æмбал дивизиол къæмисар!..
^Кæйдæр фæтæн гуыры аууо’Н фæцис артыты рухс, уыцы
чидæр сæ сæрмæ рарæдув-рарæдув кодта дуар, архайдта йæ-
байгом .кæньшыл, аемæ æппынфæстаг куы байгом, уæд дыууæ
къухæй ныддæвдæг Веснины уæхсчытыл, хæрдмæ йæ сивæзта — йæ
цæстыты размæ-иу фæзынд æмæ та-иу фæаууол Осины урс
цæсгом, .мынæг хъæлæсæй къаманды кодта:
— Рæвдздæр, рæвдздæр, æмбал дивизион къæмисар, цæуын
хьæуы,. цæуæм!.. Курьин дæ æмæ рæвдздæр! Нæ фæцæф дæ?..
Дæ бон цæуын у?
— Осин... Фæлтау Касьянкинæн феххуыс кæн, æнхъæлдæи,
фæцæф,— сабыргай сдзырдта Веснин æмæ дуарæй рахылд,
митмæ æргæпп кодта, фæлæ йæ сæр кæй зылдис, уымæ гæсгæ
машинæмæ фæлæбурдта.
— Касьянкин!—дуарæй ныггуыбыр кодта, афтæмæй
хмæстыгæр сонт хъæр фæкодта Осин.— Цæф фæдæ? Цæф фæдæ æви
сайгæ кæныс? Рахиз иыртæккæ! Бамбæрстай? Мард дæ, æгас
дæ, уæддæр рахиз! Автомат;кæм ис? Кэем ис автомат?
Уыцы уыомæн чидæр багæпп кодта Весниимæ, йæ тæккæ
фарсмæ æхситгæнгæ тыхулæфт скодта: «Æмбал дивизион
къæмисар!» — йæ ныхас кæронмæ дæр <нæма ахæццæ кодта,
афтæмæй æндоны хуызæн фидар æнгуылдзтæй ныддæвдæг йæ
къухтыл, бынмæ йæ æррæдывта, хъæрæй скъаманды кодта, йæ
улæфæнтæ ахгæдтой, афтæмæй:
— Машинæйы чъылдыммæ ныххуысс, мæнæ ам! Хуыцауы
хатырæй, уырдыг ма’лæуу, æмбал дивизион къæмисар!.. Сæ
тæккæ дзыхы фæмидæг стæм! Ницы йын æмбарын, таккæтæ кæцæй
«фесты, уымæн. Кæцæй фæзындысты ам? Куы нæ дзы
уыдысты!..
Уый уыд майор Титков, хъахъхъæнджыты хицау. Весшш
уайтæккæ æрхъуыды кодта, фыццаг сармадзаны нæмыг куы
ерæмыгъта, уæд сæм автомат хæрдмæ аскъæргæйæ пырх машинæйæ
Титков кæй згьордта, уый. Æмæ ныр Титков Веснины
хъахъхьæнæгау машинæмæ куы асхуыста, йæхæдæг риуæй æмæ
рæмбыныкъæдзтæй капотыл куы æрхауд, галиу къух дискы бынмæ
быцæугондæй а-втомат куы æрцарæзта, æмæ, моторты гуыр-гуыр
•сæ сæрмæ кæцæй райхъуыст, уыцы обауы фахсмæ куы
ныккомкоммæ, уæд æй Веснин баурæдта:
— Ма фехс, Титков! Банхъæлхмæ кæсæм, танкæтæ цалынмæ
яивгъуийой, уæдмæ! Ма тагъд кæн! Танкæтæн автоматæй цы
•бакæндзынæ! Æнхъæлмæ кæс!.,
— Стыр азымджын дæн дæ разы, æмбал дивизион
къæми231

сар,— тагъд-тагъд сдзььрдта Титков.— Дæ цардыл дзуапдæттæг
куы дæн...
— Мауал рæстытæ кæн дæхи! — йæ ныхас ын аскъуыдта
Веснин.— Æз мæхæдæг дæн мæ цардыл дзуапдæттæг.
— Уæртæ сты, уæртæ... Станицæйы чъылдыммæ
галиуырдыгæй фæцæуынц! — сдзырдта Титков.— Куы нæ нæ
бафиппаиккой... иу-дыууадæсы бæрц сты. Бронетранспортертимæ.
Веснинæн та æнæ кæсæнцæстытæй йæ бон бæлвырдæй фенын.
нæ уыд, Титков йæ гæдыйы хуызæн (цыргъ цæстытæй цытæ
уыдта, уыдæттæ. Таикæты егъау æндæргтæ бæстæ сæ моторты
ниуыны бын кодтой, сæ фæздæгкалæн хæтæлтæй тахтыстьг
къæбæлдзыг цæхæртæ, <афтæмæй быдыры сырхбын талынгмæ сын~
дæггай обауыл цыдысты, мяшинæ фæлдæхтæй кæм баззад,
уыцы лæнкауæй сæдæ метры æддæдæрты. Æмæ Весвин
зæрдæриссæн æнæбонæй ахъуыды кодта: уым, фæлгæсæн бьшаты
Беосонов æмæ Деев, æвæццæгæн, ’нырма нæма зонынц, станицæйы
цæгатнныгуылаейнаг кæрæтты чи æрбалæбурдта, уьщы танкæтьг
тыххæй.
Фæлæ ууыл куыддæр ахъуыды кодта, афтæ пулеметы
цæхæркалгæ нæмгуытæ машинæйы сæрты арвæрттывдау
æрбатахтысты, æмæ майор Титков фыццагдæр федта, хаэстæгдзаст
Веснинæн йæ бон фенын цы нæ уыд, уый. Иу-дæс немыцаджы бæрц.
обауæй æрцæйдыдысты фæндаджырдæм: æвæццæгæн,
сгарджытæ уыдысты, бафæдзæхстой сьш, одашинæйы ма исчи æгасæй
«баззад æви нæ, уый сбæрæг кæньш.
Немыц фахсыл цыдысты хъавгæ; дыууæ дзы
.къухылдаргæпуле’хметимæ б^афæстиат стьб обауы рагъыл æмæ уырдыгæй
æхстой уырдыг лæугæйæ: иу æргуыбыр кодта, иннæ та йын
чъылдымырдыгæй йæ фæсонтыл пулемет æрæвæрдта. Титков
сикъунды размæ дæр ма йæ зæрдæ дардта, немыц иувæрсты кæл
ацæуиккой, зæгъгæ, фæлæ ныр ныфссастхуызæй Веснинмæ
ракаст, фæндыд æй æнæхъуаджы хъæр ньжкæньш:
«Цыфæндыйæдæр ардæм æрбацæуынц!»
Фæлæ Веснин æдзæмæй йе ’рмкъухтæ фелвæста, дамбаца
хуымпъырæй срæдывта; бамбæрста, кæй фæфыдæнхъæл сты„
уый —’немыц æрбацæйхæстæг сты машинæмæ.
— Лидзгæ у, лидзгæ у! Æм^бал дивизион къæмисар,
хæдзæрттырдæм згъоргæ! Згъоргæ ардыгæй! Мах дæ
фæхъахъхъæндзыстæм! Касьянкин, .къæмисары акæн! Касьяшшя, сыст!.. Сыст^
зæгъьин, дæуæн!
Булкъон Осин Касьянкины машинæйæ раласта, йæ рахиз
къухы тыхджын схуыстæй архайдта адъютанты йæ фæсонтæй
’капотмæ банцой кæньшыл, галиу къухы та æлхъывта уый
ав.то’мат. Касьянкин та капотыл бынмæ хылди, дыдæгътæ кодта,
йæхи хъардта митыл æрбадьшыл, лыстæг хъæлæсæй
фæхъæр-фæхъæр кодта:
— Æмбал булкъон... мæ удыгага... мæ къах, мæ къах фел~
вæст... Мæ бон «æу, нæу мæ бон!..— æмæ йæхи цагъта, Осины
232

къух иуварс схуыста, йæ цæсгом кæуынæй ныззылынтæ,
афтæмздй йæ дыууæрдæм тылдта.
Веснин фестъæлфыд.
— Ныууадзут æй! — загъта Веснин, уыцы тæппуд
хъыллистытæй йæ фæсонтæ бауазал <сты, Ка-сьянкины лæгъстæтæ
сæхæдæг цыма адзал сты, ^афтæ йæм ’каст.
Æмæ уæд Осин мæстытæрæй æмæ æлгъагæй суагъта,
голлагау чи æрлæмæгъ, Касьялкины уыцы луыр, цы уыд, уымæй
æлæхъæнæй дæр фемра-ст, Титковмæ, Весншшæ фæзылд,
хъуыддæгтæ иууылдæр йæхимæ !рай'ста æмæ хæстулæфтгæнгæ фæсусæй
скъаманды кодта:
— Æ^бал дивизион къæмисар, æвæстиатæй цæугæ
хæдзæрттырдæм! Згъоргæ, хилгæ ч хæдзæрттырдæм. Уым
бамбæхсдзынæ! Хæдзæртты онг дыууæсæдæ метры йедтæмæ нæй!
Титкоб! Мах демæ »ам баззайдзыстæм! Касьянкиныл зæрдæдарæн
нæй...
Ка-сьянжины адзалтауæг æрдиаг нæма ба’мынæг Веонины
хъусты, уæвгæ та Касьянкин хъæр нал кодта, фæлæ æрмæст
хьæрзыд, куыдта, машинæйы бын батымбыл.
— Нæ, Осин,— дзуапп радта Веснин, машинæйы
чъылдыммæ лæугæйæ æмæ дам^баца сæргъæвта.— Никæдæм ацæудзынæн
æз ардыгæй. Цæмæн? Уый цардæн фæрæз иæу, Осин.
— Куы йæ æмбарыс, .æмбал дивизион къæмисар! —
ныхъхьæр кодта Оюин.— Æмбарыс æй, циу, уый?..— Æ’мæ йæ урс
цæсгом æрбахæстæг Веснины цæсгоммæ.
— Æм1барын æй... Ам схæцдзыстæм, Осин.
Веснин бынтон бæлвырдæй æмбæрста, зæрдæдарæн
æппындæр кæй ницæуылуал ис, уый, æмбæрста, хæдзæртты онг кæй
нае фæхæццæ уыдзæн, уый — æнæхъæн дыууæсæдæ метры,
æртытæм чи ныррухс, уыцы дæлвæзы,— æм-бæрста, æппындæр кæй
ницы хос ис, кæй ралæууыд, сæнттæцæгъдæгау фыны иу иннæйы
фæдыл дæ размæ дуæрттæ иуылдæр сындзæрх куы разынынц,
уæд уыйау зьгн баууæндæн кæуыл уыд, иннæтыл чи æрцыд, йæ
царды мидæг уыцы æбуалгъы, æнæнхъæлæджы хабар кæй
æрхæццæ, уый, Веонин æмбæрста, немыц ,кæй æрбацæуынц,
обауæй машинæйырдæм кæй æрхизынц æмæ, зæрдæдарæн кæм нæй,
ахæм хæсты æнæба.ры бацæуын кæй офæнд кодта æмæ тох бирæ
тсæй нæ ахæсдзæн, уый. Фæлæ йæ уæддæр нæма уьгрныдта,
сахатырдæджы фæстæ кæй фæмард уыдзæн, цыдæриддæр ис,
уыдон æвиппайды æмæ æнустæм кæй æрбайсæфдзысты æмæ
йæхæдæг кæй нал уыдзæн, уый.
Иæ цæстытæ хæстæгдзаст цъындгæнгæйæ лæууыд,
дамбацаимæ йæ къух машинæйы цалхы сæр’мæ æфсæйнагыл
сæвæрдта, афтæмæй. Æфсæшаджы адзалхæссаг уазал æм йæ къухæй
нæ хъардта, фæлæ сæвзæрдис йæ риуы æмæ уыцы иу рæстæг
Л’мбæрста, дыууæрдыгæй йæ майор Титков æмæ Осин
сеуæхсчытæй куыд .нылхъывтой, уый.
Зæхх сæ цæлхыты бьгн зыр-зыр кодта, афтæмæй танкæтæ
гы233

бар-гыбурга&нгæ, хъинцгæнгæ станицæйы чъылдыммæ
фæцæйцыдысты быдыры, обауыл ныппырх сты автоматчикты аууæттæ
æмæ фахсыл æрцæйхылдьисты машинæмæ, къухыдаргæ пулемет
нал æхста. Æвæццæгæн, (немыц^фыццаг гæрæхтæй сбæрæг
кæ«ынмæ хъавыдысты, æгасæй ма дзы исчи баззад æви нае, уый,
æмæ ныр цыдысты гуырæмбæрцæй, æцæгæлон æвзагыл
каэрæдзийæн æнæмæтæй цыдæртæ дзырдтой.
— Æх-хсгæ!..— карз нылгъыста, .афтæмæй машинæйы
уæлцалхы æфсæйнагыл дæлгоммæ хуысгæйæ скъаманды кодта Осин^
иемыцы æндæргтыл ауагъта фыццаг нæмгуытæ; автоматы
бар-тыбургæнгæ цæхæрмæ зындис, дойнагдурау фидар уадуя
æмæ нуæрттæ куыд ныттынг сты, уый.
— Æх-хсгæ, Титков! Цæв уыцы æнаккæгты, æмгæрон сæ ма
’рбауадз! Сæ фæйнæ хицауы мады!.. Æмцагъд, бындзагъд!..
Æмæ Титков нæмгуытæ дæргъвæтин ауагъта Веснины
галиуварс.
Веснин, лæмгуытыл ауæрдгæйæ, дыууæ хатты багæрах
кодта сырхбын обауырдæм, дзæбæх кæй нæ уыдта, уьщы
æндæргты, æмæ æндæргтæ зæххы а«ныгъуылды1сты. Æмæ уый
хæдуæлвæд, сæ цъæхснаг зыланг ссыд, афтæмæй арты цыбырдым
æвзæгтæ тæмæнтæ скалдтой митæй, машинæйы сæрыл
сæмбæллысты; фæндагыл сæ цæхæр акалд рæмудзгæ нæмгуытæн.
Немыцаг пулемет æхсын нæма райдыдта, фæлæ автоматтæ афтæ
хæстæгæй цавтой, æмæ сæ дымгæйæ цыма худ сæрыл базмæлыд,.
афтæ каст лæгмæ. Стæй уæд æцæгæлон кæйдæр хъæлæс
гуылæвзагæй райхъуыст гæрæхты сæрты, ивазгæ хъæр ньгккодта: «Рус„
не стреляй, не стреляй!» — æмæ Веснин хъавæны æрдахста,
дзæбæх æм чи <нæ зьшд, уыцы миты хъæпæнæй сыстæг æндæрг,
æндæрг >автоматæй уæлдæфмæ фехста, но.гæй райхъуыст йæ хъæр:.
«Рус, ’капут, сдавайся!» Æмæ та Веснин дыууæ хатты багæрах
кодта, æцæгæлол, æнæуынон, ныххатыр кæнынæй зæрдæвæрæг
хъæлæс кæцæй хъусы, уыцырдæм, æмæ та ногæй фехста, йæ
былыл дæндагæй ныххæцыд, биноныг хъавыд, афтæмæй, йæ
м>усты та дард мигъæвæрд фæлмæй зыланггæнæгау нынныхсг
Осины хъæр:
— Цъæхдон цъæх авджы, уый дæр ма дын «капут!» Ницы
дын дзы рауайдзæн, сыстрагъ фашист, ницы дын дзы рауайдзæн!
Фæндаджы фаллаг фарсæй, машинæйæ ссæдз метры
æддæдæр къухыдартæ пулемет дæргъвæтин гæрæхтæ куы аскъæрдта,
суанг уæддæр ма Весн^ны баууæндьш 1нæ фæндыд, немыц афтæ
æрбахæстæг сты, ууыл. Йæ зонд нæма разы кодта, æнæмæнг
æрцæуинаг цы бæллæх у, уыимæ æмæ æхсгæ-æхсын дамбаца
фæстæмæ куыд цавта, уый æмбаргæйæ йæ зæрдæ дардта, йæхицæа
ныфсытæ æвæрдта, ’бæллæх ньгрма кæй нæма æрбахæццæ, фæлæ
цалдæр минуты фæстæ, Осин æмæ Титков сæ нæмгуытæ æхст
куы фæуой, Веонинмæ та фæстаг лæмыг куы базза.йдзæн, æрмæст
уæд кæй ралæудзæн, ууыл... «Цал нæмыджы ма мæм баззад?*
1Дал сты?..— мæлгвæдæг æрæлхъивыныл æнæбары афæстиат,
аф"234

тæмæй ахъуыды кодта Веснин.— Хъавгæ архайын хъæуы,
тагъдгæнæн нæй, башымайын сæ хъæуы... Титковмæ æвæрд нæмгуытæ
æнæуæвгæ нæй, хъуамæ йæм уа...»
— Майор Титков,>дæумæ...
Æмæ йæм æвиппайды улæфт нал уыд, судзгæ, æнæхатьир
дæф йæ риуыл ’Сæм’бæлди æмæ йæ фæстæмæ асхуыста; уыцы
цæфæй йæ ныхас йæ хъуыры куы фæбадт, уæд ма фæстагдæр цы
федта Веснин, уый уыдысты майор Титковы, уæвæн ;кæмæн нæй,
ахæм цавæрдæр æнамонд хъуыддагыл дзурæг цæстытæ. Стæй
ма ноджыдæр фæрсырдыгæй кæцæйдæр райхъуыст æндæр
хъæлæс:
— Æмбал къæхМисар!.. Æмбал къæмисар!
«Цы федта цымæ мæ цæсгомыл? — ферттывта Веснины
сæ’ры, æмæ Титковы цæстыты цы бæллæхы æмæ фыдбылызы сагъæс
февзæрд, ууыл дисгæнгæйæ, дамбаца цы къухы æлхъывд уыдис,
уымæй йæ риуыл андзæвыд, цыма йыл цы æрцыд æмæ аздахæн
кæмæн «ал ис, уый аздахыныл фæлтæрдта, уыйау.— Ау,
æряæццæ?^ Ау, мæ адзал у?.. Ау, афтæ тагъд мæ æрæййæфта?» —
ахъуыды кодта Веснин æмæ йыл цы æрцыд, уый куы
бамбæрста, уæд ын æнæнхъæлæджы фенцон, йæ къухмæ, туджы фæд ыл
фенынмæ æркæсынмæ хъавыд.-. Фæлæ туг нæ федта.
— Æмбал дивизион къæмисар!.. Цæф фæдæ? Кæдæм фæцæф
дæ? Кæдæм фæцæф дæ?..— хъуьгсыд зонгæ æмæ бынтон
æнæзО’Нгæ хъæлæс, мынæггæнгæ цыдис, кæмдæр æмыр æгуыппæгады
ныгъуылын байдыдта, сырхбьгн уылæнтæ та фæйлаугæ цыдысты
йæ цæстыты раз, семæ æрбацæйхастой цыдæр æнæкæрон егъау
зыр-зьгргæнгæ сау фæлм, æмæ уый уыдис кæнæ хурсыгъд
æдзæрæг тыгъд быдыры хуызæн, кæнæ та хуссайраг .ныллæг арвау
æхсæвыгон. Æмæ цы уа, уый бамбарьгныл йæ фæстаг хъарутаэй
•архайгæйæ Веснин бынтон бæлвырдæй йæхи æмæ йæ чызг
Нинæйы федта Сочийы .бьшмæ денджызы былгæрон хуссайраг æнуд
талынг æхсæвы, уырдæм аласта.йæ чызджы æртын æстæм а,зы,
йæ усæй куы ахицæн, уæд. Цæмæдæр гæогæ урс хæлафы,
саударæн пинджакы лæууыд бынтон афтид найæны змисыл, тар
лзы дардгай хи æруадзæн фæйнæджытæ, æнцад лæууыд, йæхи
азьшджыныл нымадта, афтæмæй, йæ хъуыры цыдæр мастгæна.г
æмæ æнуд къуыбар «ыффидар, боныгæтты йæ чызгимæ тезгъо
кæныны фæстæ-иу ам фембæлдис, йæ дыккаг ус чи хъуамæ
суыдаид, уыцы сьглгоймагимæ. Ни-нæ та цыдæртæ æмбæрста,
куьита, тыхсын æй кодта, йæ урс хæлафы фадгуытæм ын лæбурдта
æмæ йæм цæосыгæй амæст уымæл цæсгом хæрдмæ ивæзта-,
фæндыд æй Мæскуымæ, йæ мадмæ, лæгьстæ кодта: «Папочкæ, мæн
ам |Нæ фæнды, папочкæ, нæхимæ мæ фæнды, мамаэмæ мæ
фæнды, адас мæ, да хорзæхæй...»
Æмæ, йæ чызджы зыр-зыргæнат къухтæ йыл куыд
ныддæвдæг стьг, йæ мæллæг туыр кæмдæр йæ къæхты цур йæхи куыд
хойы, уый йæм хъардта, афтæмæй йын хъавыд зæрдæтæ
бавæрыюмæ, ницы æрцыдис, хабæрттæ иууылдæр хорз уыдзыстьг,
235

зæгъгæ, фæлæ йæ бсш зæгъын дæр ницуал уыд æмæ бакæньмг
дæр —зæхх йæ къæхты бынæй фæбырыд æмæ тæссар^мæ
фæцæйхылд...
Чи йæ амардта, уыцы пулеметы нæмгуытæ йæ æвирхъау
хъаруимæ фæстæмæ асхуыстой дыууæ санчъехы — æмæ,
æнæнхъæлæджы æмæ рæхойгæ цæф йæ риуыл кæм сæмбæлд, уым
æнгуылдзтæй æлхъывд дамбацайæ цалынмæ æрæмбæрзта, уæдмæ
митыл уæлгоммæ афæлдæхт, æмæ йæ хъæлæсæй фемæхст туг.
— Титков!.. Цы ’рцыд къæмисарыл? Цы кодта?!
Веанин нæ хъуыста æмæ нæ уыдта, Осин йе ’хсын куыд
фæуагъта æмæ гуыбырæй цалдæр егъау гæппæн йæ разы куыд
æрбалæууыд, уый: уæдмæ майор Титков йæ зонгуытыл æрхауд, йæ
цæсгомыл бæллæхы фæд нындзыг, афтæмæй сгæрста, йæ къухтаг
хаста, Веснины риуыл гæбазгай чи бацис, уыцы саулæппæг
цинелыл; нæ фехъуыста Титковы адбыр дзуапп дæр, Осин
мæстджын æмæ хъæддаг хъæр куыд ньжкодта, уый дæр:
— Сæ фæйнæ фрицы мадæн!.. Майор Титкоз! Мардæй дæр
къæмисарæн æнæахæсгæ нæй! Мардæй дæр ын ныууадзæн нæй!..
Бамбæрстай? Хæсгæ! Хæдзæрттырдæм. Фæлдаггæрон
къанæутты! Æз дæ баййафдзынæн!..
Æмæ Титков йæ былтæ æхсынгæ,—сæ туг акалд, афтæмæй
йе ’фсæн фæсонтæм сæппæрста, автоматы нæмгуытæй чи
басыхыр.на, уыцы Веснины, йе ’ккой йæ хæссьш райдыдта. Осин та
цалдæр минуты бафæстиат машинæйы цур, немыцы æхста æмæ
æхста, -ирвæзт дзы æбуалгъы æлгъыстытæ, æмæ немыцаг
пулемет куы 'Ныхъхъус, уæд фæгæпп ;кодта, автоматы хъæдæй цалхы
уæлæфсæйнаг ныддаудта æмæ бынмæ, хъæрзын, æмыр æрдиаг
кæцæй хъуысыд æрдæгсонтæй, уырдæм1 сæлхæрау ныхъхъæр
кодта:
— Касьянкин, тæппуд хуы, лæгау лæгты маргæ кæньгнц, ды
та æгаоæй баззадтæ? Немыцы раз дæ зо’Н-гуытыл а;хилын ис дæ
?æрды? Дæ цард бахъахъхъæнынмæ хъавыс? Дæ къах дæ
бакъуылымпы кодта æхсынмæ? Æддæмæ рабыр, æнаккаг! Рахил!
— Æмбал булкъон, мæ къона, æмбал булкъон!.. Ма кæн!
Ницы аххосджын дæн!..— æрдиаггæнгæ кæуын байдыдта
машинæйы бьш Касьянкин, рахизыны ныфс æм нæ уыд.— Мæ къо-на^
амар мæ! Амар мæ!..
— Бандай! — йæ дæндæгтæ кæрæдзийæ нæ фæхицæн сты,
яфтæмæй «ыхъхъæр кодта Осин.— Æвгъау дын у нæмыг! Рахил,
тæппуд! Титковы фæдыл згъоргæ!.. Кæмæ дзурын! Цальш’мæ »мæм
æндæр зонд нæма æрцыд, уæдмæ!..
Æмæ машинæйы былæй рарæмыгъта æнахъижж, лæхъир,.
зыр-зыргæнгæ, дзагъырдзаст цыдæр, уыцы цыдæр Касьянкиньк
хъæлæсæй дзырдта æмæ дзырдта:
— Æмбал булкъо’н, æмбал булкъон...
— Банцай, сæтæлæг! Згъоргæ!..
Стæй уæд гуыбыр-гуыбыр, гæпгæнгæ машинæйæ азгъордта
фæндаджы къанауырдæм, Титковы фæцæйæййæфта, уый та —
236

кæм згъоргæйæ, кæм хидгæйæ—йе ’ккойы хаста къæмисар
Вес,нины уазалгæнгæ мард.
ÆСТДÆСÆМ СÆР
Отыр диссатæн æнæхъæнæй чи баззад, Ухановы уыцы иунæг
сармадзан лæууыд хидæй километр <æмæ æрдæг æддæдæр, яид
басыгъд, нæмгуытæй ныффалгæрои; сармадза’н мыхъхъус
фæсæхсэвдæрты, .æртæ пырх сармадзанæй кæй æрæмбырд кодтой,
уыцы нæмгуытæ иууылдæр æхст куы фесты, уæд.
Навдæр Кузнецо’вы, нæдæр Ухановы ’бон уыдис бæл’вщрдæй
зоньин уый, æмæ 1Инæлар-<бул1Къон ’Готы -æфсæддон къорды
хъарутæ дьгууæ ра’ны æнтыстджынæй ахызтысты цæугæдон
Мыиико©айы еæрты æфсады рахиз къаба’зыл, æмæ сæ размæбырст ’нæ
фæлæмæпьдæртæн.гæйæ æхсæвы æрбалæгæрстой Деевы
див’изийы хъахъхъæнæн фидæрттæм, хайгай йæ фæкодтой,
сташцæйы цæгатаг ’былгæроиыл аркъауæй æлхъивæгау
æрæлхъывтой Черепановы полкъ. Фжлæ ’Кузнецюв æмæ Уханов хорз
зыдтой: танкæты иу хай — щал уыдысты, уый зьга (банымайæн уыд —
боны !ка^ронмæ (бассæста (сыхат (батарейты, ра’зæй æмæ
галиуырдыгæй та ныцъцъæл модта фистæг (батальоиты хъахъхъæнæнтæ
æмæ артиллеристты хæцæнтыл, уыдонимæ Дроздовскийы
батарейы сæрты хадыл ахьизт фаллаг фарсмæ, уыйфæстæ хид
фелæлдтой æмæ йæ (басыгътой «катюшæтæ».
Бынтон æнæмбæрстгоид та уый уыдис, æмæ куы .æртальгаг,
уæд хæст адæрддзæф, куыдфæстæмæ са^быр мæньш ’байдыдта
1сæ -чъылдыммæ, уым юирвæзтис арт, æрæджы дæр ма
фæсчъылдымыл иæй (нымадтой, уыцы ц-æгатаг |былгæрон æнæхъæнæй
дæр зындис сырхбынæй. Ам та, хуссайраг былгæроныл фистæг
^æфсаадты фьщцаг праншей танкæтæ кæм сызмæотой æ’мæ
бахуьгм (кодтой, ’батарейты хæцæнтæ (кæм бассæстой, уым —
(баууæддæн дæ|р ыл нæ уыд,— хæст сындæггай æрсабыр, немыц нал
бьцрстой, уæвгæ та ’бæстæ уыдис артæмхæццæ, æмæ змæлд —
кæдæм акæсай, ’уым сакъадахгай (пиллои калдта синтетишн
(бен)3(ин, о1бæуттыл иугæйттæй æмæ ’къордгæйттæй сыгъдысты
танкæтæ, сауæй зындысты, сармадзанты нæмгуытæ кæй
ныффалгæрон кодтой, уьщы аладзæф транапюртертæ, арты æвзæгтæ
хъазыдысты уæзласæн «олпельты» æфсæн стæгдартыл, хæсты
рæстæг сæ Кузнецо’в иæ федта, уæвтæ та, æвæццæгæн, цыдысты
танкæты фæдыл.
Æ|рхы кæро’Н дымгæ фæйлыдта, машинæтæй фæйнæрдæм
хаста зынджы стъæлфæнтæ, миттьшыгъ эилахар са’мадта,
судз|Гæ <миты судэи’нтæ къахтой цæстытæ, калдис цæосыг, «быдьир цы
уыд, уымæй дзы щ кæронæй иниæмæ æнхъæвзтой са-бьцр æмæ
фыдохы æртытæ. Æртæ ташкæйæн сæ фæздæг калд ’батарейы
хæцæны тæккæ размæ, артдзæф æндоныл бæзджын фæздæг
237

хылдис зæхмæ, алы рæттæй дæр ’калд сыгъд æфсæйнаджы,
джынвад (резинæйы, арыд адæймаджы дзидзайы тæф.
Уыцы зæрдæхæссæг тæф йæ фындзыхуынчъытыл ’куы
сæм’бæлдис, уæд Кузнецо-в æрчъицыдта. Иæ зæрдæ хæццæ кодта
æмæ кодта, æмæ ’брустверыл йæ риуæй иыддæлгом, афтæмæй
слæмар-слæмар кодта, хуыфыд, фæлæ ахсæн уыд афтид,
тыхлæ’мæрстæй й,æ <риу æмæ хъуыртæ фазрыстысты, фæлæ йæ бон
(хæрдмæ скалын ницы уыд, нæ йын фенцоидæр. Стæй уæд йæ
1был(тæ ныссæрфта, <б|рустверæй æрхызт, æппындæр æм
худшаг1га;г нæ каст, Уханов дæр æмæ йæ салдæттæ дæр афтæ лæмæгъæй
кæй федтой, уый: уæлдай йын ницуал уыд.
Кузнецов ныртæккæ цытæ хъуыды кодта, цытæ æнкъардта
æмæ цытæ арæзта, уыдон цыма йæхæдæг нæ, фæлæ æндæр
чидæр хъуыды кодта æмæ арæзта, афтæ йæм каст, раздæры
къарæнтæй йæм ни-цуал уыд,— «боны дæргъы иууылдæр
фендæрхуызон сты,- ’зыгъуькммæ -рафæлдæхтысты, хабæрттæ иууылдаар
Æарст цыдысты, 1боны |размæ ч«и уыди, уыдонæй нæ, фæлæ
(бьштон æндæр барæнтæй. Цæмæдæр гæсгæ йæхимæ каст бынтон
быгъдæг.
— Мæ ’бон нæу,— æппы’нфæатаг са’быргай сдзырдта
Кузнецов. — Мæ артæнтæ æнæхъæнæй дæр фæйлауынц...
Батарейы размæ æгуыппæгад кæй æнхъæвзы, уый йæ уырнгæ
дæр нæма кодта, афтæмæй йæ армæй сæрфта йæ риу, дзæгъæл
лæмæрстæй йын фаарыст, йæ хъустæй рæвдз нал уыд, афтæмæй
каст артиллери’сттæм.
Хистæр сержант Уханов бадт хæцæны, бынтон фæлладæй йæ
сæр фæстæмæ аппæрста брустверы тигъмæ, йæ цæстытæ
уыдысты гом, фæлæ æппындæр не змæльщьисты, гомдзастæй цьима
хуыссыд, уыйау зынд. Сахатырдæджы (размæ, Нечаев,
нæмгуытæ фесты, зæгъгæ, куы ньихъхъæр кодта, уæд Уханов æнахуыр
худт иыккодта, сармадзаиы цур ’зæххыл йæхи æруагъта æмæ
æ(дылыдзæф мидбылхудтимæ æнцад бадт, бшюкль йæ риуыл,
бæмбæджджыны цæплæртæ уæгъд, къуьшыххуызæй
иыккомкоммæ доны фаллаг фарсмæ, æртытæ кæм ссыгъдысты,
нæмтуытæ фæд кæм уагътой, 'Хæст кæдæм адард, уыцырдæм.
Фырæхстæй сармадзаны хæтæл ныззынг, цъæхбын арты
фæдыл хъазыд, зынджы стъæлфытæ талынджы хылдысты æмæ
та-иу ахуыссыдысты, сармадзаны къæйыл сыбар-сыбур кодта
къуыбар мит.
— Уханов!.. Хъусыс?—сындæггай йæм сдзьирдта Кузнецов.
Уханов дæр хорз нал ’хъуыста, фæлæ уæддæр Кузнецовы
ныхæстæ йæ хъустыл ауадысты, арт (кæм сыгъдис, уыцырдæм 1нал
каст, фæлæ Кузнецов’мæ нымдзаст, стæй уæд иу >къух
æнæбарыгомау систа, уæлдæфы дзы цæгговд ацамыдта æмæ Кузнецов
дæр банкъуыста, ^расыджы хуызæн чи гуыв-туыв кодта, уыцы
сæр.
— Æвæццæгæн,— дзуаоп радта Кузнещэв. Æмæ сындæггай
цæсты зулæй бакаст салдæттæм, сæ цæстоммæ гæсгæ йæ
базо238

нын фæндыд, хæст цæуыл ахицæн, уый æмбарынц æви нæ.
Сармадааяы салдæттæй — авд эдæймаопæй баззад æрмæст
дыууæ — Нечаев æмæ Чибисов, сæ хъару бынтсшдæр сихсыд,
бирæ сахæтты дæргъы фæхæцыны фæстæ ницуал æмбæрстой’,
сæ ’бон æишшндæр ницуал уыд, фæрсгæ дæр иицæмæй кодтой,
хъуогæ дæ(р ницы «одтой. Хъавæг Нечаев хъавæны цурæй
уæвгæ дæр нæ -сыстад, йæ уæрджытыл лæугæ баззад, йæ ных галяу
къухы дыдагътонд рæмбыныкъæдзыл «æруагъта, зæмбæг ыл
бахæцыд æмæ кам цас ивæзыд, уыйас æй ’ивæзта. «Ах-ах-ах-а...»—■
раулæфыд-иу суанг зæвæттæй. Æргъæвæны фаллаг фарс
хуыссыд Чибисов, батьим’былтæ, бынтондæр йæ цинелы аныгъуылд,
æфцæгготæй æмæ худы хъусты бынæй зьшд, чъизихуыз
æрдутæ кæуыл разадысты, уыцы уадулы иу хай, цыма йæ бон
баулæфын дæр нал уыд, уый хуызæн æнæрæнцойæ хъæрзæгау кодта.
— О хуыцау, о хуыцау, мæ (бон куы ницуал у...
Кузнецов каст Чибисовмæ, кувæгау æнæрæнцойæ цы
дзырдта, уымæ хъуогæйæ |банкъардта„ æр’гъæвсьш (куыд байдыдта,
уый: бончизæр’мæ æнцой кæй ’не юсардта, уькмæ гæсгæ йæ буар
хидæй суымæл, мидæггат деаумæттæ, хæдон «хъарм Æауромынæн
нал уыдысты, дымпæ цинелы (иннæрдæм къуызитт кодта. Æмæ
йе ’фсæры къæдзтæ Нечаевы зæм’бьинмæ кæсг-æйæ тсæрæдзийыл
’ныцдаыг сты, дымгæ футтытæ -кодта, а|рыд адæймаджы
дзидзайы адджынхуыз тæф калд æнæкæронæй. Æлгъгæнгæ йæ сæт
нынныхъуырдта, Чибисовмæ 1бацыд, .мынæг хъæлæсæй йæ
бафарста:
— Чибисов, миййаг, нæ фæрынчын дæ? Куыд дæ?—æмæ йьш
йæ цæого’мæй цинелы æфцæггот иуварс акощта.
Уый æнæнхъæлæджы фæтарст, йæ дзагъыр цæстытæй
хæрдмæ (скасти, уайтатъд йКузнецовы базыдта, йе ’муд æрцыд æмæ
райхъуыстысты йæхицæн ныфсытæ .æвæрæг Чибисовы хъæртæ:
—. Æнæниз дæн, æнæвдгз, æмбал лейтенант! Мæ къæхтыл
лæууын мæ бон у. Хуыцауы хатырæй, æппындæр гуырысхо
мацæуыл (кæн! Ма гуырыохо кæн! Сыстон? Сыстон? Æхсьш у мæ
бО’Н...
— Цæмæй æхсæм, уый иæм нал ис,— одзьцрдта Кузнецов, йæ
цæстытыл мынæгæй уад, Чибисов хæцыны рæстæг куыд
архайдта, уый,— йæ «ъухты змæлд æргъæвгэиы цур, фæстæмæ
рæмыгъта æргъæвæны хъæд, фæвдатыл -куы уыдыоты, уæдæй
нырмæ йæ худы хъустæ баззадысты æлхынцъ бастæй, цыма,
æгаскæй у, ууыл дис кæны, йе ’нгæс уыд ахæм, æмæ уыцы иу
рæстæг йæ фæсонтæ уыдысты æм’пылдхуыз, ’бакæс æм, уæд ын
фервæзæн дæр нæй, адзалмæ дæр цæттæ у. Иннæ æргъæвджытæй
хуыздæр (кæнæ æвзæрдæр нæ уыд. Фæлæ-иу Кузнецов уыцы
фæсонтæм ’куы фæкомкоммæ, уæд ын-иу тæригъæд кæньш
1байдыдта; фæндыдис æй ныхъхъæр кæнын: «Цæуыл бамлылдтæ,
цæмæн?» — фæлæ дзы рох нæ уыд, Чибисюв дыууæ хатты
хистæр кæй у, фондз сывæллоны йын кæй ис, уый...
— Нырма уал фестæм, дæ фæллад уадз, — загъта Кузнецов,
239

æмæ та ногæй йæ зæрдæ хæццæ кæньга ,<байдыдта, иувар’с азылд,
йæ алыварс <бæстæ æдзæм кæй уыдис, уымæ гæсгæ йæхæдæг
дæр ньшдзыг...
Æнæхъæн батарейæ æнæ нæмгуытæй чи баззад, уыцы
зыбыты :иунæг сармадзан, ’стæй цькпшар æф’сæддоны, уыдонимæ
Кузнецов йæхæдæг дæр, фесты хъысмæты хорзæхæй хайджын,
æрхауд ’сæм ’бо’н-изæрмæ æмæ изæр дæр æнайкæроиæй фæхæцыны
фæстæ -æгасæй баззайьгаы, доннæтæй фылдæр фæцæрыны
æнæнхъæлæджы амонд. Фæлæ ,йæ цардыл щин вæ кодта. Бынтон
(бæлвырдæй бам’бæрста, немыц хъахъхъæнынадон фæрæзтæ кæй
арæмыгътой, хæст кæмдæр сæ фæсчъылдымы кæй цæуы, уый; разæй
дæр <сты немыцаг танкæтæ, куы æртальшг, уæд сæ размæ1быр(ст
ныууагътой, Кузиецовитæм та иунæг иæмыг дæр нал баззад.
Бон аамæ æхсæвы дæргъы дытæ Æавзæр’ста, уыдæтты фæстæ
сæйгæ рынчынау ахызт цæйдæр сæрты æмæ йæм, йæхæдæг дæр
кæй (нæма «æмбæрста, ахæм <хъуыдытæ куы фæзьшд, уæд æй
ардыдтой дæрæн кæньгныл, æнæуьшовдзинад æвдисьшыл, йæ
хъару йæхимæ кæй ^ис æмæ (бирæ (кæй у, уымæй сæрыстыр
уæвыныл, уыды хъуыдытæ та йæм фæзындьгсты, танкæтæ куы
æхста <æмæ, куыд судзынц, уый куы уыдта, уæд.
«Сæнттæ цæгъдæгау у. Цыдæр од-ыл æрцыд,— диогæнгæйæ
ахъуыды «кодта Кузнецов.— Хæст (кæй ахицæи, ууыл цьгма раст
фæсмон кæньш, уыйау. Сæ бон ’мæ а’марьга у, ууыл мугæр кæм
«ал хъуыды кæнын, уым мæ, (æвæццæгæн, æцæгдæр амардзысты!
А1бон ^кæнæ рай’сом...»
Æмæ йæ хъуыдыйыл ’бахудт, цы игог æнкъарæн æм сæвзæрди,
уымэен йæ бон ницыма уыд.
— Лейтенант... Уæ лейтенаит! Цæргæ кæндзьгстæм,
лейтенант, æви сæлгæ кæндзыстæм? Афтæ хæрын мæм цæуы, афтæ,
æмæ йæ жуыд зæгъон, ’нæ заньгн! Стонгæй мæлын. Цы ’рсабыр
сты, фынæй баисты иууылдæр æви? Цы ныхъхъус дæ,
лейтена!нт?
Уый йæм сдзырдта хистæр сержант Ухаиов. Иæ хъуырæй
æнæхъуаджы бинокль рарæдывта, бруствермæ йæ баппæрста
æмæ йæ бæмбæджджыны цæппæртæ æвæргæ сыстад, цалдæр
зыльгнкъах са’нчъехы акодта, нымæт дььрыхъхъытæ кæрæдзиуыл
æрхоста. Стæй уæд Нечаевы цырыхъхъ йæ къахæй басхуыста,
Нечаев та раздæрау йæ зæмбын бауромын ’нал æмæ иал
фæрæзта, хъавæны цур бадгæйæ баззад, æргъæвæныл æвæрд
дыдагъгонд къухыл йæ сæр æруагьта.
— Цæуыл эæм’бьгс, морякговд? Ныууадз уыцы æнæпайда
куыст!
Фæлæ Нечаев йæ сæр дæр нæ систа, дзуапп дæр ын нæ
радта, йæ зæмбьгн дæр нæ (ныууагъта: æрдæгфынæйы хуызæн уыд,
йæ хъусты æнæрæтцойæ гуыв-гуыв кодтой танкæты одотортæ,
йæ тæккæ цæстыгагуытæм талынгæй тахтьгсты æмæ хъавæны
дзуарæвæрд хæххытыл æмбæлдысты арты тугæйдзаг судзгæ
æшæгтæ, хъавæны хæххытæ йæм йæ хадæйдзаг цæстытæй
дзæ240

бæх нæ зьшдысты, алы гæрахæн дæр адзал ардыдта йæхиуыл,
йæ .къухтæ архайдтой хæлафæй, хъавæны здухæнтыл
ныддæвдæг сты, рæвдаугæ сæ сæрфтой. Хъавæны цур бирæ сахæттæ
фæлæууыд, топпыхосы фæздæг æгæр -бирæ нынныхъуырдта æмæ
йын ньгр уæлдæф нал фаг июдта.’Зæмбæг дæр ыл йæ нервытæй
бахæцыд.
— Ацы да/рдскæсæйнат фæдæгъдæн ныр сылгоймæгты
тыххæй истытæ радзур, уæд йæ ^ихитæ хъæндилы рихитау бæргæ
бавмæликкой,— æнæмастæй одзырдта Уханов æмæ йын йæ
цырыхъхъ ноджы тынгдæр -баюхуыста.— Хъуюыс мæ, Нечаев, æви
«æ? Уæлæмæ сыст! Сылгойм<æгтæ «æ алыварс рæгъæуттæй
з<илынц!
— Ма йæ хъыгдар, Уханов,— фæлладæй сдзырдта
Кузнецов. Уадз -æй. Макæй хъыгдаф æппындæр. Ды ам афæстиат у,—
Иæ фарсыл дамбацайы хуыпмъыр фæстæдæр ассыдта.— Æз
ньиртæккæ æрбаздæхдзынæн. Батарейыл ^æрзилон. Кæд дзы
не’мьгц нæ хилынц, уæд. Феньш 1м,æ фæнды.
Ухаиов æрмкъухтæ ка^рæдзиуыл æрхоста, йæ уæззау
уæхсчытæ !базм,æлыдысты.
— Цы ма дзы баззад, уый феньгн дæ фæнды? Ноль
æнæхъæкы æмæ «оль дæсæймаджы. Къалацийы хуьинкъ. Иае хуынкъ мах
стæм. Нæ алыварс та (къалаци. Немыцаг танкæтæй. Мах ам
1баззадыстæм, уыдон та уа|ртæ ,кæм æмæ кæм сты. Рахизырдыгæй
дæр æмæ галиуырдыгæй дæр .æр’баф-æмыгътой. Хъуыддæгтæ,
лейтенант, сты афтæ: ’махонтæ (немыцыл Сталинграды !бын
æртыхстысты, махыл та ам :немыц æрæвæрдтой цæг. Хъæлдзæг бон
ныл аивгъуыдта, æвæдза, и? Зыидон, дам, нæй. Сайьинц! Уæотæ
та, лейтенант, махыл ’нæ амонд фæтыхджьин! — затъта Уха’нов,
сæ амощд сыл кæй фæтыхджын, уымæй бахъæлцзæг.— Кувын
хъæуы.
— Кæмæн кувæм? — Кузнецов ноджыдæр ма иу хатт йæ
цæст ахаста, ’рæтæнæгъдты фæйнæ кæрон Нечаев æмæ Чибисов
куыд 1нындзыг сты, уьимæ, й,æ ныхасмæ ’бафтыдта:— Танкæтæ
.æхсæвыгон куы банкъуысой, уæд нæ ам æнæ иæмгуытæй фондз
минутмæ бассæнддзысты. Цæугæ та кæдæм фæкæнæм? Дæ
хъысмæтæн ’кув, ’куыд и.æ банкъуысой, афтæ...
— Раст зæгъыс,—'Ныххудт Уханов æмæ уайтагъд йæ худын
йæ хъуыры фæбадт: — Цы фæнд дæм <ис, лейтенант?
— Цæуо(н, иннæ сармадзантæ фенои. Стæй уæд исты
бауынаффæ кæндзыстæм.
— Бауынаффæ ’кæндзыстæм? Мамæ уынаффæ (кæндзынæ?
Æмæ Дроздовский та кæм ис? Нæ кам’батганд цы фæци?
Фæлгæсæн бынатимæ бастдзинад кæм ис?
— Демæ уынаффæ (кæндзыстæм. Уæдæ яендæр кæимæ! —
ногæй загъта Кузнецов.— Цы мæм ,кæсыс? Нæ мæ бамбæрстай?
— Цæуæм сармадзантæм.— Уханов а’втоматы рой йе
уæхс*кыл баппæрста.— Фендзыстæм. Уæв1гæ та бæлвьирд у; кæсай нæ
кæсай, цæг у æмæ цæг. Æрмæст ’иу хабар дзæбæх ие ’мбарын.
16 Судзгæ мит
241

Æ’нхъæлдæн, разæй, ардыгæй станицæмæ иу авдсæдæ метрьг
бæрц немыц нæй.
— Станицæ бацахстой, тыгъд бьидыры цы хъуамæ архайой?
Стæй танкæтæн авдсæдæ мет|ры цы сты? Æвæццæгæн,
æнхъæлынц, ам æшпындæр ничиуал ’баззад. Ноджы 1ма фаллаг ’былмæ
дæр ’балæгæрстой.
— Уæллæй, æна,хуы(р лæшу дæ цыфæндыйæ дæр, æмбал
лейтенант, фæлæ дьш ницы у. Дæ фаромæ хæцæн ис.
— Æхсызгон -мьин сты дæ ныхæстæ. Ноджыдæр ма истытæ
зæгъ! Иу ахæм стауæн ныхас ’ма мын куы зæгъай, уæд
атайдзынæн...
— Хорз. Æхсызтон мын у. О, хæдæгай, нæ чызг та цы
’рбацис, цымæ? Кæм ис? Æгас у?
— О. Цæфтимæ ныггæнды ,ис. Дæ сармадзаны цурæй куы
ласта цæфты. Нæ йæ федтай?
— Танкæтæ йедтæмæ нвды уыдтон. Стæй мæ сæры
хъуыдыйы 1мур дæр нал (баззад...
Хæцæнæй куы рахызтысты æмæ траишейы куы араст сты,
уæд сæ нарæг фæндаджы æрæлхъывта хъустæ æхмыргæнæг
æгуыппæгад, уæззау, сæр здыйау æлхъивæг æгуыппæгад.
Кузнеиов æрлæууыд, афтæ йæ.фæкаст, цыма стъолы бын ис, хъустæ
бамы-р сты, йæ сæр ’банкъуыста, хъусты ленк кодта æнæнцой
зыланг. Уайтагъд æрлæууыд Уханов дæр. Дарæсы сыбар-сыбур,
къæхты хъæр -æаиппайды (банцадысты. Стæй уæд ’бæстæ куыд
уæззау æмæ æнахуыр æгуыппæг у, уый ,ра>вдисыны охыл цыма
уыд, уыйау дæрддзæф ’кæмдæр, æр’вгæрæттæ кæм сыгъдысты,
уыщьирдыгæй ныкъкъæр-къæр кодта пулемст æмæ æвиппайды
ферхæцыд. Сыбыртт еикæцæйуал хъуыст, )бæстæ мæрдон хъус
ныццис. Æрмæст йæ хъусты нынна&рыд Ухановы хъæлæс:
— Цы ’бафиппайдтай, лейтенант? Немыцаг пулеметæйæхсæг
ис нæ ’чъылдыммæ?
, — Дæ хъустæ зыланг кæнынц дæуæн, Уханоз? — Кузнецов
нæуæцдонхуызæй йæ худ систа, æихъæлыд, æмæ бынтондæ’р
бакъуырма.— Исты хъусыс?
-^ Кæмдæр ’мæ сæры магъзы цъыр-цъырæгтæ /къуыззитт
кæньшц, .лейтенант. Уый сармадзаны гæрæхты фæстæ у...
— Æндæр ницы?
— Фаллаг ’былгæрон куыд ныхъхъус сты, уый дæр мæм
хъуысы. Ау, дардмæ арæмыгътаиккой?
— Бæстæ ныссабыр.
— Мæрдон сабьцр,— загъта Уханов.— Æнхъæлдæн махонты
суанг Сталинлрадмæ алхъывтой, фронт арæмыгътой, мах та ам
иунæгæй аззадыстæм... Цæгат-скæсæнырдæм-ма акæс,
лейтенант. Уый Сталинпрады сээрмæ судзы. Ардыгæй иу-дæс æмæ
ссæдз (кил’аметры уыдзæн.
— Фæлæуу-ма!.. Байхъус...—Кузнецов брустверыл йæ риу
æ?руагъта, йæ сæр сивæзта.— Разæй цыма чидæр хъæр кааны...
æж мæ хъустыл уайы?
242

ф.истæг æфсæддонты тратсшейты разæй кæцæйдæр
обæуттырдытæй йæ хъусыл ауад адæймаджы хъæр, уайтагъд сырхбьш
æдзæм миты 1сæрм,æ фæхъус. Кузнацов улæфгæ дæр нал кодта,
йæ худ йæ къухы, афтæмæй йæ тых-йæ бонæй хъуыста, каст*
фаллаг былгæрон æр^вгæрæттæ куыд сыгъдысты,
Сталинградырдьггæй, цæгат-скæсæны арв мынæг рухс куыд кодта, уьгмæ,
доны ацы фарс (кæрæй-’кæроюмæ æмæ батарейы размæ быдыры
омаггæнаг æфсæйнаг куыд судзы, уымæ. Арт, дьпмгæ, миты
къуыбæрттæ, обæуттыл ч-и ’басыгъд, уыцы бронетранспортерты
æмæ танкæты фыдохы æндæргтæ.
— Сталинлрады онг арæмыгътаиккой, уьгмæн уæвæн нæй,—
сабыргай загъта Кузнецов.
Æвæццæгæн æй йæ хъустæ фæсайдтой уьгцы адæймаджы
хъæрæй. Æмæ æппынфæстат сулæфыд. Иунæг гæрах дæр ни-.
кæцæй хъуысыд. Змæлæг ’никуы. Иунæг мыр да^р доикæцæй
хъуысы. Цыма, зæххыл цардæгасæй цыдæриддæр уыдис, уыдон
иууылдæр -цагвды фесты, уыйау, æ’мæ хъæддаг дымгæйы
къуызз’иттытæм уазалгæнгæйæ зæхх æнæхъæнæй дæр хуыссыд
æдзæрæг 1быдыры хуызæн мæрдон зæрæхсиды, а дунейыл ма
баззадысты æрмæстдæр дыууæйæ æмæ, сæ фæстæ сармадзаны цур
/кæй ныууагьтой, уыдон, хъаруйы одур сæм *на-л баззад, сæ уд
æрдуйæ нарæодæр ссис,—æрмæст цышар удгоймаджы æгас
дунейыл æнхъæвзæг æдзалы хъæбысы. Кузнецовæн йе уæнгтæ
бауазал сты, декабры мæрдоод тар æхсæвы æппьгндæр ’кæй иицы
змæлд уыдис, уымæй æмæ йæ мидбылты зулаив бахудт,
афтæм>æй сдзырдта:
— Мæ хъустæ мæ фæсайдтой...— Æ<мæ йæ худ ныккодта.—
Раст зæгъыс, хъусты зыланг цæуы.
Ногæй та араст сты траншейы. Ногæй та райхъуыстысты сæ
€анчъехтæ, ссыд сæ дарæсты сыбар-сыбур — æппын мацыйы
бæсты царды æвдисæнтæ.
— Кæд æмæ нæ хъустыл æмæ нæ цæстытыл истытæ уайьш’
байдыдта, лейтенант,— ныххудт Уханов,— уæд нæ хабæрттæ сæ
хæрзтæй ’не сты. Уæвгæ, ч.и зоны, цæф фриц хъæр кодта. Науæд
та 1мах фистæг æфсæддонтæй ’исчи...
— Мæнмæ гæсгæ сармадзанты хъахъхъæнджытæй бирæтæ
^нал баззадаад. Боннизæрмæ сæ танкæтæ сæ быны >куы ссæстой.
Уырдæм бацæуын æмбæлы бæргæ...
— Бамбæрстан дæ, лейтенант. Ды та фæлгæоæн бынатмæ
куы ацæуис. Кæд, миййаг, Дроздо’вскийæн хицауадимæ исты
бастдзинад /ис.
— Батарей уал фенæм, стæй уæд -исты æрхъуыды
кæндзыегæм,— загъта Кужещов æмæ, "црашдейыл цалдæр санчъехы
куы акодта, уæд æцæгæло’н хъæлæсæй сдзырдта: — Чубариковы
сармадзан... Ницы йыи æмбарын: уыщы танк куыд нæ
бафиппайдтаиккой?
— Æз дæр ьгн нвды а&мбарын. Брустверы тæккæ размæ куы
февзæрди, æз дæр .æй æрмæст уæд федтон æмæ йæ æхсын
рай243

дыдтон,— йæ хъуыдытæ дзырдта Ухаиов,— Куыд æнхъæл дæиг
афтæмæй иууылдæр фæцæф сты, танк сæ куы бассæста, уый
размæ.
— Æхсын æй жуы райдыдтай, уæд дæ федтон.
Хæстæгдæр бацыдысты.
Ацы ’бынат раздæр хуындис дьгккаг сармадзаны, кæстæр
сержант Чубаришвы хæцæн ’бынат, танкæтæ фыццаг хатт куы
æрбалæйурдтой, уæд райсо’мæй ам райдыдта Кузнецов æхсын.
Фæлæ йын ныр хæцæн схонæн ницуал хуызы уыд.
Æвзалыйаусатæгсау сыгъд фæтæн танк хохы хуызæн йæ бьины бассæста,
йæ бынатæй иуварс фефсæрста сармадзан æмæ йе ’ндон рæ
хысджын цæлхыты бын тæссармæ ныцъцъæл кодта, йæхæдæг
æцæг-æлонæй æмæ тасы æфтаугæйæ баззад ам, кæй сызмæста,
уыцы бруствсрты æхсæн, сыджыты ’бьгнæй зыадысты нымæг
цьшыхъхъытæ,- цинелты, ’бæмбæджджынты гæбæзтæ, нæмгуыты
асыччытæ лыстытау ныппырх сты. Сармадзаны цурæй алидзын
йæ |бон никæмæн бацис...
Бæстæ уыд пырх, дæрæн, фалгæрон, æппындæр дзы ницьг
змæлыд, ’мæрдон сабыр, æцæг дзы ,бæзджынæй калд сыгъд
æфсæйнаджы, сыджы’ты æмæ митæмхæццæ топпыхасы, сыгъд
ахорæны тæф. Дьимгæ къуыззиттытæ кодта, хъазыд, хылди, раджы
æмæ 1бынтондæр чи ныссалд, уыцы æрдæгрæ’мыгъд, здыхтытæ
сармадзаны къæйыл, танкæйы цалхы рæхысыл чи нынныхст,,
уыцы цавæрдæр чъизи хæцъилтыл æндзæвгæйæ; къæй
сындæггай хъыррыст кодта, йе ’фсæн зылангæй адæймаджы фæсон’тæ
уазал кодтой.
Хъызт кæй басыгъта, уыцы танкæйы сау æндонæй, пырх
сармадзанæй мæлæт ахæм уазал улæфт ракодта, æмæ уадулты
царм бампылæгау.
«Куыд æрцыдаиккой ам хабæрттæ? Куыд? Фехсын сын
цæуылнæ бантыст?»
Кузнецовæн йæ улæфæнтæ ахгæдтой, йæхи нымадта
аххосджыныл— уыщы4 рæстæг сармадзаны цурæй цæмæн ацыд? —
æм-æ йæ фæндыд, Зояимæ иум,æ Давлатяны хæцæны танкæтæ
куы ’хста, уыщы адз&лхæссæг сикъундты сæ мæлæт цыхуызы
æрæййæфта, уый бамбарын; архайдта, адзалы размæ ньпмад
фæстаг сикъундты æхсыны фæлтæрæнтæ кодтой æви нæ,
судзгæ егъау танк брустверæй куы æрзьинд, уæд сæ цæсгæмттæ, сæ
февнæлд, сæ алы змæлд дæр цавæр уыдаид, уый йæ цæстытыл
ауайын кæныныл.
Куыд фæмард сты, уый дардæй ’федта. Фæлæ йæ бон ницы
’бакæньш уыд. Уыцы цыбыр сикъундтæ цæстыфæныкъуылдмæ
зæххы уæлцъарæй ахастой, ам *чи уыдис, уыдоны, йе взводы
салдæтты, куыд æм’бæлы, афтæ сæ уæнгæ дæр нæма базыдта:
кæстæр сержант Чубариков, æхсынæны хъæдау дæргъæй-дæргъмæ
къубалимæ, сыджыт (мæ цæстыты ^бакадд, зæгъгæ, йæ цæстытæ
сывæллоны хуызæн тагъд-татъд æууæрста; хъуыддагхуыз
биноныг хъавæг Евстигнеев йæ удæнцой сабыргай змæлæг
фæсон244

тимæ, йæ хъусы вæроныл тушæд, сармадзаны ’нæмыгæй
бакъуырма,—«Хъæрдæрæй мын къаманды кæн, æмбал лейтенант,
хъæрдæрæй!..»
Сæ цæстæнгас дзы ’нæма ферох, сæ хъæлæс æм <нырма
хъуысыд, сæ адзал >æи цыма сайгæ акодта, æмæ сæ нырма
фехъусинаг, фенинаг у, уыйау... Æмæ йæм афтæ каст, цьша хабар ахæм
хуызы рауавдзæн, уьгмæн æмæ йьш нæма |бантыст уыдонимæ
схæлар уæвьш, сæ алкæйы дæр !бам(барьш, «бауарзын..,
Кузнецо1вæн юыдис йæ цæого’м, йæ къæхтæ мыссалдысты, цы
’рцыдас, ууыл йæхи хардта, йæ хъару ’бауромьш цы нæ уыд, уый
тыххæй йæхи æфхæрдта, æмæ йæ фæндыд, хабæрттæ куыд
рауадысты, ам фæстагдæр цытæ «æрцыд, уыдæттæ куы бамбаридг
уый.
Фæлæ хæцæны цыдæриддæр фадта, уыдæттæ —
артиллеристтæй цы баззад, уый бæлвырд-^бæрæг дæ(р *нал уыд, сыджыты бьиг
фæцис, ныгæншнаг дæр дзы надуал баззад— уыдысты мæрдоиг
æдзæм. Æр-мæстдæр уыданы бон уыдас исты дзуапп раттьш.
Фæлæ уьцдон та уæвшæ нал уыды’сты... Æрмæст дымгæмæ
сындæггай дзыгъал-мыгъул кодта сармадзаны дыдæгътæ къæй:
таекæйы æфсæйнаг цалхы рæхысыл-иу куы андзæвыд, куы та
дзы-иу фæхицæн.
’Кузнецов йе ’ргъæвст цæогомыл юхæцыд, Æвиппайды йæ
чъылдым’мæ райхъуыют белы хъыррьистгæнасг хъикц, райхъуысг
тынг бæлвырдæй, зыланггæнгæ. Ухановы яендæрг )бæрæг
дардта дæрддзæф одрвгæрæтты артмæ, (куьмиу -æргуыбыр кодта, куы
та-.иу сæмраст сармадзаны «æмгуыты къусчы, /белæй зæхх хоста.
Кузнецо’в 1СЫ!ндæггай ’бацыд, æркаст. Уханав сыджыты
быиæй '.къахта, ’къуснганды дæлгомæй чи ’баззад æмæ сыджыт
кæуыл ’ныккалд, уыцы адæймаджы, йæ къухтæй йæ быны
цæуылдæр иыддæвдæг; цинел йæ фæсонтыл уыдис ’бынтон бырæгъ:
æвæццæгæн ыл танкæйæ ’пулеметы ’нæмгуытæ сæмбæлдысты
камкоммæ.
— Чи у? — ’мынæг хъæлæсæй бафарста Кузнецов.— Чи у,,
Уха1но1в?
Уханой æнæдзургæйæ схæцыд дæвдæг марды уæхсчытыл,
йæбьшы |цы тъæпæн æмæ фæлурс цыдæр уыдис, уымæй йæ
фæхицæн кодта, йæ цæсгом ын хæрдмæ разылдта. Марды цæсгомæн
рагоарæн нæ уыд. Сыджыт йæ уæлæ ньюсалд æмæ цъар
сæвæрдта. Тъæпæн цыдæр та разынд мæмгуыты асы’кк.
— Нæмгуытæ хæосæг,— загъта Уханов æмæ тыхулфæтгæнгæ
бел иытътъыста асыччы цур зæххы.— Нæмгуытæ йæ фæсонтыл
сæмбæлдысты, Æвæццæпæн, йæ тæккæ нæмгуытæ исгæйæ уыди.
Иу хабар, æппындæр не 'М-барьш, лейтенант: сæ цæстытæ
хизынмæ уыдысты, æви танк куы æрбахæццæ, уæдмæ иууылдæр цæф^
фесты? — йæ сæрæй танкæйырдæм ацамькдта.— Нæмгуытæ ма
сæм куы уыдис?! (Куы ма сæм уыдис нæмгуытæ! Чубариковы
æ^мæ Евстипнеевы та æхсынмæ хуыцау дæр <нæ амбылдтаид!:
Танк уæдмæ судзгæ куы кодта!..
245

КузнецовМ’æ диссаг фæкаст, Уханов куыд мæстджынæй,
карзæй ’æмæ вæразыйæ дзьирдта, уый, цьгма сын дзуапп раттын чи
лнал фаерæзта, уыдон сæ мæлæты тыххæй сæхæдæг уыдьгсты
аххосджын, Ухаиов та сын ни’цыхуызы хатыр кæны, ’иууылдæр <оæ
танк кæй ныцъцъæл тодта, уый. ’Кузнецов фæсус хъæлаэсæй
одзырдта:
— Цы æрцыдис, уымæн ницы зонын. Кæй азымджын
кæнæм.
— Мæхицæн æй нæ ныххатыр кæндзынæн.— Уханов зæххæй
сæфтыдта иæмгуыты асыкк, тыхæшæрст æй бакодта
бруствар(мæ.— Дыккаг нæмыг дæр ыл ауадзьин хъуыдис! Фæлæ 1мын
химæ дæр æнæхъæн аадæй æрбацæйлæгæрстой! Уæддæр мæ
армыл цыма уыдис, афтæ бæлвырдæй уыдтон, Чубариковы танк
мæм йæ фарс мæлæты дзайбæх бадардта!..— Къускæй схылд,
зæххыл Ч1и баззад, уыцы нæмгуытæхæосæгмæ æркаст.—
Нæмтуытæ ньш кæй ныууагътат, уый тыххæй та уын бузныг,
æмбæлттæ. Каем æй баныгæнон, лейтенаот?
— Къусчы,— дзуапп ын радта Кузнецов.— Æз та
Давлатялы сармадзан бабæрæг кæшн...
Дыккаг шзводы хæцæн дæр уыдис фалгæрон, дæ^рæнгонд,
митæмхæццæ сыджыты бын фæцис, алы рæтты зындысты
наамгуыты дзыхъхъытæ, бомбæтæ бæстæ сфæйлыдтой,
нæшуыты схъиютæ къæхты 1бын хъьиррыст кодтой — хæцæнæн йæ кой
дæр нал уыд; сармадзантæ кæм лæууыщысты, уым уыдис
хуьгмгоед, бæстæ иууылдæр хус гилдзытæ. Баззад дзы, Кузнецов
кæмæй æхста, уыцы иунæг сармадзан саст хæтæлздахæнима^,
хæцæн уыд æдзæрæг, æдзæм, мæрдон сабыр. Бомбæтæ куы
æппæрстой, уæд Кузнецо’в тилифонист Святовмæ кæдæм æргæмп
кодта сармадзаны фæстæ, уыцы бастдзинады дзыхъхъæн йе
’мбис ахаста сармадзаны нæмыг. Цæугæ-цæуьш Кузнецовы
къахыл сæмбæлд юкъуыд тел, йæ фæдыл æй аласта, «æнæхицау тел
цыдæр æнахуыр лæмæгъ разынд, æмæ Кузнецовæн æваст йæ
улæфæнтæ фырæрхæндæгæй ахгæдтой.
Т-æккæ ч æбуалгъдаерыл "нымадта, абоны хæсты рæстæг цытæ
æрцыдис, уыдæттæ иæ, фæлæ бата^рейы змæлæг кæй нал уыд,
-аавирхъау æгуыпшæгад дзы <кæй анхъæвзта, уый, афтæ йæм
каст, цыма "кæй .рафæйлыдæуыд, ахæм уæлмæрдты цæуы, æмæ
.æнæхъæн дунейы да&р æгасæй ии’Ч’иуал баззад.
Чубариковы сармадзанырдæм куы .раздæхт, уæд йæ
санчъехтæ кодтой тагъдæй-тагъддæр, фæндыд <æй Ухамовы (рæвдздæр
фенын, раздæр цы гæнгæ у, ууыл атæрхон кæнын: хъуыдис
’нæмгуытæ ахæосьш, фæлгæсæн бынати!мæ бастдзинад саразыныл
бафæлварьш, Зояйы ссарын, цæфтæ !ныггæнды цы баисты, уый
-базонын, Даюлатян куыд у, -идаæтæ куыд сты...
Сыгъд танк сау кæм »дардта, уыцы хæцæны æмæ къусчы цур
нæ (разынд Уханою. Æндоны скъуыдтæ хуынчъыты йæхицæн
хъазыд, æхситт кодта дымгæ; з’мæлæг кæй ’никуы ис, уымæи
æвди«еæнæн къусчы сыджыты обауы тъыстæй зындис бел, йæ хъæд
246

тæссармæ —уый уыд Чубарикоъы сармадзаны
нæмгуытæхæссаеджы ингаэн.
— Уханов!..
Дзуапдæттæг нæ фæцис. Куз’нецов хъæрдæрæй сдзырдта:
— Уханов! Хъуеыс »мæ?
Бруствары фале кæцæйдæр йæ хъустыл ауад дзуаил:
— Лейтенаит, ардæм! Мæнмæ рацу!
— Кæм дæ, Уханов?
Цы нæ вæййы, зæгъгæ, хуымпъыры къæпсыр суагъта,
афтæмæй Кузнец’ов схылд бруствермæ, сармадзанты нæмгуыты
æмæ !бом'бæты дзыхъхъытыл араот, хъæр кæцæй хъуысыд, уыр~
дæм. Бæстæ уыд са’быр. Иунæг ракетæ дæр «никæцæй зьшд.
Батарейы размæ ^быдыры алы |рæтты сыгъдис æртытæ, ,банхъæлæ(н
уыд, æмæ быдыр хæццæ кæны суанг зæххæн йæ кæроимæ;
дымгæ хаста сыгъд æфсæйнаджы ма1стæмхæццæ тæф, æмæ
’баууæндæн нæ уыд, «брустверы .æдде ’быдыры .ничи ис, ууыл. Разæй
миты мынæг æрттыадмæ зынтæй равзарæн уыдис, Уханов куыд
змæлы, уымæн, ’куы-иу фæзьшд, куы та-иу фæаууон æртæ пырх
танкæйы æ’ндæргты цу|р.
— Цы дзы ссардтай, Уха’нов?
— Мард фрицтæм-’ма кæс, лейтенант!..
Дьвмгæ хаста мит æмæ йæ къæхтыл хоста, танкæты
цæлхытæ фæтæи фæд 1кæм ныууагътой, уым дардта урс, Æмæ ам, йзег
сармадзантæм бынтон хæстæг Кузнецов ныр федта цалдæр
«немыцаг марды, адзал сæ æрæййæфта, сытъд танкæйы цурæй
ахилыны, куыд гæнæн ис, афтæ дарддæр алидзыны
фæлтæрæитæ -куы кодтой, уыцы рæстæг. Мæрдтæ фæлурс сырхбын
дардтюй дард æртыты мынæг рухсмæ, дæздæг æмæ салд къодæхтау
йæрæг дардтой «митыл; <раиртасæн уыд сæ сау камбинезонтæн.
Кузнецо(в ноджыдæр ма цалдæр санчъехы акодта æмæ
æнæнхъæлæджы цымыдисæй ныккаст, фыццагдæр цы мардмæ
бахæццæ, уый цæсгоммæ. Немыцаг хуыссыд йæ фæсонтыл, йæ риу
уыд æнахуыр къуьиигонд, йæ дыууæ къухæй нылхъьквта
комбинезоны рон, ’йæ къухты цыдæр сау сæлдæрттьгвд кодта;
Кузнецон фыццаг (кастæн нæ базыдта, цы у, уый, фæлæ разыид тугæй
амæст сæрак худ, марды бæгъæмсар сæр фæстæмæ æппæрст уы~
ди, хъуыр цас тасыд, уыйас, йæ роцъо цур’кау хæрдмæ
ныццыргъ, иххæрв сæвæрдта, йæ дартъ сæрыхъуьштæ халгай миты
ньюсалдысты, йæ фæлурс æвзонг цæсгом арвмæ ивæзтæй
дисгæнæгау ныддæвдæг, йæ былтæ ныхситт кæнæ ныхъхъæр
æввонгæй баззадысты, дæвдæг салд цæсгомы галиу фарсыл мипг
нæ уыди, зывдис тарбын сыгъдæгæй, йæ дзагъыр цæстыгагуыйы
сыгъдис авджын рухсы тæпп — дард æртыты стъæлфæнтæ дзы
калд.
Йæ нарæг æвзистхуыз лъагæттæм гæсгæ уыд афицер. Æртæ
санчъехы æддæдæр зындис сармадзаны нæмыджы дзыхъхъ;
нæмыджы схъистæ сæм)бæлдысты йæ шуыбьшыл.
«Чи йæ амардта: æз æви Уханов? Кæй нæмыг уыд? Мæ
нæ247:

(мыг, æви Ухановы нæмыг? Цы хъуыды ’кодта, цæуыл йæ
зæрдæ дардта, судаг.æ танкæйы мидæг сармадзан 'Ссæндьтмæ куы
лæгæрста, уæд?» — йæхи фарста Кузнецов, адзынæг каст,
дисгæн’гæйæ чи нындзыг, уыцы немыцаг лæппулæджы цæсгоммæ,
æмбæрста, æцæгæлюн кæйдæр сусæпдзинадæн бамбарæн кæй
нæй, уый, хæстæгмæ банкъардта адзалы хус згъæрæмхæццæ
тæф. Немыцаг, æвæццæгæн, стыр хъизæмаримæ амард, фæлæ
йæ фарсыл дамбацайы хуькмпъыры къæпсыр уыдис æхгæд.
Рославлы 1бын1мæ фыццаг хæстыты рæстæг Кузнецов йæхи
цæстытыл цалдæ|р хатты ауад мардæй, уыдта, немыцаг æм куыд
бацыд æмæ йын цырыхъхъæй æлгъгæнгæ æмæ гуымиры хуызы
йæ фарс куыд ’басхуыста, уый; ууыл хъуыдьигæнгæйæ бæллыд
æрмæстдæр иунæг хабармæ — иæмыг кæнæ схъис йæ сæрыл,
йæ къæмисæныл цæмæй сæм|бæла, уымæ. Æлпæтæй тынгдæр
тарст, -уæззау цæф куы фæуа æмæ куы нал аирвæза, уæд йæ
дæндагзыхъхъыр цæогомыл хъизæмары фжд (куы баззайа,
уымæй; мæрдты цæогæмттæ ’бирæ хæттыты федта ахæм æнгæсимæ,
семæ уымæ гæсгæ сæ адзал уыдис цæмæдæр гæсгæ худинаггаг.
Фарвæзыны фæрæзыл, æххуысы бæрæпгæнæныл нымадта,
уæдæй фæстæмæ дамбацайы мидæг кæуыл ауæрста, уыцы фæстаг
нæмыг. Афтæмæй удæнцойдæр уыд.
«Сармадзан йæ быны куы ассæста, уæд танкæйæ рагæпп
тсодта,— мардмæ кæогæйæ ауад Кушецовы цæстытыл.— Иæ
адзал æй нæма’бауырныдта, æгасæй баззайыныл
йæзæрдæдардта. Æртæ санчъехы æддæдæр нæмыг куы схæцыд æмæ схъистæ
йæ гуыбыны куы нынныхстысты, уæддæр ма .йæ зонд йæхимæ
уыдис, рис æм хъардта æмæ худæй йæ цæф нылхъывта».
Адзал |цы у, уымæн æнусæй-æнустæм дæр раиртасæн кæй
нæй, уый кæд æмбæрста Кузнецов, уæддæр цымыдисæй
хæстæгдæр бацыд, йæ къуькмбил æрмкъух нæ раласта, афтæмæй
æргуыбыр кодта æмæ йæ -къæпсыр æфтауын байдыдта
парабеллу!мы сатæгсау хуымпъырæн, миты хæроз сæвæрдта. Ие
’нгуылдзтæ йæ ’ком’мæ нæ кастысты, хуьшпъыры ихæвæрд цъарыл
(бырыдысты. Æнгуылдз къæпсырыл нæ хæцыд, фæлæ куы фегом,
уæд сæракы хъыррыст фæцыдис, афтæмæй хуымпъырæй систа
парабеллум, йæ фындзыхуышъытыл ауад ’сæрдæны цардæтас
тæф, фæкаст æм адæймаджы хиды тæфы хуызæн.
«Райсомæй дæр ма ацы немыцаг дæр æмæ Чубарико’в дæр
уыдысты æгас... Уыйфæстæ немыцаг танкæйыл æрбабырста,
Чубариковы дæр æмæ иннæты се ’ппæты дæр амардта. Стæй та
уæд мæ нæмыджы, кæнæ Ухановы нæмыджы схъисæй фæмард
ацы немыцаг. Райсомæй ничима зыдта, кæрæдзийы афтæ тынг
ныццæгъддзыстæм, уый. Æхогæ куы кодтон, уæд мын
æнæуынон уыдысты ацы танкæтæ иууылдæр, ме ’сæфт уыдтон, чи дзы
бадт, уыдонæй се ’ппæтæй дæр... Ацы немыцаг та?»
Кузнецов йæ улæфт фæурæдта, афтæмæй ноджыдæр ма иу
хатт æркаст мардмæ: лæппуйы нарæг цæогом хæрдмæ
ныццыргъ, ныггæлиртæ адзалы æвирхъауы рисæй; йæ дзагъыр
цæс248

тыты ’мынæг æрттьквтой дæрддзæф æртыты стъæлфытæ; худ йæ
цæфыл æвæрдæй окъухæй гуьибын нылхъьгвта. «Кæд æнæ «мæлгæ
нæй, уæддæр ахæм адзалыл разы нæ дæн»,«— ногæй та ахъуыды
кодта Кузнецов æмæ æлтъпæнгæйæ уæззау парабеллум йæ
дзыппы ауагъта: цыфæвдыйæ дæр хæцæнгарз уыд. Стæй уæд
цæсты зулæй 1бакаст иниæ дыууæ мард немыцашæ, уыдон дæр,
æвæццæгæн, уыдысты, афицеры фæдыл таикæйæ ч,и рагæпп
гсодта, уыцы экипажæй, фæлæ сæм хæстæг нал бацыд.
«Цы у уый? Мæ хъустæ та мæ ’ногæй сайьинц?»
Иæ хъусыл бæлвырдæй ауад моторы мьинæг ииуын, рæхыс*-
джьин цæл1хыты дæрддзæф зыланг баггарейы размæ кæмдæр^
абæуттыл, стæй йæстæ нысоабыр, æмæ уайтагъд райхъуыст
Уханобы сагъæохуыз хъæлæс:
— Лейтенант, ардæм! Рæвдздæр! Ардæм!.. ,
Кузнецов агæнп кодта размæ, æртæ (пырх танкæйы æндæрг--
тæ кæгм зындысты æмæ Уханов кæм уыд, уырдæм,
сармадзанты ’нæмгуытæ кæй окъахтой, уыцы салд зæххыл
гæппытæгæнгæбазтъордта æмæ дард æртыты ’мынæг рухсмæ Ухановы аууон
ауыдта кæройнат танкæйы цур. Иæ улæфт уромгæйæ афарста:
— Цы у?.. Цы федтай, Уха^нав?
— Æнхъæлдæн æмæ дзы -æгæстæ ’ис, лейтенант...
Ныр бынтон бæлвырдæй уыдта Ухановы: автомат
æхсьинæввонгæй æрæвæрдта цалхы уæ^рæх рæхысыл; йæ къæхты цур уыщ
цавæрдæр тымбыл сæрак чумæдангонд, немыцаг хызыны
æнг.æс, -кæцæй фæзьгнд, уымæн Кузнедаз ницы æмбæрста. Уханоа
йе ’рмкъухтæ бæмбаджджыны роны атььгста, афтæмæй йе
’адгуыддзтæ комытæфæй хъарм кодта, Кушецонмæ фæрсырдæм
фæка/ст æмæ сдзырдта:
— Акæс-ма раз/мæ, уæртæ уырдæм. Стæй байхъус... Уæртæ
уыцырдæм кæс, лейтеиант,— къуыбырыл цы дыууæ бронетран^
спортеры .ис, уыдоимæ. Ницы дæм ;зыны? Нæма бамбæрстай?
— Хæрæджы дьгмæг дæр юицы уынын! Фæлæ цыма мæ хъус^
тыл моторы уьшæр ауад.
— 0,о... Кæс, кæс!.. Фанар ферттывта... Федтай?
Фанар уыди æш зыигхосы æвзаг, уымæн равзарæн ’нæ уыд,
фæлæ уæддæр иу уысмæн ферттывта разæй, æрхы уæле къуьь
бырыл дыууæ дæрæнæнд броиетрансшртеры æндæргты æхсæн,
стæй дзы уæд чадæртæ ба’змæлыдысты, талынджы сæ цæст
дзæбæх иæ ахста, быдыры кæрæдзийы фæдыл ныххал сты,
бро’нетранапортертæй цыдæр дæргъæй-дæргъмæ сау фæцæйхастой,
æмæ се ’ндæргтæ бæлвырдæй-бæлвырддæр зынын байдыдтоц
дард æртыты мынæг рухюмæ.
— О, ’немыц сты,—мынæг хъæлæсæй загъта Куз’нецов.
— ’Кæс-ма, кæс-ма,— йæ тæккæ хъусмæ баулæфыд Ухатаов.—
Цыдæр архайьгнц, хуытæ,
Ногæй та хуыснаапгагæй, тагъдгомау, цинелы фæдджийæ
æмбæрзт цьгма уыди, уыйау ферттьгвта рухсы тæпи, æмæ уыды
сигналæн дзуаип дæтгæйæ æрхæй райхъуьгст моторы гуыв-гуыв,.
249

рæхьтсджын цæлхытæ фæдзитг кодтой, æмæ дыууæ сыгъд
бронетраншортермæ сындæггай рахылд (рæхьюцалх машинæ,
æрлæууыд, мотор банцад. Æмæ йæм уайтагъд цалдæр æндæрджы
а,раст стыцыдæр даргъ æмæ сау хæсгæйæ, ’машинæйы цур
цыдæртæ архайын байдыдтой, стæй уæд ныххал сты
бронетратснортертæй галиуырдæм, пырх танкæты алыварс ахæлиу сты,
куыиу зæххы æмвæз æргуыбыр кодтой, куы та-иу къуьибырыл
фæзьшдысты, фæлæ фанары рухс нал окалд.
— Хъус-(ма, лейтенант, цыдæртæ архайæг сты уым,—
Кузнецовы тæккæ хъусмæ баулæфыд Уханов.— Ницы сын æмбарйн.
:Цы кæндзыстæм ньвр?.. Мæнмæ æнæхъæн диск ис, йæ тæккæ
дзаг у нæмгуытæй. Мæ автомат сахатæй хуыздæр кусы.— Æмæ
-бьштои мьинæг рухсмæ Ухаиов ’ныикомкоммæ Кузнецовы
цæогоммæ.— Чысыл хæстæ-гдæр сæ æрбауадзæм æмæ се ’ппæты дæр
ныццæгъдæм! Мæнмæ гæсгæ, иу-даэс адæймаджы бæрц сты.
— Ма фехс!— Кузмец’ов Ухановы къух иуварс ассыдта
автоматæй.— Фæлæуу! Кæс-<ма, -цы архайывд, уымæ... Кæнæ
са’нитартæ сты, кæнæ ныгæнæг къаманды. Æнхъæлдæн, сæхионты
æм’бырд .кæньинц.
Ногæй та æрхы размæ !быдыры скалд цæмæйдæр æмбæрзт
фанары мынæг рухс, са’быргай скуыста одотор, æмæ рæхысджьш
дæлхытæй хъыс-хъысгæнаг машинæйы цьшпæрдигъон æндаарг
обауы рагъыл ахылд :галиуырдæм, æрлæууьцд; (разæй
æнæуынæрæй разьшдысты цылдæр æндæрджы, ’кæрæдзийы фæдыл
ныххал сты, афтæмæй цыдæр ахастой æмæ йæ машинæйы æвæрын
чбайдыдтой.
Танкæйы цалхыл æрæнцюйгæнгæйæ Уханюв ка’ст быдырмæ
æмæ уыцы иу рæстæг йæ комытæфæй хъарм кодта йе
’кгуылдзтæ.
— Æнхъæлдæн, адзалы немыцат æххуьюгæнджытæ сты.
Сæхионты æмбырд ’кæньшц,— æнæгуырысхойæ сдзырдта Уха,нов
.æмæ бафарста:— Уæдæ цы кæндзыстæм иыр, лейтенант?
Кузнецов тарæфыгæй ныхъхъуыста: нæдæр мотор, нæдæр
ныхас нал хъуыст. Машинæмæ æмæ немыцæгтæм уыд ’
æртæсæдæ метры Фæрц.
— Ма фехс,— Кузнецовы ныхас уыд дьизæрдыггат æмæ йæм
бафтыдта: — Санитартæ кæнæ ныгæцджытæ танкæтæ не сты.
Уадз æмæ æм1бырд кæной.— Хъуыдытæгæнгæ иуцасдæр ницы
едзырдта.— Хæйрæджы хай фæуæд! Афо’нæй раздæр дзы
ницæмæн хъæуы хæцын. Цом сармадзанмæ...
— Дзæгъæлы! Сæ фæсоиæрхæджы дæ^р нæй, »мах ,а!м кæй
стæм, уый. Дыууæ хатты сыл аскъæр автомат æмæ дзы иу дæ(р
нал баззайдзæн! Замманай æм^бæхст ран стæм. Куыд дæм
кæсы, и? Аскъæрон сыл?—загъта уæддæр Уханов æмæ йæ
цæстытæ ныцъцъынд сты.— Куыд мæ хилой, афтæ...
— Æз та дын афтæ зæгъьш, æмæ нькгæнджыты не
’хсдзыстæ-м, бамбæрстай? Дыууæ «ьигæиæджы амардзьшæ æмæ цы,
хæст рамйудцзынæ, æ’ви, æнæуи дæ^р ’нын нæмтуытæ куы нæ
-250

фаг ^кæны. Æнхъæлыс æмæ ха’бæрттæ ’иууыддæр ахидæн сты?
Акæс-ма уæртæ уььрдæм. Уæртæ уырдæм, стаиицæмæ. Стæй
нæчъылдыммæ дæр!
— Ма мын ныхæстæ кæн, лейтеиант...
Ухано,в æрмкъухтæ йæ роиæй райста, Куанецов кæдæм
амыдта, уырдæм — нæдæр разæй æмæ рахизырдыгæй станицæйы
хуссайраг ’былгæроны æрдæгсыгъд хаймæ, нæдæр немыц кæм уьи
дысты, уыцы 'Цæгатаг былгэвроошрдæм — кæсгæ дæр нæ
фæкодта, .æрмкъухтæ юкодта, фидауæгау одзырдта:
— Хорз, разы дæн. Трофейтæ федтай æви нæ? — Къухæй
æрхсхста йæ ’бæмбæджджьины æддæты фæтæн рон дыууæ
пара1беллумгамæ, тььм!был чумæдаиганд зæххæй фелвæ-ста.— Пырх
траншортерæй йæ райеган. Сыгом æй кодтон, æмæ дзы фæздæгмæ*
хусго1нд ’къа’лбасы тæф ракалд. Æппындæр ;нæ иицы
бахъыгдардзæн. Ай та дæуæн, лейтенаит, дæ хъæбатыры тыххæй. Хæц
сармадзаны къамаедиры лæварыл.
Уханов рон суæтъд кодта, иараÆеллумы æрттаваг уæззау
хуым!пъыр дзы рацæйæфтыдта, фæлæ йæ Кузнецов фæурæдта.
— Искæмæн æй ратдзы’нæ. -Мæнмæ ис.— Къухæй февнæлд-,
та, па!ра1беллумы уæзæй >чи æрзæбул, уыцы цинелы дзыпмæ, йæ*
зæрдыл æрлæууыд адæймаджы хиды æигæс сæрдæны
зæрдæхæссæг тæф.— Трофейтæ ^кæмæн лæвар кæньинц, уый зоныс: фæс~
чъылдьимы (писыртæн. Цæй, цæуæм.
Уханав бахудт:
— Хуьщауыютæн, або’ны анг дæ цыдæр лæхъир
интелладгентгондыл ’нымадтон... Цыма хатгай дæ цæсгом дæр ныосырх
’вæййы, афтæ мæм каст. Ныр та дзы ахæм здыхтытæ ньшкæныс
æмæ диссаг! Цымæ кæцæй фæдæ? Дæс къласы йедтæмæ ма
исты бакастæ?
— Уыцы иу хабæрттæ цалдæр хатты дзурьгс, Уха’но’в.
Сфæлмæцыдтæн. Мæ биолрафм дын радзурон?
— Нæ, еæ, дзуашг мын ратт: дæс къласы фæдæ? Æви
-институтæй æрбащыдтæ? Училищейы алы ’батарейты уыдыстæм,
æрмæст дæ дардмæ уыдтон.
— Дæс къласы ^ка-ст фæдæн. Фæлæ ды дæр, æнхъæлдæн...
— Нæ-æ, лейтенант, а’вд къласы, ин’нæтæ та тыргъты фæдæн
каст. Цьима дæ иу-æртæ азы хистæр уыдзынæн.
— Уый цы хоныс?
’— Скъола ныууагътон. Нат Пинкертоны æмæ Шерлок
Холмсы хабæрттæ сæрæй кæрон.мæ цаддæр хатты бакастæи, æмæ мæ*
хъуыддаг фæрæстмæ. Куыстон Ланинграды уголовон
сгарджытимæ. Мæ фыдыф-сьшæр мын феххуыс гсодта, уый дæр уым
куыста. Иудзырдæй, хъæлдзæг цард уыди. Иуахæмы
хуыснæджытæм куы балæбурдтам, уæд мын мæнæ ады дæндаг дæр уым
рааппæрстой.
— Куыд дæм кæсы’н, афтæмæй æцæгдæр хъæлдзæг цард
уыди.
— Диосаг дæм ’ма кæсæд. Отæм дæсныйад у. Мæ
хъуыд251

..дат уыдис дзьшкъахджытимæ, фæливджытимæ,
хуыснæджытимæ æмæ иннæ фаджыстимæ, ды уыдæттæн ницы æмбарыс>
Карды ксшыл цæуæгау цыдтæн, фæлæ уæддæр хъаст ницæмæй
кодтон. Ды уьщы цардæн ницы зоиыс.
— Ницы. Училищейы дыл цы æрцыдис? Лейтананты цин
дьш цæуыннæ радтой?
Уха!Но;в ныххудт.
— Кæд дæ уьфны, уæд дæ бауырнæд, кæд дæ нæ уырны, уæд
дæр бар дæхи, фæлæ каст фæуыны размæ, бар мын ничи
радта, афтæмæй училищейæ ацыдтэан. Фæстæмæ куы ’рбаздæхтæн,
уæд дивизио’ны къамавдиримæ хæрхæмбæлд фестæм. Чысыл ма
бахъæуа, æмæ нæ фындзтæ кæрæдзиуыл скъуырæм. Бацæуæны
фарсмæ фьщцаг пысунæйы рудзьшг зоеьис? Куыддæр рудзынгæй
мидæмæ бахызтæн, афтæ майор мæ тæккæ размæ фæцис,
дзуццæджы бадт.
— Ды дæр ссардтай рæстæг, бар;вæндæй ацæуынæн — каст
фæуыны тæккæ размæ!
— Сывæллоньпныхæстæ кæныс раст, лейтенант. Уыцы
хъуыддаг аивгъуыдта. Фæлæ йæ диосаг цæй (мвдæг уыд, уый нæ
бамбæрстай? Æмбисы онг рудзьшджы фæмадæг дæн, æ»мæ уыцы
фæдыл алидзьгны бæсты мæ худæг нал баурæдтон, майоры
ахæм æргом уавæры куы федтон, уæд. Йæ цæстытæ
ныдздзагъы\р сты, афтæмæй мæм ’кæсы, æз та йæ цуры æдылыйы
хуызæн лæууын æмæ мæ худæг бауромьшæн ницуал мæ бон у.
Рудзынджы тæрхæгыл лæууын æмæ сæрхъæнау ’мыр-мыр кæньш.
Уыйфæстæ, кæй зæгъьгн æй хъæуы, бæстæ фæдис æмæ
хъæлæба ссис, Д’рюздовскийы — вз’воды къамавдиры алцæмæй дæр
фæзминаг æххуысгæнæджы — йæ хуьКосæнæй ^рабадын кодта
æмæ йæ къарцы смидæг кодта. Уырны дæ æви нæ?
— Нæ уьцрны.
— Уæдæ бар дæхи,—загъта Уханов, мидбылты бахудт, æмæ
йæ раззат æндон дæндаг сæрттьивта.
Æртытæ куыдфæстæмæ кæм хуыссыдысты æмæ мынæг
кодтой, уьщы цæгатаг былгæроны фæд-фæдыл райхъуыст цалдæр
гæрахы, сæ фæдыл скъæр-къæр оюдта немыцаг а’втомат, æмæ
бæстæ иыссабыр. Хуасайрат бьуигæронæй сын æ/ппындæр
дзуапдæттæг нæ фæцис.
— Кæцæй æхсызд, уый та ма? — азылд Куз’нецов, иуцасдæр
ницы сдзьгрдта, стæй йын цыма æнæнхъæлæджы уыд, уыйау
бафарста: — Зæгъ-ма, æцæгдæр дæм цы хъуыдытæ ис
Дроздовскийы тьиххæй? Бæгуыдæр уыд взводы къамавдиры фæзминаг
æххуыстæнæг...
— Æддаг бакастæй йæм æгапывдæр нады фау æрхæссæн ис,
лейтенант, зæд у æмæ зæд. Коммæгæс æмæ зондджьш лæппу.
Цæй тыххæй мæ фæрсыс, уе ’хсæн м’сты ,ис?
Тыхджын дьимгæ къуышитт кодта, къæхты цур фæлдæхта
дæрзæг фæсал, фæсонтæ хоста, ныгæнджыты къаманды кæм
252

куыста, уыцы обæуттьврдыгæй быдырæй. .Куз’нецов æргъæвсьш
(байдыдта æмæ тарæрфыгæй æфцæггот сфæлдæхта.
— Сергуненков куыд фæмард, уый зоныс? Æдылы мардæй!
Сæрхъæн мардæй! Хъуыды кæнын дæр ыл мæ ’бон нæу! Йæ
ферох кæнын дæ|р -мæ бои нæу!
— Ома, куыд?
— Сармадзаны хæтæлздахæн куы нышырх ксщта хæдцæугæ,
уæд Дроздавский нæ цуры æрбалæууыд æмæ Сергунеяковæн
радта хæдцæугæ гра-натæй яьшпырх кæныны бардзырд.
Æм^барыс, гранатæй! Сæдæ фæндзай метры (бæрц та быгъдæг
быдыры хилын хъуыд. Æмæ йæ раст мысаны хуызæн пулеметæй
окарстой...
— Бам’бæрстон! Гранаттæй хæцыны зоид æрцыд
хъуьшызбылмæ! Уыцы тъупгæнаг цы ’бакодтаид, уый зюнын мæ фæнды.
Дæлæмæ дæ|р æмæ уæлæмæ дæр ын йæ цалх фæцъæррæмыхст
’иодтаид! Фæлæуу, лейтенаит, немæ нæмгуытæ айсæм...
Чубарадковы раздæры хæцæны цур афæстиат сты æмæ та
«ногæй сæ фывдзыл сæмбæлд сыгъд æндоны бæзджын æмæ
бæлвырд тæф, йемæ æрбахаста æрхуым, мæлæт, адзалы тæф;
са*рмадзаны дæрæнгонд къæй дымгæмæ зæрдæуьпнгæггæнæг
дыз ’кодта æмæ æндзæвыщ танкæйы æнæзмæлгæ къуыдыры
цалхыл; цæсгомæй уæвгæ дæр кæй нæ базыдтой, уыцы
нæмгуытæхæссæджы къусчы кæм банытæдтой, уым абаугонды тъыстæй
лæууыд ’бел. Мит дзы урс сакъадæхтæй фæзынд, фæлæ
бомбæтæ æмæ сармадзаны аæмгуытæ кæй сфæлдæхтой, уыцы быгъдæг
сау зæхх æнæхъæнæй «æма ’бамбæрзта. Кузнецовмæ æфцæггот
хжрдмæ фæлдæхтæй зынд, м^иттымыгъ сармадзаны цъæлговд
рæтæнæгъдтыл куыд хилы, уый, федта Ухаиовы нымæт
цырыхъхъыты æнахуыр ’бæлвырд фæдтæ къуочы цур, мит кæм
.æрæмбæрзта, уым, æмæ йæм диссаг фæкаст, мит куыд тынг
урс-урювд у æмæ йын куыд ницы уæлдай у, уый, суанг м-а йæ
(бъглтæ дæр !банхъырдтæ сты.
Уханов нæмгуыты асыкк тыхулæфтимæ сæшгсæрста йе
’ккоймæ. Æдзæмæй араст сты сармадза'нм<æ.
НУДÆСÆМ СÆР
Сармадзаны цур дзыхъхъæй райхъуыст тарст хъæр:
— Æрлæуу, чи ’рбацæуы? Æхсьин дæ!..
— Цæв, æрмæст фæстиат ма кæн,— худæнбылæй дзуаш
радта Уханов æмæ нæмгуыты исьгнк йе уæхсчытæй æрæпшæрста
сармадзаны рæтæнæгъдты æхсæн.— Хъæр ’кæнын та, Чибисов,
хъæуы мæнæ афтæ: «Æрлæуу, кæцы дæ?» Уьшмæ хъæлæсыдзат
•арау, лæгæн йæ уæрджытæ йæ быны куыд фæдыдагъ уой,
афтæ. Цæй-ма, ноджыдæр иу хатт иыхъхъæр (кæн!
— Нæу мæ бон... Мæ бон нæу, æм(бал сержант... æхсьгнц,
æхсынц иемыц,— йæхи растгæнгæйæ Чибисовы хъым-хъым
дзыхъ253

хъæй ’райхъуыст цавæрдæр æртъæвстæй, кæуынæмхæццæйæ.—
Иу, зæгъын, сдымол, æмæ мæ тæккæ сæрмæ — цъыввытт — æмæ
фустверыл сæмбæлд. Автоматтæй ахæм жалд .ныккодтой, ахæм!..
— Кæцырдыгæй? Кæцæй æхсынц? — дом’аг фарст акодта
Куз’нецов. Чибисов æм 'Нæма зынд, æмæ дзыхъмæ хæстæгдæр
бацыд.
Салдæттæ йæ цьима |раджы иыууагътой сармадзан, уыйау
сидзæрхуызæй сау да|рдта хæцæны, ’чидæр ыл йæ <пæлæз
æрæмбæрзта, æмæ йæ дымгæ тъупп-тъупп кодта: фæйнæрдæм
хæлиуганд ’рæтæнæгъдты æхсæн уыд хус гилдзты рагъ, брустверы
дыдæгъты нынныхст м.ит — æппæтдæр æдзæрæг фæлурсбын уыд
фаллаг былтæроны хæстæг æртыты рухсмæ. Чибисовы хъæлæс
уазалæй (Цьима æргъæвсгæ ’бажодта, уый хуызæн тальшгæй
дзæбæх нæ хъуьюыд:
— Куы æ{ргуы|быр кæнигккат, уæд хуыздæр уавд. Æргуьибыр
’кæиут... сармадзан (бафшшайдтой, æхсыад...
Чйбисов дзыхъго’ндæй не схызт, зынгæ нæ кодта, фæлæ
змæлыд бынæй, æмæ Кузнецов, йæхæдæг дæр мæсты кæмæ кодта„
а;хæм къамандыхуыз хъæлæсæй сдзырдта:
— Куырм уырыйау зæххы цы ньиббырыдтæ, Чибисов?
Фæлгæсаен хæтæлæй дæр дæ куы нæ фендзæн адæймаг! Уæлæмæ*
схиз. Нечаев кæм ис?
Иæ гуым’ирыхуыз ’къамавдыйы фæстæ йæм худинаг каот^
Чибисов дзыхъхъы куыд базмæлыд, йæ фарсыл хæцæнмæ юуыд.
рахылд æмæ рæтаанагъдыл куыд æропуьибыр кодта, уый, тæппуд,
фæкæс-фæкæс кодта фаллаг былгæронмæ; йæ дьибырдым
циюел дзæнгæрæджы хуызæн ныттым|был, роцъойы бьш
æлхьшцъбаст худы хъусты -æхсæнæй зьшд æнæдаст цæсгам, уыцы
фæтæрсынæвво’нг; карабиныл хæцыд лæдзæджы хуызæн. «Диссаг у„
а/боны хæсты цыхуызы аирвæзт, уый? — ахьуыды кодта Кузне-,
цов, йæ зæрдыл æрлæууыд, намыц бом’бæтæ куы '/ппæрстой, уæд
Чйбисов йæш куыд да|рдта, уый: дзыхъхъы бын æрхауд,
дзыхъхъы ^был (бомбæйы нæмыджы схъис куы адзæнгæл ласта, уæд
мыстытæ сæ ахстонæй цъист-цъистгæегæ гæшпытæ кодтой
Чибисовы фæсонтæм.— Цы дзырдта цы, уæд? О, хæдæгай...
«Сьивæллæттæ, сывæллæттæ мьш куы ис».
— Фæлгæсьш, æм’бал лейтенант, Нечаев та ныггæнды ис...
уым сты... Санинструктор уырдæм æрбацыд, Зоя... Ноджыдæр
Рубин, |бæхтæрæг. Цæуылдæр ныхас кæнынц. А«м та фаллаг
былæй æхсынц... Æрцъышысхон æрдаудтон, нæмыг та ’—
цъыввытт — æмæ ’б’рустверыл сæмбæлд. Куы ’ргуьибыр кæниккат
фæлтау, иауæд фыдбылызæн би’рæ нæ хъæуы...
— Кæцæй æхсьшц? Кæцы ранæй, уый дæ (бон бæлвырдæй
зæгъын нæу? — бафарста Куэнецов.
— Фаллаг фарсæй, æм1бал лейтенант. Бьштон хæстæг
кæмдæр хæдзæртты ’бадынц, нæ сармадзан сæм зыны...
Чибисов ныфссастæй, лæгъстæгæнæгау кæй æм’барын кодта,.
йе ’дзæллаг чысыл æнæдаст цæсгом куы Кузнецовмæ, куы та.
254

Ухановмæ кæй зылдта, йæ сагъæстæ æдышы схуьиндæуа æви
зондджын — æгапæт уыдæттæ ныр уыдысты æцæгæлою, æндæр
цардæй æрцæуæгау, æмæ Чибисшæн раздæрау тæригъæд нал кодта.
— Фаллаг фарсыл рæстдзæвинты бафилпайдтай, дæ тæккæ
фындзы бьгн та уьгнгæ нюцы кæныс,— мæстджыиæй загъта
Кузнецов.— Фæлгæсæг дзы ахæм куы нæ уа!
— И? — Рæтæнагъдыл сьистæгау кодта, базмæлыд
Чибисов.— Цы загътай, .æмбал лейтенант?
— Обæуттæм дæ хъус биноиыгдæр дар — немыцаг санитарон
магшшæ дзы ис. Мæрдты æмбырд кæнынц. Æдзух
фæсчъылдыммæ ма кæс, фæлæ-иу размæ дæ^р афæлгæс. Науæд нын немыц
цæ сармадзан нæ фьщдзы бынæй аласдзысты. Бамбæрстай?
— Рæстдзæвинты тыххæй ныртæккæ сбæлвырд <кæндзыстæм,
дæ цæстытыл цытæ уайы, Чибиюов, уый базоедзыстæм,—
затъта Уха-нО’В, цасдæр банхъæлмæ каст, стæй уæд сьшдæггай æмæ
хæларзæрдæйæ бардзьирд ,радта: — Врустверы аууон æргуыбыр
кæн, лейтанант; Чибишв, дзыхъмæ ныххил, рæвдздæр! Рухс куы
ауыной, уæд фехсдзысты, зæгъыс, фаллаг фа^рсæй? Сбæрæг æй
кæвдзыстæм ныртæккæ.
Хынджылæгхуызæй йæ дзьигшæй зынгхос оиста, йæ армыл
æ& хæрдмæ сæшхæрста æмæ Чибисовæн къухæй ацамыдта; уый
дæр лæф-лæфгæнгæ рæтæнотъдæй фæгæпп ласта, ськрд йæ
хъугомы цур куы окатай уа, уыйау дзыхъмæ ныххылд æмæ
нысса<5ыр. Кузнецов æнцад лæууыд, æтапæт уыдæттæ Ухановы цæмæн
хъæуывд, уьгмæн ницыма æмбæрста.
— Æргуыбы(р кæн, лейтенант,, цы иæ вæййы.— Уханов
Куз1не1цо1вы уæхск æрæлхъывта, брустшермæ йæ æргуыбыр кодта,
стæй уæд йæхæдæг дæр æртуыбыр кодта, къух хæрдмæ систа,
йæ сæрмæ æртхосы цæхæр акалд. Æмæ уьщы уысмæн фаллаг
фарсæй райхъуыст тсшпы гæрах, акалд бу.рбын цæсткъахæг
цæхæр. Нæмыджы æхситт нæ федъуыстой, фæлæ дыууæ
санчъехы ,рахизы|рдæмдæр брустверæй сыджыты къуыбæрттæ
æркалд.
— Æцæгдæр мæнттæ куы нæ дзырдта Чибисов,— за-гъта
Кузнецав.
— Æгæр хæстæг бадынц, хуытæ,— дзуапп радта Уханов.—
Кæмдæр кæройнаг хæдзæртты, Уымæй хæстæгдæр уæвæ« дæр
нæй.
— Æвæццæгæн, Уханов, кæцы ран сты, уый бонивайæнтæм
сбæлвырд кæнын æмбæлы, æмæ сыл дыууæ нæмыджы
аскъæрдзыстæм,— æмраст слæугæйæ затъта Кузнецов.— Сармадзамы
цур гсуьгд змæлæм, уый бафштпайдтой, æх1сьш иæ бауадздзысты.
— Нæ уын дзырдтон, нæ уын дзырдтон! — дзыхъхъæй
райхъуыст Чибисовы æнамонд хабархæссæг хъæлæс.— Голладжы
нæ цыма ныппæрстой, уый хуызæн стæм. Разæй дæр немыц,
чъылдымырдыгæй дæр уыдон нæ тæикæ фарсмæ... Нæ
ацæуæнтæ нын алыг кодтой, лейтенаит?..
— Фæлгæс, Чийисов!—бардаькрд радта Кузнецов.— Æрмæст
255

дæ фындз дзыхъхъы ма иытътъыс, бамÆæрстай? Исты хаба/р
куы уа, уæд сигнал ратт, .карабинæй фехс æмæ æвæстиатæй
иштæндмæ згъорлæ! Ранымай щы дын загътон, уый!
— Исты ха1бар иу куы уа, уæд карабинæй æхюгæ, æмбал.
лейтена’нт...
— Æрмæст фынæй ма ’бау! ЦæуæАм нылгæндмæ, Уханов.
Былгæроны фахсыл сыджыты къахт къæпхæнтыл бынмæ
хизын ’байдыдтой, дæле цæугæдоны цъенгæ их лæгъз æрттывд
кодта æртытæм.
Ныггæндмæ .бацæуæн æмбæрзт уыд кæттаг пæлæзæй, ракалд
дзы цардæгас улæфт, хъуысыд кæйдæр ныхæстæ, фæлæ, цы
дзурынц, уымæн равзарæн нæ уыд. Кузнецов уайтагъд
базыдта Зояйы хъæлæс. Æмæ уайтæккæ йæ фæсонтæ æрбауазал сты,
афтæмæй йæ зæрдыл æрбалæууыд, чызт æм цъынддзастæй
æххуьюгур йæхи куыд нылхъывта, уый — чызджы уæрджытæ
уыдьисты чъизи — хæдцæугæ сармадзан сыл куы нынкалдта æмæ
сæ адзал æрхæццæ уæвын æнхъæл куы уыдысты, уæд лæшгу
хъуыды дæр ницæуыл кодта, афтæмæй йæ йæхицæй бамбæрзта,.
цæттæ уыд нæмгуыты схъисæй чызджы хъахъхъæнгæйæ
амæлынмæ. Фæлæ «ыр дæр хорз нæма æмйæрста, уæд сæ дыууæйьвл
дæр цы æрдыдис, уый. Æ’вæццæгæн, хабар незамаитæй рахаста;
æвæццæгæн, суанг уæд дæр нæлгоймат йæ æрдзыхъæдмæ
гæсгæ сылгоймаджы удуæлдайæ хъахъхъæдта, зæххыл цард куыд
нæ сыакъуийа, афтæ.
Тæккæ бахизæны Куз’нецов ахъуыды кодта, Ухановимæ куы
’бахизой, уæд чызджы цæстæнгас цавæр уыдзæнис, ууыл, æмæ
тарæрфыгæй пæлæзы кæроныл иуварс ахæцыд.
Ныхас банцад. Чидæр артæнбынтæй схуыфыд.
— Кæттаг бшшнытдæр бахгæнут... (рæстдзæвшгтæ ’нæ цух нæ
уадзыиц!
Ньиггæнд уыд уымæл, уазал, сармадзаны гилдзæй калд
беизины цъæх ,рухс, ныррухс кодта уьшæл къултæ. Ныггæнды
уыдысты æртæйæ — Зоя, Рубин æмæ Нечаев; стæфсьгн æнхъæлæй
æрбатьигувдр сты хиконд цвдрагьы бæрзонд арты цур, æмæ
иууылдæр бацæуæгмæ сæ сæртæ разылдтой. Сержант Нечаев
хуыссæгау æркодта Зояйы цур, йæ рæм1быныкъæдз æндзæвыд
чызджы уæрджытыл, цинелы риуы цæппæртæ уыдьгсты уæгъд,
зьщдис йæ гæрæм хæдо«, фæрсæджы каст бакюдта чызгмæ,
стæй уæд йæ рихиты -бын ферттьгвтой дæндæгтæ:
— Маанæ, Зоечкæ, лейтенаит дæр фæзынд!
Бæхтæрæг Рубин бадт сармадзанты нæмтуыты афтид
асык<кыл, йæ |бынаты базмæлыд, хъуыддагхуызæй йе ставд
æнгуылдзтæ сарæзта цьцрагъы а^рты æвзæгтæм. Зоя Нечаевыл цыма не
’ууæндыд, уыйау Кузнецовырдæм сонт каст фæкодта, йæ цæсты
гагуытæ ферттывтой сагъæохуызæй, стæй уæд сьшдæггай удæн^
цой худт бакодта мидбылты. Иæ цæсгомы æнгæсмæ гæстæ
æп256

пындæр бæрæг нæ уыдис, сармадзаны цу?р æрæджы цытæ æр*
цыд, уькдæттæ йæ зæрдыл дары, уый; цæогом баруад,
ныкъкъæсхуыр, цæсты бынтæ цъæх дардтой, былтæ нысоау сты, цыма
сæ æхсынгæ бакодта, уыйау зындысты дæрзæгхуызæй. «Нæ,—
ахъуыды кодта Кузнецов,-—иыртæккæ йьгн уыцы <сау былтæн
ашъа кæньгн никæй бон бауид. Цы кодтой йæ былтæ? Стæй йæм
Нечаев ахæм æнахуыр (каст цæмæн кæны?»
— Табу хуыцауæн, æгайтма фæзьгндыстут, мæ къонатæ! —
загъта Зоя, йæ цæсгомыл хъазыд æргом цины мидбылхудт.—
Тынг уæм æнхъæлмæ кастæн, лæшгутæ. Цардæгасæй уæ
фенынмæ бæллыдтæн. Табу хуьщауæн, æгайтма фæзындыстут. Кæм
уыдыстут?
— Дард нæ уыдыстæм. Фрицтæм уазæгуаты ауадыстæм,
Зоеч’кæ. Мæнæ лейтенантимæ немыцаг хъахъхъæнджыты бæрæг
кодтам,— дзуапп ын радта Уханов, æр1бахизæны йæ сæ,р куыд
æртуьибыр кодта, афтæмæй баззад æмæ цырагъы рухсмæ
хæстæг бшпæрста тьгм|был чумæдантонд, йæ ’никел къæпсыртæ
уазалæй халас сæвæрдтой.-- Хæцут, æфсымæртæ, трофейтыл.
Нечаев, кæттаг æрытау! Æвæццæгæн, иууьилдæр )бæхæй
æххормагдæр систут? Нæ фыды хай старшинайæн хæстон салам.
Æвæццæгæн—галы хæмхудтæ— фæсчъылдым искуы аджы
уæлæ бады æмæ йæ майдантæ, зæронд пысунæ,
хъæбатырхуызæй дзæгъ-дзæгъ кæны, йæ зæрдæйы тугтæ иыл ,калы!
Нечаев ныххудт, Зоя та Кузнецовмæ бынæ’й хæрдмæ каст
йæ былтæ æхсынгæ, раздæрау нал худт, фæлæ йæ 1бакаст уыд
æрхæндæг, æнхъæлмæгæсæг; Ру1бины сырх цæсгом фæтар, арты
сæрмæ тавта йæ белы фæтæнæн армытъæпæнтæ, цæсты зулæй
каст Эоямæ, йæ сым-сым цыд.
— Лейтенант,— сдзырдта Зоя. Къæсхуыр цæсгюмыл
сæрттывтой чызджы егъау цæстытæ, йæ сæр батьплдта.— Дæ
хорзæхæй, мæ фарсмæ абад. Демæ мьгн аныхасгæнинаг ис. Нæ,—
былтæ ахсынгæйæ бараст кодта йæ ныхас,— мæ-нæ фыстæг айс.
Да>вл(атя1нæй у. Тынг фæдзæхста, цæмæй йæ дæумæ раттон, уый.
Изæрæй мæ бон нæ бацис. Цæфты цурæй иуварс ащæуьгны
фадат нæ уыд. Хорз æмæ мьгн Рубин æххуьис кодта. Зæгъ-ма,
лейтена’нт, немыц ныл æцæгдæр æртыхстьгсты?
Кузнецов фарстæн дзуапп нæ радта, афтæмæй фыстæг
райста. Чызджъкбафарста:
— Зоя, куыд у? Æрчъицыдта?
1—■ Куы уæлæуыл вæййы, куы мæрдты бæсты,— хъуынтъызæй
загъта Рубин.— Дæу агуырдта æмæ агуырдта. Цыдæр, дам, ын
зæгъинаг дæн...
Кузнецо1вæн зындгонд уыдис лейтенант Давлатяны уавæр,
уæззау цæф фæцис, хæцын куыддæр райдыдтой, афтæ, зывдгонд
ын уыд, фервæзьш æнхъæлмæ йæм кæсæн кæй нæй, уый æмæ*
Рубинмæ нæ, фæлæ Зоямæ бакæсгæйæ бамбæрста, Дачвлатян
кæй нæ фæхуыздæр, уый, гæххæтт сындæггай райхæлдта,
червилæйы къравдасæй йы,л ставд дамгъæтæй фыст уыдис:
17 Судзгæ мит
257

«Лейтенант Кузнецогамæ лейтенант Давлатянæй. Коля,
цæфæй мæ ма ныууадз ам. Ма мæ ферох кæн. Уый мæ курдиат у.
Каед, миййаг, кæрæдзийы нал фенæм, уæд мæ галиу дзьшпы ис
фæскомцæдиоон билет, къам фыстытимæ, стæй адристæ.
Мамæйы æмæ мæ чьиндзаджы адристæ. Райсдзынæ сæ æмæ сæм
ныффьгсдзынæ. Цы ныффыссай, уый та дæхæдæг зоныс. Æцæг
д’зы уæлдай адджын ныхæстæ ницæмæн хъæуы. Ахицæн! Ницы
рауад мæ хабæрттæй. Æнамонд разьиндтæн. Хъæбьгс дын
кæнын. Давлатян».
Эоя сьгстаД, мидбылты бахудæгау йæ цæсгом банхъырдтæ.
— Æнæниз ут, ^мæ уды гагатæ. Мæн цæфтæм цæуьш хъæуы.
Æнæуый дæр уæм æгæр бирæ бафæстиат дæн.
— Зоя,— тарæрфыгæй сдзырдта Кузнецов, фыстæг йæ
дзьпппы нывæрдта æмæ чызджы фæдыл къæсæрмæ рахызт.— Æз дæр
демæ цæуын. Давлатянмæ мæ бахæццæ кæн.
Куы рацæйцыдысты, уæд ныггæнды иунæг иыхас дæр нал
хъуысыд.
— Куыд у, олавянтæ, уæ уд ма уæ мидæг ие? — бафарста
Уканов.— Сонт тарст уæ ничи фæкодта?
Сержант Нечаав йæ фырфæллад сырх цæстытæй лæмбынæг
акаст, æм|бæрзæн кæттаджы цур Зюяйы цьибырдым кæрц куыд
ферттывта, уымæ, чызджы сæвджъин къæхтæ æнгом ба’дтыеты
цыбырхъус æльигæйамæст нымæт цырьгхъхъыты; лæппу
æнæнхъæлæджы ра(бадт, равэарæн нæ уыд, тыхулæфт акодта æви
хъæрзгæ ныккодта, уьимæн; раздæрау къленцарæзт æмæ ротвад
шал уыд — йæ роцъойыл тар дардтой бæзджын хилтæ; рихитæ
æмæ тæссармæ бакен)бардтæ раздæрау аив нал уыдысты,
ныхтæй схафт-хафт кодта гæрæм хæдон йæ риуыл. Хъазгæмхасæн
фæсмонимæ едзырдта:
— Эх, мæ цард раттæг! Цьгмæ хуыцауæй цы ракурин, мæ
хæлæрттæ, кæд мæ иугæр мæ хъысмæт ам æрæййæфта, уæд?..
Фыццаджыдæр мæ, æмбал хуыцау, мæ адзалы размæ искæй
чызджы фырпъатæй фæсæлхæр ’кæнын фæндид! Куы акæеай,
уæд Зоямæ уæвгæ дæр ницы ис, цæстытæй æмæ зæнгтæй
уæлдай, фæлæ йæм уæддæр иунæг æхсæв дæхи нылхъив, стæй уæд
риуæм1бæрцæй танкæмæ алæгæрд! Кæсын æмæ Кузнецов дæр
рæстæг дзæгъæлы нæ сафы. Куыд дæм кæсы, Рубин? Ды дæр,
æвæццæгæн, уæхимæ хъæуы чызджыты фæдыл зилахар
кодтай? Бирæ чызджыты фехæлдтай дæ цард-цæрæнбонты?
— Федтай йæ... ницы йæм ис,— сфæзмыдта йæ Рубин.—
Цæстæй кæсынмæ рæвдз дæ. Зойкæ, да’м... Каед дæ къадбут
фендзынæ, уæд Зояйы цæстытæ æмæ зæнгтæ дæр фендзьшæ.
Æмбарын >æй, дæ сæры магъзмæ кæй ныццавта, уый. Флоты
дæ яшкаладæй хастой, æмæ уымæн мыррытт кодтай!
— Нæ, Рубин, дæ хæмхудтæм гæсгæ бæрæт у, бæндæн
ры258

джы бынты кæй ластай, .кауты сæрты кæй сæррæттытæ кодтай,
уый! Дзæбæх къа’базджын б’огъ дæ! Дæ бæрзæйыл рельс дыууæ
дяхы фæуыдзæн.
— Сабыр, славянтæ! Зойкæ кæимæ цæуы, уый мах
хъуыддаг нæу! — схъæр сыл кодта Уханов.— Раст дын куы зæгъон,
Нечаев, уæд мæ зæрдæмæ цæуыс, фæлæ санинструкторы
тыххæй дæ денджы130!н дзьибандытæи кæрюн окæн. Мæ зæрдæ дзы
фæцъæх. Иннæрдæм æрсим! Ды дæр, Рубин, дæ къæхтæ
фæуром!—Уханов æртхъирæнхуызæй бшхъæлмæ каст, цалынмæ
басйбыр сты, уæдмæ, стæй уæд йæ зæрдæ æрфæлмæн,
афтæмæй дзьгрдта: — Афтæ гъе, бинонтæ сабыр куы уой, уæд мын
уымæй æхсыэгоидæр ницы ис. Хæц, Нечаев, хæрзиуæгыл, цы
танкæтæ ныгтпырх кодтай, уьгдоны тыххæй! Бронетранспортеры
дзы райстон дыууæ. Чумæдангандимæ иумæ. Иу дьш дзы
лæвар кæньгн!
Уханов йæ ронæй рафтыдта парабеллумы дьгнджыр
хуьимлъыр æмæ йæ Нечаевы цурмæ былалгъæй башæрста. Нечаев
цымыдисхуызæй къæпсыр сæфтыдта, уæззау дамбаца
хуымпъырæй сласта, йæ армыл æй хæрдмæ сæтпæрюта, дамбаца кодта
мынæг згъæры æ)ртты(вд.
— Афицеры у, сержаит? Ахъаззаджы гарз, мæлæты уæззау
у...
Рубин цæсты зулæй бакаст æцæгæлон хæцæнгарзмæ —
ца.вæрдæр мард немьщаджы хæцæнпарз/мæ, цалдæр сахаты размæ
дæр ма сæ æхсгæ чи кодта, йæхирдыгонау къамандытæ чи хъæр
кодта, æнæуынон кæмæн уыдьисты, æгас ма чи уыд æмæ цæры*
ныл йæ зæрдæ чи дардта, уыцы цавæрдæр мард немыцаджы
хæщæнгарз,— хъуынтъызæй сдзырдта:
— Хорз дзаума у пара1бел. Æрмæст нын немыцаг гарзæй
хæцыны бар ’нæй.
— Уыдæттæ ’нымайгæ дæр -ма кæн! Мæнæ ай хицауы у? -—
Нечаев -сæрæй ацамыдта, къæцсыртимæ архайгæйæ Уханов йæ
къухты дыууæрдæм кæй кодта, уыцы чумæдангондмæ.—
Афицеры у?
— Æвæццæгæн, уый уыдаид. Куыд кæсын, афтæмæй
чумæданы хойра;г ис. Хæогæ дæр æй уый тыххæй ракодтон.
Æркæедзыстæм. Гранаттæ дæр кæм дардзысты чумæданы.
Уханов феуæгъд кодта аив тыхиад чумæдан(гонды никел
къæосыртæ, йæ ’ком ьин фæхæлиу 1кодта æмæ йæ брезенты сæрмæ
æр,ца,гъта.
Чумæдангондæй кæттагмæ æркалдьгсты ног цыллæ
ммдæггæгты фæлыег, дасæн прйбор, къалбас æмæ дзул целлофаны,
лластмаасæйæ саго’ндон, одеколоны тъæпæн авг, дæндæгтæ
сыгъдæпгæнæн щеткæ, рухс иннæрдæм кæм хъары, ахæм дыууæ
чысыл па’кеты ’презерватшзтимæ, донгарз тэйбын æддаг цъары,
сылгоймаджы еахат рæхыегондыл. Отæй уæд ’брезеитмæ
æрка’лдысты хъазæн къамтæ æргшваг цъары, цæмæдæр гæогæ сыл
нывпонд уыди фарсты ньгсан æрвхуыз цъæх цады былгæроиы
259

сæрмæ, хæцъæфджын нæлгоймаг нарæг хинайæн хæлафы
фæцæйсырдта хæрзхуыз бурдзалыг сылтоймвджы,— æпшæт
уыдæттæй ракалд пудрæйы тæфы хуьизæн адджьшгамау æмæ
æлхькжъгæ/на;г тæф.
— Зоечкæ дзæгъæлы ацыд,— загъта Нечаев йæ
армытъæиæныл сылгоймаджы саяатмæ .кæсгæйæ.— Бар мьин ратт, хистæр
сержант, ацы сахат Зояйæн балæвар кæнынæн. Иæ къухыл
мæнтæ скалдзæн. Сисои æй?
— Айс, кæд дьгн дæ лæварыл барвæсса, уæд.
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй, семæ цытæ ласынц?! — ссыд
Рубины сым-сым.— Суанг ма сæм гандштæ дæр ис æфснайд.
Сæ ’цæст æрæвæрдтой æнæзонгæ мард немыцаджы дард æмæ
æнæмбæрстгонд царды æнахуыр сусæггаг дзаумæттыл — йæ
зерæджыйы царды фæдтæ йæ адзалы фæстæ баззадысты
быгъдæгæй æмæ раргом сты.
— А, хæррæгътæ йедтæмæ дзы куы ницы ис! —
фыдæнхъæлæй загъта Ухано,в æмæ чумæда’нтонд ныггæвды къуыммæ
фехста.— Ахæм ггрофейтæм не Чнхъæлмæ кастæн. Цæй, хорз
фæуæд. Хойрагæн йе ’мбис мах, ин!нæ '.мбис та Зоя цæфтæн
|ратдзæн.
Донтафзæй, сæрдасæнæй, целлофаны æфснайд къалбасæй
æмæ дзулæй фæстæмае иннæтæ æлтъгæнгæйæ иуварс асхуыста,
стæй уæд целлофан аскъуыдта, финкæ кæрддзæмæй систа.
— Цыллæ мидæггæгтæ, сыстытæ дзы куыд нæ сæвзæра,
афтæ,— загъта Рубин, йæ дæрзæг æнгуылдзтæй
хæдзардзинхуызæй сгæрста немыщаг мидæггæгтæ, йæ сырхбьщ уæрæх
цæсгомыл фæзынд цыдæр карз æмæ æфхæрд æнгæс.— Афтæтæ
зæгъут, гъе?..
— Цæуыл у дæ ныхасы сæр, Рубин?—бафарста Уханов.
— Кæсыс æм, йæхи куыд цæттæ кодта — цыллæ
мидæлгæгтæ, ницы дзы байрох. Мах та æнхъæл уыдыстæм, æмæ алцыдæр
уæлæ’Нгæйтты ацæудзæн!.. Радиомæ б’айхъус, уæд: знаджы йæ,хи
территорийыл ныддæрæн кæндзыстæм. Тарритори! Дæ дзьшй
бадар...
— Дарддæр, дарддæр, Рубин,— йæ цъæхбьш цæстытæй
йæм ныккаст Ухаиов.—Дзур дарддæр, цы ныхъхъус дæ? Дзур,
дзур, ма ’фсæрмы кæн!
-— Куыд дæм кæсын, Рубин, афтæмæй хъуыр-хъуыргæнаг
æ<мæ паникер дæ,— бафиппайдта Нечаев æмæ нымпыррыкк
ласта.— Адон та ма цавæр нывтæ сты? — Къамты къопп райста,
æнгуылдзæй йæ æрхоста, æмæ йæ армытъæпæнмæ æркалдысты
ашас картæтæ.—Хъуымы131был дæ, Рубин. Хъуыр-хъуыр кæныс
æмæ кæныс. Уæвгæ цы федтай дæ хъæуы та? Хъуццыты
къæдзилтæ здыхтай?
— Мæнг зæгъыс! Къæдзилтæ не здыхтон, фæлæ колхозы
бæхгæс дæн,— мæстджьинæй йын йæ ныхас бараст кодта
Рубин.|—Мæ царды (мидæг та, дæуæн дæ фæсонæрхæджы дæр
цытæ никуы æр’цæудзæн, æз уыдæттæ бавзæрстон! Ды дæ
фæ260

тæн фадгуытæ бæлæгъты кæрæдэиуыл куы ахаф-ахаф кодтай,
уæд мæн та хæсты азар басыгъта! Иунæг уысмæн мæ цард йæ
саерыл хъен ныллæууыд. Б[ом(бæтæ ныл куы ныккалдтой, уæд
сырдау ниудтон, мæ дзæм|бытæй мæ дыууæ гыццыл чызджы
сыджытæй .къахтон... фæлæ ^байрæджы! Ауындзæнмæ бæргæ
бырыдтæн, фæлæ æгæр рафыхт мæ маст, æмæ мæхиуыл
фæхæцыдтæн!..
Уханов финкæйæ хæйттæ кодта фæздæгмæ да|рд къал’бас,
афтæмæй цъынддзастæй бакаст Рубинмæ, Нечаев къамтæ
жæттагыл æрæппæрста. Уыдис дзы бæгънæг дыгай валеттæ æмæ
бæгънæг дыгæй дамæтæ сау цъындаты, сау æрмкъухты,
æддæгмидæг æнгам ’ауадысты æлгъагæй; боцъоджын, боталау
нуарджын къаролтæ сæ уæрджытыл дардтой зæрдæиогæ лæгапуты,
уыдон дæр сæм сæхи нылхъьивтой зæдæнгæс цæсгæмттимæ æмæ
зæды мидбылхудтимæ. Уыдонæн къамтæ уæвæн >нæ уыд, фæлæ
уæддæр уыдысты къамтæ, сæ кæрæттæ æнгуылдзтæй
баихсыдысты, зьин -бауырнæн уыд, уыцы къамтæй стъолы уæлхъус
хъазыдысты, ныхас кодтой, худтысты, цыдæртæ æмбылдтой
æмæну цыдæртæ фæхæрд сты, ууыл.
— Тф-фу, галиумæзонд! Æггпæт уыдæтты фæстæ адæймагаан
йæ зæрдæ ницуал æрцагурдзæн! Харз æмæ Зоечкæ рагацау
яцыд. Сылшйм’агæн феньшмæ бæэгæ не сты. Ахъуыды кæн, уæд
адæймагæн йæ зонд фæцæудзæн.
— Дæу та сылгоймæгты сагъæс йедтæмæ ницы ис! — Рубины
цæстом сырх хъулон афæлдæхт.— Чи хæсты басыгъд, кæмавд
та цы йæ цæстытыл уайы!
Нечаев къамтæ æрæмбырд кодта, къуыммæ сæ фехста,
цыдæр æнад бырынцъагæй, ньюсæсагæй сæ цыма сыгъдæг кæны,
уыйау йæ армытъæпæнтæ цинелы фæдджитыл æрсæрфта, стæй
уæд парабеллум райста, ныггæнды ’къулыл йæ фæсонтæй
бандой кодта æмæ загъта:
— ’Каед мæ дæлимон схоньш дæ зæрды /ис, Рубин, уæддæр
бар дæхи, æрмæст сылгоймæгты уарзын... Фæлæ æз дæр мæхи
цæмæй æрдомон, ахæм хабæрттæ ис. Мæ хистæр æфсымæр
цьшттор фыццæгæм азы фæмард. Горæт Лидæйы бынмæ. Суанг ма
уæд дæр хъуыды кодтон: хæст къуыри йедтæмæ нæ ахæсдзавд.
Алхъивдзыстайм сæ æмæ, нæ разæй маршæл Вороаиилов урс
бæхьил, афтæмæй Берлины балæудзыстæм. Куыд раргом,
афтæмæй... суанг Мæскуыйы онг нын нæ фæрсчытæ фæньгмадтой.—
Нечае1в ларабеллум йæ армыл хæрдмæ сæп!пæрста.— Разы дæн —
дыккаг аз нæ хад калæм. Фæлæ Сталинград дзаума у, Рубин.
Фрицтæ фондз мæйы дæргъы лæбурдтой, æвæццæгæн,
уæлахизы тыххæй шнате дæр ма нызтой, мах та сын сæ фæрстæ цъæл
кæнын райдыдтам.
— Райдыдтам!—сфæзмыдта йæ Рубин.— Райдыдтам, фæлæ
кæронмæ «æ ахæццæ кодтам! Абон та цы бакуыста: мах сæрты
æрбахизьш йæ бон нæ бацис, фæлæ танкæтæй иувæрсты
алæгæрста! Ногæй та йын йæ тыхтæ нæ банымадтам? Æмæ иыр
261'

мæнæ ам мыстытау иниæтæй игтпæрдæй бадæм, немыц та
танкæты Сталинградмæ сæхионтæм лæгæрдынц æмæ махыл
худæгæй мæлынц!
— Ныууадз дæ иыкæстæ, худынтæм æй не ’вдæлы,— фæхъыг
Нечаевæн.— Мах дæр ы,н а<м йæ танкæтæн хорз фестæм. Кæд,
богъ-богъæй нæ «æуа! Къухмæрзæнтæ йьин не сфаг уыдзысты
цæосыг сæрфынмæ. Иæ мидæлгат хæлаф æй бахъæудзæн
къухмæрзæнтæн пырх кæнын.
— Мидæггаг хæлаф нæ дæ! Цæй номыл сцин кодтай
немыцаг æфсæйнаджы гæбазыл? — иыхъхъæр кодта Ру'б;ин
Нечае)выл.— Трофейыл баащн кодтай?
— Æмæ цы? — загъта Нечаев.—Немыцæн сæ парабеллум
ахъаззаг у.
Рубин сыстад, цьибырзæнг, цышæрдигъон, йæ цæстыты туг
фæбадт, афтæмæй ныггæвдыл афæлтæ.сыд, æргом æнæуынон ьпг
уыдысты иууылдæр — хæст дæр, немыцаг цыллæ
мидæттæгтæдæр, абоны хæст дæр, немыц сыл кæй æртыхстысты, уый дæр,
Нечаев дæр. Иæ карабинмæ фæлæбурдта, ныггæндæй
рацæуæнмæ атындзыдта æмæ Ухановырдæм сдэырдта:
—• Æехъæлут, æз уыщы трофейтæ мæ дзыхмæ сисдзынæн?'
Фæлтау сыдæй амæлдзынæн, уæддадр дзы нæ бахæрдзынæнГ
Æнхъæлут æмæ æз...
— Рубин, раздæх æмæ дæ бынаты 'С1бад!
Ухано’в лæдзæгау хъæбæр, салд фæздæгмæ нард къалбагсг
финкæйæ лыгтæ кæньгн ныууатъта, къалбасæй зындис фиуы урс
стъæлфытæ, ка;рд тыхриуыгъдæй дзулы ньйссатъта. Æмæ Нечаев
уайтæккæ йæ парабешлум æвцой ныууагъта. Уханов финкæ
дзулы куыд мæстыйæ фæтъыста, йæ цæстæнгас куыд
фендæрхуызон, уымæй бамбæрста, хабар хорз кæй нæу, уый. Уыцы къа~
манды «обад» æмæ уьщы цæстæнгас Рубины баурæдтой, нæма
æруазал, йæхи хъаугъамæ æрцæттæгæнгæйæ бæрзæй
фæгуыбыр кодта, фæлæ сæм афтæ фæкаст, цыма йæ цæстыхаутыл
ферттьштой цæосыгтæ.
— Дæ зæрдыл бадар, Рубин, æз дæр а1рæнæй ардæм
фæцыдтæн, зонын æй, топпыхосы джиранка цы тæф кæны, уый. Фæлге
ам ’иууылдæр (бьшдзатъды куы фæуæм, уæддæр хъыллистытæ
кæньш никæй бауадздзынæн! — затъта Ухаиов
зæрдаамæхъаргæиæ æмæ сябырæй.— Цыфæндыйæ дæр Волгæйы цур немыцы
•мах нылхъывта’м, афтæ у æви нæу? Хæст хæст у — а)бон уыдон
м>ах цæвынц, райоом та — мах уыдоны! Хылы искуы .бацыдтæ
æви нæ, тымбылкъухæй хылы? Дæ «æмхудтыл цæф куы
сæмбæла, дæ сæры тенкайы зыланг куы осæуа, уæд дæ цæстытæй
зьгнджы стъæлфæнтæ никуы ажалд? Æвæццæгæн дæм, арв цы
у, уымæй фысы цармыйас йедтæмæ нал фæкастаид. Æмæ уæд
æгтпæтæй сæйрагдæр цы у? Дæ ’бон ’сьгстын бауæд, дæ туг д’е
хаамхудтæй асæрф æмæ йын дæхæдæг иу ныммæрз. Æмæ сьш
мах ныммарзтам æви нæ, Рубин? Æадæр хыл райдыдта, æндæр
хъæбыехæст. Чындзы цæуыны къухдарæн нæ балæвар кодтам,
Ш

тляййаг, фрицтæн зæрдылдарынæн. Цæй, хорз фæуæд. Дзæгъæл
бæр-бæр маанмæ нымеды дæр нæу! Исты дзырдхæссæг куы
разы’нид ам, уæд дыл уый гадарахат ’бæргæ ’баххуырсид. Æз та
иоджы фыддæртæ дæ|р ма фехъуыстон. Обад. Иу хъуыррытт скæн
ацы донгарзæй. Æмæ дæ нервытæ дæр фæуром. Ахвдæн! Иунæг
ныхае дæр куыд шикуал фехъусон, афтæ!
— О, о... Гадэрахат. Ахæм ма тызмæг дзырд уæвгæ дæр уа.
Гыццыл исты, уæд — тадзрахат!— мæстæлгъæдæй сдзырдта
Рубин.— Мæнмæ та, сержант, амæлын дон бануазынæй æндондæр
кæсы. Мæ чызджыты мæхи дзæм^бытæй сыджытæй куыд
къахтон, уымæй фыддæраэн уæвæн дæр нал ис. Цыдæриддæр дæ
фæвды, уый хъуыды кæн мæн тыххæй...
— Куыддæриддæр æмбæлы, афтæ хъуыды кæнын. Дæ
бæхты дьгн ныццагътой — ныр дæ мæ са’рмадзанмæ цæуын
бахъæу.дзæн. Фæрсæй-фæрстæм лæудзыстæм.— Уханов бахудт.—
Афтæмæй нын хъæлдзæгдæр уыдзæн... Чи зоны æмæ ма кафгæ дæ|р
.а’кæндзыстæм!
— Куыннæ стæй!..
Рубин йæ иыхас кæрюнмæ нæ ахæццæ кодта, карабин
ныггæнды талынг къуьимы сæвæрдта, аууоны сбадт, куыд 1нæ йæ
6афи1п1пайой, афтæмæй мæстæлгъæд цæосыттæ асæрфта,
тамажодон систа, йе ’вгуылдзтæ йæм нал хъуыстой, афтæмæй сæгъы
къах здухынмæ башæлдта.
*
— Зоя, Давлатян гсуыд у? Иемæ шыхаюгæнæн ис?
— Ныртæккæ нæй! Цы дын зæгъинаг уыдтæн... Ие ’муд куы
’рцæуы, уæд алы хатт дæр фæрсы, ды æгас дæ æви нæ,
лейтенант. Иу училшцейы ахуыр кодтат?
— Иу... Фæлæ зæ|рдæда|рæн и’с? Æтасæй баззайдзæн?
Кæдæм фæцæф?
— Се ’шгæтæй тьвнгдадр ньшпырх. Иæ сæр æмæ йæ зæнт
фæцæф сты. Æ’вæстиатæй медсан’батмæ ласт куы нæ æрцæуа, уæд
йæ хабар æвзæр уыдзæн. Стæй иннæты хабар дæр. Мæ <бон сын
баххуьис кæнын ницæмæй уал у. Æппында^р! Сайын сæ, тагъд
уæрдæттæ фæзыэдзысты, вæгъгæ. Фæлæ, мæнмæ гæсгæ,
фæсчъылдьимтæй бынтон фæхицæн стæм. Кæдæм сæ аластæуа? Чи
йьш цы 301НЫ, медса’нбат кæм ис, уьгмæн?
— Зæгъ-ма, фæлгæсæн бынаты ба’стдзинад искæимæ ис æаи
нæй?
— Бастдзинад нæй. Раци саразыныл архайынц æмæ
архайынц. Бастдзтад дарджытæ уым сты, Дроздожжиимæ. Æз
Чубариковы сармадзанмæ куы азгъордтон, уæд уыйфæстæ ды цы
фæдæ, лейтенант? Сармадза’н чи баосæста, уыцы танк федтай?
— Нæ йæ зыдтон, ды...
— Уый дæ ферюх уæд, лейтенант. Мæнæн мæ зæрдыл
.æппындæр ’ницуат лæууы. Мæхицæн (бьгнат !нал а,рдтон, мæ
уæр263

джыты зыр-зыр цыдис. О, хæдæгай, æнхъæлдæн дын мæ
«вальтеры» тыххæй даырдтон. Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, худæг у.
Сæдæ азы фæцæрын мæ фæнды, сьимах фыдæнæн дæр æмæ
мæхи фыдæнæн дæр дæс сывæллоны ныййардзьшæн. Дæ
цæстытыл æй ауайын кæн. Дæс зæрдæмæдзæугæ сабийы стъолы
уæлхъус бадынц, иууылдæр (бур сæртæ æмæ сæ дзыхтæ касæй
амæст«К’орифлексы» къопшыл куыд ’нывговд ис, афтæ. Зо-ныс æй?
— Нæ зонын... Эоя, æнхъæлдæн, басыдтæ. Цæуæм. Ам
цæмæ лæууæм.
— Лейтенант, Харьковы бын мæ цæфты ныууадзын бахъуыд.
Куыд лъæр кодтой, уый мæ ныр дæр рох лæу...
— Ам Харькав иæу, Зоя, Рæмудзгæ дæр никæдæм
кæндзыстæм, стæй кæдæм арæмудзæм, уый дæр нын нæй. Авд
нæмыджы (ма нæм баззад. Уадэгæ та уæв;гæ никæй ныккæндзыстæм.
Уымæн койгæнæн дæ|р нæй.
Ньгпгæндæй ссæдз санчъекы æддæдæр æрлæууыдысты,
къардиуы тæккæ фарсмæ цырыхъхъытæй цы нарæг фæндаг
ныннадтой миты, ууыл. Цæугæдоны цъенгæ ихæй лæсыд иалат уазал —
райсомæй немыц бомбæтæ ’кæм æрæппæрстой æмæ их кæм
ньшпырх, уырдыгæй доны тæф калди. Фаллаг былгæроны сæрмæ
арты пиллон фæлæмæгъдæр, ’бамьшæг, раст æй цьгма æхсæвы
карз уазал æлхъивгæ ныккодта, уыйау. Цæугæдоны лæнкауы
уынæр никæцæй хъуысыд, дыууæйæн дæр зын дзурæн æмæ
улæфæн уыд æвирхъау хъызты. Куз’нецов йæхæдæг дæр нæ
бамбæрстаид, Зояйæн æнахуыр ’мæнгæфсон уавæры зæрдæтæ
цæмæн æвæрдта, уьий; Æхсæв сахаты фæстæ, дыууæ сахаты фæстæ1
цы ’рцæудзæн, уымæн бæрæг нæ уыд, боны рухсмæ сæ чи
фæцæрдзæн, уый дæр ’ничи зыдта, фæлæ уæддæр Кузнецо)в йæхн
дæр нæ сайдта æмæ чызджы дæр-—фидарæй йæ уырныдта:
ардыгæй фæстæмæ ацæуæн, стæй арæмудзæн дæр никæцырдыгæй
ие — разæй дæр æмæ сæ фæстæ дæр сты знаджы ташæтæ,
уыдонæй дарддæр та сæ чъылдыммæ — цæджы æлхъывд
немыцæгтæ, уырдæм бырстой, хæсты æнæхъæн афæдзы бæрц сæм чн
фæкаст, уыцы боиы дæргъы немьщы танкæтæ. Куыд у уым та,
Сталинграды? Немыц æхсæвы цæмæн банцадысты? Кæйонг
ахæццæ сты?..
— Æлгъысты уазал,— сдзырдта Кузнецов.— Куыд дæм
кæсын, афтæмæй бьштон баргъæвстæ.
— Нæ, уый мæ нервытæ сты. Бæлвырд æй зонын, цæфтæй
кæй никæдæм ацæудзынæн, уый. Дæхæдæг куы загътай,
фæцæуæн^никæдæм лс...
Иæ дæндæгты къæрцц-къæрщц уромгæйæ чызг кæрцы
æфцæпгот сфæлдæхта, Кузнецовы иуваефсты каст, немыц кæй
бацакстой, уыцы фаллаг былгæронмæ; йæ урс цæогом
фысдзармы аньигъуылд, тар дардтой æрфгуыты дæргъæлвæст тæлмытæ,
йæ сау цæстытæ уыдысты фæллад, нындзьгг дзы маст æмæ рис.
■—’ Дышаг хатт цæфты ныууадзон, уый мæ нæ фæнды. Нæ
мæ фæнды... Уымæй æбуалгъдæр хабар нищы ис.
264

Кузнецовæн йæ буар æнæхъæнæй дæр ихæнриз окодта,
афтæмæй æваст йæ цæстытыл ауад, немыц батарейыл куыд
æртыхстысты æмæ згъоргæ-згюрын кæравдэимæ хъæргæнгæйæ
автоматтимæ цæфты нылгæндмæ куыд балæбурдтой, уый, чызгæн
•та йæ «вальтар» фелвасын нæ бантьист, афтæмæй фæстæрдæм
(къуькммæ ’куыд фæцæуы, йæ фææнтæ, йæ къухтæ, цыма йæ
тьиндзгæ ба’кодтой, уыйау «къулмæ куыд æлхъивы, уый. Æмæ йæ
хъæлæс фæныллæгдæр, афтæмæй йæ бафарста:
— Зæгъ-ма, хæцæнгарзимæ— дам1бацаимæ, а-втоматимæ
архайынмæ арæхсыс?
Чызг æм окаст æмæ æнахуыр худт скодта, йæ былтæ
æфцæгготы фæцавта, йе ’рфгуытæ куыд фестъæлфыдысты, уый
бафиппайдта Куанецов.
— Тьгнг æвзæр!.. Ды та мын зæгъ, сармадзаны цур куы
фæтарстæн, уæд мын цыдæр æнахуыр хъæбыстæ цæмæн кодтай,
хъахъхъæнгæ мæ кодтай? Бузныг, лейтенант. Тынг фæтарстæн.
— Æз æй :нæ бафшппайдтон.
— Фæлæуу-ма!..— Чызг æфцæггот йæ былтæй иуварс
ассыдта, æнæнхъæлæджы худтæй йе ’рфтуытæ нал ’стъæлфыдысты,—
Æз Чубариковы сармадеаимæ куы ацыдтæн, уæд ды ’рцыдис?
— Оергуненков фæма/рд.
— Сергуненков? Уыцы æфсæрмыгæнаг лæппу, бæхтæрæг?
Иæ бæхы къах кæмæн асаст, уый? Фæлæуу-ма, нвдрма ныр
æрла^ууыд мæ зæрдыл. Ардæм куы цыдыстæм, уæд мын Рубин цы
загъта, уымæй мæ сæрыхъуынтæ арц слæууыдысты:
«Сергуненков мæрдты бæстæйы дæр йæ адзал никæмæн ныххатыр
кæндзæн». Уый цы амюны?
— Никæмæн? — бафарста Кузнецов æмæ йæ сæр иуварс
азылдта, халасæвæрд æфцæггот ын дæрзæг дурæй хафæгау йæ
уадул ахафта.— Æмæ дæуæн цæмæн эагъта уыцы ныхæстæ?
«0, æз дæр дæн аххосджын, æмæ йæ мæхицæн нæ
ныббардзынæн,— ахъуыды кодта Кузнецов.— Гъей, джади, йæ
бахизьины хъару мæ>м куы разындаид, бæргæ... Фæлæ йын ныр цы
зæгъон Сергуненковы адзалы тыххæй? Иугæр иуы тыххæй
дзурын куы райдайон, уæд хабæрттæ иууылдæр куыд уыдысты,
уый йын зæгъын хъæуы. Фæлæ батарейы дыууæ æртыккат хайы
цагьды куы фесты, уæд Сергуненковы адзал цæ’мæн афтæ
бадардтон мæ зæрдыл? Нæ, цæмæдæр гæогæ йæ мæ бон ферох
кæнын нæу!..»
— Сергуненковы адзалы тыххæй мæ дзурын нæ фæнды,—
>ъæддыхæй дзуапп радта Кузнецов.—Уый тыххæй дзурын
ныртæккæ ницæмæн хъæуы.
— О хуыцау,— мынæг хъæлæсæй сирвæзт чызтæй,— цæй
тæригъæддаг €тут иууылдæр, лæппутæ...
Кузнецш та хъуыста ’чыэгмæ; йæ хъæлæсыуагæй бæрæг
уыДи, \се '’Ппæтæн дæр, «уыимæ Куэнецовæн дæр, тæригъæд кæй
кæны, уый, æмæ хъуыды кодта: «Ау, Дроздовскийы уарза? Ау,
цымæ йын цæмæдаар гæогæ æхсыд æмæ рæсыд чи у, уыцы
быт265

тыл Дроздовский андзæвыдаид? Ау, Дроздовскийæн уазал^
æнæхатыр, адæймаджы -кæсын кæмæ нæ фæнды, ахæм цæстытæ*
кæй (ис, уый нæ бафшшайдтаид?»
— Афтæ æнахуыр каст мæм цæмæн кæныс, лейтанаит,
мæкъона? — фæлмæн, уылæнгай æнхъæвзæг сабыр хъæлæсæй
бафарста чызг.— Цыма мæ æппындæр никуы федтай, уыйау мæм
кæсыс æмæ кæсыс...
Кузнецов ын æмыр хъæлæсæй дзуаиш радта:
— Æз фæстæдæр «бауайдзынæн Давлатянмæ. Стæй мæ дæ*
къона ма хо’н. Мæнæн дæр тæригъæд кæнын райдыдтай? Æз
нырма цæф дæр нæма дæн æмæ мард дæр. Уæлдайдæр та
мææдылы æмæ æнæсæрфат адзалæй амæлын нæ фæнды.
•— Ау æмæ адзал зондджын дæр вæййы, лейтенант? Æгасæй
цæмæй баззайай, уый мæ фæнды, мæ ,къона. Бирæ куыд
фæцæрай, афтæ. Сæдæ фæндзай азы. Мæ æрфæ цæуаг у мæнæн.
Сæдæ фæндзай азы фæцæрдзьшæ. Уыдзæн дын ус æмæ фо’ндз
сывæллоны. Цæй, хорзæй уал >баз(зай. Æз цæфты абæрæг кæное...
Нæ, уæддæр мæм афтæ цæмæн кæсыс, лейтенант? Æвæццæгæн„.
иучысыл дæ зæрдæмæ цæуьш? И? Æмæ йæ куы нæ зыдтан! —
Чызг æм хæстæгдæр æрбалæууыд, æфцæтготы уæлдзармыл иу
къухæй йæ былтæй иуварс ахæцыд, цымыдисхуызæй йæм
бакаст.— О, куыд æнахуыр æмæ æдылы хабæрттæ сты иууылдæр,.
цъыр-цъыраг!
— «Цъыр-цъыраг» та цæмæн?
— Кузнецов, цъыр-цъыраг... Æмæ ды нæ уарзьке
цъыр-цъырæгтæ? Куы сæм фæхъусын, уæд мын куыддæр удæнцой
вæййы. Мæ цæстытыл цæмæдæр гæогæ ауайы хъарм æхсæв,
уыгæрдæны ног карст хос æмæ цады сæрмæ сырх-сырхид мæй..
Кæм айхъусай, уым иууылдæр цъыр-цъырæгтæ...
Цæугæдоны цъенгæ -ихæй калд уазал. Æ’мæ уыцы
ихэамхæццæ дæл’вæзы дымтæ фæйлыдта чызджы кæрцы фæдджи. Иæ
цæстытæ уыдысты худæндзаст, ферттьивтой, та/р дардтой, урс
æрм-къухтæй кæуыл æрхæцыд, уьгцы уæлдзарм æфцæпготы бьинмæ:
уробын халас сæвæрдтюй адрфгуытæ, цæстыхауты кæрæттæ
зындысты пыхцылæй, уазалæй ныхъхъæбæр сты, æмæ та
Кузнецов•мæ !нотæй афтæ фæкаст, цыма ’чызгæн йæ дæндæгты
^къæрццкъæрцц сындæлгай цæуы æмæ иууылдæр.цыма баргъæвст, уый--
ау фестъæлф-фестъæлф кæнынц йе уæхсчытæ. Æмæ бынтон
ба&швьгрдæй йæ цæстытыл ауад, цыма йæ дæндæгтæ дæр Зояйæи
нæ къæрцц-къæрцц кæнынц, стæй ныртæккæ дзургæ дæр уык
нæ кæны, фæлæ æндæр чидээр, уыимæ æндæр хъæлæсæй, цыма
былгæрон дæр нæй, æрвгæрæттæ дæр нæ судзынц, намыцаг
танкæтæ дæр никуы сты, Кузнецов та декабры фæсахсæвæрты
хæдзармæ бæцæуæны кæимæдæр лæууы къахдзоныгътæй
фæбьцрыны фæстæ; уæлхæдзæрттæй дымгæ хæссы миты рыг, цæхтæрмæ*
уьгнджы митæмбæрзт быруты сæрмæ судзынц цырæгътæ... «Кæд,
уыдис уый? Стæй уæвгæ дæр искуы уыди? Æмæ мемæ чи
уыдис уæд?»
266

— Мæнæн астъа кæнын дæ фæнды?.. Цыма дæ фаанды, афтæ
.тмæм фæкаст, Хо дын нæй? Уæвæн ис, æмæ нæ дыууæйы дæр
.амарой, цъыр-цъыраг...
— Хъус-ма, цæмæн хъæуьинц уыдæттæ? Сьгвæллои
лæппу мын æнхъæл дæ? Уый (цы х,уи1ны — рог М1итæ >æви куыд?
/Еви æндæр лсты хуины?
— Цæй рог митæ? Мурдæр нæ.—Чызг æфцæгготæй йæ
худын бамынæг кодта, цæсгомы æмÆис дзы сæхгæдта, цæстытæ
ныйирд сты.— Рог ’митæ æгапæты фьщцат цæстытæй райдайьинц.
Куы дзы къуыммæ ньгккомкоммæ вæййынц, куы фындзмæ, куы
исты дзаума’мæ. Уыщы дзаума ды куы уай, уæд... Кæсыс, æз та
ахæмæй ницы кæнын æппындæр. Нæ, лейтенант, сармадзаны
цур мæ ды дæ хойы хъахъхъæнæгау хъахъхъæдтай. Æз уый дæр
ма бамбæрстон суанг. Ау, хо дын нæй?
«Сармадзаны цур... цыдысты танкæтæ. Мах æхстам,
Касымов фæмард. Зоя уыд мæ фарсмæ, стæй Чубариковы
сармадзанмæ азгъордта, танк сæ йæ быны куы ассæста, уæд.
Уыйфæстæ яулеметы яæмгуытæ Саргуненковы цалдæр хатты
афæлдæхтой, хæдцæугæйы размæ... Иæ фæсонтыл цинел осыгъд, стæй
Дроздо’вскийы цæсгом ныггæлиртæ, уыргъуыйау фæци’с: «Æмæ
йын æз йæ адзалмæ (бæллыдтæн?..»
— Рæдийыс!
«Дроздовский! Дæу æмæ Дроздовакийы иумæ мæ
цæстытыл ауайын кæнын мæ бон нæу!»—чысыл ма бахъæуа, æмæ*
,дзы уыцы дзырдтæ сирвæзой, фæлæ чызджы къæрцхъус
цæсгомыл æвишайды фæзындысты сырх арты æрттыовдтытæ, йæ
уæрæх гомгонд цæстытæ, ’быштæ, йæ нарæг æрфгуытыл халас
афтæ бæлвырдæй разьшдысты, æмæ Кузнецов æвиппайды
æмбар(Лæ дæр нæ ’бакодта, цы ’рщыдис, уый.
— Лейтенант...— |базмæлыдысты чызджы былтæ.— Немыц
СТЫ?
Æмæ уыцы уьгамæн уæле кæмдæр, былгæроны о^бауы фале
окъæр-къæр кодтой автоматтæ, ногæй уæларвмæ фæтахтысты
ракетæтæ. Æмæ Куанецов хæрдмæ, сармадзан кæм уыдис,
уырдæм куы фæ’каст, уæд æй чызтмæ ныхъхъæр кæнын фæндыд,
райдыдтой, немьщ райдыдтой, æмæ уый, æвæццæгæн, фæстаг
кæрон1бæттæ1н æлхынцъ у, зæгъгæ, уæвгæ та æрхæцгæ
хъæлæсæй ньгхъхъæр кодта бынтон æндæр :ныхæстæ:
— Згъоргæ ныггæндмæ!.. Ныртæнкæ, мауал фæстиат кæн!
Дæ зæрдыл бадар — хо мын нæй! Нæй мын мæнæн хо! Æ-мæ
æнæсæр ныхæстæ ма кæн! Нæ мын уыдис æмæ мын нæй!..
Гæдыныхасæй дзы цæмæдæр гæсгæ йæ маст иста æмæ йæ
тæдыныхасы тыххæй йæхицæн æнæуынон фестад, афтæмæй
чыз.Джы асхуыста, къахвæндагыл араст, Зоя та фæцудыдта,
тæригъæддаг, хуызивд цæагомимæ фæстæдæр иу санчъех акодта,
мынæг хъæлæсæй сдзырдта:
<—■ Раст мæ нæ (бамбæрстай, лейтенашт! Раст мæ нæ
бам|бæр<*стай, цъыр-цъыраг...
267

Кузнедов уæдмæ тæккæ быжæрæттыл зтъордта,
артиллеристтæ кæм уыдысты, уыцы ныггæндмæ, уæле йæм хъуысыд
автоматты «ниугæ дæргъвæтин къæр-къæр, галиуырдытæй та-иу
ракетæты рухомæ цæугæдоны их куы æр1бахæстæг йæ тæккæ
къæхтæм, куы та æхсæвы тары ныгъуылд. Стæй уæд уæле,
сармадзан ,кæм уыд, уым райхъуыст карабины гæрах, стæй та иннæ;-
уырдыгæй йæ хъустыл ауад тæрхъусы хъыллистæнгæс кæйдæр
фæдисы хъæ^р. Уый Чибисовы сигнал уыд, æхагæ дæр уый кодта.
«Уæдæ æрбабырстой... Уæдæ райдыдта!.. Æрмæст нæм авд
шæмыджы ис, æрмæстдæр авд...»
Кузнецов ныггæндмæ базгъордта, æм-бæрзæн кæттаг иуварс
а’схуыста, федта цырагъы цъæхбьш арт, зæххыл тыд кæттагыл
дзулы .кæрстытæ; Ухановы, Рубины, Нечаевы цæстытæм гæсгæ
бæрæг уыдис, цыдæр кæй бамбæрстой, уый, æмæ йæ хъæлæсы
дзагæй скъамавды кодта:
— Сармадзанмæ!..
ССÆДЗÆМ СÆР
КузнецоБ æнхъæлмæ каст, нытгæндæй иууылдæр кæд
рахилдзысты, уымæ: былгæроны сæрмæ æхсæвы тар скъуыдтæ кодтой,
арвыл æддæг-мидæг уадысты рухсы тæппытæ. Уым
сармадзаны дур æртыккат хатт фæцыди кара(б:ины тарст гæрах,
æмвæтæнæгæй æмæ парахатæй акъæр-,къæр кодтой автоматтæ,
нæм1гуытæ фæдуадзгæ атахтысты былтæроны сæрты.
— Рæвдздæр! Рæрдздæр! — къаманды кодта Кузнецов.—
Сармедзаимæ! Уæлæмæ!..
Ныггæндæй райхъуыст Ухановы къаманды, æ>мæ сæ цыма
уыцы къаманды æддæмæ расхуыста, уыйау Нечаев æмæ Рубин
тагъд-тагъд æууилгæ рагæшп кодтой къахвæндатмæ. Ухано’а
йæхæдæг та цырагъ ахуыссын ’кодта, афтæмæй ныггæндæй
разынд иннæты фæстæ, автомат уæхокмæ ^сæшгæрста,
æууилгæ’ууилын карз нылгъыста:
— Æфтъæрын дæр нæ нæ ^бауагътой, уæнгæлтæ! Хæц,
лейтенант, къалбасы карстыл, фадат куы фæуа, уæд исты
аууилдзынæ! — æмæ Кузнецо©ы къухы цыдæр къуьпбар фæсагъта.—
Сармадзанмæ! Лæппутау змæлут!
— Уæлæмæ! Згъоргæ!
Кузнецов хъæ»бæр къуы(барганд цинелы дзьигпы аф’сæрста,
шннæты разæй былгæроны къæпхæнтыл азгъордта хæрдмæ, йæ
чъылдыммæ райхъуыст къæхты тъьгбар-тъыбур, хæстулæфт,
стæй уæд Рубины тамакосыгъд бæзджын хъæлæс;
— Мæрдты бæсты дæр бафтъæрдзыстæм, Барастырмæ
зæгуаты!
Æмæ йын Нечаевы æлхыскъгæнаг хъæлæс дзуаип радта:
— Ды та куыд æнхъæл уыдтæ, колхозон чъебре, сæдæ азы
фæцæрын уыдис дæ зæрды?
268

- Æдылы денджызон, дæ сыдзæг фæнычы! Дзæнгæда
цæгъдæг!
Кузнецовы фæндыд æрлæууьин, Рубины тæккæ цæсгоммæ
мæстджынæй ныхъхъæр кæнын: «Сæрхъæн ныхæстæн кæрон
скæн!» — фæлæ йын былгæроны дьимгæ йæ цæстытыл ныццавта
миты фæлдзæгъдæн,— разæй сæрттывтой автоматты нæмгуыты
фæдтæ, сармадза’ны сæрмæ уыцы æрттывдæй райхъуыст тарст
хъæр:
— Æм:бал лейтенант! Æадбал лейтенант!
Уый уыд Чибисов. Ракетæтæ бæстæ бьинтон ныррухс кодтой,
сæ тæмæнмæ сармадзан, йæ алыварс къахт фæз, дзыхъгонд
афтæ бæлвырдæй зындысты, æмæ Кузнецов дæс метры
æддæдæрмæ хæца&ны федта зæхмæ еыпгуыбыргæнæг сау гуыр,
брустве,рæй дыууæ санчъехы фалдæр та ’зындис цыдæр тар митыл
даргъгондæй, уыдис дæлгом’мæ хуьюсæг адæймаджы æнгæс.
«Немыцат! Ардæмты æр:бахылд? Сармадзанмæ
æр|ба(бырста?» — февзæрд Кузнецовы сæры æмæ, цы ’рцыд, уымæн
’ницыМ1а бам1бæрста, афтæмæй гуькбырнгуьибыр базгъордта
Чибиæвмæ, йæ размæ æрхауд сармадзаны цалхы цур.
— Цы хабар у? Цы ’рцыд?
Чибисо’в цьима тæфсæгæй рынчын у, уыйау зыр-зыр кодта
брустверы бын бадгæйæ, йæ карабин йæхимæ иæ уыд; дыууæ
къухæй йæ риу хоста æмæ сæр хæрдмæ ивазгæйæ æрдиаггæнгæ
хъæ|р .кодта:
— Амардтон æй!.. Æмбал лейтенант!.. Ардæм
æрбацæйзгъордта. Æз дзыхъхъы бадтæн, бынтовдæр баргъæвстæн. Уый
та ардæм эгъордта!.. Немыщ æхсгæ тодтой, уый та
сармадзанмæ агъордта... хъæр кодта: «Хиюн дæн, уырыссаг!» Æз та йыл
куыд хъуамæ баууæндыдаин? Немыц æхсын ’байдыдтой.
Кузнецо’в фæлæбурдта Чйбисовы уæх!скмæ, йæ тых-йæ бонæй
йæ 1баты!лдта.
— Сабырдæр! Хъусыс? Куыд уыдис, уый мын бам)барын
кæн!
— Амардтон æй, амардтон! — æрм’къухтæй йæ р’иу хафгæйæ
дзырдта æмæ дзырдта Чибисов, йæ цæстытæ тъыбар-тъы(бур
кодтой.— Æр1бацæйз1гъорд'та, хъæр кодта: «Хиои дæн,
уырыссат!» Куыд ыл баууæндыдаин? Амардто’н æй!
— Каас-ма, лейтенант, нæхи автомат,— загъта Уханов æмæ
йæ уæрджытæй дзыхъхъы кæрон æрлæууыд, афтæмæй
брустверы æддейæ æрбаласта тым|был диокджьгн автомат, Кузнецодом^е
йæ раздыста.— Дæ хорзæхæй, æщæгдæр 1кæцæй фæцис
славяйнаг?
— Махон у,— сразы Кузнецов дæр, салфæвæрд автомат куы
федта, уæд.— Ардæм æй æрбалас, Уханов! Æрмæст дæхимæ кæс!
Брустверы сæрты мя агæпп кæн!
•— Бавзардзыстæм, лейтенант!
Уханав йæ уæрджытæ зæхмæ ньгббыцæу кодта, афтæмæй
йæхи размæ аивæзта, брустверыл ныддæлгом, дыууæ къухæй
фæ269

лæбурдта, мардау бынтон æнæзмæлгæиæ чи ныддæлгом, уыцьг
адæймагмæ, фыццаг баиастæн дурæй уæлдай нæ уыд, тых-'
хæйты, сывдæггай йæ сармадзаиы цурмæ æрласта; уыцы æнæ*
стъæлфгæ мæрдонхуыз ^гуыр бруствермæ йанцай жæньшмæ <куы.
рацæйзылдта, уæд адæймаджы сæр фæстæрдæм, дзыхъхъы
кæронмæ, ахауд, йæ цæстытæ нæ байгом кодта, афтæмæй
дæргъвæтин æмæ лæмæгъ ныхъхъæрзыд, нарæг тæлмæй ферттьштой ,
кæрæдзийыл æндæгъд дæндæгтæ, йæ сæрыл уыдис къæмисæнты
уæрæх 1немыцаг танкисты худ. Уханов ын йæ цæсгоммæ
æргуыбыр кодта, афтæмæй фæрсæгау сдзырдта:
— Æгас цыма у.
Иууылдæр сармадзаны цур æрæмбьцрд сты æмæ
гуырысхохуызæй кастысты, куы хъæрэгæ чи скодта, уыцы адæймагмæ,
куы ракетæты рухсытæм, *куы та, разæй кæмдæр автоматты
иæ^мгуыты фæд кæм калди, уы|рдæм. Кузнецов ницы дзырдта,
ны•выл не’мбæ/рста, цы æрцыд, уый, фæлæ сæ разы немыцаг кæй
нæй, уый йæ бауырныдта — сау немьщаг худы бын хорз фенæн
уыди æрьшон тъæпæнфыдз цæсгом, уьчрыссаг фæтæн цæсгом,
фырры’стæй ныггæли|р; йе ’нæдаст цæсгом, размæ ивæзт
къубалыл хъихъыр фесты миты бын, бæмбæджджын æнæхъаэнæй дæр
ихцъар сæвæрдта, йæ гом къухтæ мард цыма у, уыйау риуыл
дзуарæвæрд, нымæт цырыхъхъытæн сæ фьиндзтæ фæинæрдæм
æавпæр’ст. Хъызт уазалы миты рагъыл бирæ сахæтты дæргъы
цыма фæхуыссыд, йæ «бакаст ахæм уыд.
— 4>и уа, цымæ, лейтенант? Кæд фистæг æфсæддонтæй у?
Науæд танкист? — (бафарста Нечаев.— Цæф у? Æви сийгæ
бакодта? Йæ къухтæ куы ныддæвдæг сты...
— Фехстон æй, фехстон æй!—сæ. чъылдыммæ кæуæгау
дзырдта Чибисов.— ÆрЙацæйэгъордта, хъæ|р кодта, æзч та...
— Æтъгъæд скæн де ’рдиаогæн, Чибисов! — фæхъæр ыл
кодта Кузнецов.— Иунæг ныхас дæр дæ куыд нал фехъусон, афтæ!
— »Кæцæй ,у фистæг æфсæддон? ’Кæцæй у танкист? Разæй
махонтæй куы ничиуал ис... Лæшу!»—сдзырдта йæм Уханов æмæ
йьщ йæ уадул зына-нæзына бацæфтæ кодта.— Хъусыс мæ,
лæшлу? Исты хъусыс æви нæ?
Лæппуйæн йæ дæндæгты хъыррьгст фæцыд, хъихъьгр йæ
хъуырыл бынмæ æрбырыд, æмæ та йæ дæндæгты æхсæнты
раирвæзт дæргъвæтин хъæрзт.
— Фенчма, Уханов, исты гæххæттытæ йæм ис æви нæ,—
загъта Кузнецов.— Иæ дзыппьгтæ йын ’басгар.
— Æдылы къоппа, цæй дьшæгмæ йæ
æхстай?—уавдзæфгæнæгау сдзырдта Рубин ЧиЙиоовмæ.— Кæд æмæ уырыссаг даш,
зæгъгæ, хъæр кодта, уæд ма дзы сæрхъæн гæрæхтæ цæмæн
хъуыд? Æви дæ ^хæлаф æруæззау?
— Нæ йæ зыдтон, (кæцæй хæйрæг уыдтæн!..
— Рубин! Рæвдз згъоргæ Зоямæ,— сдзырдта Кузнецов.—
Зояйы ардæм æрбахæццæ кæн!
— Хъусын дæм,— -æнæбарыгомау дзуатгп радта Рубин.-—
270

Кæд исты феххуыс уыдзæн, уæд æй æрбахæццæ кæндзынæн...
— Зоямæ згъоргæ, Рубин, фехъуьгстай?
Дзуццæджы бадгæйæ Уханов суæгъд кодта лæппуйы риуы
бæм’бæджджыны цæппæртæ, йæ хæдоны, йæ бæмбæджджьш
хæлафы дзыппытæ йьш сфæлдæхта æмæ æнæмбарæгау фехъусын
кодта: «Ницы дзы ис!» — æмæ Нечаевмæ мæстыйæ,
уайдзæфæмхæццæ сдзырдта:
— Рæвдз æр,и дæ донтарз 'Немыцаг ром<имæ! Дæ разы дæ
ронбастыл. Æри.
Стæй уæд донтарзы хъуырæй лæипуйы дæндæгтыл
фæйнæрдæм ахæцыд, уый еыхъхъæрзыд æмæ йæ сæр аиуварс кодта,
цыма йын фыдми кюдтой, уый хуьгзæн коммæ нæ каст, фæлæ
йьгн Уханов иу къухæй йæ сæрыл æрхæдыд æмæ йын
схуьистхуызæй нозт йæ хъуыры ауагъта:
— Ныртæккæ, ныртæккæ, æфсымæр...
Иууьглдæр æнхъæлмæ кастысты. Лæппу ферхæцыд, сулæфыд,
ныххуыфыд, йæ туьир фæкъæдз, æмæ йæ къæбут хафьш
байдыдта брустверы ^кæроныл. Йæ уæлтъыфæлттæ фегом сты, мидæмæ
хауд цæстытæн «се ’нгас уыди æнахуыр, цыма уæззау рьшчын у
æмæ йæ зонд йæхимæ нæй, уьий хуызæн; казрæдзиуыл æндæгъд
къухтæй фæрсырдæм, автомат кæм хъуамæ уыдаид, уыцырдæм
фæлæбурдта, æмæ йæ уæд Кузиещов бафарста:
—■ Хъус-ма, лæпшу, чи дæ ды? Кæцæй згъордтай?
Уырыссæгтæ стæм мах, уырьюсæгтæ! Ды чи дæ?
Лæплу каст куы иуы цæсгоммæ, куы иннæйы; æвæццæгæн,
æп’пындæр ницы хъуыста, нæма æм’бæрста, кæм ис, стæй йыл
цы ’рцыд, уый; æкшынфæстаг йæ юУбар-^сыбур ссыд.
— Худ... худ... мæ «сæрæй йæ оис...
— Æпвæццæтæн, ницы хъусы, лейтенант. Немыцаг худ
ныккодта цæмæдæ|р тæсгæ. Охæц дæхиуыл, славяйнат!
Уханов лæппуйы сæрæй худ систа, йæ къæбуты бьин ын æй
бавæрдта. Лæшпу цыдæр багым-гым кодта, йæ къæхтæ аивæзта,
былгæроны сæрмæ, ракетæты æнæрæицой рухс -кæм «калдис,
уьцрдæм акаст, стæй йæ цæст ахаста сармадзаныл, Кузнецовыл,
Ухано’выл, æмæ хабæрттæ иууылдæр цьима бамбæрста, йæ
цæстомыл цыдæр ахæм фæд фæзынди.
— Æфсымæртæ... артиллеристтæ! — ссыд йæ сы’бар-сыбур.—
Батарей?.. Сымахмæ згъордтон!.. Гео/ргиев кæм ис? Георгиев!..
Райсомæй...
•Ницуал дзырдта, æрмæст йæ цæстæнгасæй фарста, æмæ
Кузнецов, уьщы дзырд — ряйоомæй, зæгъгæ, :куыддæр айхъуы)ста,
афтæ æвиплайды йæ зæрдыл æрбалæууыд, райсомæй (сыл
бомбæтæ куыд калдтой, уый, Чубариковы сармадзаны цур дзыхъхъ,
сонтдзæф огарæг сæнттæ цæгъдгæйæ; уый до)мдта булкъоны,
Дивизийы 1къа(ма'ндиры; о, о, огарæг уæд фехъусын кодта, уым,
разæй ч’И бады, уыдоны тыххæй...
Минуты размæ дæр ма ацы лæппуйæн банхъæлæн уыд,
уацарæй чи ралыгъд, кæнæ та сармадзантæ разæй чи
«ъахъхъæд271

та, уыдонæй цæмæдæр гаёогæ чи фæдзæгъæл, ахæм. Фæлæсуастг
ныртæккæ дæр зын 1бау.уæндæн уыд, кæмдазр чи нынныхст
æмæ райсомæй раджы кæй кой кодта сгарæг, уыдонæй иу у,
ууыл. Цыхуызы баззад æгасæй? Кæм уыдис хæсты рæстæг? Уым
разæй æрбалæгæрстой дæогай танкæтæ, бассæстой,
сфæлдæхтой <быдыр æнæхъæнæй дæр, ’бон-изæрмæ дзы сармадзаны
нæмы5г кæм не ’рхауд, иунæг ахæм метр дæр нал баззад.
— Уханов, ноджыдæр ,ма йын ратт ром,— загъта Кузнецов.—
Иæ бон дзурын нæу.
— Мæнмæ гæсгæ, щл у, уымæй æнæхъæнæй дæ^р басыд,
лейтенант, суанг йæ къахы ныхты онг ньгссылд,— дзуапп радта
Ухано1в, лæппуйы хъуыры та донгарзæй ауагъта ромы цалдæр
хъуырдты.
Лæппуйæн йæ улæфт тыххæйты йæхимæ æрцыд, йæ сæр
фæстаардæм аппæрста, æмæ йæ уæд Кузнецов иугай дзырдгай
æмæ хъæ^рæй бафарста:
— Дæ бон дзурьин у? Æз дæ фæрсгæ кæндзьшæн, ды та
мын дзуап’п дæтт. Афтæ æнцондæр у. Геаргаев сгарæг у? Абон
райсомæй мах батареймæ æрбахæццæ. Ды дæр сгарааг дæ?
Лæппу йæ къæбут худыл хафта æмæ хафта, стæй уæд йæ
|былтæ базмæлдысты:
— Æфсымæртæ... Бомбæйы дзыхъхъы баззадысты
дыууæйæ... махонтæ еемьщагимæ. Немыцагæн йæ уд йæ мидæт
тых’хæй ж... Цæф сты. Иууьглдæр ’басыдьисты. Æнæхъæн ’бои
немыцагимæ баззадыстæм. Бонивайæнты йæ æрцахстам. Соеайыл.
Мапгинæйæ йæ райстам. Стыр афицер у, немыцаг... Георгиевы
рарвыстам... зæгъынмæ...
— Афтæ.—Уханов Кузнецовмæ бакаст.—Бамбæрстай,
лейтенант? Райсомæй Чубаршшвмæ чи уыд, уыщы сгарæг? Уый
йæхæдæг? Цы нæ диссаг æрцæуы. Уый дын славянтæ, сæ фæйнæ
мадæн! Уæдæ уыдон сгарджытæй сты?
— Уыдон сты,— дзуа’пп ’радта Кузяецов æмæ лæппуйы
уæхокмæ бавнæлдта, уый бадт мæрдонхуьизæй, бруствермæ ’банцой
кодта, йæ цæстытæ æхгæд.— Иннæтæ ’кæм сты, ардьигæй дард
у?.. Ды цæф дæ? Немыцаг дæр, еаегъыс, уыдонимæ ис? Дæу
æхютой?
Лæплу йæ цæст дæр нæ ’байгом кодта, фæлæ йæ цæмæйты
фарста, уыдæттæ бамбæрста. Ныхъхъæрзыд, æмæ йын
Кузнецов йæ бьплты змæлдмæ каст, афтæмæй бамйæрста:
— Иу фондзсæдæ ’метры... ра’зæй. Æрхы фале. Мæнæн ма
мæ <бон цæуьш уыдис. Æ»мæ бауынаффæ кодтой мæн ардæм
(рарвитын. Раз1ГЪ05рдто1н... Уым та бæстæ немыц у. Дыууæ
машинæйы. Мæ бо|Н æхсын нæ уыди. Мæ къухтæ басыдысты,
æппындæр ницуал æм’барынц. Мæхи та мын æхсгæ кодтой... Ракæнын
сæ хъæуы, лæппутæ, ракæнын! Дыууæ дзы ис нæхионтæй...
Немыцаг, тынг æхсызтон чи хъæуы, ахæм у!
— Фондзсæдæ метры зæгъьис. Фæлæ кæцы ран? — бафарста
йæ Кузнецон æмæ брустверы сæрты акаст.
272

Цæсгом цавта хус уааал дымгæ, быдырæй хаста
митфæлдзæгъдæн, автоматты къæр-1къæр мьинæг кæнын байдыдта.
Быдыр цы уыд, уымæй-иу æнæхъæнæй дæр рæстæггай ныррухс
ракетæтæй, сыгъд танкæты чъылдьиммæ урс-урсидæй æрттывта,
дард кæмдæр та та(р дардтой æрвгæрæттæ. Миттымыгъ
хæссæг дымгæ æмбисæхсæвырдæм фæтыхджындæр, декабры хъызт
йæ кæнон кодта, хæсты æртытæ куыдфæстæмæ баиугай кодта
яшæ сæ бануæрста. Æмæ зын бауырнæн уыд, та«кæтæ сæ
быны кæй бассæстой, хъызт уазал кæй басыгъта, уьщы быдыры
•ма адæм уыдис, нæ дыууæ сгарæджы дзы баззадысты, ууыл.
Кузнецо’вы фæндыд, немыц кæдæм æхстой, уый нæмгуыты
фæдмæ гæсгæ базонын, фæлæ хъыгдардтой сыгъд таи’кæты егъау
яшæ тар обæуттæ.
— Фондзсæдæ метры? — Ногæй та йæ бафарста æмæ
сгарæджы тæккæ цæсгюмы цурмæ æргуьйыр кодта.— Бæлвырддæрæй
та? Дæ боя бæлвырддæрæй зæгьын у?
Сгарæг йæ роцъомæ хайстæг 1бахаста бæласы хус къалиуты
хуызæн цæнкуыл къухтæ æмæ сыл улæфыд, хъавыд сæ
стæфсын кæнынмæ, ,куыд базмæлой, афтæ> фæлæ æнгуылдзтæ йæ
коммæ нæ кастысты. Къухтæ роцъойæ не ’риста, афтæмæй йæ
къах базмæлыд, сыстыны фæлтæрæн скодта, фæлæ уайтагъд
æрлæмæгъ, брустверы кæронмæ йæхи аппæрста æмæ
сдзырдта:
— Хæрдмæ мыл схæцут, æфсымæртæ!.. Мæ къæхтæ дæр...
Дыууæ бро’нетра’нспортеры... æрхы тæккæ акомкоммæ...
Рæвдздæр куы змæликкат, артиллеристтæ!..
— Зоя кæм ис? — бафарста Кузнецо©.— Кæм ис Руби-н?
— Куыд кæсын, афтæмæй лæппу æнæ .къухтæй баззайдзæн,
лейтенант. Митæй йын- сæ сæууæрдьш хъæуы,— загъта Уханов
æмæ йæ алыварс афæлгæсыд.— Чйбисов! Рæвдз катило-кы дзаг
мит æрæмбырд кæн æмæ йæ æрбахæсс! Æрмæст сыгъдæг мит,
тошшхосимæ хæццæ куыд нæ уа, афтæ. Уæртæ æддæдæр
искуы æрæмбырд кæн, бам)бæрстай?
Огарæгимæ цалынмæ ныхас кодтой, уæдмæ Чибисов
нынньпгъуылд сармадзаны цур æмæ ныр Ухановмæ тарст сырды
каст ньгккодта, йæ риуыл цинел æууæрдын байдыдта. Худы
æлхынцъ баст хъустæ иыйих сты йæ дзыхы æмæ роцъойы алыварс,
сабыргай ниуæгау скодта. Æмæ афтæмæй сындæггай шиугæйæ,
цъæлгонд цыма у, уыйау йæ уæрджытыл ахылд сармадзаны
цурæй, зæххыл хафта йæ цинелы фæдджитæ,— йæ бакаст
хъæнæй дæр уыд æлгъат, тæригъæддаг, цыма -йæм хъаргæ дæр
н’ицуал кодта, адæймаджы хуызæн цæуын дæр нал зыдта,
æмбаргæ дæр ницуал кодта, уыйау.
—■ Чибисо!в, цы кæныс?—(бацымыдис Кузнецов.— Цы дыл
азрцыд? Уæлæмæ сыст æмæ згъоргæ!
Фæлæ Чйбисов кæуынхъæлæсæй цыдæртæ хъуыр-хъуьцр
кодта, йæ ныхасæн равзарæн нæ уыд, афтæмæй йæ уæрджытыл
дзыхъхъы 01нг бахылд, талынджы анытъуылд. Нечаевæн йæ
ри18 Судзгæ мит
273

хитæ халас сæвæрдтой æмæ сæ йæ дæндæгтæй æхсыдта,
Ч,ибисовы фæдыл сдзырдта:
— Басыд бынтондæр. Ноджы ма лæппуйы дæ|р æхста,
Æвæццæгæн, йæ сæр бынтондæр фæдзæгъæл. Фæлтау æз
æрбахæсдзынæн мит, хистæр сержант.
— Æнцад лæуу! — фæурæдта йæ Уханов.— Уадз æмæ
азгъора — пайда йын у! Дæ уадултæ аууæрд, Нечаез. Дæуæн цазр
пайда уыдзæн, науæд пудрæйæ цагъды хуызæн
дæ.—Æрмгьухæй йын йæ цæсшм рог схуыстæй йæхирдæм
разылдта.—Æууæрдгæ кæн, кæниод æнæ уадултæй баззаздзьинæ!
Хъызт бынтондæр ныцъцъаммар, иннæрдæм хызт
Кузнецовы дæр, æрмкъухты мидæг къухтæ, цьгрыхъхъыты та къæхтæ
дæвдæг кæнын байдыдтой, уазал ын дзæмбытæй рæдувæгау
хафта йæ цæогом; сгарæтмæ, йæ роцъойы бын къæдз
æнгуылдзтæ уазалæй стæджы хуызæн куыд ныддæвдæг сты, уымæ
кæсгæйæ Кузнецовы цæстытыл бæлвырдæй ауад, ’фондзсæдæ
метры батарейы оиг куыд згъордта, йæ бон фехсьин куыд нæ уыд,.
уый,— æвæццæгæи, йе ’нгуылдзтæ автоматы мæнгвæдæг
æрæлхъивынмæ нæ сарæхстысты, йæ бон нæ бацис... Лæппуйы
сæрыхъуынтæ та урс дардтой, цы мит сæ нынныхстис, уьимæй,
бæзджын салф сæвæрдтой йæ фындзыхуынчъытæ, иххæрвы бьгк
фесты цæстыхаутæ, йæ комы фæздæг калд æмæ тыххæйты
мынæг хъæлæсæй дзьирдта:
— Рæвдздæр куы змæлиикат, артиллеристтæ!.. Ардыгæй
фондзсæдæ метры йедтæмæ ’нæу. Нæ лæшутæй дзы дыууæ ис
Немыцапимæ. Бронетраиспортерты фале. Бом-бæйы дзыхъхъьь
— Иæ худ ын йæ сæрыл ныккæн, Ухано^в,— загъта Куанецов,
рæтæнатъдыл æрбадт, Ухамов цалынмæ сгарæджы сæрыл худ
кодта, уæдмæ банхъæлмæ каст, стæй уæд сабыргай сдзырдта: —
Куыд кæндзыстæм, Уханш? Фондзюæдæ метры... галиуырдыгæй
немыц сты, ныгæнджытæ. Æ-мæ цыипарæй куы ацæуиккам,
цьиппар автоматимæ, уæд та? Лранаттæ айсдзыстæм немæ. Нечаевы
са1рмадза!ны цур мыууадздзыстæм, цы нæ вæййы, Цæуьин хъæуьк
Дæумæ та куыд кæсы?
Кузнецов зыдта, кæдæм цæуын сæ бахъæудзæн, уый æмæ
уыцы иу рæстæг йæхицæн дзырдта: нæ ацæуыны бар мын нæй,
лæипу ’кæй тыххæй фехъусын кодта, уыцы дыууæ сгарæгмæ
бацæуыны фæлтæрæн не скæныны бар нæм нæй. Æнæ иу
гæрахæй ацæуьин хъуыд фондзоæдæ метры баххуыс кæнынмæ.
Хæцæнгарзы тыххæй — цьшпар автоматы, гра/натты тыххæй —
цытæ загъта Кузнецов, уыцы ныхæстæ та уыдысты хи сайæгау,
фæлæ æмбæрста, нæдæр йæхæдæг, взводы къамандир, нæдæр
Ухашв ахæм уынаффæ куы нæ рахæссой, уæд уыйфæстæ сæ б’он
кæй ’нæ бауыдзæн удæнцойæ цæрын,— æндæр гæнæн уæвгæ дæр
«æ уыд. Уханоюы дзуапмæ æнхъæлмæ каст; ууыл, йæ уæззау
зондыл æмæ фæлтæрддзинадьил йæ зæрдæ йæхицæй тьингдæр
да)рдта.
— Уый мæ фæндон у. Бауынаффæ кæнæм,. Уханов.
Сгар274

джытæ мах батарейы цурмæ куы рацыдысты. Бафæлварæм?
Уха.нов ницы дзырдта, æрмкъухтæ раласта, йæ комытæфæй
1сын сæ хуылфытæ ’ахъарм ’кодта, стæй юæ уæд йæ къухтыл
батсодта, йæ уаэрджытæ æрхоста æмæ йæм цыма исты фыдæх у,
уыйау бакаст Кузнецошæ йæ салфæвæрд æрфгуыты /бынæй.
— Æмæ хуыздæр цы ’рхъуыдычывдæуа, уæдæ? Ницы
æр^ъуыдыгæнæн ис, лейтенант, хæрæджы дымæг дæр! Раст зæгъын
хъæуы, фондзсæдæ метры фондз метры не сты. Æрмæст нæ
автоматты сæрдæн куы нæ ныосæлид! Хъус-ма, хъус, лейтенант.
Фрвдтæ нысса’быр сты.
Разæй æцæгдæр бæстæ -ныосабыр, багомыг, иунæг нæмыджы
фæд дæр, иунæг ракетæ дæр никæцæй зьинд, иунæг гæрах дæр
никæцæй хъуыст, æрмæст алы рæтты тар дафдтой сыгъд
танкæты æндафгтæ, се ’хсæнты дымгæ митфæлдзæгъдæн хаста,
брустверы сæрты йæ ^калдта.
— Чибисов! — ныхъхъаэр кодта Ухако’В,-— Чибисов! Каем
хильис уый? Рæвдз ардæм! Мит кæм шс? Цы хæйрæг дæ фæхаста?!
Дæлæмæдзыд Чибисов талф-тулфæй рахылд брустверы
фалейæ; æлхынцъбаст худы хъусты астæу йæ цæстытæ тэотлуд
æрттывд кодтой; нымæт цырыхъхъытæ йæ фæдыл ласта,
зæххыл хафгæ цыд митæй йæ тæккæ дзат катилюк, йæ цьишпæртыл
æртылд сармадзаны цурмæ, йæ хъæлæс уæвгæ дæр нæ хъысыд,
афтæмæй хъæр кодта:
— Æрбазгъары уаэртæ уьим чидаэр, æ|рбазгъоры!..
Былгæроныл æрбазгъоры! Ардæм!..
— Чи ’рбазгъоры? — Уханов ын -катило’к йæ къухтæй
ратыдта.— Сæнттæ цæгъдьш байдыдтай? Нечаев, дæ донгарзæй ма
йьин иу хъуыртт авæр, йе ’муд æрцæудзæни!
— Лфбазгъорынц... ардæм æрбаэгъо^рынц, нæ сæ
равзæрстон, чи сты, уый...— мьинæг хъæлæсæй дзьирдта æмæ дзькрдта
Чибисов, тарстхуызæй чъылдымьирдæм иуварс ахылд лæппуйæ,
уый хъæрæй ныхъхъæрзыд, Ухано^в ын йæ къух миты катилочы
куы афсæрста, уæд.
Кузнецов ныр йæхæдæг дæр фехъуыста къæхты
тъьибаргьый’ур, сармадза’ны |рахизырдыгæй миты хъыррыст
хæстæгæйхæстæгдæр куыд кодта, уый æмæ егарæджы автоматмæ
фæлæбурдта, ныхъхъæр ласта: «Кæцы дæ уый?» —уæдмæ мынæг
рухсæй митыл фæбæрæг сты дыууæ æндаэрджы, сæхæдæг
ныхъхъæр кодтой:
— Хионтæ! Нæ нæ ^базыдтат?!
Æмæ Кузнецов сæ дыууæйы дæр базыдта. Уыдысты
Дроздовский æмæ æхсæн бьинæттæ амонæг взводы къамандир,
ст-аршина Голованов — æрбахæстæг сты, станицæйы фаллаг фарс
æртыты мьшæггæнгæ рухсмæ былгæроныл ра^зындысты
’бæлвырдæй.
Дыууæйæ дæр сармадзаны цурмæ æрбавгъордтой,,
Дроздовский йæ аив хуыд нарæг цинелы, къæпсыртæ иууылдæр æвæрд,
йæ улæфт тыххæйты уромгæйæ сдзырдта:
275

— Чи æхста уый?
Уыцы домаг хъæлæс куыддæр фехъуыста Кузнецов, афтæ
йæ кæмдæр мидæгæй нер’вытæ фæрæхуыстой, автомат риумæ
æлхъывдæй иуварс азылд, рæтæнагъдыл æрбадт, былтæ æнгом
■нылхъьивта, ницы дзырдта, се 'х!сæн цы æрцыдис, уый дзы рох
кæй<нæу, уый куыд бамбара Дроздов’ский, афтæ.
— Цы ’рцыдис ам? Хистæр сержант Уханов, цы м<и кæнут
ам? Цæф у? Кæцæй фæцис?
Дроздовский фæрсгæ-фæрсын рæвдзтюмау бауад Кузнецовы
цурты, йæ сашд цинелы тæф ракалд, хабæрттæ йæхи цæстæй
цæмæй фена, уый тыххæй æр1гуыбыр кодта Ухановы цур,
сгарæджы цур, даыишыдаргæ цырагъ ссыгъта. Цырагъы рухсмæ
разынд бурбьш митъы уад’з’дзаг, лæпшуйы тъæпæн фындз,
фыррыстæй гæлиртæ цæогомыл сæрттывтой æвгом æлхъывд
дæндæгтæ, цæссыджытæ йæ уадултыл ихы .къуыбæрттæй
ныссалдысты.
«— Артиллеристтæ!.. Артиллеристтæ!.. Бомбæйы дзыхъхъы
сты... Худ 1мыл цæмæн ныккодтат, нвды хъусын...
— Цырагъ ахуыссын кæн, комбат! Цæмæн æй ссыгътай?—
Уханов раздæрау митæй сæрфта æмæ сæрфта лæл|пуйы къухтæ,
мæстджынæй йеуæхскæй иуварс ахæцыд цырагъыл..
Æмæ уыцы уысмæн фаллаг былгæроныл дыууæ хатты
райхъуыст, исты рухсы тæпмæ чи ’нхъæлмæ каст, ахæм дыууæ
гæрахы, брустверы сæрмæ цæхæр акалдис, Дроздовский йæ сæр
иугыццыл æрпуыбыр кодта, цырагъ ахуьиссын кодта æмæ йæ
бамбæхста, фæлæ дис ницæуыл бакодта, былалгъæй сдзырдта:
— Хъæлдзæгдæр цардæн уæвæн нæй!—Æмæ зомгæ домаг
хъæлæсæй бафарста: — Чи у ацы лæппу? Цыхуызы æрбафтыд
сымахмæ?
— Рубины адзалмæ хонæг эрштынæй хуыздæр ницы ис, йæ
фыдымадæн та йын!—сдзырдта Ухано© æмæ Дроздовокийæн
радта æгæр уæзбынгомау дэуаш: — Ацы лæппу сгарæг у,
комбат. Æхсæвы чи ацыд æмæ чи .не ’рбаздæхт, уыцы сгарджытæй.
Кæд ма йæ хъуыды кæныс, уæд нæм фыщцаг сгарæг, райсомæй
Н’вмыщ бомбæтæ «куы æпшæрстой, уæд æрбацыд, йæ мыггаг
Георшвв уыд. Ай та дьжкаг у. Куыд рабæрæг, афтæмæй ма дзы
йгоджцдæр дыууæ ис æгас. Сæ бо’н цæуын нæу... Лайппу загьта:
басыдысты æмæ цæф сты. Ноджы ма семæ «æвзаг» дæр.
Æнæхъæн суткæйы дæргъы. Ахæм хабæрттæ, гъе, комбат.
— Дыууæ сгарæджы? «Æвзагимæ?» — сдзырдта
Дроздовский.— Æмæ куыд у? Уый бæл’вырд ,ха!бар уа?
— Ца)вæр «æвзагимæ»? Цы хорздзинадæн æрымысыдтæ
уыдæттæ, Уханов? — йæ къух ауыгъта, афтæмæй дзуццæджы
æрбадт æнахъинон егъау старшина Голованов, ныккаст,
сьшдæггай чи хъæрзыд, уыцы сгарæгмæ.— Ай уьш фехъусын кодта?
Æмæ йæ зюнд йæшмæ куы нæ ис, сæнттæ куы цæгъды. Уым
нвдуал баззад. Танкæтæ бæстæ иууылдæр сфæйлыдтой. Кæм
сты сгарджытæ?
276

— Хаттæн ма æнæрцæф чызг дæр ныййары. Ахæм хабар
дакуьша фехъуыстай?
— Сæнттæ цæгъды, Уханов, ды та йыл æууæндгæ бакодтай.
Уæвгæ та кæцæй фæзынд ацы лæппу?
— Кæд ницы æм1барыс, Голованш, уæд дæ дзыхыл хæц! —
хъæрдæрæй сдзырдта Дроздовский æмæ, цыма йæ хуылфы цъæт
феуæгъд, уыйау рæхснæг æмраст ссис— Ферох дæ, дивизимæ
кæй арвыстам, уыцы сгарæг? Ферох дæ, ацы ран суанг æфсадæй
кæй æнхъæлмæ кастысты сгарджытæм, уый? Æви чызгау
рохзæрдæ дæ? Æхсæн бынæттæ амонæг взводы къамаэдир ма дзы
хуыздæр цы уа! Уæдæ афтæ! Дыууæ бастдэинад дарæджы
æрбахæццæ кæн ардæм! Уæ фындзы туг.куы лыккæла, уæддæр
дивизийы штайимæ бастдзинад саразут. Бам^бæрстай, Голованов?
Æдæшпæт дын дæс минуты дæттын. Бардзырд цавæр у, уый.
мын ранымай ныр!
Старшина Гюлаваноа æнæнхъæлæджы рогæн
дæргъæй-дæргъмæ æмраст слæууыд, бардзырд ногæй ранымадта, бруствермæ
рæвдз сгæпп кодта, сармадзаны цурæй батарейы фæлгæсæн
бынатмæ тъыбар-тъыбургæнгæ араст.
Ие ’нгуылдзтæ фыруазалæй ницуал æм’бæрстой, афтæмæй
йæ уæрджытыл æвæрд автоматы хъæд нылхъывта Кузнецов æмæ
æшшнфæстаг затъта:
— Хъус-ма, Дроздовский, алы хатт куыд вæййы, афтæ ацы
хатт <дæр та мучьисыл .байрæджы кодтай. Мах Ухановимæ
рахастам сгарджьгтæм цæуьшы уынаффæ. Æмæ дæ зæрдæ мацæмæ
уал æхсайæд. Рацийæ.бастдзинад сараз! Фехъусын кæн уæлдæр>
хицауадæн...
—■ Кæм ис ам цæф, мæ .къонатæ?
Кузнецовы ныхас (кæронмæ «æ ахæццæ: миты хъыррыст
ссыд, афтæмæй сым-сымгæнгæ сармадзаны цурмæ йæ цыбыр
къæхтыл тулæгау æр’кодта Рубин, уайтагъд йæ чъылдыммæ
ферттывта Зояйы цыбырдым кæрц. Иæ хъæлæс райхъуыст
авгау зыланггæнгæ æмæ уазал уæлдæфы æрбаскъуыд. Стæй уæд
урс кæрц фæзьгнд сармадзаиы галиу фарс, æмæ та ногæй
рай«ъуыет Зояйы хъæлæс. Ньир йæ ’ныхаюуаг уыд æндæр:
— Ныууадз катилок, Уханов. Нæ йæ уьшыс, цæф у. Æри-ма
ардæм дæ финкæ... Йæ къахыл ын мæнæ афтæ хæц, æз ын йæ
цырыхъхъ æ|рлыг кæнан. Æ-рмæст сабьцрдæр, зæвæтыл хæц.
Кæсыс, тугæй ныннæрст.
«Ау, акъуырдта йæ Чибисов? — ахъуыды кодта Кузнецов*
æмæ, уыцы æнæсæрфат хаба<р йæ цæстытыл куы ауад, уæд йæ
дæндæгтæ афтæ лылхъывта, æмæ йын срыстысты. Кузнецооз
зыдта, иыртæккæ цы бакæндзæн, цавæр къаманды ратдзæж, уый,
уымæн æмæ æнхъæлмæ кæсæн нал уыд, уазал цæсгом хафта,
фæсонтæ, ,р<иу, а’втомат æлхъивæг (къухтæ — иууылдæр дæвдæг
кодтой, æмæ хъуыдис исты кæнын, бафæлварын, æппын шщы, уæд;
та змæлын.
Кузнецов цыфæндыйæ дæр йæ зæрдæ дардта, батарейы
раз277

-мæ сыгъд танкæты аууæтты дыууæ пырх бронетранспортеры онг
уьщы фондзсæдæ метры кæй ацæудзьгсты, ууыл, уым та уыдис
«бомбæйы дзыхъхъ дыууæ сгарæгимæ. Фæлæ ма æгас сты æви
’ нæ?.. Разæй гæрæхтæ æвштпайды цæмæн .бавдадысты?
«О, ныртæккæ... æрмæст бомбæйы дзыхъхъы онг немьщыл
*куы нæ бамбæликкам, рагацау нæ куы нæ базониюкой!
Æнæгæрахæй ацæуын хъæуы».
Дроздо(вскиймæ кæсгæ дæр иæ ракодта, афтæмæй тьш)был
къухæй сцавта автоматы диск, рæтæнагъдæй сыстад, йæ риу
-æнахуыр рог æрбацис, афтæмæй дзыхъго-ндмæ акъахдзæф
кодта, фæсус хъæлæсæй сдзырдта:
— Ухашв, Рубин, Чибисов, гранаттæ æмæ автоматтæ
рай-сут, æмæ мемæ!
Дзыхъхъы талынг къуымæй райхъуыст куыдзы цанæбæрæг
хъиу-хъиуы хуызæн, æмæ йæ^м афтæ фæкаст, цыма уым чидæр
йæ дзыхыл ныххæцыд, афтæмæй мынæг хъæлæсæй ниудта.
Кузнецов хæстæгдæр бацыд. Дзыхъхъы къуымы йæ фарсыл
хуыссæгау кодта Чибисов; санчъехтæ куы айхъуыста, уæд йæхи
къуьгммæ бынтондæр нылхъьивта, йæ къæхтæ дыууæрдæм
кодтой æмæ сæмбæлдысты Кузнецовы цырыхъхъытыл, цыма
йæ-хицæн зæхмæ æнгомдæр нылхъивыны æнцой агуырдта, уыйау.
— Чибисав, уæлæмæ сыст! — схъæр ыл кодта Кузнецов.—
ЛДы дыл æрцыд? Дæ карабин кæм и? Ам æй ныууадз. Нечаевы
^втомат райс.
— Æмбал лейтенант, Зоямæ нæ хъуыстай: йæ нымæт
цырыхъхъ, дам, тугæй байдзаг. Æз æй фехстон... Кæцæй æнхъæл
.уыдтæн, кæцæй йæ зыдтон? Æнахъом лæгшуйы...
— Чибисов, уæлæмæ сыст!
Чибисов талынгæй ражылд, йæ кæуындзаст цæсгом зындис
худы æшхынцъбаст хъусты æхсæнæй, халас сæвæрдта
æнæхъæтæя дæр; йæ ниуьш куыд шæ хъуыса, афтæ æхсыдта ихцъар
сæвæрæг æрмкъух, иннæ æрмкъухæй та лæмæгъ хафт -кодта къул,
уьшгæ ницы кодта, афтæмæй архайдта брустверыл йæ караб’ин
ссарьшыл; æппьинфæстаг ыл фæхæст, йæхимæ йæ æрбаивæзта,
■фæлæ йæ уайтагъд суагъта, чысыл ма бахъæуа æмæ йын
æрхауа: æвæцщæгæн, йæ къухтæ бынтондæр ныддæвдæг сты æмæ
йæ ком’мæ нал кастьгсты.
— Баргъæвстæ? Баргъæвстæ, Чибисов?— Кузнецов
карабиимæ фæлæбурдта, Чибисовы æрмкъухты йæ фæцавта, æмæ йæ
уый дæр æнарæхстæй йæфиу.мæ -нылхъывта, хæтæл йæ уадулыш
сæмбæлд.
— Ныссалдтæн бьштондæр, мæ коммæ ницуал кæсы... нæдæр
мæ къухтæ, нæдæр мæ къæхтæ...
Чибисавы тъыбар-тъыбургæнгæ цæстытæй йæ уадулты
æдзæллаг æмæ чъизи хъуынтыл, æлхынцъбаст худы хъустыл йæ
роцъомæ æркашдысты цæосыгтæ, æмæ Куэнецов’мæ диссаг
фæкасти, (куыдзы хуызæн æнкъард æнгæс ын кæй ис, бьштон
æнæбонхуыз кæй у, цы ’рцыдис æмæ цытæ цæуы, цы дзы домынц,
278

уьгдаеттæ йæм кæй лæ хъарынц, уый. Уьщы минут Кузнецов не
’мбæрста, Чибисов фæллайгæ кæй нæ бакодта; хъару йæм кæйг
нал ис æмæ адзалмæ дæр кæй нал æнхъæлмæ кæсы, уый;
æнæжззрон даргъ ’сушæйы дæргьы цытæ бавзæрста, уыдæтты,
(бомбæтæ сыл куы æркалдтой, танкæтæ размæ куы бырстой,
сармадзанты уæлхъус салдæттæ цагъды куы фесты, немыц
кæдæмдæр фæсчъылдыммæ куы арæмыгътой, тыхсæгау сыл .куы
’ркодтой, уæд æтапæт уыдæтты фæстæ Чибиоовы зонд ницуал ахста,,
ницуал æмбæрста: кæдæмдæр цæуьш хъæуы æмæ ноджыдæр ма
цыдæртæ æвзарын хъæуы, уый йæм нал хъардта... Æвæццæгæн,.
иунæгæй куы аззад, уæд сгарæг хиш уа, ууыл фыртæссæй куы
нæ баууæндыд æмæ йæ ^куы фехста, уæд йæ хъарутæ
бынтондæрбасастысты.
— Мæ ’бо’Н нæу!..— ныккуыдта Чйбисов æрмкъухæй йæ дзых
æхгæнгæйæ æмæ ферхæцгæйæ.— Æ'м(бал лейтенант!.. Мæ сæр
цыдæр кодта. Бардзырдтæ не ’мÆарын...
— Дæхиуыл æрхуд, Чйбисов! Банцай! — ныхъхъæр кодта
мьшæг хъæлæсæй Кузнецов, тæригъавдгæнгæйæ каст Чибйсоомæ^
фæлæ æмйæрста, ныртæккæ мучысылдæр куы ’рлæмаагъ уай, уæд,
цардыл зæрдæдарæн кæй нал ис, уый. Æмæ йæ ныхас кæронмæ
ахæццæ кодта: — Фæлтау базмæл» стæфсдзынæ! Хъусыс,
Чибисов? Науæд дæ кæрои æрцыд!
— Æмбал лейтенант... Ныууадз мæ ам, хуьщауы хатырæй!..
— Мæ бон нæу, Чибисов! Бам1бар æй, адæм нæй! Кæмæй дæ~
раивюи, кæмæй? Нечаев хъавæг у, хъуамæ сармадзаны цу^р
баззайа. Æхсын куы бахъæуа, уæд дæ бон ницы бауыдзæн!
Бамбæрстай мæ?
Уханов æмæ Рубин та цæттæйæ йæ цуры лæууыдысты
дзыхъгонды, дæвдæг зæххыл сæ цинелты сыбар-сьибур цыд — дыу~
уæйæ дæр хъуыддаигхуызæй.æмæ æдзæмæй лранаттæ æфеæрстой
сæ дзьшпыты; Рубин уырьингтæ тымбыл гранаттæй йæ
дзьиппытæ куы байдэаг кодта, уæд автом^ты рон йе уæхскыл
батшæрста, мæстыйæ æмæ æнæхатырæй сдзы)рдта: «Тыф-фу, дæ
тæккæ хицауы мадæн! Нæмьгг дæр сын æвгъау у ахæмтæн!» —
æмæтутæгæнгæ йæ мидбынаты цоппай самадта, цыма йæ нымæт
цырыхъхъыты бьш зæхх надта, уыйау. Уханов та йæ ко’мытæфæй
тæфсын кодта автоматы æргъæвæн, кусы æви нæ, уый сбæрæг
кодта, Чибисовы тæригъæддат кæуындзаст æнцъылдтæ
цæ’сгоммæ скаст æмæ цыма йемæ разы у, уыйау сдзырдта:
— Адæм 'Нæм иучысыл фылдæр куы уавд, уæд дæ ньиггæнд--
мæ цæфтæм арвитьин хъæуы, бæргæ, уым ф’еххуыс кæнынмæ.
Ньир та цы кæнæм?
— Цæрæг уд ’над дæн, æнæхъæнæй дæр ньюсалдтæн...—
Чибисов цы уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр лæгъстæхуызæй йæхи
Ухаиовыл фæдзæхсæгау бакодта: — Ныссæлдзынæн! Мæ
зыр цæуы! Æмбарын æй, цыдæр мыл кæй æрцæудзæн, уый.
Æйпындæр мæ бон ницуал у, сержант...
— Бам/бæрстон æй,— æнæмастæй сразы Уханов.— Нæ фæлæ„
273*

Чйбисов, кæд разы дæ, уæд цы бакæнæм, уый зоныс? Дæ
къухтæ дын м’итæй сæууæрддзынæн, æмæ дын фæхъармдæр уыдзæн,
хуыддæриддæр хъæуы, афтæ уыдзьисты ха(бæрттæ. Раздæр
къухтæ йастйынц, стæй та уæд адæйма1г æнæхъæнæй дæр. Уый рагæй
зындгоид у.— Ие ’ндон дæндаг ферттывта, цыма мидбылты
бахудт, уыйау,— Ныртæккæ, лейтенант, дыууæ минутмæ. Бар мын
ратт! Науæд ихы къæртт фестдзынæн. Иуварс ацæуæм,
Чиби-со’в, сæ цæстытæ куыд нæ риссой, афтæ.
— Дыууæ «минуты банхъæлмæ кæсдзыстæм, Уханов,— дзуапп
ын родта Кузнецов, иуæй йын тæригъæд кодта, .иннæмæй та
йæ зæрдæ худт, Чибисов йæхи фервæзын кæнынмæ цыма
фæцæуы, уыйау уыцы коммæгæсæй траншейы куыд араст, уымæ
■1нæ кæсыныл архайгæйæ, кæд йæ кæуын нæ хъуысыд, уæддæр
йæ сæры фестъæлф-фестъæлфæй бæрæг уыд, кæугæ кæй кæны,
уый.
Чибисовыл цы хабар æрцыд, уый æндæр æууæлты дæр
федта, Рославлы бьшмæ фыццаг хæсты куы бахауд, уæд. Уыдон
зандæр адæм уыдысты, фæлæ сæ хъизæмарæн кæрон кæй нæ
уьгди, уьгмæ гæсгæ цыма сæ уромæнтæ фехæлдысты, уыйау уыд
сæ хабар, стæмтæй йедтæмæ сæ æгасæй ничи баззад æмæ-иу æй
сæхæдæг рагацау æмбæрстой. Ахæмты раз^вæлгъау цардæгасыл
нымайгæ дæр нал кодтой, мардмæ кæсæгау сæм кастысты;
Кузнацо<вмæ тæригъæд нæ кастысты, фæлæ æлгъгæягæйæ дис
кодта, адæймаг куыд лæмæгъ у, йæхи цæсты куыд тынг бафтауы,
ууыл, æрмæстдæр тарст, йæхиуыл дæр ахæм хабар искуы куы
’рцæуа, уьшæй.
— Куыннæ схæцдзыстæм ахæм лæхъир сылайымæ! Иæ
хæффьиндз ’бичъы онг æруагъта! Амарын дæр ын æгæр у!
— Æгъгъæд, Рубин,— разылд æм Кузнецов.— Дæ хорзæхæй
се ’гвпæтмæ афтæ фыдæх цæмæн хæссьгс? Ницы йын æмбарьгн.
Дæхицæн ма дæ къухтæ кусьгац? Мæнпвæдæг æлхъивын дæ бон
у? Нæ куы зæгъай, уæддæр дæуыл нæ баууæнддзынæн.
Бамйæрстай?
— Æ-гæр хæларзæрдæ мæм хæосыс, лейтенант. Бынтон
хæларзæрдæ. Чибисов’мæ дæр ахæм цæстæй куы кæсис. Æш
зæро1нд хабæрттæ нæ бащрох кодтай?
— Цыдæриддаэр дæ фæнды, уый хъуыды кæн,— затъта
Кузнецов æмæ тарæрфыгæй акаст, Зоя сгарæджы цæф кæм баста,
уыцырдæм, сармадзаны къæйы цур æмраст лæууыд
Дроздовский. Чибисовимæ йæ ныхас фехъуыста æви нæ Дроздовский,
уьгй йæм нымады дæр нæ уыд.
— Лейтенант Кузнецов! Ам чи æрдиат кодта? Чибисов? Цы
кæны? Цæуын <нæ комы?
Дроздовокий сæм рæвдзгомау бауад, иу санчъех æддæдæр
æрлæууыд, æдзух куыд уыдис, афтæ ацы хатт дæр уыд
архайынæв’ванг, хæдæлвæст, уазал уддзæф дзы калди, раздæр
эшелоны, стæй та фæндагыл цæугæйæ куыддæриддæр уыдис,
афтæ; йæ бакастыл бæрæг уыд, æппындæр гуырысхо кæй ницæуыл
280

кæны, кæй йыл кшцы æрцыд æмæ йыл ницы æрцæудзæн, ууыл’
йæ зæрдæ кæй дары, уый, æмæ йын Кузнецов æлхыскъгæнаг хуе
дзуаам радта:
— Дæ хъусыл цыдæр ауад, :ком!бат. Чибисовы тыххæй дзуштг
æз дæттьгн.
— Фæуæд афтæ дæр... Фæлæ дын цы зæгъон, уый зæгъын,—
дзурьин райдыдта Дроздо’вский фидар хъæлæ/сæй, хъуыддаг
цы’ма лытгонд у, уыйау.— Сгарджытæм фылдæр къордæй цæуын
хъæуы. Æртæ адæймагæн сæ бон æртæйы рахæссын нæ
бауыдзæн. Æз дæр уемæ цæуьш. Дьиууæ бастдзинад дарæгимæ.
Уæ фæдыл ацæудзыстæм. Дыууæ сыгъд бронетранспортерæй
рахизырдæмдæрты.
— Æиæмæт у, комбат,-—уазалтомау дзуааш ын |радта
Кузнецов.— Кæд ма дзы ’исчи æгасæй баззад, уæд сын рахæссынæя
исты амал уыдзæн.
— Æмæмæт дæн, Куанецов, æнæмæт! Фæлæ æз дæр уæ
фæдыл ацæудзынæн! — сдзырдта Дроздогаский, йæ
фындзыхуьшчъытæ, чызгау дæргъæйчдæргъмæ цæстыхаутæ фестъæлфыдьисты,.
Кузнецовыл сæрæй къæхты онг йæ цæст æрхаста, дзыхъгонды
æдзæмæй ч:и лæууыд, уьщы Рубиныл йæ фæндагæй иуварс
ахæцыд, фæтæн санчъехтæй араст сармадзамырдæм, уым
бруетверы бынмæЗоя Нечаевы æххуысæй йæ цæфтæ баста, чи
ныхъхъус, уыцы сгарæгæн.
«Кæд мæ а1бон амарой, уæд, æвæццæгæн, æм1бæлгæ дæр
афтæ кæндзæн,— автоматы хъæд нылхъивгæйæ ахъуыды кодта
Кузнецов, фæлæ уайтагвд уыцы хъуыды асырдта: — Цымæ
цæмæн ахъуыды кодтон уый тыххæй?»
— Æмбал лейтенант, цæттæ стæм!.. Раст чындз
хæссынæввонг!
Тра’ншейæ дзыхъмæ рахызт Уханов, йæ фæдыл та цыд
ныллæггомау Чибишв, аххосджынæй йæ сæр бынмæ æруагъта,
ныссабыр, сæр уæхачыты аныгъуылд; гсарабин йæ фарсмæ
æрбалхъывта æнæхъуаджы лæдзæджы хуызæн, цыма йæ хъыгдаргæ
кæны, уыйау зьшд.
— Гъемæ, тынг хорз... Кара|бин Нечаевæн уадзут æмæ йын
йæ автомат райсут,— бардзырд радта Кузнецов æмæ Уха1но1вæн
(сæрæй ацамыдта: — Иæ ’фарсмæ ацæудзьшæ. Æз та ’Рубинимæ.
Æндæр ницуал. Размæ!
Уыцы рæстæг сармадзаны цур базмæлыдысты, кæйдæр
æндæргтæ дзы разьшдысты, æмæ Зоя æмæ Нечаев сæ къухтыл
былгæронырдæм ахастой сгарæджы, йæ къæхтæ уыдысты
кæрдæйнаджы тыхт, æнахуыр ставд, Куэнецовы хъустыл ауад
чывджы сьибар-1сы1бур:
— Фæндараст, лæппутæ! Файстæмæ-иу æрбаздæхут!.. Ф’иот
дæр уьш ма уæд æмæ ’пакъуы дæ|р!
Куэнещов ын ницы дзуашп радта.
281

ИУ ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
— Раэмæ!
Бруствермæ куы сгæтоп кодтой, уæд фæстагмæ Кузнецо>вы
уьщы къаманды фехъуыста Чибисов, брустверæй куыддæр дæс
оанчъехы акодтой, афтæ иууышдаэр фæсте аззадысты,
хъахъхъæиыны хос нал уыдысты — былгæроны тæккæ бынмæ иылгæндтæ,
дзыхъхъытæ, сармадзан, траншейтæ — æмæ уайтагъд
быгъдæгæй аззады’сты, адæмæй, яионæй цыдæриддæр уыд, уыдонæй
фæхицæн сты. Чибисовæн йæ къæхтæ йæ быны дыдагъ кодтой,
афтæмæй æнæбары цыд Ухановы фæдыл, сæрсæфæн былæй
хауæгау хатгай хауд бомбæты арф дзыхъхъытæм, уыцы тæппудæй
дзы-’иу сгæшп кодта, ныхъхъæр кæнын æй фæндыд: «Кæдæм
дæуæм уый?» — афтæмæй дыууæрдæм дзой-дзойгæнгæ размæ
дардта йæ фæндаг.
Разæй та цыдæр хæстæгæй-хæстæгдæр адр’бацæйхылд
быдыры æцæгæлон тарæй, æхсæв уыд уазал, хъæддаг, зындысты дзы
жрæджыйы хæсты æндæргтæ, калдис сæм фыдæх мьинæг рухс;
<бæстæ иууылдæр æргъæвсти митфæлдзæгъдæны сыбар-сьибурмæ,
•сæ чъылдыммæ æгомыг арты мынæг æрттывдмæ, хатгай афтæ
каст, цыма сабыр, м’итæмбæрзт аууæттæ æнхъæлмæгæсæгау
ра.яишьшц сæ размæ, æнæуынæрæй зиддух кæнынц танкæты егъау
жъуыдырты æхсæн, сындæггай цæуы æфсæйнаджы зыланг æмæ
разæй рацæйзынынц урс сæртæ сыкъаджьш цьиппæрдигъон
æн,дон худты... Æ<мæ-иу Чйбитав дæлгоммæ æрхауд зæххыл,
расыгау æнгуылдзтæй сгæрста автоматы мæнпвæдæг: «Немыц!
Немыц!»
Фæлæ гæрах никæцæй хъуысыд. Уханш миты нæ ныгьуылд,
лицы къаманды кодта, йæ ных дымгæмæ сарæзта, афтæмæй
5>азмæ цыд, сæ сæрты хызт, митфæлдзæпвдæны бынмæ чи
зын,ди, уьщы аууæттæн. Æмæ-иу уæд Чибисов йæ улæфт уромгæйæ,
лалас рарæдывта йæ уьшæл щæсты уæлтъыфæлттæй: сæ
алыварс мæрдтæ М’иты аныгъуылдысты,— уьгдон, æвæццæгæн,
уы,дысты, сыгъд танкæтæй рагæтп кæнын кæмæн бантыст, уыцы
лемыцæгтæ.
«Табу хуыцауæн, мæ;рдтæ сты! —хъуыды кодта Чибисов æмæ
йæм афтæ каст, цыма йæ зæрдæ раст къæмисæнты цæлхъ-цæлхъ
кæны.— Мæрдты сæ|рты æгæстæм цæуæм... О хуыцау, кæдæм
адеуæм? Ау, Ухано’в, немьщмæ куы бадзæгъæл уæм, уымæй нæ
тæрсы? Ам цардæгасæй æрæмбæхстысты!.. Ау, ды/ккаг хатт
уацары бахаудзынæн? Цæстыфæныкъуылдмæ ныл æртыхсдзысты
æмæ ныхъхъæр кæндзьгсты...»
Уыцы хъуыдыйæ йе уæнгтæ бауазал сты, йæ гуьибыны
цъа;ры .нуæ^ртты зыр-зыр ссыд, афтæмæй рахизырдæм
фæкæс-фæкæогæнгæ фшынмæ хъавыд, Куенецов æмæ Рубин кæм цæуынщ,
уый. Фæлæ уыдон никæцæй зындьтсты. «Дыккаг хатт уацары
чбахауыны бæсты мæхи амардзынæн!.. О хуыцау, мæхицæн дæр
Æ>мæ мын мæ сабитæн дæр батæригъæд кæн! Фыдлæг, миййаг,
-282

куы нæ дæн, искæй гæдыйы æмæ искæй куыдзы дæр куы никуы
бахъыгдардтон æгæр-мæгуыр, мæ цард-цæрæнбонты куы никæй.
хъыджы бацыдтæн. Мæ усмæ дæр æ,мæ мæ сывæллæттæм
дæр^енгуылдзы кæронæй куы никуы башыстон! Суанг лæшпу куы
уыдтæн, уæддæр мæ сабыр, гуымыдзагонд хуыдтой, худтысты
мыл, хыл кæньшæй ме сæф’т уыдтон... Сгарæгæн дæр, уыцы*
лæштуйæн <барæй куы нæ (бакодтон! Фыртæссæй уыд...
баргъæвстæн бынтовдæр! Æмæ мæ ныр йæ азар судзы!» — хинымæр’
дзырдта Чи1бисав, лæгъстæтæ ’кодта, йæ цардæн, йæ хъысмæтæн
хицау чи уыд, уыцы æбæрæг кæмæндæр, æмæ кæдæм цæуынц,
уый дзæбæх уынгæ дæр шл кодта,-— хаттæн-иу разындысты
танкæты æндæргтæ æмæ-иу цыдæр тар’бьш аууæттæ йæ
цæстыты цур зилдух самадтой.
— Æрлæуу, Чибисов! Æрхуысс!—чцьгма йын йæ сæр
ныцпавта, уыйау йæ хъустыл ауад Ухановы
къаманды.—Немыц!..
Туг къæбутмæ ахæм дзæхст-дзæхст кодта дзæбугæй хойæгау,.
æмæ Чибисов ницуал хъуыста, дыууæ къахы дæр иумæ
скъуырдта цыдæ|р хъæбæрыл, йæ бьшы къабуокагёы сыфы хъыррысг
фæкодта, дæлгоммæ æрхауд ’митфæлдзаагъдæнмæ, талф-тулфæй
фестад, æшшндæр ницуал æмбæрста: ра’зæй калдис цыдæр рухс,.
сьиндæпгай шхъæвзта, ферттывта, æмæ йæ уымæл цæстытæй
дзæбæх нал æвзæрста. Уым, абауыл, быдыры сæрмæ
сырæзыдьгсты цыдæ,р æнæбæрæг урс æндæргтæ, базмæлыд дзы
машинæйы тар аууон.
Отæй уæд, Чибисовæн йæ 1буар æнæхъæнæй дæр кæмæй
-бауазал, ахæм тарстхуьгз æмæ тызмæг хъæр райхъуыст æцæгæлон’
æвзатыл:
— <Вер ист да? Хальт!
«Уæртæ сты! — фарттьшта Чшбисовы сæры æмæ иуварс
фæцæйхилгæйæ автоматы æргьæвæн йе ’нгуылдзтæй рарæдывта,
•фæлæ йьгн уыцы уыомæн (кæйдæр 1къух йе уæхокыл аркъауы
хуызæн ныддæвдæг и, йæ тæккæ хъусы йын са1бырæй бадзырдта:
— Æнцад! Ма фехс! Ардæм! Танкæйы чъылдыммæ!
Кæдæмфæстæрдæм фæхилыс? Рахизырдæм, рахизырдæм, дæумæ
дзурын.
Ухакюв хуьгссьгд йæ фарсмæ, йæ тых-,йæ бонæй йын йе уæхск
схуьгста. Æ,мæ уæд Чибисов коммæгæсæй йæ гуьпбыны цъарыл
’кæдæмдæр рахизырдæм ахылд, кæуæгау скодта, хæрдмæ
скæсьгн нæ уæндыд, мит ныхстис йæ цырьгхъхъы хъусты,
æрмкъухты, æмæ та «ногæй йæ хъустыл ауад æцæгæлон хъæр:
— Хальт!
Æмæ нытгы’бар-гькбур кодтой автоматы гæрæхтæ, хъусты
нынниудтой, сæ цæхæр акалд. Æмæ æвштпайды æгас быдыры
сæрмæ анхъæвзта цæстытæкъахæг бьггъдæггæнæг рухс. Уыцы
’рухс цалдæр сикъунды парахатæй цалынмæ æнхъæвэта
уæлар©ы, уæдмæ Чибисовы сæры магъзы хоста æмæ хоста иу
хъуыды: «Уьшынц нæ, уыныиц!.. Ныртæккæ æрба’згъордзысты, æмæ
28*

^фехсын дæр, æгæр-;мæгуыр фехсын . даэр нæ къухы нал
бафт.дзæн!»
— Сабыр хуысс! Цы гуылигуым кæньгс? Хуыцауæн кувыс,
.æви циу? — йæ хъустыл цькма бæзджьш ба’з æзæрд ис, уыйау
юи зынтæй æрбайхъуыст Уханшы хъæлæс.
— Немыц!.. Сержант!..
— Хуыс€ дын зæгъын! Дæхи мæрдтимæ банымадтай æви, нæ
фыды хай?
Мит æнахуыр тæмæнтæ ’каддта, цæстытæ къахта, Чибиеовæн
фыртæссæй йæ зæрдæ нал куыста, афтæмæй йæ къæхтæ йæ
’Йыны бадыдагъ кодта. Уым, йæ къæхты æдде æрхауд ракетæ
æмæ ’митыл сыгъди, та’нкæйæ дæс метры æддæдæр. Чибишв
!нырма нььр бафшшайдта, танкæйы тæккæ рæ1бын кæй хуыссынц,
уый. Ракетæйæн цъыс-’цъыогæнгæ йæ цæхæр калд сæ къæхты
ДУ1Р, йæ рухсмæ разьшдысты танкæйы фæньикхуыз æндои,
рæхьксджын цæлхытæ, цъæх ,рухс ’калди цавæрдæр салд къодахыл,
хæрдмæ дзы зындис цæнкуыл къабуэау цыдæр. Къодах зындис,
Ч-йбисов йæ къæхтæ кæм окъуырдта æмæ йæ бьшы цыдæр
4>æхъыррыстгæнгæйæ кæм æрхауд, раст уьщы ран: уый уыд
немыцаг танкисты мард.
— Кæс-ма, Чибисав, ф^рицы къухыл сахат ис,—
рæмбьшыкъæдзæй йæ басхуыста æмæ мынæг хъæлæсæй сдзырдта
Уханов,-—Замманай хæзна сæфы. Дæ хорзæхæй, сæгъы къæдзилау
цæуыл зыр-зыр кæныс? Ногæй та баргъæвстæ? Мæнгвæдæгыл
æрхæц, арыс ма йæ æви нæ? Иудзырдæй, нæ фыды хай, тæрсгæ
ма кæн, уыййедтæмæ дын ницы уьгдзæн. Адзалæй фыддæр
ницы вæййы. Цал азы дьил цæуы? И? Цьша дæс æмæ ссæдзæй
фылдæр у, афтæ мæм кæсы.
— Аст æмæ дыууиссæдзы мыл бæргæ цыди. Баргъæвстæн,
бынтшдæр, сержант...
— Лæппу зын схонæн дæ. Æшуылдетæ змæльгн кæн,
æпиындæр сæ æнцой ма уадз. Иучысыл йедтæмæ иæ нал хъæуы
(бабыхсын. |Куыддæр æрса1бы|р уой, афтæ размæ адæтдзыстæм.
Рахшырдæмдæр ахилдзыстæм æмæ уыцы иу гæппæй æрхы
размæ дыууæ бронетранопортары цур балæудзыстæм. Нымайгæ
дæ^р æй ма кæн. Ницы та нын уыдзæн, нæ фыды хай!..
Ражетæ ахуыссыд, сæ алыварс ноджы æрталымгдæр, æмæ
уыцы æгуыппæг талынгæй обауыл гуырысхойаг æрттывд
фæкодта цырагъ; дьимгæ йемæ скъуыддзæгтæй æрбахаста
æцæгæлон ныхас, йыфсæвæрæн худын; æмæ та ногæй быдыры сæрмæ^
æгуышæг æндæргты сæрмæ цырагъы рухс ферттывта.
— Ардæм æрбацæуынц!.. Ардæм сарæзтой сæ <ных!.. Фехс,
юержант! Фехс!..— сдзырдта Чибиеов, йæ дæндæгты
къæрццкъæрщц йæ бон бауромын нал уыд, сæлхæрау автоматмæ
фæлæбурдта, йæ къухты зыр-зьцр ссыд æмæ ныртæккæ цы ’рцæудзæн,
уыцы æбуалгъ хъуыддагæй йæхи хизгæйæ, цы хъæлæстæ сæм
æрбайхъуыст, уыдоиæй тæрсгæйæ æмæ сæ йе сæфт уынгæйæ,
сæдæ санчъехы æддæдæр обауыл чи æрбацæйхызт, уыцы
немы284

щæгты худынмæ йæхи нал баурæдта, автоматы мæнпвæдæг
осардта æмæ йæ æрбалхъывта.
Æмæ уыцы уыомæн Ухановы тæккæ фаремæ цæхæр цькбыр
æвзæгтæй лæбурын байдыдта, разæй цыдæр хъæртæ райхъуыст,
уьгрдыгæй дæр а!втом,аттæй ньгккалдтой, нæмгуыты зыланг сæ
сæрмæ танкæты æндоныл с’сыд; йæ цæогомыл миты
къуыбæрттæ сæмбæлдысты, йæ фарсмæ та райхъуыст саэнттæцæгъдæг
хъæлæс: «Цæв сæ, сержант! Æхс! Æхсгæ сæ кæн, сержант!..»
Цы ’рцыди, уымæн ницьима бамбæрста, афтæмæй Уханов
ра»кетæйы мынæггæнгæ рухомæ танкæйы рæхьгсджын цалхы раз йæ
фарюыл хуысгæ федта Чибисшы: суртæгæнæгау йæ иу къухæй
нылхъывта иннæ цо’нг, йæхимæ ивæзта, цæмæдæр гæсгæ ’иуварс
чи ахауд, уыцы автамат, æмæ йыл Уханав мæстæлгъæд мынæг
хъæлæсæй ныхъхъæр кодта:
— Мауал арау! Банцай, сыбыртт дæр мауал кæн! —
Чи’биоовмæ хæстæг бахылд, йе ’рмкъух ьш йæ цонгæй ратыдта.-—
Цæуыл хъæр кæныс? Цæф фавдæ? Дæ цангыл цæмæн хæцыс?
— Мæнæ... мæ къух бахуыосыд, æхсын мæ бон нал у,
серЖÆИ’Т...
— Дæ къух хуысгæ нæ бакодта, фæлæ нæмыгæй
фæцъæррæмыхст! Нæ ,йæ ’мбарыс? Æри-ма фенон æй! — Уханов
биноныг баюгæрста, федта, Чибисавы цинелыл нæмыг кæм
сæмбæлдис, уый, туг дзы рахъардта, æмæ йæ .нылгъыста: — Цæмæн
фехстай, зæронд хæррæгъ! Къаманды, миййаг, фехъуыстай? Ныр
дæ бафæрс, уæд цæй дымæгмæ фехстай?
— Бахатыр мьпн кæн, сержант!.. Сæ ныхасмæ хъусын мæ
бон нæу... мæхи нал баурæдтон, ’бахатыр мын кæн...
Ухано’в иуцасдæр æфхæрæгау æмæ тæригъæдгæнгæйæ каст
Чибисшмæ, стæй йыл уæд схæцыд, Чибисов ныддыдæгътæ, йæ
зыр-зыр цыд, фыртæвдæй йæм, æвæццæгæн, йæ цæф хъаргæ
дæр нæма бакодта, танкæйы рæхысджын цалхыл æй банцой
кодта æмæ мæстджынæй сдзырдта:
— Уацар дæ зæрдыл æрлæууыд æаи ды? Донласт хуылыдзæй
нал тæрсы, зæгъгæ, дæ хъуыддæгтæ уый хуызæн цæуынц, нæ
фыды хай! Уайтагъд нæмыгыл фæхæст дæ! — Чибигавы
автоматæй диок рафтыдта, автомат ьш йæ хъуькрыл æрцауыгъта; йæ
маст цæмяей æрмынæг уа, ууыл архайæгау уазал дæвдæг
æрмкъухæй йæ цæсгом æрсæрфта:— Марадз, нæ фыды хай,
фæстæмæ хилгæ! Хæринаггæнæны дын кас фыцын афон рагæй у,
бæргæ, ам змæнтьшы бæсты... Зæхмæ дæ’хи нылхъив, науæд ма дьш
ттоджыдæр бафтаудзысты. Фæсчъылдыммæ, нæ фыды хай! Уьш
дын дæ цæф бабæтдзысты. Хилгæ фæстæмæ!
Танкæйæ йæ иуварс асхуыста; Чибисов цыдæр æнахуырæй йæ
фазыл хилгæ дзыхъхъыты æхсæн куы фæцæйбырыд, таикæйæ
куы адæрддзæф, уæд Уханов йæ риуæй зæххыл æрхауд,
дæндæгтæй лæбурын байдыдта æдзæхх, тотпьихосы тæфгæнаг м(итмæ,
цыма дойныйæ йæ уд оцæйхауд, уьгйау.
— Уха’нов, Уханов!
285

Рахизырдытæй, сармадзанты хъахъхъæнджыты тра’ншейтæ
кæм уыдысты, уыцырдыгæй фæдисы хъæр куы фехъуыста, уæд
сьгстад, фæкаст— дæргъæй-дæргъмæ æндæргтæй йæм
æрбацæйзгъордтой Кузнецов æмæ Руби-н; дымгæ семæ æрбахастой,
афтæмæй дыууæ дæ|р згъор!гæ-'згъары<н æрхаудысты Ухановы цур,
сæ лæф-лæф цыди, æмæ йæ уæддæр фæрсгæ кæй кæндзысты,
уьгй бамбæрста Уханов æмæ фæсус хъæлæсæй тагъд-тагъд
сдзырдта:
— Чибисов фæцæф, фæлæ йын ницы тас у! Иæ къухыл
сæм(бæлд иæмыг. Арвьгстон æй фæстæмæ. Уæддæр йæ фыдæбон йе
’ ххуысæй фылдæр уыди, лейтенант.
— Уайтагъддæр æй зыдтон,— Кузнецовы цæсгам
банхъырдтæ.-— Цæй цы йьин кæнæм. Рæстмæ йæ хуыцау фæкæиæд.—
Хæстæгдæр æрбахылд æмæ тагъд-тагъд дзурын !байдыдта: —
Хъус-ма, Уханов, æз сармад&анты хъахъхъæнджытæй
кæуылдæрты сæм’бæлдтæн. Цавæрдæр рихиджьгн пулеметæйæхсæгимæ
ныхас кодтон. Æнæхъæн трашнейы дæр нæмгуытæ æм’бырд
кæ»нынц. Пулеметтæн сæ сæрдæн ныссалд. Комытæфæй йæ
тæфсын кæньгнц. Æнхъæлдтон, иу дæр дзы нал баззад, фæлæ ма
дзы уæддæр цалдæр адæймаджы сæ бьшæтты бадынц.
Къамандиртæй æгасæй нйчиуал баззад. Куыд зæгъынц, афтæмæй
ардыгæй пы|рх бронетраншортеры онг ис сæдæ фæндзай метры
бæрц. Немыц цальшмæ æрсабыр уой, уæдмæ банхъæлмæ кæсæм„
стæй уæд дарддæр æнæгæрахæй ацæудзыстæм.
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй, куыд уæлæнгæйтты ацыд йæ
хъуыддаг, хæрæджы къæдзил! — хъуынтъызæй фæсмоигæнæгау
едзырдта Рубин.— Хæрзаг цинæй мæлы, æгасæй баззадтæн,
зæгъгæ!..
— Æиæ гæрæхтæй зæгъыс, лейтенант? — бафарста Уханов»
толы æлгъат адæй йæ комы къултæ басыгъдысты æ’мæ
рату-рату кодта, Чибишвы автоматы диск йæхимæ æрбайста æмæ йæ
йæ роны афсæрста.—Разы дæн. Уыцы ныгæнджытæ æрмæст
тæрсæн гæрæхтæ кæнынц. Кæй бахæццæ уыдзыстæм, ууыл мæ
зæрдæ дарын, лейтенант/
Рахизырдыгæй, стшицæйы кæройнаг хæдзæрттæй
ферхæцгæнгæ райхъуыст танкæты моторты ниуын, сæ хъинц
цыдис æфсæйнаг лыггæнæгау, æмæ, æхсæвы тары цалдæр
уысмы чи анхъæвзта, уыцы æгуьшпæгад базгьæлæнтæ.
■— Кæсыс, сæ мотортæ тæфсын кæнынц,— иуцасдæр сæм
фæхъуыста æмæ сдзырдта Кузнецов.— Нæ тæккæ фарсмæ. Цæй,,
цы гæнæн ис!..
Рубин йæ гуыбыны цъарыл хуысгæйæ базмæлыд, йæ лыстæг
дæадæгтæ базыхъхъыр сты, йæ зæрды цыдæр зæгъын уыдис,
фæлæ уайтатъд фæтæррæтт ласта, фесхуыста йæ къаманды:
— Размæ! Бахæццæ уыдзыстæм!
Æрхы кæро1Н дыууæ ’бронетра’ншортермæ цы ’быдыры
нарæг уадздзаг баззади, уьщы сæдæ фавдзай метры-иу куы
азгъррдтой, куы та æнхъæлмæгæсгæ хуыссыдысты миты,
хылдыс286

ты сармадзанты нæмгуыты æмæ бом1бæты фæдты æхсæи.
Мæрдты машинæмæ чи æм(бырд кодта, уыцы немьщаг ныгæнджыты
къамавды *нал æхста, «галиуырдыгæй иуцасдæр фæсте аззад.
фæлæ разæй, танкæты мотортæ кæм тæфсын кодтой æмæ сæ
гуыв-туьив кæцæй хъуыст, станицæйы уыцы хуссайраг кæроны
куы иу ран, куы ин’нæ ран хæрдмæ тæхын байдыдтой ракетæтæ,
алы фо1Ндз сикъундмæ дæрниу сæ рухс ’быдырыл аихъæвзта.
Уым, разæй æмæ рахи&ырдыгæй, иемьщ, æвæццæгæн, сæ
хъус æрдардтой былгæроны гæрæхтæм, дыууæрдыгæй
фæлгæсыдысты быдырмæ, фæлæ сæхæдæг æхсгæ нæ кодтой, хиюнтыл куы
сæм!бæла нæмыг, зæгъгæ. Кæд афтæ нæ уыд, уæддæр афтæ
хъуыды ’кодта Кузнецов, æшьшфæстаг дыууæ
бронетраншортермæ жуы бахылды’сты æмæ фырфæлладæй митыл куы
ныддæргъмæ сты, уæд. Рувин кодта хæстулæфт, уæлдæф йæ
дзыхæй ахста, Кузнецовæн митфæлдзæгъдæн йæ цæсгом ныххоста,
,æмæ уазал дæр нал æмбæрста, зæрдæ талф-тулфæй,
ньгллæууынæввонгæй кодта дывæр цæф. Иу-дыууæ минуты бæрц
хуыс^сыдысты æнæзмæлгæйæ: æнхъæл уыдьисты, æмæ сæм сыстьшы
хъару нал разындзæн. Ухановæн йæ улæфт шшæтæй раздæр
æ|рцыд йæхимæ, автоматы хъæд зæхмæ фæбьщæу кодта æмæ
сыстад, бронетранспортеры фарсыл банцой кодта, фæсус хъæлæсæй
сдзырдта: ’
— Афтæ мæм кæсы, лейтенант, цыма бомбæйы дзыхъхъ
иудæс æмæ дыууиссæдз метры рахизырдæмдæр ис. Æрхы размæ,
Сыджыт дзы цыма гуыффæгай фæкалдтой, уыйау зыны. Æндæр
ма кæм хъуамæ уа? Фынгау лæгъз у, кæдæм акæсай, уым...
Ногæй та хилын бахъæудзæн. Раст цыма бон у, уый хуызæн
ныррухс кодтой бæстæ. Æвæццæгæн ныл гуырысхо кæнынц, куитæ!..
Кузнецов.автомат йе уæхскыл башæрста, йе ’нгуылдзтæ
судзтнæй р’æхрйæгау кодтой, афтæмæй Ухановы фарсмæ æрлæу*
уьгд, (бронетраншортерты фале ракетæтæ парахатæй куыд сыгъ*
дысты, уымæ жæсгæйæ. Уым къалырæй зындис, бомбæйы
дзыхъхъ цы æнхъæлдтой, уый. Рахизырдьигæй ныллæг
мæкъуылтау бæ(рæг дардтой стшицæйы митæмйæрзт уæлхæдзæрттæ, сæ
цæхæр арвы калд, афтæмæй сæм уазал мигъы
пихылæйттæгæнгæ тахтысты ржетæты цæхæртæ. Немыцмæ æнахуыр хæстæг
кæй уыдысты, уымæ гæсгæ Кузнацовæн йæ риу цыдæр
нылхъьш*га, хъыдзы йæ кодта, афтæмæй йæ цæстытыл ауад, цыма,
цæхгæр’мæ уьшгты æмæ фыццаг хæдзæртты æхсæн уыны, сæ
мотортæ кæмæн тæфсын кодтой, уыцы таикæты къуыдыртæ, сæ цуры
адæм куьгд змæлынц, æмæ хъусы, моторты къæр-къæрмæ æмæ
гуьпв-гуывмæ кæрæдзимæ цыдæртæ куыд дзурынц, уый.
«Уымæн уæвæн нæй! Сгарджытæ бомйæйы дзыхъхъы
немьщмæ афтæ хæстæг уой, уьпмæн уæвæн нæй! Æвæццæгæн, кæмдæр
*и)с ноджыдæ^р ма дыууæ ’бронетранспортеры, адон нæ, фæлæ
-æндæртæ!..»
Фæрæдыдыстæм, раст фæндагыл йæ рацыдыстæм, утæппæт
бæллæхтимæ цытæ бакодтам, уьгдом æнæхъуаджы, дзæгъæлы
287

разьшдысты, зæгъгæ, куы ахъуыды кодта Кузнецов, уæд
дыууæсæдæ метры æддæдæр танкæты моторты гуьгв-гуывмæ йæ
риуы мидæгæй æнæрæнцойæ цыдæр куыд хъыдзы кодта, уьгй
æнкъаргæйæ йæ бон раттьин нæ уыди бомбæйы дзыхъхъьгрдæм
фæстаг схуыст акæныны тыххæй къаманды, фæлæ уæддæр
йæхицæн тыхгæнæгау сдзьирдта:
— Уханов, хилгæ размæ æмæ базон. Уыщы дзыхъхъ у æви
нæу, хæйрæг æй базонæд. Науæд ам фрицтæн сæ тæккæ
фындзы (бьш сæ дзæм’бытæм бахилдзыстæм.
— Цыма уыцы дзыхъхъ у, афтæ мæм кæсы, лейтенант.
—• Базош æй. Ам дæм æнхъæлмæ кæсдзьгстæм... .
— Базондзынæн, лейтенант.
Ухано’в æндæр ницуал едзьгрдта, фæлæ бронетранспортертæй
куы ахылд æмæ митфæлдзæгъдæнмæ йæ фæтæн фæсонтæ куы
нал зындысты, уæд Кузнецов автоматы хъæд йæ дæлармы
нылхъьивта, æрм’къух раппæрста, æнгуылдз уæвгæ дæр ницуал
æмбæрста, афтæмæй мæнгвæдæг ссардта, йæ уæхск тынгдээр
ныб. быцæу кодта бронетранюпортеры фарсмæ.
«■Кæд æмæ фæрæдыдыстæм,— ахъуыды кодта Кузнецов,—
уæд Р’убины æмæ Ухаиовы ш ныууадздзынæн, мæхæдæг та
дзыхъхъ ссардзынæн... Æз сæ æрба’кодтон ардæм. Иунæг
адæй»маг дæр фæмард уа, уыцы ба<р мæм æппындæр нæй ныртæикæ!..»
Р<азæй миты бын чи фæцис æмæ цæст зынтæй кæй ахста,
сыджыты уыцы кæлдтытæн уæвæн уыдис немьщы хæстон
хъахъхъæнджыты фыццаг акъолпытæ, æмæ Кузнецов æдзынæг каст,
Ухайов митфæлдзæгъдæны куыд хилы, уымæ, йæ хъус æм
дардта, цæттæ уьгд немьщаг акъоипытæй фьщцагдæр гæрах
куыддæр райхъуыса, афтæ автоматæй ныккальгнмæ. Иу ракетæ куь!
ахуыасыд, иннæ’та куы нæма ссьггъд, уæд афтæ нытталыш\
æмæ Ухановы нал уыдта, фестъæлфыд, дыма йæ æнахуьгр
æгуьшпæгад рæхойгæ фæкодта, уыйау; стæй та уæд стан’ицæйы
уæл’хæдзæртты сæрмæ ногæй сæрттьгвта ракетæ, цæст кæйонг
æххæсыд, уым æрттьивта æмвæтæн лæгъз мит, быдыры куы ам,
куы уым дьгмгæ æнкъуыста пыхсытæ, Уханов кæм хилы, уый
йæм нал зынд. Станицæйы танкæты мотортæ банцадысты.
— Рубин, Ухановы уыныс? Уьиныс æй æви нæ?
— Лейтенант, бæстæ афтæ цæмæн ныссабьир? Никæцæй
зыны Уханов. Раст цьгма зæххы скъуыды ныххауд, уыйау,—
райхъуысыд Рубины улæфын, дзуццæджы æрвадт, Кузнецовмæ йе
стььр æргъæаст, сагъæсхуыз цæогом æрбахæстæг кодта.— Сæ
д!зæм!бытæм м>а бахауæд? И? Лейтенант...
Фæлæ уайтагъд разæй, пыхсыты м1иты ськбар-сьгбур кæцæй
цыдис, уырдьггæй, ракетæйы мароджын рухс куы бамынæг, уæд
сау талынгæй райхъуыст фæдисы сидæг ныхас:
— Ардæм!.. Ардæм!
— Рубин, раэмæ! — акъамавды кодта Кузнецов, æмæ уыцы
æнæнхъæлæджы «ардæм» фыдбылыз хаста æви удæнцой, уый
æмбартæ дæр нал кодта, афтæмæй йæ фæсонтыл ихæнриз
ба288

хæцгæйæ йæхи размæ, Уханювы хъæрмæ аппæрста, иу ракетæйæ
•и(1гнæйы æхсæн цы ирвæзынгæнæн фондз сикъунды уыди,
уыдоны хъæбьюмæ.
Рубин автомат хæрдмæ феппæрста, йæ фæдыл атъæбæртт
ласта, йæ уæззау сым-^сым рай’хъуыст.
ДЫУУÆ ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
Æрхæй сæдæ метры бæрщ æддæдæр бомбæйы егъау дзыхъхъ
разьгнд, агарьинæй куы ’рбздæйвдæхтьгсты æмæ сæ хæст
æнæнхъæлæджы куы ’рæййæфта, уæд дивизийы сгарджыты æнæ(бары
бамбæхсыт »кæм бахъуЫд, уыцы бьшат. Хæсты райдайæны
бомбæтæ куы æрæппæрсто’й, уæд, æвæццæгæн, æбуалгъы гомæй сау
дардта, йæ фæздæг калд тæмæнкалгæ хурæфсæст быдыры, æмæ
размæбырсæг та’икæтæ æрхæй схизгæйæ йæ иувæрсты цыдьисты,
стæй уæд дыууæ бронетранапартеры йæ тæккæ фæрсты
æрбацæйхылдысты, æмæ ськл батарейы сармадзантæ комком’мæ
ныккалдтой, уайтатъд сæ акъуырдтой, баеытътой...
Кузнецов æмæ Рубин бомйæйы дзыхъхъы кæроимæ куыддæр
бахæццæ сты, афтæ уæле бынмæ талынджы ауыдтой Ухановы,—
дзыхъхъæн йæ тæмкæ арфы ’цыдæр архайдта. Кузнецов сатъæс
кодта æрмæст иунæг хъуыддатыл: сгарджытæй исчи æгасæй
баззад æви нæ, ам сты æви нæ, æмæ дзыхъхъы фар’сыл бынмæ
згъоргæйæ афарста:
— Æгас сты?
— Ам сты. Дыууæйæ...— дзуапп радта Уханов.
Уыцы дыууæ зына-нæзьгна бæрæг дардтой тары, дзыхъхъы
^бын хуьюсыдысты кæрæдзийыл бынтон æндæгъдæй. Уханов
дзуццæджы æрбадт æмæ архайдта сæ фæхицæн кæныныл, фæлæ
кæрæдзййыл ныхæсты хуызæн уыдьисты, се уæхсчытыл сьш
хæц-рахæц кодта, тылдта сæ, диосаг æм фæкаст, фæлæ сæ уд
разыгнд сæ мидæг; иуыл дзы уыди маскхалат, йæ худгонд
бьинтондæр халасы бын фæцис, æмæ дзы калд йæ комытæф,
Ухановмæ жаст, бæзджын салф чи сæвæрдта, уыцы цæстытæй,
пыхцыл къуыдыр кæлмытау змæлыдысты йе ’рфгуытæ, цыдæр
зæтъьинмæ хъа’выд, фæлæ йьш (бамбарæн ’нæ уыд.
— Суæгъд кæн дæ къухтæ, лæппу, суæгъд кæн дæ къухтæ!..
Хионтæ стæм мах, уырыссæгтæ! Æмбарыс мæ æви
иæ?—лæгъстæгæнæгау ын дзырдта Уха:нов.— Мæнырдæм-ма ракæс,
лæппу!..
— Кæ-æс-ма, дæ хорзæхæй, халат кæуыл и€, уый нæхион у,
иннæ та, æнхъæлдæн, немыцаг,— диагæнтæ сдзырдта Рубин.—
Кæс-ма, улæфынц ма! Уæуу, уæ мад æмæ уæ фыды иумæ куыд
сеардтат!
— Дыккаг ’ немыцаг у,— фехъусын кодта Уханов.—
Æркæсма, лейтенант!
Кузн’ёцов ньирма ныр раиртæста, уыимæ дæр зьинтæй, дыууæ
19 Судзгж мит
289

адæймаджы кæй сты, уый, дзыхъхъæн ’йæ тæккæ ’бьин
«æрæдзи•йæн ныхъхъæбьпсгæнæгау дæвдæгæй Æаззадысты. Иу дзы уыд
мах сгарæг, иннæ бæзæрхыгтæ, сæвджьин немыцаг уæлдза/рм
худы, ци.нелы мидæг, худ дæр æмæ цинел дæр урс-урсид дардтой,
тсъæртт цæххы хуызæн дзы ч(и нынньгхст, уыцы митæй.
Немыдагыл уыд сæра^к æрмкъухтæ, йæ къухтæ йæ чъылдьгммæ здыхт,
йæ урс-урсид стæгхуыз цæогом æм1бисы онг уæлдзарм
æфдæгготы аныгъуылд, йæ дзыхы къæрмæг нæ уыд, æмæ, <йæ алыварс
адæм ис, уый куы ба-мбæрста, уæд йæ хыбар-хыбур ссыд, йæ
дамбай æфсæртæ кæрæдзийыл нындæгъдысты, йæ уадулæй мит
хафта. Йæ уæрæх фындзьгхуьгнчъытæ ныппака 1сты, æмæ дзы
уымæл рихитау зьгндысты салфы судзинтæ.
— Хъусьгс, лæшпу, суадз дæ къухтæ!.. Хионтæ стæм,
бамбæрстай? Сымахмæ æрбацыдысгæм...
Ухаиов æгтпынфæстаг немыдаджы тыххæйты суæгъд кодта,
а;ркъауы хуьгзæн ыл чи ныддæвдæг, сгарæджы уыцы къухтæй,
сгарæг сындæггай нызхъхъæрзыд,— æвæццæгæн, иу сахат æмæ
дыууæ сахаты нæ, фæлæ бирæ рæстæджы дæргъы уацамрагыл
фæстæрдыгæй ныддæвдæг, архайдта сæ иу дæр æмæ сæ ишнæ
дæр, цæмæй ма ньюсæла, ууыл. Уханов сгарæджы иучысыл
дæдæр ала’ста æмæ Кузнецшмæ сдаьцрдта:
—■ Куыдзы удæй фидардæ^р ис немьщагæн! Лæппуйæн та,
цьша йæ кæрон æрхæццæ, афтæ мæм кæсы. Æмæ ады куыдзы
мыггагæн йæ цинел цæуышæ раласта? Кæс-ма, лейтенант, йæ
мидæггаг уæлдзармæй у! Цым.а йæ уд, йæ дзæцц у, уыйау ын
’бытъу-йытъу кодта, æвæццæгæн! Куыд у, йæ дзæмбыты баст
ын райхало’н? Ньир «икæдæм уал алидздзæн...
— Æрты’ккаг кæм ис? Æлртьвккаджы куы никуы уьшын,—
татъд-тагъд сдзырдта Кузнецов.— Уыцы лæппу афтæ куы
загъта, дыууæ (сгарæджы, дам, дзы ис. Рубшн, рæвдз уæлæмæ. Кæд,
миййат, искæдæм ахылд? Дзыхъхъы алыварс иууылдæр фен.
Кузнецоов каст, йæ фæсонтыл æдзæмæй чи хуьгссыд, уыцы
сгарæгмæ, капюшон æрхылд суа>нг йе ’хгæд цæстыты онг,
сæкæрау халас сæвадрдта, маскхалат йæ риуыл дæр æмæ гуыбыныл
дæр уыд бынтон бьирæгътæ, рон ыл нæ .разынд, халаты
акъуыд1Ы бын бæмбæджджыныл мит ныссалд. Бæмбæджджын хæлафы
мидæг йæ зæнгтæ уыдысты къодæхты хуызæн, ньгмæт
цырыхъхъыты ныддæвдæг сыджытæмхæццæ мит, <къæхтæ уыдысты
фæйнæрдæм æшгæрст. Иу къах уыдис уæлдай ставддæр,
уæраджы цур цалдæр хатты цæйдæр мидæг тыхт, æмæ уæрагæй
бынмæ салд роны хуызæн дыдæр даедзьимка кодта митмае. Уый
æцæгдэф уыдис рон, талф-тулфæй дзы бæм’бæджджьш хæлафы
æддæты уæраджы ’быимæ цæф æна|рæхстæй бабастой.
Æвæцдæгæн, ньгмæт цьгрхъхъ дæр нæ раласта æмæ хæлаф дæр не’’рлыг
кодта, фæлæ айдагъ æлхындъ бастæй йæ зæрды уыдис туг
бауро^ып.
Æвæццæгæн, се ’ппæты дæр банивайæнтæ æрæййæфтой
ста’ницæйы, немыц сæ тæккæ размæ фесты, æмæ тыххæйты ардæ.м
290

æрбах<ылдысты, бомбæтæ æгшарын куы райдыдгой, уæд. Фæлæ
са- хæцæнгарз кæм ис? Цал уыдысты æдæппæт? Стæй дыккаг
сгардаг цы фæцис?
Ам, дзыхъхъы, сгарæджы хавцæнгарз нæ разынд. Æрмæст
дзыхъхъы фахсыл зындис бакастæй уæззау хуымпъыр ронимæ,
æвæццæгæн æй немыцагæй рафтыдтой — æмбисы онг миты бын
фæцис æмæ ма хъæпæны бынæй зынд æрмæст йæ ’кæрон.
Кузнецот æй митæй-сæфтыдта. Хуьгмпъыр разынд афтид, æмæ йæ
Кузнецов аппæрста. Стæй уæд сгарæгмæ æргуыбыр кодта, йæ
зæрды уыдис капюшоны кæрон лæппуйы цæсгомæй иучысыл
фæиуварс кæ’нын, фæлæ йæ бон 1нæ бацис. Царм дæр, капюшон
дæр 1иумæ ныйих сты, сæ хъыс-хъыс цыд, æмæ Кузн’ецов йæ къух
иува/рс аюкъæфта.
— Хъус-ма, лæппу,— дзурын байдыдта Кузнецов, сгарæг æй
фехъусдзæн, ууыл йæ зæрдæ уæзтæ дæр тьшг нæ дардта,
афтæмæй,— Мах хионтæ стæм, уырыссæгтæ... Ам дыууæйæ уыдьистут.
Дыккаг цы фæцис? Кæдæм ацыд дыккат?
Фæлæ капюшоны бынæй тыхлæмæрстæй цы сыбар-сыбур
фехъуыста, уы’мæн бамбарæн нæ уыд, æрмæст уыцы
иугæндзонæй дзырдта æмæ дзырдта:
— Не-мы... не-мы...
«Немыцаг? — бамбæрста Кузиецов.— Немьщ^джы тыххæй
йæ зæрды цыдæр зæгъын ис? Æ|ви мæн иымайы немыцагыл?»
— Цæй, куыд, хæссьш райдайæм, лейтенант? •— рай’хъуыст
Ухановы хъæлæс.— Ацы æдылы къоппайы дæр не рагъыл
хæссын бахъæудзæн? Каес-ма, лейтенант, фриц цы кæны — йæ
сæрызонд фæцыдис æви сырд фестад? Йæ дыууæ цæсты астæумæ
йын иу раттан, куыд æрæнцайа, афтæ?
Кузнецов дæр немыцагыл цы ’рцыд, уый æш-ппайды нæ
бамбæрста. Уханов æй куы суæгъд ’кодта, уæд урс къодахау
ратулбатул кбдта дзыхшъы бын, йæ уæлдзарм цырыхъхъытæй æмæ
къухтæй мит хоста, суртæгæнæгау йæ сæр хæрдмæ
фæхъен-фæхъен кодта, йæ риуæй зæхх хаста, сырды >ниуынау дзы цыдæр
æрдиашгæнæг мыртæ хъуысыд: æнæуынæрæй цыма худæгæй
мард, уыйау зыхъхъырæй цъæх-цъæхид дардтой йæ дæндæгтæ,
цæстытæ æррайау ныдздзагъыр сты. Бамбараан нæ уыд,
фыруазалæй йæ сæрызоад фæцыдис æви йæхи тæфсьш кодта, уымæн.
Чи зоны, æмæ еырдау цин кодта, адзалмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ
уырыосаг сгарæджы дурау æндæгъд хъæбысы хуыссынæн кæрон
кæй æрцыд дзыхъхъы мидæг, ууыл.
— Ферфлюхтер, ферфлюхтер!..— хыбар-хыбуримæ
гуым кодта немыцаг, йæ дзыхы кæрæтты фынк разынд,
дыууæрдæм ратул-батул кодта.— Рус... рус! Ферфлюхтер!..
— Куыд кæсьш, афтæмæй йæм цыдæр ци1н ис,— сдзырдта
Уханов, немыцаг цы гæнæг у, уымæ цымыдисæй кæсгæйæ.—
Æлгъитгæ кæны, лейтенаит? Æ’ви мæсты кæны?
— Æвæццæгæн,— дзуаш радта Кузнецсв.
Уалынмæ немьщаг æрлæмæгъ, йæ фарсыл æрхуыссыд,
уæл291

дзарм æрмкъухтæй сга^рын байдыдта гуы’бьгны бынмæ кæмдæр,
цинелы фæдджи иуварс ашгæрста; йæ астæуыхъæд ныттынг,
стæй уæд, æвштпайды йæ сæр фæстæуæз атшæрста,
цæстыгагуытæ кæдæмдæр хæрдмæ абырьгдьюты, рæйæгау кæугæ
скодта азв’и ниугæ, уьшæн равзарæн нæ уыд, ты’хстхуызæй уæлдзарм
цырыхъхъытæй мит хойгæйæ.
— Дæ фадыджы йæ ауадз, фриц, хъармдæр дыи уыдзæн,—
цы йæ зæрды мс, уый куы бамÆæрста, уæд худæгæмхæццæйæ
загъта Уханов.— Дæ къæртты цæппа^ртæ дьпн чи райхала, ам
ахæмæй иичи ис. Мур дæр дын нæу, Гитлеры къайбыла,
сымпыр бадарынмæ макæмæ æнхъæлмæ кæс.
— Ферфлюхтер, рус, ферфлюхтер!.. Их штербе, рус...
— Штейт ауф!—скъалайы цы немьщат дзырдтæ акуьцр
кодта, уьгдон тыхамæлттæй йæ зæрдыл æрлæууыдысты, афтæмæй
æввдштайды скъаманды •кодт.а Куз’нецов, æмæ дзыхъхъы бын чи
*рса1быр, уыцы немыщагмæ бацыд.— Штейт ауф! — фæхъæр ыл
кодта ногæй.— Уæлæмæ сьпст!
Немыцаджы цæстытæ ныдздзагъьф сты, бынæй хæ»рдмæ,
Кузнецавы автоматмæ ньгк»комком:мæ, фыруазалæй йе ’фсæрты
къаэрцц-къæрцц цыд, афтæмæй дзы дзуаппы бæсты сирвæзт
цыдæр æнахуыр <мыр. Æмæ йьгн Кузмецов дæр автоматæй йе уæххж
басхуыста, карздæрæй сдзырдта:
— Штейт ауф, шнель! Шнель, дьгн зæгъын!
Немьщаг тарстхуызæй рабадт; йæ зæрды уыд сыстьш, фæлæ
къæхтæ йæ коммæ нæ ’бакастысты, æмæ йæ цыма схойгæ
бачындæуыд, уыйау йæ фарсыл æрхауд дзыхшъы фахсыл; ногæй
та хъæргæнæгау скодта, афтæмæй йæ къухтыл æрæнцад,
цьшпæртыл слæууыд, æмæ тыхамæлттæй сындæггай рабадт. Куьг
сыстади, уæд йæ къæхтыл лæууыд дзой-дзойгæнгæ,— уыд
Кузнецовæй дзæвга|р бæрзонддæр, сæвджынтæ, бæзæрхыг, æнахуыр
ставд уыди уæлдаарм мидæлгатджьгн хъарм цинелы, Кузнецов
бынтон хæстæгмæ федта немыцаджы æцæгæлон цæстæнгас —
æнхъæлмæ каст, мыртæккæ йæ иыццæвдзьпсты, зæгъгæ, фæлæ
ма уыцы иу рæстæг йæ зæрды уыд æнæрвæссонæй кæсьш.
— Дæуæн кæмгæ æрцæудзæн, Уханов. Куыд кæсыи,
афтæмæй мæнæ-мæнæ хуымæтæг фашжст нæу! — загъта Кузмецов,
хинымæр къæс-къæс кодта, йæ разы цардæгас, йæ хъуыдыты
дæр ьгн æнæуьгнон чи уьгд, ахæм гитлерон кæй лæууыд, уьгмæ
гæсгæ. О, иууылдæр йæ цæстытыл хмæнæ ахæмтæй уадысты, æмæ
уьгмæ гæсгæ ныртæккæ иунæг минут дæр гуырысхо нæ кодта,
ацы уадайрагмæ адæймаджы м^иниуджытæй æлппындæр кæй
ницуал баззад, ууыл.
Се ’хсæн уьгдис æбуалгъы хъизæмæрттæ, туг, кæрæдзийæ
уыдтой се сæфт, кæрæдзийæн уыдысты æцæгæлон æмæ
кæрæдзийы цард уæвгæ дæр не ’мбæрстой, сæ зондахаст уыдис
æнæбафидаугæ, фыдæх. Се ’хсæн уыдис хæст æмæ фехсынмæ
цæттæ хæцæнтарз.
292

— Æгасæй цæмæй фæхæццæ уа, ууыл дзуагш дæтдзынæ! —
мæсъджьшæй сдзырдта Кузнецов.
— Фæхæццæ йæ кæндзынæн, лейтенамт, сьш дæр «е
скæндзæн, афтæмæй размæ цæудаæн,— зæрдæ ба’вæрдта Уханов æмæ
■нсмыцагмæ хæстæг бацыд, йæ дзыппытæ йькн басгæрста, систа
дзы æртхос, сигаретты æнцъылд ’къапп, æМпьшдæр дзы нæ
фефсае^рмы, афтæмæй йын йæ цинелы цæппæртæ суа.гъта, йæ
орденты дзыгъал-мыгъул кæмæн ссыд, уыцы мундиры дзыштæй
систа чыссæ; уыйфæстæ йын йæ фыруазалæй дæвдæг цинелы
дысалгъ бафæлдæхта, фæреæгау сдзырдта:
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй, сгарджытæ йьин цы буц митæ
кодтой, цы йæм уыдис, уыдан ын иууылдæр ныууагътой... Иæ
сахат ынрафтауон, лейтенант?
— Ныхъхъуыдты ’сæ уадз, цæмæн \дæ хъæуынц! Ратт ы)н йæ
æртхос дæр, йæ сигареттæ дæр! Иууылдæр ын сæ ратт! —
тагъдгомау æмæ æлгъгæнгæ сдзырдта Кузнецов.— Сыстйæрзæй
ф,ашиетæй ,исты райсын дæ еæрмæ та куыд хæссыс!..
— Сыстбæрзæй зын схонæн у.— Уханов зына-нæзьша
м»идбылты ’бахудт, немыцаджы дысалгъ суагъта, чыссæ байгом
кодта.— Каас-ма, лейтенант, мæнæ цавæрдæр къамтæ: никуы
бафиппайдтай? Немыщæгтæн се ’ппæтæн дæр сæ сывæллæттæ
къамты зæды хуызæн сты, уæлдайдæр та сæ чызджытæ. Се
’пптæтыл дæр ур1с цъындатæ.
— Никуы йæ бафиппайдтон. Ратт ьгн сæ иууыщдæр,—
бардзырд радта Кузнецов, къамтыл æшьшдæр нæ бацымыдис,
цыма 1немыцаджы чыеюæйы, адæйма1гмæ цытæ вæййы, уыдæттæй
ницы разындаид, уыйау.
— Дзуапп ма мын ратт, лейтенант: немыцмæ алы хатт
уыцы уæзданхуызæй нæхи цæй дымæгмæ æвдисæм?
Немыцаг та, æвæццæгæн, цыдæр бамбæрста. Цалдæр хатты
лейтенант, зæгъгæ куы фехъуыста, уæд тыхарæзт
зынæрвæссонхуыз нал уыд, фæлæ йæ цæсгомыл фæзынд гæзæмæ
курдиаты æнгæс, Кузнецовырдæм, мæстыгæрæй бардзырдтæ ч;и
лæвæрдта, уыцы уырыосаг хъуыптъызæрфыг лæппуйырдæм иу
самчъех бакодта, хьпбар-хыбургæнгæ сдзырдта:
— Сигаретан... мейн сигаретен.. герр лейтенант!.. Раухен,
раухен. Их виль раухен, герр лейтенант! Раухен!
Ногæй та йæ къæхтæ йæ бьшы фæдыдагъ сты, митыл
æрбадт, ’бынæй хæрдмæ ’ка’ст Кузнецовмæ, æмæ йæ хъуыр
стъæлф-фестъæлф кодта, цыма йьин .ныхъуырын зьш уыдис,
уыйау, ’фæлæ уæддæр ныхъуырдта æмæ ныхъуырдта йæ сæт.
— Ратт ьш сæ! Дымын æм цæуы, нæ йæм кæсые? —
æнæр’вæссонхуызæй загъта Кузнецов.
Тарæрфыгæй бацыд сгарæгмæ. Уый раздæрау хуыссыд йæ
фæсонтыл, йæ (къæхтæ фæйнæрдæм, йæ момытæф калд
цæогомыл ныхæст каиюшоны ’бынæй. Ардыгæй йæ хæосын хъуыд,
фæлæ йын ,йæ цæф æмæ ронæй баст къах куыд нæ бахъьггдарой,
уый йæ сæр нæ ахста.
293

«Кæм хъуамæ уа дыккаг огарæг? Чи зоны æмæ уыцы лæлпу
фæраедыд! Рубин >кæм 1ис?»
Дзыхъхъы кæрæттæн сæ фæздаг калди миттьдоыгъы
уылæнтæй, уæле рæстæгæй-рæстæт’мæ æрттывтой ракетæтæ, фæлæ
ардыгæй, дзыхъхъæй нæ зындьгсты. Бьгнæй, дзыхъхъы фæрстыл,
цыдис сы1бар-<сыбур, уæле та тыгъд быдыры къуьиззитт кодта
дымтæ, дыууæсæдæ метры æддæдæ^р тальшг быдьиры уыдысты
/немыц—’сæ тæнкæтæ, станищæйы кæрюн сæ фæлгæсджытæ.
Руби1н .нйкæцæй зынд.
«Цæуын афон у!—Æихъæлмæ кæсæн нæй... Ру(бины
раздахьин хъæуы æмæ фæстæмæ ’цæугæ у! Фыдбылызмæ
æнхъæлмæтæсæн нæй!» — ахъуыды кодта Кузнецов æмæ æваст сагъавсы
бафтыд, цæмæдæр гæсгæ мæсты кæнын байдыдта, йæхи дæр
æмæ И’ннæты дæр тæосаг уавæры кæй баипæрста, уый тьгххæй,
йæ зæрды Ухаиовæн зæгъьин уыдис, сгарæджы ныртæккæ,
æвæстиатæй ахæссын Зсъæуы, зæгъгæ, фæлæ йьш нæ ба.нтыст.
Пулеметы къыб^ар-къыбур йæ тæккæ хъусы сæрмæ цьша
осыд, афтæ йæм фæкаст æмæ фахсыл рæвдзгомау хæрдмæ
схылд. Æрмæст-ма бардзырд дæттæгау Уханоюæн къухæй
ацамыдта — ды уал ам лæуу,— æмæ хæрдмæ, дзыхъхъы сæрмæ
мит фæздæгау кæм здухæнтæ кодта, уырдæм куы схылд, уæд
йæ фывдагдæр хъуыды уыдис: Рубин немыцимæ хæрхæм!бæлд
фæци!
Станицæйы кæрон хæлофæй гьибар-тыбур ’кодта
ставдхæтæлджын пулемет; нæмгуыты фæдтæ тахтысты дзьгхъхъæй
галиуырдæмдæр, сыгъд бронетраншортерты сæрты. Бæстæ рачкетæтæй
ныррухс, æмæрттывд кодта, фæлæ галиуырдыгæй, немыц
кæдæм æхстой, уым ничи зьинд.
— Рубин! — ньихъхъæр кодта Кузмецов йæ
рæмбыньжъæдзтыл æрæнцойгæнтæйæ.— Рубин, ардæм!
Æ’мæ уыцы уьюмæн дыууæ бронетраншортерæй иу-дэ&е æмæ
дыууиссæдз метры гал’иуырдæмдæр миты хъæпæнтæй
разыадысты кæйдæр æндæрттæ, дзыхъхъырдæм цалдæр санчъехы
æрбаз1гъо|рдтой, уайтагъд æрхаудтой, миты аныгъуылдысты, æмæ
ставд нæмтуыты цæхæркалтæ фæдтæ цæстыфæньикъуылдмæ
сæрттывтой, æндæргтæ нырма жыртæккæ кæм згъордтой, уым,
«Дроздовский!—.бамбæрста Кузнецов.— Фæлæ ■ йæ
бронетранспортертæй иуварсырдæм цы хуыцау ахаста! Ау, нæ йæ
’м^бæрста?»
— Рахизырдæмдæр, рахизырдæмдæр! Ацырдæ,м хилут! —
льгхъхъæр лаюта Кузнецов, йæ рæмÆыныкъæдзтыл æрæнцой
кодта, куыд сæ фена, афтæ.
Дзыхъхъырдæм хылдысты, пулеметы нæмгуытæ та быдыры
сæрмæ ныллæгæй-’ныллæгдæр кодтой, афтæмæй сæ фæдыл
тахтысты бронетранопортерæй дзыхъхъы ’хсæнты, сæ сæр сдарын
сæ нæ уагътой. Дзыхъмæ дæс метры онг куы ’рбахæццæ сты^
уæд’разæй чи хылдис, уый мыхшъæр кодта:
— Лейтенант! Мах стæм...
294

Æмæ Кузнещов разæй, пыхсгæндты федта Руюины, йæ
домйай митæмбæрзт уæооочьгтæ, стæй уæд галиуьпрдæмдæф
бафийпайдта, Дроздовский гæккуырийау рæвдз дзыхъмæ куыд
æрбахилы, уый, йемæ уыдысты æхсэ&н бьпнæттæ амонæг взводæй
дыууæ бастдзикад дарæджы, сæ фарсмæ та ур«с худы бын æна,-
хуырæй ферттьивта кæйдæр зонгæ æмæ уьщы иу рæстæг
æнæзоятæ цæсгом; æнæзонтæ йæм уымæн фæкаст, æмæ йын ам
уæвæн ницыхуызы æмбæлди — уый уыд Зояйы цæсгом, стыр
тæссаг уа’вæры кæй бахаудтой æмæ дзы кæй фервæзтысты,
уымæ гæсгæ цины æнгæснмæ. Бан’хъæлæн уыд, æмæ æишындæр нæ
сагьæс кодта, а1м æй куы фæцæф кæной .кæше йæ куы амарой,
ууыл; уый '’нæ, фæлæ цыма æшындаер тæсса’гæй ницы уыд, йæ
æнгаэс ахæмæй зынд.
«Цæмæн æй ракодтой семæ? Кæмæн феххуыс кæндзæн
ныртæк’кæ, цы архайæг у ам?» — ахъуыды кодта Кузнецов, дис дæр
ыл уыйбæрц нæ ’бакодта, фæлæ йын йæ фенд хъыг уыдис, йæ
сæ|р ам кæй тощæмæн хъуьтд, уымæ гæюгæ. .Кузнецовмæ зынд,
Зоя, йæ сæрты цы нæмгуытæ тæхы, уыдонмæ куыд кæсы, уый;
се ’ппæтæн дæр автом,атæй ащамыдта:
— Рæвдздæр, рæвдздæр! Дзыхъмæ!
— Æм!бал лейтенант! — Иæ улæфæнтæ цыма ахгæдтой,
уыйау юонт хъæр фæкодта, аарбацæйхилгæйæ Рубин.— Агуырдтон
æй... кæм æй нæ бацагуырдтон, ахæм нал баззад, мæ гуыбыны
цъагрыл фæхылдтæн. Никæцæй зыны дынкаг сгарæг. Кжм æй нæ
федтон, ахæм иунæг гæбаз дæр иал баззад, уальшмæ дын
кæсьгн, æмæ нæхионтæ æрбазгъарыиц. Æцæг æгæр гал'иуы<рдæм
ахæцыдысты, тæаса|рмæ сæ хуыцау сарæзта. Уыдонырдæм куыд
фæдазн, аф’тæ мæ немьиц бафишайдтой, æхсын байдыдтой!
— Æмæ уæдæ куьгд æнхъæлдтай, Рубин, ам дын дæ
хæдзары кæрт нæу дугъ уадзынмæ! — йæ ныхас ын аскъуыдта
Кузнецов, уæлдай хъæддыхдæрæй сдзырдта «дугъ уадзынмæ».—
Концерт сарæзтой! Бьпнмæ! Иууылдæ^р дæлæмæ!
Дзыхъхъы кæро^н базмæлыдысты тагъд-тагъд æрбащæйжилæг
æндæргтæ, сæ лæф-лæф ссыд, стæй уæд иууылдæр дæшæмæ
тульш, бынмæ гæпп кæнын ба.йдыдтой, райхъуыст
Дроздовскийы тыхстхуыз хъæлæс:
— Кузнецав, ницы уыл адрщыд? Сгарджытæ ам сты?
Цы дзуалп ын хъуамæ раттаид, æ’мæ Куз-неиов, дзыхъхъы
жæрон кæм уыдис, уьцрдыгæй бьшмæ нал æрхызт, барвæндæй
немыцы сæхиуыл кæй сардыдтой, ууыл мæстæй марди, афтæмæй
йылгæронырдæм .ка«ст, ’бромепраншортертæй галмуырдæмдæр
нæмгуытæ .куыд тахтысты, уымæ, уьщы бронетраиспортерты
цурты сæ |цæуын хъуыд фæстæмæ, сармадзанмæ, æмæ архайдта,
нæмгуытæ кæйонг æххæссынщ, уьгй йæ зæрдыл бадарьины/л;
æнæнхъæлæджы бамбæрста: дзыхъхъы кæрон чидæр
фæфæстиат, хæстæг æм бахылд æмæ йæ тæккæ хъусы сæрмæ райхъуыст
сыгъдæг улæфт æмæ мынæг хъæлæс:
— Цъы1р-(цъы|ра(г, мæ къона!.. Æга’с дæ? Табу хуыцауæн,
295

æгайтма ам разындтæ... Де ’хсæв хор’з уа? ракæс-ма мæм,
цъыраг!
— Федтам а&О’Н ’кæрæдз’ийы,— разылд æм, афтæмæй йын
æнæбары дзуааш радта Кузнецюв,— Цы хабар у?
Зоя йæ фарсмæ æрбадт, йæ къæхтæ дзыхъмæ æруагъта. Худ
сæрыл фаарсырдæм ахылд, сæрыхъуьгнтæ æмæ
дæрпьæйдæртъмæ æрфгуытæ уыдысты м’итæйдзаг, цæстыхауты
кæрæттыл халас иыйбадт, цæстытæ зындысты æнахуыр тарæй,
фæрсæг æнгæсæй, уыцы тыхстхуызæй, лæпшуйау къахæгой æигæе
уыдысты фæрсырдæм абырæг худ дæр æмæ йæ былтæ дæр.
—’ Де ’хсæв хсирз уа, цъыр-цъыраг! — уьгцы рæвдауæг
хъæлæсаей та одзырдта логæй, бæрæг уыд, йæхæдæг кæй
æрьгмысыд,,уьщы сьивæллоны хъазæны хуызæн дзырд йæ зæрдæмæ кæй
цæуы, уый, Куз<нецовы хъуьгнтъыз æнæм^барæгхуыз цæсгомадæ
цымыдисæй бака’ст.— Æгасæй дæ фендзынæн, уый æнхъæл
уæвгæ дæр нал уыдтэ&н!.. Цæф Чи1бисслв мын куыд загъта,
афтæмæй немыцимæ хæрхæмбæлд фестут, стæй мæхæдæг дæр
гæрæхтæ хъуыстон... æмæ уæм æз дæр æрбацыдтæн. Уханов цæф
мæу? Хъусьгс мæ, цъыр-цъыраг?
— Уый та ма цавæр «цъыр-щъыраг» у? Цъæррæмыхст дæр
иæ фæцис УханоЫ Æз дæр цы дæн, уьгмæй мæнæ дæн, нæ йæ
уыныс? Чйбиоовмæ куы хъусай, уæд дьгн уый бирæ цыдæртæ
ралæхурдзæн. Ницы хъуыддаг дæ ис ам!—Æмæ йæ æгæр
бустæхуызæй бафарста: — Ды, æнхъæлдæн, мах, цæфты,
хæссынмæ æрйацыдтæ? Ахæм ма дзы æнæсæрфат ми уа! Чи дын
загъта, ардæм фондзсæдæ метры фæхилай, зæгъгæ?
—- Ма мыл хъæртæ кæн, цъьгрнцъьираг.— Йæ тьшпыр былтæ
ногæй зына-нæзына бахудтысты.— Æз дьин, уæнгæл чи у, уы:
(цы ус нæ, фæлæ са’’нинструктор дæн цыфæндьгйæ дæр. Нæ,
цъырцъьпраг, дæу мæ»ныл хъæртæ кæньш нæ фæнды, раст нæ зæгъын?
Афтæмæй мыл цæмæдæр гæсгæ хъæртæ кæныс! Къаманды
кæньгн мьш райдыдтай, цъьгр-щъьграг. Ау, æмæ æз дæу дæлбар
дæн?
— Дæлæмæ!—’бадомдта Кузнецов.— Цæф огарæт дзы ис
уым. Фæлæ йьгн йæ цæф 1бæттыныл >куы схæцай (ньгртæжкæ,
уæд æнæсæрфат ми уыдзæн! Разда^р уал æй ардыгæй ахæссын
хъæуы! Дæлæмæ æрхиз, æмæ ньиртæккæ иууылдæр цæугæ
кæндзыстæм!— Уыцы хъуынтъызæй ’банхъæлмæ каст, Зоя дзыхъмæ
|цальгнмæ æрхызт, уæдмæ æмæ фæсидт: — Рубин, ардæм!
•— Ныртæккæ цæудзыстæм, æм’бал лейтенант? — хæстæтдæр
æм æрбацыд, афтæмæй гуырьюхохуьизæй бафарста Рубин,
схуыфыд æмæ йæ ко,мы фæздæг акалд.— Уæд та )ба!нхъæлмæ
кæси(к/ка’м — æгæ|р тьинг схъæхъхъаг сты...
— Цалынмæ æрсабыр уой, уæдмæ ’банхъæлмæ кæсдзыстæм.
Уымæ гæсгæ ацы ран дæ хъус дæр!
Уьщы бардзырд ратгæйæ Кузнецов дзыхъхъы былæй
æрхылд, фахсыл йæ къæхтæй алæууыд æмæ, автомат разырдæм
йæ риумæ фæ|быры1н кодта, афтæмæй <бынмæ æрцыд.
296

Уым æм иууылдæр æнхъæлмæгæсæгау кодтой.
Тæссагуавæрæй раирвæзыны фæстæ дыууæ бастдзинад аразæджы кодтой
хэестуæлфт, сæ худы хъустæ уыдьгсты роцъойыл баст, хатгай
сагъæсхуызæй фæкæс-фæкæс кодтой цæф сгарæгмæ, Зоямæ,
уацайрагмæ. Немьщаг бадт Уханшы цур, йæ сæр йæ къæхтæм
дæлиу æруагъта, æрмкъухтæ уæлдзарм мидæггагджын ци’нелы
роны батъыста. Уыдо’нмæ чъылдьшвæлдæхтæй йæ уæрджытыл
æрлæугæйæ Зоя сгæрста сгарæджы æнахуыр ставд зæнгтæ,
фæлæ йæ са’нитарон хызын нæ байгом кодта — æвæццæгæн, цæф
ам бабæттынмæ йæ ныфс нæ хаста. Æрмæст сгарæгæн цыдæртæ
мынæг хъæлæсæй дзырдта. Иннæтæй иуы дзыхæй дæр ■ныхае нæ
хауд, хъуыстой, хæстæг кæмдæр пулемет æнæрæнцойæ куыд
къæр-къæр кодта, уымæ.
Дроздояакий миты дзæвгар куы фæхылди, уæд йæ хуьшпъыр
фæстæрдæм абырыд, æмæ нькр портупей аивтæ кодта, афтæмæй
лæууыд цæф сгарæгæй немьщаджы æх!сæн. Куы-иу бакаст сае
иумæ, куы та — се ’ннæмæ; ракетæты мьинæг рухсмæ йæ цæсгом
уыдис тыхстхуыз.
Кузнецовы дзыхъхъы бынмæ æрхизгæ куы федта, уæд æм
бакъахдзæф кодта æмæ домаг хуызæй бафарста:
—. Сгарæг кæм шс? Куыд æй (бамйæрстон, афтæмæй
немыцашмæ дыууæ сгарæджы хъуамæ уа. Дыккаг кæм ис?
— Чи йын цы зоны, кæм ис! Дзыхъхъы альиварс æй
аауырдтай, фæлæ йæ не осардтой,— дзушп радта Кузнецов, дзургæ
Дроздо’вскиймæ нæ, фæлæ Ухаювмæ цьгма ,кодта, уьш хуызæн.
Ухашв бадт немыцаджы цур, йæ автоматы æ^ргъæвæны хæрвих
сæрфта дысалгъæй.— Мæнмæ гæогæ немыцæгтæм нæ ацыдаид!
Æвæццæгæн, иæхирдæм ахылд, .фæлæ йæ тыхтæ «не сфа>г сты.
Кæнæ та æрдæпвæндагыл Йаззад. Науæд та сармадзантæ
хъахъхъæнджыты акъотшыты онг фæхылд. Дыууæ хабарæй иу
уыдзæн.
— Агурын йæ хъæуы! Æнæмæнг æй агурын хъæуы! —
сдзьврдта Дроздовский.— Оса|ры!Н æй хъæуы, Кузнецов! Æз
рацийæ дивизийы къамандыгæнæн (бынатмæ адзырдтон æмæ сын
фехъусын кодтот, ардæм кæй цæуæм, уьий тыххæй. Æмæ мын
цы бардзырд радтой, уый зоньис? Куыддæр огарджыты
рахæсеæм, афтæ сæ дыууæйы дæр къамандыгæнæн бынатыл куыд
сæ!М!бæлын кæнæм. «Æшагимæ» иумæ. Сгарджыты хицаумæ! О,
агургæ сты, Кузнецов... Цьифæндьгйæ дæр! Дыккаджы дæр
цалынмæ ссарæм, уæдмæ ньш ардыгæй ацæуыны бар нæй!
— Ам агургæ нæу, фæлæ се ’шпæты дæр ардыгæй акæнын
хъæуы! Цальшмæ ’бон мæма адрбарухс, уæдмæ! Цалынмæ
иууылдæр ацы къæпшæджы нæ баззадыстæм, уæдмæ! — йæ ныхас
ын айста Кузн’ецов.— Ау, нæ йæ ’мйарыс: ацы дзыхъхъæй
немыцы онг дыууæсæдæ метры йедтæмæ нæй! Станицæйæ
алцыдæр æнæ биноклæй дæр хорз зьины. Куыддæр æрсабыр уой,
афтæ не ’ппæтæн дæр рæвдзгомау фæстæмæ дыууæ ’бронепрам-,
шю|ртармæ цæугæ у, уыдоны фæстæ та танкæты аууæтты
зтъор297

гæйж — сар’мадзанмæ! Быдыры æнæсæрфат зилахары бæсты
раздæр агурын хъуыдис ам! Сæ бон дыууæ ’бронетфанспортеры
осарын нæ уыд!
— Ра-зы дæн демæ, лейтенант,— автоматы æргъæвæн
дысалгъæй сæрфгæйæ сабырæй загъта Ухшов.
Кузнецов æмбарын кодта Дроздовакийы рæдыд, бастдзииад
ара/зджытимæ æрæджиау кæй æр!бахæццæ ардæм, уый, дыууæ
бронетранспортерæй фæрсырдæм адзæгъæл æмæ, сгарæджы
хæосьгн куы хъуыдис, уæд немыцы æнæхъуаджы сæхиуыл сар«-
дыдтой.
Дроздояский иу минуты бæрц лæууыд æдзæмæй, йæ былтæ
æхсьвнгæ, стæй уæд хъæддыхæй сдзырдта:
Цалынмæ æгас дæн, уæдмæ батарейы тыххæй дзуапп æз
дæттын! Алцæуыл дæр дзуашдæттæг дæн, Кузнецов. Уыимæ дæ
цардыш дæр...
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй! Æрмæст дæ мæ сагъæс ма уæд,
комбат! Мæхи тыххæй дæр æмæ мæ адæмы тыххæй дæр
мæхæдæг истыхуьизы дзуапп ратдзьгнæн, кæд хъуыддæгтæ фæрæстмæ
уой, уæд!..— йæхи уромьгн нæ ’бафæрæзта, афтæмæн загъта
Кузнещов æмæ уайтагъд фархæцыд. Зояйы æмæ бастдзшад
дарджыты цур æй дарддæр ’мыхас кæнын нæ фæндыд,
Дроздовскиймæ фыдæх кæй у, уый се ’ппæты раз æргомæй æвдисын
ницæмæн хъуыд.— Æгъгъæд фæуæд, ко’мбат! — загъта
Кузнецов.— Агургæ у, зæгъыс?
•Стшицæйы 1кæр10н ставдхæтæлджьин пулемет нал æмæ
нал æнцад, тыгъдбыдыр хоста дзыхъхъæйгалиуырдæмдæр, æмæ
сæм дйосаг фæкаст, нæмгуыты къуыззитт уыцы иу ранæй кæй
цыдис, уый; банхъæлæн уыд, æмæ пулеметæйæхсæг цыдæр
ссардта æмæ йæ æппындæр æнцой .нал уадзы.
— Уæдæ зæгъыс, ком)бат, дæу афтæ фæнды, æмæ йæ ащы
ран агурæм? — ногæй та бафарста Кузвацов æмæ дзыхъхъы чи
уыд, уыдо’нмæ се Чшæтмæ дæр бакаст.
Бастдзинад аразджытæ йæм сагъæсхуызæй разылдысты, йæ
сыд хъуладтæ цæагом уæрджытæй хæрдмæ систа, афтæмæй
йæ ныхæстæм тарстхуызæй æмæ тарæрфыгæй хъуыста
уацайраг, Зоя æнæнхъæлæджы йæ бьшатæй сыстад, митæй урс-уроид
чи дардта, уыцы худы бьшæй фæрсæджы’ каст кодта йæ оау
цæстытæй.
«Зоя мæм ахæм æдзынæг цæмæн кæсы?» — ахъуыды кодта
Кузнецов йæ дæндæгтæ æлхъивгæйæ.
— Уæдæ афтæ! — йæхæдæг дæр кæуыл бадис .кодта, ахæм
æнахуыр æнцой хъæлæсыуагæй дзырдта Кузнецов.— Æз ам
баззайдзьгнæн Руб’ини’мæ. Ноджыдæр ма иу хатт нæ алыварс
фендзыстæм. Сымах та, куыддæр немыщ æрсабыр уой, афтæ уæ
сæртæ æфанайгæ кæнут ардьигæй! Уханов! Ды сæ акæндзынæ!
Науæд та ногæй æртæ ’нæзы бæласы æхсаан фæдзæгъæл
уыдзысты!
«Цыдæр æдылы хъуыддаг у, æнæсæрфат ми,— ахъуыды
кюд298

та Кудаецов, йæ уына’ффæтæ кæрæдаиимæ 1баст кæй не с!ъг, уый
æм/баргæиæ, æмæ йæм фæзынд доджыдæр ма иу хъуыды: —
Цымæ цы кæнын? Мæ <бон мæхиуыл куы нал цæуы. Зонын æй,
сгарæджы агурын æнæпайда хъуыддаг кæй у, уый, фæлæ
уæддæр разы дæн, суанг ма йæ мæхæдæг цæмæй бацатурон, уый
дæр мæ фаанды...»
— О, агургæ. Рубинæй ’бардзырд ратт, Кузнецов, нæ
алывар’с ноджыдæр ма иу хатт куьгд фена, афтæ. Мах та йæм
бамхъæлмæ ’кæсдзьистæм.
Дроздовакий тыхстхуьгзæй родомæ февнæлдта йæ чызгау
нарæг астæуыл, се ’шгæтæй дæр иуварс адыд æмæ фахсыл
дзæв•гар рæстæг æмрает фæлæууыд, цыма йæм æппындæр ниды
хъары, уыйау, йæ "бардзьирдтæ нымадта бынтон раетыл, йæхи фæнд
тæрыныл ныффæрск, æмæ уымæ гæсгæ тæоса-г уыд, фыдбылызы
куы ба’гспара, уымæй. Æ’ппьшфæстаг сдзырдта:
— Дыккаг сга(рæгæн йæ бон дард ацæуын нæ уыд. Ам æй
пьгууагътам, зæгъгæ, дивизимæ афтæ фехъусьш кæньгны ’бар нæм
лæй, æнæ уыщы сгарæгæй нæ бон ащæуын нæу! Бастдзинад
дарджыты дæ^р демæ айс, Кузнедов!
—- Нидæмæн дзы хъæуынц,— дзуаггп радта Куэн’ецов.—
Дыууæйæ дæр фа.г стæм! Цышпарæй цы ’боны хорзæн немыщы
фьиндзы бын рахил-’бахил кæндзьгстæм?
— Комбат...
Зоя хъатагæ санчъехтæй Куэнецовы дурты афтæ 1хæстæг
æрбащыд, æмæ кæрды фæдджи йæ динелыл авдзæвыд,
Дроздовскийы раз æрлæууыд, дыууæйы дæр бафидауын кæныныл
цыма архайдта, уыйау лаагъстæгæнгæ са^быр хъæлæсæй сдзььрдта:
— Ацы агараджы уал ахæосын хъæуы æвæошатæй, тыкг
æвзæр у йæ ха!бар. Басыд, тынг бкрæ туг дзы фæцыд. Дыкка-г
огарæджы ма айгасæй ссардзыстæм, уымæн нæ зонын, фæлæ
мæтæ а/й хæсгæ у...
— Уæлæмæ сьгст, фрицы цырыхъхъаг! — скъаманды кодта
Уханов æмæ уыцы иу схуьгстæй (Немыдаджы уырдьгг слæууын
’кодта, а^рсау хæлиувадæй рабадт йæхæдæг дæр, автомат
уæхс<кыл 1ба1ппæрста.— Базмæл, æркæфтытæ кæн, хайуан, дæ
>къæхтæ рæвдздæр <ис, науæд афонæй раздæр иыхъхъæдæг уыдзынæ!
З’мæл, змæл, лæшуйау рæвдздæр змæл!
Немыцаджы дыууазрдæм ба’схуыстытæ кодта, дзыхъхъы
быиыл æй æрзилын кодта, стæй йæ æвшгпайды фæуагъта æмæ
зыльшвадæй уыды уæэбынхуызæй Дроздовакиймæ хæстæг
балæууыд, Зояйыл (сьшдæпгай иуварс ахæцыд; афтæ зынд, цыма
хæларзæрдæ мидбылты бахудт, йæ раззаг æндон дæндаг
ферттьивта.
— Ды, ком|бат, æцæгдзинад зоиьис дæхи тыххæй? Никуы йыл
ахъуыды кодтай? Зоя, дæ хорзæхæй, чьгсыл-’ма æддæдæр алæуу,
науæд æфсæрмы кæньш...
— Ухано’в... Уханов! — Зоя иуварс «æ адыд, фæлæ йæ риу
фæтынг гæнгæйæ, дæмæдæр гæсгæ тарстхуызæй йæ аууоны
ба299

кодта Дроздовскийы, уыцы рæх!снæгæй ныттьшг, Ухановæн йæ
цæстæнгасæй лæгъстæ кодта, иуварс алæуу, зæгъгæ.— Цы дæ
зæрды ис? Цæмæн?
•—■ Æддæдæр алæуу, Зоечкæ. Цы йын хъуамæ бакæнон? Цæй
охыл? Ахæмæй ницы уьгньш. Æз саржант дæн, уый та
лейтенант. Уагæйæрдтæ та мах комбатимæ иумæ суанг училищсйь!
хорз сахуыр кодта’М. Уæдæ афтæ...
Уха’нов чызгыл бьинтон сабькргай иуварс ахæцыд æмæ
Дяоздовакийы гимнасты хуызæн æмраст уæхкжмæ æргуыбыр кодта,
.иннæтæ йæ нæ фёхъуыстой, афтæмæй йьш цыбырæй цыдæр
загъта, стæй уæд йæ (Ныхас (райхъуыст бæлвырддæрæй:
— ...æмæ ма, дæ батарейы æгасæй чи баззад, уыдоныл се
’ппæтыл дæр ачъьиртт кæнынмæ кæд хъавыс, уæддæр сæрæй,
де ’рбадæны фæлмæнтæй мæ, фæлæ сæрæй хъуыды »кæн.
Æмæиу уæд дивизимæ дæр куыд æмбæлы, афтæ фехъусьш кæн.
— Цы загътай, цы?..— Дроздовскийæн йæ цæсгом уьщы
фыдуындæй ныпгæл(иртæ, афтæмæй уьгциу схуыстæй фæстæрдæм
йæхи ашæрста, чысыл ма бахъуыд æмæ æмдзæхгæр фзхсыл
ахауа, хъыллистгæнаг цъæхснаг хъæлæ)сæй ногæй бафарста: —
Цы за1гътай, цы-ы?
— Сабыр, сабыр, комбат! — айдагъ цæстытæй худгæйæ йæ
басабьир кодта Уханов.— Махæн нæ бон ныртæккæ у
лæгæйлæтмæ аныхас ’кæнын. Училищейы ахуырты не стæм, миййаг.
Афдыгæй Барастырмæ бынтон хæстæг у. Хуыцау не ’вдисæн.
Стæй уатæвæрд дæр æшындæр хæлд нæ цæуы, дæ бардзырды
ныхмæ ничи дзуры. Фæлæ йæ æрмæст зонгæ кæн, комбат, дæу
тьгххæй мæм цы хъуыдытæ ис, уьгй. Дæ зæрдыл æй бадар, чи
зоны æмæ дæ искуы бахъæуа!..
— Банцай, Уханов! Æгъгъæд у! — хъæддыхæй сдзырдта
Кузнецов æмæ хæстæгдæр, æрбацьгд, Ухановы дыс рариуыгъта.—
Æтъгъæд у, ам немыцаджы цур!.., Кæс-ма йæм уæртæ. Цы йыл
æрцыд фр’ицыл — æрра фæцис?
Дроздонский уыцы æмрастæй лæууыд, йæ цæсгом
бынтондæр ныффæлурс, раст цыма къæсхуьгрдæр фæцис, уыйау.
Немыцаджы та цыма ифтындзгæ счывдæуыд, уыйау сындæггай йæ
бынаты сдыууæрдæм, йæ уæлдзарм цырыхъхъытæ
фелвас-фел’вас кодта, сæвджын цæнгтæ сыадæгæй-сындæгдæр хоста
тымбылкъухтæй, æцæгæлон æвзаджы мыртæм хъусгæйæ, хъæддагхуыз
дзагъьпр цæстытæй каст куы Ухандамæ, куы та Кузнецовмæ,
æйæадæгæн, банхъæлдта, сæ ныхас уацайрагыл, йæ хъысмæтыл
у, зæгъгæ, æмæ йæ цыма йæ зæрдæ срæхуыста, уыйау дзых цы
иеэазт, уымæй йæ фæхæлиу-фæхæлиу кодта, йæ улæфт сцырыш,
фæлæ æвшша’йды фæрсырдæм фæцудыдта, йæ къæхтæ йын
цыма цæвæгæй акъуырдæуыд, уыйау миты æрхауд, цыдæр
ныхæстæ йæ дзыхæй хауд, равзарæн дзы уыд æрмæстдæр: «Рус,
швай’н, их штербе, ес кальт».
— Кæс-<ма йæм, куыд фæливы, хайуан! — Базыдта йæ
Уха300

нов.—Уацармæ йæ нæ фæнды. Уазалæй фæсонтдзæф. Цы
загъта, ды, Кузнецов, швайн загъта?
— Уæлæмæ сыст! — 1бардзырд радта Кузнецов æмæ
немыцагæн автоматы хæтæлæй ацамыдта.—Штейт ауф! Рæвдздæ|р!
Штейт ауф, зæгъын! Тæлфгæ!
Фæлæ немьщаг ’нæ сыстад, сур цыма фæцис, уыйау йæ
уæрджьгтæ роцъомæ нылхъывта, йæ хыба!ргхы1бур ’ссыд æфцæгготы
уæлдаа/рмæй, æмæ уæд Уханав цымыдисæй хæстæгдæр «бацыд,
йе ’фцæлгатыл ын ’ныддæвдæг æмæ йæ афтæ фесхуыста хæрдмæ,
æмæ ’фцæтотæн йæ пъæр-пъæр ссыд, уацайраджы ’ныттылдта:
«Æз дьш фенын кæндзынæн «швайн!» Æмæ уæд ’немыцаг, цыма
йæ æргæвдгæ кæнынщ, уыйау ныхъхъыллист кодта. Ухано© æй
аркъауæй æлхъивæгау иылхъы-вта, æрмкъухæй йьш йæ дзых
сæхгæдта: немыцаг æмбухын байдыдта тыхтæлфтгæнгæйæ.
— Гитл^оы къæбыла! «Швайн» цы у, уый дæ байрох уыдзæн!
Куы дæм дзы балæвæрдтытæ кæнон, уæд дæ мад æмæ дæ фыды
дæ\р ’ма байрох «каендзынæ!
— Уханов, суадз æй! Фæхуыдуг æй кæндзынæ!.. Цы кæнут
уый, * лæшпутæ? Лæппутæ, мæ къонатæ!..-—скæуьгнмæ йæ бирæ
нал хъуыд, афтæмæй дзырдта Зоя, куы иумæ здæхта йе ’ргом,
куы иннæмæ.— Ахæм мæстыгæр цæмæн стут? Ахæмæй уæ куы
никуы федтон, лæппутæ... Цы уыл æрцыдис? — Цы уыд, уымæй
æнæхъæиæй дæр Дроздовскиймæ йæхи ашæрста,
лæгъстæгæнæгау ын йæ цинелы дысыл ныддæвдæг.— Валодя, уæд та сын ды
бамбарын ’кæш, ахæм кæй нæ дæ, уый! Хорз дæ нæ зонынц,
Валодя!..
— Иуварс!Дæхи цы нытътъыстай • хъуыддаджы?..—
Дроздовстсий чызджы æнгуылдзтæ йæ ды.салгьæй асхуыста æмæ
санчъех фæстæдæр алæууыд, æлгъгæнæгау йæ дæндæгтæ урс
ферттывтой: — Ме сæфт уынын, фронты р...-|Дзæуджытæ хъуыддаджы
сæхи куы фæтъыссынц, уьшæй... Уæртæ фæлтау Кузнацовы
басабыр кæн! Уый фæлмæнзæрдæ у, стæй ды дæр фæлмæнзæрдæ
дæ!.. Уæ дыууæ дæр Бсо Чырыститæ! Æрмæст дæ лæ’плутæ
иууылдæр зонæнт, уæлдайдæр та Кузнещов, иуы бын дæ,р дзы кæй
не ’рхуысдзынæ, уый! Æихъæлмæ дээр ’ма кæс, нæ тæнзæрдæ хо!
Хæст куыддæр ахицæн уа, афтæ ’батарейæ медсанбатмæ
ацæудзынæ! Иунæг бон дæр батарейы нæ баззайдзынæ!
Æвæстиатæй ацæудзьинæ.
Йæ цæс’гом уыд -быльючъилтæ, ныффыдуынд, ноджыдæр ма
иу саичъех фæстæдæр ацыд, цыма уымæй дæр чьгзджы цæсты
бафтауынмæ хъавыд, уыйау, æмæ йе уæясчытæ базмæлыдысты,
афтæмæй фахсыл тагъд-тагвд цæуьш ’байдыдта хæрдмæ, йæ
къæхты бынæй сыджыты къуьибæрттæ калдысты.
Дзыхъхъы тæккæ кæрон æрлæууыд, цалдæр сикъунды
афæстиат æмæ дамбаца хуымпъырæй срæдывта, афтæмæй
къаманды иыхъхъæр кодта:
-—■ Бастдзинад дарджытæ! Уацайрагыл рахæцут æмæ мæ
фæдыл згъоргæ!
301

Æ’нхъæлмæ дæр никæмæ бакасг, афтæмæй дзыхъхъы кæро*
нæй ахызт, талынджы анытъуылд.
Бынæй иунæг ныхас дæр иичи скодта. Ставдхæтæлджьш
пулемет нæмгуытæ нал окъæ|рдта быдырыл, дзыхъхъы сæрмæ
дымгæ хаста митфæлдзæгъдæны урс ггирæнгæмттæ. Дроздавскийы
къаманды райхъуыст хъæрæй æмæ^ бынтон бæлвьцрдæй,
бастдзинад дарджытæ уьщиу (гæпш фæкодтой, Кузнецовы æмæ
Ухашеы фæрсты æрзылдысты æмæ немыцагмæ сæ ных сарæзтой,
цыма дыууæрдытæй тæрхъус ахстой, уыйау сæ къухтæ размæ
раивæзтой.
— Фæстæмæ! — хъæддыхæй сæ баурæдта Кузшецов,
немыцаджы йæ аууон бакодта.— Сгарæджы сисут æмæ уæлæмæ,
Дроздовакийы фæдыл! Немыцаджы Ухано’в акæндзаэн! Сисут
цæф сгарæджы! — æмæ йæ ныхас тьгнгдæр дæмæй бахъара, уый
тыххæй бастдз1инад дарджыты сгарæгмæ басхуыста.— Æгасæй
йæ куы нæ фæхæвдцæ кæнат, уæд сар уæ сæр кæны! Зоя!
Кузшецов зæгъьгнмæ хъавыд: Ухановы фарсмæ ацæудзыиæ,
уыимæ дын сармадзаны онг æдаодæр уыдзæн. Фæлæ Зояйы
цæстæнгас куы федта, уæд нищуал сдзырдта. Чызг æй уæвгæ
дæр нæ уыдта, йæ ныхас дæр ьпн нæ хъуыста, æвæццæгæн,
афтæмæй йæм комкоммæ каст йе ’рмкъухтимæ архайгаайæ, йæ
цæстьгтæ уьгдысты хус, диосаджы егъау, дæргъæй-дæргъмæ
æрфгуытæ цымыдисгæнæгау къæдзгонд, цыма кæмдæр йæ
хуылфы цы <рис ’сæвзæрди, уымæ хъуы>ста, уьицы рис кæцы ран
сæвзæрди, уый нæма зыдта, уьгйау.
— Фриц, сæдæ метры дугъ цы у, уый зоныс? Ныртæаскæ дæ
бавзардзыстæм...
Уханов немыцаджы дзыхъхъы фахомæ схизын кодта,
автоматы ронæй хъазыд, фæлæ Эоямæ нщы дзырдта, æнхъæлмæ
йæм каст.
— Зо’я,— сдзырдта Кузнецав фæсус хъæлæсæй,— цæуын
афон дын у. Цальшмæ ’бæстæ са(быр у, уæдмæ. Цæуьгн хъæуы.
Ухановимæ иумæ ацæудзьшæ! Хъусыс?
— О, цæуын, ныртæккæ цæуын.— Зоя фестъæлфыд, йæ сæр
ныггуы’быр кодта, йæ цæогом кæрцы æфцæгтоты бам^бæхста,
бастдзинад дарджытæм сдзырд’та цæстмæ хъæлдзæгхуьизæй,
сгарæджы цур дзуццæджы аэрбадт: — Уæ хорзæхæй, хъавгæ йæ
хæссут, йæ гал’иу къах цæф у. Ма йæ ньшхъивут. Уæ хюрзæхæй,
лæппутæ!..
Бастдзинад дарджытæ сгарæджы систой æмæ сын æнцондæр
куыд уыдаид, афтæ йыл æрхæцыдысты.
— Размæ,— за.гъ’та Кузнецш.— Кæд мын бантыса, уæд уæ
æз дæр Рубинимæ аййафдзынæн...
— Æрмæст (немыцы къухтæм ма бахау... сæрæгасæй баззай.
Сонтмитæ ма *кæн, цъыр-цъыраг,—(балæгъстæ йыш кодта Зоя,
цыдæр æнахуыр мьшæг мвдбылты йæм >бахудт, æмæ уыцы
тыхлæ^æрст мидбылхудт куы нæ уыдтаид ныртæккæ, æмæ йæ йæ
царды æмбис дæр куы нæ уыдаид.
ЗС2

— Цæй, фриц, дæ лæгдзннад равдис, дæларм-уæларм
ацæудзьвстам. Шпрехен, швайн? — затъта Уханов,
æртхшрæнгæиæгау немыцаджы йæхммæ æлхъивгæйæ,— Рæстмæ уал у,
лейтенант.
— Размæ, Уханов. Æрмæст дæхимæ кæс.
Кузнедов сæ дзыхъхъы кæронмæ рафæндараст кодта æмæ
Рубииы фарсмæ æрхуьюсыд, сæ фæдыл каст, се ’ндæргтæ
дыууæ «бронетранспортеры аууон цальшмæ фесты, уæдмæ.
ÆРТÆ ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
— Алкæмдæр биноныг федтай, !Рубин?
— Цæуыннæ мыл æууæндыс, æм-бал лейтенант? Дзыхъхъы
алыварс мæ гуыбыны дъарыл кæм не ’рхылдтæн, ахæм нал
баззад. Мæ цинел æнæхъæнæй дæр митæй нал зьины. Æвæццæгæн,
Ухссгуырæг, кæд фæмард, уæд хъæпæны бын фæцис. Æмæ ам
мæрдтæ дæр никуы ис. Кæм æй агуырдæуа?
— Æмбæрстгонд у, Рубин. Цальшмæ сабыр сты немыц,
уæдмæ иоджыдæр *ма иу хатт эдрхырдыгæй фенæм. Уæвæн ис, æмæ
ардыгæй куы ахылд, уæд, кæцырдæм цæуын хъæуы, уый нал
зыдта, æндæрырдæм адзæгъæл. Уæвгæ, ууыл дæр зын
баууæндæн у. Ракетæтæм гæсгæ хъуамæ бамбæрстаид, махснтæ кæм
сты, уый.
— Æрхы хабар зæрдæхеаинаг у, ’бæргæ. Чи зоны æмæ дзы
немыд дæр рскуы зильинд, кæд сæ хуыр-хуыр нæ цæуы афонмæ,
уæд. Тфу, æнæхайыр фæуай! Раст уырдыг лæугæйæ фынæй
кæ’нын, æм^бал лейтенант. Цыдæр мыл æрцыдие... Цы дæн, уымæй
ихы къæртт фестадтæн, цæсты уæлтъыфæлттыл та цыма
къодæхтæ ауыгъд ис, уыйау ныууæззау 1сты.
— Дæ цæсгом митæй ныххаф. Тынгдæр æй ныххаф.
— Цыма йьин кæнон, нæ зонын, хафын æмæ йæ хафьин. Мæ
хæмхудтæ æнæхъæнæй дæр ардуанæй хафты хуызæн сты, æмбал
лейтенант. Æ’нæхъæи суткæ нæ бахуыесыдыстæм. Дысон кæд
дыууæ сахаты афынæй дæн, уæд хорз.
Хуыосыдыеты афтид дзыхъхъы кæроныл, сæ алыварс
быдыры ’сæрмæ уæлдæф фæтæнæгдæр æмæ фæурсдæр; декабры
æхсæв кæронмæ æрхæццæ, сьгбыртт никæцæй хъуы/ст, æмæ сæ
дыууæйы дæрхуысюæг йæ быны акодта. Æмæ куыдфæстæмæ
уыцы æдзæм быдьир, бонивайæнты æнцойад адджьш уæз
æ^руагъта Куз’недовы магъзыл, банкъардта, йæ уазал буар йæ коммæ
кæй нал кæсы, уый æмæ фæтарст, иу уысмæн фынæйгæнæгау
куыд æркодта, уымæй.
— Цæуæм æрхмæ, Рубин! — Сыстад æмæ, йæ къæхтыл куы
слæууыд, уæд бамбæрета, йæ бон фондз санчъе^хы акæнын дæр
кæй нæу, уьий — æиæхъæн æхсæвы дæргъы хуыссæджы цъыртт
кæй 1нæ федта, уымæ тæсгæ йæ иервытæ ныттынг сты, тарст цы
у, уый йæм нал хъардта, хъарм мигъы аныгъуылæгау фæцис
303

æмæ афтæмæй иу сикъунды бæрц фынæйгондæц лæугæ аззад.—
Цæуæм! — хъæрдæрæй сдзырдта Кузнецов æмæ æххæстæй
цæмæй æрыхъал уа, уый тыххæй æрм^къухты мидæг "базмæлын
кодта сыдхъæстæ æнгуылдзтæ, штоматы хъæдыл сæ æрхоста.—
Цæуæм, цæуæм!—сдзырдта æртыккаг хатт, йæ хъæрæй
<ныхасæй йæхицæн дæр æмæ Рубинæн дæр æмÆарын кодта,
,цыфæндыйæ дæр сæ цæуьш кæй бахъæудзæн, æрхы кэвронмæ сьпн
æнæфæхæццæ уæвтæ кæй нæй, уый.
— Ныртæккæ, лейтенант...— Ру1бин йæ цышпæрдигъон гуьцр
тыххæйты фæхицæн кодта зæххæй, æппыифæеГаг йæ къæхтыл
слæууыд, Кузнецовы цæсгом’мæ бакаст æмæ зулаив мидбылты
бахудт,— Хъьгг дьгн ма фæуæд, лейтенант, фæлæ дымгæмæ дæ
дзой-дзой цæуы, афтæмæй дьгн сихсийæн нæй... Раст дæ,
цыма (гæрзбыд счындæуыд, уыйау. Дæхицæн фыдми >кæныс? Æви
дæхицæн исты бамбарын «кæньгнмæ хъавыс, лейтенант?..
— Цæуæм! Æнæхъуаджы ныхæстæ кæныс, Рубин,
æнæхъуаджы. Цæуæм. О, цæуæм. Цæуын хъæуы, æнхъæлмæгæсæн нæй.
Цæуын хъæуы.
— Хъыг дын ма фæуæд, лейтенант. Цæуын, уæдæ цы...
Мит æфсæрстой сæ къæхтæй, Кузнецов цыдис размæ æмæ
йæ тæккæ фæстæ хъуысыд Рубины сым-сым, йæ нымæт
цырыхъхъыты бын мит хæрвы хъыррыст, сабыр æхсæвы уазал æмæ урс
æдзæрæг быдырмæ кæогæйæ Кузнецав ногæй ахъуыды кодта,
цыма 1ныртæ1ккæ цытæ кæны, уыдон йæхæдæг нæ, фæлæ æндæр
чидæр кæны. Иæхæдæг æмæ Ру1бин та, ’ цыма сын уый
удæшцойы хос у, уыйау æндаэр кæйдæр бардзырдтæ æшæст кæнынц.
Быдыры митфæлдзæгъдæны дæргъæй-дæргъмæ пирæнгæмттæ
уылæнгай ленк кодтой йæ цæстыты |раз, ракетæты рухс нал
калдис митыл, бæстæ уыд æдзæм, æмæ цыдæр удæнцой,
амо’ндджын æгуы’п’пæгад се уæнгты анхъæвзта, сæ фæллад цыма
суагътой, уыйау, цытæ æрцыд, уыдон цыма раджы аивгъуыдтбй, уьгй
хуызæн сæ размæ ленк кодта, ,йæ хъайбысы сæ тыхта цыдæр
бæзджынтомау æмæ тар фæлм. 1Кæд фæллад уадзæгау æрдæгфьшæй
уыдьгсты, уæддæр сæ цыдæр сагъæс æвдæрзта, сæ фарсмæ
æмдзыд кодта, æмæ-иу атад, сыэгъæринхуыз стъæлфытæй сыгъди,
кæмдæр дард цæхгæрмæ уьгцджы сæрдьггон къæвдайы фæстæ
доны култы хуры тынтæ цыма сусхъæды сыфтæры æрттювьгнц,
уыйау,— цавæр уыдис уыцы цæхгæрмæ уынг? — æмæ зонгæ
цæсгомыл зындьгсты дæргъæй-дæргъмæ къæлæс æрфгуытæ, кæйдæр
хъæлæс хъуысыд фæрсырдьигæй: «Цъыр-цъыраг, мæ къана!..
Зоныс æй, каадæм цæуæм, уый? Дæхицæн фыдми кæныс?»
«Цавæр цъьгр-цъыраг дæн æз? Уый цавæр сьгвæллошы хъазæн ны
хас у?.. Фæлæуу, кæдæм цæуæм уый? Уæдæй нырмæ кæдæм
цæуæм, кæрон ыи куы мал ис, кæдæм?»
Кузнецов æрчъицыдта, йæ цæстытæй ракаст. Сæ алыварс
уынæр никæцæй хъуысыд, æрмæст митыл сæ цырыхъхъыты
хъыррыст цыдис...
Кузнецов тарстхуызæй фæстæмæ фæкаст. Цалдæр сижъунды
304

кæй афынæй, ,ууыл æууæндгæ дæр нæма кодта, фæлæ йæ фæстæ
бынтон хæстæг Рубины санчъехтæ ,куы фехъуьгста, уæд йæхйуыл
ныддис кодта, афтæмæй уайтагъд æрлæууыд.
Рубин дæр æрлæууыд. Кæрæдзимæ бакæс-бакæс кодтой/
фæлæ ницы дзырдтой. Рубин улæфыд æхситтæмхæццæйæ.
— Рубин,— йе ’взаг йæ коммæ нал каст, афтæмæй
тыххæйты сдзырдта Кузнецов,—иу-дæс мстры рахизырдæмдæр цу,
уыодæм кæс, яауæд...
«Науæд» циу, уый нæ фæ’бæлвырддæр кодта, фæлæ йæ сæ
дыууæ дæ^р хорз бамбæрстой: «Науæд немыцы тра’ншейты
смидæг уыдзыстæм».
— Нæ сæртæ æппындæр ницуал кусынц, æмбал лейтенант,—
ко’ммæгæсæй сразы Рубин æмæ, йæ къæхтæ миты хъæпæнты
ныхстысты, афтæмæй Кузнецовы рахиз фа;рс (размæ араст.
Кузноцов та, ногæй куы ’р-фымæй уон, зæгъгæ, уымæй тæрсгæйæ
йæхи хъардта, куыд тæссаг у, уый дзы цæмæй ма рох кæна, ууыл,
размæ цыд æнæба)ры сакчъехтæй, йæ хъуыдыйы та уыди:
«Дæхицæн фыдми кæныс, зæгъгæ, цæмæн загъта, цымæ?
О, о, Рубин, æппæтæй тынгдæр тæрсын, лæмæгъ куы разынон,
уымæй, дæу раз дæр æмæ иннæты раз дæр лæмæтъæй куы
разынон, уымæй тынгдæр ницæмæй тæрсын, цытæ кæнын,
уыдæттæ æз нæ кæньш, фæлæ æндæр чидæр, æмæ йьгн ницы æмбарьш,
уьщы æндæр чидæр чи у, уымæн. Нæ йæ зоньш, æмæ йæ зонан,
уый дæр мæ нæ фæнды. Уадз æмæ афтæ уа!.. Рубвн, бамбар
æй, мæнæн дæр мæ сæр нал кусы ньцртæккæ æппындæр. Фæлæ
æрхмæ бахæццæ уыдзыстæм, æмæ -нæ зæрдæ ницæмæ уал
æхсайдзæн— бакæнæн цæмæн уыд, уыдон иууьглдæр бакздтам...
Уæвгæ та йæ зонын, æгтпæт уыдæттæ æнæхъуаджы кæй сты,
уый! Æмæ йæ уымæ гæсгæ æмбарын, дæ разы аххосджьгн кæй
дæн, Рубин, уый!..»
Сæ чъылдыммæ æдзæм æхсæвы райхъуыстысты хус
къæрццытæ æмæ Кузнецавы размæ схойæгау фæкодтой. Иæ хуьиссæг
æххæст нæма фæлыгъд, æххæст нæма райхъал, афтæмæй
ахъуыды кодта, фæстæрдыгæй æхстой, зæгъгæ. Иæ фыццатдæр
хъуыды уьдогс: æнæнхъæлæджы немыцаг хъахъхъæнджыты рæзты
æрбатшгьуыдтай, æмбаргæ дæр æй нæ бакодта, зæххыл куыд
æрхауд, уый, йæ бæрзæйæ автоматы ран рарæдьшта æмæ
ныхъхъæ^р кодта:
— Ру(бин, фæстæмæ!
Фæлæ уайтæккæ федта: Рубин æм æрхы кæронæй йæ тых-йæ
бонæй æрбацæйзгъордта.
— Лейтшант, лейтенант! Махонтыл цыдæр æ^рцыд!..
Кæсма! Фæстæрдæм акæс!..
— Рубии, уырдæм... мæ фæдыл! — (скъаманды кодта
Кузневдв, фæстæрдытæй.йæм хъуыюыд автоматты къæр-къæр, иу
иннæйы фæдыл пранаттæ /куыд нытуьибар-гыбур кодтой, уый,
фæстазрдæм, дзыхъхъьирдæм, Дроздотекийы къорд кæцырдæм ацыд,
уыцырдæм йæш атапæрста, згъоргæ-згъорын хъуыды кодта:
20 Судзгæ мит
305

«Цы кодтой? Немыцимæ хæрхæмбæлд фесты? Ау, сæ бон
аивгъуийьж нæ бадас?»
Æмæ та йæ чъылдыммæ станицæйы кæронæй
гыбар-гыбургæнгæ ньжнæрыд, быдыр банкъуыеьгн кодта ставдхæтæпджын
пулемет — «быдыр цы уыдис, уымæй иу кæромæй иннæ
кæршмæрухсытæй сæрттывта, сæ тæккæ сæрмæ фæдисæй тахтысты,
арвы тар фæйнæрдæм асырдтой ракетæтæ, Кузнецавы æмæ
Рубины размæ тæосармæ згъордтой сæ аууæттæ, сæ разæй
лидзæгау кодтой, чыеыл-’иу æрлæууыдысты, куы .та-иу, æнгуылдзæй
басгарæн кæмæн нæй, ахæм æндæргтæй адард сты.
; — Руби’н, броюетранспортертæм, рахизырдæм! — иьгхъхъæр
кодта Кузнецов, разæй дзыхъхъ, рахизырдыгæй та —
бронетраиопортерты аууæттæ куы ауыдта, уæд, уырдыгæй
хъуысыдысты гæрæхтæ æмæ сæ цæхæр ’калдис.
Ногæй та рахи!зырдытæй гыбар-гьгбургæнгæ схæцыдысты
цалдæр гранаты, автоматты къæр-’къæр æддæг-мидæг ауад,
æмæКузнедовæн йæ лæф-лæф ’осыд, афтæмæй броиетранепортертæм
баэгъордта æмæ уырдыгæй хабæрттæ иууылдæр федта.
Цавæрдæр адæм немьщат пырх танкæйæ иыххал сты обауыл
дыууæ рæхысцалх машинæмæ, бынтон бæлвырдæй зындысты
ракетæты рухсмæ, дыууæ бронетранспортеры фале та, немыцаг
та’нкæты уæлмæрды раз, дæлвæзы тар дардтой, митыл
хылдысты цалдæр адæймаджы, уырдыгæй нæ автоматтæ ны/юкалдтой
дыууæ машинæйыл, машганæтæм чи згъордта, уьщы
немыцæгтыл. Иу машинæйæн йæ фæрстыл æрзæбул сты, афтæмæй йæ
мотор скуьиста, йæ >бынатæй банкъуысыд, рацæйзылд æмæ
фæ,рсьирдæм а1хылд; дыккат машинæ раздæрау лæууыд йæ бынаты,
уыцырдыгæй тахтысты цæхæртæ — <немыц а’втоматтæй æхстой
та’нкæты раз лæнкау æнæхъæнæй дæр.
— Рубин! Мадшнæтыл «ньиккал!.. Машинæтæ цæв! —
ныхъхъæр кодта Кузнецоов цыдæр мæстджын цинимæ, йе ’вдæвд
æнгуылдз мæнгвæдæгыл ныддæвдæг, автоматы хъæд ын йе уæхск
хоета, фæютæмæ цавта, быдыр æм а|рты цæхæрæй дзæбæх нал
зьгнд. Тыхамæлттæй йæхи фæурæдта, дшск æнæхъæнæй дæр
уыцы иу скъæрд .куыд нæ акæна, афтæ.
— Æлгъæгтæ! Хилджытæ! Кæлмытæ!..— йæ тæюкæ уæхочы
цур фæсусæй дзырдта Рубин.— Уæ хурхыл уын бахæцын хъæуы,
'Къухтæй уæ 1ныххур:х кæньгн хъæуы!..
— Рубин, гранаттæ!... Рубин! Машинæйыл сæ фехс!..
Тагъддæр! .
Автоматы цæхæрмæ рахизырдыгæй æрттывтой Рубины
фидар дæндæгтæ, йæ фæтæн, хъæддагхуьгз цæсгом расыгæнтæсæй,
автоматы хъæдмæ йæ уадул нылхъывта. Йæ къаманды йын
Ру’бин æвцшлаады, æвæццæгæн, нæ фехъуыста, æмæ йьш Куз’нецов
йе уæхск ’ныццавта, тыхбонæй ныхъхъæр кодта: «Граиагтæ!
Граматтæ!». Æмæ æрмæст уыйфæстæ автомат фер^хæцыд —
Рубины рахмз къух рæдувьин, фæйлауын байдыдта цинелы дзыш,
стæй уæд брскетранспортерæй дыууæ санчъехы æддæдæр
алæу396

уыд, гранаты^æргъæвæн срæдьшта æмæ йæ обауырдæм
ныззьшвытт ласта. Йæ хæд фæдыл фелвæета дыккаг гранат дæр æмæ
йæ йæ тых-йæ бонæй фехста. Дыууæ гра>наты дæр иу иннæйы
фарсмæ сырх æрттывд фæкодтой обауы фарсыл — машинæты
онг нæ ’батахтысты.
— А-а, æлгъаг хилджытæ!
РуЙин хъæртæигæ автоматмæ фæлайбурдта, Кузиецовы
фарсмæ ’бр’онетранспортеры рæхыоцæлхыты бын æр>хуыссыд,
машипæтыл нæмгуытæ дæргъвæтин аскъæрдта. Сæ дыууæ дæр, сæ
нæмгуытæ иууылдæр тагъд кæй фæуыдзьисты æхст, уый
æмбаргæйæ — иунæг æфюнайд диск дæр сæм нæ уыд — Кузнецов
уайтæккæ ахъуыды кодта: цæуын хъæуы уырдæм, лæнкаумæ,
немьгц сыл кæдæм йымкалдтой, æмæ Дроздовскийы къо<рд миты
кæм хуьюсыд, уы|рдæм. Уæвгæ та æмбæрстгонд уыди, Рубшшмæ
немыщы æртом сæхимæ кæй раздæхтой, уы<й. Фæлæ уьщы иу
рæстæг йæ хъусыл куьинæгдæрæй уадьисты махокты автоматты
гæрæхтæ лæнкауæй. Мæнгвавдæгæй йе ’нгуылдз феуæгъд кодта,
йæ (рæм-быньгкъæдзыл æрæнцой ’кодта æмæ, бронетранопортерты
цур гæрæхтæ гæзæмæдæргæнгæ кæм цыдысты, уыцырдæм акаст.
— Рубин! А’м... Ам лæуу!.. Немыц се ’ргом а|рдæм куыд
саразой, афтæ! Æз та дæлæ уыдонмæ цæуын! Бамбæрстай мæ?
Хъусьт мæ? Нæмгуытыл ауæ^рд, фæстæмæ сыл фæхæц!.. Æз та
уьцрдæм...
— Згьоргæ, лейтенант, рæвдздæр. Æз ам уыдзьгнæн,—
оæнттæ цыма цæгъды, уыйау сдзырдта Рубин æмæ йæ зыхъхъыр
дæндæгтæ фæрсьирдæм фæбырæгау кодтой, цыма мидбылты
’бахудт, уыйау.— Ам хуысдзьинæн!.. Иу дыууæ дискы ма мæ куьг
уаед, лейтшант, уæд уыцы æна’нкæгты æхгсæнчъыты цъæл
бæргæ ныккæнин!
— Па|ра(беллумыл хæц! Йæ тæккæ дзаг у нæмгуытæй! —
КузН’вцовы зæрдыл æр’балæууыд йæ цинелы дзыппы немьицаг
уæззау дамбаца, йæ дзыгйпæй йæ фел’вæста æмæ йæ Рубины цу|р
митыл æрæптвдрста.— Мæнмæ мæхи «Тэтэ» ис, ифтыгъдæй!
Æрмаеют юæмгуытыл ауæрдгæ кæн, хъусыс, Руйин!
Фæсте, станицæйы кæрон автоматты хæлофы къаер-’къæр
ф’идас стаадхæтæлджын пулеметы гьибар-гьибуры бьгн, дæлвæзыл
мьгмкалдта, галиуырдыгæй цы хæдзæрттæ уыдис, уыдоны
рудзгуытæй «ноджыдæр æхюын ’байдыдтой æртæ каэнæ цылпар
пулемсты, сæ нæмгуыты фæдтæ бронетранюпрртертæй иучьисыл
фазрсы|рдæм атахтьгсты, миты хъæпæнты ныннытъуылдысты, лæнкауы
фале сау цы танкæтæ дардтой, уыдоны æндоныл-иу куы
сæмбæлдысты, уæд-иу фæдкалгæ фæтахтысты хæрдмæ, ракетæтьг рухс
кæм анхъæвзта, уьщы мигъмæ.
Кæм хаугæйæ, кæм згъоргæйæ, дзыхъхъыты ныгъуылгæйæ
Кузнецов дæс æмæ дыууиссæдз мслры бæрц азгъордта
дæлйæзырдæм, ракетæты рухсмæ немьгц машгинæйы цурæй уæле
дæлæмæ кæдæм æхстой, уырдæм. Æмæ æвиппайды, цы уыд, уымæй
авдæхъæнæй дæр æруæззау, йæ улæфæнтæ йьщ здыйау цыдæр
307

æрæхгæдта. Цæутæ-цæуыны цалдæр хатты йæ уæрджытыл
æрхауду обауыл автоматæй а’скъæрдтытæ кодта, йæ зæрдæ
фæцæйрæмыт>та, йæ хъусты дзазбуджы зылангау хъуы’сыд, цæстытæ
агуырдтой, обауыл машинæйы алы’варс гæрæхты цæхæртæ
кæцæй хаудысты, уый, æмæ йæ хъусы ад зыланг кодта, уыцы
дзæбуджы «ъуппытимæ йæ зондæй нал æмæ нал цух кодта иу
хъуыды: «Танкæтæм цæуылнæ ацæуьшц? Размæ цæуын’нæ
цæуьгнц? Сæ бынаты цæмæн хуыосынц? Размæ, размæ, танкæты
чъылдыммæ цæуьш хъæуы!»
Пырхгонд иемьгцат таикæты цур лæнкауы æр’хизæнмæ куы
’базгъардта Кузнецов, уæд фьщцатдæр федта Ухановы. Хуыасыд
миты хъæпæны чъылдыммæ обауæй иу-сæдæ фæндзай
санчъехы æддæдæр, йæ рæмбьгньжъæдзтæй уацайраг немьщаджы
мйтмæ нылхъьгвта, уæлейæ бынмæ йыл йæ риуæй хæцыд,
нæмгуытыл ауæрдгæйæ æхста, обауыл цы машинæ баззад, уымæ.
Нæмгуытæ-иу куыддæр аскъæрдта, афтæ-иу га’лиуырдæмдæр,
танкæтæм, æлгъитгæ фæцæйхылд, немыцаджы йæ фæдыл риуыгъгæйæ
ласта, ногæй та-му æй м’иты афсæрста æмæ та йыл-иу йæ уæз
æруагъта. Иу афтид диск æп’пæрстæй лæууыд миты хъæпæнæй
цалдæ|р метры æддадæр.
— Ухашв! Танкæтæм згъоргæ! — тыххæйты ныхъхъæр
кæ1НЫ1Н йæ бон бацис Кузнецовæн, йæ улæфт бьгнтондæр сæхгæдта,
уьщиу гæппæй Ухановы фарсмæ æрхауд.— Танкæтырдæм
згъоргæ!.. Иунæг, минут дæр ам мауал фæстиат кæн!
Танкæтырдæм згъоргæ!.. Хъусыс, Уханов!
Ухаш’в йæ сонтхуыз, бынтон æцæгæлои цæсгом Куз’нецов’мæ
разылдта, сырхбьш æрттывд фæкодта йæ раззаг æндон дæндаг,
— Лейтшант!.. Ком’батмæ... Зоямæ згъоргæ! Бастдзинад
да1рæджы сæм арвыстон, бæргæ, фæлæ нищы пайдайаг у!
Æнхъæлдæн фæцæф. Æз ам ньтллæудзынæн!., Ды уыдонмæ згъортæ!..
— Чи фæцæф? Цы ха’бар у?
— Згъоргæ уыдонмæ, лейтенант! Зоямæ згъоргæ, Зоямæ! —
ногæй та Кузнецойы хъустыл ауад Ухакювы æнахуыр æнæзонгæ
хъæлжс, йæхæдæг, немыцаджы йæ ’быны æлхъивгæйæ,
автоматæй ныхъхъавыд, обауыл цы машинæ лæууыд, уымæ.
«Зоя? Зоя фæцæф? Уьгмæн уæвæн нæй! Уæвæн нæй уьшæн!»
Иæ фæшнтыл ихæнриз бахæцыд, цы гæнæг у, уый дзæбæх
не ’мбаргæйæ Куз1нецов гуыбыр дæр не ’ркодта, афтæмæй йæ
къæхтæ йæ быны дыдæгътæгæнгæ азгъордта, бынæй лæнкауы
алы рæтты чи змæлыдис, уыдонмæ. Æрмæст æм’бæрста иунæг
хъуыддаг: фæндои ын ч’и нæ уыд, æрцæуæн кæмæн нæ уыд„
уæвттæ дæр чи хъуамæ ма ’рцыдаид, ахæм’ хабар æрцыд. Нæма
йæ уырныдта, афтæмæй æбуалгъы мæсты æрбацис, лæнкауы
’бьгнмæ æрызгъордта, миты хъæпааны цур гуьибыр лæугæйæ йæ
къухтæй йæ дзыхы цур цыдæр чи архайдта, уьгй иуварс уыциу
схуырт жодта.
Тыхамæлттæй бамбæрста, кæй асхуыста, уый бастдзшшд
дарæг кæй у æмæ йæ дæндæгтæй кæрдæйнаджы ’пакет ка*й халы,
308

МИты хъæпæны фахсы цурмæ фæлмæвæрдæй ауыдта зонгæ
цыбырдым урс кæрц, урс нымæт цырыхъхъытæ, санитарон хызын,
иууылдæр миты бын фесты.
— Ам цы сым-сым кæнут, хæйрæджы амæттаг бауат!
— Зоя фæцæф... йæ цæф ын бабæттын хъæуы! —
тарстхуызæй фæхъæр кодта бастдзинад дарæг,— Уæртæ кæсыс, куыд
æй...
Зоя хуыссыд йæ фарсыл, батымбыл, йæ цæстытæ уыдысты
цъынд, къæхтæ йæ быны дыдагъ, цыма йын уазал уыдис,
уыйау, къухтæ гуыбыныл æлхынцъ æвæрд, йæ тымбыл уæрджыты
цур æппæрстæй лæууыд чысыл «вальтер» æмæ йæ быны митыл
анхъæвзта, Кузнецовæн йæ сæрыхъуынтæ чи базмæлын кодта,
цыдæр ахæм.
Райдайæны йæ уырнгæ дæр нæ бакодта, митыл тарæй туг
кæй анхъæвзта, уый. Нæ йæ уырныдта, Зояйы туг уа, уый æмæ
йæхицæн зæрдæтæ æвæрдта, бæллæхæй ницы æрцыд,
мæлæтдзаг цæф кæнæ мард фæуа, къухтæ йæ гуыбынмæ ахæм
тæрсынгæнæн æлхъывд кæна, уымæн уæвæн нæй, зæгъгæ.
— Зоя... цы кæныс, Зоя?
— Ницы дзуры, лейтенант... Автоматы нæмгуытæ йыл
сæмбæлдысты... Мæнмæ гæсгæ, йæ гуыбыныл... Раздæр дзырдта:
иуварс, дам, ацæут, мæхи бар, дам, мæ уадзут. Йæ цæф бæттьш
нæ уагъта... Ныр ныхъхъус, ницуал дзуры,— дард кæцæйдæр
хъуысæгау йæ хъустыл ауад бастдзинад дарæджы гуым-гуым.-^
Бæстæ сабыр бæргæ уыди, фæлæ куыддæр лæнкаумæ
бахызтыстæм, афтæ ныл уæле дæлæмæ ныккалдтой. Æмæ сæр сдарьш
нал уадзынц...
— Дроздовский кæм ис? — йæ ныхас йæхимæ дæр нæ
райхъуыст, афтæмæй бафарста Кузнецов.— Кæм ис?
— Нæ йæ уыныс? Миты бады уæртæ... цæф цыма фæцис
уый дæр. Немыц гранаттæ æхстой.
— Кæм ис Дроздовский? — ногæй та мынæг хъæлæсæй
бафарста Кузнецов æмæ, куы разылд, æрмæст уæд федта
Дроздовскийы миты хъæпæнæй иу фондз метры æддæдæр;
бæгъæмсарæй миты рагъыл бадт.
Дроздовскийы галиу къухы уыд дамбаца, рахиз къух та йæ
къубалыл авæр-авæргæнгæ цыдæр æнæмбаргæ иыхас кодта,
æрмкъух-иу йæ цæстытæм хæстæг схаста. Дыккаг бастдзинад
дарæг ныггуыбыр, афтæмæй архайдта Дроздовскийы сыстын
кæныныл, чъылдымырдыгæй йын æнарæхстæй йæ дæлæрмттыл
хæцыд; кæйдæр сырхзынг автомат лæууыд сыд сгарæджы
цъæхбын маскхалаты цур.
Дроздовский бастдзинад дарæджы коммæ нæ каст, йæ
къухтæй йæхи рæдывта, сонтдзæфы хуызæн ныффæрск, сæнттæ
цæгъдæгау дзырдта:
— Мæ цæф мын бабæттут!.. Зоя кæм ис? Мæ цæф мын
бабæттут... Фæцæф дæн, мæ цæф мын бабæттæд! Иувар-с!..
Цæй охыл у, уый йæхæдæг дæр нæма æмбæрста, афтæмæй
309

Кузнецов йæ риуыл цинелы къæпсыртæ уæгъдгæнгæ
Дроздовскиймæ бакъахдзæф кодта, æргуыбыр кодта æмæ федта, йæ
хьусы бынмæ тугæй амæст цармы гæппæл куыд схауди, уый,
йæ былтæ йæ коммæ нæ кастысты, афтæмæй сдзырдта:
— Дроздовский! Хъусыс мæ? Дæ къæхтыл лæууын дæ бон
у? Дæ къæхтæ æнæхъæн сты? Дæ къæбут фæцъæррæмыхст!
Сыст уæлæмæ,' сыст, Дроздовский!
— Зоя кæм ис? Зоя кæм ис, Кузиецов? Кæм ис? Мæ цæф
мьш бабæттут!..
— Уæлæмæ сыст, Дроздовский, сыст уæлæмæ!
Стæй уæд Кузнсцов йæ цинел раласта, миты уæлæ йæ
æрытыдта; Дроздовскиимæ иумæ Зояйы уыцы дыдагъæй цинелыл
æрæвæрдтой æмæ йæ ахастой. Фæлæ Кузнецовы бон чызгмæ
æркæсын нæ уыд; тæфсæгæй ризæгау æмрызт кодта.
Дроздовский цыдис разæй, зæрдæхъармы цудтытæгæнгæ, иннæ
хæттытæй уæлдай йе уæхсчытæ æрхаудтой, къухтæ йæ чъылдыммæ
здыхт, афтæмæй хæцыд цинелы кæроныл; йæ къубалыл
æцæгæлон урс дардта кæрдæйнаг, æфцæгготмæ хылди,
Дроздовскийæн йæ бон йæ бæрзæй разилын, фæстæмæ ракæсын нæ уыд.
Хатгай-иу расыгау фæцудыдта, йæ къæхтæ къуыргæ размæ цыд,
йæ дзыхæй иунæг ныхас дæр нæ хауд. Æрмæст-иу рæстæггай
йæ фæсонтæ ныттынг сты æмæ-иу райхъуысыд цыдæр
æнахъинон уынæр — хъæрзгæ кодта æви хуыфгæ, уымæн равзарæн нæ
уыд, æмæ уыцы æнахуыр æмыр уынæрæй Кузнецовы риу
фæйнæрдæм рæдывта.
Пырх немыцаг танкæты аууонмæ, автоматты нæмгуытæ
кæдæм нал хæццæ кодтой, уырдæм куы бахæццæ сты, уæд
Дроздовский ныллæг хъæлæсæй сдзырдта:
— Нæ фæллад суадзæм... мæ бои нæу. Курын дæ, Кузнецов...
Зояйы митыл æрæвæрдтой. Æмæ та Кузнецовмæ нæ
разынди чызгмæ æркæсыны хъару — йæ хъуыры цыдæр ныббадт,
нылхынцъ æмæ йæ сулæфын нæ уагъта. Лæууыд, немыцаг танкæйы
сыгъд æндонмæ йе уæхскæй банцой кодта, афтæмæй, йæ
къæхтæ йæ быны дыдæгътæ кодтой, фæндыд æй миты рагъыл
æрбадын, йæ цæстытæ æрæхгæныи, æппындæр не змæлын, ницæуыл
хъуыды кæнын. Ныр ын æппындæр уæлдай нал уыд, уыцы
сикъунд æм алцыдæр каст æнæхъуаджы: сыд сгарæг дæр,
уацайраг немыцаг дæр, хæсты фæстæ цы ’хсæв арвыстой, уый дæр,
уазал дæр, æрхы размæ дзыхъхъ дæр — иууылдæр уыдысты
æбуалгъы, æвирхъауы галиу хъуыддаг; æрцыдысты, æрмæстдæр
ацы бæллæх цæмæй рауайа, уый тыххæй...
«Нæмгуытæ йæ гуыбыныл сæмбæлдысты,— дзырдта
йæхицæи, йæхи хъардта, бæллæх куыд рауад, уый йæ цæстытыл
ауайын кæныныл.— Райдианы та, лæнкаумæ куы бацыдысты,
уæд Зоя æхста «вальтерæй»? Стæн та?.. Фæлæ цæмæн фæмард?
Цæмæн фæмард?»
— Кузнецов...
Фыны цыма у, уыйау ципелы кæроныл схæцыд æмæ размæ
310

араст, нæ йæм уыд йæ размæ, бынмæ, чызг кæм хуыссыд,
уырдæм æркæсыны ныфс, уырдыгæй калдис адзалы уазал, сабыр
мьшæг улæфт: нæдæр дзы ныхас хъуыст, иæдæр хъæрзын,
иæдæр цардæгас улæфт. Æрмæст æй сайæгау кодта цинелы уæлæ
чызджы уæз; æгас цыма у, уыйау æм каст, æндæр йæ сæры
ницы хъуыды уыдис, Дроздовскиимæ йæ сармадзаны цурмæкуы
хастой, уæд.
Сармадзаны цурмæ куы бахæццæ сты, уæд разæй брустверы
сæрмæ разынд Нечаевы цæсгом — йе ’нгæс уыдис фæрсæг,
сонтхуыз, сармадзаны дзыхъхъæй сæ размæ сгæпп кодта æмæ сæ
фарсмæ араст Зоямæ тарстхуызæй касгæйæ, стæй уæд джихæй
йæ цæст хаста куы Дроздовскийыл, куы та Кузнецовыл, цыма
йыи хабар бамбарын кæндзысты, хъуыддаг куыд рауадис, уый
йын зæгъдзысты, уымæ æнхъæлмæ каст, уыйау. Фæлæ йын
нæдæр Кузнецов, нæдæр Дроздовский ницы бамбарын кодтой.
Кузнецов раздæрау йæхи хъардта, Зоямæ цæмæй ма кæса,
ууьтл. Къускгонды йæ куы бавæрдтой, уæддæр æм нæ бакаст,
миттымыгъ йæ цæсгоммæ куыд нæ хæццæ кæна, уый тыххæй
йæ уым сæвæрыны фæнд чи загъта, уый дæр нæ хъуыды кодта.
Автомат зæххыл æруагъта, афтæмæй æнцад лæууыд, æмæ йæм
кæйдæр хъæлæс, Нечаевы хъæлæсы æнгæсæн — «Баргъæвстæ
бынтоидæр, æмбал лейтенант, ныддæвдæг уыдзынæ», зæгъгæ,
куы сдзырдта мынæгæй, уæддæр æй æвиппайды нæ фехъуыста.
Къускгонды брустверыл ауыдта йæ цинел йæ фæдджитыл тар
хъулæттимæ æмæ цæмæдæр гæсгæ ахъуыды кодта, йæ бон
уыцы цинел, Зояйы туджы хъулæттимæ, йæ адзалы фæдтимæ,
йæхиуыл скæнын кæй никуы бауыдзæн, ууыл.
— Цæмæн рахастай мæ цинел? — сыидæггай тыххæйты
сдзырдта Кузнецов.— Къусчы йæ уадз...
— Айдагъ бæмбæджджыны дæ зыр-зыр цæуы, æмбал
лейтенант^— фæрсырдыгæй йын ныллæг хъæлæсæй дзуапп радта
Нечаев дæр.— Куыд рауади Зояйы хабар? Цыхуызы фæмард?
Кузнецовæн йæ зыр-зыр цыдис, йæ дæидæгтæ
къæрцц кодтой, буар æнæхъæнæй дæр суазал, æмæ йæ фæндыд
æрмæстдæр æрбадын, йæ цæстытæ бацъынд кæнын, æппындæр
ницæуыл хъуыды кæнын, æнхъæл уыд, æмæ йын æрмæстдæр
афтæмæй фенцондæр уыдзæн.
Автомат йæ къæхты цур æрæппæрста, къусчы цур
брустверыл æрбадт — сармадзаны рæтæнæгъдты онг бацæуыны хъару
йæм нæ разынд — æмæ зыр-зыргæнгæ цæмæндæр йæ цæсгом
сæрфын байдыдта чъизи æрмкъухæй, æлхъывта æмæ сæрфта йæ
хурх.
«Цъыр-цъыраг...— бæлвырдæй æмæ сындæггай ауад йæ
хъустыл.— Раййаф нæ. Æнæниз у, цъыр-цъыраг! Æрмæст немыцы
дзæмбыты ма смидæг у».
Кузнецов æрмкъух йæ былтæм бахаста, афтæмæй
ныхъхъæрзыд æмæ йæм фыццаг хатт æрцыд къускмæ, Зоямæ
бакæсыны ныфс.
311

Зоя хуыссыд, Нечаев ын йæ быны цы кæттаг пæлæз
байтыдта, ууыл, кæттаджы кæронæй æмбæрзт уыдис йæ риуы онг,
Кузнецовмæ йæ туджы хъулæттæ нæ зындысты. Иæ худ,
æвæццæгæн, кæмдæр лæнкауы баззад, афтæмæй Зоя хуыссыд йæ
фарсыл, сывæллонау батымбыл, фынæй цыма бацис æмæ, уымæн
пал змæлы, уыйау; дымгæмæ йæ цæсгомыл змæлыдысты р_ог
дзыккутæ, цæсгом уыд мæрдон урс, уæлдай бæлвырддæрæй
зындысты æрфгуытæ, хъизæмайрагæй сæ иучысыл фелхъынцъ
кодта; Кузнецовмæ афтæ фæкаст, цыма йе ’рфгуытæ дæр, йæ
хъæбæр цæстыхаутæ дæр сындæггай змæлыдысты; брустверæй
сæм калдис митфæлдзæгъдæны лыстæг хус къуыбæрттæ. Æмæ
Кузнецов уайтагъд иуварс азылд, йæ цæстытæ æрцъьшд/кодта,
æнгуылдзтæй роцъо æмæ былтæ афтæ нылхъывта, æмæ йæ царм
срыстис дæрзæг æрмкъухы бын.
Афтæ йæм каст, цыма йæхи нал бауромдзæн, цыдæр
æбуалгъы сæрхъæн ми бакæндзæн, йæхи азымджын кæй нымайы,
уымæ гæсгæ, раст цыма йæ цард ахицæн æмæ æнхъæлмæгæсæн
ницæмæуал уыд, уыйау.
Сармадзаны нæмгуыты судзгæ цæлхъытæм Зояйы уыцы рог
дзыккутæ хостой Кузнецовы былтæ, цæстытæ, æххуыегур æм
йæхи куы нылхъывта Давлатяиы хæцæны, уæд, Кузнецов та йæ
æлхъывта сармадзаны цалхмæ, архайдта, нæмыджы схъис йæ
фæсонтыл цæмæй ма сæмбæла, ууыл,— йæ уазал цардæгас
былтæ, йæ улæфт æндзæвыдысты Кузнецовы хидæйдзаг бæрзæйыл,
йæ уадултыл... Кæцæй хæйрæг уыдис уыцы рæстæг, цæмæй
зыдта, фæстæдæр, бирæ сахæтты фæстæ цы ’рцæудзæн, уый?
Цæмæй хъуамæ зыдтаид,, чызг дæлвæзы кæй фæцæф уыдзæн æмæ
«вальтер» йæ хызынæй кæй сисдзæн, уый?
Чидæр ын чъылдымырдыгæй йе уæхсчытыл цинел
æрбаппæрста, Кузнецов та раздæрау бадт æмæ бадт брустверыл,. йæ
бынатæй не змæлыд, дзуапп нæ лæвæрдта Нечаевы ныхæстæн:
— Æмбал лейтенант, ризæг дæ йæ быны скодта бынтондæр.
Ацæуын дæ хъæуы ардыгæй... Фæлтау ныггæндмæ, цæфтæм
ацу. Уым пец судзы... Табу хуыцауæн, иууылдæр æрбацыдысты.
Ракæс-ма... Хъусыс мæ, цы зæгъын, уый, æмбал лейтенант?
Стæфсын дæ хъæуы, иууылдæр, зæгъын æрбацыдысты...
— Иууылдæр?.. Æрбацыдысты? — йæ хурхуадындзты цыдæр
судзаг æмæ мастгæнаг къуыбар ныббадт, афтæмæй загъта
Кузнецов, уыцы дзырдтæ — «Табу хуыцауæн, иууылдæр
æрбацыдысты»-йæ цыма цæвгæ ныккодтой, уыйау, æмæ æваст
хæстæгмæ федта, Нечаевы цæсгом куыд ныцъцъæх, йе ’нгæс та бынтон
сагъæсхуыз кæй уыдис, уый, æмæ йын йæ ныхасæн равзарæн
зынтæй уыд, афтæмæй сдзырдта:
— Зояйæн йæ цæсгом æрæхгæн... Митфæлдзæгъдæн хæссы.
Бамбæрз ын æй ныртæккæ...
Нечаев нæуæндонхуызæй къускмæ æрхызт, кæттаг пæлæзы
кæрон раивæзта æмæ дзы сабыргай Зояйы æрæмбæрзта,
бруствермæ ацыд.
312

Афтæмæй йын цыма æнцондæр уыдис, уыйау æм фæкаст,
азмæ Кузнецов сыстыны фæлтæрæн скодта, фæлæ йæм йæ къæх^
тæ нæ хъуыстой, æмæ та ногæй уыцы æнæхъаруйæ йæхи
æр^агъта брустверы кæроныл. Нечаев ыл цы цинел баппæрста,
уый йе уæхсчытæй æрхылд, йæ чъылдыммæ кæмдæр æрхауд.
Æнæхъæн бон æмæ æхсæвы дæргъы йæм цы хъарутæ уыдис,
бакæнæн цæмæн нæ уыд, уыдæттæ цæй фæрцы кодта, уыцы
цъæт кæмдæр йæ хуылфы æрлæмæгъ. Ныр сыстыны
фæлтæрæнтæ дæр нал кодта, æрмæст йæ хъуыр сæрфта æмæ сæрфта,
ауындзæны цæджы йын цыма бахауд, уыйау. Æмæ ныртæккæ
немыцаг танкæтæ бырсын куы райдыдтаиккой кæнæ та
сармадзанмæ автоматчиктæ куы ’рбахæстæг уыдаиккой, уæддæр,
æвæццæгæн, йæ бон йæ бынатæй банкъуысын, æхсын райдайьь
ны къаманды раттын нæ бацадаид...
«Иууылдæр æдзæмæй цæмæн лæууыиц? Æмæ мæнмæ
цæмæн кæсынц? Цæуыл сты сæ хъуыдытæ? Хабар куыд рауади,
уый цымæ федтой? Кæм уыдис Дроздовский? Фæрсæй-фæрстæм
куы уыдысты...»
Сæ цурты обауыл къусчы фæрсты дыууæ бастдзинад
дарæджы хастой сыд сгарæджы, Кузнецов куыд бамбæрста,
афтæмæй йæ хастой, цæфтæ кæм уыдысты, уыцы ныггæндмæ,
цыдысты æдзæмæй, æнæууæнкхуызæй сæ сæртæ разылдтой,
кæттаг пæлæзæй æмбæрзтæй Зоя кæм хуыссыд, уыцырдæм. Стæй
уæд сæ иу сдзырдта:' «Ахицæн нæ хойы хай»,— æмæ
гуырысхохуызæй æрлæууыдысты, цыма Зоя кæттаг иуварс аппардзæн,
мидбылты сæм бахуддзæн, æгас батарейæн дæр зындгонд чи
уыдис, уыцы рæвдаугæ хъæлæсæй сæм сдзурдзæн: «Лæппутæ,
мæ къонатæ, цæмæн мæм афтæ ныккастыстут, æз æгас куы
дæн...» Фæлæ уыцы аргъæутты æмбисонд не ’рцыд, уыдон та
лæууыдысты æмæ лæууыдысты, уæле дæлæмæ къуымыхгомауæй
фæрсæджы каст кодтой, къускæй цы кæттаг пæлæз зындис,
уымæ, сæ мидбынаты змæлыдысты, уыцы æмырæй хъæрзæг
сгарæг сын чысыл ма бахъæуа æрцæйхауд.
— (Хæсгæ ут! Цы цоппай кæнут ацы ран? — райхуыст
Ухановы мæстыгæр къаманды, стæй уæд сындæггай сдзырдта: —
Нечаев, ды дæр сагъдауæй цы лæууыс? Лейтенанты уæхсчытыл
цинел баппар, науæд та йын ды феххуыс кæн, Рубин...
— Æмбал лейтенант, цинел дæ уæлæ скæн,— ногæй та
райхъуыст Нечаевы хъæлæс, æмæ та йын ногæй чъылдымырдыгæй
цинел йе уæхсчытыл баппæрстой.
— Куы сыстис, уæд хуыздæр уаид, æмбал лейтенант,—
хъуынтъызæй сдзырдта йæ сæрмæ Рубин.— Зæххыл бадгæйæ
бынтондæр басийдзынæ.
— Ныууадзут уыцы цинел. Нæ мæ хъæуы, куы загътон.
Ныууадз æмæ ам лæууа. Ныууадзут æй...
Фæлæ уæддæр цыфæндыйæ дæр сыстад, Нечаев æмæ йæ
Рубин æнцой кæй нал уагътой, уымæ гæсгæ бамбæрста:
фæрсырдыгæй кæсгæйæ йæм цыдæр бафиппайдтой, рахатыдтой,
раз313

дæр кæй нæ уыдтой, ахæм цыдæр ног, æнахуыр, тæрсынгæнæн.
Кузнецовæн йæ зыр-зыр цыдис. Раздæрау йæ дæндæгтæ
къæрцц кодтой, иынныхъуырыныл фæлвæрдта, фæлæ, йæ
улæфæнты чи нынныхст, уыцы къуыбар нынныхъуырын йæ бон нæ
уыд.
Сæ алыварс та бонивайæнтæ кодтой цъæхдæрæй-цъæхдæр,
хæцæны сæрмæ, быдыры сæрмæ, сыгъд танкæты сæрмæ
æрцауындзæг боны рухсы размæ æгуыппæгад. Ухановæн æмæ
Рубинæн сæ дарæсы мит нынныхстис, æмæ сæрæй къæхты онг
урсид дардтой, фæлæ сæ цæсгæмттæ топпыхосæй уыдысты
тæгсау, рæтæнæгъдтыл æрбадтысты, сæ автоматтæ уæвгæ дæр
нæма æруазал сты, афтæмæй сæ сæ уæрджытыл æрæвæрдтой,
цыма сыл æрмкъухтæ нæ раласгæйæ се ’нгуылдзтæ хъарм
кодтой, уыйау, æмæ дыууæйæ дæр æдзынæг кастысты Кузнецовмæ.
Уыдонæй дыууæ санчъехы æддæдæр, сармадзаны фарсмæ
*иæ фарсыл хуыссыд немыцаг, уый дæр митæй нал зынд, йæ
къухтæ уыдысты йæ чъылдыммæ баст. Иæ сæр
сиваз-сивазгæнгæ уыцы тæригъæддаг хæр-хæр кодта, цыма цæйдæр тыххæй
куырдта, уыйау, фæлæ йын йæ къухты баст ничи суагъта.
Хъусгæ дæр æй нæ кодтой, фиппайгæ дæр æй нæ кодтой. Цыма
уæвгæ дæр сæ цуры нæ уыд, уыйау. Немыцаджы уыцы
хæр, йæ тæппуддзинад, йæ хъизæмар ныртæккæ нымады дæр
никæмæ уыдысты, хъæугæ дæр никæй кодтой. Кузнецов ма
суанг дис дæр бакодта, æгас цæмæн у, йæ хæр-хæр цæмæн
цæуы, æмæ Зоя кæттаг пæлæзæй æмбæрзтæй* кæм хуыссыд,
уыцы къусчы фарсмæ цардмондагæй йæ сæр цæмæн
сиваз-сиваз кæны, ууыл. «Цыма нæ хъæуы, бахъахъхъæдтам æй! — сонт
мæсты æрбацис, афтæмæй ахъуыды кодта Кузнецов.— Куы йæ
зыдтаин, уæд бæргæ афтæ нæ рауадаиккой йæ хабæрттæ!
Дроздрвский цымæ федта, Зоя куыд фæцæф, уый?..»
— Комбат!..—сдзырдта Кузнецов æмæ йæ къæхтыл фидар нæ
лæууыд, афтæмæй дзыхъгондмæ бацыд.— Хъусыс, мæ, комбат?
Дроздовский чъылдымвæлдæхтæй лæууыд дзыхъхъы кæрон,
йæ сæр гуыбырæй;' лæнкауы йын талф-тулфæй йæ хъуырыл цы
кæрдæйнаг бабастой, уый æцæгæлонхуызæй урс-урсид дардта,
бæрзæй феставддæрхуыз, уæхсчытæ дзæбæх нæ зындысты;
уæнтæ та ныццыргъ сты цинелы бын, къухтæ ауыгъдæй
баззадысты.
— Цы дæ хъæуы мæнæй? — сындæггай бафарста
Дроздовский.
— Мæнæ йæд... Зояйы фарсмæ цыдтæ?
— Иæ фарсмæ цыдтæн.
— Куыд фæцæф, уый федтай?
— Иумæ фæцæф стæм.
— «Вальтер» та кæд систа? Æхсгæ дæр кодта, комбат?
— «Вальтер»? Цавæр «вальтер»? Цæмæй мæ фæрсыс, цæ?—
Кузнецовырдæм разылд, йæ урс цæсгомыл тымбылæй зындысты
уымæлбын цъæх цæстытæ.— Цы уыдис ус ’хсæн, Кузнецов?..
314

/Ез уайтагъддæр гуырысхо кодток... Зыдтон æй, цы дæ зæрды
уыдис, уый! Æрмæст дзæгъæлы дæ з&рдæ дардтай, дзæгъæлы!
Дроздовскийæн йе ’фсæр зыр-зыр кодта, сонтдзæф уыд, æмæ
уыцы дзырдтæ йæ дзыхæй хаудтой цыдæр уæмгмардæй æмæ
гуырысхотимæ; уыцы гуырысхо та ныртæккæ æнæсæрфат
уыдис, æмæ Кузнецов банцой кодта дзыхъхъы къулмæ, йæ
цæстытæ æрæхгæдта; йæ бон кæсын нæ уыдис Дроздовскийы рынчын
цæстæнгасмæ, йæ къæбутыл кæрдæйнаг бынмæ куыд хылдис,
уымæ, йе ’фцæгготыл туджы хъулæттæм. Сикъунды размæ дæр
ма Кузнецов цæттæ уыдис, се ’хсæн цытæ æрцыд, уыдæттæй
бирæтæ бамбарынмæ, ныббарынмæ, ферох кæнынмæ, фæлæ
Дроздовский чызгимæ иумæ кæй фæцæф, афтæмæй Зоя куыд
фæмарди уый кæй нæ федта, уымæ гæсгæ, йæ æнæхъуаджы
гуырыехотæм гæсгæ — уыцы гуырысхоты бар ныр никæмæн
уал уыд — йæхи æрæмбæрста. Банхъæлмæ каст, стæй уæд
хæргæнгæ сдзырдта:
— Фæлтау мын дзуапп дæр ма ратт, комбат! — æмæ иуварс
ацыд, фæрсгæ дæр æй куыд нæ кæна, фыдæх дæр æм куыд нæ
фæуа, хъусгæ дæр æй куыд нæ фæкæиа, уынгæ дæр йæ куыд
нæ кæна, ныхас кæнын дæр сæ куыд нæ хъæуа, афтæ.
— Уыцы хилæджы тыххæй æрцыдысты бæллæхтæ
иууылдæр! Уый аххостæ сты иууылдæр!.. Уыцы æнаккаджы тыххæй
фæмард!
Кузнецовы йæ рæмбынкъæдзæй дзыхъхъы цурмæ асхуыста,
афтæмæй Дроздовский хæрдмæ сгæпп кодта, сур цыма фæцис,
уыйау йæ дзых ныззылын, базгъордта, брустверы бынмæ чи
хуыссыд æмæ æфцæгготæй йе ’мбухын кæмæн хъуысыд, уыцы
немыцагмæ, æмæ цæ сонтхъæр райхъуыст:
— Æ-æ-æ, æнаккаг!..
Дроздовскийы уæхск фестъæлф-фестъæлф кодта, йæ къухæй
архайдта ТТ хуымпъырæй срæдувыныл, æмæ цы йæ зæрды ис,
уый куы бамбæрста Кузнецов, уæд йæ фæдыл агæпп ласта.
—'Æрлæуу! Фæстæмæ!..— Тыххæйты фæхæст Дроздовскийы
къухыл, иуварс æй асхуыста, диссаг уыд, Дроздовскиймæ
утæппæт хъару кæцæй разынд; йæ астæуыстæг дзыхъхъы кæроныл
ныццавта, сонт стъæлфт фæкодта, йæ фæлурс цæсгом
ныззылынтæ.
— Иуварс, Кузнецов! Иу-ва-а-арс!..
Уханов æмæ Рубин дыууæрдыгæй багæппытæ кодтой
Дроздовскиймæ, йæ рæмбыныкъæдзтæм ын фæлæбурдтой, дзыхъхъы
къуыммæ йæ нылхъывтой, уый та йæ сæр дыууæрдæм
ратилбатил кодта, йæ кæрдæйнаг райхæлд, нæ йæ суæгъд кæндзысты,
уый куы бамбæрста, уæд йæ цæссыджытæ æрызгъæлдысты,
æмæ хъæр самадта:
— Уый аххос уыд!.. Уый аххосæй фæмард!..
— Хæцæнгарз æм нæй, афтæмæй йæм лæбурыс, комбат? —
Дроздовскиц расыг цыма уыд, уыйау ын йе уæхсчытæ
батылдта, афтæмæй дзырдта Уханов.— Уый сæрхъæны бон дæр
бауы315

дзæн, æруазал у, дæхиуыл æрхуд, комбат! Сонтдзæф фæдæ?
Фриц та дзы цы аххосджын у? Дæхиуыл æрхуд! Фриц та дзы
цы аххосджын у?
Æмæ Дроздовский æвиппайды цыдæр æнахуыр лæмæгъ
æрцис, йæхи Ухановы æмæ Рубины къухтæй суадзыныл
архайгæйæ, цалдæр хатты тыхулæфтытæ скодта æмæ сдзырдта:
— О, сонтдзæф дæн. Мæ сæры зыланг цæуы. Мæ бон
нынныхъуырын нæу, мæ улæфæнтæ æхгæнынц...— Стæй уæд саст
хъæлæсæй бафтыдта:—Ныртæккæ фæхорз уыдзынæн.
Фæлгæсæн бынатмæ цæуын.
— Дæ кæрдæйнаг райхæлд, комбат,— загъта Уханов.—
Рубин, комбаты фæлгæсæн бынатмæ фæхæццæ кæн æмæ йын йæ
цæф, куыд æмбæлы, афтæ бабæтт.
— Цæуæм, æмбал лейтенант,— рахуыдта йæ Рубин æмæ
тарæрфыгæй Дроздовскийы фæдыл араст траншейы.
Немыцаг брустверы бын тæлфыд, йæ улæфт хъуысыд
æхситгæнгæ.
Нсчаевæн та йæ хуыз æнахуыр цыд фæкодта, афтæмæй
æцæгæлонхуызæй бадт къускгондмæ бахизæны, ныджджих йе
’рмкъухыл аив сызгъæрин сахатмæ лыстæг рæхысимæ, йæ дзыхæй иу
ныхас дæр не схауд.
— Ды та цæуыл ныхъхъус дæ? — тызмæгæй йæ бафарста
Уханов.— Рæстæгмæ кæсыс? Цæмæ дæ хъæуы? Цы ма аразыс
•рæстæгæй?
— Нал æй хъуыды кæныс, сержант, чумæдангонды цы сахат
разындис, уый у,— дзуапп ын радта Нечаев, йæ рихитæ
дæндæгтæй æхсынгæ æнкъардæй бахудт.— Кæмæн æй. балæвар
кæнон, уый нæй. Цы йæ фæкæнон? Мæ зæрды йæ Зояйæн раттын
уыд... Æмæ ныр хъуыды кæнын: хъуымызбыл дæн нырма.
Сылгоймæгтæ мыл кæрæдзийы сæрыхъуынтæ тыдтой, зæгъгæ йæ
цæмæн фæлывтон. Фæливгæ кодтон, сержант. Зæрдæ кæмæ
фехсайа, ахæм дзы иу дæр нæ уыд...
— Ныззыввытт æй кæн уыцы сахат æмæ цæуа! Уæртæ
уырдæм, брустверы æддемæ! Мæ цæсты кæронæй дæр æй куыд нал
фснон, афтæ!
Нечаевы æнкъард мидбылхудт куыд нæ уына, афтæ иуварс
азылд Уханов, немыцагæй цы сигаретты къопп байста, уый йæ
дзыппæй систа, къопп нынцъылдтæ, цæмæдæр гæсгæ йæм
басмыста, йæ нывмæ йын æлгъгæнæгау æркаст — хурсыгъд бур
змисыл египетаг пирамидæты рæзты цыдис теуаты чырæ — æмæ
сдзырдта:
— Хъæмп у, æвæццæгæн,— къоппæй сигареттæ ракъуырдта
æмæ сæ Кузнецовмæ бадардта: — Сдым...
Кузнецов йæ сар батылдта.
— Мæ бон нæу. Нæ мæм цæуы дымын. Хъус-ма, Уханов...
Ацы немыцаджы арвитын хъæуы. Дивизимæ. Кæимæ йæ
арвыстæуа?
Уханов брустверы бынмæ ныддыдæгътæ, зынгхос
бæмбæдж316

джыны фæдджийæ æрæмбæрзта æмæ сдымдта, фаллаг фарсмæ
ныккомкоммæ.
— Фынæй сты æви не сты фрицтæ? — загъта тамако
сулæфыны фæстæ хъуыдыты аныгъуылгæйæ æмæ уайтагъд рату
кодта.— Тфу-у, æнæбайрайгæ фæуай, хъæмп у æмæ хъæмл!
Марг!
— Немыцагимæ кæй арвитæм, Уханов? — ногæй та йæ
бафарста Кузнецов.— Рубины æви Нечаевы? Æви мæнæ
бастдзинад дарджыты?
Уханов йæ риуыдзаг арф сулæфыд æмæ тамакойы фæздæг
йæ фындзыхуынчъытæй рауагъта.
— Бирæ тæрхон дзы ницæмæн хъæуы, лейтенант. Фриц
дивизимæ æрвитинаг у. Æндæр гæнæн нæй.’Уæд ма йыл уыйбæрц
фыдæбон та цæмæн, бакодтам? Ды сармадзаны цур лæуу
Нечаевимæ æмæ Рубинимæ. Чи зоны æмæ æхсын бахъæудзæн.
Æрмæст цы, уый зоныс, лейтенант...— Уханов цалдæр
улæфтæн сигарет дымд фæцис æмæ йæ йæ цырыхъхъы бын
фæкодта. Уыцы æнкъардхуызæй, зæрдæрыстæй сындæггай
къусчырдæм акаст.— Цæй, хорз фæуæд, лейтенант, дæхæдæг æй
æмбарыс. Хæст у, йæ мадыл ын!., Абон — иу, райсом — иннæ.
Инпæбон та дæу.
— Рубины демæ акæн,— æмыр хъæлæсæй сдзырдта
Кузнецов.— Уыимæ ацу. Фаллаг фарс уæхимæ кæсут: немыцимæ
хæрхæмбæлд куыд нае фæуат, афтæ. Æз цæфты ныггæндмæ
бакæсон.
— Цæй, лейтенант, нæлгоймæгтæ кæрæдзийæн пъатæ
кæиын куы сисынц, уæд мын уымæй æнаддæр ницы ис, хæрзбон
нæ зæгъдзыстæм кæрæдзийæн!—Æмæ Уханов автомат
йеуæхскыл баппæрста, айдагъ цæстытæй бахудт.— Сæрæгас у,
лейтенант! Рубины мемæ акæндзынæн.
«Æвзаджы» цыфæндыйæ дæр дивизийы къамандыгæнæн
быиатмæ фæхæццæ кæнын кæй хъæуы, уыцы ныхæсты фæстæ
Ухановы зæрдæвæрæн мидбылхудт, иу суткæйы дæргъы цалæм æмæ
цалæм хатт адзалы дзæмбытæм цæуæгау Уханов немыцаджы
уыцы карз уавæры фаллаг былмæ фæхæццæ кæнынмæ цæттæ
кæй разынд, Дроздовский маст нсынмæ уыцы æнæуынонæй
куыд фæсонт, Нечаев йæ егъау æрмкъухыл сылгоймаджы
чысыл сахатмæ куыд ныджджих — æппæт уыдæттæ йæм фыны
•феиæгау, цыма æндæр кæуылдæр æрцыдысты, афтæ кастысты,
царды æцæгдзинад та æрвылбоны хуримæ, æрвылбоны
мыртимæ, сыгъдæг æмæ удæнцой рухсимæ аныгъуылд, сахатгай
бапымайæн уæвгæ дæр кæмæн нæ уыд, дысоны уыцы æнæбын
тары, æмæ йæ æрфæндыд сармадзаны рæтæнагъдыл æрбадын
кæнæ та миты рагъыл æрхуыссын, йæ цæстытæ æрцъынд
кæнын æмæ æгомыгæй лæууын.
«О, цæфтæм мæ цæуын хъæуы. Давлатян уым ис... Цымæ ма
зегас у? Æз хъуамæ цæфтæм ацæуон. Ныртæккæ сæм цæуын
хъæуы!..»—йæхицæн дзырдта Кузнецов æмæ, цыма æвирхъауы
317

уаргъ уыдис, уыйау автомат зæххæй систа, йæ хæтæл быимæ,,
афтæмæй йыл хæцыд дæлйемæуагъд къухæй, æнæнхъæлæджы
бакаст къусчырдæм.
Миттымыгъ лæбурдта, Зояйы цæсгом æмбæрзт кæмæй уыд,
уыцы кæттаджы кæронмæ, æмæ Кузнецов фæтарст, дымгæ
æвиппанды кæттаг пæлæз куы фæхæсса, ногæй та бынтон
бæлвырдæй куы разына Зоя, сармадзаны нæмгуыты уазал къусчы
дыдагъæй, мардæй, йæ бон ницуал у, афтæмæй. Æмæ автоматы
хæтæл миты хъæпæнтыл хафгæ ихæнризгæнгæ гуыбыр-гуыбыр
араст, былгæрон къахыры цы къæпхæнтæ скъахтой, уыдонмæ.
* *
Блиндажы къæсæрыл зæххы бын фæздæгкалгæ дыууæ
фæтæгены. цырагъы рухс кæцæй калдис, уырдыгæй йæ
фындзыхуынчъытыл сæмбæлд туагбын, æфсæйнагæмхæццæ æнуд
уæлдæф, цыдæр хъæхъхъаг разынд уазалы фæстæ, калд хиды,
чъизи каррдæйнæгты, хъарм цинелты тæф. Уый уыд æххуысхъуаг
адæмы, сæ рисы хуыдуггæнæг тæф, фæлæ уæддæр цыфæндыйæ
дæр уыдысты цардæгас, сæ зæрдæ дардтой цæрыныл.
Блиндаж æнæхъæнæй дæр уыд йæ тæккæ дзаг: цæфтæ
хуыссыдысты сыджыт тæрхæджытыл, зæххыл, алы къуымты — ам
уыдысты, немыц бомбæтæ куы калдтой æмæ фыццаг хатт
танкæтæ куы æрбабырстой, уæд бон-изæрмæ кæй фæхастрй,
хъысмæт сармадзанты цур кæй æрæййæфта, уыдон.
Дуары бынты ракалд хъарм тæф, уазал сæмбæлдис æнуд
иыггæндыл, æмæ мынæг рухсмæ зæххыл базмæлыдысты
цинелтæй æмбæрзт адæймæгтæ, райхъуысыд улæфтытæ, хъæрзын,
рисы ныхмæ дæргъвæтин тохæй ссæст сабыр хъæлæстæ:
— Цыма чидæр æрбацыд? Нæ хо?.. Хæстæгдæр-ма рацу, мæ
цæф ногæй ныууымæл, туг лæдæрсы æмæ лæдæрсы... Уæд та
ронæй нылхъывдæуаид мæ зæнг, науæд туджы ленкгæнæгау
кæнын.
— Зоенькæ, уæ Зоеиькæ, батарейы ма исчи æгасæй баззад
æви нæ? Куыд сты сæ хабæрттæ? Æхсгæ куы кодтой, уæд
цæмæн ныхъхъус сты?
’ Кузнецов лæууыд уыцы æиуды æмæ ныхæстæм хъуыста,
судзгæ уылæнтыл дзой-дзойгæнæгау кодта: ам чи хуыссыд,
уыдонæй ничи ницыма зыдта. Æмæ блиндажы дæрддзæф къуымæй^
цыма йын йæ риу сындæггай рæхуыстæуыд, уый хуызæн
райхъуыст сыбар-сыбургæнæг хъæлæс:
— Зоя нæу, æфсымæртæ, лейтенант æрбацыд.
— Кæцы лейтенант, махон?
— Фыццаг взводы къамандир. Æнхъæлдæн, цæф у. Йæ
къæхтыл тыххæй лæууы. Кæд, миййаг, иунæгæй баззад? Æмæ
Зоя та кæм ис?
Кузнецов иицы дзырдта.
318

Блиндажы æрмæст дыууæйæ лæууыдысты сæ къæхтыл —
тилифонист Святов, хæсты мидæг фыццаг хатт куыд фæтарст,
уый æнарæхстæй чи æмбæхста, уыцы бурдзалыг лæппу, цæф
уыдис йе уæхск, бомбæтæ куы ’ппæрстой, уæд Кузнецов уый
дзыхъмæ ныггæпп кодта, дыккаг та уыд Чибисов, йæ цонг
ауындзæгæй лæууыд чъизи кæрдæйнагыл.
Чибисов йе ’нæхъæн къухæй сармадзанты нæмгуыты
асыччытæ пырх кодта сырхзынг пецы цур, пецы уæлæ катилокты
тайын "кодтой мит, æмæ йæ пæлхъ-пæлхъ цыдис. Кузнецовы
луары цур бæмбæджджыны дзой-дзойгæнгæйæ, цæсты бынтæ
фыр-фæлладæй цъæхтæй куы федта Чибисов, уæд уайтагъд йæ
сæр йæ уæхсчыты аныгъуылд, йæ цæстытæ стыбар-тыбур
кодтой, æнхъæлмæ каст ныццæвынмæ кæнæ схъæр кæнынмæ.
Кузнецовæн цыма зындгонд ницы уыдис, уыйау æм мынæг
хъæлæсæй сдзырдта, йæ ныхас æппындæр кæрæдзиуыл баст нæ уыд:
— Æмбал лейтенант... нал фæлæууыдтæн, мæхи нал
баурæдтон... Сывæллæттæ мын ис, æмбал лейтенант...
— Давлатян кæм ис? — сабыргай йæ бафарста Кузнецов,
цыма йын уæззау æнæхъуаджы уаргъ уыди, уыйау автомат
къулмæ баппæрста, æфцæгготмæ фæлæбурдта, уазал æрмкъух
ногæй йæ хъуырмæ схаста.— Лейтенант Давлатян... кæм ис?
— Ам ис, æмбал лейтенант, мæнæ ам тæрхæгыл, дæ
хорзæхæй, ацырдæм рацу,— æрдæгталынг блиндажæй райхъуыст
кæйдæр мынæг хъæлæс.— Æгас у... Дæу мысы æмæ мысы. ч
Тнлифонист Святов баста, зæххыл чи хуыссыд, уыцы
лæппуйы цæф — йæхицæн дæр кæрдæйнагæй баст уыдысты йæ
бæрзæй æмæ уæхск,— йæ арм бæмбæджджыныл сæрфгæйæ
æнахъом лæппуйау райдзастæй æмæ цинхуызæй бахудт
Кузнсцовмæ, цыма блиндажмæ йемæ удæнцойад æрбахаста, уыйау.
Святовы æнгæсæй æмæ хъæлæсыуагæй бæрæг уыд, адæймаг
æгасæй кæй баззад, ууыл æргомæй куыд цин кæны, уый:
— Æмбал лейтенант, мæнæ ам ис дыккаг взводы къамандир.
Цæфты сæрты хизгæйæ Кузнецов бацыд тæрхæджытæм
земæ, ам, аууоны, урс кæрдæйнаджы тыхт сæрыл цæстытæ куыд
æнахуыр æрттывд кодтой, уымæ гæсгæ базыдта Давлатяны.
— Гогæ, æгас дæ? — сдзырдта Кузнецов.— Æрбацыдтæн
дæм мæнæ, Гогæ. Раздæр мын амал нæ уыд.
Давлатяи цы уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр урс дардта: йæ
сæрæй уæлдай кæрдæйнагæй баст уыдис йæ зæнг дæр; къæхтæ
цинелæй æмбæрзт; йæ да\лфæдтæм та уыдысты худ, æфсад
аразгæйæ йын кæй радтой, уыцы кæттаг хызын, афтид
хуымпъыр ронимæ, катилок миты донимæ.
— Коля,— райхъуыст Давлатяны ныхас.— Æрбацыдтæ? Кæй
æрбацыдтæ, Коля, уый мын куыд æхсызгон у, уый уæвгæ дæр
нæ зоныс. Зояйæн бафæдзæхстон, цæмæй дын зæгъа. Фыстæг
дæр ма дæм арвыстон.
Давлатяны хъоппæг цæстытæ зындысты уыцы егъауæй, хус
æрттывд кодтой, йæ цæсгом кæрдæйнагæй бастæй бынтондæр
319

баруад, уыд сывæллоны æнгæс, кæддæрау цардхуыз æмæ
саулагъзæй нал зьшди; былтæ ныххус сты, дæндæгтæй сæ
фехсыдта, æмæ цъæх дардтой, йæ хъæлæсыуаг раздæрау сыгъдæг,
зæрдæмæхъаргæ нал уыд, Кузнсцовмæ-иу диссаг кастис, незаманаг
мысииæгтæ, хæсты размæйы сабыр царды хурæфсæст нывтæ;
зæрдыл куыд лæууын кодта, уый. Цæй охыл у, уый йæхæдæг
дæр нæма æмбæрста, фæлæ йæ уыцы раздæры зæрдæвæрæн
хъæлæсыуаг фехъусын кæй фæндыд, уымæ гæсгæ йæ бафарста:
— Фенцондæр дын, Гогæ?
— О, фенцондæр мын, фенцондæр,— йæ сæр разылд. æмæ
мынæг хъæлæсæй тагъд-тагъд сдзырдта Давлатян,— ныр мæ
бауырныдта, æгасæй кæй баззайдзынæн, уый... Æрмæст рисгæ
кæнынц мæ цæфтæ, уырны дæ? Уæддæр хорз, æмæ æдылы
сæнттæ нал цæгъдын. Цæй уыдон ницытæ сты..._ Æнæхайыр
фæуæд уыцы схъис, сыстын мæ нæ уадзы!.. Мæхицæн æй никуы
ныббардзынæн мæ лæппуты тæригъæд. Бомбæтæ куы
пыккалдтой, уæд райдыдта нæ бæллæх... Куыд сты уæле, Коля?
Хабæрттæ мын иууылдæр радзур.
— Ницы сын у, Гогæ. Хæст ахицæн. Æхсæвы, Ууыл ма хъуьг
ды кæн. Ахицæн сты хабæрттæ.
— Ахицæн сты... Цал танкæйы ныппырх кодтай? Радзур
мын хабæрттæ иууылдæр.
— Нæ зонын. Нæ сæ банымадтон. Бирæ танкæтæ цыдис.
Цалдæр хатты æрбалæбурдтой. Æрхмæ-иу ацыдысты æмæ
таиу ногæй райдыдтой.
— Бирæ зиантæ ’рцыд? И? Ма мын æй сусæг кæн. Дæ
хорзæхæй... Иууылдæр мын радзур хабарттæ! Кæд дæ бон у> уæд.
— О, зиантæ ныл æрцыд.
— Афтæ мын цæмæн дæттыс дзуапп? Дзурын дæ нæ фæнды?
— Нæ фæнды, Гогæ. Уыйфæстæ... Мæ бон нæу.
Бафæлладтæн.
Блиндаж æрсабырдæр — раздæрау тынг нал хъуысыд
цæфты хъæрзын, нал цыд хъæмпы сыбар-сыбур пъолыл, цæфтæ
хъуыстой лейтенанты сабыр ныхасмæ: йæ бон йæхиуыл
схæцын кæмæн уыд, уыдон архайдтой удæнцой дзырдтæ
фехъусыныл, æмæ сын ныфсы хос уыдис, æппындæр цæф нæ уыд,
афтæмæй батарейæ чи ’рбацыд, уыцы лейтенант; разынд
бæллиццаг амондджын хъысмæты хицау, йæ бон уыд, адæймагæн куыд
æмбæлы, ахæм хъæлæсæй дзурын, цæуын. Ацы лейтенант,
взводы къамандир, цæф кæй нæ уыдис, суанг уымæ гæсгæ дæр сæ
зæрдæ дардтой хъизæмарæй фервæзыныл; ома, батарей цардис,
ома, уæле уыдысты адæм. Фæлæ сын сæ ныхасмæ
дзырдæппарæн ничи кодта, æрмæст уæззау цæфтæ се ’муд не ’рцыдысты,
афтæмæй иугæндзонæй хъæрзыдысты æмæ хъæрзыдысты
къуымты.
«Цæмæдæр мæм æнхъæлмæ кæсынц,— ахъуыды кодта
Кузнецов.— Фæлæ, иу сахаты фæстæ цы уыдзæн, уымæн æз
мæхæдæг дæр ницы зонын. Се ’ппæты дæр медсанбатмæ арвитыны
320

(Ьадат кæй фæуыдзæн, уымæн æз ницы зонын, медсанбат
ныртæккæ кæм ис, уымæн дæр ницы зонын».
Давлатянæн та йæ хъустæ кæрдæйнагæй æнгом баст кæй
уыдысты, уымæ гæсгæ, æвæццæгæн, уæвгæ дæр иæ хъуыста,
блиндажы куыд ныссабыр, уый, йæ хъоппæг цæстытæ
сыгъдысты, блиидажы цармæ, Кузнецовы тæрныхмæ кастысты æмæ
æфсæрмхуызæй фарстой, Кузнецов- цы хъуыды кæны: тæригъæд
ын кæны æви йæхи уый бынаты сæвæрыныл архайы? Р1æ ныхас
дзæбæ* равзарæн уæвгæ дæр нæ уыд, афтæмæй зæрдиагæй
дзурын райдыдта:
— Бамбар æй, Коля, мæ хъуыддаг дыккаг хатт нæ
фæрæстмæ... Æнамонд дæн. Воронежы бынмæ уыцы æнахъинон низæй
фæрынчын дæн, ныр та цæф фæдæн... Уæд уый циу? Нæ
фæрæстмæ сты мæ хъуыддæгтæ, нæ фæрæстмæ сты! Æз та
хæцынмæ афтæ тынг бæллыдтæи, æппып ницы, уæд иу танк ныппырх
кæньшмæ афтæ тынг фæндыд, афтæ! Æрмæст мын ницы
бантыст. Ды нæ фæцæф дæ, дæуæн дæ хъуыддаг тынг фæрæстмæ.
Ме взвод та... Бомбæтæ æппарын куы райдыдтой, уæдæй
фæстæмæ..; Коля, æмбарыс мæ? Æнæсæрфат, æнæсæрфат сты мæ
хабæрттæ иууылдæр! Мæ хъуыддæгтæ цæуыннæ рæстмæ
кæнынц? Æнамонд цæмæн фæдæн, Коля?
Кузнецов ницы дзырдта. Давлатяны уымæл цæстæнгасæй,
йæ хъæлæсыуагæй бамбæрста, фырæнамондæй, фырмæстæй йæ
ныккæуынмæ бирæ кæй нал хъæуы, уый, æмæ йæм æвиппайды
афтæ кæсын байдыдта, цыма æмгæрттæ нй сты, фæлæ се ’хсæн
бирæ азтæ ис, афтæмæй та уыдысты æмгæрттæ, æрмæст уыцы
иу рарстæг се ’хсæн анхъæвзтой, банымайæн кæмæн нæ уыд,
ахæм, дæргъвæтин азтæ. Давлатян уыд кæмдæр фæлмæн, рæсуг
æмæ æхцон дард рæстæджыты, ивгъуыд, æргомзæрдæ
сабибоиты — училищейы, хæцæнмæ фæндагыл, схæцыны размæ
æхсæвы,— æмæ уæвгæ дæр баззад уым. Йæ сармадзаны хъавæг
Касымов куыд фæмард, уый дæр нæ федта, Сергуненковы адзал
дæр нæ федта. Чубариковы сармадзаны хæстонтæ иууылдæр
танкадщ цæлхыты бын куыд фæмард сты, уый дæр нæ федта,
уацайраг немыцаджы дæр кæ федта, бомбæйы дзыхъхъы
сгарæджы дæр нæ федта,* Зоя адзалтауæг лæнкауы миты рагъыл
куыд батымбыл, йæ фарсы бынмæ туг куыд æнхъæвзта æмæ йæ
цуры хъазæны хуызæн чысыл иикелгонд «вальтер» куыд баззэд,
уый.ддер нæ федта. Æрмæст дæр иунæг суткæ уыд æнæкæрон
ссæдзназы дæргъæн, се ’хсæн аёрлæууыд æмæ, Давлатян
амондыл кæй нымадта, уый Кузнецовæн та уыд æнамоиды хос,
уымæн æмæ цытæ федта, уыдон байрох кæнын, уыдонæй
фервæзын йæ бон нæ уыд.
«Куыд загъта — æнæсæрфат? Æнæсæрфат... Фæлæ, чи зопы,
æнæсæрфат цытæ хоны, цытæ æрцыд, раст уыдоны мидæг ис
мидис? Афтæ у, æцæгдæр, æрмæст æй Давлатян нæ зоны. Нæ,
нæ, æнæсæрфат сын уæвæн нæй! Куыд хъуамæ уой æнæсæрфат,
уæд ма хабæрттæ иууылдæр та цæй охыл уыдысты? Уæд æз
21 Судзгæ мит
321

цæмæн æхстон æмæ уый царды мидисыл цæмæн нымадтон? Æз
сæ ме сæфт уыдтон, мардтон сæ, танкæтæ сыгътон æмæ,
уыдæттæн мидис цæмæй уа, уый мæ фæндыд! Бомбæйы дзыхъмæ куы
ацыдыстæм, уæд уымæн дæр мидис уыд. О, уыдис ын мидис,
зонын æй æз. Фæлæ Зояйы мæлæт у æнæсæрфат, æмбæлгæ чи
нæ кæны, ахæм æнæсæрфат хабар. Цæмæн афтæ у? Мидис дæр
æмæ æнæсæрфат дæр?..( О, афтæ у. Фæлæ цæмæдæр гæсгæ мæ
бон уый тыххæй Давлатянæн зæгъыи нæу. Куы йæ федтаид,
Зоя уым лæнкауы куыд хуыссыд, куыд ныттымбыл, йæ къухтæ
та йæ гуыбынмæ нылхъывта!..»
— Хæлæг дæм кæнын дæумæ, Гогæ,—зынтæй сдзырдта
Куьнецов æмæ мидбылхудт йæ цæсгомыл нындзыг, афтæмаей
сыстад, ахæм æнахуыр мидбылхудт никуыма фæзынд амæйразмæ
йæ цæсгомыл.— Чи зоны, æмæ дæуæн дæ хабæрттæ фæрæстмæ
сты: хæст нырма нæма ахицæн, Гогæ. Госпиталы дæ
бадзæбæхтæ кæндзысты — æмæ уæд танкæтæ иууылдæр дæу уыдзысты...
Цæмæн дзырдта уыдæттæ æмæ Давлатянæн зæрдæтæ
цæмæн æвæрдта?
— Мæ хабæрттæ фæрæстмæ сты, загътай? — уасæджы
хуызæн цъæхснаг хъæлæсæй фæхъæр кодта Давлатян, æмæ йæ
кæрдæйнагæй тыхтытæ сæр базмæлыд.— Цæмæн загътай у афтæ?
Цæй охыл дзурыс уыдæттæ? Фыдæнæны хуызæн, фыдæнæнау
фæцæф дæн... Цыппар хатты фехстон!.. Æппындæр мын ницы
бантыст. Афтæ фæрæстмæ уой мæ хабæрттæ, уый мæ нæ
фæндыд! Нæ мæ ’мбарыс ды, нæ бæллын, афтæ фæрæстмæ уой мæ
хабæрттæ, уымæ! Мæ хъысмæт ахæм у!
— Æнæниз у, Гогæ... Бахатыр кæн, мæн сармадзанмæ
цæуын хъæуы,— загъта Кузнецов.— Æз ма дæ ноджыдæр абæрæг
кæндзыпæн. Уе ’ппæты дæр, куы æрбабон уа, уæд медсайбатмæ
кæй арвитдзысты, ууыл мæ зæрдæ дарын. Уе ’ппæты дæр! —
хъæддыхдæрæй бафтыдта йæ ныхасыл, алы къуымтæй сæм
æнхъæлмæгæсæджы каст чи кодта æмæ сын сæ ныхасмæ иунæг
дзырд дæр чи нæ баппæрста, уыцы цæфтæн истыхуызы дзуапп
раттыны охыл,æмæ бацæуæнмæ араст, уымæн æмæ æндæр
зæрдæвæрæн ныхæстæ ссарын йæ бон нæ уыд.
— Коля! — лæгъстæгæнгæйæ нарæтæй ныхъхъæр кодта
Давлатян.— Æнхъæлмæ дæм кæсын, тыиг дæм æнхъæлмаа кæсын!..
Коля, бамбар æй—афтæмæй адæймагæн йæ сæрызонд
фæцæудзæн! Уæд та нæ медсанбатмæ тагъддæр куы арвитиккой!
Стæй Зояйы, Зояйы æрбарвит ардæм. Сармадзаны цур исчи
фæцæф?
— Æрбауайдзынæн дæм, Гогæ. О, æрбауайдзынæн дæм.
Стæй уæд... Се ’ппæты дæр медсанбатмæ арвитдзыстæм.
Куыддæр машинæтæ фæзыной, афтæ.
Дуары цур уæхски-уæхск, цыма сæ æгасæй баззайыны
хъысмæт кæрæдзиуыл фидар бабаста, уыйау лæууыдысты Святов
æмæ Чибисов; тилифонист Святовы æвзонг цæсгомыл
бамбæхсæн иицы уыд, æнхъæвзта йыл, хннымæры куыд цин кæны, уый,
322

йæ дæргъæй-дæргъмæ къубал зындис бæмбæджджыны
æфцæгготæй, æмæ Кузнецовмæ цæмæдæр гæсгæ фæкаст Сергуненковы
æнгæс. Святовы æнгæс æнæхъæнæй дæр дзырдта, цæрьшмæ
тыиг кæй бæллы, табу хуыцауæн, рог цæф кæй фæцие, ууыл,
#мæ цæттæ уыдис барвæндæй цæфтæм се ’ппæтмæ дæр
зилынмæ, сæ хъæдгæмттæ сын бæттынмæ æмæ Кузнецовы
кæцыфæнды бардзырд дæр сæххæст кæнынмæ. Фæлæ Кузнецов ницы
бардзырдтæ лæвæрдта — блиндажæй рацæуæнмæ рараст, дуары
цур иучысыл афæстиат, цыма йæм дзæбæх нæ зындйс, уый
хуызæн къулы цур къухæй æрысгæрста, йæ автомат ссардта æмæ
дъннцгæнгæ дуар байгом кодта. Æддæмæ рацыд.
— Æмбал лейтенант...
Йæ чъылдыммæ ногæй фæцыд дуары хъинц, райхъуыстысты
куыдз миты рагъыл куы рацæйзгъора, уый æнгæс кæйдæр
санчъехтæ.
— Циу? Ды дæ, Чибисов?
Чибисов рацыд йæ фæдыл, сæуæхсиды мынæг рухсмæ
бæлвырдæй уæвгæ дæр иæ зынд: кæрдæйнагæй баст къух йæ риумæ
нылхъывта, куы-иу къахыл æрлæууыд, куы иннæуыл, афтæмæй
змæлыдысты йе уæхсчытæ, йе ’рфгуытæ, йæ чъизи гыццыл
цæсгом, цыма мидхъуырдухæнæй сфæлмæцыд, уыйау, æмæ йæ бон
куы нæуал уыдис, уæд æм сæвзэерд йæ мидхъуырдухæн
Кузнецовæн сусæгæй блиндажы нæ, фæлæ ацы ран зæгъыны ныфс.
— Циу, Чибисов? Цы зæгъынмæ хъавыдтæ?
— Æмбал лейтенант... бахатыр мын кæн, хуыцауы
тыххæй...— кæуынхъæлæсæй, йæ улæфт йæ бар нæ уыд, афтæмæй
дзурын байдыдта Чибисов.— Мæхи бауромын мæ бон нæ
бацис... æмæ ныр мæхи хæрын... Ныр цы кæнон? Æмбал
лейтепант, нæ мæ фæндыдис. Сержант дын хабæрттæ иууылдæр нæ
радзырдта? Тæрсгæ фæкодтон, тæрсгæ, о хуыцау!..
Æмæ Кузнецовы дысалгъмæ фæлæбурдта, куыдзау
стъæлф-фестъæлфгæнгæ дзы йæ былтæ фæцавта.
—- Цы ми кæныс уый? Ныууадз ныртæккæ! — загъта
Кузнецов æмæ йæ къух рарæмыгъта.— Блиндажмæ цæугæ æмæ
цæфтæм фæкæс. Цæугæ, Чибисоз, цæугæ...
— Тæригъæдджын дæн, тæригъæдджын. Мæ амæлæты
бонмæ дæ нæ ферох кæндзынæн, æмбал лейтенант. Ацы ран мæ
куы амардæуаид, уæддæр мын уый фаг бæллæх нæ уаид! Нал
баурæдтон мæхи...
«Цы кæны уый? Тагъддæр куы ацæуид Чибисов, тагъддæр!»
— Цæугæ блиндажмæ. Цæугæ дын куы загътон... уæд ма
цы кæныс?
Ногæй та йæ фарсмæ кæмдæр райхъуыстысты санчъехтæ,
митьт хъыррыст. Дуары къупп фæцыд. Блиндажæй ницуал
уынæр хъуысыд. Былгæрон дæр уыд æгуыппæг. Иунæг гæрах дæр
никæцæй хъуысыд. Митфæлдзæгъдæн кафыд, хылд дæвдæг салд
цæугæдоны цъенгæ ихыл, сау дзы дардтой егъау дзыхъхъытæ,
скъахтой сæ сармадзанты нæмгуытæ, æмæ Кузнецовмæ афтæ
323

каст, цыма уыцы дзыхъхъыты кæрæдзийы хафтой æмæ
сындæгг^й сæ зыланг цыдис ихы цыргъ къæрттытæн, раст æм Зоя
сæ ныггæндмæ куы фæдзырдта, уæд æй былгæроныл
блиндажмæ куы афæндараст кодта, уæд куыд цыдис, афтæ.
Ох, куыд æрхуым æмæ æгомыг уыди декабры уазал æхсæв;
иунæг гæрах дæр никæцæй хъуысыд, митæмбæрзт былгæроныл
иунæг салдат дæр никæцæй зынд, æрмæст митфæлдзæгъдæн
къуыззитт кодта, хъуысыд ихы къæрттыты зыланг, æгуыппæгæй
лæууыдысты хæрис бæлæсты цæнкуыл къабæзтæ, иындзыг стьт
бонивайæнты мæрдон цъæхбын уæлдæфы æмæ Кузнецовæн зьщ
улæфæн уыд, æгас дунейыл чи æртыхст, уыцы хъызт уазалы.
Æнцад лæууыд йæ цæстытæ цъындæй, автомат зæхмæ
æруагъта.
«Цымæ мын цæмæн афтæ загъта: «Дæ хойæн цыма пъа
кæныс, уый хуызæн мын апъа кæн. Хо дын куы ис, æнхъæлдæн?»
Æз та йын цы дзуапп радтон? «Нæй мын мæнæн хо!..» Цæмæн’
ын афтæ загътон?»
Кузнёцов ууыл куы ахъуыды кодта, уæд æм афтæ фæкаст,
цыма Зоя кæмдæр йæ фарсмæ лæууы, цардæгао у, æхсæвы
ницы бæллæх æрцыд, хабæрттæ иууылдæр йæ цæстытыл
ауадысты, :æмæ чызг ныртæккæ талынгæй рахиздзæн, йæ астæу
æпгом æлвæст уыдзæн афицеры фæтæн ронæй, йæ уæлæ
цыбырдым кæрц, скæсдзæн æм æмæ йæ цæстытæ сатæгсауæй
ферттивдзысты цæстыхаутыл халасы бынæй, йæ былтæ æмæ даргъ
æрфгуытæ фестъæлфдзысты æмæ* мынæг хъæлæсæй сдзурдзæн:
«Цъыр-цъыраг, нæ дыууæ дæр фыиы федтам, æз цыма фæмарД
дæн, уый. Иучысыл мын уæд та кæндзынæ тæригъæд?»
1 Фæлæ бæстæ уыд æдзæрæг æмæ мæрдон сабыр.
Иæ къæхтæ къуырдтытæгæнгæ Кузнецов къæпхæнтыл схызт
былгæронмæ, траншеймæ бацыд æмæ сармадзанæй цалдæр
метры æддæдæр æвиппайды йæ риуæй æрхауд траншейы
былыл, стæй уæд фырадæргæй йæ тæрныхæй æрæнцой кодта
уазал дæрзæг æрмкъухтыл, цыдæр судзгæ æмæ мастгæнаг
къуыбар йæ хъуыры фенкъуысыд, йæ цæсгом нынцъылдтæ,
дæндæгты хъыррыст фæцыд æмæ йæ былтæ хафта æмæ хафта
æрмкъухты уазал, дæрзæг къуымбилыл, æдзæмæй, цыдæр
æхсызгонæн кыхъуырдта йæ цæссыгтæ. Афтæ иунæгæй æмæ уыигæгæй
куыдта йæ царды мидæг фыццаг хатт. Æмæ йæ цæсгом
сæрйынмæ куы бавнæлдта, уæд йæ бæмбæджджыны дыс судзга^
тæвд уыди йæ цæссыгтæй.
ЦЫППАР ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
Фæсæмбисæхсæвты Бессонов бæлвырдæй бамбæрста: кæд
хицæн танкæджын полкъ æмæ резервы 305-æм фистæг дивизи
хæсты быдырмæ баппæрстой, танкæты ныхмæ хæцæг хицæн
бригад кæд цыфæнды рæвдз æмæ удуæлдайæ архайдта, кæд
дыууæ реактивон минометты полчъы æнæрæнцойæ æхстой,
уæд324

дæр сæ бон нæ бацис, изæрырдæм нсмыц цæгатаг. быдгæроныл
кæй бацахстой, уыцы плацдармæй сæ фæсурын, сæ танкæтæ
сын станицæйы цæгатаг хайæ аппарын, фæлæ уæддæр стыр
зынтимæ фæлæмæгъдæр, Деевы дивизийы къабæзтæ чи
æрæлхъывта, уыцы аркъауы ком, немыц ыл æртыхстысты, афтæмæй йæ
туджы мæцгæ чи хæцыд, майор Черспановы уыцы полкъмæ
нараег фæндаг алæгæрстой.
Æмбисæхсæвмæ æфсады тæлмы хæст куыдфæстæмæ банцад
æппæт рæтты дæр.
Бæстæ кæй ныссабыр, ууыл Бессонов йæ зæрдæ тынг нæ
дардта, фæлæ йын Черепановы полкъмæ фæндаг чи алæгæрста;
уыцы 305-æм дивизийы архайды тыххæй куы фехъусын кодтой,
уæд иуцасдæр райгондæй бадти йæ блиндажы æмæ фæлладæй
хъуыста уавæры тыххæй оперативон хайады хицауы хæдивæг
майор Гладилины докладмæ. Доклад арæзт уыди хъуыддаджы
уагыл; майор цалынмæ дзырдта, уæдмæ йæ Бессонов иунæг
хатт дæр нæ бакъуылымпы кодта. Бон-изæрмæ æмæ æхсæвы
дæр йæхицæн æнцой кæй нæ ардта, уымæ гæсгæ рыстис йæ
къах; изæрсарæй йын уæлдай тынгдæр рыст, траншейы цалдæр
сахаты размæ, немыцаг æхсæзхæтæлджын минометтæ сыл куы
иыккалдтой, уæд куы ’рхауд æмæ йæ къах йæ быны
æнарæхстæй куы фæдыдагъ, уыйфæстæ. Бессоновы къæсхуыр цæсгом
уыцы фыррыстæй бынтондæр баруад, ныссау; хатгай-иу йæ
сурхид акалд æмæ йæ бæрзæй, йæ къæмисæнтæ сæрфта
къухмæрзæнæй, йæхи хъардта Божичкойы афæливыныл, уый та
раджы бафйппайдта, къамандыгæнæджы уавæр бынтон нывыл
кæй нæу, уый.
— Æмбæрстгонд нæу, майор,—докладмæ байхъусгæйæ
загъта Бессонов æмæ стъолы бын йæ къах сæмраст кодта,
удæнцойдæр ын куыд уа, афтæ.
Æмбæрстгонд нæу, зæгъгæ, уыцы фиппаинаг докладмæ,
корпусты цы уавæр сæвзæрдис, уымæ нæ хауд. Фæлæ уæддæр
Гладилины тæнæлвæст гуырыкондæй, хабæрттæ æцæгдзинадæй
куыд сты, афтæмæй сæ хъусын кæныныл чи сахуыр, уыцы
хиуылхæцгæ ацæргæ адæймаджы цæсгомыл фæзынд цавæрдæр
сагъæсы фæд, цыма йæ бон нæ зæгъын, нæ зонын кæй нæ у,
ахæм цыдæр ахсджиаг хабар къамандыгæнæгæн фехъусын
кæтшн дзы байрох, уыйау.
— Бахатыр кæн, æмбал къамаидыгæнæг, иæ дæ
бамбæрстои.— Гладилины бæрзонд тæрных фæлурс сырх афæлдæхт,
бæлвырддæрæй разынд, йæ биноныг фаст сæрыхъуынтæ куыд
сæнтурс сты, уый.
— Дысон æхсæвы,— хъыррыстгæнаг хъæлæсæй йæ ныхас
кæронмæ ахæццæ кодта Бессонов,— немыц сæ лæбурд иунæг
сахат дæр нæ ныууагътой.-„Абон та, мах бæрæггæнæнтæм*
гæсгæ» резерв хæсты быдырмæ баппаргæйæ, стæй ахъаззаджы
плацдарм байсгæйæ ныхъхъус сты. Куыд дæм кæсы, майор, уыцы
хабарæн бамбарæн ис? Æмбæлгæ хъуыддаг у?
325

— Мæнмæ гæсгæ, уый баст у нæ сыхæгты архайдийæ
Астæуыккаг Доны, æмбал къамандыгæнæг, Хуссар-Ныгуылæйнаг
æмæ Воронежы фронтты архайдимæ. Раст зæгъын хъæуы; абои
сæ размæбырсты райдайæи æнтыстджын нæ уыд, фæлæ
уæддæр..,
— Æвæццæгæн,— сдзырдта Бсссонов.
Æнæхъæн суткæйы дæргъы æнтыстджынæй размæ
бырсыны, иу цæф иннæмæй тыхджындæр ныккæпыны хæлофы
фæлтæрæнты фæстæ — сæ нысанмæ куыд тагъд кæнынц, уый бæрæг
уыдис — немыц, кæй зæгъын æй хъæуы, кæй æрæхсæв кодтой,
се стонг танкисттæн тæвд къофи галеттимæ раттьшы тыххæй,
хъазуатæй бырсæг къорды къамандыгæнæг инæлар Гот йæ
къамандыгæнæн бынаты æхснырсæгæй кæй фæрынчын (ууыл
ахъуыдыгæнгæйæ Бессонов бахудт), уый тыххæй нæ ныууагътой
сæ размæбырст, фæлæ йæ ныууагътой æндæр, рагацау зындгонд
чи нæ уыд, фæлæ ахадгæ чи разынд, ахæм ног аххосæгтæм
гæсгæ. Æмæ кæд йæ хъуыды кæронмæ ахæццæ кæнынмæ йæ ныфс
уæвгæ дæр нæ хаста, уæддæр Бессонов гуырысхо кодта ууыл,
æмæйе ’фсады рахиз къабазыл сæ сæйраг резерв хæсты
быдырмæ баппаргæйæ æмæ ам цалдæр километры размæ
æрбацæугæйæ, немыцæн фæсæхсæвæртæм сæ фадæттæ сихсыдысты.
Уыцы ног бæлвырд уавæрæй аразгæ уыди, фронты
къамандыгæнæгимæ кæуыл бафидыдтой, дзуаппон ныббырсты уыцы
рæстæг, уый та райдайгæ уыди æрæджыимæ дæр нæ æмæ æгæр
рагацау дæр нæ, фæлæ знаг йæ резервтæй се ’ппæтæй дæр
спайда кодта, размæ бырсынæй бафæллад, уый миниуджытæ
куыддæр фæбæлвырд уой, раст уыцы рæстæг.
Фæлæ хабæрттæй бирæтæ кæронбæттæн уагыл раргом
уыдзысты æрмæст хæстæгдæр сахæтты дæргъы, чи зоны,
бонивайæнтæм: немыц ногæй размæ бырсын райдайдзысты æви нæ
ра’йдайдзысты? Æмæ сæ хæлофы дыккаг ныббырст æфсады галиу
къабазмæ, миййаг, арæзт не ’рцæудзæн? Уым немыцаг танкæты
къорд бонæй бассæста сармадзантæ хъахъхъæнджыты,
изæргæрæттæм та йæ бон бацис хуссайраг былгæронмæ
æрбалæг&рдын æмæ уым дæр нæ хъахъхъæнынадон фидæртты
нынныхсын. Фæлæ немыц сæ сæйраг цæф æндæрырдæм саразой, ууыл
Бессонов цæмæдæр гæсгæ не ’ууæндыд, стæй ницы
бæрæггæнæнтæ хъуысыд, знаг йæ тыхтæ æфсады галиу къабазы
ныхмæ кæй æппары, уый тыххæй. Æмæ кæм у агургæ æцæгдзинад
æппæт уыцы хабæртты мидæг? Кæм ис æцæгдзинад
бæлвырдæй?
— Æмбал къамандыгæнæг, цай дæ куы хъуыдис. Бахатыр
кæн, сæкæр дзы цал уидыджы ныккæнон?
— О... Дыууæ уидыджы. Бузныг.
Æфсæйнаг пецыл цы цайдан рафыхт, уырдыгæй кружкæ йæ
тæккæ дзаг бакодта майор Божичко, цайгæрдæджы тæф
ракалди; цæуылдæр ахъуыды кодта, афтæмæй дзы сæкæр æртæ
уи326

дыджы ныккалдта, кружкæ стъолыл æрæвæрдта Бессоновы
раз.
Иæ алыварс та блиндажы тилифонистты хъæлæс хъуысыд
цъыр-цъыраджы мынæг сыбар-сыбурау, дзырдтой æртæсæдæ
фæндзæммæ, Хохловы танкæджыи полкъмæ, хицæн
артиллерион бригадмæ, хъусын кодтой дивизиты, корпусты фæстаг
тилифонограммæтæ, цы зиантæ сыл æрцыд, цал танкæйы ныппырх
кодтой, цас хæцæн æрмæг райстой, уый тыххæй; зыр-зыр кодта
цыппар ирд цырагъы æрдæгсыгъд фителты рухс, уыцы рухсмæ
зындысты афицерты-операторты æнæхуыссæг æхсæвæй
цъæхбын æнхъырдтæ цæсгæмттæ, уыдон ныггуыбыр сты картæты
сæрмæ, зындис Гладилины бæрзонд тæрных, йæ урс-урсид
сæрыхъуынтæ, уый дæр ныггуыбыр кодта стъолы уæлæ картæйыл;
зындысты, къуымы чи ныггуыбыр, уыцы старшина-радисты
тымбыл фæсонтæ, Божичко уырдыг лæууыд цайданимæ.
Фæлæ æппæт уыдæттæ Бессонов кæд уынгæ кодта, уæддæр
сæм ницы хъус дардта, уæвгæ та хъуыста æмæ уыдта,
блиндажы цытае цыдис, уыдæттæ иууылдæр, йæ хъуыдыты аныгъуылд*
афтæмæй кружкæйы цай уидыгæй змæста.
«Уæдæ уый цы уа, сæ хъарутæ сихсыдысты æмæ уымæн
ныссабыр сты? — Цырæгъты ирд æрттывдмæ кæсгæйæ хъуыды
кодта Бессонов.— Æви нырма сæ тых сæхимæ ис æмæ ногæй
райдайдзысты?»
Уыцы ’фарстæн бæлвырд дзуапп нæ уыд, Бессоиов та зыдта,
немыц кæд сæ резервтæй се ’ппæтæй не спайда кодтой, уæд
райсом раджы ногæй бырсын кæй райдайдзысты æфсады рахиз
къабазы ныхмæ ам, плацдармы, Деевы дивизийы тæлмы, æмæ
йæ уæд хæсты быдырмæ баппарын бахъæудзæн фæстаг
фæрæзтæ — размæ’бырсыны тыххæй Ставкæйы резервæй лæвæрд
танкæджын æмæ механизацигонд корпусты бригæдтæ, уыдон
æрбахæццæ сты æмæ сæ хъарутæ æмбырд кодтой хæцæнæй
фынддæс километры æддæдæр — науæд немыц æфсады
бассæнддзысты. Хъуыддаг афтæ куы рауайа, уæд хайгай бауыдзысты
размæ ныббырсынæн лæвæрд тыхтæ, хайгай куы бауой, уæд та
Бессонов дзуаппон цæф ныккæндзæн тымбыл къухæй нæ, фæлæ
пакагонд’ æнгуылдзтæй, афтæмæй та æнтыстдзинадмæ
æнхъæлмæ кæсæн нæй, стæй уæвгæ дæр никуыма æрцыд, кæд ахæм
фæлтæрæнтæ бирæ хæттыты арæзт æрцыдысты, уæддæр.
Бсссонов ма корпусы къамандир куы уыдис, уæд фарон фæззаг
Мæскуыйы бынмæ, Гудерианы танкæтæ æлхъивын куы байдыдтой,
уæд талф-тулфæй хайгай бакодтой æнæхъæн Резервон фронт,
æмпъызтой дзы куы иу хуынкъ, куы иннæ, фæлæ уæддæр
немыцы ныббырст бауромын сæ бон нæ бацис.
Бессонов тæвд уидыг систа хъæбæр цайы кружкæйæ æмæ
бафарста:
— Æппынфæстаг, фронты штабимæ бастдзинад кæд
уыдзæн? Бастдзинады хицау кæм ис?
—- Æвæццæгæн, æмбал къамандыгæнæг,— дзуапп радта
327

майор Гладилин,— танкæджын корпус талынджы йæ быьгатмæ
куы æрбацæйцыд, уæд хъилтæ афæлдæхта... Цы минут срæвдз
уыдзæн, уый бæрæг нæу. Бастдзинады хицау раджы ацыд
хъуыддаг сбæрæг кæнынмæ.
— Бастдзинад цæмæ гæсгæ фехæлд, уыцы аххосæгтæ мæн
ницæмæн хъæуынц. Мæн хъæуы бастдзинад!
Тæвд у æви нæу, зæгъгæ, Бессонов кружкæмæ бавн&лдта,
налдæр хуыппы скодта (цай уыди бæзджынгомау, фæлæ
уæддæр кодта æфсæйнаджы, стæй топпыхосы тæф) æмæ кружкæ
иуварс æрæвæрдта, йæ къæмисæнты æмæ бæрзæйы хид
уайтагъд рахъардта æмæ йæ къухмæрзæнæй æрсæфта. Суткæйы
дæргъы йæ уд æрдуйæ нарæгдæр ссис, æфсады къамандыгæнæн
бынатæй, корпустæй цы хабæрттæ хъуысыд, уыдонæй, сагъæс
кодта, 305-æм дивизи Черепановы полкъмæ цы фæндаг
алæгæрста, уый фæуæрæхдæр кæныныл. Бессонов æнæсцухæй
æмбæрста, йæ къах куыд судзы, уый: къах ныууæззау, ныррæсыд
æмæ йæ хъыгдæрдта, æмæ дзы йæ рис цæмæй байрох уа,
цæмæй йæ мауал рæхойа, уый тыххæй цæмæдæр гæсгæ йæ
зæрдыл æрлæууыд, цалдæр мæйы размæ йын ахæм рæстæг
госпиталы цы фæрæз æххуыс кодта, уый — æнæкæронæй дымдта
æмæ дымдта. Операцийы фæстæ йын æппындæр дымыны бар
нал лæвæрдтой, бамбарын ын кодтой, тамако куы нæ ныууадза,
уæд æй барвæндæй кæй бахъæудзæн йæ къах хирурджы карды
бын æрæвæрын; о, госпиталы йын загътой, рахиз къахы
дадзиитæ фаг тыхджын кæй нæ цæвынц, уымæ гæсгæ йын тынг тæссаг
кæй у тамакойæ.
Фæлæ йыи кæддæриддæр удæнцойы хос чи уыдис
амæйразмæ, уыцы никотин мысгæйæ Бессонов цæсты зулæй бакаст
«Хъазыбеджы» цыбæлгæнæг цъæхбын урс къопмæ: сгарджыты
хпцау сæ ферох кодта æви Веснин, уымæн ницы зыдта, фæлæ
бапъирозтæ лæууыдысты стъолыл, æмæ, къамандыгæнæг к&й
нæ дымдта, уымæ гæсгæ сæм бавналынмæ йæ ныфс ничи хаста.
Хъуыдыты аныгъуылгæйæ къопп байгом кодта, систа
сæвджын хъæддых бапъироз, тамакойы хус тæф адджынæн
баулæфыд, нæ дзы байрох, æрхаста йын æнахуыр æнцойдзинад.
«Æрмæст иунæг... Раздæр æнæ тамакойæ нæ фæрæзтон,
Бавзарон æй. Иунæг бапъироз... Уæлдайдæр та Веснин ам куы
нæ ис,— йæхицæн загъта Бессонов æмæ йæ цæстытыл ауад,
тамакомæ æмхиц Хæстон советы уæнг æй дымгæ куы фенид, уæд
ын куыд æхсызгон уаид, уый, æвæццæгæн, йæ кæсæнцæстытæ
рафтауид, йе ’рфгуытæ хæрдмæ фæцæуиккой æмæ йæ
бафæрсид: «Ау, Петр Александры фырт, тамако дымыс?»
— Ау, æмæ дымгæ кæныс, æмбал къамандыгæнæг? —
æфсæрмхуызæй сдызæрдыг, афтæмæй йæ бафарста майор
Гладилин, тамако цæмæй ссудза, уый тыххæй стъолæй спичкæты
къопп фелвæста; Божичко дæр, оператортæ дæр, иу уысмæн сæ
ныхас чи фæуагъта уыцы тилифонисттæ дæр — иууылдæр æм
цымыдисæй бакастысты.
328

Иууылдæр æм се ’ргом кæй раздæхтой, уый бафиппайгæйæ
Бессонов йæхимæ смæсты, батыхст æмæ бапъирозы хæтæл
нылхъывта: æвæццæгæн, йæ миниуджытæ, йæ домæнтæ зындгонд
уыдысты æфсады штабы дæр æмæ ам, Деевы дивизийы дæр:
кæрæдзийæн сæ развæлгъау дзырдтой, цæмæй сыл сайд ма
’рцæуа, уайдзæф сæм ма ’рхауа, кæнæ та сæм ма смæсты уа,
уый тыххæй.
— Уæдæ афтæ... мæн тынг базонын фæнды, фронты
штабимæ бастдзинад кæд уыдзæнис, уый? — Бессонов бацархайдта,
йæ хъæлæсыуаг мæстыхуызæй цæмæй ма райхъуыса, ууыл,
фæлæ разынд æгæр фæлмæн, æмæ схъæрзгæйæ стъолы бын йæ
рæсыд къах сæмраст кодта.— Мæн ноджыдæр тынг базонын
фæнды, æфсады резервтæ кæдæм æмбырд кæнынц, уыцы
районмæ Хæстон советы уæнг æрбахæццæ æви нæ, уый ныроиг
хъуыстгонд цæуыннæ у. Кæм ис Веснин? Ноджыдæр ма иу
хатт адзурут танкæджын æмæ механизацигонд корпустæм.
Бахæццæ афон ын у. Афтæ цæмæн æрæджы кæны?
Майор Гладилин хиуылхæцгæ дзуапп радта:
— Æмбал къамандыгæнæг, æз зонын, Хæстон советы уæнг
æфсады штабмæ кæй нæ базылд. Чи зоны æмæ Виталий Исайы
фырт танкæджыи корпусмæ фæндагыл кæмдæр фыццаг
æфсæдты рæнхъыты бафæстиат. Уымæн уæвæн бæгуыдæр ис...
— Адзурут корпустæм, æртæсæдæ фæндзæм дивизимæ,
Хохловы полкъмæ... Стæй мын — бастдзинад, рæвдздæр
бастдзинад фронтимæ! Æнхъæлмæ кæсын.
Бессонов тыхстхуызæй бапъироз нывæрдта къоппы, йе
’нгуылдзтæ стъолыл æрхоста. Немыц цæмæ гæсгæ ныссабыр
сты, уый нæ зыдта æмæ, тугдадзинты туг куыд æхсызгон хъæуы,
афтæ æхсызгон æй хъуыдис фронты штабимæ комкоммæ
бастдзинад, уыимæ иумæ йæ æппынфæстаг зонын фæндыд, Хæстон
советы уæнг Веснин кæцы раи ис, уый: æртæ сахаты дæргъы
дзы æппындæр ницы хабар уыд; кæд хæрдмæ ницы сдзырдта,
уæддæр æй уыцы хъуыддаг æфтыдта сагъæсы æмæ йæм каст,
æппындæр бамбарæн кæмæн нæй, ахæм.
— Æз нырма ныртæккæ ныхас кодтон æртæсæдæ
фæндзæмимæ, æмбал къамандыгæнæг.
Фæлæ уæддæр майор Гладилин тилифонистæй хæтæл райста,
йæ сабыр, хиуылхæцгæ цæсгомыл баззад æнæхуыссæг æхсæвы
фæллад фæд, йæ фезмæлд уыд æнæуынæр, биноныг,— цы уыд,
уымæй æиæхъæнæй дæр штабы хабæрттæ биноныг
æххæстгæнæг адæймаг. Гладилин цалынмæ фарста æмæ йын дзуаппытæ
лæвæрдтой, уæдмæ хъуысыд фронты штаб агурæг радисты
хъæлæс, æмæ Бессоновы ныртæккæ æппæтæй тынгдæр фæндыд,
Вескин танкæджын корпусмæ, гæнæн нал ис, уæд æртæсæдæ
фæндзæммæ кæй бахæццæ, уый тыххæй фехъусын, Хæстои
советы уæнгыл сагъæсæй фервæзын.
Фронты штаб агургæйæ, старшина-радист ноджы
ныллæгдæр ныггуыбыр рацийы сæрмæ — кæддæриддæр хицауады
фарс329

мæ кæй уыди, уымæ гæсгæ дзы æнæхъуаджы ныхас никуы
ничи фехъуыста, ныгъуылæгау акодта блиндажы къуымы, нæ
зындис, цыма ам уæвгæ дæр нæй, уыйау, æрмæст хъуысыд йæ
иугæндзон хъæлæс:
— «Атеннæ», «Антеннæ»!.. Æз «Обау» дæи, æз «Обау» дæн!
Хъусыс мæ: иу, дыууæ, æртæ.
Бессонов хъуыста уыцы нысантæм, суанг ма
тæригъæдгæнæгау дæр кодта радисты æнæбон фæлтæрæнтæн, стъолы бын
сæрфта æмæ æууæрста йæ къах; удхарæй марæг рис
фадхъулæй æнхъæвзта зæнгмæ.
— Уæдæ куыд у «Ан^еннæйы» хабар, старшина? Цы у, сæ
радиостанцæ нæ кусы?
— Атмосферæйы цытæ цæуы, уымæн бамбарæн нæй, æмбал
къамандыгæнæг. Ссарын сæ, фæлæ кæрæдзийы нæ хъусæм:
немыцаг æмæ румынаг рацитæ хъыгдарынц. Мæлæты æнахуыр
бирæ дзурынц. Байхъус-ма сæм, мæнæ.
Эфиры мынæг къæрццытæ æмæ сыбар-сыбур анхъæвзтой
блиндаджы хъарм æмæ уымæл уæлдæфы, райхъуыст
тагъдгомау фæлмæн румынаг ныхас æмæ æрбайсæфт,
райхъуыст æмæ бамынæг карз немыцаг къаманды, ауагътой йæ
дæргъвæтин ивазгæ ныхасæй, цыма радиограммæ дзырдта,
уыйау, фæцис атмосфсрæйы къæрццыты бын, аныгъуылд
хæлофгæнæг морзянкæйы уылæнты. Æппæт уыдæттæ уыдысты
æцæгæлон кæйдæр ныхас, кæмдæр штабты æмæ къзмандыгæнæн
бынæтты уыцы сахат куыста æгæр бирæ немыц^г æмæ румынаг
радиостанцæтæ, афтæ нæ вæййы ныббырсынмæ зæрдиагæй
цæттæ кæныны размæ: уæд рацитæ ныхъхъус вæййынц, эфир
вæййы сабыр æмæ удæнцойхуыз.
Ныр та эфир, цы уыд, уымæй æмызмæлд кодта, æмæ
фæлладæй цæсты уæлтъыфæлттæ æрæхгæнгæйæ, æнæзошæ
фæсноМыгтæм хъусгæйæ, знаджы радионыхас афтæ цæмæн сарæх, уый
бамбарыныл архайгæйæ Бессонов хъуыды кодта:
«Æмбисæхсæв цæй охыл сзилахар сты? Райсьммæ цæттæ
кæнынц? Румынаг рацитæ цæмæн скуыстой?»
Блиндажы сыхаг хатæны, Деев йæ дивцзийы оператортимæ
кæм уыди, уырдыгæй райхъуыст кæйдæрты хъæлæстæ,
санчъсхтæ, уынæр, стæй уæд дуар ныххостой, æмæ Бессонивæн йæ
хъуыдытæ аскъуыдысты.
— Бацæуыны бар ис, æмбал къамандыгæнæг?
Дæргъæй-дæргъмæ кæй уыдис, уымæ гæсгæ дуары
æргуыбыр кодта, афтæмæй мидæмæ бахызт булкъон Дсев,
бæгъæмсарæй, блиндажы æртыккаг хай йæ аууон фæцис; йæ бурбын
æрфгуытæ цыдæр хъæлдзæг змæлд кодтой. Фæлгæсæн бынатьг
бирæ сахæтты дæргъы фæрсæй-фæрстæм куьг уыдысты, уæд
кæрæдзийы базыдтой хæстæгмæ; нсмыц кæуыл æртыхстысты,
уыцы Черепановмæ алæгæрдыны фæлтæрæн куы скодта Деев, уæд
Бессоновы йæ зæрдæ адджын рæхуыст куыд скодта, уый дзы
нæ байрох, фæлæ уæддæр корпусы тæккæ æрыгондæр дивнзийы
330

къамандирмæ зæрдæхæлар кæй у, уый нæ равдисгæйæ
бафарста хусгомауæй:
— Цы у, булкъон, ног хабæрттæ? Хъусын дæм.
— Æмбал къамандыгæнæг, зæгъыны бар мын дæттыс? —
бæзджын хъæлæсæй дзурын байдыдта Деев, æмæ йыл цыдæр
æхсызгон хабар кæй æрцыд, уый бæрæг уыдис йæ зыланггæнаг
хъæлæсыуагæй дæр, йæ бурбын цæстытæй дæр.— Бар мын
дæттыс?.. Дыууæсæдæ цыппæрæм артиллсрнон полчъы
артиллсристтæ, æмбал къамандыгæнæг, сахат æмæ æрдæджы размæ
дыууæ цæсты æхсæнæй фындз фелиасæгау немыцы тæккæ
фындзьг бынæй рахастой нæ цæф сгарæджы æмæ, дысон кæй
самал кодтой, уыцы «æвзаджы». Уацайраджы фæлгæсæн
бынатмæ æрбахæццæ кодтой. Чи не ’рбаздæхт, нæ дивизийы уыцы
сгарджытæ бацархайдтой...—Деев куыд зæрдæрухс у, уый
басусæг кæнын йæ бон уæвгæ дæр нал бацис, цæсгом ныррухс,
урс-урсид дæндæгтæ сæрттывтой: — Раст зæгъын хъæуы,
немыцаг тынг басыд. Фæлæ уæддæр дзыхæй дзуры, æмæ йæ сæр
нырма кусы. Дохтыр ын феххуыс кодта, тæлмацгæнæгмæ дæр
фæдзырдтам. Мæ лæппутæ уæддæр нæ фæфыдæнхъæл кодтой!
Мæ лæипутыл зæрдæ дарæн ис! Цавæр бардзырд ратдзынæ,
æмбал къамандыгæнæг?
Блиндажы чи уыд, уыдон иууылдæр — тилифонисттæ дæр,
оператортæ дæр, сабыр майор Гладилин дæр,—иууылдæр
Деевмæ разылдысты: йæ бæзджын хъæлæс, йæ домбай гуырыконд
дзурæг уыдысты, куыд хъæддых æмæ æвзонг у, ууыл; йæ
докладæй дæр, суанг цавæр -бардзырд ратдзынæ, зæгъгæ, уыцы
фарстæй дæр бæрæг уыдис, йæ дивизийы сгарджытæй дæр,
немыцаг æгас кæй разынд, уымæй дæр, стæй йæхæдæг, дивизийы
къамандир дæр, фæсдуары ссаргæ кæй нæу, уымæй куыд æргом
разы у, уый. Æмæ Бессоновы зæрдыл æвиппайды æрбалæууыд,
æфсад эшелонæй куы хызт разъезды, уæд ыи Деев фыццаг хатт
йæ дивизи куыд уынын кодта, уый — цыдæр æнахуыр лæппуйау
хйппæлой йæм фæкаст, æппæлыд æмæ йæ зæрдæ дардта,
къаманды кæмæн кодта, уыцы адæмыл, йæхæдæг та уыд
амондджын, æрыгон булкъон, æрæджыйы батальоны къамандиртæй
иу.
«Ацы Деевмæ ис фæсивæды се ’ппæты ахъаззаджы
миниуæг — кадыл мæлæг сты, æппæлынæй дæр не ’фсæрмы
кæнынц»,— ахъуыды кодта Бессонов æмæ йын цæмæдæр гæсгæ
æнцонты ныббарста йæ уыцы миниуæг, уымæн æмæ æнхъæлмæ
дæр нал каст, дысон кæй арвыстой æмæ чи нæ фæрæстмæ,
уыцы сгарджыты тыххæй ногæй исты фехъусынмæ, дисгæнгæйæ
бафарста:
— «Æвзаджы» артиллеристтæ ардæм цыхуызы æрбахæццæ
кодтой? Цавæр артиллеристтæ? Чи сты?
— Хуссайраг былгæроны чи ис, уыцы артиллеристтæ,
коммæ чи æхсы, уыдон. Зæгъæн ис æмæ фæлгæсæн бынатмæ
æрбацыдыс^ты, немыц сыл æртыхстысты, афтæмæй.— Деев
цы331

рагъы сæрты каст Бессоновмæ, йæ цæстытæ уыдысты райдзаст,
тæмæнтæ калдтой, хъæлдзæгхуызæй дзы хъазыдысты сæрдыгон
хуры тыитæ, æрфгуытæ уыдысты хъæмпхуыз бурбын.
— Кæм сты уыцы артиллеристтæ?
— Фæстæмæ батарсймæ ацыдысты. Цыппар йедтæмæ не сты
уым. О, хæдæгай, немыцаг дæр загъта, æмбал къамандыгæнæг.
— Цы загъта?
— Знон хæсты быдырмæ баппæрстой ног танкæджын
дивизи.
— Фендзыстæм, цавæр «æвзаг» у, уый... Раст зæгъын хъæуы,
æрæджиау фæзынд. Фæлæ цыфæндыйæ дæр «æвзаг» у.
Сыстынæн ыи æнцондæр куыд уа, афтæ Бессонов стъолы
бын йæ къах бадыдагъ кодта, лæдзæгæнцойæ сыстад, йæ
фадхъул уыцы æнахуыр рæхуыст кодта. Иуцасдæр фæхъуыста,
радист куыд сиды, уымæ: «Антеинæ!...», «Антеннæ!...»—æмæ
йæм, Божичко цы кæрц балæвæрдта, уый йе уæхсчытыл
баппæрста, афтæмæй дуарыдæм къуылых-къуылых араст. Булкъон
Деев дуар фегом кодта.
ФОНДЗ ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
Уацайраг бадт сгарджыты хицауы стъолы уæлхъус; йæ
уæлæ уыд дæргъæй-дæргъмæ уæлдзарм мидæггагджын цинел, йæ
тæрттæ дæр уыдысты уæлдзармæй, кæрдæйнагæй баст галиу
къух уæрагыл æвæрд; фæлурс рæсыд уадултæ уыдысты
сыддзæф хъулæттæ, цæстытæ фындзы рагъæй дæрддзæфгомау, сæ
къуымтæ хæфдзаст, куыд бадти, уымæй бæрæг уыд, йæ
алыварс хабæрттæ йæм нымады дæр кæй не сты, уый: сæр
дæлæмæ уагъд, сæрыхъуынтæ æдзæллаг, се ’хсæнæй зындис армыйас
лæгуын. Бессонов блиндажмæ куы бахызт, уæд
тæлмацгæнæджы къамандымæ гæсгæ немыцаг сыстад, Бессоновы
æфцæгготыл нысантæ куы федта, уæд йæ уæззау хъуынджын роцъойыл
хæрдмæ схæцыд, цыдæртæ сдзырдта тыхлæмæрстæй;
Бессоновæн ратæлмац кодтой:
— Æхсызгон ын у, уырыссаг инæлар æй кæй фæрсдзæн,
уый. Ис æм æрмæст иуиæг курдиат — кæнæ йæ госпитальмæ
арвнтæд, кæнæ йæ фехс&д. Цы хъизæмæрттæ бавзæрста,
уыдоны фæстæ æппындæр ницæмæй уал тæрсы.
— Уадз æмæ сбада,— загъта Бессонов.— Тас ын ницæмæй
у. Йæ хæцæнбонтæ ахицæн сты. Госпитальмæ йæ арвитдзыстæм.
Уацайрæгты госпитальмæ...
— Майор Эрих Диц, фæндзай æвдæм танкæджын корпусы
æхсæзæм танкæджын дивизийы штабы бастдзинады афицер,—
фехъусын кодта дивизийы сгарджыты хицау дæлбулкъон
Курышев.
Фæстаг суткæйы дæргъы йе сгарджыты хъысмæтыл стыхст,
æрæджы куыд никуал батыхст, афтæ тынг, æмæ Курышев — цы
332

уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр хнуылхæцгæ адæймаг — дыууæ
фæтæгены цырагъы тынгдæр ссыгъта; хорз æмбæрста хæеты
рæстæг йæ уæззау æмæ тæссаг службæ, æркаст, стъолыл
цыдæртæ фыст кæм уыд, уыцы тетрадмæ, æвæццæгæн дзы фыст
уыдысты, Бессоновы æрбацыдмæ- немыцаджы цæмæйты фарста,
уыдæттæ. Стæй уыцы фæлладхуызæй тетрадмæ кæсгæйæ
къамандыгæнæгæн бамбарын кодта: майор Диц у
дюсссльдорфаг, цæуы йыл дыууæ æмæ дыууиссæдз азы, Мæскуыйы бынма^
хгесты тыххæй йын лæвæрд æрцыд дыккаг къæпхæны Æфсæн
крест, нацистон партийы уæнг у æртын фарæстæм азæй, æмæ
йæ хъæлæс фæныллæгдæргæнгæйæ бамбарын кодта: уыцы
бæрæггæнæнтæм гæсгæ, æвæццæгæн, бирæтæ зонæг у, знон
сæумæрайсом æй’ сгарджытæ машинæйæ райстой сосайыл, корпусы
штабæй дивизийы штабмæ фæдзæхстытимæ куы
’рбацæйдзæхтис, уæд.
Уыдæттæ дзургæйæ Курышев къамандыгæнæгæн æмбарын
кодта, немыцагыл бынтон æууæндæн кæй нæй, уый, фæлæ
Бсссонов дшцæмæ æрдардта, уацайраджы цардæй Курышев
еæрмагондæй кæй бахахх кодта, уыцы хабæрттæ; къах кæд нал
риссид, зæгъгæ, уаты иу къуымæй иннæмæ цалдæр хатты ацыд,
стæй уæд тæлмацгæиæгмæ, сырхуадул капитанмæ сдзырдта:
—. Куыд зæгъы, æхсæзæм дивизи знон баппæрстой хæсты
быдырмæ?
— Нæ, æмбал къамандыгæнæг. Куыд зæгъы, афтæмæй знон
хæцын, райдыдта æвддæсæм танкæджын дивизи. Æфсæдты
къорд «Доны» резервæй.
Иууылдæр ныхъхъус сты. Блиндажы калдис цавæрдæр хосы
тæф, æцæгæлон цинелы уазал тæф, æцæгæлон адæймаджы
хиды тæф;, цæнгæт пецы гом дуары пихылæйттæй сыгъдис арт,
пецы фæрстыл фыртæвдæй хъазыд зынджы стъæлфæнтæ.
Сгарджытæ ницы дзырдтой, афтæмæй æнхъæлмæ кастысты,
Бессонов дарддæр цæмæй бафæрсдзæн, уымæ. Æрыгон
капитан-тæлмацгæнæг иннæты æхсæн бæлвырд бæрæг дардта йæ цырддзаст
цæстытæй, бæрæг уыд, хорз кæй фæфынæй кодта, уый, уыдис
бынтон тæнæлвæст, целлулоид дæлæфцæггот одеколонæй
æхсад, Бессоновырдæм кæнæ немыцаджырдæм-иу куы фæзылд йæ
сæр, уæд дæлæфцæггот цæхæртæ калдта, æвæццæгæн, Бессонов
дарддæр бафæрсыныл кæй нæ тагъд кодта, уымæ гæсгæ
тæлмацгæнæг сырх-сырхид афæлдæхт, Бессонов та
къуылых-къуылых цыдис блиндажы иу къуымæй иннæмæ, хъуысыд йæ
лæдзæджы хъинц, цыбырдым кæрц уæхсчытыл æппæрст, рæсыд
сырхбын цæстытæй æхсгæ кæстытæ кодта немыцагмæ.
«Уæдæ ай цавæр немыцаг уа? Æфсады рагæй ис?
Мæскуыйы бынмæ хæцыд? Цыппор фыццæгæм азы райдыдта...»
Немыцаг та йæ бынаты бадт раздæрау: йæ алыварс цытæ
цæуы, уыдонмæ æппындæр йæ хъус нæ дардта, уыцы
мæрдхуыз цæстæнгасæй ныккомкоммæ блиндажы къуыммæ, рахиз
къухыл уыд уæлдзарм æрмкъух æмæ дзы хæцыд кæрдæйнагæй
333

баст галиу къухыл; йæхи хъардта, кæд ын йæ хæцæнгарз
байстой æмæ уацары бахауд, уæддæр йæ хъысадает нымады дæр
кæмæ нæу, уырыссæгты раз йæхи ахæм немывдг афицерæй
равдисыныл; фæлæ йæ фындзыхуынчъытæй уæлдæф куыд арф
улæфыд, уымæ гæсгæ Бессонов бынтон бæлвырдæй бамбæрста,
немыцаг йæхи цæмæ æрцæттæ кодта, уый.
Цыппор фыццæгæм азæй фæстæмæ æнæнхъæлæджы, кæнæ
рагацау нысангондæй уацайрæгты фæрсгæйæ, Бессоновы цух
никуы суагъта хабæрттæ бæлвырддæрæй базоныны æнкъарæн,
фæлæ йын ахæм фадат æххæстæй никуы уыдис. Æнæмæнг
базонинаг ахсджиаг хабæрттæ, афæдзæй фылдæры дæргъы кæй
пыхмæ хæцыд, уыцы æцæгæлон æфсады пысаигонд архайды
тыххæй базоныны уæлæфтуан Бессоновы алы хатт дæр уæлдай
тынгдæр базонын фæндыд æцæгдзинад æххæстæй, знаджы
зондахаст: чи стут сымах, æгæрстæмæй Европæ æнæхъæнæй дæр
чи бацахста, Африкæйы чи хæцыд æмæ мах ныхмæ хæцын чи
райдыдта, уыцы немыц? Цы зæгъдзæн æмæ цы хъуыды кæны
ныртæккæ бакастæй домбай, бæзæрхыг сыдкъух, сыдуадул,
дысон йæ машинæйæ кæй райстой, уыцы майор?
Мæскуыйы бынмæ ивгъуыд хæстыты æмæ Сталинграды
ныртæккæйы хæсты тыххæй немыцаг майор цытæ хъуыды кæны,
уый базонын æй кæд фæндыд, уæддæр Бессонов йæхиуыл
фæхæцыд æмæ бафарста:
— Æхсæзæм танкæджын дивизи Сталинграды бынмæ
æфсæдты къорд «Донмæ» кæд æрбахæццæ? Кæцæй æрбацыд?
Сырхуадул капитан рæвдзгомау ратæлмац кодта.
Немыцаг цьгма æппындæр уæлдай ницы у, уыйау лæвæрдта
дзуапп, йæ ныхæстæ уыдысты æнæбарыгомау, уæлдзарм
æрмкъухæй бынæй хæрдмæ хæцыд кæрдæйнагæй баст къухыл,
тæлмацгæнæг капитан та цæмæдæр гæсгæ амсндджынхуыз
мидбылхудт бакодта Бессоновмæ, уацайраджы дзуапп тынг хорз
кæй бамбæрста, уымæ гæсгæ тæлмац кæнын райдыдта
райгондæй:
— Къуыри æмæ æрдæджы размæ дивизи Францæй
æрбахæццæ Котельниковомæ. Парижыл нæ, фæлæ нæ йæ иуэæрсты
æрбаластой. Берлины не ’рлæууыдыстæм. Барановичийы
иууылдæр бамбæрстам, уæ партизантæ куыд хæстæг сты, уый —
вагæттæ æмæ локомотивтæ фæндагæй æппæрстæй лæууыдысты.
Иывыл рухс никуы уыд. Брянск миты бын фæцис. Курскыл æмæ
Белгородыл æрбахызтыстæм, стæй уæд райдыдтой быдыртæ.
Æнæкæрон, хъæддаг быдыртæ. Бамбæрстам, Сталинградмæ кæй
цæуæм, уый.
— Францæй æрбацыдыстут? — ногæй бафарста Бессонов.
и— Францы дивизийæн уæлæмхасæн æфсæддонтæ
лæвæрдтой æмæ йæ хæцæнгарзæй ифтонг кодтой Мæскуыйы бынмæ
хæстыты фæстæ... Зымæгон æнæкæрон быдыртæнæм
фæкастысты дæсгай францтыйас. Афтид быдыртæ æмæ æнæкæрон мит.
334

Сталинграды бынмæ дæр у, Мæскуыйы бынмæ куыд уыдис,
афтæ уазал.
«О, дæсгай францтæ,— хъыггæнгæйæ сразы Бессонов,—
картæйыл барæгау абарста, уыцы мæрдон æндзыг, митæмбæрст
хъæдтæ æмæ быдыртæ, немыцаг æфсæдтæ цы зæххытæ
бацахстой, уыдон куыд егъау сты, уый, æмæ уыдæттыл
хъуыдыгæнгæйæ æдзухдæр куыд уыдис, афтæ ацы хатт дæр та ахъуыды
кодта: — Фæлæ сæм цавæр æнкъарæнтæ ис? Цы зæххытæ
бацахстой, уыдон куыд егъау сты, уымæй тæрсынц æви нæ? Цы
тъæпæнтæ бацахстой, уыдон бахъахъхъæнын кæй нæ
бафæраздзысты æмæ сæ, раджы уа, æрæджы, уæддæр фæстæмæ
ацæуын кæй бахъæудзæн, уымæй тæрсынц æви нæ? Уæрæсемæ
кæуылты цыд, уыцы фæндаг афтæ биноныгæй цæмæн æрлæууыд
йæ заердыл ацы майорæи?»
— Ноджыдæр æй бафæрс,— блиндажы арацу-бацу кæныны
фæстæ сдзырдта Бессонов тæлмацгæнæгмæ,— Францæй ардæм
фæндагыл куы ахъуыды кодта, уæд цæмæн афтæ смæсты?
— Сигаретен, мейн сигаретен! — ихæнризгæнæгау йе
’фсæрты къæрцц-къæрцц дæугæ сдзырдта немыцаг, Бессоновы фарст
куыддæр ратæлмац кодта капитаи, афтæ. Æмæ фыццаг хатт
йæ цæстæнгас фæхицæн блиндажы къуымæй, йæ цæстытæй
стъол сгарын байдыдта^ йæ сæт нынныхъуыр-нынныхъуыр
код:га, афтæмæй цыдæр дæргъвæтин хабар мæстджынæй дзурыныл
схæцыд. Тæлмацгæнæг ницы дзырдта.
— Пы зæгъы? — бафарста Бессонов.
Сырхуадул капитан фæкъæмдзæстыг, цæсгом æнæхъæнæй
дæр суанг целлулоид дæлæфцæгготы онг сырх-сырхид
афæлдæхт, афтæмæй къуыхцытæгæнгæ тæлмац кæнын байДыдта, йе
уæхск базмæлыд:
— Уæ салдæттæ мын байстой мæ францаг сигареттæ æмæ
зынгхос. Сигареттæ мæм нал ныууагътой, æмæ уый тæккæ
стырдæр бæллæх у. Уацары мæ райстат, æмæ уæ цыдæриддæр
фæпды, уый бакæнын уæ бон у. Фæлæ æз курын бынтон чысыл
хорзæх: иунæг сигарет мын раттут. Францы суанг
фыдгæнджытæн дæр сæ амарыиы размæ раттынц сигарет æмæ сæн. Кæй
зæгъын æй хъæуы, Франц —уый у хур, хуссар, цины хос...
Уæрæсейы та судзьв мит. Фæлæ æз æнæхъæн суткæйы дæргъы нæ
•бадымдтон, уæ салдæттæ мæ синагæй баст æлгъаг хуыйы
хуызæн бнрæ сахæтты дæргъы кæм фæдардтой, уыцы дзыхъхъы.
Ницæйаг хорзæх курæг дæн фондз минуты æмгъуыдæй. Иунæг
сигарет.
«Хорзæх...— хинымæр бахудт Бессонов уыцы незамантаг
уæздан хъуыдыйыл, мæнæ ацы гитлерон майор афæдзæй
фылдæры размæ кæй ныффалгæрон кодта, уыцы хъуыдыйыл.—
Хорзæх агуры? Хурджын Францы фæстæ...»
— Раттут ын сигареттæ,— бахъуыр-хъуыр кодта
Бессонов.— Амæйразмæ дæр куырдта, æвæццæгæн. Кæм сты йæ
сигареттæ? Цæуылнæ йын сæ раттат, дæлбулкъон?
335

— Фыццаг хатт куры, æмбал къамандыгæнæг. Куы йæ
’рбакодтой æмæ йын йæ цæф куы бастой, уæд цыдис æрмæст йæ
дæндæгты хъыс-хъыс æмæ æлгъыста. Куыд уыныс, афтæ, æмбал
къамандыгæнæг, немыцаг сæ хуымæтæгтæй нæу. Йæ дзаумæттæ
иууылдæр йæ цуры сты.
Хабар æцæгдæр афтæ кæй у, уый равдисыны охыл
сгарджыты хицау цырагъы рухс ссыгъта тынгдæр, æнæхъуаджы
равæрбавæрыл схæцыд, стъолы иу хай чи ахста, уацайраджы уыцы
дзаумæттæ æмæ документтæ: гом чыссæ писмотимæ æмæ
къамтимæ, медальон, хæрзчысыл хæрынкъа рæхысгондыл
ауыгъдæй,— уацайраджы куы ’рбакодтой, уæд артиллсристтæ
цыдæриддздр радтой, уыдон; сигареттæ дзы нæ уыд. Курышев
æнæхуыссæг æхсæвы дæргъы бынтондæр сфæлмæцыд, йæ
къæмисæнтæ бахаудтой æмæ бур хъулæттæ дардтой, цæстыты бынтæ
æрдзæкъултæ сты, афтæмæй тызмæгхуызæй ныккомкоммæ
майоры медальонмæ, ныуулæфыд, йе ’нгæсмæ гæсгæ Бессонов
бамбæрста, цы зæгъинаг у, уый: «Мæ лæппутæ фæмард сты,
æмбал къамандыгæнæг. Фæлæ æгас æмæ æнæниз куы уаиккой,
уæд сæ æз бафхæрин, сæхи афтæ æнæуæзданæй кæй
равдыстой, уый тыххæй!» Курышевы тызмæг æнгæс æмæ, кæй
ныуулæфыд, уый немыцаг та, æвæццæгæн, бамбæрста æндæр
хуызы: йе стыргомау дзыхы кæрæтты хъазыд мидбылхудт — иуæй
мæсты кодта йæхимæ, иннæмæй та йе сæфт уыдта, цæсты йæ
чи бафтыдта, æнæхъæн суткæйы дæргъы йæ уазалмæ чи
ныддардта, дзыхъхъы йæ фадыджы кæй тыххæй фæмызта, уыцы
уырыссæгтæй.
— Цæйут, рæвдздæр, раттут ын рæвдздæр дыминаг,—
загъта Бессонов.
— Æз ын раттон, æмбал инæлар? — бафарста
тæлмацгæнæг капитан æмæ йæ цинелы дзыппæй систа «Сармадзанты»
къопп, раздæр йæ зæрды уыдис, йæхæдæг дзы куыд сиса,
уацайрагмæ йæ афтæ бадарын, фæлæ куы ахъуыды кодта, уæд
бапъирозтæ къоппæй æддæмæ расхуыста æмæ йæ стъолыл
æрæвæрдта, мидбылты бахудт, цы уыд, уымæй сырх-сырхид
афæлдæхт.
Немыцаг йæхи размæ раивæзта, йæ сæт нынныхъуырдта, йæ
коммæ чи нæ каст, уыцы æнгуылдзтæй къопмæ февнæлдта,
бапъирозыл ныддæвдæг æмæ цыдæр сдзырдта.
— Зынг æй хъæуы. Йæ зынгхос дæр ын байстой,—
æфсæрмхуызæй загъта сырхуадул капитан æмæ иуцасдæр афæстиат,
йæ дзыппæй систа немыцаг зынгхос, ссыгъта йæ, уацайрагмæ
йæ бадардта æмæ сдзырдта: «Битте зеер».
— Мæ лæппутæи инструкци зындгоид уыдис,— стъолыл
уацайраджы медальонæй йæ цæстытæ нал æмæ нал иста,
афтæмæй загъта сгарджыты хицау.— Æвæццæгæн ын сæ
артилдеристтæ астыгътой, æмбал къамандыгæнæг.
«Хорзæх,— йæ маст фыцын байдыдта, афтæмæй ахъуыды
кодта Бессонов.— Нæ, мах æгæр хорзæхджын, хатыргæнаг
336

стæм. Æгæр зæрдæхæлар стæм, нæ маст уайтагъд байрох
вæййы. Æгæр тагъд».
— Æвæццæгæн, афтæ бамбаргæ у, æмæ дæ уырыссаг
салдæттæ бафхæрдтой? Æнæхатырæй æмæ мæстджынæй йæ
сигареттæ байстой, Францæй Уæрæсемæ тæккæ хуыздæр фæндтимæ
чи ’рбацыд, уыцы зæрдæхæлар немыцаг афицерæн? Хъыгаг у,
фæлæ барад хъаруйæ уæлдæр кæй у, уый иæ зыдтой,—
æлхыскъæмхасæнæй сдзырдта Бессонов, нæ йæ бафæндыд,
инструкци чи на зыдта, йæ уыцы салдæтты архайдæй разы кæй нæу,
уый равдисын; бæрæг уыдис, дæлбулкъон Курышев сæм
иуцасдæр мæсты кæй кæны, уый.— Хуыцауæн кув, господин майор,
дæ хъуыддæгтæ кæй фæрæстмæ сты, уый тыххæй.
Сырхуадул капитан тагъд-тагъд тæлмац кæнын байдыдта,
майоры фæтæн цæсгом та фæздæджы аныгъуылд, бапъироз
адджынæн арф сулæфыд, фындзыхуынчъытæй фæздæг калд æмæ
калд; фæлæ æрыгон капитан Бессоновы ныхæстæ куыддæр
стæлмац кодта, афтæ немыцаг æвиппайды бапъироз йæ дзыхæй
райста, атымбыл æй кодта æмæ йæ уыцы мæстыхуызæй йæ
къæхты бынмæ аппæрста; цыдæр æнахуыр сонтдзæф худты
бар-хыбур ссыд йæ риуы.
— Нæ, господин инæлар, нæ фæрæстмæ сты мæ
хъуыддæгтæ. Уæ салдæттæ мæ бомбæйы дзыхъхъы нæ амардтой, фæлæ
мæ хуыйы хуызæн уазалмæ ныддардтой, сæхæдæг дæр
басыдысты. Уыдон сæхицæн дæр нæ зонынц хатыр! Æз сын
лæгъстæ кодтон, амарут мæ, зæгъгæ. Уымæн æмæ мæ куы
амардтаиккой, уæд мын уый уыдаид стыр хорзæх, фæлæ мæ нæ
амардтой. Ома, славяйнаг удыхъæдæн ницы бамбарæн ис,
зæгъгæ, уыдон æрымысгæ ныхæстæ сты, сæ къухы кæй
бафтыдтæн, æрмæст мæ уьщ тыххæй нæ амардтой. Афтæ нæу? Сымах
немыцы нымайут карз æмæ æнæхатыр адæмыл, мах та уæ
нымайæм хæйрæджы амæттагыл. Хæст хъазынæй уæлдай нæу,
суанг сабибонтæй райдайы. Адæм æнæхатыр сты суанг
авдæнæй фæстæмæ. Господин инæлар, никуы бафиппайдтай,
æнахъом фæсивæд хæдзар судзгæ куы фенынц, уæд куыд сцырын
вæййынц, сæ цæстытæ тæмæнтæ куыд фæкалынц, уый? Æмæ
афтæ вæййы, цыфæнды бæллæх куы уыной, уæд дæр. Лæмæгъ
адæм сæхимæ лæгтæ кæсынц тыхмийы фæрцы, пырх кæнынмæ
куы бавналынц, уæд сæхи нымайынц хуыцауы æмдыхыл... Уый
æбуалгъы хъуыддаг у, баууæндæн дæр ыл нæй, фæлæ уæддæр
афтæ у. Немыц адæмы цæгъдынц фюреры номимæ,
уырыссæгтæ дæр марынц Сталины номæй, æмæ, æвзæр кæнын, зæгъгæ,
сæ иу дæр афтæ нæ нымайы. Уый нæ, фæлæ ма кæрæдзийы
цæгъдын хорзæхыл нымайынц. Æмæ уæд æцæгдзинад кæм
агургæ у, господин инæлар? Хуыцауы рæстдзинад чи хæссы,
хайджын дзы чи у? Ды дæ уырыссаг инæлар æмæ ды дæр
салдæттæн къаманды кæныс, маргæ цæмæй кæной, уый тыххæй!..
Кæцыфæнды хæсты дæр, раст æмæ зылын чи у, уымæн
равза22 Судзгж мит
337

рæн нæй, æмхиц сты æрмæстдæр туг ныккалынмæ, фыдмимæ.
Афтæ нæу?
— Дзуапп дын цæмæй раттон, уый дæ фæнды, господин
майор? — дæрзæг фарст бакодта Бессонов немыцаджы цур
æрлæугæйæ.— Уæд уал мын ды ратт дзуапп: иугæр хорзæхы æмæ
фыдæхы тыххæй дзурын кæм байдыдтай, уым дæ царды мидис
цæй мидæг ис?
— Æз нацист дæн, господин инæлар... уыимæ хицæн
хуызы нацист: æз дæн немыцаг нацийы баиу кæныны фарс æмæ
лæууын, ныхас тыхмийыл кæм цæуы, программæйы уыцы хайы
ныхмæ. Фæлæ æз цæрын ме ’хсæнады æмæ, хъыгаг у, фæлæ ме
’мбæстæгтæй бирæты хуызæн æз дæр дæн мазохист, ома,
сахуыр дæн коммæ кæсыныл. Æз барæг нæ дæн, фæлæ бæх дæн,
господин инæлар. Дзылар мыл бафтыдтой...
— Хорз сæ абарстай кæрæдзиуыл,— бахудт Бессонов, йæ
уæз æнæхъæнæй дæр лæдзæгыл æруагъта фæлладæй.— Бæхы
æмæ барæджы тыххæй æнахуыр хъуыды загътай. Тыхми
кæнынмæ Уæрæсемæ чи ’рбацыд, уыцы нацист у тыхмийы ныхмæ,
фæлæ, бардзырдтæ æххæстгæнгæйæ стигъы æмæ судзы кæйдæр
зæхх. Уый æцæгдзииадæй æнахуыр хъуыды у, господин майор!
Фæлæ мæ иугæр кæм бафарстай, господин майор, уым дын
дзуапп дæр ратдзынæн. Æз ме сæфт уынын, адæймаг йæхи
æнæхатыр уæвыны фæрцы лæгыл куы нымайа, уæд уымæй,
фæлæ æз дæн тыхæн тыхæй дзуапп дæттыны фарс, æмæ раст уый
мидæг уынын хорзæхы мидис. Мæ хæдзармæ æд хæцæнгарз
марынмæ... судзынмæ, бæстæ куыд судзы æмæ пырх кæны,
уымæ кæсгæйæ, ды куыд загътай, афтæ сæ зæрдæ барухс уа, уый
куы уырон, уæд æз хъуамæ кæнон маргæ, уымæн æмæ дзыхы
ныхæстæ ахæм заман æнæпайда дзæнгæда йедтæмæ ницы сты.
Лирикон хъуыдытæ загътам, господин майор!..
Сырхуадул капитан йæ дзуапп немыцагæн куыд тæлмац
кæны, Бессонов уымæ æнхъæлмæ дæр нал бакаст — блиндажы
дуар байгом æмæ йæ къупп фæцыд, траншейæ æрбакалд уазал.
— Æмбал къамандыгæнæг, бацæуыны бар мын дæттыс?..
Бар раттынмæ дæр нæ баихъæлмæ каст, афтæмæй
блиндажмæ тагъд-тагъд бахызт Божичко; саст хъæлæсæй дыккаг хатт
«æмбал къамандыгæнæг» куыд сдзырдта, иннæ хæттытæй
уæлдай йæ цæсгом ацы хатт мидбылты кæй нæ худт, фæлæ
фæ,лурс кæй афæлдæхт, немыцагмæ æхсгæ каст бакæнгæйæ
уайтагъд блиндажæй фæстæмæ кæй рахызт, æппæт уыдæттæм
гæсгæ Бессоновы зæрдæ æрбауазал, æмæ бамбæрста: æрцыд
цавæрдæр ахсджиаг хабар.
— Дарддæр хъуыддаджы ныхас кæнут,— сдзырдта
Бессонов сгарджыты хицаумæ, уый йæм уыцы сагъæсхуызæй куы
скаст, уæд, æмæ къуылых-къуылых дуарыдæм рараст.—
Филосо’фитæ дзы ницæмæн хъæуы,— бафтыдта йæ ныхасыл,
къæсæрмæ куы рахæццæ, уæд.
Иæ чъылдыммæ ныхъхъус сты.
'338

Божичко тыхстхуызæй лæууыд траншейы, сыджыты
къуыбæрттæ уынгæ нæ кодта, фæлæ сæ йæ цырыхъхъæй хоста, æмæ
дыууæйæ куы аззадысты адъютантимæ, уæд Бессонов ноджы
тынгдæр банкъардта, цыдæр бæллæх кæй æрцыд, уый æмæ
адъютантмæ сдзырдта:
— Цы ныхъхъус дæ, Божичко, хъусын дæм! Цы хабар у?
— Веснин... æмбал къамандыгæнæг...
— Кæм? Уымæн уæвæн нæй! Дзых дыл нæй? Бамбарын мын
æй кæн! Кæм ис?
— Æмбал къамандыгæнæг... нырма ныртæккæ фæлгæсæн
бынатмæ æрбахæццæ майор Титков, цæфæй... куыд загъта,
афтæмæй Хæстон советы уæнг...
— Циу? Фæцæф? Фæмард?
Божичко сæргуыбырæй йæ къæхты бын цырыхъхъы зæвæтæй
цъæл кодта æмæ кодта сыджыты къуыбæрттæ, Бессоновæн та
йæ сурхид акалд, къах судзгæ рыст скодта æвиппайды,
афтæмæй йæхи уромын нал бафæрæзта æмæ адъютантыл фыццаг
хатт схъæр яодта:
— Æз дæу фæрсын, цæф фæцис æви мард у? Дзых дыл
нæй? Мард фæцис?
— О, æмбал къамандыгæнæг... фæндагыл немыцимæ
хæрхæмбæлд фесты. Майор Титков дæм бастдзинады блиндажы
æнхъæлмæ кæсы,— загъта Божичко.— Фæнды йæ хабар
коммæ дæхицæн фехъусын кæнын.
«Веснин фæмард? Фæндагыл немыцимæ хæрхæмбæлд
фесты? Кæцы ран? Станицæйы? Цытæ дзурыс, цытæ Божичко?
Куыд хъуамæ рауадаид хабар?» — Бессонов сæрызондæй нæ
разы кодта, æнхъæл кæмæн нæ уыд, афтæмæй æвиппайды кæй
фехъуыста, уыцы æнамонд хабарыл, нæ йæ уырныдта, бæллæх
æцæгдзинадæй æрцыд, уый æмæ, Веснин æцæгдæр кæй фæмард,.
уый бæлвырд æвдисæнæн цалдæр сикъунды фæстæ майор
Титковы, хъахъхъæнджыты хицауы, кæй фендзæн, ууыл; рагацау
æм смæсты, цы ’рцыдис, уый тыххæй, Титков йæхæдæг
æвдисæн кæй уыд, уый тыххæй.
— Цы гæнæн ис, цæуæм, Божичко,— сдзырдта Бессонов.—
Цæуæм...
Цырæгъты рухсытæ, тилифонты аппараттæ, раци, стъольг
уæлæ картæ, кæйдæр цæсгæмттæ ленкгæнæгау кодтой
блиндажы сабыр æмæ хъарм уæлдæфы; Бессонов куы фæзынд, уæд
иууылдæр ныхъхъус сты. Уайтагъд фæрсырдыгæй фæзынд
адæймаджы цавæрдæр цыбыр, къуда аууон æмæ йемæ
бæллæхы улæфт æрбахаста мынæг хъæлæсæй «Æмбал инæлар...»
Бессонов стъолы цур æрбадт, къухмæрзæн систа æмæ йæ масг
æвиппанды куыннæ ныппæлхъ ласа, йæ хурхуадындзтæ йын чи
’хгæдта, уыцы карз маст Веснины адзалы тыххæй хабар
мæрдон æдзард хъæлæсæй æрбахæссæгыл цæмæй ма сæмбæла, уый
тыххæй рæстæг ивазгæйæ йæ роцъо къухмæрзæнæй сæрфыныл
339

схæцыд. Æмæ йæ сурхид сæрфгæйæ дзæвгар ницы дзырдта,
стæй уæд бафарста:
— Немыцыл кæм бамбæлдыстут, майор Титков?
— Станицæйы цæгат-ныгуылæйнаг кæрон, æмбал
къамандыгæнæг... хъахъхъæнджыты машинæ цыдис разæй.
Зынтæй йæ сæр азылдта æмæ бакаст, тæрхондоны хи
растгæнæгау чи хъуысыд блиндажы, уыцы хъæлæсырдæм, фæкаст
æм цавæрдæр бурбын тар; æвиппайды йæ æрфæндыд Титковы
æнæхъæнæй дæр — йæ цæсгом, йæ цæстытæ — фенын, цытæ
дзуры, уыдæтты аууон хабар куыд æрцыди, йæхи цæстытæй
кæй федта, уыцы фæстаг минуттæ цавæр уыдысты, уый
базонын.
Майор Титков блиндажы дуары рахиз фарс дыууæрдæм
дзой-дзой кодта, базонæн ын нал уыд: дæлæмæдзыд, æфсæн
уарты хуызæн фæтæн риу, йæ тымбыл сæр суанг фындзы рагъы
онг уыд кæрдæйнагæй баст, цыбырдым кæрц бынтондæр
ныссыхырна, фæдджитæ скъуыд, пырх, зыгъуыммæ фæлдæхт,
æвæццæгæн, рæмудзгæ нæмыг зыгъуыммæ рафæлдæхта галиу дыс,
уырдыгæй æддæмæ гæбазгай фæцыди уæлдзарм; сæрыл тыхт
кæрдæйнаг сыгъдæг нал уыд, цæстыты туг ныббадт; æмæ та
уыцы хъизæмаргæнæг хифхæрæг хъæлæс ногæй райхъуыст:
— Немыцаг сгарджытæ æрбацæйцыдысты машинæтæм.
Æмбал Хæстон советы уæнг нæ бакуымдта хæдзæрттырдæм
ацæуын. Хæдзæрттæм уыд иу-дыууæсæдæ метры бæрц.
Быгъдæг быдыр... Бардзырд радта схæцыны тыххæй...
’ — Куыд фæмард?..— йæ ныхас ын аскъуыдта Бессонов.—
Куыд фæмард Веснин?
— Иу-дæс минуты æхстам немыцы. Стæй уæд фæстæмæ
раздæхтæн æмæ ауыдтон: æмбал Хæстон советы уæнг йæ
фæсонтыл хуыссы машинæйы цур, дамбацаимæ къух йæ риумæ
нылхъывта, йæ хъæлæсæй та туг цыхцырæг ныллæууыд...
— Стæй уæд? — фæндон ын нæ уыд, афтæмæй йæ
фæтагъддæр, кодта Бессонов, цыма, уыцы адзалы мидæг сæйрагдæр цы
уыдис, уый бамбарыныл архайдта, фæлæ йæ бамбарын йæ бон
нæ уыди, бынтон бæлвырдæй йæ нæ уыдта, йæ сæрызондмæ нæ
хъардта: Веснин фæмард, зæгъгæ йыи дзырдтой, фæлæ йын йæ
адзал нæ федта, æмæ мардæй цы хуызæн у, уый йæ цæстытыл
ауайын кæнын йæ бок нæ уыд, уымæн æмæ уыцы
æнæнхъæлæджы хабарæй зындæр бамбарæн ницы уыд, афтæ йæм каст,
цыма сæ дыууæйы æхсæн—æфсады мидæг алцæй тыххæй дæр
æмхуызон дзуапдæттæг чи уыд, уыцы дыууæ адæймаджы
æхсæн цавæр ахастдзинæдтæ сæвзæрдысты, уый Бессоновы
аххосæй бæлвырдгонд не ’рцыд æппындæр, йæ фарсмæ дыккаг
хицауиуæггæнæг кæй ис, уымæ дызæрдыггаг цæстæй кæй каст,
уый аххосæй сæ цыбыр æмгъуыды ахастдзинæдтæ Весниньг
куыд фæндыд æмæ куыд хъуамæ уыдаиккой, ахæм нæ
разындысты. Чи зоны æмæ Веснины быцæу кæнын кæй нæ фæндыд,
фæлмæнзæрдæ кæй уыд, йæ фæндæттæ- дызæгъ-мызæгъы цыма
340

дзырдта, удæнцой кæй уыдысты, æфсады къамандыгæнæджы
арсмæ йæ бынат куыд бæрзонд у, уый равдисын æй кæй нæ
æндыд,— æвæццæгæн, æппæт уыдæттæ уыдысты, Бессонов ног
æфсады цæмæй ныффидар уа, æнæзонгæ адæмы ’хсæн йæ
бынат цæмæй ссара, уымæн ахъаз уæвæг къæпхæн. Афтæ
уыдаиккой хабæрттæ иууылдæр? Кæд æмæ афтæ нæ уыдысты, уæддæр
се ’хсæн уæвæн цæмæнты уыди, уыдæттæн къуылымпыйы хос
Веснин нæ уыд, фæлæ Бессонов йæхæдæг, æмæ ныр уыцы хабар
йæхицæн ныххатыр кæнын нæ фæрæзта...
Дард кæцæйдæр, цырæгъты рухсæй, абанайау хъарм
уæлдæфæй хъуысыд майор Титковы хъæлæс.
— ...куы булкъон Осин, куы та æз—не ’ккойы фæхастам
æмбал Хæстон советы уæнджы. Станицæмæ хæстæг булкъон
Осины уæхскыл нæмыг сæмбæлд. Рæмудзæн нæмыгæй йе стæг
ныппырх. Нæхи танкæты онг куы бахæццæ стæм, уæд
хæцæнгарз ласæг машинæтæй кæцыдæр æрцахстам æмæ æртæсæдæ
фæндзæм дивизийы медсанбатмæ ацыдыстæм. Æмбал Хæстон
советы уæнджы ордентæ æмæ документтæ... мæнмæ сты... мæнæ
ам сты. Булкъон Осины медсанбаты баурæдтой, мæнæн та
бафæдзæхста, цæмæй документтæ иууылдæр æнæхъæнæй раттон
дæумæ. Ныр цы кæнон, æмбал инæлар?.. Кæдæм цæугæ мын
у ныр?..
Майор Титковы алы дзырдæй дæр бæрæг уыдис, бæллæхæй
бахизын йæ бон кæй нæ бацис, уымæ гæсгæ йæ маст куыд
æвдæрзы, уый. Æвæццæгæн, Веснины ордентæ æмæ документтæ
куы нæ равдыстаид, уæд хуыздæр уыдаид. Тугæй амæст
къухмæрзæны гуцъула тыхтæй сæ стъолыл куы æрæвæрдта, уæд
Бессоновæн цыма йæ цæстытæ ныццавдæуыд, уыйау бæлвырдæй
æмæ æххæстæй бамбæрста, Веснин æцæгæй дæр кæй фæмард,
æбуалгъы хъуыддаг кæй æрцыд, уый. Æмæ Бессонов,
алырдыгæй йæм куыд нæ кæсой, афтæ æнæбары йæ иу къухæй аууон
сарæзта цырæгъты ирд рухсмæ, иннæ къухæй райста Веснины
æвдисæндар уымæл цъаримæ, фæлæ йæ дзæвгар рæстæг байгом
кæнын йæ хъару нæ бацис — æвдисæндары сыфтæ кæрæдзиуыл
нынныхæстысты, тугæй ныттар сты.
Фæлæ уæддæр Бессонов æвдисæндар байгом кодта æмæ,
фыццагдæр цы федта, уый уыдис сыфты æхсæн æвæрд чысыл
къам, уый дæр туджы хъулæттæ ссис, фæлæ йын равзарæн уыд.
Веснин, æвæццæгæн, йæ чызгимæ ист уыд. Весниныл уыд урс
хæдон, урс сæрдыгон хæлаф, хæсты размæ ист, æрыгон, уыцы
æвзонг, райдзаст мидбылхудт йæ цæсгомыл хъазыд, фындз
хъæлдзæг æнцъылдтæ ныццис. Хурæфсæст донбакæлæны астæу
бæлæгъы бадт фиййæгтимæ, былгæроны кипаристы ’хсæн зынд
санаторийы урс бæстыхай; бæлæгъы фындзмæ хæстæг та —
къæсхуыр хурсыгъд иу-авдаздзыд чызг, йæ сæрыхъуынтæ сæ
хуыз хурмæ сивтой æмæ уыцы урсбынæй уадултыл
æркалдысты хъæмпын худы бынæй, сарафанæй зынынц йæ лæмæгъ
бæхбæттæнтæ, бæлæгъы былæй йæхи раивæзта æмæ йæ мæллæг
341

къух доны атъыста, худы аууон та йæ цæстытæй кæсы, дард
æнæзонгæ æрыгон Веснин кæдæм кæсы, уыцырдæм, чызджы
былты кæрæттæ сты тæргайхуыз тымбылгонд — худын æй нæ
фæнды, æцæгæлон кæмæдæр бахуда, ууыл разы нæу, фæлæ сын
сæ къам чи исы, уый, æвæццæгæн, хъæддыхæй домы:
«Мидбылты бахуд!».
Къамæн йæ къуымы урс дамгъæтæй фыст: «Сочи, 1938 аз».
«Æрмæст ацы къам дæмæн дардта йæхимæ? Сывæллон йæхи
чызг уа? Йæ документтимæ йæ усы къам дæр ис? Æмæ дзы
куы разына, уæд цы феххуыс уыдзæн, цы базондзынæн? Нæ>
йæ адзалы фæстæ йын йæ царды бæлвырд хабæрттæм кæсын
мæ бон нæу, сæ базонын мæ нæ фæнды! Адæймаг куы амæлы,
уæд, æгас ма цалынмæ уыдис, уæдмæ цас зыдтам, уымæй
фылдæр базонынмæ цæмæн фæбæллæм кæддæриддæр?»
— Æмбал къамандыгæнæг...
Бессонов йæ къух йæ ныхæй æриста — блиндажы хъуысыд
сæрмагонд тилифоны аппараты æмыр бæзджын зыланг,
тилифонист хæтæл райста æмæ Бессоновмæ нæуæндонхуызæй каст,
цæстытæй йын ацамыдта аппаратмæ, мынæг хъæлæсæй
сдзырдта:
— Дæу агурынц, æмбал къамандыгæнæг, фронты штабæй.
— О, о... Ныртæккæ. О, о...
Иæ рæмбыныкъæдз стъолыл фæбырыд, кæсгæ йæм нæ
бакодта, афтæмæй басгæрста стъолы тигъыл æнцойгонд лæдзæг,
йæ уæз ыл æруагъта æмæ, блиндажы чы уыд, уыдон æм
иууылдæр ныккастысты, афтæмæй уырдыг слæууыд; блиндажы
æппындæр ницы уынæр хъуысыд; аппаратмæ куы араст, уæд
лæдзæджы хъинц фæцыд; хæтæл схъарм тилифонисты къухы,
уыдис цардæгасы хуызæн, хъуысыд дзы мынæг сыбар-сыбур, æмæ
Бессонов, блиндажы æмæ тилифоны хæтæлы æгуыппæгад
фехалынмæ бабæллыд, афтæмæй сдзырдта:
— Тилифонмæ хъусы «фæндзæм».
— Иунæг минут æмбал «фæндзæм». Хæтæл дæттын,
«фыццæгæммæ».
Се ’хсæн тар æхсæвы тыгъдад кæм уыдис, уым хæтæл
уайтагъд кæмæдæр радтой, æмæ дзы райхъуыст цардбæллон æмæ,
æддæдæрмæ æргъæвæн кæмæн нæй, ахæм хъуыддæгтæ кæуыл
æртыгуыр сты, уыцы адæймаджы фидар хъæлæс:
— Петр Александры фырт, дæ бон хорз! Цæй куыд у,
æрчъитæ æрцæттæ кодтай? Боцъотæ рауагътай? Дæ пысултæ
ронæй æрбастай?
Уый уыд фронты къамандыгæнæг: йæ ныхасыуаг украинаг
здæхт, дзырдта уыцы фæлмæнæй, ныхас ивазгæ — Бессонов æй
базыдта. Кæрæдзимæ ды, зæгъгæ, нæма дзырдтой, æмæ йæм
тилифонæй афтæ хионхуызæй куы сдзырдта, уæд Бессонов
фæкуыддæр, цыма йæ хæдбардзинад æххæстæй йæхи нал уыд,
уыйау, фронты къамандыгæнæг та рагæй цыма иумæ службæ
342

кодтой, уый хуызæн йæ фарстытæй æмбарын кодта, Бессоновы
æфсад æртыхсынæввонг уавæры кæй ис, уый.
Фæлæ Бессоновæн уыцы рæстæг йæ бон æппындæр
хъазæнæмхасæн ныхас кæнын нæ уыд æмæ йын дзуапп радта:
— Раджы куыд сахуыр дæн, афтæ сæрдасæн мемæ ласын,
æмбал «фыццæгæм». Æрчъитæ æмæ мын пысултæ та
фæсчъылдымы хицау не ’рцæттæ кодта. Нæ уавæр куыд у, æмбал
«фыццæгæм», уый тыххæй дын дыууæ сахаты размæ фехъусын
кодтон.
— Зонын æй, раиртæстон æй, хорзыл æй нымайын! —
хъæрæй ныххудт къамандыгæнæг, Бессоновы уазалгомау
хъæлæсыуаг æм нæ бахъардта.— Уæдæ а#æм хабæрттæ гъе, Петр
Ллександры фырт! Ныр, мæнмæ гæсгæ, æнцондæрæй
сулæфдзынæ. Дæуæй цæгат-ныгуылæнырдæмдæр размæ бырсын
байдыдтой цыппар танкæджын корпусы, æнтыстджынæй
лæгæрдынц немыцы оперативон резервтæ ныддæрæн кæныны
нысанимæ, æфсæдты къорд «Доны» фæйнæ фæрсты сæ чъылдыммæ
фæцæуынц... Ахæм сты хабæрттæ. Дæ хъуыдытимæ разы дæн,
немыц иугæр арф кæм нынныхстысты, уым рæстæг ралæууыд.
Хъуыддæгтæ куы фæбæлвырддæр кæнæм, уæд райдайдзынæ.
Бардзырд дæм хæццæ кæндзæн. Кæй бабыхстат, уый тыххæй
та уæ къухтæ фидар æлхъивын дæуæн дæр æмæ Виталий
Исайы фыртæн дæр. 0, хæдæгай, ноджыдæр ма иу цины хабар:
изæрæй дзырдта Сæйраг къамандыгæнæг, базонын æй фæндыд
де ’фсады уавæр, райгондæй баззад æмæ бафæдзæхста,
фæтагъддæр кæнут, зæгъгæ...
Фронты штабы ницыма зыдтой. Фронты штабы Веснин
нымад уыдис æгас æмæ хъæугæ адæймагыл. Хуссар-Ныгуылæн
æмæ Воронежы фронттæ æппынфæстаг арæмыгътой немыцы
хъахъхъæнæн фидæрттæ, æмæ размæ бырсын райдыдтой
танкæджын корпустæ. Ставкæйы сæ фæндыд хабæрттæ базонын,
райгонд разындысты, æмæ фæтагъддæр кæнут, зæгъгæ,
фæдзæхстой. Бессонов æмбæрста, йе ’фсады уавæрмæ йын æргом кæй
здахдзысты, уый...
Бессонов хæцыд хæтæлыл, йе ’нгуылдзтæ бауымæл сты, æмæ
йæм афтæ каст, цыма йæ былтыл цæхджын-æфсæйнагæмхæццæ
тæф æмбæлдис къухмæрзæны тыхт тугæй амæст ордентæй æмæ
документтæй, къæсхуыр сабийы — Веснины чызджы — æнæбары
мидбылхудт тæргайхуыз кæм рауад, уыцы къамæй, йæхи
æнгуылдзтæй; æнгуылдзтæ тилифоны хæтæлыл афтæ ныддæвдæг
сты, æмæ сæ хуыз бынтондæр фæцыд.
— Цы ныхъхъус дæ, Петр Александры фырт? Цæуыл у дæ
сагъæс? Кæд дæм æндæр хъуыдытæ ис, уæд дæ бон ныхмæ
дзурын дæр у, байхъусон дæм. Цы зæгъинаг ма дæ? Дæ зæрды
истытæ курын ис? Дæ Яценко цы нæ ракуырдта, ахæм
æппындæр нйцуал баззад, тынг зыд æмæ кæрæф лæг у, æвæдза, уыцы
Яценко!
— Бар мын ратт, æмбал «фыццæгæм»,— йæ хъуыр ныххус,
343

афтæмæй сдзырдта Бессонов.— Дæуæн ма фехъусын кæнон, уьь
цы бар мæм нæй... Хæстон советы уæнг Виталий Исайы фырт
Веснин æртæ сахаты размæ фæмард танкæджын корпусмæ
фæндагыл.
— Уый та куыд? Цытæ дзурыс уый? Уый мын цы фехъусын
кодтай? — ныхъхъæр кодта къамандыгæнæг телы иннæ
кæроныл, æмæ уайтагъд йæ ныхас æрмынæг: — Цыхуызы? Цы мын
фехъусын кодтай уый?
Бессонов ногæй сдзырдта:
— Хъусын дын кæнын, æмбал «фыццæгæм», Виталий
Исайы фырт Веснин станицæйы кæй фæмард танкæджын
корпусмæ фæндагыл. Нырма мын ныртæккæ фехъусын кодтой.
— Фæмард, Веснин? Уæдæ, зæгъыс, Хæстон советы уæнджы
адзалæй нæ бахызтат! Ау, нæ йæ зыдтай, æнæмæнг, артæн йæ
тæккæ цæхæрмæ кæй цæудзæн, уый?.. Нæ йæ зыдтай? Уромын
æй хъуыд, сабимæ дарæгау æм цæст фæдарын хъуыд! Цæй
сызгъæрин адæймагæй бацарæфтыд стæм, уæдæ!.. Уыцы хабар
æнхъæлмæ нæ кастæн, ницыхув1зы йæм æнхъæлмæ кастæн!
Бынтон æнæнхъæлæджы хабар, зæй æрцæуæгау. Уый дын
цавæр хъахъхъæнджытæ ис уым? Кæдæм кастысты?
— Курын æмæ мын ма уайдзæфтæ кæн, æмбал
«фыццæгæм». Хъыгаг у, фæлæ уый ницуал феххуыс уыдзæн. Нæдæр
дæуæн, нæдæр мæнæн.— Бессонов иуцасдæр æдзæмæй
алæууыд.— Бар мын ратт мæ хъусынгæнинаджы уæлæмхасæнтæ
цыбырæй фехъусын кæнынæн.
— Цы ма дæм ис ногæй?.. Куыд рауадис уæддæр хабар,
Петр Александры фырт? Куыд æрцыдис ахæм бæллæх?
Амардтай мæ, бауырнæд дæ! Амардтай мæ бынтондæр!..
— Бар мын дæттыс, æмбал «фыццæгæм?» Курын æмæ мæм
байхъус.
— О, дзур. Хъусын дæм.
Бессонов дарддæр ницуал загъта Веснины тыххæй — нæ
йæм разынд, куыд фæмард, уыцы хабæрттæ бæлвырдæй
дзурыны хъару. Æмæ къамандыгæнæгæн хабæрттæ хъусын кæнын
байдыдта; Деевы дивизи боны кæронм.æ немыцаг танкæтæ
хайгай кæй бакодтой, æмæ алырдыгæй æрбалæбурынæй хъахъхъæ*
нынмæ ам кæй æрцæттæ кодта, æппæтæй тынгдæр æртыхсынæй
кæй тарст (Веснин дæр Бессоновы хуызæн тарст, фæлæ кæд
Бессонов уæлæмæ ницы дзырдта, уæд Веснин та сусæг ницы
кодта), æмæ йæм, суанг уæд дæр сæ нысан размæ ныббырсын
кæмæн уыд, уыцы танкæджыц æмæ механизацигонд корпустæм
фæныхилыны, бригадгай сæ бакæныны ныфс кæй нæ
разындаид, уый тыххæй йын ницы загъта. Æрмæст загъта, афон кæй
у танкæджын æмæ механизацигонд корпустæй спайда кæнынæн,
знон Гот хæсты быдырмæ кæй баппæрста йæ резервтæ,—
хъуыддаг афтæ кæй у, ууыл басаст уацайраг немыцаг майор,
бастдзинады афицер дæр,— ныббырсын та кæй хъæуы абон
райсомæй, немыц цалынмæ цæгатаг былгæроныл нæма базмæлдысты,
344

уæдмæ. Байрæджыгæнæн нæй, иемыцæн сулæфыны фадат
раттæн нæй, танкæджын æмæ механизацигонд корпустæй
ныббырсын хъæуы æвæстиатæй, иннæ хæттытæй уæлдай раздæр
артиллерийæ не спайда кæнгæйæ, немыцы плацдармтæй аппарын
хъæуы, цалынмæ нæма æрбынатон сты, уæдмæ...
— Артиллерийæ та цæуылнæ æхсыс раздæр? Цæуыл дæ
зæрдæ дарыс? — бафарста къамандыгæнæг.— Артиллерийыл
дæ зæрдæ нæ дарыс, æви?
— Немыц хорз зонынц, иугæр сармадзантæй куы ныккалæм,
уæд ныббырсынмæ кæй цæттæ кæнæм, уый. Артиллери дæр йæ
кæнон бакæндзæн, танкæтæ ныббырсынæввонг куы ’рлæууой,
уæд.
— Æртæрхон ыл кæндзыстæм,— загъта къамандыгæнæг.—
Хорз фæуæд. Сæйраг къамандыгæиæджы минæваримæ дæр
атæрхон кæндзыстæм. Бардзырд дыл сæмбæлдзæн... Уæддæр
куыд рауадис Веснины хабар, и? Цыхуызы? Амардтай мæ
бынтондæр, Петр Александры фырт, цы хабар мын фехъусын
кодтай, уымæй. Ныр дæ уынаффæ дæр иуиæгæй хæссын бахъуыд.
Æнæ Хæстон советы уæнгæй. Тынг дыл йæ зæрдæ дардта, уый
зонын, кæд... æргомæй куы дзурæм, уæд зынвæдæн дæ, Петр
Александры фырт! Демæ иу фынджы уæлхъус зын бадæн у.
«О, Веснин...— хъуыды кодта Бессонов йæ цæстытæ уæззау
æрцъындгæнгæ.— О, ныр иунæгæй баззадтæн. Ныртæккæ мын
Веснины ничи баивдзæн. Æууæндыдис мыл, æз та йын мæхи
раргом кæнынмæ мæ ныфс нæ бахастон. Ехх, мæ зынаргъ
Виталий Исайы фырт, цалынмæ цæрай, уæдмæ дæр хабæрттæ
иууылдæр нæ базондзынæ, æцæгдзинад цы у, уымæн æрæджиау,
æгæр æрæджиау райдайæм аргъ кæнын! Каед дæ бон у, уæд мын
ныббар, мæхи ахæм æцæгæлонхуызæй кæй дардтон, уый.
Мæхиуыл дæр дзы хуыздæр бон нæй, фæлæ æндæр царм скæнын
мæ бон нæу мæ уæлæ».
Бессонов ахæмæй ницы загъта фронты къамандыгæнæгæн —
уыдæттæ уыдысты æрмæст йæхи хъуыдд’æгтæ, никæй размæ сæ
æрæвæрдтаид тæрхон кæнынмæ; раст ма йæ йæ фырты æмæ йæ
усы тыххæй мысинæгтæ æфтыдтой ахæм удхары æдзух.
Фронты штабимæ ныхас куы фæцис, уæд Бессонов дзæвгар
фæлæууыд аппараты уæлхъус; лæууыд уыцы æнæбонæй,
ныфссастæй, йæ алыварс хъуысыд кæйдæрты мынæг ныхас,
тилифонты зыланг, æргомæй нæ, фæлæ йæм сусæггагæй сæ хъус
дардтой, æмæ суанг йæхæдæг дæр æнкъардта, йæ цæсгом
фырфæлладæй куыд ныссау, æрмæст иунæг суткæмæ куыд
фæзæронддæр æмæ æцæгæлонхуызæй йæ зæрдæмæ æмгæрон куыд
никæй уагъта, уый. Уыцы иу рæстæг хорз æмбæрста, картæйы
уæлхъус æнувыдхуызæй ныггуыбыруæвæг хиуылхæцгæ,
коммæгæс майор Гладилин дæр, иннæ оператортæ дæр, тилифонисттæ
дæр, адъютант Божичко дæр, хъахъхъæнджыты хицау Титков
дæр цæуыл хъуыды кæнынц, уый; Титков тыххæйты лæууыд
йæ къæхтыл, афтæмæй æнхъæлмæ каст, йæ хъысмæг куыд
лыг345

гонд æрцæудзæн, уымæ,— æмæ уыцы хъуыддагмæ æнхъæлмæ
кастысты иннæтæ дæр. Сау æндæргæй зындис дуары
рахизырдыгæй фарс; йæ кæрдæйнагæй баст урс къорийы хуызæн сæр
дыууæрдæм дзой-дзбй кодта. Йæхи бауромын нал бафæрæзта
æмæ мынæг хъæлæсæй сдзырдта:
— Æз та цы кæнон... æмбал къамандыгæнæг? Цы фæуон?
— Госпитальмæ,— карзæй сдзырдта Бессонов.—
Госпитальмæ цæугæ, майор Титков.
Стæй уæд Бессонов уыцы æндзыгæй æмæ хъуынтъызæй
дæрзæ^ тъахтиныл хуыссыд Деевы блиндажы, змæлгæ дæр нæ
фæкодта, адæмы комытæфæй уымæл цармæ каст; рæстæггай йæм
хъуысыд Божичкойы сабыр æмæ хъавгæ хуыфын, цæнгæт пецы
уæлæ цайданимæ куыд архайдта, уый, йæ уымæл цинелы
бар-сыбур, фæлæ йæм æппындæр ницы сдзырдта. Сыхаг
блиндажæй уынæр зæххы бын хъуысыдис уыцы æмырæй, Бессоновы
та фæндыд æппындæр ницы дзурын æмæ пецы арты иугæндзон
сыбар-сыбурмæ хъуыдыты аныгъуылын, сæумæрайсоммæ æддаг
бакастæй уæд та куыд зына æвæлмастæй, ууыл архайдта,
фæлæ уый йæ бон æнцонтæй нал уыди Весиины адзалы тыххæй
хабар фехъусыны фæстæ. Майор Титковæй цы фехъуыста, уый,
гæнæн нал’ис, уæд та иунæг минут байрох кæныныл йæхи
хъаргæйæ архайдта корпусты фидæны ныббырстыл, фронты
къамандыгæнæгæн йæхи докладыл хъуыды кæныныл, фæлæ йæ
хъуыдытæ ногæй æмæ ногæй здæхтысты Веснинмæ; йæхицæн æй
ныббарын нæ фæрæзта, афтæмæй йæм бынтон æнæсæрфат
кастис, кæрæдзийæн сæ зæрдæтæ кæй нæ раргом кодтой, уый„
хъуыды кодта, Титков къухмæрзæны тыхт тугæй амæст
ордентæ æмæ документтæ стъолыл куыд æрæвæрдта, ууыл, Веснины
æвдисæндары æвæрд къамы æнахъом чызг мидбылты куыд
тæргайхуызæй худы, ууыл... Æмæ æппæт уыдæттыл
хъуыдыгæнгæйæ ногæй æмæ ногæй йæ цæстыты раз æвзæрдис: куыддæр
базонгæ сты, афтæ фронты штабæй машинæйы иумæ цæуынц
æфсады штабмæ, фæндагыл дивизийы колоннæты разæй
фæвæййынц, Бессонов æмæ Веснин та уæнгты фезмæлдæй, иугай
ныхæстæй, суанг мадзурайæ дæр архайынц кæрæдзийы
бамбарыныл; цæмæдæр гæсгæ-иу йæ цæстыты цур сæвзæрдис, цы
гæнгæ у, уый чи нал æмбæрста, уыцы расыг лæппу-танкист
сыхаг æфсадæй, æнхъæлдæн, ротæйы къамандир уыд, Веснины
фæрцы баззад æгасæй. О, æвæццæгæн, Веснин тæнзæрдæдæр
уыдис, аххосæгтæ цавæр уыдысты, уымæ нæ кæсгæйæ йæ ныфс
кæмæн асаст, йæ бон ныхкъуырд раттын кæмæн нал уыд,
уыдонмæ, Бессонов та цыппор фыццæгæм азы фыццаг мæйты
бæллæхы фæстæ барвæндæй хатыр нал зыдта æмæ тæригъæд
нал кодта, йæ ныфс кæмæн саст, уыдоиæн, йæхицæн скодта
кæронбæттæн хатдзæг: кæнæ мæлгæ, кæнæ цæргæ. Афтæ
уыдаид æви бынтон афтæ нæ уыдаид, уæддæр танкисты куы
æрымысыд, Веснинимæ райдианты куыд гуырысхохуыз æмæ
æхгæдзæрдæ уыд, уый йæ зæрдыл куы ’рбалæууыд, уæд бамбæрста.
346

йæ карз æмæ æнæхатыр удыхъæд тæнзæрдæ Веснинæн
æцæгæлон кæй уыдис, уый; Бессонов æй йæхæдæг дæр æххæстæй
нæма бамбæрста, раст; уыд æви зылын, фæлæ уæддæр йæ
цæстытæ æрцъындгæнгæйæ æнкъардта: мидæгæй цыдæр уæззау
рисимæ фæрсырдæм фæбырыд, æмæ бынтон бæлвырдæй йæ хъусты
зыланг кодтой, сæрызонд разы кæимæ нæ уыд, Титковы уыцы
ныхæстæ: «Хæстон советы уæнг бардзырд радта схæцыны
тыххæй, ацæуын æй нæ бафæндыд».
«Ацæуын æй нæ бафæндыд»,— зилдух кодта Бессоновы
сæры, æбуалгъ æм фæкаст, Веснин ахæм бардзырд кæй радта,
уый, Хæстон советы уæнг кæй уыди, уыцы уавæрмæ гæсгæ йын
уæвгæ дæр не ’мбæлди, цагъды кæй фæуыдзысты, уый рагацау
зонгæйæ схæцын, æмбæлди ацæуын, цы уавæр сæвзæрдис, уым
риуæмбæрцæй хæцын ницæмæн хъуыд; фæлæ цыфæндыйæ дæр
Веснин схæцыд, æмæ æрцыд, æртæ сахаты размæ цы хабар
æрцыд, уый.
— Æмбал къамандыгæнæг, цай уæд та бацым...
Цайгæрдæджы тæф. Фæлмæн къахдзæфтæ. Цæнгæт къæйыл
æвæрд цайданы цанæбæрæг сыбар-сыбур цæуы, уидыг
сындæггай зыланг кæны кружкæйы.
— Æмбал къамандыгæнæг, иу сахатырдæг куы афынæй
кæнис... ам дæ ничи бахъыгдардзæн. Цай бацым æмæ афынæй
кæн. Сахатырдæгмæ ницы æрцæудзæн. Райхъал кæнын дæ
никæмæн бауадздзынæн.
— Бузныг. Ныртæккæ.
Бессонов йæ цæстытæй ракаст, фæлæ стгæ не скодта.
Афтæмæй та йæхицæн дзырдта: сыстын хъæуы, цы цайы кружкæ
йын æрцæттæ кодтой, уый райсын хъæуы, цай бацымын хъæуы,
æмæ йыл куыд сахуыр сты, ахæм æнгæсимæ бацæуын хъæуы
сыхаг блиндажмæ, уым æнхъæлмæ кастысты, бонивайæнты
размæ цы фæстаг бардзырдтæ хъуамæ раттаид, уыдонмæ, уьтм
уыдысты аккумуляторты зонгæ рухс, картæтæ, тилифонтæ,
рацитæ, алыхуызон нысантæ, уымæн æмæ зыдта: адæймаджы зæрдæ
чи басудзы, æнусты уыцы æнæхатыр цæф кæрон нæдæр хæстæн
æвæры, нæдæр хъизæмарæн, æгæстæн та нæ хатыр кæны,
цæрын сæ кæй хъæуы, уыцы хæс. Афтæ уыдис йæ уавæр, йæ
фырты хъысмæты тыххæй йæм хабар куы ’рбайхъуыст, уæд дæр.
Æмæ йæхи тыххæйты фæхъæддых кодта, тъахтинæй йæ
къæхтæ æруагъта, рабадт, стæй уæд нывæрзæнырдыгæй цыдæр
бацагуырдта, фæлæ йæ не ссардта.
— О, ныртæккæ, ныртæккæ. Бузныг майор.—
Фырфæлладæй цæсгом бынтондæр нынцъылдтæ, афтæмæй гæзæмæ
мидбылты бахудт.— Цыдæр æнахуыр каст мæм куы ныккодтай,
Божичко.
Божичко йæ худæй ныххæцыд пецы сæр тæвд цайдаиыл,
кружкæмæ рауагъта морæбын цыхцырæг, цайгæрдæджы тæф
ракалд, лæппуйы æрхæндæг цæстытæ æрцъынд сты æмæ
сдзырдта:
347

— Афтæ æнæуый, æмбал къамандыгæнæг. Виталий Исайы
фырты документтæ... Æз сæ бынатыл сæмбæлын кæндзынæн,
Штабмæ раттыны тыххæй хызыны кæй нывæрдта, Веснины
уыцы документтимæ туджы амæстæй чи скъуыбар, ахæм
гæххæтты сыф — Бессоновæн базонын кæй не ’мбæлди, уыцы
тæккæ æбуалгъдæр хабар — кæй уыд, уый Бессоновæн зæгъыны
ныфс æм йæ царды мидæг никуы разындаид.
ÆХСÆЗ ÆМÆ ССÆДЗÆМ СÆР
Танкæджын æмæ механизацигонд корпустæн ныббырсыны
бардзырд куы радта Бессонов, уымæй дыууиссæдз минуты
фæстæдæр станицæйы цæгатаг хайы хæст йæ тæмæны бацыд.
Фæлгæсæн бынатæй зындис, станицæйы уынгты, йæ
кæрæтты танкæты хæст куыд стынг, уый, обауæй бынмæ кæсгæйæ
талынджы æбуалгъы æвирхъауæй зынди, хæстæг кæй уыдис,
бæстæ кæй сæмхæццæ, æнахуыр карзæй кæй цыд æмæ
уæлдайдæр та адæм æппындæр кæй никуы зындысты, уымæ гæсгæ.
Станицæйы кæрæтты сармадзантæ цавтой комкоммæ,
хæдзæртты æхсæнты пиллон арт уагътой «катюшæты» нæмгуытæ;
кæрæдзийы ныхæй-ныхмæ цæвгæйæ, фисынтыл пиллон калдтой
танкæтæ. Былгæрон арт кæм сирвæзт, уым куы кæрæдзимæ
хылдысты, куы та фæрсырдæм цыдысты сырхбын, хид цыма
раисты, уыйау æрттиваг æфсæн æндæргтæ, хæстæгмæ
кæрæдзийы цавтой комкоммæ, сæ сармадзанты хæтæлты
æддæг-мидæг ауайынмæ бирæ нал хъуыд, сæ рæхысджын цæлхытæй
дæрæн кодтой хæдзæрттæ æмæ саратæ, кæртыты-иу æрзылдысты,
афтæмæй ногæй æмæ ногæй бырстой размæ,
къуындæгæй-къуындæгдæр кодтой плацдарм. Немыц карз ныхкъуырд
лæвæрдтой, ныддæвдæг сты цæгатаг былгæроныл, фæлæ хæст
цæугæдонырдæм хилын райдыдта, цыдæр ивддзинæдтæ æрцыди
дыууиссæдзæм минутыл, моторты гуыв-гуыв æмæ ниуынæй байдзаг
цæугæдоны дæлвæз, немыц ранæй-рæтты фæстæмæ цæуын
райдыдтой доны сæрты ахизæнтæм. Кæд, миййаг, рæдийгæ кæнын,
мæ хатдзæгтыл кæд æгæр батагъд кодтон, зæгъгæ, уымæй
тæрсгæйæ Бессонов æвиппайды фæкаст цæгатаг нæ, фæлæ
хуссайраг былгæронмæ.
Уым, доны фаллаг фарс немыцаг танкæтæ сындæггай хилын
кæдæм байдыдтой æмæ знон æнæхъæн боны дæргъы бомбæтæй,
танкæты цæлхыты бын, сармадзанты нæмгуытæй бæстæ
иууылдæр пырхгонд, дæрæнгонд, фæлдæхт, ссæст кæм уыдис, быдыр
бынтон кæм басыгъд, бынтон æдзæрæг кæм уыд, иунæг
адæймаджы^улæфт дæр кæцæй нæ цыд, уым ныр алы рæтты цæхæр
калдтой топпыты гæрæхтæ, цалдæр сармадзаны хæтæлæй размæ
цавтой арты æвзæгтæ, тæмæн калдтой танкæты ныхмæ хæцæн
топпыты цæхæртæ. Стæй знон фистæг æфсæддонты траншейтæ
кæм уыдысты, уым иумæ скуыстой æртæ пулеметы, акъоппыты
348

сæрмæ сырх гæлæбутау сæ хыбар-хыбур ссыд. Æдзардыл,
сыгъдыл, пырхгондыл нымад цы уыдис, уый сындæггай змæлын
байдыдта, царды æвдисæнтæ дзы фæзынд, æмæ баууæндæн нае
уыдис, хæстæн йæ райдайæнæй йæ кæронмæ уым, уыцы
акъоппыты, уыцы сармадзанты хæцæнты цардæгас исчи уæвгæ дæр
баззад, ууыл, уымæн æмæ сæ сæрты æрбалæгæрстой, кæнæ та сæ
иувæрсты æрбацыдысты танкæтæ, нæхионтæй сæ фæхицæн
кодтой, знон боны кæронмæ хуссайраг былгæрон аркъауæй
æлхъивæгау æрæлхъывтой.
Æххæст нæма æрбабон, дымгæ хоста фæлгæсæн бынаты
бруствер, Бессоновы цæстытæ, скæсын æй нæ уагъта; йæ
цæссыг калд, æмæ къухмæрзæн систа, цæсгом, цæстытæ æрсæрфта
æмæ уыйфæстæ фæлгæсæн хæтæлы æвгтæм æргуыбыр кодта.
Æххæстæй йæ баууæндын фæндыд, зын баууæндæн цæуыл
уыд, ууыл, фæлæ куы акаст, уæд æм æппындæр гуырысхотæ
нал баззад. Уым,| хуссайраг былгæроны танкæтæ сæ быны кæй
бассæстой, уыцы траншейты, батарейты дæрæнгонд хæцæнты
æхсын райдыдтой, немыц кæуыл æртыхстысты, дивизийæ кæй
фæхицæн кодтой, уыдон, афтæмæй та цыфæнды лыстæг
нымадæй дæр уым хъуамæ иунæг æгас адæймаг дæр мауал
баззадаид, стæй дзы æгасыл нымад уæвгæ дæр ничиуал уыд.
— Мæ лæппутæ, мæ хъæбултæ! Уыныс, æмбал
къамандыгæнæг! Кæсыс, æгас разындысты! Мæ сызгъæрины къæрттытæ!
Сахъгуырдтæ! Бынтон сахъгуырдтæ! — Бессоновы фарсмæ
кæмдæр фæлгæсæн бынаты дымгæйы къуыззитмæ, тилифонистты
хъæртæм, йæ алыварс æмызмæлд кæм ссис, уырдыгæй хъуысыд
Деевы зæрдæрухс фидар æрыгон хъæлæс.
Æмæ Деевæй æвиппайды цы буц ныхæстæ сирвæзт, фыццаг
траншейты бындзагъдыл нымад чи ’рцыд, фæлæ ма уæддæр
хæцгæ чи кодта, йæ уыцы æфсæддонтæй куыд æппæлыд
æргомæй æмæ тæнзæрдæйæ, ууыл Бессонов не смæсты, Деевы
хъæртæ куы айхъуыста, уæд æм зилгæ нæ ракодта, фæлæ та кæмдæр
йæ хъуыры мастгæнаг къуыбар нынныхст, æмæ афтæмæй
ахъуыды кодта: табу хуыцауæн, хъысмæт мæ дивизийы
къамандирæй схорзæхджын кодта.
Декабры талынг бонивайæнты пиллон- калдтой танкæты
гæрæхтæ, быдыры сæрмæ бæстæ иууылдæр гыбар-гыбур ссис æмæ
уылæнгай æнхъæвзта, моторты гуыв-гуыв хъуысыд
тынгæйтынгдæр, куы иу ран, куы иннæ ран хæрдмæ тахтысты немыцаг
ракетæтæ. Сырды йæ лæгæты куы банкъуысын кæнай æмæ
мæстджынæй куы сбогътæ кæна, уый хуызæн немыцаг танкæтæ
æхсгæ-’хсын иугæйттæй æмæ къордгæйттæй былгæронæй
фæстæмæ хылдысты, мах «æртын цыппæрæмтæ» сæ скъуымбил
кодтой, Бессоновæн куыд фехъусын кодтой, афтæмæй фондз
минуты размæ бацахстой доны сæрты дыууæ ахизæны.
Хуссайраг былгæронмæ куы бахæццæ сты, уæд «æртын цыппæрæмтæ»
цæхгæрмæ атындзыдтой, сæ цыдыл бафтыдтой, афтæмæй
рахизырдыгæй æмæ галиуырдыгæй сæ фæндаг æхгæдтой, чи
ныт349

тыгуыр æмæ сæхи кæрæдзиуыл хафæгау чи цыд, уыцы немыцаг
танкæтæн.
Машинæтæ батыгуыр сты, сырдтыл цуанæттæ куы
æртыхсой, уыйау æмæ æбуалгъы æфсæнниуд кодтой, знон
сæумæрайсом кæдæм бырстой, уыцы æрхы цур сæ ныр æрурæдтой æмæ
фæстæрдæм, цæгатаг æмæ хуссайраг былгæронмæ æхстой,
афтæмæй дзы иугай-иугай хицæн кæнын байдыдтой танкæтæ æмæ
алырдæм хылдысты. Уайтагъд чи батыгуыр, уыцы машинæты
сæрмæ бæрзонд фæсыххуытт кодта сигналдæттæн ракетæ, арвы
судзгæ ацыд, стæй уæд кæрдæгхуыз къæвдайау зæхмæ
æрызгъæлд. Æмæ йæ хæдуæлвæд чысыл фæрсырдыгæйдæр æмæ
немыцаг танкæты разæй æрхы акомкоммæ обаугондыл
стыбартыбур кодта цæхæр, нæмгуыты сырхбын фæд ацыд быдыры
тармæ, немыцы фæсчъылдыммæ. Уым обаугондыл махонтæн сæ
кой дæр хъуамæ ма уыдаид. Куыд рабæрæг, афтæмæй æхста
немыцаг ставдхæтæлджын пулемет — нæмгуыты фæдмæ гæсгæ
бæрæг уыди, сæ фæлгæсæн бынатæй кæй æхсы, уый.
— Цы сыл æрцыд уый, æмбал къамандыгæнæг? Æрра
фесты? Сæхионтыл ныккалдтой? — Бессоновы фарсмæ сцырын,
йæхицæн бынат нал ардта, афтæмæй сдзырдта Божичко, цин
кодта, немыц фæстæмæ кæй цæуынц, нæ танкæтæ размæ кæй
бырсынц, ууыл æмæ хъæрæй ныххудт.— Ахæм дзы никуыма
федтон, æмбал инæлар!
Бессонов фæлгæсæн хæтæлы цурæй йæ сæр систа, акаст,
скæсæнырдыгæй, æрхы сæрмæ обаугондыл пулеметы нæмгуытæ
кæцырдæм тахтысты, уымæ æмæ Божичкойы хуызæн йæхæдæг
дæр раздæр ницы бамбæрста, диссаг æм фæкаст. Фæлæ
нæмгуытæ æнæрæнцойæ кæдæм тахтысты, немыцаг танкæтæ
æмтыгуырæй былгæроныл уыцырдæм куыд араст сты, уый куы
федта, уæд бамбæрста, немыцаг пулемет йæ нæмгуыты фæдтæй
танкæтæн кæцырдæм цæугæ у, уырдæм, æрхы фале сосамæ, кæй
амоны, уый.
Фæлæ уыцы хабар Божичкойæн дзурыныл не схæцыд,
уымæн æмæ дзурын куы райдыдтаид, уæд йæ хъуыдытæ сæйраг
хабарæй иуварс ацыдаиккой, æнæхъуаджы разындаиккой.
Бессонов æнæгуырысхойæ æмбарын байдыдта, æнтыстдзинад
къухы кæй бафтыди, знаджы сусæгдзинад кæй раргом кодта, уый,
райгонд уыд, куыд æнхъæлмæ каст, хъуыддæгтæ афтæ кæй
рауадысты, уымæй. Корпустæ хæсты быдырмæ куы баппæрста,
уæд сыи ныббырсыны хæд размæ артиллери феххуыс кодта,
афтæмæй æнæнхъæлæджы цæфæй немыцы асхуыстой
плацдармтæй, доны сæрты ахизæнтæ байстой, хуссайраг былгæронмæ
рахызтысты æмæ ныр фаллаг фæрсты цæугæйæ немыцæн сæ
оцæуæнтæ æхгæдтой, немыц та фæстæмæ анхъæвзтой,
пулемсты нæмгуытæ кæцырдæм амыдтой, уыцырдæм. Бессонов
æдзухдæр тарст, хæсты мидæг хъуыддæгтæ æгæр æнцонты къухы куы
æфтой, йæ амонд ыл куы фæтыхджын уа, уымæй, йæ амондыл
уæвгæ дæр не ’ууæндыд, стæй разы нæ уыдис, ахуыр æмæ
служ350

бæ кæимæ кодта, уыдонæй иуæй-иуты æгæр ныфсджын
дзæнгæдайыл дæр, штабты фæскъуымты алы хæсты тыххæй дæр
сæхицæн Каннтæй зæрдæ кæй æвæрдтой, уыимæ. Бессонов ахæм
æнæбындур ныфсæвæрæнтæ йæхицæн никуы кодта, уымæн æмæ
хæсты мидæг хъуыддæгтæ фæрæстмæ уой æви ма фæрæстмæ
уой, уæддæр сын фидын хъæуы туджы аргъæй, уымæн æмæ
дзы æндæр фиддон нæй, стæй йын баивæн дæр ницæмæй ис.
«Банхъæлмæ кæсон! — хъуыды кодта Бессонов.—
Банхъæлмæ кæсон, корпустæй дарддæр цавæр хабæрттæ фехъусын
кæндзысты, уымæ! Стæй фроиты штабмæ биноныгæй фехъусын
кæныныл тагъд нæ хъæуы...»
Фæлæ знон бон-изæрмæ немыц размæ æнæрæнцойæ куы
бырстой, хъахъхъæнынад æнæхъæнæй дæр ныффалгæрон
кæнынæй тас куы уыдис, немыц цæгатаг былгæронмæ куы
’рбалæгæрстой, стыр зиантæ куы ’рцыд, Деевы дивизи хайгай куы
бакодтой, уыйфæстæ ныр быдырмæ фæндагыл сыгъд немыцаг
<чОппельтæ», хуссармæ лидзæг немыцаг танкæтæ куы уыдта,
дивизийæ хæрзæрæджы лыггонд чи ’рцыд, уыцы хуссайраг
былгæроныл сармадзанты гæрæхты цæхæр куы калдис, æрхмæ
хилæг немыцаг танкæты фæдыл танкæты ныхмæ хæцæн топпыты
гæрæхтæ хъамайы комау куы ’рттывтой, уæд Бессоновæн йæ
буар æнæхъæнæй дæр арт фестад, фæсонты хид акалд æмæ,
йæхи ныууромыныл архайгæйæ йæ хъуыдытæ цавæр сты,
уымæн æддаг бакастæй равзарæн нæ уыд, афтæмæй хъуыста,
рацийæ цы ног хабæрттæ хъусын кодтой, уыдонмæ, уæлдзарм
æрмкъухты мидæг æнгуылдзтæ бауымæл сты, афтæмæй лæдзæг
гæй-тынгдæр æлхъывта зæхмæ.
«Банхъæлмæ кæсон, ноджыдæр банхъæлмæ кæсон»,— фæлæ
уыцы иу рæстæг йæхи ныффидар кодта, уæвгæ та йæ
тынгæйтынгдæр фæндыд блиндажмæ ацæуын æмæ цингæнгæ, тагъд
куыд нæ бакæна, афтæмæй хабар фронты къамандыгæнæгæн
фехъусын кæнын. Къамандыгæнæгæн зæгъын хъуыд, немыц
лидзын кæй байдыдтой былгæронæй, таикæджын æмæ
механизацигонд корпустæ размæ кæй бырсынц æнтыстджынæй æмæ
сын лæвæрд кæй æрцыд станицæйы хуссайраг хай æнæхъæнæй
дæр байсыны, размæ дарддæр цæуыны, станицæйæ
хуссарырдæмдæр соса фæндаг æрæхгæныны бардзырд.
Хуссайраг былгæроныл та цалдæр раны сирвæзт арт,
хæдзæртты сæрты иу ранæй иннæмæ лæбурдтой пиллон æвзæгтæ,
уынгты ныхæй-ныхмæ хæсты бацыдысты танкæтæ, æмæ
сармадзанты нæмгуытæ фæлдæхтой зæхх, уæларвмæ йæ фаркгай
хастой.
Ноджыдæр ма цалдæр минуты банхъæлмæ каст, йæ
хъуыдытæ цавæр сты, уый ницæмæй равдыста, афтæмæй хъуыста,
корпустæй цы хабæрттæ хастой, уыдонмæ, йæ алыварс хъуысыд
къамандытæ, фæлгæсæн бынаты чи уыд, уыдон иууылдæр
базмæлыдысты, хъæрæй дзырдтой, райгондæй мидбылты худтысты.
Чидæртæ дзы æргомæй æмæ удæнцойæ тамако дымын
райдыд51

той, куы иу ранæй, куы иннæ ранæй хъуысыд тамакодæтты
къæрццытæ, талынг траншейты æрттывта тамакойы зынг, цыма
фронт дæсгай километртæ адард, уыйау. Фæлгæсæн бынаты
куыд базмæлыдысты, уыдæттæ хъусгæйæ æмæ уынгæйæ
Бессоновæн кæд йæхи дæр нæ фæндыд, уæддæр йæ ныхас разынд
дæрзæг æмæ хус:
— Курын æмæ фæлгæсæны ма дымут, алчи йæ хъуыддæгтæ
кæнæд. Хæст кæронмæ нæма æрхæццæ. Тагъд нæма ахицæн
уыдзæн.
Уыцы ныхæстæ загъта æмæ уайтагъд бамбæрста,
æнæхъуаджы бустæйау кæй рауадысты, уый; æмæ хинымæр
тарæрфыгæй йæхимæ загъд кæнын байдыдта, зæронд лæгау æвронг æмæ
хиуылхæцгæ кæй уыд, уый тыххæй, бастдзинады блиндажмæ
тагъдгомау араст, бапъирозтæ дысæлгъты чи амбæхста, штабы
уыцы къамандирты рæзты.
Иу-дæс минуты фæстæ, корпустæ размæ куыд цæуынц, уый
тыххæй фронты къамандыгæнæгæн куы фехъусын кодта æмæ
штабы хицау Яценкоимæ куы аныхас кодта, уæд Бессонов
сабыр блиндажы цырæгъты рухсы цурæй ногæй рахызт уазал,
дымгæхост, талынг траншеймæ æмæ æвиппайды банкъардта,
уыцы минутты дæргъы цыдæр бæлвырд ивддзинæдтæ кæй
æрцыд, арвы дæр æмæ зæххы дæр цыдæр ног уавæр кæй фæзынд,
уый.
Хæсты гыбар-гыбур, танкæты моторты ниуын гæбазгай кæй
рæдывтой, уыцы уæлдæф фæирддæр, фæтæнæгдæр,
сæумæдæвдæгæй цъæх адардта обауы алыварс, доны фале уыцы ирдæй
сыгъдысты танкæтæ, арты æвзæгтæ хъæлдзæгæй хъазыдысты
боны рухсмæ. Æрбахæстæгдæр станицæйы хуссайраг хай, цы
уыд, уымæй æнæхъæнæй дæр сыгъдис, станицæйы кæрæтты
быдырырдыгæй дзæбæх зынд: «æртын цыппæрæмты» цæлхыты
бынæй миттымыгъ сыстад, афтæмæй узгæ-узгæ хылдысты
æнæрæнцойæ, сæ фæдыл та урс ахуырст ЗИС-тыл цыдысты фистæг
æфсæдты хæйттæ. Æппæт уыдæттæй дæрддзæф кæмдæр,
скæсæнырдыгæй æнахуыр фæлмæнхуызæй æмæ сабырæй разынд
сæуæхсиды урс тæлм, цæст кæдæмыты æххæссыд, уым мит
мæнтæ калын байдыдта, Бессоновы зæрдыл дæр, фæлгæсæн
бынаты траншейы чи уыд уыдонæн се ’ппæты зæрдыл дæр лæууын
байдыдтой, раджы сæ чи ферох, ахæм æндæр æнкъарæнтæ.
«О, æрбабон».
Бессонов рахызт, обауы сæрыл дымгæ кæм къуыс-къуыс
кодта, уырдæм æмæ бафиппайдта, уазал, декабры куыд вæййы,
ахæм ирд бон кæй ралæууыд, уый, æвæццæгæн, ракæсдзæн хур,
арв уыдзæн сыгъдæг, æмæ ахъуыды кодта, тыгъд быдыры
танкæтæ куыд гом сты, ууыл, немыцаг æмæ нæхи авиацийыл;
æвæццæгæн, ууыл ахъуыды кодта, бонивайæнты фæлгæсæн
бынатмæ чи ’рбахæццæ, уæлдæфон æфсады уыцы минæвар дæр,
тæнæгæфсæр хъæлдзæгарæзт булкъон, уыдис æм егъау
планшет, къæхтыл—куыдзы цармæй цырыхъхъытæ, йæ дзыхы дардта
352

хъулон-мулон плексиглас сурдымæн. Бессонов æй айдагъ
цæстæнгасæй бафарста — штурмовиктæ кæм сты? — æмæ йын
уайтагъд дзуапп радта, хъуыддæгтæ иууылдæр хорз кæй
уыдзысты, табу хуыцауæн, асæст дæр нæу, мигъ дæр нæ бады,
иуфынддæс минуты фæстæ штурмовиктæ æрбатæхдзысты
фæлгæсæны сæрты, æмæ иугæр дзуапп куы радта, уæд сурдымæн
дæндæгтæй æхсынын байдыдта зæрдæвæрæджы
мидбылхудтимæ.
— Хорз фæуæд, кæд афтæ у, уæд,— сдзырдта Бессонов,
æцæг ма йæ зæгъын фæндыд, немыцаг авиацийæн дæр ирд бон
скодта, зæгъгæ.
— Кæс-ма, æмбал къамандыгæнæг, славянтæ цы кусæг сты,
уымæ, базмæлыдысты! Æихъæлдæн, хæринаггæнæн у? —
хъæлдзæгхуызæй сдзырдта Божичко æмæ æрмкъухæй ацамыдта
обауæй галиуырдæмдæр æрдæгхæлд хидмæ; хæст куы
райдыдта, уæдæй фæстæмæ адъютант Бессоновæй иунæг санчъех дæр
æддæдæр нал алæууыд.
— Цы зæгъыс? — Нæ йæ бамбæрста Бессонов, уымæн æмæ
уыцы рæстæг хъуыды кодта авиацийыл, бинокль йæ цæстытæм
уыцы халасæвæрдæй систа, йе здухæн ын æрзылдта.
Обауы фале цæугæдоны хуссайраг былгæрон станицæйæ
галиуырдæмдæр, знон немыц æрхы размæ дивизийæ цы хай
фæхицæн кодтой, æрæджы цалдæр сармадзаны, танкæты
ныхмæ~хæцæн топпы æмæ æртæ пулеметы æхсыи кæм байдыдтой,
уым хидæй агæпгæнгæйæ нæмгуыты дзыхъхъытыл
фесхъиу-фесхъиугæнгæ траншейты рæзты фæцæйтахт хæринаггæнæн,
сæумæдæвдæджы мынæг рухсмæ калдта бæзджын фæздæг, йæ
фæдыл миты уæлæ таугæ цыд зынджы стъæлфытæ. Размæ
тындзыдта сонтæй, бауромæн ын нæ уыд, афтæмæй, йæ алыварс
та рæмыгътой минæтæ, сырх дидинджытау тæмæн калдтой
обауыл. Цавæрдæр хъочах старщина фаллаг былгæронмæ
атындзыдта танкæты фæдыл, тагъд кодта хæцæнмæ. Дардмæ
зындис, галиу фарсы фистæг æфсæддонты траншейтæй
иу-фондзæхсæз адæймаджы куыд сыстадысты, ацырдæм разил, зæгъгæ,
йын топпытæй куыд амыдтой, уый, фæлæ хæринаггæнæн сæ
рæзты асыффытт ласта, дзыхъхъыты хæрдмæ схъиугæ
æнæбауромгæйæ тындзыдта хидæй рахизырдæмдæр, артиллеристты
хæцæнтæм. Æмæ уым сонт лæуд æркодта. Уайтагъд
бæхтæрæджы бынатæй æргæпп кодта цавæрдæр адæймаг, азгъордта, йæ
хæтæлæй цæхæр кæмæн калд, уыцы сармадзанмæ, йæ
дæргъæйдæргъмæ къамандиртæн хуыд цинелы фæдджитæ дымгæмæ
фæйлаугæйæ.
— Цыфæндыйæ дæр уыцы батарей у. Кæй бабæрæг кодтам,
уый,— фидарæй загъта Божичко, рæмбыныкъæдзтæй брустверы
тигъыл æрæнцойгæнгæйæ.— Нал хъуыды кæныс уыцы лæппуты,
æмбал къамандыгæнæг? Сæ комбат... бынтон æрыгон лæппу...
лейтенант, æнхъæлдæн, Дроздов.
— Нæ хъуыды кæнын,— сдзырдта Бессонов.— Дроздов?..
23 Судзгæ мит
353

Бæлвырддæрæй мын æй æрлæууын кæн мæ зæрдыл* Божичко.
Божичко дзурын райдыдта:
— Сгарджытæм кæм æнхъæлмæ кастæ, уым. Немыцаджы
чи рахаста, уыдон. Уыцы батарейæ йæ дыууæ лæппуйы
æрбахæццæ кодтой. Æвдай æхсæз миллиметры хæтæлджын
батарей.
— Батарей? Æрхъуыды йæ кодтои. Æрмæст Дроздов н&
уыд... Иæ мыггаг афтæ куыддæр у, фæлæ Дроздов нæу...
Æнхъæлдæн, Дроздовский. Уæдæ! Дроздовский...
Бессонов бинокль йæ цæстытæй сонт ист æркодта, хæсты
райдайæнæй фæстæмæ уыцы 76-миллиметры хæтæлджын
батарей цытæ бавзæрста, ууыл ахъуыды кодта; батарейæн
къаманды кодта, знон райсомæй йæ дисы чи бафтыдта, уыцы
цъæхдзаст, хæдахуыр, парадмæ цыма йæхи æрцæттæ кОдта, афтæ*
хæдæлвæст лæппу, йæ цардыл нæ ауæрдгæйæ цæттæ уыд
амæлынмæ, хаста æфсæддонтæн хорз зындгонд инæлары мыггаг,
æмæ иу уысмæн Бессоновы цæстытыл ауад, танкæты
сæйрагдæр цæф кæдæм? арæзт уыди, уым сармадзаны цур адæм цытæ
хъуамæ бавзæрстаиккой, уый. Æмæ йæ митæйхост цæсгом
къухмæрзæнæй сындæггай сæрфгæйæ йæ риуы гуыпп-гуыпп
куыд ссыдис æмæ йæ уадултæ уэзалæй куыд ныхъхъæбæр сты,
уый æнкъаргæйæ æппынфæстаг тыххæйты сдзырдта:
— Божичко, ныртæккæ мæ уыцы хæцæнтыл æрзилын
фæнды, æрмæст ныртæккæ... Цы ма дзы баззад, уый фенын мæ
фæнды.... Цы, уый зоныс? Демæ райс, хæрзиуæгæй нæм
цыдæриддæр ис, ам нæм цыдæриддæр хæрзиуæг æрæййæфта, уыдон.
Цыдæриддæр дзы ис, уыдон,— сдзырдта дыккаг хатт.— Стæй
Деевæн фехъусын кæн: уадз æмæ мæ фæдыл цæуа.
Божичко æнахуыр цымыдисхуызæй каст, Бессоновы чысыл
къух фындзмæрзæн куыд æууæрды, куыд æй тымбылтæ кæны
æмæ йæ цыбырдым кæрцы дзыппы нывæрынмæ куыд нал
арæхсы, уымæ, стæй уæд фестъæлфыд, булкъон Деевы агурæг
азгъордта.
Бессонов нымадта афтæ, æмæ йæм нæй йæхи æнкъарæнтьг
уацары бахауыны бар, хæсты бæлвырд хабæрттæ бынтон
хæстæгмæ феньшы, йæ бардзырдтæ чи ’ххæст кæны, уыдон
хæцæны куыд хъизæмар кæнынц, сæ туджы куыд мæцынц æмæ куыд
мæлынц, уый йæхи цæстытæй феныны бар; йæ хъуыды уыд
ахæм, æмæ кæй бавзары, уыцы æнкъарæнтæ зæрдæмæ арф
ныххизынц æмæ йæ æрфæлмæн кæнынц, æвзæрын кæнынц
тæригъæд, гуырысхоты йæ бафтауынц, уæвгæ та йæ бынатмæ гæсгæ
дзуапдæттæг у, хæст иумæ райсгæйæ куыд цæуы, ууыл, æндæр
барæнтæй нымайгæйæ, æмæ æххæстæй дзуапдæттæг у, куыд
ахицæн уыдзæн, ууыл. Иу акъоппы, иу траншейы, иу батарейьг
цалдæр адæймаджы куыд хъизæмар кæнынц, сæхи
æхсарджынæй куыд æвдисынц, сæ цард куыд фæвæййы, æппæт уыдæттæ
йæм афтæ æвирхъауы æнæбыхсгæ фæкастаиккой, æмæ йæм
уыйфæстæ нал разындаид, йæ амындтытæ æмæ фæнд
æххæст354

гæнын фæдзæхст кæмæн у, уыцы адæмæн ног бардзырдтæ
хъæддыхæй дæттыны, разамынд сын дæттыны хъарутæ.
Хъуыддаг афтæ кæй у, уыцы хъуыды йæм знон æмæ абон
нæ сæвзæрд, фæлæ йæм сæвзæрд вазыгджын, незамантаг
цыппор фыццæгæм азы, Ныгуылæны фронты йæхæдæг туджы
зæйты астæуты, æрдиаджы æмæ санитартæм сидджыты, цæфты
хъæрзыны астæуты куы цыдис æмæ знаджы цæгæй фервæзыны
тыххæй адæмы йæхæдæг акъоппытæй куы стын кодта, уæд: йæ
маст нынныхъуырдта, йæ тæригъæды хурхыл ныххæцыд, уымæн
æмæ сæ бон ницы уыд, арæныл æруромьщ кæй нæ бафæрæзтой,
уыцы танкæты стыр æмæ чысыл ныббырстыты раз, сæ сæртыл
цæуæгау чи кодта, уыцы немыцаг авиацийы раз.
Фæлæ йæхæдæг размæ бырсын куы байдыдта Сталинградæй
фынддæс æмæ ссæдз километры хуссар-ныгуылæнырдæмдæр,
ие ’фсады æнтыстдзинад куы фæбæлвырд, уæд Бессонов уыцы
хъуыдытыл йæ къух систа.
...Цъенгæ ихыл доны фаллаг фарсмæ куы ацыдысты æмæ
былгæронмæ куы схызтысты, уæд дымгæ афтæ къуыззитт
кодта, æмæ сæ иннæрдæм хызт; уæлæнгай къахт фæндагыл
æмбисы онг сыджыты бын чи фæцис, уыцы траншеймæ куы
бахæццæ сты, уæд Бессонов бамбæрста, йæ размæ фистæг æфсæдты
фыццаг акъоппытæ кæй уыдысты, уый, йæ зæрдæйы
цæлхъæй йæ улæфт нывыл нал уыд, афтæмæй йæ санчъехтæ
фæсындæгдæр кодта.
Ам, хуссайраг былгæроныл, танкæты æрбабырстытæн бирæ
сахæтты дæргъы кæрон кæм нæ уыд æмæ цалдæрырдæм къорд
хæттыты кæм алæгæрстой, уым раздæр бомбæтæ скъахтой арф
дзыхъхъытæ, стæй та танкæтæ сæ рæхысджын цæлхыты бын
акъоппытæ афтæ сфæйлыдтой, ныниадтой, бахуым кодтой, æмæ
Бессонов æвиппайды бæлвырдæй нæ федта сыджытæмхæццæ
цъæл пулеметтæ, бæмбæджджынты гæбæзтæ, денджызон гæрæм
хæдæтты бызгъуыртæ; тоггпыты хъæдтæ схъисгай баисты,
противогазтæ æмæ катилоктæ лауызтау ныцъцъæл сты, хус
гилдзыты рæдзæгъдты бын фесты, мæрдты мит æрæмбæрзта.
Æппæт уыцы бæлвырд хабæрттæ, хæцæнгарзы æмæ, æрæджы дæр
ма цардæгас чи уыдис, уыцы адæймæгты мæрдты пырхæнтæ
егъау гутонæй хуьтм бакæнæгау фесты сыджыты бын,
алкæмдæр зындысты бомбæты æмæ сармадзанты нæмгуыты
дзыхъхъытæ, сæ æвирхъау уæзæй сæ ныцъцъæл кодтой танкæты
рæхысджын цæлхытæ.
Бессонов хъавгæ цыд, траншейы сыджыты бын чи фæцис,
уыцы тымбыл кæнæ тъæпæн митæмбæрзт обаугæндты сæрты,
архайдта, къахæй дæр сыл цæмæй ма æрлæууа æмæ сæ
лæдзæгæй дæр цæмæй ма фæцагайа, ууыл, æмбæрста, уыцы
обаугæндты бын суанг знон райсомæй чи фæмард, уыдон кæй сты,
уый. Ам искæй цардæгасæй фендзæн, ууыл йæ зæрдæ
æппындæр нал дардта, мæстджынæй йæхи æфхæргæйæ ахъуыды
кодта: фæрæдыдтæн, фæлгæсæн бынатæй кæсгæйæ мæ цæстытыл
355

ауад, ам, траншейты ма цардæгасæй исчи баззадаид, уый.
«Нæ, ам ничиуал баззад, иунæг адæймаг дæр дзы нал ис,—
йæхицæн дзырдта Бессонов.— Пулеметтæ æмæ танкæты ныхмæ
хæцæн топпытæ цавтой акъоппытæй галиуырдæмдæрæй,
батарейæ галиуырдæмдæрæй. О, уырдæм цæугæ у, уырдæм!..»
Фæлæ уайтагъд траншейы фæзилæнæй райхъуыст
æфсæйнаджы зыланг. Стæй ма йæ хъустыл кæйдæр ныхас дæр ауад.
Бессоновæн йæ зæрдæйы уæззау цæлхъытæ ссыдысты, афтæмæй
фæзилæнæй ракъахдзæф кодта.
Куы йæ ауыдтой, уæд пулеметы цурæй урс æндæргтау
сцæйстадысты дыууæйæ, сæ сæрæй сæ къæхты онг митæй уыцы
урсид пыхцыл дардтой. Сæ цæсгæмттæ басыдысты, роцъойы
бын баст худы хъустæ æнæхъæнæй дæр авджы хуызæн хæрв
сæвæрдтой ихæй, уазалæй æмæ дымгæйæ хост халасæвæрд
цæстытæй Бессоновмæ ныккомкоммæ сты, дыууæйæ дæр
æмхуызон джихæй аззадысты — æвæццæгæн, ацы мæрдон æдзæрæг
траншейы, цардæгас афицертæ йемæ, афтæмæй цардæгас
инæлары фенын æнхъæл нæ уыдысты.
Мынæг æрттывд кодтой денджызон рæтты цыппæрдигъон
æргъæвджытæ. Акъоппы кæроныл æрытыдтой скъуыдтæ,
æрдæгсыгъд кæттаг пæлæз æмæ йыл рагъ самадтой, æгас
хæцæнæй дæр кæй æрæмбырд кодтой, къухæй æхсгæ пулеметы уыцы
дисктæ; пулеметы фарсмæ йæ æнцайæнтыл æвæрдæй арæзт уыд
танкæты ныхмæ хæцæн топп. Сæ алыварс бæстæ иууылдæр
уыди ногæхст хус гилдз: брустзерыл дæр, акъоппы быны дæр.
Æвæццæгæн, ам куы баззадысты, уæд пулеметæйæхсæг æмæ
топпæйæхсæг иуцасдæр рæстæг æхстой уыцы-иу бынатæй, сæ
хъарутæ фæстагоны иу бакодтой, уæхски-уæхск æрлæууыдыстьк
Сæ роны æргъæвджытæм гæсгæ ацы дыууæ уыдысты
дардскæсæйнаг денджызонтæй, фистæг æфсæддонтæ систы дыууæ мæйы
размæ, æфсад арæзт куы цыдис, уæд, ивгъуыд бонтæ зæрдыл
дарынæн сæхицæн ныууагътой гæрæм хæдæттæ æмæ
денджызон роны æргъæвджытæ.
Сæ дыууæ дæр джиххуызæй уырдыг слæууыдысты
Бессоновы цур, чи сæ кæцы у, уый зын раиртасæн уыд, сæ цинелтæ
митæй æмæ халасæй зындысты æмхуызон бæзджын æмæ
дæрзæг; сæ бынтон дæвдæг æрмкъухтæ нæуæндонхуызæй сæ
худтæм сцæйхастой. Дыууæ дæр кодтой хæстулæфт, иунæг дзырд
сæ никæмæц схауд, цыма сæ цуры инæлар, йæ фæстæ та
афицертæ кæй федтой, ууыл ницыхуызы æууæндыдысты, уыйау.
Къамандыгæнæджы цур ын хиуылхæцгæ уæвын кæй
æмбæлди, уыцы уагæвæрд ницæмæ æрдаргæйæ уæйыгарæзт Деев
иннæты разæй æрхызт фистæг æфсæддонты пулеметæйæхсæн
акъопмæ, йæ тых-йæ бонæй ныхъхъæбыс кодта раздæр иуæн,
стæй уæд иннæйæн; йæ хъæлæс йæ коммæ нал каст, цæссыгтæ
кæмдæр хъуыры ныббадтысты, афтæмæй сдзырдта:
— Бабыхстат, лæппутæ? Æгасæй баззадыстут? Æмбал
къамандыгæнæг, дыккаг ротæ...— Иæ ныхас кæронмæ нæ
ахæц356

цæ Бессоновы цæстытæм бакаст, баууæндæн кæуыл нæй, ахæм
хабар фенæгау дисхуызæй.
Уыцы минут Бессонов цы дзырдтæ хъуамæ загътаид, уыдок
аууæттау зилахар самадтой йæ сæры, йæ зæрдæйы цы уыдис,
уый равдисынæн нæ бæззыдысты, фæкастысты йæм
æнæхъуаджы, уæлæнгай, афтид, мæиæ ныртæккæ йæ цæстытæй цы
уыдта, уый æнæмæлгæ мидисы аккаг чи нæ уыд, ахæм дзырдтæ,
æмæ тыхамæлттæй йæ дзыхæй схауд:
— Чи ма баззад æгасæй? Къамандиртæй исчи æгас у?..
— Ничи... иунæг дæр нал, æмбал инæлар.
— Цæфтæ кæм сты?
— Иу-ссæдз адæймаджы фаллаг фарсмæ арвыстам, æмбал
инæлар. Ротæйæ мах йедтæмæ ничиуал баззад...
— Бузныг уын!.. Бузныг уын мæ номæй... Уæ
мыггæгтæкуыд сты, уый зонын мæ фæнды! — Сæ мыггæгтæ сын
тыххæйты фехъуыста, Божичкомæ разылд, уый та æдзæмæй каст,
удæгасæй баззайыны амонд кæмæ æрхауд, уыдонмæ,
хæлæггæнæгау сæм кодта æмæ иттæг райгонд уыдис, уымæн æмæ
æмбæрста, зноны хæсты фæстæ ам, сармадзанты хъахъхъæнæн
бынаты, удæгасæй баззайын цы амыдта, уый; æмæ Бессонов
тыххæйты æмыр хъæлæсæй куы загъта «Æри-ма Сырх Тырысайы;
дыууæ ордены. Ды, булкъон, абон ныффысдзынæ хæрзиуæг
раттыны гæххæттытæ»,— уæд Божичко хызынæй цингæнгæ систа
дыууæ къоппы æмæ сæ Бессоновмæ балæвæрдта, уый та
лæдзæг траншейы къулыл банцой кодта, сæ бынаты сагъдауæй чи
баззад, се ’муд чи нæма æрцыд, уыцы дыууæ хæстонмæ
басанчъех кодта, сæ дæвдæг æрмкъухты сын ордентæ сæвæрдта æмæ
йæ сæр иуварс азылдта, йæ хъуынтъыз æрфгуыты аууон
æвиппайды амбæхста, йæ риу ын цы адджын æмæ мæстджын
тæригъæддаг хъизæмар æрбалхъывта, уый, йæ цæсгом
фестъæлфыд, афтæмæй фæстæмæ нæ фæкæсгæйæ траншейы
къуылых дарддæр араст. Дымгæ та лæбурдта цæгатырдыгæй,
судзгæ станицæйы фалæмæ хаста, рахизырдыгæй æрхы фале
чи стынг, уыцы хæсты мыртæ, футтытæ кодта,
былгæронырдыгæй хаста рæхойгæ миты рыг, Бессоновы цæстыты къуымты
лæмæрста цæссыгтæ; æмæ Бессонов дæр цыдис
тагъдæй-тагъддæр, фæсте чи уыдис, уыдон ын йæ цæсгом куыд нæ
федтаиккой, афтæ. Тæнзæрдæ уæвынмæ нæ арæхст æмæ кæуын дæр нæ
зыдта, дымгæ йын уыдис æххуысы хос, лæмæрста арфæйы,
саударæн æмæ цины цæссыгтæ, уымæн æмæ цардæгас адæм ам,
акъоппыты, æххæст кодтой, Бессонов кæй радта, уыцы
бардзырд — цыфæнды уавæры дæр фæстаг нæмыджы онг хæцыны
бардзырд, æмæ хæцыдысты æмæ цагъды кодтой сæ зæрдæ
даргæйæ, ныфсимæ, фæмард сты, размæ бырсын райдайынмæ
æрмæст цалдæр сахаты йедтæмæ куы нæуал баззад, уæд.
«Мæ бон цыдæриддæр у, уый, мæ бон цыдæриддæр у, уый,—
дзырдта æмæ дзырдта йæхицæн.— Æмæ сын мæ бон скæнын:
уæвгæ та циу, бузныг зæгъынæй уæлдай?»
357

— Хæринаггæнæн!.. Артиллеристтæ, æмбал къамандыгæнæг.
Батарей. Уыцы батарей у!..— баййæфта йæ æмæ ныхъхъæр
кодта Божичко æмæ йæ ныхас йæ хъуыры нынныхст фырдисæй,
цæмæдæр гæсгæ нал уæндыд Бессоновы уымæл, базонæн
кæмæн нал уыд, уыцы цæсгоммæ кæсын, ахæмæй йæ иунæг хатт
.дæр никуы федта æмæ уайтагъд фæсте аззад, араст былгæроны
’хæрдмæ, уым йæ фæздæг сындæггай калд, афтæмæй уыцы
сидзæрхуызæй æмæ мæгуырхуызæй лæууыд ласгæ хæринаггæнæн.
Уыцы хæринаггæнæн уыд, нæ танкæты хæдфæстæ хуссайраг
-былгæроныл чи фæзынд, уый, батарейы хæринаггæнæн, ардæм
æй æрбатардта старшина Скорик.
Немыц сæ чъылдыммæ плацдарм кæм бацахстой, уым хæст
йæ тæккæ карзмæ куы бахæццæ, стæй уæд батарейы рахиз
’фæрсты æмæ галиу фæрсты, доны сæрты ахизæнты немыцаг
танкæтæ хилын куы райдыдтой, уæд Дроздовский ныууагъта
рацийæ артиллерион полчъы къамандыгæнæн бынатимæ
бастдзинад саразыны æнæпайда фæлтæрæнтæ — æнæуи дæр бæрæг
уыдис, цы ’рцыд, уый. Æмæ Кузнецов, иу къамандымæ дæр нал
банхъæлмæ каст, афтæмæй хуссайраг былгæронмæ хизæг
танкæтыл сахатырдæджы дæргъы аскъæрдта, чи ма сæм баззад,
уыцы авд сармадзаны нæмыджы иууылдæр, æмæ æхст куы
фесгы, уæд бардзырд радта, цæмæй райсой автоматтæ,
дзыхъхъытæм ныххизой æмæ уырдыгæй ныккалой, фæстæмæ цæуын чи
байдыдта, уыцы немыцаг фистæг æфсæддонтыл. Уæззау,
кæт’тагæй æмбæрзт машинæты æмæ «оппельты» немыцаг фистæг
зефсæдтæ фæстæмæ цыдысты дард кæмдæр галиуырдыгæй,
уæрдонвæндагыл, æмæ сыл уым, галиу къабазы, ныккалдтой/ сыхаг
батарейтæй ма чи баззад, уыцы цалдæр сармадзаны, диссагæн
разæй æнæхъæнæй чи баззад, ахæм дыууæ станокджын
пулеметы.
Цыппарæй дæр — Ухановы сармадзаны цур взводæй чи
баззад, уыцы фæлхæрæнтæ — баргъæвстысты, ныссалдысты,
хъаруйы цъыртт сæм нал баззад, æххæстæц нæма æмбæрстой,
цæгатаг былгæроныл хабæрттæ куыд рауадысты, немыц сæ
хæцæнтæй афтæ хæлофæй цæмæн лидзынц, уый, дзыхъхъыты
сæхицæн æрбыиат кодтой, сæ комытæфæй хъарм кодтой сæ
къухтæ æмæ автоматты æргъæвæнтæ, сæрдæн куыд нæ ныссæла,
афтæ. Кузнецовыл ризæг бахæцыд. Уханов йе уæхсчытæ хоста
æрмкъухтæй. Нечаев æмæ Рубин белтæй сыгъдæг кодтой
брустверы размæ къахыр. Иу ныхас дæр сæ никæмæй хауд, хъуыды
кæныны, сдзурыны хъару сæм нал уыд. Афтæ сыл сахатæй
фылдæр аивгъуыдта. Стæй уæд бонивайæнты мынæг рухсмæ
нæ танкæты фæстæ обаумæ тæргæ бæхтыл рагæпп кодта
хæринаггæнæн, стырындз, бомбæты æмæ сармадзанты нæмгуыты
дзыхъхъыты бæрзонд схъиугæйæ батареймæ атындзыдта;
старшина Скорик, йæ цæсгом уыцы хъæддагхуызæй, хæринаггæнæн
æрурæдта сармадзанæй дæс санчъехы æддæдæр, нылгъыста,
фæстæмæ чи цыд, уыцы бæхы, æргæпп кодта æмæ сæм
æрбаз358

гъордта, йæ дæргъæй-дæргъмæ цииелы фæдджитæ йæ къæхтыл
тыхстысты, æмæ суанг уæддæр ма сæ сæрызонд нæма ахста,
цы æхсызгон хабар æрцыдис, уый: Старшина куы ныхъхъæр
кодта, лæппутæ, æрбахæццæ уæм дæн... хойраг, зæгъгæ, суанг
сæ уæд дæр нæма уырныдта, æцæгдзинадæй кæй æрбахæццæ
æмæ кæй хъæр кæны, уый, афтæ сæм каст, цыма æндæр
дунейы, незамантаг, кæдæмдæр чи ныгъуылд, ахæм дунейы
мынæг ферттив-ферттив у. Дзуапп ын ничи радта.
— Адæм кæм сты?.. Ау, цыппар йедтæмæ нал стут, цыппар...
Старшина æхсгæ кæстытæ бакодта батарейы æдзæрæг
хæцæнтæм, сыгъд, пырхгонд немыцаг танкæтæм, йæ мидбынаты
сцоппай йæ аив нымæт цырыхъхъыты, йæ хъæлæсæй сирвæзт?.
бамбарæн кæмæн нæ уыд, стуры æмбухынау ахæм мыр,
фæстæмæ хæринаггæнæнмæ азгъордта. Уым йе ’ккойы баппæрста
термос, дыууæ хызыны, сæ бакастмæ гæсгæ дзы уыдис дзул æмæ
хус къæбæртæ, зылынвад санчъехтæй ногæй сармадзаны цурмæ
æрбахæццæ, йæ уаргъ иууылдæр рæтæнæгъдты æхсæн хус
гилдзыты рæдзæгъдыл æрæппæрста, йæ сæр æппындæр ницуал
ахста, афтæмæй йæ фындзы бын гуым-гуым кодта:
— Æнæхъæн батарейæн... дзул дæр,- нозт дæр. Ау, цыппар
йедтæмæ куыд нал стут уый?.. Æмæ уæд хойраг цы фæкæнон,
æмбал лейтенант? Дроздовский кæм ис? Комбат?..
— Фæлгæсæн бынаты. Æртæйæ сты уым. Ноджыдæр ма
ныггæнды — цæфтæ. Бабæрæг сæ кæн, старшина,— йе ’взаг йæ
коммæ нæ каст, афтæмæй дзуапп радта Кузнецов, ризæг ыл
цыма бахæцыд, уыйау гæртт-гæртт кодта, рæтæнагъдыл
æрбадт, нымады дæр æм нæ уыдысты уыцы уæлдай хойрæгтæ,
хъуысгæ дæр æм нæ кодтой старшинайы ныхæстæ.
— Иучысыл арт уæд та куы скæниккам, лейтенант,— загъ--
та Уханов.— Нæхи куы иæ батавæм,уæд ныддæвдæг уыдзыстæм..
Дæуæн дæр фæззыгон сыфтæрау дæ зыр-зыр цæуы. Нæмгуыты
асыччытæ нæм ис уæртæ. Табу хуыцауæн, цас нæ зæрдæ зæгъы,
уыйас нынцъухдзыстæм, лейтенант! Куыд кæсын, афтæмæй сæ
махонтæ алхъывтой.
— Нозт? — æппындæр ын уæлдай нæ уыд, афтæмæй дзуашт
радта Кузнецов.— О, не ’ппæты дæр бануазын хъæуы.
Старшина ныггæндмæ уыцы цæрдæг азгъордта цæфтæм.
Нечаев æмæ Рубин састой асыччытæ æмæ арт æндзæрстой
сармадзаны фарсмæ, Уханов иуварс ассыдта хус гилдзыты рæдзæгъд,.
æргъæвæны бынмæ кæттаг æрытыдта æмæ архачын байдыдта
нозты термосимæ, хойраджы диссаджы бæркадимæ:
арахъхъныккодта, цы зыбыты иунæг катилок ссардта, уым, хус дзульг
дзæкъул • райхæлдта. Стæй уæд Кузнецовы фарсмæ
рæтæнагъдыл йæхи æруагъта, катилок æм хæстæгдæр басхуыста.
— Дæхи батав, лейтенант, науæд ам удæгасæй цыртыты
хуызæн ныхъхъæдæг уыдзыстæм, бануаз, дæ судзæгтæ байрох
кæндзынæ.
Кузнецов катилок дыууæ къухæй систа, йæ фындзыл
сæм359

бæлд нозты карз тæф æмæ йæ улæфт баурæдта, афтæмæй
тагъдгæнгæ цалдæр хъуыртты скодта хæлофæй, йæ зæрдæ
дардта, кæд нозты фæрцы стæфсид, мидæгæй кæмдæр æндон
цъæтау æлхъывдæй цы баззад, уый кæд æрлæмæгъ уаид,
зæгъгæ. Уазал арахъхъ ын йæ ахсæн асыгъта, уайтагъд тæвд мигъы
аныгъуылд æмæ, дурау хъæбæр дзулы хус æхсынгæйæ
Кузнецовы зæрдыл æрлæууыд, раджы кæддæр, незаманты, фæндагыл
куы уыдысты, уæд хуры тынтæм æрттивгæ æнæкæрон быдыры
Уханов Зояйæн арахъхъ куыд дардта, уый, чызг йæ цæстытæ
ныцъцъынд кодта, афтæмæй æлгъгæнгæйæ иу хъуыртт скодта
донгарзæй, худтис æмæ дзырдта: мæ гуыбыны кæмдæр чысыл
цырагъ ссыгъд; афтæмæй та йæ уыцы нозтæй йæ зæрдæ хаста...
Кæд уыди уый? Иу-сæдæ азы размæ, тынг раджы, адæймагæн
æй йæ бон æрхъуыды кæнын дæр нæу, афтæ раджы. Фæлæ
уæддæр Кузнецовы зæрдыл лæууыдысты, цыма хабæрттæ
иууылдæр сахаты размæ уыдысты, афтæ бæлвырдæй; бынæй хæрдмæ
йæм æрттивгæ уымæл цæстытæй каст Зоя, йæ сабыр худт
хъусты бынтон бæлвырдæй зыланг кодта, цыма уæдæй фæстæмæ
уæвгæ дæр ницы æрцыд... Стæй уæд иууылдæр æнæхъæн егъау
цард, æнæхъæн æнус фыны федта? йæ фыны федта, уæвгæ дæр
чи никуы уыд, уыцы хабæрттæ... Уæвгæ дæр ницы æрцыд, Зоя
медсанбатмæ хостæм ацыд æмæ иыртæккæ батареймæ
æрбаздæхдзæн йæ урс, ронæй аив æлхъывд цыбырдым кæрцы æмæ,
эшелоны куыд уыдис, афтæ сæ бафæрсдзæн: «Лæппутæ, мæ
къонатæ, æнæ мæн куыд цардыстут ам?»
Фæлæ уыцы иу рæстæг мынæггонд сæрызондæй æмбæрста,
йæхи кæй сайы, Зоя никæцæйуал, иунæг медсанбатæй дæр кæй
нал æрбаздæхдзæн, ам, йæ фарсмæ, йæ чъылдыммæ, ам —
сармадзаны цур кæй ис, æхсæвы кæроны йæ йæхæдæг, Уханов,
Рубин æмæ Нечаев кæй баныгæдтой къускгонды, уый; кæттаг
лæлæзæй æмбæрзтæй уым хуыссы æнустæм иунæгæй,
æнæхъæнæй дæр фæцис сыджыты бын, тымбыл обауыл та урс дары йæ
санитарон хызын, миты ныгъуылын байдыдта.
Фæстаг бынат куы ссардта, уæд ма йæ фæдыл цы баззад,
уый — хызын — Рубин сæвæрдта ног амад обаугондыл,
хъуынтъызæй æмæ алцыдæр зонгæйæ загъта: «Уыйфæстæ йыл
ныффыссын хъæудзæн: Зоя, ома, Елагина, санинструктор»,
Нечаевыл та цыдæр æнахуыр хабар æрцыдис, къускгондмæ сыджыт
куы калдтой, уæд бел æвиппайды брустверы ныссагъта,
фæдыдагъ, афтæмæй æртæ санчъехы æддæрæр ацыд æмæ цинелы
дзыппæй цыдæр срæдывта мæстыйæ, йæ къæхты бынмæ йæ
ныззыввытт ласта æмæ йæ нымæт цырыхъхъытæй афтæ
нылхъывта, æмæ йæ хъыррыст фæцыд. Цы ми гæнæг дæ æмæ цæй
охыл, зæгъгæ, йæ ничи бафарста. Уый уыдис, немыцаг
хызынгонды кæй ссардтой, уыцы сылгоймаджы сахат сызгъæрин
рæхысимæ...
Дысон цы æхсæв арвыстой, уыйфæстæ мадызæнæг
æфсымæртау систы, афтæмæй Кузнецовы алыварс рæтæнæгъдтьтл
360

бадтысты, йе взводæй ма æгасæй чи баззад, уыдон æртæйæ, сæ
цуры къæрццытæ кодта арт. Арты ’взæгты сæрмæ хъазыд
хъæрмуст фæздæг. Цы арахъхъ банызтой, уый сæм хъарын
байдыдта, бахъæлдзæг сты, стæфстысты æмæ дзулы хустæ
æууилгæйæ хъæрдæрæй дзурын райдытой, немыц се счъилтæ сæ
къæбутыл хойгæ лидзынмæ куыд фесты, уый тыххæй,
кастысты, станицæ куыд судзы, уымæ, хъуысыдис сæм станицæйы
фале хæсты гыбар-гыбур, дæрддзæфæй-дæрддзæфдæр кодта
быдыры, батарейæ хуссарырдæмдæр.
Æфсины хабæрттæ иууылдæр йæхимæ райста, афтæмæй
Уханов дзулы хустæ сæрста сойæ, уæле йыл-иу сæкæр
æрызæрста, катилокмæ уагъта арахъхъ, уыцы парахатзæрдæйæ æмæ
рæдауæй сын уагъта, кæй цас хъуыд, уыйас; йæхимæ нозт
хъаргæ нæ кодта, æрмæст ныффæлурс, афтæмæй каст, Рубин æмæ„
Нечаев куыд бахъæлдзæг сты, уымæ. Кузнецовæн арахъхъ
ницы æххуыс фæцис, кæмдæр мидæгæй æндон цъæт уыцы
æлхъывдæй лæууыд, ризæг æй нæма суагъта, уæвгæ та Ухановы
фæндонмæ гæсгæ нызта æмæ нызта, нозты тæф ын йæ улæфæнтæ
сæхгæдта.
— Лейтенант, æнхъæлдæн, хицауад æрбацæуынц! — Ухановг
иннæтæй раздæр бафиппайдта батарейы хæцæнæй
рахизырдæмдæр адæмы къорд.— Бруствертыл зилынц... Кæс-ма, лейтенант!
— Æнхъæлдæн, ардæм у сæ фæндаг,— загъта Рубин дæр,
банозтдзæф, цæсгом сыр-сырхид афæлдæхт, æмæ, цы нæ вæййы,
зæгъгæ, дæрзæг къухæй арахъхъы катилок сармадзаны цалхы
чъылдыммæ бассыдта.— Æнхъæлдæн, уыцы инæлар у,
лæдзæгджын...
— О, уынын æй,— загъта Кузнецов æнахуыр
æнæмæтхуьгзæй.— Ма æмбæхс, Рубин, катилок.
Бессонов та алы санчъехæн дæр йæ къæхтæ къуырæгау
кодта, знон дæр ма æнæхъæн батарей цы уыдис, уыдæттыл, цыд
хæцæнты цурты — æндон цæвæгæй лыггондау нæмгуыты схъис-.
тæ кæй адзæнгæл ластой æмæ дардмæ кæй фæхастой, уыцы
брустверты рæзты, нæмгуыты фæдтæ хъæдгæмттау бæрæг
кæуыл дардтой, уыцы пырх сармадзанты рæзты, сынджыты
обæутты, дзыхъхъыты рæзты, Чубариковы фæйлыд хæцæныл
немыцаг танк йе ’ндон уæз æнæхъæнæй кæм æруагъта æмæ
йæхæдæг дæр кæм баззад, ууылты, æмæ ныр йæ зæрдыл бæлвырдæй
æрлæууыд, знон, бомбæтæ æппарын куы байдыдтой немыц, уый
хæд размæ куыд æрбацыд æмæ батарейы къамандиримæ,
училищейы ахуырты цыма ис, уыйау хæдæлвæст æмæ хæрзконд,
ныфсджын лæппуимæ куыд ныхас кодта, уый, лæппуйæн уыд
зонгæ инæлары мыггаг.
«Уæдæ ардыгæй æхста, лæппу кæмæн къаманды кодта,
уыцы батарей танкæтæ?»
Æмæ цæмæдæр гæсгæ ахъуыды кодта йæ фыртыл,
госпиталы фæстаг хатт куыд фембæлдысты, ууыл; госпиталæй куы
рацыд, уæд ын йæ ус бауайдзæф кодта, Бессонов йæ фырты
36}

йæхи æфсадмæ акæныныл кæй нæ бацархайдта, уый тыххæй,
ома, дам ын уым хуыздæр, æдасдæр, зæрдæдаргæдæр уыдзæн.
Æмæ иу уысмæн йæ фырт ротæйы къамандирæй йæ цæстытыл
ауад, æрмæст дыууæ æфсæддоны æгас кæм баззад, уыцы
фистæг æфсæддонты траншейты, кæнæ та мæнæ ацы ран,
артиллерион батарейы, зæххы алы метрæн дæр базонæн кæм нал уыд,
æфсæн уадтымыгъ кæй ныффалгæрон кодта, уым, æмæ йæ
къахдзæфтæ фæсындæгдæр сты, йæ улæфт иучысыл йæхимæ
куыд æрцæуа, афтæ. Иæ хъуыры цы къуыбар нынныхст, уый
йæ уæгъд нал æмæ нал уагъта, йæ хурх ын нылхъывта, кæрцы
æфцæгготы къæпсыртæ уæгъд кæнынмæ бавнæлдта.
«Ныртæккæ мæ улæфт фæнывыл уыдзæн... Ныртæккæ мын
фенцондæр уыдзæн, æрмæст мæ фыртыл хъуыды кæнын нæ
хъæуы»,— йæхицæн дзырдта æмæ дзырдта Бессонов, йæ уæз
тынгæй-тынгдæр уагъта лæдзæгыл.
— Смирно! Æмбал инæлар...
Бессонов æрлæууыд. йæ цæстытæ ацахстой: сæ цинелтæ,
зæгъæн куыд нæй, афтæ чъизи фæздæгдзæфæй, æнцъылдтæй,
цыппар артиллеристы йæ цуры æмраст слæууыдысты батарейы
фæстаг сармадзаны цур, арт мынæггæнгæ сыгъд; сармадзаны
тæккæ фарсмæ, сæ разы кæттагыл термос, дыууæ хызыны, калд
арахъхъы тæф.
Цыппарæн дæр сæ цæсгæмттæ хæбуздзæфау уыдысты алайæ,
баззад сыл хиды сау хъулæттæ, цæстытæ æнахуыр
низæфхæрдхуыз æрттывд кодтой; топпыхосы фæздæджы фæд баззад сæ
дыстыл, сæ худтыл. Бессоновы ауынгæйæ сабыргай «смирно!»,
зæгъгæ, чи скъаманды кодта, уыцы тарæрфыг сабырарæзт
ныллæггомау лейтенант рæтæнагъды сæрты рахызт, йæхи иу чысыл
банывылтæ кодта, къух худмæ схаста, йæ зæрды уыд фехъусын
кæнын. Бессонов æм уыцы цымыдисхуызæй ныккомкоммæ,
тыхамæлттæй йæ базыдта, йæ зæрдыл æрлæууыд. Мыггагмæ гæсгæ
кæй бадардта йæ зæрдыл, уыцы æвзонг батарейы къамандир
нæ уыд, фæлæ уыд æндæр лейтенант, уый дæр раздæр федта,
фембæлд ыл, æнхъæлдæн, взводы къамандир уыдис,
«мессершмиттæ» куы ’рбалæбурдтой, уыйфæстæ разъезды агуырдта йæ
сармадзаны къамандиры, æмæ, кæм агургæ у, уымæн ницы
æмбæрста.
Бессонов ын къухæй ацамыдта, дзурын ницæмæн хъæуы,
зæгъгæ, уыцы хъуынтъызарæзт цъæхдзаст лейтенанты базыдта:
йæ былтæ ныххус сты, уадултæ бахаудтой, æмæ фындз
ныццыргъ, цинелыл цæппæртæ нал баззад, йæ фæдджитæ хъулон
дардтой сармадзаны нæмгуыты сæрдæнæй, æфцæгготыл
кубиктæн сæ ахорæн къæртгай фæхауд, фæлæ уыйхыгъд халас
сæвæрдтой. Бессонов сдзырдта:
— Хабæрттæ дзурын дзы ницæмæн хъæуы... Æмбарын сæ
иууылдæр. Станцæйы дæ федтон. Батарейы къамандиры
мыггаг хъуыды кæнын, фæлæ мæ дæу мыггаг ферох...
— Фыццаг взводы къамандир лейтенант Кузнецов...
362

— Уæдæ, зæгъыс, сымах батарей ныппырх кодта мæнæ ацы
танкæтæ?
— О, æмбал инæлар. Абон бæргæ æхстам танкæты,
фæлæнæм авд нæмыджы йедтæмæ нал баззад... танкæтæ знон
ныппырх кодтам...
Иæхи хъардта, йæ хъæлæс уагæвæрдмæ гæсгæ фидарæй
цæмæй хъуыса, ууыл; йæ ныхасыуаг дæр, йæ цæстæнгас дæр^
уыдысты хъуынтъыз, зындис йæ карæй хистæр, инæлары раа
фефсæрмхуыз уа, уый йæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд, раст
цыма ацы лæппу, взводы къамандир, йæ царды аргъы фæрцы
рахызт цавæрдæр арæны сæрты, цыдæр бамбæрста, æмæ цы
бамбæрста, уый йæ цæстыты æндзыгæй баззад, фесæфæн ын
нæ уыд. Æмæ уыцы ныхасыуагæй, лейтенанты цæстæнгасæй,,
взводы къамандиры фæстæ рæтæнæгъдты æхсæн лæууæг
артиллеристты æртæ тарсырх цæсгомыл бынтон æмхуызон æнгæс кæй
уыдис, уымæ гæсгæ Бессоновæн цыдæр йæ хъуыры фæныхст,
бафæрсын æй фæндыд, батарейы къамандир æгас у æви нæ,
кæм ис, сгарæджы æ.мæ немыцаджы чи рахаста, уымæй, фæлæ
нæ бафарста, йæ бон нæ бацис...
Къуыззитгæнгæ судзаг дымгæ лæбурдта хæцæнмæ,
фæйлыдта кæрцы тæрттæ æмæ фæдджитæ, цæстытæй лæмæрста
цæссыгтæ, æмæ Бессонов уыцы арфæйаг æмæ мæстджын, судзгæ
цæссыгтæ нал сæрфгæйæ, йæ алыварс цы къамандиртæ ныссабыр
сты, уыдонæй нал æфсæрмыгæнгæйæ лæдзæгыл йе уæз
æруагъта, Божичкомæ разылд. Стæй уæд, дæсгай мин адæймæгтæн
къаманды кæныны æмæ сын сæ хъысмæт лыг кæныны цытджын
æмæ бæрнон бар ын чи радта, уыцы уæлдæр хицауады номæй*
цыппарæн дæр Сырх Тырысайы ордентæ дæтгæйæ тыххæйты
сдзырдта:
— Æндæр уын ницы у мæ бон... æндæр ницы у мæ бон...
Бузныг, цы танкæтæ ныппырх кодтат, уыдоны тыххæй. Уый
сæйрагдæр уыд — сæ танкæтæ сын ныппырх кæнын. Уый
сæйрагдæр уыд...
Æмæ йæ æрмкъухимæ архайгæйæ траншейыл тагъд-тагъд
араст хидырдæм.
Раздæрау тарæрфыгæй ордены къопп сыд æнгуылдзтæй
æлхъивгæйæ, къамандыгæнæджы цæстытæ уымæлæй куыд федта,
ууыл дисгæнгæйæ знон станцæйы, стæй та уæд райсомæй
батарейы инæлары уыцы æнæхатырæй, дæрзæг уазал хъæлæсимæ
кæй федта, уымæ гæсгæ йæм ахæмтæм æнхъæлмæ нæ каст
Кузнецов æмæ ницы дзырдта.
Уыцы рæстæг старшина Скорик æмæ лейтенант Дроздовский
былгæроны обауыл фæзындысты æмæ, уырдыгæй сармадзанмæ
хæстæг хицауады куы федтой, уæд батареймæ æрбазгъордтой.
Хæцæнмæ нæма æрбахæццæ сты, афтæмæй старшина Скорик
цæмæдæр гæсгæ иуварс фæзылд, обауыл хæрдмæ хилын
райдыдта хæринаггæнæнырдæм, Дроздовский та базгъордта,
былгæроныл сæдæ метры бæрц чи адард, уыцы къамандирты
къордШ

мæ, Бессоновы раз æмраст слæууыд, цинелы цæппæртæ
иууылдæр уыдысты æвæрд, портупей æлхъывд, рæхснæг къубал
кæрдæйнагæй баст, цæсгом бынтон фæлурс, афтæмæй къух
къæмисæнмæ сæппæрста. Цы дзырдта, уымæн фехъусæн нæ уыд.
Фæлæ хæцæнæй хорз зындис, инæлар ын куыд ныхъхъæбыс кодта,
стæй йæм адъютант кæй балæвæрдта, уыцы къопп, сармадзаньг
цур цыппарæн æмæ траншейы дыууæйæн кæй радта, ахæм
къопп æм куыд радта, уый.
— Не ’ппæтæн дæр æмхуызон хæйттæ бакодтой,—
рæтæнагъдыл бадгæйæ æнæмаст худт ныккодта Уханов, Рубин та
ахæм дæргъвæтин æмæ дæсны нылгъыста, æмæ йæм Уханов
уыцы цымыдисæй æрыхъуыста.— Афтæ дзы ныздухгæ никуыма
федтон, бæхтæрæг. Цымæ цы хорзæхæн уа?
— Мæхæдæг’ дæр ын ницы æмбарын, куыд сирвæзт, уымæн,
сержант! Мæ риуы цыдæр ныддур...
— Цæй уæдæ, æфсымæртæ,— загъта Уханов,— куыд
æмбæлы, афтæ нæ ордентæ æрæхсæм. Махонтæ фрицты кæй
алхъывтой, уый тыххæй! Сæ фæндтæ сæ хъуыры кæй фæбадтысты, уый
тыххæй! Ныр сæм бæрæг уыдзæн! Раст нæ зæгъын, лейтенант,
куыд дæм кæсы? Сбад мæ фарсмæ. Рубин, æрбадæтт катилок!
Цæй, ницы кæны, лейтенант... Куыройы йæ куы ауадзæм, уæд
„дзы ссад рауайдзæн. Цæрыны бардзырд нын радтой.
— Ссад, зæгъыс? — сабыргай бафарста Кузнецов, æмæ йæ
цæсгом фестъæлфыд.
— Нæ комбатыл цыдæр æрцыд,— йæ рихитæ даугæйæ æмæ
обаумæ кæсгæйæ сдзырдта Нечаев.— Раст цыма куырм у, йæ
къахайст ахæм у...
Инæлар æмæ, йемæ чи уыд, уыцы къамандиртæ батарейæ
адард сты хидырдæм; былгæроны обауæй та фахсыл, цæфтæ
кæм уыдысты, уыцы ныггæндмæ къæпхæнтыл фæцæйцыд
Дроздовский; кæуыл сахуыр сты, уыцы гуырвидауц, рæхснæг
Дроздовскийы æнгæс бынтондæр нал уыд, æвæццæгæн ын тынг зын
уыдис инæлармæ базгъорын æмæ къух къæмисæнмæ раздæрау
рæвдз сæппарын, фехъусын кæнын; цыдис æнæбары санчъехтæй,
йæ къæхтæ йæ быны дыдæгътæ кодтой, сæр æруагъта,
уæхсчытæ бынмæ æрхаудтой, сармадзаны цур цыма уæвгæ дæр ничи
уыд, уыйау уыцырдæм иунæг хатт дæр нæ фæкаст.
— Зоя куы фæмард, уыйфæстæ йыл æцæгæй дæр цыдæр
æрцыд...— загъта Уханов.— Цæй, æгъгъæд фæуæд. Мысинæгты
афон нæу. Ордентæ та, æфсымæртæ, мæнæ афтæ æрæхсынц,
æвæццæгæн.
Æмæ катилок кæттаджы бæстастæу æрæвæрдта, æмбисы онг
æй арахъхъæй байдзаг кодта, ордены къопп байгом кодта æмæ
цыма сæкæры къæртт у, уыйау æй дыууæ æнгуылдзæй
катилочы ныппæрста, стæй та уæд афтæ бакодта Рубины, Нечаевы
æмæ Кузнецовы ордентæн дæр.
Радгай нуазын райдыдтой. Кузнецов катилок райста иннæты
фæстæ. Уæдмæ Дроздовский расыгау дзой-дзойгæнгæ
къæпхæн364

тыл бынмæ æрхызт, йе ’нахуыр гуыбыр гуыр обауыл нал зынд.
Дымгæ къуыззитт кодта цæугæдонырдыгæй, æмæ Кузнецовы
хъустыл ауад: Зояйы къускгонды куы сæвæрдтой, уæд кæттаг
пæлæзыл къуыбар миты сыбар-сыбур куыд ссыдис, раст ныр
дæр та йæ чъылдыммæ афтæ сыбар-сыбур кодта, æмæ катилок
йæ къухты базыр-зыр кодта, ихы къæрттыты зылангау дзы
райхъуыст орденты зыланг; йæ нуазын нæ ныууагъта, афтæмæй
фæрсæгау акаст фæстæрдæм, санитарон хызын миты бын кæуыл
фæцис, уыцы урс обауы бынмæ, ферхæцыд, нозт йæ хъуыры
фæбадт æмæ катилок иуварс аппæрста, сыстад æмæ йæ хъуыр
сæрфгæ траншейыл араст сармадзанæй.
— Лейтенант, цы кæныс? Кæдæм цæуыс, лейтенант? —
фæсте йæм фæхъæр кодта Уханов.
— Афтæ, æнæуи...— мынæг хъæлæсæй йын дзуапп радта.—
Ныртæккæ æрбаздæхдзынæн. Æрмæст мæнæ... батарейыл
æрзилон.
Сæ сæрмæ гуыв-гуывгæнгæ къордтæй тахтысты
штурмовиктæ, станицæйы фале сæхи бынмæ уагътой. Сæ базыртæ
зындысты сырхбын, бынæй хæрдмæ сыл калдис сæуæхсиды уазал
рухс, дард кæмдæр æрвгæрæтты-иу æрзылдысты, ардæм чи нæ
зынд, уыцы мысантæм бынмæ сæ ных сарæзтой,
сæумæдæвдæджы уæлдæфы хъуысыд пулеметты хус къæр-къæр. Уым, разæй,
судзгæ станицæйы уæлхæдзæртты фале арвмæ бæзджынæй
калдис мылазон сау фæздæг, æрттывтой дзы æртытæ, фæздæг
хылдис ныгуылæнмæ, къахыр мæигæфсон мæй арвы тыгъдады
.кæм бамынæг, уырдæм.
1965-1969

СÆРГÆНДТÆ
Фыццаг сæр 5
Дыккаг сæр Ц
Æртыккаг сæр 32*
Цыппæрæм сæр . 36-
Фæндзæм сæр 59-
Æхсæзæм сæр 77
Æвдæм сæр 93.
Æстæм сæр 103
Фарæстæм сæр . 122
Дæсæм сæр 132
Иуæндæсæм сæр . 141
Дыууадæсæм сæр 166
Æртындæсæм сæр ’. 175
Цыппæрдæсæм сæр 183
Фынддæсæм сæр 201
Æхсæрдæсæм сæр 214
Æвддæсæм сæр 222
Æстдæсæм сæр 237
Нудæсæм сæр 253-
Ссæдзæм сæр . ........... 268, „
Иу æмæ ссæдзæм сæр 282
Дыууæ æмæ ссæдзæм сæр ..*.;.. 289
Æртæ æмæ ссæдзæм сæр в • & 303
Цыппар æмæ ссæдзæм сæр 324
Фондз æмæ ссæдзæм сæр 332
Æхсæз æмæ ссæдзæм сæр . . . 348«
!

ЮРИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ БОНДАРЕВ
Горячий снег
Редактор
II. Р. Цомартов
Художник
Л. И. Макаревич
Художественный редактор
У. К. Кануков
Технический редактор
А. В. Ядыкина
Корректоры
И. X. Джанаева, А. Г. Царакти

ИВ № 738
Сдано в набор 22.12.81. Подписано к печати 09.02.82. Формат бумаги
60х901у,бБум. тип. № 2. Гарн. шрифта литературная. Печать высокая. Усл. п. л. 23.
Учетно-нзд. листов 23,57. Тираж 2000 экз. Заказ № 9719. Цена 1 р. 60 к.
Издательство «Ир» Государственного комитета Северо-Осетинской АССР пс
делам издательств, полиграфии и книжной торговли. 362040, г.
Орджоникидзе,- ул. Димитрова; 2.
Книжная типография Государственного комитета Северо-Осетинской АССР
по делам издательств, полиграфии и книжной торговли Совета Министров
СО АССР. 362011, г. Орджоникидзе, ул. Тельмана, 16.

БАФИППАЙД РÆДЫДТЫТÆ
Фарс
156
172
188
229
233
297
297
361,
Рæнхъ
18
бынæй
10
уæле
16
уæле
12
уæле
14
уæле
6 |
уæле
17
дæле
14
бынæй
Мыхуыр у
батарæй
свидæг
тæнкæты
поста

’рбацæйдзæхтис
дæлиу
йæ
сынджыты
Кæсын æй
хъæуы
батарей
см(идæг
танкæты
хоста

’рбацæйздæхтис
дæлиау
æй
сыджыты