И. СТАЛИН
СОВЕТОН ЦÆДИСЫ
ФЫДЫБÆСТÆЙЫ
СТЫР ХÆСТЫ ТЫХХÆЙ
ИРОН ÆВЗАГМÆ 5-ÆМ РАУАГЪДÆП ТÆЛМАЦ
ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ ПАДДЗАХАДОН РАУАГЪДАД
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ « 1948

И. СТАЛИН
О ВЕЛИКОЙ
ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
СОВЕТСКОГО СОЮЗА
Перевод
иа осетинский язык
с пятого русского издания
Госиздат Северо-Осетинской АССР
Дзауджикау * 1948

РАДИОЙÆ РАНЫХАС
1941 ази 3 июлы
Æмбæлттæ! Граждантæ!
Æфсымæртæ æмæ хотæ!
Нæ æфсады æмæ флоты æфсæддонтæ:
Сымахмæ дзурын æз, мæ хæлæрттæ!
22 июны гитлерон Герман, гадзрахатæй рацæугæйæ,
хæстон æгъдауæй æдзæсгом бырст æрбакодта нæ райгуы-'
рæн бæстæмæ æмæ ныр дæр ма бырсы. Кæд æмæ Сырх
Æфсад хъæбатырæй ныхмæ лæууы, кæд æмæ знаджы
хуыздэф дивизитæ æмæ йæ авиацийы хæйттæ пырхгонд
æрцыдысты æмæ сæхицæн ингæн ссардтой хæсты быдыр-
ты, уæддæр ма знаг быры размæ, фронтмæ ног тыхтæ
æппаргæйæ. Гитлерон æфсæдтæн бантыст байсын Литвайы,
Латвийæн йæ дзæвгар хай, Белоруссийы хурныгуылæн хай,
хурныгуылæн Украинæйы иу хай. Фашистон авиаци
уæрæхдæр кæны йæ бомбæрдировщикты архайды районтæ
æмæ бомбæтæ калы Мурманскыл, Оршайыл, Могилевыл,
Смоленскыл, Киевыл, Одессæйыл, Севастополыл. Нæ
райгуырæн бæстæйыл скодта стыр тæссаг заман.
Нæ цытджын Сырх Æфсад фашистон æфсæдтæн нæ
горæттæй æмæ районтæй иу къорд кæй радта, уый цæмæ
гæсгæ афтæ рауад? Ау, немыцаг-фашистон æфсæдтæ
æцæг æнæбасæтгæ æфсæдтæ сты, фашистон хиппæлой
пропагандисттæ æнæ банцайгæ куыд хъæр кæнынц,
афтæ?
Кæй зæгъын æй хъæуы, не сты! Истори куыд æвдисы,
5

уымæ гæсгæ æнзебасæтгæ æфсæдтæ нæй æмæ нæ уыдис*
Наполеоны ’ æфсады хуыдтой æнæбасæтгæ, фæлæ уый
дæр радыгай ныппырх кодтой уырысы, англисы, немыцы
æфсæдтæ. Фыццаг империалистон хæстьи рæстæджы Виль-
гельмы иемыцаг æфсады дæр хуыдтой æнæбасæтгæ æфсад,
фæлæ йæ цалдæр хатты басастой уырысы æмæ англис-
францы æфсæдтæ, стæй йæ фæстагмæ ныппырх кодтой
англис-францы æфсæдтæ. Афтæ зæгъын хъæуы Гитле-
ры ыыры немыцаг-фашистон æфсадæй дæр. Уыцы æфса-
дæн ныронг Европæйы континенты нæма фæци тыхджын
иыхкъуырд раттæг, Æрмæстдæр мах территорийы уый
сæмбæлд тыхджын ныхкъуырддзинадыл. Æмæ кæд уыцы
ныхкъуырддзинады мидæг иæ Сырх Æфсад немыцаг-фа-
шистон æфсады хуыздæр дивизиты ныппырх кодта, уæд
уый бæрæг кæны гитлерон-фашистон æфсадæн дæр афтæ
ныппырх кæнæн кæй ис æмæ пырхгонд дæр кæй æрцæу-
дзæнис, Наполеоны æмæ Вильгельмы æфсæдтæ куыд пырх-
гонд æрцыдысты, афтæ.
Немыцаг-фашистон æфсæдтæ нæ территорийы иу хай
кæй бацахстой, уый та афтæ уый тых^æй рауад,
æмæ фашистон Германы хæст ССР Цæдисы ныхмæ ’
райдыдта ахæм уавæрты, кæцытæ уыдысты немыцаг
æфсæдтæн хуыздæр, советон æфсæдтæн та—æвзæрдæр.
Хъуыддаг ис уый мидæг, æмæ Германы æфсæдтæ, куыд
хæцæг бæстæйы æфсæдтæ, æппæтæй дæр уыдысты мо-
билизацигонд, æмæ 170 дивизийы, Герман ССР Цæдйсы
ныхмæ кæй æрбатардта æмæ ССР Цæдисы арæнты цур
кæй æрлæууын кодта, уыдон уыдысты бынтон цæттæ
уавæры æмæ эфмæст сигналмæ æнхъæлмæ кастысты
бырсын райдайыны тыххæй, советон æфсæдты та ма хъуьь
дис гсæхи смобилизаци кæнын æмæ арæнтæм хæстæгдæр
бацæуын. Ацы раи чысыл нæ сахадыдта ахæм хъуыддаг
дæр, æмæ фашистон Герман æнæнхъæлæджы, мæнгардæй
б

кæй фехæлдта кæрæдзимæ нæбалæбурыны тыххæй Герман
жмæ ССР Цæдисы æхсæн 1939 азы цы бадзырд арæзт
а:рцыд, уый, æппæт дуне дæр æй лæбурæг бæстæйыл кæй
банымайдзысты, уый нццæмæ , æрдаргæйæ/ Бæлвырд ,у,
нæ сабырцардуарзаг бæстæйæн кæй нæ уыд дзырд фæса-
йыны’ фæндагыл æрлæууæн, бадзырд фехалыны хъæп-
лæрисдзииад йæхимæ райсын æй кæй нæ фæндыд, уымæ
гæсгæ.
Исчитæ бафæрсдзысты: цæмæ гæсгæ афтæ, рауадис^
Советон хицауад цæмæн сразы ис кæрæдзимæ нæ балæ-",
бурыны тыххæй Гитлеры æмæ Риббентропы хуызæн мæнг
гард æмæ цъаммар адæймæгтимæ бадзырд саразыньш?,
Кæд, мийаг, Советон хицауады ’рдыгæй ам рæдыд хъуыд-
даг рауад? Кæй зæгъын ,æй хъæуы, уый рæдыд нæ уыд! ’
Кæрæдзимæ нæ балæбурыны тыххæй бадзырд у дыууæ
паддзахады æхсæн сабыр царды тыххæй бадзырд. Гъе
ахæм бадзырд саразыны тыххæй фæндон æрбахаста махмæ,
Герман 1939 аз. Советон хицауадæн ахæм фæндоныл не
сразы уæвæн уыдис? Æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ сабыр
цард чи уарзы, уыцы паддзахадтæй иуæн дæр æнæ сразы
уæвæн нæй йæ сыхаг паддзахадимæ сабыр царды бадзырд
саразыныл, уыцы сыхаг паддзахады сæргъы суанг Гитлеры
æмæ Риббентропы хуызæн цъаммартæ æмæ лæгхортæ куы ^
лæууой, уæддæр. Уый, кæй зæгъыи æй хъæуы, æрмæст(
уæд, æмæ сабырдзинады бадзырд нæ дæр комкоммæ, нæ !'
дæр фæрсырдыгæй куы нæ хала сабырцардуарзаг паддза- :
хады территорион æнæхъæидзинад, хæдбардзинад æмæ
кад. Зындгонд куыд у, афтæмæй Германы æмæ ССР Цæ-
дисы æхсæн кæрæдзимæ нæбалæбурыны бадзырд у раст
гъе ахæм бадзырд.
,, Цы рамбылдтам мах Германимæ кæрæдзимæ нæбалæбу-
рыны тыххæй бадзырд кæй сарæзтам, уымæй? Мах нæ бæ-
стæйæн радтам афæдз æмæ æрдæджы дæргъы сабыр цард

кæныны фадат, стæи нын фадат фæци ныхкъуырд раттын-
мæнæ тыхтæ бацæттæ кæнынæн мийагфашистонГерман,ба-
дзырд ницæмæ æрдаргæйæ, нæ бæстæмæ æрбалæбурыиьцх
куы бафæлвæрдтаид, уæд. * Уымæй бæлвырд рамбылдтам
мах, фашистон Германæн та уый у фембылды хъуыдцаг.
Цы рамбылдта фашистон Герман æмæ цæмæй фембылд
ис, мæнгардæй бадзырд кæй фехæлдта æмæ ССР Цæдисмæ
кæй æрбабырста, уымæй? Фашистон Ге!рманæн уый руаджы
бантыст, йæ æфсæдтæ цыбыр рæстæджы дæргъы иу цас-
дæр хуыздæр уавæры куыд уой, афтæ бакæнын, фæлæ уый
фембылдис политикон æгъдауæй, тугдзых агрессор кæй у,
уый æппæт дунейы раз æргом равдисгæйæ. Дызæрдыггдг
нæу, Германæн уыцы цыбыр æмгъуыдмæйы хæстон рам-
былд кæй у æрмæст эпизод, ССР Цæдисы егъау полити-1
кон рамбылд та кæй у ахъаззаг æмæ дэфгъвæтин фактор,
кæцыйы руаджы рапарахат уыдзысты Сырх Æфсады ахс-
джиаг хæстон æнтыстдзинæдтæ фашистон Германы ныхмæ
хæсты мидæг.
Гъе уымæ гæсгæ не’хсарджын æфсад æппæтæй дæр,
не’хсарджын хæстон-денджызон флот йе’гас дæр, нæ тæх-
джытæ-уаритæ сеппæт дæр, нæ бæстæйы адæмтæ иу-
уылдæр, Европæйы, Америкæйы æмæ Азийы хуыздæр адæй-
мæгтæ иууылдæр, æппын фæстаг Германы хуыздæр адæй-
мæгтæ иууылдæр—æнаккагыл нымайынц гермайнаг фа-
шистты мæнгард митæ æмæ æмзæрдиондзинады цæстæн-
гас дарынц Советон Хицауадмæ, растыл нымайынц Советон
Хицауад йæхи куыд дары, уый, æмæ уынынц, мах хъуыддаг
раст кæй у, знаг саст кæй æрцæудзæн, мах кæй фæуæлахиз
уыдзыстæм, уый.
Хæсты нæ кæй бацæуын кодтой, уымæ гæсгæ нæ бæстæ
бацыд мæлæтдзаг тохы йæ налатдæр æмæ æдзæсгомдæр
знаджы ныхмæ — гермайнаг фашизмы ныхмæ. Не ’фсæдтæ
хъæбатыр тох кæнынц знаджы ныхмæ, кæцы тынг ифтонг-
8

;ЛНД у танкæтæй æмæ авиацийæ. Сырх Æфсад æмæ Сырх
1'ф1от, бирæ зьшдзинæдты сæрты хизгæйæ, æнувыд тохкæ-
нынц советон зæххы алы гæбаз дæр бахъахъæныныл..
Тохмæ хизынц Сырх Æфсады сæйраг тыхтæ, мингай танкæ-
тæй æмæ хæдтæхджытæй ифтонггонд чи у, уыдон. Сырх
Æфсады хæстонты хъæбатырдзинадæн æмбал нæй. Знагæн
*мах цы ныхкъуырд дæттæм, уый фидарæй-фидардæр кæны
æмæ рæзы. Райгуырæн бæстæ бахъахъæнынæн Сырх Æф-
садимæ иумæ стынц советон адæм сеппæт дæр.
Нæ райгуырæн бæстæ цы тæссаг уавæры ис, уыцы тас-
дзинад фесафыны тыххæй цытæ саразын хъæуы, стæй ца-
вæр мадзæлттæ бакæнын хъæуы знадЖы ныппырх кæныны
тыххæй?
Æппæты фыццаг афтæ бакæнын хъæуы, цæмæй нæ
адæймæгтæ, советон адæймæгтæ бамбарой, нæ бæстæ цы
стыр тæссаг бынаты ис, уый, æмæ аппарой стырзæрдæдзи-
над, æнæмæтдзинад, сабыр царды арæзтады зондахаст,
хæсты агъоммæйы рæстæджы æмбарæн кæмæн уыди, фæ-
лæ ныртæккæйы рæстæджы, хæст уавæр бындзарæй куы
фендæрхуызон кодта, уæд фыдбылыз чи у, уыдон. Знаг на-
лат æмæ æнæхатыр у. Уый йæхицæн нысанæн æвæры нæ
зæххытæ, мах нæ хид кæуыл фæкалдтам, уыцы зæххытæ
байсын, нæ хор æмæ нæ нефть, нæ фæллойы руаджы нæ
къухы чи бафтыд, уыдон байсын. Уый йæхицæн нысанæн
æвæры помещикты хицаудзинад ногæй сæвæрын, паддзахы
хицаудзйнад ногæй æрæвæрын, уырысы, украинæгты, бело-
руссты, литвайæгты, латышты, эстонийæгты, узбекты, тæ-
тæры, молдаванты, гуырдзыйы,, сомихы, азербайджаны æмæ
Советон Цæдисы иннæ сæрибар адæмты национ культурæ
æмæ национ паддзахаддзинад фехалын, уыдоны снемыцæг-
тæ кæнын, уыдонæй йемыцаг къниазтæн æмæ баронтæн ца-
цагъайрæгтæ скæнын. Куыд уынæм, афтæмæй хъуыддаг
цæуы Советон паддзахады цард æмæ мæлæты тыххæй, ССР’
9

Цæдисы адæмтæ цæргæ кæной æви фесæфой, тох цæуы
ууыл — Советон Цæдисы адæмтæ сæрибар уой æви цагъа-
рады бахауой. Афтæ бакæнын хъæуы, цæмæй советон
дцæймæгтæ уый бамбарой æмæ мауал уой æнæмæт, цæ-
мæй уыдон смобилизаци кæной сæхи æмæ рацаразой сæ
дуыст ног, хæстон уагыл, знагæн хатыр чи нæ зоны, ахæм
уагыл.
Æнæмæнг, дарддæр, афтæ бакæнын хъæуы, цæмæй нæ
рæнхъыты бынат ма уа тъизджытæн æмæ тæппудтæн,
тарстдзинад хæлиугæнджытæн æмæ дезертиртæн, цæмæй,
нæ адæймæгтæ ма зоной тарстдзинад тохы мидæг æмæ
гхиуыл нæ ауæрдгæйæ хъæбатырæй цæуой нæ Фыдыбæ-
стæйы сæрибардзинады хæстмæ фашистон цагъаргæиджы-
ты ныхмæ. Цытджын Ленин, нæ ПаддзаХад чи сарæзта, уый,
дзырдта, зæгъгæ, советон адæймæгты сæйрагдæр мийиу-
джытæ хъуамæ уой хъæбатырдзинад’, æхсар, тохы мидæг
тæрсын цы у, уый нæ зонын, нæ райгуырæн бæстæйы знæг-
ты ныхмæ æппæт адæмимæ иумæ тох кæнынмæ цæттæ,
уæвын. Æнæмæнг хъæуы афтæ бакæнын, цæмæй болыне-
бичы уыцы иттæг хорз миниуæг с’уа Сырх Æфсады, нæ Сырх
Флоты æмæ Советон Цæдисы æппæт адæмты бирæ ми-
луантæм.
Мах хъуамæ æвæстиатæй рацаразæм не’ппæт куыст дæр ’
^æстон уагыл, алцыппæт дæр фронты интерестæм æмæ зна-
джы ныппырх кæныны хъуыддагмæ саразгæйæ. Советон
Цæдисы адæмтæ ныр уынынц, гермайнаг фашизм нæ Рай-
гуырæн бæстæмæ, æппæт фæллойгæнджытæн сæрибар
фæллой æмæ хорз царды уавæртæ чи радта, уымæ цы
агъуыд маст æмæ хæрамдзинад дары, уымæн кæрон кæй
нæй, уый. Советон Цæдисы адæмтæ хъуамæ сыстой’сæ
бартæ, сæ зæхх знагæй бахъахъæнынмæ.
Сырх Æфсад, Сырх Флот æмæ Советон Цæдисы æппæт
траждантæ хъуамæ хъахъæной советон зæххы алы гæппæл
10

лæр, хъуамæ сæ туджы фæстаг æртахы онг тох кæной нæ
горæттæ æмæ хъæутæ бахъахъæныныл, æвдисой, нæ
адæммæ цы миниуджытæ ис — уæндондзинад, хихъæппæ-
рисдзинад æмæ арæхстдзинад — уыдон.
Мах хъуамæ алцыппæтæй æххуыс кæнæм Сырх Æфса-
дæн, бацархайæм Сырх Æфсады рæнхъытæ фылдæрæй-
фылдæр куыд кæной, ууыл, цыдæриддæр æй хъæуы,
уымæй йæ бафсадæм, транспорттæ æфсæдтимæ æмæ хæ-
стон грузтимæ тагъд цæмæй цæуой, афтæ саразæм, цæф
æфсæддонтæн алцæмæй дæр æххуыс кæнæм.
Мах хъуамæ сфидар кæнæм Сырх Æфсады фæсфронт,
,нæ куыст иууылдæр уыцы хъуыддаджы интерестæм гæсгæ
саразгæйæ, хъуамæ бакæнæм афтæ, цæмæй тыхджын,
.кусой æппæт куыстуæттæ дæр, фылдæр аразæм топпытæ,
’пулеметтæ, сармадзантæ, гилдзытæ, сармадзаны нæмгуытæ,
хæдтæхджытæ, хъуамæ хорз сæвæрæм заводтæ, электро-
станцæтæ, телефон æмæ телеграф хъахъæныны хъуыддаг,
куыд æмбæлы, афтæ сæвæрæм уæлдæфон тасдзинады
пыхмæ бынæттон хихъахъæнынад.
Мах хъуамæ ’науæрдон тох самайæм, фæсфронты нын
нæ куыст чи халы, уыцы алыхуызон дезорганизаторты ных-
мæ, дезертирты, тасдзинад хæлиугæнджыты ныхмæ, хъу-
сæггаг ныхæстæ хæлиугæнджыты ныхмæ, хъуамæ цæгъ-
дæм шпионты, диверсантты, знаджы парашютистты, æппæт
уыцы хъуыддæгты мидæг нæ истребителон батальонтæн
цырд æххуыс кæнгæйæ. Зæрдыл дарын хъæуы, знаг кæй у
иалат, хин, мæнг ныхæстæ хæлиу кæнынмæ дæсны кæй у,
уый. Зæрдыл дарын хъæуы æппæт уыдæттæ æмæ провока-
цийыл æууæндын нæ хъæуы. Тасдзинад чи хæлиу кæна æмæ
йæ тæппуддзинадæй хъахъæнынады хъуыддаг чи къуылым-
17Ы кæны, уыдон сеппæтыдæр, чифæнды куы уой, уæддæр,
æвæстиатæй дæттын хъæуы Хæстон Трибуйалы тæрхонмæ.
Сырх Æфсады хæйттæн фæстæрдæм нæ цæугæ куьт нæ
11

уа, уæд ласын хъæуы æфсæнфæндаджы æппæт вагайтæ
æмæ паровозтæ, знагæн уадзын нæ хъæуы иунæг паровоз
дæр, иунæг вагон дæр, знагæн уадзын нæ хъæуы хор
иунæг килограмм дæр, артаг иунæг литр дæр. Колхозонтæ
хъуамæ тæрой æппæт фос дæр, хор хъуамæ паддзахадон
оргæнтæм бафснайынмæ дæттой фæсфронты районтæм
раласыны тыххæй. Раласæн кæмæн нæ уа, уыцы зынаргъ
мулк иууылдæр, уыимæ хуызджын металлтæ, хо’р æмæ ар-
таг дæр, хъуамæ æнæмæиг цæуой сæфт.
Знаг кæй бацахста, уыцы районты мидæг аразын хъæуы
партизаиты бæхджын æмæ фистæг отрядтæ, аразьдн дзы
хъæуы диверсион къордтæ знаджы æфсады ныхмæ тох
кæныны тыххæй, алыран дæр æмæ кæмдæриддæр парти-
занты хæст црен кæныны тыххæй, хидтæ, фæндæгтæ пырх
кæныны, телефон æмæ Челеграфы бастдзинад халыны,
хъæдтыл, скъладтыл, чырæтыл арт æндзарыны тыххæй.
Знаг кæй бацахста, уыцы районты мидæг знагæн æмæ йæ
хъузæттæн сеппæтæн дæр аразын хъæуы æнæбыхсгæ
зын уавæртæ, агурын æмæ сæ цæгъдын хъæуы алы къах-
дзæфыл дæр, халын сын хъæуы сеппæт мадзæлттæ дæр.
Фашистон Германимæ хæстæн нæй хуымæтæджы хæ-
стыл нымайæн. Уый канд дыууæ æфсады ’хсæн хæст нæу.
Уый ма уыимæ у æппæт советон адæмы стыр хæст немы-
цаг-фашистон æфсæдты ныхмæ. Фашистон æфхæрджытьг
ныхмæ Фыдыбæстæйы æппæтадæмон уыцы хæстæн йæ
нысан у, нæ бæстæ цы тæссаг ранмæ бахауд, каид уымæй
фервæзын кæнын нæ, фæлæ ма, гермайнаг фашизмы æф-
сондзы бын чи хъæрзы, Европæйы уыцы æппæт адæмтæн
баххуыс кæнын дæр. Уыцы сæрибархæссæг хæсты мидæг
мах иунæг нæ уыдзыстæм. Уыцы стыр хæсты мидæг махæн
æууæнкджын æмцæдисонтæ уыдзысты Европæйы æмæ
Америкæйы адæмтæ, уыдонимæ гитлерон хицауиуæггæн-
джытæ цагъайраг кæй скодтой, уыцы гермайнаг адæм дæр.
12

Мах хæст, нæ Фыдыбæстæйы сæрибардзинадыл хæст баиу ^
уыдзæн Европæйы æмæ Америкæйы адæмты хæдбардзи-
плдыл, демократон сæрибардзинæдтыл тохимæ. Уый уыдзæн
сæ’рибардзинады фарс æмæ цагъардзинады ныхмæ чи
лæууы, Гитлеры фашистон æфсæдты цагъарадæй æмæ
цагъарады тасдзинадæй йæхи чи хъахъæны, уыцы адæмты
иугонд фронт. Хъуыддаг уыцы уавæримæ бæтгæйæ,
æнцон бамбарæн сты æмæ хорз æвдисæйнæгтæ сты
Советон Цæдисæн æххуыс кæныны тыххæй Великобрита-
нийы премьер г. Черчиллы историон раныхас, стæй нæ
бæстæйæн баххуыс кæнынмæ цæттæ уæвыны тыххæй
Америкæйы Иугонд Штатты хицауады деклараци, Советон
Цæдисы адæмты зæрдæты мидæг æрмæст бузныгдзинады
æнкъарæнтæ чи æвзæрын кæны, уыдон.
Æмбæлттæ! Нæ тыхтæ сты æнæкæрон бирæ. Хиуыл-
фервæссæг знаджы уый рæхджы бауырндзæн. Æрбабыр-
сæг знаджы ныхмæ хæцынмæ Сырх Æфсадимæ иумæ
стынц бирæ мингай кусджытæ, колхозонтæ, интеллигенци.
Сыстдзысты <нæ адæмы бирæмилуанон дзыллæтæ. М^ескуы-
йы æмæ Ленинграды фæллойгæнджытæ ныридæгæн бав-
нæлдтой Сырх Æфсадæн æххуыс кæныны тыххæй бирæми-
нон адæмон ополчени саразынмæ. Алыгорæты дæр,знаджы
æрбабырстæй тæссаг кæмæн у, уым, мах хъуамæ саразæм
ахæм адæмон ополчени, хъуамæ тохмæ сыстын кæнæм .
фæллойгæйджыты сеппæты дæр, цæмæй нæ риутæй бахъа-
хъæнæм нæ сæрибардзинад, нæ сæры кад, нæРайгуырæн
бæстæ — нæ Фыдыбæстæйы сæраппонд хæсты гермайиаг
Фашизмы ныхмæ.
Нæ Райгуырæн бæстæмæ йæ дзырд фæсайгæйæ чи
æрбабырста, уыцы знагæн ныхкъуырд раттынмæ СОР
Цæдисы адæмты æппæт тыхтæ тагъд смобилизаци кæныны
тыххæй — арæзт æрцыди Хъахъæнынады Паддзахадон
Комитет, кæцыйы къухы ныр ис æппæт хицаудзинад паддза-
13

хады мидæг. Хъахъæнынады Паддзахадон Комитет бав~
’пæлдта йæ куыстмæ æмæ сиды æппæт адæммæ, цæмæй
æнгом æрбалæууой Ленины — Сталины партийы алфам-
блай, Советон хицауады алфамблай, Сырх Æфсадæн æмæ*
Сырх Флотæн разæнгардæй æххуыс кæныны тыххæй,.
знаджы ныппырх кæныны тыххæй, фæуæлахиз уæвыны
тыххæй.
Нæ тыхтæ иууылдæр — нæ хъæбатыр Сырх Æфсадæн,.
нæ цытджын Сырх Флотæн æххуыс кæнынмæ!
Адæмы тыхтæ иууылдæр — знаджы ныппырх кæнынмæЬ
Размæ, нæ уæлахиздзинадмæ!

ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ
24-ÆМ АЗЫ БОН
Доклад Мæскуыйы фселлойгæнджыты депутатты
Совепгæн г, Мæскуыйы партион æмæ æхсæнадон
организацитимæ 1941 азы 6 ноябры цы кадджын
æмбырд уыдису уым.
Æмбæлттæ!
Махмæ Октябры Социалистон революци куы фæуæла-
хиз у æмæ нæ бæстæйы мидæг советон цардæвæрд арæзт
куы æрцыд, уæдæй нырмæ рацыд 24 азы. Мах ныр лæууæм
советон цардæвæрд йннæ азы, 25-æм азы къæсæрыл.
Октябры революцийы афæдзы бон кадджын æмбырды
хыгъд фæцæуынц, сабыр царды арæзтады мидæг ивгъуыд
аз нæ къухы чи баф1;ы, уыцы æнтыстдзинæдты итогтæ.
Махæн æцæгдзинад ис ахæм итогтæ хынцыны фадат.
уымæн æмæ сабыр царды арæзтады мидæг махæн
пе’нтыстдзинæдтæ рæзынц канд азæй азмæ нæ, фæлæ
ма мæйæ мæймæ дæр. Уыдон цавæр æнтыстдзинæдтæ
сты æмæ куыд егъау сты,—уый зындгонд у æппæ-
тæн дæр, нæ хæлæрттæн дæр æмæ не знæгтæн дæр.
Фæлæ ивгъуыд аз каид сабыр царды арæзтады аз нæу.
Уый ма иоджы у, йæ дзырд фæсайгæйæ иæ сабыр цард
уарзаг бæстæмæ чи æрбабырста, уыцы пемыцаг тыхгæн-
джыты ныхмæ хæсты аз дæр. Ивгъуыд азæн æрмæст йæ
фыццаг æхсæз мæйы дæргъы мах архайдтам нæ сабыр,
^рæзтадон куыст кæныныл. Азы дыккаг æрдæг, цыппар
м^æ фылдæр мах æрвитæм немыцаг империалистты ных-
мæ карз хæсты уавæрты. Афтæмæй хæст цæхгæр фæ-
зылдта нæ бæстæйы рæзындзинады хъуыддаг ивгъуыд азы.
15

Хæст нын дзæвгар фæкъаддæр кодта, иуæй-иу облæстты
та бынтон баурæдта нæ сабыр царды арæзтадон куыст.
Уый нын нæ куыст иууылдæр рацаразын кодта хæстон
уагыл. Уый нæ бæстæйæ скодта иугонд, æппæтыл æххæс-
сæг фæсфронт, фронты чи æфсады, нæ Сырх Æфсады,
нæ Хæстон-Денджызон флоты чй æфсады, ахæм фæсфронт.
Сабыр царды арæзтады дуг фæцис. Ралæууыди немыцаг
тыхгæнджыты ныхмæ сæрибарыл хæсты дуг.
Уымæ гæсгæ тынг аккаг хъуыддаг у фар^та æрæвæрын
ивгъуыд азы дыккаг æмбисы, бæлвырддæр зæгъгæйæ та,
<1зы дыккаг æмбисы цыппар мæйæ фылдæры дæргъы хæс-
ты итогты тыххæй, стæй, уыцы сæрибарыл хæсты мидæг
мах нæ размæ цы хæстæ æвæрæм, уыдон тыххæй.
КУЫД ЦЫДИС ХÆСТ 4 МÆЙЫ ДÆРГЪЫ
Æз мæ раныхæстæй иуы мидæг хæсты райдианы дзырд-
тон, хæст тæссаг уавæр кæй сæвзæрын кодта нæ бæстæ-
йæн, нæ бæстæйæн кæй у тынг тас, бамбарын, базонын
кæй хъæуы, уыцы тасдзинад, æмæ нæ куыст æгасæй дæр
рацаразын кæй хъæуы хæстон уагыл. Ныр хæсты 4 мæйы
фæстæ æз хъуамæ зæгъон, уыцы тасдзинад лæмæгъдæр
кæй нæ фæцис, фæлæ ма ноджы кæй стыхджындæр ис.
Знаг байста Украинæйы фылдæр хай, байста Белорусси,
Молдави, Литва, Латви, Эстони, къорд æндæр облæсттæ,
баирвæзтис Донбассмæ, сау мигъау æрбадтис Ленинграды
сæрмæ, хъавы нæ цытджын столицæ—Мæскуымæ. Немы-
цаг-фашистон тыхгæнджытæ нын стигъынц нæ бæстæ,
нырх кæнынц, кусджыты, зæхкусджыты æмæ интеллигенци-
йы фæллойæ цы горæттæ æмæ хъæутæ арæзт æрцыд, уы-
дон. Гитлерон æрдонгтæ марынц æмæ тыхми кæнынц нæ
бæстæйы сабыр цæрджытæн, хатыр нæ кæнынц сылгой-
16

мæгтæн, сывæллæттæн æмæ зæрæдтæн. Немыц кæй байо
той, нæ бæстæйы уыцы облæстты не’фсымæртæ хъæрзынц
немыцаг æфхæ.рджыты æфсондзы бын.
Не’фсады æмæ флоты æфсæддонтæ акалдтой знаджы
туджы зæйтæ, райгуырæн бæстæйы намыс’æмæ сæрибар-
дзинад хъахъæнгæйæ, агъуыд знаджы атакæтæ æхсар^
джынæй пырх кæнгæйæ, фæзминаг лæгдзинад æмæ хъæ-
батырдзинад æвдисгæйæ. Фæлæ знагыл кæд стыр зиантæ
дæуы, уæддæр уый мисхалы йас дæр аргъ нæ кæны йæ
салдæтты тугæн, чи фæхъуыд, уыдоны бæсты фронтмæ
тæры ног æмæ ног отрядтæ æмæ йæ тых йæ бонæй архайы
зымæг ралæууыны агъоммæ Ленинград æмæ Мæскуыйы
байсыныл, уымæн æмæ зоны, зымæг ын хорзæй кæй ницЫ
æрхæсдзæн, уый.
Хæсты 4 мæйы дæргъы махæй фæмард 350 мин’ адæй-
шджы, стæй нæ æнæбафæгæй фесæфт 378 мин адæй-
маджы, цæфтæ та нæм ис 1 милуан æмæ 20 мин адæй*
маджы. Уыцы рæстæджы дæргъы знагæй тафæмард, фæ-
цæф æмæ уацрры ист æрцыд 4 æмæ æрдæг милуан адæй-
магæй фылдæр.
Дызæрдыггаг нæу, хæсты 4 мæйы фæстæ Герман, йæ
адæмон резервтæ ныридæгæн куынæг кæнын кæмæн бай-
дыдтой, уый кæй фæлæмæгъдæр и Советон Цæдисæй
бирæ тынгдæр, уымæн æмæ Советон Цæдисы резервтæ
иырма гъе ныр райдыдтой æххæстæй парахат кæнын.
ФÆСЫКК «АРВÆРТТЫВДАУ ХÆСТ»
Нæ бæстæмæ æрбабырсыны фæнд кæнгæйæ, немыцаг-
’фашистон тыхгæнджытæ афтæ æнхъæлдтой, æмæ уыдо-'
нæн æнæмæнг сæ бон бауыдзæн Советон Цæдис бынтон-
,.дæр басæттын иу æмæ æрдæг—дыууæ мæймæ æмæ уыць*
цыбыр рæстæджы дæргъы Уралмæ бахæццæ, уæвын. Зæ-
*2. Сталин 17

гъын хъæуы уый, æмæ немыц сусæг кæй нæ кодтой уыцък
«арвæрттывдау» уæлахиз уæвыны пълан. Уый нæ, фæлæ йæ:
стыдтой æмæ дзы алыхуызты æппæлыдысты. Фæлæ
факттæ равдыстой, «арвæрттывдау» фæуæлахизы пълан
бынтсЛн рæузонддзинады æмæ бынтон ницæййаг нысан
кæй у, уый. Ныр бæлвырд у, уыцы сæнтдзæф пълан бынг
тондæр кæй фæсыкк и, уый (Къухæмдзæпьд.)
Цæмæ г/æсгæ афтæ у, «арвæрттывдау ха^ст», Ныгуы-
лæн Европæйы чи фæрæстмæ ис, уый сын Хурскæсæны.
кæй нæ фæрæстмæ ис, уый? у
Цæуыл сæ зæрдæ дардтой немыцаг-фашистон стратег-
тæ, дыууæ мæймæ боветон Цæдис бынтон басæтдзысты
æмæ уыцы цыбыр æмгъуыдмæ Уралы онг бахæццæ уы-*
дзысты, зæгъгæ, куы дзырдтой, уæд?
Уыдон сæ зæрдæ дардтой фыццаджыдæр ууыл, æмæ
сæ тынг ныфс уыдис, зæгъгæ, ССР Цæдисы ныхмæ æп-
пæтиумæйаг коалцци сараздзысты, уыцы коалици^æ Вели-:
кобритани æмæ Америкæйы Иугонд Штатты бакæндзысты,,
уыцы бæстæты хицауад кæй къухы ис^, уыдон уал^
раздæр революцийы æндæргæй стæрсынтæ кæнгæйæ, æмæ
гъе уыцьи мадзæлтты руаджы мах бæстæ иннæ паддзахадтæй
бынтон фæиуварс кæндзысты. Немыц зыдтой, сæ политикæ,
хицæн бæстæты мидæг классты æхсæн ныхлæуддзинæдтæй
пайда кæныны политикæ, стæй уыцы паддзахадты æмæ
боветон бæстæйы æхсæн ныхлæуддзинæдтæй пайда кæ;ны-
ны политикæ сын кæй фæрæстмæ ис францы, кæцыйы ^хи^
цауиуæггæнджытæ, революцийы æндæргæй сæхи стæрсьпг
кæнын бауадзгæйæ, фыр тарстæй Гитлеры къæхты бын^
æрæвæрдтой сæ райгуырæн бæстæ, йе знаджы ныхмæ
не’рлæууыдысты, афтæмæй. Немыцаг-фашистон стратегта?
æнхъæл уыдысты, Великобританй æмæ Америкæйы Иугонд
Штатты хъуыддаг дæр раст афтæ рауайдзæн, зæгъгæ. Йæ
ном хъуыстгонд кæмæн у, уыцы Гессы немыцаг фашисттæ*:
18

длглисмæ æрвитгæ дæр уымæн акодтойдæмæй уый англи-
сы политикты сразы кодтаид ССР Цæдисы ныхмæ æппæт
яумаейаг тохы бацæуыныл. Фæлæ немыц бынтон фæф’ы-»
дæнхъæл сты. (Къухæмдзæгъд). Кæд Гесс цыфæнды архайд
кодта, уæддæр Великобритани æмæ Америкæйы Иугонд
Штаттæ ССР Цæдисы ныхмæ немыцаг-фашистон тыхгæн-
джыты тохы фарс не’рлæууыдысты, æмæ канд уый нæ,
фæлæ; ма разындысты ССР Цæдисимæ иу лагеры гитлерон
Германы ныхмæ. ССР Цæдис иппæрдгонд не’рцыд, уый нæ,
фæлæ ма йæхицæн скодта ног æмцæдисонтæ—Великобри-
тани, Америкæйы Иугонд Штаттæ, стæй немыц кæй бацах-
стой, иннæ уыцы бæстæтæ. Куыд рабæрæг ис, афтæмæй
ныхлæуддзинæдтæй пайда кæныны æмæ революцийы æн-
дæргæй тæрсын кæныны немыцаг политикæ йæхæдæг йæхи<
сихсийын кодта æмæ ныр ног уавæрты нал бæззы. Æмæ
бæзгæ кæй нал кæны, канд уый нæ, фæлæ ма дзы рауаинаг
у стыр тасдзинæдтæ дæр немыцаг тыхгæнджытæн сæхицæн,
уымæн æмæ уыцы политикæ хæсты ног уавæрты мидæг
хъуыддаг тæры бынтон æндæр результаттæм. ’
Немыц, дыккагæй сæ зæрдæ дардтой, советон цардæ-
вæрд фидар нæу, зæгъгæ, стæй советон фæсфронты лæ-
мæгъ хуыдтой æмæ æнхъæл уыдысты, куыддæр Сырх Æф-
садыл фыццал тыхджын цæф сæмбæла æмæ йæм
къуылымпытæ рауайа, афтæ быцæутæ райдайдзæни
кусджыты æмæ зæхкусджыты æхсæн; ССР Цæдисы адæм-
ты æхсæн хылтæ цæуын байдайдзæн, райдайдзысты хица-
уады ныхмæ сыстадтæ аразын æмæ бæстæ фæдихтæ уы-
дзæн хицæн хæйттыл, æмæ ома уый руаджы немыцаг тых-
гæнджытæн фенцондæр уыдзæн суанг Уралмæ бахæццæ
уæвын, зæгъгæ1. Фæлæ немыц ацы ран дæр бынтон фьи
дæнхъæл фесты. Сырх Æфсады къуылымпытæ лæмæгъ-
дæр нæ, фæлæ ма ноджы тынгдæр сфидар кодтой куыд
кусджыты æмæ зæхкусджыты иудзинад, афтæ ССР Цæдисы
2* 19

адæмты хæлардзинад дæр. (Къухæмдзæгъд). Зæгъын
хъæуы ноджыдæр фылдæр, — уыдоны бындурыл ССР Цæ-
дисы адæмты бинонтæ сысты иугонд, æнæф^ецудгæ лагерь,
кæцы æнувыдæй æххуыс кæны йæ Сырх Æфсадæн, йæ
Сырх Флотæн. Советон брестæ цикуыма уыд, ныртæккæ
куыд у, афтæ тынг фидар. (Тыхджын къухæМдзæгъд).
Бæлвырд у, кæцыфæнды æндæр паддзахад, махæй ныр
куыд фæхъуыди, йæ территорийæ уый бæрцытæ фæхъæу-
гæйæ, нæ бафæрæзтаид зындзинæдтæн æмæ заууатмæ
æрцыдаид. Кæд æмæ советон цардæвæрд афтæ æнцонæй
бафæрæзта зындзинæдтæн æмæ ноджы тынгдæр сфидар
кодта йæ фæсфронт, уæд уый афтæ амоны, æмæ советон
цардæвæрд ныр у æппæты фидардæр цардæвæрд. (Тых-
джын къухæмдзæгъд).
Немыцаг тыхгæнджытæ, æппын фæстаг, сæ зæрдæ
дардтой, Сырх Æфсад æмæ Сырх Флот лæмæгъ сты,
зæгъгæ, æмæ æнхъæл уыдысты, немыцаг æфсадæн æмæ
немыцаг флотæн фыццагдæр цæфæй бантысдзæн мах æф-
сады æмæ мах флоты ныппырх æмæ ныххæлиутæ кæнын,
сæхицæн нæ бæстæмæ мидæгоз æнæкъуылымпыйæ цæ-
уынæн фæндаг скæнгæйæ. Фæлæ немыц ацы ран дæр
тыхджын фæрæдыдысты, сæхи тыхтæн æгæр стыр аргъ
кæйскодтой, мах æфсадæн æмæ мах флотæн та аккаг аргъ
кæй не скодтой, уымæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, мах æф-
сад æмæ мах флот нырма æрыгон сты, уыдон хæцынц æр-
мæст 4 мæйы, нырма нæма сысты бынтон кадронтæ, аф-
тæмæй сæ ныхмæ та ис немыцы кадрон флот æмæ кадрон
æфсад, кæцытæ ныр хæцынц 2 азы дæргъы. Фæлæ фыц-
цаджыдæр, мах æфсады моралон уавæр у немыцы æфсады
моралон уавæрæй бæрзонддæр, уымæн æмæ мах æфсад
хъахъæны йæ райгуырæн бæстæ æндæрбæстаг тыхгæн-
джытæй æмæ йæ уырны йæ хъуыддаджы рæстдзинад, не-
мыцаг æфсад та хæцы искæйы зæххытæ байсыны тыххæй
20

æмæ стигъы искæй бæстæтæ, йæ æбуалгъы хъуыддаджы
рæстдзинад æй иу минут дæр бауырнынæн фадат нæй, аф^
тæмæй. Дызæрдыггаг нæу, хи Фыдыбæстæ хъахъæныны
идейæ, нæ адæм хæцгæ кæй сæраппонд кæнынц, уый кæй
æвзæрын кæндзæн æмæ æцæгдзинадæй кæй æвзæрын кæ-
ны, не’фсадымидæг геройтæ, Сырх Æфсады цементау чи фи-
дар кæны, ахæм геройты, фæлæ искæйы бæстæ байсыны
æмæ стигъыны идейæ, немыц хæцгæ цæй сæраппонд кæ-
нынц, уыцы идейæ та немыцаг æфсады æхсæн æвзæрын
кæндзæн æмæ æцæгдзинадæй æвзæрын кæны профессио-
иалон стигъджытæ, моралон æгъдауæй æппындæр кæмæ
ницы ис æмæ немыцаг аефсады халгæ чи кæны, ахæмты:
Дыккагæй, нæ бæстæмæ мидæгоз цæугæйæ, немыцы æф-
сад дарддæрæй дарддæр кæны йæхи зæххæй, архайын
æй хъæуы, хæрам æм чи у, ахæм адæмы æхсæн, хъæуы
йæ æцæгæлон бæстæйы мидæг ног фæсфронт аразын,кæ-
ныйы маноджы халынцнæ партизантæ, æмæ уымæй бынтон
къуылымпыгонд цæуы немыцаг æфсад æфсадыны хъуыд-
даг, тæрсын æй кæны йæхи фæсфронтæй æмæ йын йæ
кыфс сæтты, афтæмæй махæфсад та архайы хи райгуырæн
бæстæйы, уымæн æнæбанцайгæ æххуыс дæтты йæ фæс-
фронт, мах æфсад фаг æфсæст цæуы адæмæй, хæцæн
æрмæгæй, хойрагæй æмæ уый фидарæй йæ зæрдæ дары
йæ фæсфронтыл. Гъе уымæ гæсгæ мах æфсад разынди,
немыц куыд æнхъæл уыдысты, уымæй тыхджындæр, не-,'
мыцаг æфсад та разынди, немыцаг тыхгæнджыты æппæлой
ныхæстæм гæсгæ куыд æнхъæлæн уыд, уымæй лæмæгъ-
дæр. Леиинград æмæ Мæскуыйы хъахъæнынад, æрæджы
нæ дивизитæ немыцæй дæс æмæ ссæдз кадрон дивизийы
бæрц кæм ныццагътой, уый æвдисы Фыдыбæстæйы хæсты
цæхэеры æхсыст кæй цæуынц æмæ кæй бахсыстысты со-
ветон ног æфсæддонтæ æмæ командиртæ, тæхджытæ,
артиллеристтæ, минометчиктæ, танкисттæ, фистæг æфсæд-
21

донтæ, моряктæ, кæцытæ суыдзысты,т немыцаг æфсад сом-
бон арвы цæфау кæмæй тæрсдзæн, ахæм тых. (Тыхджын
къухаем дзæгьд).
Дызæрдыггаг нæу, уыцы æппæт хъуыддæгтæм гæсгæ
«арвæрттывдау хæстæн» хурскæсæны æнæ фæсыкк уæвгæ
кæй нæ уыдис, уый.
НЕ’ФСАДЫ РÆСТÆГМÆЙЫ
КЪУЫЛЫМПЬЩЗИНÆДТЫ АХХОСÆГТÆ
Уыдæттæ иууылдæр, кæй зæгъын æй хъæуы, æцæг
афтæ сты. Фæлæ æцæг у, Сырх Æфсады фадæттæ сеппæт
афтæ хорз кæй не сты, кæй дзы ис ахæмтæ дæр, кæцытæм
гæсгæ не’фсадæн йæ хъуыддаг рæстæгмæ цæуы къуылым-
пытæй, бахъуыд æй фæстæрдæм цæуын, бахъуыд æй
знагæн нæ бæстæйы къорд облæсттæ рæстæгмæ ныу-
уадзын.
Уæдæ цавæртæ сты, хорз чи нæу, уыцы^фадæттæ? Цæй
аххосæй сты Сырх Æфсады рæстæгмæйы хæстон къуылым-
пыдзинæдтæ?
Сырх Æфсады къуылымпыдзинæдты аххостæй иу уый
у, æмæ Европæйы кæй нæй дыккаг фронт немыцаг-фашис-
тон æфсæдты ныхмæ. Хъуыддаг афтæ у, æмæ ныртæк-
кæйы рæстæджы Европæйы континенты нæй æфсæдтæ
Великобританийæн, кæнæ Америкæйы Иугонд Штаттæн,
немьшаг-фашистон æфсæдты- ныхмæ чи хæцид, ахæмтæ,
æмæ уымæ гæсгæ немыцы нæ хъæуы сæ тыхтæ дихтæ
кæнын æмæ дыууæ фронты хæцын, хурныгуылæны æмæ
хурскæсæны. Æмæ уымæ гæсгæ немыцæн, хурныгуылæ-
нырдыгæй сæ фæсфронт рæвдзыл нымайгæйæ, фадат
ис сеппæт æфсæдтæ æмæ Европæйы мидæг се’мцæди-
сонты æфсæдтæ дæр мах бæстæйы ныхмæ саразьшæн.
Уавæр ахæм у ныртæккæ, æмæ нæ бæстæ сæрибары сæ-
раппонд хæцы иунæгæй, æнæ искæйы хæстон æххуысæй,
22

-’ лемыцы, финйты, руминæгты, италийæгты, венгрийæгты
иугонд тыхты ныхмæ. Немыц хъал сты сæ рæстæгмæйы
æнтыстдзинæдтæй, се’фсады стауынц бæрц нæ зонгæйæ
æмæ дзурынц, уый бон, дам, кæддæриддæр у Сырх Æф-
сады басæттын лæгæй-лæгмæ тохты, зæгъгæ. Фæлæ не-
мыцы ныхæстæ еты хус хиппæлойдзинад, уымæн æмæ уæд
зын бамбарæн у, немыцы ма цæмæн ба^ъуыд финнты, ру-
.минæгты, италийæгты, венГрийæгты æххуыс Сырх Æфсады
лыхмæ, кæцы æрмæстдæр хæцы йæхи тыхтæй, æндæрыр-
дыгæй йынхæстон æххуыс нæ уæвгæйæ. Дызæрдыгтаг нæу,
Европейы мидæг немыцы ныхмæ дыккаг фронт кæй нæй,
уый тыххæй дзæвгар æнцондæр кæй кæны немыцаг æфса-
ды уавæр. Фæлæ дызæрдыг кæнæн нæй ууыл дæр, æмæ
Европæйы континенты дыккаг фронт куы фæзына,—уый та
.æнæмæнг фæзындзæн хæстæгдæр рæстæджы (тыхджын
къухæмдзæгъд), — уæд уый зынгæ кæй фенцондæр кæн-
дзæн мах æфсады уавæр, немыцаг æфсадæн та зындæр
^фæуыдзæни.
Не’фсады рæстæгмæйы къуылымпыты иннæ аххос у,
махмæ танктæ, стæй иу цасдæр та авиаци кæй нæ фаг
кæны, уый. Ныры хæсты фистæг æфсæдтæн тынг зын тох
кæнæн у æнæ танктæй, стæй уæлдæфæй фаг авиацион
æххуыс нæ уæвгæйæ. Мах авиаци йæ хæрзхъæддзинадмæ
гæсгæ уæлдæр лæууы немыцы авиацийæ, нæ намысджын
тæхджытæ та сæ ном айхъуысын кодтой, куыд æхсарджын
хæстонтæ. (Къухæмдзæгъд). Фæлæ хæдтæхджытæ мах-
мде нырма ис, немыцмæ цас ис, уымæй къаддæр.
V. Мах танктæ сæ хæрзхъæддзинадмæ гæсгæ сты немыцаг
танктæй хуыздæр, нæ намысджын танкисттæ æмæ артил-
леристтæ та иу æмæ дыууæ хатты нæ фæлидзын кодтой
• жцпæлд немыцаг æфсæдты сæ бирæ танктимæ. (Къухæм-
дзæгъд). Фæлæ танктæ уæддæр махмæ ис немыцæй цал-
дæр хатты къаддæр. Гъе уымæ гæсгæ уал немыцы æфса-
23

дæн рæстæгмæ йæ къухы æфты æнтыстдзинæдтæ. Афтæ
зæгъæн нæй, нæ танкты промышленность æвзæр кусы
æмæ нæ фронтæн танктæ чысыл дæтты, зæгъгæ. Нæ, уый
кусы тынг хорз æмæ чысыл нæ аразы иттæг хорз танктæ.
Фæлæ немыц аразынц бирæ фылдæр, уымæн æмæ уыдон
къухы ныр ис канд сæхи танкты промышленность нæ,,
фæлæ ма Чехословакийы, Бельгийы, Голландийы, Францы
иромышленность дæр. Уыцы хъуыддаг нæ уæвгæйæ’, уæд,
Сырх Æфсад раджы ныддæрæн кодтаид немыцы æфсады,,
кæцы хæцынмæ нæ цæуы æнæ танктæй, стæй не’фсæддон.
хæйтты цæфæн нæ фæразы, танктæ йæм фылдæр куы нæ
вæййы, уæд. (Къухæмдзæгъд).
Ис æрмæст иунæг амал, немыцмæ танктæ фылдаф кæи
ис, уый цæмæй æпцындæр мацыуал дава æмæ не’фсады
уавæр уый руаджы цæхкæр фæхуыздæр уа, уый тыххæйи
Уыцы амал ис уый мидæг, æмæ, иуæй, нæ бæстæйы ми-
дæг цалдæр хатты фæфылдæр кæнын хъæуы танктæ ара-,
зыны куыст, .иннæмæй та хъуамæ цæхкæр фылдæр конд
цæуа танктыныхмæхæцæн хæдтæхджытæ, танктыныхмæ-
хæцæн топпытæ æмæ сармадзантæ, танктыныхмæхæцæн
гранаттæ æмæ минометтæ/ фылдæр арæзт цæуа танк уро-
мæн дзыхъытæ æмæ танк къуылымпыгæнæн æндæр алы-
хуызон фæрæзтæ.
Гъе, уый у нæ хæс ныр.
Махæн нæ бон у уыцы хæс сæххæст . кæнын æмæ йæ
æххæст дæр хъуамæ скæнæм цыфæнды куы уа, уæддæрГ
ЧИ СТЫ «НАЦИОНАЛ-СОЦИАЛИСТТÆ»?
Немыцаг тыхгæнджыты, ома гитлеронты, махмæ хонынц
фашисттæ. Гитлеронтæ куыд рабæрæг и, афтæмæй уый^
растыл нæ нымайынц æмæ, ис-нæй, уæддæр сæхи хонынц
«национал-социалисттæ». Ома, немыцæн сæ зæрды ис мах
24

афт;æ бауырнын кæнын, гитлеронты парти, немыцаг тых-
гæнджыты парти, Европæйы ши стигъы æмæ мах социали-, -
листон паддзахадмæ хуыснæджы лæбурд чи æрбакодта,,
уый у социалистон парти, зæгъгæ. Уымæн афтæ уæвæя.
ис? Европæйы адæмты чи стигъы, уыдон чи цæгъды, уыцы,
гитлерон хъæддаг тыхгæнджыты æмæ социализмы æхсæн
ды ис иумæйагæй?
Гитлеронтæн националисттыл нымайæн ис? Нæ, нæй
сын нымайæн. Æцæгдзинадæй гитлеронтæ ныр сты нацио-
налисттæ нæ, фæлæ империалисттæ. Цалынмæ гитлеронтæ
нсмыцаг зæххытæ æмбырд кæныныл, стæй Рейны облæсть,.
Австри æрбаиу кæныныл æмæ æндæр ахæмтыл архайдтой,.
уæдмæ ма сын уæддæр, гъа, схонæн уыди националисттæ. ’
Фæлæ уыдон æндæр адæмты территоритæ куы байстой
æмæ европæйаг нациты — чехты, словакты, полякты, нор-
вегийæгты, данийæгты, голландийæгты, бельгийæгты,
,францусæгты, сербты, гречъы, украинæгты, белоруссты,
прибалтийæгты æмæ. æндæрты цагъайраг куы скодтой
æмæ æгас дунейы дæр æлдариуæггæнæг суæвыныл ар-
хайын куы байдыдтой, уæдæй фæстæмæ гитлерон парти
нал у националистон, уымæн æмæ уыцы рæстæгæй фæс-
тæмæ уый ссис империалистон, тыхгæнæг, æфхæрæг
парти.
Гитлеронты парти у империалистты парти, дунейы æп-
пæт империалистты æхсæн тæккæ тугдзыхдæр æмæ хуыс-
нæгдæр империалисттæ чи сты, уыдон парти.
Гитлеронтæн социалисттыл нымайæн ис? Нæ, нæй сын
пымайæн. Æцæгдзинадæй гитлеронтæ сты социализмы
цыфыддæр знæгтæ, налатдæр реакционертæ æмæ черносо-
тенецтæ, Европæйы кусæг классæн æмæ адæмтæн сæ эле-
ментарон-демократон сæрибардзинæдтæ чи фесæфта, уы-
дон. Сæ реакцион-черносотенон мидис басусæг кæныны
тыххæй гитлеронтæ дзурынц англисаг-’америкаг мидбæстон
25

дардæвæрды ныхмæ æмæ йæ хонынц плутократон цардæ-
- вæрд. Фæлæ Англисы æмæ Америкæйы Иугонд Штатты ис
элементарон-демократон сæрибардзинæдтæ, ис дзы кус-
джыты æмæ службæгæнджыты профцæдистæ, ис дзы кус-,
джыты партитæ, ис дзы парламент, Германы та гитлерон
цардæвæрды рæстæджы сæфт æрцыдысты уыцы инсти-
туттæ сеппæт дæр. Уыцы дыууæ хуызы факттæ æрмæст
кæрæдзиуыл абарын дæр æгъгъæд у гитлерон режимы реак-
дион мидис бамбарынæн, стæй немыцаг фашисттæ англи-
саг-америкаг плутократон цардæвæрды тыххæй цы дзæн-
гæда кæнынц, уый фæдфæливæн ми кæй у, уый бамбары-
яæн. Бæлвырд зæгъгæйæ, уæд гитлерон цардæ^вæрд у,
Уæрæсейы мидæг паддзахы рæстæджы цы реакцион цардæ-
вæрд уыд, уый къопи. Зындгонд у, гитлеронтæ дæр кус-
джыты бартæ, интеллигенцийы бартæ æмæ адæмты бартæ
сæ къæхты бын æнауæрдонæй кæй ссæндынц, паддзахы
цардæвæрд сæ куыд ссæста, афтæ, уыдон дæр æнауæрдо-
нæй кæй аразынц дзуттæгты ныхмæ астæуккагæнусон
ныббырстытæ раст сæ паддзахы цардæвæрд куыд арæзта,
афтæ.
Гитлерон парти у демократон сæрибардзинæдты знæгты
парти, астæуккагæнусон реакцийы æмæ черносотёнон ныб-
бырстыты парти.
Æмæ уыцыæвирхъау империалисттæ æмæ налатдæр
реакционертæ ма уæддæр сæхи кæд «националистты»
æмæ «социалистты» хуызы æвдисынц, уæд уыдон афтæ
кæнынц уымæн, цæмæй асайой адæмы, афæливой рæузонд
адæймæгты æмæ «национализмы» æмæ «социализмы» ты-
рысайы аууон бамбæхсой, хуыснæггадгæнæг империалист- -
тæ кæй сты, уый.
Мæлхъы систæй фæлыст халæттæ сты... Фæлæ халæт-
тæ мæлхъы сисæй сæхи цыфæнды фæлыст куы скæной,
уæддæр халæттæй баззайдзысты.
26

«Алиыппæт мадзæлттæй дæр, зæгъы Гитлер, архайын
хъæуы ууыл, цæмæй немыя байсой æппæт дунейы дæр.
Кæд ^емæ мах фæнды нæхицæн стыр гермайнаг импери са-
разын, уæд мах фыццаджыдæр хъуамæ атте кæнæм æмæ
пыццæгъдæм славяйнаг адæмты — уырысы, полякты, чех-
ты, словакты, болгарты, украинæгты, белоруссты. Ницы
æфсæнттæ ис уый нæ бакæнынæн».
«Адæймаг, зæгъы Гитлер, тæригъæдджын у æрдзæй, хи-
цауиуæг кæнæн ын ис æрмæст тыхы руаджы. Адæймаджы
ныхмæ бæззынц цыфæнды методтæ дæр. Политикæ куы
дома, уæд хъæуы фæливын дæр, мæнгард митæ кæнын
дæр æмæ суанг марын дæр».
«Марут, зæгъы Геринг, мах ныхмæ чидæриддæр лæууа,
уый; марут, марут, уый тыххæй дзуаппдæттæг сымах
не стут, фæлæ æз дæн, уымæ гæсгæ марут!»
«Æз адæймаджы уæгъд кæнын, зæгъыГитлер, æфсарм,
зæгъгæ, кæй хонынц, уыцы æгадгæнæг ницæййаг миниуæ-
гæй. Æфсарм дæр, скъолайы ахуырдзинадау сахъатджын
кæны адæймаджы. Мæнмæ иннæтæй хъауджыдæр уыцы
хорздзинад ис æмæ мæн ницы теоретикон кæнæ моралон
хъуыдытæ уромынц».
Немыцы æфсæддон хицауады приказтæй иуы, 489-æм
фистæг полкъæн 25 сентябры лæвæрд чи æрцыд æмæ мард
немыцаг унте^р-офицермæ чи разынд, уым фыст ис:
«Æз приказ дæттын, цæмæй æхст цæуа алы уырыссаг
дæр, куыддæр 600 метры онг хæстæгмæ фæзына, афтæ.
Уырыссаг адæймаг хъуамæ зона, уымæн йæ ныхмæ кæй ис
æнауæрдон знаг, кæцымæ уый хъуамæ æппындæр æнхъдел-
мæ ма кæса хатырдзинадмæ».
Немыцы æфсæддон хицауад салдæттæм цы сидтытæ
фыста, уыдонæй иуы, Майны был Франкфуртаг лейтенант
Густав Цигельмæ йæ фæмарды фæстæ чи разынд, уым
фыст ис:
27

«Дæуæн нæй зæрдæ æмæ нуæрттæ, хæсты мидæг уы-
дон нæ хъæуынц. Ма дæм уæд тæригъæд кæнындзинад
æмæ искæйы тыххæй хъыгкæнындзинад — мар алы уырыс-
саджы дæр, алы советон адæймаджы дæр, къуылымпы
ма кæн, дæ размæ зæронд лæг кæнæ сылгоймаг, чызг
кæнæ лæппу куы уа, уæддæр — мар сæ, афтæмæй ды
дæхи мæлæтæй фервæзын кæндзынæ, сараздзынæ дæ
бинонты фидæны цард æмæ дæ кадьг> ном баззайдзæн
мыккагмæ».
Гъе уый уын гитлерон партийы разамонд^кыты æмæ
титлерон командæгæнджыты программæ æмæ амынддзи^
нæдтæ, йæ адæймаджы цæсгом чи бахордта æмæ хъæддаг
сырдты хуызæн чи сси, уыцы адæймæгты программæ æмæ
амынддзинæдтæ.
Æмæ гъе уыцы адæймæгтæ, æфсарм æмæ цæсгом кæ-
мæн нал ис, сырдты æгъдæуттыл хæст чи у, уыдо’н бауæн-
дыдысты сидын цытджын уырыссаг напийы ныццæгъдын-
мæ, Плеханов æмæ Ленины, Белинский æмæ Чернышев-
скийы, Пушкин æмæ Толстойы, Глинкæ æмæ Чайковскийы,
Репин æмæ Суриковы, Суворов æмæ Кутузовы нацийы
ныццæгъдынмæ!..
Немыцаг тыхгæнджыты фæнды æнауæрдонæй цæгъды-
ны хæст саразын ССР Цæдисы адæмты ныхмæ. Афтæ фод,
кæд немыцы фæнды, æнауæрдонæй цæгъдыны хæст цæ-
мæй уа, уый, уæд æй ссардзысты. (Тыхджын, дæргъвæтин
къухæмдзæгъд).
Нырæй фæстæмæ мах хæс, ССР Цæдисы адæмты хæс,,
не’фсады æмæ нæ флоты æфсæддонты, командирты æмæ
политкусджыты хæс уыдзæн уый, цæмæй нæ Райгуырæн
бæстæйы территоримæ оккупацтты хуызы чи æрбацыд, уьь
цы немыц сеппæт дæр цагъд рцæуой фæстаг адæймаджы
онг. (Тыхджын къухæмдзæгъд, хъуысы ныхæстæ: «Раст
у!», хъæртæ, «УраЬ>).
28

Хатыр æппындæр ма уæд иемыцаг оккупанттæн!
Мæлæт немыцаг оккупанттæн! (Тдаджьщ къухæм-,
дЗ^ГЪД).
НЕМЫЦАГ ИМПЕРИАЛИСТТÆ ÆМÆ СЕ’ФСÆДТÆ
ПЫРХГОНД ÆРЦÆУДЗЫСТЫ ÆНÆМÆНГ
Моралон æгъдауæй дæлæмæ-дæлæмæ цæугæйæ, не-
мыцаг тыхгæнджытæ, адæймаджы цæсгом кæмæн нал ис,
уъщон раджы кæй æрхæццæ сты хъæддаг сырдты уавæр-
мæ,—æрмæст уыцы иунæг хъуыддагæй дæр бæрæг у, уы~
доиæн се .сæфт кæй æрцæудзæн æнæмæнг, уый.
Фæлæ, гитлерон тыхгæнджытæ æмæ се’фсæдтæ
кæй фесæфдзысты, уый канд моралон фактортæй нæ
бæрæг кæны.
Ис ма ноджыдæр æртæ бындурон факторы, кæцыты тых
рæзы бонæй-бонмæ æмæ кæцыты руаджы гитлерон хуыс-
нæг империализм рæхджы пырхгонд æрцæудзæн æнæмæнг.
(Къухæмдзæгъд).
Фыццаг фактор уый у, æмæ мæнгæфсон, империалистон
Германы еврбпæйаг фæсфронт, мæнгæфсон у Европæйы ми-(
дæг «ног æгъдау». Немыцаг тыхгæнджытæ цагъайраг скод-
тсй Европæйы континенты адæмты Францæи СоветонПри-
балтикæйы онг,Норвегийæ, Данийæ, Бельгийæ, Голландийæ
æмæ Советон Белоруссийæ Балканы æмæ СоветонУкраи-
иæйы опг, байстой сын сæ элементарон-демократон сæрибар-
дзииæдтæ, фесæфхой сын сæ цардæн уынаффæ кæныны
бар, байстой сын сæ хор, дзидза, хомаг, уыцы адæмты сæ-*
хицæн скодтой цагъартæ, крестыл байтыгътой полякты,
чехты, сербты æмæ æнхъæл сты, зæгъгæ, Европæйы мидæг
æлдариуæггæнæг суæвыи сæ къухы кæм бафтыдис, уым
€ын. ныр аразæн ис Германы дунейы мидæг æлдариуæг
куыд кæна, афтæ. Уый уыдонмæ хуыйны «ног æгъдау
29

Европæйы». Фæлæ уый цавæр «бындур» у, цавæр «ног
æгъдау» у? Æрмæст дæр хиуылæрвæссон гитлерон сæр-
хъæнтæ нæ уынынц, Европæйы мидæг «ног æгъдау» æмæ
уыцы æгъдауы хъуыстгонд «бындур» кæй у вулкан, кæцы
цæттæ у . алы минут дæр сраёмудзынмæ æмæ немыцаг
империалистон митын мæсыг баныгæнынмæ^ Амонынц.
Наполеонмæ, фæзæгъынц, Гитлер, дам, архайы, Наполеон
куыд архайдта, афтæ, стæй дам, алцæмæй дæр у Наполео-
ны хуызæн. Фæлæ, фыццаджыдæр рохгæнинаг нæу,
Иаполеонæн йæ фæстаг цæмæ æрцыдис, уый. Дыккаг та,
!'итлер Наполеоны раз у, гæдыйы лæппын домбайы раз
куыд уа, афтæ (худынц, тыхджын къухæмдзæгъд), уымæн
æмæ Наполеон тох кодта реакцийы тыхты ныхмæ, прогрес-
сивон тыхтыл æнцой кæнгæйæ, Гитлер та æнцой кæны
реакцион тыхтыл, прогрессивон тыхты ныхмæ тох кæн-
гæйæ. Æрмæст дæр Гитлеры берлинаг сæлхæртæ нæ
фæразынц уый бамбарын, æмæ Европæйы цагъаргонд
адæмтæ кæй тох кæндзысты æмæ кæй сыстдзысты* гитлерон
тиранийы ныхмæ. Чи хъуамæ гуырысхо кæна ууыл, æмæ
ССР Цæдис, Великобритани æмæ Америкæйы Иугонд Штат-
тæ Европæйы адæмтæн алцæмæй дæр кæй баххуыс кæн-
дзысты сæ сæрибарыл тохы гитлерон тиранийы ныхмæ?
(Къухæмдзæгъд).
Дыккаг фактор у, гитлерон тыхгæнджыты гермайнаг
фæсфронт мæнлæфсон кæй у, уый. Цалынмæ гитлеронтæ
Германы æмбьфд кæныныл архайдтой, Версалы бадзырдмæ
гæсгæ гæбæзтæгонд чи уыд, уый, уæдмæ уыдонæи
ахъазгæнæг уыдысты гермайнаг адæм, Германы ногæй йæ
бынаты сæвæрыны идеалæй разæнгард уæвгæйæ. Фæлæ
уыцы хъуыддаг æххæстгонд куы æрцыд, гитлеронтæ та
империализмы фæндагыл искæйы зæххытæ исыны æмæ
æндæр адæмты басæттыны фæндагыл куы æрлæууыдысты,
Европæйы адæмты æмæ ССР Цæдисы адæмты ныры
30

Германæн фыд знæгтæ скæнгæйæ,—уæд гермайнаг адæм
цæхкаер разылдысты æмæ ныр сты дарддæр хæцыны ных-
мæ, хæстæн кæрон скæныны фарс. Йæ кæрон кæмæн
нйема зыны, уыцы тугуарæн хæст дыууæ азæй фылдæры
дæргъы; милуангай адæймæгты зиантæ; æххормагдзинад;.
мæгуырдзинад, алыхуызон хæцгæ низтæ; немыцы ныхмæ
хæрамдзинад алырдыгæй дæр; ССР Цæдисы адæмтæй ныр
Германы фыд знæгтæ чи скодта, Гитлеры уыцы æдылы
политикæ, æппæт уыдæттæм гæсгæ гермайнаг адæмæн
æнæ æрлæугæ нæ уыд æнæхъуаджы æмæ цардхалæн
хæсты ныхмæ. Æрмæстдæр гитлерон сæрхъæнтæ нæ фæ-
разынц уый бамбарын, æмæ немыцаг æфсæдтæн канд евро-
пæйаг фæсфронт нæ, фæлæ сæ гермайнаг фæсфронт дæр
кæй у вулкан, стонын æввонг æмæ гитлерон авантюристты
йæ быны баныгæныны æввонг ^и у, ахæм.
Æппын фæстаг, æртыккаг фактор у ССР Цæдйсы^
Великобританийы æмæ Америкæйы Иугонд Штатты коали-
ци немыцаг-фашистон империалистты ныхмæ. Уый факт у,
Великобритани, Америкæйы Иугонд Штаттæ æмæ Советон
Цæдис баиу сты иугонд лагеры, кæцы йæхицæн нысанæн
сæвæрдта гитлерон империалистты æмæ уыдоны тыхгæнæг
æфсæдты ныппырх кæнын. Ныры заманы хæст у мотортьг
хæст. Хæсты рамбулдзæн, мотортæ бирæ фылдæр кæмæ
конд цæуа, уый. Америкæйы Иугонд Штатты, Великобри-
танийы æмæ ССР Цæдисы мотортæ цас конд цæуы, уый
куы баиу кæнæм, уæд нæм мотортæ рауайдзæн Германæй
æппынкъаддæр æртæ хатты фылдæр, Уый у, гитлерон
хуыснæлгадгæнæг имйериализм æнæмæнг сæфт цыхъуыд-
дæгты бындурыл æрцæудзæн, уыдонæй иу.
Æрæджы æртæ паддзахадæн Мæскуыйы цы конферен-^
цн уыд, Великобританийы æрвыст лæг г. Бивербрук æмæ
Америкæйы Иугонд Штатты æрвыст лæг г. Гарриман кæм
31

.уыдысты, уыцы конференци бауынаффæ кодта нæ бæстæ-
йæн танктæй æмæ авиацийæ æппынæдзух æххуыс кæнын.
Зындгонд куыд у, афтæмæй мах райдыдтам уыцы уынаф-'
фæмæ гæсгæ танктæ æмæ хæдхæхджытæ исын. Уый размæ
та Великобритани нæ бæстæйы æфсадын байдыдта ахæм
æхсызгон хъæугæ æрмæгтæй, куыд алюминий, зды, къала,
никель, каучук. Уымæ ма куы бафтауæм, æрæджы Амери-
кæйы Иугонд Штаттæ Советон Цæдисæн иу миллиард дол-
лары æфстау раттыны тыххæй уынаффæ кæй рахастой
уый,—уæд æнæ гуырысхойæ зæгъæн ис, Америкæйы Иу-
гонд Штатты, Великобританийы æмæ ССР Цæдисы коалици
кæй у реалон хъуыддаг (тыхджын къухæмдзæгъд), кæцы
рæзы æмæ рæздзæн нæ иумæйаг сæрибары хъуыддаджы
пайдайæн.
Ахæмтæ сты фактортæ, кæцытæ бæлвырд кæнынц
немыцаг-фашистон империализм æнæмæнг сæфт кæй æр-
цæудзæн, уый.
НÆ ХÆСТÆ
Ленин хæстытæ дих кодта дыууæ хуызы, тыхкæныны
æмæ, уымæ гæсгæ, æнæрæстдзинады хæстытæ æмæ сæри-
бары, рæстдзинады хæстытæ.
Иемыц ныр цы хæст æрвитынц, уый утыхкæныны æнæ-
рæстдзинады хæст, кæцыйæн йæ нысан у искæй территори
байсын æмæ æндæр адæмты цагъайраг скæнын. Уымæ
гæсгæ раст адæм иууылдæр хъуамæ сыстой немыцаг
тыхгæнджыты ныхмæ, куыд се знæгты ныхмæ.
Гитлерон Германæй хъауджыдæр Советои Цæдис æмæ
йе’мцæдисонтæ аразынц сæрибардзинадыл, рæстдзина-
дыл хæст, уыдонæн сæ хæсты нысан у Европæйы æмæ
<ХР Цæдисы цагъаргонд адæмты гитлерон тиранийæ фер-
вæз’ын кæнын. Уымæ гæсгæ раст адæм иууылдæр хъуамæ
<сæ> фарс хæцой ССР Цæдисæн, Великобританийæн, æмæ
32

яннæ æмцæдисонты æфсæдтæн, уымæн æмæ уыдон сты
^æрибардзинадыл тохгæнæг æфсæдтæ.
Махмæ хæсты мидæг нæй ахæм нысантæ, куыд искæйы
-срриторитæ байсын, æндæр адæмты басæттын, стæй нæм
ахæм нысантæн уæвæн дæр нæй, уæлдай нæу, ныхас фæн-
ды Европæйы адæмтыл æмæ территоритыл цæуæд, фæнды
Азийы æмæ уыимæ Ираны адæмтыл æмæ территоритыл.
Махæн нæ фыццагдæр нысан у нæхи территоритæ æмæ
пæхи адæмты суæгъд кæнын немыцаг-’фашистон æфсондзы
бынæй.
Махмæ хæсты мидæг нæй ахæм нысантæ, куыд славяй-
наг адæмтæн æмæ Европæйы иннæ цагъаргонд адæмтæн,
махмæ æххуыс æнхъæлмæ чи кæсы, уыдонæн нæ фæндтæ
æмæ нæ паддзахады цардæвæрд тыхæй айсын кæнын,
стæй нæм ахæм нысантæн уæвæн дæр нæй. Махæн нæ
нысан уый у, цæмæй уыцы адæмтæн баххуыс кæнæм сæ
сæрибарыл тохы мидæг гитлерон тиранийы ныхмæ æмæ
уый фæстæ уыдонæн сеппæтæн дæр фадат раттæм сæ
цард сæхи зæххыл, куыд сæ фæнды, афтæ саразынæн.
Æппындæр ницы хуызы æвналæн ис адæмты мидбæстон
хъуыддæгтæм!
Фæлæ уыцы нысантæ баххæст кæныны тыххæй нып-
пырх кæнын хъæуы немыцаг тыхгæнджыты хæстон хъару,.
нæ Райгуырæн бæстæ цагъайраг скæныны тыххæй нæм чи
æрбацыд, уыцы немыцаг оккупантты сеппæты дæр ныц-
цæгъдын хъæуы фæстаг адæймаджы онг. (Тыхджын,
•чæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Фæлæ уый тыххæй æнæмæнг хъæуы афтæ бакæнын,
цæмæй не’фсадæн æмæ нæ флбтæн ахъаззаг æмæ акти-
вон æххуыс кæна нæ бæстæ æгасæйдæр, цæмæй нæ кус-
джытæ æмæ службæгæнджытæ, нæлгоймагæй-сылгойма-
гæй, куыстуæтты кусой æнæрынцойæ æмæ фронтæн фыл-
3 И. Сталин.
33

дæрæй-фылдæр дæттой танктæ, танкты ныхмæ хæцэен топ-
нытæ æмæ сармадзантæ, хæдтæхДжытæ, сармадзантæ,,
минометтæ, пулеметтæ, хæцæн æрмæг, цæмæй нæ кол-
хозонтæ нæлгоймагæй-сылгоймагæй сæ быдырты кусой
æнæрынцойæ æмæ фронтæн ’ æмæ бæстæйæн фылдæрæй-
фылдæр дæттой хор, дзидза, хомаг промышленностæн,
цæмæй нæ бæстæ æгасæй дæр æмæ ССР Цæдисы адæм-
тæ иууылдæр сæ тыхтæ баиу кæной иугонд хæстон лаге-
ры, кæцы не’фсад æмæ хæстон флотимæ иумæ тох кæны
сæрибары стыр хæсты нæ Райгуырæн бæстæйы намыс
æмæ сæрибардзинад бахъахъæныныл, немыцаг æфсæдты
ныппырх кæныныл. (Тыхджын къухæмдзæгъд).
Гъе уый у ныр нæ хæс.
Махæн нæ бон у уыцы хæс сæххæст кæнын æмæ йæ
хъуамæ æххæст дæр скæнæм.
Æрмæст уыцы хæс сæххæст кæнгæйæ æмæ немыцаг
тыхгæнджыты ныппы’рх кæнгæйæ, махæн нæ къухы бафт-
дзæн дæргъвæтин рæстæг сабыр цард кæнын, рæст-
дзинады бындурыл.
Тох немыцаг тыхгæнджыты бынтон ныппырх кæныныл!
(Тыхджын къухæмдзæгъд).
Тох гитлерон тиранийы æфсондзы бын чи хъæрзы, уыцы
æфхæрд адæмты сеппæты дæр ссæрибар кæныныл!
(Тыхджын къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд Советон Цæдисы адæмты æнæфехæлгæ
хæлардзинад! (Тыхджын къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæнт нæ Сырх Æфсад æмæ нæ Сырх ФлотГ
(Тыхджын къухæмдзæгъд).
-Æгас цæуæд нæ намысджын Райгуырæн бæстæ! (Тых-
джын къухæмдзæгьд).
Мах хъуыддаг раст хъуыдцаг у—мах фæуæлахиз уыдзы-
стæм! (Тыхджын къухæмдзæгъд. Иууылдæр сыстадысты.
34

^руысы хъæртæ: «Цытджын Сталинæн «ура!», «Æгас цæ~
^д æмбал Сталин!» Тыхджын, æрæгмæ банцайгæ оваци,
зарынц «Интернационал»),

СЫРХ ÆФСАДЫ ПАРАДЫ
РАНЫХАС
1941 азы 7-æм ноябри
Мæскуыйы Сырх фæзы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, ко-
мандиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгой-
маг кусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг колхозонтæ,
интеллигентон фæллойады кусджытæ, æфсымæртæ æмæ
хотæ не знаджы фæсфронты, рæстæгмæ немыцаг) къæр-
ныхты æфсондзы бынмæ чи бахауд, уыдон, нæ намысджын
сылгоймаг æмæ нæлгоймаг партизантæ, немыцаг тыхгæн-
джыты фæсфронт чи тох кæны, уыдон!
Советон хицауады æмæ нæ большевикон партийы но-
мæй салам зæгъын сымахæн æмæ уын арфæ кæнын стыр
Октябры Социалистон Революцийы 24-æм азы бæрæгбоны
номыл.
Æмбæлттæ! Зын уавæрты мидæг æрвыст цæуы абон
Октябры революцийы 24-æм азы бæрæгбон. Немыцаг
хуыснæджытæ нæм гадзырахатæй кæй æрбабырстой æмæ
уый фæдыл хæст кæй райдЬщта, уымæ гæсгæ нæ бæстæ
тæссаг ранмæ бахауд. Рæстæгмæ махæй фæхъуыдис
къорд облæсттæ, знаг бахæццæ ис Ленинграды æмæ Мæс-
куыйы дуæртты цурмæ. Знаг æнхъæл уыдис, зæгъгæ, фыц-
цагдæр цæфы фæстæ мах æфсад хæлиугонд æрцæудзæн,
нæ бæстæ йæ зонгуытыл æрлæудзæн, зæгъгæ. Фæлæ знаг
фыдæнхъæл фæцис! Кæд нæм рæстæгмæ къуылымпытæ
35

рауад, уæддæр не’фсад æмæ нæ флот хъæбатырæй ных-
къуырд дæттынц знаджы атакæтæн æппæт фронты дæр,
знагæн стыр зиан кæнгæйæ, нæ бæстæ,— не’ппæт бæстæ
та, — æрбамбырд ис иугонд хæстон лагеры, цæмæй не
’фсадимæ æмæ нæ флотимæ иумæ баххæст кæна немыцаг
тыхгæнджыты ныппырх кæныны хъуыддаг.
Уыдис-иу ахæм -бонтæ, æмæ нæ бæстæ ноджы зындæр
уавæры кæд уыд. Уæ зæрдыл æрлæууæд 1918 аз, Октябры
революцийы фыццаг азы бæрæгбон куы æрвыстам, уæд.
Уæд нæ бæстæйæн йæ æртæ цыппæрæм хайы уыдысты
фæсарæйнаг интервентты къухы. Украинæ, Кавказ, Ас-
тæуккаг Ази, Урал, Сыбыр, Дард Хурскæсæн уæд рæс-
тæгмæ фæхъуыдысты махæй. Нæ нын уыди æмцæдисон-
тæ, нæ нæм уыди Сырх Æфсад, — æрмæст æй гъе уæд
аразын байдыдтам, — фаг нæм нæ уыди хор, фаг нæ уыд
хæцæнгæрзтæ, фаг нæ уыди хæстон дарæс. 14 паддзаха-
’ды лæбурдтой уæд нæ бæстæмæ. Фæлæ мах нæ сæр
дæлæмæ не’руагътам, нæ ныфс нæ састис. Хæсты цæхæры
мах уæд сарæзтам Сырх Æфсад æмæ нæ бæстæйæ скод-
там хæстон лагерь. Цытджын Ленины ном мах уæд разæн-
гард кодта интервентты ныхмæ хæцынмæ. Æмæ цы рауад?
Мах ныппырх кодтам интервентты, фæстæмæ райстам, чи
нæ фæхъуыд, уыцы территоритæ иууылдæр æмæ фæуæ-
лахиз стæм.
Ныр нæ бæстæйы уавæр бирæ хуыздæр у, 23 азы раз-
мæ куыд уыдис, уымæй. Нæ бæстæ ныр бирæ хæттыты
хъæздыгдæр у промышленностæй дæр, хойрагæй дæр, хо-
магæй дæр, 23 азы размæ куыд уыдис, уымæй. Махæн
ныр ис æмцæдисонтæ, уыдон махимæ иумæ иу фронты
лæууынц немыцаг тыхгæнджыты ныхмæ. Ныр махимæ сты
æмæ нын æххуыс кæнынц гитлерон тиранийы æфсондзы
быймæ чи бахауди, Европæйы уыцы адæмтæ сеппæт дæр.
Махмæ ныр ис иттæг хорз æфсад æмæ иттæг хорз флот,
37

уыдон сæ риуыгуыдыртæй хъахъæнынц нæ Райгуырæн
бæстæйы сæрибардзинад æмæ хæдбардзинад. Мах уый
бæрц хъуаг не стæм нæ дæр хойрагæй, нæ дæр хæцæн-
гæрзтæй, нæ дæр хæстон дарæсæй. Нæ бæстæ æгасæй
дæр, нæ бæстæйы адæмтæ иууылдæр ахъаз кæнынц не
’фсадæн, нæ флотæн, æххуыс сын кæнынц немыцаг фа-
шистты тыхгæнæг æрдонгты ныппырх кæнынæн. Нæ адæ-
мон резервтæ сты æнæкæрон бирæ. Цытджын Ленины ном
йемæ уый уæлахиздзинæдтæ хæссæг тырыса мах ныр дæр
разæнгард кæнынц Фыдыбæстæйы хæстмæ, 23 азы размæ
куыд уыдис, афтæ.
Куыд ис дызæрдыг кæнæы, махæн нæ бон кæй у не-
мыцаг тыхгæнджытыл фæуæлахиз уæвын æмæ сыл кæй
фæуæлахиз уыдзыстæм, ууыл?
Знаг уыйас тыхджын нæу, иуæй-иу тарст интелли-
гентгондтæ йæ куыд æвдисынц, афтæ. Арв куыд нæры,
афтæ нæ цæвы. Мах Сырх Æфсад немыцаг æппæлд æф~
сæдты, сæ сæр сæ кой, афтæмæй бирæ хæттыты кæй
фæлидзын кодта, уый ныхмæ кæй бон цы зæгъын у?
Немыцаг пропагандистты æппæлой ныхæстæм гæсгæ
нæ, фæлæ Германы æцæг уавæрмæ гæсгæ аргъгонд
куы цæуа хъуыддæгтæн, уæд зын бамбарæи нæ уы-
дзæн, немыцаг-фашистон тыхгæнджытæ бынтон сæфты
къахыл кæй лæууынц, уый. Германы ныр стыхджын и æх-
хормаг, мæгуыр æмæ дæвдæг цард, хæсты цыппар мæйы
дæргъы Германæй фæхъуыд салдæттæ 4 милуаны æмæ:
æрдæг, Герман йæ туджы мæцы, йæ адæмон резервтæ
куынæг кæнынц, сæ зæрдæты маст фыцы, немыцаг тых-'
гæнджыты æфсондзы бынмæ чи бахауд, канд уыцы Евро-
пæйы адæмтæн нæ, фæлæ Германæн йæхи адæмæн дæр,
хæстæп йæ кæрон кæмæ пикуыцæй зыны, уыдонæн.
Немыцаг тыхгæнджытæ æмбырд кæнынц сæ фæстаг тых-
тæ. Гуырысхойаг нæу, Герман бирæ рæстæг кæй нæ
38

бафæраздзæн ахæм зын уавæры. Ноджыдæр ма иу цалдæр
мæйы, ноджыдæр ма афæдзы æрдæг, чи зоны æмæ
афæдз,—æмæ гитлерои Герман фæйнæрдæм атъæппытзб
уыдзæн йæ фыдраконддзинады уæзы бын.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ! Æппæт дуне дæр сымахмæ кæсы,
сымах куыд немыцаг тыхгæнджыты хуыснæггады æфсæд-
ты фесафын йæ бон кæмæн у, ахæм тыхмæ. Сымахмæ
кæсыиц, цагъаргонд чи æрцыд, Европæйы уыцы адæмтæ,
немыцаг тыхгæнджыты æфсондзы бынмæ чи бахауд,
уыдон, куыд сæ ирвæзынгæнджытæм. Сæрибардзинады
стыр хæс сымахмæ æрхауд. Ут уыцы хъуыддаджы аккаг!
Сымахæн уæ хæст у сæрибардзинады хæст, рæстдзинады
хæст. Уыцы хæсты уæ ныфсджын æмæ разæнгард кæнæд
иæ цытджын фыдæлты — Александр Невскийы, Димитрий
Донскойы, Кузьма Минины, Димитрий Пожарскийы, Алек-
сандр Суворовы, Михаил Кутузовы æхсарджын сурæт!
Ныфсджын æмæ разæнгард уæ кæнæд цытджын Ленины
уæлахизхæссæг тырыса!
Тох немыцаг тыхгæнджыты бынтондæр ныппырх кæ-
*шныл!
Мæлæт немыцаг оккупанттæн!
Æгас цæуæд нæ намысджын Райгуырæн бæстæ, йæ
сæрибардзинад, йæ хæдбардзинад!
Лениньг тырысайы бын — размæ, фæуæлахизмæ!

ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОА1ИССАРЫ
ПРИКАЗ
1942 азы 23 фæвралы М 55 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг партизантæ!
Сырх Æфсады 24 азы бон нæ бæстæйы адæмты æрæй-
йæфта, нæ Райгуырæн бæстæйы цард æмæ сæрибардзи-
над нын байсынмæ чи хЪавы, æдзæсгом æмæ цъаммар ми
кæнгæйæ, уыцы фашистон Германы ныхмæ Фыдыбæстæйы
хæсты карз рæстæджы. Цæгат Ихджын океаыæй Сау
денджызы онг стыр фронты мидæг Сырх Æфсады æмæ
Хæстон-Денджызон Флоты æфсæддонтæ хъазуат тохтæ
кæнынц немыцаг-фашистон тыхгæнджыты нæ бæстæйæ
фæтæрыны æмæ нæ Фыдыбæстæйы намыс æмæ хæдбар-
дзйнад бахъахъæныны тыххæй.
Сырх Æфсад фыццаг хатт нæ тох кæны Райгуотрæн
бæстæ знæгты ныббырстæй бахъахъæныныл. Сырх Æф-
сад арæзт æрцыди 24 азы размæ нае бæстæ бакъабæзтæ
кæнынмæ æмæ йын йæ хæдбардзинад байсынмæ чи тыр-
ныдта, уыцы æндæрбæстаг интервентты-тыхгæнджытьг
æфсæдты ныхмæ тох кæныны тыххæй. Сырх Æфсады
æрыгон отрядтæ, хæстмæ фыццаг хатт чи бацыд, уыдон.
немыцаг тыхгæнджыты бынтондæр ныддæрæн кодтой
Псковы æмæ Нарвæйы цур 1918 азы 23-æм февралы. Гъе
40

уымæ гæсгæ 1918 азы 23 февралы бон’нымад æрцыд Сырх
Æфсады райгуырæн боныл. Уæдæй фæстæмæ Сырх Æфсад.:
рæзыд æмæ фидар кодта æндæрбæстаг интервентты-тых-
гæнджыты ныхмæ тохы. Уый нæ Райгуырæн бæстæйы бахъа-
хъæдта немыцаг тыхгæнджыты ныхмæ тохты 1918 азы æмæ
сæ фæсырдта Украинæйæ, Белоруссийæ. Уый нын нæРай-
гуырæн бæстæйы бахъахъæдта Антантæйы фæсарæйнаг
æфсæдты ныхмæ тохты 1919—1921 азты æмæ сæ фæ-
сырдта нæ бæстæйæ.
Æндæрбæстаг интервенттæ-тыхгæнджытæ граждай -
паг хæсты рæстæджы саст кæй æрцыдысты, уый руаджы
Советон Цæдисы адæмтæн фадат фæци дæргъвæтин рæс-
тæг сабыр цард æмæ сабыр арæзтадон куыст кæнынæн.
Сабыр арæзтады уыцы дыууын азы дæргъы нæ бæстæйы
сæвзæрдысты социалистон промышленность æмæ колхозон
хъæууон хæдзарад, тынг сырæзыдысты наукæ æмæ куль-
турæ, сфидар и нæ бæстæйы адæмты æхсæн хæлардзинад. -
Фæлæ советон адæм рох никæд кодтой, нæ Райгуырæн
бæстæйæн ма знæгты ног æрбабырстæй тас кæй уыд, уый„
Уымæ гæсгæ, промышлениость æмæ хъæууон хæдзарад,
наукæ æмæ культурæ куыд тынг рæзыдысты, афтæ рæзы-
дис Советон Цæдисы хæстон хъару дæр. Уыцы хъару
се’рагъыл бавзæрстой искæйы зæхх уарзджытæй иуæй-
иутæ. Уыцы хъаруйы ныр йе’ра^гъыл æвзары æппæлд
кемыцаг-фашистон æфсад.
8 мæйы ра^змæ фашистон Герман гадзырахатæй æрба-
бырста нæ бæстæмæ, кæрæдзимæ нæ балæбурыны бадзырд
гуырымыхъ æмæ цъаммар хæлд фæкæнгæйæ. Знаг афтæ
а^нхъæл уыдис, æмæ фыццагдæр цæфы фæстæ Сырх Æф-
сад пырхгонд æрцæудзæн æмæ нал уыдзæн ныхмæ лæууын-
хъом, зæгъгæ. Фæлæ знаг фыдрæдыд фæкодта. Уый ницæ-
мæ æрдардта Сырх Æфсады тыхтæ, ницæмæ æрдардта
советон бæстæйы фидардзинад, ницæмæ æрдардта, нæ’
41

бæстæйы адæмтæм фæуæлахизмæ цы ныфс ис, уый, ницæ-
ыæ æрдардта фашистон Германы европæйаг фæсфронт лæ-
мæгъ кæй у, уый, ницæмæ æрдардта, æппынфæстаг, фаши-
стон Германы æмæ уый æфсады химидæг лæмæгъдзинад.
Немыцаг-фашистон æрбабырст æваст æмæ æнæнхъæ-
лæджы кæй уыд, уымæ гæсгæ хæсты фыццаг мæйты Сырх
Æфсады бахъуыдис фæстæмæ-фæстæмæ цæуын, советон
территорийæ иу цасдæр ныууадзын. Фæлæ, фæстæмæ-фæс-
тæмæ цæугæйæ, уый ихсийын кодта знаджы тыхтæ, кодта
йын æнæхатыр цæфтæ. Уыцы фæстæмæ цæуындзинад рæс-
тæгмæйы хъуыддаг кæй уыд, знаг урæд, стæй уый фæс-
тæ та пырхгонд дæр кæй æрцæудзæн, ууыл дызæрдыг нæ
кодтой нæ дæр Сырх Æфсады æфсæддонтæ, нæ дæр нæ
бæстæйы адæмтæ.
Хæсты мидæг Сырх Æфсадыл æфтыдис ахъаззаг ног
тыхтæ, фылдæр кодтой йæ адæм æмæ йæ техникæ, æх-
:хуысæн ын лæвæрд цыдысты ног резервон дивизитæ. Æмæ
ралæууыд Сырх Æфсадæн егъау фронты сæйраг участокты
размæ бырсын райдайыны фадат куы æрцыд, ахæм рæстзёг. ■
Цыбыр рæстæджы дæргъы, Сырх Æфсад немыцаг-фашис-
тон æфсæдты фæд-фæдыл ныццæфтæ кодта Ростов-Доны
æмæ Тихвины цур, Хъырымы æмæ Мæскуыйы цур. Мæс-
куыйы цур карз хæстыты Сырх Æфсад ныппырх кодта,
советон столицæйы алфамблай æртыхсынмæ чи хъавыд,-
уыцы немыцаг-фашистон æфсæдты. Сырх Æфсад знаджы
асырдта Мæскуыйы цурæй æмæ йæ дарддæр æлхъивы ’
хурныгуылæнырдæм. Немыцаг тыхгæнджытæй бынтон-
дæр уæгъдгонд æрцыдысгы Мæскуыйы æмæ Тулæйы
облæсттæ, стæй знаг рæстæгмæ! кæй бацахста, уыцы
иннæ облæстты дæсгай горæттæ æмæ сæдæгай хъæутæ.
Немыцæн сæ мæнгард æмæ æваст æрбабырсты руаджы
тсæсты фыццаг мæйты цы уæлдай хуыздæр хæстон фадат
уыд, уый сын ныр нал ис. Æваст æмæ æнæнхъæлæджы
42

æрбабырсты фæрæз, куыд немыцаг-фашистон æфсæдты
резерв, хардзгонд æрцыд иууылдæр. Æмæ гъе уый ^уаджы ,
сæфт æрцыд, немыцаг-фашистон æрбабырст æваст кæй
уыд, уымæ гæсгæ хæсты фадæтты мидæг цы æнæмхуызон-
дзинад уыдис, уый. Ныр хæсты хъысмæт лыггонд цæудзæн
æваст æрбабырсты хуызæн рæстæгмæйы фæрæзæй нæ,
фæлæ иудадзыг чи архайы, ахæм фактортæм гæсгæ:
фæсфронты фидардзинад, æфсады моралон фидардзинад,
дивизиты нымæц æмæ хæрзхъæддзинад, æфсады ифтонг-
дзинад хæцæнгарзæй, æфсады сæргълæуджыты организа-
юрон арæхстдзинæдтæ. Æмæ ацы ран зæгъын хъæуы иу
хъуыддаг: æваст æрбабырст немыцæн цы фадат радта,
уый куыддæр сæ арсеналæй фæхъуыдис, афтæ немыцаг-
фашистон æфсад æрлæууыд йæ сæфты къæсæрыл. .
Немыцаг фашисттæ се’фсады хонынц æнæбасæтгæ
æфсад æмæ дзурынц, лæгæй-лæгмæ хæсты, дам, уый æнæ-
мæнг ныппырх кæндзæн Сырх Æфеады. Ныр немыцаг-
фашистон æфсад æмæ Сырх Æфсад хæцынц лæгæй-лæг-
мæ. Æмæ канд афтæ дæр нæ: немыцаг-фашистон æфсадæн
фронты комкоммæ æххуыс кæнынц æфсæдтæй Итали,
Румин, Финлянди. Сырх Æфсадæн нырма ахæм æххуыс
нæма ис. Æмæ цы уынæм? Æппæлд немыцаг æфсад саст
цæуы, Сырх Æфсадæн та йæ къухы æфты стыр æнтыст-
% 1 дзинæдтæ. Сырх Æфсад домбай цæфтæ кæны немыцаг
æфсæдтæн/^немыцаг æфсæдтæ тард цæуынц хурныгуы-
лæнмæ, æмæ тынг бирæ сæфт цæуы сæ адæмæй æмæ сæ
тсхникæйæ. Уыдон архайынц алы ног æрлæууæны дæрч
сæхи æрфидар кæныныл æмæ сæ ныддæрæн кæныны
бон аргъæвыныл. Фæлæ дзæгъæлы сты знаджы тыха-
мæлттæ. Хъæппæрисдзинад ныр мах къухы ис, æмæ Гит-
леры згæхæрд хъæдхъиутæ машинæйы тыхамæлттæ нæ
бауромдзысты Сырх Æфсады бырст. Дард нал у уыцы бон,
43

æмæ Сырх Æфсад йæ тыхджын цæфтæй хъæддаг знæгты
Ленинграды цурæй куы аппардзæн, уыдонæй Белоруссийы
æмæ Украинæйы, Литвайы æмæ Латвийы, Эстонийы æмæ
Карелийы горæттæ.æмæ хъæутæ куы асыгъдæг кæндЗёен,.
советон Хъырым куы суæгъд кæндзæн æмæ æппæт Со-
ветон зæххыл ногæй сырх тырысатæ уæлахизæй куы фæй-
лаудзысты, уыцы бон.
Фæлæ æнæныббаргæ цыбыркъухдзинад уаид, цы æн-
тыстдзинæдтæ нæм ис, уыдонæй æгъгъæд зæгъын, æмæ
немыцаг æфсæдтæн ныр сæ кæрон æрцыд, зæгъгæ, афтæ
хъуыды кæнын. Уый уаид ницæйаг хиæппæлойдзинад
æмæ хиуыл фервæссындзинад, советон адæмæн чи нæ фи-
дауы, ахæм. Рох кæнын нæ хъæуы, разæй ма бирæ зын-
дзинæдтæ кæй уыдзæн, уый. Знаг саст нæуы,, фæлæ уый
нырма пырхгонд нæма æрцыд æмæ — уæлдайдæр та —
кæрснмæ пырхгонд нæма æрцыд. Знаг нырма тыхджын у.
Уый йæ фæстаг тыхтæй дæр архайдзæн, йæ къухы æн-
тыстдзинад цæмæй бафта, ууыл. Æмæ цас тынгдæр саст
цæуа, уыйас тынгдæр агъуыйдзæн. Уымæ гæсгæ æнæмæнг
хъæуы афтæ бакæнын, цæмæй нæ бæстæйы иунæг минут
дæр лæмæгъ ма кæна фронтæн æххуыс кæныны тыххæй
резервтæ цæттæ кæныны куыст. Хъуамæ æппынæдзухæй
дæр ног æмæ ног æфсæддон хæйттæ фронтмæ цæуой
агъуыд знагыл фæуæлахизы хъуыддаг аразынмæ. Хъуамæ
нæ промышленность, уæлдайдæр та хæстон промышлен-
ыость куса дыууæ хатты тыхджындæрæй. Хъуамæ фронт
бонæй-бон фылдæр иса танктæ, хæдтæхджытæ, сарма-
дзантæ, минометтæ, пулеметтæ, топпытæ, автоматтæ, алы-
хуызы нæмгуытæ.
Уый у Сырх Æфсады тыхы æмæ хъаруйы бындурон
гуырæнтæй иу.
Фæлæ Сырх Æфсады тых канд уымæй нæу.
Сырх Æфсады тых ис фыццаджыдæр уый мидæг, æмæ
44

уымæн йæ хæст нæу искæй зæххытæ байсыныл, нæу импе-
риалистон хæст, фæлæ у Фыдыбæстæ бахъахъæныныл
хæст, сæрибарыл хæст, рæстдзинады хæст. Сырх Æфса-
дæн йæ хæс у уый, цæмæй немыцаг тыхгæнджытæй уæгъд-
гонд æрцæуа нæ советон территори, . цæмæй немыцаг
тыхгæнджыты æфсондзы бынæй уæгъдгонд æрцæуой нæ
хъæуты æмæ горæтты граждантæ, хæсты агъоммæ "сæри-
бар чи уыд æмæ адæймаджы цардæй чи цардис, ныр та
æфхæрд чи у æмæ фыдмитæй, раууат цардæй æмæ æххор-
магæй хъизæмар чи кæны, уыдон, æппынфæстаг, цæмæй
нæ сылгоймæгтæ фервæзой, немыцаг-фашистон бирæгътæ
сын цы æбуалгъы фыдмитæ кæнынц, уыдонæй, хынджы-
лæггаджы уавæрæй. Уымæй ма бæллиццагдæр æмæ кад-
джындæр хæс цы уыдзæн? Иунæг немыцаг салдатæн дæр
йæ бон нæу афтæ зæгъын, æз рæстдзинады сæрыл хæцын,
зæгъгæ, уымæн æмæ уый æнæуынгæ нæу, иннæ адæмты
бастигъыны æмæ æфхæрыны тыххæй йæ кæй хæцын кæ-
нынц, уый. Немыцаг салдатмæ хæстьи мидæгнæй хæрзиуæ-
джы æмæ намысы нысан, разæнгард æй чи кæиа æмæ сæрьг
стыр кæмæй уа, ахæм. Сырх Æфсады кæцыфæнды хæсто-
нæн та йæ бон у сæрыстырæй зæгъын, уый кæй хæцы рæст-
дзинады сæрыл, сæрибардзинадыл, йæ Фыдыбæстæйы сæ-
рибардзинад æмæ хæдбардзинадыл. Сырх Æфсадмæ хæ-
сты мидæг ис йæ кад æмæ намысы нысан,кæцы йæ разæнгард
кæны скуыхтдзинæдтæм. Гъе уымæ гæсгæ Фыцыбæстæйы
хæст махмæ æвзæрын кæны мингай нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг геройты, сæ Райгуырæн бæстæйы сæрибардзинады
сæрвæлтау йæ цард чи ауæлдай кæндзæн, ахæм геройтæ.
Уый мидæг ис Сырх Æфсады тых.
. Уый мидæг ис немыцаг-фашистон æфсадæн та йæ лæ-
мæгъдзинад.
Хаттæй-хатт фæсарæйнаг газетты дззенгæда цæгъдынц,
Сырх Æфсад йæ размæ нысанæн æвæры немыцаг адæмы
^45

ныццæгъдын æмæ Германы паддзахад фесафын, зæгъгæ.
Уый, кæй зæгъыи æй хъæуы, у дзæгъæл рæйд æмæ æнæ-
зонд цъыфкалæн ми Сырх Æфсадыл. Сырх Æфсадмæ нæй
æмæ уæвæн дæр нæй ахæм æдылы нысантæ. Сырх æфса-
дæн йæ нысан у немыцаг оккупантты нæ бæстæйæ фæсу-
рын æмæ советон зæхх немыцаг-фашистон тыхгæнджытæй
суæгъд кæнын. Советон зæхх суæгъд кæныныл хæст
хъуамæ хъуыддаг æркæна уымæ дæр, æмæ тард кæнæ
бынтон сæфт æрцæудзæн Гитлеры хицауад. Махæн уый
æхсызгон уаид. Фæлæ рæдыд хъуыддаг уаид Гитлеры æр-
донг гермайнаг адæмимæ, Германы паддзахадимæ иу хо-
нын. Историйы фæлтæрддзинад нын æвдисы,—гитлертæ
фæзынынц æмæ фæцыдæр вæййынц,- фæлæ гермайнаг
адæм, германы паддзахад—баззайы.
Сьгрх Æфсады тых, æппын фæстаг, ис уый мидæг, æмæ
уый расон æгъдауæй хæрам нæу æмæ уæвгæ дæр никуы
уыдзæн иннæ адæмтæм, уыдонимæ немыцаг адæммæ дæр,
Сырх Æфсад хъомылгонд у æппæт адæмтæн æмæ расæ-
тæн æмхуызон бартæ уæвыиы зондахастыл, иннæ адæмты
бартæн аргъ кæныны зондахастыл. Немыцы расон теори
æмæ расон хæрамдзинады практикæ хъуыддаг æркодтой
уымæ, æмæ сæрибаруарзаг адæмтæ сеппæт дæр систы
фашистон Германы знæгтæ. ССР Цæдисы мидæг расоп
æмбардзинады теори æмæ иннæ адæмты бартæн аргъ кæ-
ныны практикæ хъуыддаг æркодта уымæ, æмæ сæрибар-
уарзаг адæмтæ сеппæт дæр систы Советон Цæдисы хæ-
лæрттæ.
Уый мидæг ис Сырх Æфсады тых.
Гъе, уый мидæг ис немыцаг-фашистон æфсадæн та йæ
лæмæгъдзинад.
Хаттæй-хатт фæсарæйнаг газетты дзæнгæда цæгъдынц,
срветон адæм, дам, хæрам сты немыцмæ, немыц кæй сты,'
æрмæст уый тыххаей, Сырх Æфсад, дам, немыцаг салдæтты
46

цæгъды, немыцæгтæ кæй сты, æрмæст уый тыххæй, немы-
цагæй цыдæриддæр ис, уымæ хæрам уæвгæйæ, æмæ, дам,
Сырх Æфсад уымæ гæсгæ уацары нæ исы неадыцаг салдæт-
ты. Уый дæр, кæй зæгъын æй хъæуы, у ахæм дзæгъæл
рæйд æмæ æнæзонд цъыфкалæн ми Сырх Æфсадыл.
Сырх Æфсад никæмæ дары расон хæрамдзинады зæрдæ.
Уымæ нæй ахæм æгадгæнæг зондахаст, уымæн æмæ
уый хъомылгонд у расон æмбардзинады æмæ иннæ
адæмты бартæн аргъ кæныны зоддахастыл. Стæй рох кæ-
нын нæ хъæуы, нæ бæстæйы мидæг расон хæрамдзинады
хъуыддæгтæ закъонмæ гæсгæ æфхæрд кæй цæуынц,,
уый дæр.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Сырх Æфсад цæгъды немы-
цаг-фашистон оккупантты, нæ Райгуырæн бæстæйы нын’
цагъайраг скæнынмæ кæй хъавынц, уымæ гæсгæ, кæнæ
та, пс ’фсæдтæ сæ алфамблай куы æртыхсынц æмæ аф-
тæмæй уыдон сæ хæцæнгæрзтæ аппарын æмæ сæхи уа-
цары раттын куы нæ фæкомынц, уæд. Сырх Æфсад
уыдоны цæгъды, уыдон немыцаг кæй сты, уый тыххæй
мийаг нæ, ф’æлæ нын нæ Райгуырæн бæстæйы цагъайраг
скæнынмæ кæй хъавынц, уымæ гæсгæ. Сырх Æфсадæн
дæр, кæцыфæнды æндæр адæмы æфсады хуызæн, йæ бон
у стæй йæ хæс дæр у йæ Райгуырæн бæстрейы цагъаргæн-
джыты сафын, уыдон цавæрфæнды нацийз^ куы уой, уæд-
дæр. Æрæджы Калинины, Клины, Сухини^ийы, Андреапо-
лы, Торопецы^горæтты не ’фсæдтæ алырдыгæй æртыхсты-
сты, уым цы немыцаг гарнизонтæ уыд, уыдоны алфамблай
æмæ сын загътой, уæхи уацары раттут æмæ уæд удæгас’
баззайдзыстут, зæгъгæ. Немыцаг гарнизонтæ не сразьг
сты сæ хæцæнгæрзтæ æрæвæрын æмæ сæхи уацары
раттыныл. Кæй зæгъын æй хъæуы, æнтъæрд æрцыды-
сты æмæ бирæ немыцæгтæ цагъды фесты. Хæст*
47

хæст у. Сырх Æфсад немыцаг салдæтты æмæ афицерты
уацары нсы, уыдон сæ гæрзтæ куы .æрæвæрынц, уæд, æмæ
сæ уæд маргæ нæ кæны. Сырх Æфсад немыцаг салдæтты
æмæ афицерты цæгъды, уыдон сæ хæцæнгæрзтæ æрæвæ-
рыныл куы нæ фæразы кæнынц æмæ, сæ хæцæнгæрзтæ
сæ къухы, афтæмæй, нæ Райгуырæн бæстæ сцагъайраг
кæныныл куы фæархайынц, уæд. Цытджын уырыссаг фыс-
сæг Максим Горькийы ныхæстæ ма уæ зæрдыл æрлæууын
кæнут: «Знаг йæхи куы нæ дæтта,—уæд сафгæ у».
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, ко-
мандиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгой-
маг партизантæ! Арфæ уын кæнын Сырх Æфсады 24 азы
<юны тыххæй! Немыцаг-фашистон тыхгæнджытыл бынтон
фæуæлахиз уын мæ зæрдæ зæгъы!
- Æгас цæуæнт Сырх Æфсад æмæ Хæстон-Денджызон
Флот!
Æгас цæуæнт нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæ!
Æгас цæуæд нæ намысджын Райгуырæн бæстæ, йæ
сæрибардзинад, йæ хæдбардзинад!
Æгас цæуæд большевикты цытджын парти, уæлахиз-
дзинадмæ нæ чи кæны, уый!
Æгас цæуæд цытджын Ленины æнæбасæтгæ тырыса!
Ленины тырысайы бын размæ, немыцаг-фашистон
тыхгæнджыты ныппырх кæнынмæ!
Хъахъæнынады Адæмоя Комиссар
И. СТАЛИН

ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОМИССАРЫ
ПРИКАЗ
1942 азы 1 май № 130 г. Мæскуи
Æмбæлтта? сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтде,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг кусджытæ,
нæлгоймаг æмæ сылгоймаг зæхкусджытæ, интеллигентон
фæллойадыкусджытæ, фронты фаллаг фарс немыцаг-фаши-
стон ^ефсæдты фæсфронты чи ис, немыцаг тыхгæнджыты
æфсондзы бынмæ чи бахауд рæстæгмæ, уыцы æфсымæртæ
æмæ хотæ! \
Советон хицауады. æмæ най большевикон партийы но-
мæй уын салам зæгъын æмæ уын арфæ кæнын 1 Майы бон!
Æмбæлттæ! Нæ бæстæйы адæмтæ ацы аз 1-æм Майы
æхсæнадæмои боныл æмбæлынц немыцаг-фашистон тыхи
гæнджыты ныхмае Фыдыбæстæйы хæсты уавæры. Хæрт
фæзындис нæ царды къабæзтыл сеппæтыл дæр. Уый
фæзындис абоны боныл дæр, 1-æм Майы бæрæгбоныл
дæр. Нæ бæстæйы фæллойгæнджыты, хæстон уавæр сæ
зæрдыл даргæйæ, нæ бафæндыд бæрæгбоны сæ фæллад
суадзын,—абоны бон нæ Райгуырæн бæстæйы хъахъæньг
нады пайдайæн тыхджын бакусгæйæ цæмæй арвитой, уый
тыххæи. Нæ фронты тохгæнæг æфсæддонтимæ уыцы иу
цардæй цæргæйæ, уыдон, 1-æм Майы бæрæгбонæй скод-
той фæллой кæныны æмæ тохы бон—цæмæй, фылдæр ба^-
^ И. Сталнп. лг\

хуыс кæной фронтæн æмæ йын фылдæр радтой топпытæ.,
пулеметтæ, сармадзантæ, минометтæ, танктæ, хæдтæх-
джытæ, хæцæн æрмæг, ’хор, дзидза, кæсаг, халсар.
Уый уый нысан у, æмæ фронт æмæ фæсфронт махмæ
сты иугонд æмæ.æнæфæхицæнгæнгæ хæстон лагерь, кæцы
цæттæ у зпагыл фæуæлахиз уæвыны фæндагыл цыфæнды
зындзинæдтæ дæр басæттынмæ.
Æмбæлттæ! Дыууæ азæй фылдæр рацыди, нёмыцаг-
фашистон тыхгæнджытæ Европæйы хæсты гуылфæнмæ
куы баппæрстой, Европæйы континенты сæрибаруарзаг
бæстæты—Францы, Норвегийы, Данийы, Бельгийы, Гол-
ландийы, Чехословакийы, Польшæйы, ЮгЬславийы, Греци-
йы куы басастой, æмæ сын сæ туг куы цъирынц немыцаг
банкирты дзыппыты дзаг кæныны тыххæй, уæдæй нырмæ.
Дæс мæйæ фылдæр рацыд, немыцаг-фашистон тыхгæн’-
джытæ, цъаммар æмæ гадзырахаты ми бакæнгæйæ, нæ бæс-
тæмæ куы æрбабырстой, нæ хъæутæ æмæ нын нæ горæт-
тæ куы стигьынц æмæ сæ заууатмæ куы тæрынц, Эстони-
йы, Латвийы, Литвайы, Белоруссийы, Украинæйы, Молда-
вийы сабыр цæрджытæн тых кæнын æмæ сæ марын куы
райдыдтой, уæдæй нырмæ. Дæс мæйæ фылдæр рацыди.
нæ бæстæйы адæмтæ агъуыд знаджы ныхмæ Фыдо1бйестæ-
йы хæсты тох куы кæнынц сæ Райгуырæн бæстæйо1 сæрап-
понд, сæ Райгуырæн бæстæйы намыс æмæ сæрибардзинад
хъахъæныныл, уæдæй нырмæ. Уыцы рæстæджы дæргъы
махæн фадат уыдис немыцаг фашисттæм фаг лæмбыиæг æр-
кæсынæн, се’цæгфæндтæ сын бамбарынæн, се’цæгцæсгом
сын базонынæн, искæйы раныхæстæм гæсгæ базонынæн нæ,
фæлæ хæсты фæлтæрддзинады бындурыл, æппæтæн дæр
зындгонд чи у, уыцы фактты бындурыл.
Æмæ уæдæ чи сты уыдон, не знæгтæ,^ немыцаг фа^
ашсттæ? Цавæр адæймæп^æ сты уыдон? Хæсты фæлтæрд-
дзинад нын цы зæгъы уый тыххæй?
50

Фæзæгъынц, немыцаг фашисттæ, дам, сты национа-
писттæ, кæцытæ Германы æнæхъæндзинад æмæ хæдбар^
дзинад хъахъæнынц иннæ паддзахадты ’рдыгæй фæны-
хылдтæй. Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, гæды ныхас у.-
Фæлитойты йеттæмæ æндæр ничи зæгъдзæни, Норзеги,
Дани, Бельги, Голланди, Греци, Советон Цæдис æмæ иннæ
сæрибаруарзаг бæстæтæ хъавыдысты Германы æнæхъæн-
дзинад æмæ хæдбардзинадмæ фæныхилынмæ, зæгъгæ.
Æцæгæй та немыцаг фашисттæ националисттæ не сты,
фæлæ сты империалисттæ, кæцытæ исыиц искæй бæс-
тæтæ æмæ сын сæ туг цъирынц, цæмæй немыцаг бан-
кирты æмæ плутократты хъæздыгдзинадыл иоджыдæр баф-
тауой, уый тыххæй. Геринг, немыцаг фашистты раздзог,
куыд зонæм, афтæмæй у стырдæр банкиртæй æмæ плуто-
краттæй иу, кæцы эксплоатаци кæны дæсгай заводтæ æмæ
фабриктæ. Гитлер, Геббельс, Риббентроп, Гиммлер æмæ
иыры Германы иннæ хицауиуæггæнджытæ сты немыцаг
банкирты баст куыйтæ, банкирты интерестæ æппæт иннæ
нитерестæй уæлдæр чи æвæры, ахæмтæ. Немыцаг æфсад
уыцы господаты къухы у æгомыг хотых, кæцы арæзт у
йæхи туг æмæ искæйы туг калынмæ, йæхи сахъатджын кæ’-
лынмæ æмæ искæйы дæр сахъатджын кæнынмæ, Германы
интересты сæрыл нæ, фæлæ немыцаг банкирты æмæ плу-
тократты хъæздыгдзинадыл ноджыдæр æфтауыны тыххæй.
Афтæ зæгъы хæсты фæлтæрддзинад.
ФæзæгъЫпц, немыцаг фашисттæ, дам, социалисттæ
сто1, уыдон, дам, тырнынц кусджыты æмæ зæхкусджыты
интерестæ плутократтæй бахъахъæнынмæ, зæгъгæ. Уый,
кæй зæгъын æч хъæуы, гæды ныхас у. Фæлитойты
йеттæмæ æндæр ничи зæгъдзæн, немьщаг фашист-
тæ, заводты æмæ фабрикты цагъарон куыст чи сæвæрдта,
стæй Германы хъæуты æмæ, кæй басаста, уыцы бæстæты
4*
51

хъæуты хъазайраг царды æгъдæуттæ *ш сæвæрдта, уыцы
немыцаг фашисттæ кусджыты æмæ зæхкусджыты сæрыл
дзурæг сты, зæгъгæ. Æрмæст йæ цæсгом чи бахордта,
уыцы фæлитойтæй фæстæмæ алчи дæр уыны, немыцаг
фашисттæ цы цагъарон-’хъазайраг æгъдæуттæ æвæрынц,
уыдон пайда кæй сты кусджытæн æмæ зæхкусджытæн
нæ> фæлæ немыцаг плутократтæн æмæ банкиртæн. Æцæ-
гæй дзургæйæ та, немыцаг фашисттæ сты реакционертæ-
хъазайрагдартæ, немыцаг æфсадта у хъазайрагдарты æф-
сад, кæцы туг калы немыцаг баронты ноджы тынгдæр схъæз-
дыг кæныны тыххæй æмæ та фæстæмæ помещикты хи-,
цаудзинад сæвæрыны тыххæй.
Афтæ зæгъы хæсты фæлтæрддзинад. /
Фæзæгъынц, немыцаг фашисттæ, дам, сты европæиаг
культурæ хæсджытæ æмæ, дам, уыдон хæцынц уыцы куль’-
турæ иннæ бæстæты ахæлиу кæныныл. Уый, кæй зæгъын
æй хъæуы, гæды ныхас у. Æрмæст профессионалон фæ-
литойты йеттæмæ афтæ ничи зæгъдзæн, немыцаг фа-
шисттæ, Европæ ауындзæнтæй чи байдзаг кодта, æнцад
цæрæг адæмы чи стигъы æмæ сын тыхмитæ чи,кæны,
горæттыл æмæ хъæутыл арт чи æвдзары æмæ сæ топпы-
хосæй чи халы æмæ Европæйы адæмты культурон хæз-
натæ чи пырх кæны, уыдон европæйаг культурæ хæсджы-
тæ сты, зæгъгæ. Æцæгæй дзургæйæ, немыцаг фашисттæ
сты европæйаг культурæйы знæгтæ, немыцаг æфсад та у
астæуккагæнусон сау тыхты æфсад, кæцыйæн йæ нысан
у европæйаг культурæ ныппырх кæнын, немыцаг банкирты
æмæ баронты цагъарадон «культурæ» ахæлиу^ кæныны
тыххæй.
Афтæ зæгъы хæсты фæлтæрддзинад.
Ахæм у не знаджы цæсгом, хæсты фæлтæрддзинады
руаджы чи сæргом ис æмæ хурмæ хаст чи æрцыдис, уый.
Фæлæ хæсты фæлтæрддзинад канд ацы хатдзæгтæй
52

^ хицæн кæны. Хæсты фæлтæрддзинад ма ноджыдæр’
^вдисы, хæсты рæстæджы кæй æрцыдис стыр ивддзи-
нæдтæ, куыд фашистон Германы æмæ йе’фсады уавæры;'
афтæ мах бæстæйы æмæ Сырх Æфсады уавæры дæр.
Цавæр ивддзинæдтæ сты уыдон?
Дызæрдыггаг нæу, фыццаджыдæр, уый, æмæ уыцы
рæстæджы дæргъы фашистон Герман æмæ йе’фсад, дæс
мæйы размæ куыд уыдысты, уымæй лæмæгъдæр кæй
фесты. Хæст гермайнаг адæмы тынг фæфыдæнхъæлтæ
кодта, милуангай адæймæгтæ фæмард сты, адæм æрцыдыс-
ты æххормагмæ, гæвзыкк цардмæ. Хæстæи йæ кæроы нæ-
зыны, афтæмæй адæмон резервтæ скуынæг сты, нефть скуы-.
нæг ис, хомаг скуынæг ис. Германы адæм бонæй-бон тынг-
дæр’æмбарынц, Германæн састы бынать! æнæ баззайгæ кæй
нæй, уый. Германы адæм бæлвырдæй-бæлвырддæр æмба-
рын байдыдтой, ныры уавæрæй фервæзынæн кæй ис æр-
мæст иунæг мадзал, уый у Герман Гитлеры — Геринджы
авантюристон æрдонджы дзæмбытæй суæгъд кæнын.
Гитлерон империализм бацахста Европæйы стыр терри-
торитæ, фæлæ уый нæ басаста у Европæйы адæмтæм ных-1
лæуддзинадмæ цы ныфснс, уый. Цагъаргонд адæмтæ иемы^
цаг-’фашистон æвзæргæнджыты режимы ныхмæ цы тох рай-
дыдтой, уый куыд фаестæмæ кæнын байдыдта æппæтиу-
мæйаг тох. Оккупацигонд бæстæты сеппæты дæр сарæх
сты ахæм хъуыддæгтæ, куыд саботаж хæстон заводты ми-
дæг, немыцаг скъладтæ рæмудзын, немыцаг æфсæддон
эшелонтæ пырх кæнын, немыцаг салдæтты æмæ афицерты
марын. Æппæт Югославийы æмæ немыц цы советон район-1
тæ бацахстой, уым пиллон артау судзы партизакон хæст.
Æппæт уыцы хъуыддæгтæм гæсгæ фæлæмæгъдæр ис
гермайнаг æфсады фæсфронт æмæ, уый адыл,—фæлæ-
мæгъдæр ис фашистон Герман æнæхъæнæй дæр.
Немыцаг æфсадæй куы зæгъæм, уый кæд хъæддыхдзи-
53

над æвдисы хъахъæнынады хъуыддаджы, уæддæр уый сси,
10 мæйы раздæр куыд уыди, уымæй бирæ лæмæгъдæр.
Уымæн йæ зæронд фæлтæрд ииæлæртты Рейхенау, Брау-
хич, Тодт æмæ æндæрты хуызæтты кæнæ Сырх Æфсад
амардта, кæиæ та сæ немыцаг-фашистон сæйраг къорд
фæйнæрдæм фæсырдта. Уымæн йæ кадрон афицерты иу
хайы ныццагъта Сырх Æфсад, иннæ хай та фехæлди, сæ
фыццаджы хуызæн нал у, граждайнаг адæмы стигъгæйæ
æмæ сын тыхдзинæдтæ кæнгæйæ. Уымæн йæ салдæттыл,
хæстон операциты рæстæг тынг бирæ кæмæй фæхъуыд,
уыдоныл къаддæрæй-къаддæр æфты ног æфсæддонтæ.
Дызæрдыггаг нæу, дыккагæй, уый, æмæ хæстæй цы
рæстæг аивгьуыдта, уыцы рæстæджы дæргъы нæ бæс^Гæ
кæй сси, хæсты райдианы куыд уыдис, уымæй тыхджындæр.
Канд нæ хæлæрттæ нæ, фæлæ ма не знæгтæ дæр сæттынц,
нæ бæстæ ныр йæ-Хицауады алфамблай иугонд кæй у æмæ
æпгом кæй лæууы, ныронг куыд никуы уыд, афтæ тынг, нæ
бæстæйы фæсфронт æмæ фронт иугонд кæй сты иу хæстон
лагеры, иу нысанмæ тырнæг лагеры, фæсф|ронты уæвæг со-
ветон адæм нæ фронтæн кæй дæттынц фылдæрæй-фылдæр
топпытæ æмæ пулеметтæ, минометтæ æмæ сармадзантæ,
танктæ æмæ хæдтæхджытæ, хойраг æмæ хæцæн æрмæг.
Нæ Райгуырæн бæстæйы æмæ иннæ бæстæты ’хсæи
бастдзинæдтæй куы зæгъæм, уæд уыдон а-фæстаг рæстæг
сфидар сты æмæ сырæзыдысты, ныронг куыд никуы уыдыс-
ты, афтæ тынг. Немыцаг империализмы ныхмæ баиу сты
æппæт сæрибаруарзаг адæмтæ. Уыдонæн сæ цæстæнгас
арæзт у Советон Цæдисмæ. Æппæт дунейы прогрессивоп
адæмтæ стыр цин кæнынц, нæ бæстæйы адæмтæ сæ сæри-
бардзинады, сæ сæры кады æмæ сæ хæдбардзинады сæ-
раппонд цы хъæбатыр тох кæныпц, ууыл. Æппæт сæри-
баруарзаг бæстæты адæмтæ Советон Цæдисы нымайынц,
гитлерон емынæйæ дуне фервæзын кæнын хъом чи у, ахæм
54

тыхыл. Уыцы сæрибаруарзаг адæмты æхсæн фыццаг бынат
ахсынц Великобритани æмæ Америкæйы Иугонд Штаттæ,
мах, хæлардзинады æмæ цæдисы æгъдауыл баст кæимæ
стæм æмæ нын нæ бæстæйæн фылдæрæй-фылдæр хæстон
æххуыс чи дæтты немыцаг-фашистон тыхгæнджыты нЫх-
мæ, уыдон.
Æппæт уыцы хъуыддæгтæ ууыл дзурæг сты, æмæ нæ
гæстæ кæй ссис бирæ тыхджындæр.
Æппынфæстаг, дызæрдыггаг нæу уый, æмæ ивгъуыд
рæстæджы дæргъы Сырх Æфсад кæй сси, хæсты райдайæ-
ны куыд уыди, уымæй организацидæргонд æмæ тыхджын-
дæр. Немыцаг империалисттæ, сæ дзырд фæсайгæйæ — нæ
бæстæмæ кæй æрбабырстой, уый тыххæй рæстæгмæ фæс-
тæрдæм цæуыны фæстæ Сырх Æфсадæн хæсты мидæг
фæзылд саразын кæй бантысти æмæ активон хъахъæны-
надæй знаджы æфсæдтыл размæ уæлахизонæй бырсынмæ
кæй рахызти, уыцы æппæтæн зындгонд фактæн нæй
æнæнхъæлæджы хъуыддаг схонæн. Бæлвырд у, Сырх Æф-
сады æнтыстдзинæдты руаджы нæ Фыдыбæстæйы хæст
кæй бахызти ног дугмæ советон зæххытæ гитлерон æлгъæг-
тæй ссыгъдæг кæныны дугмæ. Раст зæгъгæйæ, уыцы
историон хæс баххæст кæнынмæ Сырх Æфсад бавнæлдта-
карз æмæ бирæмитджын зымæджы зын уавæрты, фæлæ
уæддæр уымæн йæ къухы бафтыди стыр æнтыстдзинæдтæ.
Хæстон архайдты хъæппæрисад (йæхи къухтæм æрбайс-
гæйæ, Сырх Æфсад къорд бæрзæйсæттæн цæфтæ ныккод-
та немыцаг-фашистон æфсæдтæн æмæ уыдонæй байста
æмæ асыгъдæг кодта советон территорийы дзæвгар хай. Сæ
фæллад суадзынæн æмæ хъахъæнынадон хаххыл сæхи æр-
фидар кæнынæн зымæгæй спайда кæныны тыххæй тыхгæн-
джытæм цы фæндтæ уыдис, уыдон сын фæсыкк сты. Размæ
бырсгæйæ, Сырх Æфсад тынг бирæ ныццагъта знаджы
адæмæй, ныппырх кодта бирæ техникæ, чысыл иæ бапста
55

знагæй техникæ, уалдзыгон æ&æ сæрдыгон операцитæ»;
нысангонд чи уыд арф фæсфронты, уыцы резервтæ йын
æмгьуыдтæй раздæр бахардз кæнын кодта. ^
Уыдæттæ иууылдæр ууыл дзурæг сты æмæ Сырх
Æфсад кæй сси организацион æгъдауæй, рæвдздæр
æмæ тыхджындæр, йæ афицертæ бахсыстысты тохты ми»
дæг, йæ инæлæрттæ та сысты фæлтæрдджындæр æмæ
дæсныдæр.
Цæхкæр фендæрхуызон сты сырхæфсæддонтæ дæр~
Фыдыбæстæйы хæстæн йæ фыццаг мæйты сырхæфсæд-
донтæ знагмæ кастысты стырзæрдæдзинад æмæ æнæмæт-
дзинады цæстæнгасæй, фæлæ ныр уыцы цæстæнгас фесæфт..
Немыцаг-фашиетон тыхгæнджытæ сабыр цæрæг адæмæн
æмæ советон æфсæддонтæй уацармæ чи бахауд, уыдоньг
куыд стигъынц, куыд æбуалгъ æмæ тыхмитæ сын кæнынц,
уыдæттæ уынгæйæ, не’фсæддонтæ сдзæбæх сты стырзæрдæ-
дзинад æмæ æнæмæтдзинады низæй. Æфсæддонтæ ныр
сысты мæстыдæр, æнæхатырдæр. Уыдон сахуыр сты немы-
цаг-фашистон тыхгæнджытæм куыд æмбæлы, афтæ æнæ-!
уынон цæстæнгасæй кæсын. Уыдон бамбæрстой, знагыл
фйеуæлахиз уæвæн кæй нæй карз æнæуыноны цæстæнга-
сæй кæсын æм куы нæ сахуыр уай, уæд.
* Хæсты райдианы цы дзæнгæда уыд, немыцаг æфсæдтæ*
æнæбасæтгæ сты, зæгъгæ, немыцæй цæй фæдыл тарстыс-
ты, уыцы дзæнгæда нал ис. Ростовы æмæ Керчы цур, Мæс-
куыйы æмæ Калинины цур, Тихвины æмæ Ленинграды цур
цы хъазуаты тохтæ уыдис, Сырх Æфсад немыцаг-фашистон
тыхгæнджыты лидзæг кæм фæкодта, уыцы тохтæ не’фсæд-
донтæн бæлвырдæй равдыстой, немыцы æфсæдтæ æнæба-
сæтгæ сты, зæгъгæ, уыцы дзæнгæда кæй уыди фашистон
пропаганднстты æрæмысгæ аргъау. Хæсты фæлтæрддзи^
над мах æфсæддонæн бæлвырдæй равдыста, немыцаг афи^
церы хъæбатырдзинад, зæгъгæ, кæмæй дзырдтой, уый кæй
56

у иттæг гуырысхойаг хъуыддаг, немыцаг афицер хъæбатыр^
кæй вæййы, æнæгæрзтæ хæстон уацайрæгтимæ æмæ са-1
быр цæрæг граждайнаг адæмимæ куы фæдзуры, уæд, фæ-
лæ уымæн йæ хъæбатырдзинад фæцыдæр вæййы, Сырх,
Æфсады ифтонг тыхтæ йæ размæ куы æрлæууынц, уæд.
Уæ зæрдыл ма æрлæууын кæнут адæмон æмбисонд: «Фыс-
ты раз хъæбатыр, фæлæ,хъæбатыры раз та—йæхæдæг фыс»..
Ахæмтæ сты нёмыцаг-фашистон тыхгæнджытимæ хæсты
фæлтæрддзинады хатдзæгтæ.
Цæуыл дзурынц уыдон?
Уыдон нын уый дзурынц æмæ махæн нæ бон у æмæ*
хъуамæ кæнгæ дæр афтæбакæнæм, цæмæй немыцаг-фа-
шистон тыхгæнджыты пырх кæнæм дарддæр дæр, ца-,
лынмæ бынтон цагъд æрцæуой, цалынмæ гитлерон цъам-
мартæй советон зæхх бынтондæр ссыгъдæг уа, уæдмæ.
Æмбæлттæ! Мах аразæм Фыдыбæстæйы хæст, сæри-
" бардзинады æмæ рæстдзинады хæст. Мах размæ нæй
искæйы бæстæтæ байсыны нысан, æндæр адæмты басæт-
тыны нысан. Махæн нæ нысан у бæлвырд æмæ кадджыв
нысан. Мах фæнды нæ советон зæхх немыцаг-фашистон
цъаммартæй асыгъдæг кæнын. Мах фæнды не’фсымæрты:
уркаинæгты, молдаванты, белоруссæгты, латвийæгты, эсто-
ниæгты, карелæгты фервæзын кæнын, немыцаг-фашистон
цъаммартæ сын цы æнаккаг æмæ æфхæрæн митæ кæнынц,
уыдæттæй. Цæмæй нын уыцы хæс баххæст кæнын бантыса,
уый тыххæй мах хъуамæ ныппырх кæнæм немыцаг-фашис-
тон æфсады æмæ хъуамæ фæстаг адæймаджы онг ныц-
цæгъдæм немыцаг оккупантты, сæхи уацары куы нæ дæт-
той, уæд. Æндæр хуызы фæндæгтæ нæй,
Махæн нæ бон у уый бакæнын æмæ мах уый хъуамæ-
бакæнæм, цы фæнды куы феста, уæддæр.
Сырх Æфсадмæ ис, уыцы кадджын хæс баххæст кæны-'
нæн цыдæриддæр хъæуы, уыдон иууылдæр. Нæ фаг кæ-
57

ны æрмæстдæр иу хъуыддаг—знаджы ныхмæ хæцынæн нæ
Райгуырæн бæстæ æфсады къухмæ цы ног иттæг хорз тех-
никæ дæтты, уымæй куыд æмбæлы, афтæ æххæстæй пайда
кæнын. Уымæ гæсгæ Сырх Æфсады хæс, йæ æфсæддонты,
йæ пулеметчикты, йæ артиллеристты, йæ минометчикты, йæ
таикистты, йæ тæхджыты æмæ кавалеристты хæс ис уый
мидæг, цæмæй ахуыр кæной хæстон хъуыддаг, ахуыр æй
кæной æппынæдзух, цæмæй иттæг хорз сахуыр кæной сæ
хæцæнгæрзтæ, цæмæй сæ алчидæр дæсны зона йæ хъуыд-
даг, гъе, æмæ афтæмæй, сахуыр уой знаджы æнæивгъуый-
гæйæ цæвын. Æрмæстдæр афтæмæй ис знагыл уæлахизл
кæныны дæсныйадыл сахуьф уæвæн.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ!
Фыццæгæм Майы бон уын салам дæттгæйæ æмæ уын
арфæ кæнгæйæ, приказ дæттын:
1. Сырхæфсæддонтæн—топп иттæг хорз сахуыр кæнын,
адчидæр йæ хæцæнгарз дæсны куыд зона, знаджы æнæ-
февгъуыйгæйæ куыд цæва, нæ намысджын снайпертæ,
немыцаг оккупантты цæгъдджытæ сæ куыд æнæфевгъуый-
гæйæ цæвынц, афтæ!
2. Пулеметчиктæ, артиллеристтæ, минометчиктæ, тан-
кисттæ, тæхджытæ—алчи уæ йæ хæцæнгарз дæсны са-
хуыр кæнæд, алчи дæр уæ суæд йæ хъуыддаджы мастер,
алчи дæр сæ комкоммæ цæвæд фашистон-немыцаг тыхгæн-
джыты, цалынмæ уыдон бынтон цагъд æрцæуой, уæдмæ!
3. Иугондæфсæддон командиртæн — иттæг хорз сахуыр
кæнын алыхуызы æфсæдты æмархайды хъуыддаг, хæсты
мидæг æфсæдтæн хæсто’н разамынд дæттыны мастертæ
суæвын, æппæт дунейы раз равдисын, Сырх Æфсадæн кæй
у ссæрибардзииады тыххæй йыл цы кадджын хæс æвæрд ис,
уый сæххæст кæнын йæ бон!
58

4. Æппæт Сырх Æфсадæн — афтæ бакæнын, цæмæй
1942 аз суа немыцаг-фашистон æфсæдты бынтон ныддæрæн
кæныны æмæ советон зæхх гитлерон цъаммартæй асыгъ-
дæг кæныны аз!
5. Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæн — стынг
кæнын партизанон хæстнемыцагтыхгæнджытыфæсфронты,
зиагæн йæ бастдзинады æмæ транспорты фæрæзтæ
халын, знаджы штабтæ пырхкæнын, нæ Райгуырæн бæс-
тæйьт æфхæрджыты ныхмæ тохы гилдзытыл нæ ауæрдын!
Цытджын Ленины æнæбасæтгæ тырысайы бын —
размæ, фæуæлахиз уæвынмæ!
Хъахъæяынады Адæмон Комиссар
И. СТАЛИН

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ
ДЗУАППЫТÆ АМЕРИКАГ АГЕНТАД АССОШИЭИТЕД
ПРЕССЫ УАЦХÆССÆДЖЫ ФÆРСТЫТÆН
Амершаг агентад Ассошиэйтед Прессы мæскуыйаг уацхæс-
сæг г. Кэссиди, ССР Цæдисы Адæмон, Комиссарты Совети
Сæрдар æмбал И. В. Сталйнмæ барвыста письмо æмæ \дзы
куырдта, цæмæй уый> Америкæйы адæмы базонын кæй фæнды,
ахæм æртæ фарстæн дзуапп радта, баныхаскæнгæйæ кæнæ
та ныффысгæйæ.
Æмбал И. В, Сталин дзуапп радта г-н Кэссидийæн мæнсе
ацы письмойæ:
Господин Кэссиди!
Кæй мæ не’вдæлы æмæ мын уый адыл дæуимæ баныхас
кæпыны фадат кæй нæй, уымæ гæсгæ цыбыр фыст дзуапп
дæттын дæ фæрстытæн.
1. «Советон Цæдис ныртæккæйы уавæрæн цы аргъ
кæны, уым цавæр бынат ахсы дыккаг фронт байгомы
хъуыддаг?»
ДЗУАПП. Тынг стыр бынат,—зæгъæн ис,—стыр ахъаз-
загдæр бынат.
2. «Цас ахады, цæдисонтæ Советон Цæдисæн цы æх-
хуыс дæттынц, уый, æмæ цььбакæнæн уаид уыцы æххуыс
фæтыхджындæр æмæ фæхуыздæр кæныны тыххæй?»
ДЗУАПП. Советон Цæдис цæдисонтæн цы æххуыс
дæтты, иемыцаггфашистон æфсæдты сæйраг тыхтæ йæхи-
мæ здахгæйæ,—уый раз, цæдисонтæ Советон Цæдисæн цы
’ æххуыс дæттынц, уый нырма тынг чысыл ахады. Уыцы æх-
60

уЫс фæтыхджындæр , æмæ фæхуыздæр кæныны! тыххæй
\Ъ'ггуы æрмæстдæр иу хъуыддаг: æмцæдисонтæ хъуамæ
к^рæй-кæронмæ æмæафойнадыл сæххæст кæной, цы хæс-
чХ райстой сæхимæ, уыдон.
3. «Цас ныхлæууынхъом ма у Советон Цæдис?»
ДЗУАПП. Æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ Советон Цæ- •
дисмæ немыцаг къæрныхтимæ тохы цы ныхмæлæууын-
хъомдзиыад ис, уый æппындæр дæлдæр нæу,—кæд уэёлдæр
пæу, уæд,—фашистон Германмæ кæнæ æндæр искæцы
агрессивон паддзахадмæ ды хæстхъомдзинад ис йæхицæй,
дунеон æлдариуæгад самал кæнынмæ, уымæй.
. Дæуæн аргъ кæнгæйæ
И. СТАЛИН
1942 азы 3 октябры.

ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ
25 АЗЫ БОН
Хъахъæнынади Паддзахадон Комитеты Сæрдары доклад
Мæскуыйы фæллойгæнджыты депутатты
Советы кадджын æмбырды г. Мæскуийы партион æмæ
æхсæнадон ррганизацитимæ иумæ 1942 азы 6 ноябры.
Æмбæлттæ\
Мах абон æрвитæм Советон революцийы фæуæлахизьг25
азы бæрæгбон. Махмæ советон цардæвæрд арæзт куы
æрцыд, уæдæй нырмæ рацыд 25 азы. Мах лæууæм советон
цардæвæрды 26-æм азы къæсæрыл.
Октябры Советон революцийы азы бон кадджып æм-
бырдты фæхынцынц паддзахадон æмæ партион оргæнты
ивгъуыд азы дæргъы куысты итогтæ. Мæнæн фæдзæхст
æрцыд сымахæн дзуаппон доклад скæнын ивгъуыд азы фа-
роны ноябрæй ацы азы ноябры -онг итогты тыххæй.«
Нæ паддзахадоп æмæ партион оргæнты куыст ивгъуыд
рæстæджы дæргъы цыдис дыууæ хуызы: иуæн—сабыр
царды арæзтады хъуыддæгтæ æмæ нæ фронтæн фидар
фæсфронт аразыпы куыст, иннæмæй та, — Сырх Æфсады
операцитæ, хъахъæнынадон æмæ размæ бырсыны опсраци-
тæ аразыны æгъдауыл.
1. ОРГАНИЗАТОРОН КУЫСТ ФÆСФРОНТЫ
Сабыр цардарæзтады фæдыл пæ разамопæг оргæнты
куыст уыцы рæстæджы дæргъы афтæ арæзт уыдис, цæ-
^мæй нæ хæстон промышленность æмæ граждайнаг промыш-
62

ленность ивд æрцыдаиккой нæ бæстæйы хурскæсæйнаг
районтæм, кусджытæ æмæ куыстуæтты кусæнгæрзтæ эва~
куацигонд æмæ биионыггонд æрцыдаиккой ног бынæтты,,
иæмæй парахатдæргонд æрцыдаиккой хуымгæнды зæххытæ
æмæ фылдæр коид æрцыдаид фæззыгæнд хурскæсæны, æп-
пын фæстаг, цæмæй цæхкæр фæхуыздæр уыдаид, фронтæн
чи кусы, уыцы куыстуæтты куыст, стæй фæфидардæр уы-.
даид фæллойадон дисциплинæ фæсфронты, куыд завод-
ты, афтæ колхозты æмæ совхозты дæр. Зæгъын хъæ-
уы, уый кæй уыдис иттæг зын æмæ иттæг вазыгджын орга-
иизаторон стыр куыст нæ хæдзарадон æмæ администрати-
вон æппæт наркоматтæн, уыдонимæ, — нæ æфсæнфæнда-
джы транспортæн дæр. Фæлæ махæн бантысти зындзинæд-
тыл фæуæлахиз уæвын. Æмæ ныр нæ заводтæ, колхозтæ
æмæ совхозтæ, кæд сын хæстон заман сæ размæ цыфæнды
бирæ зындзйнæдтæ æвæры, уæддæр кусынц æнæмæнг
рæвдз. Нæ хæстон заводтæ æмæ уыдонимæ æнгом баст
уæвæг куыстуæттæ Сырх Æфсады зæрдиагæй æмæ
рæвдз æфсадынц сармадзантæй, минометтæй, хæдтæхджы-
тæй,.танктæй, пулеметтæй, топпытæй, хæцæн æрмæгæй. Ыæ
колхозтæ æмæ совхозтæ дæр зæрдиагæй æмæ рæвдз æф-
садыпц адæмы æмæ Сырх Æфсады хæринагæй, нæ про-
мышленносты та—хомагæй. Зæгъын хъæуы уый æмæ нæ
бæстæйæн кæй никуыма уыдис ахæм фидар æмæ органи-
зацигонд фæсфронт.
Æппæт уыцы вазыгджын организаторон æмæ арæзта-
дон куысты фæрцы æндæрхуызои фаецис канд нæ бæстæ
нæ, фæлæ фæсфронты цы адæм ис, уыдон сæхæ-
дæг дæр. Адæм фæсæрæидæр сты, æгуыдзæгдзинад фæ-
къаддæр, фæхуыздæр н- сæ дисциплинæ, уыдон сахуыр сты
хæстон заманы домæнтæм гæсгæ кусын, æмбарын байдыд-
той сæ хæс Райгуырæн бæстæйы раз æмæ, фронты йæ чи
хъахъæны, уыдон раз—"Сырх Æфсады раз. Йæ граждай-
63

яаг хæс чи не’мбары, ахæм хæлиудзых æмæ æнæхъола
эдæймæгтæ — фæсфронты кæнынц къаддæрæй-къад-
дæр. Организацион æгъдауæй рæвдз æмæ дисципли-
нæджын адæм, йæ граждайнаг хæс хорз чи æмбары, уыцы
адæмы нымæц кæны фылдæрæй-фылдæр.
Фæлæ ивгъуыд аз, æз ма куыд загътон, афтæмæй, канд
сабыр цардарæзтады аз нæу, фæлæ ма у, нæ сабырцардуар-
заг бæстæмæ, цъаммар æмæ мæнгард ми бакæнгæйæ чи
æрбабырста, уыцы немыцаг тыхгæнджыты ныхмæ нæ Фыды-
<бæстæйы хæсты аз дæр.
2. ХÆСТОН АРХАЙДТЫТÆ СОВЕТОН-НЕМЫЦАГ
ФРОНТЫ
Нæ разамонæг оргæнтæ ивгъуыд азы дæргъы цы хæс-
тви куыст кодтой, уый тыххæй зæгъын хъæуы, афтæ, æмæ
^ый уыдис немыцаг-фашистон æфсæдты ныхмæ Сырх Æф-
сады бырсты æмæ хъахъæнынадон операцитæ аразыны
яуыст. Советон-немыцаг фронты ивгъуыд аз цы хæстон
олерацитæ цыди, уыдонæн адих кæнæн ис дыууæ рæстæ-
1Ъ1л: фыццаг рæстæг—уый тынгдæр у зымæгон рæстæг,
Сырх Æфсад, немыц Мæскуыйыл цы атакæ сарæзтой, уы-
мæн ныхкъуырд раттгæйæ хъæппæрисдзинад йæхи къух-
тæм куы райста, размæ бырсын куы байдыдта, немыцы
æфсæдты куы атардта, æмæ 4 мæйы дæргъы ранæй-рæтты
400 килйметрæй фылдæр куы бацыдис, уыцы рæстæг, дык-
каг рæстæг та у сæрды рæстæг, немыцаг-фашистон æф-
сæдтæ,, Европæйы дыккаг фронт кæй нæй, уымæй пайда
кæнгæйа^, сæ æвдæлон резервтæ иууылдæр куы бамбырд
кодтой, фронт хуссар-хурныгуылæнырдыгæй куы æрба-
тыдтой æмæ, хъæппæрисдзинад сæхи къухтаЁм райсгæйæ,
фондз мæйы дæргъы ранæй-рæтты 500 километры онг куы
.æрбацыдысты, уыцы рæстæг.
64

Фыццаг рæстæджы дæргъы цы хæстон архайдтытæ
\ыд, уыдон, уæлдайдæр та Сырх Æфсад Ростовы, Тулæйы.
Калугæйы районы, Мæскуыйы цур, Тихвины æмæ Ленин-
грады цур цы скуыхт архайдтытæ бакодта, уыдон руаджы
сæргом йс дыууæ зынгæ факты. Уыдон равдыстой фыцца-
джыдæр, Сырх Æфсад æмæ’йæ хæстон кадртæ кæй сы-
рæзыдысты æмæ кæй сысты ахъаззаг тых, кæцыйы бон у
капд немыцаг-фашистон æфсæдты бырсты ныхмæ лæууын
пæ, фæлæ ма лæгæй-лæгмæ хæсты мидæг немыцаг-фашчс-
тон æфсæдты ныппырх кæнын æмæ уыдон фæстæмæ атæ-
рын дæр. Уыдон, дыккагæй, р’авдыстой, немыцаг-фашис-
тон æфсæдтæ, кæд цыфæнды хъæддых сты, уæддæр сæм
кæй ис ахæм тынг стыр сахъæттæ, æмæ Сырх Æф-
садæп чысыл хуыздæр фадæттæ куы фæуа, уæд немыцаг
æфсæдты састы бынатмæ чи æртæрдзæн. Æнæнхъæлæ-
джы хъуыддагыл- нымайæн нæй ахæм фактæн, æмæ немы-
цы æфсæдтæ, сæрбæрзондæй къахдзæфгæнгæйæ æгас
Европæйыл чи ацыд æмæ иунæг цæфæн францусаг æфсæд-
ты, иУгæг хорз æфсæдтыл нымад чи уыд, уыдоны чи нып-
лырх кодта, уыцы немыцаг æфсæдтæ æцæг хæстон ных-
къуырдыл кæй сæмбæлдысты æрмæст мах бæстæйы,
стæй канд ныхкъуырд дæр нæ, фæлæ сæ Сырх Æфсад куы
пыццæфтæ кодта, уæд уыдоиы бахъуыд, цы тюзицитæ ба-
цахстой, уырдыгæй фæстæрдæм 400 километрæй фылдæр
ацæуып, фæстæмæ кæуылты цыдысты, уыцы фæндæгтыл
тынг бирæ сармадзантæ, машинæтæ, хæцæн æрмæг æп-
паргæйæ. УыГ^хæст зымæджьгкæй цыд, æрмæст уымæ
гæсг^е афтæ рауади, зæгъгæ, зæгъæи нæй.
Советон-немыцаг фропты хæстоп архайдæн йæ дыккаг
рæстæджы сæ уавæр фæхуыздæр -ж немыцæн, хъæппæ-
рисдзииад бацыди пемыиы къухтæм, немыц æрбатыдтой
пæ фропт хуссар-хурпыгуылæнырдыгæй, пемыцы æфсæд-
тæ æрбацыдысты размæ æмæ æрбахызтысты Воронежы,
3 II. С1ал"п. /;г

Сталинграды, Новороссийскы, Пятигорскы, Мæ’здæджы.
районтæм. Двропæйы дыккаг фронт кæй нæй, уымæй фæ-
пайда кæнгæйæ, немыц æмæ се’мцæдисонтæ фронтмæ æр-
баппæрстой сæ æвдæлон резервтæ иууылдæр, æмæ сæ
уыцы иуырдæм, хуссар-хурныгуылæнырдæм, саразгæйæ, уым
сæ тыхтæ бирæ фæфылдæр кодтой мах тыхтæй,
æмæ сæ къухы бафтыд зынгæ тактикон æнтыст-
дзинад.
’Æвæццæгæн немыц уый бæрц тыхджын нал сты, æмæ
уыцы иу рæстæджы æртæрдыгæй,—хуссары, цæгаты, цент-
ры ныццæвой, фарон сæрды æрбабырсты фыццаг мæйты
рæстæджы куыд ныццавтой, афтæ, фæлæ сæм нырма уый
фаг тых ис, цæмæй иу искæцырдыгæй тыхджын ныббырсг
саразой.
Сæрды рæстæджы ыæ фронты сæ ныббырст райдайгæ-
кæ, сæ размæ цавæр сæйраг нысан æвæрдтой немыцаг-
фашистон стратегтæ? Фæсарæйнаг газеттæ, уыдонимæ не-
мыцаг гйзеттæ дæр, куыд фыссынц, уымæ гæсгæ куы дзу-
рæм, уæд банхъæлæн ис, бырсты сæйраг нысан уыди Гроз-
найы æмæ Бакуйы нефты районтæ бацахсын, зæгъгæ. Фæлæ
факттæ бынтон иуварс кæнынц ахæм хъуыды. Факттæ зæ-
гъынц, немыц ССР Цæдисы нефты районты’рдæм кæй быр-
сынц, уый кæй нæу сæйраг нысан, фæлæ кæй у фæрссаг,,
æххуысгæнæн нысан.
Æмæ уæддæр цы уыди немыцы бырстæн йæ сæйраг-
дæр нысан? Уыцы нысан уыди Мæскуымæ хурскæсæ-
нырдыгæй бацæуын æмæ йæ фæхицæн кæнын Волгæйы
æмæ йын Уралы цы фæсфронт ис, уымæй æмæ уый (Ьæгтæ
Мæскуыйы^рдæм ныццæвын. Немыц хуссармæ кæй быр-
стой, нефты районы’рдæм, уьтмæн йæ фæрссаг нысан нефты
райоцтæ бацахсын уыйас нæ уыд,—фæлæ махæн нæ сæй-
раг резервтæ хуссармæ асайын æмæ Мæскуыйы фронт слæ-
мяегъ кæнын, цæмæй уый руаджы Мæскуыйы ныццæвгæйæ
66

æнцоидæрæй сæ къухы бафтыдаид æнтыстдзинад. Гъе
уымæ гæсгæ пемыцаг æфсæдты сæйраг къорд ныртæккæ
хуссары нæй, фæлæ ис Орелы æмæ Сталинграды районы.
Æрæджы махонты къухмæ æрбахауд иу немыцаг афи:
цер Германы генштаёæй. Уыцы афицермæ ссардтой картæ,
кæцыйыл амынд у, немыцаг æфсæдтæ æмгъуыдтæм гæсгæ
размæ куыд хъуамæ цыдаиккой, уый. ’ Уыцы документæй
бæрæг кæньи, немыц кæй хъавыдысты афтæ, цæмæй Бори-
соглебскы уыдаиккой ацы аз 10 июлы, Сталинграды—25
июлы, Саратовы—10 августы, Куйбышсвы— 15 августы,
Арзамасы— 10 сентябры, Бакуйы — 25 сентябры.
Уыцы документ бæлвырд æвдисы, раст кæй сты’мах
бæрæггæнæнтæ, кæцытæм гæсгæ немыцы сæрдыгон бырс-
ты сæйраг нысан уыди Мæскуымæ хурскæсæнырдыгæй
бацæуын æмæ Мæскуыйы ныццæвын, немыц хуссармæ кæй
цыдысты, уымæн та йæ нысан, иннæ æппæт хъуыддæгтæй
фæстæмæ, уыди махæн нæ резервтæ Мæскуыйы цурæй’
дарддæр аппарын кæиын æмæ Мæскуыйы фронт фæлæ-
мæгъдæр кæнын, цæмæй сын афтæмæй æнцондæр уыдаид
Мæскуыйы ныццæвын.
Цыбырдæрæй зæгъгæйæ немыцæн сæ сæрдыгон бырс-
ты сæйраг нысан уыди Мæскуыйыл алырдыгæй æртыхсын
æмæ хæст ацы аз фæуын.
Фарон ноябры немыц хъавыдысты, Мæскуы ныхырды-
гæй ныццæвгæйæ, Мæскуыйы байсынмæ, Сырх ’Æфсадæн
йæ гæрзтæ æрæвæрын кæнынмæ æмæ афтæмæй Хурскæ-
сæны хæст фæуынмæ. Ахæм сæнттæй уыдон сайдтой сæ
салдæтты. Фæлæ куыд зонæм, афтæмæй немыцы уыцы
фæндтæ нæ фæрæстмæ сты. Фарон Мæскуымæ комкоммæ
бырсгæйæ сæ хъуыддаг куынæ рауад, уæд немыц сфæнд’
кодтой ацы аз Мæскуымæ иувæрсты бацæуын æмæ йæ
афтæмæй байсын æмæ уый адыл Хурскæсæны хæст фæ-
уын. Уыцы сæнттæй уыдон ныр сайынц, кæй ссæрхъæн
** 67

кодтой, уыцы салдæтты. Куьтд зонæм, афтæмæй немыцы
уыцы фæндтæ дæр нæ фæрæстмæ сты. Афтæ, дыууæ
тæрхъусы иумæ асургæйæ—нефть байсыныл дæр æмæ
Мæскуыйыл алырдыгæй æртыхсыныл архайгæйæ,—немы-
цаг-фашистон стратегтæ бахаудысты зын уавæры.
Афтæ немыцьт сæрдыгон бырсты тактикон æнтыстдзи-
нæдтæ кæронмæ хæццæгонд не’рцыдысты, сæ стратегион
пълантæ сæххæст кæнæн кæмæн нæй, ахæмтæ кæй сты,
уымæ гæсгæ.
3. ЕВРОПÆЙЫ ДЫККАГ ФРОНТЫ Х’ЬУЫДДАГ
Цæмæн афтæ рауад, пемыцæн уæддæр ацы аз хæстон
архайды хъæппæрисдзинад сæ къухтæм айсын кæй бап-
тысти æмæ нæ фропты ахъаззаг тактикон æнтыстдзинæдтæ
сæ къухы кæй бафтыд, уый?
Уый уымæн афтæ рауад, æмæ немыцæн æмæ се’мцæди-
сонтæн бантысти сеппæт æвдæлон резервтæ сæмбырд кæ-
нын, хурскæсæны фронтмæ сæ æрбаппарын æмæ иу рап
сæ тыхтæ мах тыхтæй бирæ фæфылдæр кæнын. Уыцы
мадзæлттæ нæ уæвгæйæ, уæд немыцæн нæ фронты æн-
тыстдзинад сæ къухы кæй нæ бафтыдаид, уый дызæр-
дыггаг нæу.
Фæлæ сыи цæмæн бантыст сæ æппæт резервтæ бам-
бырд кæнын æмæ уыдон хурскæсæн фронтмæ æрбаппарыи?
Уымæн æмæ Европæйы дыккаг фронт кæй иæй, уый
сын фадат радта уыцы операци æдæрсгæйæ баххæст
кæнынæн.
Уæдæ мах фронты немыцæн сæ къухы ахæм тактикон
æнтыстдзинæдтæ кæй бафтыд, уымæн йæ сæйраг аххос
у, Европæйы дыккаг фроыт кæй пæй, уый, уымæн
æмæ сын уый фадат радта æппæт æвдæлон резервтæ мах
68

фронтмæ æрбаппарынæн æмæ хуссар-хурныгуылæнырды-
гæй сæ тыхтæ мах тыхтæй бирæ фæфылдæр кæнынæн.
Дзырдæн зæгъæм, Европæйы ис дыккаг фронт, фыццаг
дунеои хæхты рæстæджы куыд уыдис, афтæ, æмæ дыккаг
фронт йæхирдæм здæхы, зæгъæм, 60 немыцаг дивизийы
æмæ Гсрманы æмцæдисонты 20 дивизийы. - Цы хуызæн
\авæры уаиккой уæд немыцы æфсæдтæ мах фронты? Зын
бамбарæн нæу, сæ уавæр кæуинаг кæй уаид, уый. Канд
уый дæр нæ, фæлæ^ма уый ноджы уаид немыцаг-фашистон
æфсæдтæи сæ сæфты райдайæн, уымæн æмæ уæд Сырх
Æфсад лæууид, пыртæккæ кæм лæууы, уым пæ, фæлæ
Псковы, Минскы, Житомиры, Одессæйы ’цур искуы. Уый
амопы афтæ, æмæ ацы аз сæрды пемыцаг-фашистоы æфсад
лæууыдаид йæ сæфты къахыл. Æмæ кæд уый афтæ нæ
рауад, уæд уымæи æмæ немыцы фервæзын кодта, Европæ-
йы дыккаг фропт кæй нæй, уый.
Европæйы мидæг дыккаг фронты хъуыддагмæ æркæ-
сæм историон цæстæнгасæй.
Фыццаг дупеон хæсты рæстæджы Германы хæцын ба-
-хъуыд дыууæ фронты Хурныгуылæнырдыгæй, тынгдæр
Англисы æмæ Фрапцы пыхмæ æмæ Хурскæсæнырдыгæй
—уырысы æфсæдты ныхмæ. Афтæмæй, фыццаг дупеоп
хæсты рæстæджы Гермапы ныхмæ уыдис дыккаг фронт.
Уæд Германы цы 220 дивизийы уыдис, уыдонæй уырысы
фронты 85 дивизийæ фылдæр пæ лæууыди. Уымæ ма куы
бафтауæм Германы æмцæдисонты æфсæдтæ, уырысы
фронты ныхмæ чи лæууыд, уыдоны, ома 37 австро-венгрийаг
дивизийы, 2 болгариаг дивизийы æмæ 3 туркаг дивизийы,
уæд æдæппæт рауайдзæи 127 дивизийы, уырысы æфсæдты
’ныхмæ чи лæууыд, ахæмтæ. Германы æмæ йе’мцæдисонты
иннæ дивизитæ фропты лæууыдысты тынгдæр англисаг-
францусаг æфсæдты ныхмæ, сæ иу хай та кодта гарпи-
зоноп службæ Европæйы оккупацигонд тсрриторийы.
69

Афтæ уыди хъуыддаг фыццаг дунеон хæсты рæстæджы.
Куыд у хъуыддаг ныр, дыккаг дунеон хæсты рæстæ-
джы, зæгъæм, ацы аз сентябры мæйы?
Æппындæр дызæрдыггаг чи нæу, уыцы бæрæггонд но1-
мадмæ гæсгæ ныртæккæ Германмæ цы 256 дивизийы ис,
уыдонæй мах фронты лæууы æппын къаддæр 179 немыцаг
дивизийы. Уыдонмæ ма куы бафтауай 22 руминаг дивизийы,
14 финаг дивизийы, 10 италийаг дивизийы, 13 венгрийаг ди-
визийы, 1 словакаг дивизи æмæ 1 испайнаг дивизи, уæд
æдæппæт рауайдзæп 240 дивизийы, ныртæккæ мах фронты
чи хæцы, уыдоп. Немыцы æмæ се’мцæдисонты иннæ диви-
зитæ кæиынц гарнизонон службæ оккупацигонд бæстæты
. (Франц, Бельги, Норвеги, Голланди, Югослави, Польшæ,
Чехословаки æмæ афтæ дарддæр), сæ иу хай та хæцы Ли-
внйы, Египет райсыныл, Апглисы ныхмæ, æмæ Ливийы
фроиты ис æдæппæт 4 немыцаг дивизийы æмæ 11 италийаг
дивизийы.
Афтæмæй, фыццаг дунеон хæсты рæстæджыцы 127 ди-
визийы уыд, уыдоны бæсты ныр мах фронты ныхмæ хæцы
æппып къаддæр 240 дивизийы, 85 немыцаг дивизийы бæсты
та ныр Сырх Æфсады ыыхмæ хæцы 179 немыцаг дивизийы.
Гъе уый- у, немыцаг-фашистоы æфсæдтæн мах фропты
ацы аз сæрды сæ къухы цы тактикон æнтыстдзинæдтæ
бафтыд, уыдопы сæйраг аххос æмæ бындур.
Немыц пæ бæстæмæ куыд æрбабырстой, уый арæх фæ-
барынц, Наполсон Уæрæсемæ куыд æрбабырста, уыимæ.
Фæлæ уый раст нæу. Уæрæсемæ бырсынмæ цы 600 мин
æфсæддоны рацыд, уыдонæй Наполеон Бородинойы онг
тыххæйты бахæццæ кодта 130—140 мин æфсæддоны. Гъе
уыдоп уыдысты, Мæскуыйы цур Наполеонмæ æдæппæт цы
хæсгоч тыхтæ уыдис, уыдон. Ныр Сырх Æфсады фроиты
размæ та лæууы æфсæдтæ 3 милуан адæймагæй фылдæр,
70

нырыккон хæсты æппæт гæрзтæй ифтонггонд чи у, ахæмтæ.
Ацы дыууæ хъуыддагæн куыд барæн ис кæрæдзиуыл?.
; Немыц нæ бæстæмæ куыд æрбабырстой, уый хаттæй-
хатт фæбарынц, Герман фыццаг дунеон хæсты рæстæджы
Уæрæсемæ куыд æрбабырста, уыимæ дæр. Фæлæ афтæ
абарын дæр раст нæу. Фыццаджыдæр, фыццаг дунеон хæ-
сты рæстæджы Европæйы уыдис дыккаг фронт, кæцы тыиг
зын уавæрмæ тардта немыцы, ныртæккæйы хæсты та Евро-
етæйы нæй дыккаг фронт. Дыккаджы, ацы хæсты мах фронты
ныхмæ æфсæдтæ лæууы, фыццаг дунеон хæсты рæстæджы
иас лæууыд, уымæй дыууæ хатты фылдæр. Бæлвырд у, ацы
дыууæ хъуыддагæн ’кæй нæй кæрæдзиуыл барæн.
Ныр сымахæн фадат ис, Сырх Æфсады размæ цы зын-
дзинæдтæ лæууы, уыдон куыд стыр æмæ æвирхъау сты,
стæй немыцаг-фашистон тыхгæнджыты ныхмæ йæ сæри-
бары хæсты мидæг Сырх Æфсад цы егъау хъæбатырдзи-
над æвдисы? уый бамбарынæн.
Æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ никæцы æндæр бæстæйы
æмæ никæцы æндæр æфсады бон бауыдаид немыцаг-фаши-
с’юн хуыснæджыты æмæ уыдоны æмцæдисонты хъæддаг
бандæты ахæм бырсты ныхмæ лæууын бафæразын. Æрмæст
мах Советон бæстæ, стæй æрмæст мах Сырх Æфсад егы
ахæм бырсты ныхмæ ныллæууынхъом. (Тыхджъш къухæм-
дзæгъд). Стæй уыцы бырстæн канд йæ ныхмæ лæууьш нæ>
фæлæ йæ басæттын хъом дæр.
Арæх фæфæрсынц: æмæ уæддæр Европæйы дыккаг
фронт уыдзæн æви нæ? О, уыдзæн, рæхджы уа, æрæгмæ
уа, уæддæр уыдзæн. Уый уыдзæни, мах кæй хъæуы, канд
уымæ гæсгæ нæ, фæлæ, фыццаджыдæр та, уымæн æмде.
уый не’мцæдисонты. махæй къаддæр нæ хъæуы. Не’мцæ-
дисонтæи æнæ æмбаргæ нæй, Франц саст куы æрцыд, уый
фа^стæ ма фашистоп Германы ныхмæ дыккаг фропт куьт нæ
уа, уæд æппæт сæрибаруарзаг ёæстæтæн, уыдонимæ æмцæ-
71

дисонтæн сæхицæн дæр, сæ хъуыддаг æвзæр рауайынæй
тæссаг кæй у, уый.
4 ССР ЦÆДИСЫ, АНГЛИСЫ ÆМÆ АМЕРИКÆЙЫ ИУГОНД
ШТАТТЫ ХÆСТОН ЦÆДИС ГИТЛЕРОН ГЕРМАНЫ НЫХМÆ
ÆМÆ ЙЫН ЕВРОПÆЙЫ ЦЫ ÆМЦÆДИСОНТÆ ИС,
УЫДОНЫ НЫХМÆ
Ныр æнæгуырысхойагыл нымайæн ис, гитлерон Герман
адæмты цы хæсты бафтыдта, уыцы хæсты мидæг бьшдза-
рæй кæй фæдихтæ сты тыхтæ, кæй сырæзыд, кæрæдзийы
ныхмæ чи лæууы, ахæм дыууæ лагеры, италийаг-гермайпаг
хоалицийы лагерь æмæ англисаг-советон-америкаг коали-
цийы лагерь.
Дызæрдыггаг нæу уый дæр, æмæ уыцы дыууæ ныхæй-
пыхмæ лæууæг коалицийæн сæ архайды программæтæ кæп
сты бынтон алыхуызæттæ.
Италийаг-гермайнаг коалицийы архайды программæйæн
равдисæн ис ахæм пункттæй: расон хæрамдзинад; «æвзар-
гæ» нациты æлдариуæгдзинад; иннæ иациты басæттын æмæ
уыдон территоритæ байсын; саст нацитыл экономикон æгъ-
дауæй æфсондз сæвæрын æмæ уыдоны национ исбоп фæ-
хæлæттаг кæнын; демократон сæрибардзинæдтæ фссафыи;
алы ран дæр гитлерон режим сæвæрын.
Англисаг-советон-америкаг коалицийы архайды програм-
мæ: расæтæн æмхуызон бартæ кæй нæй, уыиы уавæр фе-
сафыи; нацитæн æмхуызон бартæ уæвып æмæ уыдоны
территоритæм бар нæдарын; цагъаргонд нацнтьт ссæрибар
кæиын æмæ уыдоны суверенон бартæ ногæй сæ вынаты
сæвæрын; алы иацийæи дæр йæхи фæндонмæ гæсгæ яæ
цард аразыны бар; æфхæрд чи баййæфта, уыцы пацитæн
экономикон æххуыс æмæ сын материалон æгъдауæй хорз
иæрын цæмæй байдайой, уыцы хъуыддаджы ахъаз кæнып:
72

демократон сæрибардзинæдтæ ногæй сæ бынаты сæвæрып;
гитлерон режим фесафын.
Италийаг-гермайнаг коалицийы архайды программæ хъуыд-
даг æркодта уымæ, æмæ Европæйы оккупацигонд бæстæ-
тæ сеппæт дæр — Норвеги, Дани, Бельги, Голланди,
Франц, Полынæ, Чехословаки, Югослави, Греци, ССР Цæ-
дисы оккупацигонд облæсттæн сæ маст цъæх арт уадзы
пталийаг-’гермайнаг тиранийы ныхмæ, сæ,бон цæмæйдæрид-
дæр у, уымæй зиан кæнынц немыцæн æмæ уыдопы æмцæ-
дисонтæн æмæ аккаг фадатмæ æнхъæлмæ кæсынц, цы æф-
хæрддзинад æмæ æгаддзинæдтæ æййафынц, уыдоны тых-
хæй се’фхæрджытæй сæ маст райсынæн.
Уый адыл ныры рæстæджы бæрæгдæр миниуджытæй иу
у ахæм, æмæ тынгдæрæй-тынгдæр рæзМ италийаг-гермай-
наг коалицийы иппæрддзинад стæй тынгæй-тынгдæр их-
сийынцйæ моралон-политикон резервтæ Европæйы, коалици
лæмæгъ кæны æмæ хæлы тынгæй-тынгдæр.
Англисаг-1советон-америкаг коалицийы архайды програм-
мæ хъуыддаг æркодта уымæ æмæ Европæйы мидæг окку-
пацигонд бæстæтæ сеппæт дæр тынг æмзæрдиоп сты уыцы
коалицийы уæнгтимæ æмæ цæттæ сты уыдонæн, сæ бон
цыдæриддæр у, уымæй ахъаз кæнынмæ.
Уый адыл пыры рæстæджы иннæ бæрæгдæр мипиуæг у
ахæм, æмæ уыцы коалицийы моралон-политикоп резервтæ
бонæй-бонмæ рæзынц Европæйы—стæй канд Европæйы
дæр нæ,—æмæ уыцы коалицийы алфамблай фылдæрæй-
фылдæр æмбырд кæнынц милуангай æмзæрдион адæмтæ,
уыцы коалициимæ иумæ Гитлеры тиранийы ныхмæ тох кæ-
нынмæ цæттæ чи у, ахæмтæ.
Дыууæ коалицийæ адæймæгты æмæ материалон ресурс-
?тæ кæмæ цас ис, уыцы фарстмæ æркæсгæйæ æнæ скæнгæ
нæй ахæм хатдзæг, æмæ æнæ дызæрдыгæй йæ рссурстæ
фылдæр сты англисаг-советоы-америкаг коалицийæн.
1%

Фæлæ мæнæ фарст: фæуæлахиз уæвынæн æрмæст
уыиы фылдæр ресурстæ æгъгъæд сты æви пæ? Æрцæуы
ахæм хъуыддæгтæ, æмæ ресурстæ вæййынц бирæ, фæлæ
уыдон афтæ æнæсæрфатæй хардзгонд фæцæуынц æмæ
уыцы бирæ резервтæ æппындæр ницыуал адавынц. Бæл-
вырд у,, ресурстæй фæстæмæ ма æнæмæнг кæй хъæуы^ ч
уыцы ресурстæ смобилизаци кæнынмæ арæхсын æмæ
уыдон раст хардз кæнын зонын. Англисаг-советон-амери-
каг коалицийы адæммæ ахæм зоиындзинад æмæ ахæм
арæхстдзинад кæй ис, ууыл дызæрдыг кæнæн ис æви нæ?
Ахæм адæймæгтæ ис, æмæ ууыл дызæрдыг чи кæны. Фæ-
лæ цæмæ гæсгæ дызæрдыг кæнынц уыдон? Уыцы коали-
цийы адæймæгтæ, йæ рæстæджы равдыстой арæхстдзинад
сæ бæстæты ресурстæ смобилизаци кæнынмæ æмæ уыцы
ресурстæ хæдзарадон æмæ культурон-политикон арæзта-
дыл раст хардз кæнынмæ. Æмæ уæд цæмæ гæсгæ хъуа-
мæ исчи дызæрдыг кæна хæдзарадон æмæ культурон-
политикон нысанты тыххæй ресурстæ смобилизаци кæ-
пыны æмæ райуарыны хъуыддаджы арæхстдзинад æмæ
оонындзипад чн равдыста, уыцы адæймæгтæн сæ бон нæ
бауыдзæн уыцы куыст хæстон нысантæ баххæст кæыыны
тыххæй бакæнын, зæгъгæ? Мæнмæ гæсгæ афтæ дызæр-
дыг кæпыпæп пицы æфсон ис.
Фæзæгъынц, англисаг-советон-америкаг коалицийæн,
дам, æппæт фадæттæ дæр ис фæуæлахиз уæвыпæн, æмæ
уый æнæмæнг фæуæлахиз уаид, йе слæмæгъ кæнын æмæ
сЬехалыи кæй бон у, иу ахæм стыр сахъат æм куы нæ уайд,
уæд, зæгъгæ. Уыцы сахъат, уыцы адæймæгты ныхасмæ
гæсгæ у уый, æмæ уыцы коалици у алыхуызон элементтæй
арæзт, пухуызон идеологи кæмæ нæй, ахæмтæй, æмæ, дам,
уыцы уавæр уыдонæн фадат пæ раттдзæн сæ иумæйаг зна-
джы пыхмæ æмдыхæй архайынæи.
74

Æз афтæ æихъæл дæп, æмæ уыцы ныхас раст нæу.
V,- Худæг уаид, англисаг-< советон - америкаг коалицийы
. цы паддзахадтæ ис, уыдоны идеологи æмæ æхсæнадон
цардæвæрд алыхуызон кæй сты, ууыл нæ сæттын. Фæлæ.
уыцы уавæр мийаг афтæ амону, æмæ ома уыцы коалици-
йы уæнгтæн фадат нæй кæнæ сын пайда нæу сæ иумæйаг
знаджы ныхмæ, цагъайраг бакæнынмæ сæ-чи хъавы, уый
ныхмæ æмдыхæй архайын, зæгъгæ? Æнæмæнг, уый афтæ
нæ амоны. Уый нæ, фæлæ ма—цы уавæр сæвзæрдис, уый
коалицийы уæнгтæн цæхкæр амоны æнæмæнг .æмдыхæй
архайьтн, цæмæй адæмты хъæддагдзинадмæ æмæ астæук-
каг æнусты хъæддаг митæм раздæхынæй фервæзын кæны-
ны тыххæй. Англисаг-советои-*америкаг коалицийы архай-
ды программæ фаг нæу, цы, уьтй бындурыл гитлерон тира-
нийы ныхмæ иумæйаг тох саразынæн æмæ йыл фæуæлахиз
уæвынæн? Æз афтæ æнхъæл дæн æмæ у æххæст фаг.
Уыцы адæймæгты хъуыды ма раст нæу уымæн дæр,
æмæ ивгъуыд азы цаутæ хъуыддаг æвдисынц бынтон æн-
дæр хуызы, Æцæг дæр, уьщы адæймæгтæ раст куы уаик-
кой, уæд мах уыниккам аиглисаг-советон-америкаг коалици-
йы уæигтæ кæрæдзийæ сæхи тынгæй-тьшгдæр дард куыд
ласынц, уый. Фæлæ хъуыддаг афтæ нæу. Æмæ канд уый
нæ, фæлæ нæм ис ахæм факттæ æмæ цаутæ, кæцытæ
æвдисынц англисаг-советон-америкаг коалицийы уæпгтæ
кæрæдзимæ тынгæй-тынгдæр кæй хæстæг кæнынц
æмæ иугонд хæстон цæдисы кæй баиу сты, уый.
Ивгъуыд азы цаутæ комкоммæ æвдисæн сты уымæн.
1941 азы июлы, Гермап ССР Цæдисмæ куы æрба-
’бырста, уымæй цалдæр къуырийы фæстæдæр, Англис ма-
химæ сарæзта бадзырд «Германы ныхмæ хæсты иумæ
архайыны тыххæй». Америкæйы Иугонд Штаттимæ ма-
хæн уæд ницыма бадзырдтæ уыдис уыцьт хъуыддаджы
фæдыл. Уымæй дæс мæйы .фæстæдæр, 1942 азьт 26 майьт
75

æмб. Молотов Англисмæ куы бадыд, уæд Англис махимæ
сарæзта «Бадзырд гитлерон Германы ныхмæ æмæ йын
Европæйы цы æмархайджытæ ис, уыдоны ныхмæ хæсты ми-
дæг цæдисы тыххæй, стæй хæсты фæстæ иумæ архайыны
æмæ кæрæдзийæп æххуыс кæныны тыххæй». Уыцы ба-
дзырд арæзт у 20 азы æмгъуыдмæ. Уый у историон фæзыл-
ды бæрæггæнæи мах бæстæйы æмæ Англисы æхсæн ахаст-
дзинæдты мидæг. 1942 азы июны æмб. Молотов Амсрикæ-
йы Иугонд Штатты куы уыдис, уæд Америкæйы Иутонд
Штаттæ махимæ сарæзтой «Бадзырд агрессийы ныхмæ
хæсты кæрæдзийæн æххуыс кæныны принципты тыххæй».
Уыцы бадзырд у ахъаззаг санчъех размæ, ССР Цæдисы
æмæ Америкæйы Иугоид Штатты æхсæп ахастдзииæдты
мидæг. Æппын фæстаг зæгъын хъæуы ахæм ахсджиаг
хъуыддаг æмæ Мæскуыйы кæй уыд Великобританийы пре-
мьер-министр гпН Черчилль, æмæ уыимæ ныхас кæнгæйæ
сбæрæг ис, дыууæ бæстæйы разамонджытæ кæрæдзийы
иттæг хорз кæй æмбарынц, уый. Дызæрдыггаг нæу, уыцы
æппæт факттæ кæй æвдисынц уый, æмæ ССР Цæдис, Всли-
кобритани æмæ Америкæйы Иугопд Штаттæ тынгæй-тынг-
дæр кæй хæстæг кæнынц кæрæдзимæ æмæ кæй баиу
сты италийаг-гермайнаг коалицийы ныхмæ арæзт хæстон
пæдисы.
Куыд уынæм, афтæмæй хъуыддæгты логикæ у кæцы-
фæнды æидæр логикæйæ тыхджындæр.
Хатдзæг иунæг у: англисаг-советон-америкаг коалиии-
йæн æппæт фадæттæ дæр ис италийаг-гермайнаг коалици-
йыл фæуæлахиз уæвын, æмæ йыл æнæмæпг фæуæлахиз
уыдзæн.
5. НÆ ХÆСТÆ
Хæст аскъуыдта æппæт æмбæрзæитæ æмæ раргом код-
та æппæт уавæртæ дæр. Уавæр афтæ æргом ссис, æмæ
76

ацы хæсты мидæг нæ хæстæ цы сты, уый сбæрæг кæны-
нæй æнцопдæр ницы и.
Лæгхор Гитлер ныхас кодта туркаг инæлар Эркилети-
мæ. Сæ ныхас мыхуыргонд æрцыди туркаг газет «Джум-
хуриеты». Уыцы ныхасы мидæг лæгхор Гитлер зæгъы:
«Мах Уæрæсейы фесафдзыстæм, цæмæй йæ бон ма-
куы уал суа йæ къæхтыл слæууын». Уый æгъгъæд æр-
гом ныхас у, кæд æдылыгомау у, уæддæр. (Худт) Мах
нæ размæ не ’вæрæм Германы фесафыны хæс, уы-
мæн æмæ Уæрæсейæн фесафæн куыд нæй, афтæ фесафæн
нæй Германæн дæр. Фæлæ гитлерон паддзахадæн ис фесаг
фæп æмæ йæ фесафын хъæуы. (Тыхджын къухæмдзæгъд).
Махæн нæ фыццаг хæс у гъе уый, цæмæй сæфт æршæ-
уой гитлерон паддзахад æмæ йæ амидингæнджытæ. (Тых-
джын къухæмдзæгъд).
Уыцы инæларимæ уыцы ныхас кæнгæйæ, лæгхор Гитлер
ларддæр зæгъы: «Мах хæцдзыстæм, цалынмæ Уæрæсейы
организацигонд хæстон тых нал баззайа, уæдмæ». Бæлвырд
ныхас у, кæд æнахуыргонд ныхас у, уæддæр. (Худт). Мах
нæ размæ не ’вæрæм Германы мидæг алы организацигонд
хæстон тых дæр фесафыны хæс, уымæн æмæ гыццыл исты
чи зоиы, алы ахæм адз^ймаг дæр бамбардзæн, куыд Уæрæ-
сейæн,'афтæ Гермаиæп дæр афтæ бакæнæн кæй нæй, уый,
стæй канд уый нæ, фæлæ афтæ бакæнын пайда нæу фæ-
уæлахизуæвæджы цæстæй акæсгæйæ дæр. Фæлæ гитлерон
æфсадæн фесафæн ис æмæ йæ хъæуы фесафын. (Тыхджын
къуха^мдзæгъд).
Нæ дыккаг хæс у гъе уый, цæмæй сæфт æрцæуой гит-
лерон æфсад æмæ йæ разамонджытæ. (Тыхджын къухæм-
лзæгъд).
Гитлерон цъаммартæ сæхицæи æгъдауæн райстой сове-
тон хæстоп уацайрæгты хъизæмарæй марын, уыдоны сæдæ-
гæйттæй цæгъдын, уыдоиæй.мингæйтты æххормагæй сæфт-
77

мæ тæрын: Уыдон тыхдзинад кæнынц æмæ марынц нæ бæ-
.стæйы оккупацигонд территориты граждайнаг адæмы, нæл-
гоймæгты æмæ сылгоймæгты, сывæллæтты æмæ зæронд
лæгты, не’фсымæрты æмæ нæ хоты. Уыдон сæхицæн ныса-
нæн сæвæрдтой Украинæйы, Белоруссийы, Прибалтикæйы,
Молдавийы, Хъырымы, Кавказы цæрæг адæмы цагъайраг
скæнын, кæнæ та ныццæгъдын. Æфсарм* кæмæ нæй æмæ
фосы хуызæн уавæрмæ чи æрхаудта, æрмæст ахæм æдзæс-
гом æмæ цъаммар адæймæгтæ фæкæнынцахæм æнаккагми-
тæ æнæазым æмæ æнæхæцæнгарз адæмæн. Фæлæ сæм уый
дæр æгъгъæд нæ кæсы. Уыдон Европæйы байдзаг кодтой
ауындзæнтæй æмæ концентрациоп лагертæй. Уыдон сæ-
вæрдтой æнаккаг сиртемæ, «адæмы цъынды исыны сцсте-
мæ». Уыдон марынц æмæ ауындзынц, «цъынды» кæй ай-
сынц æмæ æппындæр чи ницы аххосджын у, ахæм граждан-
ты, искæцы немыцаг хайуаны кæй нæ бауагъдæуыд сыл’гой-
мæгтæн тыхми кæнын кæнæ сабыр цæрджьцы, бастигъын,
уый тыххæй. Европæйæ уыдон скодтой адæмты ахæстон.
Æмæ уый уыдонмæ хуыйны «ног æгъдау Европæйы». Мах
зонæм, уыцы æнаккаГ митæ кæй аххосæй цæуынц, уый, зо-
нæм «ног æгъдау Европæйы» аразджыты, уыцы æппæт ног
ацъаппгонд инæлар-губернаторты æмæ хуымæтæджы гу-
бернаторты, комендантты æмæ дæлкомендантты. Уыдоны
нæмттæ зындгонд сты, хъизæмарæй кæй марынц, уыцы
дæсгай мин адæймæгтæн. Уыцы лæгмартæ зонæнт, уыдон
æнæ дзуапп раттгæ кæй нæ баззайдзысты сæ фыдраконд-
дзинæдты тыххæй æмæ кæй нæ аирвæздзысты, удхарæй
кæй марынц, уыцы адæмты æнæхатыр къухæй.
Не ’ртыккаг хæс у уый, цæмæй хæлд æрцæуа æнæуынон
«ног æгъдау’Европæйы» æмæ æфхæрд æрцæуой уый араз-
джытæ.
Ахæмтæ сты нæ хæстæ. (Тыхджын къухæмдзæгъд)-
Æмбæлттæ! Мах хæст у сæрибардзииады сæрыл стьтр
78

хæст. Мах уыцы хæсты иунæг не стæм, ис" нын æмцæди-
сонтæ. Уыцы хæст нын хæссы адæмты тæккæ цъаммардæр
знæгты немыцаг-фашистон империалисггы ныхмæ тохы.
уæлахиздзинад. Уыцы хæсты тырысайыл фыст ис:
Æгас цæуæд англисаг-советон-америкаг хæстон цæдисы
фæуæлахиздзинад! (Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд Европæйы адæмты гитлерон тиранийæ
суæгъд кæныны хъуыддаг! (Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд нæ намысджын Советон Райгуырæн бæс-
тæйы сæрибардзинад æмæ хæдбардзинад! (Къухæм-
дзæгъд). ,
Æлгъыст æмæ мæлæт немыцаг-фашистон тыхгæнджы-
тæн, уыдоны паддзахадæн, уыдоны æфсадæн, уыдоны «ног
æгъдауæн Европæйы!» (Къухæмдзæгъд).
Нæ Сырх Æфсадæн—намыс! (Тыхджын къухæмдзæгъд).
Нæ Хæстон-Денджызон Флотæн — намыс! (Тыхджын
къухæмдзæгъд).
Нæ нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæн — намыс!
(Тыхджын, дæргъвæтин къухæмдзæгъд. Иууылдæр сыста-
дысты. Æппæт зал сарæзта оваци).

ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОМИССАРЫ
ПРИКАЗ
1942 азы 7 ноябри № 845 г. Мæскук
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ, командиртæ æмæ полит-
кусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæ! Советон
Цæдисы фæллойгæнджытæ!
Советои хицауады æмæ нæ большевикон партнйы но-
мæй уын салам зæгъын æмæ уын арфæ кæнын Октябры
Стыр социалистон революцийы фæуæлахиздзинады 25азы
Звн.
25 азы раздæр кусджытæ æмæ зæхкусджытæ болыневик-
ты партийы æмæ цытджын Ленины разамындæй нæ бæс-
тæйы сарæзтой Советты хицауадзинад. Намысджын фæнда-
гыл ацыдысты Советон Цæдисы адæмтæ уыцы рæстæджы
дæргъы. Нæ Райгуырæн бæстæ 25 азмæ сси хъаруджын
социалистон индустрион æмæ колхозон стыр паддзахад. Со-
ветон паддзахады адæмтæ, сæхицæн сæрибар æмæ хæдбар-
дзинад байсгæйæ, баиу сты æнæфæцудгæ æфсымæрои хæ-
лардзинады мидæг, Советон адæм суæгъд сты алы æф’-
хæрддзинæдтæй æмæ, æнувыдæй фæллой кæпгæйæ, сæхи-
цæн сарæзтой хъæздыг æмæ культурон цард.
Ныр Октябры Стыр социалистон революцийы дыууын
фæндзæм азы боныл иæ бæстæйы адæмтæ æмбæлынц, не-
мьщаНфашистон тыхгæнджыты ныхмæ æмæ сып Европæйы
цы æххуысгæнджытæ ис, уыдон ныхмæ карз тох йæтæккæ
иыренæй куы цæуы, уыцы рæстæджы.
’ 80

Аиы азы райдайæны, зымæджы рæстæджы, Сырх
Æфсад немыцаг-фашистон æфсæдтæн ныккодта тыхджын
цæфтæ. Немыц Мæскуымæ цы атакæ сарæзтой, уымæн’
ныхкъуырд раттгæйæ, Сырх Æфсад йæхи къухтæм райста
хæсты хъуыддаджы хъæппæрисдзинад, райдыдта размæ
бырсын æмæ хурныгуылæнырдæм асырдта немыцаг æфсæд-
ты, немыцаг цагъардзинадæй нæ бæстæйы иу къорд облæст-
тæ фервæзын кæнгæйæ. ’Афтæмæй Сырх Æфсад равды-
ста, иуæй-иу хорз фадæттæ уæвгæйæ, уымæн йæ бон кæй
у немыцаг-фашистон æфсæдты басæттын.
Фæлæ сæрды дæргъы фронты уавæр фендæрхуызон
æвзæрырдæм. Европæйы дыккаг фронт кæй нæй, уымæй
фæпайда кæнгæйæ, немыц æмæ се’мцæдисонтæ уисойæ
мæрзæгау æрæмбырд кодтой сеппæт резервтæ, æрбаппæрс-
той сæ нæ украинаг фронтмæ æмæ йæ æрбатыдтой. Егъау
зиантæ сыл æрцыд, афтæмæй немыцаг-фашистон æфсæд-
тæн бантыст размæ бацæуын хуссары, стæй Сталинград,
Сау денджызы былтæ; Грозна, Фæскавказмæ бацæуæнтæ
тæссаг бынаты сæвæрын.
Раст зæгъын хъæуы, Сырх Æфсады фидардзинад æмæ
æхсардзинады руаджы фехæлдысты, Мæскуымæ иувæрсты
хурскæсæнырдыгæй бацæуыны æмæ нæ бæстæйы столи-
цæ чъьтлдымырдыгæй ныццæвыны тыххæй немыцмæ цы
пълантæ уыдис, уыдон. Знаг урæд æрцыд Сталинграды
цур. Фæлæ кæд уый Сталинграды цур урæд æрцыдис æмæ
дзы уым цагъд æрцыди дæсгай мин салдæттæ æмæ афицер-
тæ, уæддæр ма знаг хæстмæ æппары ног дивизитæ, йæ
фæстаг тыхтæй архайгæйæ. Советон-гермайнаг фронты тох
карзæй-карздæр кæны. Уыцы тох цæуыл ахицæн уа, уымæ
кæсы, уымæй аразгæ у Советон паддзахады хъысмæт, нæ
Райгуырæн бæстæйы сæрибар æмæ хæдбардзинад.
Нæ Советон адæм кадимæ бафæрæзтой, цы зындзинæд-
тæ сæм æрхауд, уыдонæн, æмæ æнæфæцудгæ фидарæй
’б. И. Сталин
81

сæ зæрдæ дарынц фæуæлахизыл. Хæст карзæй сбæрæг
кодта советон цардæвæрды тыхтæ æмæ фидардзинад.
Немыцаг империалисттæ сæхицæн цы зæрдæтæ æвæрдтой^
Советон паддзахад фехæлдзæн, зæгъгæ, уыдонæй æппьш-
дæр ницы рауадис. Социалистон промышленность, колхо-
зон цардæвæрд, нæ бæстæйы адйемты хæлардзинад,.
Советон паддзахад — равдыстой сæ фидарДзинад æмæ
се’нæбасæтгæдзинад. Кусджытæ æмæ зæхкусджытæ, нæ
бæстæйы æппæт интеллигенци, нæ фæсфронты æппæт дзыл-
лæ зæрдиагæй æмæ разæнгардæй кусынц нæ фронты
домæнтæ æххæст кæныныл.
Сырх Æфсады уæхсджытыл æнцайы гитлерон Германы
æмæ йе ’ххуысгæнджыты ныхмæ хæсты æппæт уæз. Сырх.
Æфсад фашистон æфсæдты ныхмæ æнувыд тох кæй кæны,
, уый тыххæй йæ уарзын б&йдЫдтой æмæ йын кад кæнынц!
дунейы æппæт сæрибаруарзаг адæМтæ. Сырх Æфсады хæс-
тонтæ æмæ командиртæ, раздæр фаг хæстой фæлтæрддзи-
над кæмæ нæ уыд, уыдон, базыдтой знаджы æнæфевгЬуый-
гæйæ цæвын, знаджы æфсæддонты æмæ техникæ са-
фын, знаджы фæнДтæ халын, æндæрбæстаг цаг^аргæн-
джытæй нæ горæттæ æмæ нæ хъæутæ фидар хъахъаенын.
Мæскуыйы æмæ Тулæйы, Одессæйь* æмæ Севастополы„
Ленинграды æмæ Сталинграды хъæбатыр хъахъæнджытæ
равдыстой фæзминаг æнувыд хьæбатырдзинад, æндон
дисцйплинæ, фидардзйнад, стæй уæлахизкæнынмæ арæх^
сЫндзйнад. Уыцы хъæбатыртæм гæсгæ йæ тох аразы не^
’ппæт Сырх Æфсад. Знаг йæ цармыл бавзæрста, Сырх
Æфсад ныхкъуырд дæттын хъом куыд у, уый. Знаг йæ
цармыл бавзардзæн, Сырх Æфсад ын бæрзæйсæттæн
цæфтæ ныккæнын хъом кæй у, уый дæр,
Дызæрдыггаг нæу, немыцаг тыхгæнджытæ нырма кæй
араздзысты ног авантюрæтæ. Фæлæ знаджы тыхтæ тынг
сихсыдысты æмæ сæ кæрон æрхæццæ кæны. Хæста
82

; сТ^еджы Сырх Æфсад знагæй фæхъæуын.кодта 8 ми-,
гП салдат æмæ афицерæй фылдæр. Ныр гитлерон æфсад,
уМипæгтæ, венгрийæгтæ, италийæгтæ, финляндийæгтимæ
^мхæццæгонд уæвгæйæ 1941 азы сæрды æмæ фæззæджы
куыд уыди, уымæй бирæ фæлæмæгъдæр.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ, командиртæ æмæ по-
литкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партнзантæ!
Сымах хъæддыхдзинад æмæ фидардзинадæй, сымах
хæстон арæхстдзинадæй, стæй Райгуырæн бæстæйы раз уæ
хæс баххæст кæнынмæ сымах куыд цæттæ стут, уымæй
аразгæ у немыцаг-фашистон æфсæдты ныппырх кæныны
хъуыддаг* советон зæхх гитлерон тыхгæнджытæй ссыгъдæг. ’
кæныны хъуыддаг,;
Махæн нæ брн у советон зæхх гитлерон æлгъæгтæй
ссыгъдæг кæнын æмæ йæ хъуамæ ссыгъдæг кæнæм.
Уый тыххæй æйæмæнг хъæуы:
1),нæ фронты хахх фидар æмæ хъæддых хъахъæнын,
знаджы дарддæр размæ цæуын мауал уадзын, æппæт
хъарутæй архайын знаджы тыхтæ ихсийын кæныныл, зна->
джы æфсæдты цæгъдын, знаджы техникæ сафын;
2) æппæт мадзæлттæй архайын хъæуы не’фсады аех-ч
сæн æндон дисциплинæ, карз æвæрд æгъдау æмæ иу-
хицауиуæгдзинад фидар кæныныл, æфсæдты хæстон
ахуыр хуыздæрæй-^уыздæр кæныныл, стæй цæттæ кæньш
хъæуы, хъæддых æмæ æнæрынцойæ цæттæ кæнын хъæуы
знагæн бæрзæйсæттæн цæф ныккæныны хъуыддаг;
3) зна^джы чъылдыммæ сцырен кæнын хъæуы æппæт-
адæмон партизанон змæлд, халын хъæуы знаджы чъылдым-
мæ æппæт куыст, цæгъдын хъæуы немыцаг-фашистон
цъаммфты.
Æмбæлттæ!
Знаг уал иу хатт бавзæрста Сырх Æфсады риуыгьд^
ты тых, Ростовы цур, Мæскуыйы цур, Тихвнны цур.

Дард нал у . уыцы бон дæр, æмæ знаг Сырх Æфсады
ног риуыгъдты тых дæр кæд базондзæн. Мах уынджы дæр
уыдзæн бæрæгбон!
Æгас цæуæд Октябры Стыр Социалистон Революцийы
25 азы бон!
Æгас цæуæд нæ Сырх Æфсад!
Æгас цæуæд нæ хæстон-денджызон флот!
Æгас цæуæнт нæ намысджын партизантæ, нæлгойма-
гæй—сылгоймагæй!
Мæлæт немыцаг-фашистон тыхгæнджытæн!
Хъахъæкынады Адæмоя Комиссар
И. СТАЛИН

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАППЫТÆ
АМЕРИКАГ АГЕНТАД АССОШИЭЙТЕД ПРЕССЫ
УАЦХÆССÆДЖЫ ФÆРСТЫТÆН
Америкаг агентад Ассошиэйтед Прессы мæскуыйаг уац-
хæссæг г-н Кэссиди 12 ноябры барвыста письмо ССР Цæдисы
Адæмон Комиссарты Советы Сæрдар æмбал И. В. Сталинмæ,
уыцы письмойы уый куырдта дзуапп раттын, америкаг æхсæ-
нады базонын ксей фæнды, ахæм æртæ фарстайæн.
Æмбал И. В. Сталин дзуапп радта г-н Кэссидийæн ахæм
письмойæ:
Г-я Кэссиди\
Дзуапп дæттын, 12 ноябры мæм Ды цы фæрстытæ æр-
барвыстай, уыдонæн:
1. «Советон Цæдисы ’рдыгæй куыд аргъгонд цæуы, йе
^мцæдисонтæ Африкæйы цы кампани сарæзтой, уымæн?»
ДЗУАПП. Советон Цæдисы ’рдыгæй уыцы кампанийæи
аргъгопд цæуы куыд, æмцæдисонты æфсæддон тыхты
хъару тынгæй-<тынгдæр рæзгæ кæй цæуы, уый амонæг
æмæ италийаг-немыцаг коалици хæстæгдæр рæстæджы
кæй фехæлдзæнис, уый æвдисæг фактæн.
Африкæйы цы кампани цæуы, уый уæлдай хатт æвдисы
афтæ чи дзуры, Англисы æмæ Америкæйы разамонджытæ
æцæг стыр хæстон кампани саразын хъом не сты, зæгъгæ,
уыцы скептиктæ раст кæй не сты, уый. Гуырысхойаг нæу,
иттæг дæсны организаторты йеттæмæ æндæр кæй никæй
бон бацадаид баххæст кæнын ахæм стыр хæстон операци-
85

тæ, куыд Цæгат Африкæмæ океаныл десанттæ рæвдз ба-
ласын, Касабланкæйæ Бужийы ош4 порттæ æмæ бирæ зæх-
хытæ афтæ тагъд бацахсын æмæ Хурныгуылæны æдзæ-
рæг быдыры италийаг-немыцаг æфсæдты арæхстджынæй
дæрæн кæнын.
2. «Уыцы кампани цæй бæрц ахъаз у Собетон Цæдисы
кыхмæ арæзт тыхтæ фæкъаддæр кæнынæн æмæ ма
Советон Цæдис дарддæр цавæр æххуысмæ æнхъæлмæ
кæсы?»
ДЗУАПП. Нырма уал раджы у, комкоммæ Советон
Цæдисы ныхмæ арæзт тыхтæ фæкъаддæр кæнынæн уыцы
кампани цæй бæрц æххуыс у, ууыл дзурынæн. Фæлæ
зæгъæн ис æнæ гуырысхойæ, чысыл æххуыс кæй нæ фæ-
уыдзæн æмæ Советон Цæдисы ныхмæ арæзт тыхтæ иу
’ цасдæры бæрц кæй фæкъаддæр уыдзысты хæстæгдæр
рæстæджы, уый.
Фæлæ Хъуыддаг канд ууыл нæу. Хъуыддаг - фыцца-
джыдæр у ууыл, æмæ Африкæйы цы кампани цæуы, уый
амоны афтæ: хæстон хъæппæрисад бадыди мах æмцæ-
дисонты къухмæ, æмæ уымæ гæсгæ уыцы кампани бын-
дзарæй æндæрхуызон кæны Европæйы хæстон-политикон
уавæр, англисаг-’советон-америкаг коалицийы пайдайæн.
Уыцы ка^мпани æгад кæны, сæмæны паддзахадты систе-
мæйы йехсæн раздзог тых чи у, уыцы гитлерон Германы
æмæ сæтты, Гитлерæн Европæйы цы æмцæдисонтæ ис, уы-
’доны ныфс» Уыцы кампани Францы ирвæзын кæны æндзыг-
дзинады уавæрæй, мобилизаци кæны Францы антигитлерон
тыхты æмæ фадат дæтты антигитлерон фраицусаг æфсад
саразынæн. Уый аразы фадæттæ Италийы хæстæй рацæуын
гкæнынæнæмæ, гитлерон Герман иунæгæй цæмæй баззайа,
уымæн. Æппын фæстаг, уый æвзæрын кæны фадæттæ
Европæйы мидæг дыккаг фронт саразынæн Германы ахъаз-
заг центртæм æввахсдæр рæтты, æмæ дыккаг фронт та æп->
86

пæтæй тынгдæр феххуые уыдзæни гитлерон тиранийыл
\фæуæлахиз уæвыны хъуыддаг саразынæн.
/< 3. «Цас зæрдæдарæн ис, Хурыскæсæйырдыгæй советон
æфсæдтæм цы бырсыны тых ис, уый сиу уыдзæн, Хур-
ныгуылæнырдыгæй æмцæдйсонтæм цы тых ис, уыимæ,
зæгъгæ, ууыл, бынтон фæуæлахизы хъуыддаг фæтагъддæр
кæныны тыххæй?»
ДЗУАПП. ГуырыСсхойаг нæу, Сырх Æфсад кадимæ кæй
сæххæст кæндзæни йæ хæс, æппæт хæсты рæстæджы йæ
куыд’ æххæст кодта, афтæ.
Дæуæн аргъ кæнгæйæ
И. СТАЛИН
1942 азы 13 ыоябрь. ;
\-
\
\

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
ХУССАР-ХУРНЫГУЫЛÆНЫ, ХУССАРЫ, ДОНЫ,
ЦÆГАТ КАВКАЗЫ. ВОРОНЕЖЫ, КАЛИНИНЫ,
ВОЛХОВЫ ÆМÆ ЛЕНИНГРАДЫ ФРОНТЫ
ÆФСÆДТÆН
Дыууæ мæйы дæргъы размæ бырсгæйæ, Сырх Æфсад
уæрæх фронты мидæг батыдта немыцаг-фашистон æфсæд-
ты хъахъæнынад, ныппырх кодта знаджы дивизитæй
дыууæ æмæ фондзыссæдзы, байста 200 мин уацайрагæй
фылдæр, 13.000 сармадзаны æмæ бирæ æндæр техникæ
æмæ размай бабырста 400 километры онг. Не’фсæдтæн
бантыст стыр уæлахиздзинад. Не’фсæдтæ ноджыдæр размæ
бырсынц.
Арфæ кæнын Хуссар-Хурныгуылæны, Хуссары, Доиы,
Цæгат Кавказы, Воронежы, Калинины, Волховы, Ленингра-
ды фронтты æфсæддонтæн, командиртæн æмæ политкус-
джытæн, Сталинграды цур, Доны былтыл, Цæгат Кавказы,
Воронежы цур, Великие Лукийы районы, Ладогæйы цадæй
хуссары’рдæмдæр немыцаг-фашистон тыхгæнджытыл æмæ
уыдоны æмцæдисонтыл—руминæгтыл, италийæгтыл æмæ
венгрийæгтыл кæй фæуæлахиз сты, уый тыххæй.
Бузныг зæгъын, Сталинградмæ бацæуæн рæтты гитле-
рон æфсæдты чи ныддæрæн кодта, Ленинграды блокадæ чи
атыдта æмæ немыцаг оккупанттæй горæттæ Кантемировкæ,
Беловодск, Морозовский, Миллерово, Старобельск, Котель-
никово, Зимовники, Элиста, Сальск, Мæздæг, Налцыкк,
Минеральные-Воды, Пятигорск, Ставрополь, Армавир, Ва-
88

луйки, Россошь, Острогожск, Великие Луки, Шлиссельбург,
Воронеж стæй бирæ æндæр горæттæ æмæ мингай цæрæн
нункттæ чи суæгъд кодта, уыцы командæгæнджытæн æмæ
æхсарджын æфсæдтæн.
Размæ, немыца(1г оккупантты ныппырх кæныныл аемæ сæ-
нæ Райгуырæн бæстæйæ фæсурыныл тохмæ!
Сæйраг Хисдæр Комаядæгæнæг
И. СТАЛИН
Мæскуы, Крсмль. 1943 азы 25 январь.

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРВДАЗ
ДОНЫ ФРОНТЫ ÆФСÆДТÆН
ДОНЫФРОНТ.
Сæираг Хисдæр Командæкæнынады Ставкæйы æр-
выст лæг артиллерийы маршал æмбал ВОРОНОВМÆ.
. Доны фронты æфсæдты командæгæнæг инæлар-
булкъон æмбал РОКОССОВСКИМÆ.
Арфæ кæнын Сымахæн æмæ Доны фронты æфсæдтæн,
знаджы æфсæдтæй Сталинграды цур фæлгуыры чи бахауд,
уыдон сликвидаци кæныны хъуыддаг кæронмæ хæццæ-
гонд кæй æрцыди скуыхтæй, уый тыххæй.
’* Бузныг зæгъын Доны фронты æппæт хайстонтæн, ко-
мандиртæн æмæ политкусджытæн сæ иттæг хорз хæстои
архайды тыххæй.
Сæйраг Хисдæр Командæгæнæг
И. СТАЛИН
Мæскуы, ’Кремль. 1943 азы 2 февраль.
90

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1943 азы 23 февралъ М 95 г. Мæскуы
\ Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ! Абон мах бæрæгбон кæнæм, Сырх Æф-
садыл 25 азы куы сæххæст, уыцы бон.
Сырх Æфсад арæзт куы æрцыд, уæдæй ардæм рацыди
æнусы цыппæрæм хай. Уый арæзт æрцыд, нæ бæстæ
сцагъайраг кæныршæ чи тырныдта, уыцы фæсарæйнаг
тыхгæнджыты ныхмæ тох кæныны тыххæй. 1918 азы 23
февралы, Сырх Æфсады отрядтæ Псковы æмæ Нарвæйы
цур немыцаг тыхгæнджыты æфсæдты бынтон куы ныддæ-
:рæн кодтой, уыцы бон нымад æрцыди Сырх Æфсады рай-
■’руырды боныл.
(1918—1921 азты æндæр бæстаг тыхгæнджыты ныхмæ
хъзеддых тохы мидæг Сырх Æфсад бахъахъæдта нæ Сове-
тон Райгуырæн бæстæйы намыс, сæрибардзинад æмæ хæд-
бардзинад, бахъахъæдта нæ бæстæйы адæмты бар, сæ
цард, цытджын Ленин куыд амыдта, афтæ аразыны бар.
Дыууын азы дæргъы Сырх Æфсад хъахъæдта советон
адæмы сабыр арæзтадон фæллой. Нæ бæ^тæйы адæмтæ,
никæд рох кодтой, æндæрбæстаг тыхгæнджытæ нын нæ
зæхмæ кæй хъавынц, уый, æмæ æнæсцухæй куыстой Сырх
91 ’ , ’ , ,,■ ’Н’ :

Æфсады хъару фидар кæныиыл, ифтонг æй кодтой тæккæ
хуыздæр хæстон техникæйæ æмæ зæрдиагæй куыстой сове-
тон хæстон кадртæ хъомыл кæныныл.
Сьгрх Æфсад у сабыр цард æмæ æппæт бæстæты адæм-
ты æхсæн хæлардзинад хъахъæнæг æфсад. Уый искæйы
бæстæтæ байсыны тыххæй арæзт нæу, фæлæ Советон бæс-
тæйы арæнтæ хъахъæныны тыххæй. Сырх Æфсад кæд-
дæриддæр аргъ кодта æппæт адæмты бартæн æмæ хæд-
бардзинадæн.
Фæлæ 1941 азы июны гитлерон Герман йæ дзырд фæ-
сайгæйæ æнахъинонæй æрбабырста нæ бæстæмæ, кæрæ-
дзимæ нæ бабырсыны тыххæй цы бадзырд уыдис, уый гуы-
миры æмæ цъаммар хæлд фæкæнгæйæ. Æмæ Сырх Æфса-
ды бахъуыди тохмæ рацæуын, йæ Райгуырæн бæстæ не-
мыцаг тыхгæнджытæй бахъахъæньшы æмæ сæ нæ бæс-
тæйæ фæсурыны тыххæй. Уæдæй фæстæмæ Сырх Æфсад
сси, гитлерон æфсæдты ныхмæ мæлæтдзаг тох чи кæны,
ахæм æфсад, немыцаг-фашистон цъаммартæ нæ Райгуы-
рæн бæстæйы оккупацигонд районты не’фсымæртæн æмæ
нæ хотæн цы тыхдзинæдтæ æмæ æфхæрæн митæ кæнынц,
уыдоны тыххæй маст чи исы, уыцы æфсад.
Сырх Æфсад йæ 25 азы боныл æмбæлы, гитлерон Гер~
маиы ныхмæ æмæ уый фæсдзæуинты—италийæгты, вепгри-
йæгты, руминæгты, финляндийæгты ныхмæ Фыдыбæстæйы
хæст йæ тæккæ ахсджиаг ранмæ куы бахызти, ахæм рæс^
тæджы.
Немыцаг-фашистон æрдонгты æрбабырсты ныхмæ
Сырх Æфсад, историйы мидæг чи никуыма уыд, ахæмг
хъæбатыр тох кæнын куы райдыдта, уæдæй нырмæ рацыд
20 мæйы. Европæйы дыккаг фронт кæй нæй, уымæ гæсгæ
Сырх Æфсад иунæгæй уромы хæсты æппæт уæз. Фæлæ
уæддæр Сырх Æфсад бафæрæзта немыцаг-фашистон
æфсæдты бырсты ныхмæ лæууын æмæ канд уый нæ, фæ-
92

лæ хæсты мидæг сси, фашистон æфсæдтæ арвы цæфау
кæмæй тæрсынц, ахæм тых.
1942 азы сæрды æмæ фæззæджы карз хæстыты мидæг
<]ырх Æфсад æрæхкæдта фашистон сырдтæн сæ фæндаг.
Нæ, адæм æнусмæ сæ зæрдыл бадардзысты, Севастополь
æмæ Одессæ куыд хъæбатырæй хъахъæд цыдысты,
Мæскуыйы цур æмæ Кавказы хохрæбынты, Ржевы районы
æмæ Ленйнграды цур цы стыр тохтæ цыдис, уыдон, стæй,
хæстыты историйы мидæг тæккæ егъаудæрыл нымад чи у,
уыцы хъазуат тох Сталинграды цур. Уыцы егъау хæстыты
пæ сахъ ,æфсæддонтæ, командиртæ æмæ политкусджытæ
æнæферохгæнгæ кад скодтой Сырх Æфсады хæстон ты-
рысатæн æмæ фидар бындур сарæзтой немыцаггфашистон
æфсæдтыл фæуæлахиз уæвынæн.
Æртæ мæйы йыл цæуы, уæд Сырх Æфсад бырсын
байдыдта Сталинграды цур. Уæдæй нырмæ хæстон архай-
лы хъæппæрисдзинад ис мах къухты, æмæ Сырх Æфса-
дæн уыцы бырсыны операциты мидæг йæ темпытæ æмæ
йæ цæфы тых лæмæгъдæр нæ кæнынц. Ныр Сырх Æфсад
зымæджы зын уавæрты бырсы 1.500 километры уæрæхæн
фронты æмæ стæмтæй фæстæмæ алы ран дæр йæ къухы
’æфты æнтыстдзинæдтæ. Цæгаты, Ленинграды цур, Цен-
трон фронты, Харьковмæ бацæуæнты, Донбассы, Ростевы
цур, Азовы æмæ Сау денджызы былтыл Сырх Æфеад иу
цæф ипнæйы фæдыл кæны гитлерон æфсæдтæн. Æртæ
мæйы дæргъы Сырх Æфсад знагæй суæгъд кодта Вороне-
жы æмæ Сталинграды облæстты территоритæ, Цæцæи-Мæ-
хъæлы, Цæгат Ирыстоны, Кæсæг-Балхъары æмæ Хъалмы-
хъы автономон республикæты, Ставрополы æмæ Краснодары
крайты, Черкессийы, Хъæрæсейы æмæ Адыгейы автономон
облæстты территоритæ, Ростовы, Харьковы æмæ Курскы
облæсттæ стæм рæттæй фæстæмæ иууылдæр уæгъдгонд
æрцыдысты.
93

Ныр ралæууыд ахæм рæстæг, æмæ знаг Советон бæс~
тæйæ æмгуппарæй тард цæуын байдыдта.
Цы фендæрхуызон и уыцы æртæ мæйы дæргъы? Цæ-
мæн афтæ тынг æвзæр рауадысты иемыцæн сæ хъуыд-
дæгтæ? Цæй аххосæй афтæ сты уыцы ’ хъуыддæгтæ?
Фендæрхуызон и тыхты æвæрд советон-^ермайнаг
фронты; Хъуыддаг ’афтæ у, æмæ^фашистон Герман тын-
гæй-тынгдæр ихсийы æмæ кæны лæмæгъдæр, Советон
Цæдис та тынгæй-йынгдæр парахат кæны йæ резервтæ
æмæ кæны тыхджындæр. Рæстæг кусы фашистон Герма-
ны ныхмæ.
Гитлерон Герман йæхи пайдайæн кусыныл бафтыдта
Европæйы хæстон промышленносты, æмæ йæм а-фæстаг;
рæстæджы онг Советон Цæдисæй фылдæр уыдис техни-
кæ, уæлдай дæр та танктæ æмæ хæдтæхджытæ. Уыи
руаджы йæ фадат уыди хуыздæр. Фæлæ хæсты дыууын
мæйы дæргъы уавæр фендæрхуызон и. ССР Цæдисы
хæстон промышленносты нæлгрймаг æмæ сылгоймаг кус-
джыты, инженерты æмæтехникты æнувыд фæллойы фæр-
цы, хæсты рæстæджы сырæзыди танктæ, хæдтæхджытæ^
, сармадзантæ аразыны куыст. Уыцы рæстæджы дæргъы
знагæй та советон-гермайнаг фронты тынг бирæ фæхъуыди
хæстон техникæ, уæлдай дæр та танктæ, хæдтæхджытæ
æмæ сармадзантæ. Æрмæст 1942—1943 азы зымæджы
Сырх Æфсады бырсты æртæ мæйы дæргъы немыцæй
фæхъуыди 7.000 танкæй фылдæр, 4.000 хæдтæхæджы,
17.000 са’рмадзаны æмæ бирæ æндæр хæцæнгæрзтæ.
Кæй зæгъын æй хъæуы, немыц бацархайдзысты
уыцы зиацтæ баххæст кæныныл, фæлæ уый афтæ æнцон
бакæнæн нæ уыдзæн, уымæн æмæ дзы техникæ куыд
тынг бирæ фæхъуыд, уый бæрц ног техникæ знаг
, цæмэёй самал кæна, уымæн рæстæг чысыл нæ бахъæу-
дзæн. Рæстæг та æнхъæлмæ нæ кæсы.
94

Гитлерон Герман ССР Цæдисы ныхмæ хæцын бай-
дыдта, бынтон рæвдз æмæ хæцын æввонг æфсæдтæ йæм.
Сырх Æфсадæй фылдæр уæвгæйæ. Уый руаджы йæ фа^
Дат уыдис хуыздæр. Фæлæ дыууын мæйы дæргъы уавæр
фендæрхуызон & ацы хъуыддаджы дæр. Хæсты рæстæ-
джы Сырх Æфсад хъахъæнынадон æмæ бырсыны хæс-
тыты мидæг фæхъæуын кодта 9 милуан немыцаг-фашис*
тон салдаты æмæ афицеры онг, уыдойæй æппын къаддæр
4 милуаны мард æрцыдысты хæсты быдыры. Бынтон пырх-
гонд æрцыдысты руминаг, италийаг æмæ венгрийаг æф-
сæдтæ, Гитлер советон-’гермайнаг фронтмæ кæй æрбаппæр-
ста, уыдон. Æрмæст а-фæстаг æртæ мæйы дæргъы Сырх
Æфсад ныппырх кодта знаджы 112 дивизийы, æмæ уыдо-
пæй мард фæци 700 мин йдæймагæй фылдæр, стæй уаца-
ры ист æрцыди 300 мин адæймагæй фылдæр.
Кæй зæгъын æй хъæуы, немьгцаг командæкæнынад
æппæт мадзæлттæ бакæндзæн уыцы иттæг егъау зиан
баххæст кæныны тыххæй. Фæлæ, фыццаджыдæр, немыцаг
æфсæдтæн сæ лæмæгъДзинад уый у, æмæ сын фаг нæй
адæмон резервтаб, уымæ гæсгæ бæрæг нæу, цас Сæ фæ-
хъуыдис, уый бæрц æфсæдтæ кæм æрæмбырд кæндзысты,,
уый. Дыккагæй, афтæ дæр куы зæгъæм, æмæ ыемыц тых-
хæй-фыдæй самал кæйдзысты, цас сæ хъæуы, уый бæрп!
адæм, зæгъгæ, уæддæр чысыл рæстæг нæ бахъæудзæн
уыдоны æрæмбырд кæнын æмæ сахуыр кæнынæн. Рæстæг
та æнхъæлмæ нæ к^есы-
Гитлерон æфсад Советон Цæдисы ныхмæ хæцын бай-
дыдта, Европæйы мидæг, хæсты ногдæр фæрæзтæй архай-
гæйæ, стыр хæстон операциты дыууæ азы бæрц фæлтæрд-
дзинад райсыны фæстæ, Сырх Æфсадмæ та, кæй зæгъын
æй хъæуы, хæстыфыццагрæстæджынæма уыд ахæм хæс-
тон фæлтæрддзинад, стæй йæм уымæн уæвæн дæр Ъæ
уыдмс. Уый руаджы немыцаг-фашистон æфсадæн йæ фадат
95

хуыздæр уыди. Фæлæ дыууын мæймæ уавæр фендæрхуы-
зон и ацы хъуыддаджы дæр. Хæсты мидæг Сырх Æфсад
сси кадрон æфсад. Уый сахуыр ис знагæн аккаг цæф кæ-
нын, уымæн йæ лæмæгъ æмæ йæ тыхджын бынæттæ хынц-
гæйæ, нырыккон хæстон наукæ куыд домы, афтæ. Сырх
Æфсады сæдæ мингай æмæ милуангай æфсæддонтæ сьь
сты сæ хæцæнгарзы мастертæ,—топпы, æхсаргарды, пуле-
меты, артиллерийы, минометы, танкты, саперон хъуыдда-
джы, авиацийы мастертæ. Сырх Æфсады дæсгай мин ко-
мандиртæ сысты æфсæдтæн разамынд дæттыны мастертæ.
Уыдон сахуыр сты иумæ бæттын сæхи сæрмагрнд æхсар
æмæ лæгдзинад æфсæдтæн хæсты быдыры разамынд
дæттыны хъуыддаджимæ, æдылы æмæ зиандæттæг рæн-
къы тактикæ аппаргæйæ æмæ маневрон тактикæйы фæн-
дагыл фидар æрлæугæйæ.
Æнæнхъæлæджы хъуыддагыл нымайæн нæй уыцы
факт, æмæ Сырх Æфсады командæкæнынад Советон зæхх
знагæй канд уæгъд кæй нæ кæны, фæлæ ма нæ зæххæй
знаджы удæгасæй нæ уадзы, знаджы æфсæдтыл алырды-
гæй æртыхсыны æмæ уыдон сликвидаци кæныны тых-
хæй ахæм ахсджиаг операцитæ аразгæйæ, кæцытæ сты хæс-
тон хъуыддаджы стыр дæсныйады фæзминаг операцитæ-
Уый, æнæмæнг, у, нæ командиртæ кæй сыхсыстысты, уый
бæрæггæнæн.
Сталинграды цур, 330 мин адæймаджы кæм уыд, немы-'
цæгты уыцы егъау æвзаргæ æфсадыл алырдыгæй æртых-
сын æмæ уый сликвидаци кæнын куыд у, ахæм
иттæг зынгæ фактæн æрмæст Сырх Æфсады командæкæ-
нынады раст стратегийы æмæ нæ командирты-æххæст-
гæнджыты арæхстджын тактикæйы фæрцы æрцæуæн кæй
уыдис, уый дызæрдыггаг нæу.
Немыц ацы хъуыддаджы æппæтæй рæвдз не сты. Уы-
донæн сæ стратеги у сахъатджын, уымæн æмæ уый фаг
96

аргъ нæ фæкæны знаджы тыхтæн æмæ фадæттæн, сæхн
тыхтæн та æгæр стыр аргъ фæкæны. Сæ тактикæ у шаб-
лоныл арæзт, уымæн æмæ уый архайы фронты цы хъуыд-
дæгтæ цæуы, уыдон æрмæст уставы иу кæнæ иннæ пара-
грæфмæ гæсгæ аразыныл. Немыц нывыл æмæ рæвдз
фæархайынц, уавæр сын уставы домæнтæ æххæст кæ-
нынæн фадат ,куы фæдæтты, уæд. Уый мидæг ис сæ тых.
Сæ уавæр куы фæфыддæр вæййы æмæ сын уый уставы
яу кæнæ иннæ парагрæфмæ гæсгæ куы нæ вæййы, æмæ
сæхи исты æрхъуыды кæнын куы фæхъæуы, уæд немыц
сæнахъом вæййынц. Уый мидæг ис сæ сæйраг лæмæгъ-
дзннад.
Афтæ сты, немыцаг æфсæдтæ саст кæй æрцыдысты
æмæ Сырх Æфсады къухы æнтыстдзинæдтæ кæй фæрцы
бафтыд фæстаг æртæ мæйы дæргъы, уыцы хъуыддæгтæ.
Фæлæ уый адыл афтæ зæгъын нæ хъæуы, æмæ гитле-
рон æфсад пырхгонд æрцыд æмæ ма Сырх Æфсады
æрмæст хъæуы гитлерон æфсады нæ бæстæйы хурныгуы-
лæйнаг арæнтæм сурын, зæгъгæ. Афтæ хъуыды кæнын у
æдылы æмæ зиандæттæг ми, нæхицæн мæнг зæрдæтæ
æвæрын.Афтæ хъуыды кæнын у хи тыхтæн æгæраргъ скæ-
нын, знаджы тыхтæн фаг аргъ не скæнын æмæ авантюризмы
фæндагыл ныллæууын. Знагыл ауад ахъаззаг цæфтæ, фæ-
лæ уый саст нæма æрцыди. Немыцаг-фашистон æфсад ис
тыкг зын уавæры, Сырх Æфсадæй йыл тыхджын цæфтæ кæй
ауад, уымæ гæсгæ, фæлæ уый афтæ нæма амощл, æмæ йын
йæкъахыл слæууæн нал ис, зæгъгæ. Немыцаг тыхгæнджы-
ты ныхмæ тох нæма фæцис,—уый нырма ныр парахат æмæ
цырен кæны. Æдылыдзинад уаид афтæ ’нхъæлын, æмæ ома
немыц нæ зæххæй иунæг километр дæр æнæ тохæй
суæгъд кæндзысты.
Сырх Æфсады нырма карз тох кæнын хъæуы, нырма
тыхджын чи у, уыцы цъаммар æмæ фыд-зæрдæ зна-
’ И. Ст&лчя.
97

джы ныхмæ. Уыцы тохæн бахъæудзæн рæстæг, зиантæ
дæр æрхæссын, бахъæудзæн нæ нæ тых нæ бонæй архайын,
æмæ нæ æппæт фадæттæ смобилизаци кæнын. Мах Сове-
тон Украинæйы уæгъд кæнын байдыдтам немыцаг æфсондзы’
бынæй, фæлæ милуангай украиыæгтæ нырма хъиза^мар
кæнынц немыцаг цагъаргæнджыты æфсондзы бын. Бело-
руссийы, Литвайы, Латвийы, Эстонийы, Молдавийы, Хъыры -
мы, Карелийы нырма хицауиуæг кæнынц немыцаг о,кку-
панттæ æмæ уыдоны фæсдзæуинтæ. Знаджы æфсæдтæлч
мах ныккодтам тыхджын цæфтæ, фæлæ знаг саст нæма
æрцыд. Немыцаг тыхгæнджытæ карзæй лæууынц ныхмæ,
аразынц контратакæтæ, архайыйц хъахъæнынадон бынæт-
ты сæхи æрфидар кæныныл æмæ сын ис ног авантюрæ-
тæм аздæхæн дæр. Гъе уымæ гæсгæ нæ рæнхъыты хъуа-
мæ бынатма уа^æнæмæтдзинадæн, хицæйбузныгдзинадæнГ)
хи\ъ1лфервæссындзинадæн.
Æппæт советон адæм дæр цин кæнынц Сырх Æфсады
уæлахиздзцнæдтыл. Фæлæ Сырх Æфсады æфсæддонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ хъуамæ сæ зæрдыл фи-
дарæй дарой нæ ахуыргæнæг Ленины фæдзæхстытæ: «Фыц-
цаг хъуыддаг—уæлахиздзинады тыххæй дæ?сицæй ма ныб-
буц у æмæ ма схъал у, дыккаг хъуыддаг—уæлахиздзйнад
æрфидар кæнын, æртыккаг хъуыддаг—знаджы кæронмæ
ныддæрæн кæнын».
Нæ Райгуырæн бæстæ æнæуынон знаджы къухтæй
суæгъд кæныны сæраппонд, немыцаг-фашистон тыхгæк-
джытыл бынтон фæуæлахиз уæвыпы сæраппонд,
. ПРИКАЗ -ДÆТТЫН:
1. Æнæсцухæй хуыздæрæй хуыздæргонд иæуæд хæс-
тон дæсныйад, стæй фидаргопд цæуæд дисципли-
иæ, æгъдау æмæ организацигонддзипад æппæт Сырх Æф-
сады æмæ Хæстон-Денджызон Флоты.
98

2. Ноджы тыхджындæрæй цæвын хъæуы знаджы ,æф-
сæдты, æнæсцухæй æмæ гурæй-гурмæ сурын хъæуы зна-
джы, лæвæрд ын ма цæуæд хъахъæнынадон бынæтты йæхи
æрфидар кæныны фадат, лæвæрд ын ма цæуæд йæ фæл-
лад’ уадзыны фадат нæ дæр боныгон, нæ дæр æхсæвыгон,
лыггонд цæуæнт знаджы коммуникацитæ. Знаджы æфсæд-
ты алыфарс-иу æртыхсын хъæуы æмæ сæ цæпьдын хъæуы,
сæ лæрзтæ æрæвæрыныл разы куы нæ кæной, уæд.
3. Тынгдаер парахатгонд æрцæуæд партизанты тохы пил-
лоп арт знаджы фæсфронт, хæлд цæуæнт знаджы ком-
муникацитæ, пырхгонд цæуæнт æфсæнфæндаджы хидтæ,
хæлд цæуæд зиаджы æфсæдтæ ласыны, хæцæнгæрзтæ >
æмæ хæцæн æрмæг ласыны хъуыддаг, пырхгонд æмæ ’
сыгъд цæуæнт æфсæдцон скъладтæ, бырст цæуæд зна-
джы гарнизонтæм, лидзæг знагæн лæвæрд ма цæуæд нæ
хъæутæ æмæ горæттæ судзыны фадат, æппæт тыхтæй,
æппæт фæрæзтæй æххуыс лæвæрд цæуæд размæ бырсæг
Сырх Æфсадæн.
Уый мидæг ис нæ фæуæлахиздзинады фадат.
Æмбæлттæ ’сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, ко-
мандиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгой-
маг партизантæ!
Советон хицауады æмæ нæ большевикон партийы но-
мæй уын салам дæттын æмæ уын арфæ кæнын Сырх Æф-
сады 25 азы бон.
Æгас цæуæд нæ цытджын Райгуырæн бæстæ!
Æгас цæуæд нæ намысджын Сырх Æфсад, не ’хсар-
джын Хæстон-Денджызон Флот, нæ сахъ нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг партизантæ!
• Æгас цæуæд болыневикты парти, Сырх Æфсады уæла-
хиздзинæдты иыфсдæттæг æмæ организатор!
Маелæт немыцаг тыхгæнджытæн!
Сæйраг Хисдæр Номаидæ?æиæг
И. СТАЛИН
1*

СÆИРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1943 азы 1-æм майы М 195 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
командиртæ æмæ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг кусджы-
тæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг зæхкусджытæ, интеллиген-
тон фæллойы адæймæгтæ! Рæстæгмæ немыцаг æфхæр-
джыты æфсондзы бынмæ чи бахауд, уыцы æфсымæртæ
æмæ хотæ!
Советон Хицауады æмæ нæ большевикон партийы но-
мæй уын салам зæгъын æмæ уын арфæ кæнын 1-æм
Майы бон!
Фыдыбæстæйы хæсты карз бонты æмбæлынц нæ бæс-
тæйы адæмтæ 1-æм Майы боныл. Уыдон сæ хъысмæт ба^
кодтой сæ Сырх Æфсады æвджид æмæ нæ фæрæдыдыс-
ты. Советон хæстонтæ æмхуызонæй дæр хъæддых сыста-
дысты Райгуырæн бæстæ хъахъæнынмæ æмæ ныр дыууæ
азы чысыл хъуагæй хъахъæнынц Советон Цæдисы адæм-
ты кад æмæ хæдбардзинад.
1942—43 азты зымæгон кампанийы рæстæджы Сырх
Æфсад тынг ныддæрæнтæ кодта гитлерон æфсæдты, тынг
бирæ ныццагъта знаджы æфсæдтæй æмæ ныппырх кодта
техникæйæ’, æртыхсыд знаджы дыууæ æфсады алфамблай
æмæ сæ сликвидаци кодта Сталинграды цур, уацары райста
знаджы 300 мин салдатæй æмæ афицерæй фылдæр æмæ
нёмыцаг æфсондзы бынæй суæгъд кодта сæдæгай советон
горæттæ æмæ мингай хъæутæ.
Зымæджы кампани равдыста, Сырх Æфсады бырсты
тых кæй сырæзыд, уый. Не’фсæдтæ немыцы асырдтой,
100

немыц 1942 азы сæрды цы территори байстой, уырдыгæй,
етæй канд уый нæ, фæлæ ма бацахстой, знаджы къухы
афæдз æмæ æрдæджы бæрц чи уыд, къорд ахæм горæттæ
æмæ районтæ дæр. Немыцæн сæ бон нæ бацис Сырх Æф-
сады бырст бакъуылымпы кæнын.
Харьковы районы фронты нарæг участочы контрбырст
саразыны тыххæй дæр гитлерон командæгæнджыты ба-
хъуыди Хурныгуылæйнаг Европæйæ æртын ног дивизийæ
фылдæр æрбаппарын. Немыц хъавыдысты Харьковы райо->
иы советоц æфсæдты алфамблай æртыхсынмæ æмæ не
’фсæдтæн «немыцаг Сталинград» саразынмæ. Фæлæ гит-
лерон командæ^æнджытæ Сталинграды тыххæй сæ маст
райсыны цы фæлтæрæн кодтой, уымæй сын ницы рауади.
Уыимæ уыцы иу рæстæджы не’мцæдисонты уæлахизгæ-
нæг æфсæдтæ италийаг-гермайнаг æфсæдты ныддæрæн
кодтой Ливийы æмæ Триполитанийы районы, уыцы райоитæ
асыгъдæг кодтой знæгтæй æмæ сæ ныр та дæрæн кæнынц
Тунисы районы, англисаг-америкаг æхсарджын авиаци та
бæрзæйсæттæн цæфтæ кæны Германы, Италийы хæстон
промышленносты центртæн, италийаг-немыцаг фашистты
иыхмæ Европæйы дыккаг фронт арæзт кæй æрцæудзæн,
уый æвдисгæйæ.
Гъе афтæмæй, хурскæсæнырдыгæй, Сырх Æфсады
’рдыгæй знагыл цы цæф уайы, уый хæсты райдианæй ныр-
мæ фыццаг хатт баиу-ис хурныгуылæнырдыгæй не’мцæ-
дисонты æфсæдты’рдыгæй цæфимæ, æмæ уыдонæй рауа-
днс иугонд тыхджын æмцæф.
Уыцы æппæт хъуыддæгтæ, иумæ райсгæйæ, бындза-
рæй сæнкъуысыы кодтой гитлерон хæстон машинæйы,
фендæрхуызон кодтой дунеон хæсты цыд æмæ гитлерон
Германыл фæуæлахиз уæвынæн чи хъæуы, ахæм фадæттæ
сарæзтæй.
101

«- Уый адыл знаджы бахъуыд, йæ уавæр тынг кæй февзæр
ис, ууыл, басæттын, æмæ уый хъæр æмæ ахст кæнын бай-
дыдта хæстон кризисы тыххæй. Раст заегъын хьæуы, знаг
йæ зын уавæр басусæг кæиынмæ хъавы «тоталон» мобили-
зацийы тыххæй дзæнгæда цæпьдгæйæ. Фæлæ цыфæнды
, дзæнгæдайы руаджы дæр басусæг’кæнæн нæй, ;фашистты
лагерь æцæгдзинадæй ахсджиаг! кризисы к’æй ис; уыцы
фактæн.
- Фашистты лагерь кризисы кæй ис, уый фыццаджыдæр,
бæрæг у уымæй, æмæ знаджы бахъуЬщ, арвыферттывдау
тагъд хæсты тыххæй йæм райдианы цы фæнд уыдис, уый,
аппарып, Знæгты лагеры ныр модæйы нал ис арвыферттыв-
дау тагьд хæсты кой,—арвыферттывдау тагъд хæсты тых-
хæй стырдзырд дзæнгæдайы бæсты ныр хъарæггæнæгау
æнкъард иыхæстæ кæнын байдыдтой, хæстæн æнæ адæргъ-
вæтиы хос нæй, зйегъгæ. Кæд немыцаг-фашйстон комап-
дæкæнынад раздæр æппæлгæ кодта арвыферттывдау тагъд
бырсыны тлктикæйæ, уæд ныр уьщы, тактикæ æппæрет
æрцыд иуфарс, æмæ немыцаг фашисттæ ныр нал< феппæ-
лынц; арвыферттывдау тагъд бырст сарæзтам, ’кæнæ сара-
зынмæ хъавæм, зæгъгæ, фæлæ ’ æппæлынц англисаг
æфсæдтæ сæ алырдыгæй куы цавтой ( Цæгат Америкæйы,
йæцæ советон æфсæдтæ ’сæ алфамблай куы æртыхстысты
Демяискы райокы, уæд сын уырдыгæй алидзын кæй бан-
тыст, , уымæй. Фашистон мыхуыр йедзаг у хиппæлой
хабæрттæй, пемыцаг æфсæдтæн бантыст фронтæй раты-
мыгъ ласын æмæ Хурскæсæны, кæнæ Тунисы ф|роп?ыиу,
кæнæ иннæ участочы ног Сталинградæй сæхи бахъахъæ-;
ньш, зæгъгæ. Æвæццæгæн æмæ гитлерон, стратегтæ æн-
дæр цæмæй æппæлоп, уый сын нæй.
Фашистты лагерь крнзисьт кæй ис, уый,' дыккагæй, бæ-
рæг у уымæй, æмæ фашисттæ арæхæй-арæхдæр байдыд-
,102 •

[г!бй бафидауыны кой кæнын. Фæсарæйнаг газеттæ куыд
фыссынц, уымæ гæсгæ лахъуыды кæнгæйæ, ахæм хатдзæг
скæна^н ис, æмæ немыц сразы уаиккой Англисимæ æмæ
Америкæйы Иугонд Штаттимæ бафидауыныл, уыдон Советон ,
Цæдисæй куы ахицæн уаиккой, уæд, кæнæ та, немыц сразы
уаиккой Советон Цæдисимæ бафидауыныл, .уый Англисæй (
æмæ Америкæйы Иугонд Штаттæй куы ахицæн уаид, уæд.
Г’/æхæдæг бынтрн мæнгард пи у, уыцы немыцаг империа-
листтæн сæ цæсгом хъæцы æмцæдисонты барЫн) сæхи
аглийæ, æмæ уыдрц æнхъæльшц, æмцæдисонтæй Сын
искæйы асайыи бантысдзæн, зæгъгæ: Бæлвырд у, немыц
фидауыны тыххæй дзæнгæда сæ хъалæй.кæй нæ кæнынц,
уый. Фашистты, лагеры бафидауыны тыххæй дзæнгæда
кæй цæуы, уый дзуры æрмæст ууыл, æмæуыдон кæй ба-:
хаудысты стыр фыдвадаты. Фæлæ цы хуызы бафидауыныл ,
дзурæн и’с* немыцаг-фашистон лагерæй чи у, Европæйы
туджы б,ын чи фæкодта æмæ йæ ауындзæнтæй чй байдзаг
кодта’, уыцы империалистон хуыснæджытимæ? БæлвырД
иæу, мийаг, Европæ сабырдзинадмæ æрмæст дэер гит-
лерон æфсæдты бынтои ныддæрæн • кæнгæйæ æмæ гит-
лерон Германы тæрзтæ æнæ уæлдай ныхас æрæвæрын *
кæнгæйæ кæй æрцæудзæн, уый? Немыцаг фашисттæ се <
сæфты æрхæстæг кæй æмбарынц, уымæ гæсгæ цымæ нæ
.дзæигæда кæнынц фидауыиы тых;хæй?
Немыцаг-италийаг фйшистон лагерь ис стыр зынвадаты
уавæры æмæ лæууы йе сæфты къахыл.
Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, афтæ нæ амоны, æмæ .
гитлерон Германæн ныр йе сæфты бон æрцыд, зæгъгæ.
Нæ, уый афтæ пæ амоны. Гитлерон Герман æмæ йе’фсад
тыиг фæцудыдтой æмæ сты стыр зынвадаты уавæры, фæ- ’
лæ уыдон саст иæма сты. Æдьтлыдзинад уаид, гитлерон
Германæн йе сæфт йæхæдæг æрцæудзæн, хæддзуйæ^
зæгъгя?, афтæ хъуыды кæнын. Гитлерон Германыл фæс-
, ; 103

таг 5—6 мæйы дæргъы цы цæф сæмбæлд, ахæм тыхджын
цæфтæ ма хурныгуылæнырдыгæй æмæ хурыскæсæнырды-
гæй ноджыдæр хъæуы дыууæ—æртæ, цæмæй гитлерон
Герман бынтондæр пырхгонд æрцæуа, уый тыххæй,
Уымæ гæсгæ Советон Цæдисы адæмты æмæ уыдоны
Сырх Æфсады, стæй не’мцæдисонты æмæ уыдоны æфсæд-
ты дæр нырма карз æмæ тыхджын тох кæнын хъæудзæн
гитлерон цъаммартыл бынтон фæуæлахиз уæвыны тыххæй,
Уыцы тох уыдоны домдзæн стыр зындзинæдтæн фæразы-
ныл, æндонау хъæддых æмæ фидар уæвыныл. Уыдон
сеппæт тыхтæ æмæ фадæттæ хъуамæ смобилизаци кæной,
знаджы ныппырх кæныны æмæ афтæмæй сабыр цардмæ
фæндаг^ саразыны тыххæй.
Æмбæлттæ! Советон адæм иттæг зæрдиагæй æххуыс
кæнынц сæ Сырх Æфсадæн. Уыдон цæттæ сты советон
бæстæйы хæстон хъару дарддæр тыхджындæр кæныны
тыххæй сеппæт тыхтæ дæр раттынмæ. Цыппар мæйæ
къаддæр рæстæгмæ Советон Цæдисы адæмтæ Сырх
Æфсады фондмæ бахастой 7 миллиард сомæй фылдæр-
Уый ноджыдæр иучхатт æвдисы, немыцы ныхмæ хæст
æцæгдзинадæй кæй у, Советон Цæдисы цы æппæт адæм-
тæ цæры, уыдоны иумæйаг адæмон хæст. Кусджытæ,
колхозонтæ, интеллигенци, хæст цы зындзинæдтæ сæвзæ-
рын кодта, уыдонæн хъæддых æмæ æхсарджынæй фæраз-
гæйæ, æнæрынцойæ фæллой кæнынц куыстуæтты æмæ
учреждениты, транспорты, колхозты æмæ совхозты. Фæлæ
немыцаг-ф&шистон тыхгæнджыты ныхмæ хæст домы, цæ-
мæй Сырх Æфсадæн ноджы фылдæр лæвæрд цæуа
сармадзантæ, танктæ, хæдтæхджытæ, пулеметтæ, авто^ ^
маттæ, минометтæ, хæцæн æрмæг, хæстон дзаумæттæ,
хойраг. Æмæ уымæ гæсгæ æнæмæнг хъæуы афтæ бакæ-
нын, цæмæй кусджытæ, колхозонтæ, æппæт советон интел-
лигенци фронтæн кусой дыууæ хатты тыхджындæрæй.
104

Хъæуы афтæ бакæнын, цæмæй нæ æппæт адæм æмæ-
æппæт учрежденитæ фæсфронты кусой бнноныг æмæ-
рæвдз, хорз сахаты механизмы хуызæн. Нæ зæрдыл æр-
лæууæд, цытджын Ленины фæдзаехст: «Иугæр кæд æнæ
хæдгæ нал ис, уæд — æппæт дæр хæстæн, æмæ чысыл
æнæхъоладзинад дæр æмæ æнæсæрæндзинад дæр
хъуамæ æфхæрд цæуой хæстон рæстæджы закъонмæ
гæсгæ».
Йæ адæм сæхи уый æвджид кæй бакодтой æмæ йыл.
кæй аудынц, уый уынгæйæ, Сырх Æфсад хъуамæ ноджы
тыхджындæр цæва знаджы, æнæхатырæй цæгъда немыцаг
тыхгæнджыты, æнæсцухæй сæ сура советон зæххæй,
Оырх Æфсадмæ хæсты рæстæджы бамбырди стыр хæстон
фæлтæрддзинад. * Сæдæгай мин. æфсæддонтæ иттæг хорз
базыдтой сæ хæцæнгæрзтæ. Бирæ командиртæ са-
хуыр сты æфсæдтæн хæсты быдыры дæсны разамынд,
дæттын. Фæлæ уымæй æгъгъæд зæгъын зондджын ми нæ
уаид. Æфсæддонтæ хъуамæ сахуыр уой сæ хæцæнгарзи-
мæ хорз архайын, командиртæ хъуамæ суой хæцыны
хъуыддаджы мастертæ. Фæлæ уый дæр æгъгъæд нæу.
Хæстон хъуыддаджы, уæлдайдæр та нырыккон хæст куыд
у, ахæм хæсты мидæг, иу ран лæууæн нæй. Хæстон хъуыд-
даджы иу ран чи лæууа—уый баззади фæсте. Фæсте чи
баззайы, уыдон та, зындгонд куыд у, афтæмæй цæуынц
пырхгонд. Уымæ гæсгæ ныртæккæ сæйрагдæр хъуыддаг
у уый, цæмæй æппæт Сырх Æфсад бонæй-бон хуыздæр
кæна йæ хæстон ахуыр, цæмæй Сырх Æфсады æппæг
командиртæ æмæ æфсæддонтæ ахуыр кæной хæсты фæл-
тæрддзинад, ахуыр кæной, фæуæлахиз уæвыны хъуыддаг
куыд домы, афтæ хæцыныл.
Æмбæлттæ !сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ„
командиртæ æмæ^ политкусджытæ, нæлгоймаг æмæ сылгой-
маг партизантæ! |
\ 1 105

Фыццæгæм Майы боны тыххæй уын салам зæгъгæйæ
-æмæ арфæ кæнгæйæ,
ПРЩАЗ ДÆТТЫН:
1. Æппæт æфсæддонтæн — фистæг æфсæддонтæн,
минометчиктæн, артиллеристтæн, танкисттæн, тæхджытæн,
-сапертæн, бастдзинады æфсæддонтæн, бæхджын æфсæд-
донтæн—нырæй фæст^мæ дæр æнæрынцойæ хуыздæрæк-
-хуыздæр кæнут уæ хæстон дæсныдзинад, биноныг æххæст
кæнут командирты приказтæ, уставы æмæ наставлениты
домæнтæ, ахсджиаг фидар кæнут дисциплинæ, фидар
кæнут организациондзинад æмæ хæстон хъуыддаджы уаг.
2. Æппæт хуызты æфсæдты командиртæн æмæ иугонд
æфсæдты командиртæп—сут æфсæдтæн разамынд дæт-
•тьшы мастертæ, арæхстджынæй аразут æппæт хуызты æф~
сæдты æмархайддзинад æмæ сын арæхстджын разамынд
дæттут хæсты быдыры. Архайут знаджы хорз базоныныл,
.хуыздæрæй-хуыздæр кæнут разведкæ — æфсады цæстытæ
æмæ хъустæ, уæ зæрдыл дарут, афтæ пæ кæнгæйæ знагæн
æнæмæнг пырх кæнæн кæй нæй, уый. Фæбæрзонддæр
кæнут æфсæддон штабты куысты культурæ, бакæнут афтæ, _
цæмæй Сырх Æфсады хæйтты æмæ иугæндты штабтæ
суой æфсæдтæи разамынд дæттыны фæзминаг хорз оргæн-
тæ. Æфса^дты чъылдымты куыст сбæрзонд кæнут, ыырык-
кон хæст цы домæнтæ æвæры, уыдоны аккаг уавæрмæ, уæ
зæрдыл фидарæй дарут, хæстоп операциты æптыстдзипад
аразгæ кæй у, æфсæдтæ хæцæп æрмæгæй, дзаумайæ, хой-
рагæй’ æххæст æмæ афоныл куыд æфсæст цæуой, уымæй.
3. Æппæт Сырх Æфсадæн—цæмæй сфидар кæиа æмæ
:дарддæр рæзып кæиа зымæгоы тохтьт æнтыстдзипæдтæ,,
зилгæп нæ зæххæй ма дæтта гæбазы бæрц дæр, цæттæ >а
иемыцаг-фашистон тыхгæнджыты иыхмæ| тæккæ ахсджиаг
дæр хæстытæм. Хъахъæнынады мидæг’ æвдисьш хъæуы
106

.,'сырхæфсæддонтæн сæ миниуæг чи у, уыцы хъæддыхдзинад
æмæ фидардзинад. Размæ бырсгæйæ, архайын хтьæуы ныф-
сджыиæй, алыхуызон æфсæддон хæйттæ иумæ хорз æмар-
• хайд куыд кæной, афтæ, уæндон маневр кæнын хъæуы хæ-
сты быдыры, алы хатт’дæр-иу фæстагмæ знаджы алфамблай
æртыхсгæйæ æмæ йæ ныццæгъдпæйæ.
4. Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæн — цæмæй
тыхджын цæфтæ кæной знаджы фæсфронтæн, фæндæгтæн,
æфсæддон скъладтæн, штабтæн æмæ куыстуæттæн, халой
знаджы бастдзинад., Знаг кæй бацахста, уыцы районты
мидæг советон адæмы уæрæх фæлтæрты кæнут активон
сæрибаргæнæн тохмæ æмæ афтæмæй советон, гражданты
нрвæзын кæнут немыцаг цагъардзинадмæ тæрьшæй, стæй
сæ гитлерон сырдтæ кæй цæгъдынц, уымæй. Немыцаг тых-'
гæнджытæй æнæхатырæй маст исут нæ устытьт æмæ
сывæллæтты, нæ мадæлты æмæ фыдæлты, не’фсымæрты
æмæ хоты туджы æмæ цæссыгты тыххæй. Сырх Æфсадæн
æппæт’ мадзæлттæй дæр æххуыс кæнут цъаммар ’гйтлерон
цагъаргæнджыты ныхмæ тохы.
Æмбæлттæ! ’(
Знаг йæхиуыл бавзæрста, не’фсæдтæ йьш цы бæрзæй-
сæттæн цæфтæ кæныпц, уыдоыы тых. Æрхæстæг кæиы,
Сырх Æфсад не’мцæдисонты æфсæдтпмæ иумæ фашистои
сырдæп Пæ астæуыстæг куы асæтдзæп, уыцы рæстæг.
Æгас цæуæд нæ намысджын Райгуырæн бæстæ!
Æгас цæуæд пæ æхсарджын Сырх Æфсад!
Æгас цæуæд нæ æхсарджын Хæстон-Дснджызои Флот!
Æгас цæуæнт нæ хъæбатыр нæлгоймаг æмæ сылгоймаг
партизантæ!
Мæлæт немыцаг тыхгæндЖытæн!
Сæйраг Хпсдæр Комаидæ?æнæг
Советоя Цæдисы Маршал И. СТАЛИН

Æмб. И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАППЫТÆ
АМЕРИКАГ ГАЗЕТ «НЬЮ-ЙОРК ТАИМСЬЬ
ÆМÆ АНГЛИСАГ ГАЗЕТ «ТАЙМСЫ»
УАЦХÆССÆДЖЫ ФÆРСТЫТÆН
Америкаг газет „Нью-Йорк Таймсыа æмæ англисаг газет
„Таймсы" мæскуыйаг уацхæссæг господин Паркер ССР Цæдисы
Адæмон Комиссарты Советы Сæрдар æмб. И. В. Сталинмæ
бареыста письмо, кæцыйы мидæг уый куырдта, америкаг æнæ
англисаг æхсæнады базонын ксей фæнды, ахæм дыууæ фарстæн
дзуапп раттын.
Æмб. И. В. Сталин господин Паркерæн дзуатг радта
ахсем письмфйæ:
Господин Паркер!
3-æм майы æз райстон Дæ дыууæ фарсты Полыыæ æмæ
Советон Цæдисы æхсæн ахастдзинæдты тыххæй.
Æрвитын Дын мæ дзуаппытæ:
1. ФАРСТ: «ССР Цæдисы Хицауады фæнды æви нæ?
гитлерон Герман саст æрцæуыны фæстæ, Польшæ тыхджын
æмæ хæдбар цæмæй уа, уый?»
ДЗУАПП. Æнæмæнг, фæнды.
2. ФАРСТ: «Дæумæ гæсгæ цавæр бындурыл хъуамæ
арæзт уой Польшæйы æмæ ССР Цæдисы æхсæн ахастдзи-
нæдтæ хæсты фæстæ?»
ДЗУАПП. Фидар, хорз сыхаджы ахастдзинæдты æмæ
кæрæдзийæн аргъ кæныны бындурыл, кæнæ, польшæйаг
адæмы уый куы бафæнда, уæд, немыцы ныхмæ, куыд
Советон Цæдисы æмæ Польшæйы сæйраг знæгты ныхмæ,
кæрæдзийæн æххуыс кæныны цæдисы бындурыл.
Дæуæн аргъ кæнгæйæ -
^Я. СТАЛИН
1943 азы 4 май.

Æмб. И. В. СТАЛИНЫ
АРФÆЙЫ ТЕЛЕГРАММÆТÆ
-н У. ЧЕРЧИЛЛЬМÆ ÆМÆ г-н Ф. РУЗВЕЛЫМÆ
АНГЛИСАГ-АМ1РИКАГ ÆФСÆДТÆ ЦÆГАТ
АФРИКÆЙЫ КÆИ ФÆУÆЛАХИЗ
СТЫ, УЫЙ ФÆДЫЛ
8æм майы размæйи æхсæвы ССР Цæдисы Адæмон Комис-
сарты Роветы Сæрдар æяб, //. 5. Сталин арвыста Велико-
британийы премьео-министр г-н У Черяилъьмæ æмæ Аме-
рикæйы Иугонд Штатты Президент г-н Ф. Рузвельтмæ ахæм
арфæйы телеграммæтæ:
Премьер-мишстр Чгрчилльмсе
ЛОНДОН
Дæуæн æмæ æхсарджын бритайнаг æмæ америкаг æф-
сæдтæн арфæ кæнын, Бизертæ æмæ Тунис гитлерон ти-
ранийæ уæгъдгонд кæй фæрцы æрцыдысты, уыцы иттæг
хорз уæлахиздзинады тыххæй. Мæ цæст уын уарзы ног
скуыхтытæ. ’^''[
И. СТАЛИН
Президент Рузвельтмæ
ВАШИНГТОН
Дæуæн æмæ æхсарджын америкаг æмæ бритайнаг æф-
сæдтæн арфæ кæнын, Бизертæ æмæ Тунис гитлерон
тиранийæ уæгъдгонд кæй фæрцы æрцыдысты, уыцы иттæг
хорз уæлахиздзинады тыххæй. Мæ цæст уын уарзы ног
скуыхтытæ-
1943 азы 9 м;,й. И. СТАЛИН

Æмб. И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАПП
АНГЛИСАГ АГЕНТАД РЕЙТЕРЫ СÆЙРАГ
УАЦХÆССÆДЖЫ ФАРСТÆН
Англисаг агентад Рейтеры мæскуыйаг уацхæссæг г. Кинг
ССР Цæдисы Адæмон Комиссарты Советы Сæрдар семб.
И. В. Сталинмæ барвыста письмо, кæцыйы мидæг уый куырдта,
англисаг æхсæнады базонын кæй фæнды, уыцы фарстæн дзуапп
раттын.
Æмб. И. В. Сталин г-н Кингæн дзуапп радта ахæм
письмойæ:
Господия Кинг!
Æз Дæуæй райсгон курдиат, Коммунистон Интернацио-
нал уагъд кæй æрцыд, уый фæдыл фарстæн дзуапп ратты-
ны ’тыххæй. Æрвитын Дын мæ дзуапп.
ФАРСТ: «Коминтерн сликвидаци кæныны уынаффæйы
фæдыл Британийы цы комментари гæ уыдис? уыдон уыцы
хъуыддаг нымайынц тынг хорзыл. Советон хицауад цы
цæстæй кæсы уыцы хъуыддагмæ, стæй, уый дунеон ахаст-
дзинæдты фидæныл куыд фæзындзæн, уымæ?»
ДЗУАПП. Коммунистон Интернациоиал уагъд кæй æр-
цыд, уый у раст æмæ афойнадыл конд хъуыддаг, уымæн
æмæ уый руаджы æнцондæр кæны иумæйаг знаджы.ных-
мæ — гнтлеризмы ныхмæ сæрибаруарзаг æппæт нациты
иумæйаг бырст саразыны хъуыддаг.
Коммунистон Интернационал уагъд кæй æрцыд, уый у
раст хъуыддаг, уымæн æмæ:
а) уый æргом кæны, «Майскуы» инпæ паддзахæдты
хъуыддæгты йæхи тъыссынмæ æмæ уыдоны «большевиза-
ци кæнынмæ» хъавы, зæгъгæ, гитлероитæ цы ныхæстæ
кæнынц, уыдоны гæдыдзинад. Уыцы гæды ныхæстæн
нырæй фæстæмæ кæронгонд цæуы.
110

б) Уый æргом кæны, хицæн бæстæты коммунистов:
лартитæ сæ’хи адæмы интерестæм гæсгæ нæ архайынц,,
фæлæ сьш цыма æттæрдыгæй цы приказ лæвæрд цæуы5,
уымæ гæсгае архайынц, зæгъгæ, кусджыты змæлды мидæг
коммунизМы знæгтæ цы цъыфкалæн ныхæстæ кæнынц,
уыдоны. Уыцы цъыфкалæн ныхæстæн дæр нырæй фæс-
тæмæ кæронгонд цæуы.
в) Уый руаджы æнцондæр кæны сæрибаруарзаг бæстæ-
ты патриотты куыст сæ бæстæйы прогрессивон тыхтæ иу-
гонд национ-сæрибаргæнæн лагеры мидæг баиу кæныныл,,
уыдонæй чи цы нартийæ у æмæ чи цы дин кæны, уымæ нæ
кæсгæйæ, — фашизмы ныхмæ тох парахат кæиыны тыххæй.
г) Уый руаджы æнцондæр кæиы æппæт бæстæты.
патриотты куыст сæрибаруарзаг адæмты сеппæты дæр иун
гонд дунеон лагеры баиу кæныныл, гитлеризм дунейæн
хицауиуæггæнæг суæвынмæ кæйхъавы, уый ныхмæ тох.
кæныны тыххæй, æмæ афтæмæй адæмæн фидæнмæ фæн-
даг сыгъдæг кæны, æмхуызон барты бындурыл конд чи уа„
ахæм зæрдæхæлар цард саразынмæ.
Æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ уыцы æппæт уавæртæ,
иумæ райсгæйæ, хъуыддаг æркæндзысты уымæ, æмæ
дарддæр сфидар уыдзæн æмцæдисонты æмæ иннæ иугонд.
нацртл иугонд фронт, гитлерон тиранийыл фæуæлахиз
уæвыныл тохы мидæг.
Мæнмæ гæсгæ, Коммунистон Интернационал уагъд æр-
- цыд йæ тæккæ афоныл, уымæн æмæ гъе ныр, гъе, фашис-
тон сырд йæ фæстаг тыхтæй куы архайы, уæд,—æнæмæнг
саразын хъæуы сæрибаруарзаг адæмты иумæйаг бырст,' цæ-
мæй бынтон цъистгонд æрцæуа уыцы сырд, æмæ адæмтæ
фервæзой фашистон æфхæрддзинадæй.
Дæуæн аргъ кæнгæйæ
1943 азы 28 май.
И СТАЛИН

ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ
26-æм АЗЫ БОН
Хъахъæнынады Паддзахадон Комитеты Сæрдары
докладу Мæскуыйы фæллойгæнджыты депутатты Советы
г. Мæскуыйы партион æмæ æхсæчадон организацитимæ
1943 азы 6-м ноябры цы кадджын æмбырд уыдис, уым
Æмбæлттæ!
Абон Советон Цæдисы адæмтæ бæрæгбсн кæнынц
Октябры Стыр социалистон революцийы 26 азы бон.
Æртыккаг хатт нæ бæстæ Фыдыбæстæйы хæсты уа-
вæрты æрвиты йæ адæмон революцийы бон.
1941 азы октябры нæ Райгуырæн бæстæ æвзæрста зын
бонтæ. Знаг^ æрбацыд столицæйы цурмæ. Ленинграды
алфæмблай æртыхсти сурзæххы’рдыгæй. Не ’фсæдтæн æн-
дæр гæнæн нал уыд, æмæ фæстæмæ цыдысты. Цæмæй
знаджы бауромой æмæ йын тыхджын цæф ныккæной Мæс-
куыйы цур, уый тыххæй бахъуыдис æфсады егъау хъару
æмæ адæмы æппæт тыхтæ равдисын.
1942 азы октябрмæ нæ Райгуырæн бæстæ уыд ноджы
тæссагдæр уавæры, уæд знаг лæууыди Мæскуыйæ æдæп-
пæт 120 километры æттæдæр, балæбурдта Сталинградмæ,
бахызт Кавказы хохрæбынтæм. Фæлæ уыцы зын уавæры
бонты дæр æфсадæн æмæ адæмæн сæ ныфс нæ асаст, уы-
дон фидарæй фæрæзтой æппæт зындзинæдтæн. Уыдонмæ
разынд тых знаджы бауромынæн æмæ йын тыхджын
цæфæй дзуапп раттынæн. Цытджын Ленины фæдзæхстьн
тыл иузæрдион уæвгæйæ, сæ тыхтæ æмæ сæ цард æвгьау
иæ кæпгæйæ, уыдон хъахъæдтой Октябры революцийы
уæлахиздзинæдтæ. Зынгдгонд куыд у, афтæмæй æфсады
*æмæ адæмы хъаруджын архайд дзæгъæлы нæ фесæфтис.
112

фарон Октябры ’ бонты фæстæ уайтагъд не ’фсæдтæ
бяйдыдтой бырсын æмæ немыцæн ныккодтой ног тыхджьш
цæф раздæр Сталинграды цур, Кавказы, Доны астæуккаг
хайы районы, стæй уый фæстæ та 1943 азы райдайæны Ве
ликиё Лукийы цур, Ленинграды цур, Ржевы æмæ Вязьмæйы
районты. Уый фæстæ Сырх Æфсад йæ къухтæй нал
суæгъд кодта хъæппæрисдзинад. Уый ацы аз æппæт сæрды
дæргъы кодта знаджы тынгæй-ггынгдæр цæфтæ, йæ хæстон
дæсныдзинад мæйæ-маеймæ рæзыд. Уæдæй нырмæ не
’фсæдтæн æнтысы стыр уæлахиздзинæдтæ, немыц та сæс-
тыты бынаты зайынц, тыхджын цæфтæ уайы иу иннæйы фæ-
дыл. Знаг кæд цыфæнды архайд кодта, уæддæр уымæн йæ
къухы нæма бафтыд иунæг зынгæ.æнтыстдзинад дæр сове-
юл-гермайнаг фронты.
1. ХÆСТЫ ЦЫДЫ МИДÆГ ЦÆХКÆР ФÆЗЫЛДЫ АЗ
Ивгъуыд аз — Октябры 25^'æм азæй 26-æм азмæ — у
Фыдыбæстæйы хæсты мидæг цæхкæр фæзылды аз.
Уыцы аз уыдис цæхкæр фæзылды аз фыццаджыдæр
уьшæн, æмæ уыцы аз Сырх Æфсадæы хæсты райдайæнæй
нырмæ фыццаг хатт бантыст немыцаг æфсæдты иыхмæ
гтыр сæрдыгон бырст саразын, уыимæ немыцаг-фашистон
æфсæдты бахъуыд не ’фсæдты цæфтæй тагъд-тагъд фæс-
^æрдæм здæхын æмæ цы территори бацахстой, уый уадзын,
арæх сæ-иу бахъуыд, не ’фсæдтæ сæ алфамблай куы æр-
чгыхсой, уымæй тæрсгæйæ, фæстæрдæм лидзын æмæ
бирæ техникæ, хæцæнгæрзты æмæ хæцæн æрмæджы
скъладтæ, цæф салдæттæ æмæ афицерты хæсты быдыры
уадзын.
Афтæмæй ацы азы дыккаг æмбисы цы сæрдыгон кам-
пани сарæзтам, уый æнтыстдзинæдтæ дарддæр хæццæ
кодтой æмæ кæронмæ ахæццæ кодтой ацы азы райдайæны
зьшæгон кампанийы æнтыстдзинæдтæ.

> Ныр, Сырх Æфсад, зымæгон кампанийы æнтыстдзи- ’
нæдтæ дарддæр рæзын кæйгæйæ, /немыцаг æфсæдтæн
сæрды тыхджын цæф куы ныккодта, уæд, бынтонныгæдыл
нымайæн ис, Сырх Æфсад цыма сæрды рæстæджы /æн-
тыстджынæй бырсынхъом нæу, зæгъгæ, уыцы аргъауæн.
Ивгъуыд аз равдыста, Сырх Æфсадæн йæ бон кæй у, зы-
'Мæгон куыд хорз бырсы, афтæ сæрдыгон бырсын дæр.
Уыцы бырсыны операциты фæрцы ие ’фсæдтæн ивгъуыд
азы дæргъы бантыст хæцгæ-хæцын размæ бацæуын.500 ки-
лометры фронты центрон хайы æмæ 1300 километры
онг Хуссары (къухæмдзæгъд), милуан квадратон километры ,
. баерц территори, ома знаг рæстæгмæ кæй ,бацахста, уыцы
. советон зæххы дыууæ æртыццаг хайы бæрц чысыл хъуаг,
суæгъд кæигæйæ, уыимæ знаджы æфсæдтæ тард æрцы-
дысты Дзæуджыхъæуæй Херсоны онг, Эдистайæ Кривой ,
Рогы онг, Сталинградæй Киёвы онг, Вязьмæйæ æмæ Рже^
’ вæй Оршамæ æмæ Витебскмæ бацæуæнты онг.
Советон-гермайнаг фронты ивгъуыд рæстæджы сæ къу-
;ш цй æптыстдзинæдтæ бафтыд, уыдоныл • сæзæрдæ нæ
даргæйæ, немыц рагацау дзæвгар рæстæджы дæргъы
арæзтой тыхджын хъахъæнынадон фидæрттæ, уæлдайдæр
та стырдæтты былтыл. Фæлæ ацы азыхæстыты немыцынæ
фервæзын кодтой нæ дæр дæттæ, гтæ дæр тыхджын фи-
дæрттæ. Не ’фсæдтæ фехæлдтой немыцы хъахъæнынад
æмæ 1943 азы æрмæст сæрдыæртæ мæйы дæргъы иттæг
,арæхстджынæй ахызтысты цыппар тынг стыр доныл—Цæ-
гаты Донецыл, Деснайыл, Сожыл æмæ Днепрыл. Немыцæн
Миусы’ доны районы — Ростовæй хурпыгуылæнæрдæмдæр
цы хъахъæнынад уыд, стæй сын Молочнаяйы доны райо-
иы—МеЛиТополы цур цы хъахъæнынад .уыд, æз уыцы
цæлхдуртыл нал дзурын. Ныр Сырх Æфсад змаджы æн-
тыстджынæй дæрæн кæны Днепры фаллаг фарс.
Уыцы аз ма хæсты мидæг цæхкæр фæзылды аз уыдис
114

ноджыдæр уымæн, æмæ Сырх Æфсадæн цыбыр ’æмгъуыд-
мæ бантыст немыцаг-фашистон æфсæдтæн сæ тæккæ фæл-
тæрддæр зæрондкадрты ныццæгъдын æмæ ныффалгæ-,
ррн кæнын, уыимæ афæдзы дæргъы æнтыстджынæй быр-
сыны хæстыты мидæг, Сырх Æфсад йæ кадрты сфидар
æмæ фæфылдæр кодта. Ивгъуыд аз немыцаг-фашистон
æфсадæй советон-гермайнаг фроиты хæстыты мидæг фæ-
хъуыд 4 милуан салдат æмæ афицерæй фылдæр, уыдонæй
æппын къаддæр 1 , милуан æмæ 800 мины фесты , мард»
^ымæй уæлдай немыц^ей’ уыцы азы дæргъы фæхъуыд
14 мйн хæдтæхæгæй фылдæр, 25 мин таикæй фылдæр
æмæ æппьшкъаддæр 40 мин сармадзаны.
Немыцаг-(фашистрн æфсад ныр нал у, хæсты райдайæны
, цавæр уыд, ахæм. Кæд уымæ хæсты райдайæны фаг уыдцс’
фæлтæрд кадртæ, уæд ныртæккæ та æмхæццæгонд -’у
æрыгон æвйелтæрд афицертæй, æмæ сæ немыц ^гагъд-тагъд
æппарынц фронтмæ, уымæн æмæ уыдонмæ цас хъдауы,
уыйас1 нæй афицерты резервтæ, стæй сын нæй рæстæг дæр
сæ сахуыр кæнынæн. ,
Бынтон ■ æндæрхуызон у иыртæккæ Сырх Æфсады
хъуыддаг. Уымæн йæ кадртæ сырæзыдысты æмæ сфидар’
сты ивгъуыд азы æнтыстджынæй бырсыны хæстыты мидæг.
Иæ хæстон кадрты нымæц рæзы æмæ рæздзæн, уымæн
’æмæ чи хъæуы, ахæм афицерты кадртæ йæм кæй ис, уый
• йын рæстæг дæр æмæ фадат дæр дæтты афицертыног
- кадртæ ахуыр кæнын æмæ уыдон бæрион бынæтты æвæ-
рьшæн. ,
Зæгъын хъæуы уый, æмæ фарон нæ фронты размæ
кæй лæууыд 240 дивизииы, уыдонæй 179 дивизийы уы-
дысты немыцæгтæ, — ацы йз та Сырх Æфсады фронты
размæ кæй лæ’ууы 257 дивизийы, уыдонæй та 207 дивизийы
сты немыцæгтæ. Сæ дивизиты хæрзхъæддзинад кæй фæ-
дæлдæр ис, уый, немыц æвæццæгæи, баххæст кæнынмæч
*"' ’ ,' 115

хъавынц сæ дивизитæн сæ нымæц фæфылдæр кæнынæй.
Фæлæ немыцыл ивгъуыд азы дæргъы цы цæфтæ ауадмс,
уыдæтгæй бæрæг у, дивизиты хæрзхъæддзинады фæцау-
дæн кæй нæй баххæст кæнæн сæ нымæц фæфылдæр
кæнынæй.
Немыцаг æфсæдтæ нæ фронты ацы азы,кæронмæ саст
кæй æрцыдысты, уый сыгъдæг хæстон æгъдауы цæстæн-
гасæй кæсгæйæ, рагацау лыггонд æрцыд дыууæ ахсджиаг-
дæр цауæй: Сталинграды цур цы хæст уыд, стæй Курскы
дур цы хæст уыд, уыдонæй.
Сталинграды цур цы хæст уыд, уый ахицæн ууыл, æмæ
не’фсæдтæ æртыхстысты 300 минон æфсады" алфамблай,
ныддæрæн кодтой уыцы æфсады æмæ уацары райстой, кæй
алфамблай æртыхстыстьт, уыцы æфсæдтæн сæ æртыццаг
хайы бæрц. Сталинграды быдырты цы хæст бацайдагъ,
ахæм никуыма фендæуыд историйы мидæг. Уыцы хæст куыд
стыр хæст уыдис, уый бамбарыны тыххæй æнæмæнг зонын
хъæуы, Сталинграды хæст куы фæцис, уæд æмбырдгонд
æмæ ныгæд кæй æрцыди 147.200 мард немыцаг салдаты
æмæ афицеры æмæ 46.700 мард советон салдаты æмæ афи-
’церы. Сталинград уыдис немыцаг-фашистон æфсадæн йæ
батары бæрæггæнæн. Зындгонд куыд у, афтæмæй Сталин-
грады хæсты фæстæ немыцæн сæ бон нал сси сæ къахыл
слæууын.
Курскы цур хæсты тыххæй та зæгъыи хъæуы афтæ,
æмæуыцы хæст ахицæн ууыл, æмæ дæрæнгонд æрцы-
дысты, бырсгæ чи кодта, немыцаг-фашистон æфсæдты
уыцы дыууæ сæйраг къорды, æмæ не ’фсæдтæ райдыдтой
контрбырст, æмæ уырдыгæй райдыдта Сырх Æфсады тых-
джын сæрдыгон бырст. Курскы цур цы хæст уыд, уый рай-
дыдта немыцы бырстæй Курскмæ цæгатырдыгæй æмæ
хуссарырдыгæй. Уымæй немыц фæстаг хатт фæлвæрдтой
стыр сæрдыгон бырст саразыныл, æмæ сын уьщы фæлтæ-
116

рæн куы фæрæстмæ уыдаид, уæд хъавыдысты сæ къухæй
цы фæцух, уый фæстæмæ райсыныл. Уыцы бырст зындгонд,
куыд у, афтæмæй. фæсыкк. Сырх Æфсад немыцы бырстæн
ныхкъуырд радта, æмæ канд уый нæ, фæлæ йæхæдæг бай-
дыдта размæ< бырсын æмæ сын фæд-фæдыл къорд цæфтæ
ныккæнгæйæ, сæрды рæстæджы дæргъы немыцаг-фашис-
тон æфсæдты асырдта Днепры фалемæ.
Кæд. Сталинграды цур цы хæст’уйд, уый уыдис немы-
цаг-фашистон æфсады батары нысан, уæд Курскы цур цы
хæст уыд, уый та сæ æрлæууын кодта йæ сæфты къахыл.
Уыцы аз цæхкæр фæзылды аз уыд, æппынфæстаг,
уымæн æмæ Сырх Æфсады æнтыстджын бырст бындзарæй ’
февзæрдæр кодта фашистон Германы хæдзарадон æмæ
. хæстон-политикон уавæр, тьщг арф кризисмæ йæ батæр-
гæйæ.
Немыц ацы аз сæрды хъавыдысты советон-гермайнаг
фронты æнтыстджын бырст саразынмæ, цæмæй фæстæмæ
райстаиккой, цы сæ фæхъуыд,. уый, æмæ та фæстæмæ
Европæйы куыд систаиккой, чи сып фæцудыдта, уыиы
кад, афтæ. Фæлæ Сырх Æфсад фехæлдта немыцы фæндтæ,
пыхкъуырд ра!дта уыдоны бырстæн, йæхæдæг байдыдта
размæ бырсын(æмæ немыцы атардта хуриыгуылæнмæ æмæ
йæ къæхты бын ныккодта немыцаг хæцæнгарзы кад.
Немыц хъавыдысты хæст ныддæргъвæтин кæнынмæ,
уыдон байдыдтой хъахъæнынадон бынæттæ æмæ «рæгътæ»
* аразын æмæ æппæтыл айхъуысын кодтой, сæ ног позици-
тæм къах бавæрæн дæр нæй, зæгъгæ. Фæлæ Сырх Æфсад
ам дæр фехæлдта немыцы фæндтæ, батыдта уыдоны фи-
дæрттæ æмæ «рæгътæ>>, æнтыстджынæй бырсы дарддæр
æмæ сын рæстæг нæ дæтты хæст ныддæргъвæтин кæ-
нынæн.
Немыц фронты сæ уавдер фæхуы’здæр кæнынмæ хъавы-
дысты «тоталон» мобилизацийы æххуысæй. Фæлæ ам дæр
117

ницы рауад немыцы фæндтæй. Сæрдыгон кампани уал
/ йныхъуырдта, «тоталон æгъдауæй» мобилизацигонд чи æр-
цыд, уыдоны дыууæ æртыццаг хайы, , фæлæ уыцы хъуыд-
даг немыцаг-фашистон æфсады уавæр исты хуызы фæхуыз-
дæр кодта, зæгъгæ, уый зæгъæн н’æй. Чи зоны æмæ ма
: бахъæудзæн ноджыдæр иу «тот;ал6н» мобилизаци саразйн,
æцæг афтæ зæгъæн дæр нæй,, ногæй ахæм хъуыддаг
бакæнгæйæ, кæцыдæр паддзахад «тоталон» сæфт нæ фæ-
,кбендзæн, зæгъгæ. (Тыхджын къухæмдзæгъд)-
, Немыц хъавыдысты, цæмæй сæ къухы фидарæй базза-
даид Украинæ, цæмæй украинаг хъæууон-хæдзарадон
’продукттæи спайда кодтаиккой се ’фсадæн æмæ цæрæг
адæмæн, донецаг æвзалыйæ та—немыцаг æфсадæн чи кусы,
уыцы заводтæн æмæ æфсæнфæндæгты транспортæн. Фæлæ
1 уыдон ам дæр фæфыдæнхъæл сты. Сырх Æфсад æнтыст-
, джынæй кæй бырсы, уымæ гæсгæ немыцæгтæй фæхъуыд
( канд донецаг æвзалы нае, фæлæ хорæй тæккæ хъæздыгдæр ,
( чи у, Укр&инæйы уыцы’ облæсттæ, дæр, уыимæ афтæ
зæгъæн дæр нæй, зæгъгæ, хæстæгдæр рæстæджы уыдо-
нæй нæ фæхъæудзæн Украинæйæ ма сæм чи баззад, уыцы
хай дæр. (Тыхджын къухæмдзæгъд).
. Бæлвырд у, уыцы æппæт фыдæнхъæлдзинæдтæ хъуамæ
, .февзæрдæр кодтаиккой æмæ æцæгдзинадæй быидзарæй
’. февзæрдæр кодтой фашистон Германы хæдзарадон æмæ
, хæстонтполитикон уавæр, , , ’
Фашистон Герман бахауд тынг арф кризисмæ., Уый
лæууы йе сæфты къахыл.
2. ÆППÆТАДÆМОН ÆХХУЫС ФРОНТÆН,
, Сшрх Æфсады æнтыстдзинæдтæн уæвæн нæ уыдаид,
адæм ын куы нæ æххуыс кæниккой, советон адæм фабри-
кæты æмæ заводты, шахтæты æмæ рудникты, транспорты
, / 118 , .' ,

æмæ хъæууон хæДзарады стыр.разæнгардæёпкуы нæ кусйк-.
кой, уæд. Свветон адæм хæстон зын уавæрты сарæхстысты,
се'фсады,цыдæриддæр хъæуы, уымæй цас &мал уыд, уый
бæр’ц бафсадынæн, æнæрынцойæ йыи хуызддер кодтой
пæ хæстон техникæ. Хæсты дæргъьи знагæн нæ бантыст йæ
хæцæнгарзхæрзхъæддзинады æгъдауæй мах æфсады хæ-
цæнгарзæй фæхуыздæр■. кæнын. Уыцы. рæстæджы та мах
промышлепцость фронтæн хæстон техникæ лæвæрдта фыл,-
дæрæй-фьглдæр. , -;
Ивг^ъуыд аз Цæхкæр фæзылды аз уыдис канд хæстон
архайдтыты цыды мидæг нæ* фæлæ нæ фæсфронты :
куысты дæр. Мах размæ нал уыдис ахæм хæстæ, куыд ;
куыстуæттæ хурскæсæнмæ эвакуаци кæнын æмæ промыш-
ленность хæцæнгæрзтæ аразьшмæ ивын. Советон паддза-'
хадмæныр ис, рæвдз чи кусы æмæ тагъд чи рæзы, ахæм ,;
хæстон хæдзарад. Æмæ уымæ гæсгæ адæмы æппæт хъару-
тæн аздахæн уыд куыстад фылдæр кæнынмæ æмæ. хæцæн-
гæрзтæ, уæлдайдæр та танктæ, хæдтæхджытæ, сармадзан-
тæ, хæдцæугæ артиллери дарддæр хуыздæрæй-хуыздæр
кæнынмæ. Уыцы хъуыддаджы мах къухы бафтыд стыр æн-
тыстдзинæдтæ. Сырх Æфсад, æппæт адæмон æххуысы
фæр’цы, æнæкъуылымпыйæ иста хæстои дзауматæ, знагыл<
калдта милуангай бомбæтæ, минæтæ æмæ сиарядтæ, тох-
мæ-иу кодта мингай , танктæ æмæ хæдтæхджытæ. Тынг
фидарæй нæ бон у афтæ зæгъын æмæсоветон адæм фæс-
фронты цы æнувыд фæллой кæнынц, уый историмæ кæй ба-
цæудзæн Сырх Æфсады хъæбатыр тохы æмрæнхъ, ’куыд
адæмы стыр, диссаджы скуыхтдзинад Райгуырæн бæста^
хъахъæныны хъуыддаджы. (Дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Советон цæдисы кусджытæ, сабыр рæстæджы арæзта-
ды азты хæрзифтонг хъаруджын ’социалистон промышлен-
иость чи сарæзта, уыдон Фыдыбæстæйы хæсты рæстæджы
рапарахат кодтой æнувыд æмæ тыхджын куыст фронтæц
1)9

æххуыс кæньщыл, æцæг фæллойадон хъæбатырдзинад
æвдисгæйæ.
Æппæтæн дæр зындгонду, ССР Цæдисы ныхмæ хæс-
ты мидæг гитлеронтæм кæй уыд канд Германы тыхджын
промышленность нæ, фæлæ сæм кæй уыд сæ æмцæди-
сонты æмæ цы бæстæты байстой, уыдон хъаруджын про-
мышленность дæр. Æмæ уæддæр гитлеронтæн сæ бон нæ
бацис афтæ бакæнын, цæмæй сæм хæстон техникæ дард-.
дæр дæр махæй фьглдæр уыдаид, Советон Цæдисы ныхмæ
хæсты райдайæны сæм куыд уыдис, афтæ. Знагмæ таик-
тæ, хæдтæхджытæ, минометтæ, арт&маттæ фылдæр кæн
уыд, уыцы хъуыддаг кæд ликвидацигонд æрцыд, не’фсад
хæцæнгарзæй, хæцæн æрмаргæй, хæстон дзауматæй кæд
ныр тынг хъуаг нал у, уæд уый фыццаджыдæр у, нæ ку-
сæг классы скуыхтдзинад. (Тыхджын, дæргъвæтин къух-
æмдзæгъд).
Советон Цæдисы зæхкусджытæ, сабыр рæстæджы
арæзтады азты заман фæстæзад зæхкуыстæй колхозоп
цардæвæрды бындурыл раззагдæр хъæууон хæдзарад чи
сарæзта, уыдон Фыдыбæстæйы хæсты рæстæджы равдыс-
той æппæтадæмон интерестæ уыдон кæй æмбарынц, хъæ-
уы историйы мидæг куыд’никуыма уыд, афтæ тынг. Уыдон
фронтæн æххуыс кæныныл æнувыд фæллой кæнгæйæ рав-
дыстой, советон зæхкусджытæ немыцы ныхмæ ныртæккæ-
йы хæст кæй нымайынц сæхицæн стыр ахсджиаг хъуыд-
дагыл, сæ цард æмæ сæ сæрибардзинад бахъахъæныны
хæстыл.
Зындгонд у, фашистон æфсæдты æрбабырст нæ бæс-
тæйæ рæстæгмæ кæй фæхъæуын кодта Украинæйы, До-
ны æмæ Кубаны ахсджиаг хъæууон-хæдзарадон районтæ.
Æмæ уæддæр нæ колхозтæ æмæ совхозтæ нæ æфсады
æмæ бæстæйы, тынг къуылымпы нæ кæнгæйæ, æфсæс-
120

той хойрагæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, колхозон цардæ-
ьæрд куынæ уыдаид, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг колхо-
зйнтæ æнудыдæй куы нæ куыстаиккой, уæд махæн нæ бон
нæ бауыдаид уыцы иттæг зын хæс баххæст кæнын. Кæд
хæсты æртыккаг аз не’фсад хойрагæй хъуаг нæу, кæд
цæрæг, адæм æфсæст цæуынц хойрагæй, промышленность
1а хомагæй, уæд уый æвдисы колхозон цардæвæрды тых
æмæ цæрьшхъомдзинад, колхозон зæхкусджыты патрио-
тизм. (Дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Фронтæн æххуыс кæныны хъуыддаджы стыр бынат ба-
цахста нæ транспорт, фыццаджыдæр æфсæнфæндæгты
транспорт, стæй цæугæдæтты, денджызон æмæ автомо-
билты транспорт дæр. Транспорт, зындгонд куыд у, аф-
тæмæй у фæсфронты æмæ фронты æхсæн бастдзинады
ахсджиагдæр фæрæз. Хæцæнгæрзтæ æмæ хæцæн æрмæг
цас фæнды дæр араз, фæлæ уыдон траыспорты æххуы-
сæй фронтмæ афоныл хæццæгонд куы нæ цæуой, уæд уы-
донæн баззайæн ис, фронты хъуыддагæн пайда чи нæ уы-
дзæн, ахæм уаргъæй. Зæгъын хъæуы, фронтмæ хæцæн-
гæрзтæ, хæцæн æрмæг, хойраг, хæстон дарæс æмæ æн-
дæр ахæмтæ афоныл ласыны хъу^ыддаджы транспорты
ахадындзинад кæй у, хъуыддаг лыггонд кæмæй цæуы,
ахæм. Æмæ кæд, хæстонфæстæджы зындзинæдты уæвгæг
йæ æмæ артаг фаг нæ уæвгæйæ, махæн уæддæр æнтыс-
ти фронты алцыппæтæй æфсадын, уæд уый мидæг фыц-
’ цаджыдæр ис нæ транспортон кусджыты æмæ службæ-
гæнджыты скуыхтдзинад. (Дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Фронтæн æххуыс кæныны хъуыддаджы кусæг клас-
сæй æмæ з^ехкусджытæй фæстæдæр нæ зайы нæ интел-
лигенци дæр. ( Советоы интеллигенци æнувыдæй кусьт
нæ бæстæ хъахъæныны хъуыддагæн, иудадзыг хуыз-,
дæрæй-хуызд^еркæны Сырх Æфсады хæцæнгарз, куыс-
тады техникæ| æмæ организаци. Уый кусджытæн æмæ кол-
121

хозонтæн æххуыс кæны промышленность æмæ хъæууон
хæдзарад рæзын кæныны тыххæй, хæсты уавæрты мидæг
размæ цæуын кæны советон наукæйы æмæ культурæйы.
Уый кад кæны нæ интеллигенцийæн. (Дæрньвæтин
къухæмдзæгъд).
Советон .Цæдисы адæмтæ сеппæт дæр иузæрдиоиæй
сыстадысты сæ Райгуырæн бæстæ бахъахъæнынмæ æмæ
, ньфтæккæйы Фыдыбæстæйы хæст раст нымайынц æппæт
фæллойгæпджыты иумæйаг хъуыддйгыл, чи цавæр нацийа?
’у’æмæ чи цавæр дин кæны, уымæ нæ кæсгаейæ. Ныр гит-
Лерон политиктæ сæхæдæг дæр уынынц, Советон Цæдисы
адæмтæ кæрæдзийæ фæхицæнтæ уыдзысты æмæ се’хсæн
быцæудзинæдтæ’ рауайдзæн, зæгъгæ,' уыдон хæрз æдылы
хъуыдытæ кæй уыдысты, уый. Нæ бæстæйы адæмты хæ-
’лардзинад бафæрæзта æппæт зындзинæдтæн æмæ хæсты
, .фæлварæнтæн æмæ ноджы тынгдæр сфидар и, æппæт
\советон адæмтæ фашистои тыхгæнджыты ныхмæ цы иу-
мæйаг тох кæнынц, уыцы тохы мидæг..
Уый. мидæг ис Советон, Цæдисы тыхты гуырæн. (Тых-
джын, дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Сабыр рæстæджы арæзтады азты куыд уыд, афтæ хæ-
сгы бонты дæр советон адæмы разамонæг æмæ раст фæи-
датыл арæзт тых у Ленины парти, большевйкты парти. Мах
большевикон партийæн цы кад ис, ахæМ кад иунæг парти-
йæи дæр нæ уыд æмæ нæй дзыллæты æхсæн. Æмæ уый
æмбæрстгонд у. Большевикты партийы разамындæй нæ
’бæстæйы кусджытæ, зæхкусджытæ æмæ интеллигенци1
сæхицæн байстой сæрибардзинад æмæ сарæзтой социалис-
т.он æхсæнад. Фыдыбæстæйы хæсты бонты парти мах размæ
æрлæууыд, куыд фашистон тыхгæнджыты ныхмæ æппæт-
^адæмон тохы ныфсдæттæг æмæ организатор. Партийы
организаторон куыст баиу кодта æмæ иу нысанмæ сарæзта
советон адæмты æппæт хъарутæ, нæ æппæт тыхтæ æмæ
122 I

пын нæ фæрæзтæ мууылдæр знаджы ныддæрæн кæныны
хъуыддагмæ аздæхта. Хæсты рæстæджы парти ноджы
тынгдæр бахæстæг адæЬшæ, ноджы тынгдæр йæхи сбаста
фæллойгæнджыты уæрæх дзыллæтимæ.
Уый мидæг ис нæ паддзахады тыхы гуырæн. (Тыхджын,
даергъвæтин къухæмдзæгъд).
Ныры хæст иттæг бæлвырдæй равдыста, Ленины бæл-
ьырд амынды растдзинад, зæгъгæ, хæст у алы адæмæн
дæр сеппæт материалон æмæ духовон тыхтæ бав-
зарыны мадзал. Хæстыты истори амоны, уыцы бафæл-
вæрдæн-йу кæй бафæрæзтой æрмæст ахæм паддза-/
хадтæ, кзецытæ-иу се знагæй тыхджындæр разындысты сæ ,
хæдзарады рæзтæй æмæ уый организацийæ, се ’фсæдты
фæлтæрддзинад, дæсныдзинад æмæ хæстон ныфсæй, >
адæ’мы фæразондзинад æмæ иудзинадæй хæсты æппæт
рæстæджы. Гъе, ахæм паддзахад у мах паддзахад.
Советон паддзахад ныртæккæ, Фыдыбæстæйы хæсты
æртыккаг азы, , куыд фидар æмæ æнæфæцудгæ у, афтæ
никуы уь*д, Хæсты уроктæ нын уый зæгъæг сты, æмæ
совстон цардарæзт кæй разынд канд сабыр рæстæджы ,
арæзтады азты бæстæ экономикон æмæ культурон æгъда-
уæй рæзын кæныны хуыздæр формæ нæ, фæлæ хæстьк
рæстæджы знагæн ныхкъуырд раттынмæ адæмы æппæт
тыхтæ смобилизаци кæныны хуыздæр формæ дæр. 26 азы
^размæ , арæзт æрцæугæйæ, советон хицаудзинад цыбыр
историон æмгъуыдмæ нæ бæстæйы фестын кодта
æнæфехалгæ фидар. Дунейы æппæт æфсæдтæй Сырх
Æфсадæй ’ фидар æмæ зйердæдаргæдæр фæсфронт ни-
кæмæн ис.
. Уый мидæг.ис Советон Цæдисы тыхы гуырæн. (Тых-
джын, дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Дызæрдыггаг нæу, советон паддзахад хæстæй кæй
123

рацæудзæн тыхджынæй æм^е цоджы фидардæрæй. Немы-
даг тыхгæнджытæ нын пырх кæнынц æмæ заууатмæ тæ-
рынц нæ зæххытæ, на? паддзахады хъару асæттыныл архай-
гæйæ. Сырх Æфсады бырст ныронгæй ноджы тынгдæр
равдыста гитлерон æфсады цъаммардзинады æмæ сырдтон
цæсгом. Немыц цы районтæ бацахстой, уым ныццагътой нæ
сабыр цæрæг адæймæгтæй сæдæгай минтæ. Астæуккаг
æнусты варварты хуызæн кæнæ Аттилæйы æрдонгты хуы-
зæн, немыцаг фыдгæнджытæ ссæндынц быдыртæ, судзынц
хъæутæ æмæ горæттæ,, халынц промышленносты куыстуæт-
тæ æмæ культурон учрежденитæ. Немыцы фыдраконддзи-
нæдтæ дзурæг сты фашистон тыхгæнджыты лæмæгьдзина-
дыл, уымæн æмæ афтæ фæкæнынц, æрмæст рæстæгмæ чи
вæййы, йæ фæуæлахизыл йæ зæрдæ чи нæ фæдары, уыдон,
Æмæ гитлеронты уавæр цас тынгдæр æнæзæрдæдаргæ-
дæр кæны, уыйас уыдон ноджы налатдæрæй кæнынц сæ
хъæддаг митæ æмæ стигъындзинад. Нæ адæм уыцы фыд-
раконддзинæдтæ нæ ныххатыр кæндзысты немыцаг цъам-
мартæн. Мах немыцаг фыдгæнджытæй дзуапп æрцагурдзы-
стæм сæ æппæт фыдраконддзинæдты тыххæй. (Тыхджын,
дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Фашистон тыхгæидЖытæ рæстæгмæ кæм хицауиуæг
кодтой, уыцы районты мидæг, мах ногæй аразын хъæуы
хæлд чи æрцыд, уыцы горæттæ æмæ( хъæутæ, промышлен-
ность, транспорт, хъæууон хæдзарад, культурон учрежде-
иитæ, фашистон цагъардзинадæй уæгъдгонд чи ’рцыд, уьт-
цы советон адæмæн саразын хъæуы нывыл царды уавæртæ’.
Ныртæккæ дæр гъæйттæй цæуы куыст, знагæй уæгъдгонд
чи æрцыд, уыцы районты мидæг хæдзарад æмæ культурæ
ногæй саразыныл. Фæлæ уый у æрмæст райдайæн. Мах
хъуамæ бынтон сликвидаци кæнæм, немыцаг оккупацийæ
уæгъдгонд чи æрцыд, уыцы районты мидæг немыцæгты
хицауиуæгдзинадæй цы зиантæ баззадис, уыдон. Уый у
124

стыр æппæтадæмон хæс. Махæн нæ бон у уыцы зын хæр
цыбыр æмгъуыдмæ баххæст кæнын æмæ йæ хъуамæ бах-
хæст кæнæм.
3. АНТИГИТЛЕРОН КОАЛИЦИЙЫ СФИДАРДЗИНАД.
ФАШИСТОН БЛОЧЫ ФЕХÆЛД
Ивгъуыд аз цæхкæр фæзылды аз уыдис канд Советон
Цæдисы Фыдыбæстæйы хæсты мидæг нæ, фæлæ дунеон
æппæт хæсты мидæг дæр.
Хæстон æмæ æттагои-политикон уавæры мидæг уыцы
азы дæргъы цы ивддзинæдтæ æрцыд, уыдон рауадысты
ССР Цæдисы æмæ уый лымæн æмцæдисон бæстæты
лайдайæн, Германы зианæн, стæй уымæн Европæйы мидæг
стигъындзинад кæныны хъуыддаджы æххуысгæнæг чи у,
уыдоны зианæн.
Сырх Æфсады уæлахиздзинæдтæй цы результаттæ æмæ
хъуыддæгтæ рауад, уыдон дард ахызтысты советон-гермай-
наг фронтæй, фендæрхуызон кодтой дунеон хæсты дард-
дæры æппæт цыд æмæ сысты æппæт дунеон стыр хъуыд-
дæгтæ. Æрхæстæг ис æмцæдисон бæстæты фæуæлахиз-
дзииад сæ иумæйаг знагыл, æмцæдисонты æхсæн ахаст-
дзинæдтæ, уыдоны æфсæдты хæстон æмлымæндзинад та,
знæгтæ кæд æндæр хъуыддагмæ æнхъæлмæ кастысты,
уæддæр лæмæгъдæр нæ фесты, уый нæ, фæлæ ма ноджы
тынгдæр сфидар сты. Ууыл бæлвырд дзурæг сты, Советон
Цæдисы, Великобританийы æмæАмерикæйы ИугондШтатты
æрвыст лæгтæн Мæскуыйы цы конференци уыд, уый
историон уынаффæтæ дæ’р, æрæджы мыхуыргонд
ми æрцыд, уыдон. Ныр нæ иугонд бæстæтæ разæнгардæй
тырнынц знагæн иумæйаг цæфтæ ныккæнынмæ æмæ уыцы
цæфты фæрцы ёантысдзæн знагыл бынтон "фæуæлахиз
уæвын.
1 Ацы аз Сырх Æфсад немыцаг-фашистои æфсæдтæп цы
125

цæфтæ ныкщдта, уыдоныл ма бафтыдысты нæ æмцæдисон-
, ты хæстои архайдтытæ Цæгат Африкæйы, Зæххастæу
денджызы бассейны æмæ Хуссар Италийы. Уыимæ æм-
цæдисонтæ тынг бирæ æппæрстой æмæ æппарынц бом-
бæтæ Германы промышленносты ахсджиаг центртыл æмæ
уымæй зынгæ лæмæгъдæр кæны знаджы хæстон хъару.
Æппæт уыдæттæм ма куы бафтауæм, æмцæдисонтæ махæн
æдзухдæр алыхуызон хæцæнгæрзтæ æмæ хомаг кæй ла-
, сынц, уыцы факт,,уæд нæ бон у зæгъын, æппæт уыдæттæй
уыдон зынгæ кæй фенцондæр кедтой нæ сæрдыгон кампа-
, нийы æнтыстдзинæдтæ къухы бафтын. Кæй зæгъын аёй
хъæуы; Европæйы хуссайраг хайы æмцæдисонты ныртйек-
Кæйы архайдтытæн нырма нымайæн нæй дыккаг фронтыл.
, Фæлæ уæддæр уый у дыккаг фронты æнгæс. Бæлвырд у,
Европæйы мидæг æцæг дыккаг фронт куы байгом уа, йæ
байгом та дард нал у, уæд зынгæ тагъддæр кæй бантыс-
дзæн гитлерон Германыл фæуæлахиз уæвын æмæ ноджы >
тынгдæр кæй сф’идар уыдзæн , Æмцæдисон ’ паддзахадты
хæстон лымæндзинад. , * ’ .
Афтæмæй, ивгъуыд азы хъуыддæгтæ æв^цисынц, анти-
гитлерон коалици кæй у адæмты фйдар баиудзинад æмæ
кæй лæууы фидар бындурыл. <
Ныр æй аЛчи дæр зоны гитлерон, æрдонг, ныртæккæйы
хæст бацайдагъ кæнгæйæ, Германы ’æмй уый фæсдзæуин-,
ты кæй бакодта, фервæзæн сын кæм нæй, ахæм къуырц-
цæвæнмæ. Фашистон æфсæдтæ советон-гермайнаг фронты
дæрæнгонд кæй цæуынц, стæй не ’мцæдисонтæ италийаг-
пемыцаг æфсæдтæн ды цæфтæ ныккодтой, уыдæттæ
банкъуысын кодтой фашистон блочы æппæт агъуыст, æмæ,
уый ныр хæлы нæ цæстыты раз.
. Италирахауд гитлерон коалицийæ æмæ йын уырдæм
баздæхæн нал йс. Муссолинийæн йæ бон нæу исты фендæр-
хуызон кæнын, уымæн æмæ æцæгæй дзургæйæ, уый у
: 126

немыцæгтй ■ уацайраг. Сæ рад æрхæццæ кæны коалицийы
иниæ уæвджытæн. Герман хæсты мидæг, саст кæй цæуы>.
уымæй хо’рзау нал уæвгæйа^, Финлянди, Венгри, Румин
æмæ,Гитлеры шиæ вассалтæ ныр æппындæр сæ зæрдæ,
нал дарынц хæсты мидæг сæ хъуыддаг хорз ахицæн
уæвыныл, æмæ мæт кæнынц, Гитлер сæ цы цъымарамæ
батардта, уырдыгæй яуыд раирвæзой, ууыл. Стигъыны
хъуыддаджы гитлерон Германимæ æмвæндæй чи архаидта,
æрæджы дæр ма сæ хицауы коммæ чи каст, уыдон ныр’; сæ
хуыснæгдзинадыл дзуапп раттыны рæстæг куы æрцыдис,
уæд, бакæс-бакæс кæнынц къудзитæм æмæ дзæбæх фа~
датмæ æнхъæлмæ каесынц, цæмæй хуыснæджыты балæй
алидзой, куыд ничи сæ фена, афтæмæй. (ХуДынц).
1 , Хæсты бацæугæйæ, гитлерон блочы уæвджытæ сæ
зæрдæ дардтой тагъд фæуæлахиз уæвыныл. Уыдон рага-,
цау байуæрстой, кæмæ цы "рхаудзæн, уый: кæмæн уæли- ’
Оыхтæ æмæ гуылтæ, кæмæн та буары цъæхтæ æмæ тæп-
пæлттæ.' (Худынц, къухæмдзæгъд). Кæй зæгъьш ?ей
хъæуы, буары цъæхтæ æм^е тæппæлттæ, уыдон нысан
кодтой се знæгтæн, сæхицæн та уæлибыхтæ, æмæ;
гуылтæ. Фæлæ ныр бæлвырд у, Германмæ æмæ уый\
фæсдзæуинтæм кæй не ’рхаудзæн уæлибыхтæ æмæ гуыл-
тæ, фæлæ уыдоны се’хсæн уарын кæй бахъæудзæн буары
пъæхтæ æмæ тæппæлттæ. (Худынц, къухæмдзæгъд). .'." -
, [ Сæ хъуыддаг тынг æвзæр кæй рауайдзæии, уый уьи-ь
гæйæ, Гитлеры фæсдзæуинтæ катай кæпынц, хæстæй ’ ма
куыд æгъдауæй рацæуой, ууыл, уыимæ сæм буары цъæхтæ
æмæ тæппæлттæ къаддæр куыд æрхауа, афтæмæй.
(Худынц).
Италийы .хъуыддаг æвдисы Гитлеры фæсдз’æуинтæн,
немыцæй сын æнæ фæхицæн хос кæй нæй, æмæ ууыл цас
тьтнгдæр бонæттæдæр кæиой, æмæ немыцы цас дарддæр
хицауйуæг кæнын уадзой сæ паддзахадты мидæг, уыйас
, 127

тынгдæр заууатмæ кæи æрцæудзысты сæ бæстæтæ, уыйас
фылдæр хъизæмардзинæдтæ бавзарын кæй бахъæудзæн
уыдоны/адæмты. Италийы хъуыддаг ма сын æвдисы уый
д&р, æмæ гитлерон Герман кæй нæ мæт кæны йæ фæс-
дзæуин бæстæты хъахъæныныл, фæлæ йæ зæрды кæй ис
уыцы бæстæтæй скæнын сæфтмæ тæрæг хæсты быдыр,
йæхи ныддæрæны сахат исты амалæй фæстæдæрмæ ар-
гъæвыны тыххæй.
Немыцаг фашизмы хъуыддаг фембылды ис, уый кæй
сарæзта, уыцы тугæйдзаг «ног æгъдау» та цæуы сæфтмæ.
Европæйы оккупацигонд бæстæты мидæг тынгæй-тынгдæр
рæзы æпп&тадæмон масты уылæн фашистон цагъаргæн-
джыты ныхмæ. Германæн раздæр йæ æмцæдисон бæстæты
æмæ нейтралон бæстæты цы кад уыдис, уый фесæфт æмæ
йын раздæхæн нал ис, слæмæгъ сты йæ экономикон æмæ
политикон бастдзинæдтæ нейтралон паддзахадтимæ.
Немыц дунейæн æлдариуæггæнæг цæмæй суой, уый
фæдыл гитлерон æрдонг тыхджын дзæнгæда куы кодта,
уыцы рæстæгфæсте дард баззади. Ныр, зындгонд куыд у,
афтæмæй немыцы нал æвдæлы дунеон æлдариуæгдзи-
надмæ — хорз цардмæ нал тырнынц, æрмæст ма удæгас
куы баззаиккой. (Худынц, къухæмдзæгъд).
Æфтæмæй хæсты цыд равдыста, фашистон паддзахадты
цæдисæн йæ быны кæй дæ уыд æмæ кæй нæй фидар бын-
дур. Гитлерон коалици сæвзæрди, йæ уæнгтæ искæйы ис-
бон исынмæ, стигъынмæ кæй тырнынц, уый бындурыл.
Цалынмæ гитлеронтæн сæ къухы хæстон æнтыстдзинæдтæ
æфтыд, уæдмæ фашистон коалици зындис фидар иудзинады
хуызæн. Фæлæ фашистон æфсæдтæ фыццагдæр састы
бынатмæ хауын куы байдыдтой, уæд хуыснæджыты блок
æцæгæй хæлын байдыдта.
Гитлерон Герман æмæ уый хъузæттæ лæууынц се
^æфты къахыл.

Æмцæдисон бæстæтæ гитлерон Германыл куы фæуæ-
лахиз уой, уæд боны фæтчы æвæрд æрцæудзысты ахсджиаг
фарстатæ, европæйаг адæмты паддзахадон, экономикон
æмæ культурон цард сорганизаци кæнын æмæ ногæй сара-
зыны фарстатæ. Нæ хицауады политикæ уыцы фарстаты
мидæг у фыццаг куыд уыд, афтæ. Нæ. æмцæдисонтимæ
иуциæ мах хъуамæ:
1) Европæйы адæмты суæгъд кæнæм фашистон тыхгæн-
джытæй æмæ сын баххуыс кæнæм, фашистон цагъаргæп^
джытæ кæй бадихтæ кодтой, уыцы национ паддзахадтæ
ногæй саразынæн,—Францы, Бельгийы, Югославийы, Чехо-
словакийы, Польшæйы, Гречъы’ æмæ иннæ паддзахæдты
адæмтæ, немыцаг æфсондзы бын чи ис, уыдон ногæй хъуа-
мæ суой сæрибар æмæ хæдбар;
2) Европæйы сæрибаргонд адæмтæн раттæм æххæст
бар æмæ сæрибардзинад, сæ паддзахадон цардæвæрды фар^
ста сæхæдæг цæмæй лыг кæной, уый тыххæй;
3) мадзæлттæ бакæнæм, цæмæй фашистон фыдгæн-
джытæ ныры хæст æмæ адæмты хъизæмардзинæдтæ кæй
аххосæй сты, уыдон, сеппæт дæр, сæхи кæцы фæнды бæс-
тæйы куы æмбæхсой, уæддæр, æрцæуой карз æфхæрд,
кæй бакодтой, уыцы æппæт фыдраконддзинæдты тых-
хæй;
4) Европæйы мидæг сæвæрæм ахæм æгъдау, цæмæй
Германæн æппындæр мауал уа ног агрессийы саразыны
фадат;
5) Европæйы адæмтæн саразæм дæргъвæтин рæстæ-
джы экономикон, политикон æмæ культурон æмархайын-
дзинад, кæрæдзийыл æууæндын æмæ кæрæдзийæн æххуыс
кæныны бындурыл æвæрд чи уа, ахæм, немыц кæй
фехæлдтой, уыцы хæдзарад æмæ культурæ ногæй сара^
зыны тыххæй.
3 И. Сталгх,
129

Сырх Æфсады æмæ советон адæмы къухы ивгъуыд аз
стыр æнтыстдзинæдтæ бафтыд немыцаг тыхгæнджыты
ныхмæ тохы. Махæн бантыст хæсты цыд бындзарæй фен-
дæрхуызон кæнын нæ бæстæйы пайдайæн, æмæ хæст пыр
цæуы фæстаг кæронмæ. Фæлæ советон адæмæн нæ фи-
дауы, къухы цы бафта, ууыл банцайын, се ’нтыстдзинæдты
фæдыл сæхиуыл æрвæссын. Уæлахиздзинад аирвæз-
дзæн, нæ рæнхъыты мидæг æнæмæтдзинад куы фæзына,
уæд. Уæлахиздзинад къухы не ’фты æнæ тохæй, æппæг
тыхтæй тынг пæ архайгæйæ. Уæлахиздзинад къухы æфты
тохы фæрцы. Уæлахиздзинад ныр хæстæг у, фæлæ уый
къухы цæмæй бафта, уый тыххæй ногæй тынг баифтын-
дзын хъæуы тыхтæ, æнувыдæй хъуамæ куса æппæт
фæсфронт, хъуамæ арæхстджын æмæ ныфсджынæй архайа
Сырх Æфсад фронты. Райгуырæн бæстæйы раз, рæстæгмæ
фашистон æфсондзы бынмæ чи бахауд, уыцы советон адæ-
мы раз, немыцаг æфсондзы бын хъизæмар чи кæны, Евро-
пæйы уыцы адæмты раз фыдраконддзинад уаид, знаджы
тагъддæр ныддæрæн кæныны тыххæй мах æппæт фадæт-
тæй куы нæ спайда кæниккам, уæд. Знагæн сулæфыны фа-
дат дæттæн нæй. Гъе уымæ гæсгæ хъуамæ мах тынг
архайæм нæ æппæт тыхтæй, цæмæй кæронмæ ныддæрæн
кæнæм знаджы.
Советон адæм æмæ Сырх Æфсад бæлвырд уынынц, цы
тох уыдзæн, уый зындзинæдтæ. Фæлæ ныр бæлвырд у, нæ
уæлахиздзипады рæстæг кæй æрхæстæг кæны, уый. Хæст
бахызти ахæм къæпхæнмæ, æмæ хъуыддаг оккупантты
советон зæххæй быитон фæсурыныл æмæ фашистои «нок^
æгъдау Европæйы» фесафыныл куы цæуы. Мах Украипæ
æмæ Белорусси, Ленинграды æмæ Калинины облæсттæ
зиагæй сыгъдæггонд куы фæуыдзыстæм, немыцаг тыхгæн-
джытæй Хъырымы, Литвайы, Эстонийы, Молдавийы æмæ
130

Карело-Финты республикæты адæ&ггы куы суæгъд кæыдзы-
стæм, уыцы рæстæг дард нал у. \
Æмбæлттæ!
Англисаг-советон-америкаг хæстон цæдисы уæлахиздзи-
падыл! (Къухæмдзæгъд).
Европæйы адæмты фашистон æфсондзы бынæй суæгъд
кæныныл! (Къухæмдзæгъд).
Немыцаг сырдты нæ зæххæй бынтондæр фæсурыиыл!
(Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд нæ Сырх Æфсад! (Къухæмдзæгъд)-
Æгас цæуæд нæ Хæстон-Денджызон Флот! (Къухæм-
дзæгъд).
Æгас цæуæнт нæ хъæбатыр нæлгоймаг æмæ сылгоймаг
партизантæ! (Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд нæ цытджын Райгуырæн бæстæ! (Къух-
æмдзæгъд).
Мæлæт немыцаг тыхгæнджытæп! (Тыхджын, дæргъвæ-
тин къухæмдзæгъд. Иууылдæр сыстадысты. Æппæт зал
сарæзта оваци)\

/
/
СÆЙРАГ ХИСД^ЕР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1943 ази 7 ноябры № 309 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, сер-
жанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ! Советон Цæдисы фæллойгæнджытæ!
Советон хицауады æмæ нæ болыневикон партийы но-
мæй уын салам дæттын æмæ уын а’рфæ кæнын Ок’йябры
Стыр социалистон революцийы 26 азы боны фæдыл.
Не Стыр социалистон революцийы дыууын æхсæз < азы
бон мах бæрæгбон кæнæм иæ Фыдыбæстæйы знæггыл
Сырх Æфсад кадимæ уæлахрз куы кæны,„ уыцы бонты.
Нæ адæм ныр дыууæ азæй фылдæр хæцынц сæрибар-
дзинады сæраппондыл немыцаг-фашистон цагъаргæнджы-
ты ныхмæ. Афæдз раздæр нæ Райгуырæн бæстæ æвзæрста
тыхст бонтæ. Знаг уæдмæ махæй байста стыр территори.
Милуангай советон адæймæгтæ хъизæмар кодтой немыцаг
уацары. Знаджы æрдонгтæ бырстой Волгæмæ, цæмæй
Мæскуымæ æрбацыдаиккой хурскæсæиырдыгæй, лæбурд-
той Фæскавказмæ бацæуæнтæм. Фæлæ Сырх Æфсад йæ
риуæй сæхкæдта знаджы фæндаг. Не’фсæдтæ баурæдтой
æндæрбæстаг хуыснæг æрдонгты, стæй сæ уый фæстæ
Сталинграды цур ныддæрæн кодтой, æмæ сæ тындзгæйæ
сурын байдыдтой хурныгуылæнырдæм. Уæдæй нырмæ
132

Сырх Æфсады къухты æнæсцухæй ис хæстон архайдтыты
хъæппæрисдзинад.
1942—43 азты зымæджы не’хсарджын æфсæдтæ ныд-
дæрæн кодтой немыцы, италийæгты^ руминты, венгрты æв-
заргæ æфсæдты, ныццагътой æмæ уацары райстой знагæй
милуан салдат æмæ афицерæй фылдæр æмæ суæгъд код-
той, йæ фæзуат милуаны’рдæджы бæрц квадратон кило-
метры кæмæн у, ахæм егъау территори.
1943 азы сæрды Сырх Æфсад знагæн ныккодта ног
бæрзæйсæттæн цæф./Не’фсæдтæ цалдæр бонмæ сликви-
даци кодтой немыцы хæрдыгон бырст æмæ афтæмæй бапы-
гæдтой гитлерон пълан, Сырх Æфсады сæйраг тыхт^'
ныддæрæн кæныны æмæ Орелы—Курскы ’рдыгæй Мæскуы-
мæ иуфæрсты бацæуыны пълан. Канд уый дæр ма нæ, фæлæ
Сырх- Æфсад йæхæдæг баидыдта ахъаззаг бырст, ныммур
кодта знаджы тыхджын хъахъæнынадон фидæрттæ æмæ
æртæ мæйы дæргъы знаджы хурныгуылæнырдæм асырдта
ранæй-рæтты 400—450 ^илометры. Сæрдыгон кампанийы
рæстæджы неГфеæдтзй зДаджы асырдтей Украинæйы галиу
фарсæй, Донбассæй, Таманæй, ОрлоБЩинæйæ, Смоленщи-
нæйæ, бахызтысгы ра&из фарсы Украинæмæ, байстой сове-
тон Украинæйы столицæ — Киев, бахызтысты Белорусси-
мæ, бацахстой^ Хъырыммæ бацæуæнтæ, суæгъд кодтой
160 горæтæй/^емæ З8.р00 цæрæн пунктæй фылдæр.
Сырх Æфсад ивгъуыд азы дæргъы. немыцæй фæстæмæ
байста, нёмыц раздæр нæ зæххæй кæй бацахстой, уымæн
йæ дыууæ æртыццаг хайы бæрц, æмæ немыцаг æфсондзы
бынæй7 суæгъд кодта дæсгай милуангай советон адæймæгты.
Р^вгъуыд аз немыЦæй советон-гермайнаг фронты фæ-
хъуыд 4 милуан салдат æмæ афицерæй фылдæр, уыдонæй
доæрдтæ фæци æпцын къаддæр 1.800.000 адæймаджы.
Совето’н-герма^йнаг фронты æгады сæфт фæкодтой немы-
паг-фашистон а^фсады кадрон æвзаргæ дивизитæ. Уыдони-
133

мæ иумæ æнусмæ ныгæд æрцыдысты дуне басæттын æмæ
адæмты сцагъайраг кæныны гитлерон пълантæ.
Раст зæгъын хъæуы, немыцаг æфсад ныртæккæ дæр
хæцы хъæдтыхæй, алы ног лæууæнбынатыл дæр хъæбæр
тох кæнгæйæ. Фæлæ се’фсæдтæ Сталинграды цур дæрæн-
гонд куы’рцыдысты, уæдæй пырмæ немыцыл цы цæфтæ
сæмбæлд, уыдон сын асастой се’фсады хæстон ныфс. Ныр
немыц зынгæй тæрсæгау кæнынц сæ алфамблай æртыхсы-
нæй, æмæ не’фсæдтæ сæ иуфæрсты куы бацæуой, уымæй
сын тæссаг куы вæййы, уæд лидзын^æ фæвæййынц, сæ
техникæ æмæ цæф салдæтты хæсты быдыры уадзгæйæ.
Ивгъуыд азы бырсыны хæстыты ^мидæг не’фсæдтæ
фæхъæздыгдæр сты нырыккон хæсты фæлтæрддзинадæй.
Нæ афицертæ æмæ инæлæрттæ арæхстджынæй разамынд
дæттынц æфсæдтæн, æнтыстджынæй ахуыр кæнынц æф-
сæдтæ размæ кæныны дæсныдзинад. Сырх Æфсад
ссис ныры рæстæджы тæккæ хъар^джындæр æмæ æхсыст-
дæр æфсад. , < у(
Сырх Æфсады уæлахиздзинæдтæ ноджы тынгдæр сфи-
дар кодтой Советон Цæдисы дунеон уавæр. Не’фсады
бырстæп йæ фарс фæлæууыдысты æмцæдисон æфсæдты
хæстои архайдтытæ Цæгат Африкæ^йы, ита^ийаг сакъадæх-
тыл æмæ хуссар Италийы. Це’мцæдисонты авиаци тынг тых-
джынæй бомбæтæ æрæппæрс^а Германы промьтщленносты
центртыл. Дызæрдыггаг нæу, Сырх Æ$сад немьшаг æф-
сæдтæн хурскæсæнырдыгæй цы Цæфтæ кæны, уыдон руа-
джы, æмцæдисонты сæйраг тыхтæ\ хурныгуылæнырдыгæй
цы цæфтæ кæнынц’ уыдон дæр ын ’фарс фæлæудзцсты,
афтæмæй, дæрæнгонд кæй æрцæудзæ^ гитлерон Германы
хæстоп хъару æмæ бьтнтои кæй фæуæлЦиз уыдзæн анти-\
гитлероп коалици. \
Сырх Æфсадæн ацьт азьт иттæг стыр уа^гахиздзинæдтæ
йæ къухы нæ бафтыдаиккой, æппæт адæм чфронтæн куы
134

нæ æххуыс кæниккой, уæд. Советон адæм сæ æппæт тых-
тæ дæттынц се’фсадæн æххуыс кæнынæн. Æнæ сцухæй
фронтмæ ласт цæуы хæцæнгæрзтæ, хæцæн æрмæг, хойраг,
хæстон’ дзаумæттæ. Урал æмæ Кузбасс, Мæскуы æмæ
Поволжье, Ленинград *æмæ Баку, Казахстан æмæ Узбекис-
тан, Гуырдзыстон æмæ Сомих, не’ппæт республикæтæ æмæ
облæсттæ дæр систы Сырх Æфсады хъаруджыи арсенал.
Советон адæм æнтыстджынæй фæстæмæ сæ къахыл лæу-
уын кæнынц, знагæй фæстæмæ ист чи’рцыд, уыцы про-
мышленносты æмæ хъæууои-хæдзарадон районтæ, фæстæ-
мæ рæвдз кæнынц фабрикæтæ, заводтæ, шахтæтæ æмæ
æфсæйнаг фæндæгтæ, ногæй аразынц совхозтæ æмæ кол-
хозтæ, уæгъдгонд чи ’рцыд, уыцы районты ресурстæ зда-
хынц фронтæн кусынмæ.
Не’нтыстдзинæдтæ æцæгдзинадæй сты егъау. Фæлæ
аив нæ уаид, уыцы æнтыстдзинæдтыл банцайын. Ныр-
тæккæ, Сьфх Æфсад знаджы Днепры фаллаг фарс
куы дæрæн кæны, нæ бæстæйы хурныгуылæйна^ арæн-
тæм фæндаг куы гæрды, уæд уæлдай тæссагдæр
уарщ хиуыл фервæссын, æнæмæт суæвьш æмæ, цы
тох ма уыдзæн, уый стыр зындзинæдтæн фаг аргъ
не скæным. Ныр знаг уæлдай карздæрæй тох кæндзæн,
кæй байста, уыцы территорийы алы чысыл гæбазыл дæр,
уымæн æмæ не’фсад куыд размæ цæуы, афтæ йæ алы
санчъех дæр хæстæгдæр кæны немыцæй нæ маст райсыны
сахат, нæ зæххыл цы фыдраконддзинæдтæ фæкодтой, уы-
доны тыххæй.
V Немыцаг-фашистон тыхгæнджытыл бынтон фæуæлахиз
уæвыныл тох æфсадæй æмæ адæмæй бадомдзæн ноджы
фылдæр хъарутæ, ног хъæбатырдзинæдтæ.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сьтрхфлотонтæ, сер-
жапттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ!
13=5

Цыфыддæр знаджы ныхмæ стыр хæстыты мидæг сыма-
хæн бантыст егъау уæлахиздзинæдтæ, Сырх Æфсады æмæ
Хæстон-Денджызон флоты хæстон тырысатæн æнæферох-
гæнгæ кад скæнгæйæ. Сырх Æфсадæн æмæ Хæстон-Ден-
джызон флотæн ныр æппæт фадæттæ дэер ис, хæстæгдæр
рæстæджы советон зæхх иууылдæр немыцаг тыхгæнджы-
тæй сыгъдæггонд цæмæй æрцæуа, уый тцххæй.
Нæ Райгуырæн бæстæ немыцаг-фашистон цъаммартыл
цæмæй фæуæлахиз уа, уый сæраппонд ПРИКАЗ ДÆТТЫН:
1. Æппæт æфсæддонтæн æмæ сержанттæн—иудадзыг
• хуыздæрæй-хуыздæр кæнут уæ хæстон дæсныдзинад, тынг
фидарæй æххæст кæнут уставы æмæ наставлениты до-
мæнтæ, командирты æмæ хицæутты приказтæ, кæддæрнд-
дæр æмæ уæм кæмдæриддæр уæд фæзминаг æгъдау, фи-
дар дисциплинæ æмæ рæвдз ифтонгдзинад.
2. Алыхуызты æфсæдты афицертæн æмæ инæлæрт-
тæн—хуыздæрæй-хуыздæр кæнут æфсæдтæн хæсты бы-
дыры разамынд дæттыны хъуыддаг, стæй æфсæдты æппæт
хуызты æмархайддзинад, тынг фидар кæнут размæ бырс-
ты æнтыстдзинæдтæ, тындзгæйæ, гурæй-гурмæ сурут зпа-
джы æфсæдты, тагъддæр.размæ цæуын кæнут чъылдымтæ,
ног цæфтæ ныккæнынæн уæндондæрæй пайда кæнут
резервтæй.
3. Æппæт Сырх Æфсадæн—уæндон æмæ ныфсджынæй
дæрæн кæн знаджы хъахъæнынад, æхсæвæй бонæй раз-
мæ сур знаджы, æхсæнмæ ’хсæн бынæтты йын йæхи æр-
фидар кæнын нæ уадзгæйæ, арæхстджын æмæ уæндон ма-
иевыртæй лыг кæн знаджы коммуникацитæ, æртыхс-иу
знаджы æфсæдты алфамблай, æмæ сæ хицæнтæ кæн кæ-
рæдзийæ, цæгъд æмæ ис знаджы удæгас тыхтæ æмæ тех-
никæ.
4. Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæн—советон
адæмы стын кæнут немыцы ныхмæ æдгæрзтæ тох кæнын-
136

мæ, æппæт мадзæлттæй тыхджындæр кæнут размæ бырсæг
Сырх л^фсадæн æххуыс кæныны.хъуыддаг, дæрæн кæнут
зиаджы чъылдымтæ æмæ штабтæ, советон адæмы ирвæзын
кæнут цæгъдынæй æмæ Германмæ каторгæмæ тæрынæй,
æнауæрдонæй цйегъдут немыцаг-фашистон цъаммарты!
Сырх Æфсады хæстонтæ, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг
партизантæ! Размæ, немыцаг-фашистон тыхгæнджыты бьш-
тон ныддæрæн кæнынмæ!
Æгас цæуæд Октябры Стыр Социалистон Революцийы
26 азы бон!
Æгас цæуæд нæ уæлахизхæссæг Сырх Æфсад!
Æгас цæуæд нæ уæлахизхæссæг Хæстон-Денджызон
флот!
Æгас цæуæнт нæ хъазуатджын нæлгоймаг æмæ сылгой-
маг партизантæ!
Æгас цæуæд нæ цытджын Раргуырæн бæстæ!
Нæ маст исæм æмæ мæлæт немыцаг-фашистон тыхгæн-
джытæн!
Сæйраг Хысдæр Командæгæнæг
Советон Цæдисы Маршал
И. СТАЛИН

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1944 азы 23 февралы № 16 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, сер-
жанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ сыл-
гоймаг партизантæ!
Сырх Æфсады 26 азы бæрæгбоныл нæ бæстæйы адæм-
тæ æмбæлынц, совет©н æфсæдтæн немыцаг-фашистон æф"
сæдты пыхмæ тохы историон уæлахиздзинæдтæ сæ къу-
хы куы бафтыд, уæд.
Афæдзæй фылдæр Сырх Æфсад стыр æнтыстдзинæд-
тнмæ бырсы, гитлерон тыхгæнджыты æфсæдты дæрæн
кæпгæйæ æмæ сæ советон зæххæй сургæйæ. Уыцы рæс-
тæджы дæргъы Сырх Æфсад уæлахиздзинадимæ арвыста
1942—43 азты зымæгон кампани, рамбылдта 1943 азы сæр-
дыгоп хæстытæ æмæ рапарахат кодта 1943—44 азы зымæ-
гон уæлахизхæссæг бырст. Хæстыты историйы чи иæма
уыд, ахæм кампаниты мидæг Сырх Æфсад ранæй-рæтты
хæцгæ-хæцын хурныгуылæимæ бацыд 1700 километры
бæрц, знаг советон зæххæй кæй бацахста, уымæн йæ æр-
тæ цыппæрæм хаймæ æввахс суæгъд кодта.
Ныртæккæйы зымæгон кампанийы Сырх Æфсад сликви-
даци кодта немыцæн Днепры былты Жлобинæй Херсоны
онг цы фидæрттæ уыд, уыдон æмæ уый руаджы фехæлдта
ттемыцæгты фæндтæ советон-гермайнаг фронты дæргъ-
вæтин хъахъæнынадон хæст аразыны тыххæй.
138

Зымæгон кампанийы æртæ мæйы дæргъы нæ хъæбатыр
æфсæдты къухы бафтыд стыр егъау уæлахиздзинæдтæ
Рахпзфарс Украипæйы, суæгьд кодтой Киевы, Днепро-
петровскы, Запорожьейы облæстты, суæгъд кодтой Жи-
томиры облæсты æгасæй дæр, стæм рæттæй фæстæмæ
ровенскы æмæ Кировограды облæстты, Винницæйы, Нико-
лаевы, Каменец-Подольскы æмæ Волынскы облæстты
къорд районты. Сырх Æфсады уæндон архайдтытæй хæлд
æрцыдысты немыцæгты контр ныббырстыты фæлтæрæнтæ
Житомиры, Кривой Рогы æмæ Уманы районты. Советои
æфсæдтæ немыцæгтæн сарæзтой пог Сталинград Днепры
’рахизфарсы, Корсунь-Шевченковскийы районы, дæс немы-
цаг дивизийы æмæ иу бригадæн сæ алыфарс æртыхсгæйæ
æмæ уыдон ныццæгъдгæйæ.
Советон æфсæдтæн сæ къухы бафтыд егъау уæлахиз-
дзинад Ленинграды цур. Не’фсæдтæ ныппырх кодтой зиаг
бирæ рæстæг кæй фæарæзта, уыцы арф эшелонгонд фи-
дæртты тыхджын системæ, ныддæрæн кодтой немыцæгты
æфсæдты тыхджын къорды, æххæстæй дæр суæгъд код-
той Ленинград знаджы блокадæйæ æмæ йæ фервæзын код-
той артиллерион æнауæрдон æхстытæй. Советон хæстонтæ
сыгъдæггонд фæвæййынц фашистон цъаммæрттæй Ленин-
грады æмæ Калинины облæстты æмæ бахызтысты советон
Эстонийы зæхмæ.
Советон Белоруссийæ оккупанттæ алы рæтты дæр тард
дæуын байдыдтой: чысылтæй фæстæмæ æппæтæй дæр
уæгъдгонд æрцыдысты Гомелы æмæ Полесьейы облæсттæ,
Могилевы æмæ Витебскы облæстты къорд районтæ.
Ныры зымæджы æвзæр уавæрты мидæг не’фсæдтæ,
знаджы тыхджын хъахъæнынадон фидæрттæ пырх кæн-
гæйæ, зымæгон кампанийы æртæ мæйы дæргъы немыцаг
тыхтæнджытæй суæгъд кодтой 200 мин квадратон кило-
метры бæрц советон зæххæй. Сырх Æфсад знагæй байста
139

13.000 цæрæн пунктæй фылдæр, уыдонимæ 82 горæты
æмæ 320 æфсæнфæндаджы станцæйы. Фашистон цагъар-
дзинадæй уæгъдгонд æрцыдырты советон граждантæй би-
рæ милуантæ. Нæ Райгуырæн бæстæмæ ногæй фæстæмæ
æрбацыдысты ахсджиагхъæууон-хæдзарадон æмæ промыш-
ленносты районтæ æфсæйнаг æрзæты æмæ марганецы
хъæздыг гуырæн бынæттимæ. Немыцæй фæхъуыдысгы
уыцы ахсджиаг экономикон районтæ, тынг тыхджын кæуыл
хæцыдысты, уыдон.
Ныр хъуамæ алкæмæн дæр зындгонд уа, гитлерон Гер-
ман йæ сæфты бонмæ æнæбауромгæйæ кæй æрхæццæ кæ-
ны, уый. Раст зæгъын хъæуы, Германæн йæ хæцæн фадæт-
тæ ивгъуыд дунеон хæсты мидæг куыд уыдысты, уымæй
йын ныртæккæ хуыздæр стщ,< уæд уый хæсты райдайæнæй
йæ фæуынмæ хæцыд дыууæ фронты. Фæлæ Германæн стыр
æвзæр у уыцы факт, æмæ Советон Цæдис ацы хæсты ми-
дæг кæй{ разынд, паддзахы зæронд Уæрæсе ивгъуыд хæсты
куыд уыд, уымæй бирæ тыхджындæр. Фыццаг дунеон хæсты
Гермайнаг блокы ныхмæ дыууæ фронты хæцыдысты æхсæз
егъау паддзахады — Франц, Уæрæсе, Англис,, Америкæйы
Иугонд Штаттæ, Япон æмæ Итали. Ныртæккæйы хæсты
Германы фарс фесты Итали æмæ Япон, фашистон блокимæ
баиу Финлянди, уырдæм балыгъд Румин, кæцы ивгъуыд
хæсты хæцыд Германы ныхмæ, уыимæ Германы сæйрагдæр
тыхтæ ныронг хæцынц иу фронты—Советон Цæдисы ных-
мæ. Историйæ бæрæг у Герман-иу кæддæриддæр хæстытæ
кæй рамбылдта иу фронты-иу куы тох кодта, уæд, стæй-иу
фембылд, дыууæ фронты-иу æй хæцын куы бахъуыд, уæд.
Ныртæккæйы хæсты мидæг Герман йæ сæйраг тыхтæй
хæцы иу фронты — ССР Цæдисы ныхмæ. Фæлæ уымæн
уæлахиздзинад йæ къухы нæ бафтыд, уый нæ ф’æлæ
Сбветон Цæдисы хæстон тыхты цæфтæй æвæрд æрцыд
бынтон сæфты къахыл. Кæд Советон Цæдис лæгæй-лæгмæ
140 ’

хæсты мидæг гермайиаг хæсхон машннæйы бырст
æрмæст уромгæ нæ, фæлæ ма . немыцаг-фашистон
æфсæдтæн ахъаззаг састытæ бакодта, уæд гитлерон Гер-
маны уавæр бынтон кæуинаг уыдзæн, не’мцæдисонты сæй-
раг тыхтæ хæцын куы райдайой æмæ гитлерон Германы
ныхмæ хæсты æппæт æмцæдисон падцзахадты æфсæдты
хъаруджын æмæ тыхджьшæй-тыхджындæргæнæг бырст
парахатæй куы райдайа, уæд.
Немыцаг-фашистон хуыснæджытæ ныр катай кæнынц,
фесæфынæй сæхи фервæзын кæнынæн фæндæгтæ агургæ-
йæ. Уыдон та ногæй райдыдтой фæсфронты «тоталои» мо~
билизаци кæнын, кæд Германы адæмон ресурстæ сихсыдыс-
ты, уæддæр. Фашистон хъуыддæгтæ аразджытæ архайынц
антигитлерон коалицийы лагерь фехальшыл æмæ афтæмæй
хæст ныддæргъвæтин кæныныл. Гитлерон дипломаттæ ра-
тæх-батæх кæнынц иу нейтралон бæстæйæ иннæ нейтралон
бæстæмæ, ’ фæлтæрæнтæ кæнынц Гитлеры фарс хæцæг
элементтимæ бастдзинад саразыныл, куы мах паддзахади-
мæ, куы нæ цæдисонтимæ сепаратон бадзырд саразыныл
архайгæйæ. Гитлеронты æппæт уыцьгхин митæй ницы
рауайдзæн, уымæн æмæ антигитлерон коалицийы бындур
арæзт у цæдисонты царды ахсджиаг фарстатæй, цæдисонтæ
та сæ размæ сæвæрдтой гитлерон Германы æмæ Европæйы
мидæг уый фарсхæцджыты ныддæрæн кæныиы хæс. Æмæ
гъе уыцы сæйрагдæр интересты иудзинад фидар кæны хæ-
еты’ мидæг ССР Цæдисы, Англисы æмæ Америкæйы Иу-
гонд Штатты хæстон цæдис.
Гитлеронтæ советон зæххыл æмæ Европæйы оккупаци-
гонд бæстæты цы фыдмитæ фæкодтой, уыдонæн æппæтæй
дæр дзуапп куы дæттдзысты, уыцы сахат æрхæстæг кæны.
Сырх Æфсады уæлахиз бырст къухы бафтыд, нæ адæ-
мон хæдзарады æппæт къабæзты дæр советон адæмы
141

фæллойадон ног скуыхтдзинæдты фæрцы. Фронты мидæг
Сырх Æфсады сæрдыгон уæлахиздзинæдты бафидар кбдтой
советон адæмы ног куыстадон уæлахиздзинæдтæ фæс-
фронты.
Нæ промышленносты кусджытæ æмгъуыдæй раздæр
æмæ уæлдайджынтæй æххæст кæнынц, паддзахад цы пълан-
тæ снысан кодта, уыдон, аразынц æмæ кусыы кæнынц ног
заводты, домнæйыпецтæ æмæ электростанцæты, куыдни-
куыма фенди, ахæм цыбыр æмгъуыдтæм, ногæй аразынц, сæ-
рибаргонд районты оккупанттæ кæй фехæлдтой, уыцы.
индустри. Кусджыты классы хъæбатыр архайд ноджы тынг-
дæр фидар кæны Сырх Æфсады хæстон-материалон базæ
æмæ уымæй хæстæгдæр кæны знагыл бынтон фæуæлахиз-
дзинады сахат.
Советон зæхкусджытæ дæттынц паддзахадмæ æфсадæн
æмæ горæттæн хойраг, хомаг — промышленностæн, хиуыл
нæ ауæрдгæйæ æххуыс кæнынц Сырх Æфсадæн.
Советон интсллигснци дæтты комкоммæ разамынды æх-
хуысдзинад кусджытæн æмæ зæхкусджытæн куыстад па-
рахат кæныны æмæ Сырх Æфсады домæнтæ æххæст кæ-
ныны хъуыддаджы*
Сæрибаргонд районты фæллойгæнджытæ бонæй-бон
уæрæхдæр кæнынц се ссæрибаргæнæг Сырх Æфсадæн
æххуысдзинад, ногæй цы заводтæ æмæ хъæууон хæдзарад
аразынц, уыдоны продукци иу кæнынц, фронтмæ чи цæуы,
уыцы æххуысдзинадимæ.
Гуырысхойаг нæу, советон адæм дарддæр дæр сæ хъæ-
батыр куыстæй æмæ сеппæт тыхтæй дæр пайда кæнгæйæ,
æппын æдзух кæй рæзын кæндзысты бæстæйы куыстадон
тыхты немыцаг фашистон лæбурджыты тагъддæр æмæ
бынтондæр ныддæрæн кæныны тыххæй.
Цæдисон республикты ног æфсадон хæйттæ арæзт кæй
142

æрцыд, кæцы у Фыдыбæстæйы хæсты мидæг ССР Цæдисы
адæмты хæстон лымæндзинады æмæ нæ паддзахады æп-
пæт историйы бындурыл, уыцы хъуыддаг ноджы тынгдæр
сфидар кæндзæн Сырх Æфсады æмæ уый рæнхъытæм
бафтаудзæн ног, хæстон тыхтæ.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ, сырхфлотонтæ, сержант-
тæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ! Æмбæлттæ нæлгоймаг
æмæ сылгоймаг партизантæ!
Нæ Фыдыбæстæйы сæрибардзинадыл æмæ хæдбардзи-
надыл цытджын ссæрибаркæнынады хæсты мидæг сымах
равдыстатдиссаджы хъæбатырдзинад. Сырх Æфсады къухы
бафтыд хæсты мидæг цæхкæр фæзылд саразын мах пайда-
йæн æмæ ныртæккæ ныфсджынæй цæуы знагыл бынтон
фæуæлахизмæ. Знаг иу басастæй иннæ, басастмæ цæуы.
Фæлæ уый бынтон пырхгонд нæма æрцыд. Гитлерон фыд-
гæнджытæн се сæфт кæй æрхæстæг кæны, уый уынгæйæ,
æмæ иæ зæххыл цы фыдцъаммар митæ фæкодтой, уыдоны
тыххæй æнæмæнг дзуапп кæй дæттдзысты, уый зонгæйæ
тынг тыхджынæй ныхмæ лæууыиц. Уыдон хæстмæ æппа-
рынц сæ фæстаг тыхтæ æмæ резервтæ, хæцынц советок
зæххы алы метрыл дæр, алы ахсджиаг бынатыл дæр.
Гъе уымæ гæсгæ, не’нтыстдзинæдтæ кæд цыфæндьг
стыр сты, уæддæр мах дарддæр хъуамæ раст аргъ кæнæм
знаджы тыхтæн, уæм цырддзаст, иæ рæнхъыты хъуамæ
ма’руадзæм хиуыл фервæссьшдзинад, хи сабыркæнындзи-
на’д, æнæмæтдзинад. Хæстыты историйы мидæг ахæм
хъуыддаг нæма уыд, æмæ знаг йæхæдæг былæй йæхи
кæд аппæрста. Хæст рамбулыны тыххæй знаджы бакæнын
хъæуы былмæ æмæ йæ уырдыгæй фесхойын хъæуы. Сæ
тых! фылдæрæй-фылдæр кæмæн кæна, æрмæст дæр
ахæм тыхджын цæфтæн у сæ бои знаджы ныхлæуддзи-
илд асæттын æмæ мах ’бынтон уæлахиздзинадмæ æркæнын.
143

Уыи тыххæй та æнæмæнг дарддæр хуыздæр кæнын хъæуы
хæстонты æфсæддон ахуырдзинад æмæ не\фсады кошн-
дирты хæстон дæсныдзинад. Сырх Æфеады хæс у—алыбон,
дæр йæ хæстон дæсныдзинад бæрзондæр кæнын, æнæ-
рынцойæ æмæ биноныгæй знаджы тактикæ ахуыр кæнын,
дæсны æмæ афоныл уый æвирхъау митæ æргом кæнын,
знаджы тактикæйы ныхмæ нæхи ноджы хуыздæр тактикæ
æвæрын. Æнæмæнг хъæуы, цæмæй Сырх Æфсады раз-
загдæр хæйтты æмæ иугæндты хæстон фæлтæрддзинад
æмæ æнтыстдзинæдтæ райсой не’фсæдтæ сеппæт дæр, цæ-
мæй æппæт Сырх Æфсад, йæ æппæт хæстонтæ æмæ
афицертæ сахуыр уой знаджы цæвын ныртæккæйы хæстон
паукæйы æппæт æгъдæуттæм гæсгæ.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг партизантæ!
Сырх Æфсады 26 азы бон уын салам ■ дæттгæйæ æмæ
уын арфæ кæнгæйæ,
ПРИКАЗ ДÆТТЫН:
1. Æппæт сырхæфсæддонтæп æмæ сержанттæн—фис-
тæг æфсæддонтæн, миномегчиктæн, артиллеристтæи, тæх-
джытæн, танкисттæн, сапертæн, связисттæн, бæхджын æф-
^ сæддонтæи — æппынæдзух æвæллайгæйæ дарддæр хуыз-
дæр кæнут уæ хæстои дæсныдзинад, æппæтæй дæр спайда
кæнут нæ диссаджы хорз хæстон техникæйæ, знаджы т^æ-
вут, нæ цытджын гвардионтæ йæ куыд цæвынц, афтæ, бæл-
вырд æххæст кæнут командирты приказтæ, фидар кæнут
дисциплинæ æмæ æгъдау, уæлдæр кæнут ифтонгдзинад.
2. Алыхуызы æфсæдты афицертæн æмæ инæлæрттæн—
æфсæдтæи разамынд дæттыны дæсныдзинад, маневртæ
^разыны тактикæ, хæсты рæстæджы æппæт хуызы æфсæд-
ты иумæ æмархайддзинады хъуыддаг хуыздæр кæнут, уæн-
144

дондæрæй æмæ уæрæхдæр хæссут хæстон практикæмæ
раззагдæр гвардион хæйтты æмæ иугæндты фæлтæрддзи-
пад, штабты æмæ æфсæдты чъылдымты куысты культурæ
сисут уæлдæр къæпхæнмæ, æппынæдзух дæр хуыздæр
æмæ тыхджындæр кæнут нæ разведкæ.
3. Æппæт Сырх Æфсадæн — æхсыны æмæ маневрты
хъуыддаг иумæ дæсны бæтгæйæ, сæттут знаджы хъахъæ-
пынады фидæрттæ сæ тæккæ арфы кæронмæ, ма йæ уа-
дзут сулæфын, афоныл ликвидаци кæнут знаг цы фæлтæ-
рæнтæ кæпы, контрныббырстытæй нæ бырст бауромыныл,
уыдои, знаджы фæсте сурыны хъуыддаг сæвæрут дæсны,
ма йын уадзут техникæ ласын, уæндон маневры руаджы æр-
тыхсут знаджы æфсæдты флангтыл, лæбурут знаджы æф-
сæдты чъылдымтæм, æртыхсут знаджы æфсæдты алы-
фарс, ц^гъдут æмæ сæ пырх кæнут, уыдон сæ гæрзтæ
æрæвæрыныл разы куы нæ кæной, уæд.
4. Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг партизантæн—тыхджьш-
дæр кæнут Сырх Æфсадæн æххуысдзинад, бырсут знаджы.
штабтæм æмæ гарнизонтæм, дæрæн ын кæнут йæ чъыл-
дымтæ, халут ын йæ коммуникацитæ æмæ бастдзинад, фа-
дат ыи ма дæттут резервтæ ласынæн.
5. Советон паддзахады хæстон тыхты къухы ивгъуыд
азы цы домбай .уæлахиздзинæдтæ бафтыд, уыдоны бæрæг
кæныны тыххæй абон, 23 февралы, Сырх Æфсады 26 азы
бон, 18 сахатыл, Мæскуыйы, Ленииграды, Киевы, Днепро-
петровскы, Гомелы, Ростовы лæвæрд æрцæуæд салют
Сырх Æфсады æхсарджын æфсæдтæн ссæдз артиллерион
залпæй.
Намыс нæ уæлахизхæссæг Сырх Æфсадæн!
Намыс советон хæцæнгарзæн!
Намыс иæ æхсарджын нæлгоймаг æмæ сылгоймаг пар-
тизантæн!
Æгас цæуæд нæ домбай Советон Райгуырæн бæстæ!
^О И. .Сталин. 145

Æгас цæуæд нæ Æппæтцæдисон Коммунистон парти—!
Сырх Æфсады домбай уæлахиздзинæдты разæнгардгæнæг*
æмæ аразæг!
Мæлæт немыцаг лæбурджытæн!
Сæараг Хисдæр Командæгæнæг
Советон ЦæдисъЬ Маршал
И\ СТАЛИН

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1944 азы 1 май М 70 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтгЬ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ, афицертæ æмæ ииæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг партизантæ! Советон Цæдисы фæллойгæнджы-
тæ! Рæстæгмæ немыцаг æфхæрджыты æфсоидзы бьшмæ
чи бахауд æмæ, тыхæй фашистои каторгæмæ Германмæ
тард чи ’рцыд, уыцы æфсымæртæ æмæ хотæ^!
Советон хицауады æмæ нæ бвльшевикон партийы по-
мæй уын салам дæттын æмæ уын арфæ кæнын 1 майы
боны фæдыл!
Нæ бæстæ^йы адæмтæ 1 майы боныл æмбæлынц Сырх
Æфсады тыпг стыр уæлахиздзинæдты уавæры.
Немыцаг дивизитæ Сталинграды цур дæрæнгонд куы æр-
цыдысты, уæдæй нырмæ Сырх Æфсад стæмтæ йеттæмæ
бырсы æнæрынцайгæйæ. Уыцы рæстæджы Сырх Æфсад
ацыд хæцгæ-хæцын Волгæйæ Сереты онг, Кавказы хæхрæ-
бынтæй Карпатты онг, æлгъаг знæгты цæгъдгæйæ æмæ сæ
советон зæххæй мæрзгæйæ.
1943—44 азты зымæгон ’кампанийы Сырх Æфсад рам-
былдта историон1 хæст Диепрыл æмæ Рахизфарсы Украи-
пæйыл, ныддæрæн кодта иемыцæгты тыхджын хъахъæиы-
надэн фидæрттæ Ленинфады цур æмæ Хъырымы, арæхст-
джын æмæ тагъд архайдтытæй басаста немыцы хъахъæ-
147

иынаддæтты былтыл—Хуссайраг Бугыл, Днестрыл, Прутыл,
Серетыл. Стæмтæй фæстæмæ æппæт Украинæ, Молдави,
Хъырым, Ленинграды æмæ Калинины облæсттæ, Белорус-
сийы дзæвгар хай сыгъдæггонд æрцыдысты немыцаг тых-
гæнджытæй. Райгуырæн бæстæйæн фæстæмæ лæвæрд
æрцыдысты Хуссары металлурги, Кривой Рогы, Керчы æмæ
Никополы æрзæт, хъæздыг зæххытæ Днепры æмæ Пруты
æхсæы. Фашистон цагъардзинадæй уæгъдгонд æрцыдысты
дæсгай милуан советон адæймæгтæ.
Райгуырæн зæхх фашистон тыхгæнджытæй уæгъд кæ-
ныиы цытджын хъуыддаг æххæст кæнгæйæ, Сырх Æфсад
бахæццæ, Руминимæ æмæ нын Чехословакиимæ цы пад-
дзахадон арæнтæ ис, уыдонмæ, æмæ ныр знаджы æфсæдты
дарддæр дæрæн кæны Румины территорийыл.
Сырх Æфсады æнтыстдзинæдтæ къухы бафтыдысты со-
встон командæгæнджыты раст стратегийы æмæ тактикæйы
фæрцы, не’фсæддонты æмæ командирты бæрзонд моралон
хъаруйы æмæ бырсынмæ разæнгарддзинады фæрцьт, не
’фсæдтæ иттæг хорз советон хæстон техникæйæ хорз иф-
юнггонд кæй сты, уый фæрцы, нæ артиллеристты, миномет-
чикты, танкистты, тæхджыты, связистты, саперты, фистæг
æфсæддонтьи, бæхджын æфсæддонты, разведчикты дæс-
ныдзинад æмæ ахуыр кæй сырæзыдысты, уый фæрцы.
’ Уыцы æнтыстдзииæдтæн дзæвгар æххуыс кодтой нæ
цытджын æмцæдисонтæ, Америкæйы Иугонд Штаттæ æмæ
Великобритани, кæцытæ дарыЦц фронт немыцæгты ныхмæ
Италийы æмæ махæй здахынц немыцаг æфсæдты дзæвгар
хайы, дæттынц нын тынг ахсджиаг стратегион хомаг æмæ
>æцæнгæрзтæ, иудадзыг бомбæтæ æппарынц Германы хæс-
тон объекттыл æмæ афтæмæй халынц Германæн йæ хæстон
хъару.
Фæлæ Сырх Æфсады æнтыстдзинæдтæ фидар нæ ра-
зындаиккой, стæй знаджы фыццаг тыхджын контрцæфы
148

фæстæ ницæмæ æрхаудтаиккой,Сырх Æфсадæн фæсфрон-
тырдыгæй неппæт советон адæм, неппæт бæстэ^ куынæ
æххуыс кæниккой, уæд. Райгуырæн бæстæйыл хæстыты
Сырх Æфсад равдыста, чи никуыма уыдис, ахæм хъæба-
тырдзинад. Фæлæ советон адæм хæсджынæй нæ базза-
дысты Сырх Æфсады раз. Хæсты- зын уавæрты советон
адæмы къухы бафтыд ахъаззаг æнтыстдзинæдтæ, бирæ
хæцæнгæрзтæ, хæцæн æрмæг, хæстоы дарæс, хойраг кæ-
пыны æмæ еæ афоныл Сырх Æфсады фронттæм ласыны
хъуыддаджы. Ивгъуыд азы дæргъы тынг сырæзыд Советон
промышленносты хъару. Кусын байдыдтой Ьæдæгай ног за-
водтæ, шахтæтæ, дæсгай электростанца^тæ, æфсæпфæндæг-
тæ, хидтæ. Ног милуангай советон адæймæгтæ æрлæууыцы-
сты станокты уæлхъус, сахуыр кодтой вазыгджыыдæр про:
фесситæ, систы сæ хъуыддаджы мастертæ. Хæсты зындзи-
пæдтæн кадимæ бафæрæзтой нæ колхозтæ æмæ совхоз-
тæ. Хæстон рæстæджы зын уавæрты советон зæхкусджытæ
.епгерынцойæ кусынц ’быдырты, хойрагæй не’фсад æмæ
цæрæг адæмы æфсадгæйæ, нæ промышленностæн хомаг
дæттгæйæ. Нгг интеллигепци та советон наукæйы æмæ
1схникæйы, культурæйы æмæ аивады схъæздыгдæр кодта
иог зынгæ æнтыстдзинæдтæй æмæ ног кæй раргом кодта,
уыцы хъуыддæгтæй. Фыдыбæстæ хъахъæныны хъ\т-»тд-
даджы æ^нæкæрон стыр скуыхтдзинæдтæ равдыстой совс-
тон сылгоймæгтæ, кæцытæ æпувыдæй кусынц фроиты
пайдайæн, æхсарджынæй фæразынц хæстон рæстæджы
æппæт зындзинæдтæн, хæстон скуыхтдзинæдтæм разæп-
гард кæнынц Сырх Æфсады хæстонты — иæ Райгуырæн
бæстæйы сæрибаргæнджыты.
Фыдыбæстæйы хæст равдыста, советон адæмæн сæ бои
кæй у диссаджы стыр хъуыддæгтæ аразын æмæ цы
фæнды зын уавæрты дæр уæлахиз кæнын. Кусджытæ, кол-
хозонтæ, совстон интеллигеици, советон адæммæ сеппæт-
149

мæ дæр стыр æхсар ис знаджы тагъддæр ныддæрæн кæ-
нынмæ, фашисттæ кæй фехæлдтой, уыцы хæдзарад иууыл-
дæр фæстæмæ саразынмйе, нæ бæстæйы ноджы тыхджын-
дæр æмæ хъæздыгдæр скæнынмæ..
Сырх Æфсады цæфтæй хæлы æмæ згъæлæнтæ кæны
фашистон паддзахадты блок. Ныр фыр тарстæй æмризæ-
джы ризынц Гитлеры руминаг, венгриаг, финляндиаг æмæ
болгайраг «æмцæдисонтæ». Ныр уыцы гитлерон фæсдзæ-
уин^æ, немыц кæй бæстæтæ бацахстой æмæ ахсынц, уыдон
æнæуынгæ не сты, Герман хæсты кæй фембылдис, уый.
Руминæн, Венгрийæн, Финляндийæн æмæ Болгарийæн ис
æрмæст иунæг фадат цæмæй щ фесæфой, уымæн: сæхи
немыцæй ахицæн кæнын æмæ хæстæй рацæуын. Фæлæ
уыцы бæстæты ныртæккæйы хицауадтæ немыцæй сæхи
рахицæн кæной, ууыл зын баууæндæн у. Æвæццæгæи
æмæ уыцы бæстæты адæмты бахъæудзæни немыцаг æф-
сондзы бынæй сæхи суæгъд кæныны хъуыддаг сæхи
къухтæм райсыы. Æмæ уыцы бæстæты адæмтæ цас тагъд-
дæр бамбарой, гитлеронтæ сæ цавæр къуырццдзæвæнмæ
батардтой, уый, сæ немыцаг цагъаргæиджытæн æмæ уы-
доны хъузæттæи—квислингтæн сæхи бæстæты мидæг,
цы фæнды хуызы дæр æххуыс кæныны хъуыддаг цас
тагъддæр ныууадзой, уыйас къаддæр зиантæ æмæ хæлд-
дзипæдтæ æрхæсдзæн уыцы бæстæтæн хæст, уыйас фыл-
дæр æнхъæлмæ кæсын у сæ бон, демократои бæстæтæ
сæ цæмæй бамбарой, уымæ.
Сырх Æфсад уæлахизæй кæй бырсы, уый фæрцы ацыд
400 километры дæргъы нæ паддзахадон арæнтæм, немыцаг-
фашистон æфсоидзы бынæй оккупацигонд советон зæххы
æртæ цьтппæрæм хайæ фылдæр суæгъд кæнгæйæ. Ныр
хъуыддаг ис уый мидæг, цæмæй немыцаг тыхгæнджытæй
сыгъдæггоид æрцæуа нæ æппæт зæхх æмæ Советон Цæ-
дисы паддзахадон арæнтæ ногæй сæ бынаты æвæрд æр-
150

дæуой кæрæй-кæронмæ, Сау денджыйæй Баренцы ден;
джызы онг.
Фæлæ махæн нæ хæстæ нæ хицæн кæнынц знаджы
æфсæдты нæ Райгуырæн бæстæйæ фæсурынæй. Немыцаг
æфсæдтæ пыр, сты< цæф сырды хуызæн, кæцыйы бахъуы-
дис йæ лæгæтмæ—Германы арæнтæм бырын, йæ хъæд-
гæмттæ бадзæбæх кæныны тыххæй. Фæлæ йæ лæгæтмæ
чи ацæуы, уыцы цæф сырд дарддæр дæр у тæссаг сырд.
Мах бæстæйæи, стæй немæ æмцæдисоп чи у, уыцы бæс-
тæтæм цагъайраг скæнынæй тæссаг цæмæй мауал уа, уый
тыххæй гурæй-гурмæ сурын хъæуы цæф немыцаг сырды
æмæ йæ бынтондæр ныцъист хъæуы йæхи лæгæты. Зна-
джы сургæйæ та мах хъуамæ немыцаг цагъардзннадæй
суæгъд кæнæ!м не’фсымæр полякты, чехословакæгты,
стæй пемæ æмп,æдисои чи у, Хурныгуылæйнаг Европæйы
уыцы иннæ адæмты, гитлерои Германы къæхты бын чи ис,
уыдоны.
Бæлвырд у, уыцы хæс кæй у пемыцаг æфсæдты Сове-
тон ’Цæдисæй фæсурынæй бирæ зындæр хъуыддаг. Уыцы
хæсæи баххæст кæнæн ис æрмæст Советон Цæдисы,
Велнкобританийы æмæ Цæгат Америкæйы Иугопд Штатты
иумæйаг архайды фæрцы, æмцæф кæнгæйæ, Хурскæсæны-
рдыгæй—не ’фсæдты тыхтæй æмæ Хурныгуылæнырды-
гæи.-г’ не ’мцæдисонты æфсæдты тыхтæй. Дызæрдыггаг
иæу, æрмæст ахæм иумæйаг цæф ныккæнгæйæ ’ кæй
ис бынтон пыддæрæн кæмæн гитлерон Германæн.
Æмбæлттæ сырхæфсæддоптæ æмæ сырхфлотонтæ,
еержанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ, нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг партизаптæ! Советон Цæдисы фæллойгæнджы-
тæ! Рæстæгмæ немыцаг æфхæрджыты æфсондзы бынмæ
чц бахауд, стæй фашистон каторгæмæ Германмæ тыхæй
тард чи æрцыд, уыцы æфсымæртæ æмæ хотæ! Салам уын
дæттын æмæ уын арфæ кæнын 1 Майы бæрæгбоны!
151

ПРИКАЗ ДÆТТЫН:
Сырх Æфсадæн фронты цы историон уæлахиздзинæд-
тæ баптыст, уыдоны номыл, стæй Советон Цæдисы кус-
джытæн, колхозонтæн æмæ интеллигенцийæн фæсфронты
сæ къухы цы стыр æнтыстдзинæдтæ бафтыд, уыдонæн кад
скæныны тыххæй абон, фæллойгæпджыты æппæтдупесп
бæрæгбоны бон ,20 сахатыл лæвæрд æрцæуæд салют
Мæскуыйы, Ленинграды, Гомелы, Киевы, Харьковы, Рос-
товы, Калачы, Симферополы, Одессæйы— сармадзантæй’
ссæдз залпæй.
Æгас цæуæд нæ Советон Фыдыбæстæ!
Æгаа цæуæнт нæ Сырх Æфсад æмæ Хæстон-Денджы-
зон Флот!
Æгас цæуæд цытджын советон адæм!
Æгас цæуæд Советон Цæдисы адæмты хæлардзинад!
Æгас цæуæнт нæлгоймаг æмæ сылгоймаг советон оар-
тизантæ!
Æнусон кад нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибардзи^кяды
гемæ хæдбардзинады сæрвæлтау тохты чи фæмард, уьщы
хъæбатыртæн!
Мæлæт немыцаг тыхгæнджытæн!
Сæйраг Хасдæр Комакдæгæнæг
Советок Цæдасы Маршал
И. СТАЛИИ

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАПП
«ПРАВДÆЙЫ» УАЦХÆССÆДЖЫ ФАРСТÆН
«Правдæйы» уацхæссæд^кы фарстæн — куыд аргъ
коскы æмб. Сталин, цæдисонты десант Цæгат Францы
кæй рахызт, уымæн, зæгъгæ — æмб. Сталин радта ахæм
дзуапп:
Сæрибардзинадыл тохгæнæг нæ цæдисонты æфсæд-
тæ Цæгат Францмæ бабырсыныл авд боны куыд фæхæ-
цыдысты, уый итогтæ хынцгæйæ, æнæ дызæрдыгæй зге-
гъæн ис, ззепьгæ, цæдисопты десаитон æфсæдтæн Ла-
Маншыл уæрæх фронты æрбахизыи æмæ Францы цæгаты
бирæгæйттæй рахизын — сæ къухы бафтыдысты æххæс-
тæй. Уый, æнæмæнг у нæ цæдисонты иттæг стыр æнтыст-
дзинад.
Æнæ зæгъгæ нæй, хæстыты историйы кæй нæ уыд æн-
дæр ахæм ^ъуыддаг йæ арф хъуыдымæ гæ;сгæ, йæ асмæ
гæсгæ æмæ, куыд дæсны æххæстгонд æрцыд, уымæ гæсгæ.
ЗындгоАд куыд у, афтæмæй «æнæбасæтгæ» Наполеон
йæ рæстæджы æгады бынаты баззадис, Ла-Маншы сæрты
бахизын æмæ Бритайнаг сакъадахтæ байсыны фæттд куы
скодта, уæд. ’ Сæнтдзæф Гитлер, æз ме’фсæдтæ Ла-Ман-
шы сæрты ахизын кæпдзынæн, зæгъгæ, йæхицæй дыууæ
азы дæргъы чи феппæлыдис, уый уæндгæ дæр нæ бакод-
1>3

та йæ æртхъирæн баххæст кæнын бафæлварын. Æрмæст-
дæр бритайнаг æмæ америкаг æфсæдты бон баци Ла-Маи-
шы сæрты бахизыны æмæ Десантон æфсæдты бирæгæйт-
т^ей4 æрæвæрыны егъау пълан скуыхтæй баххæст кæпып.
Истори уыцы хъуыддаг банымайдзæн, куыд иттæг стыр
скуыхтдзинад. ’ . ’
1944 азы 13 шонь.

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1944 азы 20 август М 152 Мæскуы. Кремль
Æмбæлттæ тæхджытæ, щтурмантæ, уæлдæфон æхс-
джытæ, радисттæ, инженертæ, техниктæ, мотористтæ,
афицертæ æмæ инæлæрттæ—знаджы хæдтæхджытьг ныхмæ
тохгæнæг, штурмгæнæг, бомбæппарæг æмæ сгарæг ави^
цийы чи кусы’, уыдон!
Авиацийы Æппæтцæдисон бон уын салам дæттын æмæ
уын арфæ кæнын, неэдыцаг тыхгæнджыты ныхмæ тохы уын
цы скуыхтдзинæдтæ бантыст, уыдоны тыххæй!
Æппæт Сырх Æфсадимæ иумæ советон авиаци карз
тох кæны немыцаг-фашистои тыхгæнджыты ныхмæ æмæ
бæрзæйсæттæн цæфтæ кæны знаджы æфсæдтæн æмзе
техникæйæн, уый фæсфроитæн æмæ коммуникацитæн.
Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг кусджыты æнувыд фæллой,
советон авиациои конструкторты æмæ инженерты стыр
дæсныдзинад фадат радтой, .немыцаг. авиаци фылдæр кæй
уыд? уйцы\хъуыддаг фесафынæи æмæ Сырх Æфсады æмæ
Хæстон-Денджызон Флоты Хæстон Уæлдæфон тыхты бирæ
мингай иттæг • хорз хæстон хæдтæхджытæй сифтоиг
кæнынæн.
Зиаджы ныхмæ уæлдæфон хæстыты нæ тæхджытæ
равдыстой, чи никуыма уьтд, ахæм æхсардзинад, хъæбатыр-
дзинад æмæ лæгдзинад, командиртæ æмæ начальниктæ та
’ 155

равдыстой уæлдæфон операцитæн разамынд дæттыны дæс-
ныдзинад æмæ хæстои арæхстдЗинад.
Уыдæтты фæрцы нæ хæстон авиаци ныр уæлдæфы у
знаджы авиацийыл æххæстæй æлдариуæггæнæг.
Мингай иттæг хорз тæхджытæ, штурмантæ æмæ уæл-
дæфон топпæхсджытæ фылдæрæй-фылдæр кæнынц нæ
хæстон тыхты æнтыстдзимæдтæ æмæ знаджы дæрæн кæ-
нынц зæххыл дæр æмæ уæлдæфы дæр.
Нæ хæстон авиацийæи цы уæлахиздзинæдтæ бантыст,
уыдоп сбæрæг кæныны тыххæй приказ дæттыи:
Абоп авиацийы бон — 20 августы, 17 сахатыл нæ Рай-
гуырæн бæстæйы столицæ—Мæ’скуы Райгуырæн бæстæйы
номæй не’ хсарджын авиатортæн салют дæтты дыууæ сæдæ
æмæ дыууын цыппар сармадзанæй дыууын хатты æмæхст
фæкæпгæйæ.
Сæйраг Хисдæр Командæгæнæг
Советон Цæдисы Мартал
И. СТАЛИН

ОКТЯБРЫ
СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ 27-æм АЗЫ
БÆРÆГБОН
Хъахъæнынады Паддзахадон Комитеты Сæрдары доклад
Мæскуыйы фæллойгæнджыты депутатты -Советы
надджын æмбырды г. Мæскуыйы партион æмæ æхсæнадон
организацитимæ иумæ 1944 азы '6-æм ноябры
Æмбæлттæ!
Абоп советон адæймæгтæ бæрæгбон кæныпц нæ бах-
тæпы мидæг советоп революцийы фæуæлахизы авд æмæ
ссæдзæм азы бон.
Сов’етон революцийы бæрæгбон нæ бæстæйы ныр цып-
пæрæм хатт æрæййæфта немыцаг-фашистон тыхгæнджыты
чыхмæ Фыдыбæстæйы хæсты уавæрты.
Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, афтæ нæ амоны, æмæ,
ома, хæсты цыппæрæм аз йæ итогтæм гæсгæ æндæрхуызон
пæу хæсты ивгъуыд æртæ азæй. Нæ, уыдои æхсæн ис
цæхкæр хъауджыдæрдзинад, Кæд хæсты фыццаг дыууæ
азы уыдысты, немыцаг æфсæдтæ размæ куы бырстой æмæ
пæ бæстæмæ арф куы æрбацыдысты, Сырх Æфсады та
хъахъæнынадои тохтæ кæнып куы бахъуыдис, ахæм азтæ,
хæсты æртыккаг аз та кæд нæ фронты уавæр бындзарæй
фендæрхуызон кæныны аз уыдис, Сырх Æфсад размæ
бырсыны домбай хæстытæ куы рапарахат кодта, иу къорд
стыр тохтьг мидæг пемыцы куы пыппырх кодта, советон
зæххы дыууæ æртыццаг хайы пемыцаг æфсæдтæй куы
асыгъдæг кодта æмæ сæ хъахъæнынадмæ куы рахизын
кодта, ахæм аз, æмæ ма кæд Сьтрх Æфсад уыцы рæстæ-
157

докы дæр немыцаг æфсæдты ныхмæ иунæгæй лæгæй-лæг:
мæ хæцыдис, æмцæдисойты ’рдыгæй йын зынгæ æххуыс
нæ уæвгæйæ,—уæд хæсты цыппæрæм аз та’уыдис советон
æфсæдты 1 æмæ нæ цæдисонты* æфсæдты стыр ахсджиаг
фæуæлахиздзинæдты аз немыцаг æфсæдтыл, немыцы дыу-
уæрдæм хæцьш куы бахъуыдис, æмæ уыдон фæстæмæ
Германы арæнтæм æппæрст куы ’рцыдысты, ахæм аз.
Æмæ афтæмæй, ивгъуыд азы кæронмæ немыцаг æф-
сæдтæ тард æрцыдысты Советон Цæдисæй, Францæй,
Белыийæ, астæуккаг Италийæ, æмæ хæстон архайдтытæ
хаст æрцыдыстьг Гермаиæн йæхи территоримæ.
1. ГЕРЛ1АН ДЫУУÆ ФРОНТЫ ÆХСÆН
КЪÆППÆДЖЫ ÆЛХЪЫВДÆЙ
Ацы аз мах æфсæдты къухы стыр ахсджиаг æнтыстытæ
кæй бафтыд æмæ немыц советон зæххæй сырд кæй æрцы-
дысты, уыдонæн сæ райдайæн уыдысты ацы аз январы
мæйы не’фсæдтæ. нсмыцаг æфсæдтæн цы бæрзæйсæттæн
цæфтæ ныккодтой, стæй’ азы дæргъы ноджы тыхджын-
дæрæй парахатгонд чи’æ’рцыд, уыдон.
Не ’фсæдтæ фыццаг цæф ныккодтой ацы аз январы мæйы
Лёнинграды æмæ Новгороды цур,—Сырх Æфсад пемыцы
дардæмгъуыдмæйы хъахъæнынад куы батыдта æмæ сæ
Прибалтикæмæ куы апиæрста, уæд. Уыцы иæфы руаджы
уæгьдгонд æрцыдис Лениыграды облæст.
Дыккаг цæф немыцыл ауадис ацы аз февралы æмæ мар~
тъийы’мæйты Буджы допы былыл, Сырх Æфсад немыцаг
æфсæдты куы ныддæрæн кодта æмæ сæ Днестры фалемæ
куы аппæрЬта, уæд. Уыцы цæфы руаджы Рахизфарсы
Украинæ уæгъдгонд æрцыдис немыцаг-фашистон тыхгæн-.
джытæй.
Æртыккаг цæф немыцыл ауадис ацьт азы апрелы æмæ
майы мæйты Хъырымы районы, немыцаг æфсæдтæ Сау
1с8 ■

дснджызмæ æппæрст куы æрцыдысты, уæд/ Уыцы цæфьг
руаджы немыцаг æфсондзы бьшæйг уæгъдгонд æрцыдысты
Хъырым æмæ Одессæ.
Цыппæрæм цæф немыцыл ауад ацы аз июны Карелийы
районУ, Сырх Æфсад куы ныппырх кодта фипаг æфсæдты,
Выборг æмæ Пётрозаводск куы суæгъд ’ кодта æмæ
финты ’дард куы аппæрста Фишшндийæп йæхй зэ?хмæ*
уæд. Уыцы цæфы руаджы уæгъдгонд æрцыдис Карел-
Фины советон республикæйы фылдæр хай.
Фæндзæм цæф немыцыл сæмб&лдис ацы аз июны,
æмæ июлы, Сырх Æфсад немыцаг æфеæдты бынтон куы
пыппырх кодта Витебскы, Бобруйскы,1 Могилевы цур
æмæ, фæстаджырдæм, Минскы цур куы æртыхсти’
30 немыцаг дивизийы алыфарс, уæд< Уыцы цæфы руаджы
пе ’фсæдтæ:' а) суæгъд кодтой Белоруссийы советоп
республикæйы территори иууылдæр; б) бахæццæ стьг
Вислæйы донмæ æмæ суæгъд кодтой пе Чщæдисоп
Польшæйы дзæвгар хай; в) бахæццæ сты Немапьт
доимæ æмæ суæгъд кодтой Лигвайы совстоп республикæйы
фылдæр хай; г) ахызтысты Немапыл æмæ бахызтысты
Германы арæнтæм.
Æхсæзæм цæф немыцыл сæмбæлдис ацы азы июлы
æмæ августы мæцты дæргъы Хурныгуылæн Украинæйы
районы, Сырх Æфсад пемыцаг æфсæдты куы ныппырх
кодта Львовы цур æмæ сæ куы аппæрста Саны æмæ
Вислæйы фалемæ, уæд. Уыцы цæфы рузджы: а) уæпьдгонд
æрцыди Хурпыгуылæн Украипæ; б) пе’феæдтæ ахызтысты
Вислæйыл æмæ Вислæйы фаллаг фарс домбай плацдарм
сарæзтой Сандомирæй хурныгуылæнырдæмдæр.
Æвдæм цæф немыцыл сæмбæлдис ацы аз августьг
Кишиневы—Яссыйы районвд, не’фсæдтæ быитон куы нып-
пырх кодтой немьща^-руминаг æфсæдты æмæ фæстаджыр-
дæм Кишиневы цур куы æртыхстысты 22 немыцаг дивизийы
159

алы фарс^ руминаг дивизитæ нæ нымайгæйæ, уæд. Уыцы /
цæфы руаджы: а) уæгъдгонд æрцыди Молдавийы советон
республикæ; б) гитлерон блокæй фæхъуыди Германы æм-
цæдисон—Румин æмæ уый хæцын байдыдта Германы æмæ
Венгрийы ныхмæ; в) гитлерон блокæй фæхъуыди Германы
æмцæдисон—Болгари, æмæ уый дæр хæцын байдыдта
Германы ныхмæ; г) не’фсæдтæн фæндаг гомгоид æрцыдис
Венгримæ, Европæйы мидæг Германы фæстаг æмцæдисон-
мæ; д) фадат æрцыди не’мцæдисон Югославийæи немыцаг
тыхгæнджыты ныхмæ тохы æххуысдзинады къух ба-
дæттынæн.
Æстæм цæф немыцыл сæмбæлдис ацы аз сёнтябры —
октябры Прибалтикæйы, уæд Сырх Æфсад немыцаг æф-
сæдты ныппырх кодта Таллины æмæ Ригæйыдур æмæ сæ
фæтардта Прибалтикæйæ, Уыцы цæфы руаджы: а) уæгъд-
гонд æрцыдис Эстонийы советон республикæ; б) уæгъд-
гокд æрцыди Латвийы советон республикæйы фылдæр
хай; в) гитлерон цæдисæй фæхъуыдис Германы æмцæ-
дисон — Финлянди æмæ) уый хæцын байдыдта Германы
ныхмæ; г) 30 немыцаг дивизийæ фылдæр лыггонд æр-
цыдысты Пруссийæ æмæ дыууæрдыгæй æлхъывд æр-
цыдысты Тукумсы æмæ Либавæйы ’хсæн районы, уыцы
раи сæ ныр кæронмæ пырх кæнынц не’фсæдтæ. (Дæргъ-
вæтин къухæмдзæгъд).
Ацы азы октябры байдыдта не’фсæдты фарæстæм цæф
Тиссæйы æмæ Дунайы ’хсæн, Венгрийы районы, уыцы
цæфæн йæ нысан у Венгрийы рацæуын кæнып
хæстæй æмæ йæ Германы ныхмæ аздахын. Уыцы цæф
иырма нæма ахицæн ис, фæлæ уал уый фæрцы: а) не’фсæд-
тæ не ’мцæдисон Югославийæн комкоммæ æххуысдзинад
радтой немыцы фæтæрыны æмæ Белград суæгъд кæныны
хъуыддаджы; б) не ’фсæдтæн фадат фæцис Карпаты хæх-
тыл бахизынæн æмæ не’мцæдисон Н^хословакийы рес-
160

публикæмæ æххуысдзинады къух бадæттынæн, æмæ уый
фæрцы Чехословакийы территорийы иу хай ныр уæгъд-
гонд æрцыдис немыцаг тыхгæнджытæй.
Æппынфæстаг, ацы аз октябры кæрон немыцаг æфсæд-
тыл цæф сæмбæлди цæгат Финляндийы, уæд немыцаг æф-
сæдтæ тард æрцыдысты Печенгæйы районæй, æмæ
пе’фсæдтæ, немыцы сургæйæ, бахызтысты не ’мцæдисон
Ыорвегийы зæхмæ. (Къухæмдзæгъд).
Æз нæ фæнымайдзынæн, уыцы операциты заман знагыл
цас зиантæ æрцыд мæрдтæй ^емæ; уацайрæгтæй, не’фсæд-
тæ сармадзантæ, танктæ, хæдтæхджытæ, сармадзаны нæм-
гуытæ, пулеметтæ æмæ æндæртæ цас байстой, уый. Уыцы
бæрæггæнæнтæ сымах, æвæццæгæн æмæ, зонут Совин-
формбюройы сводкæтæй.
Ахæмтæ сты Сырх Æфсады бындурон операцитæ ив-
гъуыд азы дæргъы, немыцаг æфсæдтæ нæ бæстæйæ тард
кæй руаджы æрцыдысты, уыдон.
Уыцы операциты руаджы пырхгонд æмæ дæрæнгонд
æрцыдис немыцы æмæ се’мцæдисонты 120 дивизийы онг.
Мах фронты ныхмæ фарон цы 257 дивизийы лæууыдис,
уыдонæй 207 дивизийы уыдысты немыцæгтæ. Ныр æппæт
«тоталон» æмæ «уæлтоталои» мобилизациты фæстæ нæ
фронты ныхмæ ис æдæппæт 204 немыцаг æмæ венгрийаг
дивизийы, уыдонæй немыцаг дивизитæ уыдзæн фылдæр
куы уа, уæд 180.
Зæгъын хъæуы, ныры хæсты гитлерон Герман йæ фа-
шистон æфсадимæ кæй разындис хъаруджындæр, тæссаг-
дæр æмæ фæлтæрдджындæр знаг, Герман æмæ йе ’фсад
æппæт ивгъуыд хæстыты куыд уыдысты, уымæй. Уымæ ма
бафтауын хъæуы уый, æмæ немыцæн ацы хæсты мидæг
спайда кæнын кæй бантысти, стæмтæй фæстæмæ, æппæт
Европæйы куыстадон тыхтæй æмæ немыцæн сæ дæлбазыр
чн лæууыд, уыцы паддзахадты дзæвгар æфсæдтæй. Æмæ
11 И С’алш. |5|

кæд, Германæн хæцынæн уыцы хорз фадæттæ уæвгæйæ*
уый уæддæр йе сæфты къахыл ныллæууыдис, уæд уый.
афтæ уымæн у, æмæ Германы ныхмæ сæйраг ныхлæууæг—
Советон Цæдис домбайдæр кæй разындис гитлерон Гер-
манæй. (Тыхджын къухæмдзæгъд).
Ивгъуыд азы дæргъы гитлерон Германы ныхмæ хæсты
мидæг ногыл нымайын хъæуы Сырх Æфсад немыцаг æф-
сæдты ныхмæ йæ операцитæ иунæгæй кæй не ’ххæст код-
та, ивгъуыд азты куыд уыдис, афтæ, фæлæ сæ кæй æххæсг
кодта не ’мцæдисонты æфсæдтимæ иумæ. Тегераны конфе-
ренци дзæгъæлы нæ уыдис. Хурныгуылæнырдыгæй,,
хурыскæсæнырдыгæй æмæ хуссарырдыгæй Германæн
æмцæф ныккæныны тыххæй Тегераны конференцй цы уы-
наффæ рахаста, уый æххæстгонд цæуы иттæг бæлвырдæй.
Советон-гермайнаг фронты Сырх Æфсад а-сæрды йæ тох
куы рапарахат кодта, уæд не ’мцæдисонты æфсæдтæ та
байдыдтой Францы зæхмæ хизын æмæ уым тынг тыхджы-
нæй размæ бырсын, æмæ уый адыл гитлерон Германы хæ-
цын бахъуыдис дыууæ фронты мидæг. Не ’мцæдисонты
æфсæдтæ æмæ флот баххæст кодтой, йæ рæвдз арæзт
æмæ парахатдзинадмæ гæсгæ ныры онг историйы чи нæма
уыдис, ахæм стыр десантон операци Францы зæххыл ден~
джызы был æрхизыныл æмæ арæхстджынæй басастой не-
мыцы фидæрттæ.
Афтæ Герман æлхъывд æрцыди къæппæджы дыууæ
фронты æхсæн.
Куыд æнхъæлмæ кæсын хъуыдис, раст афтæ рауад, знаг
нæ бафæрæзта Сырх Æфсады æмæ æмцæдисонты иумæйаг
цæфтæн. Знаджы ныхлæуддзинад саст æрцыд, йе ’фсæдтæ
иыбыр æмгъуыдмæ тард æрцыдысты астæуккаг Италийæ,
Францæй, Бельгийæ, Советон Цæдисæй. Знаг æппæрст æр-
цьци Германы арæнтæм.
Гуырысхойаг нæу, Европæйы мидæг дыккаг фронт
162

арæзткуы нæ æрцыдаид, йæхимæ немыцы 75 дивизийы онг
чи аздæхын кодта, уыцы фронт, уæд не ’фсæдтæн ахæм
цыбыр æмгъуыдмæ сæ бон кæй нæ бауыдаид немыцаг æф-
сæдты ныхлæуддзинад басæттын æмæ сæ Советон Цæди-
сæй азыввытт ласын. Фæлæ ма бæлвырд у уый дæр, æмæ
ацы азы сæрды Сырх Æфсад размæ бырсыны домбай опера-
цитæ куы нæ сарæзтаид, сæхимæ 200 немыцаг дивизийы онг
чи аздæхын кодта, ахæм операцитæ, уæд не ’мцæдисонты
æфсæдтæ кæй нæ сарæхстаиккой немыцаг æфсæдты афтæ
тагъд ныппырх кæнынмæ æмæ сæ ^стæуккаг Италийæ»,
Францæй, Бельгийæ азыввытт кæнынмæ.
Махæн нæ хæс у уый, цæмæй нырæй фæстæмæ дæр
Герман уа дыууæ фронты æхсæн æлхъывд.
Уый у фæуæлахизы мадзал.
2. СОВЕТОН АДÆМЫ СТЫР СКУЫХТДЗИНАД
ФЫДЫБÆСТÆЙЫ ХÆСТЫ
Кæд Сырх Æфсад æнтыстджынæй сарæхстис Райгуы-
рæн бæстæйы раз йæ хæс сæххæст кæнынмæ æмæ немыцы
фæсырдта советон зæххæй, уæд уый уыцы хъуыддаг бакод-
та уый фæрцы, æмæ йын фæсфрон’гæй æнувыд æх~
хуыс кодта нæ бæстæ æгасæй дæр, æххуыс ын кодтой нæ
бæстæйы адæмтæ сеппæт дæр. Æппæт советон адæмы—
кусджыты, зæхкусджыты, интеллигенцийы стыр разæнгард
куыст,< стæй нæ паддзахадон æмæ партион оргæнты раза- ’
монæг архайд дæр ивгъуыд азы цыдис ахæм тырысайы
бын — «æппæт дæр фронтæн».
Ивгъуыд азы дæргъы ног æнтыстдзинæдтæ къухы баф.
тыд нæ промышленносты рæзты, хъæууон хæдзарады рæз-
ты, транспорты æмæ нæ хæстонхæдзарады дарддæры рæзты,
Хæсты цыппæрæм аз нæ заводтæ кæнынц танктæ, хæд-
тæхджытæ, сармадзантæ, минометтæ, хæцæн æрмæг хæсты
райдайæны цас кодтой, уымæй цалдæр хатты фылдæр. Нæ

хъæууон хæдзарад фæстæмæ йæ к^ьахыл слæууын кæныны
тæккæ зындæр рæстæг фæсте баззад. Доны æмæ Кубаны
хорджын быдыртæ фæстæмæ нæхи куы баисты, Украинæ
уæгъдгонд куы æрцыдис, уæд нæ хъæууон хæдзарад,
кæд уæззау зиантæ баййæфта, уæддæр, уайтагъд йæ
къæхтыл лæууын байдыдта. Советон æфсæнфæндæгты
транспорт бафæрæзта ахæм стыр куыст баххæст кæнын,
кæцыимæ, æвæццæгæн æмæ, нæ сарæхстаид æндæр
бæстæйы транспорт. Уыдон иууылдæр ууыл дзурæг сты,
æмæ советон паддзахады экономикон бындур бирæ хъару-
джындæр кæй разындис знаг паддзахадты экономикæйæ.
Октябры революци кæй сæвзæрын кодта, уыцы социа,-
листон цардæвæрд нæ адæмæн æмæ пе ’фсадæн радта
стыр домбай æнæбасæтгæ тых. Кæд хæсты уаргъ цыфæн-
ды уæззау уыдис, кæд æмæ немыц рæстæгмæ бацахстой
нæ бæстæйы тынг стыр æмæ экономикон æгъдауæй ахс-
джиаг районтæ, уæддæр советон паддзахад хæсты заман
къаддæр нæ, фæлæ азæй-аз фылдæр лæвæрдта фронтæн
хæцæнгарз æмæ хæцæн æрмæг. Ныр Сырх Æфсадмæ
танктæ, сармадзантæ, хæдтæхджытæ немыцаг æфсадæй
къаддæр нæ, фæлæ фылдæр ис. Йæ хæрзхъæддзинадмæ
гæсгæ та нæ хæстон техникæ бирæ бæрзонддæр лæууы
знаджы хæцæнгæрзтæй. Сырх Æфсад дæргъвæтин æмæ
уæззау тохы мидæг фашистон æфсæдтыл лæгæй-лæгмæ
хæстон æгъдауæй куыд фæуæлахиз и, раст афтæ советон
фæсфронты дæр фæллойгæнджытæ экономикон æгъдауæй
фæуæлахиз сты знагыл, гитлерон Германы æмæ уый æм-
вæндгæнджыты экономикæйы ныхмæ лæгæй-лæгмæ тох
кæнгæйæ. (Тыхджын къухæмдзæгъд). Советон адæм сæхи
хъуаг уагътой бирæ цæмæйдæрты, зонгæ-зонын-иу сæхи-
цæй ратыдтой, фронтæн фылдæр раттыны тыххæй. Ныры
хæсты иттæг стыр зындзинæдтæ нæ басастой советон адæ-
мы æндон ныфс æмæ лæгдзииад, фæлæ сæ ноджьтдæр
164

тынгдæр сæхсидын кодтой. Мах адæм æцæгдзинадæй сæ-
хицæн скодтой хъæбатыр адæмы кад æмæ ном.
Нæ кусæг класс йеппæт хъарутæ дæр дæтты уæла:
хиздзинады хъуыддагæн, æппынæдзух хуыздæрæй-хуыз-
дæр кæны куыстады техникæ, фылдæрæй-фылдæр æфтауы
промышленносты куыстуæтты хъаруйыл, аразы ног фабрик-
тæ æмæ заводтæ. Советон Цæдисы кусæг класс иттæг
стыр фæллойадон скуыхтдзинад равдыста ныры хæсты,
Нæ интеллигенци ныфсджынæй размæ цæуы техникæйы
æмæ культурæйы хъуыддаджы ног мадзæлттæ ссарыны
фæндагыл, дарддæр æнтыстджынæй рæзын кæны нырык-
кон наукæ, хæрз арæхстæй пайда кæны уый æнтыстдзи-
нæдтæй, Сырх Æфсадæн хæцæнгæрзтæ аразыны хъуыд-
даджы. Советон интеллигенци йе сфæлдыстадон фæллойæ
æнæкæрон стыр æххуыс бакодта знаджы ныддæрæн кæны-
мы хъуыддагæн.
Æфсадæн хæцæн æмæ уæлахиз кæнæн нæй, нырыккон
хæцæнгарз ын куы нæ уа, уæд. Фæлæ уымæн хæцæн æмæ
уæлахиз кæнæн нæй æнæ хор, æнæ хойрагæй дæр. Сырх
Æфсад хæсты цыппæрæм аз, колхозон зæхкусджыты ау-
дындзинады фæрцы, хъуаг не’ййафы хойрагæй. Нæлгоймаг
æмæ сылгоймаг колхозонтæ кусджытьи æмæ интеллиген-
цийы æфсадынц хойрагæй, промышленносты та — хомагæй,
фронтæн хæцæнгарз æмæ хæстон дзауматæ цы заводтæ
æмæ фабрикæтæ аразынц, уыдоны рæвдз куыстæн æппæт
фадæттæ аразынц. Нæ колхозон зæхкусджытæ активонæй,
Райгуырæн бæстæйы раз сæ хæс бæлвырд æмбар-
гæйæ, Сырх Æфсадæн æххуыс кæнынц знагыл фæуæлахиз
кæныны хъуыддаджы.
Æнустæм историмæ бацæудзысты советон сылгоймæг-
ты æмæ нæ намысджын фæсивæды иттæг стыр фæллойа-
дон скуыхтдзинæдтæ: уыдон сæ уæхсчытыл рахастой куыс-
ты уæзы ахъаззагдæр хай фабрикæты æмæ заводты, кол-
165

хозты æмæ совхозты. Райгуырæн бæстæйы кад æмæ хæд-
бардзинады сæраппонд советон сылгоймæгтæ, советон
лæппутæ æмæ чызджытæ æхсардзинад æмæ хъæбатыр-
дзинад æвдисынц фæллойады фронты. Уыдон разындысты
сæ фыдæлты æмæ сæ фыртты, сæ лæгты æмæ се ’фсы-
мæрты аккаг, Райгуырæн бæстæ немыцаг-фашистон цъам-
мартæй чи хъахъæны, уыдон аккаг.
Фæсфронты мидæг советон адæмы фæллойадон скуыхт-
дзинæдтæ дæр æмæ фронты мидæг не ’фсæддонты æрд-
хæрæны стыр хæстон скуыхтдзинæдтæ дæр æвзæрынц тых-
джын æмæ æхсидгæ советон патриотизмæй.
Советон патриотизм тыхджын уымæй у, æмæ уымæн йæ
бындур расон кæнæ националистон мæнгуырнындзинæд-
тæй нæу, фæлæ у адæмыфидар иузæрдиондзинадæй æмæ
æиувыддзинадæй сæхи советон Райгуырæн бæстæйыл, нæ
бæстæйы æппæт нациты фæллойгæнджыты æфсымæрон
æмхæлардзинадæй. Советон патриотизмы мидæг хорз иу-
гонд цæуынц адæмты национ традицитæ æмæ Советон
Цæдисы æппæт фæллойгæнджыты царды иумæйаг интерес-
тæ. Советон патриотизм кæрæдзийæ хицæн нæ кæны нæ
бæстæйы æппæт нациты æмæ адæмты, уый нæ, фæлæ сæ
кæрæдзимæ æнгом кæны æфсымæрон бинонтау. Уый ны-
майын хъæуы Советон Цæдисы адæмты æнæфехæлгæ
æмæ тынгæй-тынгдæр фидаргæнгæ хæлардзинады бынду-
рыл. Уыимæ ССР Цæдисы адæмтæ аргъ кæнынц фæса-
рæйнаг бæстæты адæмты бартæ æмæ хæдбардзинадæн
æмæ кæддæриддæр дæр цæттæ уыдысты сыхаг паддзахад-
тимæ сабырæй æмæ хæларæй цæрынмæ. Уый у, нæ пад-
дзахады æмæ сæрибаруарзаг адæмты æхсæн цы рæзгæ
æмæ фидаргæнгæ бастдзинæдтæ ис, уыдон бындур.
. Советон адæмæн немыцаг тыхгæнджытæ æнæуынон сты,
уыдон æндæр нацийы адæмæй кæй сты, уый тыххæй нæ,
фæлæ уыдон нæ адæмæн æмæ æпцæт сæрибаруарзаг адæм-
166

хæн сеппæтæн дæр æнæкæрон бирæ бæллæхтæ æмæ хъй-
зæмардзинæдтæ кæй бавзарын кодтой, уый тыххæй. Нæ
адæмы рагон æмбисонд афтæ зæгъы: «Бирæгъ цъæх кæй
у, уый тыххæй йæ нæ марынц, фæлæ фысы кæй бахордта,
уый тыххæй». (Худт. Дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Немыцаг фашисттæ сæхицæн идеологион, хæцæнгарзæн
равзæрстой адæймагмæ хæрам уæвыны расон теори æмæ
æнхъæл уыдысты, адæмы æхсæн хъæддаг национализм
хæлиу кæнгæйæ, моралон-политикон фадæттæ арæзт æр-
цæудзæн, немыцаг тыхгæнджытæ цагъаргонд адæмтæн
Æлдариуæггæнæг цæмæй суой, уымæн, зæгъгæ. Фæлæ
расон хæрамдзинады политикæ, гитлеронтæ кæй æххæст
кæнынц, уый, æцæгдзинадæй ссис немыцаг-фашистон пад-
дзахадæн йæ мидбæстон лæмæгъдзинады æмæ æттæполи-
тикон иппæрддзинады гуырæн. Расон хæрамдзинады идео-
логи æмæ политикæ сты, гитлерон къæрныхдзинады цæди-
сы чи халын кæны, уыцы хъуыддæгтæй иу. Немыцаг импе-
риалисттьи ныхмæ канд Францы, Югославийы, Польшæйы,
Чехословакийы, Грецийы, Бельгийы, Данийы, Норвегийы,
Голландийы цагъаргонд адæмтæ нæ, фæлæ ма Гитлеры
раздæры фæсдзæуинтæ—италийæгтæ, руминæгтæ, фин-
нæгтæ, болгарийæгтæ дæр кæй сыстадысты, уый хуымæтæ-
джы афтæ нæу. Гитлерон æрдонг йæ лæгхор политикæйæ
Германмæ сфыдæх кодта дунейы æппæт адæмты, «æвзар-
гæ немыцаг расæ» кæй хонынц, уый та æппæтæн дæр сси
сæ цæсты сыидз.
Хæсты мидæг гитлеронтæ саст æрцыдысты канд хæстон
æгъдауæй нæ, фæлæ моралон-политикон æгъдауæй дæр.
Æппæт расæты æмæ нациты æмбардзинады идеологи,
адæмты хæлардзинады идеологи, нæ бæстæйы чи сфидар
ис, уый, бынтон фæуæлахиз и гитлеронты хъæддаг нацио-
нализмы æмæ расон фыдæхдзинады идеологийыл.
Ныр, Фыдыбæстæйы хæст уæлахизон кæронмæ куьт
167

æрхæццæ кæны, уæд, домбайæ зынын байдыдта советон;
адæмы иттæг стыр историон ахадындзинад. Ныр æй алчи
дæр зæгъы, советон адæм се ’нувыд тохæй Европæйы ци-
вилизацийы кæй фервæзын кодтой фашистон лæбурджы-
тæй. Уый у советон адæмы домбай скуыхтдзинад адæмты
историйы раз.
3. ГЕРМАНЫ НЫХМÆ АРÆЗТ КОАЛИЦИЙЫ ФРОНТЫ
СФИДАР ÆМÆ РАУÆРÆХДЗИНАД.
САБЫРДЗИНАДЫ ÆМÆ ÆДАСДЗИНАДЫ ХЪУЫДДАГ
Ивгъуыд аз уыдис Германы ныхмæ арæзт коалицийы
уæлахиздзинæдты аз, Советон Цæдисы, Великобританийы
æмæ Америкæйы Иугонд Штатты адæмтæ хæстон цæдисы
кæй сæраппонд баиу сты, уыцы иумæйаг хъуыддаджы уæ-
лахиздзинæдты аз. Уый уыдис гитлерон Германы ныхмæ
æртæ бындурон стыр паддзахады иудзинады æмæ æмвæнд
архайдтыты сфидары аз.
Германы ныхмæ æмархайд кæныны тыххæй Тегераны
конференци цы уынаффæ рахаста æмæ уыцы уынаффæ
куыд иттæг хорз æххæстгонд æрцыдис, уый у Гитлеры
ныхмæ арæзт коалицийы фронты сфидары хуыздæр
æвдисæнтæй иу. Историйы бирæ нæ разындзæн иу-
мæйаг знаджы ныхмæ æмархайд кæныны хæстон стыр
операциты ахæм пълантæ, кæцытæ æххæстгонд æрцыдаик-
кой, Германы æмцæф ныккæныны тыххæй Тегераны кон-
ференцийы цы пълан арæзт æрцыдис, уый куыд бæлвыр-
дæй æххæстгонд æрцыд, афтæ. Гуырысхойаг нæу, æртæ
стыр паддзахады æмхуызон цæстæнгас æмæ æмвæндæй
куы нæ архайдтаиккой, уæд Тегераны уынаффæ кæрæй-
кæронмæ афтæ бæлвырдæй æххæстгонд кæй не’рцыдаид,
уый. Иннæрдыгæй та, гуырысхойаг нæу уый дæр, æмæ
Тегераны уынаффæ æнтыстджьшæй æххæстгонд кæй
168

æрцыд, уый ахъаз кæй фæци Иугонд нациты фронг
сфидардæр кæныны хъуыддагæн.
Иугонд нациты фронты фидардзинадæн ма’уый хуызæн
бæлвырд бæрæггæнæныл нымайын хъæуы Думбартон-Оксы
конференцийы. цы уынаффæтæ хаст æрцыд хæсты фæстæ
æдасдзинад саразыны фарстайы тыххæй, уый. Дзурынц,
æртæ стыр паддзахадмæ алыхуызон цæстæнгастæ ис
æдасдзинады иуæй-иу фарстаты фæдыл, зæгъгæ. Алыхуы-
зон цæстæнгастæ, ай-гъай, ис æмæ ма уыдзæн къорд æн-
дæр фарстаты фæдыл дæр. Алыхуызон цæстæнгастæ вæй~
йы, иу партийы лæуд чи уа, ахæм адæймæгты æхсæн дæр..
Æмæ уæд алыхуызон паддзахадты æмæ алыхуызон парти-
ты æрвы’ст лæгты æхсæн-иу куыд нæ рауайа алыхуы-
зон цæстæнгастæ. Алыхуызон цæстæнгастæ кæй ис, дис кæ~-
нын ууыл нæ хъæуы, фæлæ дис кæнын хъæуы, уыдон афтæ
чысыл кæй сты æмæ, стæмтæй фæстæм’æ, уыдон алы хатт
дæр æртæ стыр паддзахады иудзинады æмæ æмвæнд ар-
хайды уагыл лыггонд кæй æрцæуынц, ууыл. Хъуыддаг алы-
хуызон цæстæнгастыл нæу, фæлæ, алыхуызон цæстæнгас-
тæ æртæ стыр паддзахады иудзинады интересты сæртьг
кæй нæ хизынц æмæ фæстагмæ уыцы иудзинады интерес-
тæм гэесгæ кæй æрцæуынц лыггонд, ууыл у. Зындгонд у,
не ’хсæьГйоджы стырдæр дзырдтæгтæ кæй уыдис дыккаг
фронт; байгом кæныны фа!рстайы фæдыл. Фæлæ зындгонд у
уый дæр, æмæ уыцы дзырдтæгтæ фæстагмæ æххæстæй
лыггонд кæй æрцыдысгы æмхуызон фæндондзинады æгъ-
дауыл. Афтæ зæгъæн ис Думбартон-Оксы конференцийы
алыхуызон цæстæнгасты тыххæй дæр. Уыцы конференци-
йæн йæ бæрæггæнæн миниуæг у, уым иуæй-иу алыхуызон^
цæстæнгастæ кæй раргом сты, уый нæ, фæлæ æдасдзинадьг
фарстатæн сæ фараст дæсæм хайьг уьгцы конф’еренцийы ми-
дæг бынтон иузæрдиондзинады уагьгл лыггонд кæй æрцьг-
дыстьг, уый. Уьгмæ гæсгæ æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ<
169

Думбартон-Оксы конференцийы уынаффæтæ сты Германы
ныхмæ коалицийы фронты фидардзинады бæлвырд бæрæг-
гæнæнтæй иу.
Иугонд нациты фронт фидар кæныны ноджыдæр бæл-
вырддæр бæрæггæнæнтæ сты Великобритацийы хицауады
сæргълæууæг г-н Ч’ерчиллимæ æмæ Великобританийы фæ-
сарæйнаг хъуыддæгты министр г-н Иденимæ æрæджы Мæ-
скуыйы хæлардзинады уавæры æмæ бынтон æмзæрдæдзи-
нады уагыл цы ныхасгонд цыдис, уый.
Хæсты æппæт рæстæджы дæргъы гитлеронтæ сæ уды
быцъынæг скъуыдтой Иугонд нациты кæрæдзийæ фæхи.
цæн кæнын æмæ сæ кæрæдзиуыл сардауыны тыххæй, кæ-
рæдзиуыл сæ сæнæууæнк æмæ сыстырзæрдæ кæныны тых-
хæй, сæ хæстон мадзæлттæ сын кæрæдзиуыл не ’ууæндын-
дзинадæй фæлæмæгъ кæныны тыххæй, куы бантыса, уæд
та сæ кæрæдзийы ныхмæ тохæй дæр. Гитлерон политиктæ
уымæ цæй тыххæй тырнынц, уый æнцон бамбарæн у.
Уыдонæн уымæй тынгдæр тас ницæмæй у, æмæ Иугонд
Нацитæ æмзондæй кæй тох кæнынц гитлерон империализмы
ныхмæ, стæй уыдонæн уымæй стырдæр хæстон-политикои
æнтыстдзинад ницы уаид, æмæ уыдонæн сæ къухы куы
бафтид æмцæдисонты сæ кæрæдзийæ фæхицæнтæ кæнын
иумæйаг знаджы ныхмæ тохы. Фæлæ зындгонд у, фаши-
стон политиктæ цы фæлтæрæнтæ кодтой стыр паддзахадты
цæдис фехалыныл, уыдон сын кæй ацыдысты бынтон дзæ-
гъæлы. Уый уый нысан у, æмæ ССР Цæдисы, Великобри-
танийы æмæ Америкæйы Иугонд Штатты цæдис арæзт кæй
у æнæнхъæлæджы фæзынгæ уæлæнгай хъуыдыты бынду-
рыл нæ, фæлæ дæргъвæтин æмæ царды ахсджиап интере-
сты бындурыл.
Гуырысхойаг нæу, демократон бæстæты хæстон цæдис
хæсты æртæ азæй фылдæр рæстæджы дæргъы зындзинæд-
тæн кæм бафæрæзта æмæ, сæ сæрибардзинад æмæ сæ
170

сæры кад бахъахъæнынмæ чи сыстад, уъщы адæмты тугæй
фидаргонд кæм æрцыд, уым уыцы цæдис æнæмæнг кæй
бафæраздзæн хæсты фæстаг бонты зындзинæдтæн дæр.
(Дæргъвæтин къухæмдзæгъд).
Ивгъуыд аз уыдис Германы ныхмæ арæзт æмцæдисон
бæстæты фронты канд сфидардзинады аз нæ, фæлæ уыцы
фронты фæуæрæхдæр кæныны аз дæр. Æнæцхъæлæджы
хъуыддагыл нымайын нæ хъæуы уый, æмæ Италийы
фæстæ хæстæй кæй рацыдысты Германæн йæ иннæ
цæдисонтæ дæр—Фийлянди, Румин, Болгари. Зæгъын
хъæуы, æмæ уыцы паддзахадтæ канд хæстæй дæр нæ
рацыдысты, фæлæ ма сæ ахастдзинæдтæ дæр кæй фе-
хæлдтой Германимæ æмæ уый ныхмæ хæцын байдыдтой,
афтæмæй Иугонд нациты фронты фарс æрлæугæйæ. Уый
уый нысан у, æмæ гитлерон Германы ныхмæ Иугонд наци-
ты фронт уæрæхдæргонд кæй æрцыдис æнæмæнг. Гуыры-
схойаг нæу, Европæйы мидæг Германы фæстап æмцæ-
дисон—Венгри дæр рæхджы кæй расхъиудзæн. Уый уый
кысан уыдзæн, æмæ гитлерон Герман бынтон иппæрдæй
кæй баззад Европæйы æмæ æнæмæнг дæрæнгонд кæй
æрцæудзæнис,
Иугонд нацитæ ныр лæууынц гитлерон Германы ныхмæ
хæсты мидæг уæлахиздзинады къæсæрыл.
Германы ныхмæ хæст Иугонд нацитæ рамбулдзысты,—
ууыл ныр æппындæр ницы хуызы уал ис гуырысхо кæнæн.
Германы ныхмæ хæст рамбулын у стыр историон хъуыд-
даг саразын. Фæлæ хæст рамбулын æгъгъæд нæма у
адæмтæн сæ фидæны фидар сабыр цард æмæ зæрдæдаргæ
æдасдзинад саразынæн. Хæс канд хæст рамбулыныл нæу,
фæлæ ма бакæнын хъæуы афтæ, цæмæй фадат мауал уа
ног агресси æмæ ног хæст сæвзæрынæн, кæд мыккагмæ
най, уæд та бирæ рæстæджы ’дæргъы.
Герман саст куы ’рцæуа, уæд уымæн, кæй зæгъын æй
171

хъæуы, экономикон æгъдауæй дæр, стæй хæстон-полити-
кон æгъдауæй дæр йæ гæрзтæ æрæвæрын кæндзысты.
Фæлæ раст нæ уаид афтæ хъуыды кæнын, зæгъгæ, уый нæ
бафæлвардзæн йæ хъарутæ сног кæныныл æмæ ног агрес-
си рапарахат кæныныл. Алкæмæн дæр зындгонд у, немыцы
хицауиуæггæнджытæ ныридæгæн дæр сæхи кæй цæттæ
кæнынц ног хæстмæ. Истори нын æвдисы, æгъгъæд кæй
у 20—30 азы бæрц цыбыр рæстæг, цæмæй Герман саст
æрцæуыны фæстæ йæхи бадзæбæхтæ кæна æмæ та йæ
хъару фæстæмæ йæ бынаты сæвæра. Цавæр фæрæзтæ ис
Германы ’рдыгæй ног агресси нæ бауадзынæн, кæнæ, ми-
йах\ уæддæр хæст куы сæвзæра, уæд æй уайтагъд бахуыс-
сын кæнынæн æмæ йæ стыр хæстмæ райрæзын нæ бауа-
дзынæн?
Уыцы фарстамæ æркæсын æмбæлы уæлдайдæр уый
тыххæй, æмæ нын истори куыд æвдисьи, афтæмæй агрес-
сивон нацитæ, куыд искæмæ лæбурæг нацитæ, ног хæстмæ
тынгдæр цæттæ вæййынц сабырцардуарзаг нацитæй, кæцы-
тæ, ног хæстмæ нæ тырнгæйæ, байрæджы кæнынц уымæ
сæхи бацæттæ кæныны хъуыддаджьь. Бæлвырд у, ныры
хæсты мидæг агрессивон нацитæм суанг хæцын райдайыны
агъоммæ дæр цæттæ кæй уыдис искæмæ бырсыны тыххæй
арæзт æфсад, афтæмæй сабырцардуарзаг нацитæм та нæ
уыдис æгæр мæгуыр мобилизаци дзæбæх æрæмбæрзыны
æфсад дæр. Пирл-Харборы «инцидент», не ’мцæдисонтæй
Æнцад океаны Филиппинтæ æмæ æндæр сакъадæхтæ кæй
фæхъуыдысты, Гонконг æмæ Сингапур кæй фæхъуыдысты,
уыцы хъыгаг факт дзæгъæй-хуымæтæджы нæу, уымæи
æмæ Япон, куыд агрессивон наци, хæстмæ цæттæдæр ра-
зындис сабыр царды политикæйыл хæст уæвæг Великобри-
тани æмæ Америкæйы Иугонд Штаттæй. Хæсты фыццагдæр
аз махæй Украинæ, Белорусси, Прибалтикæ кæй фæхъуы-
дысты, уыцы хъыгаг факт дæр дзæгъæл-хъуымæтæджы нæуг
172

уымæн æмæ уæд Герман, куыд агрессивон наци, хæстмæ
■цæттæдæр разындис сабырцардуарзаг Срветон Цæдисæй.
Раст нæ уаид афтæ хъуыды кæнын, зæгъгæ, уыцы факттæ
афтæ рауадысты япойнаг æмæ гермайнаг адæмы уды хъæ-
ды руаджы, уыдон англисæй, америкæгтæй, уырысæй хæрз-
хъæддæр кæй сты, уый руаджы, алцы дæр рагагъоммæ зо-
пыны руаджы æмæ афтæ дарддæр. Ам хъуыддаг уды кон-
дæй нæу, фæлæ у уымæй, æмæ ног хæстмæ тырнæг агрес-
сивон нацитæ, куыд, хæстмæ дæргъвæтин æмгъуыды дæр-
гъы чи цæттæ кæны æмæ уый тыххæй тыхтæ чи фембырд
кæны, ахæм иацитæ, вæййынц — æмæ хъуамæ уæвгæ дæр
уой—хæстмæ тынгдæр цæттæ сабырцардуарзаг, ног хæст-
мæ чи нæ тырны, уыцы нацитæй. Уымæн æнæ афтæ нæй,
уый бæлвырд у. Уый, зæгъæн ис, — у историон фæтк æмæ
уый нæ хынцын тæссаг хъуыддаг уаид.
Æмæ уымæ гæсгæ нæй афтæзæгъæн, ома, нырæпфæ-
стæмæ тас нал у, агресси, мийаг, сабырцардуарзаг нациты
æдзæттæйæ куы æрыййафа, уымæй, кæй зæгъын æй
хъæуы, ныридæ’гæн уыдон, агресси нæ бауадзынхъом чи
у, ахæм мадзæлттæ куьь нæ бацæттæ кæной сæрмагондæй,
уæд.
Уæдæ, цавæр фæрæзтæ ис Германы ’рдыгæй ног
агресси нæ бауадзынæн, кæнæ та, хæст мийаг уæддæр
куысæвзæра, уæдæй йæтæккæ райдайæны бахуыссын кæ*
нынæн æмæ йæ стыр хæстмæ райрæзын нæ бауадзынæн?
Агрессивон нацитæн алы’гъдауæй дæр сæ гæрзтæ æрæ-
вæрын кæАшнæй фæстæмæ ма, уымæн ис æрмæст дæр
иунæг фæрæз: сабыр цард хъахъæныны æмæ æдасдзинад
сæвæрыны сæрмагонд организаци саразын сабырцардуар-
заг нациты æрвыст лæгтæй, уыцы организацийы раза-
монæг оргæнæн йæ къухмæ, агресси нæ бауадзыны тых-
хæй æппын-къаддæр цас хъæуы, уый бæрц хæстифтонг
тыхтæ раттын æмæ уыцы организацийæн бахæс кæнын
173

куы бахъæуа, уæд уыцы хæстон тыхтæй æвæстиатæй
спайда кæнын агресси нæ бауадзыны кæнæ уый сликви-
даци кæныны æмæ агрессийы аххосджынты бафхæрыны
тыххæй.
Уый хъуамæ ма уа йæ кфй скæныны аргъ чи нæу, уыды
Нациты Лигæйы хуызæн, кæцымæ нæ уыдис бартæ дæр
æмæ фæрæзтæ дæр агресси нæ бауадзыны тыххæй. Уый
уыдзæнис ног, сæрмагонд, æххæстбарджын æхсæнадæмон
организаци, сабыр цард бахъахъæныны æмæ ног агресси
нæ бауадзыны тыххæй йæ< къухы алцыдæр кæмæн уа,
ахæм.
Цымæ зæрдæдарæн ис, уыцы æхсæнадæмон организа-
цийы архайдтытæ фаг эффективон уыдзысты, зæгъгæ?
Уыдон эффективон уыдзысты, гиГлерон Германы ныхмæ
хæсты уæзæн йæ фылдæр хай кæй уæхсчытыл æвæрд
уыдис, уыцы стыр паддзахадтæ нырæй фæстæмæ дæр
æмхуызонæй æмæ æмвæндæй куы архайой, уæд. Уыцы
биноныг æгъдау хæлд куы æрцæуа, уæд архайдтытæ
эффективон нæ уыдзысты.
• Æмбæлттæ!
Советон адæм æмæ Сырх Æфсад уæлахизæй æххæст
кæнынц, Фыдыбæстæйы хæсты рæстæджы сæ размæ цы
хæстæ æрлæууыдис, уыдоны. Сырх Æфсад аккагæй бах-
хæст кодта йæ патрцотон хæс æмæ нæ Фыдыбæстæйы
суæгъд кодта знагæй. Нырæй фæстæмæ æмæ æнусмæ
дæр нæ зæхх уæгъд у гитлерон цъаммартæй. Сырх Æф-
садæн ма ныр баххæстгæнинаг баззадис йæ фæстаг кæрон-
бæттæн хæс: не’мцæдисонты æфсæдтимæ иумæ кæронмæ
ахæццæ кæнын немыцаг-фашистоп æфсады ныддæрæи
кæныны хъуыддаг, фашистон сырды йæхи хуыгкомы ми-
174

дæг ныммарьш æмæ Берлины сæрмæ уалахиздзинады ты-
рыса æрсадзын. (Тыхджынг, дæргъвæтин къухæмдзæгъд)-
Зæрдæ дарæн ис, Сырх Æфсад уыцы хæс кæй баххæст
кæндзæн цыбыр рæстæгмæ. (Тыхджын, дæргъвæтин
къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд нæ уæлахизхæссйег Сырх Æфсад! (Къух-
æмдзайгъд).
Æгас цæуæд нæ намысджын Хæстон-Денджызон флот!
(Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæнт домбай советон адæм! (Къухæмдзæгъд).
Æгас цæуæд нæ цытджын Райгуырæн бæстæ! (Тых-
джын къухæмдзæгъд, иууылдæр сыстадысты).
Мæлæт немыцаг-фашистон тыхгæнджыггæн! (Дæргъвæ-
тин, овацимæ рахизгæ тыхджын къухæмдзæгъд. Хъæртæ:
«Æгас цæуæд æмбал Сталин!»)

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1944 азы 7 ноябры М 220 г; Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ! Советон Цæдисы
фæлл ойгæнджытæ! Не’фсымæртæ æмæ нæ хотæ, Гсрман-
мæ фашистон каторгæмæ тыхæй тард чи æрцыдис, уыдон!
Советон хицауады æмæ нæ большевикон партийы но-
мæй уын салам дæттын æмæ уын арфæ кæнын Октябры
Стыр социалистон революцийы 27 азы бон.
Октябрьи революцийы авд æмæ ссæдзæм азы бæрæгбон
мах æрвитæм, Сырх Æфсадæн нæ Фыдыбæстæйы знæгты
ныхмæ тохы ахсджиаг уæлахиздзинæдтæ куы æнтысы,
уыцы уавæры. Сырх Æфсад æмæ советон адæмы хъæ-
батыр тохы фæрцы нæ зæхх сыгъдæггонд æрцыд немы-
цаг-фашистон тыхгæнджытæй.
Ацы аз советон æфсæдтæ æнæсцухæй тыхджынæй-
тыхджындæр цæфтæ кодтой знагæн. 1944 азы зымæджы
Сырх Æфсадæн иттæг стыр уæлахиздзинæдтæ бантысти
Рахизфарсы Украинæйы, стæй уый немыцы ныддæрæн код-
та Ленинграды цур. Ацы азы уалдзæджы Сырх Æфсад
пемыцæй асыгъдæг кодта Хъырым. 1944 азы сæрды не
’фсæдтæ гитлерон æфсадæн ныккодтой тынг тыхджын
цæфтæ, æмæ уыцы цæфты руаджы бындзарæй фендæр-
хуызон ис немыцаг-фашистон тыхгæнджыты ныхмæ тохы
176

фронты уавæр. Сырх Æфсад басаста знаджы тыхджын
хъахъæнынад Карелийы зæхкъубалæгыл, стæй Ладогæйы
æмæ Онегæйы цадты æхсæн æмæ Финляндийы расхъиуын
кодта гитлерон хуыснæджыты цæдисæй. Белоруссийы
зæххытыл цы историон хæст уыд, уым Сырх Æфсады хæйт-
тæ бынтондæр ныддæрæн кодтбй, æртæ, армийы кæм
уыди, уыцы немыцаг æфсæдты цейтрон къорды æмæ уым
.ныццагътой стæй уацары райстой 540 мин немыцаг салдат
æмæ афицеры. Хуссары цы стыр тох уыдис, уым Сырх
Æфсад, немыцаг æфсæдтæй дыууæ армийы кæм уыдис,
ахæм къордæн сæ алыфарс æртыхсти æмæ сæ бынтондæр
пыппырх кодта. Уым советон æфсæдтæ ныццагътой æмæ
уацары райстой 250 мин немыцаг салдат æмæ афицерæй
фылдæр. Сырх Æфсад немыцы ныддæрæн кодта Румины
зæххыл, фæсырдта сæ Болгарийæ, немыцы пырх кæны
Венгрийы территорийыл. Не’фсæдтæ ныддæрæн кодтой,
Прибалтикæйы цы немыцаг æфсады къорд уыдис, уый.
1944 азы сæрды кампанийы рæстæджы Сырх Æфсад хæц-
гæ-хæцын ацыди Кишиневæй Белграды онг—900 километ-
рæй фылдæр, Жлобинæй Варшавæйы онг—600 километ-
рæй фылдæр, Витебскæй Тильзиты онг — 550 километры.
Хæст ныр хаст æрцыд фашистон Германæн йæхи тер-
риторимæ.
Хæстыты рæстæджы Сырх Æфсад немыцаг-фашистон
тыхгæнджыты фæсырдта советон Украинæйы æмæ Бело-
руссийы, Карел-Фины, Молдавийы, Эстонийы, Латвийы
æмæ Литвайы советон республикæты æппæт территорийæ.
Не’фсымæрон советон республикæты зæххытæ, немыц
рæстæгмæ кæй бацахстой æмæ æртæ азы дæргъы фашис-
тон æфсондз æвæрд кæуыл уыдис, уыдон уæгъдгонд æр-
цыдысты. Сырх Æфсад фæстæмæ ссæрибар кодта дæсгай
милуангай советон адæймæгты. Советон паддзахады арæи,
32 Н. Сталин.
177

гитлерон æрдонгтæ 1941 азы 22-æм июны мæнгардæй кæ^;
фехæлдтой, уый ногæй йæ бынаты æвæрд æрцыдис кæрæй^
кæронмæ, Сау денджызæй Баренцы денджызы онг.
Афтæмæй, ивгъуыд аз уыдиф советон зæхх немыцаг-
фашистон тыхгæнджытæй бынтон асыгъдæг кæныны аз.
Нæ Райгуырæн зæхх гитлерон цъаммартæй суæгъд кæ-
ныны хъуыддаг кæронмæ ахæццæ кæнгæйæ, Сырх Æфсад
ныр Польшæйы, Югославийы, Чехословакийы адæмтæн -æх~
’ хуыс кæны фашистон цагъардзинады рæхыстæ аскъуьшы-
ны æмæ сæ сæрибардзинад æмæ хæдбардзинад ногаей сæ,
быкаты сæвæрыны хъуыддаджы. ■ - ,
Ивгъуыд азы зымæджы æмæ сæрды хæстытьг мидæг
Сырх Æфсад равдыста, йæ хæстон дæсныдзиыад кæй сы-
рæзыдис, уый. Сырх Æфсады хæстонгæ ар’æхстджьшæй
пырх кодтой знаджы фидаргонд тæлмытæ, тындзгæ сырд-
’ той знаджы, æртыхстысты-иу йæ алфамблайæмæ йæ дæ-
, рæн кодтой, Размæ бырсыны хæстыты мидæг рабæра.т ис
советон æфсæдты, æппæт хуызты æфсæдты рæвдз æмар-
хайындзинад, маневр кæнынмæ хæрзарæхстдзинад. Сове-
тон хæстонтæ сфидар сты тохы мидæг, сахуыр сты знадлш
дæрæн кæнын æмæ йыл уæлахиз кæныныл. Сырх Æфсад
сырæзыд æмæ ссис иттæг стыр тых, æмæ йæ хæстон,
арæхстдзинад æмæ хæстон техникæ сты знаджы онтæй
1 уæлдæр.
Сырх Æфсады тыхтæ бирæ (Хатт^ фылдæргонд цæуынц
советон фæсфронты рæвдз куысты руаджы. Кусджытæ,
колхозонтæ, иптеллигенци кадимæ æххæст кæнынц сæ хæс
Райгуырæн бæстæйы раз, хъæбатырæй уæлахиз кæнынц
хæстон рæстæджы зындзииæдтыл æмæ Сырх Æфсады æнæ
къуылымпыйæ æфсадынц хæцæнгæрзтæй, хæстон æрмæ-
, гæй æмæ хойрагæй. Советон хæдзарад æппыиæдзух фьтл-
дæрæй-фылдæр кæны йæ тыхтæ æмæ фылдæрæй-фылдæр
: æ^хуыс дæтты фронтæн.
178

Сырх Æфсад æмæ советон адæм цæттæ сты знагæн ног,
бæрзæйсæттæн цæфтæ ныккæнынмæ. Гитлерон тугæйдзаг
режимæн ма баззадис нымад бонтæ. Сырх Æфсады цæф-
тæй бьштон фехæлд фашистон цæдис, гитлерон Герман афти-
дæй аззад йе ’мцæдисонты фылдæр хайæ. Не ’мцæдисонты
æфсæдтæ хурныгуылæн Ецропæйы хæрзарæхстæй цы стыр
операцитæ сарæзтой, уыдоны фæрцы дæрæнгонд æрцы-
дысты немыцаг æфсæдтæ Францы æмæ Бельгийы, æмæ
уыцы бæстæтæ уæгъдгонд æрцыдыеш фашистон оккупа-
цийæ. Æмцæдисон æфсæдтæ æрбахызтыеш Германы •
хурныгуылæн арæныл. Сырх Æфсад æмæ англисаг-амери-
каг æфсæдтæ гитлерон Германæн æмвæндæй цьи цæфтæ
кæнынц; уыдон руаджы æрхæстæг ис хæст уæлахизæй фæ-
уыны сахат. • Гитлерон Германы. алфамблай æртыхсыны
хъуыддаг кæрбнмæ фæхæццæ кæны. Фашистон сырды
хуыг^бм æхкæд æрцыд алырдыгæй, æмæ.зиаг цыфæиды
фæдфæливæн митæ куы кæна, уæддæр нæ фервæздзæн
æмæ бынтон дæрæнгонд æрцæудзæнис æнæмæнг.
Сырх Æфсад^æмæ не ’мцæдисоитьи æфсæдтæ бацахстой
Германы ахсджиаг центртæм фæстаг стыр бырст байдайыны
позицитæ. Ныр нæ хæс у афтæ бакæнын, цæмæй Иугонд
нациты æфсæдты тыхджын бырсты руаджы хæрз цыбыр
æмгъуыдмæ бынтон дæрæпгонд æрцæуа гитлерон Герман.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ, афицертзБ æмæ инæлæрттæ! Советон Цæдисы
фæлл ойгæнджытæ!
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты мидæг мах нæ Райгуырæн
бæстæ бахъахъæдтам тыхгæнджытæй, бынтон фесæфтам,
фашистон цъаммартæ ССР Цæдисы адæмты цагъаираг
бакæнынмæ кæй хъавыдысты, уыцы тасдзинад æмæ ныр
лæууæм быитон’фæуæлахизы къæсæрыл.
Сырх Æфсадæн фронты цы историон уæлахиздзинæд-
тæ бантысти, стæй кусджытæн, зæхкусджытæн, иителли-

генцийæн фæсфронты сæ къухы цы стыр æнтыстдзинæдтæ
бафтыд, уыдоны номыл, советон зæхх немыцаг-фашистой
тыхгæнджытæй уæгъдгонд кæй æрцыд, уый номыл,
ПРЩАЗ ДÆТТЫН:
Абон, Октябры Стыр социалистон революцийы 27 азы
бон, 20 сахатыл Мæскуыйы, Ленинграды, Киевы, Минскы,
Петрозаводскы, Таллины, Ригæйы, Вильнюсы, Кишиневы,
Тбилисийы, Севастополы, Львовы лæвæрд æрцæуæд салют,
цыппар æмæ ссæдз артиллерион залпæй.
Æгас цæуæд Октябры Стыр социалистон революцийы
27 азы бон!
Æгас цæуæд нæ сæрибар Советон Фыдыбæстæ!
Æгас цæуæнт нæ Сырх Æфсад æмæ Хæстон-Денджы-
зон флот!
Æгас цæуæнт цытджын советон адæм!
Æнусон цыт, нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибарзинад
æмæ хæдбардзинадыл тохы йæ цард чи радта, уыцы хъæ-
батыртæн!
Мæлæт немыцаг тыхгæнджытæн!
Сæйраг Хасдæр Командæгæнæг
Советоя Цæдисы Маршал
И. СТАЛИН

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1944 азы 19 ноябры М 225 Мæскуы. Кремль
Æмбæлттæ артиллеристтæ æмæ минометчиктæ, советон
артиллерийы инженертæ æмæ техниктæ, афицертæ æмæ
инæлæрттæ!
Абон советон адаем бæрæгбон кæнынц Сырх Æф-
сады артиллерийы бон.
Æппæт бæстæ абон бæрæг кæны артиллерийы егъау
ахадындзинад, куыд; Сырх Æфсадæн йæ цыццæфы сæйраг
хъару.
Бæрæг куыд у, афтæмæй артиллери у уыцы хъару, кæ-
цы Сырх Æфсадæн баххуыс кодта знаг Мæскуы æмæ
Леницградмæ куы бырста, уæд уый бауромын.
Артиллери уыдис уыцы хъару, кæцыйьи фæрцы Сырх
Æфсад Сталинграды æмæ Воронежы цур, Курскы æмæ
Белгороды цур, Харьковы æмæ Киевы цур, Витебскы æмæ
Бобруйскы цур, Ленинграды æмæ Минскы цур, Яссыйы
æмæ Кишиневы цур ныппырх кодта немыцаг æфсæдты.
Йæ стыр тыхы фæрцы артиллери Фыдыбæстæйы хæсты-
ты елъау тохты мидæг æнтыстджынæй сыгъдæг кодта сæ
развæндаг фистæг æфсæдтæн æмæ танктæн, æмæ уый
фæрцы знаг тард æрцыди нæ Райгуырæн бæстæйы зæххæй.
Ныр æппæт Сырх Æфсадимæ иумæ советон артиллери
тыхджын цæфтæ кæны знаджы» æфсæдтæн, йæ техникæ
æмæ йæ фидæрттæн, Германыл фæуæлахиз уæвыны фæ-
стаг стыр тохты мидæг.
181

Æппæтæн дæр зындгоцд ’ у, ^ советон артиллери хæсты
быдыры бынтон кæй фæуæлахиз зйаджы артиллерийыл,
уый, знаджы ныхмæ бирæ хæстыты мидæг Советон
артиллеристтæ æмæ минометчиктæ сæ лæгдзинад æмæ
хъæбатырдзинадæй сæхицæн кæй скодтой æнæ ферохкæн:
гæ кад æмæ. ном, командиртæ æмæ хицæуттæ та сæхи
равдыстой иттæг хæрзарйехстæй хæстыты мидæг разамыид
дæттыны хъуыддаджы. (
Уый у ахæм уæлахиздзинад, кæцыйæ хъуамæ сæрыстыр
уа нæ бæстæ иууылдæр.
. Æмбæлттæ советон артиллерийы артиллеристтæ æмæ
минометчиктæ, инженёртæ æмæ техниктæ, афицертæ æмæ
инæлæрттæ! Арфæ уын кæнын артиллерийы боны фæдыл!
Фыдыбæстæйы хæсты мидæг Сырх Æфсады артиллери
цы ахсджиаг уæлахиздзинæдтæ равдыста,- уыдон номыл
ПРКАЗ ДÆТТЫН:
Абон, 19 ноябры, артиллерийы бон, 19 сахатыл, нæ
Райгуырæн бæстæйы столицæ—Мæскуыйы, цæдисон рес-;
публикæты столицæты æмæ горæтты Ленинграды, Сталин-
грады, Севастополы, Одессæйы, Хабаровскы, Новосибирскы,
Свердловскы, Горькийы, Молотовы æмæ Тулæйы нæ Рай-
гуырæн бæстæйы номæй нæ намысджын артиллеристтæн
салют лæвæрд æрцæуæд, ссæдз артиллериои залпæй.
Бирæ нын цæрæд æмæ цæрæд советон артиллери нæ
Райгуырæн бæстæйы знæгты тасæн!
Сæйраг Хисдæр Командæгæкæг
Созетоя Цæдасы Маршал
И. СТАЛИН

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1945 аш '2<1 февралы № 5 г. Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ! Абон мах бæрæг-
бон кæнæм Сырх Æфсады сарæзты 27-æм азы бон.
Сырх Æфсад, цытджын Ленин Райгуырæн бæстæ æтта-
гон лæбурджытæй, бахъахъæныны тыххæй кæй сарæзта
æмæ болыневйкты йарти кæй схъомыл кодта, уый йæ рæзты
мидæг рацыд намысджын фæндагыл. Уый кад’имæ сæххæст
кодта йæ историон хæс æмæ у советон адæмы æцæг уарзрн
хъæбул. Граждайнаг хæсты заман Сырх Æфсад æрыгон со-
ветон »паддзахады бахъахъæдта бирæ знæгтæй, Цемыцы
æрбабырсты ныхмæ Фыдыбæстæйы хæсты стыр тохты
Сырх Æфсад Советон Цæдисы адæмты фервæзын кодта
немыцаг-фашистон цагъардзинадæй, бахъахъæдта нæ Рай-
гуырæн бæстæйы сæрибардзинад æмæ хæдбардзинад æмæ
Европæйы адæмтæн баххуыс кодта немыцаг цагъардзина-
дæй фервæзынæн.
Сырх Æфсады авд æмæ ссæдзæм азьь бæрæгбон мах
ныр æрыййæфта, знаджы ныхмæ хæсты мидæг ног историон
уæлахиздзинæдты уавæрты. Сырх Æфсад нæ Райгуырæн
зæхх асыгъдæг кодта гитлерон нъаммæрттæй, æмæ канд
уый нæ, фæлæ ма знаджы аппæрста бирæ сæдæгай кило-
метртæ, немыц нæ бæстæмæ хуыснæджы бырст. кæцæй
æрбакодтойА уыцы арæнты фалемæ, хæст бахаста Германæн
йæхи территоримæ æмæ ныр не’мцæдисонты æфсæдтимæ
183

иумæ уæлахизæй кæронмæ хæццæ кæны немыцаг-фашис-
тон æфсæдты ныддæрæн кæныны хъуыддаг.
Ацы аз январы Сырх Æфсад чи никуыма уыд, ахæм
иттæг тыхджын цæфтæ ныккодта знагæн Балтикæйæ
Карпаты онг æппæт фронты. 1200 километры дæргьæн
фронты Сырх Æфсад батыдта, немыц къорд азты дæргьы
кæй фæцарæзтой, уыцы тыхджын фидæртгæ. Размæ бырс-
гæйæ) Сырх Æфсад тагъд æмæ арæхстджын архайд
кæнгæйæ знаджы дард аппæрста хурныгуылæнырдæм-
Карз хæстыты мидæг советон æфсæдтæ размæ бацы-
дысты Хурскæсæн Пруссийы арæнтæй Вислæйы доны
дæллаг хайы онг 270 километры, Варшавæйæ хуссар-
æрдæмдæр Вислæйы доныбыл плацдармæй Одеры доны
дæллаг хайы онг—570 километры, Сандомиры плацдармæй
немыцаг Силезийы астæумæ—480 километры.
Нæ? зымæгон бырсты æнтыстдзинады руаджы ницыуал
рауадис Бельги æмæ Эльзас байсыньи тыххæй немыц Хур-
ныгуылæны цы ныббырст райдыдтой зымæджы, уымæйР,
стæй не’мцæдисонты æфсæдтæн сæхицæн дæр фадат рад-
той немыцы ныхмæ бырсын райдайынæн æмæ афтæмæй
Хурныгуылæнырдыгæй размэй бырсыны операцитæ Сырх:
Æфсады Хурскæсæнырдыгæй бырсыны операцитимæ баиу
кæнынæн.
1945 азы январы — февралы 40 боны дæргъы размæ
бырсыны) рæстæг не’фсæдтæ немыцы фæтардтой 300 го~
рæтæй, байстой танктæ, хæдтæхджытæ, хæцæнгæрзтæ
æмæ хæцæн æрмæг чи аразы, ахæм хæстон заводтæ сæдæ-
йы бæрц, бацахстой 2.400-йæ фылдæр æфсæйнаг фæнда-
джы станцæтæ, бацахстой, сæ дæргъ 15 мин километрæйг
фылдæр кæмæн у, уый бæрц æфсæйнаг фæндæгтæ. Уыцьт
цыбыр рæстæгмæ Германæй фæхъуыд 350 мин салдат æмæ
афицерæй фылдæр, куыд уацайрæгтæ æмæ æппын къад-
дæр 800 миньи та сæ мард фæцис. Уыцы рæстæджы дæр-
184

гъы Сырх Æфсад немыцы хæдтæхджытæй ныппырх кодтой
æмæ байстой 3.000-ы бæрц, танктæ æмæ хæдцæугæ сар-
мадзантæ 4.500-æй фылдæр æмæ æппын къаддæр 12.000
сармадзаны.
Æмæ афтæмæй Сырх Æфсад суæгъд кодта Польшæйы
зæхх иууылдæр, стæй Чехословакийы территорийы дзæв-
гар хай, бацахста Будапешт æмæ хæстæй рацæуын кодта,.
Германæн ма Европæйы цы фæстаг æмцæдисон уыдис,.
уый — Венгрийы, бацахста Хурскæсæи Пруссийы æмæ не-
мыцаг Силезийы фылдæр хай æмæ йæкицæн фæндаг ба-
къæрт кодта Бранденбургмæ, Померанимæ, Берлинмæ ба-
цæуæнтæм.
Гитлеронтæ сæхицæй æппæлыдысты, зæгъгæ, сæдæ
азæй фылдæр рæстæджы знаджы салдат не’рлæууыд Гер-
маны зæххыл, зæпьгæ, дам, немыцаг æфсад хæцыдис æмæ
хæцдзæнис æрмæст дæр искæйы зæххыты. Ныр немыцы
уыцы æппæлындзинадæн кæронгонд æрцыдис.
Нæ зымæгон бырст сбæрæг кодта, Сырх Æфсады раз-
мæ цы бонæй-бон вазыгджындæр æмæ зындæр хæстæ æр-
лæууы, уыдон æххæст кæнынæн уый кæй ссары ног æмæ
ног7тыхтæ. Уымæн йæ намысджын хæстонтæ сахуыр сты
знаджы! дæрæн кæнын æмæ цæгъдын, нырыккон хæстон
ахуырад куыддæриддæр амоны, афтæ. Не’фсæддонтæ, сæ
цы^джын сæрибаркæнынадон хæс æмбаргæйæ æмæ уымæй
разæнгард уæвгæйæ æвдисынц иттæг стыр хъæбатырдзи-
над æмæ хиуыл лæауæрдындзинад, хæсты мидæг æхсар-
джын æмæ уæндондзинад уыдон хорз арæхсынц сæ хæцæн-
гæрзты тых æмæ хъаруимæ иумæ бæттынмæ. Сырх Æфса^
ды инæлæрттæ æмæ афицертæ арæхстджынæй иумæ бæт~
тынц хъаруджын техникæйы тыхджын цæфтæ дæсны æмæ
цæрдæг маневримæ. Хæсты цыппæрæм аз Сырх Æфсад
сси ныронг куыд никуы уыдис, афтæ фидар æмæ тыхджый,.
185

йæ хæстон техцикæ сси ноджыдæр хуыздæр/ йæ хæстон’
дæсныдзинад та — бирæ хатт уæлдæ\р,. ,;;
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, сер- ’
жаиттæ, афицертæ æмæ инæлæрттæ!
Немыцыл бынтон фæуæлахиз бон ныр хæстæг у. Фæлæ ,
уæлахиздзинад йæхæдæг никуы æрцæуы, — уый къухы :
бафты карз хæстыты мидæг æмæ тыхджын куысты фæрцьь. ;
Йе сæфты къахыл чи ныллæууыд, уыцььзнаг хæстмæ æп-
пары йæ фæстаг тыхтæ, тынг хъæбæрæй ных ларууы, цæ-,,
мæй карз æфхæрдæй фервæза,^ уый тыххæй. Уый архайы
æмæ архайдзæн тохы мидæг тæккæ кæройнагдæр æмæ >
æнаккагдæр мадзæлдтæй спайда кæныныл. Уымæ’гæсгæ
зæрдыл дарын хъæуы, нæ уæлахиздзинад цас
кæны, уый бæрц хъуамæ нæ къæрцхъусдзин
зондæр, уый бæрц хъуамæ знагæн кæнæм -
цæфтæ.
Советон хицауады æмæ нæ намысджын большевикон
партийы номæй салам дæттын æмæ уын арфæ, кæнын Сырх
Æфсады '27-æм азы бон!
Советон паддзахады хæстон тыхтæн ивгъуыд азы дæр-
гъы цы стыр уæлахиздзинæдтæ бантыст, уыдон номыл,
ПРЩАЗ ДÆТТЫН:
Абон, 23 февралы, Сырх Æфсады 27-æм азы бон, 20 са-
хатыл, салют лæвæрд æрцæуæд Мæскуыйы, Ленинграды,
Киевьг, Минскы, Петрозаводскы, Таллины, Ригæйы, Виль-
нюсы, Кишиневы, Тбилисийы, Сталинграды, Севастополы,
Одессæйы, Львовы—ссæдз артиллерион залпæй.
Æгас цæуæд нæ уæлахизхæссæг Сырх Æфсад!
Æгас цæуæд нæ уæлахизхæссæг Хæстон-Денджызон
Ф1лот!
/Ч1 Æгас цæуæд нæ домбай Советон Райгуырæн бæстæ!
186
хæстæгдæр/
д уа бæр/
ыхджындæр

Æнусон цыт, нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибар æмæ
зедбардзинадыл тохы чи фæмйрд, уыцы хъæбатыртæн!
Мæлæт немыцаг тыхгæнджытæн!
Сæйраг Хисдæр Комаядæгæнæг
Советон Цæдисы Маршал
И. СТАЛИН

Æмбал И. В. СТАЛИНЫ РАНЫХАС
СОВЕТОН ЦÆДИСЫ ÆМÆ ПОЛЬШÆЙЫ
РЕСПУБЛИКÆЙЫ ÆХСÆН ХÆЛАРДЗИНАД,
КÆРÆДЗИЙÆН ÆХХУЫС КÆНЫН ÆМÆ ХÆСТЫ
ФÆСТÆ ЛЫМÆНДЗИНАДЫ КУЫСТЫ ТЫХХÆЙ
БАДЗЫРДЫ СФИДАР КÆНЫНЫ РÆСТÆДЖЫ
194о азы 21 апрелы
Господин Президещ^ господин Премьер-Министр, гос-
податæ! /
Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ мах ныртæккæ нæ къук-
тæ цы Бадзырды бафыстам, Советон Цæдис æмæ Полынæ-
йы æхсæн хæлардзйнад, кæрæдзийæн æххуыс кæнын æмæ
хæсты фæстæ лымæндзинады тыххæй Бадзырды, уымæн ис
сты[р испорион ахадындзинад.
Уыцы Бадзырды ахадындзинад фыццаджЬщæр, уый ут
æмæ уый æвдисы Советон Цæдис æмæ Польшæйы æхсæн
ахастдзинайдты мидæг кæй ис цæхкæр фæзылд цæдисы
æмæ лым’æндзинады’рдæм, Германы ныхмæ ныры сæрибар-
гæнæн тохы чи сæвзæрд æмæ ныр формалон æгъдауæй
фидаргонд чи цæуы ацы Бадзырды мидæг, уый.
Зындгонд куыд у, афтæмæй фæстаг фондз æнусы дæр-
гъы нæ бæстæты æхсæн ахастдзинæдты мидæг бирæ уы-
дис кæрæдзийæ иппæрддзинады, кæрæдзимæ хæрам уæ-
выны элементтæ, стæй дзы арæх уыдис æргом хæстон бы~
цæудзинæдтæ. Ахæм ахастдзинæдтæ нын лæмæгъ кодтой
нæ дыууæ баёстæйы дæр æмæ тыхджындæр кодтой ыемы-
цаг рмпериализмы.
Ацы Бадзырды ахадындзинад уый у, æмæ уый кæрон
кæны æмæингæны æвæры нæ бæстæты’хсæн уыцы зæ-
188

ронд ахастдзинæдтæ æмæ реалон бындур аразы Советан
Дæдисы æмæ Польшæйы æхсæн зæронд, хæрамдзинады
ахастдзинæдты бæсты цæдисы æмæ лымæрдзинады ахаст-
дзинæдтæ сæвæрынæн.
Фæстаг 25—30 азы дæргъы, ома фæстаг дунеон дыууæ
хæсты рæстæджы немыцæн бантыст Польшæйы территори-
йæ спайда кæнын, куыд хурскæсæнмæ ныббырсыны коридор
æмæ куыд Советон Цæдисмæ æрбалæбурыны трамплин. Аф-
тæ уымæн рауадис, æмæ нæ бæстæты æхсæн уæд нæ уы-
дис лымæндзинады, цæдисы ахастдзинæдтæ. Польшæйы
зæронд хицауиуæггæнджыты нæ фæндыд, Советон Цæдис
æмæ Польшæйы æхсæн цæдисон ахастдзинæдтæ цæмæй
уыдаид, уый. Уыдонмæ хуыздæр касги Герман æмæ Сове-
тон Цæдисы æхсæн сæхи рафæлив-бафæлив кæныны по-
литикæ хæссын. Æмæ куыд федтам, афтæмæй хъазæггаг
фесты... ПолМшæ оккупацигонд æрцыд, йэйхæдбардзинад—
сæфт æрцыд, уыимæ ма ахæм зианы политикæйы æххуы-
сæй немыцаг æфсæдтæн фадат фæцис Мæскуыйы дуармæ
Ъахæццæ уæвынæн дæр.
Ацы Бадзырды ахадындзинад ис уый мидæг, æмæ уый
кæрон кæны Герман æмæ Советон Цæдисы æхсæн рафæ-
лив-бафæливы зæронд политикæйæн, зианы политикæйæн,
I1 æмæ уый бæсты æвæры Польшæйы æмæ йæ хурскæсæй-
наг сыхаджы æхсæн цæдисы æмæ лымæндзинады по-
литикæ.
/Афтæ у, Польшæйы æмæ Советон_Цæдисы æхсæн хæ-
лардзинады, кæрæдзийæн æххуыакæныны æмæ хæсты
фæстæ лымæндзинады куысты тьШæй ныртæккæ мах нæ
къухтæ цы Бадзырды бафыстам, уый историон ахадын-
дзинад.
Уымæ гæсгæ диссаг нæу, нæ бæстæты адæмтæ ацы
Бадзырды сарæзтмæ æнувыдæй кæй æнхъæлмæ кæсьгнц^
уый. Уыдон æмбарынц, ’ацы Бадзырд ф’идар ныфс кæй у
189

ног демократон Польщæйы х’æдбардзинадæн, фйдар ныфс
кæй у уый хъаруйæн, уый рæзындзинадæю
Фæлæ хъуыддаг канд ууыл нæ хицæн кæны. Ацы Ба-;
дзырдæн ма ис стыр &унеон ахадындзинад дæр. Нæ бæстæ-
ты æхсæн цалынмæ цæдис нæма уыд, угедмæ Германæн
уыдис, не’хсæн иугонд фронг кæй нæ уыд, уьщæй пайда
кæныны фадат, йæ бон уыдис Польшæйы Советон Цæдисы
ныхмæ аразын, стæй иннæрдæм дæр, æмæ’сæ афтæмæй
хицæктæй цæвын. Нæ бæстæты, æхсæн цæдис куы сæв-
зæрд, уæд уый фæстæ хъуыддаг бынтон фендæрхуызоцис.
Ныр мах бæстæтæн кæрæдзийьг ныхмæ аразæн нал ис
’ Ныр нæ бæстæты æхсæн Балтикæйæ Карпаты хæхты опг
ис иугонд фронт иумæйаг знаджы ныхмæ, нёмыцаг империа-
лизмы ныхмæ. Ныр æнæ гуырысхойæ зæгъæн ис, немыцаг
агрессийæн йæ фæндаг æхкæд (кæй æрцыд хурскæсæны-
рдыгæй. Дызæрдыггаг нæу, хурскæсæнырдыгæй ахæм
барьер уæвлæйæ ма, хурныгуылæнырдыгæй дæр ахæм
барьер арæзт куы æрцæуа, ома, æфтыд ма; йæм куы æрцæ-
уэ нæ дыууæ бæстæйы цæдис нæ хурныгуылæйпаг æмцæ-
дисонтимæ, уæд фидарæй • зæгъæн кæй ис, немыцаг агрес-
сийæн йæ рохтæ баст æрцæудзысты æмæ йын æкцоннæ
уыдзæн алырдæм æвналын, зæгъгæ. :
Уымæ гæсгæ диссаг нæу, сæрибаруарзаг иацитæ æмæ*'
фыццаджыдæр славяйпаг нацитæ æнувыдæй æнхъæлмæ
кæй кæсынц ацы Бадзырды сарæзтмæ, уымæн æмаэ уыдон
уьшынц ацы Бадзырд кæй у Иугонд нациты иума^йаг фрон-
ты ;сфидардзинады пысап иумæйаг зиаджы ныхмэе Европ-
пæйьт мидæг.
Уымæ гæсгæ æз дызæрдыг нæ кæнын,' хурныгуылæиы-
рдыгæй Т1ын цы æмцæдисонтæ ис, уыдонæн ацы Бадзырд
æхсызгон кæй уыдзæи, ууыл.
Бирæ нæрæд æмæ цæрæд сæрибар, хæдбар, демо-
кратон Польшæ!
100

'Бирæ цæрæд æмæ цæрæ’д уый хурскæсæйнаг сы-
хаг — нæ Советон Цæдис!
Æгас цæуæд нæ бæстдеты æхсæн цæдис æмæ лымаен-
дзинад!

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
ХÆЦÆГ ÆФСАДЫ ХÆЙТТÆН
1-аг Украинаг фронты æф>сæдтæ æмæ не’мцæдисон
англисаг-америкаг æфсæдтæ, хурыскæсæнырдыгæй æмæ
хурныгуылæнырдыгæй ныццæвгæйæ, дыууæ дихы фæкод-
той немыцаг æфсæдты фронт æмæ 25 апрелы, 13 сахаты
æмæ 30 минутыл баиу сты Германы центры, горæт Торгауы
районы. Æмæ афтæмæй, Цæгат Германы цы немыцаг æф1
сæдтæ ис, уыдон хицæнгонд æрцыдысты, Германы хуссай-
раг районты цы немыцаг æфсæдтæ ис, уыдонæй.
Уыцы уæлахиздзинады номыл æмæ уыцы стыр историон
хъуыддаджы фæдыл абон, 27 апрелы, 19 сахатыл нæ Р’ай-
гуьфæн бæстæйы столицæ Мæскуы Райгуырæи бæстæйы
номæй салют дæтты 1-аг Украинаг фронты хъæбатыр’ æф-
сæдтæн æмæ не’мцæдисон англисаг-америкаг æфсæд-
тæн, — æртæ сæдæ дыууын цыппар сармадзанæй цыппар
æмæ ссæдз залпæй.
Æгас цæуæд сæрибардзинадуарзаг адæмты фæуæла-
хиздзинад Германыл!
Ссейраг Хисдæр Командæгæнæг
Советон Цæдысы Маршал
И. СТАЛИН
\945 азы 27 апрслы. № 346.

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
СОВЕТОН ЦÆДИСЫ МАРШАЛ И. В. СТАЛИНЫ
СИДТ
СЫРХ ÆФСАДМÆ
ÆМÆ ÆМЦÆДИСОНТЫ ÆФСÆДТÆМ
1945 азы 27 апрелы
Советон хицауады номæй дзурын æз сымахмæ, Сырх
Æфсады æмæ не’мцæд’исонты æфсæдты командиртæ æмæ
æфсæддонтæ.
Европæйы мидæг сæрибарыл чи тох кæны, уыцы æмцæ-
дисон паддзахадты уæлахизхæссæг æфсæдтæ ныддæрæн
кодтой гермайнаг æфсæдты æмæ баиу сты Германы терри-
торийыл.
Махæн нæ нысан æмæ нæ хæс у знаджы бынтон нып-
пырх кæнын, йæ гæрзтæ йын æрæвæрын кæнын, æнæ уæл-
дай ныхас капитуляци куыд скæна, афтæ бакæнын. Нæ адæ-
мы раз æмæ æппæт сæрибаруарзаг адæмты раз уыцы хæс
æмæ уыцы нысан Сырх Æфсад баххæст кæндзæн кæронмæ.
Арфæ кæныи не’мцæдисонты æхсарджын æфсæдтæн,
пыр Германы территорийыл советон æфсæдтимæ фæрсæй-
фæрстæм чи лæууы æмæ сæ хæс кæронмæ баххæст кæ-
мыпмæ ныфсджынæй чи тырны, уыдонæн.
13 И. Сталип.
ФЪ

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆРÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
1945 азы 1 майы № 20 г, Мæскуы
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ,
сержанттæ æмæ старшинатæ, æфсады æмæ флоты афи-
цертæ, инæлæрттæ æмæ адмиралтæ!
Советон Цæдисы фæллойгæнджытæ!
Абон нæ бæстæ бæрæгбон кæны Фыдцæгæм* майы
бон, — фæллойгæнджыты æппæт дунеон бæрæгбон.
Ацы аз на^ Райгуырæй бæстæйы адæмтыл Фыццæгæм
майы бон ^æрцыди ахæм уавæрты, æмæ Фыдыбæстæйы
Стыр хæст уæлахизæй йæ кæронмæ куы фæхæццæ кæны.
Аивгъуыдтой æмæ нал раздæхдзысты, Сырх Æфсад
знаджы æфсæдтæй Мæскуы æмæ Ленинграды цур, Гроз-
на æмæ Сталинграды цур йæхи куы иргъæвта, уыцы фыд-
бонтæ. Ныр нæ уæлахизхæссæг æфсæдтæ знаджы хæст-
ифтонг тыхты дæрæн кæнынц Германы центры, Берлинæй
бйрæ фалдæр, Эльбæйы доны былтыл.
Цыбыр рæстæджы дæргъы знагæй уæгъдгонд æрцы-
дысты Польшæ, Венгри, Чехословакийæн йæ фылдæр хай,
Австрийы дзæвгар хай, Австрийы столицæ—Венæ.
Сырх Æфсад уыцы рæстæджы дæргъы бацахста Хур-_
скæсæн Прусси—немыцаг империализмы ахстон, Померани,
Бранденбурджы фылдæр хай æмæ Германы столицæ Берли-
на^н йæ сæйраг районтæ æмæ Берлины сæрмæ æрсагъта
уæлахиздзинады тырыса.
194

Сырх Æфсады уыцы размæ бырсæн тохты æртæ-цыппад
мæймæ немыцæй уацары ист æрцыд 800 доин салдат æмæ
афицерæй фылдæр, æмæ сæ иу милуаны’, бæрц та цагьд
æрцыд. Стæй ма уыцы рæстæг Сырх Æфсады хæйттæ
байстой æмæ ныппырх кодтой знаджы хæдтæхджытæ
6000 онг, танктæ æмæ хæдтулгæ сармадзантæ 1*2000 онр,
быдырон сармадзантæ 23000-æй фылдæр æмæ тынг бирæ
æндæр алыхуызон хæцæнгæрзтæ æмæ хæстон дзауматæ.
Зæгъын хъæуы) уый, æмæ уыцы хæстыты мидæг Сырх
Æфсадимæ фæрсæй-фæрстæм лæугæйæ, иумæйаг зна->
джы ныхмæ хорз кæй бырстой полякты, югославты, чехо-
словакты, болгарты æмæ руминты дивизитæ.
Сырх Æфсад немыцæн бæрзæйсæттæн цæфтæ! кæй
кодта, уымæ гæсгæ немыцы æфсады командæгæнджыты
бахъуыдис советон-гермайнаг фронтмæ æрбаппарын дæс-
гай дивизитæ, иннæ фронты æнæхъæн участоктæ дзæ-
гъæл уадзгæйæ. Уыцы уавæр не’мцæдисонты æфсæдтæн
феххуыс и хурныгуылæнырдыгæй уæлахизæй размæ быр-
сым райдайынæн. Æмæ ноджы, немыцаг æфсæдтæн уыцы
иу рæстæг хурскæсæн æмæ хурныгуылæнырдыгæй æм-
цæфтæ кæнгæйæ, æмцæдисонты æфсæдтæн æмæ Сырх
Æфсадæн сæ къухы бафтыдис немыцаг æфсæдты дыууæ
дихы фæкæнын кæрæдзийæ иртæст хæйттыл æмæ мах
æфсæдтæ æмæ æмцæдисон æфсæдтæ иугонд фронты ми-
дæг баиу кæнын.
Гуырысхойаг нæу, уыцы хъуыддаг гитлерон Германæн
йæ кæрои кæй æрцыд, уый бæрæггæнæн кæй у, уый.
Гитлерон Гермаиæн ма баззадис пымад бонтæ. Йæ’ зæх-
хы фылдæр хай йын бацахстой Сырх Æфсад æмæ не’мцæ-
дисонты æфсæдтæ. Германæн йæ къухæй ахаудысты йæ
сæйрагдæр æмæ хъæздыгдæр районтæ. Гитлеронты къу-
хы ма цы промышленность баззадис, уымæн йæ хъару
нæу немыцы æфсадæй хæцæнгарз, хæцæн æрмæг æмæ
13* 105

артаг фаг дæттын. Немыцаг æфсадæн йæ адæмон резёрв’т;
тæ сихсыдысты. Герман баззад бынтон иппæрд æмæ иунæ*,
гæй, йе’мцæдисон—Японы куы нæ нымайæм, уæд.
Гитлерон авантюристтæ цьь фыдраны бахаудысты, уы-
мæй исты амалæй фервæзьшы тыххæй уыдон кæнынц
алыхуызон цæстфæлдахæн митæ, суанг æмцæдисонтæу
козбау митæ кæныны онг, æмцæдисонтæ кæрæдзцйы ных-
мæ цæмæй фæуой, уымæ тырнгæйæ, Фæлæ гитлеронтæн
уыцы ног фæдфæливæн митæй мур дæр, ницы рауайдзæнис.
Уьщы мицæй ма немыцаг, æфсæдты ноджы тагъддæр цы
ныххæррæгътæ кæной, уый йеттæмæ.
Мæнгард фашистон пропагандæ немыцаг адæмы тæр-
сыи кæны æрæмысæггаг ныхæстæй — Иугонд нациты æф-
с^дтæ, дам, гермайнаг адæмы быныскъуыд кæнынмæ
хъавынц, зæгъгæ. Иугонд нацитæ сæ размæ пе’вæрыпц
гермайнаг адæмы фесафыны хæс. Иугонд нацитæ фесаф-
дзысты фашизм æмæ гермайнаг милитар?1змы, карз бафхæр-
дзысты хæсты аххосджынты æмæ, немыц иинæ бæстæтæн
цы зиан ракодтой, уый сын бафидын кæндзысты. Фæлæ
Иугонд нацитæ нæ’ хъыгдарынц æмæ иæ хъыщардзысты
Германы сабыр цæрæг адæмы, æмцæдисонты хæстон хи-
цæутты домæнтæ уыдон æнæсайдæй куы’ххæст кæной,
уæд.
Советон æфсæдтæн Фыдыбæстæйы; Стыр хэзсты цы
ахъаззаг уæлахиздзинæдтæ бантысти, уыдонæй рабæрæг
ис Сырх Æфсады диссаджы хъару ’ æмæ йæ æфсæддон
хæрзарæхстдзинад. Нæ Райгуырæп бæстæ хæсты рæстæ-
джы райста, нæ адæмы стыр сопиалистон æптыстдзииæдтæ
æмæ Советон Цæдисы паддзахадои интерестæ бахъа-
хъæпып хъом чи у, ахæм иттæг хорз фæлтæрд æфсад.
Кæд æмæ Советон Цæдис пыппяр азмæ æввахс ис, тынг
бирæ хæрдзтæ чи домы, ахæм æнæфенгæ стыр хæсты ми-
дæг, уæддæр нæ социалистон экономикæ рæзы æмæ фи-

дарæй-фидардæр кæны, уæгъдгонд цы облæсттæ æрцыд,
уыдон хæдзар’ад, немыцаг тыхгæнджытæ кæй ныххæлæттаг
æмæ ныппырх кодтой, уый та цырХ æмæ æнтыстджынæй
рæзын байдыдта. Уыцы æнтыстдзинæдтæкъухы бафтыдыс-
ты нæ бæстæйы кусджыты æмæ колхозонты, советон ин-
теллигенцийы, сылгоймæгты æмæ фæсивæды руаджы, цыт-
джъш большевикон парти кæй разæнгард кæны æмæ раза-
мынд кæмæн дæтты, уыдойы хъæбатыр архайдьь руаджы.
Гермайнаг империалисттæ цы дунеон хæст ракъахтой,'
уый кæронмæ æрхæццæ кæны. Гитлерон Герман ныр
’пынг тагъд бынтон пырхгонд æрцæудзæн. Гитлерон хицауи-
уæггæнджытæн, дунейæн æлдариуæггæнæг æнхъæл чи уыд
йæхицæн, уыдонæн сæ арт бацъен ис. Фашистон сырд у
мæлæтдзаг цæф æмæ йæ уд исыныл ныллæууыди. Ныр ма
нын баззадис иунæг хæс—фашистон сырдæн йæ уд сыс-
къуынын, ,
Сырх Æфсады æмæ Хæстон-Денджызон флоты
æфсæддонтæ!
Фæстаг хъазуаты тох цæуы гитлерон лæгæт байсыныл.
Кæронбæттæн тохты мидæг равдисут ног фæзминаг æф-
сæидон арæхстдзинад æмæ æхсардзинад. Тынгдæр цæвут
знаджы, арæхстджынæй-иу ын ныппырх кæнут йæ хъахъæ-
иынад, гурæй-гурмæ сурут немыцаг тыхгæнджыты, æртых-
сут-иу с’алыварс, ма сын дæттут сæ улæфт суадзыны фа-
дат, цалынмæ сæ гæрзтæ æрæвæрой, уæдмæ.
Райлуырæн зæххы арæнты æттæ| уæвгæйæ, ут уæлдай
къæрцхъусдæр!
■Раздæрау бæрзонд дарут советон æфсæддоны кад
æмæ намыс!
Советон Цæдисы фæллойгæнджытæ!
Æппынæдзухæй зæрдиаг куыст кæнгæйæ, алцæмæй
дæр фылдæрæй-фылдæр æххуыс дæттут фронтæн! Тагъд
197

дзæбæх кæнут нæ бæстæйы буарыл нын хæст цы хъæд-
гæмттæ ныууагъта, уыдон, цоджыдæр бæрзонддæр исут
нæ Советон паддзахады хъару!
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ æмæ сырхфлотонтæ, сер-
жанттæ æмæ старшинатæ, æфсады æмæ флоты афицертæ,
инæлæрттæ æмæ адмиралтæ!
Советон Цæдисы фæллойгæнджытæ!
Советон хицауады æмæ нæ большевикон партийы но-
мæй уын салам зæгъын æмæ уын арфæ кæнын Фыццæгæм
майы бонТ
Сырх Æфсадæн фронты цы историон уæлахиздзинæдтæ
бантыстис, стæй кусджытæ, колхозонтæ æмæ интеллигенци
фæсфронты цы стыр скуыСхтдзинады хъуыддæгтæ бакодтой,
уыдон номыл æмæ æппæт дунейы фæллойгæнджыты бæ-
рæгбоны ном ссарыны тыххæй —
ПРИКАЗ ДÆТТЫН:
Абон, 1 Майыбон, салют лæвæрд æрцæуæд цæдисонрес-
публикæты) столицæты: Мæскуыйы, Киевы, Минскы, Баку-
йьь, Тбилисийы, Ереваны, Ашхабады, Ташкенты, Сталина-
бады, Алма-Атайы, Фрунзейы, Петрозаводскы, Кишиневы,
Вильнюсы, Ригæйы, Таллины стæй ноджы герой-горæтты:
Ленинграды, Сталинграды, Севастополы æмæ Одессæйы,
ссæдз артиллерион залпæйь
Æгас цæуæд нæ хъаруджын Советон Райгуырæн
бæстæ!
Æгас цæуæнт домбай советон адæм, уæлахизгæнæг
адйем^__
,Æгас цæуæнт уæлахизхæссæг Сырх Æфсад æмæ Хæс-
тон-Денджызон Флот!
Æнусон цыт, нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибардзинады
19«

æмæ хæдбардзинады тыххæй йæ цард чи радта, уьщы хъæ-
батыртæн!
Размæ, гитлерон Германы бынтон ныппырх кæнынмæ!
Сæйраг Хисдсер Комаядæгæяæг
Советоя Цæдасы Маршал
И. СТАЛИН
*

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ СИДТ АДÆММÆ
1945 азы 9 майы
Æмбæлттæ! Ме’мбæстон нæлгоймæгтæ æмæ сылгой-
мæгтæ!
Æрцыди Германыл фæуæлахизы стыр бон. Сырх
Æфсад æмæ не’мцæдисонты æфсæдтæ фашистон Герма-
ны йæ зонгуытыл æрлæууын кодтой, æмæ Герман састы
бынаты ныллæууыди æмæ йæ гæрзтæ æрæвæрдта æнæ
уæлдай ныхасæй.
7 майы горæт Реймсы • арæзт æрцыдис капитуляцийы
тыххæй рагагъоммæйы протокол. 8 майы немыцаг сæйраг
командæгæнынады æрвыст лæгтæ цæдисон æфсæдты Сæй-
раг Командæгæнынады æмæ советон æфсæдты Сæйраг
Хисдæр Ко’мандæгæнынады номæй æрвыст лæгты ’раз Бер-
лины сæ къухтæ æрæвæрдтой капитуляцийы бындурон
актц, æмæ уый æххæстгонд.цæуы 8 майы 24 сахатаей фæс-
. тæмæ.
Немыцаг хицауиуæггæнджыты бирæгъы кæнонтæ зон-
^æйæ, бадзырд æмæ истæуыл фидыд уыдон хуымæтæджы
гæххæтты гæбазыл нымайынц, уымæ гæсгæ сын махайдагъ-
сæ ныхæстыл х’буамæ ма баууæндæм. Фæлæ уæддæр абон
райсомæй, капитуляцийы акт æххæст кæнгæйæ, немыпаг
æфсй&дтæ бирæгæйттæй райдыдтой сæ гæрзтæ æвæрын
æмæ не^ф^æдты къухмæ сæхи уацары дæттын. Æмæ уый
хуымæтæджы гæххæтты гæбаз схонæн нал ис. Уый у Гер-
°00

маны хæстифтонг тыхты æцæг капитуляци. Раст зæгъын
хъæуы, немыцаг æфсæдты иу къорд ма Чехословакийы
райолы уæддæр нæма хъавы капитуляци кæнынмæ. Фæлæ
æз афтæ æнхъæл дæн æмæ Сырх Æфсадæн йæ къухы
бафтдзæнис уыдоны æрчъицын кæнын.
Ныр махæн бæлвырд нæ бон у афтæ зæгъын, зæгъгæ,,
æрцыди Германы бынтон ныппырхы историон бон, нæ адæ-
мæн стыр уæлахиздзинад куы бантысти æмæ гермайнаг
империализм пырхгонд куы ’рцыд, уыцы бон.
Мах нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибардзинад æмæ хæд-
бардзинады номыл стыр зиантæ кæй федтам, нæ адæм хæ-
сты рæстæджы æнæнымæц бирæ хъуагдзинæдтæ æмæ
рыстытæ кæй баййæфтой, Фыдыбæстæйы сæрвæлтау ,фæс-
фронты æмæ! фронты æнæ ’рынцойæ кæй фæллой кодтой,
уыдæттæ Дзæгъæлы нæ фесты, уыдæтты руаджы махæн
бантысти знагыл бынтон фæуæлахиз уæвын. Славяйнаг
адæмтæ сæ цард æмæ сæ хæдбардзинады сæраппонд æну-
сты дæргъы цы тох фæкодтой, уый ахицæн ис—славяйпаг
адæмтæ фæуæлахиз сты немыцаг тыхгæпджытыл æмæ
немыцаг тиранийыл.
Нырæй фæстæмæ Европæйы сæрмæ фæйлаудзæнис
адæмты сæрибардзинады æмæ адæмты сабыр царды цыт-
джын тырыса.
Æртæ азы размæ Гитлер адæмы раз æргомæй афтæ
загьта, зæгъгæ, уый йæхицæн хæсыл нымайы Советон
Цæдис къабазгай ныддихтæ кæнын æмæ дзы * Кавказ,
Украинæ, Белорусси, Прибалтикæ æмæ æидæр облæсттæ-
атонын. Уый комкоммæ загъта: «Мах бынтондæр фесаф-
дзыстæм Уæрæсейы, йæ къæхтыл слæууын йæ бон куыд
пикуыуал бауа, афтæ». Уый уыдис æртæ азы размæ. Фæлæ
Гитлеры æнахъинон идейæтæн сæххæстгæнæн нæ уыд,—
хæсты тымыгъ сæ ныффалгæрон кодта. Хъуыддаг рауа-
дис, гитлеронтæ сæ сæнттæ цæгъдгæйæ куыд дзырдтой,.
201

афтæ нæ, фæлæ бынтон иннæрдæм. Герман бæрзæйсаст
фæцис. Германы æфсæдтæ сæ гæрзтæ æвæрынц. Советон
Цæдис бæрæгбон кæны йæ уæлахиздзинад, кæд уый нæ
хъавы Германы нæ дæр къабæзтæ ныккæнынмæ, нæ дæр
фесафынмæ, уæддæр,
Æмбæлттæ! Фыдыбæстæйы Стыр хæсты мах бынтондæр
фæуæлахиз стæм, Европæйы мидæг хæсты рæстæг фæцис.
Ралæууыдяс сабыр цард рæзыны рæстæг.
Арфæ уын кæнын фæуæлахизы тыххæй, мæ зынаргъ
æмбæстон нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ!
Намыс нæ хъæбатыр Сырх Æфсадæн, нæ Райгуырæн .
бастæйы хæдбардзинад нын чи бахъахъæдта æмæ знагыл
чи фæуæлахиз ис!
Намыс нæ цытджын адæмæн, уæлахизгæнæг адæмæк!
Æнусон намьгс, знаджы ныхмæ тохы чи фæмард исг
æмæ нæ адæмы сæрибардзинад æмæ амонды тыххæй йæ
дард чи радта, уыцы хъæбатыртæн!

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
СЫРХ ÆФСАДЫ ХÆЙТТÆН ÆМÆ ХÆСТОН-
ДЕНДЖЫЗОН ФЛОТÆН
Германы сæйраг командæгæнынады æрвыст лæгтæ
1945 азы 8 майы Берлины сæ къухтæ ’рфыстой, Германы
хæстон тыхтæ æнæ уæлдай ныхасæй сæ гæрзтæ кæй æвæ-
рынц, уый тыххæй конд акты.
Советон адæм немыцаг-фашистон тыхгæнджыты ныхмæ
цы Фыдыбæстæйы Стыр хæсты хæцыдысты, уый кæронмæ
хæццæгонд æрцыд уæлахизæй, Герман пырхгонд æрцыдис
. бынтондæр.
Æмбæлттæ’ сырхæфсæддонтæ, сырхфлотонтæ, сержант-
тæ, старшинатæ, æфсады æмæ флотьи афицертæ, инæлæрт-
тæ, адмиралтæ æмæ маршалтæ, арфæ уын кæнын Фыды-
бæстæйы Стыр хæст уæлахизæй кæй фæцис, уый тыххæй.
Германыл бынтон кæй фæуæлахиз стæм, уый тыххæй
абон, 9-æм майы, Уæлахиздзинады Бон, 22 сахатыл нæ Рай-
гуырæн бæстæйы столицæ Мæскуы Райгуырæн бæстæйы
номæй Сырх Æфсады хъæбатыр æфсæдтæн, Хæстон-Ден-
джызон Флоты наутæн æмæ æфсæддон хæйттæн, уыцы
иттæг стыр уæлахиздзинад кæмæн бантыстис, уыдонæн
ка’д кæны, мин сармадзанæй дæс æмæ ссæдз артиллерион
залнæй салют раттгæйæ.-
Æнусон намыс нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибар æмæ
203

хæдбардзинадыл тохы йæ цард чи радта, уыцы хъæба^,
тыртæн!
Æгас цæуæнт уæлахизхæсджытæ бьтрх Æфсад æмæ’
Хæстон-Денджызон Флот!
’ Сæйраг Хисдæр Командæгæнæг
Советон Цседисм Маршал
И.СТАЛИН
1945 азы 9-æм май. № 369.

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ РАНЫХАС
СЫРХ ÆФСАДЫ ÆФСÆДТЫ КОМАНДÆ-
ГÆНДЖЫТЫ НОМЫЛ КРЕМЛЫ ЦЫ ÆМБЫРД
УЫДИС, УЫМ
1945 азы 24 майы
Æмбæлттæ, бар ма мын раттут иу сидт, фæстаг сидт
фæкэедын.
Мæн фæнды басидын нæ Советон адæмы цæрæнбоны
тыххæй æмæ, фыццаджыдæр, уырыссаг адæмы цæрæнбоиы
тыххæй. (Тыхджын, дæргъвæтин къухæмдзæгъд, хъæртæ
«ура»).
Æз, фыццаджыдæр, нуазын уырыссаг адæмы цæрæнбо-
ны тыххæй уымæн, æмæ уыдон сты, Советон Цæдисы цы
иацитæ ис, уыдонæн сæ тæккæ номдзыддæр наци.
Æз сидын уырыссаг адæмы цæрæнбоны тыххæй уымæн,
æмæ уыдонæн ацы хæсты мидæг иууылдæр саргъ кодтой
куыд Советон Цæдисы разамонæг тыхæн нæ бæстæйы æп-
пæт адæмтьь æхсæн.
Æз сидын уырыссаг адæмы цæрæнбоны тыххæй уыдон
разамонæг адæм кæй сты, канд уый тыххæй иæ, фæлæ сæм,
сыгъдæг зонд, фидар зæрдæйы конд æмæ фæразондзинад
кæй исг уый тыххæй дæр.
Нæ хицауадмæ чысыл нæ уыдис рæдыдтæ, махыл скод-
та тыпг тыхст рæстæджытæ 1941—1942 азты, не’фсад
фæстæрдæм куы цыдис, Украинæйьг, Белоруссийы, Молда-
вийы, Ленинграды облæсты, Прибалтикæйы, Карел-Фины
республикæйы, нæ райгуырæн хъæутæ æмæ горæттæ куы
205

уагьта, уæд, уадзгæ та сæ кодта уымæн, æмæ æндæр гæ-1
нæи нæ уыд. Æндæр адæм, чи зоны, загътаиккой Хицауа-
дæн: сымах фыдæнхъæл фæкодтат мах, ацæуут иуварс, мах
сæвæрдзыстæм æндæр хицауад æ!мæ уый бафидаудзæн Гер-
манимæ æмæ нын сараздзæн æнцойад. Фæлæ уырыссаг
адæм афтæ нæ бакодтой, уымæн æмæ уыдон сæ зæрдæ
дардтой, сæ хицауады политикæ раст кæй у, ууыл æмæ
сразы сты стыр зындзинæдтæн бафæразыныл Германы
ныппырх кæныны тыххæй. Æмæ уырыссаг адæм Советон
хицауадыл афтæ кæй æууæнды, уый разынд ахæм ахъаз-
заг тых, кæцыйы фæрцы бантыст историон уæлахиздзинад
æппæт дунейы адæмты знагыл, — фашизмыл.
Бузныг сын зæгъæм уыдонæн, уырыссаг адæмæн, уьщы
æууæнкдзинады тыххæй!
Уырыссаг адæмы цæрæнбоны тыххæй! (Тыхджын,
æраегмæ не’нцайгæ къухæмдзæгъд).

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты мидæг Германыл фæуæ-
лахизы номыл 1945 азы 24 июны Мæскуыйы Сырх фæзы
аразын кæнын Хæцæг æфсады, Хæстон-Денджызон флоты
æмæ Мæскуыйы гарнизоны æфсæдты парад, — Уæлахизы
Парад.
Парадмэй конд æрцæуæнт: фронтты иугонд полчъытæ,
Хъахъæнынады Адæмон Комиссарады иугонд полкъ, Хæс-
тон-Денджызон Флоты иугонд полкъ, æфсæддон академи-
тæ, æфсæддон скъолатæ æмæ Мæскуыйы гарнизоны; æф-
сæдтæ.
Уæлахизы Парад райсæд мæ хæдивæг Советон Цæдисы
Маршал Жуков.
Уæлахизы Парадæн командæ кæнæд Советон Цæдисы
Маршал Рокоссовский.
Парад саразынæн иумæйаг разамынд дæттыны хæс
æвæрын Мæскуыйы Æфсæддон Окруджы æфсæдты
командæгæнæг æмæ Мæскуыйы горæты гарнизоны хицау
инæлар-булкъои Артемьевул.
Ссейраг Хшдæр Командæгæнæг
Советон Цæдисы Маршал
И. СТАЛИН
1945 азы 22 шопь. № 370.

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
ССР ЦÆДИСЫ СЫРХ ÆФСАДЫ ÆФСÆДТÆН ÆМÆ
ХÆСТОН-ДЕНДЖЫЗОН ФЛОТÆН
1945 азы 22 июлы № 371
Фашистон Германы ныхмæ советон адæмы Фыдыбæстæ-
ны Стыр хæсты мидæг нæ паддзахады Хæстон-Денджызон
Флот.уыдис Сырх Æфсады æцæг æххуысгæнæг.
ССР Цæдисы иыхмæ хæсты фашистон Герман, æнæн-
хъæлæджы ныббырсгæйæ æмæ йæм тыхджын æфсад
уæвгæйæ, цыбыр æмгъуыдмæ хъавыдис махæн не ’фсад
( æмæ нæ флот ныппырх кæнынмæ. Йе ’фсад, йæ авиаци
æмæ йæ хæстон-денджызон флоты æмархайды руаджы не-
мыц хъавыдысты денджызы дæр хицауиуæг кæнын рай-
дайынмæ.
Зындгонд куыд у, афтæмæй гермайнаг стратегты пълаи-
тæй сур зæххыл дæр æмæ денджызы æппындæр ницы ра-
уадис. Сырх Æфсад не’мцæдисонтимæ’ иумæ бынтон
ныппырх кодта гитлерон æфсады æмæ йын йæ гæрзтæ æрæ-
вæрын кодта.
Сырх Æфсад хъахъæнынадон хæстытæ куы кодта,
стæй размæ куы бырста, уæд нæ флот Сырх Æфсады
флангтæ хорз хъахъæдта денджызы ’рдыгæй, тыхджьш
цæфтæ кодта знаджы базарадон флотæн æ^мæ æндæр нау-
тæн, æмæ афтæмæй фадат лæвæрдта йæ коммуникациты
рæ^дз куыстæн. Советон денджызон æфсæдтæ сæ хæстон
архайды мидæг æвдыстой стыр диссаджы фидардзинад
æмæ хъæбатырдзииад, бæрзонд хæстоп активондзинад
208

<емæ æфсæддон дæсиыдзинад. Доныбынцæуæг лодкæты,
допы сæрты цæуæг иауты депджызоп æфсæддонтæ, деп-
джызои тæхджытæ^ артиллеристтæ æмæ фистæг æфсæд-
донтæ сæхимæ райстой æмæ ноджы тыхджындæрæй рав-
дыстой, уырысы флотмæ рагæй-æрæгмæ цы бирæ хорз
традицитæ ис, уыдон.
, Балтикæйы, Сау денджызы æмæ Баренцы денджызы,
Волгæйы|, Дунайы æмæ Днепры дæтты советон денджызон
æфсæддонтæ хæсты цыппар азы дæргъы бахастой ног
скуыхтдзинады хъуыддæгтæ уырысы денджызон кады чиныг-
мæ. Флот Советон Найгуырæн (Зæстæйы раз кæронмæ бах-
хæст кодта йæ хæс.
Æмбæлттæ сырхфлотоитæ, старшинатæ æмæ афицертæ!
Советон адæмы фæнды сæ флот ноджы тыхджындæр
æмæ хъаруджындæрæй уынын. Нæ адæм сæ флотæн са-
раздзысты ног хæстон иаутæ æмæ ног базæтæ. Флоты хæс
ис уый мидæг, цæмæй æппынæдзухдæр цæттæгоид æмæ
хорз ахуыргонд цæуой денджызои æфсæддоп кадртæ,
сæрæй бынмæ ахуыргонд æмæ пайдагонд цæуа Фыдыбæс-
тæйы хæсты фæлтæрддзинад, иоджы бæрзоиддæр ист æр-
цæуа денджызон культурæ, дисциплинæ æмæ организаци-
гонддзинад йæ • рæнхъыты.
Арфæ уын кæнын ССР Цæдисы Хæстои-Денджызон
Флоты бон!
/ Æгас цæуæд Советон паддзахады Хæстон-Денджызон
Флот æмæ йæ хъæбатыр денджызои æфсæддонтæ!
Сæйраг Хисдæр Командæгæнæг
Советон Цæдисы Генералиссимус
И. СТАЛИН
14 И. Сталнж.

Сæйраг хисдæр командæгæнæджы
ПРИКАЗ
1945 азы 19 августи М 51 г. Мæскуы
Фашистон Германы ныхмæ советон адæмы Фыдыбæс-
тæйы Стыр хæсты мидæг нæ авиаци кадимæ йæ хæс сæх-
хæст кодта Райгуырæн бæстæйы раз.
Нæ Фыдыбæстæйы номдзыд уаритæ карз уæлдæфон
хæстыты мидæг ныддæрæн кодтой æппæлд немыцаг авиа-
цийы, æмæ уымæй фадат радтой Сырх Æфсадæн бархийæ
архайынæн æмæ нæ бæстæйы адæмы фервæзын кодтой
знаджы уæлдæфон бомбардировкæтæй.
Æппæт Сырх Æфсадимæ иумæ уыдон тыхджын цæф-
тæ кодтой знагæн, уымæн йæ хæстон адæм æмæ техникæ-
йы дæрæн кæнгæйæ. Нæ хъæбатыр авиаци йæ арæхст-
джын архайдæй æдзухдæр ахъаз кодта нæ зæххылцæуæг
æфсæдты уæлахиздзинæдтæн æмæ баххуыс кодта знаджы
бынтон ныппырх кæнынæн.
Нæ Фыдыбæстæйы сæрибардзинад æмæ хæдбардзинад
бахъахъæныныл тохты совётон тæхджытæ чысыл нæ рав-
дыстой фæзминаг чи у, ахæм лæгдзинад æмæ æхсардзина-
ды хъуыддæгтæ, æцæг хъæбатырдзинады хъуыддæгтæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты историмæ уыдон бахастой би-
рæ намьисы хъуыддæгтæ.
Советон адæм, уæлахизуæвæг адæм, сæрыстыр сты сæ
тæхджыты хæстон кадæй.
210

Нæлгоймаг æмæ сылгоймаг кусджыты, инженерты æмæ
службæгæнджыты фæллойадон разæнгарддзинады руаджы,
советон авиацион конструкторты арæхстджын куыст æмæ
курдиатдзинады руаджы хæсты рæстæджы нæ авиацийæн
лæвæрд æрцыд бирæ мин иттæг хорз хæстон хæдтæхджы-
тæ; кæцытæ сæ базыртыл знагæн хастой мæлæт, цытджын
советон адæмæн та хастой æнæмæлгæ кад.
Æмбæлттæ тæхджытæ, штурмæнтæ æмæ уæлдæфон
стрелоктæ, радисттæ,- мотористтæ æмæ хæцæнгарзмæ
зилджытæ, механиктæ, техниктæ æмæ инженертæ, афи-
цертæ æмæ инæлæрттæ! Авиацион промышленносты кус-
джытæ, инженертæ, службæгæнджытæ æмæ конструк-
тортæ!
Арфæ уын кæнын авиацийы бæрæгбоны фæдыл!
Авиацийы брн сбæрæг кæныны æмæ нæ цытджын авиа-
торты номыл ПРИКАЗ ДÆТТЫН:
Абон, 19-æм августы, 20 сахатыл нæ Райгуырæн бæстæ-
йы столицæ Мæскуыйы нæ Райгуырæн бæстæйы номæй нæ
намысджын авиатортæн лæвæрд æрцæуæд салют, дыууæ
сæдæ дыууын цыппар сармадзанæй ссæдз хатты æмæхст
фæкæнгæйæ.
Сæйраг Хисдæр Кома^дæгæнæг
Советон Цæдисы Генералисспмус
И. СТАЛИН
Н*

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ СИДТ АДÆММÆ
1945 аш 2-æм сентябрн
Æмбæлттæ1
Ме’мбæстаг нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ!
Абон, 2 сентябры, Японы паддзахадон æмæ æфсæддон
æрвыст лæгтæ сæ къухтæ бафыстой æнæуæлдай ныхас
сæ гæрзтæ æрæвæрыны тыххæй акты. Иугонд нациты
хæстон тыхтæ денджызты æмæ сур зæххыл бынтон ныд-
дæрæн кодтой Японы æмæ йæ алыфарс æртыхстысты алы-
рдыгæй. Япон йæхи банымадта састыл æмæ æрæвæрдта
йæ гæрзтæ.
Дунеон фашизмы æмæ дунеон агрессийы дыууæ арт-
дзæсты сæвзæрдысты ацы дунеон хæсты агъоммæ: Гер-
ман — хурныгуылæнырдыгæй æмæ Япон — хурскæсæны-
рдыгæй. Дыккаг дунеон хæст гъе уыдон райдыдтой. Гъе
уыдон æрлæууын кодтой сæфты къахыл адæмты æмæ
уыдонæн сæ цивилизацийы. Дунеоц агрессийы артдзæст
хурныгуылæнырдыгæй ликвидацигонд æрцыд цыппар мæ-
йы размæ, æмæ уый адыл Германы бахъуыд йæ гæрзтæ
æрæвæрын. Уымæй цыппар мæйы фæстæдæр ликвидаци-
гонд æрцыд дунеои агрессийы артдзæст хурскæсæны-
рдыгæй, æмæ Японы дæр, Германы сæйраг æмцæдисоны,
бахъуыд капитуляцийы акты йæ къух бафыссын.
Уый афтæ амоны, æмæ дыккаг дунеон хæстæн йæ кæ-
212

рон кæй æрцыд. Ныр махæи нæ бон зæгъьш у, æппæт ду-
иейы мидæг сабыр цардæн цы фадæттæ хъæуы, уыдон нæ
къухы бафтыдысты, зæгъгæ.
Зæгъын хъæуы, япойнаг тыхгæнджытæ зиан канд не
’мцæдисонтæн Китайæн, Америкæйы Иугонд Штаттæн,
Великрбританийæн кæй не’рхастой. Уыдон иттæг стыр
зиан’æрхастой мах бæстæйæн дæр. Уымæ гæсгæ махмæ ис
сæрмагонд домд Яяонмæ*
Япон нæ бæстæйы ныхмæ’ йæ агресси райдыдта суанг
1904 азы, Уæрæсейы æмæ Японы хæсты рæстæджы.
Зындгонд куыд у, афтæмæй, 1904 азы февралы мæйы, Япо-
ны æмæ Уæрæсейы æхсæн ма ныхæстæ куы цыдис, уæд
Япон, паддзахы хицауады лæмæгъдзинадæй фæпайда гæн»
гæйæ, æваст,^йæ дзырд фæсайгæйæ, хæст нæ расидгæцæ
æрбалæб’урдта нæ бæстæмæ æмæ атакæй бабырста уырыс-
саг эскадрæмæ Порт-Артуры районы, цæмæй фæхъæуьш
кодтаид цалдæр уырыссаг хæстон науы æмæ афтæмæй
хорз уавæр сарæзтаид йæхи флотæн. Æмæ уый æцæгдзи-
надæй фæхъæуын кодта æртæ иттæг хорз хæстон науы
Уæрæсейæ. Зæгъинаг у уый, æмæ уымæй 37 азы фæстæ-
/дæр та Япон, раст ахæм гадзырахат ми кæй бакодта Аме-
’рикæйы Иугонд Штаттæн дæр, 1941 азы уый Амерй-
кæйы Иугонд Штатты хæстон-денджызон базæмæ куы ба-
/бырста Пирл-Харборы æмæ уыцы паддзахадæй цалдæр
линкорьи куы фæхъæуын кодта, уæд. Зындгонд куыд у,
афтæмæй Японимæ хæсты Уæрæсе уæд саст æрцыд. Пад-
дзахы Уæрæсе саст кæй æрцыд, уымæй та Япон фæпайда
кодта Уæрæсейы Хуссайраг Сахалин байсыны тыххæй,
Курилы сакъадахтыл йæхи æрфидар кæныны тыххæй æмæ
, афтæмæй нæ бæстæйæн Хурыскæсæнмæ æмæ фурдмæ—
стæй советон Камчаткæйы æмæ советон Чукоткæйы порт-
тæм бацæуæнтыл ссппæтыл дæр гуыдыр сæвæрыны тых-
хæй. Бæлвырд уыд, Япоп йæ размæ хæсæн кæй æвæрдта
213

Уæрæсейæ байсын Дард Хурскæсæны ёæстææгасæйдæр,
Фæлæ Япон нæ бæстæйы ныхмæ цы тыхгæнæн митæ
фæкодта, уыдон уымæй нæ хицæн кæнынц. 1918 азы, нæ
бæстæйы мидæг советон цардарæзт æвæрд куы æрцыд,
уæд уый фæстæ Япон, уæды рæстæджы Англис, Франц,
Америкæйы Иугонд Штаттæ советон бæстæмæ знаджы
цæстæ’нгас кæй дардтой, уымæй фæпайда кæнгæйæ
æмæ уыдоныл æнцойгæнгæйæ,—ногæй æрбалæбурдта нæ
.бæстæмæ, ’бацахста Дард Хурскæсæн æмæ цыппар азы
дæргъы хъизæмарæй мардта нæ адæмы, стыгъта советон
Да^рд Хурскæсæн,
Фæлæ уый дæр æппæт нæу. 1938 азы Йпон ногæи æр-
балæбурдта нæ бæстæмæ Хасаны цады райбны, Владивбс:-
точы цур æмæ хъавыд Владивосточы алыфарс æртыхсын-
мæ, уый фæстæ а’з та Япон ногæй æрбалæбурдта*æндæр
ран, Монголы Адæмон Республикæйы райбны, Халхин-Го-
лы цур æмæ хъавыд совётон территоримæ æрбабырсынмæ,
нæ Сыбыры æфсæнфæндаджы магистраль алыг кæнынмæ
æмæ Дард Хурскæсæн Уæрæсейæ атонынмæ.
Раст зæгъын хъæуы, Япон Хасаны æмæ Халхйн-Голк*
районы цы атакæтæ сарæзта, уыдон сбветон æфсæдтæ
сликвида’ци кодтой, япойнæгтæ та сТыр æгады бынаты баз-
задыс1ы. Раст афт^е æнтыстджынæй ликв’идацигонд æрцыд
япойнаг хæстон интервенци 1918—22 азты дæр æмæ Япой-
наг оккупанттæ тард æрцыдысты нæ Дард Хурскæсæны
раионтæй. Фæлæ уырысы æфсæдтæ 1904 азы Уæрæсе
æмæ Японы хæсты рæстæджы саст кæй æрцыдысты, уый
нæ адæмы зæрдæты(< ныууагъта рыстдзинад. Уый сау^
стъæлфæй баззад нæ бæстæйыл. Нæ адæм сæ зæрдæ
дардтой æмæ’ æнхъæлмæ кастысты, зæ^гъгæ, ралæудзæн
ахæм бон, Япон саст кæд æрцæудзæн æмæ у^ыцы сау
стъæлф сæфт кæд æрцæудзæн. Дыууиссæдз азы æнхъæл-
мæ кастыстæм мах, зæронд фæлтæры адæм, уыцы бонмæ.
214

Æмæ ныр уыцы бон æрцыдис/Абон Япон йæхи банымад-
та састыл æмæ йæ къух бафыста æнæуæлдай ныхас капи-
туляцийы акты,
Уый афтæ амоны, æмæ Хуссары Сахалин æмæ Курилы
сакъадæхтæ æрбацæудзысты Советон Цæдисмæ æмæ ны-
рæй фæстæмæ уыдон нал уыдзысты Советон Цæдис фур-
дæй хицæн кæныны, мадзал æмæ нæ Дард Хурскæсæнмæ
Японы æрбалæбурды базæ, фæлæ уыдзысты, Советон Цæ-
дис фурдимæ комкоммæ бцст цæмæй уа, ахæм мадзал æмæ
нæ^æстæ япойнаг агрессийæ хъахъæныны базæ.
Нæ советон адæм сæ тыхтæ æмæ сæ фæллойыл нæ
ауæрстой уæлахиздзинады сæраппонд. Мах бавзæрстам
уæззау азтæ. Фæлæ ныр махæй алкæмæн дæр йæ бон у
зæгъын: мах фæуæлахиз стæм, Нырæй фæстæмæ махæн
нæ бон у афтæ нымайын, æмæ нæ Фыдыбæстæ хызт у не-
мыцаг æрбабырсты тасдзинадæй хурныгуылæнырдыгæй
æмæ япойнаг æрбабырсты тасдзинадæй хурскæсæнырды-
гæй. Ралæууыд, рагæй кæмæ æнхъæлмæ кастысты, уыщл
сабыр царды рæстæг æппæт дунейы адæмтæн.
Арфæ уын кæнын, мæ зынаргъ æмбæстон нæлгоймæг-
,тæ æмæ сылгоймæгтæ, цытджын уæлахиздзинады фæдыл,
хæст æнтыстджынæй кæй фæцис, уый фæдыл, æппæт ду-
нейы сабыр царды рæстæг кæй ралæууыд, уый фæдыл!
Намыс Советон Цæдисы, Америкæйы Иугонд Штатты,
. Китайы æмæ Великобританийы хæстон тыхтæн, Японыл чи
фæуæлахиз ис, уыдонæн!
Намыс нæ Дард Хурскæсæйнаг æфсæдтæн æмæ Æн-
цад фурды хæстон-денджызон флотæн, нæ Райгуырæн
бæстæйы намыс æмæ сæры кад чи бахъахъæдта, уыдонæн!
Намыс нæ домбай адæмæн, уæлахизгæнæг адæмæн!
Æнусоц намыс нæ Райгуырæн бæстæйы кадыл æмæ уæ-
лахиздзинадыл хæстыты чи фæмард, уыцы хъæбатыртæн!
Æгас дæуæд æмæ рæзæд нæ Райгуырæн бæстæ!

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ
ПРИКАЗ
СЫРХ ÆФСАДЫ ÆМÆ ХÆСТОН-ДЕНДЖЫЗОН
ФЛОТЫ ÆФСÆДТÆН
Японы æрвыст лæгтæ 1945 азы 2 сентябры Токиойы сæ
къухтæ акты бафыстой Японы хæстон тыхтæ æнæ уæлдай
ныхас сæ гæрзтæ кæй æрæвæрдтой, уый тыххæй.
Советон адæмы хæст, не’мцæдисонтимæ иумæ, фæстаг
агрессоры—япойнаг империализмы ныхмæ—фæцис уæла-
хизæй, Япон пырхгонд æрцыд æмæ йæ гæрзтæ æрæвæрдта.
Æмбæлттæ сырхæфсæддонтæ, сырхфлотонтæ, сер-
жаыттæ, старшинатæ, æфсады æмæ флоты афицертæ,
ицæлæрттæ, адмиралтæ æмæ маршалтæ, арфæ уын кæнын,
Японы ныхмæ хæст уæлахизæй кæй фæцис, уый фæдыл.
Японыл фæуæлахизы номыл абон, 3-æм сентябры, Япо-
ныл Фæуæлахизы Бæрæгбон, 21 сахатыл нæ Райгуырæн
бæстæйы столицæ Мæскуы , Райгуырæн бæстæйы номæй
салют дæтты Сырх Æфсады хъæбатыр æфсæдтæн, Хæс-
тон-Денджызон флоты наутæн æмæ хæйттæн, уыцы уæла-
хиздзинад кæй къухы бафтыд, уыдонæн, æртæ сæдæ дыу-
уынцыппор сармадзанæй дыууын цыппор хатты æмæхст
фæкæнгæйæ.
216

Æнусон кад æмæ цыт, нæ Райгуырæн бæстæйы кадыл
æмæ уæлахиздзинадыл хæстыты чи фæмард, уыцы хъæ-
батыртæн!
Цæрæнт æмæ æгас дæуæнт нæ Сырх Æфсад æмæ нæ
Хæстон-Денджызон Флот!
Сæйраг Хисдæр Командæгæнæг
Советон Цæдисы Генералассимус
И. СТАЛИН
1945 азы 3 сснтябры. № 373.

СÆРГÆНДТÆ.
Фарс.
РАДИОЙÆ РАНЫХАС 1941 азы 3 июлы 5
ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ 24-æм
. АЗЫ БОН. Доклад Мæскуыйы фæллойгæнджыты де-
путатты Советæн г. Мæскуыйы партион æмæ æх-
сæнадон организацитимæ 1941 азы 6 ноябры. цы кад-
джын æмбырд уыдис, уым 15
СЫРХ ÆФСАДЫ ПАРАДЫ РАНЫХАС 1941 азы 7-æм ноя-
бры Мæскуыйы Сы’рх фæзы 36
ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОМИССАРЫ ПРИКАЗ
1942 азы 23 февралы № 55 г. Мæскуы 40
ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОМИССАРЫ ПРИКАЗ
1942 азы 1 май М 130 г. Мæскуы • . . . 49
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАППЫТÆ АМЕРИКАГ
~" АГЕНТАД АССОШИЭЙТЕД ПРЕССЫ УАЦХÆССÆ-
ДЖЫ ФÆРСТЫТÆН 1942 азы. 3-æм октябры ... 60
ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ 25 АЗЫ
БОН Хъахъæнынады Паддзахадон Комитеты Сæрда-
ры доклад Мæскуыйы фæллойгæнджыты депутатты
Советы кадджын æмбырды г. Мæскуыйы партион
æмæ æхсæнадон организацитимæ иумæ 1942 азы
6 ноябры 62
ХЪАХЪÆНЫНАДЫ АДÆМОН КОМИССАРЫ ПРИКАЗ
1942 азы 7 ноябры М 345 г. Мæскуы 80
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАППЫТÆ АМЕРИКАГ АГЕН-
ТАД АССОШИЭЙТЕД ПРЕССЫ УАЦХÆССÆДЖЫ
ФÆРСТЫТÆН 1942 азы 13-æм ноябры ....... 85
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
ХУССАР-ХУРНЫГУЫЛÆНЫ.ХУССАРЫ, ДОНЫ, ЦÆ-
ГАТ КАВКАЗЫ, ВОРОНЕЖЫ,-КАЛИНИНЫ, ВОЛХО-
ВЫ ÆМÆ ЛЕНИНГРАДЫ ФРОНТТЫ ÆФСÆДТÆН
1943 азы 25 январы 88
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
’ДОНЫ ФРОНТЫ ÆФСÆДТÆН 1943 азы 2-æм
февралы - . 90
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1943
азы 23 февралы № 95 г. Мæскуы 91

СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
1943 азы 1-æм майы М 195 г. Мæскуы 100
л^МБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАППЫТÆ АМЕРИКАГ ГА-
ЗЕТ „НЬЮ-ЙОРК ТАЙМСЬГ ÆМÆ АНГЛИСАГ ГА-
ЗЕТ „ТАЙМСЬГ УАЦХÆССÆДЖЫ ФÆРСТЫТÆН
1943 азы 4-æм майы 108
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ АРФÆЙЫ ТЕЛЕГРАММÆТÆ
г-н У. ЧЕРЧИЛЛЬМÆ ÆМÆ г-н Ф. РУЗВЕЛЬТМÆ
АНГЛИСАГ-АМЕРИКАГ ÆФСÆДТÆ ЦÆГАТ АФРИ-
КÆЙЫ КÆЙ ФÆУÆЛАХИЗ СТЫ, УЫЙ ФÆДЫЛ
1943 азы 9-æм майы 109
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАПП АНГЛИСАГ АГЕИТАД
РЕЙТЕРЫ СÆЙРАГ УАЦХÆССÆДЖЫ ФАРСТÆН
1943 азы 28-æм майы • 110
ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ 26-æм . ,
АЗЫ БОН. Хъахъæнынады Паддзахадон Комитеты
Сæрдары доклад, Мæскуыйы фæллойгæнджыты депу-
татты Советы г. Мæскуыйы партион æмæ æхсæчадон
организацитимæ 1943 азы 6-æм ноябры цы кадджын
æмбырд уыдис, уым 112
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1943
азы 7 ноябры № 309 г. Мæскуы . . • 132
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1944
азы 23 февралы М 16 г. Мæскуы 138
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1944
азы 1-æм майы М 70 г. Мæскуы 147
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ ДЗУАПП „ПРАВДÆЙЬГ УАЦ-
„ХÆССÆДЖЫ ФАРСТÆН 1944 азы 13-æм июны ... 153
СÆИРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
1944 азы 20 августы № 152 г. Мæскуы 155
ОКТЯБРЫ СТЫР СОЦИАЛИСТОН РЕВОЛЮЦИЙЫ 27-æм
АЗЫ БÆРÆГБОН. Хъахъæнынады Паддзахадон Ко-
митеты Сæрдары доклад Мæскуыйы фæллойгæнджы-
ты депутатты Советы кадджын æмбырды г. Мæс-
куыйы партион æмæ æхсæнадон организацитимæ пу-
мæ 1944 азы 6-æм ноябры. 157
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
1944 азы 7 ноябры.М 220 г. Мæскуы 176
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
1944 азы 19-æм ноябры М 225 Мæскуы Кремль ... 181
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1945
азы 23 февралы А'° д г. Мæскуы . . • . . • 183

ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ РАНЫХАС СОВЕТОН ЦÆДИ-
СЫ ÆМÆ ПОЛЬШÆЙЫ РЕСПУБЛИКÆЙЫ ’ÆХ-
СÆН ХÆЛАРДЗИНАД, КÆРÆДЗИЙÆН ÆХХУЫС ’ ’
КÆНЫН ÆМÆ ХÆСТЫ ФÆСТÆ ЛЫМÆНДЗИНА-
ДЫ КУЫСТЫ ТЫХХÆЙ БАДЗЫРДЫ СФИДАР КÆ-
НЫНЫ РÆСТÆДЖЫ 1945 ащ 21 апрелы 188'
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ ХÆ- ’
ЦÆГ ÆФСАДЫ ХÆЙТТÆН 1945 азы 27-æм апре-
лы № 846 • • 192.
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ СОВЕТОН
ЦÆДИСЫ.МАРШАЛ И. В. СТАЛИНЫ СИДТ СЫРХ
ÆФСАДМÆ ÆМÆ ÆМЦÆДИСОНТЫ ÆФСÆДТÆМ
1945 азы 27 апрелы '93
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ 1945
азы 1 майы № 20 г. Мсескуы . . . • ’ 194
ÆМБАЛ И..В. СТАЛИНЫ СИДТ АДÆММÆ 1945 азы
9 майй ,...., 200
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ’ ПРИКАЗ
СЫРХ ÆФСАДЫ ХÆЙТТÆН ÆМÆ ХÆСТОН-ДЕН-
ДЖЫЗОН ФЛОТÆН 1945 азы 9 майы М 369 .... 20&
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ РАНЫХАС СЫРХ ÆФСАДЫ
ÆФСÆДТЫ КОМАНДÆГÆНДЖЫТЫ НОМЫЛ КРЕМ-
ЛЫ ЦЫ ÆМБЫРД УЫДИС, УЫМ 1945 азы 24
майы 205
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ ;
1945 азы 22-æм июны М 370 207
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ ССР
’ ■ ЦÆДИСЫ СЫРХ ÆФСАДЫ ÆФСÆДТÆН ÆМÆ
ХÆСТОН-ДЕНДЖЫЗОН ФЛОТÆН 1945 азы 22-æм
июлы М ’ 3/1 208
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ ,
1945 азы 19 августы М 51 г. Мæскуы 210
ÆМБАЛ И. В. СТАЛИНЫ СИДТ АДÆММÆ 1945 азы
2-æм сентябры • . . . 212
СÆЙРАГ ХИСДÆР КОМАНДÆГÆНÆДЖЫ ПРИКАЗ
СЫРХ ÆФСАДЫ ÆМÆ ХÆСТОН-ДЕНДЖЫЗОН ФЛО-
ТЫ ÆФСÆДТÆН 1945 азы 3-æм сентябры. М373 . . 216
Бæрнон редактор Хъайтыхъты М.
Техншон редактор Дзгойты А. Корректор Цогойты Н-
Мыхуырон сыфтæ—13,75 Гæххæтты формат 60х92У|6. Рауагъдады М 2*2
Заказ № 2092. Тираж 3100. ЕИ04391. |_
Цæгат Ирыстоны АССР-ы полиграфийы Управленийы типографи.
Дзæуджыхъæу, Дзанайты Ивапы уынг, 20.