ИРОН ДИАЛЕКТОЛОГИЙЫ
ХРЕСТОМАТИ
ПЕДАГОГОН ХИСДÆР СКЪОЛАТЫ
ИРОН ÆВЗАГ ÆМÆ ЛИТЕРАТУРÆЙЫ
ХАИÆДТÆН
САРÆЗТОЙ ЙÆ
ЛОЦ. ТУАТЫ О. æмæ ХЪУЫЛАТЫ Н.
ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ АССР-ы ПАДДЗАХАДОН РАУАГЪДАД
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ « 1918

ХРЕСТОМАТИЯ
ио осетинской диалектологин
СОСТАВИЛИ
ДОЦ, О. ТУАЁЙА. и Н. КУЛАЕВ
ГОСУЛАРСТВРННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО
СЕВЕРО-ОСЕТИНСКО*-! АССР
ДЗАУДЖИКАУ х 1948

I ХАЙ. ДЫГУРОН ДИАЛЕКТ
ÆХСАРÆ ÆОДА ÆХСÆРТÆКК.
Усдур и Нартмæ бæрæгдæр адтæй дууæ муккаги: Бооиатæ
æма Æхсæртæккатæ. Бориатæ адтæнцæ берæ муккаг, Æхсæр-
тæкгсатæ ба—адæмæй минкъий, æхсарæй ба— итинг муккаг.
И дууæ муккзги хуцау кæрæдземæ фæййерис кодга.
Йеухатт кæми адтæй, уоми Бориатæ ниццудæнцæ Æхсæр-
тæккатæмæ ’ма си нæлистæгæй муккаг нæбал ниууагътонцæ,
Багъодзайæй фæстæмæ.
Йе ба адтæй йеу, дæхуæдæг куд зонай, уæхæн нæбæззон,
иругъдгомау.
Фал ма Æхсæртæккатæн сæ уоститæй йеу, мæгури кизгæ,
æ цæгатмæ рандæ’й зæрдæ ’хсайгæй.
Ци рацудæй, хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта нн райгурдæн
фазæнттæ дууæ лæхъуæни.
Нæмттæ сæбæл исæвардтонцæ Æхсарæ æма Æхс&ртæкк.
Рацæппо-лæппо æнцæ и бнццеутæ, гъазунгъон фæцæнцæ æма
æягарти рафхуæрионцæ. Йетæ ба син рафедис кæнирнцæ, хæ-
мæй айтæ, уой ку нæ зонетæ, зæгъгæ.
Йеу бон и биццеутæ сæ мадæмæ бацудæнцæ ’ма ’й бафарстон-
цæ, кæмæй ан, зæгъгæ.
Сæ мадæ дæр син радзубанди кодта: *Уæ муккаг—Æхсæр-
тæккатæ; ба-ма-уи-изадæй Багъодза, зæгъгæ, йеу, иннети ба
Бориатæ ниццагътонцæ".
Дууæ лæхъуæни фæйнæ бæхи исйефтонг кодтонцæ; цæун
райдæдтонцæ ’ма Багъодзай дуармæ æрлæудтæннæ. Багъодза сæ
байуазæг кодта; иуаз;утæ дæр ин сæхе бафæсмæрун кодтонцæ,
базонун кодтонцæ, йетæ Æхсæртæккати байзайæггæгтæ ке ад-
тæнцæ, уой.
Багъодза дæр сæбæл ниццийнæ ’й, уæдта снн æрдзурдта æ
марди гъуддæгтæ ’ма иуазæги фæлхæнтæ.
Æризæр æй. Æхсæви и кæсдæр Æхсарæ загъта: *Аци æхсæ-
вæ а фæткъу бæласæ æз куд гъæуай кæнон, уотæ".
И фæткъу ба адтæй Багъодзайæн æ тургъи.
Изæ æй тала рауадзидæ, æ деденæг рафадидæ, рафæткъу
уидæ, сæумæмæ ба æгъзæлун райдаидæ.
3

Йеу маргъ ин ибæл багъомпал æй ’ма *й цæггæ кæнун нæбал
уагъта: æхсæвæ имæ æрЦæуидæ ’ма ’й ниццæгъдидæ.
Багъодза дзурд равардта: „Иуазæгæй мæмæ кадæр цæуа, йе
æй гъæуай кæнун ку нæ бафæраза, уæд ин æ сæр куд æркæ-
нон?> уотæ*.
Йеци дзурдмæ гæсгæ сæдæ сæри æркодта "ма сæ зилдæгæй
æ кегъоги кæрæнтги хамеци мехтæбæл æрцавта.
Уовдæ гæсгæ, Багъодза, цидæр адтæй, нæ арази кодта Æхса-
рæи, ку нæ бафæраза, уæд мæхе фид ку бахуæрдзæнæн,
зæпьгæ.
НГадтæй, уæддæр Æхсарæ не’ском кастæй æма æхсæвæ бæ-
ласм бунн бадун райдæдта.
Фæббадтæй; бонивайæнæрдæмæ ба рафунæй æй.
И маргъ æртахтæй æма ниццагъта и фæгкъу.
Багъодза дæр, цæмæй æ сомийæн æцæг адтайдæ, уомæ гæсгæ
мн æ йеу æнгулдзæ æркъуæрдга.
Дуккаг æхсæвæ ба гъæуай кæ тун райдæдта Æхсæртæкк.
Раст бонивайæни* рæстæги ба йеу цидæр маргъи хузи и бæ-
ласæмæ æртахтæй æма’й куд ниццагъта, уотæ ба’й Æхсæртæкк
дæр^фехста ’ма’й фæццæф кодта.
Йе дæр нихъхъесхъес кодта ’ма фæстæмæ рандæ ’й.
Æксæртæкк йеу бæласи сифæбæл тогя æртях иссердта,
ба-’й-тухта, æ киси’й ниввардта, сæумæ ба загъга Багъэдзайæн:
«Ме’рваци дæумæ уадзун, æз ба цæун, ци ниццавтон, уой
бабæрæг кæнунмæ".
Æ дууæ йегарей, хæццæ ранæхстæр æй; алли рауæн дæр
агурдта ’ма ’й некæми ирдта.
Уæд’га йеу хани гъæумæ бахъæрттæй.
И ханæн ба æ кизгæ æ уодæй гъазта, æма ибæл адæм
æмбурдтæ кодтониæ; и кизгæ ба адтæй, Æхсæртæкк и ’хсæвæ
ке ниццавта, йе.
Æхсæртæкк адæми кæронмæ бастадæй, и тоги æртæх æ
кисæй бæласи сифæбæл исисга, уомæй ин æ цæф байсарста,
æма и кизгæ æ мадæй райгурæгау иссæй.
Хан ин æй бинонтæн равардта.
Æхсæртæкк ханмæ цæрун райгдæдта. Адтæй цауæйнон лæг;
æ дууæ йегарей хæццæ фæццæуидæ ’ма уотемæй æхе сирди
. фкдæй .дардта. Уотемæй цардæй Æхсæргæкк. Цауæни-йеу ку
цæуидæ; уæд ин ниффæдзæхсионцæ йеу комæй уогæ, уордæмæ
ма бацо; зæгъгæ.
Йеу бон Æхсæртæкк фæххаттæй æма некæми неци иссирдта,
изæрæрдæмæ ба йеци коммæ бафтудæй.
Уой медæгæ ба сæгтæ æруæзтæй хизтæнцв, сæ астæу ба
уорс гъæуанз.
Æхсæртæкк фехста уорс гъæуанзи. Гъæуанз зелун райдæд-
та ’ма коми думæги йеу æндзæря ниллæудтæй.
Ни-йимæ-цудÆй Æхсæргæкк æма’й и рæЗуна йеу лæгæти
бафснайдта.
/

Æхсæви арт никкодта ’ма фезонгутæй дууæ ухсти байдзаг
кодта.
Уæд имæ лæгæти хурфæй, йеу уосæ æрацудæй æма имæ
дзоруй: „Мæ, фонс мин цæмæн фæццагътай?".
Æхсæртæкк дæр ин загъта: „Дæ фонс нæ’нцæ, фал рацо ’ма
йести бахуæрæ".
Уосæ исбадтæй ’арти фарсмæ, æхуæдæг ба ин æ йегæртти
хъури æ дзиккой халæ бабæттун кодта, æ топпи кæронбæл ба
æ уæдæртæ бакæнун кодта. Уæдта ухстæлтæмæ равналдта ’ма
сæ æ гъæлæси бакодта, уой фæсте ’ба Æхсæртæкки х$ец(т
фæллæгæй-лæгмæ ’нцæ.
Уосæ ибæл фæхъхъæбæрдæр æй, буйнагин æхсæй æй æр-
цавта ’ма æхецæн куд хуарз, уотæ’й фестун кодта.
Æхсарæ æнгъæлкæсун райдæдта йе’рвадæмæ.
Уа-нæ-уа ку некæми зиндтæй, уæдта имæ агорæг рандæ ’й’
æма, цидæр адтæй, и ханмæ нихъхъæрттæй.
Маха дæ феса^фун æнгъæл ку адтан, з’æгъгæ, ибæл’ иицциК-
нæ ’нцæ, Æхсæртæкки рæуа’ги.
Æхсæвæ’й уатмæ бакодтонцæ. Æхсарæ балæдæрдтæй, йе-
’рвадæ ке фесавдæй, уой æма йе’дæр уосæй æхе астæу æ кард
ниввардта.
Уосæ ибæл фæддгс кодта.
Æхсарæ ’ма Æхсæртæкк æнхузæн адтæнцæ, æма ’й нæ
бафæсмардта.
И бонæ Æхсарæ цæуи райдæдта æ дууæ йегарей хæццæ,
æма ’й хуцау йеци коммæ бахаста; рамардта йе дæр йеця уорс
гъæуанз; йеци лæгæтн ’й бафснайдта; нийарт кодта ’ма фезонгу-
тæ исрæвдзæ кодта.
Уалæнги имæ лæгæтæй и уосæ æрацудæй гъæртæ гæнгæ:
—Мæ фонс мин цæмæн фæццагътай?
— Дæ фонс.нæ’нцæ, фал рацо ’ма йести бахуæрæ.
— Æма мæбæл’дæ йегæрттæ фæххуæцдзæнæнцæ, дæ топп
ба мæ ниццæвдзæнæй, æма мæнæ дæ йегæрттæбæл мæ дзнккой
халæ бафтауæ, дæ топпбæл мæ уæдæртæ бакæнæ".
Æхсарæ дæр ин æ дзиккой халæ артбæл багæлста, æ уæ-
дæртæ ба ин къоли разилдта.
И уосæ имæ дзоруй:
—Ци’й йе? Цæй цæхцæх æй æма цæй тъуппитæ ’нцæ?
— Цæститæ дæбæл нæ ййес? Ф^зонгутæ цæхцæх кæнунцæ.
Тъуппитæ ба æвæдзи æруæзтæ дортæ зелунцæ ’ма уордæгæй
цæуй.
Уосæ/й баруагæс æй, æрбацудæй, арти фарсмæ исбадтæй
æма фезонгутæ æ гъæлæси бакодта, уæдта Æхсарæмæ æхе
багæлста ’ма фæгыъæбесæй æнцæ.
Уосæ хъæбæрдæр кæнун райдæдта. Æхсарæ дæр æ йегæрт-
тæбæл фæгъгъазр кодта,
Йегæрттæ фæллæбурдтонцæ ’ма уосæн йе’скъелти рафедар
æнцæ, топп ба-’й-фехста.
5

Æма и уосæ рауæлгом æй æма лихстæ кæнун райдæдта, мæ
уод де’уазæг, зæгъгæ.
«Ме’рвадæ мин, куд адтæй, уотæ фестун кæнæ ’ма дин хатир
фæууæд".
Уосæ син буйнагин æхсæй сæ астæутæ æрнавта ’ма, Æхсæр-
тæкк куд адтæй, уотæ фестадæй æ йегæртти хæццæ.
Уæдта Æхсарæ ’ма Æхсæртæкк и уосæмæ баздахтæицæ ’ма ’й
фæрки-фæркгай никкодтонцæ.
Ханмæ æрцудæицæ.
Хан, дууæ ’рвадемæй сиахс ка адтæй, уой нæбал зудта.
Æрихсæвæ ’й, æма лæхъуæн æ уатмæ бацудæй.
Æ уосæ болат кæрдæн æриста ’ма ’й с’ астæу æривардта.
Æрбон æй, æма лæхъуæнтæ сæ хæдзарæмæ ранæхстæрæнцæ,
хан син лæвæрттæ дæр ракодта.
Надбæл Æхсæртæкк гурусхæ кæнун райдæдта йе’рвадæбæл.
Æхсарæ сагъадахъбæл фат исæнгон кодта ’мазагъта: „Кæд
махмæ йести цъумурдзнйнадæ æрхъæрттæй, уæд аци фат йеуе-
мæй фæццæуæд, дууемæй ба æриздæхæд æма мæ сæри астæу
ниххæссæд, кенæ ба дууемæй æриздæсæд æма мин мæ раст-
дзийнадæ куд базонай ду, уой бакæнæд".
Сагъадахъ дууемæй æриздахтæй æма Æхсæртæккæн йе’игул-
дзæ къохæй фæххаун кодта.
Æрвадтæлтæ кæрæдзебæл баууæндтæнцæ.
Æхсæртæкк æма Æхсарæй бабæй нæуæгæй исахидтæнцæ
Æхсæртæккати муккаг.
СОСЛАН ÆМА СИРДОНИ РАЙГУРУНИ ТАУÆРÆХЪ.
Нарти Алæгæи инсæй лæхъуæни райгурдæй.
Уонæн сæ кæсдæр хундтæй Сосæг-Æлдар.
Æ фидæ’й нецæбæл исахур кодта, фонсæй æндæр, æма Сосæг-
Æлдар уони хæццæ хаттæйæма цардæй.
Сосæг-Æлдар ма биццеу ку адтæй, уæд æй æ фидæ æскъæ-
ти бакодта, æ хæццæ ба ма æртæ фуси.
Йетæ йеунæг анзбæл сæдæ фуси бацæнцæ.
Сосæг-Æлдар æ фонси хæццæ уотæртти цардæй.
Ци ибæл рацудæй, хуцау æхуæдæг зонуй, æма æ фонс уора-
мун, нæбал фæразта.
Йеу бон кæми адтæй, уоми ба сæ Терк уордгутæ исæскъард-
та ’ма сæ гъæуай кодта, лæг йеунæг фус куд гъæуай кæна, уотæ.
Æхсийни унæут фаелгæсæкæй ракастæй æма загъта: „Ауæхæн
дессаг некæд фæйидтон: дæлæ и будуртæ фонсæй басау æнцæ,
гъæуай ба сæ йеунæг лæг кæнуй*.
Æхсийнæ ракастæй фæлгæс^нæй æма и фийауи ку фæйидта,
уæдта уæрдун райефтиндзун кодта ’ма Терки билæмæ ниццудæй.
Уоми ба æхе мадиард бæгънæг искодта.
Сосæг-Æлдар силæстæг бæгънæгæй некæд фæйидта ’ма
6

фæддес кодта, уæдта йеу дорбæл рафунæй æй æма фертай-
уйнаг æй.
Æхсийнæ’й куд нæ балæдæрдтайдæ ’ма ниффардæг æй.
Сосæг-Æлдар дæр æхе ниртадта ’ма рандæй æ фонси хæццæ.
ЦиДæр адтæй, Æхсийнæ æ бæнттæ нимайун райдæд1-а и
дорæн.
Æ афонæ ку æрхъæрттæй, уæдта дор бакъæртт кодта, æма имæ
дори наффæй биццеу ниххудтæй.
Биццеу ин загъта: „Дæ хъиамæт мабал фæдздзæгъæл кæнæ.
Нурба мин лилагъз искæнæ ’ма мæ Курд-Ала-Уæргонæн байсæ-
рун кæнæ, æз ба айдагъ болат исон°.
’Æхсийнæ дууадæс уæрдуни дорин æвзалу æрбаласта, лилагъ-
зя дон никкодта ’ма ’й кунцгоми истæвдæ кодта, уæдта’й и биццеу
ниввардта, æма ин æ уæрагисæртæ нæ рамбарзта.
„Дæ хъиамæт дзæгъæл кæнуй, рæхки дон æрбадавæ", заёгъ-
тæ, ’ма Æхсийнæ æхуæдæг донмæ рауадæй.
Донгæс ин дон нæ лæвардта, æма Æхсийнæ бауæззау æй. Æрæ-
гиау ба æрбацудæй, æма уæдмæ и бйццеу рауазал æй æма æ
уæраги сæртæ æнæ исæрд байзадæнцæ.
Уæд Æхсийнæ æ думæхгæгтæ бацагъта, æма Сирдон *Ллæ-
уирдта. Ралигъдæй.
Биццёу имæ дзоруй: „Гъе мæ бæрцаг æрвадæ, кумæ ледзис?
Натар-Уатари фурт Сирдон дæ ном фæууæд".
Сирдон ба ин загъта: ,,Сосæг-Æлдари фурт сос дорæй хуæрз-
лгур^д Сослан ба дæу ном фæууæд*4.
Йеци бонæй ба сæ рамæлæти бонмæ Сослан æма Сирдон
кæрæдзей фæдбæл некæд рацудæнцæ.
СОСЛАН ÆМА ТОТРАЗИ ФУРТ АЛИБЕГ.
Сослан уæлвæндагæй фонсгæнæг адтæй, дæлвæндагæй фонс-
амондгун.
Йеухатт Сослан цауæни фæццудæй, фæххаттæй æма некæ-
ми неци иссердта.
Йеу бон кæми адтæй, уоми ба Бестауи бæрзондмæ исхнзтæй
æма уордæгæй Хъуми будурмæ фæккастæй.
Кæсуй, æма, дин, уоми ба йеу цидæр сау æндарг зиннуй, æ
фæсте ба сау гæнгæ готон ауæдзау цæуй.
Сослан имæ берæ фæккастæй, ци уодзæнæй цума, зæгъгæ,
уæдта имæ цæун райдæдта ’ма имæ нихъхъæрттæй, æма дйн
йе ба лæг æ бæхи рагъи хусгæ цæуй,. æ бæхарцæ ба зæнхæ-
бæл ласуй æма ’й готон ауæдзи бæрцæ къахгæ цæуй.
Сослаи имæ æхе æрискъардта, фонс мин хуцау æрхаста,
зæгъгæ, æ ^ерхъ фелваста, ни-’й-сихъ ласта, æма фæстæмæ фес-
хъиуттæй. Йеу ма имæ æхе Шр5садта, сагъадахъ ин æ тæрних-
мæ исаразта, ис-ибæл-æй-уагъта, æма ин йе ба æ тæрних йеу-
жшкъий бацъæррæмухст кодта.
7

Хуссæг лæг хуссигъæлдзгутæй æхе расæрфтитæ кодта, аии
дзингатæ ба мæ хуссун ку нæбал ниууадздзæнæнцæ, зæгъгæ,
æма ракастæй.
Сослан дæр хуарзау нæбал адтæй.
И лæг æ бæх æрбамбурдтæ кодта ’ма искъуæрдта Сославк
бæхи æ синæгæй.
Сослан æ бæхæй фесхъиуттæй æма æ усхъæй кæсгон хумæн-
дæргъцæ ханхæ гæнгæ рацудæй.
Дæргъцæ заманти, уæдта æхе барæвдзитæ кодта.
И бæхгин дæр æ нæхæтбосæй æ бæхарцæ райхалдта ’ма ’й
Сосланæц æ саргъæй йе’фтаугити астæу рацавта ’ма ’й æ фæса-
бæрцæмæ æрбайста, мæнæ мин хуцау цæхуæн хуæнхаг цъеу ра~
вардта, зæгъгæ.
Сослан дæр имæ æ кæлмон æвзаг исласта, лихстæ кæнун ин
райдæдта, æма ’й зæнхæмæ æруагъта,
Кæрæдзей рафæрсæ-бафæрсæ кæнун райдæдтонцæ ’ма кæ-
рæдзей æрзудтонцæ: „Матта ду ба, æз рагæй ке агурдтон, йе
ку дæ, зæгъгæ, ин загъта Тотрази фурт Алибег. „Кæд ду Сос-
лан дæ, уæдта мин ме’хсæз æнсувæри ду ку бахуардтай, æма дим
нур ба æнæ рамарун нæбал йес".
Сослан корун райдæдта, нæ хæдзарæмæ мæ рауадзæ, уоми
ма мæ цидæр гъуддæгтæ адтæйæма уонибакæнон, уоститæ йе-
скæбæл бафæдзæхсон, уæдта дин Нарти уасхæ дæттун, къуæрей
бони Уæрппи буни Хæрани туппурбæл дæ размæ куд рацæу-
дзæнæн, уобæл, зæгъгæ.
Иартæ сæ дзурдæн æцæг адтæнцæ, æма ибæл Тотрази фурт
Алибег баууæндтæй, ра-’й-уагъта, æма си алке æ хæдзарæмæ
рандæ ’й.
Сослан уонтæбæрзонд æма сæргубурæй Æхсийнæмæ исмедæг
æй æма ин æрдзубандитæ кодта, Алибегæн уасхæ куд равард-
та, уой.
Æхсийнæ дæр ин загъта: „Хуцауи ку фæндæуа, уæд дин йе
неци кæндзæнæй, цæугæ ’ма мæмæ берæгъдзæрттæй кæрцхуар
æрхъæртун кæнæ, уæдта, хуцауи ка фæндæуа, йе уодзæнæй*.
Сослан дæр Терки синдзæмæ ниццудæй æма уомидуйней 6е-
рæгътæ ниццагъта; ис-сæ-хаста Æхсийнæмæ.
Йе дæр ин си къуæрей бонмæ кæрцæ ракодта.
Се’нгъуди бон ку’рхъæрттæй, уæдта ин Æхсийнæ æ бæхя
барцæбæд сæдæ мури ’ма сæдæ хъудаси ниббаста; берæг>^дзар
кæрцæ ин усхъуммæ искæнун кодта ’ма ии бафæдзахста: „Цо-
гæ, Хæрани туппурмæ ду бараздæр уодзæнæ ’ма дæ бæх исуа-
дзæ, дæхуæдæг ба уоми Алибеги æрбацæунмæ дæ гъос дарæ;
æз ба мæхе мегъи цъопп фестун кæндзæнæн æма дæ ниййаууон
кæндзæнæн. Алибег ку’рбацæуа, уæд дæмæ гъæр кæндзæнæй:
„Сослан, кæми дæ?" Æртæ хатти имæ маци исдзорæ; йе’рух.ку
раздаха æ хæдзарæ ’рдæмæ, уæдта дæ бæхбæл бадуни кой кæнæ
’ма, дæ лæгигъæдæ ’ма дæхуæдæг, ма ибæл байауæрдæ*.
Сослан дæр, Æхсийнæ ин куд фæййамудта, уотæ бакодта.
8

Уалæнгн Тотрази фурт Алибег æрбахъæрттæй æма гъæр кæкуй:
„Сослан, кæми дæ?Де'нгъуд ма басайæ". Ку неци имæ дзурд-
та, уæдта æ бæхи къембур ракъуæрдта. Матта дæ уасхæ дæ фæсте
æфтуД фæууæд, зæгъгæ, ’ма æ хæдзарæ’рдæмæ йе’рух рахатта,
Сослан дæр æ бæхбæл æхе багæлста ’ма имæ дзоруй: „Мæ-
нæ дæн, дæ уасхæ ма фæссайæ, бамæ-хезæ!"
Алибеги бæхæн берæгъдзари æсмаг æфиндзи исцудæй, æма ’й
тæнтн райста, уой хæццæ ба ма ибæл сæдæ мури ’ма сæдæ
хъудаси фæйнæ’взагемæй дзæнгъал-мунгъулæй уастонцæ, æмаи
бæх тегъ-тегъæй хаудтæй, бæстæ’нгæрон нæбал цудæй, уора-
мун нæбал кумдта.
Тотрази фурт Алибег дæр ин фиццаг йе’донæ æрбатудта,
уæдта ин æ гъостæ ’ма ин æ барцæ æрбастигъта; уæддæр ик’
ку нæ лæудтæй, уæдта ин æ бæрзæй æрбасаста, æма и бæх ’ æ-
буни æрмардæй.
Уæдмæ ба ин Сослан фатæй исидзаг кодта æ фæсонтæ, ’ма
æхуæдæг дæр рамардæй.
Æ тонаутæ ин æ бæхбæд æрцурхта *ма уотемæй устур над-
мæ æрцудæй; уоми ба йеу лæг дууадæс хъадиребæл сог хастз’
Тотрази фуртæн.
Алибеги ихуæрст æй, уой ин ку æрдзурдта Сослан, уæдта
ин загъта: „Цогæ Урундухъ—Æфсийнæмæ ’ма ин зæгъæ: „Дæ
хуæрзæнгорæггагмæн: дæ фурт Сослани рамардта, æма дæ саутæ
йесунмæ хист цæттæ кæнæа, а хæрсæнтæ ба мæ барæ уадзæ\
И лæг хъадиртæ Сослани рази фæууагъта, уайун райдæдта,
Урундух—Æфсийнæмæ нихъхъæрттæй æма ин рахабар кодта æ.
нистауæн.
— Уæд дæ хæрсæнтæ ба кæми’нцæ? — рафарста ’й Урун-
духъ—Æфсийнæ.
— Дæумæ хуæрзæнгорæггаги ка цудæй, йеци лæгæн æ бæх:
бастадæй, æма сæ йе æрбатæруй сабургай",
— Ци хузæн лæг адтæй,—бабæй æй фæрсуй Урундухъ—~
Æфсийнæ.
Йе ба ин загъта: „Уонтæбæрзонд, сæргубур, къуппæтæр-
них; хъарадзаст, æ йеу уонæбæл киунугфинст, йе’ннебæл —дзиуа-
рæ; æ уонти астæу сайнæг æстъалу, урухцæстæ лæг, минкъий:
бор аласабæл бадтæй".
— Матта мæ арт бауазал æй: йе ба Сослан æхуæдæг ку ад-
тæй æма бабæй мин мæ йеунæги дæр ку бахуардта,—æма нигь-
гъарæнгæ кодта.
И лæг дæр хуарзау нæбал адтæй æма æ байвæд фæффæстæ-
мæ ’й.
Надмæ рауадæй, æма кæми бæхгин, кæми хъадир—Сослан
сæ æ хæдзарæмæ ниффардæг кодта.
Адæм фæффæдеси æнцæ ’ма син Урундухъ—Æфсийнæ загъта:
— Мæ фурттæй фæстегæй цæф некæд неке адтæй; амæн ба^
разæй цæфæй мæлæн н’адтæй, æма’йфæйнетæ, кæдфæстегæй цæф-
&

уа, уæд хъарабугъа адтæй, æма’й уоми байвæретæ: уæлмæрдти
байвæрун аккаг ин нæгй. На ’ма кæд разæй цæф уа, уæдта хъа-
зауати мард фæцæп ма’й æрхæссетæ йе’рвадтæлти размæ ’ма ’й
уони рæнгъæбæл байвæретæ.
Фæдес æрцудæн æма ин бæхи мард ку фæйидта, уæдта’й
<фулдæретæ базудтонцæ, бæхи фидбилиз ибæл ке исæмбалдæй,
уой æма ’й сæ уæлмæрдтæмæ æрхастонцæ, Уоми ба’й цитгинæй
байвардтонцæ.
ДЕДЕНÆГИ ТАУÆРÆХЪ.
Нартн æмбес хай Деденæги адтæй; зæнæг ба ин н’адтæй, æма,
Нарти Уацирохс ка хундтæй, уой æхецæн дуккаг уосæн æрхудта.
Уацирохсæн æ конд æ уиндæн н’адтæй.
Йеухагг кæми адтæй, уоми Уацирохс донмæ рацудæй, æма
ин Сослани хуцау æ размæ фæккодта.
Нæрæмон лæг æй нæбал уагъта, фенбæлæн, зæгъгæ, æма ин
Уацйрохс кæми састайдæ; кæнæгой адтæй æма Ацæти Теувези
хæццæ хаттæй.
На-нæ-уа æй ку нæбал уагъта Сослан, уæдта ин Уацирохс
_дæр загъта:
— Ди мæмæ æрлæудтæ, Ацæти Теувез мин ку нæ фестадтæ,
уой фæууиндæ мин рауай.
Сослан дæр ма ци исдзурдтайдæ ’ма мæстæйдзагæй раздахтæн.
Уой фæсте ба и Нартæн Ахкемай устур синд адтæй, æма Де-
.денæг дæр уордæмæ семунмæ æрцудæй.
Сосланæн ба ма Уацирохси æфхуæрд æзæрди адтæй, æма Хæ-
мици фурт Батæразæн балæдæрун кодта æ зæрдиуаг.
И дууæ ьсфæндæ кодтонцæ Деденæги бафхуæрунбæл æма син-
„ди æ фæйнæ фарсемæ ниххуæстæнцæ.
Нур Уацирохсæма Адæкезæ ба Нарти синдмæбилæй кастæнцæ,
Сослан сæ цæмæннæ батергади кодтайдæ, æма уони ’рдæмæ
се’рух ку рахатионцæ синди зилди хæццæ, уæдта дууæ бæдæй-
наг лæги Деденæги истелионцæ, сæхуæттæ ба исзарионцæ:
— Уæ Деденæг, кæнæг хусгæ.
Изæрæй и синд рахæлеуæй, æма Деденæг дæр сæхемæ исцу-
.дæй, æма ин Адæкезæ уотæ зæхъуй:
— Дессаг, аци бони синди Нарти лæхъуæнтæ, уæ, Деденæг,
кæнæг хусгæ, зæгъгæ, уотæ цæмæн исзарионцæ?
Деденæг ба æмбаргæ лæг адтæй æма ин уотæ:
— Æмбурди хъал лæхъуæнтæ кунæг йеститæ нæ фæззарун-
дæ ’ма уонæмæ игъосæ, уæдта йеститæ дзордзæнæнцæ. Кунæг
уæхæн зартæ иæ фæккæнунцæ лæхъуæнтæ, уобæл бабæй мæ
ци фæрснс?
УбОæл и уостити зæрдæ банцадæй, фал Деденæг ба фæг-
гурусхæ’й: цидæр æй, уæддæр Уацирохс йеске хæццæ хæтуй,
йарти сувæллæнттæ мæбæл зар хумæтæги нæ раскъардтонцæ,
ЛО

зæгъгæ, æма ’й æ гъæдин мæсуги сæрккаги бакодта, æхуæдæг
ба Адæкези хæццæ бунккæгти цардæй.
Уотемæй цæрун райдæдтонцæ.
Уацирохс æнæ бони рохс фæйингæ, æнæ арвицъæхмæ искæс-
гæй балтæй æ уати; æмз имæ уордæмæ ба алли æхсæвæ дæр цу-
^æй Ацæти Теувез.
Уомæн ба гæдиæй базуртæ адтæй æма æрбатæхидæ мæсуги
сæрти, къæразгæбæл бабадидæ, æ базуртæ уоми исесидæ. Уацн-
рохс дæр æй базонидæ ’ма ин къæразгæ æрбайгон кæнидæ ’ма
æхсæвæ бонмæ уоми фæууионцæ; сæумæ ’рдæмæ ба Теувез æ
<бэзуртæ бабæдтидæ ’ма фæстæмæ рандæ уидæ.
Уотемæй ци рацардæнцæ, уæдта Уацирохс бауæззау æй. Нур
кой кæндзæнæн, зæгъгæ, уæдта загъта æ сæри хецау Деденæгæн:
—- Ами иæрун нæбал фæразун: бони рохс нæ уинун, адæй-
маг нæ зонун, уотемæй ма неци цард æма рæсугъддзинадæй æз
ци кæнун? Нур ба мæ мæ дзæбæх дарæс дæр нæбал гъæуй,
фал ма мæ дæхецæн, нурмæ куд аккаг кодтай, уотæ кæд аккаг
кæнис, уæд мин фурдзæрттæй лæмæгъ кæриæ искæнæ ’ма мæ бунк-
кæгти цæрун уадзæ. Æз дæр мæхе нæбал æфснайдзæнæн, æма
мæмæ кæд некебал хицæ кæнидæ.
Деденæгмæ æ дзубандитæ раст фæккастæнцæ, æма ин, куд
загъта, уотæ æ над æ барæ’рауагъта.
Уацирохс дæр æ бæнтгæ нимайун райдæдта æма, æ бо-
ни радæ ку æрхъæрттæй, уæдта Ацæти Теувезæн лилагъз искæ-
нун кодта, мудадзæй æй хуарз байсарста, уæдта и сувæллони
дзедзейæй бафсаста ’ма ’й денгизи багæлста.
И лилагъз дæр лæсун райдæдта.
Уæд йеци денгизбæл хуцау балердзаутæ фæккодта. Æгас бон
фæххаттæнцæ и балердзаутæ ’ма нецæбæл хуæст кодтонцæ. Ба-
фæлладæнцæ и балердзаутæ ’ма денгизи билæбæл сæ хвзтæ ’ма
сæ бæлæгътæ куд рагæлстонцæ *ма рæфтадбæл куд æрбадтæнцæ ,
уотæ ба сæбæл Сослаи, Урузмæг, Хæмиц æма Деденæг ис-
цудæнцæ.
— Байрайайтæ ’ма уин берæ хуцау радта. Ци ’й, ци мæтъæл
бадт кæятæ, зэегъгæ, сæмæ дзорунцæ Наргн дзæбяхгæ.
Йетæ ба син:
— Ци агъази мæтъæл бадт æй. Æгас бон фæххаттан а ден-
гизи, æма йеунæг кæсалгæ дæр нæ арми нæ бафтудæй, нур ба
сехуар кæнунмæ бабадтан æма нæмæ ра})естæг уотæ, зæгъгæ,
æма син сæ бæхти идæнттæбæл æрхуæстæнцæ.
— Фарнæ уæмæ рафестæг уæд, фал уи корæн, æма мах ном-
бæл дæр уæ хизтæ йеу гæлст бакæатæ, кæдимайдима йести ний-
пахæссийайтæ мах нивæй.
Балердзаутæ дæр февналдтонцæ ’ма сæ хизтæ багæлстонцæ,
æма неци.
Сæ йеуей хизи ба хуцау, Уацирохс ци лилагъз багæлста, уой
бафтудта.
Уæ нивæ амæй хуæздæр н’адтæй, зæгъгæ, æма балердзау-
11

тæ ниххуæстæнцæ, æма и лилагъз сæ йеуемæ дæр дарунцæ, се
’ннемæ дæр, æма ’й неке комуй. Уæдта Деденæг уотæ:
— Ра-’й-хæссетæ мæнмæ, æз æй хæсдзæнæн.
Урузмæгетæ дæр ибæл фæххудтæнцæ: „Амæн ба, цидæр фæн-
ина, уой корун йе’гъдау æй. Æноси корагæ æй".
Цидæр адтæй, и лилагъз Деденæгмæ бацудæй, æма уоте-
мæй ранæхстæрæнцæ.
Надбæл ба сæмæ дзоруй:
— Ци дессаг æй: уæртæ сау хонхбæл цъетети рæбун нæзи
гъæдæ содзгæ æрбацæуй.
Йетæ хонх æрдæмæ кæсунй ку фæцæнцæ, уæд Деденæг ба
лилагъз фæззихъир кодта, æма имæ уордæгæй ба биццеу них~
худтæй.Фæ-’й-æнгомкодта, Нартæ мин æн ма базононцæ, зæгъгæ.
æма сæхемæ уотемæй исцудæй.
Цийнæ гæнгæ исмедæг æй æмæсуги ’маАдæкезæн радзурдта
м суовæллони хабар.
Йе дæр æхебæл фестæлтæ, цидæр «бузуртæ ае хъæстæбæл
нстухта ’ма ракой æй: „Деденæги уосæ Адæкезæ зæруæ ’рдæмæ
бауæззау æй1*.
Дуккаг бои ба Деденæг сувæллони Адæкези фарсмæ ниввард-
та, æхуæдæг ба синхæштæмæ радзурдта:
— Не’фсийнæ цидæр кæнуй, æма имæ бакæсетæ.
Синх æримбурд æнцæ ’ма кæрæдземæ хуæрзæнгорæггæгти уа-
дæнцæ, Деденæгæн лæхъуæн райгурдæй, зæгъгæ.
Нарти дзæбæхтæ имæ арфæмæ цæмæннæ цудайонцæ, æма
имæ уотемæй устур æмбурд иссæй.
Æмбурди адæм ибæл исæвардтонцæ Йерæхцау.
Адæкезæн дзедзе н’адтæй, æма ии хæссæг агорун райдæд-
тонцæ.
Нартæ ’й сæ кæрæдземæн нæ уодæнстæнцæ. Алке дæр уотæ
фæндадтæй, æма уой йе’нцег куд адтайдæ, фал æй ^кадæр
фæххаста, уонæй ин æ дзедзе дарун неке бафæразта: Йерæх-
цау дзедзе ку исивазидæ, уæд ин æ зæрди ауиндзæнтæ тонунмæ
багъавидæ, æма ’й фæстæмæ æрх&ссидæ.
Æрæгиау ба Уацирохс уотæ: „Æз ба ’й мæхе дзедзебæл
бафтауон, кæдимайдима ин дзедзе æ зæрди æрифтауинæ,—-æма
’й æхемæ райста.
Уацирохсмæ ба дзедзе куд н ’адтайдæ,. æма’й уайтагъддæр*
рацæппо-лæппо кодта.
Уайтагъддæр Деденæги фурт Йерæхцау хæтунгъон фæ-
цæй, æма, æскъуæхт лæг æй, зæгъгæ, Нарти астæу æ кай
рацудæй.
Сослан ин æ хабæрттæ куд нæ игъустайдæ ’ма ин фæсау-
уонмæ хæлар разагъта,,
Йерæхцау дæр Сослани нæ зудта, фал , ий фæсаууониæ ба
лимæнйеуæг кодта.
12

НАРТИ САУ РОБАС
Устур и Нартæ исфæндæ кодтонцæ: „Фæруæ сог содзун нæ-
бал фæразæн, нур ба, исон уæлбони сконди Тæгæри Тъæпæнмæ
толдзæ сог ’лагунмæ ка пæ фæццæуа, йе хъоди фæууæд".
Сæумæ дæллаг синхи федеуæг Сибека, уæллаг синхи феде-
уæг ба Тæразоп сæбæл фæгъгъæр кодтонцæ.
Нартæ ранæхстæ’рæицæ Тæгæри Тъæпæнмæ.
Сог æрцæттæ кодтонцæ; æхсæвæ сæхебæл уæрдун бурæу
геркодтонцæ, æма сæбæл заути мет ниууардта.
Алке æхе æнхуæрсун нæбал фæразта.
Сæ согтæ ракалдтонцæ. ,*
Нур ба нæ хæдзæрттæмæ ци мадзалæй бахъæртæн, зæгъгæ,
’ма Урузмæгти дууæ уорссиуæ сау гали сæ разæй ракодтояцæ.
Æставдл’æдзæг Алмуталхъ ба сæ галдæрæг адтæй.
Ранæхстæр æнцæ; уотæ рæхки ба сæ разæй и арф мстæй сау
робас фæггæпп ласта.'<
Алмуталхъ дæр æралæуирдта æ фæсте, æма робасæн æ сугъ-
зæрийнæ думæг метбæл райзадæй, æхуæдæг ба ниффардæг æй.
Ур’узмæги галтæ дæр нæбал фæразтонцæ,
Аци фурт Ацæмæзмæ ба адтæй тотури гурд саусиуæ
дууæ уорс гали, .æма уони сæ разæй ракодтонцæ, уотемæй
ясхъæрттæнцæ.
Алмуталхъ дзорæгмæ нæбал дзурдта, ходæгмæ нæбал худтæй.
Æхсийиæ ,ин тумбул фингæ дардта, уæддæр нæ хуардта.
Уæдта радзубанди кодта йе, цæбæл нæ хуардта, уой.
Æхсийнæ ин загъта:
— Йеци робас, нæфидтæлтæ сæ биццеуæй ардæмæ ке агурд-
тонцæ, йе ку адтæй, нур 6а бахуæрæ, уæдта ин йести мадзал
кæндзинан.
Æхсийнæ рарæвдзæ кодта Урузмæги, Хæмици ’ма Сослани.
Цæун, райдæдтонцæ йетæ æма нихъхъæрттæнцæ денгизи
билæмæ.
Агоруп æй райдæдточцæ денгизи синдзи; фæ-’й-агурдтонцæ
æстæмæйастмæ '’ма ’й цæ йирдтонцæ; хуаллаг дæр сæмæ нæ-
бал адтæй, уæддæр ма сæ уæластæн æртæ бони хæгун райдæд-
тонцæ, æма сæ бæхтæ бастадæнцæ.
Йеу сæумæ Сослан рагигомау рауæлæ 'й„æма робас сæуосонги
цорæй фæггæпп ласта.
Сорун^æй райдæдгонцæ, æма сæ бæхтæ бзстадæнцæ.
Урузмæг æй, æ æрфæибæл сорун райдæдга æма ’й Уæрппи
буни баййафта ’ма ’й рамардта.
Нартæ æхсæвæ байзадæнцæ сæ бунати ’ма судæй мæлæтмæ
а?рифтудæнцæ.
Сослан æртæ ухсти байдзаг кодта робаси фядæй.
Фезонгутæ исфунхтæнцæ, *ма Сослан дзоруй Урузмæг æма
Хæмицмæ, бахуæретæ, зæгъгæ.
— Мах роэаси фид бахуæрунмæ неца бакæндзляан.
13

Нæ бакумдтонцæ, æма Сослан æхуæдæг хуæрун райдæдта,
уæдта иннетæ дæр райдæдтонцæ.
— Уæддæр Нарт робаси фидхуар, зæгъгæ, ’ма ’й игъаугидæр
нæбал йес.
Фал кæрæдземæн ба ниффæдзахстонцæ, маке маци зæгъæд,
зæгъгæ, æндæра нæ Сирдон цæрун нæбал ниууадзд^æнæй.
Сæумæ ранæхстæрæнцæ ’ма робасдзарбæл нæ федудтонцæ.
Урузмæг уотæ загъта:
— Мæнæн мæ бæх дæр фæхъхъиамæт кодта, мæхуæдæг ба
уæ хесдæр, æма ин мæнмæ æмбæлуй и царæн.
Хæмиц ба уотæ загъта:
— Æз ба астæуккаг дæнæма мæнбæл æмбæлуй.
„Сослан бабæй загъта:
— Æз ба уин кæсдæрйеуæг дæр ку фæСкодтон, æма мæнбæл
æмбæлуй.
Н’адтæй, адтæй, уæддæр æй Сослан æ фæсабæрцæ ниббаста.
И Нарт сæ хæдзарæмæ исцудæнцæ ’ма и царбæл нæ федуд-
тонцæ.
Сæ тæрхон Нарти устур тæрхонмæ рацудæй.
Тæрхонæй ка ке уарзта, уой фарс дзурдта. Сæ тæрхон ралух æй:
„Ка си хуæздæр тауæрæхъ ракæна, и робасдзар уойфæууæд".
Урузмæг хесдæр адтæй, æма фиццагидæр зæгъуни барæ уон,
адтæй.
— Зæгъæ, Урузмæг, дæ кезу æй,—зæгътонцæ Нартæ.
а) У р у з м æ г и д з у б а н д и.
Урузмæг загъта:
—- Ци мингий мæбæл рацудæй/ уоми мæбæл дессагдæрæн
æрцудæй аци гъуддаг.
Рандæ дæн йеунæгæй цауæни; фæххаттæн æма некæми неци
иссердтон; хуаллаг дæр мæмæ нæбал адгæй, уæддæр уæластæн
æртæ бони хæтун байдæдтон.
Уæдта мæ изæр йеу хæдзарæмæ æрхастон. Авари псбадтæн
æма мæ зæрдæй загътон:
— Тæходуй, арт мæ ку адтайдæ.
Арт мин фестадæй. Уæдта уотæ бакодтон:
— Тæходуй, аци арти фарсмæ мип тумбул фингæ идзагæй ку
фестидæ.
Фингæ мин фестадæй, æма мæхе бафсастон.
— Гъæй, гиди! Нур ма мæ аци æфсесæй уат ку уайдæ!
Уат мин фестадæй, æма ниххустæн.
Уæдта йеу уосææрбацудæйæма мæдæллæй урундухъи них-
хустæй.
Хуссæг мæмæ нæбал цудæй, мæхе раргъувтон, æма уосæ ис-
дзурдта:
— Гъе, ме ’фсес иуазæг, сабур!
14

Дуккаг хатт дæр уотæ; æртиккаг хатт ба æ сæргъи балæудтæн.
Хуцау дин ма бакомæд, зæгъгæ, буйнагин æхсæ æ нивæр-
зæиæй исиста ’ма мæ уомæй æрсæрфта:
„Мæнæн куд хуарз, уотæ Бегендий лæг фестæ".
Лæг фестадтæн.
Мæ уæзæг мин рафхæлидæ, мæ зунд ба мæхемæ адтæй, æма
æфсой æвæрун нæбал уагътон.
Уæдта мæ бæх фестун кодта.
Фæ ммæбæл-куста, цалдæн мæ рагъ рафхалдæй, уæди
уалдæн; уæдта мæ куй фестун кодта.
Куыйæй ин косун райдæдтон, мæ лæги зунд мæхемæ уогæй..
Мæ хуарзи хабар райгъустæй.
Йеу кæми адтæй, уоми имæ йеу фийаутæ æрцудæнцæ мæк
корунмæ.
Уонæн мæ равардта.
Зæлдагин бæндæн мæ хъури, уотемæй мæ фзелластонцæ йетæ.
Косарт мин никкодтонцæ ’ма мин æй мæ рази себуриæривард-
тонцæ.
Æз дæр йеу иуонг ^ исистон æма ’й бахсидтон, уæдта бабæи
инней, уотемæй мæхе бафсастон; æхсæвæ ба кæронмæ ниллæуд-
тæн, -мæ буни мин буйнаг нийтудтонцæ, уотемæй.
Уæд дин берæгъбал æрбацудæй.
Æз дæр сæ расурдтон æма ке куд раййафинæ, уотæ ин æ
хæкъолæ истонинæ; уотемæй и дзогæ фæййервæзун кодтон*
æма мæ и фийаугæ борæ нæлфуси хæццæ и уосотæмæ фæс-
тæмæ æрластонцæ.
Дуккаг хатт мæ æндæр фийаутæ фæлластонцæ; гъесин бæн-
дæн мин мæ хъури бафтудтонцæ.
Æз дæр мæхе фæстæмæниивазинæ, æмамин мæ къуди ниннæ-
мионцæ.
Æрхъæрттæнбунатмæ, æма шш хъохъæр цæлæ никкодтонцæ,
сæхуæттæ ба мæ лæдзæгдзæфтæй ратардтонцæ кæронмæ.
Фийаутæ мæн устурзæрдæй æнæ сагъæсæй исхустæнцæ.
Берæгътæ дæо, æз уоми ке адтæн, уой куд нæ зудтайонцæ
æма тегътæй ниудтонцæ:
— Урузмæг, геруз ниууай нæ тæрегъæдæй, мах хъурбæл
каниххуæсгæй, æма диндæ аккагицæлæдæр бæргæниккодтонцæ.
Æз дæр сæмæ нинниудтон:
— Мæнæй ма тæрсетæ, рацотæ, уæ тæрегъæд уæхе.
Æстонг берæгъбал æрцудæй æма, син мæхуæдæг агъазгæнæг.
уотемæй ниццагъта и фусти дзогæ,
Сæумæ мæ фийаутæ ниннадгонцæ, уотемæй и уосæмæ æр-
цудтæн. -
Нæбал фæразтон йеу рауæн бадунæй.
Йеу кæми адтæй, уоми ба къæсибадæг уосæмæ рафтудтæн.
Къæсибадæг уосæ ба цардæй хæмпæли.
Йеу бон кæми адтæй, уоми уордæмæ ниццудтæн; бацудтæн
15

ин æ хæдзарæмæ, æма æхуæдæг уоми ’надтæй. Афæдзи хуалла-
гæн ба ин адтæй æртæ гудуни. Уони æрластон æма сæ мæ буни
«æркодтон. Уотæ рæхкиба къæсибадæг уосæ æрбацудæй æма нир-
деуагæ кодта:
— Дæ буни байзайæ, кæд куй нæ дæ, уæд дин ци зæгъон.
Мæ афæдзи хуаллаг мин ку нæ бахуардтайсæ, уæд дин йести
адтайдæ, нур ба дин ци кæнон.
Æз дæр фестадтæн, æма къæсибадæг уосæ æ гудунтæ ку ’руид-
та, уа^дта загъта:
— Цо уæхемæ’ма дæхе искъулух кæнæ. Ахсæви ба уæурун-
духък буни балæсæ æма дии цидæр кæна, уордæгæй мабал
ракомæ. Уоми хъесхъес кæнæ ’ма ’й хуссун ма ниууадзæ.
Сæумæ ’рдæмæ рафунæй уодзæнæйæма æ тъæлæсæй цалинмæ
æхседæвтæ кала, уæдмæ ди æ фунæй ма баруагæс уæд. Уæдта
æ нивæрзæн буннагин æхсæ, æма уомæй дæхе æрсæрфæ, уæдта,
хуцауи ка фæндæуа, йе уодзæнæй.
Æз дæо, къæсибадæг уосæ мин куд баамудта, уотæ мæхе
искъулух кодтон æма и уоси урундухъи буни балæстæн. Æх-
сæви æндæргъцæ ’й хуссун нæ ниууагътон: хъесхъес кодтон.
Уосæ ку ’рфæлладæй, уой ку базудтон, уæдта æрсабурдæр
дæн. Бонивайæнтæбæл иссæй, уотæ ба и уосæ тарф рафунæй æй.
Æз дæр буйнагин æхсæ æристон, мæхебæл æй æрхастон æма, ци
адтæи, уой фестадтæн.
Уæдта уоси æрсæрфтон. Мæнæн куд хуарз, уотæ йегар гацца
фестæ, зæгъгæ, æма йегар гацца фестадæй. Мæ дууæйегари
уомæй райгурдæнцæ. Уæдта ’й æфсæ бæх фестун кодтон, æма
мæ устур æрфæн уомæй райгурдæй. Уони куд æнæг зæгъун æма
радзурдтон, уацæгæй робасдзар мæн æй, æма ’й мæнæн раттетæ.
6) Б о л а т—Х æмици дзубанди,
Болат—Хæмиц загъта:
’— Дууæ уоси мин адтæй.
Йеу бон мин сæдæ гъунемæй нимæт кодтонцæ ’ма мæбæл алли
зари сæр хастонцæ: „Аци нимæт уæхæн нивгун нимæт уодзæ-
нæй, æма нин нæ сæри хецау Ауармæ цæудзæнæй; Ауари рæсугъд
хъумæцтæй нин æ нахæтбæстæ идзагæй хæсдзæнæй. Ауари
рæсугъд кизги ба нин æртиккагæн хондзæнæй".
Мæхе исхуссæг кодтон къелабæл æма сæмæ фегъустон, уæдта
син эагътон:
— Хуцау уин ма бакомæд. Мæ зæрди ка не ’фтудæй, уой
мин мæ зæрди æрифтудтайтæ.
Ауарæй хъумæцтæ хæссун райдæдтон, уæдта Ауари рæсугъд
кизгæ уосæн ракурдтон.
Уоститæй ба не ’руагæс кодта.
Уа-нæ-уа исхонуй æй, зæгъгæ, уой мин ку базудтонцæ,
уæдта цæхгун æртæ къерей ракодтонцæ, туппурмæ рауадæнцæ
16

^а искувтонцæ афæй сæйгæ ’ма некæд рабадгæбæл, æ афæдзи
бояи ба æ мæлæт куд фæцайдæ, уобæл.
Ауари рæсугъд надбæл фæссæйгæ ’й; æ афæдзи бонмæ фæс-
садæй æма, нур мæлдзæнæй, зæгъгæ, уæдта мин загъта:
—- Мæ хъиамæтæй дæбæл неци йес, фал мæ æртæ æхсæвн
багъæуай. кæнæ.
Ауари кизгæ рамардæй; гъæуай кæнун æй байдæдтон; ме
?стур кæрцæ искодтон уæлæфтауæй, мёе церхъ ба уой медæгæ
баримахстон.
Дууæ, æхсæви багъæуай кодтон; æртиккаг æхсæвæ ба руймон
æрбалæстæй уобайи дуари цъасæй æма, и мардмæ æ гъæлæс куд
фæххæлеу кодта, уотæ ба ’й мæ церхъæй расæрфтон.
Руймон дууæ ’мбеси рахаудтæй, æма фиццаг æрдæг лæсун
райдæдта’ма йеу фæрдуг æрхаста. И дууæлухи йеумæ бакодта,
уотемæй сæбæл æй æрсæрфта æма ниццæфстæнцæ.
Æз ниллæуирдтон ’ма фæрдуг барæмугътон, æма ’й мардбæл
сæрфун байдæдтон, æма мард æрабадтæй. Уæдта мæ фиййаг лæ-
дзæгбæл йеу сæри хъаболæ бакодтон æма ибæл уотемæй цагъд
искодтон уобайи хурфи.
Уæд изæрæй уоститæ сабатизæри æрцудæнцæ ’ма, фæндури
цагъд уобайи хурфæй ку фегъустонцæ, уæдта фæстæмæ фæл-
лигъдæнцæ. Адæм дессагмæ æрцудæнцæ æма уордигæй Ауари
кизгæбæл дуккаг алай никкодтонцæ. И дууæ уосей ба æнæдæнт-
ти думгутæбæл ниббастон, се ’стæги хъæзалæ ба син басугътон.
Уой цацæгæй зæгъун, загъта Болат-Хæмиц, уацæгæй æй мæ
-лæхъуæнæн раттетæ.
в) С о. с л а н и д з у б а и д и.
Сослан загъта:
— Æз ба мæ йенцег æрвади хæццæ Фæс-Нарт-Хузæ дзæ-
гатмæ цауæни фæццудтæп.
Æстæмæй-астмæ фæххаттан æма некæми неци иссердтан.
Уæдта ма уæластæн æртæ бони æрхаттан æма йеу тæрхъос
рамзрдтан. Нæ бунатмæ ’й æрхастан, ба ’й гъуд кодтан.
Уæдта æз рафуиæй дæн, мæ йенцег æрвадæ ба ухститæ ба-
идзаг кодта фидæй; ис-сæ-бор кодта ’ма сæ мулдзуг бæрзи ни-
къуæрдта.
Тæрхъос фæггæпп ласта ’ма ниффардæг æй.
Æз дæр цæй бæрцæ хустайнæ ’ма æригъал дæн; фæрсун мæ
йенцег æрвади, кæми ’й нæ тæрхъос, маха йести бахуæрæн,
зæгъгæ.
Йе ба мин уотæ: „Мæнæ ’й мулдзуг бæрзæбæл баивардтон
фезонæгæй, æма рагæпп ласта ’ма ниффардæг æй".
Кæми ми баруагæс адтайдæ, ’ма рамæстгун дæн, æстонг лæги
бæстæ ку нæ гъæуй, æма ’й рамардтон.
Хæссон æй, зæгъгæ, куд загътон, уотæ ба мулдзуги бæрзæмæ
батухстæй и мард æма æригас æй.
2 Ирол диалектологийы хрестомати.
17

— Цæмæннæ мæ бауагътай, мæрдти дин уосæ ку курдюк
Баруастури кизги?
— Матта мин мæхе рамарæ,—загътон ин æз дæр.
Æ къох мæмæ нæ батастæй, æма мæхуæдæг мæхе рамардтон*.
Мæрдтæмæ бацудтæй æма мæрдти Баруастури кизги уосæн
ракурдтон. Уомæн мин лæхъуæн райгурдæй. Уæдта мæ мæ-йен-
цег æрвадæ мулдзуг бæрзæмæ батулдта, ’ма æригас дæн.
, Уобæл Сослан æ йенцег æрвади æвдесæнæн бадардта ’мз/
загъта:
— Нур ба мин а сау робасдзар урмæн ходдагæн раттетæ. ,
Сослан æд æвдесæн ке радзурдта, уомæй Нарти устур тæр-
хондонæ я робасдзар уомæн исаккаг кодта:
ГОРИ ФЕДАРИ ÆФСÆДТÆ.
Нарти нæртон Йелæхсæрттон Гори федари цардæй, æма , ие-
адтæй рæсугъд кизгæ Агундæ, зæгъгæ.
И кизги хуцау Сосланæн бауарзун кодта ’ма ’й корунтæ йса-
мадта, • ’ ( )
Нарти дзæбæхтæ имæ радугай фервиста, ’ма ин Йелæхсæрт-
тон неци бæрæг дзуапп лæвардта.
Уæд йе Сосланмæ хардз кæсун байдæдта ’мафедеуæг фæгъ-
гъæр кæнун кодта: „С.ослан Гори, федарбæл æфсæдтæ кæнуй,!
нур ба, йе’фсади хæдзарæн лæгæй ка нæ цæуа,йеæхсæз у^зес-
ти уацайрагæй хъоди.
Æфсæдтæ æмбурд кæнун райдæдтонцæ ’ма, син æлгъ-дунгæ
нæбал адтæй, уой бæрцæ иссæнцæ. , , ’
Сæ гъонгæс ба йеунæглæг адтæй, æма, ке рарвистайдæ, уæ-
хæн ин’ н’адтæй, ’йеци æхсæвæ ци биццеу райгурдæц, уомæй
æндæр æма гузавзæ кодта: „Æфсади цæуон æма Нарти фонсæн
ци кæнор? Гъонгæс цæуон æма Сослани хъоди: æхсæз удзести
.уацайрог кæцæй æрхæссон?а Уотемæй ибæл æхсæвæ нæбал брн
кодта. Бонивайæн æрдæмæ ба сæмæ и биццеу дзоруй:
~- Баба, цæбæл гузаввæ кæнис? Æз фæццæудзæнæн Сосла-
нн æфсæдтц.
И флдæ ба загьта:
— Æма мин.ду, ’ Зимайхуæ, æфсади цæунгъон ку уай(^æ>
уæдта Æрзæмай’хуæ мæгур дæр нæ уидæ. . .'■,,•
Йеу ,сахат, уæдта и биццеу æхе раберихтитæ кодта ’ма æ ав-
дæни фæр-тæ ратудта. ,
•^- Рæхкитæ, æстонг дæн,—^дзоруй æ мадæмæ.
, Йе дæр ин йе’ндæргъцæ ’ма йе’нуæрхцæ зугул ракодта,
Биццеу æй’ рахуардта ',ма, ци адтæй, дууæ уой аси рацæй æма
дзоруй æ фидæмæ:
— Нур ба, баба, æз æфсади цæун. Сослан йескæми ку рафес-
тæг уа,, уæд ик цид æз ба æ бæхи йдонæбæл фæххуæцдзæнæн.
18

Биццеу цæун райдæдта ’ма Сослани æфсæдтæмæ нихъхъæрт-
тæй. Сосланмæ бацуд&й, æ думæггаг ин æрийазта ’ма имæ
цсдзурдта:
—- Сослан, æз дæр де фсади цæун.
Сослан дæр ибæл фæттург кодта:
— Нарти хъумуздæй су&æллæнтти æфсади нæ хондзæнæн»
Æма и^æ и биццеу дзоруй: ;
— Йескæми ку рафестæг уай, уæд дин.цид дæ бæхи идонæ-
бæл дæр нæ фæххуæцдзæнæн? Хонæ мæ.
— Æма дин мæ бæх-пе’донæ ку ратонй, уæдта?
— Уæдта ин æ барцæбæл.фæххуæцдзæнæн.
— Æма дин,æ барцæ дæр’ку ратона, уæдта?
— Уæдта ин æ гъосбæл фæххуæцдзæнæн.
— Æма дин æ гъос дæр ку ратона, уæдта? \
— Уæдта ин æ думæгбæл фæххуæцдзæнæн.
— Æма дин æ думæг дæр ку ратона, уæдта? ;
— Уæдта ин æ фæстаг къахбæл фæххуæцдзæнæн.
—- Æма дин æ къах дæр ку ратона, уæдта? , .
— Уаёдта и Нарти астæу’ ду æртикъахуг, æнæбарцæ, æнæ-
думæг, гъосой бæкбæл ци фæббадай, æз дæр йеци ходуй-
нагбæл гæдзæ кæндзæнæн? ,
Сослан ниссагъæсти ’йæмазагъта:
— А хумæтæги биццеу нæ уодзæнæй, æма ’й æ хæццæ
фæххудта. /
, Æфсæдтæ Гори федарй! размæ, исцудæнцæ.
Сослан æ бæх биццеумаб равардта, æхуæдæг ба тохгутæмæ
ран$æ ’й. , " I
Йелæхсæрттон дæр æфсади хабар ку фегъуста, уæд галауа-
ни дуæрттæ исæхкæдта; æндæмæ, цъеуæзмæлæг дæр нæбал
цудæй Гори федарæй.
Сослани æфсæдтæ дæр тухтæнцæ галауани фæрстæбæл, æма
син къæртт, цъола дæр иæ <хаудтæнцæ. ,
Зимайхуæ сæмæ фæккастæй ; бæхти разæй, уæдта, и гъæди
æставддæрци уестаг адтæй, уой æртасун кодта’ма Сослани бæх
уой сæрбæл. æцуппар къахемæй æнгом исбаста, æ сæр идонæй
баст’ хæрдмæ, уотемæй æй рауагъта и фæласи.
Бæхи и бæласæ æ хæццæ райста.
Æхуæдæг ба и биццеу уайун райдæдта ’ма Сосланмæ ис-
хъæрттæй. ’ ,
Сослаи æй ку рауидта, уæд имæ дзоруй:
тг Мæ бæх ба кæмн’й уæд? ■'
Йе ба ин загъта:
— Уæртæ дин ,æй,,бæласæбæл бабастон, мацæмæй ин тæр-
сæ, нæ фæлледздзæнæй, федар. баст æп, фал мæн рауадзæ
тохунмæ. ,' , ,
Сослан Хæр ракастæй ’ма æ бæх бæласи сæрбæл нийидта.
Хуарз, лæги хæццæ нæ бафтудтæн, зæгъгæ, Срслан са-
г*ьæси бафтудæй.
2<
1У

Нур и биццеу ба нæбал уадзуй Сослани, мæн рауадзæй,
мæн рауадзæй, зæгъгæ.
Сослан дæр ин исарази æй.
Зимайхуæ ранæхстæрæй ’ма бафæдзахста Сосланæн.
— Нур æз цæун Гори федари астæу и бæрзонд сау айнæг-
мæ ’ма уой мæ зæбæтæй ихалдзæнæн, фал мæ Йелæхсæрттон
æхсдзæнæй йе’ртæ фатемæй йеуемæй;г йе ба ме ’скъели исæм-
бæлдзæнæй, айнæги сæрæй рахаудзæнæн, æАма мæ зæнхæбæл æм-
бæлун ма’руадзæ, уотемæй мæ авд сауæдоней сæрти рахæссæ,
уæдта, хуцау ке зæгъа, йе уодзæнæй: Гори федар дæр басæт-
дзинан, Агундæ-рæсугъди дæр дин рахæсдзинан. Уой нæ бафæ-
разтай, уæдта æз дæр исæвд æмадæ гъуддэг дæр не’суодзæнæй.
Цидæр адтæй, Зимайхуæ исхизтæй Гори федари астæу сау
айнæги сæрмæ ’ма ибæл уой ихалун райдæдта.
Йеу синх къæдзæхи ихæлдæн фесафун кодта.
Уотæ рæхки ба’й Йелæхсæрттон фæйидта, фæ’й-æхста ’ма, æ
къах куд фергъувта, уотæ и фат йе’скъели исæмбалдæй, æма и
биццеу куресау зурзурæй айнæги фарсбæл ратулдæй.
Сослан дæр æ дууæ уацахæссæн цонгебæл сау нимæт рай-
тудта ’ма ’й уотемæй, æнæ зæнхæмæ æруадзгæ, раахæста.
Давун æй райдæдта ’ма æртæ сауæдонеми бахизтæй; уотæ
ба Сирдон, зæронд лæги хузи, къæссай зæронд æ усхъи, пахса-
тæ, сагойни сæстæлтæ, уотемæй æрбацудæй.
— Кумæ хæлæфæй уайис, зæронд лæг, — фæрсуй æй
Сослан.
— Нартæ Гори федар басастонцæ, æма мæ кæд уоми йести
фæууидæ ’ма тузмун. Уæд ду ба Сослани хузæн ку дæ ’ма и
марди^ хæццæ ма кумæ цæуис? Агундæ-рæсугъди Деденæги
фурт Йерæхцау ку фæххæссуй.
Сосланæй нæ баруагæс æй æма уайун райдæдта.
Йеунæг сауæдони ма’й куд гъудæй, уотæ ба Сирдон зæронд
уоси хузи, æлхуйнæ гæнгæ, æрбацудæй æма Сосланбæл ниддес-
тæ кодта:
— Ду ба Сослан ку дæ ’ма а марди хæццæ ци архайис?
Нартæ Гори федар куобасастонцæ, Агунди ба де’вæсмард æн-
гарæ Деденæги фурт Йерæхцау уосæн ку фæххæссуй.
Сосланæй и уоси дзурд баруагæс æй, æма и биццеуи мард йеу
туппурбæл нимæтбæл фæууагъта, æхуæдæг ба уайун райдæдта
’ма йе’фсæдтæмæ ;æрбахъæрттæй, æма дин йетæ ба æнцад бадун-
цæ, Сослани бæрæг хезунцæ.
Сослан дæр æ рæдуд бæргæ ралæдæрдтæй æма ма бæргæ
фæффæстæмæ ’й, фал и биццеуи мардæй баййафта: Сирдон ибæл
марди сикъит бакалдта.
Уомæй йе’нгъæл базудта Сослан ,'ма йе’фсæдтæ рарвиста,
æхуæдæг ба йеу гал равгарсга, æ хурфидзаумаутæ ин ракалд-
та ’ма уой хурфи бацудæй тæккæ амистолæй сосæни астæу.
Уотемæй Гори федари донхæссæни хъуми билæбæл æхе
нихъхъан кодта.
20

Гали мард ибæл никкæлм æй.
Дондзау уоститæ имæ ку æрхъæртионцæ, уæд ин кусинт-
тæй зе дæндæгутæ ниххуануонцæ,—ду махæн берæ зинтæ фæу-
уинун кодтай, зæгъгæ.
Сослан и донгони мардæй байзадæй йеу гали марди
буни, æма ’й кæлмитæ бахуардтонцæ, зæгъгаз, Горн федари
ратаус æй. ^
Агундæ ’ма ’й Иелæхсæрттон дæр фегъустонцæ.
Уæд Агундæ загъта æ фидæн:
— Ба-’й-бæрæг кæнай, цума æцæгæй Сослан æй?
Йе дæр ибæл фæттург кодта:
— Ду æй бабæрæг кæнæ, налат силæ, алли зинтæ дæу туххæй
фæккодта æз ба ’й нæ бæрæг кæнун.
— Гъай-гъай, æ мардæй уойбæрцæ к#мæн тæрсис, уомæн
йе’гасæн ба кунæг нæ тарстæ ’ма, уойбæрцæ хуарз ка’дтæй,
урмæн ба мæ дæттун гъудæй. Нецибал имæ исдзурдта.
Йелæхсæрттон дæр æнцад кæми адтайдæ ’ма и мардмæ
рарвиста:
— Цотæ, ухст сурх зинг искæнетæ ’ма ин уон йе’скъели
исцæветæ. И ухст æ уæраги сæрæй ку искæса æма ку нæ фезг
мæла, уæд рамардæй, æндæра ми уой рамæлæт нæ баруагæс
уодзæнæй.
Ни-йимæ-цудæнцæ, ’масцн Йелæхсæртгон куд загъта, уогæ
бакодтонцæ.
Сослан дæр æхе ниффедар кодта ’ма, æгас адтæй, уой не’сбæ-
рæг кодта.
Ке рарвиста, йетæ исæздахтæнцæ Йелæхсæрттонмæ ’ма ра-
дзу^дтонцæ, куд фæйдтонцæ, уой.
Йелæхсæрттон ба син загъта:
— Ракæнайтæ—ра и ухст.
Ухст имæ равардтонцæ; йе дæр имæ исæсмуста ’ма загъта:
— И хуцауи æлгъистæ ма æгас æй, æнæдзурдæн мæлæт
нæ^йес.
Йе ци хардз фæккастæй Агундæмæ, æма æ дууæ уорс цонги фæс-
тæмæ бакодта, уотемæй ^имæ идардæй мæрдæгъдау æма гъа-
рæнгæ гæнгæ бацудæй: „Уæ, мæгурдæр фæууай, Сослан. Ци
гъезæмарæй рамардтæ. Уой дин ку зудтайнæ, уæд дæмæ
цогæ дони дæр мæхе бæргæ^ багæлстайнæ. Уотæ æгадæй рамæ-
лунмæ æвгъайуаг бæргæ адтæй".
Æма имæ уотемæй хуайгæй бацудæй æма ибæл æ къох бай-
нардта.
, Сослан дæр æхе ниффедар кодта ’ма/змæлгæ дæр не’скодта.
Кизгæ Агундæ ку’рбаздахтæй, уæд Йелæхсæрттон рацудæк
Сослани мардмæ.
Йе дæр æй æхемæ цæун æрбауагъта, фал имæ æнхæст наа
фæллæудтæй. Ку имæ æрбахæстæгæй, уæд имæ нæбал фæл-
лæудтæй æм^ имæ рагæпп кодта. *
21

Йелæхсæрттон дæр ралипьдæй.
Сослан æй сорун райдæдта ’ма, Иелæхсæрттонæй1 дæр Гори
федари дуари æ сæрæн æ рацæвун, уотæ ’й баййафта ’ма ии
церхъæй æ сæри кæхцæ фæххаун кодта; уотемæй фæммедæг-
дуа^ æй æма дуæрттæ æхебæл исæхкæдта.
Йелæхсæрттонæн Курд-Алæгон æ ’сæ^æн æрхийæй кæхцæ ис:
кодта, ; æма уотемæй цардæй.
Йеухаттоба'й , Сослан йеу -æнæдон будури иссердта ’ма "А
рамардта.1 Йелæхсæрттон æ сæрй т’æвдæн нæбал бухстæй æма
рахъан æй.
НАРТИ СÆЛФ ХОДÆ.
Аци фурт Ацæмæз денгизц билæмæ сау роОаси фæдбæл ца-
уæни рандæ ’й. ’ , , > \ / *
И Нартæ ба уой æрцудмæ Гори федар басастонцæ ’ма ин æ
■йес, æ бес разсастонцæ; иу’арунбæл ба нæ федудтонцæ.
^-Сæйеу, дæр, се’ннæ дæр уотæ загъта: „Æз Гори федармæ
фиццагидæр бацудтæн æма гъæуама иуарæг дæр æз уон, хуæз-
дæри хай дæр мæн уа">
, ■ Уотемæй хъаугъатæ кодтонцæ ’ма йецæбæл федудтонцæ.
. Уалæвги Аци фурт,. Ацæмæз дæр ци фæххаттæй, хуцау
зонуй, йе’фсæн гебунтæ , æ уæраги сæртæмæ бафехсудæнцæ,
уæдта сау робас рамардта ’ма уотемæй æ хæдзарæмæ ’æрба’-
хъæрттæй. ’ ,
И Нартæ Гори федар басастонцæ, ’ æ йес, æ бёс ин иуа-
рунцæ, æз ба йенæ ,хай фæддæн,-зæгъгæ, куд нæ ниггузаввæ
адтайдæ Аци фурт Ацæмæз. , •" , , ,
Нарти Уадзæфтауæ ба ин уосæн адтæй ’ма ин загъта:
— Уобæл гузаввæ ма, кæнæ, фал Цо, и Нартæ Горк
федарæй йеу зæронд уосæ сæ хæццæ ракодтонцæ, нур ба’й
бæгънæгæй хъамилти рагæлстонцæ, ?ма уомæ бацо, и уоси’дарæ-
сæй дæр, хуаллагæй дæр хуарз фæйнæ, уæдта, хуцау ке зæгъа,
йе уодзæнæй. < . ’ ’ , , ’ . . \
Нарти адæм, сæрæздæнбæл æма сæр мæнбæл æмбæлуй, ци
фæхъхъаугъа кодтонцæ, хуцау зонуй, !уæд?а сæ фæстаг ба, цп
зæронд уосæ’ рахудтонцæ, уомæ фæстæмæ æрцудæй.
И уосæмæ йеугайæй цæун .райдæдтонцæ’ Нарти дзæбæхтæ
ма’й фарстонцæ, Гори; фёдармæ раздæр бацæугæ ке фæйид-
тай,о зæгъгæ. , , •
Йе дæр сæ йеуемæн; дæр, се’ннемæн, дæр нæ дæ фæйидтоа,
зæгъгæ, разæгъидæ. , ,
Уотемæй æгас Нарти дзæбæх адæмæйфæстаг некебал бап-
задæй, уæддæр си йе ба йеке баамудта,
Уæд Нартæ исгузаввæ ’нцæ:
22'

„Матта раздæр Гори федармæ ка бацудайдæ, Ацæмæз,
зæгьæн, æма йе ба нæ хæццæ дæр ку н’адтæй?"
Æрæги-дурæги ба Ацæмæзи барвистонцæ и уосæмæ.
Йе дæр загъта:
Гъæй, уæ буни байзайа, кæд аци лæгæй раздæр Гори федар-
мæ неке бацудæй, уæд.
Нартæ фæддес кодтонцæ, фал^син гæнæн нæбал адтæй, æма
Аци фурти иуарæг искодтонцæ. Йе’ Сирдонæн загъта:<
— Къагъдмæ ниххезæ ’маси римæхсæнтæ искæнæ дæхеца^н: <
иуарун ку райдайон, уæд хуарз хæзнайæй кедаер ’ уинон, , уони
уордæмæ гæлдздзæнæн, æма сæ ду ба æсхъот кæнæ.
Сирдонæй баруагæс æй æма и къагъдйæ ниххизтæй.
Аци фурт .ац’æмæз дæр ибæл сикъит ииккалун кодта.,
Иуарун райдæдта ’ма сæ исхæйттæ кодта, æхецæн ба
сæлф ходæг суйнаг, æма йеу уафси <зæронд райста ’ма ниффар-
дæг æй.
Нартæ хæйттæ йесунбæл иссæнцæ ’ма Сирдони исуагътонцæ.
Йе дæр йеу хай æ арциц (фийæй фæхъхъел кæнидæ, , иннёй
дæр уотæ ’ма, сæлфходæ, суйнагæмаи уафси ку некæми иссерд-
та, уæдта син загъта:
Уæ хæйтт^ей ирайгæ уотæ, "куйти Нартæ. Ци дзи адтæй,
уони Аци фурт ниффардæг кодта.
Сæлф хрдæмæ уæхæн хъаруæ адтæй,. æма’й ка никкæнидæ,
уой тугъди кард нæ карста, топп нæ хизтæй, æма’й æзнаги цæс-
тæ нæ ахæста. \ ,
Суйнагæй ба цидæр рабастайсæ, пакъуй уæзæ дæр дзи нæ-
бал уидæ.
И уафс ба цидæр донбæл кенæ ба девгизбæл багæлстайсæ,
хед фестидæ! ’
Уæхæн хæзнатæ адтæнцæ.
Ци гæнæн ма син адтæй Нартæн, æма и хæзнатæ Аци фурт
Ацæмæзæк байзадæнцæ.
АДÆКЕЗИ КИЗГÆ УАДЗÆФТАУÆ.
Адæкезæн адтæй седзæр кизгæ, æ ном ба адтæй Уадзæфтауæ.
Æ конд, æ уиндæн н’адтæй Уадзæфтауæн.
Нарти дзæбæхтæ ибæл низмалдæнцæ, æма некæмæ ба кундта;
алкæмæн дæр йеу аййепп иссеридæ.
Æхсæртæккатæ уой ку базудтонцæ, уæд загътонцæ, мах-
бæл ци фау исæвæрдзæнæй, зæгъгæ, нур ба ’й-ракорæн нæ хес-
дæрУрузмæгæн. > ’ ,
Ба-’й-рæвдзитæ кодтонцæ; Нарти хæзнатæ: церхъæй, уор-
мегæй—уони ибæл искодтонцæ; æ устур æрфæнбæл æй раба^
дун кодтонцæ ’ма ’й рарвистонцæ уосгор дууадæс æмбалей хæц-
цæ; æрхъæрттæнцæ гъæумæ; бафусун кодтонцæ йеу хæдза-
рæмæ, сæумæ ба сæ фусунæн загътонцæ сæ гъуддаг.
23

Сæ фусун син кегъæре, уотемæй, и къуари дууæ ахскиагн-
дæр ка’дтæй, уони баминæйар кодтонцæ Адæкезæмæ.
Хуарз сæ цæмæннæ фæйидтайдæ иуазгути.
Бахуардтонцæ, баниуазтонцæ, уæдта æрдзубанди кодтонцæ
Адæкезæн сæ гъуддаг.
Йе ба син загъта:
—Æз арази дæн, фал мæкизгæн æхе бафæрсетæ; Æхсæртæк-
катæ, бафауйнаг нæ ’нцæ; йеци æрвадтæлтæй арв нæрун ку
не’ндеуй, Нарти ’хсæя сæмæ уæхæн хъаруæ ку йес. Йетæ мин
мæ кизгæ агоргæй, æз ин хуæздæр неке агорун, фал ин фидæ„
æрвадæ ,нæ байзадæй^æма ин æхе бафæрсетæ.
Кизгæ сæмæ фегъуста, сæ сæргъи лæудтæй æма, уæдта син
загъта:
—Раст зæгъуй мæ мадæ: Æхсæртæккати æрвадтæлтæ бафа-
уйнаг нæ’нцæ; æз дæр сæ мæ сæрæн аккаг искодтайнæ, фал сæ
йеу гъуддагæй ба нæ кæнун: куй ку базæронд уй, уæд йегартти
фæсте уайун нæбал фæффæразуй, йе’фсæртæ нæбал фенгом
кæнуй æма фæдеси дæр нæбал фæццæуй. Урузмæг дæр уой
хузæн: йе’фсæртæ уорамун нæбал фæразуй, базæронд æй, адæми
тонхи нæбал цæуй, æма уомæ фæццæун мæ сæрæн аккаг не
скæндзæнæн.
Минæвæрттæ æриздахтæнцæ æма Урузмæгæн радзурдтонцæг
и кизги дзуапп.
Маст ин куд н’адтæй, æма уонтæбæрзонд æма сæргубурæй æ
хæдзарæмæ æрбаздахтæй.
Нарти астæу рахабар æй, Уадзæфтауæ Урузмæгмæ нæ ба~
кумдта, зæгъгæ.
Уой фæсте ба Æхсæртæкката^ рарвистонцæ Хæмици.
Йе дæр бацудæй, баминæвар кодта, æма уомæн ба дзуаппæн
загъта:
—Уадзæн (уас-æи, сомиæн) Æхсæртæккати Хæмиц загъдæун,
куд нæ имæ фæццудайнæ айдагъ æ сугъзæрийнæ дæндæ-
гути туххæй уæддæр, фал имæ нæ фæццæудзæнæн: æ сугъ-
зæрийнæ дæндæгутæбæл изгæ бадун байдæдта, æма уонæмæ кæ-
сунмæ неци бакæндзæнæн.
Раздахтæй йе дæр; æма имæ нæуæг æмбæлтти хæццæ Сослан
бэминæвар кодта.
Минæвæрттæ радзурдтонцæ:
—Урузмæг æма Хæмици зæронди туххæй не’саккаг кодтай, Уа-
дзæфтауæ, фал дæ нур ба Æхсæртæккатæ Сосланæн агорунцæ-
Ие ба загъта:
— Сослан лæгигъæдгун ке’й, уой æз зонун, уингæ ’й кæд
некæд фæккодтон, уæддæр ин æ хабар игъосун, æгас Нарти
æхсæи уомæй æскъуæхтдæр нæ йес, - зæгъгæ. Фал тæбæгъи
донау рацæхъал-бацæхъал лæг æй: дзурд, соми ин нæ йес, æма
мин уомæй ка равзура, йетæ дæр уотæ æнæдзурд, мæнгард уо-
дзæнæнцæ, æма син и арт сæ фæстаг басодздзæнæй. Æвæстаг
кæми уон, уордæмæ ба зонгæ-зонгæй не сарази уодзæнæн.
24

Минæвæрттæ радзурдтонцæ»Сосланæн и дзуапп, æма уонтæ-
бæрзонд, сæргубурæй æ хæдзарæмæ ниффардæг æй.
Уой фæсте ба Æхсæртæккатæ æримбурд æнцæ æма бафæндæ:
кодтонцæ, Урузмæги фурт Айсанайæн æй ракорæн, зæгъгæ.
уомæй ба ма ци зæгъдзæнæй: æ конд, æ уиндæн ку нæ йес:;
дондзау уоститæ æ уиндæй сортæ ку кæнунцæ, уæд имæ куд
иæ бакомдзæнæй.
Уотемæй Айсанай исаразтонцæ, дууадæс бæхгиней хæццæ’й
рарвистонцæ.
Æрхъæрттæнцæ, бафусун кодтонцæ, и дуккаг бон ба сæ
фусуни кегъæре райстонцæ ’ма уотемæн баминæвар кодтоицæ
Уадзæфтауæмæ.
Йе ба син загъта:
—Бæргæ хуæрзконд лæг æй Айсана, фал æгæр кизгæгонд
æй. Нури уæнгæ Нарти астæу æнæномæй, æнæ йести фонси-
конд фæккæнгæй ка цæруй, йе мæн дарун дæр нæ бафæраз-
дзæнæй, æма имæ иæ фæццæудзæнæн.
Уотемæй Айсана дæр раздахтæй.
Уæдта имæ рарвистонцæ Хæмици фурт Батрази дууадæс
æмбалей хæццæ.
Минæвар тог тæдзгæ æрдзурдта Æхсæртæккати гъуддæгтæ,
фестудта Хæмици фурт Батрази дæр.
Адæкезæ дæр уони фарс фæцæй.
Дзурд ку фæцæнцæ, уæдта имæ и кизгæ бакъолæ кодта:
—Сумах ка фæндадтæй, уой загътайтæ, нур ба мæнæн
дæр йеу дзурди барæ раттетæ.
Дзурди барæ ин бауагътонцæ, æма син загъта:
-—Хæмици фурт Батраз бафауйнаг лæг нæ’й; йеу дæр аци
рæстæги нæ фæсевæдмæ уомæй æгасдæр лæг нæ йес, фал имæ
æз ба нæ фæццæудзæнæн: Идили дон ку ниййех уй æма Нарти
биццеутæ уобæл ку фæгъгъазунцæ, уæд йе ба æхе сау робас
фестун кæнуй æма сæ йеугай-дугæйттæй йехи бунмæ ласуй æм&
син уотемæй сæ тог се ’скъелтæй цъируй. Ка ’й зонуй,
уотемæй йескæд рамæстгун уогæй мæн дæр ку бахуæра, уомæй
тæрсун æма имæ нæ фæццæудзæнæн: æхе мæлæт ке бафæидæ-
уодзæнæй?
Уотемæй Уадзæфтауæ раздахта Хæмици фурт Батрази дæр».
Се ’нккæтей фæсте ба имæ æрцудæй Къантдзи фурт мнн-
къий Сæууай, ба-имæ-минæвæрттæ кодта.
Уадзæфтауæ ба ин зæгъта:
—Цæмæи цудтæ, Къантдзи фурт минкъий Сæууай, нуртæк-
ки дæмæ мæхуæдæг ку цудтæн? Нарти астæу ай сахат дæуæй
лæггонддæр ку нæ нес. Фал дæмæ неци фæццæудзæнæн:
Дæ цъифхуар мадæ уæллæй и къоли сæри дууадæс рæхисемæйг
бастæй лæууй, æ гъæлæсæй æхседæн зингитæ калуй, зæнхæмæ
^а уазал йехæй хаупцæ, æма мæбæл йести ку æрхауа, уæд рамæл.--
Дзаенæн. Кенæ ба уомæн ци пæ дæ, уоймæнæн фæууодзæнæ?
Сæууай раздахтæй.
25

Нарти æхсæн ракой æй, Æхсæртæккатæ фондземæй курд,
товцæ Уадзæфтауи, æма си некæмæ бакумдта, зæгъгæ.
Уæд Ацæти Ацæмæз æ бæхуæрдун райефтигъта ’ма Нарт
гъæунгти сæртт-еæрттæй æруадæй.
Ци ’рдæмæ, зæгъгæ, ’й рафарстонцæ.
Йе ба сын загъта:
Цæун Адæкезæмæ: Уадзæфтауи мæ фуртæн уосæн корун,
зæгъгæ, ’ма райевгъудæй.
Лæвæрд дин фæцæй нур, зæгъгæ, гириз кодтонцæ хъалтæ
Нарти нихæси.
Ацæмæз дæр Адæкези мæсуги хораууон æ бæхуæрдун ба-
<баста, æхуæдæг ба хæдзарæмæ бацудæй.
Ра-’й-бадун кодтонцæ, хуæруйнаг йн æривардтонцæ.
Йе дæр æхе рафсаста, ’ уæдта син загъта:
—Æз дæн уосгбЬ, сумах хузæн йеунæг адæймаг. Дæуæн,
Адæкезæ, йес йеунæг кизгæ, мæнæн ба йеунæг лæхъуæн; нур
ба дæ кизги мæ лæхъуæиæн исаккаг кæнæ.
Адæкезæ ба ин загъта:
, —Коргутæ ’й адтæй, æма ин æз , не’ сунаффæ кодтон, нур
дæр уотæ; æхе ,ин бафæрсæ, мæнæ дæ сæргъи ’й æма.
Ацæмæз дæр и кизгæмæ дзоруй:
—Æз Ацæтæй дæн, нур ба нæ дæхецæн исаккаг кæнæ.
Уаазæфтауæ ба загъта:
—Ходуйнаг ма уæд, йестику зæгъон ,уæд: ду дзуапп агорис,
-æма дин йести зæгъун гъæуй.Нур ба тæккæ мæн дæр фæн-
дуй, мæ мадæ, Ацæтæмæ кууайнæ, гъе ’ма дæу дæр фæндæд.
.Мæхе мий.уомæн фарстай, æма мин’мæ зæрди уагзудтай, мæхе
кæмæ нæ фæндадтайдæ, уомæ ке нæ фæццудайнæ, уой. Нур
ба арази мах: хуцауи хæстæг’’ма ’нæ хæстæг.
г-Матта уотæ нæ, дæхе рарæвдзæ кæнæ æма нур ба цæугæ,—
загъта Ацæмæз. , ,
Кизгæ дæр æхе рарæвдзæ кбдта; æ гобанцъарæ, æнæ уой
.хуссæнтæ уæрдуни æ буни бакодта, æма ранæхстæ0æнцæ.
Изæрæрдæмæ Ацæмæз Уадзæфтауи хæццæ Нарти устур
нихæси рæзти синкксинккæй исцудæй.
Уотемæй Уадзæфтауæ Ацæти уосæ бацæй æма нур дæр ма
дæруй æнæнезæй. \ \ ’
Уони ци нæ фæуундтай, æндæр рун, æндæр нез ’нæмæ ма
урцæуæд.\
НОКАРИ ФУРТ ÆХСÆ-БУДАЙ,
Нокари фурт Æхсæ-Будай цардæй Уæрппи сæри ’ма адтæй
>берæ хъабагъти хецау. ^ |
Ци дзиллæ нæ басаста, уæхæн ин нæбал адтæй, Нартæй
^фæстæмæ.
26

Нокари фурт Æхсæ-Будай Нарти басæттун фæндæ искодта
’ма æустур хъадирбæл ранæхстæрæй—бæхæн хъадир’дардта.
Сослан уой ку фёгъуста, уæд рæуæиттæй рандæ ’й балциС о-
слан рауон-цион адтæй.
Цидæр адтæи, æ фусун Урузмæгмæ æркодта.
Æрæхсæв æй. Сослан; æхецæн иуазæгдони уат кæнун дæр
нæ бауагъта, хæ&зарæй фæстæмæ. , ,'
Æхсæ-Будай и Нартбæл æстæмæй-астмæ ниббадтæй; æхсæвæ
гал равгæрдидæ, бонæ гал; уотемæй сæ сæ уодтæбæл искодта.
Кизги.-кизги æгъдаубæл нæ уагъта; ностæ ности фæлхæнбæл
нæ уагъта. Тухæ син кодта алцæмæйдæр, æма и Нарт сæ уодæн
нæбал адтæнцæ.
Æхсийнæ йеци бони æрайиста Урузмæги фурт Айсанай;
гъæдин саг ин искодта, раледзгæ куд адтайдæ, уотæ, никки ба
ма ин Æхсийнæ æ йеу фарси ходгæ (цогæ) хор, йе’ннæ фарси
ба цогæ мæйрохс искодта, æ, уонти астæу ба сайнæг æстъалу
æма ’й’ уотемæн рарвиста Уæрппи бунмæ, æхецæн ба ин ниф-
фæдзахста: : , , ,
— Æхсæ-Будайи уосæ дæ йескæми ку фæйина; уæд дин цалин
"мæ хъæбæр балихстæкæна, уалдæн имæ ма баздæхæ. ,,
Айсана Уæрппи ;бунмæ, бацудæй. ,
Уоми ба Æхсæ-Будайи уосæ хонхи билæбæл’ бадуй æма æлве-,
суй: конгтæдæ—йе’лхуйнæ, ку’ронфнд—æ уæдæртæ, рæвæйнæ
ба — æ халæ, уотемæй йе’л^уйнæ осонхи бунмæ хъæртуй.
Айсана расурдта и саг, фæ-’й-æхста, ба-’й-нисан кодта, цауæй-
нон кудфæууй, уотæлæкъæф æ’рагъи ракодта ’ма ранæхстæрæй,
Уо’гæ ба’й и уосæ фæйдта æма имæ дзоруй:
—, Æлдар-Хуар-Æфсатий мæ мади ’рвадæ ’й; никкидæр
дин ракордзæнæн, æма æрбаздæхæ. ,
Уа-нæ-уа ку нæ’здахтæй, уæдта ибæл хуцауи багъардта ’ма
Айсана дæр баздахтæй. (
И уосæ’й æ уæдæртæбæл исиста уæлбилæмæ.
Уоми кæрæдзей зæрди’ уаг ку иссердтонцæ, уæд Æхсæ-Бу-
дайбæл’маруни фæндæ искодтонцæ.
Уосæ загъта: : ,
— Мæлæт ин нецæмæй йес мæ сæри хецауæн, уæртæ и кири
минкъий болат хъæмайæй йн æ тæрнихи уорс æстъæлфæ ку
нæрацæвай, уæд. ,
Айсана и кирæмæ хатиагау исдзурдта, кирæ байгом æй,' æма
исиста и хъæма.
Уæдта’й и уосæ æ уæдæртæбæл æруагъта зæнхæмæ.
Æхсæ-Будай Нарти æ разæй куд ракодта ’ма Æхсийни хæц-
цæ йеумæ куд бадтæй, уотæ нихъхъæрттæй Ансана дæр.
Нур мæмæ хицæ кæндзæнæй, зæгъгæ, уой балæдæрдтæй
эгма хуцауæн искувта, сæ астæу устур бурæу куд фестадайдæ,
уобæл.
Æхсæ-Будай Айсанай ку’руидта, уæд æй расурдта, ’ма сæ
астæу бурæу фестадæй.
27

Æхсæ-Будай дæлгоммæ бахаудтæй бурæуи; Айсана дæр имæ."
фæццурд æй æма ин æ хъæмайæй æ тæрнихи уорс æстъæлфæ-
расæрфта.
Уотемæй Æхсæ-Будай уоми ниххæррæгъ æй.
Нарт æрбаздахтæнцæ.
Айсана ба цæун райдæдта æма Уæрппи бæрзондмæ исцудæй.
И уосæ фæгъгъæр кодта æ адæмбæл:
— Æхсæ-Будай и Нарти басаста æма æрбарвиста, цæрунмæ-
уордæмæ куд æрцæуайтæ, уотæ.
Айсана и уоси æхецæн бийнонтæ искодта, адæми ба æракодта
Нартмæ. Айсанайæн æ фиццаг фонсиконд дæр æма æ фæстаг
фонсиконд дæр йе адтæй.
НАСИРАН-ÆЛДЛР.
Насиранмæ фнццагидæр хунæ æрцудæй. Хунæн ба имæ цш
æрцудæй? Уорс фури гъунтæй имæ ласгæ гъунæй нимæт æрцу-
дæй, уой хæццæ ба имæ тъасхæ’рцудаей Тогус-æлдари бæхæр-
гъау ратæруни туххæй.
Насиран, æфсад æфсадæй устурдæр, уæхæн æртæ æфсадк
æримбурд кодта.
Йе’фсади адтæй сæл;сæрон уæйгутæ, сæумон уацеллатæ,
изæйрон идаугутæ.
Насиран-æлдар йе’ф’сади хæццæ денгизи билæмæ бацудæи.
Тогус-æлдар ба цардæй денгизи уордæггæй.
И денгиз ба над нæ лæвардта Насирани æфсæдтæн, æма Наси-
ран-æлдар загъта:
— Ме’фсади мæ йефхæсгутæй Ацæтæи ку неке уа, уæд
не’срæвдзæ уодзæнæн.
Æма дууадæс æмбалей хæццæ, рабадтæй æма бахъæрттæй
Ацæтæмæ.
Ацæтæй ами ка йес, зæгъгæ, багъæр кодта.
Йеу уосæ имæ ракастæй æма загъта:
— Ацæтæй ами некебал йес, уæртæ авдæни миикъий сувæл-
лонæй фæстæмæ.
Насиран-æлдар бæхæй рахизтæй æма æхсæп æ та^рних
хуайгæ Ацæтæмæ кæугæ бацудæй. ’ Уæдта рабадтæй, -æ бæхп
уалхъос æхсæй рацавта ’ма рандæ ’й.
Уосæ дæр баздахтæй хæдзарæмæ, æма имæ биццеу авдæнæп
дзоруй:
— Ка’дтæй йе, уотæ хъæбæр ка фæккудтæй?
Уосæ ба ин загъта:
— Йе адтæй нæ йенцег Насирак-æлдар, æфсæддон агурдта.
— Матта, нана, мæн дæр исесæ, æз дæр фæццæудзæнæн
æфсади,—загъта и биццеу.
Æ мадæ’й кæми истайдæ, Уа-нæ-уа æй ку нæ иста, уæдта æ мæ-
къустгутæй авдæни фæрстæ рарæдувта фæйнердæмæ \ма загъта:
28

— Мæ фидæн бæхи зæронд некæми байзадæй, æдта?
Уосæ ба загъта:
— Уæртæ æскъæти Ацæти уорс бæх фагуси ниххæстæй,
зйдагъ æ гъостæ ма зиннунцæ.
Биццеу æскъæтмæ ниццудæй, бæхи дууæ гъосебæл фæх-
хуæстæй, фæ-’й-æлваста ’ма ’й никкæдзос кодта. Уæдта бафарста:
— Саргъи зæрондæй неци байзадæй мæ фидæн?
Ба-инамудтонцæ, и кири æнцæ, зæгъгæ.
Биццеу хатиагау исдзурдта кирæмæ.
Кирæ байгом æй, æма дин уоми ба хахиаг хах идонæ, бабиаг
явд æфтауги, ангусаг æвдуст саргъ.
Ба-сæ-æнгом кодта бæхбæл, ра-ибæл-бадтæй æма нигъгъæзтæл-
тæ кодта тургъи астæу æма дзоруй æ мадæмæ:
— Нæ мадæ, куд гъазун æма куд федауи мæ бæхи рагъи?
Æ мадæ ба имæ дзор^й:
— Кудзи лæхæбæл халасæ куд фæффедауй æрæгвæззæг,
йе уотæ.
Биццеу рахизтæй æ бæхæй æма мæстгунæй сире къелай
æрбабадтæй, æма и къела æгъзæли-æгъзæлгай ниццæй, æхуæдæг
ба дзоруй æ мадæмæ:
— Ме’ндæрхцæ ’ма мин ме’нуæрхцæ зугул ракæнæ.
Бæдæйнаг уосæ февналдта ’ма ин гъ.ей-гъид сахат зугул
ракодта.
Биццеу æй, зæнхæмæ морæ ые’руагъта, уотемæй рахуардта:
æхуæдæг бабæй æ бæхбæл рабадтæй æма и тургъи нигъгъæзтæл-
тæ кодта.
Æ мадæ, нур нæ лæууй, уой ку базудта,- уæдта ин загъта:
— Тæккæдæр, биццеу, сæумæ раги, хор хуæнхтæбæл куд
федауй æма сæумон æртæх уалдзигон цъæхбунбæл, уотæ фе-
дауис дæ бæхи усхъи, нур ба фæндаграст фæууо.
Аци фурт Ацæмæз уотемæй рандæ ’й Насиран-æлдари фæсте,
æэда ин йе’хсæвеуат хуцау сау гъæди астæу æрхаста,
Аци фург Ацæмæз дæр февналдта ’ма æхецæы дууадæс лæгей
фагæ уосонгæ ракодта, дууадæс рагъæни’й ниссагъта, уал бæх-
бæттæни ба уосонги размæ, æхуæдæг ба æ йеунæг бæхæн ду-
уадæс бæхей фагæ цагъд искодта, сæгти æруæз æртардта, уони
цагъди бакодта. Сæ цæрттæй син бæзгин листæн никкодта, сæ
фидтæ ба син æ царæбæл æрауигъта, уотемæй æ уосонги баарт
кодта. Артæн æ фæрстæмæ дууæ ухстей дзаг сирдонвидæй фе-
зонгутæ цæхцæх гæнгæ æрсагъта, уотемæй æрфусун кодта
сауогъæди астæу.
Йеу бон Насиран-æлдар фæлгæсæнæй фæккасгæй æма сау
гъæди сæргъи хъуæцæ фæйидта.
Насиран-æлдар,. дууадæс æмбали æ хæццæ, уотемæй раыæхс-
тæрæй и хъуæцæ бабæрæг кæнунмæ.
Рахъæрттæй, хъуæцæ кæцæй цудæй, уордæмæ, æма сæмæ Аци
фурт Ацæмæз æрацудæй уосонгæй; ра-сæ-фестæг кодта; ду-
Уадæс бæхи бæхбæттæнтæбæл бафтудта, дууадæс рагъæнебæл
29

гæрзтæ æрауигъта, æхуæдæг ба дууадæс ухсти сирдонвидæй*
райдзаг кодта ’ма сæ гургур арти фæрстæмæ æрсагъта.
Фезонгутæ исфунхæнцæ, æма син фæйнæ ухсти бахуæруй
кодта, æхуæдæг ба сæ бафарста:
— Æвæдзи мæ нæ фæсмæретæ? Æз дæн Аци фурт Ацæмæз*
Насиран-æлдар ниццийнæ ’й æма ’й æ хæццæ рахудта пе’фсадмæ,
Æрхъæрттæнцæ. Ацæмæз син загъта:
— Æз бавзарон и денгиз.
Æма Ацæти уорс бæхбæл фæммедæг æй денгизи.
Денгиз ин æ бæхи са^фтæг дæр нæ рахулуй крдта, уотемæй
иуордæг фæцæй Ацæмæз. Уоми ба и бæх ниххурруттитæ кодта.
Ацæмæз дæр æй никъæрццитæ кбдта, куйтæ дæ бахуæрæд,
зæгъгæ.
И(бæх дæр имæ фæккомæги æй.
— Дæ фидæ Ацæ мæбæл , уотемæй, нæ бадидæ, фал ’мæ
фарстбæл фæрсидæ.
Ацæмæз æй балæдæрдтæй æма имæ æ кæлмон æвзаг исласта.
Уорс бæх загъта:
— Уотемæй мæбæл ма цо Тогус-æлдари бæхæргьаумæ, фад>
дæлæ денгизи билæбæл санси дугъосуг æхседунцæ, ниццо ’ма
син балихстæ кæнæ, æхца дæр син раттæ ’ма мæ санси ниттолæ,
уæдта мæ æртæ хатти æзмеси истолæ, æртæ , хатти ба тугул
дори. ’
Бæхæргъау гъæуайгæнæг ба ’нцæ æфкгæнцъух берæгъ, æф-
сæнцъух хъæрццигт^а ’ма, æфсæицъух урс. ■ /
:Фиццаг дæмæ æр’тæхдзæнæй æфсæнцъух хъæрццигъа. Уомæ^
æ тæрнихи йес уорс æстъæлфæ, уой ку нæ фергъæвай, уæд.
дæ зиан кæндзæнæй. , , ,
Уæд дæмæ рацæудзæнæй æфсæнцъух берæгъ.
Уорлæн дæр æ тæрнихи уорс æрдо,\æма инуой фергъæвæ,
кенæ ба нæ, бахуæрдзæнæй.
Дæхецæн ба къагъд искæнæ ’ма уоми дæхе еирримæхсæ,
мæнбæл ба федар архъан ниббæттæ., ,
Æфсæнцъух урс мæмæ раззагкъахбæл рацæудзæнæй, æма,кæд
дæ лæгигъæдæ йести уа, уæд мæ рауадздзæнæ,'æма фæллæгæй-
лæгмæ уодзинан; кæрæдзебæл фиццаг зæбæтæй иСтохдзинан,
уæдта дæндагæй бавналдзинан. , ,
Æфсæнцъух урс мин мæ тугул дор ку хуæра, уæд ин æз ба æ
сæр хуæрдзæчæн. Уæдта ин æз æ фидмæ ку бавнилон, уæд йе-
ба æзмесæмæ бахъæртдзæнæй, уæдта сансмæ, æз ба нп æ
зæрди ауиндзæнтæ, æртондзæнæы.
Ду Оа цурд бадæ ’ма се’гасей гъостæ дæр æркæнæ.
И бæх ин куд амудта,-,уотæ бакрдта Ацæмæз. ’
Фиццагидæр æ бæх æнæдоп санси ниццавта,, уæдта’й æзмесæ ’
’ма тугул дори ястулдта; æхуæдæг баТогус-æлдари бæхæргъау-
бæл рагъæр кодта. > ’
Бæхæргъау гъæуайгæстæ—æфсæнцъух хъæрццигъа ’ма æф«
сæнцъух берæгъ—имæ сæхе рауагътонцæ.
30

Дцæмæз дæр син сæ тæрнихи уорсмæ багъавидæ, фæ-ссæ-
тумбул кæнидæ ’ма син сæ гъостæ æ дзипаи рацæвидæ. ]
Æрæги-дурæги ба сæмæ æрхъæрттæй æфсæнцъух урс.
Дцæмæз дæр, денгизи билæбæл ин къагъд адтаей, æма уордæ-
^æ ниллæуирдта, дууæ бæхи тохун байдæдтонцæ. Фиццаг;,
истухтæнцæ зæбæтæй, уæдта кæрæдземæ дæндагæй бавналдтон-
цæ. Цалинмæ æфсæнцъух урс ’ Ацæти бæхæнæтугул дор/йе
’змесæ хуардта, уалинмæ ин йе ба æ зæрди ауиндзæнтæ æртуд-
та, ’ма и урс рахъан æй.
Ацæмæз дæр къагъдæй фæггæпп кодта, æ р’ахес гъос ик
зербакодта ’ма ’й æ ’дзиппи рацавта. ;, ■'
Æхуæдæг;ба æ бæхбæл рабадтæй æмаи бæхæргъау æфсад-
^æ бахъæртун кодта, денгизи уордæгмæ сæ байефхаста, йеу бай-
раг дæр си лæсун нæ рауагъта, уотемæй.
Уæдта Ацæмæз фæстæмæ раздахтæй фæдес расайунмæ ’ма
Тогус-æлдари колдуармæ .бахъæрттæй.
Уоми ба адæм цæлхæмбурдæй кувди бадунцæ.
Ацæмæз барвиста Тогус-æлдармæ, дæ бæхæргъау дин1
фæттардæуй, зæгъгæ:
Тогус-æлдарæй нæ баруагæс æ#, æвæдзи хуæрдагор æма,
ронгæцау :ка'й, уæхæн уодзæнæй, æрба-’й-хонетæ æма’й баф-
садетæ, зæгъгæ., ’ , -’. ’
Æртæ æрвистемæ не’рбакумдта.
Æртйккаги ба æрбацудæй, Ацæмæз.
Æртæ финги ин æртæ идзаги æрбакодтонцæ, уæдта Ацæмæз
гъостæ фелваста, æ дзиппæй æма син сæ фингити райурста:
хъæрццигъай сæр хесдæртæн хестаг, берæгъи гъос æма урси
гъос ба кæсдæртæн, не ба уин хесдæртæн хестаг, кæсдæртæк.
ба—кæстаг, зæгъгæ. , , ,
Æхуæдæг ба æ бæхбæл фæббадтæй æма ратахтæй.
Тогус-æлдар æйсорун байдæдта.',
Ацæмæз уой ку, базудта, уæд æй йеу туппурбæл бахизта.
Авд бони тохдзинан, зæгъгæ, кæрæдземæн нæртон уасхæ
равардтонцæ.
Уотемæй бонæ фæттохионцæ, кæрæдзей хуфини хузæн ник-
кæнионцæ, уæддæр си неке хъæбæрдæр кодта.
Тогус-æлдарæн’ уæхæн уосæ адтæй, æма æхсæвæ ку них-
хуссидæ, уæд æ мадæй райгурæгау исуидæ.
Ацæмæз ба, мæгур, нæтгæ ниххуссидæ.
Дууæ бони истухтонцæ; æртиккаг бон ба изæрæрдæмæ Ацæ-
мæз фæтти уæзæй рахъан æй.
Тогус-æлдар æ\г æ бæхи думæгбæл ниббаста ’ма ’й уотемæй
æ хæдзарæмæ æрласта.
Æхсæвæ ,ин йеу буйнаг, къуми ка уйдæ, уæхæн, æ ;буни
^иггæлстонцæ; и буйнаги ба хуцау æразиннун кодта, и уосæ кæ-
бæл хуссидæ, уæхæн.
Æхсæвæ Ацæмæз ниххустæй буйнагбæл æма бонмæ æ цæф-
т^й исдзæбæх æй.
31

Фæттæ æ фæрстæй фæккалдæнцæ ’ма æ размæ устур кæр-
иссæнцæ.
И бонæ ба Тогус-æлдари рамардта ’ма ин æ уосæ æхецæ
бийнонтæн рахаста.
Йе’рæздæхтмæ æфсæдтæ рахæлеу æнцæ, нæбал æй фæх-
хизтонцæ: алке æ хæдзарæмæ ниффардæг æй.
Ацæмæз дæр рандæ ’й æ хæдзарæмæ уоси хæццæ.
Насиран-æлдари хæццæ дæр хæларæй цæргæ байзадæн.
ЙЕЛÆХСÆРТТОН ÆМА НЕГОР-ÆЛДАР.
Йелæхсæрттон æма Негор-æлдар дууæ адгин æнсувæри
.адтæнцæ.
Уонæн ба адтæй йеунæг хуæрæ, æ ном Агундæ.
Йе ба адтæй Асти уосæ.
Астæмæ ба уæхæн уорс аласа адтæй, æма ибæл изæрæй ку
рабадтайсæ, уæд арви къабæзти æртæ зилди кодта.
Йелæхсæрттон хæтæг лæг адтæй æма фæццудæй Астæмæ ’ма
ракурдта и бæхи балци кæнунмæ.
Астæ ин загътонцæ, ду нин нæ бæхæн æ фид корис,
фал дин маха æ сæр дæр ма раттдзинан, зæгъгæ, ’ма ин и
аласа медæгдон æма медæгхуарæй хæссун райдæдтонцæ.
Йеухатт кæми адтæй, уоми Негор-æлдар Нарти нихæсмæ
рацудæй, æма уомиæртæ лæхъуæни дзубандитæ кодтонцæ, цума
и Асти уорс аласа радавун дæр йеске бафæраздзæнæй, зæгъгæ.
И лæхъуæнтæй сæ^ йеу уотæ загъта:
— Не’нгъæл дæн. Йеци гъуддаг неке арми бафтуйдзæнæй,
Негор-æлдари арми ку нæ бафтуйа, уæд.
Иннæ ба уотæ:
—Нарти кæркитæ ’ма гогузтæ, хъæзтæ ’ма бабузтæй æ арми
æндæр ку неци бафтуидæ.
Æртиккаг ба уотæ:
— Матта и Асти уорс аласа йе ку нæ радава, уæдта ци
фæууодзæнæй?
Негор-æлдар ыеци дзурдтæ æ зæрдæмæ байста ’ма исфæндæ
кодта Асти уорс аласа радавунбæл.
Йеухатт кæми адтæй, уоми бацудæй æ хуæрæмæ ’ма ин
загъта:
— Уæ уорс аласа мæ арми цæмæй бафтуйа, уой мин
баамонæ, кенæ ба хуæриурст æма хуæрæвдесæн куд ба-
кæнæн, уотæ.
Агундæ ба ин загъта: о
— Цæмæн уотæ зæгъис, нæ хецæуттæ и бæхи Иелæхсæрт-
тонæн медæгхуар æма хуасæй ку хæссунцæ, уæд? Дæ хæлар
æрвадæ уой ку базока, уæд дин ци зæгъдзæнæй?
— Цидæр æй, уæддæр ин æнæ радавун нæ йес, заг^та
Негор-æлдар.
32

Уа-нæ-уа дæр ин мадзал ку нæбал ирдта, уæдта загъта
дгундæ Негор-æлдарæн:
— Нæ бæхæи фиццаг-фиццагдæр гæсæн йес йеу сауæдон.
Йе ба æсмаг уотæ кæнуй, æма ин йе’смаг уорамун неке фæра-
зуй, æма уой ци мадзалæй бафæраздзæнæ ниуазун?
Дуккагæп ба—тауæг фæткъу, æ тауæг æсмагæй æ рæзти
радæуæн кæмæн нæ йес, уæхæн. Уæдта æфсæнцъух берæгъ
æма æфсæнцъух хъæрццигъа.
Уонæй ку байервæзай, уæдта Тула’ма Тулабег æ дуаргæстæ,
æма дæ йетæ уæддæр мардзæнæнцæ. Уонæй дæр байервазтæ,
уæдта æ дуарбæл къума æвæрд, æма’й ци мадзалæй байгон кæн-
дзæнæ?
Йе дæр дни ку байгон уа, уæдта дуарæй и бæхмæ йес на-
рæг хед æма ибæл куддæр бамбæлай, уотæ уасæнги уаст
пиккæнуй, æма дин уæдта æиæ базонун æма рамарун нæ йес.
— Хуарз, йе ба ноци кæнуй,—загъта Негор-æлдар æма рап-
дæ’й сæ хæдзарæмæ.
Æхе цæттæ кæнун райдæдта ’ма исаразта дууæ фурдзар
кæрци, нæл фуси фæхсун, фаги къæсса, сойни æвгæд, сæдæ
дæгъæли ’ма уотемæй ранæхстæрæй и Асти уорс аласа да-
зунмæ.
Цæун райдæдта ’ма и сауæдонæмæ бахæстæг æй.
Йе’смаг ин æ бæхи финдзи хъæлтæ ниццавта ’ма’й фæстæмæ
хæсгон хумæ’ндæрхцæ рахаста.
Негор-æлдар дæр æй æрцæфтæ кодта, куйтæ дæ бахуæрæд,
ду мæ йеци дзæхдонæй ниуазун ку бауадзай, уæд, зæгъгæ.
И бæх дæр багæпп кодта æма байевгъудæй сауæдонæбæл.
Негор-æлдар рахизтæй æ бæхæй, сауæдонæй баниуазта ’ма
загъта:
— Ох-ох-ох! Аци донæй адгиндæр дон нæма баниуазтон.
— Фæндаграст фæууо, мæнбæл ка барвæнстæй, исдзурд-
та имæ и сауæдон.
Цæуй Негор-æлдар, æма бабæй æй æ бæх фæстæмæ райста.
Йе дæр æй цикъæрццитæ кодта, куйтæ дæ исхуæрæд,
ду мин йеци адгин фæткъуйæй хуæрун ку бауадзай, уæд,
зæгъгæ.
Бæх маргъау батахтæй бæласи цорти. Негор-æлдар дæр
фæффестæг æй æма йеу фæткъу рахуардта.
— Ох-ох-ох! Ци адгин рæзи муккаг æй.
Фæндаграст фæууо, мæнбæл ка барвæнстæй, зæгъгæ,
нмæ исдзурдта и бæласæ дæр.
Цæуй, цæуй, уотæ ба имæ æфсæнцъух берæгъ æма æфсæн-
дъух хъæрццигъа сæхе рауагътонцæ.
Негор-æлдар дæр нæл фуси фæхсун берæгъæн рагæлста, фа-
^и къæсса хъæрццигъайæн райтудта.
— Фæндаграст фæууо. Астæ нин цъæмæлтæ дæр кенæ ба
г<ъабеллаг дæр некæд равардтонцæ.
’ Ирон диалектологийы хрсстомати.
33

Уонæй байевгъудæп æма имæ бæхи дуар^æстæ Тула ’ма Ту-
лабег сæхе рагаёлстонцæ.
Негор-æлдар дæр син фæйиæ фурдзар кæрци равардта, æма
ин над равардтоицæ.
Дуармæ бахъæрттæй, и дæгъæлтæ æвзарун райдæдта ’ма’й
йеу дæгъæлæй байгон кодта.
Уæдта и сойнæ тайун гæнгæ ’ма уомæй и хед иеæрдгæ, уо,-
темæй и хед æрфæлмæн кодта, хъист дæр нæбал кодта, уотæ’й
искодта ’ма и бæх раласта. ,
И бæх æ’’къохи ку бафтудæй, уæд æрдæгизæр фæййаууон
уидæ ’ма бони]вайæнмæ кизгæ ’ма лæхъуæни хæццæ фездæхидæ;
уони ба раттидæ æ хуæрæ Агундæмæ. ;>
Цæй бæрцæ ибæл рацудæй, уæд Йелæ^сæрттон æрдудæй
æма Асти бæхи давд фегъуста. Фæ,-'й-агурдта арви кæрæнтш
’ма’й кæми иссердтайдæ, и бæх сæхемæ уогæй.
Уæд йебафарста къæсибадæг уоси, æма ин йе базагъта:
— Ахсæви дæлæ Нарти устур хедбæл бадæ, æма Дæ бæх дæ
къохи’ бафтуйдзæнæй. (,
Райзæр æи. Негор-æлдар дæр балци нйффардæг æй.
Æхсæвæ Йелæхсæрттон и хеди гъосмæ ниццудæй; уоми æхе
баримахста æма гъæуай кæнун райдæдта: , ,
Бон ивайун куд райдæдта, уотæ ба Негор-æлдар, кизг«Ё '’ма
лæхъуæн ’ æ , фæсабæрцæ, уотемæй и, хедбæл æрбацудæй.
Хеди астæумæ ку æрбахъæрттæй, уæд æй и.б’æх фæстæмæ
райста. - ■ . • ’ , ’
„Куйтæ дæ бахуæрæд,' 4 кæд Нарти пæртоп, Йелæхсæрттон
дæ рази нæ бадуй, уæд^,— загъта Иёгор-йелдар.
, И бæдæйнаг бæх æрбатахтæй. •■ •/ , ,
Йелæхсæрттон ,дæр æй фехста, æма, Негор-æлдар бй-
хæй рахаудтæй. Иелæхсæрттон исцудæй æма йе ’рйадя, ку
æрфæсмардта,, уæдта ’ никкудтæй, мæхе фид ку баху’ардтон,
зæгъгæ.
Сæумæ фæффæдес кодта; и Нарт æримбурд æнцæ; æрхк, та-
бæт ин искодтонцæ ’ма и марди цæнгтæн рааразуп’и мадзал нæ
йрдтоццæ: ци пæ син.кодтонцæ, уæддæр фæйнердæмæ итигъ-
дæй лæудтæнцæ.
Уæд имæ.Агундæ рацудæй гъарæнгæ гæпгæ; кизгæй,лге:;ъуæ-
нæй ке’рхаста, уонæй иеу,къуар сæхемæ барймахста, æндæра’
йетæ дæрæ хæццæ’ цудайонцæ уотемæй. Мард ,æ рахес къдх
рараст кодтач йе!ндæрхцæ., Йе’ннæ цонгæн ба ии мадзал нæ!
лрдтонцæ.
Агундæбæл исгурусхæ ’нцæ: амæ’ма йести уодзæнæй, зæгъ-"
гæ,адæма имæ, Нартæ батхалдтонцæ.
Ие дæр фефсæрми æй \ма иннети дæр рахудта.
Йетæ ку рахъæрттæнцæ, уæдта и мард дæр йе’ннæ цонг
дæр^рауагъта, æма’й æрхитабæти байвардтонцæ.
Иелæхсæрттон ба уони хæццæ цæргæ байзадæп.
34

ЗÆРОНД УÆРХÆГ.
Нартмæ адтæй зæронд Уæрхæг.
Нарти æмбесхай мулкæй дæр æма адæмæй дæр адтæнцæ
у^рхæги.
Уосæ ба нæ курдта Уæрхæг. -• ’
Æ ад’æм ка’дтæй, йетæ ибæл авд сабати авд æмбурди æр-
дæндæ æма инзагътонцæ:
—- Уосæ ракорæ, Уæрхæг/кецæ ба де’нхузон хъалмæ рандæ
уодзинан.;
Уæрхæг фæттарстæй æма æхе уосæ корунбæл исефтигъта. ,
Дууадæс баагурдта фæндурцæгъдгутæп, дууадæс ба кафгу-
тæй; дууадæс хæтæлцæгъдгутæй, дууадæс ба кафгутæй,, уоте-
мæй Болат-Хæмицмæ ранæхстæрæй. ’
Болат-Хæмицмæ ба адтæй; тъæрæб&л бадæг кизгæ.
Уæрхæг уой корунтæ исамадта. " ’ ! ,
Бамйнæвар кодта Болат-Хæмиц^æ, æма, цидæр адтæй, и кизгæ
нæ кумдта, зæронд лæгмæ куд фæццæуон, зæгъгæ. ,
Уæрхæг æрбадтæй йе’мбæлтти хæццæ ,кегьоги медæг. , ’ ’
Йе’мбæлттæ гъазтонцæ уоми, æхуæдæг ба сæ астæу бадтæй
æма кйунугути кастæй. • ■' ! .-
Æ унаут кнзгæ бауадæй æма ин радзурдта:
— Ци фæйидтон? Ци фæйидтон нæ хецæутти хæдзари? Ауæхæн
дессаг ба нæ ма фæйидтон: уæртæ кегъоги адæм гъазунцæ, сæ
астæу ба йеу зæронд лæг.бадуй æма кяунугути кæсуй.
Бадæг кизгæ ракастæй къæразгæй.
Уæрхæг имае киунуги тегъæ фæххатта, æма и кизгæ фæстæмæ
бахаудтæй. , , ’ ’ ’ , , ’ ’
Йеци фæдбæл и кизгæ барвиста æ фидæмæ, Болат-Хæмицмæ,
æз уомæй ^æндæр некæмæ цæун, зæгъгæ,
Уæрхæгæн йе’мбæлттæ фæккиндзхон æнцæ ’ма’й уотемæй алай1
булайæй ( исхудтонцæ.
Ци,'иб'æл. рацудæй, хуцау зопуй, æма ’и кизгæ бауæззау æй.
Уæрхæг ин æ бæнттоё нимайун байдæдта.
Йе’нгъуд ку’рхъæрттæи, уæд ин (цорибадæг неке бауагъта,
æхецæй фæстæмæ) райгурдæй лæхъуæн.
Уæрхæг æй æ уормеги’ думæггаги’кæрони батухта.
Хуцауæй’ ин искурдиадæ лæвæрд адтæй æма искувта:
—Уæ, хуцаути хуцау, мæхе хуцау! Цалдæн аци биццеу тоги
къуборæ феста, уалдæн ин мæлæт куд нæ уа, уотæ.
Иом ибæл исæвардта Уæрхæги фурт Субæлци.
Уалдæнги Субæлци, рацæппо-лæппо, æй æма ин Уæрхæг
ракурдта уосæ’æхе хузæп лæги кизгæ!
Субæлци ракдæ ?й къуæре балци.
Йеу боп кæми адтæй, ’уоми Уæрхæг æ дууæ æфсорхъи ра-
ласта донмæ. ’ ’ " ’ ’ ’ ,
Уотæ рæхки æ уæллæйти æрбацудæнцæСоппарн æртæ фурти
^ма дон ниллæкъун кодтонцæ.
35

Дууæ æфсорхъи фæйнердæмæ райвазтонцæ æма райерваз-
тæнцæ Уæрхæгæй.
Уæрхæг син загъта:
— Мæ лæхъуæн уин ами ку адтайдæ, уæд уин дессæгтæ
фæууинун кодтайдæ.
Соппари æртæ фурти имæ æрцудæнцæ æма нн æ рагъæй
гæрзæ растъигътонцæ, æ уормег ба ин листæг къуæхтæ ник-
кодтонцæ.
Уæрхæг къæдз-къæдзити бацудæй сæ хæдзарæмæ.
И æхсæвæ Субæлци æрхъæрттæй æма æ уатмæ бадзурдта.
Æ уосæ имæ радзурдта:
— Цалдæн дин дуар æрбакæнон, уалдæн уоми бадæ.
Йе имæ бадзурдта:
— Айгез æма Агузни æфсæдти хæццæ истухтæн, хуфийн*
хузæн мæ никкодтонцæ, æма мæлун.
Æ уосæ ин дуар æрбакодта; æ хъæппæлтæ ин фелваста,
ни-’й-хуссун кодта, æхуæдæгга ин æ царæй фидн æхсæн ра-
лæстæй, æма сагъадахъи фæттæ гæргæр гæнгæ ракалдæацæ.
Субæлци уой адæбæл æ мадæй райгурæгау иссæй æма фæр-
сун райдæдта æ уоси:
— Цæй туххæй мин нæ кодтай дуар?
Уосæ ин загъта:
— Ду балци рандæ дæ, дæ фидæ ба дууæ æфсорхъи донмæ
раласта, æма.ин Соппари æртæ фурти æ дон ниллæкъун код-
тонцæ. Хъал æфсорхътæ нйххурруттитæ кодтонцæ æма фæйне-
рдæмæ ратудтонцæ. Уобæл дæ фидæ бамæстгун æй æма сæмæ
исдзурдта: „Мæ фурт уин ами ку адтайдæ, уæд уин дессæгтæ
фæууинун кодтайдæ". Йетæ имæ уобæл баздахтæнцæ æма ин æ
рагъæй гæрзæ рауагътонцæ, сæхуæттæ ба ма имæ æрцудæнцæ
æма, мæ сувæллонæй ме’стури уалдæн ци уормегбæл фæккус-
тон, уой мин никъкъуæхтæ кодтонцæ.
< Субæлци æ хъæппæлтæ искодта фæстæмæ, мæнæн ами них-
хуссун аккаг нæ’й, зæгъгæ.
Æма æ фидæ Уæрхæги нæ фæйингæй æ бæхбæл рабадтæй
æмаорандæ ’й Соппари æртæ фуртей фæсте.
Иетæ Соппари мæри уосонгæ куд искодтонцæ, уотæ Субæлци
сæ сæргъи балæудтæй æма син за.гъта:
— Корун уи, мæ фидæй мин ци гæрзæ рауагътайтæ, уой мий
раттетæ.
Хесдæр дзоруй кæсдæрмæ:
— Цогæ æма и куйи бафснайæ.
Кæсдæр рауадæй æма’й сагъадахъæй фехста.
Сагъадахъ Субэелцийæн æ зæрдисæри исæмбалдæй æма йеу
бæласæ равдузта.
Субæлци æ иуæнгтæй рафаста и бæласæ, æхуæдæг ба фех*
ста Соппарп кæсдæр фурти ’ма’й фæттумбул кодта.
36

Хесдæр дзоруй астæуккагмæ:
—- Цогæ-уай, не’рвадæ ку некæми зиннуй.
Астæуккаг рауадæй æма, йе ’рвади мардæй ку рауидта, уæдта
фехста Субæлций.
Фат æ зæрдисæри исæмбалдæй æма ’й йеу бæласæй рахаста
,7ккагмæ ’ма’й ниффедар кодта,
Субæлци бæласæбæл иуæнгтæй рахуæстæй æма и бæласи
рафаста, сæрмæ’рдо рагъавта, фæ-’й-æхста æма’й фæттумбул
кодта.
.Хесдæр рауадæй æма, йе’рвадтæлти ку рауидта, уæд Субæл-
ций фехста.
Фат æй дууæ бæласеми рахаста, æртиккаги ба’й * ниффедар
-кодта.
Субæлци æ иуæнгтæй бабæй бæласæбæл рахуæстæй æма’й
ратудта, уæдта’й йе дæр фехста æма’й фæттумбул кодта.
Уотемæй Субæлци æртей дæр бафснайдта æма æхуæдæг дæр
нæбал фæразта ’ма рахъан æй.
Æ уодæй гъазта, мæлæт ба ин н’адтæй, цалинмæ тоги
къубулойнæ фестадайдæ, уалдæн.
Мæрдтæмæ байгъустæй, Болат-Хæмиц, дæ хуæрифурт гъе-
зæмарæ кæнуй, зæгъгæ.
Мæрдтæй рацæун фæткæ н’адтæй, медæгмæ бацæунæй-
фæстæмæ.
Болат-Хæмнц æ дзабуртæн сæ фийтæ къелти ’рдæмæ искод
та, уотемæй рацудæй дуарбæл.
Дуаргæстæ бабæрæг кæнионцæ, æма, медæгмæ фæдæй фæс-
тæмæ, æндæмæ фæд н’адтæй.
Болат-Хæмиц бахъæрттæй Субæлцимæ æма’й æ мадæй рай-
гурæгау исксдта.
Субæлци дæр уæд, æ фидæй ии ци гæрзæ рауагътонцæ Соп-
пари æртæ фурти, уой рахаста æма’й æ фидæбæл банихаста.
Уотемæй йе дæр исдзæбæх æй, æма цæргæ байзадæнцæ
нури уæнгæ.
НАРТИ АЦÆМÆЗИ ЗАР
(скъуддзаг)
Сау хонхи цæрæг Сайнæг-æлдар æй.
Уомæн æ кизгæ—Агундæ-рæсугъд,
Æ йеунæг кизгæ, æ бундори хай,
Зæронд æлдарæн—æ зæрди ’нцойнæ.
Æ цилле дзикко—фади гъолтæмæ,
Æ сау цæстингас—фæскъæвда сах хор,
Æ кустмæ февналд—берæгъи лæбурд,
Бабузи накæ—æ донмæ рацуд.
Сæумæ рагиау ку рафецауй,
37

38
Æ нарæг астæу (<тасæ-уаситæ,— ,
Мæйрохс фелауй’ æ уорс’ гогойнæй,
Сæууон хори рохс æхе цæсгомæй.
Нарти лæхъуæнтæн сæ хуæрзхаст, бæхтæ
Æ размæ гъазгæй фæггобаы унцæ:
Агуидæ-рæсугъд бæрзонд айиæгæй
Æ рæсугъд цæстæй нæ рафæлгæсуй.
Минæвар цæугæй нихасй бадæг
Нарти зæрæндтæн сæ галдзар уæфстæ
Сау хонхи рагъбæл бафехсудæнцæ:,
„На"-æй æндæр син неци дзиуапп йес.
Нарти Уази фурт минги;Ацæмæз
Агундæ-ханмæ æрхицæ кодта.
Сау гъæди астæу гæмæх æрдозти
Æ сау н^елсæгътæ дзæгъæл ниууадзуй,
Дзæгъæл ниууадзуй æода саразуй
Æ фиди хæзна—сау æфтудтитæ
Сугъзæрийнæ хæг,æл, Ку фæннæхстæр уй
Сау хонхи цъоппмæ æ хæзнай хæццæ.
Мулки номæн ма хуа^з Ацæмæзæн
Иуæрчи фæсте йе ’ку байзадæй:
Уази хæдзари æ фуртти æхсæн
Иуæрчи хъаугъа, уобæл æрцудæй.
Нарти скъуæнхт лæгтæ авд нихасеми
Арбадгæй-уобæл нæ/базонунцæ
Раст хæйттæ кæн^н æма нийхæлунцæ
Авд хатти иетæ тæрхони сæрбæл.
Нарти Мæгуйраг—къеуæцæститæ,—
Фæстагæмбурди се ’уарæг фæууй.
Раст иуæрцæ дæр айдагъ йе хæссуй:
Фонс и хесдæртæн, хæтæл—кæсдæрæн
Уази фурттæ’ дæр4 арази æнцæ.
Нарти Уазифурт минги Ацæмæз
Сау хоцхи сæрмæ ку фæррæдæхсуй,
Æртдор къæдзæхбæл æрбадуй æма
Цæгъдунтæ æдта йё ку байдайуй.
Агунди, гъоси дæр хæтæли цагъд
Æриудæйг,æма сау хонхи айнæг
Къæразги бæрцæ уæд, ку байгок æй:
Агундæ-рæсугъд æ куст ниууадзгæй,
Æ куст ниууэдзгæй—æнæ фезмæлгæй
Игъосуй нæртон лæхъуæни цагъдмæ.
Лæхъуæни зæрдæ уой балæдæруй.
Уази игурдæн æ рæсугъд цагъдмæ
Æгас дуйнетæ æригъал унцæ;
Æноси цъететæ уæд тайунцæ;
Урух будурмæ нæ унгæг кæмттæй
Фæдесон лæгау хæбалхубулæй

Мæстгун ивулд дæнттæ уæд уайунцæ;
Æнæбун денгиз ку рафæлхъæзуй.
Хъуми будури и цъæх дудæхътæ
Æма совæхътæ у&д ку кафунцæ.
Уази фурт Ацæмæз æ’ хæтаелæй
Хъæбæрдæр ,цæгъдунтæ ку байдайуй...
Цæгатон æрситæ сæ тар фуйæй
Са$ гъургъур цæугæ æригъал уицæ.
, Сæ гъар лæгæттæ ку ниууадзунцæ
’Ма лæхт^лæхъ гæнгæй кафун æма семун
Сау гъæди астæу уæдбайдайунцæ;
Тæгæрсæрæй йибæл сæргин сæгтæ,
Гъæуæнзтæ ’ма къæлæтсæртæ æскъæрун
Уæд райдайунцæ; туачъи билтæбæл
Хъæлзæнг рæуестæ уæдку ’уайунцæ.
Æфсатий фопс’ сйу, айнæги бунмæ
Дзогтæ-дзогтæн Ацæмæзи ,зармæ
Æмбур>дтæ кæнун’уæд ку райдайуй.
Ацæ^æз дæр дин уæд æ хæтæлæй
Рæсугъддæр цагъдмæ нур ку низдохуй..
Саугъ’æддон ибæл тъæфилтæй хауй;
Гæмæх к^ьулдунтæ уæд радарунцæ;
Алли- хузи рæсугъд деденгутæ
Идзулд будурти уæд равзуруицæ;
Дуйней будуртæ Фæлвæрай фонсæй
Уæд байдзаг, унцæ; деденг’утæбæл
Гæлæботæ ’ма’стонг мудбиндзиТæ
Дувдув гæнгæ ратæхæ-батæхæ
Уæд кæнунцæ; алли рæсугъд мæргътæ
Сæ уасунæй сау гъæдæ сæ сæрбæл
Уæд исесунцæ: хуарз Ацæмæзæп
Фæрсаг кæнунцæ. Уалдзигон хор дæр
Æгас дуйкебæл æхцæуæн гъарæй
Уæд ку бакæсуй; кæдзос дунгæмæ
Алли уодгоймаг æхе рахатгæй
Фæтæн реуи дзаг уæд исолæфуй.
Нарти Уази фурт минги Ацæмæз
Рæсугъддæр здæхтæ уæд ку равзаруй...
Мегъи пъæстутæ рарæш^ъæ унцæ,
Сæ гъар цæстлсуг уæд æркалунцæ;
Сау гъæдрæбунти арви нæрун дæр
Уæд æрцæуй, æма кæрдæги халæ
Идзулдæц æхе уæд ку бацæгъдуй.
Нарти Уази фурт минги Ацæмæз
Рæсугъ/эдæр цагъдмæ бæргæ низдохуй...
Агундæ имæ айнæги фзрсæд
Пеурæ, фегъосуй, фал разæгъуй:
,;Уæ; дзæбæх лæхъуæн, дæ ниййерæгæн
39

Æ фæндæуагæ ку фæццæрисæ,
Мæн ба ку уайонцæ дæ сугъзæрийнæ
Арæзт хæтæл æма дæ сау нæл сæгътæ!"
Иарти Уази фурт æрбамæстгун уй:
Сау хонхи къæбурбæл æ даргъ хæтæл
Листæг сау хъуæлтæ фæххаун кæнуй.
Ку фæннæхстæр уй сæ хæдзарæмæ
Æ сæр губурæй, æ уонтæ калдæй.
Рæсугъд хъал кизгæ, Сайнæги бундор,
Уæд æрахезуй айнæг къæразгæй,
Æрæмбурд кæнуй хæтæли хъуæлтæ,
Бадæттуй сæ æ фиди зæрондмæ.
Буйнагин цъæфсæй сæ йе ку ’рцæвуй —
Хæтæли мортæ банихæсунцæ.
Агундæ-рæсугъд фийауи хæтæл
Ку бабæттуй уæд сурх дарий медæг;
Хъандзалгун кири ’й арф нинниуæрдуй.
УРУЗМÆГИ БАЛЦИ ÆМА САТАНА
Нарти Сатана—æхСийнæ-æфсинæ Урузмæги уосæ адтæй. Йеу
хатт Урузмæг загъта Сатанайæн, балци цæун, ие’фсийнæ, мæ
зæрди æрæфтудæй, мæ зæруæ’рдæмæ ма фæххæтом, æма мик
хуаллаг исрæвдзæ кæнæ, зæгъгæ.
Сатана дæр æ лæгæн куд не’срæвдзæ кодтайдæ хуаллаг.
Уотемæйрандæ’й Урузмæгйе’стурæрфæнбæл хæтунмæ. Ци фæх-
хаттæй, уæдта’й, цидæр адтæй, хуцау дзиити гъæубæл бахаста,
Йетæ ба’й алцæмæйдæр сайдтонцæ, цæмæй уоми æризадайдæ,
уой туххæй ин алли хуарз кодтоицæ. Æ конд æ уиндæн кæмæн
н’адтæй, уæхæн рæсугъд кизгæ имæ æрбахудтонцæ. Кизгæн ай-
дагъ æ сугъзæрийнæ дзиккотæ цетени дзаг адтæнцæ, хори тунтæ
кастæй æ хъури бунтæй.
Ами цæрæ, Урузмæг, мæнæ дин бийнонтæ, мæиæ дин х;æ-,
дзарæ, тухст дæ нецæбæл бауадздзинан, заегъгæ, ин дзурдтонцæ
йеци адæм.
Урузмæги зæронд дæр сæ куд не’рлæдæрдтайдæ, æма син загъ-
та: ,,Цæрунбæл арази дæн, фал мин нуртæккæ ба аминиллæууæн
нæ йес, цæун нæхемæ, дæс боней фæсте ба æрбацæудзæнæн!"
Уотæ син нæртон уасхæ равардта.
Дзинтæ дæр æй рауапьтонцæ. Урузмæг æ хæдзарæмæ æрцудæн
а^ма лæкъундзæстæй æ хабæрттæ Сатанайæн æрдзурдта, уæдта
загъта:
— Дæс боней фæсте ба фæстæмæ цæудзæнæн, уасхæ сик
равардтон.
Æфсийнæ дæр нирдеуагæ кодта: „Йетæ ба дзинтæ ку адтæи-
цæ, æма уонæмæ ку рандæ уай, уæдта дæуæй мæнæн лæг ку
нæбал йеса...
Урузмæгæн йе’нгъуди бæнттæ æрхъæрттæнцæ, æма загъта æх-
сийнæн:
40

— Æхсийнæ, ме’нгъуди бæнгпæ фæцæнцæ, исон цæугæ кæ-
т,уя æма мин хуаллаг исцæттæ кæнæ.
Сатана дæр ин хуаллаг исцæттæ кодта æхуæдæгга ’й фæррасуг
кодта æма’йуотемæй ниххуссун кодта. Урузмæгку рафунæй æй;
уаед ин Сатана ба æ сæргъи мæйæ æма стъалути хузтæ искол-
та. Урузмæг фестидæ, рагъæуай кæнидæ, æма мæйæ бæрзонд,
стъалутæ дæр уотæ, æма уæдта фæстæмæ ниххуссидæ. Уоте-
мæйти хор арви астæумæ исхъæрттæй, меци афони ба имæ-
Сатана балæбурдта: „Нæ лазг, мæрдхуссæ ку никкодтай, кумæ-
дæр цæуйнаг ку адтæ, æма дæбæл ку исрæфтæ ’й",
Урузмæг дæр æй балæдæрдтæй æма загъта:
— О, гиаур налат силæ, мæ нæртон’ уасхæ мин фæссайун
кодтай, Нарти астæу мæ фегадæ кодтай, æма дин хуцау ма ба-
комæд. Дæ миутæй бабæй бакодтай, æма гъе нур ба мæнæй дæу
астæу лæг æма уосæ нæбал йес, æма дæ хæдзарæ байагорæ.
Сатана ба ин загъта:
Æздæр арази дæн, лæг æ уосæ йескæд рауагъта, фал дин
атемæй ба нæ ракомдзæнæн. Æз Нарти астæумæ раги æрцуд-
тæн, сæ цæнхæ, сæ кæрдзинæй си хайгин дæн, йетæ дæр’уотæ.
Нур ба мин кувд искæнæ, æз ба Нартæн мæ ниуазæн радтон,
уой хæццæ ба æз дæр ами хъиамæтгун дæн,* æма мæбæл
раковун æнтæсуй, нæ хецæутти мулкитæй йеу сæр мæнбæл
уайуй, æма йе дæр гъæуама мæн уа.
Урузмæг дæр ин.сарази æй æма ин кувд искодтонцæ. Кувди
Нарти адæми авд æхсæви ’ма авд бони ниууорæдта, уой фæсте
Нартæ хуæрз хинстæй сæ хæдзæрттæмæ фæххæлеу æнцæ, урдуг-
истгутæ фæстагдæр байзадæнцæ, æма син Сатана загъта, а лæ-
ги фæррасуг кæнтæ, зæгъгæ.
Урдугистгутæ дæр Урузмæгæн ниуазæнтæ равардтонцæ, æма
Урузмæг фæррасуг æй, уотемæй ниффунæй æй.
Сатана ба уæрдун райефтиндзун кодта, Урузмæги дæр йеци
расугæй хусгæ-хусгæ æ хæццæ раласта æма ранæхстæрæй æ
цæгатмæ.
Будурмæ ку рахъæрттæнцæ, уæд Урузмæг æрæскъиттæй,—
йе’монд æрцæй æма фæрсуй:
—- А ци ан? Кумæ цæуæн, Сатана?
— Æз мæ цæгатмæ цæун, уадзгæ мæ ку ракодтай, дæу ба
мæхецæн ласун, дзурд мин ку адтæй, нæ хецæутти мулкитæй йеу
сæр мæн куд уа, зæгъгæ, æма си дæуæй хуæздæр не’ссердтон.
Уой адæбæл Урузмæг бахудтæй, базудта æ уосæ ибæя ами
дæр фæттухгиндæр æй, фæстæмæ исиздахтæй Сатанай хæццæ, æма
цæргæ байзадæнцæ йеумæ кæрæдзей уарзгæй.
НÆРТОН ЗИВÆГИ ÆМА УАЦИРОХС-ЗÆРДИРОХСИ
ТАУÆРÆХЪ.
Нартæй йеу лæгæн авд фурти адтæй. Гъе ’ма уонæн сæ кæс-
дæр Зивæг адтæй. Ху цауи дзурдæй ин дууæ зæнги нæ адтæй
41

æщ9 мæгур, алли бон дæр, æнæ æндæмæ рацæугæн сæ хæдзари
силти фарсмæ тъæригъоси бадтæй.Æ хесдæртæп’ æхсæземæн
дæр урститæ адтæй, æма’й гъуд йетæ кæнионцæ, лæгтæ йескумæ
ку раидæ уионцæ, уæд. ;
Нартæ ^бабæй дууæ муккагемæй адтæнцæ: Æхсæртæккатæ
æмз Бориатæй. Бориатæ мулкбæл æхцулдæр адæми хатт адтæн-
пæ ’ма йеу кусти размæ’ сæхецæн сог,; æндæр ’уæхæн гъуддæг-
тæ æрЦæттæ кæнионцæ.' , , ■ ’
Æхсæртæккатæ бабæй мулкбæл æхцул н’адтæнцæ, фал æнæ-
уой кустуæлион цард—тухгæнæг хаттæнцæ. Зивæг дæр, Æхсæр-
тæккатæй адтæй. Уæд йеу анз хуасæ кæрдуни размæ Бориатæ
сæхецæн берæ сог исцæттæ кодтонцæ, Æхсæртæккатæ ба нæ.
Æма хуасæ кæрдунбæл ба Æхсæртæккати æхсæз æнсувæри хуа-
еæ кæрдунмæ рандæ ’нцæ, хæдзарæ æнæ согæй ниууагътонцæ,
уотемæй. Киндзитæн дæр гæнæн нæбал ’адтæй, соггъæуагæмæ
гæсгæ, æма алли бои дæр Бориатæмæ соггор цудбенцæ. Уотемæй
сæ сæрæпку нæбал адтæнцæ, уæдта и’ ’ кийдзитæн , сæ зæрди
æрифтудæй иалат мйуæ:
— Цæйтæ, маха нæ фунуктъиз (3ивæги согмæ саугъ’æдæмæ
рарвётæн! < . , ^ ’
Дууæ галти ин исефтигътонцæ ’ма имæ дзорунцæ: ■,
— Уæртæ дин дууæ’галти" исефтигътан, æма, согмæ фæццо,
’кена ба, хуæруйнаг цæбæл искæнæн, уæхæн нæбал’ иес;,
Р^хастонцæ’й æма’й раззаг, уæрдуии исæвардтонцæ. Бæргæ
’лугъдугъ кодта Зивæг:
—Уæ, мæ ки’ндзитæ, хуцау уин ма бакома, мæ;хе мæгурбæл
мæ цæмæннæ , ниууагътæ, æз цæй сог æркæндзæнæн,, кумæ мæ
æрг>ететæ?
Фал æй и киндзитæ гъуди дæр не’ркодтонцæ ма ин æ галтæ
гъæдæрдæмæ йеу нарæгбилтæнадбæл исаразтонцæ, цæмæй билæй
рахаудтайдæ æма цæмæй фæстæмæ мабал .æриздахтайдæ, уой
туххæй.
■ Ц&у’н’ байдæдта мæгур Зивæг сагъæс гæнгæ: „Нур ци бакæ-
нон? Мæ бон сог æркæнун ку нæ ’й, фæстæмæ ма цй амалæй
раздæхон?".
Уотемæй хъ&бæр ку ксгузаввæ ’й, уæдта хуцаумæ искувта:
„А, хуцаути, мæхе хуцау! Ду мæ искодт^й, атæ мæгур дæрмæ ду
исфæлдистай, фалмæ кæд йестæмæн искодтай, уæд ’мин мæ гал-
тæн се’рух аци унгæг надбæл гъæуæрдæмæ раздахæ, цæмæй
уæддæр ма фесæфон, уой туххæй".
Æма ин хуцау æ галтæ гъæуæрдæмæ раздахта. Уæд Зивæгæн
æ зæрдæ фæррохсдæр æй, æма бабæй æ зæрди æрифтуæй, цæй,
æз бабæй хуцаумæ исковон, æма мин кæд мæ уæрдунтæ согæй
байдзаг кæнидæ, зæгъгæ,
, Ис-бабæй-кувта, æма бабæй ин хуцау æ дууæ галуæрдуни
хъауари—-фадгæ согæй байдзаг, кодта. Раззаг уæрдуни сæр-
бæл Зивæг æхуæдаег, уотемæй гъæумæ ку бахъæрттæй, уæдта
Бориати Борæфæрнуги хæдзари рæзти æ над адтæй, æма уобæл-
42

■ги фæццæйцудæй. Гъе ’ма’ибæл Борæфæрнуги ’кизгæ Уацп-
рояс-Зæрдирохс уæлесæрæй ииххудтæй æ гъæлæс’и дзаг, дæлæ
не’рвадтæлти Зявæг цæхæи лæг исцæй; зæгъгæ.
Аййепгун лæгмæ йе ци гъигæ фæккастæй æца ’й и Зивæг рал-
гъиста æхе меднимæр^ ду, нур дæ фурхъалæй мæнба^л ходгæ
кæнис,, фал дæбæл, хуцау уæхæы бон искæнæд, æма дæ сæрæи
куд неци зоцай, уотем#й дæ фиди х^едзари куд базæрдæхсайгæ
уай, зæгъгæ. / ’
Гъе ’ма хуцауи д’зурдæй Уацирохс-Зæрдирохс бауæззау æй.
Æвæдзи, æ йафæнггæ ку æрхъаУрттæнцæ, уæд и кизгæн’ æ
губун’устур кæпун байдæдта. И фидæ уой ку базудта, уæд сæр-
губурæй ’.хæтун райдæдта, ад’æми æхсæн бадун, дзорун нæбал
æндиудта; мæ кизгæ’ мæ фæйаллайаг кодта, ’зæгъгæ.
Борæфæрнуг æзæрди нез æреуи’дарун ку нæбалфæразта,
уæдта æ,маст æрдзорунмæ Нартк ионæхсæртти’æринбурд код-
та ?ма сæмæ æ кизги.ракодта. Фæрсун æй райдæдтонцæ:
— Ди кодтай, ця дæбæл æрцудæй, цæмазн ,;нæ фегадæ код-
тай? Мах .дæ р.æсугъддзийнадæ æма дæ кадæмæ гæсгæ нæ ’суй-
пн сæрбæл ку хуæстан, уотæ йездон дæ’ ку æнгъалдтан! Нур ба,
яидæр адта*й,æма,' кæмæй дæ> уой зæгъæ, кенæ ба дæ марæн.
—Неци зонун,~тниннеуидæ хуцаумæ,—мæсæрæн. Йеу хатт Зи-',,
вæг дУуæ уæрдунедоæй сог, æрбаласта, æма, уобæл, дсссаг мæмæ
фæккастæп, æмабахудтæнмæ зæрди фæпдон. Гъе ’ма мæ кæдйе
ралгъистаæмамæбæл’кæдуой фидбилиз йес, æндæра неци зонун!
Уæд йетæ дæр Зивæги, æрбахудтонца^ ’ма уой дæр бафар-
стонцæ: Л ■ < ’ , ’
— Сог’ку ластай,. уæд дæбæл ацн кизгæ йе’сти ниххудтæй,
æма’Й ралгъистай?, , ■ ’
— Æцæг адтæй! Ку ’мæбæл ниххудтæй; уæд мæмæ хъæбæр
гъигæ фæккастæн æма’й ралгъисто^,—загъта син Зийæг дæр.<
ЭДатта ибæл дæу’бæллах æрцуДæн, мæнæ къулух хæрæг,
зæгъгæ ’й хъæбæр бафхуардтонцæ. Зивæг дæр’ ма, мæгур, æхе
бæргæ рæститæ кодта: Æлгъистæй, нурмæ дæр некæмæннеци
адтæй. Гъæладзорæ ци, кæнтæ, æдта нур сумах дæр ку ралгъе-
тон, уæдсумах дæр" исэёфгæ кæндзинайтæ, зæгъгæ. , ( ’
Уæд сии Нарти иуонæхсæрттæ ратæрхон кодтонцæ, къамбец
нивгæрдæп, гæбæтæстъигъд æй никкæнæн æма сæ уоми’ ба-
кæнæн, уæдта сæ доии рауадзæк, зæгъгæ.
, Уотæ рæхки’ба Уацирохс-Зæрдирохсæн лæхъуæн райгурцæй.*
Иартæ син къамбецдзар гæбæт исцæттæ кодтонцæ, уоми, се’ртей
дæр бакодтонцæ ’ма сæ дони багæлстонцæ. Дон сæ цæйбæрцæ
фæлласта, уæдта и гæбаатц йеу рауæн фæззелæни медæгæ уæл-
билæмæ истæлста. Мед^æбæт цæргутæ уой ку æрлæдæрдтæнцæ,
уæд, и кизгæмæ кæрдæн адтæй, æма уомæй гæбæти фæкъæрт
кодта. Рацудæнцæ æндæмæ, кæсунцæ ’ма’ разиндтæнцæ хонхрæ-
бун сакъадахи билæбæл цагъанай размæ. Гъе’ма ла^гъуз рæстæ-
ги йеци синдзитæбæл халаууон бакæнйонцæ, сæ цард дæр уони
сифтæй евгъуйун кодтонцæ.

Уæд и биццеу нæртон игурд адтæй, ’ма ибæл бæнттæ ку ра-
цудæй, уæдта бацæппо-лæппо æй, уоми æхецæн æндурæ ис-
кодта ’ма дзи цъеутæ мардта.Гъе ’ма йетæ уонæй дзæбæхдæр
цæрун райдæдтонцæ. Фал Уацирохс-Зæрдирохс хуарз цард ахур
куд адтæй, уомæ гæсЬæ, уотæ лæгъуз цæрун нæбал фæразта
’ма Зивæги æ фурти хæццæ исхъурмæ кæнионцæ: „Искурдиадæ
дин йес, æма исковæ хуцаумæ, цæмæй нин уæлæ йеци хонхи
сæрбæл аварæ феста, æма уоми куд цæрæн, уобæл, ке-
нæ ба нин аци гъезæмæрттæ дæу фудтæ ’нцæ, æма дæ рамар-
дзинан!"
— Уæй, мæхе мæгурбæл мæ ку ниууадзиайтæ, йе уин
искурдиадæ! — мæтъæлгомау сæмæ исдзоруй æнæкъæхтæ
Зивæгдæр.
Нæй, нæ ’й уадзунцæ, Æма уæдта Зивæг æхе меднимæр искув-
та: ЯА, хуцаути мæхе хуцау, матта ма мин фæстаг хатт бака-
гъаз кæкæ. Уæлæ мин хонхицъоппбæл устур авар фестун кæнæ,
æ цуппар тегъемæ цуппар мæсуги куд уа, уæхæн, сæ фарсмæ-
ба федар кесена мæхецæн цæрунмæ. Уонæбæл ба зилдæгæй фе-
дар бæрзонд горен куд уа. Уæдта мæнæ ме’мбæлтти хæццæ уо-
ми куд фестæн æма нин хуæд-зелгæ цард куд уа!\
Æцæгæй куд искувта, уотæ син хонхи цъоппбæл авæрттæ
фестадæй. Зивæг, мæгур, уорс кесенай заманай бумбулн хус-
сæнтæбæл хуссун райдæдта ’ма хæрдмæ „уф" кодта. Хуæд-зел-
гæ цард дæр ин байгон æй, æма мæтæй мардæй.
Уæд, йеу кæми адтæй, уоми Нарти иуонæхсарæ лæхъуæнтэг
Стæри рацудæнцæ; берæ фæххаттæнцæ, æма сии хуцау се’стокг
ба Зивæги размæ æрхаста. Ниддес æнцæ, аци авæрттæ нурмæ
ку некæд фæууидтан, уæд атæ ци уонцæ, зæгъгæ. Бадзурдтон-
цæ, æма сæмæ æнæфидæ лæхъуæн рауадæй. Дуар син бакодта,
медæмæ сæ бахудта ’ма сæ- хъæбæр фæххикста. Уæд йетæ дæр
райарфæ кодтонцæ ’ма рандæ’нцæсæхемæ дес гæигæ. Сæхемæ
ку^ исцудæнцæ, уæд сæ зæрæндтæ нихæси фæрститæ кодтонцæ:
„Йеости хабæрттæ нин радзоретæ!"
Йетæ дæр ма дин сæ хинцæг хæдзарæй фæстæмæ æндæр ци
радзурдтайонцæ?..
Ходуйнаг уин нæ’й мæйгиттæ дзорун, уоми ке неци йес, уой
мах^нæ зонæн, зæгъгæ, син зæрæндтæ алли фудтæ ииккалдтонцæ.
Йетæ дæр ард хуардтонцæ, куд дзи йес, æма сæмæ хъæбзгр
фæмминасæ кодтан, зæгъгæ.
Уæд зæрæндтæ исфæндæ кодтонцæ, цæй, мах æй бабæрæг
кæнæн, зæгъгæ, æма ниццудæнцæ дуккаг бон. Æцæгæй дзи ра-
зиндтæй, куд дзурдтонцæ, уæхæн галауантæ. Ба-сæмæ- дзурд-
тонцæ. Лæхъуæн .бабæй уони дæр медæмæ бакодта. Хъæбæр
сæ фæххиистонцæ. Иур сæ Уацирохс æма лæхъуæн фæсмард-
тонцæ, Нарти зæрæндтæ ба сæ нæ зудтонцæ. Нартн зæрæндтæ
хуарз ку фæмминасæ кодтонцæ, уæд фестадæйцæ, æма син раз-
дæр Борæфæриуг чрайарфæ кодта, уæдта иннетæ дæр. Фал Сос-
лан ба’сили рахаститæмæ ку.æркастæй, уæд æ зæрдæмæ бацу-
44

дæй, æма æхе фæстаг ниууорæдта, æ зæрдæй ин хуæздæр райарфæ
кæнунмæгъавта; æма ин æ къох ку райста, уæд ин арфæ кæнун
райдæдта, фал имæ и силæ уайтагъддæр æ къилдун фæххатта.
’Йе Сосланмæ ци гъигæ фæккастæй, æма имæ дзоруй:
— Ци кæнис, хуарз уосæ, мах ди хъæбæр боз ку ан, уæд
дæхе иннердæмæ цæмæн рахаттай?
— Неци базудтай?
— Æма ци базонон?—рафарста Сослан и уоси.
— Мадта æз уæртæ уæ хæстæг Борæфæрнуги кизгæ Уаци-
Фохс-Зæрдирохс дæн, мæнæ ба мæ фурт, Зивæг ба уæртæ уорс
кесенай æй.
Сослап æ фур цинæй йе’мбæлттæмæ рауадæй æма сæ фæстæ-
мæ медæмæ бахудта. Уоми фиццаг не ’ууæндтæнцæ, уæдта Зи-
^æги хабар дæр ку æригъустонцæ, уæд кæрæдзебæл цийнæ кæ-
лун райдæдтонцæ, Зивæги дæр сæ размæ рахудтонцæ. Æстæ-
мæй-астмæ бабæй фæббадтæнцæ се’рвади хæдзари, уæдта сæ
Ыарти гъæумæ хонун байдæдтонцæ, уордæмæ æрбаледзетæ,
^æгъгæ.
Æма сии Уацирохс-Зæрдирохс дзуапп равардта:
—Махæнуоми цæрун хуцау не’саккаг кодта, мах уордæмæ
леци фæццæудзинан, фал, мах ка^уарзуй, йе ба ардæмæ æрле-
дзæд.
Кæрæдземæн райарфæ кодтонцæ.
Уой фæсте ба Нартæй уордæмæ кадæртæ фæллигъдæй.
Уонæй ци нæ фæууидтайтæ, æндæр нез, æндæр фидбилиз уæ-
5æл ма сæмбæлæд.
ЦÆГÆР ЧЕРЕГИХЪОЙ ТАУÆРÆХЪ.
Раги, Нартæн се сæвд ку æрцудæй, уæд сæбæл хор анз
^скодта, æма сæ тиллæг будури басугъдæй, Исæвдмæ, судæй мæ-
лупмæ æрцудæнцæ, ци ма кодтайонцæ, уой нæбал зудтонцæ.
Фал ма сæ йеукъуар бæнтти Бориати Борæфæрнуг йервæзун
кодта, алцæмæн дæр гъæздуг адтæй æма.
Уæд Борæфæрнуги тиллæг дæр фæцæй, æма Нарти уонæхсар
лæхъуæнтæ стонгæй рахъæнттæ ’нцæ гъæунгти, нихæсти. Æма
сæ хъумайаг Сирдон æ нæуæгзад гацца исардудта, æма йе судæй-
мард лæхъуæнтæн, сæ сæрти рахезæ-бахезæ кодта.
Уæд æй Бориати Борæфæрнуг уотемæй æруидта ’ма ибæл
æ дзиуарсар. сугъзæрийнæ лæдзæг ниббунтæй-бунтæмæ кодта. %
Уæ, Нæтæр-Уæтæр мæнгард Сирдон, сауæнги дæ хъумайаг
гъуддæгутæ æма миутæ ци кæнис, дæ гацца дин дæ мæрдтæ
бахуардтонцæ, зæгъгæ, æма æ лæдзæг цупнар-цуппæрæн хайи
рахаудтæй.
Сæхемæ æрбацудæй, къелабæл исбадтæй, æма бабæп къела
45

дæр цуппар цуппæрæн хайи фæххаудтæн. Дзоруй ,имæ æ
уосæ:
(1 . — Ци’й’ нæ лæг, аци бон дæхе кеми ку нæ дæ, æма дæбæл’
ци æрцудæй.
— Ци мæбæл æрцæуйнаг æй! Нартæн се’сæвд æ’рцудæй æма сæ
фур æстонгæй хъæнттæ^ цæгъдуии кæнунцæ. Сирдони мæнгард
ба ма сæбæл æ нæуæгзад гаццай исардудта, æма йе дæр сæ
сæрти рахезæ-бахезæ ^кæнуй. Æма гъе уобæл. Уæдта и гацца-
бæл мæ лæдзæг басастон, æма гъе’ уобæл дæр. Фал, æвæдзн,
мæйеугур мæститæ дæр’исцæуионцæ, Нæртон адæми ма ка
бафсада се ’сæвди размæ, пеунæг уæхæн лæг ма ку разиннидæ,
уæд,—хъурмæ гæнгæ æрдзубйнди кодта Борæфæрнугæ уосæн. Æ.
лæдзæги хъуæлтæ кæрæдзебæл райвæрæ-байвæрæ, кодта, æхуæ-
дæг ба сагъæсæй тухстæй. ,
Уæд имæ æ, уосæ дзоруй:,
— Уæ нæ’ лæг, нæ лæг, уæхæн тиллæггун лæг дæ агорун
нæ гъæуй. Атæ мз мæхе ^фæстё рауай, æз ба дин, хуæруйнæг-
тæ, иссерон де’рвадтæлти хинцунмæ. , ,
Уосæ æ лаёги авд ме^æггоней размæ бахудта. Уоми ба ин
фиццаг йеу медæггони дуар бацгом кодта, æма йе ба æ тæккæ
цъоппидзаг кури хъуæцдзуд гъолгунтæй. Инней байгон кодта,
æма дин уоми ба фури бæзгин нард фæрстæ ’ма ■ гали а,стæуис-
тæги хъуæлтæ, кæсæлгити фезбйгутæ. Æртиккаги байгон кодта,
æма йе ба идзаг сæгъи фиуæй крнд Язхсæрфæмбæлттæн. -
Уотемæйсе’гасей дæр байгон кодтонцæ, æма йеупурæй дæр сæ
тæккæ идзаг алли дзæбæх хуæруйнагæманиуазуйнагæй.
Борæфæрыуг уони ку æруидта, уæд æ’сæр фæнниллæгдæрæн,
æма имæ æ уосæ ба дзоруй:
—т Ци кæнис? Æз дæ байдзудун æнгъæл ’ ку адтæн, ду ба
,'ку фæммæтъæл дæ?
— ,Мæ зæронддзийнадæбæл фæммæтъæл дæн, уои туххæн æма
æз зæронд ку и’адтайнæ. уæд, æвæдзы, мæн , æнæзопгæй , мæ
хæдзари ауæхæн сосæг цвæрæнтæ нæ адтайдæ мæ.хъиамæтæй,
фал нур ба,—цæйау фæззæгъуицæ: „хæдзаргæнæгп мард ;фæс-
дуар",--æз дæр уотæ, мæ бон зондзæнæн æма сабур лæудзæЬæн.
Борæфæрнуг уæхæн æхсилкъæ дзубандитæ ’ку ракодта æ
уосæн, уæд ин и уосæ дæр загъта:
— Гъой, нæ лæг, уоцæидæу, хъиамæт Цеци адтæй, фал нетæ
æнцæ, мæ киндзи æрцæунæй ардæмæ мæмæ ниуазæитæ æма
хунтæ ка’æрцуДæй, йеци дзæбæх минæстæ. Уæхæн ,зæрдæмæ-
гургæнæн дзубандитæ ба мæнæп ма кæнæ, фæлтау цо, æрхэнæ
Нарти йеугурæй’ дæр.
Борæфæрнугæн дæр æ ’зæрдя физррохсдæр æй, уомæ и фæр-
зеухунтæ æма ниуазæигæй, æримбурдæй, уой, ку базудта, уæд,
Гъе ’ма йеци фæдбæл, Нартæбæлфедеуæг штгъгъæ’р ’кæнун
кодта:
— Уæ Нартæ, къахбæл цæуигъои ма уи кадæр æи, йе мæмæ
æ къахбæл рапæуæд; къахрæл цæун ка нæбал фæразуп, йе ба
46

^ фазæбæл æрбалæсæд! ,Æма Иартæ йеугурæй дæр æрим-
бурд æнцæ, уод ма си кедæр медæгæ адтæй, !йетæ Борнатк:
15орзефæрнуги хæдзарæмæ, æма сæ йе дæр хицста, ци йн æнтæс-
тæй, уомæй.
Нур Борæфæрнугæн ба адтæй авд фурти, уонйвн ,ба се-
гасемæн дæр фæйнæ уоси адтæй, æма æгас киндзити дæр хдста
медæгдон æма медæгхуарæй, хор, мæйæ син нæ уинун кодта,
уотæ имонау сæ дардтонцæ. ; ’ ,
Борæфæрнугæн æ авдфуртн ба хъæбæр пъæрпъæр адтæнцз^
аема йеци хинсти рæстæги дæр будури, гъазтонцæ æндурæй æх-
сæвигæнтти. / ’
Уæд сæбæл уотем&й уæллаг синхæй хуцау æрпфтудта цæгæр
Черегихъой, æма ибæл Борæфæрнуги фурттæ гириз кæнук
райдæдтонцæ, федис ин’ кодтонцæ. Цæйбæрцæ ибæл фæггириз
кодтонцæ, уой хуцау зонуй, уæдта имæ фæйиæ æхсти равард-
тонцæ гиризгæнæгау^ Цæгæр Черегихъо дæр син се’ндури
фæттæ лнстæг < фæракæ ннккодта, æхуæдæг ба; æ хæдзарæмæ
никъуæрдта. , ’ ,
Борæфæрнуги фурттæ ба, мæгур, йеу рауæн æркъупхæ ’нцæ
’ма кæунæй сæхе мардтонцæ сæ фур мæстæй. , " м <
Уæд Сирдон, хуцауи налат ка’й, йе баздахтæй æма.фæттк
пухцитæ, рамбурд кодта, уотемæй сæ Борæфæрнуги колдуармæ
ниппурх кодта^ æхуæдæг бахæдзарæмæ бацудæй, æма’н Борæ-
фæрнуг фæрсуй:
— Цихабар йес, кæми адтæ, уæ мæнæ хъумайаг Сирдсш?
Кæми адтæн, — дзоруй имæ Сирдон дæр,—дæ авд фур-,
тен æндуртй фæттæ дин уæллаг синхйг цæгæр Черегихъо дæ’
колдуари дуæрттæбæл листæг фæракае никкодта, æма дин йеци
хабар игъосун кæнунмæ æрбацудтæн.
— Гъейтт,1 матт^ тагъд ’ сегасей дæр æрбамбурд кæнегæ.
Черегихъой æрхонун кодта ’ма нмæ Борæфæрнуг дзоруй:
—, Куй ке низзадæй, щГгъдауи туххæй бафхуардтай мæ
сувæллæнтти. Ду кæд уотæ лæг дæ, уæд дин . дæ фиди дæн-
дæгутæ нартхуари нæмгутау ка фегъзалдта ’ма ’й уотемæй ка
рамардта, усц .бафхуæрæ, уомæй дæ тог райсæ. , , < ’
— Тъейтт, Бориати Борæфæрнуг, мæстгун ма кæнæ/фал мин
æртикъахуг фингæ æртæ идзаГи р^кæнæ хуæруйнагпдзæбæхтæй,
уæдта дин дзуапи зæгъдзæнæн дæ салантæи, — дзоруй имæ
цæгæр Черегихъо. ’
Уæхæн устур йувди ци райдзæгтæ кæнуйнаг адтæй æртикъа-'
хуг фингæ, бустæги ба фæсмаст дзуапимæ æнгъæлдзау, æма ’й
алли хуæруйнаги дзæбæхтæй, райдзæгтæ кодтонцæ. Цæгæр
Ч.ерегихъо дæр фездахтæн æма æхе хуарз рафсаста,
Гъе æма ку рахуардта, уæдта дзоруй:
-—Гъæ ие’лдар’ Бориати Борæфæрнуг, абони ду мæн æфхуæрис
цъумур дзубандитæй, фал мæ хуцау ма.рамарæд, цалдæн ке
сæрбæл мæ хæццæ хнлæ кæнис, йеци авд фуртей дин ’æднли
47

синдзи бæхти думгутæбæл раласæ-баласæ фæккæнон, уæдт
скн сæ сæртæ æркæнон æма дæмæ уони базелон д’æ авари хур
фæмæ, уалдæн. Уæдта дин дæ авд киндзей дæр йеци , сиидз
медæгæ хуари найæ фæккæнун кæнон бæгънæгæй, уалдæн
Зæгъун ма дии дуккаг хатт, уæдмæ мæ хуцау ма рамарæд! —
фендæдуар æй æма æ мадæмæ исхæццæ’й æнкъардæй.
Æма имæ æ мадæ дзоруй:
— Ци мæтъæл дæ, ци? Уотæ ку нæ фæууис, уæд дæбæл аци
хатт ба ци æрцудæй?
— Куд нæ ма уоы мæтъæл, абонккæй далæ нихæси фæббадтæи
ме’нгарти хæццæ, æма йетæ се’гасдæргулми цæкутæ хуардтонцæ,
ду ба мæнæн цæкутæ дæр ма некæд искодтай!—æхе бамæ-
гуртæ кодта цæгæр Черегихъо.
Гъæ, мæ сугъзæрийнæ йеунæг бæдолæ, дæмадæ дæфиндзи
фæууа, уæхæнттæбæл бабæй ци гузаввæ кæнис, зæгъгæ, ин æ
мадæ аги идзаг цæкутæ ракодта ’ма си цолпий дзаг фелваста,
уотемæй имæ æ къох бадаргъ кодта.
— Гъен, нана, æзæдзи мæ гъæдин къохæй ке исхастай, атæ
, байтамал дæр уомæн фæддæн,—-дзоруй цæгæр Черегихъо.
Мадæ цæкутæ фæстæмæ равгæдта æма си фæстæмæ æ къох-
тæй фелваста:
— Гъа, йе ба дин къохи лæвæрд! Аци бон мæмæ куддæр
кæсис, биццеу. Дууæ къохи дæр имæ бадаргъ кодта.
Цæгæр Черегихъо дæр фæллæбурдта ’ма æ мади дууæ къохи
тæвдæ цæкути хæццæ нилхъивта. Æхуæдæг ба имæ дзоруй:
— Наыа, мæ фиди мин ка рамардта, уой мин цалдæн зæгъай,
уалдæн дин дæ къохтæ нæбал исуадздзæнæн.
Гъе, ма и мадæ æ къохти содзунæн ку иæбал фæразта, уæд загъта:
— Хуцау дзи ма исбоз уæд, дæуæн уой ка загъта, уомæй.
Дæ фиди дин рамардта нæ устур сакъадахи хоцау Сайнæги
фурт сау Албæг.
— Матта нур ба хуцауи ка фæндæуа, йе уодзæнæй.
Цæгæр Черегихъо, æ цъеугун мелтæ баздухта ’ма æ мадæмæ
д зоруй:
— Гъæдт, нæ мадæ, мæ фиди марæг кæми базудтон, уоми
мин мæ тог йесунмæ æнæ цæун нæбал йес. Фал ма мæ фидæн
кæд къæсмустæ йести байзадæй, уæд нæуæг тохæнгæрзтæй
йетæ хуæздæр уодзæнæнцæ, ма мин сæ ку байамонисæ.
— Уæртæ нае сау кирæ уæхæнттæй идзаг бæргæ’й, фал
сæбæл æрхугонд æй æма имæ хатиагау дзорун гъæуй, кенæ ба
дин игон кæнун нæ бакомдзæнæй,—дзоруй имæ æ мадæ.
Цæгæр Черегихъо дæр бауадæй æма сау кири æ къахæй ис-
тъæпп кодта, æма листæг буройнæ фæцæй. Хуæздæр дзаумауæн дзи
изгæ хуæрд æхсаргард иссердта æма ’й хуарз фæрсинсад искодта.
Уæдта бабæй æ мади фæрсуй:
— Нана, нæ фидæн бæх ба неци байзадæй?
— Бæх ма ин бæргæ йес, фал уæртæ йе дæр гореии фагуси
буни ниццæй æма ма дæуæн цæмæн исбæздзæнæй?
48

чъамайæ ныццавта æмæ дæлармы дзыхъæй иннæр-
дæм акцст. Секъо размæ фынгылбахауд æмæ йæ уд
систа.
Дыккаг бо’н Секъойы æрвадæлтæ Секъойы мард
баныгæдтой, йæ ус— Дзебысоны сидзæртимæ сæхи-
мæ бакодтой, сæ мулк, сæ фæллой сын сæхимæ бахас..
той æмæ Секърйы марæг æрвадæлта^й иу Дзебысойы
йæхицæн ус скодта. Секъриы сидзæрты кæуын,дзы-
яазынæи арв уынæргъыдта, зæхх æнкъуысти, фæлде
уæддæр Секъойь1 марæг æрвадæлтæй, хъуыды да?р
яичй крдта, йæ ус^ йæ мулкылын цинæц мардысты.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Кусæг адæм уы-
цы иухуызон сындзын худы ’бын цыдысты. Сау тар,
сау мылазонмигъ йæхи нæ иста. Хуры цæст нæ зынд.
Æл^æрттæ сын сæ туг( нз^æзтой. Дзимыргомы адæм
дæр Ерыстау-æлдар>ы цагъар уыдысты. Ерыстау-æй-
дар куы фехъуыста , Секъойы марды хабар, уæд йæ
моурауты барвыста Дзимырмæ. Марджытæм цыдæ-,
риддæр ссардтой фосæй, хæзнайæ, Сёкъойы сидзæр;
тæ дæр семæ, Ерыстау-æлдармæ сæ акодтой.
Ерыстау-æлдар Секъойы сидзæртæй иу чызг —
Марине, зæгъгæ, Къахетыиу æлдар—Цоллахъы фыр-
тæн егарыл ауæй кодта. Иннæ сидзæртæм сæ мады
æфсымæр —Дзебысаты Бæтæ ньщцыдæмæ сææлда-
рæй балхæДта æмæ сæ йæхимæ , æркбдта æмæ сæ
мады æфсымæримæ цардысты.
Маринейы Цоллахъы фырт йæ цагъартæй иу дæ-
гæн — Леуан, зæгъгæ усæн радта, æмæ æлдары цур
цардыс гы, æлдарæн куыстой.
Æртæ азы фæстæМарине лæппу ныййардта, ’æм’г^
йыл ном сæвæрдтой> Бицикъо. Бицикъойыл аст азы
ацыд, афтæ иу бон æлдары фйртимæ х!>азыдысты,:
æрæджиау сæ хъултыл фæхыл сты æмæ Бицикъо
æлдары фырты фæнадта. Æлдары фырт кæугæ сæ
хæдзармæ ’ бацыд æмæ, йæ фыдæн рахъаст кодта.
Æлдар смæсты ис, йæ хъæлæсæй зынджытæ æппæр-
ста, йæ цæстытæй цæхæртæ æмæ афтæ зæгьы:
-— Æрбакæнут уыцы куыдзы фырты æмæ йын
еæмын куыд хъæуы, уый бацамонон.
Бицикъойы æлдармæ бакодтой, æмæ йæ цæджын-
* Хрестомати б-æм съласæн.
49

дзыл сбæттын кодта, йæ разы бандоныл æрбадт?
æмæ йæ кæрз уисæй нæмын райдыдта. Бон изæрмæ,;1
хур фæцæйныгуылд, афтæ лæппуйæн йæ сæр йæ ри-
уыл æрхауд, базырзыр кодта æмæ йæ уд систа. Лæп-
пуйы фыд Леуан æлдармæ йæ моурауы минæвар
барвыста æмæ йæ лæппуйы мард ракуырдта. ,Фæ~
куыдтой йыл æмæ йæ баныгæдтой.
Афонцæ цыдысты! Рæстæг хагш. Хуыцау лæгæн
цы сæрибардзинад радта,. уый йын æхсарæй агури-
наг фæци. Иугай лæгтæ æрмæст сæхи царды хæрзæ-
боны тыххæй æгас дунетæ сæфтой. Марине æмæ йæ
мой дæр уыцы сæфтыты æмбал уыдысты. Бон сæ
хур сыгъта, æхсæв — уазал — бæгънæг, бæгъæввад.
Æртæ азы фæстæ та сын дыккаг лæппу райгуырд.
Леуаны хæлæрттæ, йæхи хуызæн мæгуыртæ æрæм-
бырд сты, фæцин ыл кодтой æмæ йыл ном сæвæрд-
той Тугъан...
Леуанæн йæ зæрдæ рухс нæ кодта, нæ цин кодта,
кæд та йын лæппу райгуырд, уæддæр.
Алы хатт дæр йæ ныхас уый уыд:
— Цæмæн гуырæм, цæмæн цæрæм? Нæй фыды
бæстæ, нæй сæрибары дуг. Куы нæ гуыриккам, куы
нæ цæриккам, куы фесæфиккам, уæд хуыздæруаид.—
Ахæм сагъæстæй йæ зæрдæ сау цъар, сау агъуд скод-
та æмæ æртæ азы фæстæ уый дæр амарди.
Тугъан æнахъом чысылæй сидзæр баззад. Мæгуы-
рæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ
цæуы. Марине сывæллоны амалтæй хæссын байдыд-
та. Къуыри фондз боны æлдарæн куыста, иу бон
йæхицæн. Ахæм тыхст амалтæй Тугъан фæхъомьгл,
дыууадæс аздзыд, фæлæ йæ уæддæр æттæмæ рацæуын
нæ уагъта, тарсти йын йæ фыццаг лæппуйы зæрдæ-
тахтæй, исты зиан та мын ыл куы ’рцæуа, зæгъгæ.
Ахæм æмбæхст нæй, чи нæ раргом уа. Иу бон æл~
дар уæладзыгæй касти æмæ Тугъаны хæдзары дуар-
мæ хъазгæ федта æмæ йæ зæрдæмæ фæцыд. Æлдар
йæ моурауæн афтæ зæгъы:
— Цу æмæ Леуаны фырты æмæ йæ мады ардæм
ракæн!
Моурау ацыд æмæ сæ æлдармæ бакодта. Марине —
50

чысылгомау æмби’с ус, кæддæр йæ фидауцджын тым-
был цæсгом фенцъылдтæ ис. Тугъан — дыууадæс аз-
дзыд лæджы бындзæфхад, йæ мады цур домбайы
хъæвдыны лæуд скодта.
Æлдар къæлæтджын бандоныл бадти æмæ афтæ
зæгъы:
— Хъусыс, хуыздæр дын цæмæй уа, уыцы бынат
, дын скодтои. Ды кæркгæстимæ кæрчытæм зил, дæ
фырт та цуанон куыйтимæ цуан ахуыр кæнæд!
Уæлдай сдзурын сæ бон цы уыд. Маринейы кæрк-
тæс скодта, Тугъаны та куыдзгæс.
Азтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Тугъаныл ссæдз азы
ацыд.
Рихитыл милтæ фæхæцыд. Цæсгом туг æмæ
æхсыр хæццæ хуыз лæвæрдта. Цонджы хъултæ туг-
æфсæстæй тагъд-тагъд цавтой. Зæр>дæ йæхи арвы
милтыл цавта. Цуанонæй та хуыздæр макæмæй рап-
пæл — топпæй æрду нæ ивгъуыдта. Æлдар æй бирæ
бауарзта. Йæхи фырты хуызæн æм уарзон цæстæй
касти, хæрд, дарæс хъуаг æй нæ уагъта. ,Фæлæ уæд-
дæр Тугъанæн йæ цард йæ зæрдæмæ нæ цыд. «Цы
фæнды уæд, загъта, цагъарæй сыгъзæрин дарæсты
цæрыны бæсты сæрибарæй, мæ къухтæй æлыг æмæ
чъыр куы змæнтон, уый хуыздæр у».
Ахæм хъуыдытæй Тугъаны зæрдæ цух нæ уыди,
йæхи атон-атон * кодта сæрибары быдырмæ. Уыцы
рæстæджы æнусы рæхыстæй бæттæнтæ атонынæн йæ
сæр нывонд чи скодтаид, ахæм уæйгуытæ нæма уыди,
æмæ рæстæг йу æнахъинонæй уалдзыгон сæлæф
зæйау æнцад-æнцад лæсыди.,
Иу бон æлдар æмæ Тугъан цуан кæнынæй æрбацы-
дысты. Æлдарæн йæ цъиусур йæ уæхскыл, æхситтæй
заргæ, уæладзыгмæ сфардæг. Тугъан куыйты сæ
бынаты бакодта æмæ йæ хæдзармæ бацыди. Марине
арты фарсмæ бадт æмæ куыддæр Тугъан йæ цуры
уырдыг алæууыд, афтæ скуыдта, уымæн дæр йæ цæс-
ты сыг æркалд, фæлæ йæ фæрсгæ ницæмæй бакодта,
уый тыххæй æмæ сæ цард хъæлдзæгдзинадæй ницы
æвдыста. Кæддæриддæр куыдтой, сагъæс кодтой. Ма-
4*
51

рине йæ къабайы фæччийæ йæ цæсты сыгтæ асæрфта
æмæ афтæ зæгъы: ;
— Не сфæлдисæг хуыздæр фæуа, кæд нæ цæмæн
сфæлдыста. , , ;
Тугъан йæ мады фарсмæ æрбадт æмæ аф;гæ
зæгъы: ’
, — Цæй зæрдиагæй кæуыс, Цы хабар фехъуыс-
тай, нана? ,,
, — Цы хабар, нана дæ нывонд, ’фос стæм æмæ фос.
Уæртæ ме’мдзуарджьш Осепайы æд бинонтæ ауæй
кодта не’лдар иу кæсгонæн æмæ сæ фæкæны.
Тугъан æнæ дзургæйæ, дуармæ рацыд æмæ дурыл
сбадт. Сагъæссаг хъуыдытæ сæ^ы магъзьт денджызы
фæйлауæнтау кæрæдзи æййæфтой. Йæ зæрдæ масты
цæхæрæй сау-тар æнуд кодта. Марине хæдзары арты
фарсмæ хъарджытæ райдыдта æдеæ йæ хъарæджы
Бицикъойы кой дæр скодта. Тугъан фæстæмæ хæ-
дзармæ, бацыд æмæ афтæ зæгъы:
— Нана, Бшщкъо та чиуыд, цæмæн ыл кæуыс?
Марине ныууынæргъыдта ^мæ афтæ зæгъы: ’
— Цæмæн дæ хъæуы, иана дæ нывонд, цæмæн æй
фæрсыС? " .'
— Нана цæра, зæгъ мын æй, Бицикъо чи уыд?-—
нал æй уагъта.
’Марине Тугъанæн Бицикъо чи уыд, уый нæ хъæр
кодта, уый тыххæй, æмæ йын æлдаримæ схæрамæй
тарст,, фæлæ йæ Тугъан куы нæ уал уагъта, куы йæ
суынгæг кодта фæрсынæй, уæд афтæ зæгъы: ;, .
— Де ’фсымæр уыд? де ’фсымæр,' туг мыл цыууа-
рыд. Нæ бирæгъ æлдар æй надæй амардта: ’
Тугъан фырмæстæй сдзурын .нал сфæрæзта æмæ
иу дзæвгар æнæ дзургæ алæууыд, цæстытæ .туджы
разылдта, уæлвонг абадтысты, æмæ афтæ зæгъы:
— Кæцæй дæ ракодтой, уырдæм фæндаг нал ба-
зондзынæ? , , ,
’ — Фæндаг бæргæ базондзынæн, фæлæ нæ уыр-
дæм чи уадзы? ’ ,
— Нæ къæхтæ æмæ нæ хъару.
Цы дардыл дзурыи, Марине æмæ Тугъан лидзы-
ны фæнд скодтой.
52

Æхсæвы мæйрухс уыд боны хуызæн. Арвы хъæ-
’дыл стъалытæ тыбартыбур кодтой, цыдæр хицæн
бæрæг хъæлдзæг хуыз æвдыстой. Стыр &нгуз бæ-
лæстæ кæрæдзийæ кæрæдзимæ аууон æппæрстой:
Алазаны дон хæрдгæ быдау йæхи аивæзта стыр си-
вырау комы. Хурскæсæны ирдгæ фаг улæфыд æмæ
Тугъан æмæ йæ мадымæстæй сыгъд зæрдæ уымæл
кодта. Иу дзырдæй, дзæнæтон æхсæвтæй иу уыд.
Раст æхсæвæр афон Марине æмæ Тугъан фæйнæ
кæрдзынысæ рæтты акодтой æмæ алыгъдысты. Æх-
сæв-бонмæ æнæ ’рынцойæ фæцыдысты æмæ боны
цъæхæй АраГуйы доныл Зиноны хиды цур хъæдбы-
ны .бонасадæн æрынцадысты.
Дыккаг бон æлдар куы базыдта Марине æмæ йæ
фырты алидзыны хабар, уæдалы’рдæм фæдис арвыс-
та. Зиноны хид дæр æрцахстой; хъахъæнджытæ дзы
скодтой: Марине æмæ йæ фыртæн хъахъæнджытæй
хидыл ацæуæн нал уыд; дон та ивылд уыд æмæ ла-
сынæй тас уыд. Æртæ боны æмæ æртæ æхсæвы æн-
хъæлмæ фæкастысты. Хъарагъултæ хид уæгъд нæ
уагътой. Æртыккаг бон Гуыдангомыл бацыдысты.
Хефсурет æфцæгыл Пасанаурмæ æрцыдысты, Хады
комы мидæмæ, Ломисы æфцæгыл Дзимьфмæ ных-
хызтысты, сæ гуырæн бæстæм. Фæлæ иу аххос уый
уыд, æмæ Марине иронау нал зыдта, стæй Маринейы
зонгæ дæр нал бакодтой, сæхæдæг дæр сæхи нæ ба-
цамыдтой æмæ иу лæгмæ æххуырсты ныллæууыдыс-
ты — сæ мады æфсымæрмæ.
Цоллахъы фырт æлдары хуыссæг нал ахста, алы
’рдæм чингуытæ рафысс-бафысс кодта. Дзимыры æл-
дар Ерыстаумæ дæр ныффыста, цæмæй йæ хъус ба-
дараæмæ Маринейыкуы ссара, уæд æй йæ фырти-
мæ ахæстæй Къахетмæ Цоллахъы фыртæн куыд ар-
вита^ афтæ. Ерыстау-æлдар бæстæ сызмæлын кодта,
хохæй, быдырæй, Марине æмæ йæ фырты агуырдта.
Ирон адæмы æхсæн дзырд уады бæхыл бады, сусæг
нæ кæны. Чидæр Ерыстау-æлдармæ дзырд бахаста,
Дзимыры, дам, ахæм æнæзонгæ, æнахуыр ус æмæ
лæппу-лæг ис, чи зоны, æмæ, дам, кæд ды кæй агу-
рыс, уыдон сты, зæгъгæ.
53

Дыккаг бон Ерыстау-æлдар асауылты æфсад Дзи~
мырмæ барвыста, цæмæй Марине æмæ йæ фырты æр-
цахсой. Фæлæ лæгæн знаг цас ис, уый ас та йын лы-
мæн дæр ис. Иу ус, Сабедо, зæгъгæ, Маринейæн ба-
зонын кодта, ахсынц дæ, зæгъгæ. Марине хъуыдда-
джы хабар куы, базыдта, уæд Хъелы дзæгъæл, æдзæ-
рæг хохмæ сфардæг йæ фыртимæ æмæ уым къæдзæ-
хы æххæлты бамбæхст. Асауылтæ сæ фæцагуырдтой
æмæ сæ куы нæ ссардтой, уæд ацыдысты æмæ Ерыс-
тау-æлдарæн загътой хъуыддаджы хабар.
Уæлдай нæ уыдзæни, Хъелы хох кæсджытæн куы
базонын кæнон, уæд. Арагуыйы доны сæр хурныгуы-
лæнырдæм бæрзонд тæмæх хæхтæ арвыл æнцайынц.
Хуырджын лæнчытæ, нарæг æххæлтæ, талынг къуым-
тæ, зылын-мылын хуырджын кæмттæ — суанг Урс
Туалтæм афтæ ахаста. Раст, æвæццæгæн, Кавказыхо-
хы астæу æлхынцъ Хъелыл æрцыд æмæ ахæм æххæл-
тæ æмæ фидæрттæ дæр уымæн у. Хъелы хохыл зы-
мæг цъиу тæхæг нæ вæййы, уый тыххæй, æмæ дзы
мит иннæ хæхты хъауджыдæр бирæ фылдæр уары.
Сырд дæр дзы нæ фæразы зымæг цæрын. Иу дзыр-
дæй Хъелы фидæрттæ æмæ æххæлтæ лæг йæхи цæс-
тæй куы нæ фена, уæд хъазы сисæй зын равди-
сæн’ сты.
Æлдары асауылтæ дæсæй Дзимыры ныллæууыдыс-
ты, Марине хохæй æрц&удзæн, зæгъгæ, æмæ йæ æр-
цахсдзыстæм. Фæлæ Марине хохæй не’рцыди æмæ
зымæджы дæр уым баззадысты.
Майрæмыкуадзæны рæстæг уыд æмæ Хъелы хо-
хыл мит фæлдзæгъдæг хаста. Сау мигъы тымбылтæ
комæй-коммæ лиуырдтой. Цæгат фарсы тымыгъ ми-
ты хъæпæнтæ æфцæгæй æфцæгмæ æппæрста. Мари-
не æмæ йæ фырт Хъелы хохы саудзуар лæгæты
æрынцадысты. Дон лæгæтæн йæ хæд раз цæуы, фæ-
лæ суг æмæ хæринаг агурын хъуыд. Хохы лæнчыты
фугæ пыхс цъæх дардта. Тугъан фугæ пыхс куы-
ристæ фæбаста æмæ сæ лæгæтмæ æрхаста. Стæй цуан
кæнын райдыдта æмæ урс хохы сырдтæй бон
Æрæджы дæр Сау-дзуары кувæндоны уыд уыцы дур.
54

дыууæ— æртæ мардта. Цалынмæ фæззæджы’рдæм
уыд, уалынмæ Тугъан сырдтæй фаг амардта, фæлæ
фыд цæм фыхтаиккой, аг сæм нæ уыд æмæ физонæ-
гæй цардысты. Иу бон Тугъан доны бын, фæлмæн
дур бацагуырдта æмæ йæ хъæбæрдæр дурæй аджы
хуызæн дзыхъ скъахта фыд фыцынæн1, цъæнут æр-
тыдта сæхицæн лыстæн æмæ цæрын байдыдтой.
Сæрд аивгъуыдта. Зымæг æрцыд. Фийæуттæ сæ
фос быдырмæ атардтой. Мит æрæхкæдта. Цъиу тæ-
хæг нал уыд. Хохæй сауы къуыбыр нал зынд. Мит
æртæ лæг бæрц ныууарыд. Хъелы сырдтæ комрæ-
бынтæм æрцыдысты. Иу дзырдæй, Хъелы хохы змæ-
лæг нал уыд. Æрмæст ма миты бын лæгæтæй Мари-
не æмæ йæ фырты фæздæг калд. Уæды онг Марине
æмæ йæ фырт уыйас тынг хъыг нæ кодтой — мæргъ-
ты уасынæй, сырдты уындæй сæ зæрдæ æнцад уыд.
Фæлæ ныр бæстæ бафынæй, амарди, æрмæст ма цæ-
гат фарсы тымыгъы зызын хæхтæ арыдта, æхсидт
кодта. Стыр тыгъд цъитийы астæу лæгæты æнæкæ-
рон цъæх арвы йеттæмæ сæм уд змæлæг никæцæй
зынд. Æрмæст уад-тымыгъ миты хъæпæнтæ, уылæн-
тæ гæнгæ хаста,„æмæ сæ лæгæты дуарыл амадта.
Афтæмæй бонæй-бонмæ æнхъæлмæ кастысты бон
фæдаргъмæ.
Бон дæр фæдаргъ. Хур тавын райдкдта. Мит фæ-
зæйнад, фæдзода. Хохы цыргъытæ фæсау сты. Фæлæ
Марине æмæ йæ фыртыл адæймаджы хуыз нал уыд.
Сæ цæсгом сын мит басыгъта, ныссау сты, фæздæ-
гæй бакуырм сты, нал уыдтой. Сæ хъару асаст, фез-
мæлын нал фæрæзтой. Хæринаг сын иал уыд, сæ
фыдтæ фесты. Иу дзырдæй, тагъд мæлæтмæ æнхъæл-
мæ кастысты.
Лæджы зæрдæ фыдæбонтыл куы сфæлтæра, уæд
æм зындзинад тынг нал хъары. Иу райсом раджы
Сырхыты хохы тигъыл сырдты дзуг схæлиу. Тугъаи
йæ топп йе’фцæджы афтыдта æмæ сырдтæм æхст
бæрц схъуызыд. Тæрзх ацыд æмæ сырдты стырдæр
асхъиудта, дæлæ рæбыны абадт. Тугъан сырды мард
лæгæтмæ баласта æмæ йæ мадæн афтæ зæгъы:
55

— Нана, ма тæрс, нал амæл^зыстэем, иумæйы фаг
та нæм ис, стæй уалынмæ уалДзæг æрцæудзæи.
Тугъан сырдьг мардæй физонæг скодта, бахордтой
æмæ та сæ зæрдæ фæлæууыд.
Хохы хуссæрттæ фæхъулон сты. Дон фæтынг ис.
Зæхх базмæлынмæ хъавыд. Иу бон, таДугъан’цуаны
ацыд, бон изæрмæ хохы фæзылд, изæрæй сырд амард-
та æмæ æрцыд. Сау-дзуары фёехæрдгæнæнмæ , куы.
’рхæццæ, уæд бæстæ нытталынг, ныммæйдар. ,Уарьш:
байдыдта. Арв нæрыди, æрттывта. Тйгъдызæй уарЫн
митæмхæццæ уылæнтæ кодта. Тугъан— нымæт йæ
уæлæ, сырды мард йе’ккой -— лæгæтмæ тындзыдта.
Раст æхсæвæрафон æрхæццæ.: Артдзæсты гæзæмæ
зынгтæй стъæлфæн хауд. Марине лыстæкыл уадзы-
гæй лæууыд. Тугъан йæ мады цæсгомыл дон æр-
калдта; æрчъицын æй кодта æмæ йьш афтæ зæгъы:
— Цы кодтай, нана, цæмæй фæтарстæ?' ,
Марииекæуын хъæлæсæй афтæ зæгъы:
— Ныртæккæ чысЫл раздæр мæм цыдæр æрба-
цæйцыд. Æз æм дæу æнхъæл акастæн, уый мæ куы
Ледта, уæд сх:ъуырхъуыр кодта æмæ æхсæвымæй-
дары аныгъуылд.
Тугъан йæ мадæн ныфсытæ авæрдта, арт скодта
æмæ æрбадтысты:
, Мар^ине кæмæй фæтарст, уый’бæлццоц лæг’’уыд;
ймæ кæрæдзийæ фæтарстысты. Марине йæ æхсæвк-
дар фенхъæлдта, бæлццон та йæ зин фæхуыдта.
Бæлццон дард дуры бын сбадт æмæ уырдыгæй
хъахъæдта, Арв-йу куы фертгывта, уæд-иу Тугъаны
ауыдта лæгæтмæ фæцæйцæугæ, цымæт йæ уæлæ.
Бæлццоны дзырдæй адæмы бауырныдта, Хъелы хо-
хы лæгæт, загъта,; Сау-дзуар’ цæры. Æдоæ’дзы Сау-
дзуарæн иу азы фæстæ: кувæндон скодтой, æмæ ныр
дæр\Сау-дзуар хуыйны.
Дыккаг бон >ур скаст, хохæй-хохмæтын анывæз^
та. Бæрзонд урсхæхтæ æвзистау сæрттывтой. Арф
нарæг кæмттæ ’сау ’æндæрг хастой./Зымæг аив-
гъуыдта. Уалдзæг æрцыд. Хъелы уæлхох фæзтæ кæр~
дæгæй цъæх скæлладау сæрттывтой/ Зымы æхситт
кæмттæ арыдта. Алы хррз кæрдæджы тæфæй лæджы
56

Зæрдæ рухс кодта. Иу дзырдæй, зындон дзæнæт
фестади. Фийæуттæ сæ фос Хъелы хохмæ стардтой
ззмæ Сау-дзуар лæнчы лæгæты раз æрбынат кодтой.
Бон цæуы æмæ фарн хæссы. Адæймаг зынтæ цас
фены, хорздзинæдтæ.; дæр уыйас, фæлæ Марине
æмæ йæ фырт райдианæй байдианмæ хорздзииадæй
ницыфедтой. ’ ;
Дыккап брн райсом раджы фийау фос лæгæты раз
хизгæ æрбауагъта æмæ лæгæтмæ бакаст, æмæ Марй-
не æмæ йæ фырты куы федта, уæд уыдон сау уьш-
дæй фийау афтæ ф(æтарст, æмæ йæ цæстытæ батар-
тæ сты, зæрдæ ихы къæртт фестад æмæ фæлурсæй
фийæуттæм æруад æмæ сын афтæ зæгъь*:
— Уæлæ лæгæты дыууæ хæйрæджы, сау-сауид,
æвзалЫйыхуызæн сæ цæсгом. ',,',.
Фийæуттæ схудтысты æмæ афтæ зæгъынц:
— Ду, аембисбон цавæр .хæйрæг у? ’’
Фийауæн йæ зæрдæ чысыл æрæнцаддæр æмæ афтæ
зæгъы: , ,
— Ус æмæ лæг,\сатæг сау сæ, цæсгом. Сæ дарæс
бызгъуыр,, с^ъуыдтæ, цъæнуты хæлттæй бæстытæ.,
мæллæг, сæ цæстытæ арф кæцæйдæр æрттивынц. Са-
сары дзуарыстæн, комкрммæ хæйрæджытæ.
Фийæутты хисдæр — Дауита, зæрондгомау лæг, ’
йæ топп райста, æмæ афтæ зæгъы:
— Цом ма, фенæм, лæппутæ, , Гиголайы хæйрæ-
ДЖЫТЫ. ’ ’ , ; '• ’ , < ’. ’ "■ . ’ '< ’
; Цæвиттон,, фийау Гигола хуынд. Фийæуттæ фон~
дзæй ацыдысты æмæ лæгæты Марине æмæ йæ; фыр-
ты федтой ^т-æцæг хæйрæджйты хуызæн. Дауита —
фæлтæрд-зæрдæ лæг — Маринейы бафарста, кæцон ,
сты, кæцы бæстаг, уыдæттæй. Марине сæхи æндæр
бæстаг бацамыдта, йæ ном схуыдта Мартæ, йæ фыр~
ты ном та Тархан. *' (
г— Адæмæн хъодыгонд стæм, загъта, æрмæст уды*!
бæстæджын, адæмы руаджы цæрæм. ■ '. ,' ; , к
Фийæуттæ сæ сæхимæ акодтой æмæ сын кæрдзьш
бахæрын кодтой — фьгд, бас, дзул. Марине æмæ1 йæ;
фырт фийæуттæм , æххуырст ныллæууыдысты — Ма-,
рине фрсдуцæг, йæ фырт та — фийау. Марине æмæ
57'

йæ фыртæн сæ цард фæхуыздæр, хæринагæй æфсæ;-
дын байдыдтой. Уадултыл туджы уадындзтæ ахъа-
зыд* Цонджы хъултыл тугдадзинтæ сæхи тагъ/ь
тагъд цæвын систой. Цæсгом фехсырхуыз. Иу дзырг
дæй, хæйрæг кæй хуыдтой, уыдон адæймаг феста-
дысты æмæ фийæуттимæ цæрын байдыдтой.
Сæрд аивгъуыдта. Майрæмыкуадзæны мæй фæци.
Æрæгвæззæг æрцыд. Арв хъулæттæ кæнын рай-
дыдта. Цæгат фарсы тымыгъ фæйлауæнтæ систа,
миты хъæпæнтæ хохæй-хохмæ æппæрста. Фийæуттæ
тагъд-тагъд сæ дзауматæ бастой, бæхтыл сæ æвæрд-
той. Фосы дзугæн цæу сæ разæй фийауы фæстæ —
быдырмæ афардæг сты. Марине æмæ йæ фырт дæр
фæстæмæ Дзимырмæ æрцыдысты æмæ сæ мады æф-
сымæртимæ бацардысты.
Ирон адæмы æхсæн сусæг цы кæны. Чидæр та
Ерыстау-æлдармæ дзырд ныххаста: Марине æмæ йæ
фырт, дам, сæ мады ’фсымæр Бæтæйы хæдзары цæ-
рынц, зæгъгæ. Ерыстау-æлдар та фыццаг хаттæй
фылдæр асауылтæ барвыста Дзимырмæ Марине æмæ
йæфырты æрцахсыны тыххæй æмæ сын бафæдзæхс-
та, ахсын куы’ нæ комой, уæд сæ маргæ уæддæр куыд
акæной, афтæ.
Раст цыппурсы рæстæг уыд æмæ мит ныууарыд,
ныхгæдта. Хæхтæй сау къуыбыр нал фæзынд. Дзебы-
саты Бæтæйы хæдзар дыууæ хъ’æуы астæу зыбыты
яунæг ран мит-денджызы астæу тæппалы хуызæн гæ-
зæмæ сау æндæрг хаста.
Асауылтæ æхсæвыгои Бæтæйы хæдзары алыварс
æрбадтысты æмæ Бæтæмæ минæвар барвыстой, цæ-
мæй сын Марине æмæ йæ фырты радта. Бæтæ та ми-
лæварæн ахæм дзуапп загъта:
— Барæй мæ туг, ме стæг нæ раттдзынæн. Æхса-
рæй уæ цы фæнды, уый кæнут. Æмæ йæ хæрæфыр-
тимæ гæнахы бацыди.
Бон цъæх кæнын райдыдта. Гæнахы фæрстæй
фæздæг кæлын систа. Тоггаы хъæр Суаргом арыдта.
Бæтæйы фæрдыгдзых хъыримаг галау уасыд. Ин-
нæрдыгæй Тугъаны ерæдзыпп æнæрынцайгæйæ арвау
нæрыди. Асауылтæ мусы къуымты бамбæхстысты.
58

ЗСъуыддаг афтæ уыд æмæ гæнах, хæххон агъуыст,
^усимæ æмхæст амад уыд, æмæ сæ зымæджы хардз
фосæн цы хъуыд—хъæмпæй, хосæй, уый иууылдæр
^лусы мидæг æвæрд уыд. Бæтæ йæ хæрæфырты куы
Гг1æ лæвæрдта, уæд асауылтæ мусыл арт бафтыдтой.
Мус сыгъд æмæ гæнах дæр судзыи байдыдта. Тугъан
I æнахы дуар фегом кодта, йæ рахиз къухы кард æл-
^æстæй, йæ галиу къухы топп æргъæвдæй хъазуаты
рацыд. Кæрæдзийыл гæрæхтæ ацыдысты æмæ аса-
уылтæй иу асхъиудта, Тугъанæн дæр топпы нæмыг
йæ сæвджын риуы иннæрдæм фæд акодта, рухс дзы
лкаст, фæлæ нæ фæцудыдта. Дыккаг гæрахæн йæ
уæрджытыл æрхауд æмæ асауылты хисдæры кардæй
рариуыгъта æмæ йын йе счъилы нуæрттæ суагьта
æмæ йын афтæ зæгъы:
— Дæу дæр, мæ лымæн, дæсны нал сдзæбæх кæн-
дзæн æмæ миты уæлæ уæлгоммæ ахаудта.
Топпы хъæрмæ, арты цæхæрмæ дыууæ хъæуы—
Дæллаг Баджын æмæ Уæллаг Баджын æрæмбырд
сты, Бæтæйы дарддæр хæцын нал бауагътой. Се
7хсæн бацыдысты. Хæцæн дæр ын нал уыд—гæнах
басыгъд. Йе’фсымæртæ дæр æй нал бауагътой æмæ
Бæтæ æмæ Маринейы æрцахстой æмæ сæ Ерыстау-
æлдармæ акодтой. Бæтæйæн ма дыууæ æфсымæры
сæ хæдзары баззад. Ерыстау-æлдар Маринейы Къа-
хетмæ фæстæмæ Цоллахъы фыртæн арвыста, Бæ-
тæйы та Хъанцелты мæсыджы хъоргъы ауагъта.
Бæтæйы йе ’фсымæртæ уайтагъд балхæдтой æмæ
фæстæмæ Дзимырмæ æрбацыд. Марине та Цоллахъы
фыртмæ, куыд уыд, афтæ кæркгæс цагъарæй баззад.
РУВАС ХАДЗЫ
(Æмбисонд)
Рагæй æрæгмæ рувасы хинтæн кæрон нæй. Гуы-
бындзуан кæм нæ фестдзæни, ахæм нæй. Иу бон та
рувас цæл æнхъæл рагон хъæууаты разил-базил код-
та æмæ сау ахорæнæй дзаг дурыны мидæг ныххауд-
та æмæ йæ царм сау сынты базыры хуызæрх сау са-
хуырст.
59

Араст ис рувас йæ былтæ стæргæ æмæ фæцæуы
Уæд бæласы цонгæй уасæг рувасмзе дзуры:
— Цы кæныс, рувас, цæуыл сау скодтай, Кæдæм
цæуыс?
— Кæдæм цæуыы, мæ хур уасæг, уый дьщ ’ зæгъон;
мæ тæригъæдтыл æмæ ме’взæр ’митыл фæсмон фæ-
кодтон, мæ хуысиæгад ныууагътон æмæ Чабæмæ ку*
вынмæ цæуын—адæ, удыбæстæ балхæнон.
— Дæ хорзæхæй, мæн дæр демæ фæкæн, æз дæр
мæхи раст нæ хонын.
Уасæг бæласы цоигæй æртахт æмæ рувасы цур
абадти. Рувас йæмидбылты бахудти æмæ афтæ
зæгъы: (
— Рацу, мæ хур, удыбæстæ агургæйæ у æмæ йæ,
ссардзынæ.
Араст сты уасæг æмæ рувас, фæцæуынц æмæ сыл
уари сæмбæлд æмæ афтæ зæгъы:
— 'Уæ фæндаг раст!
— Дæ хъуыддаг р’аст!
— Кæдæм цæут?
— Чабæмæ цом нæ удыбæстæ æлхæнынмæ.
— Уæ хорзæхæй, мæн дæр уемæ фæкæнут, æздæр
мæхи раст нæ хонын.
— Рацу мæ хæдзар, дзæнæт кувынæй ссардзы-
нае!—Рувас та йæ мидбылты бахудти.
Араст сты уари, уасæг æмæ рувас. Фæцæуынцæмæ
сыл, дыгоппонцъиу сæмбæлд.
— Уæ фæндаг раст!
— Дæ хъуыддаг раст!
— Кæдæм цæут?
— Чабæмаё цæуæм кувынмæ, нæ удыбæстæ æл-
хæнынмæ. > ;
— Уæ хорзæхæй, мæн дæр уемæ, фæкæнут, æз.
дæр æнæтæригъæд нæ дæн!
Рувас тайæ мидбылты бахудт æмæ афтæ зæгъы’:
— Рацу, мæ хур, хуыцауæн кувыи нæ сæфы. ,
Рувас сæ разæй араст æмæ фæцæуынц. Кæй зæ-г
гъын æй хъæуы, рувас, хъуыдытæ гæнгæ, уасæг,
уари æмæ дыгоппон цъиуы йæ лæгæтмæ æркодта,
æмæ1 афтæ зæгъы:

— Хъусут, сымах мæ ахуыргæнинæгтæ стут. Ныр
Чабæ дард нал ис æмæацы лæгæт тæригъæдтæ дзу-
рæн бынат у æмæ мын уæ тæригъæдтæ зæгъут, стæй
Чабæмæ бацæудзыстæм.—Æмæ сæ лæгæты^мидæмæ
барвыста, иугай сæ куыд фарстайд, афтæ. Йæхæдæг
лæгæты дуарыл»сбадти æмЬе мидæг^æ уасæгмæ дзуры:
— Рацу-уасæг, раздæр ды уыдтæ мæ фæдон, дæ
тæригъæдтæ мын з,æгъ!< , , .
Уасæг йæ размæ рацыд æмæ йынрувас афтæ
зæгъы: /
— Хисдæр кæм дæ,.уый тыххæй дын иу тæригъæд
барст фæуæд. Дыккагæн дæм дзуапп нæй—куЬгбо-
яырдæм ныууасыс, куы æмбисæхсæв \ хъæр кæныс,
æмæ дын уый хатыр уæд.,Фæлæ райдианы хуыцауус
æмæ лæг сфæлдыста, дæуæн, та дæ устытæн нымæц
дæр нæй. Уьщ дын хатыр нæу,—«Уасæджы къубал
сыскъуыдта æмæ йæ иæ разы æрæвæрдта.
— Æрцу, уари, ныр ды дæр., Кæрчытæн дæ ды
цыдæр. Уари цæра, зæгъ-ма мын, мæгуыр* идæдз ус
йæхицæн кæрчытæ, цъиутæ куы скæны, ды йын’сæ’
иугай дыгай куы хæссыс—уый дын , хуыцаумæ хъыг
кæсы’. Йæ къубал ын сыскъуыдта æмæ та йæ йæ разы
æрæвæрдта, ,
Цалынмæ уасæг æмæ уари сæ тæригъæдтæ дзырд-
той, уалынмæ дыгоппон цъиу диссаджы фæнд æр-,
хъуыды коДта. , ,
— Æрцу, дыгоппон, ды дæр, дæ тæригъа?дтæ мын
зæгъ! • ■■ , , ’ ’, ,
Дыгоппон/цъиу йæ разы балæууыди дзуаппæй. ’
— Дæ фыды стæн, адæмæн иугай сæртæ йеттæмæ
куы нæ ис, дæуæн дыууæ сæры цæмæн ис?
—Уый дын растæй зæгъдзынæн, кæд мæм хъусыс,
— Зæгъ, мæ хæдзар, цæуылнæ!
— Ацы худ мыл ныккодта Соломон паддзах йæ
къухæй. Уымæн мын ис æвдисæн: æртæ хъазы, æртæ
гогызы æмæ æртæ бабызы. Кæд дæ фæнды, уæд дæм
сæ æркæнон. ,
Рувас хъуыдыты аныгъуылд æмæ йæхи нымæры
афтæ зæгъы:
61

— Ай мын иу комдзаг дæр нæу. Уыцы хъазтæ,
бабызтæ æмæ гогызтæ куы æркæна, уæд мын уыдон
къуыри фаг дæр уыдзысты.
— Цæугæ, мæ хæдзар,—загъта рувас,—æмæ сæ
æркæн*
Дыгоппон цъиу худгæ-худгæ атахт, мæгуыр, рæ-
бынты. Лæгæтмæ æввахс æрнæджы фийау хызта фо-
сы дзуг. Фийаумæ уыд æртæ куыдзы. Дыгоппон цъиу
куыйтимæ йæхи хъазæг акодта—куы иу куыдзы æк-
кой абады, куы иннæйы, куы та рувасы’рдæм дард-
дæр атæхы æмæ та йæ куыйтæ, дæр асурынц. Афтæ-
мæйты сæ рувасы лæгæтмæ æрсайдта.
Рувас лæгæты дуармæ йæ сыдзыл бадт æмæ æвди-
сæнтæм æнхъæлмæ каст. Уалынмæ йæ куыйтæ ауыд-
той æмæ рувасы сæ хъæлæсы ахастой. Ахæм фыд
æвзыд ын ныккодтой æмæ йæ цармæй гæбаз гæба-
зыл нал баззад.. Дыгоппон цъиу фæстейы худæ~
гæй мард рувасыл. Йæ сихор дæр æнæ хæрдæй баз~
зад уьш, лæгæты.
КУЫРТТАТАГ ГÆДЫ ЛÆГ
Раст Куырттаты уæлæсыхы цард æртæ æфсымæ-
ры. Сæ фыды бын байуæрстой, бахордтой æмæ ма
се’хсæны иу тымбыл фынг уаринаг уыд. Фынгæн йæ
æртæ къахæй æртæ æфсымæры фæйнæ къахы айстой,
йæ тъæпæн та йын се’хсæны ныууагътой.
Иу бон хисдæр æфсымæрæн йæ ус афтæ зæгъы:
— Дæ фынджы къах ма ахæсс дæлæ Хæдзарты
сахармæ æмæ дзы балхæн хæринаг—сыдæй куы
мæлæм!
Дыккаг бон хисдæр æфсымæр йæ фынджы къах
уæймæ ахаста Хæдзарты сахармæ. Сахары кæрон ыл’
иу æлдар сæмбæлд æмæ йæ бафарста:
— Цас кæныс дæ фынджы къах?
•\ — Фодз сомы,—загъта мæгуыр лæг.
Æлдар йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
— Фондз сомтæн йедтæн нæ зонын, фæлæ мæ кæд
гæды дзырдтæй бафынæй кæнай, уæд дын дæ фын-
джы’къахæн фондз туманы. Кæд мæ нæ бафынæй.
62

кæнай, уæд дын де рагъæй æртæ гæрзы ракæндзы-
яæн. Дæ фынджы къах дæр мæн æмæ дæ хæдзармæ
цæугæ!
— Хорз,—загъта мæгуыр лæг, сразы ис.
Бацыдысты æлдары хæдзармæ. Æлдар хæрд, нуæзт
æрхаста: ронг дыдзы уагъд, цæхджын куыры фыд,
Мæгуыр лæгæн хорз баназын кодта, йæхæдæг æр-
хуыссыд æмæафтæ зæгъы:
— Цæй ныр мæ гæды ныхæстæй бафынæй кæн!
Мæгуыр лæг расыгæй цыдæртæ адзырдта æмæ
раздæр афынæй.
Æлдар мæгуыр лæгæн йе рагъæй гæрзытæ рауагъ-
та, йæ фынджы къах дæр ын байста æмæ йæ афти-
дæй рарвыста. Гуыбыр-гуыбыр сцæйцыд мæгуыр лæг
Куырттаты уæлæсыхмæ.
Уæд астæуккаг æфсымæрæн йæ ус афтæ зæгъы:
— Акæс ма, æвзæр, дæлæ де’фсымæр цы æргъом
схæссы! Ахæсс ды дæр дæ фынджы къах æмæ йæ
ауæй кæн.
Астæуккаг æфсымæр дæр ахаста йæ фынджы къах
æмæ та йæ æлдар уыцы æгъдауæй фæсайдта. Йе
рагъæй та йын гæрзытæ рауагъта, йæ фынджы къах
дæр ын байста æмæ та уый дæр гуыбыр-гуыбыр йæ
хæдзармæ ссыд.
Кæсдæр æфсымæр йæхи сцæттæ кодта: ме’фсымæр-
тæй мын чи фæхъазыд, уый куы нæ базонон, æндæр
мадзал нæй,—загъта. Иу бон йæ фынджы къах райс-
та æмæ Хæдзарты сахармæ æрцыд. Сахары кæрон
ыл уыцы æлдар сæмбæлд æмæ йын афтæ зæгъы:
— Цас кæныс, лæппу, дæ фынджы къах?
— Фондзæссæдз туманы,—загъта мæгуыр лæг.
Æлдар загъта:
— Фондзæссæдз тумантæ йедтæ ныууадз, фæлгз
мæ кæд гæды дзырдтæй бафынæй кæнай, уæд дын
хæрæг уаргъ сыгъзæрин æхца:
— Хорз,—загъта мæгуыр лæг, æмæ æлдары хæ-
дзармæ бацыдысты.
Æрæвæрдта та хæрд, нуæзт фыццæгтæй фылдæр
æмæ йын æлдар афтæ зæгъы:
— Дæ ном уал мын зæгъ!
63

— ,Мæ ном Амæй-Фыддæр, фæлæ дæ ном та цы
хуыйны,—загъта мæгуыр лæг.
— Мæ ном æлдар, æндæр цы.—Цæй ныр нуазгæ—
æлдар загъта мæгуыр лæгæн.
— Басид мæм, æлдар, æз фысымы разæй никуы
бануæзтон. !
Æлдар сидгæ æмæ нуазгæ, мæгуыр лæг дæр афтæ.
Хорз минас фæкодтой æмæ æлдар æрхуыссыд.
— Цæй ныр мæ гæды дзырдтæй бафынæй кжн!—
загъта æлдар, , ■ .' , ,
— Хæрæг æмæ хæрæг уаргъ сыгъзæрин æхца уал
мын мæ цуры æрæвæр æмæ уæд райдайдзынæн гæды
; дзырдтæ дзурын! л
,, ,Æлдар æрбакодта хæрæг,, дыууæ толладжы дзаг
сыгъзæрин æхца æмæ^йын сæ йæ цуры авæрдта æмæ
^æрхуыссыд: ’ ., ■ '’/ " , <\ ’ ,' > ’ ■ ', ’ ,
— Цæй ныр хъус, æлдар!—загът& Амæй-Фыддæр.
— Авд фысы мæм уыд„ стыр фосы дзуг. Сæрд-иу
Уæлхъæриу фæзы фæдардтрн,, Дæлхъæриумæ та
,мын цыхцыртæ арæзт уыд. Дæлхъæриуы мæ.мад æх-
сыр фæрсыгъта, чъырвазы мидæг дзы гуымбылтæ
ахста. Иу ббн цыхцырты( æхсыр рауагътон, афтæмæй
бирæгъ æхсь^ры бахаудта. Мæ мад æхсыр æрфæр-
сыгъта æмæ бирæгъ сасиры хуынкъæй æруад æмæ
йæ гуымбылы бацахста. Гуымбылæй мын хæбизджын
скодта,; хосгæрдæн уыд æмæ мын æй Уæлхъæриумæ
сæрвыста. Хæбизджын æрсастон æмæ бирæгъуыр-
дыгæй алиуырдта. Цæвæг ыл фёхстон æмæ йæ дзыхы
фæсагъд. Халамæрзæй ыл фёхстбн æмæ йæ синты
фæсагъд. Разæйкæрдгæ, фæстейы ссивгæ æмйе фондз-
æссæдз мæкъуылы ацамадта. Иу хатт цæвæг дурыл
сæмбæлд/зынг ацагъта æмæ хостæ басыгъДысты.
Цæмæйдæрты, м& хос скодтон. У а лынмæ, зымæг æр-
цыд. Бæстæ йыссалди. Дон никуыуал уыд. Судзины
бьшæй акастæн æмæ дæлæ Фийаг-дон цъæх-цъæхид
дзры. Цон, загътон, мæ дзугæн уым дон бадарон.
Æрыскъæрдтон мæ’дзуг, фæлæ Фийаг-дои ныссалд,
ихы бынæй ма хъуырхъуыр кодта. Мæ цонджы стæ-
.сæй сарт ацарæзтон, мæ сæры фахсæй мысалгъ, их
яыггæрстон æмæ ме стыр дзуг авд фысæи уым дон
•64

^нцае дзубанди кæпуи байдæдта. „Кæми одтайтæ, ка’йтæ су-
^ях?" ~ фæрсуй сæ фиццаг Дзанболат. — „Мах адтан æл-
1Лрй кизгуттæ æм^ йеу бон ба къалацикъай рабадтан .æма ран-
^е ан ’будурмæ. Йеу тагæмæ ку рахъæрттан, уæдта аци уæйгу-
^ей сæ хесдæр нæ раскъафта, æма нæ уæдæй ардæмæ ба ами
(арунцæ, мур ба æгайтима нæхе адæмæй йеске фæуудтан,
ема сæ кæд æцæгæй рамардтай, уæд мах дæр дæу ан, æма нæ
х-онæ дæ хæццæ; на’ма сæ нæ рамардтай,уæдта, нæ алли бондæр
г;æрæг фæккæнунцæ æма дæ ами ку æрбайафонцæ, уæд дæу
д^р бахуæрдзæпæнцæ æма мах дæр", Дзанболат ба син загъта:
„Ма тæрсетæ, æз уони куд рамардтон, сумах ка нæ уарзуй, йе
дæр уотæ ку рамæлидæ, фал ма мин нур ба, сæ фонс ии рауæн
хезунцæ, уой ку баамониайтæ, уæд сæ æрбатæринæ уони дæра.
Йстæ ба ин загътонцæ: „Уæртæ йеци дууæ хонхей астæу хе-
лунцæ сæ фонс йеугурæй дæр, фал сæ.ратæрун ба зин гъуд-
даг æй. Уонæн фиццагдæр флццагдæр йес гъæуайгæнгутæн
сау мæргътæ, æма дæ хæццæ райсæ уонæн йеу æртæ мер’къи
хуар, æма дæмæ ь’уддæр рагъæр кæпонцæ, дæ мадæ, дæ фи-
дæ ку1 сг})æруйнагт ардæмæ цъеу, маргъ ку нæ тæхуй, уæд
ду ба кумæ æрбахъæрттæ, зæгъгæ, уæдта син ракалæ нади
дууæ<фарсемæ æртæ хуари меркъи, æма дин раарфæ гæигæй
зæгъдзæнæнцæ: лЦо, фæндараст дæ хуцау фæккæнæд: мах ай-
дзаг фонс ацал-ауал анзи кæмæн гъæуай кодтан, йетæ нин, хуа-
ри меркъæ нæ, фалцъатай къохи дчаг дæр ма Савгъау кæнион-
цæ’æма нин некæд равардто*щæ\ Уæдта минкъий æндæдæр ку
бацæуай, уæд дæмæ æфсæнцъух дууæ берæгъи нади дууæ фар-
семæ сæхе рауадздзæнæнцæ. Уонæн ба хæссæ дæ хæццæ
дууæ фуси марди, æма дæмæ куддæр æрхæстæг уонцæ, уотæ
ба син нади дууæ фарсемæ уони рагæ/дздзæнæ. Уотемæй хонх-
мæ ку бахъæртай, уæд дууæ хонхей астæумæ дуармæ ба-
хъæртдзæнæ æма ин’’дæ тухæй неци бакæнд?æнæ, фал дæ
хæццæ хæссæ хъалаци дзаг царв æма ин уомæй æ зелæнтæ
сабургай байсæрддзæнæ; уæдта, царвæй бафтæдгæй, дуар сабур-
гай нихъхъæсхъæс кæндзæнæй æма дин зæгъдзæнæй: „Цо,
фæндараст дæ хуцау фæккæнæд: æз ацал-ауал анзи айдзаг фонс
кæмæн фæгъгъæуай кодгон, йе мæ царви хъалацæй нæ, фал
уотид æ сойнæ къохгæй дæр ма некæд, байсарсга". Дуарку
ъаигон уа, уæд æгас ком фонсæй идзагæй дæ рази бæрæг уо-
дзæнæй, фал ма и æфсæп урс, хæлеу сæ ка нæ уадзуй, йе дæ
хъурмæ кæндзæнæй. Куддæр дæ фæууина, уотæ дæмæ æхе ра-
уадздзæнæй, æ цæфхæдти сигиттæ уæллæй сау халæнттау
гæхдзæнæнцæ; рæсугъд дæр уодзæнæй, æма имæ хицæ дæр
æркæндзæнæ, æгасæй æй мæхецæн бæхæн ку нийахæссинæ,
зæгъгæ, фал маймайдаæр йеци сагъæстæ дæ зæрдæмæ ма б>ауа-
дзæ, æма дæмæ куддæр æрчæстæг уа, уотæ’й æнæ рямаргæ ма
ниууадзæ. Уой дæр ку бафснайай, уæд ма, бæхæргъауи астæу
йеу бийнагин лæг йес, æма уой рамарæ. Йеци лæг ка’й, йе 6а
уотид гъæр кæндзæнæй, æма дæ гъости пъæстутæ бацæвæ æма
5 Ирвв даалекто&огийн хрсстомаги
65

нмæ исцо, дæ къахи фпндзæй æй искъуæрæ, æма фæхъхъпн у
д?æкæй, æма ’й дæ æхсаргарлæй никъуæхтæ кæнæ. Уæд ч
дин ка бадара гъигæ, уæхæн нæбал уодзæнæй, æма, и фонсае’
ка йее, уони ратæрæ". Хуарз, зæгъгæ, син загъта Дзанболат даа
æма дуккаг бонмæ æхе исцæттæ кодта фонс кæнунмæ. Иннæ 66
сæумæ раги Дзанболат райста æ хæццæ, кизгуттæ ин ке амуд,
тонцæ, уони æма раидæ’й бæхбæл. Ци рацудæй, уæдта, цъеу
маргъ кæмидæр адтæй, йетæ йеугурæй дæр сæхе рауагътонц
Дзанболатмæ, æма син йедæр, кизгуттæ ин куд загътонцæ, уот
хуари æртæ меркъи ракалдта нади фæйнæ фарсемæ, æма хуарм
фæцæнцæ, сæхуæттæ ба имæ лзоруьцæ: „Цо, фæндараст уо, йецр
фонс хуцау дæу амонд искодта, мах нур ацал-ауал анзи айдзэ!
фонс кæмæн гъæуай кæнæн, йетæ нин хуар нæ, фал цъата дæр
ма некæд рагæлстонцæ". Минкъий æндæдæр ку бацудæй, уæдт*
бабæй нади фæйнæ фареемæ дууæ фуси марди æфсæнцзуд
берæгътæн рагæлста. Йетæ уони куддæр фæууидтонцæ, уотæ
арфæ кæнунти фæцæнцæ æма имæ дзурдтонцæ: „Æстур амонд-
гун лæг дæ ду, айдзаг фонс ке нивæн фæгъгъæуай код-
тан мах ацал-ауал анзи, нур ба цо, фæндчраст дæ хуцау фæк-
кæнæд". Дууæ хоихей астæумæ æфсæндуармæ ку бахъæрттæй,
уæд дуари зелæнтæ царвæй исæрдун байдæдта. Царви ма мин-
къий ку гъудæй фæуунмæ, уæдта дуар нихъхъæсхъæс гæнгæй
райгон æй æма ин затъта: „Фæндараст дæ хуцау фæккæнæд,
æз нур ацал-ауал анзи цъеу, маргъ. тæхун ке фонсмæ нæ бауагъ-
тон, йетæ мæ царвæй нæ, фал сæ сойнæ къохтæй дæр ма не-
кæд байсарстонцæ". Дуар кудлæр райгон æй, уотæ ба æфсæя
урс, хæлеу сæ ка нæ уагъта, йе æхе рауагъта, æ цæф-
хæдти сигиттæ ба уæллæй халæнттау тахтæнцæ, æма имæ куд-
дæр æрхъæрттæй, уотæ’н Дзанболат дæр къобос лæдзæгæй фехс-
та, æма фæммард æй. Фонсмæ минкъий хæстæгдæр ку бацудæй,
уæдта ибæл бæхти асгæуæй бийнагин лæг гъæртæ кæнун бап-
дæдта. Дзанболат дæр æ гьости пъæстутæ бацадта æма имæ
бацæугæй æ къахи фиидзæй æй искъуæрдта æг^а’й æхсаргар-
дæй листæг къуæхтæ никкодта. Уæдта ма’й ка бахъурмæ код-
тайдæ, уæхæн нæбал адтæн, æма и фонсæй ка’дтæй, уони йеу~
гурæй дæр ратардт’а, кизгуттæ ци мæсуги бадтæнцæ, уордæмæ.
Мæсугмæ ку æрхъæрттæй, уæд имæ æртæ кизги рауадæнцæ,
æма уони дæр, дзаумауæй сæмæ ка’дтæй, уони хæццæ рахудта æ
хæццæ æртæ уæйугей авæрттæбæл, æма, уони авæрпи дæр
мулкæй калæр адтæй, уони дæр æ хæццæ райста. Уотемæй
Дзанболат дуйней мулки хæццæ раиæхстæрæй æ хæдзарæмæ.
Зæнхи бунæй сæ хæрдмæ ку стардта, уæд дууæ æрвади ледзун
байдæдюнцæ, бæхти къæхти гъæрæй фæттæрсгæй, æма сæ
Дзанболат дæр сорун байдæдта. Йетæ Дзанболати уайгæ ку
фæу)идтонцæ, уæд ма хъæбæрдгр ледзун байдæдтонцæ, фал
сæ уæддæр æрами-дураги ба Дзанболат дæр баййафта æма
син зогъта: „Кумæ ледзе^æ, æз дуйней фонс ку истардтон,
уæд?а. Æ хæццæ сæ æрбахудта фæсгæмæ сæ бунатмæ, уæдта
66

сии загъта: „Мæпæ аци æртæ кизгемæй барæ райсетæ уæхецæн
бийнойнæгтæн, æма бал ахсæви ами ниллæудзинан, сæумæ ба раги
ранæхстæр уодзинан нæхемæ". Фицца<дæр барæ хеслæри ад-
тæй, æма йе хесдæр кизги райста æхецæн уосæн. Астæуккаг ба
райста дуккаг хесдæр кизги, уæдта Дзанболатæн ба ма æриза-
дæй кæсдæр кизгæ, æма йе ба уой райста. Ку æри^æр æй, уæд-
та алкедæр æхецæн уосонгæ искодта æма хецæнтæй ниххустæн-
цæ. Дзапболат ку рафунæй æй, уæд дууæ хесдæр æрвади йеу
уосонгæмæ æрбацудæнцæ Дзанболати рамарун исфæндæ кæ-
нунмæ. „Нур,—загътонцæ йетæ, —мах гъæутæмæ ку бацæуæн,
уаед нæ адæм ку фæрсоннæ, кутемæй сæ иссирдтайгæ уæ фон-
си, зæгъгæ, æма нæ ку базононнæ, дууемæй нури уалдæнмæ
таги ке бадтан, тæргæ ба сæ Дззнболат ке искодта, уæд нæбæл
ходдзæнæнцæ. Уой бæсти ба ибæл рамаруни фæндæ искæнæн
æма цæуæн, кæдимайдима ба I ин изалнитæй æ æхсаргард раха-
тун бакомидæ, æ ком уосонги дуари æрдæмæ, уотемæй, æма
уæдта фæгъгъæр кæндзинан: „Дзаиболат! Ци фæддæ? Мæрд-
хуссæ никкодтан, нæ фонс нин ку фæттардæуй, æндæмæ ра-
кæсæ!". Уотемæй баунаффæ гæнгæй, рацудæнцæ изазнитæй æх-
саргард туххæй рахаттонцæ Дзанболати рауайæн æрдæмæ,
уæдта рабадтæнцæ бæхтæбæл æмафæгъгъæр кодтонцæ бæхæр-
гъаубæл, сæхуæгтæ ба ниффæдес кодтониæ: „Дзанболат, ци
фæ.]дæ, мæрлхуссæ никкодтай, нæ фонс нин ку фæттардæуй,
æндæмæ ракæсæ!.." Дзанболат куддæр йеци дзурдтæ фегъус-
та, уотæ æваст фæггæпп кодга, æма ин, хуссигъæлдзгутæй
рауаигæй, æхсаргард æ зæнгити æ уæраги сæртæй дæлæмæ
рахаун кодта. Æхсаргардбæл фæстæмæ рахаудтæй, уæдта сæмæ
дзоруй: „Хуцау уин ма бакомæд, æз нури уалдæнгæ дæр
сумахбæл лæгъузæрда^мæ некæд разилдтæн, нур ба мæн уæд-
дæр фесафтайтæ, фал мæнæ аци сабийи ба ма ниууагътæ".
Рацо ду ба, зæгъгæ, имæ дзурдтонцæ йегæ дер. Кизгæ ба син
загъта: „Мæнæн сумах хæццæ фæцпæуæн нæй йес, уой кæ-
ми рамардтайтæ, уоми æз дæр гъæуама рамæлоп". Фал ин
Дзанболат загъта: „Кæд мæ уой бæрцæ уарзис, уæдта мин
мæ дзурдтæмæ дæр байгъосæ. Æз нур ами æнæ рамæлгæ нæ
фæууоазæнæн æма мин мæ хъиамæттæ цæмæй нæ уинай, уомæнг
ба цо сæ хæццæ\ Кизгæ нæбал фæггæдзæ кодта æма йеци
кæугæ рандæ’й сæ хæццæ. Дзанболат йеунæгæй ку байзадæй,
уæд ин хуæруйнаг жцæттæгæнæг дæр ма кæми адтайдæ, æма
æхуæдæг æ рæзти кæд йести цъеу, маргъ æрбатæхидæ, уæд уой
æ лæдзæгæй фехсидæ æма имæ æ фазæбæл фæпури-
дæ, æма лæдзæгдæр æма,ци рамаридæ, уони æрбахæссидæ æ бу-
натмæ æма’н хомæй бахуæридæ. Уотемæй ци фæццардæй, уæд-
та, йеу кæми адтæй, уоми ба ин æ рæзти иеуцонюн лæг дуй-
ней рæубесæргъау æрбатардта æ разæй æма си ке куд æййаф-
та, уотæ ба ин ^е ’скъелтæ æ дæндагæй истонидæ. Дзанболат’
уони куддæр рауидта, уотæ сæ æ къобос лæдзæ^æй фехста,
5*
67

æма си дууадæс йеци рауæн фæммард æй. Цонгой уой куддæр
фæууидта, уотæ æваст сагъд лæуд фæккодта æма ракæсæ-ба-
кæсæ кæнун байдæдта. Дзанболат, æй куддæр фæууидта, уотæ
имæ дзоруй: „Рауай ардæмæ^æма, мæбæл кæд æнвæрсис, уæд •
мæ хæццæ исæмбал кæнæЛ Йе дæр имæ бацудæй æма ин загъ-
та: „Кæд мæбæл ду æнвæрсис, уæд дæбæл æз æнвæрсун".
Уотемæй дууемæй дæр банбал æнцæ йеумæ. Уæдта ’й фæрсуй
Дзанболат: „Нур ба мин зæгъæ, ’цилæгигъæдæ дæмæ йес, уой\
Йе ба ин загъта: Уæхæн лæгигъæдæ мæмæ йес, æма дйн
дæ рæзти цид æз æрсордзæнæн сирдтæ, æма сæ уæдта ду ба
цæгъдæ". Матта йе ба хуарз, зæгъгæ, ин загъта Дзанболат.
Уотемæй йе рандæуидæ æма сирдтæ Дзанболати рæзти æртæри-
дæ; Дзанболат ба сæ фæрсæй мардта. Уæдта, йеу кæми ад-
тæй, уоми дууемæй дæр йетæ уосонги ку бадтæнцæ, уæд
гъæди къæрццитæ цæун байдæдта, æма гъæуай кæнун байдæд-
тонцæ, цума ци уодзæнæй йе, зæгъгæ.
Уæдта æрæги-дурæги ба йеу лæг будури лигъзмæ рафтудта
æма, йеу рауæн лигъзи ниллæугæй, лæфлæф кæнун байдæдта.
,Цо, уай, ба-’й-бæрæг кæнæ, цума ци муккаг адæймаг лæг æй
йе, дæхуæдæг ба’й ардæмæ æнæ æрбахонгæ ма фæууо",—дзр-
руй Дзанболат йе’ нбалмæ. Йе дæр йеци фæдбæл фæггæпп кодта
æма имæ уайун байдæдта. Ку имæ бахъæрттæй, уæдта имæ дзо-
руй: „Ци дæ, ци муккаг дæ?и Йе ба ин загъта. „Цц муккаг дæн?
Мæгур лæг дæн,хъæрæу лæг. Гъæди бафтудтæн, æма,бæласæ мæ
тæрнихæй ку скъуæрун, уæдта фæхъхъан уй æма иннæ бæласæ-1
бæл бахауй, уотемæй хъиамæт кæнуна. „Матта мæнæн бабæй
цæнгтæ нæ йес; уæртæ ме’ннæ ’нбал ба уосонги æй, æма уомæн
бабæй къæхтæ нæ йес, уотемæй мах йеугурæй дæр æнхузæя
гъæуаггинтæ ан, æма, нæбæл кæд æнвæрсис, уæд нæ хæццæ
исæнбал уо*. ,
„Кæд мæбæл уæкуæттæ æнвæрсетæ, уæд ма уи боз да>р
ма уодзæнæн. Нур ба хуцау дин раарфæ кæнæд, мæнбæл ка
æнвæрсуй, хонæ мæ бунатмæ де’ннæ æнбали размæ", — загъта
ин хъæрæу. Уотемæй исйеу æнцæ къахой, цонгой æма хъæрæу.
Йеу кæми адтæй, уоми ба син зæгъуй къахой: „Нур мах æртæ
æнбали бацан æма цæрæн, æз айдагъ мæхе уодæк ке ’скодтон,
йеци уосонги, æма нæбæло æнбæлуй нæхецæн устурдæр ’æма
хуæздæр авлр искæнун*. Йегæ ба ин загътонцæ: „Бæргæ нæ-
бæл æнбæлуй, фал кутемæй искæнæн, кæбæл ни къæхтæ ку
пæ йес, кæбæл—къохтæ, кæбæл ба—цæститæ, уæд?и Къахой
Дзанболат ба син загъта: „Уобæл ба ма хъурмæ кæнетæ, йе ба
æнцон гъуддаг æй,^ду бал мин, хъæрæу, зæгъæ ци лæгигъæдæ
йæмæ йес, уой\ Йе 5а ин загъта: „Мæнмæ йеци лæгигъæдæ
хес, æма мæ, гъæди æсгурдæр ци бæласæ уа, уобæл ку них-
дуæцун кæнайтæ, уæд, æй æд бунтæй истондзæнæн æма ’й зæн-
хæбæл, ку ниццæвон, уæд, согæн æгæр листæг, цирагъæн ба
æгæр æставд, уотæ ’й ракæндзæиæн".
— „Матта æз,—-загъта Дзанболат,—рабаддзæнæн Цонгойбæл,
68

ду ба, Хъæрæу, нæ думæггæгтæбæл хуæцæ, æма мзха цæуæн
гьæдæмæ". Дзанболат рабадтæй æма рандæ ’нцæ гъæдæмæ,
ръæдæмæ ку бахъарттæнцæ, уæд Хъæрæуи, къохи устурлæр ци
бæласæ адтæй, уомæ ’й бакодюнцæ, æма ’й йе дæр æд бунтæй
истудта, уотемæй сæ бунатмæ æрбахæссионцæ æма бабæй фæс-
тæмæ раздæхионцæ уæдта гъæдæмæ. Хæдзари цæй бæрцæ гъу-
дæй, уой бæрцæ ку æрæнбурд кодтонцæ, уæдта сæ йеци æгæс-
тæй’ ииввæрдтитæ кодтонцæ кæрæдзебæл æма ’й медæгæй рæу-
бесдзæрттæй листæн никкодтонцæ, æндегæй ба ’й сæгдзæрттæй
лимбарзтонцæ.
Ци ма сæбæл рацудæй хæдзари исцæттæй ардæмæ, уæдта сæ
гæрти йеу халон х^у’ахъ-хъуахъ гæнгæй æрбатахтæй æма, сæ
уосонги сæрмæ ку æрбахъæрттæй, уæдта сæмæ дзоруй: „Цн ар-
хайетæ ами, уæртæ мæгурдæйрæгтæ, судæй мæлгæ ку’кæн-
тæ, уæд? Уой бæсти, уæртæ хан æ кизги лæгмæ ^æрветуй, æма
уордæмæ цотæ, йе ба уин уæ губунтæ бафсада". Иетæ ба имæ
дзорунцæ: . Æма ду дæр ма, мах æндæмæ ке рагæлдзæн, уонæй
ку цæрис, уæд мах ба судæй куд мæлæн, уæртæ хуæдмæл-
хуар!" Уæдта бабæй минкъий сахат ба сæ кæрæдземæ дзорун-
цæ: „Цæй, маха бабæй рабадæн æма цæуæи уордæмæ, кæди-
майдима ба нæхецæн кæр^зингæнæгбæл, дæр фæххуæст уаййа-
нæ". Дзоруй сæмæ Дзаиболат: „Мах фиццагдæр ку бацæуæн,
уæд, фулдæр адæм кæми уа, уордæмæ бацæудзииан, æма иæ-
оæл гириз кæндзæнæнцæ, уæдта дзордзæнæнцæ, уæлæ ма
сæ дзатмамæ искæнетæ, æма сæ кизгæ дæр фæууина, зæгъгæ.
Уæлæмæ ку исцæуæн, уæд нæ кизгæ, цæмæй хуæздæр уика,
уомæй къ&разгæ райгон кæндзæнæй æма æ сæр радардзæнæй.
Уæдта пмæ æз ба фæллæбордзæиæи æма ’й дæу нихти фæккæн-
дзæпæн, Хъæрæу"—„Матта ’й мæн нихти фæккæнæ, уæдта ’й æз
некумæ бал рауадздзæнæна,—дзоруй имæ Хъæрæу дæр. „Матта
уайун ба мæн оæрагæ уагътæ: цалдæнмæ йетæ бæхтæоæл сæргъ-
та^ ивæроицæ, уалдæнмæ уæ æз уæ бунатма^ бамедæг кæндзæ-
нæн",—дзоруй сæмæ Цоигой дæр* Уотемæй къахой Дзанболат,
къохойОæл рабадтæй, хъæрæу ба ин æ думæггæгтæбæл хуæс-
тæй, æма ран^æ ’нцæ хани кизгæмæ,
Ку бахъæрттæнцæ æма сæ адæм ку æруидтонцæ, уæд сæбæл
ходун æма гириз кæпун байдæдтониæ, æма сæбæл сæхуæттæ
гиризгонд ку фæцæнцæ, уæдта сæ йеу дзоруй: „Уæлæ ма сæ
дзатмамæ исхонетæ, æма сæ ностæ дæр фæууина".
Ис-сæ-худтонцæ дзатмамæ. Ностæ къæразгæй æ сæр куддæр
радардта, уотæ ба имæ Дзанболат фæллæбурдта æма’й æ мæ-
къуагутæй фелваста æма’й Хъæрæуи къохти фæккодта. Цон-
гой, кæмæ гъавтонцæ, йе сæхе ке фæиæй, уой ку базудта, уæд
рагæпп ласта дзатмай сæрæй æма уайун байдæдта сæ бунат æр-
, дæмæ. Уоми ци адæм адтæй, уонæй сæ йе^етæ уорамуйнаг ад-
тæнцæ, фал сæ иннетæ нæ бауагътонцæ, ра-сæ-уагъта, цума ци
кæндзæнæнцæ, зæгъгæ, уæдта сæ бæхтæОæл дæр расордзинаи,
идард ку кæнонцæ, уæди. Фал йетæ, адæм куд æнгъалдтонцæ,
69

уæхæн нæ разиндтæнцæ, æма минутти сахатмæ дæр сæ цæсти-
ти разæй фæйаууон æнцæ...
Ку нæбал сæ рауинонцæ, уæд сæ киндзæн кæми нæ фæт-
тарстайонцæ, æма бæхтæбæл фæббадгæнцæ, киндзхонæй ка-
дæр адтæй, йетæ, æма^ бæргæ агорунтæ байдæдтонцæ, фал ма
сæ кæми ирдтонцæ. Йегæ уæдмæ Хъуми булурмæ сæ бунатмæ
рамедæг æнцæ. Уотемæй киндзхонтæ æнæ киндзæй рандæ ’нцæ,
йетæ ба, ходгæ кæбæл кодтонцæ, киндзи хæццæ сæ б>нати
бадтæниæ. Бунат иссергæй, Хъæрæу æма Цонгой дзорунцæ
Дзанболатмæ: „Ду махæн нæ хеслæр дæ, æма ’й мах дæуæн
бийнойнагæы аккаг кæнæн æма’й райсæ дæхецæн".
Йе ба син загъта: — „Нæ, æз нæ райсдзæнæн уой мæхецæн
сумахæй йеске разæй„. Фал уонæй дæр неке кумдта. Уæдга син
зæгъуй Дзанболат бабæй: „Цæйтæ, матта уæ кæд фæндуй, уæд
æй нæ астæу нæхецæн æнсувæр-хуæрæ искæнæн". — „Арази
ибæл ан уобæл ба мах дæра, — загътонцæ ин йетæ дæр æма’й
сæхецæк хуæрæ искодтонцæ Йеукъуар бони рацудæй, уæдта
сæ фæрсуй кизгæ: „Цæбæл атигæ ниццайтæ?" Æма ин Дзан-
болат загъта: „Æз ме’рвадтæлтæй хуæздæр ад^æн, æма мæмæ
содзæг кодтонцæ æма мин мæ къæхтæ ракъуæрдтонцæ".
Цонгой ба загъта: „Æз дæр ме’рвадгæлгæй хуæздæр адтæн,
æма, балций уогæй ку ниффунæй дæн, уæдта мин мæ къохтæ,
равгарстонцæ". Хъæрæу ба загъта: „Æз дæр матта ме’рвадтæл-
тæй хуæздæр адтæн, гъæдæмæ рацæугæй, ниффунæй дæн, æма
мин мæ цæститæ искъахтонцæ". Кизгæ æ фур хъурмæй дзо-
рун нæбал исфæразта. Йеу кæми адтæй, уоми Дзанболат ба-
бæй дзоруй йе ’мбæлттæмæ: „Цæй, н^р махæн, ка бахуйс*,
уæхæн йес, æма атæ фицийæй цæрунмæ неци бакæндзинаи,
нур ба цæуæн, хæстæгдæр ьæмæ ка’й, йеци горæтмæ æма
нæхецæн хъæппæнлæгтæ æрхæссæн". Æмæ ин йетæ ба зæгъун-
цæ:, „Æма цæмæй балхæнæн, уæхæн нæмæ ку неци йес". Дзан- У
болат ба син загъта: „Æгириддæр нæ неци гъæуй: горæтмæ ку
бацæуæн, уæд туканмæ æз æмæ Цонгой бацæудзинан, дæу ба,
Хъæрæу, æндегæй ниууадздзинан. Уоми ба зæгъдзинан, не’хцата*
ба æндегæй æнцæ не’ннæ æмбалмæ, зæгъгæ, æма дæумæ ба
хъумæцтæ рахæсдзинан, не’мбалæн сæ бавдесун кæнæн, зæгъгæ,
æма сæ раскъæфдзинан, æма нæ уæдта сорæнтæ". Хуарз матта,
зæгъгæ, ин загътонцæ иннетæ дæр, æма бабæй, фиццаги хузæн,
Дзанболат Цонгойбæл рабадтæй, Хъæрæу ба ин æ думæггæгтæ-
бæл хуæстæй, уотемæй раадæ’нцæ горæгмæ. Горæтмæ ку ба-
хъæртгæнцæ, уæд фиццагидер йеу туканмæ бдцу^зеицæ æма дзо-
рунцæ сомехагмæ: „Хъумац нин рауæйæ кæнæ". Йе ба син зæгъуй:
„Æма æлхæнгæ ба уæд цæмæй кæнетæ?" Дзанболат ба инзагъ-
та: „Сумах уæйæ кæнгæ, æндæра æхца ба мах гъуддаг æйа.
Матта хуарз, зæгъгæ, ин загъта æма син хъумаци дзæ-
бæхтæ йесун байдæдта. Ка сæ гъудæй, уони ку æресун кодгон- ,
’цæ, уæдга имæ Дзанболаг дзоруй: „Рахæссай бал сæ, мах ба сæ
70

У^ертæ æндегæй не’мбалмæ дæр бавдесæн, кæд уой зæрдæ-
м# цæуопоцæ, уæдта, æхца дæр уомæ’нцæ, æма дин æхца дæр
оаттæна. Йе дæр син уотæ: „Райсетæ". Æма куд фæразта Дзан-
Нолат, уойбæрцæ рахаста æма сæ Хъæрæуи къохи фæккодта,
гема фæтътъæбартт ластонцæ гъæунги сæ бунат æрдæмæ, соме-
чаг ба сæ фæсте гъæр кæнуй, ме ’хца мин, ме’хца мин, зæгъгæ.
Сæ бунатмæ ба сæ бæстæ гъудæй, уайтагъддæр имæ бахъæрт-
{æнцæ. Кизгæ февналдта æма син хъæппæлтæорацæттæ кодта.
Уотемæй цæрунтæ, хуæрунтæ байдæдтонцæ. Йеукъуар боней
фæсте ба кизгæ фудхуз кæнун байдæдта, æма ’й бафарстонцæ:
^Цæбæл фудхуз кæнис? Кæд дæ уæхемæ цæун фæндуй, уæд
дæ маха уæхемæ фæххонæн". Йе ба син загъта: „Æз фудхуз
да*р нецæбæл кæнун æма мæ нæхемæ цæун дæр нæ фæндуй",--
;ема син неци загъта.
Уæдта йеукъуар боней фæсте ба кизгæ фудхуздæр кæнун
байдæдта æма Дзанболат загъта й’ембæлттæн: „А кизгæ ка’й, йе
уотид дзæгъæли нæ ’фудхуз кæнуй, нур ба мах æнæ багъæуай
гæнгæ нæбал ниууадздзинан аци хатт: кæд æй сæхемæ
цæун фæндуй æма нин зæгъун ба не’ндеуй, уæдта уой
туххæн 6а сумах дууемæй цотæ аци хатт æма, мæгъæр уæмæ
куд игъуса, уомæй идарддæр ба ма рацотæ". Уотемæй айдагъ и
дууæ рандæ ’нцæ цауæни. Дзанболат ба æхе фæсдзæгат бани-
махста. Рæфти ба йеу къæсибадæг уосæ уæллæй æрцудæй, æма
нмæ Дзанболат кæсуй сосæггæй. Уæдта къæсибадæг уосæ уæлæ-
мæ тугурмæ исхизтæй æма кизгæмæ дзоруй: — „Неке йес ами?и
Уæдта ин кизгæ загьта: „Неке йес". Къæсибадæг уосæ ба имæ
дзоруй: „Расоми кæнай матта, Дзанболат рамæлæд, зæгъгæ".
Æгла ин йе дæр неци зонгæй расоми кодта: „Уæд Дзанболат рамæ-
лæл, ами си неке йес". Кизгæ уой куддæр исдзурдта, уотæ къæ-
сибадæг уосæ тугурæй æргæпп кодта, æ буни æй фæккодта æма
лн йе ’скъелтæй æ тог цъирун байдæдта. Дзанболат æ фазæбæл
дуари размæ гæшштæ гæнгæй бахъæрттæй æма, дуари тæрвазæ-
бæл исбадгæй, нигъгъæр кодта: „Ци фæцайтæ! Лæг ка’й, йе ар-
дæмæ тагъд: мæнæ нæ топин ами æй1" Æма йеци сахатбæл
Хъæрæу Цоигойбæл хуæцгæй уоми æрбамедæг æнцæ. Куддæр
æрбахъæрттæнцæ, уотæ сæ Дзанболат дуарбæл бауагъта, æхуæ-
дæг ба æ къобосгини хæццар дуари тæрвазæбæл бядтæй æма ’й
æндæмæ ледзун нæ уагъта. Йетæ ба’й къумти бæргæ расорæ-ба-
сорæ кодтонцæ, фал æй кутемæй нийахæстайонцæ? Сæ йеуемæн
цæнгтæ нæ адтæй, вннемæн ба цæститæ, æма ибæл Цонгой æ
дæндæгутæй ниххуацидæ, иннæ ба гъæр кæнун байдаидæ, мæ-
нæ'й,зæгьгæ. Уотемæй неци бакæндзæьæцæ, уой син ку базуд-
та, уæд гæмæ дзоруй Дзанболат, мæн рæзти ма’й æрбасоретæ,
?,æгъгæ. Йетæ дæр æй дуаргæрæнтти æрбасурдтонцæ, æма’й Дзак-
болат æ дзяккотæй раахæста æма инзæихæмæ æ сæр нивдузта.
Къæсибадæг уосæ æ уодæн ку фæпарстæй, уæд син загъта:
мМæ уоди амонди мин ма бацотæ, æма уæ уæ мадæй райгурæгау
нскæндзæпæн". Кутемæй, зæгъгæ, имæ æрдæгцийнæй дзорунцæ
71

йетæ дæр. Йе ба син загъта: „Мæ хурфæмæ радугай æрхезетæ
æма уæ уæдта фæстæмæ ба уæ мадæй райгурæгауи хузæнæй
исгæлдздзæнæн". Йетæ дæрсæ кæрæдземæ ракæсæ бакæсæ кæ-
нун байдæдтонцæ, фал си æндеугæ ба неке кодта. Уæдта сæ^
мæ кизгæ дзоруй; „Цæй уæддæр мæнæн мæ тог æ губуни æй’
æма æз раздæр ниххездзæнæн". Ниххизтæй, æма фæстæмæ ба’й,
фиицаг куд адтæй, уомæй дæр хуæрзхуздæрæй исгæлста. Уой
фæсте ба ниххизтæй Цонгой, æма уой дæр фæстæмæ цæнгти
хæццæ исгæлста. Уой куддæр базудта, уотæ Хъæрæу, хезгæ
дæр некебал бакодта, ^отемæй нипæпп кодта, æма ’й фæстæмæ
цъæх устур цæстити хæццæ исгæлста.
Уой фæсте ба къæсибадæг уосæ Дзанболатмæ дзоруй:
„Куд нæ мæмæ бавналдзæнæ, ку дæ исдзæбæх кæион,
уæд, уобæл мин расоми кæнæ". Дзанболат ин расоми кодта.
Уæдта Дзанболат æ дæлæвзаг ниввардта йеу хиринкъа æма них-
хизтæй къæсибадæг уоси хурфæмæ; иннæ дууæ ба дуарбæл.
ниллæудтæннæ дуаргæс. Къæсибадæг уосæ, Дзанболат, куддæр’
ниххизтæй, уотæ æндæмæ ледзун æвзурста, фал æй медæгæй
Дзанболат хирин!<ъайæй ку багизта, уæдта уой дæр йеци фæд-
бæл нсгæлста. Йеугурæй дæр сæ уотемæй сæ мадæй райгурæ-
гау ку искодтэ, уæд ибæл иннæ дууæ мэруни фæндæ искодтонцæ,
адæмæнлæгъуздзийнæдтæ ке кæнуй, уой туххæн, æма сæ Дзан-
болат нæ уагъта, фал’æй уæддæр йетæ ба рамардтонцæ.
Уæдта уой фæсте ба кизги дæр æ хæдзарæмæ фæ’ххудтонцæ
æма загътонцæ уоми ба, цæмæн æй раскъафтонцæ æма ’й сæ
хуæрæ куд искодтонцæ. Уордигæй рацудæниæ йетæ йеумæ,
æма, над æртæ æмбеси кæми кодта, уордæмæ ку рахъæрттæи-
цæ, уæдта сæ кæрæдзей къохтæ райстонцæ, æма си алке дæр
рафæндарлст æй æ хæдзараемæ. Гъæумæ ку няххæстæг æй Дзак-
болат, уæд йеу хугæсмæ бахъæрттæй æма имæ дзоруй:
—*Дæ фонс берæ, хугæсР —„Дæ гъуддаг раст!" —дзоруй имæ
йе дæр.—„Ахсæви ма мæ дæ бунати бауадзæ",—ба-имæ-дзо-
руй Дзанболат. Хугæс ба ин загъта: „Æма æз мæхуæдæг ци
Оахуæрон, не мæмæ ку онæ йес æма мæхуæдæг дæр хистмæ
цæунмæ ку гъавун".—„Йе бабæй уæд цæй хист æй?а—фæрсук
æй Дзакболат. Хугæс ба ин загъта: „Бæстисæр—тухй фурттæ
сæ фонс агорунмæ ку рандæ ’нцæ, уæд сæ кæсдæр надбæлмард
фæцæй, æма уомæн хист кæнунцæ æ дууæ ’рвади*1.—„Но æма
мин ардæмæ ба йести рахæссæ, æз ба диы ами дæ хутæ гъæуай
кæндзæнæн".—„Бæргæ хуарз æй йе дæр, фал хутæ, хуарз лæг.
уæртæ хедбæл ку фæццæунцæ, уæд нæ фæккомунцææма син ци
кæндзæнæ?44 —-^Йести син кæндзæнæн",—зæгъгæ, имæ дзоруй
Дзанболат. Хугæс рандæ ’й хистмæ, Дзанболат ба хуги æргъауи
хæццæ байзадæй. Хедмæ сæ ку батардта, уæд си устурдæр ху
ка’дтæй, йе ниллæудтæй æма нæ комуй. Дзанболат даер ин,
къобосгииæй æ с>нгæ ниццавта, æма йе дони ниххаудтæй:
уæдта иннæ ху дæр ииццæхкæр æй, æма уой дæр уотæ доии
72

фæккодта; уотемæй се’гасей дæр ка фæммард уидæ, ке ба
æрдæгмардæй дони фæккалдта.
Уæдта æхуæдæг ба дони билтæбæл дæлæмæ рацудæй æма
дони билæбæл йеу уоси кæугæ бауидта, æ цæстиги сугтæмæ ба
дууæ къибилай ниввардта, уотемæй. Дзанболат æй куддæр
фæууидта, уотæ’й бафæсмардта æма имæ кæсун байдæдта, цал-
дæнмæ уосæ æ цæстити сугтæй дууæ къибилай баидзаг кодта
æма уони ракалдта, уæдта уони идзаг ба дон исиста, уалдæнмæ.
Дзанболат йеци фæдбæл нæОал фæггæдзæ кодта æма рандæ ’й
хистмæ, æ лæдзæг ба будури ниууагъта, уотемæй. Хистмæ ку
бацудæй, уæдта’й, иуазæг куд фæууй, уотæ уæлæгомау исбадун
кодтонцæ, æма игъуста адæммæ, рохсаг уо Дзанболат, зæгъгæ,
куд зæгъиуонцæ, уомæ.
Адæм хуæрд ку фæцæнцæ æма ку исистадæнцæ, уæд загъ-
та Дзанболат: „Корун уи, мæнæ адæм, æма миикъий фæсса-
бур -уотæи,--уæдта дзоруй æ лууæ æрвадемæ: „Цотæ æмаДзанбо-
лати æндури фат рахæссетæ". Рахастонцæ ин фаги. Уæдта
гæмæ дзоруй: „Нур ба мæ фæйнæ фарсемæ æрлæууетæ".
Дзанболат син уотæ кæнун ку байдæдта, уæд тæрсун байдæд-
тонцæ æма кæрæдземæ бакæсионцæ. Уæдта æ хъурфæббæрзонд
гæнгæй загъта: яМæнæ хуарз адæм! Сумах нур ци Дзанболати
лист бахуардтайтæ, йе мæнæ æз дæн, м^нæ атæ ба æнцæ мæнæн
ме’рвадтæлтæ, æма син фонс искодтои, уæдта мин сосæггæй мæ
зæнгитæ ракъуæрдтонцæ. Нур бабæй мæбæл хуцауи фæрци зазн-
гитæ дæр æрзадæй. Кæд æз аци дууæ æрвадебæл йескæд галеу-
æрдæмæ зилдтæн, уæд мæнæ аци.фат æхсун, æма ’йхуцау йеунæ-
гæй æрцæун кæнæд æма мæ, мæ сæри ниссæдчгæй, дууæ æмбеси
куд рахаун кæна; на-ма мæбæл атæ галеуæрдæмæ кæд зил-
дæнцæ, уæдта ’й мæнæ йеунæгæй æхсун, æма ’й хуцау дууæ
æмбесемæй æрцæун кæнæд, æма, сæ сæрти ниссæдзгæй, сæ
дууæ’нбеси куд рахаун кæна, уйтæ". Æмафат, æ бон куд адтæк,
уотемæй фехста, æма æрæги-дурæги. ба дууæ æнбесемæй æрцу-
дæйæмадууæ æрвадей сæрти ниссагъдæй, æма сæ дууææнбеси
рахаун кодта. Адæм дæр сæ хæдзæрттæмæ рандæ ’нцæ дес
гæнгæ»
Уæдта бафарста æ уоси: „Хуарз дæмæ дзурдтонцæ аци ду-
уæ уоси æви лæгъуз?" Йе ба загъта: „Донхæссæг æма мæ
кæрдзингæнæгæн сæхецæн дардюнцæ, сæхуæпæ ба.юа мик
алли фудтæ никкалионцæ".
Матта хуарз, зæгъгæ, æма сæ æнæдæнттæ дууæ бæхей думгу-
тæбæл ниббаста, æма ма сæ иурдæр радавæ-бадавæ кæн’унцæ.
Ку æризæр æй, уæдта имæ хугæс æрбахъæрттæй æма дзоруй:
даМæ хутæ мин ци фæккодтай? Ка си æрдæгмлрдæй &у цæуй,
ка ба си æгириддæр ку некæми зиннуй". Дзанболагба инзагъта:
„Мæнæ дин æхца, æма хугæс ба мабал цо; хутæй ка фесавдæй,
уони дæр бафедæ æма æрцо æма мæ рази æрцæрæ".
Хугæс дæр федеуæг нигьгьæр кæдун кодга, алке п хутæ
76

фæттæрæд, зæгъгæ. Æ хутæ кæмæн фесавдæнцæ, уомæн æжца
равардта æма Дзанболати хæццæ нур дæр ма цæрунцæ æма
-хуæрунцæ.
Уони ци нæ фæууидтан, æндæр рун, æндæр нез ба нæмæ ма
æрцæуæд.
Багъæрата Созур.
КОСГУТИ БÆРÆГБОН
Æрæмбурд æпцæ косгутæ.
Идзулд зæрдæй низзарунцæ
’Хесдæр^й æма кæсдæрæй.
Кæрæдземæн ни|)фæдзæхсæн,
Æнæбарн нæ хецæуттæн
Кадæр кувта æ сæрæй,
Мæ гъуддаги кадæр коса
Фудæрдæмæ,—рамарунмæ
Маке фæууæд фæстеуат.
Æрдхуард уогæй, ка нæ фестд
Багъæуаги, .уой æ фудмæ
Ма ниууадзæн æнæ’фхуæрд.
Нæ бæрæгбон нæ фæндонбæл
Кæрæдземæ нур абони
Идзулд цæстæй искæсæн.
Фа*ххуæцетæ кæрæдзебæл,
Гъæдæг лæууи нæ гъуддаги
Банимайæн ихæсæн^ -
„Нæ бæрæгбон нæ фæндон уа*,—-
Уотæ ковгæй нæ фидтæлтæ
Рамæлиуонцæ судæй.
Уæ цæрæибон берæ фæууа,
Кæрæдзебæл фæххуæцетæ,
Уони кувд нин æрцудæй.
,Нæ бæрæгбон нæхе барæ,
Нæбал кæндзиан гъезæмарæ,
Нæ фидбилиз идуйуй.
Нæ фидхуартæмæ бавзистан,
Нæ хумзæнхитæ байурстан,
Нæ хуймон дæр идзулуй.
Нæ рагуалдзæг ци хиццаг æй,
Æ фуд бон ма меттæ уаргæй
Фæззиннуй, фал фæтьизуй.
Нæ зуймон уазал изолмæ
Фæллигъдæй ’ма ма нæ хормæ
Нæ хуæнхти сæртæн гъизуй.
Æрæмбурд æнцæ косгутæ,
Уалдзæги зартæ хæссунцæ
Зæрбатгутæй рæсугъддæр.
Сæ зинтæдæр имисунцæ,

<Сæ бæздайæнтæ нихснунцæ
Цæсти сугæй сæ фулдæр.
РÆМОНТИ ХАДЗИМÆТÆН
Нæ раст лæг фæммард æй,
Нæ ирон æмбал,
Хьазауат искæпгæй
Сæребарæбæл.
Йе уадæй нæ разæй
Æ фидбилизæн.
Æ мард дæр æгас æй,
Æр-æй-имисæн.
Нæ мастбæл, нæ зинбæл
Хæкъурццæй кæугæй
Нæ разæй, нæ фæдбæл
Æмхузæн цæугæй,—
Нæ къуарæн йе адтæй
Сæ уæйуги цонг...
Нæбал æй,—басастæй
Нæ хуæздæр ионг.
Фæммард æй бафедгæй
Æнккæтей ихæс*
Игъусуй дзиназгæй
Нæ кæун гъæлæс...
Гурджибети Бласка
ÆДУЛИ.
(Æмбесонд дууæ фæлхæнеми).
Гъæздуг æма хумæтæш Цæпугтæ сæ æду-
лийæн уездонуфал мæгур Борхати йеунæг рæ-
еугъд киз?æ Аан Гуасси куд курдтонцæ, уой тм-
бесонд нæ догæй.
Фиццаг фæлхæн.
\/ьæздуг æфснайд Цæругти хæдзарæ. Бакæсæни—тъах-
>ши, тяеуæрдæмæ — кьæразгæ, рахесæрдæмæ —- дуар æма
тъахтпи æхсæн—уруссаг фангæ, æ цори—бадæн. Бадунцæ Те~
’адæ "ма Цæрай/’ Тезадæ—тъахтийбæл æд æлхуйнæ, Цæрай —
Т е з а д æ: (ниууадзгæи иелхуйнæ):
Дессаг дæ, дессаг, нæ лæг;
Нур нæхуæттæ ап, æмадан дзæгъун æндеун:
75

Куд дæмæ нæ кæсуй гъулæг
Нæ йеунæгæн æ геун?
Ц æ р а й: Мæ зæрлæн нæ зонис æ пеуи,
Бæллæх фæууйнаг, не’фсийнæ!
Раст мин бахуардтай мæ гъостæ,
Кæми кæни сили хийнæ,
Кæми ба бостæ!
Тезадæ: 'Ма? Афонæ нæ кæни
Æрхонуымæ ностæ!
Ра-ибæл-цудæй инсæй анзи,
Хъал нæзи ’сцæй æ бакаст.
Фæффедар æй йе ’стæг æ хъанзи,
Тасуй хиццаг æ ропбаст...
Уæд ин куд нæ кæнис афонæ
Баагорунмæ æнкъай?
Цæй æма йии æрхонæ,
Нæ лæг, æ мæгури, æ хай!
Ц æ р а й: Рагæй дæр æй, пе’фсийнæ,
Мæ зæрди дæ дзурд,
Фал нин нæ фæндон, нæ цийнæ
Ихалуй нæ фуртæн æ зунд!
Хуцау ин æ уæлдай райста,
Ка, имæ’’ркæндзæнæй .хицæ?
Т е з а д æ: Неке, фал догæмæ кæсæ...
Зунд ма нур ка фæрсуй,
Ка ин мæлуй, хуиауи тухæн, æ мæти?
Ц æ р а й: Дзурдагор нæ хæти!
Хуарз, уотæ дæр фæууæд!
Ф^л сау халон некæд ахæссуй
Нард уæрццæ будури,
Зæнхæбæл ба йефхæрсуй æдули...
Йеуæ§-йеу хатт æз дæр, хебæрагæ,
Цæмæнн’æ фæккæнун ин æ сагъæс.
Фал не ’ссерун, хуцауи ’стæн, уæхæк’ тагæ,
Кæбæлниххуæнон æз!
Йеу мингий æ зунд ку адтайдæ, бæргæ,
Уæд ин æскодгайнæ æ зин æнцон.
Фал сæттуй æ мæги зæрдæ,
Цæфсуй æ фудæй цæсгом!..
Ни-’й уадзæ уон бæсти æхе гъæди,
Ма дæ уæд æ сггъæги рун!
Т с з ’л д æ: Дзорис мин, æцæгæй, фун!
Дзæгъун дин ра^агъоммæ,
Куд æй неке Оафæрсдзæнæй зунд æма муга<?г?е-й
Фал нин кæсдзæнæниæ нæ боцмæ;
Кæнгæй хæлæф гъуддагæй!
Ц æ р а й: Гъо, хезунцæ нæ рагæй!
Бавзарæ сæмæ барветун,
76

Ба-дил-игон кæндзæнæнцæ сæ дуар!
Райдайдзæнæнцæ нæ æлгъетун,
Æрветгæй нин фæстæмæ лæвар.
Тезадæ: Мæ мади ’стæн, дигорæ æма ирæ
Нæ б’ал фæрсунцæ муккагæй,
Фал æхсицгæ агорунцæ хъал кирæ,
Æнæигъауги фидæ ’мз мадæй.
Ку ан пæхуæттæ нгъосгутæ,
Куд уездонæй нæбал йе фæрсун:
Тотурухътæи рагæй сæ косгутæ
Ку райлæдтонцæ сæ кизгутти хæссун...
Кенæ уæлæ Фæззæгти Сæниат,
Сæ муккаг арвæй ка.хæссуй нурмæ,
Ку фæххаста косæгмæ æ уат,
Искæягæй æхе алцæмæ къурма!
(Ходгæй). Сæ мæлæги уезденггæ зæфцæн
Æфсæрми нæ кæнунцæ усмæй:
Йесунцæ сæхецæн бæрцæн
Сийæхстæ фустæй...
Исуо-ис мæ хæццæ æмуасæ,
Æз ’дин иссердзæнæн дæ дзæгъæли над:
Æхсицгæй Борхати Хан-Гуассæ
Искæндзæнæй нæ къæси уат!
(Йевгæй æ хъури хатт). Бæзгин æй нæ хæдзарæк
æ риуæ,
Гъæуама нæ алке дæр æ сæрмæ хæсса!
Иур бæрзонд ку хæссуй æ сиуæ,
Кæмæ йес сугъзæрийнæй къæсса!
Цæгæй, йеу минги нæ муккаг
Лодзæнæй адæмæн дзурддаг,
Фал неке рарветдзæнæй фæстæмæ
Æгадæй нин нæ лæвар.
Æрцæудзæнæн дæ хæццæ, хæснæмæ,
Куд аи дуйней хуæдæлдар,
Уомæй нæ рахатдзæнæнцæ Борхатæ.
Илгъæй махæй сæхе,
Æма сæмæ бахатæ...
;1кпа й: ’А ба дин лазæ ма хатæ!
Къостай хъазтау ци кæнис муккаг, муккаг?
Алке дæр райгурдæй фидæ, мадæй.
Сирдау ку неке’й гъæддаг,
Хæфсау ба цадæй.
Æгайтима кæддæр кæмæндæрти
Кæсгон цæгæр æлдар равардта сæребарæ,
Ка иста син сæ хуæрти
Фустау æвззрæ!
Дзæгъæ: кæмæн си’взиста æхсарæй
Кади хуæсти æ саггæдахъ?

Ка си басаста уездон æ барæй
Кæсгони сæрбæл хъал кард?
Кадæй си ка скодта хъазауати
Имисунмæ циртдзæвæн?
Кенæ си ка’дтæй аманати
Адæми мизди æвæрæн?
Неке, нæ, не’фсийнæ!
Адтæицæ кади хуæсти сæудегер,
Афтæ нæ алцæмæй сæ цийнæ,
Кæпгæй не’знаги зæрдегеп.
Хуæнхти феца\æнти,
Цецейнагау, доррæбунæй,
Иливд уодмæ сæ сампал
Ицæг кодта æ гæрах.
Гъе, уæд мæгур бæлццон, тари нивонд,
Æнæ’нгъæлæй æ йефтонги,
Фæдзæхсгæй сæбæл сæри сонт,
Æвдулидæ æ сурх тоги...
Бахуссидæ фæди-фæдмæ
Æ били буни æ нистауæн...
{Нийнæфгæй). Берæ’й... Гъе, йе дин сæ муккаг!-
'Гезадæ: Ци сæ скодтай дæ дзурддаг?
Цидæр фæдздзорай сæ тухæй,
Уæддæр хæрæг бæхи не’ййафуй.
Æгайтима син дæ цъухæй
Дæ дзурд сæ муккаг исафуй,
Уæддæр кедæр хумти нур дæр ма
Истунцæ уæ дори? Æмбурдтæ туппуртæй...
Мæн медæгæ сау тог нæ тæдзуй:
Дæн уедагæ Тæгæртæй,
Уомæн федисæн нæ бæззуй
Дæ дзурд мæнæн дæ мæстæй!
Цæй, цæй, бавзарæ Борхати,
Нæбалæй мæгурæй сæ бон,
Зонуицæ нин не’хцати...
Цæрай (æ дзурд ин райсгæй, адæми æрдæмæ):
Уæ, хуиау! Хаун йеу хати!
(Æ уосæмæ). Куд фæразис æндеун,
Хуцауи туххæй, ду дзорун?
Де’взаг ке цæуй дæмæ телун,
Уой æнæуой дæр æз зон>н!
Æндæр, хор нæбæл æнхузæн ку кæсуй,
Усмæй ку уолæфæн æнхузæн.
Уæд нифс зæнлаг уод куд хæссуй
Æртасун мукьæгтæ лæгъузæн1
Дæх>æдæг н> р1 æккæ куд зæгъис,
Куд сæ мæлæти уездæнгтæ зæфцæн
Æфсæрми нæ кæиунцæ усмæй...
78

Уæд ци адтæниæ раги?
Неци! Карста, Тæгæрон,
Нæ туххæй се’взаг дууех!
Адтæнцæ алцæмæй ракæнон,
Сæ зæрдæй ба —йех!
Уездон æ царди дæргъи æгади
Кæиуй æхецæн æзнаг.
Не’ййевуй æ бæстæ, æ мади
Нецæбæл йе 7взаг.
Иегæ ба кодтонцæ иливди хæссун,
Кæнгæй сæхецæн кæсæги ном!..
Цæй, нур дæ фæрсун:
Ке ма си хони ду уездон?
(Соссей истущæ дууемæй дæр).
Ц,и ’й, ку нигъгъос дæ?
Йести дзæгъæ ма, цæй?..
Цæуон Сосланмæ тæфирфæси,
Мæ ма адтæн нурмæ йевдæлон.
Не’фсийнæ, уодзæнæн æз нихæси.
Ка’й зонуй, ку гъæуон(Рандæ уй).
Тезадæ: Гъуддаги туххæй дзурди барæ нæ уадзуй...
Кæми! Ци лæдæруй силгоймаг!..
Æвæдзи, æ йеунæги иæ уарзуй,
Æндæр куд нæ кæнуй ходуйнаг!
Кенæ æ муккагбæл ии маст кæнуй,
Не’ууæндгæй нецæбæл!
Раст мæ зæрдæ никкæуй
Мæ сагъæси нæхебæл:
Алцæмæй гъæздуг, алцæмæй æнхæст,
Уæддæр нæ ййес нæ лæги нифс!
Æгайтима кæддæр Борхатæ
Сæ ном хастонцæ бæрзæндти,
Нур ба сæ исхатæ—
’Ма. хæтучцæ зæрæндтп.
Ицæгæй, Къостай хъазгау
Сæ фиди сæхецæн ка-нунпæ æфстау,
Уалзæн загъдæуй —Тæгæртæ,
Мæ Сæрзонд иæгат, мæ тъæрæ!..
Нæ адтæн уæ хузæн цæгæртæ,
Нл лæг, уой лæдæрæ!
Æз ку’рхасюн мæ сæрмæ
Бæхæй хæрæгмæ æрхезун,
Уæд цæмæ кæнонцæ æфсæрми
Борхатæ...
Æ д у л и (Цума й йеске дуарай æрбагæлдзуй, уотпæ)
Дг-цци!..
Т е з а д æ:.Сос!..
Æ д у л и: Уæ, Дацци!

Т е з а д æ: Уæ сос, сос, сос! (адæм æрдæмæ): Уæ мæрдти ’стæн
цæмæй æй а нур гъæуаггин!
Æдкъуала басласæ æ уиндæ,
Алцæмæй æпхæст, алцæмæй уаггик,
Алцæмæй...
Æяу л и (йесгæй йин æ дзурд, æхцулæй):
Æз Хан-Гуассæн ци кодтон!
Æ сæри баст дугоипон...
Æ къох мæмæ телуй,
Йе’лхуйнæ зелуй.
Мæлгъау йе’взаг...
Т е з а д æ: Уæ, бун бауа де’знаг!
Кæд æрцæудз:енæн дæмæ зунд!
Æдул и: Уосæ мин. ку фæууа хунд!
Т е з а д æ: У?г, сос, сос, сос! ,
Ку дзора йескæд дæ рази хесдæр,
Уæд ниууисæ, цид, гъос.
Æдули: Хуарз, Дацци, хуарз!
Т е з а д æ: Цæй, вур ба исбадæ (амонуй)
Уартæ уотæ фæрсрæбун дæхецæн,
Йе ба дин дæ мадае
Дзæгъа цийни дзурд хицæн!
Абони æз æма дæ филæ
Кодтан дæ мæтæй хъурмæ...
Æдул и: Фæссурдта мæ тургъæй,
Ку курдтон æй гъаздæмæ бæх,
Гъе, йе ба дин мæ фидæ!
Т е з а д æ: Гъе, нур гъæла нæ дæ?
Æз абони æ хæццæ...
Æ д у л и (рлйсгæй йын æ дзурд):
Зонис Хан-Гуасси Борхати?
Уæд, Дацци, ци рæсугъдæй, ци!
Кенæ куд фæккæсуй сæтдзэе!
Мæлуй, мæгур, мæ фудæй...
Æррæстæ дин" уæрццæ! (ходуи)
Т е э а д æ: Æй, æвæдзи, гиртдзæ,
Мæ уод фестуйнаг дяе нивонд;
Фал йеу мингий æрлæдæрæ,
Зонæ уодзæнæй дæ амоид
’Ма нивгунæй фæццæрæ1
Æдули: 'Ма, Дацци, мæлуй мæ фудæй?
Т е з а д æ: Гъо-гъо, нæ дзори рæдудæй;
Ёорхатæмæ дин мийнæвар
Тæккæ исон æрветæн.
Æлу ли (æвзедгæй)
Гъе, уæд базондзæнæн беретæн!
Гъе, уæд ма мæ хонæнтæ æдули!
Гъе, уæд ма мæбæл йеске исходæд!
80

Æдосæ йии уидтои мæ фуни
Ходгæ-гъазгæ æ сорæт!
Тезадæ (æ фий къахгæ исбадуй):
Хуарз, мæ уод, хуарз!..
Не’фтуйуй мæ арми куст,
Мæ фæндои мæ хурфи æхседуй,
Фæдздзорун нæ лæгмæ зуст,
Уæддæр’ибæл нæ бедуй!
Æхе дзурдбæл хуæцуй æдæуагæ,
Атæ уæбæл мæлуй æзнаг,
Æндæр цæмæ агоруй рæуагæ
Æ фурти туххæй йе’взаг;
Ци ршндæуа, ке ибæл исардауон?
ÆвæдзиТг басаугтдзæнæй Батæрса!
Кордзæнæн æй фæсаууон,
Йе ба’й хебæрагæ бафæрса.
Уой дзурд дæр’ябæл не’сбаддзæнæй,
Кæд дзоруимæ дæсни æй, уæддæр,
. Хуарз ин æ мади фелгъетдзæнæй,
Кенæ нæмдзæнæй ин æ сæр!
Цæй, Батæрса ку иæ.уа,
Кæд ии иеци кæна, уæд Айса,-—
Хуæрæмæ зæрдæ тæ.нæг æй:
1 Гъæуама æ коммæ кæса,..
(БастуИ йгу мынгый сссæй).
(Инæфгæй). Уæ, лæгтæ, лæгтæ!
Ка уии бафæраздзæнæй исæхеæдун
Лæмбунæгæй уæ зæрди бун!
Кæми уотæ къипсæй фæлмæндæр,
Кæми—мæсугау’ æнæсæттгæ;
Маха уæбæл æууæндæн,
Уогæй æууæндук нæ фæткæ!
Зонæ, зонæ, нæ лæг,
Кæрдæн. адтæйбæл ниллæудзæнæн,
Искæндзагнæн ме’взаг æз цæвæг,
'Ма Хан.Гуасси æрхондзæнæн!
Хуæцун сили хæццæ тæссаг æй,
Уой уомæн æма робасау
Лæги зæрдæ ласагæ’й (нахходуй).
;*. д у л и {нмйнæфгæй): Йеу мæмэе Хан-Гуассæ дзурдта...
Т е з э*д æ: Гъо, хуарз, гъо, сос!
Бабадæ йеу мингий гъос!
г’в д у л и: Уæ Хан-ГуассæГ
Г е :* а д æ (адсем æрдæмæ):
Ца уа амæн æ хуасæ?
Гъо, худ фарста мæ иæ лæг нуртæккæ:
Ци хонис, зæгъуй, ду муккаг»..
Йа уæууæй, гъе, нæ фæткæ!

Бæргæ дин равардтайнæ дзуапп,
Фал дæ мæстæй фæттарстæн!
Нæ афуй некæд æлхæдæн æ уаг.
Йе дин дзурд фæстæмæ дæ фарстæн,
Фæсмонгонд уæд йеци бон,
Ку ’скодтон йеу дæ хæццæ мæ ном!
Æ д у л и: Кæд æрвететæ мии минæвар?
Тезадæ: А дууæ бони, а дууæ, мæ хор,
Фал æгæр ма уисæ, ку дзорай!
Аййепп æй фурдзурд ун!
Ци нивгун мин уодзæнæ, ци!
Куддæмæ кæндзæиæнцæ хицæ,
Кенæ куд дзордзæнæнцæ дæутуххæйГ
Æд у л и: Уæд æй æз ба куд уарздзæнæн!
Ахæсдзæнæн ин гæлæботæ,
Хæсдзæнæн ин æхсæртæ гъæдæй,
Баддзæнæн æ цори, уотæ (амонуй куд)
Кæнгæй йин аргъæуттæ сæдæй.
Т е з а д æ: Гъо-гъо, мæ цъеу!
Гъæудзæнæй йæй рæвдаун!
Æдули: Биндзæ бадун дæр ибæл нæ уаддзæнææ, .
Ма уо æ хæццæ ду дæр зуст!
Те.задæ: Алци дæр дин уодзæнæй куст,
Уæд дæ сæри хъанз.<.
Æ д у л и (ссентдзурдæй):
УæдРазиат нæуодзæнæй хуæздæр?
ХанГуассæ куддæр æй!
Дацци, Борхати скæнæн кæсдæр
Æма корæн Разиати, цæй!
Т е з а д æ (зустæй):
Радзорæ-бадзорæ ма кæнæ,
Йеу бал си фæууæддæ хай...
(Æрбацæуй Уолмес, Тезадæ йин исисщт):
У о л м е с: Бадæ, бадæ, дæ мæртти’стæн!
Ци низгули дæ мæ фудæй!
Тæгæрон, февæра;1 мин сарсенæ,
Иуазгутæ нæмæ йес Курттатæй;
Гъæуй син рафицун йеу серæ,
Цалдæн рæвдзæ дæн артæй.
Т е з а д æ: Неци кæнуй мæ истад,
Исбадæ, уæртæ дин бадæн!
Уогæ, хуарз æй дæ инсад?
У о л м е с: Нæ дæн бадунмæ йевдæлон...
Гъо, фегъустай-фæ, Тезадæ,
Уосæ ке ракурдта ме’рвадæ?
Тезадæ: Фестгун уæд! Ци’рвадæ ’ма ке?
У о(л м е с: Æдосæ Мансуртæ
Курдтонцæ кизгæ Уæргитæй.
82

Т е з а д æ: Йеу дæр Косери ?
Уолмес: Тæккæдæр!
Тезадæ: Ка курдта: Цæппо æви Дæппо?
Уæд ци дзахта Æкко?
(Дзоруй æдулимæ): Цæугæ, æрбадавæ сарсеиæ,
Фал ма ниууадзæ игоп сенæ!
Æдули: Мæнæн ба...
Т е з а д æ (æ дзурд ин райсгæй дуармæ’й æ къохæй ба;
Цо, цо рæхкидæр...
Гъо, гъо, æма куд фæиæй сæ гъуддаг?
Уолмес: Искодтонцæ Мансурти сæ аккаг. .
РаЕардтонцæ Дæппойæн Косери.
Т е з а д æ (адæм æрдæмæ сосæггæй):
Мансуртæ равардтонцæ Косери.
Уæд Борхатæ махæн...
Уолмес: Ци, ци дзагътай, ци?
Т еза дæ: Неци... Уотид...
Гъи, ци ма дзæгъдзæнæ дандунæн?
Уолмес: Къулдунти Дзæбе æ уоси фæннадта...
Уотæй ин гъудæй: æ билтæ æхемæ нæ дардта;
Залий Гугуй сосæггаг фæдздзурдта;
Сабан цауæни рамардта...
Тезадæ: Гъулæг дин ма уæд мæ бафарст,
Кæцæй сæ зонис уони ду?
Уолмес: Уæд мин сайтæнттæ мæ фиди закъæ
Мæрдти фæддарæнтæ уесойнæн, уаед...
Тезадæ (райсгæй йин æ дзурд):
Хуцауи хатир бакаенæ,
Тух соми мæрдтæй ма кæнæ!
У олмес: Уæд мин мæрдти фудæнхæн
Фæддарун кæнæд Барастæр кæфойнæй
Думгæмæ сæрди ругæ нæ зæнхæн;
Уæд мин мæ гъæдгинтæ къæртт цæнхæй...
Тезадæ (æ дзурд ин йесгæй):
Æз, Уолмес, де’уазæг...
Ма дзорæ зин цгухæй.
Уолмес: Хуарз! Æуалæ, Думæгти Дзæуæг
Æй аллч ’хсæвæ сосæггæй
Цеценмæ къæрнæхи цæуæг...
Уæд ме’знаг мæ фуди кæуæд,
Кæд...
Тезадæ: Цæй, берæ уæд (сабургай),
Байгъосæ мæммæ дæр!
Æхснирф æма Хан-Гуассæ,
Æуæлæ Баязай ки*гæ Борхати,
Бауарзтонцæ кæрæдзей...
Уолмес: Фæффарстон сæ туххæй Гадзей!
Тезадæ: Æма?
6*

Уолмес: Æма иеци. ^
Т е э а д æ (бастгæй йеу мингий сабур):
Æма, дзæгъун; ку бафæрсисæ бараггенæй
Хан-Гуасси сабургай.
У о л м е с^. Ракæндзæнæн иуазгутæн сотур серæ,
Йе ба рандæ уонцæ рæхкидæр...
Куд иæ ма хæссуй Ссфсенæ?
Рьо, хæсдзæнæи дæмæ мæ изæр.
Т е з а д æ: Базондзæнæн хуæрзæнгорæггаг
Лккагæй искæнун æз дæуæн:
Дарийæй дин курæттаг... •
У 0' л м е г (райсгæй йин сг дзурд):
О, мæ Тезадæ, мæ зæрддаг! ,
Æз мæхе дæу туххæй... (
Æ д у л и [Уолмеси дзурди разæй сени, райдайуй нимайун):
яА-кæкæ, ду-кæ-ке сæнарсой,
Сæн-суруккн пæтæн пой,
Цъисти-цигон, нæррæ-цъист!а
(„Пæррæ-цъаст" банимайуй мсдхæдзарæ æма сар-
сенæ Уолмеси сæрбсел æркæнуй. Уæдмæ Цæраи æр-
бацæуп. Æмбурдæи дæр ткъех унцæ. Цæрай дес
гæнгæ нист^и. Уолмвс тундзуй æндæмæ; Æдули æа
ашдæмæ. нæ уадзуй; Тезадæ йе ’нгулдзæ æ билæбæл
ниевæруи æма десæйистуа. Æмбурдæй уотемæй ба-
стунцæ йеу мпнгий).
Ц æ р а й: А уин дессаг, а уии æмбесонд!
Пурмæ сабийтæ кæнионцæ басилтæ,
Нур райдæдтонцæ нæ силтæ!
Нурмæ сарсенæй тггъионцæ инсад,,
Нур æй сæрбæл никкодта йеу сайд!
(Уæдæй уæдмæ Æдули æма Уолмес кæрæдземæ æв-
зедгæй рандæ унцæ):
Уæ, хуцау дин ш ба<ома,
Уолмес ,нæ дæ, Уолмес? ,
(Рахатгæи сехе фæстæмæ) Ци’рбацæй?
Т е з а д æ: Æхуæдæг æй.
Цæрай:Æма?
Т е а з д æ: Æма неци.
Цæрай: Куд неци? Мæ рази нуртæккæ...
Тезадæ: Гъо,гъо, дæ рази тæккæ!
Ци дессаг дæмæ фæккастæй?
Ц æ ра й: Кенæ æз исæрра дæн!
Кенæ фæссайди дæ ду!
Тезадæ: Хуарз, байгъосæ, г’Ьо!
Нæ сипхонтæмæ Кургтатæй
Иуазгутæ æрцудæй.
Ц æ ра й (хсдгæй):
Уомæй Уолмес рæдуд æй
'84'

Сарсенæ æ сæрбæл...
Т е з а д æ (райсгæй йин æ дзурд):
Фæммедæг дæ æнæ ’нгъæл!
Гъо, фегъустай... æдосæ...
Ц æ р а й: Уæ, гъо, гъо, фуд уосæ,
Ма мæ фæлевæ дæ дзурдæй!
Гезадæ: Æдосæ Уæргитæ Мансуртæн...
1.1 æ р а й: Ракурдта Дæппо æ фуртæн,..
Ниууадзæ, фегъустон æй нихæси!
Тезадæ: Мæстгунæй мæмæ ци кæсис?
Цæрай: Дзæгъæ, цæмæ никкодта сарсенæ
Уолмес æ сæрбæл?
Т е з а д æ: Уотид. Нæ зонис æй, цума!
Саугшш уоси æ рæуæгн
Фæхходунмæ фæнзта:
Атæ, дзæгъуй, даруй ходæ,
Ку цæуа хъазау сератæй...
Æма ци иæ дзоруй!
Айдагъ имæ игъосæ ’ма ходæ!
Цæрай: Фæнзæд, бунбауйнаг, æхе лæги!
Тезадæ: Думд фæууæд, ни-’й-уадзæ æхе гъæди
’Ма бакæнæ иæ фуртæн æ сагъæс!
Цæрай: Йеу дин ку дзагътон æз?
Куд нæ фуртæн æ дандунтæ
Игъуст æнцæ п дуйней!
Уæд ма ци ’ицæ дæ корунтæ...
Т е з а д æ (райсгæи йин, æ дзурд):
Дандунтæ, дандуптæ!..
Бахуæрæд, нæ лæг, фуд фунтæ.
Ка ма фæразуй æ сæрæн!
Гъæздугæй алцаемæй цæрæн,
Æнхæст .нин кæнуй алци нæ фæндон,
Фал фæууинун мæ фæндуй
Иæ хæдзари идзулд. бон.
Ц æ р а й: Уæй, хайуан, уæ Тæгæрон,
’Ку иæбал зонун ци кæнон!
Ку нæбал мин йес гъостæ!
Т е з а д æ Æма раст дæ ?
Ц æ р а й: Мæ нарди дæргъи рацудтæн
Дууде хатти дæ фæндбæл;
И дууæ хатти дæр рæдудтæн,
Æруагæсæй хуарз æнгъæл...
Йеу ниууадзæ Борхати,
Мабал мин кæпæ сæ кой!
Алли бон мæмæ ци хатис,
Цæмæн æвæрис мæбæ/г æфсой?
Тезадæ: Йеунæг хатт ма...
Ц æ р а й: Ци дзорис?..

Тезадæ: Æхснирфæн, дзæгъун, ци кæнæн?
Цæрай: Кæмæн?
Тезадæ: Нæ мæ балæдæрдтæй нурмæ?
Борха...
Цæрай: Уæ, гъо, гъо, матта...
Ма кæнæ хъурмæ,
Ма кæнæ хæлæф!
Те з адæ: Æрсагъæс кодтай дзæбæх?
Ц æ р а й: Бунисæвд уо!
Дæттун дин барæ!
Дæ рæдуди ко,
Де ’цæги зарæ!
Т е з а д æ: Мæ дзурд даз зæрди дарæ:
Тæккæ исон Бадзай
Игъосдзæнæй мæнæй фарст;
Йннæбон ба æ дзайдзай
Фæндон уодзæнæ ник хаст.
Игъосис, нæ лæг? (рандæ уй)
Ц æ р а й: Игъосдзинан исон!
Муккæгти кой фæккодтан,
Фæккодтан рæуæнттæ;
Зустæй дæр фæдздзурдтан,
Нæ кæкгæй аууæнттæ,
Уæддæр, уæ фудбони силæ,
Ду дæ лæгæн йе’знаг!
Алцæмæн ду кæнис, хилæ,
Алке ду кæнис æзнаг!
Де’вæнди дæ цæсти суг,
Дæ фæнди де’взаг
Сæттунцæ дор мæсуг,
Йесунцæ æфсад!..
Кæдæй дин равардтон барæ,
Уæдæй нæбал мин йес цард,
Уой бæсти мæ сæйги фарæ
Ку фæцайнæ æз мард,
Уæд мæ зæруи бæнттæ
Не’мистайнæ хъурмæй!
Æверхъау ку дзора дæ уосæ;
Уæд ма уæд дин исдзурд,
Алцæмæ дæр игъосæ!..
Мæ зæрдæ æхебæл æууæндуй,
Дæн ма мæ хъаурæй додоййаг,
Фал мæ æрхæссуи нæ фæндуй
Нæхецæи ходуйнаг.
Æндæр мæ къохи хъаурæ... (æвзедуй æ тумбул
къохæй).
Ци зив æй, ци, сили хæццæ дзорун,
Ку уа дзурдбæл æнæсæттгæ!
86

Æ фæрци кизгау кæун,
Кæун иæ уогæй нин фæткæ
О, Тæгæрон, Тæгæрон,
Фæттæрсæ тæрегъæдæй йеу хатт!
Дæ мастæй—ци кæнон—
Ку нæ зрнуи æз йеу цард!..
Куд райсдзæнæй Хан-Гуассæ Борхати
Æдулий æхецæн уаргъæн?
Мæгурæг! Суг калдзæнæй æ уати
Хъиамæти дæргьæн...
Уогæ адæм нæбал цæрунцæ курмæй,
Йес алке æ фагæ барæ.
Нæбал истуй нæ кизгæ сæумæй,
Ку цæуа йибæл карæ,
Кæнуй цардæн æ фæнди.
Лæга бæрцæ мæтæ,
Фæреуй алцæмæй æ зæрди
Гъе, йе ба дин кизгæ!..
Ку ма сйæхстæ ниййергути
Æртасун фæндæ уидæ рагъæй,
Уæддæр нури кизгæ æ коргути
Йесуй æхецæн аргъæй,
Уомæй, æнæ игъауги, æ уарзуни.
Нард æма и мæллæг,
Æгæр хъал ма и мæгури
Кæнуйæхецæн æ лæг...
{Еалæугæй мингий сабур)
Мæнæрднгонау,
Цидæр дзорунцæ и зæрæидтæ,
Рагон æгъдау
Æй игон ’ма лæгæттæ:
Йетцсе фæндæй дууæ уоди
Нæ фæсмæруй фæди-фæдмæ кæрæдзей,
Йеу нæ кæнунцæ сæ амонди,
Уарзт ниууадзгæй сæ фæсте!..
Уæд цума куд уодзæнæй
Борхати хæццæ нæ гъуддаг? (ходуй)
Æ дзиккотæ рæдовдзæнæй
Базонгæй Губаттæ нæ гъуддаг:
„Куд хæссуй кудзи хъазайраг
Корувмæ иæ кизги нифс!
Куд хæссуй"...
Æма ци нæ дзордзæнæй!
Уогæ æй мадæи бæдолæ бæгъдауонд
Æма’й цæмæ кæна æпямонд?
Мах æфсийнæ йе ’дулий
Бæрзæндти ку хæссуй!..
Уæ мæгур Хан-Гуассæ!
ЗГ

Дæ зæрди фæндон дæ барæ ’й,
Æви дин дæ ниййергутæ
Лæг кæндзæнæнцæ æвзарæй?!
(Къахи гъæр фæццæуЖ),
, Сос, ме взаг,
Æрбацæуй де ’знаг!
(Æрбацудæй æдули).
Не ’фсийнæ нæ’й,
Амæй ба ’къуæрдтæй тас!
Æхснирф, бафæрсои дæ, цæй:
Фæндуй дæ корун уосæ,
Æма ке?
Æ д у л и: Æма гъа, нæ зонун.
(Æрбацæуй Тезадæ).
Тезадге: ’Нæбал фæразун коргутæй:
Ка коруй сарсепæ, ка амæнтæн...
Уæдта, дан, йад нæ тæтæнГ
{Дзоруй Æдулимæ) Цæуит, Æхснирф, цæл^æн^^.к
Раттæ ;агæ Дударæн*
Æма ма ракъуæрæ и бæгæпи!
Æдулн (Цæугæй æндæмæ):
Фæндуй мæ.
Ц æ р а й: Йад тæтун, бæргæ неци кæнуй.
Фал мæ зæрдæ дзоруй.
Тезадзе: Цæй туххæй?
Цæрай: Ку дин загътон мæ цъухæй,
Т е з а д æ: Дзæгъæ ма’й никкидæр, нæй!.;
Гъо, Борхатæ ’нцæ дæ»мæтæ?
Æнæ рунæй хæтæ!
Уадзæ сæ мæ бæрагæ,
Æз уодзæнæн сæ фагæ!,
Ц æ р а й: Ку нæ дин кæнун рæуагæ.
Т е з а д æ: Борхатæ маст кæндзæнæпцæ,
Æлгъетдзæнæнцæ нæ хъæбæр, *
Уæддæр сæ кизги раттдзæнæнцæ,,
Додой нæ кæнуй сæ сæрГ
Губаттæ муккаг, муккаг кæндзæнæй.
Калдзæнæй æртæхæи цæсти суг,
Уæддæр уодзæнæй æ фæстаг
, Арази кæнун нæ гъуддаг!
Цæ р а й: Уæд и кизги тæрегъæд ба?
Т е з а д æ: ^ Ци тæрегъæд?
Æцæгæй, зин ин уодзæнæй фиццаг
Исахур ун Æхснирфбæл,
Уæдта бауарздзæнæнцæ хиццаг
Кæрæдзей æнæ ’нгъæл.'
Ц æ р а й (цæугæй æндæмæ):
Тæрегъæд мæммæ ма ’рхъæртæт!
88

Т е з а д æ (хоогæй):
Тæрегъæдтæ ку хинцуй нæхеон!..
Нæ зонетæ, нæ, лæгтæ, уæхецæн аргъ,
Комкоммæ дзæгъун уин æндеун:
Æвæрæн уæбæл уæ фæлмазни сарпЛ
Абонн пзæрæрдæм&,
Борхатæн фæууодзæнæй игъуст,
Куд> сæ хæццæ амæй æндæмæ
Уодзинан æниурст. ’
Гъо, гъæудзæнæй мæ басагъæс
Лæвæртти туххæй4 рагацау.
Хъазар аргъæй хуарз дарæс
Фиццагдæр балхæнæд нл* хецау;
Уой фæсте^ма бауæрдæд æхцабæл,
Валхæнæд æгънæгутæ, камари,", дарийтæ,
Раттæд йеу миигий хæзиагæ,
Йеу мннгий æхцатæ,
Цæмæй зонун алцæмæй нæ миутæ!
Рарветун гъæудзæнæй.,. Ци ма...
Гъо! дзурд, куд æруæд æргæ мини куд...
Æ д у л и (æрбацæуй æваст).
Мæиæн ба æртæ кишт,
Мæнæн ба æхца дзиппи дзаг;
Мæнæи ба—мæнæя ба...
Т е з а д æ: Дæуæн ба -гъа (æ биятæбæл ин къохæй них-'
хуæцуи).
. Фæууидта дæ дæ фидæ?
Æдули: БаЙ|)арс1а тмæ: „кæми дæ?"
Тезадæ: Æма?
Æдули: Цо, дзагъта, дæ мадæмæ.
Тезадæ: Æпдæрпеци? Неци зоиис?
Æдул и: Берæ! Робаси аргъау дæр зонун,
Кафуп дæр зонун.
Айдагъ бæхбæл баДун нæ зонун,
Æндæра алцидæр зонун.
Т е з а д æ: Уонæбæл дæ нæ фæрсун,
Фал неци дзагъта дин æгириддæр
Борхати туххæй дæ фидæ?
Æ д у л и (æ фшь къахгæй):
Неци æгириддæр.
Т е з а д æ: Мапа, фегъосæ,
Корæн’дан уосæ!
Æ д у л и (цæрдæгæй). Ке, Дацци, ке?
Т е з а д а*: Хан-Гуасси Борхати (æ сæр ’ин радауй æма
рандæ уй)
Æ д у л и: Гъе, нур мæ фудгол мæ цийни кæуæд!
Нæ тъахтийбæл дууемæй
Рæсугъди хæццæ æмвæрстæй

Баддзинан фæндонæй,
Даугæй кæрæдзей нæ кастæй!
Уодзинан бæлæутау
Кæрæдземæй æнæцох...
Ку фæууидæ мæ фæхъау,
Йе ку’ссеридæ иæ къох..»
Æ биндзитæ йин соринæ,
Фæлладæй мин ку хусса,
Аргъаутæ йин дзоринæ,
Сагъæс гæнгæй ку кæса...
Уæд фесæфон Хъумухъи,
Ку зæгъон æз мæнгæ:
Бадинæ æ рази фунуки,
Ку кæна, цид, фингæ:
Æ уорс къохæй йин йесдзæнæн,
Зæнхæ сæрфгæй æ цъилин;
Йе’сдзурд ин хездзæнæн
Æчцон кæнунмæ æ зин.
(Идзулд ходгсей): Гъе, уæд мæ уодзæнæй уарзæг
Гъе, уæд растдзæнæй мае уалдзæг
(заруй æма кафуй):
Дзæкку Дзæрæги,
Хъæвдун кæсæги,
Уаргъ хæрæги,
Уарзт цæрæги.
(Æрбацæуй Цæрай æма йин кæсуй æ кафунмæ,
Æдули ба’й нæ уинуй):
Дзæкку Дзæрæги,
Хъæвдун кæсæги,
Кæрдæг цæвæги,
Иад нæмæги.
(Фæууогæй кавд æма зард исдзоруй)
-Уæ, Хан-Гуассæ, Хан-Гуассæ,
Мæ кавдмæ мин кæсæ.
Мæ зартæ мин игъосæ,
М.æ...(Фæгъгъос уй Цæрайи фæууингæи).
æ р а й (Æдулий кад;ун æма заруни дæргъи истуй, кæс-
гæи адæм æрдæмæ къехæи æма уæдта, æ сæр
телгæй исдзоруй):
Гъе, амæн корæн уосæ!
(æмбæрзæн æрхауй).

Хъазбегти
ПИСЬМО ФРОНТÆЙ
Зонун, бæллис мæмæ, мæ мадæ;
Бæллун дæмæ æз дæр>
Æма ковис, цæмæй мæ кадæ
Ма уа тохи дæлдæр;
Цæмæй нæ синхимаке зæгъа:
„Не’сарæхстæй дæ фурт!"...
'Ма дин азуми макс хæсса
Ме’рра миуæ, мæ зунд...
Зонун, мæ мадæ, лæдæрун дæ,—
Фалæ уо мæнæй федар;
Æхседгæ тохи тог йесунмæ
Мæ реуи йес æхсар!
Мæ уат—зæнхæ, кенæ акъопæ,
Мæ гъæццол ба—уорс мет.
Фæдеси топии гъæр—афонмæ,
Мæ дон мæнæн—мæ хед.
Нæ ййес цардæн бундор æнцони,
Амонд зинтæн—сæ фурт;
Кæнун дин æз, æна, мæ соми,—
Фæууй зуст царди дæр рæвдуд!..
Æма, фуд æзнаги æ рондзи
Ку ранихъолæн, уæд—
Дæ фурт уæлахезæй дæ цори
Æрбастдзæнæй рæуæг!
Зонун, фур цийнæй дæ цæститæй
Æрхаудзæнæй уæд суг;
Æз ба райсдзæнæн амондгунæй
Дæуæй цитæ, рæвдуд.
Зонун, дес гæнгæ исдзордзæнæ:
„Дæ хелтæ—уорс... къæсхур...
Мæнæй дзуаппи хай райсдзæнæ:
„Иæ тох адтæй устур!"
12. 1943 анз.
НЕКÆД ИРОНХ КÆНУН ДÆУ.
Уæ мæ йеубæстон, ме ’мбал,
Кæд æй мæ акъоп уазал,
Уæддæр æноси,
Тари, мæйрохси
Некæд иронх кæнун дæу.

Кæд йеуæп-йеухатг уарун
Зæрди бауадзуй лæкъун,
Уæддæр æноси,
Тари, мæпрохси
Некæд иронх кæнун дæу.
Кæд исаразуй и фат
Ме’усхъи сæртп æ над,
Уæддæр æноси.
Тари, мæйрохаь
Иекæд ироих кæнун дæу.
Кæд исахъузуй гъиггаг,
'Ма æрбагъузуй æзнаг,
Уæддæр æноси,
Тарн, мæйрохси
Некæд иронх кæнун дæу.,
Кæд лæгæй-лæгмæ гсбогъ
Æзнагмæ исесуй мæ къох
Уæддæр æноси,
Тари, мæйрохси
Некæд иронх кæнун дæу.

Взсати Т., Хсемицати А,
Ц Æ Р А’ Й
(скъуыддзаг)
V
Мингий. хуæихдг гъæу Одола сæ астæу дзурд ке ’бакодтрн-
цæ, кæрæдземæн устур уасхæ ке равардтонцæ, Хæреси зæнхæн,
Хъубаттæн хезæггаг куд неке раттдзæиæй, уой хабар уайтагъд
фегъустæн’ будурмæ. Цидæр щши бони бадгæй фегъустомцæ
<еци хабар Хъубатти зæрæндтæ, Тæрсгæ уойасæ нецæмæй фæк-
тодтонпæ... фал си уæддæр кедæрти зæрдæмæ кæцæйдæрти
уазал йехн къæрттитæ. ниххаудтæй...
Йеци фæдбæл зæрæндтæ фæдздзурдтонцæ сæ номдзуд пра-
юрщик Хадзимуссæмæ. Асхъодгомау ин æ гъоси æруагътонцæ
1еци хабар.
„Цæун дæ гъæуй, Хадзимуссæ, де сгражникти хæццæ йеци
гъæумæ,—бавдесæ дæ лæгдзийнадæ йеци хуæнхаг дзиглотæн...
лæд дæ робасн къæдзелæй комонцæ сайун, уæд хуарз, кенæдта
;æм_æ бавдееæ дæ берæгъи æнсуртæ... Хæреси хезæггаг ба ма-
:ш æгъдауæй'’ннууадзæ, уогæ бакæнæ, мæ хор, Хадзнмуссæ...
— Сумах ке зæгъетæ, йе мæхецæй дæр иронхм иа’дтæй...
А дууæ бони сæмæ цæуйнаг адтан... Уæ зæрдæ даретæ, уæ
г.урд упп ке исæнхæст кæндзннан... Хуарззæрдæ нин фæууотæ,
нæ имонау зæрæндтæ, уæ киуазæн берæ.
Æд бунгæ’й раниуазта Хадзимуссæ ниуазæн. Гъазти кæрон-
мæ рацудæй æма иуазгутæй йеуей фæрсрæбунмæ рауаста.
Пуазæг устур лæг адгæй—"5-аг участоки приетæв... Хадзимуссæ
омæн æ ломошннк адтæй. Хабарн туххæй æрдзубанди код-
.ониæ... Сæ фæп,:(æ р.)лух æй: Хадзимуссæн барæ лæвæрд йес
Хæреси хёзæпаг ратæлæт кæпуп Одолап цæргутæн...
.1877 анзи уалдзæги, раст фяццаг бæнтти, Хадзимуссæ
г>ацудæй гъæуайгæнгуги хæццæ ус!ур Дпгорæмæ Хæреса хе-
меггаг йесушлæ.'*.
Бон нзæр æрдæмæ куд хæстæг кодта, уотæ, Устур-Дигорæ-
мæ ^иуазгута?/ фæззиндтæн. Къулер биццсуæй раздæр неке
«сæнхæст кодта æ дзурд. Уайтагъд адæмæн фегъосун кодта,
æхуæдæг нихæси астæу фæдесонау нпгъгъæр кодта: „Уæ
Устур-Дигорæ, кæд уæ дзурдæн федар айтæ,—уæд æрæм-
"*УР? уотæ!*
Йеци гъæрмæ æрæмбурд æтхæ адæм сæ иихæсмææнхузонæй...
Гъæуама аци рауæн хъалонйесгутæн æнхузонæй зæгъонцæ сæ
дзуапп... Фал Хадзимуссæ йеци нзæр нихæсмæ æхе не’ сæвдиста.
Æ фусун о æркодта Айдарухъ æма Цæрайи хуæздæр лимæн,
Гетæмæ. Йеци гъуддагæй адæм куддæр фæкъкъех æнцæ. Гетæ
æхуæдæг дæр уоми л’адтæй, уогемæй „нуазгутæ* сæ бæхтæ
эа

уони рази бафтудтонцæ... Нихæси адæм кæрæдземæ бакастæн-
цæ, уоми адтæй Цæрайи зæронд фидæ дæр... Гетæмæ йеукъуар
æрвисти искодтэнцæ сæ хæдзарæй иуазгутæ,
— Ци син бакæнæн?—фæрсуй Гетæ æмбæлтти.
Йеу сахат неке неци дзуапп дæттуй. Адæм, йеу лæгау, нигъ-
гъос æнцæ... Æрæгиау зæронд Баба фестадæй, æ лæдзæгбæл аа
реуæй зæнхæмæ æринцадæй.
— Ци син кæнтæ, ци... Устур-Дигорæ абонæй размæ дæр
раст иуазæг сæхецæй некæд ма расурдтонцæ... Ба-син-зонун
гъæуй сæ хабар: раст иуазæг æнцæ, æви хæран... Цæугæ, Гетæ,
дæумæ кæми æрлæудтæнцæ, уоми син „æгасцо" зæгъæ...
Адæм йеци фæидæбæл исарази æнцæ, рарвистоицæ сæ хæ-
дзарæмæ Гети.
VI
Гети æрцудмæ Хадзимуссæ æма уомæн æ финсæг сæ бæхтæ
кæрæдзей сæргъти къохтæбæл бафтудтонцæ, сæхуæттæ ба, сæ
берданкитæ сæ рахес усхъитæбæл урдугмæ æрауигътонцæ, га-
леу суйнитæбæл ба сæ æхсаргæрдтæ æруагътонцæ, уотемæй
сабургомау дзубанди кодтонцæ
Æгас нæмæ цотæ,—загъта Гетæ иуазгутæн.
— Мах алкæд дæр æгасæй фæццæуæн! Де’зæр хуарз уæд,
Гетæ,—ходæзмолтæй дзоруй Хадзимуссæ...
Дзæвгарæ рæстæг фæдздзубанди кодтонцæ, уæдта Гетæ сæ
хæдзарæмæ бацудæй. Балæдæрун кодта сæ хæдзари, иуазгутæн
йести барæвдзæ кæнун ке гъæуй, уой.
Хадзимуссæ æма йе’мбал къæсæрæй мингий дæлдæр рафе-
цудтонцæ æма нæзи лухти сæрбæл сæхе æруагътонцæ. Дзу-
банди кодтонцæ, исони бон куд рарветдзæнæнцæ, æгас дзиллæк
æмбурд исаразун гъæудзæнæй, æви йеци æррæстæ Хæресмæ
рандæ уодзæнæнцæ сæ хъалон йесунмæ, уобæл.
Сæ унзффæ ниллух кодтонцæ: исони бони гъæуама æрæм-
бурд кæнонцæ адæми. Хадзимуссæн æ хæццæ ци пъæлица^
адтæй, уони изæрæй рарвиста фæйнæ синхемæ, æхуæдæг ба син
бафæдзахста адæми зæрди хатт хуæздæр базонуни туххæй,—
цума ци гъуди кæнунцæ федуни Туххæй. Гъе, уотемæй ку ба-
зонониæ гъуддаг, уæдта идарддæр кæндзæнæнцæ сæ куст.,
Хадзимуссæ æма йе’мбал сæ исони бони фæткæ ниллух код-
тонцæ, фал син сагъæссаг адтæй, сæ аци ’ æхсæвæ кутемæй
æрвист æрцæудзæнæй, йе дæр.
Аци гъæуи сау мæлгъау хæтæлæй ка цæгъдуй, уæхæнттæ
йес, æма нæ уонæй йеске ку уайдæ, уæд не’хсæвæ игъæлдзæгæй
рарветианæ,—дзоруй Хадзимуссæ йе’мбалмæ.
— Уæллæгъи, хæтæлæй нæ, фал ма си йервæзгæ ку ракæниа-
нæ, уæд мæ уомæй хуæздæр неци гъæуй,—дзоруй Хадзимус-
сæмæ йе’мбал.—Мæнæ нæмæ йемини цæститæй ку ракастæй нæ
фу^ун, уæд ма дæ цæй хæтæли цагъд гъæуй!
94

— Гъей! Ду фиццагдæр хатт дæ ами, æма дæмæ æнахурæгё’
уотæ, кæсуй, — зæрдæ ивæруй Хадзимуссæ йе ’мбалæн,—
мах Хадзиомармæ дæр æрфусун кодтайанæ, фал не’соии гъуд-
дагæн, Гетæмæ ке æрфусуи кодтан, йе хуæздæр æй. Ис-æй-бий-
дзинан ахсæви, „мæсуг дæр æхе дорæй састæуй"—фæззæгъуи-
цæ. Уотемæйти си берети нæхе ’рдæмæ æрбакæндзинан. Мæнæ
Гетæ, Айдарухъ, Цæрай—уонæй æзнагдæр ба нæмæ æгас хон-
хи цæргутæй дæр неке йес. Гъе, уæхæнтти балхæнун гъæук,
уæдта иннети хæццæ ба „гъаздзинан".
—- Йеци Цæрай ба циуавæр æй уæд?
— Гъе, уомæй налатдæр ба си нæ йес.1 Æз æй мæхуæдæг
биццеу уогæй зудтон, фал æй нур ба рагæй нæбял фæууидтон.
Мингий лæг æй хонунцæ, фал раст берæгъи хузæн» хæстмаст,
устур цæститæ, сæнт сау даргъ рехæ ибæл, мæрзæздухт, фæ-
тæн усхъитæ. Ку рамæстгун уй, уæд, дан, æ цæстити тог ра-
бадуй. Хæтæлæй цæгъдунмæ дæр уомæй дæснидæр берæ нæ
йес, зæгъунцæ. Мæнæн мæхебæл дæр, дан, исзар кодта æма’н
хæтæлæй æрцæгъдуй/ Ай фиццаг Хадзиомар нæхемæ адтæк
æма мин æй йе фæнзта...
— „Мæ хъæрæймаг... уомæй уодзæнæй"...
Куддæртæ мин æй фæнзтонцæ...
— Ха-ха-ха, нервæнсон худт ииккодта Хадзимуссæ... нур йе
гъæла нæ’й, мæнмæ æ фийауи сау изгæ хъæматæй ка’взедуи*
Уæллæгъи, мæ æхсаргарди ферттивдæй дæр ин æ хъæрццнгъаи
цæститæ бацъундæ кæнун кæндзинан. Уомæн, æвæдзи, месин
баниуазгæй æ сæр исгъæла уй, æма мæнмæ уæд байдайуй
æвзедун, фал æз ба дувайной арахъ æма бæгæнийæй ке ниуа-
зун æма баниуазтон, уони донæй дæр йе нæма баниуаята, уæд-
дæр’мæ еæр нæ гъæла кæнуй!—Уæллæгъи, фиццаг дæр &а уи
ци къуар æрветон „худонæмæ", уони хæццæ дин æнæ рарве-
тун нæ йес „хъæрццигъа" —Цæрай! Хъæрццигъа нæ, фал кæд
хуцауи фæндæуа, уæд мæ „уæрццæ" уодзæнæ, Цæрай!
Куд фæстæдæр, уотæ мæст;гундæр гæнгæ цудæй прапорщик.
Æрæгиау имæ хардз æркастæй, цæмæн æндеуй Цæрай Хадзи-
муссæмæ æвзелуп?
Изæр талингитæ æрцæй. Гетæ дæр иуазгутæн медæмæ загъ-
та. Цæрæн хæдзари фарсмæ—Гетæн æхе уатмæ бацудæнцæ. Сæ
гæрзтæ исистонцæ иуазгутæ, сæхуæттæ ба сире къелабæл сæхе
æринцойнæ кодтонцæ. Уати медæгæ фæрсрæбун адтæй тохона-
æртгæнæн. Тохонай хурфæй урдугмæ ауигъд адтæй къæлæтгун
цирагъдарæн. Цирагъдарæни цуппар къæлæтебæл нарæг æф-
сæйнагæй æздухтитæ: дзæболури, гали, фури, сæгъи сиутп ху-
зæнттæ. Цирагъдарæнæн æ бунккаг тумбул^ тæлибæл телæй
хизхастгонд, уобæл ба тæнæг саудорæвæрд. Иеци дори сæрбæл
ба æртæ—цуппар æхсиирфей бæрцæ æвæрд нæзи иирагъ. Ци-
рагъ цæфстæй, æ ала ба цудæй хæрдмæ, тохонай, фал си уæд-
дæр уати медæгæ дæр алайæй изадæй дзæвгарæ хай. Цирагъи
ала-хъуæцæй „иуазгути" цæститæ уайтагъддæр суг кæнун рай-
95

дæдтгоицæ. Хадзимуссæ ма кæддæрти бадтæй уæхæн хъуæци,
яё’нбал ба фиццагдæр хатт уæд бафтудæй гæчæн рауæнм^
;<?ма уайтзгъддæр æ цæститæ расæрфидæ. Хагтæй-хатт ба æхс-
нирсгæ дæр æркæнидæ,
Гетæ балæдæрдтæй, цирагъи хъуæцæ иуазгути ке тухсун
кодта, æма барæй фулдæр æвардта цирагъда’рæнбæл æхснирфтæ.
Дзæвгарæ рæстæг фæдздзубанди кодтонцæ Гетæ æма „иуаз-
гутæ". Хадзимусса? къурр.хатти гъавта йе’мбалæн Гети раппæ-
луя^фал Хадзимуссæ Геги раппæлуни туххæй дзубанди кæнун
ку райдаидæ, уæд Гетæ ба йеци дзубандий бæсти иуазгути æн-
дæр дзурдтæбæл фæккæнидæ... ’ ,
Гетæ иуазгутæн ,балæдæрун кодта, æидæмæ’й рацæун ке
фæндуй, уой æма рацудæй. Фервиста йеу бициеу Айдарухъмæ—
по æма ин зæгъæ, тагъд дæмæ Гетæ дзоруй, зæгъгæ. Айда-
)ухъ уайтагъд фæззиндтæй. Радзубанди кодтонцæ, ци киндæ-
уа исони бони, зæгъгæ, уобæл.
— Мæнмæ гæсгæ уотæ бакæнун гъæуй,-—дзоруй Айдарухъ,—
2,æран ами’й, æма’й нуртæкки рарветуи гъæуй фæстæмæ, Хæ-
-чгсмæ, цæмæй фийаутæн балæдæрун ’кæна, уой туххæй. Лæ-
дæрун ба уотæ, æма аци дууæ бони ’ фустæ æндзæртæмæ куд
че’руадзонцæ, фал сæ уæлæмæ хуæихрæбунтæмæ куд нсæзда-
лонцæ. Ка’й.зонуй, æма тухæ кæнуи ку равзаронцæ тухæгæн-
:утæ, уæдта сæбæл дæлæмæ.дор зелун дæр æнгъездзæнæй,
— Хуарз адтæй Цæрай ами :<е фембалдæй, йе, —загъта Гетæ.—
Мæнмæ гæсгæ ба сæмæ б<-гæд'$æ кæнæи’исони бонмæ æма
л.æмæ æркæсдзинан, ци кæнунмæ гъавунаæ, уой базоидзинан...
Айдарухъ ма рафæдзахста Гегæн—и „цъæхæй" имæ хуарз
фæккæсæ, уæд æ зæрди фæндон х^æздæр равдесдзæиæй, губу-
нифæдбæл сæхе дæр билæй рагæлдздзæнæицæ, зæгъгæ, æхуæдæг
Оа фæйаууон æй. ’
Гетæ хуæруйнаг, иуазгутæн æрæвардта: æртикъахуг тумбул
фингæбæл хъæбæр хуари кæрдзйн æма цæхгунцихт, йеу—æртæ
сиуи кæми цудæй,' уæхæп минкънй цайдани ба арахъ.
Сиуæ райста, арахъæй æй байдзаг кодта æма’й балæвардта
Хадзимуссæлзæ. иннæ сиуæ дæр æридзаг кодта, æ:ла уой ба
палæвардта пниæ иуазæгмæ, æртиккаг сиуæ ба Гетæ æхецæн»
байдзаг кодта.
Раковуии агъоммæ’Гетæ гузаввæ гæпгæй балæдæрун кодта.
иуазгутæ сæмæ ниуæзтæ ке нæ фгйафтончæ, уой, фал, уой ра-
зæй ба Гетæ хæдзари бафæдзахста биццеуæн: яКу дæмæ радзо-
рон, уæд æрбауайæ цайданмæ æма’й фæстæмæ йедзагæй æрба-
.хæсдзæнæ. Дæхудæг ба зæгъдзæиæ, нæ синхонтæй æй æрхас-
’лоя, зæгъгæ.
Гетæ, синон æ къохи, уотемæй ракувта:
— Хуцау, табу дæуæн фæууæд, иуазæг дæр, фусун дæр,
хуцау, дæ фæдзæхст. О, хуцау, фуд æмбæлæг, фуд иуазæгæй
яæ багъæуай кæнæ. Гъе хуцаути хуцау, кæд дæ бои йести æй,
;уæд тухгæнæгæн æ тухæ басæтгæ! Гъе хуцау, мæгур адæм ан,
У6

дæу исфæлдесонд ан, фидбилизмæ нæмæ ка гъава, уомæн мæ~
гур адæми тæрегъæд ма ниххатир кæнæ, бæрзæйсастæй æй
дахæй рацох кæнæ...
Гетæ „хуцау табуа, зæгъгæ, ку исдзурдта, уæд Хадзимуссæ
амменае, амменæ кæнунбæл фæцæй. Тухгæнæги кой ку искодта
ковæг, уæдта Хадзимуссæ „амменæ", зæгъгæ, нæбал исзагъта,
„табу, хуцау, дæхецæн", зæгъгæ, ма йеу дзурд искодта.
Йеу фингæбæл бадтæй дууæ æзнаги. Алке дæр си лæдæрд-
т&й йе ’знаги гъудитæ, фал сæ дууæ дæр неци лæдæрæгау ли-
мæнтæй æвдистонцæ сæхе сæ кæрæдземæ: сæ йеу архайдта фех-
силкъæ кæнунмæ, иннæ ар^сайдта æхсилкъæ уодæнсунбæл... Сæ
йеу— фусун, иннæ—иуазæг.Йетæ адтæнцæ Хадзимуссæ æма Гетæ.
Æртиккаг лæг адтæй’ таси бунати: æ гъудитæ адтæнцæ
тагъддæр райёрвæзунбæл. , „
Мæгур каст кодтонцæ иуазгутæ сæ фингæмæ. Листæгæй
комидзаг кодтонцæ. Синонтæ бабæй идзаггонд æрцудæццæ.
Куд фæстæдæр, уотæ иуазгути зæрдæ хуæздæр агорун байдæд-
та ниуæзтæ. Биццеу дæр Гети фæдзæхст исæнхæст кодта.
Арахъ фулдæр кæнун байдæдта. Хуæруйнаг дæр фæххуæзцæр
,æй. Хадзимусси цæститæ фæйирддæр æнцæ.
— Гетæ! Ци дин кодтон, цæмæн нæ фæттæрсун кодтай, ни-
уæзтæй рæвдзæй нæ нæ феййафтайтæ, заегъгæ,—идзулдгомау
исдзурдта Хадзимуссæ,
— Гъей, Хадзимуссæ! Цæстæй ци уиндæуй, уомæй нæ
фæццардæуй. Гъе, лæги гъуддаг дæр уотæ’й.
Хадзимуссæ арахъæн фæуунæй ке тарстæй, уой туххæй зу-
дæй æгæр ке раниуазта, уомæ гæсгæ аци хатт Гети æхсилкъæ
дзубанди дзæбæх нæ балæдæрдтæй. Фал Гетæй корун райдæд-
та, цæмæй син хæтæлæй рацæгъдунмæ йеске æрхудтайдæ, уой.
Берæ ибæл фæддзубанди кодтонцæ, фал уæддæр Гетæ иса-
рази æй æма биццеуи рарвиста Цæраймæ. Фал Цæрай некæ-
дæй фæззиндтæй „иуазгутæмæ". Медæхсæвæ рандæ ’й Харреси,
бæрзондмæ, æхе цæттæ кодта сæумæмæ: æ фусти сæргъи пра*
порщик, Хадзимусси хæццæ фембæлунмæ... „Иуазгутæ" хъæ-
бæр барасуг æнцæ, сæ фусупи хæццæ бахæлхъой æнцæ æма
медæхсæвæ Хадзимуссæ Гети хæдзарæй æ фусун райивта се’рвад-
тæлтæмЗе.
— Сæумæ—1877 аызи 8-аг июли—Устур Дигори дзиллæ сæ
ни^æсмæ æрæмбурд æнцæ. Хадзимуссæ дæр, берæ нæ байрæгæ-
мæ кодта. Фæззиндтæй æмбурдмæ. Æмбурди астæути йеу æр-
рæстæй бараст кодта къæнцæлармæ, „бон хуарз" дæр некæмæн
загъта, фæрсмæ дæр нæ ракастæй, уотемæй.
Адæммæ хуарз нæ фаеккастæй Хадзимусси æгъдау.
—Гæр, „бон хуарз" ба куд нæ загъта? Устур хецау æй, пърис-
тæф æй, æмамахмæ æ сæр нæ хæссуй... фиртон ку нæ уайдæ,
уæд, ций фæндуй „уёздæнттæй" кæд æй, кенæ ба ций фæндуй
устур лæг кæд æй, уæддæр аци адæмæн „бон хуарз* загътайдæ.
Хадзимуссæ медæгæй басабур æй. Уалдæнгæ æ æхси къæрц-
7 Ирон диаиектологийы хрестомати.
97

цитæ игъусун байдæдтонцæ æндæмæ. Æнæ ’фсарæй æлгъетуй
æма гъæр кæнуй гъæуи хецаубæл.
— Ка дин загъта аци сау адæми йеугурæй æримбурд кæнæ!
Цæмæн гъæунцæ ами?!—уотæ æ гъæртæ игъустæнцæ æндæмæ,-
— Игъосетæ, сау адæм нæ ке хонуй, уой! Мах ба, ,„бон
хуарз" нин куд нæ зæгъуй, зæгъгæ, уобæл дескæнæн!—исигъус-
тæй адæми æхсæнæй кедæр дзурд.
— Куйæй ка райгурдæй! Нуртæккæ рацо æндæмæ, æма снн-
хæн лæг ниууадзæнтæ, ка сæ фæндуй, уони, иннетæй ба йеунæг
дæр ами куд нæбал байзайа, уотæ!
Гъæуи хецау æ сæрбæл хуæстæй, уотемæй рацудæй адæммæ;
æма син Хадзимусси фæндон загъта.
— Цо, æма Хадзимуссæн зæгъæ: фиртон мин мæ дзурд нæ-
лæдæруй, хъæрæу биндзæ ба мæ нæ уинуй, æма сæ уæ разæй
ку нæ фæттæрайтæ, уæд нæ рандæ уодзæнæнцæ,—загъта Цæ-
райи зæронд фидæ гъæуи хецауæн.
Гъæуи хецау йе’фсæрæбæл хуæцгæй æ рахес къохæй, уоте-
мæй къæнцæлари æндегæй дзатмай цæгиндзæбæл æхе бакъо-
лæ кодта æма зæнхæмæ кастæй. Сагъæс кодта:—æ реубæл ци
рæхис адтæй, гъæуи хецауи бæрæггæнæн рæхис, уой исеса æ
реуæй, ба-’й-хæсса медæгмæ æма’й стъолæбæл ниггæлдза^ æви
медæгмæ дæр мабал бацæуа, уотемæй сæ хæдзарæмæ рандæ уа,,
ци кæна, куд кæна, уобæл сæццæкæсæ кодта зæнхæмæ.
Хадзимуссæдзæвгарæ рæстæг цæйдæр туххæй фæдздзубанди
кодта медæгæй къæнцæлари хурфи æ пъолици хæццæ.
Адæм бустæги æзмæнтун райдæдтонцæ.
Фæззигон хор бони хуæнхаг ирдгæ Хæреси æносон цъете-
тæй хаста кæдзос, зæрдæхцæуæн уæлдæф... Хадзимуссæ къæн-
цæларæй рауадæй æндæмæ дзатмамæ. Гъæуи хедауи карди кæ-
ронæй бахуаста: „Гъа, гъонгæс! Цал ди рамардæй, де’фсæртæ-
бæл ци хуæцис!—-æхуæдæгка æ гъæлæси дзаг ниххудтæй,—Цо,
стъолæ рахæссæ æма’й дæлæ зæлди астæу æривæрæ.
Стъолæ, къелатæ æрсагътонцæ зæлди астæу. Хадзимуссæ дзо-
руй æмбурди зæронддæр адæммæ, исбадетæ, зæгъгæ. Цæрайи.
зæронд Баба æхе æруагъта къелабæл æма Гетæмæ дæр амонуй
цæститæй, исбадæ, зæгъгæ. Хадзимуссæ листæг никкастæй
зæронд лæгмæ, сæрккаг билæбæл æ дæндæгутæй фæххуæцидæ—
бустæги лиагъæ æркастæй Хадзимуссæмæ, цæмæн исбадтæй
къелабæл зæронд лæг Хадзимуссæй раздæр? Цæмæн нæ баци-
нæ кодтонцæ раздæр иуазæгбæл?!
Хадзимуссæ æ галеу иæстæ бунтондæр æринцъулдта, æ ра-
хез къохæй ба æ нарæг бецъотæ йеуæрдæмæ радауидæ. Æ га-
леу къохæй къелабæл æринцойнæ кодта, æ галеу къах ба æ-
уæрагбæл æривардта. Уотемæй дзæвгарæ рæстæг, цæбæлдæр
фæссагъæс кодта. Æмбурди адæм ба æнгъæл кастæнцæ, нур
райдайдзæнæй дзорун, уæд райдайдзæнæй, зæгъгæ.
Цæрайи зæронд фидæ нæбал фæггæдзæ кодта æма фестадæй
лъелайæй:
33

— Йеунæг бадæгæн уой бæрцæ урдугистгутæ нæ фæууй, су-
махæй дæр йеске исбадæд.
— Неци кæнуй,гъуддаг кудæрцæуй, уотæ’й фæххæссунцæ,—
æнкъардæй дзуапп равардта Хадзимуссæ.
— Мах дæумæ æнгъæл кæсæн, кæд нин йестидзæбæх хабар
ракæнисæ. Ду ба ке хъæрæу биндзæ хонис, ке фиртон хонис,
ке гъонгæс хонис, бон хуарз ба некæмæн загътай. Махмæ хуарз
нæ кæсуйуæхæн æфхуæрддзийнадæ,—фæттург кодта Баде дæр
Хадзимусси миутæбæл.
— Бахатир кæнтæ! Лæг æноси игъæлдзæг нæ фæууй. Мæнæ
уин уæ гъæуи хецауи дæр минкъий базгулитæ кодтон, цæмæй
уин хуæздæр коса, уой туххæй. Фиртон æма хъæрæу биндзи
кой ке искодтон, йе дæр раст æй, уæ зæрдæ ма ходæд... Мах
æма сумах исæнхузæн уæн, зæгъгæ, йе махæй гæнгæ дæр нæ’й,
æма сумахæй дæр... Не гасей хецау—„не’стур æма цитгнн пад-
дзах", йе ке зæгъа, уобæл „дууæ", зæгъæн нæ ййес!
—- Хуарз унаффæ нæ кæнуй уæ цитгин паддзах!
Хадзимуссæн æ алли дзурдмæ дæр дзуапп лæвардтонцæ
адæм. Цалдæнги йетæ кæрæдзей зæрдæкъахæн кодтонцæ, уæд-
мæ æмбурди адæмæй ба беретæ сæ маст уорамун нæбал фæ-
разтонцæ. Сæ гæнкъунтæ хуардтонцæ Хадзимуссæмæ.
— Минкъий байгъосетæ,—Хадзимуссæ æ æхсæй стъолæ
бакъуæркъуæр кодта. Уотæ уæ фæндуй, æма уин йести
дзæбæх хабар^ку ракæнинæ.
г- Дзæуæгигъæуи хецауади рази æз ниввардтон федарæй
гъуддаг, цæмæй сумахæй йеунæг дæр ахæст макебал æрцæуа,
Арази айтæ уобæл?
Адæм нигъгъос æнцæ.
— Æрмæст уотемæй, —Хадзимуссæ хийнæгомау худт ба-
кодта,—æма сумах аци бони æмбурди гъæуама раттайтæ уæ-
хæн федаргонд гæгъæди, куд Хæрес адтæй æма æй Цæргæсати
— Матта нин, ’цæгæй, хуарз хабар ку æрбахастай...
Бадей маст никкидæр фæффулдæр æй.
— Нæй йес уомæн уотæ уæн!
— Хæрес Цæргæсати некæд адтæй, уогæ дæр некæд уодзæ-
нæй!—алли æрдигæй алке æ дзурди хай гæлста.
Адæм бустæги ку базмалдæнцæ, уæд Хадзимуссæ балæдæ-
рун кодта йе’мбæлттæн, цæмæй æмбурди адæм стъолæй рай-
золдæртæ кодтайонцæ, уой. ’ Адæм сæхуæттæ дæр балæдæрд-
тæнцæ æма сæхе минкъий идарддæр истонцæ стъоли разæй.
Нæ сабур кæнуй адæми хæлхъой дзубанди, Хадзимусси дзу-
бандий фæдбæл мæстгунæй дзурдтонцæ:
— Нæй йес аци хатт уотемæй гъуддагæн ниууадзæн!
Баде фестадæй бадæнæй æма сæмæдзоруй:
— Мах хæлхъой дзубандиæй неци бакæндзинан, фал, дзорун
ке фæндæуа, йе дзурд ракордзæнæй, æма уотемæй дзордзинан!
Хадзимуссæ æхе ниггубур кодта стъолæбæл æма финсуй;
дзорæгмæ дæр нæбал игъосуй æма зæгъæгмæ дæр. Дзæвгарæ
99

рæстæг ку рацудæй, уæд æ бунатæй фестадæй æма бакастæй,
гæгъæдибæл ци ниффинста, уой адæмæн: „Аци бонæй фæстæ*
мæ мах, Устур Дигори цæрæг адæм, сæттæн, Хæрес раги дæр,
уæдта нур дæр Цæргæсати зæн#æ ке адтæй, уобæл. Фал хе-
цауадæй ба корæн, цæмæй Цæргæсати байхæсгин кæна. Устур
Дагори ’цæрæг адæмæн сæ фонс Хæре:си хезуни туххæй куд
неци нихъохъ кæнонцæ, уобæл"... ’
Хуарз тæрхон нин хæссуй, зæгъгæ, адæм исбунт кодтонцæ,
— Гъе Устур Дигори цæрæг адæм,—зцтъта Хадзимуссæ,—
махæн дæр нæ фидтæлтæ уæ астæу исирæзтæнцæ, йеу æвзагæй
дзорæн, кæд мах уездон ан, сумах ба сау адæм, уæддæр æз
гъæуама сумах ма рагæлдзон, алли анз гъæуама сумахæй лæг-
тæ ма æрветон ахæстонæмæ. Уомæ г^сгæ ба сумах гъæуама
ниффедар кæнайтæ аци гæгъæди. Уотæ ку цæ. бакæнайтæ, уæд-
та уин, ард хуæрун, уæхецæн лæгъуздæр уодзæнæй, фæффæс-
мон кæндзинайтæ.
— Бахатйр кæнæ, Хадзимуссæ, зæгъай табиафси, мæнгæттæ
дзорун æнбæлуй, лæг ка хунна, уомæн, æви нæ? , ,
— Лæгæн мæнгæттæ дзорун ходуйнаг æй, дзуапп равардта
Хадзимуссæ. ,
— Матта йеу лæги мæнгæттæбæ/г ма ниггæдзæ кæнун æм-
бæлуй, фал ду ба Устур Дигори æгас дзиллæн дæхуæдæг дæр
мæнгæттæ дзорис, уони дæр мæнгæттæ дзорун кæнис. Куд дæ-
мæ кæсуй йе? Æгириддæр мацæмæйбал фæттæрсæ, фал цæсгом
нæбал иес, адæми æгъдау на?бал йес? ,
— Йес, Хадзимуссæ, æгъдауæн, æцæгдзийнадæн мæлæннæй
йес! Лæг æ дзурдæй лæг æй, æма гъæуама æ дзурдæн æцæг уа!
— Ду ци кæнунмæ гъавис, ду Устур Дигори дзиллæ , куд
басайунмæ гъавис, йе дæуæн нæ бантæсдзæнæй! Уотæ нæ
зæгъетæ, хуарз адæм?—адæми бафарста Баде.
— Гъай-гъай, уотæ заргъæн!—æмхузонæй загътонцæ æмбур-
ди адæм. Хадзимуссæ йе’хсæй стъолæ ниххуаста: ,
— Нигъгъос уо, куйæй ка райгурдæй!
— Мæнæ аци адæм ку зæгъонцæ, уæд нигъгъос уодзæнæн,
фал мæнмæ идарддæр байгъосæ,—загъта Баде.
— Дзоргæ кæнæ, Баде! нæ зæрди хатт ин балæдæрун кæнæ!
алли æрдигæй æмбурди адæм гъæр кодтонцæ.
Хадзимуссæ йеуæрдæмæ ракæсидæ, иннердæмæ, фæккæсидæ.
Йе’рфгутæ æ цæститæбæл æргæлста, æ нарæг бецъо сайæнхуар
бæхи хузæн æ дæндæгутæй æууилдта. , ,
— Банцайæ! Банцайæ!—Хадзимуссæ стъолæ æ тумбул къохæй
ниххуаста, æхуæдæг ба гæгъæди æ къохмæ райста æма си кæ-
суй нæмттæ:—Баде! Айдарухъ! Тасо! Гетæ! Бекий!.. Ами’нцæ,
ке ранпмадтон, йеци лæгтæ?
Ке ранимадта, йетæ æмгъæлæсæй исдзурдтонцæ:
— Амн ан, ами!..
, Раздæр бадтæнцæ æртаст лæгтæ, фал ма уæддæр, никкидæр
сæхе стъолæмæ æрбахæстæгдæр кодтонцæ.
100

— Фæстагдæр хатт’ма уæ фæрсун, арази айтæ Хæреси чтух-
хæй хъалон федунбæл, æви нæ?
— Иетæ ку исæрази уонцæ, уæддæр мах нæ йан арази,—
исигъустæй къуар дзурди æмбурди æхсæнæй.
Уордигæй ма уи йеске ку исдзора/уæд йе уодзæнæй ахæс-
тонæмæ конд,—банхъерæн кодта Хадзимуссæ.
— Цæй уайтæ, æз сумахмæ кæсун, уæ дзуапп куд æй, уой
зæгъетф?—Хадзимуссæ рацо-бацо кæнуй æртаст лæгти рази, æ
къохтæ фæстæмæ æ сунтæбæл æривардта, уотемæй.
— Мах дзуапп дæуæн зунд æй: Хæрес сумах некæд адтæй,
хёзæггаг дæр уин нæ федæн!
— Гъзй-гъай! Ръан-гъай! Мах дæр уотæ зæгъæн,--æмхузо-
нæй загътонцæ адаем.,
— Уотæ’й уё’гасемæн дæр уæ загъд?
— Уртæ’й! Уотæ’й!
— Дæттун ма уин рæстæг, рæдуйгæ кæнетæ æма ибæл хуæз-
дæр расагъæс кæнетæ. г,
— Мах ибæлрагй æрсагъæс кодтан, сагъæс кæнун ибæл нæ-
бал гъæуй! , ’
— Уотæ’й! Æнæ мæнгæ уотæ'й!-тдзæнсахъ исистонцææмбур-
ди адæм се’гас дæр.
Хадзимуссæ ислæудтæй йёу рауæн æма æ цæститæй рагъазта
æгас æмбурди адæмбæл, Дзæвгарæ рæстæг зæнхæмæ листæг
фæккæсидæ, уæдта Хæреси комй æрдæмæ дæрæ цæстæ радард-
та. Адæм дæр басабур æнцæ. Кастæнцæ Хадзимуссæмæ, ци
зæгъдзæнæй, зæгъгæ. Хæреси æрдæмæ ку искæсидæ, уæд, мæнæ
стонгкуй йе’взагæй æ билтæ куд растæруй, уой хузæнæ билтæ
дæндæгути астæуæй ракæнидæ, йёв’загæй ба æ бецъо расæрфидæ.
— Æндæр сагъæс уæмæ неци ма æрцудæй?!
—. Неци! Неци!
— ÆГ—гъа, мм... неци! Сумахæн уæ сагъæс раги ралух æй,
мах ба Цæргæси цæуæнтæн... мм... хуарз! хуарз!.. Уæ унаффæ
сумахæн рагæй конд æй?!
Уотæ мæстдзорæ рæстæгмæ фæккодта Хадзимуссæ. Ку неци
дзуанп райста, уæд загъта:
— ,Мæ фуд адтæй, нури уалдæнгæ уи уой бæрцæ ке фæк-
курдтои, уомæй. Уæ, æртаст лæгтæ, кæми сæ фæндуй, уоми дзо-
рæнтæ! Æз уин уæ цæститæбæл фæууинун кæндзæнæн исони бони
Хæрес мах æй æви сумах, уой. Нур ба уæ кæд фæндуй, уæд ар-
диги æзмæлгæ дæр мабал фæккæнтæ æма дзоретæ!—-Æхуæдæг
ба фæгъгъæр кодта æхе æмбæлттæбæл, медæгмæ рацотæ
зæгъгæ. Медæгмæ бацудæнцæ, къæнцъæлари хурфæмæ.

1. ХАЙ. ИРОН ДИАЛЕКТЫ ДЗАУАГ НЫХАСÆЗДÆХТ
ДАРЕЖАНТЫ РОСТЪОМ ЙÆ ЛÆППУЙЫ КУЫД АМАРДТА.
Дарежанты Ростъом уыд хорз æмæ тыхджын лæг.
Балхеты йын стыр сæндæттæ æмæ стыр бæстæтæ уыди.
Лæппу йын нæма уыд. Иууыл йæхæдæг бадтн ушы бæстæ хъаг-
гæнæг.
Иу бон йæ хæжармæ рашыд баулæфынмæ. Умæн уыд йæ ус
сывæрджын, æмæ фыддæр уй бæрæггæнæг æрбашыди.
Иуцъус алæууыд йæ хæжары, йæ усмæ бакасти, æмæ
йæ фервæзын уыди æрæгмæ.
Уй йæ усæп зæгъы: „Æз дæ фервæзынмæ ам куы бадон, уæд
мын ызнаг лæгтæ мæ сæндæттæй нишыуал ныууаджджысты. Æз
шæуын Балхетмæ, фæлæ дæуæн лæппу гуыржен, æмæ йын æртæ
боны жижи куы бадарай, уæд мæм æй куыд рарвитай. Æз æй
нæ базонджынæн, фæлæ йын Тутыры конд фæрдгуытæ йе ’фшæ-
джы бафтау, афтæмæй йæ рарвит".
Ростъом ашыд йæ сæндæттæм.
Æшæгдæр, куыд загъта, афтæ райгуырдын лæппу. Мад йæ
лæппуйæн загъта: „Дæуæндæ фыдмæ æнæ шæугæйæ нæу!" Сыс-
тади ус, Тутыры арæзт фæрдгуытæ æрхаста, йæ бæх ьш сиф-
тыгьта, фæрдгуытæ йын йе ’фшæджы бафтыдта: иАшу, мæ лæп-
пу, фæндаг амонæг дæ нæ хъæуы^ дæ бæх дæ йæхæдæг ных-
хæсджен".
./Цппу йæ бæхыл хъанджал бадт ныккæны.
Хæйрæджытæ йæ базыдтой.Кæрæжийæн зæгъынч хæйрæджытæ:
^Ростъом нæ йæхæдæг куы шæгъды. Ашы лæппу доа Ростъо-
мæн куы ’схъомыл уа, уæд нæ æппын мыккаг куы нæуал яыууадж-
джысты. Исты хос ын ыскæнæм æмæ йæ истæмæй амарæма. Сæиу
сын куы зæгъы: „Гъо’мæ йæ амарæм, фæлæ умæн æнæ Ростъомы
къухæй мæлæт нæй, уæд æй шæмæй амарджыстут?" Иннаё бажуры:
»Æз уын æй Ростъомæн йæхишæн тагъд амарын кæнджынæн".
Хæйрæг разгъоры Ростъомы лæппуйы иувæрстьь йæ разæй
фæвæпйы, фæстæмæ йыл йæхи бабæлччон кæны: „Дæ фæндаг
раст, лæппу! Гъей, шы лæппу дæ, фæлæ чызгау фæрдыгæф-
шæг!" Лæппу йæ хъуыды дæр не’ркæны. Хæйрæг дыккаг ыздæхт
акодта æмæ та йыл фæстæмæ æрбамбæлд, æндæргъуызон ыскодтд
йæхи, афтæмæй. Ноджы йын зæгъы:„Дæ фæндаг раст уа, лæппу!
102

Æвгъуаг нæу дæу хуызæн лæппу чызгау фæрдгуытæ дарынæн?"
Дарежанты мыккаг уал жырдæн нæ лæууыд: йæ бæхæй ра-
гæпя кæны æмæ йæ фæрдгуытæ фелвасы, саргъæй базы ’хсæн
сæ бакæиы, йæхæдæг сæ уæлæ ’сбады.
Араст æмæ ныччыди Балхетмæ, йæ сæндæттæм.
Йæ бæх ауажы æмæ бæласы бын æрхуыссы.
Ростъом ушы афон хуынды уыди. Хæйрæджытæ йæм фæшæ-
уынч. Ростъоммæ бажурынч: „Чидæр дæ мардыл банымадта, дæ
сæндæттæн сæ астæумæ йæ бæх баласта, йæхæдæг бæласы бын
зæрдæбынæй ’сфынæй".
Ростъом карз мæсты уыд, фынгæй дын фæлиуырдта. Куы йæ
.ауыдта, йæ хъæлæсы жаг ыл ныхъхъæр кодта: „Чи дæ, кæй
куыж дæ, мæ тæссæй ауылты маргъ тæхын куы никуы ауæндыд,
уæд ды чи дæ?"
Лæппу фехъал и, æмæ уй тыхджындæр ныхъхъæр кæны:
„Дæхæдæг чи дæ, уй мын башамон, кæннæуæд мæм хæстæг ра-
<шу, æмæ, чи дæн, уй базон!"
Ростъом ноджы фæмæсты: „Куы райгуырдтæн, уæдæй ныр-
мæ мæм ай хуызæн жырд ничи бауæндыд".
Афтæ дын кæрæжимæ бахæччæ ’сты. Кæрæжийыл сæхи ныч-
’чæвынч. Уайтагъд æй лæппу йæ быны акодта. Ростъом йæ
уæрджытыл лалмæстæ дардта, хæрдмæ йæ ’скъуырдта йæ
уæрджытæн æмæ йæ астæуыл акъуырдта йæ лæппуйы.
Лæппу йын загъта: „Мæ амардæй фос нæ фæкæнджынæ, мæ-
нæн ахæм фыд ис, уæларвмæ шæуай, дæ фæстаг къахæй дæ
ахсджен, дæлзæхмæ шæуай, дæ бЩ^кæй дæ ’сласджен".
Ростъом æм журы:„Чи уыжен ахæмфыд, мæнæн исты чи ракæна?"
Лæппу журы: „Мæнæн у мæ фыд Дарежанты Ростъом, æмæ
йын, æнхъæл дæн, никуы ничи нишы ракодта".
. Ростъом æй фæхъуыды кодта æмæ йын загъта: „Мæ лæппуйы
зефшæджы мæнæн Тутыры арæзт фæрдгуытæ хъуамæ уы-
даит!а—„Удон дæлæ саргъæй базьГхсæн бабæрæг кæна.
Ростъом фæлиуырдта, ауыдта фæрдгуыты, йæ сæрыл балæу-
уыд æмæ æрдиаг фæкодта.
Ростъоммæ уыди ушы кад, æмæ афæжæй-афæжмæ бнелайы ’
куы бабадтаит, æттæмæ æнæ ракæсгæйæ, уæд уй йæ мард æгас
кодта.*. Фæлæбурдта йæ лæппумæ, ахаста йæ бнеламæ. Ум ба-
дынтæ байдыдта.
Хæйрæджытæ йæм радыгай шæуынч: „Шы ми кæныс, æвгъæ-
ды бадын дын æгъгъæд у, фесæфтой дын дæ сæндæттæ". Æппын
.æттæмæ нæ ракæсы.
Фæлварæн ын фæкæнынч, уæддæр æппын нæ рашæуы.
Къуыри ма йæ хъуыд бадын, афтæ хæйрæг сау къуымбилтæ
<бахаета, хъарм дон ыскодта æмæ сæ Ростъомкуыд уына, афтæ-
<мæй сæ ’хсы. Ростъом æм журы: „Шы ми кæныс, куыд бирæ
& бггела—гуырдзиаг дт»ырд, иронау ын раивæн ис „талынг бынат".
103

сæ ’хсыс?" Хæйрæг зæгъы: „Сау мын сты æмæ кæд ысурс уая#*
койГ
Ростъом æм журы: „Афтæ дæ шард уа, сау къуымбил æхсаг
дæй куыд ысурс уа!а
Уаед хæйрæг зæгъы: „Гæр, кæд ды бадгæйæ мард райгас
кæнджынæ, уæд æхсгæйæ сау къ^ымбилтæ куыннæ ’сурс кæн*
джынаен".
Ростъом уал жырдæн, нæ лæууыди, фæгæпп кодта æмæ хæи-
рæгæн йæ къубал стыдта.
Уй мæстыйæ рашыди, Балхет-калак иууыл ныппырх кодта.
ДАРЕЖАНТЫ ХЪАРАМАНЫ ФЕ СÆФТ.
Дарежанты Хъарамаи куы райгуырд, уæджурын, мийаг,
нæ зыдта, фæлæ дуармæ рашыди.
Уæйыг зылди; искуыщæй исты куы ахæссин, зæгъгæ. Хъарамашя
куы ауыдта, уæд æй йæ дæлармы акодта æмæ йæ йæ хæжармæ
ахаста.
Уæйгуытæ уыдысты авд æфсымæры. Удон æрæмбырд ыстьт сæ*
хæжармæ, æмæ сын уæйыг загъта: „Æз бирæ фæзылдтæн, æмæ’
иучысыл физонæггаджы йеттæмæ нишæуыл сæмбæлдтæн æмæ
гъе уй æрхастон". Сæ хисдæр сæм ражырдта: „Алæ-ма, фенынг
мын æй кæн".
Башыд йе’рхæссæг æмæ хишæн уатæй Хъараманы рахаста..
Сæ хисдæрæй куы федтэ/уæд загъта: „Ме’фсымæртæ, иу
жырд уын зæгъжывæн, æмæ’’мынæй ма фæдæлдæр кæнут! Мах
ыстæмавд æфсымæры, æмæ нын нæ ус ис, нæ нын зæнæг ’ ис„
æмæуаллонтæй ашы лæппуйы нæхишæн схæссæм:оне'гасæн æм-
хуызон\кæнæ хъæбулуыжен, кæнæ æфсымæр". Йæ кæсдæртæ
дæр уæлдай жырд нал ыскодтой.
Лæппуйы ныууагътой æнæргæвст. Сæхуыттæг алырдæм.
зылдысты: чи шуаны, чи тыхгæнæг.
Лæппу хъомыл байдыдта, уæйгуытæ дæр æм зйлыи бай~
дыдтой, афтæмæй байрæзти.
Уæйгуытæн ахæм фыд уыд, æмæ йын йæ авд лæппуйы йæ
фат æмæ йе’рдын нæ фæрæзтой æмæ сæ фарæстæм. уаты æм~
бæхстæй дардтой. . Æппын ын йæ дуар нæ кодтрй. Хъараман
куы бахъомыл, уæд хъуыды байдыдта: „А ме’фсыма^ртæн куы
нæ сæ хуызæн дæн, куы нæ мыл сæ сæры хуызæн сæр и^куы
нæ мæ уынды хуызæн сæ уынд у, уæд афтæ шæмæн дæн^.
Иæ буш зылд æппындæр; нишæмæуал дары.
Иу бон загъта: „Алæ-ма, ашы къуымтыл æрзилон, кæнæ сæ-
мидæг шы ис, кæнæсæнишы ис, уй дæр базонон. Асты дуæрттæ
мын конд ысты, фæлæ ушы фарæстæмы шы уыжен?"
Башыд ушы фарæстæм хатæнмæ. Дæгъæл, мийаг, кæм ыссард-
та, йæ къахæй йæ батъæпп кодта: дуар схъистæй базыгуым
ис. Æркасти, æмæ жы фат æмæ æрдын ис, æндæр нишы. Уй
104

бадис кодта йæхи нымæры: „Шымæ, ай шы жаума у? Ашы
фидар ыхкæд ыл дуæрттæ шæмæн уыдысты?"
Дуармæ сæ рахаста йæ " фæйиæ къухы. Кæсы æмæ
хъуыды кæны: „Ай куы нæ базонон, æндæр хос мын нæй’Ч
Æрхъуыды йæ кодта йæ мид-зæрды: „Ай шиу, æз æй куы нæ
фехсон, æндæр хрс мын нæй". ’
Сифтыгъта йæ æмæ фехста.
Авд æфсымæры æмбырдæй авд хохæн æтте уыдысты.
Ушы фаты фехстæй сыджыт нызмæлыд.
Авдæй æмхуызонзагътой: „Йæ хæжармæ æршыдис тыхг&нæг,
уй нæ фы!цы фаты зырзыр уы’ди". Раздæхтысты дугъмæ. Згъор-'
гæ бæргæ кæнынч, фæлæ æрæджиау сæ хисдæр загъта: „Хæлæ-'
фæй лæбурд ’нæ, бæззы. Уй чи фе^ста, умæн мах нишы ракæн-
джыстæм æмæцъусгай бабæрæг кæнæм, чи у, шы лæг у, кæн-
нодоне ’виппайды лæбурдæй фæсмон фæкæнджыстæм".
Йæ коммæ та бакастысты, сæ шыд уæззау фæкодтой æмæ
се’зæр, бахастой. Ум кæсдæрæн загътой, иннæтæ фæстæдæр
æрлæууыдысты: „Башу æ’мæ бабæрæг кæ нæ хæжар. Кæд ма
нæ лæппу удыгас у, уæд æйбафæрс, чи уыди, чи йæм æршыд".
КæСдæр хъуызгæ-хъуызгæ башыди, къæсæрæй кæсысусæгæй:
лæппу уæртæ йæхишæн хъазы, æндæр жы никæй федта. Лæп-
пумæ башыди æмæ йæ фæрсы: ,
, „Абон ’дæм.чи’ уыдис?" Лæппу йын зæгъы: ^Æппындæр
нæм ничи уыд". Уæйыг ын зæгъы: „Ау, уæдæ нæ фыды фат æмæ
æрдыи чи рахаста æмæ йæ чи фехста? Æхкæд куы , уыд йæ
дуар, уæд æй чй бакодта, дæгъæл куы ника&мæ уыд?" Лæппу
йын зæгъы: „Æз уыдтæн йæ фехсæг. Куыдфидар æнхъæлдтай
йæ дуар: мæ къахæй йæ бакъуырдтон, æмæ ’рызгъæлд схъис-
гайа. ,■ , / ]
(Уæйыг æм журы: „Гъо ’мæ фат æмæ æрдын чемæ рахастагё
дуармæ?" —„Шы дисса^ рахæссинаг уыдысты? Æз сæ мæкæсдæр
къухæй дæлæ коммæ дæр фехстаин. Удонæн мæ ’шæй æмбал
хъуыди?" .
Уæйыг раздæхти фæстæмæ æмæсæ ражырдта йе’фсымæртæн,
Сæ хисдæр сæм ражуры:, „Гъе, ме ’фсымæртæ, уимæ махæн
шæрæннал и, фæлæфæлижæмдардмæ, ныуу ажæм ын нæ хæжар
нæхуыттæг нæ сæртæ бафснайæм."
Уæйгуытæ фæлыгъдысты. Баззад Хъараман иунæгæй. Æгъ-
гъæлмæ ма сæм кæсы æмæсæ хæжары шæры. Куы нæ уал æм
шæуынч, уæд, æвæччæгæн, стонг дæр баши æмæ йæхишæк
зæгъы: „Удон мæ ныууагътой æмæ шы кæнон. Акæсон æттæмæ".
Иу ставд лæжæг сарæзта, æмæ йæ йемæ рахаста. Нæ зыдта^
ушы авды йеттæмæ ма ’искуы ’змæлæг ис исты, уй.
Рашыди, рараст и. I
Уæйгуытæн сæ калакмæ ныччыдис æмæ йæхи нымæр загъта^
„Æз афтæ куы ’гъгъæлдтон, æз кæй уыдтон, удоны йеттæмæ
змæлæг никуы ис,, æмæ ам æгæр бирæтæ дæр куы ис".
Хъараман смæсты ушы уæйгуытæм:—-„Æммыст, мæ тых шиуг
105-

уй зонин. Адоныл тых куы уаин, уй бæрш тых мæм куы разынит,
уæД сæ иу дæр удыгас нæ ныууажин. Шæмæй равзарон маё
тых», уй куы базонин".
Йæ зæрдæйæ хъуыды байдыдта æмæ загъта: „Дæлæ быдыр
фосæй йе ’жаг у, гал дæр æмæ къамбеш дæр. Удон бастъигъон
æмæ сæ кæрæжиуыл ысбион æмæ уæйгуытæй иу—фараст иу-
ырдыгæй ахæшын кæнон, иннæрдыгæй иунæгæй мæхæдæг".
Ныччыди йæ зæрдæйы тæрхоны фæдыл, ныччагъта,жы иу
фондж æмæ ’ссæж, астъыгъта сæ, йæхæдæг сыздæхы уæйгуытæм
æмæ сын зæгъы:„Рашæут, фæкæсутмæм, бæхахсæн мæ хъæуы,
.æмæ уй абийынмæ".
Уæйгуытæ йæм куы бакастысты, уæд æм журын нал
ысуæндыдысты. Уæйгуытæ кæрæжимæ журынч: „Шомут ашы
:я<æбæх лæппумæ фæкæсæм". Ашыдысты йемæ иу—фынддæсæй.
Дæсæмæ ’ссæж къамбеш æмæ галжарм иуыл рæхсæнæн ыскарс-
та æмæ сæ иумæ ’сбыдта* Быд ын куы фæши, уæд уæйгуытæн
загъта: „Йæ иу кæроныл мын ахæшут, æмæ йæ айвазон, кæннод
йæ быд зыхъхъыртæ, къуылдымтæ у".
Уæнгуыты сегас, фынддæсы, йæ иу кæроныл ныххæшын
кодта, иннæ ’рдыгæй иунæгæй йæхæдæг ныххæшыд. Уæйгуытæм
журьг. „Гъе ныр уæ тых, уæ бонæй ахæшут!а
* Уæйгуытæ ахæшынч, Хъараман иунæгæй рахæшы, хæр
рæуæгæй сæ æрбаскъæфы.
Куы базыдта йæ тых, уæд фынддæсы ум æрбашæгъды.
Фæстæмæ сæ калакмæ ’ссæуы, кæйдæриддæр баййафы, йæ
тымбыл къухæй сæ фæшæгъды. Чи ма жы лижгæ аирвæзти,
яннæтæй удыгас нал ныууагъта, калак иууыл ныппырх кодта,
.йæхæдæг фæстæмæ раздæхт. Йæхишæн загъта: „Æзашы куыйты
хæжармæ нал башæуджынæн, фæлæ ашы бæсты зилджынæн".
Рашыди дын хъæдмæ йæ лæжæджимæ. Хъæды сырд арæх
уыд. Сырдтæ шæгъдын райдыдта. Йæ хъару æмæ йæ лæжæгæй
йæхишæн сырд-жæрмттæй хъæды халагъуд сарæзта.
Иу калачы маликкæн тыхджын богал уыди, йæ ном хуынди
Барамджыбыл. Уй дардта æфсæдтæ æмæ афтæмæй шыди хæстмæ.
Хъараман аллæбон дæр æфшджытыл, хъæдтыл зылди шуаны,
Афтæмæй иу бон Барамджыбыл рашæуы æд æфсæдтæ хæст-
мæ. Хъараман сæ суыдта æмæ дис кæны, шы ’сты’ адон^ шы
хуызæн ысты.
Сæ размæ йæхи æрбаласта. Уæд æй Барамджыбыл ауыдта
æмæ йæ зæрдæ тыхджын ныррухс ис: „Ашы лæг уæгъды нæ
уыжен, æрчахсджынæн æй æмæ йæ мæ мæликкмæ ныккæн-
.джынæн. Умæй хуыздæр бузныг мæ нишæмæй фæуыжен".
Хъараман сæм йæ лæжæджы æнчойæ æнчад кæсы.
Шы ’сты, ууыл дис кæны.
Барамджыбыл йæ бæх баскъæры æмæ йыл фæхъæр кæныг
,пШы лæг дæ, уй мын зæгъР
Хъарамаи Барамджыбылы куы ауыдта, уæд, кæд’уыдысты иу-
•А 06

^уызон, æмæ йæ зæрдæйы ныджджуры: „Æз кæд дæн, уæд уы-
^кынæн удонæй".
Барамджыбыл дæр æм куы бакæсы, уæд зæгъы йæхишæн:
„Æммыст æй нæ бафарстаин/ чи дæ, умæй. Ай мæм кæсы
нæхи хуызæна. БарамджЫбыл саламæй журы: „Чи дæ, уй мын
башамон!"
Хъараман уй жырд^не ’мбары æмæ йын уæйгуыты æвзагæй
зæгъы: „Æз дын де ’взаг ке’мбарын æмæ дыншы жуапп раттон,
уй нæзонын!"
Барамджыбыл æй бамбæрста æмæ йæхшлæн загъта:„ Ашы лæджы
ахсын мæнæн мæ бон нæ бауыжен". Йе’фсæдтæм журы: „Ашы
лæджы адах не ’рчахсджыстæм, фæлæ фæстæмæ аздæхæм æмæ
йæ маликкæн зæгъæм".
Аздæхы æд æфсæдтæ, ныччæуы маликкмæ. Маликкæн
ражуры: „Ахæм лæг ныл сæмбæлди, æмæ умæн, тыхæй нишы
ракæнджыстæм. Уй дæ къухы куы уаит, уæд дын æппындæр
хуышау нишыуал ракæнит",
\! Маликк ын зæгъы: „Гъо ’мæ йæ шеннæ ракодтай?" Барам-
джыбыл зæгъы: „Не’взагæй æппындæр нишы æмбары,фæлæ йæм
хæстхуыз нæхи куы скодтаиккам—удыгасæй нæ иу дæр нал
рауагътаита.
Маликк журы: „Гъо’мæ, уæдæ, ныр куыд бакæнæм?"
— „Кæд глын бар дæттыс, уæд æм тыхджын хæшæгæй ныл-
лæг сæр бадарæм, æмæ уæд рашæужен нæ фæдыл’'.
Маликк ын зæгъы: „Куыд дæ фæнды, афтæ бакæн, æрмæст
мын æй фæкæн уынына.
Барамджыбыл йе’фсадыл ныхъæр кодта: „Алчи уæ йæ
бæхы дымæг ралыг кæнæт йæ чынджийы æмхуызон æмæ мæ
фæдыл рашæут!"
Иууылдæр сæ ралыг кодтой. Барамджыбыл сæ разæй араст
æмæ ссыди Хъараманмæ. Барамджыбыл цъус уæйгуыты æвза-
гæй æмбæрста æмæ йæм бажуры: „Махæн ис маликк æмæ
мæ хонæг сырвыста, ушы лæджы мын æркæнут æмæ мын æй фе-
нын кæнут".
Хъараман йæхишæн зæгъы: „Шымæ ма ум та шы уыжен?"
Шæй, æмæ йæ фенон, мæнæй тыхджындæр уа, уй базонон".
Æвзаг нæ зоны, фæлæ сæ разæй рараст и, æмæ æфсад йæ
фæдыл раздæхтысты.
Барамджыбыл базыдта:—„Ай мæ коммæ бакасти æмæ мемæ
1лæуы!и Йæ бæхæй агæпп кодта æмæ йæ йæ размæ бадавта.
, Хъараман уæйгуыты æвзагæй журы,—„Дæ бæх мæн нæ
афæразджен". Барамджыбыл уйбæрш не’мбæрста æвзаг, йæ худ
фелвæста æмæ йæ саргъы баз æрхоста.
, Хъараман æй бамбæрста, бæхыл абадти, æмæ йæ астæу асасти
рæхæн. .
Хъараман Барамджыбылæн нæ шонгыл ныххæшыд æмæ йын
’къухæй амоны, иумæ ашæуæм фистæгæй, зæгъгæ.
Шæуынч ныр маликкмæ. Маликк сæм дардмæ^ кæсæншæс-
107

тытæй касти, йæ искæйуæттæм бажырдта: „Тагъд мæ бæх, æмæ
ушы лæджы размæ ашæуоа!"
Абадти маликк бæхыл, башыди йæ размæ нымд кæнынмаг»
Рашыдысты иумæ, йæ хæжармæ дербашыдысты маликкæии
Маликк Ражаммæбажырдта: „Дыууæ жырды ашы лæгæн зæгъ*
Ражам æй уæйгуыты æвзагæй бафарста: „Чи дæ, кæмæйдæ^1
Хъараман ын шыбырæй запьта: „Мæн умæй ма бафæрс. Æз
уæйгуытимæ ’схъомыл дæн гыччылæй фæстæмæ, мæхи куы
базыдтон, уæд удоны хуызæн нæ уыдтæн, æмæ сæ уй тыххæй
рашыдтæн. Сымах ыстут мæ хуызæн, æмæ æз уæхи фæрсын:
„Кæшы дæн æмæ кæмæй дæн?а
Барамджыбыл ныххудтй: „Махæй дæ фæхастой уæйгуыта*
гыччыл лæппу ахæмæй, æмæ журын нæ зыдтай. Мах иууылдæр-
зылдыстæм, фæлае æппындæр никуы нишы ’ссардтам. Ды дæ ме,
’фсымæр, дæ ном мын хуыйны Хъарамай.
Баззад ум маличчимæ.
ДАРЕЖАНТЫ АМЫРАН ÆМÆ ÆХСОН УÆЙЫГ.
Дарежантæ сыскъуыдысты æмæ ма жы баззад дыууæ лæ-
джы, Мысырби æмæ Бадыри.
Баззадысты сæ калачы иунæгæй æмæ хъыг кодтой.
Кæрæжийæн загътой: „Чом дæлæ денджызы ’рдæм æмæ нæхи
аирхæфсæм*\ Сыстадысты æмæ ашыдысты.
Денджызы былтыл рашу-башу кæнынч, æмæ сæ Абран фур-
дæй ауыдта. Куы сæ федта, уæд йæ зæрдæйæн æхсызгон уыди.
Загъта йæхишæн: „Адои куы нæ фенон, æндæр хос мын нæй.
Сæ хуыз нæхи хуызæн у, æмæ нæ мыккаг куы нæ уал хуыд-
той, уæд чи сты?"
'•' Абран рараст и æмæ фурдæй рахызти, Лæлпутæ йæ куььфед-
той, уæд джы/фæтарстысты æмæ кæрæжнйæн зæгъынч: „Шиу;-
ай, шы нæм рахызти, ай нын хорзæн иæ уыжен". Абран сæ;
бамбæрста, ай мæ тæрсынч, æмæ сæм журы: „Ма тæрсут,:,
лæппутæ, æз уæм æвзæржинадæн нæ шæуын., Уæ уынд мьщ
ыхсызгон уыдис, æмæ уæ хæстæгмæ фенон—чи ’стут, умæи,
уæ бафæрсон". ,
Лæппутæ æрлæууы^ысты. ^
Башыдис сæм Абран æмæ сын сæ къухтæ райста æмæ сæ»
ноджы фылдæр бауарзта. Абран сын зæгъы: „Мæнг жырд мьиг
ма зæгъут, фæлæ шы мыккаг ыстут, уй мын , бæстон зæгъутЧ
Лæппутæ йын ражурынч: „Мыккагæй бæргæ хорз ыстæм, фæ-
лæ нæхи йеттæмæ нæ мыккагæй нал ис. Мах ыстæм сыгъдæгæй\
Дарежантæй". 1,1
Абранæн фыр шинæй йæ зæрдæ бауынгæг æмæ зæгъы: „Лæп-у
путæ, абон мæн тыххæй изæрмæ баззайут æмæ иумæ фæбадæм". [
Лæппутæн дæр æхсызгон куыннæ уыди!
108

Бон-изæрмæ бадынч, ныхас кæнынч æмæ йæм фæрсынмæ нæ
уæндынч, шы мыккаг у, умæй. Афтæмæй фæбадтысты
язæрмæ.
„Ашæут, лæппутæ, изæр уын кæны æмæ та мæм райсом
раджы æршæут!"
Лæппутæ рашæуынч. Кæрæжийæ куы рахишæн ысты, уæд сæ
шæсты сыгтæ ’рызгъæлдысты Мысырби æмæ Бадырийæн: „Тæ-
худы, ай хуызæн кæй мыккаджы ис".
Абран зæгъы йæ зæрдæйы: „Адон иунæгæй уагъд мæнæн
худинаг у, фæлæ ма мæ дæлæрмттæсты æнæсæрст, æмæ, афтæ-
мæй куы ашæуон,, уæд мын фæстагмæ нæ рашæуджен хорза.
Фæшыдысты афтæмæй фæйнæрдæм.
Лæппутыл æхсæвы Абраны уарзонжинады тыххæй хуыссæг
нал æрхæшыди.
Райсом æхсæвæй фæлйуырдтой æмæ ныччыдысты денджызы
былмæ. Абран сæм шæрдæгæй рагæпп ласта. Бон-изæрмæ фæ-
бадтысты жæбæхæй. Ноджы фылдæр бауарзтой сæ кæрæжийы.
Изæры ашыдысты фæйнæрдæм. Дыууæтæ дæр кæугæйæ:
Мысырбизæнджын уыди, йе’фсьшæрæн куы зæгъы:я Къулыба-
дæг усы бафæрсæм. Шæмæй нæ ракæнджыстæм ушы лæджы, уый
нын куы башамонит, уæд фæшæуиккам ’жæбæхæй".
Ссыдысты къулыбадæг усмæ æмæ йын ражурынч: „Иу лæг
нæй денджызæй сурмæ рахйзы, æмæ йæ хуыз Дарежанты хуыз
у, фæлæ йæм нæ уæндæм бафæрсын,—„чи дæ, кæмæй",—æмæ
нын æй куы рахизын кæнис фурдæй".
Ус сын зæгъы:„Уй уын æнчон хъуыддаг у. Райсом æм куы
шæуат, уæд уемæ ахæссут айдæн æмæ сæрдасæн æмæ-иу йæ
шуры уæхи рæсугъд даст ныккæнут. Даст куыфæуат, уæд-иу
айдæн раттут, ушы лæг чи у, умæ. Уй уын бабæлжен уæ
уындмæ, уæ рæсугъдмæ æмæуын зæгъжени:—„Мæн дæр ма уæ-
хи хуызæн ныжжæбæх кæнут, ’кæддæра æз та куыд уаин". Сы-
мах æй ныддасут, æмæ йæ денджыз йæхимæ нал бауаджджен.
Афтæмæй изæры рашæужен уæ фæдыл. Уй уыжени уæхишæй/
йæ ном хуыйны Абран". ’
Лæппутæ раздæхынч. Æхсæвы ’схуыссынч. Райсом семæ ахас-
той айдæн æмæ сæрдасæн.
Абран сæм рашæуы. Лæппутæ кæрæжимæ бажурынч: „Шæй,
нæ сæртæ ныддасæм".
Абран сын загъта: „Алæ-ма, фенон шы хуыйны сæрдасæн".
Лæппутæ сæ кæрæжийы дасынч, айдæны кæсынч, афтæмæй. Абран
,сæ дастæй куы федта, уæд ноджы хуыздæр фæшыдысты йæ
зæрдæмæ. —„Æрисут ма уæ айдæн, шæмæ джы кастыстут, уй
фенон!а Авæрынч æм сæ айдæн. Абран айдæны акастис, йæ
хуыз йæ зæрды нæ фæшыд: „Лæппутæ, мæн дæр ма адасут!"
Шæрдæггомау фæлиуырынч æмæ йæ сæхишæй рæсугъддæр ныдда-
«:ынч. .
Бон-изæрмæ фæбадынч. Изæры фæйнæрдæм фæшæуынч.
Абран денджызмæ ныччыд, йæхи жы баппары, денджыз æй
109

фæстæмæ раппары: „Мæнмæ дын -фæндаг нал ис, фæлæ кæм;
шæрджынæ, урдæм фæшу!" ’’
Абран лæппутæм ражуры: „Фæлæуут мæм, иумæ! Фыдæбон^
уын фæуæнт, æз уын мæхи умæн » нæ хъæр кодтон, мæ дæ-
лæрмттæ ма гом сты, æмæ ма мæ рæстæгмæ куы ныууагътаик-
кат, æндæра æз дæн уе’фсымæр Абран, æмæ иумæ ашæуæм\ /
Лæппутæ ’сшин кодтой: „Шæй, уæдæ нын кæд афтæ у, уæд^
мах дæр шæрджыстæм, адæмы ’хсæн уæидджыстæм!"
Рашыдысты урдыгæй æмæ сæ калакмæ æршыдысты.
Райдыдтой жы шæрынтæ. Сырды фыды йеттæмæ сæм нишы
УЫД;
Иубон куы уыд, уæд кæрæжийæн загътой: „Абон шуаны?
æппындæр мауал фæшæуæм. Мах дæр баулæфæм".
Нал фæшыдысты шуаны, сæхишæн хорз аходæн сарæзтойг
хорз шæл фæкодтой. Стæй зæгъынч сæ ка рæжийæн: „Шомут,
нæ мæсыджы сæрыл æрбадæм, алырдæм жы акæсæм".
Æртæ мæсыджы сæрыл рæгъæй ысбадтысты.
Удонæн уыд иу фыды хо, æмæ уй загъта: „Шом, æмæ ме
’рвадæлтæм акæсон. Змæлæг ма сæ ис, æви нæй, уй базонон"?
Рараст и зæронд ус. Сæ сæрмæ уыди стыр фæтæн. Ум йæхи са^
фестын кодта, афтæмæй кæсы Дарежанты калакмæ. Мæсыджы
сæрмæ æртæ лæппуйы иумæ бадгæйæ куы федта, уæд загъта:
„Æммыст уй базонин, нæхишæй ысты, æндæртæ ’сты!"
Лæппутæ йæ куы ауыдтой, уæд загътой: „Ай нæ абоны
фæнд фæхорз и, нæ сырды хай нæм йæхи къахæй æршыди’Ч
Æртæ æмхызт ракодтой.
Схъуызыдысты йæ сæрмæ. Мысырби йæ фехста, йæ фæсарм<
сæмбæлди, йæ игæры къæрдихтæ йын акалдта.
Саг фæлыгъди.
Лæппутæ æршыдысты сæ фехсæнмæ æмæ мæнæ йæ игæры
кæрдихтæ лæууынч.
Абран сæм бажуры: „Лæппутæ, ушы кæрдихтæ рауижуг
æмæ сæ уæ жиппы рахæссут, æмæ нæ шæф сырды фæдыл шæ-
уæм. Йæ тугвæд зыны æмæ нын нæ фесæфджен".
Шæуынтæ байдыдтой йæ фæдыл æмæ йæ тугвæд бахастой
иу хæжары дуармæ: мидæгæй жы адæймаджы хъæрзын шæуы.
Абран лæппутæн зæгъы: „Мидæмæ башæуæм, тæрсгæ ма
кæнут".
Башыдысты хæжармæ. Хæжары иу зæронд ус фæлдæхтæй
лæууы.
Абран ын зæгъы: „Шы кæныс, нæ мады хай, шæмæй хъæр-
зыс ушытыхджын?"
Ус æм ражуры: „Шы кæнон, мæ хъæбултæ, æз дæн Даре-
жанты чызг, æмæ мæм æрыхъуыстис: Дарежантæй мыккаг нал ис!
Æз мæ мид-зæрды загътон: Д11ом æмæ акæсон искуышæй,
кæд ма жы искуы ’змæлæг ис. Дардæй сæ мæсыджы саермæ акас-
тæн æмæ жы æртæ лæппуйы мæсыджы сæр бадти. Æз загътон
мæхишæи:
110

„Шом хæстæгдæр ныччæуон. æмæ ’ххæст уй базонон, сæхи-
шæй ма сты. Кæд æндæр исчы сты". Мæхи саг фестын кодтонг
сæ сæрмæ стыр фæтæн, урдæм ныччыдтæн.
Лæппутæ мæ ауыдтой, æртæ æмхызт æркодтой. Æз сæ уар-
зоны тыххæй сæ калакмæ кастæн, удон мæм æрхъуызыдысты.
сæ иу мæ фехста, мæ фæсарм сæмбæлд æмæ мæ игæры кæр-
дихтæ иннæрдыгæй акалдта. Урдыгæй алыгъдтæн æмæ ардæм
æрхæччæ ^дæн. Ныр куыннæ хъæрзон, æнæ мæлгæ мын хос
нал ис".
Абран æм бажуры: „Шымæ дын хос æппындæр нишыуал фех-
хуыс кæнид!"
— „Шы ма мын феххуыс уа, мæ игæры кæрдихтæ ма мык
куы уаиккой, уæд бæргæ фервæзин, кæннод мæнæн фервæзæк
нæй\
Абран йæ жиппмæ февнæлдта æмæ сæ урдыгæй фелвæста.
Хъарм донимæ йын сæ адардта: ус шы хуызæн уыд, уй хуы-
зæн фестад.
Абран ын зæгъы: „Уæдæ ды нæ хо дæ æмæ куыд иунæгæГг
шæ^ыс?"
Йæ хо йын зæгъы: „Бæргæ нæ уыдтæн иунæг, фæлæ мæ-
мойы Æхсон уæйыг амардта, æмæуй фæстæ баззадтæн иунæгæй".
Абран ын зæгъы: „Шымæ ушы Æхсон уæйыг гас у?" Ус æм
ражуры: „Уæ дæ нывонд фæуон, ме’фсымæр, кæд умæн мæлæ-
тæй тас нæу! Гас у, уæдæ шиу".
Абран, ын зæгъы: „Амонгæ мын æй бакæн, хъуамæ райсон ме
сиахсы туга.
Ус ын зæгъы: „Æппындæр дын æй нæ амонын, нишы йын
ракæнджысты дæ хуызæттæ!"
Абран фæмæсты æмæ йыл цъæхахст кæны йæ хойыл: „Æз
дæ умæй нæ фæрсын, ракæнджынæн, нæ ракæнджынæн". Ус
джы фæтарсти: „Дард нæ шæры, Тесы къæжæхты ис, фæлæ йæ
куыд амарджынæ. Йæ дуарæй йæм куы бажурай, уæд дзем ыстгæ
куы нæ скæнджен. Йæ хъæлæсы жаг дыл шæхæр ракалжен,.
æмæ гас бæстæ ’схæчджысты, æмæ дæ афтæмæй басуджджен.
Æртæ фæлтæры дын афтæ бакæнджен. Иууыл у æхсонæй арæзт.
Дæ шилхъ æй, мийаг, куы нæ, фæкæрдджен. Мæнмæ шæ-
уыл фæхъыг дæ, æз дын æй умæн нæ амыдтон!"
Абран йе’фсымæртæм бажуры: „Мемæ рашæут, лæппутæ!"
Фæлиуырынч æмæ раздæхынч хæжарæй. Лæппутæ куы рашæуынч,
уæд сæм сæ хо фæсте ражырдта: „Кæнгæ йын нишы ракæн-
джыстут, фæлæ йыл куы фæтых уат, уæд æй журын ма суажут".
Ушы уæйыгæп йæ жугтæ ум йæ быдыры ныййæфтой. Абран
йæ шилхъ фелвасы, стырдæр къамбештæй æртæ’рбаргæвды æмæ
сæжæкъулыстъыгъдбакæны. Донæйсæ байжаг кæны æмæ сæ йæ
дæлæрмтты бакæны. Æхсон уæйыджы дуармæсæ бахæссы. Йæхæ-
дæг фæстæмæ йе’фсымæртæм фездæхы, йæ зæвæттæй зæхх ны-
тъæпп кæны æмæ сын зæгъы: „Хæстмæ куы бавналон, уæд.
111:

ути жыхъхъæй уæлæмæ ма схизут, кæннæуæд уæ дымгае
фæхæсджен. ’ , ’ ’ , /
Æрмæст-пу æз куыныхъхъæр кæнон: „Гъæйтт, шы фестут, лæп~
путæ!"—уæд-цу æмжыхæй ныхъхъæр кæнут: „Хæш нын ыл фидар]
мах^дæр фæхæччæ кæнæм". Уæлæмæ схизыныфаенд ма скæнут4;
Йæхæдæг баздæхт уæйыгмæ æмæ йæм бахъæр кæны: „Æхсон
уæйыг, æттæм<е мæм ракæс!" / ,, , ’ ;
Æхсон уæйыг йæ хъæлæсы жаг ,æттæмæ! ; шæ’хæр ракалы.1
Абран йæ иу жæкъулмæ февналы æмæ ’йæ шæхæрыл ауажы.
Шæхæр æшшндæр нал фезмæлыд, ахуыссыд. ,
Абран æм ноджы бажуры: „Æттæмæмæм ракæс,æз сурды-
:мæн, мийаг, нæ дæн. Дæ Зынджытæй шы хъавыс?"
Дыккаг хатт ыл рака’лы йæ шæхæртæ.
Абран февналы æмæ сыл йе’ннæ жæкъул ауажы: зынджытæ
ахуыссынч. ,
, Æртыккаг хатт бажуры: „Æттæмæ мæм ракæс! Æз дæ зынт
джытæй шы хъавын, ихæн, мийаг, куы нæ дæн". Тыхджындæр
сулæфыд уæйыг æмæ йыл фылдæр шæхæр ракалдта., Абран сæ
ахуыссын кодта. Абран ыл мæсты хъæр ныккодта: „Æттæмæ ра-
кæс, хæрæг, кæй мæстæй марыс, уй нæ дæн".
Уæйыгмæстыйæ фæлиуырдт^а, йæ шилхъ йæ къухы радавта.
Абраямæ куы разынди, уæд ыл Абран хъæбысæй йæхи ныччав-
та, шилхъ ын йæ къухæй стыдта.
Байдыдтой хæшынтæ, хъæдæй, быдырæй , рахæсс-бахæсс кæ-
нынч кæрæжийы. Уæйыг Абраны фелвæста æмæ йæ зæххыл æр-
къуырдта. Абран йæ фадхъултæм сыджыты аиыхсти.
Абран йе’фсымæртæм ныхъхъæр кодта: „Гъæйтт, лæппутæ,
шы фестут!а. Лæппутæ ныхъхъæр кæнынч: „Уажгæ иын æй ма-
уал акæ, мах даер дæм фæхæччæ кæнæм!". Уæйыгæн йæ зæрдæ
фæтзрсти æмæ йæ тыхæн йæ фылдæр фæхъаджджын. Абран дæр
уæйыджы фелвæста, зæххыл, æй ныччавта æмæ йæ йæ уæрджы-
тæм сыджыты ныссагъта. Уæйыгæй фелвæста æмæ йæ уй дæр йæ
З’æрджытæм ныссагъта.
Абран та йе’фсымæртæм ныхъхъæр кодта: „Шы фестут, уаж-
гæ уьш æй нæ акæнджынæн!". Удон æм ысхъæр кæнынч: „Фæ-
шæуæм дæм!и.
Уæйыгæн йæ зæрдæ тыхджындæр фæтарсти.
Абран æм фæлæбурдта, зæххыл æй æркъуырдта, йæ астæу-
мæ йæ сыджыты асагъта.
Ныр жы иал тæрсы Абрай æмæ йе’фсымæртæм журы: „Дет-
те йæ дуармæ йæ шилхъ æрыппæрстон, æмæ мæм æй тагъд ра-
хæччæ кæнут".
Лæппутæ урдæм бащыдысты, дыууæйæ йыл ысхæшыдысты
.æмæ йæм æй тыххæй æрбахастой. Уæйыгæн уыд фараст сæрьь
Йæ аст сæры йын куы ракодтой, уæд æм уæйыг журы: „Маргæ
мæ акодтай, фæлæ ма мæ ,иу жырды бар суаж’Ч
Мысырбн Абранмæ журы: „Æппын,æй сыбыртт ма суаж\
112

Абран зæгъы: „О ме’фсымæр, сылгоймаджы жырдтæм шæмæ
хъусыс? Шы ма мын кæнджен, мард куы у".
Уæйыгмæ журы: „Зæгъ, шы зæгъыс, уый*.
Уæйыг ын зæгъы: „Уæдæ Тандер-Тундеры чызг буш—Тамар,
уй шалынмæ усæн дæ къухы бафта, уалынмæ дæ тыхтæ мауал
уæт!*
Абранæн йе’уæнгтæ ныззырзыр кодтой, æмæ ма йын . йæ иу
сæр тыххæй ныллыг кодта. Йæ тыхæй йæ бынаты æппындæр
нишыуал уыд.
Аздæхтысты фæстæмæ, ссыдысты сæ фыды хомæ Мысырби
æмæ Бадыри кæугæ, Абран сæ фæдыл æнкъардæй,
Сæ фыды хойæн ражурынч: „Дæ мойы туг бæргæ райстам,
фæлæ нын Абраны тых йæхæдæг айста",
Уй ныккуыдта тыхджынæй:„Æгъгъæл уæ нæ уыдтæн, ме’фсы-
мæртæ, умæн исты ракæнат, фæлæ уæм уæддæр ажырдтон, уæ
бон ын куы бауа, уæд æй журын ма суажут, зæгъгæ, уæд мын
æй шæмæн нæ бамбæрстат?"
Абран æнкъардæй загъта: „Кæнæ мæ уд сыджытмæ куы нæ
яыххиза, кæнæ уй усæн куы нæ ’ссарон, уæд æз афтæмæй нæ
ныллæуджынæн. Мæ фыды хо, ахæм фæндаггаг мын сараз, хæ-
рынæн адджын куыд уа, хæссынæн рæуæг. Мæ жырдыл уæлдай
машыуал зæгъ, кæннод дæ разы мæхи*амаржынæна.
Йæ фыды хо дæр уæлдай жырд нал ысуæндыд æмæ сæ са-
рæзта: фараст азмæ сæ шы бахъуыдаид, уй фæндаггаг сын
радта.
Араст, дын, сты Абран æмæ йе’фсымæртæ, Тандер-Тундеры
чызг бушТамар кæм и, уй хъуамæ ’ссарой.
Шæуынч фæндагыл æмæ сыл иу ран баталынг- Кæрæжийæн
загътой: яМæнæ ныл доны хъæлæба шæуы æмæ доны шур
зерынчайæм, æхсæвæр бахæрæм. Дойны нын куы уа, уæддæр нæ
шуры ис.
Æрынцадысты ушы доны шур, талынджы. Æхсæвæр бахорд-
той, æмæ сын сдойны ис.
Уæд Абран йæ донгарз фелвæста æмæ лæппутæм ажырдта:
вИсчи мын дон æрбадавæт".
Мысырби шæрдæг уыди, фæлиуырдта æмæ сын æй сæ къухæй
ахаста. Донмæ йæ бахаста, донæй йæ йежагæй систа æмæ йæ-
хишæн загъта: „Шæй, æз уал жы аназон, стæй йæ байжаг кæн-
джынæн’.^Доныл ысхæшыд æмæ йæ анызта, шæхджын ад’ ын
ыскодта. Йæхишæн загъта: „Ныр шы кæнон, ай доны ад куы нæ
кæны. Ма жы бахæссон Абранмæ, уæд зæгъжени: „нæ йæм
бауæндыди", хæссон æм, æмæ ай дон нæу. Шæй уæддæр жы
ахæссон".
Рахаста жы ушы донæй æмæ йæ Абранмæ радта. Абран жы
анызта æмæ фæхъæр кодта: „Мысырби, ай шиу, шæй дон мын
æрбахастай?" Мысырби йын ныллæгæй загъта: „Æз дæр æй
базыдтон, фæлæ жы æнæ рахæсгæ нæ бауæндыдтæн дæуæй".
Абран зæгъы: „Шомут æмæ йæ фенæми.
3 Ирон диалектологйы хрестомати.
113

Мысырби зæгъы: „Рухс нæм нæй, æмæ йæ шæмæй фенæмМ
Абран загъта: „Рашæут, рухс уын æз скæнджынæн"!
Башыдысты доны былмæ. Абран йæ къухтæ кæрæжийыл авр-
шагъта: уй рухсæй къуыппæй-жыхъæй се’гас федтой. Доымæ*-
æркастысты—æмæ иууыл туджы леуахи. ’
Абран сын загъта: ,Ашы туг кæшæй шæуы, уй хъуамæ ба-
зонæм".
Ашыдысты йæ фæдыл, æмæ иу уæйыг ададжы’ сæрыл бзды*'
хуыссæг æй ахсы. Афтæмæй арш йæ ныхмæ сывæрдта æмæ &æ?
сæр куы’рхауы, уæд аршы бырынкъыл сæмбæлы, æмæ жы ,æр~
хуыйы жаг туг акæлы. Уæд фехъал вæййы æмæ акæстытæ кæ-
ны. Афтæмæй йæ Абран сыййæфта æмæ йын загъта: „Ай шыдæ»
шы æдылы дæ, шы, аразыс, шæуыл дæхи марыс?" Уæйыг æм
журы: „Чи дæ, шы дæ?" Абран ын зæгъы: „Нишыдæн, зæххон
адæймаг дæн, фæлæ дын тæригъæд бакодтон, æмæ мым зæгь,
шы уынгæджы дæ, уй".
Уæйыг зæгъы: „Æз дæн Бахъбахъ-гуымир æмæ мæм уд нæ
ныфс никуы бахаста. Ныр мын Пиллон-гуымир мæ усы аскъæф-
та. Сæ рашæуæн ауылты у æмæ сæ разы бадын. Куы агфынæй
уон, мийаг, æмæ йæ куы нæ базонон, уæд ноджы мæ худинаг
ныхъхъæр уыжен. Къуыри бадын ам æмæ мæ хуыссæг ахсык
байдыдта. Мæ арш уй тыххæй дарын мæ ны!хмæ. Куы мыи фæ-
риссы, уæд фехъал вæййын.
Абран ын зæгъы: „Дæ ус куы рашæйшæуа, уæд æй шæ-
мæй базовджынæн?"-—„Уымæй йæ базонджынæ, æмæ шы фæн-
ды мæйдары рашæуа, ирд боны хуызæнæй рухсдæр радаржен*^
Абран ын зæгъы: „Уæдæ æрфынæй кæ, æмæ дæ æз’ хъа-
хъæнджынæн æмæ дæ сыхъал кæнджынæн".
Уæйыг зæгъы: „Алæ-ма, куыд мæ сыхъал кæнджынæ?*
—-„Дæ хъусы дын тыхджын ныхъхъæр кæнд^къшæн*.
Бахъбахъ-гуымир зæгъы: яГъе ныр ма ныхъхъæр кæа мæ/
хъусы".
Абран ныхъхъæр кæны. Уæйыгзæгъы: „Умæй дын æз нге сы~
хъал уыжынæн14.
— „Тыхджын дæ ныууигъджынæн". Уй йæм æрбгжурыг
„Уæдæ ма мæ бауигъ!" Абран æй йæ тых, йæ бонæй бауыгъта,
фæлæ ма жы шы тых уыд, мæгуыр йæ бон!
Уæйыг загъта: „Умæй дæр дын нæ шыхъал уыжынæиГ
Абран зæгъы: „Уæдæ дын куыд кæнон? Гуымир ын зæгьыг
„Дедте мæ аршыл ысхæш æмæ мын жы мæ дæ’ларм выччæв,
Умæй ма дæ базонджынæн*.
Абран арш систа æмæ йын жы йæ дæларм ныррæхуысга.
Уæйыг ын гъе уæд загъта: „Гъе ныр сыхъал уыжынæн; фæлæ/
мæ тæригъæды ма башу, арвыл мæйрухсы хуЫзæн куы фæзына^
уæд иу мæ дæ тых дæ бонæй ныччæв мæхи аршæй".
Уæйыг дын афынæй. Абран æй хъаггæнын байдыдта:
Кæркуасæны размæ боны хуызæн ысрухс и. Фелвæст^ Абраж"
114

уæйыджы арш, йæ дæларм ын æй ныччавта. Уæйыг фехъал. Абра-
нæиозæгъы: „Гъе ныр мын раскъæфы мæ усыа.
Йæ къах тыхджын æркъуырдта уæйыг, æртæ лæппуйыл, фæ-
хæшыд, йæ къахы уæрмы сæ ныппары æмæ сын зæгъы: „Афтæ
æнхъæл ма ут, фыдæнæнжинад уын бэкодтон. Кæд мын сьшах
башыдыстут хорзы, уæд æз дæр уæ тæригъæд нал исын.. Нæ
хæсты дымгæ уæ фæхастаид æмæ уæ уй тыххæй ныппæрстон1"
Уалынмæ дын рашæуы Пиллон-гуымир. Рахæссы Бахъбахъ-
гуымиры усьт.
; Бахъбахъ-гуымир ралиуырдта.Кæрæжиуылсæхи нындæгътой..
рахæш-бахæш байдыдтой, æртæ бон æмæ æртæ æхсæвы хæшы-
дысты, кæрæжиуыл нæ тых кодтой. Уалынмæ дыууæ дæр кæ~
рæжийы амардтой.
Ус баззад иунæгæй.
Абран фæлиуырдта, йе’фшæджы ныттыхсти:пАшы рæсугъд ус,
хуышау дæ загъта мæнæн". Ус ын зæгъы: „Ашы дыууæ мæн
тыххæй кæрæжийы амардтой, æмæ мын удон баныгæн, стæй
дæу йеттæмæ кæй уыжынæн".
Абран æмæ йе’фсымæртæ ингæн къахынмæ бавнæлдтой. Сæ
иуы агъды бæрш баныгæнынæн сæ бон къахын нæ баши.
Ус фæмæсты, йæ къахæй сыджыт æркъуырдтытæ кодта,
æвдгай æвазнытæ сæ фæжыхъ кодта, уæйгуыты ум фæйнæ раны
ныппæрста, йæхæдæг арш фелвæста, Абранæн æй йе’фшæккоты
æртъыста, аршы сыж зæххыл æркъуырдта æмæ Абраны гъе
ууыл æршауыгъта. Йæхæдæг ус аончад æмæ адымдта.
Абран ум хъеллау байдыдта. Йе’фсымæртæн сæ бон нæу
æмæ аршы рафæлдахой. Афтæмæй Абран ,ум хъеллау кæны.
Æрæджиау тых дымгæ æршыд æмæ аршы хъил рафæлдæхта.
Абран уй фæршы ралæсти.
Урдыгæй рашыдысты æмæ шæуынч фæндагыл, Амбæлд сыл
иу сæнласæг уæрдоныл. Уæрдоны сæмæн асасти, æмæ æрдиаг
кæны сæнласæг. „Ныр ма шы саразон, сæмæн ссарин, фæлæ мæ
лалымы шы сфæразжен?"
Абран ын загъта: „Хуыпп æмæ мын æрдæг ратт дæ сæнæй,
æмæ дын дæ лалым æз сисжынæн14.
Сæны хишау загъта: „Хуыпп æмæ æрдæг та шиу? Шас дæ
хъæуы, уй баназа.
Абран башыди, сарæзта йын йæ уæрдон æмæ йыл йæ ла-
лым сывæрдта.
Сæны хйшауæн зæгъы:—Шæй-ма, иу-хуыпп æмæ æрдæг уæд-
дæр аназон".
^ Уй йæм æрбажуры: „Детте шы хъæуы, уй иууылдæр
баназ\ Лалымы къахмæ йæ жых бахаста, ныххуыпп кодта æмæ
йе’рдæгæй фылдæр анызта.
Сæны хишау йæхи фæмæсты кодта: „Æмæ мæ уæрдонæй
шы кодтон, йæ сæн мын ды куы банызтай, уæд\
Абран ын зæгъы: „Жырд ма фæливæм, æз æмæ ды фæтк ма
скæнæм! Кæй мын загътай, уй сыххæст кæнГ’
а*
116

Сæны хишау ын журы: „Хуыппы ’рдæгæй нишыуал фæуагъ-
тай, хуыпп куы ныккæнай, уæд мын сæ сæнæй, лалымæй, аны-
хъуыржынæ!" Жургæ сæ сау уæйыджы фырт сыййæфта. Тызмæ-
гæй сыл фæхъæр кодта: „Чи стут, шы стут, адæмы хъæлæ-
байæ шæуыл марут?а
Сæны хишау æм хъаст хæссы: „Мае уæрдон фехæлди, æмæ
мын æй мæ сæнæй хуыпп æмæ æрдæгыл сарæзта. ХуыппьГрдæг
скодта, æмæ лалымы мидæг бирæ нал аззад^
Сау уæйыджы фырт фæгъуыдыйыл:
Ашы лæгæн йæ къубал сыскъуынин, æмæ мæм жæбæх зыны,
мæ шæст æй нæ уарзы. Авдæны мын лæппу куы ис, уæд амæй
жæбæхдæр шæмæй фæхъазжен. Систа Абраны, йæ жабыры
хъусы нытъыста æмæ йæ схаста йæ лæппумæ, авдæны йын
хуыссыди. Лæппу йæ иу къухæй Абраныл ныххæшыд æмæ йæ
авдæны хъæдыл хойы.
Бинонтæ куы’рфынæй сты, уæд сывæллон дæр афынæй,
Абран йæ къухæй зæхмæ æрхаудта æмæ рахъуызыди урдыгæй.
Рашыди Абран æмæ йе’фсымæртæм æршыди, кæугæ æмæ сæ
жыназгæ ’рыййæфта. Мысырби йын зæгъы: „Абран, аздæхæм
фæстæмæ. Махæй дæ ныфс ма уæт, искуы жæгъæлы фæмæл-
жыстæм1в Абран сын зæгъы: „Ма тæрсут лæппутæ: кæд уæм
тых нæй, уæддæр мæнæн стут мæ ныфс. Мæнæн уй ма багъ-
гъæлут, Абран ус агурæг шæуы! Æз шæуын мæ тых агурæг.
Кæд æй ыссарон, уæд мын ма тæрсут, кæннæуæд, шас дарддæр
фæшæуæм, уй нын бирæ хуыздæр у*.
Лæппутæ ма шы сжырдтаиккой.
Араст сты æмæ шæуынч, æмæ сыл Уастырджы бамбæлд,
зæронд лæджы хуызæнæй^ „Уæ фæндаг раст",—сын загъта.—
„Дæ хъуыддаг раст уæд зæронд лæг!"
Уастырджы сын ражуры: пШымæ, ашы жæбæх лæппутæ,
кæдæм сфæндараст стут?а
Абран æм кæуынхъæлæсæй бажуры: „Мах шæй фæндараст
стæм?1 Мæнæн мæ тых иу чызг бабаста, æмæ уй суажынмæ
шæуæм, фæлæ, кæм и, уй дæр нæ зонæм".
Уастырджы сын куыннæ зыдта сæ хъуыддаг. Фæндаджы
был лæжæгæй æркъуырдта æмæ фæндаг фестади: „Гъе ууыл
ныллæуут æмæ ашы фæндаг уæ разæй шæужени, Тантерты-
Тунтерты калакмæ уæ ныккæнджен. Калакмæ комкоммæ ма ба-
шæут, йæ кæроныл æттиау æрбынат кæнут. Уæ иу иунæгæй
башæуæт калакмæ. Ушы чызг бады æрхы мæсыджы. Уй бынмæ
башæут. Стæй уын исты хорз уыжени. Мæ жырд бамбарут, зæ-
ронд лæг гæды жырдтæ нæ кæныа.
Бузныг ын загътой.
Ныллæууыдысты уй фæндагыл. Сæ размæ фæндаг нæ уы-\
нынч, афтæмæй сæ ушы гыцъыл фæндаг ныххæччæ кодта.
Куыд сын загъта зæронд лæг, афтæ æттиау æрынчадысты.
Тамар æй зыдта йæхæдæг:
„Дарежанты Абран у мæнæн мæ мойаг*.
И6

Мысырбийы куы барвыстой, уæд башыд мæсыгмæ. Тамар
æй зыдта: „Гъе ныр æрхæччæ мæ мойаг".
Ружынгæй ракаст æмæ лæппумæ æржырдта: „Чи дæ, шы
мæм кæсыс?а
Лæппу йæ уындæй фæуажыг æмæ йæм æрæджиауысжырдта:
„Нишы, мæнæ мæсыгмæ кастæн, дæумæ нæ кастæн". Чызг йæ
жыккуйæ иу хъис ратыдта, раппæрста йæм æй æмæ журы Мы-
сырбимæ: „Гъе ушы æрду ахæсс æмæ йæ де’мбал Абранæн
ратт: Гъе уй йæ сæрыл æрбатухæт, стæй йын уй хос кæн-
джени".
Мысырби йæ ахаста, радта йæ Абранмæ. Йæ сæрыл æй æрба-
тыхта: шы тых æм уыд, умæй æртæ ахæмы тых ын радта.
Йæ тых йæ бынаты куы абадт, уæд йе’фсымæртæн загъта:
яМа тæрсут, лæппутæ, хуышауæй бузныг, гъе ныр нал фесæф-
джыстæм. Сымах мын ахсæв ам лæуут, тæрсгæ мын машæмæй-
уал фæкæнут! Æз ахсæв ушы мæсыг куы нæ фенон, уæд мæл-
гæ дæр акæнжынæн".
Æхсæвы ашыд. Чызг æй зыдта, Абран ахсæв ардæм шæу-
жен æмæ тыхæй, мийаг, куы сархайа, уæд нæ дыууæ кæрæ-
жййы нал фенджыстæм. Мæсыджы дуæрттæ куы сыхкæдтой,
уæд Тамар сыстадис æмæ сæ бакодта, афтæмæй æрхуыссыди.
Абран башыди, дуæрттæ иууыл гомæй баййæфта. Мæсыджы
фæкуысси æмæ йæ сæрмæ ссыди. Тамар æй зыдта æмæ йе ’ссыд-
мæ бадгæ кодта.
Кæрæжийы куы федтой, уæд фыр уарзонæй фæйнæрдæм
ахаудтой.
Æрæджиау сыстадысты.
Тамар Абранæн журы: „Абран, хъуызгæйæ куы нæ фæшæ-
уæм, æмæ мæ фыды шæрæнтæй хъуызгæйæ куы нæ ахизæм, уæд
джы дæ тыхæй нæ ахизжынæ., Ныр шæуынвæнд скæнæм".
Абран зæгъы: „Æмæ къахæй нæ бон кæм бауыжен, æз шæт-
тæйæ не’ршыдтæн*.
Чызг ын зæгъы: «Бæхтæ уын хæрзтæ ’ссаржынæн*4.
Чызг фæлиуырдта, йæхæдæг йæ фыды бæхгæсмæ скуыси,
зæгъы йын: пБæхтæн сæ хуыздæртæй шыппарыл хуыздæр сæргъ-
тæ сывæр æмæ сæ тагъд мæ фæдыл ралас!"
Бæхгæс сæ уайтагъд аифтыгъдта æмæ сæ мæсыджы дуармæ
’сласта.
Тамар Абранæн зæгъы: „Гъе ныр тагъд шæугæ".
Бæхтыл абадтысты, дыууæ бæхы сæ къухы ласынч.
Абраны ’фсымæртæм баххæччæ сты: удон дæр абадтысты
бæхтыл.
Тамарæн уыди сыгъзæрин уасæг хъахъæнæг. Шалынмæ удон
бæхтыл ысбадтысты, уалынмæ йе’взаг ныххуыскъ и æмæ йæ уа-
сæн нал уыди. Бæхтыл куы абадтысты, уæд ныууасыди. Афтæ
тыхджын ныууасыдис, æмæушы калак иууыл сыхъал ысты. Зыд-
той йæ ушы калак, ушы уасæг куы ныууаса, уæд Тамары чи-
дæр фæкæны.
117

Калак æмхуызон сызмæлыдысты, Тамары мæсыджыфаекуысси!
’сты: Тамар ум нал и. : ’ " ’
Йæ фыд Тандер-Тундер зæгъы: „Фæдис ашæут, ашы калак,!
æз дæр уæ разæй шæуын. Тамарæн фæдисы чи нæ аш&уа, уй
арты басуджджынæн!"
Ныххæрæтт кодтой, æмæ йæ нæ зонынч чердæм фæшæуой.
Афтæмæйæмхуызон ныккуыдтой. Умæй Тамар æмæ йе’мбæлт-.1
тыл ахæм Къæвда æршыди, æмæ шæуын нал зыдтой. ’;
Абран Тамармæ бажуры: „Æз афтæ фехъуыстон, Тамар, дам„
æнпæты ’гъдау зоны... Уæд ашы къæвда шавæр у?а
Тамар ын зæгъы: „Дæ бæх размæ рауаж æмæ дын æ*й зæ-
гъон. Фæсте нæ чи сурьь удон, чердæм шæуæм, уй нæ зо-
нынч æмæ æмхуызон ыску’ыдтой. Гъё уй къæвда у".
Шæуынтæ байдыдтойæмæ та сæиу ран хуры тæвд ысуынгæг
кодта.—Ай та шы уыжен?"
—„Гъеныр нæ базыдтой æмæ ’мхуызон ныххудтысты, æмæ
сæ комы тæф рахаста, гъе уй тæвд у, гъе!а
Шæуынтæ байдыдтой æмæ сæ дымгæ суынгæг кодта. Абран
зæгъы: „Ай та шазæр уыжен?"—Уй та æрбахæстæг ысты æмæ
сæбæхты комы тæф. Ныр махæнлижынæй нал уыжен, фæлæ нæ
тыхы сæр бахъуыди!"
Тамар бæхæй ралиуырдта æмæ хуышауæн скуывдта: „Ам мын
ахæм бæстыхай фестын кæн, бæрзондæй æртææттæгуæлæ,
йæ шыппар фисыныл шыппар мæсыджы куыд уаа.
Уайтагъд дæр жы фестадысты. Башыдысты ушы бæстыхаймæ,
афтæ сæ æфсæдтæ дæр æрбаййæфтой!
Абран Мысырбимæ журы:
„Иумæ ахизгæйæ нын худинаг у. Ахиз уал ды æмæ уал’
хæш!*
Мысырби рахызтис, бон-изæрмæ фæхæшыд,, шæгъдгæ дæр
бирæ фæкодта, фæлæ ’йын йæхи дæр амардтой.
Бадырийæн зæгъы:'юГъе йыр тады ахиз".
Ныххызти уй дæр, шæгъдынтæ сæ байдыдта, æрдæджы онг
сæ фæшагъта, стæй уй дæр амардтой.
Абран мæстæй рагæпп кодта, шæгъдынтæ сæ байдыдта. Ра-,
зæй сæ шæгъдгæ кæны, фæсте сæ туджы зæй ласы. Быны-
скъуыд сæ ’скодта, иу дæр сæ нал ауагъта, йæ дыууæ ’фсымæ-
ры равзæрста, йæ дæлæртты сæ мæсыджы бынмæ схаста. Ум
сæ тæрхæгыл æрывæрдта. Йæхæдæг сæ шуры æнкъардæй
ысбадти.
Мæрдты бынæй иу сауджын тугæйжагæй ыслæсти. Дардæп,
лæхстæгæнгæ, æрбашæуы æмæ йын зæгъы: „Æз—мæгуыр лæг,
маргæ мæ ма акæ, æмæ уыи уæ къæхтæ æхсжынæн".
Абран йæ мид-зæрды зæгъы: „Уæддæр мæнæ иунæг куы
’стæм, дæттæ нын уæддæр хæсжен, уй амард мын худинаг уы-
жен\ ’ , ’ *
С^уджын æрбашыди æмæ йын зæгъы: „Æлдар, ды фæлмæ-
щыд дæ æмæ гыцъыл æрхуысс!"
118

Абран фæлмæшыд куыннæ уыд æмæ уайтагъд афынæй.
Сауджын ныччыди хæст кæм уыди, урдæм æмæ жы иу арш
рахаста. Фынæй Абранмæ ’ссыди, арш ын йæ дæларм ныччавта:
лтæг ум фæмарди. Иæхæдæг усмæ фæкуысси æмæ йын зæгъы:
„Хуышау дæ мæнæн радта, æмæ иумæ шæржыстæм",
Ус ын загъта: „Уæдæ кæй уыжынæн... Шæгаттаг мæнæн
нал ис. Дæуæй хуыздæр ма мын чи уыжен. Фæлæ шалынмæ мæ
хъыицъым зæрдæ /ссыгъдæг уа, уалынмæ мæм æппындæр æм-
гæрон ма ’ршу!"
Сауджын дын ныббуш и æмæ, усы зæрдæ шæмæй жæбæх
кæна$ удæттæ шыдæртæ йæм ыскъæфтытæ кæны. Иу бон фæн-
лагыл фæшæуы сауджын, æмæ иу лæг кæсæгтæ æрбахæссы.
Сауджын зæгъы: „Адон мæ усæн куы нæ балхæнон, йгæ зæрдæ-
.йæн æхсызгон уыжысты æмæ мæ фылдæр бауарзджен".
Балхæдта кæсæгтæ. Рахаста сæ йемæ æмæ фæндаджы рыгыл
æрызгъæлдысты. Рыджы мидæг ’стылдысты. Сауджын загъта:„Ры-
згæй вдын сæ куы фена, уæд мын йæ зæрдæйæн хъыг уыжена.
Йæ шуры суадон. Сауджын сæ урдæм бадавта. Кæсæгтæ доны
куы *ркалдта æхсынмæ, уæд кæсæгтæ фæйнæрдæм нытъыбар-
тъыбур кодтой æмæ адымдтой. *• ,
Сауджын ныххудти: „Ашы диссаг мæ усæн куы журон, уæд
зла умæй хуыздæр диссаг шы фехъусжен! Мæ кæсæгты бахае-
тæй йын ушы жырд æхсызгондæр уыжен".
Худгæ-худгæ бауади æмæ сæ ражырдта Тамарæй.
Тамар ын загъта: „Æз фехъуыстон, афтæ доны ахст
-кæсаг уазал доны куы стула, уæддæр ын æнæ сыгас нæй.
Ныр базармæ ашу æмæ мын джы жæбæх дыргътæ æрбахæсс,
цъус мæ зæрдæ фæхъæлжæг æмæ мын дыргътæ ’рымысыд".
Сауджын кышшин кодта: „Æгайтма мæ усæн йæ зæрдæ фæ-
хъæлжæг!" Уй урдæм куы ашыди, уæд Тамар шæрдæг фæлиурдта,
ушы суадонмæ бауади æмæ фыччаг Мысырбийцл æркалдта.
Мысырби шы уыди, уй фестади. Иннæ ’фсымæрты дæр ’рыхсадта
Æмæ, шы уыдысты, уй фестадысты.
Сауджык æрбахæччæ. Куы сæ ауыдта, уæд йе’фсæр æрхауд-
та æмæ журы: „Ма мæ!амарут, фæрæдыдтæн"...
Абран æм журы: „Дæ номыл мæ шилхъ рариугъын тæри-
гъæд’у, фæлæ мын æнæ риугъгæ нæй. Иу дур шæджынджы фарс-
:мæ æрбалæу, æмæ æз иннæ ’рдыгæй ныччæвжынæн: дур шæ-
джындж, кæшæй ахауын кæнджен мæ шилхъ, фæлæ мæ маст
умæй ашæужен".
Балæууыд сауджын, æмæ рариуыгъта шæджынджы Абран.
Шæджындж дæр ахауын кодта æмæ сауджыны дæр йæ астæ-
уыл. Сауджын йæ сæфт нæ базыдта. Уй куы.амардтой, уæд
ысбадтысты сæ бæхтыл, рашыдысты æмæ æршыдысты сæ фыды
хоиæ.
Сæ фыды хойæн æхсызгон куыннæ уыди, арвыста алы ка-
лакмæ: иу мин хъом фæшагъта, æртæ мины лыстæг фос.
Чынджæхсæв сарæзта, æртæ мæйы сæ нæ ауагъта.
119

ДАРЕЖАНТЫ БОЛАТГУЫР.
Уыди Дарежантæй Хæтæго, йæ ус Бакарон, æмæ сын уыд
уыдонæн æртæ "лæппуйы.
Æртæ лæппуйы куыст хъом куы фесты, уæд загътой: „Æхша
нæ куы уаит иу’фараст туманы, уæд лæппутæ сæудæджер кæ-
никкрй, мах та нæ хæжар хъаггæниккам".
Бакарон загъта: „Фæшу ма, Шæргæсмæ. Уй уыди хъæрччыгъа-
хор. Шæры хохы фидары. Уй дын кæд хæс раттида.
Хæтæго арэсти æмæ хохы гуырмæ башыди.
Ум ыл залиаг калм фембæлди æмæ загъта: „Æз дæу хъуамæ
ахæрон". Хæтæго загъта: „Иу жырды’ бар ма мын ратт".
Залиаг калм загъта: „Шалынмæ мæ ком æвазон, уалынмæ дын
жырды бар уæда.
Хæтæго ’скуыдта: „Ме зæд, ме дуаг!Арвы дуар мæм фегодо
уæт".
Арвы дуар фегом.
Хæтæго ’скуывта æрдæг йæхишæн æлгъыст, æрдæг арфæ:
,.Ашы зынжинæдтæй мæ фервæзын кæн, æмæ мæ кæсдæр лæп~
пуйæ , фæстагмæ ме сæфт, мæ шардамонд фæстагмæ умæн*
баззайæд".
Уæд Хæтæгойæн йе’рдхорд Шæргæс хохы фидарæй æртæ
шæсты сыджы раппæрста. Иу жы сымбæлд залиаг калмы раз
æмæ хох фестад, иннæ Хæтæгойы раз сымбæлд, æмæ фæн-
дыр фестад, иннæ фурды ныххауд.
Фурд къæвда æрбауагъта. Арв залиаг калмы ныччавта, за-
лиаг калм ныххæрæгъ.
Хæтæгойы раз фæндыр йæхæдæг йæхи гъæдæй шæгъдын
байдыдта: „Шæгъдæг, æвгъæды бады. Дыууæ айчы мæ быны..
Удонæй сæ* иу уыжен шæргæсы лæппын, иннæ уыжен залиаг
калм.
Удонмæ хъуамæ шырд лæууон, æмæ залиаг калмы нæуæгæй
хъуамæ ахæрон, кæннæуæд адæмæн ызнаг у. Шæргæс чи уа, ук
та хъомыл кæнджынæн". Фæши æртæ боны.
Шæргæс уæд йæ улæфт ысуагъта. Атахти Дарежанты Хæтæ-
гомæ æмæ йын загъта: „Шы мæ кæныс, Хæтæго?"
Хæтæго загъта: „Ды мæ зынжинæдтæй сирвæзын кодтай? фæ~
лæ дæм æз хæсгур æршыдтæн. Фараст туманы мæ хъæуы, æмæ
мын исты фæрæз ыскæн".
Шæргæс загъта: „Йæ шарм зынаргъ у. Гæ уй дын дæ къухы
бафтаужынæн, æмæ амæй æхша ыссар, йæ ахсыны рæстæг
дæр дын зæгъжынæн. Дыууæ ’зæры астæу æм башæужы-
нæн. Хæтæго, ды уал ам фæндыр шæгъд æмæ ма сфæлмæш*.
Шæргæс араст и æмæ дыууæ ’зæры астæу айнæджы былыл
франкмæ бахъавыди. Шæргæс франчы рашахста æмæ йæ Хæтæ-
гомæ æрхаста.
I
20

Хæтæго йæ бастъыгъта. Зынаргъ шармы хурныгуылæны Ма-
ликкмæ ахаста уæй кæнынмæ. Маликк загъта: „Ашы зынаргъ
шарм кæм ыссардтай?" „Уй мæнæн радта Шæргæс."
Маликк загъта: „Шæй уæдæ, Хæтæго, дæ франкжарм шы
кæныс?а Хæтщгозагъта: „Мæ франкжарм кæнын фарасттуманы*.
Маликк загъта: „Æхшайæн йæ арæзт, мийаг, дæ зæрдæмæ куы
нæ фæшæуа. Сыгъзæрин бæрæг у, фæлæ уæддæр хуымæтæджы
арæзт дæлтъур у. Кæд дæ фæнды, æндæргъуызон дын æ#
саразон?"
Хæтæго загъта: „Дæ бар дæхи. Де’хша уал дын фенон".
Маликк æхша рахаста æмæ уыди тъæпæн, сæбæкк, æнæныв.
Уæды рæстæджы ,чиныг фыст нæ уыди.
Дарежанты Хæтæго загъта: „Шæй.уæдæ ме’рдхорд шæргæ-
йæ ныв хорз у æмæ ашы ’хшайы Шæргæсы ныв ны-
вæрæм.
Æхша нæуæгæй раивтой æмæ йыл æрмæст Шæргæсы ныв
нывæрдтой.
Уæд’ Дарежанты Хæтæго æхша райсынмæ аккаг ыскодта.
.Бафидыдтой дыууæ лæджы. Маликк фараст туманы нымадæм
радта Дарежанты Хæтæгойæн. Хæтæго æхша ’ссардта фараст ту-
маны. Æхша йæ хæжармæ æрхаста.
, * Уæд иу бон загътой Хæтæго æмæ Бакарон: „Шæй, ашы
’хшатæ нæ лæппутæн байуарæм. Раттæм сын фæйнæ æртæ ту-
маны æртæ лæппуйæн, æмæ сæудæджерад кæнæт, æмæ нын кæд
исты пайда æрхæссиккой".
Айстой лæппутæ фæйнæ æртæ туманы æмæ ашыдысты фос
æлхæнынмæ. Дыууæ хисдæры фембал æсты æмæ иумæ ашы-
дысты, кæсдæр иунæгæй ашыди. Дыууæ хисдæры дывæр ыспай-
да кодтой, сæ фæйнæ æртæ туманы фæйнæ æ^хсæзы бакодтой
æмæ сæ баиу кодтой. Уыдон дыууадæс туманæй сæ мад æмæ
сæ фыдæн æрхастой. Кæсдæр лæппу ашыдис æмæ иу уæлмæрд-
мæ бафтыди. Уæлмæрдмæ бакасти, æмæоуæртæ иу Сой-Гадар.
Йæйегæрттæ йæ къухты рæхысæй баст. Йæ искæйуæттæн марды
къахын кæны. Уæлмæрдæн йæ кæрон дæрдджæф иу мæгуыр бæгъ-
иæг лæг лæууы æмæ кæуы.
Лæппу загъта: „Шæй ашыкæуæг мæгуыр лæгмæ уал башæ-
уон раздæр æмæ йæ бафæрсон", Башыд мæгуыр лæгмæ æмæ йæ
фæрсы лæппу: „Шы кæныс, ашы зæронд легг, шæуыл кæуыс?"
Мæгуыр лæг загъта: „Куыннæ кæуон? Мæнæн уыди иунæг
лæппу, мæгуыр дæк, æмæ мæгуырæй амарди. Райста ушы Сой^
Гадарæй 25 сомы æмæ сæ йæ мæгуырæй фидын нал бафæрæзта.
Æз дæр мæгуыр дæн, æмæ сæ шæмæй бафидон, уый мын нæй.
Ныр башыдис æмæ нæ искæйуæтты бакодта уæртæ, æмæ йæ
янгæнæй къахы æмæ йæ хъуамæ егæрттæн бахæрын кæна нæ
хæсы ныхмæ.
Лæппу загъта мæгуыр лæгæн: „Ма тæрс, æз дын æй куый-
тæн хæрын нæ бауаджджынæн".
121

Башыд лæппу Сой-Гадармæ: „Шы ми кæныс, Сой-Га*
,дар, ам?"
Сой-Гадар зæгъы: „Мæнæ мæ ай фондж æмæ ссæж сомф
.дардта æмæ мын нишы бафыста, афтæмæй амард. Ныр æй хъуа*,
мæ сыппарон æмæ йæ мæ куыйтæн бахæрын кæнон".
Лæппу загъта: „Ма йæ сыппар, де’хæс дын æз фидын!"
Сой-Гадар загъта: „Сис уæдæ ме’хша". Лæппу йæ жиппæй
систа йе’ртæ туманы æмæ сæ радга Сой-Гадармæ:
„А, уæдæ дын удон мæ мад æмæ мæ фыды уды бæстц
тыххæй".
Сой-Гадар фæстæмæ ингæны сыджыт батымбыл кодта.
Лæппу ма йе’’хшайæ фондж сомы рахаста æмæ сæ мæгуыр
>бæгънæг лæгæн радта: „Ашы фондж сомы та дæуæн лæвар мæ-,
’хи уды бæсты тыххæй*.*
Мæгуыр лæг арфæ ракодта, æмæ рашыдысты сæ хæ-
жæрттæм.
Уæд дын æршыдысты æртæ лæппуйы иумæ сæ мад æмæ сæ
фыдмæ.
’Мад æмæ фыд лæппуты пайдайæ æрфарстой. Лæппутæй йæ
•ллчи дæр равдыста. Дыууæ хисдæр лæппуйы се’хша дывæрæй
балæвæрдтой мад а^мæ фыдмæ.
. Кæсдæр лæппуйы бафарстой мад æмæфыд: „Шæй ды дæр нæм
æрбавдис дæ пайда!
Кæсдæр лæппу загъта: „Мæнмæ æхша нал ис. Æз жы 25 со-
чмæй мæ мад æмæ мæ фыдæн уды бæстæ балхæдтон,; фондж со-
мæй та мæхишæн балхæдтон уды бæстæ".
Загътой мад æмæ фыд лæппуйæн: „Гъе æвзæр, æнæуаг, чидæр
_дын де’хша асайдта! Уды бæстæ ма’лхæнгæйæ искуы фехъуыс:
тай?"
Схæрам ысты дыууæ лæппуйы, мад æмæ фыд кæсдæр лæппу-
мæ æмæ йын алæбон уайжæф кодтой. ^
Кæсдæр лæппу сфзелмæшыд уайжæфæйæмæ загъта: „Шæй мæ
сæр фесафон. Шæуон æмæ мæхи денджызы ныппарон".
Араст и лæппу иу бон, æмæ йыл иу саугъæды баталынг и.
Лæппу дæлвæндаг хæмпæлы ныххуыссыди æмæ загъта: ФКæд
мæ ахсæв фынæйæ исты ахæрит, æмæ мын æнчондæр удисæн.
уаит":
Баззад лæппу æнæзианæй æхсæвы. Райсом раджы сыстад, æх-
сæв ма уыд, афтæмæй. Араст йæ фæндагыл денджызьГрдæм. Уæд
акаст фæндагмæ æмæ дæлæ иу лæг æрбашæуы, йæ мад æй
куыд ныййардта, ахæм бæгъяæгæй. ,
Лæппу—бын бауа зæрдæ—йæ удæн фæтарсти æмæ фæсвæн-
даг агæпп кодта йæхи æмбæхсынмæ.- Уалынджы ахъуыды кодта:
мæхи ма шы ’мбæхсын, зæгъгæ.
Арастис фæстæмæ йæ фæндагыл лæппу. Æрæмбæлдыл бæгъ-
нæг лæг. Загътой кæрæжийæн салам. Бæгънæг лæг фæрсы лæп-
луйы: „Кæдæм шæуыс бæлччон?" . .
12С

Лæппу загъта: „Æз мæ мад æмæ мæ фыдæй æмæ ме’фсы
маертæй уæлдайгонд дæн æмæ мæ сæр’хъуамæ фесафон, мæхи
денджьтзы æппарын". ’
Бæгънæг лæг загъта лæппуйæн: „Нырма дæуæн дæ рæстæг
нæу дæ сæр сафынæн. Æз хъуамаё демæ аздæхон æмæ дын Ма-
личчы чызджы ракурын кæнон".
Лæппу загъта: #Ма мæ. хынджылæг кæн! Мæнæн Малич-
чы чызг чи’дæтты? Æз мæ сæр мæлæтмæ куы хæссын".
Бæгънæг лæгзагъта: „Фæрсгæ ма кæн, мæ бæгънæгмæ дæр
мын ма кæс. Дæ хъуыддаг мæнæн курдиат у". Ашыдысты бæгъ-
нæг лæг æмæ лæппу иумæ æмæ балæууыдысты Маличчы дуар-
мæ. Маликк сæм рараст æмæ сæ фæрсы: „Кæшон ыстут, æнахуыр
уазджытæ?а
Бæгънæг лæг жуапп дæтты: „Мах ыстæм де’уазджытæ. Уазæг
афгæ, æмæ дæм усгур æршыдыстæм".
Маликк загъта уазджытæн: „Кæд мæ æртæ хатты æртæ тау-
рæгъæн бафынæй кæнат, уæд мæ чызг сымахæн лæвар уыжен,
кæннæуæд уын уæ къубæлттæ ралыг кæнджынæн"!
Бæгънæгзагъта:яГъы, Маликк, ныр уал мын шы таурæгъ кæ-
нын кæныс?*
— ,,Уæларв—зæххыл шы хъуыддæгтæ ис, уыдон мын сæрæй
бынмæ фæжур".
Бæгънæг лæг сæ журын байдыдта, куыд æмбæлд, афтæмæй,
æмæ Маликк æрфынæй и. ’ *
Бæгънæг лæг загъта Маликкæн: „Гъы, Маликк, ома нæ дæ
сæрмæ нæ хæссыс, куыд тагъд бафынæй дæ, дæ хъус нæм куы
нæ уал дарыс?а
Маликк загъта: „Уый дын иу хатт. Дыккаг, зæххон адæм-
мæ шы фæтчытæ ис, удон мын фæжура.
Зæронд лæг сæ уæзджын æмæ ’гъдауæй фæжырдта. Дыккаг
хатт дæр афынæй Маликк. Бæгънæг лæг загъта: „Райхъал у,
Маликк, дæхи шы фæнда, уый уыжена.
Маликк загъта: „Гъе ныр ма мæ кæд æртыккаг хатт бафы-
яæй кæнай, уæд мæ чызг дæу. Мæрдты бæсты шы хъуыддæгтæ
ис, æуыдон ма мын фæжур.
Æртыккаг хатт æрфынæй Маликк æмæ йæ къæлæтджынæй
рахауд/
Хæснаг сыххæст и, Маликк загъта: „Хæлар уын уæд мæ
чызг. Амондджын бинонтæ уын æй хуышау фæкæнæда.
Бæгънæг загъта: „Гъей уæдæ, æз къухылхæшæг уыжынæн,
земæ мык мæ хойы мæ шурмæ æрбакæнут". -
Загътой бæгънæг лæг æмæ Маличчы чызг хо æмæ æфсымæр
кæрæжийæн. Лæппу сиахсы ’фсæрм байдыдта.
Маликк чынджæхсæвы харж æршæттæ кодта, æрхуыдта адæ-
*мы. Чынджæхсæв куы фæши, уæд шæуыны къахыл æрлæууыдыс-
ты чындж æмæ чынджхæсджытæ.
Уæд бæгъиæг лæг загъта чызг æмæ сиахсæн: „Маликк уын
дæттджен Дынджыр лæвæрттæ, фæлæ иу машы бакояуг. Дыу-
123

уæ сау уæныджы йæм ис, Тутыры гуырдтæ, æмæ шæнгæт чьь
рын, уыдон-иу райсут, æндæр машы бакомут". \
Уæд Маликк загъта: „А, шы мæ домут, ме сиахс æмæ мæ
чызг. Ан уын хъæутæ лæвар æмæ бирæ сыгъзæринтæ".
Чызг æмæ сиахс загътой: „Мах æппындæр нншы хъæуы^
кæд нын уæртæ дæ шæнгæт чырын æмæ дæ дыууæ сау уæвы-
джы дæттыс, кæннод’4.
Маликк сразы ушы лæварыл: „Лæвæрд уын фæуæнт".
Араст ысты чызг æмæ спахс, чынджæмбал бæгънæг лæг.
Цъус, бирæ фæшыдысты. Бæгънæг лæг аздæхти хишæн фæн-
дагыл. Куы адард и бæгънæг лæг, уæд чызг йæ моймæ журы:
*,Ушы бæгънæг лæг дын бирæ хæрзиуджытæ куы сарæзта,
æмæ йын куынæ йæ ном зоныс, куынæ йæ мыккаг.
Лæппу загъта: „Оххай-гъе, бæлвырд æй куы нæ бафарстон".
Ахъæр æм кодта, æмæ раздæхти бæгънæг лæг.
„Аипп ма уæт, мæ хæлар, айбæрш хæрзиуджыты мын куь?
башыдтæ, уæд мæнæй шы жæбæх зоныс?"
„Æз дын мæхи башамонджынæн. Шаршатæ шæрдджу куы
кодтой, гъе уæд баззадтæн жæгъæлæй, мæгуырæй амардтæн
æмæ мæ хæс фидын нæ бафæрæзтон Сой-Гадарæн. Уый мæ ин-
гæнæй къахта йæ йегæрттæн хæрынæн. Ды мæ нæ бауагътай
къахын, æмæ дæм ныр мæрдтæй æршыдтæн, дæ уынгæгжинад
дын фехъуыстон. Ныр дын де хæс фидын мæхæдæг".
„Хорз, уй бæлвырд уыди, фæлæ бæгънæг та шæмæн дæ?"
„Мæгуыр, бæгънæгæй амардтæн, æмæ мæрдты бæсты иу
иннæмæн рард нæй".
- Лæппу зæгъы: „Уæдæ нишы гæнæн ис, дарæс конд дылг
æршæуа?"
Бæгънæг загъта: „Мардæн сабаг боны шы ныффæлдисай,
уй æм хæччæ кæны. Иннæ бонты фæлдыстæгтæ жæгъæлы ’сты".
Лæппу загъта: „Хорз, уæд дын сабат бонмæ’ сараздзынæн
фæлдисинæгтæ".
Рараст сты сæ фæндагыл фæйнæрдæм.
Сарæзта лæппу сабатмæ дарæс фæлдисинаг.- Ингæныл . сæ
ныффæлдыста æмæ ныхъæр кодта: „Шы фæдæ ме’ххуыс-
гæнæг! Дæхи мæм раргом кæн!"
, Дарæс бæгънæг лæджы уæлæ фестадысты, афтæмæй фергом
ис. Лæппу ныллæгъстæ кодта: „Фенын мын кæи мæрдты бæсты
шы хъуыддæгтæ иса.
Акодта йæ йемæ мæрдтæм æмæ йын мæрдты равдыста фыч->
чаг йæ мад æмæ йæ фыды мæрдты бынат—зæлдаг хуыссæнгарз
æмæ сыгъзæрин бандон. Йæхи бынат—рæсугъд бынат.
Загъта йын Шаршайы фырт: „Кæсыс ашы\рæсугъд бынæт-
тæм?Кæд никуы нишы фæрæднай ды дæр æмæ дæ мад, дæ фыд
дæр, уæд уын уыжысты рæсугъд бынæттæ. Кæд фæрæдиат,
уæд удоны нал, фæлæ уыжыстут зындоны шады".
Шаршайыфырт ум баззад. Лæппуйы раздæхта уæлионбæстæм,
124

Æршыд йæ хæжармæ, кусын байдыдта йæ дыууæ Тусыры
гуырд сау галæй æмæ йын иу бон афæжы куыст æнтысти.
Шæнгæт чырын куы бакодта, уæд жы дунейы шыкурайы
фæрдыг æмæ сыгъзæрин ракалди, афтæ бæркадон уыди.
Сарæзта хорз æттæгуæлæ бæстьГхæйттæ, шарды бар радта
йæ мад, йæ фыд æмæ йæ дыууæ æфсымæрмæ.
Уаед дын сæм æрæджиау тæлмæ ’ркаст мад, фыд æмæ дыу-
уæ ’фсымæрмæ. Сфæнд кодтой исты хос ыскæнын.
Иу бон сæ сæ мад арвыста хос кæрдынмæ æнæдон æфшæг-
мæ æмæ сын сарæзта шæхджын кæржынтæ, шæмæй сдойны
уыдаиккой, æмæ сын загъта: „Уæфæдыл уын дон ахæсжынæн".
Ссыдысты уыгæрдæнмæ. Сдойны сты. Мад сын лалымы дон
ахаста сæ фæдыл.
Лæппутæ дон æркуырдтой, æмæ мад хисдæрæн дон бадард-
та, кæсдæрæн джы нæ дæтты. Кæсдæр тынг ныллæгъстæ кодта:
„Мæ ныййарæг, дон мын бадар!"
Мад загъта лæппуйæн: „Дæ иу шæст мын ратт, æмæ дын
дон бадарон!"
Лæппу. загъта: „Уæт лæвæрд".
Мад шæсты фыдис фæтъыста æмæ йæ фелвæста.
Фыр дойныйæ лæппу загъта: „Донæй мæ бафсад æмæ иннæ-
йы дæр фелваса.
Лæппуйы куырмæй ныууагътой. Куырм рашыди, лæсгæ-лæсгæ
хиды бынмæ æрбахæччæ. Æхсæвы хиды бын баззади. Райсом
кæркуасæн бон куы кодта, уæд хиды хъусмæ æртæ зæды æр-
тахти æмæ загътой: „Шæй, диссæгтæ ражурæм’'.
Æртæ зæдæй сæ иу загъта: „Иу диссаг æз уй зонын, æмæ
Маличчы фырт йæ уд исы. Æнæ мæлгæ йын нæй. Райсомы сæу-
уон æртахæй куы фæхъæстæ уаит, уæд фервæзит. Ушы æртах
æм чи фæхæччæ кæна, умæн Маликк ыстыр лæвар дæттыи.
Дыккаг загъта: „Диссаг уй у—иу хъæу дойныйæ мæлынч.
Хъæуы сæр зæнджы ных: ушы ран иу æртах куьГрхауит рай-
сомы сæууон æртæхæй, уæд джы дынджыр дон рашæуат. Ушы
хъæуæн сæ лæвар шæттæ у, дынджыр/лæвар.
Æртыккаг журы: „Мæгуыр удон не сты, фæлæ мæгуыр
у Дарежанты Хæтæгойы фырт: кæмдæр куырмæй ратул-батул
кæны. Райсомы сæууон æртæхæй уй шæстытæ куы фæхъæстæ
уаиккой, шы уыдысты, авд ахæмыхуыздæр фестиккой.
Хиды бынæй лæппу ныуунæргъыдта: „Мæ зæд, ме дуаг,
ма мæ фесаф!"
Зæдтæ загътой: „Ома ушы куырм ам кæмдæр хæстæг
нæй\
Зæдтæ сæхуыттæг нытъæбæртт кодтой æмæ атахтысты.
Куырм лæппу рамæсты æмæ сæууон æртæхæй йæ шæстытæ
айсæрста, æмæ, шы уыдысты, авд ахæмы хуыздæр фестадысты.
Сæууон æртæхæй йæ бæршытæ байжаг кодта.
Иу æртæх Маличчы фырты хъæлæсы ныттагъта. Лæппу мæ-
лæтджагæй фервæзт.
125

Дойкы хъæуы сæрмæ зæнгыл иннæ ’ртах ньшпæрста, æмге
жы куыройы дон рашыди,
Маликк æмæ хъæууон адæм æмжырдæй дыууадæс уаргъц
-сыгъзæрин балæвар кодтой лæппуйæн.
Лæвар рахаста æмæ йæ хæжармæ æршыди..! Йæ усы сау;
даргæ æрыййæфта: йæ мад, йæ фыд æмæ джы ’фсымæртæ дон^
джау скодтой.
Башыд лæппу саударæгмæ æмæ йæ фæрсы: „Шымæ дæ мо-
йы куы фенис, уæд æй нал базонис?"
Уй бамбæрста æмæ загъта: „Дарежанты мыккаджы мæнæн шы;
зонын хъæуы?а
Афтæмæй йæм бахаудн æмæ бауажыг и. Ус æрчъишыд-,
та. Райста дынджыр лæвæрттæ æмæ сæ бафснайдта.
Лæппу фæрсы йæ мад æмæ ,йæ фыды æмæ йе ’фсымæртыг
„Шæмæн мæ уæлдай кодтат? Мæнæ уæм дынджыр фæллоимæ
æршыдтæн*.
Дарежанты Хæтæго загъта: „Æз дæ уæлдай нæ кæнын, фæлæ
дæ Нарты Батыражау фæлваргæ кæнын".
Лæппу загъта: „Хорзуæдæ, æз мæ фат ауаджджынæн. Фæстæ-
мæ мæм шы жуапп æрхæсса, æууыл мæ хъуыддаг аскъуыдджап
кæнджынæн."
Лæппу фат ауагъта. Фат фæшыди æмæ æртæ бонмæ æрыз-
дæхти, йæ фарсыл хатиагау чиныг фыст æрхаста... Фыст уыд.
афтæ: „Дарежанты Хæтæго æмæ йæ ус Бакаронæн мæрдты уды
бæстæй хай нал ис. Сæ кæсдæр лæппуйæн йæ ном фæуæт
Болатгуыр, æмæ йæ хуры фырт Мæхæмæт æмæ мæйы фырт
Хæмысхъæн Куырдалæгоны куырдажы фестын кæнæт41.
Болатгуыры Куырдалæгоны куырдаджы баппæрстой æмæ жы
иннабонмæ фехсысти.
Стæй йæ куырдалæгон сау фурдæй фехста, æмæ урс фурды
астæу февзæрд: йæ шæхæрæй бæстæ ныррухс и.
Уæд Дарежантæ загътой: „Ныр нын Нарты Батыражæн æм-
хуызон æмгар райгуырди*.
Уæдæй фæстæмæ Нартæ æмæ Дарежантæ сæ тæрхон сиу,'
кодтой æмæ се’хсæн хæет никуыуал æршыди.
ÆРТÆ ÆФСЫМÆРЫ.
Сидæмон, Хъусæг æмæ Агъуыза уыдысты æфсымæртæ. Бирæ
фæшардысты æмæ уарын æрымысыдысты,
Уыдис сын уаринаг сыгъзæрин кард; сыгъзæрин тын æмæ
сыгъзæрин пурти.
Байуæрстой, æмæ тын фæшис Сидæмоны, кард фæшис Агъуы-
зайы, пурти -Хъусæджы.
Х^усæг кæсдæр уыди. Æркæнæгкаг лæг сын уыд Цъæхил*
æмæ йæ’ Хъусæгæн балæвар кодтой.
126
!

Афтæмæй тын куыд даргъ уыд, афтæ Сидæмоны мыккаг дæр
адаргъ æмæ бæстæ башахста.
Агъуыэайы кард фæшис, æмæ æхсар уй мыккагæн баззад.
Пурти Хъусæджы фæшис, æмæ кад уй мыккагæн баззад.
БÆХ ФÆЛДИСЫН.
Басабыр ут, о адæм, уæ рын бахæрон, басабыр ут1
Хъал чи у, уй уæхсчы сæрæй æрбайхъусæт, мæгуыр чи уг
уй зæрдæбынæй.
Уастырджы хæрнæг кодта, зæдтæ, дауджыты æмбырд кодта.
Иннабонæй-иннабонмæ хонæг фæшагуырдта, хонæг не
’ссардта.
Иæ лæппу Уайсан хуынди, бæх ын баифтыгъдта, хонæг не
’ссардта.
Хъæдæй йæм удхæссæг хатиагау ныууасыди: „Гъей, лæппу,
размæ шæуыс, фæлæ фæстæмæ нал æршæужынæ".
Сау гъæдмæ башыди. Сау суадонæй банызта. Йæ гуыбык
срысти.
Дуры сæрмæ бахызти. Йæ къах залиаг калмыл бакъуырдта.
Дæлфæдтæ—уæлфæдтæ ныккодта, мæрд фынæй акодта. Кæрд-
джæм хъæдау фехæлди.
Бæх ныккуыдта, ныжжынæзта:
„Тъей шы кæнон? Уæуу куыд кæнон? Хæссон æй æмæ. йæ;
куыд хæссон! Нæ йæ хæссон, æмæ йæ уаллон бирæгътæ хæр-
жысты. Мæнæн дæр худинаг, æмæ йæхишæн дæра.
Йæ рахиз шонгмæ йын бавнæлдта, йе ’рагъмæ йæ æрбаппæрс-
та, хæссын æй байдыдта.
Бæстæ йæ тæригъæдæй скъуыдтæ кодта, хъæд стæггай
’згъæлди.
Уастырджыйы дуармæ баввахси. Бæх хæлхæл, мырмыр нык-
кодта.
Загъта Уастырджы: „Акæсут ма дуармæ. Уй Уайсаны бæхы.
уасын куы у. Куы нæ йæ фæхæччæ афон у, куы нæ йе’рхæч-
чæ. Кæд хъæн у, аппарут æй. Кæд—æнæхъæн, мидæмæ йæ ра-
хæссут4*.
Бæх ныккуыдта, ныжжынæзта: „Мах æрдыгон нал у".
Уастырджы бæх фæлдисын сфæтк кодта: „Хорзлæгмæ амард,
хорз бæх ын агурына.
Адæм ын загътой:
Ашы фæткнын хорзæн нæ фæуыжен.
Хъæзныг æй уаржен, мæгуыр йæ бынтæ хæржен.
Терк-турчы рæгъæуттыл фæзылдысты, зæххæн йæ кæ-
рæттыл æрзылдысты: никуы ’мæ нишы, нæ уарынч дæу
аккаг бæх.
Фæлæ уæларвы зæххыл æртæ ’фсургъы. Хуры фырт сæ
хорз звны, Дыууæ ’зæры астæу-иу сæм башу. Хисдæр ракæс-
127

жен, сонтæй йæ бафаужынæ. Асгæуккаг рæстæмбис у, хорæ^
иу æй расай.
Хуры фырт дын уидон афтаужен. Куырдалæгонмæ-иу
æй балас.
Болатшæфхад, хъанджал зæгæл æй ныккæнджени, стæгмй
сæ фидар ныссаджджени; гæндон фæуæт зынжæуæн’ у, фæстæ-
мæ жы лæг нал ыздæхы.
Урдыгæй ашу, æртæ фæндаджы ныхмæ бафтджынæ. Ма ба«
бæлл уæллагмæ, канддæр йæ уæрæхмæ, туджджынтæм хæссы.
Ма бабæлл дæллагмæ, тугисджытæм хæссы.
Астæуккаг фæндагæй дæ бæх дæр нæ тæрсы. Райс æй дæ
фæндагæн.
Иу ех сы февзыстæн бахæччæ уыжынæ иу æрдуйы хидмæ:
маргъ ыл нæ тæхы. Дæ бæх-иу шæв афтæ, д’армы тъæпæиæй
куыд фелвæса чъылбыс, де ’фсургъы агъдæй гæппæл.
Уæд фестджынæ мæрдты дуармæ. Рашæужысты дæ размæ
лæккадæн. Журжысты дæм, „дæ бон ныккалай" дын кæнжысты.
Æппындæр иу сæм машы ’сжур.
Алхæн-балхæнæй дугъ уаджджысты. Дугъонæн дæ нысан кæн-
жысгы. Ма-иу ашу разæй, ма-иу ныллæу фæсте. Се’хсæн-иу
ашу. Балæужынæ жæнæты дуармæ..
Рашæужек дæм бирæ сывæллæттæ. Чи дæ йæ мад хонжен,
чи дæ йæ фыд хонжен. Сæ худтæ уыжысты сæ рæтты.
Рæттæ хъуыртыл æфтыд. Фæччйтæ сæртыл тыд. Ма иу сыл ба-
худ сæ уагыл.
Сывæллæттæ жæнæты дуармæ демæ балæужысты.
Истуг дæ мидæмæ хизын нæ уаджджысты. Сывæллæттæ ми-
дæмæ æнæ дæу нæ хизджысты.
Журжен дæм мидæгæй Бахъы-фырт Мукара, аныгуылди,
зæгъгæ, хур.
Де зæды хаймæ иу скув. „Ме зæд, ме дуаг! хæх^ыл ракæс
хур, фæлдæхæгау, дыжы хур!"
Хæхтыл уæд ракæсжен дыжы хур.
Уæд Бахъы-фырт Мукара авд сыгъзæрин дуары бакæнжен.
Æрбалæужени дæ разы, фæрсжени дæ нæуæг жырдтæй... Мады
мард ын куы зæгъай, йæ зæрдæ бахъарм уыжени. Хъæбулы
мард ын куы зæгъай, худæгæй айтынг уыжен.
Урдыгæй куы ашæуай, зынгхуыстытæм бафтджынæ: сæ сау
фæздæг сæ сæрыл бады.
Бахæччæ дæ ныр де ’нусон бынатмæ. Мæрдты хисдæр Барас-
тыр дæм нишы бар дары.
Рухсаг уæт!
ХЕТÆГ ÆМÆЙÆ УАШАЙРАГ.
Хетæг шагъдуæлдай уыдис: уй ма жы баззадис.
Иухатт Хетæг ашыдис оалшы тæссæй, йемæ уашайраг акодта
уæймæ. Фæшарди иу горæты ну—æртæ азы.\
128

Ум сыл иу лæг фембæлДи æмæ Хетæгæн загъта:
„Дæ уашайраг дын æл^æнын, аргъ мæ ма райс, фæлæ дын уй
яргъмæ æртæ жырды башамонджынæн".
Хетæг сразы ис æмæ йын ушы лæг башамыдта: фыччаг уй,
«æмæ æхсæв æттæ макуы ныллæуу: кæм дыл баталынг уа, ушы
хæжармæ башу æмæ ум ныллæуу. Дыккаг уй, æмæ сылгоймаджы
хисдæр ма фæкæн нæлгоймагæй. Æртыккаг—шы фæнды мæсты
•суай, дæ иу шонгæй-иу де’ннæ шонгыл фæхæш, фæлæ-иу лæг ма
амар".
Уй фæстæ Хетæг йæхæжармæ рараст и. Фæндагыл бирæ æм-
бæлттимæ баиу ис. Афтæмæй иу æлдары хъæумæ бафтыдысты.
Хетæг æлдармæ бафысым кодта, йе’мбæлттæ йемæ нæ акуымд-
той. Æлдар хорз райста Хетæджы æмæ йæ фарста: „Дæлæ
удон чи сты". Хетæг ын загъта; ,,Удон ме ’ мбæлттæ сты, фæлæ
-ардæм нæ шæуынч".
Æлдар арвыста удонмæ хонæг, фæлæ уæддæр не’ рбашыдыс-
ты. Уæд æлдар аргæвста кусарт, арвыста хæйттæ Хетæджы
æмбæлттæн, Хетæгæн дæр хорз фæши фысым, йæ бæхмæ дæр
ын ушы ’хсæв базылди.
|5*-.,Хетæджы æмбæлттæ сæ бæхты хызтой ушы ’хсæв, кæрæжи-
мæ жырдтой: „нæ, ды раздах бæхты, нæ, ды". Фæхыл ысты
æмæ хъаматæй кæрæжи фæшагътой.
Райсом сыстади Хетæг, федта йе’мбæлтты мардæй æмæ 6а-
шин кодт^: „Мæнæ диссаг, мæ фыччаг жырд мыл æршыди".
Урдыгæй ашыди æмæ Тамар-падджахмæ ’ссыди. ,
Тамар уæд шарди Бурсамзелийы, Æхсæвиуат бакодта Тамармæ.
Тамар-падджах уй размæ Ос-Бæгъатыры амарыны фæнд
жита, иу тæтæйраджы йыл ардыдта.
Тамар тæтæйрагмæ фæрæдыди, æмæ йын хæфс райгуырди.
^Хетæг куы бадти хæжары, уæд хæфс рабыр-бабыр кодта хæжа-
ры, Хетæджы къæхтæм-иу бабырыди, æмæ-иу æйаппæрстой.'
Хетæг æй базыдта æмæ загъта: „Нæл у , æви сыл?а Æмæ
йын загътой: „Нæлгоймаг у". Уæд Хетæг фелвæста йæ къухмæ
зсæфсы æмæ хæфс сыгъзæриншокора лæипу фестади. Тамар
ын лæвæ^ттæ кодта, фæлæ сæ Хетæг кæ райста æмæ дис код-
та: „Маенæ мыл дыккаг жырд æршыди."
••- Урдыгæй Хетæг ашыди æмæ æрдæгæхсæв башыди йæ хæ-
жармæ. Йе’ршыдмæ йæ усæн лæппу райгуырдк *æмæ йæ мады
хъæбысы хуыссыди. Хетæг сæм сусæгæй башыди æмæ сæ куы фед-
та иумæ хуысгæ, уæд сæ амарынмæ хъзвыдис, фæлæ, шы жырд
’фехъуыста, уй йæ зæрдыл æрбалæууыди, æмæ сæ нал амардта.
Ашыди дуармæ æмæ бахъæр кодта усмæ.
Ус ын загъта: „Куыд тагъд æрбашыдтæ?а
Хетæг ын загъта: „Ды дæр хорз æнæ хъыгæй куы фæдæ".
Ус ын загъта: „Бын бауай, куыд мæ ныууагътай, уй нал зо-
ныс?" Хетæг ын загъта: „Ау, уæдæ, дæ хъæбысы чи хуыссы,
уй чи у?и
Ус ын загъта: „Уй дæ лæппу куы ув.
9 Ирон диалектологийы хрвоюматн.
129

Уæд Хетæг башин’ кодта, кæй нæ амардта йæ усы æмæ йæ
лæппуйы, æмæ загъта: „Мæнæ мыл æртыккаг жырд дæр æршыди’*.
МÆГУЫР ЛÆГ ÆЖÆ ХÆЙРÆДЖЫТÆ.
Мæгуыр лæг Уастырджымæ башыди адгур. Уасткрджы йыш
радта мел, хуржийтæ æмæ иу мæцъис.
Рахаста сæ. мæгуыр лæг æмæ хæйрæджыты падджахадмæ ныч-
чыди> Майданы, тымбыл хахх æркодта æмæ йæ астæу ысбадти.
Хаххæй æрбахизæн нæ уыди нæ топпы нæмыгæн, нæдæр къа-
хæн—тых æрбахæссæн æм нæ уыди.
Уæд хæйрæджыты падджах мæгуырлæгмæ йе’фсæдты æрбар-
выста, фæлæ йын хаххы сæрты тых нæ арьшч.
Мæгуыр лæг хуржииты ком ,айхæлдта æмæ скуывта: яМе
зæд, ме дуаг! Ам хæйрæджы ’фсадæй шыдæриддæр ис, мæ хур-
жины шы ныккæлой".
Хæйрæджытæ хуржины фестадысты. Сæ ком сын абаста æмæ
сæ мæцъисæй нæмын байдыдта. Кæмæн ййе шонг асаст, кæмæн
йæ зæнг, чи мæлгæ акодта. .
Хæйрæджытæ хуржинæй кувын байдыдтой: „Шы зæд, шы
дуаг дæ? Шæгъдгæ нæ ма фæкæн, уй йеттæмæ горæт дæуæн,
ныууаджджыстæм".
Ауагъта сæ. Хæйрæджытæй удыгас чи баззади, удон пад-
джахмæ башыдысты æмæ йæм хъаст кодтой: „*Дæ фыдæхæй фе-
сæфæм! Тыхгæнæг ын тых нæ ары. 4 Фæлижыны йеттæмæ нын
хос нал ис".
Падджах загъта: „Диссаг нæ уыженн, лæг хæйрæгыл куы.
фæтых уа".
Баврыста йæм ноджы йæ тыхджындæр æфсæдты, фæлæ сæ-
мæгуыр лæг фыддæр фæсайдта.
Уæд сыстадысты æмæ фæлыгъдысты падджах æмæ йæадæм.
Горæт мæгуыр лæгæн баззад. Мæгуыр лæг йё’мсæр адæмы
æршæрын кодта горæты.
Мæрдтæм куы башыди мæгуыр лæг, уæд, æй ум дуаргæс
скодтой.
Мæрдты тæрхонгæнджытæ жы минæвар сарæзтой удхæссæг-
мæ, зæгъгæ, ашу æмæ æртæазжыд сывæллон кæм ис, удок
ныччæгъд. ’
Мæгуыр лæг удхæссæгæн зыгъуыммæ башамыдта, зæгъгæ,
ашу æмæ зæххыл лыстæг хъæд ныччæгъд. ^
Уй тыххæй мæгуыр лæгæн зындон аскъуыдджаг кодтой.
., Зындоны жы йæ шагъд хæйрæджытæ фæтарстысты æмæ йæ-
фæндыры хъæрæй дуармæ.асайдтой.,
Бахъаст крдта мæгуыр лæг мæрдты хисдæр Барастыр-
мæ, ражырдта йын йæ рæстжинад, æмæ йын уæд жæнæты бынат-
радтой;
130

УАСТЫРДЖЫ ЗÆД КУЫД ФЕСТАДИ.
Уастырджы каджын æмæ уæздан лæг уыди. Хуышау æй би-
рæ уарзта.
Чырыстон нæ уыди Уастырджы. Хуышау æй зæд кодта, æмæ
йын нæ куымдта.
Уæд Тутыр загъта хуышауæн: „Æз дын æй скæнджынæн зæд\
Тутыр рарает æмæ Уастырджымæ æршыд. Загъта йын: „Чом
къæрныхы. Фурдæн фале бирæ фæллой рахæсджыстæм". Уастыр-
джы ’сразы.,
Райсом фæндаггзг ахастой æмæ ашыдысты. ^Фурдмæ куы
башыдысты, уæд Тутьтр баскъæрдта йæ бæхы. Йæ бæх суры
куыдшыди/доны дæр афтæ шыди, нæ жы шудыдта!Уастырджымæ
журы: „Раскъæр дæ бæх, кæд ме’мбал дæ, уæд".
Уастырджы фыччаг нæ уæндыд, фæлæ йын Тутыр куы
загъта, уæд баскъæрдта уй дæр. Йæ астæумæ, куы бахæчч^.
фурдæн, уæд Уастырджыйы бæх хауын байдыдта Тутыры
зондæй æмæ хуыррыттытæ кодта. Уастырджы ныхъхъæр кодта:
„Гъейтт, ме’мбал, мæнæ, дын, куы сæфын!"
Тутыр ын загъта: „Дæхиуыл жуæрттæ бафтау æмæ хуы-
шауæн дæхи бафæжæхс, кæннод æнæмæнгæй сæфыс!"
Уастырджы йæхиуыл жуæрттæ бафтыдта æмæ зæд фестад.
Бæхты нытътъæбæртт кодтой æмæ фурды алиуырдтой.
Къæрныхы нал ашыдысты: зæдтæ шæп къæрныхы шæуынч.
УÆЙГУЫТÆ КУЫД ФЕСÆФТЫСТЫ.
Дарежантæ æртæйæ, Абран, Мысырби æмæ Бздыри хæтæны
рашыдысты. Иу лæджы мардыл фембæлдысты. Мард сæм журы:
„Мæн чи иыддаса, чи ныхса, чи баныгæна æмæ мьщ мæ туг чи
райса, умæн лæвар мæ сæрдасæн, мæ шилхъ æмæ мæ бæх.
Бакандери мæ ном у, Архандери— мæ марæг.
Баныгæдтой марды. Ахастой лæвар æмæ Дарежантæ араст
ысты сæ фæндагыл. Æрхмæ башыдысты. Æрхы дон тугхæччæ
шæуы...
Цъус, бирæ жы куы фæшыдысты, уæд сыййæфтой уæйыджы
шæфæй. Фæрсынч æй Дарежантæ: „Шы кодтай?"
Уæйыг загъта: „Мæн ныччавта Бакандери, фæлæ йæхæдæг
дæр рæуæгæй нæ фервæзти".
Абран шилхъæй рашавта уæйыджы æмæ йын йе’хсæз сæры
акъуырдта.
Ашыдысты авдсæронуæйыг Пакъуындеримæ. Æхсæз сæры йын
акъуырдтой, æвдæм-иу фæстæмæ йæ бынаты аныхæсти. Уæд
Дарежантæ арт скодтой. Уй æртхутæг сæры лыгыл нык-
кодтой, æмæ сæр нал баныхæсти. Авдсæроны фæллой рахастой
Дарежантæ: хуржин, аркъау æмæ гауыз. Араст сты фæсхох
уæ^ыг—падджахмæ, фарастсæронмæ.
$*
131

Башæуæн æм нæй. Йæ разы дыууæ хохы, фырытау кæрæ-
жийы гуыпп кæнынч.
Дарежантæ абадтысты гауызыл æмæ уæйыджы хæд дуармæ
батахтысты, хæхтæ куы афæлдæхтысты, уæд.
Бажырдтой: „Фарастсæрон, ракæс ма нæм, мах Дарежантæ
’стæм".
— „Сымах хуызæн баллон бирæгътæ мæнæн иу комжаг-
ваг дæр не’стьГ.
Абран загъта: „Кæсгæ нæм ракæн: бирæйы фаг дын стæм".
Ракасти сæм, æмæ йæ аркъау алхъывта йæхи гъæдæй.
Ракодтой фарастсæроны, уæйгуыты падджахы.
Адæм сæ фæдыл диссагмæ шæуæгау кодтой. Уæйгуытæ сæхи
фурды калгæ кодтой.
Гъе ушы рæстæджы у&йгуыты уæлион шард Дарежантытæссæй
аскъуыди.
Уæйыджы ракодтой, Нартæ æмæ йæ Дарежазты ныхасмæ æр-
кодтой.
—- „Ныр мæ хæшын чемæ кæнут?—фарста сæ уæйыг.—Чи
уæм и ахæм, мæ ныхмæ чи фæлæууа?4
Абран æрбакодта Нарты Батражы æмæ Дарежанты Болатгуы-
ры. Хъабахъæн сæ уæйыгæн æрывæрдта.
— „Шæв сæ ныр топпæй, æмæ, кæд дæ нæмыг сæ риуы ба-
хиза—дæ падджахад дæхи фæуæт фæстæмæ, кæннод дын дæ
фараст сæры акъуыржынæн".
Уæйыг сæ ерæжыппæй шæзын байдыдта, æмæ нæмыг лауыз
кодта лæппуты риуыл.
Уæйыг ерæжыпп аппæрста æмæ загъта: „Абонæй фæст&мæ
уæйгуытæн уæлион бæсты шарды бар мауал уæт æргомæй".
Абран æй рариуыгъта æмæ йын йæ фараст сæры акъуырдта
Бакандерийы шилхъæй.
Ушы уæйыджы хурмæ бахус кодтой, куыройыл æй æрыссадтсй
æмæ йæ дымгæмæ ныддардтой.
Миты сæрыл чи ферттивы, уй ушы уæйыджы æртхутæг вæйны.
ÆФСАТИЙЫ ЗАРÆГ.
Дыууадæсæй Бадилатæ бафæнд кодтой:
„Чомут саджджын коммæ,
Æфсати нын кæд исты раттит!а
Уй сæ бæх уыд сыгъдæг саулохаг,
Уй сæ топп—сыгъдæг ерæжыпп,
Уй сæ кард уыд сыгъдæг сау хъанджал,
Уй сæ нымæт—сыгъдæг андиаг.
Башыдысты саджджын коммæ
Æмæ ныхъхъæр кодтой:
„Ратт нын Æфсати\
Уæд Æфсатийы лæппу Бажумар
132

Хохы цъуппæй куы ракасти;
Фæстæмæ фездæхт уæд йæ фыдмæ
Æмæ йын загъта:
„Ахæм адæм æрбашыди:
Уй сæ бæх у сыгъдæг саулохаг,
Уй сæ топп у сыгъдæг ерæжыпп,
Уй сæ нымæт—сыгъдæг андиаг.
Куыд бакæнæм, Дада шæра,
Куы хъæр кæиынч: „Ратт Æфсати!"
Æфсати загъта: „Ауаж сын иу хъыбыл"
Хъыбыл дын уæд рауагъта.
Зилгæ-зилгæ рашыд дæлæ коммæ.
Бадилатæ дыууадæсæй
Æмифтыгъд кодтой, æмнæрд ыл сæ кодтой,
Хал, æрду жы нæ фæхъуыдтой.
Хъыбыл сæм раздæхти,
Шæгъдын сæ байдыдта...
Дыууадæсæй сæ кæрæжиуыл
Суджы шагъд скодта.
Дыккаг каст ракодта Бажумар
Æмæ загъта йæ фыдæн:
„Дæлæ та иу лæг æрбашæуы.
Ахæм лæг у: зилгæ зæнгой
Æмæ сау сæмпæрчъи,
Хъисын угелæфтау æмæ къæбæл^æфшæг,
Йæ топп та рæхсæцтæй баст.
Уй та у Жутты Кужи,
Йæ бон ныккала,
Кæмдæр та фæзынди".
Ушы хъыбылы суыдта,
Хъуызын æм байдыдта
Халæй халмæ, сыфæп сыфмæ
Æмæ йæ фехста.
Ратылди хъыбыл
Æмæ йæ размæ æртылд,
Дыууадæсæй Бадилатæн
Сæ жауматæ ратымбыл кодта.
Удон ушы ран дыууадæсæй
Кæрæжиуыл шагъдæй баззадысты
Хъыбыл дæр йе’ккой ракодта.
ШАРШАТÆ ÆМÆ ЦЪЫБЫРТТЫ ДИССÆГТÆ.
Шаршатæ æмæ Цъыбыртты ’хсæн зæххы тыххæй жырд æр-
шыди.
Æвзæрст лæгтæ уыдысты Цъыбыртты Гæнгæл, Уæнгæл

æмæ Æртхутæг. Шаршаты лæгтæ уыдысты Сайдвæстаг æмæ
Зæрдæсырх.
Лæгтæ тæрхоны сбадтысты се’хсæны жырддаджы тыххæй.
Уæд Хуырымтæ æмæ Бигъуылатæ сфæнд кодтой, Цъыбырттае
æмæ Шаршаты сардауын, шæмæй сæ кæрæжийы фæшагътаиккой.
Удон къулыбадæг усæн гæртам радтой.
Ус бавдæлдис æмæ хин æмæ кæлæнæй ронджы дурын тæр*
хоны лæгты астæу нывæрдта.
Лæгтæ жы доны ’фсон банызтой, æмæ сын нишыуал базза-
ди, хæрам тæрхон зонды йеттæмæ^ Раздæхтысты сæ ныхæстæ
галиумæ.
Шаршатæн нишæйаджы хай бакодтой.
Афтæмæй сын Хуырымтæ æмæ Бигъуылатæ фидис кæнын,
байдыдтой Шаршатæн, зæгъгæ, Цъыбырттæй дæлдæр нæм
мыккаг нæй æмæ уын удон дæр хай нæ бакодтой".
Шаршатæм фидис тæлмæ кæсын байдыдта. ,
Хуырымтæ æмæ сæм Бигъуылатæ хахуыр æвзаг хæссын бан-
дыдтой, зæгъгæ, схæшут, Цъыбыртты фесафут æмæ уын бын-
тон сæ зæхх баззайжен’*.
Шаршатæ Цъыбырттæм æхсæвыгон фынæйæ бахъуызыдысты
æмæ сыл арт банджæрстой.
Бæстæ баззадис Шаршатæн.
Хуырымтæ æмæ Бигъуылатæ Шаршатæмæруырдыгысты æмæ
сын загътой: „Чи уын радта уйбæрш бар, æмæ сæ афтæ бын-
ыскъуыд акæнат".
Шаршатæ загътой: „Бынтон ,сæ нæ аскъуыдтам, сæ кой ма
баззад. „Уæртæ сыгъды уæлдай æртхутæг’4—уй номæн æгъгъæд,
нæу?
„Шæгъдгæ уæ уæдæ нæ кæнæм. Фæлæ уын хишæн тæр-
хон кæнæм. Бынæттон шарды бæсты уын шæугæ шард æвæрæм.
Ашæут æмæ шæрдджу кæнут, ам уын шæрæн нал и!а
Шы фæрæз уыди! Шаршатæ ашыдысты,
Шæугæ шардæй куы ’сф&лмæшыдысты, уæд Хуырымтæ
æмæ Бигъуылатæм арвыстой минæвар: „Шы ми нын кæ-
нут,—тугæй бæстæ байстам, æмæ нын шæрынæн бынат нал
дæттут!"
Æртхъирæнтæ сæм æрвыстой: „Абонæй ’ фæсгæмæ уæ кой
куы фёхъусæм, уæд уæ бынтондæр ныччæгъдджыстæм".
Кой дæр нал ыскодтой Шаршатæ сæ бæстыл... Шаршатæ абон
дæр шæрдджу кæнынч, цигантæ уыдон сты.
Дыууæты бæстæ Хуырымты æмæ Бигъуылатыкъухы баззадис.
Удон бышæу кæнын байдыдтой: сæ иу дæр афтæ „бæстæ
мæн у", æмæ иннæ дæр... Уæд кæрæжийæн загътой: „Уæдæ нæ
мæнг чи журы, уй фыд усы’лгъыст баййафæнт!"
Сæ тæрхон фæстагмæ къулыбадæг усмæ æрхауди. Къулыбадæг
ус сын сæ астæу ронджы дурын ныууагъта æмæ загъта: „Амæй
фылдæр чи баназа, бæстæ умæн баззайæтл.
Фёезыд ыл кодтон æмæ сырра сты дыууæтæдæрæмæ кæрæжи-
134

йыл хæст расидтысты дон æмæ зынгæй: алчи дæр йæхи хъуамæ
доны стылдтаит æмæ алкæуыл дæр зынг бафтыдтаит.
Къулыбадæг ус уый куы базыдта, ай афтæмæй нæ’ фæшагъды
уыжысты, уæд доныл ронг ауагъта. Дон фæтæген фестади.
Афтæмæй йыл зынг куы бафтыдтой, уæд шырын сыгъд ыскод-
той æхсидгæ зынг æппаргæйæ.
Гъæ ушы ’гъдауæй сæ мыккаг аскъуыдХуырымтæ æмæ Би-
гъуылатæн.

ТУАЛЛАГ НЫХАСÆЗДÆХТ
ЧЫЗГ ЫМÆ ЛÆППУЙЫ АРГЪАУ.
(Туаллац ныхасæздæхтыл фыст)
Иу ылдяр фæсæйсыд йæ хæзармæ. Фæндагыл ылдарыл фем-
баёлд иу лæппу-лæг. Дыууæ дæр сыдысты бæхтыл. Салам рад-
той кæрæзийæн, Лæппу-барæг йæ бæх æрсæфтæ кодта æма^
ылдары галиу фарс сæуын байдыдта. Сæуынц, сæуынц, æмæ ыл~*
дар лæппу-лæгæн „аздæх" нæ зæгъы.1 Уалынджы сæ фæндаг
фесæфт пыхсы.
Лæппу зуры хисдæрмæ: „Фарн дæм зурæд мæ бæрзонд хис-
дæр, фæлæ мын бар куы раттис, уæд дын ыз фæндаг акæнин".
Нисы сзырдта хивæнд сыбырзонд ылдар, йæ сыды кой кæны,—
къузитыл, бынзæфхæдтыл къуырттытæ кæнгæ сæхисæн фæндаг
амæлттæй арынц.
Бахæццæ сты иу цъыфзастмæ. Лæппу та зуры хисдæрмæ^
„Мæ бæрзонд хисд&р, фарн дæм базурæд, фæлæ мын бар
ратт æмæ ыз хид акæнона.Нæ та йæ бамбæрста ылдар, йæ бæх
æрсæфтæ кодта æмæ цъыфзасты фæлæгæрды, уæдæ сы уыдаид..
Бирæ нæма расыд, афтæ зы ныхсын байдыдта. Лæппу йæ бæх
бгс-ласы сонгыл абаста, йе ’ттаг дарæстæ феапæрста æмæ фыц-
цаг цъыфзастæй раласта лæджы уæлбылмæ. Уый фæстæ та басæр-
рæтт ласта цъыфзастмæ æмæ, бæхæн йæ къæхтæ хæрдмæ фæ-
сарæзта, афтæмæй йæ раласта йæ рагъыл.
Фæсалæй асыгъдæджытæ кодта барæджы, бæхы, сбадын æй
кодта æмæ та араст сты. Сæуьшц, сæуынц, æмæ мæнæ дунейы адæм.
мард фæласынц. Сæ бæхтæй æрхызтысты бæлццæттæ, тæфæр-
фæстæ ракодтой марды тыххæй. Уæд лæппу-лæгфæрсы: „Бахатыр*
кæнут, фæрсæг сонт у, фæлæ уæ мард хæзары мард у, хъæуы*
мард у, æви комы ма рд у?и Адæмйей иу рахисæн ымæ зуры:
„Мард у комы мард, æмæ ыгас ком уый тыххæй сызмæлыд".
Лæппу-лæг уый куы фехъуыста, уæд марды уæлхъусмæ кæугæ
басыд йæ сæр нæмгæ.
, Араст та сты сæ бæхтыл, æмæ иу афон ылдары кæрты дыуар- ,
мæ ырхызтысты. Ылдар уазæгдонмæ бакодта уазæджы, йæхæ-
1 Фыццаджы рæстæджы ирон адæммæ уыд ахæм ыгъдау: фæндагыл дыууæ-
барæджы куы амбæлдаиккой, уæд кæсдæр хъуамæ асыдаид хисдæры гали\г
фарс, салынмæ йæ хисдæр суæгъд кодтаид, уальшмæ.
136

дæг басыд йæ хæзармæ. Ылдарæи уыди иунæг чызг, уый фæ-
синтæ кодта йæ фыдыл стæй йæ фæрсы:
— Дада, æмæ уæд уазæг та ма чи у?.
— Æмæ чи у? Фæндагыл мыл амбæлд, мæ галиу фæрсты сæ-
уæг йæхи акодта: иу хъæдбынмæ куы ’рхæццæ стæм, уæд мын-
зы хъавыди фæндаг акæнынмæ, сыма мæн уыдæттæм ывдæлди...
— Дада сæра, æмæ кæд уæ фæндаг æвзæр уыди, уæд уый
зæгъынмæ хъавыди, пыхсы фæндаг расагурон, зæгъгæ, сæмæй
æдыхстæй сыдаиккат уæ фæндагыл.
—Нæ сыды кой куыд кодтам, афтæ иу цъыфзастмæ бахæццæ
стæм. Уысы ранта уысы ырра хъавыди хид асаразынмæ, сæмæй
мæ бæхы сæфтджытæ сыгъдæгæй баззадаиккоп.
— Дадайы стæн, уый дын фæндаг агурынмæ хъавыди, æмæ-
дын æй фæсномыгæй æмбарын кодта. Ды йæ коммæ нæ бакастæ
æмæ лæсæны ныссагътæ...
—Æмæ йæ уæд ды та сæмæй базыдтай, уым мийаг куы нæ-
уыдтæ?..
— Дада сæра, хъуыддаг афтæ рауадис æмæ дæм уый йæхи4
фæфистæг кодта æмæ дæ цъыфзастæй раласта, мæлæтæй дæ
фервæзын кодта æд бæх,
—Дарддæр, мард фæласыыц, уый мæрддзыгойы фæрсы, мард,
дам, хæзары мард’уыди, хъæуы мард, ’æви æгас комы млрд?^
Ахæм æнæмбаргæ никуы федтон... Æмæ йын адæмæй иу афтæ:
„Марл уыди комы мард". А,.фæстаг дæр уыйбæрц ымбаргæ нæ
разынд, ындæра ма комæн та сæй мард ис?
—Дада сæра, дæ уазæг афтæ зæгъынмæ хъарыд: ымхуызон не-
’ ’сты лæгтæ: чи зы хорз у, чи ывзæр. Хæрзтæ дæр æмхуызон
нæ вæййынц: исахæмтæ æмæ йæхи хæзарæй, йæ биионтæй дард-
дæр нисы уыны, нæ сæуы æввахс адæмы хъуыддагмæ, ыхсæньг
хъуыддагмæ, ыхсæны куыстмæ. Уыдонæй зы нисы æфсæрм ис.
Йæ хъару, йæ тыхмæ гæсгæ æрмæст йæхи хæзарæн, йæ бинон-
тæн. Уый у хæзары лæг. Ис æндæр хорз лæг дæр: рох зы нæу
йæ хæзар уымæй дæр, фæлæ ма уый йæхæзарæй дарддæр стыр
• пайда у æгас хъæуæн дæр йæ куыст, йæ зонды руаджы, уарзы»
архайы иннæ хæзæртты хорззинадыл дæр. Уый у хъæуы лæг
хъæуы хорз лддг, йæ мард та у хъæуы мард. Комы мард та
,ахæм лæджы мард вæййы, æмæ æгас комы зыллæтæи æххуыс чи
,у,,уыдонимæ йæ зонд, уынаффæ, йæ архайд, йæ фæнд кæмæа
æххæссы: æгас комы раст фæндагыл чи аразы, фыдбылызæй сæ
чи хъаггæны. Уый у комы мард, уый стыр лæг, пайдайы лæг
йæ зыллæйæн. Куы базыдта дæ уазæг, де’мбал, лæг зыллæйы,
комы лæг кæй уыди, уæд раздæхт æмæ кæ зæнгойы хъусæй
йехс ысласта æмæ мардмæ йæ сæр хойгæ, æрдиаг гæнгæ басыд.
— Ырра у, бынтон ырра, ындæра йæ сы хъуыддаг ис адæмы-
мæрдтимæ?
— Дада сæра, ымæ ыгас адæм, комы адæм кæмæ хъусой, зон-
дæй кæй фæрсой, ыгас зыллæтæ кæй зокдæй пайда кæной сæ сардь&
ПТ

гмидæг, уыдон амондджын сардмæ разынгард кæй зонд кæна, у^
мард ысæгæлон мард нæ уызæн, куы амæла, уæд, уымæн ьщ^
уый зыллæтæм ысæгæлоны сæстæй нæ кæсы, , алкæуыл дæр ;^:
мæт æмæ сагъæс гæнæг, æмæ кæд афтæ у, уæд уысы лæгаёй
аякæмæ дæр хъуамæ сæуа хай: йæсннæй дæр, йæ зианæй дæр^||,
.Ныр у, дада, æмæ мын аккаг скæн, æмæ йын æз „æгассуа^К
куыд зæгъон, куыд ысахода нæ сæхх, нæ кæрзынæй.
—Кæд дæ уыйас фæнды, уæд, куыд зоныс, афтæ бакæн, æр^
ыæст та дын зæгъын, йæ зонд йæхимæ кæмæн нæй, уый ахæ$
пдæймаг у.
Æмæ чызг арæвз кодта алы хæринаг. Йæ фыды кой акодтгГ,
,Уый фæстæ фынг ахаста уазæгдонмæ. Ырывæрдта фынг ымаё
<алам зæгъы уазæгæн. Уазæг сыстад ымæ лæууы.
—Ырбад, дæ хорзæхæй, ымæ нæм исты '<?ахоД.
—Уазæгæн нæй ысбадæн, салынмæ зырд расæуа ыфсинæй.
—Ис дын бар, ырбад. Уазæг ырбадт. Чызг рауагъта иу ныуа-
зæн ымæ йæ радта уазæгмæ. Уазæг баныуæзта ныуазæн ымæ йæ
атылдта уазæгдоны зæххыл. Чызг систа ныуазæн, байзаг æй
кодта ымæ та йæ радта лæппу-лæгмæ.
Уый банызта ныуазæн,ымæ йæ фæнычы баппæрста. Чызг ныуа-
зæн систа, ныссæрфга йæ ымæ та зы рауагъта нуæзт. Уазæг
баныуæзта æртыккаг хатт, стæй баздæхт ымæ ныуазæн-къонайы
’ дæлтъурыл ныххафт ласта.
Ныуазæн базгъæлæнтæ ис, йе ’згъæлæнтæ фæнычы ’стæлфы:
дысты.
, Чызг ныуазæны ’згъæлæнтæ ырымбырд кодта, сыгъдæг сæ ныс-
сæрфта, йæ кæрдæнæй иу тигъ аскъуыццаг кодта, ымæ уымæй,
<ггæй сæ йæ роны арф бафснайдта.
Уазæгæн йæ хæрд йæхи куы фæуа, уæд дуармæ кæсы, зæгъ-
гæ, загъта лæппу-лæг.
Чызг фьшг афснайдта, бæхыл саргъ авæрдта. Уазæг сбадт
бæхыл ымæ йæ рахиз къухæй фæндаджы ’рдæм асамыдта. Чызг
систа йæ къух ымæ йæ рахаста йæ дадалитыл. Лæппу-лæг йехс
<5æхы барсыл адаудта, йæ дæс ынгуылзы равдыста чызгмæ.
Афараæг уазæг, чызг хæзармæ басыд. Фыд æм ылхъынцъ ыр-
:фыгæй зуры:
-—Амæлттæй ма баурæдтон мæхи нæ уазæгмæ, фæлæ йын ды
.куыд ныббарстай, уый мæм дис кæсы. Мæ сæсты зул дардтбн
уазæгдонмæ. Уыдтон, дæ ныуазæнæн дын сы митæ фæкодта, стæй
.дын æй фæстагмæ хæрз пырх куыд ныккодта, уыдон. Ныуазæны
■састыл афтæ маст нæ кæнын,, бирæ зиан нæу, фæлæ ыфхæрд у
дæуæн дæр ымæ мæнæн дæр... Сыбырхъуыр адæймаг куы
уыдаин, уæд уысы къулыбадæгæн, лæг сы у, лæджы хæзар, уый
.йын басамыдтаин. Фæлæ йæ амонд хуыздæр фæуæд. Уазæджы
хатыр ын фæуæд.
— Дадайы сгæн, ыфхæрынмæ нæ куы хъавыдаид йæ митæй,
:уæд,æй ыз дæр ынæ бамбаргæ нæ фæуыдаин, æмæ йын уæд
„дæ чызг дæр, сы ’мбæлдаид, уый бакæнын бафæрæзтаид. Фæлæ
.138

;мын бахатыр кæн, Дада, нал дын æй басусæг кæнзынæн, дæ уа-
зæгæй мæн астæу сы’рсыди, уый.
— Æмæ зы уанæбæрæджы уæд сытæ ’рсыдаид, мæ сæсты-
-зул уæм куы дардтон ыз дæр?
— Дада сæра, дæ уазæг ахæм ыдылы адæймаг нæ разынд, ды
йын куыд ынхъæл дæ: уый фæсномыгæй зырдта, ымæ дæ чызг
дæр чысыл гæзæмæтæ ынæ ’мбаргæ нæу фæсномыг ныхас.
Бар мын кæд уызæн, уæд разурзынæн, сы зæгъынмæ хъавыд
дæ уазæг, ымæ йын сы зуапп лæвæрдта дæ чызг.
— Сæйма, сæй, уæдæ, хъусын дæм.
— Дæ уазæгмæ куы басыддæн, куы йæм бакастæн, уæд мае
уайтагъд бамбæрста, мæ зæрдæмæ кæй басыд. Фыццаг ныуазæн
куы атылдта, уæд уыйуыд мæ зæрдæйы курдиатæн ахæмзуапп:
тулгæ дурыл хъуына нæ хæсы, ома мæгуыр дæн, нисы мын ис,
зæгъæлзу дæн. Ыз дæр ын ныуазæны асæрфтытæй бамбарын код-
тон фæстæмæ: „Нисы кæны, ’ссарзыстæм". Фæныкмæ нуазæн
куы ^батылдта, уæд уымæй та загъта: „Æз чъизи адæймаг дæн,
Æнæгъдау, æнæфсарм". Æз нуазæн сырттивын кодтон. Уымæй та
йын ыз загътон, хорз фæндагыл æй кæй сараззынæн. Ныуазæн
дæлтъурыл куы ныппырх кодта, уæд мын уымæй зырдта: „Ныуа-
:зæнæн куыд нал ис саразæн, афтæ нал ис мæнæн дæр саразæн"
Стыр хæзнайау ырымбырд кодтон æз ныуазæны ’згъæлæнтæ ымæ.
сæ бафснайдтон арф мæ роыы. Уымæй та йьш ыз загътон: „Сы-
дæриддæр нæ уай, ыз дæ бавæринаг дæн зынаргъ хæзнайау’Ч
^Уыдон сеппæт митæй уазæг мæн кодта фæлваргæ, къахгæ.
Уазæг бæхыл, ысбадт æмæ мын йæ къухы æвзыстæй амоны
нæ хæзармæ(,уысы сахат сæмæй асæуон. Ыз ын мæ- дадалитæм
ывналгæйæ’ загътон, мæ сæрæн худинаг кæй у æнæ ирæд, ирæдта,
мæдадалиты сал æрдуйыис, уалистæмæй, ирæд сæмæйты фæфи-
.дынц, ахæмтæй. Уæд уый йехс расæрфта бæхы барсыл/ома да-
„далитæ нæ, фæлæ, бæхы барсы сал ырдуйы ис, уал. Равдыста
мæм ноджы дæс ынгуылзы, ома дæс бонмæ не’мгъуыд.
Дæс азы хуызæн фæзындысты ымгъуыды дæс боны ылдары
- чызгмæ. Дæсæм боя аивæй айста йэехи , фæндагмæ, къухы аууо-
зи-ен кæсы, кæд, мийаг, сæуæгфæзынд. Кæсы, æмæ бæстæ рæгъæут-
тæй,- бæх, гал, хъуг, фыс-фосы рæгъæуттæй, зугтæй байзаг
ъ\мæ ылдары хæзармæ сæ ных сарæзтой.
Ныррухс кодта чызг йæ сæсгом, ырбасыд йæ хæзармæ æмæ
с зуры йæ фыдмæ:
— Дада, акæс дуармæ: дæ сиахс дын дæ ирæд—мæ сæры
^рг.ъ,—ырбатæры, быдыртæ алыгъуызон фосæй ызмæлæг сысты.

III ХАЙ. ЛИТЕРАТУРОН ÆВЗАГ
ÆХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ РАЙГУЫРД.
Нартæн уæд сæ хисдæр Уæрхæг уыдис.
Уæрхæгæн райгуырдис дыууæ лæппуйьт, фаззæттæ. Иу дзыг
райгуырдис фыццаг кæркуасæны, иннæ та райгуырдис дыккаг
кæркуасæны, Бонвæрноны скастмæ.
Рухс хуры тынтæ ныккастис Уæрхæгмæ, базыдта, хъæбул*
куыд адджын у, уый. Уæрхæг йæ лæппуты райгуырды боны
фарнæн скодта нæртон к’уывд сырды фыдæй. Æрхуыдта уæлар-
вæй Куырдалæгоны, фурдæй—Донбеттыры, Нартæй та—Борæйы
æмæ æндæрты.
Уæрхæджы уарзон лæппутыл буц нæмттæ сæвæрдта уæларв,
Куырдалæгон: хисдæрыл—Æхсар, кæсдæрыл—Æхсæртæг. Ном-
æвæрæджы лæварæн Куырдалæгон радта Уæрхæгæн удæвдз йæ
куырдадзы фæтыгæй, болат æндонæй арæзт. Удæвдзы Нарт сæ-
вæрдтой сæ фынгыл, æмæ сын кодта диссаджы зарæг уадындз*
хъæлæсæй:
,Айс æй, аназ æй хуыцауы хæларæй,
Айс æй, аназ æй ронджы нуазæн!"
Уæрхæджы хуынд уазджытæ иннабонæй-иннабонмæ минас
фæкодтой, стæй уæд фæфардæг сты: Куырдалæгон абадтис цæ-
хæр уады хъисыл æмæ ныппæррæст ласта уæларвмæ, хæдтæхгæ
Пакъуындзæйау, Донбеттыр та фестадис æргъæуон цæхæр кæ-
саг æмæ ныцъыллинг кодта стыр фурды бынмæ; Нарт дæр фæ-
фардæг сты хæтæны, стæронтау.
Уайтагъд айрæзтысты Æхсар æмæ Æхсæртæг: бон рæзтысты
уылынг, æхсæв та уыдисн. Фæлæ тынг фыдуаг рацыдысты. Са-
рæзтой сæхицæн фæттæ æмæ ’рдынтæ æмæ арвыл маргъ тæхын
нæ уагътой-æрмийæ-иу æй æрæппæрстой.
Айхъуыстис дунейыл, зæгъгæ, Нарты Уæрхæгæн рахъомыл
ис хъæбатыр фырттæ, фаззæттæ—Æхсар æмæ Æхсæртæг. Æхсар*
æмæ Æхсæртæг-та цæмæн хуындысты? Уымæн, æмæ Æхсар*
хисдæр æфсымæр, уыд æхсарджын, Æхсæртæг та—кæсдæр æф-
сымæр—Æхсарæй æхсарджындæр.
140

НАРТЫ ФÆТКЪУЫ.
Нартæн сæ цæхæрадоны задис иу фæткъуы бæлас, йæ дидин-
джытæ-иу æрттывтой æрвыгау, æмæ йыл задис иунæг фæткъуы.
Бæласыл уыдис сыгъзæрин фæткъуы, зыягау æрттывдтытæ
калдта. Æмæ уыдис æлутоны хос адæмæн: иу адзал не здæхта
фæстæмæ, уый йеттæмæ, цы хъæдгом нæ дзæбæх кодта, цы ни-
зæй нæ ирвæзын кодта, ахæи нæ уыдис.
Бон-изæрмæ-иу арæгъæдис уыцы фæткъуы, æхсæвы та-иу æй
дыдæр адавта. Æмæ йæ хъаггæдтой радыгай Нарт, æмæ , йæ
ничи фæрæзта бахъзггæнын.
Уæд иу бон æрзылдис Уæрхæгæн йæхи рад. Æрбасидтис йæ
фырттæм, Æхсар æмæ Æхсæртæгмæ, Уæрхæг æмæ сын загъта:
— Ай уын фæндаггаг. Ацæут, мæ хуртæ, æмæ уæ цæхæра-
дон бахъаггæнут, кæннод райсом Æртæ Нарты хæдзарæн лæ-
гæй æрбацæудзысты æмæ уæ иуæн йæ сæр ракæндзысты, иннæ-
мæк, йæ цонг æмæ сæ дыууæ михыл æрсадздзысты, æмæ Æр-
тæ Нарты ’хсæн дзæгъæлæй æнæ дарæгæй, баззайдзынæн.
Цæхæрадон уыдис саджы сыкъатæй бæрзонд æхкæд—маргъ
æрбатæхæн дæр æм нæ у’ыд.
Лæппутæ загътой:
— Ма тæрс, нæ фыд, мах ацæудзыстæм æмæ бæлас бахъаг-
^гæндзыстæм!
Уæрхæг сын загъта:
1 — Цæугæ бæргæ акæндзыстут, фæлæ тæрсын, фæстæмæ куы,
нæ уал æрцæуат—куы нæ йæ бафæразат бахъаггæнын.
Æхсар æмæ Æхсæртæг араст сты цæхæрадонмæ, цæхæрадо-
ны астæу диссаджы фæткъуы бæласы бын æрбадтысты. Æхсæ-
вæр куы бахордтой, уæд кæсдæр æфсымæр Æхсæртæг, загъта
Æхсарæн:'
— Æрхуысс уал, Æхсар, радыгай хъаггæнæм—æмбисæхсæв-
мæ ды бафынæй кæн, уырдыгæй бонмæ та—æз.
Æхсар сразы ис æмæ ’рхуыссыди, æмæ бафынæй ис. Æмбис-
-æхсæв фехъал ис æмæ дзуры Æхсæртæгмæ:
— Хуыцау мын æй ныббарæд—æгæр афынæй дæн.
Æхсæртæг æм фæстæмæ дзуры:
— Нырма æмбисæхсæв нæу, æмæ уал хуысс.
Хуыссæгхъæлдзæг лæппу та ’рхуыссыд фæстæмæ æмæ та афы-
нæи ис. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куыд хицæи кодтой, аф^гæ
цæхæрадонмæ ’рбагахтысты æртæ гларгъы. Æхсæртæг бады, йæ
фат æмæ йе’рдын йæ къухы, афтæмæй. Кæсы, æмæ ’виппайды
бæлас ныррухс и, æмæ йыл бады æртæ ’хсинæджы. Фæгкъуымæ
куыддæр фæцæйæвЕ^æлдтой, афтæ сæ Æхсæртæг фехста, æмæ
•атахтысты, æрмæст сæ иуæн йæ туджы ’ртахтæ ’ркалдысты
зæхмæ. Æхсæртæг райхъал кодта Æхсары æмæ ’йын загъта:
— Æхсинæг фæцæф кодтон фæткъуы бæласыл, æмæ мын цæ~
фæй атахти. Мæнæ кæсыс йæ туджы ’ртахтæм! Куы фæцæф
ис, уæд ныллæджыгы атахтис, æмæ мæнæн йæ тугвæдыл æнæ
141

цæугæ нæй.,Кæнæйæ хъуамæ æрцахсон, кæнæ йæ фæдыл
хъуамæ амæлон, æндæр гæнæн мын нæй.
Æрбамбырд кодта туджы ’ртахты, батыхта сæ, зæлдаг кæл-
мæрзæны. Кæлмæрзæн йæ фæснагъы атъыста æмæ, куьГрбабон/
ис, уæд загъта Æхсарæн:
— Æз ныр цæуын сæфты мæргъты фæдыл, æмæ цы зæгъысЬ
Æхсар ын загъга:,
— Æз дæр цæуын, ды кæдæм цæуай, уырдæм.
Араст сты ’фсымæртæ æмæ цæуынц тугвæдыл, æмæ сæ уыш
бахаста денджызы былмæ. Уым фæд денджызы бынмæ ных-
хызтис.
Æхсæртæг загъта Æхсарæн:
— Æз цæуын денджызы бынмæ, ды мæмам, денджызы былыл,.
æнхъæлмæ кæс æмаз, кæд денджыз сырх фынк хæсса, уæд-иу/
нæ хæдзармæ аздæх—мæнæй дын пайда нал ис; кæд урс фынк:
хæсса, уæд мæм иу афæдзы бонмæ банхъæлмæ кæс.
— Хорз,—загъта Æхсар æмæ баззад денджызы, былыл, Æхсæр-
тæг та йæ дзауматæ’рбатымбыл кодта æмæ ныффардæг ис ден-
джызы бынмæ.
ДЗЕРАССÆ-РÆСУГЪД.
Æхсæртæг денджызы бын Донбеттырты хæдзармæ бафтыд.
Хæдзар та ахæм хæдзар уыд, æмæ йæ къултæ—æргъæу, йæ
бын—цъæх авг, йæ сæр—сæууои стъалы. Хæдзары бадынц авд
æфсымæры, сæ уæле—сæ дыууæ хойы, амæй ай рæсугъддæртæ,
сæ сæры хил сыгъзæринау æрттивы.
— Фарн уæ хæдзары æмæ уæ райсом хорз!—загъта Æхсæр-
тæг, хæдзармæ куы бахызти, уæд.
Хорз дæ хай уæд, зæгъгæ, йып загътой уыдон дæр æмее
сыстадысты, авд æфсымæры æмæ сæ дыууæ хойы, æмæ ’рбадьш
Кодтой Æхсæртæджы; æрбадтысты сæхуыттæг дæр авд æфсы-
мæры, æртæйæ—Æхсæртæгæн йæ уæллаг фарс, цыппарæй та—
йæ дæллаг фарс. Чысыл ’куы абадтысты, уæд æфсымæртæ ба-
кастысты Æхсæртæгмæ æмæ йын загътой: * *
— Дæ хуызæп уазæг нæм нæ цæугæ ’ркодта, нæдæр нæм
цæугæ’ркæндзæн, æмæ дыл бацин кæкын бæргæ хъæуы,, фæлæ.«
мастыл стæм. ,
— Хуыцау уын маст ма зæгъæд, фæлæ цæуыл маст кæнут?—
бафарста сæ Æхсæртæг.
Уыдон ын загътой:
— Æртæ хойы нын уыди æмæ сæ фыдбылызæн сахуыр сты’
Нарты цæхæрадонмæ. Уым иу бæласыл ,сыгъзæрин фæткъуы
задис; боя-иу арæгъæд ис, æхсæв та-иу сын æй радавта нæ хо
Дзерассæ, æхсинæджы хуызы иу бацыд, афтæмæй. Бæргæ йык
дзырдтам: „Нартмæ фыдуаг фæсивæд ис, уыдонæй арвыл цъиу
атæхын дæр нæ уæнды—ма цу фæткъуымæ", фæлæ нæм нæ »
142

байхъуыста. Нарты Æхсар æмæ Æхсæртæг кæрæдзийы кæрдтьш
бафтæнт,—ныр уыдон хъаггæдтой фæткъуы бæлас æмæ йæ фæ-
цæф кодтой.
Уыцы рæстæджы уатæй райхъуысти хъæрзын. Æхсæртæг ба-
фарста:
— Кæй хъæрзын у уый?
— Гъе уый, кæмæй дын зæгъæм, уый у—нæ хо Дзера:сæ„
— Æмæ йын ницы хос и?—афарста æфсымæрты Æхсæртæг^
Æмæ йын уыдон загътой:
— Бæргæ йын ис хос.
— Æмæ йын цы хос *ис?
— Йæ туджы’ртахтæ —уыдон сты йæ хос; уыдон куы ’рæм-
бырд кæнай æмæ йыл сæ куы бафу кæнай, уæд фервæздзæн*
кæннод ын фервæзæн иал ис.
л— Æмæ йæ чи сдзæбæх кæна, уымæн цы хорз ракæндзыс-
тут?—бафарста сæ Æхсæртæг.
— Уыцы лæгæн æй раттиккам нæ уарзон хо Дзерассæйы—
хуыцау æй уымæн саккаг кодта.
-т- Уæдæ æз дæн Нарты Уæрхæджы фырт Æхсæртæг, йæ-
туджьг ’ртахтæ мæнмæ сты, цæвгæ дæрæй æз ныккодтон, дзæ-
бæх дæр æй æз скæндзынæн. Цæут æмæ йæ ардæм ракæнут!
Æфсымæрты цæсгæмттæ ныррухс, сты. Кæм ма уыдис кæрон
сæ цинæн! Æмæ зæгъынц Æхсæртæгæи:
— Чызг уæззау рынчын у, дæумæ рацæуынæн нæу, фæлæ-
йæм мидæмæ, ’уатмæ, бахиз.
Бацыд лæппу рынчьшы размæ-. Чызг сынтæджы хуыссы, йæ
сыгъзæрин дзыккутæ зæхмæ зæузæу кæнынц, йæ цæсгомæй-
худынц хуртæ, йæ дæллахъуырæй кæсынц мæйтæ; разылд Æх-
сæртæджы ’рдæм.
Уæд Æхсæртæг бахудти йæ мидбылты фыр цинæй æмæ фел-
вæста йæ фæснагъæй, зæлдаг кæлмæрзæны тыхтæй, чызджы ту-
джы’ртахтæ’мæ йыл сæ бафу кодта. Дзерассæ-рæсугъд, ць&
уыдис, уымæй авд ахæмы хуыздæр фестади.
Фараст боны æмæ фараст æхсæвы чындзæхсæв фæкодтой
Æхсæртæг æмæ Донбеттыры чызгæн. Арвыл хур æмæ мæйау
фидыдтой ’иумæ Дзерассæ æмæ Æхсæртæг. Фæцардысты уьш
бонтæ ’мае къуыритæ, стæй иу бон æрæнкъард ис Æхсæртæг—
Æхсары æрымысыд—æмæ загъта:
— Мæнæч ам цæрын нал æмбæлы, хъуамæ сагурон ме’фсы-
мæры æмæ фæцæуон мæ хæдзармæ.
Дзерассæ дæр бацин кодта:
— Кæд дын хæдзар ис, уæд цæуылнæ цæуæм,—махæн аде.
бадын нал æмбæлы.
Ныллæууыдысты цæуыны къахыл.
Æмæ курдиат сахаты йæ сæры хил айвæзта Дзерассæ, æмæ
сæ дыууæ дæр фестадысты æргъæуон бæзджын кæсæгтæ æмæ
рараст сты фурды бынæй фурды сæрмæ.
Æхсар уæдмæ цуан кодта, сарæзта фурды былыл, тар хъæды,
143.

сырддзæрмттæй мусонг æмæ æнхъæлмæ касти йе’фсымæрмае,
«Уæд иу бон кæсы, æмæ денджыз урс танхъа хæссы. Сцин код-
та Æхсар, ме’фсымæр хъæлдзæгæй ссæуы, зæгъгæ, æмæ йæхи
•нымæры афæнд кодта: „цон æмæ цуаны ауайон, кæд æмæ исты
-амарин йессыдмæ". Æмæ ацыди цуаны.
*
Уыцы рæстæджы Нарты Уæрхæг тынг маст кæнын байдыдт’а,
’мæ фырттæ цы фесты, куы никуыцæйуал мæм зынынц, зæгъ-
ггæ. Бонæй-бонмæ йæ мæт бадомдта, басаста йын йæ • уæнгон тых.
Уæд Нарты фæсивæдæн тынг æхсызгон уыдис, кæй никуы-
.цæйуал зьшдысты Уæрхæджы фырттæ, уый, уымæн æмæ сьщ
Æхсар æмæ Æхсæртæг бар нал лæвæрдтой,, кодтой сыл тых.
Райдыдтой Уæрхæджы зæронд сæрæй хъазын Нарты фæсивæд
æмæ йæ скодтой фыдæнæн рæгъаугæс Нартæн...
Уæрхæг дæр фыр мæстæй дард фæтæры Нарты рæгъяу æмæ
сæ денджызы бакалы, куы та сæ фезгъальькъæдзæхы рындзæй.
Къорд бонты Уæрхæг рæгъаудонæй ыал цыд Нарты хъæумæ,—
Ææ къах æй нал хаста йæ фыртты мæтæй.
Ф :»'•
*
Æхсæртæг æмæ Дзёрассæ ссыдысты денджызæй æмæ ден-
джызыбылылÆхсары мусонгауыдтой. Бацыдысты йæм. Æхсар —
щуаны, мусонг—дзæгъæл. Дзерассæ мусонджы дуарæй куы ба-
каст, уæд йæ цæсгомы рухсæй мусонг афтæ рæсугъд уыд, æмæ
загъта:
— Цалыамæ ацы мусонджы бадынæй бафсæдон, уалынмæ
зрдыгæй нæ ацæудзынæн1
Æхсæртæг æм дзуры:
— Уæдæ уал бад ам—æз ме’фсьшæры рацагурон.
Æмæ араст и Æхсæртæг Æхсары агурæг. Уалынмæ Æхсар
:йæхæдæг æрцыди йæ мусонгмæ—фæилпæрдысты кæрæдзийæ
.дыууæ ’фсымæры.
САТАНА ÆМÆ БОРÆТЫ ЧЫЗГ.
Уæд, дын, цъиу бæласыл куы абадти,
Уым хуымæллæг куы ратыдта.
Æртæ гагайы дзы ахордта.
Уырдыгæй, дын, куы ратахти,
Хуртуаныл куы абадти,
Зады нæмыг, дын, фелвæста.
Зады нæмыг куы ахордта,
Зæхмæ, дын, куы ахаудта,
Ратул-батул куы байдыдта.
144

Нарты Уырызмæг æй куы ауыдта,
Сатанамæ йæ куы бахаста.
Мæнæуы цæстмæ йæ бахæссы,
Мæнæуы цæсты йæ куы нывæры.
Сæрæй исгæ/мæ бынæй ахадгæ куы фæвæййы.
Цъиу, дын, уым куы æрчъицы.
Сатана йыл сагъæс куы байдайы,
Уырызмæджы лæмбынæг куы æрфæрсы:
Уый йын хъуыддаг куы радзуры...
Ныр бæгæны цæмæй кæнгæ у?с
Сау бæгæныт-хъæбæр хорæй.
Йе ’нтуан та цæмæй кæнгæ у?
Нарты Сатанайы бафæрсут.
Æхсæры къутæрыл бур хуымæллæг,
Йе ’нтуан та уымæй вæййы.
Рахæсс нын, Сатана, сау бæгæны,
Ракув нын дзы, Нарты Уырызмæг!
Дзæбæх бонтæ дзы фендзыстæм,
Дзæбæх зарджытæ йыл куы кæндзыстæм.
СОСЛАН ÆМÆ ГУЫМАГ ЛÆГ.
Нарты Сослан иу брн цуаны ацыд. Иу ран иу тæрхъус амард-
та,, æндæр ницæуыл сæмбæлди. Тæрхъусы бастыгъта, суæнгтæ
йæ кодта, йæ игæртæ йын уæхстыл бакодта æмæ сæ сфизонæг
кодта, йе ’ннæ уæнгтæ йын йæ цармы мидæг атыхта. Физонæг
куы сфыхтис, уæд яхуыцауæгас" озагъта. Уый куы загъта, уæд
тæрхъус фестади æмæ алыгъди. Йæ къухтæ ныццагъта Сослан:
„Ай хуызæн диссаг ма уыдзæни?! Тæрхъус амардтон, суæнгтæ
йæ кодтон, йæ игæртæ йын сфизонæг кодтон, ныр уæлæ фæ-
лидзы".
Тæрхъус æм фæстæмæ дзуры:
—Уый æппындæр диссаг нæу, диссæгтæ Гуымы ’фцæгæн
æтте ис.
„Уымæй диссагдæр цы у, уый куы нæ фенон, уæд гæнæн
.нæйа—загъта Сослан йæхицæн æмæ сæхимæ ’рцыди. Хæссынæн
рæуæг, хæрынæн адджын, ахæм хæринæгтæ скæнын кодта йæхи-
цæн фæндагмæ, сбадтис йæ бæхыл æмæ араст ис Гуымы бæстæм.
Ахызти Сослан авд æфцæгыл, ,æстæм æфцæг—Гуымы ’фцæг.
Гуымы ’фцæгмæ куы схæццæ ис, уæд дзы ссардта саджы фæд.
Саджы фæдыл цæуын байдыдта æмæ иу æрдузы баййæфта иу
саг. !Саг уыйбæрр рæсугъд уыди, æмæ ;йæ Сосланы цæст фех-
сын нæ уарзта. Йæхи-иу куы базмæлын кодта саг, уæд-иу
йæ хъуын алы ’взагæй суасыди.
Сослан йæ фæдыл хъуызын байдыдта къуыппæй къуыппмæ,
халæй халмæ; æхстбæрцмæ йæм бахæццæ ис. „Гъа ныр фехсон"
10 Ироа дналевтологш’ш хрестомати.
145

куыд загъта, афтæ фаты ’хситт фæцыд. Сослан фæкасти, æмæ
дæлæ саг фæтулы. Сослан йæ хъæлæсы дзаг фæхъæр кодта:
— Чи куыдз, чи хæрæг, мæ саджы мын чи фехста?
Дзуапп дæттæг ын нæй. Саджы тугвæдыл ныццыди ковшæ.
Кæсы, æмæ комы дынджыр мæсыджы йас лæг, саджы мард йæ>
разы.
— Мæ саджы мын ды амардтай?—дзуры лæгмæ Сослан.
— Ай-гъай, æз æй амардтон!—дзуапп ын радта уый дæр..
Сослан схъæл ныхæстыл схæцыди:
— Саг мæн уыди, æмæ мын æй цæмæн амардтай?
— Æмæ кæд дæу уыди, уæд æй цæуылнæ ’хстай?—загът
лæг.—Æз дæр цуанон, æмæ ды дæр. Бæстæй мæ бæстæ куы у.
Гуымы ком, уæд мыл цы хъæртæ кæныс?
—Æмæ ды кæцон дæ?
—Æз дæн нæртон лæг—Сослан!
— Нæртон лæг,—загъта гуымаг лæг,—уæдæ нын саг хуыцау
иумæ радта, рацу, æмæ йæ бастигъæм.
Уæд сæ дыууæ дæр æрсабыр сты. Саг бастыгътой, Йæ кард.
дæтты гуымаг лæг Сосланмæ æмæ йын зæгъы:
— Байуар, Нæртон лæг, куыд фæуарыс, афтæ.
—Саг маргæ ды акодтай,—загъта Сослан,—æмæ йæ уаргæ дæр>
ды бакæн.
Уæд гуымаг лæг саджы мард æртæ хайы скодта. Сослан æм
кæсы æмæ йæхи нымæры зæгъы: „Иу хай дзы мæн уыдзæни„
дыккаг—йæхи, фæлæ ’æртыккаг хай дæр, æвæццæгæн, йæхицæк
исы, æмæ уæд мæ мæлæ’т хуыздæр уыдзæни^ уый исты куы
ахæсса мæнæй уæлдай!"
Хæйттæгонд куы фæци гуымаг лæг, уæд дзуры Сосланмæ:
— Нæртон лæг Сослан, хæйттæй дыы бар!
— Нæ, мæ хур, саджы ды амардтай,—загъта Сослан,—æмæ:
раздæр ды хъуамæ сисай хай.
Гуымаг лаг æрæвнæлдта, иу хай систа æмæ загъта:
— Сослан, ай дын дæхи хай.
Дыккаг хай систа æмæ та загъта:
— Ды куыд дард бæстаг, афтæ дын ай мæ кæрдих. Æртыккаг
хай та—мæхи.
Стæй физонджытæ скодтой æмæ сæхи хорз федтой.
Хæрд куы фесты, уæд бафснайдтой сæ хæйттæ æмæ цæуын-
æввонг сысты. Сослан гуымаг лæгæн йæ зæрдæмæ фæцыди,.
æмæ загъта Сосланæн:
— Нæртон лæг,' айс кæнæ мæ кард, кæнæ мæ бæх, кæнæ мæ
сагъадахъ, бар дæ ис, лæвар дын кæнын, æмæ йæ мæ номыл-
фæхæсс Нарты бæстæм.
Сослан ницы бакуымдта, арфæ ракодта гуымаг лæтæн. Уæд
кæрæдзимæ сæ къухтæ радтой, хæрзбон загътой æмæ сæ бæх-
тыл сбадтысты. Ацыдысты—гуымаг лæг Гуымы ’рдæм, Сослш
Нарты ’рдæм.
Иудзæвгар куы ауадСослаи, уæд йæхи мидæг ахъуыды код-
146

та æмæ загъта: „Ай куыд æнамонд дæн—лæг мын лæвар куы
бакодта, уæд æй цæуылнæ бакуымдтон! Куыд зæгъдзынæн Нар-
ты бæсты? Цæй, æмæ йæм фæстæмæ аздæхон!"
Йæ бæх фæстæмæ фездæхта, фæсуры гуымаг лæджы æмæ
йæм хъæр кæны:
— Фæлæуу-ма, гуымаг лæг, ныхасæн мæ хъæуыс!
Гуымаг лæг дæр фæстæмæ фездæхта йæ бæх, æмæ та баиу
сты, саг кæм бастыгътой, уыцы ран.
— Цы кæныс, нæртон лæг,—фæрсы йæ гуымаг лæг,—цы ма
дæ ферох ис?
— Мах ахæм адæм стæм,—загъта Сослан, —æмæ нын кад
æмæ радæй лæвар куы чындæуа, уæд æй нæ фæкомæм, стæй
нæм уый фæстæ фæсмон æрцæуы.
— Уæдæ мах та ахæм адæм стæм, æмæ, кад æмæ радæй лæ-
вар куы фæкæнæм æмæ нын æй куы нæ фæисынц, уæд æй уый
фæстæ нал фæдæттæм.
Дыууæ лæгæн дзырд дзырды фæдыл ацыдиæмæ сын хылмæ
асайдта. Разæй фæхæцыдысты фæттæй—ничи сæ никæмæн ницы
кодта. Стæй Сосланйæ цирыхъ фелвæста, гуымаглæг—йæ кард,
æмæ райдыдтой цæфтæ кæнын кæрæдзийæн. Æстдæс цæфы сæ
иу фæкодта, æстдæс цæфы се ’ннæ.
Куы бафæлладысты æмæ сæ бон куы нæ уал уыди, уæд сæ
иу фæндагæн иуæрдæм ахаудис, иннæ—иннæрдæм. Бон дæр
æризæр ис, сæ улæфт дæр æрцыди, æмæ загътой: „Ацæуæм
уал нæ хæдзæрттæм, нæ цæфтæ уал сдзæбæх кæнæм æмæ та
афæдзы бонмæ ацы ранмæ æрцæуæм". Уым уыди стыр бæлæстæ,
æмæ уыцы бæлæсты снысан кодтой. Стæй сæ бæхтыл сбадтысты
тыхæмхасæнтæй æмæ фæйнæрдæм ацыдысты:Сослан Нарты бæс-
тæм ацыди, гуымаг лæг та Гуыммæ афардæг ис.
Хъæдгоммæгæсджыты баххуырстой сæхицæн, æмæ сæ дыууæ
дæр сдзæбæх сты. Сæ афæдзы бонмæ та сæ дыууæ дæр уыцы
ранмæ ’рцыдысты. Сослан гуымаг лаёджы куы ауыдта, уæд æй
фатæй æхсын байдыдта. Гуымаг лæг æм бацыд æмæ йæм дзуры:
— Бын бауай, Нæртон лæг! Кæрæдзийæ туг куы нæ дарæм,
уæд цæуыл марæм кæрæдзийы?
Сæ гæрзтæ аппæрстой фæйнæрдæм æмæ кæрæдзийы къухтыл
ныххæцыдысты, кæрæдзийы ’фцджытыл ныттыхстысты.
— Иухаттæн бафидыдтам, уæд хъуамæ мæ хæдзар фенай,—
загъта гуымаг лæг Сосланæн.
Бæхтыл сбадтысты æмæ араст сты Гуымы хъæумæ. Хорз
æй суазæг кодта гуымаг лæг Сосланы—иннабонæй-иннабонмæ
йæ фынгæй сыстын не суагъта.
Иннабрн куы ’рцыди, уæд Сослан сфаёнд кодта цæуын сæхи-
мæ. Гуымаг лæг ын балæвар кодта йæ сагъадахъ; ноджы йын ба-
лæвар кодта саджы царм. Уыцы царм та ахæм уыди, æмæхъисæя
хъуытаз æмæ æрдуйæн мырмыраг, æмæ-иу æй куы фезмæлын
кодтаис, уæд-иу алы ’взагæй суасыди.
Сослан дæр йемæ рахуыдта гуымаг лæджы. Æрцыдысты
10*
147

Нарты бæстæм, æмæ йæ тынг хорз суазæг кодта Сослан дæр.
Иннабонæй-иннабонмæ йæ уый дæр фæхыгъта. Иннабон куы
’рцыди, уæд гуымаг лæг дæр цæуьшвæнд скодта сæхимæ. Соо
лан дæр ын лæвæрттæ куыд нæ ракодтаид! Балæвар ын кодта
йæ бæх дæр.
Уыцы бонæй фæстæмæ æрдхорд æфсымæртæй баззадысты
Сослан æмæ гуымаг лæг.
СОСЛАНЫ КÆРЦ.
Сослан сфæнд кодта Нарты астæу бæрæгдæрæй фæцæрын. Уый
тыххæй йæ зæрды ’рæфтыд лæджы сæрдзæрмттæй æмæ рихи-
дзæрмттæй кæрцскæнын. Уыцы хъуыддаг никæй къухы æфтыди.
Сослан-иу лæг амардта, йæ сæры царм-иу ын æд рихитæ
растыгъта, афтæмæй æнæхъæн кæрцхор æрæмбырд кодта
цæрмттæ. Кæрцхор ын куы сысты, уæд сагъæс кæнын байдыд-
та, чи мын бахуыйдзæн мæ кæрц æнæ аиппæй, зæгъгæ.
Иу ран бадтис æртæ чызджы. Сослан уыдонмæ фæхаста йæ
кæрц хуыйынмæ. Чызджытæ сæрдзæрмттæм æмæ рихидзæрмттæм
куы ’ркастысты, уæд дзы чи йæ мады ’фсымæры сæрдзарм æмæ
рихидзарм базыдта, чи йæхи ’фсымæры, æмæ сагъæс кæнын
байдыдтой, цы кæнæм, зæгъгæ.
Гæнæн нал уыди, æмæ загътой Сосланæн, райсом дын скæрд-
дзыстæм дæ кæрц, зæгъгæ. Рацыди Сослан дæр йæ хæдзармæ.
Чызджытæ уæддæр сагъæс, катай кæнынц, ныр цы бакæнæм,
зæгъгæ. Уæд сæм æрбафтыди Нарты фыдбылыз гæды Сырдон.
— Цæуыл æнкъард стут?—фæрсы сæ Сырдон.
—Куыд нæ уæм æнкъчрд?! Сослан нæм æрбахаста лæджы
сæрдзæрмттæ ’мæ рихидзæрмттæй кæрц хуыинаг. Уыдон та сты
нæ мады ’фсымæрты æмæ нæхи ’фсымæрты сæрдзæрмттæ ’мæ
рихидзæрмттæ, дзуапп ын радтой чызджытæ.
— Скæрдут ын йæ кæрц,—зæгъы , сын Сырдон,—-бахуыйут
ын æй, æрмæст ын æй æнæ тæрттæ ныууадзут. Куы уæм æрба-
цæуа Сослан, уæд ын æй йæ уæлæ скæнут æмæ-иу ын зæгъут:
„Хорз у дæ кæрц, фæлæ ма тæрттæ хъаджджын у, æмæ йын
куы ’рхæссис Куыцыччы фырт Елтагъаны еæрдзарм,—сыгъзæ-
рин æй хонынц,—уæд дæ кæрц æххæст уаид. Уый йыл куы нæ
сбада, уæд ыл æндæр сæрдзарм не сфидаудзæн".
Сырдон сын куыд бацамыдта, афтæ бакодтой чызджытæ...
Араст ис Сослан Куыцыччы фырт Елтагъанмæ. Бахæццæ ис
æмæ бахъæр кодта дуарæй:
— Куыцыччы фырт Елтагъан, уым нæ дæ?
Елтагъан уый куы фехъуыста, уæд загъта:
— Уый Сосланы хъæр у; ацæут æмæ й^ын зæгъут, ам нæй
Елтагъан, зæгъгæ.
Бинонтæй иу рауад æмæ дзуры Сосланмæ:
— Ам нæй Елтагъан.
148

— Ссарут мын æй,—загътаСослан,—æнæссаргæ йынхоснæй.
Уæд æм Елтагъан йæхæдæг рацыд æмæ йæм дзуры:
— Цы кæныс, Сослан, цы дæ хъæуы? Цæмæн мæ агурыс?
— Сахъолайы уæзæгыл хъулæй ахъазæта,—загъта Сослан.—
Кæд мæ ды амбулай, уæд мын мæ сæр ракæн; кæд дæ æз ам-
булон, уæд та дын æз куыд ракæнон дæ сæр, афтæ.
Цы гæнæн ма уыди Куыцыччы фырт сыгъзæринсæрдзарм
Елтагъанæи! Сразы ис, æмæ ацыдысты Сахъолайы уæзæгмæ
хъулæй хъазынмæ.
Куы бахæццæ сты сæ нысангонд/бынатмæ, уæд Сослан дзуры
Елтагъанмæ:
— Ауил дæ хъул!
— Ды ’рцыдтæ ардæм быцæу кæнынмæ æмæ ды ауил фыц-
цаг,—загъта Елтагъан.
Сослан ауылдта йæ хъул, æмæ дзы, æртæ боны цы банай
кæна лæг, уыйбæрц еуу акалдис уыцы хъулæй, æмæ ныппырх
ис нæмыггай фæйнæрдæм.
— Ацы еуу æруидзын хъæуы!—загъта Сослан.
Ауылдта йæ хъул Куыцыччы фырт Елтагъан дæр: акалди
дзы кæрчытæ æд цъиутæ. Уидзын байдыдтой уыдон еуу, æмæ
сæ фæйнæ нæмыджы дæр нæ фæци.
— Ныр та ды ауил раздæр дæ хъул!—-загъта Сосл^н.
Ауылдта Елтагъан, æмæ йæ хъулæй бузнаг нæл хуы агæпп
ласта.
— Гъе, уый-ма æрцахс, кæд лæг дæ, уæд!-—дзуры Сосланмæ.
Сослан ауылдта. Æртæ егары агæпп ластой йæ хъулæй; асырд-
той егæрттæ бузнаг нæл хуыйы æмæ йæ къабазгай æрбахастой
Елтагъаны размæ.
— Цæй, ды та ауил,—загъта Елтагъан.
Ауылдта та йæ хъул Сослан, æмæ Нарты хæдзæрттæ
ссыгъдысты.
— Уыдонæн исты хос хъæуы!—дзуры Елтагъанмæ.
— Æз уыдонæн ницыуал зонын; цы кæчыс, уый мын бакæн,—
загъта Елтагъан.
— Фæкæс-ма мæнмæ, уæдæ!—загъта Сослан, ауылдта та йæ
хъул, æмæ стыр къæвда рацыдис æмæ арт ахуыесын кодта.
— Амбылдтай мæ, Сослан. Ракæн мын мæ сæр!—-затъта
Елтагъан.
— Иу уылд-ма акæн, уыцы бар ма дын дæттын,—загъта йын
Сослан. Кæд ма дæ амбулон, уæд нæ дзырд æххæстгонд æрцæу-
дзæн.
Ауылдта та Елтагъаы, æмæ æртæ ’хсинæджы йæ хъулæй
атахт.
— Гъе, уыдон-ма æрцахс, уæдæ,—дзуры та Сосланмæ.
Сослан дæр та ауылдта йæ хъул, æртæ тугдзых хъæрц-
цыгъаны алиуырдтой уымæн дæр йæ хъулæй. Сурын байдыд-
той æртæ ’хсинæджы, æрцахстой сæ, Елтагъаны размæ сæ
æрхасгой æмæ сæ æрбаргæвстой.
149

— Ралыг мын кæн мæ сæр, Сослан, амбылдтай. мæ!—загъта
Елтагъан Сосланæн.
— Хорз лæгдæ, Куыцыччы фырт Елтагъан,—загъта Сослан,—•
æмæ мæ дæ сæр ракæнын нæ фæнды: мæн хъæуы æрмæст йае
царм.
Растыгъта йын йæ сæры царм Сослан æмæ йæ рахаста йемæ,
æмæ йын дзы йæ кæрцæн уыцы чызджытæ бахуыдтой тæргтæ.
ФÆНДЫР КУЫД ФÆЗЫНДИ.
Нарт иумæйаг æмбырддон хæдзар арæзтой æмæ йыл фæцар-
хайдтой афæдзæй-афæдзмæ, цæмæй йæм Сырдон фау ма ’рхас
таид, уый тыххæй. Уæд сцæттæ ис хæдзар, æмæ загътой:
— Ныр феныя кæнæм нæ хæдзар Сырдонæн, кæддæра ма
йæм исты фау хæссы æви нæ?
Арвыстой, дын, Сырдонмæ Сосланы.
Сослан æм ныццыди æмæ йын загъта:
— Нарты æмбырды дæм дзурынц...
Уæд ын Сырдон загъта:
— Ацæудзынæн!..
Æмæ араст сты иумæ. Æмæ бацыдысты Нарты иумæйаг хæ-
дзармæ., Нарт сеппæт дæр уымуыдысты æмæ загътой Сырдонæн:
Сырдон фæракæс-бакæс кодта хæдзары къуымты.
— Хорз у, фæлæ-ма...—загъта Сырдон æмæ сыстад æмæ
рацыди.
Уæд æй Сослан фæсте расырдта æмæ йæ фæрсы:
— Сырдон, кæдæм лидзыс, куы ницы нын загътай?
— Æмæ уын цы зæгъон?—дзуры Сырдон.
— яФæлæ-ма", зæгъгæ, цæмæн загътай?
— Хæдзар хорз у, фæлæ дзы астæуæй ницы ис, æмæ гъе
уымæн.
Ацыдис Сырдон, æндæр ницыуал загъта, афтæмæй. Раздæхти
Сослан дæр фæстæмæ æмæ æмбырды радзырдта:
— Сырдон бафаудта хæдзар, астæуæй дзы ницы ис, зæгъгæ.
Уæд с’æхи мидæг хъуыды кæнын байдыдтой Нарт, уый цæ-
мæй зæгъы Сырдон, зæгъгæ. Æмæ сын Сослан загъта:
— Уый уымæй зæгъы, æмæ хæдзары нæй рæхыс.
Нарт, дын, уæд саразын кодтой стыр рæхыс æмæ йæ, куыд
вæййы, афтæ æрцауыгътой хæдзары астæу æмæ та загътой:
— Æрбахонын та хъæуы Сырдоны.
Арвыстой та Сырдонмæ æмæ та йæ æрбахуыдтой. Æр-
бацыд та Сырдон Нарты æмбырддон хæдзармæ æмæ йæ фæрсынц
Нарт:
— Сырдон, фен æмæ зæгъ, хæдзармæ ма цы фау ис, уый.
Сырдон та фæракæс-бакæс кодта дзæвгар.
~ Хорз у, фæлæ ма...—загъта та Сырдон æмæ та
рацыди.
150

Йæ фæдыл,та рахызти Хæмыц æмæ йæ бафарста:
— Сырдон, хæдзар хорз куы схуыдтай, уæд ма „фæлæ-маа,
зæгъгæ, та цæмæн загътай?
— Хæдзар хорз у, фæлæ Хурæскæсæны ’рдыгæй къуымы,
яицы ис, æмæ „фæлæ-маа уый тыххæй загътой,— дзуапп радта
Сырдон.
Араст та ис Сырдон сæхимæ. Хæмыц фæстæмæ баздæхти
бадты адæммæ æмæ сын раныхас кодта:
— Фауы та Сырдон ноджыдæр хæдзары, Хурыскæсæны ’рды-
гæй къуымы ницы ис, зæгъгæ.
Уæд та Нарт хъуыды кæнын байдыдтой, .уый цæмæй зæгъы,
зæгъгæ, æмæ ’рхъуыды кодтой: Сырдон хæдзар фауы уый
тыххæй, æмæ хæдзары къуымы сылгоймаг нæй.
Уæд æрхуыдтой сылгоймаг æмæ, ног чындз куыд уа, афтæ
йæ сарæзтой æмæ йæ æрлæууын кодтой къуымы æмæ та загъ-
той:
— Фæстаг хатт ма фæцæуын хъæуы Сырдонмæ!
Фæлæ йæм ничиуалгомау комы.
Уæд Хæмыц загъта:
— Æз æм цæуын, мæ бар-ма йæ уадзут—æз.æйтыххæй дæр
ракæндзынæн.
Æмæ Хæмыц араст ис Сырдонмæ, ныццыдк йæ дуармæ
æмæ йæм дзуры мидæмæ:
— Æттæмæ-ма ракæс, Сырдон!
Сырдон æм нæ кæсы æттæмæ. Æрæджиау æм ракасти æмæ
йæ фæрсы:
— Цы кæныс, цы дæ хъæуы, Хæмыц?
— Нарты æмбырд дæм дзурынц сæ иумæйаг ног хæдзармæ,
æмæ рацу!
Уæд ын Сырдон загъта:
—Хæрд æмæ нозтыл куы фæбадут, уæд мæм-иу цæуылнæ
фæдзурут? Æз нал ацæудзыиæн,—æмæфæстæмæ хæдзары ’рдæм
фæзылди.
Хæмыц æй рацахста æмæ йæм дзуры:
— Æнæ рацæугæ дын гæнæн нæй.
Сырдон нæ комы. Уæд æй Хæмыц рацæфтæ кодта, куыд
æмбæлди, афтæ.
Сырдон дæр уæд тынг мæстджынæй ацыди Хæмыцы фæстæ
Нарты ног хæдзармæ. Куы бацыди, уæд хæдзары фæракæс-ба-
_кæс кодта æмæ загъта:
— Гъе, нырмæ хæдзар нæ уыди, ныр хæдзар у.
Нарт дæр ныццин кодтой, фау кæй нал разынди хæдзармæ,
уый тыххæй.
Сырдон раздæхт фæстæмæ, фæлæ тынг мæсты уыди, Хæмыц
,æй кæй бафхæрдта, уый тыххæй. Уыцы мастдзинад бавæрдта
лæ зæрдæйы. Æмæ хъуыды кодта,цы маст ын скæнон, зæгъгæ,
ууыл. Хæмыцмæ уыди, авд азы хуыскъ чи уыд, ахæм
хъуг æмæ хæлди фыр нæрдæй. Цыдысты йæм уынынмæ алы
151

рæттæй. Сырдон ныффæнд кодта йæ радавын æмæ, иу æхсæк
куы уыдис, уæд бацыди, хъуг баст кæм уыди, уырдæм, скъæт-
мæ, æмæ дуарæн бакæнынмæ нццы амал ссардта. Фæстæмæ раз~
дæхти æмæ хъуыды кæнын байдыдта, цы йын* саразон, къухы
цы ’гъдауæй бафта хъуг, зæгъгæ. Иу бон бавдæлди æмæ
бамбæхсти Хамыцы скъæты. Изæры фос куы ’рцыдысты, уæд
Хæмыц йæ фос бакодта скъæты æмæ сылфидарсæхкæдта дуæрт-
тæ. Сырдон дæр—мидæгæй. Фынæй афон Сырдов мидæгæй
æвдузæнтæ æфтауын байдыдта. Уайтагъддæр сæ раппæрста, Ба-
кодта дуар, раласта хъуджы æмæ йæ аскъæрдта, хидыхъусын цы
хæдзар уыдис, уырдæм. Сырдонæн уыцы хæдзар кæм уыд, уый
ничи зыдта, Йæ бинонтæ цардысты уым. Хъæугæрон ма йын
уыд хæдзар, йæхæдæг та уым царди. Аргæвста уыцы ран хъу-
джы æмæ гъæйттæй йæ бинонтимæ минас кодта.
Хæмыц зилын байдыдта хи хъæуæй, æттагон хъæуæй алы
ран, йæ сæр йæ кой скодта йæ хъуджы фæдыл, фæлæ ницы
ардта. Тъæпп хаудис мæстæй.
„Цы ма бакæнон?—загъта Хæмыц, фæцæуон ма къулыбадæг
усмæ æмæ уый бафæрсон". Къулыбадæг усмæ бацыди æмæ йык
эагъта:
—Ахæм æмæ мыл ахæм ми сæмбæлди. Агурын мæ хъуджы
æмæ никуы ницы арын. Ныр мæнæ æрцыдтæн дæумæ фæршнмæ
æмæ мын исты бацамон.
Уæд ын къулыбадæг ус загъта:
— Нырмæ дæр куы ’рцыдаис, уæд дын бацамыдтаин дæ хъуджы
давæгмæ фæндаг. Сырдонæн ис кæмдæр зæххы бын хæдзар,—æз
дæр æй нæ зонын,—æмæ йæ хъæуы ссарын. Уым ын ис ус æмæ
зæнæг дæр, æмæ дæ хъуджы уым агур.
—Æмæ йын цы ’гъдауæй ис ссарæн?—бафарста Хæмыцкъулы-
бадæг усы.
— Райсомæй раджы йæ гадза куыдз рацæуы æттæмæ, æмæ
йæ бахъахъæн. Гадза ахст цæмæй æрцæуа, уый бакæн. Æмæ
йын йæ къахыл бабæтт уырдæндах. Нæ дын комдзæн уый йæ
хæдзармæ, æмæ йын мæлæты ’мбис цæфтæ фæкæн, æмæ уæд
цæудзæн, æмæ ды дæр йæ фæдыл цу—уый дæ бахæццæ кæн~
дзæн Сырдоны хæдзармæ.
Уæд хъахъæнын байдыдта Хæмыц Сырдоны куыдзы/æмæ, иу
райсом куы уыди, уæд æй æрцахста æмæ йнн йæ къахыл ба~
баста даргъ уырдæндах æмæ йæ^ ныдздзæхстытæ ласта, фæлæ
куыдз хæдзары ’рдæм нæ цæуы, дыууæрдæм ралидз-балидз кæны;
æндæр. Хæмыц дæр æй нæмы, уæдæ , цы. Куы сфæлмæцыд
куыдз, мæлæты ’мбис æй куы фæкодта Хæмыц, уæд уь;цы иу раст
акодта æмæ хидыхъус смидæг ис Сырдоны зæххы бын хæдза*
ры, уырдæндах йæ фæдыл халгæйæ уагъта, афтæмæй. ХæмЫа
дæр йæ фæдыл, æндах куыд амыдта, афтæ . бацыдис Сырдопы
хæдзармæ. Сырдон уым нæ уыд. Сырдоны бинонтæ фæтарстыс-
ты, ай та цавæр бæллæх у, цæмæй нæ ссардта, зæгъгæ. Аг
дзидзайæ йе дзаг, æмæ фыцы. Хæмыц систа хъуджы дзидзатæг
152

йæхæдæг ., хæдзары дуæрттæ фидар æрæхкæдта, аргæвста би-
нонга æмæ сæ суæнгтæ кодта иууоылдæр, аджы сæ нык-
калда æмæ сыл ахъаззаг бандзæрста. Йæхæдæг йе ’ккой скод-
та, йæ хъуджы мардæй ма цы аззад, уый æмæ йæ рахаста
сæхимæ. Уый фæстæ бацыд Нарты Ныхасмæ Сырдоны дæр
уым баййæфта, фæлæ йын ницы ма загъта. Сырдон Хæмыцы
куы федта, уæд ныххудт æмæ афтæ зæгъы:
—Тæригъæд иæу Хæмыц—исчи йын йе стыр хъ уджы фыдтæ
хæра, йæхæдæг та стонгæй бада!
—Чи зоны, мæ хъуджы бахæрæг йæ хъæбулты фыдтæ >ба-
хæра, бакодта Хæмыц.
Сырдонаен йæ зæрдæ фехсайдта, цыдæр фыдбылыз мыл æр-
цыди, зæгъгæ/ æнæ дзургæйæ йæхи фæзылдта æмæ йæ
хæдзармæ фæраст ис. Хæдзары фæмидæг ис, ракæс-бакæс кæ-
ны æмæ йæ бинонтæй никæй, ары.
„Аходæнæй сихормæ бинонтæ! Цымæ кæдæм фæцыдысты?" .
—дзуры, йæхи нымæры Сырдон. Фыдисыл йæхи ныццавта, фыдтæ
аскарон, зæгъгае, аг сыстыдта, æмæ дзы скалдысты йæ бинои-
ты уæнгтæ: кæмæн йæ сæр, кæмæн йæ къах, кæмæнйæ цонг.
Исдугмæ сæцнæйæ аззад; уый фæстæ йæ бинонты стæгдар
агæй систа æмæ йæ хисдæр фырты цонджы стджытæй фæндыр
сарæзта, иннæ лæппуты зæрдæйы тæгтæй фæндырæн скодта
дыууадæс тæны, æрбадти йæ хъæбулты стæгдарты цур æмæ
цæгъдын байдыдта:
„Мæ лæппутæ, мæнæн уын мæ бон хæрнæг кæнын нæ ба-
уыдзæн, фæлæ мын уæ иу хуынди Къонæга. Къонæга, мар-
ды фæлдисинагæй къонайыл цы бавæрой, уымæй ды рух-
сы бад!а
Стæй та ныццæгъды æмæ зæгъы:
„Ме ’ннæ лæппу—Уæрагæ, марды фæлдисинагæй уæрагыл
цы ’рæвæрой, уымæй ды рухсы бад!"
Стæй та ныццæгъды:
„Ме ’ртыккаг лæппу—Фуагæ, марды фæлдисинагæй фу цæ-
уылобакæной, уымæй ды рухсы бад!ц
Йæ фæсдуар уæрм уыди—стæгдарты уым ныккалдта. Иæхæ-
дæг йæ фæндыр райста æмæ рацыд Нартмæ. Ныхасы йæ ныц-
цагъта æмæ йемæ ныззарыд:
— Нарт, ай уын мæ лæвар, æмæ мæ уемæ цæрын бауадзут.
Нарт загътой: „Ай хуызæн хæзна нæ къухы куы бафта, уæд
нæ ацы лæг цы баджиз дардзæн".
Уырызмæг æм дзуры:
— Кæд нын уый хуызæн хæзна дæ цæст уарзы, уæд не ’га-
сæн—æфсымæр иумæйагæй; нæ алы ныхасы дын бар уæд хъу-
сынæн, нæ хæдзæрттæм дын фæндаг уæд æфсымæрау.
Нарт уыцы фæндыр райстой æмæ кæрæдзийæн загътой: „Иу-
уыл цагъды куы фæуæм, уæддæр ацы фæндырæн ма уæд
фесæфæн. Уый чи цæгъда æмæ мах чъ\ мыса, уый уыдзæн
нæхиуон!"
153-

БАТРАДЗ ÆМÆ ТЫХЫ ФЫРТ МУКАРА.
Батрадз уый хуызæн лæг рацыд, æмæ уæларв йæхи æмбæхс-
тæй дардта.
Нарт цæуаг уыдысты стæры. Стæй-иу тагъд не ’рæздæхтыс-
ты, æртæ азы дæр-иу дзы баззадысты. Иухатт та фæцыдысты
фæсивæды дзæбæхтæ стæры, Нартæн сæ гуыппырсартæ дæр
семæ, афтæмæй. Иу афæлзмæ куы нæ ’рцыдысты, уæд Тыхы
фырт Мукара, фæсте ма сæ чи баззад Нартæй, уыдонмæ сæр-
выста сæ уæзæгмæ’: „Уæ фыдæлтæ мæ фыдæлтæн чызг хъалон
фыстой, иукъорд азы уæ нал бацагуырдтон æз уыцы хъалон.
Ныр мын æй рарвитут, кæннод уæм тыхæй цæуын".
Нарт ныккатай кодтой: „Ныр цы кæнæм, куы никуы фехъуыс-
там ацы хъуыддаг, уæд куыд бакæнæм? Дæттæм, æмæ нæ нæ
зондджынтæ азымы дардзысты; нæ дæттæм, æмæ нæм цæудзæ-
нн, нæ тыхджын фæсивæд ам не сты æмæ йæ разы чи ба-
лæудзæн?!*
Сырдон сын загъта:
— Уымæн сымах æппындæр ницы æрхъуыды кæндзыстут,
фæлæ Сатанайы бафæрсуг.
Цалынмæ уыдон уыцы фæндтæ кодтой, уалынмæ сæм схæц-
цæ ис Тыхы фырт Мукара. Бацыди, æмæ ма чи ’рлæууыдаид
йæ разы, чи дзы уыд! С^æцыди Мукара, æмæ, Нарты чызджы
дзæбæх æмæ чындзы рæсугъд кæм уыди, уыдон аскъæрдта йæ
фыццаг. Сатана сæ куы ауыдта, уæд, дын, хъæрццыгъа рацахс-
та æмæ йын зæгъы: ^
—Тагъд, тæхгæ Батрадзмæ æмæ йын зæгъ: „Лæугæ кæ
:ныс— бадгæ мауал скæн, бадгæ кæныс—цæрдæг фест, дæ хъæу-
мæ хæццæ кæн, фесæфтысты", Кæд мын мæ ныхас фæхæццæ
кæнай, уæд дын мæ карчы цъиутæй бар раттдзынæн.
Батрадз уыцы афон бадтис уæларв.
Хъæрццыгъа атахти æмæ йæм схæццæ ис.
Батрадз уый куы фехъуыста, уæд уæле йæхи раппæрста,
Наргы уæзæгмæ ’рхауд æмæ йæ агъдрæбынтæм зæххы аныхсти.
Йæхиуыл схæцыд, фæгæпп ласта æмæ бауад Сатанамæ æмæ йæ
фæрсы:
— Мæ мад, цы уынгæджы фестут?
Сатана йын зæгъы:
— Уæ мыккагыл нырмæ цы не ’рцыд, уый сыл æрцыд. Кæд
•дæм исты хъару ис, уæд дæ сæр бахъуыд,—æмæ йын радзырд-
та хъуыддаг.
Батрадз ,æй фæрсы:
— Æмæ чердæм фæцæуы?
Сатана йын загъта:
— Фурды былмæ ныццу— дæ мадырвадæлтæ уым сты—æмæ
фурды былæй ныхъæр кæн: „Гыццыл Чех, æттæмæ мæм ракæс,
дæ сæр мæ бахъуыд, дæхиуон дæн. Тыхы фыртМукара кæм ис,
уый Мын бацамон!" Уыцы Чехæн арв æмæ зæххы ’хсæн
.154

æмбæхст ницы ис, æмæ дын бацамондзæн, Тыхы фырт кæм,
ис уый.
Батрадз хæдзармæ нал бацыд, фæлæ рауади æмæ ныххæццæ
ис фурды былмæ. Фурды былæй ныцъæхахст кодта: „Донбет-
тырты гыццыл Чех, дæхиуон дæн, æмæ мæм æттæмæ ракæс!"
Чех цæрдæг лæг уыди,-—фæгæпп ласта, æмæ ма Батрадзæн
йæ цъæхахсты нæрын хъæдтæй хъуысти, афтæ йæ цуры феста-
ди. Батрадзы куы ауыдта, уæд загъта:
—Дæхиуон дæн, зæгъгæ, куы ныхъæр кодтай, æмæ æз мæхи-
уæттæй дæ хуызæн лæг куы никуы федтон, куыд мæхиуон дæ,
уый мын куы зæгъис!
— Уый фæрсыныл ма схæц, фæлæ Тыхы фырт Мукара кæм
ис, уый мын бацамон,—-дзуры йæм Батрадз.
— Базыдтон дæ ныр; æцæг, мæхиуон дæ!. Амонгæ дын ба-
кæндзынæн, кæм ис Тыхы фырт, уый, фæлæ йæм афтæ æнцо-
ныл нæ бахаудзынæ,—загъта Чех.
Батрадз ахъуыды кодта æмæ зæгъы:
Уæд та мын æм минæвар бацу æмæ йын афтæ зæгъ: „Уыр-
дæм мæ ма бацæуын кæ, кæннод, уый зон, Нартмæ кæй нæ зо-
ныс, æз уыцы Батрадз дæн. Афтæ ма банхъæл, фурды фæфидар
уыдзынæ. Æз дæм æрцыдтæн хæстмæ, æмæ мæм æттæмæ ракæс".
Чех афтæ рæуæг уыд, æмæ æртæ цæсты ныкъуылдмæ æртæ
■бонцауы цыди. Бацыдис Мукарамæ æмæ йын рацзырдта.
— Нартæй дæм æрцыд иу æнæхил лæппу, дыууадæс най-
йаджы цы мусы цæуынц, гъе уый ас сты йæ цæстытæ; æрвиты
дæм: „Уырдæм мæ ма бацæуын кæ, кæннод, уый зон, Нартмæ
кæй нæма зоныс, æз уьшы Баградз дæн. Афтæ ма банхъæл, фур-
ды фæфидар уыдзынæ. Æз дæм æрцыдтæн хæстмæ, æмæ маем
æттæмæ ракæс’.
Мукара ахъуыды кодта æмæ загъта:
—Мæнæн дæр худинаг у, хæстмæ мæм чи ’рцыди, уымæй
бамбæхсон, уый, фæлæ кæд нæргон лæг у, уæд Нарты хæцæн
бон у майрæмбон, æмæ йын уæдмæ цæттæ дæн.
Рацыд Чех æмæ Мукарайы ныхас Батрадзæн фехъусын код-
та. Батрадз дæр ма цы загътаид—аздæхт æмæ йæ хъæумæ ссыд.
Йæ хъæуы ныхъæр кодта:
— Цагъды фæуат, Нарт! Сау хæрæг уын сау митæ бакодта!
Уый бæсты уын уæ бынæскъуыд куы фенин. Майрæмбонмæ мын
хæст расидти, æмæ хæцгæ не скæндзыстут, фæлæ мæм дардæй
кæсгæ уæддæр кæнут.
Нарт, цы сын уыд Батрадз, уый нæма зыдтой. Кæрæдзийæн
дзурынц: „Ныр цы кæнæм, хуызæй нæхи хуызæн у, фæлæ нын
ныры онг кæм уыд, уый куы нæ зонæм!а
Батрадз сæ бамбæрсга æмæ сæм дзуры:
—- Чи дæн, уый уын зæгъдзынæн: æз дæн Нартæй, Быценон—
мæ мад, Хæмыц—мæ фыд. Нæма уыдтæн мæхи равдисынхъом
æмæ уый тыххæй æмбæхстæй цардтæн. Ныр цæуын Тыхы фырт
Мукараимæ хæцынмæ—дзырд стæм майрæмбонмæ. Мах хæц-
155

дзыстæм Хызы быдыры, сымах та-иу нæм кæсут Уазы къуып-
пæй.
Майрæмбоны Батрадз йæхи бацæттæ кодта. Бацыд æмæ йæ
сау бæх раласта æмæ йæм дзуры^Æз дын зæгъын, мæ бæх,
уый мæнæн æнæ исты ныфсæй нæ расидтис хæст. Æз дæ æд
саргъ ауадздзынæн мæ цуры хизынмæ. Куы стæвд уон тыхджын
æмæ дæм куы фæхъæр кæнон, гъæйтт, мæ бæх, цы фæдæ,
зæгъгæ, уæд-иу дардæй дæхи рауадз æмæ мæм куы ’рхæццæ
уай, уæд-иу мæ дæ сынæгæй, дæ бон цы уа, уымæй тыхджын
ныццæв, фурдæн йæ астæу куыд скуыси уон, афтæ".
Рацыдис æмæ æрхæццæ ис фурды былмæ. Бадзырдта Мука-
рамæ:
— Мæнæ дæн, æмбæхсгæ ма бакæн!
Мукара, дын, рагæпп ласта фурдæй. Кæрæдзийыл сæхи ныц-
цавтой; хæхты, быдырты рахæсс-бахæсс кæнын байдыдтой кæ-
рæдзийы: æппын сæ ничи сæтты. Хъæдмæ бахастой кæрæдзийьк
Бæлас бындзæфхадæй рæдувынц, кæрæдзийыл æй ныххуырсынц^
уæддæр сæ ничи сæтты. Фæстагмæ йæ Батрадз рахаста йæ ра-
зæй. Фурды былмæ æрцыд сæ хæст. Батрадз стæвд æмæ дзуры
йæ бæхмæ: „Гъæйтт, мæ бæх, цы фæдæ?а Бæх, дын, йæхи ра-
уадзы, Батрадзмæ ’рхæццæ вæййы, йæ сынæгæй йæ йæтых, йæ бо-
нæй скъуыры, æмæ Батрадзфурды бæстастæу сæмбæлы. Æруа-
зал ис.фурды Батрадз. Рахызти æмæ йæ хъæлæсы дзаг ны-
хъæр кодта:
— Фæлæуу, сау хæрæг, гъе ныр #æм фæцæуын!
Мукара фæтарсти йæ хъæрæй æмæ фурды фæныгъуылд.
Фурды бын цардысты Кадзитæ, æмæ уыдонмæ уыд фысыммæ-
Мукара, куы сæм бахæццæ ис, уæд сын загъта:
. — Ахæм хæцæг æрбацæуы мæ фæдыл, æмæ ма йын кæд
нсты бакæнæм,уæд хиндзинадæй, кæннод уымæн тыхæй ничи
ницы ракæндзæн.
Кадзитæ, дын, бавдæлдысты æмæ Батрадзы бацæуæны ахæм
уæрм скъахтой„ æмæ йæ бынæй йæ сæрмæ хъæр нæ хъуысти.
Ноджы йыл уæле байтыдтой гауызтæ.
Æрбацæуы Батрадз, æмæ Кадзитæ афæнд кодтой:
мНæ иутæ йæ размæ ацæуæнт æмæ йыл сæхи бафæдзæх-
сæнт. Не ’ннæтæ та уый бæрц дур æмæ къуыдыр æрхæссæнт,
æмæ сæ ацы уæрм куыд байдзаг кæнæм".
Сæ иутæ дур,къуыдыр æрлæттæ кодтой, се ’ннæтæ та Бат-
радзы размæ рацыдысты æмæ йын зæгъынц:
— Мах ницы гæнæг стæм, дæ фæндагыл дын байтыдтам
гауызтæ, æмæ нæм рацу хæстæг.
Араст ис Батрадз æмæ фæцæуы ныфсджынæй, ницы ’нхъæ-
лæй: Уæрммæ куы бахæццæ нс, уæд дзы ныххауди. Кадзитæ
ныццин кодтой, багъæц, гъе ныр дæ ссардтам дæ ракы, зæгъгæ.,
Калын ыл байдыдтой, дурæй, къуыдырæй цыдæриддæр æрцæт-
тæ кодтой, уый. Батрадз йæ цирыхъ йæ сæрыл сæвæрдта, йæ
ком хæрдмæ, афтæмæй. Кадзитæ йыл цы ныццæвынц дурæй,
166

хъæдæй,—уый цирыхъыл æмбæлы æмæ лыг кæны, æмæ йæ лыг-
гæгтæ бынмæ Батрадзы къæхты бынмæ згъæлынц. Афтæмæй
уыдоныл хæрдмæ-хæрдмæ цæуы Батрадз. Йæ сæр куы фæзын-
ди, уæд Кадзитыл фæхъæр кодта:
— Агъæцут, фæхизын уæм, фыд мыккаг!
Йæ хъæрæй фæсуртæ сты Кадзитæ. Уæрмæй фæгæпп ласта
Батрадз; мæсыджы фæмидæг ис; фæмард^кодта, фыццаг, Мука-
райы, стæй Кадзиты бынцагъд ныккодта,
Нарты чызджытæ ’мæ чындзыты уырдыгæй ракодта æмæ сæ
схæгщæ кодта сæ хæдзæрттæм/
Йæхæдæг та сфардæг ис уæларвмæ æмæ та йæхи бааууон
кодта.
БАТРАДЗ ХЫЗЫ ФИДАР КУЫД БАСАСТА.
Нарты Сосланы ус уыди хуры чызг. Рагæй фæнд кодта Хы-
зы ’лдар Сосланы усы йæхи бакæнын. Æууæрдын райдыдта йæ
бæхы,—авд азы дæргъы йæм фæзылди къæйгонд хъæбæр хорæй.
Иухатт куы уыди, уæд Сосланы ус хуртуæттæ кодта. Хызы
’лдар æй федта, сбадтийæ хорхор бæхыл æмæ араст ис Сосланы
хæдзармæ. Сослан уыцы рæстæджы уыди дард балцы.
Хызы ’лдар Хуры чызджы афардæг кодта, уæдæ цы уыдаид!
Йæ хæд уæлвæд Сослан йæ балцæй æрæздæхти, æмæ, йæ
усыл йæ цæст куы нæ’рхæцыд, уæд бафарста Сатанайы, кæм ис,
зæгъгæ. Сатана йын радзырдта, йæ усы йын Хызы’лдар кæй
ахаста æмæ йæ Хызы фидары кæй дары, уый.
Æрæмбырд сты Нарт æмæ афсад кодтой Хызы фидармæ.
Æртыхстысты фидары алыварс æмæ йыл хæцын байдыдтой, фæ-
лæ йæ басæттын сæ бон нæ баци, уый тыххæй æмæ Хызы’лдар
æрæмбырд кодта Нарты ныхмæ, зæд æмæ дуагæй цыдæриддæр
уыд, уыдон.
Ныууагътой Нарт хæцын æмæ аздæхтысты фæстæмæ.
Цыма сыл судзгæ мард æрцыд, афтæ ныйисты Нарт-— налдæр
худгæ, налдæр хъазгæ.
Уæд Сатана æртæ мыдамæсты ракодта. Кувæн къуыппмæ
рауади æмæ кувы:
„Хуыцæутты хуыцау, мæхи хуыцау! Кæд мæ истæмæн ра-
фæлдыстай, уæд ме’нæнйййаргæ фырт уæларв зæдтæ’мæ дау-
днсытимæ тæрхоны бады, æмæ, ныртæккæ ам цы фесты, уый
ратт—тых æрцыд Нартыл".
Батрадз Сатанайы куывд куы фехъуыста, уæд афтæ тынг
рамæсты ис, афтæ, æмæ йе’ндон сырх зынг аци. Ратæррæст
кодта æмæ раст Уырызмæг *æмæ Сатанайы авдæттæгуæлæ мæ-
сыджы сæр сæгАбæлд. Авд уæладзыджы дæр судзгæ æрцыд æмæ
æппæты бинаджы, донæй йæ тæккæ дзаг, ахæм стыр цæджджи-
наджы ныххауд.
Куы’руазал ис, уæд рацыд æмæ Сатанайы фæрсы, цы ныл
Æрцыд, зæгъгæ.
157

— Цы ма ныл æрцæуа,—ХызьГлдар Сосланы усы аскъæфта
йæ фидармæ,—радзырдта йын Сатана.
Батрадз фæдзырдта Нартмæ æмæ сæ йемæ айста. Хызы фп-
дар куы сзынди, уæд Батрадз æрлæууыд æмæ дзуры Нартмæ?
— Мæнæ мæ мæ фатмæ фидар бабæттут.
Нарт дис кæнынц, фæлæ йæ уæддæр бæттынц. Бабастон
йæ, йæ зæрдæ куыд загъта, афтæ.
— Гъе ныр мæ æрдыны сæвæрут. Уæ бон циу, уымæй æр-
дынбос алвасут æмæ мæ Хызы фидармæ фехсут.
Куыд сын загъта, афтæ бакодтой Нарт.
Къæхтæ æмæ къухтæ хæлиуæй ахаста Батрадз, афтæмæй
фидары къулыл , сæмбæлд æмæ йæ батыдта, суанг ма иннæр-
дыгæй дæр æрæзгъæлдысты сисы дуртæ.
— Гъæ, куыдз кæй ныййардта, уый. Нарт афтæ æнæзмæлæг
фесты, æмæ сын ды сæ устыты скъæфай,—зæгъгæ, февнæлдта
Хызы’лдармæ æмæ йæ цонгæлвæст, сæрæскъуыд фæкодта.
Ракодта Хуры чызджы æмæ йæ Сосланыл сæмбæлын кодта.
БАТРАДЗЫ РАЙГУЫРД.
Нарты нæртон Болат-Хæмыц, иухатт куы уыд, уæд цуаны
ацыдис. Æстæмæй—астмæ фæхаттис æмæ ницæуыл фембæл-
дис.
Сыдæй мæлæтмæ æрцыд зæронд Хæмыц, афтæмæй йæ уæлаг
стæмы (асты фæстæ) æртæ боны хæтын байдыдта.
Фæстаг бон изæрæрдæм иу сау хъæдмæ бафтыд. Иу къуыл-
дымыл фæцæуы, коммæ кæсы нæртон Хæмыц æмæ уыны: ада-
джы мидæг лу лæг саг амардта æмæ йæ æфснайы (сыгъдæ-
кæны).
Цæуылнæ ныццин кодтаид сыдæй мард лæг? Ныццыдис æм
стыр Хæмыц; кæсы йæм æмæ, дын, уый дæргъмæ уылынг, уæрх-
мæ уыдисн, ахæм лæг.
Хæмыц æм дзуры:
—Уæ, бирæ дын хуыцау радта.
—Иумæ нынæй радта хуыцау,—загъта Уылынг,—æрбад, ныр-
тæккæ нæ кусарт цæттæ уыдзæнис.
Хæмыц сбадтис æмæ сагъæстæ кæны: „Йæхæдæг мæ усæн
хæлайфаг, йæ сырды мардта мын фæндаггаг"—йæхæдæг дзуры
уылынгмæ:
—Бадгæ бæргæ скодтон, фæлæ мæ стын кæндзынæ дæ са~
джы мард фæлдахынмæ.
Гыццыл хъæддых лæг дæр саджы мардæн йæ иу фарс астыгъ-
та, срæй йæ йæ иу къухæй иннæрдæм фесхуыста, æмæ саджьь
мард уыцырдæм бафæлдæхт.
158

„Цыдæр у, уæддæр ацы хаттмæ аккаг лæгыл фембæлд-
тæн! Саджы мард афтæ рог чи рафæлдах-бафæлдах кæны, уый
мын исты замана^ кæндзæнис",—дзуры йæхицæн стыр Хæмыц-
Уылынг дæр йæ саджы мард афснайдта, дыууæ уæхсты физон-
джытæй айдзаг кодта, хус сугтæй цырд арт акодта æмæ физон-
джытæ уый фæрстæм æрсагъта. Стыр гуыргуыр гæнгæ арты
фæрстæм цæхцæх кæнынц сырды фыдæй физонджйтæ. Хæмыц
бады арты фарсмæ æмæ æнкъард хъуыдытæ кæны:
„Ацы лæгимæ исты хæстæгдзинад нæ астæу куынæ уа, уæд
мын исты фыдбылыз араздзæнис". Æрæджиау æм дзуры:
—Нæ дæ зонын, мæ хорз фысым, фæлæ демæ хæстæг куы
уаин, уый мæ фæнды.
—Æз дæн Тæтæрайы фырт, Тæтæраты авдæфсымæры кæсдæр:
ис нын махæн иунæг хо; æрвæссыс ыл бинойнагæн, уæд дын
æй дæттæм!
Уымæн йæ дыккаг бон, сæумæ раджы, Тæтæраты авд æфсы-
мæры кæсдæр Уылынг æмæ Нарты нæртон Болат-Хæмыц рараст
ысты æмæ раст дыууæ изæрыастæу æрбахæццæ сты Тæтæратæм.
Изæры Уылынг Хæмыцы бакодта сæ хойы уатмæ.
Уаты мидæг къæлæтджын бандон, уый уæлæ гауыз æмæ
бумбули баз, базы сæрыл та хæфс бады; тохынаты рæбык:
дæллаг дæлтъурыл . та зæронд ус,—чызджы мад.
—Гъе, гъе уый дын нæ хо,—загъта Уылынг,—нæмад æй хуры
уынд æмæ зæххы уазалæ’й хъаггæны. Хæлар дын уæд!
Нæртон Хæмыц сагъæсты бацыдис: „Нарты ’хсæнмæ хæфс
усæн куыд фæхæсдзынæн æмæ йæ куыд фæдардзынæн, хуыцау
мæ куы федтаа.
Дæ* бон хорз, чызгай, зæгъгæ, сдзырдта Хæмыц. Хæфс
дæр базмæлыдис: йæ сæр раласта æмæ дын уый сыгъзæрин
стыгджын чызг. Чызг йе ’мдæргъ фестадис, йæ дыууæ сыгъ-
зæрин дзыккуйы йæ размæ æрæппæрста. Йæ сау æрфгуытæ сын-
ты базыртау, йæ дæллахъуыртæй та хуртæ, мæйтæ ху-
дынц,—гъе, чызг та дын уыдис ахæм адæймаг. Хæмыц ’йæ фыр
цинæй кæфойы зæронд фестадис (пу ран нал лæууыдис).
—Куыд у нæ хо æмæ дæ бинонтæ, дæ зæрдæмæ куыд цæ-
уы,— 53УРЫ чысыл Уылынг Болат-Хæмыцмæ.
—Йæ мады фæндиаг уæд,— загъта йын Хæмыц æмæ фæс-
дуар сиахсы бынаты слæууыд.
—Уæдæ йæ хуыцау амондджын хæстæг фæкæнæд! Ныр дын
æз мæ чызг уыцы æгъдауыл дæттын, æмæ дын æй зæххон адæй-
магæй куыд ничи фена æмæ базона, афтæ. Нарты адæм æй цьь
бон базоной, уыцы бон мын ын фæстæмæ мæ къух ссарын кæн-
дзынæ, ууыл мын нæртон сомы бакæ,—загъта мад.
Хæмыц дæр нæртон сомы бакодта æмæ хæфсы йæ дзыппы
нывæрдта æмæ афтæмæй ныффардæг ис Нарты стыр хъæу-
мæ. Цас рацыдис хуыцау зоны, уæд Нарты æфсин Са-
тана æгас нартæн куывд сарæзта. Нартæй йæ къахыл цæуын-
хъом чи уыдис, чысылæй, стырæй, усæй, уыдон иууылдæр уыцы
159-

куывды уыдысты, Лæппутæ, чызджытæ кафгæ кодтой; лæгтае
<æмæ устытæ та къордгæйттæй æмбырды бадтысты.
Хæмыц дæр, Ауары рæсугъд Агуындæ йæ дзыппы, афтæмæй
уыцы æмбырды бадтис. Æмбырд^ дзагдар Нарты хин Сырдон
уыдис. Сырдон æмбырдмæ куы рацыд, уæд æй Нарты зæрæдтыл
ныхъæр кодта:
—Нартæ! хуыцау уын ма бакома, устыты зæрæдты фынджы
рагъыл сæ дзыппыты чи дары æмæ афтæмæй чындзыты
куывдтытыл чи хæты! Уæд Хæмыцæн йæ нæртон сомымæ
гæсгæ, гæнæн нал уыди уыцы сахат фестадис æмæ
йæ усы Тæтæратæм фæхаста æмæ йын йæ мады къух ссарын
кодта.
Усы йæ цæгатмæ куы хуыдта, уæд ын йæ дыууæ уæны ас-
тæу бафу кодта, ууыл ус бауæззау ис.
Ус йæ бонтæ нымайын райдыдта æмæ, йе ’мгъуыд куы ’рхæц-
цæ, уæд Хæмыцмæ арвыста, йæ уæнты астæу бакъæртт кæнын
кодта æмæ уырдыгæй сывæллон’ бахудтис, уыцы сывæллон уы-
дис Батрадз,
Хæмыц сывæллон райста æмæ йæ сæхимæ схаста.
Ауары рæсугъд Агуындæ уыйадыл хуыссæныл бахаудис
æмæ амардис. Йæ мард ын Хæмыц Нартмæ сласта, æмæ йæ,
йæхицæн цы ингæн скодта, уым бавæрдта.
НАРТЫ ГАМХУД1.
Ацæйы фырт Ацæмæз денджызы былмæ сау рувасы фæдыл
цуаны ацыд. Нартæ уый æрцыдмæ Гуры фидар басастой æмæ
йын йæ ис-бон(йæ ис, йæ’бон) рахастой; уарыныл нæ фидыдтой:
Сæ иу дæр, се’ннæ дæр афтæ загъта: „Гуры фидармæ фыц-'
цагдæр æз бацыдтæн æмæ хъуамæ уарæг дæр æз уон, хуыз-
дæры хай дæр мæн уа!"
Афтæмæй хъаугъа кодтой æмæ ницæуыл фидьитой.
Уалынджы Ацæйы фырт Ацæмæз дæр, цас фæхаттис, хуыцау
зоны, йе’фсæйнаг уæрагæмбæрзæнтæ йæ уæраджы сæртæм баих-;
сыдысты, æмæ уæд сау рувас амардта æмæ афгæмæй йæ хæ-
дзармæ æрбахæццæ ис. Нартæ Гуры фидар басастой, йæ ис,
йæ бон ын уарынц, æз та дзы æнæхай фæдæн, зæгъгæ, куыд
,нæ нырдиаг кодтаид Ацæйы фырт Ацæкæз. Нарты Уадзæфтау
йæ ус уыдис æмæ йын загъта:„Ууыл хъыг ма кæ, фæлæ цу,
Нартæ Гуры фидарæй иу зæронд усы семæ ракодтой, ныр
æй бæгънæгæй хъамылты аппæрстой, æмæ уымæ бацу; а сау
рувасы къæдзил дæ худы счъилы æрсадз æмæ йæ зæ-
булæй уадз; дæхæдæг усы дарæсæй дæр, хæринагæй дæр хорз
фен, æмæ уæд, хуыцау цы зæгъз, уый уыдзæн".
1 Дыгурон диалсктæй ивд абарыны уагыл.
160

Нарты адæм „сæр æз дæна-ыл æмæ всæр мæн у^-йыл цас фæ-
хъаугъа кодтой, хуыцау зоны, афтæ^æй та сæ фæстаг, цы зæронд
усы рахуыдтой, уымæ фæстæмæ æрцыд, Усмæ иугай цæуын
райдыдтой Нарты дзæбæхтæ æмæ йæ фарстой, Гуры фидæрттæм
раздæр бацæугæ кæй федтай, зæгъгæ.
Уый дæр сæ иуæн дæр, се’ннæмæн дæр, нæ дæ федтон,
зæгъгæ, фæзæгъы. Афтæмæй æгас Нарты дзæбæх адæмæй фæ-
сте ничиуал баззад, уæддæр дзы уый никæй бацамыдта.
■Уæд Нартæ сдызæрдыг сты, уæдæ ма раздæр Гуры фидармæ чи
бацыдаид, зæгъгæ. Ацæмæз зæгъæм, æмæ уый немæ дæр куы
нæ уыдис. Æрæджиау Ацæмæзы барвыстой усмæ. Уый дæр
загъта: Гъе, уæ быныл баззапа, кæд ацы лæгаей раздæр Гуры
фидармæ ничи бацыди, уæд!
Нартæ фæдис кодтой, фæлæ сын гæнæн нал уыд æмæ Ацæ-
йы фырты уарæг скодтой. Уый Сырдонæн загъта: „Къахт-
мæ (дзыхъмæ) ныххиз æмæ дзы æмбæхсæнтæ акæн дæхицæн:
уарын куы райдайон, уæд, хорз хæзнайæ цыдæриддæр уынон,
уыдон уырдæм æппардзынæн, æмæ сæ ды æмбæхсгæ кæн!" Сыр-
дон ыл баууæндыд æмæ дзыхъмæ ныххызтис. Ацæйы фырт Ацæ-
мæз дæр ыл сыджыт ныккалын кодта. Уарын райдыдта æмæ сæ
схæйттæ кодта, йæхицæн гамхуд, синаг æмæ иу уафсы зæронд
айста æмæ ныффардæг ис. Нартæ хæйттæ исыныл сысты æмæ
Сырдоны суагътой. Уый дæр иу хай йæ арцы фындзæй фæхъил
кæны, иннæйы дæр æмæ, гамхуд, синаг æмæ уафсы куы
никуы ссардта, уæд сын загъта: „Уæ хæйттæй райгæ ут,
куыйты Нарт! Цы дзы уыдис, уыдон Ацæйы фырт ныффардæг
кодтаГ
Гамхудмæ ахæм хъару уыдис, æмæ-иу æй чи ныккодтаид,
уый хæсты кард нæ карста, топп дзы нæ хызтис, знаджы
цæст æй нæ ахста. Синагæй-иу цыдæриддæр абастаид,
пакъуыйы уæз дæр дзы нал уыд. Уафс-иу цыдæриддæр
доныл кæнæ денджызыл баппæрстаид, хид-иу фестад. Ахæм
хæзнатæ уыдысты. Цы гæнæн ма сын уыдис Нартæн, æмæ
хæзнатæ Ацæйы фырт Ацæмæзæн баззадысты.
СЫРДОНЫ КУЫВД1:
Нарты Сырдонмæ нард хæсгæ тохъыл уыди. Нарт æм мæсты
уыдысты æмæ йыл сфæнд кодтой, йæ тохъыл ын ныргæвдын
кæнæм, зæгъгæ. Æмæ йын загътой, Сырдон, райсом хъай-
мæты бон æрцæудзæн, æмæ мæлгæ кæндзыстæм, ныр нын дæ
тохъыл ныргæвд æмæ нæ фæхынц, зæгъгæ. Сырдон дæр сæ
бамбæрста æмæ сын ницы уæлдай загъта, йæ тохъыл сын ныргæв-
ста. Нарты адæм сæ кæрæдзимæ сæ цæстытæ æрны-
къуылдтой æмæ сæхи найынмæ ацыдысты. Сырдон дæр сæ фæс-
*) Дыгурон диалектæй ивд абарыны уагыл.
11 Нрон днал:к ^элогийы хрестомат

тæ ныццыдис, сæ дзауматæ сын, сæ мидæггаг хæлæфтæй ф&стæ~
мæ, схаста æмæ сæ аджы бын бандзæрста, Нартæ базыдтой
Сырдоны æмæ загътой, ацы лæгæн*хин чи кæна, уый йæхицæн:
хин кæны, зæгъгæ, стæй йæ бафарстой, нæ дзауматæ цы
фесты, зæгъгæ. Уый сын уæд загъта, райсом хъаймæты бок:
æрцæудзæнис æмæ ма уæ дзауматæн цы кæнут, басыгътон уын-
сæ, зæгъгæ.
ДАРЕДЗАНТЫ АМЫРАНЫ РАЙГУЫРД.
Даредзанты Йамон авд æфцæджы æттæ æрхаста ус. Байдыд-
той цæрын, æмæ йын дзы райгуырди дыууæ лæппуйы. Амардк
сæ мад, баззадысты сидзæрæй. Сæ фыд Йамон сæ байдыдтбЬ
сырды фыдæй хъомыл кæнын.
Иу бон ацыди Йамон Сау хохмæ цуаны; Амардта Сау хохьг
æстдæссион саг. Æртылди лæгæты дуармæ саг. Талынг кæнык>
байдыдтз- Æрæхсæвиуат кодта уым. Саджы мард дæр аргæвста.
Райсом, карк куы ныууасыд, уæд рараст и. Фæзылди фæстæ-
мæ: æхсæв нырма мæйдар, æмæ хохы дуарæй рухс кæлы. Ап~
пæрста саджы мард æмæ катаб кæнын байдыдта: „Ацы ру’хсы
фæдыл бацæуин, æмæ дзы исты фыдбылыз куы уа,' уæд мæ
аргæвддзæн. Нæ йæм цæуон, æмæ ацы диссаг Даредзанты ’хсæн
æнæ дзургæ нæ фæуыдзынæн æз. Уый чи фехъуса, Даредзанты
кадджын Йамон арты рухсмæ нæ бауæндыд, уый мын куывды
нуазæн нал раттдзæн".
Бараст кодта хохыдуарыл æмæ цæуын байдыдта рухсы фæдыл:
Ахæм хæдзармæ бафтыди,—йæ бын æргъæу, йæ фæрстæ
цъæх авг æмæ йæ сæр сæууон ст^алы.
Уым царди хуыцауы хæрæфырт Мариа. Пылыстæг сынтæгы^
хуыссы, сыгъзæрин чыргъæды йæ дзыккутæ; болат хæскард сæ
уæлæ. Хæд-зилгæ уæхстытæ артмæ зилынц æмæ фыцынц.
Уæд райхъал чызг. Йамоны куы федта, уæд æм рагæпп кодта;
сыгъзæрин сынтæгæй æмæ йæ ныхъæбыс кодта: „Даредзанты
Йамон, æз абонмæ дæумæ куы æнхъæлмæ кастæн. Мæнæн дæу
йеттæмæ æндæр мой скæнæн куы нæ ис. Гъе ныр цæрдзыстæм
хуыцауы цардæй, кæд мыл баввæрсай, уæда.
Уæд æм Йамон дзуры: „Æз ныууагътон дыууæ сидзæр лæп-
пуйы æмæ уыдоны хъуамæ скæнон".
„Уыдон кæд дзæбæх уой, уæд дæ агурдзысты сæхуыттæг".,
Байдыдтой æхсæв-бонмæ хъазын, минас кæнын. Райсом кæрк-
уасæны сыстад Йамон æмæ æрдын бакодта йе’фцæгыл".
Уæд æм хуыцауы хæрæфырт Мариа дзуры: „Кæдæм цæуыс,
Йамон, сæрæй, мæ цардыл не^ввæрсыс?"
„Мæнæн нæй гæнæн, хъуамæ алы кæркуасæны хохмæ-
цæуон цуаны\
Байдыдта цæуын Йамон æмæ Сау хохы сæрмæ сфардæг. Бон-
изæр’мæ цуан кæны, изæры саджы мæрдтæ ’рхæссы.
Цардысты афтæмæй.
162

УæдЙамоны дыууæ.фырты, Бадыри æмæ Мысырби, бахъомыл
сты сырды фыдæй. Даредзанты мыккаг бон уыдисн рæзти, æхсæв
уылынг. Фат æмæ ’рдынæй хъазынхъом фесты.
Иу хатт къулыбадæг усы чызджытæ рацæуынц донмæ, дурын-
тæ рахæссынц семæ. Бадыри фыдуаг куыннæ- уыд, æмæ сæ
фатæй фехста: дурынтæ бацъæл сты.
Баздæхтысты фæстæмæ кæугæ, æмæ сæ сæ мад фæрсы: „Цы
кодтат, пæуыл кæут, уæ дурынтæ цы фесты?"—„Сæ бон нык-
калæнт, Йамоны дыууæ фырты нæ фехстой æмæ нын сæбацъæл
кодтой".—„Ахæссут дыккаегтæ, æмæ уын сæ кæд фехсой, мийаг,
уæд-иу сын зæгъут: „Уæ Йамоны дыууæ фырты! Кæд уый бæрц
гæрзарæхст стут, уæд, уæ фыд хуыцауы чызджимæ хуыцауы цар-
дæй цæры, æмæ уыйæркæнынбазонут".
Байдыдтой дыууæ ’фсымæры кæуын: „Уæдæ, нæ фыд æгас
куы у, æмæ йæ мах мард куы ’нхъæлдтам. Бахæссæм къулыбадæг
усмæ æхца, æмæ нын кæд бацамонид, цы ’гъдауæй йæ ра-
кæнæм, уый".
Загътой къулыбадæг усæн: „Раттæд нын дæ хорзæх хуыцау,
нæ фыды цы ’гъдауæй æркæнæм, уый нынзæгъ". Уый сæм дзу-
ры: „Ацæут æмæ ссæут Сау хохы сæрмæ мæйдар æхсæвы. Хо-
хы дуарæй рухс кæлдзæн æттæмæ: уым уæ фыд хуыцауы чыз-
джимæ хуыцауы цардæй цæры. Бамбæхсут æтте. Карк куыд-
дæр ныууаса, афтæ уæ фыд цæудзæнис цуаны. Стыр æфсæн
дуар куы бакæна, уæд-иу йæ иувæрсты багæпп кæнут мидæмæ,
куыннæ уæ базона, афтæмæй".
Ссыдысты лæппутæ æмæ ба’мбæхстысты дуарæн æтте.
Кæркуасæны рараст Йамон цуаны. Лæппутæ багæппытæ ластой
мидæмæ: Хуыцауы хæрæфырт сыгъзæрин сынтæджы хуыссы,
сыгъзæрин чыргъæды йæ дзыккутæ, болат хæскард сæ уæлæ.
Уымæн уыд дзыккутæй йæ мæлæт. Бадыри сыл фæхæцыди
дзыккутыл, Мысырби сыл хæскард февæрдта æмæ сæ атæхын
кодта. Чызг ныцъæхахст ласта. Хохмæ фехъуысти. Хохæй Йамон
æртæ гæппæн æрхæццæ.
Бадыри’ æмæ Мысырби усы уым фæуагътой, сæхуыттæг ра-
фардæг сты сæ хæдзармæ.
Йамон бацыд хæдзармæ кæугæ æмæ дзуры: „Цы кодтай,
Мариа?"—„Фыдæбон дын фæуæд, Йамон, дæ фырттæ мæ амард-
той, мæ дзыккутæй ма иу æрду фæхæцыди, æмæ мын цæрæнбон
ис стъалы скæсынмæ. Мæнæн дæуæй мæ хуылфы равзæрди
лæппу. Уый мæ дзидзийы хъæстæ куы фæцадаид, уæд ын не
ссардтаид тыхгæнæг тых. Ныр, стъалы куы скæса,уæд амæлдзы-
нæн, æмæ мын мæ рахиз тæн бакъæртт кæн, райс мæ хуыл-
фæй судзгæ-уыраугæ лæппу æфсæн æртыскæнæй æмæ-иу æй
Сау денджызмæ фехс. Уый кæд уым схъомыл уа, уый йеттæмæ
йын схъомылгæнæн нæй. Афтæ нæу, хуыцауы зондæи фæстаджы
бонмæ куы бафта дæ къухы, уæд-иу ыл сæвæр ном
^Амыран",
Куы амарди ус, уæд Йамон æфсæн æртыскæнæй райста лæп-
11*
163

пуйы æмæ йæ Сау денджызмæ фехста. Сау фурд ныххуыскъ
кодта йæ тæвдæй.
Бавæрдта усы, йæхæдæг афардæг йæ бæстæм. Иæ хæ-
дзармæ æрцыди æмæ йæ фырттимæ хыл кæны:ч „Цæмæн амардтат
хуыцауыхæрæфырты,не'ввæрсыдыстутмах цардыл сымах?"—„Цы
кæнæм, къулыбадæг ус нын афтæ бацамыдта".
Бацыд къулыбадæг усмæ Иамон æмæ йæ хъæмпын арты ба-
сыгътз. о
Базæронд Иамон, ныууагъта йæ цуаны цæуын. Иæ фырттæ
байдыдтой цуан кæнын. Фæцæуынц иу бонСау фурды былтыл,
фурдмæ кæсынц, æмæфурддаг галтæ калыхæрдмæ, фурддаг бæх-
та\ фурддаг къамбецтæ æмæсæ йæ галиу къухæй ахсы лæппу.
Ныр сæ цуанымæтнал уыд, фæлæбон-изæрмæ кæсынц уымæ.
Изæры фæстæмæ æрбаздæхтысты афтидæй, æмæ сæ сæ фыд
Йамон фæрсы: „Иу ингæны уæ баныгæнон, цæмæн афтидæй
æрæздæхтыстут оацы бон!"
пНæ фыд Йамон, мах цуаны мæт нал уыди, федтам мах
диссаг Сау фурды мидæг. Уым федтам мах иу лæппу, æмæ йæ
бынатæй цъæх арт, цъæх фæздæг уадзы æмæ Сау фурды тым-
былтæ кæны".
Скъæтмæ ныууади Иамон, урс гал сдавта æмæ хуыцаумæ
кувы: „Хуыцау, нывонд дын фæуæд ацы гал! Уый у дæ хæрæ-,
фырт Амыран, æмæ мæ къухы кæм бафта!"
Æхсæвы схуыссыдысты. Райсомы куы сбон ис, уæд йæ фырт-
тæм дзуры: „Ацæут ныр сымах, ахæссут сæрдасæн æмæбацæут
Сау фурды былмæ. Уым уæ иу иннæйы сæр дасæд. Амыран сы-'
мах куы фена, уæд уæм æрбацæудзæн æввахс. Тæрсгæ ма
фæкæнут йæ уындæй, фæлæ йыл фехсут сæрдасæн, Кæд уæ
амонд уа, уæд сæрдасæндзæф фæуыдзæн æмæ йын фæдæлдонгæ-
нæн нал уыдзæн. Рахиздзæн уæм, æмæ йæ ракæнут уемæ".
Бацыдысты дыууæ лæппуйы, æрбадтысты Сау фурды былыл.
Сæ иу иннæйы сæр дасы. Амыран дæр та хъазы доны/* Куы сæ
федта, уæд æм фæкасти диссаг. Лæппутæ йыл сæрдасæн фех-
стой, æмæ йыл сæрдасæн ауад. Сау фурд ма ныффæйлыдта,
фæлæ лæппу нал фæдæлдон.
Уæд сæм рахызти сурмæ. Лæппутæ йæ куы федтой, уæд
фæтарстысты æмæ лидзынмæ фесты. Дзуры сæм Амыран: „Тæрсгæ
ма фæкæнут, хуыцауы хæрæфырт дæн æз".
Æрлæууыдысгы йæм лæппутæ, æмæ ’рфарстой кæрæдзийьь
Дзуры сæм Амыран: „Кæйолæппутæ стут, кæнæ кæмæй стут?"
„Мах стæм Даредзанты Йамоны фырттæ—Бадыри æмæМысыр-
би".—„Уæдæ æз дæр дæн Йамоны фырт, хуыцауы хæрæфырт
Амыран.
Æрбацыдысты сæ хæдзармæ. Йамон куыннæ фæкодтаид дын-
джыр куывдтæ.
Байдыдтой æртæ лæппуйы цуан кæнын. Амыранæн тыхгæнæг
тых нал кæны.
164

ДАРЕДЗАНТЫ АМЫРАН ÆМÆ ПАГУЫНДЗÆ.
Даредзантæн сæ хуыздæр Амыран уыди. Уыди йын дыууæ
æфсымæры—Бадыри æмæМысырби. Бадыри æмæ Мысырби цуаны
ацыдысты.
Дыууæ хæйрæджы кæрæдзййы надтой,сæкæрæдзийы тугкалд-
той... Афт&мæй сæм Бадыри æмæ Мысырби бахæццæ сты.
Бафарстой сæ: „Цы кæнут, цæуыл кæрæдзийы марут?"
Уыдон загътой: „Уарæм æмæ нæ фидауæм".
Бадыри æмæ сæ Мысырби бафарстой: „Цы уæм исуаринаг?"
Хæйрæджытæ загътой: „Гæрз бæндæн æмæ æрчъиаг. Гæрз бæн-
дæяæй æгас хох куы сбæдтай, уæддæр, йæхи уæзы йеттæмæ,
æндæр уæз нæ кæндзæн—уыцы миниуæг æм ис. Æрчъиагыл
куы сбадай, уæд дæ уæларвмæ схæсдзæн æмæ дæ уым æрæн-
цайын кæндзæн, дæлзæхмæ дæ куы фæнда, уæд дæ уырдæм
ныххæсдзæн æмæ дæ уым æрæнцайын кæндзæн—уымæ та уыцы
миниуæг ис".
Бадыри æмæ Мысырби хæйрæджыты амардтой. Гæрз бæндæн
дæр æмæ æрчъиаг дæруыдоны къухты бафтыдысты. Бахастой сæ
сæхисдæр Амыранмæ, æмæ сыл уый дæр фæцин кодта.
Тæхгæ Пагуындзæ сылгоймаг уыдис. Уæларвы царди, æмæ йын
сывæллæттæ дæр уыди. Уырдыгæй зæхмæ тахти, æмæ сын хæри-
наг хаста—къамбец уыдаид, теуа уыдаид кæнæ гал.
Афтæмæй Бадыри æмæ Мысырби цуаны ацыдысты. Баталынг
сыл. Сæ нымæттæ сæ уæлæ æрæмбæрзтой æмæ бафынæй сты.
Пагуындзæ сæ уæларвæй федта æмæ загъта: „Дæлæ хæри-
нæгтæ, йыццæуон æмæ сæ схæссон".
Æртахтис, систа сæ æмæ сæ уæларвмæ атыффытт кодта.
Амыран хуыцауы налат лæг уыди, лалым скодта æмæ йæ
мидæг бабырыди.
Пагуындзæ ратахтис, лалымы йæ ныхтæ ныссагъта æмæ, йæ
сывæллæттæ кæм уыдысты, уыцы ран æй æрæвæрдта.
Амыран лалым атыдта, уырдыгæй ратæррæст кодта. Пагуын-
дзæойы дæр амардта æмæ йæ сывæллæтты дæр.
Йе’фсымæртимæ хæйрæджыты æрчъиагыл абадти æмæ зæхмæ
æрфардæг и.
ДАРЕДЗАНТЫ РОСТЪОМ ЙÆ ЛÆППУЙЫ
КУЫД АМАРДТА.
Даредзанты Ростъом уыд хорз æмæ тыхджын лæг. Балхеты
йын стыр сæндæттæ æмæ стыр бæстæ уыдис. Лæппу йын нæма
уыд. Иууыл йæхæдæг бадти уыцы бæстæ хъаггæнæг.
1 Дзауаг ныхасæздæхтæй ивд абарыны уагыл.
165

Иу бон йæ хæдзармæ рацыд баулæфынмæ. Уымæн уыди йæ
ус сывæрджын.
Иу чысыл алæууыд йæ хæдзары/ йæ усмæ бакасти, æмæ йæ
фервæзын уыди æрæгмæ.
Уый усæн зæгъы: „Æз дæ фервæзынмæ ам куы бадон, уæд
мын знаг лæгтæ мæ сæндæттæй ницыуал ныууадздзысты. Æз
цæуын Балхетмæ, фæлæ дæуæн лæппу гуырдзæн, æмæ йын æртæ
боны дзидзи куы бадарай, уæд мæм æй куыд рарвитай. Æз
æй нæ базондзынæн, фæлæ йын Тутыры конд фæрдгуытæ йе
’фпæджы бафтау, афтæмæй йæ рарвит\
Ростъом ацыд йæ сæндæттæм.
Æцæгдæр, куыд загъта,—райгуырд ын лæппу. Мад йæ лæп-
пуйæн загъта: „Дæуæн дæ фыдмæ æнæ цæугæ нæй!а
Сыстади ус, Тутыры арæзт фæрдгуытæ æрхаста, йæ бæх ын
сифтыгъта, фæрдгуытæйын йе’фцæджы бафтыдта: „Ацу, мæ лæп-
пу, фæндагамонæг дæ нæ хъæуы: дæ.бæх дæ йæхæдæгныххæс-
дзæн\
Лæппу йæ бæхыл хъандзал бадт ныккæны.
Хæйрæджытæ йæ базыдтой. Кæрæдзийæн зæгъынц хæйрæ-
джытæ: „Ростъом нæ йæхæдæгкуы цæгъды. Ацы лæппу ма Рос-
тъомæн куы схъомыл уа, уæд нæ æппын мыккаг куынæуал
пыууадздзысты. Исты хос ын скæнæм æмæ йæ истæмæй ама-
рæм\ Сæ иу сын афтæ зæгъы: „Гъо, ’мæ амарæм, фæлæ
уымæн æнæ Ростъомы къухæй мæлæт нæй. Уæд æй цæмæй
амардзыстут?" Иныæ бадзуры: „Æз уын æй Ростъомæн йæхицæн
тагъд амарын кæндзынæн\
Хæйрæг разгъоры Ростъомы лæппуйы иувæрсты, йæ разæй
фæвæййы, фæстæмæ йыл йæхи бабæлццон кæны: „Дæ фæндаг
раст, лæппу! Гъей, цы лæппу дæ, фæлæ чызгау фæрдыгæф-
цæгГ Лæппу йæ хъуыды дæр не’ркæны. Хæйрæг дыккаг здæхт
акодта æмæ та йыл фæстæмæ æрбамбæлд, æндæрхуызон скодта
йæхи, афтæмæй. Ноджы йын зæгъы: „Дæ фæндаг раст уа лæп-,
пу! Æвгъауаг нæу дæ хуызæн лæппу чызгау фæрдгуытæ дарынæн ?а
Даредзанты мыккаг уал дзырдæн нæ лæууыд: йæ бæхæй
рагæпп кæныоæмæ йæфæрдгуытæ фелвасы, саргъæй базы’хсæн
сæ бакæны. Йæхæдæг сæ уæлæ бады.
Араст æмæ ныццыди Балхетмæ, йæ сæндæттæм.
Йæ бæх ауадзы, йæхæдæг йæ нымæт йæ быны æркæны æмæ
бæласы бын æрхуыссы.
Ростъом уыцы афон хуынды уыди. Хæйрæджытæ йæм фæдзу-
рынц.
Ростъоммæ бадзурынц: „Чидæр дæ мардыл банымадта, дæ
сæндæттæн сæ астæумæ йæ бæх баласта, йæхæдæг бæласы
бын зæрдæбынæй бафынæй".
Ростъом карз мæсты уыд, фынгæй дын фестад. Куы йæ ауыд-
та, йæ хъæлæсы дзаг ыл ныхъæр кодта: „Чи дæ, кæй куыдз дæ,
мæ тæссæй ауылты маргъ тæхын куы нæ æрбауæндыдаид, уæд
ды чи дæ?а Лæппу фехъал и æмæ уый тыхджындæр ныхъæр кæ-
166

иы: „Дæхæдæг чи дæ, уый мын бацамон, кæннод мæм хæс-
тæг рацу æмæ, чи дæн, уый базонай!"
Ростъом ноджы фæмаесты: „Куы райгуырдтæн, уæдæй ныр-
:мæ мæм ай хуызæн дзырд ничи бауæндыд".
Афтæ дын кæрæдзимæ бахæццæ сты. Кæрæдзийыл сæхи ныц-
гцæвынц. Узйтагъд æй лæппу йæ быны акодта. Ростъом йæ
уæрджытыл налмастæ дардта, хæрдмæ йæ скъуырдта йæ уæр-
„джытæй грмæ йæ астæуыл акъуырдта йæ лæппуйы.
Лæппу йын загъта: „Мæ амардæй фос нæ фæкæндзынæ: мæ-
нæн ахæм фыд ис, уæларвмæ цæуай, дæ фæстаг къахæй дæ
.ахсдзæн, дæлдзæхмæ цæуай, дæ бецыккæй дæ сласдзæн".
Ростъом æм дзуры: „Чи уыдзæн ахæм фыд, æмæ мæнæн
.исты ракæна?" Лæппу дзуры: „Мæнæн у мæ фыд Даредзанты
Ростъом æмæ, æнхъæл дæн, никуы йын ничи ницы ракодта".
Ростъом æй фæхъуыды кодта æмæ йын^загъта: „Мæ лæппуньг
^ефцæджы мæнæн. Тутыры арæзт фæрдгуытæ хъуамæ уыдаид!"
„Уыдон дæлæ саргъæй базы ’хсæн бабæрæг кæна
Ростъом фестадис, ауыдта фæрдгуытæ, йае сæрыл балæууыд
,жмæ æрдиаг фæкодта.
Ростъомæн уыди уыцы кад, æмæ афæдзæй афæдзмæ бнела-
йы куы фæбадтаид æттæмæ æнæ ракæсгæйæ, уæд-иу йæ мард
æгас кодта. Фæлæбурдта йæ лæппумæ, ахаста йæ. бнеламæ. Уым
Æадынтæ байдыдта.
Хæйрæджытæ йæм радыгай цæуынц: „Ростъом, цы ми кæныс,
жвгъæды бадын дын æгъгъæд у, фесæфтой дын дæ сæндæттæ".
Æппын æттæмæ нæ ракæсы.
Фæлварæн ын фæкæнынц, уæддæр æппын нæ рацæуы.
Къуырц ма йæхъуыд бадын, афтæ хæйрæг сау къуымбилтæ
бахастй, хъарм дон скодта æмæ, Ростъом сæ куыд уына, афтæ-
мæн сæ ’хсы. Ростъом æм дзуры: „Цы ми кæныс, куыд бирæ
<еæ'хсыса. Хæйрæг зæгъы: „Сау мын сты æмæ кæд сурс уаик-
акойа. Ростъом æм дзуры: „Афтæ дæ цард уа, сау къуымбил
«æхсадæй куыд сурс уа!" Уæд хæйрæг зæгъы: „Гæр, кæд ды
^бадгæйæ мард райгас кæндзынæ, уæд æхсгæйæ сау къуымбил-
тæ куыннæ сурс кæндзынæн".
Ростъом уал дзырдæн нæ лæууыди: фæгæпи кодта æмæ хæй-
рæгæн йæ къубал стыдта.
Уыц’ы мæетыйæ рацыди. Балхет-калак иууыл ныпиырх кодта.
Къоста
СИДЗÆРГÆС.
Халон баргъæфст сындзыл... Даргъ æхсæв фыд бонæй
:Уад тымыгъ хæссы,.. Цард-удæн хуыздæр...
Сау айнæджы рындзыл Рухс цæуы кæронæй,—
Нары хъæу хуыссы... Бадынц ма кæцлдæр...
167

Иу зæронд æскъæты,—
Тас хъæуыуæлдай,
Аззади фæсфæды
Ацы бæстыхай,-—
Ма дис кæ йæ бадтыл!—
Цуайнаджы уæлхъус
Архайы йæ артыл
Иу саударæг ус.
Артдзæсты кæрæтты
Фæныкмæ æнгом
Бадынц сывæллæттæ,—
Чи—бæгънæг, чи—гом...
Уазал æмæ ’стонгæй
Бирæгъ дæр тæрсы,—
Удхæссæг æввонгæй
Ахæмты хæссы...
„Ма кæут, мæ хуртæ,—
Дзуры сæм сæ мад,—
*Афыцой хъæдуртæ,
„Абадут æнцад!..
Митæйдзаг æхсæлы
Мары фæздæгæй...
Цæсты сыг æзгъæлы
Агмæ сусæгæй...
Хъуырмæ схæццæ хъарæг:
„Дудгæ фæбада
„Зæйы бын нæ дарæг,
„Мах чи фæсайдта!..
„Фондзæй уæ ныууагъта
„Иу ныййарæгæн,-—
„Мады зæрдæ скъахта,—
„Царæфтыд фæдæн!..
„Зондæй мыл фæтых дæ,
„О мæ лæджы хай,—
„Сидзæртæй фæлыгътæ!..
„Ингæнмæ тæргай!..
„Буц хъæбул дæм дзуры,—
„Сфæлмæцыд йæ мад,..
„Махæн дæр дæ цуры
„Сцæттæ кæ бынат!"
Цæсты сыг æзгъæлы»
Агмæ сусæгæй...
Митæйдзаг æхсæлы
Мары фæздæгæй...
Бафæллад кæуынæй
Бинонты кæсдæр,—
Къонайыл æрфынæй^
Адæ^ы хуыздæр!
Иууылдæр дæ адыл
Тулдзысты, фæлæуу! —
Стонг æмæ фæлладыл
Тых хуыссæг кæм нæу!..
— О гыцци, кæд уыдзæн?—
Райс-ма, цæй, дæ аг!—
„Абадут!.. Фæуыдзæн
Алкæйдæр йæ фага...
Аг кæлы йæ былтæй,—-
„Хъæдуртæ" фыцынц...
Алы ран тымбылтæй
Сидзæртæ хуыссынц...
Стонг æмæ кæуынæй
Лæг куы сфæлмæцы,
Тарф у уæд йæ фынæй,—
Маст æм нал хъуысы.
Лыстæнмæ сæ хаста
Мад йæ хъæбулты,
Æдæрсгæ сæ нуæрста
Алы бызгъуырты...
Скодта сæ рæбынæй,
Дæлфæдтæм æрбадт...
Гъæй-дæ-гъа! Кæуынæй
Нал æфсæст сæ мад!
Сидзæртæн хъæдуртæ
Се’хсæвæр хуыдта,
Афтæмæй сын дуртæ
Цуайнаджы фыхта:
Афыцын æфсоны
Байрох уа сæ хæрд...
Стонг æмгъуыд нæ зоны,—
Иу сайд ын æгъгъæд!..
168

МАРХОДАРÆГ.
Къоста
Лæг кæрдзынæй дæр æфсæды Амар æй, фæлтау, фыр надæй,
Гутоны фæстæ. Акъах ын йæ цæст,
Рагæй нал фæци нæ гæды Фесаф æй бынтон æгадæй,—
Урссаджы хъæстæ. Бафсад æй æрмæст!
Зæрдæ нал агуры хъазын, Йе стонгæн бæргæ ис цары
Аргъæуттæй фæцух, Иу нæртоны хос,
-Удхæссæг ын фестад зарын, Фæлæ йæм фæндаг нæ ары,—
Хъыг кæны æдзух. Аскъуыйа йæ бос!—
Галы фиу... Йæ бын мæхъиау
Фондз уæрдæхæй баст,
Бур-бурид æсси фæткъуыйау,
Афæдзваг у раст!
Йе рагъ афасти фыр нæрстæй,
Хус æсмаг хæссы...
Гъе, ныр дæр та йæм цъынд цæстæй
Стонг гæды кæсы...
Куыдз дæлдæр хуыссы йæ цуры,
Уынæргъы, хъæрзы...
Бахудт æм æмæ йæм дзуры:
„Скастæ та йæм цы?"
Гæды фестъæлфыд... Фыр мæстæй
Аныхта йæ сæр,
Ракаст йе знагмæ мæрддзæстæй,—
„Гъæ, зæронд сæлхæр!—
Загъта,—ма тæрс, æз мæ цардæн
Базыдтон æгъдау,
Ма тæрс, гуыдынхъус, æз нал дæн
„Мархохор, дæуау!.."
Гæдиаты Ц.
ДЫУУÆ ДИДИНÆДЖЫ.
Сæрдыгон бон. Хур ныккасти йæ зынг цæстæй дунемэ^. Хæх-
тæ ныддардтой сæ фæрстæ хуры тæвдмæ. Цъититæ æрттивынц
хуры рухсæй. Къæдзæхты цыргъытæ ныгъуылынц арвы цъæхы.
Уæлæуæз, иу хохы тæккæ цъуппыл, сау къæйты ’хсæн, иу-
нæгæй рæзы иу хæххон дидинæг. Йæ дзæбæх фæлурс цæсго-
мæй, йæ рæсугъд хъал цæстытæй кæсы, фæлгæсы коммæ дæ-
лæмæ.
169

Сæрдыгон фæлмæн дымгæ рахъазы хохы цъуппытьгл, ракафы
дидинæджы алыварс, хъæбыстæ йын акæны æмæ та фæууон
вæниы кæмдæр, дæлбылы.
Йæ мндбылты бахуды дидинæг, ныуулæфы æрвон уæлдæ-
фæй, сисы йæ дари базыртæ, батилы йæ сæр æмæ та акæсы
комы рæбынмæ.
Дард, комы нарæджы, иу хуссар хъæбысы, кæрдæджы астæу
рæзы иу быдирон дидинæг. Сдардта йæ сæр кæрдæгæй, кæсы
уæлæмæ йæ чысьтл цæстытæй.
Дзуры йæм дæлæмæ хæххон дидинæг:
— Гъе, уæу-уæй, гъе, кæм баззадтæ, кæм?! Комрæбыны фæл-
мæй зынгæ дæр куы нæ кæныс уæлæмæ. Нæ федтай æнæкæ-
рон арвы рæсугъд. Нæ зоныс райсомы хуры æрбакаст, нæ зо-
ныс изæры хуры аныгуылд. Нæ дæ хъаггæнынц рагон æгомыг
урс цъититæ. Сыгъдæг дымгæ дæ нæ рæвдауы æхсæвæй бо-
нæй. Никуыма ’рбадти дæ цуры хæххон цæхæрцæст цæргæс.
Никуыма асимдтой дæ бынты мигъы тымбылтæ. Гъе, уæу-уæр,
гъе, дæ цард та цæмæн у, дæ цард?!
— Мæ хорз æмгар,—сдзырдта уæлæмæ быдирон дидинæг,--
уынын дæ, рæсугъд сфæлыстай дæхи, диссаг рæсугъд. Фæлæ
дын кæмæн у, кæмæн, зæгъ-ма мын, дæ рæсугъддзинад. Хæрз
иунæгæй сфардæг дæ уазал цъуппытæм, хæрз иунæгæй æрви-
тыс дæ бонтæ, дæ цард. Æз та... Базмæлыдысты та мæ алыварс
алыхуызон халсартæ. Мæ хъустыл та ауади алыхуызон царды
уынæр. Нæй, нæй, нæ бабæлдзынæн дын æз дæ рæсугъдмæ,
.дæ иунæгмæ, дæ бæрзондмæ... Кæс... æрбацæуынц доны былыл
чызг æмæ лæппу. Зонын æз, уарзондзинады артæй кæй судзынц
сæ зæрдæтæ. Бирæ дзæбæх тæф сцæттæ кодтон æз уыдонæн.
Ацыдис, ахæлиу уый хъарм уæлдæфы... Кæс, ныллæууыдысты/
улæфынц хъæлдзæгæй дзаг рæуджытæй. Уарзондзинады каст та
бакодтой кæрæдзимæ. Уарзондзинады ( ныхæстæ та райдыдтой
кæрæдзийæн. Стауынц мæ зæрдæйы бынæй цæугæ тæфы... фæ-
цæуынц дарддæр доны былтыл. Фæаууон сты... Мæнæ ноджы-
дæр: æрбатæхы заргæ мыды бындз. Бирæ адджын нуазинаг;
æрæмбырд кодтон æз мæ лымæн мыды бындзæн. Рауай мæм,
рауай, мæ уарзон...
Æмæ бадардта дидинæг йæ фæлмæн хъæбыс мыдыбындзмæ.
Цингæнгæ ныл абадти мыды бындз, цин гæнгæ цъиры, сывæлло-
нау дидинæджы риу.
Дистæ кæны хæххон дидинæг йæ бæрзондæй, тилы йæ сæр,
хойы йæ цъæх къухтæ, сисы уæлдæр йæ базыртæ.
— Уый æрра куы дæ, æрра,—дзуры уæле дæлæмæ. Сæ-
рæй, дунейы сагъæс куьг айстай’ дæхимæ, йæ быны дæ фæкæн-
дзæн, йæ быны, æнæзонд. Иу фыдуаг саби дын стондзæн дæ
сæр æмæ йæ фехсдзæн иуæрдæм, цæмæн хъæуы, зæгъгæ. Гъе,
уæу-уæй, гъе; цы æгады ’раны бахаудтæ, цы?1.
Скæс ма, скæс уæдæ мæнмæ. Æдасæй, æдæрсгæйæ рæзын
æз мæ зæрдæйы дзæбæхæн, хохы цъуппыл арвмæ, цъититæм
170

^æстæг,. Фæлгæсын уæлвонгæй. Дунейы рæсугъдæц æфсадьш
мæки. Мæлæтæй нæ т'æрсыд...Ды та... Лæзæрыс гъе ныр дæр
уьш изæрдалынджы, амда... дыдзы хур æрбакаст æмæ цъити-
тйы æхсæрфæрстæн пъатæ кæны... Гъе, уæу - у^ей, гъе, цы
æнамонд дæ, цы?!
— Хæрзæхсæв, хæрзæхсæв уал у,—сдзырдта быдиррн диди-
яæг. Мæ амонд мæнæн мæ дзыллæйы амондимæ æмхæст у, мæ
хæлар.
Æхсæв. Ирдгæ систа цъитийы’рдыгæй. Хъызтæмхæст дымгæ
бавиæлдта хæххон дидинæгмæ йæ уазал къухтæй. Ризын бай-
дыдта дидинæг уазалæй, æхсæвы талынджы, кæмдæр, хохы цъуп-
пыл. Æруагъта йæ сæр. Æрхаудтой йæ базыртæ. Арф ныуулæ-
фыд иу хатт, дыккаг хатт... Фæцис...
Сæрдыгон райсом. Хур кæсы йæ зынг цæстæй дунемæ, хо-
хæй хохмæ уафы йæ рухсы тын, æргтивы цъититæй. Райхъал
ис цард. Базмæльгд халсар.
Уæлæуæз, хохы цъуппыл, саг.ъд къæцæлау баззадис иунæг
хæххон дидинæджы хъæд.
Комы нарæджы, доны былыл, зæлдаг кæрдæджы астæуæй
йæ сæр сдардта фыццагау хъæлдзæгæй быдирон дидинæг. Кæсы
уæлæмæ. Хъуыдыйы аныгъуылд. Дардæй йæм фæзындис хус
къæцæлау йæ хæлар дидинæджы хъæд...
Гæдиаты Ц.
ХÆЛУАРÆГ ÆМÆ МЫДЫ БЫНДЗ.
(Аргъау)
Комы нарæг... Донхъуынтъызæй цæуы, фыцы къæйты’хсæн...
Донæн иуæрдыгæй дæр æмæ иннæрдыгæй дæр лæууынц рагон
бæлæстæ. Сæ цъæх къабæзтæ бадардтой къухтау сæ кæрæ-
дзимæ, доны сæрты.
Райсомы хур ахаста йзе цæст цъититыл, рæгътыл, стæй æв-
рагъæй æрæппæрста комрæбынмæ йæ тын, ныккасти бæлæс-
тæм, лыстæгдæр зайæгойтæм, æхсæлыйы дзæмбытæм.
Райсомы ’ртæхтæ хъазынц - æрттивгæ. халсары хъæбысты
алыхуызон цырæгътау.
Кæс хæлуарæджы тынмæ дæр. ’ Рухс уæлдæфы, раст дон-
фыцæны сæрмæ ферттывта зынджы стъæлфæнау, уый дæр
уæлдæр, уæлдæр...
Ауагъта хæлуарæг йæ тын иу бæласы цонгæй иннæ бæласы
цонгмæ доны фаллаг фарсмæ? айтыгъта йæ хыз. Бамбæхст йæ-
^сæдæг, æнхъæлмæ кæсы...
Заргæ-зарын хурæфсæст рухс уæлдæфы æрбатæхы хъæлдзæ-
гæй мыдагур мыды бындз.
Тæхгæ тæхын æвиппайды бахауди мыды бындз хæлуарæджы
тыны. Йæ уæзæй хæлуарæджы тыны’ндах фæцæуы дæлæмæ æн-
цад-æнцад. ’
171

Донфыцæны сæрмæ архайы, тухи кæны мыды бындз йæхи
суæгъдыл.
Ауыдта йæ хæлуарæг дæр. Рауади йе ’мбæхсæнæй, фæлæу-
уыд, фæуайы йæ фыдбылызы фæндæгтыл. Схъазыд йæ сау
зæрдæ.
— Нал мын аирвæздзынæ ныр,—зæгъы хæлуарæг,—сихорæн
мын сбæздзынæ ахæм дзæбæх бон, æвзæр дывдывгæнаг, дзæ-
гъæлдзу мыды бындз...
— Цы дын кодтон?—сдзырдта мыды бындз.—Мæнæ мæхицæн
мæгуыр кусæг бындз дæн... Ныууадз мæ...
Æмæ та архайын систа йæ лыстæг къæхтæй, йæ тæссонд ба-
зыртæй.
Доны пырхæндæг ауайы бындзыл. Доны уазал улæфт æм
хæццæ байдыдта. Фæлæ йæ архайд нæ уадзы уæддæр.
Бауади хæлуарæг мыды бындзы тæккæ цурмæ, ракафыд ну
хатт йæ алыфарс...
Сæ дыууæйы уæзæй зсызы ’ндах фæцæуы донфыцæнмæ.
Мыды бындз фæстаг риуыгъдæй атыдта йæхи, стахти уæлæ-
мæ. Хæлуарæг та раст тæккæ донфыцæны смидæг...
Уагъылыйы дидинæг адджын хъæбыс бадардта мы-
ды бындзмæ. Абадти йыл уый дæр цин гæнгæйæ. Хæлуарæджы
та аууæрста доны уылæн æмæ йæ фехста дарддæр дæлæмæ.
Нигер
МÆЛÆГ ÆФСÆДДОНЫ ФÆДЗÆХСТ.
„Хурæргом æрбауа, хауæггаг æрбауа,
Уастæн, нæ сафæг, нæ рын!
О гыцци, о гыцци!—’нæ цæстылхæцæгæй
Мæнæ æдзардæй мæлын...
* *
Дысон мæм тагъд дымгæ сау уац æрбахаста,
Сау уац, мæ ныййарæг мад:
Раппæрста, дам, нын, ра, не знаг нæ сау рæхыс—
Рагон фыдæлты ном, кад;
Фехæлдта, дам, нын нæ къона, йæ бындзарæй;
Н’артыл нын ауагъта дон...
О мæ ныййарæг, дæ фарн мæм, цæй, ма хъусæд—
Бауæндон дзурын æргом:
Сыхбæсты, хъæубæсты—ничи йæ рафаудта,
Ничи дзы загъта „æвзæр";
Номджын, хæдæфсæрм, хæднымд уæд куыстуарзаг уд>
Кодта хæдзары та бæр—

Ахæм уыд, гье, мæ мад, ахæм дæ иунæг чындз,
Афтæ йæ хуыдтай ды дæр.
Иу цъаммар, дам, ын куы скодта, куы, судзгæ маст...
Бафснайдта, зæгъы, йæ сæр.
Уый дæр ма гъа, фæлæ, о, мæ зынг бахуысса,—
Де’фхæрд та, де’фхæрд, мæ мад!—
Иу изæр, дам, дæ нæ уатæй дæ дзыккуйæ
Раппæрста расыг салдат...
Мастæй мæ хæд хъуырмæ, судзгæ, цъæх арт уадзгæ,—
Афтæмæй ме’фсургъы фæд
Хæстæн йæ тæмæнмæ, хæстæн йæ цырынмæ,
О гыцци, бацыди уæд,
Иуæрдæм акарстон, иннæрдæмафсæрстон...
Бантыст дæ фыртæн дзæбæх...
Фæлæ йæ ’ндæр æфсургъ рахаста тарф хæстæй —
Мæлæты саубазыр бæх:
Риуыл, мæ риуыл, куы сæмбæлди судзгæ ’ндон,
Фæсонтæй ахызт, мæ мад.
Игæры фæрчытæ зæхмæ æркалдысты,
Тугæй мæ алыфарс—цад...
•Ой джиди, гыцци, дыккаг мард кæд акæнон,
Кæннод кæд ферох уыдзæн
Де’фхæрд, нæ бæсты ’фхæрд, не’дзард фæлтæрты сæфт
Ме’мхуызон мæрдты æхсæн!..
Зонын, кæудзынæ мыл, зонын, дзыназдзынæ...
Хорз у кæуын дæр, уæдæ! —
Йе’лхынцъ, дам, райхалы, суадзы йæ тыппыртæ
Хъарм цæстысыгæй зæрдæ.
Фæлæ, мæ ныййараг, асастæн, амардæн
Нал кæны хосгæнæг хос;
Стæй уæд дзыназынæй, дзурынц, фыдæй нырмæ
Никуы фæчындæуыд фос.
Гыцци, Ирыстоны рагæй хуыздæр æгъдау
Хиуыл фæхæцын куы уыд.
Никуы, дам, иу куыдтой, никуы сæ хъæбултыл
Номдзыд мад, схæссæг хорз фыд...
Гыцци, кæуинаг-иу ахæмы куы хуыдтой,
Ницæййаг чи ’рвыста цард,
-Æмае фыдмиагæй искуы кæмæн æрцыд
Сабыр, æнцадæй йæ мард.

Номджынæй чи фæцард, номимæ чи амард,
Уыдон та рагæй нырмæ
Хъарджыты, мийаг, мæрдадзы нæ фæмысынц,
Нæ, мæ мад,—байхъус мæнмæ1—
Фæлæ сын зарджыты арынц сæ хорз нæмттæ,-
Номы зарæгу.сæ цырт.
Хъарæгæй нæ, фæлæ зарæгæй куы кæнынц
Скуыхт лæгæн ном æмæ цыт.
Хъусыс Хазбийы кой, хъусыс Чермены кой,
Хъусыс Къостайы кой дæр—
Тохы бон, цины бон азæлы алы хатт
Иры сæ зарджыты хъæр...
Гьщци, мæ номæй къæмдзæстыг нæ уыдзынæ—
Æгадæй нæ мæлы дæ фырт;
Уый тыххæй абон мæ тугæйдзаг хъæлæсæй
Ирæн куы дæттын æз дзырд.
Хъарæг мыл ма кæнæд, зарæгамыл азарæд,
Курын, мæ райгуырæн зæхх,
Дзаг хъæлæсæй-иу мыл илæлæй ныккæнæд.
Иры чызджытæн дæр зæгъ:
„Хъуытазхъæлæс æмæ мырмырагдзых чызджытæ,
Бахъуыд уæ, ба, мардзæ, сæр—
Мæнæ уын, быдырты фæндыртæй цæгъдинаг—
Фехъусут дардмæ мæ хъæр!
Хъуытазхъæлæс æмæ мырмырагдзых чызджытæ,—
Уе знаг æрбауа сæргой—
Мæнæ уын хохы та уадындзтæй уасинаг...
Уадз, дуртæ дæр хъусой мæ кой!а
Ма ку,—тыхгæнæг тæриг.ъæд нæ фæзоны,—
Ма ку, мæн æстæн, мæ мад!..
Сау дуг, фыд лæг, зæгъы, бирæ нæ фæхæссынц—
Бирæ нæ вæййы сæ рад!
Додой йæ къона-~рæхчы бон сæргой кæндзæн,
Баууæнд мыл, баууæнд, фыдгул!
Æмæ та ногæй нæ хæстнад Ирыстоныл
Ракæсдзæн, ра, уæдæ, хур!..

Гыцци, куы цыдтæн, уæд авдæнæй бахудти
Саби,—ныххатыр мын кæн...
Адджын, дам, куы вæййы, адджын фырты фырт дæр
Бабæззын æй кæн лæгæн.
Ракæндзынæ йын йæ мад, уæд йæ фыды кой—
Дарæд нæ хъуыддаг зæрдыл.
Аккаг куы скæна уый искуы цагъары цард—
Ма фенæд хур бон бæстыл!..
Хауæггаг æрбауа, удæнцой ма фена,
Уастæн, нæ сафæг, нæ рын,—
Ацы рухс дунейыл мах чи нæ бауагъта
Адджын бинонтæй цæрын!..
12/1-1943 аз.
Боциты
САЛАМ НÆ ФÆТÆГÆН.
I
Уæ нæ хурзæрин
Сталин, мах уарзон,
Адæмты фæтæг,
Фарн дæм бадзурæд.
Абон Ирыстон
Хохæй быдырмæ
Иумæ ’рæмбырди
Ног аз, ногбоны.
Иумæ ’рæмбырди
Орджоникидзейы
Фидар горæты
Фидар ныфсимæ,
Æмæ уыдонæн
Æз сæ арфæтæ,
Уæ нæ буц фæтæг,
Ныр дæумæ’рвитын.
Ды Ирыстонæн
Радтай хуры тын,
Ды сæ талынгæй .
Рухсмæ рахуыдтай.
Æмæ Иры зæхх
Хохæй быдырмæ
Хъæуты, горæтты,
Дæуæй бузныг у.
Къухы ныхы йас
Зæхх кæмæн нæ уыд,
Арвæй хъугдзарм йас
Рухс кæмæ нæ зынд,—
Уымæн радтай ды
Зæхх æрцæрынæн,
Фосæн—зад хосгæрст,
Хуымæн—стыр быдыр.
Талынг хохаг лæг
Æсси чиныгджын,
Уый хъæуæй хъæумæ
Фыстæг нал хæссы—
..Гъа-ма, исчи мын
Ацы фыстытæ
Сындæг бакæсæд,
Уæ рын бахæрон"...

Цард цæдджинагау
Фыхти мах хъæуты,
Хæлар уарзонæй
Адæм цардысты,
Фæлæ дард бæсты
Мах рæсугъд цардмæ
Знаджы цæстыты
Фиутæ тадысты.
Æмæ тугхортæ,
Бал зыд бирæгътау,
Мах цард халынмæ
Уæд æрбабырстой.
Сау куыдз, сау Гитлер,
Иры быдырты
Хъавыд бакæнын
Мæнæу уалдзæджы,—
Фæлæ Сырх Æфсад
Хохаг зымæджы
Раздæр байтыдта
Хуым йæ салдæттæй:
Фондз мин бирæгъы
Скодтой хъæдрæбын
Уæд сæхи сæртæн
Салдыл сау ингæн!
Чн фæдзурдзæни
Уыдон фыд митæ,
Нæй аккаг дзырдтæ
Уыдон дзурынæн,
Мæстæй ахкæнынц
Хурхы уадындзтæ,
Цъаммар Гитлеры
Сау фыд ракæндтæй.
Мах нæ урс хæхтæй
Уымæн бахордтам
Ард кæрæдзийæн—
Ард Нæртон лæгау:
„Зæхх нæ къæхты бын
Фестæд сау фæнык,
Хур нæ басудзæд
Уæд йæ цæхæрæй,
Мах куы ныббарæм
Искуы знаджы ’фхæрд
Мах нæ зæххы маст
Тагъд куы нæ райсæм,—
Мах цæй нæ фæлтау
Уæм цагъайрæгтæ
Немыцаг куыйтæн,
Фæлтау—сау ингæн!
Фæлтау бæсты фарн
Мах фæкæнæд-иу
Дæлдзæх—авддæлдзæх,
Бын—мыккагæскъуыд!а
Ахæм зæрдæйæ
Рацыд Ирыстон
Сырх Æфсадимæ
Хæсты быдырмæ.
Æмæ фашисттæн
Хъæуты кæрæтты
Уымæн æхсынынц
Куыйтæ се стджытæ,
Уазал зымæджы
Сырдтæ, халæттæ
Хæрынц уыдонæн
Ныр сæ сæры магъз!
Рагон аргъауау
Иннæ тугдзыхтæ
Æрдæгарыдтæй
Лидзынц туг калгæ.
Багъæц, багъæцæд,
Тагъд сæ баййафдзæн
Мæлæт уыдон дæр,
Мæлæт—карз мæлæт.
Бирæ цæрæнбон
Нæй фыдгæнæгæн,
Тагъд фæуыдзысты
Сау фыд-тарбонтæ.
Мах та раттдзыстæм
Бонты рухсдæрæн
Хъæуты, горæтты
Неппæт тыхтæ дæр,
Цæмæй раздæрау
Хур йæ цæсты дзаг
Худа рудзгуытæй
Иры сабитæм.
Цæмæй дзаг фынгыл
Иры зæрæдтæ
Сидой алы хатт,
Сидой кадджын сидт:
„Уæ, дæ рынтæ дын,
Сталин, бахæрæм,
Мак дæ руаджы
Кæнæм хъæлдзæг цард.

Йр та фервæзтй Уæ пæ хурты хур,
Знаджы дзæмбытæй. Уæ нæ цардамонд,
Уæ, дæ сæрвæлтау Цæй та, баназæм
Фæуой мах сæртæ. Мах йæ „цæрæнбон!"
Боцшпы Барон
ФÆСТÆМÆ НÆЙ ЦÆУÆН!
Фашистон фыдгæнæг лæбуры Кавказмæ...
Æрбахæццæ Иры арæнтæм фыдгул.
Цы фæдæ, хæххон лæг. æвæстиат-—размæ,
Дæ цухъайы дыстæ хæстæввонг æстул.
Дæ кæрцы фæччитыл æсхæц, хур, уæлæмæ,
Йæ ныхмæ тагъд, цырддæр хъæбатыр фæлæуу,
Фыдæлты ном ма’руадз æгадæй дæлæмæ,
Фыдыбæсты сæрыл мæлæт æгад нæу!
Сæдæ бонты ’гадæй фæцæрыиы бæсты
Цæмæн хъæуы иу боны цард дæр лæджы?!
Нæртонмæ нæртон туг хъуамæ уа хæсты,
Нæртонæн нæртон туг—йæ алы уæнджы.
Лæг йу бон фæгуыры цæрынмæ йæ мадæй,
Лæг иу бон фæкæны йæ бартыл мæлгæ,
Æмæ нын тыхгæнæг тых кæд кæны кардæй,
Уæд Иры зæххыл ма куыд кæнæм цæргæ?!
Æз сидын нæ уарзон хъæбатыр бæстæмае:
Фæстæмæ нæй иунæг санчъех дæр гæнæн!
Кæд Теркæн ис аздахæн хæхтыл фæстæмæ,
Уæд уымæн дæр бауыдзæн размæ цæуæн!
Тæсзæрдæтæ—иуфарс! Хъæбатыртæ—размæ!
Уадз, бавзара не знаг, куыд хæцы ирон, —
Нырмæ дæр тыхгæнæг куы’рцыд-иу Кавказмæ,
Уæд мах зæххыл ардта йæ фæстаг кæрон!
1943 азы ноябрь
Боцитьс Барон
ИРЫСТОНМÆ.
Мæ зынаргъ Ирыстон, мæ уарзон Ирыстон,
Дæ рынтæ бахæрон, чысыл мын ныббар.
Æз сонтæй зæрондмæ дæ зæххыл фæкуыстон
Æмæ дын мæ фæллой фæкодтон хæлар.
12 Ирон диалектологийы хрестомати.

Цæй фæллой, зæгъдзмпæ, хъуамæ, æмбарын!
Уæд та дæм фæдардтои хъæбулы зæрдæ,
Æмæ дыл мæ зæрдæ æфсымæрау дарын,
Мæ ныхас кæй бахъардзæн абон дæумæ.
Кæд иунæг æвзæр хъуыды хастоп æмбæхстæй
Мæ цардæн йæ бонты, Ирыстон, дæуæй,
Уæд туджы суадæттæ уайæд мæ фæрстæй,
Уæд æнæ хай æрбауон мæ Иры зæххæй.
Æхсæвæй уа, бонæй, Ирыстон, дæ фарнæн
Нывæстон сыгъзæрин зæлдаг хæлттæй тын,
Мæ тыхтæ лæвæрдтон дæ амондджын цардæи
Æмæ дьш мæ уæхскмæ фæисын дæ зын.
Цæмæн мæм фæзыны уæд ахæм уарзонад,
Цæмæн-иу дын загъгон: „Мæ цард дын дæттьш",-—
Уадз, хохæй быдырмæ уый Ирыстон зонæд,
Æз дын æй æргомæй хъæбулау зæгъын:
Æз уарзтон дæу бирæ, о, Ирыстон, бирæ,
Цæмæй дыкæнай-иу нæртон сæрæн аргъ,
Цæмæй ды æгаддзинад ма’руадзай Ирмæ,
Цæмæй дыл фыдгæнæг нæ сæвæра уаргъ.,
Цæмæй ды фæцæрай дæ райгуырæн бæсты
Зæрдæйы фаг хъæлдзæг, фæрнджынæй дзæбæх,
Цæмæй ды уæгъдибар дæ фидар къабæзгы
Сæрибарæй исай цæргæсау, уæрæх.
Цы бирæ цæрæнхос дын радта нæ фæтæг/ ’
Цæмæй ды гъе уымæй хорз аразай цард,
Æмæ дыл тыхы бон тых ма уа тыхгæнæг,
Цæмæй йын йæ зæрдæйы бацæвай кард.
Кæд уарзыс сæрибар, уæд ма тæрс мæлæтæй,
Мæлæтæй тæрсæгæн сæрибар цард нæй,
Дæхæдæг-иу акъуыр дæхи сæр фæрæтæй,
Ды тохæй куы здæхай мæлæты тæссæй.
Цæй тыххæй-ма уарзтон уæд хурау дæу бирæ,
Цæй тыххæй-ма уарзын ныййарæгау дæу?!
Цы номæй-ма дзурдзысты дзыллæтæ Ирмæ,
Ирон лæг куы нæ зæгъа знагæн: æрлæуу!!
Фыдгулы сау зæрдæ куы нæ скæрдæм кардæй,
Куы нæ йæ ныккæиæм нæ бæстыл дæрæн,
Уæд не знаг хынджылæг фæкæндзæн нæ цардæй,
Æмæ нын нæ зæххыл нæ уыдзæн цæрæн.

Нæ уыдзæн уый никæд! Мæ уарзон Ирыстоны
Фæлтау мын цæрдудæй мæ зæрдæ æслас,
Цæмæй æз фыдгулы фыдракæнд нæ хъусон,
Цæмæй ныл нæ кæуа нæ урссæр Кавказ.
Хъæдтых лæуу, мæ бæстæ! Æрымыс ды Нарты—
Фыдвæдæй æвæды хуыдтой-иу хуыздæр.
Уæлæхох куы суай ды минут дæр дæ бартыл,
Уæд фесæфæд хæсты дæ мастæй мæ сæр.
Цом размæ, Ирыстон, æз тохмæ дæм сидын,—
Фыдæлтыл куы ничи тых кодта тыхæй.
Сæр бахъуыдиабон сæ кадджын хæс фидын,—
Фæстæмæ æздæхæн нæй, нæй æмæ нæйИ
Октябрь, 1942 аз.
Хъамбердиаты М.
сидт.
Арвмæ зарджытæ фæкæны
Фийау,—хъæлдзæг „гъæйт" йæ фыстæн*
Махæн дæр нæ амонд мæнæ—
Зæрдæрайæн у нæ куыст.
Цомут мемæ царды рохмæ,
Æмæ царды ад ссарæм!
Цомут, бахизæм уæлхохмæ
Æмæ уадындзæй ныззарæм!
Цомут, уадындзы хъæлæстæй
Кусæг адæммæ æрсидæм!
Хъæлдзæг базмæлыд цæ бæстæ,
Цард дзы ’нхъæвзы æмæ ’хсиды.
Епхиты Т.
ЦЫ МЫН ДЗЫРДТА ТУЛДЗ БÆЛАС.
Иу сæумæ райсом Кæсын æдзынæг
Мæхи ирхæфсгæ Æз дуры бынмæ,
Куы бахæццæ дæн Куы бур уылæнтыл
Иу доны былмæ. Цæстæй æзгъорын,

Доны уылæнтæй
Зæрдæ фæхъæлдзæг,
Æмæ мæ санчъех
Фæтагъддæр кодтон.
Кæсын, æмæ, дын,
Хæрз чысыл дæлдæр
Лæууы иу бæлас
Тæккæ донгæрон.
Æрцыдтæн, дын, æм
Уыцы бæласмæ,
Скастæн, дын, æм,
Цæстæй йæ барын...
Æрбакъул кодта
Йæ цонг мæ размæ,
Фæкаст мæм бирæ,
Стæй мæм дзуры:
„Уæ уæртæ лæппу,
Дæ фæндаг раст уа!
Цы ’рцыдтæ ардæм?
Цы джихтæ кæныс?..
Фыццагау, мæ хур,
Фæллад фæндаггон
Йæ рыст не’руадздзæн
Мæ сыфты аууон!и
„Æмæ цы кодтай?—
Цæмæн афтæ дæ?
Цæмæн хуыскъ кæнынц
Дæ тала цæнгтæ,
Дæ астæуы хъæд?
Цæмæн нал рæзые?
Бæрæг куы дарынц
Дæ сау хъæдгæмттæ"...
„Хъуыддаг афтæ уыд,
Мæ хорз æмбæстои,
(Æз куы нæ уарзын
Ныхас æмбæхсын):
Хæсты тымыгъы
Бауазæг кодтон
Сырхæфсæддоны
Мæ къалиуты бын,
Хъæбатыр хæстон,
Саби уæвгæйæ,
Лæппын домбайау
Æнæ ’рæнцайгæ
Фæцагъта бирæ
Æнаккаг гуырдтæй.
Æнаккаг гуырдтæн
Сæ риутæм хъавыд.
Йæ хæднæргæ топп
Уыд коммæгæсгæ,
Йæ раст бахъавд та
Уыд номæн хæсгæ.
Сыгъдысты артау
Лæппуйы уæнгтæ,
Мæ их буармæ
Зынгау æндæвтой...
Фæстаг гилдзы онг
Уый йе’хст нæ уагъта,
Фыдгул немыцæй
Фынддæс ныммардта...
Хуссары калмау
Фыдуаг нæмгуытæ
Æхситт, æрдиаг
Йæ фæрстæм кодтой...
Зыдтон лæппуйы
Чысылæй нырмæ,—-
Мæхи хъæбул. уыд,
Мæхи саби уыд^,—
Фæхъомыл кодта
Мæхи дзидзийæ;
Родгæс уæвгæйæ,
Мæ сыфтæрты бын
Йæ хурсыгъд гуыбын
Фæхафта бирæ.
Уæ, тугныууара
Йæ фыд знагыл: —
Йæ маргхæсс нæмыг
Æсуад мæ зæнгыл,
Æмæ лæппуйы
Куы бабын кодта...
Мæнæ-ма бакæс
Йæ туджы ’ртахмæ—
Æз æй бавæрдтон
Мæ бызычъийы.
Æрæппар, мæ хур,
Дæ’хъарм цæсты сыг
Йæ туджы ’ртахыл
Нæ сахъ хæстонæн.
Æмæ разайа
Мæ бызычъийæ
Лæппын-ног тала
Цъæх сыфтæртимæ!"
1943 аз,
Хъæдгæрон.

СÆРГÆНДТÆ
/ хай. ДЫГУРОН ДИАЛЕКТ
Ахсарæ æма Æхсæртæкк • 3
Сослан æма Сирдони райгуруни тауæрæхъ , 6
С^слан æма Тотрази фурт Алибег ..,.,.., 7
Деденæги тауæрæхъ Ю
Нарти сау робас . 13
Гори федари æфсæдтæ 9 18
Нарти сæлф ходæ \ 22
Адæкези кизгæ Уадзæфтауæ . .23
Нокари фурт Æхсæ-Будай 26
Насирэн-æлдар 28
Елæхсæрттон æма Негор-æлдар 32
Зæронд Уæрхæг 35
Нарти Ацæмæзи зар 37
Урузмæги балци æма Сатана 40
Нæртон Зивæги æма Уацирохс—-Зæрди рохси тауæрæхъ . ... 41
Цæгæр Черегихъой тауæрæхъ* ’ 45
Нарти Сирдони тауæрæхъ , 51
Сирдони миутæй , 52
Нарти адæм цауæни куд фæццудæнцæ 54
Сирдони кувд 55
Даредзанти Аруан —=■
Расти фæстаг нæ исæфуй . . 58
Косгути бæрæгбон—5агьæрати Созур 74
Рæмонти Хадзимæтæн—Багъæрати Созур 75
Æдули—Гурджибетп Бласка —
181

Писмо—фронтæй Хъазбегти Хъ. 90
Некæд иронх кæнун дæу—Хъазбегти Хъ 91
Цæран—Бесати Т, Хæмицати Л. 93
II хаи. ИРОН ДИАЛЕКТЫ ДЗАУАГ НЫХАСÆЗДÆХТ
Дарежанты Ростъом йæ лæппуйы куыд амардта 102
Дарежанты Хъараманы фесæфт 104
Дарежанты Амыран æмæ Æхсон уæйыг 108
Дарежанты Болатгуыр 120
Æртæ æфсымæры 126
Бæхфæлдисьш 127
Хетæг æмæ йæ уашайраг 128
Мæгуыр лæг æмæ хæйрæджытæ 130
Уастырджы зæд куыд фестади . 131
Уæйгуытæ куыд фесæфтысты , —
Æфсатийы зарæг 132
Шаршатæ æмæ Цъыбыртты диссæгтæ 133
ТУАЛЛАГ НЫХАСÆЗДÆХТ
Чызг æмæ лæплуйы аргъау 136
Ш хай. ЛИТЕРАТУРОН ÆВЗАГ
Æхсар æмæ Æхсæртæджы райгуырд , 140
Нарты фæткъуы 141
Дзерассæ-рæсугъд .142
Сатана æмæБорæты чызг ., 144
Сослан æмæ, Гуымаг лæг 145
Сосланы кæрц , 148
Фæндыр куыд фæзынди 150
Батрадз æмæ Тыхы фырт Мукара 154
Батрадз Хызы фидар куыд басаста * 157
Батрадзы райгуырд 158
Нарты гамхуд в 160
Сырдоны куывд ... 161
Даредзанты Амыраны райгуырд 162
Даредзанты Амыран æмæ Пагуындзæ 165
Даредзанты Ростъом йæ лæппуйы куыд амардта «... —
Сидзæргæс— Къоста 167
Марходарæг—Къоста 169
Дыууæ дидииæджы—Гæднаяш Ц. —
Хæлуарæг æмæ мыды ЬътйЭ—Гæдиаты Ц. 171
182

Мæлæг æфг.æлдоны фадз;ехст—Нюер ,
Салам нæ фæтæгæн—Боциты Варон
Фæстæлæ нæм ц’&у&п—Боциты Бароп
Ирыстовмæ—Воцаты Барон.
Силт-~Яъамбердпаты М.
Цы мыи яаырдтг тулдз Сæлас—Епхиты Т.
172
175
177
179

Рел^ктор Вагити II.
Корректор Саукуиты М.
Мьг:уь:ч 1»~чнмчм;е лæвæрд æрцъ:л 1?5уVI — К*58 азьД. Мыхуыоо:{ сыфтае
— 115. Рлун’ьдады Хз 51. Зака< 3% Тиралс 1600. ЕИ03661.
Цге1 ’Л Ирыстопи ЛССР-ы полигрлфины Упразлешшы тшюграфи.
Дзосуди^ыхъту, Дзанаиш Иваны уыш\ 20.

БАФИППАЙД РÆДЫДТÆ
Фарс
14
38
51
65
68
68
68
111
113
114
115
119 1
121
124
125 !
125 1
137
159
159
Рæнхъ
11 уæле
18 ,
3 .
6 „
6 дæле
5 .
4 и
7 уæле
17 дæле
Ю . 1
14 „ 1
19 „ |
13 уæле
17 ,
1 .
4 .
24 .
1 „
10 дæле
Мыхуыргонд у
фæскодтон
хæгæл.
æ вд
фæуудтап,
йæмæ
хес,
дуæцун
алыгъдтæн
Æрынцадысты
шыхъали
сисжынæ
фæлиурдта
шæргæ-
саразазынæн
Тусыры
бæркадон
уыйбæрц
ацы хаттмæ
— Уæдæ йæ
Кæсын æй хъæуы
фæккодтон,
хæтæл.
æ авд
фæууидтан,
дæмæ
йес,
хуæцун
алыгътæн
Æрынчадысты
сыхъал
сисджынæи
фæлиуырдта
Шæргæсæн
саразджынæи
Тутыры
бæркаддон
уынбæрс
æцы хатт*е
— У æдæ эг е
0ройц55Н^ДШ1& X рс етоматн.