АИВ-ЛИТЕРАТУРОН ÆМÆ
ÆХСÆНАДОН-ПОЛИТИКОН
ÆРВЫЛМÆИОН ЖУРНАЛ
ГССР ФЫСДЖЫТЫ ЦÆДИСЫ
ХУССАР ИРЫСТОНЫ
ХАЙАДЫ ОРГАН
М д р т <т ЖУРНАЛ ЦÆУЫ
т а V I щ 192? АЗЫ ЯНВАРÆИ
НОМЫРЫ ИС
ГРИС —Орест æмæ Пилад (скифаг балладæ)
ГУЫЦМÆЗТЫ МИХАЛ —Дыууæ радзырды
ХЪОДАЛАТЫ ГЕРСАН — Куырыхон (поэмæйæ скъуыддзаг)
ЦХУЫРБАТЫ МЕРИ — Ева (уацау дарддæр)
ДУМБАДЗЕ НОДАР — Дидро (радзырд) ....
ЛИТЕРАТУРОН НОГДЗАУТÆ
ГАЛУАНТЫ ЛЮДÆ — Æмдзæвгæ ....
КОКОЙТЫ ЭЛЬЗÆ — Æмдзæвгæ
ГУЫЦМÆЗТЫ МЕРИ — Уалдзыгон зæрдæ (æмдзæвгæ)
ОЧЕРКТÆ
ЦХУЫРБАТЫ СОФРОН —Удыхъæд (æцæг хабар)
ГАГЛОЙТЫ АРСЕН —Гаглойты Сала (адæмон сфæлдыстад)
АИВАД
ЦÆБИТЫ ЗАЛИХАН —Курдиатджын нывгæнæг-декоратор
ПУБЛИЦИСТИКÆ
ТЕДЕТЫ ГЕРАС — Арæзтадон лексикæйы иуæй-иу терминтæ
НÆ КАЛЕНДАРЬ
Корней Чуковский— (йæ райгуырды 100 азы бонмæ)
Мысинаг фыдæл — (Санахъоты Пъаулейы райгуырды
100 азы бонмæ)
Пысырайы тæппæлттæ
3
0
38
49
68
77
77
78
79
82
88
90
93
94
95
19 —ЦХИНВАЛ —82

Ф ИД ИУАГ
ЕЖЕМЕСЯЧНЫЙ
ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ
И ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ
ЖУРНАЛ
Орган Юго-Осетинского отделения
Союза писателей Грузии
«ЗО^О’Зб&О
аспзосгæзо’зло
егоболабЗбзс?-9ьаАЗАЗс?о ^л
ь.ьшгб^саойАоз-зсасгобО.з’зло
О’ЗАБбСГО
^оз’ЭоЛоЬ ЬаЗЬЛдот съЬдсооЬ
^оБуп^зосп^ооЬ <пА0аБт
СÆ ИРАГ РЕДАКТОР
ГАГЛОЙТЫ ВЛАДИМИР
РЕДАКЦИОН КОЛЛЕГИ:
БУКУЫЛТЫ АЛЫКСИ,
ГÆБУЛТЫ МЕЛИТОН,
ДЖУСОЙТЫ НАФИ,
ДЗУГАТЫ ГЕОРГИ,
КОЗАТЫ ИСИДОР,
МÆРГЪИТЫ КЪОСТА,
ПУХАТЫ АЛЫКСАНДР (бæрнон секретарь)
Гехредактор Куымæридтаты Офелия
Корректор Болататы Ленæ
Иу мыхуырон сыфæй къаддæр уацмыс редакци фæстæмæ нæ дæтты.
Сдано в набор 20. II. 1982 г. Подписано к печати 18. III. 1982 г. Учетно-изд. листов 6 9.
Формат бумаги 70x108716- Печатных листов 8,4. Заказ типографии №301
ЭТ 00211. Тираж 3391.
Адрес типографии: гор. Цхинвали, ул. Московская, 5. Тел. 42—25, 22 24
Адрес редакции: гор. Цхинвали, ул. Леннна, 3. Тел. 22—65, 22—60.

\\Б^^?з^^^,^Ш
ГРИС
ОРЕСТ ÆМÆ ПИААА
Скифаг балладæ
Бердзенаг хъал чызг Ифигени
Уыд хицау скифаг бæсты уæд,
Æрæнцад Понты былыл, кæд
Цы ис ам диссаг, уыдон фенид;
Дæс азы хицауæй фæци
Цымыдис чызг, æмæ йæхи
Фæдзæхста денджызы раз хурыл,
Рæмон зæрдæдзæбæхыл уыд,
Æмæ, лæггадгæнгæ, йæ цуры
Сæркъулæй фæсдзæуин лæууыд.
Уæд дзуры хъал чызг: — Ныр дæс азы
Мæ бæстæй дард цæрын, уæдæй
Нæ хъусы ме ’фсымæр мæнæй
Хабар, æмæ мæ уд дзыназы, —
Æдзух мæ хъуыдыты лæууы,
Хабар æм арвитын хъæуы,
Кæй дæн æз амондджын фæндагыл,
Сæрæгас, рухсзæрдæ кæй дæн.
Уæдæ фæхабары хъуыддагæн
Хъæуы дыууæ лæппуйы мæн. —
Æмæ йæ цагъартыл æххæстæй
Куы айхъуыст хицауы ныхас,
Уæд бацыд се ’ппæты дæр тас, —
Æмырæй зæрдæтæ дзынæзтой:
«Хъæуы дыууæ лæппуйы мæн»...
Цымæ цæмæн, цымæ цæмæн?»
Сæ иуы равзардзæни не ’хсæн —
Афинтæм ахæсдзæн салам,
Сæ иннæ скифты ’гъдауæй Зевсæн
Нывондæй хаст æрцæудзæн ам...
Æмæ цæмæй лæппутæ ссарой —
Зылдысты фæсдзæуинтæ тагъд,
Сæ зæрдæты та, кардау, сагъд
Уыд сагъæс æмæ кодтой марой:
Фыдхабар дзурын сæм зын каст,—
Мæлын кæй бафæнддзæн æваст! —
Фæлæ дыууæ лæппуйы суыдтой, —
Сæ фæллад чи уагъта æнцад, —
Æмæ сæ хицаумæ æрхуыдтой,
3

Нæмттæй — Орест æмæ Пилад.
Сæ сонтæй нырмæ сты хæлæрттæ,
Æфсымæртау — æмвынг, æмриу,
Зынты дæр, цины ран дæр — иу
Нæ ивы иннæйыл йæ зæрдæ:
Мæлæтдзаг тас сæ иуæн уæд,
Сæ иннæ райсид уæд мæлæт,
Цæмæй цæра йæ лымæн дарддæр,
Нымайа йе ’рдхорды лæгыл...
Æмæ сæ уарзондзинад ахъæр
Цытйг æмбисондæн зæххыл.
Ныр сын сæ зын хæс чызг куы загъта —
Сæ иуæн дард кæй у цæугæ,
Кæй у сæ иннæмæн мæлгæ, —
Уæд исдуг аззадысты сагъдау:
Сæ хъару афтæ тынг фæсаст,
Цыма сæ арв æрцавта раст,
Кæнæ хъаймæты бон фыдихæй
Æваст æрцыдысты фыднад, —
Æгъатыр хицауы раз джихæй
Лæууынц Орест æмæ Пилад.
— Уæдæ, — фæдзырдта чызг, — хъысмæтыл
Уæхæдæг аппарут хæлттæ:
Уæ иу цæрынмæ уæд цæдтæ,
Уæ иннæ сæмбæлæд мæлæтыл! —
— Æхсин, — уæд бадзуры Пилад, —
Бæрзонд дæ ном æмæ дæ кад,
.Фæлæ нын нæу уæлæуыл уаргæ...
Нæ удтæ бахæрæнт дæ рын,
Æрмæст нæ иумæ акæн маргæ,
Кæнæ та иумæ уадз цæрын... —
Уæд Ифигени дзуры афтæ:
— Уый Зевсы фæнд у, нæу мæнæй,
Æмæ йын ивыны хос нæй;
Цæмæй уæ иу Афинтæм бафта,
Уæ иннæ уымæн хаст цæуы
Нывондæн, — сæххæст æй хъæуы! —
Æмæ ма диссагдæр цы феныс,
Кæнæ æрдхæрæйнаг куыд нæу:
Дыууæ лымæнмæ райгас ерыс —
Æнусмæ уарзыны быцæу!
Орест Пиладмæ дзуры: —Ма зæгъ
Ныхас дæр, — афтæ у нывгонд —
Мæ уд у ацы ран нывонд,
Ды та нæ фыдыбæстæм аздæх. —
— Орест, — Пилад зæгъы, — ды мæн
Хуыдтай нæ мæлæтмæ лымæн, —
Цæугæ хабархæссæг Афинтæм,
Нывондæн ам уыдзынæн æз;
Мæ фæстæ царды бафсæд цинтæй,
Нæхимæ та салам фæхæсс. —
— Нæ! — бадзуры Орест Пиладмæ, —
Куыд баци уый зæгъын дæ бон?
Фæуаин фидиссаг бынтон

Æмæ м’æ раттиккой æгадмæГ
Мæ хойы агурæг цыдтæн
Æмæ дæ ракодтон, лымæн,
Æмбалæн дард фæндагыл балцы,
Ныр дæ нывондæн раттон? Ау,
Хæрамы марг мæ туджы бацыд,
Æви ныгæд æрцыд æгъдау? —
— Нæ! — дзуры уæр Пилад Орестмæ, —
Дæ хойы ссарай хъуамæ ды,
Æмæ йæ фен — мæн уый фæнды!
Уæдæ нæ быцæу ууыл фестæм.
Нывондæн æз куы раттин дæу,
Мæнæн уæд худинаг куыд нæу?
Дæ сау хо Ифигени искæд
Куы фехъусид — кæуид мæныл,
Æмæ цæйбæрц фæкæнид рисгæ!
Æз та хæрз иунæг дæн зæххыл.
Уæдæ, Орест, мæ хæлар, хъус мæм:
Æз мæлын ме ’мбалы бæсты,
Салам нæхимæ ахæсс ды,
Æз та фынæйаг дæн æнусмæ. —
Уæд ын Орест: — Сыбыртт дæр нал!
Уæлæуыл дын уыдтæн æмбал,
Нæ ивын ингæны къæсæрыл...
Мæ хо куы базонид, Орест
Нывондæн радта дæу йæ сæрыл,
Уæд йе ’лгъыст уаид: — Цавддур фест! —
— Орест, дæ сау хо Ифигени
Нæ быцæумæ куы хъусид ныр —
Мæтмард куы фæуаид, мæгуыр,
Уæлæуыл ма цы хуртæ фенид? —
Сæркъулæй дзыллæтæ æнцад
Лæууынц, Орест æмæ Пилад
Куыд ерыс кæньгнц, хъусынц уымæ:
Цы уыдзæн хицауы дзыхæй
Тæрхон, цы радзурдзæн æрхуымæй —
Æз-тынгдæр уарзыны тыххæй.
Уæд хицау ралæууыди размæ,
Æдзынæг лæппутæм кæсы
Æмæ сæ, дисгæнгæ, фæрсы:
— Æз хъуыстон ерысы ныхасмæ,
Фæлæ мын нæу бæстон æргом,
Цæй фæдыл загътат ам мæ ном,
Ие — чи кæны Орест йæхицæй? —
Æмæ йын уæд Орест зæгъы:
— - Мæ хо у Ифигени, хицау
Дæс азы скифæгты зæххыл;
Æз та дæн йе ’фсымæр, Орест дæн.
Фæндыд мæ хойы фенын мæн,
Пилад та — ме ’нусон лымæн,
Æмæ, нæ кадджын хицау, де стæн,
Нæй махæн аппарæн хæлттæ, —
Æз дæн нывондагæн цæттæ,
Хабархæссæг Пилады равзар,
Кæннод мæ сæфты бон æрцыд:
Мæ хойæн — худинаджы азар,
Мæхæдæг та кæнын æдзыт. —

Фæлæ цы кодта чызг? Сæ разы
Цæмæн йæ зонгуытыл æрхауд?
Кæд лæппуты ныхас уыд цауд?
Кæнæ йæхимæ уыд фыдазым?..
Ныр хицау зонгуытыл лæууы
Æмæ хæкъуырццагæй кæуы,
Иæ риу тымбылкъухæй ныххойы, —
Цыма хъысмæтæй уыд тæрхон:
Орест нæ базыдта йæ хойы,
Æмæ Оресты та — йæ хо.
— Табу дын! — кувы Ифигени
Хуыцаумæ, — бахызтай ды мæн
Тæригъæдæй, табу дæуæн,
Ды дæ хæрзиуæггæнæг гени! —
Æмæ куы фемæгъсти йæ маст,
Ныхъхъæбыс кодта уæд æваст,
Кæугæ, Орест æмæ Пилады.
— Мæ хуртæ, хъуамæ уын зæгъон:
Къух исын хицауы бынатыл,
Цæмæй æнæтæригъæд уон. —
Стæй цинтæ бафтыдтой сæ циныл,
Хуыцæуттæн бафыстой æгъдау,
Æмæ уæд арасти сæ нау
Сæхимæ Сау денджызы риуыл.
Æз та уын а-хабар фыссын
Æмæ уæ зæрдæтæм хæссын,
Цæмæй, лымæн зынаргъ кæм вæййы
Æмæ кæм у лæгуарзын кад,
Уым алкæд дзыллæты зæрдæйы
Цæрой Орест æмæ Пилад.
1981
ООО
ГУЫЦМÆЗТЫ МИХАЛ
ДЫУУÆ РАДЗЫРДЫ
1. Ну бон æмæ иу æхсæв
Иу бон æмæ иу æхсæв... Нæ, æххæст бон нæ... Нæ дæр æнæхъæн
æхсæв... Уæддæр сæ афтæ схондзынæн: иу бон æмæ иу æхсæв...
Уыцы иу бон æмæ иу æхсæв Хадже цы маст, цы хъизæмар бав-
зæрста, уый ничи. Æцæг, кæддæрты, арвы ферттывдау, цины денджызы
гуылфæнты дæр аныгъуылд йæ зæрдæ, фæлæ-иу уый уыд хæрз чысыл
рæстæг, уымæй дæр иууыл фылдæр дыууæ, ,æртæ хатты, иннæ рæстæ-
джы стыр маст, стыр хъизæмары уыд...
Хадже уый размæ бонтæ, уый размæ æхсæвтæ дæр бынтон хъазгæ,
худгæйæ не ’рвыста. Уæддæр сæм иу æмæ дыууæ хатты нæ рауад йæ
удыхай Симæимæ загъд, хъæлæба. Иу æмæ дыууæ хатты не сси мæстæй
йæ хъуырмæ, фæлæ о, уыцы иу бон æмæ иу æхсæв...
6

Афтæмæй куыд хъæлдзæг, куыд зæрдæрайæ цыди Хадже сæхимæ.
Уыцы бон ын йæ ног романæй фысджыты Цæдисы тынг раппæлыдысты,
Уымæй дæр, цæстмæхъус, былдауæн ныхæстæй йæ удхæссæг чи уыны,
ахæм фысджытæ. Чидæртæ ма йын дзы пъатæ æмæ хъæбыстæ дæр
акодтой, сæ зæрдæты цин равдисынæн. Хадже та пъатæ æмæ хъæбыс-
тæй йæ удхæссæг уыны. Уыцы пъатæ, уыцы хъæбыстæ йæ фæкодтой
маст, хъизæмæртты хай. Уæд та сæ стыр цин, стыр æхцондзинад бан-
къардта йæ зæрдæ æмæ, раст уæлæрвты тæхæгау, тындзыдта сæхимæ,
фæлæ сæ хæдзары стыр, райдзаст залы, арвы цæфау, фæци. Уæддæр ма
залмæ йæ иу къах бавæрын бафæрæзта, фæлæ йе ’ннæ къах йæ бына-
тæй нал феккуырст æмæ тæккæ дуаргæрон, цавддурау, лæугæйæ баз-
.зад ,афтæмæй сонт каст кодта йæ удыхай Симæ æмæ йæ хорз хæлар
Хепайы былтæ сæ кæрæдзимæ куыд тынг баввахс сты, уымæ...
Уæддæр хорз уыд, æрæгмæ æрцыд æмæ сын сæ раздæры митæ нæ
федта, æндæра йæ зæрдæ аскъуыдаид, æнæмæнг, æнæдызæрдыг. Зæр-
дæ’аскъуыйынæн ма фыддæр цы хъæуы?.. Дæ чызг дæ хæдзары рай-
дзаст залы стъолы фарсмæ æнцад, æнцойæ чиныг кæсæд, афтæмæй йæм
йæ мад бацæуæд, чиныг ын йæ къухæй райсæд æмæ, цыма, бынтондæр
никуы æмæ ницы, ахæм хуызы йын зæгъæд:
— Æгъгъæд риссын кæн дæ цæстытæ. Ацу, иучысыл аирхæфс дæхи.
Уыцы ныхас фехъусгæйæ, Хаджейы сæры цины хъуыды фæмидæг
уыдаид æмæ ма йæхинымæр афтæ дæр загътаид:
«Гъе, уый мад у, гъе... Дæ хъæбулы тыххæй хъуамæ афтæ тыхсай».
Фæлæ чызг йæ мадмæ æнцад, æрхæндæгæй кæй каст, уымæй та
йыл стыр дис бафтыдаид.
«Ацы чызг цæмæн нынкъард? Цы кæны?»—ахъуыды кодтаид æнæ-
мæнг. Стæй йæ дзыхæй куыд зынæй схауд:
— Гыцци...
Иæ мад Симæ та йыл цыма тынг тыхст, ахæм хуызы загъта:
— А, мæнæ дын æхца. Абон театры диссаджы хорз комеди æвди-
сынц.
Уыцы ныхас дæр та Хаджейæн, сæрдыгон тæвд боны дымгæйы
уддзæфау, уыдаид, фæлæ йын се ’ннæ ныхæстæ, се ’ннæ митæ та зæрдæ»
скъуынæн уыдаиккой, уæлдайдæр та Хепайы фæзындæй фæстæмæ...
Æмæ, æцæгдæр, диссаг уыд, стыр диссаг уыдонмæ бакæсын...
Римæйæн нырма йæ былтæ мæсты змæлд райдыдтой, стæй йыл
сонт хъæр фæкодта:
— Кæдмæ уыдзæн афтæ?!.
— Цæугæ дын загътон! — уымæй тынгдæр та йыл Симæ фæхъæр
кодта.
— О, тæхуды куы амæлин! — уæддæр ма загъта Римæ æмæ Симæ-
йы цурæй фæцæуæг.
— Бæргæ... Куыд æнцон мын уаид..., — загьта ма Симæ дæр æмæ
залы рудзынгæй уынджырдæм акаст, æркаст йæ цонджы сахатмæ дæр,
стæй йæ сæр сагъæсгæнæджы тылд бакодта. — Цæмæн æрæгмæ цæуы?
Цыппар сахатмæ мын куы загъта? Ныр та фондз сахаты у. — Телефоны
хæтæл систа æмæ номыртæ æрзылдта.—Алло!.. Цы фæдæ? Тæрсгæ ма
кæн. Нæ дæр мæ лæг, нæ дæр мæ чызг... Æнхъæлмæ дæм кæсын.—
Хæтæл æрæвæрдта. Айдæны акасти æмæ цыма бæгъæмвадæй тæвд цæ-
хæрыл фæлæууыд, ахæм схъиуд фæкодта. — Оу-уа... Мæнæ мæ куыд
байрохи, — æмæ тагъд-тагъд йæ былтæ сырх ахорæнæй ахурын рай-
дыдта, стæй йæ мидбынат цины зылд ныккодта. — Ахæмыл дзы нæма
фембæлдтæн... йæ уд, йæ дзæцц — хъуырзылд къаба, къуыпп риутæ
æмæ сырхахуырст былтæ...
Иæ ныхас æххæст нæма фæци, афтæ Хепа дуарæй йæ сæр æрба-
дардта. Симæ йæм фемдзаст æмæ йæ цæнгтæ фæйнæрдæм байтыгъта.—
О, о!.. Кæй кой кæнай — къæсæрмæ!..
7

Аныр Хепайы хъуырыл ацауындзæг уа, афтæ Римæ уатæи рауаД.
Симæ фæджих:
— Нæма амæрдтыхай дæ?!
Римæ нырма йæхи мидæг скъæдзтæ, стæй йæ рахис тæныл ныххæ-
цыд:
— Оу-у!.. Дæ-дæй!..
Хепа йæм йæхи баппæрста:
— Цы кодтай?!
— Мæлын!..
Лæг стыхсти:
•—Æвæццæгæн, йæ куырм тъанг... Цы йын бачындæуа?..
— Йæ фынæйгæнæн уатмæ йæ ахæссæм, — æнæбары загъта Симæ
æмæ йæ йæ фынæйгæнæн уатмæ куы ахастой, уæд æй бафæдзæхста. —
Æнцад, æнæзмæлгæ хуысс, науæд дын аскъуыйдзæн æмæ бабын уы-
дзынæ. . г .,./«,» « ^;
— Æз тагъд æххуысмæ фæдзурон — залмæ дзургæ рауад Хепа
æмæ аныр телефоны номыртæ æрзила, афтæ Симæ Римæйы фынæй-
гæнæн уаты дуар йæ .фæдыл рагуыпп кодта æмæ Хепайы къухыл æр-
хæдыд:
— Æрра ма у... Æз ма дзы ирвæзгæ куы фæкæнин.
Хепа фæдисау:
— Уый ды... Мæн тыххæй?..
’—О, дæу... Æрмæстдæр дæу тыххæй... — загъта Симæ, æмæ Хера-
йы куыд ныхъхъæбыс кодта, афтæ та Римæ рауад æмæ сæм фотоаппа-
рат фæцарæзта. Симæ йæ ауыдта æмæ йæ хъæр залы къуымты ныцца-
рыдта:
— Æнаккаг!..
Хепа иуварс агæпп кодта æмæ Римæмæ кæсгæйæ баззад:
— Мæнæ куыд фæлитой у... Æз та, зæгъын, æцæг фæрынчын.
— Ныр фенæм, кæддæра нæ чи* фæрынчын уаид. Ды нæма зоныс
мæ фыды дзæккор къухтæ! — бартхъирæн æм кодта Римæ æмæ Симæ
фотоаппаратыл йæхи ныццавта:
— Суадз æй! Суадз æй дын зæгъын!..
— Нæ!.. Нæ йæ суадздзынæн!
Фотоаппаратыл ныддæвдæг сты Римæйы къухтæ.
Хепа йын йæ цонг сыздыхта:
— Суадздзынæ йæ!
Римæ йын йæ цонджы хъулмæ дæндагæй фæлæбурдта.
— Оу-у!.. — сонт хъæр фæкодта Хепа.
— Гъе, уый дын, гъе!.. Зæронд галы богъ ма ниКуы фехъуыстон! —
мæсты худт ныккодта Римæ æмæ аныр сæ цурæй азгъора, афтæ йæ
Хепа ацахста:
— Нæ, нæ!.. Нырма мæнæн ничи аирвæзт!
Фотоаппарат ын йæ къухæй стыдта æмæ пленкæ лыстæг скъуыдтæ
райдыдта.
— Мæлæты маркафа! Алидзынмæ мын хъавыд!
Уæд та Симæ райдыдта худын. Иæ худынмæ худт Хепа дæр.
— Худут, худут! Æви афтæ кæд не ’нхъæлут, ома уын абон фыццаг
хатт систон уæ къамтæ?!
Симæ йын йæ хъуырмæ дыууæ къухæй фæлæбурдга:
— Ныххурх дæ кæндзынæн!
Хепа йæ ацахста:
— Ау, арæби!.. Цытæ кæныс?!
— Суадз мæ, калм!.. Сау калм!..
Чызг йæ мады къухтæй йæхи атыдта.
— Цъаммар!./ . - •
Симæ йын йæ былтæ фæцæйцавта.
Хепа йын йæ къух ацахста:
8

— Сæрра Дæ?! ,
— Фехъуыстай, цы мæ схуыдта! Калм... Сау калм!..
— 0 калм!.. Сау калм!.. — ног та сфæлхатт кодта Римæ.
Симæ йыл йæ хъæлæсыдзаг фæхъæр кодта:
— Цæугæ, мæ цæсты разæй фесæф!
— Хорз, цæуын... Цæуын, мæ мад, цæуын!.. Мæ бон нал у де дзæс-
гом митæм кæсын!
Римæ йæ уаты фæмидæг.
— Уый Дæу тыххæй... — загъта Симæ.
О Мæн тыххæй... — загъта Хепа дæр æмæ сæ былтæ кæрæдзи-
мæ к\-ы баввахс сты, раст уыцы рæстæджы фæзынд Хадже.
Диссаг уыд, стыр диссаг уымæ бакæсын. Æвипиайды цæсгом асырх,
ацъæхтæ-буртæ.' Уæнгтæ срызтысты, сихæн. Буар хидмæцъæл фестад.
Æфсæртæ кæрæдзийы мидæг ауадысты. Нал куымдтой фæхицæн. Æп-
пынфæстаг сæ къæс-къæс райхъуыст. Дзых фæхæлиу æмæ йæ тыхулæф-
тæй йæ сонт хъæр фæраздæр:
— Æнаккаг!.. Фæлитойтæ!..
Симæ афæлурс:
— Хадже!.. Цытæ дзурыс?..
— Цы стут, уый!.. О, о!.. Цы стут, уый!.. Æндæр ницы!..
Хадже тымбыл къух бæрзонд фæхаста æмæ аныр Симæйы сæрыл
æруайа, афтæ йæм Хепайы армытъæпæн, хъандзал æфсæнау, фæбыцæу:
— Ма ныццæв!
— Æдзæсгом!.. Алидзыны бæсты ноджы иргъæвгæ?!.
Хадже йæ галиу къухæй Хепайы йе ’фцæгготæй ацахста æмæ йæ
йæхимæ æрбариуыгъта, стæй йын йæ рахис къухæй йе ’фсæр сцавта.
Лæг пъолыл ахауд æмæ йын уæд та Хадже йæ тæнтæм фæцарæзта йæ’
къах. Хепа стъолы бын фæмидæг:
— Ма кæн!.. Ма уал мæ ныццæв! Хъазгæ кодтам!..
— Ахæм хъазт ма никуы федтон!..
Хадже стъол сфæлдæхта, æмæ та аныр къах дард фæхæсса, афтæ
йыл Симæ йæхи баппæрста:
— Дæхи æрæмбар! Репетици кодтам!..
Хадже йæ мидбынат, дурдзавдау, лæугæ баззад:
— Чи уын у æвдисæн?
— Нæ чызг.
Хепа скæуæгау кодта:
— Цы фæцис уæдæ?..
Римæ сæм исдуг уатæй хъуыста, стæй сæм, фырхудæгæй фæлдæх-
тытæгæнгæ, рауад:
— Уоу-у!.. Уоу-у, мæ бон.,.. Ахæм сценæ никуыма федтон...
Хадже йæм, джихтæгæнгæ, кæсгæйæ баззад:
— Римæ... Зæгъ-ма... Уый æцæг дзурынц æви?..
Римæ йæм цыдæр фæлдæхт журнал бадардта:
— Баба... А, мæнæ дын пьесæ. Бакæс æй æмæ дын æппæтдæр зæгъ-
дзæни.
Хадже йæ райста, æркаст æм, стæй йæ йæ чызгмæ мæсты æппæрст
бакодта æмæ Хепайы раз сæргуыбырæй æрлæууыд:
— Хатыр... Мæ зонд фæхæццæ... Бирæ мæ нал хъæуы сæррамæ...
Хепа мæсты худт бакодта:
— Æз та, зæгъын, бынтон сæрра дæ.
Хадже йæ сау хъоппæг цæстытæ, судзгæ æхсидæвтау, Симæйы ныс-
сагъта:
— Нырмæ сценæйы... Ныр та мын мæ хæдзарæй сарæзтай театр...
Ау, уымæй уæлдай дæ лæджы ныхасæн ма саргъ кæн!.. Ныр дæ цал хат-
ты бафæдзæхстон, ахæм ролты хъазгæ дæ куыд нæ уынон?!.
Симæ ныхъхъус, ницы сдзырдта. Иæ зæгъинæгтæ йæ дæргъвæтин
тыхулæфты фæхудыг сты.
Хепа йæм нал фæлæууыд:
9

— Æз дæ хуызæн лæг никуы федтон. Дæ удыхайæ сыгъдæгдæр
адæймагæн скæнæн нæй. Ды та... Цы дæ схонон, нæ зонын... А, æндæр-
тимæ йæ нæ уадзыс ахæм ролты хъазын, фæлæ йын мæнæй та цæмæй
тæрсыс?!
Хадже йыл йæ къух ауыгъта:
— Ныууадз, дæ хорзæхæй...
— Цы, цы?! Цы ныууадз?!. Зæгъ æй æргом?!.
— Хорз, зæгъдзынæн... Бирæгътæ ’иууылдæр— къуыбырхъустæ...
Æви ды артист нæ дæ?..
Хепайы цæстытæ фырдисæй астыртæ сты:
— Уый та куыд?.. Хæлæрттæ не стæм æви?..
Хадже йæ дæндæгтæ тыхзыхъхъыр фæкодта:
— Хæлардзинадыл æз чингуыты æууæндын æрмæстдæр... О, о, чин-
гуыты!.. Знон нæ иу нывгæнæг иу-цалдæр фыссæгæй фæхуыдта. Цæл,
минас — хъуырмæ. Хуыздæр куывдтытæ, æппæлæндæр ныхæстæй фæс-
тейæ ницыуал баззад. Чи йæ йе ’фсымæр хуыдта, чи — йе ’рдхорд/йа1
хæлар... Иæ усы та — сæ кæнгæ хо... Æцæгæй та сæ иу дæр ахæм нæ
разынд, уыцы рæсугъд сылгоймаджы къуыпп риутыл сæ кæй цæстытæ
нæ рынцадысты. Йæ хæрзконд сйнтæм сæ иу-цалдæр хатты чи нæ ба-
касти...
— Мах фысджытæ не стæм, — хъазгæйæ загьта Хепа. Хадже та
йыл æцæгæй ныххуырста:
:— Уыцы хъуыддаджы фысджытæ æмæ артисттæ иу артæйбайуаргæ
сты.
Симæ йæхи нал баурæдта:
— Æмæ ды фыссæг нæ дæ?
— Уый диссаг нæу. Кæддæр ма, дам, иу рувасæн дæр уæрыкк куы
райгуырди.
Римæ ныххудти:
— Баба, ахæм æмбисонд дæ фыццаг хатт фехъуыстон.
— О, фыццаг хатт... Æз дæр абон театры. фыццаг хатт фехъуыстон,
ды дæр актрисæ кæй сдæ! Диссаг, кæд ма мæ цы сусæг кодтай?!
Римæйæн йæ сæр йæ риуыл, кæрдиппæрд æфсирау, æрхауди:
— Хатыр, баба... Тарстæн, зæгъын, мæн дæр та куы нæ уадзай...
Хадже мæстæй адымст, атыппыр:
— Дæу театры ницы хъуыддаг ис! Фехъуыстай? Ницы!.. Мæнæ ма
дыууæ, æртæ мæйы, стæй астæуккаг скъола фæуыдзынæ æмæ дæ æз
хъуамæ Мæскуымæ акæнон... Университетмæ! Ды хъуамæ актрисæ нæ,
фæлæ журналист суай!
Хепа йын лæгъстæмæ фæци:
— Курын дæ, Хадже, дæ чызджы фæндаг ма сæхгæн. Уыцы ног
пьесæйы кæд нырма иу-цалдæр хатты еддæмæ ке срепетици кодтам,
уæддæр уыцы чызджы ролы Римæ цы диссаджы хъазт кæны, ды уый
куы фенис... Артистæй, режиссерæй йыл се ’ппæт дæр сæ цæст æрæвæрд-
той æмæ мæнæ куыддæр йæ ахуыр фæуа, афтæ йæ хъуамæ театралон
институтмæ арвитæм.
Хадже хæрдмæ фæхаудта:
— Мæ чызджы театралон институтмæ?! Нæ!.. Уый никуы уыдзæни!
Театралон институтмæ дæ чызджы арвит! Æз ма мæнæ йæ мадæн дæр .
куы ныууадзын кæндзынæн уыцы æнæхайыр театр!..
О, ма кæн, Хадже... Уый дæ куы базоной адæм, уæд дыл фæхуд-
дзысты.
— Нæ, нæ, Хепа... Сæр кæуыл уа, уый мыл нæ фæхуддзæн. Æнæ-
сæрты худ’т та мæнмæ нæ бахъардзæни. Ды та, хатыр, фæлæ кæд мæ
хæлар дæ, уæддæр мæ бинонты хъуыддæгты дæхи ма тъысс!
— Дæ абоны зонд дæхи, дæ райсомы зонд та — мæн! — загъта ма
Хепа æмæ залы дуар йæ фæдыл мæсты гуыпп акодта.
Хадже гом рудзынгæй йæ фæдыл цыдæр ахъæр кæнынмæ хъавыд,
10

фæлæ уынджы сæ сыхæгтæй кæйдæрты куы ауыдта, уæд фæстæмæ фез-
дæхт æмæ диваныл мæсты хауд æркодта.
Симæ йæм бацыд æмæ нырма йæ цуры иучысыл æнæдзургæйæ
абадт, стæй йын йæ къух йе уæнхскыл æрæвæрдта:
— Зæгъ-ма, Хадже... Комкоммæ... Æнæфæлывд, раст... Ау, æппын
дæ зæрдæ дæхиуыл нæ худы?
Хадже сонт стад фæкодта:
— Нæ!.. Нæ худы!.. Адæм се ’ппæт мæ хуызæн сыгъдæг удтæ куы
уаиккой, уæд дын дæ сынтæг уартæ парчы тæккæ Леуахийы доны был
сыгъдæг уæлдæфмæ сæвæрин æмæ дæ къуыри иу хатт дæр нæ бабæрæг
кæнин. О, о!.. Фæлæ уый гæнæн нæй!.. Кæд раздæр дзыпкъахджытæй
уЫдыстæм нæ хъуырмæ, уæд ныр та сылгоймæгты фæдыл цуангæнджы-
тæй. О, мæ зынаргъ, гъо!.. Уыцы дыкъахыг æдзæсгом фосæй ахæм рæст-
дзæвинтæ ис, ахæм, æмæ мæ фыд-зæрдæйы усы милмæ сисой...
,Симæ дæр сыстад, йæ разы æрлæууыд æмæ йæм уайдзæфгæнæджы
каст бакодта.
— Цæй, цы мæм кæсыс? Раст нæ зæгъын æви?..
Сылгоймаг йæ сæр мæсты æнкъуыст бакодта:
— Иу æмбисонд ахæм ис: лæг, дам, йæхæдæг цы уа, искæйы дæр
уый æнхъæлы.
Хадже йын йе ’мбисондæн æмбисондæй дзуапп радта:
— Иу æмбисонд та ахæм ис: ус, бæх æмæ, дам, доныл æууæнк нæй.
Симæ йæ цæстытæ доны разылдта;
* — Кæд мæм цы ’взæрдзинадæй фехсайдта дæ зæрдæ? Цы хъуыд-
даджы?!
— Никуы... Ницы хъуыддаджы! Æмæ афтæ хъуамæ уа, науæд æз
демæ цæрæг нæ дæн!
-—Ныууадз, дæ хорзæхæй... Хепайы загъдау, адæм дæ куы базо-
ной... Худæджы хос сын суыдзынæ.
— Уыцы худджытæй йæхи лæгдæр чи фæхона, уый ма йæ усы ^еа-
трмæ кусынмæ барвитæд, кæддæра йæ худын кæуынмæ нæ расаид..*.
— Баба...
Римæ цыдæр зæгъынмæ хъавыд, фæлæ йын Хаджейы хъæр йæ
дзыхыл цъутта авæрдта:
— Цæугæ дæ уатмæ! Ныртæккæ дын зæгъын!
Чызг дондзæст, æрхæндæгæй ацыди.
Симæ исдуг Хаджемæ æнцад, æдзынæг фæкаст, стæй мæстылгъæд
сылгоймаджы былтæ цыдæр æнахуыр змæлд райдыдтой:
— Фыссæг!.. Зондамонæг!..
— Уæ рохтæ суæгъд сты. Кæмæ ма хъусут?!
— Ф æхуд дæхиуыл!..
— Уыцы ныхæстæ ныууадз æмæ ма кæд мемæ цæрынмæ хъавыс,
уæд пъатæ, хъæбыстæ кæм уа, ахæм ролты ’мгæрон мауал цу. Кæд нæ,
уæд нæ дуар — гом, дæ фæндаг — уæрæх. Æз уый мæ сæрмæ нæ ба-
хæсдзынæн, æмæ мын исчи йæ былтæ мæ усы уадултыл расæрф-ба-
сæрф кæна. Дысоны спектаклы дын Гагуыдз пъатæ æмæ хъæбыстæ куы
райдыдта, уæд адæм фырхудæгæй бикъыскъуыдтæ кодтой, æз та фыр-
мæстæй — зæрдæскъуыдтæ...
— Рæдийыс, гынг рæдийыс...
— Æз кæд фæрæдыдтæн, зоныс? Мæ цард, мæ бонтæ демæ куы
сбастон! Цы мæ сæрра кодта? Цæй актрисæ ус мæ хъуыдис?! Ай цæй
æдылы ми бакодтон? Дæхи барвæндæй цæхæры астæу смидæг у!.. Йæхи
лæг чи хоны, худ чи дары, лæджы худ, уый ахæм митæ куыд хъуамæ
бахæсса йæ сæрмæ?! , -
Симæйæн йæ маст йæ хъуырмæ схæццæ. Йæ бон нал сдзурын уыд,
нал рæстмæ улæфын, уæддæр ма бафæрæзта зæгъын:
— Æгъгъæд!..
Хадже уæддæр нæ банцад йæ дзурынæй:
11

— Нæ, нæ, мæ зынаргъ, ахæм митæ быхсынæн æндонæй конд
нуæрттæ хъæуы. Æз та туг æмæ стæгæй конд дæн, Мæ чысылæй фæстæ-
мæ мæ уд, мæ дзæцц театрмæ бацæуын уыд æмæ мын æй мæ удхæссæг
фестын кодтай. Ау, де ’взонджы бонты куы нæ хъазыдтæ æдзæсгом
сылгоймæгты ролты, уæд ныр сæрра дæ?!. <
Симæйæн йæ тыхулæфт йæ зæрдæйы маст йе ’взаджы цъуппыл
авæрдта:
— Ме ’взонджы бонты дæр дæу аххосæй... Иу æмæ мын дыууæ хат-
ты не смаст кодтай. Загътон-иу мæхицæн, зæгъын, ныууадзон дæ, фæ-
лæ та-иу мын мæ сабийыл мæт мæ удхъизæмæртты, тæвд здыйау, аны-
хъхъуырын кодта. Иу æнаккаг ныййарæджы бафæнддзæнис æрмæстдæр
йæ хъæбул ис мад, ис фыдæй сидзæры зæрдæрыст банкъара... Æмæ мæ
куыд тынг фæндыд ахæм æдзæсгом сылгоймæгты митæ хурмæ калын,
фæлæ мын ды, ссæст цагъарау, уый бар никуы радтай æмæ цалдæр азы
мæ курдиат дуарæхгæдæй фæдардтон. Цæмæн?.. Тæрсгæ дæ кодтон?
Нæ... Куы дын загътон, мæ хъæбулы тыххæй...
Ноджыдæр ма цыдæртæ зæгъын фæндыд Симæйы. Фæндыд æй,
тынг æй фæндыд йæ ныхас куы бахъардтаид Хаджемæ æмæ чысыл,
хæрз чысыл уæддæр куы ’рхудтаид йæхиуыл, фæлæ æнæрцæф, сæртæг
лæг уайтагъд йæ хъуыры фæбадти:
— Иæ хъæбулы хæйрæджытæм сыфцæй ничи фæласы!..
Симæ йын, йæ къухы æнгуылдзтæй йæ хъуыры цъар ивазгæ, ныл-
лæгъстæ кодта:
— Курын дæ, ахæм æнæхайыр талынг хъуыдытæ аппар дæ сæрæй.
Адæймагæн цæсгом æмæ намыс куы уа, уæд кæмфæнды дæр ма уæд,
цыфæнды куыст дæр ма кæнæд, дæ зæрдæ йæм мацы æвзæрдзинадæй
фехсайæд. Уый мæм цы хуызæн каст кæныс? Афтæ у!.. О, фæлæ йæ цæс-
гом, йæ намысыл йæ къух чи сиса, уый йæ хæдзары стъолы къахмæ
куы бабæттай, уæддæр. æй цы фæнда, уый сараздзæн.
Хадже исдуг ныхъхъус, ныссабыр, фæлæ йæ хъуыды йæ зæрдæйы
дуарæхгæдæй нæ баззад:
— Бамбар мæ, абонæй фæстæмæ ма дæ хæлд сылгоймаджы ролы
хъазгæ куы фенон, уæд дын мæ хæдзары бынат нал ис!
Симæ мæсты худт бакодта:
— Хæдзар!.. Хæдзар!.. Ацы хæдзар æрмæст дæ хæдзар нæу. Иумæ
йæ сарæзтам. Дæ фыдæбонæй дзы мæ фыдæбон къаддæр нæй, уæддæр
æй «мæ хæдзар» хоныс! Æмæ уæд дæ хæдзар... Мæн хæдзар нæ хъæуы.
Мæн удыхай хъæуы. Ды та мæ удыхай нæ, фæлæ мæ уды знаг дæ... О,
о, мæ уды знаг!.. Дæ дзæгъæлы зæрдæхсайгæ митæй мæ мæхи марын-
мæ æркодтай!..
Хадже стъол тымбыл къухæй ныццавта:
— Æз загътон мæ ныхас!.. ;
— Æз дæр...
— Уæд гъæй кæн ардыгæй!.. Дæ фыд æмæ мæ фыд иумæ нæ цар-
дысты! Бирæ лæгтæ æмæ устытæ ахицæн сты. Фыццаг хатт мах нæ
ахицæн уыдзыстæм. О, о!.. Фæлæ ахъуыды кæн æмæ нæ дыууæйæ иу
равзар: кæнæ Хадже, кæнæ театр!..
Симæ йæ фыртыхстæй залы къуымты дыууæрдæм сроги:
— Хорз... Æз ахъуыды кæндзынæн... Æнæмæнг ахъуыды кæндзы-
нæн...
— Цы дæ фæнды, уый хъуыды кæн. Æз куыд загътон, афтæ уы-
дзæн. Чызджы тыххæй та ныртæккæ театры директормæ телефоны ба-
дзурдзынæн æмæ абонæй фæстæмæ театры сценæмæ йæ къах нал ба-
вæрдзæни.
Римæ йæ фыды раз лæгъстæгæнæджы лæуд акодта:
— Баба!.. Ма фæдзур. Худинаг у.
— Гъо, уый худинаг у! Кæй мæм нæ хъусут, уый та —кады хъуыд-
даг!
12

— Кæд нæ уымæй уæлдай не ’мбарыс, уæд куыд загътай, афтæ...
Мастимæ цæрыны фæлтау ахицæн уæм. — Хаджейы хъустыл, арвы
нæрдау, сæмбæлд Симæйы ныхас, Исдуг йæ бон сдзурын ницыуал баци,
стæй йæ тарстгъуызæй афарста:
— Ау, хъазгæ мæ кæныс?
— Хъазгæ æз сценæйыл фæкæнын. Ахицæн уæм. Цас раздæр, уы-
йас — хуыздæр. Абон, тæккæ абон!.. — Симæ дзургæ фæмидæг йæ уаты.
Хадже фыртæсæй афæлурс:
— Чызг... Марадз, зæгъ ын... Р1æхи ма сæнамонд кæнæд.
— Баба!..
Римæ цыдæр зæгъынмæ хъавыд. Хадже йын йæ ныхас фескъуыдта:
— Ацу, цырддæр... Куы ацæуа, уæд а-хæдзармæ йæ фæндаг æх-
гæд у.
Римæ йæ мады фæдыл, йæ цæссыгтæ калгæ, бацыд.
• Хадже дæр акодта иу къахдзæф, дыккаг дæр, фæлæ хи удуарзаг,
æнæрцæф лæгæн йæ сæрыстырдзинад æртыккаг къахдзæф акæныны
бар нал радта, æмæ йæ Симæ куыд фехъуыстаид, афтæ хъæрæй сдзырд-
та:
— Гъе, æмæ хорз, ацу, кæддæра дзы цы фæпайда кæннс! Ацы хæ-
дзары нырма æз дæн лæг! Ды нæ, фæлæ æз!..
Симæ йын дзуапп нæ радта æмæ та Хаджейы къæхтæ ног феккуырс-
тысты сæ бынатæй.
— Лæг лæджы митæ фæкæны! — къæсæрæй нæма бахызт, афтæ
йыл Симæйы уайдзæф, топпы нæмыгау, сæмбæлд. Уымæй зындæр та
йын, йæ дзаумæттæ чемоданы кæй æфснайдта, уый уыд æмæ Хадже
фырмæстæй алæбырд:
— Симæ... Байхъус-ма... Æз хъуамæ баныхас кæнон демæ...
Симæ чемодан систа:
— Ницыуал ныхасаг нæ ис.
Римæ йæ тарст цæстæнгас йæ мадæй нал иста:
— Гыцци... Хорз хъуыдыдæм не ’рцыд...
— Цы бакæнон... Æндæр гæнæн мын нæй, мæ чызг. Дæ фыд йæхи
сыгъдæг уд хоны. Мæныл та æппынæдзух æнæууæнчытæ кæны...
Хаджейы скæуынмæ бирæ нал бахъуыд:
— Уый мæнг у... Хахуыр!.. — йæ фыртыхстæй сынтæджы ныхæй
Симæйы къаба раскъæфта. — О, фæлæ иугæр цæуыс, уæд ма мæнæ
ацы къаба ам цæмæн уадзыс? Цæмæй йæм кæсон æмæ дæ мысон?!
Симæ Хаджейы къухæй къаба ратыдта æмæ йæ чемоданы нып-
пæрста:
— Ме ’ппæт дзаумæттæ ацы чемоданы кæм нывæрдзынæн?
— Нæ, нæ!.. Ныртæккæ цы ахæссай, уымæй уæлдай мæм мацæмæ
æнхъæлмæ кæс!
Симæ та мæсты худт бакодта:
— Ау, уанцон нæу? Дæ хуызæн лæг ахæм ми йæ сæрмæ куыд хъуа-
мæ бахæсса?
— Бахæсдзынæн! Дæ фыдæнæн!..
— Уæдæ изæры’машинæ æрбарвитдзынæн æмæ ма иу къус, иу уи-
дыг бауромын дæр бафæлвар. Суанг къухбæттæн хæцъилы онг!..
Хадже йæ сæрыхъуынтæм дыууæ къухæй фæлæбурдта:
— Дæ зонд фæцыд æви?!. Куыстæй-иу æрæгмæ куы цыдтæн,. уæд-
иу дæ сæррамæ бирæ куынæуал хъуыд, уæд ныр иунæгæй куыд цæ-
рынмæ хъавыс?
— Ма тыхс. Иунæг нæ уыдзынæн.
Хадже Римæмæ тарстгъуызæй бакаст:
— Ды дæр цæуыс?
Римæйæн тынг зын уыд дзурын. Симæ йын йæ уаргъ айста:
— Нæ... Римæйы ам демæ баззайын фæнды.
Хадже бынтондæр уæд стыхсти:
— Ома... Уæдæ... Уый та куыд?.. Мæ удгасæй æндæр лæгимæ?!.
13

— Цы диссаг дæм фæкаст? Нырма зæронд нæ дæн, — сабыр, ныл-
лæг хъæлæсæй йын дзуапп радта Симæ æмæ Хадже фырадæргæй йæ
цæстытæ нал ныкъуылдта:
— Диссаг... Стыр диссаг!.. Ссæдз азы лæгимæ фæцæр, стæй йын йæ
сыгъдæг уд дæ къæхты бын сæууæрд!..
Симæ йæм æдзынæг ныккасти:
— Ссæдз азы дæргъы дæ удыхайыл æппынæдзух гуырысхотæ кæн...
Хæдзарæй цæуа, хæдзармæ æрцæуа — æнæууæнчы кæстытæ йæм кæн...
Кæм уыдаид, кæцæй æрцыдаид?.. Хъуыды ма кæныс, кæддæр мæ фыны
кæимæдæр пъатæгæнгæ куы федтай?.. Уæд мын куыд тынг смаст код-'
тай... Мæнæн, дам, мæ фын æцæгмæ цæуы... Зын у, тынг зын ахæм
зæрдæхсайгæ цард кæнын æмæ дæ хъуамæ уыцы зындзинадæй фервæ-
зын кæнон. Ды та, мæ чызг... Худинаг дын уæд... Уæвгæ, æз — зæрдæ-
хсайгæ... Дæ фыд — сыгъдæг уд... Цæмæн рацæуай мемæ...
Уыцы ныхæсты фæстæ ма Хаджейы хъустæ Симæйы тыхулæфт
ацахстой æрмæстдæр. Уый фæстæ та йæ къæхты хъæр, стæй æппæтдæр
ныхъхъус, ныссабыр. Æцæг бирæ рæстæг нæ...
— Баба!.. Римæ йæ фыдмæ йæхи баппæрста. — Цæмæн æй ауагъ-
тай?
Чызджы цæстытæ абузгæ суадæттæ фестадысты.
Фыд ныхъхъус.
— Зæгъ-ма, куыд цæрдзыстæм æнæ гыцци?
Уæддæр та ницы сдзырдта.
— Æз дæу фæрсын, баба?
Хаджейы тыхулæфт райхъуыст:
— Æрсабыр у, мæ чызг. Ма ку... Махæй йын пъатæ æмæ хъæбыс-
тæ зынаргъдæр сты. Æз та, зæгъын, мæрдтæм дæр мыл йæ зæрдæ не
сивдзæнис. Нал ис æууæнк,, никæуыл. Кæмæн ма куыд хуыздæр у, афтæ
кæны æрмæстдæр. О, фæлæ ды куыд нæ ацыдтæ йемæ? Мæ мады, дам,
дæуæй фылдæр уарзын-иу мын куы дзырдтай?
Римæ стыхсти:
— Нæ зонын... Цы бакæной, нæ зонын...
■—Бузныг, мæ чызг... Дæ баба уæдмæ ма амæлæд, цалынмæ дын
ацы хорздзинад бафида.
— Баба... Иу хъуыддаг дæ домын æрмæстдæр...
— Цы? Зæгъ æй?
— Театрæй мæ ма фæхауæккаг кæн. Хуыздæр хорздзинад дæ нæ
домын.
— Театры кой мын ма кæн. Мæнæн мæ цард театр фехæлдта.
— Нæ, баба... Театр нæ... Ды дæ цард дæхæдæг халыс. Стæй мæн
æмæ гыццийы цард дæр...
Римæйы зæрдæ уæды хуызæн никуы суынгæг. Иу дзырд ма йæ
хъуыд хъæрæй ныккæуынмæ æмæ йæ уатмæ згъорæгау акодта.
Хадже йæ фæдыл бацæуынмæ хъавыд. Фæндыд æй. тынг æй фæн-
дыд йæ чызджы æрсабыр кæнын, фæлæ йæ телефоны дзæнгæрæг къæ-
сæргæрон баурæдта.,
«Чи уа?» — ахъуыды кодта Хадже æмæ хæтæл систа:
— Хъусын! Бузныг. О... Базыдтон дæ. Цы? Нæ... Нæ мæ фæнды. О,
ахæм у мæ удыхъæд... Мæ чызджы?.. Уый.хахуыр у. Нæ, раст нæ зæ-
гъы. Рынчын у, тынг рынчын. Дохтыр?.. Бузныг. Мæхæдæг...
Хадже нырма асырх, стæй афæлурс, афтæмæй хæтæл æрæвæрдта
æмæ йæ уæззау улæфт, удисæджы хъæрзынау, райхъуыст:
Гъе, уый дын театры директоры митæ... Ахæмты тыххæй фыс-
джыты Цæдиссы сæрдармæ дзур... Цы бачындæуа?.. Миййаг дохтыры
куы ’рбарвита?..
Хадже йæ фыртыхстæй йæ сæрыл дыууæ къухæй ныххæцыд.
Римæ рацыд æмæ йæ фыды ахæм хуызы куы федта, уæд фæдисау:
— Баба, æнхъæл дæн, гыццийы ацыд дыл æртæфсти?
14

Фыд фестъæлфыд. Цы дзуапп ын радтаид, уый нæ зыдта. Æфсон
агурынæн æй бирæ рæстæг нæ бахъуыд:
— Нæ, нæ... Уый тыххæй нæ... Æвзæр у, тынг æвзæр мæ уавæр.
Ахæстонмæ мæ æрвитынц...
Римæ тасы рызт бакодта:
— Цæмæн? Цы сарæзтай ахæм?..
Нæ... Аразгæ ницы... Ныртæккæ мæм фысджыты Цæдисы сæр-
дар телефоны фæдзырдта ахстыты цард, дам, сахуыр кæн æмæ, дам,
сыл исты ныффысс.
Римæйæн йæ цæстытæ фырцинæй ауæрæх сты:
Æцæг?!. Уæдæ та дæ ног романмæ æнхъæлмæ кæсын.
— Дзæгъæлы цин кæныс, бынтон дзæгъæлы. Уым ахæм ахстытæ
ис, æмæ куыддæр исты сыл фыссын, уый базоной, афтæ мæ ныххурх
каендзысты. Æцæг ын сæфсон кодточ, зæгъын, мæ чызг рынчын у.
тынг рынчын æмæ йæ ахæм хуызы куыд хъуамæ ныууадзон. Омæ дæм
ныртæккæ дохтыры æрбарвитдзæни æмæ дæ дæ къахыл лæугæ куы
’рбаййафа, уæд мæ худинаг адæмыл айхъуысдзæни.
— Уый цы бакодтай, баба?!. ’ ’
— Ул зынаргъ у, мæ чызг. Цæйнæфæлтау дæ фыд бабын уа, фæл-
тау дын рынчыны ролы æнæахъазгæ нæй.
— Куыд?!. Цы цæсгомæй?!.
— Ацы уавæрæй мæ фервæзын кæн, уый еддæмæ мын цы зæгъай
æмæ дын цы нæ сараздзынæн.
Римæ йæ фыдмæ лæгъстæгæнæджы цæстæй бакаст:
— Æз дæ иу хъуыддаг домын æрмæстдæр...
— Зонын... Зонын æй, мæ чызг, æмæ дæ куыддæриддæр фæнды,
афтæ...
Дуары дзæнгæрæг æрбайхъуыст.
— Цырддæр дæ фынæйгæнæн уатмæ. Уый дохтыр у æнæмæнг.
Хадже Римæйы йæ фынæйгæнæн уатмæ скъæфæгау бакодта, стæй
фæстæмæ фездæхт.
Симæ æмæ Хепа къæсæрыл æрбалæууыдысты. Хадже сæм кæсгæйяе
базз’ад.
— Уыцы чызгмæ цы рауад? — тыхстгъуызæй йæ афарста Симæ.
Хадже тыххæй сфæрæзта дзурын:
— Æмæ, гъа... Нæ зонын... Чи уын æй загъта?
— Фысджыты Цæдисы сæрдар нæ директорæн бауайдзæф кодта,
уыцы чызг, дам, рынчын куы у, уæд, дам, æй афтæмæй куыд хъазын
кæнут. Алæ-ма, кæм ис? Æцæг фæрынчын æви?.. — фæдызæрдыг Хепа.
Хаджейы дзуапп радтын нал бахъуыд.
^Римæ сын сæ ныхас фехъуыста æмæ сæ размæ рауад йæ пиджа-
мæиы:
— Гыцци... Ма тæрсут, дзæбæх дæн.
Симæ фергъуыйау:
— Уæдæ дæ фыд сайгæ фæкодта?..
— Гъо, сайгæ! ■— фæхъæр ыл кодта Хадже. — Римæйæн театрмæ
цæуæн нæй!
Римæ йæ цæстытæ доны разылдта:-
— Дис кæнын, удæгасæй мæ уæлтæрхæг цæмæн авæрдтай...
Симæ йæ армытъæпæнтæй йæ цæсгом амбæрзта:
— Худинаг, худинаг, Хадже!..
Хадже Симæмæ тæригъæддаджы каст бакодта:
— Æз амæй фыддæр худинагмæ нал æнхъæлмæ кæсын, фæлæ
цæугæ ут æмæ æппæтдæр къахджын-къухджынтæй фысджыты Цæдисы
сæрдарæн радзурут.
— Тæрсгæ ма кæн, Хадже, ацы хабар мах еддæмæ ничи базон-
Дзæни, — загъта йын Хепа, стæй йæм уайдзæфгæнæджы каст бакодта
æмæ цæуынмæ фæци. Иæ фæдыл фæцæуæг Симæ дæр. Римæ та йæ
15

уатмæ бауад æмæ чысыл фæстæдæр йе ’рвгъуыз къабайы фæстæмæ
фездæхт:
— Хорзæй баззай, мæ фыд!
Хадже цыма йæ тарффынæйæ фехъал, афтæ фесхъиудта:
— Ды та кæдæм?!
— Нырма уал театрмæ, стæй та, гыцци кæм уа, уырдæм.
Чызг азгъорта.
Фыд фæсонтау:
— Римæ!.. Фæстæмæ раздæх! Раздæх дын зæгъын!..
■ Фæлæ Римæ нал раздæхт æмæ Хадже фырмаст, фырадæргæй бы-
нат нал ардта йæхицæн:
— Гъе, уый дын удыхай!.. Гъе, уый дын зæрдæйы ныфс!.. Уый мæ
куы айхъуыса йæ ус, йæ чызг, дам, æй ныууагътой, уæд мæ алы хахуыр,
алы дам-думты амæттаг фæкæндзысты. Бындзæй пыл чи аразы, ахæмтæ
нæм цъус куы нæ ис, миййаг...
Маст, сагъæсты ныххауди. Нал æм дзурын цыд, нал — цæрын.
Нырма фæрсаджы раз алæууыд æдзынæг æмæ уырдыгæй уынгмæ каст,
стæй диваныл ныххауд. Уыд æнæ сым,, æгуыппæг. Иæ цæстытæ залы
къуымты разил-базил кодтой. Æппынфæстаг саудары куы ницыуал
æвзæрста, Хадже уæд фæхатыд, кæй баталынг. Сабыргай сыстад æмæ
электрониугæнæн скъæпп кодта. Залы къуымтæ, бонау, ныррухс сты.
Уыцы хабар дæр уæлдай æхцондзинад нал æрхаста Хаджейы мæстæл-
гъæд зæрдæйæн.
— О, ме скæнæг!.. Абон райсом дæр ма мæхи куыд амондджын æн-
хъæлдтон. Ныр та...
Телефоны дзæнгæрæг ын йæ ныхас фескъуыдта. Хадже хæтæл сис-
та:
— Хъусын! Симæ!.. Цы?.. Ма кæ... Ма рарвит! Нæ сæ ауадздзынæн!
Мæнæ уæ хæдзар, мæнæ уæ дзаумæттæ!.. Рацæут æмæ ам цæрут. Мæ-
нæн чысыл уат дæр — мæ фаг. Цы? Бынтондæр мыл хъуамæ ма ’мбæ-
лай? ■ Уæд мын марг бадар æмæ ма мæрдты бæсты фембæлдзыстæм
æрмæстдæр. Ма тæрс, мард, хъаст нал фæкæны. Адæм ма дын æхца
дæр ратдзыстьг мæ амарæггаг... Сабæттаг! Алло!.. Алло!.. — Хадже-
йæн хæтæл йæ къухæй æрхаудта æмæ, дзæвгар рæстæг йæ мидбынат,
дурдзавдау, лæугæйæ баззад. Нал сыбыртт хауд йæ дзыхæй, нал йæ
улæфт хъуыст. Æрæджиау йæ былтæ схъиугæ змæлд райдыдтой. — Ау,
афтæ хинæй мыл рацыд мæ хъысмæт?.. Æцæг мæ ныууагътой?.. Ныр-
ма мæ абон ацыдысты æмæ сæ раст цыма æнæхъæн æнус нал федтон.
Цæй хæдзары кой йын кодтон... Ам куы цардаиккой, уæд ма сæ уынгæ
уæддæр кодтаин... — Исдуг залы къуымты фæрацу-бацу кодта, стæй
хæринаггæнæндонæй графины арахъхъ рахаста æмæ йæм æдзынæг
ныккасти. — Дæу адæймаджы маст сурæг, зæрдæхъæлдзæггæнæг фæ-
хонынц, фæлæ дæ æз ныры онг мæ дзыхмæ дæр никуы схастон. Ныр мæ
дæ сæр бахъуыди... — Исдуг æй йæ дзыхыл сдарынмæ хъавыд, стæй
та агуывзæ дæр рахаста. Арахъхъ дзы æркодта. Анызта йæ æмæ ныхъ-
хъæрзыдта. —Охх... Мæнæ куыд карз у. —Ног та банызта, стæй та
ноджыдæр... Цыппар ын куы баисты, уæд стъол тымбыл къухæй ныц-
цавта. — Ох, ме ’дылы сæр!.. Кæд мæн нозт нал схъæлдзæг кæна!.. Мæ
сæр мын цы разилын кодта, æндæр... —Акодта иу къахдзæф, дыккаг
дæр, стæй ацух-мух кодта. —Нæ, нæ!.. Хаугæ нæ!.. —Диваны тигъыл
ныххæцыд æмæ йын æртыккаг къахдзæф акæнын дæр бантысти. —
Гъе, афтæ... Афтæ, мæнæуый, афтæ!.. — Диваныл ауæз кодта. Æрхауд.
Иæ’цæстытæ аууæрста. Иæ ком айвæзта æмæ йæ цæстыхаутæ кæрæдзи-
йыл андæгъдысты. Дуары дзæнгæрæг та йæ хъустыл ауад. Хадже фес-
тъæлфыд, ракаст. Иæ сæр батылдта, цыма уымæй йæ нозт, йæ хуыссæг
асурынмæ хъавыд, стæй стыр зынтæй сыстад æмæ та ног сфæлхатт
кодта йæ раздæры къахдзæфтæ, фæлæ уæд та стъолы тигъыл ныххæ-
цыд:
16

— Мидæмæ! Кæцы дæ?!
Æмæ æрбацыд, Хадже уæд кæй фенын æнхъæл нæ уыд, уый.
де ’зæр хорз,—загъта æмæ йæ чемодан фæсдуар æрæвæрдта.^
, Бузныг, загъта Хадже дæр æмæ йыл йæ цæстытæ стыр зынтæй
схылдысты.
Сылгоймаджы хъуымбыл дзыккутæ йын кæйдæры мысын кодтои.
Йæ сау цæсткæсæнтæ йæ йе ’рхъуыды кæнынæн бахъыгдардтой. Æниу
æй цыма уыцы нозтджынæй æнæ уыдон дæр нæ базыдтаид, уæддæр æм
цыдæр дызæрдыккаг каст кодта. Уый йæм йæ мидбылты фæлмæн ба-
худт:
— Цы мæм нымдзаст дæ?
Иæ ныхасæй йæ бынтон нæ рахатыд:
— Хатыр...
. Уый та йæм когæй бахудти:
— Нал мæ зоныс?
— Æмæ, гъа.. Цыма дæ кæмдæр федтон.
•—Æз Фари дæн. Æз ма уæм иу хатт уыдтæн, фондз-азы размæ,
раст ацафон. Уæ горæты уазæгдоны бынат нæ уыд æмæ...
— Гъæ-æ... Фари... Фари... Фаризæт!.. Уый ды дæ?
— Гъо, æз. Дæ ус Симæ та мæ кæнгæ æрбакодта.
— Æфхъуыды дæ кодтон. Æз та, зæгъын, кæм ма дæ федтон, — йæ
къух ын райста. — Уæд ма Симæ мæ ус уыди.
— Æмæ ныр дæ ус нал у?
— Нал... Ныр тетры ус у.
Хаджейы йæ ныхасæй уайтагъддæр фæхатыд, расыг кæй уыд æмæ
йын уыцы хабар иу&й зын уыдис, иннæмæй — æхсызгон.
«Æгайтма банызта. Нозтджын адæймаг лыстæджытæ нæ луары»,
— ахъуыды кодта æмæ йæм йæ цæсткæсæнты сæрты бакасти:
— Цæй театры кой мын кæныс? Куы нæ дæ ’мбарын?
Хадже йæм хæстæг бацæуынмæ хъавыд, фæлæ та фæцудыдта æмæ
йæ уæз стъолыл бынтондæр ауагъта:
— Зын бамбаринагæй дзы ницы ис. Æз пъатæ æмæ хъæбыстимæ
нæ фидауын, актрисæ та, дам, æнæ уыдон нæ фидауы æмæ ахицæн стæ&.
О, фæлæ... Куыддæр, цыдæр... Цыма Симæйы æнгæс дæ... Фындз... Ро-
цъо... Де уæнгты конд...
Сылгоймаг та йæ мидбылты бахудт:
— Ды, æвæццæгæн, иу уынд кæй фæкæныс, уый дæ цæстыты раз
нывгондæй баззайы. Фондз азы размæ дæр раст афтæ загътай. Симæ-
йы цур ма мæ лæууын дæр куы ’ркодтай æмæ афтæ тынг æнгæстæ кæй
стæм, уый тыххæй ма дæ къухтæ дæр ныццагътай. Уæд ма æвзонг æмæ
рæсугъд уыдтæн, ныр та...
— Æцæг, æцæг... Ныр дæр раст æстæсаздзыд чызджы хуызæн дæ.
— Уагæр ма æнæмаст куы уаин.
— Цы? Исты æнамонд хабар?..
— Дæ лæджы ныууадз... Æнамонддæр хабар ма цы уа.
— Ау, æмæ ды дæр актрисæ дæ?
— Нæ... Æз нæ... Артист мæ лæг у. Уæвгæ цæй лæг... Дæ фарн би-
рæ, фæлæ... Адæм æй мæ лæг хуыдтой, æцæгæй та æндæртимæ хæтыд...
Иæ маст, йæ дудгæ бонтæй нал фæрæзтон æмæ дзы ралыгътæн. Мæ
зæрды уæ горæты уазæгдоны уыд æрфысым кæнын, фæлæ, зæгъын,
уæд та, цы нæ вæййы...3æгъæм, мæ агурæг рацыд, уæд мæ уазæгдоны
уайтагъддæр ссардтаид, æмæ дæ кæй бахъыгдардтон уый тыххæй ха-
тыр...
Хадже дисгъуызæй:
— Мæнмæ ныллæуынмæ хъавыс?
— О... Ахсæв мæ хъуамæ бавæрай.
Лæг стыхсти:
— Хатыр, фæлæ... Мæ ус ам нæй... Мæ чызг дæр...
Сылгоймаг бацин кодта:
2. «Фидиуæг» №3
17

— Уый хорз у... Тынг хорз...
— Цы у хорз? Тынг хорз?..
— Ам кæйæ не сты. Гæнæн уæвгæйæ, нæ уарзын искæйы хъыгда-
рын. Иунæг дæхицæй дæо тынг æфсæрм кæнын.
— Уый та куыд?.. Æз æмæ ды... Æцæгæлон лæг æмæ ус æхсæв иу
агъуысты?..
— Кэед дæ дзыхыл хæцын фæразыс, уæд ахсæвы хъуыддаг æз æмæ
дæуы еддæмæ ничи базондзæни.
— Ома куыд ничи?.,
■—Æз райсом талынгæй ацæудзынæн.
— Мæ бон нæу.
— Цы нæу дæ бон?
>— Нæу мæ бон дæ бавæрын.
— Ау, лæг нæ дæ æви?..
— Ам дæ исчи куы фена, уæд...
— Мæнæ куыд тæппуд дæ.
— Курын дæ... Ацу.
Сылгоймаг ыл йæхи бакъул кодтаг
— Диссаг... Æз дæм мæ фыртыхстæй æрбаппæрстон мæхи, ды та
мæ сургæ кæныс.
Хадже бьгнтон уæд стыхст:
— Бамбар мæ... Мæ уавæр мæ нæ амоны, æндæра... Мæнæн ис ус,
чызг... Уæд та сæ исчи æрбацыли...
— Тæхуды... Уый æмæ дын мæ лæг... Куыд сыгъдæг уд дæ... Æу-
уæнкджын...
Уæд та йæм йæхи сивæзта æмæ йæ былтæй йæ роцъо фæраздæр.
Хадже йæм нырма æдзынæг каст, стæй нын цыдæр æнæуынгæ тых
йæ цæнгтыл хæрдмæ схæцыд, æмæ йæ ю/ыд ныхъхъæбыс кодта, уый
фиппайгæ дæр нæ бакодта. Раст уыцы рæстæджы залы *дуар байгом
æмæ къуымты ныццарыдта Римæйы хъæр:
— Уый циу?!. Цы ми кæнут?!.
Хадже фсстъæлфыд, фæкаст æм æмæ йæ чызджы къæсæргæрон
лæугæ куы ауыдта, уæд æй феррамæ бирæ нал бахъуыд.
— Ахæм дæ, уьтй нæ зыдтон, мæ фыд! — топпы нæмыгау ыл ных-
хуырста чызг æмæ згъорынмæ фæни.
Хадже сылгоймаджы йæхицæй иуварс аоиуыгъта:
— Ацу, мæ тæригъæд дын баззайæд!.. Дæуæрдыгæй кæмæн дзырд-
тон!.. Цы хуызы ма сын бауырнын кæндзынæн мæ уды рæстдзинад?..
— Дæхи ма уал æфхæр, цыфæнды сьщ ма зæгъай, ницы дын дзы
рауайдзæн. Ус йæ лæджы бон сихорафон уынджы æнæзонгæ лæгимæ
лæугæ куы фемы, уæддæп фыоадæргæй йæ тæвд дыууиссæдз градусмæ
сгæпп кæны. Мах та дæ чызг æхсæвыгон æрбаййæфта иумæ.
Хадже йæ сæр дьтууæ къухæй ныххоста:
— О, сау рын \тæ фæхæсса ацьт сылгоймæгтæ, цас лæджьт цин дæо
сымах стут æмæ лæджьт фьтдбылыз дæр!.. Мæнæ цæмæй тарстæн, уый
мæ баййæфта!..
Сылгоймагмæ цыма Хаджейы зæрдæйы утæхсæн бынтондæр нæ ба- .
хъардта, ахæм ттст скодта йæ чемодан.
— Мæ бон дын ницьт баххуьтс у ацææуынæй дарддæр.
Хадже тæккæ.къæсæргæрон йæ разьт алæууыд:
Нæ, нæ.. Дьт никуьтдæмуал ацæудзынæ. Хъуамæ дæм мæ ус æмæ
мæ чызджьт æрбакæнон... Мæ уды рæстдзинад сьтн бауырнын кæн.
— Куьт дьтн загътон .. Дзæгъæлы ма уал æфхæр дæхи. Нæ сæ ба-
уырндзæн. Пъатæгæнгæ нæ æрбаййæфта.
— Уæдæ ма цьт бачьтндæуа?.. Ацы хабар ада^мыл куы айхъуыса,
уæд дæуæн дæо кад нæ уыдзæни. Сьтлгоймаг лæгмæ смæсты уа, æндæ-
ра... Иу æмæ йæ дьтууæйæн ттæ зæгъдзысты...
•—Кæд сæ фæнды радиойы йæ радзурæнт. Мæн ам иу адæймаг дæр.
18

нæ зоны. Иу мæ лæг ма ’рцæуæд, уый еддæмæ... Уый куы фехъуса
исты... Гъе, уый уаид де ’намонд...
— Цæмæй? Цы сарæзтон ахæм?..
Уыцы пъатæ йын фаг аххосаг сты дæ амарынæн. Уыцы сæрхъæ-
ныл йæ зонд куы нæ уæз кæны, миййаг.
— О, ме скæнæг!.. Мæнæ цы уавæры бахаудтæн!.. Æмæ ды та ацæ-
уон, дам... Нæ дæ ауадздзынæн. Ды куы ацæуай, уæд æз хъуамæ мæ
бинонты цæсты æдзæсгомæй баззайон.
— Цы уæлдай ма дын у, уæддæр куы ахицæн стут?
Лæг фырадæргæй йæхи мидæг срызти:
— Нæ!.. Ды сын хъуамæ æппæтдæр радзурай. Фехъуыстай? Мæ
• сыгъдæг уды рæстдзинад сын бауырнын кæн. Куы йæ зоныс... Мæ ус
хорз адæймаг у. Сыгъдæгзæрдæ, æнæхин... Цæмæн мыл хъуамæ худа
йæ зæрдæ...
— Иæ хорз усы ничи уадзы.
— Уал амонды дæ куы уаид. О, фæлæ йæ æз уадзгæ нæ кодтон.
Æз æй фæтæрсын кæнынмæ хъавыдтæн. Кæд, зæгъын, уыцы æнæхайы-
ры театры ныууадзид. Уый та театры нæ, фæлæ мæн ныууагъта.
— Уæдæ дын афтæ хъæуы.
•—О, афтæ... Лæгыл сæр куы нæ уа, уæд ын афтæ хъæуы.
Хадже та «йæ фыртыхстæй» иу агуывзæ арахъхъ анызта. Аназын-
мæ хъавыд дыккаг дæр.
Сылгоймаг ын агуывзæ йæ къухæй стыдта:
— Уый циу?! Дæхи дзы марыс?!
— Цы? Тæригъæд мын кæныс?
*—О, тынг... Нозты амæттаг фæуынæн æвгъау дæ.
— Нæ дыл зыны, науæд...
Хадже цыдæр зæгъынмæ хъавыд, фæлæ йæ ныхас йæ хъуыры фæ-
бадти.
Уый та йæ мидбылты бахудт:
— Цы мыл нæ зыны? Æргом æй зæгъ?
Лæг æм æфсæрмгæнæджы каст бакодта,
— Кæд мын æцæг тæригъæд кæныс, уæд ма ацу.
— Æниу ма мæ бæтгæ куы бакæнис, — загъта ма сылгоймаг æмæ
ацæуынмæ хъавыд.
Хадже йæ разы йæ зонгуытыл æрхаудта:
— Курын дæ... Лæгъстæ дын’кæнын...
Залы дуар та байгом æмæ Хадже сау зачъеджын лæджы сау цæст-
кæсæнты мидæмæ æрбахизгæ’куы ауыдта, уæд нал сыстын бафæрæзта,
нал исты зæгъын, афтæмæй йæм тарстгъуызæй касти.
Сылгоймаг та, ног æрбацæуæджы фенгæйæ, нырма йæ мидбынат
фестъæлфыд, стæй сыдз-мыдзы ацыд æмæ залы къулыл нындæдзæгау.
Лæг цыдæр æнахуыр, бæзджын хъæлæсæй ныххудти:
— Ха-ха-ха!.. Уый зæд куы дæ, уæларвон зæд... Æз та дæ хуымæ-
тæджы зæххон адæймаг æнхъæлдтон, — æмæ йын Хаджемæ къухæй
ацамыдта. — Кæс-ма, йæ зонгуытыл лæугæйæ дын дзæгъæлы нæ кувы.
Иæ худт, йæ ныхасæй Хаджейæн кæйдæры мысын кодта, фæлæ
нозтджын лæгæн йе ’рхъуыды кæнын йæ бон нæ баци æмæ йыл сонт
хъæр фæкодта:
— Чи дæ?!
Уый йæм бынтон хæстæг бацыд æмæ сабыр, ныллæг хъæлæсæй
загъта:
— Æнæхонгæ уазæг.
Сылгоймагæн та цыма исчи йæ хурхыл бахæцыд, ахæм хуызы
сдзырдта:
— Уый... Мæ лæг у...
Хадже фæсонтау:
— Дæ лæг?! . -, ^ _ ••
19

— Нæ!.. Ды дæ йæ лæг!..
Хаджейæн йæ хъæрæй йæ уæрджытæ йæ быны бадон сты. Тыхæй ма
слæууыд йæ къæхтыл. Фыртас, фырадæргæйæ йын уæлдæф нал фаг
кодта. Стыр зынтæй ма бафæрæзта зæгъын:
— Нæ, нæ... Æз нæ дæн йæ лæг!..
— Ныхъхъус у! — хъæрау-хъæр ыл уæд фæкодта æмæ Хадже йæ
мидбынат хæрдмæ фæхаудта.
— Цæмæ æрбацыдтæ?! — уымæй тынгдæр та сылгоймаг фæхъæр
кодта.
Зæгъын, бакæсон уæм, кæддæра иумæ куыд фидаут. — Ног та
ацахстой Хаджейы хъустæ æмæ йæ зæрдæйы тас йæ риуы фæдывæр:
- «Ай бынтон æнаккаг цыдæр куы у... мардзæн мæ...»
Хъуамæ милицæмæ фæдзырдтаид, фæлæ телефоны хæтæлмæ куыд
февнæлдта, афтæ йын уый йæ къух ацахста:
— Кæд ма дæ иу-дыууæ минуты ацæрын фæнды, уæд æнцад дæ
хос! — Иæхнцæй йæ нуварс ариуыгъта æмæ сылгоймагмæ йæ къух
æртхъирæны тылд бакодта. — Ныр базыдтон, кæй тыххæй мæ ныууагъ-
тай!..
— Нæ... Уый тыххæй нæ...
Сылгоймагæн йæ ныхас æрдæгыл фескъуыд æмæ уæд- та Хаджейы
цæстытæм бахаста йæ къухты ’нгуылдзтæ пырхæй:
— Зæгъ-ма, нæмæн мын халыс мæ цард? Чи дæ? Цы дæ дарын?!.
— Æз ницы... Æз... Ницы халын!..
’ Хаджейы ныхас бынтон ныскъуыдтæ.
— Диссаг... Куыд зæрдиагæй-иу дын кастæн дæ уацмыстæ. Фысгæ
иу, аразгæ—иннæ...
Ноджы ма дзы уый куы фсхъуыста Хадже, уæд бынтоп нал уыд
йæ бон сдзурын:
-Æз...Æз...
— О, ды!. Ды, мæ цардхалæг, ды!.. Ныр фенæм, кæддæра нæ кæй
цард фехæлид!..
Йæ дзыппæй пу стыр, даргъбырыикъ кард спста.
Сылгоймаг ыл сонт хъæр фæкодта:
— Ды сæрра дæ!..
Æмæ та Хаджейы хъусты йæ худын раздæрæй тынгдæр ныццарыд-
та:
— Ха-ха-ха!.. Æз нæ сæрра дæн, нæ... Ды сæрра дæ!.. Ды!.. Ды!..
Дæуæй æррадæр та мæнæ дæу тыххæй йæ цардьп йæ къух чи систа,
уый! — æмæ Хаджемæ хæрз æввахс бацыд. — Зæгъ-ма, мæ усмæ куы
нæ ’рхаудаис, уæд дын æнæ амæлгæ нæ уыд æвп?! Бæстыл æнæ лæг
сылгоймæгтæ хæрх куы сты!..
Хадже ма тæвд боны мæкъулæгау, нæ дзых фæхæлиу-фæхæлиу
кодта.
— Ма... Ма... Ма... Ма мæ амар!..
— Маргæ нæ, æргæвдын дæ хъæуы!
Сылгоймаг йæ разы йæ зонгуытыл æрхаудта:
— Фæлтау мæн амар!
— Иуварс!..
Иæ дыууæ хъандзал къухы йæ, буртийау, фелвæстой æмæ йæ ди-
ваныл авæрдтой, стæй Хаджемæ куыд къахдзæфтæ кодта, афтæ дзы
уый та гыдз-мыдзы ныд Йæ алы фезмæлдæй дæр ын йæхи хъахъхъæдта.
— Цымæ кæйонг фæцæудзьтнæ?—■ куы фехъуыста Хадже, уæд ,та
сфæрæзта дзуоын:
— Ма... Ма кæ!.. Фехсдзысты дæ!..
Лæг йæ мидбынат бандзыгау:
— Æцæг... Æцæг... Ай мæхи кæй тыххæй сафын?.. Бузныг, стыр
бузныг, мæ цардхалæг!.. Де ’взаджы фæрцы стыр фыдбылызæй фер-
вæзтæн...
— Атту ардыгæй! — йæ ныхас ын фескъуыдта сылгоймаг.
20

— Нæ... Æз ззйæ дæу Мæрдт&м ацæудзыпæп æрмæстдæр!
— Ацу ардыгæй! — ног та сфæлхатт кодта.
— Раздæх мæм. Хуыздæр дын у!
— Дæумæ аздæхыпы фæлтау — ингæнмæ!
Лæг ын лæгъстæмæ фæци:
. Ау, цы дын ракодтон уагæр? Удæгасæй мын мæ сæр цæмæн лыг
кæныс? Иунæг æз куы нæ цæуып сылгоймæгты фæдыл? Мæнæ ма ацы
лæджы бафæрс, кæддзёра йын дæ хуызæттæ цал ис?.. ^
Нæ... Иу дæр нæ...--йæхи йын раст кодта Хадже. Сылгоймаг
ын йæ ныхас айста:
— Уый сыгъдæг уд у... Раст лæг.
-— Гъе, æмæ хорз... Кæд дæм ахæм кæсы, уæд баззап йемæ.
— О, нæ... Акæн æй!.. — йæ уд æрбацæйсдъуыдта Хадже.
— Нæ, нæ... Нал мæ хъæуы. Иуæй-иу чызджытæ усджын лæгты
фæдыл тыхæй куы цæуынц, уæд мæнæй уый куы айхъуыса, йæ усæп
ахицæн, зæгъгæ, уæд мæм, æрмахуыр бæлуæттау, райдайдзысты пæр-
пæр кæнын.
— Хорз амонд дæ хай, — загъта сылгоймаг.
— Бузныг! — загъта нæлгоймаг дæр æмæ ацæуынмæ хъавыд.
Хадже йæ разы æрлæууыд:
■—Курын дæ, дæ масты фæдыл ма ацу. Стæй ды дæр, хорз ус.,., Мæ
фыд-зæрдæпæп-иу йæ цард байхæла... О, о... Уый æнамонддзннад у,
стыр æнамонддзинад, фæлæ ма кæнут... Уæртæ уынхицæн уат, хицæн
сынтæг æмæ ахсæв ахъуыды кæнут... Уырны мæ, уæ кæрæдзи кæй бам-
бардзыстут....
— Нæ, нæ... Хуыцау ма зæгъæд...
Лæг не сразы.
Хадже йын йæ къухыл ахæцыд:
— Рацу, æдылы ма у
Сылгоймаг ферг’ьуыйау:
— Уый та куыд?..
— Куыд куы зæгъай, уæд дын мæнæ лæг æмæ йыл хæц. — Хадже
уæд та сылгоймаджы къухыл ахæцыд. — Цæй-ма, быцæу галтау, цы
ныццæхгæр стут?
— Нæ... Фæлтау мæ арс пыццæвæд! — загъта нæлгоймаг.
— Уæд зæххыл хъуамæ ма уал уон! —загъта сылгоймаг.
Хадже куы сæ иумæ каст, куы — иннæмæ:
— Байхъусут мæм. Хуыздæр уын у.
— Нæ, нæ... Ды, ацы ус чи у, цы у, уый куы зопис, уæд ахæм ны-
хæстæ нæ кæнис.
— О, æндæ’ра дæу куы зонид, уæд де ’фцæджы ныттыхсид!
— Цæй-ма... Цы та уæ кæрæдзимæ фестут?
— Ахæм лæг æрцахста!
Хадже фæдисау:
— Чи у?
— Ды!
— Æз?
О... Ды — йæ лæг, уый — дæ ус! — Хаджейыл тызмæг фæхъæр код-
та æмæ цæрдæг фæцæуæг.
Сылгоймаг æхсызгон улæфт скодта:
— Табу хуыцауæн... Æнæ фыдбылыз кæй баззадыстæм. Фехъуыстай,
йæ фырдудгæбонæй мын цытæ акалдта... Уæвгæ, артистæн ахæм митæ
зын не сты.
Хадже йæ ныхы хид асæрфта:
— Сау арт сыл снрвæзæд мæ тæригъæдæй.
— Ма ’лгъит. Дæ ус дæр актрисæ куы у.
^Хадже исдуг хъуыдыты ацыд, стæй фырдисæй йæ къухтæ кæрæ-
дзийыл ныххоста:
— Мæнæ куыд иугъуызон у нæ маст, нæ хъысмæт... Æз дæу тыххæй
21

ёахаудт&н фыдбылызы, ды — мæн тыххæй... Мæнмæ мæ ус бартхъирæй
кодта, иу æхсæв дæр æнæ лæг кæй нæ фæуыдзæн, дæумæ дæ лæг... Чи
йæ зоны, афонмæ мын кæимæ цытæ кæны...
Мæстæй йæ хъуыр ахгæдта æмæ та арахъхъы агуывзæмæ фæлæ-
бурдта. Сылгоймаг ын йæ къух ацахста:
— Ма кæн... Æгъгъæд дын у. Дæ зæрдæйы маст уымæй амарынмæ
хъавыс?
— Уæдæ ма цы?.. Æндæр ма цы?..
— Ау, уымæй хуыздæр дæ бон ницы æрхъуыды у?
— Цы ма?.. Цы ма, нæ зонын?.. — фæрсæджы каст æм бакодта Ха-
дже, .стæй уæззау ныуулæфыд æмæ йæ зæрдæйы сусæг хъуыды йе
’взаджы цъуппыл абадт.
— Зоныс, цы?.. Цæй, цы уа, уый уæд... Баззай... Ахсæв ам баззай...
Тас, дам, асаст, нæ асаст, уæддæр, дам, йæ хъæр фæцыди... Тæригъæд
дзурыны фæлтау нæ уадз æмæ æцæгдзинад радзурæнт...
Сылгоймаг фырдисæй йæ армытъæпæнтæ йæ уадултыл авæрдта:
— Уый та куыд?.. Æз та дæ сыгъдæг уд æнхъæлдтон.
— Дæ хуызæтты цур сыгъдæг уд... Баззай... Ахсæв ам баззай æмæ
кæд нæ кæрæдзийы зæрдæмæ фæцæуæм-, уæд бынтондæр бацæрæм...
— Кæнæ мæ амонд æрцыд," кæнæ ме ’намонд...
Сæ былтæ кæрæдзийыл куыд андæгъдысты, уый фиппайгæ дæр нал
бакодта Хадже. Æппынæрæджиау куы фæхицæн сты, уæд æхсызгон
улæфт скодта:
— Ахæм адджын пъа фыццаг хатт банкъардтон мæ царды.
Сылгоймаджы кæл-кæл худтæй Хаджейы зæрдæ цины фæндыр фес-
тад.
— Æндæр хойраг, дам, æндæр ад фæкæны.
— Нæ, нæ... Хойраг цахæм вæййы, ахæм ад фæкæны, — загъта Ха-
дже æмæ йæ хъæбыстæ райдыдта. — Диссаджы фæлмæн буар... Æрд-
хæрæны къуыбыр риутæ... Зæрдæхъармгæнæг рæсугъд уæнгтæ... Ау, зæд
дæ æви адæймаг?.. Ахæм ус дын уæд æмæ ма æндæр сылгоймагмæ
фæрсмæ дæр фæкæс!.. Ам мемæ баззай, уый еддæмæ дын дæ къæхты
бынтæн пъатæ кæндзынæн... — дзырдта, лæгъстæ йын кодта Хадже æмæ
та йæ хъустыл айзæлыд йæ цъæхснаг, кæл-кæл худт:
— Хуыцау ма зæгъæд... Æз хъыдзыгæнаг дæн...
— Ма хъаз. Æцæг дын зæгъын. Мæ ус Симæйы фыддæрадæн дын
афтæ хорз ма уон, афтæ æмæ...
Сылгоймаг йæ риуыл фæхæцыд:
— Охх...
Хадже фестъæлфыд:
— Цы кодтай?
— Ма тæрс... Мæ зæрдæ... Æвæццæгæн фырцинæй... Цы амондджын
дæн...
— Уыдзынæ... Æнæмæнг уыдзынæ...
Телефоны дзæнгæрæг сын сæ иыхас фескъуыта.
Хадже хæтæл систа:
— Хъусын! Чи? Мæ уазæг? Хорз. —Хæтæл сылгоймагмæ бадард-
та. — Цыдæр æнæзонгæ хъæлæс. Демæ йæ аныхас фæнды.
Уый фæдисау:
— Чи уа? Мæн ам куы ничи зоны...
— Æмæ, гъа... А, байхъус æм.
Сылгоймаг хæтæл райста æмæ йæ йæ хъусмæ схаста:
— Алло!.. Æгас цу! Чи дын æй загъта, ам дæн? Мæ лæг зæгъыс?
О... Нæ... Мæхæдæг. Ныртæккæ!..
Хæтæл æрæвæрдта.
Хаджейы цæсгом фæтари:
— Чиу?
— Ма тæрс, тæссаг ничи... Ме ’рвад... Ме ’рвад цæмæн?.. Мæ фыды
æфсымæры -дæппу уазæгдон «Ирыстоны»... Командировкæйы æрцыд.
22

Райсом раджы здæхы æмæ йæ тынг фæнды мæ феный.
— Кæд цæуыс, уæд иумæ?..
Нæ... Ды нæ... Æз мæхæдæг... Уæд та ныл мæ лæг фембæлди..*
— Хорз... Æнхъæлмæ дæм кæсдзынæн, — сразы Хадже æмæ сыл-
гоймаг куыддæр залы дуар бакодта, афтæ Хепаимæ тæккæ къæсæргæ-
рон хæрхæмбæлд фесты. — Уый мæ хæлар у. Артист. Базонгæ ут.
— Куы ’рбаздæхон, уæд базонгæ уыдзыстæм, — загъта Хаджейы
«уазæг» æмæ йæ иувæрсты фæцæуæг.
Хепа йæ фæдыл кæсгæйæ баззад:
— Кæд нæ рæдийын, уæд зонгæ стæм.
Хадже йæ хъуыры фæбадти:
— Нæ... Уый ам никæйы зоны. Кæимæ дæр дын фæхæццæ. Уый мæ
уазæг у. Æцæг уазæг нæ... Уый мæ ног ус у...
Хепа йæ худып нæ баурæдта: ’ .
— Куыд тагъд?.. Æз та, зæгъын, Римæ мæнг ныхас ка^ны!..
— Æмæ бæрæггæнæг æрбацыдтæ?
— 0, чи зоны...
— Гъе, æмæ хорз. Æгайтма йæ дæхи цæстæй федтай.
— Федтон, федтон, мæ хæлар!.. Æмæ кæй федтон?! — ног та ных-
худти Хепа.-—Раст дзаджджын уæлибыхы цур нартхоры хъуына кæр-
дзын чи хордта ,уый ми дыл æрцыди!
Хадже фæсонтау:
— Ау... Хъазгæ мæ кæныс æви?..
— Нæ... Мæсæллæй дын кæнын... Йæ хорз усæй уымæ чи ’рхаудта...
Зæгъ-ма, цалдæр хатты йыл газетты фельетонтæ куы уыд, уæд дæ цы
сæрра кодта. Уый нæлгоймабгтæахсæн хыз куы у, къæрных!.. Нырма
къуырийы размæ рацыд ахæстонæй. Иæ фырхъалæй нæ баззад æнæ-
куырд...
Хаджейæн нырма фырдисæй йæ цæстытæ ахъоппæджытæ сты, стæй
цины хъæр фæкодта:
— Цытæ дзурыс?!. Куы дын загътон: кæимæдæр дын фæхæццæ!.*
Амæн лæг уыд. Ардæм дæр ма йæм æрбалæбурдта. Артист та уæвгæ у...
— Афæлывта дæ. Уый йæ хæзгултæй чидæр уыд...
— Æгъгъæд!.. Сæрра мæ кодтай!..
— Хатыр... Уый куы зыдтаин, афтæ хъыг дын уыдзæн, уæд мæ дзы-
хыл хæцын фæразын. Уæвгæ Симæйæн цы зæгъон? Уый мæ æрбарвыс-
та. Мæ дзаумæттæ, дам, мын ралас. Ахсæв, дам, хъуамæ ардыгæй ацæ-
уон æмæ...
Хаджейыл цыма топпы нæмыг сæмбæлд, афтæ фæци. Тыхæй ма ба-
фæрæзта бафæрсын:
— Кæдæм цæуы?!.
Хадже уæззау ныуулæфыд:
— Зæгъ-ма... Ахæм ын исчи уыд, чызгæй йæ тынг бирæ чи уарзта?
Хаджейæн йæ цæсгомы туджы мур нал аззад:
— О... Уыд... Йæ ном— Берд... Симæ та мæн уарзта æмæ ма уыцы
Бердгонд абон дæр æнæ усæй цæры. О, фæлæ... Цæмæн мæ бафарстай?
— Диссаг... Раст цыма йе уоны каст... Уыцы Бердгондимæ цæуы
’ ахсæв.
Хадже фыртыхстæй, йæ къухты ’нгуылдзтæ йæ дзыхы акодта:
— Уый та куыд?!.
— Куыд куы зæгъай, уæд дæ усыл дæхицæй куы ахæцай, уæд ыл
æндæр та йæхимæ æрбахæцы.
— Нæ!.. Уый нæ уыдзæн... Æз удæгас дæн нырма!.. Фехъуыстай?!
Удæгас!..
Хепа мæсты худт бакодта:
— Иæ замана дæр уый у, удæгасæй дын рухс кæй загътой.
— Уый кæд æцæг афтæ у... Æз сæ дыууæйы дæр амардзынæн!
— Ма кæн... Лæгмарæн æхст у йæ закъон.
23

— Мæн ничи феХсдзæн!.. Фехъуыстай?!. Ничи!.. Æз мæхи мæхæ-
дæг фехсдзынæн! Уæддæр мæнæн мæ удæгас ницыуал у... Дæ дзæбæх
усы асур æмæ иу цахæмдæр къæхтæсæрфæнмæ æрхау!..
Хаджейæн йæ цæссыгтæ йæ уадултыл фемæхстысты. Хепа йæ са-
быр кæнынмæ фæци:
— Ма ку. Ды йæ куы нæ асырдтай. Иæхæдæг дæ алыгъди.
— Афтæ ма дзур... Ма дзур афтæ!.. Уый æгаддзинад у, худпнаджы
гакк!..
— Цы гæнæн ис. Дур æхсын чи нæ зоны, уый дзы йæ къæбут цæвы,
— Омæ ма мæ ды та цæмæн цæвыс? Ау, ме ’ннæ æнамонддзинæд-
тæ мын фаг не сты?
— Ноджыдæр хатыр... Ды раст дæ... Дæ бынаты æз дæр афтæ ба-
кæнин.
Хадже мæстæй ацъæхтæ-буртæ:
— Фесæф ардыгæй!
Хепа фырхудæгæй ныкъкъæдзтæ:
— Кæмæндæр, дам, йæ бæхæн йæ бон нæ цыд æмæ, дам, ын йæ
саргъы надта...
Телефоны дзæнгæрæг та айзæлыд. Хадже хæтæл систа: •
— Алло!.. Симæ!.. Уый цы сфæнд кодтай?!. Ма кæн, науæд мæхи
амардзынæн! Уый мæм уазæджы хуызы æрбацыд. О, уазæджы!.. Пъа...
Æрмæстдæр пъа... Фелгъит мæ!.. Сæнаккаг мæ кæн!.. Афтæ мын хъæ-
уы!.. Баууæнд мыл... О!.. Рацу,. алас сæ... Мæн дæ дзаумæттæм ницы
хъуыддаг ис. Æрмæст дæ курын, мæныл мæ райсомы хур нал скæсдзæ-
ни, фæлæ-иу мын дæ Бердгондимæ рухс зæгъут... 0, о!.. Рухсаг, зæгъ,
у... Куыдз, зæгъ, уыдтæ æмæ, зæгъ, куыдзы мард акодтай!..
Йæ^бон дарддæр ницыуал баци дзурын. Хъуыр æрбауынгæг. Рай-
хъуыст йæ хæкъуырц иу хатт, дыккаг хатт, æмæ аныр хъæрæй ныббагъ
кæна, афтæ фæкомкоммæ Хепамæ:
— Ам ма дæ?!
— О, ам... Зæгъын, дæхЪ куы амарай, уæд дыл сыджыт чи бакал-
дзæн, — ног та йæ фæрæхуыста Хепа, фæлæ уыцы ныхасæй Хадже уæл-
дайгъуызон нал фæци, афтæмæй йын йæ цонгыл ахæцыд:
— Рацу, сæ дзаумæттæ сын срæвдз кæнæм. Чызг дæр, дам, мемæ
цæуы.
— Æмæ сæ уадзыс?
— Уадзон сæ, нæ сæ уадзон, мæн ма чи фæрсы. Æз та... Ацы æгад-
дзинады фæстæ æз Симæйы аккаг нал дæн.
— Æмæ уыцы сылгоймаг та?..
— Дæ хорзæхæй, уый кой мын мауал кæн. А, мæнæ йын йæ че-
модан дæлæ балкъоныл æрæвæр æмæ куы ’рбацæуа, уæд ын зæгъ...
Р1æхи дæр мын куыд нæ уал равдиса.
Хепа чемодан райста æмæ йæ ахæссынмæ куыд хъавыд, афтæ йæ
дуар фегом æмæ дзы нæлгоймаджы къамтæ æркалди. Хадже сæм ис-'
дуг джихтæгæнгæ нымдзаст, стæй сæ тагъд-тагъд рауыгъта æмæ сык
куы сæхимæ каст, куы та сæ чъылдымтыл цы фыстытæ уыд, уыдонмæ:
«Пъа дын кæнын». «Демæ цы æртæ боны ацардтæн, уыдон мæлæты
бонмæ мысдзынæн». «Цымæ та денджызы был кæд фембæлдзыстæм?»
«О, тæхуды, бирæ нæ, фæлæ ма иунæг æхсæв уæддæр куы баззадаик-
кам иумæ...»
Хепа йæ худын даргъ ауагъта:
— Цæй, куыд у? Мæ ныхас дæ куы нæ уырныдта?
Хадже йæм иу дзырд, иу сыбыртт дæр нал сфæрæзта. Æрмæст ма
къамтæ чемоданы ныккалдта æмæ йæ Хепайы къухы фæсагъта:
— Ахæсс æй æмæ дын куыд загътон, афтæ бакæн.
Нæ, нæ, Хадже... Чемодан мæнæ ам йæ бынаты уадз. Æз ^мили-
цæмæ базгъорон. Уый та макæйы хæдзар ныххафтаид, уый гæнæн нæй.
Кæд ма фæзына, уæд дæхи афтæ- равднс, ома, нпкуы æмæ ницы.æмæ
йæ ме ’рбацыдмæ ныхæстыл фæкæн, — дзургæ азгъордта Хепа.
24

Хадже йæ сæрыл дыууæ къухæй балæууыд:
Оу, мæнæ цы уагмæ æрхаудтæн!.. Уый мæ куы базоной ме мбæ-
лттæ, уæд’мыл сæ чи худгæ кæндзæн, чи та уайдзæф. 0, худдзысты мыл,
æнæмæнг мыл худдзысты. Чизоны ма мыл дзы исчитæ сæ къах дæр
æркъуырдтой. Иу æмæ мæм дыууæ хæлæггæнæджы куы пæ уыд. Симæ-
имæ-иу куы фæцæйцыдтæн, уæд-иу мæм алырдыгæй сæ цæстытæ ныц-
цавтой. Цал æмæ мын цалæй загътой æргом: ды амондджын дæ, Хадже,
ахæм цардæмбал кæмæн ис. Уæд йæ курдиат, уæд йæ хъару... О, ме
’дылы сæр!.. — Æддейæ æрбайхъуыст къæхты хъæр. Хаджс фестъæл-
фыд.—Æрбацæуынц, фæлæ фынæйæфсон скæн, мæнæуый. Фенон, ба-
кæсон сæм, кæддæра цы ми кæниккой...
Диваныл уæлгоммæ ахуыссыд æмæ куыддæр йæ ца-стыхаутæ кæ-
рæдзийыл андæгъдысты, афтæ ставд сау хæххыты хуызæнæй разын-
дысты.
•Залы къæсæрæй йæм фыццаг фехъуыст сылгоймаджы туфлиты
къуырц-къуырц, стæй та нæлгоймаджы дзабырты къупп-къупп. Йæ уæл-
вæд ноджыдæр уыцы зонгæ хъæлæс:
— Бакæс-ма, куыд ныффынæй. Ды та мын комгæ дæр нæ кодтай.
— Зын у æнæзонгæ адæймаджы хæдзармæ цæуын, — фехъуыста та
Хадже, фæлæ йæ йæ хъæлæсæй нæ базыдта, нæлгоймаг уыд æви сыл,-
гоймаг æмæ йæ цæстыхаутыл гæзæмæ схæцыд. Федта йын йæ сау цы-
рыхъхъытæ, йæ игæргъуыз галифе хæлаф, сау рихитæ æмæ урс нымæт
худ, фæлæ чи уыд, уый нæ рахатыд, афтæмæй йæ цæстытæ ногæй
куы бацъынд сты, уæд та йæ хъустæ ацахстой сылгоймаджы хъæлæс:
— Тæрсгæ ма кæн. Куы райхъал уа, уæд уыдзынæ мæ фыды æфсы-
мæры лæппу. Ныр та мæ хæзгул...
Фехъуыста сын сæ сæртæг пъайы къæрц дæр.
Хадже фырмæстæй фсстад. Фæхъæр сыл кодта:
— Æнаккæгтæ!..
Стæй бандон дыууæ хъандзал къухы бæрзонд фæхастой æмæ аныр
иог æрбацæуæджы сæрьтл æруайа, афтæ йæ сæпт хъæр райхъуыст:
— Баба!..
Хаджейы цæнгтæ исдуг уæлдæфы ауыгъдæй баззадысты, стæй бан-
дон йæ къухæй æрхаудта.
Римæ йæ рихитæ ратыдта.
Хаджейæн йæ дзых къæпæй баззад:
— Ау, фынтæ уынын æви?..
— О, æцæг дæр фынтæ... Хъал адæймаджы фынтæ, — загъта Симæ
æмæ йæ сау цæсткæсæнтæ рафтыдта. — О, о, мæ сыгъдæг уд лæг!..
Зæгъ-ма, ды дæр театры пъатæ æмæ хъæбыстæ кодтай?
— Уый та куыд?.. Хадже пъатæ æмæ хъæбыстæ?.. — ног та къæ-
сæргæронæй фехъуыста уыцы æнæзонгæ лæджы хъæлæс дæр. Хадже
фæзылд, фæкаст æм æмæ Хепайы йæ сау зачъетæ æфтаугæ куы ауыд-
та, уæд нал дзурынмæ арæхст, нал ын уæлдæф фаг кодта. Æппын-
æрæджиау сфæрæзта дзурын:
— Сымах артисттæ нæ... Сымах дохтыртæ стут... Уд сыгъдæггæнæг
дохтыртæ...
2. М ыстахсдусытæ
Илас та уыцы бон дæр сæ фатеры гом балкъоныл алгъуызон физ-
культурон фæлтæрæнтæ арæзта. Иæ удыхай Минкæ йæм исдуг сæ фы-
нæйгæнæн уаты гом рудзынгæй каст, стæй йæм адзырдта:
— Уый циу, æрвылрайсом?!
— Куыст, куыст, мæ зынаргъ! Цæмæй дæ уæлдай фыдтæ батайой,
уымæн йæ хуыздæр хос — физзарядкæ, фæлæ рацу, мæ фарсмæ а&р-
лæу, — загъта Илас æмæ Минкæйы уæззау улæфт, куынцдымæгау, ай-
вæзт:
25

— Уый тыххæй ма тыхс. Афтид мыздисæгыл уæлдай фыдтæ нæ
зайы.
— О, нæ, мæ зынаргъ... Раздæр-иу дæ астæуыл дыууæ, æртæ тыхты
æрбакодтон мæ цæнгтæ, ныр ма мын иу тыхтфаг дæр тыххæй комынц. —
Илас æм дзургæ æрбацыд æмæ та йæ ахъæбыс кæнынæн æфсон ссард-
та. Минкæ дзы йæхи атыдта:
— О, тæхуды... Цымæ кæд ныууадздзынæ дæ сывæллопы митæ?
— Мæнæ куыддæр а-хæдзары саби фæзына, афтæ.
— Табу хуыцауæн, уæдæ ныр тагъд æрцахсдзынæ дæ зонд...
Иласмæ афтæ фæкаст, цыма дзы хъазгæ кæны æмæ йын лæгъстæ-
мæ фæци:
— Минкæ... Мæ ингæнмæ ныккæс, мæнг мын куы зæгъай? Æцæг
зæгъыс, æви?
'Уый йæ сæр «о»-йы нысанæн батылдта, стæй цыдæр зæгъынмæ
хъавыд, фæлæ Илас фæраздæр:
— Кæд, кæд, мæ зынаргъ?!.
Сылгоймаг ын йал былтæ йæ хъусыл авæрдта æмæ цыма йæ цуры
дунейы адæм уыд, уыйау дзы дымгæйы сабыр уддзæфау, фехъуыста
йæ зæрдæйæн иууыл æхсызгондæр ныхас "æмæ Илас йæ хъазынмæ уæд
бахæццæ:
— Гъо-гъо-гъо-гъо!.. Аст мæйы æмæ ма ноджыдæр цыппæрдæс бо-
ны!.. Иу чысыл лæггагмæ уый бæрц рæстæг фенхъæлмæ кæс... Ехх,
куыд тæхудиаг’дæ, тæрхъус!.. Дæ фырты иу мæймæ дæ цæстæй фен...
Минкæ йæ худын нал баурæдта:
— Уымæй дæр фырт...
— О, о, фырт!.. Науæд мæ чызг дæр загътаин. Фын федтон, лæп-
пуйы фын... Стæй ацы рухс дунемæ дæр аст мæй æмæ цыппæрдæс бо-
нæй раздæр фæзындзæн. Æз мæхæдæг дæр авд мæймæ райгуырдтæн
æмæ, дам, фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы, фæзæгъынц.
— Уæдæ æнхъæлмæ кæс. Æз хъуамæ мæ цæгатмæ ацæуон æмæ
исты продукттæ æрхæссон, науæд нæ ацы уæйгæиджытæ æгæр стъи-
гъынц...
— Гъе, уьтй мæ зæрдæмæ цæуы. Уый тыххæй нæ, æмæ исты про-
дукттæ æрхæссай, фæлæ иуæй дæ мад, дæ фыды фендзынæ, иннæмæй
та ацы тæвд рæстæджы ахæм райдзаст хъæуы уыцы дзæбæх сатæг
уæлдæфы иу-дыууæ боны аулæф, уымæй хуыздæр цы ис. Æрмæст,- дæ
хорзæхæй... Иугæр лæппумæ æнхъæлмæ кæсæм, уæд дæуæн уæззæут-
тæ хæссæн нал ис...
— Хорз, хорз, мæ дуне... Ахæм истытæ æрхæсдзынæн, хæссынæн
рог чи уа, хæрынæн адджын...
Минкæ йæ былтæ йæ лæджы уадултыл авæрдта, стæй йæ хызын
райста æмæ хъæлдзæгæй фæраст йæ фæндагыл, фæлæ куыддæр сæ цæ-
рæн хæдзары кæртмæ рахызт, афтæ йын дзаумæттæ уæйгæнæг Кипойы
ус Дуду йæ зæрдæйыуаг æрбайхæлдта:
— Ацы даргъ, æхгæдхъуыр къаба дыл куы фенын, уæд мын ив-
гъуыд дуг æрлæууын кæныс мæ зæрдыл... Ау, æппын макæмæ бакæс,
фæлæ мæн дæр нæ уыныс?.. Æрбакæс-ма æмæ базонай нырыккон мо-
дæтæ... Цыбыр, хъуырзылд æмæ уынгæг... :
— Ноджыдæр ма йыл схæц, — загъта Минкæ æмæ йыл Дуду йæ
былтæ акъуырдта:
— Раст дæ лæг Иласы ныхæстæ...
Илас сæм сæ фатеры гом рудзынгæй кæй каст, Дуду уый куы зыд-
таид, уæд æм ахæм ныхæстæ нæ бауæндыдаид. Иласы та йемæ дзурын
нæ фæндыд æмæ Дуду йе ’взаджы йæхи бар ауагъта:
— Æцæг, æцæг... Раст ма дæ лæг Илас дæр ахæм æнæмбаргæ ны-
хæстæ фæкæны.
Минкæ мæстæй рахсысти:
— Иласы кой ма кæн! Афтæ æнхъæл дæ, ды дæ лæджы нæ уар-
зыс æмæ...
26

Дуду йæ дзурын нал суагъта:
— Ды мын æхца зæгъ, æндæра адæймаг кæй бауарза, ахæмтæ би-
рæ сты, стæй æнцон ссарæн.
Минкæ йæхи нал баурæдта:
— Дис кæнын, афæдз цалдæр хатты цæмæн ацæуыс курортмæ.
Дуду йыл йæ тых, йæ бонæй ныккæл-кæл кодта:
— Куыствæлладæй мæм кæд не ’хсайдта дæ зæрдæ? Уæдæ низ-
джын дæр нæ дæн...
/ Дуду тарст ног та йын исты куы загътаид Минкæ æмæ, йæ синтæй
хъазгæ, фæраст сæхимæ.
* Минкæ исдуг йæ фæдыл кæсгæйæ баззад, стæй йæ сæр мæсты тылд
бакодта æмæ кулдуарæй феттæ.
Иласæн уæд фæци маст исыны рæстæг æмæ куыддæр сæ фатеры
къæсæргæрон алæууыд, афтæ йæ хъустыл ауад Дудуйы лыстæгзæвæт
туфлнты къуырц-къуырц æмæ йæ зæрдæйы мæсты гуыпп-гуыпп рай-
хъуыст, фæлæ Дуду йæ цурмæ куы схæццæ, уæд йæхи афтæ равдыста,
цыма йæ нæ федта æмæ сæ фатеры дуары дæгъæлуаты дæгъæл куы
фæтъыста, уæд ахъуыды кодта:
— Нæ... Хуыздæр у афтæ... Афтæ хуыздæр у... Цæйнæфæлтау æм
ацы мæстыйæ исты сдзурон, фæлтау афтæ хуыздæр у...
Фæстæмæ баздæхт фатермæ æмæ гом рудзынгæй уæд та сæ сыхаг
Геормæ фæкомкоммæ кæрты. Йæ хъыбысы йæ чысыл саби хъæццулы
тыхтæй. Куы йæ йæ цæнгтыл кодта узæгау, куы та йæ хæрдмæ æп-
пæрста .Саби уæддæр йæ хъæр, йæ цъæхахстæй бæстæ йæ сæрыл систа.
Геор фыртыхст, фырадæргæй цы акодтаид, уый нал зыдта. Раст уыцы
рæстæджы Кипо бæлццон арæзтæй хæдзарæй рахызт æмæ Георы фен-
гæйæ, йæ цæсгом фæтар, уæддæр ын къозбау салам радта, стæй йæ
фелхыскъ кæнынæн афарста:
— Дæ фыртимæ тезгъо кæныс, цы?
— О, мæ фыртимæ. Уый мын заргæ кæны, æз — хъырнгæ, — загъ-
та Геор æмæ къухмæрзæнæй йæ ныхы хид асæрфта. Мæ усы мад уæз*
зау рынчын у. Абон райсом æм йæ чызджы арвыстон, зæгъын, абæрæг
æй кæн æмæ фæстæмæ рæстæгыл фездæх. О, фæлæ, æвæццæгæн, æв-
зæр уавæры ис, æпдæра абон дæргъы дæ хæдзар ма ’рцагур...
— О, æвæццæгæн... Дæуæн дæр æмбæлы йæ абæрæг кæнын. Уæд
та цы нæ вæййы...
Кипойы ныхасмæ Геор йæ сæр сагъæссаджы тылд бакодта:
— Раст зæгъыс, тынг раст... Цæуон æмæ искуы такси рацахсон...
Æмæ та Геор дæр, Минкæйау, кулдуары аууон куы фæци, уæд
Кипо æхсызгон улæфт скодта:
— Раст мæн куыддæриддæр фæндыд, афтæ... Гæды, дам, фæдис-
мæ, мыст — къæбицмæ...
Бабызау узгæ-узгæ куы атныдзыдта, уæд ма Иласæн цы бамба-
рын хъуыд, барæй кæй бацырд кодта Георы, фæлæ цæмæн, уый нæ
зыдта æмæ хъуыдыты аныгъуылд:
«Диссаг... Цы та сфæнд кодта ацы æнаккаг?..»
Лæг йæ хъуыдытæй нæма фæхицæн, афтæ Геор кæрты дзургæ фæ-
зынди.
— У, цæстфæлдахæг... Ды мæн куы асайай, уæд мæ мæлæт. Ех,
ныр иу сывæллонгæс исчи... — куы загъта, уæд сабимæ фæкомкоммæ
æмæ, чысыл сывæллонау, ,ныццин кодта.—-Бафынæй, фæлæ цæуон
æмæ йæ Мицкæйæн афæдзæхсон, науæд уыцы хафына къухæй ирвæзы...
Илас æй амæстæймарынмæ æрхъавыд, æмæ куыддæр Геор сæ фа-
теры къæсæрæй бахызт, афтæ артист фырцинæй ссонтуæвæджы ролы
бацыд:
— О, ма кæ, ма атон, мæ зæрдæ... Æрсабыр у, бафæраз, мæнæуый,
де стыр цин, науæд дæ хъæбулы нал<фендзынæ дæ цæстæй...
Геор æм исдуг, джихтæгæнгæ, каст, стæй йæ хъæлæсыдзаг ных-
худти:
27

— Уый циу, мæ хæлар? Уагæр цæуыл кафыс?
— Гъæ-æ... Геор куы дæ... Æмæ æз та... Куы нæ дæ федтон... —
Цыма йæ уæд фæхатыд, йæхы афтæ равдыста Илас. — Æниу цæуыл-
кæ кафон?.. Фыд суæвын хуымæтæджы хъуыддаг куы нæ у!..
Геор фæдисау:
— Хатыр, фæлæ... Нырма де ’фсиныл... Ау, гуыбын дæр ыл куы пæ
зынд?..
Илас йæ хъæлæсыдзаг ныххудти:
— Гуыбын-иу мæ мадыл дæр нæ зынди, фæлæ йын цалдæр фырты
райгуырд фæд-фæдыл.
Геор æй йæ тыхджын хъандзал къухтæй ацахста æмæ йып йе
ставд, къæбæл æнгуылдзтæй йæ хъустæ сивæзта:
— Авды хистæр!.. Авды хистæр дыи фæуæд!..
Илас куыддæр йæ тыхджын æрмттæй феуæгъд, афтæ фырцинæй
фæхъæр кодта:
— Аммен, хуыцау!.. Гъе, уый арфæ у, гъе!.. Уалдзæг дпдинджытæй
фидауы, цард та — сабитæй...
Георæн йæ сусæг хъуыды йе ’взаджы цъуппыл абадт:
— Ау, æмæ дын сæм уыцы æнæарæхстæй кæсгæ та чи кæпдзæни?
Илас ын йæхицæй æппæлынмæ фæци:
— Дунескæнæг мын дзы фондзыссæдзы дæр куы радтпд. Мæ ма-
дæп-иу йæ сывæллонгæс æз уыдтæн. Дзидзи дæр ма сын куы дард-
тон. — Цæмæй йæ бауырныдтаид, уый тыххæй йæм пæ амонæн æн-
гуылдз равдыста. — Мæпæ ацы æнгуылдз дзæгъæлы пæ ныддаргъ...
Геор æм, дызæрдыггæнгæ, бакаст:
— Хъазгæ’та кæныс æви?..
Илас ын мæиг сомытыл схæцыд:
— Нæ... Уæд мæ мард феп, мæнг дын куы зæгъоп... Къуырийы раз-
мæ йæ бакодтон сывæллæттæ гуырæн хæдзармæ. Гъе, æмæ лæууын
æддейæ, кæсын æпхъæлмæ... Фæлæ о, уыцы каст... Тыхст уавæры мæ
удыхай уыд, мæ сур хид та мæнæп. калд... Уалыцмæ дын мæм иу мæхи ,
æмцахъхъæн фыдрæсугъд сылгоймаг хæрзæггурæггаг куы фæуид, лæп-
пу.дын райгуырд, зæгъгæ. Æз дын æй фырцинæй нырма мæнæ афтæ
ныхъхъæбыс кодтон, — Георы йе ’рмтты ныттыхта, — стæй йын йæ рæ-
сугъд, тæппуз былтæн мæнæ ахæм адджын пъа ныккодтон...
Иæ дæндæгты ’хсæн ын йæ былтæ фелхъывта.
— Ды сæрра дæ! — фæкодта Геор æмæ Иласы æрмптæй цæхи
атыдта.
— Æрра нæ!.. Фырцинæй мæ æндзыгниз куыд нæ ныццавта...
— Диссаг!.. Мæнæ кæмæ бæллыдтæн, уый мæ разы. Æз та ма, мæ
сывæллонмæ мын чи фæкастаид, ахæм агуырдтон. Цæугæ дæр уæм
уымæн æрбакодтон, зæгъын, Минкæйæн æй афæдзæхсон.
— Бæргæ, фæлæ дын куы загътон... Минкæ ам нæй...
Иæ сабимæ фæкæсын æй тынг фæндыд, фæлæ йæ бæрны бацæ-
уын йæ ныфс нæ хаста æмæ йын йæ гæдыныхæстыл басæттынмæ æр-
хъавыд, фæлæ йæ Геор æнæуый дæр хорз æмбæрста. Уыцы райсом
Минкæйыл магазины фембæлд, уæддæр æцæггъуызæй райдыдта:
— Уæ сывæллон уæхи фæндиаг байрæзæд. Ды раст загътай, тынг
раст: цард сабитæй фидауы. Уæртæ мæ чысыл муры мæ къухмæ куы
райсын, уæд цыма а-дуне иууылдæр мæн вæййы. О, фæлæ мын æй
ныртæккæ дæумæ æнæ ныууадзгæ нæй. Иугæр сабимæ кæсын рæхсыс,
уæд æм мæ зæрдæ не ’хсайдзæн. Мæнæ та нæ сыхаг Кипо цыдæр сфæнд
кодта. Тынг æй фæнды: ам куы нæ уаин. Æвæццæгæн та исты товар-
тæ... Уæд нал фæары бынат йæхицæн. Æз та — ОБХС-ы кусæг... Афоп
мын у йе ’рцахсынæн. Фаг фæдавта уыцы тыппыртæ мыст: Иæ фарсы
тæнæгæй йын сæ фæкæнын хъæуы, фæлæ дæ хорзæхæй...
Илас æй дзурыи нал суагъта:
— Уый хорз уаид, тынг хорз... О, фæлæ афонмæ Минкæйы гуырæн
28

хæдзарæй рафыстой æмæ мæнмæ æнхъæлмæ кæсынæй йæ цæстытæ
ныуурс уыдзысты...
йæ сабийы йын йе ’вджид куы ныууадза, уый тæсæй йæ дзаумæт-
тæ ивынмæ фæци.
— Кæд афтæ у, уæд рæвдздæр!.. Ныртæккæ æд такси ам уыдзы-
нæн! — загъта ма Геор æмæ фатеры дуар йæ фæдыл, мидбылхудгæ,
агуыпп кодта.
— Згъор, згъор, мæ хæлар... Æппæт дæр дæхицæй цæуы. Иу æмæ
мæ дыууæ хатты нæ фæсайдтай ды дæр. Ныр æд такси йм куы ’рба-
лæууай, уæд дын æппæтдæр зæгъдзынæн æмæ дыл а-лæппу йæ хъæ-
лæсыдзаг фæхуддзæн. — Раст ын цыма йæхицæн дзырдта, ахæм æрт-
хъирæн æм бакодта Илас, фæлæ уымæй хинæйдзагдæр та Геор уыд
.æмæ дзы цы ’нхъæл нæ уыд, ахæм ми йын бакодта:
* Бынтон æнæнхъæлæджы... Уайтагъд фатерæн æддейæ Иласы хъус-
тæ ацахстой ноггуырд сабийы кæуын. Илас исдуг фергъуыйау, стæй
фатеры дуар бакодта æмæ сæ тæккæ къæсæргæроп чысыл саби хъæц-
цулы тыхтæй куы ауыдта, уæд йе уæнгтыл ризæг бахæцыд, афтæмæй
йæм цыдæр æнахуыр каст ныккодта, стæй сæ тæккæ комкоммæ Георты
фатеры дуары цур электроп дзæнгæрæджы иугæнæн иу-цалдæр хатты
фелхъывта, фæлæ йæм дзæнгæрæджы хъæрмæ куы ничи ракаст, уæд
фæхъуыды кодта Геор таксимæ кæй ацыд, йæ ус та йæ цæгаты кæй
уыд æмæ уæд та хъуамæ Кипоты фатеры дзæпгæрæг фелхъывтаид, фæ-
лæ йæ нæ дæр Кипойы фенын фæндыд, нæ дæр йæ ус Дудуйы, æмæ
исдуг .йæ мидбынат андзыгау, стæй та ф’æстæмæ фездæхт сабимæ,
ризгæ къухтæй йын йæ хъæццул айхæлдта æмæ дзы хъæрæй сирвæзт:
— Лæппу!.. Замманайы лæппу!.. Ау, чн йæ аппæрста?! Чп у уыцы
дурзæрдæ?! Ахæм æнаккаг?!.
Хъуамæ йæ систаид, фæлæ йæм йæ ныфс нæ бахаста æмæ дыккаг
уæладзыгæй фыццагмæ, топпы нæмыгау, атахт. Кæрты, саби аппарæ-
джы агургæ, йæ цæстытæ дыууæрдæм срог сты, фæлæ ахæмæй куы ни-
кæуыл сныдзæвдысты, уæд уæнтæхъилæй фæстæмæ раздæхт æмæ са-
бийы, зынгмæ æвналæгау, систа, сæхимæ йæ бахаста æмæ йæ сæ фы-
пæйгæнæн уаты сынтæгыл мидæгау æрæвæрдта, цыма уыцы чысмл
мурæн рабырынæй тарсти, стæй йæм ныггуыбыр кодта æмæ нæ йæхи
мидæг æнкъуыста. Сабийæн йæ цæстыхаутæ сæ кæрæдзимæ æввахсæй-
æввахсдæр райдыдтой æмæ дыууæ сау хаххы хуызæнæй куы разынды-
сты, уæд та сæ фатеры дуар байгом æмæ Дуду йæ тæнæг, буаргъуыз,
цыбыр, уынгæг къабайы къæсæргæрон къæйных лæуд скоцта.
Илас куыддæр ’й’æ размæ рахызт, афтæ та мастисæн хъуыды йæ
сæры схæлбурцъ кодта, уæддæр йæ ныхас бынтон карз нæ уыди:
— Нæ дуары дзæнгæрæг фелхъивын дæ рох фæци?
— Нæ... Иунæг кæй дæ, уый зыдтоц, æндæра мæнæй дзæнгæрæг
фелхъивын никуы ферох вæййы, — дзуапп ын радта Дуду, стæй ма йæ
пыхасмæ бафтыдта. — Дуар сæхгæнон?
Илас мæстæй адымст, атыппыр, уæддæр, та хиуылхæцгæ загъта:
— Нæ... Дуар æхгæдæй уæлдæф æпуд кæны.
— Бузныг... Æз уый нæ зыдтоп...
Дуду йæм йæ цæстытæй фæхудти, стæй дуар уæгъдæхгæд акодта
æмæ куыддæр диваныл йæхи фæстæуа^з ауагъта, афтæ йæ къаба йæ
синты сæр абадти. Илас æм æдзынæг ныккаст. Æнхъæл уыд, фефсæр-
мы уыдзæн. Уымæп та йæ къаба хæрдмæ сбырыд æмæ йæ рæсугъд,
даргъ зæнгтæ бынтондæр разындысты.
Илас йæхи нал баурæдта:
— Уæлæмæ сыст!
Фæлæ Дудуйæн цыма йæ тызмæг хъæр нуæрттæ сабыргæнæн хос
уыд, уыйау йæ кæл-кæл худтæй нал æнцад.
— Дис кæнын, нырмæ дын сывæллон цæуылнæ ис... Æви ды дæр,
мæ лæг Кипойау, æнæзæнæг дæ?
Илас ын сæ фынæйгæнæн уаты сынтæгмæ тыхстæй ацамыдта:
29

— С-с... Ма худ... Саби райхъал уыдзæни.
Дуду фестад æмæ нырма сабимæ æдзынæг ныккаст, стæй Иласы
афарста:
— Кæй саби у?
Иласæн уæд фæци йæ маст райсыны рæстæг æмæ йе ’взагыл цы-
дæриддæр абадт, уыдонæй фæстейæ ницыуал фæуагъта:
— Абон райсом нæм æй иу æнæзонгæ сылгоймаг уæймæ æрбахас-
та. Кæимæ дæр, дам, мыл сайд æрцыди æмæ мæ худинаг айхъуыса,
уый мæ нæ фæнды. Æз æй æрысгæрстытæ кодтон. Мæ зæрдæмæ фæцыд
æмæ йæ балхæдтон. Гъе„æмæ мын æй чысыл ма бахъæуа Минкæ мæ
сæрыл фæхойа. Мæнæ, да’м, тагъд нæхицæн саби уыдзæни...
Дуду йын, йæ рахиз къухы æнгуылдзтæй йæ хъуыр ивазгæ, лæгъс-
тæмæ фæци:
— Курын дæ, лæгъстæ дын кæнын... Ратт мын æй, уый еддæмæ йæ
цасфæнды дæр ма скæн... Кипо мæм æрвылбон асурыыæй æртхъирæн
кæны. Æнæ саби, æнæ бындар, дам, мæ фæкодтай. Нал мæм рæстмæ
сдзуры, нал мæм комкоммæ æрбакæсы, афтæмæй та йæхи аххос у...
О, фæлæ мын ацы саби ратт, уый еддæмæ йæ мæхиуыл ныффысдзы-
нæн æмæ миййаг исты, уæд а-чызг Кыпойы йæ бирæ фæллæйттæй су*
дзинæй суанг йæ уды онг дыууæ дихы фæкæндзæни. Алименттæ та сæ
уæлдай...
Илас йæ мидбылты мæсты худт бакодта:
— Диссаг... Ахæм «гениалон» хъуыдытæ дæм уæд -æмæ нырмæ иу
саби макуы самал кæн.
— Бæргæ, фæлæ... Ныр цал хатты бацыдтæн сидзæрдонмæ, зæ-
гтын, иу саби мын раттут æмæ дзы мæхицæн хъæбул скæнон, фæлæ
мæ ской дæр нæ уадзынц, ды æмæ, дам, Кипо сывæллон не схъомыл
кæндзыстут...
Æцæгдзинад дзы нæ бамбæхста. Илас дæр дзы йæ мастисыны
хъуыды ыæ басусæг кодта:
— Раст зæгъынц, т-ынг раст. Сывæллон хъомыл кæнынæн сыгъдæг
уд хъæуы... Ныййарæджы зæрдæ...
Дуду мæстæй ацæхæраджынтæ.
Дæттыс мын æй æви нæ?
— Мæ мад, мæ фыдыстæн, нæ! — цæхгæр загъта Илас æмæ Дуду
йæ къабайы хъуырыл дыууæ къухæй фæхæцыд.
— Ратт мын æй... Курын дæ, ратт мын æй, ыауæд ныртæккæ мæ
къаба ныскъуыдтæ кæндзынæн æмæ дæ худинаг æгас горæтыл айхъуыс-
дзæн!
Иласæн фыртæсæй йе уæнгтæ æрызгъæлдысты:
— Ма кæ!.. Ма бакæн!..
Цæстытæ æххуысагур гом рудзынгæй азгъордтой. Кæрты Минкæ-
йыл сæхи скъуырдтой æмæ йæ улæфтæй йæ ныхас фæраздæр:
— Хорз... Дæттын дын æй... Æнæмæнг дын æй ратдзынæн... Кæд
мын Минкæ сразы уа... Æрмæст... Кæй дын æй фенын кодтон, уый Мин-
кæйæн ма зæгъ. Кæмæндæр æй баныфс æвæрдта æмæ мæ бафæдзæх-
ста, кой дæр, дам, æй макæмæн скæн...
— Æрмæстдæр мæнæн, æндæр никæмæн. Миыкæйы мæ бар уадз,—
йæ ныхас ын фескъуыдта Дуду, стæй фæхъус, фæлæ та уайтагъд йæ
зæрдæйы катай йæ тыхулæфтимæ схаудта. — О, фæлæ... Уæд куыд ба-
ныхас кæнон йемæ?
— Зæгъ ын, Иласы ныхасæй, зæгъ, куыд бамбæрстон, афтæмæй, зæгъ,
дæм, цыма саби ис, фæлæ, зæгъ, æй мæны еддæмæ макæмæн ауæй кæн.
— Хорз, хорз... Æз Кипойы æрбакæнон. Йе ’муæз сыгъзæрин æй
куы скæна, уæддæр ын æнæбалхæнгæ нæй, — фырцинæй дзургæ фет-
тæдуар Дуду.
Уымæй тынгдæр та Илас ныццин кодта:
— Цы ахæссат, уый Минкæйæ. Æрмæст сывæллон ма райхъал уæд,
уый еддæмæ уæ уый тæвд къæйтыл скафын кæндзæни.
ЛО

Фынæйгæнæн уатмæ бауад æмæ сабийы базы аууон æрæмбæхста,
стæй фæстæмæ фездæхт, æмæ куыддæр рудзынджы цур алæууыд, афтæ
Минкæ мидæмæ æрбахызт.
— Цæмэен æрбаздæхтæ? — бафарста йæ æмæ йæм, дисгæнгæ, ба-
каст.
— Хъыг дын уыд? — загъта Минкæ æмæ ма йæ ныхасмæ бафтыд-
та. — Автобус мын аирвæзт.
— Нæ, хъыг нæ... Æхсызгон дæр ма мын у.
«Уадз æмæ нæ кæрæф сыхæгтыл иумæ фæхудæм», — скарста йæ
мид-зæрдæйы æмæ Минкæ стъолы фарсмæ йæхи куы ’руагъта, уæд
ныма Иласы æккойæ стыр, уæззау уаргъ ахаудта, ахæм улæфт скодта.
* Нæ йæ фæндыд фынæйгæнæн уатмæ бацыдаид, уый. Ныр ма йе ’нхъæл-
мæ каст уыд сæ сыхæгты фæзындмæ æмæ йæ бирæ æнхъæлмæ кæсын
нæ бахъуыд.
• Фатеры фыццаг дзæнгæрæджы хъæр фæцыд, стæй та — къæхты
хъæр.
— Мæнæ, гъе, æрбакодтон æй, — афтæ дзургæ Дуду сæ цуры æр-
лæууыд. Йæ фæдыл æрбахызт Кипо дæр.
— О, мæ хуртæ, о... Мæ куыстытæй мæ хъуырмæ дæн, фæлæ, зæ-
гъын, уыцы сывæллон нæ къухы бафтæд, уый еддæмæ...
Сывæллоны коймæ Минкæ фергъуыйау:
— Цавæр сывæллон у? Кæй кой кæнут?
Дудуйы кæл-кæл худт фатеры къуымты айзæлыд:
— Ма кæ, Минкæ... Ма йæ æмбæхс, саби дæм кæй ис... Фæлтау
нын æнæ дæлæ-уæлæ комкоммæ зæгъ, цас дын бафидæм æмæ нын æй
ратт.
— О, о, мæ хур, о, Минкæ... Кæд дæ фæнды сыгъзæринæй... Ратт
нын æй, уый еддæмæ йæ цасфæнды дæр ма скæн... — йæ дзурынæй нал
æнцад Кипо.
Минкæйæн йæ дисдзинад йæ цæсгомыл нал цыд. Æппынфæстаг
ныхасы аххосаг ацахста æмæ нырма Иласы ахауын кодта йæ уайдзæ$-
хæццæ, тызмæг цæстæнгасæй, стæй та Кипо æмæ Дудуйы:
— Уæ хорзæхæй, æппын уæ иуы сæры зонды мур нал ис?.. Æви
бынтондæр сыдзæсгом стут?!
Кипойы ставд, сæвджын былтæ мæсты змæлд скодтой:
— Ма кæ, Минкæ... Ды ахуыргæнæг дæ, æз та — базарады кусæг
æмæ æз дæу кæм сахуыр кæндзынæн? Нæ дæр дын зопд бацамонынмæ
хъавын, фæлæ дæ зæрдыл бадар мæ ныхас: мæгуырæй æдзæсгом хуыз-
дæр у.
Минкæ та цыдæр зæгъынмæ куыд хъавйд, афтæ саби скуыдта
æмæ сылгоймаг фергъуыйау:
— Ау, мæ хъустыл исты ауад æви?..
Кипо йæ къухтæ кæрæдзийыл ныххоста:
— Кæсæд ма йæм исчи... Мæнæ йæхи куыд сницызонæг кодта.
Дуду бахудти:
— Хæрз дзæгъæлы... Илас мын алцы дæр загъта. Уæвгæ зæгъгæ
цæмæн... Мæхи цæстæй йæ федтон.
— Кæй федтай? Цы федтай? — стыхст Минкæ.
Дуду сæ фынæйгæнæн уатмæ бауад, баз иуварс аппæрста æмæ
йын сабимæ ацамыдта:
— Мæнæ, гъе!..
Минкæ йæ мидбынат бандзыгау. Æрæджиау йæ рæсугъд, тæппуз
былтæ кæрæдзийæ фæхицæн сты:
— Уый... Чи у?.. Кæй у?..
Илас йе уæхсчытæ æнæмбарæджы тылд бакодта:
— Нæ зонын... Ницы йын зонын... Ды куыддæр ацыдтæ, афтæ нын
æй чидæр нæ къæсæргæрон æрæвæрдта. Мæнæ Кипо æмæ Дуду уый
тыххæй æрбацыдысты. Рауæй, дам, пын æй кæнут, фæлæ куыд?.. Хъыбыл,
гъе, сæныкк куы нæ у, науæд дзаума... Ау, куыд ис уый гæнæн?..
31

Æцæг ды куыд зæгъыс, афтæмæй махæн нæхицæн дæр уыдзæн, фæлæ...
Минкæ нырма æхцон улæфт скодта, стæй Кипо æмæ Дудумæ, æф-
сæрмыгæнгæ, бакаст:
— Хатыр... Æз уæ бынтон æндæргъуызон бамбæрстон æмæ уæм
цыдæр гуымир ныхæстæ срæдыдтæн... Уый Иласы аххосæй... Зæгъын
ма... — Иæ цæсгом фæсырх æмæ йæ ныхас æрдæгыл фескъуыд, афтæ-
мæй сабийы систа. — Ау, кæй цæсу бауарзта йæ аппарын?.. Уыцы дур-
зæрдæ чи у?..
Иæ ныхасы уаг фендæр. Цæстытæ доны разылдысты.
Кипойæн та йæ хинæйдзаг хъуыды уæд абадт йе ’взаджы цъуппыл:
— Æ-æ... Уый у, бæлвырд уый у!.. Уый йæ æрбахаста...
Илас фæдисау:
— Чи у? Чи йæ æрбахаста?
Кипо уыриынгæнаг хъæлæсæй райдыдта:
— Ай-фыццаг иу сылгоймагимæ бадзырдтои, зæгъын, ну саби иын
искуы самал кæн, цыма нын æй, зæгъын, нæ фатеры къæсæргæрон ап-
пæрстæуыд æмæ нæ, зæгъын, цасфæнды дæр ма ’рдом. Уый нын ныфс
бавæрдта æмæ йæ ныхас нæ фæмæнг кодта.
— Сайыс, — загъта Илас.
Дуду ныхас йæхимæ айста:
— Нæ, пæ... Нæ сайы...
Илас ын йæ цъæх-цъæхид, фæлдурæджджын цæстытæм æдзынæг
ныккасти:
— Расомы кæн.
Дуду иууыл карздæр сомытыл схæцыд:
— Уæд мæ мад дзыхъмард фæуæд... Уæд мæ фыды быпыл куырм
æмæ къуылыхæй баззайон...
Илас йæ сæр батылдта:
— Иууылдæр куы сыскъуыйапт, уæддæр уыи æй нæ ратдзынæн!
Кипо, зыд бирæгъау, сабийыл й&хи пыццавта:
— Боныфæстагмæ!.. Ардæм ма йæ æриут!.. Уæ мулк, уе ’хцамæ
уып иичп батæхуды кодта, миййаг!..
— Ма ’внал! — сабийæн исты куы кæпайы тæссæй фæхъæр кодта
Илас æмæ йæм уæд та Дуду æрбаскъæрдта йæхи цъиуджын каркау:
— Суадз æй! Суадз æй дын зæгъын!..
Илас се ’хсæн хъен алæууыд:
— Иуварс! Иуварс уын зæгъын! Сабийæн исты сфыдбылыз кр’н-
дзыстут! Æз кæмæ дзурын?! Ныртæккæ милицæмæ фæдзурдзынæи!
Милицæйы коймæ Кипо æмæ Дуду исдуг сæ мпдбынат, цавгдур-
тау, лæугæ баззадысты, стæй Кипо йæ ныхас лыстæг фæрсудзæны
ауагъта:
— Милицæмæ та цæмæн?.. Ай уын мæнæ æхца æмæ нын .ей рат-
тут. — Цыма йын йæ ныхасыл куы нæ баууæндой, уымæй тарст, уыйау
йæ пиджакы мидæггаг дзыппæй сæдæ сомтæ иу пачкæ сласта. — Мæнæ
уын дæс мины. Кæд ма уæ ноджьтдæр хъæуы, уæд — табуафси... Æр-
мæст нын æй рауæй кæнут...
— Дæ хорзæхæй, род æй æнхъæлыс æви хъыбыл?..
Кипо Минкæйы уайдзæф нæ бамбæрста:
— Гъомæ... Ма мæм фæхъыг у, фæлæ... Хъыбыл кæнæ род дæс ми-
ны аргъ кæд систы? Стæй уын куы загътон...
Æмæ та дыккаг пачкæ дæр фæнлзай сомтæ фелвæста.
— Цæугæ!.. Цæугæ ут ардыгæй!.. Адæймагæй ма никуы бабазар
кодтат!..
Минкæ фырмæстæй йæ хъæрæй нал æнцад.
Илас та фырхудæгæй йæхи нал урæдта æмæ йæ цæмæп ма бафип-
пайдтаиккой, уый тыххæй гом рудзынгæй кæртмæкæсæг пæхи скодта.
— Хорз, хорз, цæуæм... Æрмæст хъæр нæ... Сыхæгтæ стæм. Абон
нæ базонгæ стæм, миййаг. Иу ран цæрын нæ хъæуы. Ахъуыды кæ-
нут... — загъта ма Кипо, стæй йе ’хцатæ фæстæмæ сæ бынаты ассыдта
32

æмæ йе стыр гæлдæры йæ рарзæй, узгæ-узгæ, ахаста. Йæ фæдыл, сир-
гæ, атындзыдта Дуду дæр.
Иласы фырхудæгæй бауадзыгмæ бирæ нал хъуыд. Æппынфæстаг
куы ’рсабыр, уæд радзырдта Минкæйæн Геор æм йæ сабийы ныууа-
дзынмæ куыд хъавыд, куыд æй фæсайдта... Стæй та Дудуйы...
— Ды та, Минкæ, дæхицæй ныббуц дæ, ома нырма никуы ехсы
цъыкк, никуы бæхы хуыррытт, афтæмæй мыи мæ сабийы æлхæнынц.
Минкæ йæм нырма æнцад, æдзынæг хъуыста, стæй йын бауайдзæф
кæнынмæ куыд хъавыд, афтæ Геор къæсæрыл æрбалæууыд:
— Хатыр, Илас, таксп дæм кæй не ’рбакодтон, зæгъын, мæ сы-
вæллоны уал мæ хомæ бадавон æмæ мæ сауб’ыны рох фæци.
— Мидæмæ рахиз, æрбакодтон сæ! — адзырдта йæм Илас.
Минкæ фырхудæгæй ныкъкъæдзтæ. Тыххæй ма сфæрæзта дзурын:
— Ау, сыхæгтæ куы стæм, иу бинонты хуызæн, уæд дæ хæлар Ила-
сы нæма базыдтай? Куыд дæ бауырныдта йæ ныхас? Афтæ рæуæууæн-
кæй дæ куы нæ зыдтон...
Илас ын сабимæ ацамыдта:
— Æмæ уæдæ æуый кæй саби у?
— Уый... Нæ зонын... Чидæр нын æй нæ къæсæргæрон æрæвæрдта.
— Чидæр?.. Уанцоп нæу?.. — цыма æнæрцæугæ хабар фехъуыста,
ахæм хуызы сдзырдта Геор æмæ Иласмæ фæрсæджы каст бакодта. —
Уæдæ уый æцæг куы у, æцæг... Нæ уыдтæн æнхъæл... Уый æнхъæл дæ
нæ уыдтæн, Илас. Ау, куыд ис уый гæнæн, мæнæ ахæм зæдæмсæр уси-
мæ цæрай æмæ афтæмæй æндæр искæимæ дæ рæстæг æрвитай...
Илас фæсонтау:
— Уый циу?!. Цытæ дзурыс?!. Хъазгæ кæныс æви сæнттæ цæгъ-
дыс?!.
Минкæйыл та фырдис, фырадæргæй ризæг бахæцыд, уæддæр йæхи
иыффидар кодта. Нæ йæ фæндыд йæ тыхстдзинад равдисын, фæлæ йæ
уадулты æлхысчъытæй бамбæрста, йæ цæсгом фырмæстæй кæй ныс-
сырх. Йæ улæфт та йын бынтон нал фаг кодта. Йæхиуыл хæцын ма
тыххæй фæрæзта.
Георы былтæ та, зивæггæнæгау, байгом сты:
— Нæ... Хъазгæ нæ... Æцæг зæгъын... Знон мын иу æнæзонгæ сыл-
гоймаг афтæ, дæ хæлар Иласæн, дам, зæгъ, кæй, дам, фенамонд код-
тай, уый ма, дам, зæххыл цæуа, уый аккаг нал у, фæлæ, дам, дæ са-
бийыл дæ къух ма сис...
— Мæнг зæгъыс! — йæ ныхас ын фескъуыдта Илас.
Георæн йæ хинæйдзаг худт йæ былтыл гæзæмæ разынди:'
— Кæд йæхицæн исты сараза> уæд дæм бæрæг уыдзæни...
Минкæйы зæрдæ йæм фæкъæпп кодта:
— Фæлæу-ма, фæлæу.... Ды æнæхъуаджы нæ худыс. Ам æндæр
куыддæр куы у хъуыддаг. Ды та мæгуыр лæджы йæхи марынмæ куы
’ркодтай...
Геор фæтыхсти:
— Цытæ дзурыс? Нæ дæ ’мбарын?..
— Æнхъæл дæн, æз дæ хорз бамбæрстон, — загъта Минкæ, стæй
сывæллоны хъæццул айхæлдта æмæ йæм æдзынæг ныккаст. — Кæд ма
исты зонын, уæд ай мæ хуыд хъæццул у?
— Ау, æмæ уыцы сылгоймаджы ды дæр зоныс?
Геор ныхасы фæд фесафынмæ æрхъавыд, фæлæ йын уæд та Мин-
кæ, сабийы агъдыл цы стыр сау стъæлф уыд, уымæ ацамыдта:
— Мæнæ уый та дæ сабийы сау стъæлф...
Геор ма цы загътаид, уый нал зыдта. Æниу ма дзурынæн уыд, цы.
Фырхудæгæй хуыдуг кæнын райдыдта. Уымæй къаддæр нæ худт Мин-
кæ дæр, уæддæр ма йæ зæрдæйы цин зæгъын бафæрæзта:
— Æз æй зыдтон... Æз тынг дызæрдыг кодтон... Илас ахæм нæу,..
Фыццаг хатт ыл фенæууæнк дæн мæ царды...
3. «фидиуæг» №3
33

Илас фырдисæй сдзурынхъом нал уыд, афтæмæй Геормæ каст,
стæй йын йæ сонт хъæр йæ хурхыуадындзтæ стыдта:
— Æнаккат!.. Цæстфæлдахæг!.. Сырдон!.. — Уыцы æртæ мастса-
быргæнæн дзырды фæстæ кæд исчи худт, уæд Илас. — Æз дæу фæса-
йынмæ хъавыдтæн, ды та мæн ахихо кодтай!..
— Хатыр, стыр хатыр бакæн, мæ хæлар... Æндæр гæнæн мын нæ
уыди. Кипо кæцæйдæр сæлабырдзармæйконд кæрцытæ æрласта, фæлæ
сæ кæм бамбæхста, уый бæрæг нæй. Ныр æртæ боны зилын, агурын,
фæлæ марадз зæгъ... Не ’фтынц къухы. Абондæргъы дæр уый фæдыл
æфтыд дæн. Мæ сабийæн та дæуæй хуыздæр кæсæг не ссардтон...
— Уæ иуæй уе ’ннæ сырдондæр. Мæнæн та масты хос систут, фæ-
лæ гайтма ууыл фæци æппæт дæр...
— Нæ!.. Нæ фæци!.. — Минкæйы ныхас фескъуыдта Илас. — Иу-
гæр нæ хъазт райдыдтам, уæд æй кæронмæ ахæццæ кæнæм. Куы зо-
никкат, куыд тынг мæ фæнды уыцы тыппыртæ мыстæй мæ маст рай-
сын. Æрмæст мæм байхъусут... Ацы хатт мæм байхъусут, иунæг ацы
хатт... Стæй фендзынæ, Геор, Кипо мын цы сæлабырдзарм кæрц балæ-
вар кæндзæн. Ды та дæ хæс сæххæст кæндзынæ. О, фæлæ дæ сабийыл
мæнмæ кæм баууæндыдтæ, уым ыл Кипомæ дæр баууæнд, кæд дæ уы-
цы тыппыртæ мыст æрцахсын фæнды, уæд. Ды та сын мæнæ ацы рæ-
зинаджы дæтгæ ракæн, Минкæ... Æрмæстдæр иу сахат, дыууæ сахаты
бæрц... Уæддæр ыл сæхи куы мардтой. Раттут, дам, нын æй, уый ед-
дæмæ, дам, æй цасфæнды дæр ма скæнут. Зæгъ сын, Минкæ, Кипо,
зæгъ, æцæг куы дзырдта, æцæг. Цыма нæм телефоны фæдзырдæуыд,
уыдонæн æй кæй æрбахастæуыд. Нæ фатеры къæсæргæрон, зæгъ, рæ-
дыдæй æвæрд æрцыд. Æз та сæм сабийы мады æфсон бацæудзынæн.
Иæ аргъмæ сæ кæрц æрдомдзынæн æмæ кæд æцæг æрласта, уæд иу
нæ, дыууæ дæр мын ратдзæни. Гъе, æмæ йын æз йæ тыппыртæ удæй
фæхъаздзынæн. Йе ’рцахсын та дæ бар, Геор.
— Хорз, зæгъæм, мæ сабийы сый радтам иу сахат, дыууæ дæр уæд.
О, фæлæ Кипо æмæ Дуду сылгоймаг нæлгоймагæй кæдæй нырмæ нал
хицæн кæнынц. Ау, нæ дæ базондзысты?
— Нæ базондзысты. Нæ мæ базондзысты. Кипо æмæ Дуду театр-
мæ сæ къах дæр никуыма бавæрдтой. Æз та сылгоймаджы ролты
куыд тынг фæхъазын, уый уæхæдæг фенут.
— Хорз, иттæг хорз!.. Кæд мын уыцы кæрцытæ ссарынæн баххуыс
уыдзæн, уæд разы дæн, — загъта Геор æмæ Илас фырцинæй йæ мид-
бынаты скафыд:
— Дзырд дын дæттын, тæккæ абон æй ахæстонмæ кæй аласдзынæ.
Æрмæст Минкæ саби раттыныл сразы уæд.
Минкæ йæ къухтæ æнæразыйы тылд бакодта:
— Нæ, нæ... Фелгъитдзысты нæ...
— Уадз, фелгъитæнт! Кæд уыдон арфæйæ райгуырдыстæм, уæд
се ’лгъыстæй дæр амæлдзыстæм!
— Гъе, æмæ хорз. Уæт афтæ, — сразы Минкæ. — Æрмæст искуы
бамбæхсут, куыд нæ уæ феной.
— Нæ, æмбæхсгæ нæ... Цæуæм, Геор, мæ кусæн уатмæ. Мæхи агрим
кæнон.
Илас Георы йæ кусæн уатмæ йæ разæй скъæфæгау акодта. Минкæ
та телефоны хæтæл систа æмæ цалдæр номыры, зивæггæнгæ, æрзылдта:
— Алло!.. Дуду мæ хъæуы. Кæм ис? Æз Минкæ дæн. Зоныс, цы?..
Ды раст дæ. Уыцы сывæллоны махæн не ’рбахастæуыд. Чидæр нæм
чысыл раздæр телефоны фæдзырдта, Кипоты æфсон, дам, æй уæ къæ-
сæргæрон рæдыдæй æрæвæрдтон. Рацу, ахæсс æй.^
Минкæ телефоны хæтæл æрæвæрдта æмæ йæ армытъæпæнтæ йæ
рæсугъд, цыргъ роцъомæ фæбыцæу сты:
— Цы уыдзæн?.. Куыд уыдзæн?.. Стыр маст нæм дзы кæй æрхау-
дзæн, уый зонын, фæлæ дзы кæд исты рауайа, уæд нын сæ мастæй йæ
цин фылдæр уыдзæн. Илас раст кæны. Ахæмтæн афтæ хъæуы. Нæ туг-
вæллойæ æгæр дымсынц..,
34

Фатеры дуар байгом æмæ Кипо йæ разы алæууыд:
— Æз уын куы загътон... Уæ ис, уæ фæллæйттæм уын куы ничи
батæхуды кодта. Нæ уæ хъуыди фæдджийыдзаг æхца...
Минкæ мæсты худт бакодта:
— Æмæ ныр ницыуал?..
— Нæ... Ныр ницыуал... Иу товар дыууæ æлхæды ничи кæны. Ныр
яй чи ’рбахаста, уыимæ фидаудзынæн. Гъы... Æццæй нæ, лæггаг?..—
Сабийы, дзургæ, райста æмæ йæм, Минкæйы фыддæрадæн, йе стыр,
бæзджын былтæ цины тылд бакодта, стæй феддæдуар.
— Багъæц, æнаккаг!.. Чизоны дæ цин кæуынмæ расайа. Ныр та
уал æй ахæсс, цин ыл кæн, узæл ыл, стæй дарддæр цы уыдзæн, уый
дæр фендзыстæм, — йæ мæстæй йæм бартхъирæн кодта Минкæ.
— Цæй, куыд у? Базондзысты ма мæ?
Илас ын йæ армытъæпæн йе уæхскыл æрæвæрдта.
Минкæ фестъæлфыд, фæкаст æм æмæ ма цæй зынд æмæ цæй цы-
дæр... Мæнæ йын, зæгъгæ, йæ ныхас нæ фехъуыста, уæд ма йын цæй
базонæн уыди... Риуæй, æрбадæнтæй æрвгъуыз, хъуырзылд къабайы
афтæ тынг ныкъкъуыпп сты æмæ сæм цы фæнды нæлгоймаг дæр æнæ-
бакæсгæ нæ фæуыдаид Йæ ныхасæй та йын бынтондæр нæ уыд
фæхатæн. Раст сылгоймаджы цъæхснаг хъæлæс фестад, уæддæр ын
Минкæ нæ басаст:
— Мæнæн та дæ цы базонын хъæуы. Æниу аргъæутты æрдхæрæны
рæсугъд чызг куы фестис, уæддæр ма дæ куы базонин, фæлæ Кипо ис-
ты фæхата, гъа-да-гъа... Тæрсын, мыййаг дæм къухæй æвналын куы
райдайа, уæд сылгоймаджы буар бынтон æндæр у. Дуду та сæхимæ
нæй...
— Тæрсгæ ма кæн, ам ын ахæм «сылгоймаг» нæй, уый кæмæ фев-
нала. Дуду сæхимæ кæй нæй, уый дæр хорз у. Йæ гæлæбутæ йын æнæ
Дуду тдагдæр стæхын кæндзынæн, — йæхицæй раппæлыд Илас, стæй
йе ’рмттæ хæрдмæ сдардта. — Гъе, дунескæнæг иунæг хуыцау!.. Ръе,
Уастырджи!.. Фæндараст мæ фæкæнут!.. Уыцы тыппыртæ мысты удæй
мæ зæрдæйы фæндиаг цы фæхъазон!.. Ды та, Геор, куыд баныхас код-
там, афтæ... Æз цæуын.
— Фæндараст! — загъта Геор дæр, æмæ Илас фатерæй куы ахызт,
уæд Минкæимæ сæ хъустæ æддæмæ ахизæн дуарыл баныхæстысты.
Нырма фехъуыстой дуары дзæнгæрæджы дæргъвæтин зæлланг,
стæй та Кипойы нæргæ хъæлæс:
— Чи дæ?! Цы дæ хъæуы?!
Иæ уæлвæд сæ хъустæ ацахстой Иласы аразгæ, цъæхснаг хъæлæс:
— Дуар бакæн, ма тæрс! Сылгоймаг нæлгоймаджы нæ аскъæф*
дзæн!
Кипо дуары хуынкъæй хорз федта иунæг, æнæзонгæ «сылгойма-
джы», уæддæр дуар бакæнынвæнд нæ кодта.
— Цæй-ма, цы фæдæ, уæдæ?!. Æппын мацы, фæлæ ма мæ хъæбу-
лы иу уынд уæддæр фæкæнон! — Ног та ацахстой Кипойы хъустæ. Лæг
æхсызгон улæфт скодта æмæ уайтагъд дуар æхгæнæн æфсæйнаг рæхыс
йæ къухæй феуæгъд. Цæстытæ та сæхи скъуырдтой къæсæры æддейæ-
лæууæг «сылгоймагыл» æмæ йын нырма йæ цæсгомы хуызтæ абæр-
джытæ кодтой, стæй нарст дымст риутæм æрызгъордтой, атыхстысты
астæуыл, уый фæстæ зæнгтæм æргæпп кодтой, фæлæ йын тар цъында-
тæ йæ буары хуыз бамбæхстой.
— Мидæмæ! — сдзырдта — æмæ куыддæр «сылгоймаг» йæ рæзты
бахызт, афтæ та Кипойы зыд, кæрæф цæстытæ йæ фæтæн, сæвджын
синтыл сызгъордтой...
Уыцы рæстæджы Кипоты фатеры зынаргъ дзаумæттæ та Иласы
цæсты тигътæ æлвæстой сæхимæ. Уæлдайдæр та къултæ æмæ пъол-
тыл тыгъд рæсугъд, нывæфтыд гауызтæ.
Æндæр рæстæджы, æндæр уавæры æнæ йæ цыргъзæвæт туфлитæ
^аласгæ мидæмæ бахизын йæ цæсгом нæ бахъæцыдаид, ныр та сыл,
35

фыддæрадæнгæнæгау, алæгæрста æмæ диваныл уæлгоммæхуыссæг са-
бийы раз йæ зонгуытыл æрхауди:
— Мæ хъæбул!.. Мæ ахсджиаг!.. Куыд дæ радтон, цы зæрдæйæ?..
Охх, уас йæ зæрдæ атона, мæн чи фæсайдта...
Пъолмæ ныггуыбыр, афтæмæй йæ цæстытæ тыхлæмæрст кодта.
Кипо йын йæ цонгмæ бавнæлдта:
— Дæхи ма ’фхæр. Царды цы нæ вæййы... Ма ку... Сыст...
Схæцынмæ йыл хъавьгд. Илас фестъæлфыд:
— Нæ, нæ... Мæхæдæг...
Сыстад, уæддæр йæ цæстæнгас сабийæ нæ иста.
«Ау, куыд ныссабыр? Куыд нæ кæуы?» — йæ зæрдæйы дис йæ цæ-
стыты бæрæгæй разынд.
— Хатыр, фæлæ чи у уыцы æнаккаг? Дæ хуызæн зæххон зæды чи
фæсайдта?..
«Гъе, уый хорз у, тынг хорз... Канд сылгоймаг нæ, фæлæ ма мæ
зæххон зæд дæр фенхъæлдта», — йæхимидæг бацин кодта Илас. Иæ
ныхас та кæуæгау райхъуыст:
— Ис ахæм æнаккæгтæ, митæй мæсгуытæ дын чи самайа, цæмæй
йе ’лгъаг æнкъарæнтæ сæххæст кæна. Æз та рæузонд, æдылыкъоппа...
Куыд ыл баууæндыдтæн?.. Чи уыд, цы уыд, уый дæр куы нæ зыдтон...
Кипойæн йæ ныхасæй йе сулæфт фæраздæр:
— Цы? Нæ йæ зыдтай, зæгъыс?
— О, нæ йæ зыдтон. Абон дæр ма йæ нæ зонын. Æхсæв хъазгæ-
худгæйæ баиу стæм æмæ мæ райсомæй кæугæ-дзыназгæ ныууагъта.
Уый фæстæ, саби мын уыдзæн, уый куы базыдтон, уæд мæм цы нæ сау
хъуыдытæ сæвзæрд... Зæгъын, ахæм фæлывд, æдзæсгом лæгæй равзæр-
гæ саби хъуамæ адунейы рухс ма фена. Куыдфæстагмæ ныййарæджы
æнкъарæнтæ фæтых сты мæ зондыл, æмæ цæмæй зонгæ адæм, хиуæтты
’хсæн мæ худинаг ма айхъуыстаид, уый тыххæй ардæм иу горæтæй ин-
нæмæ мæхи райстон. Фæзынд мын ног фысым, ног зонгæтæ. Ме ’фсон —
зæгъын, мæ лæгæй ахицæн дæн æмæ дзы ардæм ралыгътæн, цæмæй
йын ма йæ ныхас хъусон, ма йæ уынгæ кæнон... Ныр хъуамæ нæхимæ
æнæ мæ хъæбул аздæхон. Бæргæ мын зын у, тынг зын... Уымæй зындæр
та адæмы цæсты бафтын... Æмæ куыд фехъуыстон, афтæмæй ацы го-
рæты дæуæй æхцаджындæр нæ хонынц. Цард та æхцаджынты къухы
ис. Фехъуыстон, зæнæг уын кæй нæй, уын дæр... Каем цæрут, уый дæр
базыдтон. Кæд, зæгъын, уæ фæрцы мæ хъæбул æнамонд нæ уаид...
Кнпо æхсызгон улæфт скодта:
— Дæ зæрдæ йæм ма ’хсайæд. Куыд мæхи хъæбул, афтæ йæ схъо-
мыл кæндзынæн. Ды та... Цасфæнды дæр ма ’рдом, фæнды æхцайæ,
фæнды дзаумайæ. Æрмæст, дæ хорзæхæй... — Кипо йæ сæр æфсæрм-
гæнæджы уагъд æркодта. — Ацы хатт мыййаг искуы исты... Цы нæ
вæййы... Хъæбул дын ис, уый куы рахъæр уа, уæд ын йæ фыд мæн ра-
хон æмæ дæ сыгъзæринты стухдзынæн.
— Ницы мæ хъæуы. Бынтондæр мæ ницы хъæуы. Æрмæст мæ хъæ-
булæн дзæбæх ут. Уый та мæн кæй у... Æз æмæ йæ дæуы еддæмæ иу
адæймаг дæр нæ базондзæни. О, фæлæ мæ цæмæй мæхиуæттæ æвзæр
маиы ах^уыды кæной, уый тыххæй, кæд гæнæн ис, уæд мын иу дзæбæх
кæрц искуы самал кæн, цæмæй сын зæгъон: мæнæ, гъе, мæ цалдæр
мæйы фыдæбон. Зæгъын, къухы та йæ æлхæнгæ бакодтон...
Кипойы та йæ зæрдæйы цин сдзурын кодта:
— Уып уыдзæн, æнæмæнг уыдзæн. Стæй цахæм кæрц!.. Æцæг, къу-
хы еддæмæ магазины ссарæн кæмæн нæй. Раздæр куы ’рбацыдаис, бын-
тон хорз кæрц дын уæд радтаин. Де ’рбацыдæй йæ чысыл раздæр ме
’фсин йæ хойæн ахаста. Æниу дын раст куы зæгъон, уæд йæхицæн кæй
ныууагъта, уый мæгуыраудæр нæу. Скъладгæс сæ магазингæстæн уы-
нын дæр нæ фæкодта, фæлæ хæлар уæддæр хæлар вæййы. Æцæг мын
сæ йæ цæст нæ уарзта, тыхисæгау сæ бакодтон. Сæ иу ме ’фсинæн, ин-
нæ—йæ хойæн. Дзæбæх дæр ын кæй ахаста, уый дæм диссаг ма фæ-
кæсæд, Сæ дыууæйы аргъ дæр, дам, æз уымæй фелвасдзынæн. Уæвгæ,
36

пы дзæбæхдæр... Иæхицæн кæй ныууагъта, уымæн йæ гъæд хуыздæр у,
фæлæ уый та цæстмæ рæсугъддæр зыны. Цæй, цы дын дзы æппæлын,
ныртæккæ йæ фендзынæ. Ды ам фæлæу, æз дын æй рахæссон; — аф-
тæ дзургæ мидæггаг уатмæ бацыди.
Илас йæ фæдыл бахъуызынмæ хъавыди, фæлæ гардеробы стыр
кæсæны уаты къул Кипоимæ куы разынд, уæд йæ бынатæй змæлд дæр
нал фæкодта. Кæсæны дзæбæх уыдта, Кипо къулыл тыгъд стыр гауы-
зыл куыд ахæцыд æмæ къулы мидæг дæргъæй-дæргъмæ дзаумæттæ
ауындзæны алыгъуызон зынаргъ кæрцытæ куыд æрцауындзæг сты.
Кипо кæрцытæй иуы хурх ауындзæнæй фæхицæн кодта æмæ гауы-
з’ы йæ бынатмæ бассыдта.
Илас йæ раздæры уавæры алæууыд.
— Мæнæ, гъе! Ахæм кæрц ничи бафаудзæни, — афтæ дзургæ кæрц
радта Иласмæ.
— Æцæгдæр диссаджы кæрц! — Иласы цинæн кæрон нал уыд.
Кипо йæ фæстæмæ райста æмæ йæ гæххæтты тухынмæ фæци:
— Гомæй ахæссæн ын нæй. Ам цы хуызæн адæм цæры, уый нæ зо-
ныс...
Илас бахудти:
— Зонын, зонын... Æппын дзы кæд никæйы зонын, милицæйы ку-
сæг Георы ма уæддæр зонын.
Кипо цыма цъенго ахордта, уыйау йæ былтæ сæнцъылдтытæ код-
та:
— Ту, ту!.. йæ кой авд дæлзæххы... Кæд мын кæй кой ракодтай!..
Милицæйы кусджытæй кæйфæнды дæр ма фенон, æхсæв мæ хуыссæг
фæхауы.
Илас æм йæ цæст хин ныкъуылд æркодта:
— Уæдæ дын æй æз ныртæккæ куы фенын кæндзынæн, цæмæй
ахсæв ма бафынæй уай, науæд мæ зæрдæ æхсайдзæн — сывæллон’куы
фæкæуа...
— Цыдæр хъазæгой . сыл дæ, — бахудт Кипо æмæ аныр Иласы
ахъæбыс кæна, афтæ йæ уый йæхицæй иуварс асхуыста.
— Ау, лæг дæ æви?!. Уанцон цæф нæу? — ног та сдзырдта Кипо,
фæлæ уæд йæ худыны зæрдæйыл нал уыд. Стæй ма Илас фатеры дуар
куы бакодта, йе ’взаг уæд ныххауд йæ комы. Цæстытæ ныкъулын
нал куымдтой. Цыдæр æнахуыр джих каст кодта Геор æмæ Минкæмæ.
Уыдонæн та цыма уæлдайдæр нæ уыд, раст ахæм лæуд кодтой Кипоты
къæсæргæрон.
— Гъо-гъо!.. Каей кой, дам, кæнай — къæсæрмæ. Æнæхъуаджы нæ
фæтарстæ йæ койæ, — загъта йæхи хъæлæсæй Илас.
Кипо, зонгæ хъæлæс фехъусгæйæ, фæсонтау, уæддæр ма йæ афар-
ста:
— Чи дæ?!.
Илас йæ парик йæ сæрæй систа:
— Æз? Илас... Мыстахсæг Илас!..
Кипо бынтондæр феррайау. Иæ цæстытæ ма сыл цы райвæз-бай-
вæз кодтой, æндæр иу дзырд, иу сыбыртт нал хауд йæ дзыхæй.
Геор ныххудт:
— Æз та Геор дæн... Мыстахсæг Геор!..
Минкæйæн дæр ма цы нæ схудгæ уыд:
— Æцæг, æцæг... Æз дæр сæ нырма чысыл раздæр базыдтон... Адон
сæ дыууæ дæр мыстахсджытæ сты, дыкъахыг мыстахсджытæ...
Кипо æппæт дæр бамбæрста æмæ нырма йæ дондзæстытæй Георы
сабимæ фыдæхы каст бакодта, стæй рудзынгæй кæрты Дудуйы æд тых-
тон милицæйы кусæгимæ æрбацæйцæугæ куы ’ауыдта, уæд æй ныб-
богъмæ бирæ нал бахъуыд, раст цыма уыцы иунæг кæрцæй кæнгæ
уыд йæ царды хъысмæт...

1 жжжжшшжжжшжж
ХЪОДАЛАТЫ ГЕРСАН
КУЫРЫХОН
Поэмæ
Яр.
ологы бæсты
Ирыстон—Мад. Нæртон Сатана.
Кæны æфсиниуæг фæрнæй.
Зæххыл йæ уидагæн, йæ тауæн
Мыггагмæ бахусгæнæн нæй.
Бæрзонд лæджыхъæды куырдадзы
Йæ фырттæй цал сæрыди, цал!
- Сæ кой дæр зæрдæйæн — æвдадзау,
Бæллиццаг амонды мадзал.
Лæджы нæргæ царды цы фадыг
Сæ удвæллойæ нæу фæлыст?
Æфтауынц иудадзыг сæрфатыл,—
Нæ вæййынц мардæй дæр зынгхуыст.
Сæ зонд, сæ зæххæндис дзырдвæткæй
У махæн æвдæм хох — къæсæр.
Сæ комæйкургæтæй ныргæккæ
Сæ иу— мæ аив дзырды сæр.
Æз уый лæгæй-лæгмæ нæ зонын,
Нæдæр мын сарæзта хæдзар.
Уæддæр æй м’ахуыргæнæг хонын,
Уæддæр — мæ иузæрдыг хæлар.
Зындæр фæдисы, балцы — мемæ,
Мæ уæхскæй мын æрисы уаргъ.
Мæн хоны зиугуысты цыренмæ, —
Хæдсудзгæ талынджы цырагъ.
Дзæмдзæм-дон — аивады ’взартæн,
Æнахуыр мидисæй — хъæзныг.
Уæздан, дзыхбар... Æниу йæ зæрдæ —
Æрвон Куырдалæгоны зынг.
Рæстдзинад — артивылд йæ туджы,
Хæрамæн никуы радта ком.
Рæсугъдæй рацардис йæ дуджы,
Цæргæсау базырджын — йæ ном.

Фæлгъуызджын ахорабнты дуне
Фæлдисгæ, сарæзта дзæнæт.
Йæ хуылфмæ бафтыдтæ ды уымæн,—
Дæ къах дæ нал хæсдзæни уæд.
Уæд дын зæды кæлæн ысчындис,
Уæд дыл æнæфсис монц фæхæст.
Кæндзынæ джихтæ "мæ цымыдис,
Ныкъулын нал комдзæн дæ цæст.
Нæртон Уацамонгæ дæ разы
Рæдауæй февзæрдзæн æд ронг.
Кæндзынæ удæхцонæн расыг,
Кæндзынæ иннахæм... æвронг..
Дæхимид сараздзынæ хаццæг:
Тæхуды, ахæм лæг ысу —
Сæрд уа, зымæг, фæззæг, гъе — уалдзæг,—
Цырагъдар дзыллæйæн фæцу!
Дæ уды уайсадæг æрдаг хъæр
Куыд феста хърихъуппыты бардз,
Дæ тагъз, дæ фæстаг туджы ’ртах дæр
Хæрзиуæгæн æрцæуæд хардз!..
* * *
Тугъанты кадæггаг Махарбег,
Йæ дамгъæ мыл æвæры мæт.
Дæ ахорæнты ирд цæхæр мын
Æвгъауаг бакодта хъысмæт.
Æз сæм æрмæст мæхи фæтавын,
Цыма къаннæг саби — æргъæвст.
Мæ дзырдмæ се стъæлфæнтæй давын, —
Кæд ыл, зæгъын, æсхæцид цæст.
Кæстæрæн кадбарæн тæразыл
Дæ ном æвæрын нæу æнцон.
Кæнын ныгъуылдтытæ дæ разы,
Уæддæр фæсмонмæ дард дæн... Цон
Дæ райгуырæн уæзæг Дур-дурмæ,
Цыран фæзыхъхъыр ис дæ был,
Цыран фыццаг ыскастæ хурмæ,
Ныккодтай дидинмæ гуыбыр.
Цыран ды банкъардтай æрдзы ад,
Цыран Асиат ’мæ Сафар
Дæуæн, фæндаггаджы кæрдзынау,
Рæдау æсхай кодтой сæ фарн.
Фæдæ ды лæуд рæстмæйы кьахыл,
Лæппуйæ басгуыхтæ хæрззонд.
Фæци дæ хуыздæр бæллиц ахуыр,
Æсхызтæ й’асиныл бæрзонд...
Уæууа, фырдзырдмæ æз æмхиц дæн,
Фæлæ мын ме ’гуыдзæг ныббар.

Табуафси, буц хистæр, дæхицæн
Дæ фæндаг равдисынæн — бар.
Æниу дæхи хъуыддæгтыл дзурын
Дæумæ сæрмæхæсгæ нæ каст.
Фæлæ куы сæрдай бур мыд дзулыл,
Уæд уымæй чи ракæндзæн хъаст?
Дбердтыл зилгæ
Нывкæнын уæд нымадтон хæхты
Рæстæгсафæн мийыл æрмæст.
Мæ уд мын хостæуыди фæхты:
Ныгъуылди мигъвæлмы мæ цæст...
Уæддæр мæ бæллицыл фæгæрз дæн, —
Фынтæй кæдмæ уа хъал мæгуыр?
Лæппуйау рабастон мæ гæрзтæ
Зын æмæ дард балцмæ бæгуы.
Цæмæй быцæу фæлæууай дугмæ, —
Ныккæс ын йе ’рфæнтæм бæстон.
Мæ фæндаг афтыд Петербургмæ, .
Ысиу мын æхсæвимæ бон...
Дыууæ æхсинæджы æрцахстон,
Сыгъдæг зæриндонытылд, уаз.
Мæ дыууæ цæсты скодтой ахстон
Ирыстон æмæ... Эрмитаж...
Цытджын, фæрныг сдхар... Нæ кодта
Йæ цæхх, йæ кæрдзын, дон æвгъау.
Æниу нывондаг «фыстæ» домдта,—
Кæсæд дæм царды уаг æвау...
Фæлæ кæд уыд хъуыдыйæн арæн,
Лæджы зæрдæйæн риу— къуындæг.
Уыдтон: Европæмæ цæстдарæн
Тымбылкъух арæзта сындæг.
Сыгъдис контрастон арт æнæнтау...
Кæмæн мæ дзыхы дзырд, мæ ми
Фæскъæвда хур бон уыд, кæмæн та
Мæ фендæй бадт йæ цæсты мигъ.
Къуырмайæ макуы цæр дæхицæн,
Иртас-иу рæстæджы уынæр.
Рæсугъд сæрибары бæллицтыл
Студентæй бафтыдтон мæ сæр...
Уырысы пехуымпар сæрджынтæ...
Сæ зондæй развæндаг ысрухс.
Бæрзонд традициты фæрнджындæр
Мæнмæ фæдаргъ кодта йæ къух.
Фæлæ кæрон нæй ахуыр, зондæн.
Дæ фæринк дау сæрд уа, зымæг.
Æркастæ хи ’нтыстмæ бæрзондæй,—
Дæсныйад бауыдзæн нымæг.

О, Мюнхен, фарны фысым, демæ
Нæ уыд æцæгæлон уæвæн.
Дæ нæргæ, кадрухс Академи
Æрвайдæн басгуыхти мæнæн.
Æз дзы зæххы кæрæттæм кастæн,
Æниу уæлмигъ фæвæййы хур...
Лæгыл нæ цæуы алчи растмæ,
Дæ фæндиаг нæ бады хъул.
Афтид, цæрдиппæрд эпигонтæн
Уыдис æргом-сусæг сæ фæнд,
Цæмæй цыдаин æз сæ зондыл...
Фæнды дæ баззайа дæ фæд? —-
Дæ монц, дæ тыхтæ ратт модернæн,
Ныууадз гуымири реализм.
Импресси бамдзæрин уæд демæ,
Дæ удмæ йæ æввахсдæр ис.
Кæннод дæ фыдæбон фæуæгъды,
Лæудзынæ аивадмæ дард.
Дæ курдиат ныссæфти хæхты,
Мæнгсыгъд фæкæндзæни дæ арт. *
Æз сæм мæ хъус лæмбынæг дардтон,
Фæлгъуыдтон сын сæ хорз, сæ цауд.
Кæд ратагъд цъити-бынæй хъарм дон? —
Мæнг апп мын макуы радт, хуыцау!..
* & >
Æнахуыр сагъæс æмæ цины
Мæ зæрдæ аныгъуылди ног.
Табу дæхицæн, Сигантини,
Ыскæныс мæ тæхынæввонг.
Кæсын, дæ конд нывтæ — мæ разы,—
Хуызджын, рельефон æмæ ирд.
Дæ бæллиц ахорæнты карзы
Æфтауы дидинæг, æфсир.
Бæрзонд ысфардæгысты хæхтæ,
Сæ сæртæ — урс, сæ зæнгтæ—сау.
Сæ фæсонтыл дзæкъул-къæдзæхтæ
Æрзæбултæ ысты уæззау.
Æнус сын нæй мæ цæстæй рафтæн,—
Æрдзы ’взаг зонынæн — ахъаз.
Куыддæр сæм фемдзаст вæййын, афтæ
Мæ разы февзæры Кавказ!..
Дæ алы штрих — мæ удæн хицон,
Фæтыхтай мын цæвиттон фиу.
«Дæ манерæмæ хъуамæ ’мхиц уон»,—
Нæ кодтон уæгъды фæнд... æниу...
Мæ уарзон ахуыргæнæг — Репин...
Йæ лæггад донарæхæн уыд.

«Тæхудиаг, дæуæй куы фестин!»—
Мæ уд йæ генимæ бæллыд.
Уырыссаг саукусæджы мидæрдз
Ыскодта ахæм хуызты ныв,
Æмæ сæ хъизæмайраг фидынц
Æфтауы саст зæрдæйыл ныфс...
Рафаэль, Рубенс, Врубель, Винчи...
Сæ къухвæд саудиссаг фæци.
Сæ кист сын чи сфæраздзæн? Ничи.
Кæнын сæ шедевртыл цин.
Æз сæм мæхимидæг фæбæллын, —
Цы стыр хæрзты сын бацыд æрдз!..
Мæнмæ сæ хæзнатæй цы ’мбæлы^ —
Лæппу, дæхи амондыл хъæц!..
.{. * А
Æппæтхъом уæд дæ зонд цыфæнды, —
Сæрфатæй ницы ис хуыздæр.
Æмæ, дæрдтыл зилгæ, мæ фæндаг
Уæхскуæзæй агуырдтон æз дæр.
Цыдтæн экскурсты Ренессансмæ,
Уырзæй мын Антикон заман
Ысгæрст у... Хатт йæ коммæ кастæн,
Р1æ орбитæмæ ’лвæста мæн.
г
Цыдтæн, дæлфадихсыд æз бадæн
Æртахæй денджызы æхсæн.
Цыдтæн фæдисы æви бадтæн,
Нуæзтон дон æви сырх сæн;
Уыдтæн фырцинджын æви сайраг,
Мæ бон хъуынтъыз уыд æви ирд, —
Мæ сусæг сагъæстæн сæ сæйраг:
Иæ лауыз алкæмæн — йæхи!
Æндæвдад æз хдонцын хæрзагыл,
Æниу фылдæр хатт нæу бæззон:
Кæйдæр сæвджын лæгъзнад фæндагыл
Дæ фæд нæ разындзæни, зон.
Æрмæст мæ цæсты рухс Ирыстон —
Фыдæлты, мадæлты уæзæг,
Мæ цин, мæ сагъæсты куырисдон;
Иæ артдзæсты хъыггаг фæздæг;
Æрмæст ирон мæсыг — былкъахыр,
Фæдисы пиллон арты бын
Æнусты чи лæууыд йæ къахыл,
Æрхуымæй чи сахуыр- быхсын;
Æрмæст ирон авдæны зарæг,
Фæдисмæсидтæмхиц, зæлрухс;
Ирон мады гениалон хъарæг
Мæрдадзы сау сынты уæлхъус;

Мырæгæйдзаг æрхуы ЦæджджйнаГ,
Сæгæйдзаг астæуы рæхыс —
Хæдзары фарн, æнæфæтджиаг;
Æвзисттæппуз кæрддзæмы хуыз;
Æрмæст ирон хъамайы риуыгъд
Батрадз, Хазби, Чермены ’ртты;
Базыхъарæзт фæтæнтæ риуыл
Пылыстæг бæрцыты æрттывд;
Æрмæст йæ рагон мидис зиуæн,
Цæф саджы богъ, цæргæсы уаст;
Уæздан ирон симды фæзилæн,
Чындзхонты царæнкъусæг хъазт;
Бæрзонд уæиг-хохы налхъуытгъуыз,
Æнафоны фæллад бæлццон...
Зæххыл кæм не сгæрста мæ хъуыды,—
Ыссардта уе ’ндæвдады ’хцон.
Ысдæн æрмæстдæр æз уæ уацар,
Æмæ уæ табугæнæг уд.
Мæ цæст уæ алы тæппы бацард, —
Æнусмæ арфæйаг фæут!
Нæ дæ нывгæнæг, судз мын буд дæр,
Дæ нывты не сты кæд æфтыд
Дæ бæсты уаздæр атрибуттæ,
Æнус цæрдхъом хæрзæбон, фыд.
Ныппæрстай цады дур, — фæйнæрдæм
Æзгъорынц уылæнтæ сындæг.
Фыццаг уал рафæлгъау дæ зæрдæ,
Ыстæй — æфсымæр, хицон, Лæг!..
Раст тæрхон
Уæздан Тугъанты мыггаг иубон
Фæдисæй райдыдтой тæрхон.
Кæны нæ хъалонист нæ фиддон,
Фæхауы мæгуырты æргъом.
Фыдæлтæй ацырдæм нын табу
Сæркъулæй чи кодта æдзух, —
Сæ сæртæ схъил кодтой ныр абон,
Чысыл ма — райсой нæм сæ къух.
Нæ ис, нæ зæххытæй ыстыр хай
Æрдомдтой, нал сын ис цæсгом.
«Хъæуы сыл бахъоды» — æмдзыхæй
Ысдзырдтой карз æмæ æргом.
Цæйнæфæлтау дæлтъур, дæлæсин
Ысуа уæзданимæ æмвынг,
Фæлтау кæфхъуындары хъæлæсы
Æмбойны бастъæлæд нæ зынг!
Сæ иу — цъæнутзачъе зæронд лæг —
Ыслæууыд, худ сисгæ, уырдыг:

— Кæстæры никуы фарстам зондæй,
Фæлæ мæ ныр зæгъын фæнды:
Тугъанты ахуыргонд Махарбег
У махæн бафæрсынаккаг.
Рæвдздæр, æрхонæм æй мах ардæм,
Нæ тæрхонæн нын ратдзæн уаг.
Къæсхуыр, рæстæмбискар лæппу-лæг
Уæздан, æфсæрмдзæстыг кæстæр.
Нывæнды раст ныхас сæркъулæй,
Иæ дзырд, æлвæст кардау, цæхæр.
«Фæнды уæ базонын мæ хъуыды,
Уæд мæм лæмбынæг хъусут ныр.
Ныронг мыл хæст уыдис фыркъуытты,
Æмæ нæ хауд мæ дзыхæй дзырд.
Фæлæ уæ бафæндыдис иугæр,
Уæд мæм-иу мачи фæуæд хъыг.
Сымахæй ничи зæгъдзæн иу дæр —
Кæвдæсардимæ уыд æмвынг.
О, ме ’мтуг, мемыстæг Тугъантæ,
Уæздан æрвадæлтæ, бæргæ
Уыдыстут рагæй нырмæ хантæ,
Уæ исмæ цардысты бæлгæ.
...Зæххы дзаджджынтæ сты уæ къухы,
Сæрвæттæ, фосæн нæй нымæц,
Мæгуырæн та хæцут йæ хурхыл,
Ды, дам, гæмæх, цъыфдзастыл хъæц.
Æмæ фырæххормаг, фыднизæй
Кæнынц фыдæй-фыртмæ куынæг.
Сæ фыдæх уымæн уæм æнхъизы,
У уемæ дуне сын къуындæг.
Ныр уæ фæнды æви нæ фæнды,
Уæддæр рæстæвзарæн æрцыд.
Фæтындзы ’рындзы ’рдæм уæ фæндаг,
Кæндзæнис къæхты бын уæ цыт.
Æмæ нæу цалынмæ æрæджы, —
Æрцахсут сабырæй уæ зонд,
Кæннод цы нæй уæ уоны ’рхæджы, —
Æмбойны баййафдзыстут, зон.
Æрхæстæг барджын революци,
Æнусон уалдзæг нал у дард.
Фæлмас удтæм ныхилы рухс цин,
Сындæг-сындæг æндидзы цард.
Рæхджы фæхуддзæн амонд ирмæ,
Хæрамыл рацæудзæн зынгуард.
Милуангай дзыллæтæн сæ риумæ
Куыд дарут армыдзагæй кард?

Нæ, ницы рауайдзæнис уымæй,
Бæрзондæй иугæр фенкъуыст зæй,
Уæд уымæн,- топпæй хъавгæ къуымæй,
Æппындæр бауромæн нæй!..
Махарбег — гилдзифтыгъд æгасæй,
Иæ туджы агуылф кæны арт.
Йæ растæвзар, æргом ныхасæй
Æвдисы йе ’цæг хуызтæ цард...
Фæкаст сæм уый æвирхъау хин ми,
Зæгъгæ сæ фæндиаг фæци,
Уæд фестид сау фæнык йæхимид,
Гъе, уæхстыл цæхæрыл фыцид.
Къæхтыбынæй уынæргъын хъусы,
Æмæ сæ дæндæгты къæс-къæс.
Æнæдзургæ сæ сæртæ ’нкъусынц:
«Дæ хорзæхæй, кæс-ма йæм, кæс!»
Фæцис уæд урсзачъе лæг иу сонт,
Сонт нæ, æгасæй фестад зынг.
— Дзæгъæлы нæу ирон æмбисонд:
«Ныккæлы хи дурæй мæсыг».
Нæ цурæй фесæфæд, нæ цæстæн
Ныр мауал равдисæд йæхи.
Уый у дæлимонтæй, æмбæхст лæг,
Бынтондæр сау марг æмæ хин!..
Махарбег карз сагъæсты малы
Ныгъуылдæй исдугмæ лæууыд.
«Уидагмæ раст ныхас куы ’вналы,
"Æмхиц æм у фыдбылыз уæд.
Кæсыс? Нæ загътон «урс у» сауæй
Æмæ сæм хардзау уый фæкаст.
Ныр мæ абырæгон æгъдауæй
Æфсымæр исдзæнис йæ маст...»
* & Н-
Сæрдыгон комæйкургæ райсом, —
Бæрзонд уæлтæмæнæн ахъаз.
Махарбег ног йæ гæрзтæ райста —
Нывæнды урс хæхты пейзаж.
Сæууон æртæх цæхæртæ калы,
Нылгъæдау дидинхъæбыс лæнк.
Бæрзонд копрадзгъуыз арвы малы
Кæны тыгъдбазыр цæргæс ленк.
Тугъанон дзагцæстæй фæлгæсы,
Фæлгъауы: æрдзмæ ц’ис æмбæхст.
Дæларвыл бандæдзæг цæргæсæй
Ыскъуынын нал комы йæ цæст.

Чысыл фалдæр уæлвонг къæдзæхæй
Æвзонг фиййауы зарын цыд.
Цыма зæринтæ калд йæ дзыхæй, —
Лæвæрдта зæрдæйæн рæвдыд.
Уыд зарæг карз æмæ зынгзæлджын,
Æнæвгъау тугисынмæ сидт.
Иæ мидæг царды зæрдæ змæлыд, —
Æлвæст æхсаргарды æхситт.
Цыфыддæр, хъалзæрдæ Мулдартыл
Æвæрдта худинаджы ном.
Æфхæрдты сахъгуырдæн та й’арты
Æндзæрста хус сугты æргъом...
Махарбег ирдхъулон палитрæ
Æрæвæрдта æмæ ныхъхъус.
Æдзынæгæй фæлæууыд бирæ,
Иæ зæрдæйы ныддыдзы рухс.
Сындæг йæ цæстыты раз сыстад
Æфхæрд адæм, сæ зæрдæ сцъæх.
Æргæвды сæ æлдар — æлгъыстаг,
Нæ сын ис галдзармы ’йас зæхх...
Бæрзонд нотæйыл аскъуыд зарæг,
Уæддæр ма уылæнтæ хæссы.
Махарбег бады — мастæвзарæг,
Сæркъулæй раззæхмæ кæсы.
Фæлг/ьауы: раст æмæ зылын лæг,
Æнусон уарзт æмæ фыдæх.
Æмæ та йе ’ппæтхъом цъылынæг.
Æрфæнау, фæд кæны дзæбæх.
Æрдзы ныв иуварс аззад... цадæг
Ныр та кæны æргом нывтæй
Хæсанæйы зынгарыд кадæг,
Кæмæн нæй зæрдæйы ныфтæн...
Уайдзæф
Лæууы, цæхгæрмæсагъд ысхъисау,
Мæ зæрдæсæр уыраугæ маст.
Мæ уд цы боны хорзмæ рисса, —
Мæнæн æй чи зæгъдзæни раст?
Фæйнæгварс, тохвæлтæрд—нæ дзыллæ,
Уæзгæ курдиатæй — хъæзныг.
Фæлæ кæд се ’нкъарæн— æндзыглæуд,
Сæ удты баныуæрстой зынг?
Пырхсис, æнæхицау мæсгуытæ,
Цыран пысыратæ — фысым,
Цыран цъæх мæкъулджытæ, уыгтæ
Фæкæнынц цъассыты сым-сым.
Раст афтæ баззадысты рохы
Фыдæлтон кадджытæ, мæгуыр.

Цыма нæ райгуырдысты тохы,
Цыма нæу уартвидар сæ гуыр!
Кæмфæнды уæнт: зæрдæйы цъассы,
Быдыр уа, хох, сахар, хъæуы —
Уæддæр сæ (цас тухи у, цас зын!..)
Хæзнайау агурын хъæуы!..
Нæ гени ’нусбонты цы скарста,
Уый у цыкурайы фæрдыг.
Хæцы йæ бархъомыс нæ уарзтыл,—
Иæ фарны раз лæууæм уырдыг!
Уæвгæ, куыд зын вæййы мæ удæн
Æмæ куыд ысуадзын цъæх арт,
Куыд мын ыскъуындæг вæййы дуне,
Куы фехъусын æмтугæй хатт:
«Мæгъа, сæ хицау чи у нартæн?
Сæ синтыл сæ хæцынц æгæр
Абхаз, Цæцæн, Асы, Авартæ...»
Мæнæн мæ хаццæг у цæхгæр:
Æцæг, дæргъвæтин у гуызавæ.
Фæлæ йын, зон, кæрон дæр и.
Нæ зондæй мигъы къæм куы сафæм, —
Æнæуырныны лабиринт
Æмбойны аззайдзæн дæ фæстæ,
Дæ удæн ныфс уыдзæн мызул.
Рæстдзинадæн æхсæд йæ рæзтæ.
Цы давы искæй цæсты зул?
Сæ авдæнæй — сæ карз фæцагъдмæ,
Æгъдауæй, фердæхтæй хæсты,
Сæ хъарæгæй — сæ фæндырдзагъдмæ, —
Нарт махæн тугхæстæг ысты.
Сæ цин, нæ цинау, хурау худы,
Сæ хъыг, нæ хъыгау, карз у, арф.
Сæ симд, нæ симдау, тайы удыл,
Сæ тæркк — нæ тæрккау... Нæры арв!..
Уæдæ куы зæгъæм мах нæхицæн,
Куы ’ркæсæм хъуыддагмæ бæстон,—
Нæ кæнынц нартæ махæй хицæн,
Сæрæй цæуы рæсугæй дон...
Æпахуыр балц
...О, аивады стыр фарн, музæ!
Уæлмонц æнкъарæны тæмæн!
Уæ тых, уæ разæнгарды рухсæй
Æнæууыгъд ма ныууадзут мæн!
Цæуын нæртон дунемæ балцы,
Цыма мæрдтыбæстæм — Сослан.
Уый у мæнæн хъысмæтæй бардзырд,
Хъысмæт— мæ Ирыстоны фарн.
47

Мæхи æз генитыл нæ барын,
Хуыцауæй уыц’амонд кæм ис!
Æниу мæ хæс бæлвырд æмбарын —
Фыдæлты кады таурæгъ сис!
Йæ дзыхмæ схъис æппар нæ артæн,
Куыд кала иугæндзон цæхæр.
Сæ кæрдзынæй ысцаход нартæн,
Сæ фæлгæнцтыл дæ хъиутæ хæр!
Сæ зонд, сæ хъару ’мæ сæ ныфсæй
Æдзух кæмæн-иу хордтой ард,
Сæ ас, сæ конд æмæ сæ хуызæй
Зæххыл кæмæн нæ уыд æмбал.
Хуыцау кæмæн цыди йæ фæндыл,
Æхсонæй чи райгуырд, зынгæй,
Æз уыдон рагон уды ’рфæнтæм -
Ыссарон рухс фæндаг цæмæй.
Уæддæр цахæм уыдысты нартæ?
Цахæм уыдис сæ хуыз, сæ конд?
Мыдзырайæ, фæринкæй, уартæй
Куыд фыстой кадджытæ — бæрзонд?
Незаманы мæйдар быдырты
Æд цырагъ агурын сæ фæд.
Кæм — авд дуарыл æвæрд гуыдыртæ,
Сæ дæгъæл къухты бафтдзæн кæд?
Истори, де ’мбæхст хæзна равдис,
Цæмæн дæ мадзурайыл хæст,
Кæд дæм мæ иунæг фарстæн авд ис
Биноныг дзуаппытæ æмбæхст?
Скифтæ... стæрæмхиц алантæ,
Сæ мыггаг дарддæргæнæг Ир...
Сæ тугвæдтыл хъуыдыйæ бафтæм,
Нæ истори кæнæм æрвирд.
Æниу дæрдвæндæгтыл цы зилын,
М’алварс — нарты байзæттаг.
Æнæфсис цæст хæссын мæ Ирыл,
Æодæ мын — прототиптæ фаг.
Уыдтæн æз ауалдзæджы иу ран,
Уым федтон хинæйдзаг хæххон.
Æз ыл фæхъуыды кодтон бирæ —
Æрцыд мæ цæстытæм Сырдон.
Хъайтартæ... Раргом вæййынц, мардзæ,
Зæгъæм, Алыккаты Хазби.
Хъазуаты басгуыхтис Батрадзау, —
Йæ туг нæ ныббарста фыд ми.
Вæййын куывды æви хæрнæджы, —
Фæбады хистæр лæг сæрæй.
Нывæнды карз æмæ фæлмæн дзырд,
Фæуадзы гаджидау фæрнæй.

йæ хæрзæгъдауæй бафтын дисы,
Фырæхцонæй уынгæг— мæ хъуыр.
Зæгъын: кæд ма фæлгъауын исты, —
Мæ разы ис Уырызмæг ныр.
Æниу Сатанайы æмсихта-^
Нæ Иры дзыхъхъы цас ис, цас!
Кæнæм сæ армæйдзагыл джихтæ,
Мæлæтдзаг дзы æсуаид гас.
Рæсугъд Агуындæйæн йæ хоты
Æрвылбон дæр уыны мæ цæст...
Уæдæ, мæ цъылынæг, мæ хотых,
Дæ бон нывкæнын уæд æрмæст!..
Уыдзæн ма.
ЦХУЫРБАТЫ МЕРИ
ЕВА*
Уацау дарддæр
* * *
Бæх афтæ ритмикон къахдзæфтæй цыд, æмæ барæг не ’мбæрста,
цæугæ кодта æви искуы бæласы бын бадт æмæ афтæмæй нывæзта йæ
хъуыдытæ.
Хур, æнæфæфиппайгæ, мигъы хъæбысы аныгъуылд æмæ бон йæ
хуыз æрбайсæфта. Кæцæйдæр лæстысты здыгъуыз мигътæ æмæ цыдæр
рæстæгмæ æгæрон арвы сæхи бакодтой. Бæстæ æрталынггонд, ныггуып-
пæг, ныссабыр, дымгæйы уддзæф дæр никæцæй цыд.
Бæх йæ цыд кодта, барæг æй нæ хъыгдардта. Цыд æмæ, йæ хицауау,
хъуыдыты хыз быдта:
«Цы кодтай, мæ уæздан барæг, цы маст бацыд дæ зæрдæйы? Бирæ,
тынг бирæ рæстæг куы зонæм кæрæдзи æмæ дæ нырмæ афтæ уæнг-
уагъдæй куы никуыма фæхастон. Цыма дæ уæз дæр фæфылдæр, ме
рагъыл йедзаг хордзены бадт кæыыс. Кæд нæ афынæй дæ миййаг? Фы
нæйæ дæр-иу фидар куы хæцыдтæ мæ рохтыл, ныр та, æвæццæгæн, æм-
баргæ дæр нал кæныс, кæм бадыс...»
Иу фæндаг хъæды дзыхæй мидæмæ бацыд — уый хæдзармæйы фæн-
даг уыд, иннæ та комкоммæ цыд, æмраст. Ацы ран-иу бæх алыхатт
йæ цыд фæсабыр кодта, барæгмæ-иу банхъæлмæ каст, ома, размæ æви
мын фæрсырдæм ахæццæн мæ рохтыл. Еныр дæр иу уысм æрлæууыд,
барæг ницы фæхатыд æмæ бæх йæхигъæдæй хæдзарæрдæм араст.
Хъæды ноджы талынгдæр уыд.
Барæг цъындцæстæй бадт æмæ алцы дæр уыдта ирдæй: урс, тынг
урс хуыссæнтæ, уаты къултæ дæр хæнт урс, цыма мит уары, урс пи-
рæмгæмтæй уары æмæ сæ астæу урс, митæй урсдæр æрттиваг зæд тæхгæ
ленк кæны, йæ цæнгтæ размæ æппары, цæсгом сæрыхъуынты амбæхсы
стæй та фæзыны... Стæй мит йæ уарынæй банцад, зæд хуыссæнтыл æр-
* Райдиан кæс журнал «Фидиуæг» № 5, 1981.
4. «Фидиуæг» №3 49

хауд цæнгтæ тыгъдæй, йæ сау, зæу-зæугæнаг, сæрыхъуынтæ баз бам
бæрстой æмæ зæхмæ æркалдысты...
Иугай æртæхтæ æрхауд арвæй, сыфтæртæ кæрæдзиуыл ныдзæвдысты
æмæ, цыма, æнæуæндонæй къæрццæмдзæгъд кодтой, ахæм зæлтæ рай-
хъуыст хъæды хуылфæй.
Барæг ницы хъуыста... Лæууыд уаты астæу... Миты пирæнгæмттæ
йæ цæсты раз, гæлæбутау, пæр-пæр кæнынц æмæ йæ уыцы зæдмæ кæ-
сынæн хъыгдарынц. Уый уæддæр кæсы зæдмæ, йæ цæст дзы нæ исы,
стæй зæд адæймаджы хуызы бацыд æмæ лæмæгъ, тынг ныллæг хъæ-
лæсæй балæгъстæ кодта:
— Ма мæ бауадз мæлын, Никъо, нæ бауыдзæн æнæ дæу мæ бон,
нæ бауыдзæн...
Къæвда уарыд сабыр уардæй. Хъарм æртæхтæ афтæ сабыргай
згъæлдысты’ арвы тарæй,, идæдз сылгоймаг дæр ма фырæфсæрмæй
хъæрæй кæуын афтæ нæ фæуæнды. Куыдта арв, æмæ нæ хатыд Никъо,
йæ цæссыгтæ йæ рустыл куыд лæдæрстысты, уый.
Бæх хъæдæй схызт, къæвда фæтынгдæр. Барæг инстинктивон æгъ-
дауæй йæ къæхтæй балхъывта бæхы тæнтæ, бæх бамбæрста, ныр æй
тагъд цæуын кæй хъуыд.
Донлæцъирæгæй бахæццæ сты бæх æмæ барæг хæдзармæ.
Тыргъы баидоныл æнæзонгæ сылгоймаг бадт. Йæ хъæбысы — сы-
вæллон.
«Фынтæ уынын æви мæ цæстытыл исты уайы...» — бадис кодта Ни-
къо, стæй йæ дзуамæтты дон лæдæрсгæ асиныл схызт æмæ сылгойма-
гæн йæ сæрæй акуывта.
Хæдзаргæс зæронд Марта йæ размæ рауад:
^—Æ, æз дын куыд амардтæн, уый та дæхи куыд ныххуылыдз код-
тай?! Ахæм уды хицау куы нæ дæ, дæ нывонд, хъарм скæн, — нызгъæлс-
та йыл Марта.
— Ницы кæны, мæхи Марта, куыдз, дам, къуылыхæй нæ мæлы, —
загъта Никъо æмæ хæдзармæ бацыд.
— Хуыцау бахизæд, фæлтау мæ зæронд сæр амæлæд, ныгæнгæ мæ
уæддæр бакæндзынæ. Уый агарайаг сылгоймаг у. Ныр дæм кæдæй
нырмæ æнхъæлмæ кæсы, дæ нывонд, йæ сывæллоны дæм æркодта.
— Ныртæккæ йæ басгардзынæн, рынчынтæисæн уатмæ йæ бакæн.
Лæппуйыл цыппар-фондз азы цыдаид, фæлæ афтæ гыццыл, афтæ
фæлурс уыд æмæ йæ карæй бирæ чысылдæр зынд. Йæ мады ныхæстæм
гæсгæ сывæллоны гуыбыны кæлмытæ кæй уыд, уый Никъо уайтагъд ба-
зыдта. Хостæ йын рафыста, цы саразын æй хъуыд уый дæр ын бацамыд-
та, стæй Мартайæн бафæдзæхста:
— Кæд сын ам хицон ничи ис, уæд сæ ахсæв бавæр. Мæнæн та цай
куы рахсидис, Марта, мæхи дзæбæх нæ хатын æмæ, зæгъын, схуыссон.
— Ныртæккæ, ныртæккæ, дæ нывонд...
Никъо йæ уатмæ бацыд. Йæ уæнгтæ сихæн сты. Сæр дæр къуырма
рыст кодта.
Марта йын уайтагъд æрбахаста цай æмæ цыхт кæрдзынимæ. Фын-
гыл сæ æрæвæрдта æмæ æддæмæ ахызт.
Никъо тæвд цан афтидæй бахуыппытæ кодта, стæй уат бакодта æмæ
схуыссыд. Йæ сæры рыст æй фынæй кæнын нæ уагъта. Зивæг кодта,
уæддæр растад, йæ стъолы лагъзæй сæры хос систа, аныхъхъуырдта
йæ æмæ та схуыссыд.
Кæркуасæнтæм æввахс райхъал æмæ хидæй хуылыдз хъæццул ин-
нæрдæм рафæлдæхта. Иæхи афтæ хатыд, цыма фыркуыстæй бафæллад.
Иæ сæр нал рыст æмæ йæхæдæг дæр не ’мбæрста, афтæ тынг цæмæн
бацин кодта ацы хабарыл. Æвæццæгæн, дохтыр иннæтæй тынгдæр æн-
къары æнæниздзинады рæсугъддзинад.
Рогæй растад, йæхи хъарм скодта æмæ тыргъмæ рацыд.
Зноны къæвдамæ сæхи ныхсадтой бæлæстæ, дидипджыты къутæртæ
æмæ ныр райсомы хуры тынтæм худгæбылæй сæхи тавтой. Дидинджы-
50

ты гомдзæстыты райсомы æртæхтæ тæмæн калдтой, цыма сыл исчи
æнæвгъау налхъуыт-налмас бакалдта.
«Куыд рæсугъд у алцы, царды цинæй æрттивы бæстæ. Рæсугъдзи-
над царддаргъгæнæг у, мæн та ацы рынчынты фæстæ рахау-бахауæй
кицæмæ равдæлы...»
Рынчыны коймæ та’Ева йæ цæстытыл ауад. Иæ сæр банкъуыста.
«Фаг у, зæронд, ныууадз дæ сæнттæ, абонæй фæстæмæ йæ кой дæр
куыд нæ уал скæнай!» — Мæстыйæ загъта йæхицæн æмæ, цæмæй истæ-
уыл йæхи аирхæфстаид, уый тыххæй кæрты райста къæпи æмæ цæхæ-
радонмæ бахызт. К/ьæпийы сæр æй ницæмæн хъуыд. Зæронд ус бон-
изæрмæ уыцы чысыл цæхæрадоны архайдта æмæ дзы алцыдæр уыд ны-
выл. Никъо кьæпийыл лæдзæджы хæст кодта, афтæмæй лæууыд къу-
тæры цур. Хур ын йæ фæсонтæм ныккаст æмæ уыцы хъарм йæ уæнгты
æхцонæй ахъардта.
Чидæр кæрты дуар бакодта æмæ Никъо фæстæмæ фæкаст: дуары
цур лæууыд æнæзонгæ лæг, йæ цæсгом æнæдаст, йæ дзуамæттæ æн-
цъылд. Æнæисты зæгъгæ Никъомæ йæ къух фæтылдта, ома, ардæм ра-
цу. Никъо къæпи кауыл бахъил кодта æмæ йæм ратындзыдта. Лæг ын
салам радта, фæлæ дзуапмæ нæ банхъæлмæ каст, афтæмæй йæ афарста:
— Ды Никъо-дохтыр хъуамæ уай, нæ?
— О, æз дæн.
— Цæф лæг дæм æрбакодтон...
— Кæм и?
— Мæнæ... — Никъойы цонгыл ахæцыд
Кæртмæ бахизæны рахисварс; кауы цур дыууæ тъæпæн дурыл уыд
фæйнæг æвæрд. Сыхы сылгоймæгтæ-иу хаттæй-хатт Мартаимæ изæры-
гæтты ацы фæйнæгыл исты бигæ бадтысты æмæ ныхас кодтой. Ныр та
ацы даргъ бандонгондыл чидæр дæлгоммæ хаудæй лæууыд. Иæ фæсон-
тæ — тугæй амæхст.
Сæ дыууæ йыл схæцыдысты æмæ йæ мидæмæ бахастой. Хъæдын
сынтæгыл æй уæлгоммæ æрæвæрдтой. Никъо йын йæ цæсгоммæ куы
’ркаст, уæд фырдисæй йæ дзыхæй æнæбары схауд:
— Æгъ-æгъ-æгъ!..
Æнæзонгæ лæг дохтыры афтæ дисгæнгæ куы федта, уæд фенхъæлд*
та, ома, цæф лæг йе знаг разынд, йæ зæрды йын схос кæнын нæй æмæ
йæхи фæтызмæг кодта:
— Ацы лæг æнæмæнг хъуамæ фервæза! Æмбарыс?!
Никъо йын йæ карз ныхасæн æппындæр ницы нысаниуæг радта. Йæ
дыстæ басчъил ласта æмæ Мартамæ ахъæр кодта:
— Хъарм дон фен, Марта!
Стæй сагъдау лæугæ, æнæзонгæмæ кæсгæ нæ бакодта, афтæ йын
загъта.
— Фæкæс мæм, дæлгоммæ йæ рафæлдахæм.
Марта дæр сæм фæкаст æмæ цæфы дæлгоммæ ’рхуыссын кодтой,
йæ сæры бын ын баз бакодтой æмæ Никъо хъæдгомы сыгъдæг кæнынмæ
бавнæлдта. Цæф нæ хъæрзыдта. Иæ цæстытæ уыдысты цъынд, йæ цæс-
гом — мæрдон фæлурс. Хъæдгомæй туг нал цыд, æвæццæгæн, фæцыд,
фæцыд, стæй бацахст æмæ йæ уæлæ ныххус. Зæрдæ зына-нæзына тæп-
тæп кодта.
Дохтыр йæ хъуыддаг арæзта арæхстгай, æрфыгæлхынцъæй. Хъæд-
гоммæ-иу куы фæцæйæвнæлдта, уæд-иу йæ къухы æнгуылдзтæ цыма
базыр-зыр кодтой. Тарст, ма йæ фæриссын кæнон, ома? Лæг ардыгæт-
тæй нал зынд...
Иæ ныхыл хиды лыстæг цæппузыртæ сæрттывтой,^ стæй кæрæдзи-
йы фæдыл ныххал сты æмæ йæ цæстытыл разæй кодтой. Иæ дысæй йæ
ных асæрфта æмæ рынчыны цæсгоммæ бакаст. Былтæ дæр, цыма, цæс-
гомы цъарау, фæлурс сты. Тугдадзинты цæф асгæрста, гæзæмæ ма тæл-
фыд, куы та-иу бынтондæр айсæфт. Ногæй та йын судзин сарæзта.
Бафæллад Никъо, уæрджытæ цудыдтой... «Мæ нуæрттæ сайынц,
51

нæ хъæуы ам тæригъæд кæнын, фæсмойнаг фæуыдзынæн», — загъта
хинымæр, скъалперæй хъæдгом астырдæр кодта. Нывнæлдта дохтыры
æртысгæнæй* фæлæ ницы... Æндæрæй ацархайдта. Æмæ уыцы чысыл нæ-
мыг авгыл куы ’рхаудта, уæд æхсызгонæй сулæфыд:
— Агъа!..
Бахуыдта хъæдгом æмæ йæ бабаста. Рынч’ыны байстой сынтæгмæ...
Йæ къухтæ дæр нæ ныхсадта, афтæмæй ’рбадт бандоныл. Æнæ-
зонгæ джихæй каст йе ’мбалмæ.
— Сбад! — сабыр, фæллад хъæлæсæй загъта Никъо лæгæн, æмæ
уый дæр, йæ ныхмæ цы бандон уыд, ууыл йæхи æруагъта.
Бадтысты сæ дыууæ дæр æнæдзургæйæ æмæ кастысты, куыд сыгъ-
дæг кодта Марта тугæйдзаг пъол, уымæ. Стæй сæ дыууæ дæр иу æмрæс-
тæджы фæзылдтой сæ сæртæ æмæ кæрæдзи цæстытæм фæкомккомæ
сты.
— Фервæздзæн? — æнæзонгæ бафарста Никъойы тынг ныллæг хъæ-
лæсæй
Никъойæн дзурын зын уыл. Иу уысм æм фæкаст, стæй загъта:
— Мæлæтдзаг цæф нæу, фæлæ дзы туджьгцъыртт нал баззад... Кæм
фæци афтæ бирæ цæфæй, куыд ничи йын баххуыс кодта? — цыма æнæ-
зонгæйы нæ, фæлæ йæхи фарста.
— Æз æй афтæ æрдæгмардæй ’ссардтон фæндагыл. Æвæццæгæн,
бирæ фæци æнæгæйдæр цæфæй— цы ран лæууыд хаудæй, уымтуджы
цад, цыхтау, ахстæй ныххус...
Æнæзонгæ йæ алы ныхасыл, хъуыдыгæнгæ, дзырдта. Стæй бын-
тондæр банцад æмæ та зæхмæ ныджджих. Цъус рæстæг рацыд, Никъо
лæджы цæсгоммæ бакаст æмæ йæ ныллæг хъæлæсæй бафарста:
— Зонгæ дын у?
Æнæзонгæ рæгмæ схæцыд йæ сæрыл, зынди йыл, дзуаппыл кæй
хъуыды кодта. Стæй дохтыры цæстытæм нæ, йæ ныхмæ йын бакаст æмæ
йæ сæр æнæразыйьт тылд бакодта, «нæ», зæгъгæ!
Никъойы нæ бауырпыдта, фæлæ ницы загъта, иæ дæр йе ’нæу-
уæнкдзинад равдыста. Арф сулз^фыя æмæ уæлдæф фæстæмæ афтæ,
ферхæц-ферхæцгæнгæ, рауагъта, ньтма тамакойы фæздæг рафу кодта.
Чысьтл фæстæдæр та сыстад æмæ рынчынмæ байхъуыста.
— Йæ хипæуттæн фехъусьш кæньтн хъæуы. Мæиæн ацæуæи нæй, —
рынчынмæ кæсгæйæ, къахæга^ бакодта Никъо.
— Кæдæм æмæ кæмæн фехъусьтнчындæ^а? — нæ та схъæр кодта
æнæзонгæ йæхи...
— Бредза, Гæззаты Парса, — загъта Никъо æмæ йьтн йæ хъæлæ-
сыуагæй бамбарын кодта, — нæ хъæуьт мсмæ куырмæмбæхстытæй хъа-
зын, дæхæдæг сæ хуыздæп зоныс, фæлæ иæ\тæ.
— Нæдæр мæ зонгæ кæныс, нпк\ты лæ\) >тæ уынгæ фæкодтай, бам-
бæрстай мæ? — загъта æнæзоттæ æмæ сыстад.
"’Никъо йæ мидбьтл гæзæмæ бахудт æмæ нæ сæр разыйы тылд ба-
кодта.
— Мартл! — балзырдта иннæ уатмæ Ннкъо, — дæ кæрчытæй иу до-
ны къуьтдырфых скæн.
— «Бульен» та лæ хъæуы? Хорз, мæ хур, хорз...
...Æнæхъæн æхсæв рынчыны ^æлхъус сботт колта Никъо. Æрдæг-
æхсæвмæ æввахо нæ бьтлтæ бязмæлытт кодта Таймураз æмæ дон æр-
куырдта. Никъо фестал, йæ сæрнл ьтн пахæцыд галну къухæй, рахис
къухæй та йьтн лон йæ лзыхмæ бахаста. Иынныхъхъуырдта дон Тай-
мураз æмæ та йæ цæстытæ æрæхгæлта. Ныр йæ цæсгом фæлурс нал
уыд. фæлæ сырх-сырхид. Стæвди...
Ахолæнафонмæ Папса æмæ Елттса удаигтæй æохæциæ сты Гомтæм.
— Сау фæнык феста дæ мал, мæ иунæг, — иæсснг хурх кодта Ели-
сайы. Дохтыоæн йæ къух пайста. йæ цæстытæ та Тпмуйы агуырдтой.
Парса дохтыры раз лæууыд, йа? бон дзурын нæ уыд, йæ роцъойы
52

зыр-зыр тыхæй урæдта. Никъомæ тæригъæд фæкаст зæронд лæг, йæ
рахис цОнг ын йæ уæхсчытыл æрбатыхта.
— Мауал тæрс, Парса, ахæмæй дзы ницы ис. Фидар лæппу у, ба-
фæраздзæн.
Зæронд лæгæн йæ æнцъылдтæ цæсгомыл цæссыгтæ сæхигъæдæй
æрхъуызыдысты æмæ йæ хъуыр ссæрибар, сдзурыи æй суагъта:
— Чп м;е фесæфта, кæмæн цы кодтон? Дæлæмæ æрхауа мæ хуы-
цауы хай, алцы мæпæн хъуамæ бавзарын кæпа...
— Ницы зоныи нырма дæуæй хъауджыдæр...
Мадзура лæппу уыд Ирбег. Иæ фыды нæ хъуыды кодга, фæлæ уый-
хыгьд мады рæвдыдæй цух нæ уыд Бстнон, мæгуыр, йæ иупæгыл цæрд-
дзутæ кодта. Иæ ном дзурыпæй йын пе ’фсæстн. «Ирбег мын цæра»
йæ сомыгæнæн.
Ирбег Къотейæ цъус хистæр уыд, фæлæ тынг адджын уыдысты. Сæ
ныхас кæрæдзиуыл бадт, кæд сæ ахастытæ æндæргъуызæттæ уыдысты,
уæддæр. Къотъе мадæй дæр сидзæр уыд, æмæ фыдæй дæр. Йæ фыды-
фсымæртæм схъомыл, мады рæвдыдцухæй, фæлæ афтæ зынд, цыма Ир-
бегæй бирæ фæлмæнзæрдæдæр æмæ уарзæгойдæр уыд. Дзурынмæ дæр
рæвдз уыд.
Ирбег та-иу искæмæн исты хорз куы арæзта, уæддæр — æрфыгæл-
хынцъ æмæ æнæдзургæйæ. Бетионæн ацы хабар зын уыд æмæ йæхими-
дæг маст кодта:
«Иæ мæгуыр фыды æвзæрдæр миниуæг рахаста. Никуы йæ бам-
бардзынæ — цы йын у хъыг, цы йын у æхсызгон. Йæ был худыны сæ-
раппонд нæ базыхъхъыр кæндзæн. Уæдæ йæ афтæ цух дæр ницæмæй
уагътоп. Куыд рæзт, афтæ мадзурайæ мадзурадæр кодта. Кæд æм дæ-
хæдæг сдзурай, кæннод бон баизæр уыдзæн, — иу ныхас йæ дзыхæй не
сæппардзæн...» •
Лæппу йæ мады тынг уарзта, фæлæ йыл йæ ныййарæг тыиг кæй
узæлыд, уый йæм куыддæр æгад каст йе ’мцахъæнты пур. Ома мын
фыд нæй, сылгоймаджы хъомыл дæн æмæ мæ «сылкъи» ма схоной, уый
тыххæй ма йæхи тыхлæг дæр кодта. Афгæ зынд, цыма гуымнр у. Фæлæ
уый дардæй бакæсгæйæ. Æнæуи та уыд уæздан ’зæрдæйы хицау; хиба-
рæй-иу куыд аззад, уæд бæласæй, дидинæгæй, хъæды цæратойæ цас æх-
цондзинад иста.... Уалдзæджы-иу хъæд къуыбыр куы рафтыдта æмæ-иу
лæнчытæ цъæх куы адардтой, уæд-иу йæ зæрдæ хæдзары нал лæууыд.
Искуы къутæры бын малусæгыл йæ цæст схæцыд, уæд зæрдæ æхсызгон
хъыдзы кодта. «Диссаг дæ, диссаг, куы дыл бафу кæнон, уæд де
’рвгъуыз къаба, денджызы уылæнтау, базмæлы, афтæмæй та митæй
дæр нæ тæрсыс, уыцы схъæлæй сдарыс дæ сæр сыджыты бынæй», —
йæхинымæр дис кодта малусæгыл...
...Ныр кæдæй нырмæ нал федта йæ фæлмæнтæ гыццийы, кæдæй
иырмæ йын нал бахордта йæ армæйдзаг. «Ахæр, цард дын фестон, мæнæ
куыд дзæбæх рауадысты мæ кæрдзынтæ...» йæ хъустыл ауадысты ма-
ды ныхæстæ æмæ йын цыма йæ хыссæйæдзаг къухтæ дæр ауыдта ирдæй,
йæ фындз ын уæлибыхы æхцон тæф ахгæдта.
«Æнæцæугæ мын нæй. Кæркуасæнты фæстæмæ Къодапы хъæдыл
раздæхдзынæи. Исчи мæ куы фена, уæддæр мæ ацы боцъоты ничиуал
базондзæн, уæлдайдæр та ацы гуырдзиаг дзаумæтты,» — загъта иæхи-
нымæр.
Парсатæм Таймуразы хабар куы схаста, уæд бинонтæ уым уыдыс-
ты, фæлæ дзы Ева æмæ йæ сывæллæттыл йæ цæст не схæцыд. Парса-
йы бафæдзæхста:
— Нырма сыхæгтæн Тамуйы хабар ма схъæр кæнут, мæнæ дох-

тыры бæх дæр уемæ аласдзыстут, мæн ма æндæр ранмæ хъæуы цæ-
уын, — зæгъгæ.
Уыцы изæр Къодайы сæрты ахызт хъæды фæндагыл æмæ Гвирги-
намæ ныццыд.
Цыд æмæ йæхицæн уырнын кодта:
«Мæ цардæфхæрд, мæ уарзон мады уынынмæ цæуын... Йæ ар-
мæйконд ын æрæмысыдтæн, йæ фæлмæн хъæлæс нал цух кæны мæ
хъустæй...» .
Цыма йæхи сайдта æви искæй раз йæхи раст кодта?
Куыд æввахс кодта йæ райгуырæн хъæумæ, афтæ йæ зæрдæ цы-
дæр æндæрхуызон цины гуыпп-гуыпп систа. Къæхтæ дæр цæугæ нæ,
цыма базыртæ уыдысты, — размæ сæхигъæдæй тахтысты.
«Ацыд... Уæдæ, фæстæмæ ацыд... Нæ баззад йæ фыды хæдзары...»
Æваст йæ цæстытыл ауад æвæджиау хур. бон. Хæдзары тыргъы
цæджындзæй кау михмæ — урс бæндæн баст. Бæндæныл ус чысыл хæ-
дæттæ æмæ авдæны хæцъилтæ тауы. Йæ дыстæ рæмбыкъæдзæй уæл-
дæр счъил, бæгъæмзæнг... Бæндæнмæ йæхи сивазы æмæ къаба уæлæ-
мæ сбыры, фæзынынц урс-урсид фæкъæдзгæнæнтæ. Йæ цæнгтæ æрисы,
тасæй та хæцъил сисы, йæхи та сивазы æмæ та ферттивынц фæкъæдз-
гæнæнтæ...
Талынг уыд æмæ уый æмбæхста стыр, тынг стыр цин лæппуйы цæс-
гомыл. Æрттывтой хурау цæстытæ, арт уагъта зæрдæ æмæ уыдон рухс-
мæ къæхтæ тахтысты, иу ран дæр никуы скъуырдтой дурыл сæхи...
...Бинонтæ ’хсæвæрыл бадтысты, зæронд ус æмæ æртæ чысыл лæп-
пуйы. Стæй дуар байгом æмæ уый дæр къæсæрæй æрбахызт, йæ цон-
гыл суджы . лыггæгтæ. Пецы цур сæ ’ркалдта.
— Раст загътай, Бети, нырма зымæг не ’рлæууыд, фæлæ изæры-
гæтты уазал у, — æддийæ ’рбацæуад баарт кодта.
— Еныр ды дæр ’æрбад, дæ нывонд, æмæ къæбæр бахæр. Сывæл-
лæттæ дзæбæх федтой сæхи. Мæнæ ма, Сосо дыккаг хатт æркуырдта
мисынæй.
— Хæргæ бæргæ кæны, фæлæ йыл уæддæр хуыз нæ хæцы, — загъ-
та та æрхæндæгæй æмæ æрбадт.
— Ахæр, ахæр дæхæдæг дæр, мæ хур. Æнæуи дæр ахæм нард нæ
уыдтæ, еныр та фыддæр. Æркæс-ма дæхимæ, едау ныллыстæг дæ!
«Æцæг ныммæлæг, фæлæ ноджы тынгдæр срæсугъд. Уыцы саутæ
дæр ыл куыд тынг фидауынц... Иу хатт, æрмæст иу хатт дæ мæ риумæ
куы балхъивин, æмæ стæй уыцы саутæ мæныл куы фæдарис...»
Хæдзары фæстаг къулы чысыл фæрсагæй аивæй каст æмæ йæ зæр-
дæ, ахст цъиуау, тыррык-тыррыкк кодта.
Сывæллæтты схуыссын кодтой, фынг систой æмæ та зæронд ус æв-
зонгæн афтæ:
— Ацæуон еныр, дæ нывонд фæуон. Куыдз суадз æмæ дуар сæх-
гæн. Æниу, цы ис тæссагæй, ам базæронд дæн æмæ нырма нæ комы
ахæмæй никуы ницы ’рцыд.
Сæ дыууæ дæр дуармæ рахызтысты. Бетионы хæдзарæй рухс калд.
— Бети, рухс судзгæ ныууагътай? — афарста Ева Бетионы.
— Æмæ гъа, цы ма йын хъуыды кæнын, æвæццæгæн, æндæра мын
æй мæ иунæг куынæ ссыгъта миййаг. Хæрзæхсæв, мæ чызг, — зæронд
ус кауы дуарæй ахызт.
Асиныл куы схызт Бетион, уæд йæ хъустæ ацахстой:
— Нана, ма фæтæрс, æз дæн...
Асины сæр дзыхълæуд фæкодта æмæ цалынмæ исты зæгъын сфæ-
рæзта, уæдмæ йыл Ирбеджы цæнгтæ æрбатыхстысты.
Иæ чысылæй фæстæмæ никуыуал ахъæбыс кодта фырт йæ мады æмæ
ныр фырцинæй ус бынтондæр бандзыг.
— Дæ сæрылхаст фæуон, мæ хъæбул, кæм дæ, кæм? — дзырдта мад,
фæлæ йæ ныхæстæ æддæмæ нæ хъуыстысты.
«Адджын дæ, гыцци, хъарм, фæлæ дæ бæсты уыцы саударæг куы
54

фæуыдаид мæ цæнгты ’хсæн, — ахъуыды кодта æмæ уыцы тæккæ йæ
зæрдæ йæхиуыл фæхудт.-- Де ’мгары идæдз... куыд дæ бон баци ахæм
хъуыды. — Куы ницы, куы ницы... Фæлæ. Уый æз йæ чысылæй фæстæ-
мæ зыдтон. Мæ зæрдæ йемæ йæ чысылæй фæстæмæ баст у... Сырæзт,
счызг ис, никуы йæм суæндыдтæн, никуы... Æмæ уый фæраздæр, фæлæ
а^буалгъ хъуыды ннкуы руагътон мæ зæрдæмæ. Иæ иу фенд лæр мын
фаг уыд, æввахс мæм уыд æмæ йæ алæбон дæр уыдтоп. Еиыр пæ зоиын,
хæцын мæхиуыл, мæ зæрдæ уæддæр йæ рæхыстæ тоны...»
— Кæцæй, куыд, хъæбул?.. — сфæрæзта мад, мидæмæ куы бахыз-
"тысты, уæд.
— Дæхæдæг кæм уыдтæ, нана, афтæ талынгтæм, — цыма йæ чысыл
раздæр йæхи цæстæй нæ федта, ахæм фарст æй акодта.
• — Уæртæ Гæззианмæ бауадтæн," дæ нывонд. Иунæгæй мæхæдæг
дæр нал фæразын æмæ уымæн дæр аххуыс кæнып.
— Куыд æй рауагъта йæ фыд? «Фæстæмæ ма æрбаздæхдзæн, уый
æнхъæл нал уыдтæн» — хъуамæ загътаид æмæ йæ фендæргъуызон
кодта.
Парсайы бæргæ нæ фæндыд, фæлæ нæ ныллæуыд Ева, мæхи къуы-
мы, дам, мын æнцондæр у. Зондджын сылгоймаг у. Лæппутæ, дам, сæ
фыды уæзæгыл хъуамæ схъомыл уой. Сæ фыды, дам, хъуамæ ма фе-
рох кæной, — дзырдта Бетион артимæ архайгæ. — Исты дын фенон,
стонджы дын уыдзæн, хъæбул.
— Де зпаг гæды зæгъæд, абон къæбæры хъæстæ нæ дæн.
— Дæ мад амæлæт, — йæ зæрдæ фæрыст мадæн æмæ æртыкъахыг
фынг артмæ æввахс авæрдта, ног конд дзул, фæлмæн цыхт, былкъахыр
дурыны арахъхъ тагъд-тагъд авæрдта. — Ныртæккæ дын цæрвæхсидæн
дæр ацараздзынæн дæ нывонд фæуон, ног царв мæм ис, знон æй ба-
цагътон, — дзырдта райгæ хъæлæсыуагæй мад.
— Афтæ йæ рахæсс, — нæ йæ фæндыд, бафыдæбон кодтаид мад^ен
æнафоны.
— Нæннæ, куы уарзыс, мæ лæппу, уæд цæуыл дзурыс, иу уысммæ
ацæттæ уыдзæн.
Аг бауæларт кодта.
Ирбег иу сыкъа арахъхъ анызта æмæ йын йæ фæстæ фæлмæн цыхт
акомдзаг кодта.~
Арты æвзæгтæ сырх-сырхидæй райвæз-байвæз кодтой æмæ хæдза- •
ры рухс дардтой. Сугтæ къæрц-къæрццæй сыгъдысты, цин кодтой хæ-
дзары къултæ сæ хицауы ’рцыдыл. Хæдзары хицауæн та йæ хъуыдытæ
йæ сыхаджы хæдзары къуымты рафт-бафт кодтой. «Нæма æрбарухс уы-
дзæн, æз ардыгæй дард уыдзынæн æмæ дæ цæстæй цæстмæ иу уынд дæр
нæ фæкæндзынæн... О, æмæ цæмæннæ? Цы фесæфдзæн уымæй, уæдæ
ма цæмæн лыгъд мæ разæй мæ зæрдæ?»
— Нана, мæ аконды фæстæ мæ исчи агуырдта? — æваст бафарста
йæ мады.
— Нæ, хъæбул. Дæ хабар мæм-иу Апъалойы Лео хаста. Иухатт ма
мын Лади загъта, уыцы лæппуйы, дам, сæхæдæг акодтой, агургæ та,
дам, æй ам кæнынц, фæлæ мын мæхи иикуы ничи бафарста.
— Раджы уыд уыцы хабар?
— Куы дæ акодтой, уый хæдфæстæ.
— Макæмæн мацы зæгъ, ам кæй уыдтæн...
— Уый та куыд? Фæстæмæ та?..
— Бонæрдæм...
Мад ын уат кодта æмæ йæ къухтæ зыр-зыр кодтой, куыдта зæрдæ,
æнæцæссыгæй куыдта. Иæ бон дзурын нал уыд. Зæгъгæ дæр ын цы
хъуамæ кæна, зоны йæ фырты зондахаст, уæддæр нæ басæтдзæн...
Рухс ахуыссыд... Бинонтæ схуыссыдысты.
«Дæ мад дæ сæрыбæсты фæцæуа, мæ иунæг, цы дæ рахау-бахауаг
ис. Иннæтæ куыд цæрынц, ды дæр афтæ цæр. Æркæн дæхицæн бинон-
тæ æмæ æз дæр мæ удæгасæй хъæбулы цоты ад базонон. Сæ нывонд
55

мæ сæр Къотъейы сывæллæттæн, фæлæ Къотъе дæуæй кæстæр уыд, цæ-
рын ын куы бантыстаид, мæ уд дæр ын уый куы фестадаид, мæхи лæппу-
йау æй уарзтон, уæд уымæй амондджындæр лæг нæ комбæсты нæ уы-
даид. Уыдон хуызæн хъæрмуд, уыдонау кæрæдзиуыл аудгæ дыууæ уды
мæ цард-цæрæнбонты никуыма федтон. Ды кæдмæ иунæгæй хъуамæ то-
най дæ бонтæ, мæ зæрдæйы уидаг, кæдмæ?..»
«Дыууæ къахдзæфы у ардыгæй дæумæ, дыууæ къахдзæфы æмæ
куыд дард дæ... Дардæй дæм куы тындзыдтон, уæд мæм афтæ зынд
мæ цонг дæм байваздзынæн æмæ мæ риуыл дæ... Еныр не ’хсæн æцæг
иу цонджы дæргъæн фæндаджы йеддæмæ нæй æмæ дæм не ’ххæссын...
Зонын æй, никуы уыдзæн уый, фæлæ ацы куыдзы зæрдæйæн цы ми ба-
кæнон, куы йæ æз абырсын, хъæбысæй хæцæгау, куы та мæ уый фæкæ-
ны йæ быны»...
Райсомы ’рдæм цы арæдзæ-мæдзæ кодта, æндæр йæ цæст цъынд
нæ федта. Мад арæхстгай сыстад, фæндаггæгтæ йын исты ацæттæ кæ-
нон, зæгъгæ.
Сбони. Лæппу не сты, æмæ мад иуæй цин кæцы, чысыл ма фылдæр
фæуыдзæн йæ хъæбул хæдзары, иннæмæй тæрсы — ма йын бауайдзæф
кæна, цæмæннæ мæ райхъал кодтай, зæгъгæ.
Хур скаст. Ирбег райхъал. Сыгъдæг, фæлмæн хуыссæнтæ, йæхи
уат... Куыд адджын у хи артдзæст, хæдзар... Фæлæ нырма нæй хи хæдза-
ры цæрыны бар... «Ьар? — йæхинымæры бахудт.—Чи байста уыцы бар?
Фендзыстæм чысыл фæстæдæр, кæмæн цы бартæ уыдзæн...» Æваст Тай-
мураз йæ цæстыты раз æрлæууыд. «Куыд арвыста цыма дисон йе ’хсæв?
Æнæмæнг æй базонын хъæуы, чи йæ фехста. Æвзæр кусынц нæ лæппу-
тæ, иунæгæй рауадзын æй нæ хъуыд. Кæд йæ размæ бабадтысты, уæд
чидæр нæхицæй гадзрахатæйцæуæг у, нымудзæг ис не ’хсæн. Æвæстиа-
тæй цæуын хъæуы», — фидарæй загъта æмæ цырд фестад. Тыргъмæ
рахызт, мæ цæсгомыл дон скалон, зæгъгæ, æмæ сагъдæй баззад...
... — Баназ, мила, сылы, æхсыр та — лæппутæн, — куыдзæн бæлæ-
гъы сылы ауагъта æмæ йыл йæ рæхыс бафтыдта. Иæ астæу куы сраст
кодта, уæд йæ буар фæхатыд, чидæр æм кæсы. Бетионты ’рдæм йæ
сæр разылдта. Иу уысм фæджих, йæ зæрдæ фæсæххæтт ласта: Боцъо-
джын бæзæрхыг лæг лæууы тыргъы æмæ дзы йæ цæст нæ исы. «Къоте,
мæхи Кьотъе... Дæуæн мæ сæры хилтæй саудæр рихитæ уыд... Ай Ир-
*бег фæзынд, æвæццæгæн, фæлæ боцъо куынæ дардта...»
Лæппу, æнæхъуыдыгæнгæ, æрхызт тыргъæй æмæ цæсты фæны-
къуылдмæ Къотъеты кæрты фестад.
— Æгас цу, Ирбег, — йæ размæ рахызт Ева æмæ йæм йæ къух ба-
даргъ кодта, — дардмæ дæ, чысылма бахъæуа, мауал базонон.
Ирбег йæ рахис къух усмæ авæрдта, галиу къухæй та йæ боцъо
æрдаудта æмæ сылгоймаджы цæсгоммæ кæсгæйæ баззад. Нырма афæ-
лурс сты йæ уадултæ, стæй сыл арт ссыгъд æмæ цæстытыл фæлмгонд
абадт.
— Кæм дæ, дæ хуыцауы тыххæй, дæ мад дæ мæтæй æрдæг
куы фæци? — загъта та Ева æмæ дзы йæ къух исæгау акодта.
— Мæнæ, — тыххæй схауд йæ дзыхæй иу ныхас æмæ йæ цæсгомыл
тыхмидбылхудт ферттывта.
«Мæ мад мыл кæй мæт кæны, уый бæргæ зонын, ды кæд кæныс
мæ кой, уый у сæйраг...»
— Рацу мидæмæ, — æнæбары бакодта фысым.
— Нæ, нæ мæ æвдæлы уыйас, цæугæ кæнын, æмæ...
Ехх, куыд тыиг æй фæндыд, загътаид ын, æнæдæу фенгæ нæ баци
мæ бон ацæуын.... Фæлæ нæй, нæ хъæуы, нæ хъæуы...
— Хорзæй баззай, мæ мад — дæ фæдзæхст, — иу каст ма бакод-
та усмæ, æрмæст ын йæ гуырыл æрхаста йæ- цæст, йæ цæсгоммæ бакæсын
ын фæзын, æмæ тагъд къахдзæфтæй фездæхт фæстæмæ.
— Хæрзвæндæгтыл фæцу, Ирбег, — иу-дыууæ къахдзæф акодта йæ
фæдыл, стæй мидæмæ баздæхт сывæллæттæм.
56

«Цы кодта дæ мæрдтыстæн, ацы лæйпу, цы цъайхтæ-буртæ кодта.
А-дзурын раджы дæр никуы арæхст, фæлæ ныр бынтон куы байгомыги.
Æвæццæгæн, идæдз сылгоймаджы раз æфсæрмы кодта, ме ’намонд сæр
сар фæуа...»
Бетион кæбицы гом дуарæй уыдта, куыд тыхстæй лæууыд Ирбег
Евайы раз æмæ æваст куы фездæхт, уæд сæм йæ зæрдæ фехсайдта.
«Нæ, алæ, цы нæ ахъуыды кæндзæн адæймаг...» — æмæ йæхи мидæмæ
байста.
— Нана, цæуын.
— Къæбæр уал ахæр, хъæбул.
— Нæ, æгæр афæстиат дæн.
— Уæд та дын мæнæ чысыл цыдæртæ фæндаггаг, — йæ цæсгоммæ
йын бакаст мад. Цæхæрау æрттывтой цæстытæ, цæсгом цинæй ради.
«Куыд тынг æхсызгон ын уыд йæ фенд, уагæры...» Зæрдæ та дызæрды-
джы бахауд.
Ирбег нæ уарзта йæ къухы исты хæссын, фæлæ йæ иуæй йæ мады
фæхъыг кæнын нал бафæндыд, иннæмæй æвиппайд фæхъуыды ласта,
Таймуразмæ афтид къухæй цæуыны бæсты исты бахæссын хуыздæр у,
зæгъгæ.
— Цымæ та дæ кæдмæ нал фендзынæн, лæппу?
— Æвæццæгæн, тагъд æрыздæхдзынæн... Тыхсгæ ма кæн, нана,—
загъта æмæ атындзыдта.
— Лæгты дзуар де ’мбæлццон, мæ иунæг, рæстфæндæгтыл фæцу
æмæ сæрæгасæй сæмбæл дæ хæдзарыл», — йæ фæстæ каст æмæ йæхи-
мидæг арфæтæ кодта мад.
Ирбег хæдзары фæстæты кауыл ахызт æмæ фæсфæндæгты хъæуæй
аивгъуыдта. Коммæ ныххызт, мæнæ ма доны сæрты дурыл ахиздзæн
æмæ хъæдмæ баирвæздзæн. Стæй Цънелисы иувæрсты суайдзæн,
Къодайы хъæдмæ бахиздзæн æмæ аууæтты ныффардæг уыдзæн...
Цыд тагъд, даргъ санчъехтæй, йæ алварс йæ цæст хæсгæ. Райдзаст
райсом уыд. Хур æнæвгъауæй, нæртонæй калдта йæ тарæй зæхмæ сыгъ-
зæрингъуыз рухс. Бæлæсты ’хсæн-иу абырыд хуры тын æмæ цæугæдо-*
ныл ранæй рæтты æвзист роны æрттывд кодта.
Рæсугъд у хæхты хурыскаст. Арв йæ зæрдæйы дзаг бахуды, урс ми-
гъы пирæнгæттæ йæ риуыл атайынц æмæ, æгæрон цъæх-цъæхид ны-
мæтхудау, æрдæлгом вæййы хъæуы сæрыл. Уыцы сыгъдæг арв афтæ æв"
вахс фæкæсы лæгмæ æмæ зæгъдзынæ: мæнæ бæласыл куы сбырон, уæд
æм къухæй дæр сæвналдзынæн...
Цыд. Иæ зæрдæ цинæй уыд йемдзаг. Цыд æмæ цыма уый йæ ра-
зæй, гæлæбуйау, пæр-пæр кодта, йæ фæстæ тындзыдта. Иу дурæй ин-
нæмæ — гæпп, иу ма ноджы æмæ донæн уыцы фарс...
Фæцыд гæрах, дыккаг, æмæ лæг цы дурыл лæууыд, ууыл бадæгау
æрхаудта. Уысммæ дамбаца йæ ронæй фелвæста, æмæ æхст кæцæй фæ-
цыд, уыцырдæм акаст. Къутæр базмæлыд... Доныбадæджы цæст .къеп-
кæ худыл схæцыд... Йæ цæстытæ тарытæ кодтой, фæлæ йæ фыртæвдæй
ницыуал хъуыды кодта, нæмыг къутæрыл нызгъæлста.
Худ нал зынд. Змæлæг дæр нæй. Ирбег йæ дамбацамæ ’ркаст, иу
æхст ма фæкодта къутæры æмæ сыстыныл ацархайдта. Риуæй туг цыд
æмæ дон иу-цалдæр къахдзæфы сырх дардта, стæй туг донимæ змæст
æмæ йæ хуыз сæфт.
«Не ’хсæн ис, чидæриддæр у, нæхион у. Худ Тегæйы худы хуызæн
у, фæлæ куыд, уый та куыд?.. Хъуамæ исчердæм схилон». Æмæ та йæ-
хиуыл схæцыд, нæй къæхтæ коммæ нал кæсынц, астæу гуыр нал уро-
мы. Хæдоны фæдджи хъæдгомы ныннадта, кæд туг фæлæууид, зæгъгæ.
«Циу ай, мæхи куынæуал фæразын». Рпуы рыст æм еныр бахъардта,
фæлæ йæ цыппæртыл абырыд, ахызт донæй æмæ къутæрмæ скодта йæ
ных. Бырыд размæ, куы дурыл хæцыд, куы — бæласыл, тыххæй схæццæ
уыцы къутæры онг æмæ... Лæг цыма йæ улæфт уагъта, къутæрыл йæ
фæсонтæй банцой кодта, галиу къах йæ быны, рахис размæ адаргъ, сæры
57

кæхц — пырх, цæсгомæн тугæй базонæн нал и... Къепкæ худ — зæххыЛ,
дамбаца йæ хъæбысмæ æрхауд...
«Æх, æнамонды гуырд, мæ лæвар дамбацайæ мæ дæ зæрды мæрд-
тæм барвитын уыд, и? Куыд зынбазонæн ’дæ адæймаг, куы?»
Цыма-иу аталынг, стæй та-иу хур ракаст... Зæрдæ фæцæйхъуызыд,
стæй та-иу æнæбары стæп-тæп кодта. «Ам æнæхицауæй мæлдзынæн...
фæндагмæ... Мæлдзынæн?.. Мæ адæм мæм æнхъæлмæ...»
Стæй та баталынг...
* * *
Елбачион райсомæй сæгъты радыгъта æмæ Лади фос а-ныр хизын-
мæ аскъæра, афтæ йыл ус сбустæ кодта:
— Дæ мæрдтыстæн, ацы лæг, æппын хъæды пыхс никуыуал ис?
Иу цъылынхор ракæн æмæ йæ рахæсс, цас диссаг у. Цæмæй рамæрзон
фосы бынтæ? Ныкъкъуыдыр ис ацы уисой!
— Хылы зæрдæ дæм куы ’рцæуы, уæд æфсон агурынмæ хъæдмæ
дæр ахæццæ вæййыс. Æрхæсдзынæн дын, цы хъæр кæныс ’æхсæвы цъæ-
хæй, — бауайдзæф ын кодта лæг æмæ.куыдзмæ фæсидт:
— А, Æрсой, Æрсой!..
Куыдз, æцæг арсы хуызæн, йæ хицауы фæстæ атындзыдта.
Комы фыццаг гæрах куы фæцыд, уæд æй æвиппайды фехъуыста
Лади.
«Агъа, кæцыдæр æнамонд цуанон та гæрæхтæ систа. Рарвит ын
’ Фсати йæ размæ сычъи», — йæхинымæр загъта. Фæлæ нæмгуыты къæр-
къæр куы сарæх, уæд йæ хъустæ фæхъил сты æмæ доны ’рдæм акаст.
Ницы суыдта, фæлæ тынг сцымыдис. Куыдзы фосы цур фæуагъта æмæ
дæлæмæ азгъордта. Донбыл чысыл ауад æмæ фаллаг фарс бахизæны
цыдæр къæ’сса ауыдта. Бахызт. Дуртыл туджы фæдтæ нæма басур сты.
Къæсса систа, уый дæр — тугæйдзаг. Зæхх цæстæй асгæрста æмæ ту-
джы фæд-фæд æд къæсса фæцæуæг. Цалдæр санчъехы фæстæ дæлгоммæ
хауд лæджы суыдта.
Цыдæр тас ын йе уæнгтæ сбаста, фæлæ йæ цымыдис афтæ стыр
уыд, æмæ мардмæ йæхи баласта. Йæ сæрыл ын схæцыд æмæ...
— Æтт^ мæ зынг куыд бахуыссыд, гъе! — фæкатайаг Лади.
Уæлгоммæ йæ рафæлдæхта. Ирбег нырма хъарм(уыд. Туг дæр цыд
нырма æмæ йæ риу лæхъирæй лæууыд.
'«Уды мидæг ма ис, фæлæ æз иунæгæй ницы бакæндзынæн, хъæуæн .
фехъусын хъæуы».
Иæ тых, йæ бонæй ныхъхъæр кодта:
— Уæ, Дзерантæ, быны сæфт фестæм!.. Уæ, мæ сæр сайраг куыд
фæцис, гъе!..
Адæм усæй, лæгæй, сывæллонæй лыгъдысты комырдæм, иутæ æр-
дæгкæндыдтæй, бæгъæмвадæй, пыхцылсæртæй... Лыгъдысты удаистæй,
æз-фæраздæронæй, лæгæрстой доны. Хъæр, цъæхахстæй ком нæрыд...
— Ирбеджы амардтой! — хъæр кодта чидæр.
«Ирбеджы амардтой!» — фæстæмæ здæхтой хæхтæ фыдохы хабар.
Лæппутæ Ирбеджы арæхстгай систой зæххæй, цæмæй йæ ’рхастаик-
кой фæндагмæ, фæлæ сæ кæцыдæр ауыдта къутæрыл æнцойгонд марды
æмæ ныхъхъæр ласта:
— Мæнæ-ма-а! Мæнæ ноджы иу мард!
Тынгдæр сæмбу кодтой адæм. Чи цы дзырдта, чи цы. Иутæ аф-
тæ:
— Кæрæдзи амардтой.
Иннæтæ:
— Чидæр сæ амардта...
Бетион Ирбеджы афæндарасты фæстæ къæбицмæ баздæхт æмæ
цыдæртæ архайдта. Иæ зæрдæ афтæ уæззау уыд, йæ хъуыдытæ афтæ
змæст, мигæнæнтæ йæ къухтæй хаудысты.
58

Гом дуарæй хъæлæба, цъæхахст куы ’рбатахт, уæд зæрдæ ауазал-
гонд, йе уæнгтæ æрызгъæлдысты. Уыцы уысм йе ’ппæт буарæй бан-
къардта — цыдæр стыр бæллæх æрцыд хъæуыл, фæлæ сæфгæ æрмæст
йæ хæдзар фæкодта, æндæр ничи...
Цыма йæ исчи расхуыста, афтæ ратахт ацы уæззæуттæ сылгоймаг
æддæмæ.
— Ева-а-а! — ныхъхъæр кодта Къотъеты ’рдæм æмæ дæлæмæ, адæм
чердæм лыгъдысты, уыцы ’рдæм йæхи аппæрста.
Ева уымæй раздæр фехъуыста Ладийы сайраг æмæ лидзæг адæмы
разæй, йæ сау кæлмæрзæн фæйлаугæ, атахт.
Бетион, Ирбеджы алыварс тыгуырæй лæууæг адæммæ куы баввахс,
уæд сæ хъæр фескъуыд æмæ дыууæ дихæй фæстæ алæууыдысты. Суыд-
той мады цæстытæ йæ домбæйттæ лæппуйы уэелгоммæ хаудæй... Зæрдæ
йæ кусынæй фæлæууыд, уæрджытæ бадон сты... Æрмæст сæрымагъз нæ
сайдта — куыста æмæ рæстдзинад не ’мбæхста ныййарæгæй: «Дæ арт
бауазал, Бетион, бон сихорафон дæ арв æрпавта...»
Дыууæ дихгонд адæмы ’хсæнты йæ къæхтæ размæ исыныл йæ уд
хъардта, фæлæ сæ нал фæрæзта. Йæ сæрбæттæн фæстæмæ абырыд,
урс ныхы уырынгтæ фæарфдæр сты, цæсгом цыма дурæйконд уыд...
— Мæ хъæбул, мæ сидзæрæй хъомыл иунæг, куыд мæ ныууагъ-
тай хурмæ, — тынг ныллæг хъæлæсæй, ризгæ былтæй сфæрæзта æмæ
лæппуйы раз йæ зоныгуылтыл æрхауд. Йæ былтæн ын ныбба кодта,
йæ сæры бын йын йæ рахис къух ауагъта æмæ йыл рахæцыд. Цыдæр
хъæрзыны хуызæн схауд Ирбегæй æмæ мады зæрдæйы гæзæмæ ферт-
тывта ныфсы стъæлфæн. Æваст йæ цæст адæмыл ахаста æмæ хуы-
цаумæ лæгъстæгæнæгау нынниудта:
— Арикаут, адæм, дохтырмæ! Кæд ма мын фервæзид!..
Ныххæррæтт ластой фæсивæд цъаламæ. Дыууæ бæхы рацахстой,
Хъуылымбегты Зауыр æмæ Дзеранты Сауи æнæсаргъ бæхтыл абадтыс-
ты æмæ, фатау, атахтысты Гомты ’рдæм...
Цæмæй цæфæн æнцондæр уыдаид æмæ йæ уæрдон ма фæцагъта^д,
уый тыххæй Лади дыууæ фæйнæджы хъилтыл ныххуыдта, хос ыл æр-
калдта æмæ цыппарæй Ирбеджы хæрзарæхстгай йæ уæлæ æрæвæрдтой.
Афтæ арæхстгай йæ лæппутæ хъæумæ схастой. Æнæзонгæ марды та
уæрдоныл аластой, хицау ын разындзæн, афтæ кæм уыдзæн, зæгъгæ.
Рынчынæн йæ цæнгтæ хъæццулы æддейæ лæмæгъ æппæрстæй лæу-
уыдысты. Мад йæ фырты тæвд армытъæпæн йæ уазал русмæ балхъыв-
та. Рынчын райхъал æмæ, цыма, йæ цæстытыл не ууæндыд, ахæм каст
скодта йæ мадмæ. Стæй æфсæрмгъуызæй хæрз сабыргай бафарста:
— Афтæ раджы кæцæй?.. Чи уæм æй баскъæфта...
— Æвзæр хабар базырджын у, мæ хъæбул, цы дæм рауад, чи мæ
сæфта, хур ыл ма ракæса?.. Кæмæн цы гæнæг дæ? — æрдæгкæугæ дзырд-
та Елиса, æмæ йын йæ къух уæгъд нал уагъта.
— Нæ хъæуы нырма уыдæттæй фæрсын... Зæххыл нырма ахæмæи
ницы ’рцыд, цæрæнбонтæм цы басусæг уа... Радзæбæх уал уа, стæи
алцы дæр бæрæг уыдзæн, — загъта Никъо уæззаугай æмæ сын уымæи
бамбарын кодта рынчыны уæлдай фæрстытæй сфæлмæцын кæнын нæ
хъæуы, зæгъгæ.
— Уæдæ куыд бакæнæм, Никъо, дæ рынтæ бахæрон, аласæн ын ис
æви?.. — ризгæ хъæлæсæй бафарста Парса дохтыры.
— Нырма нæй, Парса. Иу къуыримæ, мæнмæ гæсгæ, фæхъæддых-
дæр уыдзæн æмæ уæд фендзыстæм. Уæны хъæдгом куынæ фæхуыздæр
уа, уæд фæзын уыдзæн. Туг бирæ фесæфта, æндæра цаеф афтæ тæссаг
— Мæ хæдзар хъахъхъæнæг зæдæй дæ сфæлдыста хуыцау,
59

Ацы хатт ма мæ бахиз фыдбылызæй, æмæ кæд цæрон, уæд... — æндæр
зæгъын йæ бон ницыуал баци Парсайæн, йæ сæр иуæрдæм азылдта.
Дохлыр æмбæсрта, зæронд лæджы зæрдæйы цы арт сыгъд, уый. Сæ
дыу/æ дæр дуармæ рахызтысты.
«Мæгуырæй уæд баззадаис, уыцы лæппу йыл куынæ фембæлдаид
æмæ йæ ыæнмæ куыш-е ’рбахастаид... Еныр ын ницы у, иу мæймæ йæ
къахыл слæудзæн», ахъуыды кодта Никъо, Парсайæн та загъта:
— Ма тыхс," Парса, алцы дæр хорз уыдзæп. Æрмæст рынчыиы цур
исчи хьуамæ лæууа, хос, хæринаг ын йæ рæстæгыл хъæуы. Мæхи та, дæ-
хæдæг зоныс, куыд кæдæм акæнынц, куы — кæдæм...
— Абон мæнæ йæ мад уæд йæ уæлхъус, сом чындзы æркæндзынæн,
уый хуыздæр сарæхсдзæн, — загъта Парса, стæй мидæмæ Елисамæ ба-
дзырдта. — Уæдæ æз фæстæмæ аздæхон, Гæбæриан, сом чындзы ракæп-
дзынæн. Мæнæ хордзентæ равдæлон кæнут.
Елиса æмæ Марта хордзентæй систой уæлибыхтæ, фæлмæн цыхты-
тæ, æргæвст кæрчытæ, æмæ сæ срæдзагъд ластой фынгыл.
Нпкъо Парсайы ахизын кодта уынгмæ. Дысон йæ цæст цъынд кæй
нæ федта, уый ныл еныр æртæфсти. йæ сæр къуырма рыст кодта.
«Сыгъдæг уæлдæфмæ, стæй æрхуысдзынæн», ахъуыды кодта æмæ —
уазæджы дæр фæндараст кодта æмæ йæхицæн , дæр афтæ пайда дæр
уыд. Цыдысты фæрсæй-фæрстæм. Парсайæи йæ зæрдæ пу маст æу-
уылдта. Дохтыры бафæрсын ын зын уыд, фæлæ йæ мастæп хуыздæр
дзуапп кæмæй базыдтаид?
— Ды йæ зондзынæ, Никъо, æмæ мып æй ма бамбæхс, дæ рынтæ
бахæрон, чи мæ сæфта?.. Æз ныр зæронд лæг дæн, цы нæ æмбæлы, ахæм
ми нæ бакæндзынæп, фæлæ мæ сафæджы ма зонон, уый дæр цас раст у...
— Парса, цæмæн дæм афтæ кæсы, æз æнæмæнгæй зондзынæн, Тай-
муразы чи фехста, уый? Æви дæм ахæм хъуыды ис, ома æз дæр се ’мдзæ-
хтон дæн, и? Нæ, Парса, æз революционер нæ дæн, нæ кодтон æз паддза-
хы ныхмæ тох, уымæн нæ, æмæ мæ зæрдæмæ тынг цæуы. Нæ... Фæлæ
мæ революцийы арæзт хъуыддаг дæр нæ уырны. Зонд æмæ зæрдæйæ
æз революцийы æвварс дæн, уымæн æмæ зæхх, сæрибар кусæг адæмæн,
зæгъгæ, ахæм цард аразыныл у йæ тохы сæр’, Фæлæ цы уыдзæн, кæд
уыдзæн? Революцитæ æз бирæ зонын чингуытæй, фæлæ сæ иичима фæ-
уæлахиз, уый дæр йæхи рæстæг, йæхи гъæдæй æрцæудзæн, афтæ мæм
кæсы. Ныр дæр мæм афтæ дзуры мæ зæрдæ, цыма та уæгъды калынц
мæгуыртæ сæ туг, — дзурынмæ фæгæрз дохтыр. Парса нын йæ хъуыды
рæстмæ не ’мбæрста, уæддæр æм лæмбынæг хъуыста.
— Таймуразы знон райсом иу лæппу-лæг æрдæгмардæй йе ’ккой
æрбахаста. Уыцы лæджы æз нæ зонын, нæ дæр æй фæрсгæ бакодтон,
чи у, уымæй, фæлæ йе ’мбал куы нæ уыдаид, уæд ыл афтæ нæ батых-
стаид. Уыцы лæг зондзæн хабар..,
— Хабар мæм чи схаста уыцы лæг? — дисгæнгæ афарста Парса.
— Уый.
— Уыцы лæппу гуиргуинайаг у, æмæ мын куы нæ загъта, йæхæдæг
æй кæй ’рбахаста дæумæ?
— Уымæн дæр уыдзæн аххосаг. Хъуыддаг уый мидæг и, Парса, æмæ
знаг иу лæг нæ уыдзæн, — йæ ныхас та адард кодта Никъо, — уыцы
гуиргуинайаг лæппу дæ лæппуйы хæлар кæй у ууыл дызæрдыг нæ кæ-
нын. Тыкг фидарæй мын бафæрæзта: ацы лæппу, дам, æнæмæнг хъуа-
мæ фервæза... Иу хъуыддаджы лæуд уыдзысты, революцийы хъуыдда-
джы... Революцийы фæуæлахизыл тохгæнджытæн та сæхицæй фылдæр
„ знæгтæ ис. Æмæ куыд æнхъæл дæ, чи уыдзысты уыдон? Æз, ды? Кæп
зæгъын æй хъæуы, нæ. Уæлдай дæм кæд исты ис, уæд, чизоны, револю-
ци дæуæн дæр дæ зæрдæмæ нæ фæцæуа, фæлæ мæм афтæ кæсы, цыма
ды уæддæр рæстдзинады знаг никуы уыдзынæ... Фæлæ бирæ зæххытæ,
бирæ мулк кæмæ ис, ома сæ уыдон мæгуыртæн афтæ æнцæнттæй рат-
дзысты? Нæй, нæ мæ уырны.,.. Уый нæ уыдзæн, æмæ революцийы знæг-
тæ дæр уыдон сты. Уыдонæн сæ цард арæзт у, мæгуырты мæт нæ кæ-
60

нынц... — Дзырдта æмæ дзырдта Никъо, йæ хъуыдытæн цыма анализ
арæзта, Парса дзы иу уысм рох дæр фæци. Уый йын æвваст йæ ныхас
фескъуыдта:
— Æз æй уæддæр не ’мбарын, мæ лæппу цы гæнæнг у?
— Дæ лæппу... Дæ лæппу дæр, æвæццæгæн, революцийы сæрыл тох-
гæнæг у æмæ... —дохтыр фæсæццæ: зæронд лæгæн йæ фырт никуы бам-
барын кодта йæ хъуыддæгтæ æмæ ныр алцы радзурын, чизоны, не ’мбæ-
лы.
— Уый та мын цы цух уыд, цы йæ* нæ уагъта, цæуыл адæмы фыдæх
иста? л с
— Ех, Парса, æз бирæ хъæзныгдæрты фыртты федтон — революцийы
сæрыл сæ цард пывондæн хастой. Ды дæхи цæнгты тыхæй хæрыс къæ-
бæр, иикæмæй дæ æнхъæлцау æмæ дæхи мæгуыр нæ хоныс. Уæд ма
æлдæрттæ та цы зæгъой? — сæ исбон цы фæкæной, уый куынæуал зо-
нынц?!
— Æлдæрттæ та махмæ кæцæй хауынц. Хуыцау кæй æлдарæй сфæ-
лдыста, кæй сау кусæгæй, уый махæй кæнгæ нæу...
— Сæйраг схæцæн дæр уым ис... Революциаразджытæ афтæ нæ
хъуыды кæнынц, — уыдоны хуыцау нæ уырны. Сæ хуыцауы сæхæдæг
сфæлдыстой: сæрибар, иудзипад, æфсымæрдзинад — уый дын сæ хуы-
цау. Æлда’рæй, цагъарæй сын иууылдæр иугъуызон бартæ хъуамæ уа...
— Ды куыд дзурыс, кæд афтæ у, уæд уыцы революци у цавæр, уый
æвзæр хъуамæ ма уа...
— Мæгуыртæн æвзæр нæу, мæ хур, цы сафынц, фæлæ ма уæ хъæуы
æлдæртты бафæрс, мæгуыртæн сæ зæххытæ, сæ фос, сæ мулк ратдзыс-
ты?
— Ахæм нæртонæй сæ нæ зонын, — йæ мидбыл бахудт Парса.
— Рсволюци сæ тыхæй байсдзæн æмæ сæ мæгуыртыл бануардзæн...
Еныр бамбæрстай, Парса; чп мары революцийыл тохгæнджыты? Дæ
хуызæи æмæ мæ хуызæн лæг пнкæй амардзæн, не стыр мулк иып нæ
байсдзысты... Ныр аздæхон, Парса; хорзыл амбæл — куыд загъта-Ни-
къо, афтæ Гуиргуинайæ цы лæппуты рарвыстой, уыдон сæ уæлхъус æр-
балæууыдысты.
Дзеранты лæппу Никъойы дæр хорз зыдта æмæ- Парсайы дæр.
Куыддæр сæ ауыдта, афтæ бæхæй æрхызт, салам сын радта, стæй ха-
бар радзырдта æмæ Никъойæн ныллæгъстæ кодта:
— Дæ сæр нæ бахъуыд, дохтыр, дæ хуыцаумæ скæс.
— Уæдæ Бетионы лæппуйы дæр фехстой, зæгъут? — æрхæпдæг хъæ-
лæсæй бакодта Парса. — Дысон пзæр мæм мæ лæппуйы хабар уый куы
схаста, уæд ын йæхи та чи...
— Таймуразы дæр? — йæ зæрдæйы дпс нал баурæдта Сауи æмæ
æнæбары раргом кодта, уымæн дæр пудзинад кæй уыд ацы лæппути-
мæ, — куыд у? —дохтырмæ бакаст тарстгъуызæй.
— Уымæн ницы у, фервæздзæн, фæлæ уæхион кæд уæззау цæф нæу?
— афарста йæ Никъо.
— Уды мидæг æй ныууагътам, фæлæ куы фæтагъд кæниккам.
— Мæхи бæхыл ацæудзынæн, — загъта дохтыр, лæппуты хидæй-
дзаг бæхтæм куы бакаст,'уæд.
* * *
Сыхы адæм бон-баизæрмæ Бетионы кæрты сæргуыбырæй лæууы-
дысты. Ничи дæр сæ кæуын уæндыд, ничн дæр хъæрæй сныхас кæнын.
Иутæ-иу ацыдысты, иннæтæ-иу æрбацыдысты. Кæрт иудадзыг дæр адæ,
мæй уыд йедзаг.
Иобеджы уатæй-иу чи рахызт, уымæ-иу фæрсæджы цæст пыццав-
той, ома куыд у?
Бстион дурæй бадт,йæ цуры. Йæ рахис къух ын йæ дыууæ армы-
тъæпæны дардтд. Æрдæг цардхуыст буарæй рацæугæ дыдзы хъарм ма-
61

ды тугдадзииты хъардта, риуы бын, здыйау уæззау, дзыназгæ зæрдæ-
йæ-иу гæзæмæ банкъуыста æмæ фæстæмæ здæхт... Цæсгомыл мæрдон
хуыз нæма сбадт, фæлæ улæфт гæзæмæ, тынг гæзæмæ хъуыст.
Хур акъули. Ничима зынди. Лади ма сын сæ размæ æртæ саргъджын
бæхы арвыста, райсом кæцытыл ацыдысты, уыдон фæстæмæ фæлладæй
тагъд нал фæцыдаиккой æмæ сæ æрдæгвæндагыл дæр куы раиват, уый
дæр рæстæгæй пайдайы хос у, зæгъгæ.
Дохтыр æрбахæццæ изæрмилты. Адæмæн цыма стыр уаргъ се ра-
гъæй ахауд, афтæ æхцонæй сулæфыдысты.
— Дохтыр æрбацыд, — кæйдæр ныллæг хъæлæс ацахстой Бетионы
хъустæ. Иæ сæрыл схæцыд, дæлейæ уæлæмæ скаст Никъомæ. Мады цæс-
гом иу боны мастæй бынтон фендæргъуызон, рустæ, цæстытæ мидæмæ
бахаудтой.
Евайæн йæ зæрдæ суынгæг, хæкъуырцгæнгæ, бацыд Бетионмæ, йæ
цонгыл ын рахæцыд æмæ йæ аиварс кодта.
Никъо Евайы куы ауыдта, уæд дзы, иу уысм кæмæ ссыд, уый ай-
рох. Цины уылæн йе уæнгты хъармæй ацыд.
Уаты цы адæм уыд, уыдон, æнæдзургæйæ, дуармæ ахызтысты. Æр-
мæст мад, Ева æмæ Лади Ирбеджы сыптæгмæ дæрддзæф æрлæууыдыс-
ты, дохтыры нæ сæр истæмæн куы бахъæуа, зæгъгæ.
Никъо Ирбеджы цæфы баст райхæлдта, æмæ Ладимæ бакаст, Æр-
тæ дæр иумæ бакъахдзæф кодтой сыитæгмæ. Никъо тугæйдзаг хæдон
слыг кодта æмæ хъæдгом сыгъдæг кæнын райдыдта. Схъæрзыдта Ир-
бег, мад æм бакъахдзæф ласта...
— Ева, ахизут æддæмæ, ма хъыгдарут, — ныллæг хъæлæсæй сæ ба-
фæдзæхста.
— Æгъ-гъ! —райхъуыст та хъæрзын.
— Дæ мад амæла, мæ иунæг, — бадзынæзта зæрдæ, нал фæлæууыд, -
лæппуйы ныхыл йæ ризгæ къух авæрдта.
— Макæ, Бети, макæ, — скуыдта Ева æмæ рахæцыд Бетионыл, йæ
хъарм цæссыгтæ Ирбеджы цæсгомыл æртагъдысты. Лæппуйы былтæ
гæзæмæ базмæлыдысты, цæсты уæлтъыфылтæ зына-нæзына уæлæмæ
схæцыдысты æмæ тынг ныллæг хъæлæсæй цалдæр дзырды сæппæрста:
— Кæуыс мыл, Е-ва, кæ-уыс... Дæ хъ-а-рм цæссыг мыл кæ-лы... Æх,
куыд хоор-з-у-у...»
— «Цæмæн фæстиат кæнын»,— æмæ та йæ хъуыддаг райдыдта...
Никъойæн йæ къух æндзыгæй баззад...
«Уый та куыд? Мæ удыскъуынгæ уымæн тардтон бæх, цæмæй...»
« — Хор-з-у-у»...(— гæзæмæ та райхъуыст æмæ дохтыр фестъæлфыд:
— «Цæмæн фæстиат кæнын», — æмæ та йæ хъуыддаг райдыдта...
Фæлæ уæгьды...
Уыцы гæзæмæ æрттивгæ тæпп дæр ахуыссыд Ирбеджы цæстыты
æмæ баталынг...
Бынтон баталынг...
Ирбег нырма уæлæуыл уыд, афтæ цины хабар æрыхъуыст:
Уæрæсейы паддзахы раппæрстой, социалистон революци фæуæла-
хиз...
Бирæ, тынг бирæ адæм æрцыд мардæн æгъдау дæттынмæ. Мардæн
кад æмæ æгъдау дæттын фыдæлтæй баззад ирон адæммæ, фæлæ Ирбе-
джы.куыд кадимæ бавæрдтой, ахæм кад æгас комы нырма никæмæн счын-
дæуыд. Центрæй æрвыст æмбæлттæ митинг сарæзтой уæлмæрды. Къæс-
хуыртæ лæппу-лæг æй байгом кодта æмæ ныхасы бар радта делсгацийы
хистæр Харебаты Алексийæн.
Размæ ралæууыд хæрзконнд, уæпгджын, ацæргæ лæг, цыбыр сæра-
кæй палто æмæ даргъхъус сæрак цырыхъхъыты. Йæ кепкæ худ йæ къу-
хы, афтæмæй ризгæ хъæлæсæй райдыдта: «Мæнæ хорз адæм, абон мах
62

йæ фæстаг фæндагыл æрвитæм не ’мтохгæнджыты хуыздæры, зынгзæр-
дæ коммунисты, адæмы сæрибардзинадыл тохгæнæг æмбал Дзеранты
Ирбеджы. Зын у, алкæй зæрдæ уæ фæриссын кодта йæ æгъатыр мæлæт,
фæлæ махæн — йæ тохæмбæлттæн дывæр фæрыстысты нæ зæрдæтæ —
уæлахизы къæсæрыл ахуыссыд йæ цард, цæуыл тох кодта, уый йæ цæс-
тæй нæ федта.
Цы гæнæн ис, сæрибарзинад æнæтугкалдæй не ’рцæудзæн. Ирбеджы
хуызæн мингай гуырдтæ æрхастой сæ сæр революцийы хъуыддагæн,
адæмы рæсугъд фидæны тыххæй. Сæ ном никуы ферох уыдзæн. Фæлтæ-
рæй-фæлтæрмæ сæ кад, сæ рухс ном; тырысайау, цæудзæн æмæ сæ но-
мæй архайдзысты ног цард аразыныл...»
Æрдæг сахатæй фылдæр фæныхас кодта’ Харебаты Алекси. Адæм
хъуыстой, æнцад лæууыдысты сæргуыбырæй, æмæ сæ цæссыг сæ рустыл
лæдæрст. Ничи никæмæй æфсæрмы кодта уыцы цæссыгты тыххæй, сæрф-
гæ дæр сæ ничи кодта...
Æгæр бирæ ахаста марды кæйтты митинг. Хур акъули. Иæ тынтæ
ма фæстаг хатт узæлыдысты Ирбеджы цæсгомыл. Сæ сыгъзæрингъуз
рухс марды цæсгомæн удæгасы хуыз лæвæрдта æмæ афтæ зынд,. цыма
худгæбылæй цыд мæрдты бæстæм Бетионы рæсугъд, мадзура лæппу.
* * *
Цæрдхъом лæг уыд Гæбæраты Сардо. Кусын дæр уарзта, фæлæ фыл-
дæр зондæй æмæ хæйрæгдзинадæй архайдта. Иæ хъуыддаг рæстмæ ацы-
даид, уый йеддæмæ ницæуыл ауæрста. Ахæм лæг уыди, афтæ кæмæй
фæзæгъынц «дуры гуыбынæй дæр, дам, йæ тонайы хай рæкæндзæн».
Æгæрыстæмæй давыныл дæр нæ ауæрста. Уартæ-иу Гудзареттæм дæр
ахæццæ. Цы арæзта, уымæн хуыцау йæ зонæг, фæлæ хæдзармæ афтид
къухæй никуы ’рцыд...
Афтæмæйты чысылгай зæххытæ дæр балхæдта æндæртæй, фос дæр
скодта æмæ астæуфидар хæдзарыл нымад цыд. Куыд хъæзныг кодта,
афтæ йæ зондахаст æмæ йæ уаг дæр ивта. Куыддæргомау нычъчъынды,
схæлæг, йæ сыхæгтыл уæлейæ дæлæмæ кæсын райдыдта. Ныр æм мæ-
гуырдзинад худинаг каст æмæ-иу йæхицæй арæх феппæлыд. «Мæнæн
дæр нæ уыд, фæлæ ссардтон. Лæг хъуамæ алцæмæ рæхса, алцы зона.
Кусын хъæуы, архайын, магусатæн хуыцау чънри нæ фæдæтты».
Сардойы æфсин Сиукъиан дæр куыстуарзаг, æгъдауджын сылгой-
маг уыд. Хъæрмудæй цардысты, фæлæ йæ сæрыхицауы ахæм æнæввæр-
сон митæ йæ зæрдæмæ нæ цыдысты æмæ-иу сусæгæй хуыцаумæ куывта:
мæ иунæг хъæбулы мын рæдау æмæ хæларæй фæцæрын кæн а-зæххыл.
Сардойæн-иу зæгъгæ ницы кодта, уæддæр йæдзары хистæр хуыздæр зо-
ны, кæм цы хъæуы, зæгъгæ.
Иу гуырдзиаг æмбисонд афтæ фæзæгъы: «Лæг йæ царды фæндтæ
уæфта, хуыцау та худгæ кодта». Раст афтæ æрцыд Сардойыл дæр.
Мæгуыр Сиукъиан аргæ-арын фæзиан, ’ноггуырд чызг дæр иу мæй ац-
ард, стæй уый дæр амард. .Баззад Сардо йе ’хсæзаздзыд лæппу Тегæи-
мæ иунæгæй.
Æнæфсин хæдзармæ уæрдонгай куы хæссай, уæддæр æбæркад у.
Цьт фæнды арæхстджын нæлгоймаг дæр æфсины митæ нæ фæкæндзæн
æмæ Сардо дæр цъыссымы бахауд. Мардæн дæр афæдзæй-афæдзмæ алы
стырбон кæндтæ куыннæ хъуыд. Æмæ кæдмæ хъизæмæрттæ кодтаид
Сардо. Афæдзы хнст куы сарæзта, уæд йæхицæн бинойнаджы агурыныл
схæпыд, фæлæ не ’мбæлд рæстмæ адæймагыл.
Иуахæмы Чт.ребамæ цыхтытæ ахаста уæймæ. Базарæй рацæугæйæ
йыл йæ мады ’рвадæл рамбæлд. Бацин кодтой кæрæдзийыл æмæ лæг
ахуыдта Сардойы сæхимæ. Фысымтæм ма уазæг сылгоймаджы дæр бай-
йæфта.
Рæсугьд ус уыд Дарине, йæ цæсгомæй мидбылхудт нæ цух кодта.
Хуымæтæджы дзаумæттæ йыл уыд, фæлæ йæ хæфзконд уæнгтыл афтæ
63

фидыдтой. Сардойæн æнæбары йæ цæстытæ сылгоймаджы ’рдæм ивæз-
тысты.
Сардо зопдджын, хæйрæг лæг уыд — развæлгъау цы хъуыддагыл
нæ ахъуыды кодтаид, уый никуы арæзта. Сылгоймаг йæ зæрдæмæ бæр-
гæ фæцыд, фæлæ ацы горæттаг сылтыл хæйрæг баууæндæд...
Фынгыл куы ’рбадтысты, уæд ныхасы ’хсæнмæ ’хсæнты рабæрæг,
Дарине дæр идæдз кæй у æмæ йын цыппараздзыд чызг кæй ис. Ницы
ской кодта Сардо, фæлæ йæ фыццаг фендæй еылгоймаг лæджы зæрдæ
æрцахста.
Уыцы хабарæй иу мæй рацыд. Æндæр рæтты дæр ма йын фенын
кодтай зæрдæмæдзæугæ сылгоймæгты, фæлæ Дарине цæмæндæр се ’ппæ-
тæй хуыздæр каст Сардомæ. Æдзух йæ худгæ цæсгом лæууыд йæ цæс-
ты раз.
Ацыд Чъребамæ йæ мады ’рвадæлтæм æмæ сын раргом кодта, Да-
ринейы мын куы бацамониккат, зæгъгæ. Фысымтæн сæ зæрдæмæ фæ-
цыд хъуыды, æцæг хæдзары хистæр Соло цыдæр хип худт бакодта æмæ
Сардойæы афтæ:
— Дардылуынаг цæст дын ис, мæ хæлар! Базыдтай, дæ усаджы
фыд дуканигæс кæй уыд цæргæцæрæнбонты æмæ уый бынтæ дæр йæ иу-
нæг чызгæн кæй баззайдзысты.
Сардо бахудт:
— Мæхиуæттæн дæр хицау куы пæ ис, цы аразып искæйы капеччы-
тæй.
— Ис исы нæ мары, мæ хур. Никуы фехъуыстай «цъус кæдæм цæ-
уыс æмæ, дам, бирæмæ». Сомихаг Тигран цы фембырд кодта, уыдон —
дæуæн.
— Хъазын хъазын у,фæлæ кæд уыцы сылгоймаг хæдзарон у, уæд
ницы фæзиан кæндзæн мæнæй.
Даринейы фыд Тигран дуканигæсæй фæкуыста зæры бонмæ. Йæ
нунæг чызг Даринейы радта, йæхæдæг кæй схъомыл кодта, ахæм уæн-
гæнæг сомихагæн. Цардысты бинонтæ. Фæлæ Тиграны сиахсы иу æх-
сæв абырджытæ амардтой æмæ йын йæ дукани дæр фæхастой. Ацы ма-
сты фæстæ Даринейы мад Пъело дæр тагъд амард. Баззадысты Дари-
не, йæ зæронд фыд Тигран æмæ фондзмæйдзыд чызг К/ьарине.
Тигранæн йæ бон дуканийы хъуыддæгтæм кæсын нал уыд. Ауæй
кодта дукани æмæ æхца проценттыл лæвæрдта хæс. Уымæй дæр дзæв-
гар пайдайыл.
Соло Тигранæн Сардойы фæнд загъта. Зæронд лæгæн йæ чызджы
хъæутæм раттын къух нæ лæвæрдта, фæлæ кæд Дарине йæхæдæг разьт,
уыл, уæд фыд уæлдай ницы загътаид.
Дарине дæр фыциаг бадиссæгтæ кодта, уый цытæ дзурут, æз мой
пал скæндзынæн, иу хатт мæ амонд басыгъд æмæ мыы фаг у, æмæ ах-
æмтæ. Фæлæ уыйхыгъд Сардомæ ахæм фæлмæнтæ, ахæм химæлвасæг
ттæстæнгас дардта, æмæ лæг йæхи цы фæкодтаид, уый нал зьтдта.
Иу цьтдæн нæ рауад хъуыддаг. Дарине базаргæнæлгжьт чьтзг уыд —
Гтæхн сæрæн дæр зьтдта аргъ кæнын æмæ уавæрæн дæр...
Сардо йæ уæгъд кæй нал суацздзæн, уый хатьтд Дарпне. Фæстæмæ-
фæстæмæ уьтмæн хæцьтд хъуыддагыл, иæмæй лæг æмбæрстаид, лæгъ-
стиаг мьтн кæй у. Цæмæй Дарине енырндæга^н йæ сомбоны сæрыхииа-
уы рохтыл æрхæцыдаид...
Æрцыд Дарине йæ чьтсьтл чызгимæ Сиукъианы конд хæдзармæ æмæ,
раст зæгъгæйæ, æвзæр æфсин нæ раскъуыхт. Сьтгъдæгдзинад, алттæмæп
æгъдау æмæ бьтнат уарзаг ус уыд. Æвзагæй дæр — тьтнг аоæхст æмæ,
мæгуьтр Сиукъианмæ абаргæйæ, Сапло Даринейьт бирæ мæлъæр æвæрд-
та. Сиукъианы-иу никуы нипæмæй фарста — сылгоймаг та, дам, хæдза-
рои куыстытьт йеддæмæ пьт ’мбары. Ныр, Даринейы æнæбафæрсгæ, ни-
цьтуал арæзта.
Базаргæнæджы хъомьтл сылгоймаг судзинæй теман ласта æмæ
Сардойы дæр -æндæр цьт хъуыд. Бонæн-бонмæ сæ хъуылдæгтæ размæ
цыдысты. Кæрæдзи дæр цыма тынг уарзтой, афтæ зынд. Дарине «æнæ-
64

дæнизтæ» йæ лæгмæ не сдзырдтаид, фæлæ-иу дзы мæй иу хатт дыууæ-
æртæ бон йæхи дæр акуырдта, Чъребамæ, дам, мæ ныккæн, мæ фыдмæ,
зæгъ, базилон... Сардо дæр-иу æй уæззау хуынимæ ныккодта, йæхæдæг-
иу уыцы бон фæстæмæ фездæхт — хæдзары хицау хъæуы, зæгъгæ.
Дарине-иу Чъребайæ куы ’рбаздæхт, уæд бинонтыл афтæ узæлыд,
афтæ сыл-иу бацин кодта, цыма уыцы дыууæ бон æмæ æхсæвы йæ хæз-
гулимæ нæ, фæлæ кæмдæр ахст уыд æмæ сæм йæ уд скъуыдта. Худгæ —
райгæ, цырд зылд къуымты, ныллæг хъæлæсæй заргæ ми кодта æмæ
Сардойæн дæр йæ зæрдæ куыд нæ бахъæлдзæг уыдаид. Æрмæст-иу Те-
гæйы тар цæсгомыл йæ цæсткуы схæцыд, уæд-иу фыды циныл цыма ис-
чи уазал дон ауагъта...
Иæ фыццаг фендæй нæ бауарзта лæппу йæ дыккаг мады, нæ йæм
æртасыд йæ зæрдæ. Дарине йæхи чызгæй не ’взæрста лæппуйы, рæвдыд-
та йæ, батæ йын кодта... Фæлæ нæй, нæ дзы цыд мады тæф... Мæлгъæв-
заг Дарине цытæ не схуыдтаид Тегæйы, уæдæ «мæ сауцæст уæрыкк»,
«Мæ къукъла лæппу» æмæ цæмæй зонын... Сиукъиан та-иу æнæисты
зæгъгæ систа йæ лæппуйы йæ къухмæ, йæ риумæ-иу æй балхъывта æмæ
куыд фæлмæн, куыд хъарм уьгд мады риу... Æхсыры, дзулы æмæ но-
джы зæрдæйæн цæйдæр æхцон тæф кодтой йæ дзаумæттæ... Æмæ-иу
куыд нал фæндыд лæппуйы мады хъæбысæй зæхмæ... Дарине... Дари-
нейæ та æрмæст духийы тæф цыд лæппуйыл.
Иннæ ахæм та Даринейы чысыл чызг К/ьарине уыд йæ уды уæнгæл
Тегæйæн. Цыдæр табиц хаста чызгмæ. Афтæмæй та уыцы мæлинаг аф-
тæ рæсугъд зæрдæмæдзæугæ сывæллон уыд, — знаг дæр æм нæ фæ-
лæууыдаид. Урсцъар’ хæрзхуыз цæсгомыл даргъ, уæлæмæ къæдз цæсты-
хауты ’хсæнтæй хуры æрттывд кодтой сау-сауид цæстытæ. Иæ сырх-сыр-
хид рæсугъд былтæ иу размæ рацъупп кодта æмæ йын ма аба кодтаис,
уый гæнæн нæ уыд. Стæй йæ Дарине дæр сыгъдæг, хæрзкондæй æрвыс-
та, йæ къæбæлдзыг сæрыхъуынтыл ын иу урс лентæ бакодта æмæ уæр-
тæ гæлæбу пæр-пæр кæны къуымты.
Сардойы зæрдæ дæр-иу бахъазыд æмæ-иу ыл баузæлыд. Уæд-иу Те-
гæйы цæсгом тар адардта, йæ цæстытæ-иу донæй айдзаг сты. Фыд ха-
тыд лæппуйы зæрдæйыуаг, фæлæ йæ уыйас ницæмæ дардта, нырма ни-
цы æмбары, сырæздзæн æмæ бамбардзæн, æвзæрæй кæй ничи ницы кæ-
ны, зæгъгæ.
Раст зæгъгæйæ, Дарине лæппумæ хорз зылд, æхсад, хæрд, рæвдыд-
цухæй нæ уагъта. Фæлæ нæй, ныддур сывæллоны зæрдæ, никæцæй йæм
хъардта йæ дыккаг мады рæвдыд.
Афæдз рацыд, æмæ Даринейæн йæхицæн райгуырд лæппу. Сардойы
цинæн кæрон нæ уыд — дыууæ .фырты хицау баци. Ныр бинонтæ сæ хъус
æнæхъæнæй дæр адардтой, авдæны цы сау-сауид гыццыл бæгъ-бæгъ код-
та, уымæ. Ацы хабар ноджы тынгдæр амардта сидзæр лæппуйы зæрдæ.
Дарине æмæ Сардо се ’ртæ сывæллонмæ дæр бæргæ æмхуызон цæстæй
кастысты, фæлæ сывæллæттæ уæддæр æндæр æмæ æндæр зонд æмæ
зæрдæйы хъæд рахастой.
Ноггуырдыл Сурен сæвæрдтой, цæмæндæр ацы ном Даринейы зæр-
дæмæ тынг цыд. Сардо уæлдай ницы загъта, ном та цы дзырддаг у, сы-
вæллон сырæзæд, уый йеддæмæ йыл фæнды куыдзы ном сæвæр. Сыхæг-
ты устытæ фæсфæд, хъазгæйæ, дзырдтой, сæ лæппу æгæр сомихаджы
хуызæн у, сомихаг ном дæр, дам ыл кæд уымæн сæвæрдтой... Мах гæды-
ныхасæй хуыцау бахизæд, фæлæ фæзæгъынц афтæ: ахæм хынджылæг
ныхас, дам, дæлдæр фæуæд, йæ æрдæг, дам, æцæг кæцыйæн нæ уа... Аф-
тæ уыд, æви уфтæ, бинонтæ иу фæфылдæр сты, сæ хæдзарон митæ дæр
фæбирæ сты, æрбацæуæг-ацæуæгæн дзуапп дæттын хъуыд, æмæ Сардо
сразы Даринейы фæндоныл, цæмæй Чъребайæ йæ дæрддаг хицоны си-
дзæр чызджы цъус рæстæгмæ ракодтаиккой æмæ æфсины къух фæрæуæг-
дæр кодтаид.
Шушана — цыппæрдæс-фынддæс аздзыд чызг, алцæмæ — æвзыгъд,
арæхстджын æмæ цырд. СЬтвæллæттæм дæр йæ хъус дардта æмæ Дари-
5. «Фидиуæг» №3
65

нейæн дæр бирæ фæрогдæр кодта йæ куыстытæ. Дарине райгонд уыд,
уæд Сардо ноджы хуыздæр хатыд йæхи. Æрмæст чысыл Тегæйы хабар
уыд катайаг — æмгæрон никæмæуал цыд, кæд ма-иу йæ фыды цур йæ
зæрдæ райхæлд, кæд нæ, уæд ацы горæттаг адæмы ’хсæн йæхи бынтон
иунæг хатыд.
Сардо фылдæр æддæ уыд, кæм фосы дзугмæ хъусдардта, кæм хой-
рæгтæ уæймæ ласта æмæ хæдзар Даринейы бæрны уыд. Ныр иугæр лæп-
пуйы хицау баци æмæ йын бынтæ аразын кæй хъуыд, уый хорз æмбæ-
рста хæйрæг сылгоймаг. Гъемæ-иу базарæй Сардо дзыппыдзаг æхца куы
’рхаста, уæд-иу ын ус зæндтæ амыдта:
— Æхцаты ардæм æри, æхца та æхца куы нæ рамбула, уæд ницы
пайда у. Дæлæ сæ мæ фыдмæ ныххæсдзынæн æмæ сæ уый проценттыл
ратдзæн. Ацы туман мæйы кæрон иу сом фæфылдæр уыдзæн æмæ афæ-
дзы кæрон æнæбафæллайгæ дзæвгар бауыдзысты нæ каппеччытæ.
Сардо зыдта, циу проценттыл æхца дæттын. Дуканигæсæй æхца хæс
куы райсай уæд, бадзырдмæ гæсгæ, алы туманæн иу уа æви дыууæ со^-
мы хъуамæ уæлæмхас бафидай. Даринейы фыд Тигран дукани куы ауæй
кодта, уæдæй фæстæмæ йе ’хцайы проценттæй цæры. Ныр та йæ сиах-
сы ’хцатæ дæр ауагъта пайдайы фæндагыл æмæ Сардо дæр æхцаджын
лæг сси.
Хъæуы искæй хца бахъуыд, уæд Сардойæ хæс ракурын ничиуал
уæндыд: йæ сомихаг ус, дам, сæ дывæрæй домы. Фæлтау-иу æлдарæй
райстаиккой.
Дарине сыхы сылгоймæгтæн уæддæр йæхи уарзын кодта. Горæттаг
ус уæвгæйæ сыл былысчъилтæ нæ кодта, семæ аныхаскæнын дæр зыд-
та. Сæ зæрдæ сын цæмæй балхæдтаид, уымæ дæр арæхст. Чифæнды сæм
бауадаид истæмæ, æнæ цай бацымгæ йæ нæ рауагътаид, йæ къух дæр ын
сарæзтаид. Уый æддийæ ма-иу йæ мæлгъ æвзаг ауагъта, истæмæй-иу дзы
раппæлыд: «куыд даргъ дзыккутæ дын ис», кæнæ, «дæ урс-урсид дæндæг-
тæм кæсынæй не ’фсæдын», æмæ афтæ алкæмæн дæр лæгъз ныхасæй йæ
зæрдæ æлхæдта.
Уыйхыгъд афтæ дæлдзæхты бырæг уыд, æмæ уыцы былдауæн ны-
хасæй пайда агуырдта йæхицæн. Раппæлыди дæ, уæд æй зон, исты йын
хъуамæ бами кæнай кæнæ йын къуымбилтæ ныхс, кæнæ йын хъæццул
барæтау. Йæ хæйрæгдзинад ын-иу чи базыдта æмæ-иу дзы йæхи дард
чи ласта, уый та-иу иннæ сыхæгты цæсты бафтыдта. Ацы хабар дæр
арæзта арæхстгай, æнæфæфиппайгæ, цæмæй-иу дыууæ сыхаджы кæрæ-
дзпмæ сызнаг уыдаиккой, йæхæдæг та сæ иуимæ дæр хæлары хуызы
баззяд, иннæимæ дæр.
Иуæй иннæмæ æвзаг ахæм хуызы бахастаид, йæхи æрымысгæ туг-
тæ афтæ биноныгæй дзырдтаид, цыма йæ кæддæр кæмæйдæр ырыхъуы-
ста. Иæхи дæр нæ уырны, фæлæ уæддæр бацымыдис кодта æмæ йæ уы-
мæн ской кодта, æндæр кæй цæмæн хъæуынц, æппындæр зæрдæмæхæс-
синаг не сты. Ахæмтыл дзурын дæр худинаг у, зæгъгæ. Æмæ-иу адæй-
маг ноджы тынгдæр сцыбæл.
Хинæйдзаг сылгоймаг йæ лæджы лæппумæ дæр йæхи æв-зæр нæ да-
рдта — йæ æвзагæй мыд тагъд, зæрдæ та — хин æмæ кæлæыæй йемы-
дзаг.
Сывæллон, дам. зæрдæ зоны, фæзæгъы ирон æмбисонд. Тегæйы зæр-
дæ дæр уымæн не ’ртасыд, æвæццæгæн, йæ дыккаг мадмæ. Куыд рæзт,
афтæ тынгдæр æнкъардта, куыд стыр хицæндзннад уыд йæ ныййарæг
мад æмæ дыккаг мады ’хсæн. Алцæмæ дызæрдыджы цæстæй каст æмæ,
кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ хæттыты фæфиппайдта, Дарине йæхи чыз-
гæн хуыздæр хай куыд лæвæрдта хæринагæй, кæнæ аивæй исты адджи-
наг куыд радта Къаринейæн. Афтæ чысылгай лæппуйæн йæ зæрдæ хъæ-
бæр кодта канд Даринемæ нæ, фæлæ йæ фыдмæ дæр.
Сардо æмæ Парса иу сыхы цардысты æмæ-иу Тегæ фылдæр Тайму-
раз æмæ Еваимæ хъазыд. Ева сæ чысыл хистæр уыд, æнæуи дæр барæ-
гой уыд æмæ алкæимæ дæр фидыдта. Тегэе та куыдфæстагмæ афтæ сфы-
86

дуаг и æмæ сыхы сывæллæттимæ чысыл ницæуыл дæр хылкъахæн код-
та. Арæх-иу бацыд хæдзармæ йæ фындзæй тугкалгæ, сыхы лæппутæ-иу
ыл куы равварс сты, уæд ма йын-иу иунæг Ева уыд æххуысгæнæг.
Дарине-иу ын йæ тугæйдзаг дзаумæттæ раивта, чи-иу æй фæнадта,
уыдонæн-иу æлгъыстытæ арвыста, йæхицæн та-иу уæззау уайдзæф:
— Дæхи кæрты хъаз мæнæ дæ хоимæ, цæмæн сæм хауыс, сæ уд-
хæссæг дæ куы уынынц.
«Дæуæн дæр дæ удхæссæг дæн, зонын æй, зонын æй...» — дзырдтой
лæппуйы цæстытæ.
Фæбадтис-иу æрфыгæлхынцъæй искуы къуымты, стæй та-иу фæс-
тæмæ Таймуразтæм ахъуыззыд.
— Æз афтæ скъуыдтæ æмæ тугæйдзæгтæ хæдонимæ куы бацæуин
мæ мадмæ, уæд мæ ног хæдон нæ, фæлæ дзæбæх над фæуыдаит, — за-
гъта иу хатт Тегæйæн Таймураз ног дзаумæтты та куы балæууыд сæ
кæрты, уæд.
Тегæ ницы загъта, зæхмæ ныккаст. Куыд бамбарын кодтаид йæ
карæн сывæллонæн, уымæн та гыццийы над зынаргъдæр кæй уыд ацы
ног хæдонæй,..
. Стæй скаст Таймуразмæ æмæ Даринейы ныхæстæ йæ хъустыл ауа-
дысты: «цæмæн сæм хауыс, сæ удхæссæг дæ куы уынынц...»
«Цæмæн уæ удхæссæг дæн, цæмæн»,.. рыст лæппуйы зæрдæ.
Уæдмæ Ева рахызт кæртмæ; Тегæйы ног хæдоны куы ауыдта, уæд
йæ цæсгом барухс, цингæнгæ, бахудт лæппумæ.
— Цæй икъа-икъайæахъазæм, — загъта лæппутæн.
— Уый та цы лæппуйы хъазт у, — сджидзæг дзы кодта Таймураз.
«Æрмæст мæ Ева уарзы, æндæр ничи... Баба?.. Уый дæр Сурены
фылдæр уарзы мæнæй...»
— Æз ахъаздзынæн демæ, — æвиппайды сразы Тегæ...
Изæры æхсæвæрыл Дарине Сардомæ арæхстгай баппæрста ныхас:
— Уыцы лæппу та нæма зыны, хæргæ дæр рæстмæ нал кæны. Нæм-
гæ йæ ма фæкæн, тæригъæд у, фæлæ йын исты зæгъ. Лæппу фыдæй хъуа-
мæ аргъуц кæна.
Уыцы тæккæ Тегæ дæр æрбахызт къæсæрæй.
— Кæм дæ ацафон!.. — æгæр тызмæг хъæлæсæй йын фæци Сардо-
йæн.
Тегæ. дисгæнгæ, бакаст фыды цæсгоммæ. «Нал, нал мæ уарзы... Кæд
ма мыл хъæртæ кодта...»
— Никуы... — æрæджиау тызмæгæй загъта Тегæ дæр.
— Ма рахау-бахау кæн æнафоны! Сбад æмæ бахæр, — йæ хъæлæс
фæфæлмæн кæныныл ацархайдта фыд, фæлæ уыцы уазал зæл уæддæр
айхъуыст йæ ныхасы.
— Нæ мæ хъæуы, — мæстыйæ та загъта лæппу æмæ йæ уатмæ ацыд.
— Ныр амæ кæс! —фæхъæр ыл кодта фыд.
— Уæд дын æз амæлон, дььма исты куы зæгъай. Æз ын бахæрын
кæндзынæн, — хъæрæй загъта Дарине, цæмæй йæ Тегæ дæр фехъуыс-
таид...
«Ницæмæн мæ хъæуы уæ кæрдзын... ницæмæн...» Йæ цæссыгтæ лæ-
дæрстысты лæпппуйæн.
Фæсахæвæрты рухс ахуыссыд хæдзары.
Шушана арæхстгай уатæй, бæгъæмвадæй хъуызгæ бацыд скъапмæ,
хæбизджыны æрдæг райста æмæ йæ Тегæмæ бахаста.
— Тегæ, мæнæ дын хæбизджын, бахæр дæ низтæ, бахæр.
Лæппу хъыпп-сыпп нæ кодта’. Чызг ын йæ къухта^й йæ цæсгом аца-
гуырдта. Баз русы цур хуылыдзæй лæууыд. Иæ зæрдæ суынгæг, абз
кодта лæппуйы русæн æмæ фæстæмæ рацыд.

ДУМБАДЗЕ НОДАР
лялро
Радзырд
Иæ сыхæгтæ Уырыс-Японы хæстæй чинтæ æмæ майдантимæ ’рыз-
дæХтысты, Вашапидзе Эдемикъа та Порт-Артурæй уыцы... æнаккаг низ
æрхæссынмæ фæцарæхст. Стæй йæ низы фæстиуæг — йæ зондцух бын-
дарæн радта нæргæ ном — Дидро, æмæ йын цыма уæлæуыл нал баззад
кæнинаг — йæ къухтæ дзуарæвæрдæй сæвæрдта йæ риуыл, бацыд цып-
пар лæппу-лæджы хъыджы — йæхи сын фæлухын кодта Концхоулы
уæлмæрдмæ æмæ æхсад цæсгомæй афардæг уыцы бæстæм.
Сидзæр Дидро та дыууæмæ бафтауæм дыууæ базонынхъом нæ баци
æмæ уымæй рацыд йе ’мном, францаг зынгæ рухстауæг Дени Дидройы
ахуырад, адæймаджы æрдзон курдиаты ныхмæ æмæ йыл:
— Гъей! Дидроиа — портартураг фæдысмуд!
— Гъей! Дирдоиа — ойяноваг кæвдæсард! ■— Супсайы цæугæдоны
былыл’ гутураг сабитæ скъуыйынц, артæнхæлдтæ кæнынц фырхудæгæй.
— Æз уын, къулбадджытæ!.. Уым мын гыццыл фæлæуут, куыдзы
хъæвдынтæ, æмæ цы гурдтæ стут, уый фенæм! — донбылгæрон пыхсыты
къулбадджытæ ныппырх вæййынц æмæ сæ Дидро, йæ армы дур, афтæ-
мæй, хъæргæнгæ, фæратæр-батæр кæны.
Никæй дзы æрцахсы, хылгæнгæ, хъуыр-хъуыргæнгæ йæхи айсы иу-
варс.
— Дидроиа-Уызынбег!
— Дидроиа-Куырæфцæг!
— Дидроиа-Сапонхор! —* фæстейæ йыл фезгъалынц амæй-айфыд-
дæр фидистæ. Стæй къæбæдатæ хъазынæй ныффæллайынц æмæ сæхи
уыцы зыввытт ныккæнынц Самгелийы уазал хуыдыммæ.
Уый никуыма уыд, Дирдо сæ искæуыл дур фехса. Удхарæй йæ чи
фæмары, уымæ йæ къух хъил фæкæны, фæлæ йæ уайтагъд æруадзы фæ-
стæмæ, йæ армы дзыхъмæ, дурмæ бæстон фæкæсы, стæй йæ, цыма йын
налхъут-налмас у, хъавгæ амбæхсы йе скъуыдтæ хæлафы дзыппы.
Дидро номы хуызæн æнахуыр нæмттæй Гуриайы дисы никæй баф-
таудзынæ. Хæсты размæ æрмæст Гутуры цардис 4 Отеллойы, 8 Гамлеты,
7 Шекспиры, 5 Дездемонæ æмæ 3 Офелияйы, фæлæ сæ фæстæ ничи ра-
тæх-батæх кодта хъæрахст æмæ чыр-чыргæнгæ. Дидройы хъуыддаг æн-
дæр уыд. Дидройыл ма йæ’номæй уæлдай сæвæрдтой æртæ фæсномы-
джы: Уызынбег дæр уыдис, Куырæфцæг дæр æмæ Сапонхор дæр.
Уызынбег æй сæйраджы йæ уызыны судзинты æнгæс сæры хъуын-
ты тыххæй хуыдтой.
Куырæфцæг та йæ, нæ хъæуы йын тыхгæнæг тых кæй нæ ардта, уый
тыххæй фæкодтой. Иу æмæ йæ дыууæ хатты нæ федтон, йе уæхскыл —
уæззау хурдзинтæ, йæ къухы сæ хъуыртæм над xызынтæ,, афтæмæй хъæ-
уæй районмæ цæугæ. Ахæм рæстæджы йын, дзæбæх æй чи нæ зыдта, уый
радтаид салам. Иæ уæргътæ не ’ристаид, уаргъæвæрд теуайау, йæ бæр-
зæй размæ ивæзт, йæ нуæрттæ — хъандзалтау тынг, слæууыдаид æмæ
демæ схæцыдаид ныхасыл:
— Куыддæр дæ нæ базыдтон... Каей лæппу дæ?
68

— Нодар дæн, Кишвардийы лæппуйы лæппу.
— Кишвардийы? Æй, Гутуры хæрæндоны хæринаггæнæгæй куы
куыста, уæд-иу мын æнæаргъæй цы катлеттæ фæхæрын кодта! Кæцæй
цæуыс?
— Горæтæй.
— Æмæ дзы цы хабæрттæ ис?
— Хорз.
— Кæдмæ уыдзынæ ам?
— Иу къуыримæ.
— О-о, бакæс-ма дæхимæ, дæ хуыз дæ мидæг нал ис. Иу къуыримæ
хъавыс дæ гаччы абадынмæ?
— Дидроиа, дæ къах равæр, автобусмæ мЫн æрæджы кæны, —ба-
тагъд æй кæны хæссинæгты хицау.
— Бауадз мæ лæппу, лæджимæ аныхас кæнын, æндæра дын дæ сы-
маггæнаг голджытæ фæндаджы хъæбæрыл акалдзынæн æмæ стæй нычъ-
чъиртт кæн де ’ртæ сомыл, — мæнæн та. — Ладикъойы лæппу у, Къала-
ндадзе.
— Зонын æй, Дидро!
— О-о, дæ фыды хо дыл цæй цин бакæндзæнис! Æвæццæгæн,
фехъуыстай, дæ хæрæфыртыл калм кæй фæхæцыд!
— Уæд ам нæ уыдтæн, Дидро? — загътон ын.
— Уæдæ йæ æфсадмæ кæй акодтой, уый дæр зондзынæ!
— Уый дæр зонын!
— Кæд алцыдæр зыдтай, уæд ма ардæм цæмæн цыдтæ, горæты нал
æрлæууыдаис? — фæхъыг Дидро.
— Цæй, кæд афтæ у, уæд фæстæмæ здæхын, — дзурын ын.
— Ардыгæй иу къахдзæф дæр никуыдæмуал. Мæнæ ацы мæгуы-
рæн йæ сымаггæнаг голджытæ автобусы размæ ныббардзынæн æмæ
цæсты фæныкъуылдмæ ам дæн!—Дидро цæугæ нал, згъоргæ фæкæны,
стæй фæстæмæ фæзылд æмæ мын балæгъстæ кодта. — Лæппу, Куырæф-
цæг мæ ма схон мæ дын стæй, фæстæмæцæугæйæ, уыцы хызын хъæуы
онг æнæаргъæй ахæсдзынæн. Уæддæр мæ фæндаг уыцырдæм у.
Мæ хурхыуадындзтæ уынгæг кæнын райдайынц. Фæхудын ма йæм,
фæлæ цæй худт æмæ цæй цыдæр. Мæ сæр ма йæм разыйы нысанæн
банкъусын, фæлæ мæм кæуын фæцæуы. Мæ хызын æрæвæрын фæнда-
джы хъусыл, æрбадын æмæ фенхъæлмæ кæсын Дидройы æрбаздæ-
хынмæ.
Уæдæ йыл Сапонхоры ном та æртæ азы размæ мæхи цур сæвæрд-
той.
^ Сæрдыгон æнцойбонты æрцыдтæн хъæумæ. Уыд хуыцаубон. Æнæ-
хъæн гутураг магусатæ сæ сæртæ бафснайдтой хилдасæны æмæ артæн-
хæлдтæ кодтой Дидро æмæ хилдасæг ’хытъынджын Эквтимейы дзырд-
мæ дзырдарæн быцæуыл. Мæ бацыдмæ хъазт уыд йæ тæккæ цырыныл
æмæ сæ мæн хъуыды дæр ничи æркодта.
— Хорз, цытджын Дидро, бафæрс-ма мæ иу базон-базонæй. Кæд
ын дзуапп не ссарон, уæд дæ æнæхъæн мæйдæргъы дасдзынæн æнæар-
гъæй! — Эквтиме лæгъстæгæнæджы хуызы хатыд хъуынтъыз Дидромæ.
(Æнæхъæн хъæубæстæй Дидройы хилдасæг, хытъынджын Эквтимейæ
дарддæр «цытджын» ничи хуыдта. Дидро та, кæй зæгъын æй хъæуы, не
’мбæрста, хынджылæг дзы скъæры, уый).
— Хорз, цытджын Эквтиме. фæлæ ма мын зæгъ: Америкæ æмæ
Японы ’хсæн арæныл кауы сæр бады уасæг, йæ сæр уыцырдæм — Япо-
ны ’рдæм у, йæ къæдзил — ацырдæм, Америкæйы ’рдæм. Уасæг æвип-
пайды айк афтыдта тæккæ арæныл. Кæй уыдзæнис айк — Японы æви
Америкæйы?
Дидройæн дзуапмæ æнхъæлмæ кæсынæй йæ цæстытæ æрцъынд сты.
— Америкæйы!—ома, базыдтон æй æмæ цин кæнын, фæкодта
Эквтиме.
69

— Цæмаен?— уыцы хынджылæджьг фарст æй акодта Дидро дæр,
— Уымæн æмæ йæ къæдзил Америкæйы ’рдæм уыдис, цытджын
Дидро!
— Уый уæлдай нæу, — йæ фыдæбон ын уазал доны къусы сæфт фæ
кодта Дидро.
— Японы! — Эквтиме батагъд кодта йæ дзуапп бараст кæныныл.
(Ацы зæронд æмбисонды дзуапп, ома, уасæг аик не ’фтауы, нæ цæуы
Дидройы зæрдæмæ. Цæттæ йын уыд æндæр, ног, ноджы хуыздæр æмæ
цымыдисондæр дзуапп).
— Гъей, цъиутысайд! — баздæхт, цинæй райгæ, хилдасæгмæ,—
Америкæ æмæ Япон æмарæнтæ сты, зæгъгæ, кæм фехъуыстай?
Хилдасæны анæрыд хъæлдзæг хæл-хæл.
— Амбылдтай мæ, цытджын Дидро, дуне дæ баст, — йæ къухтæ
фæйнæрдæм аппæрста Эквтиме, — фæлæ кæм базыдтай уыцы æмби-
сонд?
— Кæм, кæ Порт-Артуры! — ахæм хуызы бынæй загъта, цыма
тæккæ знон æрхæццæ уырдыгæй.
— Кæд уыдтæ, цытджын Дидро, Порт-Артуры та?
— Уæдæ, æз æмæ мæ фыд фарастсæдæ цыппæрæм азы кæм уыды-
стæм? — Фарстæй йын сдзуапп кодта Дидро. -
— Æмæ уæд дæ мад та кæм уыд?
— Цæй, ныр, ацы цъиутысайдимæ цы дзурон, — Дидро раздæхт
махмæ, — мæ фыд, Пррт-Артурæй куы ’рыздæхт, уæд нæ бацард мæ
мадимæ.
Иууылдæр сæ сæртæ банкъуыстой разыйы нысанæн.
— Æмæ ды уæд кæм уыдтæ, цытджын Дидро? — нынных æм хил-
дасæг.
— Кæм уыдтæн, æмæ мæ фыды уæнгты.
— Уый дын зæрдæ, гъе! — бадис кодта Эквтиме, стæй Дидромæ
фæрсæджы каст бакодта æмæ йын афтæ:
— Æнæмæнг дæм тæвд ис, цытджын Дидро. Де ’взаг-ма ралас!
Дидро фæтарст æмæ фыццаг фæрсæджы каст æрбакодта махмæ,
стæй йе ’взаджы цъупп раласта æмæ йæм йæ цæстытæ ныззылын сты,
афтæмæй йæм æркаст уæлейæ бынмæ.
— Æвзаджы цъуппæй мæнæн мæ бон ницы базонын у, цытджын
Дидро, куыд æмбæлы, афтæ ралас де ’взаг, — бауайдзæф ын кодта Экв-
тиме.
Дидро йæ улæфт ныуурæдта, йæ цæстытæ рацæйгæпп кодтой, йе
’взаг раласта æнæхъæн уылынджы бæрц æмæ йын æй уыцыиу февнæл-
дæй хилдасæг айсæрста сапоны цъылынæгæй.
— Эуо! — ныббогъ кодта Дидро, фелвæста чъизи хисæрфæн, фæ-
цавта йæ йæ дзыхы æмæ асæррæтт кодта æддæмæ, асæррæтт кодта
æмæ... Раст уыцы уысм бафтыд йæ фæсномыгтæм ноджы дæр иу — Са-
понхор.
— Гъей, Дидроиа-Сапонхор, порт-артураг фæдысмуд!
— Гъей, Дидроиа-Сапонхор, ойяноваг кæвдæсард!
— Гъей, Дидроиа-Сапонхор! — Уыцы бонæй фæстæмæ гутураг лæп-
путæ Супсайы цæугæдоны былыл фырхудæгæй сæ кæрæдзи кæнынц
артæнхæлдтæ.
Ныр уын цы хъуыддаг хъавын радзурынмæ, уый та уыд ивгъуыд аз,
тæккæ уалдзæджы. Хъæумæ æрцыдтæн æртæ боны æмгъуыдмæ мæ фыды
хойæн йæ хæдзары ’мбæрзæн ду$> раивынæн феххуыс кæнынмæ. Уыдис
Майы мæй. Уалдзыгон куыстытæй никæмæн уыд къах атилæн.
Цайы сыф тоныны куыст уыд йæ тæккæ тæмæны. Нæ план куынæ
сæххæст уа, зæгъгæ, фæтарстысты районы разамонджытæ æмæ фæсвæд
цъиузмæлæг нал ныууагътой, иууылдæр^ сæ ракодтой цайы плантаци-
тæм — директортæ зæгъай, æмæ ахуыргæнджыты, ахуыргæнинæгтæ,
70

æмæ быдыргæсты, хилдасджытæ æмæ карцкæрдджыты, дзабырхуый-
джытæ æмæ базаргæнджыты, хъугдуцджытæ æмæ кæркгæсты... Брига-
дир Серги мын балæгъстæ кодта æмæ сæм уыцы райсом æз дæр ра-
цыдтæн фæкæсынмæ.
Къуылдымы фахс цъæх-цъæхидæй зынд æвзонг, ногдзыд, донджын
цайы сыфтæй. Æмæ уыцы цъæх денджыз, гауызы дидинджытау, хъулон-
мулон дардта гутураг чызджытæ æмæ лæппуты бур, урс, сырх, цъæх
кофтæтæ, хæдæттæ, къабатæ æмæ майкæтæй.
Цайы сыф, кæй зæгъын æй хъæуы, сæйраджы сылгоймæгтæ æмæ
ахуыргæнинæгтæ тыдтой. Нæлгоймæгтæй иутæ æххуыс кодтой, цайы
сыф чи барста, уыдонæн, иннæтæ цайысыф хастой тæсчъытæм, сæ фыл-
дæр хай та сæхи ластой аууæттæм æмæ, тамако пъæртгæнгæ, уынаффæ
кодтой дунеон проблемæтыл. Æз хыгътон, цайы сыф цас тыдтой, уый.
Æмæ раст уыцы рæстæджы ныхъхъæр кодта чидæр — æрцæуы, дам,
Дидроиа-Сапонхрр.
Дидро æцæг, йæ мидбылхудт йæ цæсгомыл айвæзта йæ иу хъусæй
иннæмæ, афтæмæй æрцæйцыд. Адæммæ фæйнæрдæм йæ къухтæ тылдта,
салам сын лæвæрдта, стæй-иу йæ арммæ дурмæ æркаст æмæ-иу афæ-
дзæхста сабиты:
— Байриат, лæппутæ. Ньгр мæ уæ Сапонхор мачи схона, æндæра
уæ аци дурджынæй иу дæр уды мидæг нал аирвæздзæнис.
— Уæлахиз у Дидроиа-Уызынбег!
— Æз уын куыд загътон?! — æрлæууыд Дидро.
— Ныртæккæ нын нæ загътай, Дидро, Сапонхор, дам, мæ ма схо-
нут?—дзуапп ын радта чидæр.
— Цы уæлдай ис Сапонхор æмæ Уызынбегæй?! — тызмæгæй сæ
афарста Дидро.
— Гъе, æмæ, уæлахиз у Дидроиа-Куырæфцæг!
— Ноджы!.. — Дидро мæсты тъæбæртт-тъæбæртт æркодта йæ цæ-
стытæ æмæ акаст, «Куырæфцæг» æм кæцæй фæдзырдтой, уырдæм.
— Æмæ дæ цы хоной, уæдæ, цытджын Дидро, куынæ дæ Сапонхор
хоной, куынæ Уызынбег, куынæ Куырæфцæг? — сабиты фарс фæцис хы-
тъынджын Эквтимё- — Алчи мæ хуызæн хуыцауысконд лæг кæм уыдзæ-
нис.
— Фæлтау мæ порт-артураг фæдысмуд хонут. Уый хуыздæр у. Мæ-
хæдæг уæддæр зонын, дзырдхæссæг нæ дæн æмæ... — Дидро ныллæууыд
ууыл, стæй ’рбакаст манмæ, ме уæхск мын æртъæпп кодта æмæ афтæ; —
Кишвардийы фырты фырт, номхыгъдмæ мæ бахæсс!
— Кæцы номхыгъдмæ, цайтонджытæм, цайæмбырдгæнджытæм æви
тæскъхæсджытæм? — бафарстон æй.
— Кæцы сæ хуыздæр у? — балæгъзтæ мын кодта.
— Мæн куы фæрсай, уæд дзы бæласы бын аууоны хи æруадзынæй
хуыздæр ницы ис, Дидро!
— Аууоны хæдзары дæр хуыссыдаин, сæнтдзæф. Тæскъхæсджыти-
мæ мæ бафысс! — фæхæрам ДиДро.
Æз дæр æй бафыстон.
— Куыд мæ ныффыстай? — фæдызæрдыг мыл.
— Вашапидзе Дидро Эдемикайы фырт! — бафарстон ын æй.
— Фенын-ма мын æй кæн.
Фенын ын æй кодтон. Уый тетрадмæ фæкаст, фæкаст, стæй хилда-
сæг Эквтимемæ фæдзырдта æмæ йæ бафарста:
— Ам æцæг афтæ фыст ис, Эквтиме?
— Афтæ!
— Нæ дæр дзы Уызынбег ис, нæ дæр Куырæфцæг, нæ дæр Сапон-
хор?
— Нæ дæр Уызынбег, нæ дæр Куырæфцæг, нæ дæр Сапонхор, цыт-
джын Дидро!
— Алæ-ма, уæдæ мын ме ’ккой æрбаппарут ацы тæскъ! — Дидро
бацин кодта æмæ фæхæцыд иууыл стырдæр тæскъыл. Тæскъ та æгæр
стыр æмæ æгæр уæззау уыд...
71

— Уыцы тæскъ æгæр стыр æмæ уæззау у, цытджын Дидро, цайы
сыф — цъæх æмæ хуылыдз, нæ йæ афæраздзынæ — афæдзæхста йæ хы-
тъынджын Эквтиме.
Дидро æнæввæрсон худт бакодта, ацахста йæ фарсмæлæууæг лæп-
пызы, авæрдта йæ тæсчъы.
— Æрнæм-ма йæ, куыд æмбæлы, афтæ.
Лæппу тæсчъы мидæг райдыдта гæппытæ кæнын æмæ цайы сыф
ныскъæрдта æрдæджы онг.
— Ноджы дзы ныккæнут! — загъта Дидро.
Ныккодтой дзы.
— Ноджыдæр!
Ноджыдæр дзы ныккодтой. Тæскъ байдзаг йæ былтæм. Ноджы йæ
гыццыл лæппу зæрдиагæй надта, йæхи сайыйæ йыл зæрдæ нæ бахуд-
таид.
— Мауал сæ нæм, куыдзы хъæвдын! — фæхъæр ыл кодта хилдасæг,
— Нæ йæ уыныс, сæ дон амызт! — æмæ йæ раппæрста.
Дидро фæхæцыд тæскъыл, систа йæ.
— Æнæхъæн хъæубæстæй уый тыдтат? — бауайдзæф сын кодта.—
Иæ уæлæ йын сæвæрут голлаг дæр.
Æмæ йæ сæвæрдтой.
— Дыккаг дæр.
— Уый нал! Нæ сæ афæраздзынæ! — ныццæхгæр Эквтиме.
— Хæснаг скæнæм! — йæ цæст сыл ахаста Дидро.
— Фондзыссæдз хатты дæ æнæаргъæй дасын! — ныллыг кодта хил-
дасæг.
— Эквтиме, иу аз мæ бон дыууæ хатты æнæаргъæй куыд дасай, уый
бæрц мын фембылдтытæ дæ. Ныр та ды зæгъ исты, Кашвардийы фырты
фырт, дæ хæлаф æрæвæрдзынæ? — æрбакаст мын мæ техасаг джинсмæ.
— Æнæ хæснагæй дæр дын æй ратдзынæн, Дидро.
’ — Афтæ нæ, дæ мæгуыргур нæ дæн! — фæхъыг мæм Дидро.
— Мæгуыргур цæмæн, мæнæ хæдзармæ ацæудзынæн, раивдзынæн
æй, æмæ дын æй ратдзынæн.
Дидро ма иу хатт базмæлын кодта тæскъ, чысыл агуызавæ кодта,
фæлæ йæхи нал басаста.
— Баккой мын æй кæнут! — загъта фидарæй æмæ йæ иу уæрагыл
æрзоныгуыл кодта, йæ чъылдым сыздæхта тæскъмæ.
Чидæр бæндæн рацагуырдта, дыууæ голладжы тæсчъы сæрмæ фи-
дар ныббаста æмæ йын сæ цыппар лæджы тых æмæ фыдæй баккой
кодтой.
— Дæхи ныффидаг кæн, Дидроиа-Куырæфцæг! — феххуыс ын
кодта чидæр.
— Ма нæ фæхудинаг кæн, Уызынбег!
— Размæ, Сапонхор!
— Дидро йæ астæу сраст кодта, фæлæ фæцудыдта, ацахста тунга
бæласы зæнг, йæ къæхтæ зæххы æркодта садзæгау.
— Гъе, Дидроиа, дæ къух суадз, æндæра хæснаг фембылд дæ! —
фæхъæр ыл кодта чидæр.
Дидро бæласы зæнг феуæгъд кодта æмæ та ныццудыдта.
— Аппар, Дидро, уый æмæ дын ныртæккæ дæр дæттын мæ хæлаф,
— балæгъстæ йын кодтон, фæлæ йын бауромæн нал уыд.
Фыццаг дæс метры, расыг лæгау, ацыд цух-мухтæ гæнгæ, стæй
йæхи сраст кодта æмæ æппынфæстаг йæ къах айста сабыргай, акодта
фидар, ныфсджын къахдзæф. Тæскъхæссæн бæндæнтæ йын ныллæг код-
той йæ уæхсджытæ, йæ ных æмæ йæ бæрзæйы тугдадзинтæ уыдысты ра-
тонынæввонг, йæ цæстыты ныббадт туг.
— Аппарын ын æй кæн! — бахатыдтæн хытъынджын Эквтимемæ.
— Супсайы цæугæдон ныууромдзынæн, уый нал!—уыд Эквтимейы
дзуапп.
Тæскъ хæссын хъуыдис 250—300 метры бæрц, Адæм сæ улæфт ныу-
72

урæдтой, афтæмæй кастысты стыр уаргъы бын ныкъкъæлæтуæвæг ар-
гъæутты уæйыг-лæджы сихмæ. Стæй базмæлыдысты, дисгæнгæ, ныг-
гуылф кодтой йæ фæстæ. Разæй згъордтой сабитæ.
— Цæй, цæй, Дидроиа!
— Иу цъус-ма, æмæ Нодары хæлаф рамбылдтай!
— Цæугæ, цæугæ, Дидроиа!—цырд æй кодтой сабитæ.
Ныр ай тæригъæдæй куынæ тæрсин, æмæ йæ размæ куы фæуин,
салам ын куы радтин, уæд æм кæс! —схынджылæг кодта чидæр. Адæм
ныххудтысты зæрдæбынæй.
— Цæй, Дидро, дæс къахдзæфы ма дын баззадис!
— Аст... авд... æхсæз...
— Фидар лæуу, Дидро!
— Æртæ... дыууæ...
— Иу! Дидро, лæг дæ, лæг! — схор-хор ыл кодтой сабитæ æмæ ху-
дæгæй мардысты адæм.
Дидро зæххыл æд тæскъ æрбадт барæнты цур. Иу уысм аззад æнæ-
змæлгæйæ, йæ къухтæ æмæ йæ къæхтæ уыдысты æндзыг. Стæй йæ
цæсгомы цъæх куы ссыд æмæ йæ мелы ’нгæс урс былтæ сæ хуыз куы
’рцахстой, уæд йæ цæсгомыл ахъазыд цины мидбылхудт, нæууыл ба-
фæлдæхт уæлгоммæ, атылд ыл. Цыппар лæджы тæскъ’ тых æмæ фыдæй
сæвæрдтой барæныл. Иæ къусгонды йын æрæвæрдтой гири, дыккаг,
æртыккаг, цыппæрæм дæр. Барæны æвзаг йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ
фæкодта. Уæд ыл, дæс килограммы чи ласта, ахæм дур дæр æрæвæрдтой.
— Хуыцауы сконд лæджы цæмæн марут, куыдзы мыггаг? — барæг
Бенедиктейæн фырдисæй рацæйлиуырдтой йæ цæстытæ æмæ нал бау-
рæдта йæхи.
— Цас сты? Афарста йæ чидæр.
— 141 килойы, — загъта Бенедикте.
— Оу-у-у-у! — ныккодтой адæм. Иууылдæр æмкаст фæкодтой, Ди-
дро нæууыл кæм бафæлдæхт, уырдæм, фæлæ уый уым нал уыдис. Стæй
федтой, Дидро сæркъул æмæ уæнгтæхъилæй Супсайы цъалайырдæм,
фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ, фæцæйцыд къахвæндагыл. Уый уыд йæ
царды фыццаг бон, фæстейæ йæм нæ дæр Дидроиа-порт-артураг фæды-
смуд, нæ да^р Дидроиа-ойяноваг кæвдæсард, нæ дæр Дидроиа-Сапонхор
куы ничи хъæр кодта.
«141 кг цай» — сырх къарандасæй бафыстон Вашапидзе Дидро Эде-
микайы фырты номы акомкоммæ æмæ бахгæдтон номхыгъд.
Изæрæй, Дидройы цæст цы техасаг джинсы баззад, уый раластон,
газеты йæ батыхтон, скодтон æндæр хæлаф... гæххæтты тыхт хæлаф ба-
кодтон мæ дæларм æмæ араст дæн Дидротæм.
ф
Дидройы дыууæцæстон, хъуарисæр, чысыл хæдзар лæууы тæккæ
Супсайы былыл. Мæ сабибонтæ ам, ацы уæзæгыл арвыстон, афтæмæй
мæ сæрмæ никуы æрцыд ацы хæдзары къæсæрæй бакæсыны хъуыды.
Нæ зонын, адæм иунæг лæджы хæдзарæй кæй фæтæрсынц, уый аххос
уыд, гъе, дзы æфсæрмы кæй фæкæнынц, уый уыд йæ аххосаг. Мæ зæр-
дыл ма лæууы, уалдзæг-иу донивылды рæстæджы цалдæргай сахаттæ
фæлæууыдыстæм доны был, тæрсгæ-ризгæйæ-иу кастыстæм, ивылд Су-
пса йæ хъæбысы кæд аскъæфдзæн Дидройы къæс. Фæлæ азтæ цыдысты,
æмæ цыма хæдзарыл сæ фæд дæр нæ уагътой. Кæддæр ма зæрдæйы тас
дадайæн дæр радзырдтон æмæ мын афтæ:
— Ды цы, æз ын мæ сабибонтæй фæстæмæ алы -донивылды дæр
фæтæрсын, дон æй ласдзæнис, фæлæ йæ дæхæдæг уыныс. Хæйрæг лæг
уыд Дидройы фыд Эдемика, йæ къах кæм æвæрдта, уый зыдта. Хæдза-
ры бындур сыгъдæг айнæг къæдзæх у æмæ, кæд тæккæ былыл ис, уæд-
дæр ын дыууæ Супсайы дæр ницыхъом сты!
Супса та ацы уалдзæджы хуызæн знæт никуыма уыд. О æмæ, куыд-
дæр Дидройы кæртмæ мæ къах бавæрдтон, афтæ ме уæнгтæ ныддыз-дыз
кодтой мæ сабибонты тæсæй, стæй та, кæддæрау фидар æмæ ныфс-
73

джьшæй кæй лæууы, йæ иунæг рухскæлæг рудзынгæй сæлхæр Супса-
мæ уæлейæ-бынмæ, кæй фæлгæсы, уый цинæй.
Алчи дæр зоны, зондцух адæм цæрæгойтыл мæрдтæм фæцæуынц,
уæлдайдæр — цуанонтыл. Æмæ мæ размæ фондз куыдзы, сæ къæдзил-
тæ тилгæ æмæ цины хъыс-хъысгæнгæ, кæй ралыгъдысты, уый мæм дис-
саг нæ фæкаст. Æрмæст сæ иу фæхъуынтъыз кодта йæхи, иунæг уый
мыл срæйдта, æмæ ма мын цы базонын хъуыд, уый Дидройы цуанон у,
уымæн æмæ куыдз æцæгæлон кæрты никæуыл рæйьг. Æрлæууыдтæн,
куыдзы ном нæ зыдтон, фæлæ йæм хынджылæгæй Дидро, Дидро! —
сдзырдтон, аивæй та дур æмæ лæдзæг агуырдтон. Цуанон уайтагъд
фæсабыр, æрбалыгъд мæм, мæ къæхтыл цингæнгæ, рахаф-бахаф код-
та йæхи, цыма мæ хæдзармæ хуыдта, стæй мæ разæй алыгъд, фæстæмæ
ма мæм иу каст фæкодта æмæ слыгъд тыргъмæ. Æз дæр бараст дæн
йæ фæдыл.
Хатæны дуар гом уыд. Хæдзары астæу тымбыл, зæронд фынгыл
фæздæг калдта фæтæгены цырагъ. Хатæны рæбинаг къуымы ныллæг
фынггондыл æвæрд уыд Мадымайрæмы ныв, йæ разы — донхæрисы
хус къалиу. Галиу къулыл конд уыди дыууæ хуызисты: сæ иу æвзонг
сылгоймаг, иннæ — сау цухъхъаджын, рихиджын лæг («Йæ ныййар-
джытæ» — февзæрд мæ сæры). Нывы бын æвæрд уыд тæрхæг. Тæрхæ-
гыл та хуыссыд Дидро. Йæ разы гыццыл, æртæкъахыг бандоныл уыд
чысыл, хуылыдз дурын. Уый фарсмæ та — хъæзæйбыд бандон тымбыл
æнцойгæнæнимæ. Æндæр ницы уыд хæдзары. Æцæг ма царæй æрзæбул
шнур, йæ уæлæ — электроны цырагъ, фæлæ судзгæ нæ кодта.
— Бар дæм ис, Дидро! — афарстон æй сабыргай.
Дидро бахудт, стæй бакаст быд бандоымæ, æвæццæгæн æй «уым
сбад» зæгъын фæндыд.
— Улæфгæ кæныс, Дидро? — афарстон та йæ.
Нæйы, дам, банкъуыста йæ сæр.
— Кæд дæ ницы риссы, Дидро?
О, дам, разыйы нысанæн банкъуыста йæ сæр. Æмæ хорзау нал фæ-
дæн. Бацыдтæн æм, чысыл æй рабадын кодтон æмæ йын йæ былтыл
сдардтон хуылыдз дурын.
— Цы дæ риссы, Дидро?
— Аскъуыд, — басыбар-сыбур кодта æмæ астæрдта йæ былтæ.
— Цы дæ аскъуыд, Дидро? — мæнæн дæр ыыххауд мæ хъæлæс.
— Нæ зонын... Ам... Ам дæр аскъуыд... — йæ арм бахаста йæ зæр-
дæйы комкоммæ, стæй — йæ рахис фæскъæбутмæ.
Нырмæ нæ- фæхатыдтæн, йæ цæсгом цъæх кæй уыд, йæ цæстæн-
гас — тарст.
— Æз ауайон, æмæ дохтыр æрбакæнон! — загътон ын æмæ фæ-
цæйцыдтæн.
— Ма мæ ныууадз!
Мæ къух мын ацахста, афтæ йæ нылхъывта йе ’рмтты ’хсæн, æмæ
мæхи хъæдæй æрбадтæн. Йæ цæстæнгас мæ нал иста. Хызт ме уæнгты.
— Цас рацыдысты? — афарста мæ.
— Цы? — фыццаг æй нæ фембæрстон, цайы сыфтæй мæ фарста, —
141 кило, Дидро!..
— Уый цас у?
— Тынг бирæ.
— Уæддæр?
— Аст путы æмæ æртындæс килойы.
— Уый бирæ у?
— Æвддæс батманы æмæ 4 килойы, Дидро!
— О, бирæ у!
— Æз ныртæккæ ацæудзынæн æмæ дæм дохтыр æрбакæндзынæн,
Дидро!
— Ма мæ ныууадз!
Мæ къух та мын ацахста тарстæй æмæ та мын æй нылхъывта.
74

Фыртæсæй сцæйхъæр кодтон, фæлæ дзы фефсæрм дæн æмæ ма йын:
— Хæлаф дын æрбахастон, Дидро!
— Цæй хæлаф? — афарста мæ æмæ мын суагъта мæ къух.
— Кæй дын фембылд дæн, уый.
— Цытæ дзурыс, лæппу, хъазын нæ зоныс?
— Ахæмтæ мæнæн уæддæр дыууæ ис, Дидро!..
Хæлаф газеты тыхтæй æрæвæрдтон фынгыл æмæ йæм Дидро ба-
каст, ахъуыды кодта, стæй мæм раздæхт æмæ афтæ:
— Афтæ зæгъ: мæ мад амæлæд, мæ фыд а’мæлæд, чи мын ис, уыдон
мын аскъуыйæнт, кæд дæм фæтæргай уыдзынæн, Дидроиа, — зæгъ.
— Мæ мад амæлæд, мæ фыд амæлæд,чи мын ис, уыдон мын ас-
къуыйæнт, кæд дæм фæтæргай уыдзынæн, Дидроиа, — рафæзмыдтон
ын йæ фæдзæхст.
— Ныр скъапмæ бацу æмæ бынаг асыкк ралас
Бацыдтæн скъапмæ, ныггуыбыр кодтон æмæ раластон гыццыл
асыкк. Уый та йедзаг уыд иугай æмæ æртыгай сомтæй.
— Иæ мидæг исты ис? — афарста мæ Дидро. — Цас сты?
— Бирæ.
— Уæддæр.
— Сæдæ уыдзысты. 100—200 сомы.
— Дæ хæлафы фаг сты?
— Æрра фæдæ, Дидро?
— Ныр ардæм рацу æмæ мæ фарсмæ æрбад!
Бацыдтæн æм. Мæ къух та мын айста, ныр — хъавгæ.
— Уыдон дæу сты, Нодара! Æз ныртæккæ амæлдзынæн. Мæхи хæла-
фы мæ баныгæн, зæгъгæ, уый тæригъæд хъуыддаг уаид. Гъай мын ра-
лас æмæ мыл уый скæн, æрмæст ныртæккæ нæ, фæрисдзынæн, стæй, куы
амæлон, уæд... — Дидро йæ цæстытæ бацъынд кодта. Æнæхъæн цасдæр
лæууыд афтæмæй. Зæгъгæ мын йæ тæвд армæй мæ къух не ’лхъывта,
уæд æй фынæй фенхъæлдтаин. Ахæм хуыз ын уыд.
— Нодара, æрбарухс! — æвиппайды фестъæлфыд æмæ рабадт. —
Æрбарухс, лæппу, æмæ æппæт дæр æрцахста йæ хуыз. Алцыдæр сбадт
йæ гаччы — хæдзар, цъала, Супса, цуаион, хъуг, дурын, фæтæгены цы-
рагъ, род, тохына, Мадымайрæм, мæ мад, мæ фыд раздæр æхсæвы
тарæй нал зындысты, ныр срухс æмæ та сæ алчи дæр æрцахста йæ хуыз,
— акаст рудзыпгмæ. — Хуыцау дæр разынд. Хуыцау, баххуыс кæн. Хуы-
цау, табу дæхицæн. Дæ бон куыд бацис ай æппæт ныррухс кæнын,æххæст
ма дæхи равдис. Нодарæн... рахиз... дыууæ хатты дыууæ — цыппар, Нода-
ра, æртæ хатты æртæ — фараст...Срухс æм’æ æппæт дæр сбадт йæ гаччы...
— йæ рахис къух йæ фæскъæбут æрæвæрдта, галиуæй нырма мæ къухыл
хæцыд. — Кæсыс, ам срухс... Алцыдæр уынын, мидæгæй дæр, æддейæ
дæр. Уынын æй, Нодара, уынын — мидæгæй мæлын æмæ æддæмæ хи-
зын.-. Мæ мидрыстытæ уадзын, уадзын сæ æмæ æддæмæ хизын... Рахиз,
мæ уд, рахиз рухсмæ, Дидро дæ фæхъхъау... Цы аразыс, хуыцау, сæрра
дæ? — фæхъæр кодта æвиппайд. — Маргæ мæ кæныс, хуыцау?.. Ныр
æппæт дæр куы срухс, алцыдæр куы сбадт йæ гаччы, уæд мын хæссыс
мæ уд? Фæлæу, дæумæ дзурын, ма бакæн афтæ. Ма йæ бауадз, Нодара,
балæгъстæ йын кæн, ма мæ амарæд, лæппу, кæм ис йæ рæстдзинад, æп-
пæт дæр куы срухс æмæ йæ гаччы куы сбадт, уæд мæ мары? Рацæуæд
æмæ йæ фенæд, рацæуæд æмæ зæгъæд, ныр мæ мары, Сапонхор куынæуал
дæн, Уызынбег куынæуал дæн... Цы ми кæныс, хуыцау, ма мæ амар. Гъе,
Нодара, балæгъстæ йын кæн, уымæн иу бон цы у, иу бон мæ ацæрын
кæнæд афтæ рухсы, дзæбæхæй, ифтонгæй... Стæй мæ амарæд, балæгъстæ
йын кæн, Нодара. Æнæхуыцау, æдзæсгом, балæгъстæ йын кæн... — йæ
хъæлæс сындæггай сысыд æмæ фæстагмæ ахызт сыбар-сыбурмæ. Стæй
ахауд уæлгоммæ, фæлæ йæ цъæх былты змæлдæй бæрæг уыд, нырма
мын лæгъстæ кæны, цæмæй хуыцаумæ бахатон æмæ ма йын йæ царды
бонтæм иу, æрмæстдæр иунæг бон бафтауа, афтæ ифтонг, афтæ æппæт
хатгæ æмæ уынгæйæ.
75

Фæндыдис мæ фæгæгш кæнын æмæ йæ цурæй алидзын, фæдис-
мæ ныхъхъæр кæнын, фæлæ мын мæ къухыл фыццагау хæцыд фидар,
цыма йæ арм мæ къухыл ныхæст уыд æмæ ныхъхъæр кодтон:
— Цы фестут, адæм! Дидро мæлы, гъе-е, адæм! Дохтырмæ фæдзу-
рут, Дидро мæлы, Дидр-о-о! Гъе, гъе, гъе! Рахизут æддæмæ, Дидройæн
баххуыс кæнут, Дидроиайæн, мæлы Дидро!!! — æддийæ та богъ-богъ
кодта Супса, дæндагæй лæбурдта йæ былтæм, æвзыста, цыдæриддæр
йæ алыварс ис, уыдон аныхъуырынмæ æмæ мын.мæ хъæр ничи хъуыста.
Æз æрхаудтæн мæ уæрджытыл æмæ хæдзары рахис къуымырдæм ныл-
лæгъстæ кодтон Мадымайрæмæн!
— Ма амар, хуыцау, Дидроиайы, нырма йын цафон мæлæт у?
Æппæт дæр ын, цалхы атылдау, куы ацыд, æппæт дæр ын куы срухс,
æппæт дæр æм бæлвырдæй куы зыны!.. Хуыцау!.. — стæй фæхатыдтæн,
сындæггай-сындæггай куыд лæмæгъ кæны Дидройы къух, йе ’нгуылдзтæ
куыд райхæлдысты æмæ æртæкъахыг бандоныл дурыны фарсмæ куыд
æрæнцад йæ къух. Дидро нал улæфыд.
— Уый у, хуыцау, дæ рæстдзинад?
Сыстадтæн æнæдзургæйæ æмæ ахызтæн æддæмæ. Уынджы ничи
уыд. Æрдæбоны цуанонтæ дæр кæдæмдæр афардæг сты. Æрмæст
Дидройы иузæрдион куыдз, йæ сæр йæ раззаг къæхтыл æвæрд, афтæ-
мæй хуыссыд тыргъы æмæ мæм каст йæ зæндджын цæстытæй.
Скастæн арвмæ. Арвы цъæх уыд мигъæмбæрзт. Мæй цыма йæ фыд-
гæнджытæй æмбæхс, уыйау хъуызыд мигъты ’хсæнты.
Супса, ниугæ æмæ тъизгæ, ’хсыдта йæ былтæ æмæ та, мæ зæрдæ,
кæддæр-иу мын сабийæ куыд кодта, фæтарст, ныртæккæ куы аласа
Дидройы хæдзар.
— Хуыцау, ныр уæддæр ныккал дæ цæхæртæ, лыстæг згъæлæнтæ
ныккæн æмæ Супсайы хъæлæсмæ ныппар ацы æнамонд хæдзар! — ныхъ-'
хъæр æм кодтон. Фæлæ Супса мæнæй тыхджындæр хъæр кодта. Уыцы
хъæрæй йæм, æвæццæгæн, нæ фехъуыст мæ лæгъстæ. Хæдзар фыццагау
лæууыд æнцад, æрдумæ дæр нæ дардта знæт доны рыхын.
Уынгæй ахызтæн. Цуанон дæр сыстад æмæ рараст мæ фæд-фæд.
— Кæдæм цæуыс, цуанон? — бафарстон æй. Цуанон, цыма, æфсæр-
мы фæцис, ауагъта йæ сæр æмæ æрбадт йæ къæдзилыл.
Фæцæуын та. Чысыл фæстæдæр та акастæн фæстæмæ. Цуанон дæр
та рацæуы, ныр мæм уыд хæстæгдæр.
— Кæм уыдтæ, лæппу, æмбисæхсæв? — мæ хъустыл ауад кæйдæр
хъæлæс. Кæд уыдис Теймураз Чъанишвили, нæ хъæуы аптечы хицау.
— Дидромæ уыдтæн!
— Куыд у Дидро?
— Амард Дидро, Таймураз, нал ис, фæзиан, — ын загътон.
— Цытæ дзурыс! — бадис кодта. — Æниу, бафыста хуыцауы хæс.
йæ цард дæр хъизæмар уыд, мæгуыр уа йе ’намонд сæр . Уæлахиз
уæд, хуыцау, — йæхиуыл дзуæрттæ бафтыдта, ’фæзылд æмæ фæцæуæг,
Дидройы хæдзары ’рдæм. Цуанон ныр та сæркъул æмæ къæдзилуагъ-
дæй Теймуразы фæдыл ацыд.
Скастæн арвмæ. Мæй нал зынд, бантыст ын йæхи бааууон кæнын.
Гуырдзиаг æвзагæй Хъазиты Мелитоны тæлмац.

ÆМДЗÆВГÆТÆ
ГАЛУАНТЫ ЛЮДÆ
о
Фæкæсын уæм арæх, нæ хæхтæ!
Уæ бæрзæндæй зилы мæ сæр.
Куыд уын бантыст байрæзын афтæ —
Тыхгæнæг уын ма уа, æмсæр?
Ныдздзæгъæлтæ вæййын... фæкæлын...
Уæд хæхтæ — цырæгътау, мæнæн.
Нырттивынц, ныррухс кæнынц дардмæ,
Мæ развæдмæ калынц тæмæн.
Куы фæтыхсын царды, — фæриссын...
Фæлмæнзæрдæ хæхтæ зæгъынц:
«Æркæн-ма нæртон симд нæ фарсмæ,
Уыдзыстæм дын, ма тыхс, цæджындз».
Нæ хæхтæ — æнусон цыртытæ,
Уæ цинимæ баиу мæ цин.
Хæрз чысыл дзæнгæрæг куы фестин,—
Уæ кадæн, уæ бонæн цæгъдин.
Фæкæсын уæм арæх, нæ хæхтæ!
Уæ бæрзæндæй зилы мæ сæр.
Куыд уын бантыст байрæзын афтæ —
Тыхгæнæг уын ма уа, æмсæр?
КОКОЙТЫ ЭЛЬЗÆ
•о
Зæрдæ йæхимидæг бауынгæг, бамыр,
Æмæ æнхъæлын: æз рох дæн дæуæй...
Бадын хæрз иунæгæй, ’ргъæвст цъиуау, сабыр,
Уынджы та хуры цæст худы фæрнæй.
Нæ, уæддæр хурæй нæ ферох мæ рудзынг,
Хъавгæ æрхаста йæ тынтæ фæлмæн.
77

Айс мын, зæрин хур, мæ зæрдыйаг бузныг —
Равдæлд дæ рох къуыммæ
Æмæ мæнмæ.
Ничи нæ бахойдзæн рох дуар абон,
Ничи нæ базондзæн мид-зæрды маст.
Уæнгты мæ хъару ысфæлахси* бадон,
Хъуыды ныкъуырма, ныддæвдæг, ныссаст.
Цæссыг æрлæдæрсы истæй æфсæнтты,
Уый фæстæ феккуырсынц цæссыгтæ—мин.
Цас сæ фæмысыдзынæ раздæры сæнтты?
Цас сæ фæкæндзынæ удсайæн цин?
Ничи нæ бакæсдзæн цæстыты арфмæ.
Ничи нæ фендзæн сæ ныннымæг арт.
Афтæ дæ номыл уыдзæни мæ арфæ,
Афтæ дæ номыл уыдзæни мæ ард.
ГУЫЦМÆЗТЫ МЕРИ
УАЛДЗЫГОН ЗÆРДÆ
Уалдзæг у ныр. Бæстæ рухсæй бафсæст,
Зæхмæ, таугæ, сæрды хъарм хæссы,
Мигътæй нал у арвы быдыр асæст,
Царды фарн мæ зæрдæмæ кæсы.
Хъуыдытæ, мæ цардамонды уынгмæ
Цинагур мæ фæстæ ныр тæхут!
Æрдз æрттивы ’нувыд уарзты зынгмæ,
Зары та æхцон бæллицтæй уд.
Малусæг ныгъуылы цины малы,
Ног чындзау, æркъул кæны йæ сæр,
Стъалыйау, цæхæртæ махмæ калы,
Ссардта абон хорз царды къæсæр...
О, фæхуд нæм, уалдзæг — цины рæстæг,
Бакæн ногæй царды дуæрттæ гом.
Худы, райы уарзтæмхицæй зæрдæ,
Уымæн нæу æнæ уарзгæ йæ бон.

ЦХУЫРБАТЫ СОФРОН
УДЫХЪÆД
Æцæг хабар
Кæддæр Цънелисæгтæ арæх дзы-
рдтой Табуты Ильяйæн:
— Дæ лæппу, Самсон, куы рахъо-
мыл уа, уæд дын дæ къух фæрог-
дæр кæндзæн.
О, уæ рынтæ бахæрон, мæ хъæу-
бæстæ, мæгуыр лæгæн йæ уæныг —
гал вæййы, йæ лæппу та — лæг. Мæ
фыдæбæттæ мæ цæстытыл арæх
ауайынц.
Раздæр Хъларсы хъæуы цард,
стæй та — Гвиргвинайы, фæстагмæ
æрцард, Цънелисы.
Самсоны йæ мад æмæ йæ фыд
хъуамæ ахуыр кæнынмæ радтаик-
кой, фæлæ сæм æввахс скъола ни-
куы уыд, хæдзары та фæкæсæг
хъуыд.
— Æз мæхи чысылы бынаты ни-
куы æвæрдтон. Мæ фыдимæ кæд-
дæриддæр куыстбн, кæстæр æфсы-
мæрау, — æрымысы Самсон.
Рæстæг куыд цыдис, афтæ Самсон
дæр рæзтис, хъаруджындæр кодта,
1927 азы службæ кодта Сырх Æф-
сады рæнхъыты. Уыд арæхстджын
спортсмен. Æфсадæй æрыздæхыны
фæстæ Самсон куыста колхозы бри-
гадирæй, стæй та фермæйы сæргъ-
лæууæгæй.
Стыр Фыдыбæстæйон хæст куы
райдыдта, уæд Самсонмæ партийы
Знауыры райкоммæ фæсидтысты,
цæмæй сæ колхозы сæрдарæй рай-
дыдтаид кусын. Афтæмæй сси Груз-
талчы — Цънелисы колхозы сæрдар
æмæ дзы фæкуыста 1947 азмæ.
Ахуыр лæг нæу Самсон, фæлæ
партийы райкомы иу æмæ дыууæ
хатты нæ раппæлыдысты йæ хорз
куыстæй. Дыууæ хатты каст фæцис
сæрдары квалификаци фæбæрзонд-
дæргæнæн курсытæ. Къорд азты
уый цæсгомджынæй фæкуыста кол-
хозы сæрдарæй. Фæстæдæр та ку-
сын райдыдта хъæдгæсæй.
— Хъæд та куыд никуы федтон,
суанг ма Уырысы зæххыл дæр, —
арæх фæдзуры Самсон, — фæлæ
амы хуызæн æрдзы рæсугъддзина-
дыл никуы сæмбæлдтæн. Чи йын ба-
нымайдзæн йæ хъæздыгдзинæдтæ!
Рог уæлдæф дæ хъæуа, æви уазал
дон, суг дæ хъæуа, æви хъæдæр-
мæг, — иууылдæр дзы сты. .
Самсон кæддæриддæр лæууыд йæ
службæйы уæлхъус. Райсом-иу ра-
джы хъæдмæ ацыд, изæры талынг-
тæм-иу нс ’рыздæхт хæдзармæ. Йæ
тарбын æрвгъуыз цæстытæй адæй-
маджы цæстæнгас йæхи атонын нал
фæкомы. Йæ цæсгомыл ис нуæстæ.
Ацы нуæстæ æрдзæй нæ рахаста.
Уæдæ нæ дæо искуыцæй къæдзæ-
хæй рахауд. Нæй, ацы æхсарджын
лæг ныр. 80-аздзыд у, фæпæ йæ фез-
мæлд, йæ хъæлдзæгдзинад мысыи
кæнынц æвзонг адæймаджы уды-
хъæд. Диссаджы таурæгъгæнæг у,
йæ хъæлдзæг ныхæстæм хъæуы фæ-
сивæд тымбылтæ фæкæнынц. Æнæ-
зонгæ адæм та сæ кæрæдзийæн фæ-
амонынц, уæртæ уыцы стыр лæг,
зæгъгæ, ныххурх кодта фæранчы.
— Уыцы хабар уыд 1975 азы фæз-
зæджы. Уыдтæн сугласынмæ хъæды.
Цалынмæ мæ галты дзæбæх нæ ра-
79

хызтон, уæдмæ не стагъд кодтон
фæстæмæ раздæхынмæ. Фæззæджы
æнæуый дæр фос сфыдгуыбын
вæййынц. Мæйрухс æхсæв уыд бо-
ны хуызæн. Мæ сугтæ хорз æрбал-
вæстон уæрдоныл æмæ ныр та гал-
ты хъуамæ сифтындзон, фæлæ мын
хизæнуаты адзæгъæл сты. Мæ гал-
тæ æнæкæрæдзи никуы лæууыдыс-
ты. Ацыдтæн сæ фæдыл æмæ сæ
баййæфтон æрдузы. Куы мæ ауыд-
той, уæд, цыма, сæ азым сæхимæ
истой, дард кæй ацыдысты, уый
тыххæй, уыйау сæ сæртæ фæхъил
кодтой æмæ мæ разæй фæндагыл
фæцæуæг сты. Аифтыгътон сæ, ра-
хъæр сыл кодтон, æмæ уыцы стыр
уæрдон, цыма, æппындæр нæ уæз
кодта, афтæ рог къахдзæфтæй фæ-
раст сты. Æрхæццæ дæн нæхимæ.
Ме ’мкъай Плион дуармæ лæууыд
æмæ мæ нырма афарста, кæд дыл.
зæгъгæ, ницы, зиан æрцыд хъæды,
цæмæн æрæгмæ цыдтæ?
— Ницы, не ’фсин, — загътон æз
Æмæ мæ галтæ куы суагътон, уæд
уæрдонæй сугтæ калынмæ фæдæн.
Плион дæр мын иудзæвгар аххуыс
кодта.
Раст фæдзурынц: лæг æмæ ус фæ-
рæты хъæдæй барст сты. Цардæм-
бал куынæ фæхорз уа, уæд цард не
ссардзынæ-,
—Ацы лæг, — сабыргай мæм æр-
бадзырдта Плион. Сугтæ æз дæр
бабæстон кæндзынæн. Ды фæлла’д
дæ, аулæф. Абон раздæр куы ’рцы-
даис, уæд Гуиргуинамæ ацыдаис,
фæлæ ныр æрдæгæхсæвæй ахызт.
— Исты хабар ис? афарстон æй
æз. Плион бахудт:
Не сиахс Кумситы Уарден дæм
æрвыста: Самсон, зæгъ, нæм фæ-
зынæд абон. т
Мæ зæрдæ ахсайдта Уардентæм...
Дуармæ рахызтæн, кæрты арацу-
бацу кодтон. Мæйрухс, арвыл ми-
гъы бындзыг никуы зыны. Мæй йæ
цалхыдзаг—бæрзонд сфардæг, стъа-
лытæ та æгæрон арвы тыгъдады цæ-
хæртæ калдтой. Æз нал басусæг
кодтон мæ фæндон æмæ загътон:
— Плион, бауайон уыцы адæммæ!
— Æхсæвыгон цы фæдисы цыд у уы-
цы тар кæмтты? — бауайдзæф мын
• кодта Плион.
Фæлæ йын цы гæнæн уыд...
Уый дæр сразы мæ фæндоныл.
Акодтон мæ бæзджын цинел, æркод-
тон æфсæдтон хъусджын худ мæ
сæрыл, афтæмæй фæцæуæг дæн
Пронейы фæрсты донбыл-галвæнда-
гыл комы Гуиргуинайы хъæумæ.
Хъæдæй хъуысы сабыр уынæр. Кæм-
дæр — хус къалиуты къæрццытæ,
сыфтæрты сыбар-сыбур, цыма кæ-
рæдзийы хъусты цыдæр сусæгдзи-
над дзурынц. Циндзинадæй мæ зæр-
дæ едзаг кодта. Бахæццæ дæн Гæрс-
ты комы къæдзæхы бынмæ. Кæсын
æмæ фæндаджы астæу иу стыр лæг
лæууы. Фалæмæ кæсы, змæлгæ нæ
кæны. Æз æй уынын, фæлæ мæ уый
нæ уыны, æнæзмæлгæ фалæмæ кæ-
сы. Мæнæ диссаг, кæд адæймаг у,
уæд куыд æнæзмæлгæ у, хъилау
сагъдæй куы баззад. Кæд сырд у,
уæд сырдтæ бирæ федтон, арс дæр,
бирæгъ дæр, фæлæ дзы ахæм стыр
сырд никуыма федтон. Сындæггай
æввахсдæр бацыдтæн æмæ йæ дзæ-
бæх суыдтон. Лæг нæу, фæлæ у ца-
хæмдæр стыр сырд. Мæ дзыппы
хуымæтæджы кард дæр нæй. Гыц-
цылæй дæр нæ уарзтон цыргъаг
(адссын. Æхсæвы цыппар сахаты
уыдаид. Мæй мæм худы, стъалытæ
тыбар-тыбур кæнынц. Ахъуыды код-
тон: дур исты йын йæ фарсыл фæ-
кæндзынæн æмæ мæ фыдбылызтæ
ахæсдзæн. Иу дзæбæх-дзæбæх дур
фелвæстон æмæ хæрз сабыргай æв-
вахсдæр базгъордтон. Сырд бады
йæ фæстаг къæхтыл. Мæ тых цы
уыд, уымæй^ дур фæкодтон сырды
фæсонтыл. Сырд уыцыиу зылд фæ-
кодта æмæ куыд хорз футболæй-
хъазæг, афтæ дур фæстæмæ фес-
хъиудта. Сырды богъ комы анæ-
рыд, йæ фæстаг къæхтыл слæууыд.
Мæ хъуыддаг хорз кæй нал у, уый
базыдтон, фæлæ дзы тæрсгæ нæ фæ-
кодтон. Уыцыиу сæррæтт мæм æр-
бакодта æмæ ме ’ккой абадт. Зæх-
хыл мæ тъæпп фæцыди. Ацахста
мын мæ галиу къух, афтæ тыхджын
æй анцъырдта æмæ йæ фæныхъуы-
ры. Куыдз йæ холымæ куыд никæй
уадзы æмæ уый куыд хъырна, афтæ
хъырны. Æвиппайды иу зылд фæ-
кодтон æмæ йын ацахстон йе стыр
æппæрст хъуыр, ныххæцыдтæн ын
йæ хурхыл. Сырд мын феуæгъд код-
та мæ къух, уæд йе ккоймæ мæхи
сæппæрстон. Мæ зæрдыл æрбалæу-
уыд, æфсады нæ бæхыл бадын куыд
80

ахуыр кодтой, уый. Сырд, цъилау,
ныззылд йæ мидбынаты æмæ мæ
ньпзыввытт кодта. Мæ зонд нæ фе-
сæфтон уæддæр.
«Ацы сырдæн тыхæй ницы ракæн-
дзынæн. Алидзæн мын нæй. Кæнæ
мæ ацы сырд æгады æргæвст акæн-.
дзæн, кæнæ та йын исты хос хъæуы.
Тæрсын æрмæст мæ цæстытæн æмæ
гуыбынæн».
Куы мæ ныззыввытт кодта сырд,
уæд та дæлгоммæ ахуыссыдтæн.
Къухы туг лæсæнтæ кæны, цæсгом
дæр ацъæррæмыхстытæ. Багæпп. та
мæм кодта сырд, ныххæцыд мын мæ
чъылдымыл, цъæл æй кæны, æууи-
лы йæ. Цинел мæ æрцардта. Сыр-
дæн йæ дæндæгтæ куынæ хæццæ
кæнынц мæ буармæ цинелæй, уæд
мыл ныххæцыд æмæ мæ уæлæмæ
къæдзæхы ’рдæм ласы. Ацахстон иу
бæласы бындзæфхад. Сырд мæ нал
фæразы. Бахъавыдтæн та йын йæ
хурхмæ, фæлæ мæ уæззау щæф’ фæ-
кодта къахæй. Ие стыр къæдз ных-
тæ æруадысты мæ цæсгомыл æмæ
мæ русты туг, цыхцырау, нылæу-
уыд. Мæ дзых йедзаг кæны тугæй.
Нуазын æй фæстæмæ, дзых хус нал
кæны, цæстытæ нæ фæсахъат сты.
Фæндагыл цæуæг дæр ничи ис.
Сырд ме ’ккой бады æмæ Мæ скъуы-
дтæ кæны. Дзæмбытæй æрцæвы
æмæ мæ йæ къæдз ныхтæй æрбал-
хъивы, афтæмæй мæ сыскъуыны.
Цинелæй ма мæ уæхсчытыл цыдæр-
тæ аззад, иннæ гæппæлгай ныккод-
та. Сырд мын иу цæф фæкодта раз-
заг къахæй мæ къæбут æмæ мæ
цæстытæ цæхæртæ акалдтой, дæл-
гоммæ зæххыл сæмбæлдтæн, ме
’ккой абадт, мæ галиу къух амбæх-
сынмæ ма бафæрæзтон, фæлæ мын
мæ рахис къух йæ дзыхы акодта
æмæ та уый дæр райдыдта æууи-
лын. Уыцыиу тъæпп ракодтон мæ
къух сырды дзыхæй, йæ къæдз дæн-
дæгтæ дзы афардæг сты, фæлæ ма
цонг, тугкæлгæ, раскъуыдтон сырды
дзыхæй. «Ех, Самсон, æгады æр-
гæвст дæ ма акæнæд ацы цъам-
мар», — загътон мæхицæн, ацахстон
сырды хурх. Сырд уыцыиу фуртт
ныккодта æмæ йæ сæр йæ быны
фæкодта. Æз æй нал суагътон æмæ
та йе ’ккой абадтæн. Сырд бæргæ
ис мæ быны, фæлæ йæ наё уромын.
Иу къухæй фидар хæцын хурхыл,
фæлæ мæ сау пырх ныккодта иæ
дзæмбытæй. Бавнæлдтон раззаг
дыууæ къæхты астæуты хурхмæ ин-
ыæ къухæй дæр æмæ уæд бæстон
нылхъывтон сырды, йæ гуыбын та
йын мæ риуæй нылхъывтон зæхмæ.
Мæ къæхтæй фæйнæрдæм ныббы-
цæу дæн. Сырд ма йæ фæстаг къæх-
тæй цæвы, фæлæ уыдон мæнмæ не
’ххæссынц, раздæгты та фезмæлын
нæ уадзын. Йæ раззаг къæхтæй
мæ расхойы, фæлæ та йæ риуыл ба-
бырын фæстæмæ, мæ цæнгтæй йын
фæйнæрдæм ахæцын йæ къæхтыл,
хурх нал уадзын. Сырд раззаг
къæхтæй мæ чъылдыммæ куы
’внæлдта, уæд ме ’фсæддон худ
кæд разынд мæ хъуырыл бастæй
æмæ ’рхаудта риуы ’рдæм. Æвип-
пайды стыдтон мæ худ æмæ йæ
сырды хурхы анадтон. Цас мæ бон
уыд, уый бæрц æй, нытътъыстон
уырдыгмæ. Худ дзыхы аныгъуылд,
сырд ауагъта йæ сæр, уæддæр ма
фелвæстон дур æмæ ма дзы уый
дæр нытътъыстон. Гъеуæд , сырдæн
фæдыдæгътæ сты йæ фидар цæуæн-
тæ (къæхтæ). Кæсын æм, фæлæ мæ
цæстытыл нал æууæндын. Мæ цæс-
гомы тугтæ æрсæрфтытæ кодтон,
бадын сырды æккой. Не ууæндын
сырдыл, миййаг та мæ ногæй тох
кæнын куы бахъæуа. Былæй йæ ап-
парон, зæгъгæ, куы загътон, уæд
мын сырд йæ дзæмбытæй ацахста
мæ дыууæ цонджы, мæ сынæгæй
мæхи бæласы бындзæфхадмæ куы-
нæ фæфидар кодтаин, уæд мæн дæр
йемæ ахастаид былæй. Сырд ауын-
дзæгæй аззад мæ цæнгтыл. Мæ къа-
хæй ма атыхстæн бæласы бындзæф-
хадыл, æрбадæгау дæн. Фæлæ дын
уæдмæ сырд лæмæгъ кæнын рай-
дыдта. Æвæццæгæн, йæ бон сулæ-
фын нал баци, феуæгъд æмæ ас-
хъиудта былæй. Ныууагътон сырды
уым, мæхæдæг ацыдтæн Гуиргуина-
йы хъæумæ. Бахæццæ дæн хъæумæ
ме скъуыдтæ цинелимæ, хæлафæй
дæр æрдæгæй уæлæмæ ницыуал ис.
Къухтæ æмæ цæсгом тугæй нал зы-
нынц. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ
хицæн кодтой, афтæ балæууыдтæн
Уардентæм. Куы мæ ауыдтой ахæм
уавæры, уæд ныккуыдтой:
Цы дæ ныппирæнгæмттæ код-
та, бирæгътæ дыл сæмбæлдысты,
æви арс?
6. «Фидиуæг» №3
81.

-— Гъеныр мæнæ уæ цуры дæн, — дис кодтой, зæгъгæ, дысон бонмæ
худгæйæ сын загътон æз, ■— тæрсгæ куыд дæ бон бацыд фæранкимæ хæ-
ма кæнут. Бирæгътæ дæр мыл нæ цын. Устытæ сæ цæстысыг нал
сæмбæлдысты, нæ дæр арс, чысыл урæдтой, афтæмæй мæм згъордтой,
стырдæр цыдæр сырд уыд. Къæдзæ- мæ къух мын истой æмæ мын арфæ
хæй йæ аппæрстон, фæлæ галтæ кодтой:
аифтындзут æмæ йæ аласæм Цъне- — Дæ тых æмæ дæ лæгдзинад но-
лисмæ. джыдæр бирæ уæд, æндæра нын
Гуиргуинайы цæрджытæ стырæй, ацы фæранк райсом нæ сывæллæт-
гыццылæй афæдис сты. ты бахордтаид ам, скъоламæ цæу-
Диссаг уыд, адæм мыл куыд тым- гæйæ.
былтæ кодтой, уый. Уæлæнгæйтты —Мæ цæфтæ тагъд адзæбæх сты,
абæстытæ кодтон мæ цæфтæ, цыдæр нæ дохтырты иузæрдион æххуысы
уæлæфтау æрбаппæрстон мæ уæхс- фæрцы — дзуры Самсон, — кæд сы-
чытыл, афтæмæй æрцыдтæн сырд- рды фæдтæ мæ буа’рыл бирæ бяз-
мæ. Адæм куы федтой сырды, уæд зад, уæддæр...
ГЛГЛОЙТЫ СЛЛЛ
Адæмон сфæлдыстад
Куаз цардис Уæллаг Къусджыты 160—170 азы размæ. Уыцы рæс-
тæджы Къусджыты бирæ адæм цардис, æмæ сын хуымзæхх, сæрвæт нал
фаг кодта. Уымæ гæсгæ Куаз ралыгъд Дидинæгджынмæ æмæ уым æр-
Царди иу къуылдымыл. Абон дæр зыны сæ хæдзары бынат. Уыцы ран
Куаз йæ цардæмбал Тыбылонимæ цæрынтæ райдыттой æмæ сын рай-
гуырд дыууæ чызджы æмæ иу лæппу. Уæд Куаз сфæнд кодта йæ хъæу-
бæстæн номыл куывд скæнын, лæппу йын кæй райгуырд, уый тыххæй.
Æрхуыдта: Къусджыты, Милойты, Дзæгъиаты æмæ Кортиаты. Адæм
æрцыдысты куывдмæ, æрæвæрдтой фынгтæ, рабадтысты куыдхистæрæй
уæлийæ. Гаглойты Хъæвдын, сæдæаздзыд номхæссæны зæронд лæг,
бадти фынджы сæр, сыстад, йæ урс боцъотыл йæ къухы уырзтæ рахас-
та, адæмыл ахаста йæ цæст æмæ стæй сдзырдта:
— О, хорз адæм, уæ рын фæсус уæт, фæлæ цалынмæ гаджидау нæ
рацыд, уæдмæ уал ноггуырдыл ном сæвæрæм. Уæ хорзæхæй, уæ ны-
хæстæ зæгъут!
Адæм æмхуызон схор-хор кодтой, алчи дæр йæ фæндон хæссын рай-
дыдта. Чи загъта, Бега йыл сæвæрæм, чи загъта, Цамел ном хуыздæр
у. Фæстагмæ иу мадзура лæг Гаглойты Разден афтæ зæгъы:
— Ноггуырдыл æз Сала ном æвæрын.
Куывды адæм иууылдæр сразы сты Раздены фæндоныл. Хъæвдын
дæр йæ разыйы ныхас загъта. Уый фæстæ йын йæ мадмæ дæр барвыс-
той, дæ лæппуйыл дын ном æвæрæм Сала, зæгъгæ. Тыбылон дæр уæл-
дай ницыуал загъта. Æмæ уæд Хъæвдын кувын райдыдта. Ссардта
стыр хуыцау, дзуæрттæ æмæ зæдты нæмттæ, скуывта сæм, цæмæй Сала
хорз лæг рацæуа, бирæ фæцæра, йæ мад, йæ фыды фæндиаг. Æрхонгæ
адæм сау бæгæны æмæ карз арахъгъæй, нард галы фыдæй хорз фæ-
минас кодтой, райсомæй-изæрмæ, фæзарыдысты, фæкафыдысты æмæ
уый фæстæ сæ хæдзæрттæм фæцыдысты.
Æртæ азы фæстæ Гаглойты Милойы фыд Бега амардис. Милой
хъæздыг лæг уыдис æмæ уыцы рæстæджы та лæг йæ мулк, йæ фæллойæ
лæг уыдис. Алы ран кадджыныл нымад уыд. Милойæн йе ’фсымæртæ
æрæмбырд сты зианмæ æмæ сын Милой афтæ зæгъы:
— О, ме ’рвадæлтæ! Мæнæг мæ фыд æмæ сымахæн та уе ’фсымæр,
абрн хицæн кæны махæч æмæ йын хъуамæ номы „хист скæнæм сæнæй.
82

Йе ’рвадæлтæ дæр ницыуал уæлдай загътой æмæ арвыстой гуырдзымæ
сæн ласынмæ. Балхæдтой мин путы сæн, фынддæс галы, фынддæс хъу-
джы æмæ фондз æмæ ссæдз тохъыл фысы та æргæвдгæ акодтой. Æр-
хуыдтой: Къусджыты, Цъæритты, дыууæ Ципраны, Тлигомы, Урсдзуа-
ры, Бæгъиаты, стæй Цъалагомы, ноджы Дзауы комы дæр. Милой тынг
бирæ хæрд æмæ нозт сцæттæ кодта, адæм дæр бæстыл уæз кодтой, уый-
бæрц бирæ æрцыд Бегайы хйстмæ. Бегайы хистмæ Куадз дæр ссыдис
Дидинæгджынæй, йæ чысыл лæппу Салайы дæр скодта йемæ. Хæрнæ-
джы адæм мардæн рухс загътой æмæ изæры, хæстæг хъæутæй чи
æрцыд, уыдонæй алчи йæ хæдзармæ фæфардæг. Куаз дæр Салайы хы-
зын дзидзайы кæрдихтæй байдзаг кодта æмæ афтæмæй Милойты Хус-
сæрттыл йæ фыртимæ рацыдис сæхимæ. Иудзæвгар куы рацыдысты хъæ-
уæй, уæд расыг лæг йæхи нал баурæдта. Къæдзæхы сæрæй ахауд, æмæ
де знаг дæр афтæ... цыргъ дуртыл онгцъæлтæ æрбаци. Уадид йæ
уд систа.
Сала иунæгæй уæлвæндаг баззад. Бирæ фæкуыдта, æви цъус, уый
чи зоны, фæлæ иуафон ныффæлад æмæ фæндагыл æрфынæй. Йæ дыккаг
бон та Мило хоыæг арвыста йæ хъæубæстæм, цæмæй æрцыдаиккой æв-
дæм боны хистмæ. Куазтæм дæр уыдис хонæг. Куазы ус Тыбылон Ми-
лойы хъæр фехъуыста, йæ сæрæй йæ кæлмæрзæн систа æмæ афтæ зæ-
гъы:
— Уæ фарн бирæ уæт, фæлæ дысон нæ лæг куы нæ ’рцыдис нæ
хæдзармæ.
Адæм сызмæлыДысты æмæ Куазы мард ссардтой Милойты Хус-
сары кæрон бæласы фæстæ. Чысыл уæлдæр та Сала фынæй кодта, йæ
хызын йе ’фцæгыл, афтæмæй. Мард æрхастой мæрдджыны хæдзармæ
адæм бирæ фæкуыдтой, уæлдайдæр та Тыбылон, стæй йæ æртæ боны
фæстæ Уæллаг Къусджыты уæлмæрды бавæрдтой йæ фыды цур. Иу
афæдзмæ Тыбылон, мæрдон æгъдаумæ гæсгæ, цы ’мбæлд, уыдон фæца-
рæзта, стæй йæ дыууæ чызджы æмæ йæ лæппуимæ рацыдысты йæ цæ-
гатмæ (Цъыфджынмæ) Тыбылты Тедотæм. Уым хъомыл кодтой сы-
вæллæттæ уæдæ цы? Чызджытæй иуы арвыста чындзы Тлимæ — Мæр-
гъитæм, иннæйы та Тъбетмæ — Гулитæм. Сала куы рахъомыл, иу 17—18
азы йыл куы сæххæст, уæд Къахетмæ куыстагур ацыдис, æмæ иу æнæ-
зæнæг лæг Чолохъашвили Сандромæ ныллæууыд æххуырсты, уым фæ-
куыста иу-цалдæр азы æнæхинæй, стæй уæд лæг Салайы удыхъæд хуыз-
дæр куы базыдта, уæд йæ усæн афтæ зæгъы:
— Ацы лæппуйы нæхимæ райсæм лæппуйæн, сахуыр æй кæнæм,
сæрæн гуырд у æмæ нæ бавæрдзæн нæ зæры бонты.
Уый фæстæ Саламæ фæдзырдта æмæ йын рахабар кодта йæ фæн-
дон. Сала дæр сразы, æмæ йæ ныффыстой сæхиуыл. Радтой йæ скъо-
ламæ, ахуыргæнæг та йын уыдис Ростанашвили Куца. Сандро æмæ йæ
ус^тынг фæцин кодтой сæ кæнгæ фыртыл æмæ йын йæ бар йæхи ауагъ-
той. Сала йæхæдæг дæр куыстуарзаг, уынаффæджын, коммæгæс лæп-
пу уыдис.
Рацыдис цалдæр’ азы. Иурæстæджы сыхаг хъæуы уыдис чындзæх-
сæв æмæ Сала дæр уырдæм ацыд. Хъазты астæу фæсивæдæн сæ хуыз
иста. Æмæ чызджытæй алкæй дæр фæндыдис, цæмæй Салаимæ акафы-
даид. Сала тынг рог æмæ аив кафт кодта, уæлдайдæр та хъаматыл.
Сала хорз кæй арæхст æмæ дзы кæй æппæлыдысты, уый-иу æлдармæ
хардзау æркаст, бацыд йæ цурмæ æмæ йын афтæ зæгъы:
• — Дæу та ам цы хъæуы, хæрæджы фырт! — фæхъæр ыл кодта,
стæй йæ къух дард фæхаста æмæ Салайы æхсæрфарс ныдздзæхст лас-
та.
Сала дзургæ ницы скодта, фæлæ хъама фелвæста æмæ йæ æлда-
ры зæрдæйы ныссагъта. Æлдар атылдис зæххыл. Сала йæ хъама ныс-
сæрфта æмæ йæ йæ кæрддзæмы нытътъыста, стæй цыма æппындæр ни-
цы, уыйау сæхимæ рацыдис æмæ рахабар кодта йæ кæнга? мад æмæ
гфыдæн, æлдары кæй амардта, уый.
88

Сандро æмæ йæ ус сагъдауæй баззадысты. Стæй уæд Сандро аф-
тæ зæгъы:
— Ам дын мæ бон баххуыс кæнын ницыуал бауыдзæнис, фæлæ
фæстæмæ уæхимæ аздæх.
Сала æрыздæхтис Къусджытæм.
Иугæр Тыбылон йæ цæгатмæ куы ацыд, уæд Гаглойтæй иу кæ-
рæф лæг уыдис æмæ Куазы зæххытæ йæхи бакодта. Сала куы рыз-
дæхтис, уæд Хадзийæн афтæ:
— Дæ хорзæхæй, Хадзи, иу 3—4 путы мын хъæбæрхор тауина-
гæн ратт. Хадзи нылгъыста Салайы æмæ Дзаумæ дианбегмæ хъæстмæ
’рцыдис. Дианбег йæ чапарты арвыста цыппарæй Салайы ахсынмæ.
Уыдон ыл фембæлдысты æнæнхъæлæджы ’Хуыцъейы. Сбастой йын
йæ къухтæ æмæ йæ дианбегмæ æркодтой. Дианбег бардзырд радта йæ
чапартæн:
— Ацы .абырæгæн йæ дæргъ æмæ йæ уæрх сиу кæнут! Уырды над
æй скæнут! Чапарты дæр ма æндæр цы хъуыдис? Ахъаззаг æй фæнад-
той æмæ йæ мардæфсон ныууагътой. Уый фæстæ дианбег бартхъирæн
кодта Саламæ:
— Додой мын дæ къона кæны, куыдзы фырт, ды ма искуы Хадзимæ
фæстæмæ дæр куы фæкæсай.
«Хорз, — загъта Сала йæхинымæры, — кæд нæ амæлон, уæд фен-
дзыстæм». Уый фæстæ йæ ауагътой сæхимæ. Раст Сухтайы хъæумæ
куы бахæццæ, уæд ыл сæмбæлдысты Кокойты Гула æмæ Малхаз. Уы-
донæн йæ хъæстытæ акодта. Уый уыдис уалдзæджы, апрелы. Хадзи
стыр гæртам ныххаста дианбегмæ: иу стыр къæрта царв, стæй цыхты-
тæ дæр бирæ. Салайæн йæ маст йæ риуы нал цыдис æмæ сфæнд кодта’
Хадзи æмæ дианбегæй æргомæй йæ маст райсын.
Иубон та Хадзи сæ цуоы цæхæрадоны цыдæртæ куыста æмæ та
Сала йæ размæ февзæрдис. Стæй йын афтæ зæгъы:
— Цы фæдæ, мæнгард кæрæф Хадзи! Æз æмæ ды бавзарæм нæ
лæджыхъæд! Фен дæ хъримаг, мæнгард æрвад Хадзи!
Хадзи дамбаца фелвæста йæ фæсарæнæй æмæ ризгæ къухæй гæ-
рах, зæгъгæ, фæцыдис. Фæлæ нæмыг ацыдис Салайæн йæ иувæрсты. Уæд
Сала фæцарæзта йæ хъримаг æмæ Хадзийы рахис цонг фæдыдагъ.
Лæг атылдис ногконд сыджытыл. Сала уырдыгæй рацыдис Хуыцъе-
мæ. Хадзийы хъæдгоммæ зылдысты æмæ йæ сдзæбæх кодтой. Иуахæмы
Гаглойты Пидойæн(Мыртаты Пидо, фыды номæй сæ афтæ хуыдтой)
йæ мады фыд амардис Хъобы хъæуы æмæ уьтрдæм Хадзийы ус мæрд-
дзыгой æрцыдис, йæ дыууæ сывæллоны дæр йемæ акодта (уæд-иу сы-
вæллоны алчи дæр хистмæ кодта). Уыцы æхсæв Хадзийы ус мардыл
бахъарæг кодта афтæ:
— Ой, Сала йæ туджы фæмæца æмæ искæй амæттаг фæуа, йæ
цæрæнбонты сывæллон ма фена йæ хæдзары, махæн ахæм дудгæ маст
чи фæкодта! Ацы хабар Сала фехъуыста.
Хæрнæджы фæстæ адæм здæхтысты сæ хæдзæоттæм, Хадзийы ус
æд сывæллæттæ, раст хъæды комы дымæгмæ куы ’рхæццæ, уæд Сала
сæ разы февзæрд:
— Хорз ус, ды мæ мæлæтмæ бæллыс, фæлæ æз дæу маргæ нæ акæн-
дзынæн, æрмæст ды дæ сывæллæтты уынгæ дæр нал фæкæндзынæ. Сы-
вæллæтты баурæдта Сала хъæды комы. Ус кæугæ, æодиаггæнгæйæ,
сæ хæдзармæ æрпыдис. Уым ныхъхъæр кодта фæдис. «Мæ сывæллæт-
ты мын Сала байста». — зæгъгæ. Гаглпйы мыггаг ныффæдис кодтой.
Чи æнæсаргъ бæхыл, чи та фистæгæй Хъобьт комы дымæгмæ. Сала
уым сывæллæттимæ хъазыдис иу тæрсбæласы бьтн. (уым кардæй йæ
къух ныффыста уыпы бæласьтл г^ырдзиаг дамгъæтæй. 1944 азы йæ
фиййæуттæ басыгътой, йæ хуылсЬы йын арт скодтой мæрайы).
Хадзи нæ рауæндыдис фæдисы рацæуын — Салайьт тасæй æмæ йæ
усы пысултæ скодта, афтæмæй сылгоймæгтимæ рацæйцыдис. Сала сы-
84

ваёллæты радта, фæдисы раздæр чи рхæццæ, уыдонмæ. Сала цардис
Хуыцъейы сæрмæ Цъыфджыны йæ мады ’фсымæр Тыбылты Тедомæ.
Сæ фалейæ иу суадоны цур уыдис йæ бадæн æмæ йæ абон дæр хонынц
Салайы суадон. Иубон йæ мадæн афтæ зæгъы:
— Нана, æз цæуын дæлæ Дзаумæ æмæ-иу æрæгмæ куы цæуон, уæд-
иу мæм дæ зæрдæ ма ’хсайæд.
Мад йæ разы æрлæууыд æмæ.йын афтæ зæгъы:
— Дæ нывонд фæуон, мæ иунæг хъæбул Сала, кæд дæ æхсызгон
хъуыддаг нæй, уæд ма ацу, æз дæ мæтæй б’азæронд дæн.
Сала фæзылдис йæ мадмæ, ахъæбыс æй кодта æмæ йын афтæ зæ-
гъы:
— Нана, цæмæй мын тæрсыс, исты æнахъом дæн.
Рацыдис Сала Дзаумæ æмæ комкоммæ бараст дианбеджы кæрт-
мæ. Уыцы рæстæджы дианбег йæ чапартæн амыдта, куыд æфхæрын
хъæуы зæхкусæг адæмы, цæмæй тæрсой æмæ ма уæндой фæстæмæ сдзу-
рын, кæннод нæ бæрзæймæ сбырыдысты, зæгъгæ. Чапартæй иу йæхи-
цæй æппæлыдис, æз алкæй дæр афтæ нæмын, зæгъгæ. Сала ацы ны-
хæстæ хъуыста, æмæ йæхи нал баурæдта. Хæдзармæ сæм фæмидæг, йæ
къухы лæдзæг, афтæмæй æмæ сæ ахъаззаг фæнадта. Рæцыд иуцъус рæс-
тæг æмæ дианбег бынтондæр фæлыгъдис, уый фæстæ Дзаумæ æрбар-
выстой иу æндæр дианбеджы. Уыцы лæг хæлар уыд Тыбылты Тедоимæ.
Тедо уыдис афицер, ног дианбеджимæ хæларæй цардысты. Иухатт ди-
анбег Тедойæн афтæ зæгъы:
— Дæ хæрæфырты мын фенын кæн æмæ йæ æз дæр зонон.
Рацыдис иу-дзæвгар рæстæг æмæ Тедо Салайæн афтæ зæгъы:
— Ныццу Леуахимæ, кæф æрцахс æмæ йæ Дзауы ног дианбегæн
ныххæсс. Куы дæ фæрса чи дæ, зæгъгæ, уæд-иу ын зæгъ, æз Тедойы
бæхгæс дæн, зæгъгæ.
Сала дæр скодта скъуыдтæ цухъхъайы зæронд, йæ сæрыл æркод-
та стыр хъуынджын фысдзарм худ, йæ къæхтыл — къоходзитæ, афтæ-
мæй араст ис дианбегмæ. Лæдзæгыл бабаста дыууæ стыр кæфы, йе
уæхскыл сæ баппæрстд æмæ Дзауы дианбеджы кæрты бамидæг. Кæр-
тæй бахъæр кодта. Дианбеджы ус ракастис Салайы хъæрмæ. Кæрæ-
дзлйæн салам радтой.
Уæд Сала усæн афтæ зæгъы:
— Мæнæ мын Тсдо кæфтæ рарвыста дианбегæн, — æмæ йæм сæ
балæвæртта. Сылгоймаг бузныгæй баззад Салайæ, стæй йын афтæ зæ-
гъы:
— Мидæмæ нæм рацу. Дианбеджы демæ аныхас кæнын фæнды.
Æмæ йæ мидæмæ бакодта. Сала къæсæргæрон æрбадтис. Дианбег фæр-
сы Салайы:
— Ды чи дæ Тедойæн?
— Æз дæн Тедойы æххуырст, йæ бæхгæс.
Фысымтæ æнæбары къæбæр - ахæрын кодтой Салайæн, стæй йын
раарфæ кодтой æмæ сæхимæ афардæг. Сала дианбеджы хæдзарæй куы
рацыдис уымæй иу-цалдæр боны фæстæ Тедо Дзаумæ æрцыдис æмæ
та дианбеджимæ сæмбæлдысты. Бирæ ныхæсты фæстæ, дианбег Те-
дойæн афтæ зæгъы:
— Тедо! Цас диссаг дæм фæкастис æмæ мын Салайы иу хатт фенын
кæнай.
— Ау, æмæ йæ куы федтай.
— Кæд æй федтон? Никуы.
— Амæйразмæ кæфтæ чи ныххаста, уый уыдис мæ хæрæфырт Са-
ла.
Уæд дианбег сагъдæй аззад æмæ ма афтæ бакодта:
— Æмæ мын йæхи де ’ххуырст куы рахуыдта, — хорзау нал фæци
дианбег.
Уæд дианбеджы ус афтæ зæгъы йæ лæгæн:
85

— Æз дын куы дзырдтон,^ уый хуымæтæджы æххуырст бæхгæс
кæй нæу.
Салайæн йæ хæтæнтæ уыдысты Чъехы сæрмæ хъæды, стæй Монас-
тьерæй Куртайы ’хсæн цы тулдз хъæды къох уыдис, уым. Уый æлдæрт-
тыл æппæрста гъала афæдзы мидæг фæйнæ 20 сомы. Афтæмæй-иу æлдар
нæ фыста гъала йæ рæстæгыл. Уый цардис Дæллаг Æлхуиты, Тактаки-
швили, зæгъгæ. Уæд æм иуæхсæв Сала йæ дыууæ æмбалимæ (сæ иу
Тедеты Цагъи зылын цæст) араст’ сты Дæллаг Æлхуитмæ. Æлдары
кæртмæ баскъæрдтой уæлбæхæй æмæ бадзырдтой.
Æлдар сæм рахызт.
— Чи стут æмæ уæ цы хъæуы ам мæ кæрты?!
Сала æргæпп кодта бæхæй æмæ йын афтæ зæгъы:
— Æз дæн Гаглойты Сала, кæд æй искуы фехъуыстай.
Æлдар хорзау нал фæцис æмæ афтæ зæгъы:
— Фехъуыстон, дæ бæрзонддзинад, Салайы та чи нæ зоны, фæлæ
дæ мæ сæр цы хъуыддаджы фæдыл бахъуыди. 1
— Цæуылнæ фидыс дæ налог?
Æлдар арафсон-бафсон кодта: «Мæнæ мын кусджытæ ис æмæ мæ
не ’вдæлы, фæлæ мын бахатыр кæнут», зæгъгæ. Уый фæстæ Сала æл-
дары хæдзары фæмидæг æмæ уаты къулыл гауызыл ауыгъд уыдис иу
æвзонг æмæ сыгъзæрин нывæфтыдимæ ног хъримаг. Сала йæ райста йæ
къухмæ, «Ацы хъримаг 20 сомы аргъ у», — загъта æмæ йæ йе ’мбал
Цагъимæ авæрдта, афтæмæй рацыдысты балкъонмæ. Уым астæрдыл
хуыссыдыстЬ1 æлдары фæллад кусджытæ. 'Уæллаг К/ьусджыты фæси-
вæдæй Гаглойтьг Хъиго, Майор, Зураб, Лексо, Парса æмæ Цабе. Са-
ла сæ куы ауыдта, уæд æлдары афарста:
— Адон та чи сты?
— Уыдон ме ’ххуырстытæ сты.
— Сала сæм хæстæг бацыд æмæ сæ фæрсы:
— Бон уын цас фиды, кæнæ уын хæринаг цы хæрын кæны?
— Цæвæгæй чи кæрды, уымæн 20 капеччы, ссивгæ чи кæны уымæн
15 капеччы. Хæринаг та — нартхоры кæрдзын æмæ хъæдындзы сыфтæ.
Сала æлдармæ феххæлыд.
— Додой мын дæ къона кæны, ды хосдзауæн 50 капеччы, ссивæ-
гæн та — 40 капеччы куы нæ фидай, стæй æрвылбон дæр хæрд, нозтæй
цух куыд нæ уой, афтæ. — Иæхæдæг бæхыл абадт æмæ рафардæг.
Дыккаг бон æлдар хъæстмæ ныццыдис Къаралеты Эрыстау Елыз-
бар-æлдармæ æмæ йын рахъаст кодта Салайæ. Радзырдта йын, хъа-
лон ыл 20 сомы кæй сæвæрдта æмæ ма йын йæ хъримаг дæр кæй
ахаста, уый дæр. Эрыстау-æлдар тынг смæсты æмæ расидт: Гаглойты
Салайы чи амара æмæ мæм йæ сæр чи æрхæсса, уымæп мæнæй лæвар
уыдзæнис 100 сомы.
Ацы хабар Салайы æмбæлттæй сæ иу фехъуыста æмæ Къаралеты
ныммидæг. Баныхас кодта æлдаримæ:
— Æз амардзынæн Салайы æмæ дæм йæ сæр æрхæсдзынæн. Æл-
дар хорз федта гадзрахатæйцæуæджы, уæйгæнæг фæстæмæ раздæхт йе
’мбæлттæм.
Салайы зæрдæ фехсайдта йе ’мбалмæ. Фæрасыг æй кодта, æмæ
лæг куы бафынæй, уæд ын йæ худы счъилæй сусæгæй систа æлдары
фидар дзырды гæххæтт. — Бакасти йæ æмæ гæххæт фæстæмæ лæджы
худы счъилы нывæрдта. Йæхæдæг йæ нымæт феппæрста, йæ худы йын
пыхсытæ батыхта, æрæвæрдта йæ арты цур иннæ æмбæлтты фарсмæ,
йæхæдæг дæрддзæф ацыдис æмæ аив ранæй йæ хъус дарын райдыдта.
Æрдæгæхсæвæй ахызт, афтæ гадзрахатæйцæуæг райхъал. Сабыргай рас-
тад, сласта йæ хъама æмæ йæ къах-къухтыл бахъуызыд Салайы ны-
мæтмæ, æмæ йæ цалдæр хатты ныррæхуыста. Стæй мæ амæттаджы
сæр ракæнон, зæгъгæ, куыд загъта, афтæ, цавд дурау, аззад. Сала йæм
æмбæхст ранæй каст æмæ йе ’мбал уæйгæнæг Цагъимæ комкоммæ
æрбацыд.
8&

— Цæй, куыд у, уæйгæнæг, Салайы сæр дæ къухты бафтыд?
Цагъи хорзау’ нал фæци, йæхи срасткæныныл ма ацархайдта, фæ-
лæ уæдмæ Салайы хъамайы æрцъыккæй лæджы сæр гуырæй фæхицæн.
æмæ уырдыджы къутæртыл ныттылди.
Сала йе ’мбæлттæн бамбарын кодта хабар, бакасти сын æлдары
гæххæт дæр. Стæй Цагъпйы сæр голладжы нывæрдта.
Цалдæр боны фæстæ Сала йæхи сфæлыста, йæ сау бæхыл абадтис
æмæ араст Къаралет’ы Эрыстау-æлдармæ. Æлдары кæрты æрхызти.
Йæхи схуыдта ирон хъæздыг лæг. Æлдарæн рахабар кодта: «Æз куыд
ирон æлдар, афтæ дæм æрцыдтæн æххуысагурæг, Гаглойты абырæг
Сала тынг æфхæры исджынтæ æмæ дины кусджыты, исы сын сæ фæл-
лой æмæ сæ мæгуыр зæхкусджытæн дæтты. Ахæм хинæйдзаг тыхджын
лæджы æрцахсыы та хотыхтæй хъæуы æмæ махмæ ахæмтæй ницы ис.
Æлдарæн æхцон уыдысты Салайы ныхæстæ æмæ загъта:
— Баиу кæнæм нæ тыхтæ, мæнæй дæ цы бахъæуа, уыдон дын алы-
хатт дæр цæттæ уыдзысты, æхцайæ дæр, стæй топпыхос æмæ здыйæ
дæр. Стыр лæвар дæр ма райсдзынæ. Æрмæст мын уыцы абырæджы
сæр фенын кæн.
Хорз фæминас кодтой Салайæн, стæй йæ къæбицмæ бакодтой æмæ
йын сæвгæдтой топпыхос, зды, цæйбæрц æй хъуыд, уый бæрц.
Æмæ Сала рафардæг. Дыккаг бон Сала ныффыста Ерыстау-æлдармæ
гæххæт: «Эрыстау-æлдар Елызбар! Ды Салайы сæрыл мардæй 100 со-
мы дæттыс, фæлæ дын æй æз дæхи хæдзары удæгасæй фенын кодтон,
стæй дæ тынг бузныг дæн, мæ къух мын кæй сарæзтай топпы хос æмæ
нæмыгæй. Гаглойты абырæг Сала>>.
Уый фæстæ Сала æрхаста, цы гæххæтт ныффыста, уый Чъехы
хъæумæ æмæ йæ уым иу лæг Зангаладзе Георгимæ радта æмæ йын
афтæ зæгъы: «Ацы гæххæтт ахæсс æмæ йæ ратт Къаралеты Ерыстау-
æлдар Елызбармæ».
Мæгуыр лæг бакатай кодта, мæ нартхоры хуым æнæрывдæй сæфы,
зæгъгæ.
Сала йын загъта:
— Тæрсгæ ма кæн, ахæсс гæххæтт, де ’рбацыдмæ дæ хуым рывд уы-
дзæнис.
Лæг ацыд. Сала Чъехы хъæуы цæрджыты хæдзарæн лæгæй ракод-
та æмæ Зангаладзе Георгийæн йæ хуым барувын кодта.
Ерыстау-æлдар Салайы æрвыст гæххæтт куы бакаст, уæд ацыдис
Тифлисмæ æмæ уым Кавказы наместникæй ракуырдта хъазахъхъæгты
æрдонг, цæмæй Салайы æрцахсой. Хъазахъхъæгтæ æрбацыдысты Цхин-
валмæ. Сала сæ. куы базыдта, уæд йæхи айста Джеры коммæ, фæлæ
та хъазахъхъ Уанат æмæ Ортъеумæ дæр бамидæг сты. Уæд Сала Гу-
дисы æфцæгыл æрхызт Къусджытæм, уырдыгæй Бурхохы фæрсты Джи-
наты коммæ ныххызт. Уырдыгæй Дзæуджыхъæумæ афтыд æмæ 1864-æм
азы ирон адæм Туркмæ куы лыгъдысты, уæд семæ алыгъд. Гаглойты
Григол Епрейы фырт’куыд радзырдта, афтæмæй Сала иурæстæджы Тур-
чы сæйраг горæт Стамбулæй Гуырдзыстоны ’хсæн хицауады хъуыддæг-
ты фæдыл æрыздæхтис Кавказмæ æмæ та фæстæмæ аздæхт Туркмæ.
Уый фæстæ цы фæцис, уый бæрæг нæй. Гаглойты Иуане хорз æрæй-
йæфта Салайы, æз, дам, уæд фиййаухъом уыдтæн.
Ныффыста йæ Гаглойты Леуаны фырт Арсен.
Дзау.

Курдиатджын нывгæнæг-декоратор
Ирон хуызнывкæнынад æмæ графикæйы
национ традицитæ сфидар сты революцийы
агъоммæ Хетæгкаты Къостайы сфæлдыст-
ады бындурыл.
Советон дуджы Къостайы æнæмæлгæ
традицитæ дарддæр æмæ хъæздыгдæр код-
той Ирыстоны номдзыд нывгæнджытæ Ту-
гъанты Махарбег, Хохты Асланбег, Гæз-
дæнты Цопан æмæ æндæртæ. Уыдон ба-
цæттæ кодтой нывкæнынады æрыгон ми-
нæвæртты æнæхъæн фæлтæр. Се ’хсæн
зынгæ бынат ахсы Гаглойты Алыксандры
фырт Тауырбег (1922—1971).
-Гаглойты Тауырбег райгуырдис 1922 азы
19-æм февралы Цхинвалы горæты дох-
тыр-хирургы бинонты ’хсæн.
Театралон аивады йе ’взыгъддзинæдтæ
фæбæрæг сты йе ’взонджы бонтæй фæстæ-
мæ. Сомбоны нывгæнæг-декораторы кур-
диат уыдис бирæфарсон. Театрмæ уый æр-
бацыд цыппæрдæсаздзыдæй, куыд дала
фæндырдзæгъдæг, афтæ. Фæстæдæр уый
йæхæдæг ныффыста иукъорд зарæджы.
Тынг цыдысты театрдзаутæ æмæ музыкæ-
уарзджыты зæрдæмæ, уæлдайдæр та — йæ
«Фиййауы зарæг».
Хетæгкаты Къостайы номыл Хуссар
Ирыстоны паддзахадон драмтеатры гуыр-
дзиаг труппæйы сценæйыл æвæрд æрцыд
йæ пьесæ «Сæуæхсид», фыста киносцена-
ритæ. Уыдис арæхстджын пианист æмæ ак-
кордионист, скульптор æмæ монументалист,
режиссер. Аивадон хæдархайгæ къорды
сценайыл æвæрдта спектаклтæ. Уый тых-
хæй йын къорд хæттыты лæвæрд æрцыд
Кады грамотæтæ. Фæлæ уæддæр Гаглойты
Тауырбеджы куыст сæйраджыдæр йæ хорз
миниуджытæ равдыста Хуссар Ирыстоны
паддзахадон драмтеатры. Уый театры Ту-
гъанты Махарбег æмæ Гæздæнты Цопаны
разамындæй кусын райдыдта 1939 азы
нывгæнæг-декораторæй. Ацы дыууæ ном-

Дзы’д нывгæнæджы æндæвдад тынг фæзын-
дис Тауырбеджы сфæлдыстады дарддæры
рæзтыл.
194^ азы, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты
тæккæ тæмæны, Гаглойты Тауырбег бархи-
йæ ацыдис Сырх Æфсадмæ. Уый Дыккæ-
гæм украинаг фронты сконды активон ха-
йад райсга Запорожье æмæ Кировограды го-
рæттæ ссæрибар кæныны сæрыл тохты. Иæ
хæстон сгуыхтдзинæдты тыххæй хорзæх-
джын æрцыд «Сырх Стъалы»-йы орден
æмæ майданæй. Фæстæдæр уæззау цæф
фæцис æмæ сахъатджынæй æрыздæхт йæ
райгуырæн Ирыстонмæ.
1945 азы та кусын райдыдта Хуссар Иры-
стоны паддзахадон драмтеатры нывгæнæг-
•декораторæй, 1949 азы ссис ацы театры
сæйраг нывгæнæг. Тауырбег декорацитæ цы
спектаклтæн скодта, уыдон къорд азты,
дæргъы æвæрд цыдысты канд Цæгат æмæ
Хуссар Ирыстоны нæ, фæлæ ма Дагъыста-
ны АССР-ы æмæ Ьолгарийы Адæмон
Республикæйы театры сценæтыл дæр. Иæ
арæзт нывтыл-иу ын театрдзаутæ сæ цæст
æрæвæрдтой, кодтой сын æмбæлон аргъ.
1970-æм азы - Болгарийы Трновойы
драмон театры сценæйыл æвæрд æрцыд,
Гаглойты Тауырбег иттæг хорз декораци-
тæй кæй сфæлыста, Ионовы уыцы пъесæ
«Бинонтæ» (æвдыстой йæ В. И. Ленины
райгуырды 100 азы боны цытæн).
Хуссар Ирыстоны паддзахадон драмтеат-
ры сценæйыл Гаглойты Тауырбеджы арæзт
декорацитимæ кæй равдыстой, уыцы спек-
таклтæн сæ хуыздæртæ сты: Плиты Грисы
«Чермен», Туаты Дауыты «Аргъау» æмæ
«Сидзæргæс», Токаты Асæхы «Усгуртæ»,
Бердзенишвилийы «Фидыдады бæлуæттæ»,
Гольдонийы «Уазæгдоны хицау», Н. Ост-
ровскийы «Æнæ аххосæй аххосджынтæ»,
И. Чъавчъавадзейы «Отараты идæдз»,
Къанделакъийы «Цъхънеттаг чызг Майя»,
Джакометтийы «Фыдгæнæджы бинонтæ»,
Хацырты Сергейы «Дудар æмæ йæ хæлæрт-
тæ», Гаглойты Владимиры «Æнæбасæтгæ
адæм», Джусойты Нафийы «Азау æмæ
Таймураз», Нушичы «Философийы доктор»,
Уырыймæгты Езетханы «Сæниат», Хъайыр-
ты Владимиры «Бæтæйы фырттæ» æмæ
фыццаг ирон опереттæ «Хандзериффæ»
Саулохты Мухтары пъесæмæ гæсгæ (сæ-
вæрдта йæ Цæбиты 3. М., музыкæ- йын
ныффыста Гуырдзыстоны ССР-йы æмæ
Цæгат Ирыстоны АССР-йы аивæдты
сгуыхт архайæг Хаханты Дудар).
Гаглойты Тауырбеджы, театралон нывгæ-
нæджы сфæлдыстадæн стыр нысаниуæг ис
национ театралон-декоративон аивады’
рæзты хъуыддаджы. Сценæйон аивады йын
егъау сгуыхтдзинæдтæ кæй уыдис, уымæ
гæсгæ Тауырбег 1954 азы хорзæхджын æр-
цыд «Кады нысаны» орденæй, лæвæрд ын
æрцыд Гуырдзыстоны ССР-йы аивæдты
сгуыхт архайæджы ном. Тауырбеджы арæзт
декорацитæй фæлыст сты нæ республикæ-
йы иукъорд театрты сценæтæ.
1957 азы Тбилисы горæты Хуссар Иры-
стоны аивад æмæ литературæйы декадайы
рæстæджы спектакль «Черменæн» Гаглойы
фырт цы декорацитæ сарæзта, уыдонæн
æмбæлон аргъ скодтой зындгонд театраЛоН
аивад-зонджытæ. Уыдон фыстой, зæгъгæ,
'Гауырбег у хæдахуыр декоратор, фæлæ уый
йе ’рдзон курдиат æмæ йе ’рвылбонон зæр-
диаг куыстыты руаджы бæрзонддæр лæу-
уы бирæ ахуыргонд декоратортæй, уымæн
æмæ иæ схъомыл кодта ирон зындгонд
театралон нывгæнæг Гæздæнты Цопан «йæ
театралон-декоративон аивады академи-
йы». Журнал «Сабчъота Хеловнебайы»
"фæрстыл та (1957 азы № 2—3) фыстой,
зæгъгæ, Гаглойты Тауырбег, йæ професси-
оналон — виртуоз ахуыргæнæг 1 æздæнты
Цопанау, у артист-декоратор.
Гаглоиты хауырОег нæ национ аивады
историйы æппæты фыццаг сценæйыл арæхст-
джынæй спайда кодта кинемотографы амæ-
лттæ æмæ фадæттæй. Уый уыдис Цæгат
Ирыстоны паддзахадон драмтеатры сценæ-
йыл спектакль «Сæниат» сæвæрыны рæстæ-
джы. Сценæмæкæсджытæ йын йæ декораци-
тæн скодтой стыр аргъ. Тауырбег фæстæ-
дæр хайад райста Мæскуыйы Цæгат Иры-
стоны аивад æмæ литературæйы декадæйы.
Цæгат Ирыстоны Республикæйы уырыссаг
драмтеатр уæд сæвæрдта Тауырбеджы
арæзт декорацитимæ спектакль «Фатимæ».
Тауырбег уыдис Мæскуыйы, Тбилис, Ор-
джоникидзе æмæ Цхинвалы театралон ныв-
гæнджыты бирæ равдыстыты активон ха-
йаднсæг.
Гаглойты Тауырбеджы фæстаг азты арæзт
декорацитæ (спектаклтæ «Медея», «Сæр-
мæт æмæ йæ фырттæ», «Фатимæ») æвдисæн
сты театралон нывгæнæджы профессио-
налон дæсныйадæн .
1970 азы Тауырбег иттæг хорз декора-
цитæй сфæлындзыдта Мураделийы оперæ
«Стыр хæлардзинад». Уый æвдыст æрцыд
Цæгат Ирыстоны музыкалон-драмон те-
атры сценæйыл æмæ йын уыд егъау æнтыст.
Гаглойты Тауырбег хайад райста Болга-
рнйы драматургийы фестивалы Мæскуыйы.
Уым æвдыст æрцыд Цæгат Ирыстоны му-
зыкалон-драмон театры спектакль — Кю-
ляков Крумы пъесæ «Фыццаг фæцæф».
Декорацитæ йын сарæзта Тауырбег.
Стыр æнтыст уыдис, Дагъестаны АССР-йы
театрты сценæтыл Гаглойты Тауыр-
беджы арæзт декорацитимæ цы спектакл-
тæ сæвæрдтой, уыдонæн (Хуыгаты Георы
«Мæ усы лæг», Ц. Шагжины «Чырыны
æвæрд хæйрæг», Магомеды «Дыргъхортæ»
æмæ Халиловайы «Зæрдæйы бардзырдмæ
гæсгæ»). Цалдæр хатты нывгæнæг-деко-
раторæн лæвæрд æрцыд Кады грамотæтæ.
Иæ номдзыд ахуыргæнджытæ Тугъанты
Махарбег æмæ Гæздæнты Цопанау, Тауыр-
бег дæр тынг йæ хъус дардта монумента-
лон-декоративон аивады æрыгон кадртæ
хъомыл кæныны хъуыддагмæ.
Гаглойты Тауырбег уыдис курдиатджын
нывгæнæг, иттæг хорз зыдта театр æмæ уы-
мæн йе спецификон миниуджытæ. Иæ арæзт
эскизтæ алыхатт дæр уыдысты иттæг фæл-
гонцджын сæ композици æмæ сæ хъуыды-
йæ, æххæст цыдысты егъау профессиона-
лон дæсныйадимæ. Уыдис сын стыр аива-
дон нысаниуæг.
ЦÆБИТЫ ЗАЛИХАН,

^/Щ1!*МиШ*ПМ12(&:
ТЕДЕТЫ ГЕРАС
Арæзтадон лексикæйы иуæй-иу терминтæ
Ирон адæмы царды рагæй фæстæмæ
бæрæг бынат ахстой дурæйамад хæдзæрт-
тæ. Уый бæрæг у этнографион æмæ архе-
ологон æрмæджытæй дæр. Дурæйамад ар-
æзтадтæ тынг арæх кæй уыдысты нæ раг-
фыдæлты хæдзарады, ууыл дзурынц линг-
вистикоп æрмæджытæ дæр. Ирон æвза-
джы арæзтадон лексикæ тынг хъæздыг у.
Афтæ зæгъæн ис, зæгъгæ, ирон æвза-
джы лексикæйы ацы къабазæн ис
йæхи терминологон системæ, Термин-
тæй бирæ ис, ирайнаг псриодæй чи цæуы,
ахæмтæ, фæлæ дзы бнрæ пс, ирон æвзаг-
æн йæхи сæрмагопд фæрæзты бындурыл чи
сæвзæрд, ахæмтæ дæр.
Цымыдисон у ацы терминтæн сæ мор-
фологон-семантикон арæзт. Зæгъæм, сис-
амайæг-иу хæдзарæн разæрдыгæй къулы
æвæрынæн фæагуырдта рæсугъд, æмлæгъз
дур. Ахæм дуры хуыдтой ныхджын дур.
«Хæдзарæн цæсгомы ’рдыгæй æвæрдтой ных-
фжын дуртæ, хуыздæр фидауынæн». (Чел-
диты Сергей, Уырыхъæу, Цæгат Ир). Фыц-
цаг бакæсгæйæ, афтæ зыны, цыма ацы
термин ныхæй (сæры раздаг хай) цæуы.
Анатомион оргапты нæмттæ предметтæм
арæх ахизынц æвзаджы. (цæст — хатæн,
уат). Зæгъгæ уыцы дур ныхау лæгъз кæй
у, уымæн æй афтæ схуыдтой метафорон
ахæсгæ нысаниуæджы бындурыл, уый,
æвæццæгæн æххæст раст нæ уыдзæн. Алы
лæгъз дур ныхджын дур пæ уыд. Ных-
джын ам æвдисы рæсугъддзинад. Куырт-
таты комы бирæ хъæуты (Дæллагхъæуы,
Уырыхъæуы, Хпдыхъус, Хæрпсджып) ацы
дзырды æгæрыстæмæн сипонимон дзырд-
тæй дæр амопынц: бакастджын дур.
Ныхджын иумæйаг литературон æвза-
джы амоны æппæрццаг миниуæг «дерз-
ский». Æмæ, уæдæ, арæзтадон лексикæйы
та ацы дзырд предметы æвæрццаг миниуæг
æвдисы. Æвзаджы мидæг арæх иу кæнæ
иннæ дзырд æндæр æмæ æндæр синтаксисон
конструкциты цахæмдæр цауты аххосæй
арæх фесафы йæ раздæры лекснкон нысани-
уæг æмæ свæййы бынтон æндæр мидисамо-
нæг. Уыцы ног нысаниуæг арæхдæр вæййы
æвæрццаг семантикæйыл дзурæг. Зæгъæм,
фаджыс — навоз — удобрение, ныффæлди-
сын — посвящение мертвым» — «брань»,
цъæх — синий — цъæх хос, тынг хорз
хос, сау «черный» сау бæгæны — «тынг
хорз бæгæны», бур «желтый» — бур физо-
нæг — «гъæдджын физонæг» æ. а. д.
Чизоны, ахæм конструшдоты аналогимæ
гæсгæ ныхджын (дур) дæр арæзтады
лекснкæйы æвæрццаг нысаниуæг уымæн
райдыдта æвдисын. Йæ лексикоп-семанти-
коп арæзтмæ гæсгæ ацы дзырдмæ хæстæг
лæууы арæзтадон лексикæйы æндæр тер-
ыни к>ырм дур — æвзæр, фыдуынд дур.
Лхæм дуртæ та’ æвæрдтой сисæн йæ ми-
дæггаг фарс, æнæзыион бынæтты. Ам дзырд
куырм амоны «Фыдуынд»-ы нысаниуæг,
сохъхъуыр, æпæцæст нæ фæлæ. Æвæццæ-
гæп уымæн, æмæ цæст (цæстæпгас) адæй-
маджы цæсгомы рæсугъддзийад тынг бæ-
рæг кæны. Уæдæ дзырд куырм йæ антони-
мок дзырд цæст-ы руаджы арæзтадон тер-
монологийы амонын райдыдта «фыдуынд»-ы
нысаниуæг. Йæ арæзтмæ гæсгæ куырм
къулæн абарæн ис термин æнæфæрссаг къу-
лпмæ. Фæлæ ам дзырд цæст пайдагонд
æрцыд метафорон ахæсгæ нысаниуæджы:
цæст — фæрссаг.
Иу сискъулæй пннæ сискъулмæ уæде-
йæ цы ставд хъæд æвæрдтой, уый хуыдтой
аххæрæг — Арт ппллон уадзы къонайæ
аххæрджытæм. (Чермен, «Октябры тыры-
санмæ»).
Йæ фонетикои скондмæ гæсгæ термин
дих цæуы афтæ: ах-хæрæг. Йæ дыккаг хай
хæрæг (осел) кæй у, уый бæрæгæй зыны.
Цæрæгойы номæй цары ставд хъæды ном
амоиынæн спайда кодтой функционалон
ахæсгæ нысаниуæджы хуызы. Хæрæгыл
фæхæссыиц æргъом. Æмæ æппæт агъуыс-
ты уæз дæр аххæрджытыл æнцайы. Хæдза-
рон цæрæгойты нæмттæй материалон куль-
турæйы предметты нæмттæн спайда кæ-
иыны цаутæ æвзаджы арæх сты: свайнаг
аджелгъ (бапраг) — джнлгъа (дзывыры
иу хуыз), хуы («свиня» —чысыл мæкъ-
уыл), уырыссаг бык — бычки (хиды бы-
цæу), персаг харак («осленок», «скамейка»
— «машина для отчистки хлопка»). Хатт
та цæрæгойты пæмттæ ахæм хуызы ахи-
зынц иу æвзагæй инпæ æвзагмæ, зæгъæм,
прон бодз (козел — вожак) ахызт гуыр-
дзиаг æвзагмæ (бодзи) æмæ амоны «цæ-
джындз» ирон хæрæг — гуырдзиаг хираги
(хæрæджы хъæдын саргъ). Ирон дзырд
хæрæг (цæрæгойæ нæ, фæлæ материалон
культурæйы предметы нысаниуæджы) тынг
парахат у кавказаг æвзæгты ’хсæн: гуыр-
дзиаг хираги, лечхумаг хорага (галтæн
цæфхадсадзæн хъæдæй гарзæг), гуриаг вир-
хида (хиды цæджыпдз — вири «осел» —
хид — «мост»), кæсгон харак (главная по-
толочная балка), хъæрæсейаг агъерехъ
90

(«жердь под потолком, на которую ве-
шают шкуры». (А. Ю. Бозиев. Балхъап-
раг диалектологп æмæ фольклоры фæдыл
æрмæджытæ, Нальчнк, 1962), адыгейаг
ахори («помещение для скота», X. А. Очиау-
ри. Ног цæрæндæттæ Адыгены, 1963); аб--
хазаг ахарца «балка в строительстве»,
(Щ. Д. Инал-Ипа, Абхазæгтæ, 1965), дагъыс-
тайнаг æвзæгты харанг («бревно». П. Т.
Магамедова, дагъыстаппаг æвзæгты абар-
гæ- псторнон лексикæ. Мæскуы, 1971). Чп-
зоны, ацы уидагмæ хауы узбекаг хары
дæр («опорная балка в соружешш» В. Л.
Воропова. Узбекаг цæрæндон, 1949).
Уæдæ иугæр кавказаг æвзæгты афтæ
парахат у дзырд хæрæг, уæд цыма фыц-
цаг кæцы æвзаджы фæзынданд æмæ кæ-
цæи апырх уыдаид инпæ æвзæгтыл? Йæ
равзæрдмæ гæсгæ ирайпаг æвзæгтæм хауы.
Уым дæр амыдта «осол» — «кровелная
балка» — «подставка в струином инстру-
менте», (Абайты В., Ирон æвзаджы исто-
риок-этимологон.дзырдуат). Ацы нысалиу-
пжытæ йын хъахъхъæд æрцыдысты ирон æв-
заджы дæр. Ирон æвзаджы ма тыиг актпвон
у дзырдарæзты хъ’уыддаджы: хæрæгсаст,
хæрæгбадæн (зайæгой), хæрæгсындз, хæ-
рæгхæлмаг æмæ а. д.
Ацы хабæрттæ зæрдылдаргæйæ зæгъæп
ис, дзырд хæрæг фыццаг фæзынд ирон
æ^заджы æмæ ст\æй уырдыгæй апырх
ис кавказаг æвзæгтыл дæр, уымæн æмæ
кавказы адæмтæй ирайнаг æвзæгты къор-
дмæ проп æвзаджы йеддæмæ ничи хауы.
Ныр та æркæсæм термин аххæрæг-ы фыц-
цаг морфологон хай ах-мæ. Ирон æвзаджы
ныртæккæ ахæм разæфтуан нæй. Абайы
фырт æй бæтты свайнаг ах-имæ («жердь»)
аххæрæг — ах — («жердь») — хæрæг (ос-
ел). Баууæндæн ис ацы хъуыдыпыл, уымæи
æмæ æвзаджы мидæг, йæ пу хай иу æвза-
гæй, иннæ хай та æндæр æвзагæй кæмæн
вæййы, ахæм вазыгджын «интернациоиа-
лон» пæмттæ арæх æмбæлы: гуырдзиаг
вир — хида («осел» — «мост»), кино — сура-
ти (суратн — «картпна»), телй-видение;,
соц — ерыс.
Фæлæ Хуссар Ирыстопы зонад-иртасæг
инстптуты лпнгвистпкон экспедициты
лексикон æрмæджытæ фæдызæрдыг кæ-
ныпц лæджы ахæм хъуыдыйыл, зæрæдты-
информаторты хъуыДымæ гæсгæ, дзырд
аххæрæг-ы фыццаг хай ах-пæ, фæлæ аг-
у, ома агхæрæг. Æвæццæгæы ын Ирыстоиы
æндæр æмæ æндæр хъæуты бирæ сино-
нимоп варпанттæ дæр уымæп ис: агхæ-
рæг, агхæрæн, агхæссæг. — Сискъулы сæ-
рыл тæссармæ ауадзæм агхæрæнтæ (На-
ниты Хъаплан Цъупилы фырт, Начъре-
па). Агхæрæг æй уымæп хонæм æмæ аг
рæхысыл ауыгъд вæййы, рæхыс та агхæ-
рæгыл ауыгъд у æмæ йæ уый хæссы
(Зæгъоиты Ергиш Раздены фырт, Машха-)
ра) Махмæ йæ агхæрæг дæр хонынц æмæ
агхæссæг дæр. Нæ зопып, цæмæп афтæ
хуыйны (Марзæганты Сахъман, Хæрпс-
джын). Уыцы хъуыдымæ гæсгæ, агхæ-
рæг — арæзт æрцыд функциопалон ахæс-
гæ нысаниуæджы бындурыл: аг æмæ рæ-
хыс ауыгъд сты аххæрæгыл æмæ сæ уый
«хæссы». Агхæрæгæн фонетпкон вариант
агхæссæг дæр уымæн фæзынд, æвæц-
цæгæн. Ахвелдпапи Г. С. дæр, аххæрæг-ы
фыццаг хай ах- нæ, фæлæ аг ’ кæй у
ахæм хъуыды раргом кодта, Абайты Вас-
сомæ йæ дуджы цы фыстæг ныффыста, уым.
Иугæр, зæгъгæ, аг уыцы хъæдыл ауыгъд у,
уæд зæгъ, æй афтæ схуыдтой. Уæдæ дзырд
аххæрæг-ы фыццаг хай ах — свайнаг ах-
мæ («жердь») ахæссын хъæуы, æви ирон
аг («котел») у, зæгъгæ, ацы дыууæ хъуы-
дыйæ тынгдæр бауырнинаг у фæстаг хъуы-
ды. Зæрæдтæ-информатортыл баууæндын
æмбæлы, уымæн æмæ уыдон ирон æвзаг,
стæи ирон адæмы хæдзарадон-материал-
оп цард тыпг хорз зонынц. Ирон адæмы
рагфыдæлд\æ} ’ирон материалон-кулыгу-
рон предметты ном бацамонынæн æндæр
æвзагæй (свайнагæй) цæмæн хъуамæ рай-
стаиккой дзырд, кæд æмæ сæхимæ уыд, се-
маитпкон æгъдауæй свайнаг дзырдæй ты-
нгдæр чи сфидыдтаид уыцы термин ара-
зынæп, ахæм дзырд аг? Стæй ирон дзырд
аг-æй тынг активонæй пайда цæуы ног
дзыр’дтæ ар’азыны хъуыддаджы: агарц
(«длина жерди, н’а которую подвешивал-
ся котел,» (Абаиы фырты дзырдуат),
агæвæрд, агбын (кæрдæджытæй быд аджы
бып фæлмæпы тыххæй æвæрæн), агдар,
агкæл (агмæ хъусдарæг), агуат, агуа-
йæп æмæ а. д. Ацы хъуыдыйыл ма нæ
æууæндып кæны ноджы ахæм цау. Хус-
сар Ирыстопы зонад-иртасæг институты
липгвистикон экспедпцпты дуджы Ды-
гургомы хохы хъæуты цы лексикон æр-
мæг æрæмбырд кодтой ипстнтуты кург
джытæ, уым разыпд дзырд агхæрæг.
Гом арты дыууæфарс сагътой дыууæ саджил
хъилы. Уæлийæ сæ саджнлтыл аг ауындзы-
нæн æвæрдтой æндæр хъил тæссармæ æмæ
уыцы хъилы хуыдтой афтæ. Агхæрæгау
ацы дыгуроп терминæп дæр бпрæ фонетикон
вариапттæ ис: агхæрæ, ахæрæ, ахæдæ, агъæ-
дæ, ахъæдæ. Фæлæ сæ алкæмæн дæр
йæ^ фыццаг хайы дзырд аг кæй ис,
уып бæрæг у (термин цы хъилы ном амо-
лы, уыи функцимæ гæсгæйæ).
Ирон аххæрæг æмæ дыгурон агхæрæ
бынтоп æпгæстæ кæй сты, уый бæрæгæй
зыпы.
Цæгат Ирыстопы бирæ хъæуты аххæрæг
хонынц хъайван — Сисы сæрыл тæссармæ
цы ставд хъæд æвæрдтой, уый хъайван у,
уæдæ цы у? Æцæг æй стæм хатт аххæрæг
дæр фæхонæм (Челиты Сергей Иуане-
йы фырт, Уырыхъæу).
Ирон-уырыссаг дзырдуаты (Орджони-
кидзе, 1970) ис термии астæухъæд. Дзыр-
дæн йæ пысаппуæг æвдыст цæуы афтæ:
«Передняя потолочпая балка; 2. мачта».
Афтæ мæм кæсьт, цъша дзырды нысани-
уæг чысыл бæлвырддæр хуызы равдисып
хъæуы. Иугæр дзы «передняя» ис, уæд
дзы логикоп æгъдауæй, «задняя» æмæ
«средпяя» дæр хъуамæ уа. Фæлæ ирон
цæрæпдæтты арæзтадои лекспкæйы ахæм
термин пæй, уымæп æмæ йæ ’сæвзæры-
пæы пæ уыд реалон бындур: сискъултыл
уæлейæ аххæрджытæ æвæрдтой хæдзары
бацæуæиы дуарæрдæм дæргъæй. Æмæ сын
уæдæ «передняя,» «задняя» схонæн нæ
уыд, стæйдæр дзырд астæухъæд-æн йæ
пом йæ уæлæ куы ис (астæуæй цы хъæд
ис, уый), уæд ма «передняя» — (потолоч-
ная балка) цы хуызы амыдтаид? Зын
бауырнæн мæм кæсы ирон дзырд астæу-
хъæд-æп уырыссаг «мачта»-йы нысаниуæг
91

йс, зæгъгæ, ахæм хъуыды дæр. Сæ дыууæ
дæр техникон терминтæ кæй сты, гъе,
æндæр ницы семантикон бастдзипад зы-
ны се ’хсæн.
Ирон цæрæнуæтты арæзтады нæй хи-
цæн, сæрмагонд предмет, астæухъæд чи
хуыйна. Ацы дзырд, æвæццæгæн, термин
аххæрæг-ы синонимтæй уыдзæн. Аххæрæг
æвæрдтой хатæны астæу сискъулы уæлеиæ,
астæуккаг цæджындзыл æнцой кодта, аф-
тæмæй. Стæйдæр-иу аххæрджытæ уыдыс-
ты æртæ-цыппар, æмæ сæ уæдæ астæуæй
кæцы уыд æвæрд, астæуцæджындзыл кæ-
цы æнцой кодта, уый ирон адæм æнцо-
нæй схуыдтапккой астæухъæд, ома, пред-
меты ыом йæ бынатæвæрдмæ гæсгæ.
Ирон цæрæндæтты арæзтады дзæвгар
предметтæн ис сæ быпатæвæрдмæ гæсгæ
нæмттæ: астæуцæджындз, рæбинаг цæ-
джындз, бинаг хъæд, рагъхъæд æмæ а. д.
Астæуцæджындз цæмæй сыджыты ма
ныгъуылдтаид, уын тыххæй йын йæ бы-
ны æвæрдтой тъæпæн дур. Ацы дуры та
хуыдтой æфсæргæ дур.
Аххæрджыты сæрмæ^ тæссармæ æвæрд-
топ аххæрæгæй лыстæгдæр хъæдтæ —
уæладзæнтæ. Куырдтаты комы йæ хоыынц
ауадзæнтæ. Дыгургомы — фæдигъæдæ, фа-
тигъæдæ (Чизоны, фатхъæд бæласæй уы-
дысты кæнæ та фатау раст хъæдтæ уы-
дысты æмæ сæ уымæи афтæ схуыдтой).
Сыджытдзар хæдзæртты уæладзæнты
сæрмæ тæссармæ æвæрдтой уæраджыстæв-
дæн хъæдтæ. Уыдоны та хуыдтой æндзалм-
тæ.
Ацы термпны равзæрды тыххæй ирон
æвзагзонынады пс цалдæр хъуыдыйы.
Профессор Абайты Вассо уый дих кæны
дыууæ хайыл.æн-дзалм. Фыццаг хай уый
хоны мард разæфтауæн, дыккаджы ны-
майы кавказаг æвзæгтæй æрбафтгæ бын-
дурыл æмæ йæ бæтты гуырдзиаг дзели,
мегрелаг ’джали, чайнаг нджалепе-имæ
(«брус», «дерево»). Филологон зонæдты
доктор Тедеты Олгъæ разы нæу ацы хъуы-
дыпмæ. Йрон æндзалм æмæ, зæгъ, ацы’
кавказаг гуырдзиаг дзырдтæн æгæр дард
æмæ фæлурс семантнкон иудзинад ис.
Тедейы чызг йæхæдæг та ирон дзырд
æндзалм бæтты æндæр гуырдзиаг дзырд
анцъала, мегрелаг анцъола-имæ (лыстæг,
бæрзопдрæзæг кæрдæджы мыггаг, Сулхан-
Саба — Орбелиани, æмбырдгонд уацмыс-
тæ, Тбилисн, 1965, т. 4: Гуырдзиаг æвза-
джы æмбарынгæнæн дзырдуат, 1950, т.
1), уымæп æмæ зæгъ, ирон дзырд æн-
дзалм-ы дæр Миллер æмбарын кæны аф-
тæ: «Мелкпе брусья на крьппе». Тыхараз-
гæ семантпкон бастдзинад ’ мæм кæсы:
уæраджыстæвдæн даргъ хъæд æмæ лыстæг-
зæнг кæрдæджы мыггаг?
Æвæццæгæн, ирон æндзалмæн æввахс-
дæр, æпгомдæр фонетикон бастдзинад уы-
дзæп æндæр гуырдзиаг дзырд андзал-имæ
(даргъ хъил, цæджындз). Ацы гуырдзи-
аг ундагимæ хауынц, æвæццæгæн, мегре-
лаг дзал (хъæд), рагон гуырдзиаг
дзели (хт,æд), абхазаг адзаха (сæнæф-
снры тала. Б. П. Джашпа. Сæндон • æмæ
сæиы куысткæныпады лекснкæ абхазаг
æвзаджы, 1955; Арп. Чикобава. Мегрелаг —
гуырдзпаг абаргæ дзырдуат, 1938), Мег-
релаг ундаг дзал ирон æвзагмæ æрбафтыд
æмæ стæи ардыгæй апырх Цæгат Кавка-
зы æвзæгты дæр: цæцæнмæ — дзолум
(«валечиник») балхъармæ — дзелме (сы-
джытдзар хæдзары царæмбæрзæн пыхс,
Калоты Б. А. прон-балхъайраг этнографи-
он параллелтæ, 1972).
Термин æндзалм-æн ма æндæр æмæ æн-
дæр ироп хъæуты ис лексикон синоним
дæр — агъуындæнтæ. Йæ арæзтмæ гæсгæ
амæн дæр абарæн ис æндæр терминимæ —
тухæнтæ, зæгъгæ, (фарсæндзæлмттæй конд
æмбонды хай). Агъуыпдæнтæ — афтæ
схуыдтой æндзалмты, æвæццæгæн, уы-
мæн, æмæ уæладзæнты сæрыл æндзæлмт-
тæ вæйынц кæрæдзимæ хæрз æввахс, агъ-
уысты хуызæн æнгæс æвæрд.

Корней Чуковский
Иæ райгуырды 100 азы бонмæ
Нæ чысыл сабиты иууыл зынаргъдæр
æмæ уарзондæр фысджытæй сæ иу — Кор-
нсй Иваны фырт Чуковскийы райгуырдыл
сæххæст 100 азы. Йæ литературон псевдо-
ним — Корней Чуковский, уыйбæрц баиу
фыссæджы цард æмæ сфæлдыстадимæ,
æмæ æвæццæгæн, иу стæмтæй дарддæр ни-
чн зоны, фыссæг кæддæр йæ сабион бопты
кæй иардис Одессæйы, йе ’цæг ном æмæ
мыггаг кæй -уыдысты Николай Корнейчуков
æмæ йæ фæллойадон фæндаг кæй райдыд-
та хæдзары къултæ ахорæгæй, уыцы хабар.
Гимназæй йæ рацух кодтой, хæринагаразæ-
джы фырт кæй уыди, уый тыххæй. Хъæл-
дзат, цардбæллон лæппу йæхигъæдæй
сахуыр кодта англисаг æвзаг. Æййæфта
æххормæгтæ, гЬæлæ чиныг никуы рох кодта
æмæ гимназ фæуыны тыххæй фæсаууонмæ
фæлварæнтæ радта
Фыццаг хатт йæ уац аивады фæдыл мых-
\'ыры фæзынд газет «Одесские новости»-йы.
Уац редакцийы кусджыты зæрдæмæ аф-
тæ тынг фæцыд, æмæ æвзонг лæппуйы уац-
хæсгæгæй апвыстой Лондонмæ.
Æвзонг Ч\гкпвский фæстæмæ куы ’рыз-
дæхт, уæд, 1905 азы, Петербухы бафæл-
вæрдта сатирикон журнал «Сигнал» рауа-
дзын. Фæлæ журнал тагъд рæстæджы æх-
гæд æрныд æмæ йæ редакторы та ахсгæ
æркодтой Уыцы рæстæгмæ Чуковский
зындгопд уыд, куыд иууьтл карздæр, кри-
тик æмæ Фельетонист афтæ Уыцьт азты Чу-
ковскпи лæмбынæгæй .æрæвнæлдта Некра-
совы сфæлдыстад ахуыркæнынмæ. Цыппор
азæй фылдæр йæ царды азтæй радта стыр
уырыссаг поэты сфæлдыстад сахуыр кæ-
нын æмæ уымæн объективон аргъ скæныны
хъуыддагæн. Уырзæй агурæгау агуырдта
æмæ фæстæмæ раст кодта, паддзахы цен-
зурæ Некрасовы сфæлдыстадæй кæй ап-
пæрста, уыцы рæнхъытæ æмæ строфæтæ,
агуырдта поэты уацмыстæй раздæр мых-
уыргонд чи нæма уыдис, уыдон Уыцы
куысты фæстиуæгæн Чуковскийæн йæ бон
ссарыи бацис Некрасовы æнæзындгонд æм-
дзæвгæтæй бирæ, ссардта æмæ коммента-
ритæ радта 35 мыхуырон сыфы бæрц поэ-
ты ног уацмыстæн Фæстæдæр уыцы ирта-
сæн чиныг «Некрасовы дæсныйад», зæгъ-
гæ уый тыххæй Чуковскийæн лæвæрд æр-
цыд Ленины преми. Оксфорды универси-
тет та йын радта литературæйы докторы
катджын ном.
Корней Чуковскийы номимæ райдайы нæ
сабнты литературæйы истори. Иу æмæ дыу-
\тæ æвзонг фæлтæры миййаг не схъомыл
Чуковскийы хъæлдзæг æмæ цыргъзонд
аргъæуттыл. «Кæфхъуындар», «Дохтыр Ай-
болит», «Телефон», «Æхс гапонæй дæхи»,
«Федоры маст», «Муха — Цокотуха» æмæ
ноджыдæр æмæ ноджыдæр бирæ æндæр
уацмыстæ. Чуковский йæ уацмыстæ фыста
канд æнахъомтæн нæ, фæлæ ма скъоламæ
цæуьшы кары сабитæн дæр. Скъоладзау--
тæн уырыссаг æвзагмæ раивта Марк Тве-
ньт «Том Сойеры хабæрттæ» Бичер-Стоуы
«Дадя Томы къæс», Киплинджы аргъæут-
тæ Иæхимæ гæсгæ аивадон æгъдауæй ра-
нывæзта барон Мюнхгаузены æмæ Робин-
зон Крузойы хабæрттæ.
Чуковскийы курдиат уыд алыфарсон.
Уый фыццаг хатт чиныгкæсджытæн бай-
го’м кодта Уолт Уитмены Æппæт дунейыл
йæ зындгонд чиныг «Дыууæйæ фондзмæ» —
зæгъгæ, уьтм фыццаг хатт хъомылтæн бай-
гом кодта сывæллоны ньтхас сфæлдыстады
сусæгдзинæдтæ. Чуковский уьтд нæ дуджы
иунæг ахæм фыссæг, æнзаджы проблемае-
тæм серьезпн æмæ арф зонадон цæстæй
ч" каст Иæ зонадон иртасæн куыстытæ
«Бæрзонд аивад» æмæ «Цардау удыгас»
зæгъгæ. уыцы чингуытæ æвзагзонады кус-
джытæн систы сæ хуыздæр æмбæлццæттæ.
Сабиты фыссæг, литературæзонæг, кри-
тик, журналист. тæлмацгæнæг æмæ æвзаг-
иртасæг Корней Чукавский уыд советон
литературæйы историйы аразджыты ахс-
джиагдæртæй.
Советон бирæнацион адæмты литерату-
93

рæйы иу ахæм нæ разындзæн, Чуковскийы
уацмыстæ тæлмац цы адæмты æвзæгтæм
ке ’рцыдысты Уыцы нымæцы ирон æвзаг-
Ирон национ культурæйы хæрзæбонæн
æнувыд фæллой чи бакодта, уыдон æхсæн
зынгæ бынат ахсы Санахъоты Пъауле
Уый йе ’ппæт æмбаргæ цард снывонд код-
та рухсад, тæлмац кæнын æмæ зонадон
куыстæн æмæ æртæ фадыджы дæр йæ къу-
хы бафтыд бæрæг æнтыстытæ.
Абон нæ кадджын фыдæлы райгуырдыл
æххæст кæны 100 азы æмæ йын, æнæды-
зæрдыгæй, æмбæлы йæ цард æмæ йе сфæл-
дыстадæн дæргъвæтнн фæндагыл нæ цæст
рахæссын, уымæн йæ рухс ном æрæмысын
Санахъоты Алексийы фырт Пъауле рай-
гуырдис 1882 азы Дзауы хъæуы мæгуыр
зæхкусæджы хæдзары Къаннæг ма уыд
Пъауле, афтæ йæ фыд цардагур ралыгъд
Хъорнисмæ. Фæлæ ам дæр бирæ бинонты
хицау ннцы уадиссаг фæрæвдздæр кодта
йæ уавæртæ, мæгуыры лæдзæг уæддæр йæ
къухæй нæ ахауд.
Пъауле фыццаг ахуыр кодта приходы
скъолайы, стæй та — 1897 азы бацыд Æры-
допы духовоп семинармæ æмæ йæ 1902
азы каст фæцис æнтысгæйæ æмæ йын хуыз-
дæр амал кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ иу-
цасдæр рæстæджы дæргъы акуыста сау-
джынæй Æниу дины хабæрттæ нæ дæр
йæхи уырныдтой, нæ дæр сæ зæрдæйæ
амыдта, чи йæм хъуыста, уыдонæн. Фæс-
тæдæр дины куыст раивта хъæууон рай-
диан скъолаты ахуыргæнæджы куыстæй —
рухсад тыдта Къахеты ирон хъæуты 1925
азы онг
1925 азы Пъауле æрыздæхтис Хуссар
Ирыстонмæ æмæ кусын райдыдта мыхуы-
рьт органты æмæ рауагъдады, Хуссар
Ирыстоны зонад-иртасæг институты зона-
дон кусæгæй.
Санахъоты Пъауле бирæ тых бахардз
кодта ирон скъолаты ахуыр-хъомыладон
!<уыст йæ къахьтл слæууын кæныны сæрап-
мæ дæр «Æхс сапонæй дæхи» Дзугаты Ге-
оргийы тæлмац æмæ ноджыдæр æндæр уац-
мыстæ.
понд, арæзта ахуыргæнæн чпнгуытæ, дам-
гъуаттæ. Афтæ ма уæхскуæзæй архайдта
уырыссаг æмæ гуырдзиаг æвзæгтæй ирон-
мæ тæлмац кæныны ахсджиаг хъуыдда-
джы.
Санахъоты Пъауле æмхуызон иттæг хорз
зыдта гуырдзиаг æвзаг дæр æмæ ирон æв-
■зяг дæр Уымæн ын бантыст генналон поэт
Ш. Руставслийы кадæг «Стайы цармдарæг».
;гн 1'рон æсзагмæ дæлрæнхъон тæлмац са-
разын. Комкоммæ дæр уымæи скодта аива-
дон тæлмац Саулохты Мухтъар.
Санахъоты Пъауле йæхæдæг дæр фыс-
та орнгиналон уацмыстæ. Сæ аивдæр-
ты нымæцмæ хауынц радзырдтæ «Уæрæсе-
дзау» æмæ «Хæдзарæн фæцудæн нæй», сæ
дыууæ дæр мыхуыр æрцыдысты журнал
«Фидпуæджы» 1927 азы
Ст-ахъоты Пъаулейæн бантыстис къорд
зонадон куысты бакæнын дæр ирон адæ-
мон сфæлдыстады фæдыл.
Фæлæ уæддæр* нæ хъуыдымæ гæсгæ, йæ
зонадон куысты иууыл егъаудæр фæсти-
уæг радта йæ «Гуырдзиаг-ирон дзырдуат».
Автор ацы дзырдуат аразыйы хъуыдда-
джы фембæлд бирæ, æнцонæй аиуварс гæ-
пæн кæмæн нæ уыд, ахæм зындзинæдтыл.
Иуæй фыццаг хатт цыд арæзт ахæм дзырд-
уат æмæ йын нæ уыд, кæй фæлтæрддзи-
над райстанд, кæуыл банцой кодтаид Су-
~чг ма ирон-уырыссаг æххæст дзырдуат
дæр нæ уыд, нæ дæр авторы къухы уыдис
пог гуырдзиаг æмбарынгæнæн дзырдуат.
Уыйадыл авторы бахъуыдис бирæ фарсты-
тæ йæхи фæлгъуыдмæ гæсгæ скъуыддзаг
кæныны сæр. Мæнæ куыд зæгъы йæхæдæг
н.т раздзырды: «Чиныджы лæвæрд гуырахст
фадат цас лæвæрдта æмæ гæнæн цас уы-
дн, афтæ автор бахыгъта гуырдзиаг æвза-
джы хиæдтæ æмæ гуырдзиаг æвзаг цæ-
мæйты хнцæн кæны ирон æвзагæй, уыдæт-
тæ Кæм хъуыди æвзаджы сконд хуыздæр
фæфиппайын, уым дзырдтæн лæвæрд æр-
цьптт нллюстрацитæ, арæхдæр æмбæлгæ
фразæтæ Уæлтай хъусдард лæвæрд æр-
цыдч гуырдзиаг мипдисджыты форматæм
цæсгæмтты, уымæн æмæ уыдон тынг хи-
пæн кæпыпц ттрон æвзаджы мивдисджыты
а’пазыны бормæйæ.
Цыбыр чыхасæй, кæд Санахъоты Пъау-
лойы яцьт дзырдуат биноныг æмæ æххæст
арæз^ нæу, * уæддæр егъау ахъаз фæци
гл’ырлзиаг-нпон культурон бастдзинæдтæ
ссЬттдарлæл кæнынæн, дыууæ хæлар сыхаг
ятæмæн кæрæдзи хуыздæр бамбарынæн.
Уæлдай ахъаз та фæци тæлмацгæнджытæн.
Уыйадыл абон, нæ юбиляры мьтсæн бон,
нууыл ахсджиагдæр уаид афтæ зæгъьтн:
Сяняхъоты Пъаулейы Гуырдзчаг-ирон
тзырдуат рохуаты æгæр баззади. Иуæй йе
ссарæн нал ис, 42 азьт размæ фæзынд мьтх-
уыры, нннæмæн та абоньт р,æзгæ домæнтæи
æххæст дзуапп нал дæттьт æмæ йæ æхсыз-
готтæй хъæуы рауадзын ног бакуыстгондæц.
Мысинаг фььдæл

АХУДЫН ДÆР ДЗЫ ХЪÆУЫ
Иу чындз йе ’фсинæн тынг æвзæр уыдис, хатт-иу æй æхсойгæ дæр
ракодта, стæй йæхæдæг чындз æркодта æмæ йе ’фсинмæ уайсадын рай-
дыдта.
* * *
Абон де ’мбал йæ усæн хист куы кæны, уæд æм цæмæннæ ацыдтæ? —
дзуры ус йæ лæгæн.
— Ме ’мбал ныр йæ дыккаг усæн кæны хист æмæ йæм дыууæмæ дæр
уыдтæн. Уый мæм нырма иу усы хйстмæ дæр нæ уыд. — дзуапп ын рад-
та лæг.
* * *
Мæ хицау гæртам исын куы сахуыр, йæ бынатæй йæ гъеуæд систой.
* * *
Иу «зонгæ» артист сценæйыл зарыд æнæхъæн сахат, залы цы адæм
уыдис, уыдон иугай-дыгай фæцыдысты, уый уæддæр йæ зард нæ уагъта.
Залы ма баззад иу зæронд ус, уый бацыд зарæггæнæгмæ æмæ йын
афтæ:
Мæнæ дын, мæ хъæбул, дæгъæлтæ æмæ зард куы фæуай, уæд-иу
дыуæрттæ сæхгæн.
* * *
— Райсом хæссын мæ каистæм хуын æмæ мын карз дыууæ уагад
арахъхъ ратт, — загъта Миха Михелæн. Михел бавдæлд æмæ йын дыу-
уæуагъд арахъхъы бæсты лимонад нЬжкодта æвгты, хорз сын сæ сæр-
тæ сæхгæдта. Аргъ дæр дзы дывæр скъуырдта.
Мпха хæдзармæ куы ’рцыд, уæд йæ зæрдæ арахъхъмæ фехсайдта...
Куы базыдта, Михел æй фæсайдта, уæд нал ацыд йæ каистæм. Райсом
раджы сыздæхт Михелмæ, æмæ йын загъта:
— Цæмæн мæ фæсайдтай, арахъхъы бæсты мын лимонад цæмæн ра-
уæй кодтай?
— Æмæ мæ ды цæмæн фæсайдтай, афтæ нæ загътай, райсом раджы
цæуын мæ каистæм!
* * * ~ -
Аэропорты иу лæг ныцъцъæхахст кодта: фондз минуты ферæджы
кодтон æмæ мын хæдтæхæг аирвæзт:
^-Æнæрай фæу! Уагæры иу сахат байрæджы кодтаис, уæд дæ
-даехах^тæй бакъуырма уыдаиккам, — загъта йын йæ фарсмæлæууæг.
95

* * *
Дохтыр разылд рынчынтыл æмæ ныхъхъуыста иу рынчыны зæрдæ-
йы куыстмæ, уæд ын йæ фарсмæ цы рынчын хуыссыд, уый афтæ бакод-
та:
— Æмæ уый дысон куы амард.
ЦХУЫРБАТЫ БАРИС
ХÆРÆГ
Хæрæг хуымы астæу хызт.
Бирæгъ æй ауыдта æмæ йæм йæхи рауагъта. Хæрæг йæ цæстытæ
ныцъцъынд кодта æмæ йæ бынатæй не змæлы, афтæмæй топпæхсæджы
лæуд кæны. А-ныр ыл бирæгъ йæхи ныццæва, афтæ цуанон бирæгъы
багæрах ласта.
Бирæгъы цуанон амардта. Хæрæг ма уæддæр цъынд цæстытæй ’йæ
бынаты лæууыд.
ЗЫД БИРÆГЪ
Бирæгъ уæлвæзæй æркаст æмæ хъæдрæбын фосы дзуг хизгæ суыд-
та, йæ фарсыл ахуыссыд æмæ сæм йæхи рауагъта.
Уæд æм хъæдхой бæласы сæрæй æрдзырдта:
— О, æлгъыст фæуай, цъæх бирæгъ! Дæ фæрстæ нæма баихсыдыс-
ты цæрæнбонты адæмы фосы фæдыл рабыр-бабырæй?
— Æмæ дæуæн дæ даргъ бырынкъ цæуылнæ ихсийы æппыныдзух
бæлæстæ хойынад? — дзуапп ын радта бирæгъ.
СЛАНТЫ АХМÆТ
ÆМБИСÆНДТÆ
Аххосджынæн йæ ныхæстæ йæ цæсгомау фæлурс вæййынц.
Аххосджыны сраст кæнын кæй фæфæнды, уый йæ кæронмæ дзурын
нæ фæуадзы. - ■
Аххосджыны æфхæрын — йæхи хуызæттæн — хъы’г, рæстæгтæн —
æхсызгон.
Аххосджын æмæ хъæстгæнæгæн сæ цæстæнгасыл бæрæг вæййы
рæстдзинад. I
Аххосджын уæлæнгæйтты куы аирвæзы, уæд ма фæстæмæ иу каст
фæкæны.
Ахуыр лæг буц у йæ зондæй, къæрных — йæ къухтæй.
Давæгæн йæ сæрылхæцæг дæр давæг вæййы.
Калмы æрдæгмардæй куы ныууадзай, уæд тæссагдæр у.
Фыццагфембæлдæй адæймагæн макуы саргъ кæн.
Хорз адæймагæн йæ бæллиц — кад ныууадзын-
Цауд хъуыддæгтæй адæймаг кадджын никуы вæййы.
Хорз бæллицтæ алкæмæ дæр вæййы, фæлæ сæ алчи нæ феххæст
кæны.
Кадджын адæймаг кæддæриддæр хъæздыг вæййы.
Æгъдауджын адæймаг никæуыл бахуддзæн, æнæгъдау кæддæрид-
дæр фидис фæкæны.
ÆРСОЙТЫ ХАЗБИ