Текст
ЗИН ЦАРДИ
КЪÆПХÆН
Агъузарти Агубе
зин царди
КЪÆПХÆН
Гассити Викюри номбæл
рауагъдадон-полиграфион кустуат
ДЗÆУÆГИГЪÆУ 2008
66.3(2Рос.Сев)
А-26
Агьузарти А. Ц.
А-26 Зин царди къæпхæн / Агубе Агъузарти — Дзæуæ-
гигьæу: Гассити Виктори номбæл рауагьдадон-поли-
графион кустуат, 2008. - 136 ф.
Агузаров А Ц
Крутая лестница
66.3(2Рос.Сев)
1) Агузаров А Ц., 2008
13ВЫ 978-5-91139-097-6 0 Алипченкова Т Ф , оформление, 2008
Авторæй
Финсун райдæдтон æцæг таус мæхе царди
туххæй. Æма, æнæ æцæг радзурдтæ уогæ ба ес,
зæгьгæ, бафæрсуниау æй еске. Гъай-гьайдæр
нæ! Фал еуæй-еу тауæрæхъгæнæгбаздæхуй æма
æхе ’рдигонау раййевуй, ци фегьуста æма ци
фæууидта, уой: цидæртæ баасхъод кæнуй, кенæ
ба ести дзаумæуттæ, цаутæ уотæ исæрттевун
кæнуй, æма æмир дор дæр устурзæрдæй нæ бай-
зайдзæнæй. Æз ба аци тауæрæхъ^и не ’ййевун
æцæгдзийнадæ мæнгæй, еунæгдзаума дæрæн-
дæр бунати не ’вæрун, къæхтæ-къохтæ не ’фта-
ун еунæг цаубæл дæр, æма, кæд ескæми фегæр
дæн ’ма ме ’нкъарæнтæ баримæхсун нæ базуд-
тон, уæд мин бахатир кæнетæ: æгæр берæ уар-
зун аци тауси архайгути, уарзондзийнадæ ба кур-
мæ фæууй...
ПРОЗÆ
ЗИН ЦАРДИ КЪÆПХÆН
Æцæг уацау
Зæгьун æнгьезуй, æма сабийдогæ мæнбæл еувæрс-
ти раевгьудæй. Æмбæлттæ мин н’ адтæй, уомæн, æма
неке гьуддæн. Дуйне мæмæ кастæй сафæ ревæд.
Еуæй-еу ескети фæндæуидæ мæ хæццæ базонгæ ун
цæмæдæргæсгæ, æма син е ку бантæсидæ, уæддæр
мæмæ уотæ бунтон ба не ’рбахæстæгуиуонцæ. Æз дæр
мæ тæлæнтæ нæ хастон уони хæццæ балимæн унмæ.
Цæйбæрцæ адæн адтæй, мæ тухæ æма сæрæн-
дзийнадæ ке туххæн римахстон, уæхæнттæ! Сæ хæццæ
æмдзо кодтон, сæ гъудий хæццæ исарази уинæ, худ-
тæн, ходун сæмæ ку цæуидæ, уæд, хатир син кодтон
сæ зæрдихатти аййеппитæ. Ести устур хуарздзийнадæ
исаразун мæ къохи ку бафтудайдæ, уæд еци кадæ бай-
йивтайнæхумæтæглимæндзийнади еуæртæхбæл. Еци
адæм ми сæхе рахаттонцæ æнæ фæсмонæй.
О. Б а л ь з а к. Гъæуккаг знаг
Æвæдзи, алли адæймаги царди медæгæ дæр фæууй,
зæрди æносмæ ка байзайуй, уæхæн цаутæ. Алли адæй-
маги цард дæр конд æй æнкъард, игъæлдзæг æма хумæ-
6
тæги уæгьдæ бæнттæй. Дуйнемæ нивгунæй ка райгурдæй,
уомæн е ’нкъард бæнттæ æнцæ уæлдзæн æма кунæг,
уæхæн лæг уотид рæдуд æма нæбантæстдзийнадæ ни-
майуй æлхъивд бонбæл; кенæ æ дæндаг ристæй, кенæ ба
æ дзиппæй æхца исхаудтæй, кенæ ба ести бакосун æ арми
нæ бафтудæй, -уони идард ескæдмæ нигъгьуди кæндзæ-
нæй куд мæгурбон æма куд лæгьуз цау.
Мæлгæ ку кæна, уæдта æ царди медæгæ зиндзийнæд-
тæй æ цæститæбæл рагьаздзæнæнцæ еци дууæ цауи, 70-
80 анзей размæ ибæл ка ’рцудæй, етæ. Фал, хуæздæрмæ
æнгьæлдзауæй æма хуæздæр нæ фæууингæй ка фæц-
цæруй, уæхæн адæмтæ дæр ес. Етæ дигоронау хуннунцæ
æнæнивæ, æнамонд æма æндæр уæхæн нифсмарæн
дзурдтæй.
Æз мæхе æнамонд нæ хонун, фал рохс бæнттæ ба мæ
царди медæгæ фæууидтон минкъий. Фæндуй мæ, зæрдæй
мæмæ хæстæг ка æй æма мæ фæсте ка байзайа, етæ,
мæхецæй фæстæмæ, мæ зин бæнттæ цæмæй зононцæ, е.
Уомæ гæсгæ финсун мæ царди хабæрттæ, хуарзæй дæр
æма фудæй дæр ци фæууидтон, уони бæлвурдæй, æнæй-
йивдæй.
Æрмæст æй ка кæса, уомæй корæг дæн, балæдæрæд
еунæг гьуддаг: æз нæ финсун литературон радзурд, уæд-
та æй мухурмæ дæттуни зæрди дæр нæ дæн. Тухуаст мæ
фæндуй мæ зæрдæ райгон кæнун, ка мæ уарзуй, уони раз-
мæ. Уомæ гæсгæ ба æз нæ гьавун мæ финстæн литерату-
рон хузæ раттунмæ.
Æвæдзи, еуæй-еу рауæнти мæ финст ескети зæрдæ-
мæ нæ цæудзæнæй, фал е мæн фуд нæй. Финсдзæнæн,
æцæгдзийнадæй ци адтæй, уой. Нæ си гьавун ескæмæн коз-
бау бакæнунмæ; нæдæр æнсувæр, нæдæр политикæн. Кæд
мæ финст æгæр карз фæккæса ескæмæ, уæд мæнбæл æ
зæрдæ ма ходæд. Фæлтау, мах туххæй ци æнæрастдзийна-
7
дæ, хæрандзийнадæ рауагъта, уобæл æрсагъæс кæнæд.
Æма, кæд адæми æууæнкæ естæмæ даруй, уæд бафсæр-
ми уæд. Кæд Хуцаубæл æууæндæг æй, уæдта Хуцауæй
фæттæрсæд æ мæлæти размæ мах тæрегьæдæй.
Райгурдтæн æз Иристони зæнхæбæл, Лескени, 1930
анзи, кæрдæгæзмæлæни мæйи 22-аг бони. Географион
уавæрмæ гæсгæ нæ гьæу æвæрд æй æнæбæрцæ хуарз
рауæн, дууæ бæрзонд тегьей æхсæн, кæцитæ æмбæрзт
адтæнцæ бæзгин, рæсугьд гьæдæй. Фæстæдæр, адæми
сог ке гьудæй, уомæ гæсгæ гьæдæ фæккунæгдæр æй.
Ирæзуй си аллихузи бæлæстæ. Фулдæр-фулдæр ба -
тæрситæ. Уонæн се ’стæвдæ æй еу къуаргай метри, сæ
бæрзæндæ ба хъæртуй инсæй-дууинсæй метремæ.
Гъай-гьай, уæхæн гъæди æнкъард н’ адтайдæ гьæддаг
мæргьтæ, æндæр аллихузи цæрæгойтæй. Мадта цæрæ-
гойтæн сæхецæн дæр - уотæ.
Гъæурæбунти уайуй, æ асæмæ гæсгæ, рæстæмбес
хуæнхаг цæугæдон. Уотæ рæсог æй, æма æ буни цигги-
дортæ дæр зиннунцæ, зменсæ ба айдæнау рабадуй æ бун-
бæл.
Гъæу æвæрд æй еу сæдæ метри бæрзонддæр и цæу-
гæдонæй, уомæ гæсгæ алфамбулайтæ æнцæ æнæуаг рæ-
сугъд.
Мæ ниййергутæ адтæнцæ хумæтæги зæнхкосгутæ. Куд
еци дзамани фулдæр адæм, уотæ. Цардæнцæ сæхе хъиа-
мæтæй, неке уонмæ гьавтонцæ æма лæбурдтонцæ, нæ-
дæр адæмæй, нæдæр ба паддзахадæй.
Мæ фидæ Цæрай - асæй рæстæмбес лæг. Сувæллон
уогæй дзиуарæй фæссæйгæ ’й. Еци нез ибæл æносмæ æ
фæд ниууагьта, - æ цæсгон æй дзугъур. Мæстгунгæнагæ
адæймаг æй, фал ин фæлмæн зæрдиконд ес æма æ маст
берæ нæ хæссуй, уайтагьддæр æхе кеми æрцæуй.
Æстдæс анздзуд лæхъуæнæй, хуæздæр цардагор, ран-
8
дæй изол Америкæмæ æма си фæцæй Октябри револю-
ций уæнгæ. Хуарз бакуста æма си ревæдкъохæй не ’рба-
цудæй. Ниллæудтæй бийнонти гьуддагбакæнуни фæндæ-
бæл. Æхецæн цардæмбалæн равзурста зонгæ æма кадгин
лæг Гокъоти Дзамæрзи кизги. Цæрун райдæдтонцæ еумæ.
Нæ фидæ куста колхози бæрнон бунати. Фал, æ фæндæ
куд адтæй, уомæ гæсгæ гьæуама фæстæмæ рандæ ад-
тайдæ Америкæмæ. Æрмæст ин нæбал бантæстæй еци
гьуддаг. Цæмæннæ, уобæл ба фæстæдæр æрлæудзинан.
Мæ мадæ Гуæсхан адтæй мæ фидæй инсæй анзи кæс-
тæр. Асæй рæстæмбес, хуæрзконд, сау цæститæ, сау
æрфгутæ, уорс цъарæ. Фур фæлмæн, фур хæларзæрдæ.
Е ’знагæн дæр æ зæрдæ лæгьуз нæ базæгьдзæнæй, æр-
мæстдæр дзæбæхдзийнадæ. Мах, сæ цæуæт-æртæхуæ-
ри æма æртæ æнсувæри. Нæ хестæр хуæрæ Фатъимæт
дæсанздзудæй рамардæй, уæд ма æхсæземæй байзадан
нæ мади евгед. Мах сагьæсæй рагацау базæронд æй, нез
райста.
Мæнбæл дууæ анзи ку цудæй, уæд фæссæйгæ дæн
менингитæй. Мæ мадæ Гуæсхан куд фæдздзоруй, уомæ
гæсгæ мæ фæййервæзун æнгьæл дæр некебал адтæй,
гье уæхæн тухст уавæри адтæн. Зæгьуй, мæ бæрзæй низ-
зулун æй, мæ дæндæгутæ ниндагьд æнцæ, уотемæй мæ-
бæл евгьудæнцæ бæнттæ. Дохтуртæ мæбæл сæ зæрдæ
нецибал дардтонцæ. Фал мади зæрдæ тæнæг æй, æ бæ-
долæ си цирти билæбæл дæр нæ фæййададзуй. Гуæсхан
æма мæ Цæрай еу молломæ фæлластонцæ. Е мин исхуа-
сæ кодта æма æрдзæбæх дæн.
Рæстæг цудæй, æз дæр ирæзтæн. Цуппар анздзудæй
ба мæ дæндæгутæ ресун райдæдтонцæ.
Нури уæнгæ дæр ма гьезæмарæ кæнун дæндагнезæй.
Уæхæн рæстæгутæ уидæ æма мин æнæсцохæй мæйæ, дууæ
мæйи фæрресиуонцæ, рæстæг мæбæл кæугæй евгъуидæ.
9
Мæ ниййергутæ мæ 1934 анзи равардтонцæ Лескени
сувæллæнтти фæзæмæ. Мæ царди игьæлдзæгдæр бæнт-
тæ уоми рарвистон. Фæддæн си æртæ анзи. Искодтон си
мæхецæн æмбæлттæ, кæцитæ мин иссæнцæ хъазар æн-
сувæрти хузæн - Цъебойти Бекири фурттæ Тазæрет æма
Барис. Куд фæззæгьунцæ - еу хæдонæ дæр нин урух ад-
тæй. Еумæ - нæ рацуд, еумæ - нæ хуæрдæ, хусгæ дæр
хъурæй-хъурмæ кодтан. Еу загъдæй: кæрæдзей уарзтан
æнсувæри уарзтæй фулдæр. Мах уæд куд цардан, уомæ,
æвæдзи, алкедæр æрхицæ кæндзæнæй.
Мæ сабион æмбæлтти хæццæ кæрæдземæй райзол ан.
Нур еци бæнттæ мæ зæрди ку æрæфтуйунцæ, уæд ми нæ
феруагæс кæнуй, мах нæ кæрæдзей ке байронх ан, е.
Тазæрет æма Барис мæнæй нивгундæр разиндтæнцæ.
Мæн ба цард бафхуардта, мæ нивæ мин райста.
Æхсæз анзи мæбæл ку исæнхæст æй, уæд бабæй
фæссæйгæ дæн. Нур ба - резæнгæй. Æнæгьæнæ анз
фæгъгьæрзтæн. Гъай-гьай, хъæбæр исфæлмаст дæн, фал
мæлæтæй ба фæййервазтæн.
1937 анзи исдæн ахурдзау. Райдæдтонцæ ме ’скъолай
бæнттæ. Æндæрхузи цардиуаг, нæуæг ихæстæ. Фиццаг
къласи ахур кодтон рæстæмбес. Æвæдзи, дæргьвæтий-
нæ сæйгити фæсте æнæхъаурæ ке адтæн, уой лазæй.
Фæстæдæр æнзти мæ ахур зингæ фæххуæздæр æй. Цуп-
пæрæймаг къласи мæбæл хуарз ахурдзау æнтæсун рай-
дæдта. Ахургæнгутæ мин уæлдай хъæбæрдæр æнвæрс-
тæнцæ мæ финсти гьæдæбæл. Фидибæсти Устур тугъд рай-
дæди анзи цудтæн цуппæрæймаг къласмæ. Еци рæстæги
нæ фидæ куста колхози полеводæй (будурдзауæй). 1941 анзи
хорхæтæни мæйи 22-агбони æ кустæй æрцудæй æма Гуæс-
ханæн загьта: «Тугьд райдæдта Германи хæщæ».
Мæ мадæ æма мæ фидæ хъæбæр ниггузавæ æнцæ.
Фидæ æ кустмæ рандæй. Æз ба Гуæсханмæ бацудтæн
10
æма ин зæрдитæ æвардтон: «Цæмæй фæттарстæ, Гуæс-
хан? Краснæйтæ хъаурæгин æнцæ æма сæ ниппурх кæн-
дзæнæнцæ. Кæд ди не ’руагæс кæнуй, уæдта киномæ
фæццо æма ’й дæхуæдæг фæууиндзæнæ, белæйтæ крас-
нæйтæй куд ледзунцæ, уой». Гуæсхан мæмæ фегьуста,
арф нийнæфтæй, уæдта исистадæй æма рандæй æнæ-
дзоргити.
Уæд æй æз цæмæй зудтон, еци тугьди фудæй нæ бий-
нонти ци зиндзийнæдтæ хезуй, уой. Цæмæй зудтон, еци
тугъд райдайуни хæццæ мæн царди нæуæгфæлтæр рай-
дæдта, уой.
Тугьд цудæй, фал цард æ кæнон кодта. Мæ ахур нæ
бакъулумпи æй. Нæ синхи хестæр тугъдгьон нæлæстæг
адæн евгьудæнцæ нæ бæсти сæрбæлтау тохи цæхæрмæ.
Беретæ си сæ цард равардтонцæ, сæ лæги ихæс федгæй,
нæбал исæздахтæнцæ фæстæмæ, сæ фæрнуг хæдзæрт-
тæмæ. Æрмæст нæхе синхæй тугьди будури байзадæнцæ
Уæдати Сулейман, Годзойти Антьон, Тотойти Хадзисмел,
Цъебойти Мæхæмæт, Даукуй, Рамазан, Мухарбек, Дзоб-
лати Сослæнбек, Бадзити Амурхан... Еци тугъдонтæ -
еунæг мах синхæй. Уæхæн синхитæ ба Советон Цæдеси
цал адтæй?!
Тугьдцудæй ралæудтæй 1942 анз. Немуц æмпурстон-
цæ размæ. Гитлер (е ’цæг муггаг Шикльгрубер) цийнæ код-
та е ’нтæстдзийнæдтæбæл. Æ размæ ниввардта уæхæн
ихæс, æма Кавказ гъæуама лухгонд æрцудайдæ Уæрæ-
сейæй. Фæскавказаг нефть, Цæгат Кавкази тиллæг æма
иннæ æндæр гъæздугдзийнæдтæ гъæуама бахаудтайуон-
цæ немуци къохмæ. Уотемæй Сурх Æфсади экономикон
уавæр гьæуама иссайдæ æдзæллаг. Сæ фæндæмæ гæс-
гæ, райстайуонцæ Сталинград, Мæску æма рамбулдтай-
уонцæ тугъд. Фал гьуддæгтæ бунтон æндæрхузи рауадæн-
цæ.
11
Раст зæгьун гьæуй, тугъди райдæди, немуцмæ адтæй
рæстæгмæ æнтæстдзийнæдтæ. 1942 анзи, рухæни мæйи
райстонцæ æнæтохгæй Лескен, Толдзгун, Хæзнидон, Чи-
кола, Сурх-Дигорæ, Киристонгьæу æма Æрæдон. Æрлæуд-
тæнцæ Дзæуæгигъæуи размæ. Фал син уой райсун ба нæ
бантæстæй...
Немуц Лескенмæ ку исхæстæг æнцæ, уæд, гьæуи ци
минкъий æфсæддонти къуар адтæй, етæ, тохунмæ сæ
нифс нæ хæсгæй, гьæдтæ æма хуæнхтæмæ сæхе рай-
стонцæ æма уоми исеу æнцæ партизанти хæццæ. Бæстæ
уæхæн тухст уавæри уогæй, еци æфсæддонтæ хуæлцæ
гьæуагæ куд н’ адтайуонцæ. Беретæ си уотæ исæгудзæг
æнцæ æма цæун дæр нæбал фæразтонцæ.
Папæ еци рæстæги дæр нæ ниууагьта æ колхози гьуд-
дæгтæ. Ци ихæс ибæл æвæрд адтæй, уой æнхæст кодта,
æ хъаурæ не ’вгьау гæнгæй. Æма нур æфсæддонти уоте-
мæй ку фæууидта, уæд нæхемæ ци иссердта хуæруйнаги
æгьдауæй, уони райста, никки ба ма синхбæл æрхаттæй;
голлагæ æма хурдзинтæ байдзаг кодта картоф, насæ æма
иннæ хузи хуæруйнæгтæй. Бæхбæл сæ рауаргь кодта æма
сæ æфсæддонтæмæ бахъæртун кодта. Кæд ма уонæй
еске æгас æй, уæд еци устур хуарздзийнадæ, гьай-гъай,
гьуди кæнуй.
Немуц Лескени фæцæнцæ æдеугур æртæ мæйи. Еци
рæстæг ци адтæй, уомæй - хæлхъой æма фæдес. Адæм
синхгай ниццудæнцæ акъоппитæ æма пъадвалтæмæ. Ка
куд зудта æма арæхстæй, уотæ æхе ергьæв кодта, аразта
æ цард. Тухст уавæри гьæуи цæргутæ сæхе фæйнæхузи
бавдистонцæ. Мулкдзæстæ æма къинди к’ адтæй, уонæн
немуци исцæун исбæзтæй исмулккæнуни æгьдауæй. Фал
æфсаргин адæн ба и тухсти дæр сæ цæсгон нæ хуардтон-
цæ, зудтонцæ ’й, æносмæ нæ униау æй аци фудрæстæг..
Нур минкъий мæ дзубандий фæстæмæ раздæхон æма
12
æрдзорон, мæ фидæ тугьдмæ цæмæннæ рандæй, уобæл.
Раздæр куд загьтон, уотæ, тохунгьон нæлæстæгæй к’ ад-
тæй гьæуи, етæ рандæнцæ Фидибæстæ гьæуай кæнун-
мæ. Фал цæмæй Фидибæстæ гьæуайгонд æрцудайдæ,
уомæн ба тохæг æфсæддонти гьудæй хуæруйнаг, хъæп-
пæл, тохæндзаумау... Æма зæронддæр адæмæй косун-
гьон к’ адтæй, етæ еци ихæс сæхемæ райстонцæ. Уонæн
ма сæ фарсмæ æрбатумугъ æнцæ силгоймæгтæ, сувæл-
лæнттæ, аййепгунтæ. Кустонцæ, кæмæн си æ бон куд ад-
тæй, уотæ.
Нæ фидæ военкоматæй æздæхт æрцудæй райком
партий фиццаг секретарь Годзойти Кертибийи курдиадæ-
мæ гæсгæ. Е ин байхæс кодта гьæугæ æма æнæфæсте-
уат кæнуйнаг колхозон гьуддæгтæ, куд будурдзау, уотæ.
Æма нæ фидæ еци рæстæги е ’хæстæ куд æнхæст
кодта, уобæл нæ бафсæрми уодзæнæн. Æ хъаурæ не
’вгьау гæнгæй, куста, æ бон ци адтæй, уомæй фулдæр.
Фал адтæй уæхæн адæмтæ дæр, кæцитæ, тугьдмæ цæ-
уни тæссæй, сæхе бавдистонцæ аййепгунтæй. Фал не-
муц нæ гьæубæл ку æрбадтæнцæ, уæдта колхози мулк-
бæл хæлæф кодтонцæ еугурей разæй. Немуци агьом-
мæ «къуру» к’ адтæй, етæ игьосун райдæдтонцæ, и
«къуæттитæ» дæр исдзурдтонцæ æма мулк кæнунбæл
фæццалх æнцæ. Дессаг ба куд нæй, нури уæнгæ дæр
уонæй беретæ æфхуæрд нæ баййафтонцæ. Æма сæхе
уотæ æвдесунцæ, цума æппун æвуд æнцæ. Никки ба ма
сæхуæдтæ æнæфсæрмæй уайдзæфтæ кæнунцæ раст
адæмæн.
Нæ фидæ нецæмæ рахицæ кодта еци рæстæги. Æ загъд
уотæ уидæ: «Немуц ами берæ нæ фæууодзæнæнцæ æма
бабухсун гьæуй». Гъема, æ бон куд адтæй, уотæ архайдта
партизантæн байанхос кæнунбæл.
Гъуди ма кæнун уæхæн цау .
13
Еу бон, ку байзæр æй, уæд нæ хæдзарæй рацæйцудан
акъопмæ хуссунмæ. Нæ мадæ Гуæсхан уæллаг серай
къæпхæнтæбæл æрхизтæй æма æ размæ фæцæй нæхе-
уон æфсæддон. Рагьуди кæнтæ, Лескени гьæу - немуци
къохи. Еци рæстæги ба си фæззиндтæй сурх æфсæддон.
Уæхæн цау ци тасдзийнадæ уагьта зæрди?! И сурх æф-
сæддон, мæгур, нæ мадæмæ нидæнгомау дзурдта æма
амудта авари бунмæ: «Политрук! Политрук!..» Гуæсхан ин
æ дзурдтæ нæ балæдæрдтæй. Æрæгиау ин æфсæддон
куддæртæй балæдæрун кодта æ дзубанди. Гъуддаг ба
уотæ адтæй, дууæ нæхеон æфсæддони - еу политрук,
капитани цини, иннæ ба-санитар, адтæнцæ гьæди парти-
занти хæццæ. Еци бон партизантæ æма нæхеуон æфсæд-
донти къуар истухтæнцæ, Лескени ци немуцаг салдæттæ
адтæй, уони хæццæ. Фал немуцæгтæ æфсæддонти нимæ-
дзæй дæр, уæдта тохæндзаумауæй дæр дзæвгарæ рæв-
дзæдæр адтæнцæ. Æма нæхеуонтæ фæстæмæ сæхе гьæ-
дæмæ райстонцæ. Политрукæн ба æ фарс фæццæф æй
æма ледзунгьон нæбал бацæй, æхе уацари раттун ба ’й
нæ фæндадтæй. Санитар цæф æфсæддони куд ниууагъ-
тайдæ, æма ’й мах авари буни баримахста.
Гуæсхан сæ балæдæрдтæй æма сæ медæмæ æрба-
худта. Нæ хæдзарæн е ’ргом - разæрдæмæ, даргь дзат-
матæ ин. Къæпхæнтæбæл исхезун гьудæй дзатмамæ, уор-
дигæй - дуаргонд сенмæ. Сенæй ба дуæрттæ дзæхæра-
мæ, дæллаг авармæ, уæдта уæллаг авармæ. Политрук æма
санитари бахудтан уæллаг авармæ, дзæхæрамæ фæс-
дзæгатæй ци дуар цудæй, уобæлти. Тарстан, немуцаг, кенæ
æнæууæнкæ адæймаг еске ку æрбацудайдæ нæ рæзти,
уомæй. Уомæ гæсгæ æз дзатмабæл исбадтæн æма гьæ-
уай кодтон колдуармæ. Ести, уæд гьæуама æз ниххуфтай-
нæ æма не ’уазгутæ рацудайуонцæ фæстаг дуарбæл дзæ-
хæрамæ, уордигæй ба - акъопмæ. Уæхæн тæссагуавæри
алцæбæл дæр гьуди кæнун гьудæй.
14
Куд хуарз, уотæ неке некуцæй æрбацудæй еци рæстæ-
ги. Не ’уазгутæ дзæбæх бахуардтонцæ, уæдта рандæнцæ
дзæхæрай акъопмæ. Уоми бонивайæни уæнгæ фæцæнцæ.
Сæ зæрди адтæй гьæдæмæ исервæзуни фæндæ. Нæх-
стæр гæнгæй сæ партбилеттæ æма хъазар гæгьæдитæ
нæ фидæмæ равардтонцæ, цæмæй сæ е дзæбæх бари-
махстайдæ. Нæ фидæ сæ бæргæ баримахста, фал сæ нæ
бийнонтæ ба абони дæр нæ зонунцæ, ци бацæнцæ, уой.
Бон нæма æррохс æй, уотемæй сæ гьæди уæнгæ ба-
ефхаста, над син байамудта партизантæмæ.
Немуци рæстæги скъолатæ æхгæд æрцудæнцæ, ахур
æрлæудтæй. Адæмæн сæ сæр сæ кой иссæй. Алке ар-
хайдта æхе фæййервæзун кæнунбæл.
Немуц дæр æнæмæтæй кæми бадтайуонцæ. Зудтонцæ,
партизантæ гъæдти къумти ке бацудæнцæ, хуарз æй лæ-
дæрдтæнцæ, еу рæстæги сæбæл дзæбæх ке никкалдзæ-
нæнцæ, уой. Æма уомæ гæсгæ сæ сæйрагдæр ихæс ис-
сæй уони хæццæ тох кæнун. Фал е æнцон гьуддаг н’ ад-
тæй. Партизантæ, тар гьæдтæ æма хуæнхти къумти арф
римæхст уогæй, сæхе ефтонг кодтонцæ истохунмæ. Не-
муцæн кæцифæнди сахат дæр тæссаг адтæй уони æвеп-
пайди æрлæбурдæй. Уомæ гæсгæ етæ агурдтонцæ ма-
дзæлттæ, цæмæй партизанти цæфæй сæхе бахизтайуонцæ.
Гъема, гъæуи бундорон цæргути æхсæк агорун райдæд-
тонцæ, гьæуи фалдзостæ æма гьæди нæдтæ хуарз ка зуд-
тайдæ, уæхæн адæмтæ. Рæхги цъух бахастæ киндæй
Лескени зæронд цауæйнонтæбæл. Етæ, гъай-гъай, сæ
фондз æнгулдзей хузæн зудтайуонцæ еци рауæнтæ.
Нæ фидæ Цæрай дæр хуарз цауæйнонбæл нимад ад-
тæй. Уомæ гæсгæ хаст æрцудæй, гитлеронтæн еци гьуд-
даги ка фæййагьаз кæнуниау адтæй, уони рæнгьæмæ. Еу
бон нæмæ æрбацудæнцæ немуцаг афицер æма ма еу сал-
дат. Гъуди ма ’й кæнун: нæ мадæ Гуæсханмæ еу гæгьæди
15
мухурæй финстæй равардтонцæ. (Нæ фиди хæдзари не
’рбаййафтонцæ. Еци рæстæги æстæнмæ уидæ нæхемæ.)
И гæгьæди æрвист адтæй немуцаг командиртæй, уæхæн
финст си, зæгьгæ, нæ фидæ, уæдта уæлдæр ци цауæй-
нонти кой искодтон, етæ немуцмæ пъæлици косун куд рай-
дæдтайуонцæ. Кæд нæ комонцæ, уæдта сæ ци хизта, уой
дæр нæ феронх æнцæ ниффинсун. Гуæсхан ин неци зуд-
та, еци гæгьæди ци æй, уомæн. Нæ фидæ æрцудæй æна-
фони æма ’ймæ ’й равардта. Е æй бакастæй æма ’й зус-
тæй ракъуæхтæ кодта. Æ фур мæстæй ба ма исдзурдта:
«Æнæ уой нæ рамардайнæ?!»
Бæнттæ, уæззау тугьдон бæнттæ, евгьудæнцæ. Нему-
цагæфсæдти гьуддаг лæгьузæй-лæгьуздæр кодта. 1942
анзи, геуæргобай мæйи кæрони, Сурхæфсад Сталингради
фронти размæ цæун байдæдта. Нур, Кавкази ци немуцаг
æфсади хæйттæ адтæй, етæ сæхецæн фæттарстæнцæ
уацари бахаунæй, æма сæхе бæлццон рæвдзæ кæнун бай-
дæдтонцæ. Уотемæй, 1943 анзи, æнсури мæйи фиццаг
бæнтти, зонгæ дæр сæ неке бакодта, уотемæй рандæнцæ
æхсæвигон нæ гьæуæй.
Нæ фидæ еци рæстæги ци кодтайдæ, уой нæ зудта.
Раст зæгьун гьæуй, тарстæй нæхеуонтæй дæр. Уомæн,
æма уæхæн хæлхъой рæстæги минкъий рæдудбæл дæр
лæги банимайун æнгъизтæй æзнагбæл. Æрмæст, æзнагæй
ба æхе нæ зудта, уæдта уогæ дæр н’ адтæй.
Мæнбæл уæд цудæй дууадæс анзи хуæздæр æма ма
хуарз гьуди кæнун, мæ фиди цæунбæл куд кудтæн. Рага-
цау æй, æвæдзи, мæ зæрдæ балæдæрдтæй, ци зин бæнт-
тæ мæхизтонцæ, уони...
Рандæнцæ немуц. Лескен иссæребарæ ’й. Фал нему-
ци хæццæ рандæй, ахæст ку ’рцæуа, уой тæссæй, æвæ-
дзи, нæ фидæ дæр æма мах, æхсæз сувæллони, байза-
дан нæ мадæ Гуæсхани евгед. Нæ хестæр хуæрæ Раха-
16
натбæл уæд æдеугур цудæй 14 анзи. Еци зинбонти анхо-
сæй нæ мадæ æ уасæ нæбал еруй, рагацау базæронд æй.
Фæцæнцæ мæ сувæллони фæндон бæнттæ æма рай-
дæдта мæ царди медæгæ нæуæг фæлтæр, кæ^к1Й райгон
кæнунбæл байархайдзæнæн мæ финсти. Фал тæрсун, еци
зиндзийнæдтæ ниффинсун мæ бон ку нæ исуа, уомæй.
2
Фудгол, фудæзнаг бæргæ тард æрцудæй, фал мах ба
байзадан æгудзæгæй æнæ фидæ, нæ мæгур мади хæц-
цæ. Нæхестæр-Раханат-дæргъæлвæст, саухелæ, тæн-
зæрдæ æма лæмбунæг. Æвæдзи ин е’ сфæлдесæг рага-
цау зудта æ нивæ æма ин æ зæрдихатт искодта æ ниви
аккаг.
Хæдзари дуккаг хестæр адтæн æз. Мæ карæмæ гæс-
гæ ме ’рæзт адтæй минкъий. Уобæл ахид гьенцъун кодтон.
Фуддзæрдтитæ æвзаргæй ба, уæддæр фудхуз некæд
уинæ. Хестæр адæнæй ахид игьосинæ: «Ци дзæбæх биц-
цеу æй!» Æфсæрми дæр мæ бакæниуонцæ хатгай. Мæ
зæрдикондæй еу хай райстон фидæй. Уомæй - æ карз-
дзийнадæ æма хæстмаст. Иннæ хай ба - мæ мадæй. Е
адтæй тæнзæрдæ, тæрегьæдгæнагæ. Гъенури уæнгæ дæр
биндзæ ниммарун мæ бон нæй, - тæрегьæд мæмæ кæ-
суй.
Мæнæй кæстæр Венерæ, фæсномугæй^æй хонæн Дзу-
дзуттæ, асæй - рæстæмбес, уорсцъарæ, мудхуз хелæ.
Мади зæнæгæй бакастæй Дзудзутти хæщæ æнгæсæндæр
адтан. Уæдта нæ зæрдиконд дæр уотæ.
Фæстагмæ нæ нивæ дæр æнхузæнгомау рауадæй.
Дзудзуттæй кæстæр - Амурхан. Асæй - рæстæмбесæй
устурдæр, сау хелæ. Сувæллон уогæй еу 12-15-анздзуд-
17
мæ цæрдæг æма игъæлдзæг уидæ. Фал ин фудрæстæгу-
тæ æма зинцард æ зæрдиуаг исæндæрхузи кодтонцæ.
Иссæй фæстæдæр лæмбунæг, сагьæсхуз.
Нæеугурей кæстæр-Таймураз. Асæй-дæргьæлвæст,
æ бæрзæндæ дууæ метрей уæнгæ. Алли бийнонти æхсæн
куд фæууй, уотæ Таймураз дæр адтæй еу минкъий имонау-
дæр, уæдта æнæмæтæдæр. Фал зæрдæй ба - фæлмæн.
Бакастæй.хъæбæр хуæрзконд - уорсцъарæ, сау æрфгу-
тæ, сау тъæфæлттæ...
Етæ - нæ мади зæнæг, бацан уой, нæ мади бæрагæ -
хæссунмæ æма дарунмæ. Фал кутемæй?!.
Кæд мин бантæса, уæд уой балæдæрун кæнунбæл бай-
архайдзæнæн. Гъай-гьай, цæмæй еци зин бæнттæ растæма
лæдæрд финст æрцæуонцæ, уомæн гьæуй Горький, кенæ
ба Островский ун. Фал райдайæни куд загьтон, уотæ æз
киунугæ финсунмæ нæ гъавун, кенæ æндæр ести уой ху-
зæн. Цæй туххæй æй финсун, уой фагæ ба раргом кæ-
нун мæ бон кæд исуа мæ цард кæсæги размæ, еци амонд
мæбæл уæддæр ма раевгьауæд.
3
Немуц рандæнцæ, нæхеуонтæ æрцудæнцæ. Маххузæнт-
тæмæ ци цæстингас адтæй, уой зæгьун мæ бон нæй Хе-
цауадæ нæмæ кастæй, куд æзнæгтæ, уотæ. Адæм ба ни
сæхе разилдтонцæ. Алкедæр си тарстæй, мах туххæй
æфхуæрд ку иссера, уомæй. Уони хæццæ, æнсувæри ном
кæбæл адтæй, етæ дæр
Рацудæй минкъий рæстæг. Ралæудтæй 1943 анзи ко-
махсæни мæйæ. Еу бон нæмæ æрцудæнцæ æртæ мили-
ционери æма нин балæдæрун кодтонцæ, нæ тиллæг (нар-
тихуар, картоф æма иннæ уæхæнттæ) есунмæ нин ке гъа-
18
вунцæ, уой. Ци син зæгъун адтæй нæ бон? Ниххизтæнцæ
уæрмæмæ æма картоф искалдтонцæ еугурæй дæр. Уæд-
та исхизтæнцæ тугурмæ. Уордигæй нартихуар, уæдта ма
си ци адтæй, уони æристонцæ. Нартихуар тугурзей тæс-
къити истонцæ æма мин мæхецæн дæр байхæс кодтонцæ
фенхус кæнун. «Нæгь» зæгьун ка ’ндиудта æма сæ *æц-
цæ æмгуст кодтон - æвгæдтон нартихуар тæскъити.^УР,
цидæр адтæй, уой уæрдунти исцурхтонцæ æма сæ фæл-
ластонцæ.
Байзадан æнæ кæрдзин æма хуæруйнаг- æхсæз æгуст-
гьон сувæллони æма фæлмаст, æнахургонд мадæ. Фал
ма нæмæ адтæй гьог, æртæ фуси æма уонæн зуймон хуал-
лаг. Нæ зæрдæ ма уонæбæл дардтан æма нæхецæн
нифситæ æвардтан. Фал уоми дæр фæффудæнгьæл ан.
Рацудæй къуæре нæ тиллæг райсуни фæсте æма бабæй
нæмæ нæуæгæй фæззиндтæнцæ и тæлæтгæнгутæ. Сæ
еу топпи хæццæ бацудæй Гуæсханмæ æма балæдæрун
кодта е ’рбацуди сæр: «Махæн байхæс кодтонцæ, цуппæр-
къахугæй уæмæ ци ес, уони райсун». Ци нæ бон адтæй сæ
нихмæ исдзорун? Фæттардтонцæ нин нæ гьог æма æртæ
фуси дæр. Уони хæццæ ма фæлластонцæ сæ хуаллаг дæр:
хуасæ æма хъæлнæгь. Кæвдæстæ ма куд ниууагьтонцæ,
е дессагадтæй!
Паддзахадæ нæ куд фулдæр æфхуардта, уотæ ни адæм
дæр сæхе изолдæр ласгæ цудæнцæ æма æгиридцæр не-
кебал гьудан Лескени. Тиллæг нæмæ нæбал байзадæй,
нæ фонс нин фæттардтонцæ, нæ зæрдитæ нин мастæй
байдзаг кодтонцæ. Фал нæмæ кæд нецибал байзадæй,
уæддæр мах гьæуама фистаййанæ паддзахадон ихæс -
фид, царв, æйкитæ, æхца æма уотæ идарддæр. Æ фур
тухстæй нæ мадæ Гуæсхан кæун ку райдаидæ, уæд мах
дæр æ хæццæ хæкъурццæй кудтан.
Рæстæг цудæй Нæ зæнхæбæл тугьд нæма банцадæй.
19
Сурх æфсад æвдиста устур æнтæстдзийнæдтæ. Немуц
лигьдæнцæ идарддæр. Мах нæ фиди бæрæгæн неци зуд-
тан. Махæй рандæ ’й, фулдæр - неци. Фал гьæуи адæн
æма медбæсти хецауадæ ба æндæрхузи æнгьæл адтæн-
цæ. Сек нæбæл кодтонцæ уотæ, цæветтонги, мах нæ фиди
бæрæг зонæн æма ’й римæхсæн. Цума нæмæ æхсæвæ
æрбацæуй, бонæ ба æхе римæхст даруй. Еци гурусхæ-
дзийнадæ адтæй хъæбæр карз æма ’й мах дæр лæдæрд-
тан. Уотæ, æнæ неци зонгæй, æвуд уогæй, хаттан адæни
æхсæн къæндзæстугæй.
Нæ фидæй нæмæ байзадæй еу минкъий мулк, адтæй
нæмæ хæдзари дзаумаутæ дæр хуарз. Фал мах æхсицгæ-
дæр гъудæй хуæрдæ, уæледарæс. Уæлдайдæр ба - ус-
тур паддзахадон ихæс федун. Æхца нæмæ къапек дæр
некуцæй цудæй. Ци гæнгæ нин адтæй уæхæн уавæрти?
Нæ уавæрмæ гæсгæ нæ минкъийгай уæйæ кæнун гьудæй
хæдзари дзаумау, цалдæнги хъæрттайуонцæ, уæдмæ.
Никки ма мах гьудæй ахур кæнун дæр. Ами дæр бабæй
нæ мадæ æхе нихъхъæбæр кодта æма ин е дæр бантæс-
тæй. Уæди тухст рæстæги Гуæсхан мах скъолайæй нæ
раскъуддзаг кодта.
Немуци фæсте Лескени скъолатæ ку райгон æнцæ, уæд
æз цæун райдæдтон фæндзæймаг къласмæ. Зин адтæй,
æнцон адтæй, уæддæр нæбæл 1943 анзи зумæг фæцæй
æма ралæудтæй уалдзæг. Гуæсхан фæццудæй Озрекмæ
æма æ рагьи исхаста муггаги нартихуар се ’рвадтæлтæй.
Иннæ хатт ба нæ мади хæццæ фæццудан Хъогьалухътæ-
мæ. Æма уордигæй ба нæ рагьи исхастан картофи муггаг.
Кæд æстонг адтан, уæддæр нæ дзæхæра къахæй æркъа-
хун нæ бон бацæй. Уотемæй си тухмадзæлттæй ниййараз-
тан картоф æма нартихуар. Рæзбун нæмæ хуарз адтæй
æма еци анз бæлæстæ гьæздуг рæзæ равардтонцæ. Фал,
фæззæги, нæ еугур пайдатæ ку банимадтан æд рæзæ, æд
20
нæуæг тиллæг, уæд нæ зæрдæ неци уоййасæ барохс
æй. Паддзахадон ихæс бафедуни фагæй фулдæр нин
нæ кодтонцæ. Нæхе ба анзи ’ндæргьци естæмæй цæрун
гьудæй...
Скъолай мин ахургæнгутæ мæ ахурбæл хъæбæр бæр-
гæ æнвæрстæнцæ, фал мин хæдзари уавæртæмæ гæсгæ
скъола зумæги уадзгæ æрцудæй. Ниууагьтон мæ ахур æма
зумæгæндæргьцæ мæ рагьæй согхастон гьæдæй. Еци анз
мет берæ ниууардта, æма мин еуæй-еу рауæнти мæ ас-
тæуи уæнгæ ракæнидæ. Уотемæй тухтæ-фудтæй соги
уæргътæ мæ рагьи хастон хæрдтæ æма урдгути. Атт, æдта,
ци мæгурбæнттæ уидтон! Рахауинæ æма нæуæгæй фес-
тинæ, мæ фур хъурмæй, мæ цæстисугæй мæхе фехсни-
нæ. Уæддæр бабæй нæуæгæй рараст уинæ. Мæ къæхтæ
фиццаг ку ницъцъифæ уиуонцæ, уæд исуазал уинæ, фал
уой фæсте косгæ-косун ку истæвдæ уинæ, уæд мин неци-
бал хилæ кæниуонцæ цъифæ дæр æма уазал дæр. Уотæ
адтæй мæ хъиамæт алли зумæгон бон дæр, 1943 анзæй
1951 анзиуæнгæ.
Нæ зинбонти уæлæмхасæн ма нин аккаг, æнаккаг дæр
федистæ кодта, нæ фиди нин нæ цæстæмæ дардтонцæ.
Æфхуардтонцæ нæ аллихузон зæрдресæн дзурдтæй.
Берæ хæттити мæ сæрмæ æрцæуидæ фуд сагьæстæ:
«Мæ фиди мин мæ цæстæмæ уотæ ку даронцæ алкæд,
уæд ма идарддæр мæн цард цæмæн æй?..»
Нур еци бæнттæ мæ зæрдæбæл ку æрлæуунцæ, уæд
фæгьгьуди кæнун - цæмæй уæхæн зинтæ ниууорамай,
уомæн гьæуй æфсæйнаг фæрстæ æма нервтæ.
Ралæудтæй 1943 анзи сæрдæ. Сæ карзи бацудæнцæ
сæрдигон куститæ. Адæни æхсæн тухст уавæри беретæ
адтæй, фал еци тухст адæмтæй еуети гьуддаг æнцондæр
цудæй. Зæгьæн, нимæдзæй минкъий бийнонтæ, уæдта
кустгьонтæ ке хæдзари адтæй. Æндæртæ ба, тухст уогæй,
21
закъони ’рдигæй æфхуæрд нæ цудæнцæ, паддзахадæ ма
син æхуæдæг æнхус кодта.
Мах ба адтан дууердигæй дæр æнагьаз, куд медхæ-
дзарæ, уотæ æндæхæдзарæ дæр. Æнхусгæнæг нин ад-
тæнцæ нæ зинбæл бухсундзийнадæ æма нæ идарддæр
естæмæ æнгъæлдзаудзийнадæ. Берæ бæнттæ рарветиа-
нæ фунх кæрдæгутæбæл. Æхсæвæ ба нæ мадæбæл
æрæмбурд уианæ, мæнæ каркбæл æ бæдæлттае куд
æрæмбурд унцæ, уотæ. Æма æнгъæлдзау рæсугьд дзу-
бандитæй нæ зæрдитæ еу минкъий байгьæлдзæг уиуон-
цæ, уотемæй нæ гьæдин хуссæнти бузурти ниллæсианæ.
Ами еске бафæрсдзæнæй: «Гæр, гъæуи неке адтæй,
сумахæн ка батæрегьæд кодтайдæ æма уин е ’нхуси хай
ка бакодтайдæ, уæхæн?» Гъо, тæрегьæд нин кодтонцæ бе-
ретæ, фал уомæй ести пайда ку адтайдæ махæн, уæд
бæргæ. Гъæуи медæгæ нин минкъий н’ адтæй æрваддæл-
тæ æма хæстæгутæ дæр. Нæ уæллаг фарсæй цардæнцæ
Агьузартæ - не ’рваддæлтæ. Фал сæхуæдтæ седзæрæй
байзадæнцæ - авд сувæллони. Сæ фидæ тугьди размæ
рамардæй. И сабийтæ сæ мади евгед байзадæнцæ. Хес-
тæр фурт, æнхус æнгьæл кæмæ кастæнцæ, е ма биццеу
ку адтæй, уæд æ къах басастæй æма къулухæй байза-
дæй.
1946 анзи ба сæ мадæ дæр рамардæй æма бийнонтæ
байзадæнцæ нæудæсанздзуд къулух Хадзиморати евгед.
Мах хеуонтæй дæр рæвдзæдæр уавæри к’ адтæй, етæ
бабæй сæхе цардиуаги гьуддаг кодтонцæ.
Еуетæ нин зунд дæр амудтонцæ. Уони «унаффæмæ»
гæсгæ мах гьæуама нæ ахур ниууагьтаййанæ. Раханат
æма Дзудзуттæ гьæуама кустайуонцæ гьæди æхсæвеуа-
тæй лæгти хæщæ. Æз ба кустайнæ галтæбæл. Уæхæн
гьуддагбæл нæ мадæ арази некæд адтæй. Фиццагидæр,
мæнæн мæ карæ нæма ’ййафта, уæдта хъаурæй дæр ад-
22
тæн фæлмаст биццеу. Æма мæ ахур ку ниууагьтайнæ,
уæддæр галтæбæл косун мæ бон не ’ссайдæ, уæдта мæмæ
сæ дæтгæ дæр неке ракодтайдæ. Уотемæй мæ ахурæй
дæр фæццох адтайнæ, байзадайнæ æнахургондæй, æнос-
мæ гьезæмарæ гæнгæй...
Еу сæрдигон бони Гуæсхани хæ1\[\æ адтан колхози бу-
дури, уоми нин хайгонд адтæй косунмæ. Гъæуама нæ къа-
хæй æркъахтаййанæ колхози зæнхæй гектари цуппæрæн-
хай. Сæумæй бахуардтан тæнæг дзæхæрай дзикка, уоте-
мæй рандæ ан колхози кустмæ. Сæрддон даргь бони
изæрмæ фæкъкъахтан, уæдта изæрæй ба æрбацудан нæ-
хемæ. Таймуразбæл уæд цудæй цуппар анзи, æма ин тарс-
тан еугурæй дæр, æстонгæй ку неци кæнидæ, зæгьгæ.
Мах бон уæддæр фулдæр бухсун адтæй. Нæхемæ ку æр-
бацудан, уæд æй хæдзари не ’рбаййафтан. Синхæгти ба-
фарстан, фал етæ дæр нæ зудтонцæ, кæми æй, уой. Æрæ-
гиау æй иссердтан дæлбили еу къæхæни буни хусгæ.
Гуæсхан æй игьал кодта, æма не ’гьал кæнуй Уæдта ра-
кастæй æма ку исистадæй, уæд фæстæмæ æрхаудтæй.
Гъуддаг лæдæрд адтæй: æстонгдзийнадæ кодта æ гьуд-
даг, фæстеуат кæнун нæбал æнгьизтæй. Гуæсхан æй ис-
хаста æ гьæбеси, æма ин нæ синхонтæ Уæдати Урусие-
тæй æхсир ракурдта, исæй фунхта æма ин уой баниуазун
кодта. Гъе уæд ракастæй æ цæститæй, еу минкъий фе-
гьæлдзæгдæр æй, æ каст фæййирддæр æй. Дзаумаутæ ма
нæмæ адтæй еу цидæртæ, фал сæ аурстан не ’хæстæн.
Нур, уæхæн гьуддаг фæууингæй, нæ мадæ байронх æй
алцидæр. Æрмæстдæр имæ адтæй еу сагьæс: махæй æс-
тонгæй маке рамæлæд. Адтæй нæмæ Гуæсханæн æ кин-
дздзаг æфсæйнаг хуссæн, етæ уæд æстæн адтæнцæ æма
хъазар. Исфæндæ кодта уой нартихуарбæл баййевун...
Идарддæр сагьæс кодтан, куд цардæуа, уобæл. Дур-
Дури нин адтæй фиди хуæрæ Адухæ. Рохсаг уæд, нур
23
нæбал æй. Е æхемæ райста Дзудзутти. Лизи æхемæ рай-
ста Едзойти Дугка, Гокъоти киндзæ. Æма нин уæд еу мин-
къий фенцондæр æй.
Гъæуи думæги ма нин адтæй еу æрваддæлтæ - Агьу-
зарти Сослан, кæций æнхус нæбæл ес. Еци рæстæги нин
равардта уæс, е нин исгьог æй. Æнæуой дæр, берæ нæ,
фал æ бон куд адтæй, уотæ нæмæ кастæй. 1946 анзи мæ
фиди хуæрæ Адухæ рамардæй æма Дзудзуттæн уоми, Дур-
Дури, лæууæн нæбал адтæй идарддæр. Æрбаздахтæй
нæхемæ, фал æй рæхги æхемæ райста нæ фиди хæстæг,
Барсæгти Хъубади, Хъогьалухътæмæ.
Æз 1945-1946 ахури анзи бацудтæн 6-аг къласмæ. Фал
куд ахур кодтон уæхæн уавæрти, е адтæй дессаг. Æстон-
гæй, æнæ ахури дзаумаутæй, бæгьнæгæй. Цудтæн скъо-
ламæ рæфтæй изæрмæ. Æма алли бон дæр, сæумæ скъо-
ламæ цæуни агьоммæ, гьæдæй фездæхинæ соги уаргьи
хæццæ. Еци рæстæги зуймон сæуми Лескени гъæдæмæ
ка цудæй, е æй зонуй, ци æй, уой. Уæлдайдæр, нæуæг
уард мет ку уидæ æма æвæд метбæл цæун ку гьæуидæ.
Къæхтæ уæрагисæрти уæнгæ цъифæ уиуонцæ, гьæдæ-
мæ нæма бахъæрттайсæ, уотемæй. Никки, согкæнгæй ба
ма, рагь дæр еугур дон исуидæ. Къахæй сæрмæ еугур
дзæлвæ ниууинæ, уой хæццæ ба - æстонг. Ме скъола ба
уæддæр нæ уагьтон. Цæмæй мин фулдæр сог хæссун
æнтæстайдæ, уомæй райсинæ бæндæн æма ин æ дууæ
кæронебæл даргь гьæдтæ ниббæттинæ, дууæ гьæдей
æхсæн æрлæууинæ. Бæндæн мæ бæрзæйбæл ниввæри-
нæ æфсоййи хузæн æма гьæдтæ ба ластон хæр-хæрæй.
Уæдмæ Амурхан дæр фестурдæр æй æма мин е æнхус
кæнун байдæдта. Еци зуймон согбæл æз ци гьезæмарæ
кодтон, уой мæ уод лæдæруй. Некæмæй зонун еу соги
къуæцæл. Еци рæстæги цонæгьмæ куд хицæ кодтон; еу
ластæй ибæл рагьæй æрбаласун æнгьизтæй сог цуппар-
24
фондз æхсæвваги, фал мин неке кодта цонæгь. Уæд мин,
æвæдзи, мæ мæгурдзийнадæмæ æркастæнцæ æма мин
нæ синхонтæ, Махъоти Темболатетæ, равардтонцæ цо-
нæгь. Уобæл ласун райдæдтон сог. Дзæвгарæ мин фен-
цондæрæй.
Еу бон еци цонæгьи хæццæ рандæ дæн сæумон сæлд-
бæл гьæдæмæ. Гъæди исхизтæн еу бæласæмæ æма сог
кодтон, фал мæ фæрæт лæгьуз адтæй æма мин ех гьæ-
дæбæл фæггуридæ.
Еу уæхæн фæггурди мæ къах фæрæтæй æрæргьав-
тон æма ’й дзæбæх фæллух кодтон, бæласæй æрхауд-
тæн. Цæйбæрцæ адтайдæ, нæ зонун, мæхе нæбал балæ-
дæрдтæн. Ку æрæскъиттæн, уæдта мæхе уинун бæласи
буни мети рагъбæл хъанæй, мæ раз ба - тогæй идзаг. Ту-
хæй исистадтæн æма ревæд цонæгьи хæццæ кутемæй
æрцудтæн гьæдæй нæхемæ, мæ лух къахбæл тæлфгæ-
тæлфгæй, уобæл нур дæр дес кæнун. Еци анз æхсæзæй-
маг кълас фæуун мæ бон не ’ссæй. Нийуагьтон, кæронмæ
’й нæ рахъæртун гæнгæй.
Сæрдигон куститæ ку ралæудтæнцæ, уæд цæун рай-
дæдтон Гуæсхани хæццæ колхозон будури кустмæ. Уоте-
мæй евгьудæй рæстæг иннæ ахури анз æрбахъæртуни
уæнгæ. Нæуæг ахури анз ку райдæдта, уæд мæ Гуæсхан
сразæнгард кодта нæуæгæй скъоламæч æма ’ймæ бай-
гьустон. Райдæдтон нæуæгæй 6-агкъласмæ, фал мин еци
анз дæр нæфæтки адтæй 7-аг къласмæ исхезун. Гъуддаг
рауадæй, æнæнивæ адæймаги гьуддæгтæ куд фæуунцæ,
уотæ. Гъуддаг ба уотæ адтæй. Еу бон байрæги кодтон урок-
мæ еу 15 минутти. Адтæн гьæди æма рафæстаг дæн. Уой
адæбæл мæ нæбал бауагьтонцæ ахурмæ. Æрцудтæн нæ-
хемæ æма нæбал бакумдтон скъоламæ. Ку бакумдтайнæ,
уæддæр мæ барæ нæбал адтæй скъолай ахур кæнунæй.
Уæхæн адтæй рæстæг.
25
Сувæллон уогæй, кæд мæн хъæбæр фæндадтæй ахур
кæнун, тухстуавæртæ нæ гьуди гæнгæй, уæддæр разинд-
тæй уæхæн адæмтæ, кæцитæ адтæнцæ мæ размæ цæлх-
дор. Æз, мæхуæдæг уой нæ лæдæргæй, кодтон сæ хæц-
цæ тох. Æма мæмæ нур уотæ кæсуй: æз еци тохæй рацуд-
тæн уæлахези хæццæ...
Еци сæрдæ æма уалдзæг бакустон Гуæсхани хæццæ
колхози: къахтан зæнхæ, аразтан картоф, æхсастан нарти-
хуар, зобат кодтан картоф. Кодтан æнæкæрон берæ кусти-
тæ, нæ хъæстæ не ’фсадгæй æма еудадзуг нартихуари
кæрдзинмæ гьæуагæ уогæй. Мах косгæ гæнгæй, Раханат
æма Амурхан дæр еуварс кæми адтæнцæ еци хъиамæ-
тæй. Дзудзуттæ æ цард æрвиста Хъогьалухъти, æма е дæр
уоми, кæд æ хъæстæ кæрдзинæй æфсаста, уæддæр хъиа-
мæтæй еуварс н’ адтæй. Лизæбæл 6 анзи ку исæнхæст
æй, уæд æй балæвардтонцæ Ельхоти уруссаг скъолай
фиццаг къласмæ. Куд загьтон, уотæ Лизæ не ’нæфæггæ-
нæни æрвист æрцудæй Ельхотмæ бунтон сувæллонæй.
Цæмæй æстонгæй фæййервазтайдæ, уой туххæй. Е куд
ирæзгæ цудæй, уотæ иронх кодта Гуæсхани, мах.
Еу хатт имæ нæ мадæ фæццудæй уинунмæ æма ’й æ
размæ æрбахудта. Æ зæрдæ хъурмæ дæр кодта, фал æхе
ниууорæдта æма ’ймæ дзоруй: «Æз ка дæн, уой нæ зо-
нис?» Лизæ ’ймæ фæккастæй, уæдта æхе Гуæсханæй ра-
тудта, еуварс ралигьдæй æма дзоруй: «Æз дæ нæ зонын,
кæйдæр дыгурон ус!» Æхецæн сувæллон кæмæн нæййес, е
нæ балæдæрдзæнæй еци дзубанди мадæ æма бæдоли
æхсæн, кæцитæ адтæнцæ уотæ хæстæг кæрæдземæ, фал
уой хæццæ ба - уотæ изол. Гъæуама Гуæсхани зæрдæ
уæд куд адтайдæ, уой балæдæрдзæнæй алли мадæ дæр,
фал æрмæст мадæ, æндæр неке! Лизæбæл уæд зæрди-
худт н’ адтæй. Æхсæзанздзуд куд адтæй, æ гьудитæ дæр
уомæ гæсгæ - уотæ.
26
Иннæ ахури анзи нæуæгæй 6-аг къласмæ цæун райдæд-
тон. Нур мæхецæн дзурд равардтон: «Зинтæмæ нæ кæсгæй,
æз гьæуама мæ ахур кæронмæ рахъæртун кæнон!» Мæхе
тардтон скъолай размæ. Байронх дæн уæгæдзийнадæ æма
стонг, æфхуæрд æма дæлбарæдзийнадæбæл бухстæн.
Мæхе ницъцъундæ кодтон ме ’знæгтæмæ æма сæ нæ уид-
тон. Мæ гъостæ нихгæдтон федис дзубандитæмæ, - нæбал
сæ игъустон. Æз мæ размæ уидтон еунæг над - ахур.
Скъолай бацудтæн аййевадон къуармæ. Уоми, нæ фа-
дуатмæ гæсгæ, зонгæ кодтан литературæ æма аййевади
хузти хæццæ.
Хуцау хуарз æруагьта æма ами базонгæ дæн Малити
Геуæргий киунугæ «Ирæфи» хæццæ. Уæди рæстæги уой
кæсун æнгьизтæй æрмæстдæр сосæггай. Уогæ киунугæ
æхуæдæг кæми адтæй?! Къохæйфинст, кæци, къох-къо-
хæй цæугæй, ниддивилтæ æй. Фал æй уæддæр нæхецæн
æнгьæл н’ адтан. Фæсевæдæй еу къуар кастæнцæ гомо-
рий аууонти, тугури къумти - куд сæ неке фæууидтайдæ.
Уæдда дæ уæхæн бартæ дæр н’ адтæй æма ’й зæрдидзæ-
бæхæн мæйгæйттæ кæсай. Цубур æмгьудмæ дæбæл
æруадайдæ - æрмæстдæр дууæ, æртæ бонемæ... Уæд
мæхуæдæг дæр фæццæфстæн æмдзæвгитæ финсунбæл.
Еу хатт мин бæрæгбонмæ байхæс кодтонцæ ести ниффин-
сун æма æз исарази дæн. Ниффинстон æма ’й бакастæн
сценæбæл æгас скъоладзаутæ æма ахургæнгути размæ.
Æ сæргонд ин искодтон «Ахури фæндаг».
Ахур цæуй царди разæй,
Есæ ’й ду ба бæрзонддæр.
Сагъæс кæнæ сæри магъзæй,
Уодзæй дин уæд æнцондæр.
Æгъдау есæ ду дæхемæ,
Кæд дæ нурма ахурдзау.
27
Е фæййесуй уæд æхемæ
Ахур æма хуарз æгъдау.
Дума байгъосæ æзнагмæ,
Макæд бакæнæ æ дзурд.
Макæд рахезæ фæснадмæ,
Уæд рæстæрдæмæ дæ зунд.
Ку æй бакастæн, уæд мин ибæл хъæбæр банвæрстæн-
цæ æма мин æрдзæф кодтонцæ минутти бæрцæ. Е адтæй
мæ фиццаг уæлахез скъолай медæгæ; мæ зæрдæ фе-
гьæлдзæгæй, нифс мæмæ фæззиндтæй. Мæ зæрди бацу-
дæй фæндæ: ниффинсун пьесæ æмдзæвгити хузи. Æма
ниффинстон, куд зудтон, уотæ.
Æ конд адтæй мæнæ аци хузи: Керау, Гуцур æма Но-
гъай адтæнцæ æртæ æнсувæри. Сæ зæрди æрæфтудæй
байуарун. Фал нæ бафедудтонцæ иуарунбæл æма фæх-
хилæ ’нцæ. Хилæ гæнгæ сæ æрбаййафта гьонгæс æма
сæмæ берæ фæккастæй. Етæ ба еци рæстæги кæрæдзей
надтонцæ æма и гьонгæси нæ уидтонцæ. Уæд гьонгæс
бацудæй, æскъæти дуар байгон кодта æма, æнсувæртæ
ци фонси туххæй фæххилæ ’нцæ, уони фæттардта е ’ргьауи
хæццæ. Æнсувæртæ ба хилæгæнгæ байзадæнцæ. Æ рай-
дайæн æй мæнæ уотæ:
Керау, Гуцур æма Ногъай
Дзæбæх равзурстонцæ рауæн.
Сæ дзурд хæссунцæ еузагъдæй:
Нæ мулк абони иуарæн.
Еумаг мулкæй адтæй уонæн
Гъоцитæ - ’ртæ æма къамбец...
Еци фонсæн, мах уой зонæн,
Рæстмæ байуарæн некæд ес.
28
Рæстæг евгъудæй, бæнттæ æййивтонцæ кæрæдзей. Æз
дæр цудтæн мæ нисанмæ: рахауинæ æма фестинæ, нæ-
уæгæй бабæй рахауинæ æма фестинæ. Фал мæ цæун
нæ уагьтон.
Цудтæн сабургай æма зинтæй, фал размæ. Ме ’нгæрт-
тæй гьæуама фæстаг ма байзадайнæ, мæ уæззау уавæр-
тæмæ нæ кæсгæй. Уотемæй фæддæн 6-аг кълас, фæд-
дæн каст 7-аг кълас дæр. Бацудтæн 8-аг къласмæ æма
райдæдтонцæ каникултæ. Еци рæстæгмæ нæ бийнонти
царди уавæртæ фуддæрæй фæстæмæ хуæздæр нæ
фæцæнцæ. Гъог нæ, фал æндæрхузи листфонс дæр цал-
дæр анзи нæ уидта мах хæдзарæ. Бæргæ нæ хъæбæр
гьудæй гъог, фал нæ бон балхæнун нæ, - уобæл рагьуди
кæнун дæр н’ адтæй.
Паддзахади ихæстæ фулдæрæй фулдæр кодтонцæ.
Хæдзари дзаумауæй цидæр адтæй, етæ нур уæйæгонд
фæцæнцæ. Байзадæй ма нæмæ гъæдин хуссæн, дууæ
гъæмпин гобани, гьæдин къостæ æма листæг цидæртæ.
Етæ дин не ’стур мулкитæ.
Еу бон нæмæ æрбацудæнцæ паддзахади ихæс есун-
мæ. Æрнæбæл нимадтонцæ æртæ мин соми. Гуæсханæн
æ бон куд адтайдæ уæхæн уæззау ихæс бафедун. Аййе-
вæй син ку балæдæрун кодта, æ равгæ син ке неци æй
раттун, уой, уæд ибæл гьæртæ кæнун райдæдтонцæ:
«Иссерæ, кæми дæ фæндуй, уоми, кенæ ба хæдзæрттæ
исуæгьдæ кæнæ!» Мæ æнæнхус æма мæгур мади хæц-
цæ уæхæн гурумухъ æвзагæй ку дзурдтонцæ, уæд мæ
зæрди нæмуг æскъудæй. Ци син загьтайдæ Гуæсхан, кæ-
унæй æндæр æ бон ци адтæй! Хæдзари къумти фæййа-
гурдтонцæ æма си ци иссердтайуонцæ. Фал уæддæр бун-
тон ревæдæй ба нæ рандæ ’нцæ. Дзæгъæл цудтитæ кæ-
нун нæ уарзтонцæ. Сæ цæстæ æрхуæстæй хъæппæлтæ
æхснæн тасбæл, Гуæсханæн æ киндздзаг æхсицгон дзау-
29
мау адтæй е. Ис ин аргь кодтонцæ 80 соми. Етæ рандæ
’нцæ, мах ба нæхе евгед æризадан. Фал нæ сагьæс æрæм-
пурста. Нур ци кæнæн? Федун ма нæ гьæуй 2920 соми къуæ-
рей æмгьудмæ. Бахуæруйнаг, бадаруйнаг нæмæ неци.
Кæцирдæмæ никъкъабæзтæ кæнæн нæхе? Æрæгиау ба
не ’нæфæггæнæни æргьуди кодтан. Гуæсханæн Чиколай
цардæнцæ æ мади ’рваддæлтæ. Цæй, уонæмæ æнхусгор
фæццæуæн, кæд нæ естæмæй исаразиуонцæ. Иннæ бон
Гуæсхани хæццæ ранæхстæр ан Чиколамæ. Еу афони
бахъæрттан и гьæумæ. Гуæсхани мади æрвадæ Гулути
Алийхан нæбæл хъæбæр бацийнæ й. Саугосæг, зæронд
лæг, куста куронгæсæй, æ устур бецъоти бунæй ходæзмо-
лæ кодта, æхцæуæн ин адтæй нæ фæууиндæ. Алийха-
нæн Гуæсхан æ гьуддæгтæ ку ’рдзурдта, уæд дууемæн
дæр сæ зæрдитæ куд исхъурмæ æнцæ, е нур дæр ма, уой
бæрцæ рæстæги фæсте, мæ цæститæбæл гъазуй. Хъæ-
бæр хуарз нæ исиуазæг кодтонцæ. Хъæбæр рагæй дæр
ма уæд бафсастон мæ губун нартихуари кæрдзинæй. Сæй-
рагдæр ба нин æхца равардтонцæ не ’хæстæ бафедунæн.
Никки ма нин равардтонцæ нартихуари инсад дууæ пути
æма æрдæг. Иннæ бон, нæ фусунтæн хуæрзæбон разæгь-
гæй, ранæхстæр ан нæхемæ боз æма зардæрохсæй. Мæн
рагьи бацæй инсади пут, Гуæсхани рагьи ба пут æма æр-
дæг. Лескени уæнгæ нæ æд уæргьтæ цæун гьудæй 18
километри. Нæ над хастан уолæфгай. Æрдæг над ку рацу-
дан, уæд æз нæбал фæразтон мæ уаргь æма ме ’цæгæй
æрбадтæн надбæл. Уæдмæ ми Гуæсхан рараздæр æй еу
100 метри. Еци рæстæги мæ рæзти бидарки æрбацæйцу-
дæй еу устур лæг Æ уæзæй бидаркæ еуæрдæмæ дзæв-
гарæ æркъолæ ’й Бæхæн æ хъуæцæ калдæй, уотемæй
æй ласта. Гурусхи хæццæ мæмæ цидæр æууæнкæ фев-
зурдæй, æ-гьа, кæд нур ба ести амæлттæй хъæртæн нæ-
хемæ, зæгьгæ Уæдмæ и лæг мæ размæ исхъæрттæй æма,
30
мæ гьуддагмæ ку æркастæй, уæд мин, æвæдзи, ратæ-
регьæд кодта, - гъæддаг сирдмæ дæр ма еуæй-еу хатт
фæззиннуй тæрегьæддзийнадæ. Æруорæдта æ бæх,
фæрсуй мæ: «Кумæ цæуис, биццеу, еци уаргьи хæццæ?»
Æз ин загьтон, Лескенмæ ке цæун, уой. Уæдта ма мæ
фæрсуй: «Ке биццеу ба дæ?» Тæходуй еци фарст æ зæр-
ди фæстæдæр ку æрæфтудайдæ, уæд, æвæдзи, мæ
уаргь мæ рагьæй ист æрцудайдæ и фæндагбæл. Бæргæ
мин зин адтæй и бæхгинæн дзуапп кæнун, фал уæддæр
загьтон, Агьузарти Цæрайи фурт ке дæн, уой. Еци дзуап-
пи фæсте лæг æ бæх æрцæфтæ кодта æма мæ уаргьи
хæццæ лæугæ байзадтæн. Дессаг, цума йбæл цæхæри
кæфойнæ еске бакалдта æма æ бæх дæр ести анхосгин
адтæй, уотæ, уой дæр е ’хсæй цъинккитæ гæнгæ, ран-
дæй. Гуæсхан уидта гьуддæгтæ, е ’ргом мах æрдæмæ
адтæй. Мæ уаргь æнæбари, мæстæйдзагæй ме ’ккой ра-
кодтон æма рараст дæн мæ надбæл. Ку ймæ нихъхъæрт-
тæн, уæд ин нæ дзубанди ракодтон. Е, зæнхæмæ сах
кæсгæй, арф нийнæфтæй æма загъта: «Ку исирæзайтæ,
уæд ма феронх уотæ, ка уин ци фæцæй хуарзæй дæр,
лæгьузæй дæр, уой».
Уотæ ни еувæрсти зилдæнцæ æрмæст æндагæнттæ
нæ, фал, æнсувæри ном кæбæл адтæй, етæ дæр: нæ фиди
номæй ни тарстæй нæхеуон, нæ фиди лазæй нæмæ фуд-
зæрдæ дардта æндагон, нæ фиди ном нин нæ уодæнстæй
паддзахадæ, нæ фиди ном нин нæ цæстæмæ дардта не
’знаг. Æрмæст, зæрдæй хæстæг кæмæ адтан, дор нæ, фал
лæги зæрдæ ке реуи адтæй, дзубандитæ æма намазтæй
нæ, фал æцæгæй Хуцаумæ хæстæг ка адтæй, е нæ фæт-
тарстæй мах фиди номæй æма нæмæ даргь кодта æ анхо-
си къох.
1947 анзи июни кæрони ниллæудтæн нартихуаргæс кол-
хози будури Мæхецæн уосонгæ искодтон æма æхсæве-
31
уатæй уоми уинæ. Кæд хъиамæти бæнттæбæл федгæ неци
кодтонцæ, уæддæр мах ба кустан естæмæ æнгьæлдза-
уæй. Уæдта нæ барæ дæр н’ адтæй колхози нæ косунæй.
Гуæсхан алли бон дæр цудæй раззæгти æмрæнгьæ куст-
мæ æма си хъиамæт кодта сæумæй изæрмæ: уаруни уа,
хори уа. Рæстæгæй-рæстæгмæ ин æнхус кодтонцæ Раха-
нат, Венерæ æма Амурхан. Гуæсханæй рахезгæй, хæдза-
ри устурдæр уаргь адтæй мæн рагьи, куд хестæр биццеу,
уотæ. Царди уавæртæ мæ нихсистонцæ æма кустмæ зий-
надæ нæ зудтон. Хъæбæр мæ фæндæуидæ ести косун, -
кенæ гьæди æхцабæл, кенæ колхози - бæхтæбæл. Фал
мæ хъаурæ æнхæст нæма адтæй нерæнгæ, уæдта мæ
зæрди фæндон уадзгæ дæр неке кодта уæхæн куститæ-
мæ.
1947 анзи æрвистæй æрцудæнцæ мæ мади æрваддæл-
тæ. Гокъоти Дзамæрзæ, мæ мади фидæ, æд бийнонтæ
адтæй къолакгонд æма æрвист æрцудæнцæ 1936 анзи.
Дзамæрзæ æ рæстæги кадгин, нимади лæг адтæй. Кодта
дохтури куст, хъиамæт кодта, уомæ гæсгæ адтæй - мулк-
гин. Æ рæстæгмæ гæсгæ - ахургонд, зундгонд лæг.
Советон хецауадæ ку æрфедар æй, уæд уæхæнтти
кенæ æрветгæ кодтонцæ идардмæ, кенæ ба - исафгæ...
Уотæ рауадæй Гокъоти Дзамæрзи бийнонти гьуддаг дæр.
Мæн мадæбæл фондз анзи ку цудæй, уæд рамардæй æ
мадæ. Гуæсханæн ма æммаддæлонтæ адтæнцæ Мæхæ-
мæт - æ хестæр, æма Мухарбек - æ кæстæр.
Дзамæрзæ æрхудта дуккаг уосæ æма ин уомæй ба
исæнтæстæй фондз кизги æма æртæ фурти. Еу кизгæ си
-Таузиан, рамардæй æрвисти рæстæги, иннæ кизгæ Рæ-
химæт ба тугьди рæстæги фæммард æй бомби дзæгьæл
æрхъезæй. Иннетæ ба ма нур дæр уодæгас æнцæ.
Сæ кæстæр æнсувæр Тамбий мæнæй æй æртæ анзи
хестæр. Еу рæстæги мæ е æ хæццæ фæххудта гьæдæ-
32
мæ æхцабæл косунмæ. Гъæуама галтæбæл ластаййанæ
сог машинтти надмæ, уоми ба ’й цурхтонцæ машинтти æма
’й ластонцæ алли рауæнтæмæ. Бакустан еу бон, дуккаг
бон ба нæбæл согæй идзаг уæрдун рахъан æй. Мæнæн
мæ къах гьæди буни фæцæй æма феуæхстæй. Уоййадæ-
бæл фæцæй нæ куст. Æрластонцæ мæ нæхемæ, ме ’уæхст
мин ниввардтонцæ æма мæйæ хуссæни февдулдтæн. Гъеу-
уотæ, куд фæззæгьунцæ: дор нæбæл хæрдмæ зилдæй,
берæгьба нин нæтæнтæмæ лæбурдта...
1949 анзи мæнæуæ кæрдун афонæ æрцæй. Ранин хай
кодтонцæ гектари æрдæг. Гъæуама ’й æхсирфæй æркарс-
таййанæ. Гуæсханæн мах дæр æнхус кæнгæй, байдæд-
тан нæ мæнæуи хай кæрдун. Фæскуст ба æфсертæ æрæм-
бурд кæнидæ, æ арми тъæпæни сæ нигъзалидæ æма уоте-
мæй æ рони исхæссидæ 1-2 килограмми мæнæуæ. Гъе,
уонæй нин халтъамадон искæнидæ.
Еу изæр, фæскуст Гуæсхан рацудæй нæхемæ, ци æф-
сертæ бабæй æрæмбурд кодта, уони хæщæ. Æ фидбили-
зæн ибæл гьæумæ хæстæг исæмбалдæй будургæс. Е
’фсертæ ин æрæстæфтæй, нæхемæ ’й нæбал æрбауагь-
та... Æхæццæ маеудууæуоси-æрсæтардта гьæусовет-
мæ. Æхсæвæ уоми фæцæнцæ КПЗ-и. Сæумæй ба сæ Чи-
коламæ фæккодтонцæ. Еу къуар боней фæсте райдæдта
тæрхон. Гуæсханæн истæрхон кодтонцæ 5 анзи ахæстъо-
ни фæббадун. Сау машийни ’й рабадун кодтонцæ æма ’й
фæлластонцæ Дзæуæгигьæуи ахæстьонæмæ. Мах æх-
сæз сувæллонемæй байзадан уæгьдæ хæдзæртти æстон-
гæй. Мах тæрегьæдæй дор æма гъæдæ радууæ адтай-
уонцæ, изæрæй ку æрæмбурд уианæ æма хæкъурццæй
кæун ку райдаианæ, уæд. Нури уæнгæ ни æхе еуварс ка
дардта, е ни нур ба æхе никки изолдæр раласта. Гуæсхани
фæййахæстæй дууæ бони ку рацудæй, уæд нæмæ дего-
лæ кæнунмæ æрцудæнцæ, фал нæмæ гьæуама ци иссерд-
2 3аказ№1086
33
тайуонцæ? Нæ амæнтæни адтæй нартихуари инсади гудун-
хуар, нæ цигони ба - кæрдæгутæй дзикка. Æндæр нæмæ
гага уæлдай дæр неци адтæй. Фæззилдæнцæ, фæкъкъах-
тонцæ тугур æма уæрми къумти. Фал сæбæл ревæд къум-
тæ уазал тæф кодтонцæ. Куйти зилд фæккодтонцæ, фал
ку неци иссердтонцæ, уæд рахъудти æнцæ.
Байзадан мæгур цъеути хузæн - æнæ хуæргæй, æнæ
æнхусæй. Фал нæ мадæ Гуæсхан адтæй никки зиндæр*
уавæри. Æ раздæри зинтæ мæ бон ниффинсун нæй, уомæн
гьæуй финсæги устур дæсниадæ. Фал нур, ахæстъонæ-
мæ бахаугæй, ци мæгурбони адтæй, е ба - еугур дессаг!
Бонсауæй изæрмæ - уæззау куст, æстонг, топпи цъухæй
æнсуд, фуддзурд, æгади уавæр. Гъе уотемæй, уотæхсæн-
тæ гæнгæй, евгъудæнцæ æ бонтæ.
Еци рæстæги Цæгат Иристони Сæйраг тæрхондони^
сæргьлæууæгæй куста Надгерийти Муса. Муса махæй æхе
нæ раласта, нæ гьуддагмæ нин лæмбунæг æркастæй æма
бандиудта раст тæрхон рахæссун. Нæ мадæн нин ралæ-
вар кодта сæребарæ. Уой фæрци Гуæсхан иссердта нæ
мæгур къæс. Еци рæстæги нæбæл устурдæр хуарз неци
æрцудæй. Надгерийи-фуртæн æносмæ арфæ кæндзинан.
Айдагъ мах - Гуæсханæн æ цæуæт нæ, фал нæ фæсте
нæ къабазæй ци фæлтæртæ байзайонцæ, етæ дæр.
Нæуæгæй бабæй æрæмбурд ан нæ мадæбæл. Лизæ
æма Дзудзуттæ дæр æрæздахтæнцæ нæхемæ æма æм-
бурдæй нæ мади хъури буни ниллæстан. Нур не ’стонгæма
нæ мæгур бæнттæ нецæмæбал дардтан. Нæхе устур нив-
гун худтан Гуæсхани хæццæ. Еу нивæдзийнадæ ба ма нин
е адтæй, æма уæхæн зин уавæртæ æвзаргæй ни сæйгæ
некæд неке кодта. Фал нæбæл фæстæдæр ба нæ мæгур-
бæнттæ тæфсгæ цудæнцæ. .
1948 анзи бацудтæн æстæймаг къласмæ. Еу мæйæ ку
рацудæй, уæд ни агорун райдæдтонцæ æхца скъолай ахур
34
кæнуни туххæй. Федун мæ гьудæй 15 тумани. Е мæнæн
адтæй устур æхца, е ’ссерун мæ бон нæ бацæй. Фæццуд-
тæн ма уотемæй еу къуæре ахурмæ. Æппунвæстаг ба мин,
хилтæ æма мæстити фæсте, уадзгæ æрцудæй. Мæ цæун-
бæл къласи богь-богъæй никкудтæн, мæ киунугутæ мæ
дæлмус бакодтон æма раздахтæн нæхемæ. Фур хъурмæй
мæбæл мæ над рауæзæ-бауæзæ кодта. Нæ хæдзарæ куд
иссердтон, уой нæ балæдæрдтæн.
Бартæстæн бабæй æнæбари ме ’скъолайæй. Гуæсхани
хæццæ цудтæн колхози будурмæ, фæскуст ба гьуд код-
тан нæ дзæхæра. Амурхани хæццæ нæ рагьæй хастан
хъæдори мех, кауæ бийунмæ-уесæма мех. Еци анз Амур-
хани хæццæ нæ рагьæй гъæдæй ци æрбахастан, уой трак-
тор раласдзæй æви нæ раласдзæй, е бæрæг æй: нæ ра-
ласдзæй.
Дæс бони нæбал фæццудтæн, цæуни зæрди дæр нæ-
бал адтæн, ме ’мкъласонтæ ку нæ адтайуонцæ, уæд. Мæ
мæгурдзийнадæ мин кæд скъолай разамунд нæ балæдæрд-
тæнцæ, уæддæр æй сувæллæнттæ ба лæдæрдтæнцæ.
Нæ къласи адтæй цуппар æма инсæй ахурдзауи æма си ке
бон ци адтæй, уой æрæмбурд кодтонцæ, уотемæй мæ
бæсти бафистонцæ æхца ахурбæл. Нæхемæ мæмæ æр-
цудæнцæ æма мæ нæуæгæй исарази кодтонцæ скъола-
мæ. Мæ ахур лæгьуз нæ цудæй. Къласи нимад адтæн
хуæрзти нимæдзи ахурæй дæр æма æгьдауæй дæр. Хуарз
ахурдзауи ба ахургæнгутæ дæр æнсувæри бæрцæ фæу-
уарзунцæ. Нæуæгæй бабæй рараст æй ме скъолай гьуд-
даг.
Рæстæг цудæй, фал цæмæй зудтон, нæ бийнонти ниг-
ки зиндæр бæнттæ ке хезуй, уой. Дзудзуттæ æхе лæгьуз
æнкъарун байдæдта. Нæ кунауæггагхуæруйнæгтæй дæр
хуæргæ нецибал кодта. Æма ин баунаффæ кодтонцæ æхе
фæууинун кæнун дохтуртæн Нальчикки.
35
Рацудæй рентгени æма ймæ разиндтæй рæугути нез. Е
адтæй, гъай-гъай, Дзудзуттæн фиццагидæр устур цæф,
дуккагæй ба - нæ еугур бийнонтæн. Еци нез лæдæрд æй
алкæмæн дæр. Æхуæдæг си ка нæ сæйуй, е ин æ коййæй
дæр ледзуй, ка си фæссæйгæ ’й, е ба азарæй мæлуй.
Дзудзуттæ æ бæрæг ку базудта, уæд, æвæдзи, æхе
мардбæл банимадта æма бустæги æ хурфæмæ нийгьус-
та. Уой гьудæй цæфбæл хуасæ æма хуарз хуæрдæ. Уæдй
рæстæги мах бон уонæй неци иссерун адтæй. Æппунвæс-
таг, махæн бантæстæй Дзудзутти Дзæуæгигьæуи сæйгæ-
дони ниввæрун æма уоми æ гьуддаг еу минкъий рæвдзæ-
дæр адтæй нæ хæдзарæй.
Уæдмæ æз фæддæн 8-аг кълас. Æма бафæндæ код-
тон кæникулти рæстæги ескæми еу минкъий æхца бако-
сун. Фал кæми æма кутемæй? Уæртæ раздæр нин Агьу- -
зарти Сослан ци уæс равардта, уой исхастан дзæбæх. Низ-
задæй æма нин хъæбæр фенцон æй. Æ еци устур агьаз ин
мах не ’ронх кæнæн. Хъунадзин исахур кодтан ефтигьди
æма йбæл, хæдзари согæй, мехæй ци гьудæй, уой лас-
тан.
Нур мæ сæрмæ æрцудæй уæхæн гьуди: гьæйдæ æма
йбæл гьæдæмæ æхцабæл косунмæ рандæ уæн. Фал мин
ин уæрдун н’ адтæй. Æма фæццудтæн нæ синхонтæмæ,
Махъоти Темболатетæмæ. Етæ мин мæ курдиадæ исæн-
хæст кодтонцæ æма уæрдун цийнæгæнгæ æрбаластон.
Иннæ бон Амурхани хæццæ рандæ ан гьæдæмæ æхца-
бæл косунмæ. Гъæди уосонгæ искодтан æма уоми æрбу-
нат кодтан, равардтонцæ нин куст. Гъæуама мах мæскъи
арфæй лигьз нади уæнгæ ластаййанæ къулепкæ æма ’й
дзæбæх рауæн цурхтаййанæ. Мæскъæй хæрдмæ ци над
цудæй, е адтæй хъæбæр æвадуат: хæссæнтæ æма къæ-
хæнтæ. Алли бон, кенæ ба си бонцохæй уаргæ кодта. Уомæ
гæсгæ лæкъæрдæ уæрагисæрмæ хъæртидæ. Къулепкæ
36
ласгæй, уæрдуни цæлхитæ къудурти уæнгæ ранæхсиуон-
цæ. Хъунадзин, мæгур, уæрагисæрти уæнгæ ниссæдзидæ
санси хузæн æргьи. Нæбал фæразидæ æ уаргь, фал ин
æз æма Амурхан æнхус кодтан. Нæ еу, цид, фæстегæй
хуæцгæй æнхус кодта, иннæ ба-хъунадзинбæл. Уотемæй
тухлæсæ искæнианæ уæлбилæмæ. Еу ласти 80 къулеп-
кемæй фулдæр не ’сфæразидæ. Уотемæй бони дæргьци
æртæ-цуппар хатти исцæуианæ. Мин къулепкебæл фис-
тонцæ финддæс тумани зæронд æхцатæй. Берæ нин нæ
бантæстæй, бакустан си сосæни мæйи 15-аг бони уæнгæ
æма райстан æртинсæй тумани. Етæ махæн устур æхца
адтæнцæ, цийнæй мардан. Еуемæй, нæуæг ахури анзи
скъолай æхца бафистайнæ, дуккагæй ба - хæдзарæмæ еу
нартихуари пут балхæдтаййанæ.
Скъолай райдайуни агьоммæ ма гьæуама зумæгмæ сог
еу минкъий æрцæттæ кодтаййанæ...
Еци рæстæгмæ, нæ фиди хæццæ ка рандæй, уонæй
беретæ фæстæмæ æздахтæнцæ. Фал сæ фулдæр æф-
хуæрд æрцудæнцæ. Æрсæахæстонцæ фондз æма инсæй-
гай æнзтæ. Уонæй базудтан мах, нæ фидæ ма æгас ке æй,
уой. Фал бæлвурд ци рауæн æй, уой ба минкъий фæстæ-
дæр базудтан. Цæветтонги, нæ фидæн Чиколай адтæй
зæронд æрдхуард Хъарданти Аслæнгерий, кæцимæн е’
нсувæр Залумгерий 1913 анзи рандæй Америкæмæ æма
уоми цæргæ байзадæй. Аслæнгерий алкæддæр е’ нсувæ-
рæй иста пъисмотæ. Базудтан: нæ фидæ исеу æй Залум-
герийи хæццæ. Е ин ниффинста æ бæрæг е ’ нсувæр Ас-
лæнгериймæ - Чиколамæ. Хъардани-фурт хабар загьта
махæн. Уобæл цийнæ кодтаййанæ æви маст, уой нæ зуд-
тан. Уомæн, æма нæмæ паддзахадæ æнойдæр æзнаги
цæстæй кастæй. Нур ма нин уой ку базудтайдæ, уæд нин,
æвæдзи, æнæ фесæфун нæбал адтайдæ. Кæд нæ фиди
хабар римахстан, уæддæр адæми гьос иссердта æма ’й
37
кæрæдземæн сосæ-дзорæ кодтонцæ, къæхтæ ’ма къохтæ
йбæл æфтаугæй. Уотæ дæр дзурдтонцæ; æхца æма, дан,
син посылкитæ æрветуй. Адæми дзубандитæ раст ку ад-
тайуонцæ, уæд, æвæдзи, махæй гьæздугдæр Лескени нæ,
фал райони медæгæ дæр неке цардайдæ. Еци таустæ
идард адтæнцæ æцæгдзийнадæй. Мах раздæр куд гьезæ-
марæ цард кодтан, уотемæй ефхастан нур дæр нæ рæс-
тæг. Æрмæст ма нæ мæгуреуæгбæл бафтудæй гурусхæ-
дзийнадæ æма е ба хуарзæн н’ адтæй. Раздæр нин æнхус-
мæ ке къох тастæй, етæ дæр нур ба сæхе нигьгьос
кодтонцæ. Сæ зæрдæ дæр ма раходидæ, нæ фиди «по-
сылкитæ» сæбæл ке римæхсæн, уой туххæй.
Æцæгдзийнадæй, Залумгерий Аслæнгерийæн Чикола-
мæ посылкæ ку исæрветидæ, уæд мах фидæ дæр уони
хæццæ еу къуар хатти еститæ ниввæридæ æма нин сæ
Аслæнгерий ба раттидæ. Нур дæр дес кæнун еу гъуддаг-
бæл; нæ фидæ исæрветидæ дæрдгун цъинда хæдони
зæрæндтæ, галæмбал цъиндатæ, къалоси зæрæндтæ æма
æндæр уæхæн булугьтæ, кæцитæ дарунмæ не ’сбæззи-
уонцæ. Бавдесæн ба син нæ уидæ, уомæн æма, неци
уогæй, гурусхæ исберæ адтайдæ. Уомæ гæсгæ сæ кенæ
рагæлдзианæ, кенæ сæ ести хузи бавдесианæ. Еу загь-
дæй: нæ фиди хабар нин нæ зæрдæ не срохс кодта.
Æ фиди ка нæ уарзуй? Фал мах ба цардæй рауæлдай
ан, нæ фидæ - махæй. Кæд æй зæрдæй нæ бон байронх
ун æма рагæлдзун н’ адтæй, уæддæр еци рæстæги нæ
бон «папæ» зæгьун н’ адтæй, уомæн æма уобæл иссерд-
таййанæ устур æфхуæрд.
Еци рæстæги нæ хуæрæ Раханати коргутæ фæцæй æма
нæ мадæ аразий дзуапп равардта Дрети Сулемани минæ-
вæрттæн. Сулеман адтæй саугосæг, æнахургонд, бæрзонд,
сауцъарæ, фудхуз лæхъуæн. Е адтæй немуци хæццæ, уой
фæдбæл ахæстъони фæцæй 6 анзи, уæдта исуæгъдæ ’й
38
æма исæздахтæй. Раханати хуæздæр бунæттæмæ дæр
бæргæ агурдтонцæ, фал, æвæдзи, æ нивæ е адтæй æма
æ нивæ уомæн исхаудтæй. Æрмæст бабæй нæ амонд уоми
дæр рæхги рабæрæг æй. Раханати æрцуди мæйи фæсте
Сулемани нæуæгæй ниййахæстонцæ. Аци хатт ба фондз
æма инсæй анзи. Раханат æвзонг адтæй, сувæллон ин æ
лæгæй неци исæнтæстæй æма нæхемæ фæстæмæ æрæз-
дахтæй. Уæдта рандæй Астæуккаг Азимæ, нæ мади æн-
сувæр Мæхæмæти размæ. Дзудзутти дæр райста æ хæц-
цæ, уомæн æма уой нези гьудæй сор климæт.
Æз райдæдтон цæун 9-аг къласмæ. Ахури анз мæбæл
раевгьудæй æнтæстгинæй. Каст фæддæн хуарз бæрæг-
гæнæнти хæццæ. Уой агьоммæ еу æнæ иронхгæнгæ цау
æримисон. 1949 анзи еу зумæгон бони Амурхани хæццæ
рандæ ан согмæ. Цæугæ ба кодтан нæ гьогбæл цонæгьи.
Гъæдæмæ нæ над адтæй колхози хуаси ласгути рæзти.
Æз, куд биццеу, уотæ рахицæ кодтон цъæх-цъæхид хуа-
сæмæ. Еу ласæгæй мæ гьæбесидзаг хуасæ раластон,
цъонæгьи ’й байвардтон æма фæццæуæн гъæдæрдæмæ.
Еу минкъий уæлдæр нæ размæ гæс фæцæй, æ рагьи топ,
уотемæй. Æрнæ уорæдта æма мæ фæрсуй карзæй: «Дæ
цонæгъи, еци хуасæ дин кæми адтæй?» Амурхани хæццæ
нæ фур тæссæй нимпулдан. Мæ бон мæнгæдтæ дзорун
не ’ссæй, уомæн, æма нæ хуасæ есгæ фæууидта. Æ тог
æ цæстити рабадтæй, уотемæй мæбæл ниффæдес кодта:
«Тагьд, ласæг куд адтæй, уотæ ’й фæстæмæ ракæнæ!»
Æз цонæгьæй хуасæ мæ гьæбеси бакодтон æма ’й ла-
сæгбæл бафтудтон. Уотемæй фæстæмæ нæ цонæгьмæ
æрæздахтæн. Гъема бабæй мæбæл и гæс æндагъддæр
гьæр кæнуй: «Ескæд ма дæ хуасæмæ бавналгæ фæууид-
тон, уæд дин топ дæ сæрбæл фæккæндзæнæн æма дæ
куййи мард ракæндзæнæн!»
Мæ зæрдæ фур мæстæй æхе рæмугьта мæ реуæй,
39
фал ци кодтайнæ?.. Е нин еске сæрмæ ку кастайдæ, ескæ-
мæй ку тарстайдæ, уæд мæбæл куййау нæ рæйдтайдæ.
Æппунвæстаг, æгæр-æгæр ку кодта, уæд мæхе нæбал
ниууорæдтон æма ин загьтон: «Æз си еунæг гьæбесидзаг
райстон, дæу фонс ба аци хуасæй ку цæрунцæ алли зу-
мæг!»
Æ-гьа, уой дин фегъоса, цума йбæл еске цæхæр бакалд-
та, уоййау æ бунати искафта. Зустæй мæмæ æрбауадæй
æма мин фиццаг мæ уадолæ ниццавта, уæдта мæ билтæ.
Мæ дæндæгути æма мæ финдзи тог æркалдæй. Фур мæ-
стæй арази адтæн мæ мæлæтбæл дæр. Цонæгьæй мæ
фæрæт куд исæскъафтон, уой нæбал ралæдæрдтæн. Гæс
мæмæ æ топ фергьувта æма мæмæ ’й ниддардта: «Хæс-
тæг мæмæ ма ’рбацо!» Еци рæстæги Амурхан нихъхъес-
хъес кодта æма мæбæл æхе æрбагæлста. Е мæ хæццæ
ку н’ адтайдæ, уæд, æвæдзи, мæхе рамарун кодтайнæ.
Ниббабæй нихъуардтон еци мастдæр...
Мæ ахур цудæй размæ, уомæй зæрдæмæ рохси цъита
калдæй. Финстон æмдзæвгитæ, мæ зæрдæ сæмæ лæвард-
тон.
Цудæй мæбæл дæс анзи, -
Фæллæгхуз дæн дзæбæх.
Ку февзурдæй мæ рази
Æд саргъ, æд рæвдзæ бæх.
Дзоруй мæмæ: «Ке хези,
Зæгъæ мин дæ бæрæг!
Гъæйдæ, тæхæн фæдеси,
Æз - бæх, ду ба - барæг...
40
ИРИСТОН
Берæ ’нзти, Иристон,
Ку кæнидæ зин цард.
Нæ уидæ ин рохс бон,
Кодта æдзох æнкъард.
Нæ бæстæ, Иристон,
Хе медæги сугъдæй.
Нæбал бухстæй ристбон,
Æ бартæбæл ’стухтæй.
Æносмæ Иристон,
Курагæлста къæлæт.
Иссæй не ’уонг фæндон,
Райзол ни æй мæлæт.
9-аг кълас каст фæддæн. Каникулти рæстæги бабæй
исфæндæ кодтон ескæми æхцабæл бакосун. Еци рæстæ-
ги Лескени гъæуи сæри куста гьæдфадæн артель. Уоми
ци фæйнæг фастонцæ, е æрвист цудæй нæ Цæдеси алли
рауæнтæмæ. Гъæуæй фæсвæд рауæн ке адтæй гьæдфа-
дæн завод, уомæ гæсгæ цидæр мæтъæл уаг æвзурун код-
та зæрди. Изолæй кæсгæй, ахæстъонæ, кенæ ба уой ху-
зæн æндæр ести æфтудта зæрди. Фал с^ ^п адæн куста,
уони æхсæн ба адтæй хъæбæр хæларзæрди хецæуттæ
дæр. Уонæй еу адтæй Хъизинти Иса, нæ синхон Бæрзонд
лæг адтæй Иса, зæрдикондæй - фæлмæн, уарзта рæст-
дзийнадæ æма æ куст, æ цард дæр ^аста рæстиуагæй, кæд
æй беретæ нæ лæдæрдтæнцæ, уæддæр Иса Фидибæсти
тугьди фæссахъат æй. Нур куста артели парторгæй. Уой
бунати æндæр еске мах бийнонтæмæ дзоргæ дæр нæ код-
тайдæ. Фал нæбæл е ба æ фарс æнсувæри дард кодта.
41
Уидта мин мæ уавæр æма мæмæ еу бон фæдздзурдта:
«Агубе, æнгьæлдæн дæ еу минкъий æхца бакосун фæн-
дуй?» Æз имæ мæ сæр аразий æнкъуст бакодтон.
Уæд Иса зæнхæмæ æдзинæг никкастæй æма цæбæл-
дæр листæг сагьæс кодта еу минути бæрцæ. Æ зæрдæй
ци дзоруниау адтæй, уой ин байаргьаун æнгьизтæй æ цæс-
гонбæл. Е, æвæдзи, гьуди кодта: «А, уæууæй, мæгур биц-
цеу, нур ду ци бакæндзæнæ уæхæн уæззау кусти, зама-
най лæгтæ си туххæй ку фæразунцæ, уæд? Нæ дæ асæ
ку неци æй, нæ дæ хъаурæ, нæ дин, æ фарс дæмæ ка
бадара, уæхæн ку нæййес! Нур дæ косун ба гьæуй, уомæн
æма дин лæвар æхца неке ратдзæнæй. Æнæ ’хцайæй ба
дæ скъолай меддуармæ дæр неке бауадздзæнæй. Ахур
кæнун ба дæ хъæбæр фæндуй, уомæн æма æнахургонд
лæг къапекки аргь дæр нæй. Æной дæр дæ æносмæ мæ-
гурæй байзайун нæ фæндуй».
Æрæгиау Иса е ’нгас зæнхæй раскъуддзаг кодта æма
мæмæ комкоммæ æрбакастæй, уæдта загьта: «Исон æрцо,
Агубе, æма дин ести æнцон куст иссердзæнæн». Уотемæй
иннæ бон рандæ дæн артелмæ. Е адтæй 1951 анзи 6 июни.
Артели искодтонцæ нæуæг азгьунст. Æрмæст æнхæст
арæзт нæма адтæй. Æ фæрстæ æма ин æ тугуртæ гьу-
дæй исæрдун. Уой агьоммæ ба сæбæл уес бахуйун гьу-
дæй. Еци куст, Хидиртæй еу биццеуи хæццæ, Иса байхæс
кодта махæн. Уæззау куст н’ адтæй æма нин дзæбæх æн-
тæстæй. Дууæ къуæремæ уес худ фæцан. Уой фæсте
галтæбæл ласун райдæдтон исæрдæн сикъит. Æнæуой
дæр, галтæбæл ци ласун гьæуидæ, уой æз æнхæст код-
тон.Еу хатт мæ багъудæй гьæди косгутæн дзол ласун Лес-
кени дзолфицæнæй. Æз, ци мин загьтонцæ, уой æнхæст
дзæбæх нæ балæдæрдтæн æма косгути размæ ревæд
уæрдунæй бахъæрттæн, -уотæ бангьæл дæн, уордиги мин
42
гьæумæ ласун кæнунцæ, зæгьгæ. Цæун мæ гьудæй æх-
сæз-авд километрей бæрцæ. Галтæбæл уордæмæ ку ис-
хъæрттæн, уæд бон изæрмæ фæххæстæг æй. Исхъæрт-
тæн æма мæ и косгутæ десгæнгæ фæрсунцæ: «Ревæд
уæрдунæй цæмæ исхъæрттæ?» Æз син разагътон: «Дзол
ласунмæ исцудтæн». Ниххудтæнцæ æма загьтонцæ:
«Дзол нин гьæуама гьæуæй исластайсæ!» Æз хуарзау
нæбал фæддæн, мæ рæдуд балæдæргæй. Еци фæдбæл
мæ галтæ фæстæмæ раздахтон æма сæмæ дзæбæх цурд
радзурдтон. Галтæ мин цума мæ уавæр балæдæрдтæн-
цæ, уоййау цæрдæг рафсардæнцæ. Гъуддаг уотæ тагьд
бакодтон æма мæбæл, æвæдзи, дууердæмæ сахат æма
æрдæг рацудæй æдеугур. Фæстæмæ сæмæ дзоли хæц-
цæ ку исхъæрттæн, уæд мæбæл сæ фур десæй æууæнд-
гæ дæр нæ кодтонцæ, гæр, ци тагьд адтæ, зæгьгæ.
Берæ хъиамæт кодтон. Фал иннæ хæттитæй игьауги и
кустмæ мæ зæрдæ рохс кодта. Базургин маргьау тæхгæ
кодтон. Æнахур дессаги зæрдиуагон тахт мин адтæй, хор
мæбæл фæстагмæ ку нæ баталингæ адтайдæ, уæд.
1951 анзи 14 августи сæумæй раги исцудтæн мæ куст-
мæ. Фал мæ галтæ уоми не ’сæййафтон, кæмæдæр сæ
равардтонцæ æхецæн сог ласунмæ еци бон. Мæ бон цæ-
мæй дзæгьæли ма фесавдайдæ, уой туххæй хирхфадæ-
ни кустон; фæйнæгутæ хастан æма сæ еуварс цурхтан.
Уотемæй бакустан æгас бон, хирхфадæни куст æрлæуун
кодтонцæ. Алке æхе нихснадта æма адæн сæ хæдзæрт-
тæмæ рахæлеу æнцæ. Еу къуар ба рафæстаг æй донгони
æртайунмæ. Уони хæццæ æз дæр. Мæхе æртад ку фæд-
дæн æма мæ хъæппæлтæ ку искодтон, уæд мæ сæргьи
æрлæудтæй хирхфадæни бригадир æма мæмæ дзоруй:
«Дæ хъæппæлтæ рæхгидæр ракæнæ æма рауай фæккæ-
сæ! Дууæ лухи ма си байзадæй æма сæ изæрмæ æнæ
43
ниффадун гæнæн нæййес. Ка рандæуа, е æхца нæ райс-
дзæнæй!» Хестæр косгутæй æй гъуди дæр неке æркодта,
уомæн æма ’й зудтонцæ, косгæ бон фæцæй æма сæ уолæ-
фуни барæ ес. Æз ба тарстæн, ме ’хца мин ку нæ бафедон-
цæ, уомæй, æма сæумæмæ косунбæл дæр арази адтæн.
Дууæ лухи æрфадун мах къуарей рагьмæ æрхаудтæй.
Еу лух ниффастан. Дуккаг æрдæгмæ куд æрфастан, уотæ
ба хирх æрлæудтæй. Нур, и хирхфадæн завод ка ’й, е кус-
та дони хъаурæй. Ку æрлæудтæй, уæд æй базонун гьу-
дæй, ци æрцудæй, уой. Ниххизтан пъадвалмæ æма уинæн:
дууæ цалхебæл ци рæтæн æфтуд адтæй, е рахаудтæй,
гье, уой бæлахæй æрлæудтæй завод. Рамщик æригон,
тухгин лæхъуæн, еунæгæй куд бафтудтайдæ рæтæн цæл-
хитæбæл. Рамщиккæн æнхус кæнунмæ бригадир мæн них-
хезун кодта пъадвалмæ. Уоми архайдтан дууемæй - рам-
щик-еуæрдигæй, æзба-иннердигæй. Архайдтан рæтæн
цалхбæл бакæнунбæл.
Дон аузт адтæй, цалх нæ зилдæй. Фал имæ ци минкъий
дон уадæй, уомæй еу зилд æркодта æмя пъадвали цæл-
хитæ карз æрзилдæнцæ. Рæтæн æма цалхи æхсæн фæ-
цæй мæ галеу къох, ракиудтæн рахес æрдæмæ. Еци ’рди-
гæй ба адтæй æфсæн дæндаггин цæлхитæ, и рæтæни
хæццæ мæ рахес къох бафтудæй еци дæндаггин дууæ
цалхей æхсæнмæ. Уоми мæ цонг, арми тъæпæн æма ус-
хъæй ирæмбуниауи æхсæн, еугур лицъæ ниццæй. Хуарз,
æма уой разæй бон мæ сæр нилвидтон, æндæра, мæ къо-
хи баскъæвди фæдбæл, мæ сæр бахастон цæлхитæмæ.
Æмæ мæбæл дзигготæ ку адтайдæ, уæд мин мæ дзигго-
тæ райахæстайуонцæ цæлхитæ æма... дæ фудгол -уотæ!
Дуккаг хуарзæнхæ ба е - мæ къох цæлхити æхсæнмæ ку
бахаудтæй, уæд мæмæ æваст рамщик æхе æрбагæлста,
мæ астæубæл мин фæххуæстæй æма мæ ратудта адзали
сау нихтæй
44
И бæлах æрцудæй еугурæй еу кьуар секъундемæ. Уид-
тон алцидæр, мæхе лæдæрдтæн. Пъадвалæй хæрдмæ
мæхуæдæг исхизтæн, еу минкъий мин æнхус кодтонцæ,
уотемæй.
Мæхе уотæ федар æнгьæл н’ адтæн. Ка мæ фæууид-
та, етæ нур дæр ма дес кæнунцæ: тугьди дæр, дан, уæхæн
федар адæн нæ фæууидтан. Æвæдзи, мæ раздæри зин
царди нихсистæн.
Уоци рæстæги гьæугæ хуастæ мæн цæфæн ци гьудæй,
етæ кæми адтæнцæ? Рамщик Раман æ рагьæй раласта
хедæй æма цъидагьæйдзагхæдонæ. Ра ’й æскъудтæ код-
та æма мин си мæ лихъæ цонг ниттухтонцæ. Тагьддæр
мæ ласун гьудæй Лескени дохтури уæнгæ, фал цæми?
Заводи шофертæ раги рандæнцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Гæнæн нæбал адтæй æма уæрдундонæй, мæхуæдæг
кæбæл кустон, еци галтæ ратардтонцæ, иссæефтигьтон-
цæ æма мæ уоми рабадун кодтонцæ.
Мæ цæф куд уазалдæргæнгæ цудæй, уотæ рист ба
æндагьддæр кодта. Уæхæн цонги хæццæ галуæрдуни æнæ
нади нæдтæбæл мæ уод мæ хъури исбадтæй. Алли æр-
цæвæни ба мин, цума, мæ лихъæ цонгæй еске фиди хунæ
æрбалух кæнидæ, уотæ асдзагьта. Æрдæгнадбæл нæ-
бæл исæмбалдæй, гьæдæй сог ка ласта, уæхæн машинæ
æма мæ уой къæбини ниввардтонцæ. Уотемæй æрхъæрт-
тан Лескени дохтурмæ. И цъумур бæститæ райхалдтонцæ
æма мин мæ цонг кæдзос бинтæй ниббастонцæ, еу укол
дæр мин искодтонцæ. Æрæгиау, ку раталингæ ’й, уæд ра-
нæхстæр ан Чиколай сæйгæдонæмæ. Уæдмæ Гуæсханæн
дæр фегьосун кодтонцæ мæ уæззау хабар æма кæугæ ис-
хъæрттæй нæ синхонти хæццæ. Æрæмбурд æй берæ
адæм, мæ тæрегьæддзийнадæмæ кæсгæй си беретæ сæ
кæун нæ уорæдтонцæ.
Мæ фæййервæзун дууебæл адтæй: еуемæй ми берæ
45
тог рацудæй, иннемæй ба цъумур исхæлæмулæ ’й мæ тоги
хæццæ. Дохтурмæ цæугæй, машини мæ фарсмæ исбад-
тæй Гуæсхан. Æ хъурмæмæ ин ку æркастæн, уæд ин
мæхуæдæг зæрдитæ æвæрун райдæдтон, неци мин уо-
дзæнæй, зæгьгæ. Уæдта бафарстон Гуæсхани: «Нæ син-
хæй си ка ес?» Мæ размæ æрбацудæнцæ Хъизинти Исай
уосæ Наденкæ æма ма кадæртæ; нæ сæ гьуди кæнун.
Ранæхстæр æй нæ машинæ æхсæвигон. Хæзнидони
гьæуи, Ирæфи урдуги ку нирраст ан, уæд машини уора-
мæнтæ нæбал кустонцæ æма билæй куд нæ рахаудтан, е
мæмæ абони дæр дессаг кæсуй.
Чиколай сæйгæдонæмæ бахъæрттан æма мин мæ цон-
ги баст раййивтонцæ. Исбабæй мин кодтонцæ дууæ уко^
ли. Дохтур мæмæ æркæститæ кодта æма загьта: «Сæйгæ
идарддæр ласгæ ’й; кенæ Киристонгъæумæ, кенæ - Дзæ-
уæгигьæумæ».
Ами, Чиколай, сæйраг дохтур дзурдта, æригон силгой-
маг ба финста мæ цонги «истори». Æз дохтури бафарстон,
е адтæй уруссаг: «Скажите мне точно и честно, останусь
ли я с рукой или потеряю ее?» Дохтур мæмæ æрбакастæй
æма цубур рæстæг неци исдзурдта, уæдта банихъун-ни-
хъун кодта æма уотæ: «Н...да... будет рука твоя... здоро-
ва». Æз ин æ дзубандитæбæл дузæрдуг кодтон. Фал ци
финстонцæ æма дзурдтонцæ, уомæ ба мæ гьос дардтон.
Цидæртæ ма рафинстонцæ, уæдта дохтур дзоруй: «Ам-
путировать»... Дзурд «ампутировать» мин лæдæрд адтæй.
Æма дзорун дохтурмæ: «Почему обманули меня?» Е,
æвæдзи, æнгьалдта, æз еци дзурд нæ лæдæрун. Ку ймæ
исдзурдтон, уæд фæкъкъех æй æма мин уотæ: «Это мы,
может быть, один из твоих пальцев будем ампутировать, а
не руку». Мæнæй баруагæс æй æ дзубанди æма нецибал
исдзурдтон.
Бонивайæнти бахъæрттан Киристонгьæумæ. Ниммæ
46
æвардтонцæ сæйгæдони. Мæ баст мин раййивтонцæ æма
мæ изæрмæ ниууагьтонцæ. Мæ цонги ристæн нæбал бух-
стæн, гьæр кодтон, фал мæ неке гъуди кодта.
Æризæр æй. Бамæхастонцæ операцигæнæн стъолмæ
æма мæбæл æрæмбурд æнцæ хирург Къесати Мæхæмæт
еу къуар æнхусгæнæг силгоймагей хæццæ. Берæ лæдæ-
рун нæ гьудæй, гьуддаг цæй медæги æй, уой базонунмæ:
ка нæ тæрсуй иуонгьæуаггин фæуунæй?!
Æз син загьтон: «Ме ’нгулдзитæй мин маци ракъуæре-
тæ, уой уи корун». Уоййадæбæл мин хуссæги хуасæ ба-
дардтонцæ æма куд рафунæй дæн, уой нæбал балæдæрд-
тæн...
Райгьал дæн сæумæ хуссæнбæл хъанæй. Рагьæуæй-
ттæ кодтон алли ’рдæмæ. Мæ фарсмæ бадтæй мæ хуæ-
рифуртХидирти Мæхæмæт. Мæхе ку æрлæдæрдтæн, уæд
базудтон, æнæ рахес цонг ке байзадтæн. Уæууæй, уæууæй,
фæлтау ку нæбал æригьал адтайнæ, мæрдон цъундæ ку
бацайнæ, уæд мин, æвæдзи, хуæздæр адтайдæ.
Мæхæмæтæн æ цæстисугтæ гæр-гæрæй æгьзалдæн-
цæ, æ сæр уæлæмæ нæбал æргъувта, мæгур. Æз ба дор
фестадтæн, еунæг цæстисуг дæр ми нæ рагьардта, цума
мæ нивæн фудæнæн кодтон, уоййау. Мæ сæри алли гьу-
дитæ кæрæдзей æййивтонцæ, тухтæнцæ мæ медзæрди
æма, æппунвæстаг, цудæнцæ еу фæндæмæ: «Мæ цард
мæ нæбал гьæуй!..»
Еу минкъий ку фæдздзæбæх дæн, уæд ракурдтон гæ-
гьæди æма къариндас æма равзурстон галеу къохæй фин-
сунбæл. Уæд ци ниффинстон, уой еске нæ, фал мæхуæдæг
дæр не ’ртастон. Рахес къохæй æнæбæрцæ рæсугьд фин-
стон. Æма нур гапеу къохи «цъæррæмухститæмæ» ку æр-
кæсинæ, уæд мæ къариндас ниггæлдзинæ. Мæхе хуссæни
рауадзинæ æма фур тухстæй сах кæсгæ байзаинæ тугур-
мæ, ниннигьулинæ арф хъурдохæн сагъæсти. Уæдта бабæй
47
мæ уоди тухтæ æримбурд кæнинæ æма федарæй мæхецæн
ниццæхгæрлух кæнинæ: «Æз гьæуама базонон финсун га-
леу къохæй, куддæриддæр мæ рахесæй, уотæ. Мæн гьæуа-
ма зунди тухæ æма нифси хъаурæ адæми стур тумугьмæ
рахæссонцæ. Изолдæр царди дæр зиндзийнадæй мæхе нæ
раздахдзæнæн. Æз гьæуама, мæ уодмæ тайгæй дæр, мæ
кæцифæнди фæндагбæл дæр реуæмбæрцæ ралæгæрдон:
мæ цæстисуг мезгæй, мæ нихбунтæй тог гьаргæй.
Цæрун мин ку раеудагъ уа, уæд гьæуама хъæбæр дзæ-
бæх исахур кæнон, райсон гьæугæ дæсниадæ, цæмæй
изолдæр бонти мæ бийнонтæн фæлхæссаг ма уон, тæре-
гъæд мин маке кæна, къæбæргор ма хæтон. Мæ цард
мæхуæдæг исаразон, ме ’нгартæй фæстаг не ’зайгæй. Æр-
мæстдæр, гье, уотемæй, æндæрба арази нæ дæн ме ’дард-
дæри цардбæл. Цубур дзурдæй: мæн гьæуй ахур, ахур
æма ахур!» Æрмæстдæр еци гъудитæ зелдох кодтонцæ
мæ сæри мæ фæссæйги рæстæги.
Сæйгæдони мæбæл дууæ къуæрей ку рацудæй, уæд
ниффинстон пъисмо мæ хуæрæ Раханатмæ. Е уæд цар-
дæй Таджикистани. Еци бæлахи фæсте е адтæй мæ фиц-
цаг пъисмо. Финстон имæ:
«Мæ хъазар хуæрæ, Раханат. Финсуй дæмæ де ’нсу-
вæр Агубе, кæд мин мæ финст равзарай, уæд дæхе нид-
дор кæнæ æма мин мæ зинбæл ма схъурмæ уо. Нæ мæ-
гур бийнонтæ, хъæбæрдæр ба нæ фудæфхуæрд мадæ
Гуæсхан, феронх æнцæ нæ раздæри зин бæнттæ мæнмæ
гæсгæ. Нæ мадæ еунæг къуæремæ хуæрззæронд бацæй,
бунтон ниттадæй, - байдумæ, уæд рахаудзæнæй. Раха-
нат, бæргæ мин зин æй дæу зæрдæ ресун кæнун, фал
мадта мæ зинтæ кæмæ ниффинсон, идард рауæн мин
æхсицгондæр ка ’й, ка мæ балæдæрдзæнæй?
Дæхуæдæг æй зонис, ци зин уавæрти исирæзтан, уой,
48
фал нур æз еци бæнттæ нецæмæбал дарун. Кæд нин Гуæс-
хан кæрдæгутæ исфицидæ, уæд бахуæринæ мæ рахес
къохæй, уæдта кæд бузурти ниххуссианæ, уæддæр мæ
рахес къох нивæрзæнæн бакæнинæ мæ сæри буни. Уоте-
мæй мæбæл раевгьуидæ æхсæвæ...
Бамæ лæдæрæ, Раханат, дæ зæрдæ исхъурмæ уа,
уомæ гæсгæ дæмæ лæмбунæгæй нæ финсун мæ бæргу-
тæ. Фал мадта кæмæн ракæнон мæ уæззау дзубанди. Мæ
зæрди нæбал цæунцæ, мæ уодæн фенцондæр уодзæнæй...
Хестæр æнсувæр мин нæййес, нæ фидæ - идарди. Гуæс-
ханæн ба уотемæй дæр æ зæрдæ фагæ рист æй. Æхе ма
ин уæхæн дзубандитæй гъæуай кæнун гьæуй...»
Еци пъисмо ниффинсунбæл исхарз кодтон устур хъау-
рæ. Фæйфинстон æгас бон, ниффинстон æмдзæвгæ дæр.
Гъуди ма кæнун еци æмдзæвгæ, адтæй уотæ:
Лæгмæ сагъæс берæ ку уа,
Гъеууой хæццæ ма нез дæр,
Фур æстонгæй дæр ку мæла, -
Уæд нæ уарзуй æхе дæр.
Æнкъард зæрдæ ци фæххонæн?
Цæмæн фæууй лæг æнкъард?
Уой нæхуæдтæ бæргæ зонæн, -
Фур унгæг ку уа æ цард...
Еу къуар æхсæви мæ цонги байзайæццаг ресун райдаи-
дæ æма мæ фур ристæй арвмæ асинттæ æвæринæ,
æнæгьæнæ æхсæвæ мæбæл кæугæй æрбон уидæ, фал
уомæй дæр мæ рист уæлдзæндæр нæ кодта...
Зин мин адтæй, æнцон мин адтæй, уæддæр бухстæн,
бæнттæ евгьудæнцæ. Фæддæн сæйгæдони мæйæ æма
æрдæг. Сосæни мæйи финддæсæймаг бонæй рухæни
мæйи фиццаг бони уæнгæ. Е адтæй 1951 анзи.
49
Сæйгæдонæй мæ рафинстонцæ. Гуæсхан мæмæ æр-
бацудæй æма уой æнхусæй мæ хъæппæлтæ искодтон æма
рараст ан нæхемæ. Еци рæстæги цæунтæ дæр уотæ æн-
цон кæми адтæнцæ. Киристонгъæуæй нæ еу машинæ æр-
баласта Чиколамæ ’ма æхсæвæ уоми байзадан мæ фиди
хуæрæ Гуæцæлти Асятетæмæ.
Иннæ бон нæхемæ æрбацудан. Адæм нæмæ цудæнцæ
æнæцохæй æма си еуетæ кудтæнцæ æргом мæ рази. Еу
изæр, нæхуæдтæ ку байзадан, уæд Гуæсханæн балæдæ-
рун кодтон; адæми кæун мæ зæрдæмæ нæ цæуй æма ин
загьтон: «Æз кæуйнаг нæ дæн æма мæбæл маке кæуæд.
Корун ди, Гуæсхан, балæдæрун кæнæ мæ фæндон, ка ма
нæмæ цæуа, уонæн».
Скъолай ахур цудæй, ахур кодта мæ кълас дæр. Фал
æз фæкъкъæндзæстуг дæн, цума ести лиагьæ гьуддаг
бакодтон, кенæ ести радавтон æма еугурæй дæр мæнмæ
кæсунцæ, уоййау. Нæбал æндиудтон скъоламæ бацæун.
Фал уæддæр царди медæгæ хуарз адæмтæ берæ ес. Еу
бон мæмæ æрцудæнцæ ме ’мкъласонтæ Хути Астемур æма
Хъарати Ермак. Берæ мин фæдздзурдтонцæ, нифситæ мин
февардтонцæ æма мæ, æппунвæстаг, исразæнгард код-
тонцæ скъоламæ. Сæрмагондæй мæ зæгьун фæндуй Хути
Астемури туххæй. Е адтæй мæ хъазардæр æмбæлттæй
еу. Бæрзонд, сауцъарæ биццеу, зæрдæй мæхе хузæн -
тæрегьæдгæнагæ, лæмбунæгæма уæззаузунд. Фал æна-
монд разиндтæй. Æнафони мæрдтæмæ бацудæй. Куте-
мæй, уобæл ба фæстæдæр æрлæудзæнæн...
Райдæдтон скъоламæ цæун, 10-аг къласмæ рухæни
мæйи æртиккаг бон. Ахури анзæй мæйæ хуæздæр раевгьу-
дæй. Уæдмæ ме ’мкъласонтæ ахурадон æрмæгæй дзæв-
гарæ рацудæнцæ. Фал, сæйгæдони уогæй, гьуддагзудтон
æма, мæ бон куд адтæй, уотæ мæхе цæттæ кодтон. Фиц-
цаг бæнтти гъæунгти ку цæуинæ - цæугæ ба нур кодтон
50
хъæбæр æстæнмæ, æрмæстдæр скъоламæ æма фæстæ-
мæ - уæд мæмæ гьæуккаг адæмæй беретæ деси каст код-
тонцæ. Фал сæ цума уингæ дæр нæ кæнинæ, мæхе еци
хузи дардтон. Еу хатт, гьæунги цæугæй, фембалдтæн еу
дууæ зæронд уосебæл. Сæ еу уотæ бакодта: «Мæгур биц-
цеу ци ’намонд разиндтæй, Хуцау зæрдæбæл куд нæ тæр-
хон кæнуй». Иннæ уосæ дæр æ дзубандий хæццæ арази
адтæй, фал, мæнæнтæрегьæдгæнгæй, загъта: «Хуцау æй
уотемæй дæр дзæбæх уадзæд». Раздæри зæронд уосæ
æ хæццæ не ’сарази æй æма ймæ батхалдта: «Цæмæн ма
’й нур уотемæй е ’нæнездзийнадæ дæр?» Еци дзурдтæ мин
цума мæ зæрдæ рацъасæ кодтонцæ, уотæ радæн, изол-
дæр мæ над дардтон. Мæхуæдæгба сагьæсти ранигьулд-
тæн: «Раст заёгъуй еци зæронд уосæ»... Уæхæн зинтæ
фæууидтон, хуæздæрмæ æнгьæлдзауæй, фал нур ба
æноси мæ уодмæ тайдзæнæн. Ци хуарзæнхæмæ ма æн-
гьæл кæсун? Айдагь мæхуæдæг нæ, фал нæ еугур бий-
нонтæ дæр мæн сагьæсæй сæ ходгæ гьæлæс нæбал игон
кæнунцæ. Нæ хъиамæтгун мадæ ба, мæн мæгурбон уин-
гæй, нез райста. Сувæллæнтти рæзти ку рацæун, уæдта
мæмæ дескæсæ кæнун байдайунцæ, ба мæ фæрсунцæ:
«Дæ къох ба кæми æй?» Уæхæнттæ дæр уидæ æма мæ,
се ’нæрцæф дзубандиæй, рæстæй æфхуардтонцæ: «Æнæ-
конд, «хулиган» адтæй æма уой анхосæй нирдæгуали æй».
Нæ бийнонтæн сæ зæрдæ, мæн уавæрмæ кæсгæй, ци
кодта, уой еунæгХуцау зонуй, фал мæ рази ба сæхе игьæл-
дзæгæй æвдистонцæ. Æз син сæ уаг лæдæрдтæн æма
мæ содзагæ маст устурæй-устурдæр кодта. Хуарз æма
скъолай, уæдта уой фæсте институти адæми тумугьи лæг
радæр иронх уидæ æ гьуддæгтæ æма мæ е ергьæв код-
та.
Фал адæни æзгулиæй ку рартæсинæ, уæдта бабæй
мæхе карзæй æрфæрсинæ: «Мæн цард ескæми гъæуй?»
51
Дзуапп дæр ибæл еци фæдбæл карзæй искæнинæ: «Не-
кæми!»
Кæд мæмæ арæх уæхæн æрхун, талингæ гьудитæ
фæззиннидæ, уæддæр мæмæ бæллуни хъаурæ ба адтæй,
æма мин е нифс лæвардта. Нур мæ еугур тухтæ дæр ахур-
мæ равардтон. Еудадзугархайдтон мæ галеу къохæй финст
рæвдзæдæр кæнунбæл, фал мин хæзма нæма уадæй. Мæ
гьуддаг мин лæдæрдтæнцæ ахургæнгутæ æма мæмæ
некæд æрбатхалдтонцæ. Сæ бон куд адтæй, уотæ мæбæл
дардтонцæ сæ фарс.
Мæ цонг ма бастæй дардтон æма мæ бæститæ æййе-
вунмæ бонцохæй цудтæн Лескени сæйгæдонæмæ. Еу
дууæ мæйей фæсте мин загьтонцæ, гьæнæ ке рахгæдта
æма ’й бæттун ке нæбал гьæуй.
Рахгæдтонцæ мин сæйгæдони тъаффæ дæр. Æз уобæл
гьæуама райстайнæ æхца, ци артели бастъалдтæн, уор-
дигæй. Бæргæ мæ нæ хаста мæ къах еци æнамонд ра-
уæнмæ, фал уæддæр и гæгьæди фæххастон æма ’й ра-
вардтон сæйрагбухгалтермæ. Неци уæхæн цæстæй мæмæ
ракастæй, дессагзæрдитæ мин нæ байвардта... Еу къуар
боней фæсте мин æрæрвиста æхца 495 соми - мæ куст-
бæл улупа. Мæхе нимадмæ гæсгæ гьæуама райстайнæ
1020 соми. Сæйгæдони тъаффæбæл ба - 3000 соми рай-
суниау адтæн, фал цъасæ къапек дæр нæ райстон.
Уой фæсте еци бæргутæ базонунмæ ку фæццудтæн
артелмæ, уæд мин сæйраг бухгалтер загьта: «Дæ кустбæл
дæмæ ци цудæй, уой райстай, дæ сæйгæдони гæгьæди
ба фесавдæй». Æз ма бухгалтермæ равардтон еу къуар
фарстай æма æ дзуапп адтæй: «Фесавдæй и все, ци ма ин
ракæндзæнæ нур?»
Нур мæмæ ци зунд ес, е мæмæ ку адтайдæ, уæд ин
бæргæ бафедун кодтайнæ, мæ цонгкæбæл равардтон, еци
æхца. Фал мæ цæфбæл аразæг нæ фæцæй æма ’й ниу-
52
уагьтон. Ме ’хца мин бахуардта сæйраг бухгалтер. Е æхца
нæ бахуардта, фал æвзонг биццеуи тог, кæций исцъирдта
мæн рахес фарсæй. Еци цъолберæн нури уæнгæ дæр них-
хатир кæнунгьон нæ дæн æ сирди миуæ, фал ин ци æй
мæ бон?
Æз байзадтæн æнæ рахес цонг мæ зин уавæрти фæд-
бæл. Фал цард не ’рлæудтæй, цæуй еугæндзонæй. Бæдо-
лæ кæмæн ес, еци мадæ мæ балæдæрдзæнæй, мæ мадæ
Гуæсханбæл мæн балахæрцуди фæсте æ бон куд нитта-
лингæй, уой. Æз, Гуæсхани хъурмæдзийнадæмæ кæсгæй,
мæхе зин хестæр нæ кодтон. Уомæн, æма мади неке рай-
йевдзæнæй. Æноси махæн æстонгæй тæрсгæй æма тæре-
гьæд кæнгæй, æхе уод иронх1<бдта, киудтæй е ’нæнездзий-
надæ мах азарæй. Махæн æстонгæй тæрсгæй, уæззау
хъиамæт кодта колхози будурти лæгти рæнгьæбæл. Фæз-
зигон уазал бæнтти нин æ рони къумти хаста цъифæ кар-
тофтæ, уазал нартихуæрттæ. Æхе ниййауазидæ æма нин
æ рæфтади кæрдзини морæ æ дзиппи къуми æрбахæсси-
дæ æма нин æй ниххæйттæ кæнидæ. Махæн ести уа, зæгь-
гæ, уой фудæй æ силгоймаг уод бафтудæй ахæстъонæ-
мæ; фæндадтæй æй не ’рæзун, не ’дзулун, нæ ахур кæ-
нун. Еу дзурдæй, архайдта, цæмæй адæми тонхи
рацудаййанæ, уобæл.
***
Фæстаг рæстæги, нæхецæй ку рацæуинæ, уæд æй
лæдæрдтæн, Гуæсхан мæ фæсте сосæ^æсæ æма сосæ-
кудт берæ ке кодта, фал ин мæ бон ци адтæй, зæрдитæ
æвæрунæй фæстæмæ.
Мæ ахур цудæй æнтæстдзийнæдти хæ[\цæ, кæд мин
финсун зин адтæй, уæддæр.
Æрхъæрттæй ахури анзи кæрон, райдæдтонцæ паддза-
53
Дзуапп дæр ибæл еци фæдбæл карзæй искæнинæ: «Не-
кæми!»
Кæд мæмæ арæх уæхæн æрхун, талингæ гьудитæ
фæззиннидæ, уæддæр мæмæ бæллуни хъаурæ ба адтæй,
æма мин е нифс лæвардта. Нур мæ еугур тухтæ дæр ахур-
мæ равардтон. Еудадзугархайдтон мæ галеу къохæй финст
рæвдзæдæр кæнунбæл, фал мин хæзна нæма уадæй. Мæ
гьуддаг мин лæдæрдтæнцæ ахургæнгутæ æма мæмæ
некæд æрбатхалдтонцæ. Сæ бон куд адтæй, уотæ мæбæл
дардтонцæ сæ фарс.
Мæ цонг ма бастæй дардтон æма мæ бæститæ æййе-
вунмæ бонцохæй цудтæн Лескени сæйгæдонæмæ. Еу
дууæ мæйей фæсте мин загьтонцæ, гьæнæ ке рахгæдта
æма ’й бæттун ке нæбал гьæуй.
Рахгæдтонцæ мин сæйгæдони тъаффæ дæр. Æз уобæл
гьæуама райстайнæ æхца, ци артели бастъалдтæн, уор-
дигæй. Бæргæ мæ нæ хаста мæ кьах еци æнамонд ра-
уæнмæ, фал уæддæр и гæгьæди фæххастон æма ’й ра-
вардтон сæйрагбухгалтермæ. Неци уæхæн цæстæй мæмæ
ракастæй, дессаг зæрдитæ мин нæ байвардта... Еу къуар
боней фæсте мин æрæрвиста æхца 495 соми - мæ куст-
бæл улупа. Мæхе нимадмæ гæсгæ гъæуама райстайнæ
1020 соми. Сæйгæдони тъаффæбæл ба - 3000 соми рай-
суниау адтæн, фал цъасæ къапек дæр нæ райстон.
Уой фæсте еци бæргутæ базонунмæ ку фæццудтæн
артелмæ, уæд мин сæйраг бухгалтер загъта: «Дæ кустбæл
дæмæ ци цудæй, уой райстай, дæ сæйгæдони гæгьæди
ба фесавдæй». Æз ма бухгалтермæ равардтон еу къуар
фарстай æма æ дзуапп адтæй: «Фесавдæй и все, ци ма ин
ракæндзæнæ нур?»
Нур мæмæ ци зунд ес, е мæмæ ку адтайдæ, уæд ин
бæргæ бафедун кодтайнæ, мæ цонгкæбæл равардтон, еци
æхца. Фал мæ цæфбæл аразæг нæ фæцæй æма ’й ниу-
52
уагьтон. Ме ’хца мин бахуардта сæйраг бухгалтер. Е æхца
нæ бахуардта, фал æвзонг биццеуи тог, кæций исцъирдта
мæн рахес фарсæй. Еци цъолберæн нури уæнгæ дæр них-
хатир кæнунгъон нæ дæн æ сирди миуæ, фал ин ци æй
мæ бон?
Æз байзадтæн æнæ рахес цонг мæ зин уавæрти фæд-
бæл. Фал цард не ’рлæудтæй, цæуй еугæндзонæй. Бæдо-
лæ кæмæн ес, еци мадæ мæ балæдæрдзæнæй, мæ мадæ
Гуæсханбæл мæн балахæрцуди фæсте æ бон куд нитта-
лингæй, уой. Æз, Гуæсхани хъурмæдзийнадæмæ кæсгæй,
мæхе зин хестæр нæ кодтон. Уомæн, æма мади неке рай-
йевдзæнæй. Æноси махæн æстонгæй тæрсгæй æма тæре-
гьæд кæнгæй, æхе уод иронх1<бдта, киудтæй е ’нæнездзий-
надæ мах азарæй. Махæн æстонгæй тæрсгæй, уæззау
хъиамæт кодта колхози будурти лæгти рæнгьæбæл. Фæз-
зигон уазал бæнтти нин æ рони къумти хаста цъифæ кар-
тофтæ, уазал нартихуæрттæ. Æхе ниййауазидæ æма нин
æ рæфтади кæрдзини морæ æ дзиппи къуми æрбахæсси-
дæ æма нин æй ниххæйттæ кæнидæ. Махæн ести уа, зæгь-
гæ, уой фудæй æ силгоймаг уод бафтудæй ахæстъонæ-
мæ; фæндадтæй æй не ’рæзун, не ’дзулун, нæ ахур кæ-
нун. Еу дзурдæй, архайдта, цæмæй адæми тонхи
рацудаййанæ, уобæл.
***
Фæстаг рæстæги, нæхецæй ку рацæуинæ, уæд æй
лæдæрдтæн, Гуæсхан мæ фæсте сосæкæсæ æма сосæ-
кудт берæ ке кодта, фал ин мæ бон ци адтæй, зæрдитæ
æвæрунæй фæстæмæ.
Мæ ахур цудæй æнтæстдзийнæдти хæ1\цæ, кæд мин
финсун зин адтæй, уæддæр.
Æрхъæрттæй ахури анзи кæрон, райдæдтонцæ паддза-
53
хадон фæлварæнтæ. Дуккаг фæлварæн ку лæвардтан -
уруссаг литературæ, уæд исцудтæн скъоламæ. Уоми кол-
дуари рази æрлæудтæн, цæгиндзæбæл мæхе бауагьтон,
уотемæй сагьæсти ранигьулдтæн. Цæйбæрцæдæр рэес-
тæги фæсте мæ зæрди æрбафтудæй, цæун мæ ке гьæуй,
е. Мæхе кæрззилд фæккодтон иннердæмæ. Фал фæззил-
ди хæццæ мæ къах бакъуæрдтон æма мæ цонги байза-
йæццаг дорбæл фудцæф никкодтон. Еу усми бæрцæ неци-
бал балэедæрдтæн, уæдта тухистæ искодтон. Мæ ресу-
нæн нæ бухсгæй, цоттæ-моттæй Лескени сæйгæдонæмæ
ниццудтæн (скъола æма сæйгæдонæ æвæрд æнцæ æм-
вæрстæ). Уоми мин укол искодтонцæ, еу минкъий хъанæй
бауолæфтæн æма мин фенцондæр æй.
Исцудтæн скъоламæ, фæлварæнтæ равардтон хуарз.
Фæцæнтæ фæлварæнтæ. Уой фæсте дæсæймаг кълас
ке фæцан, уой туххæй нæмæ адтæй изæр. Уоми кодтан
нæ зæрди дзубандитæ: ахургæнгутæ, ниййергутæ, ахур-
дзаутæ... Æз дæр ракурдтон дзурди барæ æма загьтон:
«Æмбæлттæ! Фæцан мах дæсæймаг кълас. Æма нур
æрæмбурд ан, цæмæй хуæрзбон зæгьæн не скъолайæн,
нæ ахургæнгутæн, нæ кæстæр æмбæлттæн æма кæрæ-
дземæн. Мах зæгьæн скъолайæн хуæрзбон. Рандæ уо-
дзинан фæйнæ надебæл, рартасдзинан фæйнæ гьуддаги.
Ескæмæнти æ амонд хуæздæр разиндзæнæй æма царди
медæгæ иссердзæнæй дзæбæх бунат.
Æз рагацау дзорун, нивгундæр ка разинна, уонæмæ: ма
байронхуотæ, цард фæснадмæ ке рагæлдза, уони; ма бай-
ронх уотæ, æносмæ ке нæ цæрдзинайтæ, уой. Кæддæр
æмхузæн ке адтайтæ, уой. Дзоретæ æма, уæ царди бонти
кæронмæ, тохетæ рæстдзийнадæбæл.
Æз зæгьдзæнæн мæхе туххæй еу минкъий, æма уи ко-
рунхатир...
54
Аци скъолай фиццаг къласмæ бацудтæн зæрдигьæл-
дзæг, æнаййеп сувæллонæй. Фал мæ мæнæ нур уинетæ,
уæдта хуарз зонетæ, мæ цард куд æрзилдæй, уой. Рæст-
дзийнадæ фулдæр ку адтайдæ, уæд уотæ фесиммæ нæ
низзилдайуонцæ мæ гьуддæгтæ, уæд рохсдæр бæнттæ
уидтайнæ. Мæн хузæнттæ ба, гьулæггагæн, берæ ’нцæ.
Абони не ’хсæнади есуæхæн адæймæгтæ, кæцитæ нин
размæцуди цæлхдортæ æвæрунцæ, мæстæй нæ цæгьдун-
цæ, лæкъун нин кæнунцæ нæ цард. Уомæ гæсгæ гьæуама
мах уони нихмæ кæнæн карз тох - æмхузæнæй, æнæф-
сæрмæй. Мæ зæрдæ уин зæгъуй фæндарастдзийнадæ,
раст нæдтæ ци равзарайтæ царди медæгæ æма гьуддаг-
раст куд уайтæ».
Æз фæддæн мæ дзурд. Еу хъипп, еу сун дæр некæ-
мæй исервазтæй.
Фæцæй не ’зæр. Райстан аттестаттæ. Мæн уавæр ме
’мкъласонтæй æндæрхузон адтæй. Гъудæй мæ уæхæн
ацъагьуæ, кæцими къохти куст минкъий ес. Уомæ гæсгæ
мæ фæнди æрлæудтæн Нальчики педагогон институти
историон факультетмæ бацæунбæл. Уордæмæ балæвард-
тон мæ гæгъæдитæ æма мæхе цæттæ кæнун байдæдтон.
Мæ хуссæг æма уолæфти рæстæг хъæбæр æрцубур код-
тон. Уотемæй мæхе хуарз бацæттæ кодтон. Æма си кæд
еу бунатмæ 7 лæги адтæй, уæддæр мæнæн бантæстæй
институтмæ бацæун.
4
1952 анзи райдæдтонцæ ме ’студенти бæнттæ. Нур мæ
гьудæй æхца - фиццагидæр ахури туххæй федун 30 тума-
ни, уæдта, цæмæй цардайнæ, уæледарæс æма ахури дзау-
55
маутæ æлхæнунмæ. Мæ ахур ниууадзуни бæсти Гуæс-
хан исфæндæ кодта нæ еунæг гьог рауæйæ кæнунбæл.
Уотемæй райдæдтон ахур кæнун æскъуд къимбус дзабур-
ти, æмпъузт хæдонæ æма хæлафи. Фал сæйраг адтæй
мæнæн ахур, иннæ гъуддæгтæ мæмæ уотæ уæлиау æвæр-
ди н’ адтæнцæ. Мæ фæндæ уæхæн адтæй: æстонгæй дæр,
бæгънæгæй дæр мæ ахур нецæбæл нйууадздзæнæн. Гъоги
аргьæй Гуæсхан фиццагидæр бафиста нæ гьæугæ ихæс-
тæ. Ка ма байзадæй, уонæй ба мæнæн 35 тумани равард-
та. 30 тумани ба ма байзадæй хæдзари. Етæ ба гьудæнцæ
Амурхан, Лизæ æма Таймурази скъоламæ исрæвдзæ кæ-
нуни туххæй.
Ци ’хца мæмæ адтæй, уонæй 15 тумани райстонцæ ин-
ститути ахури анзи фиццагхаййæн. Иннæ æхцатæ ба мæ
гъудæнцæ надихæрзтæ æма хуæрдæбæл. Фал мин цанæ-
бæрæгхъæрттайуонцæ? Мæ дзабуртæ ниххудихæлдтитæ
æнцæ, ме ’скъуд хъæппæлтæй мæ бауæр зиндтæй, фал
цудтæн лекцитæмæ. Мæ ахур ниууадзуни гьуди мæ зæр-
дæмæ æнгæрондæр нæ уагьтон. Ме ’мкъурсонтæ мин мæ
уавæр, мæ фадæварцæмæ кастæнцæ, æз неци зудтон,
уотемæй баунафæ кодтонцæ æма мин æрæмбурд кодтон-
цæ 250 соми. Еци гьуддаг мин еуæрдигæй бæргæ æхцæ-
уæн адтæй, мæ цигьæуагæдæр гьуддæгтæ си балхæн-
дзæнæн, уомæй. Фал иннердигæй ба алкедæр æхецæй
рагьуди кæнæд æма мæ балæдæрдзæнæй, куд æнцонæй
райстайнæ еци æхцатæ, уой. Цидæр адтæй, уæддæр еци
æхцатæй балхæдтон мæ бæгьæмбад къæхтæн гетен туф-
литæ, иннети ба хъæбæр фæстауæрцæ гæнгæ дардтон.
Никки ма мин еци рæстæги устур æнхус фæцæй Уæдати
Урусий фурт Мæхæмæт, е уæд ахур кодта фæстаг анз.
Уæдай-фурт мæнæй минкъий хестæр адтæй, фал гьæуи
синхон уогæй, æнсувæрти цард гæнгæй исирæзтан. Мæ-
хæмæт уарзуй рæстдзийнадæ, æй хæларзæрдæ æма
лæмбунæг адæймаг, уомæн уарзон æй е ’мбæлттæн.
56
Ахури анз фæддæн хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти
хæццæ. Иснисан мин кодтонцæ уæлдæр стипенди. Мæ
зæрдæ фæррохсдæр æй, мæ зонундзийнæдтæ дæр фæф-
фулдæр æнцæ. Мæхецæн гьуддаг кæнун райдæдтон пен-
си. Зумæги каникулти рæстæги фæццудтæн артелмæ.
Сæйрагбухгалтерæн мæ гьуддагбалæдæрун кодтон, пен-
си иснисан кæнуни туххæй сæмæ ке æрбацудтæн. Раст
унафи бæсти мæ исаразта райсобесмæ. Етæ бабæй мин
зæгьунцæ: «Е махæй гæнгæ нæй, артелмæ цо». Артели
бабæй мин исрæуонæ кодтонцæ: «Уогæ дæуæн, карæмæ
гæсгæ, пенси аккаг нæма ’й, ду махмæ биццеуæй кустай,
уæдта дæмæ стаж дæр нæййес». Æз сæйраг бухгалтери
хуарз зудтон æма æ хæццæ дзорунбæл мæхецæн зин
нæбал искодтон.
Фæцæнцæ каникултæ. Райдæдта ахури анзи дуккаг
æмбес. Нур мин фенцондæр æй: истон стипенди мæйæ
240 соми. Фал мæ пенсий гьуддаг нæ ниууагьтон. Мæску-
мæ ниффинстон æма уордигæй ци дзуапп райстон, уомæ
гæсгæ мæ гъуддаг рацудæй хуарз. Бамæ нимадтонцæ
Ш-аг къуари (группи) аййепгунбæл æма мин рацудæй пен-
си 210 соми мæйæ. Фал гьуддаг уобæл дæр нæ ниууагь-
тон, - артелбæл балæвардтон тæрхонмæ, уони бæлахæй
ке бастъалдтæн, уой туххæй. Æма тæрхон рахастонцæ;
мæйæ мин артел 160 соми куд фистайдæ, уотæ (аци ра-
уæн дæр бабæй мин Надгерийти Муса устур фенхус код-
та.
Нур æдеугур алли мæйæ дæр истон 590 соми. Æма еци
æхцатæ æрмæст мæхе фагæ н’ адтæнцæ, фал ма нæ
хæдзарæн дæр дзæбæх æнхусгьон исдæн. Рохсдæр æма
игьæлдзæгдæр рæстæг ци фæууидтон мæ царди, е - ме
’студенти бæнттæ. Никки ба Кæсæги ахур кодтон æма мин
мæ фиди неке зудта, неке мин федис кодта мæ ниййерæ-
ги, мæ цæстæмæ мин уой неке дардта. Исуолæфтæн!..
57
Адтæй 1953 анзи сæрдæ. Райдæдтонцæ фæлварæн-
тæ фиццаг курсбæл. Цæттæ кæнунмæ нин равардтонцæ
авд бони. Фæлварæнтæмæ цæттæ кæнунмæ æрбацудтæн
нæхемæ, Лескенмæ. Еу бон постласæги бæхуæрдуни
тухст сæйгæй æрбаластонцæ Агьузарти Хаджиморати
кæстæр æнсувæр Гадзибей. Раздæр куд загьтон, уотæ етæ
дæр раги байзадæнцæ седзæрæй æнæ мадæ, æнæ фи-
дæй. Мах хузæн бунтон мæгурæй ирæзтæнцæ. Гадзибе
мæн æнгарæ адтæй. Е дæр мæнæй адгиндæр цæрдтитæ
нæ бакодта, æрмæстдæр уомæн хестæр æнсувæр ке ад-
тæй, уæдта æй паддзахадæ ке не ’фхуардта, уомæй фæс-
тæмæ ба æнхузæн хъурдохæн цард кодтан. Скъоламæ
дæр еумæ цудан.
Гадзибе фарæстæймаг къласи фæсте техникуммæ ба-
цудæй Дзæуæгигьæуи. Уоми ахур кæнгæй, еу зуймон уазал
бони абанамæ фæццудæй тæнæг дарæси æма хъæбæр
исуазал кодта, рæугути незæй фæссæйгæ ’й. Æвзонг лæ-
хъуæн æ уавæр нецæмæ æрдардта, уотемæй, сæйгæ гæн-
гæй, фæлварæнтæ фæллæвардта, карз нез ба æ куст код-
та. Сæхемæ ’й æрластонцæ æма ’й дохтуртæн ку фæууи-
нун кодтонцæ, уæд син неци хуарз зæрдæ байвардтонцæ.
Бæргæ ма ’й Нальчики сæйгæдони дæр ниввардтонцæ, фал
бонвуддæр гæнгæ цудæй. Мæйи фæсте ба ’й сæхемæ
исластонцæ бунтон æгудзæг уавæри. Гадзибе æхуæдæг
дæр лæдæрдтæй, æ царди бонтæ ке исцубур æнцæ, уой,
фал ци кодтайдæ?
Алкедæр æй зонуй, мæлгæ ке кæндзæнæй ескæд, фал
бæлвурд кæд, уой зонунвæткæ ба ин нæййес. Уомæ гæс-
гæ ба изæлттæмæ æнгьудтæ кæнуй. Уæдмæ адзал ба
адæймагмæ арæсæни бадуй асхъодæй. Е не ’ртасуй раст
æма хæран, гьæздугæма мæгур, фæлмаст æма тухгин...
Е нин иронхгæнгæ нæй æма нæ нæ миутæбæл еудадзуг
сагьæс кæнун гьæуй. Уой фæдбæл хуарз загьта Суворо-
58
ви æфсæддонтæй еу. Е, æгас ма ку адтæй, уæд ниф-
финста уотæ: «Бæлццон, æрлæууæ! Æрбадæ, бауолæ-
фæ æма басагьæс кæнæ дæхебæл; æз дæн нур мæ
хæдзари, ду дæ иуазæггади»... И æфсæддон уосиаткод-
та, цæмæй ин æ циртдзæвæнбæл ниффинсонцæ еци дзур-
дтæ... Æцæгæйдæр, мах ан иуазæггади аци уæлæ дуй-
небæл, фал уой иронх кæнунцæ беретæ. Сæ цæстæ не
’рфæлкъуæргæй, адæнæн хæссунцæ фидбилиз, фудбæл
синархайунцæ...
Еу бон мæмæ институти æмдзæрæнмæ æрбацудæй
Уæдати Мæхæмæт æма мин хъонцгæнгæй рахабар кодта:
«Рохсаг уæд, Гадзибе рамардæй». Мæ зæрдæ куд нæ
рахъурмæ адтайдæ æма искудтæн. Æримистон мæхе
мæгурбæнттæ; Гадзибей хæццæ берæ къеутæ ниууилдтан,
еумæ æрвистан нæ сабий æма не ’взонги бонтæ. Нур мæ
цæститæбæл рагьазтонцæ, зумæгæндæргьцæ нæ рагьæй
сог куд хастан, кæрæдземæ стонг цæститæй куд кастан,
не скъуд дивилтæ, нæ цъасæ дзабурти уазал думгæ куд
гъазта, кæрæдземæн зæрдитæ куд æвардтан, етæ еугу-
рæйдæр.
Æз рандæ дæн Лескенмæ æма, мард ку байвардтон-
цæ, уæд æрæздахтæн фæстæмæ. Иннæ бон ниффинстон
æмдзæвгæ. Гъулæггагæн æй мæ гæгьæдити æхсæн нæ-
бал иссердтон.
Зиндзийнæдтæ, мæгурбæнттæбæл рæстæг ку рацæуй,
уæд фæддæр иронх унцæ. Цард цудæй размæ. Институти
ахур гæнгæй, мæ бæнттæ цудæнцæ игьæлдзæгæй. Фал
фæстæмæ ку ракæсинæ, фиццаганзи тухстдзийнадæ мæ
зæрдæбæл ку æрлæууидæ (нæ ми иронх кодта ме ’мбæлт-
ти æнхус), уæд къæндзæстуг кодтон. Уæддæр зин бонтæ
зæрдæ иронх кæнун дæр зонуй. Æрмæст, царди беретæй
ихæсгин ке адтæн, уой ба мин иронх кæнуни барæ н’ ад-
тæй. Нæ бийнонтæн æнхус кæнун ке гьудæй, уой лæдæрд-
59
тæн æма син мæ пенси æрвистон, ести æлхæнун мæ ку
нæ гьæуидæ æхсицгæ, уæд. Мæ галеу къохæй дæр дзæ-
бæх исахур дæн финсунбæл æма мин æнтæстæй лекци-
тæ финсун.
Мæ цардмæ мæ зæрдæ еу минкъий рохс кæнун бай-
дæдта. Нур уой зудтон, æма институт ку фæууон, уæд
ескæмæ æнгьæлдзау нæ уодзæнæн.
Институти мæбæл еу анз ку рацудæй, уæд ме ’рæз ис-
гæлстон æма, кæд устурти нæ баййафтон, уæддæр фур
минкъий æма фуцъулузæй байзайунæй ба нæбал тарстæн.
Æнæуой дæр фæллæхъуæнхуз дæн. Зæрди тæлфтæй
æнахур æнкъарæнтæ. Уогæ, уод ке медæгæ уа, уонæй
уарзондзийнадæ цох ка фæууй? Фал еуæй-еуетæ æргом
февдесунцæ сæ уарзт, цидæрхузи нифси зæрдтæй. Цар-
дæвдуст ка баййафуй, етæ ба æндиудæй сæ байуантæ
исæргьувунгьон не ’сунцæ, къæндзæстугдзийнадæ сæ ба-
уæрæй нæ рартæсуй. Æма фæккæнунцæ сосæг уарзт,
адæми айуан дзубандитæй тæрсгæй.
Фарæстæймаг къласи, æнаййепп биццеу ма ку адтæн,
уæд мæ зæрдæмæ хæстæг истон ме ’мкъласон кизгæ Дзоб-
лати Миди. Æз, уæхæн тухст уавæрти, Мидæн нæ лæдæ-
рун кодтон мæхе, уотемæй æй кодтон сосæгуарзт. Фал ка
нæ балæдæрдзæнæй уæхæн гьуддаг. Мидæ дæр æй кæд
лæдæрдтæй, уæддæр æхе дардта неци лæдæрæги ху-
зæн.
Бухст ибæл нæ фæразтон. Е адтæй асæй - рæстæм-
бес, гурведауцæ, уорсцъарæ æма ходгæ цæститæ, дууæ
сау дзиккой биди æ фæсонтæбæл цъæп-цъæп кодтонцæ...
Ахури æнзти рæстæги нæ уарзондзийнадæ нæ раргом
æй, зæрдити æхгæдæй лæудтæй, хъазар хæзнай хузæн.
Скъола ку фæцан, уæд æз Нальчики ахур кодтон, Мидæ
ба бацудæй Дзæуæгигьæуи медтехникуммæ.
Еу бон, 1953 анзи, исфæндæ кодтон Мидæмæ пъисмо
60
ниффинсун æма ин мæ зæрдиуаг раргом кæнун. Æз фин-
стон уотæ:
«Дæ бонтæ хуарз æма æгас цо, Мидæ! Мæ царди ме-
дæгæ айдагь дæумæ нæ, фал ауæхæн пъисмо финсун
фиццаг хатт. Æма, кæд дæ зæрдæмæ нæ фæццæуа, уæд
мин ниххатир кæнæ, æрмæст мин дзуапп ба искæнæ. Нури
уæнгæ римахстон мæ уарзондзийнади æнкъарæнтæ, фал
сæ идарддæр æхгæди дарун мæ бон нæбал æй. Уомæн
æма уарзондзийнадæ адзали тасæй хъаурæгиндæр æй.
Уомæ гæсгæ мæмæ фудæй ма ’рбатхалæ...» Пъисмой хæц-
цæ ин мæ къарæ дæр рарвистон.
Æнгьæл кастæн дзуапмæ. Еу бон райстон пъисмо Ми-
дæй къари хæццæ. Фал пъисмо ба финст адтæй æрмæст-
дæр æ ахури туххæй. Уæддæр нæ фæндитæ кæрæдзе-
мæн лæдæрд адтæнцæ, фал се ’сæнхæст кæнунмæ ба
рæстæг гьудæй...
Æртиккаг къурсмæ ку бацудтæн, уæд Миди фæззинд-
тæй корæг. (Абони дæр æй нæ фæсмæрун). Мидæй ин кæд
нади барæ н’ адтæй, уæддæр хæдзарæмæ корæг цудæй.
Æппунвæстаг, ниййергутæ, фулдæр и мадæ, исарази
æнцæ сæ кизги раттунбæл. Дзубанди цудæй, зæгьгæ,
Мидæ æма æ мади æхсæн устур хъаугьатæ дæр ра-
уадæй.
Фæстагмæ исбæрæгæй ниййергутæн сæ рæуонæ дæр:
«Кæд нæ æнаййепп сиахсæй барæ ес, уæд аййепгунмæ
цæмæн дæттæн мах нæ кизги?» Гъе, уоте^мæй Мидæ æр-
цудæй æндæрмæ, фæууæлахезæнцæ ниййергутæ...
Рæстæг рацудæй, мæнæн кæд æнцон н’ адтæй, уæд-
дæр феронх дæн еци гъуддаг. Фал уой фæсте мæ зæрдæ-
мæ ба некебал исхæстæг кодтон еци æгьдауæй.
Дуккаг къурси фæлварæнтæ æмгьудæй раздæр равард-
тон æма исцудтæн нæхемæ. Гуæсхан мæбæл алли цуди
дæр хъæбæр цийнæ кæнидæ - мадæ мадæ ’й. Нур дæр,
61
цума идард балцийæй исхъæрттæн, уоййау идзулдæй.
Фарста мæ ме ’нæнездзийнадæбæл, мæ æнтæстдзийнæд-
тæбæл æма, зæрдæмæдзæугæ дзуапп райсгæй, цийнæ
кодта, мæ фарсмæ бадгæй. Уæд æй æз дæр фæрсун:
«0, мæн гьуддæгтæ рараст æнцæ, уой дин радзурдтон,
фал ами ба нæ гъуддæгтæ куд æнцæ?» Гуæсханæн æ
зæрдæ рахъурмæ ’й æма мæмæ дзоруй: «Куд уйнаг
æнцæ, Агубе, мах гьуддæгтæ? Аци анз нæбæл никки
фулдæр ихæстæ ниввардтонцæ æма сæ агорунцæ алли
бон дæр, фал син мæ бон неци æй. Æзинæ бабæй нæмæ
æрбацудæй ихæстæбæл хæтæг æма мин уæхæн æфху-
æрæн æма тæрсунгæнæн дзубандитæ никкодта, раст мæ
мæ цард дæр нæбал гьудæй. Агурдта ми паддзахади
ихæс 3500 соми. Æма ин еци фæдбæл кæми иссердтай-
нæ уойбæрцæ æхца?
Æ сæтæ мæбæл калдта, гьæр кодта æма мин уотæ:
«Дæ фурти институтмæ радтун дæ бон бацæй, иннæ су-
вæллæнтти ахур кæнун дæ бон æй, уæхецæн хуæруй-
наг, дарæс еретæ, ихæс федун ба дæ бон нæй?! Нуртæк-
кæ, кæми дæ фæндуй, уоми иссерæ æхца де ’хæс феду-
нæн!» Уæ фиди къарæ ба адтæй фарсбæл æма ’й
рагæлста: «Аци къарæ ба ма уæ фарсбæл ци даретæ?!»
Æз ранæхстæр дæн æфстау æхца агор. Тургьи рараст
дæн, мæхецæн гьудитæ гæнгæй. Цæун, фал кумæ, ку неке
зонун, мæ гъуддаг мин ка рараст кæна, уæхæн. Æрзилд-
тæн синхи - еу минкъий мæ зæрдæ кæбæл дардтон, уонæ-
бæл. Некæмæ неци иссердтон, уотемæй фæстæмæ æрæз-
дахтæн. Æма уæд е ратæлæт кæнунмæ ести агорун рай-
дæдта. Фал ма ци? Дзаумауæй ма нæмæ байзадæй еунæг
мæ киндздзаг айдæнæ æма мæ уой фесафун ба нæ фæн-
дадтæй, уомæн, æма ’й хуарз нæ фæххонунцæ. Гъе, уой
тæссæй æй бафæсвæд кодтон нæ синхонтæ - Хъизинти
Исаетæмæ. Фал æй еци гиаур цæмæй балæдæрдтæй, æма,
62
ами ку неци иссердта, уæд рандæй Хъизинтæмæ, фал, Исай
уосæ Наденкæй Хуцау исарази уæд, нæ син æй равардта.
Æз æй балхæдтон, зæгьгæ.
Уæд мæ бæргæ ниууагьта, фал мин искодта къуæре-
мæ æнгьуд. Кæд уæдмæ нæ бафедон ме ’хæс, уæд мæ
тæрхонмæ бадæтдзæнæй. Нур ци кæнон, уой нæ зонун?»
Гуæсхан фæцæй æ дзурд æма æ цæстисугтæ сæрфуй.
Фал æ дзубандитæмæ æз дæр ке исхъурмæ дæн, уой ку
фæууидта, уæд мин зæрдитæ æвæрунмæ фæцæй æма
мин зæгьуй: «Æз еци æррай дзубандитæбæл рахъурмæ
дæн, æндæр ба си уоййасæ устур гьуддагæй неци ес. Нур
ба ду исахур кæндзæнæ, берæ дæ нæбал гъæуй, æма нæ
зинтæ феронх уодзинан».
Мæнмæ адтæй мæ каникулти стипенди, уæдта дууæ
мæйемæн пенси, æдеугур 1700 соми. Æз еци æхца Гу-
æсханмæ равардтон уæхæн дзурди хæццæ: «Мæнæ син
ани радтæ æма уæд сæ бон нæй дæу тæрхонмæ рад-
тун æртæ мæйей дæргьци. Уæдмæ бабæй ести кæн-
дзинан».
Гуæсханбæл хор цума бакастæй, уотæ фегьæлдзæг æй
æма и æхцатæ еци фæдбæл фæххаста ихæс федунмæ.
Хæдзари байзадтæн еунæгæй. Лизæ æма Амурхан
фæцæнцæ еци анз дæсæймаг кълæстæ. Амурхан нæ хæ-
дзари уавæрти туххæй еу анз рафæстаг æй. Лизæ ба, куд
загьтон, уотæ, скъоламæ е ’нгьудæй анз раздæр бацудæй.
Гъе, уомæ гæсгæ дæсæймаг кълæстæ каст фæцæнцæ
еумæ. Нур сæ гæгьæдитæ Дзæуæгигьæумæ фæххастон-
цæ, идарддæр ахурмæ бацæуни туххæй. Таймураз ба, ка-
никулти уогæй, гьæунгти гъазта.
Гъе, æма ревæд хæдзари, Гуæсханæн тæрегьæд гæн-
гæй, мæ сæр алли гьудитæй байдзаг æй: «Цæмæн уотæ
нæуарзон ан, ку некæмæн неци хилæ кæнæн, уæд? Кæд-
мæ уæхæн догæ униау æй, кæрон кæд исуодзæнæй мах
63
мæгур бæнттæн? Ка ’й еци ихæстæ есæг? Абони дæр æй
нæ фæсмæрун, фал кæд æгас уон, уæд æй гьæуама ба-
зонон. Уогæ уæхæнтти миутæбæл маст гæнгæ дæр нæй.
Етæ лæдæрундзийнадæ æма нифсæй мæгур æнцæ. Сæ
дирзæгдзийнадæ æма гурумухъеуæги фæрци еуæррæс-
тæ цæунцæ размæ...»
1956 анзи Лизæ бацудæй медицинон техникуммæ æма
уоми ахур кодта устур æнтæстдзийнæдти хæццæ, хъæсти
циййес æма гури дарæсмæ гьæуагæй. Лизæй тухгиндæр ни
неке адтæй ахурмæ. Царди уавæртæ ’й ку нæ бахъор код-
тайуонцæ, уæд науки устур æнтæститæ бавдесуниау адтæй.
Фæцæнцæ мæ каникултæ æма райдæдтон ахур кæнун
3-агкурси.
Уæд мæ зæрди æрæфтудæй мæхебæл æмдзæвгæ
ниффинсун.
МÆЗÆРДИ ФÆНДОН
I
Мæ зæрдæ ци ’нкъард æй! -
Ниддæн фæразон.
Фур тухст, фур æдзардæй
Мæ зинти гъæрзун.
Мæ зунд исусхъуммæ ’й
Мæ уоди мæтæй.
Мæ цонг ку фæгъгъудæй, -
Æносмæ - катай.
Фал цард ци хъазар æй! -
Зинтæн ниббухсдзæн.
Мæлæт æнадзалæи
Нæййес æрхæссæн.
64
И бæнттæ ледзунцæ,
Соргæй кæрæдзей.
Лæги нæ хезунцæ, -
Кæнунцæ мæ «цей».
Зонун, гæбæр догæ
Берæ нæ уодзæй.
Мæн дæр, æнæ дзоргæй,
Еске базондзæй.
Цæрунцæ адæмтæ
А-зæнхи рагæй.
Еуетæ - идзулгæ,
Иннетæ - кæугæй.
Нæ дæн æз фиццæгтæй,
Унгæги - мæ цард.
Кæсун мæтъæл цæстæй,
Мæ уоди ба - арт.
Хор ба мин - талингæ,
Лигъз над мин - кæрз хæрд,
Мæ зæрди - гъарæнгæ,
Æноси - æфхуæрд.
II
Бæлæсти цъонггитæй -
Хъал мæргъти зарун.
Фалдзости - æстъæнттæ,
Бæлæути цæрæн.
3 3аказ№1086
65
Фæндуй мæ цъеу фестун, -
Уæларвмæ стæхун.
Нæййес мин цъеуфестæн...
Ниуун фур æрхун.
Мæ бæнттæ ’римисун
Евгъуди цардæй.
Мæ уод ку нирресуй
Фур зин, æнкъардæй.
Фæндуй мæ нийдзулун
Ескæд зæрдбунæй, -
Гъе, фал ми ци йзол æй,
Лæвæрд мин ку нæй.
Уадзæ, идзулæнтæ
Мæ бæсти адæн.
Рохс бæнттæ уинæнтæ,
Цæрæнтæ кадæн.
... Нæ фидæ финста æ бæргутæ Аслæнгериймæ - Чи-
коламæ æма ин æ хабæрттæ уонæй базонианæ. Кæд ин æ
бæргутæ адæн игьустонцæ, бунатон хецауадæ ба ин кæд
æ хабæрттæ махæй хуæздæр зудтонцæ, уæддæр ин мах
æ кой кæнун æргом не ’ндиудтан. Куд загьтон, уотæ; исæр-
ветидæ еститæ дæр, фал дарунмæ нæ бæзгæй, неци-ма-
цитæй фесæфиуонцæ, сæ кой ба исберæ уидæ. Раст зæ-
гьун гьæуй, еу хатт си адтæй, мæнæн устургомау, мора
уалдзигон костюм. Гуæсхан мин æй мæ аккæгтæ искодта
æма ’й æртæ анзи арæхсгай фæддардтон.
Еци дивилтæн, сæ пайда неци уогæй, адæни æхсæн ба
сæ дзубанди фулдæрæй-фулдæр кодта, итингдæр кодта
гурусхæдзийнадæ дæр Ку неци уа адæймагмæ, уотемæй
66
гурусхæдзийнадæ зин бухсæн æй. Æноси нæ сагьæс
уобæл адтæй æма нæ еци гьуди æнцад нæ уагьта.
Уæд еу бон Гуæсхан Аслæнгериймæ фæццудæй æма
ин нæ фæндон балæдæрун кодта: «Кæд нæ фиди равгæ
æхца æрветун æй, уæд нин æрветæд, æ бон ци æй, уой.
На-нæуа, уæдта нæ еци бузуртæ ба нæ гъæунцæ. Æма
маци æрветæд, уотæ хуæздæр уодзæнæй».
Аслæнгерий ниффинста нæ фæндон. Æма си уой фæс-
те еу 8 мæйи хабар дæр нæбал исигъустæй.
Мах алли æнахур сагьæсти бацæуианæ: кæд, зæгьгæ,
æ зæрдæ естæбæл фæххудтæй, кенæ, кæд, сæйгæ кæ-
нуй...
Адæм ба уæддæр дзурдтонцæ, зæгьгæ, æрветуй син
посылкитæ, æхца æма сæхе куд нигьгьос кодтонцæ.
Уæдмæ ба си Аслæнгерий райста пъисмо, кæцими фин-
ста: «Пъисмоуæмæ ци рæстæги нæбал ниффинстон, уоми
адтæн сæйгæдони. Мæ месиндзæги разиндтæй рак æма
мæхе фæййервæзун æнгьæл нæбал адтæн. Фал нур фæдз-
дзæбæх дæн, Хуцауæй дæлæмæ, дохтурти фæрци. Раст
зæгьун гьæуй, ами хе дзæбæхгæнæггаг дохтуртæн фе-
дун гьæуй. Æмæ мæмæ ци æхца адтæй, уой уонæн бафис-
тон 9 мæйей дæргъци. Фал мæ дзæбæх ба искодтонцæ
æма мин зæрдæ æвæрунцæ, дæс анзей уæнгæ мин тас ке
нæбал æй еци незæй, уомæй.
Финстай мæмæ, Аслæнгерий, нæ бийнонти фæндон æма
уони фæндонæй хестæр мæнæн циййес! Нуртæккæ æнæ
’хца дæн, фал син фæстæдæр кæд мæ бон ести исуа. Ами
мин ес авæрттæ, ку мин фæууæйæ уонцæ, уæд сæ нæ
феронх уодзæнæн».
Уобæл рацудæй рæстæгæма нин исæрвиста æхца: еу
хатт 3000 соми, иннæ хатт ба - 2000 соми зæронд æхца-
тæй. Уони фæрци дууæ хатти рахецæн кодтан нæ паддза-
хади ихæс. Никки ма исæрвиста е ’ртæ хуæремæн дæр
дууæ хатти 1500-гай сомтæ.
67
1956 анзи фæдцæн мæ институти ахур æнæкъулумпи-
йæй. Паддзахадон фæлварæнтæ ку æрхæстæгæнцæ, уæд
нæ æрæмбурд кодтонцæ: рагацау гьæуама зудтаййанæ нæ
косæн бунæттæ. Ами нин балæдæрун кодтонцæ, бæрæг
бунæттæ нин ке некæми ес, уой. Уомæ гæсгæ ба, дан, алке,
æ бон кæми æй, уоми агорæд куст.
Равардтон фæлварæнтæ хуарз, райстон диплом, кæ-
ций хæццæ мæ барæ адтæй ахургæнæгæй косунмæ ас-
тæуккагскъолай историбæл.
Фæцæй ахур, исцудтæн нæхемæ, фал куст нæййес æма
ци фæндæ бакæнæн?
Уæд ниффинстон пъисмо Таджикистанмæ, мæ мади
æнсувæр Мæхæмæтмæ, мæ хуæртæ Раханат æма Вене-
рæмæ. Мæ пъисмой финстон:
«.. .Исахур кодтон тухстуавæрти æма нур райстон ацъа-
гьуæ. Фал мин ами кустæй неци зæрдæ æвæрунцæ.
Дзæгьæл бадт кæнæн ба мин еу бон дæр нæййес, хæдза-
ри уавæртæ зонетæ... Уомæ гæсгæ ба мæмæ финсетæ,
уоми иссерæн ес куст, уой. Уæ дзуапмæ гæсгæ араздзæ-
нæн мæ фæндон. Æрмæст дзуапп искæнетæ тагьддæр,
уомæн æма ма минкъий рæстæг байзадæй ахури райда-
йунмæ».
Еу 10 боней фæсте тел райстон Дзудзуттæй, куст ес,
зæгьгæ, Сталинабади. Æрмæст мæ цæун кодта тагьддæр.
Лизæ дæр еци анз фæцæй техникум æма ’й æрвистонцæ
кустмæ Иристони идард районтæй еуемæ.
Мæн багьудæй цæун æвæстеуатæй. Фал мин, цæмæй
ранæхстæр адтайнæ, уомæн æхца н’ адтæй. Айдагь нади-
харз мæ гьудæй 600 соми. И анзи нæ рæзæ хуарз æрза-
дæй. Гуæсхан си рауæйтæ кодта, никки мин синх дæр
фæййанхос кодтонцæ. Уотемæй мæмæ бамбурд æй 900
соми.
Тухмадзæлттæй мæ фæндагмæ барæвдзитæ дæн æма
68
1956 анзи, амистол-сухи мæйи 25-аг бони ранæхстæр дæн
Таджикистанмæ. Мæ хæццæ ма цудæй æхсæз адæймаги
нæхе ’рдигæй: Агьузарти Рая æма Тазæрет, Уанити Олга,
Тадети Тамарæ, Хути Дзафгæ æма Мимонæт.
Мæ зæрдæбæл абони дæр ма лæууй, фæндараст зæ-
гьунмæ мæ фæдбæл ка рацудæй, уони хæццæ Лизæ дæр
куд адтæй æма куд кудтæй, е. Æвæдзи, Лизи зæрдæ рага-
цау балæдæрдтæй, мæн бабæй ци зиндзийнæдтæ хезуй,
уой.
Æз рабадтæн машини гуфи æма уайтагьд Лескен кæ-
мидæр райзадæй. Амурхан мæ хæццæ цудæй Нальчики
уæнгæ.
Уотæ райдæдта нæуæг фæлтæр мæ царди медæгæ.
Тох кæнун æма агорун.
Иссерун æма нæ сæттун.
В. Скот т
5
1956 анзи, амистол-сухи мæйи 25-агбони рабадтæн по-
езди æма райдæдта мæ фæндаг Астæуккаг Азимæ. Амур-
хан ма мин Нальчики фенхус кодта поезди рабадунмæ,
бахизта ма мин мæ ранæхстæр. Кæрæцземæй ку ’ртæс-
тан, уæд нæ дууей зæрдитæ дæр рахъурмæ ’нцæ. Фал,
лæгтæбæл нæхе нимайгæй, нæ дууæ дæр цæстисуг нæ
сæрмæ не ’рхастан.
«Цæбæл адтæй уæд дæ хъурмæ, æнæбари ку некумæ
цудтæ, уæхемæ дæ байзайуни барæ ку адтæй, уæд къуар
69
мин километри кумæ тагьд кодтай? Дæ райгурæн рауæн
цæмæн уагьтай?» -бафæрсдзæнæй еске. Уæхæн фарста
мин раттуниау адтæй, ка мæ нæ зудтайдæ, е. Фал мин мæ
царди уагæ дзæбæх ка зудта æма мæ ка уарзта, е ба зæгь-
дзæнæй: «Раст кæнис, Агубе, зин бонти исирæзтæ, тух-
мадзæлттæй исахур кодтай æма нур ба, гьæуама, æгуст
ма уай. Цо, дæ мæгур бæнттæ дин ка нæ зонуй, дæ зæрди
дин сæ кæми не ’фтаудзæнæнцæ, уæхæн рауæнмæ. Уоми
адæни тонхи рацо, де ’фхуæрд бийнонтæ æма дæхецæн
ести фæууо уарзонти цийнæн æма нæуарзонти фудæнæн.
Уотæ ку нæ бакæнай, уæд дæ ами бахсиндзæнæнцæ де
’знæгтæ, æноси дин цæлхдортæ æвæрдзæнæнцæ. Раз-
мæ цæун дæ нæ рауадздзæнæнцæ...»
Еци изæр рахъæрттан Даргь Хъаллæмæ æма нæ гьу-
дæй нæуæг билеттæ райсун Бакуй уæнгæ. Фал берæ цæу-
гутæ адтæй æма билеттæ нæ хъæрттæнцæ. Уомæ гæсгæ
дууæ æхсæви уоми фæцан. Хустæн зæнхæбæл, мæ цу-
мæдан мæ сæри буни, уотемæй.
Уæди уæнгæ æз даргь надбæл некæд цудтæн. Тæккæ
идарддæр адтæн Нальчики, е ба æй Лескенæй 45 км идард-
дæр. Горæти номæн зудтон еунæг Нальчик. Уæди уæнгæ
нæ лæдæрдтæн, горæт æма гьæуи æхсæн ци игьауги-
дзийнадæ ес, уой. Ами, Нальчики деси æфтудтæн. И го-
рæт æма дзенети æхсæн уидтон цидæр æмхузæндзийна-
дæ. Нальчикмæ фиццаг ку фæццудтæн æма ин æ гьæунг-
ти ку фæууидтон бæхтæ, адæмтæ - къуæхтæ, цъидагъæ
хъæппæлти, гъæунгти - мæгургортæ, уæд мæ десæн кæ-
рон нæбал адтæй.
Цалдæр бони ма фæцан Даргь Хъалли, фал нин би-
леттæй ба уæддæр зæрдæ не ’вардтонцæ. Уотемæй аху-
ри анзи райдайæнмæ нецихузи нихъхъæрттайнæ. Нур мин
ами изайæн нæбал адтæй, уомæ гæсгæ ести мадзал кæ-
нун гьудæй. Исфæндæ кодтон проводникки хæццæ ба-
70
дзубанди кæнун, еу минкъий ин естæмæй зæрдæ байвæр-
гæй. Уотемæй, тухмадзæлттæй, рабадтæн поезди. Бакуй
уæнгæ хъæбæр зинтæй фæццудтæн - истгæй, фал ибæл
арази адтæн. Идарддæр мæ балци куд адтæй, уобæл
лæмбунæг нæбал дзордзæнæн, фал уæддæр амистол-
сухи мæйи æртин фиццаг бони адтæн Сталинабади. Мæ
размæ рацудæй мæ мади æрвадæ Гокъоти Мæхæмæт. Ме
’мбæлтти хæццæ исбадтан автобуси æма сахати æрдæги
фæсте адтан мæ мади æрвадæ Мæхæмæти хæдзари.
Æма бабæй райдæдта мæ царди медæгæ нæуæг фæл-
тæр.
Мæ мади æнсувæри хæдзари бæргæ адтæн, фал гьуд-
дæгтæмæ ба мæ зæрдæ неци рохс кодта.
Мæхæмæт адтæй бæрзонд, хуæрзконд æма бæзæрхуг
лæг. Кæд Гуæсханæй хестæр адтæй, уæддæр е’ригон
хузæ нæма гæлдзуй. Рæуæгиуонг, кустадзагьд, хæлар-
зæрдæ æма адæмуарзон. Фал устур ниви хай ба е дæр не
’ссирдта.
Ме ’нкъарддзийнадæ мин Мæхæмæт лæдæрдтæй æма
архайдта мæн игьæлдзæгбæл, мæ рази ку уидæ, уæд.
Дуккаг бон рандæ дæн кустагор, фал дзæгьæли. Уоте-
мæй, куст агоруни фæдбæл 7 мæйей æндæргьци мæлæ-
тæмбес бадæн. Уотæ исфæлмæцтæн, æма ми байронх
æнцæ, нури уæнгæ ци зинтæ фæууидтон, етæ. Фал уæд-
дæр æз гьæуама иссирдтайнæ куст; фæнди рохс горæти,
фæнди талингæ кишлаки. Æнцон æви уæззау куст, уой са-
гьæс мæмæ æппундæр нæбал адтæй. Бæргæ, саугуст кæ-
нун мæ бон ку адтайдæ, уæд бон дæр нæ фæббадтайнæ...
Цудтæн министерствомæ алли бон дæр, Таджикистани
фæскомцæдеси сæйрагкомитетмæ, финстон газетмæ, фал
еу рауæн дæр æма иннæ рауæн дæр - неци.
Бæнттæ евгьудæнцæ, зæрдæ ба нецæмæ рохс кодта.
Æхцай къапекк- нæбал, мæ уæледарæс мæбæл бунтон
æрбузур æй.
71
Фиццаг ку æрцудтæн ардæмæ, уæд еци бæнтти нæхе-
мæ - Кавказмæ æскъардтон Гуæцæлти Тамбийи - мæ фиди
хуæри лæхъуæни. Æнтæф рæстæгадтæй æма поезди мæ
къепкæ исистон æма куддæр-муддæртæй фæццидæр æй.
Байзадтæн æнæ ходæ, рæстæг ба - зумæгæрдæмæ.
Куст нæ ерунбæл уотæ маст кодтон æма ме ’уæнгтæ
бунтон æркалдæнцæ, нецæмæбал æнгьæл кастæн. Мæ
бæнттæ идард бæсти æрвистон æнкъард, фæллад æма
стонгæй. Бæргæ, мæ фусунтæ уæддæр хуæздæр уавæ-
ри ку адтайуонцæ! Фал Мæхæмæт - æгуст, æ уосæ дæр -
уотæ. Нæ куста Дзудзуттæ дæр. Никки ба мæ пенси дæр
нæма истон. Мæ гæгьæдитæ нæхецæй æрвист нæма ад-
тæнцæ. Хъур-хъур дæр мæбæл, æвæдзи, кодтонцæ.
Нæхе æрдигæй дæр хуарз хабарæй неци игьустон. Еу
бон райстон пъисмо Амурханæй, е финста:
«...Æрæги Хути Астемур æхе ниййауигьта. Цæй фудæй,
е ба бæрæг нæй». Нæбал æй, ме ’скъолай æнзти мæмæ
хæстæгдæр к’ адтæй, еци æмбæлттæй еу. Хабар ку ба-
зудтон, уæд ме ’нкъард зæрдæн ратонунæй фæттарстæн.
Дони билæмæ ниццудтæн æма хебæраги дзæбæх фæк-
кудтæн. И æверхъау хабар мæ фудсагьæсти бафтудта.
Æз дæр Астемури фæдбæл ку рацæуинæ, зæгъгæ, дæр
мæ æрфæндадтæй. Фал ахилæй идард ке адтæн æма æ
фæстеуæг гьуддæгтæ сагьæссаг ке адтæнцæ, е еуварс
кодта еци гъудитæ зæрдæй.
Лæги царди туххæй таджикагфилософ, поэт Омар Хая-
мæй растдæр неке загьта:
Цæмæй зонис куд неци æй лæг, уой,
Æма куд цубур æй æ царди догъ, уой?
Конд æй мæгуйради сикъитæй
Æма куддæр бантæсуй ин дуйнемæ, -
Бацæун афонæ ’й рандæунмæ ин æносмæ.
72
Рамæбæл евгьудæй фæззæг, æрцæй зумæг, цæппор-
сей мæйæ, æз ба ма æгустæй бадун. Бадгæ, зæгьис? Ме
’уæнгтæ æркалдæнцæ, нецæмæбал æнгьæл кæсун.
Райдæдта мет уарун; мæнбæл ба нæ - ходæ, нæ - пъæ-
лито, æхцайæй - аййид. Мæ аййепдзийнадæ мæ нурæй
хъæбæрдæр зæнхæмæ некæд никкæсун кодта. Нури ху-
зæн некæд балæдæрдтæн ме ’нæбондзийнадæ. Уæдта ма
уотæ дæр æнкъардтон, (æма е æцæгмæ хæстæг æй) ай-
йепгун ке дæн, уомæ гæсгæ, æвæдзи, мæн аккаг куст кæмæ
уидæ, е дæр зæгьидæ «нæййес», зæгъгæ.
Ралæудтæй Нæуæг, 1957 анз. Æнсури мæйи æрцудæн-
цæ мæ пенсий гæгьæдитæ æма еумæ райстон 950 соми.
Балхæдтон си пъæлито, уæдта ма цидæртæ. Иннæ æхца-
тæ ба, 200 соми, нæхемæ рарвистон Гуæсханæн. Уæддæр
мæ пенси есун ке райдæдтон, бунтон тухст нæбал адтæн.
Еци рæстæги мин устур æнхус фæцæнцæ Гуйти Сарæ
æма æ лæгТаухъазахти Хусин. Æндæр хуæрзтæ дæр мин
фæцæнцæ, фал ма мин 300 соми дæр равардтонцæ. Сарæ
Таджикистани адтæй нимади дохтур. Уомæ гæсгæ ин ус-
тур бунæтти косгутæй берæ зонгитæ адтæй. Мæ æгуст-
дзийнадæмæ мин ку æркастæй, уæд уоми дæр бакодта е
’нхуси хай. Сарæн ахури министради адтæй хуарз зонгæ -
министри хуæдæййевæг. Уомæ мин ниффинста финстæг.
Фæймæ цудтæн, æ бунати ’й баййафтон. Е адтæй фудхуз-
гомау, сауцъарæ лæг, асæй рæстæмбес.
Æз ин балæдæрун кодтон ме ’рбацуди сæр, финстæг
имæ нæма бавдистон, уотемæй. Кæрæй-кæронмæ мин мæ
дзубандимæ лæмбунæгбайгьуста, уæдта мин уотæ: «Нур-
тæккæ нæмæ дæу аккаг куст нæййес, фал æрбацо иннæ
ахури анзи райдайæни æма дин ести кæндзинан». Уой
фæсте ин загьтон, Сарæ мæ ке æрбарвиста, уæдта ймæ и
финстæг равардтон. Ку ’й бакастæй, уæд ниттухстæй, хъæ-
бæрдæр ниссагьæси ’й, æрæгиау ба загьта: «Мадта бал
73
иннæ ахури анзи райдайæнмæ цо интернатмæ «воспита-
тель»-æй. Нæуæг ахури анзи ба дæ скъоламæ исæййев-
дзинан истори æма географий ахургæнæгæй». Æ дзубанди
балхий кæнуни хузи ба ма загьта: «Куд цæуй дæ зæрдæ-
мæ уæхæн унафæ?»
Æз, æнæдузæрдугæй, аразий дзуапп равардтон. Ци гæ-
гьæди гьудæй, уой мин равардта æма си арфиагæй ра-
цудтæн.
Нур и куст ба адтæй Сталинабадæй 200 километри идард-
дæр, кæрдæгæзмæлæни мæйи 3-аг бони гьæуама уоми
адтайнæ. Исцудтæн мæ фусунмæ æма мæхе исрæвдзæ
кодтон иннæ бонмæ. Уогæ мæ цанæбæрæг дессаг рæв-
дзæ гьудæй. Киунугутæ, тетрæдтæ, мæ гæгьæдитæ еу
минкъий цумæдани ниввардтон. И сæумæ хъæбæр раги
фестадтæн. Кæсун, æма гьæйттæй уаруй. Фал мæ гьуд-
дагæн уадзæн н’ адтæй. Рандæ дæн автобусти станцæ-
мæ. Цæун мæ гьудæй Сталинабадæй Таланчий сувæл-
лæнтти хæдзарæмæ, æнæгьæнæ 200 километри.
Ранæхстæр дæн, фал дузæрдуг гьудити хæццæ.
Еуемæй бæлвурд нæ зудтон, кумæ мин цæугæ адтæй,
уой. Иннемæй ба уотæ уардта æма, куд фæззæгьунцæ,
арв æма зæнхæ кæрæдзей хуастонцæ. Уомæ гæсгæ бал
æррæстæ Кулябмæ рандæ дæн. Гъæуама æхсæвæ фæ-
цайнæ аци горæти фусунуати, иннæ бон ба уаруни æрса-
бур бахизтайнæ æма идарддæр мæ фæндаги кой кодтай-
нæ.
Гъуддæгтæ æндæрхузи рауадæнцæ. Куляби ку æрфу-
сун кодтон, уæд и сæумæ рацудтæн мæ фæндагбæл.
Уарун не ’нцайуй, лæкъæрди ралæсæн - нæ. Уотемæй
мæбæл фæндагбæл рамбалдæй мæ нанай æрвади лæ-
хъуæн Тауасити Солтан. Ниммæбæл цийнæ ’й æма мæ сæ-
хемæ фæххудта. Солтан Куляби цардæй авд анзи. Адтæй
ин си хæдзæрттæ, уосæ æма дууæ сувæллони. Куста гор-
74
пой бази сæргьлæууæгæй. Солтан мин мæ бæргутæ ку
базудта, уæд мин балæдæрун кодта, зæгъгæ, цалинмæ
уарунтæ æргьос уонцæ æма зæнхæ фæссор уа, уæдмæ
машинттæ Таланчий æрдæмæ нæ цæудзæнæнцæ.
Уарунтæ гьос нæ, фал карздæргæнгæ цудæнцæ. Уомæ
гæсгæ исфæндæ кодтон Сталинабадмæ фæстæмæ раз-
дæхун, цалинмæ рарæстæг адтайдæ, уæдмæ. Æз уотæ
бакодтон.
Дууæ къуæрей фæууардта æнæхъорæй. Æппунфæс-
таг рарæстæг æй. Æма бабæй ранæхстæр дæн нæуæгæй
мæ фæндагбæл. Нур Кулябмæ нæбал бахъæрттæн, фал
рахизтæн еу УстурТуппури рази. Уордигæй æндæр маши-
ни цæугæ адтæй Таланчий сувæллæнтти хæдзарæмæ.
Кæми æрлæудтæн, еци Устур Туппур дессаги рауæн
адтæй. Ами археологтæ 5-6 метрей æрфæни иссердтонцæ
аллихузи историон циртдзæвæнтæ - хæдзари фæрстæ,
донуадзæн хæтæлтæ, паркет пъолтæ. Ахургæндтæ исбæ-
рæгкодтонцæ: ами 900 анзей размæ цардæй бухайрагэмир.
Е бунæттон адæмæн сæрбареуæг кодта.
Æз, машинæ хезгæй, гьудити рандæ дæн. Мæ цæсти-
тæбæл гьазта, хан æ дæлбареуæг адæни куд фудæф-
хуæрд кодта: «...Мæнæ еу æ рагьи тæскъи æрбахæссуй
дортæ, - нæбал фæразуй æма размæ бахаудтæй. Дорти
буни гьезæмарæгæнгæй рамæлуй. Гъуди дæр æй неке
’ркæнуй. Еу къуар-дæсадæймаги, сигит къахунцæ. Дууæ
километри идарддæрæй имæ дон хæссунцæ æма си лæ-
худзæ æзмæнтунцæ... Еци æнæкæрон берæ адæм хъиа-
мæт кæнунцæ еунæг лæги туххæй. Цæмæй е бада рохс,
сатæг авари. Æ аллифарс сæдæ фæсдзæуийни кинзелæ
кæнунцæ: еуетæ ин æ биндзитæ сорунцæ, иннетæ ин тасæ-
сасæй кафунцæ алæмæтон музыки зæлтæмæ игьосгæй.
Еузагьдæй, æнхæст ин кæнунцæ æ аллихузи фæндон
дæр...
75
Цæйбæрцæ фæлтæртæ раевгьудæй уæдæй нурм’æ?
Кæми ’нцæ нур еци адæм - мæгурæй дæр, гьæздугæй
дæр? Етæ еугурæй дæр сигитбæл бафтудæнцæ - сæ-
хуæдтæ сигит фестадæнцæ.
Кæд еци хъал, цъамар хани хæрнæгь мæ къæхти буни
æй, уæддæр ин неци зонун.
Уойбæрцæ рæстæги фæсте ма æрмæстдæр байзадæй
фæлтæртæн хани фудкой æма æ косгути тæрегьæддзий-
надæ. Æндæр неци!»
Мæ гьудитæй раскъуддзаг дæн машини гьæрмæ. Кæ-
сун, æма - «Победæ». Цудæй Кулябæй Сталинабадмæ.
Раст мæн размæ ку исхъæрттæй, гьеуæд æрлæудтæй.
Шофер рахизтæй æма æ сæр æнкъосуй - нæ ’й æвзаруй,
цæмæн æрлæудтæй. Дзæвгарæ йбæл фæййархайдта, фал
ин нæ рæвдзæ кæнуй. Нур æ фарсмæ ба бадтæй еу лæг.
Фæстагмæ мин шофер загьта, зæгьгæ, е æй Куляби горæ-
ти фиццаг секретарь, ласта æй Сталинабадмæ æмбурд-
мæ. Шоферæн, мæгур, æ хъуæцæ калдæй, архайдта ма-
шинæбæл, и хецау ба йбæл уруссагау, æрдæг цъæррæ-
мухститæй, гьæртæ кæнуй...
Тухамæлттæй исрæвдзæ æй сæ машинæ æма рандæ
’нцæ сæ фæндагбæл.
Æз бабæй еунæгæй лæугæ байзадтæн æма сагъæс
кæнун: «Ци уæлдай ес рагон ханæй æма нур ка фæццæуй,
уомæй?» Загьтон мæхецæн: «Неци а-дуйнебæл! Хецæн
сæ кæнуй æрмæстдæр Рæстæг».
Уæдмæ фæззиндтæй еу «Уралзис». Шоферæй Хуцау
исарази уæд, æруорæдта мин æма рабадтæн. Гуфи бад-
гæй, æнахур рауæнтæмæ десæ кæсæ кодтон.
Сахати фæсте бахъæрттан Таланчимæ. Æз рахизтæн,
машинæ ба изолдæр рандæй.
Таланчий сувæллæнтти хæдзарæ... Æ фæзæ адтайдæ
15-20 гектари. Зилдæгæй ибæл æргьин горен. Æ колдуæрт-
76
тæ - бæрзонд, фæйнæгæй конд, медæгæй - скъола, цæ-
рæн хæдзæрттæ, кæд сæ уотæ хонун æнгъезуй, уæд.
Еуетæ-косгутæн, ахургæнгутæ, гьомбæлгæнгутæн. Иннæ
ба - сувæллæнтти цæрæн хæдзарæ, хуæрæндонæ, еу
минкъий тукан, скълад æма ма уæхæн гьæугæ азгьунсти-
тæ. Интернатæн æ фалдзос æндæр неци азгьунст адтæй,
хæстæг имæ бæласæ дæр не ’рæзтæй. Хæдзайрон фон-
сæй си æрмæстдæр хæргутæ хизтæнцæ. Æвæдзи, хæс-
тæг гьæути фонс адтæнцæ. И хæргутæ фæндон къиллеп
кодтонцæ, сæ уасунæй бæстæ сæ сæрбæл истонцæ. Зæр-
дæ цъæх кодта сæ и-а, и-а-йæй.
Æз, медæмæ цæугæй, интернати алфамбулаймæ берæ
фæккастæн. Æппунфæстаг, бараст дæн тургьи. Фиццаги-
дæр мæбæл ка исæмбалдæй, уой бафарстон, директори
кæми иссерæн ес, уобæл. Баййафтон æй æ кабинети бад-
гæй. Е адтæй устур лæг, сурх идзаг цæсгонæн ауæдзи
хузæн е ’мпъурдтæ, цъæх цæститæ ин. Баййафтон æй ди-
ванбæл бадгæй. Кæрæдземæн салам равардтан, феста-
дæй æма мин мæ къох райста. Фур тамаку думдæй адтæй
æви цæмæй, фал кодта асуст дзурд æма тухуолæфт.
Лæмбунæг имæ ку æркастæн æма ма æ хæщæ еу мин-
къий ку радзубанди кодтон, уæд мин кедæр мæ зæрди æф-
тудта æ бакастæй, сагъæс ибæл кодтон. Ку ’й æргьуди
кодтон, уæд минкъийтæбæл нæ фæгьгьæр кодтон: «Оли-
вер Кромвель!» Фал мæхебæл ниххуæстæн. Æма æцæ-
гæйдæр, зунди æгьдауæй нæ зæгьдзæнæн, фал сæ ба-
каст ба - æмхузæн.
Дзубанди кæнæн директори хæццæ; дзоруй мин кусти
æма царди уавæрти туххæй, лæдæрун мин кæнуй, сувæл-
лæнтти хæццæ æнцон косæн ке нæ ’й.
Дзурдта мин дæргъцæ-заманатæ. Мæн гъудитæ ба
рандæ ’нцæ Кромвельмæ, æрæги ин Лондони еу лорд-
мæ æ сæр куд иссердтонцæ æма ’й е ба устур аргьбæл
77
музейæн куд рауæйæ кодта. Кромвель рамардæй 1658
анзи, 300 анзей размæ. Æ сæр ба æвæрд æй музейи.
Уоци сагъæстæгæнгæй æнæргъудиæй исдзурдтон:
«Очень интересно». Директор мæ хинцфарст ракодта:
«Что интересно?»
Ци ма ин загьтайнæ æма ин дзуапп равардтон: «Рабо-
тать у вас». Е мæмæ фæрсæги каст æрбакодта, уæдта
фестадæй еу усми фæсте æма мин зæгьуй: «Цæуæн, æз
ба дин дæ цæрæнуат байамонон».
Рацудан æндæмæ æма тургьи исраст ан рахесæрдæ-
мæ. Адтæй си еу къуар мæгурхуз цæрæн хæдзари. Дуæрт-
тæ æма унгæг къæрæзтæй уæлдай си гьæдæй конд неци
адтæй. Æндæр ба, фæрстæ зæгьай, сæр, пъол - еугурæй
дæр сикъитæй конд. Ци хæдзарæмæ мæ исхудта, уоми
цардæй къулух зæронд лæг. Уой хæццæ мин еу уати цæр-
гæ рауадæй. Е куста хестæр воспитателæй.
Равардтонцæ мин еу изгæхуæрд æфсæйнаг хуссæни
къохтæ, фæйнæгутæ сæбæл ниввардтон. Никки мин ра-
вардтонцæ зæронд гобан æма гъæццол. Уой адæбæл мæ
фусунуат цæттæ адтæй.
Уотæ райдæдтонцæ мæ царди медæгæ фиццаг косгæ
бæнттæ сувæллæнтти хæццæ. Мæ ацъагьуæ уæхæн ад-
тæй, æма ’й зудтон: Хуцау мин цæйбæрцæ цæрун исаккаг
кæна, уой бæрцæ сувæллæнтти хæццæ ке косдзæнæн.
Уомæ гæсгæ гъæуама фиццаг бонтæй фæстæмæ бауарз-
тайнæ мæ куст.
Нур бал, еу уати ци лæги хæццæ цардтæн, уой хæццæ
сабургай зонгæ кодтон. Адтæй ниллæг, къæсхур зæронд
лæг. Æ нарæг цæститæ еудадзугдæр ходæзмолæ кодтон-
цæ. Ниуазун уарзта, фал къиндигомау ке адтæй, уомæ
гæсгæ расуги бæрцæ нæ ниуазидæ. Тамаку дæр фур арæх
думдта, фал фæстауæрцæ гæнгæй; мундштук дардта æма
си еу сигарет æртæ хаййи ракæнидæ, уотемæй сæ думд-
78
та. Ци ’хца райсидæ, уой еугурæй дæр æ бийнонтæн æр-
виста, фал æй етæ устур нимæдтитæ нæ кодтонцæ. Берæ
хæттити æ мæстæй баниуазидæ æма мин дзорун райдаи-
дæ æ зæрдихуддзийнадæ. Æ ном - Гаврилий Васильевич,
æ муггаг- Малышев.
Мæ нæуæг æмбал дæр бабæй мин дзурдта кусти уавæр-
ти туххæй æма, раст ку зæгъон, уæд мæ зæрдæ нæ ба-
рохс æй.
Æз гьæуама райстайнæ хецæн къуар - 30-50 сувæлло-
ни. Сæйрагдæр мæ куст уони хæццæ адтæй: уроктæй ра-
цæунæй иннæ бон уроктæмæ рандæуни уæнгæ. Къуæре
еу хатт ба ма гьæуама «хъалагъуреуæг» кодтайнæ æнæ-
гьæнæ суткæ. Малышеви дзубандимæ гæсгæ, сувæллæнт-
тæ æнæконд адтæнцæ æма сæ хæццæ косун гьудæй
арæхсгай.
Ме ’хæсмæ ци хаудтæй? Исистинæ 6 сахатебæл. Гъæ-
уама афонадæбæл æригьал кодтайнæ мæ сувæллæнтти
къуар. Гъæуама сæхе багьуд кодтайуонцæ, рацудайуон-
цæ фæзæмæ сæ иуæнгтæ райвазунмæ, сехуарафони сæ
бакæнæ хуæрæндонæмæ, фæссехуар сæ рарветæ урок-
тæмæ. Дæхуæдæг ба æрæздæхæ сæ цæрæн уатмæ. Кæд
си ести нæхъæртондзийнадæ уа, уæд æй банхæст кæнæ.
Фæсуроктæ исрæфтад кæниуонцæ, еу минкъий рауолæф-
тæнцæ æма райдаиуонцæ сæ уроктæ цæттæ кæнун. Фæс-
тæдæр син уидæ саугуст кæнуйнаг дæр: зæнхæ къахун,
дор æма æзменсæ ласун, бæлæстæ аразун. Алли бон дæр
уотæ. Æма цидæриддæр кодтайуонцæ, уой мæн хæццæ.
Уой уæлæмхасæн ба ма дæ æхсæвæ кæцифæнди афо-
ни æригьал кæнун кодтайдæ директор; бæрæг кæнидæ,
ка ци косуй, уой. Æма сувæллæнттæй ескæбæл естæмæй
ку фæггурусхæ уидæ, гьома, гьæугæ цæстæдард имæ не
’рцудæй, уæд еугур гъомбæлгæнгути дæр сæ къæхтæбæл
ислæуун кæнидæ. Гурумухъ гьæртæ никкæнун æма лæги
79
бафхуæрун ин уотид неци адтæй. Малышев мин гъеууони-
ти дзурдта ’ма дзурдта. Гъай-гьай, ме ’уæнгтæ æркалдæн-
цæ æма сагъæсти бацудтæн, фал уæдта рафунæй дæн.
И сæумæ æригьал дæн 4 сахатебæл, фестадтæн. Ра-
кастæн къæразгæй æма уаруй. Хъæбæр ахид си уардта.
Тургъи æргьин лæкъæрдæ фадигьолæмæ кодта, къахи-
дарæсбæл сансау цæфстæй. Цæрæнуатæй еу 15 метри
идарддæр уадæй къанау. Æма уоми дæр æмбохъула код-
та бор-борид æргьин дон. Еци донæй кодтонцæ хуæруй-
наг, ниуазгæ дæр - уомæй. Мæ хъæппæлтæ искодтон
æма уордæмæ рандæ дæн мæхе æхснунмæ. Æрбаздах-
тæн къанауи цорæй, фондз сахати иссæй, фал нæма
æррохсæй æма ниййасугътон фæтæген цирагь. Элект-
рон рохсæн си æ кой дæр н’ адтæй. Цирагьи рохсмæ 6
сахатей уæнгæ кастæн киунуги. 20 минути гьæуагæ ку
иссæй 6, уæдта Малышев дæр фестадæй. Е къурусгай
донæй æхе тикиси æхснæдтитæ ракодта, тамаку исдумд-
та æма дзоруй: «Гъæйдæ, Андрей, цæуæн нæ сабийтæ-
мæ никкæсæн».
Рандæ ан сувæллæнтти хуссæнуатмæ. Еуетæ си фес-
тадæнцæ, фал ма сæ фулдæр ба хустæнцæ. Раст 6 са-
хаттебæл, сæ хæццæ ци гьомбæлгæнæг адтæй, е горнæй
ниууаста æма сæ райгьал кодта. Фестадæнцæ, сæхе æхс-
нунмæ рандæ ’нцæ. Уæд мин Малышев зæгьуй: «Абони
лæмбунæг кæсæ алцæмæдæр æма гьуди кæнæ, ци кæ-
нун дæ гъæудзæнæй дæ идарддæр кусти, уой».
Цалинмæ етæ сæхе æхснуни адтæнцæ, уæдмæ гьом-
бæлгунгутæй алке, æхе къуар кæми хустæй, уордæмæ
бацудæй. Æма ма си хусгæ ке баййафтонцæ, уони зухъу-
бухъугæнгæ истун кодтонцæ. Ка си бахъур-хъур кæнидæ,
уой ба ма цæфи хай дæр фæууидæ. Еци нивæ фæууин-
гæй син хъæбæр ратæрегьæд кодтон. Æма Малышеви
фæрсун- «Куд дæмæ кæсуй, æгæр сæ не ’фхуæрунцæ?»
80
Фал Малышевæн уоми нæуæг гьуддагæй неци адтæй æма
байдзулдæй.
Уæдмæ сувæллæнттæй еуей кæун исигьустæй æма
ймæ мах хæстæгдæр ниццудан. Æз Малышевæй ракурд-
тон, кæугæ ци сувæллон кодта, уой хæццæ мæ еу къуар
минутти радзубанди кæнун куд бауагьтайдæ. Ка кудтæй,
уобæл цудæй 12-13 анзи. Е, кæугæ-кæун, æ фехсуд ба-
тинкитæ æнæ цъиндатæ кодта æ къæхтæбæл.
Æз æ рази дзодздзæги исбадтæн æма ’й сабургай, лæм-
бунæг бафарстон: «Дæ ном куд хуннуй?» Е æ донæйдзаг
цæститæ расæрфта, тарстхузæй мæмæ æрбакастæй æма
загьта: «Юркæ».
«Молодец, Юркæ, фал цæбæл кæуис?» - Юркæ æ ба-
тинкитæ кæнуй, неци дзоргæй. Нæуæгæй æй фæрсун:
«Мадæ æма дин фидæ ес?» Нæгь, неке мин ес, зæгьгæ,
загьта, нæуæгæй æ зæрдæ рахъурмæ ’й æма искудтæй.
Уæд имæ мæхе зæрдæ дæр исунгæг æй æма исфæндæ
кодтон, нæ дзубанди Юрки хæццæ кæронмæ рахъæртун
кæндзинан изæри, сабурбæл, зæгьгæ. Уоййадæбæл фæс-
тæмæ баздахтæн Малышеви размæ.
Уæдмæ сувæллæнттæ физзарядкæ искодтонцæ, сæхе
багъуд кодтонцæ æма æстæймаг сахати æрдæгбæл ран-
дæ ’нцæ хуæрæндонæмæ. Фæссехуар æрцудæнцæ сæ
цæрæнуатмæ. Гъæуама сæхе бацæттæ кодтайуонцæ скъо-
ламæ. Ци рæстæг ма байзадæй, уоми ма æркастайуонцæ
сæ уроктæмæ. Фараст сахатемæ хæстæг скъоламæ ран-
дæ ’нцæ.
Етæ ку рандæ ’нцæ, уæд махæн дæрæрæвардтонцæ
хуæруйнаг- бæхи фидæй конд. Кæдзосдзийнадæ дæр и
хуæруйнаги кæми адтайдæ9 Æз ку æркастæн, уæд си нæ
бахуардтон. Бацумдтон цай дзоли хæццæ. Малышев мæ
фæрсуй, цæмæннæ хуæрис, зæгьгæ. Æз ин балæдæрун
кодтон, бæхи фид ке нæ хуæрун, уой. Малышев байдзул-
81
дæй æма загьта: «Ами бæхи фидæй æндæр неци фæууй.
Æма ’й ку нæ хуæрай, уæд судæй рамæлдзæнæ. Æндæр
кæми бахуæрай, уæхæн ба хæстæг некæми иссердзæнæ.
Уогæ, бæхи фид цæмæннæ хуæрис, зæгьгæ, бабæй мæ
бафарста Малышев. Æз ин загьтон: «Бæх берæ хъиамæт
кæнуй æма тæрегъæд æй уой фид хуæрун». Уæд мин уотæ:
«Мадта уæд гали фид дæр хуæргæ нæй. Е дæр рæудæр
хъиамæтгун нæй æма уой фид ку хуæрис.
Рæстмæ ку æркæсæн гьуддагмæ, уæд лæгæй фидхуар-
дæр, уомæй тогдзухдæр цæрæгой нæййес зæнхæбæл.
Æгомуг фонсбæл фæккосисæ, уæдта ’й еу бони сæри ба
дæ буни æрниуæрдæ, æрæйæвгæрдæ æма ин æ фид ба-
хуæрæ.
Лæг лæги маруй, хуæруй фиртони фид, адгин имæ кæ-
суй фуси, маргьи фид, цауæн кæнуй гьæди сирдтæбæл,
хуæруй уони фид дæр. Хуцау дзорун кæмæн не ’саккаг
кодта, лæг уони уодхæссæг æй.
Лæг цард исæскъудтайдæ зæнхæбæл, æхе цардæн ку
нæ тарстайдæ, уæд. Кенæба цард райвулун кодтайдæ
зæнхæбæл, æхе цардæн æй хуæздæрæн ку зудтайдæ,
æма æ бон ку адтайдæ, уæд...»
Изæрæй сувæллæнттæ скъолайæй ку исцудæнцæ, уæд
æз байагурдтон Юрки æма нæуæгæй æ хæщæ дзубанди
кæнун райдæдтон. Нур мæ е дæр зудта æма мæ хæццæ
æдасæй дзубанди кодта.
Куд базудтон, уотемæй Юркæ райгурдæй 1943 анзи,
Украини, тугьд ма си ку цудæй, уæд. Æ мадæ æма æ фидæ
фæммард æнцæ бомби дзæгьæл æрхъезæй, нæхе æф-
сæдтæ немуци ку дæрæн кодтонцæ, уæд. Юркæн дæр уæд
æ рос фæццæф æй æма уотемæй сæйгæдонæмæ бахауд-
тæй. Фæстæдæр Таланчий интернатмæ кутемæй бафту-
дæй, уой ба нæ гьуди кæнуй...
Уой фæсте мин Юркæ радзурдта, сæумæй цæбæл куд-
82
тæй, уой дæр. Цæветтонги, æхсæвæ фун фæууидта. Фес-
тадæй Украини æма ймæ æ мадæ ’ма æ фидæ кæцæй-
дæр гьæр кодтонцæ. Юркæ, гьæр кæцæй игъустæй, еци
’рдæмæ ледзуй, фал - неке некæми! Уæдмæ еу устур цæр-
гæс бæрзæндти æрбатахтæй. Æ базурти фæтæй арв сау
тар бацæй, се ’змæлдæй æнахур устур думгæ систадæй.
Æхе зæнхæндзæрмæ æруагьта, Юрки исæскъафта уæл-
дæфмæ æма ’й хæссун байдæдта будуртæ, уæдта хуæн-
хти сæрти. Юркæ ба æ гьæлæсидзаг кæуй. Уæд æй цæр-
гæс æ базуртæй хуайун байдæдта. «Æрбайгъал дæн,-
зæгьуй Юркæ, - кæсун æма мæ сæргьи лæууй гьомбæл-
гæнæг. Мæ гьæццол мин рагæлста æма мæ нæмуй, хус-
гæ ке байзадтæн, уобæл. Æз ба кæун...»
Еци бон æз дзурд равардтон Юркæн, ке некебал æй
нæмдзæнæй, цалинмæ æз ами уон, уæдмæ, уобæл.
Зин адтæй æви æнцон, уæддæр косгæ бæнттæ евгьу-
дæнцæ. Еу сæумæ фестадтæн, - Малышев сæхемæ ран-
дæ ’й æма адтæн еунæгæй. Мæ хуссæни рабадтæн æма,
мæ цæститæбæл не ’ууæндун - мæ хæдзари зæнхи ас-
тæу тумбул тугъдæй лæууй хелагæ. Куд нæ фæттарстай-
нæ æма сах кæсгæ байзадтæн. Уæдмæ рахизтæн, лæ-
дзæгæрбахæссон, зæгьгæ. Сабургай мæ туфлитæ искод-
тон, уæдмæ кæсун æма хелагæ æхе райхалдта, уотемæй
ме ’рдæмæ æрбабуруй. Лæг æ таси мадзалгьон æй, - æз
фæццурд дæн æма ин мæ туфлий къелæй æ сæрбæл них-
хаттæн, уотемæй æй, мæ тухæ-мæ бонæй, зæнхæмæ нил-
хъивтон. Æ сæр мæ туфлий буни бæргæ адтæй, фал мин
æ гурзе ба мæ къахбæл истухта. Æз ин мæ туфлий къе-
лæй æ сæр ку бансадтон, уæд æрлæмæгъ æй. Тæссагæй
си нецибал адтæй æма мæ къах исуагьтон. Фæххастон
æй æма ’й рагæлстон. Фал мæмæ тасдзийнадæ ба æрцу-
дæй уой фæсте. Мæ къæхтæбæл истунгьон нæбал адтæн,
ме ’гас гурæ дæр зир-зир кодта.
83
Еци бон кустгьон нæбал исдæн, мæ сæр ресуй, зæгъ-
гæ, исрæуонæ кодтон. Изæрæй ба фæццудтæн директор-
мæ æма ин радзурдтон, хабар куддæр адтæй, уой. Ба йн
лæдæрун кодтон: еци къомнæти мæ бон хуссун нæбал æй.
Директор мин загьта, зæгьгæ, мæ бон дин банхус кæнун
нæй, æндæр нæмæ некæми неци ес...
Рæстæг евгьудæй. Кусти бæнттæ, кæд зæрдирохс нæ
хастонцæ, уæддæр тагьд цудæнцæ. Фæцæй мæйæ æма
райстон мизд; ба мин нимадтонцæ 710 соми зæронд æхца-
тæй. Уонæй ми хуæрдæбæл ниууорæдтонцæ æма ма рай-
стон 500соми.
Фиццаг мизд райсгæй, æз гъæуама уой естæмæй ис-
бæрæг кодтайнæ. Уомæ гæсгæ балхæдтон ниуæзтæ. Æр-
худтон ме ’мкосгутæй еу къуарей æма исбæрæг кодтан мæ
кусти фиццаг улупа. 200 соми ба си рарвистон Гуæсхани
номбæл.
Июни мæйи райстон нæхецæй пъисмо: игьосун мин
кодтонцæ, мæ мади фидæ Дзамæрзæ ке рамардæй, уой.
(Æ кой ин уæлдæр ма кодтон.) Кæд 100 анзи фæццар-
дæй æма рохс бæнттæ берæ фæууидта, уæддæр æ цар-
ди еу хай ба рарвиста зинтæй. Æ фидæ Дзанхот адтæй
дæсни дохтур æма æ фуртæн дæр равардта еци ацъа-
гьуæ. Фурт берæ базудта æ фиди амундæй, берæ бау-
арзта еци дæсниадæ. Æма, ку рагьомбæл æй, уæд, Пе-
тербурги институт фæууогæй, райдæдта дохтури куст
кæнун.
Фидæ æма фурт - Дзанхот æма Дзамæрзæ сæ кæдзос
хъиамæтæй искодтонцæ хуарз мулк æма гьæуагæ нæ зуд-
тонцæ.
Дзанхот ку рамардæй, уæд æ мулк байзадæй еугурæй-
дæр æ еунæг фурт Дзамæрзæн. Фурт ма йбæл æ кæдзос
хъиамæтæй, æ бон куд адтæй, уотæ æфтудта. Дзамæрзæ
æвдадзи хуасæ беретæн искодта, берети цард ергьæвгонд
84
æрцудæй æ фæрци. Æгас ма си ка ’й еци адæнæй, етæ ’й
абони дæр хуарзæн имисунцæ.
Еу минкъий фæстæмæ ракæсæн..
Ралæудтæй 1917 анз. Зæронд гьуддæгтæ ихæлд æр-
цудæнцæ. Цæрунгьон ка адтæй, уони мулк истонцæ, æф-
хуæрд цудæнцæ, ахæстонцæ сæ. Æ мæгури гьефтæ ка
хуардта, етæ нур æрцардæнцæ. Нæуæг цардарæзтбæл
тохгæнгутæ нæ гьуди дæр нæ кодтонцæ, ка кутемæй ис-
мулк кодта, уой. Сæ нисан адтæй уони фесафун.
Еци рæстæгзæрди æфтауй Рими папæ Иннокентий III,
кæци, католикон дзиуари знæгти нихмæ тохгæнгæй, загь-
та: «Маретæ еугурей дæр æнæвгьауæй. Хуцау арви ме-
дæгæ базондзæнæй æхеуонти.»
Дзамæрзæн æ мулк ист æрцудæй. Æхе ба ин искъолак
кодтонцæ æма æд бийнонтæ æрвист æрцудæй Астæуккаг
Азий æзменсæмæ, æдзæрæг будуртæмæ. Уоми фæцæй
1928 анзæй 1947 анзи уæнгæ. Авд сувæллоней хæццæ
ниййергутæ ци зинтæ фæууидтонцæ, уой, æвæдзи, Про-
метейæй фæстæмæ некема бавзурста. Æ кизгуттæй сæ
еу - Таужан рамардæй уоми æстонгæй. Иннетæ ба тух-
хæйти исервазтæнцæ фæстæмæ.
... Пъисмо ку бакастæн, уæд еци гьуддæгтæ еугурæй дæр
мæ цæститæбæл рагьазтонцæ æма хуарз фæккудтæн.
Таланчий мæбæл куд фулдæр рæстæг цудæй, уотæ
мæ зæрдæ мæгурэей мæгурдæр кодта, сагьæсти æфтуд-
тæн ме ’дарддæри гьуддæгтæбæл. Еу бон мæ зæрди
æрæфтудæй Сталинабадмæ фæццæун æма министерстви
ракорун, нæуæг рауæнмæ мæ куд раййивтайуонцæ, уотæ.
Мæн гьудæй ахургæнæги куст, уомæн æма мин, еуемæй
æнцондæр адтæй ахургæнæгæй косун, иннемæй ба е ад-
тæй мæ ацъагьуæ, æма ’й æнæ косгæй иронх кодтон. Нур
директорæн ку загьтайнæ, рамæ уадзæ, зæгъгæ, бони
æмгьудæй Сталинабадмæ, уæд мæ уадзгæ нæ ракодтай-
85
дæ, фал ма мæ мæстæйдзаг дæр бакодтайдæ. Уомæ гæс-
гæ мæ ести налат миуæ æргьуди кæнун гьудæй. Æма
æргьуди кодтон: мæ паспортæййевуни рæстæгæрхъæрт-
тæй æма ин æнæ Сталинабадмæ фæццæугæй баййевæн
нæййес. Директор исарази æй æма мæ рауагьта еу бони
æнгьудæй.
Иннæ бон рандæ дæн горæтмæ æма бацудтæн мини-
стерствомæ. Лæмбунæг син ракодтон мæ хабар. Уæд си
кадрти сæргьлæууæги хуæдæййевæгæй куста уруссаг
силгоймаг, еу 35-40 анзи кæбæл цудайдæ, уæхæн. Лæм-
бунæг мæмæ фегьуста, уæдта мин загьта: «Кæд арази дæ,
уæд дæ рарветдзинан историбæл ахургæнæгæй Хорогмæ
- Памири. Æз си мæхуæдæг некæд адтæн, уæддæр æй
хабарæй зудтон, уæдта географиæй дæр, уоми цæрунмæ
зин уавæртæ ке ес. Уордæмæ цæунбæл мин арази н’ ад-
тæй мæ мади æрвадæ Мæхæмæт дæр. Климæт æма ра-
уæни лæгьуздзийнади уæлæмхасæн ма си фæндаги зин-
вадуат дæр адтæй. Зумæги дæргьци, цид, имæ машинæ
нæцудæй...
Æз гьæуама рандæ адтайнæ Памирмæ, фал мæ бафарс-
тонцæ: «Æрмæст уордæмæ цæуни агьоммæ дууæ фарс-
таебæл раст дзуап радтæ: де ’нæнездзийнадæ куд æй,
уобæл, уæдта дæ ахилæй фæсарæнти еске ес æви нæ,
уобæл.» (Памир æвæрд æй Советон Цæдес æма Афгани-
стани арæнбæл.) Æз, Хуцауи фæрци, еци рæстæги мæ
æнæнездзийнадæй нæ гъаст кодтон, фал мæ фидæ кæми
æй, уой ба æргом загьтон. И силæстæгæн мæ фиди хабар
æнæнгьæлæги адтæй, ниссагьæси ’й, æрæгиау ба загьта:
«Цо бал Таланчимæ, æма ци исфæндæ кæнон, уой дин
уордæмæ игьосун кæндзинан».
Мæ бæрæгæн бæлвурд неци зонгæй, æз иннæ бон æр-
цудтæн Таланчимæ. Директори уоми нæ ниййафтон, ран-
дæ, дан, æй Сталинабадмæ.
86
Иннæ бон мæмæ фæдздзурдта, салам ин равардтон.
Мæхе игьосунмæ исцæттæ кодтон, фал е неци дзоруй,
тамаку думуй. Æрæгиау ба ме ’рдæмæ æхе æрбахатта,
мæстходæ бакодта, уæдта мæ фæрсуй: «Цæй, куд æй,
Агьузари-фурт, паспорт ахуради министради дæттун рай-
дæдтонцæ?» Ба ’й лæдæрдтæн, гьуддаг ин зунд ке æй,
уой æма мæхе дзуап дæттунмæ исцæттæ кодтон. Сабур-
гай ин загьтон, аййепгун ке дæн. Æма мæ бон уæхæн
уавæрти косун ке нæ ’й. Уомæ гæсгæ ба æз гьæуама мæ-
хецæн æндæр куст баагорон, мæ уавæртæ æма мæ ацъа-
гьуи аккаг.
Мæ хæццæ исарази æй æви нæ, уомæн неци зонун, фал
нецибал исдзурдта. Æз фестадтæн æма рацудтæн.
Мæйи фæсте райстон министрадæй пъисмо-сæхемæ
мæ цæун кодтонцæ. Ку исцудтæн, уæд мин уоми, мæ хæц-
цæ раздæр ци силгоймаг дзубанди кодта, е равардта гæгьæ-
ди Дангарамæ-будури районтæй еу- историбæл ахургæ-
нæги бунатмæ. Гæгьæди мæмæ ку лæвардта, уæд мин
мæ къох райста æма мин уотæ: «Амондгун бони райдайæ
косун, киндзæ куд æрхонай æма тумугь бийнонтæ ци ис-
уайтæ,» Æз ин райарфæ кодтон, фал мæ меднимæр ба
загьтон: «Аци силгоймаги зæрдæ мин цæйбæрцæ рæстæг
зæгьуй уоми фæуун, уойбæрцæ си, рæхистæй мæ ку ниб-
бæттонцæ, уæддæр нæ фæууодзæнæн».
Фал гьуддæгтæ ба низзилдæнцæ, е куд загьта, уотæ.
Фæддæн Дангарай фараст анзи - æнæгьæнæ фæлтæр.
1957 анзи, сосæни мæйи 20-аг бони æз гьæуама Талан-
чийæн хуæрзбон загьтайнæ æма рандæ адтайнæ Дангара-
мæ. 19-аги изæрæй нæ директор æрбацудæй æма мин æ
фæндон балæдæрун кодта, зæгьгæ, хуæрзбон зæгьуни
агьоммæ мæ дæ хæццæ бабадун фæндуй. Æз куд нæ иса-
рази адтайнæ.
Уæдмæ ме ’мкосгутæ алцæмæй исцæттæ кодтонцæ сæ
87
фингæ: ниуæзтæ, плов, фуси фидæй фезонæг æма æн-
дæр хуæруйнæгтæ.
Уогæ, мæхе зæрди дæр адтæй фингæ син исаразун.
Фал, раст зæгьун гьæуй, уæхæн устур æзгули искæнуни
фæндæ ба мæмæ н’ адтæй. Ме ’мкосгутæ еугурæй дæр
уоми адтæнцæ æма ку байгъæлдзæг æнцæ еу минкъий,
уæд си алкедæр æ дзурди хай кодта. Ка мæ си æ хуарз
æмбал худта, ка мæ е ’нсувæрбæл нимадта. Еу загьдæй,
нæ цийнæ еузæрдон адтæй.
Фæстагмæ директор ракурдта дзурд æма загъта: «Æз
нæ зонун Андрей Сергеевичæн (уотæ мæ худтонцæ урус-
сагау - Агубе номбæл се ’взаг нæ хæттæй) æ ниййергути,
фал син идардмæ зæрдиуагон арфæ кæнун, уæхæн хуæрз-
æгьдау фурт ка исгьомбæл кодта. Берæ нæ ракустай
не ’хсæн, фал дæхе бауарзун кодтай, бийнойнаги хузæн
нин исдæ. Фæндараст кæнæ дæ фæндагбæл, ма нæ бай-
ронх уо»... Дзурд ку фæцæй, уæд мæ æ хъури ракодта.
Æз син мæ арфи хай ракодтон, сæ ном син иссердтон
æма исбадтæн. Нæ бабадт игьæлдзæг хаста. Æз ба гьу-
дити рандæ дæн. Мæ цард мæ цæститæбæл гьазун рай-
дæдта æма раевгьудтæн изол.
Мæ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ мæ сувæллони бæнт-
тæ, ме ’скъолай ахури рæстæг, нæ фиди рандæун. Æстонг
æма тухст æнзтæ, Гуæсхани фæййахæст, паддзахадæ
æма адæни æфхуæрдтитæ, мæ къохи рахаудт æма берæ,
берæ мæгурбæнттæ...
Мæ зæрдæ исхъурмæ ’й, цæстисугтæ лæбурдтонцæ,
фал мæхе ниддор кодтон.
20-аги сæумæй раги рацудтæн надмæ. Уордæмæ мæ
хæццæ рацудæнцæ нæ косгутæ, ахурдзаутæ. Машини ра-
бадтæн æма хуæрзбон загьтон Таланчийæн.
Амистоли мæйи 1-аг бон, 1957 анзи, райдæдтон косун
Дангарай. Е адтæй Таджикистани изолдæр районтæй еу.
88
Хуæнхтæй еу 10 километри изолдæр. Астæуæй си цудæй
еу хузæнон гьæунгæ, иннæ гьæунгтæ ба - хуæздæргьæ-
уагæ. Цæугæдон си хæстæг - некæми. Ниуазуни дон цу-
дæй хæтæлтæбæл хуæнхрæбунæй, сауæдони дон.
Игьæлдзæгдзийнадæ дæр си Таланчийæй берæ фул-
дæр адтæй. Бацудтæн райони ахури хаййадæмæ. Æ
сæргьлæууæги уоми баййафтон. Мæ зæрди мин æваст
æрбафтудта Таланчий сувæллæнтти хæдзари директо-
ри. Æрмæст аци лæг асæй минкъийдæр адтæй, уæдта
мæмæ ездондæр фæккастæй. Æ муггаг адтæй Ризоев.
Æз ин балæдæрун кодтон мæ цуди сæр. Мæ гæгьæди-
тæмæ мин æркастæй æма ’й ци гьудæй, уони æхемæ
исбæрæг кодта: мæ дипломи къопи, курдиадæ æма уотæ
идарддæр. Æрмæст мин балæдæрун кодта, зæгьгæ, цæ-
рæнуат хæдзарæ нæмæ ахургæнгутæн нæййес æма бал
дæхецæн ести амал кæнæ.
Æз рандæ дæн фусунуатмæ æма уоми бадзубанди код-
тон, хæдзарæ иссеруни агьоммæ си ке цæрдзæнæн,
уобæл.
1 августи райдæдта мæ куст: зилдтæн хæдзæрттæбæл
æма финстан, нæуæг ахури анзи скъоламæ ка цæудзæ-
нæй, еци сувæллæнтти...
Мæнæ ралæудтæй рухæни мæйи 1-аг бон, 1957 анзи.
Райдæдта ахури анз Дангарай астæуккаг скъолай дæр.
Уруссагскъолабæл нимад цудæй, фал си адтæй таджикаг
кълæстæ дæр. Æдеугур си 720 ахурдзауи, 27 къласи.
Мæнæн равардтонцæ историй уроктæ еугурзей дæр
фæндзæймæгтæй ба дæсæймæгти уæнгæ. 10-аг къласс
ба мин бакодтонцæ мæ бæрнæхсти классрукæй.
8 сахаттебæл адтæн скъолай. Хизтон урокти райдайун.
Æма мæнæ равардтонцæ мурæй дзæнгæрæг. Хъæбæр
гьенцъун кодтон, куд уодзæй, ци уодзæй, зæгьгæ. Фал
цæмæй тарстæн, е нæ рауадæй. Сувæллæнттæ мæ ба-
89
лæдæрдтæнцæ, æз ба сæ бауарзтон æма мæн ба æндæр
хуарз нæ гьудæй. Уотемæй бонæй-бонмæ фæлтæргæ цуд-
тæн. Мæ куст æма медбæсти хæццæ хуæздæр зонгæ код-
тон.
Базудтон, Дангарай нæхе ’рдигæнттæ дæр ке ес. Æх-
цæуæн мин куд н’ адтайдæ, кæд сæ хæццæ зонгæ нæма
адтæн, уæддæр. Хе адæн, хе æвзаг, хе æгъдæуттæ... Етæ
иронхгæнгæ некæд æнцæ...
***
Дигори æхсæн ес нуртæки берæ ахургонд æма кадæй
устур адæмтæ, фал уонæй беретæ иронх кæнуй, кенæ æ
сæрмæ нæбал хæссуй нæхе рагон æгьдæуттæ, æма е ма-
хæн æй устур ампъез фæстæмæ. Æ дзубандий медæгæ ахид
рæсугьд уруссаг дзурдтæ ка æфтауй, пъисмотæ маддæлон
æвзагбæл нæ, фал уруссагау ка финсуй, дигорон аййевадæ
нæ, фал уруссаг ка уарзуй, еу дзурдæй, дигорон уогæй, ди-
горон гьуддаг цидæр ес, уони ка байронх æй, е нимад цæуй
сугьзæрийни къæрт æма зунди къубусбæл. Арæхдæр аци
гьуди æма æцæгдзийнадæ хауй фæсевæдмæ.
Уомæ гæсгæ ба мах берæ дзурдтæ нæхе ’рдигонау зон-
гæ дæр нæбал кæнæн, не ’гъдæуттæн ба ма байзадæй сæ
тæф, æма е гъæуама уа гъулæг, лæмбунæг гьуди кæнун
ке бон æй, уонæн.
Махбæл ихæс æй басагьæс кæнун: кумæ тæрæн, нæ
фиддæлтæ нин ци алæмæти æгьдау ниууагътонцæ, уой?
Аци фарста мæ тухсун кæнуй кæдфæнди дæр, устур
мæти мæ æфтауй, ци бакæнон æз ба, цæмæй еу минкъий
агьаз фæууон не ’взаг æма æгъдæуттæ не ’ронх кæнун-
мæ. Гъе, уотемæй æрæфтудæй мæ зæрди, арфдæр мæ
ка агайуй, мæ еци сагъæстæ æма цаутæ ниффинсун мæ
уодæн хъазар маддæлон æвзагбæл.
Нура нæ дзубандимæ раздæхæн.
90
...Еу анз, рухæни мæйи райдайæни, къуæре ку исцу-
дæй ахури анзæй, уæд скъоламæ бæрæг кæнунмæ æрцу-
дæй, авд мæйи æгустæй ке фудæй фæххаттæн, еци лæг.
Æрбацудæй мах скъоламæ æма мæн ку фæууидта, уæд
бафарста, Дангарамæ мæ ка рарвиста, уобæл. Æз Данга-
рамæ уой сæрти æрвист адтæн, уой æнæбафæрсгæй, е
ба уæд адтæй кадрти хаййади сæргьлæууæг. Ци гæнæн
адтæй, æма ин балæдæрун кодтон, кутемæй æрвист æр-
цудтæн, уой. Е дæр уæд мæнмæ нецибал исдзурдта, фал
сæхе æрдигонау нæ директор æма райони ахури хаййади
сæргьлæууæгæн цидæртæ радзурдта, уотемæй рандæ ’й.
Сагьæси бафтудтæн, ай ци фæндуй, зæгьгæ. Тæрсгæ си
цæмæй кодтон, фал адæймагуотæ конд æй, æма ’й фæф-
фæндуй алли гьуддаг дæр кæронмæ балæдæрун.
Е ку рандæ ’й, уæд мæмæ директор фæдздзурдта æма
мин уотæ зæгъуй, зæгъгæ, нæ зонун, цæмæй, уой, фал
уæдæйти ами ка адтæй, еци лæг арази нæй, ду ами куд
косай, уобæл. Æз, дан, дæ ци минкъий рæстæг зонун, уоми
дæбæл мæ зæрдæ нецæмæй ходуй, неци æнæраст миуæ
дæмæ бафеппайдтон, фал е цæмæн уотæ гьуди кæнуй,
уой рæуонæ ба нæ зонун, æма фæццо Сталинабадмæ, уоми
ин æ бæрæг базонæ. Æ загьд, дан, ин ку не ’сæнхæст
кæнæн, уæд нæ хъæбæр бафхуæрдзæнæй.
Æз æй лæдæрун байдæдтон, гьуддаг цæй медæгæ
адтæй, уой. Еци министри хуæдæййевæгæн æ муггаг ад-
тæй Мамадназаров. Еу къуар анзей разэей æй еу дигорон
лæгьуз фæннадта, æма нур ба уомæ гæсгæ еугур диго-
рæнтти дæр еминæн уидта, æппун си ка нецигæнæг ад-
тæй, уонæмæ дæр ’знаги цæстæй кастæй. Лæдæрдтæн
æй, лæдæрдтæн, мæн фуд адтæй æрмæст уой медæгæ,
æма дигорон ке адтæн, фал, цæветтонгæ, уомæй ба æз
91
алкæддæр дæн сæрустур, уомæй устурдæр хæзна мин
Хуцау неци балæвар кодта, уомæй адгиндæр æнкъарæн
мæ уоди нæййес! Æз ме ’взаг æма мæ адæн некæд бай-
ронх унбæл ард бахуардтон, æма мин е мæ фæстаг исуо-
лæфти уæнгæ дæр уодзæй мæ царди сæйрагдæр ихæс-
тæй еу.
Еци дзубандитæ ку æрцудæнцæ, уомæй дууæ-æртæ
боней фæсте, сæумæй, рухæни мæйи дæсæймаг бони æз
гьæуама ранæхстæр адтайнæ Сталинабадмæ. Еци æхсæ-
вæ мæ сагьæсæй нæ ниххустæн æма, бонивайæнтæмæ
хъанæй фæллæугæй, еу инней фæдбæл тамаку думдтон,
цума мæ маст мæ рæугутæй истон, уоййау. Еци æхсæви
мæн сæри ци сагьæстæ фæззелдогь кодтонцæ, уони ниф-
финсунбæл багьæудзæнæй берæ хъаурæ æма сæ фæл-
тау ку нæ финсон, уæд хуæздæр уодзæнæй.
Сæумæ рандæ дæн Сталинабадмæ æнæ сехуарæй.
Мæхе лæгьуз æнкъардтон æма зæрдæ нæ загьта хуæрун
нæ, фал ма еске хæццæ естæбæл дзорун дæр. Еци сахар-
мæ фæсарæфтæ бахъæрттæн æма министрадæмæ бацуд-
тæн, фал мæн ци лæг гьудæй, е æ бунати нæ разиндтæй
æма ’й æнæгьæнæ æртæ бони хезун багьудæй. Ци гæ-
нæн адтæй, нæ гьæуккаг Мæхæмæтетæмæ рандæ дæн
æмауоми иуазæгуати фæддæн, рæстæгевгьуйæнгæнгæ.
Æртæ боней фæсте бабæй бабæрæг кодтон мæ гьæу-
гæ адæймаги. Дуар бахуастон, бацудтæн æ кабинетмæ
æма си баййафтон берæ адæм. Хæстæгдæр имæ ку бай-
стон мæхе, уæд мæ бафарста, мæ цуди сæр ци ’й, уобæл.
Мæ гьуддаг ин ку æрдзурдтон, уæд мин е уотæ бакодта:
«Цо фæстæмæ Таланчимæ æма уоми косæ.» Æз, гьай-
гъай, уобæл арази нæ адтæн, æма ’й байагурдтон дзуапп,
Дангарай косун мæ цæмæннæ уадзетæ, зæгьгæ. Мамад-
назаровæн æ бон ци адтæй зæгьун, фал мин уæддæр уотæ
балæдæрун кодта, æма, дан, пенси есис æма дин, берæ
92
æхца кæми нæ есай, уæхæн куст дæтгæ ’й, кæд дæ, зæгь-
гæ, уотæ дæр нæ фæндуй, уæдта цо фæстæмæ Цæгат-
Иристонмæ.
Уæхæн хатдзæг ку райгьустон, уæд куддæр расонт дæн,
мæ тог мæ цæсгони рабадтæй. Еци загьд мæнæн мæ зæр-
дæ рарæхуста æма мæ бунати фестъæлфтæн, хæстæг-
дæр имæ бацудтæн цурдгомау æма ’й рафарстон, куд загь-
тай, зæгьгæ.
Е дæр мин дуккагхатт загьта æ фиццаг дзурдтæ æндиуд
æма æнæфсæрмæй. Æз дæр имæ нæбал фæллæудтæн
æма ’ймæ зустæй исдзурдтон: «Ходуйнагдин фæууæд æма
дин еци дзурдти хæццæ зæнхæ ниттонæд!»
Идарддæр ма мæ мæстæй цитæ дзурдтон, уони
еугурæй нæ гъуди кæнун, фал ин загътон уотæ: «Æз,
æвæдзи, ме ’стонги, сувæллон уогæй, мæ рахес къа-
базæ ку ниууагътон, уæд ду ба мæн хузæнтти хъиа-
мæтæй дæ губун рауагътай æма исбадтæ аци сурх
стъолæбæл. Дæ губун хæран тогæй идзаг ке æй, уой
нур ду гъæуама лæдæрай! Уæдта ма дин уой дæр
зæгьун, æма дæ дзурдтæбæл сагьæс кæнæ æма уоте-
мæй дзорæ, æндæра дæ дзиппи партион билет ес æма
дин фесæфдзæнæй!»
Нæ хъазауати лæг рафæлорс æй, æ цæсгон гетенау
нийвадæй. Е мæнæй уæхæн карз дзурдтæ нæ хизта æма
къех кæсгæ байзадæй, æхуæдæгка мæбæл, æ мæстæй
исирайгæй, гьæртæ кæнуй: «Фестæ æма рандæ уо!» Æз
ин балæдæрун кодтон, уотемæй ке нæ рандæ уодзæнæн,
уой. Æз æй байагурдтон финстæг, кæцими гьæуама бав-
дистайдæ, цæй туххæй мин н’ адтæй куст, уой æма æ тæк-
кæ бакомкоммæ æнцад исбадтæн.
Уотемæй, кæрæдзей нихмæ бадтан дууæ лæги. нæ еу
фуцъулуз, нивæй мæгур, фал нифсæй идзаг, иннæ - бæр-
зонд, цæрдхуз, идзаг цæсгон, устур губун, æ зундбæл ба
93
ин уæхуæдтæ сагьæс кæнтæ æ раздæри дзуаппитæмæ
гæсгæ.
Минкъий рæстæги фæсте имæ æ секретарь æрбахаста
телеграммæ æма имæ ’й балæвардта. Æз имæ ме ’нгæс
бадардтон æма мин бантæстæй телеграмми гьуди бакæ-
сун, е лæвæрд адтæй Дангарай скъолай директори номæй.
Е ин игьосун кодта, историй уроктæ æнæ ахургæнæгæй ке
лæуунцæ, æма курдта ахургæнæг историбæл. Мамадна-
заров имæ берæ фæккастæй, уæдта мин таджикагау теле-
грамми иннæ фарсбæл сурх къариндасæй цидæртæ ниф-
финста, равардта мæмæ ’й æма мин уотæ: «Цо æма косæ!»
1957-аганзи рухæни мæйи 14-агбониæрцудтæн Данга-
рамæ æма райдæдтон мæ ахургæнæги куст кæнун. Ахури
анз фæцæй æнæ уæлдай æййивддзийнæдти хæццæ. Мæ
царди медæгæ еци рæстæги уадессагæй неци æрцудæй.
Ралæудтæй 1958-аганз. Астæуккаг Азимæ кæдæй ра-
цудтæн, уæдæй мæбæл нур цудæй дууæ анзи. Исæрхун
дæн мæ райгурæн зæнхæбæл æма исфæндæ кодтон Кав-
казмæфæццæун.
1958-аг анзи сосæни мæйи 6-аг бони Дзудзутти хæццæ
поезди рабадтæн Сталинабади, уой фæсте ба Красноводс-
ки науи Бакуй уæнгæ. Еу дзурдæй, 18-аги адтæн Лескени
гьæуи. Надбæл нæбæл рацудæй дууадæс даргь бони, кæд
æма æхсæз бонемæ æрбахъæртун æнгъизтæй, уæддæр.
Нæ фæндагуомæн радаргь æй, æма Красноводскæй Ба-
куй уæнгæ денгизбæл ку цудан науи, уæд райдæдтонцæ
æнæуаг карз фæлхъæзæнтæ. Етæ нæ уойбæрцæбæл бакъ-
улумпи кодтонцæ, æма ма ервæзгæ дæр туххæйти фæк-
кодтан. Е дин Каспийи «цадæ»! Бакуйæй Дзæуæгигьæу-
мæ поезди цæугæй ба нин берæ рауæнти хезгæ æрцудæй,
уомæн æма æнæбæрцæ карз уарунтæ райхалдтонцæ
æфсæн фæндæгтæ æма хедтæ.
Нура æрæздæхæн, ци бон исхъæрттæн Лескенмæ, еци
94
бонмæ. Уæд нæ хæдзари игьæлдзæг куд нæ адтайдæ! Не
’нкъард, æфхуæрд хæдзари фæрстæ цума рохсдæр фæ-
цæнцæ, уотæ мæмæ кастæй. Æз æма Дзудзуттæ адтан
æнæнезæй нæ хæдзари, Амурхан исцудæй Æфсади рæн-
гьитæй, Лизæ хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ ме-
дицинон техникум каст фæцæй, æма хорау худтæнцæ æ
дууæ цæсти рæсугьд, идзаг цæсгомæй, Таймураз хуарз
бæрæггæнæнти хæццæ фæцæй æстæймаг кълас æма
бацудæй фарæстæймæгтæмæ, Раханат ба æ лæг æма æ
сувæллæнтти хæщæ цардæй æнæмастæй. Етæ адтан мах
æмбурд бийнонтæй, исирæзтан æнæбæрцæ зин уавæрти,
фал, фæснадмæ нæ рахезгæй, иссердтан нæ бунæттæ
царди медæгæ æма нур æрæмбурд ан нæ мадæ Гуæсхан-
бæл игьæлдзæгæй.
Нæ ниййерæги фæндæмæ гæсгæ, искодтан устур кувд
æма махæй нивгундæр, цийнæйдзагдæр æхе, æвæдзи,
неке æнгьалдта. Мæуагьди рæстæгфæцæй æма 1958-аг
анзи амистоли мæйи 19 бони рабадтæн хуæдтæхæги. Еци
бон адтæн мæ кусти, Дангарай.
Рæстæг евгьудæй. Мæ куст цудæй æнæ къулумпи-
йæй. Нæхецæй истон дзæбæх хабæрттæ æма мæн ба
уомæй фулдæр неци гъудæй. Лизæ куста Чиколай
гъæуи амбулаторий, куста устур æнтæститæ æма кади
хæццæ. Куд рæсугьд, зæрдесгæ æма æвзигьд кизгæ,
уотæ ’й фæззиндтæй коргутæ, замманай лæхъуæнтæ,
зундгин æма æгъдаугин. Мæнæн уоци хабæрттæ ку
фегъосун кодтонцæ, уæд хъæбæр мæстгунæй финстон
Раханат æма Амурханмæ: «Лизæ ма нур æй бунтон су-
вæллон, æдеугурæй ибæл æвддæс анзи цæуй, æма ин
æ сæри уæхæн гьудитæ ка уадзуй, уой æрсабур кæнун
сумахбæл ихæс æй. Уой размæ лæууй нур æндæр ихæс -
ахур!»
Мæ дзурдтæн мин аргь искодтонцæ мæ бийнонтæ Лизæ
95
æцæгæйдæр, куд син загьтон, уотæ бакодта, æ ахур кæс-
тæр не скодта æма нæ фæррæдудæй.
Ралæудтæй 1960-аганз. Бæнттæ еугай-дугай, тагьдго-
мау цудæнцæ æма фæцæй ахури еума анз дæр
1960-аг анзи сосæни мæйи æхсæзæймаг бони адтæн
нæхемæ, Лескени. Гъæуи нæуæгæййивддзийнадæй неци
адтæй, раст дæс, инсæй анзей размæ куд адтæй, уоте-
мæй байзадæй, æрмæст си æригон фæсевæд фестæндæр
æй, æма си уомæ гæсгæ цард адтæй, еци евгьуд рæстæ-
гæй игъауги, æнкъарддæр.
Нæ нивæн, маххæдзари медæгæ ба æрцудæй æййивд-
дзийнæдтæ хуæрзæрдæмæ. Амурхан ахур кæнунмæ ба-
цудæй Дзæуæгигьæуи гьæууонхæдзарадон институтмæ,
Таймураз бацудæй Нальчики кооперативон техникуммæ,
Лизæ ба идарддæр куста Чиколай, æма уомæн æ кадæ
’ма е ’гьдауæй нæ суйни сæртæбæл хуæстан айдагъ мах
нæ, фал нæ адæгон адæмæй берæ ка уарзта, етæ дæр.
Нæ фидæй дæр берæ рæстæги фæсте пъисмо райстан,
æма финста, дзæбæх ке æй, уой. Раст зæгьун гъæуй, са-
дæй рак æма рæугути незæй, фал куд финста, уомæ гæс-
гæ ’й Америки дохтуртæ исдзæбæх кодтонцæ æнæ уæл-
дайзинæй.
Дзæбæх æма игьæлдзæг адтæй Гуæсхан дæр. Раха-
нат æма Дзудзуттæ дæр адтæнцæ дзæбæх. Дзудзуттæ
1959 анзи æрцудæй лæгмæ, уæдæй ардæмæ æ цардæй
некæдма рагьаст кодта. Гъе, уотемæйти нæ еугур дæр
цардæй арази адтан æма уомæй фулдæр ба Хуцауæй неци
курдтан
Гуæсхан мин еу бони сæри æ фæндон балæдæрун код-
тат мæнæн бийнойнаги гъуддаг кæнун афонæ ке адтæй,
уой Мæ карæбæл расагьæс кæнгæй, æз мæ мади фæн-
дон райстон мæхемæ 1960-аг анзи адтæн мæ кусти Данга-
рай, мæ хæццæ - Гадзаути Хъæрæми кизгæ Салихат -
сауцъарæ, саухелæ, асæй - рæстæмбес.
96
Мæ ахилæй уотæ изол уогæй, Салихат архайдта мæн
зæрдæ нæ раходун кæнунбæл, æз ба уой лæдæрдтæн,
æма нæ цард цудæй игьæлдзæг, фал...
Уæдмæти æрбалæудтæй 1961-аг анзи комахсæни
мæйæ. Еу бон мæ рахес къахи уæрагисæр ресун бай-
дæдта, сæумæмæ ба ниррæсудæй. Дангарай дохтуртæ
ин неци бæлвурд зудтонцæ æма уæд рандæ дæн Стали-
набадмæ Сарæмæ. Сарæ имæ æркастæй, рентгени ра-
цудтæн æма уæд исбæрæг æй мæ къахи нез - уæраги-
сæри туберкулез. Е мæнæн адтæй устур цæф. Комах-
сæни мæйи 18-аг бони мæ ниввардтонцæ Рахатий
туберкулезон сæйгæдони æма си фæдтæн ханси мæйи
1-агбони уæнгæ.
Еци бæнттæ мин Хуцау мабал бавзарун кæнæд. Сæй-
гæдæнтти берæ адæмтæ адтæй, фал уæхæн сæйгæдони
еци нези хæццæ ка некæд адтæй, е мæ уæддæр нæ балæ-
дæрдзæнæй æма æй ниууадзæн. Цубурдзурдæй, мæ зæр-
дæ ’й ме ’нæуарзонæн дæр нæ зæгьуй.
Рагьезæмæрттæ кодтон, уотемæй мæ рауагьтонцæ мæ
идарди бæсти хæдзарæмæ. Дангарай фæдтæн хъанæй
рухæни мæйи уæнгæ æма мæ нез сабургай æндæгæнгæ
цудæй мæ бауæрæй. Мæ къæхтæбæл æрлæудтæн, Ху-
цау æма дохтуртæй дæлæмæ, Салихати фæрци æма уой
байронх ун мæ бон некæд æй.
Раст еци анз цæппорсей мæйи мин дохтуртæ барæ
равардтонцæ мæ кустмæ цæунмæ æма скъолай заву-
чæй косун райдæдтон. Кæд мæхе фæлмаст лæдæрд-
тæн, уæддæр мин кусти дзæвгарæ æнцондæр адтæй,
уомæн, æма æнæгьæнæ дæс мæйи, зæгъун æнгьезуй,
анзи бæрцæ хъан фæдтæн, гьема аДæни æхсæнмæ
нæуæгæй ку рацудтæн, уæд æй мæхецæн æнгьæл дæр
н’ адтæн, зæрдæ исрохс æй æма бабæй мæмæ цæрун
æрцудæй.
97
Цудæй рæстæг, цудæй мæ куст дæр æма æрхъæрт-
тæй ахури анзи кæрон. Скъолайæй уолæвди рæстæг ис-
фæндæ кодтон нæхемæ фæццæун, æма 1962-аг анзи со-
сæни мæйи фиццаг бони æртемæй дæр - æз, Салихат æма
Ларисæ - цудæй ибæл уæд еуæндæс мæйи - адтан райгу-
рæн бæсти зæнхæбæл.
Таджикистан æма Кавказ... Куд фæйнæхузи ’й сæ ном,
уотæ фæйнæхузи ’нцæ сæхуæдтæ дæр. Æрмæст, уоми
æма нæхемæ бæрзонд хуæнхти цъоппитæ æма хуæнхаг
гьæутæн ба устур æнгæсдзийнадæ ес.
Таджикистан фулдæр æй хуæнхбæстæ, етæ ахæссун-
цæ æвдай проценти æ еугур фæзæй. Таджикаг гьæу хун-
нуй кишлак. Хæдзæрттæ-æргьин, тъæпæнсæр, фæрстæ
æма зæнхæ дæр - æргьæй. Уордигон адæмæн сæ уæле-
дарæс дæр цæмæдессаг æй. Лæгти хъæппæлтæ - хумæ-
тæгæй хумæтæгдæр. Нæхемæ гобани цъари хъумац ке
хонунцæ, уомæй конд уæгьдфадгутæ хæлаф фадигьолти
уæнгæ, астæуæй уæлæмæ нæхемæ медæггаг уорс æх-
сæккагæй хæдонæ, æрмæст æ дустæ - уæгьдæдæр, хъур
ба - игон. Сæ къæхтæбæл - азийаг къалостæ æнæ цъин-
датæй, сæ сæртæбæл - тюбитейкитæ, уой æндегæй ба,
кæмæн æ бон куд æй, уотæ тухт сæрбæл-хъумац. Æнде-
гæй ба ибæл тæнæг хъумацæй халат. Гъе, уобæл ба цæп-
пæртæ æма, рони бæсти, ке равгæ куд æй, уомæ гæсгæ,
хъумац баст.
Таджикæгтæн сæ хæдзæртти нæййес стъолтæ æма
къелатæ, бадунцæ æндзæр зæнхæбæл, хуæрунцæ еу
тæбæгьæй се ’нгулдзитæй. Уæлдай берæ сæмæ ес хæр-
гутæ. Уонæбæл айдагъ косгæ нæ кæнунцæ, фал хæтгæ
дæр.
Сæ силæстæг адæм дарунцæ даргъ æррæстæ æма
фæтæн пъолцитæ, сæ дустæ къохтæй еу метри æрдæг
фæтæндæр æма еу 20 сантиметри даргьдæр кæмæн
98
æнцæ, уæхæнттæ. Æррæстæ цума гетен голлагæ æр-
къуæрдтай, раст еци хузæн гумудза арæзт. Астæуæй дæ-
лæмæ сæбæл - даргь, фадигъолти уæнгæ хæлæфтæ. Сæ
сæртæбæл - даргь дудагъ бинт. Гъæуама, лæг ку рацæуа,
уæд силгоймаг æ цæсгон бинттæй бааууон кæна, нæлис-
тæг æй куд нæ фæууина æма базона, уотæ. Еци адæни-
хатт æнцæ иуазæгуарзон, сæ дин - пусулмон.
Æз нур бавдистон кишлакти цæрæг адæми, фал си го-
рæтти æма тъæпæн будури гьæути ка цæруй, етæ ба хæс-
тæгдæр æнцæ культурæмæ: берæ нæгьæугæ гьуддæгтæ
рагæлстонцæ, берæ гьæугæ гьуддæгтæ ба базудтонцæ.
Уæхæн æцæгæлон, изол бæстæй хъазар райгурæн
бæстæмæ æрцæугæй, ке уарзай æма зæрдæн хæстæг ка
уа, уони дзæбæхæй ку æррæййафай, уæд уомæй хуæз-
дæр лæги ци гьæуй?! Нæ бийнонтæ адтæнцæ æнæнез,
æнæмаст, дзæбæх финста нæ фидæ дæр.
Лизæ бацудæй медицинон институтмæ æма идарддæр
ахури гьуддагæ размæ ниввардта, иннæ гьуддæгтæмæ е
’ргон нæ хатгæй. Уæлдæр куд загьтан, уотæ ’й адтæй хъæ-
бæр берæ агоргутæ, фал æ дзуапп еугуремæн дæр адтæй
еунæг æма бæлвурд: «Мæн гьæуй ахур кæнун ’ма мæ раз-
мæ еци ихæсæй уæлдай нуртæккæ неци уинун!» Æ коргу-
ти зæрдитæ бæргæ ниммæгур уиуонцæ, фал сæ бон ци
адтæй, æма сæргубур ’ма уонтæбæрзондæй раздæхиуон-
цæ фæстæмæ, хуæздæр рæстæгути æрцудмæ æнгьæл
кæсгæй.
Венерæ æ лæг Елхъани хæццæ адтæй æма куста Ка-
захстани. Мах нæхемæ ан, зæгьгæ, уой базонгæй, е дæр
исцудæй æма фæцæй нæ хæццæ. Авгу^ти кæрони 1962
анзи Венерæ рандæй фæстæмæ Казахстанмæ, æ хæццæ
рандæй Таймураз дæр, кооперативон техникум каст фæу-
уогæй.
Еу къуар боней фæсте мах дæр исцæугæ ан, æма Гуæс-
99
хан еунæгæй байзадæй нæ хæдзари. Нæ мадæ, мах æр-
ветгæй, хъурмæ дæр куд нæ кодта, мах фæсте кæс-
гæй уæхæн даргь надбæл, уой зæрдæ ци сагьæстæ агайд-
тонцæ, уони бааргьаун зин н’ адтæй, мах бийнонти цард
хуарз ка зудта сæрæй бунмæ, уомæн. Е, æвæдзи, гьуди
кодта уотæ: «Цард, ци дессаг конд дæ, листæг дæбæл ку
æрсагьæс кæнай, уæд! Ду дæ уадæ думгæ æма ивулд
дони хузæн. Етæ, сæ надбæл ка равзура, уонæн хатир нæ
кæнунцæ, фал рæстдзийнадæй ба изол æнцæ. Уонæн сæ
разæй ци бæлæстæ фæууй, уонæй еуети истонунцæ æд
къуалатæ, фæххæссунцæ сæ уотæ изол, æма сæбæл
адæймаг некæмибал исæмбæлдзæнæй, сæ бунæттæ
байзайунцæ хъулуфæй. Иннетæн басæттунцæ сæ къа-
леутæ æма сæ еугай фæрстæ байзайунцæ игонæй, гьæ-
нæй. Æртиккæгтæн æрæгьзæлунцæ æрмæст сæ сиф-
тæ, ругæ æма сæбæл золкъæй ка фæууй, етæ æркæ-
лунцæ æма бæласæ æхе исесуй, ирæзуй, куд рæсугьддæр,
уотæ...»
Гуæсхани зæрдæбæл, гъай-гъай, лæудтæнцæ æхе су-
вæллони бæнттæ, фур минкъиййæй æнæ мадæ куд байза-
дæй, е. Кæд царди æгьдауæй гьæуагæ нецæмæ адтæй,
уæддæр æнæ ниййерæгæй цард, æдонуг нæ уогæй дæр,
донæй адгиндæр нæй. Мах сувæллони бæнттæ æма нæ
бийнонти зин уавæртæ ин æ зæрдæ æнцойнæ нæ уагьтон-
цæ. Уонæбæл, цид, сагьæс гæнгæй, Гуæсхани æ цæсти-
сугтæ нæбал фæрсиуонцæ, æ ростæбæл уадæнцæ гæр-
гæрæй. Фал нур ба е ’нкъард гьудитæ раеуварс æнцæ æма
син сæ бунат байахæстонцæ, зæрдæ ка рæвдудта, уæхæн
гьудитæ: «Тухст бæнттæ фæууидтон, сувæллæнттæ иси-
рæзтæнцæ зинæй, фал, Хуцауи фæрци, еци зин бæнттæ
нур фæстегæй байзадæнцæ. Мæ сувæллæнттæй фæснад-
мæ неке рахизтæй, алке си иссердта царди медæгæ æ
бунат æнæихæлдæй, æма е æхцæуæн æй айдагь мæнæн
100
нæ, фал нæ зæрдæй ка уарзуй, уонæн, уæдта нин æзнаг к’
адтæй æма нæмæ билæй рахаун æнгьæл ка кастæй,
уонæй ба беретæ билæй рахаудтæй. Ка ма си ес, уонæн
ба нæ алли æнтæстдзийнадæ дæр сæ зæрдитæ рæхуай-
уй ’ма син тар кæнуй сæ цæститæ, æма кæд уотæ ’й, уæд
гьæуама рæхги еугур курмæ бауонцæ. Æрмæст, уотæ маке
бангъæлæд, æма син мæ зæрдæ уой зæгьуй. Нæ, нæ!
Хуцау бахезæд, æма син тæрхонгæнæг æхуæдæг уæд!»
Гуæсханæн æ хъурмæ еци гьудитæ æййивд æрцудæн-
цæ игъæлдзæгдзийнадæй, балæудтæй ма еу минкъий æ
бунати, уæдта зæрдæрохсæй æрбацудæй нæхемæ æма
исбадтæй, нæ тургьи мæ фиди фидæ Майрæнхъул-Хаджи
сæдæ анзей разæй ци дор ниввардта уолæфунмæ, уобæл.
...Мах дзæбæхæй рахъæрттан нæ бунатмæ, æма ру-
хæни мæйи фиццаг бони, 1962-аг анзи, мæ уолæфти рæс-
тæг фæууогæй, райдæдтон мæ куст. Уæди уæнгæ æз мæ
кустбæл дæр æма мæ медбунати адæнбæл дæр исахур
дæн æма мин зин нецæмæй адтæй, æрмæст ме ’нæнез-
дзийнадæн хъæбæр фæттарстæн æма мæхе дардтон
арæхсгай.
Æргон ку зæгьон, уæд, ци адæни æхсæн кустон, уоми
мин кадæ адтæй, æма, уой лæдæргæй, е мæнæн адтæй
æхсицгон, лæвардта мин нифс, раст надбæл ке лæуун,
разæнгард мæ кодта размæ тундзунмæ. 1962-1963-агаху-
ри анз фæцæй æма бабæй сæрди рæстæги рандæ ан нæ-
хемæ цуппаремæй дæр. (Хуцауи фæрци нæбæл бафтудæй,
Валодибæл цудæй дууæ мæйи.)
Сосæни фиццаг бæнтти 1963 анзи адтæн нæхемæ. Куд
нæ алли цуди, уотæ нур дæр Гуæсханбæл хор бакастæй,
мах ку рауидта, уæд, æма фæцæй нæуæгдæрхуз. Еу са-
хæттæ ку рацудæй, уæдта мæ фæрсуй: «Агубе, фæстæ-
мæ бабæй цæудзинайтæ?» Кæд ин мæ дзуапп æхцæуæн
н’ адтайдæ, уæддæр æз Гуæсхани куд басайдтайнæ æма
101
ин загьтон, фæстæмæ ке цæудзинан, уой туххæй. Уæд
Гуæсхан нинкъард æй æма мин уотæ: «Мадта мæ уæ æр-
цуд дæр нæ тавуй!»
Æз ма ин уæд ци загьтайнæ, е мæмæ цæттæ нæма
адтæй, фал сагьæси ба бацудтæн æ дзурдтитæбæл. Лæг
æносмæ нæ цæруй, æма, ци минкъий рæстæгцæрæн, уоми
гьæуама мах кæрæдзей фæууиндæмæ цæмæн тайæн,
кæд æма нæ барæ ес еумæ цæрунæй, уæд.
...Кæд æма нæ барæ ес?! Æма ме ’нæнездзийнадæ ба,
фудæнзти æма мин фудцарди ихæлд ка æрцудæй?! Мæн
гьæуй сухæ климæт, махмæ ба цъифи буни æфсæн дзау-
маутæ дæр изгæ кæнунцæ, гьæдин дзаумæуттæ ба - гьу-
на.
Мæн æнæнездзийнади гьæуй æдзæстхез сабур царди
уавæртæ. Махмæ ба? Мæ зæрди уедæгтæбæл гьаззæн-
цæ æма мин мæ раздæри æнæбæрцæ зин цард ухстау мæ
цæстæмæ дардзæнæнцæ аллихузи æнадæнгьæдонтæ.
Артель æма сæйгæдонæ мин мæ зæрди сæхе æфтау-
дзæнæнцæ æма е дæр ресдзæй, ресдзæй и гъæнти иснæ-
уæгæй, æнæраст, мæстæйдзаг царди фудтæ æхемæ æн-
къаргæй.
Фал æз гьæуама еци гьудитæбæл фæхъхъæбæрдæр
адтайнæ, æма цудайнæ, фæстæмæ нæ, фал размæ,
зин царди къæпхæнбæл. Лæг гьæуама цæуа æррæстæ
æ нисанмæ, æ фæндонæн барæ нæ дæтгæй. Еу хатт
радтæ барæ дæ фæндонæн, - æ фæдбæл фæззинд-
зæнæй дуккаг, æртиккаг, фæндзæймаг... Нисан батар
уодзæй, æгьдау æхе баримæхсдзæй, гъуддаг фесæф-
дзæнæй ..
Мæ унафæ адтæй бæлвурд æма цæттæ: гьæуама æз
уон, мæ зин бæнтти ке хæццæ ирæзтæн æма мæмæ зæр-
дæй, тогæй хæстæг ка ’й, уони хæццæ. Гъæуама æз идзу-
лон уони хæццæ еумæ. Етæ æнкъард ку уонцæ, уæдта
102
син гьæуама се ’нкъарддзийнадæ дууех кæнон. Еци фæн-
дон мæ зæрди федар ниввæргæй, æз рацудтæн августи
кæрони 1963-аг анзи нæуæгæй даргь надбæл Астæуккаг
Азимæ. Сухи мæйи 25-агбони рахъæрттæн Дангарамææма
райдæдтон мæ куст.
Рæстæг цудæй, ахури анз æ кæронмæ хæстæг кодта,
фал мах ба нæхемæ цæуни рæвдзæ н’ адтан: махæн ад-
тæй нæхе бæсти берæ нæуарзонтæ, æма нæбæл етæ
цæмæй ма ниххудтайуонцæ, уотæ нæ фæндæ адтæй.
Фецейæй куд рандæ адтаййанæ? Раст зæгьун гъæуй, нæ
уæле ци искодтаййанæ, е нин адтæй, хæдзари дзаумау дæр
нæмæ цидæртæ адтæй, фал мах куд фæндæ адтæй, æн-
хæст уотæ ба нæ! Уомæ гæсгæ ба баунафæ кодтан еу анз
мабайзайун.
Нæхемæ пъисмо ниффинстон æма мин етæ дæр мæ
фæндитæ райстонцæ. Уогæ, æндæрхузи дæр куд гьæуа-
ма адтайдæ. Нæ уагьди рæстæг рарвистон Дангарай. Нæ-
уæг ахури анзи райдайæни хæц1\æ бабæй идарддæр код-
тон мæ ахур куст. Æнкъард дæр куд нæ ниууинæ, бæлц-
цон æ балций кæрони ниббæлцгъос уй æма ин
æнгьæлдзауæй зиндæр фæууй бонефхæссæн кæнун.
Ахури анз цудæй, фал нимайгæ бæнттæ куд сабур цæ-
унцæ, уой алкедæр зонуй, уæлдайдæр ба - ести игьæл-
дзæгдзийнадæ ку хезай, уæд. Æз цæттæ кодтон мæхе нæ-
хемæ еугур цуд кæнунмæ, æма е ба мæнæн адтæй æхцæ-
уæндзийнадæ.
Цудæй 1964-аг анз. Мæнбæл ба нур Цудæй æртин цуп-
пар анзи, фал еци æртин цуппар анзей медæгæ мæн зæр-
ди арф ка ниххизтайдæ, уæхæн рохс бон нæ гьуди кæнун,
изолдæр ци уодзæй, уой ба нæ зонун, уæдта ’ймæ, мæ-
нæй игьауги, иннетæ дæр дæсни нæ ’нцæ æма цардæн ба
æ дессаг дæр е æй.
Хумидайæни мæйи 1965-аганзи нæхецæй пъисморайс-
103
тон. Еци финстæги игьосун кодтонцæ, мæ фиди хуæрæ
Асйат ке рамардæй, уой. Хуарз хабар кæми адтæй, фал
ин, хъурмæ кæнунæй уæлдай, мæ бон ци адтæй. Æма уæд
мæ зæрди æрæфтудæнцæ Грекъи рагон дуйнеуон фило-
соф Эпикури дзурдтæ: «Еугурæй дæр мæлгæ кæндзинан
æма уоми ходдуйнагæй неци ес, фал некæми гьæуй цæс-
тисугтæ калун дæр!»
Æз еци фæдбæл ниффинстон пъисмотæ Уханнæ, Зур-
мæхан æма Колумбиймæ. Уханнæ æма Зурмæханмæ финс-
тон: «Рохсаг уæд Асйат! Рандæй нæ рæнгьæй æносмæ.
Зинæй рарвиста æ цард æма мæрдтæмæ бацудæй уæз-
зау зæрди хæццæ, фал ин нæ бон неци ’й, рохсаг зæгьу-
нæй фæстæмæ...
Ма тухсæ, Уханнæ, ма тухсæ, Зурмæхан, ма тухсæ,
Цæрай! Уæ хуæри ном нæ байронх унæй Хуцау ци зæгъа,
уобæларази...»
Колумбиймæ финстон: «Колумбий! Аци уæззау бæнтти,
лæдæрд рæуæнттæмæ гæсгæ, мæ равгæ нæй дæ фарс-
мæ балæуун, усхъæ дæмæ бадарун, дæ зин дин фæррæ-
уæгдæр кæнун. Уæззау ба æнцæ нæ еугуремæн дæр.
Нæ ми æруагæс кæнуй, Асйат нæ астæу ке нæбал æй,
æносмæ ни ке рандæй, е. Е фæццардæй цæргæ дæр, уин-
гæ дæр берæ фæккодта, æвзаргæ дæр берæ гьезæмæрт-
тæ æма нæхъæртондзийнæдтæ бакодта, уæддæр æ кар-
нæй ба боз адтæй, уомæн, æма, æ фæстаг бонти уæнгæ
ци Хуцаубæл æууæндтæй, уой зæрдихудтæй тарстæй.
Кæд еци дуйнеййи ести ес, уæд ин Хуцау æ еци æууæнкæ,
æ уæлиуон уоди хъиамæттæ хуæрзтæй бахатдзæнæй.
Ма ко, Колумбий, ма котæ, Тамбий, Таймураз, Пæнчий,
Рæхимæт, Фатъимæт, Сæрмæт! Е махæй рандæй æма
уодæнцойнæ иссердта æхецæн, е æ хæдзари æй, маха -
иуазæгуати.
Æнцад хуссæ, Асйат, мах æнæбафæрсгæй ни ци со-
104
дзагæ цæстисугтæ кæлуй, етæ дæ ма фæрресун кæнæн-
тæ!»
Пъисмо ниффинстон æма аллихузи сагьæсти бацудтæн.
Ци æй дзенет æма ци æй дзаханаман? Æ цард ухери, гье-
зæмарæй ка рарветуй, нез, æфхуæрд, нæхъæртон æма
æлхъивдæй ка рарветуй æ рæстæг, е исуолæфуй æнæ-
бæрцæ зинтæй, тухст царди хæццæ фесæфунцæ æнос-
мæ зин бæнттæ дæр, æма, кæд лæдæргæ нецибал фæк-
кæнуй, уæддæр е уомæн æй дзенет.
Фал æ цард рохсæй ка æрветуй, сирди хузæн æнæнез,
зæрдæрохс, æфсес, хуæрдгун, дæрдгунæй, уомæн ба
рамæлун æй, гъай-гъайдæр, дзаханаман...»
Æруалдзæг æй. Астæуккаг Азий æрдзæ кæд Дигорго-
ми æрдзи хузæн аййев æнхæст нæй, куддæр мæгургомау-
дæр æй, уæддæр си ес æхе рæсугъддзийнæдтæ æма,
мæнæ нур æхе ку бацагьта, уæд етæ дæр разиндтæнцæ.
Нæхе рæвдзæ кæнæн ардигæй еугур ЦУД кæнунмæ, æма
еци гьуди, уалдзигон æхцæуæн думгау, зæрдæ рæвдауй.
Фараст анзи фæдтæн Таджикистани - æнæгъæнæ цар-
ди фæлтæр! Нур мæнбæл цæуй æртин фондз анзи, фал
мæ сувæллони бонтæ гьуди кæнун хуарз æма сæмæ нæ
хицæ кæнун, кæд мæ нури цард хиццаг нæй, уæддæр.
Фулдæр адæмæн сæ сувæллони бонтæ, сæ æригон цар-
ди æнзтæ сæ зæрдæбæл ку æрлæуунцæ, уæд сæ загьд
фæууй уотæ: «Кæми айтæ, ме ’гьæлдзæг бонтæ, кæми
дæ, ме ’нæмæтæ æригон цард?!» Æма етæ сæ зæрдитæ-
бæл æрлæугæй, æнкъард кæнунцæ, фæндуй сæ фæстæ-
мæ еци бонтæмæ раздæхун, фал цард æй æнæхатир,
уæхæн барæ нæ дæттуй.
Мæн зæрди ку æрæфтуйунцæ мæ сувæллони бæнт-
тæ, ме ’ригон царди æнзтæ, уæд мæ бауæр низзир-зир
кæнуй æма фæззæгьун: «Ци хуарз æй, еци æнамонд бæнт-
105
тæ фæстегæй ке байзадæнцæ!» Цард æй æнæбæрцæ ха-
тиргæнагæ: лæги фæстæмæ нæбал æздахуй.
Мæ хæццæ Таджикистанмæ ка рацудæй 1956-аг анзи,
етæ ба ци бацæнцæ, зæгьгæ, еске бафæрсдзæнæй. Уани-
ти Оля дигорон лæгмæ æрцудæй Душетий, Хути Мимонæт
æ мади æвæндонæй æрцудæй таджикаг лæгмæ æма цæ-
руй Дангарай. Хути Дзафкæ æма Тадети Тамарæ æрцу-
дæнцæ лæгтæмæ Цæгат Иристони æма цæрунцæ уоми.
Агьузарти Тазæрет рандæ ’й нæхемæ æма косун райдæд-
та Дигорай, фал е разиндтæй уомæн æ адзали фæндаг-
рохсаг уæд, мæрдти дуйнемæ бацудæй 1961 -аг анзи. Агьу-
зарти Кйанауат æрцудæй киндзи Лескени гьæуи æма цæ-
руй уоми.
***
Цæмæн игурунцæ, цæрунцæ, мæлунцæ адæм? Еци
фарст æз мæхемæ ахид фæддæттун. Иннетæй дæр ибæл
нури уæнгæ æмхузæн дзуапп некæмæй ма фегьустон.
Уæдта ма уой дæр бафеппайдтон, æма еци фарстбæл дзу-
æппитæ айдæни хузæн ке æвдесунцæ лæгæн æ зæрди-
хатт, æ царди над - æ рохс, кенæ ба талингæ гьудитæ;
æргом, хæлар, кенæ ба - æхгæд, марг зæрдæ.
Цард алцæмæй дæр парахатæй ке бахайгин кодта,
уæхæн адæймагмæ дæр равардтон еци фарста. Е ба ад-
тæй мæ мадæ. Дессаг адтæй æ цард: еуæрдигæй - игьæл-
дзæг, хорæфсес, иннердигæй ба - бæллæхтæ ’ма гье-
зæмæрттæй идзаг. Æз ци берæ маддæлтæ зонун, уонæй
еуемæн дæр н’ адтæй уæхæн нихмæвæрд, алли алцæ-
мæй идзагкарнæ.
Æрæги мæ мадæ Гуæсханбæл исæнхæст æй 81 анзи,
асæй рæстæмбес силгоймаг, тæнтъех æма, куд не ’мбæ-
луй, уотæ сæрæн, рауон-циуон. Кæд ибæл е ’ригон хузæй
106
берæ нæбал байзадæй, уæддæр имæ æргом ку бакæсай,
уæд зин балæдæрæн нæй - æ дзамани адтæй кондгин,
гурведауцæ, ездон æма, ахур не скæнгæй, æрдзæ устур
зунди хай кæмæн бакодта, уæхæн адæймаг. Е рæвдудта
æма гъомбæл кодта авд хъæболи: хори хузæн æртæ фур-
ти æма цуппар кизги. Æ цæгат æрвист æрцудæй идард
Астæуккаг Азимæ, хори тъангмæ адæм тъæпп кæми код-
тонцæ, еци æнæ зæрдтагон рауæнмæ. Æ лæг изол Амери-
кæмæ тугьди рæстæги æнæбари бафтудæй æма ес лæг-
мæ дæсгай æнзти дæргьци æ цард æрвиста седзæргæ-
сæй. Æ сæри хецау нæбал исæздахтæй фæстæмæ,
Америки рамардæй.
Мæ мадæ ба, гъе, æ лæг æма цæгатмæ гæсгæ, пад-
дзахи æфхуæрдæй, зинти буни æлхъивдæй, æхсæз су-
вæллони е ’рагьи, сæ еу иннемæй минкъийдæр æма æдзæл-
лагдæр, уони ба æ рони къæбæрæй хæсгæй, ефхаста æ
зин царди уæззау бонтæ. Сувæллæнтти хестæр, кизгæ
Фатъимæт дæсанздзудæй рамардæй тугьди размæ æма
еци маст ба ниййерæги хуардта сауæнгæ æ фæстаг исуо-
лæфти уæнгæ дæр.
Цуппар анзи ку цудæй мæ мадæбæл, уæд байзадæй
седзæрæй æма абони уæнгæ дæр нæ зонуй, мадæ ци адæ
кæнуй, уой. Ци рæстæг мæхе гьуди кæнун мæ бийнонти
астæу, е мæ цæститæбæл ку рагьазуй райдайæнæй бай-
дауæнмæ, æ хæццæ уогæй мин ци дзубандитæ фæк-
кодта, уони æримисгæй мæ гъудити райгурдэей æ царди
фæндаг ин кæрæй-кæронмæ æрфинсун, сауæнгæ æ рай-
гурци бонæй нури уæнгæ.
Рæстæг ин æ царди фæндаг æ цæсгони æхсæггагбæл
ниффинста бæлвурд: æ алли æмпъурд, æнцъулд дæр
æргомæй, комкоммæ дзоруй уомæн æ царди зин къæпхæн-
тæбæл кезугай.
Кæцæй байдайон, кæций си райсон еци къæпхæнтæй?
107
Лæгæн æ сæри зунд алли гьудитæ æмхузæн нæ ахæс-
суй: еуæй-еуети си архайуй тагьддæр феронх кæнунбæл,
фал байзайунцæ æносмæ æ сæри, иннæ гьуддæгтæ ба
уайтагъддæр фæддунд унцæ сæрæй æма фесæфунцæ
æносмæ, рæстæг сæ цума нихъуæргæ бакодта, уотæ.
Æма, ци дессаг æй, æдта, зин царди къæпхæнтæ нæ хе-
зунцæ зæрдæй, фал адæймагæн æхе хæи^æ рандæ унцæ
е ’цæг дуйнемæ, мæрдти бæстæмæ.
Нур, мæ цардмæ æнзти цъоппæй ку рафæлгæсун, мæ
доги ци адтæй, уомæ, уæд мæ десæн кæрон нæбал фæу-
уй: куд бафæразта нæ мадæ еци ухеритæ ’ма гьезæмæрт-
ти уæззау уæргьтæ хæссун?!
Бонсауæй-изæрмæ колхози будурти лæгти æмрæнгъæ
æмкустфæккæнидæ. Еци фæлладæй, цид, æрæздæхгæй
ба ’й уолæфун бæргæ гьæуидæ, фал цæй уолæфт æма
цæй æндæр гьуддаг?! Цъилингай рохсмæ мах бузуртæ
æмпъозгæй ибæл æмбесæхсæвæ исуидæ. Бонивайæни
бабæй, махæн райгьал кæнунæй тæрсгæй, æнæстуфæй,
сабургай исистидæ æ дивилдунтæ хуссæнæй. Соги мор-
тæй пеци байарт кæнидæ, колхози будурæй æ рони ци къæ-
бæр æрхæссидæ, æхе æнæ хуæргæй ниууадзгæй, уой
хæццæ нин кæрдæгутæ исфицидæ, æма нин не ’систад-
мæ еци æнæбари хуæруйнагфингæбæл ниууадзидæ. Уоте-
мæй, сæудари талингæй, кустмæ ма байрæги кæнон, зæгь-
гæ, тундзгæ рандæ уидæ.
Нæ мадæ колхози нимад адтæй раззагдæр косгутæй
еуебæл. И бони кæрони æ къохтæ æма æ къæхтæ фур
кустæй ниррæсуиуонцæ æма уоци хузæнæй æрбацæуи-
дæ. Æ хæдзари бабæй имæ æнгъæл кæсиуонцæ аллиху-
зи гьуддæгтæ, уотемæй æй æрæнцойни барæ н’ адтæй:
исон æй нæуæгæй бонивайæни цæун гьæудзæнæй колхо-
зи зæнхитæмæ уæззау куст кæнунмæ. Æма уотæ алли бон
дæр æнæгьæнæ инсæй анзей дæргьци. Фал, цид, уоми
108
уогæй дæр, æ гьудитæ уиуонцæ æ мæгур къæси, æна-
гьон æхсæз сувæллони сæхе бæрагæ кæми ниууадзидæ,
уоми.
Цæмæн уотæ конд æй цард?! Еуæй-еу адæм, царди
зин нæ фæууингæй, царди рæстæг сæхе фæндон рар-
ветгæй, фæуунцæ хецмæрез, геруз, уогьурсуз, фудзæр-
дæ æма хеуарзон, сæ алфамбулаймæ кæсунцæ бæлгьу-
рæй. Фал царди æфсой еудадзуг æлхъивдæй ке дардта,
карнæ æ къæхти буни ке æмпурста, кæрдзини къæбæр
æнæ рахед кæнгæй ка некæд бахуардта, зин ци хуннуй
царди медæгæ, уони еугурæй дæр уæлдайгунтæй ка бав-
зурста, уомæн ба æ тог не схæран уй æма æ адæймаги
сорæт нæ фесафуй, фал ма исуй фæлмæнзæрдæдæр,
æма æ кæдзосуодæй цæуæг рохсæй фæррæвдауй фал-
дзостæ.
Гуæсхан ку райгурдæй, раст еци рæстæги сæ бийнон-
тæ Озрекæй Азнауртæмæ ислигьдæнцæ. Берæ сæбæл нæ
рацудæй сæ нæуæг бунати, уæдта еу зин инней æййевун
байдæдта. Раздæр æй загьтан, цуппар анзи ибæл ку цу-
дæй, уæд æ мадæ рамардæй æма седзæрæй ирæзтæй.
Уой фæсте, æ амонд æнхæст нæма иссердта, уотемæй æ
цæгат æрвист æрцудæй райгурæн зæнхæй. Алкæддæр æй
амонд æфхуардта, æ сæрмæ зилдæй цидæр æнахур,
æнæзингæ Руймони хай. Минкъий рохс куддæр фæззин-
нидæ æ талингæ царди медæгæ, уотæ ае фæрстæй фæу-
уидæ, уотемæй маст мастбæл æфтуйгæ цудæй, рæстæг
куд цудæй, уотæ.
Æ зинтæ еу минкъий феронх æй. Кæд æ цæгат Сибир-
мæ æрвист æрцудæй, уоми æ хуæрæ æстонгæй рамар-
дæй, кæд сувæллон уогæй, æнæ мади рæвдудæй райза-
дæй, уæддæр нура амонд иссердта, ракурдта æй кадгин
æма гьæздуг Перанти Хаджи Майрæнхъули фурт Цæрай.
Е, Америкæй гьæздугæй иссæугæй, æхецæн цардæмба-
109
лæн агурдта бæрæг кизгуттæй. Райгурдæнцæ æм’а ирæз-
тæнцæ сувæллæнттæ. Цалинмæ æ хестæр зæнæги адзал
æхемæ райста, уæдмæ уоййасæбæл тухст нецæмæй
æййафта. Фал лæги хæдзарæмæ зиндзийнадæ еунæгæй
нæ цæуй. Бийнонтæ еу минкъий сæ уасæ ку иссердтонцæ,
æфсес, гьар ку адтæй сæ хæдзарæ, æртæ кизги æма
æртæ фурти сæ мадæ ’ма сæ фиди алфанбулай æнæне-
зæй, игьæлдзæгæй ку гьазтонцæ, изæрæй ба син аргьæут-
тæ ку кæнидæ Гуæсхан, уæд имæ уотæ кастæй, еу дзур-
дæй, уотæ æнгьалдта, нура, Хуцау ку зæгьа, уæд, дан,
мæ цард мæхе фæндон уодзæй.
Гъе, фал рацæй-рабон æй, æма дуйней æгьатирдæр
тугьд нæ бæстæмæ æрбацудæй. Тугьди фудбонтæ, тог-
калæн рæстæги зинтæ берæ адæм бавзурстонцæ сæхе
цардбæл нæ бæсти медæгæ. Мингай, миллионгай мад-
дæлтæ сæ уарзон хъæболти фæсте уадæнцæ сæ цæс-
тисуг калгæй æма сæ уæргутæ хуайгæй, уони æфсад-
мæ ку ракæниуонцæ, уæд. Мингай, миллионгай маддæл-
тæ сæхе бахуæриуонцæ, тугъди будурæй сæмæ сæ
уарзон хъæболтæй æма сæ уарзон æнкъæйттæй марди
сау хабæрттæ ку исигьусиуонцæ, уæд. Мингай, милли-
онгай силгоймæгтæ, Гуæсхани хузæн гъезæмарæ куст
кодтонцæ колхозти будурти, заводтæ, фабрикти къохи
æма къахи хъаурæй, губурсунтæй, æстонг æма бæгь-
нæгæй. Тухст æма уæхери зиндзийнади хæццæ ба-
хъæрттæнцæ алли горæт, алли гьæу, алли хæдзарæ-
мæ дæр.
Лескени ма хуарз гьуди кæнун нæ дзæхæрай къахт
уæрмæ, землянкæ ке худтонцæ, уой. Уоми цардан 1942
анзи: уазал, уомæл, унгæг; алкæбæл дæр уадæй æдеугу-
рæй дууæ ампъези зæнхæ, раст ингæни хузæн. 1943 анзи
немуц рандæ ’нцæ Лескенæй æма гьæуи адæн еу усмæ
исдæруолæфтæнцæ.
110
Фал бабæй нæ мадæ зин цæхъалти бафтудæй. Загьтон
æй уæлдæр. Немуци хæццæ рандæй нæ фидæ æма нæ
мадæ байзадæй е ’хсæз сувæллоней хæццæ æнæ фæк-
кæсæгæй. Уоци хузæнæй, уоци уавæри берæ маддæлтæ
байзадæнцæ, фал Гуæсхани гьуддаг æндæрхузи адтæй,
уонæй игьауги. Æ цæгат нимад адтæй адæни æзнагбæл,
æма имæ уой туххæй кæд нурмæ дæр паддзахадæ уазал
цæстингас дардта, уæд æ лæг, уой бæрцæ цæуæти фидæ,
немуци хæццæ ку рандæ ’й, уæдта кæрз æргом æма фуд
геруз цæстæй кæсун райдæдтонцæ махмæ айдагь паддза-
хадæ нæ, фал ма медбæсти æнæ Хуцау æма æнæ дин
адæн дæр.
Нæ мадæ цудæй еу зинæй иннемæ, ирдта еу æф-
хуæрд иннебæл, фал, æ сувæллæнтти сагьæс кæнгæй, æхе
уоди гьезæмæрттæ нецæмæ дардта. Мах мæтæ кодтай-
дæ æви паддзахади уæззау хъалон фистайдæ, нæ губуни
сагьæс нин кодтайдæ æви нин нæ бузуртæ æмпъузтайдæ
нæхъæртгæ гæппæлтæй, пеци цæмæй бандзарстайдæ æви
ибæл хуæруйнагæн ци байвардтайдæ, æхсæвæ цæми них-
хустаййанæ æма сæумæ нæ уæле ци искодтаййанæ, не
’нгæрттæй цæмæй ма рартæстаййанæ æма æнахургонд
цæмæй ма байзадаййанæ... Æнæкæрон уæхæн фарстатæ
адтæнцæ цуппоранздзуд, æнахургонд, æнæфæххуæцæг,
æлхъивд æма фæлмаст силгоймаги рагьи.
Фал мади уарзт бæдоли æгьдауæй, бæдолæмæ, адза-
лæй хъаурæгиндæр æй, уой тасæй тухгиндæр æма ’й со-
руй идардмæ. Æппундæр нæ гурусхæ кæнун, айдагьдæр
гьеууомæй, айдагъдæр уарзондзийнадæй федар лæууй
æма размæ тундзуй цард.
Мæ мадæн æ ахæсти хабар лæмбунæгдæрæй ракæ-
нон, цæмæй мæ гъудитæ лæдæрддæр уонцæ, уой тух-
хæн...
1949-аганзи сæрди мæйти Гуæсхани е ’мхузæн силгой-
111
мæгти хæццæ будурмæ ракодтонцæ мæнæуи куст кæнун-
мæ. Къохæй, æхсирфæй карстонцæ мæнæуæ æма ’й ку-
рестæ кодтонцæ. Карст ба гьудæй инайæ кæнун молотил-
кæй.
Æртæ уоси, Дзагурти Батий, Зекити Гуагæ æма Гуæс-
хан кустонцæ еумæ. Мæнæуæ кæрдиуонцæ бонæ, æхсæ-
вæ ба сæ карст инайæ кодтонцæ.
Еу уæхæн бони, инайæ кæнуни агьонмæ, будури ци
еугай æфсертæ байзадæй, уони æмбурдгæнгæ рацудæн-
цæ. Нигьзалдтонцæ сæ æма сæ сæ цъиндати никкодтон-
цæ, нæ сувæллæнттæн фæйнæ къæбæрей фагæ уодзæ-
нæнцæ, æма син ести бахуæрун кæндзинан, зæгьгæ.
Еци рæстæги кæд гъуддаг æдас н’ адтæй, уæддæр æй
æртæ мади бакодтонцæ лæдæргæ-лæдæргæй, - сувæл-
лæнтти тæрегьæд фæхъхъæбæрдæр æй тасдзийнадæ-
бæл. Æма сæ æрбаййафта еци тасдзийнадæ. Сæхемæ куд
ранæхстæр æнцæ, уотæ сæ сæргьи бæхгин æрбалæуд-
тæй æма син зæгьуй, уæхемæ ма цотæ, фал далæ ком-
байни размæ цотæ, æма, ци мæнæуæ æркарстайтæ, уой
гьæуй æхсæви инайæ кæнун, зæгьгæ.
Ци гæнæн адтæй, æма рацудæнцæ. Сæ цъиндати ци
мæнæуæ адтæй, е сæ косунмæ хъор кодтайдæ æма ’й
бæласи буни бафснайдтонцæ, инайæ ку фæууæн æма
сæумæ нæ хæдзæрттæмæ ку цæуæн, уæдта ’й рахæс-
дзинан нæ хæццæ, зæгъгæ.
Иннæ бон сæумæ, инайæ ку фæцæнцæ, уæд сæ ругтæ
ниссæрфтонцæ. Сæхемæ цæунмæ куд исцæттæ кодтон-
цæ, уотæ ба сæмæ фæдздзурдтонцæ æма сæмæ æвде-
сунцæ, сæ цъиндати ци мæнæуæ адтæй, уой. Уæди рæс-
тæги хецауадæ цъуххæсгутæ дардтонцæ. Етæ сæхе нир-
римахстонцæ æма фæууидтонцæ, силгоймæгтæ сæ
мæнæуæ кæми ниввардтонцæ, уой
Урдуг сæ ислæуун кодтонцæ æма фæрсунцæ, кæми
112
уин адтæй аци мæнæуæ, зæгъгæ. Куд адтæй, уой син ра-
дзурдтонцæ, æдта ци кодтайуонцæ! Лихстæ кодтонцæ, ха-
тир курдтонцæ, фал сæ уæддæр истардтонцæ гьæусовет-
мæ. Гъæусовети косæг син сæ мæнæуæ рабарста, æма
исбæрæгæй, Гуæсхани римæхсти разиндтæй 600 грамми,
иннæ дууæ уосемæй ба сæ еуемæ - 500 грамми, аннемæ
ба-700.
Еци æхсæвæ сæ сæ хæдзæрттæмæ рауагьтонцæ, сæ
мæнæуæ ба син гьæусовети ниууорæдтонцæ. Уой иннæ
сæумæ ба сæмæ раги бæхгин фæззиндтæй æма сæ фес-
тæгæй æ разæй Чиколамæ фæттардта æма сæ райони
милици хаййадæмæ равардта.
Бонæ 14 сахатебæл ба син суд тæрхон рахаста фæн-
дзгай æнзтæ æма сæ еци фæдбæл Дзæуæгигьæуи ахæс-
тъонæмæ исластонцæ. Æртæ бони фæцæнцæ, уæдта сæ
ракодтонцæ Горæтгæрони районмæ æма уоми фæззигон
куститæ кодтонцæ: тудтонцæ нартихуар, æмбурд кодтон-
цæ къабусга, къумбул æма æндæрхузи халсартæ. Уоте-
мæй уоми фæцæнцæ мæйæ.
Фæззигон тиллæг æмбурдгонд ку фæцæнцæ, уæдта сæ
нæуæгæй ахæстъонæмæ искодтонцæ Дзæуæгигьæумæ.
Уоми бабæй сæ фæйнæ рауæнебæл райурстонцæ. Батий
æма Гуаги уоми ниууагьтонцæ, нæ мади ба ракодтонцæ
Дзæуæгигьæумæ. Белæй зæнхæ къахта^нæ мадæ, æ си-
къит ба ин дукъохугхæссæнбæл хаста 300 метри идарддæр.
Уаргьи уæзæй æ къохтæ ниррæсудæнцæ æма хæссæн-
бæл хуæцун æ бон нæбал адтæй, фал æй гьуди дæр неке
кодта. Бригадир син адтæй еу грекъаг силгоймаг æма гьæр
кодта æнæфсар æвзагæй. Изæрæй фæссæйгæ æй Гуæс-
хан, æ тæвдæ исхизтæй 38 æма æрдæг градусмæ. Уоте-
мæй æй дуккаг бон ГЭС-мæ кæд нæ рарвистонцæ, уæд-
дæр æй уæгьдæ ба не скодтонцæ кустæй: байхæс ин код-
тонцæ ахæстъони тургьтæ сæрфун
113
Иннæ бон бабæй нæуæгæй ГЭС-мæ рацудæй, æ цæнг-
ти гъолти ресун нæма æрсабур æй, уотемæй. Изæрæй кус-
тæй æ бунатмæ æрбацудæй æма имæ æрбадзурдтонцæ
гьæрæй: «Агузарова!»
Рацудæй æма уинуй Раханати «передачий» хæццæ.
Уоми куста Агьузартæй Лазæр слесæрæй, æма фæддес
кодта, ами ма Агьузартæй ка ес, зæгьгæ. Агорун райдæд-
та æма Гуæсхани иссердта. Гъай-гьай, е бæргутæ базуд-
та, ахæстъонæмæ кутемæй бахаудтæй æма цæй фæдбæл,
уони.
Гуæсхан ин радзурдта, æ къохтæ куд ниррæсудæнцæ
æма зæнхи куст кæнун æ бон куд нæй, фал æй æруолæ-
фуни барæ куд нæййес. Уæд æй Агьузари-фурт бафарста,
хуæрæндони косун дæ фæндуй, зæгьгæ. Гуæсхан ин ара-
зий дзуапп равардта, бæргæ мæ фæндуй, фал мæ ка уа-
дзуй, зæгьгæ. Агьузари-фурт уотæ бакодта, ку нæ дæ рай-
сонцæ уордæмæ, уæд син се слесæри куст ниууадздзæ-
нæн, æма сæмæ слесæр ба нæййес, зæгьгæ.
Ахæститæн хуæруйнаг лæвардтонцæ суткæмæ дууæ
хатти сау дзол 150 грамми æма хамбохъ, еуæй-еу хатт си
цидæр фиди хунтæ дæр уидæ.
Гуæсхан еци слесæри фæрци къæбици косун райдæд-
та. Хуæруйнаг кæнунмæ арæхсгæ дæр хуарз кодта, уæд-
та еци кустбæл ахур дæр адтæй. Колхози дæр будури куст-
гæнгутæн еу рæстæги хуæруйнаггæнæг адтæй. Цæлгæ-
нæни æнæуолæфгæй сæумæй фондз сахатемæй ба
æхсæвæ дæс сахатей уæнгæ куста, уæддæр ин уоми æн-
цондæр адтæй дзæвгарæ. Æстонг ахæститæн, кæмæн æ
бон куд адтæй, уотæ æнхус кодта: кæмæн сосæггæй дзо-
ли къæбæр лæвардта, кæмæн гьæдиндзæ, æпхæ...
Е ’ннæ дууæ æмбалемæй ин æнцондæр адтæй уомæй,
æма кæд етæ уруссагау еу дзурд дæр нæ зудтонцæ, уæд
нæ мадæн ба æ бон адтæй уæддæр æ гьудитæ балæдæ-
114
рун кæнун. Кай зонуй, грамматикон æгьдауæй уотæ дæс-
ни н’ адтæй, фал дзоргæ ба дзæбæх кодта.
Дуйне айдагь цъаммар æма цъумур адæмæй конд не-
кæд адтæй. Уони бæрцæмæ хæстæг, кенæ, цид, си уонæй
фулдæр хуæрзтæ ку нæ уайдæ, уæд раги фехалдайдæ
цард æхе медæгæ. Æнæуагæ зин фадуати разиндтæй
хуæрзгæнгутæ Гуæсханетæн дæр. Ахæстъони æртæ мæ-
йей бæрцæ ку фæцæнцæ, уæд, Хуцауи уарзон адæми фæр-
ци, сæ тæрхон æййивд æрцудæй. Октябри революций бæ-
рæгбони сæ исуæгьдæ кодтонцæ.
Дигорамæ сæ æрластонцæ æма ма уоми æртæ бони
фæцæнцæ, уæдта нæхе гьæумæ иссудæнцæ æма нæ
мадæ æ мæгур къæси, æ мæгур сувæллæнтти хæци^æ
нæуæгæй исеу æй.
Рæстæгцудæй. Бонасадæн кодтонцæ кадæртæ, кадæр-
тæ ба царди туфули хастонцæ сæ гьуддаг. Адæймаг хат-
гай хонхи къæйнæг дорæй дæр федардæр разиннуй. Нæ
мадæй дæр бабæй æ еци зинтæ еу усмæ феронх æнцæ,
æ хæнхултæ æма гургьæхътæй идзаг цард бабæй еу мин-
къий рараст æй, æнгьæлдзауæй кастæй æ исонбони хуарз-
мæ...
Фал е ци хабар æй?! Гъæуи цæргутæ къус-къусæй ци-
дæр фидбилизи хабар кæнунцæ. Нæ мади гьоси дæр æр-
цудæнцæ еци фæсаууон дзубандитæ æма æ зæрдæ куд
нæ ратудта?! Æ хестæр фурт, æ нифс, е ’нгьæлдзау 20-анз-
дзуд Агубе, заводи косгæй, бæллахи бахаудтæй æма
æнæ рахес къох байзадæй. Куд æма ци адтæй идарддæр,
уобæл берæ дзорун нæ гьæуй. Æ уарзон бæдолæ иуонг-
гьæуаггинæй æ рæзти ку рацæуидæ, уæд еци мади зæр-
дæ куд адтайдæ, е зин балæдæрæн нæй, фал бабæй уоми
дæр æхе ниддор кодта, æхе туххæй нæ, фал æ бæдолæн
зин ма уа, зæгьгæ, уой туххæй.
Гæнæн н’ адтæй, æ бон гьуддаг раййевун, рæстæг
115
фæстæмæ раздахун кæмæн æй? Гуæсхан æнæбари еци
зин дæр бафæразта рахæссун. Кæд бæдолæбæл тухст
зæрдæй нæ цох кодта, уæддæр æй æндæмæ ба не ’вдис-
та. Архайун райдæдта, цæмæй æ иуонггьæуаггин фурт
æдзæллагæй ма байзайа æма е ’нгæрттæй ма рартæса,
уобæл. Зин ин куд н’ адтæй, фал уæддæр иссердта уавæр-
тæ, цæмæй æ цонгой бæдолæ каст фæууа институт æма
æрлæууа е ’нгæртти рæнгьæбæл. Агубе ахур кæнунмæ
бацудæй институтмæ. Хуарз бæрæггæнæнти хæццæ ’й каст
фæцæй. Астæуккаг Азимæ рандæ ’й æма уоми куста скъо-
лай ахургæнæгæй. Уой фæсте ин æ мадæ бакодта бийнон-
ти гьуддаг дæр. Киндзæхсæвæр ин исаразта. Уордæмæ
хунд адтæй берæ адæм æма си гъæстагæй неке рандæ
униауадтæй.
Гуæсханæн æхе уоди хъаурæй æ бон ци адтæй, уой
искодта. Фингитæ кæд уотæ гьæздуг н’ адтæнцæ, уæд-
дæр си адтæй, еци мæгур рæстæгмæ гæсгæ адæнмæ ци
хаттæй, е. Еци хуарз гьуддаги фæсте бабæй царди рохс
бакалдæй, карнæ хæпполти кæмæй гьазта æ дуйней дæр,
еци силгоймагбæл, æма исуолæфтæй æ реуидзаг, нæуæ-
гæй цума райгурдæй, уоййау. /Ехецæн нифситæ æвардта,
нура, зæгьгæ, Хуцауи фæрци, фудæбæнттæ фæстегæй
райзадæнцæ. Е ’ннæ дууæ фурти изæди къалеути хузæн
хуæрзконд, хуæрзуод, нифсгин. Сæ еуемæй иннæ бæр-
зонддæр, хиццагдæр æма тухгиндæр - æ фæрстæмæ
лæудтæнцæ къæдзæхтау. Е ’ртæ кизги дæр сæ амæнд-
тæ иссердтонцæ, нивгунæй цардæнцæ сæ бийнонти хæц-
цæ.
Гуæсхан уæди уæнгæ ке фæййидта, еци дессæгтæ цал-
дæр цардей фагæ адтæнцæ. Æнгьæлмæ кастæй, кæд нур
ба зиндзийнæдтæ нæбал бавзарон, æма ма мин Хуцау ци
рæстæг исаккаг кодта дуйней рохс уинунмæ, уоми мæ
зæрдæ кæд нæбал фæрреса, зæгъгæ. Фал мæнæ дессаг’
116
Адæймаги фæндтæ - еу, хъисмæти æцæгдзийнадæ ба -
иннæ. Цæветтонгæ, райдзаст бони арв нæрун байдæдта,
æма алли æрттивди фæсте дæр цавта айдагь мах мади,
еу цæф иннемæй карздæр, уотемæй.
Идард Америкæй исигъустæй хабар, зæгъгæ, де ’нкъай
Цæрай идард бæсти рамардæй æма ин æ цъухи дзурд нæ,
фал æ мард æма æ цирт фæууинунмæ дæр нæбал æн-
гьæл кастæй. Уобæл æнхæст æртæ анзи нæма рацудæй,
уæдта æ кæстæр хъæболæ, авд æма инсæй анздзуд, гур-
гин æма федауцæ Таймураз устур фидбилизи бахаудтæй.
Рæсугьд машинæбæл æ мади къохæй сæумæ игьæл-
дзæгæй, гьазгæ-ходгæ рандæй. Гуæсхан æ фæдбæл кас-
тæй, цалинмæ ’й æ цæстæ уидта, уæдмæ, æма гьуди код-
та: «Хуцау, дæхецæй арази. Кæд берæ зинтæ фæууид-
тон, уæддæр нур ба айдагь Таймураз æхуæдæг цæй аргь
æй?! Ку имæ бакæсун, уæд имæ зæрдæ уой бæрцæ ира-
йуй, æма, цума раздæр зин æгириддæр нæ фæууидтон,
уотæ...»
Уобæл цæйбæрцæ рæстæг рацудайдæ, уæдмæ ба арв
æрбаталингитæ ’й æвеппайди. Думгæ берæгьи ниуд код-
та. Гъæуи гьæунгти бæлæстæ сæ астæуистæг сæттуни
уæнгæ æртасиуонцæ æма сæ зæрддзæвæн къæс-къæс
цудæй. Фонсуастонцæ, куйтæ рæйдтæнцæ, тикистæ ниуд-
тонцæ, мæргьтæ сонт ратæхæ-батæхæ гæнгæй, цъах-цъах
исистонцæ. Гъæу исханс æй. Цидæр бæллах бабæй æр-
гъузуй æрра куййау...
Гуæсхани хæдзарæмæ хæстæг дзæвгарæ адæм катай
кодтонцæ. Уонæн хабар зундгонд адтæй æма унæфтæ
хастонцæ, нур еци устур фуд зæрдæй фæлмаст Гуæсха-
нæн кутемæй зæгьæн, зæгьгæ. Фал ин æнæзæгьгæ дæр
ци хуасæ адтæй?! Кумæ ес, ци бæститæмæ, цæхæн ри-
мæхст рауæнмæ, ци дæ æрæййафа, дæ нихи дзиуарæ-
бæл финст ци уа, уомæй раледзæн?! Адæймагтухуаст куд
117
æй, æнæхъаурæ дæр уотæ ’й, естигьон куд æй, æнæ-
бон дæр - уотæ, Хуцау ин ци дæдта, уой ин къæразæ-
бæл дæр бадæтдзæнæй хуарзæй дæр æма лæгьузæй
дæр.
Гуæсханæн æ хори тунæ, æ адгин хъæболæ æд маши-
нæ æхе бæласæбæл ниццавта, æма дæ фудгол уотæ бауа!
Æрхонки сæйгæдонæмæ ’й раскъафтонцæ. Зин адтæй
æви æнцон, фал еци æверхъау хабар, не ’ндеугæй дæр,
нæ мадæн загьтонцæ. Уæд циуавæр науæртæй, цæхæн
тогæма стæгæй конд адтæй еци минкинбауæр силгоймаг?!
Æхе æ къохтæмæ райста ’ма бабæй бафæразта æхебæл
ниххуæцун. Æнæстуфæй æнгьæлмæ кастæй, кæд фæй-
йервæзидæ, зæгьгæ. Таймураз хъанæй ухери кодта, тох
кодта цардæй мæлæти ’хсæн, фал ибæл не ’намондæн и
фæстаг уæлахез кæнун байдæдта. Авд æма инсæй бони
ма рауотæхстæй, уæдта æ уарзон мади æрдеуагæ гæнгæ
æма дзиназгæ ниууагьта. Рохсагуæд, дзенети цъæхзæл-
дæ-æ бадæн.
Царди цифуддæр фудтæ еу инней фæдбæл кæбæл
цудæнцæ, еци æнæнивæ силгоймагæн æ цæстисугтæ æ
ростæбæл æнхæст нæма ниссор æнцæ, уотæ бабæй е ’ннæ
фурт Амурхан хъазауати исæфт фæккодта, цирен арти
басугьдæй, æма ин æ мæрдон цæсгон дæр нæбал фæу-
уидта. Гъе, уотемæйти байзадæй æ хестæр, æнæкъох, ай-
йепгун фурти хæццæ.
Æз ахид фæгьгьуди кæнун: æнæхъаурæ, рæстуод,
хуæрзтог æма ездон силгоймагбæл уой бæрцæ устур зин-
тæ цæмæн æрцудæй?! Куд ниууорæдта уой фæлмаст уод
уони еугурæй?! Куд нæ нихсистæй, куд нæ ниддор æй æ
зæрдæ æма ма куд æй æ бон еске зинбæл зин кæнун, еске
цийнæбæл цийнæ кæнун? Кæци финсæгниффинсдзæнæй
уæхæн киунугæ, уой берæ дессæгтæ æвдист кæми æр-
цæуонцæ?! Ка бафæраздзæнæй уоци адæймаги зинтæ, куд
æнгьезуй, уотæ райгон кæнун?!
118
Еци æверхъау цаути фæсте еу рæстæг нæ мадæ уидта
æнæсцохæй еци-еу фун: цæветтон, æ уарзон бæдæлттæ
Амурхан æма Таймураз æрбацудæнцæ нæхемæ саг-сирд-
ти хузæн дзæбæхæй æма сæ хуссæнти карз фунæй код-
тонцæ. Нæ мадæ сæмæ кастæй æма æ зæрдæ ирадæй
фур цийнæй, гьуди кодта, куд амондгун дæн, уæхæн сугь-
зæрийнæ бæдæлттæ кæмæн ес, зæгъгæ. Фестидæ æ хус-
сæнæй, дзæбæхдæр сæ бамбæрзон, зæгьгæ, фал гьæц-
цол рахъел кæнидæ, æма си - неке, иннæ дæр - уотæ,
æма сах кæсгæ байзаидæ, а ба ци дессаг æй, зæгьгæ.
Æригьал уидæ, æма уомæй сæумæмæ ба фунæй нæбал
кодта, фал игьуста сахатти цъинг-цъингмæ æма гьуди код-
та, алли цъингги дæр сахат рæстæг куд цубур кæнуй,
уобæл.
Еу хатт мæхе нæбал бауорæдтон æма нæ мади бафарс-
тон: «Цæмæн игурунцæ, цæрунцæ æма мæлунцæ
адæм?»
Æз дзуапп нæ хизтон мæ фарстабæл. Уотæ мæмæ ка-
стæй, - æ сæр бакъолæ кæндзæнæй, нийнæфдзæнæй
æма неци исдзордзæй, зæгьгæ. Фал мин еци фæдбæл
исдзуапп кодта: «Сувæллæнтти туххæй...»
Мæ уацау кæронмæ æрхъæрттæй. Лæмбунæг кæсæг
балæдæрдзæнæй, æнцон цард, устур нивæ мæнмæ хæс-
тæг ке некæд адтæнцæ, уой. Балæдæрдзæнæй уой дæр,
æма æз ке цудтæн зин царди къæпхæнбæл, устур хъаза-
уат кæнгæй. Берæ хæттæлти хаудтæн еци къæпхæнæй,
кæми хаудтæн мæхуæдæг, кæми ба мæ рагæлдзиуонцæ,
фал исистинæ, хизтæн æма хездзæнæн хæрдмæ, мæ бон
цалдæнги уа, уæдмæ.
119
Лæмбунæг ка кæса тауæрæхъ, е æй балæдæрдзæнæй,
еуæй-еу адæмтæбæл си берæ ке дзорун, уой, æма, æвæ-
дзи, зæгьдзæнæй, е раст нæй, зæгьгæ. Фал алкæддæр
дзурдтон æргом æма зæгьдзæнæн мæ гьуди нур дæр:
фæлхат дзурд æма си фæлхат гъудиадæ нæййес еу дæр.
Ка си ес, е æй æцæгдзийнадæ æнæ минкъий æййивдæй.
Æз берæ дзорун кæбæлдæрти, æма ци бакодтонцæ
уойбæрцæбæл? Неци! Мадта цæй медæгæ æй гьуддаг?
Еци фарстабæл исдзуапп кæндзæнæн Бруно Яссинскиййи
дзурдтæй: «Ма тæрсæ де знæгтæй, -фуддæр гьуддаг дин
ку бакæнонцæ, уæд дæ рамардзæнцæ. Ма тæрсæ дæ ли-
мæнтæй, - фуддæр гьуддаг дин ку бакæнонцæ, уæд дæ
банимодздзæнæнцæ. Тæрсæ æнæмæтæ, уазал цæстин-
гас адæмтæй. Етæ маргæ æма нимодзгæ нæ кæнунцæ,
фал уони æнæдзоргæ аразидзийнади анхосæй дуйнейи ес
марундзийнадæ æма нимодзундзийнадæ».
Аци дзурдтæ хæстæг æнцæ, хаунцæ, æнсувæр уогæй,
махæй еци рæстæги ци берæ адæн сæхе рахаттонцæ,
уонæмæ.
Рагон грекъаг курхон лæг Солон уотæ загьта: «Æхе
амондгунбæл маке банимайæд, цалинмæ æ адзал æр-
хъæрта, уæдмæ, уомæн æма æ адзали бон цæхæн уо-
дзæй, уой неке зонуй». Бæргæ уæззау æнцæ аци дзурд-
тæ, фал мæмæ раст кæсун байдайунцæ хатгай, мæ цард-
мæ æнзти сæрæй ку рафæлгæсун, уæд.
120
поэзи
монолог
Мæ зæрди æнкъардæй бадун нæ фæразун,
Мæтъæл ма æдзардæй фудтæ ку æвзарун.
Мæ зунд ку фæццудæй, сугьдæй уод артæй,
Мæ цонг ку фæгьгьудæй, - ци кæнун цардæй?!
Фал цард хъазар ку æй адæмти æхсæн,
Мæлæт æнадзалæй нæййес æрхæссæн.
Бæнттæ, цид, ледзунцæ кæрæдзей соргæ,
Ку неке хезунцæ, фæууй тагъд догæ.
Хездзæн еци догæ, - берæ нæ уодзæй,
Мæтъæл, æнæдзоргæ, - еске мæ зондзæй.
Цæрунцæ зæнхæбæл дзиллитæ рагæй,
Еуетæ - кæугити, иннетæ - заргæй.
Æз дæн сæ фиццæгтæй, - талингæ мæ цард,
Кæсун мæтъæл цæстæй, мæ зæрди ба - арт.
Хор бон мин талингæ ’й, лигьз над мин - кæрз хæрд,
Мæ зард æй гьарæнгæ, алкæми - æфхуæрд.
Мæ зæрди æрхæнтæ - хуæнхтæй бæрзонддæр,
Мæ цард æй къæпхæнтæ, уотæ мæ конд дæр.
Фæндуй мæ байдзулун, - лæгьуз бæргæ нæй,
Фал æй цæмæн зæгьун, - лæвæрд мин ку нæй.
Уадзæ, идзулæнтæ мæ бæсти адæн,
Фæндон ирæзæнтæ нифс æма кадæн.
Уонæй ку нæ дæн æз, цард мин нæй хъазар,
Æндæр - мæ фæндон дæр, - хезун мæ адзал
5 3аказ №1086
121
САХАТ
Цъинг-цъинг кæнуй фарсбæл сахат,
Цубур кæнуй лæгæн æ цард,
Рæстæг æнсонуй е размæ,
Бонæй-бонмæ, анзæй-анзмæ.
Лæгмæ е кастæй гьазæгау,
Æ цард æнгьалдта уалдзæгау.
Адтæй раздæр, уотæ ’й нур дæр,
Æййивд не ’рцудæй æппундæр.
Гъуди на кодта исонбæл,
Æхцул е адтæй и сомбæл,
Мæлун не ’нгьалдта е æхе,
Æ цард æнгьалдта уорс цъете.
Хæдзæрттæ арвмæ амадта,
Æфсес мулкæй е нæ зудта,
Зундæй кæд арфи нæ адтæй,
Уæддæр бæрзæндти фæббадтæй...
Цъинг-цъингкæнуй фарсбæл сахат
Фæстаг хъаурæй, фæстаги хатт,
Уайтагьд фæцæй лæгæн æ цард,
Уинуй æргом е мæрдти над.
Лæг ма цидæртæ имиста,
Адтæй бæрæг - фæсмон кодта.
Уæдмæ сахат дæр æрлæудтæй,
Гъости фæстаг цъинг ниллæудтæй.
Хумидайæни мæйæ, 1993 анз
122
* * *
Мæн фæндуй зæгьун, хуарз адæн,
Мæ зæрди аздодгæ рист, -
Рохсаг кæд загьтан не ’рвадæн,
Уæддæр уин кæсун мæ финст.
Райгурдæй е тухст рæстæги,
Н’ адтæй æ барæ фæндон.
Кæуидæ алкæд е ’стæги,
Не ’ууæндтæй дзорун æргон.
Кæугæй æстонгбæл æ къоли,
Фидæ нæ зудта уæд уой.
Мадæ лæдæрдтæй бæдоли,
Æппун нæ бухстæй е ’ной.
Таймораз сабур ’сирæзтæй,
Цардæй нæ есгæй æ хай.
Адæм æсхъæлæй æ рæзти
Ку кодтонцæ хъал цоппай.
Фæндтæй æй уарзун фур берæ,
Адæнбæл баста æ нет.
Бауарзта æй уæд Земфирæ,
Сæ астæу сæвзурстæй хед.
Сæ зæрдити - устур цийнæ,
Римахстонцæ ни сæхе.
Гъар тавта сæ хорзæрийнæ,
Арви цъæхæй æ бархе.
123
Рацудæй дзиллæн æ тонхи,
Кæд æнцон н’ адтæй, уæддæр.
Е ’нгæрттæй н’ адтæй иронхи,
Бийнонти уарзон кæстæр.
Кодта цийнæ æверхъау,
Уфстæй а царди рæстбæл
Бакастгин, асæй - егьау,
Тухстæй еске зин, ристбæл.
II
Хори зæрийнæ фæлгьазуй,
Дзиллæн дæттуй рохс цард.
Рæстæг æ кари ирæзуй,
Размæ къæртгæнгæ над.
Мегьтæ бурунцæ æнкъардæй
Арви цъæхбæл фæндон.
Цардбæл кæлунцæ сæ уардæй,
Сосæй нæ, фал æргон...
III
Биццеу, ци ’й хезуй, - нæ зудта,
Не ’нкъардта неци фуд.
Уарзт æй гьар тунтæй рæвдудта,
Фалæ ци ’рцудæй, куд?!
Е ’сæвди надбæл ку цудæй, -
Уалдзæги цъæх уидта.
Машини цори, идзулдæй,
Рохс зартæ е бидта.
124
Не ’рцудæй фæстæмæ заргæ,
Æлгъистæ, сау надæй.
Бийнонти фур берæ уарзгæ,
Сæ къох си æхснад æй.
Лæууй сæ цори нур хъанæй,
Бартæстæй æ мадæй,
К ’адтæй махæй, нура ка нæй, -
Нæ бафсастан й’ адæй.
Котæ мæ хуæртæ цъæхахстæй,
Еунæг нæ уй зин бон.
Мæнæн мæ хъаурæ басастæй,
Уинун æз мæ кæрон.
Уалдзæги рæсугьд фур уарзгæй,
Бунтон рандæй махæй,
Мади ниууадзгæ дзиназгæй,
Хуæрти - кæугæй сахæй.
Цард неци фæууидтай, - рохсаг
Зæгьæн, биццеу, дæуæн.
Зæнхæбæл ниууагьтай рохс арт,
Сигит дин уæд фæлмæн.
Куд уа дзенети дæ бадæн
Цъæх зæлдæбæл æнос,
Æхсири цадæ - ниуазæн -
Хуæрзадæ ’ма кæдзос.
Æрмæст ракæсæ махмæ дæр.
Хъазар æнсувæр, цæй!
Кæуæн цирти уæлгьос хъæбæр, -
Не ’нгьæлдзау ци фæцæй?!
125
Еске бафæрсæ естæбæл,
Ма уо нæ рази гьос.
Нæ цард сæнадæ ’й зæнхæбæл, -
Тонæн дæбæл нæ рос...
Рæсугьд бæлæстæ куд уарзтай, -
Байзадæнцæ лæугæй.
Махау уони дæр ниууагьтай
Хъурмæй æма кæугæй.
Дзорун мæнгæдтæ нæ уарзтай,
Хуæздæр лæгти фæнзгæй,
Алкæд кæстæрти фæдзахстай
Хестæртæбæл, цæугæй...
Лæудзæй бæласæ дæ уæлгьос,
Гъæуай кæндзæй дæ фун.
Нæ бон суодзæй дæ ном æнос
Нæ реути фæххæссун...
САГЪÆС
Мæ хæццæ ку не ’суай арази,
Уодзæй уæд, æвæдзи, дæ фуд.
Зæгьун, кæд, дæ фæндæ фæрази, -
Зæгьæ гъæрдæрæй уæд дæ дзурд.
Мæ сæри сагьæстæ зелунцæ,
Рæстæггай æййевгæй сæхе.
Еу рауæн бунат нæ ерунцæ,
Цæветтон, мæ сæр нæй мæхе.
126
Имисгæй раздæри рохс бæнттæ,
Изолдæр мæ цардмæ кæсун.
'Ма бабæй мæ хъурми, мæ сæнтти,
Мæ зæрди мæхуæдæг фæрсун:
"Мæ хæццæ ку не ’суай арази,
Уодзæй уæд, æвæдзи, дæ фуд.
Зæгьун, кæд, дæ фæндæ фæрази, -
Зæгьæ гьæрдæрæй уæд дæ дзурд".
КУСТИ ФИЦЦАГ БОН
Фæрсмæ æрбафасгæй дзиккотæ,
Айдæни æхемæ кæсуй.
- Абони кустуатмæ ниццотæ, -
Думгæ ’ймæ еци дзурд хæссуй.
Ниргьувгæй æндæмæ æ гьостæ,
Меднимæр цидæртæ дзоруй.
Сурх æнцæ катаййæй æ ростæ,
Хуцауæй еу агьаз коруй.
Гъæуй ма ’й æ кустмæ еу сахат,
Сагьæстæй кæнуй сæр зелдогъ.
Нæй зонгæй, куд уодзæй фиццаг хатт,
Не ’нцайуй медзæрди тухтох.
Гъудитæ зелунцæ, ледзунцæ,
Æййевгæй усмæмæ сæхе.
Сæримагьз æнцад нæ уадзунцæ,
Цума ардаунцæ еске.
127
Бастуй, цид, еу сахат æ къуми,
Æдзинæг кумæдæр кæсгæй.
Къела, уæд, райвæруй æ буни.
Æрцудæй, цæветтон, кустæй.
Уалæнги рæстæг дæр ку ’рхъæрттæй,
Рацæй е æ кустмæ нæхстæр.
Зиннуй æ цæсгомбæл æнхъирттæ,
Сагьæстæй уæгьдæ нæй уæддæр...
Лæхъуæнæн æ куст æй е скъола,
Хезуй æй райдзаст кълас, урух.
Райсгæй нур æ къохмæ дзæкъолæ,
Урокмæ саразта е ’рух...
"Уæ бон хуарз, фæсевæд!" - ку сдзурдта,
Райсавдæй уайтагьд æ катай.
"Сбадетæ, биццеутæ, кизгуттæ,
Райсетæ ахурæй уæ хай!.."
МÆ ЗÆРДИ ФÆНДОН
Нæй мæ зæрдæ фур æнкъард,
Сагьæс берæ кæд кæнун,
Уæддæр мин зинаргь æй цард,
Мæтъæл зæрдæй идзулун.
Фæндон миутæ ку адтайдæ, -
Уомæй хуæздæр ма ци ес?!
Къохтæ, къæхтæ, цид- æнкъайтæ,
Царди рохсæй ба - æфсес!
128
Зин мин æй, фал уотемæй дæр
Рæсугъд сагьæстæ кæнун.
Берæ æнзтæ, берæ мæйтæ
Идзулд цардæй æз цæрун.
Цæй, цæрæнтæ сæргубурæй
Нæуарзонтæ ’ма æзнаг.
Изол уодзæн сæ будурæй,
Нæ æрхæсдзæн ходуйнаг.
Гъеууотæ æй зæрди фæндон,
Фæндон сагьæс ку кæнай, -
Нæ уодзæнæ ескæци бон
Рæсугьд цардæй æнæхай...
Таланчи, 10Л/-1957анз
ÆНСУВÆРИ ФÆДЗÆХСТ
Цæугæй ду даргь надбæл, -
Фæууо фæндараст.
Архайæ хуарз цардбæл, -
Ма уо нифсæйсаст.
Бæлгæй дæ рохс цардмæ,
Кæнæ, цид, дæ зар.
Фегьусæд идардмæ
Де’хсицгонхабар.
Сæртасæ де ’хæсæн
Ахур ’ма хъйамæт.
Дæ кадæ дзилли ’хсæн
Ниллæг макæд уæд.
129
Ниввæрæ дæ зæрди
Федар мæ фæдзæхст.
Уарзæ ду де ’рдхуæрдти,
Ма уо си æртæст.
Хуæрзбон. Уотемæйти
Кæнтæ фæндараст.
Балций æртемæй дæр
Уотæ фæндæй баст...
БÆЛАСÆ
I
Ирæзтæй бæласæ будури,
Æ фалдзос - цъæх зæлдæ нæуæг.
Кодта е бæлццонæн æ гури
Фæллад æма гъуди рæуæг.
Куста е æд зумæг, æд сæрдæ,
Нæ зудта æхецæн уолæфт.
Нæ састæй фудбонти æ зæрдæ.
Не ’ййивта некæд æ сорæт.
Дардта е хор бони й’ аууони
Æрцæуæг хъиамæтгун лæги.
Сифтæй, цид, нимбарзта бæлццони
Карэ уарун кенæ ба думги.
Æртасгæй нæ кастæй адабНМЗЗ;
Нæ зудта æхецæн æзнаг.
Уотемæй ирæзтæй, - цалдæнмæ
Не ’ссердта æ уасæ, æ уаг.
130
/Е над уæд саразта уæларвмæ,
Мегьтæмæ е ’рух исхатта.
Симдта е сауæрæн æ зармæ,
Гъар думги е ’уæнгтæ цъагьта...
Н ’адтæй, гье, бæласæн игьауги
Сæребар кенæ ба - цагьар.
Ци уидæ алли бон æ равги,
Кодта уой алкæмæн лæвар...
II
Гъеууотæ, бæнттæ дæр цудæнцæ,
Еу рауæн цард дæр нæ лæудтæй.
Еу сæрди бæласæй кудтæнцæ
Цъеумæргьтæ сæ тухсти къуæрттæй.
Думгитæ сифтæртæй уастонцæ,
Сау мегьтæ лæстæнцæ æргом.
Тугьди смаг сæ хæццæ хастонцæ,
Ку скодта адæмбæл тар бОп.
Цъеути зар не ’гьусуй рæзбуни
Еу анз нур бæласæй уомæн.
Цъæх зæлдæ, кæрдæг дæр æ буни
Ниццæнцæ мæтъæл ’ма уомæл.
Лæстæнцæ Германи æфсæдтæ,
Хастонцæ сæ хæццæ адзал.
Будуртæ, тар гьæдтæ, фæндæгтæ
Кодтонцæ бун æма уазал.
131
Уагьтонцæ цъæх арт ’ма сугьдонæ,
Тог æма мæлæт - сæ фæсте.
Цæйбæрцæ бастъалдæй тугьдонтæй,
Уонæн банимайæн нæййе.
Цъамар знаг бæласæн æ размæ
Ку схъæрттæй, - æ цори цъæх арт!
Еу къуар си, немуцæй, æ фарсмæ
Скодтонцæ се ’нцайæн бунат.
Раййивта æ уагæ бæласæ,
Раздахгæй æзнагмæ е ’ргом,
Фур мæстæй кодта тасæ-уасæ,
Æ цæнгтæ тилдта куд тугьдон.
И зæнхæ ку схæттæй усхъунмæ,
Карз тохæй кодта е нæлуæг.
Бафтудæй бæласæн æ бунмæ
Нæхеуон æфсæдтæй еу лæг.
Немуцбæл бæласи аууонæй
Тугъдон ку искодта карз тох, -
Æ уодæн не ’старстæй гьеууонæй,
Нæ зудта уолæфт уæд æ къох.
Бæласи къадотæ састæнцæ,
Æзнæгти æверхъау фæттæй.
Цъамартæ æ размæ бурстæнцæ,
Байдзаг æй фалдзости мæрдтæй.
Тохуй карз сæ нихмæ не ’фсæддон,
Кæнуй е цирен ’ма пеллон.
Лæууй, фал бæласæ, цæветтон,
Уомæн æй и ’фсæддон бæрнон.
Æзнæгтæ уагьтонцæ сæ мæрдтæ,
Тугьдон ба байзадæй æгас,
Сæ хуæздæр цума æй е ’рдхуæрдтæй, -
Бæласæй не ’здахуй е ’нгас.
Бæгьатæр тугьдони ерхæфсгæ,
Бæласæ равардта æ цард.
Тугьдон лæг нинкъард æй. Æдæрсгæ
Тохунмæ рандæ æй идард.
Банцадæй сау тугьд дæр еу бони,
И зæнхæ суолæфтæй фудтæй.
Бæгьатæр сæздахтæй й’ афони, -
Идзулгæ, нæфалæ кудтæй.
Æ зæрди ’рæфтудæй бæласæ,
Фæйуидта, - æ зæнгæ хускъæ ’й!
Уæддæр æй рист зæрдæн æ хуасæ,
Тугьдонæн - е ’нцойнæ, тухсгæй.
Евдæлон рæстæги æ размæ
Ку ’рцæуй нур дæр е ахид.
Имисгæй æ зинтæ, æ фарсмæ
Рæбундæр ку сбадуй е, цид.
Лæууй нур бæласæ е ’рхуни,
Е ’уæнгтæ - хускъæ ’ма бæгьнæг!
Фæйуинун ахид æз мæ фуни,
Æд сифтæ, æд рæсугьд кæрдæг. .
133
МАДИ ФÆЛМÆН КЪОХ
Уарзон мади фæлмæн къохæй
Алли уод дæр хайгин æй.
Даргь æхсæвти æнæцохæй
Некæд хуссуй адгинæй.
Ци фун фæйнуй æ гьар.къоли,
Цубур рæстæг бахусгæй?
Неке, - æрмæст æ хъæболи,
Сæумæмæ йбæл нæ бухсгæй.
Æ адгин дзурд кæмæн дзоруй,
Тухст рæстæги ба - е ’нкъард,
Е ’гьæлдзæги цæбæл ходуй
Æма ке хонуй æ цард?!
Е уодзæнæй æ бæдолæ, -
Кæмæн ратдзæнæй æ цард.
Æ дуйней рохс, æ хъæболæ, -
Ка ивæрдзæнæй æ мард.
Ка байронх уа мади рæвдуд,
Ка феронх уа мади къох,
Æруадздзæй е устур рæдуд,
Фудгин уодзæнæй æдзох.
Цæй, уарзæн мах нæ маддæлти,
Сæ зæрдихудтæй тæрсæн,
Федар ниввæргæй нæ зæрди, -
Уони фæрци ке цæрæн.
СÆРГÆНДТ/Е
Авторæй 5
Прозæ
Зин царди къæпхæн. Æцæг уацау 6
Поэзи
Монолог 121
Сахат 122
"Мæн фæндуй зæгъун..." 123
Сагъæс 126
Кусти фиццаг бон 127
Мæ зæрди фæндон 128
Æнсувæри фæдзæхст 129
Бæласæ ... .... 130
Мади фæлмæн къох . . 134
Агузаров Агубе Цараевич
КРУТАЯЛЕСТНИЦА
Составитель
Агузарова Лиза Цараевна
Литературная обработка
А. Я. Кибиров, Э. Б. Скодтаев
Художественный редактор Т Алипченкова
Технический редактор Б Бесаева
Корректор А. Икаев
Компьютерная верстка А Батырова
Подписановпечать21 08 08 Форматбумаги70х108732 Бум офс №1 Гарн шрифта
Апа1 Суг Печатьофсетная Усл печ л 5,95 Учетно-изд л 5,83 Тираж500экз Заказ
№ 1089 С 16
Отпечатано в ОАО «Издательско-полиграфическое предприятие им В Гассиева»
362021, г Владикавказ, ул Тельмана, 16