/
Текст
73БЕКИСТОН ССР АКАДЕМИЯСИ
А. с. ПУШКИН НОМИДАГИ тил ва АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ
أل.متدءءمة الزكي^ق فى أل.ترمكيادة
АТТУҲФАТУЗ ЗАКИЯТУ
ФИЛЛУҒАТИТ ТУРКИЯ
[ТУРКИЙ тил (ҚИПЧОҚ ТИЛИ)
ҲАҚИДА НОЁБ ТУҲФА]
ЎЗБЕКИСТОН ССР ,ФАН* НАШРИЕТИ
ТрШКЕНТ-1968
Китобда қипчоқ тилининг фонетика, морфология ва лек-
сикасининг асосий хусусиятлари баён этилган. Ёдгорлик
туркий тиллар тарихини• ўрганишда катта илмий аҳамиятга
^сар туркологлар, ўқитувчилар, илмий ходимлар ва тур-
кий халқлар тиллари тарихи билан !■؛йзи^увчи кишиларга
.мўлжалланган.
Таржимон ва нашрга тайёрловчи с. м. Муталлибов
Масъул муҳаррир له. Абдуллаев
БИР НЕЧА СУЗ
Туркий халқлар, шу жумлядан туркпй тиллар беиихоят
мураккаб ҳаёт йўлларини кечирдттлар. Араб истдлочилари
даврида айрим асарларгшта эмас, туркий тилдаги م>؛ااا()أا ҳуж-
жатлар ҳам ўтга ёқнлди.
•■■Мўғуллар истилоси даври туркий тилларни сиқиб чиқа-
риш, мўгуллаштириш каби ўта ҳужум даври бўлди. у давр-
ларда фсодал лсамият дузумига хос узлуксиз талон-торож
ҳаракатлари туркий халқлар бошига катта • келтир-
ган бўлса туркий тиллар учун ҳам бениҳоят зарарли таъсир
кўрсатди . Лскин хш -—XIV асрларда юзага келган ИЖТИ-
* омиллар талаби билан маданий ҳаётда ало-
■ҳида ўзгариш рўй бсрди. Бу даврда асосан диний, схоластик
дунёқа.раш ҳукмрон бўлса-да, дунёвий адабиёт ҳам бирмун-
ча ривожланиб ؛оксак бадиий асарлар юзага кела бошлади.
Мана шуларнинг ҳаммасп, биринчн галда, турмушда алока
цуроли бўлган тилнинг аҳамиятиий' янада яққол аник.лаб
берди. Тилга қизиқиш, уни ўрганншга интилиш кучайди. Нати-
жада бир канча тилшунос олимлар етишиб чиқиб, 'ГИЛ ҳак،ида
ўнлаб луғат ва грамматик асарлар юзага келдиў Лекин
ألدر ة ألمضقي فى أللفأ> الار Кашфуззупун, I ЖНЛД 486;
;118 ......... أطواق ألذنب
;2.36 ، , ٠ ٠ , ٠ ٠ , ٠ '-حفم'ا ألم'لو
ت.رجهان إبم^رجم ألارد™.؛ Д )
:279 •٠١؟ التزك و اا-عجم
]ل،لسمان الءربى و الفالس-ى و
;202 ٠. .١٠ •;:.'•١٠'. أ;م ٠٠٠ ٠ -٠ .و 'أ لصبى
тур'^логияга доир бу олтим фондлар ҳануз етарли ўрганил-
маган. Қўлингиздаги «Атту^фа» асари ҳам, мана шу даврда
юзага келиб ўзининг мундарижа моҳияти билан туркология
соҳасида муҳим уринни эгаллаиди.
Маълумки, у даврда туркий тил ҳақида асар ёзиш жуда
қийин ва оғир эди. Тил ҳақида асар ёзиш учун ёлвиз тил
бйлиш, ™л фактларини изоҳлаб бера олишгина кифоя КИЛ-
мас, бунинг устига у давр қабила тилларини ҳам аниқлаб
чи؟иш зарур эди. «Туҳфа»нинг муаллифи мана шу заруратни
тўғри ҳисобга олган ҳолда қабила тилларини ўрганишга
киришди. Лекин бу соҳа жуда чалкаш ва қийин эди. Бу давр-
даги қабилаларнинг ҳар бирини аниқлаб қиёслаб бериш бени-
ҳоят мушкул эди. Шунинг учун асар муаллифи бир-икки илғор
؟абила тилини изоҳлаш билангина чекланишни мувофиқ ТОП-
ди. у ёзади:
و جءلت ألاعنش.اد ويه ءلى أللغ.ث ألمفج1قيق لا’لها كثر0 ألاس.تءثه1ل
و رم اذحمكرأللغق ألتركها'ريق الاءند ألضرورة ؤاؤول وممل
Мен бу асарда қипчок тили (хусусиятлари) га асосландим.
Чунтси энг қўлланадиган тил (илғор тил) — қипчоқ тилидир.
Туркман тилини бу ™س баён қилмадим, фақат жуда зарур
бўлгандагина кўрсатдим, шунда ҳам «қ'ў؛ла», дебгина чеклан-
дим(2б).
Шундай килиб, бу асар ас©с؟н кипчоқ тилига хос махсус
бир асар бўлиб қолди. Бу ҳол асар қимматини яна орттирди.
Чунки қипчоқлар энг қадимги ва энг илғор қабила сифатида
кўпгина туркий халқларнинг шаклланишида иштирок этган-
лиги билан туркий тиллар тарихида алоҳида ўрин тутади.
. Тарихий манбалар туркий халқлар ҳаётига доир ҳар бир
босқичда ҳам қипчоклар ўзига хос кучли мавқега эга эканини
тасдиқлайди2.
XI асрда қипчоқлар ^аш؟؛ардан Табаргача чўзилган кенғ
ва катта террит،)рияда яшаб маданий, маиший соҳада знг ИЛ-
ғор даражага кўтарилған эди3. Жуда илгариларданоқ улар
;КИЛД II{ -لل .... رءم 1ليلك فى 'دءءوا1ترك
';234 ......... فى ةواءد1سان أل1رك
;503 ......... مقل.مئ الادب
......... كتاب الادراك للس1ن 1لاتراك
“ Введение в изучения тюркских Я8МКОВ, ст. 227■—
3 м. Кошғарий, Девону луғотит турк, I том, 495—496-бетлар;
Бундан кейинги изоҳларда қисқартириб «Девон» шаклида берамиз-
муютақ-ил ХОНЛ.ЙККЭ эга эдилар. и,нал ўз НО.МЛИ шши ҳукмрон
эди4. Қадимги даврлардаёқ айрим қабнлалар уларга _бўйсу-
ниб тилда ■уларга мослашган эди. м. Кошғарий емак қабйла-
،;ини шундайлардан ҳисоблаган5.
Тарихий манбаларда ёзилишича, улар Қримдан Иртишга
؟адар чўзилган катта территория — Дашти қипчоқда ҳукм
сурган даврларида уларга яна ҳам кўпроқ қабилалар бўйсун-
ран. Кўпгина олимлар Яссавий асари ва «^؟аббатнома»ни
қипчоқларга нисбат берадилар. Бу хил м^элум©тлар, бир та-
рафдан, Х،ЙЙЧР؟ тилининг энг қадимги ва кенг тар؟алган тил
эканлигидан далолат берса. иккинчидан, 'ҚИПЧОҚ тилининг ўз-
бек т؛-؛лига якинлик муносабатини аниқлашда кучли далил
ҳамдир. Тарихчилар Дашти қипчоқни тарихий асарларда ўз-
беклар диёри деб ^،тирганларини ва Дашти қипчоқ хонларини
ўзбеклар деб кўрсатилганини ёзмоқдалар6. Бу хил фактлар
туркий тиллар, шу жумладан ўзбек ажлй тарихида қипчоқлар-
нинг тутган ўрни катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади.
؛٠؛ *
«Аттуҳфа» бизгача бир нусхадагина етиб келган. у Истан-
булда Валидуддин афанди кутубхонасида сақланмоқда.
Асар насх хати билан ёзилиб, 3—4 ерида кичик нуқсонлар
бор. Асарнинг ёзилган йили, ўрни ҳақида ҳам бирор маълумот
йўқ. Муаллифнинг «бу асарни қипчоқ тили» асосида туздим,
деганига кўра, асар қипчоқларнинг салтанати даврида Миср-
да ёзилган деган фйкрдамиз.
Асарда автор номи учратилмади. Шунингдек, унинг тар-
жимаи ҳоли ҳақида ҳам ҳеч қандай маълумот йўқ. Лекин
муаллифнинг қайд қилишича, ундан жамоатчиликнинг бу
асарни езиш ҳақидаги илтимоси авторнинг у даврда танилган
0.ЛИ1У1 бўлганлигидан далолат беради.
Асар ёзишдаги. авторнинг• қўллаган УСУЛИ. сузларнинг
изохланиш тартиби, катта-катта масалаларнинг ихчам йўл
билан ифодаланиши, морфологик, лексик, грамматик хусуси-
ятлари авторнинг етук тилшунос эканлигидан далолат бера-
Асар уч ؟؛исмдан иборат:
“ل. Қисқача• кириш ва графикага доир маълумотлар.
2. Лугатлар изоҳи.
3. Грамматик қоидалар.
4 «Девон», I том, 342-бет.
5 «Девон», III том, 22-бет.
"" Узбекларнинг келиб ،االلا!ا؟اااا. Тошкент, УзССР «Фан>
нашриёти, 1961,
Бу бўлимларнинг из^ланиш усуллари турлича, баъзилари
анча кенг, баъзилари анча қисца. Масалан, асардан ма'ьлум
бўлишича, у даврда қатъий талаффуз нормалари мавжуд эди.
Лекин уларни имлода акс эттиришга ҳеч қандай э'ьтибор
берилмаган. Туркий тилларга тамоман ёт ундошлар: ط، ط، ص
каби итбоқ ҳарфлари қўлланган. ^влв товушларга эътибор-
сизлик яна ҳам купроқ.
Чунончи, камчилик маъносидаги ЭКС1Г сўзи ҳам ا]كسك
тарзида «//» — белгиси билан берилган. 356; озодэтти
маъносидави азатти сўзи ҳам шу «//» белгиси билан اارا'نى
тарзида берилган. Ҳаттоки ه т ҳам, э т ҳам бир хилда أرت
шаклида берилган. Шунинг учун биз махсус транскрипция
қулладик.
2-бўлим — луғатлар изоҳи қисми анча кенг ва тўликдир.
Бу бўлимда автор у давр тилида мавжуд булган ҳамма суз-
ларни қамрашға интилган вашунга эришган. Чунончи, темир
чиқиндиси маъносидаги тат сўзи, чолғу асбобларига доир
жуда куп янги сузлар, гугурт каои саноатга, ҳунар ва савдо-
сотиққа ҳамда ижтимоий, илмий, адабий соҳаларга доир жуда
кўп сўзлар асарни у давр турмуши, ҳаёт даражаси, ишлаб
чиқариш фаолияти, тафаккур нормаларини таъминлашга
хвзмат қилувчи манба даражасига кўтарган.
Асардаги ҳар бир сўз у давр тушунчасига мос, давр хусу-
сиятини очиб беришга хизмат қилиши жиҳатидан жуда муҳим-
дир. Чунончи, латочи маъносидаги ж а р ч 1 сўзи у даврдаги
одамларнинг тарқоқ яшаш ҳолатларини англа^са, талон-то-
рож маъносидаги қуниш сузи ^а^ у давр ҳаетига мосдир.
Асардаги жуда кўп сўзлар фهльклهр материали (сўз маъ-
ноларини очиб бериш) аҳамиятига эгадир. Чунончи, «Енги М-
ни с 0 л г а н ж 0 й д а, очилсин гули ғунча» иборасида
е н г солмоқнинг — ишга киришмак, тиришмоқ маънолари
фақат шу асардагина аниқ ифодаланган.
Асарда жаҳон, шайтон, мурдор, занжир, сандон, ошкор,
030Д каби қатор арабча, форсча сўзлар ҳам у даврдаги қўшни
халқлар муносабатини аниқлашга ёрдам беради. Асарда
автор сўзлардағи талаффуз фаркини ҳам кўрсатган, чунончи:
кйрсатт؛, кйргузд؛, к 0 р г а 3 д 5) ؛ б).
؛ранмақ, ؛гранмак, ؛ ز г р а н м а к (36 а) нардман,
II а р в а н, м а р д м а н кабилар узоқ ўтмиш тилидаги кўп ма-
салаларни очиб бериш аҳамиятига эга.
3-қисм — грамматика.-ХУ.суеидаги изоҳларга автор, асосан,
араб тили системаси асосида ёндашган. Чунончи олмош: сўз-
ловчи, тингловчи, ўзга ©лмошлар, уларнинг бирлйк, кўплик
шакллари, мустақил ёки مهبملة сўз билан қўшилиб қўлланиш
ҳолатлари, келишиклар бялав турланишлари кенг из©؟лаб
берилган. Автор кўрсатиш олмошини махсус категория сифа-
™^а исми ишорат деб берган. Атоқли отлар, уларнинг содда ва
мураккаб формалари, кичрайтиш аффикслари -ғьна, -қша,
-гша; чуқ-чук каби.
Автор -М1Ш-М1Ш, 1П-1П лар билан ясал!'ан сўзларни бир
хилда сифатдош деб, исмдан сўнг изоҳлаган. Асарда исм ЯСОВ-
чи аффикслар жой номи Я€©вчя: чақ-чақ, қурол ясовчи: қу-ғу
-гў-л:ў лар кенг изоҳланган. Феълларга س қўшиб исм ясалиши
махсус термин билан изоҳланган.
Масдарларни автор араб тили асосида изоҳлаган: ]азмақ
—-ар:؛қл؛қ каби. Масдарлар маъноси қуйидагича аниқлан-
ган:
١؛ а ز л أ к — ма^фани билдиради.
2)тарақл؛қ — мўлжал.
3) қанчал1қ — миқдор каби.
Асарда буйруқ шакллари ^ахс^© бўлимда кенг изоҳланган.
Сўр^ аффикси -М1-М1, -нача, -на лар бир қаторда изоҳлан-
ган. Асарда истак, шарт фе-ьллари ҳам кенг изоҳланган. Сон-
лар бўлимида содда, мураккаб тартиб сонлар, гаплар бўли-
мида эса сўроқ, дарак, таЛаб гаплари изоҳлаб берилган. Феъл
гаплар, исм гаплар деб гапни иккига бўлишда, эга ва ؛кесим-
лар изоҳида автор араб грамматикаси асосида ёндашган.
Асарда пайт, ЖРЙ, тушум, жўналиш, биргалик келишикла-
ри изоҳлаб берилган. Кўпгина грамматик хусусиятлар биринчи
марта изоҳланган. Чунончи -ган, -؛؛،٢« аффикслари олдига бир
унли орттириб муболаға маъносида қўллаш фақат шу асарда-
гина учрайди. Кулаған каби ёки сифат ясовчи -лў -Л1
аффиксларининг қипчоқ ва ўғузларга нисбати ^а^ шу асарда
аниқ изоҳлаб берилган.
Хуллас, жонли кипчоКрЛилининг бой фактик материаллари
асосида'яратилг’а'н"Т)ў тил қоидалари кит©би, тил тарихи учун
қанча муҳим бўлса, узоқ ўтмишдаги жамият ҳаётининг ҳар
бир соҳасидан, у даврга хос ҳолатлардан аниқ маълумот бе-
рувчи муҳим ҳужжат сифатида барча фан аҳллари учун Ғ©Я^
^имматлидир. Асарда асл нусхаиинг фотокопиясини бериш на-
зарда тутилган эди. Бу тартиб илмий жиҳатдан мувофиқ ва
китрбхрв учун фойдали бўлур эди. Бироқ олинган фотокопия
>)<уда сифатсиз чиққани учун уни бермаслик маъқул топилди.
Ушбу асарни нашрга тайёрлашда ёрдам берган А. с. Пуш-
кин номидаги тил ва адабиёт институти дирекциясига, тил та-
рихи сектори ходимларига ва филология фанлари кандидат-
лари м. Мирзааҳмедова, м. Аълам©ва, м. Асомова ўртоқлар-
га миннатдорчилик билдираман.
- с. Муталлибов
Бнсмиллоҳирраҳмонираҳим. Тўғри йўл эшикларини очувчи,
ёмонликлардан қутқарувчи тангриг.а шукурлар булсин.
Тонгла шафоат қилйш учун хосланган хужамиз Муҳаммад
алайҳиссалом ва унинг оиласи, яқинларига абадий жаннатни
пасиб қилсин.
Сўнг маълумки, инсон ҳайвондан фақат тушуниш ва тил
(сў-злаш) билангина фарқ қилади. Тилда шериклик энг яхши
воситалардан ва энг олий белгилардандир. Албатта шу ™лда
؛اءة) қанча китоблар ёзилган. (Мен бу ишда) ўзимдан олдин
ёзганлар тартибларига мувофиқ бўлишга киришдим. Мендан
(бу' ишни)• сўраганларга хўп деб ваъда қилдим. "
муваффақият ва ёрдам сўрадим. Тангрининг мурувват ва
млрҳамати соясида бу иш осонлашди. Бу китобни (китоб
учун керак фактларни) тўпладим, китобни бир қанча бўлим—
боблар асосида туздим. Ҳар бир бўлимнинг ўзига хос қоида-
ларини баён қилдим. Китобга „Туркий тиллар ҳақида ноёб
туҳфа — Аттуҳфатуз закияту филлуғатит туркия“— ألخءءمة
اا-زكيت فى أللغق ال.نركيق деб ном берди’м. Мен бу асарда ҚИП-
чоқ тили (хусусиятлари)га асосландим. Чунки энг кўп қўл-
ланадиган тил •қипчоқ тилидир*. Туркман тилини бу ишда
баён қилмадим. Фақат жуда зарурат бўлгандагина кўрсатдим.
Шунда ҳам 2ه4محلابم — قيل деб чекландим. Ишонч ва умид
танг.рига.
' 'Авторнинг ٥٧ маълумоти у даврда фақат қипчоқ тнли эмас, бошқа
тиллар ҳам бўлганига далилдир. Асарда бир неча жойларда уларнинг
тилга олйниши, маълумотлар бериб борнлмши ҳам шу фикрни тасдиқлай-
;١؛؛. Бу ҳақда бошқа ўринда кенгроқ сўзлаймиз.
2 Биз ўз таржимамнзда автор томонидан кўрсатилган туркман вари-
ااا؛اا?ا؛لا баъзаи آل)قاا қисмида, баъзан текстлар орасида кўрсатдик.
Бо
Қипчоқ тилида " ҳарфлар 23 тадир*. Улардан
қуйидаги ول та4 ҳарф асосий ҳарфлардир. .
ب ت ج ر ر سم_)طغقكلمنبوى ا
алиф ИВПНМЛККҒТ СС 3 р ж т 6
23. та ҳ.арфлардан қуйидаги 4-таси юқоридагиларнинг бир
ўзгача такрорланиши асосида ҳосил бўлган ҳарфлардир:
ف - ا билан тенг келувчи آلب==6ب
2 — ص билан тенг келувчи ج ж ج ч
/з — Боғли ك== г5
4 — Бурун бўшлиғидан чиқадиган ا[ — ن дир. Бунинг М0Ҳ-
ражи томоқ — бўғиз ёриғидан бурун боши учигача боради.
فرعФарь — махсус маълумот: Андалисли улуғ шайх ал-
лома:г' Тангри ёрлақағур شرفالد؛ين أدوءيان د بن يوش
بن ءلى بن Туркий тиллар хусусида ёзган китобида
шундай ёзган:
(Бундан сўнг) ҳар бир тилни билиш, уч' нарсани ўзлаш- 3 ة
тириш билан ҳосил қилинади.
Биринчиси: ҳар бир сўз маъносини аниқлаб билиш. Бу
қисм „Луғотшунослик“ деб аталади.
Иккинчи: сўзларнинг айрим - айрим ҳолдаги хусусиятла-
рини ўрганиш. Бу қисм Илми сарф деб юритилади
Учинчи€и: сўзнинг бир-бирига боғланишига доир хусусият-
3 Муаллиф*у тилда 23 та ҳарф бор, дегани ҳолда, бнранчидан, 22 та
харф кўрсатган, иккинчидан, бутун унлилар учун биргина ҳарф билан
чекланган.
19 ل та деб берган ҳарфи 13 тадир.
* Арабча و أذاق ألهعق.ودء де،'ан терминни“ боғли — к деб олдик.
Авт©р шакл асосида н©м берган.
،؛ АвторнннгАбу Ҳайён ҳақидаги маълумоти унинг асари у давр турко-
логлари орасида машҳурлигиии кўрватиш жиҳатидан муҳим. Лекии
امثءز ال.ظنون унинг автори رهر]لملك فى أ.ءءو]لترك номли асар-
ни изоҳлаганда унинг н©мини آ'نيرالدين Асируддин, деб кўрсатган. Қа-
ранг: 11 ك،شق الثلنون жилд, 11- бет:
أ Бу маълум©т, муаллиф сўз турларини энг қадимги классификация
асосида қабул қилгани ва шу классификацияни қўллаганини ^а.^ тасдиқ-
лайди.
ларййи ўрганиш. Бу қисм арабча Илми на^в ءلم ارض
дейилади. Тугади.
Билгил, худо сенга муваффақият берсинкй, сарф «сўзлар-
даги турланиш» уч замои: ўтган замон, ҳозирги замон, келаси
замонлар ва уч хил ишловчи, сўзловчи, тингловчи, ўзгалар
асосида юзага келади.
Эслатма: Билгилки, турк тилида8 шакл9 йўқ. Шакл йўқлиги
учун бир қанча аниқсизлик ва хатолар паддо бўлар эди.
Шунинг учун ана шу аниқсизликдан қутулиш учун آه, феъл ва
ҳуруф (ёрдамчи10-11 сўзлар)ни ёзишда махсус шакл қўллаш
усулини қабул қилдилар. Яъни фатҳа ўрнида олиф, касра ўр-
нида ё, замма ўрнида вов қўллай бошладилар.
©тлардан мисол: Шамол маъносида يال ]ал
йил маъносида ؛ ر يل л.
йўл маъносида هل يولл шакллари қўлланиши каби.
Бунга феъллардан мисол:
Ёқиш, суриш маън©сйда ز باق а қ.
йиқитмоқ маъносида ا ز يعق қ.
Юкламоқ, қўшмоқ وق— суқ.
Ёрдамчи сўзлар мисоли:
ўрин келишиги вазифасида Ьда — дй.
Биргалик келишиги ليلا б1лй — б1ла.
Жўналиш келишиги أوست уст.
Такрорланган тўрт ҳарф —товушининг белгилари учтаси-
нинг ©стига ^ч нуқта қўйиш билан ҳосил бўлса, тўртинчиси
к дан олдинги бурун товуши н дир. Бунинг мисоли: لم
ь1 ؛ н т р — эгри, 1 أل—اك н а к — إ؛ а к — чакакдир. Билгилки,
феълларда асос буйруқ шаклидир. Чунки, феълларнинг
ҳеч бир формаси буйруқ шаклсиз бўлмайди. Буйруқ икки
ҳил: иллатли12-13 ёки саҳиҳ бўлади. Тангри хрҳласа бу ху-
8 Туркий тил ёзувида демоқчи.
9 Унлиларни ифодалашга хизмат этадиган араб тилидаги зеру забар
харакатлари туркий ёзувда йўқлигини китоб автори шакл йўқ деб берган.
Дарҳақиқат, ёзувдаги бу камчилик ҳар хил хатоларга сабаб бўлар эди.
Масалан بر. шакли баъзан бир, б؟ъзан б^р ва баъзан бар шаклнда ўк؛и-
лиши ва ҳар хил хатоларга сабаб бўлиши мумкин эди.
>١—٠، Китоб автори уруф деб исм ва феъллардан бошқа сўз туркум-
ларини назарда тутган, биз уни ёрдамчи сўзлар деб бердик.
13—ةا Иллатли: сўз таркибида و، ى ،[ а, у, ١■ ҳарфларидан бири бор
сўзлар иллатли сўзлардир. Саҳиҳ сўзлар шу ҳарфлардан бирортаси ؟ам
иуқ сузлардир.
сусиятлар тезда баён қилинади. Ишончим тангрига, унга су-
янаман. у мен учун кифоя у қиндай яхши сақловчидир.
Ҳамзалик сўзлар бўлими.
تاركرى اس — тақр؛и
؛ — اص ]ولлк (олдин)
хотиржамлик)) ؛|аман
(؛ш؛к) ؛ ■ кТч
г؛а т-
- а я а
-қардаш16
қ 1 3 қардаш (сингил) -
-тул (бева)
қ а р н а қ ва қаравеш17
а в р а т ва ЙПЧ118 -
одам-
ақ
آخر
سو'لك
أدران
ازسان
]هرا ]بط
اخ
ا]نا ام
قارد]ش
اش !خ.
ملا>
تز ئاردا
دزول ]ر؛
/
■زداق و ءراواش امف
ور]ت امر]ه
دم
اقس]بيغى
қара “ وار أ — ]مود
Л *آ 3 1 "؛'أ — وزيل س ]ح.هر
(؛сар11 — مارىب]منر
14 Тангри «Девон»да ҳамма қабилалар учун умумий сўз бўлиб, худо
номи маъносидаги баёт сўзн «арғувчадир».
؛١ Омон сўзи қаршисида ننج[ инанч сўзи бор. Демак хотиржамлик
ишоичлик маъносида бу сўз ҳам қўлланган бўлиши ёки бу сўз омоним,
Пккинчи маъноси бўлиши ҳам мумкин.
16 қ а р д 0 ш ва қиз қ а р д 0 ш €ўзлари қаршисида ўзининг қарин-
дошига тўғон қариндош дейдилар. و يعبر واءن ]لالخ ]لمون
قارد]شى деган ибора бор. Демак, қардош сўзи ёру биродар маъно-
сида бўлади.
17 қ а р н а қ сўзи «Девон»да ؛ а б а қ у, к а ١, жумул, ؛ а с м ١' л,
о ғ у 3, آ а м а к, қ؛пчоқлар сўзи деб изоҳланган. Қорабош бу ерда
фақат эрларга хос қилиб, қул деб изоҳланган. Ҳолбукн «Девон»да эркак
ва аёлларга тенг қўлланувчи жорий ва қул деб изоҳланган.
18 Уй хўжаси маъносидаги бу сўз «Девон»да اوءى авж؛ шаклида-
дир.
18 Девонда бу сўз سر غ сарТғ шаклида берилган. Охирги ғ ту-
шиши муҳим диалектал хусусиятдир.
лأأأ1وإ_- ي.اثل — اذذر
°قءء ٠ К — ك.وك —■ ازرق
ала— ا]لا —-ابش
(қара]уруз (хира қора— ئ.ارا دوروز — اسءءر
Р’лман1к21__ يلما؛-بق
з؛сақалс— ساقالسيز
коса-— كو'ا — ا؟رود
селаға, с ў л а к — صولاءاى إ
...солақ — هإق أ
"(тама^сав (очкўз— ت,اعاقواو نزول
(шаш'1 (кундуз кўрмовчи — شاشس؛جهر
(кашал (сочи тўкилган одам — كاشالسا-؟لح
(таз23(кал — دار س ارع
(кал (шўрҳок экин ер— كالسلب.خ
кбр— نورس اءم،ار
(соқур(бир кўзли—• صوقور — اءور
(р(ғилай؟қ1лч — قيلجير—اءول
тинмай د кўз) ؟шапақл — شاي.اقلىس]عهش
(оқувчи
у^ав2* (бурни ҳид бвл-?-— طوماوس]خشم
(мовчи
20 Саҳифа қирғоғида бу сўз ҳақида آصمالى осмоний леган сўз
берилган. м©вий раигли де-акдир.
21 آا؛اأهاجلل؛'ل يدلها'ليق саҳифа четида берилган.
22 Саҳифа четида ذ يدكان و ريدر،بى е г 0 н ва сўзлари
ҳам бор.
23 к а л ва тоз сўзлари у даврда фарқли қўлланар экаи, эҳтим©л
бири туғма, ؛ккинчиси сўнг кал бўлганлар бўлса. Девонда тоз сўзи кўп
маъиода қўлланған. к а л — янги ©ўз —синонимдир. Лекин „Девон“да бу
маънода ،_٢دبنتة а ا б а ٢ ١١ сўзи ҳам бор.
24 т у м 0 в сўзи ёнида саҳзфа қирғоғида тумоғ.طهاغ варианти
ҳам берилган.
12
٠ سا'دكرار — اهروش— санғрав (кар)2<؛
منيلسيز أمءرمى — т!л С1326
قنكر ااياكاس.اخقم — қ и ц 1 р а ة ز к (қийшиқ даҳан)
1 ز — يرتقطوطاةلى.سأعآم рт 1 қ (тутақли—лави ййр-
тиқ одам)
1 — مايروقس]فلح^руқ (сийрак тишли ва
ما-ون' қулун).
شولاق„اشل — ш 0 л а қ (чўлоқ)
إرميى~ اءدب؛ - бўкр؛
آقساق— اءرج — ақсақ
<أأولوجسابنل —пулуч (ношуд ва 1ранчл؛
ва ايرازج
қўламса ق-ولامسا ғ^ла^'
гюра ва (ءولام داره
الدنج.را — олданч'1
./طوط»اق- اسر ل — тутса آد*آء
د~النثل — ارث —пэлтак (ҳарфларни алмаш-
тириб гапирувчи)28
توبا—ام ارراس — тупа (тепа, баландлик)29
1_ افد صأГи. ق>;ة4ةظة^اقإ— يال؛كا و (бўйиннинг
икки ёнидаги икки елка ТО-
мирлари)
دورن — ادف — бурун
25 Бу сўз ҳақида четда ص] ندر соғир сўзи .٠١^١ бор.
26 Бу сўз ҳақида четда اخ_رسس كك.ما яъни бу с.ўзни какра маъ-
носи ҳам бор демакдир.
27 „Девон“да асир сўзи тутғун берилган. т у 'Г с а қ ана шу сўзнинг
ўзгарган вариаитидир. Унда шу маънода бўлу«. ҳам берилган.
28 Навоийда п и л т а к шаклида:
Навоий ул юзу қад шавқидин ногаҳ наво чекса
Дам урмас булбулу тўти ки улдур кажжа бу пилтак.
28 Садифа четида бу сўзга доир بينى шаклида бир сўз бор бўлса
ҳам биз аниқлай олмадик. Эҳтимол, тепа бўлса.
13
бармақ— بارماى—س
نوطاق ташақва — ذاشاق— اش*-ين
آ3بم р У ن қ У — قويرتمق — اليه
муз مور музд32 ва — م; د-أم
Отлар ранглари33
ббз_ بورس(لابيض والا,شهب
т Т 3 0 Т تز آأط 3 ваه6 тэмўр— ؛:هور دور—- اخضر
'،'ه қ а р а — қора — ق1را— اده«ر
٩٠'- بورس]ةر
л ва думи тўқ сариқج) а:л— اآرا__اشقر
(от
0 : л а — ]الا —ارلة>
От асбоблари
1؛уварлуқ3 — يوو]رلوقساما!ين
туға (айил)зв — طرغا — ابزم
30 Қулоқнинг уч хил қўлланиши кўрсатилган: қ у л X 0 қ, қулқоқ,
51 Четда ҳар бир ҳайвон думига ҳам қўлланади و هؤ أرف لب فى كل
٣^^،. деган ибора бор.
3ة м у 3 д форсча сўз бўлиб, ,Дев©н“да бу сўзнииг туркий тилдаги
бир неча синонимлари берилган. А؛)]су£ки, бу ишда улариинг бирортаси
ҳам берил،маган.
دو Текстда б^ сузлардан олдин ويعبزا)لى шаклида لإا،ه иб©ра бор,
аниқланмади.
34 Ҳар икки сўз بمااااه©ل؛.
35 Бу сўз тагида تكلنى сўзи ҳам 6ءه. Эҳтимол тег тўқим бўлса.
3؟ Саҳифа четида و]للجام ك.ذامم „пухта ҳам шундай деган“ибора
бор.
унга боғлиқ нарсалар ا؛ء Ер
ар[— يار-ارش
مرورط ب أسى
— мурт (асос — фундамент).
أرسملان ٠٠ أسد
—арслан
ط<اوشان —— أرد*مب
آما а إ'١'؛؛ قيان тавшан ва —
ادن —ادر
— 13
االار-اوك
— а : н а 3
اتص —
— 1тлақаз(қуш)
الاراش — ابوفصاد<ء
— а:браш38
صاغص.اغان -— أروزر أ ق
— сағсаған89
اا'دغوط — ابمحممرد
— а:нқут (бу сўзнинг араб-
часи ابو'رو номлидир)
ر1دا ارق — ابو زدان
بم:ئهل —
ئاز —اوز
034°بم ғ^ва■ توبا قار қазва —
ارنا— ابر<،
1بة н ز I —
— қақач(қоқгўшт)
متاأنم س ازأر
— чатТр
— арсак (оташкурак)
”كرشان س أفخد؛ج
упа اوبا ршан ва؛к —
— ارش
— қумғон. Буни42 كوك-اوور
кўк©вур ҳам дейилади.
37 у даврда қуён икки сўз билан ифодаланган экан.
38 Бу сўзни.нг арабчаси ارو ضاده дир.
39 „Девон“да сағ13ған шаклида берилган.
،٠ Уй ғ©зи ва дала ёввойи ғози демакчи.
41 Туркманлар тилида ارت5نا дейвлиши саҳифа четида 1_و أدل أركن
деб кўрсатилган.
4؛، қ у м ғ а н: сўзидан н ни тушириб қумға ДВЙИЛИИ1И و رب ي.عذق
ارنون деб изоҳ берилган.
Ейиладиганлар
тутурға н*®. Буни б И-— طوطورنح.ان — ارل
р инч ҳам дейилади. Сутби-
бўт- ب.وطثا лан пиширилса
.қ а дейила,^и
қат!қ — ناطق.. ادام
(қ0ра Эр1к(олхўри — نارا اربم، — اجاص
қурут. Буни п и ш л 0 қ-— نوروط
ҳам дейилади. Б-у қуритил-
.ган қатиқ демакдир
умури[ يومور а ва ز а بما — ماياس'الفحه ١■
'I ,;.Замон ва ер зарфйг ١
д а ز к а - - قايدا — ادن
(ا؛ا'ة>ا) тўна — تولا„اس
(ў н (олдинги кун ؛، а с р а — اسراكون — اوداص
эмди — امدىس]لان
Томонлар
а : ш а ға — ]لشانحاساسئ.ل
ота أووا 11 гпр!ва— ألكارى—امام
Ўтган замон феъллари
юборди46 — واأ-لى — ا.رسل
тутурқон шаклида تنرئ.ان Гурич —би )) и н ч сўзи •девонда؛؛*'
ҳам қўшилган.* Шайхи Су- اااا.اااا(ءاا؛اء берилган. Демак, бу даврда бмрич
.а н деб; берилган '؛ лаймои луғатида ҳам т у т у р
табиблари қўллайдиган иСсиғлик дори- بملاهلاا сўзи )لغمه Арабча ٠٠
р м 0 я—томизги — қатиқ ачитқиси ١[ ،؛ ة آ؛ сидир. Шу билан бирга форсча
маъносида бўлиши ҳам му-мкин.
кели- ?آ؛أمم-،-؛أا('؛و ' 45 Зарфи замон, зарфи макои араб
.шиги вазифасида қўлланаднган сўалар терминидир
сўапга кўра.юбор- ار سل аниқсиз.дар. Арабча ااءا؛ا،>املا? Бу сўзнинг ٠٠
.ااعا؛ا'االلابم дц" дсб таҳмип
16
(блўд147 (ҳўлланди — اولردى — ا؛نل
'1'алданд- آلدا:دى — أدل ع
улоқт! (қарама-қарши ЧИҚ--■ اولائنى — افنلف
(ди
(آاماإلا]'إ'ا н д X (пастга ز — ابمىسا'لعلر
’]'н Дأ са Л — سالندى —أدلي
;а н Т1 (уи1-онди إ У — اويا؛-طى— اننب'ه
1'а: вурлад — ءاوورلادى— ارم
зиёфат қилди) тўй) ؛'сТлад — سلادى— اولم
зиёфати ҳақида
أ қ ў н а қ л а д — قوف'قلادى — أناف ؛
؛а:рмағанбпрл— اارم.اغان اردى_اهدى
48أ эд[— يادى— أكل
!қарТлд—■ ماريلدى — أرور
؛ к Т ث 4 ي؛ К — كا:بمى—اأ-طاء
م؛يا нд؛^с — سيندى _ الن.حا
кўр- اآ.ل؛ا;(؛ة) آ 0у л 1 ш л а Д .— ر.ولوثلادى — أنءت1ث
сатди) бу сўз ёнида оулишти
ь~؛*^؛.шакли ҳам берилган
ايلمكلاس
(фахрланди) ؛■;;!ا а :рла-•- ارلاددى
шаклида ўқиш ҳам ؛олурд ^هآلأ.ااوة шаклида اؤرؤرى 47 Бу сўз
ибораси ҳам бор. Бу ибо- و اوي_وش ب.ولصر мумкин. Бу ҳақда
ранинг охирги сўзини аниқлаб бўлмади, лекин маъноси аниқ—уюдидир.
.Лемак, синонимлардир
ОҒ13Э элтд{ ибораси ҳам اتبز ا ادل.تدى Ьу сўз қаршисида ؛؛4
-сўзи бор. Бу сўзнинг с 1 ғ 1 н д I ва وب.االغين 49 Бу сўз ҳақида четда
.дам бор демакдир ا!؟!اهاأاا
нинг арабча таржи،маси ёмонлаш, қоралаш, таҳқир ҚИ- ؛ к л а д ؛ 1 ؛ ٠؛
ЛИШ, хўрлаш, айблаш маъносидадир. Бу ерда қўлни бигиз қилиш ма-ьно-
.си билан боғли экани эҳтимолдир
17
؛аратан1'қ 61ЛД؛Ғ — قاراطا’ديق ا,سنحرج
ص ب-ولدى 1؛Т1чланд1
(ш болд! (тёнчШ؛т1н . , ,
умсундТ — اوم.سوأديى — س1ر
(суқланд! (ҳавасланди— مونلالدىت.ص
;؛ д ؛ إ؛ 52 сصدى X н д. 1 ва ثа — إبمى"م
(сиғди, жоланди)
(сазганд! (тебранди— سءارحم5اددى — أرذص
ва т е 3 л а д 1 (шо- آқ X أа . ч أ]حرغنى_-اسنعجل
تازلادى (шилди
53(йцўқд! (юзсизланди-— اوزمردىبا'لكني
Саҳифа қирғоғи- .؛тўзанд — تورادى—اذتظم
54 тўзалдғшак-نزردى да
.ли ҳам берилган
(сустлик кўрсатди) ؛1цлад— اءلادى — ان
ОЦГ1Д! (ўнгланди, тўғир-- اودك.ردى — آستغ1م
(ланди
-бирикти, бирлаш)؛р!кт؛б — برش-اس
1 р- اқ а■ ف-ايرلادى қт 1 ва ! زқ а — ئيغطىس-النفت
(ЛЭД1 (қайрилиб боқ
(суртуд'1 (қашиди — سور'مردى— اث
(қашиндк) ؛сўртўнд— سمرنو'ردى— ادءك
(суялди) ؛сў]канд — سويك1ندى_ اتك1
.сўзи ҳам берилган ؛нд؛т دإندى 51 Бу сўз ёнида
орттирмлиб, сиғинди шаклида: — ءغ сўзи устига бир صندى 52
.берилган
сўзи ҳам أ д أ с а р а н с مرسدس 3 Саҳифа четида бу сўзға доирة
.н и н г синонимидир ؛ бор. Бу ҳам у н у д
сўзи ҳам. ؛тўғрулд— طغرلدى Бу сўз ҳақида садифа четида ،؛
.орттирилган. Тўғри бўлди демакдир. Тузалдининғ синонимидир
»١
’؛’؛؛ а н Д ا١; Т - نايا:,دى — ا'ش '
' طوقطادى-انم
'م ' 56(тУ3 д 1 (тенглати — نورس — سرى
؛ (алшид1(зафартопти{ — يالشدي —افلح
(0ҚД1 (иши ўнгига босди — اونكدى_استقام
васият ҚИЛ-) ؛Э:смар'лад — اءصمارلادى— اوجى
(ди
(Йтад1 (вафо қилди— اوتادى__اوبى
бурш бэрд1 — بورش باردى_اسلزا
а:н1'қлад1 — اا؛.عغلادى.— أحخم
57(а:нд1 (фикр қилди — ١١نكدىب١فتكر:
(؛манглад^ба^д — مالكلادى —اذن
لع?هء—.باردى— اعطى
(қананд! (қонади— ئ'لاندى— ا'للبا
' " قازاص —اندما
58؛С1Т1НД — صطند-ىم ا'بفجر
а: ЗД1РД153 — االدردى_افسل
- 1افس
ҚОРУҚТ1— موردس رش
Т 0 қ у н д I60 — طوثو'لدىاسم، ا'لغرب، الدق
ирди)؟сёвўндўр.д! (ў — روو'لدوردى — اطفا
деб кўрсатилган бўлса ^а،* ادش юТа]анд1 сўзининг арабчаси
сўзи ҳам берилган. استند ёнида
с а в и я хатлар سوى 56 т у 3 д 1 — текислади сўзининг арабчаси
орасидагина аранг кўринади.
тарзида ҳам ؛ у ш р а д اش_ردى 57 қ ў ш сўзи ҳақида, бу сўз
сўзи ҳам قرن сўзи ёаида ارض қўлланади, деган изоҳ бор. Арабча
бор. .
демакдир. Леким, четда т е ш и л д и сўзи ҳам б©р. أ 68 А қ д
69Ёрилдининг л©зим маъносидир. йўлдан чиқариб бузди, бу сўз
а р с а т т I сўзй ҳам бор. ارسطى устида
сўзлари وييقال-نى'بلأط و ما شبحا 80 уришди бусўзҳақида
، .бор. Афтидан бу сўз девор ва деворга ўхшашларга уришга хосдир
ўандГрдД— ياتدردى—اونل
؛®؛■дуғд- لدغدق — أشرح '
ص نادلا ثانمرد-ىس ابهث إ
Тўзатт1вз — تور!ثىساصلع، عدل، سوي / ■
أهلإ^ا^ — اوياندى — أنبته
!٨ 3 ا٧ — اوياتي — انبه
!туш корд— نوش كوردى-اهنام
هء'آع لا ٧ اУ ؛إ ٧ ء— س اغنتهل
(р к д 1 (мустаҳланди ق 6— باررس—اشتد
(злад'،' (нозикланди؛’с — صزانمىسان.طر
م р Д ؛ нг ة ا — يالكردى — اغ;اظ
'' <-يهردلدى — انبعج
(йв^™лдв) لئ؛صر — ير'ردىسالغرق
С1НД1 — مندى — ام
' ؛ى؛لاإس — كارسى— ا'طصف
او'ل-دى ҳифа қирғоғида
сўзи ҳам бор66 ؛■уванд
сўзлари бор. Демак, туғ-: البمجن، والقهر•والنجوم 61 Бу сўз устида
.қулланар эди !!ة?ةةآ»! моқ кун, ой, юлдузларга
Ҳангу манг бўлиб) қолди. Ҳозирги ™лда бу мустақил сўз сифатида ؛؛؛،
кўпда уйғун эмас. Сифат бирикмасидагина қўлланиши шундандир, бошим
ТТ1؛ л ره б ب]يمى тиб қолди, дейилгани каби. Бу сўз ҳақида четда©؟1
.эди ءه6 ам؟ шакли ҳам берилган. Демак, синоними
деб изоҳланған. رضدح و عدل و سوى 3 Бу сўзнинғ арабчасига؟
Демак, тузатмоқ тартибга солмоқ, тўғриламоқ, яраштирмок, текисламоқ
маъноларидадир.
деб ҳам берилган. ؛увунд؛ يوندى 64 Қирғоқда
؛д؛тт1ва1қақ؛қақ ؛^٨^ ва قا؛تنى 65 Ғазабланди маъносида
.ҳам дейилади, деб изоҳ берилган
деб. берилган, чет- ا'لغصق арабчася ١١٢»؛؛ н д أке рт كارت.تدى *»
деб ҳам берилган. „Де- |دهز латилди, демакдир. Лекин сатр орасида
-؟вон*да кертмоқ сўзи кўп ерда келган, ҳар ерда ҳам шундай изо
.ланган
آم* сўрўнд — مورو لدى-١نحط
а:]р1'нд1 — ا)ي رندى._اذغرق
алдТ ва ўтанди إما— آورأنمىس أستحا
(КТ1 (шубҳаланди؛ТЭШ — — آثئكا
؛л!нд؛— ابمىسا'ش
8؛،қурд — نوردى—أوتر
!1 —а:здازدى— اجطا، تاه
(етишди) ؛آسل?ولإ يانص — ام^، سما
(а:затт!(озодқилди — آارأطى _اعنق
89(рд!.(ишдан чиқарди؛қ — نردى_.أغنا
бнгўлдў70 — اولكلدى— اسنكن
‘أسدى-
(1гланд1 (касалланди[ — يدللا لدى — أ'دعل
(а: вуланд!(заҳарландй— ااوولا'لدى— ا'لسم
!кОрсатт— ءمرساش—■ أرى
.إ з'д ة؟! ٥٢ ،؛— مرك.ازدي
72!кйргўзд — سمرسمرديى
башладТ — باشلادى— 1لةدا
(т1Т'рад! (қалтиради — مادى-ارس
С11 к I Н — سلممدى _.]لنعض
с ў н д 1 варианти ҳам берилган. سندى Бу сўз тагида أء
65 Арабча иборага кўра ёқуриш ҳақидаги сўздир. Шунинг учун саҳи-
сўзи шу маънода ^уда мувофиқ- ؛ р ،;ш л а д ؛ к مثلادى фа чет^даги
дир.
؛рд؛тугатт، сўзи ҳам бор. Демак, қ صى 69 Бу сўз ҳақида
қипчоқларга хос сўз бўлса керак.
деган изоҳларга кўра тинчланди „яра ا'لتكن الصلج 70 Арабча
тузалди' денакдир.
иборасига кўра, яранингог- الدمل .71 Текстнинг бир қисми ўч^ан
зи битиши маъносида.
-٢' иборасига кўра © р وبضمان؛بالثانيق 72 Бу сўзнинг бир четдаги
.т и р д н к — иккинчи қ ни у билан талаффуз қнлнш ҳам мумкин демакдир
(т1ргпддадТ (яитирлади — طر؛ادأدى — ا؛-زعج
1'қавушт— نننش-امح.
(рғанд! (қалқиб кетди؛'— ارغا'ددى • أنءز
ا д ز с ў ٢— سويدى — احب
сўз пегандл أتظآازا؛ؤزفه— ل1ياندى - أعجب;
.шаклида ҳам қўлланади
كث-ى (узулди) ؛ўзўнд— اوزوندىسا'لفطع
.}أعسمت)سم—
саврундТ73 — سوورندى — آسكت، ا'لملس
؛■танд — ط1 لدى — الكر
. .;(1 (йиғилди عн آإ1 ز— يمندىما'ثم
أل;ء’.؛'ا»أ;آا ва أه[اأر'هل — يايشدى-اثمع
كا«كلدى
кабардТ— ثاتاردى _■ اذذص
1'а:]ланд — ءايلالدى_~ اذدر
■ Д 3 Г■ р I н дI74 — دكرئدى —• (أدار
ковиш қайтар-) ؛КЗВШЙНД — مش1للى- مدش ا
' ди) V
'(савлад! (даъво қилди — ساولدى — اذءن
؛хушкбрд— خوش مردى_،أزشرح
(тутуқт!75 (қизардк — طونو؛ش —■أممر
(НД1 (сингди؛С — سنلىسآ'دهضم
(Т1Н1ШТ1 (роҳатланди — طنشس— اربح
(қаранғТдТ (қоронғи бўлди — نارلغيدى.م أظل"م.
Д176 (аралашди)؛қар- قاربدى_أخنلط
аарианти ҳам берилган صيرل.لى 73 Саҳифа четида бу сўзнинг
деб изоҳланган. واللام يءوض اا.نون .ва бу сўздаги л н га алмашган
деб ҳам изоҳ берилган. شنكايد’ى Бу сўзга
7* Бу сўз аслида чедда эди. Биз ўртага олдик.
каби бир ибора ■‘.لون ألدص 75 Бу сўз ёнида бунга доир аниқсизроқ
?ҳизариш^а (ЭИД бўлсами لهة^بم сўз ٥٢ ,Демак -ؤه6
Четда бу сўзнинг иккинчи маъноси ҳам кўрсатилган. Демак, автор ءآ
.омоним — кўп маънолнкни ҳам қайд'қилган
~ ناطلس
178'бўкра/д — دوكراردى — ابعل] ا_م'
ء7 бузд1— بوزدى— أخرب
турурундд79 — توروروندى— ا’رغلا
80!шТшланд-— شغلالدى — ابشول
шавран Д181— شاوراندى- ا'لئلب
(б©ла туғди) ؛балалад— بالالادن— اخرخ'
тат!нд1 ва татанд! (то- — طاطندئ و طا هرا لدى — انداق>
(тинмоқ
б ҳарфли отлар—ب
баққан — بائقانس;.صر
йши —қалған— ب1بى.
ر 3آبم — قعز — بكر
злТқ؛؛'؛ь — سزش_بك1ر0
қулаш — هوثى_إاع
^қар!н — قارن -ش
77 Саҳифа четида ناررس қар!лд1 шакли ҳам берилган.
78 Бу сўз ёнида بك.رلدى букрулд؛ шакли ҳам берилган. ,Девон‘-
да إرمرى/ا букурламак тарзида кўрсатилган.
7ء Бу сўз ҳлқпла четда қ©врулд؛ва ثاورولدى қ 0 В-
рунд؛ деб آه3اا берилган. Сўнгги изоҳ „Девон“ изоҳкга мувофиқ; Ле-
кин ,Девон“да бу сўзнинقغرلدى ؟ қ а ғ р у л д 1 ,варианти ҳам берилган.
Қаранг: I—II, 185-бет.
٠؛ Бу сўз' ҳақида саҳифа қирғоғида ست؟لنلى соклунд1 деб кўр-
сатилган. ؛Девон'даги изоҳга шуниси мувофиқ. қ. 1—11, 289-бет. Саҳйфа
қирғоғида бу сўз ا’شوىسبئنى деб такрорланган.
اء Бу сўз ҳақида أ]ةطارالدى ақтаранд! деб ҳам изоҳ берил-
ган. Демак, чеврилмоқ сўзлари қўлланар экан.
8؛؛ Бу сўзнинг арабчаси ي_رطل уз^в том, узун бўрк деб берилган
долбуки арабча қорин بط ن бўлиши керак эди.
шалва— ثاروا — بو
٧٢ — قوطسبركل>
н؛қар— نارن — بر<لبل
(раз (бу бир 03 демакдир؛б— بر از — بعض
тўкрўк—тупук — توكوردك— بزاق
سكاك гак؛С1^д1к1 ва с — سددرك_إرل
مم؛ةء؟و،ا — مداجراك — رش
ب ئزغاش — ب-ممل
жонбоз — جا'ابار_بولوأن
(мун (бефаҳм— مو'دمم.بليد
(а:бдал(кўркам— اربداد — بهلول
(қизилган тош) — شايه-ملط
" أوشاه — بارد0
савуқмак— ساووتماق„برود©
савуқ— ووق — برد — بارد
а^толун— اش داو لون —,دم
етти қароқчи ЮЛ-^ بما1ل3ز— إسكار_بنات أش ,
(д-узи
؛(абав (кам сув, кам ўт жой[ — يابان— بر'يه
'.®қулатуз8■ — وولانور— بر
'اث к87؛Тал1к ва таш— تالث.-ملمم
варианти ҳам бе- ب_ذلر 85 Бу т I л 0 қ сўзкнннг арабчаси ҳақкда
.рилган
деган ибора бор. و{لنفل كدك Бу сўз ҳақида саҳнфа четида ٠*
' Сустлик, бепарволик ҳам шундай демакдир
деган ибора бор. Бу сўзнинг ورفبم اشين• Бу сўз ҳақида четда ؛*
.ўшўмак варнанти ҳам бор демакдир
р сўзи берилган. أ қ قر Бу сў® ҳақида четда ءو
• <قىالارض к сўзи ҳақида ء 87 Бу сўз ҳақидаги саҳифа четида изоҳ т а ш
ердаги тешикка, тешик сўзи ҳақида эса бошқа нарсалардаги тешикда
.қўлланишни англатадиган ишоратлар бор
ت1نم سن.حر—тацТз .
كا>سه تاثزسلجر]لعنلم"■—катта танГз
اة>ا — كول سبرك'ئ
بمل — لويد— بر'؟ У ز У8П
ز0 — جرا“ مورى р а
ماوآب—بما — савоп 7
— сартобон (бир хил балиқ)
اوءولدوق — دطارخ — оғулдуқ90
طو'غانسبار —тоған31
أذرص و قورعا,ش — واشق — қТрғТвақўргаш
■ادم— بومه — ўкў92
اوردك—بمط — брдак9*
اوغاز — بلثون —авуғаз (бир хил қуш)
ثوط1زا — رجاع —қутан (қуш)
كالاك — بادرج — қ 1 ة а к (бурни узун, қуш)
ق،ارا وار — بخ — қ а р а қ аз ва ط—الا ق~از.
талақаз94
88 واؤكر сўзи шундай берилган. بحر تا'لكر و ءومان تا'ركر.
Лекин саҳифа четида. و هو البحر الطيم деб изоҳланган. Демак,
денгиз икки хил маънода расмий денгизга ҳам, катта дарёга' дам тейг
қўлланган. ',ء
وء Пайраха—тутантириқ маъносида бу сўзнинг арабчаси برى_ألبرى■
б а р I бўлса керак. بنورى шаклда ёзилиши тўғри бўлмаса керак.
90 Бу сўзга доир четдаги изоҳ وهواردبزر деганидан бу сўзнинг
тухум — уруғ маъносида экани маълум бўлади..
91 „Девон* да, лочин сўзннинг ўзи бор. қ. 1—1, 343- бет. Лекин, тўғ-
рил қуши' ҳам „Дев<зн“да кучли қуш маъносида изоҳланган. қ. 1—1, 446-
бет. Демак, тўғон сўзи ана ^у туғрул сўзи билан бир ў акдан бўлиши
мумкин.
32 ,Девон-да бу сўз اقكى' У-К1؛ тарзида берилиб, айрим қабилалар
أوهى — у X ؛ тарзида талаффуз қилишлари изоҳланган. Бу ма،؛ала сингар-
монизм масаласнга дам дахллидир. қ, 1—111, 256- бет.
83 'Бу сўз уетнда وعزق деган сўз ؟ам бор.
84 Уй ғози ва ёввойи Ғ،)3 демакчи.
] умуртқа
басрак95
Энакс1рғ!р-С1ғ!р
с1[؛н96
тувор — дувор — девор
савру(отсағри)
қат؟р (хачир)
пурша(бурга)
13ةز (тахта бити)
қ а н 3 а л Э' (қандала)
Сўр1ш؛б1н97
қарсақ98 ва شاقأل — ша-
қ а л (чия бўри)
Кбганва1р1к"
шатлавўк
қарпуз. Бунинг сариғ ва
бошқа рангдагисига қав'1'н
дейилади.
суған(пиёз)
— يومورطقا-
1 بارا ى سس بننى
— ارناك,'سبغره
— ضن س بقرالومش
— طواد ا؛؛إ
— تبماورو- — بر'دما لى
— صغرى
— تاطر. بغل
— بورش-ا — ب'ورغوت
— اياز— برفل'ش
— قا*دشالا — بق
“ ورى شبن~بموض،,
— قارماق — بنات اوى
■ ياثى نورما — - لل
— كوكان وارث — برئوت
— شاتلاوو*مل- 4بن-دؤ^
— ؤاردور —— بطخ اخضر
موغان س بصل
95 Бу сўз ҳақидави والانشى منوا ازكان تاوا иб©раси, бу эр-
как туя маъносида зканидан далолат беради. Лекин, „Дев©н“да эркак туя
маъносида هج6 بغر ا сўзи, урғ©чи туя маъносида ه ٢ ا! إ سا'ركان в
вўзининг ўзи қўлланган. қ. 1—1, 3§7—442-бетлар.
98 Қирғоқда و يالفاش дейилган ғ лик вариантга ҳам иш©рат бор.
أ؟ яДевон“да بعوض сўзи نك؛كا с 1 к а к деб берилган, шаҳарда
пашша, саҳрода чивин деб уқтирилган. қ. 1—111, 378-бет.
83 Қарсоқ „Девон-да тулки жинсидан бўлган бир ҳайвон деб ИЗОҲ-
ланган.
٠؛ Бу сўзларнинг бири арман ©лмаси дейилган мева бўлиб, иккинчиси
ўрикмикин деб тахмин қилдик.
(урлуқ100 (уруғ —тухум — اورلوق— زر
(тара (сабза кўкат — دارا س بذا
(бурав101 (парма — براو — ورومه
таман (жувалдиз) 8 а — ل1ء1ن— إ1ينور0
қIр- ة —رهلمق бурға102 ва — بورغا— بموق
Т1Қ103
؛Элч — ايلجى — بريدى الاعى
خ-الي ў 3 — к X ] 13 ва ز к ў ——رساط
!ҳал
шулғ'ал!қт — شولغابيق„بقجا
астар— أسط1ر „دط1نهه
— — بوين — بدن
л а 'Ь л10в -— لعل —
'ءولوماثك.ا то]ра ва— توبر]ببرأمين
م ўлўмашка107 — أولومافكا
туВуршук ҳам тухум маъносида تووورشوك Саҳифа қирғоғида ٠٠؛ , ؛
.қўлланиши кўрсатилган
бурги ва бурав вариантлари ҳам борлиги ب„ركى Бу €ўзн»нг ٠١؛
,четга езиб қўйилган
шаклида ҳам кўрсатил- ؛бўр بورى Бу сўз саҳифа қнрғоғмда ؛١٥
ган.
у карнай деб бзилиб, четида „у пуф- وهو]لس 103 Бу сўз остида
Вохлардан ясалган карнай, сур-؛ лаб чалинади* деб изоҳланган. Демак, у
сўзига „Ахтари Кабир“ أ ريوق най каби бир чолғи.Бу сўзнинг арабчаси
• яхши изоҳ берган. Шох ёки мисдан ясалиб чалинадиғкн ,бўрғи“ дейилган
.чолғи
Бу ҳозир ҳам туркманларда қўлланади ва ,чўлғай“ дейилади (об- ،٠؛
мотка). Бу сўзнинг .ўзаги ,/1евон“даги буғламоқ ва боғламоқ сўзларидан-
.дир. Тўнни ўраш, боғлаш, бошқа нарсани ўраш, богламоқ деб берилган
.'ا"ا6-?للآ <ااا ١ .•١١
ة°ت • Бу сўз ёнида ل_ن т а н деб ҳам изоҳ берилгаи. „Девон“да бу
لن - т ؛ н/ж 0 н деб берилган. қ. 1—1, 326-бет.
١٠٠ م л а ъ л сўзй туркий луғатларда топилмади. Арабча. қийматбаҳо
қизил тошдйр .
7م؛ر Улумашка эман.дарахтйнинг ёнғоғи маъносида деб тахминладик.
бақча— بانء؛ا س ب،منان
а :в — а :В ,ز У — اوى وااو“بيت
١١а пУ — فارو — باب
кЭнт— كانت-بلا
اب/ — بم’ا
сонгра— سونكر1 — بعد
ء I р а Қ ز.— سرإي— بعمد ■’
Феълдар
сатт1— ساش— باغ
أ.қутлад قوطلادى-باركأ
باتا ثالدى !қатақалд— ئاطا ءالدى~دهت
1108'бақақалд
эскириб) ]؛топурушуқлад— توبوزشوئلإدي — إ-رطع
(осилиб солиниб қолмоқ
(тўкўрд! (тупирик— توكوددى. بزق
(1П1ТТ1103 (ивитмоқ — ايبنى — بل
тутуздТ туркманлар— توتوزدى — بحز.
буғлатт'1 дерлар بوغلد؛ى
؛ў III ўд “ آونولى — لردمن أأاشس
؛сўвўтт- موو-بى
م"اعة?:ة — أأكادى — برد
(ррад ©т-ди^^) ؛?>؛Бўр — بوردكتى — خ
(чангитди) *“؛тўздў'-рд — — بطر
آ?لتث ша- • ظشنىن-بلد ،
сўзиҳам бор. Ҳайрон ҚОЛ- ؛ р,д ؛ д а н دازردى Бу сўзнинг ёнида ة10
моқ маъносидаги сўз ,Девон“да тан шаклида берилган. қ. I—ш,366-бет.
варианти ҳам берилган. ؛калад؛ زك.) لدى 108 Садифа четида
демакдир. إ в л ад ٥ ٢ э
дейдилар, деб изоҳ берилган, ؛слад؛ 110 Бу сўз ҳақида туркманлар
,1—1 .ҳўллади тарзида берилган эди. қ— ؛:аммо бу сўз " улутт
220-бет. Лекнн буларнинг ҳар иккиси ҳам ҳозирги ўзбек тилида бор.
.каби ؛ТТ؛Ҳўл.қилди, 1В
сўзн نمير билан бирга т у 3 д и р д и сўзи тагйда بعث.ر Дра<')'<а ا؛ل
.ҳам берилган. Ўзгартди, демакдир
28
' (тўгт1 (туймоқ — енчмоқ— تو"كس — ردد
1 д ا؛ с — س؛ديى— ب-الرا
(қа]1рдТ (қайғирмоқ — ة.ادبردى — ل-الا
-умур™ад'،(тухум ҚИЛ{ — يومورطلادى — طض
امحن-.ي;ج ■'؛.ئبم ه■: (ди ؛بمب'،'■"' ء
тацладд (кечани уйқусиз — طا'لكلادىبمبى
ўтказмак ва ёки эрта саҳар-
. ؛да ншламоқ
'(1'ғладТ (йиғлади^ — ثمغلادى-ش ل ا '■
1 а : б а р д — 'إ]اردى — بعث
(بمس»مء)=..أء;ثتثإتمحتمحمح
бақт1 —боқмок — باش ~بهر ч
1 а п т إ — : ي-ا ينى — ض.'"'
113؛а:ғратт —— ؛-ض
'1'қалд — ق-الدى— ض '
'لأمق? تاششعظ ءء]ب'-وآ — تيمحا.س.زها■■•■
сбВ1нчлад1— سوورةلادى_بشرر
~؛'إ'م;'دا.د' ؛؛Қ1зғанд111-— قزغالدىسيغ.ل
116!алад — الادى — '.دل
а н м 0 қ сўзи бор. ز يا'لهاق 113 .Девон“да қўрқхтмоқ маъиосида
<لا؛—ا .Бу сўз ана тпу ўаакдан бўдвб, бу даврда маъноси кенгайган. д
.72-бет. Кексақдади демакдир
Девон“да бу ҳар бир , қабилада ҳам 0 қартмоқ тарзида қайд„؛ ؛•؛١ '؛::
.қцлинган
ба-—أ]لا1آا з؛қ 13 сўзи б©р;,д قذ Дев^!“да, هتااءها!آهبم. л!!؟.Ба 'أل
I. 315-бет. Лекин уни а р ғ у ч а дейилган! Бу сў;، отлар- ا .хил Одам к
Бу сўз шакли .(ات'ا،ا'اه6 н1 шаклида берилган (Қаранг:бй؛бобида кизған
ظ^سههة аср,да» ўзғара
-ألالي»،تات رااهاا.االإهه ،؛ا,اا3إ[؛ا ;.دل دك،شيردى Бу сўз саҳифа четида ه،ل
тирди, демакдйр.
' ' бурутт! сўзини '' қозондаги масаллиқт
ل؛املا?ءث6 нинг қайнаб кўпириши маъносида деб изоҳланган: Ҳозирги
бу■ ب-وروننى цавард'1 ва- ةافارديى بفبف
т бўртмоқ؛рутг
118!шуқрад — شوقر.ادى تم
ء11ل букт بموم؛чбкт- هدمة ~'ير 'م
ўкўндТ^ — يوملدى'~بر
20ва кбкрадГ؛бозлад1 — دورلل'ى~~;عيج
1'3 1 тазард ٠ к __ ''تورى ت.ارأردى__بط-ق
и отлар
- ث ع ة ز ياد'ىكار -ўлкар ва
кар
- т ў б а
-тупрақ
- к а в ў к(«)туркманлар буни
самон деидилар.
-а:қ'1'н(сел)
رآأا!آ!امم؟'أ) 3 • т а.'! а
а:лт-
рқалқан қурмон ўқ؛-тЭм
идиш маъносида, „Девон“да
қурмон ва К1Ш сўзлари қўл-
ланган. Навоийда ўқ идиш:
~маъносида соғдоқ сўзи уч
“• ,девинда جوم,؛دى ه'دآ آده жуқрадч шаклида берилган. қ.
1—111, 295-бет. Лекин м. к. қуюқ таом қайнашига хос деб кўрсатган.
118 т и 3 ч ў к м ,0 қ, ҳ у р м а т ١٢ и л м 0 ١٢, б ў й и н э г м 0 қ маънола-
ридаги бу уч сўз „Девон“да айрим мисолларда бир 03 фарқли. қ. 1—11—
23—29: 1-111, 92-бет.
119 Бу ердаги изоҳдан бўзламоқ ҳам, кўкрамоқ ҳам қаттиқ ЙИГ-
ламоқ маъносида тен؛■ қўлланиши маълум бўлади. Лекин, бунинғ қаер-
ларда қўлланиши ноаниқдир. Бу сўзлар Навоийгача ҳам тўла сақланиб ^ел-
ган, лекин тўла синоним эмас. Бутам деб ^٠^ бўзлаб гоҳ у к урса, Нав-
. баҳор андоқки, ёққайлар булутлар кўкрашиб.
توير]ق_-تراب
كاددس—ض
اا.قينستيار
ئالار — أبار
ا]لطستجت
ل1مر فاقإذان — درمحى حد
Демайин нозанин
ҳадисини йўқ
Чектпи. соғ-доғдинки бир
.неяа ўқ
(шувал (қоп — ثووال— تدى
к ؛ б а ч ب-احيمم тапчақва— طالو1ق — تذت
((бешик ва шоҳ тахти
-ي3ه6بازركان таж1ква — تاجيمما— ناجر
кон
(тарт1қ (совға— طارطيق
(така(эчки — تاكا — تل.س
X у р м О120 — خورما— تحر
ку121 — أو— نم
ءه9. Энж1р— ألحرس لين
шабува— شابوا— تخارس
(г(Тун боғичи؛Эларс — ايحرك-تى
а:лма— اءلما— تءال
(топ (пойдевор— توب — ممل
В آ а Л ؛أ — أذا لمن — تضن
4122 Т1ЛМЭ— طلهاج — تر-همان
(к к 13 (эгизак؛ — ] يم — ■دوأم
؟^унтавл{ — يون دلاول
'ا'اا^ز — يونت
ص
.ҳам талаффуз қилинади وص 0 150 қ у р м
و ينال ة_وءى هبوبا ال_واو Бу сўз ҳақида саҳифа қирғоғида ؛15
деган ибора бор, яъни буқуғ،вақув1 шаклида ҳам қўлланади, де- —
макдир. Сўз кетидан қувиш, чақимчилик маъносида. Шунинг учун араб-
.часи бошқа сўз бўлади
ам ёзилиши мумкинлиги ҳақида؟ д билан ٠١^^ Бу сўз т билан ا؛ةل
.б кўрсатилган؟д و ياالتاء و الراد четда
.Чипор туя, чипор от ا؛ءل
31
-Сў}анд1129
-1Шқ!нд! (бўшалмоқ)
-С1р1ҚТ1 (ётоғига кирди)
(қаттиқ маст
бўлмоқ)
-С1'лтад113°
-а:кнад1 ва 0кўнд1 احمدى
-у|Д1 (бўйсунди)
-а:танд!ва دأندى|| а:дан-
Д1 (аталди)
-а:врунд1 (аламланди)
-қғнадТ131 (хина қўйди)
-қ!нанд1 (азобланди)
-а:рд1ва ؛' طال.فى'алд'132
(чарчади)
-ўрўкт! (ҳуркди)
— ]аланишлад'؛: туркман-
лар буни
-]алағанш бўлд! дерлар.
أ ع ءم ў р ў إ
(1 нд I (аччиғланди ذ 1 с —
.деб изоҳ берилган ؛ 0 л л а д ؛
.آ л а д د баҳана а باهاناا;بمى
-л а н д 1 сўзи бзилиб қў - لأندى
.дир؛наланд؛
.шакли ҳам берилган ؛ р у л д ٠
33
. سوا'دى-تعمص
: اظلى'تةلت
- سريقشس'نسب
. شايفاكى — لبعزق
. سدطأدى — تم؟ج
} نة*سر
■ ء؛حمادى أ تلهخ_،
. اجندى—تالح
■ أودى— دم
- ااطا'ددى— دسس
. ااوروندى-انوحع
. قنادى—تحظ
. قدنادى— تءدب
]اردى—تءب
مدم ا ممثآ
يالاصلا-دى — تءرى
يالاغا-ش بولدى
اثلآتى}مح
ا:ولن'لى' إ عبى
سينلى __ ت1ثسزا
129 Саҳифа четида бу сўз ҳадида
3° Туркманлар бу сўз ўрнидаل
.қўллайдилар
сўзи устига ؛над؛Қ قنادى 131
1 " ,йилган. Демак
؛ز رم وردى 132 Саҳифа четида
3-25
Ўтган замон феъли
тангр! ]ақ'1'ттТ - نثر له— ناب
،_5_иЛ.>---.1ап1НД1ва
1'уртунд - أورتوزدى؛тўганд— لوكا'لدىسنم
1'тўпрақлад — تو_لرأقلادى— درب
124؛■авнад — أوللى_'ذهرغ
(сбзлад'1 (хабар берди — سورلادى — نحدث
С0]лад1 — ويلادى — لكل-م
(уваланд'1 (юмалади[— يوو]لالدى — ت'لمج
(1П1НД1 (яқинлашди — ادلدى — تدلى
(умд، (умид қилди — اروعدى — ؛؟وص
؛ўрнатт— اورناتي— ت
؛рд؛кэк — كيك;دى — تحش ا
1'а:спад - ااسنادىس'نشاوب
(бақирди) ؛1НЖК1РД — ]لنءءكردى__تغأهن
(Т1НД1 (тинчиди — دس ا تسنف
(қақс'1рд1125 (оҳ,воҳламак-— قا'فسردى ا نس
(қақ1'рд'1'126 (тупирди— فاوردى_تنفءم
(кэршд! (б) (керилди — كار يندىس'نحطط
ЭР1НД1127 — أيررنمى_تكل
(тйпрандл (оҳ-воҳ дедй— .لاير'الكى— تحرك '
(эврандр28 (ўрганди — أثراندى— لعلم
ءءا Бу сўз ҳақида четда و يقأل باارف.ن ибораси берилган. Бу сўз
г бидзн а ғ н а д и шаклида ҳам ифодаланади, демакдир.
ة2ل Туркманлар سوترولدى сумулдад؛ дерлар, деган изоҳ б©р.
\ Бу сўз ҳақида و بارلفين деган изоҳ бор, бу сўзнинг ғ лик ва- ؛'
рианти ҳам бор, демакдир.
ш *Девон* да бу маънода эр؛нмоқваармагу сўзлари қўллавуан.
28آ Бу сўзнингўгранмак варианти ҳам бор و قيل' ردى
деби«)дланган.
32
(албард! (ялинди[— دألم1ردى — تفخل
نعص-محر
صصةسثت)بمهل — يونموللا'ددى ا اف.تفر
كو'للاندى ва صس6آ — توكلالدى-تغث
(заифланди) أландأса^р — سايريلا'ددى__نذإض
хасталандТ134— خ_اسطالاندى — تحاا_ص
салТнанд! (арабчасига— سالندئ— تبغذر
(кўрасолинди
ة13أ та-л'1'ланд — تالىلا'لدى — تج<،ه
1'а:бадалланд— ا)ردأللازدى،-— لبهل.ل
(эга бўлди) ؛шарланд— ا . ص
(ш!рланд!“® (соғайди^ ئرلازدى ا
(Т1НД1 (қайтарди— كى-’لمق
аракланд! (ҳозирлан-[— يإرأقلالدى_تحجز
(тирди
(қа л д I137 (ҳаяжонланди إта — طاى ؤإادى_تغبط]نمكر
ш қара болд! (ара-؛қат— ثا'نقارا يولدى — ذ’خلط
(™^л^д
(баздг (қарздан қутулди — باردى—;'فرا
1'томошо айлад— ط.اماشا ايلادى_لغرج
ғо],؛ж جيغاى 133 Маҳмуд Кошғарий камбағал маънос،па кўпчилик
Ж1ҒОН дерлар деб кўрсатган, 1 том, 267-бет. جيغان айрим қабилалар
Демак, бу ерда ўзига х©слик кучли.
варианти ҳам ؛гланд؛ اك.لنرى 131 Бу сўз ҳақида саҳифа четида
кўрса،тилган. „Девон“да бу маънода гиу сўз кўрсатилган.
135Талиланд1 — телбаланди.
сўзи ҳақида ؛136 Бу сўз текстда берилмаган. Лекин шорланд
11 яъни бу сўзнинг биринчи ҳарфи ،،، ни وامابماائين لهعنا]لصلع
билан талаффуз қилинса соғайди, тузалди маъносидадир, дейилган. Уни биз
.махсус луғат қаторига олдик
шару сўзи берил- شارو сўзи устида ؛та]қолд دل1ى 137
Девон*. ^ ء ه للل .шарут^д©лд1дир شاروش ^٠٧£، ган. Демак
.к шаклида берилган. Аскарҳаяжонланди демакдир؛р؛дач
10а
4؛>
(зийнатланди) ؛д؛тўнш — ترنكثيدىس"ل" ب
؛ в д ؛ ء ل؛ с — سيرمدى — نزمم"ف
(Р،п1рд1 (ёпишти — يبردى — ترنغ؛ ء
(таҳорат қилди) ■،؛авдазалд — آودارأنمى — بوص
(сИанд! (суртинмоқ— سدلا'ا-دى — ثمسءع
(пастландТ (зангланмоқ— راملا’ا-دى — نملى
базанд'1 ва туркманларча — بارألدى— تزوقا
тонан- ؛،^^-Ь^Гкўнанд
'زورا ندى Д1 (ясанмоқ
(қонанд!138 (^атланди — دودا أدى— تنمم
(бард! (юрди ؛ўр[~ دورك لربى— تمش
(қашабард'1 (қочди — قاشابددىس'نءرب
(туруқт! (тўхт.;б қолди— طوروةنى — تجش
!олуқт^ — يوفش-"لإرق
(1]ард1 (бўйсунмоқ — آياردى— تبع
1'а^р1Л1шт — اءرر يمنى — نف-ارق
(тирмашмоқ) آ^لااداي^وز— يارماشنى_تسلق
1 қ у с т — نومنى — ئغي-ا
С1ШТ1 — سشنى— "دنوط
) ن/مش
؛оурушт- بوردص إ اشس
а:с\‘нд1шва — ا]سنفىستعلق
'؛' н Д آЛ '١' — ادأدى
(чуриди) ؛ур^д^ — شورودى — تدق
(бузланд1 (бузилди— يوزلالدى — لغرب
ипни юма-) !عللساسأ^ر — ب.ومفاقلالدى — تكرد،مى
(лоқ қилиб ўраб қўймоқ
؛л!вд؛'— اسلمى._ تحايل
сақ- ها قلانس СЭҚ1НД1 ва— اممى-لمس
1'ланд
варианти ҳам берилган. لعسه،ا كونالرى Четда
.нд1 варианти ҳам б©р؛сал الندى Саҳифа четида
وول
139
35
-1шанд1 (ишонди — тавак— اث-الدى — توكل
(ал қилди،؛
1нж1тт1. Бу сўзни — النجشتى — تقاقل
ушандТрд! اوشاندردى
.варианти ҳам б©р
бармоғини ШИ-) ؛'шатланд- شاطلاأدى_تفرم
(қиллатти
Отлар
ق1ر_ثلج — цар '
ايهجاك„ثدى —ймчак
الص1محإ -алқт1«
1 — يلانЛОН ва اردها ажд-аҳо,
صاغه<اغان сағсаған,
صاول؟اق савулчақ145
طون__ثوب — тун
ق ء د-ارمساق р'1'мсақ ва؛с برماق —— *زوم
(р\'мсақ(чиснок
ل ااغر-؟ق а:вурчуқ. Буни — أاوورجوقسثق1له
ағ'1рчақ варианти ҳам
(бор14в (чарх
و با؛لعين ш талаффузи ҳам бор. Бу сўз ҳақида четда؛Алғ ،١٠
-деб изоҳ берилган. Бу сўз ғ билан дуо маъносида қўллана ]لاءا'ء'كاللاق>
Авторнинг б^ изоҳига кўра илон бу тилда бутун жинсларига а Ж- ةءا
ади. ٠٢ ^зғон, чувалчакларга тенг қўлланувчи турд؛а, сағ؟да
лан — пжжа деган ибора؛н؛Шу билан бирга б^ сўзлар ҳақида қар
-к шакли ҳам борлиги кўрсатилган. Сағ13 ة с ў ў л ч - صعده،ك ҳамда
.а:пр тарзида қўллайдилар ا]غر Туркманлар бу сўзни ؛»!
^Ь__с-ҳарфи бўлими
ди, демакдир.
гои ўрнида сақзған ҳам 6ءه
(қТсташт!140 (с'1'қТлди — نمطاا;.نيك ب تقوى
رآههةسث،ا) 141؛кўчланд — تم' د د ذ "دمادم
(؛тоқунушт1 (тоқнашт—ذ '<اخر
1'а:тқар! қалд! (атқар — اا<كارى
<.ثءت.“»رثثأ؛آ- ءي-ثد
(чайқалди؛) ؛'саланд — مإلانجى ب رلثس'زغديث
пора-пора دارا بولدى
(бўлд и142(майдаланиб кетди
(саранд! (ўради— صارا'لدىس ه.م ■
-рўпара бў) ل'ا'اهةطور — يوللاشض“~دد •
(лишти ٧
(кат!лд1 (отмасланди — 'كاتيلدى "„٢
طفرلدى торанд1(ғ балаа — طورالدى م
-тўғ طغر-ددى тўғралди) ва
:ранд1 варианти ҳам бор ,.٠٠
(1 р т 1 нл г (йиртилди ز — يلطندى~ زق
(қутқард1 (қутқарди— قوطأاردى--ل ص
(бўялди) أу қт إ уة — متوأنى'ليع
(у қс1рад'<143 (уйқусиради اу — — تناوم
(тахирлашти) أورع ٢ أ ئ؛ر وج — بارشرايدىس'نعفس
(илинди) أЛ 1 Т1 ш Тآ — الليتششنى — ل.شبك
(ТЭП1ШТ1 (учрашти— طابشنى-تلاقا
(сат1П1Т1 (сотишти — ساط.شنى — ذبا يع)
а:зд1 (азди — адашти) — ا]زدىسلاصر
шакли ҳам бор. Кесил- ؛қнашт؛с صيغمثض аҳифа қирғоғида؛140 с
ди демакдир.
ЧЭЛ1НД1 сўзи дам бор. Эҳтимол бу جانندى 141 Садифа қирғоғида
бўлса. ؛кучлиланд م.؟ليلندى
اوشندى ўванд!—ўваландь اووذدى 1« Саҳифа қирғоғида
.бурда-бурда шакллари ҳам берилган ؛ўшанд! —ушалд
.сўзи ҳам бор ؛ у қ л а ш т اу ٢ يغ.لشتى Саҳифа қирғоғида ا؛يل
106
36
اأغر а:вур. Туркманларда — اأوور_'أغل
рварианти қўлланади؛'а:ғ
؛ т ў л к -— نوم — ثعلب
ўкўз أوسثور буғава — ب.وغاسشسور
кэшак (икки ёшли туя— كاشاكس'ثنى آلا بل
(боласи
дуна (икки دونا қуна ва— قولاس'ثنى ألغر
(ёшли ҳўкиз боласи, тана
(Vн (икки ёшли қўйثду — ثويون_ص الانم
(147 (икки ёшли эчки؛1кк — أيش_ثنى أدم
(а р а л 1 (яраланган ل — يار]لىسشغين ياال؟راح
тоқтабтчр ва тузибт'1'р — طوقنا بترس'ثابت
نورابنر
г 0 ҳ148 — كاه — ‘ؤارا
Ўтган замон феъллари
؛тЭлд •ا:الدى ташт! ва — تاشنى — ثقب
(тешти)
оғир бўлмоқ)) |؛14!а:вурд— ااووردىس-ثقل
Отлар
учмақ (жаннатў — أوجهاق_أكت
(таму150 (дўзах — طامو سجهنم.
(а:р1қтақ (юлдуз номи — ءارض طاق-جوز°
(буз (қиров — .لوز -ه
147 Саҳифа қирғоғида اجش — э ч к 1 ва داجى КЭЧ1 вариантлари
ҳам кўрсатилган.
148 Бу сўз т бўлимига оид داره тора бўлиши керак эди.
149 Туркманларда бу сўз آاغردى а:ғ؛рд1 шаклида қўлланади.
Оғир бўлди, оғирлашти демакдир.
150 Бу сўз هرامو шаклида бзилганиға кўра таму ватам! ўқилиши
м мумкин.
тағ ва باغ билан غ тақ — طاق
.рианти ҳам бор
(отраш151 (ўтириш ўрни — اوطراش^جزر
قر°
(нер (тўла —турар уй؛ — أين-~حجز ٢
(152 (ичкариأишқар — اذكارى”■جد
бпка — ابكا-'جد
дад а153— دادا — جف0
тан, тер, кбн154 — 'زان نار ذ '
(қабақ (қовоқ— قادان — جمن
؛؛^аввла» — ما'لكلاىذجبهه
ав (тараф, атроф)ل — يان_-جنب
—гавда
(қотур (қўтир— قوطور-جرب
(шЭшак (чечак касал— نش.اكسطرى
т а н156 — ئا ن — ■؟*“٢٢
(каП (жумрак, ўғир — حمتانى— جرف
(қ'ал'1н157 (садоқ — قالن-جفن
١٢ Саҳифа қирғоғида اودورغو و اوزوراق отурғуваотрақ
вариантлари ва арабча ҳам берилган.
152 Туркманлар ءهلء،ل اردثارى{ тарзида қўллайдилар.
153 Бу сўз.тагида [اب эба сўзи берилган.
154 Саҳифа қирғоғида бу ҳақда арабча الاول جلدالادس و]لنالى
غمرالادءى و ألش1لثا جددا ١^٠^، деган изоҳ бор:тан одам
териси, тер ©да«дан бошқанинг териси, учинчи юнглик тери демакдир.
Бундан бошқа четда درى дер! шакли ҳам бор.
155 Бу сўз ёнида الين ал؛н ёки ٢١١ و اكن деган бир сўз бор.
15، т а н сўзи юқорида (ع ل ل бетда) одам териси маъносида изоҳланган
эди. Лекин бу ердаги сўз алодида белги билан берилган. Демак,
бунда омонимлик йуқ, талаффузда фарқлидир.
157 ўқ вдишв бу сўз устида. قن д؛н хам берилган.
39
— رار — ўар (жар)
مبرى ١ — кбпрд (кўпрук)
— тағарчТқ158 (идиш тўрва)
— чбмлак1г>؛؛ (ёғоч челак)
— ж а н г160 (қанғироқ)
—чакман (бир хил тўн)
— тэзак161
— кбз1вз
— б1рг1СТ1*ван (отялпўши)
— т у р у н т а إ (бир қуш)
— бўркўт163 (хотинларнинг тўй
кийими)
— тЭьирт!рнақ (соҳип чан-
гал қуш)
— қ а н а т
— чаг؛рт1ка. Бусўзниса-
р а н ч ؛ к а варианти ҳам
бор164
— кўчўк, анўк, ўрўк (кучук
б©лалар номи)
— ]а лман (бир хил дала СИЧ-
қони)
طاغ.ارمق — دراب
ج.وملاك — جر°
جا زلتما سم ج.لجلا
طكم-ان — جو.خأ
'ن.اراكسجله
كو'ر — جءر
ررصئ.0<طو ان سم جنعس.بر
طورو لاتل1ى — - <علل ٢
بورم-وت — "؟■*■ن
تامرطر*لاق “ جارى
قا'لاتسجناح
جاك.رتكا — ■ج-راد
كوجو(ق ا'لوك اوروك—جرو
يا لها ن — جار'مموع
158 Бу сўз ҳақида четда و باأل.فم فى]لجيم ок ни у лаштириб ўқиш
ҳам мумкин, деган ибора б©р. Демак طاغارج.وق тағарчуқ هعاام؛اهها
уқиш ҳам мумкин.
159 Бу сўзни туркманлар سوله.ك с ў л м а к дейдилар.
160 Бу сўзни جنت$رض ж؛нг؛рғ؛ шакли ҳам сўзлар орасида кўрса-
тилган.
161 Бу 3أء ёнида четга олиниб ёзилган اوت сўзи тезак: от, хач؛р,
эшаклар тезаги демакдир.
؛١٠ Бу €ўз остида كور к ў р сўзн ҳам бор.
163 Туркманлар كاجك.ون к а ч л у н дейдилар, деган изоҳ бор.
164 Бу сўз وؤيل ب чопурка варианти ҳам бор
деган ибора бор.
40
қа- قارا,سيير р ва؛|؛сувс —
. &1 р16 ز إ р а с
қодуқ (хўтук)—
(—-тўва (туя
у р ўк إ ўг р ўк ва ز —
— гўҳар (говҳар)
(— кашўр(сабзи
أ ٢٢ يا'ض анг Iذ —
а:ғаш (бир хил дарахт) —
— қоз (ҳар нарсанинг ўртаси)
— ч 1 қ 1 т (&ир хил овқат) турк-
па]Н1р дер- ا؛1شر манлар
лар.
— бур?унва]арма (бўтқа-
га мўлжаллаб пўсти тоза-
166(ланган буғдой
тамар— سار тамур —
—ҚОНШ1
кбк (жинс — тур) —
— қ у қ а з107 (бир хил тикан)
(— 0 р к а к а н168 (ҳуркович
صسيير-جمس
ؤودوق — ج*م
;ثتل;ئمسه-مش
مم-مءر
ك-اشور—-؟ر
يا'ش-جدبم
I اغاش—جرياس
ثور —جون
جيقي-طسجيرآ
بورغون و يارما — جرش
د[اموز —جاسر
ق.وملشى ب '7~~أر
ك.ولقسجض
قوق-از ^ءورا
أورك.اكانمجقرل
أاجيق-~جيغان '
رهلاىسج-اسر
ااينامجما>
— а:ч'1қ169(оч)
—зеҳла] (ботур)
— а:]на(жу^а)
ҳар иккиси ҳам қўшалоқ сўз, ٩ ’’كلامم_ام.ا مب Хўқида ءؤأرءاء ___
.ғ 1 р шаклида ҳам ўқилиши кўрсатилган ؛ сРилган ва с؛؛ *«™Д,،>р\,етд
кожа сўзи ҳам бор. ك.ط ида четда؟а1؛< 3؛с إ
.з'дёйди؛қо'ғ توغز 167 Туркманлар
.Ркак шакли ҳам бор° ا3رمأل-،
СЎ3 ҳақида қ ни тушириш ҳам мумкин деган لإئ 169
.қҳам бор؛а:ш — ا]شق .бор هءه6ا!
41
(ана (ён —томон[ — يالا_~جهه
(раш17° (оҳак؛к—• "كرس —'جءير '
(бблак171 (мўллик — بولالق — جمم
ўлўш — اولوش
(уру (қудуқ— الرد-■“أب
анут[ — ينوط“جراب
к м а к172 (яқинлаш- ؛қару с — قارودكمك — ^٤
(моқ
қуру173 (қурғоқчилик). — قورو_،جحاد
Ўтган замон феъллари
(؛— кэ]д1(келд
(чЭктч' (тортти —
(с!надТ (синаш— ص
(а:ч1ТТ1 (очиқти— ااجنى_جاع
(йиғди) ء”أعأل — ليم-ءم
қотурл! болд1 (қўтир-— قوطورلى بولدى— جرب
(ланмоқ
югур-) ؛ўгўрд[ ثع?'أ5ةكل— يوووردى — ؟رى
.моқ) варианти ^а^ бор
١™ Бу сўзнинг كرأج к ؛ р ؛؛ ч варианти ҳам бор.
١٢، Бу сўз ҳақида саҳифа четида ويقال بدك болўк тарзида ҳам:
айтилади деб қайд қилинган.
172 Бу сўз ҳақида اى اؤبل рўпарабўлди деб қайд қилинган.
173 Бу сўзнинг арабчаси جم1د сўзи тагида تلون тон сўзи ҳам ёзиб.
қўйилган. Демак, бу сўз муз маъносида ҳам бўлган.
ш Бу сўз ҳақида саҳифа четида 1 ؤ يقال يفدى و دردى ғд 1 ва
дерд! шакллари ҳам бор, деб езилган.
42
ртт1175 (янгилади)؛ўанг-
ваашт1 (ўтти, 0Ш-؛■кашт
ب (-ўрўкт! (ҳуркиди
؛ка1т1рд1вакат1рд•
ҚУРУД1 (қуримоқ)-
-ТОНГД1
қиров тушди)) ؛■бузлад-
^арақлад1 (сафар ЖИҲО-
зини ҳозирламоқ)
-бағдаш олтурд'1176 (чўк-
калаб ўтирди)
-]'анашт! (ёндошмоқ)
тўсатдан.) ؛-каната ка1д
(келмоқ
يالكرشم'جفد
ك)ثنى و ااشنى — جار
أدردص — جغل
كالتردى و ءكأليردى— جلبه
ئورودى -— جما
ط.ولكدى -— جلاد
بورلادىس'جك ٤
يارأقلادى س'جهز
باغد؛ش او.لعلوردىسجش
ي.اأاشتى —— ط *دب
ب' نس
أعلة،ا-هههل— يالاكانمى — جآكا
■тЭлўрд! (телва бўлд؛)
- касп177 (кесмоқ)
•]уқад!
■қармад1
қармалад!178
ت-الوردى — ؟ن
محء5اسمنرغ —— ج-ب
قارءدادى
قارمالادئ
م
шаклида бир сўз берилган. يالي،لدى 175 Бу сўз ҳақида аниқсизроқ
чўка ў Л- ,؛ ч б к т ,؛сокт سوكنى جومنى ™ Бу сўз ҳақида
тирди синонимлари борлиги изоҳ қилинган.
сўзи касти деб берилган. Ҳолбуки бу сўз махсус ،؟ب 177 Арабча
деб берилган اى قطم учун сўз тагида سم[سمجا .нарсани кесиш эди
.изоҳ аниқлик киритган
يوقا،تى ب.هعنى ص و Бу уч сўз ҳақида ва саҳифа четида ء7ل
ق“ارمسإدومإ لخ-عنرإ ءس ل^عرى ٢ رثرع ما،هو و ؤارتدالادى ل<همنرمإ
у қ а д 1 — йўқлади, и 3 л а д и, қармади: нарсанинг нимали- ل الضالم
гини билиш учун текширди, қ а р м а л а д 1 — йуқолган нарсани '،•©пиш
.ءه6 учун қидирди деган изоҳ
с! ғ а л ад'1'179 (қидирди)турк- — مف.الادىسجس
манча
(Д1 (тук ва соч ҳақида؟1'р؛к — قرقدى-جز
(қаз'1Д1181 — ثاربمى“جرد
(зеҳла]лад1 (ботирланди— رهلاىلادى.سجر
ҳ ҳарфи бўлими—ح
о^лар
*®*(сарт ва тат (ша^арли— مارت و طأطسمشرى
؛буваз ва унаш182— بووا.ر و او-راشبطنوم
кў]авақа]н ана183— اوياو قاين آ؛1_-مهاة
кў]'ав — كوياو—ححو و هواالع؛ر
қ а ш ~~ قاش — داجب
(а:нак (танглай— ارزاك— حنك
(ш(кўкрак؛б — شسهئا
(бўзўк (кўтҳалкаси— روزوك _رحلقة الد؛-ر
0 н ва с.азак184 — اون و ازاك
(а:р (ор, н©мус— ا؛ر —٩٣
ашамақ ва тчрПма к185[ — بأشاماق و ترلب.اك حي.ات
осрак— أوصرأق —هبق
.дерлар ؛ғалад؛!179 Туркманлар қармалади ўрнида С
тарзида талаффуз ҳам бор. ؛д؛қас قاصدى 180
181 с 0 р т ватот сўзлари ҳақида олимларнинг мулоҳазалари кўп.
туркманлар боғоз дейдилар ибораси бор. وذل بوعا'ر 182 Четда
''؟وام туркманлар буни و؛؛يل ''؟وام 183 Бу сўз дақида четда
.деганлар, деган изоҳ б©р ؛ку]аг
الا ول م الخدم والثا'لى Бу сўзлар ҳақида саҳифа қирғоғида ،؟١
деган арабча ибора бор. Бу сўзларнинг биринчиси уй—ҳайв©н الخاط.رى
.сазак х©тирадаги туйғуси демакдир سا-راك туйғуси, иккинчиси
сўзи бор, яъни дол و باالد)ل كدللئ Тирилмок сўзи ёнида؛؟،
.билан ҳам талаффуз қилинади демакдир
126
44
(Қ1с!бт'1'р (сийги қистаб — قعشر —طس
،онал1 ва С1лтал118؟бо— باها'لاني و صلط-الى خما
оғру ва- اغرو уру. Буни — اورد—مراس
(рианти ҳам б©р.(туркманча
(аваш (ёввошإ— ياوآش_مملم
آوأيأ — ’يالان ا)ياقنهافى
188^ТОЗОН — حينه
؛ءғ 1 р м а ث қа]ғамақва қ а — قايغ.اماق و قايفرم-اق — ءزن
тана ва тбқ189 — 'زارا و لوك_هبا،
(чуқур (чуқурлик— جوقورس،ءلهرم
ш (кўз қовоғи ичидаги إ 1 н — |شسهدراا
(яра
(б у ршақ (шағал тош — بورشاق — 'مما
(таш (майда тош — ناش_هم
(1СС1 (иссиқ — آسسم
°^ўчиб қолган — سولب س طيل
тэм'1'рвашс^ун — زام و شويون _خدرد
(сабанч1 (деҳқон— اب.البحراث
б^ў^ўб тур191— أوكو-نوب تور—هايل
م13 إل^ول — يوكا،ى. -ءامل
ئ؛ول“ يوك — جهل
(ж1п (ип — -؟دب —مبل
18(5 Бу сўз ҳақида саҳифа четида دق с؛лтақ сўзи ؟ам бор.
187 Саҳифа четида 'ز يالين а л 1 н сўзи ҳам бор.
188 دارا'بى тазан؛.нинг арабчаси ميتد дир.
189 Тана сўзининг тагида ة ҳам берилиб تا*را шаклида б.ерилган. Де-
мак, бу сўзнинг дона варианти ҳам бор эди. Бу маълумот даврларга НИС-
батап тутган ўрнини кўрсатиш жиҳатидан жуда муҳим.
190 Бу сўз тагида و هوالخد بف؛لةءينا шаклида ء!؛ة ибора бор.
Лекии жуда хира. Бу чин темири демакдир.
191 Саҳифа четида كششإ1ر кўшнў]ўптур сўзи ҳам бор.
(ноқут192 (нўхот لو؛وطسفهص
(а п а ғ Л 1 (тойча ل — يا باغنى — حو لي
(бота (бўталоқ— لودل1_حونى الدبل
(тана193 (танача — طا'لا— ءولي ام
(Ш!шак (эчки боласи— ثن-ك —ة-ءونى ادضإ
(^тбгракватоқа (^ал — تيكر؛ك وطوثا—طظ
(қ!срақ (туя оғилхонаси— قسر؛ق — حجر°
(ғ 1 р (айғир—-от ؤ: а — ايغدر_حضأن
ва қулун194 ^ة!ئ:ق — أشاك و قومحن“حمار
(икки кифт ©раси, елка) يما آ ل أ — ايق — ءاه ه-افى
ва ба-— طو'لياق و طودن-اق و ب'ا
(ша (қўшалоқ туёқлилар
л ва қу л ан (юк ортила-؛'{а — الإل و ءولان — ءزأم
(диган полон
ббктйр (туя устидаги ўти- — يسمر_حداجه
(риладиган ж©й
سك-مل
195(бирорнарсанннг қирғоғи) — شو]ر
99’(с'1'зға (зирак — سي.زغا حل.قه الاذن
1197'тоқувч — طوقو-جى — ط ه
(мурдор (ҳаром— مورد؛ر —ءرام
(ўткур) ل?إل — ينى-ذتد
(Қ 1 Р 1 (қирғоқ — لبرى — ح-اف
92 Саҳифа қирғоғида لأ-4وقيل لبلا بو™ туркманлар лаблабудейди-
деган ибора бор.
93 Сўзлар орасида درا д ؛ н а ҳам бор.
94 قولان қулон сўзи устида زومشى[ деган сўз 6ءه. Яъни ёв-
эшак демакдир.
'5 Бу сўз سوارور шаклидадир. ءه^للا деб ўқиш мумкин, аниқлан-
90 .Сўзлар орасида ту^манлар 1 أسرقاС1рқа дейдилар Д€б ёзил-
97 Туркманлар жулкач! дейдилар.
.лар
мади
ган.
4.6
13 б
-б!рбуштақл1 (бир Т0— بربو-نثاشسرف
(монли
отун— اوذون — ^إب
(қов (пилик — ئو—مراذا
(акан (қарған[ — — حصير
^ л ٧ $ ٧ — 'كاكداهء — مجل
(тбвлўгач198 (қуш•— ناولوكاج — حدا°'
؛؛19,,оқарч'1'н (каптар — اوكارجين — ح*ام
(қуруқ (бахил— ؛؛وروق— حصرم
(кўлта (бир қучоқ— كولتل> — حز ئ
ва а:ч!(тахир ва ач- ؛Эгш — ادممش ااج'را'—حاص دم
(чиғ
!а^л? — طاطلى-طو
қаранлК у] ваз1ндор200— قارا-ش او و زندان — ص
”1 л 1 сув2 ذ — رش م'هام
туво Р202 — طوار— ءايط
(бу сўз ўчган) — زلن-هيم
1умоқ203-204 — يوماق — ميكا ته
шбршак (қари туя)— شورشاك — ضور°
Яъни бвр ҳарфли .ءه6 деган ибора اى ذوءرق واءد 188 Четдз
лемакдир.
варианти ҳам бор, де- اا؛^?ةسويقالى كوك'أرجين. 199 Четда
;٥٥٢ ган иб©ра ҳам
дуланкачҳам дейилади, деган иб،>- و يشال دولانكاج Четда
.٥٢^ ра ҳам
لاول بيت الصل-م و الثاتى اع،؟س 200 Саҳифа қирғоғида
биринчиси қоронғи уй, иккинчиси зиндон демакдир. :ءه6 деган ибора
деган ибора бор. Демак иссиқ сув маъносида آىماح ف1تر 201 Четда
икки сўз берилган.
сўзи ҳам бор. ٥٢№^ دوار 202 Саҳифақирғоғида
яъни ювиш сўзининг *ا бу сўз ؛;ирғ©ғи,д؛203-а°4 Саҳифа ғ
.٥٠٢ هءه6اا :Масдоридир деган
47
-а:н!қ (ҳозир бўлганлар)
-қТна (хина)
■авлақ(сувомбори)
-п!чақ
-корак
أ ] مليق —
قنا __ منا
أاولاق_موض
بء؟اق — حماد
كا. آك_حاحه
Ўтган замон феъллари
анбаст، (ҳимоя қилди){ —
-шашт! (ешди)
؛— қаш!д1 ва сурушт
Қ1'зард1 —
қайғирди)) ؛'қа}ғард —
— қазд! (қозиди)
— Қ13 1ШТ!
206 (хапаланди)؛— кбст
—кбтўрд،
207 (омочни юрит-؛■— сапанд
ди)
208؛— сЗзд
сақлад1—
ўлўд! (олди соч ҳақида)[ —
!—мақтад
209
:ваа:ч1Д1؛кў]д
يانس داص
مش ا I حل
و دؤروشتى — حك
قزاردى_حمر
ثا رماردى - حزن
قاردى س حضر
رماب م ا
مسنى ءرد
كو'نوردى — حمل
سابا'لدى — حرث
سا^دى __ تدرأ لط ط ر
داقلاذى — حرس
يولودى — حل.ق
ماؤطادى حهفو'ننى
"كويدى و أأجيدى — حرق
205—206 وض^ КОСТ1 сўзи ёнида تركيان сўзи ёзиб қўйил-
ган. Демак, бу сўз туркманчадир.
207 سابا'لدى сабанд؛ қаршисида سبنل.لى сабанланд! сўзи
берилган.
208 Бу сўз устида ل ? زو ردى д ؛ сўзи ҳам бор.
209 Четда كدوردى қо]ундурд؛ ҳам бор.
14 а
-савд!21®
-]елғана:нт!чт1
-орд!211 (ўрмоқ)
أع^هل
-ант؛чт؛
•суқт1212туқутт1
-огўтт1'(кнритти)
-а:с!ркалад؛ (аяди)213
-таш1Д1
-қазанд! (қўлга киритмоқ)
-сананд1 (хабар берди)
-тэбратт!
-амгаклад!. Бу сўзнинг
эмаклади варианти ҳам
бор.
-кэр؛тт1
■Қ1'налад1
أوردى — هش
أا-ت انجنى-س،
االثهلادى-حنش ألءز
ط)شدىمحول
قازالدى-~سل
سالالدى — صلإ
ائمحىضدى
كارينى-حزل
قعنالادى — ض
-س
خ — ^ ҳарфи бўлими
Отлар
يارآذقان_ظلف — ]аратқа н2и
طوطولهاق__فوف و امول —тутулмақ
اودى °أم савд! ёнида وبا]لغن أيضا деган ибора бор. Демак,
сағд؛ варианти ҳам бўлган.
اورديى ؛٠٠ устида 1لمنجل اوراق деган ибора бор. Демак, гап
ўроқ уриш ҳақида боради.
313 сўқтإ сўзи устида عمر сўзи бор. Демак, еиқт؛ маъносида-
дир. Шу билан бирга Т1ҚТ؛ сўзи устида اعاشر ибораси бор. Яъни
пухталади, маҳкамлади демакдир.
213 Саҳифа четида رركادى ас1ркад1 шакли ҳам бор.
*٠٠ Саҳифа четида دظ خالق دوردجى братқан сўзи остида فاطر
сўзи берилган.
49
سبا ا يورور—ذيلا — саба-саба ]ўрўр
ايل'كون — خلي د ءالم — эл к ў н21&
خنثى— اءرأسلق — э р а с 1 г21в (хунаса)
— يازاق— ذد
د— ما'لك— ذال м а н (хол)
أوجا و بيفين—خاصره —учава 6'؛Ғ1Н217
مارض و دارد — خلق — Қ1ЛҒ1 ва дард
<هونار __ خصلا —ҳуна р218
خوف — —қоруқмақ (қўрқмоқ)
ثورقاق — ذواق —қоркақ
مشقاق-هبرا — с 1 ш ь؛ а қ (чичқоқ)
أ٢ ثآة ا — بادكمل و يوقا — <تفيق л ва ؟أ٧ ز а219
طمارسق — خبيثا —Т1،марс1Қ (ифлос, нопок)
يو'رطاونى — خمل ولءس —^унтавл1 (ола-була от
ҳақида)
ل — يريق — خده а 3، қ (камчилик, айб)
طابو— خدمه —табу (хизматчи)
1 — ايكى—خير г 122° (яхшилик)
أوماى—خلاص — ума^21 (йўлдош—хотинлар
йўлдоши)
215 Бу сўзлар орасида درك дурук €ўзи ҳам б©р. Бу ҳам четдағи
ترركمر дурутчи билан бир ўзак^ндир.
216 Бу сўз ҳақида وبسكون الرا деган ибора б©р. у ҳолда арс1г
шаклида бўлади.
217 Бу сўз остида وباالق]ق "ك.دلك қоф билан ҳам, ЯЪНИ биқиқ ўқиш
мумкин демакдир.
218 Бу сўз ҳақида وال.ط_باع яъни бу сўз касб ва характер маъ-
носида ҳам қўлланади, демакдир.
هاق Бу сўз устида رش сўзи ҳам берилган.
»٠ Бу сўз ҳақида четда إل؛ وإ;نال ألى дейилиши ҳам бор демак-
дир.
221 Бу сўз ёнида ادرم сўзига кўра хотинлар қутилишм—мўлдоши
тушиши демакдир.
50
14 б
1 п а қ (инонимли одам)
тақва]эл1м222
бтмаквабурсақ223
марул (бир хил ўсимлик)
қ 1 ш224 (доривор)
؛шкамбнўз!225
шафтол'1
буламач
шағ1р(май)
с1рка
Ж1рлабақар
ш1ман226 (чаман, кўкатзор)
ағаш
.بم:ء'ءمم-ل-
намансоқур227
тонғўз (чўчқа)
0 н, у з228 (ўсроқ қўнғиз)
أ إ л қ 1
ташақс13 в^ қ0такс 1 3
٣ (ип, арқон)
222 с ؛ р т л а н гаакли ҳам бор.
223 Саҳифа қирғоғида وه.وخدزألتتار б^ тоторлар нони ибораси бор.
Бу сўз устида وج қ ؛ ч сўзи ҳам бор.
225 Бу СЎ3 остида ك1شى каш؛ сўзи бор. Демак, 1шка мунуз؛
ذ а қ 1 к а ш I »мунуз“ демакдар.
256 Ш؛ман ў т л 0 қ—кўкат маъносидаги ҳозирги чаман сўзйдир.
Бунинг نمك.ان варианти ҳам 6لاقلأ.و. Бундан г тушганига ишоратдир.
227 Бу сўз устида كندك ҳам бор. Демак, бунинг учун
икки сўз бор.
228 Ву сўз ёнида طنغزا.ن قور<ءلى туцузлан қурт؛ шаклида бир
ибора бор. Демак ўсроқ қоғуз икки сўз билаи онгуз ва тудузлан қурт
деб айтилар эди.
ص
مارول — ض
إةبجحمبم
بولا،اج—-خب-يص د ^فى
شاغر —خمر
جرلآب آآقارسضسرانما'؛
ز ا’’آ ط- °
]اغاش — خشب
يامحراق-خوص
•امان مومل
طا'لكورسخنزير
اوزمرسخنف-ا
ليل-قىخ^ل
تا'شاقسز قوطاقس< -ض
' ■ 'نح'مط
سر
رس -— مءيا
229(бурундуқ (тўр нўхта— بوروللوق— خزام
(б 0 н ш у қ (минчоқ — بو'دشوق—خزر
(арТтмак (тозаламоқ— اارطماق — خرج
(؟темир қалпо) ^لال8ا — ب;اثق— خود°
(،،^уз) ،اوس — يوروك — خاتم
к؛Эт— انك — خق
бош— بوش_خالى
кўз— كون — ءردف
(атқар (орқа— أاطقارى—خلزا
(атлам (қадам— راطلام— خ.طوم
(а в л а қ (хилват ا— ياولاق — خلو<،
6 0 3 ва шўбра к23° — دور و شوبراك — ترقه
шара— شارا — خا'لقه
(тамға (муҳр — طامغا—ختم
(рI231 (қўпол, бадҳазм ل — أرى— ذش
ЭЛД1232( — يا لدى— ذب
Ч1Қ1Ш (чиқиш) — جيقش — خرج
Ўтган замон феъллари
233،'аратт[ — ياراتى — خدق
тумалад! (тоғ устини бу*— ط.ومالادى— خس
(лут қоплаши
]аш!рд5[ — ب;اشردى
!сақлад — صاق.لادى
.229 Бурундуқ тишлоғич отлар оғзига осиб қўйиладиган тўр қопқоқ
الخدق устига ثوبر]ك ва الخل يد Сатрлар орасида бўз устига مل2
сўзлари ёзиб қўйилган. Демак б03—янги, шубрак—зски демакдир.
Р1К сўзи ёзиб қўйилған.؛ اببر;بم، 231 Бу сўз устица
к؛л؛р ردفك 232 Бу сўз феъл ^лида берилган. Лекин сўз устида
.сўзи бор. Бир яяглишлик бор
к*да ؛л؛д у р у т т и бор—„Қутодқу б درتى а р а т т 1 устида ل 233
.турутмоқ қўлланган
52
15а
к1злад1— كزلأدى
сақ!нд1 — س1قنلى
бурундуқлад1— بوروندقلادى— ءزم
(катта бўлмоқ) هققإع}للة — سدى"خ ب
235(ҚОЙД1 (талоқ қилмоқ — قويدى-خلل
алдадг — اآكادى — خدع
бошандТ, бошбўлди— بوشاردى و ب-وش ب—ودى —
خلاو’نفرغ
длаб оқиб^^،™) ؟в^ад؟с — سزلادى—خلل
(туриш
қутқардТ, қутулдг — بوطقاردى و؛ذوط-ولديى ~ خلص
қ а д 1 ва ш а л ғ а д 1 (чай- زа إ — يايغادى و ش.الغادى” ض
236(қатмоқ
لшалт^рад— >ئلطرادى— خ*ثخش
!рмад؟Т1рнад1 ва т — طر'ادى و طرمادى — خرش
!қоруқт— نوروش — خ-اف
(7 (ютқазмоқ؟•утузд12 — اودوزدى — خر
؛ва талашт ء23اсавашт— صاواشنى و ط-الاشنى — خام
(хусуматлашти)
(б0Д1239 (боғмоқ — بودى— خنق
23، Саҳифа қирғоғида бу сўз ҳақида أ لنا ردى у л ه ٢ р д ؛ ва
أس ردى у л қ а р д 1 сўзлари ҳам бор.
2ة؛؛ Хотинларни талоқ дилиш маъносидаги қўйди бўлса, чунки арабча
حلق сўзи шу маънода кин©я тариқасида қўлланади.
238Шалғад! сўзи ҳақида م وبزا الغاق موقع الذين ўрнида қ би-
лан ҳам талаффуз қилиш мумкин деган иб©ра б©р. Демак, шалқад؛
шакли ҳам бор.
" '• маъносидаги бу сўз ҳозирги тилдаги ютқазмоқнинг
у лик вариантидир, йутқазди демакдир.
238 5у сўз устида اىظرب деган ибора бор. Демак бу сўз уришти,
маъносидадир.
238 Туркманлар боғд! тарзида талаффуз қиладилар.
53
—Ч1ҚТ1
—қатт، ва қардТ (қотиш-
моқ)
— қапт'240؛
— табу (хизмат ҚИЛ-
моқ)
— тамға а]лад! (муҳр бос-
моқ)
— атлад‘1 (ҳатламоқ)
— ГИ'Ш1рД1
•—супурғад‘1'241 (амалдан
четламоқ)
— бувааإладآ (сувга чўк-
моқ)
— бўш қ а ] т т 1 (бўш қайтмоқ)
— увурлад■؛ (ўғирламоқ)
— إ ل р д I242 (йирмоқ)
— ў]ўд؛ (эти уюшмоқ)
—тўклад! ва қбтлад243؛
— қорулд! (пардаланмоқ)
— бузулд1, ТОЗУЛД1 (бу-
зилмоқ, ёрилмоқ)
—тацрг б!лағонроқ
جض-خرجلم
ضوئربمى-خلط
باض— خطف
طابوايى-خلم
ط1ث ٢يلادى — ختم
ا؛طلادى — ط
بثردى.خخمرى ألطع1م
سوبورغ-ادى — خلع
^^٢ اب.لادى — خ؛ض
بوش ثالينى— خاب
اوورلادى — خاند -رق
ليربى— خمش
اوب;ودى — مدر
نوكلادى و كوتلادى— خنث
ئورولدى — خدر
بوزولدى د طورولدى— ءرب
وسمه أعدم
240 Бу сўз ҳақида ى ‘ ' деган ибора бор. Демак талон-
торожқилди, талади маъносида қоапт! ҳам, ўағмалад1 ҳам қўлланар
экан.
241 Бу сўз устида منخالءإ الس.لطأن шоҳни тахтдан олиб ташлаш-
даги маънода дейиши супурмоқ маъносини очаётир.
242 Бу сўз ҳақида أأآ<؛إل سرش ҳам 6.مه
ه« Бу сўзни аниқлаш ا؛اافاا؛ا бўлади. Эркак ва хотинлик (икки ёқла-
малик) хуиаса бўлсами деб тахмин қилдик, €ااهط؛و،ا-سه ҳам б©ру,
хотинлик ҳам демак бўлсами?
54
156
д ҳарфи бўлимиد
(унгуз (эсда сақламоқ— اوبممور — دمرإآى
>،аш-ё ш8[- ياش— دمع د م
(қан (кон — قان—دم
кот— كوت ١ دم
(тар1 (тариқ — طارى —دس
ун— اون—
қам245 — قام— بابه
(сурат24В (сургўшт — سورات — بدأ
' 39247إ — ياو —دهن
(هءهبم> бурш — بورش“دين
жаҳан— جهاز— د'ديا
(шубон (ғудда, ҳуснбузар — سبان _دمل
(а]у (айиқ— اءيو—دب
(сусмор* (тўқмоқ — صوصم.ار -دل-ق
244 لإج СЎ3 ءاا*ااسمه сифатида: кўз ёши ва я،иаш.
245 БУ СЎ3 بابه д.а]анинг арабчасини четида وء-ربي-ئه آلطنر
ةةء кўрсатилган дир — болаларни эмизиш учун сақланган хизматчи хо.
тин демакдир. Демак бу ердаги доя бу кунги маънода эмас, кибор оила-
лзрга хос энага маън^идаги сўз терминидир.
246 Арабча сўз د را эмас زار дир, нуқта тушган. Бу сўз 3 ҳарфига
тааллуқлидир.
2*7 Туркманлар ر — يا غ а ғ дейдилар. Асарда ёғ сўзи турдош сифати-
да берил["анини ифодалашга хизмат қилувчи сўзлар бор. Чунончи: يملك
Лл؛кнликёғи, ده_ن ٢ لا،جسل қ ؟ р т ؛ ш — отсағирининг ёғи ارك-ح
ياوى бркач — оркач ا а в ؛ — туя ўркачининг ёғи, каби.
٠ Бу сўз ҳақида саҳифа қирғоғида берилган صاك.صاردنار сўз-
дари, арабча دلق сўзи دئى далақ эканини кўрсағади.
55
қурт248 — لورط_دور
(сўлўк (зулук — سولوك
сувулпғаа — دوو لثا ن
ةلو>؛س كويا
3©х©р — خوراز—لثمك
к؛тавуқ249 вакакл — طاووق و كاكليك — دجاج
чўқмор— جوقهار —دروس
пблад— بولاد
Т1 ز м а — مايطى
сарана— ارآ!ا
чумуқ — جومرق
таганак — تاكاناك
доқмақ250 — بثها ق
(қоға251 (қовға — ادغ؟—ولو
қалқа Н252— قالقان— برقه
а:так — этак — ءاداك — ديل
крақ258؛؛ш — شكراق— دولاب
домр I254 — بوءرى دق
248 Курт сўзи устида الهطلق деб ёзилган. Яъни, қурт турдош ОТ-
дир. Чунончи دود]لعياض зулук, دودألصيل чувалчангвакуя
донлардан чидадиганмита—ص лар ҳам қурт дейилади,
249 Товиқ сўзи устида المطلق деган сўз бор. Демак авт©р уй тову-
ғи, ёввойи товуқларни назарда тутган бўлса керак.
250 Саҳифа четида دبو،س بلى.ن шаклида бир ибора бор. Демак
тўдмоднинг яна бир синоними бор.
Асарда د؛هاق сўзидан сўнг قيل ثاندو туркманлар қ 0 ٢ у дей>
дилар ибораси бор демакдир. Бизнинг фикримизча б^ ибора довға сўзига
тааллуқлидир. Чунки асарда қ©вға сўзи тўқмоқ сўзининг снионимлари
©расига дириб қолган. Бу ҳам кейинга тушиб қолган.
252 Бу сўз (қалқ©н) арабчасига кўра сигир терисидан дилинадиған
қалқон демакдир.
263 д у л 0 б — сув чиқариладиган чархпалак ва ишкал маъиоларида-
дир؟
294 Туркманлар وقيل لودوك дудук дерлар.
ء،16
тагана—— دسقارى
тўтўн— توتون— دخان
(ба к м а3 (шинни — ركهز—لص
авр1265- أدرى— درهم
,кЭзак — навбат кез омад — كازاك— بوله
ЭЛҚ1Ш— الغش— دعاء الحيز م»ا
қарғ1Ш— ؤارض— دعاء الشر
б 1 р увурда (бир марта)-— بر)ووردا— دفع—واحدة
Ўтган замон феъллари
(тақиллатмоқ) ؛'қақт — ثاقنى— لق
дат а]лад1 (ишорат ҚИЛ-— غمز
(моқ
шаврад125в — شاورادى
(баст1 (яширмоқ — بام-نى— راس
!кбмд— كومدى — دفن
”٨" يائلادى — دهن
та барД1؛ ,ТТ1؛— اينى اشاباردى— دفع
(кўзи ёшланмоқ) أ£(أقس3إ — ياشاردى_دمع
' ادند؛ردى— دءدر
وءول م ق ع زو— ايلادى— دب؛؛
Қ1ЛД1 маъносида ҳам бу— قددى و عهل"5ذلك
.сўз қўлланади
гБ6 Кир тоғора ёғочдан ёки тунукадан бўлиши мумкин. Туркманлар
ақча дейдилар. Лекин бу- — ااق=ا армақ{ يارماق ,؛ағр ا)غرى
лар бир-биридан фарқли.
ايمدى نورلدى د'ك_را_نالى т Саҳифа четида бу сўзнинг
СИНОНИМ- ؛нд؛дагр1нд1, чавр,؛шавр1нд ,؛а]ланд — جاورزبدى
.лари ҳам бор
.тарзида қўллайдилар إ ع а ه ۴ а إ 57 Туркманлар؛؛
.термини билан ифодаланади ؛ Бу сўз ҳозирги тилда а й л а д ؛؛؛
57
؛рд؛к — ردى— لطا
рд! — чайқал-؛'салланд— صالا'لدردى — دل
тирди
ўраб олди—؛нд؛тазг — تارحمدى — داخ
إع ^ ق ع ق ^ ل — يووالاددى — دءرج
т!марлад!—даво қилди — دارلادى — داوى
чора кўрди—آбашқард— باثقاردى— در
!башард— ب-اظردى
томчиламоқ—أтамд— ط.امدى — لرف
259!қалд — قالل'ى— دام
ҚИЗИМОҚ—؛ н Д ؛ С ؛ — اس— دم
СОВУРД1260 — دوووردى— درا
261'1'совулд — صوونمى — لدل
аиа кал1р262{— يا'دا كالر —دادم
ва баст1— ЯНЧ- أهآس^قل— يا'دشدى و باسسدر
ди, эзди
؛рд؛ўндад 1—чақ— دعاس الدعوة ولامن اكءا
ҳарфлилар $— ذ
Отлар
2®а:рш!нва^Л2— ارشس و نول — ذراع
عر إ ع — سع لغا - — دءكر
259 Бу ерда автор қолди сўзининг турли ерлардаги истеъмол ўрин-
ااس،بم ларига кўра кўп маъноларига ишорат қилган. Чунончи: давоми
маъносида, тамом бўлмаганда маъносида, узилиб қолган, айрилиб қолган-
.лик ва орқада қолганликда қўлланиши каби
шакли ҳам берилган. ؛савард صوردى Саҳифа қирғоғида راود
261 3 дарфли 6^3 шу ерга янглиш тушган.
р шакли ҳам берил-؛анзаккал[ يا'رزاك ك]لر 262 Саҳифа четида
ган.
الال ذراغ الق.ياس 263 Бу сўзлар ҳақида саҳифа қирғоғида
деган ибора бор. Аршин у даврда одамлар муо- و الئالى زردالادس
маласида қўлланадиган ўлов—газ, қўл—одам қўлининг тирсакка қадар
.бўлған миқдордаги узунлик демакдир
58
16 б
ҚУ1РУҚ— ҳайвон қуйруғи — قويروق> —ذنب مزكل حيدان
эркак—ҳарбир ҳайвон — آيرصئ1لتم
эркаги
1 б 0 р —• رورى ٠ ذنب
ипбШ —чивин — شممن —ذاب
ЭЛТ1Н— اسن— ذهب
татмақ— سلما ق — خلق
зарак— راراك — ذك
(суш2И (ичимлик— مءوش— ذلب
0 л2в5 — اول— ذاك
Ўтган замон феъллари
286؛бовузлад — ٢ ,,;لاص—نرج
267؛эзд][ваэрд- ؤ ا'يندى-ذاب
р ҳарфлилар — ر
Отлар
268أ ' ياب؛غانيار و ايلهى — رسول
اوراط-رند — онат—етук, руштли
ك.وكراك — رءد — кбкр^—яшин чақмоқ
ءءو Бу сўз шароб гно،идадир. Демак, бу сўз XI асрда шу маънода
қўлланган суч؛к сўзининг қисқарганидир.
265 Бу сўз грамматик нуқтадан узоқии кўрсатишга цўлланувчи ишорат
исмидир.
266 Бу сўз ҳақида وقبل بارلفين ғ билан ҳам талаффуз қилинади-
бўғузлади ҳам бор демакдир.
287 Бу сўзлар устида م باءلراء و االز]ء билан ҳам, و билан ҳам та,
лаффуз қилинади деган ишора бор. „Девон“да ҳам б^ сўз икки вариантда
берилган.
268 Садифа қирғоғида الاودمن الا'رييا و الثالى هوالاعى
бу сўзларнинг биринчиси пзйғамбар, иккинчиси элчи деган ибора 6ءه.
59
اايم-"دندم فى الههز°
— юқорида (ҳамза бўлимида)
берилган.
ثوم- رمل
— қум
كول ب رماد
— ^ўл
جان— ردح
— жан
ثا فشو ٠ رع ٢ لب طن
— шанш у269
ار—رجل
— а р —эркак одам
ض— راس
— баш
بولون — رقبل>
™م^ل©6 —
اوب؛كا — ري.ا،
— бпка271
قوراق— راس ألهعد0
—қурсак
ديز_ — ري
— Т1'з
ءاياق— رجل
— а:]ач
رمض
— ҳамза бўлимида берилгач
سلمك — ريده
—сблак (сулак)
بالتاك—رثه
—пблтак (тутилиб гапирув-
чи)
كو"دووى و ادءكوتص —
(бгўт41 (чўпон ,؛Увч’!'؟ч —
ا3كحى — رات-ب
(норд©н)؛бкч —
تولوق — راب.ق
—тунуқ
ص]ىصو — رقراق
— са]сув
إش — رش
ل4هز —
يى—رايحه
—11
ماماو — رقعا>
— ]амав
او ز ال-ك — رك
—ўзанг
رمز لمك — ركن
—ТЭЗЛ1К
بوزلى توك — رش
— ]ўнгватўк
269 Сўз остида صا'رجى санч؛ варианти ҳаи бор.
270 Бу сўз ҳақида четда بويون وباالاف-افه بوينوم صابص ибора-
си берилган. Бу ерда автор б^ сўз бошқа сўзлар билан қўшилганда у ту-
шишига ишорат килган.
271 Бу сўз ёнида أركن опкан шакли ҳам берилган.
60
اورق — رباب — улуқ272
قورغاشس و دووشون“رم'اص — қорғаш'1'н ва қовшун
باطهان— رطل — батман273
كوبوك — رغو° وارم — копўк—сут қаймоғи ҳам
шу маънода274
1 — ادلكاوور —رفлгавўр —эшик устидаги
товча
بار-روض — бажа275-276
صاددرشدق-رم —савуршу қ—енгил одам
كادش — راهب" — к а III ؛ ш—ибодатчи
اوج—رهان —бч
لوسناق و طوطو“رهن> —тоснақ ва тутув277
ءاودون —رثوا — овсун—афсун
تشر]ماكسرعدم — т؛трамак
اوووت— راى — увут27*
مو'ركومت راووق — с у 3 г ў ш—сузғич
بو-ثوك — راس الاص — б ў р ш ў к279—кокила
كاركاس و قارطال-رخم — каркасва қартол—қуш
тури
272 Бу сўз ҳақида четда وفيل أوءلوم الاق ибораси бор. Яъни
туркманлар اولوقهه؛؛صه اوءلوق ЭВЛ1Қ тарзида қўллайдилар,
демакдир.
773 Саҳифа четида واصل كذلك бу сўз умуман ўлчов маъносида
ҳам қўлланади, демакдир.
274 Бу сўз устида رعرمر؛م الله م эт кўпуги, демакдир, деб
изоҳланган.
375 - 276 Сатрлар орасида сарган синвними ҳам бор. Бу сўз
бнида نولكلوك тунлик сўзи ҳам бор. Ёруғ тушириш учун қўйнла-
диган кичик тешик.
آأا؛ Сўзлар орасида طسو'نداو тутсов ҳам бор. „Дев^“дагидан
ўзгаришли ҳол.
ءأل Туркманларда .ءا،مسضكوت
م7ل Бу сўзнинг тагида ويارلغتح деган ибора 6ءه. Яъни бу сўз бур-
шак шаклида ҳам қўлланади, демакдир.
61
сўнгў—найза — سونكو—رمخ
туға—тўқа, ҳалқа — طوغا— رر<،
л 1 ш к а—баланд إ — رردث،كاسرفعع
навкар—дўст — 'وكار-مت
орға[ — يورغا— رهوال
калаш—лочира — ءكالاش رغيف للرص.ا،
ушу 3—арзон— اوشو'ر — رخ؛ما
— ياتش-رندم
феъллари يا0ااه3 Ўтган
؛қа^т'1'ватбнд — ثاينى و دو ■لدى — رجع
١ т а л п 1 н Д — تالندى — رفرذا
септн—؛сапт — اض — رش
(ўйнамоқ) ؛сакрад— ا/ام-لنم
аттТ[— ياتي— رقد
у т т I280—қаттиқ ИВИТИШ ز У — اديوتى— رقداللبن
؛баслад— با،لادى — ربى
281!кўзатт — كوراتي— راف
бақт 1—кўрмоқ— بائتى — راى
؛сўздхватўнд— دوزدى و طو'لدى — راق
М1НД1— سندى_ركب
б1рақт1, КЗМ1ШТ1 — بران-تى كام.شنى — راس ^٦ أ
؛ қ Т ■[ ز ,СЭЛД1 — سالا-مى، ليفس
282 — фойдалан-إасламлад— ااص،دملادى — ربح
ДИ
280 У ز у т т 1 нинг арабчаси رةداللين уюттидир. Аммо автор фақат
^™нинг ўзини берган. Саҳифа четида وهل]سى وال حل اويودى
ибораси бор, уютти—ўтимлидир, асосий форма уюдидир, демакдир.
281 Са^ифа четида كوزلادى козладх шакли ҳам бор.
ر8ت Саҳифа четида ع ه ^ ل ة ل ع € مث أي ايلادى ! шакли ҳам 6ءه. Бу
ас؛ғсўзидандир.
62
(калд'1'рд! (кўтарди— ثالديردى — رفع
283!ба^ад — بايلادى—■ربط
(тепди) ؛тапт — باض— رض
(ташлад'1 (тош билан урди- طاثلادى— رجم
а р 1 л ғ а - ا ркад1 ва؛ас— اأسر"كادى و ياريلغادى — رمم
Д1*м
кўчди—؛кбшт — كد حنى — رمل
бу]урД1— بويوردى— رس*] د امر
(қушт! (кучди — نو,ثدىسرم اى النى
(гаравлади) ؛ ч т ة 4 ة — اوجاجنى — راهن
д 1 (гаравга ز 0 ؛тоснаққа ь — طوسناننا ف;لى-رس
(қўйди
ءل м д ق — ابمل،ى — رفع
ўзл1болд1[؛1КК — اذش يررلى م ودكا — راياس
الريا
Т1285؛овсунлад! в^ Ч1Ғ— اوسوللادى و جش — رنا
(286 (мол боқди؛кбтлад — كو'نلادى — رءا
-н؛ғ؛С1]'1НД1 (туркманчас — ذندى— رم، الب، اسنند
(أع
ранги) ؛қа]тт ؛шарай— شرا؛ى قالينى— رداوده
(ўчди
ҚЗНД1'РД1 (сувга қондир- — ئاندردى — روى
(ди
.тацри билағонроқдир— واس اعدم
3 ҳарфлилар—ر
Қ1рав— قراو— رسنا
трамак؛т— تعتراماك — زلزل
283 Туркманлар б а ғ л а д и, дейдилар
الاودمن ارب و الئالى من 284 Бу сўзлар ҳақида саҳифа четида
деган ибора бор. Биринчи сўз афсун, иккинчиси бирор нарсадан الرءد
хавфланиб титраш демакдир.
деб из^ланган. وم لمعنى ادتحر 285 Бу ҳам хўрлади маъносида
Кўтд1 шакли ҳам саҳифа четида берилган كوزدن 288 Бу сўзнинг
63
'جاورص— ر رو أرض — чавурч'1'(чориқ тикувчи)
اارطوق-زاب.د —артуқ
روج — танҳо, тоқ сўзларининг қа-
рама-қаршиси бўлган сўз
урнида туркманлар жуфт
ватокдейдилар.
وطلوق--زل-اد[ —отлук (чақмоқ)
ك-وب—رم —кўп (паст овоз, тор ҳақида)
شدرظ-زطج — ш إ р ша291 (шиша)
ءاة4ة4- جءءأك — زم
كراياد?زبد ٠ — кэрг^ав (сариёғ)
كهكليك-'زرقه —какл؛к (осмони рангли)
ق1قصبتر —ردغ ادروخ —қақсгптгр (бузилган ёғ)
أء3أه’ل'ء — سبزفى~لص ^ورل (карнай)
رورذاى — رص القصير —зурнай292
تلوفون — رليعه —тоқун (тухум—уруғ)
شير-شش — زرزور — Ш1рШ1Қ2ЭЗ (чуғурчиқ)
تاراك —тЭрак (терак)
Ўтган замон феъли
اويلا'لديردى— زوج
(Д1 (ҳидланди؛؛ақс؛ғ — ق-اثسدى— ز'لع
؛базанд— با'رالدى — زوق
؛ЭКТ — أركني—زرع
؛ту]малад— تويهالادى — ررر
؛рд؛шқ؛қ — قشسردى — رءف
294إшалд— شالد? £
291 Саҳифа қирғоғида صدرثا с؛рша шакли ҳам берилган.
ءوء Бу сўз ёнида ربان شاق و مدل ب] لغين ибораси бор. Яъни шоқ
®ақт демакдир. Буни туркманлар ш 0ғ тарзида қўллайдилар демакдир.
293 صغرج^ق ةعآةلا с إ ғ 1 р ч ؛ қ шакли ҳам берилган.
®،Шалд؛ — чолғу чалди сўзи ёнида бир ибора бор. Ҳар қандай
ة°ةءم билзн уришга ҳам бу сўз қўлланади, демакдир.
65
5-25
ва бурған287 (шайтон >اةل — ياك و بورغان— روبعه
(ва бўр©н
лак؛қолваб — نول و ;-،لاك — ر’رد
тамав288 — تاما و — زردمه
(ар (эркак одам— ءأر—وهوآلرمل زوج
Д1НС13— درنسم — رددرق
?اة^Д ه ا— .يالطاى__ رملوط
(тўш) للاوآ — ترش— زور
(тамав289 (тумов— طاماو —زكام
Э3 1Қ — ]أنيق — رآد -ب-
Н ل К ق — ٢يمم-ن — زرع ر
(салама (қора? шум— صالاما— رفتا
ثآ؛أإتإيم 'ص
(бучақ (бурчак— بوجاق — زاديه .•ب- •
парла — بارلا — رءارى
улар[ — زمام اا-يجر
шанақ— بباق — ر'ديع
(кўвагўн (ари— كد كنى — زسمور
(туған (лочин— طو؛انسراع
(қўлқоп) ؟؛^лл©؛^ — قولوقسر'ردسمص
(кўпа (темир кўйлак— كوبا— ززد<يه
тў]ма29° — لو يما — زر
(кийим بمة0) башмақ — باشماق — ررموز°
бурған сўзлари <،اهل ,деган сўз ҳам бор ءصرقه Бу сўз ёнида آوه
.деган ибора бор ]لاولى الشءيطان و ]لثالى الشعث ёнида
بونحورتلاق Туркманлар тамағ дейдилар. Бу сўз ҳақида четда ء؟ل
.сўзи ҳам берилган ؛؛б©ғуртла
.ءه6 тумов шакли ҳам بدهاو Бу €ўзнинг ووه
Туркманлар дуг- .ءه6 ибораси وقل باءلغس Саҳифа қирғоғида °١٠
.ма дейдилар, демакдир
18а
64
ه19
қоғу (оққуш) —
—урутқ а301
қара ]увузлу қзог —
— бол Т1р (болдир)
э(семиз)؛— сам
-МОН (бетамиз)
к(маст)؛— аср
(—-шақлоқ(анқов
с с 1 л1қ (қизиққанлик) أ —
—қотур
— сувак303 (сўнгак)
(вабув (сеҳргарлик؛— жад
тиланчи)) ،ا؛ئ؛ء —
к؛—асанл
— эрта
— тупалақ (бир хил ўсим-
лик)
кунжит)) ؛— кўнж
— Қ1ЛЧ1Қ304
эр1Ш1қ [нон тури] —
ة30بم — қару
қавурдақ306 —
а:қмоқваақ1Н —
ўрутға шаклида қўллайдилар.
„сўнғакни сонук формаси ҳам бор
نوغو _ سوء
]وروطقا __ س1,سلا> — أ لظهر
ؤارا يوو.رلوقسسمرم
رارطر — ساق
صما ميز — سهين
عوزك ٠ الم-فل
^اى - صممي د
اآسررلقا__ ,٠٠^^
ثاقلاق — دفوه
أسنلي~ق ثسغو'له
قوطور بوآ د أ لءأر
سووآك _سطه
جادى و بوك—سحر
سن لعك — س-اثل
اااس-ه
أ برتا - — دحر
دودالاق — سعل
كولجى — م
قيلم؛عق — س-نيله
اأر-'لعق م-فد
قاروق — دو دق
ؤاوورداق — سلا
اافه-اق و ؛الدن —س-يل ه
اوروطظ 301 Буни туркманлар
Қарауғузлуқ ҳам бор.؛30
سو-لولق ирғоғида؛، зоз ^адифа
.демакдир
ҳам берилган. ؛!هه6لهع^ه6 بوثرف؛ى يا,ثى 304 Бу сўз ҳақида
.ءه6 қавут сўзи ҳам قاووت 305 Бу сўз ҳақида
.қақурдақ шакли ҳам бор قاقردرق ЗС6 Саҳифа четида
67
-сий)؛؛сўрўдр وج .ل.ملحآس طايدى د
(су1ралд1 (судралмок — س،'رألدى حق و نهدأ
ص“ءءئ؛محلآع
- ي؛تت محثتمةن'م
с~-ҳарфлилар ~~ ى
Отлар бўлим،г
тга Н ز э Ш — آثذك1ن — سميع
КОК— كوك—ط
ҳожа — خوآط — سيد
؛؛٠٧^- خاتون-سيدم
қац297 — ةرن.سسلطان
қучур вас13Л1'қ299 (шўр- — قوجوروصزمح"“سطخ
(ҳок ер
зулф — رولف — س-الزا
қорал!қ— قارآليق— سواد
Т1Ш-ДГШ — تيش و ديش — ن
К1НД1К ва қовсуқ300— 'كنلسك و قوصوق_صدر0
(марказ)
сўзи бор. Демак نهب сўзннинг остида ؛суруд سورودى ةمت
.қаттиқ товуш чиқариб еди, ичди демакдир
фақат Д!у асардагина учратилди. ؛Девн"да кокрад, ءءء
номи демакдир, деган ибора бор. بم،ه буهوالاسر 287 Бу сўз ҳақида
.288 с у ҳ а ] л юлдузнинг н©ми
.сўзи ҳам бор ؟؛?٠^ جورك Бу сўз ёнида قو2
-؛؛м б°Р- д،؛к СЎЗИ ҳ؛؛к°б ؛؛сурр ب Саҳифа четида مم8
.мак кўп маънода қўлланган
66
٢ اولاق — سنءءلل>
— авлақ314
بوموك — اش
— ل ў г р ў К
ايار-مج
— ўар(эғар)
قايش— سير
(دم) ص أر ب —
ثلج — بق
4لئبم —
بجا3،
—пичақ
مابمورءا — سوا-ق
—қаптурға
ز —— <ممم»لممماره
р؛занж—
ص-وم ٠ سبم.ك
— сом
أورأن_سنلأن
— узан315
ءشد،ش — /سمخ
— ш!ш
أ أ ياق -—— سكرحه
— ^ақ(идиц])
بيلازوا~ — دوار
лазўк؛б —
ا]بصا
— апса316 (товут)
شامروق — الله
—шамруқ
ام-ش
— 1СС1
к — киритмоқ (нинага ИП- ؛ с — سز-سلك
(^ни киритм
чукундур جوكو'رلور — -لق
в а إ ҳ а — حايوا — درجل
1 X н آء ز — دادتحثى — دل^ق
аВ إ آ с а Р — مارى ناو — سس
(қула (човитка тухуми — ثوما— بريه
(босаға (оёқ кийим қисми— ;-وصاء-ا — سكفا>
(анғТч —анч! қ317 (нарвон — اا'دفيج - سلم
ТОМ318 — طام„سطوح
р؛лт؛л ва б؛[— يل — ت
зи Бу сўз ёнида ا]ءلاق ағлоқ шакли ҳам берилган.
315 Бу сўз ҳақида четда ورس[ орс сўзи ҳам б©р.
316 Бу сўз ص ٢لتابوت — бут©вутдир, деб изоҳланган.
317 Туркманлар буни ناردوان нардвон дейдилар. Бу сўзнинг
мардман шакли ҳам берилган^
31‘ Бу сўз ҳақида бу теки© нарсага ҳам қўлланади, деган آه3اا бор.
69
кам а307 — كاما — د،
بمن бал1 — ب.اليق — سه
؟؛!с\'рт бал — سرت بالض-فنمور
бағ а308 ؛'цабарчақл — ق.ابارجاقلى باغا_سلمفا
(тошбақа)
(эланг1ш30Э (қичқичбақа — الا'لكش — سرط-ان
(қ а р м 0 қ (балиқ қармоғи — قارماق—سنار_ه
агар (™л остига чиққан — آآمث1ر _سلاق
(гудда
(МЭЧ1 ва ч^ўк (мушук— ماجىوجاتوك-سنور
(Гн (пўстун{؛т — تسن— سنعابإ
ш ва коганак؛к - كيش و كاكا'داك — سيور
.ҳамза бобида ўтган — سيع
баданаҳ310 -— يادأذاو— سمان أ
тартаз (ялва дейилган— تارتار—■سلوى
(қуш
қарлаға ш311— قارلاغا,ش
(калтакесак) ؛рг؛касалт—• كاساضك-ذليه
қурт— ؛؛ورت — سوس
(ағув (заҳар—؛؛аву31 — ءاوو—سعم
оргаш313 — اوركاش-سنام
307 Бу ،ўзнинг КЭМ1 шакли ҳам берилган. Бу сўз ҳақида кичик кяма
дейилади, деган изоҳ бор.
١١^٩ 308 Бу сўз ҳақида четда қурбақа—б а ғ а дейилади, сув тошбақаси
шундай демакдир, Демак, автор тошбақанинг қуруқдагиси ва сувдагисн-
га ишорат қилган.
ث.وصاش сқаш дейишлари ва؛309 Бу сўз ҳақида четда туркманлар қ
косашҳамбор.
бувурачуқ дерлар. بوورجاق 310 Туркманлар
қарлағуч шакли ҳам, قارلائ؛وج 311 Бу сўз ҳақида саҳифа четида
.берилган
.ағу дейдилар ا]غو Туркманлар буни ل1ة
РГЎЧ шакли ҳам бор, деб° اورك-وج Саҳифа четида бу сўзни ةل3
.берилган
68
(ба]ақ (ўтган йал — باي.اقسسنق ماهنيه
алас-булас318 (узоқдан — ءألاص ب-ولاص — دوال
кўринадиган қора)
Ўтган замон феъллари
(ёрдамлашмоқ) ؛болушт— بولوثتى_ساعد
— ومل ماداد ايلادى
дейдилар.
اوردى — سبق —ОЗД1
ورص و شابنى — ساق— —Сўрд!шапт1
ي-يلادى — ض — б1‘ллад1 (қайрамоқ)
بمدردى و توزا'نى-سوى — п 1Ш أ р д 1, тўзатт 32ت° (те-
кисламоқ)
ث آم ل ء آ أسدى — — ا،مفن
؛тарад'1, тўзатт — طارادى و تورا'ندى — مء
(суғориб олмоқ) ؛сўвўрд —
أр Д ا، 6 1 ز” دباردى — سبب
(Т1ҚТ1 (тўсмоқ— سننى_سد
" مغلادى — سم
1ة13 Т1НД ,؛тбктўрд — ناك;ورص و طنلى-سكت
1'атлад'1, адад— آ؛طلادى و |د|دى_-سما
322 __
1* С 0 ]" Д - مودى — دل-ح و ءرى
1 С 0 р Д صدورص — س-ال
وه.وآللى يفوم ءن ببعدولا إ.عم م]هو 319 Бу сўз ҳақида четда
уз^дан бир нарсадай сезилади-ю, нималиги билинмайди• деган ибора»
الاول من اذو الطءام و الثانى من إ.عد 320 Бу сўз ҳақида четда
Биринчиси таомни ҳозирламоқ, .ءم6 деган ибэра فى الاشياء و لسويثوا
иккинчиси нарсани тенглаш, текислаш маъноида демакдир.
синоними ҳам бор. ؛абсамболд ابسام بول.لى 321 Бу сўзнинг
.322 Бу сўзлар аниқланмади
20 а
ه?
206
ақдТ — أاقدى'_س1ل
؛рд؛Эс أاسردى_سكر
'' يادامدى-بكن أرووا
؛ушўд — او-شودى— سقع
ўткўрд1— اوت''5وردى_سعل
؛ўнўтт- اوي-بىسسبىونمى
ЭШ1ТТ1 — ا<شنى س سع
؛з болд؛сам <؛сам1рд — س-امردى و س_1سز ب-ولدى.
سح-ن
؛ С 0 к Т ““ سوءءكتى — ب و شتم
323؛сб]ўн'д-— سويولدى — سروفرح،
1 а п т ر “ يا دس — سعنر و ءطى
324؛қутузд — ةوطوزدى-م
ш ҳарфлилар — ش
Отлар
(кўнаш (кун— مدش و س؟وز — ذس
ғ 1 Р زақ а — اءق ااإ;غر—شءرا
رس мис) طوم1ن— شرور
аР1 қ ва қу]аш325 (истио-إ — يا-ردق د لليام—عاع.
-؛'ра тарзида буни тан сар
.(С1 ҳам дейилади
ар'1'қ, ]ар1м32в[ — يارز و يارتم — شق
باغا'دا— شعب
ҳам бор. ؛нд؛сев دوردى■ 323 Четда
ибораси бор. Демак кутузмак سع.راا1كلب ثطردى 32، Четда
'Одам ғазабланмоғига, қутурмоқ итга иисбатан дўлланган.
йишлари изоҳланган.؛؛д بمأها'ل اشق 323 Туркманлар
тарзида берилган. Булар يارق و دارم 326 Бу сўзларнинг ёзилиши
م؛اا،ءة биринчиси ердаги — الاول ҳақида четда
الثالى <مواكق فى ارش .иккинчиси нарсадаги, деган изоҳ бор؛
71
тузақ-
-тушав. Туркманлар буни
шан дейдилар.؛01^"к
-қаравулу331
козанак332-
21،г ؛*бу^т
-кучақ(камар)
(]авл1Қ333 (сочиқ
3 (бўз)م6-
• ш а ш а қ334 (эски-туски КИ-
йим)
опрақвашўбрак
■Т1кана к335
шатан(?)-
-1шқун ва қоғап
М (учқун)؛'-Қ1Ғ1ЛЧ
-]авшан (ўсимлик)
®3؛؛-мўмвабалавуз
тарак-
- с а қ а 1 (сопол идиш)
ш؛-қ
١^-
قاراددلو-شالش
ء
يإشاق—شرابلا و جداله
أآبراة.ا و شوبراك—شرموط
هلاك-نرك
غتان—شونى
ارشقون و قوغأن__شرار
ةهغااها-م—شراره
اوشان-شح
ءدوم و ب-الاوول — شمع
نمارأك “ شجام
ساس—شقذا>
نش—شتاء
ا]ى_شور
331 Саҳифа қирғоғида نراوول —қоровул шакли ҳам берилган.
33؛! 'Туркманлар буни ص ل ياشماق м а ҳ дейдилар.
333 Бу сўз тагида ماشق СЭШ1Қ шакли ҳам берилган. مدللة билан;
بمأ^ءهز ئء»ةوباالنيئ ارخا шаклида ҳам қўлланади демакдир.
ن'ئ، Сатрлар орасида هاشق шаклида бир сўз б©р, саш1қдеб ўқиш
мумкин.
ة3ت ^у сўз ҳақида четда وبا»-قاط الكاف الثا'ديه ибораси борки'
иккинчи к ни тушириб т؛кан шаклида қўллаш ҳам мавжуд демакдир.
336 Ч£тда биринчиси ясама мўм, иккинчиси асал мўми маъносида бир
из©ҳ берилган.
?3•
27؟؛'қар — قارى-شيخ
٢ إ ٢إ و— (؛■بكمنا — ش"اب
<барк (маҳкам, ПИШЙҚ — بارك—-شدي
у н328 إ ,саш, К1РП1К — سأش، "م• ، توذلى_شص
Қ آ إ 1 6 — ببيتي سشارب
қонур— قو'لكور س;اشهلا
р 1 Н329 ق ,тутағ — ضطاق-ظ
а а у р Т — !اوورت —شفق
В330 و ز — ر1و ٠ ^*؟٠؛
қар'1Ш — قار.بش ٠ ض
баҳад1р — ;-ءادر — شاطر د شء1ع
ХОҚ — طوق_شعبان
арзу— ارزد—شهو°
(шал (нуқсон— شال-آي
Т1ЛЗНЧ1— تدلنء؟ى— ثءات
(атоқли) ؟шавл — شولى — شهر°
арпа — آريا __ شبر
алаб^?а (киши номи, ла-— الابوغاسشا.ل
(қаби
(؟а қ а (кирғо ز — ياقا — ياش
(ав (балиқ тўри — ااو — شكلا
ЛЭЧ1Н — لاجس-ثاس
(ал?а^) يماهزه — ااياق_شبطر
Туркманлар бу™ чатал дейдилар. آلو
'الاول شءرالرش و ارثالى شبر 328 Четда бу сўзлар изоҳланган
биринчиси одам бошидаги соч, иккинчиси: العي-ن و الا؛1لثا ثءر ألعز
.демакдир ™^١٠ куз қирғоғидаги тук, учинчиси қўйлар
ألاول ه.ى و الثانى هى Бу сўз ҳақида саҳифа четида ءءه
тутақ устки лаб,. — نوتاق бор — биринчиси, яъни هءه6» деган المذبي
'иккинчиси эрш — остки лаб демакдир.
•؛туркманлар وباال-فين ءوض الواو تركهان 330 Бу сўз дақида
.қўллайдилар, деган ибора б©р م вов* ўрнида.
72
(сурат) آ33بم ва а б а إإ'ات) — سن و اداق-ض
сол— صول — شمال
(а ш к а н338 (касаллик — أ]شكان — شرا؛
،؛ ة ز — ياك— شيطان
قمئةول— ياوو'ر سر
1рқ'1'лвақув — أرمل د قو ~شهمم
(арман (катта — ]ربمان— و ]لدوحا
1Ш — اش — شغل
суланчу (кавоб учун тўғ-— سولا'دجو—شراج
(ралган эт
азгэ ز ز қ — ؤيا — ثم
(алмиш1 (сотиб олинган — ألش— شر]ء و هو]لثهن,
ТЭН1Қ — طا*دق — ثاس
ортақ— اورهلاق — شرحم>
(намаванасна (нарса— ناما و دسنا— ش
ваўчўн؛бтр— و اوجون — شان
тўнглўк— تو'ركلوك — شباك
Ўтган замон феъллари
" طا'سئلادى — <صد
“؛؛тан1111Т1ва кэнгашт — تالشتى و كاركمئش — شاور
؛скад؛ — ا-كادى — نحأ
(мустаҳкамланди) ؛баркд — باركدى — شد
!кбтўрд — "؛ولورص _؛؛دوشى
337 Бу сўзлар ҳақида четда ]لاول دوالذى ل4ظل و الثالى بلاظل
الصورة فى ألحاط. деган ибора 6ءه —яъни: биринчи сўз: С1Н —сояси
•бир нарса, икк؛<нчи،и девордаги сурат каби соясиз демакдир.
338 Бу сўз ҳақида четда ويذول ةياب1قس деган ибора бор.
339 Бу сўз четида حمكنم5اشتمما шаклида ҳам берилган.
340 Туркманлар ل1كنادى такнад؛ дерлар.
:74
-ардг, ша рز ,؛дIл Д ,إлД ؛т — شارما'ددى — شجا
ар^аштх[- يارماضسثا'بط
қурулдад1341— قوروا-دادى — شمفىاا-نوم
آ ч Қ 1 р Д آ П ” لقءق.ردى —— شغ؛رألياي*ا
1 рад ؤС0 " سولرأدىسمت-حط
ортоқладр42 — ءورطاقلادىسش.رك من الاص
؛'ағард — ااغاردىسش.اب
СОЛТЧ — سوكنى — شلم
ЭСТ1 — اامنىس,ثفق و علق
(шлад1 (сихга тортди؛ш- ئثىصى-ثوى
1ЧТ1 — ارض ,ترب
1 Д ز 0 Т— <ءلو بد ى — شبع
шашқ1'рд1343 — ثاثقردى— شرق
..؛'шашард ... ثاشاردى
ушанд1~ اوشاندىسثاغ.ل
-қувд'1, Т1 ,؛'қувалад — قوو?لادى و قودىو'سلاندى—•
!ланд غمت
(нж1тт1 (ранжитди؛ — أنجنى_شوش
1 0 т т اوتي شموط باأ’لسار
!суқландурд — صوقلا-ددوردىسشوق
؛а]ардТ — ءايارص
ص
341 Туркманлар буни ذر ردى X 0 р у л л а д 1 шаклида талаффуз ҚИ-
ладилар.
342 Саҳифа қирғоғида اورهدا و لثنى ортоқлашт! шакли ؟ам
берилган. '
343 Саҳифа четида وقل صة؛ردى туркманлар сачради дерлар, демак-
•Дир• Яна шу билан бирга شاشق.ردى و شا,ثادى шошқТрд! ва
ш а ш д ؛ сўзларининг ҳар иккиси ҳам сув бўғизда туриб қолиши ма-мноси-
дадир, озиқ-овқат тиқилиши маъносидаги сўз тезда баён қилинади, деган
изоҳ бор.
75
4؛қувоншлади3- ؤوور'شلادى— شخ و لجل
бст1 ؛ўзанд— اوزاندى واوض — شثو طال
ТОЗД1 “ طوردى — ثت
!тағ!лд —
ҳарфлилар ص
Отлар бўлими
(33 (қаттиқ совуқل8 — ااي/ — صءو
<тан—طان_صبح
лд!р1м^-— ييلدمم — صاعقه
нағаш ва анаш345— •دائداش و اا'لاش— معود 1
а 31 ер إ — دانى ير صحرا
(а (катта тош ز қ Я — ىيا-ممء
тбр — دور-مدر ادكان
кўчўжўква К1чка346 — كوجو.؟وك و 'كءممان_صغير
347؛^тақла — تا'لكلايى — ص.لغ
кбкўс— كوكو'سم — صدرالا'لسان
(қоланса (қўлтиқ ости ҳиди— قولا*دسا — صنان
(кбтан (хом чарм— 'ماز — صرم
хушдаш— خو,شداش— ٠^.^
؛؛4؛؛в ة'رو ^ — سز—صءر
(ат؟ икки) ة6ةثا — كدا — ص.امبمش
паша (ҳунар)— باشا — صنعل>
оғлунунаушана урурибо- اوغلو'را اشا'لا ;؛ورور 344 Четда
раси бор, ўғлини овутаётир демакдир.
Қ13ҒЭНД1 шакли ҳам берилгав. قزغندى 345 Четда
ағ أ;у ғ ر ўринда *راغاش сўзи дам бор. Яъни وش 346 Бу СЎ3 ёнида
деб изоҳланган. Чиқиш — тушиш демакдир. الخدره ا'دش
сўзи ҳам бор. Бу ҳам кичик демакдир. Ҳо- شورا۶ бнида ووء 347 Бу
шувағ сўзи шундан бўлса керак. شوو؛غ зирги
т ў л у н сўзи ҳам бор, чакак демак- تلو ل•. 348 Бу СЎ3 ҳақида четда
~ .дир
226
пашакар ва эрдам— با،شاكار و اردام اياس-ماهب
(а^асг (ҳунарманд فنون
(Ч1Қ1Н (совуқ шамол — جيقس_صر
дост, ЭНТЛ1М — لوط—لومت االن،رسصاحب'
давлатли— دولانالي— سعادت
Л ؤ — ٢ دل — صل*ج
авлавчг— اولاومءى — ضي1د
٧٠ (авлақ (ов— زاولاق و اأو — صيد
боғал1Қ34Э — بوءالق-صاريى
(рка (бит тухуми؛с_ سرك1 _صبان
(балабан (бир хил қуш — بلبان — صقر
ز ه ه ^л? ٢ — ي1علا ب.اى
(ўвўн (юнг[— ^وون
қасатл1қ— ثاصاطلؤ_) — صدف
тат, пас, ўн350 — بلاط و اس و اون — صدا؛
бутўн— بو؛نون — صحيح
карт1351 — 'كارتي— صذق
каршак— طرش1ك
آأ0إ — دون
ТЭНГ— ناا_لقا — صن.ذء، النخلي ، الهثل>
إ16،ا- كبى
тапс1 — نابمس— سن
қабарчақ, қабгрчақ352 — قابارجاق قبرجق— صندوق
талағач— طال ارغاج — صئصاف
кў]'агўдейдилар. كوياكو 349 Туркманлар
الاول و الثا'دىمن صدس الءدرد و الثالث 360 Бу ҳақда четда
ибораси бор, биринчи (тот сўзи), иккинчи (пос сўзи) — темир الغ ابمنى
чиқиндиси маъносида, учинчиси чуқур ер маъносида демакдир.
351 Бу сўз ҳақида деган ибора бор. Яъни тўғри сўзлади, тўғри иш
'ҚИЛДИ маъносидадир.
қаб!рчоқ варианти ҳам кўрсатилган. Турк- ةبرهق 362 Бу сўзнинг
.кйпўрчўк дер эканлар 'كوب.ورجوك манлар бу сўзни
77
مارب و ^وش صعب —сарп ва қўш (бақувват,.
кучли)
ووز أزوز_ ياى و إر~صديف
сар1Л1 — ص-ارىلى ~ ر
بمأمأءهء_ صارىلمك_-صفراح
(ҳушёр) بما'لو — أأيق — صاص ,
(а]1'қланд! (ҳушёрланди — أأيقل-تدى —■
аш болсун__ راش بولمون-صلهل
(хаш — хоч (— бут — خ.اشسمليب
бўт — فوط — سن صن*ا
(абақ (устун — ااباقسصور°
3؛؛؛лу^^ — ثالو
уруш— اوروش—صايب
•Ўтган замон феъллари
-ЭЙТТ1 (чин сўзла ؛карт — كارتي اتي ^٢،
!Тнанд— أمنا ندى
؟овр©д — أاغرأدى ا
ушрадТ (учради) — ^^٢١ ص ى
' —авлад1
!кард- ك.اردىسصلب
354أ п т ة л ш ق ^'1' ٢ وو ربز شاربد ط،
С1СҚ1рД1355 — ممنردى-منر
сўзи бор, шунга кўра шалу сўзи كوبور“؟وق 353 Бу сўз ёнида
ичига сомон тиқилган мол териси демакдир.
و كلا<مهامكب اى فربا> با]ليد 354 Бу сўз ҳақида садифа четида
ҳар икки сўз ҳам қўшма сўзлар бўлиб қўл билан урди, деган бир —
.ءه6 изоҳ
СЛ1К вурди؛ — ا;؛سليك ووردى قرق ووردى 5 Четдаة3
.С1қр1қвурд1 иборалари дам бор
78
1'болд — بولدى-،مار
қарс'1тт135в—• مض-مدق
(тбзд'1 (чидади — ن.وردىسص
Т0ҚТЭД1 — ل.وقطادى —
؛(Эчсалада (энсасига урди— أ|زكسالادىسصذع
؛кўрашт— كوراشنى—صارع
(а]!лд! (ҳушёрланди — اا;بمى— صءا
،■рад^[ — يار)دى— مدح
ур^^а’■،', т^дг — اوروشنى و نيلى-ماب
г сарқ1тт1؛сўзд — سوردى — صف-ا
ته23 ' Қ1ЧҚ1РД1 — قمقردى— ماح، غبط ■بالى
(тўзад! (саф тузди— تو-رادىسصز
(ку]умд1'(қолип қўйди — قويومدى — صاغ
1 а д ا0 б — بويادى — صبغ
Т1‘члад1867 — ط.نكلادىسهنت
Ч1КТ1— ءضسهءد، طلع،خرج
к!шнад1 — كثنادى— صول
(қс^мад1 (юз ўгирди — قويهادى— مد و 0اطد
!ба^ад —— صر و ربط
ҳарфлилар ل— ى
Отлар
арақ358, ^арқ'1'н{ — ي1راق و يارقن _ضو
туман— طومان— ضباب
(озиқ тиш) ؛'аз — أزى —دس
шаклида берилган,- صدق قر صهزى و يقال باك,اى هوإقو.-3لإغ 356 Бу
талаффуз қилинади, демакдир. ض яъни бу сўз д билан
.ул©ғ УРД1؛، قلاتم اوردى 357 Бу сўз ҳақида саҳифа қирғоғида
сўзи ҳам б©р.
қбўли-؛ар[ ياررق،؛»،عع .деган сўз б©р بكرالر|ء 358 Бу сўзёнида
.ши керак
79'
са]р1 болд! ва хаста — ما؛رى بول*يى د خا"ط بول"يى
أعس6 — ص
адад1[ — يافادى—صجر
(365 (ичдан сизиб؛؛сузлад — صو'رلادى
С1злад1 (кетди, ғамли — دزلادى
(бўлди
1'осурд — اوموردى^فرط
(ЗЗД1 (хато цилди — ااردى — فيا
؛тЭрд— تاردى — شم
(тўпламоқ) ؛д}ل— دى
ҳарфлилар آ-ئ
орлаш— اررلاش-طلوع
(о м Р0 В 366 (умров суяги — أومرأو —■ ط-ارقد
(талоқ (талоқ, қоражигар— طالاق — سل
!учвақ1р — اوج و قرى—طرق
بم) ممءم*,م:أمحتح
ушқун368 (сувда ўсади-[ — ي.وشقونسططب
(ган ўт
узун — ادرون—طويل
балш'1'қ — بالشق س طين
қуш— ثوش—طير
л (ҳайвон оёғига бо^ла-لل — يل—طواله
(надиган ар^н
ару (гоза, пок) — اأرو-طاهر ■
.КТ1 сўзи ҳам бор؛Р؛ اركتى 365 Бу сўз тагидз
г1урға؛омачкам ممءءا’ك.ه.ش Бу сўз ёнида саҳифа четида ء؛ت
ҳам дейилади, деган ибора бор. ؛сўнгаг
сўзи ҳам берилган. اط] جى 367 Бу сўз ҳақида четда
у ғ с у н шаклн ҳам бор- ر бу сўзни يغسن 368 Бу сўз ҳақида четда
.лиги кўрсатилган
Э3 1Қ — اا'لدقثل
(қабар359 (қовирға — ث-ابال إ
(баға360 (қурбақа — ب-اع'ا'~'?زذيبع
ртлан؛'с— صه زائن
(қу^ун (қуён قوب.وب
ل0بم — ءوى . ؛
тар— طال-امثىملء
кўндаш361 — نزال
(авузғун (йўлдан озган— ال'لم 7' .
қонақ362 — قولافذم'خاصطاسفعيف
ва хаста آوازى — ماب.رى د
^ТГан замон феъллари
кўлдл — م لدى ў
(қамадТ (тиш қамашди— قامادى - صرس ء ١. •
؛؛6؛Ту]дг — دب؛يى د اددديى و م'
درب
УРД1— الردى
шапт I364— ذا ض
1'тар болд— ط-ار بولدى_~صف
!ватасб^д؛тт{{— ينى و طاس بودى-صع
қобурға ٠ ممر نحا сўзи ва مز-احرح ايم 359 Сах،иФа четида
хам дейилади ибораси ҳам бор. ■
қурбаға сўзи ҳам берилган. ق.ربقا 360 Бу СЎ3 устида
қума ҳам дейи- ئها кундаш ўрнида و يقال ى 361 Бу сўз ҳақида
лади, демакдир.
деган сўз бор. Ўтрув билан ҳам талаф- و ^٢^٢ 382 Бу сўз устида
фуз қилинади демакдир.
ибораси бор. ت.و"كدى و دو"كدى لغهفيل> 383 Саҳифа четида
.вариантлари бор демакдир ؛дўгд ,؛"Яъни тўгд
шапт! дейилади, деган ثابنى етда бнрор нарса билан уришга؛، ،36
.ибора бор؛
80
!учт — أوجس — ط-ار
؛■савболд — هاو بولدىسط.اب
(373 (эгилдиاн Г1 л Д و— ا؛ركلدى— طا*طاء
Ч1ҚТ1 — جض— طلع
бошатт1 — بوثاتي ~طلع
аруд'{ (покланди)— ءارودى— طهر
(— аруболд'1 (покланди
(майдалади) آтатт — طاتي_طعم
!санчт— صا'جنى — ض
1374.ч1рд؛б — ؛جردى— ددج و ض و '“-وتما
(толғада! (ичи оғриди— طولفادى — طلقت
(базд! 375 (ҳозир цилмоқ — ياردى.سطمغ
!бўкт— بوكنى— طوى
!шашрад— شا.ثرادى — دام
(қлад1 (жингиллади؛Ш—'شنكلادى_طن
(безади) ]؛шаншмалад— شاش مالادى— طت-ر
(бўйсунди) ؛ў]ўд — أو يودى— <طاوع
3 ҳарфлилар_ظ
толатка ва колака376— طولاتكا و
أ? а р а Н ؛؛ — قارا'ض — ظلمه
ти)؟Сўр1тўш377 (туш ва — سورى ثوش_ظهر
,373 5у сўзнинг маълум ва мажҳул шакллари „Девон“ да э г м а к
шаклларида учрайди. ^ ة ^ л ؛ ٢ و
ш билан ҳам талаффўз ҳилинади, дегага و با]لشن 374 сўз ёнида
шакли ҳам бор демоқчидир. ؛цпрд؛ибора бор, п
а р- ا ي1رثافى арс !д! ва саҳйфа четйда ايرص.لى 375 Бу сўз тагида
сўзлари берилган. Ҳозир қилдй демакдир. ؛д؛с
кблака шакли ҳам берилган. Шу билан бирга ءىثلا 376 Бу сўзнинг
►آإا،ظ'و .ибораси брр .الاول. ظل ألءر و الثا'س ظل الشى бу ҳақда
и демакдир.؛яс؟биринчи кўланка тушиб ўтган нарса, иккинчкси нарсанингс
л а аўзн ҳам берилган. Ҳозирги татар ТИЛИ- ل ة أيلا 377 Бу сўз тагида
٦. .да шу шакл қўлланади
83
ж ҳарфида берилган
مزيل —табл
ياقا س مروق — ]ақа (тўн ёқаси ёки аёллар
бўйнига тақадиган зийнат)
مافلى بالطاسد[بر — сафл'1' балта
بورك-طاقيا — ббрд
^دو,ذاك— ^١- —тбшак
دراوآسسملاحن —тава, туркманлар(бо]лавуч
0 0 -X
дейдилар)
طاهلم1ق ب ظعم
م 0 0
—татмақ
رام ب طع.م
— ]Эм-озуқ
ااشس<ثلحام
— а ш
دارا-وارى
-^таза
طاق
—б1рқат
لومشا<تلهاؤغ - طلا"إق
—бошатмақ
يول —طريق
— ]ол
كربج—طوب أ-
ч؛К1рп—
دارمان س طا-هون
— тй]1р.ман369-370
أوحءان — دلمار
— учан(кема)
طا'رسق — طرفه
—танс1Қ
Ўтган замон феьллари
أوزأددى و أوسء'مءس؛ —٠ ط-ال
— узанд'1, 6СТ1371
'زوردى و طوقطادى — طاف
ТОҚТЭД1 ,؛тбзд —
ن'خت
ئلادى س ^٣٨،
— Т1лад!
اوندادى
372؛ўндад —
369-3,0 Туркманлар буни د]كرمان даг؛рман дейдилар.
371 Бу сўз ҳақида و'رءبكللك наҳиба сўзи ҳам шундай, деган
ибора бор.
372 Бу СЎ3 ҳақида و م . الرءوة ]وزدادى яъни чақириш маъно-
^ллнди, деган иб©ра б©р. -
24 а
I
арқа — ارثا — ظور
[наз1Квақула— ■اندك و "ى
(толқуқ (меш, саноч — طوكوق— ظرل جرر
صسءء4س).ء؛تهقتمح
Ўтган замон феъллари
(урунлад'1 (ҳи©©блади — اوروزلددى — فش
؛энгд[ — ي.الكدى
(у^^■{ (ютти— اوش— ظب
коланка а]лад1— كولا'دكا ايلادى— ظل
ҳарфлилар ء—ع
Отлар
л ва к ў н379§ — لال و كون — ءالم
(папас (руҳоний— داباس— عالم
савлуқ380 — صاو روق — عافيا>
(Л1К38، (нуқсон! أسى— عيب
(л،؛0 с (а ~~ آوس — عغ*ل
(уртуқа382 (қария — أوروطدا— ءحور
буртур(юзи қаттиқ, уя^- — بور"لور — ءبوس
(сиз
б©ра؟ н؟дег اوروك، اربح فى ال،شعر و ءؤره 378 Бу сўз ҳақида
билан مللنا .бор. Яъни, соч ва с©чга ухшашлар тўдаси, ўрими демакдир
бирга буни ормачваоруч шакллари б©рли™ ҳам кўрсатилган.
379 Кун сўзини ташлаб, фақат эл —қуёшнинг ўзинигина қўллаш ҳам
.олам маъносини англатади, деб уқдирилган
.сағлТқ шаклида қўллайдилар ص] غل ق 8° Бу сўзни туркманларق
Г1К ҳолда учрайди. Касал .чаъноси-؛ اركدكаالIқаерларء^ўзб٥ءуة 381
бу сўз бу ерда нуқсон маъносида қўлланган.
.н сўзи ҳам бор أ қ а р т ؛؛رطن 382 5у сўз тагида
ك24
84
шақ!ркоз —
з383 ه،؛ —
сўвак(суяк) —
— қол
— ожа(хўжа)
— б 0]' у н384
р؛'санг —
—тамар
— а ш 1 қ (қўл ва оёқ ошиғи)
— к 1 с 1 р
— қора (қул)
— тушман
—
— ака
— кў^в
—қазақ башл1385 (бўйдоқ)
— ЎСЛ1 (ақлли)
— сарт (қора халқ)
—Ш1рк1н
—шабак
— ]аланш
؛л?؛б{л
ш (ҳидланван, 24а؛куфланм
чириган)
أ؛وة тўрз
ثائر كو'ر س ءين ادو
ك'ر — عين
وواك — ءظم
ؤول - عخ<د
]وجا ءض
رويون— عقده
سنكر — ءمب
بزا ما ر — ءرق
ارشق—عرقوب
قي مم ر ٠ عدم
يا-عبد
توشم1ن — عدد
— كالن—عربه
— ا]كI— صه
— كويا و — ءرس
__ ئازاق با,ثلى— ءازب
— اور؛لى — عائل
— دارن —٠ ءامى
“ شركن — عدش
“ شاباك — عحبق
ب رالاش — عران
” ب^ليكلى — ءارف
كوفلاتش — عاص
— تورا— عاده
деган иб©ра бор, бу- و عدم• ادا، ٢ياضا كو'ر аҳиФа четида^؛ 383
лоқ кўзи ҳам кўз деб аталади демакдир.
-дўгўн сузи бор. Аслида бўйинга тақила دكن 3“ Бу сўз тагида
.демакдир ١١^١١٢^
.ءه6 н сўзи؛эрк ارم Шу €ўз ёнида ؛33
.ҳамаша дейдилар ها ماثا قيل Туркманлар ء؟3
85
сўлўк89*
қара в а шзм (тушанҳал
дейилган бир қуш)
шаб1СТ1қ395
}ува
у]а'(ип)
لئ ٧ ٧ ا (тоғ ичидаги йўл)
للة^هل
Ш1НҒ1Л (чуқур)
— узўм
— салқ'1'м.(бош, шингил)
— ч 1 إ а н
— суланғТр
— кў]а
— ўрўмчў к396
— бав
— тана (бузоқ)
— қутуз (қутурган ит)
— шару(аскар)
— апра (шошилиш)
شرممنق ٠ ءممفور
يووأ عمش
ادإ
يوقوش ٠ ع-قيه
ياران ٠ عميق
- مث»ننل
بع.س
يوزوم'ب
سالقم — عنق-ود
صان — عقرب
صولانغر — عرس
مكو را - عت
^وى —— ءنكبوت
اول-دمجوك
ط1 زا - عظءل
فوبزوز — عقور'مى الكلاب
بوب.وك —ءالى إ
ن.ارو — ععسك.ر
ااب.را_-ءحله
ашқ’1Тмақ, тазлагма к397 — اءشقتم1ق و تازلالم،ك
393 Бу сўзларнинг биринчи<;и ерда, иккинчиси сувда бўлишига двир
бир эслатма бор.
د9ق Бу сўз тагида منأ.ر сонқур сўзи бор.
395 Туркманлар شرشا ш ؛ р ш а дейдилар. Бу،؛й ء билан айтиладиған
варианти ҳам бор.
396 Бу сўзни урумчоқ варианти ҳам бор.
397 Саҳифа четида бундан бошқа. опра сўзи тагида اريا а р п а ва
أشمماق ашТқмоқ сўзлари ҳам б©р
87
Н1ШЭН— •لش1ن—ءادمه
(тацл1к (ажабланиш— ط1نلك-—عجب
أ*ءااواو? 6}’в ва — يو و 'زويودا
(а ш388 (умр ز — ياش-ص
30 С1ا— داص، — ءرص
ЭН— آ'ان
389 Т 0 л П 0 Н — طولبانسعم.امه
(куюн) ^تمثله؛ء — ة-وين-ءب
(к399 (боғич, петля؛лг؛ — ادلك.ك— عرو°
(кблгач (салла — مص-ءصابه
(тЭр (тер— دار — ءرق
б 0 қ يوق __ ءزرزه
бал391 — . بال — ءل
(бус (ўт, ем — بوص-علؤا
маз)،' (табиблар қўллайдиган — ما'رى — ض
(бир хил дори
(барч!мак (гез кетиш— دارجهاك — ءدس
(а н ч 1 (хамкр [ — يا'دجى— عج-ين
(бу л а на қ392 (шов - шув — لولاذاق_عكر
сувалшан— سوول؛ان — علف
387 БУ СЎ3 тагида عقد<، فى الخبل و ما]شبه بو و تويون و قيل
يدلم зрқон ва шунга ўхшашларнинг боғи бу (б ў ١٢ ч а, т ў ز ў н) тугун дир.
Туркманлар يعلم ]елм дейдилар.
388 Са؟иФа четида واسم ٢ب-شايا,ش لذت قر لق кўз ёш ҳам
؛اа р Л'У أص ه ا ه ٩ ١٢ дир, деган изоҳ бпр.
389 Туркманлар буни ٧^٢^ салпан дейдилар.
390 Саҳифа четида ءروه_ ا яъни бу сўз إ л ؛ ٢ к ва أ л ؛ к шакл-
ларида қўлланган. "
391 Четда 6у сўз турдош исмдир. Буақбал, қарабал д^б иккига
бўлинадн, деган изоҳ бор.
з^Туркманларбусўзни بولخ.اق бўлғақ дейдилар. Булғоқ اا3رقء
тагида фитна еўзи ҳам бор. Четдаги طولناق сўзн ҳам шунга тегишли-
дир.
86
(ақлли бўлди) ؛сланд^ قلا-لفىض
(қ0қланд1 (ҳидланди يو.ردىخثزم
(кечди, ўтди) ل؛?لاآةزب ل، ز",
гГГТЗштт . ،عف
Санад'1 ва
ا-رادى■
(ботурдх،« (буруштирди جذى_عفبب
бУланд1;толандI402'~' 'ر . عش
,ثثةث؛;ءمح
اممرئب*م'-
(аксирди) ز ع у ш к ў Р ي ~~ بابمى“ءغد
бо]ун ба^ад1~" بو'بو ع لق
(тешди) إأأءأءج ألايىىصلر
إآ7ؤ— ا]بمى
!аст — ؛لهنى
٠٠٠٠ . '«ا-سمث.'سجنخ
(алангаланди
(озод бўлди) اهيء؛ءق — اارس'صيى
(товуш чиқарди) ؛бпд — اوبدى'عب
'1'увурд[— دوووردى — عص
ء Д ته أ و و و — يا'دثدى ب عدس _________
“١ “م"ص “ ”™ءأ » با|صفش ض النوتءسةقأ ,мумйш
с!хтаП варианти ҳам бор демакдир* قل سغننى 'اللأ:الا3ءااأأ؛ء.
.у СУНГГИ ваРиант яна бошқа қабилага тегишли бўлиши ҳам мумкин
ағаш398 — راغاش— عها
лб1Қ؟Ш — شلبؤ_،
!ЭкТнд— الصىس،مر
(дарт(оғриқ — دارت — علن
^إل؛؛ق- اشك— عتبه
(дЭвЦдав (дев — داو— عذرت
баҳана— باها'را — ءذر
(тс^ана (атайлаб — ت.ودالا — عماسأ
кўлўк (сақич)— م لوك— ء
^Ўтган замон (^ллар
т!р!лд1 — در بس — ءاش
— تارلادى— عرق د صزإ
؛тўзатт ,؛؟асад[ — دادى و تولاتي~'عف د
399!қучақлад — ةو_جائلادى — ص
40°!ў]ўтлад — او;ونلادى — عنق د ء
؟н!шанлад— سئاللاذى — علم
(қоралади) ؛٢٢٧؛ — ابكعلادى— ءيب
!улуд — اولودى— جا
туркманлар) ؛ III л а Д ؛ т — تشلادى— ض
(дейдилар ؛'асрад
ташдО) آн Д ة Р ة ,؛ л Д ؛ б — بلدى، اوراددى، ندى —
/نادءلم
(азаттг (озод қилди — ءاراتي— عتز>
<مل م صم د ثالق ض الاث”«»*؛“ .
биринчиси ҳар нарсадан ишлангаи асо, ёғочдан و اا-تانى جوأبم^ت
ишланган асо бўлиб, иккинчиси набус дейилган нарсадан ясалган асо.
اه*سلهم بويونلاس қ у ч т I, четда تجش тагила م، 393 Бу
сўзлари ҳам бор.
деган ибора бор. با؛لكيى المءقوده فى موم الي.ا، ،00 Бу ерда
.6 ҳам талаффуз қилинади, демакдирهعملآبم ўрнида н
ЧИ-
1'балш1рад-
(тас болд'1 (йўқ бўлди -
ТТ1؛[-
тI]д 1 (ман қилди) -
؛-булуқлуқ а]лад
қишмаслик қилди)
-қар1Д1
сусади))؛д؛Т1нш-
■бурслад! (ўт берди)
-]урулд'1403 (чарчади)
ажабланди)) ؛'тацлад
(-Сў]ад1 (суянди
;الشرادى— لاى
لناس ب.ولدى — ءدم
لتي .
سدن
رو ل.وقلوق ا إ;لادى .. ءرد
قارلمل4اى سس ع:جر
س ع.طسى
رورصلادى س.على-
يورد لدى ~-ما
طا'لكلادى — عج.ب
سو؛آادى ءفدص
д ة л ز 3 а ҳ м а т а — زا,همات ايلادى-علب سرء
ҳарфлилар ء-غ
©тлар
-б^л^'؛'
'ТОЗ (тўзон, чанг)
-ақташ*^(қул.)
']ат
-қашқалдо қ405 (олдида оқи
бор от)
با,وط — عما،ا
طوز — غبار
أائطاش__نحلام
ا_اط „1,— ع-ر ر-مب
ق.ارغا و قو-رنحونسغراب
ثاشقالداق'خغر
403 Саҳифа четида бу сўз ҳақида فيد غم ازظءفى ازداد فيقال أأتي
бу сўздаги тп, д га сингдирилиб ءاتي атт؛ шаклида ҳам талаффуз ҚИ-
линади. Бу изоҳ билан ав?ор ассимилация қонунини кўрсатган.
۴٠ Чедда اق.طاجى п қ т а ч 1 сўзи ҳам бор. Тўғриси ҳам шудир.
*؛٠ Бу сўз ёнида صغر с а қ а р сўзи ҳам бор.
25 б
(баттуқ 406 (сувчи— باطوقسفط-اس
بمأما؛ا^- أ؛شلقس-غله
қалбур— قالبور--صدال
(шувал (қоп — شوو؛ل — غرار°‘
бутақ— بوطاق — ض
арманл!қ— اا;رماذلق—'غايه
кашқа — ماشقا —■ عزم
а بمد.0 Л — اوب — غيب
(қонуш (талон-торож— ثودوش — غرها
(бэз (без яраси — دار—غد°
(тац. (эрта токг — تان-غدا
0 пу р — أودور-—ءول
(бртў (парда — اور'نو
(рмак (ғазабланмоқ؛ўаг — ياكرم-اك— م
(ашТтмақ (алдамоқ— ااتجماق — غبن
(қарғаша (аралашмоц■ — قارغاش-عوشم
(каната (ғофиллик— آا"؛لااآعفيه
ламак (кунчилик؛кўн-- كونىلاما.د
дард — دارد—رض
назламақ— •رارلاماق _-عسح
؛иқа
ийинчилик)
>н)
қилмоқ)
ؤح —ءإنى — Қ1з(қиммат)
91
—сусуғард!
булутланд1— بلوطلا’لديسمم
1'Трлад[ — يرلادى~~عس
нарса бўғизда) ؛қар'1'лд — ؤاررلادى — ءص
(қолди, тиқилди
лдад! алдаш маъносида^ — ض
қўлланди
Т1КТ1 — لكشسم-س
-10 (ғофиллан‘؛'осан болд— اوم،ان دوادى— ;
(толад'1 (қарз ҳақида— تولادى دودل ي
(рд14и (йигирди؛П — ا؛:ردى— ^؛
қарғашалад'1 (қоришиб — ثارغاثالادى —غوش
(кетди
276 ->؛чолғи билан ёки товуш б — ض بألارذ و الصوة
лан куйлади
س Бу сўз тагида با]للام деган сўз бор. Яъни бу сўз л билан اوصال
(^ал шаклида ҳам қўлланади демакдир. Бу вариант „Девон“ га мосдир.
<؛؛ Бу сўз ҳақида و با]لنين على قيل туркманлар ғ билан اغلدى
уғулд! дейдилар демакдир. Четда غلدى| уғ шакли ҳам бе-
]؛увулд — اووولدى— ض ءليد
ус'1' азд — اوص ءازدى
اووولدى— ض
اوص ءاردى
рилган.
93
ўтган замон феъллари
кт1؛5" — качأجكنى— ءاب
(ан!рд'1 (ғазабланди[ — يالكردى-غضب
(коз қақт! (кўз қисди — م ق-اش— غمز
К03]умт1— كوزيومط؟ا — ءهس
қутард1— قو<طاردى— ءرق
(апт'1 (бекитди[ — يابس— غلق، س.نى
(баттТ (ғарқ бўлди — باتي— غرق
(шўнғиди) ؛чбмд— جو<مدى — ٧٧
!ангд[— يا'لمملى إ .د
صحث:أ:ماص
ثعمتل — رودى— ءل
;■ل'سلب — ىينادى — ٠٨٧
Қ13 болд'1 (қимматлади) — .
(— Қ1ЧТД1409 (бадан қизиди
(тупрақладТ (чангиди— طوبراقلاديى“مر
1'ТУЗОН бост— طورلادى
تمش؛ي
(асламлад! (фойдаланди— ااصلاملادى — النجارو ارن
واوالحالادى ض
غنيمة العسك^من درب
" ا]صلادى غن*ا
؛лад؛кўн— م.، ن ,لاص — غأرمن الءير°
-————
؛дейдилар أع له أم» а ل туркманлар ئل ب1آلغين ءع؛؛آءت 3أ° مء
-ء6 варианти ҳам ؛ақилт[ دا'ركلعل هللا؛أءه Бу СЎ3 •؟٠٠ а؟° ” деган
٧ .рилган
تمحلمحيثمثضءةضمم^ثئمةكءباسد
والثالث م. نحليان اده ن فى الص-دوروما ءى معناه.ا
матланиши, учинчиси баданнинг қизиши демакдир.
92
2 7а
ҳарфлилар تأ؛ى
Отлар
بأم ^ ة ٢ ة ق ز ة — ايلامان — قع-ال
اجلان-ظح —ач^аа
—ачаған
قر_فلك — Қ1'р (қир)
1 — اش بور ااط-فرقدأنКК1 боз ат (қутби ШИ-
^©л яқинидаги икки юлдуз
بمءه!ء шомдан эрталабгача
сўнмайди)
" *كولادكا — فى
يارى يار —فلا
ар[ ا33ل —
ب-ابماق—منملاح
بمئءاع6 —
أ أولن—نم
— авуз
دو دام — ف د
— (бир
رو ط ذه“ف
— бут
زارأك — شج
—зарак^8
أومن1م — ض
—октам
رالطاى — ف.تنى
—
لوثصول — مدر
—^оқсул
] ٢ ركلى — ف0يم
— ЭНЛ1414
ацламақ— أ'ا-كلاماق-—ف~م
(қанбаз (бемаъни одам— دان ب.ازسفضولى
сақав — ساق-او — فاق-ا
тан1'шман — طا'ثهانسفقيه
тамаша— طا^شا — دح
(тат (деҳқон— طاط_فلاح
2ام Бу сўз қаршисида четга أشلامن ишлаган сўзи ёзиб қўйилган.
13م Туркманлар شاذان шашандерлар.
س Бу сўз ёнида و هوالرصئى أينا бу закий ҳам демакдир.
28 а
أ ن.<ثدفرتو ■ فهاق
,р!қ (ҳўнграш،؛1Ншгқ —
ғон)
دلى — ب
— так —тоқ
ناكار — فرادى
— такар(тоқ)
— б 1 р а р
15؛олат —
يوط
— ]ут
قران
—қТран
— ■أم و٢^٢® (туя б©ласи)
اأطسفر،ى
— ат
ااط.لى
— а ? л ■١■
قانعا قا — ف.طرق
—-қанчақа (у©'!' кийими)
كورك—فرو° ك-
— кўрк(пўстин)
بالا—فرخ
— б а л а
(ق؛ه) мамраҳ— مامر]حسفهد
(барс (ов ити— بارسم0 ١'
(ба^ла (ўсимлик— ٢^١^ — ٢،
тузақ— طورأق — لج
шқан4П؛’с — >ثان — نار
(кўмўш418 (хом кумуш-— كوءرش_ك
(бавл (тезак— دول_فلءى
бош— بوش — فارغ
الاول هوموت الادمين ■:418 Бу сўзларга қуйидагича изоҳ берилган
■٦٢ ق Л ٥ و الثا'دى بدوت ألموا رم أردارث هوكثر<، بالسيق
одамлар ўлими, иккинчи ]ут —чорва ўлими, учинчи қ и р 0 н — қилич
қирғин. إ،لممو билан келган кўп
ибораси б©р. نمل ك.شك 416 Бу сўз ҳақида четда кашак
чан шаклида ҳам берилган.؛с صء؟ان 417 Бу сўз четда
шаклида бир иб©ра بغير صاع 418 Бу сўз ҳақида саҳифа четида
.бор. Ишланмаган хом кумуш, демакдир
95
балта419 — بالطا_فاس
сўрма— مورما ف]رة— النج.ار
(бт брн1 (танур — اوط اورلى — فرن
кбмўр— كومور— فحص
(шўлмак (хурмача — شولهاك_افغار
(1л1(илиғ[ — ميل—فاتي
(қан1'42° (қаерда — قا-بى—فى أين
пўрша421 — بررنا —فلغ-ل
тўрп— طورب —فحل
қасмақ422 — تاصهاق _فضله
(мева) ٥١ إ №ؤر — ياض—فاكهن 1-'
ашамак— ااشاماك — ؤطر
آ^و؛؛منر— يوئارى— فوق
увутлТқ— اووطرق _فصيحه
(каната (тўсатдан— كا-اتا — فجاة
ل™ — طوى_فرح
Ўгган гаксн феъллари
أ1دكلادى_فهم —ақладГ
ءاشكارا لموردى_فمئا —ашкара 60ЛД1
قوثودى— فاح — қоқуд!42*
119 Бу сўзнинг арабчаси فارس шаклида янглиш ёзилган, тўғриси
ؤاس дир.
450 қ а н I сўзи устида خا'رى хан1 сўзи ҳам 6ءه.
421 Бу сўз ҳақида و هومشنرك مع أسم البرغوث тарзида бир
ибора бор, бурга ҳа،، ифодаланади, демакдир. Четда ببر бабр шак-
лида яна бир сўз келтирилган.
423 Бу сўз ҳақида و هوالطعام النى بقى فى قدر الدت من
ثوة النار олов иссиғида қозон тагига ёпишған қирмоч демакдир.
*23Орадақақт! نقنى сўзи бор. Туркманлар қ0 қ с у д 1 قوقسودى
дейдилар.
28 а
96
28 б
أعءاله— اايردى-فتق
а^1'рлад1 — اءيرلادى
-улаштир) مةمأ^ءأ^إلا^متملا— يولاشنردىءفرقا
؛؛42'ўшатт1 — أوثاتى—ففش
дардағанлад! (парча-— د]رداغانلادى — فتتم
(парча қилди
алша]д'1 (бошига қўл би- — ا-الشايدى — فشح
(л^в урди
(ишқаламоқ) ؛'вд© — اودى — ؤرك
1'тошад — ذون1دى — فرش
1'ташт— طاثنى — فار
кбпт1426 — كرش
؛тўганд— توكالدى — فرغ
' بوشالدى
б'1'тлад1 — بنلادى — فلل
" شاطلادى—
" قوباردى— فك
؛здад؛ — ادزدادى — ق'تش
к Т ة ء — سوكنى — '•؛'نم
(пасайтирилди) ؛лд؛барт— بار"للدى — ؤرك
أ.1 р Д آء — قردى— فنى
СЗ^ўНД1•— سويو'دى—فرح<
(айириб олди) ؛ўзд — اوزدى— فصل
؛чт؛б — بمنى ١
шакли ҳам келтирилга н ؛рд؛ўлашт او,ثتردى 124 Саҳифа четида
сўзи ҳам б©р. ؛С1ТТ صد Бу сўз ёнида ص
де- آ?أبمأ^ ؛копук ءك.وب.وغش جقنى 426 БУ СЎ3 ҳзқида четда
.бор ،٠^١ йилгандаги каби ибораси
97
ةة-ت
тТрп!лдад1 — طربيلدأدى—ز و لث
؛рд؛к؛؛с - اكرس
427؛пншрад — شثرادى
Э.ТТ1 — اض — فعل
(28 (йигирдиءإ Д ؛ إ ز — أسدى —مل
1'қачт — قاجض_فر
,9 (хушдан 0Ғق4ا тумсуқт — توسوش-فطس
(азд'1 (бузулди — اازدى.فسدوناه
.тангри билағонроқдир—واس اعلم
қ ҳарфлилар — ق
Отлар
т а р ق ل 1 к ў ч — "ك.وجرإ رادار—ئ1در
а қ 1 н ва ز — ياض و يووق— ةردب
(абрақ (тери ёйи— اا؛-راق — 'موس اس
там1рқазу-қ — 'ذا مر قازوق — ق-طب
؛ К0 п Р — كوبرى-قنطمه
қ а м 1Ш430 — ثامش — قصب
(бабас (фозил одам— يا باس-سى
(эцса (гардан— اا'لكسا— قف.ا
،}ة^ول — يورك — ةلب
(авуч (ҳовуч — ااووج.سقبصنه
т.-аба.н — طاب1ن_قدم
427 Бу сўз ҳақида четда و رالمن ايش1 بهو فع الشن الاول
биринчи ш ҳарфи ўрнида ء қўллаш варианти ҳам бор дейилган.
428 Бу сўз ҳақида يىرلب.ردى туркманлар ب.ردى ббрд؛ дейдилар„
деган ибора 6ءه.
429 Бу сўз ҳақида т у н ч у қ т أ шакли ҳам берилган.
430 Бу СЎ3 ҳақида четда نمب مدو طاطلى ئاش قصب ذارس■
қамиш икки хил, бири қамиш, иккинчиси бал қамиш, соз қа-
миш و مار ثامش дейилади, деган ибора бор.
98
даш (қариндош)
ташан
бэжак
1 қ у р в а л
(тагмвар431 (темир атки
йиринг) 29а) ١؛?؛
қусмақ
кбркулама к432 (қорин
қуриллаши)
бурамоқ
Қ1СҚЭ
урусб'1] (фоҳиша)
433أ б у 3 а
қабақ (қовоқ)
■тузақ
к؛қараЗр
кЭстана (шакар туз)
^арма
кбжа
بم3أل
қ а л а ш434
“ داش — ؤرس
— ت1ش1ن_فلط
— باج؛ك
— قورو]لى
— ت1 مو أ ر س قو ره
— قلب ألئءءر0
— ارس— ئيلج
ق.وصهاق_قتى
كر'ملباكسقرقرم
بورام؛ق
قح<فا ٠ قممي.ر
اورورس — ب
بوف-اى —
قاباق-ةرع
ؤايه1ق- قشطا>
دور أ ق فل فا سرع
ثارا رردك-ر]صا
مممكلسعتا را - قه<طل
رارم1 -— ثمةء.محه
كوجا
كام-نرص و ءو اررش
р-؛ҳам бор. .Девон“да там ؛рг؛там ت1مرءكى 431 Бу сўз ҳақида
\لهركو гў
қулдурамоқ шакли ҳам берилган. ئلل،نتق 432 Четда
билан талаффуз қиладилар. Бу сўзнинг четдз ٢ 433 Туркманлар
шакллари ҳам берилган. رهعرت6هاارسمه بوغد]ى و بر بد•اى
шўрак, чўрак сўзларн شر]ك •؟وراك ида четда؟،434 Бу сўз ҳа
.ҳам берилган
ا99
433 м у Н ز м а — مابم-ون — قرد
ас, шал — راص شال_ئاةم
؛рп؛к— ربى — ئنغد
إ 0 к Л 1 К 1 р П — اوثلى دربى
436ر т о р ғ а ~ طورعاى_قنبر0
б1т — — قل
ба]ғуш — راى غوش _قسيام
(Қ 1 3 ғ а ш (қуш— ءزغاش_قطغاط
л қуш؛т— تل— موش
бўтага(қуш аъзоси, санг- — بوتاكاس'فالصه
(дон
қ а б у қ — قابوق—قئءر
(опрақ (эски— ءابر]ق— لا.ش
ш ў п р а к — شبر]ك —
КЭНД1Р— كا'ردر
қам — ؤام
мам!к, мамуқ пахта— ماش — فتلن ~-~г
(бурун (майда нарса— بورونسمصاصا>
куна 437 буни — كوراس قراد
К1С1ЛТ1 ^ам дейдклар
шқа438 آ [ца — محا وشقا __ ءوش
(ااااءه6 ,бував143Э (боғ — ب.وواوى— قود
сўзлари ҳам ١؛ أ а а ч 'ر يا بجن апчу ва( يابء؟و Зу сўз ёнида؛ 435
берилган.
-а П ز ,ав с I ر ,кана كا'دا، ياوس> ياب.سى وه صاقووغ] 436 Четда
урға сўзлари берилганآله ء ,أء
қурунчуқа дейдилар. قورو'رجوقا Туркманлар буни آ43
буқ0В1, буғавТ шакл- ^٧،، بوثد.اوى 438 Четда бу сўзнинг
ибораси бор, كوسن.اك و يئ.ال ة.يد лари ҳам берилган. Саҳифа четида
демак бу сўзллр ҳам шунга оиддир.
бу сўзнинг шундай шакли ҳам бор, деган كونا(قلادى «» Четда
.иб©ра келтирилган
29 б
100
لقل~ إ;اى — ءوس
مسمةئءه؛ا — معلالث-نميم
т0П1ЛД1р!қ— طابلدرلق-بمب
(1 (ш©хيي 3 Ў ل м Ў — مويو'ل —ثرن
қ!н —ض — فراب
(дбд (қолип — كار،قالمب
(1‘блкан (кема елкани — يالك.ان — م
ала(؛п-— بمالا— قدح> رج-اج
(ала،؛ — ثالاى— قزدر
қазан— قازان — قدر
(авлақ (идиш— أاولاقسقصع.ه
(тўб (нарсанинг теги — توب,سنمرالشى اى ا,سغله
(қашу (ойболта— قاشر — قدوم
(танрўтка (туя тамғаси— تا'لروتكا— ة-رمه
زعءهء— سر]ى— قمر
қбшк — /ثك
442ة ш а Н ة К — كوشا'له— قب.ه
(٢۶٢) 443 кбр — كور — قم
ча—ما— قدر
ШЭКЛ1 —شاش
(қонун - қоида) ٢۶٢ — طورا — قوام
хбруйр^ кэтар (орқага— كارطارا£كاتار — قه.قرا
(юриш
444 4 б Л — اولج — قواس و الاعنب-ار
!кат— قاطى-ئوى
Четда бу сўзнинг конглак шакли ҳам б©р. ٠»
.қорған сўзи ҳам бор قورغ-ان 441 Бу СЎ3 остида
.қидз кўзсиз гн©сидаҳамкор сўзи қўлланади дейилган،؟у СЎ3 ҳ؟ 442
3қида иккинчи сўз миқд©р маъносидадир.؟ у СЎ3؟ 443
.деган ибора б©р أولءك ألكين و اولجرى م)ل 444 Саҳифа четида
101
447؛ 1 р г а н д — الركا'ددى"أي
-қайғулан) — قايقالا'ددى"قلق
т Гл-Д1 - سلدى — هد
(нлад'1 (яқинлашди ابم8إ — رافزلادى ح ي ’
(ўлўд1 (тақсим қилди— اولودى-بم
(будад1449 (бутамоқ — بودادى^قلم
(блтўрд1 (ўлдирмоқ— اولنوردى'قنل،
(Сўплад1 (соғайди— سوبلادىآ؛س
(•ар1тт! (™кланди— ارطى_-نظف
؛қас^^қас кўлд — قثضحمش~قهفض
؛бпт — اوبنى-نبل
؟қавурд— ثاووردى-قلد
(а т т 1 (қувлаб етди ز — ياتي— ناد
١— م
ч'1'қарД1| — اءرج
ا — ا<طلع
آآآإو؛إ— ف؛يطى— ةه-لاى رجع
КЭСТ1— كاض — ءطع
؛ўзд— أبردى
Қ'1'рш1лдатт1 — قرشلدا'نى — نرش
ҚОШТ1- نوشنى — ءرن
ҚОПТ1 — قاض — قي
447 тУРкманлар ؛ اركرالدى»»كء г ра н д ؛ дерлар. Четда ريكر|زافى
ا أأ г р 3 н д 1 шзкли ҳзм берилган.
448 СЎ3 тагида جارالاص жапалад1 ҳам бор. Жафоланди маъно-
<сидадир.
449 Бу СЎ3 ёнида مذم яъни, қаттиқ сўз деган изоҳ бор.
103
5“бзрк- بارك
шоп (чўп)— نوب-ثه
^Тган Замон феъллари
қатт!— غاشجميى
1', — қатУболд
؛кўчлад — اردس' ٢
1 0 л т у р д — اولطوددى-ةم
آт т إ а — ]اتنى — ؛ال
؛дад — دأدى —
шбвўрД1 — شوودردى-~ق •
(актарД1 (ағдармоқ — ]اقطاردى
416؛■қозғард — ؛ورغارص
Қ1РҚД1 — قرقدى— ض
؛кўчланд— كوجلاندى'قوى
!блшуд-— اوكودى— ق'اس
ОҚУД1— اوةودى — ئرا
ҳам шундай ؛уқуд— اوقودى — فهم
(аздТрдТ (озайтди— اءردردى— ش
(Қ1'сқазд1 (цисқартди — تصقازدى— نمر
торт!қбЗрд1— طارطق باردى — قدم
мустаҳкам маъ- ,،<ؤهوالشدة بمعنى الثا*رى 5 Б е р к сўзи ҳақида،■ي
.кучли деган маънодадир — أ носида дейилганига кўра, биринчи сўз қ а т
ق.ورغ1ردى учинчиси, яъни وألثالن،من نرب ا1-كلام Бу сўз ҳақида ®٠٠
.сўзни буриш маъносидадир '
ЗОа
102
'1‘қақлад — ةائلادى_-قدد
(шақт'1 (чақимчилиқ қилди — شاش __ قدح وآش1كى
(Ч1мд1'лад! (чимчиламоқ — هه.رللادى — رس
1 а ч т — ■ اأجنىا — ئدف و درج
450؛‘дафгшт — دايشنى-ةابش
Э]Д1Н (муборак آأأإ3ة،ا — كو,; و'لك ءارددن— ؤر ت ء.ينك
бўлсии)
Отлар
ар!қтақ (чўлпон юлдузи'. — أءردق كاق — ذوي
جلب؛ن Буни туркманлар
(.чўлпан дейдилар
X ҳарфида изоҳланган كوف
(улу (улуғ — أولو — "كبير_
кбп — مب~م
шоқ — ذوق
-н'؛'қар — قارس-/م
(қоринли؛) каба — كا.لا
(гўзал) تاة4ث؛ة،ا— كوكجاك„كوسى
(жумарт (саҳий — جو،ارطسكرلم
алқав451'[ — ي-القاو — كابن
сс^лақт1шлI452 ص<يلاق لئلى — كادوم
топуқ — طوبوق — كب
қ.уттопуқл1453 — ووط هاو بوس —كب مارك
!қутсгз топуқл — نوهلمز طوت-وقلى —كب وحش
дейдилар. ؛ ш т ؛ д а г دأك.قنى 0 Туркманлар буниءي
нчак дерлар.؛эр ادررنء؟الق 451 Туркманлар буни
-варианти ҳам берилгаи ؛свлактшл إلى تشلى 452 Бу ҳақда
қу-тлГ т 0 п у қ л 1 варианти ^а^ لطلى طبم.لى 3 5у сўз ёнидаةي
.берилган
س
يةب1 а л а н ч ز — إالاذءءيى__'كذاب
موئعئ, '
- شابتي — كيق
авуч— اا,ووجسكسشه
бавур455 — باورر-كبد
(бўрак (буйрак— بوراك:سكلوم
'466 (тўрў (ранг — طورو—كميت
يةي Туркманлар يالفا*رجى )'алғанч! дерлар..
ةةه Туркманлар راءر бағ!р дерлар.
ءةف Туркманлар طوغرى тоғру дейдилар.
НАКРА БУЛИМИ1
Накра — ноаниқлик хусусиятига эга бўлган исмлардир.
эр —эркак киши, к 1 ч 1 — киши, одам, эпч؛ —хотин, аёл
киши, ат —отва шунга ўхшашдир.
Накра исми икки сўздан иборат бўлиши ҳам мумкин: а к
б а р с 0 қ, ؟оплон, қ а р а кэсак, баш тавва шунга
ўхшашлар. Баъзан иккидан ортиқ сўзлардан ҳам бўлади:
қабаршақл'1 б а ғ а, тошбоқа ва шунга ўхшашлар. Араб
•тилида накранинг мураккаб тури бўлмайди.
Маърифа — аниқлик белгисига эга бўлган исмлардир.
Чунончи: олмош, аниқланмиш, исми хос, ишорат оти, мавсул-
лар2, маърифалардир. ٠
ОЛМОШЛАР БУЛИМИ
Олмошлар — сўзлрвчи, тингловчи ва ўзгаларни англатган
сўзлардир. Буларнинг ҳар бири бирлик ёки кўплик шаклида
бўлиши мумкин. Туркий тилда иккилик (иккиликни англатув-
чи махсус шакл) йўқ, иккилик маъноси бу тилда икки сўзи-
нинг ўзини қўллаш йўли билан ифодаланади. Чунончи:' ز К-
к 1 ч 1 ,؛КК؛ анч؛ ,؛кк؛ аткаби.
Олмошлар айрим ишлатилади, шунингдек сўзга қўшилиб
ا Маърифа ва накра араб тили грамматикасида отларни аниқлик ва
ноаниқлик туркумларга ажратадиган категориядир. Маърифага кирувчи
сўзлар туркуми етти хилдир. Араб тилида мазкур туркумларга кирмаган
сўзларнинг ҳаммаси накра деб тушунтирилади. Бу бўлим туркий тилларга
хос бўлмаган хусусиятдир, шунга қарамай, автор туркий тиллар матери-
г^лини ؛шу қоидага мослаб изоҳлашга ؟аракат қилган.
2 Мавсул — турли типдаги боғланиш — ани؛؛л©вчили бирикмалардир.
06ق
к-елиши ҳам мумкин3. Улар келишиклар билан ҳам ўзгаради-
лар4.
Олмошлар сўзл©вчи бирлиги учун ман, сўзловчи кўплиги
;учун феълларда б1з, отларда М1.Ч дир.
Тингловчи бирлиги учун сан, тингловчи кўплиги учун ке-
ласи замон феълларида С13, исмлар ва ўтган замон феъллари
учун -ШҚ13 ишлатилади.
Узгалар учун бирлик шакли к а н с ؛, канд؛вавз1 сўз-
ларидир. Буларнинг кўплиги учун шу сўзларга-ла/?, -лар
؟؛ўшилади.
Ёпишиқ олмошларнинг (эгалик ва шахс қўшимчаларининг)
‘ хусусиятлари ҳақида
" ва феълларда сўзловчи бирликнинг белгиси су-
кунли (м) ^и^бланади. Сўзловчи кўплик учун отларда М13,
келаси замон феъллариДа б1з, ўтган замон феълларида қ ёки
к ишлатилади.
Узга бирлиги учун исмларда ва феълларда сукунли й қўл-
ланади. Кўплик учун эса буларга кўплик белгиси -лар, -лар
-қўшилади. ا
Ёпишиқ олмошларнинг исмларга 6لاسللاي иелиши қуйида-
гича: баш؛м؛з, кбз؛М13, э л ؛ м 3 ؛ ва шунга ўхшашлар.
Тингловчи бирлик учун: б а ш 1 ц, к 0 3 ؛ н., э л ؛ н ва шунга ўх-
шашлар. Тингловчи кўплик учун: баш؛ц؛з, К031Ц13,
эл؛ц؛звашунгаўхшашлардир.
Узга бирлиги учун: б а ш кб 3 ؛, э л ؛; ўзга кўплиги учун:
канс1ларн؛н, б а ш 1, канд؛ларн؛н баш'1, сбзлар-؛
وإلا б а ш أ тарзида кўлланади.
Феълларга қўшилиб келувчи ёпишиқ олмошлар (эгалик ва
шахс қўшимчалари) замирлар белгисини сўзловчи қуйидагича
ифодалайди: бирликда — а л д 1 м, ز э д ؛ м, к э л д إ м; кўпликда
— алдأц, ز ЗД1К, КЭЛД1К дейилади. (رلقى иборасини а«г-
ла^! қийин бўлди).
Тингловчи учун бирликда — а л д 1 қ, к э л д ؛ қ, й а д 1 н;
кўпликда — а л д 1 н 1 3, к э л д ؛ н 3 ؛, Йад1қ؛з тарзида бўла-
ди. Узга бирлиги учун — а л و ز ,أ ء д و لا ,؛ л Д ؛; кўДлик учун —
алд1лар, кэлд!лар, ]'ад1лар, катт؛лар.
3 Эгалик ва шахс қўшимчаларини автор «ёпишоқ олмошлар» термини
билан юритади.
4 Асарда «сўзлар марфуъ, ة мансуб ёки мажрур шаклида бўлади»,
деган жумласини биз келишиклар билан ўзгариши мумкин деб таржима
!؟илдик. Араб тили грамматикасида қаратқич — мажрур, насб ёки мансуб,
тушум келишиги, марфуъ — келишик формасида эга ёки кесим вазифасида
келган ©тлар демакдир.
107
Агар иккисини ҳам (олмошни ҳам, қўшимчаларни ҳам)
аниқ қурсатмоқчи бўлсак, сўзловчи бирликда ا؛ةاا алд'1м,
сўзловчи кўпликда б؛з а л д أқ, тингловчи бирликда с а н؛
(с а н?) а л д أ н, тингловчи кўпликда С1 3 а л д آ Ц13; ўзга бир-
лигида канс؛алд'1; ўзга кўплигида кэнс؛лар а л д آ л .а р.
Ёпишиқ олмошлар ва айрим замирларда, исмларда, ишорат
отларида мафъулнинг (тўлдирувчининг) қўшимчаси олмошга
қўшилиб қўлланувчи касралик -Ш дир. Масалан, сўзловчйни
англатувчи мустақил олмошда' мен؛туйд؛, сўзловчи кўп-
лигида 6؛ЗН1, тингловчи бирликда с е н ؛, тингловчи кўпликда
С13Н؛; ўзга бирлигида КЭНС1Н؛, ўзга кўплигида КЭНС1-
л ة р н ؛ дейилади; кэнд؛вабз؛ каби олмошлар ҳам шундай.
Ёпишиқ олмошлардан сўнг (эгалик ва шахс қўшимчалари-
дан сўнг) келганда сўзловчи бирликда б а ш 1 м н'1, I улуд؛;
сўзловчи кўпликда баш؛м*1вн؛, ^нгловчи бирликда б а-
ш 1 қ н ؛, тингловчи кўпликда баш1н,؛зн؛, ўзга бирлигида
баш؛н؛, ўзга кўплигида б а ш л а р 1 н 1 дейилади. Отларда
ҳам тўғри тўлдирувчининг кўрсаткичи -Н1. آل у л'1 н 1 туйдБ-
султан ҚУЛ1Н1 сурд1 каби.
Яқинга иш©ра қилганни англатувчи исмларда (кўрсатиш
©лмошларида): мун! алд'1; узоққа ишора.қилганни англа-
тувчи исмларда ун؛ саттг, ўзга учун мувар дейилади. Бу
арабчадаги яқин учун қўлланувчи х" кабидир. Масалан,
آءطه لردا буна ақча бэр ўрнвдм мувар ақчабэр
дейилади. Узоқни кўрсатиш учуч ацяр а)тт؛м гагшдаги
ацар олмоши ҳам шундайдир. .Булардан кўплик ясаш учун
©хирига -лар, -лар қўшимч^сини қўшмоқ зарур: мувар-
лар каби. Бошқалар ҳам шўндай.
Изоҳ. Мажрур олмошлар؛ғн-нг (؟арат؟؛етч формасидаги'
олмошларнинг) ҳаммаси ёпишиқдир. Унинг хиллари кўп,
уларнинг қоидалари мфжрур бўлимида берилади. Тангри би-
лағонроқдир.
Алам фасли. Бирор нарсага хослаб қўйилган сўз аламдир.
(атоқли ©тлар). Алам фақат биргина сўздан иборат бўлиши
мумкин. Масалан, аллаҳ — тақр؛, расул —пайғамбар, мал؛к.
— қаан кабилар.
Туркий тилда алам икки сўздан ҳам ташкил топмоғи мум-
кин. Масалан: ала буға (киши исми),рара кёсак (кесак).
аймақ ат, беш тав (тоғ оти) ва шунинг кабилар.
Алам бир исм ва бир феълдан ташкил т©пиши ҳам мумкин..
Чунончи: кун дуғд 1, زه дуғд1 (булар киши отларидир)'
ва шунинг кабилар.
108
Алам фа؛،ат бир феъл бўлиши ҳам мумкин, чунончи:
■ббкт؛ ва шунинг кабилар5. و يممون در تجلا
Чунончи: калавун кабиларки (дугун б؛л؛г؛) демакдир. ٠٠
Алам салт — содда_исмдан бўлиши мумкин. Чунончи: арслан, م
лачГн,” дуған, туған ва бошқалар: «Алиф», «лом» билан маъри-
؛фа бўлган сўзлар муштаккатлар орасида ҳам бордир.
Чунончи: кэткан (кетган),кэлган (келган), алған
(олған) ва шунинг кабилар.
Маърифа ва накра туркий тилда фарқсиз, бир хилдир.
Чунончи: ارجل— رجل сўзлари эр, الهرأه— مر эпч؛ де-
йилади. Буларнинг жами эрлар, эпч؛лар.
Фаръ туркий тилдаги сўзларда мурннаслик белгиси (жен-
ский род) йўқдир. Чунончи: арабча эркакларга анта (ائت)
хотинларга ЭНТ1 (ا’دي) равишда фарқли қўлланувчи сўзлар
туркий тилда бир хилда фақат сан қўлланади. Арабчада
кўплик формада эркакларга антум — ا'لتم, хотинларга ан-
тунна آدنن деб фарқли қўллангани ҳолда, туркларда фа-
؛қат бир хилда с؛з дейилади, холос. Тангри билағонроқдир.
Ишорат исмлари бўлими
Исми ишорат бирлик ва кўплик, узоқ-яқинликни англатув-
чи махсус шаклларга эгадир. Бирлик ва яқинга бу, му, бирлик
ва узоқ учун ол, т،г6 шакллари қулланади.
Яқин куплиги учун булар, мулар, узоқ кўплиги учун
алар, унлар қўлланада. Бундан бошқа яқин учун арабча
هنا ўрнида бوр 1, узоқ учун арабча ءم ўрнида ар1 сўз-
лари қўлланади.
Фаръ ишорат исми айрим ҳолларда ишорат ва замирликда 42б
муштарак ҳолда қолади: ٠^ ва о«лар каои.
Замирларда узоқ ва яқин фарқ этилмайди. Тангри била-
ғонроқдир.
5 Шу ибора яхши англашилмади. Иборанинг маъносига кўра, дафъатак
ўйловсиз юзага келиш маъносидадир. Яъни сўз ясалиши бу хил қатъий
^ридалардан ташқари, халқдаги истеъмол асосида ҳам юзага келиш
мисоллари учрайди, демакдир.
6 Татар тилидаги ТЭГ! сўзи шу бўлсами? у ҳолда у даврда тэг،
шаклида талаффуз қилинган.
Бир ерга иш©рат қилиш исталганда яқин ерга мунда,.
узоқ ер учун анда сўзлари қўлланади. Бу сўзлардаги -да
қўшимчаси арабча (فى) мзъносидадир. Мунда ؤى هنا Д£.
макдир.
Ишорат исмлардаги танбеҳ хоси ўрнида ٠١، сўзи қўллана-
ди. Яқин учун учбу, узоқ учун очул дейилгандаги каби. Уч
сўзи олмошларга ҳам қўшилиб келади. وج م—ا ن [ Учман,.
اوج بو учмиз тингловчи ва ўзгалар учун ҳам бу €ўз қўши-
либ келади. Бунга зарф қўшимчаси (ўрин келишиги цўшим-
часи) ҳам қўшилиб келади: учтадир каби.
Бу ердаги -дир қўшимчаси сўзни айирмоқ ва балоғат мақса-
дида қўлланади.
Мавсул бўлими
с؛ла ўрнида келиб, зарф ёки мажрур ва ёки жумла бўлиши
мумкик. Жумла икки хил: исмли жумла, феълли жумла бўли-
ши мумкин. Мавсул зарфда ва мажрурларда -Ғ1, Қ1, -К1, -21,
қўшимчалари билан ифодаланади. Бу қўшимчалар бир хил’
маънода бўлиб, -Ғ1 ва -Қ1 қалин сўзларда, -/«' ва -г'\ ингичка
сўзларда келади;' ■
Зарфлар мисоли: қ а т 1 м д а ғ 1, қ а т 1 м 13 д а ғ 1, ٩ а т 1 Н-
дағ1, қат'1нг13дағ'1, қ а т 1 н д а ғ 1 ва алар "
أ ء каби.
Булар аниқланмиш вазифасида келганда қат1мдағ1-
нинг қўл'1 шаклида ؟؛ўлланади. Тингловчи ва ўзгалар ҳам
шундайдир.
Мажрур ҳолда келганлар мисоли: ز ة д а г ؛, базардағ؟,
шанақдағ1 каби қўлланади.
Аниқланмиш ҳолда келганда ن ٢ لا я و؛ қул1, б а 3 а р-
д а ғ 1 н 1 қ қ а р д а ш 1 каби қўлланади. Бошқаларни шунга
қиес қил.
Эмди гап ҳолда қўлланишга келганда бу икки хил: биринчи
исмдан тузилган жумла, иккинчи феълдан тузилган жумла,
исм жумлаларда с؛ла учун к إ м ؟؛ўлланади. ОЛК1М ағас'£
қул, 5лк؛мхўжас1 б а ز д и р каби. Кўпликда а л а р к آ м
шаклида қўлланади. Бошқаларни шунга ؟иёс қил! Феъл жум-
лаларда С!ла -г، дир.
Феъл жумлалар баъзан ўтган 3ل؛هس, баъзан келаси зам©н-
ни англатади. Олк؛ урд5 ,؛лкТ, катт؛.
Бу рафь7 ҳолига мис©лдир.
7 РаФъ холи — гапда эга ва кесим ёки ишловчи сЬункциясида кўллан-
ганда демакдир. . *
43а
110
кўрдум,, ؛н؛Насб8-9 ҳолдагининг мисоли: брдаг
-1'алд أء ,лар؛калд ؛алдағ1Н1 урдум дир. Кўплиги к
н г 0 л г а н и,. ؛ н ز 1 а л д 1 ғ 1 — б ز 1 Исм зоҳир — исмларда б
Мушукнинг егани каби. ?؛г؛шатук]ад
Ишорат исмларида ол К1КЭЛД1 —у келган одам, 6ЛК1
ур-? ؛алд'1—у олган одам демакдир. Кўпликда аларк
р—турган одамлар демакдир. Буларнинг ҳаммаси• ўт-؛^л؛д
؛р, олк؛ган замонни билдиради. Ҳол учун ОЛК1 кэл
.ز ة ٢ л و тацда д؛Келажак замон учун: олк
Бўлишсизлик учун: ОЛК1 тацда кэлмас, ОЛК1
алса. ؛кэлса, блк ؛^а л м а с. Шарт учун бл
кэлмаса, ОЛК1 алмаса. ؛Бўлишсиз шарт учун: блк
'®ي уиидагича уч ^©л бор: К1 ё олдин келади, ё؟ Мавсулларда
сунг келади, еки уртада келади.
а л д 1 н дейилади. Келажак ؛к ,؛Олдин келғанда: К1 алд
замонларда ҳам шундай.
алдТларк1, алдТмки, ,؛ к ؛ م Сўнг келганда: а л
уртада келганда: сўзлар бирлигида алд'1Ғ1м, сўзловчи
кўпликда алд1Ғ1М13, тингловчи бирликда алдМқ,
алд1Ғ1нпз.
؛ Ҳолда сўзловчи бирликда айрим олмошлар билан к
сўзловчи кўпликда ал1рб'13, тингловчи бир- "
؛ р, к أ а л ؛ а л 1 р с а н г, К1 алурс 1 3, ўзгада к ؛ликда к
м, К1 إ Ёпишиқ олмошлар билан бирга келганда К1 а л 1 р
,؛рсанк أ ал1рб13К1, а л ,؛Сўнг к'елғанда: ал'1'рманк
Ёпишиқ олмошларда мавсул ўртада келмайди. Татар лаҳ-
,алад1рб13К1 ,؛рманк؛'часида сўзловчида алад
44 б - آ а л а д ,؛алад'1'рк ,؛ р с 1 3 к ١ а л а д "
,؛ р б 13 к أ д ز а л м а ,؛ д 1 р м а н к ز изда: а л м а؛؛Бўл^1Н
.است)يعلهءءس ,.1 алма) д 1 р с а н к
-Мавсул олдин келганда: К1 а л а д 1 р м а н, К1 алад^р
وع Насб ҳоли — сўз гапда тушум келишик функциясида қўлланган-
даги шакли, демакдир.
10 Мушаббаҳа ўзакка -ҒОН, -ган, -кан қўшимчалари қўшилиб иш-ҳара-
катни бажарувчисини билдирадиган сўзлар,
'111 ر
згамацзар,؛б؛ла адоти олдин келганда: к؛да қўдланади: с
г а 0 қ III а р, бекгаўқшаған, ز а ؛ а р с л а н ғ а 0 ш а р, к أ к
г а 0 қ ш а ғ а н дейилиши каби, ز арсланга ухшаган, а
Ухшатиш учун бир қанча белгилар бор: мацзар, ошар,
,؛г а мақзарк ز؛ III а р. Слла одати сўнгда келганда б ٩ 0
дейилади. ؛арс ла нгаошарк
ла адоти ўртада келганда арвлав-؛с
ГЭК1 0III а р дейдилади.
на дейилади.؛г؛Исм ясамоқ иеталса алд'1Ғ1на, кэлд
Агар мавсулга ўхшаш исми фоил ясамоқчи бўлса, сўзловчи
қ, а л ғ а- ؛ учун алғанГм, алған1М1з. Тингловчи учун а л ғ а н
алғанда дейилади. ؛Н1НҒ13, алған
ت’ا؛ااااا؛ Буларнинг бўлишсизлари: сўзловчи бирлиги учун
з,؛ған'1'м, алмаған'1М13. Тингловчи бирлигида алмаған
тингловчи кўплиги учун алмаған1нғ'13, ўзга бирлиги учун
шаклида ؛а л м а ғ а н 1, ўзга кўплиғи учун алмағанлар
қўллан:ади.
Сйфати мушаббаҳа исм фоилдан олдин, ё сўнг келиши
мумкин, сўнг келганда: маа мақзаган, бизга, 0 X ш а-
,згаохшаған, уқамақзаган؛Саамацзаган, с
манзаган, охшаған б!зға. ءء„ءء,ء0ة„;ئة*ء
.маа мацзага.н, б13га охшаған11
Унга мақзаган, аларга 0 X ш а г а н.
м؛Мавсул исм жумладан сўнг ҳам келади. Бирликда ©лк
Кўпликда -لإ؛عز؛6 ؛р, ОЛК1М қожас ١ қ у л д ١ а ғ а с
ла одат к I м؛‘ Буларда с
ва К1 дир.
К1м нинг бир неча маъноси бор, биринчи мавсул маъноси
юқорида кўрилди. Иккинчи истифҳом маъносида. Чунончи:
Учинчи шарт маъноси- .؛ м т у р д ؛ к ,؛ м к э т т ؛ к ,؛ м к э л д ؛ к
м турса турарман,؛мкэлса кэларман, к؛да:к
' лекин бунда у шарт кўшимчаси -са
ўлланади.؟؛ билан бирга
М- ؛ л д ؛ к I м... мубтадо (эга) маъносида ҳам қўлланади. Б
каби. К1м ҳатто ؛мк؛лд؛турубтур гйпидаги б ذل6 м؛к
маъносида ҳам қўлланади. Чунончи, 1нанд1МК1М учмоқ
Учун маъносидаги сўзарабча «, ц» маъносида ҳам қўлла-
.нади
11 Бу ерда такрор бор (экан).
45а
ك45
46 а
112
Қичрайтириш маъно нуқтасидан бир васфлашдир. Лекин
қисқалиги сабабли махсус васфлашга э^тиёж сезилмади. Бу
тилда махсус васфлаш,шакли йўи؛, фақат бир неча белгилари
бор. Булардан қипчоқ тилида: -٢■،'««, -қша, -гша, -кша, -лар
қўлланади: ат1؟на, эчакк؛на12. Кичрайтириш қўшим-
чаларидан бири -чўқ, -чўкдир. Чунончи, а т-ч ў қ, ٩ 0 л ч у қ,
эчак ^۶٩, эшак жўқ, ؛т жўқ каби.
Бу белгиларга икки ҳарфли €ўзларда бир «3—ز» орттири-
лади: атчўқаз, қулчуқаз, 1тчуқаз13 каби.
Яна бирй -чақ-жаклардир. Яқин -чақ ؛с؛жак. Яна бири -ча
дир. абдалч-а, тал؛ча - (телвача) каби.
-роц, -раки ҳам бу хилдандир. Яхғшроқ, эртароқ бу -роқ
-рак белгиларй исм ва феълга муштаракдир.
Танбеҳ: замирлар ҳеч вақт кичрайтирилмайдй. Замирлар- 466
да-н бошқа: кишилар ёки нарсалар (номлари) турдош исмлар,
ҳатто ишорат номл.ари ҳам улар бирлик ёки кўплик бўлса ҳам
кичрайтиб қўлланади. Чун©нчи, бирлик сўзларида атк1؛н'а,
эжакк؛на дейилади. Кўпликда қат'1рларғ1на, а ж а К-
"хосномларда: арсланчуқ, қ 1 л 1 ч ч у қ каби.
Ишорат номларида кичрайтиш мисоли б^ғ؛ва, а л а р-
г؛на каби. Қичрайтиш қўшимчаси ؟ўшилганда сўзларда
олмошлар кичрайтиш қўшимчасидан сўнг келади. Атчуқум,
кўлчу؟лар1'м, эшакчўкг؛нам؛з каби бош؟аларни
шунга қисс қил.
Исми фоил бўлими
Исми ф©ил қўшимчаси қалин сўзларда -ған, -қан, инғичка
сўзларда -кан, -гандир. А л :Ғ а н, ч и ц к а н, к و т ٢ а н, КЭЛ-
г а н. Кўплиги алғанлар, кзлганлардир. Бўлишсиз
бирлиги алмаған, кэлмаг-ан; бўлишсиз кўплиги а л м а-
Олмош билан бирга келганда (эгалик аффикси ©лганда) 47а
сўзловчи бирлиги учун алған'1'м, кўплиги алған1М13,
тингловчи бирлиги алғав-؛нг, кўплиги а л ғ а н 1 н г 13, ўзга
учун а л ғ а н 1 ал.;ғанлар1 каби.
12 «Девон»да -гта, -қша юкламалари ёлғиз кичрайтиш эмас, шу билан
бирга эркалаш функциясида ҳам қўлланиши кўрсатилган. III том, 185-бет-
га қаранг. Бу даарда бу юклама фақат кичрайтишга хосланиши характер-
ли хусусиятддр. ؛. ؛
13 Қў.шимча ёлғнз {رو нинг ўзи эмас, балки -чуқаз чуказ лардир.
٠؛ Бу ерда -роқ -раклар вазифаси аниқсиз қолган. Лекин автор кнтоб-
нинг бошқа ерида бу аффикс функдиясини тўғри изодлаб' берган.
113
Сўзловчи бўлишсиз учун а л м аған 1 м, алмағаи1М1з
каби^ Тингловчи ва ўзга олмошларда ҳам “
Исми фоил исмлар билан ^ўшилиб келганда бўлишли
б؛]алған؛, бўлишеиз учун б ز؛ а л м а ғ а н 1, ишорат ИСМ-
лари билан қўшилиб келганда м V и у а л ء а н !, а л ғ а н б у-
л а р дейилади.
Туркларда؛^ эҳтимоллй ҳол шаклидан исми ф©^л йўқ.
Келажак замон исми фоили қўшимчаси -آء, -с،'дир. Алас'1-
м а I؛, а л а с.أ б 3 ؛, алас1с:анг, алас؛'с؛з, алас:؛, ала-
с 1 л а р дейилади. Бўлишсизи феълдан сўнг -мас маъносидаги
тугул сўзи қўшилиб ясалади. алас؛тугулман — оладиган
эмасман демакдир. Бошқа шахслар ҳам шундайдир.
Туркманларда бу шакл алажак тарзида, бўлишсизига
тугул орттирилиб қўллаиилади.
Исмлардан исми Ф©ЙЛ сўз охирига -41 орттириб ясалади.
Отмакч؛, ЗТЧ1, ز а у р т ч 1 каби. -41, -41 қўшимчаси ҚИП-
ч©؟чада феъллар охирига бир -в қўшйлиб келиши зарурлйк
маъносидаги (сифат) ясайди: кэлувчй кэтувч؛ ,؛чўвч؛
Оширма исм фоил буйруқ охирига -а, -а орттириб ясалади.
Чунончи:кэлган, кэлаган, кэтганкэтагаи, эмга-н
— эмага н, Туркмаиларда -41, -41 исмларда ҳам, феълларда
م бир хилда ишловчилик маъиосида қўлланади. Отмакч؛,
кэл؛ч؛ каби.
Исми фоил учуи яна бошқа икки қўитимча -мии ва -1П.
қўшимчалари ҳам бор. Чунончи: бўлишли учуи кундуғм'1 ]й,
бўлишсиз учуи дуғмамш дейилгандаги вакэл؛б, кэтғб
дейилгандаги каби. Бу икки ؟ўшимчада ўтгаи замон оттеика-
си б©р. -мии қўшилиб ясалганда ўтган замондаги иш мақсад
бўлса, у ^олда ул иш кўз билан кўрилмаган, фа؟؛ат эшитгаи-
лик хабаридаги маъи© англашилади.
Сифати лозима бўлганда И€М фоилни англатувчи ؛ўўшимча
бир -қ, икки ва ёки бир -К бўлиши мумкин. Чуиончи: бир '
-К лилар мисоли:
ءايق— صالى — а؛ ز қ — ҳушёр турувчи
اويا'سقسمستيقظ — уز а нأ қ — тийрак тутувчи
اوصراق — فر؛ط — осрақ —ел чиқарувчи
طو'لوق — رايق .لم — ТОЦ1Қ — тўнгимоқ
قشغراق_غوس —қ'1ШҚ1рақ — қичқироқ
آ ز — ا-يفش — و؛قع Қ1 қ
15 Турклар деб умумий термин қўллагани муҳимдир.
.476
48 а
114
قا،جقاؤ^ س هر] ب
طاى'.قاق — زلاق
صحف1ق س خر]
قورةاؤ_)— خواف
م ر كح لث؛رأن
/شوروكا — تل-رغ
سك1ك — بوال
Икки -/ء лилар мисоли:
با<طقاق — غطاس —батқақ
қачқақ
— ?8بم8ءإ
— С1ЧҚЭҚ
-К бчлач келганлар
ال —эср!к
-шурук
Икки -К лилар
-с؛]гак
Исми мафъул ва фоили зикр этилмаган мабнийлар
Исми мафъулнинг қўшимчаси ҳар уч замон феълида ҳам-
ма блмошлар билан ثءة؟ сукунли -Л дир. Утган замоннинг
биринчи шахси сўзловчисида тутулдум, тутулдуқ дейи-
лади. Ҳол шаклида тутулурман, тутулурб'13, келажак
замбн феълида тутулға]ман, тутулға]'б'1з, тингловчи
^ч^в тутулд'1'нг, тутулд1нг1з, ўзга учун тутулдТ, 48б
тутулдТлар дейилади. Бошқа олмошларни шунга қиёс қид.
Бунинг исми фоили тутулғ а н, тутулмш, тутулуб-
тур шаклида қўлланади.
Икки мафъуллик бир феълнинг иккинчиси биринчисидан
бошқа бўлса, биринчи мафъулга қалин сўзларда: -қа, -ға, ИН-
гичка сўзларда -ка ва -га қўшилади. Қўлға б؛р бтмак
бер1лд؛каби.
Иккинчи мафъул биринчининг айни бўлса, у ҳолда қўшим-
чалар тушади, б؛л؛лд؛кز؛6 ؛ к е л а д ؛, бекнинг қелиши
билинди демакдир. Сифати лазмаларда исми мафъулни кўрса-
тадиган қўшимча мафъул ©хирига барча қаттиқ сўзларда -ءلآ
барча юмшоқ сўзларда -К дир.
Қаттиқ сўзлар мисоли:
ااجدق — مفتوح
رنق - مكسور
هدويوق — ع،دلوح
— مغاوق
- ач1Қ — ачиган
-С1Н1Қ — синган
•С0]уқ шилиб олинган
■ ]' 1 р т 1 қ — йиртилган
— ] а р 1 қ — ёрилган
— с^уқ —ўйилган
— қар!ш1'қ — аралаштирилган
ياردق — مشغوق
اودوق—مقور
مح1رلش^ق -—
115
Юмшок сўзлар мисоли:
л ^ X — юлинган ^ ا — يولوك — »•حلوق
уйғая؛؛—»وإس — ملو/أ — محروق
к — айрилган إ Р ز а — ]أبردك __ مذروق
емирилган — »؛ ٢ ا،ا؛ إ — ليءرلك-مبعوج
к —кертилган؛к.ерт — كارتث — محرور
Феълдан ясалгаи исм охири фатҳа қилиниб, қаттиқ сўз-
49а ларда -жак, ингичка сўзларда -жак қўшилиб ясалади. Чунон-
чи, турар жой маъносида туражач؟, ётадиган жой маъносида
ز а т а ж а қ, ёзар жой ز а 3 а ж а қ, келар жой келажак,
ичар жой ؛ ч а ж а к, еяр жой ز و ز а ж а X дейилади, бошқалар-
Қурол исмининг аломатлари -؟г/!6 ёки -«٤٢ қўшимчалари-
Д^р.
يدجقو-ششار — б أ ч қ у — бичадиган, қирқадиган асбоб
كاثو—مقطسإع- — кеску — кесадиган, чопадиган 6ه6ءع
سلكو—مهسجه — сإ л гў — суртадиган, артадиган
دلكوسمن.فضه — с 1 л 1 к г у — қоқадиган
Бу қоида ҳамма сўзлар учун умумий эмас. Чунончи, қа]'роқ
маъносида б ؛ л ة гў،7, элак маъносида элак, ўроқ маъносида
0 р а к, калит маъносида а ч ١ ٩ ч, ؟азийдиган маъносида ٩ а 3-
أ لإ ч дейилади. Туркманлар қурол исми ясашда ҳар ерда -Қ
Ҳайат18 бўлими
Сўз турининг аломати сукунли -1Ц -،■«،, -ўшдир. у сўз
охирига қўшилиб ясалади. Чунончи:
٠؛ Қурол исмининг аломатлари -цу ёки -«٤٢ деб изоҳланган. м. Қошға-
рий буни жуда кенг ва мукаммал изо؟лаган. у бу аффиксларни қандай
сўз турлари ясашини, функцияларини аниқ мисолларда уқтириб берган.
Ҳолбуки, бу аффикслар бу даврда яна кенгр©қ функциялар бажарган зди.
Қаранг: Девон, III том, 158-бет.
17 Туркманларда б '؛ л а в у шаклида ؟ўлланади.
18 Бу арабча термин ҳайат феълларга -؛ ш, -у ш қўшилиб ясалувчи
исмлар маъносидадир.
к؛кет— كاتث — منلم
Жой номи бўлими
ни шунга қиёс қил.
Қурол исми бўлими
ёки -« қўшиб ^ўлл^илар.
Ш إ Н ؛ М — ص — رءكبه
للاأ^^ل — داطش_رقد0
ш؛олтур— آولطوروش — قع-ل°
للازرور— يايدش—املا>
1Ч1Ш — ارجح-ثربه
нинг сукуни ўзга- 49б مم،- Олмошлар қўшилиб қўлланганда бу
-1 ат ز ,м؛ш؛н؛ради, ҳаракатланади. Чунончи, сўзловчига м
,؛هان زو ز шз. Узга учун؛ш؛ш I м 1 3 тингловчига алшйц, кет
каби. Бошқаларини шунга ؛члар؛ч؛ ,؛ ш л а р ؛ ز э ز ,؛III ؛14
ял. Тангри билағонроқдир.؟ қиес
Масдар бўлими
Масдарнинг белгилари кўпдир. Улар^ан бири қалин сўз-
ларда -мақ. ва ингичка сўзларда -мак шаклини қўшиш орқали
ясаладиган туридир. Бу қўшимча шахс кўрсаткичини олма-
:ган феълларга қўшилиб келади; масалан
алмақ— رالماق — اخدا
турмоқ—— قيام-ا
кетмақ, кЗтмак — كات.ماكسذهابا
؛келмак — ك.الهاكسمجيثا
Яна бири -Л1Ц ва -Л1К дир. Булар исмлардан масдар
:ясовчилардир, чунончи
султанл1қ— سلطاللش _سلطنه
ар1ҚЛ1қ — поклик — أأردؤالمق _ هزوره
к؛л[؛б — بيل^كأ ٠ أمرده
к؛зл؛сэм —— سام-زلكا__س.هينه
Булар феъллардан ясалган масдарларга қўшилиб ҳам
к каби. Сукунли؛келади. Чунончи: алмаклТқ, бармакл
ҳам феъл масдари белгиларидандир. Бу масдарда мубола- ٧،-
,рурушурдум؛ға маъносини ҳам англатади. Чун©нчи: б
дейилгандаги каби. ءء؛?4؛4؛^للإ؛ىه؛موز!لا؛زوزءل6
٠٠^ Масдар икки хилдир, биринчиси юқорида кўрсатилганича
мубҳам масдарлар, иккинчиси бир сифат ёки исм билан қўши-
ляб хосланган масдарлардир. Чунончи, сифат билан хослан-
урушурдум каби. Исм билан хосланган؛ган масдар، қат
н и н г у р у ш и н и у р д у м ز؛ у р д у м, б ؛ у р у ш ز؛ масдар: б
дейилгандаги каби. Исмлардаги масдар алом-ати бошқа белги-
лар учун ҳам далолат қилади. Чунончи, масалан, масофа узоқ-
:лиги учун
117
اأيلدق> — مشادرم — а ؤ л 1 Қ
ل ز — يدل دك — مسا'لاة Л Л ؛، ؛
أ أ ين1لمك — م.ءءامعه —■ҳафтал؛к
كولليمما— مياومه —кўнл؛к
Булардан яна бири бир©р нарсага мўлжалланиб ҳозир-
; ланганлигини билдиради. ز э м а л ؛ қ — емоқ учун мўлжалла-
ниб ҳозирланган, н а м а 3 л ؛ к—намоз учун " ҲО-
зирланган, тара؟л؛қ —тарақ учун мўлжалланиб ҳозир-
ланган нарса каби яна бири қандайлик (кайфият) (нач؛'КЛ؛к—
нучуклик) ёки қанчалж (камият) учун маъносида "
диганлардир. Масдарлар замирларга қўшилиб ҳам қўллана-
ди. Чунончи: а л м а 1 آء м, а л м а қ 1 м '}■ ' а л-
м а أ آ؛ н г 3 أ, а л м а қ 1, а л м а қ л а р 1 каби. Тангри яна ҳам
билағонроқдир. Бунинг бўлишсизлари алмамақш, "
М13 каби қўлланади.
Буйруқ шакли бўлими
Буйруқ шаклининг охири ё яллатли ёки саҳиҳ19 бўлади.
Охири саҳиҳларгкэл, кэт, тур, тут, ат каби. Оҳири иллат-
504 лилар: б а ш л а, с ز ة л а, с 0 3 л а, б 0 в у 3 л а, ز у м р у қ л а ва
шунинг кабилардир. Буйруқ тингловчига ёки ғойибга бўлади.
ғ©йиб буйруғига ўзак охирига -СШ, -С1Н қўшиб ясалади. Бу
-С1Ц, -С1Н араб тилидаги ل))20م» га тенгдир. Тингловчи буйруқ
бирликда кэл, кэт, ал, ат, қас, тут, тур ва ■шунинг ка-
билардир. Кўплик тингловчига к э л ؛ н г 1 3, к э т 1 н г 3 ؛, с ز ة-
ланг؛з,созланг؛з каби. Бир гуруҳга буйруқ қилишида
«3 — ز» ҳарфи туширилади: к э л ؛ н г, кэт؛ н г, т 'У р ؛ қ ва
шулар каби қўлланади.
Узга буйруқ бирлиги: к э л с ؛ н, кетс1н, с 1 л а с 1 н, бу-
в у 3 л а с أ кўплиги: к э л с I н л а р, кэтс؛нлар тарзида
қўлланади. Бошқаларни шунга қиёс қил.
Буйруқнинг бўлишлиси ҳам, бўлишсизи ҳам қалин сўзлар-
ъ\а да-ғ،н21, -Қ1Н, инГичка сўзларда -а،■«, -КШ " билан
таъкидланади: тур ғун, إ а тқ 1 н, КЭЛГ1Н, турмағ'1'н,
1атмағТн, кэтмаг؛н каби.
ؤ؛ Бу ерда саҳил; ©хири ундош билан тугаган буйруқ шакли, иллатли
охири унли билан тугаган буйруқ шакллари назарда тутилган.
20 Араб тилида ўзга буйруғи феълга бир л орттириб ясалади.
21 Бу қўшимча «Девон» да -В1Л, -Ғ1Л шаклларида берилган. Лекин унинг
функцияси аниқ кўрсатилмаган. Ҳатто «Тухтафул-мулк» асарининг муал-
лифи туркшунос олимларга бу аффикснинг функцияси ҳақида сав©л бер-
ганда ҳам ҳеч ким аниқ жавоб бера олмаганлигини кўрсатган. Муаллиф-
нинг кўрсатишича, бу аффикс аниқ таъкид мазмунини ифода ؛؛илган.
118
Бу қўшимча фақат тингловчи буйруғига, бўлишлиларга
؟ам, бўлишсизларга ҳам бир хил ؟улланади. Узга буйруғига
Таъкид ؟ўши^часи -ғШ, -Қ1Н, -гш, -ЧШ узакка
мослашади. Узакнинг бош ҳарфи утурли бўлса, қўшимча ҳам
утурли, устунли бўлса устунли, касрли бўлса, касрли бўлади.
Таъкид қўшимчалари қаттиқ ўзакли сўзларда ؟аттиқ, ЮМ-
шоқ ўзакли сўзларда юмшоқ бўлади. Танбеҳ к э л с а و а,
кэлсац؛зна ҳам таъкид маъносини ифодалайди. Бу сўзда-
ги ц туширилса у ҳолда улуғлаш ва шарт маън©лари ифодала-
нади. Сўзловчининг буйруқ шакли ن ز ة م د хл, алал'1'м, а л а-
л 1 ز қ д и р. (Билгил, худо сенга ؟увват берсунки) буйруқ ша؛к-
ли феълларда асосдир. Бирорта феъл шакли ҳам бусиз мум- ؛٠
кин эмасдир. Турклар тилида фақат сукун бор. Ундан бўлак ‘
бирор эъроб22 йуқдир. Чунончи, м а н, б ؛з, с а н г, с 0 ,3 ؛ л, б у 516
вг бошқа бутун буйруқ мисолларида, чунончи: кэл, кэт,
тур, а л, ل э, 1 ч ҳам шундаи.
(Наҳй) бўлишсизлнк бўлими
Бўлишсизлик белгиси буйруқ охирига қўшиладиган -ма
дир. Бу фақат келажак замон феълиғағина боғлиқдир. Чунок-
чи:алма, а л м а н г, ўзга буйруғида бир -С1Н орттириб цўл-
ланади. Чунончи: а л м а с ؛ н, алмас'1'нлар каби, сўзлов-
чида алмал'1'м, а л м а آ ؤ м, а л м а آ؛ آ ز каби. Тангри
билағонроқдир.
(Нафй) бўлишсизлик бўлими
Бўлишсизлик учун бир қанча белги бор. Улардан бири
сукунли 3 дир. Бу ҳарф ҳозирги замон бўлишсизлик белгиси-
" Бйринчи шахсда айрим олмошлар билан
'Қўшилиб қўлланади: кэлмазман, кэлмазб؛з дейшт-
гандаги каби. Иккинчи шахсда кэлмазс.анг, кэлмазс؛з
дейилади. Учинчи шахсда кэлм؛аз, кэлмазлар дейилади.
«3» ҳарфи «с» га алмашиб кэлмасман шаклида ҳам қўл-
ланади.
ЁпЬшиқ олмошларда биринчи шахсда кэлмазам шакли-
да ҳам қўлланади. Татар тилида к э л м я ر д ن р м а н, кэл- 52а
' ' кэлма]Д1рс؛з, КЭЛ-
кэлма^؛рлар шаклида қўлланади.
Утган замон феълида кэлмад؛м, кзлмад؛к, кэлма-
д ؛ н г, кэлмад؛нг؛з, кзлмад؛, кэлмадилзр дейи-
лади.
Келажак замон феълида кэлмага]‘ман, кэлмага]-
22а—й, у — у товушларини ифодалавчи белгилар йўқлиги назарда
тутилган.
119
б 3 ؛, кзлмага]сан, кэлмага]с؛з, кэлмагаф кэл-
زه سا л ه р дейилади. Бўлишсиз шарт феълида сўзловчи
кэлма©ам, кэлмасак, тингловчи кэлмасанг, КЭЛ-
м а с а н г 3 ؛ ўзга кэлмаса, кэлмасалар дейилади.
Арабча бўлишсиз бўлими
526 Арабча ،،.رل б1ла ўрнида қўлланадиган бўлишсизлик белги-
си -و'ءء, -С13 дир. Аз؟؛с'؛'з катт؛м, а қ ч а с 1 3 КЭЛД1М
дегандаги каби.
Арабча لا)ء -ла» ўрнида ؟ўлланадиган (нафий) бўлишсиз-
лик белгиси -на дир. Чунончи (у й д а н а к ؛ ч ؛ б а р, н а э П-
Бўлишсизлик айрим жойларда йўқ билан ҳам ифодалана-
ДИ': Уйдак؛ч1؛'оқ — уйда одам йўқ ва а қ III а м وه ز —
пул йўқ дегандаги каби, йўқ —йўқлик маъносидадир. Чунки
бор — борлик маъносидадир. Иўқ унинг зидди, йўқлик маъно-
сидадир. Шундай қилиб бўлишсизлик учун беш белги бор:
маз, ма, و'ءء-و'،ء, на, йўқ. йўц. сўзи тур қўшимчаси қўшилиб
йўқтур шаклида ҳам қўлланади. Гурнинг асли дуртр. Лекин
сўзни қалин қилиш учун ■д ни т га алмаштириб йўқтур дейил-
ган. Буни орттириш гапни туғаллаш ёки тўхтатиш, тамомлаш
учун хизмат қилади. Тангри билағонроқдир.
Утган замон бўлими
Утган замон ф^лининг ؟ўшимчаси д дир. Қэлд؛м,
КЭЛД1К, к و л д ؛ в ٢, КЭЛД1НГИЗ, кэлди, кэлдилар
каби.
Утган замон феълининг қўшимчасидаги д ҳарфи махраж
53а яқинлигига кўра т га алмашади. Тапт؛, қачт؛, сбкт؛, Ч1ҚТ1 каби.
Охири ٢ лик сўзларда бу д талаффуз ؟ийинлигини йўқотиш
учун тга эдғом қилинади. Кэтт؛ оқ,утт1, ؛ ч т؛ жа.би.
Қалин ҳарфли сўзларда ўтган замон феълининг қўшимчаси
д 3 га айланади. Алд ة2نم23ن, каби. Бу д т га
ҳам алмашади: 1'атт؛, ]'утт؛, а т т ؛. Тангри билағ©нр©؟؛дир،
Утган замон феълининг яна икки белгиси бор, биринчи
-М1Ш, -мии, иккинчи -т, -III, Бу икки исми фоиллар вазифаси-
да ҳам қўлланади. Бирликда КЭЛМ1Ш, КЭТМ1Ш, ز а т м ؛ ш,
купликда кэлмшлар, кэтмшлар, ]атм1шлар
дейилиши каби. Бошқаларни шунга қиёс қил.
Илова: бу феъл кўз билан кўрганда эмас, фақатгина ЭШИТ-
ганлик ҳақидаги хабар маъносини англатади. Бу феълларга
ёпишиқ ва айрим олмошлар ҳам қўшилиб келади. Чунончи:
айрим олмошлар билан қўшилиб келганда кэлм1؛й-
23—25 у давр имлосида ؛؛ ة ضи د —д ўқиш ^актерлидир.
120
шсан, КЭЛМ1ШС13, ёпишиқ؛шб1з, кэлм؛ман, калм
536 .шам дейилиши каби؛олмош билан қўшилиб келганда, кэлм
бтур.؛б, кэл؛ўлланганда: кэл؟ سس6 Иккинчи белги
з, тингловчи؛рм؛бт؛бтурман, кэл؛Сўзловчи учун кэл
р-؛бт؛р, кэл؛бт؛з, кзл؛рсан, кэл1бт1рс؛бт؛кэл
л а р. Бу икки белги исми фоил билан муштаракдирлар. Утган
-؛зам©н учун ман КЭЛД1М, исми ф©ил учун манкэлад
.®ганман дейилади. Тангри ^ағонроқдир2
Ҳозирги замон (ҳол) феъли
Бу феъл ^©зирги замон учун ёки ҳам ҳозирги ва ҳам кела-
жак замон учун муштарак бўлади. Ёлғиз ҳол учун бўлган-
нинг белгиси саҳиҳ (охири иллатли бўлмаган)да охирига бир
з, кэла-؛рб؛рман, кэла.д؛а ©^тирилади. Кэлад
абй.؛؛ рлар؛р, кэлад؛з, кэлад؛рс؛рсан, кэлад؛д
1ллатли сўзларда бир / орттирилиб ^умруқлаф؛ Охири
£،рсан, с5злаф54؛рман, С0]'ла]'д؛д
рлар ^абй.؛р, башла]'д؛з, мангла]д؛рс؛д
Охири иллатли бўлган феълларда бўлишли, бўлишсизлар-
-3 у м р у қ л а м а ]' д 1 р м а н, б у в у ز.орттирилади ز да ҳам бир
р каби. Бошқалари ҳам шундай. ؛ д إ л а м а
Саҳиҳ (охири иллатли бўлмаган) феълларда / ҳарфи бў-
-إ р, к э л м а؛лишсизда тушмайдир. Чунончи: дзл^а]д
з, кэлма]-؛рб؛рлар, кэлма^Д1рман, кл^^]'д؛д
3 каби.لسعزقأءسآا ,рсан؛д
Ҳам ҳозирги ва ҳам келажак замонга эҳтимолли бўлган
рсан,؛з, кэл؛рб؛рман, кэл؛феъллар мис©ли: кэл
рлар.؛р, кэл؛з, кэл؛рс؛кэл
Келажак замон феъли
алин сўзларда -ға'],؛Қелажак замон феълининг белгиси к
дир. Чунончи: أء-,أء- -ка}, ингичка сўзларда га], -кй]' ва
,кэлга]'ман, кэлга^б13, кэлга]сан, кэлга]С13
3 أ б ز кэлгар кэлга1'лар, ч!ққа]ман, бувузлаға
.з؛маға]б؟؛дейилиши каби. Булшсиз: кэлмага]ман,ч
546 ,з؛б؛м а н, кэлас ؛ белгисининг мис©ли: к э л а с ■،٠ ,آء-
лар.؛кэлас ,؛з, кэлас؛с؛с а н, кэлас ؛ к э л а с
Туркманлар б^ феъл учун келажакман, келажак-
з Факлини қўллайдилар. Туркманлар бу феъл учун кэл а-؛б
-للاهة .3 шаклини ҳам қўллайдиларأсарман, кэ л а с а р б
қаларни шунга қиес қил.
وللم-اض ءلإط اذر هى ص، م-اى ي-ق-ول 28 Саҳифа четида
حملء1ىدر أى ماجاك...
ل^ا
Ўтимлилар бўлими
Утимлиларнинг бир қанча белгилари бор. Улардан бири
-<Яр белгисидир. Чунончи: м إ н д 1 р, т 0 ر д 1 р, дегандаги каби
яна бири т дир. Чунончи: олтурт —ўтқиз, оқут, баш-
лат, олтурт —ўлдир дейилгандаги каби. Яна бири р
дир. Чунончи: ч, р, ч 1 ٩ а р, у т т у р т—-таъсир қил дейилганда-
ги каби.
Яна бири р, т27дир. қ 1 с ٩ а р т, кенгерт, ағарт дейил-
гандаги каби.
Яна бири р, т (рт)дир. Чунончи: дад؛рт “
Яна бири т, р (г،'/у)дир: ч ة к т ؛ р (жуздир) С1ҚТ أ р, с 0 Қ-
тур (бир нарсани кирғизиш).
Яна бири к, р (к؛р) дир: т؛рг؛з, К1рг؛з дейилгандаги
Яна бири /' дир: ؛р дейилгандаги каби.
кр (ка^)д^р: Откар (нуфуз қил — нуфузли бўл).
Яна бири ғ дир: 0 л ғ а т (улғайтир).
Яна бири р2& дир: эм؛з.
Яна бири -Қ1р, -Қ1р дир: ؤ а т ғ1 ؛ р.
Яна бири ғ, 3 -ғуз дир: т у р ғ у 3.
Исми тафзил бўлими
Қалин сўзларда -роқ, ингичка сўзларда -рак орттирмалик
белгисидир. Чунончи: сэнданк؛ч؛рак, анданулурақ.
Сифати лозимада мэндан إ а 3 у ч 1 р а қ, б؛здан оқув-
М1ра мендан ҳам яхшироқ езувчи, мендан ҳам яхшироқ
уқувчи демакдир.
Изофасиз ҳолларда ؛г؛рак, ]увузрақ, ]ақипрақ,
] а м а н р а ٩ деиилади.
Орттирмада кичрайтиш ҳам қўлланади: яхш؛чарақ,
]'аманчара؟, энг охирги сифат учун энг артЧқ, энг
Агар зц — охирги сифатда орттирма муболиға истасанг
-роқ, -рак ларни қўшкб қўлла. ЭқартТқроқ, эн ЭКС1К-
Агар музофун и л а ز ҳ иллатли бўлса -ء،', -С1 орттир^лади.
Эд олус1рак, و к ه ه آ؛ а с أ р а к., эц с 0 ؛ 0 ؛ ٦ р а қ. Охиря
27 т ^иксининг икки функцияда қўлланиши икки ерда кўрсатил-
ган. Мисолларга кўра биргина функцияни бажаради, холос.
28 3 ни р деб берган.
122
55 а.
ҳ белгиси бўлган бир / орттириб ز саҳиҳларда музофун и л а
рак каби.؛к؛энг экс ,٩ қ 1 р 0 ؛ қўлланади. Энг а р т
Илова: бир тилда охирн саҳиҳ бўлган сузларда сўз схкри- 56а
учин-— ؛с؛биринчиси, уч — ؛ с ؛ р ؛ орттирилади. Б '،ء- га бир
каби. ل؛س — ؛с؛тўртинчиси, ]арм — ؛с؛ чиси, д0рт
Сўроқ бўлими
га тенгдир. <<مل» Истифҳом белгиси -М1, -М1 дир. Бу ,арабча
Истифҳом феъл гапдан ёки исм гапдан бўлиши мумкин. Бу
ёки 2- ёки, 3-шахсдан бўлиши мумкин. Бу сўроқ -ل сўроқ
ءج5 ?؛КЭЛД1М زن6 :бир киши ҳақида бўлиши мумкин. Чун^чи
-лар КЭЛД1[؛каби. Ёки кўп кишидан бўлиши мумкин, б
р-؛кэл ز إ Ҳозирги эҳтимолли феълда ёлғиз учун б ?؛ларм
Фақат ҳозирги ?؛ларм؛л а р кэлд ز؛ м 1, кўплик учун б
дер- ؛калам ٢ ح ٨ ز إ ه ,؛калам ز؛6 замон учун бўлганда
-ز؛6 زن6 :Келажак замон феъл бирлигида
,؛ қ м ؛ бирлиги учун к э л д ؟Л а р тингл©вч-
тингловчи куплиги учун КЭЛД1Қ13М1 деиилади.
р-؛Ҳозирги зам©н ва келажак эҳтимолли феълида: кэл
' дейилади. Фақат ҳозирги зам©н феъ-
лида кэлам1Д1рсан, кзлам!Д1рс1з.
-1 с а н, к э л г а ] м ؛ м ز Келажак замон феъли учун: к э л г а
ء,رإصأ КЭЛД1К ,؛ м м ؛ Ўтган замон сўзл©вчи учун: к э л д '
ء .дейилади.
' ,؛ Эҳтимолли ҳозирги замон феъли учун: к э л 1 р маи
3 м 1 дейилади. ' ؛ р б ؛ к э л
,м*м1؛Ёлғиз ҳозирги замон учун: кэлал
дейилади. "
؛ 3 м ؛ б زк э л г а ,؛أءلائءز^آس :Келажак замонда
м1, кэлма-57а؛Утган замон ўзга бўлишсизида: кэлмад
КЭЛ- ,؛мм؛дейилади. Биринчи шахсда кэлмад ؛ларм؛д
кэлмадь ,؛дм؛Иккинчи шахсда кзлмад ,؛км؛мад
кэлма- ,؛мм؛[Фақат ҳозиргида биринчи шахс: кэлма
-" учинчи шахс учун КЭЛМЭЗМ1, кэлмаз
з дейилади. Тинг-؛с؛сан, кэлмазм؛кэлмазм ,لأنءل؛ير
з.؛ловчи учун калмазмисан, калмазмис
Сўроқ белгиси -м1 охирида ёки ўртада келади. Лекин ҳеч
вақт бошда келмайди. Охирида келганларнинг мисоли, ЮҚО-
-КЭЛД1, ман؛М[؛6 :рида ўтилди. Уртада келганлар мисоли
123
КЭЛД1Ц, С13М1 ؛к, санм.؛кРлд ؛зм؛м, б؛келд؛м
з дейилади. Бошдаси ҳам шундай.؛нг؛кэлд
р б у, н а ч а;؛чад؟576 Сонлардан сўроқ ясалганда: неча а
атдЧрбулар, нэча арабча кам "
Сўроқ сўзидан бири: НЭЧ1Кдир. Бу арабча ка']фа — начгк
р, а т а в:؛кд؛нэч زث6 ,ксан, НЭЧ1КС13؛ўрнидадир. н э ч
р. Туркманлар бу маънвсида ната дерлар.؛кд؛нэч
ўрнида:~ رم - кдир. Бу Л1ла ؛ Сўроқ сўзлардан бири N а л
н, НЭЛ1К КЭЛД1Н13 каби.؛к кэлд؛дир. Нэл
ўрни- ز 1 ш а ذ а ؛ Сўродлардан бири нага дир. Бу арабча л
дадир. Нэга КЭЛД1М, н э г а КЭТТ1М дейилгандаги каби.
Бу билан совдадаги қанча пуллик сўроқ берилади. Нэга
ц дейилганДаги каби. Қанчага 0 Л-؛н,, нэга сатт ؛ а л д
диц, қанчага соттиц демакдир. Надан ҳам сўроқ учун
қўлланади. Бу арабча Надан куларсан, наданкЭТ-
з бу мьмма ўрнида ҳам келади.؛н؛з, надан сатт؛н؛т
؛Илова: таажжуб маъносидаги на баъзан сўроқ маъносида
р, бек қандай ؛ д ؛ ч ؛ к ؛ н а к 0 р 'У к л ز؛ қўлланади. Б ص58
ز р — б У қанда ؛ коркамадамдир. На ]' а м а н д
р дейилгандаги каби. ؛ д ؛ ч ؛ м 0 н? н а у 3 у н к
Илова: на олмоши К1М га кўра умумийроқдир. Кил фақаг
ақллилар (инсон) учунгина хос бўл€а, на ақлли (инсон)га:
ўллана беради. Чу-؟؛ Л€ИЗ (инсондан бошда) га ҳам؛؛ҳам, а
рбу—--؛анда]адам, наатд؛؛р — бу ؛ д ؛ ч ؛ нончи: н а к
от дейилгандаги каби. Аммо к I м фақат ақлли-؛буқанда
м а т д 1 Р' ؛ рбу каби. Аммо к؛мд؛ларгагина қўлланади. к
бу ' '
Жш бошқа маъноларда ҳам қўлланади. Чунончи: с1ла■
м дегандаги каби. Юм ва яна феълни؛маъносида олдурк
мбЦту-؛мк؛лд؛мафъулга боғлашга хизмат қилади29. Б
рубтур. Бек турганини билдим дегандаги каби.
м؛3° маъносида ҳам келади. '1‘нанд1мкهت-ى Шм арабча
мга ишан-؛ш؛жаннатга К1р
маъносида иа сабаб /س «كى>> м арабчадаги؛дим каби к
маъносидаги л маъносида ҳам келади. Такгри билағонроқдир.
Кўпликлар бўлими
586 Олмошлардан бошқа сўз турлари учун кўплик белгиси
л а р, атлар ؛ р, э п ч ة л ؛ ч ؛-лар, -лар дир. Чунончи: к
дейилгандаги каби.
бўлса ҳам келтирилган мисолга кўра ؛؛29 Арабча текстдан узоқро
шуидай изоҳладик.
20 Арабча интиҳо ва баён маъноларида " Бу €рда баёв
.маъноси назарда тутилган
124
Бу эрлар ва аёллар учун бир хилдир. Иккилик махсус
еуз билан ифодалайади. ؛хк؛к؛ч؛ ,؛ХК؛ЭПЧ1, ؛XX؛ ат
дейилгандаги каби. Бошқаларни шунга қиёс қил.
Олмошлар кўплиги — сўзловчи учун б1з, тингловчи учун
аздир. Кгм шахс сўроқ олмоши маъносида қўлланганда -ға,
нарса маъносида қўлланганда -лар билан кўплихха қўллана-
ди. к؛млар, намалар (нима нарсалар) дейилгандаги
каби. Тангри биланғонроқдир.
Ноиб фоиллар бўлими
Ноиб фоилларнинг белгиси ҳозирги замон феълида «ҳа-
рахатли нун», бошқа замонлар феълида «сухунли нун»дир.
"Чунончи: ҳозирги замон феълида ^р^йур, ТО-
,III ан1р деиилади.
Утган замон феълида: урундТ, т^унд'؛, ]астТпдТ
(суялмок،), тошанд؛, ]'увунд؛ Дейилвани каби. Ким урин-
.ди, тўқнашди, ястанди, тушанди, ювинди демахдир.
Келажах замон феълида: урунғар бошанғаф 59ه
^увунға^ дейиладиким, ўзга буйруғида: урунсун, б 0-
" дейилади.
Кўплих қилмоқ исталганда охирига -лар ؟ўшилади. Урун-
д؛лар, то؟унд1Л؛ар, ]уванға^ар дей؟лади.
Сўзловчи учун урундум, тоқундуқ, тингловчи учун
م»ءء»<آئائأ؛ل*مممحءم". урунурб؛з, уру-
Келажак замон учун: م3؛ه.زسلاءلا
урунға^ан, дейилади. Тангри билағон-
роқдир.
Феълнинг биргалик боби
Шериклик феъли белгиси ҳозирги замон феълида сукун-
-ЛИ ص — شء“ б©шқаларда ҳаракатли32 شء— днр.
Утган зам©н ўзга учун: у р у ш д ؛, у р у III т ؛ л а р; сўзловчи 596
учун: уруштум, уруштуқ; тингловчи учун: уруштуц,
уруштуқ؛ з; ҳозирги замон ўзга учун: урушур, уру-
шурлар. Сўзловчи учун: ^ушурман, ур'ушурб؛з;
тингловчи учун: урушурсан, урушурс؛з, бошқаси ^а^
шундай. Келажак узга учун: урушға]■, урушға-_؛лар; ўз-
. га буйруқ уч-ун: у р у ш с у н, у р ■у ш с у н л а р.
31 Буларда сингармонизм кучли.
؛٠ Ҳаракатли ш: н/нинг ьш-уш, -،»« шаклларида талаффуз қилиниши
демакдир.
Қилмоқ феълидан бу феъл ясалгани ҳеч қаерда ЭШИТИЛ-
мади. Урушулд؛ дейилмайди. Келажак феъли ҳам шундай
ясалмайди.
Охири ўзгармовчи сўзлар (мабний)33 бўлими
Булар икки хилдир, бириси асли, иккинчиси ясама.
Аслилардан бири феъл маъносида қўлланувчи исм феъл-
ларидир. Лекин булар оздир. Тактўр, ت —кабики, бу
арабча مه маъносидадир.
Булардан бўлишсизлик маъносида бэрмамак учун
к э л д ؛ м — бермаслик учун келдим дегандаги каби. Буйруь;
мисоли: м а а к э л, б а р а 1 ز м с. а а — менга кел, сенга борай
дегандаги каби.
Наҳий— бўлишсизга мисол: мендан кэс؛лмаг؛з,
унутарман сан1 —мандан узоқлашма, унутарман сани
дейилгандаги каби.
Сўроқ мисоли: сўзлашмэга к а л ؛ р м ؛ с а н — сўзла-
шишга келасанми дейилгандаги каби.
Араз■— шартлар мисоли: тушарсанэг؛.л؛ктопға]-
с а н—агар тушсанг яхшилик кўрасан.
Истак-орзу мисоли: кашкэқат؛мда б 0 л ғ а إ эд ؛—
ёнимда бўлса кошки эди. ■
Тахйир мисоли: сан؛ қ 0 ز м а ] ؛ м ақчам б е р г ؛ н ч а—
пулимни бермагунча сени қўймайман. Буларнинғ ҳаммасида
олдин, кейин қўллаш (гапнинг бошини охирига, охирини бо-
шига қўйиш) мумкин.
Арабча حي'نف آذأ сўзларининг туркчаси ала]садир.
Кэтарман а л а ز с а — ундай бўлса кетарман.
Жавоб маъносида т^арман с,ан؛ ала]ғ^ —^ғар
ундай бўлса сани урарман, дейилади.
Ясама мабнийлар бир неча хилдир.
Ундов: а إ к ]' ч I дейилгандаги каби э أ одам демакдир. Ун-
ва бошқаларда маърифа в^ накралик тенгдир.
Мураккаб сонлар ҳам, ясама мабний ҳисобланади: ўнбир
каби.
Сонлар бўлими
Сонлар тўрт даражалидир: бирлар —бу бирд-ан тўққизга
؟адар бўлганлардир. Чунончи: б ١ р, 1 к к 1, у ч, д ў р т, б э ш,
алт1 ,؛’ад؛, сэг 3؛, тоғуз каби.
33 Бирор сўзларга қўшилиши билан ўзгармай, ҳар вақт ўз
шаклини сақловчи сўзлар.
60а
606
126
адар бўлганлар. Чунончи:؟ Унлар — бу ўндан тўқсонга
ш, С9К- ة 3 т м ز ,ш'؛ р м !•> оттуз, қ 1 р қ, 3 л л 1, а т м أ ٢ و 0 н> л
сан, тоқсанкаби.
Юзлар — бу, юздан мингга қадар бўлганлардир. Чунончи:
а бошқалар.؛юз, хккх хоз, учюз в
Мингга кадар бўлган юзлар ^ами 03 сонлар билан ифо- *
даланади.
Минглар — буларнинг жами юқорида баён қилинганчадир.
Олдин катт^ сонлардан бошланиб, сўнг қўшилиши зарур 61،г
сонлар саналиб ифодаланади.
здир. Арабча тамхз,؛Қоида: арабча сон туркча там
туркча сон.
р сўзи؛даги б اهدى عشررن :Арабларда сон мисолй
здир.؛туркчатам
؛ р м ؛ г ؛ ز р؛злигига мисол: б؛Арабча сон ту^кчада там
каби.
грама б 1 р؛[ :злигига мисол؛Туркчада сон арабча там
каби.
Илова: ўзгага изофа қилинганда охирги ҳарфи иллатли
орттирилади. Лекин сонда охири ^ллатли ёки ء сўзларда бир
-؛ у ч ,؛ с ؛ к к ؛ ,؛ с ؛ р ؛ орттирилади: б ء саҳиҳ бўлса ҳам бир
каби. إءنأآ3ز ,؛€؛алт ,؛с؛С1, дўрт1С1, бэш
Одатдаги қоидага кўра фақат охири иллатли сўзларда
орттирилиб, охири саҳиҳ бўлган сўзларда тушири- »- ,'،ء- ,с
,١ бэшх, алтхс ,؛ у ч X, дўр т ,؛ с ؛ лади. Чунончи: б X р 1, 1 к к
616 -Учинчи (ясалма манбилар учинчиси) сонларни исми фоил
дўртунчх, ,؛га изофа қилинганда: хккхнчх, учунч
арда: он؛к (мураккаб) сонл؛ш؛л؛н ч I34 дейилади. Б ؛ б э ч
бхрланжх, он хккинчх, он бэчхнжх дейилиб, охири
,алтхнчхсх ,؛иллатли сўзларда -С орттирилади, 1ККХНЧХС
لءللآشلأءو'ر
орттири- '،ء- Бошка бир луғат35 га кўра, ҳар иккисида ҳам
учхнчхсх, дўртхнчхсх каби. ,؛ккхнчхс؛ .лади
н ч дейилмайди. Чунки ؛ / Илова: б X р г а -I н ч қўшиб б 1 р
-1т ўзидан ©^динғидан кейинги -лик маъносини ифодалайди.
.Ҳолбуки, бхрдан олдин бир нарса йўқдир
34 Юқорида 6ЭШ1НЧ1 шаклида берилган.
35 Муаллифнинг яна бошқа бир тилни ҳам ҳисобга ©лгани характер-
лидир.
127
сўзида ҳам ишлатилмагандир. »٠ ШЧ ға қўшиш-
,р а в ؛ Сон-лардан ясалган сифат ҳолида қўллаш учун: б
1К1та- ,؛ш؛ккав, учав, дўртав дейилади. Фақат б1рк؛
рдан маъноси-؛б؛рд а в, дўртас؛б؛рдан, учтас؛С1 б
'س .аларни шунга қиёс қил؟дадир. Б,ош
62адўрхар> бэшар, алтишар, '
.ясалма сифатдир36
л,؛л, уч марта қ؛л, 1КК1 мартак؛؟рмарта؛Б
КК1ЛЭ,؛ ,рла؛л, мазмуни исталганда■ б؛тўртмартақ
учла, дўртла дейилади.
с с а, тўрт ҳлсса ва ёки ؛ сса, уч ҳ؛Ҳисса-—1КК1 ҳ
қ а в а т, учқават, тўртқават маънола- ؛ к к ؛ ,а в а т ٩ б 1 р
р гул, 1КК1 гул, уч г у л, дўртгулдейи-؛рида ҳам б
.лади37
к, дўртл!к؛К, учл؛Л؛к, 1КК ؛ лида: б 1 р л©؟ Масдар
деиилади.
дейи- ؛ у ч л 1, д ў р т Л ,؛ л أ к к ؛ ,؛ Эгалик маъиосида б 1 р Л
учун туркманлар такар сўзини қўллай-
дилар. Чунончи: тагар — такар бор деиилгандаги каби.
Чунки ёлғиз маъносидаги сўз гагдир. Тагар шундай ©линган-
рар-؛тта маъносидаги тоқ сонларда ҳам б؛тта-б؛^Б
рар, учар-учар, бэшар-бэшар маъноларида т е-؛б
ллдйдв^р.؛؟ р, такар тарзида؛л؛гар, б
ккхқат؛ ,р қ а т ؛ Дафъа, қайта маъноси исталганда, б
'• Қолганларни шунга қиёс қил.
Бир кишига, бировга тегишлилик маъносида кшсалж
дейилади.
-3 дейилади; бит ؛ а л ғ ز 3 туркманларда ؛ ц إ а л ز р учун؛Б
.ف؛ ғ لت'مز туркманларда ' م2ة
آل-لك— К؛алдин —1Л — أول
ألص اث — К؛олдинғи — 1ЛКЛ — أوليه
лдингилик — 1Л1КЛ1Г© — اولادى
ЛК1НЧ1С1؛ ,؛ н'ч أ олдингиси — 1 л К — أولادس.؛،
_أ<-لكنجىو ليصحمسى
مولك — сўнг — соц — آفر
36 Бу ҳам аввалгининг диалектал варианти бўлса керак. Лекин
текстни айнан таржима қилдик.
37 Бурчакли деб бгриш }؛ам мумкин.
128
صو'لكلوق— кейингилик —санлуқ' آغرا-يه
ذاك و نث — ток —таг —тэк — آلغرد
تاتكى و جامث — жуфт,؛жэфт — тэк — أروج
.ярим —бужуқ парча ҳам шундай — النمض و اثد
براا'دجا وإ-رأار —б!раз —б!р анча — يمض
кейин) сўзлари сўнг мабш'] бўлған) بءد (олдин) قب'ل
сўзлардандир.
Худохоҳласа улар қоидалари зарфи замон бўлимида ИЗОҲ-
ланади. Тангри билағонроқдир.
Нисбатлар бўлими
бир ҳунарга ёки бир одамгаўё бир ўринға ёки ة Нисбат
бирор хусусият ҳақида бўлиши мумкин. Хусусият бўлганга
мисол: Бу малл'1 у таварл']'дир ким, бу мал
э г а с и, у неъмат ©гаси, демакдир.
Демакли саҳйб, эга маъносидадир.
ع3ج .олатлар бордир؟ ^л©ва: эга маъносидаги -л1 да бйр қанча
Л،38 ҳолати қипчоқлар вариантидир.-
" ؛Ясрлма сифатларда: ақл'1, қарал1, кбкл
С- ؛ Асли ғифатларда -л1 қўшимчаси туширилади. у 3 у н-қ
к а дейилгайдаги каби.
- 0 Урунга нисбат учун сўз охирига бир -/ орттирилиб, III
р дейилгандаги каби. ز■؛ д и р, м и с р и д ز؛ д и р, ^ а л а'.'б ز إ м
,1 ҳ а л а б л ,؛Шунинг (дек) баъзан қипчоқларда шамл
дейишлари ҳам эшитилади,- ؛М1срл
-ة с ,؛чавч؛ ,؛ а т у в ч ز 0 Бир одамга ниғбат маъносида б
39 дейилади.؛ ў в ч ٩
5 т м а- ,؛ Бир ҳунарга нисбат бериш маъносида ] а в у р т ч
иёс кил.؟ дейилади. Бошқаларни шунга ن к 1, э т ч
Шарт ва унга тегишлилар бўлими
ضما> متني، من، كلما، لوما، لولا، Храбча шарт адотлард
лардир. ادا، ان، أيها، أى، مهما
дир. رو، اذا، ان :Булардан келажак замон шарт адотлари
Қолганлари ўтган замон шарт адотларидир. Булар ўрнида
туркчада -са -са белгиси дўлланади.
38 Туркманларда бу -лу тарзида, баъзан -луғ учрайди.
38 м. Кошғарий уч аср муқаддам буларни касбни англатувчи қўшим-
.ча сифатида изоҳлаб берган, «Девон», III том, 150- бетга қаранг
Шунингдек -са -са билан бирга махсус қўшимчалар ҳак-;
636 шарт функциясида қўлланади. Худо хоҳласа улар ўз ўрнида؛
аитилади.
ل؛ة турса турарман — агар бек турса турарман:
демакдир.
Б^тургандатураман ҳам шундайдир. Бу жумлада:
хабар (кесим)ни кейинга тушуриб турарманбу тур€'а؛
шаклида қўллаш ҳам мумкин. Шартланган билан шарт бел-
гисини бир-биридан айириб қўллаш: турб1фса дейиш мум-
кин эмас. Шунингдек, шарт белгисини ^динга олиб ء а
б؛]турд؛ каби қўллаш ؛^^٩ мумкин эмас.
Шарт ўтган замон ҳозирги замон, келажак замон учук
ҳам қўлланади.
Ут^-ан замон шарт учун 6آ؛ турд؛с,а турарман —
бек турган бўлса турарман.
Ҳозирги замон шарт учун б؛|турарсатура рм ан —
бек турган замон турарман.
Келажак замон шарт учун 6اا т у р ғ аا с а турарман
— бек турадиған бўлса турарман. Шарт қўшимчаси ■са ол-
дигаҳамза و— «اي>؛ орттирилса, у вақт арабча ك-ان кана —
бўлди маъноси мафҳум бўлади. Чучончи ўтган замон учун:
ل؛ق турд؛ эса турарман — Агар' бек турган бўлса:
турарман демакдир.
Ҳозирги замонда ҳам шу хилда: б 1 ز турар эса; келажак:
64،г замон: турға]■ эса шаклларида қўлланади.
Илова: амрга ҳам шарт белгиси қўшилиб келади. Лекин
ундан Iамр маъноси кўзда тутилмайди. Балки келажак замон
маъносида бўлади. Чунончи: турсац турғ.а]ман каби
ким, агар сен турсанг мен тур.аман демакдир. Бундан сен тур'
деган амр маъноси йўқдир. Тугади.
Бўлишсиз шартларда бўлишсизлик белгиси шарт белгиси-
дан олдин келади: 6ز؛ турмаса каби. Шарт белгиси ОЛ-
: '' қўшилиб хам қўлланади. Чунончи: 5гзга учун: т у р-
с а, турсалар. Сўзловчи учун: турсам, турсақ; ТИНГ-
ловчи учун: т у р с а қ, турс. ад؛з дейилади.
Бўлишсиз турмаса (ўзга) сўзл©вчи бўлишсиз бирлиги:
турмасам, б^ишсиз кўплиги: турма؟-ак, тингловчи
646 бирлиги турмасац, тингловчи кўплиги турмасак40؛.
Тотор41 — лаҳжада ўзга бирликда турма]дур, ўзга
кўпликда, турма]дурлар, сўзловчи турмафдурман,.
тур ма ذ д у р 3 1 ة, тингловчи турма.|‘дурсан, ٦٦ р N а ز-
ДУРС13.
40 Текстда тингл©вчи кўплиги турмасақ шаклида. "
41 Татар лаҳжа деб берган. Мисол шарт энас.
130
Шартнинг жав©би жумлайи феълия бўлса, 6ز ؛ турд؛©а
қул؛турмушд؛р дейилади. Агар бек турган бўлса қули
ҳам тургандир, демакдир. ■
Бўлишсизи: Б ز؛ т у р м а с а қ у л 1 т у р м а с, дейиладиким,
бек ^урмаса қули ҳам турмайди демакдир.
Феъллардан фақат биттаси бўлишсйз бўлса:
'Қ.УЛ1 турмас. Шарт жавобида, ^ул кэлса тутқун
у н ة4إ деййладики, қул келса ушла уни демакдир. Таъкид бел-
гиси -цунни тушириш ҳам мумкин.
Олмош феълдан ©лдин келиши ҳам мумкин: Қул кэлса
ун؛ту.т каби. Шартга жавоб амр булганда: 6ه 65 جوآءىطيز؛
к ؛ н дейиладиким, б.ек келса сан кет демакдир.
Шарт жавоби бўлишсиз бўлганда б؛^кэлсакэтмаг؛н
дейиладиким, бек келса кетмагин демакдир.
Ҳозирги замон учун: б ؛ ] дур а ىلآ'’ا' ئ ٢. Бўлишсизи: б إ؛
турарса турма — агар бек турса сен турма. Бўлишсизи: 6زأ
турмаса турма. Исми фоилга ўхшвмаган шартда: 6لئ турмуш-
са қул؛ турм؛штур — агар бек турган бўлса қули ^а^ турган-
Арабча ،لوم-ا لولا сўзлари шарт ^ъносида келганда фақат
бўлишсиз ҳолда квлади: кэлмасам, кэлмасач каби.
Агар келмасам, агар келмасанг каби.
Арабча أكلها маъносида шарт ҳарфи билан бирга тэкма
қўлланади. Тэкма кэлсам дейиладики, қачон келсам демак-
дир. Бошқа олмошлар ҳам шу хилдадир. Чунончи: тэкма
кэлсак, тэкма кэлсам, тэкма кэлсандз, тэкма
кэлса, тэкма квл©алар кабрким, қачон келсак, қачон
келсанг, қачон келсангиз, ص4ةبم келса, қачон келсалар де-
макдир.
Арабчадаги م-ن никг эквиваленти кимлир. к؛м турса
турарман каби. Келажак замон учун ҳам шундай.
Арабчадаги.منى ўрнида қачон сўзи қўлланади. Бу шарт
ёки истифҳом учун бўла ©лади.
Агар шарт бўлса, шарт ؛؛ўшимчаси ҳам қўшилиб келади:
қачонкэлсакэларман — агар ؟؛ай вақт келса, мен ؟ам
у вақт келаман демакдир. Агар истифҳом43 учун келса шарт 656
؟ўшимчасини зикр қилиш зарур бўлмайди. Чунончи: қачон
КЭЛД1, қачон кэлар каби ким, қай вақт келди, қачон
келур демакдир.
42 Уни тутқун шаклига ҳам ишорат бор.
43 Сўроқ гап демакчи.
131
مني сўзи ҳам қачон маъносида келади. Лекин бўлишсиз وه-
лади. Қачонтурмаса — қай вақт турмаса демакдир.
Арабчадаги موه.ا белгиси ҳар вақт шарт белгиси билан
бирга қўлланадиган нак1 дир. Нак؛са, нак؛ болса
кабиким — нимаики бўлса, нима бўлсаям демакдир.
Арабча أئ нинг туркча эквиваленти шарт адоти билан
бирликда цайситр. Қа]сТса—қайси бўлса кабиким, қайси-
ниси эса, қайсини бўлса ҳам демакдир.
Арабча لم-ا нинг эквиваленти -ҒОШ, -цаш, -каш, каш-
лардир.
Туркча б 1 ز а л ғ а ш, ч؛ққаш, к э л г а ш дейиладиким,
бек олганда, чиққанда, келганда демакдир.
Бу ўринда туркман тилида тарзида қўл-
ланадиким, бек турганда демакдир. Бу, ҳол ўрнидадирким,
тафсилоти ўз бобида худо хоҳласа тезда келади.
Арабча ان нинг туркча эквиваленти агартр. Агар форс
сўзи бўлса ҳам, туркчада кўп қўлланади. Чунончи: агар
к^шк“а]т؛рсанк؛ —агар айтганикг тўғри бўлса де-
макдир. Агар шарт адоти билан бирликда қўлланади. Агар
кэлса каби, бўлишсизи агар кэлмаса.
Бу сўз олмошлар билан ҳам қўлланади. Агар МЭНОЛ-
Д1М каби. Бошқа олмошлар ҳам шундайдир.
Сўз таркиби45 бўлими
Таркибли сўз талаб46, дарак ва ИНШО47 каби бир қанча
алоқаларни ифодалайди. Чунончи: саттТм, КЭЛД1М, а Л-
Д1М иншони билдирса, 6ز؛ турм؛шдир — бек ту^ибди,
атам ؤ а т آ б т آ —- отам ётибди хабарни билдиради. Талаб
дастлаб бўлишли ва бўлишсизга бўлинади. Бўлишли хабар
КЭЛГ1Н, КЭТК1Н, бўлишсиз талаб кэлмаг؛н, КЭТМЭГ1Н
дейилгандаги кабиким, кел, бор, келма, борма демакдир. Бош-
؟аларни шунга қиес қил.
44 к а р ш а к тўғри маънода янги сўз. Демак бу даврда -шак аф-
фикси сифат ясовчи ؛؛азифасида қўллана бошлаган.
؟■٠ Гап демакчи.
46 Буйруқ.
47 Қилинган иш.
Навосиҳ бўлими
у эд1 ва шунга ўхшашлар, кашк1 ва шунга ўхшашлар -»هء
ة/ —ҳисоблади ва шунга ў-^ашлардир.
Феъл жумласи48 666
Феъл жумласи феъл ва фоил (ишловчи)дан тузилган гап-
дир.
Фв^л жумласи, фоилли зикир қилинмаган, феълдан тузил-
ган жумла. (фоил номаълум) гап ҳам тузилади49.
Феъллар сарфланувчи ва сарфланм©вчи қисмларга бўпи-
иади. Сарфланувчи демак англатган замонлари ўзгариши бн-
лан шакли ҳам ўзгарган феъллардир. Турд؛, турар,
т у р ғ а ز каби.
Сарфланмовчилар ҳар қачон бир шаклда қолувчи феъл-
лардир. э д ؛, тугул каби50.
Феъллар ўтимли ва ўтимсизларга ^а^ бўлинади. Утимли-
лар бйргина масалага, ёки икки масалага ва ёки уч масалага
ўтувчи бўлиб, уч хилдир.
Утимли феъллар қоидалари тезда худо хоҳласа келишик-
лар бўлимида баён қилинади.
Эга ва кесимлар бўлими
Буларда ^оида эга олдин, кеси.м сўнг келишидир. ز أ ة л у-
рубтур дейилгандаги кабиким, бек турибди демакдир.
" замон 6ر؛ танда турасТдТр кабиким — бек
эрталаб туради демакдир. Туркманлар б؛]тацдатура-
ж а ц шаклида ифодалайдилар.
Кесим эгага ўхшатилган сўз бўлганда б ز؛ арслан дейила- 67а
диким, бек арслан демакдир.
Хабар ўрин маън©сида келганда б إ؛ у إ д а д и р, 6ز؛
" дейиладиким, бек уйдадир, бек орқададир
демакдир.
Илова: ўрин адаъносини англатувчи, ўрин келишиги —
48 Арабча жумлаи феълияни шартлича феъл жумла деб атадик.
Ахмадкелди гапида келдини феъл, Аҳмадни фоил дейилади ва бу
гапни жумлаи феълия деб юритилади. Араб тилида бу гап тури феъл ва
фоилларни араб тилига хос турли кўринишларига эга катта
Мажҳул феълдан ясалган жумла (гап) назарда тутилмоқда.
50Эди, тугул ларни мустақид феъл ص
арабча зарфлар белгиси « فى » ўрнида -да, лар билан
ифодаланади.
Чунончи, ўрин келишиги 6نأت ز؛ дад؛р. Вакт келишигида
'б^тацдакэлар кабиким, бек эрталаб келади демакдир.
Баъзан бу қўшимча туширилади., Ёзиш бугундир "
ги каби. Агар ٠٠١ гап бўлеа, б ؤ؛ а т а с '؛■ т у р д أ дейилади.
Хабар мақомдан англашилса, уни тушириб қолдириш ҳам
мумкин. Армағанқан'1 дейилгандаги кабиким, совға қа-
ерда демакдир.
Хабар сўроқ маъносида келганда, эгадан олдин келиши
ёки сўнг келиши ҳам мумкин. Б ز؛ қ а н 1 — қани бвх дейил-
гандаги кабиким, бек қаерда ёки қаерда бек демакдир, Эга
сўроқ маъносида келганда ؟ам шундай. Чунончи: у ز д а ،١^ ؛ ؛-
дейилгандаги кабиким, уйда ким бор,
уйда бор киши ким, демакдир.
676 Эга шарт феълига фоил булганда гапда албатта олдин ке-
лиши керак. Кимтурсатурға]'ман дейилгандаги каби-
ким, ким турса тураман демакдир. Агар' эга с؛؛ла бўлса, уни
сўнг келиши мумкин эмас. у л к ؛ т у р д ٢ ؛ У'Р дум, ؛ л а-
إ ز н ч а дейиладиким, турган билан бирга турдим демакдир.
. Бу гапда эганинг сўнг келиши мумкин эмас. Тангри била-
ғонроқдир.
Бу арабчадағи كان ва унга ўхшаш феъллардир. Турк-
чада бу эд1, эд'1 ва шунга ўхшашларга тенгдир. Чунончи,
б©л^؛ маъносидаги болд؛, қа]тд] ^аъносидағи тонд■؛.,
чад؛؛р қурд-1 маъносидаги к©нд'؛лардир. Болмади де-
ган маънодаги тугул ҳам шундайдир.
Туркманлар бу сўзни дагул тарзида талаффуз қилади- '
лар. Арабча «لات، ما» лар ҳам шу маънодадир.
Яқинлик феълй:' آع3ةز (була ёзди) дегандаги каби. Б а Ш-
л а д 1 т а н л а д 1, эркалад I, к а ш бблд 1 (кеч бўлди)
ларнинг ҳар бири олмошларга қўшилиб қўлланади.
كان кана эд؛ маъносида б^турмуш ЭД1, б؛.؛ту-
рубтур ЭД1, 6ل؛ ора турубтур ЭД1 дейилгандаги
кабиким, бек турган эди, бек турмоқда эди, бек тик турган
68а эди. Ора сўзи оёқда тик турмоқ маъносига хосдир. Бунга
олмош қўшишни исталганда ора турубтурдум, о ра ■ғ у-
рубтурдуқ дейиладиким, оёқда тик-турмоқдаэдйм,
оёқда тик турмоқда эдинг, оёқдатик турмоқда адик
маъносидадир. Бошқа олмошлар ҳам шундайдир.
ك68
69 а
Хабар сўроқ бўлганда: ث ع و ة وزوآء زل ة дейиладиким, бек
^؛аерда ©ди демакдир. Бошқа олмошлар ҳам шундай. қ а ز д а
э д ؛ қ, ز ة ٩ д а ЭД1Қ13. Буларда феъл ҳеч вақт олдин кел-
:майди. Турған К1мд؛р — турган ким гапида, к؛м д и р
турғон деб К1МНИ олдин қўллаш ҳам мумкин. к؛мд؛р
турған — турган кимдир дейилгандаги каби.
К؛мэд1турған — турган ким эди дейиш мумкин бўлса
:ҳам, к؛. мбиланэ^؛' орасига бирор сўзни қўшиб эд؛тур-
ғ а н К1М тарзида қуллаш мумкин эмас.
Арабчадаги مار феълнинғ туркчаси бўлдитр. Б ل؛ куч-
-Л Гб 0 л д 1 — дейилгандаги кабиким, бек қувватли бўлди де-
макдир. Бу хил гапларда бу феълни сўнгга кўчириб б ز؛ б 0 Л-
.Д؛кучл1 тарзида қўллаш ^а^ мумкин. Лекин сўнғ келиши
яхшироқдир, аммо эди феълини олдин қўллаш сира мумкин
-змас. Эд؛ турубтур дейилмайди.
Хабар турдош исм бўлганда юқорида берилган мисоллар-
дагичаалдин келиши ҳам, кейин кёлиши ҳам мумкин. Хабар
‘Сўнг сифат бўлган сўзлар билан келганда ҳам, чунончи: а қ
'болдأ 3 أ ٩ ,؛ л бол-дтНкаби, асл сифатлар билан бирга кел-
ганда"^؛рм, чунончи: Қ1ск؛а б 0 л д آ — б ه л д آ Қ1сқа, узун
'б о л д 1 — б 0 л д ٢٧ 3 у н дейилгандагиким, қисқа бўлди, узун
'бўлди демакдир. Кўплик ҳам шундай.
Изоҳ: рўза маъносидагн уруч ҳам сўнг сифатга айланган
■сўздир. Бу ~س сўнг қўллаш мумкин эмас. Болд'1
уруч дейилмайда. Буни яхши англа.
Узида уч ҳол бўлиши мумкин бўлган гап қачанболд؛-
қ؛з б؛^.'лардир; бунда б^лар қачан б 0 л д у қ 3 ؛,
:к а ч а н бزا л а р б о л д у н 3 ؛ тарзида қўллаш ҳам мумкин.
Бу қачон бек бўлдингиз демакдир.
Бу гаплардаги болдг صار маъносидадир. Узига هءه*هس
•қўшганда болд'1 сўзи ҳеч вақт олдин келмайди. Болдум
:қ а إ д а шаклида қўлланмайди, фақат қ а ز д а б 0 л д у н шак-
лидагина қулланади.
Арабча«بات»сўзи цонд'1 маъносидадир. Ҳалаб та -ҚОНД1
дейилгандаги каби. V
Арабча «لمى » туўл маъносидадир. Б^ ту^улдир —
■бу эмас демакдир.
Арабча «ما» ма, لات латалар ҳам ليءى>؛» маъносида
эмас демакдир. \
Арабча «قارب كاد» ларнинг туркчаси яқинлашди маъно-
сидаги уаз^дир. Чунончи, туша ёзди — тушишга яқинлашди
лемакдир.
135
Арабча <<اشدأ النشا» сўзлари бошлади ма^осидадир. Бу
ерда хабар ҳозирги зам©н учунгина қўлланади. Ўтган замон,
келажак замон учун қўлланмайди. Бу феъл ҳеч ؛фч©в бошда:
келмайди.
Арабча «اصءى» танлад1 маъносидадир. Б؛]м؛ната Ц-
лад'1 — бек (отга) минган ҳолда тонг оттирди.
Арабча «٣١» кэш болд1 маъносидадир — кеч бўлди де-
макдир.
Арабча «ص сўзининг туркча эквиваленти йўқдир. Бу-
нинг ўрнида келажак замон феъли қўлланади. زإة кэлга]
696 — умид шулки бек келгай. Тацри1г؛л؛к кэлт1'рга] —
умид шулки, тангри яхшилик келтирар дейилгандаги51-52 каби,.
ا-يت- лайта бўлими
دت — лайтанинг туркчаси кашка дир, бу форсчадан кир-
гандир. Кашка 6لل бунда ЭД1 —кошки бек бу ерда
бўлса эди. Кашк؛б؛] олтурм1шэд؛—кошки бек ўлтир-
ган бўлса эди, демакдир. Бунга олмошлар ҳам қўшилиб ке-
лади. Кашка алард؛м кабиким, кошки олса эдим демак-
дир. Бошқа олмошлар ص шундайдир.
Арабча دلل лалла в^ ك-ان сўзлари ^ч^» бу тилда ЭК-
вивалент йўқдир. Лекин бола/' сўзи билан буларни ифода-
лайдилар. Туркманлар му маъносида болға]' сўзини қўллай-
дилар. راة КЭЛД1 болға^ бек келган бўлса зора. Б ؛1 ؛
болға^ бекнинг ўзи, худди бек каби. Тангри билағон-'
роқдир.
Ким бўлнми
Кимттт бир қанча маънолари бор: кераклик, лойиқлик
маъносидадир. Бунда ким ва деб, деп сўзлари қўлланади.
70ад\эн сэн؛ насна дэп, с а н 1 р м а н — мен сени нарса؛
(нима) деб ҳисоблайман.
Саанд؛мб؛]'кэлд؛дэп — бек келди деб ҳисобладим„
51—52 Бу ерда автор тамоман араб грамматикаси асосида ёндашган:■
ар,аб тили грамматикасига кўра бу ноқиснинг махсус бир туридир. Ишнинг-
бўлишига умид ва ©рау маъноларини билдиради.
136
й^л^ — бекни кулмоқ- ز؛6 м؛мк؛лд؛дейилгандаги ка^и. Б
да деб билдим. К1м баъзан сўроқ маъносида ҳам келади. Чу-
б у^^илг^аги каби. ص ئ ,мдир؛нончи б у к
мтурсатурар-؛Баъзан шарт маъносида ҳам келади: к
ман — Қайси одам турса мен ҳам турарман.
у келган— ؛Сьла маъносида ҳам келади, ОЛК1М кэлд
н а Н- ؛ :демакдир. Арабча ҳатто маъносида ҳам келади ثءج0
Д1МК1М, у ч м а қ К1рга1ман — жаннатга киришимга ҳам
инондим. демакдир.
а^ шу^ ل ва л1ка] маъносидаги « لك-ى ك-ى» Арабча
маънодадир. ОрунладБ саанд1,б1лд1 феълларини би-
ринчиси гумон ва чама маъносида бўлиб, икки мафъулга
.ўтадиган ўтимли феълдир
706 -штур — бекнинг турганини гу؛турм ؛ لا ز إ ة м ؛ р у н л "а ■д م ■
мон қилдим, демакдир.
б у д у р — бек бу деб гум©н ҚИЛ- ز؛6 м؛мк؛Орунлад
дим, демакдир.
мк1М؛Иккинчиси ҳисобламоқ маъносидадир. Саанд
м؛мк؛бек келди деб ҳисобладим. Саанд— ؛кзлд ز؛6
куладур — ҳақиқатан бек кулади деб ҳисобладим. زث6
туруптур — ز؛6 м؛мк؛лд؛Учинчи б1лд1 феълидир. Б
билдимким ҳақиқатан бек турипти.
аммаси ўтган замон фв"вл-؟ Б^ мисоллардаги феълларнинг
.ларидир
зирги замон учун■; орунларман, санарман,©؛^
ларманла.р дир.؛б
؛лдирд1мк؛р — б؛РД1 1КК1 мафъулга ўтувчид؛ЛД؛Б
арлабтур—' Бек ©тини эгарлатганини билар-[؛ ЭТН1 ز؛6
дим демакдир.
Бу гапларнинг ҳаммаси от гаплардир53. Агар феъл жумла
тузмакчи бўлинса ким ўрнидапи К1 қўлланади54. Орунла-
кабиким, Бек келмаган деб тахмин этдим. ؛ к э л м а. д ز إ м б إ ■Д
д а дейилгандаги кабиким, бекни уйда 7\<г ذ у ذ 1 ة м؛Сааид
р — бек ётганини؛б т إат ذ ز؛6 м؛лд؛дебҳис©бладим. Б
.билдим каби55
53 Эга ва кесимдан таркиб т©пган синтагма арабча жумлаи исмияни
шартлича от га؛! деб атадик. Бу синтагма билан араб грамматикасида эга
билан кесимнинг ранг-баранг муносабатлари баён қилинади. Буларнинг
туркий тилга айнан муносабати йўқ, бўлса ؟ам жузъий функцияларига
кўра муаллиф шу терминни қўллаган.
54 «،' билан К1МН1 фарқ қилган.
55 Бу тўрт мисолда ҳам автор изоҳига кўра К1М бўлиши керак эди.
Лекин ҳаммасида ҳам К1М тушган.
137
Феъл ва фоил бўлими
маган ва ИСМИ фоил бўлмай аниқ исм бўлган؟.Сўр^ бў
фоил муносиброғидир. Бу фоил ҳар вакт феълдан олдин кела-
ди. Бу асосдир, акс ҳолда феълу фоилликдан чиқиб, кесим
؛бек келди, агар кэлд — ؛ к э л д زإة :бўлиб қолади
деиилса араб тили нуқтасидан бу аслдир. Яхшироғи ав- لث6
валгисидир. Утган замон феъли ўзидан олдинги бирликда
КЭЛД1—-бек келди. Кўплик бўлса إل6 исмга иснод берилса
лар — беклар келдилар. ^□зирг^ замон бир-؛лар'КЭлд[؛'б
р, кўплик б^'ларкэл1рлар; келажак ؛ л وк ز اлик феъли б
а р дзлға]лар каби. Турк- الز 1 кэлгаф Б ز؛6 замон феъли
манлар келажак замон кўплик феъли учун б^ларкэлар-
лар тарзида қўллайдилар. Утган замон феълининг тингл©в^и
з, сўзловчи бирлиги؛д؛716 бирлиги: КЭЛД1Ц, кўплик кэлд
кдир.؛КЭЛД1М, кўплиги кэлд
р-؛рман, кэл؛рлар, кэл؛р, кэл؛Ҳозирги замон кэл
з, бошқа бир диалекта56 кэла-؛рс؛рсан, кэл؛з, кэл؛б
,рсан, кэлад1рс13.؛з, кэлад؛рб؛р м а н, кэлад ؛ д
лар дейилади.؛р, кэлад؛кэлад
-з, КЭЛ؛кэлгаб ,غ ف ثه■ ز ق ءءءد- و ءأ Келажак замон учун
кэлгаў дзлға]лар дейилади. ,^؛©[дзлға ,للق:،زهآ
м,؛Бир қанча луғатларда57 кэларман ўрнида кэлар
ўрнида لاهمءزة^سع .з58؛б؛з ўрнида кэлд؛кэларб
з, КЭЛД1М ўрнида؛3 ўрнида кэлаб ؛ л а р б و кэламан, к
-к ўрнида КЭЛЛ1К дейилади. Бу татар ТИЛИ؛гелл1м, кэлд
дир. Чунончи, '،ء Қелажак замон феъл белгиларидан бири مق7
ман, а л а с 1 б 13 дейи-؛кэлас،сан, алас1С1з, кэтас
у л д и р. Туркманлар дагул ز лади. Буларда бўлишсизлик т у
қуллар1 маҳрум қу]'ас1ту]ул — бек^؛дейдилар. Б
кулларни маҳрум қўймайди демакдир.
ўтган замон феъ- '،ء Баъзан келаси замон белгиси бўлған
кбра- ,؛зн؛з КЭЛД1 с؛м؛лига қўшилиб келади. Қорас
сизларни кўргимиз келди. Сизни кўриш-— ؛сан ؛С1МКЭЛД
га муштоқ бўлдик, сани кўргим келди, сани кўришга муштоқ
бўлдим дейилгандаги каби59 бу улар наздида иштиеқ, ХОҲИШ,
орзу кън©ларидадир. Агар фоил сўзловчи, тингловчи, ўзга
-КЭЛС1Н, қуллар КЭТ ز؛6 буйруғи бўлғанда чунончи, ўзга
56 Бошқа диалектда:
57 Бир қанча тилларда.
58 Четдаги кэлавуз, кэлдузнинг варианти бўлса керак.
٠؛ Бу ерда келажак замон феълидаги С1 эмас.
'138
*€؛нлар6°, тингловчи кэлва КЭЛ1Қ13, тингловчи буйруқ
таъкид маъносида бўлганда, КЭЛГ1Н61, к؟лса-؛*؛з на дейи-
..ладиким, албатта кэл, албатта келинглар демакдир.
Бўлишсизда ҳам таъкид шундайдир, кэлмаг؛нва б©ш-
қалар.
Изоҳ: Қ1Л, гХл таъкид қўшимчаларидир, деган фикр ИШОНЧ-
сиздир. Чунки б^ турк тили эмасдир. Буни турк тилини бил-
маганлар киритганлар. Буни яхши бил. Сўзловчи буйруғида 726
.»»««>«.»»»» ؛، سمли.
мида баён қилинганидек, таъкид, бўлишсиз, сўроқлар ҳақида
ҳам юқорида баён қилинди.
Феълға қўшимча маълумотлар бўлими
Улар масдар (6أأ ҳақда юқорида баён ؟илинди).
Замон зарфий62, макон зарфий63, ҲОЛ64, мафъулунбиҳ5؛؛,
::мафъулунлаҳ66, мафъулмаа67, мустасно68, тамиз69лардир.
Зарфий замон бўлими
у мубҳам (ноаниқ) ва хоска бўлинади. Аниқлар: к у н д у 3,
"Т а ц, тушлуқ, туш а с р (қиём билан кун ботишнинг
коқўрта вақти) ақшам к е ч а // тун каби.
Хос зарфий замон ё шу аниқсизлардан бирор нарсани
ااااااا؛وآا билан ёки сйфатлаш билан ясалади. Бу феъл хоҳ
ўтимлй бўлсин, хоҳ ўтимсиз бўлсин, бирор феъл олдин келади.
Утимсиз феъл билан сифатланганга мисол: Тунла тур- 73،1
д у м — кеч билан турдим.
Утимли феъл билан сифатланганга мисол: кундуз
؛КУЛ1МН1 урдум дейиладиким, қулимни кундузи урдим
61 -г،'нда таък-йд маънвси бор, дебх؟؛атъий айтган. Икки сатрдан сўнг
^уаллиф янглиш фикр горитган.
62 Пайт келишиги.
63 Урин келишиги.
64 Гапда фоил мафъул ҳолини билдирган келипгак — равиш.
ءء Иш ва ҳаракат унга тушганлик маъносини билдирувчи келишик —
тушум келишиги.
ءء ^у ҳам тушум келишиги.
67 Ишда фоил билан мафъул иштирокини билдирган келишик — бир-
салик келишиги.
68 Олдинги ҳукмдан четга чиқазилган — истисно қилинган сўз.
وء Гапдаки нааниқ масалага аниқлик киритувчи келишик.
139
каби. Шунингдек, кундузо؟ кэлддлар — кундуз кунге
келдилар " т؛уркманлар ' КЭТ-
т؛лар — кундуз куниёқ кетдилар дейдилар. Бу мунсарфдир7С،’
ғайри мунсарф71лар учун б I ز б у г у н кэл؛бтур деиилади-
ким — бек бугун келибди демакдир.
Бўлишсизи бугун 6ز؛ турмас — бек бугун турмагаге
демакдир72. Зарфий замон кўпинча: шундай, -да бошқа
шунинг каби қўшимчалар билан қўшилиб қўлланади.
Тоқда, кечада ва бошқалар. Бурун, сўнгра сўзларй;
ҳам вақт чегарасини англатувчи73 ҳозирги замонлардир.
Чунончи: Анда (н) бурунтурду м—•Ундан олдин тур-
дим. Аларда (н) сў нгракэлд,؛м- Улардан иейин кел-
дим дегандаги каби.
Узга билан !Қўшилиб »елганда: мунда(н)бўрунйв л~
д ؛, б 1 3 д а н с. ў қ р а КЭТТ1 дейилгани кабиким. Тингловчи
Б؛]'санданбурунм؛нд1, Б؛؛с؛здансўцракэтт؛.
Сандан алд'{'н — сизлардан кейин демакдир. Тангри била-
ғонроқдир.
Олти тарафни билдирган сўзларнинг ҳаммаси зарфи؛؛
макондир.
ю؟ар؛-ашаға, ؛— ا'ز0آأлгар؛, атқар.Т-орқа, ўнг-
сўл, чапва бошқа шу маънода қўлланувчи сўзлар: чунончи
а л т-а ст, то б-т и к, ар т-0 р қ а, ؟ а р ш '1'-р ў п а р а ر а н. —
ز ан а р.а-ў р т а, орт а-а ها ақ-п аст, 1Н1 ш-тушиш, таш,-
қар1-؛шкар؛, тор؛си-тўғри. Туркманлар •гўғри дерлар-
Б؛рк-баланд, يأ7إ73ز-اتء3إ, таран-чуқур каби. Булар-
нинг ҳаммаси ёпишиқ олмошларга қўшилиб келади: ]уқа*
Р'1М, ашағ1М13, ؛ л г а р ؛ қ, атқар'1н؛з, 3اه؛ز3ه, қ а р-
Ш1нда, алтлар'1'қда каби.
Охирги ҳарфи иллатли (-а билан тугаган) сўзлар ў р т а-
с и д а, 0рас1да шаклида қулланади.
Изоҳ: охири саҳиҳ ҳарфли сўзларда бу қўшимчалар туши-
рилиб а орттирилади: арт'1'ма, қарш'1М1за, алт1на,.
арад'!'за, қарш؛'на, қарш'1лар1на каби. Охири а б؛؛-
лан тугаган сўзларда, ўзга учун 0 р т а сا н а дейилади. Бош-
даларни шунга қиёс қил.
Бу зарфларга ўтимли, ўтимсиз феъллар мунсарф, жам؛д74~
70 Мунсарф — турланадиган сўзлар.
71 Ғайри мунсарф — турланмайдиган сўзлар.
72 Туркчада т у р г а н.
73 Шу ибора ҳам тушган.
74 Турланмовчи -сўзлар.
736
74 а
.ларга тааллуқлидир. Артчцда 6ز؛ турм1штур75 дейила-
.диким, орқангда бек турибди демакдир.
Бўлишсизлик турмомш ва турмТш шакли-
.дадирким, турмаган ва турган эмас демакдир.
Шунингдек, зарф макон ҳам изофа билан аниқланади. Б 74 ز؛б
وع^ملءلارم дейилгандаги кабиким, бек уйингдадир демак-
,дир. Тангри билағонроқдир.
Ҳол бўлими
Бу иш қилинганда ишловчининг ҳолини ёки иш қилганда
жилинган ишн؛^г ҳолини билдиради. Бунинг белгилари кўп-
дир. ' ■
1. Охирғи ҳарфи саҳиҳ76 бўлган ўзакларга бўлишли феъл-
ларда чўзғи ؟рттириш, чунончи: кэлад؛-р, кулад1р, к 1 ز а-
д؛ркаби.
2. Охирги ҳарфи чўзғили бўлган сўзларнинғ бўлишли ва
■бўлишсизларида / ©^тиришдир. 'Созл.а]Д1р ز ه ء л а ز Д-! р77,
б1ла]д!р кабиким, бўлишлилардир.
Бўлишсиз: башлама]‘дур, уқма]'дур, увузла-
ма]'дур. Бу / охирги ҳарфи саҳиҳ бўлган ўзакларга бўлиш-
•сизларда орттирилади. Кэлма]д؛р, кулма]дур, ]ат-
ма]дуркаби.
^©л белгиларидан баъзиси феъллар охирида -б ^лишидир.
Кэл؛б, 6؛'؛'وآل, башлаб, с © ز л а б дейилгандаги каби. Бу
ерда тиниш мақсадида ёки сўзлашда гўзаллик мақсадида -дир
■орттирилади: кэл؛бт؛р, с©зла]дур каби.
Белгилардан баъзиси / ва р орттиришдир. Булар охири
чўзғи ҳарфи бўлмаган сўзларни чўзиш мақсадида қўллана-
.ди78: к э л а ز у р ءلا'رسأل, |ата]ур. 75а
Охири чўзғили феълларда ^а^ / орттирилади: ص ة ه л زح ур,
Бу 'феълларда муболаға қасд қилинганда: *^3ء?لا?لاز
ءلا?لازوسآ, башдазурур, ]'умруқла]урур- шакли-
да қулланади.
Белгилардан баъзиси -ган дир.К-Э-л ز ة у р ح ٢ в, لا ز ة آ و ة р-
٢ а в дейилгандаги каби.
75 Бу ерда саҳифа қирғоғида шундай берилган: сўзловчи бирликда
“ сўзловчи кўплик қ а р ш1м3 أ да, тингловчи бирликда а р-
؛' ٢■ н ذ а, тингловчи кўпликда а р т آ ч 3 أ д а, ўзга бирликда а р т 1 н д а,
ўзга кўпликда артлар1да дейилади.
76 Охирида унли товушлари бўлмаган сўзлар.
77 х©зирги дрврда диалектал синоним деб ^шуниладиган с ر ه л а д ؛,
даврда фарқли бўлғанлиги диққатга сазовор.
ءآ Бу гап четидаги يلجئان الم،مح дейилган иборадир.
141
Бўлишсизлик исталганда буларнинг ҳаммасида -ма, -МСЁ
-ز ه ء ,башламдЧб ؛ ز ه ثه س ,б ؛ ز ه لء орттирилади хзл
каби. к э Л" ٢ ^ ة؛ ز ه.ثء ه 3 л و ٠ ,р ؛ б т ز؛ б, к э л м а ؛ ز ■ة تء л а
ўр■, .башл.ама]'ур, ]ум-.ز ■ه ^ آ ه ز ,ур زه!٢١ و>! ,у р ذ 'М а
-ва кэлма-^'урур, б а Ш
ء .اا6سملإلاءلأززوأءس'
-هآه6 Белгилардан баъзиси -каш, ■гаш, -ғаш дир. Бу ^©лнинг
ланишини англатади. т у р ғ а ш, ' ‘
билан ٠٩-) ®ўшилади7؟ ٠٢- 756 лағавв Туркий тилда бу ерда
,КЭЛД1 ٠٩ кундуз ,٠٩ анда ,٩ ٠ ؛ д لء و .(ифодаланади
КЭТТ1Л а р. Булар олмошлар билан қўшилиб' ؟٠ кеча
д©^؛зоқ, алғав؛м؛кэлган ,؟©келади. ҚздгаИм
.مم6ه»يمم ؛шганлар؛ ,٠٩ ؛л ه ^3ز ,٠٩ рган!Д13؛к
-Туркманларда бу ўринда ла]1н қўлланади. Кундузла
р каби. Олмошлар؟л؛Б .кзтт؛бчалаф؛؛ ,р؛؛л؛хзлд ة؛ز
-к у м л а ؛ 1 н, к э т т ز кўшилиб ҳам қўлланади: к э л д у ку м л а
келган замоним, кетган замоним демакдир, ^лған- — لل؛ز
лари хам шундай.
Буларвявғ ҳаадмасига ҳам олмошлар қўшилиб қўлланади:
-^бт1рсан, хзл؛з, кэл؛рб؛куладурман, кэлад
.у .р N а в, ган, турғос81 ز ة ? و 3, кэла]'урурман, X ؛ с ع لا ز
Узакни такрорлаш билан таъкид ҳоли ифодаланади.
кабиким, кула- ؛кзтт ز3آء.؛ز-'ا3اا,لز ,؛Кула-кула кэлд
иғлай кетти демакдир.(؛-кула келди, йиғлай
Ҳар қандай бирлик, иккилик, кўплик билан қўшилиб кел-
ган ҳоллар кўплик ҳолда қўлланмайди. Чунончи: кулалар,
илиб ^ллава-؟ к э л д 1 л а р дейилмайди. Лекин феъл кўплик
лар дейилгакдаги каби. Ҳолга хос؛ди. Кула-кула кзлд
а83дир. ٩ ■[' н т ز ва ق8يم а ٩ إ хусусиятлардан бири 1 ш т
Фақат абадий сифат шаклида қўлланувчи сўзлар бундан.
.мустаснодир84
Айрим диалектларда холнинг бошқа шакли ҳам бор. Кулу.
.дегандағи кулубон каби ؛бонкэлд
٢« Бу ерда -Оқ бир вариант бўлиши мумкин. Иборадан шундай тушу-
ниш мумкин وي-رأد فعيه1 فى اللقة> التركعية أوق (бунда туркий тилда
-ء/م қўшилиб қўлланиши ҳам бор, деган тарзда ما،سمء бериш ҳам мумкин)،
80 Оқ сўзи «Девон»да феълларга қўшилиб таъкидни билдиради, б©:д-
қа сўзларга қўшилиб ҳолни билдиради дейилган.
81 Булар олдида бирор феъллар б©р. Кэтатурган, кэтатур-
ғош каби.
82 шт1қақ деган сўз, сўзнинг тур.ли хил қўшимчалар билан қўллани-
ши, функция доирасининг кеиглиги маъносида,! яъни х©л сўзи ана шундай
хусусиятларга эга демакдир.
831нт؛қал: сўзлараинг олдин-кейин қўлланишлари ҳол сўзида ана
шу хусусият ҳам бор демакдир.
84 Бу ерда турланмовчи ©ўзлар назарда тутилган.
142
л да, -да қўшимчаси билан келган ўрин келишигида ҳам'©^
қул уйда тургандаёқ— ؛қўлланади. Қул у|даоқтутулд
1 II д а ز 1 л а زن 6 тутулди демакдир. Зарф маъносида келганда
кундуғ-؛1кэлд؛бе.к 1лар'нидаёқ урулди. Б—آ оқурулд
у 3 1 Қ1за- ز ز؛6 .М1Ш ЗД1 — бек келганда кун туққан эди
'қ1зарм1Ш ز ن ة .бекни юзи қизариб келди — ؛р 1 б кэлд
бек қизарган юз билан келди. — ا к 3 л д أ 3 л ^ ل
766 ز؛ة :Бўлишғиз жумлаи исмияларда келганига мисол
бек келгаида кун туғмаган—؛ куи дуғмамшэд ؛келд
м—эгарланган отни миндим. ؛ н д ي б м ؛ ز а р л а ز آ 1 эди. А т н
б дейилади — эгарламасдандир. إ ز ئه ح л ٢ а ز؛ Бўлишсизида
^©л тушум келишигига тааллукли бўлса, отмак ] I ]а В-
отни— ؛нав кэтт؛олда келди. Атм؟ калд.1 — нонни еган
-н а ؛ б, ат м؛'|;на؛мииган ҳолда кетти. Б'У ҳолларда ат м
й©©л фақат бир‘؛^ ўллаш бор. Охирги؟ н !паклларида ҳам ؛ ل
қав1лдир, холос.
^ар хил ҳол, бўлишли ва б^ишсизларни ҳам феълдан ©Л-
кула ,؛дин келиши зарур ва қонунийдир. Кул.а кэлд
кабиким, кулиб кзлди, кулиб кэлмади демакдир. ؛кэлмад
Булар ҳолии маърифа билаи бирга келишига мисолдир.
Ч1 й^ла؛р К؛Уиинг накра билаи келиши ҳам мумкин, б
زة6 р؛бир одам кулиб келди дегаидаги каби. Б— ؛кэлд
бир бек отга мииган ҳолда кеттй. Аниқлан-— ؛и а ЙЭТТ ؛ м
؛миш85 алиф л©м билан аниқланганда86 ҳолнинг ундан ©лдин 77،г
урган кулиб— ؛келиши мумкин эмас, урған кула кэлд
дейилмайди. К1м ёки К1 ؛келди каби, кулаурғ.анкэлд
билан ясалган мавсулдаи сўиг ишорат зикр қилиш ёки зикр
қилмаслик ихтиёрлидир. Зикр қилинганга мисол: олким
урган одам кулиб келди дейилганда-— ؛кула кэлд ؛урд
урған одам каби. — ؛ у р д ن ги каби. 0 л к
кула ؛урд ؛Ишоратни зикр қилинмаганига мисол: й
кулиб келди ургаи. ^©л сўиг келиши ^а^ мумкин:— ؛кэлд
ОЛК1УРД1 кзлд1ку.ла —кэлд!кула©лк1м УРД1
дейилгаидаги каби ургаи одам келди кулиб — келди кулиб
١' .урган одам
л а88 ؛ Юқоридагиларнинг хулосаси: мавсул87 билан с
.расиға бирор сўз, иа ҳол, иа феълн^ўйиб бўлмайди, тушун©
85 Алиф лом билан аниқланмиш деб арабчалаштириб 6‘ерилган, деган-
да аниқланмиш маъносидадир, гапдаги сифат билан тавсиф қилинган сўэ:
демакдир.
86 Бир қавл — биргина вариант демакдир.
87 Гапда фақатгина ўзидан сўнгги сўз б؛،лангина аниқланадиган сўз
— мавсулдир. Юқорядаги мисолларда ук.1 сўзидир.
88 Гапда ноаниқ қолган сўзни аннқлаб 6'ерувчи сўз — с؛ладир.
Юқоридаги мисолларда кевимлардир.
143:.
уйда бор одам — ؛кулатурд؛Жар мажрур89да: у]даг
енинг-— ؛ндағ1 кула кэтт؛؛Пб кулиб турди. Зарфда: қат
даги одам кулиб кетти каби. Олдин ёки сўнг қўлла шу шарт
биланки, зарф билан мавсул, мажрур билан мавсул ■орасига
ҳеч сўз тушмаслиги керак.
муболаға: кула.ган, кўп ку- ,؛Қўшимча: кулэвч
ладиган, кулган, кулуви, кулинадиган нарса. Турк-
манлар кулажак дейдилар. Тангри билағонроқдир.
Тушум келишиги
э д и м — ز ؛у исм ёки олмош бўлиши мумкин. отмакн
НД1М дейилганда؛М ؛а л д 1 м, атн ؛нонни едим, ақчан
тушум келишиги исмлардир.
м (бердим)؛алд1м, ат1мунду м9°, мувар'бард؛Ун
буларда тушум келишиги олмошлардир. Буларнинг ҳаммаси-
да тушум келишиги аниқ ва очиқдир.
-НЗНД1М؛ :Таьвлли (маънр •асосида англашиладигаи)лар
бек турганини тасдиқладим. — أд ٢ ғу ز؛б هء ؛؛أ
1нда — бекнинг қамалишига\؛тутмо ز ي Тацлад'1'м б
таажжубландим. Бундаги феъллар ё ўтимли, ё ўтимсиз бўлади.
78а Утимсизлар мисоли юқорида ўтти. Утимлилар ҳамза91, тазиф92
ва ҳарфи жар93, ҳ،арфи жарлар билангина мафъулга ўтим^и
бўлади. Ҳарфи жар эквиваленти -ға, -га лардир. Қулға
қа артУм.؛ат бард1'м —қулга от бердим. Чақмов
м — бекка қул соттим.؛г а к у л сатт ز؛ б
Ҳарфсиз ўтимлилар келишик қўшимчалари туширилган
исоб-؟ м — бекни чиққан؛аэнд؛ч 1 ц 1 б с ؛ N ز ن ҳолга мисол: Б
•ладим.
Арабчада аниқлаш вазифасини бажарувчи «алифлом» баъ-
зан зикир қилинади. Баъзан ташланади. Зикир қилинганда
келишик қўшимчалари қўлланади. Зикир қилинмаганига МИ-
кордум. а т н и м и н д им؛н'[؛м, б'؛сол: акчан! алд
.дейиладиким, пулни олдим, бекни кўрдим, отга миндим демак-
ق^ل؛6 ,м؛дир. Зикир қилинганига мисал: қулға бэрд
бэр- ؛б'ақт1м каби. Агар фоил ва мафъул ©лм©ш бўлса ун
.дёйиш ҳам мумкин ؛м ун؛' бэрд
89 Терминлар тамоман арабча, аниқланган ва аниқланмиш демоқчи.
90 Ноани^ қолди.
91 Ҳамза араб алифбесининг биринчи ҳарфи бўлнб «/» шаклида ёзи-
либ юқорига олдига чўзилганда (—) устига пастига чузилганда тагига
шакли езилади.
92 Тазиф — ^арфнинг такрорланиши демакдир.
98 Ҳарфи жарнинг маъноси ва функцияси кенг бўлса ҳам, б^ ерда
жўналиш келишиги қўшимчааи -ға, -қа, -га лар назарда тутилади.
144
м, ақчандал-؛н 1 корд ز Туширилганнинг мисоли: Б1
м؛га бақд|؛м, Б؛СўйлангангаДмисол': қулға бард؛Д
'каби. Феъл билан фоилнинг ҳар иккиси ©лм©ш бўлганга мисол:
ҳам мумкин. ؛м ун؛м, бэрд؛бэрд ؛ун
٠٠ ' .Дгар келишик сўроқ исми бўлса: К1МН1 ур ду м
у р а р с а н, ур.арман — ағар ؛мн؛Агар шарт бўлса к
сен кимни урадиган бўлсанг мен ҳам ураман, каби.
исми ااآ<ااإأا .Бу ерда мафъулнингЪлдин келиши зарурдир
шартдир. Юқорида айтганимиз каби.
Агар мафъул б^л©а: ОЛК1 урдун базарда к 0 р д у м
— сен урганни бозорда кўрдим. 0 л а н 1 су]'ундурдум —
Н- ؛ м ؛д у р д у м. Атн ز 0 т ؛болани суюнтирдим. Оғлан
м — гўштни едирдим, сувни ИЧ- أ р д '١ д و ز ؛дурдум, этн
дирдим. Тангри билағонроқдир.
Мафъулга боғлиқ исми фоил бўлими
урас|дур — эрталаббек қулини ؛»қулу ز؛Тақда б
уради. Келажак замон мисолидир: буни (феълни) олдин, ке-
ғгин қўллаш ҳам мумкин.
.؛урд ؛н؛Утган замон учун: Б1] қул
рас1■ 79а؛Т0]'д ؛н؛қул ز؛6 Бир мафъулга утимли феълда
дур дейиладиким — бек кулини тез94да тўйдиражак демак-
ратбэ-؛қулуғаб[؛йкки мафъулга ўтимли учун: б
р дейиладиким — бек қулига тезда бй^ от беражак- ؛ д ؛ р а с
дир. • :
шдур؛қулун1 урм ز؛6 :Эҳтимолли (гумон) ҳоли учун
— эҳтимол, бек қулини ургандир.
р дейиладиким,؛д؛урувч ؛қулун ز ل6 :Муболаға95 учун
бек қулини кўп урадигандир.
:Исми фоилни Ф©ЙЛЛЙ исм бўлгандаги муносабатига мисол
шдур — бекни отаси тургандир; муну؛атас'1 турм زإة
К031 ز؛ д у р — Бунинг юзи чиройликдир. Б ل к 0 р у к л ١ у 3 إ
зун-^ ؛бурн ز؛ة .дур — бекнинг кўзи қорадир؛сурмал
.д у р — бекнинг бурни узундир
84 Авторникг бу маълумоти у тилда яқин келажак замон феъли ҳам
борлигини тасдиқлайди. Лекин бу асарда бу феъл қаршисидаги узоқ.
келажак замон феъли учратилмади. Ҳолбуки: «Дев©н»да яқин, узоқ,
келажак замон формалари аниқ кўрсатилган. м. к 0 ш ғ а р ий, 1آ том,
70-бетга қаранг.
95 у р у в ч ؛ шаклини муболаға феъли деб берган.
145
10-25
Сурмал1 коз (сурма қўйилган кўз) ибораси билаге
бурни узун ибораси орасида фарқ бор. Чунки сурмалк
коз дейилганидай, узун б у р у н, Қ1сқал1 бурун деб-•
бўлмайди. Бу масала узун (катта) дир.
Масдарни мафъулга алоқаси бўлими
кордум —؛ч؛Иккилик (тасния) сифатда иккиусл1к
икки ақилли киши кўрдим.
ч1 —уч ақлли киши дейилмайди.؛к؛Кўпликда учусл
Агар сифат аниқловчилардан холис булиб ёлғиз ўзи келганда
лар к о р д у м — ақллилар кўрдим'؛кўплик ясалади. Усл
дейилгани каби.
.Усларни98
؛икки ақлли—؛ эркэлд؛усл؛Яна таснияга мисол: 1кк
эр келди.
ға؛ч؛д؛л€^؛к؛ :Сифат билан аниқланган л бўлганда
м —икки ақлли кишига бердим дейилади.؛бэрд
мтуркта н—турклардан бўл-؛рд؛ат1нак؛к؛ч؛рк؛Б
م؛ ган бир одам ёнига кирдим. Зарфнакрага сифат бўлса, б
м савар-؛Жумлаи феълия сифат бўлса, КЭЛД1 эрк
97—мен суйганг؛ м совар мэн у н؛эрк ؛ Л д و к ,؛мэн ун
одам келди.
матасГ؛рэрк؛б ؛Жумлаи исмия сифат бўлса: кэлд
Жумл^ маърифага сифат бўлса: улардан бирортасини ОЛ-
ўлла-؛дин қўллаш мумкин эмас. Уларнинг ҳаммаси сўнгда к
нади.
Маърифалар баён қилинганда буларнинг баъзиси улуғ
тангри хоҳласа баён қилинади.
ўлланади. Усл1ёзув-؟ Уюшиқ сифатларда сифат олдин
кор дум —ақлли бир ёзувчи кўрдим. ؛ ч ؛к ؛ ч
Уюшиқ бўлмаган сифатлар ©лдин-кейин қўллана берадиг
Ч1 к©рдум, К1Ч10ҚУВЧ1 кордум, кордум'؛К ؛оқувч
каби. Тангри билағонроқдир. ؛ч؛к؛увч؟о
Билгилки, маърифа беш хиллиги юқорида маърифа ва
-накра бўлимида айтилди. Чунончи, биринчи: олмошлар, ИК
г؛ларн؛98 Бу ерда усларни деган бир сўз бор. Юқоридаги усл
бўлиши ке- ؛ларн؛кордумнинг бир вариантидир. Шунда ҳам усл
.дир؛шакли фақат шу ерда учратилди. Ҳар ерда ан ؛ 97 у н
79 б
80а
146
кинчи: ис^и хослар, аяиқланмиш учунчиси, т^тинчи: ишораг
исмлари, бешинчи: мавсуллар.
Олмошлар бирор сўз билан сифатланмагандек, ўзи ҳам би-
рор сўзни сифатламайди.
Исми хослар билан бирор сўз с^тланмайди.
Апиқланмиш, исми ишорат ва мав^уллар билан бирор нар-
са сифатланиши мумкин.
^؛Ла исми (мавсул) билан васфланганига мисол: кор-
дум б ا ه ز؛ олкгтурд؛ (оёғида) —турган бекни кўрдим.
у.|'даг؛ бز؛ н ؛ кордум. Қат'1ндағТ қулнТ тутдум— 8о6
енингда турган қулни тутдим.
Арабча -да, -дан, -га вазифасидаги қўшимчалари билан
келган98 сўзлар ва зарф"лар юқорида айтилганидек сифатдан
олдин келиши мумкин.
Исми ф©ил билан муштарак бўлиб маърифа бўлган мав-
сул исмига мисол: к©рдум кэлган ОҚУВЧ1Н1, кэлга*
^ ؛ к©рдум ز а 3 у в ч ؛ в ؛, ]азувч؛Н1 кэлган؛н кордум
каби.
Ишорат исми билан сифатланганга мис©л: б ^ б ز؛ в ه آء ؛
дум дейилади.
Гапда танбеҳ бўлганда феълдан олдин келиши мумкин.
٨١٥٥—6ز نفآ н؛кордум,буб^ ҳеч қачон кейинга олин-
майди. Кордумбууч дейилмайди.
Аниқланмиш (музоф) билан сифатланганга мисол: Б ١ ]' -
н إ ц қул'1 с у н қ у р н 1 кордум. ز إ ظ қулТ сунқурнТ
дейиш ва ёки сунқурн1К0рдум 6هنلإزث қул'1 дейиш
ҳам мумкин. Б ز؛ қул'١■ ҳам дейилади.
Олган суч'1 мунуд ؟ а Р'Д а ш أ ^й^ганидай.
Олган б^ суч؛н؛қ қ а р д а ш 1 ҳам дейилади. Тангри 8هأ
билағонроқдир.
ءم Арабча уйда маъносида ف-ى ال.؛.يت стаи, уйдан маъносидаги
من المدت сўзи мажрурдирлар. Булар туркий тилда ўрин ва чиқиш ке-
лишиги бўлиб, мафулун биҳ ва мафулун мнеҳдир. Шунингдек, оёқ
у с т и г а маъносидаги <<ل(على الرجل сўзи ва^возга على ألقرطاس
маъносидаги сўзлари ҳам мажрурдирлар. Булар туркий тилда жўналии!
келишиги дейилади.
وو Феълнинг ؛؛аерда, •؟ай вақтда бажарилганини билдирадиган сўзлар
арабча мафулунфия — ўрин, пайт келишигидир. Булар иккинчи хил от
билан зарфи замон, зарфи макон деб юритилади. Бу ердаги зарфлар
100 لا Демак ушбу нинг дастлабки ҳоли ٤٢،، — бу экан. Уч танбеҳ экан.
рофловчилар .бўлими
ва боғловчисдг каби бир сўз اا!ا؛.؛.!ا،-.ااآ' Туркий ™л^а араб
сми؛1 маърифа бўлган ا:ا;ااا;'!ا'.ا;'؛'،اا йўқдир101. Бу тилда боғлаш
,л و фоилга -иб қўшилиб дўлланади. Ал1бкэтта л 1' б к
؛■ '■;:/؛ .. ;.ز ي..элдуидейиладй آل б أ -
т у р- زنة :Бирор хабарни қатъшйлаб айтмок исталганда
д а ғ 1 атф — боғлов- ,؛؛::;;,٠٢، ДДҒ1 дейиладиким, бу أ Д1 қу л
Чи гоън©сидадир..
Арабчадаги истефҳом маъносидаги102 ав ва ам1■03' боғловчи-
қ с а д и р. Бу ҳам арабчадаги © ز ларнинг туркча ::)Квивалентв
0 қ с а қ у л ']■ дейилган- ز إ٦. ([ т у ,ز؛ қабп сўроқ англатади. Б
қули турдими демакдир. ا؛آلة даги кабиким. бек турдими
билан ифодаланган бўли!цсиз (؛Арабчадаги -ла ва -ма ла
ул'1 т у р м а д 1 шаклида ифодала-؟ زإة гаплар туркчада
нади.
Арабчадаги бал »а лекин сўзлари истидрак юкоридаги
ўилади, Туркий؛ гавдаги шубҳани кўтариб !©б©ришға хизмат
аршиси-؟, тилда булар қаршисида, махсус сўз, йўқ. лекии бал
қ у л 1 дейиладиким, ٩ 0 ز ' ' " .да ]ОҚ хўлланади
бек турмади, балки қули турди демақдир.
-له©6 н а104 қўлланади.. Туркманларда ز 816 Лекин ерида .б а р а
а маънодадир. Ҳолбуки улар бир нарса эмасдир. Арабчадаги؟
а муну ز .нинг туркий тилдаги эквиваленти /адир اما
муну дейилгандаги кабиким, ё буни ал ё
.ни қўллайднлар105 ؛،/ муни. \а арабларникйдир, турклар ҳам
Аммо ҳам арабчадан киргандир, бу асли арабчаднр. Танг-
.ри биланғонроқдир
٠١؛ Авторнинг бу фикрига қўшилиб бўлмайди. Туркий тилда бу даврда
эмдс, XI асрлардаёқ бир неча боғловчилар бўлган: хам, ям, такл. дағ1,
дах1, سع ва бошқа боғловчилар «Қутадғу билик»да кенг қўлланган.
с. Муталнбов, Морфология ва лексика тарихидан очерк китобининг
122-бетига қаранг. Ҳолбуки, автор кесимларнй ҳам. боғловчи деб ўзи
рор қилган.
10؛ Арабчада боғловчилик вазифасида қўлланувчи сўзлар кўп бўлиб,
мазмун жиҳатидан ула؟ турличадир. Улардан وه истефҳом — сўроқ ^а^-
носида икки нарсадан бирини қўллашда ихтиерлик сўраш маъд©€!؛дадир.
105 Ам боғловчиси ҳам мазмун жкҳатидан юқоридагича икки нарсадан
бирнни тайинлашн؛! сўраб қўлланадн. Лекин ؛؛ўлланиғв ўрнида фарқлидир:
Демак автор ]' 0 ؟؛ с а сўзини ана шу функцияларда қўлланади демакчи.
رار اينا يها шаклида берилган, ҳар ойинадир.
٩ 105 Юсуф Хос Хожибнинг «к.утадғу 'билик»ида /.٠ ва.ёки шакллари
тез учраиди. .
Таъкид бўлими106
у лафзий107 ёки маънавий108 бўлади.
Лафзий таъкиди сўзни дайта такрорлаш билан бўлади.
у отларда, феълларда ҳарф (кумакчи) 109ларда бўлиши
мумкин.
бек-бек; феъллар ал-ал, кўмакчиларда — ز؛ Отла^: б 1 уб
бек ке^ди, бек кел- — ؛кэлд ز؛6 ,؛^л©^ زل6 :қ-0 қ. Гапда ه
.дикаби110
Маънавийлар баъзан масдар билан, баъзан махсус сўзлар
М,؛э м а к, ]ЭД ز билан ифодаланади. Масдарлар билан
м. Буларни олдин-кейин қўллаш ” ؛ ч т ؛ ,1 ч м а к
ўлланған таъкид, чунончи: иш яна бошқа би-؟ сўзлар билан
ров тарафидан эмас, фақат ўзи тарафидан ишланганини
турд! 0 3 1 —фақат бекнинг ўзи 1'УРДИ. زاة :англатади
ҚЭЛ- ز؛ фадат бекнинг ўзи кетти. Б —؛к анс؛кэтт[؛Б
фақат бекнинг ўзи "— ؛Д1 канд
Арабчадаги ҳамма нарсани, ишни, ҳаракатни қамраш маъ:
сўзининг эквивалёнти б а р.ш а* дир. م носида қўлланувчи
лар барша дейилгандаги кабиким,؛лар кэлд؛ч؛к
ейин қўллани-؟-^амма одамлар келишди демакдир. Бу, олдин
алд1 м—олтиннинг أ н '؛’ ء ши мумкин, ■аллуннин, б а р ч а
ҳаммасини олдим демакдир.
Накра, умуман бўлимларга бўлинадиган ҳам, бўлинмайди-
ганлар ҳам таъкидланади.
0 3 1 —фақат ؛турд؛ч؛рк؛Б^инкйдиганга мисол: б
бир кишинияг ўзи турди.
н —؛м барчас؛р от*г1Гк~эд؛Бўлинадиганга мисол: б
битта ноннинг ҳаммасини едим каби.
Бундай ўринларда барчас1 шаклида қўллаш ҳам мум-
кин. Бу тилда арабчадаги таъкидловчини ^кидлангандан
.ўллаш мумкин эмас؟ сўнг
106 Турли йўллар билан сўз ва гапдарни таъкидлаш.
107 Лафзий —сўз ва гагши айнан такрорлаш билан таъкидлаш.
103 Маънавий — сўзга бирор чет сўз қўшиб қўллаш асосида юзага
келган таъкиддир. Чунончи: X у д д и, айнан, тзмоман каби сўзлар-
ни қ^шиб такрорлаш каби.
109 Ҳарф —араб тилида турли хил қўшимчалар маъносидадир.
110 Сўзларни қайта такрорлаш бйлан таъкидлаш ҳозирги ўзбек ТИЛИ-
да кенг қўлланса ҳам гаплар такрори жуда сийрак учраиди: булдй
* «Де'вон>>да барча шаклида берилган. Шу билан бирга бу функция-
да қамуғ сўзи «Девон»да энг актив кўлланган. қ а м у ғ мақолларда
ҳам қўлланганига кўра энг эски шакл бўлса керак.
Бадал”* бўлими
Бадалнинг бир қанча турлари бор. Умумий нарсадан уму-
турд1 дейилгандаги [؛:мий бадал бўлиши, қардаш1дб
кабиким, қардошинг бек турди демакдир. Тангри билағонроқ-
дир.
.Бадалнинг бундан бошқа турлари туркчада йўқдир112
Идиғомш бўлими
-Идиғом ё бир сўздан, ё икки сўздан ҳосил бўлади. Иккин
атта каби. Тангри би- ,؛؛чиси жуда камдир. Қуллар^асс ك2ة
лағонроқдир.
Тингловчи бўлими
Аниқ отлар ҳақида сўралган шахсдан бошлаш энг юқори
р дейилади. Исм ишоратлар-؛кд؛нач زإة :ифода усулдир
р олмошлари-؛кд؛р, ол нач؛кд؛да ҳам шундай: Бунач
з? Буларда олдин-кейин қўллаш؛кс؛ксан, нач؛да: нач
к, ؛ к ол, сан н а14؛к бу, нач؛нач ,ز؛6 к؛мумкин: нач
к каби. Лекин биринчи вариант яхшироқдир. Танг-؛знач؛с
ри биланғонроқдир.
Ҳикоя бўлими
п ту р—биродаринг бек ؛ а т ز ز؛6 ؛ тт ز н а ؛ қ а р д а ш
ухлаб ётибди, деди.
т 1 р — биродарим ز м а؛Бунинг ҳол хусусида қардаш
сўзлаяпти демакдир.
Айрим диалектларда ўтган зам©н ҳам, ҳол ҳам бошқача-
деиилади. ^،©л учун ؛ва дэд آ дир. Утган замон учун д а д
дейилади. ٢ ص д ,٢ у ز ة д و 1 қ а р д а ш
дерлар. Сўроқда:бу؛маа к^д ز؛6 Утган замонда
рбу дейилади. Мафъулда (тушум КВЛИ-؛мд؛рвак؛мд؛к
.дейилади آءلامءهأا؛و'اإ6 (шигида
؛ا‘ Бадал гапда юқоридаги сўз мақсад бўлмай, сўнггиси мақсад
бўлиб, уни англатадиган ©ўнгги сўз бадал дейилади. Нонни едим
ярмини дейилганда ярмини бадал деб юритилади.
112 Бадалнинг бундан бошқа турлари деб араб тилидаги бадал кате-
гориясига доир маълумотлар ؟а؛؛ида четда хира бир иб©ра бор:
а) бутуннинг бир жузий бадал бўлиши нонни едим ярмини каби.
б) аввалги сўздаги аниқсизликка аниқлик киритиш: к а р и м г а ҳ а Й-
рон ^؛؛лдим, илмига дейилгандаги кабилар ҳақида изоҳ берилган.
113 Идиғом — маълум к©мбинация натижасида бир товушни иккинчи
товушга сингиши. у тилда турли кўринишларга 6هم бир соҳадир. ^1екин
бу ерда автор жуда тўмтоқ ва чала изоҳлаган.
١٨٨
ва а ш т 1 м дейи- 83а ا،'،'أللاق^ Чиқиш келишигида
.лади. Тангри билонроқди^.
Ҳазф (тушириш) бўлими
Р؛Бу ҳам жуда оздир. Доимий эмасдир. Чун©нчи: 1Ч
.чд!рдир114؛ ■-сўзида улар д ҳарфини туширадилар, асли
-маъносида انك.ان Турклар б ни ҳам туширадилар. Арабча
сўзни агар дейдилар. Асли абгардир. اادك-ار ги؛
ла деб؛б ؛рлан؛Турклар р ни ҳам туширадилар. Б
қўллайдилар. Танбеҳдаги ҳамза115ни ҳам туширадилар уч
деб дўллайдилар. ؛ЭМД1НИ Ш1МД
сТчан деб آ а н н ؟؛ ч '١ қ ҳарфини ҳам туширадилар. с
-^٥،^? дўллашлари каби. 'Гашқар 1 сўзидан қ ни тушириб
дейишлари ҳам шундай. '١■ р
дейиш- ؛ўрнида 1шар ؛шкар؛ :к ни ҳам туширадилар
и каби. Бошқар сўзидан қ ни т^ирадилар, башар؟.ла
деидилар.
А л ма зман сўзловчисида бўлишсизлик белгиси мазнк
тушириб алман дейдилар.
3 ни ҳам туширадилар. Чунончи: тингловчи кўплигидагд
3 дейдилар. Бу қисқартишга ўхшайди. أ цгзўрнид.а а л؛ал
00 ب .Тангри билағонроқдир
Исмдан феъл ясалиши бўлими
Бу чексиз катта бўлимдир. Лекин биз бир қисминигина
баён қиламиз. Мақсадимиз шу намуналардир. Қолганларни
билиб олишга ёрдам ^ишдир. Иштиқоқ аслни шахобчаларда
ўзгармаслигидир. Таъриф унинг аксидир, чунки ўзгарма фаръ-
қара —қа- ,؛нинг аслидан ўзгармасидир. Ақ — ағард
-рард'1, " сарғардТ, қ!з1л —Қ1зар
қа]Ғ1 —қаф — ةآلااهل
сум- ,؛ғТрд!, осруқ — осурд‘1, тугузук —тугурд
1 д. 1, КЭ- ز б а — ؤ б а ,؛ д إ؛ к — с أ д ؛ с ,؛ к у р у к — с у м к у р д
ш—б 1ЧТ1, қ 1 с қ а— ؛ ч ؛ б ,؛ с а к—'К ЭСТ1, тара қ—т а р а д
сату — СЭТТ1, алу —ал- ,؛узун —узанд ,؛— қТсқард
,Д1, ' Т1ЛЭК —Т1ЛЭД1
هآإ -а м а ز — а м а қ ز ؛ а қ — т а) а н д ز т а ;؛ л д ؛ кэрт 1 к— к э р т
-аша-^ а III а р д 1, тар —тарла'[ •' ' ' ,؛д
114 Саҳифа четида қаш1рданёни тушириб қаппр дейдилар, де.
ган маънода бир ибора бор: و حد ؤو] من تاثدر والاصل ق1شدر
ةال Ҳамзадан бу ерда автор у ни ,назарда тутмоқда. Бошқа ерларда ٠,
2 — 1 ўрнида ҳам келади.
151
'١ Д1,тэр؛ —Т1р؛лд1, тошак —тошад1, аруқ—арудй
уру — уруд؛ ,؛г —؛ррд؛, эг — ЭЗ^ЛД1, аз — азардт,
أ а р а қ — ز а р а қ л а д 1, о т — 0 т 1, а в л а қ — а в л а д 1,ا у М-
ша؟ — Д1, кам؛р.шак — к а м ؛ р д ؛, III1 ш — Ш1Ш-
Т1, олум — олдز ,؛а^ (ем), ذ а д 1 (еди), 1Ч1М — ؛чти
1 ك4ا؟ н ж и қ 1 р 1 қ — 1 н ж 1 қ 1 р д ؛, талав —талад!, ^ч-ла^ —
атлад؛, б؛^к-б؛тт؛. Тангри билағонроқдир.
Ундов бўлими
Бунинг учун учта сўз бор: нидо учун а сўзи қўлланади.
А кز чا — ©й одам дейилгандаги каби.
Таажжуб учун: абав — оҳудир.
Алам учун қўлланадиган: абу — 1 ؛ إ сўзидир116.
Тангри билағонроқдир.
Таажжуб бўлими
Таажжуб: одатдан ташқарилик, кўрилмаганлик сабабл»
айтиладиган сўздир. Бу икки сўзли бўлади.
Арабчада ^م-ا اذص ره م-ا ٢ шакллари билан ифодалана--
ди117 ва бир қанча хусусиятларга эгадир. ٠
؛ а) феъл уч ҳарфли бўлади; б)бўлишсизи бўлмайди; в) ДОИ-
мийлик; г) ну؟сон ва зиёдани қабул қилиш.
1. Б ز؛ унданк؛ч؛д؛р — бек қандай яхши одамдир.
2. افعل م-ل шакли доимо буйруқ шаклидагина қўлланади..
Чунки унинг шакли буйруқдир. Аммо маъноси хабардир..
Чунончи: 5زل корукл؛-б<элд'1‘ —бек кўрикли бўлди, шу-
нингдек бек ҳусун эгаси бўлди.
85а Таажжуб феъли ўтимли бўлмайди. Фақат бир мафъулгаги-
на ўтимли бўлади.
Бирор қўшимча қўшилмай ўтимли бўлишга мисол: ўтти.
Агар бирор қўшимча воситаси билан ўтимли қилинса:
5ز؛ қулунға наурувч؛дир — бек қулини қандай урув-
чи демакдир. ■.
Араб тилида ранглардан, сонлардан, таажжубланиш мум-
кин эмас. Туркий тилда бу мумкин. Чунончи: н а а қ д 1 р бу,.
на қ 13 1 л д 1 р бу, на ؟арад؛р б у.
116 Абу сўзини ؛ز؛'سالآأمجل деб бердик. Бунинг бошқа ўзбек диалект-
ларда турли вариантлари бор. варба؛, оҳу,эҳэ, ва^-в©]у, қ а н д а-
إ а м, нақадар каби.
117 Демак бу ерда таажжуб феъли назарда гутилган: арабча тааж-
жуб феъли юқорида автор. кўрсатганча икки шаклда ифодаланади. Араб>
грамматикасида 1—2 деб классификация қилинган. Лекин бу туркий ™лд®
цандай сўзи билан ифодаланган феъл, от, сифатларга умумийдир.
152
Арабча оширма сифатларда қўлланишга мувофиқ туркий
тилда на аппақд'1'р бу, на Қ1ПҚ13 1ЛД1Р бу,нақап-
қарад1р бу дейилади ва на соқурдур б у, ш а п р а С-
д؛рбу тарзида ҳам қўлланади. 'Гангри билағонроқдир.
Ниъма ва биъса118 бўлими
Бу икки сўзни энг чексиз мақтов ва қарғишларга дўллана-
ди. Булар фақат ўтган замон шаклидагина қўлланади. زإة
؛ هل ؟ ة ١ д ؛ ч ل ва ة ز м و в қулдур бу дейилгани каби.
Олқиш учун мақтав сўзи ҳам қўлланади. Бу сўз сарф-
ланади. Чунончи: ўтган замон мақтади, ҳозирги замон
мақтар, келажак замон мақтағаў Бир тилда ҳозирги
замон м а ٩ т а ز д ؛ р. Бошқаларни шунга қиёс қил. .
Қарғиш учун азарла сўзи қўлланади. Бу ҳам мақтов
сўзи каби сафланади. \
Изофа119 ^илан қўлланганда: б 1 ز н ؛ ц ٩ у л 1 ز а ٩ ш 1 к 1 ч ؛-
.р؛д؛ч؛дагГн?цРқул1 ]ақпп к؟аМ у^؛Мажрур булга
длр.؛а м а н К14 ز !қул س
р.؛а қ ш 1 К141д ز 1 Зарф бўлганда қ а т 1 н д а г
а м а н ز 1'Тингловчи бўлганда қат'1'нда Ғ1Н1Қ қул
.р. Тангри билағонроқдир؛д؛К1ч
١
Истиғоса — ёрдамлашмоқ бўлими
лар N ^ а болушун-؛ч^؛^ .Бу фақат бир тартибдадир
؛3 1 л а н ز гуз, маа болуш а]лан1з12°, маа мадад а
тарзида ҳам қўлланади. Тангри билағонроқдир.
Жамулжам бўлими
эл кун, эл улус. الخلق و أا_ع_1 رم
118 Араб тилида феъли жомид ёки сарфланмовчи феъл дейилган. Феъл-
س- лардан бўлиб ниъма ، қандай яхши мақтав маъносидадир. Бэьс а
а^؛кандай ёмон маъносида — мазаммат билдиради. Лекин туркий т —
бу сўроқ олмошидир, феъл амасдир.
119 Икки исмнинг бир-бирига муносабатини тайиилаш асосида юзага
келган таркиблардан бири таркибий изофий ёки из©фа дейилади. ш а-
рифнинг кит©би каби, синтагма изофадир. Бу икки чсмнинг бири
ла^ деб юритилади. Аниқловчи ва؛музоф, иккинчиси муз©фун
аниқланмиш сўзларига тўғри келади.
3 вариантлари аналитик '؛ و ه л ز з, мадад а؛؛120 Б ў л и ш а|лақ
ўлланишидан ва бу усул у؟ 'қўшма феъл орқали ифодалаш усули кенг
.^вр тилида анча кенг қўллана бошланганидан далолат беради
Алас-булас—уз©؟؛дан кўзга ташланган, лекин нимали-
ги билинмайдиган нарса, с а р 0 б-с 0 ғ 1 м — чанқоқ кишига
;дашти биёбондаги нарғанинг сув каби кўриниши;
" ^айв©нлар тўдаси; рлқ؛ —отлар
тўдаси, орғуқ, қасарлар— итлар тўдаси, ғалла аш-
л ؛ қ—озиқ-овқат, ز а м 1III —мевалар; ш а р 0 3 — закуска;
қ у м-қу ш—қушлар тўдаси, қул—қотан, қочч'1—к؛оланч1.
Тангри билағонроқдир.
Жазм (тиниш) қўшимчалари бўлими
Тиниш фақат феълларга х©сдир. у фақат қўшимчалар
билангина иф©да этилади.
Тинишга хизмат қилувчи қўшимча икки хилдир.
ا—у фақат бир феълни тинишга хизмат қилади. Булар
тиниш қушимчалари деиилади.
2—икки феълни тинишга хизмат қилади. Булар шарт қў-
шимчалар дейилади. Бунинг коидаси юкорида баён ҚИЛИН-
тандир.
Тиниш қўшимчалари араб тилида тўрттадир: كم،لما،ل،لا
буйруғ؛ ломи, бўлишсизлик — си лам ма]д1р —ўтган
замон феълида бўлишсизликни англатади. ?ур^а]-
д؛р — турмади. ҚулТм урма]дурман — қулимни урма-
дим каби121-122.
-гаш қўшимчасининг замон доираси кенг, ўтган замон феъ-
лиға қўшилиб вақтики деган маънони иф©далайди: ز؛ة ХЗЛ-
гачк؛ул кэтган—бек келган ва؟тда, қул кетган вақтда
дейилгандаги каби.
Утган замон феълига қўшилиб, ўтган зам©нга айлантиради.
Б؛] турма]‘д؛р—бек турмади дейилгандаги каби123.
Арабча ўзга буйруғига қўлланадиган л туркий тилда—
сш қўшимчаси билан қўлланиб, мажҳул феъли билан. ифода-
, ланади. у р у л ؛ ء н каби.
" мисол: кэлс؛н, КЭТС1Н.
١. Феъл агар биринчи шахсга ёки учинчи шасхга иснод берил-
ганда фоилнинг аниқ айтилиши зарур бўлади. Чунончи: сўз-
ловчи: т у р а ؛ ز м — турай. Узга учун турсун — турс'1'н
каби. Бу ердаги -ء،■« қўшимчаси талаб-истак белгиси ҳамдир.
122—1ةل Бу масала айрим қистирма гаплардами ёки бошқа, у томон
кенг изоҳланмаган. Демак т у р м а ] д ، р ўтган замон т у р м а д 1 фёъли
•маъносида қўлланган. Бу масала туркологларга текстлар а©©сида ўрга-
нишга лоииқ масаладир.
ئ2ل Бу жумла юқорига оид бўлса керак.
ه77
876
Арабча бўлишсизлик белгиси لا нинг туркча эквиваленти
ма дир. Турма, кэтмакэлма дейилгандаги каби. Тангри
билағ©нр©؟дир.
ш124 қўшимчаси бир қанча ؟©идаларга эгадир. Уларнинг
йўплари юқорида баён қилинди. Улардан бири яқинлик маъ-
н©сида қўлланишидир. Чунончи: қ а р д а ш—биродар. қ а -
р 1 н д а ш—туғишганлар (бир қориндан туғилганлар), хуш-
дош— таълим яқини, ز о л д а ш— ҳамйўл, ҳамроҳ, у ز д а ш —
уи яқини, с^наш — уиин яқини, ٣ д а ш—ери яқин, ЭМ1К-
даш —эмишган, кокдаш —зоти яқинлик, бо]даш —қа-
била яқини. Бошқаларни шунга қиёс қил.
Қўшимча: боғлаш вазифасини бажарувчи /оқса ҳақида
юқорида айтилди. Лоқсанинг маъноларидан бири гапдаги
шубҳа ва аниқсизликни англадиш. Б ز؛ турд'، 0 إ қ с а қ у л 1
дейилганда бек турдими ёки қулими, '
Демак /оқса арабчадаги او ёки ام сўроқ қўшимчалари
ўрнидаги қўшимчалардир. Турганнинг кимлиги билинса аниқ-
сизлик, агар билинмаса шакдир. Унинг маънолардан бири ИХ-
тиёрийлик ёки ибоҳатдир125.
^ах^ир мисоли: б؛р атбэр (бер) 0 ز қ с а қ а т 1 р — бир
от бер ёки хачир бер.
Ибоҳат: б 1 р қ 1 р н а қ сат'؛'н ал]'оксақул — ё бир
жория ©л, ёки бир қул. Арабчадаги алшо ҳам шу маънодадир.
Олмошлар ва аломатлар тўплами бўлими
Мустақил олмошнинг биринчи шахс бирлиги ман, кўплиги
■учун 613, исмларда л،здир.
Иккинчи шахс бирлиги сан, сан кўплиги و'،ء ва ягздир.
Узға бирлиги ўз, канс, канд, кўпликда шуларга кўплий бел-
гиси лар қўшиб ؛ўўлланади.
Ёпишиқ олмошлар сўзловчи учун м дир, сўзловчи кўплиги
учун, ўтган замон учун қ,, к дир. ^©зирги замон эҳтимоллик
шаклларида -Л1Қ, -Л1К ёки -Л1М дир.
Иккинчи шахс ёлғизлик учун: ғ у н н а л 1 қ. Тингловчи
кўплиги учун ғуннал'؛ц ва ،3 дир.
Учинчи шахс учун бирлик унинг, анинг, анар, мувартр.
124 Автор -ء،،ممح қўшимчасини ш деб бергав. Ҳолбуки, Маҳмуд Қошға-
рий XI асрдаёқ буни кенг изоҳлаб берған. 1-ТРМ, 86—385-бетларга қаранг.
126 Саҳифа қирғоғида шу ибора الذرق بين النص و ألا باط اده
لا بجور الج-مخ فى الا ب]ط و بجور فى ихтиёрийлик билан
ибоҳат орасида фарқ бор. Ибоҳат бирлашиши мумкин, ихтиёрийликда
»бирлашиш мумкин эмас.
155
1<ўплик ўчун буларга кўплик белгиси лар дўшилган.
Тумлаж ҳоли белгиси буларнинг ҳаммасида н дир.
Ишорат белгиси якин учун бу, муну, узоқ учун: ол, булар,
мулар1 аллар.
Арабчадаги ҳуна — эквиваленти мунда, ҳунака —андд
тэг؛ндадир.
Ишорат исмлари в-а бошқалар олдидан келувчи танбеҳ X
белгиси туркчада уч дир.
Шарт белгиси -са дир.
с؛ла белгиси ٢, қ, к, г ва к،л،лардир.
Кичрайтиш белгиси -ғша, -кша, -гша, -жак, -чак, булар-
нинг сўнгларига -ҒОЗ, -ғаз, -қаз, -«:وع, -жақ, -жак, -роқлар
қушилади.
Исми фоил белгиси: -ған, -қан, -ган, 46, -МШ, қ, к ва икки
ц,, икки к лардир.
Исми мафъул белгиси: қ ёки к дир.
Маж^ул феъл белгиси ҳар вақт фақат л дир.
Исми макон белгиси а ж а اإل ажаклардир.
Қурал исми белгиси қ, к126 лардир.
^айат исми белгиси ш дир.
Масдарлар белгиси -мақ, -мак дир.
Исмлардан масдарга ўхшаш сўзлар ясалганлик белгисн
-Л1Ц., -Л1К дир.
Буйруқ белгиси ўзак охири сукун билан қўлланишидир.
Таъкид буйруғи -Ғ1Н, Қ1Н, -К1Н қўшиб ясалади.
Бўлишсизлик белғиеи ма дир.
Булишсизлик белгиси -ма ва 3, баъзан с ва баъзан / ва б
га алмашади. Ёки / билан р га, ёки м билан ш га алмашади.
Бу белгиларнинг ҳаммаси сўзловчи бирликда тушади. Кэл-
ман, кэтма н127 каби.
Арабчада بلا билан ифодаланган бўлишсизликнинг экви-
валенти а'з, уоқ, на дир.
Фақат ҳол учун қўлланилган шаклда бўлишлиларда саҳиҳ
' ه орттирилади. Охирги ҳарфи иллатлй бўлган
феълларда бўлишсизларда феъл охирида 128م келтирилади.
Охирги ҳарфи иллатли бўлган феълларда бунинг белгиси ҳоҳ
бўлишли, хоҳ бўлишсиз бўлсин / дир.
126 Автор ٥١' ерда -қу, -ку шаклларини назарда тутган.
127 к э л м а н, кэтма н шаклларининг бўлишсиз сўзловчи бирлик
формаси экани фақат шу асардагина аниқ кўрсатилган. Бу шакл Навоий
асарларида ҳам учраб туради.
Сен рози эрур эмасни билман.
Билмас ним.а туҳматини қилман.
«^амса», 130-бет.
шЛаманла؛чакда /٠ орттирилиши масаласи. Демак музори яса-
лишини кўрсатмоқчи.
88а
156
Қалин сўзларда -цаш, -ҒСШ1, ингичка сўзларда -каш, -гаш 88б
ҳам ҳолнинг белгисидир.
Булардан бошқа -ОҚ ва -ган, -кан ҳам шундайдир. Турк-
;манлар бу ўринда л а ن إ н, л ؛ ز ة р қўллайдилар.
Ҳолга эҳтимолли бўлган феъллар белгиси р дир.
Қелажак замон феълининг белгиси қалин сўзларда -қа!,
-ға}, ингичка сўзларда ка.]', г،г/ ёки ء дир. Туркманлар бу ерда
жақ, жак129 белгиларини қўллайдилар
Утимлик белгилари: д, р, -д؛р, -т؛р, -к؛р, -пр, 3, ғ.
Энг ортиқлик130 белгиси: -роқ, -рак. Истефҳом белгиси131:
м1, начак, налэк, нага, надан. Фоил ноиби132 белгиси: сукунли
Ёрдам — муфоалла133 боби бе^гиси ш дир.
Сон белгиси кўп билан бошлашдир.
Нисбат белгиси '1 — 1 дир.
Сифат ва эгалик белгиси -134'أم дир.
Зот белгиси жпъ дир.
Арабча و، ارا، ان белгилари هء дир.
Арабча كان маъноси эдь дир. 8هو
ليت кашка, ٣ санд 1 — ҳисоблади. مار болдقارب ,؛
]азд'1' ءل«؛ б؛лд1, ظن — орунлад؛.
Арабча ان билан сабаб маъносидаги م, исм гапдаги мав-
сул ва ض ٢٢ » сўзларининг эквиваленти кйадир.
Ким бу вазифалар билан бирга арабча ким من маъноси-
,да ҳам қўлланади.
Арабча амр ва наҳ]'нинг белгиси бўлгаккўПшнг ЭКВИ-
валенти бу тилда дир.
Мафъулларга доир бир ь؛анча белгилар қуйидагичадир:
من учун136 дан
ألى учун137 -ға, -ка
129 чоқ, жак — туркманларда келажак замон феъли белгиси экани би-
ринчи марта аниқ ифодаланган манба сифатида бу факт туркман тили
тарихи учун алоҳида муҳимдир.
130 Чоғиштирма сифат.
121 Сўроқ қўшимчаси.
132 Маълум феъллар ишловчини билдирган сўз фоил, мажҳул феъллар
ишловчисини билдирган сўз ج،،س،، фоил дейилади.
133Сўрашмоқ, курашмоқ каби ишда шерикликни англатувчи
сўз тури арабча муфоалла боби дейилади.
ص Қипчоқ тилида сифат ясовчи аффикс -Л1 дир, демакчи.
135 Ишни ишловчисини билдирувчи қўшимча -،،٤', -،،،' демакдир.
136 Чиқиш келишиги назарда тутилган.
137 Жўналиш келишиги.
157
К1М150, كف مأ^هعلهبم أيما مسمل^بم اين начукк!, ؛اى»ثى
на — нак1, нак؛м, اما-^ —нашак!м, لما — ч у н к!, مالم
— ма]1нча, أس — қан'1, فى اين — қа]эрда, ت-م — на-
дан —н!ма учун ل^^علهبم — ايما — қаэрдак!, жой
ҳақида ىههل^بم —бўлса, бирор ерга борма — ҳеч
қаёққа борма демакчи бўлинса: ة©سهبم кэтт! дейилади-
اماما ,41 — أما — қа]даса, عير — ўзга, بملإ?له, аؤ р 1,
ва бошқалар.
Арабчадаги сўроқ сўзлари او، أم ўрнида ]оқса қўлланади. 90а
Турк-арабчада бўлишсизлик қўшимчаси لؤا ўрнида بم©ل де-
йилади. Туркманлар арабча نعم ўрнида ават, ара]на дейди-
лар.
دا — ўрнида уа. ١
روع — тур.
عادة — тура. سدا турана — атайлаб, كم-ا ]ана—гана1
тақла, علات ,ه،، — مقدار — н 1 ш а н, عذر — б а ҳ 0 н а.
Татарларда с 1 л т а м а қ, туркманларда ш а р а.
ض —намаванасна, кўпликда нала р151, н а с н а-
л а р.
مارك الش — ь]а, аниқловчи таркибларда с1 ©рттирилади.
احده — ^ л الى الان ,لات؛ له — ^ануз, اما — алақ152. Чунки
бу хабарлар в^ бошқаларда таъкидни билдиради. Чунончи,
кўзи шишди алак —кўзи қаттиқ шишди, демакдир.
Оқнинг бир қанча маънолари бор: биринчи©и ҳолни анг-
латади, ЭМД10Қ, анда оқ. Иккинчиси таъкидни англатади:
барпн 0 қ — албатта бор. م
0الجد — б 0 р, الع-دم — й ў қ, ريم— البعي.د р 0 қ, ءه9 — الاطع
асу. لانرجع — а ل р у қ, شل — н а р а л I153, -ثئ إل ل ٢ — الازوم
حثي ها “١ сўзи арабчадаги «ابما)) қаердаги — қаттаги шакли-
да қўлланади.
161 Бирлиги нома дейилганига ^ўра номалар бўлса керак эди.
152 Бу ма^мдан англашилишига кўра а л а қ — албатта маъносида-
дир. Лекин қаттиқ деб маъно берган.
153 Бу сўзнинг изоҳи аниқ эмас. Четдаги бир из©؟га кўра ч и н т е м И-
р и деган маънодадир.
159
حنى
учун138 -ғшча, -цтяа, -гшяа, -кшча..
فى
учун139 да
ءش
учун140 уст
с?
учун141 б1ла
Арабча 142رب
учун бола'1 (туркманларда бўлға])дир,
Арабчадаги хослик ва эгалик билдирган л учун -ға, -цаг
-ка, -га лар қўлланади143-144.
Ўхшатиш белгиси ошар, туркманларда оқшар дир.
Манзар, тец каби (яқинга), к؛б؛к узоққа, турк-
манларда С1цар145—Ч1ла]1н қўлланади.
896 Сабаб маъносидаги, اجل — учун, хол учун, 0 т р 1,.
қасам — ант, بض б!ранча, туркманларда бир аз, — عند
سل؛هز, -цат, ани؟؛л©вчи учун -нинг, сўроқ олмоши منى
қачан146, 147منى ما қачанк148مهما ؛ н а к ؛—н ؛ м а к 1
қачанса, اى қа] сI149, ابما қа]С1К1 —ҚЭНҒ1К1 варианти:
ҳам бор. اى هن н а к ؛ м, حيث на]арда, حشها в ^ ا а ٢ д
138 Бу ерда интиҳо маъносини англатувчи келишиклар назарда тутил*■
ган. Сув бошига ч а ч 1 қ д 1 дегандаги каби.
139 Урин пайт келишиги.
140 Жўналиш келишиги.
141 Биргалик келишиги.
؛؛4؛ Арабча رب сўзи баъзан кўпинча маъносида, айрим ҳолларда ،ў-
рак маъносида
143__144 Ҳозирги ўзбек тилида, фалонники, фалон кишига тегишли
ибораларидаги эгалик, хослик назарда тутилган.
ههل Саҳифа қирғоғида هى م،ثاركق مع الخدر Миқдордаги ўх-
шашлик демакдир, деган изоҳ бор.
146 ض ما сўзи арабчада шартли маъносини ҳам билдиради, шунинг
учун блғиз қачон эмас, қачонгача маъноларида ҳам келади.
منى ما آ*ل сўзи бизда ёлғиз қачонгина эмас, вақтики каби маъ•،
ноларида ҳам қўлланади.
148 Гапда махсус шарт рттенка،:ини ифодалаб, нимаки, ниманики, НИ-
магаки каби иборалар билан қўлланадиган сўзлар, арабча (<مهما» га тўғ-
рикелади.
149 اى сўзи туркий тилда ёлгиз қайса сўзи билангина эмас, қайбир,.
қайбириси, кимки сўзлари билан ҳам ифодаланади.
158
لاص <لام — а н >кسترى ,آ؛ و (бошқа), وطء (]'алғ'1'з) лар ҳам
шу анжақ билан ифода этилади.
ءثذ■ — а лаإ са, ألا — б а са154, لحث.اج — карак, — لاش
إ أ ш, ض ش — ҳарнама, ҳар насна ва т!м а155, ازل—
'б а р ч а, عصل.ه — ҳ у н а р, ناره — тоҳ-гоҳ, ذ-لا — ганата-
.л а, II■— ئرتءنسك,3ب3و0مم —козуц '
б؛ла, عملا — а қ р 1 н, لادش -б ушмас, انم— йу^й^ай
.ل а м а روددا ,١٤ — кан!нча, ган!цча, эрк؛нча, خل-ق —
қ 1Л 1ғвадар д, خذوه — ]'авлақ, اخ؛تيار — арк, ت-فدر-ر ~
шақл'1, т^инларда тацл! ثار ўч15в.
كذا و ص دوم —б؛р нашакун. Б،)шқаларни шунга
қиёс қил.
]'؛лла^ бт؛ш1 мунча ]؛лдан б а р ؛ дейилади.بجيل
— а ل а м ه қ, توءد — ]анд؛ (қайтади).
يلنف Лаззатланмақ, Т1'нчланмақ, ]ахш1ланмақ
маъноларида يدب дейилади.
91؛а Тангри билағонроқдир. Танғрининг пок элчиси Муҳаммад
улуғ пайғамбар ва унийг оиласига, яқииларига, ҳамсуҳбат-
ларига саломлар бўлсин.
4ةل Баса «Девон»да сўнг маъносидадир.
'•؛؟ Бу маън©да «Девон»да тез учровчи камуг сўзи қўлланмаган.
!؛« Кек сузи берилмаган. Ҳолбуки, „Девон‘да улар синоним сифа■
тида берилган.
кўрсаткичлАр
А
اباسد]دا
— аба(ота)11а—11
أا؛-ؤ
— абу (қўрқув, ажабланиш). 846—4
أ]بئئا
— абушка—қария. 206— 4
م
— ав (тўр, тузоқ). 20،?—11
آلإ
—а в (балиқ тўри). 206—11
أاومح'دى
— авлад'، (овламоқ). 226—8
ارولاوص
— авлавч1 (овчи). 22(1—0
وق
—авлақ (сув омбори). 136—2
أوق
-авлақ (идиш). 296—4
ءاودادى
ااغنا.دى
авнад؛| дев0р ағнаши. 96—6
أءثشا
— :ақша1. 526—3
.ا]ورات
— аврат (хотин). 36-3ا
لأورى
نم؛ . (авр1-т(пул —
أرأ
— авуз (оғиз). 246—4
أول و
— а в у 3 (оғиз, сут ҳақида). 316—13
"دا.وق -/س
—авруқ (касал). 846—6
(؛ўзларнинг ақчаваярмоқ вариантлари ҳам бор.
“ أاوروملدى
аврунд1 (касалланди). 96—5
— او'رغون
авузғун (адашган). 23،г—9
— أآوولا*لفى
авуланд'1 (зарарланди). 66—2
— آوا-دؤردىأ
авундурд■؛ (овутмоқ). 216—8
— أءوور
авур (оғир). 1—ه1ل
“ آءدور
авур — овур (қипчоқча).
- أآءي°ر
1—кманча). 11а^^؛оғ— لإص
" ؛اوورس
авурд1 (оғир бўлди)
ағ'؛рд! (оғир бўлди) — туркманч؛
11а—6
— ]اوورلادى:
авурлад'؛ (ҳурмат қилмоқ). 31 а—
— أآودرجو0
авурчуқ (оғир нарсалар). 11—هل
- أا;;ئ
авуч (ҳовуч). 286—12
- اأ'يدى
4—836 .(арди؟о) ؛ағард
— اآغأرص
ағард! 216—5
- أقزق
ағарт (оқартир). 546—13
— امحاش
ағаш (дарахт) 116—19
—• أأء-درإ،
ағд'1' (туркманча). 156—9
- أغلابا
ағлаба (бир хил қуш). 22а—11
— ااغنادى<
ағнад'1 (ағнамоқ) 9а
-«وأتي■
ағратт'1 (оқартмоқ). 86—3
— أأغ-ردق
" همتم،لي
а ғ р 1 0 {املممҒРИ1^ касал• ЗЗа—11
— اثذؤ
- و
1 (туркманча) заҳар. 196—2
و—أ،لل .(ада (ада, ©та-
атамоқ). 20а) ؛адад-
1—-адам(одим). 4،г
4 —96 .(атанмоц, аталмоқ) ؛аданд-
146 .(м (қадам؛ад-
2—ёриди). 37а) ؛нлад؛^а-
6—ой). 21а) ره-
13—216 .(қаттиқ совуқ) ه^زه-
9—166 .(بمجه)بمهله-
-а]а^ад (аямоқ). 906—12
-أع^هله (ташвиқот қилди). 216—10
- а ر ғ 1 р (айғир). 133—ه
ءا'لئ؛علع- (ёруғлик). 36،г—3
-а^уғд1 (исм ва феълдан ясалган
9—416 .(?ه
4—226 .(уйғоқ, ҳушёр) آل آ ر а -
5—ه13 .(валов (эшак тўқими—^ل'له
12—226 .(хушёрланди) ؛ л д [ ر а -
13—896 .(р (бо،дда أ أ ٩
.(айирди, фарқ қилди) ؛рд؛[а-
(11)10—ه28 .اعهمجله-
12—296 .(айтмоқ) ؛тт؛‘[а-
٧—136 .(بمسماسبم)لعسله-
آدر
آا'داص
ااد1لدى
أأةث<هى
ا؛ئ
آ؛ياماق
أايرديى
م°غر
اآ°دشليئى
أد بوبي
محمس
И دي.1ملى
م— ٠
رايردي
آأبرلادىا
«شي
1آيلادى
165
— а қ а إ ғ 1 р (бир юлдуз номи). 2013—ه
— ақ барс (оқ барс). 396—1
— ақ болд! (оқарди). 686—3
— ақд! (оқмоқ). 19а—7
— •ақ1н (сел). 197—ه
— ақ'1'н —тўлқин. 86—10
— а^л'؛ (оқи бор) қипчоқча;
— аклуғ (оқи бор) туркманча. 63а—1
— ақр'1'н (секян-аста). 96—6
—ақсақ (оқсоқ). 4а—11
—ақсула (тор жой). ^86—13
—ақтаранд1 (ағдарилмоқ). و—٦٨
— ақтард■؛ (ахтармоқ). 296—13
-аҳташ Оқул). 26—2
— ақшас'؛з* (пулсиз). 513—هلآ
— алу (олишў 836—13
— ал (от ранги). 46—5
— ала (ола). 46—3
— алад! (алмаштирди). 86—5
— ала1д'؛'р (мундайдир). 376—13
— ала]ға (ундай бўлса). 60а—11
ماف أص
اق ؛--ارس
أق ل.ولدى
اىديى
اءون
ربدن
دفي
اقادوغ
إقرس
أ؛نمماق
آسلأ
'امم'رالدبم.
آقئاردى
آئئا°ش
أ ق,سشذ،
آز
ءد
'الا
لآدى
صر
آت
* н аффиксининг ш ҳолига ўтиши сўз этимологиясини ўрганувчилар
учун характерлидир.
157
اايلا'ردى —а]ланд1 (айланмоқ). 66—9
يلنلك| — а^андгк (гирдоблик). 15б—13
اايي.آن — а^ад (ғалвур). 347—م
؛آبران' - а1Ран (айрон). 316—12
مر.تي — а ز р ؛ қ (бошқа). 346—11
اآيريلش.نى — аلр1л^шт^ (жудоланиш), узоқлашти
10،г—9
ماآيررندى — аذ р 1 н д 1 (айрилди). 6،г—10
أأي-رلثا —а]рулуқ(фарқли).
أآ::ريؤا — а]р1қ. 346—11
بملا^زة— ؛أبروق (орқага қайтмаслик). 392—ع
اارو — аر у (айиқ). 156—3
ه'أ ز ^ — ااى:طولون Л ل؛ لا (тўлин ОЙ). 711.—ه
أم -аз (кам, ©3). 848—ه
اارأردى — азард؛ (озаймоқ). 849—ه
أ!رارلآ —азарла (таҳқирламоқ). 85я—13
أآرا'نى — азаттع©3ه) ؛ этти). 256—11
أا'ردى — азд'1 (адашмоқ). 6а—12
أاردمما —азд؛ (бузилмоқ). 286—7
اءردبر —азд؛р (озайтмоқ). ЗОа—2
أازب.ق — аз'1'қ (зоду роҳила сафар). 11—مو
لآريق — а3 1 қ (озиқ). 23а—6
4 ,آل و— اأق،г—1
ةة1
ا؛لاق
— алақ (бутунлай). 90а—9
اوزلآر
— ^лар (^л^р). 874—ك
١١'!؟,
— алар (улар). 429—ه
أ)لاص— بولأص
— алас-булас (узоқдан ^ринадиган.
« م..“”.
нималиги номаълум нарса). 196—12
اآش-بوهم
— алас-булас (ташна одамга узоқдан
م0ء•
сув кўринган сароб). 856—10
الدس
—алдад! (алдамчоқ). 5а —8
م-0 ٠
ءالن
12—н (пешона). 11а؛‘ал —
;ائفش
— алқ1111 (шодланиш, яхшилик исташ).
ءالذش
ال-ءهل .^ш؛алғ-
'ا'انا
— алма (олма). 9а—2
ا دش
10—ш (оладиган). 21،г أ а л м —
ا,م 0
ءالط
— алт (пастки қисм). 86—10
ا/ز
— алт'1 (саноқ). 607—ء
االطش
—алт1н (олтин). 13—ه6ل
— алт'гн (олтин). 113—ءع
آ'الشاق
— алшақ (паст, ҳўрланган^. ЗЗа —1
أمس
؛тт؛ам —
م1دم دل لى
— ма]р1лд؛ эгилмоқ
الاش ء НИН[■ варианти إل_فش тилшун©слар диққатига сазовор.
А л г 1 ш шакли асоси берилмаган. А л Қ1 ш сўзини бериб ٢ лик талаф-
фузи ҳам бор, деб изоҳлаган.
؛э^лд
أأ1—ء35 .(туркманча) ؛ л д ؛ г و
13—амрақ (ф©йда). 90،г
لل-ك3 .(ана (она
13- анар (унга). 41،г
'10—анахтар (калит). 34а
2—ك87 .ангар—унга
12—56 .(фикр қилди) ؛ангд
12—56 .(англамоқ) ؛англад
6—ء27 .(онгли) ؛англ
اييلدى
أ1مرأق
أ؟
اا؛-ابار
أ]نتكر
1اذممفى
ءاركلاس
- اا0
٢٢
п — анғ!ч. 1910—ك
شدج
هء
دا
ء ء
دا
ص ه
لإى
لى
أزا -анда (у ерда). 422—ك
آآ~ андан. 551—ء
إإ'دحاآ —анжақ (ёлғиз, фақат). 902—ك
٢٢ — ан؛нг. 871 —ك
اا'لغوئ —анқут (ғозга ўхшаш анқут дейил-
ган). 46—11
٢٢—античт1 (қасам ичмоқ). 1310—ك
- а п а р д آ (юб©рди). 86—1
•апдал (кўркам). 79—ه
— апдалланд! (гўзалланмоқ). 9،13—أ
٢٢ — апра (шошлиш). 256—2
آ| — апр.ақ (эски). 29а—10
٢٢ — апрақ (ўқ— ёй). 289—ء
٢٢ — ап©а (тобут). 196—9
اا;ا,
٢٢
كد
'مما
لي ايأتي
ردي
ت-ان
اا°بنا°للالدى
ء— 0ح
را
لراق
راق
رمدا
آرأ_ — ара-ара (ўрта). 7310—ء
اربا —арба (устига юк ортиладиган нарса).
252—ك
ربما ف — арғ'1'мақ (б^р хил от). 30،10—ث
أردى --ардТ (чарчамоқ). 96— 6
أرى — ар1 (нари). 42а—10
ثأريق — ар!қ (ариғ). 3712—ك
اربما — ар1қ (ариқ). 36،г—6
اءيق ط'اف — ар1қ тақ (жовза юлдузининг номи).
11 8
إاي؛فلادى —арТқлад! (оғирламоқ). 38،г—6
اريش —ар1ТТ1 (тозаламоқ). ЗОа—7
أري — арқа (орқа). 2411—ه
أرلاندى —арланд1 (фахрланди). 1—ءة
أرما —арма (ҳайбатли). 21а—8
آرءاغ1ن —армаған (совға). 3710—ك
أآرماغ]ن ي1ردى —армаған б э р д ؛ (мукофотли). 5а— 11
أرموئ — а р м у т (нашвоти). 31 а—в
أرتا — арпа (арпа). 296—10
ارنطتى — арсатт!3 (оздирмоқ). 6а—1
3 Бу сўз четда азд؛рмоқ қаршисида берилган. Демак, ишдан ЧИ-
қариш, маъносида.
170
م-00
ا|رسلان
— арслан (арслон). 48==-ك
ممح0 ٠
]ارط
— арт (орқа). 739—ء
|آبمق
— арт!қ (ортиқча). 186—ه
أآرطعرديى
— арт1'рд1 (орттирмоқ). 18£ -5
أرو
— ару (тоза, п،эк). 236—7
١١ رو ب-و'لبى
5—م24 .(тоза бўлди) ؛■ару болд —
أرشين
— а р ш 1 н (у даврдаги расмий газ ^л-
чови). 16а—11
آرم •
— ас (пўстин). 29а—7
أ آدس-ذلسرآ
— ас'1'нд1 (©силди, илинди). ال—ه9ل
أآقلأملادي
— асламладГ (фойдаланди). \7б— 1
]]صها'لى
—асман! (мовий). Аа—2
أآننا°رلآدى
—асмарлад؟ (васият қилди) 56—11
|آئزادى
— а с р а д آ — тишламоқ (туркманча).
256—10
أتزرن
— асракун (ўтган кун). 55—ه
|تغر
— астар (астар). 83—ه
آزن
— атан4 (хотинлар йўлдоши). 9—ه4ل
'ا'ائاتا
— атана5 33،ў—10
|آط1ندى
— атанд؛ (аталмоқ). 96—4
.بمعاهم،ت — اوماى а остида берилган. Асли؛؛;Бу сўз саҳи ٠
5 Бу СЎ3 билан бирга арана кетма-кет берилган. Арабчасига кўра
?чақалоқ туғилганда ўров тери бўлсами
171
-214 ,(аст1 (осмон — ا؛صن.
-асу (фойда). 36а—12
■ат(от). 274—10
-ата (ота). 311—ك
ат1лд1 (аралаштирилди). 38а—1
-атқар! (орқада). 144—6
атқар\'ь؛алд! (кейинида ҳол). 104-
■атлад؛ (хатламоқ). 156—ه
•а^лал'1 (атамоқ). 20а—6
-атқТна (отгина) 144—6
атл'1 (отга минган). 274—10
-атм1ш (саноқ, санов). 604—10
атт! (отмоқ). 53а—5
-атчуқ (отча). 467)8—ءمم)
-ахшам (кеч). 35а—10
-ахшам (кун б©тиш вақти). 726—1]
- а ч 1 (аччиқ, нордон). 13а— 11
-ач1 (аччиқ; ачиган сут). 3113—ء
• а ч 1 ц (очиқ). 484—7
-ач1'қт1(ошиқмоқ). 54—5
„.ى
1اصو
اآائ
أآط1
أأطل.لرإ
ا!طف1رى
ا؛طغارى
اآط°محى
٢ أطقين1
أس
١ أطما-ش
и
ءأط
ي
< ه
أ1طجوق
أخش1م
م0 ء 0
أخشر1م
أا'ص
اأج-يا
ءم ه
أ أ محرق
أ)صقت
أحئدي—ач!нд1 (ачинмоқ). 96—5
أجصج ؛ — ачқ'14 (калит). 34а—ю
؛آبني —ачт1 (5—ه12 .(بمهلءبماا4ه
آجوز —ачур (ҳаяжонланмоқ). 3^6—11
أش —аш (оч). 116—13
أش — аш (таом). 2^6—10
.أزثاقا — ашаға (паст қисм). 5а—6
؛أشاق —ашақ (қуйи). 736—11
-راش بورصون — аш болсун (ош бўлсин) — овқатдан
сўнгги фотиҳа, 226—4
لاشيق — аш'1'қ (қўл, оёқ ошиғи). 246—8
أشئماق — аш1؛қмақ (ишламоқ). 256—3
أشاق( — аш1тмақ (алдамоқ). 266—8
أآشلادىا — ашлад1 (едирмоқ). 32а—13
.آاشلق — а ш л 1 қ (ғалла). 266—4
آ1شتي — ашт'1 (ўтмоқ). 256—13
؛أشني — ашт! (ошмоқ, ўзмоқ). 12а—7
-авмак (шошилиш). 31а~7
-агар (агар). 656—13
-^ас (аёз). 216—12
ا]وماك
جر■
الإر■
173
-анаган (қилмоқ). 276—2
-16 .(بمهلإح^أأح)؛مةملةа—3
-ل—هعل-(هس()ق^لة
-а]нал1К (ҳафталик). 356—5
-8—ه84 .رفه')-3ة
-ака (10—246 .رسمذد
-акар (™л остига чиққан ғудда).
19а—10
-ала1д1р (шундайдир). 376—4
-анг1лд1 (24 .ربمهلءسم?وа—4
— апса (т©бут). 197—ء
-эват (албатта, туркманча). 386—1 ا
ة — в л а ндإ (уйланмоқ). 9ا-و
— Эвланд1рд؛ (уйлантирмоқ). 1—ع8ل^
-Эвусақ (о.ташкурак). 46—13
-эг؛(яхшилик)
— انق (яхшилик). 14а—9
— ЭГ1ЛД1 (эгилмоқ) туркманча. 3512—ء
— Эд؛ (эрди). 66а—12
—3ل (эй). 8912—ء
12—ء33 .(™و) لازو —
إيلآك1تي
إيلآوي
١٦١ ت 1
أين1لمثى
](
أاك.أ
٢٢ كار
االاتيان
اآ'لكلدي
'آآ°بصا
أ5ائ
أآؤلا°دى
اآؤلآتدزدى
]اوساك
ادض
د
أآ"كيلدى
ابدى
إى
и
لا ٢٢ ؤ — ايكو (қовурға). 23а—8
ثل3زق — ء؛ياك (ияк). 36—5
أزان — Э ز а р (эгар). 196—3
آيا,نلا — Эўарла (эгарла). 766—1
آيارلانب7ير — Э]арлан؛пт؛р (эгарланипти).
706-11
؛آو— ادش (яхши), эг. 14،г—9
-ء
1آأئاتخ —Эждаҳа (аждоҳа). 106—12
أردي — эзд؛ (эриди). 166—3
ا]كاو —Зкав (эгов). 34(2—4
:ادش — ЭКК1 (икки). 396—9
ئ
الك^ز — Зкк؛з (эгизак). 9а—3
و — إ)كنادى к н а д 6إ (ачинмоқ). 96—3
أا"كسك — эксГк (камчиликли). 366—7
أ]نمسلدى — ЭКС1ЛД؛ (камайди). 37а—9
أا”كنى — Экт؛ (экмоқ).
إبل — эл7 (кафт). 306—8
9 — 1يلл (қўл). 39а—7
٢— أل (битим, яраш). 22،г— 9
ارل شاب7ى — шапд؛ (чапак чалди). 226—9
أءلاك —элак (элак), 34а—11
المزا[ — йлкун8 (олам). 246—3
Четдз окунд؛ шакли ҳам ёзилган.
Бу сўзнинг ورو синоними ҳам бор
Олам маъносида зл ҳам, э л к у н ҳам қЎлланади.
■Эпч؛ (аёл—хотин). 36—13
Эпч1лар (хотинлар). 42а—4
■эпа؛на (хаоойина. албатта). туш،ман-
ча. 3610—ك
٠
١١
(ҳунаса). 14 а-
г1؛эрас
.ي
٠ م©
эреГг
-эрдам (одобли). 22а—7
-Эрдам (ااس»ا ؛٣؛ ахлоқли). 227—ه
-брд!
-ЭЗД ؛—эримоқ. 166—3
-эр (эр). 856—1
-Эр؛н(лаб). 206—6
-эр؛нд؛ (эринмоқ). 9а—12
-эргшт! (етишди). 32а—9
-эрк(ихтиёр).
■эрсак (лаванг, пушт, номард). 336—
أآرأمث
أ]راسك
إد;دام:
اثردا°م.
ادردى
أردى.
إرى
ارق
أ درللبؤخ'أ
٢ لراث1مإ
اء0 ٠
أرك
|زتاك
4—эрта (эрта тонг). 15а — ارث•؛
эрук (ўрик). 76—11
ق с а н л ١■ к ؛(омон-эеонлик). 4—ه9ل
رردك
أأث1نلما
7آل
12—25
ه
9—ك60 .(ЭЛЛ1 (эллик—СОН — اءلى.
2—ه8 .(тез чопар, почтачи) ؛Элч — الدجى
4—ك16 .(пайғамбар) ؛Элч— ا*دلجى
ء
.(қўл билан бошига урди) ؛^Элша — اا1ث1يدى
13—ه28
13—136 .(эмакламоқ) ؛Эмгаклад— ااث1"5لادى
5—ه5 .(энди, ҳозир) ؛Эмд— إيمدى
6—176 .(эммоқ) ؛Эмд— ادمل-ى
7—326 .(эмизувчи) إ р ч ؛ 3 мو — أدمزدرجوه
8—з (эмизмоқ). 55а؛Эм— اصز
9—866 .(кдаш (бирга эмишган؛Эм— أرمكداش
11—106 .(Змчак (эмчак — امحجالق
4—Эн (эн, кўндалангига). 25а — أءن
5—126 .(Энак (энгак — اآل1ك
6—76 .(Энак (сигир — اينا°ك
9—556 .(Энг (жуда, энг— انك
11—226 .(Энгсалд1 (гарданига урди— أا'منالادى
6—186 .(ҳанграмоқ) ؛нград^— اانلق،رادى
1—чиқиш). 22а) لا؛ ؛ в ق — المش
اا'دىا —Энгса (гардан). 286—11
آنوك[ —Энук (кучук болалари номи). 116—6
ااب°كان — зпгар (агар). 83а—5
اا©ءآلق— آب،ءاإبو1دي болд! (тинчимоқ). 20а—5
176
-маст бўлмоқ). 20а)؛рд؛с§ — ازدردي
|آسرم5الادي
اس؛كي
— 3 с 1 р к а л а д ؛ (аямоқ). 136-
г—ЭСК1 (эски). 84а— 1
8—РД1 (эскирди), 26а؛ЭСК— ا[ننيدى
9،г— ш .(؟؛©эснад1 (эснам— ألمنادي
1 — к (маст). 19а؛—эср
'3—эсмоқ). 38،г) ؛5сл —
أأصع-ردلقا
أتن
-Эт (зт, гўшт). 316—5
-этак(этак). 156—3
-ЭТД1 (қилди). 26،2—7
-ЭТЧ1 (қассоб). 4712—ع
-5чак (эшик). 466—3
-эчакк؛на (зшаккина). 464—ك
؛чакларпна. 466—5
-эчакчук (эшакча). 467—ع
-Эчк1(икки ёшли эчки). 11а—4
■ЭШ1ТТ1 (эшитмоқ). 20а—10
■эшкан (бир хил касаллик). 21а—т
-ЭШК1 (эчки). 336—10
-ЭСТ؛ (зсмоқ). 38،г—3
يما
أرت
أآت1ك
آال°دي
أاقجى
اآ.ءاف
ا1جاككينا
ا]جالقلاركنا
أآج1كنوا1
أمح
أ]شكان
اش؛كعإ
أا'نت
محا
*7«
Б
؛اودر —бавур (яғрин). 336— п
با'ءا —баға (қурбақа). 237—ه
اءم , , ٠ -бағана (бутоқ, шоҳ). 236—3
داعداش أدلدلمحر -бағдаш ©лтур (чўкка ўлтирмоц)،
12а—10
ب1غداشلىا __ бардашл؛ (чўккалаш). 338—ه
ب-اغير — б а ғ 1 р ١
ام ٠- ? кўкрак. 306—9 •
تاددر — бовур)
باقير — бағ'؛р (жигар) туркманча. 306—9
ياغلأدى —бағлад! (боғлади). 176—2
بادأنا — бадана9 (қуш). 1913—ءء
باى — ба! (б^^"ғлв). 19а—1
تاياق —ба]ақ (бўёқ). 196—12
تاتاذدى — ба!андТ (тажжубланди). 66—в
ث-ايضش —ба]ғуш (бойқуш). 298—ه
بايدي — б а 1 إ д إ (давлатли бўлмоқ). 836—10؛
أ'ا'ساهه — <--ايلطي (ҳайрон қолдирмоқ). 6а—4
رايلادى -^ба]лад؛ (боғламоқ).
داعلآدي —бағлад؛ (туркманча). 176—4
با;تلأددج — ба}лавуч—т©ва (туркманча). 236—9
ب°يياق —ба]мақ (бефарқли одам). 276—4
.дейдилар ؟؛Туркманлар бувурчу ء
179
бардак (сув идиши). 31а—5
бармақ (бормоқ). 4(5—2
■барча (ҳамма). 82،г—5
барша (ҳамма). 82،г—4
баст'1 (тахламоқ, ҳужум қилмоқ, енг-
،моқ). 156—13
батман (оғирлик ўлчови). 17а— 1
батт’1' (ғарқ бўлмоқ). 27а—2
баҳадур (ғайратли). 20$—8
баша (қўш туёқлилар). 13а—5
башар (башқар). 83أل—ع
башқа (ўзга, бошқа). 266—10
башқард'1' (бошқарди). 83а—12
башқард، (чора кўрди). 16،г—6
б سه ح (бошламоқ). 50а—13
башлат (б©^ла?). 546—9
башмақ (©(؟؛؛ кийими). 18й—6
бэбак (кўз қорачиғи). 36а—9
■ббв (ўргумчак). 25а—13
-бЗжак (ўтириладиган ж©й). ЗЗа—13
■63Ж1К (бешик). 86—12
б و ж ]' н ж ل (бешинчи). 616—2
бЭз (без, касаллик). 266—7
бэз (боз). 147—ء
бЗзанд؛ (зийнатланмоқ). 18،г—13
اردأق
إرماق
ارشا
٥
ءماصص ٠٠٢٨^
رأس
تا.ش
1ثا
1شار
د1قغا
1ثقاردى
راشقاردى
ه
د1شلات
ائت1ق
1تأك
اطك
امدك
اسمحا
'ر
٥
از
از؛لدي
1ة1
ба]рамлад! (байрам қилмоқ).
2—ص26
б а ж а (равшан, аниқ). 17а—3
б؟қақалд1 (ҳайрон қолмоқ). 8а—7
бақа К؛алд1рд'1 (ҳайрон қолдир-
моқ). 39а—Ъ
бақ'1’р гал! (ҳовонча). 37(5'—11
бақла(ўсимлик). 28а—1
б^л (б©л). 25،г—6
бала (ҳар нарсанинг боласи). 276—12
балабан. 22،г—10
балавуз (б©л мўми). 21а—5
балалад1 (б©ла туғди). 7а—2
бал'1Қ (балиқ). 19،г—8
балта (болта). 282—ه
балт'؛р(б©лдир). 186—13
балш!қ (лой, балчиқ). 236—6
балдпрад! (какраланмоқ). 2ба—10
балш1'р!д1 (какралашмоқ). 106—7
бар (борлик). 31،г—0
барабар (баравар, бараварлик).
барақ (бир турли ит). 306—11
اج.ا
с؛1 иأنمى
داقأ قالديردى
ابمكالى
ال
الا
ئ'إن
الا'ؤن
الالادي
ا ليق
إا°آا
ء
-ا لش.در أدى؛
.ا لشث.رإ بم.لى
تان؛ق
80؟
бэзанл؛ (ясамол), 33،г—5
бЭзЭндг (ясанмоқ). 106—ه
бэз؛ркан (савдогар). 86—12
бэканд1 (ажабланмоқ). 66—6
б§к—устара (туркманча). 34а—12
бЗкл؛ (бекик, ёпиқ). 35а—1
■бЗкмаз (шинни). 156— 9
бЭлард* (кўзи тозаланди). 86—8
6ЭЛН1 (тепалик)، 4а—"13
б ب (яад:а). 11—ك6ع
бэр (бермак). 41а—12
■бЭр؛ (бери). 429-ه
■бэр؛лд؛ (берилмоқ). 486—3
бЭрк (маҳкам, пишиқ). 296—9
■бЭрк (кучли). 206—5
бэркустуван (от елпуши). 11 ء-
бэрт؛лд1 (пасайтирилди). 286—8
бЭрч1мак (бир хил ўсимлик). 25а-
бЭслад؛ (баланд бўлди). 17а—12
■бЭсрак (эркак ^уя). 76—5
■6لاآق (беш)—сон. 606—7
■61 (бек1. 41а—8
تا'راللى,
ازاللي
رربركان'
.1مندى
اك
دا/نى
1كمأر
رع° دى
ئ
ري
ا ر أدي
اك
ارك
ركنوآن
1 ر ليلدي؛
ا°رخبماك
رتددى
اش
ق
ي
Бу сўз саҳйфа четида берилган.
آ ة — رشن Ғ ؛؛ آ (биқин);
أ ة ~ ديجين Ж أ н (кесим, бўлак). 836—12
بيش — б1‘ц1-(кўк£ак). 126—6
61 — ب1طيرЛТ1Р (йил). 19^—12
را.حلمر — бТлтТр (ўтган йил). 359—ه
بيز؛قتي — бТрақт! (ирғитди)—отди. 17«—13
1‘6 — ديزاش'рақт! (туя бола ташлади, нарса-
нинг ташланиши). 32а—10
بدر[اط — б'؛рқат (бир мар-га). 236—11
آأ6 — بيت (бит). 29«—8
1'6 — بختيТТ1 (тугалланмоқ). ^о«—7
بمش — бТтт'1 (унди). 33«—4
61— بينيТТ1 (ёзди). 846—2
٠
4—196 .(б'1'чақ (кесиш, ўриш — ردءءاق,
5—286 .(б!чт1' (айри бўлмоқ — ب٨جني
бТчт'1 (бир нарсани баробар иккига — بعء=نى
9—386 .(бўлмоқ
11—146 .(улғайди) ؛ д ز؛ б — ' سدي.
2—256 .(61]1К (баланд— بيع-أتح
2—»34 .(з(бигиз؛б — بعز
11—396 .(з (бизлар؛б — يمز
;183
3—36 .(ла (бирга؛б — بملآ
;қипчодча (آأه^ههبم) ؛лаг؛б- بلاك
ه34 .қайроқ)—туркманча) ؛б1лав— بملادد
2—ه20 .(б1лад1 (қайради— بملادي
6—196 .(лазук (билак узук؛б— ببلآزو°ك
11—ه70 .(б]лд1 (тахмин қилмоқ — يعلدي
11-^5^ .(лд1 (билмоқ؛б— ديلدى
19—796 .(р (билдирмоқ؛лд؛б— ببمير
11—6^1 .(л^х (билак؛б — بدلأف
13—246 .(билимли) ؛гл؛л؛б— بب4يىي
5—486 .(билинмоқ) ؛л1лд؛б— بمللدي
19—61НУЧ1 (минадиган). ЗЗа — بينيوجدا
3—486 .(б!р (бир дона — بمر
1—386 .(р (битта؛б— يمر
ه13 ,(р буштақл!' (бир ҳарфли؛б— ٣ دوشتا°قلي
—б!р]аг1рм1 (йигирма бир). 61а — بمر ي-اكص
11—б!ркэрЗт (бир қайта). 31а— بير ح/ات
9—рнэша (бир неча). 35а؛б— بير ’داكا
_(кун س؛يل б!р нЭш.а кун (бир — ب^ر ’دانا كذا
996-11
ه رم 0ء
61—■■بمر اوقفوردا.р оғурда (бир тўғрида, бир ху~
су©да), б؛равурда. 156—12
10—616 .(рав (битта-битта؛б —
6—озгина). 7а) ^؛б —
6—626 .(б 1 р а н ч а (бир қанча —
0—276 .(рар (бирорта؛б —
13—616 .(б1рар (битта-битта —
7—006 р г а—бирга ؛ б —
4—б1ргул (бирлалик). 62й —
؛охири саҳиҳ сўзлар аниқловчи) ؛б1р —
12—ه61 .(бўлганда
7—56 .(бирлашди) ؛Р1КТ؛6 —
7—616 .(б!р1нч1 (биринчи —
2—б 1 р л а (биттадан)—згалик. 62а —
6—б]‘рла (бирга). 83а —
7—626 .(бир марта) ؛рл؛б —
6—2)62 .(к (масдар шакли؛рл؛б-
биттаси, лекин биринчи (бир*—؛ с ؛ р إ б —
6—ه56 .(лахжад.а
3-هأ3 .(Т1К (китоб؛6 —
5—т!к (ўсимлик). 36а؛б —
8—376 .(т 1 ш (гавда тузилиши إ б —
2—286 .(тлад1 (бит боқмоқ؛б —
بدراو
بذ;ان
بمن]ائبا
لإرأر
ددرار
.درك]
سركول
يري
ه
ل.اررلكأزي
ب4رإ أ_ظءرمغ
ب
يمرلا
م محا
بمرريك
مسسرا
٠
.٠٠٣٠٨٨)
0 -
لد
نلادى
■185"
б؛чқу10 (арра). 34а—3
бовузла (бўғузламоқ)—қипчоқча;
бовузлад1 (бўғизламоц);
бовузламоқ (бўғизламоқ)—турк-
манча، 166—2
бовур (бағир, жигар). 306—9
боға(буқа). 11а—2
боғаз (ҳалқум),—туркманча—буваз
126—3
б©ғал'1^ (суви бузилган қудуқ) 22،،—10
боварС1Қ (бўғоз)—буварс؛қ. ^26-7
боғузла (б^узлам©қ). (туркманча).
506—1
боғуртлақ (томоь12—176 .(؛
6له (ўргумчак). 25а—13
бо1ав (бўёқ). 84а—4
لع^رهج (бўяш). 23а—2
бо]атувч؛ (бўятувчи). 63а—6
бо]даш (бўйи тенглик). 866—11
أ — (тан, бадан). 8а—3
6اتمللم
6سه (шох)* 296—2
б 0 ز у қ т'х (бўялмоқ). 116—6
بم،؟فىم
مش'لا
رووورلأدى
بنق1
بوئا'ل
يوغا لؤ^إ
بووارسبق
ر ره
بوغورلا
روى
غثاؤ
بوإديى
بويا،وجي
بو°ىدش
بدبي
؛■ؤ يد
بؤ؛؛ؤل
أ-ؤيؤش
Бу сўз у даврда 61ЧКУ ва б!чқТ шаклларида ҳам талаффуз !؛илинган.
Му1узнинг вариа.чти.
ب-ؤخن —боإун байлад؛ (бўйин боғламоқ).
26а—6
دوليؤيا — (бўйинга тақиладиган). 167—ء
لؤلؤزادي — бс^унлад1 (қучоқламоқ). 256—8
بدر —боз (бўз). 147—ء
3ه6- بؤل ат (бўз 3—276 .(?ه
دؤرلادى — бозлад‘1 (қаттиқ йиғламоқ). 86—7
دؤرلازدي — бозланд'1' (бузилди, ҳаробланди).
2ل-ههل
دوروددي —бозулд؛ (бузилмоқ, тўзимоқ).
هل-عةل
) — دؤردن
5озун (тиши бузилган). 3313—ع
)خ ئ-ؤؤا
5оқ (одам ахлати). 25а—6
( — رام
5ақ1р (мис). 366—7
)س'بأئني.
5оқт1 (қарамоқ). 376—5
س0
؛ - دا قعئل
٥
ЗОҚТ1 (кўрмоқ). 12—ه7ا
) — با'فنى
2—ك8 .(т 1 (боқмоқ ؛5 0 ь
) — بانثا
зоқча(боғ). 86—4
1 — بولاى.
5ола1 ١
) — ل-وا-فاى
50ا إوء1ت (бўлади). 3910—ه
) — رولاجاق
золажақ (бўладиган). 39а—9
م_ بؤلآك
эолак (мўллик). 121—ه
بؤلآ'اق —боланақ (шов-шув). 258—ه
ي-ؤثى ايدتمام — болға]эд1 (зора бўлса). 60а—1
بؤلري —болд1 (бўлмоқ). 226—10
!»7
بؤ لب — бол©а (бўлса). 656—6
بؤ لوك — б©лук (соч тўдаси). 2413—ه
بو'ليوق — боншу؛؛ (мунчоқ). 146—4
بؤرى —борға (ш©х ёки мисдан ясалиб пуф-
лаб чалинадиган чолғ^ асбоби). 8а—أ
بؤرمما — б 0 р 1 (чия бўри). 12—ه6ل
بؤرك —борк (бош кийими). 233 —ك
بورش — борш (қарз). 156—2
تانا —боса (бўлса). 906—3
بؤ ط-ا —бота (бўталоқ). 13а—2
باش قاو —бош тов. 416—8
راها'دا —боҳана (баҳона). 256—5
تاهادا ا؛بمى" —боҳана а1лад1 (баҳона қилмоқ).
96—3
بؤ؛ا — бош (бўш). 146—6
بؤ؛ا —бош (озод, қутулган). 28а—2
أؤش —бош (юмшоқ, ёввош). 146—6
باش — баш(бош). 166—7
يؤش بولدي —бош 60ЛД1 (бўшалди). 146—12
بؤض لل؛ض —бош қа]тт'1 (натижасиз қайтмоқ).
15а—8
باش طال —боштов (бош тоғ). 396—2
إؤنائه.اق __бошатмоқ (талоқ қилмоқ). 2^^—11
у>. — бу (бу). 42а—7
يؤو ا1يلادى —бува (сувга чўкмоқ)
بؤو؛رسيق
-
буварс!6-بمўғоз (туркманча)
بؤو]رصوق
—
буварсуқ^. 328—ي
رو غاو
бував)
1 боғ
оуғав^
بؤنحا
-
2—буқа). 11а) ؛бу
بؤؤون.
-
бувун(бўғин)
буварс؛қ (бўғин)—туркманча.326—7
بؤكك-ا
-
3—жўги). 19а) ؛буғ
بؤتملآفي.
-
б у ғ л а т т '،' (бўғлатмоқ). 8а—10
رودادي
-
будад! (бўтамоқ). 306—ه
بؤ°ينلئ
-
(буғдой)
بوغد]ى
.
буғда] (буғдой). туркманча. 293—ه
رودأق
-
будақ (бутоқ). 306—6
-
бу]'ук12 (баланд). 256—2
بؤيؤددى'
-
б у ل у р д 1 (буюрмоқ). 176—5
بويؤرجؤ0
—
бу]урчуқ (бедана) —туркманча.
■13—ه19
بؤ*؟ؤق
—
бужуқ (ярим). 366—6
بؤن
-
буз(қиров). 11،г—9
بؤزدى
-
бузд1 (хароб қилди). 71—ع
بؤرو؛ك
-
бўзўк (қўш узўк). 126—6
بو^نربمي
-
бўкра1д1 (букраймоқ). 66—13
11 Бу сўзнинг туркманча экани, боғуреуқ варианти ҳам борлиги
жўрсатилган.
ا؛ا Бу сўз بة шаклида кўрсатилган. Демак 6 у ن у к ёки б1[؛К
ўқнш ҳам мумкин.
— бўкрулд؛ (букрайди). 66—13'
— бўкт؛ (ном). 416—1ه
— бўкт؛ (букилди). 24а—8
— буломоч (бир хил таом). 14،г—12'
— б у л а н (ёВЕОйи зшак). 39а—7
—буланд1 (тўлғанмоқ). 26а—3
— булашт؛ (булға™©^). 32،г—6
— булаштТрд'؛ (булғатди). 32ه—б;
—булғанақ (лойқа). 3313— ه
— булғанд■؛ (булғанмоқ) —туркманча..
263—ه
— булғак. 28—هة
~~булуклуқ а]ла (чиқишмовчилик)..
26а—11
— булут (булут). 186—9
булут (серсув булут). 266—2
■булутланд'1 (булутланмоқ). 27а—8
бўлуша^а (ёрдам беринг). 856—8
'бўлушлад1 (ёрдам кўрсатмоқ).
5а~ 13
'бўлушт1 (кенгчилик бермоқ).
196-13
'^^рав (парма). 76—13
'؛؟урамоқ (қуриллаш) қорин ҳақида،
2—ه9ة
> >
بكروادي
ط را
بؤلآن1ج
يزص.
بؤلآندى
بؤ/لآشيوا
بزلآثتردى
بؤلقا'داق
دؤلث1ذفى
بؤ°لئائ
ق
دمحائأث
بؤ1ؤثلادى
بؤر,ؤشنى
./او
بزل
رو_ا—
آهاق
1—бурға13 (бурга). 8а~■ 'لذا
11—176 (бурған1 (бўрон~~~ بدر ي
5—бурғу (парма). 34،г ٠ ٠
؛а мўтпкаллаб пўсти’؛а؛؛бурғон (бўл"- بدر
11—116 .(тозаланган буғдой ٠
13—айбламок). 5а) ؛бўрклад~~ م -م
٠٠
..(бўркўт (хотинларнинг тўй кийими " بؤرملدت
4—116
؛-ؤر — бурма (қадғшги ўқ ўрнида тош СО-
лчб отиладиган қурол). 341—ه
؛■■درن —бурн (қуш бурни). 336—8
ر رن ق —бурсақ (бўғирсоқнон). 14а—10
— буртад! (6^?بمهسس).—
бурушти. 261—ع
؛-ؤردوردى —буртурдГ (буриштирмоқ юз ҳақи-
да). 26а—1
ب-ؤبون —бурун (тирноқ майдаси). 29،г—12.
ت-ؤرون — б у р у н (олдин). 73а—12
بورو'لدوق —бурундуқ (тўр нўхта). 146—4
بورو'ردوقلادى —бурундуқлад!' (тўр нўхта солмоқ)1
146—10
دؤروتي.—бурут'1 (бўртмоқ). 86—6
دؤروتي — бурутт'1 (қайнаб бўртиш). 86—7
؛-ؤروتي —буруттх (яра битиб эт ўнмоқ).
37а—4
° (чигал бўлмоқ). 10а—10
Сурнай, карнай каби пуфлаб чалинадиган чолғу.
- ٠؛
بؤرشاق؛ —буршақ (майда тош). 1212—ك
بوصاعا —бусаға (آ؛ةه кийими ямоғи). 196—10
-~бути (сон). 276—11
/بؤط — бут(оёқ). 225—ك
بؤتا^ا —бўтага (қушларнинг сангдон дейил-
ган ички аъзоси). 29а—9
بو؛اق —бутақ (шох). 256—5
ء-ؤطقإ —бутқа (бўтқа). 5а—2
دؤدؤن —бутун (соғлом). 22а—12
رؤج1ق — бучақ(бурчак). 18а—3
بؤث-قائني __ бушқақл! (бир ҳарфли). 34а—9
بوش.هان اى — бушман]Эмак (пушаймон бўлиш)
908—ء
ؤث،نلى — бушманл'، (пушаймон қилувчи).
36а—11
لؤذاس — бушмас (зарарсиз). 39а— 1
،^' — боқ(тугун). 25а—3
بوج-اقا —бучақ (бурчак). 183—ه
؛؛—?،32 .(гавдал1 (гавдали— كابدا”نى.
8—ه31 .(яна) ة»ة^ — كا’ا ٠
ؤ—ك11 .(гашўр(савзи — كاث-ؤر
4—гўгўрт—гугурт. 31а — كو؟وللا
12—ه38 .(гўл (гул— ^ؤل ٠
9—ء 11 .(гуҳар (гавҳар — 'كؤها-د
да ٢١ у т сўзи оёқ, сон, феруза, қимматли совға маънолари-
لص — дағ1 (яна). 81 а—7
دافى *—дағ1 (ҳам). 31а—8
دأدا — дада (бува). 111■ —هل
дана (дона). 126—11
данғуз (тўнғиз). 146-2
дан1рд1 (ҳайрон қолмоқ). 8а-
Ь'Ь
- ه ٥
ص1 زنك ؤ ر
دأنردى
دارد]عان بؤ1دي
ى
ر
•дардаған болд'1' (пора-пора бўл-
моқ). 106—3
ث]رد]غانلادى —дардағанлад'؛ (парчаламоқ).
28а—12
داو — дЭв (дев). 256—5
, دؤلأذل —дзвлатл! (бадавлатлилик). 22а—8
بوآ — дэвор* (дев©р). 1313—ه
دأحمني —Д&Г1ШТ؛ (туркманча). 306—10
دأحمآ — дЭгмэ (ҳамма). 3110—ع
دكيردى —Д3гр1нд1 (айланмоқ). 66—9
دكول —дэгўл (эмас). 47،г—10
ئكش.ردى — дйгтпрдг (алмаштирди) — туркман-
ча. 86-5
لدى — дэд١ ؛
إهؤع__ 'رد I (демак, сўзламоқ). 8^6—11
•дэ]ўр (сўзла). 826-
ص
دان — дЭп (деб). 696—13
193
.٥٠٢ вар шаклн ҳам؛т _ طوأر ٠
25-
[دب — дэпа* (тепа). 86—9
دارد — дард (хулқ, қилиқ). 14а—,
دورديى —дэрд! (йиғмоқ). 12а—5
دشلدي — дЭшгрлд؛ (ёрилмоқ) 6а—1
داشني —ДЭШ1ТТ1. 3013—ع
دس سيز —д؛нс؛з (динсиз). 176—13
دش — д!ш (тиш) туркманча. 181—5ا
ليكني — д؛кт؛ (ютмоқ, луқмани). 32-ه
دم — Д1К.Т1 (ўрнатмоқ). 3613—ك
ديب؛ماك — д 1 р إ л м а к (ткрилмоқ). 126—7
دورت — дбрт (тўрт). 606—7
متك-ل —дортгўл (тўрт бурчдк). ЗЗа-
ثوسث —дост (дўст). 22а—7
دوتا غ — дудағ (лаб). 206—6
دندوك —дўдук (дап) туркманча. 15ك-
م0
دا'لا —дуна (икки ёшлик ҳўкиз боласи, тана)،
113 — ه
؛؟ى — дур'1 (турғун сув). 166—11
م"دجى —Дўрўтч1 (яратувчи). 14а—2
1 —أа(ёки). 816— 2
باتان — (кам сув, кам ўт жой). 711—ع
دودا т ў б а шакли ҳам бор,
194
йиғламоқ. 16 а—\
6—عأ3 .(бир марта) ة«هل — يانا
9—126 .(1аваш (ёввош — ياوأش
12—356 .(ёмғир ёғиши) ؛авд — ،ودكا
1 а в л а д إ — ياولادى
— ياعلادى
а в ш а н (тутатилганда дала сичқони [ — ياو-تان
авлв ўсимлик).>؛™ инидан чиқадиган
5—21،г
13—266 .рмак (ғазабланмофأағأ — ياكرماك
13—356 .(1ағд1 (ёғмоқ — تاءدى
3—ағлТтт!16—16 (янглишмоқ). 27а[ — ياعلطى
10—366 .(ағма (талон-торож[— ياغثا
5—376 .(талади) ■؟алад،،?؛а[ — ي1عه1لادى
5—316 .(ағр!н (кифт^ — ،يرين
'13—ға^гин бўлмоқ). 23а) ؛адад[ — ،نادي
7—606 .(э д 1 (емоқ ذ — يأدى
.3—56 .(н д 1' (жойланди ؛ ز а [ — ،ندى
9—786 .(1ад'1'р (едирмоқ — ي.ادير
9—786 .(м (едирдим؛рд؛1ад— ياديردم
9—86 .(кар (ҳулкар؛ад[ — يادزكار
3—226 زور— راى
1—ه5أ .(1а]қад1 (чайқатмоқ — ،ببمادى
،كارق
(яйлов). 35а-
بم^لراول■
أء сўзнинг асли янглишти дир. Бу четдз берилган вариантдир.
ақ؛؛н (яқин). 286—9
ақТнлад! (яқинлашди). 30а—5
а қ ш 1 (яхши). ЗЗа—4
алад؛ (яламоқ). 327—ع
алана]ақ. 126—10
аланш (яланғоч). 246—12
аланш болд'1 (яланғоч бўлмоқ).
аланшладх (ечинтирди). 96—7
албард! (ялинди). 96—9
алған ант 1чт1 (ёлғо қасам ИЧ-
моқ). 13а—9
алғанч!
а л а н ч 1 306—8
ЭЛҒ13 ١
} ёлғиз. 626—1
ал1н1з1
а л1 н ч а қ (ялинчоқ) туркманча.
246-13
ангу рд'1' (ғазаб қилди). 86—2
анғ'1' (янги) 116—9
анд'1 (ўт ёниши). 386—6
анд1рд! (куйдирмоқ). ба—3
-ص
ياق.ثي
الآدى
'ي1لاف آأيائ
يالا"لش
0لاش بمحلدي
ث1لأ°شلآدي
ي1ل ءردي
تا°لفان أتت ءجني
إث-ش
يالاس
لارغ.عز
ر1لتكز
ه ^٠
دالع،مةءاق
يا ؤلكوردي
يا لني
ي، ندى
ثابيردي
— ل а 3 (ёз). 226—33
— ز а 3 д I (ёзмоқ). 136—10
— }аз'؛ ]ер (саҳро). 22а—1
له؛ص (ёзмоқ). 67а — 7
ؤ а 31қ (айб, камчилик). 14а—8
ة إ к шайтон). 21،г—8
ز а л қ а в (ялқов). 305—ك
ز а л м а н (бир хил дала сичқони).
116—7
]алта (йўлдан оздирувчи). 276— ع
]алш؛д1 (зафар топмоқ). 56—10
قي
تا؛.ى ط
ي1لقأو
амав (ямоқ). 166—12
амад؛ (ямамоқ). 84а—3
аман (ёмон). 382--ك
амғур (ёмғир). 326—3
ан (ён, ёнбош). 11а—13
ана калд! (қайга келмоқ). 12а—12
ан баст؛ (ҳимоя қилмоқ). 3712—ه
ана (ён томон) 1—ه2ل
]аяа^ (юз ёноғи). 14а~-4
}англа (ўхшаш). 31&-—8
آ?لالآسلحل (янглиш).
11—206 .(بمهم؛بم) ٢٢
— ؛.أاتال>
- إءل ط1ن
“ رالشيملى،
“ د1ثاو
“ بم.امادي:
- يات1ن
” ؛امغور
— زا'لاكانمى
إن إصتي
— دادا
لأ
11С
196
ан؛д؛ (қўрқитмоқ). 386—ه
ан'؛қ (эзилган). 336—6
анут (жавоб). 12،г—2
бақироқ, шанғи. ЗЗа-
анкид؛ (янчмоқ, эзмоқ). أ-ع6ل
апақ• (абуф арвон). 46—11
аиагл؛ (тойча). 13،г—2
апақ (япоц, юнг). 386—2
аншақ
анш'1'к
؛апж
н ؛ а п ж
(маймун). 29а-
аялағ; (қўрқоқ). 336—7
апланмш (қулфланган).
ап'1нд؛ (ёпинмоқ). 9،г—5
ап1ШТ1 (ёпишти). 32а—7
апра^ (япроқ). 146—1
апсад؛ (ёпмоқ истади). 32ا—ع
ар(жар). 11—10
арад1 (фойда етказди). 376--(
арақ (сафар яроғи). 849—أمم
إا’ددىء
يا ليي
ت1نط
ح 0 ٠
يا لش-ق
يا ن.سي،لمىإإ
آاق
دآءن.
ى
باق
ص
ل1للاق
ر1رندى
ل1يشس
إتأ3،
يا رمسا دى,
ثزدتما
يزأء
198
-]арақлад1 (сафар жиҳозини ҳозир-
лади). 10—ه2ل
•^'арақланд! (сафарга ҳозирланди).
10а—1
-و арал؛ (яралик). 346—9
-]аран (чуқур). 25а— 11
■^араша (кўршапалак каби бир қуш).
38й—12
- أ а р д 1 (ёрмоқ). ^16-2
'1ар1 қанат (бир ^ял қуш). 38а—13
~]ар!м (нарса ёруғи). ^06—2
ز а р а ا ёриқ нурли. 2336 ,3—هа—3
1' а р 1 ر 4؛
-1арма(бўтқага мўлжалланиб пўсти
артилган буғдой). 116—11
^армақ (пул). 156—9
-}армашт'1 (тирмишмоқ). 10،г—9
- ر а р с 1 (куя). 2912—ه
-^асс! (ясси). 254—ص
-]'аст'1қ (ястиц). 356—9
يار]قلادى
'تارأقلانلي,
إ'رالى
ملاان
يار
تارديى V
دارى ق.الات
ل1رللغ1دي
يارلغادىا
يارنين.
'يا°رتا
؛ЗкЛ،
يامدتاض
يزسف
محق
199
ر1صطثلى
]аст1НД1 (ястанмоқ). 586—11
ءئ
— ]ат (мусофир). 256'—3
٠٠ 0 ٠
يا لني
10—а т қ 1 р (ётқиз). 55،г إ —
أش
11—ه7ل .(ухламоқ) ؛1'атт —
ه
— 1аш (кўз ёши). 1512—ه
٠٠ -- ه
لان*اماق
7—126 .(яшамоқ) ^؟1а^а^а —
إش1ن
— 1ашар '
أش قمحرما
— 1ашқурма (ёш хурмо). 76—1
أش ألط
-]ашот (ёш ўтли майдон). 35ه
إشق
— ز а ш 1 қ (темир қалпоқ). 146—5
ياشق إمنيا
— 1аш1қ]амл1 (суҳайл юлдузи),
186-9
فا شل
— 1аш1Л (кўк). 42—ه
ياير]نى
— إ а ш 1 р а л 1 (маҳфий). 346—9
أشردى
،10—146 .(яширмоқ) ؛■ а ш 1 р д ل —
راشهاق
-]ашмақ (парда). 366—6
ييكان
—1эган (очкўз). 4а—5.
ط
— 3إ (е). 5а—11
إلى
— آ ع و ل (емоқ).
ي1°ك
— ز э к (шайтон). 176—11
يد
— 1эл(йил). За—13
200
-ول^ (шамол). 9—ء3و
لآ إ л €اأ; !إ لآ (шамол юрмоқ). 20а-
рлд؛—елиб югурди. 146— 8
-]'элка —(елка). 41—و
•]элкэн (кема елкани).
]ЭНГ (тўн енги). 31а—ة
-12
асига).
ЭНС1Г
— ]ЭНШ1Д1 (енгмоқ). 26а■
— لэрдаш (ҳамшаҳар). 8
~]эт؛шт1 (етиб олмоқ).
— ]ЭТК؛РД1 (етказиш). 38
ياتي
-
этт! (тугамоқ). ЗОа—9
شرى
-
1ҒД1 (йиғмоқ). 126—5
يفلأدى
-
1ғлад1 (йиғлади). 8ل—ء
°منس
-
9—606 .(йигирма) ؛рм؛г؛
ياك-رص بي,ر
-
1Г1рм1б1р (йигирма бир). 61 а
ؤ لم-م ‘
-
4—206 .(йигит) ?؛٢؛
ا'كلنلى
-
1ғлаад؛ (касалланди). 66—1
أدكرأ’ددى
-
1 г р а н д أ (ирганди). ЗОа— 11
يي-بى
-
1д1 (йиғди). 12а—5
ر^ندى
-
8—66 .(йиғилди) ؛нд؛[؛
ي
-
'1'қ (йиқмоқ). 36—2
٠
ر.دمممرع
-
1—йиқилган). 48а) بم؛'بمأ
-
1'қ1лд1 (йиқилмоқ). 386—1
بما5ى
-
و ^ تم آ (йиғла). ?86—12
٠
د.علمف^^
-
1ЛД1 (елиб юрмоқ). 186—4
د.لممرأدى
-
13—ه32 .(рад! (ялтирамоқ؟лд■!
يملمدرم
-
1ЛД1Р1М (чақмоқ). ^16—١^
بجا
-
1л1 (илик). 28—4
يدني سؤ
-
1 л إ с у ١٧ (илиқ сув). 13а—13
بم،
-
رءن1ا (елим). 1410—ع
3—ه25 .м (тугун) туркманча ١ 1 آ
3—146 .(1ЛҚ1 (йилқи
11—356 .(ЛЛ)К (йиллик؛
3—1 л м а н у қ (кўса). 4а
8—емирилмоқ). 6а) ؛лд؛мр؛
١ —п (арқон). 13а؛
6—пак(ипак). 13а؛
11—1пар (хушбўй). 20а
11—н д 1 (ёпишмоқ). 10а ز п ؛
9—ТТ1 (ҳўл қилди, намлади). 8а؛1П
6—1рақ(узоқ). 8а
8—д 1 (куйлади). 27а ر р л إ
5—336 .(р м а қ (ирмоқ, наҳр آ
106-5 .(ртанд'1 (йиртилди!
6—346 .(1рт1қ (йиртиқ
9—1'рт،қтутақл1 (л^б^ йиртиқ). 4а
8—лд1 (йиртилди). 6а؛рт؛
7—346 .(1мр1к(эгри
.9—ه15 .؛рт؛
7—1Т1 (ўткир). 13а
11—ه7 .(р (юлдуз номи ؛ т к '[
ج
0
س,لللى
ه-س
يديأدى،
٥
يعب
تبا؛ق
٠
سدى
خ
يرأ3،
بمرلادى
يرم-اق
يدرطن.لي
ير“لة
يرليق طوطاق1ى.
يمرطندى
رد، دلى
...
لاتي
٥
دذك ف
-ر
203
12~-йўқ бўлди). 23а) ؛тт؛[
.—38،5 .(рд1 (йўқотиш؛؛тт؛
авла (ёғламоь16 .(؛،г—1
авлақ (ҳилват, ҳоли). 146—7
а в р إ (ваҳший ҳайвонлар боласи)„
]авуз (душман).,556—5
]овуз (душман). 21а—8
} 0 в у қ (яқин). 286—9
1©вуа (йўғон, қўпол). 2آل —6ة
]'овурд'1 (хамир қилди). 26а—9؛
0 أ в у р т (сузма). 31 13—ء
]оғун (йўғон). 266—12
إوإ (қавс). 291—ج
]Э]Д1 (тарқалмоқ). 37а—4
]оқ(йўқ). 35а—12
]оқад'1 (қидирмоқ). 12؛13—ع
0 ز қ а р 1 (юқори). 28а—7
]' 0 қ с у л (камбағал). 27а—6
]оқсулланд! (қашшоқланди).
1оқуш (тоғ ичидаги йўл). 25،г—10
]ол(йўл). 36— 1
0ЛҒЗД1 (юлиб олди). 3710—ه
олдаш (сафар шериги, ҳамроҳ).
866—7
олқовуш (парда). 34а—13
олуқ (юлинган). 486—10
олуқт'1' (йўлиқмоқ). 10،г—8
ан бост'1 (ёрдам қилди). 37،г—10
анбастТ (ёрдам берди). 136—3
орға. 17а—8
©рғав (пахталик тўн). 316—12
0 р ؛ бардТ(юрди). ه0ل—^
арпуз (ялпиз). 366—11
арс'؛д1' (ҳазар қилди). 247—ه
орулд1 (чарчамоқ). 96—6
ас'1 (ясси). ^^6—1^
ошқун (сув ичида ўсадиган ўт).
236-5
ош б а л ч أ қ (л©й). 388—ه
ува (^я, ин). 2510—ه
увалад1 (юмалади). 16а—5
уваланд؛ (юмаланмоқ). 9а—8
уваш 6.0ЛД1 (ёввош бўл). 38^—6
увун (юнг). 2211—ه
увурлуқ (тўқим). 46—6
угрук17 (югурук). 116—8
— يولخادى
— يؤلد1ش
— 'هش
—— يؤ 1ؤ
— يا ن ي.اصنى
— يان باصتى
— يؤرى
— ذء-ان
— أ_ؤ ر ى ثارديى'
— إربو9
~ يا
— يورو1دى
— يسى
٥ ٠
— روشمون'
داثرخ را ل.؛،ءؤمم؛ء
— دودا
— رؤوألادى
يووألاثدي
٥
ن ب,ؤولثن بؤلدبآ
— رؤوون
— يووور1وق
.шакли ҳам берилган ؛؛١٢٢٢! бўлиб, четда ،١٢٢٢٢١[ Бу сўзнинг асли أل
بؤ^ؤيدى ^!угурд7—ع12 .؛
~-]угрутт1 (майдалади) туркманча،
24а—8
1~ ؛=ؤبуз (юз). 38я—10
ل ~ ه у 3 (сач^11—606 .(}؛
1— ؛رزديىузд1 (сузди). 256—12
1 ب؛زليهماуз1лм1ш (ه^هرثء олинган). 336—10
يؤ_رلاشتي — ]узлахч^! (юзлашмоқ, юзма-юз бўл-
4—106 .(بم©يء
1 — يؤروكузук(узук). 146—6
يؤردم — ]узум (узум). 2511—ه
ءا^ل — يؤك (юк). 13а—1
يؤحمان — ]укан (юган). 316—0
يؤ؟ؤ؛دى —]укунд؛ (ҳурматлади). 86—7
يوكلا'ني — ]уклатт؛ (юклатмоқ). 386—10
ؤشمسؤف — ]уксук (баланд). 314—ه
يؤءا — ]уқа (юқа, юпқа). 1^—7
يؤلآر — ]улар(юган). 18а—33
يؤلأثندردى — (улаштирмоқ). 2811—ع
4—ه36 .(هأأرس)3آتسلز— ب.ؤلدؤز
يؤلؤدي — ]улуд؛ (сочни олмоқ). 136—7
يؤتاق — ]умақ 1313—ع
يؤما قالبي —(емирилди). 316—3
9—346 .(ғудда) آأحمبم^ءعهرتل— ب.ؤمغائني.
9—366 .(умжақ (юмшоқ'[ — يوء.طق
،(мушт билан урмоқ) أهئبمسء^ر.— رؤمرؤقأثدي
5—ع32
ن13 —умрутлад1 (тухум қилмоқ). 8а[ — يؤءسوطلادي
4—،،5 .(1умур (™мизғи —
7—356 .(букмоқ) — يؤمؤردى
5—76 .(умуртқа (тухум[ — ي.ؤمرؤطقا
-умғақландх (юмалоқ қилиб ўра[— يؤمغ.اقلالدي
моқ). 10а—12
يؤم,شاتي — ^умшад؛ (юмшамоь39 .(؛а—6
يؤب — ]' уп (тепа). 39—ها
1~ ؛:وتут (вабо). 276—9
يؤ؛-ك — ]унг(юнг). 16^—1^
لئ^ر — يو'ددى (ювинмоқ). 66—ه
رزط —]унт (жавоб). 93—ع
يؤنطي1ى — ]унтавл! (©ла-б^ла от). 148—ع
إ — ررت у р т (қўниладиган манзил, жой).
. 326—4
1 — يؤرودىУРУД1 (юрмоқ). ^56—10
إ — يؤقى у тт 1 (ютмок). 86—2
2С7'
жорақ (шўрхок, сизот ер). 186—؛
жувлад'؛(йиғди). 386—11
-жукундур. 196-9
-жуқур (бйр хил тикан). 116—٧
-жумарт (сахий). 306—5
-жумлак (ёғоч челак). 116—2
-жунақ (чиноқ). 336—11
ءورق
جؤلادى
.؟ؤ كؤندور
حؤ؛ؤمل
ءؤمارت
جؤملإك
جؤناق
8—76 .(а 3 (тахта бити ل آ —
8—ه10 .(1]ард1 (бўйсунди —
4—،،13 .(1Қ (икки кафт ораси —
3—286 .(здад'1 (текширди! —
13—166 .(1ВЛ1Қ (чалғи—
терини ошламоқ). 16а—) ؟лад؛ —
12—106 .(— 1 л а н (илон
13—346 .(ш (ошланган؛1ланм —
13—ه13 .(илиқ сув) ٧١٧ ؛1'л —
13—эгилмоқ). 10а) ؛1'л1нд —
9—1'нан (ишончли). 14а —
7—226 .(1НЭНД1 (ишондн —
11—36 .(1 н а н ч 1 (ишонч —
' ؛ ٠
٠٠
. ارق
ايزدادى
اقيق
ايلادي
؛يلان
ادلاسم-م
إي *У
ايلي.ندي
أن1ن
أ نا ندى
اشازمى
10—рд1 (бақирди). 9а؟1нж!қ — ا/جخىدردي
209
14-25
ж
-ЖЭД1 (жоду). 19،г—3
-жоқмар (тўқмоқ). 156—5
-жомуқ (тўқмоқ). 156—6
-жан (жан). 166— 6
-жапалад! (қайғуланди). ЗОа—4
-жанбаз (ботир, қаҳрамон). 7а—8
-жан.г (қўнғироқ). 116—2
-жарлақ (бургут). 36а—13
-жатак (бугоқ). 206—3
- ж а в у р ч ]■ (этикдўз). 18،г—6
-жэк1рда-к (тухум, уруғ). 366—4
-ЖЭК1ЧТ1 (урушди, баҳслашди).
5—ه39
2—116 .(жзкман (бир хил тўн-
2—р. 55а؛жэкт-
жэрч! (эшикма-эшик юриб савдо-
1—256 .(қилувчи
11—жэтук (мушук). 19а-
7—ع18 .(жуфт) أا؛اوءر.
2—386 .(н (хунук؛рк؛ж-
13—рл2нақар (сув оқими). 14а؛Ж
2—166 .(ж’1Ҳан(дунё
10—366 .хом) пишмаган) ؛ж.
13—ж!ра (пайраҳа). 7а •
ج1صى
٠ -٠
جو؟.هار
جؤمؤق
جان
جابالآدي
جان،تان
ط'دك
جات1ف
جاودرجيا
بمند'ف
جا
ج1منإق
ج1كنر
ج^رجتا
جا تؤك
جا ؤت
جيركي<؛ و0
جه لام
ج^هان
ص
مصدرا
208
13—Р1Қ (бақириш). 84а؛1НЖ1Қ1'— ؛نجئيرس
8—276 .(1НШ1Қ1р1қ (нола, фиғон — ؛لثيزق
6—1пар (хушбўй). 35،г — أسار
2—1'рғақ (ит қутуриш). 18،г — ادرى ق
.(1рғақлад'1 (ит ва бошқа қутурди — اررقاقلادى
2—316
5—66 .(1рғанд1 (қалқиб кетди — أ رعا لدي
8—РҚ1Л (қув). 21а،■ — ارثيل
5—1 р м а қ (ариқ). 36а — ؛رز
6—1 р ш 1 қ (махсус нон). 19а — أربق
9—1слад'1 (ивитти) туркманча. 8،г — إسلآدي
)1—6^2 .(1СЛ1ХВУРД1 (чалғи чалди — إصل.رحوردى
^1—06^ .(1 т б 0 л 1 қ (ит балиқ — إتب]يق
9—46 .(1'тлақаз (қуш — ؛تا5هار
9—106 .(1ШЭНД1 (таваккал қилди — ا ذا ■ردي
.(1Ш1Х (ёриқ — أشيخ
1—206 .(туркманча) بم'ألااآ — 1شق
1—96 ,1ШҚ1НД1 (бўшалдиЬ — ؛ئيدندي
4—1 ш қ у н (учқун). 2.1а — ايشقؤن
9-ه34 .(дуг) ٢ إ — ادك
г а л а- إ — إد-تمانمي .(эговлади) ؛гад؛— زوالي
11—ه8 .؛Д
ء 9—ص14 .(яхшилик) ٢١؛— اث
4—246.(к(айб؛г؛ —
12 — ع9 .(касалланди) ؛1гланд —
١ 1 н д I؛ р г أ “—
4—ه30 .(йирганди)
(1гранд1 —
10—166 .(гч1 (нордон؛—
11—1ГШ1 (тахир). 13а— ادكش
4—эчки). 11а وسمآج икки) إص؛- ارمحي
12—а (эга). 35а ز؛ — ايا
13—-?/97 .(йигирди) لهءلل1 — محرديى
6—606 .(КК1 (икки؛ — أيكى
- ي
ايكي1مح
اكثن°مئ
إرت5رازدى
:يما
■ي
يما
ى
1кк؛ ]узл'1' болд! (мунофиқланди).
176-7
-1К1НД1 (иккинчи). 266-4
للاا>ا؛ (сут туриф 316—13
]Ла (ён). 76а—8
1ланг،р(лангар, курак). 336—6
أبش رؤرلي رؤردى
ارمممغدى
ءة
1رلاة
در
لالآ
9—ه19 .(ш (қисқичбақа ؛ л а н г ا — أة'لكعش
٠٠٠ ٠
1—г (тўн боғичи). 9а ؛ л а р с ا— إللارسك
л г а в у р (эшик устидаги товча). ؛ — ابأكاوؤر
2—17а
6—ه5 .(1лгар1 (олдин — أبزاري
:(к (б©ғич إ1 л г — ارلممإاى
5—ه25 .боғич) вариант) أ! ؛ л ا— أيك
ء
7—илмоқ). 26а) ؛1лд — ارلدي
٠٠
11—ع6 .(1Л1НД1 (илашмоқ— اا.فندي
10—36 .(1ЛК (олдин — ابلك
7—106 .(илиниш) ؛шт؛лт؛ — أسني
7—га (баланд). 17а؛1лш— إ'°امتمل
10—в (ертўла, турар жой). 11а؛- ؛ن
на (нина)؛— ٢'С
12—46 .1гна
4—326 .(1нак (қўнадиган жой— أدك'
ء
7—76 .(нгантэва (урғочи туя!— آلناكان راوا
ء
6—56 .(1НГЛЭД1 (сустланди- آسكلآدي
3—1нд1рд1 (индирмоқ). 16а— اريردى
11—316 .(дур) إ 1 н ж — اب;مما ؛•/
'212
н ж ؛ т Т ا (^нжитти). و— ءاة
н؛нд1 (яқинлашти). 98نه
нإ н ш (кўз هل£هآا^^ ичидаги яра).
126—11
прон! (яхши ҳид келади). 906—13
إ (дағал). 146—8
р إ к (йигириш). 266— Г2
гр1к
р؛мчук (қайнатилгач айриб ОЛИН-
ган сут). 316—13
р!н (йиринг). 29а—1
Р1НТ1 (йирикланди). 37а—12
Р؛нт1-(ғамгин бўлди). 2313—ه
С؛д1 (исимоц, қизимоқ)، 203—ه
с1д؛ (исиш, қизиш). 16،،-7
скад! (ҳидлади). 21а—13
сс! (иссиқ). 126—12
т (кучук). 306-10
т т أ (йўцолмоқ).
т а б а р д ١' (йўқола борди). 2—ء،6ل
тчўк (итча). 468—ه
213
ان°جش
ابندى
ء
٢ ن^نش
أربى
؛ريى
اريك
أورك
أر ك
ادر°مجك
ارس
1لرلمتى
أردس
آدددوي؛
أسدي
اسك]دي
ء
م
ا.
أت
آخ
عي
ئا
إثا'بازدي
٢ دن،أولق
ء-ءتتس;تبمم
4—р (ичдир). 83а إ ч Д ز —
ءه
ة1—عه8 .(ичадиган) ل، ؛ ч ؛ — اجممم
10—546 .(р (ичир ؛ لآ؛ — ابجدر
(414 (ичмоқ؛ — 1لجخج
11—316 .بم0?لاأا؛) ٢ ه'ا' 4 ؛ — ارج دنون
9—ه21 .(иш, машғулот) ٥١ 1 — از
7—326 .(ички аъзо) ؛шарг؛— اق.اركي
11—ш а р 1 (ичкари). 11а ١ — اشارى
-оқ (ичган вақтлари؛1шганлар — اشكا'للارى أؤق
5—756 .(да ء
11—،،14 .(шка (бир хил овқат؛ — 1شمحا
10—ичкари). 11،г) ؛шкар؛— اشك.ارى
2—276 .(шлаган (қилган؛— اثلاكان
к
1—356 .(ка рат (марта — كا.نات
6—،،4 .(а л (шўрхок ер ^
кели гўжа, шоли ярма туйи-) ؛кал— تم-الى
4—116 .(ладиган ўғир
4—ه90 .(кана (яна, тағин— *كانا
بل2
ص ص ٨
سمب.ال>
-тўкилган одам). 4а ^٥٩،) кашал —
كام
— к а ш к إ (кошки). 60а—7
حما
— кэба (икки қат кўриниш). 226—ه
.ЦГ
4—ك30 .(зба Оқоринли>؛-
كاس
3—5>31 .(н (маҳр ؛ б و к —
ك-'بنلادى
؛—محا3 .(кафанламоқ) ؛нлад؛кэб —
ء5أووك
— кэвук (сомон). 86—9
كوشالدى,
— кэвшанд؛ (ковиш қайтармоқ).
10—ك6
م.
— к و ^айт). 311—عا
حمازا°ك
— к э 3 а к (навбат). 110—كة
— к و к д в к (каклик). 139—ه
م)
— кэкра (какра). 4я—8
ك1لأف
4-ك7 .(бурни узун цўй) >؛ ^ л و>ا —
كاتدى،
— кэлд؛ (келмоқ). 12а—4
م
3—кийим). 31،г) ٠، ؛ л و،، —
كارس
— (келин). 24،>—10
كالترص,
— кэлт1рд! (келтирмоқ). 12а—8
حم'ا
— к э м а (кема).
حمى
7—ع19 .(кема) ؛ *، وءا —
ك1 سردى,
9—ء35 .(кемирмоқ) ؛ р д ؛ к э м —
٠
كامش1ى
— КЭМ1ШТ1 (солмоқ қўймоқ). 32а—
10 (11)
ه
محكامشامري
1—17،5 .(тошламоқ) ؛ ш т إ к э м —
حم1
— кэна (кана). 212—مو
215
■кэнатакэлд! (кўққисидан келди).
11—ه2ل
кэната (ғоффиллик). 266—9
кэнгаз (ёқимли). 376—9
к Э'Н ғ а 3 б ه л д ■،■ (енгил бўлди).
кэпак (кепак). 366—3
кэр (қолип). 296—3
к э р д إ (кермак). 226 - 8
кэра]ав (сари ёғ). 18й—9
кэрак (керак). 136—2
к э р а т (марта). 366—1
кэртакквтар (орқага юриш).
296—8
кэрт؛ (тўғри қилмоқ). 22а—12
к э р т ؛ а 1 т т 1 (рост сўзламоқ).
226—6
кэрт؛к (кертилган). 486—11
к э р أ н д ؛ (керишиш, эснаш). 9а—12
кэр؛тт1 (кертмоқ). 14а—1
кэркас (каркас). 17а—6
кэрт1нд1 (четлатмоқ). 6а—9
кэршак (ҳациқий). 22а—13
(سمدى) Салг
ииг
كاثاأ بؤ ردي
كر أك
<
’كاردي
ستدرآياو
ك1ره
كا'رآق
'كارتاك (كيتارا
ءتي
كاراس أيذ-*'رغ
'?)رديك
ممك.ارلأدرا
ءءلار’-نى
كارنمتدى
كا°رقامح
216
1—ه66 .к э р ш а К — مارش1لت
кэсалт!рг1 (калтакесак). 196—I— 'كاسلمنر"تي
3—هم6 .(лмак (айрилмоқ؛кэс — جا-ناآاائ
7—66 .(КЭС1НД1 (кесилмоқ— ’كاسنلسي
3—кэску (кесадиган)—кэску. 34،г— م]نكؤ
5—кэстана(ғубор, чанг). 29،г — مار؛اتا
кэст1 (махсус нарсани) кёсиш.— ماسن ■
13—12а
10—к э с т1 (кесмоқ). ЗОа — ك.ادنيا
12—к (тешик). ЗЗа؛кат — كا'نيلى
5—106 .(КЭТ1ЛД1 (ўтмасланмоқ— م1تيثلي
8—келтирмоқ). 12а) ؛кэт!рд— كا؛نردى
5—496 .(кетмоқ) ^هااأو^س ك1تهاك
3—ه32 .(кэч (кеч— مايا
4—к э ч 1 (эчки). 1 \а — كاص .
—^26 .(кўринмай кетди) ؛КЭЧ1КТ— ما؟يحنى
رم ول
12—ه5 .(بمهس؛بم тахир) ؛ к т إ к э ч — كاج؛كني
8—15^ —кэчрак (кечйкиш). 7а جراك
.(к э ш а к (икки ёшли туя боласи — كا-ثاك
^—عل1
10—676 .(кэшболд! (кеч бўлмоқ — كاش بؤأدي
217
-КЭШ1Ш (ибодатчи). 173—ع
кэшт؛ (тажовуз қилмоқ). 256—13
ك1ثش
كا،شني
تم.اثني — к э ш т ؛ (ошмоқ). 12а—7
تاشؤر" — к э ш у р (савзи). 116—9
؛ (каби). 226—1
1 к (каби). 8913—ه
كسك
— к
4—746 .(р (киймоқ ؛ а д ز؛ к — كابر.
2—386 .(1 к (кийик ز 1 к
6—з (киргазмоқ) 55а؛рг
9—306 .(злад1 (махфий
10—146 .(яширмоқ)؛злад
10—م34 .(л 1 т (калит
11—616 .(мак (киймоқ
13—мса (биров). 62а
11—186 .(к (марказ؛нд
к э н к э ш т 1 (маслаҳатлашмоқ).
13—21а
12—к 1 р (кир). 38،г
5—роват). 31،г؛кўрс! (к
1—ه2ل .(рач (оҳак؛ К1ра ш—к
4—К1рД1 (кирмоқ). 16а
10—156 .(ш (навбат ل р ؛ к
ب كبي
— ك1مح
كرحمز
كيلا5ى
كيزلادي
كلي.ت
٥^
ممم5.هسما
حديك
'1Г تخني
يات،كراج
كيندى
كرر.ش
8الآ
11—қурмоқ). 6а) إ Д و ш Л أ к э Р — كرثلاديى
5— з (киргизмоқ). 55а؛рг؛к — ك؛رتمز
7—п^тикан). 29а؛р п 1 (т ؛ ж — آرأى
5—206 .;к (кирпик؛рп؛к- كرلاث
12—236 .(ч (ғишт؛рп؛к— آرب؛ج
,٠
13—46 .(ршан (упа؛к— كياشان
11—36 .(ч ]■ (киши أ ^ — آدءي
12—206 .(шан (тўшов؛к — آيش.ان
2ا“ة20 .(шан (тузоқ؛к — كثان
2—ш (ўқ идиш). 31а ؛ к — كي-ش
4—шнад1 (кишнамоқ). 23،г؛К— كسادى
11—306 .(к 0 б а л а к (ит тури — كؤالأك
^—6^2 .(кобурчук (сандиқ— مبؤرجؤ'ق
11—76 .(когам (шафтоли— كؤخم'م
11—76 .(коган (шафтоли— كو"لان
коганак (бир турли ҳайвон).— كؤ'آاناك.
12— 19،г
3—116 .(коз (кўз— كؤل
.(козан (тулкини овлаб ейдиган— كؤزان
13—ه36
.(козанак (юзга тутадиган чиммат— كؤ'رأ'اك
^1—206
меҳриб©нлик қилмоқ).) ؛козатт- رش
12—17а
219
كوريو مض — К031УМТ1 (кўз юммоқ). 27ل—ه
رؤر أقني —козқақт'1 (кўз қисмоқ). 266—13'
كورلادى —К03ЛЭД1 (кўзламоқ). 17а —12
كؤزؤ'لك اا.يدين -козунга] д؛н (кўз ёришмоқ)..
306—1
كو!بمى — к 0 ] д ؛ (куймоқ). 346—12
كويولش -ко؛улм؛ш (куймоқ). 346—12
كوك — кок (кўк). 4а—2
كؤف —кок (кўк хил). 116—12
كؤتمارون —■к ٠ к э р ل.و н (каптар). 13а—10
كؤك بزان —кокбэрэз (кўк перузи). 386—13■
كؤكؤس —кокос (кўкрак). 22،г—3
كؤكرآدى — к ءا ه р а д ؛ (бақирм^). 86—7
كؤكؤ°رت — к ў к ў р т (говит). 314—ه
كؤمم'ك —кокчак (чир©йли). 306—5
ه ^ — كؤل л (кўл). 166—6
كؤا_ا —кол (кўл). 7а—13
كولاكر —колака (соя). 24а—7
كؤ.لؤقث — к ه л у к. 256—6
كؤمدى —комд؟ (кўммоқ). 161 —ع
كؤملآف —комлак (кўйлак). 296-1
كؤمؤش —комуш (кўмиш). 28а—2
كون — кон (тери). ^1—ه1ل
كؤن — к о н (кун) 20а—13
كات.ا — к а н а (кана). 29а—15
220
7—ясанмоқ). 10а) ؛конанд— كؤ'دالدى
8—386 .(кузатмоқ) ؛кондард- م'ن زلي
7—к у н ж у т (кунжит). 23а — زج.ت
.(ламак (кунчилик қилиш؛кон— ءكؤنلأتاق
10—7)26
11—7)31 .(кончак (кийим— كؤ'رجالق
3—ءم3 .(к 0 п (кўп -— كؤب
4—كل3 .(кўпаймоқ) ؛■копболд — كوب بونمى<
10—ه11 ؛(ёғоч кўприк) ؛копр— كؤبري-
كوبرى —копр؛ (тошкўприк). 28(7—10
كؤبني -КОПТ) (кўпирди). 28(7—10
كؤبؤك —копук (сут қаймоғи). 17^—ه
ؤر^ —кор (^р). 296—6
كؤر —кор (кўз). 11 3—ء
ضد.لهاق —корилламак (қорин қуриллаши).
291 —ع
كوا_دؤم — к ه р д у м (кўрмоқ). 43(7—1
كؤرم
— корк (пўстин)
. 276-12
كؤنم-اندي
—корказди
٠ -لتي
коркузди
кўрсатмоқ. 66—2
'كؤرسانى
؛корсатт—
كؤرودلي
— корукл؛ (кўркам). 576—13
مءكوروك حش
؟آأ4ا>؛^^ه>، —
т آ (кўпирди). ^86—
ك.ؤناو
؛،с а в (косо ه к —
. 34а—6
حمتك
— костак (кўзи нуқсонли). 146—1
ي•
221
ر ٠٢ <م ;
كسن.افلادى' —костаклад؛ (новда билан боғДа-
ди). 296—12
كؤت — кот (кўт). 15،г—13
كوذلادي —котлад؛ (туркманча). 10—ع5ل
نيلأدي — к 0 т л а д ز (^©л 68—176 .(بمهم،بمم
زؤردي —котурд؛ (кўтармоқ). 136—3
كوهار — к 0 X а р (гавҳар). 11 9—ثر
ك^جا —коча (гўжа). 11 9—ء
ك^جت —кучат (кучланган). 356—5
مءئ ي-اثار — куч1 ٢ (кучли). 286—8
ك-وجا-ون — к 0 ч л у н (бургут). 11 4—ء
ك,شنيبنر — кошну]уртур (мевасиз, мева
бермовчи). 113نصإ
ظ — к 0 ш а к (туя боласи). 276—10
كؤياذا -кошана. 2 ،7—6
كؤش7ي — к 0 ш т ل (кўчмоқ). 17(7—4
كؤري ط1زآردي' —К©з؛тазард1 (кўзи тозармоқ).
8(7-8
كؤرإك -кокра'к (момақалдироқ). 166—5
،/كؤكؤ —кокус (кўкрак). 223—ع
ك.ؤلاتمم أ يلادى —колэткэ а ز л а д أ (соя солмоқ).
246—2
كؤب؛ —копа (темир кўйнак). 18а—5
كؤك^ك —конгла к—к ў й ла к (бир луғат-
да). 296—1
.(л а м а к (кунчилик қилмоқ ا ٥ ه К — ■كلين
266-10
8—ع8ل .(тордаги паст овоз) ٨ ٠.كأ : كؤلإ
4—коса (кўса). 4й — كؤس"'ا
5—136 .(хафаланмоқ) ز к 0 с т — م—س
176-3 .(؛мол боқмоь) ؛котд — م ردى
^—226 .(кош (қийинлик— كؤيا
6—296 .(зийнатли уй) ^للاه؛ا—
• 4—ه18 .(кувагун (ари— كوا"من'م
2—кувулдур (балиқчи қуш). 31а— كؤؤو'لدؤا
4—156 .(урти؛؛'а (куя ر к у — كؤإ
4—6^1 .(а в (куёв ل •< آ — كؤي-اد
4—126 .(а г у (куёв ز к у — كؤ.ياكؤ
2—у 3 (кийиз). 8а ١ к у — كويوا
10—кулмоқ). 23а) ؛кулд— كو؛اتى
11—култа (бир қучоқ). 13،г— مل'نا
9—а .(кулча)، З1.،г ١٥ й у л "
13—ه20 رآ؛'إ>ا) кунаш— كو'لزشم
4—ндуз). 36а <>ل) к у н д а ш — كؤم؛ش
6—336 .(курак (кема эшкаги— ٠
.(курак (мактабдаги ёзув тахтаси~ سمؤ'دا د
8—316•
12—6؛،2 .!к у р а ш (курашмоқ *■"
I—106 .(кучлам©қ) إعوهماالمل،ا' م '
II—296 .(к у ч л а д ]' (зўрламоқ - ؛وغ ب. ١
к у ч л 1 б 0 л д 1 (кучланмоқЧ ~~ ء5ؤ ' ي ب
10—68،г
ءا у ч у к (кучук болалари). 6—16 آ
•кучучук (кичик). 22а—2
-кўкавур (қумғон). 5а—1
курачч؛ (курашувчи). 326—12
қ
آل а н آ (қаерда). 28а—4
қорғаш؛н (қўрғошим). 171—ه
■ қ 1 ғ آ л ч 1 м (учқун). 21а—4
■ қ 1 д آ (қарғамоқ). 38й—4
■ қ 1 ز а б а қ т 1 (олайиб қарамоқ).
21،г—9
- ц 1 ل а н (қуён). 46—8
- қ 1 3 (қиммат). 266—12
- 3 أ ؟ا (қиз). 7а—4
■ қ ١ 3 б 0 л д 1 (қимматламоқ). 27،г—4
қ 1 3 а р д 1 (қизармоқ). 136—5
-Қ13ғанд1 (؟изғанмо^). 86—5
• қ 1 3 ғ а н 1 ш (қизғанчиқ). 7а—8
-3 1 ؛-؛ ғ а III (қуш). 29а—9
- қ 1 3 آ л (бўлди, қизармоц). 686—3
■қ!з1Л1уптур (кун тиғидан тутоқ-
қан). 336—9
•Қ131'лча,т آ рн а қ (маржон).
336-8
كؤجؤف
0
كؤ.جؤجؤك
سئؤءنئدور
مرا*؟ى
تاتي
نورغ1شس
؛غ آ؛م
ى-
ئيدى
همدا ي1ئت
قأن
بن
ةدر
دير دو تلي.آ
مزاردى
قيزثماندي,
قيزع1لش
ةبزغ1ش
إم إل.
0 م مء<
ق.عزو.،لىبنر
مزبدجا طر
أ 3 أ،ا ш т! (қизишмоқ, қизимоқ).
136-5
қТзма (елим). 266—7
1 л ғ أ (қилиқ). 5—ه4أ
қ؛؛лғ'1'(дард). 906—9
қ 1 л 1 ч (қилич). 196—14
қ 1 л ч 1 қ (буғдой боши. бошоқ).
19а—5
қ 1 л ч 1 р (ғилай). 4а—7
■ қ 1 м 3 آ (қимиз). 32а—1
- қ 1 м и л д а д 1 (қимилламоқ). 373—ه
қ 1 н а (хина). 136—1
- қ أ н а д 1 (қийнамоь26 .(؛،г—2
- қ 1 н а д أ (хина қўймоқ). 96—5
-Қ1'налад1'14а—1
-қ?наланд?96—5
қ 1 н ғ 1 р (қинғир). 36—5
■ қ 1 п (рширма сифат ясовчи аффикс).
'85а—6
- қ 1 р (қум тепа). 276—2
- қ 1 р а в (қиров). 176—10
- қ ■؛ р а н (ўлат, ют ва жанг натижа-
сидаги қирғин). ^76—10
لز.ثنى
— ثع.ام ما
سثف
ي
■مما
فملنى
ه
بملرج
٠ ٥
قبجل.جعق
محاد.هخز
قسيئد؛دى
قث
قين1'دى
س1لآدى
قطالا’لحمى
— فدنك.
٠٠ ر
ثاب
ئد
ق؛راو
قير1ن
Қ1'рд1'(ишдан чиқармоқ). 613—ه
қ 1 р ғ 1 (қуги). 76—2
■ қ أ р أ (қирғоқ). 136—8
қ 1 р қ (қирқ, сон). 606—9
қ 1 р қ д 1 (сочини қирқмоқ). ЗОа—1
қ أ р أ،رم (ҳар бир нарсани қирқмоқ).
126—1
қ 1.Р.1 қ д أ (қирқмоқ). ЗОа—1
•Қ1пт'у"(қайчи). 34а—11
آ،١ р ш 1 л д а т т آ (ғажимоқ). 3011—ع
қ 1 р т 1 ш (ит сағриси, ёғи). 156—1
■ қ 1 с а р д 1 (қисқармоқ). 836—12
қ 1 с қ а ш (қисқичбақа). 19—10
қ أ с 1 л т '١■ қ 1 (кана). 29،г—12
آ آل с آ р (туғмас х©тин). 246—9
қ 1 с қ а (калта). 29а—2
қ 1 с ц а р д 1 (қисқармоқ). 303—ه
қ 1 сқарт (қискартир). 546—12
қ 1 с р а қ (туя оғилхона). 13а—3
هدردى
؛رتي
يري
هثرق
.ير؛نمى
زئيدئا
دئدى
— م، ٤٧ -
قادي.تو
قيزش°لنآش
ق.يرطش
قب.صقا تن
ق<سدالطيقيإ
.٠
ه<معممير
٥ ص
قدصق1
ق،مصقاردي
:مم0.- م
*فدصق-ارت
٥ -٠
قيممارأق
ي
قصطاش;نى —қТсташтТ (сиқишмоқ). 10(5—31
قسنإا — Қ أ с т أ (қисмоқ). 13(5—8
سصملآدي — қ 1 ч 1 қлад 1 (қитиқламоқ). 185—4
ئنقيزدي — к ٩ ■١ қ ١ р д أ (бақирмоқ). 331-،؛
قش' — Қ1Ш (қиш). 21а—6
آ.ءأاأبمهأ'ل'بم- سئقيردي (қичқирмоқ). 182ء
شد رؤ° — қ 1 ш қ 1 р 1 қ (қопловчи, яширадиган).
'' ' 47(5—13
قش قرج — қ .1 ш қ أ ч (доривор). 14а—11
ثمئلى — қ آ ш л آ қ, қ آ ш л а в. Зоа—8
قز —- қ 0 в (пилик). 139—ه
قؤدى -қовд'1 (қувламоқ). 21<9—ث
ثؤوؤرلأدي -қоврунд؛ (қовирм.оқ). 7а—1
قؤؤوق — қовун (қовўн). 7(5—12
ثؤوؤرذق — ҚОвурдоқ(бурун кемирчаги)،
16—هو
ؤوؤوردي —қовурд؛ (қовурмоқ). 30^—8
قهمدؤرلؤوا — қ 0 в у р л у қ (т©ва). 35(2—4
1يؤع — қ о ғ а (қовға). 155—6
قؤة1ن —қоған (учқун). 214—ه
ق.ودوق —қодуқ (қудуқ). 8لمءلل
أءل0بم.— . تيل-ي {хотинни қўйиш). 145—1أ
0؟]мадТ{юз ўгирмоқ). 23а—4
қ 0ا у н (икки. ёшли қўй). 11а—3
ا ه ؟١ у а (қўйин). 25а—5
қ 0 3 ғ а р д 1 (сўзнк бурмоқ). 296—13
қ 0 к а 3 (бир хил тикан). 116—ئ
0 ؟ қ л а н д 1 (ҳидланмоқ). 256—12
қ 0 қ у д 1 (ҳидланди, туркманча).—
10-ه28
7—қоқуз (сув оқиндиси). 38،г
.(қол (билакка қадар чўзилган қисм
176-11
7—246 .(л (билак©^؛
11—л (^л©ч ўлчови). 16а©،؛
9—226 .(0 л (қўл إا
12—ه24 .(қ 0 л а й (нозик
.(чла ҳайвон^،؛ қ 0 л а н (арслондан
9—376
а (қўлтиқ ости ҳиди). ء 0 л а н آ؛
4—22،г
1—96 .(л лад‘1 (қўлламоқ -ҳам бор ٠ қ
2—46 .(қ 0 л т у қ (қўлтуқ
а п т ! (қўл билан шақиллатиб ،١١ л © آل
9—226 .(урмоқ
196-9 .(қ 0 м а. (човитка тухуми
6—676 .(чрдир қурмоқ) آ بمأأ.و.:بم
7—неъматланди). 10،г) آ н ج к ٠ ؟١
نؤ يهادى
ملأني.
قمحين
دورءاردئ
— ■ —٠
قاقلادي
قؤأزدي
قؤقؤ-ر
ءؤلأيى،
تولان
عؤلانس1
ه
؛؛ؤللادي
محؤلشا'"يجىو
т قاؤنا
؟’ثؤبمي -نا'
قؤ'لاق —қонақ (қўноқ, لهل؛و-إل•, меҳмон).
23«• -و
قؤ'داقلادى — қонақлад1 (меҳнат بم©صبم).
511—ه
قؤدكاردى — қоцардт (кесмоқ). 286—2
مؤتكور —қонғўр (қўнғир). 206—6
قؤلؤش —қонуш (талон-тарож). .266—6
قايلان —қаплан (қоплон). 36а—12
ءارا اروك —қораэрук (олхўри). _5й—3
قؤرقاق — қ 0 р ц а қ (қўрқоқ). 14«—7
ئؤرلدق —қорлуқ (хўрлик). 33«—2
قؤرفؤ'ش —қорқунш (хавфли). 359—ع
؛ورو —қору (қурғоқчилик). 12«.—3
وورودى —қоруд؛ (қўримоқ, қўриқламоқ).
136-13
ةؤرؤا.دأدى —қорулдад! (хуррак отмоқ).
1ЛМ
قؤط1ندي — қ 0 т а р д 1 (қутқармоқ). ^7« —1
1ؤطؤر
6همدطورل ملل
қотур(қўтир). 1أهر-
ر) ١١ т у р л 1 б о л д 1 (қўтир
12«—6
қочқаз (қ©чқар). 306—13
қ 0 ч у р (шўрҳок ер). 186—9
ҚОШТ1 (йўлиқмоқ). 56—12
қувалад! (қувламоқ). ل1-ةاو
қувшун (қўрғошим). 17«—1
قؤجه.عز
قؤجؤر
٥
л أ,
و.وصتمنرمإ
نؤوالادي
قؤوشؤن'
؟ؤ؛ؤ — қ у ғ у (оққуш). 1812—ك
لإش ~~~ қ У إ а ш (қуёш). 201—ء
محمى ~~ қ У ل у (қудуқ). 7а—13
أؤخ ٠ ~~ к У ز у м д 1 (цолип ■қуймоқ). 23а—2
ء خ '٠ ~~ қ У 0 у н (қуён). 23а—8
مؤتردق ~~ к У ل р у к 0؛ар бир ҳайвон қуйруғи).
0 ٠ 43—ء
مؤ0ل " у 3 ؛■ у н (қарға). 263—ك
0قؤل ~ қ у л (қул). 325—ك
ءولاق —қулақ (қулоқ). 46—1
غ ادر ى —қулағурд! (тингламоқ). 23،г—3
م؛ؤلامشا — қуламша (ношуд). 4а— 12
قولان — қ у л а н. 4а—10
قولان — кулан (юк ортиладиган полон).
135—ح
قؤلان —қулан (^улад, ёввойи эшак). 134—ه
قؤلأفارأ -қуланпара']лад!. 394—ه
قؤلآنؤر —қулатуз (саҳро). 7а—12
ءؤلآس —қулаш (қулоч). 7ق-ه
وؤل قوطاق — қулқутан. 862—ه
ملدرس — қулдурамоқ (қорин қурилламоқ).
29-1
قؤم — қум (қум). 166—5
ثؤم -қум (қуш, қушлар тўдаси). 86،г—1
قوتا —қума (майдаланган). 35а—4
•230
-қамад؛ (тиши қамашти). 23а—8
-қамған (қумғон). 46—13
-қумурсқа (қумисқа). 366—2
- қ у н а* (икки ёшли ҳўкиз). 11،г—3
- қ أ р (чўл). 1а—12
- ١؛• у р в а.л 1 (гижжа). 286—13
-қу-рбаға (қурбақа). 23а—7
-қорған (кошона ҳам дейилган).
296—6
- қ у р д 1 (ўрнатмоқ). 366—13
-қурма (хурма, хурмо). 86—13
-қурман (ўқ идиш). 86—11
- қурса.қ (меъда боши). 166—8
-қурт (қурт). 156—3
-қуртулд! (^у™л^©37 .(>؛а—13
- қ у р у д 1 (қуримоқ). 12а—9
-қуруқ (бахил). 1410—ع
- қ у р у л д 1 (бекитилмоқ)•. 15а—9
—қурунчуқа (гавдаси кичик
одам). 2913—ع
قامآت.ي
قومن1ن
٥ ه-
ق.وم.ورصقا
-ر
ؤزروال
- ق-ورلاغا
م.ؤغان
شدي
قؤرساق
ي’زط° ■٠
قؤرطؤا-دي
ئؤرودى
. قوروا-دي
قؤرو*لجوقا
Дун ша«ли ҳам бор.
قؤروط — қурут (қурт, сузма). 53—ه
نؤسنأق -қусмақ. 836—3
قؤننالى —қусмақ (қўсиқ). 291—ع
لؤشني —қустТ (қусмоқ). 10а—10
نوط — қ у т (қут). 7،г—6
قؤ°طقآردى — қ у т қ а р д 1 (қутқармоқ). 106—6
1 — نؤاوأديқутулд1 (қутқазмоқ). 37а—13
قؤقلآدى — қ у т л а д 1 (қутламоқ). 8а—7
قؤطط1.ودؤئلى —қутлутўбуқЛ1 (пойқадамли, қут-
Лй, тааллуқли). 306—7
مؤطؤر — қ у т у 3 (ит қутуриши). 236—1
قؤطؤزدي — қ у т у 3 д 1 (одам ғазабланнши).
20й—12
ق.ؤتؤلدي — қ у т у л д 1 (қутулмоқ). —қ у р т у р-
Д1 (қуртулмоқ). 146—13
ثؤتؤرقان — қутурған (қутирган ит). ^06—11
نؤ زلي — қ у т у р д I (ит қутирмоғи). 20،г—13
نؤياق —қучақ (б^лб©ғ). 21а—1
قوج.اقلادى —қучақладТ (қучоқламоқ). 256—8
. قؤش — қ у ш (қуш). 236—6
؛وننى — қ у ш т 1 (қучмоқ). 1^6—5
نؤ قان —қутан (қуш). 76—4
л
لآئلآبؤ —лаблапу (ловя, туркманча). 13а—4
لآجين — л а ч '،' я (лочин). 206—11
لمون — л؛мун (лимон). 32а—4
м
10—маан —менга. 45،г— ماا
мададайлад'1' (ёрдам беомок).— ماد؛د ايلادي
1—20а
а (моя—сут эмадиган қўзилар ز м а — ماتا
4—меъдасида қотиб қолган сут). 5а
٠٠■ ٠
' ءايني
— М
ل ق
5—154 .(тўкмоқ) ؛ л
- تأيهون
— М
زو
мун (маймун). 296—م
“ ط نردلدو
-М
ل؛؟
р I л д 1 (эгилмоқ). 32а—12
■ تإتروق
٧ —
ل3
р у^ (сийрак тишли). 4а— 1(
- مأري
— М
аз
7—ع25 .(дори ўсимлик) ؛
٠
- ما مدق
-М
ам
١' қ (пахта) м а м у қ. 29а—]
- ت-امرأح
— М
ам
рах (овитти). 27£—13
- م1دمح
-М
ан
٢ (хол). 14а—4
- م1لثكلادى
— М
ан
глад1(бақирмоқ). 513-ء
- م1 أ-فلألىي
— М
ан
гла! (пешона). 11а—12
•٠٠ 0^ ٥
- هدا *رزأ ر
لع —
ан
зор (ўхшаш). 444—8
- ماردم1ن
— М
ар
дман (нарвон). 194—11
- مارول
— М
ар
у л (бир хил ў€имлик). ه4ل
-تني
-М
ач
إ (мушук). 1911—ه
-0 . ٥
- مءأءروم
— М
аҳ
р у м. 724—ه
- ناقت1او
— М
ақ
тав (маҳтов). 85а—9
- ماقط1دى
— ма
-13б .(؛؛қ т а д 1 (мақтамо
-7 ■
ой -
-МЭ
н (мен). 394—11
ء ٨٨٨٠٠^^
إ М —
12—ع15 .(димоғ) ؛н
“ ميق
آ М -
6—204 .(мўйл©в) ؟؛ آ ر
— م.عنائ
-М1
цг (минг). 604—13
- مندى
— М1
НД1 (минмоқ). 17а—13
٠ ٠
— م.غ<لر
؛١٠-
нд؛р (миндирмоқ). 544-
-6
^٠ ٠
• منلمه*ثرع
؛له-
؛3 .(ш (минилган؛нлам
14—12
— م*سذرى,
آ М -
ء р آ (мисрлик). 634—ه
ه
- م.رح
-М1
X (мих). 334—?
“ ما-تثلادى
آ М -
X л а д 1 (михламоқ). 20а
-5
-تز
—МОЛЛ1 (туркманча, МОЛИ
(бор
одам). 626—10
مؤ*للقا
— монг (бефаҳм). 7а—9
م.ورط
— морт (асос). 44—7
لؤومؤ
— буму (бу). 427—ه
— мувар (бунга). 411—ها
مؤمحؤر
؛—204 .3 (шох) бонуз •< ل '< هء - -
مؤم
— мум (шам). 215—ص
عؤ'دق
— м у н г (мунг). 19،г—1
مؤرد1ر
٥٠
— мурдор (мурдор). 13а—7
م.ؤشخلادى -муштлад؛ (муштламоқ). 84—4
مل-ملىد - муз, музд-иш Ҳақи. 46—3
н а ғ а ш
чиқиш, тушиш
(ноз қилмоқ).
анаш
на 3 ؛ к (нозик).
назламак!
назланмак)
нак؛са (нимаки бўлса). 656-— 6
■намансоқур (кўр каламиш).
-нэга '(нега). 39،г—2
■нэдан (нега, нима учун). 576—10
-Н3]эрда (қаерда), неэрдек
(қаердаки). 896—ء
нэк
-НЭ.К
لاغ.انى
آ؛لاز
زار يلي
ز ز !
гй؛
يسا
ردك
دا
أاهار'إ
1ги
ьи
زا ياردأ
داك ,
ر
(нимаки). 656—5
м (қайсжи). 896—ك .
НЭЛ1К (нега). 576—5
нэма (нарса). 21а—11
нэрдуван (нарвон). 196— 1أ
н э с а (нарса). 21а—11
н э та—؛؛ андай (туркманча). 57،
н э ч а (қанча). 5713—ع
НЭЧ1К (қандай). 576—2
تايا؛ى — нэшак! (негаки, қанчаки). 89б-
لث1ن — н!шан — аломат. 25а—2
م
'رادك
زردو أ ن■
نات1
ل1جا
-шанлад1 (нишонламоқ). 25б؛н- *رشانلاص
— новкар (нўхта) 336—11
— ноқут (нохат) 13а—1
0
— овд1 (ишқалаш). 2813—ه
—овлақ (тўрт ойлик қўччоқ). 196
— овранд؛ (ўрганмо9 .(؟а—13
— © в ء у н (афсун). 17،г—5
— овсунлад؛ (сиҳрламоқ). 176—7
— овуз (қуш тури). 76—^
— овут (насиҳат). 5—ه7ا
—оғулдуқ (тухум, уруғ). ^6—1
— © ^ (аччиқ ўт). 326—8
— о](ўй). 8а—4
— 0 ز л а н д 1 (уйланмоқ). 96—8
|Д'1'(уйлантирмоқ).
©]ланд
18а—12
-о!уқ (ўйилган). 346—8
اه у с т '١' (совурмоқ). 37а—11
0 ز у т л а д 1 (насиҳат қилмоқ). 256—
0 ل у т л 1 (насиҳат берувчи). 3611—ه
© қ (оқ, ёқ—ҳозир оқ). 756—1
0 қ л 1 к ؛ р п إ (типратикан). 29،г—7'
оқуш (ўқишни исташ). 546—8
оқшар (ўхшамоқ). 446—9
ئ
ودي
أولاق
أؤرأددي
أوسءون
٢ وسو*للادى
!ور
أوؤوت
إوغم.ونموق
اؤن
محدي
او°ةزدندي
افيؤق
أؤرؤسترأ
آو يؤ نلآدى
آديؤأش
آن
؛دس كابى
أش
اوقشار
— 03 (ўз). 366—ه
— озақ (ҳар нароанинг ўзаги). 286—1
— озан (сувнинг оқар ўрни) 36а—6
— озга (бошқа). 266—10
— оздан (ёқимли сўзли). ЗЗа—4
— 0 к ة р ч 1 н (каптар). 13й—10
— октам (закий). 276—5
— о к у н д 1 (хафаланмоқ). 96—3
— окўз (ҳукуз). 12—عا
— олат (ўлат). 276—9
— олчак (ўлчов). 296—9
— олд؛ (ўлмоқ). 356—8
— ол؛ (ўлук). 336—4
— олтурд؛ (ўлтирмоқ). 296—12
— олтурд! (ўлдирмоқ). 546—8
— олтўрг (ўлдир). 546—9
— олуд؛ (ҳўл бўлмоқ). 5а—7
— 0 л у м (улум). 336—4
— олуч (тенглик). 296—9
-олушт؛ (улашмоқ). 836—11
-олшапт؛р. (346—3)
— олшук (ўлчов). 836—11
I
"كندي
وءكؤز
ولآق
وئجاك
ؤلدي
ولي
ولتوردى
ولطوردى
ؤ1طورت
ولؤدي
ؤرؤم
ولج
دل-وشتى
رشا دن.ير
رشؤك
омач (нишон ва мўлжал ўрни).
336—13
омчакэм؛г؛ (умров суяги).
236—3
о н (ҳайвон туйғуси). 126—6
© н (ўн). 606— 9
0 н а д ؛ (ўйнади). 327—ه
онбэч (ўн беш). 616— 3
онб؛р (ўн бир). 606—4
онг (тўғри). 346—0ل
онгд؛ (ўнгланмоқ, иш ўнгидан
келиши). 56—10
ОНГ1Д1 (тўғриланмоқ). 56—7
онгуд؛ (юзсизланмоқ). 56—5
онгулмўш (ичи коваклик). 346—
онғўз (эсда сақлаш қобилияти).
لل-ه15
3—616 .(ўн икки) ؛ >ا ئ! ؛ в ٥
9—сув овоз чиқармоғи). 26а) ؛ п д ©
11—ه11 18.(опка (бува
8—ора (™кланиц!). 36،г
9—136 .(орақ (ўроқ
١ 1—256 .(ўрганмоқ) ؛ р а н д ه
3—76 .(ордак (ўрдак
أوماج
أمءا كد
آؤق
أون
أوزلدش
ادزبر
أزنك
أؤ°ةدي
ألأفدي
أؤئكؤدي
آؤممش
أقبمدد
أؤن أنش
أؤ°لدى
آوبكا
أورأ
أدرأف
أزرالدي
أردك
Арабчасига кўра бува маъносида
■؛ل:محيادى
0
،(урғочи туянинг ёғи) —
- 2—156
ا/نمح
— ه- р к а ш ١
أور^وع
اارما’دلدلى
ء0 - 0
1 туя ўркачи. 196—2
—•орманл؛к (мақсад). 266—5
أرما-ج
م 0 *•
— 0 р м а ч (соч ўрими). 24а—13
ادر س
— орнатт؛ (ўрнатмоқ). 9а—9
ا'نن
— орс (сандон). 196-3
دبلا
— 0 р т а (ўрта). 736—10
اق:لطا
— 0 р т а қ (шериклик). 2\а—,о
أنطاق'محي
أؤرئاقشي
— ортяқлад! ر шерик бўлмоқ،.
—' 0 р т а қ л а н д 1 1 25 ءل
أؤ°رقائجم
—ортанч! (ўртанчи). 38،г—9
بمتن
— ортар (чодир). 380ل—ه
أورم
— о р т у (парда). 236—7
أورتودل*متما
— ортундТ (ёпинмоқ). 9а—5
أدردك
— орўк (соч ўрими). 24а—13
ا/رزنيمح
أورمة!ألغ
ائ؛و4للو^ه —
1 (ўогумчак). 25а—13
— орумчак1"
اؤ’رؤمللآدى
— о р у н л а д 1 (гумон қилмоқ). 246— 1
اؤنوئق'ا
— орутға (бел сўнгаги, орқа суяги,
туркманча ўрутқа). 186—12
أؤروش .
أآآآل^م ذ (парда ёпмоқ). 27а—12
239
اوروج ٠
— оручболмо 7—684 .م*بم
أوص.الا
—осалболд! ١
]وصان
? (бепарволик). 27ه
— осал болд! ا
ا/نرآئ
— осрақ (ўсроқ). 124—8
أنط
— от (дори). 154—10
ادط اوربى
— 0 т ў р н 1 (танур). 28،г—3
اودلاص
11—54 .(بمهس؛بم вафо) أ т а д © —
اطاجى
— 0 т а ч 1 (табиб). 234—5
أوزتكار
—бткар (нуфусланмоқ). 557—ه
бткўрд؛ (йўталмоқ). 20а—9
اوطلاق
— © آ л а (ўтлоқ). 35а—8
أؤغلؤق>
— отлуқ (чақмоқ тошли). 18а—8
اومحاك
— бтмак (нон). 14а—10
ليق و
— إ ўлтирадиган жой.
اوطر|ش
— 0 т р а ш21 (жазира). 119—ه
أندري
— о т р 1 (қарши, рўпара). 211—ها
ءدش
— 0 т т 1 (таъсири ошмоқ). 214—10
'؛وتور
— оттур (нуфузланм©қ). 544—11
أؤئور
— бтўз (ўттиз). 604—9
]ؤطون
— ه т у н (ўтин). 138—ه
وا Бу сўзнинг маъноси изоҳланмаган, сўнг ясалган сифат деб уқти-
рилган. Туркманлар луғатида урибулмо қ— душманланмоқ деб берилган.
Боровковда каоруч рўза деб берилган. Радловда бу сўз йўқ.
*٠ Бу сўзлар ўтирадиган жой маънрсидаги сўзини варианти сифатида
четда берилган.
1ل Саҳифа ч«тида اوطورغو отургу шакллари ҳам берилган.
240
отурд! (ўтирмоқ). 296—12
оч(уч). 106—11
очақ (темир ўчоқ). 31а—5
0 ч а ч т 1 (гар©в қўймоқ), 176—5
إو؛وردى
أوج
اوج-اق
اؤجاجض
0 г р а н д 1 (ўрганмоқ). 913—ع
бгут (маслаҳат, насиҳат). 17а—;
ة г у т л آ (маслаҳат бермоц). 256-
бшандф (алданмоқ). 216—8
бшанд'؛р (инжитмоқ). 106—9
бшар (ўхшамоқ). 446—8
б л III 1 д 1 (ўлчамоқ). ЗОа— 1
б н г у л д 1 (ўнгланиш). 6а—13
б р д а к 1 (у ердаги). 436—1
бсак (оташкурак). 46—13
ؤحى ظ ي'
وصكحنءا
دسئوس
و سءا *ردي.
ص ه
ومثازددر
ؤش1ر
ؤلشلسي
٥ م 0
و1كونمي
دردأك
ؤنا°ك
пазар (боз©р). 786—4
пак؛ш (ўткир ва узун тишли).
36а—10
палтак (ҳарфларни алмаштириб
сўзловчи). 4а—13.
панас (©л™). 246—3
بازار
ب1كش
تا°ثق
تاتا°
(٣
دارا بارا ب.ونمي __пара-пара болд! (майдаланиб
кетмоқ). 106—3
ياس —пас (темир чиқиндиси). 22а—12
با°لآلدي —пасландх (занглам©қ). 10а—5
يا دير — пэн1'р(пенир). 11 11—ء
باشا — пэша (ҳунар). 22а—6
تاقاءتار —(ҳунарманд). 22،г—6
ريالا — п 1 إ а л а (пияла). 296—3
بدءءفردى • п ١ ч қ ١' РД1 (қорамол пишқириши).
ؤ ف " п ٥١ أ л а к (пишлоқ). 5а—3
٨ -— بول ^ л (^ул). 232-ه
؛ولار — ■п у л а д (тўқмоқ). 156—5
ب-بلموج -пулуч (ношуд). 4а—11
دورصا يى — п у р с л а д 1' (ўт с©лди). 26а—12
ب،ببا ■~пУРша (бурга). 76— 8
بدرع "Пурша (бур™ маъноси ҳам бор).
28а—4 (5)
يارلا —парла (ялтироқ), 18а—3
ورف، —парс (12—276 .(™يا»ه
п 1 ч а қ (пичоқ). 136—7
0
ирди). 24а—6
216-4
(ш©х учи)
пуршак
пуршук
п У ء (совуқ нафас). 36«—9
пус (ҳайвон еми). 25«—6
п у с т ؛ (ўлтирди). 32«—12
р а ؟ м а т а ا л' а д 1 —266 .آ
саба]ўрўр (мағрурланмоқ, кек-
каймоқ). 14«—3
савру)
ا ي от сағри. 76—7
с а ғ 1 м (чанқоқ кишининг кўзига
узоқдаги нарсанинг сув бўлиб кўри-
ниши). 856—11
сағсаған (зағизғон). 46—10
сақав (сўздан олдин ҳарфини
талаффуз қилиб бошловчи). 276—7
с а қ а л (соқол). 316—5
сақар (қашқалдоқ). 266—3
с а қ 1 н д آ (сақламоқ) — сақладь
10а—13
сақладТ (сақламоқ). 136—7
сақс (лойдан ясалган идиш). 21«—6
сақурға (бир хил қур). 29«—12
إرس
بوصذي
راخم1ت ٢دلآ<تى
سبا رورور
صاور ؤ
سعرى
٥
ص] فدم
صأصاةان
٠٠ .؛. 0
ظ قاو
صاق.ال
صف.ر
ممم1قيندمي
تامتلإدي
٠
ممم.اقممحرع
صاق.ورغما
243
2—салама (қора мўм). 18،г— نالآما
салбан (салле) — صازبان
13—с а л д 1 (отиш, ирғитиш). 17а
11—салТндТ (осилмоқ). 10،г— مبنديى
.(чайқалиш, тебраниш) أ с а л 1 н а д — نا لثا لدي
96-12
42—م25 .(с а л қ т м (бош, шингил — ثالادم
9—86 .(саман (сомон, туркманча— سامان
13—256 .(с а н а д I (ҳисоблади — ثاتري
6—166 .(с а н ч ! (найза билан урди — ماض
6—с а н ч т I (урди, санчди). 24а — سالجني
2—сарЭрўк (шафтоли). 35а
5—сачақ (ўчоқ, туркманча). 31،г — صاجاق
أل—ه2و. .أ с '1' в а д — سروأدي
4—ه48 .(с!ғак (сийғоқ— سكاك
10—386 .(д1 (сиғди؛С— سدي:
13—Д1 (сийман). 8а؛С— سيل-ي
جئ-رس>إ!*.ث',ث
12—396 .(с،з (сизлар— سيز
11—،،32 .(сувамоқ) ؛вад؛с— صون]دي
7—н©зикланди). 6а) ؛ 3 а л д ؛ с — صيدزآنمى
с'1'зға (зирак). 13а—6
с3 أ қ а (зирак). 6—ه3ا
с 1 3 л а д ■؛ (сизди, томчилаб оқди).
142ل-ء
س-يزنحا
-О
س.عزدا
صبزلادي
صزلآدى —С13ЛЭД1 (ичдан сизмоқ). 236-
с 3 أ л 1 қ (шўрхок ер). 186—10
с 1 к (занор). 1611—ه
С؛КТ1 (никоҳ қилмоқ). 2)76—3
с؛ланд؛ (суртунди). 10ة—ه
С1ЛД1 (сурди). 356—13
С1ЛКД1 (силкди). 37а—9
С1ЛК1НД؛ (силкинди). 66—4
с!нак (тахта). 316—8
с؛нг؛р (сигир, пай). 246—8
с 1 н ғ а к (номус). 366—3
؛—96 .(аччиқланди) ؛ н Д
11—66 (над1 (синашди
إز (супурги). 347—ع
рг
рг
рд1(супурди). 316—1
р1ь (шилиб олинган). 336—10
صيرريوا
ن
سلاندى
س<1كدى
٠ ٥
ى
س،يااك
ه
سينكعر
سيذغا لي
٥
سند؟ا
'~برك
سبر تي
ه
سم-.يرللقا
ص.مرلندى
— С
4—عه1 .(сирғанмоқ) ؛нд؛р؛
صر'لصلى
٠."
.(юзини буриштирмоқ) إ н с I Д ؛ Р ؛ С —
55-5
سيرطلمن
ء —
10—а (туркманча). 14،г ة Л '٦ ؛ Р
0 -
س^ركا
— С
рка (бит тухуми). 22а—10
ص^رت دال•،
— С
8—19а .؛ртбал'1'қ
ه<رطلان
— С
ртлан (бир ҳайвон). 23а—7
صر/ثا
— С
рша (чумчуқ). 25،г—10
ص.رىئا
— С
рша (шиша). 18،г—8
صطغدى
— С
1—ёзилмоқ). 6а) ؛ н д ؛ т
ي
— С
тт! (ушатмоқ). 28й—11
0-0
صشفاق
— С
ш қ а қ (сичқон). 14а—6
منمش ماف
ء-
шқан (сичқон). 83а—6
ه-
صشمردمري
— С
шрад 1. 285—6
٥
صعثعس
— С
ШТ1 (тезакламоқ). 10а—10
صوؤرنمادى — с 0 р ғ а Д آ (тахтдан туширмоқ)—
соурқад15 .؛а—7
سووأرم1ن —соварман (севмақ). 796—11
ناولي — с 0 в д 1|
ار (соғмоқ). 135— 9
ص.اولزق —совлГқ (туркманча). 245—4
صاع1دق — с а ғ 1 л '1' қ (соғлиқ).
246
مازولءأن —савулчан (чувалчак), с 0 в у Л-
ч а н. 12—ك0ل
سووق —совуқ (совуқ). 1а—10
صوؤولدي — с 0 в у л д I (сулмоқ). 16а—8
ءوزلم' — совулмуш (севикли). 32(5—10
صووسن — совулшан (чувалчанг). 15(5—4
صوؤوردي — с 0 в у р д г (четлатмоқ). 16а—8
سوؤوتن،ق —совутмақ (совутиш). 7а—10
.صوؤوثةدي — совушлад! (шивиллаш). 3811 —ء
صوءان — с ٢ ه а н (пиёз). 16—12
أ^اه©— صويدى (ечинтириш, шилиш). 20а—7
سويدي — с 0 إ д 1 (севмак). 6(5—5
نيلهش — СОНЛМ1Ш (теоиси сўйилган).
33م.اء
اه ء— ننلادى л а дأ (сўзламоқ). 9а—7
.سويلآ3، تيشلي —С^лақт1111л'؛ (курак тиш). 306—6
سو°يلاشناحا -со]лашмага (ҳикоя қилушувчи).
60а—4
م-ويوق — С01уқ (сўйилган). 486—7
سيو'ددى — с 0 إ у н д 1 (суюнмоқ). 211—مه
سويوندؤردوم —С01ундурдум (севдирмоқ).
786—ء
247
٠;
3هء— سور (сўз). 37—ها
سورلادى — С 0 3 л а (хабар берди). 9 7—ه
سممدي — сбклўнд؛ (пиширилди). 7а—1
س.وكنر —сйктўр (сўкишга буюрди). 553—ع
سوكزلش — сбкўлмип (чоки сўкилган). 344—13
دتحئ —сбкўт (чўкмоқ). 12а-9
اكدج —сбкўч (сўкувчи). 314—7
دوق — соқ (урмоқ). 34—2
سوأبور —соқтур (жойлаштириш). 55а—4г
صوهور —соқур (кўр). 4а—6
صول —сол (сўл, ^ав). 21а—7
صولآةاى — с 0 л а ғ а ١ ز
1 чапақай. 4،г—4
-сблйк ا
ولا'دجو —соланчу (кавобга тўғралган
гўшт). 29—هل
صول<دي — с 0 л у д ١' (сайр қилмоқ). 32а—4
ا،ا ه ء — صوم (эриш). 194—5
صعمن — с 0 м у Н. 9—ه7ا
٣' — сон (сўнг). 6^4-4
صونكرأ —сонгра (сўнгра). 86—ع
صورأدجمما — с 0 р а в ч ؛' (сузғич). 3310—ه
—сорд؛ (эммоқ). 354—7
صورؤ'ددي -сорунд!. 64—7
صو — с у (сув). 35а—5
248
صنن1دي — сувад! (сувамоқ). 32ال —ه
سوواك —сўвак (суяк). 3—ع9ل
سو°لاق ت°شل — сўвалакт؛шл1 (сўйлоқ тишли).-
6-306 ' ي
س.ويوم — с у г у м22 (улч©в). 36а—7
ر/لث — с ў к ў к (суяк). 19а—3
ند،ائافي —судралд؛ (судралмоқ). 186—4
سويادى —су]адТ (суялмоқ). 26а—13
°سويام —сў1ам (бир қатим ٥٥١ 276—4
سودكا ندى —Сў1канд1 (суялмоц). 56—9
زيرآدي —Сў1рад؛ (узоқлашмоқ). 216—4
و يوم — с ў إ ў м. 36а—7
صوزادي —сўзад! (қошини сузмок). 356—6•
سوز'كوش — с ў 3 г ў ш. 17а—6
سوردي —сўзд؛ (сузмоқ). 17а—13
ص7زلاديى —сўзладт (ичидан '1—6^^ .(بمها،اوسم
آولإخ — сўзма (сузадиган тўр). 116—7.
سزدلذا يى ~ сўзмал؛ (сузма). 32а—1
ص'ونلآمي - с у қ л а н д 1 (иштаҳаси қўзимоц, ҳа-
вазланди). 56—3
”ا-ع'ا؛لإلأبمأء (ювинди). 6،г—6
~суланғ!р (хамир). 25а—12
______ سل — султан (41 .(؟١٥٠а—8
٨ ؤ،^^ су]ум бўлиб бу вариантдир.'
سولوك
م ر0
سوم؛كوردي
س«وموللإ
م
سو*لكوا
رم
ا،عنلى
ر ٥
س^ر
сўлўк (зулук). 156—4
■сумгурд؛ (олиб ташламоқ, бурин
سبم0بم каби). 356—9
■сумулдад! (оҳ, воҳ демак).
لا-»و
с ў н г ў а (найза). 17а—7
с ў н д ؛ (қўлни чўзмоқ). 6«—9
с ў н к ў р (шунқор). 25«—9
0 у н у ٥١ т أ (қўл чўзмоқ). 37«—2
супурд! (сипирди). 31«—2
с у п '؛ р д أ (сипирди). 316—1
с у р ! т у ш (туш вақти). 24«—11
ء у'р إ ه؛ ص أ н ■ (чивин). 76—9
- с у р м а (кўз сурмаси). 31«—10
-сурма (ранда). 23«—^
-суртудТ (қашимоқ). с у р у т т 1.
سورودى — с у р у д أ (сирғанмоқ). 186—3
سورودي — с у р у н д I (©уйкалмоқ). 26«—4
سرحني — с у р ч т'1' (сиқмоқ). 26«—4
صوثادى — с у с а д أ (сусамоқ). 26«—5
صوصتار —сусмар (тўқимоқ). 156—3
ومني- —СУСТ1 (сўзмоқ). ^76—2
موسم —сус!ғ!р (говмуш, серсут). 7—16ل
ر ٠
ممعي.يردممإ
سورى بوش
س.ورىشبن
س-ورما
< ٥ ص
سورما
س-ورذودي
„„،ز، ءء) ,ءءمءأشرإ-بدمم
صوجوف -сучуқ(ўтирувчи). 30а-4
صوشا — суш (вина). 165—1
س1ف — сўт (сут). 11—ع3ل
آ
ط.ابان —- Т و б а н (т©вон). 285—12
ط7و — табу (тобу, хизматчи). 14а—8
(_٦٢ — طاووؤ а в у қ (жовуқ). 155—5
طاوشان — тавшан (қуён). 46—8
؟اما'داك -таганак (тўқмоқ).
طاغا -таға (тақа). 36о—7
ط1تمالآدى — тағалад! (тақаламоқ). 37а—3
ط1ى —та] (топча). 335—9
٧٠ يا ق —та]ақ (таёқ). 84а—3
٦ ن طارا ندي а ل а н д آ (таянмоқ). 55—9
طادا°رلي -та؛анл'1' (таяниладиган). ЗЗа—8
ثا،ثني — т а ] а н л '1' (таянадиган). ЗЗа—8
ظ ا — т а в а ( гова). 235—9
тагарчўк (тўрва). ١ 15—1
ч
тяғя
طا;بمى — т а ] д 1 (тоймоқ). 3—ك8ا
10—ع7ل .(интилиш) أн Д ؛ т а л п — ط'لينلى
.٠'
3 ҳаракат қилмоқ).ه-3ه) ؛нд؛талп— طالندي
10—17а
— талур (жинланмоқ). 12а—12
— т а м (ўй усти). 196—11
— т а м а в (тумов). 18а—1
-ر ءو“وأإ туркнанча. 176—12
ذا تاق ناو —тамақсав (еяғон). 4 а —5
тамар (ўсимлик). 116—11
'Г а м у р (қон томири). 116—11
т а м у (д ў 3 а х). 11а—8
тамаша (томоша) 276—8
т а м а III а қ آ л д 10а—3
تآ1وز
طام
ط1م1و
ط1م1غ
هل1م1ر
هدا مور
طاقا
ه،اماشا قي1دىا
■тамға (муҳр). 146—8
•тамғаа]лад! (٠١٨٢ босмоқ).
156—ع
■тамд1.(томмоқ)• 166—ع
там؛р (темир). 126—13
тана (икки ёшли тана). 2—ه3ل
тац(тон). 210—13
■танг (тонг). 720-10
т а н г л а д 1. 22а—3
т а н г л 1 к (таажжуб). 252—ه
سغ1
هت1منآ ا°إؤدى.
ط1ماسى
0
طامعر
•ط1ن1
ئا-رث
ثا'دكلآدي
طا-نملمش
ط1ىهالدأ
— ^أع^حبملة (ҳаяжонланмоқ).
10а
تلايلآ°ق
— т а ز л а آر (туя боласи). 275—
10
ثلان
— таз (кал). 4а—6
ط1زا
— таза (ёш). 235—10
ط-اريى
10—305 .(ит)؛'таз —
ت1ك.
— т а к (тоқ). 625—4
5اك
— так (ёлғиз). 316 —ه
تسم-ا
؛—155 .(кир тоғора) ة н ة к ة т —
ئا3>
9—ه4ا .(}،؛тақ (ели —
غؤ.
1тав1
тог. 11—9
ئاقور
— тақуз (тўққиз). 605—3
طالا'و
— т а л ه в (талон). 365—9
طادآمحاي
— талағач (т©л ёғоч).
ط1لادى
— '٢ а л а آ ع (галамоқ). 375—5
1الآز
— талаз (тўлқин). 35—10
ملآلآق
— талақ (қоражигар). 2^5—4
قامحق'ار
— талақаз (ёввойи ^75 .(^ه-
-4
طا/آ ددى
— та л а н д 1 (телбаланмоқ). 95
-12
ءلآلآقنى
— т а л а ш т 1 (хусуматлашмоқ)
-هة1 .
— талдТ (тешилмоқ). 85—3
بزا ردى
— т а л д т (чарчамоқ). 95—6
■تالي
— т а л أ (телва). 335—4
آاا.لض
-тал!к (тешик). 712—ع
ط1تنؤ
— ^ а л ه ثإ в (масхара). 339—ه
т а н г Р أ (худ©). 35—10
тангр'،]ака؛тт1 (тавба қилмоқ),
т а н д 1 (тонмоқ). 65—8
танц (гувоҳ). 21а—10
т а н ؛ қ л а д 1 (гувоҳ бўлмоқ).
21а—13
^ а н ттт ^ а н (д©нишманд). 275-7
'،' а !١ л (таажжубланган). ЗЗа—6
т а н м а қ. 125—1
т а н с а р 1 с أ (қуёшдан киноя).
205-2
т а н с آ қ (тансу13—235 .(؟
тапт'؛ (топмоқ). 385—6
т а п ч а (шоҳ тахти). 85—1^
тар (тор). 23я—8
т а р а д أ (тузатмоқ). 20а—3
т 0 ة وإ ،؛ л д أ (тораймоқ). 2312—ه
т а р а қ (тароқ). 835—11
тар؛ (тариқ). 15а—13
таратт! (майдаламоқ).
24а—7
тартаз (анқов). 193ل-ه
т а р т 1 қ (тортиь13—85 .(؛
تا'دمى
تا'ركرىيا ئايعبى
طا'سدى
طاليق
ءثل1 أ-ثقلآتي
طانيشه.ان
ط1نلي
— ٠ —
ط1 ذه1ق
هزاز صار ل<*سى
-٥ ٥
طا’دعسق
٠-
ظأيق
خر*
ط1ر)دي
طار ل.وكى
ط'انؤ
ئان1تي
طارى
طا°رئان
ئارطيق
.(б а р д 1 (совға бермоқ ؛-؛ 1 т а р т — قارطي.ق ،ردي
3“مم30
١ 1 т а р т т — طارتي
13—ع37 .(тортмоқ) ار
л а д 1 (хизмат қилмоқ). إ а б у а '٦ طاب-و أيلادي
5—15а
— тасболд1 (новит бўлмоқ). 23а— طا.ى بو لدي
12—тат (темир йиғиндиси) 22،г — طاط
3ش25ل .(шаҳарли) ؛؛т а т2 — مارت
.؛нд؛тотинмоқ)—т ат) '١' а т а н д ب — طا.طانفى
3-7а
12—татл! (ширин). 13а — د1اطاي
.(ширин қамиш) ٥! л 1 қ а М1 ٢ т а —■ طاطنى لأدش
10—285
13“—т а тма қ (тотмоқ). 16،г — طاطم1ق
8—315 .(т а X т а (тахта — لاتخت1
12—ؤ2ل .(т а ш (майда тош — .طاش
12—هب2 .И ء а >ا т а Ш آ أ“ طاش
(т а ш қ а Р ا
2—45 .т а III а қ — ط-اشاق
12—135 .(т а III 1 Д 1 (ташимоқ — ط-ايلي
.(тош билан урмоқ) أ ٦. а ؛'. а III آ طا,ثلآدى
٩—75(
1—285 .(тошмоқ) أ آ т а ш — طاث-تى
4—625 .(ёлғиз) إ ^ و ٢. إ” داك
3ث Шаҳарли деган маънода сарт ва тот сўзлари қўллашан.
تابرالدي -тэбранд؛ (оҳ, воҳ демак). 913—ع
ئابرابى —тэбратт؛ (тебратмоқ). 134—13
,تاوركاج —тэвлўгач (қуш). 13й—10
ثاجمكر —ТЭЖ1К (савдогар). 84— 12
شديء — т э д إ (тегмоқ, тегиб кетмак). 2 4—13
تيئني — ТЭ]؛ШЛ1 (керакли). 39،г—1
داراك — т 3 و а к (тезак). 114—2
<ناركيندي — тазг؛нд16 .؛а—4
تازلادى —тЭзлад! (шошилмоқ). 54—5
تأرلآدتاك —тЭзлатмак (тезлатмоқ). 254—3
تاكا —така (эчки). 84—13
،تاكنادى — т و к н ة д 1 (ёрмоқ). 214—1
ت-اكنور —тйктўр (жим тур). 594—12
دآتان —тэман (жувалдўз). ,8а—1
تاسرلور — тЭм؛рббз (темир бўз от). 44—4
'تاسر تالفان -Т5м1рқалқан (темир қалқон).
86-11
.تاسر ئازؤق —Тйм1рқазуқ (темир қозиқ).
284—9
,ناسر طر'داق — тЭм؛рт1рнақ (соҳиби чангал).
114-5
تامراو — тЭмрав. 284—13
تدك — т э м ؛ р г
تان — т ة н (тан) тана,гавда.
ثابا — тЭ-на (дона). 124—11
"756
13—3 (денгиз) 7а ؛ н г و Т — تا'دكيز
-ه ه
يا'دريتكه — тёнрўтка. 296—5
ذادكاج —тЭпкач (отлиқларнинг темир теп-
киси).
ث.ابسي — т ة п с 1 —226 .؛
ئابمي —тёпт؛ (тепти). 176—3
ثار —тэр (тери). \\а—12
ص ٥
تار — т و р (тар). 25а—6
داري — т э р 1 (тери тўшак). 366—5
؛^١ — (дара!. 38а— 7
ثارا —тЭра (кўкат). 76—13
تاراك —тЭрак (терак). 21 а—7
ئازان —тЭран (чуқур). 74а—1
نارازم — т ق р ة н ч ؛ (згар ёстиғи). 336-12
تاردى —тЭрд1 (йиғмоқ). 236—2
درس — тЭр1н. 2511—م
ثارلادى —тЭрлад! (терламоқ). 256—7
تارس —тЭрс (тескари). 346—7
داش1ن — т а ш а н. 286—12
ناشك — Т8Ш1К (тешик). 712—ه
ئاثني — Т§ШТ1 (тешмоқ). 86—3
٥ - ه
3—ع3ل .г р а к ؛ т — تيم؛ك
11—қайтармоқ). 26а) إ д ؛ т — دلي
8—166 .(13 (тиза•!' — لم'
257 17-25
ليندى — т 3 ؛ д 1 (тизмоқ). 37й—1
تدك — т؛к (тақ). 276—9
يدك — т ؛ к (луқма). 316—9
تدك -т؛к (тикланиш). 36й—8
ئدكال1لق — тГканак (тикон). 21й—3
1ة ^ ^ 1 ? — تدكث (у ерда). 876—5
^ ^ ^ — يمحي
تعكتى —Т1КТ1 (луқмани ютмоқ). 32«—
ؤل — т 1 л (тил). 316—5
— т 1 л а д 1 (тиламоқ). 24«—2
سلاك —Т1лак (™л^д). 84«—2
تإ نوش . — т 1 л қ у ш (٧٥١). 29«—9
— و ه أ أ в ;آ ي (тиланмоқ). 216—9
سك ي — Т1ЛД1 (тилмоқ). 216—1
ه ١١. آ ٢ — تيم-ا (ҳар бир). 31«—10
لدن — т 1 н (тек тур). 596—12
طيذكلأدي — Т أ н г л а д 1 (тингламоқ). 23«—
ي.قلادى —Т1НГЛЭД1 (роҳатланмоқ). 56-
-Т1нд1.10а—1
Т1НШ1Д1 (тинич). ЗЗа—5
Т1н1ш б 0 л д 1 (тинчимоқ). 56— 2
т إ н 1 ш (сувсамоқ). 26،г—12
ءإندي
٥٥
ت^نشدى
م0
تن.ثرخ 'رو ندي
٠٥
طط،ش
Р أ (тирик). 845—ع
р؛лмак(яшамоқ).
рг؛з (тургизмоқ). 55а—5
рплдад؛ (типилламоқ).
рсак (тирсак). 326—7
т р ة м ة к (титрамоқ). 17،г—4
ТТ1 (ажратмоқ). 371—ع
ш (тиш). 186—11
ш 1 қ т 1 (шубҳаланмоқ). 6а—11
марсТқ (ифлос). 14،г—7
ر إ.ثووإ (тирнамоқ). 15،г—2
Т1'рнақ (тирноқ). 24а—13
ط.دهثءلا؟ م
»ص
— Т
تنت.ادى
٠٠ أو
— Т
دررارؤ
— Т
تمى
٥ ص ٥
س.رلهاك
٥
٠٠ مم ٠
— Т
بذر در
٠ 0
— Т
طربلد٢دى
— Т
ء 0
— Т
سترأم1ك
— Т
٥
ه
٠٠ “٠٠
— Т
لدتعه،اءم 1
يا
م ٠ ٥
_т
ط.ع.هارممممحق
— Т
طرءادى
— Т
طر*لادى
— Т
طر'داق
— Т
وو2؛
نيام — т؛ш1тэва (урғочй туя). 366— 1
لو،ن إئ — тобан؛атт1 (чалқанча ётмоқ).
376-7
طورا'ددي — товранд! (тўғрилмоқ). 106—5
طوووردي — т 0 в у р д 1. 386— 4
توك-البم —тбгбр؛к (тўгарак). 346—10
،طوق-ا ر — тоға (айил). 46—6
لوغان دد> — тоған қардаш (бир туғишган).
36—12
طوذ،ن —тоған (л©чин). 76—2
طوؤردي — т 0 в у р д 1 (туғилмоқ). 384سء
طوءرى — т 0 ғ р 1 (тўғри). 298—ء
طو.نحور —тоғур (ёли ва думи қора, бадани
қизил рангли от). 276—13
إ ه ٢- — طوى (шодлик). 288—ه
اه ٢• — طويرى дآ (туймоқ). 216—7
تويدى — Т 0 ز д 1 (тўймоқ). 28а—11
ل ه ? — طويدور д У ٢ (тўйдирмоқ). 546—6
ذويرأ —то]ра (эман дарахтнинг ёнғоғи).
8а—4
طوزدى — т 0 3 д 1 (тузмоқ). 216—12
دوزدى■ —ТОЗД1 (сабр қилмоқ). 226-11
طمحردورردي — т°3дурд8 ؛،г—12
تو؛ وكي — т 0 3 у л д 1 (вайрон бўлмоқ). 15а—10
طو؛للادى —тозлад! (тўзитмоқ). 27а—4
260
توك —тбк (хунаса). 33ة—ء
ترك -ТОК1 (жуфтнинг қариши). 187—ع
توكلادى -токланд!. 96—10
توكلالي — токл а.д ل (кўтламоқ). 159—ع
— тбкть За—12
٢٠١٢- طوق (тўқлик). 206—8
— т 0 қ а (тўқа), 13،г—3
— тоқ-сан (сон). 60هل-ء
ط.وقئ1دى — т о қ т а д ■؛ (собит турмоқ). 56—9
طوقودى — т 0 қ у д 1 (тўқимоқ). 3613 ~ك
ط.ويوندي — т 0 қ у н д 1 (деворга урилмоқ). 6а—2
طوق.وجي — т 0 қ у ч 1 (тўқувчи). 13،г—7
ر- طوئو*مص (тўқнашмоқ). 101-ء
—толад؛ (тўламоқ). 2713—ع
طولات1ق —тбланаккбз (кўз қоранғиси).
331—ك
ط.ولاندي — т б л ة н д ؛ (тўлғанмоқ). 263—ع
тблатка (кун тушиб ўтган томон).
24а—10
طولغادي -толғад! (хотинлар тўлғоғи). 24а—7
هلولخاتدي — т 0 л ғ а н д 1 (тўлғанмоқ). 264—ع
طرلدوردى — т0 л д I р д I (тўлдирмоқ). 358—ك
طولي — т 0 л 1 (тўла). Зоа—13
261
устидаги б ']©٢') томалад'1 — طتونالآدى
145-10
13—105 .(т 0 н (тўн — تلون
؛—هم1 .(،!©т 0 н а н д 1 (я©анм — طوت1لدى
т 0 н г д 1 (тўнгмоқ, музламоқ). 12а— —
3—— т 0 н ғ 1 ш д! (зийнатланмоқ). 10а
1—145 .(қурт) ؛'нғузланд©'؟ —
10—т 0 н д 1 (қайтмоқ). 17،г —
13—ه7ل .(сузмоқ) أ^ةهآ-
11—165 .тонуқ—■
2—топ (туб, пойдевор). 9а —
т 0 п а л а қ (бир хил ўсимлик). 19،г— —
13—335 .п р а (тўрва) — т у р б а ه — т
6—Топракладь 9а —
9—85 .(т 0 п у қ (тупуқ
лад'1' (эскирганлик).؟؛Т©пуршу"
8—8،г
5—105 .(туғралмоқ) ؛' т 0'ғ р а н д
؛Торанд"
2—р (тўр, юқори ўрин). 22،г ٠ آ "
10—305 .(т 0 р у (кайфият
4—115 .(бир қуш) لو'ا’»لا?مآب
175-13 .(للل60ئ)سه'ا'س
13—жой солмоқ) 28а) '؛' т 0 ш а д
طو’نحلسى
طا'دفءثدى
طا'لغورلاندى
ط.)ذدى
طب’دبق
توب
طو؟لاق
تلودرا
طودوق
طنبور,قوقلادى
طورأ'ددي
زور
طنلد'ثأى
بوش
نو'
دو "Тошак (тўшак), 25ع-
ش1ف
-13
■тошанд12—586 .؛
-тува(туя). 116—8
тувар (девор). 13،г—13
тувар (чодир). 76— 7
-тувуршук (уруғ, тухум).
■Тўгд1. 23а—11
т ў ز а н а (атайлаб). 256— 5
т ў ل д '
لويا'را
(урди). 23а-
т ў г д 1)
-тў]ма (тугма). 186—1
- т ў ز ў л (эмас). 47а—9
-тў]ўн (тугун). 25،г—3
- т 0 3. (чанг) 236-2
-тўз.—326—4
-- т ў 3 (тузмоқ). 35а—5
- т ў 3 а д 1 (саф тортмок). 23а-
ت-وغل
نويء
'Тўзалд!
■тўзанд؛]и“ ٧
т у 3 а к (тузок). 206—12
тўзанл؛к (ишончли).
(тартибга тушмоқ).
-11
тўзапт؛р (саботланмоқ). 11 م-
тўзатт؛ (с©чни силлицлаш). 20
■тўзд! (текисламоқ). 36-10
أ;ل
’ل'رف؟}
طوراق
٥
*ذو ؤ. أد-تمير
لتآ“خما
263
طوغون —туқун (тухум). 1811—ءمم
طوئوص — туқучТ — тўқувчи (туркманча).
13а—7
طون —тўл (бева). 35—12
نولك.ا كوردي —тўлкакбрд؛ (юлдузга қарамоқ).
375-6
نوص —тўлк؛ (тулки). 11а—2
طوئقوق -тулқуқ (меш). 24а—12
طولب1ن —тўлпан (салла). 25а—4
طولون — тўлун (танглай). 22а—3
ط.ومآو — т ў м а в (бурун ҳид билмаслиги).
4а—7
طوت]ن —тўман (туман). 23а—6
طو*ائ —тўман (мис най). 205—1
طومنىدوق — т у м ғ 1 ز у қ (нилуфар барги). 38а—11
ر0
تومشوق -тумшуқ, 335—8
زون — т у н (тун). 323—ه
تو'ئللوك —тунглўк (туйнук). 2^1—هل
طو'لناق — тун^ақ (қуш туёқлилар). 13а—4
طورا —тура (қонун). 295—7
طورا ب-اردى — турабард'1 (турм^). 385—6
طورءأى — турра] (қуш). 29а—8
7طورغو —турғуз (турғиз). 55،г—11
لوردي — турд'1. 73а—13
264
<3طورما —турмақ (турмоқ). 495—ه
طور'ا — т у р н а. 311—ه
طوا_ب —турп (савзи). 285—ع
طورؤ"لني — т у р у қ т 1 (тўхтамоқ). 10а—8
لساق -туснақ (гаров). 17،г—4
ط.وناقا ق-وبميى — т у с н а қ а қ 0ا д 1 (гаровга қўймоқ).
17ه-ه
طوت — т у т (тутмоқ). 50а—12
[طوئلنا؛نل — тутмақ1нда !қамалда). 774—11
طوطا,ئنى — т у т а ш т 1 'чақмоқ пилиги ёнмоқ).
2 6،2~*8
طوطسا'ق —тўтсак '(асир). 174—ع
тўтў (асир). 17а—4
توتورص —тўтўзд! (бўғлатмоқ). 18а—10
طوطوقنى> —тутуқт! (қуёш қизариши). 64—11
طنط'وتناق -тутулма؟ (қуёш тутилмоқ).
12—عه
تو'لون — т у т у н (тутин). 15а—9
طإ_طورعاق — тутурған (гурич). 5а— 1
توز —туш (уйқу). ЗЗа—11
لوثار -т-ушар
نوش لوردي — т у ш к ة р д ؛ (туш кўрмоқ). 6а—5
نوش ان -тушман (душман). 244—9
توئ ى — т у ш т 1 (тушмок37 .(؛،г—1
نوتاء؛ئ — тубаа؛؛аз (ваҳший ғ©з). 44—11
тўг (юнг)'.
тўгандг (тамом бўлмоқ). 9а—5
т ў к ў р д ؛ (тупурмоқ). 8а—9
тўкўрўк (тупук). 76—7
т ў н а (кеча). 5а—5
тонғўлд؛ (умид узмоқ). 39а—11
т б н л ў к (тунлук). 17а—3
топ (тўп пойдевор). 296—5
т ه п а ( 9- 86 .ز-ا'اا
топа (тепа). 4а—13
тур (хил). 367—ه
тора(одат). 251—ه
ў б ў к (сассиқ попишак). 376—10'
ўвандл (кертилди). 6а—8
увру (ўғри). 126—9
увулд'1 (боши гангимоқ). 27а—II
ў в ў р г а н (ўмарган, қўлга кирит-
ган) 316—6
(хаФаланди)• 27а~~11
طوتم.ا *ردي
.خم”مرص
لوزا
تو'لفولخى
ننلك
توبا
دور
دورا
م ر و
اوندي
اورو
]ؤؤولدي
اؤورءان
أ3ؤوكي
اغندى
أؤتالدي
أزترق
اويان'زق
لا راتم )
م• ح ٠ ٠
آول1هللس
10 —уялди). 6а) آ.я л П ل У
9سمح 3.1, .ظ а ■ل У
12—ء47 .(а Н 1 қ (уйғоқ, хушёр ز у
وسآ،ة .(لاا;أأه'؛آ'؛-إ) '٢١'!! ؛؛ ل У
қ (сир очилиб ■■расволаниш). آ а т Л ز У
5—ه6 .(а т т 1' (уйғотмоқ ز У
4 —96 .(у ] л а н д 1 (уйланмоқ
7—36й .(لءبملآأ'ز) қ у ز у■ — أؤى؛قو
9—ў ] у д 1 (ухламоқ). 15а — اؤيودي
ة—كه1 .(уйқусиради) ؛ л 11 ш >! رث ر ■■إ - أممثض.
آؤيس
اويلا'دى
ў к С 1 р а д 1 (уйқусиради). 10،5—в ز Ў —
5—у қ л а д ў(ухлади). 37а ذ — У
12—ء 3.1 .(у п (сут рзўғв ز Ў —■
ةل-ه7ل .(ивитмоқ بماا'آلأبم) ؛ ў ] ў т т —
8—кичнк кема). 19а) ؛أ ا؛ ؛!/• у
6—ҳунарманд, чевар). 31о) ة و —
5—م9ا .(сандон) أ؛ ا؛ <? ў -
1ا ءالا .(узаймоқ) ؛' н д ة ة ٢ ث
6—ك35 .(чўзмоқ) إ т Т ة 3 У —
1—ع20 .ўзмок) — ОШМОҚ) ؛ з.д و —
2 -هه3 .(ўқимок) آ!سأ У —
■أؤيومسرأدى
أؤينق°لادي
’اويوب
أ/يوس
.أوءها0
أور
إؤراون
اؤرآددي
أوزدى
آوق.ودتى
-365 .(р а (мудраш ؛' у с آل ز У
5—235 .(ў зў Н- (узун — اؤرؤن
7—385 .(уламоқ) ؛улад- أتري
— улақт'1 (улоқти). Ъа—9
-улғат (улғайтир). 559—ع
— улғард-1 (катта бўлди). 145—11
— у л у (ул^ғ, катта). 305—3
— у л у д 1' (ит ҳурди). 37،г—8
— ўлўмашка (ер ёнғоқ). 375—10
— ума] (хотинлар йўлдоши). 14а—9
— умантанғ'13 (умман денгиз).
و'ا-ه7
умақ (теридан ясаладиган тикиш
нинаси). 31а—4
— у м д آ (умид қилмоқ). 9а—9
— умсул (умид қилувчи). ЗЗа—6
— у м с у н д 1 (умид қилмоқ). 55—3
— у № (майда). 15а—13
— у н а ш (ҳалқум)- 125—5
— ун ؛ (уни). 41а—10
— унга (унга). 415—1
— унғуз (ўсроқ қўнғиз). 145—2
— унунг (унинг). 8^5—1
أؤلآءزى
1/ئقائ
أئذ،لىدي
اؤر
أؤلودي
أؤ روما شكا
صم-امز
آومدى
ر ر0
أفمصول
ز ه ر0
أؤ
أ/ن
اودأش
ق
ўнўтт! (унутмоқ). 20،г—10'
ўпа (упа). 913—ك
ў р д ! (ўрмоқ). 139—ء
ا уУРр؛уУкҚ } ку4ук б°ласи- 6-ءاأ
урлаш (баландга 4ة—ء23 .(لاااا؛الء
урутқа (кампир). 24،5—5
у р у ш т 1 (урушмоқ). 226—13
у р у ш у л д 1 (уришилмоқ). 599—ك
у с (ақл). 246—5
у с 1 а 3 д أ (ақли 27 .ربمهل،3هа—12
усанд! (хапаланмоқ). 3511—ء
усланд'؛ (а^лла бўлмоқ). 256’—12
уста (устод). 320—12
у с у н д 1 (қўлни узатиш). 37а—2
у т а н д 1 (уялмоқ). 6а—10
ў 'I' т ؛ (ютмоқ, чалоба). 242—و
ўтўзд؛ (зиён қилмоқ). 15а—2
у ч (учитч). 24،г—3
учт؛ (уш, худда). 420—4
у ч ؛уч). 236—4
у ч а (биқин). 14،г—5
у ч м 0 қ (жаннат). 118—ه \
ودرتي
وبا
ؤردي
وروق
ورلاش.
وردلغ1
ؤرفشني
ؤرؤشوئد؛ا
ض
وص انس
ؤنا؛-دى
ونلآئفي
وصن
وط1ندى
رطقدى
ؤ جثي
د
؛269
у ч ун (учун). 21а—11
у ш а н д 1 (пора-пора бўлмоқ). 105-
4—345 .(р (ёрмоқ؛'ушат1пт — أؤشاطبتر
9—у III у 3 (арзон). 17а — اؤشور؛
7—5^^ .(у ш р а д 1 (учради — أوشرادي
— ўвд؛ (ишқалаш).13—ه8ة
— ў в ў р д 1 (шишмоқ). 37а—4
— ўвўрд84)؛а—7).
— ў в г ة н к (қуш). 397—ه
—ўгўтч1 (мол боқувчи). 165—10
— ل و ў 14 (қайғули). 353—ص
— ў^нг؛(узанги).'165—1ق
— ўзд! (айриб 4—285 .(بمهللس
—ўзўнд؛ (узилмоқ). 65—6
^—75 .(уку (укки — إؤكو
11—135 .(ў. к ў т т 1 (киритти — اؤك<نى
11—р (улаштирм^). 28،г أ у л а ш т —
8—85 .(улкар؟) р ة ؟ ۶ л —
5—ه30 .(ўлуд'1 (тақсймлаш — اؤلودي.
وردي
وؤوردى
ؤكا'دك
كوش؟ى
.روش
.'رش
وردي
زرؤدمدى
لشتر
وفز■
у л у ш (улуш тегишлиги). 12а—2
у н (темир чиқиндиси). 2212—ه
ў.ндад ؛ (ундамоқ). 16а—10
ўркакан С؟уркович). 116—1^
уру. 84а-7
ў р ў к т ]■ (ҳур:Кмоқ). 96—6
уст(юқори). 36—3
у с т '1 (ўсмоқ, узаймоқ). ^16—12
у ч (уч). 606—7
у ч. 236-4
ўшамак. 7а—10
ўшаттк 28،г—12
ўшкў (қуш бурни). 34а—4
X а إ л (анча, кўп). 306—3
X а л أ (кийгиз). 8،г—2
хаста (хаста). 2310—ع
хастаболд1 (заифланди). 23ه—
хасталандг (касалланди). 96—
хатун (хотин). 186—8
X а ш (х©ч бут). 226—4
X ه ж а (қулдор).. 4310—ع
ثبميى — X о р л а д ١ (уйқудз ҳириллади).
خددأر — хораз (хўроз). 156-4
,ذدش —хош (ёқимли). ЗЗа—4
فوشل]شرإ, _хошдаш (дўст). 224—ع
خدس كوردي -хошкорд؛ (кунгли ёзилмоқ).
65—11
حورت —хурма (курмо). 86—13
ч
جادددبل — ч а в р ў н д 1 (айланмоқ). 156 3أ
طليش -ЧЭЛ1Ш (қилич билан уриш). 34а-1
جام-ور ч а м у р (лой). 388—ء
ياط،-ن — чат'1р (парда). 46— 12
ج'اقاثاذ —чағанақ (тирсак). 32а—4
جأقم1ق —чақмақ (киши номи). 4
ناخما —~ ч э г а (елка). 46—1
جا"كس — 'Ч ق к т 1 (тортмоқ). 4 ء2ا
جاكوش 'чбкўш (болға). 34ة ع
جيجي1ى — ч ة ч 1 к. 35،11—؛؛
جعجاك — чэчак (гул). 1و—هة
جيان — ч 11 а н (чаёд). 2512—ع
لدىووإ- — ч 1 м д 1 в у ч (мўйчинак). 34а-12
جيهدلادى — Ч1мд1лад1 (чимчиламоқ). 3'1 هه
جتلأق -Ч1ПЛЭҚ (яланғоч). 246—13
272
- ٥
- حدقا ر
41 —
қар (чиқармоқ). 54(5—11
٠
- حدهددن
آ 4 —
Қ1Н (совуқ 22 .(لمهأل3ممآа—т
• ميفش
:أو-
қ له آ (чиқмоқ). 146— 8
- حدق.تى
:أو —
қ т آ (пайдо бўлмоқ). 23а—3
" جيقني
أو —
қ т آ (хафаланмоқ). 176—7
٠
- جادق.درع
آو-
ц т 1 (йўналмоқ). 15^—4
- جوملنى
٩٥ —
КД1 (чўқмоқ). 12،г—10
- ب1إث
©و —
лпан — ؛©лдуз (туркманча).
6 30
—3
А ٥
- حومدى
-٩©
м д 1 (ботмоқ). 27а—2
' جومجي
ه ٩ -
6—чўмич). 34а) ؛ و ٧
- جومالي
-чу
м а л 1 (чумоли). ЗЗа—8
- حءون
-чу
9—ك89 .(и؛؛н-(чун
- ■؟و نور
-٩٧
қур(чуқур). 11-ك2ا
- ثاب'اف
-ша
бак (нопок). 246—12
ثبر —шабар (чевар). ق
شادوا — ш а б ў в а. 9أ—ع
آ ء ة م•— شانحز.р (май). 36،
-٠ ٠
شاق —шағ (чоғ, пайт, туркм. шақ).
ة ؤ ة ته — ش]يا (ётқизилган тош). 7а —؛
273
шарланд؛ (эга бўлмоқ). 96—13
шарман (шимармоқ). 216—2
ш а р п т ؛ (чопти). 20а—2
III а р III а (чумчуқ, туркманча).
25،?—10
шатан26.21а—4
ш а т л а д 1 (бармоғни қарсиллатиш).
286-2
шатланд'؛ (бармоғни шақиллатиш).
106-10
III а ф т а л 1 (шафтоли). 14а—12
шашақ (эски, туски). 21«—2
III а III 1 (кундуз кўрмовчи). 4а—5
III а ш қ 1 р д 1 I сув бўғозда туриб
шашад! ا ҚОЛМОҚ. 216—?
шашрад، (сачрамоқ). 24а—8
шаш Т1 (шошмоқ). 8،г—12
шаврад؛ (айланмоқ).
шаврўндғ. 156—13
шЭвранд؛ (айланди). 1а—2
шб]؛н (қандай). 306—8
шараз (закурка). 366—4
III э р ў (аскар). 256—2
ҳам ноаниқ. • '
275
- نارلادى
- شارن1ن
'٠٠
- شارأاى
0
ه ،
-
ان
— ث1طلأدي
— ناطلآ°دي
— شافنازى
— ذاشاق
— شاشصدىا .
— قا.تادى
— شاشرأدى
— شافت.آدى'
— ثاو°رآثدي،
٠٠ ٥٥
--- شأرار
_شارو
' ,
3 туркчасиة Арабча
~~ ш а ] н а л д ؛ (қаттиқ маст бўлмоқ).
96—2
- مذادمحا
356-9 .(чайнамоқ) إ н а д إ ш а
12—ه19 .(қ л а қ (анқов؛.ш а ~~ ~أهى
19—6/ .(ш а қ а л (чия бўри ~~ ■'؛“؛٠ ٠ ' ٠
ш а ь1 ؛ р қ 0 3 (чақир кўз). 246—6
ш а қ т 1 (чақмоқ, чақимчилик). 216-
ه
قاقني
■~шал (нуқсон). 296—9
ي]قادى ~~ ш 9 л ^пЎстан^' 7—عقة
و للا " ى л ? а д '؛ (рағбатлантирмоқ).
شالق.ادى — шалқадТ. 15а—1
؟لبام< -шалғам. 316—9
ش-الو — ш а л у (тулум) 1а—6
ئاعمما — ш а м 1 (шомлик). 63а—3
شامرؤق —шамруқ (дарадаги ариқча). 196—/
شاناق —шанақ (лой товоқ). 18،г—4
نا'سمالادى —шаншмалад■؛ (безамак). 24а—9
شاشوا — ш а н ш у24 (санчик, санчуқ). 166—6
ث1تاقنى — шапақлЛ' (шапоқли). 4а—7
ثابلادى ^шаплад32 .؛а—19
ش1برآص — ш а п р а с. 85 а—7
ياي — ш а р (шаҳар).. 35а—7
ش1را —ша р а26 (баҳона, узр). 146—/
Саҳифа четида санч шакли ҳам берилган.
Саҳифа четида шара, хонақа деб ҳам берилган.
шЭтўк (мушук). 436—3
шэшан (зийрак). 276—51
ШЭШТ1 (ечмоқ). 136—3
III 1 б а н (ғудда). 156—3
ш؛б1Н (пашша). 16а—13
ш أ к р а қ (сув чиқариладиган чарх
паррак). 156—7
■ ш 1 қ (чақириқ). Зба—4
шآ л б 1 қ (махсус дарахт — „набус-
дан“ ишланган ҳасса). 256—4
آ ل!ا м а н (кўкаламзор).
Ш1мган. 14،г—13
- ш أ м д 1 (эмди). 83а—7
- ш ة أ г л а д آ (шинғилламоқ, ШИВИД-
ламоқ). 24،،—9
- ш 1 н ғ آ л (чуқур). 25а—11
- ш أ п 1 л' д а д أ (шивиллам^).
- ш-1 б آ л т а д 1. 386—11
• ш I р а ل (ранг). 32а—3
- ш 1 р а آ إ (раигли). 176—9
■ ш 1 р а қ (чироқ). Зба—3
ثا"دوك
شاشان
ЗИЦ1МОҚ, нурлан■؛
ш 1 р а к л а н д 1
ш أ б I ст 1 қ. 29—هة
ш!р!н (ширин). 33ه-
ه
شاشني
؛بان
شأكر]ق
ىشيى
ه
رناصب،عمؤمإ
شي.هان
ه
شدهلبى
شنكلاص
٥ ٥
شذنغ^ل
شبلن]دي
شبلمادئ
شير'ى
شير.أيدا
شر]ق
شرأقلآ*دلي
س<مسعذق
ش-يرين
ثرحمف
أ ألأ شا р К ١ н (бир хил ўсимлик). 246—12
ш 1 р ш а (шкшаУ. 18а-
م
ثهرشا
أ ئ ٠٠ р ш а (чумчуқ). 25а—10
شدر_شيف
ш 1 р ш أ қ (чуғурчуқ). 18а—11
٠
مث-يثرمك
6—196 .(боти آ؛ج©) ш أ 7 шقإرهئ
13—ш а к (чечак касали). 11а أ ш تغينام
2—،،13 .(ш а к (икки ёшли эчки أ ш ~~ ب
11—ш 1 ш 1 к (шишган). 84а ~~
1—а.н (сичқон). 28،г ؛؛ ш أ ш ~ ٠
6 —ш л а д 1 (сихга 21 б أ III نيئرالاديى
1 —ш!шланд1 (сихга тортилди). 7а— شيثر)لالدى
6—286 ,(ш!шрад1 (сачрамоқ— شي.شرادي
9—386 .(шишмоқ) ؛' ш I ш т — >ثيشني
.(шоврўлмиш (айлантирилган— شزورئهش.
346-6
8—،،25 .(шовулшан (чувалчанг— شزؤولثان
296-13 .(ш 0 в у р д 1 (айлантирилмоқ — ثوؤوردى
4—306 .(шоқ (кўп — دوق
6—86 .(шоқрад'1 (қийнамоқ — شوقر]دى
3—316 .;(шоқ б: 0 л д I (кўпайди— غ°لدي
10—ه4 .(шблак (чўлоқ- شولاق
.шблмак (ёғоч челак) туркманча— شوله1ك
-16؛
شزب — ш 0 п (похол чўпи). 296—10
ثابلادى — III 0 п л а д 1. ЗОа—6
سوي؛ —шорак (чурак). 296—ه
شودل —шорал (машҳур). ЗЗа—7
شو_تا — шўба (устга очик кийиладиган ПЎС-
тин). . 1 مح7ث
شووال — шўвал (қоп). 86—11
— шў)ўн (чўян). 125—13
شولف.ادي — шулғад■؛ (ўрамоқ). 32а—5
شولغادن — III у л ғ а л 1 н (тугун). 8а—2
ثوئفو — шулғу (чулғов). 31 10—و
شوبراك —шўпрак (эски), 147—ك
شورودى< — ш у р у д 1 (чиримоқ). 10а—11
شورؤف — III ў р ў к (чурук). 48а—4
شورذاؤ — III ў р ш а к (қари туя). 135—1
شوشمردى — ш ў ш к ў р д.1 (аксурмоқ). 26а—5
?арнхий номлар
9) Турк
ء79 بم83 ,47،г
10) Туркий тил
ك45
11) Туркийтиллар
12) Туркман
2 6
7) Татар
44،г, 44ء64 ,ك
4) Бошқа лаҳжалар
كا6 ,ء71
3) Бир қанча луғатлар
ءا7'
8) Татар тилида
56а, 85ه
2)Бирқавл
6 76
١) Айрим диалектларда
ك82
14) Қарлуқ
15) Қипчоқ
ه25.
6) Кашфузун
26
5) Заҳрулмулки фи йаҳвит турки
13) Шарафуддин Абу ҳайен Муҳаммад
آء2
бин Юсуф бки Али бин Абу ҳайён
26
МУНДАРИЖА
Бир неча сўз ......
Кириш .........
Луғат бўлими .......
Маърифа ва накра бўлими
Кўрсаткичлар ......
На узбекском язике
.,АТТУХФАТУЗ ЗАКИЯТУ ФИЛЛУҒАТИТ ТУРКИЯ*
|Редкий дар ه турецком (кипчакском) язьше]
Изд-во „Фан“ УзССР
Ташкент — 1968
Муҳаррир ф. т 0 ш-м атова
Рассом в. с. т и й
Техмуҳаррир в. м. Тарахович
Корректорлар л. Эркинова, Алиева
Р11643. Теришга берилди 15/1-1968 й. Босишга рухсат этилди 19/111-1968 й. Формати
' л. 17,5 босма л. Ҳисоб-иашриёт л.م8ء2آ Нашриёт № 2246. Тиражи 1300.
Баҳоси 1 € و
ЎзССР „Фана кашриётининг босмахонаси, Тошкент, Черданцев кўчаси, ^1. Заказ 25،
Нашриёт адреси: Тошкент, Гоголь кўчаси, ?٥.