/
Текст
КАРАКАЛПАКСКИЙ ФИЛИАЛ АКАДЕМИИ НАУК УзССР
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
им. Н. ДАВКАРАЕВА
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ
А—В
ИЗДАТЕЛЬСТВО „КАРАКАЛПАКСТАН
НУКУС—1982
КАРАКАЛПАКСКИЙ ФИЛИАЛ АКАДЕМИИ НАУК УзССР
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
им. Н. ДАВКАРАЕВА
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ
А—В
ИЗДАТЕЛЬСТВО „КАРАКАЛПАКСТАН
НУКУС—1982
©ЗБЕКСТАН ССР ИЛИМЛЕР АКАДЕМИЯСЫ
КАРАКАЛПАК СТАН ФИЛИАЛЫ Н. ДЭУКАРАЕВ
АТЫНДАЕЫ ТАРИЙХ, ТИЛ ^ЭМ ЭДЕБИЯТ
ИНСТИТУТЫ
КАРАКАЛПАК ТИЛИНИН.
тусиндирме сезлиги
терт томлык
А—В
КАРАКАЛПАКСТАН" БАСПАСЫ
НеКИС—1982
Усынылып отырган Каракалпак тилинии тусиндирме сез-
ГЗги лексикографиямыздын бул тараудагыбиринши та-
жирийбеси болып, буганадебий тилимизде жийи колланы-
лып журген 20000 Fa шамалас сез киргизилген.
Сезлик кальщ журтшылыкка: тилшилер менен адебият-
шылар, илим, мэденият, сиясий агартыу, баспа сез хызмет-
керлерине, мугаллимлерге, студентлерге, мектеп окыушы-
ларына, сондай-ак, каракалпак тилин ез бетинше уйрениу-
шилерге барыш ланады.
ОзССР Илимлер академиясы Каракалпацстан филиа-
лыныц Н. Дэуцараев атындагы тарийх, тил %эм эде-
бият институтыныц илимий советиниц цар арына мууа-
пыц басылды.
•ч. '
Редколлегия агзалары: ©зССР Илимлер академиясынын
академиги С. К. Камалов (председатель), филология илим-
лериниц докторлары, профессорлар: Д. С. Насыров (пред-
седатель циц орынбасары), К- М. Максетов, Е. Б. Бердиму-
ратов, филология илимлеринин кандидатлары: М. Кален-
деров (секретарь), К. Эбдимуратов, |А. Кыдырбаев|. Р. Есе-
муратова, ОзССР кэм ККАССР халык шайыры Т. Жума-
муратов, ККАССР халык шайыры И. Юсупов, ККАССР..
халык жазыушысы Т. Кайыпбергенов.
Томнын жу^аплы шыгарыушысы—Мамут Календеров
СеЗЛИКТИ ДУЗИ^ШИЛЕР:
\ ,
Р. Есемуратова—(А—Э); М. Календеров—(Б);
М. Цалендеров ^эм Р. Жапакова— (В)
© „Каракалпакстан" баспасы—1982
сез БАСЫ
Уллы Октябрь революциясынан кейин, эсиресе, Каракалпак-
станнын адеп автономия л ы область, кейин автономиялы рес-
публика болып кайта курылыуы санааттыц, ауыл хожалыгыныц,
мэденияттыц, илим менен искусствоныц кеннен есиуине барлык
жагдайларды туудырды.
Каракалпактын миллий эдебий тили кэлиплести. Каракалпак
тилинде керкем адебият рауажланды. Проза, драматургия хэм
публицистикалык жанрлар пайда болды. Каракалпак тилинде
баслауыш, орта мектепке хэм жокары окыу орынларына арнал-
₽ан сабаклыклар жарыкка шыкты. Баспа сез рауажланды: Кара-
калпак тилинде республикалык газета-журналлар хам бир неше
районлык газеталар шыгарылатугын болды. Телевидение-радио
аркалы каракалпак тилинде еситтириулер системалы турде бе-
рилип туратугын болды.
Каракалпак мийнеткешлери марксизм-ленинизм, рус хам жер
жузилик адебият классиклериниц шыгармаларын ез ана тилинде
окып пайдаланатугын мумкиншиликке ийе болды. Усылардьщ
натийжесинде каракалпак тилинде кеплеген жана сезлер менен
тусиниклер пайда болды. Тилимиздеги кеп сезлер (дийхан,
ацсацал, шопан) жана мэниде колланылатугын болса, бир ка-
тар сезлер (закат, питир, усир, зикир, порцан) генерип тили-
мизден nibiFbin калса, бир катарлары (гунде, пазна, мала, шыгыр)
сийрек ушырасатугын архаизмге айналды. Тилимиздеги сезлер-
дин колланылыуындагы усындай езгешеликлерди керсететугын
колланба дузиу мутажлыгы пайда болды. Бундай уазыйпаны
миллий тиллердин тусиндирме сезлчги аткаратугыны хаммеге
белгили. Усы мутажлыкты есапка алып ОзССР Илимлер ака-
демиясы Каракалпакстан филиалынын Н. Даукараев атындагы
тарийх, тил хэм адебият институтыныц сезлик хэм терминоло-
гия белими усынылып отырган каракалпак тилинин тусиндирме
сезлигин иследи. Буган темендеги илимий хызметкерлер катнас-
ты: Р. Есемуратова—А, Э, Р, М (маба-минбелеу); М. Кален-
деров—Б, Е, Ё, К, Л, Ц, Щ;|А. Кыдырбаев|—Т, К, (цаба-царац-
гыльщ); А. Турабаев—Г, F, Д, Ж, Э, М (минбер-мыяулауг,
К. Дэулетбаев—И, Й, О, 0, П, С; Д. Сайтов—Ш. К (царацлаф-
цозац); У. Ембергенов—3, У, Y, У, X, К (цозгалыс-цыя$)\
5
Б. Бекетов — Н, Ы; М. Календеров, Р. Жапакова — В, Ф,
Ч. Ю, Я.
Сезлик каракалпак лексикографиясындагы бул тараудагы би-
ринши тажирийбе болганлыкган авторлар коллективи кеп уактын
сезликке керекли картотека жыйнауга. оны кебейтиуге жумсады.
Картотекага тусирилген сезлер каракалпак фольклорынан, аде-
биятымыздын революция дан бурынгы классиклери менен хэзир-
ги заман совет жазыушылары уэкиллеринин шыгармаларынан
Хэм республикамыздын баспа орынларында шыгарылган китап-
лар менен газета-журналлардан алынды. Бул дареклерден алын-
ган мысаллар толыгы менен документацияланып, туп нуска хэм
автордын аты скобка ( ) ишине керсетилди. Сезлик каракал-
пак тилинде ен жийи колланылатугын сезлерди ез ишине ала-
ды. Тилимиз революциядан кейин кеплеген илимий-техникалык,
сиясий-экономикалык таги да илим менен искусствонын барлык
тарауында жумсалатугын жана терминлер менен байыды. Бирак
булардын бэри бирдей сезликке киргизилмеди, себеби, тусин-
дирме сезликтин уазыйпасына булар кирмейди. Сол сыяклы
айырым сезлердин этимологиясы женинде де ^еш кандай туси-
ник берилмейди. Сезлик хэзирги колланылып журген каракалпак
тилинин орфографиясы тийкарында дузилди. Солай бола тура
бул сезликти орфографиялык сезлик деп тусиниуге болмайды.
©йткени орфографиялык сезликтин тийкаргы уазыйпасы тусин-
дирме сезликтин уазыйпасына тенбе-тен келмейди. Тусиндирме
сезлик хэзирги заман каракалпак адебий тилинин сезлик соста-
вында колланылатугын тийкаргы сез бирликлеринин туура хам
а^ыспалы мэнилерин, олардын жумсалыу езгешеликлерин анык-
лауды хэм оларды дурыс тусиндириуди езине тийкаргы уа-
выйпа етип алды. Авторлар да сезликти дузгенде усы прин-
ципти езлерипе тийкаргы нышана кылды.
Тилимизде эсиресе, ауызеки сейлеу тилинде турлише айты-
латугын сезлер ушырасып калады (жарпац-жапырац, топрац-
топырац хэм т. б.). Булардын адебий тилде жийи колланыла-
тугыны (жапырац, топырац) тийкаргы реестр сез етип алынды
зрм оларга тусиник берилип, тийисли нускалардан цитата турин-
де мысаллар менен тастыйыкланды. Айырым жагдайларда кыска
Хэм керкем мысаллар табылмаганлыктан гейбир реестр сезлер
тийисли цитатасыз берилди. Бундайлар рус тилинин хэм туркий
тиллес халыкларынын тиллеринде шыккан тусиндирме сезлик-
леринде де ушырасып калады, буны биз де усынылып отырган
сезликтин кемшилиги деп тусинемиз.
Каракалпак тилинин тусиндирме сезлигин дузиуде авторлар
коллективи рус тилинде, сондай-ак туркий тиллес халыклардыц
тиллеринде шыккан тусиндирме сезликлерден пайдаланды. Ка-
ракалпак тилинде шыккан орта мектеп келеминдеги термине-
логиялык хэм еки тилли (каракалпакша-русша, русша-каракал-
пакша) сезликлер де авторларга аз да болса жэрдемин тийгизди.
Тусиндирме сезликтнц цолжазбасын додалагапда ©зССР
6
Илимлер академиясы К^ракалпакстан филиалыньщ Н. Дэ^кара-
ев атындагы тарийх, тил хэм адебият институтыныц филология
белимлери—хэзирги заман каракалпак тили, каракалпак тилиниц
тарийхы хэм диалектологиясы, шыгыс колжазбалары белимле-
риниц илимий хызметкерлери езлериниц бахалы пикирлерин
Хэм де ескертиулерин айтып, жумыстьщ жаксыланыуына жэр-
демлерин тийгизди. Сондай-ак китаптьщ баспага таярланылган
колжазбасын Некие Мамлекетлик университетиниц каракалпак
тили кафедрасынын коллективи хэм де ©збекстан педагогикалык
Илим изертлеу институтыныц Каракалпакстандагы филиалыныц
Каракалпак тили хэм эдебиятын окытыу методикасы секторыныц
илимий хызметкерлери окып шыкты.
Сезликтиц редакциялык коллегия агзалары менен авторлары
„Каракалпакстан* баспасыньщ редакторлары менен бирликте
баспага таярланылган нускасын кайта керип шыгып, буныц са-
палы болып шыгыуы ушын пайдалы кецеслерин берди.
Сезликтиц акырында берилген косымша—жыл, ай, кун, хэп-
те атларына тийисли маглыуматлар сезликти дузиуде пайда-
ланылган эдебиятлардьщ дизими хэм де сезликти баспага та-
ярлаудагы жумыслар толыгы менен филология илимлериниц
кандидаты М. Кдлендеров тарепинен жазылды хэм исленилди.
Сезликтиц авторлары жокарыда атлары керсетилген творчест-
волык коллективлерге тийгизген жардеми ушын шын кеуилден
алгыс айтып, миннетдаршылык билдиреди.
Тусиндирме сезликти дузиу бизде биринши тэжирийбе бол-
ганлыктан онда базы бир кемшиликлердиц болыуы да тэбийгый
жагдай. Бул кемшиликлер тилшилердиц, баспа сез хызметкер-
лериниц хэм баска да жолдаслардьщ эдил сыны менен келе-
шекте дузилетугын кеп томлы тусиндирме сеэликте дузетилер
деп исенемиз.
Сезликке тийисли пикир хэм тилеклер темендеги адреске
жиберилсе болады: Некие—742000, М. Горький кешеси, № 179
„А", ©збекстан ССР Илимлер академиясы Каракалпакстан филиа-
лыныц Н. Дэукараев атындагы тарийх, тил хэм эдебият инсти-
туты.
Филология илимлериниц кандидатларых
УКБПШРбаЁВ А|, КАЛЕН деров м.
1
сезликтин курылысы
1. Сезликке киргизилген сезлер алфавит тэртибинде берилди.
Оннан кейин ^эр бир сездиц мэниси, грамматикалык характерис-
тикасы, иллюстрациялык материаллар жайгастырылды.
2. Атлыклар атау формасында бирлик санда алынды.
Колхоз, ....
Жазыушы, . ..
Шопан, ....
3. Халык, миллет атлары кеплик санда келтирилди.
Туркмен лер, ....
©збеклер, ......
Руслар,........
4. Фейиллер атауыш фейил формасында берилди.
Оцыу, ....
Журиу......
Турыу, . . .
Ислеу, . . .
5. Келбетликлердиц барлык турлери де реестрге алынды.
6. Санлыклардан санак санлар, катарлык санлар, жыйнак-
лык санлар рана алынды (он, жуз, мыц; биреу, екеу, ушеу;
бари ниш, екинши, ушиниш).
7. Фейил дарежелери (езлик, езгелик, ерксиз, шериклик)
жеке реестр ретинде алынган менен аныклама тек тийкаргы
фейилге гана берилди.
8. Рауиш, кемекши сезлер, танлаклар да сезликке киргизи-
лип лексикалык манилери, гаптеги хызмети тусиндирилип мум-
киншилиги болганынша jpp кайсысына мысал берилди.
9. Сезликте омонимлердин ^ар бири айырым макала турин-
де берилип, рим цифрасы аркалы айырылды. Мысалы:
НАСI ат. К,абац устиндеги жун, тук.
КАС II ат. Душпан.
10. 0з алдына колланылатугын баска бир сез бенен бирге
айтылып, тутас бир мани ацлататугын базы бир сезлердин ке-
йининен кос точка (:) койылып мэниси тусиндирилди де мысал
менен тастыйыклаиды.
БАСАР: орынбасар ат. Орынбасар — хызмети бойынша
езинен жоцары турган адамнъщ жэрдемшиси, соныц орнында
^Шпугын одам. Директордыц орынбасары. Мини^р-
дин орынбасары.
11. Бас сез етип алынган синонимлердин тек бире;уине рана
тусиник берилип калганына силтеме берилди. Мысалы:
КАЙБЫ ц. ууайым.
12. Сезлердин мэнилеринен кейин сол уяда ромбиг (О) тан-
басы менен белгиленип фразеология лык тиркеслер берилди зэм
бул бир рет гана бериледи. Олардьщ аныцламасынан кейин
мумкиншилиги болганынша мысаллар берилдй. Мысалы:
К03 ... О Кези катты. Аш коз.
13. Сез шакапларын аныклау ушын ^эр бир сезден кейин
ат.—атлыц, кел*— келбетлик, сан.—санльщ. ал.—алнасыц,
ф.—фейил, р.—рэуши* к. с.—кемекши сез, т. с.—-тацлац сез
т. б. сыяклы грамматикалык белгилер койылды (булардын
улыума дизими „кыскартыуларда" берилди).
14. Стилистикалык характеристика ярный лексиканыц кайсы
Турине жататугынын (диалектлик лексика, терминологиялык лек-
сика т. б.) аныклап керсетиу керек болганда буларра да кыс-
картыулар колланылды. Мысалы: ген. с.—генерген сезлер: диал.
л.—диалектлик лексика. Ауыс. м.—ауыспалы мэниде (будар*
дыц да дизими „кыскартыуларда" берилди).
9
ПАЙДАЛАНЫЛГАН С03ЛИКЛЕРДИЦ ДИЗИМИ
Тусиндирме сезликлер
Азербсцчан дилинин изайлы лугэти. I жилд. Азерба]чан
ССР Елмлер академи/асы нэшри//агы, Бакы, 1966.
Арабиьа-^аза^та шус1нд1рме сездис. Курастырган Оцдасы-
нов Н. Д. „Казакстан* баспасы, Алматы, 1969.
Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка.
В 4-х т. Т. 1-4. ГИС., М., 1955.
Цыргыз тилинин тушундурме свздугу. Кыргыз ССР Илим-
дер академиясы тил жана адабият институты. „Мектеп* бас-
масы, Фрунзе, 1969.
Цазац пг1л1нщ тусшдьрме сезд1г1. 2 томдык 1—2 т. Казак
ССР Гылым академиясыньщ баспасы. Алматы, 1959—1961.
Казац пг1лшщ myciudipMe cesdui. 1—5 т. Казак ССР нщ
баспасы, Алматы, 1974—1980.
Толковый словарь русского языка. Под редакцией проф.
Ушакова Д. Н. В 4—х т. Т. I—4 „Советская энциклопедия*
ГИС., М., 1935, 1940.
Усманов О., Дониёров Р. Русча-интернационал сузлар
изошли лугати. „$збекистон“ нашриёти. Тошкент, 1972.
Туркмен дилиниц сезлуги. Туркменстан ССР Ылымлар ака-
демиясы дил билими институты. Туркменстан ССР Ылымлар
академиясыныц неширяты, Ашгабат, 1962.
Диалектологиялыц сезликлер
Азсрба]чан дилинин нахчыван групу диалект вэ шив э лэ о и
(лугэт). Азерба/чан ССР Елмлэра кадеми/асы Низами адына эде-
биЦат во дпл институту. Азерба]чан ССР Елмлэр академи]асы
нэшриЦаты, Бакы, 1962.
Арабша-Фарсыша сезликлер
Абдулсаматов М. Форс тили (форсча-узбекча лугат). „Уци-
тувчи* нашриёти» Тошкент, 1977.
Арабско-.русский словарь. Составитель проф. X. К. Баранов.
М., ГИС., 1958.
10
Курышжанов А. К. Исследование по лексике „Тюркско-
арабского словаря". Академия наук Казакской ССР, институт
языкознания. Издательство „Наука", Алма-Ата, 1970.
Халидов Б. 3. Учебник арабского язкыка (русско-арабский
словарь). Издательство „Учитель", Ташкент, 1965.
Фразеологиялык сезликлер
Бурганова Н. Б., Махмутова Л. Т. Русско-татарский фра-
зеологический словарь. Казань, 1959.
Кецесбаев I. Казак тлмнщ фразеологиялык сезд1г1. Казак
ССР Былым академиясы пл бшм1 институты. Казак ССР н!ц
„Былым" баспасы, Алматы, 1977.
Кулиев А , Аннануров А., Кулиева Г. Краткий фразеологи-
ческий словарь русского и туркменского языков. Ашхабад, 1963.
Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг кискама фразеология
лусати. Узбекистан ССР „ФАН“ нашриёти, Тошкент, 1964.1980.
Садыкова М. Ру сско-узбекский фразеологический словарь.
Академия намк Узбекской ССР, институт языка и литературы
им. А. С. Пушкина. Издательство „ФАН", Ташкент, 1972.
Абдурахимов М. Краткий узбекско-русский фразеологичес-
кий словарь. Ташкент, Издательство „укитувчи", 1980.
Фразеологический словарь русского языка. Под. ред. А. И.
Молоткова М., 1967.
Орфогрзфзялык созликлер
Каракалпак тилиниц орфографиялык сезлиги. „Каракал-
паке таи “ баспасы, Некие, 1980.
Карацалпац тилиниц цыецаша орфографиялык сезлиги.
Каракалпак мэмлекет баспасы, Торткул, 1941.
Каракалпак тилиниц орфографиялык сезлиги. Дузиуши-
лер: Нурмуханова Э., Нийетуллаев С. Некие, 1959.
Бердимуратов Е., Кутлымуратов Б., Каримуллаев Е. Орфог*
рафиялыц сезлик. „Каракал на цетан" баспасы , Некие, 1980.
Текучев А. В., Панов Б. Т. Грамматико-орфографический
словарь русского языка. „Просвещение" М., 1976.
Каракалпакша-русша цэм русша-каракалпакша созликлер
Карацалпакша-русша сезлик. Дузиушилер: Насыров Д. С.,
Убайдуллаев К. У. ^эм баскалар. ГИС., М., 1958.
Русша-каракалпакша сезлик. Дузиуши Сафиев Т. С. ГИС.,
М, 1962.
Русша-к^ракалпацша сезлик. Дузиушилер: Баскаков Н. А.,
Бекназаров С. Б. цэм Кожуров Н. А. Каракалпакстан АССР
11
Министрлер Советинин жанындагы тил, эдебият з;эм тарийх
илим-изертлеу институты. ГИС., М., 1947.
Русша-царацалпацша сезлик. ©збекстан ССР Илимлер
академияеынын Каракалпакстан филиалы. Тарийх, тил эде-
бият институты. „Советская энциклопедия" баспасы, М., 1967.
Терминологиялык сезликлер
Ахметов С. Эдебияттаныу терминлериниц цысцаша сез-
лиги. „Каракалпацстан" баспасы, Некие, 1972.
Ахманов О. С. Словарь лингвистических терминов. Изда-
тельство „Советская энциклопедия" М., 1966.
Кенесбаев С.,Жанузаков Т. Русско-казахский словарь линг-
вистических терминов. Издательство „Наука" Казахской
ССР, Алма-Ата, 1966.
Казац т1л1н1ц цыецаша этимологиялыц сезд1г1. Казак
ССР ньщ „Былым" баспасы, Алматы, 1966.
Насыров Д. С., Бекбергенов А., Жаримбетов А. Русша-
царацалпацша лингвистикальщ терминлер сезлиги. „К'ара-
цалпакстан" баспасы, Некие, 1979.
Орузбаева В. О. Лингвистикальщ терминдердиц орусча-
кыргызча сездугу. „Илим*4 баспасы, Фрунзе, 1972.
Ру сско-латино-казахский терминологический словарь (ме-
дицина). Составитель Исамбаев М. Издательство академий наук
Казахской ССР, Алма-Ата, 1960.
Баска тиллердиц созликлери
Абдурахимов М. 'Узбекча-русчаафоризмлер лугати. Изда-
тельство „Укитувчи", Тошкент, 1976,
Азерба1чанча-русча лугэт. Азерба]чан ССР Елмлэр академша-
сы iioiupiijjaTbi, Бакы, 1962.
Башкирско-русский словарь. ГИС., М., 1958.
Бегалиев Г., Махмудов X., Мусабаев Г. Краткий казахско-
русский словарь. Казахское гос. издательство, Алма-Ата. 1959.
Древнетюркский словарь. ГИС., М., 1969.
Краткий политический словарь. Гостехиздат, М., 1955.
Краткий политический словарь. Политиздат, М., 1971.
Киргизии-ору сча сездук. Тузген. проф. К. К. Юдахин „Со-
ветская энциклопедия" басмасы, М., 1965.
Кошгарий М. Девону луротит турк. 3 томлик. 1—3 т.
Узбекстоп ССР „ФАН" Нашриёти, Тошкент, 1960, 1963.
Махмудов X., Мусабаев F. Казацша-орысша сезд1к. Казак
ССР Гылым академиясыныц баспасы, Алматы, 1954.
Навоий асарлары лугати. Тузувчилар: Шамсиев Порсо,
Ибро^имов С. Гафур Голом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти,
Тошкент, 1972.
12
/Ожегов С. И. Словарь русского языка. Издательство „Сор-
вете кая энциклопедия*, М., 1972.
Персидско-русский словарь. Составил Миллер Б. В. ГИС.,
М.» 1953.
Русско-ногайский словарь. Черкасский научно-исследователь-
ский институт, ГИС., М., 1956.
Русско-узбекский словарь. Издательство „Укитувчи", Таш-
кент, 1972.
Словарь иностранных слов. ГИС., М., 1954.
Словарь русского языка. В 4—X Т. 1—4. ГИС., М., 1957,
1961.
Словарь синонимов русского языка. В 2-Х т.Т. I—2. Ака-
демия наук СССР.. Институт русского языка, Издательство
„Наука", Ленинградского отделения, Л., 1970—1971.
Словарь современного русского литературного языка. В 17
т. т. 1—17. Издательство АН СССР „Наука", М.,—1950—1965.
Турецко-русский словарь. Составил Магазаник Д. А. ГИС.,
М., 1945.
Узбекча-русча лугат. ГИС., М., 1959.
Созликте пайдаланылган баска да эдебиятлар
1. Жокарыдагы керсетилгениндей иллюстратив материал
явный сездиц мэнисин де мэни езгешеликлерин айырыу,
аныклау ^эм дэлиллеу ушын келтирилген мысаллар хэр кыйлы
адебиятлардан киргизилди. Мэселен, фольклорлык материаллар-
1 дан, здебий шыгармалардан, топламлардан, сабаклыклардан, га-
зета-журналлардан, аудармалардан усы сыяклы баска да
адебиятлардан алынды. Бул келтирилген мысаллар кагыйдага
сэйкес документлестирилйп, бунда тек шыгарманын авторы рана
скобканыц ( ) ишине алынып корсетилди. Мэселен, (Юсупов И.),
(Кайыпбергенов Т.) т. б. Авторлардыц фамилиялары ^эм атлары
i Кэр турли болып келген жагдайларда темендегише керсетилди.
Мэселен, (Ирманов К-, Ерманов !{., Ерман улы К.,); (Мэжитов С.,
Мэжит улы С.) т. б,
2. Сезликке дэстанлардан келтирилген мысаллардыц йшинде
дэстанныц аты скобканыц ( ) ишине алынды. Мэселен* (Алпа-
мыс), (Коблан), (Мзспатша), (Ер ^ийуар), (Кырк кыз), (Канша-
йым), (Курбанбек). т. б.
3. Классик шайырлардыц шыгармаларынан мысаллар алынып.
олардыц да авторлары скобкада () берилди. Мэселен* (Жийе i
жырау), (Эжинияз), (Бердак), (©теш), (Омар), (Гулмурат) т. б.
4. Совет дэуириндеги жазыушылар менен шайырлардыц шы-
гармаларынан мысаллар киргизилди. Мэселен* Дабылов А., Ну-
рымбетов С., Мэжитов С., Шамуратов Э., Фазылов И., Назбер-
генов Д., Дэрибаев М., Айымбетов К-* Дэукараев Н., Жапа-
ков Н., Бегимов А., Ирманов К., Аймурзаев Ж., Юсупов И.,
13
Жумамуратов Т., Кайыпбергенов Т., Кайыпназаров Б., Султа-
нов К., Бекимбетов А., Сейтов X., Сейтов Ш., Нажимов Т.э
Есемуратов Г. Есемуратова Г. кам баска да кернекли жазыу-
шыларымыздыц кунлы шыгармаларынан мысаллар алынып пай-
даланылды.
5. Халыктыц ауызеки творчествосы кам фольклорлык шы-
рармалардан алынган мысаллардыц изинде китаптын аты скоб-
каныц ишине алынып, оный базыбиреулери кыскартылып
берилди. Мэселен, (К К- X. Е.).—„Каракалпак халык ертек-
лери“; (КК. X. К-)«—«Каракалпак халык косыклары"; (КК. X.
лег. анекд.).—„Каракалпак халык легендалары кэм анекдотла-
ры“; (КК. X. Н. М.).—„Каракалпак халык накыл-макаллары".
6. Сабацлыклардан киргизилген мысаллардыц изинде сол
китаптыи аты скббкага алынып, айырымлары кыскартылып
керсетилди. Мэселен, (Эд. хрест.).—„Эдебият хрестоматиясы44;
(Эд. жыйн.).—„Эдебият жыйнагы".
7. Газета-журналлардан алынган мысаллардыц изинде сол
алынган газета ямаса журналдыц аты скобканьщ ( ) ишине алы-
нып, базыбиреулери кыскартылып берилди. Мэселен, („Кыз. КК“-
г.).—„Кызыл Каракалпакстан" газетасы; («Сов. KK-tt г,).—„Совет
Каракалпакстаны" газетасы; („Эм. д." ж.).—„Эмудэрья" журналы.
8. Хэр кыйлы эдебиятлардан поэма, повесть кам гуррицлер-
ден, сондай-ак аударма шыгармалардан келтирилген мысаллар-
дыц изинде авторлардыц китаплардьщ атлары скобка ишине
алынды кэм гейпаралары кыскартылып берилип, булардыц базы-
биреулери шэртли кыскарты^ларда керсетилди.
ШЭРТЛИ КЫСКАРТЫУЛАР
аа.—авиация
ал. — алмасык
анат. — анатомия
архат, —архитектура
астр. — астрономия
ат. —атлык
ауыс. —ауыспалы
эд. —эдебият
эд. жыйын. —эдебият жый-
нагы.
эд. аль. —эдебий альманах
эд. хрест. —эдебият хресто-
матиясы
„ эмудэръя “ ж.—„ эмудэ рья “
журналы
эс. —эскер
биол. —биология
биохим. —биохимия
бот. —ботаника
бухг, —бухгалтерия
вет. —ветеринария •
геогр. —география
геод. —геодезия
геол. —геология
геом. —геометрия
геоф. —геофизка
гон. с. —генерген сез
грамм. —грамматика
диал. — диалектология
дин. —диний
ел. г.—еликлеуиш сезлер
*жас ленинши* г. — „жас
ленинши" газетасы
жерг. с.—жергиликли сез
^жеткиншек* г.— „жеткин-
шек“ газетасы
зоол. — зоология
иск. —искусство
кел. —келбетлик
к. с. —кемекши сез
ц. —карац
ц. с. — каратпа сез
цц. р. с. —царацалпакша-
русша сезлик
ЦК. кем. атл. —каракалпак-
стан комсомоллары атла-
ныста
КК. х. ц. —каракалпак* халык
косыгы
цц. х. к., к. к. —каракалпак
халык косыгы; кызлар ко-
сыгы
цц. х. е. —каракалпак халык
ертеги
цц. х. с. ж. —каракалпак
халык салт жырлары
цц. х. лег. энекд. —кара-
калпак халык легендалары
^эм энекдотлары
КК. — поэз. ант. — каракал-
пак поэзиясыныц антоло-
гиясы
9цыз. цц* г. —„Кызыл кара-
калпакстан* газетасы
ъКыЗ'Муг* ж. —„кызыл му-
раллим“ журналы
лог. —логика
м. с. —модаль сез
мат. —математика
мэс. —мэселен
мед. —медицина
метеор.—метеорология
миф. —мифология
муз. —музыка
мыс. —мысалы
пед. —педагогика
полигр. —полиграфия
поэт. —поэтика
психол. —психология
рад. —радио
р. —рауиш
сан. —санлык
„сов.цк* г. — „совет царакал-
пакстаны" газетасы
сейл. т. сейлеу тили
сия. — сиясий
СП. —спорт
т. ж. —темир жол
т. с. — тацлак сез
тар. с. —тарийхый сез
тех. —техника
типог. —типография
физ. —физика
физиол. —физиология
филос. —философия
фин. —финанс
фоль.—фольклор
хим. —химия
шахм. —шахмат
эк. —экономия
экспр. —экспрессив
эл. —электр
эмоц. —эмоция
этн. —этнография
юр. —юридика
ШЭРТЛИ БЕЛГИЛЕР
О — тураклы сез тиркеслерди ^эм фразеологизмлерди ези-
нен бурын турган сез мэнилеринен айырыУ ушын !ромбиг} ко-
йылды.
... —цитата ишиндеги цысцартылган жер.
16
КАРАКАЛПАК алфавити
Аа Ээ Бб Вв Гг Ff Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк КК Лл Мм Нн Ин Оо 0е Пп Рр Сс Тт Уу ¥у УУ Фф Хх Цц Чч Шш щщ Ъъ Ыы 1 Ьь Ээ Юю Яя
17
A. 1. Каракалпак алфавитиниц биринши цэриби, ашыцусъ-
уан дауыслы езиулик сес. „А“ десен аягын „Т“ десен таягын ке-
тереди (К- К- X. Н.). 2. 7иркеуиш. Ол кетти а мен кайттым. 3..
Цауыслау, ун шигарыу, дауыс бериу, мацуллау, тацланыу
сезимлерин ацлатады. А... солай ма?
АБАД К- Абат.
АБАДАН кел. Жеткиликли, мол, коп, цургын, баршылык.
Заманымыз енди болды абадан. Кэмбагалга нэубет жете бас-
лады (А. Муусаев). Биз пахтакеш халыклар азат шыгыста, Жа-
саймыз абадан шадлы турмыста (И. Юсупов). Эдпра калгыр
тууган жер. Болмаган сон абадан (Жийен жырау).
АБАДАНЛАСТЫРЫ^ абаданласыу фейилинин езгелик даре-
жеси.
АБАДАНЛАСЫУ ф. Кургынласыу* молшылыцца ерисиу,
байыу, гуллениу, осип жетисиу. Бизин максетимиз куннен-кун-
ге абаданласыу.
АБАДАН ЛЫК ат. Молшылык, токшылык, бар лык, кур-
гынлык, усетискенлик. „КуУаныш койынга толган дэуирде, Ба-
хыт абаданлык болран дэуирде (И. Юсупов). Абадан-
лык кэм гулленген ураны, Халкымыздын калеп алран ерки
бул (И. Юсупов).
АБАДАIППЫЛЫК ат. Молшылык, жетискенлик, цургын
дэуир, абш'анлык. Арык мерген жиритлери менен ац аулап, ели
халкы абаданшилы^та жасап, жаксы турмыс кеширипти
(К- X. Е.).
АБАЖУР ат. Жарыцлыкты бир орынга жыйнаклап топ-
лау ушын лампаныц устине орнатылкан (гезлеме, цагаз
т. б. Hjpce.iepdeH жасалкан) хожалыц ускенеси* ишра кал-
пак.
АБАИ ат. Кор/аныш, саклык, ес, абай-сиясат.—Сен бил-
мейсец мшит жаным, Опын менен тен кудайым, Керек емес-
бос абайыц, Тек тур—деди Айдос баба (Бердак).
АБАЙЛАУ ф. Се рясу, серли болыу, сак болыу, сезиклениу,.
Кэ^иплениу. Абаи лап карасам, отырган кептиц ишинеп анам
козиме тусе конмады (О. Хожаниязов). Бул созиме кулагыц;
сал, Акылыц болса Кулон болыс, Сез мэнисин аба it лап кал,,
Зейнин болса Кулон белые (Бордак).
is
АБАИЛЫ кел. Дыццатлы. сер ли, эсте-акырын, жай ме-
нен. сац. Буны енди тюрмага алып бара берин, кашырып алмац,
аба илы болын, тусиникли ме? (К. Ирманов). А б аилы бо-
лид курдас,-деп Караматдийин сезин ныкыртып койды (Ж. Ай-
мурзаевк
АБАИ-СИЯСАТ ат. Квзабага цыр керсетиушилик. Шопан-
ларва келип, абай-сиясат кылып тусингенлерине нэсият
айтып, ханнан келген жасауыл не деп турыпты.—Шык дэрриу,
боям аса ^атаман — дедим жорта (0. Хожаниязов).
АБАЙСЫЗ р. Ацламастан, байцаусыз, байцамастан, дык-
катсыз, серсиз, ансыз, билместен, гапылда, ацлаусыз. Таудан
бир шакырымдай етти ме, етпеди ме, абайсыз киятырван ке-
линшек селк ете калды (Ш. Сейтов). Сонда абайсыз келип
демде, Биреу кезин басты эсте (И. Юсупов).
АБАЙСЫЗДА р. Ацсызда, ацлаусызда, ойламастан. га-
пылда. билместен, байкаусььзда, ойламаган жерден. Ол саз
ылай батпакты сызып киятырганда, а байсызда тайып кетти
(Аралбаев). ©зиниц айтыуынша, ол томар геулеп атырванда
абайсы зда аякларын балта менен шауып алыпты (Э. Шаму-
ратов).
АБАЙСЫЗЛАУ р. Серсизлеу, байкаццььрамау, гумансыздан,
билицкиремеу, гапылда. Алдындары инилери абайсы зла у
турвандал Кок желкеге салады (Бердак).
АБАЙСЫ ЗЛЫ К, ат. Ацсызлыц, абайламаушылык, билмей
калыушылык, серсизлик, гедеклик, цэуипленбеушилик. Абай-
С Ы 3 л ык - кэуипли ИС.
АБАК ат. )Кылымньщ етеги, тети, жийеги. Ара-тура сал-
ган жылым, абарнм, Майлаванда уйип келер цабагын (С. Ну-
рымбетов).
АБАТ кел. Баршыльщ, молшылыц, тоцшылыц, кургынлык,
цургынлылъщ, жуцналылыц, жеткиликлилик, мол, бар, агыл-
тегил, есап-сансыз, таусылмайтугын. Жийеыге ^ак нэзер сал-
ды, Мал дуньясы абат болды (Бердак). Абат етип техни-
капыц турлерин, Боледи онер советтиц елин (Ж. Аймурзаев).
АББАЗЫ ат. Бурынгы Хийуа ханлыгыныц тусындагы пул
бирлиги. Бэршеси еки аббазы. Байга болмас кеби-азы, Бол-
сын бийшара разы, Хакысын бергил шерменде (©теш шайыр).
О Аббаз п\зтл—^эзирги он бес тыйынгатец.Б^с жыл жур-
дим аббаз тайн тиллага, Бул дуньяга шыкканымнан не пай-
да (Омар шайыр).
АББРЕВИАТУРА ат. Сезлердиц жазыудагы шэртли турде
цысцарпгылыуы, сондай-ак еки ямаса бир неше сезлерден цыс~
картылып алынган сез. Мысалы: МТС, райком, колхоз, НГУ.
АБЗАЛ I р. Артыцмаш. жаксы, дурыс, тэуир. Бул куйик-
тен фронтка кеткеним абзал foh (К. Султанов).
АБЗАЛ II ат. Курал-сайман ер-турман. Атасы Байбори
балам атка минер деп нийет етип соктырып койган он карага
турарлык ат абзалы бар („Алпамыс").
19
АБЗАЛЫРАК кел. Мацулырац, дурысырац, жацсырац, ар-
тыцмашырац.—1<ане, не цыласац енди? Оли боласан ба, тири
боласан ба?... буйтип ырыл-тырыл кун кеширгеннен олгениц
абзалырац! (О. Хожаниязов).
АБЗАЦ ат. Таза жолдан басланган жазы$, бир таза жол-
дан екинши таза жолга шекемги аралыц, жазыудагы ец дэс-
лепки жол. Абзац тан жазыу.
АБИТУРИЕНТ ат. Жоцары оцыу орнына кириуши, доку-
ментан енди рана тапсырран сцыушы.
АБОНЕМЕНТ ат. Бир нэрседен пайдаланыу ушын алынган
документ, келисим бойынша бир нэрсени шэртли уацыпъ
ишинде тийисли ба^асы менен пайдаланыу правосы, ^уцуцы.
Театр абонемента. Автобус абонемента.
АБОНЕНТ ат. Абонементке ийе болган адам, абонемента
бар киси. Телефонный абонента.
АБОРТ ат. Баланы уацтынан бурын операция жолы ме-
нен алып таслау усылы, бойдан тусириу жолы.
АБСОЛЮТ I ат. Идеалистлик философия тусинигин^е
элемниц мэцгилик езгермейтусын дэслепки негизи (рух. сана).
АБСОЛЮТ II кел. Тураклы, тыянацлы.
АБСОЛЮТ III ат. Идеалистлик философияда хэмме нэрсениц
нэцги х,эм езгермес негизиниц ^акыйцатлыры.
АБСОЛЮТИЗМ ат. Мэмлекетлик бир адамныц шексиз
басцарыу формасы.
АБСОЛЮТЛИК кел. Шексиз, шекленбеген, путкиллей,
шексизлик, патшалыц.
АБСТРАКЦИЯ ат. Заттыц белгисине, цэсийетине царл-
мастан ой лап шыгарыу.
АБЫЗЭМЗаМ ат. Зэмзэм сууы, мусылманлардыц теберлк
деп есаплайтугын кэбаныц жанындагы цудыцтыц сууы. Абы-
зэмзэм яцлы шийрин сууыц бар. Уатан жерин абат еткеи
дэрьясац. (С. Нурымбетов). Абызэмзэмниц сууыидай биреу-
лердиц таза му^аббатын урладын сен нэлетий урыс (О. Хожа-
ниязов).
АБЫЛАЙСАЦ ат. 1. Парсышаабинэйсан—нэйсан (апрель)
айында жауран жацбыр, бэцэр жа^ыны, несер. 2. Миф. Ба-
зац, царица л пац халыцларында гезлесетурын ацызларда дузде
елген Абылайсац батырдыц денесин жууыу ушын жауган
жацбыр. 3. Сел болып аццан кез жасы. Абылайсац жам-
гырдай. Кнзпнпц жасы мелтилдеп, Етегине куяды (А. Дабылов).
АБЫНЫУ ф. Баптырылыу, суриниу, кеплениу, тапланыу,
ет бетинен. тусиу. Муширип кацап етип, ердин устинен секи-
рип, аттыц жалына абынып кетти (К. Султанов). Калганлары-
мыз ошакка абынып, молла дегерек болып отырмыз (К. Сул
танов).
АБЫРЖЫ кел. Муздыц ^элсиреген $ацты, цолайсыз, хрл~
сиз, кэуипли. Муз лэлсиреп, жол абыржы болтаннан берли
уйине келгенди де цойды (А. Бегимов). Муз бир цатып бек-
20
лемлеспей турын, жыллы болып кетсе, абыржы болып усти-
лен адам журе алмайды (К. Ирманов).
АБЫРЖЫУ ф. Гудиклениу, гуманланыу, тынышсызланыу,.
гнжарланыу. Ол езинин а б ыржыу ойларын Маман менен*
ортакласпады (Т. Кайыпбергенов). Зоя достынын биймезгил
/ацытта уйкылап жатканыка абыржы^ ойлары пайда болды
(Ав Бекнмбетов). Кара козлерде аб ыржыу пайда болды:
(Т. Кайыпбергенов).
АБЫРОЙ ат. 1- Апгац, дацц, мэртебе. Колхозшылар ара-
сында, район алдында искерлик кутэ а бы рой (К. Досанов).
2. Адамгершилик, цэдир-цымбату уят. Адам болсац абыро й
изле, Отырар орныцды гезле, Тиллерицди тартып сейле, Ал-
ман—деди Айдос баба (Бердак). 3. Еледе^ оцлы, жарсы, цолай,
дурыс, сэтли, кеуилдегидей. Абыро й, гаяк жеген баланын
денесине дак туспеген екен (К. Айымбетов). Шертип калмак
кетти парен, Экен сенин Есет герен, Болыс болсац адам жер ец5.
абыро й аксакал болганыц (Бердак). О Абырой барда—цэдирли
уакытта, ертерек, уацтында, алдын алып, кун бурын, гежени
тегшъ алмастан бурын. Камшы басып атыпа, Бурылмастан ар-
тына, Абырой барда ауылга. Атыныц басынбурады (Бердак).
Телефонный трубкасын усы абыро йы м н ыц б ар ы нд а
жыллы орнына апарып койдым (О. Айжанов). Абырой тогиу'—
к; эд up ин кетириу, абыройын цашырыу, ба^асын тусириу, абы-
ро йсызланыу, цэдирсизлениу. Ат сууытып жеткенде, абырой-
д ы тектиц бе („Кырккыз"). Ауызын урадай ашкапы, Абы-
ро йыныц ца шканы (Бердак). Абырой-атак—адамгерши-
лик у цэдир-цымбат, унт, дацц, дэреже, мэртебе. Ол езинин
тунгыш перзенти болтан кызы Соняны ауылдын улкен байлары-
нын бири—ийшан Кулбайга берип, езинин абыро й-атагын
тары да жокары кетереди (С. Айний).
АБЫРОЙЛЫ кел. Даццлы, атацлы, цэдирли, мэртебели,
кэтерели, сыйлы, ^урметли, праволы. Шофер еди абырой-
лы, хурмет грамотасын алган (Ш. Артык). Бул ауылымыздын
а б ы р о й л ы аксакалы Отеп молла деген (К. Султанов).
АБЫР-САБЫР р. Ала топалац, апыр-тапыр, патырапц
асыгыс-усигис, ерсили-карсыльь, тэртипсиз. Бул не деген
абыр-евбмр г
АБЫСЫН ат. Еки агайинли жнгиттиц улкениниц келин-
тега кашкенесиниц келаншегане абысын болады. Бизин аб ы -
сын г<штин посгеллесин айтады (К. Султанов). Агайин татыу
болса мал кеп болады, абысын татыу болса ас кеп болады
(КК- X. Н.).
АБЫСЫН-АЖЫН ат. Тууысцан ага-инали адамлардыц,
урыулас агайинлердиц ^аяллары бири-бирине абысын-ажын
болады. Ууайым куртты-ау динкемди, Кайры басты-ау енсемдн,
Калай таслап кетемен, абысын-ажын ел сени (G. Хожа
ниязов). „Куйеу бала келетугын кусайды* деп абысын-
21
а ж ы ннын сыпсыды шыккан уакыття „Кайыптын кызы кашып
кетипти* деген хабар сап ете калды (К. Султанов).
АВАНГАРД ат. Алдыцсы, бастагы, биринши, жол кер сет-
киш, у лги керсетиуши, атланыс жасаеанда эскерлердиц ец
алдыцры тобы. Рабочийлар шыныккан алмастай, ©зи истец
баскаларга авангард (Э. Шаму ратов). Коммунистлер рабо-
чий класыныц авангарды.
АВАНС ат. Ислеген ас ^ацысыныц ушынан алыу, то лык,
емес, белгили мурдары, расчеттан бурынырац алатурын ацша.
кл аванс ты аз алсан, табелыцикке екпелеп келеди (Б. Ис-
майлов). Аванс акшасын аларда таяр, Бундай жалкауларта
зат бермеу керек (С. Нурымбетов).
АВАНТЮРА ат. Хэдиисе, ^ийлекерлик, ^ийлекерлик сия-
cam, ^эдийселерге тусиу, х^Р цыилы жолларра тусиу, Эске-
рий авантюра, сиясий авантюра.
АВАНТЮРИЗМ ат. Авантюра жолына тусиушилик
АВАРИЯ ат. Машина механизмниц бир жериниц бузы-
лыуы, бузылыу, цыиралыу, сэтсизлик. апат, цэуип. Машина-
ны а в а р и я с ы з айдау.
АВГУСТ ат. Жыллык календарыныц сегизинши айы.
АВИАБАЗА ат. Складлары, ремонтлау мастерской лары
:уэм езлерине типасли ускенелер менен тэмийинленген белим-
лера бар аэродром.
АВИАМОДЕЛИЗМ ат. Планер %эм ушыушы самолёт мо-
деллериниц цурылысы хэм ушырылыуы.
АВИАМОДЕЛИСТ ат. Авиамоделизм иси менен шурыл-
ланыушы адам.
АВИАМОДЕЛЬ ат. Ушы\пиы аппараттыц модели.
АВИАПОЧТА ат. Почтаны %ауа жэлы менен жеткериу,
аманаттыц хауа жолы арцалы жиберилиуи.
АВИАТОР ат. Лётчик, ушкыш, ушыушы, ушыу менен шу-
рылланыУшы, хауа-жол цатнасында ислеуит.
АВИАЦИЯ ат. Хауада журиу цуралы, ^ауадагы ушыудыц
Хэрекет етиу у силы. Улкен кысцы палаткага да жада авиа-
ция мсктсбдп пнткергеп жас лётчиклер ^эм штурманлар жый-
налган едп (Н. Дэукараев).
АВТОБАЗА ат. Автомобиль лер сацланатурын, заказ бо-
йынша жумсауга берилетугын транспорт мэкемеси.
АВТОБИОГРАФИЯ ат. (Эмир баяны, ез емир баяны-У?ъ\л-
жанпыц жалгыз атынан баска .\еш бир автобиография-
сына тийисли маглыуматыныд болмаганы излеудибираз цыйык-
ласты рыуы мумкнн (А. Бекимбетов).
АВТОБУС ат. Адамларды тасыитусын кеп орынлы авто-
мобиль. Узац жолды кыскартып, авто б у с ц а жедгизген
(Т. Сейтмамутов). Трамвайы, автобусы доцгелеп, децге-
лек тур бир-бнрипе мипбслеп (М. Дэрибаев).
АВТОГРАФ ат. Автордыц ез целы менен жазылран цол
жазбасы, езиниц цойсан целы. Ширкеу дийуалларында еткен
эсирлерде жазылган рус солдатларынын толып атырган а в in о -
граф жазыулары бар (К. Айымбетов).
АВТОЗАВОД ат. Автомобиль заводы, автомобилълер со*
FbutamyFbLH завод, автомобиль ислеп шыгаратугын жер9 орын.
АВТОКОЛОННА ат. Алые жолга шыцканда бирге журе-
тугын машиналар топары (автобуслар}. Ушинши куни тунде
фронт линиясына душпаннын автоколоннасы жакынлап
киятыр деген хабар алдык (Н. Дэукараев).
АВТОЛ ат. Автомашина, автомобиль тракторларды %э-
рекетке келтиретугын, цурылысларын майлайтугын майдыц
тури, машина майы.
АВТОЛАВКА ат. Кешпели дукэн, автомашинаныц ишине
жайгастырылган, цэлеген жерге барып сауда етеберетугын
дукэн. Иним усындайыц барда» автолавка бекитсе мен
де ислеймен (К. Жуманиязов).
АВТОМАТ ат. Ишки механизмлердиц куши менен езинен-
ези жумыс апара алатугын цурал, езинше ислейтугын аппа-
рат, эсбап. Телефон автомат.
АВТОМАТЛАСТЫРЫУ ф. вндирис орынлардаайырым жумыс-
ларды ез-езинен ислене беретугын етиу, ез-евинен ислеп бе-
ретугын эсбапларды орнатыу.
АВТОМАШИНА ат. Автомобиль, автобус, жук тасыitту-
гын ямаса жецил машина. ГАЗ-69 маркалы жецил автома-
шина алга карай зуулап кетти (А. Бекимбетов). Душпаннын
15 самолёти, 5 танка, 14 автомашинасы жок етилди
(Т. Кайыпбергенов).
АВТОМОБИЛЬ ат.Адамларды.^эр турли жуклерди тасый-
тугын машина, транспорт. ...районга баратугын автомо-
биль жолыныц дэрбентине жолаушылар биринек соц бири
келе баслады (О. Хожаниязов).
АВТОНОМИЯ ат. Белгили бир халыцтыц езин ези бас-
царыУ зууцуцы, миллий правосы.
АВТОНОМИЯЛЫ кел. &з еркине ийе, езин ези басцарыу
правосы бар республика. Автеномиялы республикамыз-
да химия санаатын тез пэт пенен рауажландырыуда (О. Берди-
муратов). 1924-жылдын октябринде Каракалпакстан автоно-
мия л ы области дузилди (Д. Ешимбетов).
АВТОПОРТРЕТ ат. Художниктиц ези тэрепинен исленген
езиниц (портрета) суурети.
АВТОР ат. Илимий х&м эдебий шыгармалардыц х^эм
т. б. мийнетлердиц ийеси. деретиушиси. Баспа сез баскармасы
болмай табы, Отырды буйрык жазып автор лар га (И. Юсу-
пов).
АВТОРЕФЕРАТ ат. Кандай да бир илимий изертлеудиц
автор тэрепинен ец цыеца етип жазылган тури.
АВТОРИТЕТ к- абырой.
АВТОР ЛЫК ат. Илимий, эдебий мийнет деретиушилик,
23.
автор болы$. Жаксы жыр деретсем, Авто рлыцтан да бас
тартар едим (Г. Есемуратов).
АВТОРУЧКА ат. Сыясы перора ъз-езинен цуйылып тура-
тур ын ручка.
АГЕНТ ат. Басца бир елдиц жасырын тапсырмасы менен
келген адам, уэкил, елши, жасырын тыцшы. ... англичан им-
периалистлериниц агентлери болган туркмен феодаллары
Бозатауды жауызлык пенен шапты (Б. Исмайлов).
АГЕНТСТВО ат. Кандай да бир шелкемлестирилген мэм-
лекетлик мэкеме.
АГЕНТУРА ат. Жасырын марлыуматлар жыйнау ушын
шелкемлестирилген елшилик хызмет.
АГИТАТОР ат. Кепшилик арасында угит-нэсият жумы-
сын жургизиуши адам. Усы бригадада баскалар менен жумыс
нелеп агитатор л ы цт ы да алып баратурын Атамурат.—
Эне агитатор киятыр екен деди соныц арасында бир кол-
хозшы (Т. Кайыпбергенов).
АГИТАЦИЯ ат. Угит-нэсият.
АГИТПУНКТ ат. Угит-нэсият иси менен шурылланату-
рын жер, адамлар арасында сиясиг, массалыц жумысын жур-
гизетурын жергиликли мэкеме.
АГРАРЛЫК кел. Жерди пайдаланыура ^эм ийелеуге ти-
йисли. Аграрлыц реформа. Аг р а р л ы к мэселе.
АГРЕГАТ ат. Бир неше турдеги машиналардыц бирикпе-
си, цурамалы машиналарда цэр турли детальлардыц бирик-
песи, }$эр турли типтеги бир ямаса бир неше машиналардыц
биригип улыумалыц иске цосылыуы.
АГРЕССОР ат. Басып алыушы, басцыншы.
АГРОНОМ ат. Агрономия бойынша цэниге, маман, ауыл
хожалыц ислери бойынша цэнигеликти ийелеген киси. Элий
ага бир неше жыллардан берли „Кегейли14 совхозыныц бир
участкасында агроном болып ислейди (О. Хожаниязов).
АГРОНОМИЯ ат. Жерди ислеу хэм ауыл хожалыры х;ац-
цында илим. Агрономиялыц лабораториялар дузилди
(О. Бердимуратов).
АГРОТЕ/Xi 1ИКА ат. Ауылхожалыц егинлерин ислеудиц сис-
тем асы, дийханшылыц х^эм оларды рауажландырыу шаралары,
илажлары. Барлык агротехника жетискенликлерин кец-
нен колланыу зэрур (О. Бердимуратов).
АГРОХИМИЯ ат. бсимликлерди ауцатландырыу. оларды
(жацсы жардайда) рауажландырыу тууралы илим% есимлиы^
лерди турли зыянлы нэрселерден цоррау х^эм т. б. илажлар
кериу усылы.
АГРОХИМИЯЛЫК кел. Агрохимия Fa тийисли. А гр о хи-
ми я л ыц лабораториялар дузилди, (О. Бердимуратов).
AFA ат. 1. дке, ата. Ата баласын жибергиси келмеди, бала
a f а с ын жибергиси келмеди (К. Ирманов). 2. Еки, уш арайин-
ли тууысцанлардыц улкенлери. Тууыскан арасыныц ме^ри-
24
иан жузин кергенде кишкене Орынбек колын шаппатлап гор*
бац-горбан етип койды (Т. Кайыпбергенов). 3. Ел а расы, оша>а*
сы, жасы улкен9 копти керген, кэтцуда. Уллы бабамыз Майцы
бий, Онын улы Жайылган бий, Жайылган улы Нагатай бий,
журтка ара болран екен (Бердак). Жебемесе орыс a f а ц, Ке-
•дешэпиц туман еди (И. Юсупов). Каракалпакта калалардыц
a Fa с ы, Кермегенге эрман екен Конырат (И. Юсупов).4. К,ара-
\цалпац турмысында цаяллардыц оз ерин нарыз аты менен
айтылмаканда хуэр турли мэнислерде айтылады. Жау тез ара
да жецилер ме екен a f а с ы—деп сол уакытта ерине тигилип
(К. Султанов).
AFA-AFIA ат. Эке-шеше, туусан-тууысцан, улкен-киши.
Кундизинде a f а-а паларымыз атызларда ислейди (А. Бе-
кимбетов).
AFA-БЕГЛЕР ат. Жасы улкен, жасы кишилер, ^урметли
отагасылар, халайыцлар, ел-журтлар, жасы улкен, жасы
киши яр дослар. —Эне a f а-беглер, ендиги гэп сизлерден
(К- Аралбаев). ©зициздики болса дейсец, A f а-б е г л е р барып
кореец (0теш шайыр). A f а-б еглер, тартса жат-журтка не-
си п, Душпанлар кууанар кекейин кесип (Бердак). A f а-б е г-
лер сыртым путин, ишим жанып болды тутин, Асырып залым
взиниц ^эддин. Хеш бир рэ^им кылган емес (Бердак). Ара-
бе г л е р тыцласац сез. Мен сорлыга сальщлар кез, Жигирма
торыз отыз. Келген, келгинди емирим (Бердак).
АБАБЕК ат . Басцарыушы, шолкемлестириуши, басшылыц
ети$ши киси. 2. Меншикли ат, исим.
АБАБИЙ ат. 1. г. с. Хэмел, бийлик. 2. Ойынныц тури,
отырыспаларда кепшиликтиц ишинен биреуин аса сайлайды,
ойын соныц басшылыеында алып барылады, сол адам не айтса
созсиз орынланыуы тийис. Халыктыц урп-эдетинен калып кет-
кен „а f а б и и* ойынлары ойналды (К- Айымбатов).
АБА-ЖЕН.ГЕ ат. Озинен улкен асасы ^эм оныц ^аялы9
жасы улкен, жасы киши тууысцанлары. Косыбай тубалап, тол-
ганып, акыры шапанды сандыктын терине таслады да, бас елши
ези болып, a f a-ж е цг е с и ни ц рийзалыгын ези алып келди
(К. Султанов).
AFA-ИНИ ат. Тууысцан еки жигит, аеасы менен иниси,
дее-яраны. Артымда a f a-и ним жок, Журегимнен етип жур
ОК (Бердак). Оныц арка суйери, тууыскан-туу ран лары путкил
коллективи, а Fa-ин и курдаслары (0. Айжанов).
АБАЙ ат. (Эзинен жасы улкен киси, атын билмеген жасы
улкенге хабарласыу. Алламберген акай абыройлы хожалыкка
айланды (Ж. Аймурзаев). Бул ауыл сакшысы Ерназар a f а й-
д ы ц ^аялы Гулпарша жецгей екен (Э. Шамуратов).
АБАЙИН ат. Туусан-тууысцан, уры^лас, ата-бабалары
тууысцан адачлар. Af а и и ни ц кеп болса адам тиймес, ке-
се^иц узын болса колын куймес (КК- X. Н.) Кызга жудэ сульф
унт агайинли жигит ашык болады (3. Насруллаева). Себеби
Есенгелди менен Косыбай ар-намысы шерик a f а й и н
(К. Султанов).
АРАЙИН-ТУУРАН ат. Тууран-тууисцан, тамир-таныс,
урыулас.—X райи н-т у ур а нлар д ыц колында уш-терт,
жанлык бар, бир бузаулы сыйыр бар, Соларды саттырмасан бас-
ка не?—деди шын кеули менен (@. Айжанов). Агайи н-т у у-
F а н ла р и менен мунласты (К. Ирманов).
АРАЙИНШИЛИК ат. Тууисцаншилиц, эюациншилиц, та-
тиушилиц, цэуендершилик. Ийшан Кулбай менен Шакул ара-
сындагы ара йиншилик катнас узилди (С. Айний).
АЕАЛЫК ат. Ж асы улкенлик. самхорлиц, жол басшылиц,
цэуендерлик. Ескен желдей ете берди балалык. Жигит болдым
кем-кем келди a f а лиц (Т. Жумамуратов). Оныц a f а лиц
журеги сенин менен бирге еди (Ж. Аймурзаев).
АРАРАЦЛАУ ф. Бир нэрсениц шала~шарпи кериниуа, узац-
тан бозарацлап кезге тусиуи, бозарип кериниу, елеслеу Кун
иурына шагылысып, кардай арарацлайди (Айбек). A f а-
рацлап тан атып киятыр (О. Хожаниязов).
АРАРБУЛАК кел. Молшилиц, асип-тасиушилиц, таусил-
майтурин. Фермамыз арарбулац май болады (К. Султа-
нов).
AFAPFAH ат. 1. К,атиц, сут, айран. A f а р f а нд и кол
кылады сауыны, Корасына сыймай кетер тауыгы. Кара койдыц
териси сабынлап жуусац агармас (К- Айымбетов). 2. Арарип ке-
риниу, елеслеу, ац болиу, тазарыу, жацсарыу. Мийнет пенен
a f а р м ара н, жалгыз кыл жок сакал-шаштан (А. Дабылов).
Анау отырыпты Калмурат Мууса, Кеули ^еш a f а р на с кырк
шайып жууса (Бердак).
АРАРМАЙ ат. Арартылран май, ац май, пахта майи.
АРАРТЫУ ф. 1. Ац етиУ, х^эклеу, тазалау, жууиу. Ыссы
куяш a i-ap тип жиберген калпагын шаккан кийип шыгып
кетти (К. Смамутов). 2. Сауатландириу, тусиндириу, оцитиу,
сауатын атыу, билимлендириу. Халык бэр^ама эдиулейди се-
ницдей, Арар т и у д и ц туцгыш карлыгашларын (И. Юсу-
пов). Шайыр сезп менен окытыушыныц кеулин, кез карасын
a f а р т а <) и (Г. Есемуратов).
АЕАРТ1мУШЬ1 ат. 1. Ац етиуши, цэклеуиш, тазалауши. 2.
Арартиу жумысын жургизиуши, халиц арасинда угшп-нэсият
апариути, сауатланбириу пси менен шурилланиуши.
АБАРЫУ ф. 1. Ац болиу, тазариу, ац ениу, ашилиу, дениу,
жацсиланыу, ацип кетиу, тац саз бериу, пидэ болиу, тозиу,
кеп жумсалы\\ Куйик пенен шаш a f а р д и. ©ттиц бе бастан
емирим (Бердак). Ашылды пахта a f а р и п. Мол ©ним берсе
экаркын гуз (Б. Кайыпназаров). 2. вмири етиу, тиришилик entity.
Жасынан келде кези a f а р f ан балыкшыныц баласы (А. Сул-
36
танов). 3. Кэниге болран, маман болран. Аукат писириу менен
к е з и a f а р f а н (Р. Тагор). 4. Тиришилик, емир суриу. Цоса
ар ар ып, карагым, Алганьщ менен дуньяда, Бахытлы дэуран
сурицнз („Ер Зийуар"). 5. Сауапгланыу, балимлениу, оцыты,-
лыу. Есер керек уйгармага, Билим керек агармара, Исти
сулыу шыгармага, Кэнигели шебер дэркар (Мэжит улы).
AFACbl ат, Еки агайинли жигиттиц улкени, жасы улке-
ни, кэтцуда, бастьь. Мине Гулбий кызлары менен ойласып бо-
лып, жигитлердиц a f ас ы Турым менен Кэлменге келип сы-
бырласты (К. Султанов).
АБАСЫЗ кел. Аеасы жоц, жасы улкени жоц, кэтцудасы
жоц, рамхорсыз, цэуендерсиз. Ел арасыз болмас, тон жага-
сыз болмас. (КК- X. Н.).
АБА^ЫЗ кел. Писпеген, шала, уацты жетпеген, ишака,
уацты толмаеан. Сен каракалпак, казак болганда, Кетпенлеп
егин еккенде, Кетпенлеп еккен егиниц, Ортада a f а у ы з кал-
ганда (Кунхожа).
АБАШ ат. Терек, эдетте теректиц улкейгени, цуурары^
отын ушын пайдаланатурын улыума хожалыцта пайдара ас-
цан шурине айтылады. Конып гаргадай a f ашц а, Дуньяныц
мэусимин кердим (©теш шайыр). Арам ергенектиц екеуи де
табалдырыкка шекем нагысца сыргып тур (К. Султанов). Оц кап-
талда a f a ul кэт (Н. Дэукараев).
AF3A ат. Муше, кептиц бара, хожалыцтыц бир кисиси.
Козин туссе кезице, Он еки a р з а ц ерцген, Кылыгы менен суй-
дирген („Маспатша"). Уллы максет жолларында, мийнетинен мий-
уе терип, Бир хожалык арзасындай татыу, шадлы жасар
халкым (И. Юсупов). Суд агзалары Шериптен кезиц айыр-
май карап отыр (К. Ирманов).
AF3AM ат. Уллы мэртебёли, уллы дэрежели. Куда колесе
патша a f з а м пукараларына мийримин салар (К. Султанов).
AFJIA кел. }Кацсы, артыцмаш, айрыцша, артыц, зияда,
зият. Суйсен мийриц канып ол интизарыц, Бул дунья бейиштен
арла керинди (Бердак).—Бул акылыц вэрипен де арла бол-
ган екен (К. Айымбетов). ©зине бир мыйык тартканы мьщ тилла
бергеннен арла болып отырган жигитлер цызлардыц ажарына
мыц сан ирет сыгалады (К. Султанов).
АРЫЗЫУ ф. Суйыцлыцты шьшары^, тегиу, Байры биреулер-
ди етип курдасыц, журмс a f ыз ып дилбарыцныц коз жасын
(Бердак), Турды багка толкынлап, Гумис суулар арызып
(Т. Сейтжанов). Жанга жайлы a f ы з ад ы тил майын, Дызык
сезди тусиниуге дым кайым (И. Юсупов).
АРЫЛ-ТЕГИЛ кел. молшылык, мол-молакай, кеп, дым кеп,
жеткиликли. Ишкени алдында, ишпегени артында: a f ы л-т е-
г и л дэулеттиц пууына семиреди. (Н. Берекешов). Буннан баска
да онын сутли сыйыры болып, май менен сут ары л-т еги л
еди (С. Айний).
2Т
АБЫЛЫУ. I ф. I. Изи узилмеу. тегилиу. молайыу. 2. Шубы-
рыу, ыгылыу. Келген кунниц езинде-ак ол эйнек алдында оты-
рып, кешеде узликсиз агылып баратырган адамларга кызыгып
карайтугын еди (Р. Тагор).
AFblЛЫУ II ф. &тип турыу. журып турыу. Багдары бар гул
жапырагын жамылган, Ильич иуры сымлар бойлап агылган
(И. Курбанбаев).
АРЫМ ат. Багыт. бард ар, ыцгай, тэреп. таман.
AFbIC ат. 1. Суйыцлыцтагы ре кет, цыймыл. суу ары-
сы. ... „кок жон“ болып агысты ерлеп жузгенмен, Жарга
асылып талай поррыц узгенмен (К. Султанов). Ушеуи тагы да
косылып, темен карай арыс бенен акырын агып баратыр
(Ж. Аймурзаев). 2. Басыт, бард ар, ыцрай, бир тэреп. бир бет-
кей, бир ыцгай, бет алые.
АРЫУ ф. 1. Твгилиу, цуйылыу, ысылыу. ырыу. 2. Суудын
белгили баедарлыгы, ^эрекети, цыймылы. Ак дарьядан суу
а рады салмага, Яр княтыр салмадан суу алмага (КК- X. К-)-
АБЫУ-КАРАСЫ ат. Дуньяга шырып кергени, бары* бирге-
нсси, жалгызы. Жаман деп айтсац да байдыц баласын, биреудиц
кезиниц a f ы у-ц а р а с ы (Омар).
АДА БОЛЫУ ф. Таусылыу, тамам болыу, сап болыу, жок
болыу. Бар ©мирим б о л д ы ад а, ©ттиц бе курган ©мирим
(Бердак). Ада б о л м ас айта берсец зарлы емирди етсец дас-
тан (Э. Шамуратов).
АДАК-АРБА ат. Аяр арба (балаларды журиуге уйретету-
рын). „4 д а ц-а р б а“ айдап журген баланыц, Кууандырар жузи
жайнап турганы, Аударып тур ыкласын ананыц, Апыл- тапыл
журип адым урганы (Т. Эбдимуратов). Сенин балацаадац ар-
б а согаман fT. Кайыпбергенов).
А ДА Л АТ ат. Тецлик. дурыслъщ, жацсылыц, ^ацыйцатлыц.
Шайыр айтар ада л а т л ыц заманды, Биразлар гезлейди басы
аманды (6)rcin шайыр). Дунья жаман адалатлыи; заман
жок, Дунья етсе, серпилежак думай жок (Бердак).
АДАЛАТЛЫ кел. Тецликли. дурыслы, жацсы, ^ацыйцат-
шыл. Шахзадалар, бегиу-беглер, Адалатлы хеш болмады
(Бердак). А д а л а т л ы Хасен Хан, Хан сарайдыц алдында,
Салтапат пеней келеди („Ер Зийуар").
АДАЛАУ ф. Тамамлау. тауысыу. тууеси^9 жоц етиу. Тэ-
^екел етип аллаца, Шубар атьщды тапсырдын, Айтар сезицди
ад а ла п („Алпамыс").
АДАМ ат. 1. Ойлау j&m св иле у цабилепш бар. турмыс^а
керекли енди рис куралларын ислей алатурын ^эм о л цурал-
ларды жэлшиетлик миинет процесинде паидалана алатурын
жан ийеси, киси. инеан. Бир мэхэлде сырткы есик ашылып, бир
адам кирип келе берди (Э. Шамуратов). 2. Улыума адам ба-
ласы. адамзат. Туркмен феодаллары Бозатауды а да м айткы,
сыз етип шабады (Б. Исмайлов). 3. Кепшилик* барлыц журт-
28
халыц. Гедейлер хУкиметин орнатыу ушын канша адам кур-
бан болды (К. Султанов). О Адам бойы— адам бойы шенли
аралыц, цашыцлыц, терецлик, бийиклик, узынлыц. Адам
бойы жерлерге, Апарып салдык казаны (С. Мэжитов).
Адам бенде—адамныц туцымы, адам атаулы. Уйде адам
б е н д е жок. Адам урлы—адам баласы, адамныц туцымы.
адамийзат. Адам углы бори бирдейин болмас, Бириниц гу-
ли солса, бириники солмас (Бердак). Адам куны—а) революция-
га шекемги тэртип бойынша елтирилген адам ушын елтир-
ген адам тэрепинен вндирилетугын дунья-мал. б). Кым-
баш, таптырмайтугын, бахасыз, ба^асы табылмайтугын,
ба^асы жоц, ец цэдирли. Адам ц у н ы ак дэри берип, Гулзар-
ды тирилткен екен (Бердак).
АДАМАТА ат. Дании инаным боиынша жер жузинде ец
дэслеп. пайда болган адам. Ад а мат а менен Эуенени топы-
рактан бина етеди (К. Султанов).
АДАМГЕРШИЛИК ат. Минасабатлылыц, сиз-бизлик, ез-ара
сыйласыц, дос-яранлыц. саналылыц, коргенлилик, ^ужданлы-
лыц. Сырткы пишиннен нагыз а д а м г ершиликли журек
согып турганлыгын билиу кыйынга туспеди (И. Юсупов). Атаклы
гуманист жазыушылар адамга Адамгершиликли катнас
жасау кусаган эдиули идеяларды кетерип шыгыу менен белгили
(Б. Исмайлов).
АДАМЗАТ ат. Барлыц адам баласы, путкил адам, цандай
адам болмасын барлыгы, Тауды, тасты жел бузар, а д а м за Tu-
rn ы соз бузар (КК- X. Н.). А д а м з а т ^эм еки турли, Бири
батыр, бири коркак, Батырман деп кеп мактанса, Сол адамныц
ези коркак (Мэжит улы).
АДАМИЙ адамийзат, ат. Адам сияцлы, адамшылчц, адам-
дай.
АДАМЛЫК кел. Адамшылык, саналылыц, ар-камыслы, адам
ийиси бар.
АДАМСЫЗ кел. Адамы жоц, адам келмейтугын. Бул дунья-
га ол екпели де емес, бэлки кууанышлы, сйткени ^эр куни уй
адамсыз болмайды (G. Хожаниязов).
АДАМХОР кел. Адам цумар, асау, жабайы, адам елти-
ретугын, цэуипли, жыртцыш, цутырган. Ад а м х о р д а й
кезлернне кан толган, Шашлары мысалы жабагы турган (Э. Ша-
муратов).
АДАСЫУ ф. 1. Жацылысыу, цэтелесиу, жолдан шыгыу.
Акмак гауир а д а с т ы ц, Кунде журер жолыцнан („Ер Зийуар*).
2. }Кол таппау, жолдан шыгыу, билмей цалыу. Адамзат ай
болмаса ад ас ад ы, кеуилди сойлеспесец кир басады (КК- X. Н.).
Булардыц касындагы аншы ийт коянды кере сала кууып еди,
жете алмай адасып калды (К. Султанов).
АДАУАТ am. Fayra, жэнжел. дау. Ад а у ат табылса бар-
лык ел кешер, Кебейип тур арамызда кан ишер, Жетим жылай,
29
ылак манырай кун кешер, Хош аман бол бизден цалдын Бозатау
(Эжииияз).
АДАУАТЛЫ кел. Fаргалы, жэнжелли, мэлелли, даулы.
АДВОКАТ ат. Зац хызметкери, бареудиц цылмыслы, жу-
мысы тууралы суд алдында цореаушы, ацлаушы. жацлаушы.
АДРЕС ат. 1. Туратугын жер. мэкан, уйдиц, кешениц, ца-
ланыц атларЫу жай номера жазылган хат. Конверттин сыр-
тындагы жибериушинин адресин окысам „Каримов Абылдан*
депти (А. Бекимбетов). 2. Биреуге ^аратылран сез* зат. Бунин
ези де менин адреса м е болган критика (Т. Нажимов).
АДРЕСАТ ат. Хат ямаса бар заттыц тапсырылатугын
адамы, айеси. Кеп хатлардын арасында айырым адресат
белгисиз болып шыкты (А. Бекимбетов). Адресат табыл-
маганлыктан хат кайтарылды (А. Бекимбетов).
АДЫМ ат. 1. Кед ем, адам жургенде алеа царай тасланган
цэдеминдеги ека аяктыц арасы (аральщ жер). Дэрриу алга
карай алты, жети а д ы м атты (К. Айымбетов). 2. Жетискенлик,
Бирак бул тек дэслепки а д ы м лар Fa ia еди (Э. Шамуратов).
АДЫМ-АДЫМр. Осте-эсте. эсте-акрлрын, эсте журис, жаа
менен. Ушеуи шанага минип эстелеп каска ябыныц адым-
а д ы м журиси менен тецизге карай кетти (М. Абдраймов).
АДЫР кел. Тегис емес, жол туспеген, ысылмаеан. тебе-
шик, думпешик, пэсли-бэлентли жерлер. жердиц гедир-будырлы
орынлары Ады p-а дыр таулардан, Ардаклай берип кашады,
Гудир-гудир кумлардан, Гудирлейди басады („Мэспатша").
АДЫРАЙЫУ ф. Елериу, тацланы^, кезин шеннен тыс езге-
ше етип царау, урейлени^, ашыуланып царау. Курбан кекши
баласына адырайып бир карады да, Палманнын созине на-
лай жууап кайтарыудын жолын изледи (М. Абдраймов).
АДБ1РАК: адырык кез кел. Эдеттегиден улкенирек, ады-
райеан, кези бацаншацтай. Кези уриккен тананын кезиндей
ад ы р а к кез бир кыз келди (А. Бегимов).—Жок» бундай
емес—деп, есик жакта бир беткей отырган ад ы р а к кезли,
жалпак бет, ак куба жигит жууап берди (К. Султанов).
АДЫР-БУДЫР кел. Женли-женсиз, цалай болса солай, эй-
теуар, тегис емес. Кыздыц жолы назик, оган ад ы р-б у д ы р
сез айтыуга болмайды (М. Абдраймов).
АЖАР ат. Келбет, шырай, тур, тус, сымбат. Бетинде ет-
кир а ж а р ы, бейиш сууын ишкендей (К- Максетов).
АЖДАР^А ц. айдар^а.
АЖЫРАСЫУ ф. Айра туси^, тарап кетиу, айырылысы^,.
айырылып цалыу, белеклениу, цол узиу. Балалардан а ж ы -
расцаннан соц Турым, ийтлер шабаланган жерге жакынлап
келди де, сууынлап жыйналган пишеннин тасасынан сыгалады
(К. Султанов). Х^сирет-кайры зил басып, акылынан а ж ы р а*
сып (А. Дабылов).
АЖЫРАТЫЛЫУ ф. 1. Белип шытарыу, белеклениу, айыры-
30
.лы$, дараланыу. 2. Белеклеу, айирыу.-~У&змр китапханага сек-
ретарь менен барыц, милиция басцармасынан бизлер ушын к©п
'.китаплар, журналлар а ж ыр а т ы п т ы (А. Бекимбетов).
АЖЫРЫК ат. Шептиц бир тури, цумлык жерге шыеату-
гын жилцыниц суйип жейтугин оты. Изимди тары билмесин
деп а ж и р иц т ы ц иши менен уйге кайттым (Ж. Аймурзаев).
. . . уйине шекемги аж ыр ы к басып жататугын аралыц ажы-
рыцлицца айланыпты (Т. Кайыпбергенов).
АЗ р. }Кеткиликсиз, кеп емес, барли-жо^лы^ азгана, азсан-
таи. Бир катар жолдаслар менен сейлесип карасам куш а з
дейди (К. Султанов). Ол а з гана тунжырап отырды (К. Султа-
нов). Жасы да а з болган жок (Т. Кайыпбергенов). О Аз сан—
аз мугдар, шамали, онша кап емес т. б. Экесиниц а з с ан-
даты жыйран малы буларды жарытпайды,... (К- Айымбетов).
АЗА ат. Кайты, матам; тамир, таныс, жацин-жууьщ
цайтыс болранда елиге апаратугин мал, пул, елини умит-
пау, они айрикриа цэстсрлеу ушын цара ямаса ецкей кектен
кийинип, той-тамашара бармай жилина шекем аза тутады.
Урыс—елиге аза, тириге— тамаша деген екен (А. Бекимбетов).
Тацды досларым жараны, ^еш кашырмады арасын, Кийинип ус-
тные караны, Кеп жыласып туттым а з а, (Бердак). О Аза тон-
ула у шин кийген кара. кек кийим. Аза т о н и н жамылып
Ата-анамнан айырылып (Бердак). Аза тутыу —матам тутиу,
азалау, кара кийиу. Кырк кунге шекем басында кырк мол-
лага куран шыктыраман, жылына шекем кара кийемен, аза
т у т а м а н,— деди (К. Айымбетов). А з а ту т и п туррандай
жасауыллардыц туслери сууык, кештиц алдында бегенекли теле-
ген арба (К. Султанов).
АЗАДА кел. 7азалыцли, тац-туйнактай, дуупияз. Нарзан
булаклары кандай а з ад а, Сенин кеулиц яцлы, тынык ^эм та-
за (И. Юсупов). А з а д а кызлардыц койыны, Жэннеттиц барына
мегзер (Эжинияз).
АЗАДАЛЫК Тазалыцлылъщ,, дуупиязлык, пэзенделик, лэз-
зетлилик.—Ые деген а з а д а л и ц! Балаларыц мисли аккуу-
лардай . . . (Т. Кайыпбергенов).
АЗ-АЗЛАП р, Азсантай, кем-кемлеп, аз-аздан, азырацтан*
кемирек, эсте ацирин, бирим-бирим, бирте-бирте. Эдеп газета
шыгарыла баслап, соцынан а з-а з л а п окыу курал китаплары
шыгарылып мийнеткеш каракалпак балалары ез ана тилинде
окыуга еристи (К. Ирманов).__аршаны турран жеринде сумбе
менен бузып, ишиндеги дуньясын бирим-бирим, а з-а з ла п та-
сысам ба екен (А. Бекимбетов).
АЗАЙБАНДАЙ кел. Азырак, кеп емес, азайип цалрандай*
Кудац болыс, сен аксакал, Азайгандай кеп калматал
(Бердак].
АЗАЙТЫУ азайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АЗАЙЫУ ф. Аз цалыу, кеми$, таусылиу, кемейиу. Жумыс-
31
тын тури кеп болтан менен ислейтурын адамлардын саны
аза й ы п баратыр (Т. Кайыпбсргенов).—Хау бул шопанга не
болды, неге келмейди деп йзлеп келсе, кой а зайып калган,
шопан болса езгерип кетйптй (К. Айымбетов).
АЗАМАТ ат. 1. Камалга келген ер адам. Омар шайыр кыз-
ды ез тагдири ушын гуресиуши а за мат сыпатында тарип-
лейди (3. Насуруллаева). 2. Адамгершилиги бар, сана-сезимли,
^урметли адам. Азамат ердиц белгиси, азгана сейлеп кеп
тынлар, аррымак аттын белгиси, азгана отлап кеп жуусар
(ЦК- X. Н.). Тууры тутсац нийетицди, Халыкка бурсац бетинди,
Сыйласац гарип жетимди, Шын а з а м а т боладурсац (Бердак).
АЗАМАТ ЛЫК кел. Ерлик. батырлык^ ис мецгере алату-
гын, ез уазыйпасын аткара билетугын. Жас пионердиц ерлик,
а з а м а т л ыц исине кеули толган капитан Султанныц мацла-
йынан суйип алды (А. Бекимбетов). Иске таяр турыу—аза-'
м ат лык ис, Март болсац ел ушын жумсац жигер - куш
(X. Сейтов). >
АЗАМАТШЫЛЫК ат. Ерлик, саналылык* адамгершилик,
мэртлик.—Бэрекелла, барекелла, ане сизлердин нагыз а з а -
матшылыгыцыз, элбетте бул айтканларыцыз кутэ эк-
мийетли нэрсе, Ол кызалак неше жасларда?—деп капитан
Бегимов Султан менен Жийемураттан сорады (А. Бекимбетов).
АЗАН ат. 1. г. с. дин. Елатты намазга такыр ганда
ямаса тууылган нэрестеге ат цойганда айтылатугын намаз-
дыц кириспе белими. -Азан айтып алла деп, Ертели кеш
бакырар („Ер Зийуар“). Мазин намазшам намазынын аза-
нын жана рана айтты (Л. Н. Толстой). 2. Тац атар мезгил,
ерте Уацыт.. Алламберген ага азангы чайды ишип отыр-
ганда мен де кирип барган едим (Ж. Аймурзаев). Азангы
шык пенен ак пишенди саскеге шекем орып кайтады (К. Сул-
танов).
A3AH-FA3AH р. Уу-шуу, бакырыс* ала топалац, тэртип-
сиз, калай болса солай, бийтэртип. Маллар да... мециреп
ауылдын арасын азан-газан кылды (М. Абдраймов). Муз
ыкканнан бери аугыл арасы азан-газан болды (М. Абдраймов).
Мециреп киятырган аруана сыйырлардыц дауысы бийдиц басын
азан-газан етти... (К. Султанов).
АЗ АН ДА р. 1. Ерте, ерте кун шыгыу менен. А за нд а
айдадым шацлы арбанды, Саскеде жеткердиц суйык жармацды
(КК. X. К.). Аз а нда тац сэкэрден, жолга сегиз атлы бар-
лауга жиберилди („Жасленинши" г.). 2.Ертец тац атыу менен.
АЗАНЛЫ-БЕРЛИ р. Куни менен. азаннан бери, кун бойы-
на. Апам да азанлы-берли жумган аузын ашкан жок
(К. Смамутов). А з а н -г ы - б ер 4 и жанбасы жерге тийген
жок (Н. Берекешов).
АЗАНЛЫ-КЕШЛИ р. Мезгили менен, азанда да, кеште де,
бэркама. Кас кагып, шарап ишпеге, Тараклап белден кыспага,
32
Аза нли-кеш л а туспегг, Сэрдауызыц тур Кулей болыс'
(Бердак).
АЗ АННАН р. Ертеден, ёртец ертеден. Калганын ертен
а з а н н а н баелап аныклауды езинше макул керди (А. Беким-
бетов).
АЗАНЫ-КЕШ р. .Куна менен, кун у за %, азаннан кешке
шекем. Еки пешимнз кайырылыулы, билек сыбанып, жен тури-
"ип дегендей азаны-кет атыздамыз (О. Хожаниязов).
Хаяллары таппай ермек, Эцгиме дукэн а з а ны - к е ш (Б. Ис-
майлов).
АЗ АП ат. Ацырет, ыза, цорльиу, кемлик. Азап керди
даял-дызлар бурында, Езилдиц гуц болып байдыц колында
(С. Нурымбетов). ’ <>Азап бериу — азЬплау, цыйнау, женсиз
сегиу, ацыретлеу. Мен жургенде буурыл еди сакалы, Азап
б ерд и Изимбеттин Камалы (©теш дэм Омар). Азап,шегиу—
цайры-^эсиретлениу, азапланыу, жаны цыйланыу, жэбпр ле-
нку, цорланыу, цорлы/f керну. Бул.дунья керекдур елгенше
бенде, А з а п л а р ш е.г е м е н залымнан кунде (Бердак).
Жумагул азап текши, ол кеп уактан берли тап буныц-
дай'болып жан азабын тартпаган еди (О.. Айжанов). Азап ке-
рну—жэбирлениу, цорланыу, цыйланыу, цыйыншылъйща ушы-
рау. Шеше, у:ен аягымнан азар шегип, азап ке р ап жур-
мен (О. Хожаниязов). >
А^АП-АКЫРЕТ ат. Кыйыншылыц, жаманлыц, зу лымлык,,
цайты-хэсарет, ыза, цорлыц, зорлыц-зомбылыц. Уллы Октябрь-'
ге дейинги а зап- ацыретке толы карангы заман кара-
калпак мийнеткешлериниц басыяда да болды (3. Насруллаева).
Хурлиманныц баксы болганын Каракумнын ийшаны еситип, ша-
кыртып алып Бердакка кеп азап -ацыретл ер береди
(К. Айымбетов).^ •
ДЗАПЛАНЫУ азаплау фейилинин езлик дэрежеси.
АЗАПЛАУ ffi. Кыйнау, зорлыц керсетиу, жэбирлеу, азап
берну, рорлау, зорльщ етиу. Жок... гумансыз, дак кызды
сауал, жууапка тутып аза.плауыцызка жол ’ коймайман
(Р. Тагор). Бирак батырды а з а п л а у д а, зиидан да, дар да
коркыта алмадь(. (К. Максетов). .
АЗАПЛЫ кел. Кыйын, ауыр, цайрылы, цайры-^зсиретли.
машацатлы... Бердак буган себеп етип, тастай тунекте жабык
канлыгын, езине заманлас жэмийеттеги ауыр дэм азапл/
емирди, еркин пикирлердиц куУдаланыуын айтады (Б. Исмай
лов). • •
АЗАР ат. Азап-ацырет, цыйыншылыц. Бундай а за рра
кениуге болмайды (М. Горький). ОАзар шегиу — цыйналыу.
азапланыу, акыретлениу. Мен буннан азар шегип, зор-
дан журмен (К. Жуманиязов). Азар бериу—цыйнау, азап бе-
риу, акыретлеу. Азар бермен оятып; Келгендеги жумы-
сын, Айдоска булар айтады (Бердак). Келген разведчиклердеи
еки адам женил жараланган, бирак журиуге жаралары а з ар
берерлик емес (К. Досанов).
АЗАР-БЕЗЕР: азар-безер больф ф. Кыйналыу, жан жу-
уытпау, жакынлатпау, бетлетпеу, шыжа-пыжа болыу, куйи-
ниу, парт болыу. Бала болса гэ ес-туссиз калып, гэ бирден
денесине ийне шаншылгандай азар-безер болып жатыр
(А. Бекимбетов). Мэлпей Айдананыц сезинен кейин аз ар-
бе з е р бол uji, парты шыкты (О. Айжанов).
АЗАРЛАНЫУ ф. Кыйналыу, азапланыу, акыретлениу.
Султан шаштэрез Оразбайдыц а зарл а н ы у ын сезбегендей
барлык зорды топас жузли пэкиге салып, ескен шашты жо-
цышкадай жапыра берди (А. Бекимбетов).
АЗАРЛЫ кел. Азаплы, ауыр, шыдамастай. Аза р л ы
сезлер айтады, ол ашы^ланып уйине келип хаялын сабайды
(К. Айымбетов). , . .
АЗАРСЫЗ кел. Бийазар, цыйнамайтугын, жацсы, кеуил
калдырмайтурын, женсизлик жок, зыянсыз, кесентсиз. 9кем
ез емиринде хеш кимниц де зейнине тиймейтутын азарсыз
адамлардыц бири еди (К. Смамутов).
АЗАТ ат. Еркин, гэрезсиз, 'бостан, ез ерки взинде, цолы
бос. Жаксылык хабар алып келген Отемурат еди, Ерназардыц
а з а т болвднына аягы сайга тиймейди (К. Султанов). ...уйге
экелип баспагыма азганасын салдым, енди мен уй жумысынан-
да азатпан (Ш. 9мет).
АЗАТ ЕТИУ ф. Еркин efnuy, бостанлыцца шыгарыу, ерик-
ти взине бериу, басын босапгыу. Олардыц тнйкаргы уазыйпасы
адамларды байлардыц емири менен онын эмелдарларыныц зу-
лымынан азат е т и у (С. Айний). Уллы Октябрь револю-
адясы кеп эсирлик куллыктан каракалпак даял-кызларын
i з а т етти (3. Насруллаева).
АЗАТ ЕТИ^ШИ ат. вз еркине жибериуши, бостанлыцка
иыгарыушы, ерик бериуши, правосын алып бериуши. Корея
ленен Дытайдын азат ет и у ши армиясы баскыншыларды
Кореядан кууа баслаган (Ж. Аймурзаев). Мине бул косыклар-
дан данышпан кесем, адамзатты куллыктан а з а т е т и у ш и
екенин керсеткен кушли хауазлар жацлап тур (Н. Жапаков).
АЗАТЛЫК ат. Бостанлыц, дарлан лык, еркинлик. Акты
гуулеп азатлыктыц дэрьясы, Хэдднн жок байлауга
•цалкар сагасы (К. Султанов). Мумкин болса берер едим жа-
нымды, Азатлыцца алып шыккан кесемим (А. Дабылов).
АЗБАУ ф. Адаспау, жацылыспаУ, дегбирден саспау, езгер-
'iey, албырацламау, аИнымау. Мен оган жолдан а зба деп
урысаман (К. Султанов).
АЗБЫРАЙ ат. Курал-зсбап, курал-сайман} керек-жарак.
Тумыслардыц азбырайы ез уактыида сай болды (Ж. Ай-
урзаев)-.
A3FAH ф. Айныган, ауюн, езгерген, бузыман. Фашист—
адамнан аз f ан жабайы жырткыш, канга кумар заЛым (К. JXy
еанов).
A3FAHA р. Аз уацыт, кемли кун, азрантай, азнаулак
шамалы. Азамат ердиц белгиси а зга на сейлеп кеп тынлар.
аргымакаттыц^белгиси азFан а.отлап кеп жуусар(„КК- Х.Н.*)
АЗРАНТАЙ р. Аз, азлау, кеп емес, шамалы, азнаулак
Аз f а нт а й уакыт. Азрантай, нэрсе.
A3FHH кел. 1. Жудеу, арык, ети кетип суйегине тацал-
ган, болдырган, керениш, жаман, Бетинде кан жок, азгик
(Т. Кайыпбергенов). 2. Айныкан, бузылган, езгерген. Кысылган-
да кол бермеген, тарыкканда жардем етпеген а з F у, н телди
жундей тутсе кэйтеди! (К. Султанов). Бабаларга дус келипти,
Соныцдай бир~ а з f ы н заман (Мэжитов).
АЗРЫНЛАУ кел. Арыцлау, жудеулеу, цоренишлеу, етсиз-
леу. „ .
A3FHPTbiy азгырыу феййлинин рзгелик дэрежеси.
АЗРЫРЫУ ф. Айнытыу, угитлеу, бузыу, сез бериу. Алда-
нып турыпсан шыннан берилип, А з f ы р ы п сезине бабаныц
ерип (Мэспатша). КепшиЛик агайин а з f ы р ып, ацыры Са-
рыгулдин'Де уадесин алды (К. Султанов).
АЗД АЙ р. Азырац цусаган, жеткиликли еместей, жет-
пегендей. Кесеу кылып койганы а з д а й , хан елимизди тала-
тады (Т. Кайыпбергенов). Менян бурынгы дартим а з д а й ,
акемнин егил-тегил болып жылауы дарт усгине дэрг жамап
журегнмди парра-парра етип жаралады (0. Хожаниязов).
АЗДА-Н р. Аз-аздан, кем-кемнен, бирден емес, кейинирек,
соцынан, биримлеп. Азд ан сон умытып калган кармакларьш?
ды алыуга келсем экем уйде жок екен (К. Смамутов). Аздан
сон Мыскал пери оянып карасе, касында бир жигит сулап жа-
тыр (К- Айымбетов).
/АЗДЫРЫУ азыу фейилинин езгелик дарежеси.
УАЗИМ ат. 1. Уллы мэнисинде. }(укимет орамында жуз мып
шэхэр азам, Хэр журттын езине берип лауЬзым (А. Муу-
саев). 2. Адам аты, исми.
АЗЛАП р. Азырац, азы-кем, ебиндей, кеп болмаса да. Иши-
мизде Самендер деген бир жигит бар, ол сол уакытта аз л а п
косык шыгаратугын ^эм каракалпак намаларын да жаксы биле--
тугын еди. — Сени аз лап таныйман, азы-кем билемен...
(О. Хожаниязов).
АЗЛА^ р. Азырац, кемирек, шамалы, азы-кем, сэл, болар-
болмас. Бул маган а з л а у балам,— деди гарры („Жас ленин-
ши“ г.). . * ’ .
АЗМАЗ р. Курттай, шамалы, азырак. Азмаз жылынып
алсак калай болар екен деди ол (А. Элиев). Дыз маган аз-
маз карап турганша жанагы келиншек пенен шыгып- кетти
(Г. Изимбетов). . ‘
АЗНА ат. Адамлар отырыу ушЫн цайыцтыц устиндега, .
кесе тартылган араты. Бир -киси, Егор ма деймен, аягын а з - ;
35
н а га тиреди („Салем Октябрь" Т.). Отыз кеменин а з н а с ы, .
Сез халыктын газнасы („КК- X. Н“.). Рэушан Бориске карсы
кайыктыц ортанУы азнасында отырды (Ж. Ай мурзаев).
АЗНАДАЙ кел. Азнага усаган, усас, яцлы, сыяклы.
Аз н а д а й ак маркая шекерден татлы, Бекире сууеницзей-
нимди тартты (К. Султанов). •
АЗНАЛЫ кел. Азнасы бар, азна орнатылган. Дарьяныц бул
жери бир неше- а з на л ы кеме катар жургендей кек (К. До-
санов). ‘ •
АЗНАТЫУ азнау фейилиниц езгёлик дарежери.
АЗНАУ ф. Киснеу, малдын шуулауы, кайгылы дауыс шы-
гарыу. Ат калганын ацлап, Нала тартып а зна д ы („Алли-
мыс"). .
АЗОТ ат. Тегин, дэрис ушын пайдаланылатугын химия-
лык элемент. Азоттыц , фосфордьщ хар гектарга канша
екенин айтып отырмайман (К. Досанов). Шама менен уш гектар
сурилди, кый, а з о т керегинше берилди (Т. Сейтжанов)..
АЗОТ-ФОСФОР ат. Химиялык элементлер, жерди кушей-
тиу ушын колланылатугын минерал тегинлер. СуйыК азот-
фосфор тегинлери есимликлердиц мол зурээт топлауына,...
(О. Бердимуратов).
АЗСЫНЫУ ф. Кемиссиниу, ка'зырканыу, кеули -питпеу.
Аз с ын ы п турсыз ба а^а, жигитлердин де табысын керемиз
(К. Султанов).' Айлыкты азсынып дауласыушыны екеулеп
шыдатпай баратыр (Н. Берекешрв).
АЗШЫЛЫК ат. Аз санлы, аз мугдар. Ел курылды шацап-
ланды журтшылык, Хызметкерлер адеп кылды азщылык
(К- Ирманов).
АЗЫ-КЕМ р. Азырагу, шамалы, кеп емес. Натинде а зы-
ке м кыйналарма'н (А. Элиев).
АЗЫ-КОБИ р. }Кэми,.бэри, уаммеси, бары-жогы.
АЗЫК ат. Аукат болатугын нэрселер. Алты кыз минип
арбага, а зы f ын салып дорбага, Айты^-мереке бармага, «Кыз*
лар талап еткен екен (Бердак). Бир суйгениц алты ай а зык
брлмаспа, Кыздыр мерёкенди кызлар уйге кир („КК. X. К.“).
АЗЫК-А^КАТ ат. Тамак ушын керек-жарак затлар,
ишим-жем. Тогыз кун арадан еткенде, Маспатша а-з ык • а у -
катты ада етти. („Маспатша"). ХУРжан апасына азык~ '
а у к ат экелип дежурныйга тапсырганын айтып, Шукиржан
менен хошласып кабинеттен шыкты (А. Бекимбетов).
АЗЫКЛАНДЫРЫУ азыкланыу фейилиниц езгелик дэрёжеси.
АЗЫКЛАНЫ^ ф. Аукатланыу, азык-аукат. гамлау, азык
алыу. Жер хауадан & з ы к л а н а д ы , бойына куш жыйнай-
ды (К. Досанов). Кунлерде бир кун олар а з ык ланы п ,
тогайга кыдырып кайтыу ушын жолга шыгыпты („КК. X. Е.“).
АЗЫКЛЫ кел. Азыкланган, кутинген, ишип-жейтурыны
бар, азык алмн, азыгы бар. Аркаланып а з ы к л ы ,. Астыц
36
бийик ол таудан, Жолга шыгып шырагым, Кердик талай азапты
(Жийен жырау).
’ АЗЫКСЫЗ кел. Азыц-ауцатсыз, аш, напйцасыз, шиип-жем-
сиз. Жерлеримиз болды аяк, Эспекти ашып жедик таяк, Мурап
болып ецкей саяк, Кыс а з ы ц с ы з калдык быйыл (Бердак).
АЗЫ1\-ТУЛИК ат. Азыц-ауцат, керек-жарац, Белдаршы- •
лар хэм онын бала-шагалары изли-изинен келип, а з ыц- ту -
ли к л ер и н арбага салып атыр (К. Султанов). Екеуиниц де
устинде еле тозыуы жете . коймаган эскерий кийимлер, колла-
ры н да а з ы к - ту лиг и (К. Досанов).
АЗЫКШЫ ат. Азыц бериуши, а зык; тарцатыушы, азыцты
жеткериуши, азыц тасыушы. А з ы ц ш ы н ы ишке киргизбей,
бенделерге карауыллар улестиретугын еди (Т. Кайыпбергенов).
АЗЫМШЫК кел. Эдеуир, бир талай, сн-ада, кескинсиз, аз»
емес, бираз, тэуирац, бир цыйлы. Биз бул жерге азы м ш ыц
мийнет еткенимиз жок (©. Хожаниязов). Былшыйгай деп бетин-
ди, Азы мшыц емес сын такты („Кырк кыз“).
АЗЫНА^ЛАК р. Азкана, кеп. емес, жарым-жарты, тами-
лы., болар-бдлмас,' кемирек, ...а з ынау лац кун генерал-,
дын жеринде ерйксиз жумыс ислейди (К. Досанов).
АЗЫП-ТОЗЫУ ф. Болдырыу, жудеп цалыу, мой бериу,
албырау. Куни-туни тыным таппай зыр жууырып журген зэбер-
дес келиншек терт-бес "айдын ишинде-ак азып-тозып
калды (А. БЕКИМБЕТОВ).
АЗЫРАК кел. Азгана, шамали, кишкене, кеп емес. Рухсат
бергил а з ы р а ц, Арзымды айтып елейин („Кырк кыз“). Та-
мактан а^ыстырып тукымга сакла^ан а зыр ац арпа-жазлык
бар еди—деди Турымбет (Н. Даукараев).
АЗЫ^ I ат. Тацлай тис, улкен тис, еткир, мыцлы, ауыз-
дыц еки цапталында а-Укат жеу ушын ец кереклиси, Аз ыу
тислеринен элле кашан айырылып калган (Ж. Аййурзаев).
АЗЫ У II ф. Болдырыу, жудеу, арыцлау, бузылыу. Заман
кыслетинен саргайдым а з д ы м . Боларма деп жакты кунлер
халык ушын (Бердак). Ак кеуиллиниц аты азба й ды , тоны
тозэайды („КК. X. Н.“). - '
АЗЫ У ДАЙ кел. Азыуга усаган, азыу сыяцлы мыцлы. Же-
тимлерден хэм бий. бай балаларынан кай-накай. а з.ы у д а й
елиу атлы (Т. Кайыпбергенов).
.АЗЫ^-КОБИ ц. азы-Кебй.
! АЗЙ^ЛАСЫ^ ф. Айцасыу, урысыу, царсыласыу, ашшыла-
сыу, душпан менен сынасыу, тислесиу, шайцасыу. Xеш уакта
шошка, шошканы, Азы уласы п жарган емес (Бердак).
АЗЫУЛЫ кел. Жаман, тислеуик, жауыз, еткир, цзуипли.
, Бийбигул кыз азыулыеа болды саз, Шайырлыкка не бир
сезлер келди гез (Омар). Жолбарыс болмаса нахэн бир аз ыу-
лы кабан болыуы керек (А. Бегимов).
37
АЗНУ-ТОЗНУ ф. Болдырыу, азып-тозыу, арыцлау, цы
йыншылыцца, цапашылыцца ушырау. Жол бойы Кулагин, мур-
нын, аягын сууыкка алдырып, азып- то зып Хийуага барып
кирди (К- Ирманов).
АЙ I ат. астр. Тэбият керинйси, белгили бир муядар ишиндеги
тунге жарыц берип туратугын аспан кецислигин, дедене. „Еси-
ме тусер менян, Суу бойына келгениц, „А й не ушын жалгыз" деп,
сырлы сауал бергенин... (И. Юсупов). Тау устинен кетерилип ер-
мёлеп, Денгеленип кутип турды букир а й (Q. Хожаниязов).
Тэбиятты багындырып, елди абат кылдык, ракета айландырып
A it Fa флаг кадаттырдык (Т. Сейтжанов). фАйга шабыу —
ершелесиу, жулцыныу, кетерилиу, бетерлениу, цакислениу.
Халык газабы ай f а шапс а сендеги, А й f а ш а п т ы ц
арысландай акырып (К- Айымбетов). Ай киби—айдай арыу
кемиссиз, кундей сулыу, корнем, сымбатлы. Он терттен тууган
ай киби, Келер саллана-салана, Тумагалы кумай киби. Ке-
лер саллана-саллана(„КК. Н. К.“). Ай кэкси— ецири, жарцын
жузи, келбети, бет алды. Елймиз азелден ыГэртлер маканы,
Тынларда тецселер ак буудай канн, Ай к о к с ин желписе
совет байрагы, Атызда ак алтын емирдиц сани (Т. Сейтжанов).
Айкормек (айгермек)—балалар ойыныныц аты, тасцарацгы-
лыц, жасырынбац. Мешити айкермектей, тас карацгы
зулыумет, Киргенди сокыр кылар камап, карацгы торына (И. Юсу-
пов). Щецгел кора, жер телениц бир жагы, Айгермек-
т е й- усти ашык тур тагы (С. Нурымбетов). Айгелек—ойын-
ныц тури. Айго лек , айгелек; Айдан баска не керек».
Айдан артык кыз керек („КК. X. К-“)-
АЙ II ат. Уацыт, муддет, белгили бир мУндар аралыеы.
Усылайынша арадан уш ай етти (Р. Тагор). Даруазайыц ка-
пысын бир жыл терт а й соктырды („Кырк цыз"). Узын жсл,
кыска сез бе.нен бир нешё а й д а елине жетеди („КК. X. Е;*).
<> ай сайын—цэр айда, айма-ай, тынбастан,. арасын узбей.
Военкоматка барган екен, оларына Да акша шыгарыпты, майып-
лыгы ушын да ай сайын куры емес бирнеме беретугын
болыпты (О. Хожаниязов).
АЙБАЛТА ат. Балтаныц цуал орнына цолланылатугын
тури, эдетте патшалар цолына алып отыратурын арнаулы
куралы, жарац. Сол уакытлары Суртайша,’ Айбалтасы ко-
лында, Аларып турды орнынан („Кырк кыз“). .
АИБАНА ат. К.зуендер, арца суйер, тирениги, цорганыш,
абай, суйениш, тирек.
АЙБАРАК ат. Бада~бад, айба,т, а.бай-сиясат. Колга услап
жа^-жарагын, Салып булар айбарргын, Силтеди барлы4«
жарагын, Кызды байлап алмакшы екен (Бердак).—Шырагым-ау,
бурын арысландай алыстан айб а р а ц урып келетугын еди
(К. Султанов).
33
АЙБАТ ат. Тур-тус, кэхэр, салтанат. А йб а ты на
Карасан, Адам тууе досларым, АрысЛан да корыккандай
(А. Дабылов). Ер Зийуар менен Ержанай алдымда журсец a fl-
da ти м („Ер Зийуар*). <> Айбат етиу—абай entity, дапиниу,
эчуким суриу, айбат шегиу * Бузау ийтлерге айбат е тти,
Перигул жибермей, мойнына катып услап тур (О. Айжанов).
АЙБАТЛАНЫУ ф. Байрат кврсетиу, ца^арлениу, тусин
сууытыу. кйбатланып сулыу сонда, Агып кетти кызыл
кан да (Бердак).
АЙБАТЛЫ кел. f айратлы, цэ^эрли. Атам ай б ат л ы
киси еди (С. Салиёв). Ырысгул бийдиц а й б а т л и нэзерине
тусип еди (Т. Кайыпбергенов).
АЙБЫНЫУ ф. Тартыныу, батина алмау, цорцыу. Гэ бир
кайтпалардан айдарлы ушан кеме айдаган даргашылар да а й-
б и ни п етеди (К. Султанов). Бул киси менен сен тууе хэзил-
лесиуге окен а й бы н ад ы (Г. Жумамуратов).
х/аЙРАБАРАР ат. Айеа, кунге царай бет бурып есету сын
егинниц тури.
АЙБАБАЕАРДАЙ кел. Айгабагареа у саган, айгабарар
сыяклы. Кубла жагында упелек кеп болып айгабагар-
д а й кублага карап басын ийип турады (А. Бегимов). ...нурлы
сэулеге ашык айгабагардай еки жастыц жамалы ж ар к
етип ашылды (К. Султанов).
АЙГАК ат. Белги, гу-уа, далил, керинис. Асфальт жолыц
ыгбалыцныц ай f аг ы... (И. Юсупов). Турыпты ол жасыл
а й f а к,... (И. Юсупов). Оныц усгине жыйылган айгац
затлар, кеткен излер, гууалардыц айТып журген сезлери
(К- Ирманов). ' .
АЙЕАКЛЫ кел. Х,эр турли дэлиллеуди. керек цылмайту-
fuh гууалыц иретиндё туратугын зат, у аж. Айыпкерлер сей-
леген уадта, гууалыкка туратугын .а й f а к л и затлар алып
келинди (К. Ирманов).
АЙЕАК-САЙРАК кел. Балай болса солай, кыйыр-шыйыр,
тартипсиз, кир-кир, жагал-жагал, байцыл-байцыл, ажеп-
тауир. Керегеси ай F а к, - с а й f ац кыйсайган бес канат
кара уйдин сыртынйн гене шыпталарды кат-кат тутып, иштен
керегеге' кырк жамаулы керпешелерин керип жауса да ускирик
жел ^ызгырып^етип, ту ла бойын карпып баратыр (Ю Султанов).
АЙЕУШ-УЙЕЫШ кел. Шым-шытырык, тартипсиз,. ралай
болса солай, жвнсиз. Ал, ол келдиц ишинде балыкшылардын
^алган айруш-уйгыш жолы кеп (К. Султанов).
АЙЕЫЗ-АЙЕЫЗ кел. Кир-кир, патас, жууылмаран, таза-
ланбаран, айцуш-уйцыш, Айгыз-айгыз, табак болса
адам шайгысыз (Стеш). Жузине а й f и з - а й f из эжим енди
(К. Султанов).
АЙЕЫЗЛАНЫ^ ф. Дагалланыу, цорыгыу, байцылланыу.
39
Айбергеннин бети жагал-жагал болып а й Г из ла нып кат-
кан, кап-кара, тек тана ипниц тубинен кэрингендей болып тур-
ран еки кезй бар,- демек кутэ жабыккан екен (Мэжитов).
АЙБЫР am. Уйирде пишилмеген еркек жылцы. Атын
а й f ыр болса, жатта кайгыр („КК- X.. Н.“). „Касац байтал еки
а й f ырд ы аш етеди деген истанатка Баршын кызды калдыр-
ма („Алпамыс*).
АЙДА ф. УКургиз, алдыца сал, жолга сал, жолга тусир,,
тарт женице, кет. Неде болса бахытыннан кэрерсе^, айда
а^ылыца (&. Хожаниязов), А й д а буны карсыга камац
(К. ЭУезов). <
АЙДА-ЖЫЛДА р. Анда-санда, накан-саяц, ара-тура, %эр
уацта. Ауыл уйдиц конагы а йда - ж ы л д а бир келеди'
(„КК- X. Н.“). А й д а - ж ы л д а бир келиппен; Ак жузикди
кермеге (К- Айымбетов). • ,
АЙДАЙ кел. Ай сыяклы, ай тарилетли, жак.сы, сулыу,
жудэ жаре и, айтыульР; Жаркырайды бетиц. айдай, Тууган
анац сенид кандай, Сезин шийрин, тилин палдай, Перийзаттан
арты.к келин (Бердак). Каслы каракалпак Коныраттыц кызы,
Биреудин саклаган .айдай жулдызы (С. Нурымбетов). <>Ай-
дай кутку—Ауыс. асыЕыслнр пенен Купуиу, имдам,сызлык пенен
кутну, шыдамаста'н кутну. Бул да аз дегендей, енди Сапар-
дын келйуин айдай. кутип журди (К. Султанов).
АЙДАЛА ат. Алацльщ, ашыцлык, майдан, ёлсизлик, адам-
сыз, елсиз, рула дуз. Кеули толып ei исине Жуманныц,. Ай-
да лада кекти гезди кыялы (Т. Сёйтжанов). Кыздын мунын
айтып жылап Фынымсыз, Ай д а л a f а кетти самал. кацгырып
(И. Юсупов).
АЙДАЛЫУ ф. 1. Сургинге кетиу, киси алдына тусиу, ерки-
нен айырылыу. Тил менен ок аттыц, белиц бууылып,
А й д а лд ы ц сургинге б'арха кууылып (С. Нурымбетов). 2.
}Кер суриУ, айдау. Арасынан универсал айд а лы п , карык-
лары сууга толып жатыр тап (Т. Сейтжанов). 3. Туйек айдау.
Кун кызыудан туйек айд ад ы (Б. Кербабаев).
АЙДАР ani. Белги, жас балалардыц тобесине ройылату-
рын бир тал utaiu, тулым. Маманныц калпагын алып а йд а-
рынан бир суйди (Т. Кайыпбергенов). Халкын жыйып ^ая-
лына кецесип, Хэр балага айд ар тагып, ат койды (А. Да-
былов).
АИДАРЛЫ кел. Сэнли, салтанатлы:, атарлы, дабаралы,
айдары бар, тулымы бар, белгили. Гэ. бир кайтпалардан ай-
да р л ы .ушан кеме айдаган даргашылар да айбынып етеди
(К. Султанов).
АЙДАРХА ат. 1. свйл.т.Эпсана-ертеклердеушырасатурын
улкен жылан мэнисинде ролЛанылады. Шаршаганда ол кем-
пйр, Ай дарланы ат еткен („Кырк кыз“). Арадан кеп уа-
40
кыт етпей-ак торййдыц кубла кун шыгар тэоепинен бир улкен
айд а р ^а ьскырып дем . шегип келе берди („КК. X.. Е.“). 2.
Ауыс. ДушпаН, жауыз. “Айд ар % а ийелеп сага, еривди,
Талай заялады мац л ай терицди (А. Даб’ылов). ОАйдар^асы
жутыф—жоц цылыу, жеу. Ояы излеп барван адамды ай д а р-
j$ac ы ж у т а д ы ..... (К- Айымбетов). Айдар^анын канын
шашыу—тамам „ылыу, влтириу. Батыр агац март майданва
киргенде, Сууда.’": -ашты, а й д а р а н ы ц канларын (Ж. Ай-
мурзаев).
АЙДАРК{\ДА1' кел. Айбатлы, жабайы, цорцынышлы,
Кэуи-пли, зжеппгэУир. Ертектеги айд ар % ад а й, Лаулатады
кып-кызыл шок (Ж. Аймурзаев). Мартен печьлер" ауызын кеннен
ашады, Айд ар % ад а й ыскырыц от шашады (Й. Юсупов).
АЙДАСПА ат. Берип алысыу, катнас жэсау, жарыс, жац
жарыстырьгу. Дэстурхан жайылып чайнек айдас па баслан-
ды (К. Султанов).
АЙДАТЫУ айдау фейилинин езгелик дэрежеси.
АЙДАУ ф. Алдына салыу, кууыу, ыеызыУ, аеылыу, су pay,
мецгериу, басцарыу. Кек езек савасыя' Гулим байлапты. Тутин-
ге бир адам ’коймай а й д а п т ы (Омар). Аман калмай усы
^алва, Кеп. адамды салып жолва, Казыува айд ад ы бэрха,
Сургиншилик болды бь1йыл (Бердак). Шайырдыц суриули кой,
уйирли жылкы айдаг аны барма? (К. Султанов). Кара те-
рец урыклыны жайлаган, Суриу-суриу ?падаларын а й д а f а н
(„КК. X. К.“). Ортасынан жап жарып, Сууда айд ап керейик
(Б. Кайыпназаров). Ка^адагы белек-белек карауытып- керинген
кун батардан ескен ызгырык шамалдын а й д а у ы менен ер-
ден ыкка утысады (Э„ Шамуратов). Фашистлердин а йд а у ы~
н а тускеннен кейин тана дуньява кез карасында, кэтелескенин
де биледи (Г. Есемуратов).
АЙДАУЛЫ кел. Кеп, бир топар, толы (мал). Сонда кайтып
кетиу керек пе? Жок... Пелен уацытта куда тусип айд а у лы
малга жесирин сатып алыу,—бул мукаббат багыныц нэзик гулин
терйу емес (К. Султанов). .
АУДАУШЫ ат. Мецгериуиш, басцариушы, алдына салып
журиУши. Ол механик айдаушылар курсын питкерипти
(Т. Жумамуратов). Актамкердей ведения, Ары, бери жургизип,
Сол уаклары болганда, Айдаушыга берилди, KaiuaPMaHFa
жазтан хат („Кырк кыз“).
АЙДАХАЙ р. Тез, тезлак пенен, дэрриу, бирден, жалма-
жан, бадабад пенен, жедел менен. Бир кунлери уллы сурен,
тасланды, А й д a jf а й бир колхозласыу басланды ( И. Юсу-
пов). Тереш дэрриу орнынан ушый тургелип, еки колын жа-
йып наяды айд а л; ай аузына' салып шайнау менен болд
(Н. Дэукараев).
АЙДЫЛЛЫ к. айданлы.'
АЙ ЦЫН ат. Ашыклык, не лат, жазыклык, щегислик, туура
жо.г, ашык, таза кецаслик. Айдын келден пайда жок, Fаз
болмаса келинде („Ер Зийуар"). Ер Айкыз ^аммеден бурын
айдын шалкар ашык майданна шыкты (А. Бегимов)..Социа-
лизм - а йд ын гузар, Бул гузарга тускен озар (И. Юсупов).
Айдын атызлар ак алтын пахтаиыц жасыл жапырацларын
жамыпган (Ж. Аймурзаев). Ауыл емес елатыма, Айдын те-
циз келатыма... (Омар)., Айдын ай барда , гезбеге, Коцыр
салкын кешлер келди (Мэжитов).
АЙДЫНЛЫ ат. Тауардыц, шыттыц тура, цосалы, озгеше
назыслы, косалы шыт, кебинесе %аял-кызлар басына орайды.
Турдыгул а й д ы н л ы кейлегиниц жеци менен кезин сыпыр-
ды (Т. Кайыпбергенов). Кир дегенде кирмей турман уялып,
Турмецниц сыртынан айдын лы шалып („КК> X. К-"). Гейде
айдынлыцныц жийегин тислеп, Кет^ин кезден таса жий-
делик бетке (И. Юсупов). ч
АЙДЫН-ШАЛКАР кел. Улкен, ушы кыйыры жок, келат-
лык. , „Мына канал айдын-шалкар келге усар, Гумис
сууы'сагасынан молга усар (Т. Сейтжанов). ^анкылдаскан уйрек
толы,' раз толы, Кек шийшеден айдын-шалкар кел жа-
тыр (Т. Сейтжанов).
АЙ-ЖАЙ: ай-жай болыу ф. JKan-жаксы, ойдасыдай, тым-
тырыс, ты чышлык. бэра оз орнында... ал тогайлар, атызлар
далалыклар ай-жай болып жасыл гилемин жамылын
керкейип шыгг. келеди (Р. Тагор).
АЙ-ЖУЛДЫэ ат. Ай, жулдыз, аспан-улыума тэбият
керинисиниц атамалары. Кызыл гуллер кырмызылар, Скверге
жарасады, Ярым сениц ак жузице, ай-жулдызлар та-
ласады (Ш. Мэмбетму ратов).
АЙ-ЖУЗЛИ кел. Айрыцша сулыу, ай менен кундей. Ай-
ле у з ли , пая сезли, дилбарым неге келмеди (Эжинияз). А й
чс у з и кундей нурланып, Журеги Даллас урган кыз (Б. Дайы
лназаров).
АЙЙЕМ к. эййем.
АЙКАЙ ат. Бакырыс, бадабад, шаукым, кезаба. Шыда<
;лмай жигитлер куры айкай салады („Кырк кыз“).
АЙКАРА: айкара жамылыу ф. Беселеп, кыя, кере. Посты-
1ын айкйра жамылып.
АЙКАС ат. Урыс, жекпе жек, жэнж'ел, гурес '. Жана тур-
(ыс ушын айк ас жолында, Жур едим, ол маган жолыкты
:энда (И. Юсупов). Коблан кебикли менен жекпе-жек айкас
;а туседи (Н. Дэукараев).
АЙКАСЛА^ ф. КабатлаУ, бириниц ус тине бирин койы?~.
гусырыу. Ж1С тэллзрдн к^гзэия ол бзйкаслап, Жаилы у<
;ап еки цолын айкаслап (С.. Нурымбетов).
АЙКЛСТЫРЫ.У ф. 1. Кабатластырыу, бириниц ус тине бР
ран цойыу, кесе таргиыу.. %осыу. Ай^астирып колг
Колын, Хошласты да кеттй Гулим (А. Шамуратов,’. 2. Уйыцлау
кез илиндириу. Тац алдына шекем кирпик айцастырма.
жатып, бир мэхалде кезимниц илинип кеткенин де билмей ка
лыппан (0. Хожаниязов)"
АЙКАСЫУ ф. 1. Гуресиу, тебелесиу, царсыласыу, жекпе
жекке шмгыу. Екеуи айкйс.ып, бирин-бири Ура баслады
(Ж. Айму^заев). ©лям менен ай^асып талай курбанларды
керген сууык журек жауынгермен той (К. Султанов). 2. Кесе
тартмлыу, етлесиу, кесисиу, атанац тусиу. Муйизлери ,ай-
цасып, Хеш бйри жол бермеди (И. Юсупов). Окше тайы-
сып, табан жылысып, айцае к а н излёр билинбей калган еди
/Т. Кайыпбергенов). А й ц а с ы п калган калии торангыл, шатлар
дыц арасынан ецкейип етиуге туура келди (Т. Кайыпбергенов).
АИКУЛАКшя. астр. 1. Нур хрм суу таммыларынан пайда
болатугын формасы рецли ярым ай тацылеттеги атмосфеа-
льщ цубылыс,2. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлароыц цула-
гыныц артцы суйек формасы. Текениц сакйлыныц астында
уйыклап жаткан бир гаррыныц кезине бир а й к у л а ц туседи
(“КК.оХ. Е.*)
АЙКУЛАКЛЫ кел. Айдын, цулагы бар нэрсе. Айцулацлы
сазан алып шакырсац, Сол Дау кемпир келер еди-ау уйге де
(К. Султанов).
АЙКУЛАКТАЙ кел. Айку ланка у саган, яцлы. Денди гилем
гейдё тауыс париндей. Аспандагы айцулацтай кубылды
(И. Юсупов). ..
АЙКУЛАШ ат. Ойынныц аты, ески ойынлардыц бар' тури.
Ай к У л а ш, ай ц у ла ш , Айга карап кулаш аш, Айдан
баска дим керек, Айдан а рты к кыз керек („КК- X. К-“). .
АЙКУШ-УЙКЫШ кел. Тэртипсиз, цалай болса со лай,
эйтеуир, кесесине, узынына. Айцуш-уйк ы ш , тартылган
сым темир (Н. Даукараев). Еринлерин1щжарыгы«///;у«т-
у й к ы щ , токпактай кара шашы уудар-дуудар (К. Султанов).
АЙКЫН кел. Ашыц, аныц, белгили, цайнацай, нацма-нац.
Мэспатша дастанында халыктыц еткендеги турмысынын айцын
картиналары сууретленген (Кирис сез). Бутан оныц мынадай
шын даналык сезлери айц ын дэлил (И. Сагитов)! Оныц му-’
лайым гамкоршыл жагымлы жайнаган жузинде уллы кайырком-
шылык пенен адамды ези’не тартыушылык белгилери й йк ын
керинип турды (А. Бекимбетов).'
АЙКЫНЛАНЫ^ аныцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
АЙКЫНЛАСТЫРЫУ ф. Аныцластырыу, ^ацыйцатласты~
рыу. Булардыц барлыгы Шолпанныц образын ай/^ынлас-
т ы р ы п,. типик герой дарежесине кетереди (Г. Есемуратов).
АЙКЫНЛАСЫУ ф. Аныцланыу, бир жолга, бир багдарга
тусиу, аныц болыу. Ондэры реалистлик багдар а й ц ы н л &с
ты эрм адебияттын тийкаргы сууретлеу методы сыпатынл
кэлиплести (Б. Исмайлов). Каракалпак турмысыныц езинде Kt
лип щыккан усы сыяклы каракалпак эдебиятында да класслы?
жиклениу айрыкша айцынласты (Б..Исмайлов).
АЙКЫНЛА.У к. аныклау.
АЙКЫНЛЫК от. Аныцлык, шынлык, хацыйкатЛыц, дурыс
лыц. Жийен жыраудыц косыкларыныц керкёмлиги, суУретлеу
лериниц айцынлыгы, тилиниц тусиниклилйги, Оныц куш-
ли шайыр екенин керсетёди (9д. хрест.).
АЙКЫРА ц. айкара. ’
АЙКЫРЫУ ф. Бацырыу, цышкырыу. Мине завод биресе бер-
ди айц ы р ы п , Бир бакырды поезд оран тай турып (Т. Сейт-
жанов).
АЙ ЛАН А ат. Быр дегерек, этирап, жэн-жац, терт тареп.
Бизиц командир, бизди кези менен бир шолып ай ланага
карады (Эд. жыйн.). Ай ла нас ы на улкен мазмун топлауы
- менен улыума адебиятымыздыц жолын баслап журди (Г. .Есе-
Муратов). А й л а н а жийек карайды („КК. Х.К-“).
АЙЛАНБА ат. Бурылыс, жолдыц айланып ететурын же-
ри. Танк жолдыц айланбасына келгенде, оныц шеп
буйири Кууаныштыц нышанасына дал келди (К. Досанов). Тау-
ра ермелеген ай л а н б а жолда, Барар жуйрик газик тогайга
карап (И. Юсупов).
АЙЛАНБАЛЫ кел. Айланатугын, айланып ашылатурын,
айланып жабылатурын. Айла нб алы есик.
АЙЛАНДЫРЫУ ф. Аумастырыу, ауыстырыу.цыйсайтыу,
бир затты екинши бир затца ёткериу, затты ез орнынан
цозгау, езгертиу. Алып шырып машинасын, Ай лап д ы р ы п
бурды басын (Ш. АртыК). Энейдей сыйырды ешкиге айлан-
д ы р f а н екен рой, азаннан ьешке шекем тек тана 2—3 литр
сут береди,—деген еди... (Т. Сейтжанов).
АЙЛАНШЫКЛАУ ф. Узацца кете алмау, иркилиу, гуйбец-
леу, гйдириу, гиб артик леу. Гейбиреулер уйлериниц ат арбасын
а й л а н ш ы к л а п \ керек даскелерин такластырып жур.
(А. Бекимбетов). Кемпйр а й л а н^ш ы ц л а п буларга карай
береди (А. Бекимбетов).
АЙЛАНЫС ат. Кирис-шыгыс, есап-санак. Акша а й л а -
нысы.
АЙЛАНЫСЫУ ф, Кирисиу, ^эрекет етиу, цайыркомлык
ислеу. Ары У гуришин салыуга а й л а н ыс ца нд а тары есик
кагылды (@. Хожанияз’ов). Уй шаруашылыгына а й л а н ы -
сып, от басы катку да болып отырып калды (К. Султанов).
АЙЛАНЫУ ф. 1. Децгелениу, бир нэрсениц ез этирапында
ай'ланыуы, майи айланыу, жер айланыу, дениу, езгериу. Кози
44
тынып басы айланды, журиуге шамасы жок (Б. Бекния-
зова). 2. ДегереклеУ, терт тэр'епинен коса журип етиу. 3.
взгериу, дениу. Рахманийдан керген туслер, оцга айланип
бизин ислер (А. Дабылов). Оны уйыцлатыу ушын дэстурге ай-
ланып кеткен нама ыргагы менен хэйиулеу., (Э. Тэжимура-
тов).
АЙЛАНЫШ кел. У зап;, бурыу, шарым, айланшык. Аркан
бойы айланышты, тусаубойы тетелеген бар („КК» X. Н.“).
Ай ланышт а болса жол жаксы, жаманда болса кыз жаксы
, („КК;>Х- Н.“>. .
АЙЛАП р. Айлар бойы', кеп. уакыпглар. Сонлыкган суу та-
сыу мэусдминде кайыкка мутаж ауыл бир-бирине еки-уш ай-
лап кашаса алмады (К. Султанов).
АЙЛАС ат. Б ирге, бир уакытта, бир уакытлы. Ай лас
катын-мунлас („КК- X. Н.“).
АЙЛАУ ат'. Ат жарысыныц белгили бир мугдардапя ша-
уып келетуеын ямаса шауып ететуеын жер елшеми. Еки
а й Л а у , Бес а й л а у .
АЙЛЫ кел. Айы бар, ай жарысы тускен тун, айлы тун.
Тумлы тусын турли гул баскан, Суп?сулыУ, айлы. .кешеде
(Б. Кайыпназарой). ОАйлы тун—ай жырыгы. тускен тун. Ол
кекирегин жайкыйтып ашып, купа-кундиз кез алды булДыр,
айлы. ту н гас карангы болган уакытларын бир дэс умыткан
тэризли, мацлайын самалга тосып, майкыйЫп киятыр (О. Хожа-
.ниязов).
АЙ ЛЫК ат. 1. А$ша„ пул, ис хацы. Ведомость бойынша
а й л ы к алыу. 2. Уацыт, мезгил, мугдар. Жаманга туи де
карацгы, кун де карангы, ошактын уш-пушы уш ай л ык
жол и(„КК-Х.Е.“). ' ‘
АЙЛЫКЛЫ кел. Айлыгы мол, айлыгы бар, айлыеы кеп.
АЙЛЫКШЫ ат. Айлыкка ислеуши, айлык алыушы. Мил-
лионлаган дийханлар алпауытларга барып, кунликши, айлык-
ш ы болып аз хакы менен ис кылатугын еди (К. Ирманов).
АЙМА-АЙ р. Ail сайын, %9р айда. Кун сайын кбркейип.
есип а й м а - а й , Ошпес бахыт нурын шаша баслады (С. Ну-
рымбетов).
АЙМАК ат. Бир беткей' жер, зтиран, дегерек, оз алдына
бир белекленген келемли жер, бир тбпар конысласкан халык.
Айналайын а й м a f ы м , шеллегенде суусыным („КК- X. К-“).
Кызды орады мамыкка, Багы^ ушын май, каймакка, Билдирмей
ауыл- а й м а к К а, Оз пелерин еткен екен (Бердак).
. . АЙМАЛАУ ф. Олпешяеу, еркелетиу, жубатыу, алсасты-
рыу, сыйпалау, кэдирлеу, Сол уядан тулегенмен ушканман,
Талай дауыл а й м а лая ан тесимди (И„ Юсупов).
дай Сорап меннен Аймалады ез анамдай (И. Юсупов).
...онын атлас кейлегинде балкып турган кекирегин а й м а ла -
д. ы (Айбек).
АЙМАНДАЙ кел. Тап-таза, пзкизе, кеунлдегидей, теп-
тегис, бир тегис, .тап-такыр, мыстай. Уйдиц дегереги ай-
м а нд а й , тап-таза етип койылды, ...(„Жеткиншек** г.). •
АЙНА ат. 1. Бир нарсени кериуге ар налган зат, кергиш,
айнек. Айна керек болса жузиц кериуге, Су уда керек жасап
емир суриуге (Эд. ал.). 2. }Кайга цуратугын зат, айнек. А й-
на алдында коцыр тартсада, халык алдында жузлериц жаркын
(Г. Есемуратов). Инженердин айнасынан, Тунлерде сен-
бес жакты (И. Юсупов).
АЙНАДАЙ кел. 1. Таза, тап-таза, гирбицсиз, гумансыз.
Уялган тек турмас дегендей етигиниц тумсыгы менен сырлы
еденниц а й на д а й жузин кыршыды (А. Бекимбетов). 2.
Айнага у саган, айна яцлы.
АЙН АЛА. к айлана.
АЙНАЛАЙЫН айнанайын.
АЙНАЛДЫРЫУ к. айландырыу.
АЙНАЛМА к. айланба.
АЙНДЛШЫКЛА^ к. айланшыклау.
АЙ НАЛЫ кел. Айнасы бар, айна салынган, айна орнатыл-
ган. Дапталындагы а й н а л ы сандык пенен оныц усги и деги
.каршыннын нагыслары колдан терип байлаган гул дэсгедей
жалт-жулт етеди (К. Султанов).
АЙНАЛЫП-УЙИРИЛЙУ ф^айыркомлык керсетиу, пэруа-
риш етиу. Дапталына келген ак тазыны а йналы п-у йир-
и л ип , ёки кезин сыйпап тур (К. Султанов).
АЙНАЛЫСЫУ к. айланысыу.
/ АЙНАЛЫУ к. айланыу. '
АЙНАЛЫШ к. айланыш.
АЙНАНАЙБ1Н т. Ct Адамныц биреуди жарсы керип взине
тартыу сезими. Айнанайын. аппагым, Дозы жуни калпагым
(Д. Айымбетов). Перзентиндей кулип оган дер елжиреп: ай-
н ан ай ын (И. Юсупов).
АЙНА-ТАРАД ат. Хаял-цызлардыц керек жар аг ы,, айнасы,
тарагы т. б. затлары. Айна менен тар ак бар, Ал-
масан да карай кал („ДД. X. Н.“).
АЙНЕ к. айне.
АЙНЕД к. айнек.
АЙ НУРЫ ат. Ай cay леей, ай жарыгы. Екеуи де кумар етер
тун гезип, Ай ну р ын а жузи гул-гул жаныпты (Т. Сейт-
жанов).
*46
АЙНЫМАБАН кел. Дал ези, у саган, man. езиндей, езгер-
меген.
АЙНЫМАС ф..6згермейтугын, бир турысында туратугын,
айнымайтугын, езгермес, беккем. Кеп гик бири болып Акшол-
пан фронтка кетер алдында Палман менен байласдан а й н ы м а с
уэдени берик услайды (Г. Есемуратов).
АЙНЫ.МАУ ф. Озгермеу, ез цэддинде турыу, дал езиндей.
болып цалыу, бузылмау. Дауанын сууыклыгы да аямэуиздиц
айнымаган бир куни болып тур („Эмудэрья" ж.). Келбети
келискен ак >кузли, кара кезли, сицлисинен ай н ы м а й кал-
ган (А. Бекимбетов).
АЙНЫТЫУ ф. Озгертиу, бузыу, сез бгриу, баска жакка
дендириу. Хаялын айнытып жургениде ырас, отинишимиз-
ди питирмесец керермиздагы, деп кеткени де ырас (К. Ирманов).
АЙНЫУ ф. взгериу, танып шыгыу, сезинде турмау, айнып
кетиу, бузылыу. Ашыган камырдай- айнып тура калады
(Ж. Аймурзаев).
АЙ-ПАЙ: ай-пайь;на карамай р. Эйле-пэйлесине царамау,
олай-булайына карамау, тезлетиу. Ай гбайдыц а й - п а й. ы -
на к ар ат пай: Акпатшаныя кэмирине мууафык мэрди-
карга алындъщ, жакында кетэсея—деди (М. Дэрибаев).
АЙПАП-ЖАЙПАУ -р. Басцылау, жайлгп-таслау, булди-
. риу.
АЙРАК-ТАЙРАК: от. Налай бэлса солай, эйтеуир, парык-
сыз, upsmciti, тэртипсиз, жэнли-женсиз. Сонлыкган оны
а й.р а ц-т а й р а к етип жазылган кол жазбалар коркытты
(Ю. Леонтичев).
АЙРАЛЬЩ ат. Ж удалым;, интизарлык;. Кутилмеген айра-
л ыц ты ц азабы, Кайыспастай жас ке^илге дэрт салдч
(И. Юсупов). Еки ашык бир косылып журе алмай, А й р а- >
лык та н бири-бирин кере алмай (А. Дабылов).
АЙРАН ат. Агарганныц бир тури, цатыцты писип майыи
алганнан кейингиси. А й р а н тилеп келипсец. шёлегинди жа-.
сырма /»КК. X. Н.“/ V/
АЙРАН-Ш АЛ АП ат. Агарган тукымыукатык, сут, cry
косылган агарган. Куни менен жол каккан жолаушылар а Р-
р а н-ш а л а п к а кайыл /X. Сейтов/. Буяктагы корген корлы!:-
азап шай орнына ишкен а й р а н-ш а ла п т ы, Кушакласып
айтатурын кун кайда? (Кунхожа). •
АЙРЫ ат. Темир жаба, еки ямаса 3-4 тислч, айры тис,
ушы еки айры. Чайды кой, пэтирди кой, колына айры,
аркан ал (Эжинияз). <> Айры киби—айры сыяклы, мегзес. Айыуга
мегзейди еки бармары, Айры.киби суйри еки бармагы
/Омар/. Айры еркеш—айры оркешке усаган. Айры ер-
47
кеш, келбетиц. зор, Кеп жас минип курыпты тор, Картайганда
болыпсац кор, Заманыада туйё екёнсен /Кунхожа/.
АИРЫКД1А р. 6з алдына, ерекше, бир белек, езгеше, кеуил
аударарлыц, белекше. Батыр тууган атадан,А йр ыц ша туу-
ган анадан, Айдос деген бабамыз, Ханды кезге ил меди (Бердак). .
Кепшиликтиц арасынан элле бирсудиц дауысы айрыкша
шыкты /О. Айжанов/.
АЙРЫК,ШАЛЫК, ат. Озиншелик,. взгешелик, басцалардан
айырылып турыушылык, белекше бир кэсийет. Каракалпак
халык шайырларынын Ленин хаккындагы косыкларындагы кеуил
белерлик бир айр ыцша лы к... (Эд. хрест.). Дастаннын ке-
леми, а й р ы к ш а л ы к ы н а, агкаратугын жыраУдыц творчест-
волыц езгешеликлерине байланыскан болады (К. Максетов).
АЙРЫЛМАС кел. Айрылмайтугын, беккем, езгермейтугын,
ажыралмас, бёлекленбейтугын, тыгыз. Шамурат пенен Гриша
а й р ы лма с дос еди (К. Досанов), Суртайшадан бул кайгым-
ды альщлар, Айрылмас басына кайгы салынл.ф („КырК
кыз"). Бэдбахыт жигит бий болса, ауызы рйрылнас параден
(К. Айымбетов). Айрылмастай Достыца кайрылмастай сез
айтпа/„КК-X. Н“./. - . -
АЙРЦЛСА ф. Айрылып калса егер, айоылып калкан жак-
дайда. Ол жигит кетти тезме-тез. Усы болсын деп бир сез,
Жастан айрылс'а деп кез, Бир ойды ойлаган екен /Бердак/.
АЙРЫЛЫСЫУ ф. БелекЛениу, атсырасыу, хэрким ез алды-
на кетиу. Ертецги ай р ы лы сыу екеуимизге де ансатка ту-.’
сип киятырган жок (Г. Изимбетов). Корее кызар минезим жок,
Ханзада деп Эжинияз кем-кем ашылыса баслады,—тууры келиу-
ге касымдагы жолдасларымнан айр^лыса алмадым
К. С/лтанэв).
АЙРЫЛЫУ ф. Г. Айра тусиу, ажырасыу, белеклениу, на-
мыссызланыу, жеккелениу, еки тэргпке кетиу. Апацнан а й-
рылип мшим жанады („КК-Х,*. К“) Айрылды жарлылар
суу менен жердён, Нан сорап тентиреп женелди елден^д. аль.).
„Маркс"'жаптыц кепирине жетпей-ак, арка бетке айрылкан
арба жол менен тууры Андреев атындагы колхоздын 3-бригада-
сына карал журди /А. Бекимбетов/. 2. Жоц болыу, елйу, та-
мам болыу. Сум душпанлар тусип мениц арама, Арысландай
жан агамнан айрылды м („Кырк кыз“). Денемиз как-как
жарылды, Табанымыз айрылды (Эд. хрест.). 3. Айрыцша
кууаныу, кеуиллениу. .. жанагы Сержан журеги тарса айры-
лып, соныц хабарын айтыута келген гой (Т. Кайыпбергенов).
А.-Ес-туси кетиу, есанен айрылыу. „Уак!" деген дауыс шык-
каннан-ак Тимур ес-тустен а й ы р ы л ы п калды (А. Беким-
бетов). ... кол ишинде а й р ы л а кезге тусётугын аппак сэн
берип турды (Т. Кайыпбергенов).
АЙСЫЗ кел. Ай батканда, ай ту у май туреанда, царацкы-
48
да. Айс ы, з тунде жол жури у кандай кыйын ГО. Айжанов)..
Айсыз карацгы тунлердиц бири. еди (Эд. хрест.).
АЙТ ат. 1. Байрам, мерекеу той-тамаша. Айш лар
айтлап, тойлар тойлап жургенде, Бизин* елдиц келинисен
деген сез. Ата-анам кулагымная кетпейди /„Алпамыс*/. Маржам
шытак орнатцанда, Салланып а й тц а шыкканда, Жипектен
сайлап такканда, Шаш бауларын узип койды („КК-Х.К*-)- 2. Фейил-
диц буйрыц тури. Мейли, бирак тез а й т\ (А. Элйев.).
АЙТА-АЙТА ф. Кайта-цайта айта* бериу, тэкирарлап
айтыу, 'Басында болмаса тагын, А й т а-а й тм талар жагыц
(Бердак). Окып шыктым ' кайта-кайта, Журдим оны альта-
ай та, Кеп ойладым децпе коте, Тарийхын билмеген едим
(Бердак). . ' ’
АЙТАЖАК кел. Айтатугын, бурыннаи айтыу ушын таяр-
лап журген. Ай т а ж ац сезин бирден. айттырмаган сон
Атамурат дэслеп албыраса да, сон езин бййледи (Т. Кайып-
бергенов). Патша кылышын шабыуга таярлап, айтажац
сезицди тезирек айт“—дейди („КК X. Н.“).
АИТАКЫР.ат. 1. Алацлыц, далалыц, майданлыц, кец.жа-
зыцлыц.—Ушы А й та ц ыр—ушы кыйры менен шет шебирине
кез жеткисиз, Шелпеклиниц даласьг (0. Хожаниязов.) 2. ДСоц-
шылыц, кемтарлыц.
АЙТАР ф. Айтатугын, айтажац. Барры Шерипке а й-
тар сезин айтып болды (К. Ирманов). А й т а р ымд. ы
айттым да, езимди эуелгиден бир цанша женил сездим (0. Хо-
жаниязов).
АЙТАР-АЙТПАС р. Еки ойлы, гумилжи, иркилип цалььуу
ойланыу. „Ага“ деп гумилжип а й тар-айт пастан...
(Б. Исмайлов). . ‘ , *
АЙТАР А$ЫЗ ат. Дерлику айтарлъщ. Аксакалдыц еситер
кулакка а й т ар а у ы з га уят, бул сезинен путкил халык
жеркенди (Эд. хрест.).
АЙТАРЛЫК ат Айгцатугын, айтажац. жудэ жацсы ке-
уилдегидей. Келипсиз батыр булманга, Айтаплыгыц барма
ханга? Деп бир сауал койган екен (Бердак). *.
АЙТАРДЫКТАЙ кел. Сондай, ке^илдегидей, айгйыуга ту-
рарлыцу саз ётиуге арзыгандай, жудэ ойдагыдай. Ол Кэмек-
байды а й та р л ыц тай жаксы кермейди (Ж. Аймурзаев).
Келген хожалыклардын аухалы айтарлыцтай болмады
(Ж* Аймуразаев). Аз емес бизде де кеп жетискенлик, А й^
та р л ы ц та й салтанатлы кун келгенде (И. Юсупов). ’
АЙТАТУБЫН кел. Айтажац, айтыу керек, айтайын деген.
Ол ^аплыгып а йтатуеын сезлерин дурыслап айта алмай .
атыр (О. Хожаниязов). Хай жууернемек каткырдыц а й т а ту сын
сезине i^apa! (О. Хожанов).
49
АЙТЕ^ИР К. эйтеуир.
АЙТКАНДАЙ т. с. Айтпашак, айтып цалдыррандай, *о-
бинесе кириспе сез иретинде колланылады. М. Горький а й т-
цанд а й-сез сагасы фольклорда (К. Айымбетов).—А й ткан-
да й, усы Медет сен неге .почта болып ислемейсец, екибастан
кольщ бос, саган сол кайым гой (0. Хожаниязов).
АЙТКЫЗЫУ айтыу фейилиниц езгелик дэрежеси,
АЙТКЫЛ ф. Айт, айтатусын гэпицди айта бер, айтсеиг,
айтсаца. Ойлап Бердимурат а йтцы л сезинди, Кетермей лап
етип куры езицди, Кызартпагай сениц биреу жузинди, колддн
келсе хызмет еткил халык ушын (Бердак).
АЙТКЫСЫЗ кел. Айтып болмастай, айта алмастай, air
татурыны жок, жаман* болмайтурын. Адамзатка а й тк ы-
сыз ^акыя болды. Енди маган бир ^эдийсе керинди (Омар).
Сатылган бий аталыклар мийкеткеш халыкка адам айтцысы з
зулымлыклар иследи (И. Сагитов).
АЙТКЫШ кел. Айта беретугынч айтып бериуиик даразалап
турыуиш, айтыура куштар адам. „Нэупир айтцыш* ор-
тада бирден жарк етер, Шаппат кыргауылдай тургелип кетер
(И. Юсупов).
АЙТЛАУ ф. Айт айтлау, той тойлау мерекелерге барыу.
Айтлар а й т л а п, тойлар тойлап жургенде, Бизиц елдиц ке-
линисец деген сез, Ата-анам кулагымнан кетпейди („Алпамыс*1).
АЙТПАКЛЫК ф. Айтыу кереклик, айтыура тийислилик,
айтыу лазымлык, дэркарлыц. Анда бул сезди халайык, А й т-
па'клык бизге ылайык, Барлыгын жэрия кылайык. 0тти кьн
зыклы кунлерим (Бердак).
АЙТПАКД1Ы I м. с. Айтцандай' айтпашачУ умытыппан-ау^
айтатурын сези бар.—А й т п а ц ш ы. оныц жырын сен тьш-
ламакшы мен айтпакшы едим-ау, —деп Палуанньщ есине туспп
(0. Айжанов).
. АЙТПАКШЫ II ф. Айтажац, айтатурын.—Мен де усы мэ-
. селе женинде айтпацшы едим, бирак ол меннен бурый
айтты (О. Хожаниязов).
АЙТПАКШЫ III. ц. с. Айтпашац, айтцандай. А й т п а к*.
iu ы, сен бнзин арзаны умытып кеткениц жок па?—деп Сержаи
оный сезин белди (Т. Кайыпбергенов)
АЙТПАС: айтпас сез кел. Айтпайтурын, айтажац емес.
А й т п а с с е з усы еди, Дйттырыушы сен кеулиме (Ожинияз). „
АЙТСА ф. Айтып берсе, хабарласа, егер аитаройса, десе.
Турсынгул менен барайын деп неше ирет айтса да анасы
тьщламай келеди (Э. Алиев).
АЙТСАМ ф. Егер айтсам. айта рейсам, хабарласам. Теки
жок а й тс а м сыпатыц, Окып билдин немер хатып (С. Нурым*
бетов).
50.
АЙТТЫРЫУ ф. Х.Хабарлау, билдириу. 2. Сез салыу, мэ-
лимлеу, 3. айтыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АЙТЫЛЫУ ф. Сейлениу, гэп болыу, хабарланыу; Ай-
ты лд ы бул косык сизге, АшыУланба енди бизге, Шыгарайын
айтып сизге, Билесец бе ©теш муйтен (Бердак). Айтылран
сездиц булжымай орынланыуын талап етти (КК- Р- С.).
АЙТЫМ ат. Тойларда, беташарларда, цыз-жигит оты-
рыспаларында айтыстыц турлери, ели елген жерде жоцлау
(айтым) айтып жылау т. б. жагдайларда колланылатугын
сез. Айтым айткан кэйниндй, сыйла, сыйлама езиц бил
(„КК- X. С. Ж“.).—Кэне, айтым айтатугынларыныз бар ма?
(„Эмудэрья" ж.).
АЙТЫНЫУдб. 1. (Эз-езинен сейлениу, взи менен ези болыу.
2' Кеулиндтегм зарыл шыгарыу, дебдиуин басыу, иштеги дэрт-
ти тарцатыу Екеун де журегиндеги кай₽ы-шер хэсиретин
Хэм сарсык дебдиуин а йтынып жылады (К.- Султанов). .
АЙТЫС ат. Ауыз эдебятыныц бир тури. Усындай ходил
айтыстан кейин Бердак пенен ©тещ шайыр екеуи катты
дос болады (И. Сагитов).
АЙТЫСЫУ ф. Уэжлесиу, дэлиллесиу, бир-биреуге жууап
цайтарысыу, сейлесиу. Ушеуи узак уакыт айтысады, жеци-
се алмайды („КК- X. Е“.). Арза жазаман, азап бергени ушын
айтысаман '(Ж. Аймурзаев). Чай ошакка малдыц тезегин
тандырдай калап. дегереклеп боз балалар жацылтпаш жумбак
а й ты с ып отыр (К. Султанов).
I АИТЫУ ф. Сейлеу, хабарлау, мэлимлеу, сейлеп бериу,
айтып бериу. Ала-гула демениз, атын айтып койманыз
(К- Айымбетов). „Мен де турман оныц не“ деп сора бир,
Тециз айтар „суцгип маржан ала бил“ (И. .Юсупов). Ораз-
гул бир нэрсе а й т ц ы с ы келди,.. (Т. Кайыпбергенов).
АЙТЫУ-БАЙРАМ ат.. Той-мереке. той-тамаша, уацты
хощлыц.
АЙТЫУЛЫ кел. Атацлы, аты шыццан, даццлы/дабаралы.
Толыбайдыц Нэдири, Айтыу лы ец атаклы, Палуанлардыц
бири еди (А. Дабылов).
АЙТЫУШЫ ат. Сейлеуши, сейлеп бериуиш, хабарлан-
дЫры ушы. А й т ы у ш ы акыллы болса, тыцлаушы да дана бо-
лады (“КК- X. Н“.). Еситкенин асырып, берттирип айтыу шы--
лар да жок емес, „Кайыптыц уйине куйеу бала,—Ержан кел-
ген кусайды (К. Султанов).
АЙТЫУЫНША р. Оныц сезине цараганда, соныц хабар-
лауынша, хабарлауы бойынша. Сараныц а й т ы,У ы нш а,
ийшан Кулбай маллары хэм катынларын дэрьяныц жагасына
алып келгенде тек бир гана кеме бар екен кулласы (С. Айний).
Оннан соц жацагы газын . даулап келген пукаранын а йты~
у ы н ш а бул жацта мерген кеп болса керек (К. Султанов).
51
АИУАН ат. Ожирелердиц бир цапталынан ямаса кирген
алдынан исленетурын улкен сыпали ямаса сыпасыз жай.
Тунериптуртан ай Данниц йши бирден'жаркырап кетти. (А. Бе-
кимбетов). А й у а лгастында Шамурат биразга шекем хабарласату- •
fhh биреу болар деп кутип отырды (К. Досанов). А й.у ан д a f ы'
сыпанын устине жаксылап тесек салынды (А. Элиев). Оразбай
келиншегин ертип а й у а н f а шыкты (А. Бекимбетов).
АЙУАН-ЖАЙУАН Р. Тартипсиз, налай болса со лай, ке-
уилдегидей емес. Уйдин иши ала^сапырлы а й у а н-ж айу а н
болып халды (Ж. Аймурзаев). Айу а н-ж айу ан болтан, бе-
рен-зерецге, Дуушар болдым кызыл шенгел ^эремге (А. Да-
выдов).
АЙ^АЙ т. с. Барекеллэ, япырмай. Сауир сэнли кыс. жауза
жары кыс, A fl# ай. саратан сеннен де коркаман(яКК- X. Н*.).-
А й х а й бир топ сагыйралар, кашан есиц ёнер сенин (С. *Мэ-
житов).
АЙШЫ-9ШИРЕТ ат. У ан; ты хошлык, бйын кулки мгс-
лик, той-тамаша. Кыз бенен отырсан купыя жайда, А'й. ш ы-
аширет. етсен тиллэ сарайда (Эжинияз). Дуньяныц айшы-
а ш и р е т и. Жесец жаннын рээфти, Жэннетке мегзер сыпаты,
БостаныннанЖулен болыс (Бердак). •
АЙШЫК ат. Бурынсы уацларда, ха^^-йызлардыц безениу
ушын ецирине тагатурын затларыныц бир тури. Кубылжы-
тып натыс ойган алкымдагы а й ш ык суйек, Суйнементтей сау-
ры бетке омыраудан тусти цулап (И. Юсупов).
АЙШЫЛЫК кел. Бир айлыц, бир ай шамасындасы уа-
цыт. А й ш ы л ы к жолды ат латан, Кара.торы тулпары („Кырк
кыз"). Менде сыбыр-сыбыр, турдым да каштым, Алты а й ш ы-
лы^жоластым („К К. X.!(“.).
АЙЫ am. I. Куни, уацты, мезгили. Салкын тарткан. 'гул
а йыныц таны онын шаршагай ыссы девесине жатымлы тий-
ди (А. Бекимбетов). Март ай ы ныц «гебеси кериниуден Наурыз-
дын кары жаУды. 2. УКасдайы, -шамасы, тардири, адамлар
арасындары бир-биреуге болран мунасибет. Халыктын хан ал- ’
ды а й ы н, Дэртлер кун сайын уласып (Бердак). Неде болса мен-
нен а йы алынды („Мэспатша*1). Шаршады, айы алынды,
Булдырап алды кезйнин (Б. Кайыпназаров).
АЙЫБЫУ ат. Дузелиу, тауир болыу, жазылыу, келеге
келиу, жаксарыу, цаддине келиу. Кеп кешикпей ол усы ау.ы-
рыУынан а йы цт ы (©. Айжанов). Мулгип отыртан Еримбет .
шоршып тусип, мэсликтен а й ы ц т ы (К. Айымбетов). —Ярым
турын жайдан, жатцаныц кула майдан, а й ы f ы ц уйкыдан-
(„ Мэспатша*),
АЙЫ-КУНИ ат. Уацты, мезгили. Керинлер бул хасыл зат-
ты, Еситицлер илтнфагты, Кэдир акшам •Голгатты, А й ы-к у ни
52
/
толган екен (Бердак). Бирак оган дейин а й ы - ку ни жакын-
лап калган еди, ауылда жас босаныу колайсыз . болганлыктан
Шымбай. каласындагы тууыу уйине кетти (0. Айжанов).
АЙЫКТЫРЫУ айыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АЙЫЛ ат. Телетиннен исленген, минис келигин ертле-
генде бныц белинен шапатурын (ррайтурын ямаса белинек
байлайтурын), ер аумас ушын оны беккемлеп к^ликтиц ар-
цасына тацып цойыу ушын арналган цурал-сайманлары-.
ныц бири. Атларга ерди салайык, Айылды беккем шалайык
(„Кырк кыз“к_ДрТ1£ы. х£ Л.& л д ы ц батканын ийеси билмес ат
билер („КК. Х.“ Н."<> Айылын жыймау—тартынбау, дэрпенбёу,
цорыцпау, сескенбеу, уялмау, жыйналмау. Э кем де ун жок»
айыбын эбден мойнына алган сыяклы, оныц менен апам айы-
лын жыймады (К. Смамутов).
АЙЫЛДЫРЫУ айыу феийлинии езгешелик дэрежеси;
АЙЫЛЛАУ ф. Айылтартыу, айыл менен, шалыу, бецкемлеу.
...еки жердеК а й ы л л а п, беккем ертлеп алады („Мэспатша").
АЙЫЛЫУ айыу фейилиниц езлик дэрежеси.
АЙЫП ат. Ерсилик, гунакарлыц, цэдден тыс ^эрекет, не-
лиспейтурын ис, цэтеси, гунасы, кемиси, цэрекет, жаман ис,
жаман цылыц, жаман эдвт, жазыгы^ цылмыс. Агелар сезим-.
ди кермецлер а й ы п, Кисини айтпайман сыртынаи сайыц,..
(Бердак). губелек, мактанасац шалкайып, Бйлмей турып
кемис тапсац бул-а й ы п (И. Юсупов). Адасканныц а й ыб ы
жоц, Кайтып уйирин тапкан сон („К1$. X. Н“.). Бир айыбы
базар жайдын жанасы (Т. Сейтжанов). ...айыбы ушын кеширим
сораган (А. Бекимбетов).
АЙЫПДАР ат. Айыплы, гуналы, цылмыслы, гунакар.
А й ы п д а р адам. > '
АЙЫПКЕР ат. Гуналы, айыплы, цылмыслы, айыпдар.
Жок мен айыпсыз айыпкёрмен (А. Бекимбетов).
АЙЫПКЕРЛИК ат. Гунакарлыц, айыбы барлыц, цылмыс-
лылыц.
АЙЫПЛАНЫУ ф. Гуналы болыу, цылмысланыу, ат та-
рылыу. Хан алдында а й ы п л а н ы п, Кайлы дарга цайымлан-
F8H (А.Дабылов). Кылмыс зацыныц 59-статьясьй»ыц 8-тармагы'
менен а й'Ы п л а н fа н азамат Дэ^летбай Пиреке улы менен,..
(К. Ирманов).
АЙЫПЛАУ ф. Гуналы - етиу, жазыцлы етиу, цылмыслы
деп есаплау. Китабы отпей жатса магазинде, А й ы п л а п
окыушыны кунде секта (И. Юсупов). „Ал биз болсак онын кеу-
линдеги кайгы ^эсиретлерин билип алмастан бурын оны а й ып-
лап ртырмыз* (Р. Тагор).
АЙЫПЛЫ кел. Гуналы, жазыцлы, цылмыслы. Молланыц
^укими орынланып, айыплы балалар паллакка асылып атыр
*5?
(9. Шамуратов). Бирак езин ол ушын. айыплы.чан деп
есапламайды (А. Бекимбетов).
АЙЫПСЫЗ кел. Гунасыз, жазыксыз, айыбы жок, цылмыс-
сыз. Алые жерге сапар тартсац, жаманларга жолдасболма, айып-
с ы з адам болмас оз айыбыца жыла („Мэспатша"). Жок
мен а й ыпе ы з айыпкермен (А. Бекимбетов).
АЙЫРАБАЩ ат. Айыр агаштан исленген сырык, жер
елшейтугын араш. Кыстыц ези жети агайин, Ай ырараш
пенен сегиз („КК. X. Н“.).
АЙЫРБАКАН ат. Еки арашты айрастырып кемйлген
бе лги, ушы айры болып ту рады. Ай ырб-ацанды курды,
Оган бирин асылдырды, Кясына жу^ен йлдирди, Бир ырымды
еткен екен (Бердак.).
АЙЫРМА ат. Парк, езгешелик, басралык, белги. Ал мениц
хат деген хатларымньщ да булардан хешайырмаеы жок
(9. Шамуратов).
АЙЫРМАШЫЛЫК am. Qзгешелик, баскашалык, айрыкша-
лык... Ол унлеслик пенен уйлесиу арасындагы а й ыр маты-
лык ты абайламады (Р. Тагор). Сондай-ак намаларда айыр
м а ш ы л ы к бар (Н. Дэ^караев).
АЙЫРЫМ р. Белек, ез алдына. базыбир, гэбир. накан саяк.
Каракалпак жерине хызметке келген, келип ислеген айырым
рус адамлары да улкени уйрениу менен шугыллана баслады
(Б. Исмайлов). Хэркимнин хожалыгы айырым, езлерййе
дэрек белмеси болады (Т. Кайыпбергенов). . I
А'ЙЫРЫУ ф. Белиу, еки жакка жйбериу, сортлау, жаксы-
жаманын, ац-царасын, рарым-нарарын билиу, шигинин айы-
рыу, баска басдар алыу, жыртыу, взгеше бир тус алыу. Еке-
5>ин а й ыр ы п баллады да, асыгып, уйге кирди (Т._ Кайыпберге-
нов). ...камысты как айырып таяу басыпАйкыз киятыр (А. Бе-
гимов). Каратунди как а й ы р f а н жулдызым, Суу тубинен шык-
кан хасыл- кундызым („Кырк кыз“). Дэрбийке баласы Хожамберген
екеуи кепшик толы дэнди ала буй’реги менен ушыгынан айы-
рып геузеп отыр (К. Султанов). <>Ак-карасын ,айырыу—анык~
лау, каклыгына щырыу. Айырым а к~Карасын . мэселениц,
Темирдей принципке тутты рас (И. Юсупов). Бет пердесин айы-
рыу-мае кара етиу. Бет пердесин айырып, етиу керек
маскара (Эд. хрест.). . Айра тусиу—айырылыу, бир нарседен
айырылып калыу, жуда болыу, за'рыгыу. керисе алмау. Базы-
биреулер а йра ту с т и, Суйгиликли сэ^ер ярдая (Ж. Аймур-
заев);
АЙЫУ ат. 1. УКабайы кайуан. Жалгызлык пенен азлыктын,
дауири кётти келмеске, Белинсен бери айрылган, Адамдыайыу •
жемеспе (И. Юсупов). 2. Цузеу, жазыу, оцлау, жециу.
АЙН УДА Й кел. Айыуса year ан, айыу сыяклы; жырткыш-
тай, жабайыдай. Мениц атым баска бир атты керсе айыудай
54
ацырып киснейтугын жылцы еди (Эд. жыйн.). Шонкайган а й ы \>-
д а й кара зил кабакты аркалап суу тасып, ак отауга карай кай-
цацлап баратырран келиншеклер... (К. Султанов). ' -
АЙ-ЯЙ т. с. Тацланыу, суйсиниу, цайыл болыу, цайыл кы-
лыу, екиниш. Ай-яй сол бир жуз терек, Жиберместен туслик
аска (И. Юсупов).
АКАДЕМИК ат. Илимий атак;, ец жоцары илимий дэре-
же, Илим лер академиясыныц цацыйцый арзасы. Академик
Айбек шайыр, Рафу рд ай, Хэр бир сези тобылгыныц торындай
(К. Султанов).
АКАДЕМИЯ ат. Ец жоцарры илимий мэкеме. Илимлер
академиясыныц сессиясы.
АКАЦИЯ ат. ТеректиЦ бир тури, гуллейди, ац гулли %эм -
жаксы ийис береди. Мудаббаттын урыгындай, ести бир туп
акация (Й. Юсупов). Аки ция арасын сайран етип, Уй бетице
Кайрылдын адым басып (Ж. Аймурзаев).
АКЕЛ /$.экел.
АКЕЛИУ ц. экелиу.
АКЕ-ШЕШЕ ц. эке-шеше.
АККОРДЕОН, ат. Саз зсбабы, баянныц бир тури. Аккор-
деон шертиу.
АККРЕДИТИВ ат. Аманат кассасында ацшасы бар адам,
сол ацшасынан басца СССР территориясындасы цалаларда
ж^ргенде пайдалана бериуге болатусын ацша документа, яс-
ный ацшц ийесиниц цолына алып кететурын праволыц . ца-
разы.
АККУМУЛЯТОР ат. Электр ямаса тоц кушин сацлап,
унемлеп пайдаланатусын эсбап (цурал). Автомашинанын' ак-
кумуляторы.
АКРОБАТ ат. Циркте гимнастика керсетиушиспортсмен,
жеке адамныц ез куши арцалы орынлайтурын у силы.
АКСИОМА ат. Хеш бир далиллеуди керек цылмайтугын
илимий шынлыц.
АКТ ат. 1. Хар цыйлы документлердиц аты, гууалыц
ушын дузилген акт, айыплау ямаса цабыллау ушын дузилген
акт. 2. Пьесалардаеы цойылеан уацыялардыц белимшелери. :
АКТЁР ат. Сахнада турли шеберлик пенен унамлы ямаса
унамсыз образларды бериуши киси (артист). Э. Отепов та-
лантлы драматург, режиссер дам актёр (Э. Насруллаев). Сен
актёр адамга кеш усамайсац, Актёр жетелейди жана,
емирге (Й. Юсупов).
АКТИВ ат. 1. Исшец, талапшац, шаццан, цызрын пат пенен
'ис жургизиуши киси, искер. Уазыйпалы исти карауга, кеште
жыйналысты колхоз а ктив и (Т. Сейтжанов). Колхозласы^
Iдэ^иринде Рейпназар жудэ актив жумыс ислеген жигит, ези
! мугаллим (С. Хожаниязов). 2. Бас цоспа, басцарыушы, басшы
хызметкер, цызрын, талапшац, искерлик пенен жацсы жумыс
55
апарыушы адамлар. Бул жыйналыска ауыл а к т и в л е р и ме-
нен бригадирлери рана шакырылган (К. Султанов). Кун енкёйип
келейке улкейе бергенде, колхоз правлениесиниц кабинетинс
активлер, кол^озшылар жыйнала баслады (@. Айжанов). ,
АКТИВЛЕСИУ ф. Дыггынласыу, шакканласыу, жан енди-
риу, актив кирисиу, ^эрекетти кушейтиу.
АКТИВЛЕСТИРЦУ ф, Кызгынлдстмрыу, шакцанластырыу,
пэт ендириу, шаццанльщты кушейтиУ.
АКТИВЛИК ат. Шаццанлыц, пэтлилик,жап ендириуши-
лик, уцыплылын;. ♦
АКТОВЫЙ ат. Улкен, арнаулы. жылгяалыслар, концертлер
вткериуге цолайластырып салынган белме, ежире. Кыз бенен
екеуимиз а к т о в и it залдан шыдтык та, бос бир аудиторияга
бардык (Г. 'Изимбетов).'
АКТРИСА ат. Театр сахнасында картурли пьесаларда ой-
наушы, цосык айтыушы, турли рольлерди атцарыушы %аял.
„Актрис аун ы ц ыгбалы* (И. Юсупов).
АКТУАЛЬ кел. Э^мийетли, кэжетли, керекли... . хэзирги
уакытта да а к ту а л ь л ы F ы н жойытпаган (К. Мйксетов).
АКУШЕРКА ат Даял толлатканда медициналык жзрдем .
кврсетиуши, орта маглыу матра ийе хаял.
АКЦЕНТ ат. Бир тилде сеЙлегенде бурынгы оз ана. тили-
ниц трсири, айырым свзлерди, фриплерди айтцанд'а сол сей-
леп турган тилиницкемшиликке ушырауы, пэттиц надурыс
сеслениуи. ... цысынбац, жаксы болып кет< — деди врач кыз
жергиликли тилде а к ц е н т пенен сойлеп (А. Бекимбетов),
АК кел. 1. Аппар, гуриштей, жак,сы, таза: Йошып кеулиц
шадлык артып, Алткагазга кэлем тартып (9. Шамуратов). Ду-
рыс айырыу ушын акт ы, караны, Илгир зейин сыншы керек
(И. Юсупов). Шырыр айдап, тегин жайып, Исуе ^амме аксак, майып,
А ц шыеып азык молайып, Шаруалар мэс гезер келсе (С. Ма-
житов). 2. хадал, жаманлыгы жок. кеулинд.е гирбици
жок, кылмыссыз, айыпсыз. 3. Af-арган, аскатыц. 4. Дак, гир-
биц. кир. Кедге а к тусиу, Баэ$а бермей а/^'кар.уа, Туспей а к
карацгы жырага (А. Дабылов). О Ак ениу — ак тусиу, шашы
агарыу, бирец-сара ак шашлардыц панда болиуы, Сахалина а к
е н е баслаган адам каруан басшыга. царады (Б. Сейтеков) А к
е нип калыпты сакал мурт, шашка. Мийнеткеш усы екен яран-
лар (Бердак). Ак тусиу— дак туси у, кир тусиу. Тек сеннен
айра тускенде, Мен боларман гамга бенде, Шашларыма а к тус-
к е н д е, „Умытты Tien еллер мени, Кыйнамасын желлер меня
(И. Юсупов), Ак патша—Назакстан хэм, Орта Азияда жасау-
шы турк тиллес халыклардыц кепшилиги Россия Императо-
рын Ак патша деп атаган А к п а.т ш а н ы ц Дамирине му-
уапык мардикарга алындыц, жакында кетесец (9д. хрес.). А к
патшаны кулатты, Тажы-тахтын сулатты (Д. Касымов).
Ак туйе — бийкарлау, мойынламау корген-билгенин аНт-
£6
аУ мэниси нде жумсалады. Ацтуйени кердин бе? деп со-
рады жолаушыдан еликти кемип атырган урылар. — Жок деп
жууап берип жола^шы басын аман алып калыпты („КК- X. Е*.)
Ак туйедей — ац туйеге у саган, ац туйеге мегзес. Кара бо-
ран, ашшыаяз, Жерлер мийтйн болып каткан, Тогайлар да жа-
мылып кар. Ац туй е д е й шегин жаткан (Ж. Аймурзаев).
АКАБА ат. Сырцынды, цалдыц, цалгынды су у,
АКАБАДАЙ кел. Ацаба сыяцлы, ацабага у саган. Бир мэ-
дэлде нама кулактын курышын кандыргандай-ад, куяр жерине
жете алмаган ацабадай кем-кемнен пэсейип барып, жициш- .
керип сызылып тынды (О. Хожаниязов).
АКАЙЫУ ф. 'Ширениу, шери шыгыу, цайцайыу, писент ет-
пеу, менсинбеу. '
АКАТПА ат. Арцауына ац жипек атып (ериси жип), цы-
зыл жип пенен араластырып исленген шатыращ туриндеги
шит, may ар. А цат па белбеудй жипек шапанныц сырты нан
бууып... (А. Дабылов).
х , АК БАС ат. Шв птиц тури, тикенс,из. ушында децгелек ац
упилдириги гулдей болып туратугын вс им лик. Ромашка гули
тэризли. К,ызыл шецгел, ак шецгел, Ацбас пенен жантактан
(А. Дабылов). Кезиме ацбас, жантак^ карабарак, сора шецгел-
ден ба«ка кеш нэрсе керинбеди (Ж. Аймурзаев). .
АКБ АСКУР от. Крра уйдиц взине тийисли затларыныц,
бирзуи. Ал енди бунып бау-шууы, сырткы жанбау, ишки-
жаябау, а цб а сц у р, Кызыл баскур, бел жип, оны ак-
тан табыу, кулласы уйге керек-жаракты табыу керек болды
(К. Айымбетов). Бурынгы камыс кос пенен алды-артына шыпта
жапкан уйлер атаудын сыйкын кашырса, а цбасцу рлы ак
ота^лар келген соц атау жарк ете каллы (К. Султанов).
АКБАСЛЫК кел. Ацбаслы швплердиц кеп ескен жери.
Адам билмес ацбаслыцта жатырман, Керек. болсам езин
излеп тауып ал („КК. X. К“).
АК БИЙДАЙ ат. Бийдайдыц ац тури, сорты жацсысы,
тазасы. Ацбийдайы турып сулы сепкеннен,' Таза салы ту-
рып щигин еккеннен. Ден саулыкта бир кун шадлык жаксырак
(Бердак).
АКБИЛЕК кел. Толыц, жумыры, ац, сулыу формилы, би-
лек. Ацб иле г иц болмаса, Алты жердей кас койып. Билезик
салмац не пайда (К. Айымбетов). Дастык кылып ацб и лег ин
кыз касында жатыр еди („КК. X. К“.). .
АК БОЗ кел. Тури, туси, ац сур кебинесе аттыц турин
айтады. Ац боз аттан тусип атырган достын керди (К. Доса-
нов). Ацбоз беде^лерге туурылап баратыр (Н. Берекешов)
АК БОЗЛАК кел. Аппац, шырайлы, толыц келбетли, ац
формалы, жацсы. Ац б о зла ц сулыушыктан келген, жоталы
жигит еди (Ж. Аймурзаев). Ондагы Жийенгул апай сулы^шык-
* ®
5F
тан келген, ац б о з л а к агиык манлай керме Кастан келген ке-
линшек еди (Ж. Аймурзаев).
AKEGKEH ат. Кийиктиц бир тури. ... Марал, а ц б е к е н
кусатан ацларды тана калдырып, сау-саламат елине кайтады
(„КК- X. Е“).
АК БУ^ДАЙ ц ац бийдай.
АКДУР кел. Ац, цацыйцат, з^адал, таза, пэк, цац, жац-
сы, ец жацсысы. Талап ислеп тап дуньяны, Суттен ацдур
билсец аны (Бердак). . *
АК ЕГИН ат. )Казлыц, тез писетуеын егинниц тури.
... олардыц жапларыныц сагасын байлап таслап, а ц е г ин, кек
егин дегеннен бос цалдыратугын еди (А. Бегимов). Ал баскала-
ры ацегинди егип,. егинин пискеннен кейин орып жыйнап ту-
йеклеп, кырманда цызыллап атырган уацытта,.. (К. Айымбетов).
АК ЖАЕАЛ кел. Ала, ылацтыц, цозыныц турине царай.
атау, бас бетинде меци бар. Жапырак муйиз а ц жар ал,
. Олда келди суу бетке (И. Юсупов). -
АКЖАРЫЛКАУ ф. Жацсылыц, цууаныш, тилегйн бериу.
Ацжарылцап кун тууды (К. Айымбетов). Керисермиз
акыры, Ацжарылцап кун тууса (Жийен жыр«у).
АКИЙ кел. УКудз бий, шер, езин жоцары санайтурын адам.
Астындя бар торы аты, Белинде гэу^ар полаты, Волыстын куй-
рык канаты, Ацсакалыц а ц и И екен (Эжинияз).
АК К©3 уел. Гедек, аццау, цадал, цеш нэрсе кермеген, '
Мундай ауыр ац ке з батырларды сол замандагы Хийуа ханы
Испандияр хан елтирткен (К. Ирманов).
АККРЕ^КЕ кел. Ацшыл, ац сур, Ац кр е у ке сауытым,
Ыскатым деп кийгенмен, Устимдеги ак кейлек кепиним деп
кийгенмен („Коблан"). - t
АК КАПШЫК кел. Уллы Октябрь революциясыныц орнау
алдында К,арацалпацстанда белгили дэрежеде цэр цыйлы.цы-
йыншылыцлар, ашлыц', аптадалыц турмысты кеширген ха-
лыцтыц сол жыллары белгиленген атамасы. А ц ц а п ш ыц
жылы ашлыкка шыдай алмай Мой.нак бетке кешип кеткен еди
(Н. Дэукараев), Бул манда аццапшыц ^адийсесин бастан ет-
кердик (А. Бегимов).
АК-КАРА: ак-карасын айыры^' р. Дурыс-надурысын билиу,
з^ац'Нацаеын айырыу, аны.цлау. Айырып а ц-ц арасын
мэселениц, темирдей принципке тутты рас (И.. Юсупов). ОКез-
дин агы-карасындай—цэдирли цурметли. Кездиц ары-ца-
ра с ы н д а И, Уатан десе кууат енер (Э. Шамуратов).
АККАС: аккас кейлек кел. Тауардыц бир тури, арнау-
ЛЫ, цэдирли тури, бурынлары царацалпац з^аял-цызлардыц
алып цойып киЦетурын белгили кийимлериниц бири есабында
саналатурын, арнап езгешерек етип тигилген кейлеги ’ бол-
ран. ... а ц ц а с кейлек дегенлерим де бар, ... (А. Бегимов).
• АККУБА кел. ДСузи. келбети ац, ац ирец. Саяткан а ц ц у-
58 '
бадан кёлген, ... сымбатлы да.ял (А. Бегимов). Тал шыбыдтай
бойшад а ц к; у б а, шашы бексесине тускен, жасы жнгирма бес-
лер шамасындагы бир хаял кирип келди (Н. Берекешов).
АККУЛА ат. Кыр мандагыайдалып, тазаланылган данниц
цыр дегереклеп цэлбир менен Jfap жеринен аз мугдардагы
алынган белеги. Ац ц ул а с ы н былай шетке шыгарып дойды
(Н. ДэуКараев).
АК КУР ат. Кара уйге даркар цурал-сайманлардыц б up и,
Кара уйдщ белбеуи, цызылдан жипек салып. ортасы ац етип
тоцылсан. А ц ц у р л ы бир уйдид алдына бары и, Хожанияз
дайдыныд Уйин сораглап, Харким ез атыиы арб ар а баглап
уйге тама^1 дэдем урды яранлар (Эжинияз).
АККУУАК кел Ацсур, цансыз сур, эжептэуир. Косыбай,
мына балад нагыз найсап болар,—деди Есберген ашыура буулы-
рып ауыз жаяыныдкат-кат эжимли, аццууацланган арык
бетлери жыбырласып (К. Султанов).
АКЛАЙ р. Белгисиз уацта, алдынан, кун бурын, алдын ала,
эуел бастан. Ендиги калган емиримизде екеуимиз а цл а й куда
болайыд, сенид- дызыд болса, менид улым болса, екеуимиз шын-
нан куда болайык жора — деди („Алпамыс“).
АКЛАМАУ ф. Еткен мийнет, зийнетлерин етемеу, кор-
сеткен жацсылыц, щрметлерди босца жибериу, етемеу. Бул
исенимди ол ацла май калган емес, планын орынлап, кеп ке-
зине айрыдша тусип тур (©. Айжанов). Сол перзентич еткен
зийнетидди ацламаса дэйтерсед (К*. Султанов).
• АКЛАНЫУ ф. 1. Тазаланыу, гунадан пак болыу, айыбы
жорын далиллеу. Экед ацланып, партия катарына кайтарып
алыныпты („9миу гуллери**). 2. )Кайды JfaK пенен агартыу.
Мектеп тас гербиш пенен салынган, сырты ^эк пенен акланган
(Ж. Аймурзаев).
АКЛАР ат. Ацгвардияшылар, Совет цукиметине царсы
сауашца цатнасцанлар, контрреволюционерлер, Совет хуки-
метиниц душпаны. А ц л а р дегеним патщаны, байды ку^ат-
лаушы, акгвардияшылар (К. Султанов).
АКЛАУ ф. 1. Пак етиу, гунадан айырыу, тазартыу. Жум-
салса кушин-карьфян, Ац л а й с а ц халыдтыд умитин' (Б. Ка-
йыпназаров). 2. Агартыу, хаклеу. .
АКЛАУШЫ ат. Суд системасыныц арнаулы хызметкври,
айыпкерди ацлаушы, жазасын к, а лай болмасын жецилле-
muyiuu.
АКЛЫ кел. 1. Агы бар, дац тускен, кезиниц гули бар.
Бердад айтар даглы екенин, Залымларга баглы екенин, Бир, ке-
зинид а ц л ы екенин, Рэрип-дэсерге пана бер (Бердад). 2. Av, :i-
лы, ecu, х^уушы, кеуили, цыялы. Кирпиги ништердур жакта
шегилмиш, Кергенлердид ац лы дайран керинди („КК- X. К“-).
АКЛЫК ат. Баласыныц ямаса цызыныц баласы. Бер-
дак Жийен жыраудыц а ц л ы f ы Отеш шайыр менен вамаилас
5»
дос болган (И. Сагитов). Ак киймешек киймесе, Аппак ацлыц
суймесе (А. Дабылов).
АКМАК ат. Ацылсыз, ацылы жок, бийдаулет. надан. Окем
жалт карап, селк. ете калды.—Маган женил тийип тур дейсен бе
а.ц м ац ! —дел катты бакырып жиберди (К. Смамуто). Кепкев
жетер шеккен палац, А к м а- к болса тууган балац (Эжинйяз).
АКМАКЛЫК ат. Ацылсызлыц, ойсызлыц, тэрпгипсизлик.
А ц м а ц л ы f ы болмаса, Хешнэрседен Айдос бий, Цайгысы
жок ер еди (Бердак).
АКМАКШЫЛЫК ат. Ацмацлыц, надурыслыц, бийпастац-
лык, жонсизлЯк, тартипсизлик. Ацмац>мылыц етип акыл-
' сыз бенде, . Нийеги кэмбил . шерлерицнен айрылдыц („Кырк
кыз“).... бул не кылган а к м а ц ш ы л ык, ... (А. Бегимов)..
АК МАМЫК кел. Аппак, жуп-жумсац, иллэ менен пнллэ,
ац пахта, цаеыл жипек, цасыл . зат. Улды тууган каялымды,
Ацмамыцца орайын .(„КД., поэз. ант*.). А к камыгы
кезге сурме, Пахта деген бир егинбар (И. Юеупев).
АК МАНДАЙ кел. Мацлайы жазыц, мацлайы аппак, мин-
сиз, суп-сулыу, хеш жериниц мини жок. Торсык шеке а к
м а ц лай, Кутэ кызык сезлери (X. Тэжимуратов). Кызлардыц
ишинде кеп отырып калганы да жап-ждс нэ^хпедейлери де та-
Уыстай суп-сулы^, жузимнин сууындай кыпша бел, а к мац-
лайы д а бар (©. Хожаниязов).
АК МАРКА ат. Балыцтыц тури. Ац м а р ц а, сууенниц
кар бири койдай, Тенизде ылака жузеди койдай (А. Бегимов).
Улкёнлиги табалдырыктай жаркыраган гил ац мар ца екен
(К. Султанов).
АК МАЯ ат.. Уреашы туйе, ац турли туйе. Атка
шыккан а ц м а я л ы Айжама^, Ол да сендей емес Бийбигул
(Эжинияз).
АК ОРДА ат. Ускенеси жаеынан цеш цандай кемшилиги
жок, киси. тац цаларлыц етип жацазланган, ац кийиз бенен
жабылеан 6—8 цанатлы цара уй, бурынлары бийлер ел басца-
рып отыратусын арнаулы уй. Жылама укем жылама, ТоАсеники
яр-яр, Токсан баслы ацорда, Уй сеники яр-яр („КК- х.с^ ж*-).
АК ОТАУ ат. Ак ордаеа цараганда кишилеу, ац кийиз бе-
нен жабылеан 4—6 канатлы кара уй. Пат'ша калды макул ке-
рип, Ац о та у д ы ц артын турип, Кырк кыз бенен дэуран су-
рип, Ретме-рет кушкан екен (Бердак).
АК ОТДЕЛЫ кел. Ац отауы бар, цудиретли, цуреынлы,
езин-ези мол тэмийинлейтугын хожалыц. Даслепки жыллары
„Мерген атау“ оннан кейин „Балыкшы ата^“ аталган бул жерге
гуйзелген шаныраклар жыйналса, енди пайда курган ац отау-
лы байлар кешин таслады (К. Султанов).
АК. ПАХТА ат. Пахта, сауашадан шыццан ац пахта. Кез
алдында елеслейди ац па х та, Бир канасын койыпты ол сак-
лап та (Г. Есемуратов). Усы Павильонныц кен есигинен кирип
60
барсаныз ащылган ац пахта лар сизли бнринтпи болып ку-
тин эл8ды(Д. Досанов).
АД ПЭТИЯ ат. Алрыс, талек, шын журектен пятая,.
рахмет. Ац п э т и я берин деп. Биз турмыз интизар („Ерзий*-
уар“). Сейтип неде болса усы ислерднн тагдирин, езин шеш ба-
лам деп.Ёсенге ац п эти я берип, дуньядан египти (Д. Айым-
бетов).
АД ПЕЙИЛ кел. Ац кекирек, кеули ашыц, жаман пикирсиз.
Ол саудыраган ак кекирек, а ц п е й и л кэйуаны хаял (0. Хо-
жаниязов).
АД ПОРЫД ат. Нелдё есетусын ац тамыр, цамыстыц те-
ректиц тамыры сыяцлы. Алтын кун айдалзяы ацлыгандай.
А ц по р ыц аяк созып кен келинен (Г.- Есемуратов).
АДПУШТА ami Етиктиц тури, революциядан бурын жац-
сы етип, цурымнан тигилген тури. Ацп у ш т а етик кийе
алмай.Тесекли жерде жата ал май (Сарыбай шайыр).
АДПЫШАД ат. Урыудыц аты. Муйтен, конырат, кытай,
кыпшак, кенегес мангыт, а ц пы ш а ц. Бари алты урыу кара-
калпак сол жерден кешкенде айрылван екен (Бердак).
АДР АП ц. ахрап. -
АДСАБЫМ ат. Тац атар уацыт, аспан жацп1ыланып са-
рым жерге жайыла баслаёан уацыт. Тан гезинде а ц с a f ым-
н ы ц, ойнаванын жердин бе сен (И. Юсупов).
АДСАЗАН ат. Балыцтыц аты, тури. Барып керсек казаса,
Акшабак пенен а ц с а з а н. Сыйганынша толыпты (Эд. хрест.).
АД САЙ ат. Жерди босатыу цэм суриу ушын ат жегип
бир адам басцарып журеди, трактордыц плугына .уцсас, он- .
нан кишилеу, туаша царыгыныц бир цапталынан (жалынан)
журип отетурын- механизмниц тури, гауашалардыц тубин
босатып цям шоп шарынан да тазалап кетеди. Дим а ц с а. й-
д а, ким кетпенде, Бир-бнри. менен жарысады, Байраклар ал га
еткенде (9. Шамуратов).
АДСАД ат. Аягыныц кемиси бар, жургенде ацсацлап ба-
camyFbiH адам. Ацсацтыц акырына бак, Сокырдын соцына
бак (»ДД. X. Н“.). Саясын салган пукарага, Суулар жеткерген та-
кырга, А ц с а /f-майып хэм сокырга, Дайыр еткен керек маган
(Кунхожа). .
АД САДА Л ат. 1. Жасы улкен, сацалы ац, копти керген,
кеп жасаган, кэтцуда, 'терелик етиуге жетискен киси. Бак-
сы шакырыу абыр йлы а ц с ацалларса жукленеди (Н. Дэ^-
Караев). 2. Эмелдиц тури, белгили бир территорият басшы-
лыц етиу ушын сайланып цойылран адам, киси. Шуршит,
калмак жетти парен, Экен сенин Есет герен. Болыс болсан адам
жерен, Абырой а ц с а ц а л .болванын (Бердак).
АДСАДАЛЛЫ кел. Ацсацалы бар, жасы улкен, копти кор-
ген, кеп жасаган, цартайран. Мубарек болсын ней низ, А ц с а^
а
каллы атаман (Ж. Аймурзаев). А кс а каллы аралым,
Буйра ер кеш толцыньщ, Турленген сырлы униц (К. Султанов).
АКСАК-МАЙЫП ат. Ацсац j&m майып. мини бар адам.
Шакырганга бармаган сеники айып, Той болса калмай барар а ц-
сац-м&йып(дшшяз).
АЦСАНЛАУ ф. Аягын ацсап '(сылтып) басыу. сылтыу. Ол
а цса цлап журип кетти (Ш. Сейтов). А цсацлап журге-
нимди молланыд ези де биледи гой (Э. Шамуратов).
х/АКСАР ат. Шептиц тури, сексеуилге уцсатн, тикенсиз
есимлик. отца жагылады. Дуйсенбай Турсымбетти цапталына
алып, шетиректеги бир туп а к с ар д ы аягы менен пышырлатып
устине Шекти (Т. Кайыпбергенов).
АКСАТЫУ ф. 1. Майырыу. истен шыгарыу. зыян келти-
риу. искеасырмау, келеге келтирмеу. жузеге шыгармау. кезге
керсетпеу, зыян бериу. Мен отейин еткенлерди ацлатып, Азлы-
гынан елатымды ацсатып (От^п). Некыльщжурсентехниканы
а ксатып. Тусиниксиз болып хурме гоп саган (Т. Сейтжанов).
2. Жаманлыц етиу. душпанлыц цылыу.
АКСАУ ф. 1. Сылтыу. ацсацлау. маиъьрылыу. иске» аспау.
истен шыгыу. келеге аспау. жарамау. кемислениу. жетис-
пеу. А к с а п зорга журетугын едим (Э. Шамуратов). 2. Жара-
мау, жетиспеу^.турарлык болмау. Мине бугинге дейинги
очерклер кеп жагдайда усы торепийен ацсайды (Г. Есему ратов).
АКСА^ЛАК ат. Камырдан арнаулы турде. жудэ жуца-пэ-
реци. етип писирилген нанныц турщ ацсаулац-карацалпацтыц
миллий, ауцатыныц биреуи. кауын ацсаулак цауындыябден
кайнатып оран цатык араластырып ишине аксау лацты ту у-'
pan. устине сарымай куйдирип куиып желинеди^ цауинсыз
тек катык пенен де исленеди. Жецген а к с а у л а к писирип-
ти,.. (Б. Исмайлов). Оны ^аял деп алганым жок, сенид ак с ау-
ла f ыц куйеге былганып караймасын деп алдым (К. Султанов).
АКСА^ЫТ ат. Батырлардыц устине (бурынгы уакларда)ок
етпеуушын корган ушын кийип у рысца тусетугын кийим.цабат-
Каба'т темир сеткадан тоцылынип исленген урыста кииетугын
сыртцы. уст кийим. А к с а у ыт кийген устине, найза алган
дэстине (К. Максетов). Кадгымай ок етпестей; найза, ацса у ыт.
кескир кылыш, жау-жарак („Мэспатша").
АК СЭЛЛЕ ат. Моллалардыц ац тауардан басына орайту-
гын бас кийими. А к с э л л е с и н тесектин устине шалкасына-
койды (К. Султанов). Басларында казандай а к а э л л е. колла-
рында бамбук таяк, аякларын абайлап басады (А. Бекимбетов).
АК СИ И НЕ ат. К&кси. кекирек ауыз. жйлацаш дене, тес-
тиц усти. Менид езим ерке болсам, Кыз жамылган керпе бол-
сам, Керпедеги бурге болсам, Ак с ийн е цд е жатпас па едим.
(Бердак). -
АК СОКПАК ат. Журе-журе жолдыц шеп-шарынан таза-
6‘2
рып аппац (соцпац) болыуы, цайта-цайта, тынбастан жу-
рилип туратугын аяц жол. Ац с о ц п ац пенен бир-бирине
кагылысып журип киятырган малга дейин моциреп, олар да ма-
заны бермеди (А. Бегимов).
АК СУНДАР ат. ЖаАайы жыртцыш цхслардыц тереси.
Катарынан артык тууган, Лашын ац с у цц ар яцлыды (©теш).
АК СУНДАРДАЙ кел. Ацсуццарра усаган, ацсуццар яцлы.
Алдында тууган турганда, Билим базарын курганда, Далбай был-
гап шакырганда, А ц с у ц ц ар д а й куу-кууга кел (Мэжит
улй).
АК СУУАТ ат. Б к лгали бир жердиц, маканныц аты. Кас
карайды кунде батты, Жагалап сыбай елатты. Сокпак кылып ац-
с у у а т т ы, Ауылга да жакынладым (Бердак).
АКСУЙЕК' ат. Революцияра шекем халыцлар озлерин еки
цатламга, белип атап журген, солардыц жоцары цатламын
аристократлар, ацсуйеклер деп, ал теменги цатламын (ца-
рапайым халыцлар) цара пуцара делинген..кетерилисте бир
пара байлар, ацсуйеклер косылып еркинлик аламыз деп,
... (Мэжит улы).
АК СУП ат. Тауардыц тури, ац тауар, ац материал, дым
ац; ац шит.
АК СУПТЕЙ кел. Ацсупке усаган, ацсупке таризли* ацсуп ।
яцлы. ... а ц су п т е й таза кар, эхэри кетпеген былгарыдай ка-
шырлап'сес береди (К. Султанов).
АК CYT ат. Ана сути,улыума сут. Ац сут берип есирдиц
сен, Деште жок менин эрманым (Э. Шамуратов).
АК ТАЛ ат. Теректиц тури, тури ац, таза тикенсиз, ба-
Харде цамме тереклерден бурын бвртеди. Бэлент хауалы ац-
т а л л ар',- Минэр янлы Ку лен болыс (Бердак).
АК ТАМАК кел. }Куца, пареци, жузинен кун керинетугын
келиншек. Шашы хасыл жупка додак, Бели бир кысым ацта-
м а.ц, Узын бойлы хэм кен кушак, Пери киби болган екен (Бер-
дак). К^лем каслы хош-кмлыклы ицкарым, А ц т ам ац кыпша
бел суйикли ярым (Эжинияз).
АК ТАМКЕР кел. }(асыл атларга цойы'латурын ат, тур-
. тусине сымбатына да царай цойылады. Кейнине калкан бек>
терди, Ац т е мк е р атка жем берди („КК- поэз. ант*.).
АКТАНЛАК кел. Хар жерде агы. бар. Ац тац лац кийик
тауда бар, Сэуирлетип айдауда бар. Бугин тацда бир сауда бар,
Женди соган бурып келдим (К. Ирманов).
АКТАРЫСТЫРЫУ ф. Карастырыу, излестириу, тинтиу,
аударып-тецкериу. Олар эри-бери хаттын бары-жогын а ц т а-
рыстырып еди, табылмады, ондай болганда езим-ак беремен
гой (0. Хожаниязов).
АКТ АР ЫУ ф. 1. Излеу, излемеген жерди цалдырмау, ца-
ра$, тинтиу. Полиция тау арасын, Ац тар ы п жур оны кууып
63
(И. Юсупов). 2. Айтыу, лэйлер. Душпанлар кеп жалгыздурман
мен вэрип, Ярыма сыр ацт ар м ад ы м мен барып (Бердак),
АКТЕРЕК ат. Тури ац, дуп-дузиу, узын, цурылыс Матсри-
аллары ушын пайдаланылатусын агаш.
АКТЕРЕКТЕЙ кел. АцГпереккё усаган, ацтерек сыяцлы. Еки
бойы жасыл, ац тер ектей салланган камыс (К. Султанов).
Шыдай алмай барады, Бойын таслап кулады, Дарманы кетип би-
разы, Ацт ер ектей кулады (Эд. хрест.).
АКТИКЕН ат. Бозда всетурын тикенекли. шоп. Кашкын
лэм-мим. А ц т и к е н л и к т и ц арасц сылт етпейди. Тып-ты-
ныш. Бир ines кыймылдамайды (О. Хожаниязов).
АКТОБА-КДРАТОБА ат. Алла-жалла, цдягер, кермегеним
сол болсын. Сондай-ак, ацтоб а-циратоб а, кызлы бол-
сам ез. тенине берермен дегенмен (Т. Кайыпбергенов).
АКТОРТА ат. Балыцтыц тури.. Бекиирё, сууен, ак марка,
Ак шабак? сазан, ацторта, Балыктыц орда канисеч (К. Сул-
танов). •
AK-T0C ат. Ац омырау.ацбауыр. Ацтёсице жел есир-
кеп, Сыцкылдар суу жаркырап (Т. Сёйтжанов). Акырында. Жэ-
нигул апайдыц акылы менен ац^т е с и н е басып, ууыз сутин
емизген (Ж. Аймурзаев)?
АКТУБА ат. уКердиц, кёлдиц аты, географиялыц атама.
Ацт у б аны ц аккан сууы ылайды, Еки дийхан ун салысып
жылайды, Казн ийшанга б'изди шаткан кудайды, Дийхан аштан
елер болды Казн ийшан („Казн ийшан“).
АКТУЙБЫН ат. Кустыц аты, ец жацсысы, ацыллы, йлгир
цус. Ак сучкар, 'а ц т у й f ы н бийик тауларда, Кэп гарга, ке-
гершин жар кабакларда (Г. Есемуратов).
АКТУ^ ат. Байрац, жалау, ац жалау. Батыр тууган )(асен
хан, А ц т у у д ы колга алады, Атланьщ жаудьщ устине, деп
халыкка жар салады („Ер Зийуар"). *• . ’
АКУДАЙ т. с. Яцудай, цууаныу, бирден цууанеанлыц се-
зам билдириу. ... азанда турыр караса касында хаялы жок,
Омар . кууантанынан шешесине жу^ырып барып: — ацудай-
а ц у д а й, келинин кетип калыпты, депти (М. Абдраймов).
АКУН ц. ахун.
АК УУыЗ ат. Мэйек цабыгыяыц йшиндеги ац тури, жум-
сац суйыцлъщ, пэреци, улпет. Мэеклер жарылып а ц уу ыз-
с ар ы у у ы з ы топыракка араласып сыртка шыгады („КК. X. Е.“).
АК УЗИК ат. Уриктиц тури, ец жацсысы, айрыцша бай,
цудйретли кисилердиц уйлерине тутылады. Ац у зик ли
улкен отау, @3 алдына болып атау, Ерман ахун отыр анау,
Огандагы жскдур салык (Бердак). Оннан арман айланса,. он тэ-
репте жазгы капы, кирсец уйжай ишинде ац у з и к ли ток-
сан бас ак отау тигиули .тур (С. Хожаниязов).
АК УЙ ат. Ац кийиз, ац узин пенен жабылган цсра уй.
» •
64 •
... киятырган атлылао ауылдан бэлегипек тигилген ац уй г с
царай бурылды („Кыз. кк.“ г.).
. АКУЙЛИ ат. Белеклеу. кепшиликтен айырыу, цорцы-
тыу, жазалау, сиясатца бакындырыу. Хан гунакар кылганып-
да, Бнйлигини алганында, а ц у или кылганында, Му пай-
мады Ерназар бий (Бердак). Хийуалыга карыу етти, Журттыч
кеули буннан питти, Корыксйн деп ац у или етти, Кайтпадг’?
уджи тец келди (Бердак).
АКША 1 ат. 1. Пул, манат, тецге, сом. Айдос, оныц кор-
жынга салып, атына боктерип койган а ц ига сын керип. они
шешип алмай. канжар менен кесип алады („КК-Х. Е*.). 2. Дунья-
Сары барлыц затлардыц цунын, бацасын белгилеудеги эквива-
лент, зат, сол затлардыц тецлемеси ретинде пайдаланату-
рын атамасы.
АКША II кел. Тап-таза, аппац, жап-жас, урип ауызга
салрандай, пэреци, жуца, биринши* дэслепки. Кеткен,- малды.ч
пурин саган айтайын. Изинен кетипти ацша ингеним („Алка-
мыс“) Бунша неге капа болдыц сорлы атам. Ацша жузиц кем-
лик пенен саргайып („Алпамыс“). Март айыныц тебеси кериниу-
ден ацша кар жауды (К. Султанов).
АКШАБАК ат. Балыцтыц бир тури, майдарац болады.
Барып керсе казага, А ц шабац пенен ак сазан, Сыйганынша
толыпты (А. Дабылов). Каналда суу астын-устим лепирип, а.\-
дынында а ц.ша б а ц л а рсекирип,... (И. Юсупов).
А’КШАМ р. Тун, кеш,, тунги уацыт, кеш цурын. Бугин а ц-
шамы менен жауын жауды. Тап усы мэ^элде „Ал га баска"
жауын нын кереги аз еди (0. Айтжамов). Булты калыц жацбыры-
аз, Тусте самал ацша м тымык (И. Юсупов).
АКШАШ ат. Шаштыц агы^ шашы ац9 арарран шаш, Ермам
кириу менен ацшаш ананыц колынан алып столга жакын отыр-
ды (С. Хожаниязов). • . •
АКШЫЙТЫУ ф. Ернин турип, тислерин кореетиу, ыржый-
тыу. Сыйлайман деген сон шириген агаштын тубиндёй мужиген
снйрек тислерин ацшыйтып ыржац-ыржац етип кулип,^.
(А. оегимов).
ЛКШЫЛ кел. Ацлау, ацца бейим, ац сур, ацлан. Эжинияз-
дыц ацшыл жузиниц алмасы кызгыш, гурец тартып, жауд..-
раган кез жанары кубылып. кетти (К. Султанов). Элем жийеги-
нен бэ>;эрги топай ,суудай ацшыл думай кетерилип киятыр
(К. Султанов). ’ •
АКЫБЕТ ат. Из, соц, салрар, ацыр, кейин. Кеуиллерге кайгы
толды, Кайгы таркагай а ц ыб е т (Бердак). Колы жеткенлердиц
иси ац ыб е т, Еткил беглер азаматка сен хызмет (Бердак); Бу-
гинги жанбыр, боран менен куйынныц а ц ы б е*т и н е н дузде.
бир де тирй жан керинбейди *(С. Дйний). КаЙып Хийуага хан бол-
ды, Ол Коразбек султан болды, Ац ыб ети уай'ран болды, Мэ-
демин и^ах болган екен (Бердак).
65
АКЫЙТЫУ ф. Кез алартыу, бежирейтиу, цадала царау,
тигиле царау. Мэткурбан жакын келип: — Жыйнап бер, барльщ
суйеклерин?—деп кезин а к ы it т ты (К. Султанов,).
АКЫЛ ат, Цаналыц, билам, билгенлик. ой-сана. Исенемен
илим менен а ц ы л f а, Жер жузинде эжайып ис дереткен (Ш.
Мэмбетмуратов). Тэбиятка пай бермес, Адамныц а ц ы л-райраты
(К. Султанов). О Акыл 1аЬыу—жолтабыу^шыРЬ1стабыу,еса-
бын табыу. А ц ы л т ап ц ан кыйын кыстау уа1<ытта» .Мыц
данага санады оныц бир езин (Т. Сейтжанов). ХУРЗИЯ бутан иши-
кен куйинген менен, сыр алдырмай ацыл такты, (М.Дэри-
баев). Акылы дана—ацыллы. сана, билгени, кергени кеп. Сен
келимсец мен бир сона, Куним, а ц л ы, д а н а м с а.ц сен,
Мен ин пушты панамсац сен (И. Юсупов).
АКЫЛГ0Й ат. Ацыл бериуши, ацыл айтцыш, ацыл айтыу-
илы. Тилла жыгам басымда, Ацылгейлерам касымда („Ер
Зийуар44)’ Октябрьден кун жетискен жамалы, Компартия ацыл-
г е й и мэдары, Кексинде жайнаган алтын-медалы Шын азамат,
бир кахарман гаррысан (Т. Сейтжанов).
АКЫЛГ0ЙЛИК ат. Ацыл бериушилик, ацыл айтыушылыц,
даналыц. Боларма касканыц дани, Дэн екен адамныц сани,
Озимнен басканьщ бэри, Ацылгейлик дылды бизге. (Бер-
дак). ..
АКЫЛ-ЕС ат, Ацыл-ой. ацыл-парасат, ацыл-цууат.^а&ыл
болып хак исине, саргыш ендирип тусине, Салдырып а^ыл-
есине, Кеп ислер ойлатан екен (Бердак). Мийри канып сулыу.
кызга, Мэспатша, бий^уш болып, а ц ы л-е сан алдырды („Мэс-
патша"). Ай жузли пал сезли а ц ы л л ы-е ели, Инкарым дил-
барым неге келмеди (Эжинияз).
АКЫЛЛАНДЫРЫУ ф. Ацыл айтыу, есине салыу, нэсият
entity, нэсиятлау, ацыл бериу. вз баласы менен катар болган
соц оган каттырад сез айтпай ацылланд ыргысы келди
(Т. Кайыпбергенов).
ДКЫЛЛАСЫУ ф. Ойласыу, кецесиу, сырласыу, бирлесиу.
Ацылласып, сырласып, пикирлесип, бирлесип, Ушеу ара ке-
несип, хатка жууап табайык (Бердак). Екеуи келешек тэгдирин
а ц ы л лас ты. Басына кэуип денсе хабарлайтугын болды
(К. Султанов).
АКЫЛЛЫ кел. Ацылы кеп, басы ислейтукын, если, пара-
сатлы, саналы. Ацыллы арымайды, Алтын ширимейди
(„КК. X. Н.“). Еки кызколы байлаулы, Ацыллы сулыу сайлау-
лы, Аякка кисен салыулы, Кеп хорлык керсеткен екен (Бер-
дак).
АКЫЛЛЫЛЫК ат. Еслилик, ацылы барлыц, ecu путинли-
лик, парасатлылыц, Бул романдагы даяллар образы езлериниц
а ц ыл л ы л ы f ы, укыплылыгы, батыр мэртлиги, кайтпас жи-
герлилиги жагынан еркеклерден кем емес, кайта зыят кылып
€6
сууретлеген (И. Сагитов), Кыздын бундай ацыллыгыц пенен
шешкенине ушеуи де кайран калып, кыздыц сезин макул кери-
седи (К. Айымбетов).
АКЫЛ-ОЙ ат. Ацыл-парасат, ацыл-ес, ацыл-хууыш. Же-
тим калып шарга болган бойлары, Артык кэммелерден а ц ы л-
о й л а р ы, Жасынан-ак ац ы л-о й л ы, .Гулим СУЛЫУ жукли
болды (Бердак).
АКЫЛ-САНА ат. Ацыл-ой, ацыл-дана. Партия емиримиз.
ацыл-с анамыз, Уллы рус гамкорымыз панамыз (X. Сейтовь
АКЫЛСЫЗ кел. Ацылы жоц, басы ислемейтугын, ойсыз,
ладан. Атасынан жаман болса, Оны жаксы деп _ким айтар,
А к ы л с ы з кэм ладан болса, Оны жаксы деп ким айтар (Бер-
дак),
АКЫЛСЫЗЛЫК ат. Ацмацлыц, ойсызлыц, кергенсизлик.
Билгир сезин тынламаган, гэп мэнисин анламаган, Улкеннен нэ-
сият алмаган, Ац ы л с ы, з А ы ц болган екен (Бердак).
АКЫЛЫ-КЫЯЛЫ am. Ecu, цууышъь, ойы, ерки. Бар нэзерин»
ойыц кетеди, Ыкласынды керседлер, бийхууыш етеди, А ц ы л ы-
ц ы я лыц кетеди (Отещ).
АКЫЛЫ-^УУЫШЫ ат. Ацылы, ecu, ойы, ацыл-есщ ацыл-
ойы, сана-сезими. Зербарак тиллэ шашэаулы, А ц ы л ы-л$ у у ы-
ш ы м плыл кетти бир пори (Эжинияз). Керген жанлар келбетине
тойгандай, Арсар болып а ц ылы, -цу у ыш, ы н алгандай („Кырк
кыз“). Жетимди жетелеп жумыс еттирип, Басып,урып ацыл ы-
.ц у у ы ш ын кетирип (Омар).
АКБ1М ат. Окоп, терец шуцыр. цорганы# илажы, жасы-
рыныу цорсаны, жасырын журиу жолы. Ол заманнын адамла-
ры жерден а ц ы м казып, арбадан камал етип бир жерде жа-
сырын журиу жол уйилип отыратугын еди („Алпамыс"). Бойын,
шелди ац ым каз, бойынды тасалап 'жат, керерсец, курык тий-
меген асаулар булакка жаятаспас, каранды керсе биреуинде
кере алмай каларсац, ертен сэскеде жылкылар булакка сууга
келеди, сол уакта кэлеген атыц болса, езиц уела да езин мин.
балам,—деп руксат береди („Алпамыс*).
АКЫН ат. Шайыр, жазыушы. Зыяны жок айтыссац .мен же-
нермен, Казакта Мецеш деген ац ын кызбан (Эжинияз). Кеп
ац ынлар етти Озбекстанда, Сезин топлап атып, кэлемин сер-
мей (А. Дабылов).
АКЫР ат. 1. Сейисхана ишинен атцй от, жем берйу ушын
исленген (ылайдан) арнаулы муйеш, шуцыр. Атлардыц ацыр-
л а р ын тазалады (Айбек). Кара атыма тастан ац ыр ойганман,
Намыс пенен арга езим тойганман („Алпамыс"). Кеули ескпн
болсын деп Жипек аркан мен тактым, Аузы касылга тийсин депг
Алтыннан ацыр мен соктым („Коблан"). 2. Соц, кейин, аз,та-
мам, болганы. Токымын аркалады карамай оньщ ыласына, Оним-
сиз журис пенен жетти ол ац ы р шатпасына (К. Ирманов).
Эзелде онбатан ацырда онбас. Сейлесип кермеген танха кыз
Оенен (Эжинияз). /
АКЫРА ат. Казыуда тыгарылган топырац цэм сол топы-
рацтыц тускен орыны. Ац ы р а сы, ылайта толды (А. Беким-
бетов). (
АКЫРАБ ц. ахрап.
АКЫРАЙЫУ ф. Козди адырайтыу'. бирден тацланыу, биреу-
ге ямаса бир нэрсеге цадала царау. Конатыцнын бирден кейпи
кашканынан-ак ^аял а ц 6t р а и ы у ы менен тэцланып калды
(Г. Кайыпбергенов).
АКЫРАК кел. Козиниц кемиси бар. бажырац* ацлы коз.
А ц ы р а ц коз.
АКЫРАНЛА^ ф. Сыгалау, аш козлик пенен царау. Терт ту-
лик маq шыкса ерип, К^рар еди кабак турип, Ацырацлап
соны корип, Кёули суудай тасар еди (Бердак).
АКЫР-АЯК р. Ец соц, ацыр туп. А ц ы р а я г ы н д а келин-
шек куйеудин уйине келеди (Н. Дэукараев).
АКЫРБЫ р. Соцры, кейинги. тоцтаган жери Китаптын
а ц ы. р f ы бетин окып болды да басын бир кетерди (С. Хожа-
ниязов). .
АКЫРЕТ ат. 1. Азап, жэбир. зулымлыц, цысыумет, цор-
лыц. зорлылыц. зомбылыц. Аркаландык арбацлап, А ц ы р е т
кордик елимнен („Жийен жырау“). Апам ауыр законный а ц ы-
р е m-азабына кыйналган (Ж. Аймурзаев). 2. дин. Ол дунья.
а '-ам !олгеннен кейинги дунъя-диний коз царас бойынша,
А ц ы р е т т ? кейинине ерейин, Алла салса не ислерди керейин
(„Кырк кыз“).
АКЫРЕТ-АЗАП ат. Кайгы-цэсирет, цапашылыц. азап-ацы-
рет. А ц ы ре т-а зап кермёгенлер, ^\еш ууайым кылган емес
(Бердак). •
АКБ1РЕТЛЕУ ф. Азаплау* цыйнау, жэбирлеу.. масцаралау*
согип-сабау. Олар Айдосты канша ацыретлеген менен
отер ие етип кегкён еди (К. Султанов).
АКЫРЗАМАН ат. дин. 1. Ески диний ацызларда айтылы-
уынша дуньяныц соцы, изи, аякы. тамам, болыуы. барлыц та-
ртиаликтиц тауысылыуы. Акыр бир кун болар ацырзама-
н ы. Исрапыл сургини жыгарлар тауды (Эжинияз). 2 Азап-ацы-
рет. ауырманшылыц. Тусти баска ацырзаман, Инан дослар
ялган емес (Бердак). Хасен хан бес ердин канын алмакшы, Бас-
ларына а цырзам ан салмакшы („Ер Зийуар*4).
АКЫРСЫНДА р. Ец соцында. ец кейининде, тоц етеринде.
Ац ы р с ы н д а ол келисим бериуге мэжбур болды (К- Айым-
бетов). .
АКЫР ТУП ацырсында.
АКЫРЫ р. Кейин,, соцы, себеби. Азанда ерте турып жумыска
барну керек емес пе?- Сол ушын кирпик айкастырганлай дем
алыу зэрур а, цыр ы (в. Хожаниязов).
ЛКЫРЫН р. Qcme. байцаццырап. тосац. жай менен. абай-
лап. Жылауын цыялдай козгаганнан сон, кек атка еки пияданыц
кейининен а ц ыр ын адым атты (Ж. Аймурзаев). Айцыз а к ы-
р ы н гана мыйыгын тартып кулимсиреди (А. Бегимов). ОАцы-
рын ала—кейин ала. соцынан. соцырац. азин ала. кейинирек.
Бул да соньщ ац ыр ын ала Досбергенге дус келди (А. Бе
гимов).
АКЫРЫНДА р. Кейининде. соцында. ацыр соцынан. туп де-
рсгинде. Ол ез сезиниц ац ы р ынд а Атажанныц баласы Са
дулланы узак жерде биле-кере адастырып кеткенин, сейтии
сонын экесинен ез ешин алганын мойынлады (А. Бекимбетов).
АКБ1РЫНЛАУ р. Эстер ек. эстелеу, жай менен. тысырлагп-
пай. Досберген менен Елмурат а ц ы р ы н ла п каскырдьщ ца -
сына барса,... (А. Бегимов) Ац ы р ын ла п жер таянып тургел -
ди, калтыраклап кушин жыйнап бойына (Ж. Аймурзаев).
АКБ1РЫУ ф. Катты бацырыу. цэдден тыс ашшы дауыс пе-
нен айбат шегиу. Соньщ арасында уцгирден бир айдар^а а ц ы-
р ы п шыга келеди (К. Айымбетов). Молланын еси-дэрти бизле; -
де, кезин тикирейтип: бэдбаклар деп а ц ыр д ы (Э. Шам\ -
ратов).
АЛ 1 т. с. Кеуил куйин билдиретугын тацлац сез. Ад
мениц хат Деген хатларымньщ да булардан ^еш айырмасы же;.
(Э. Шамуратов).
АЛ II к. с. Салыстырыу. царсылыцлы мэни билдиретугы;'
кемекши сез. Сезди сыртынан емес, а л кезлерине де еситтири.4
айтып журди (К. Султанов). —А л. мына да бир гэп бар бала.
— деди (К. Султанов).
АЛ III ф. Буйрыц мэнисин билдиретугын фейил сез. Ко-
лик алсац туйени а л. Кыялай кешеец муцайтпас (К- Айымбе-
тов). , '
АЛА кел. Аламыш, ац-цара, сары аралас, цэр турли, бир
ецкей емес, езгеше. шубар, ац ямаса ац-цызыл. Анау журген
Елмурат, Астында жаман ала ат. Оган не деген салтанат, Киси
цаны болды салык („КК. поэз. ант.“). Ала жип салып мойныма
(Бердак). Ийттиц ауызы ала болса да бери келгенде биригеди
(„КК- X. Н.“). А л а-гула демециз. Атын айтып коймацыз (К. Айым-
бетов). О Ала зийрек—шала шарпы, эйтеуир, кеуилсиз. Эти-
рапца ала зи й р е к кез жугиртти (Айбек). Ала жипти кеси-
сиу—кати асы кты койыу, байланыс жасамау.
АЛА-А^ЫЗЛЫЛЫК пт. Карама-царсылыц, ауызбпршилше
жоцлыц, бири-бирине исенбеушилик. Бир ауызлык кар максетти
болдырар, А л а-а у ызлыц орта жолда калдырар, Ала болган
ауызындагыны алдырар, Жолдас болсац муннан хабарыц болсын
(К- Ирманов).
АЛА БД ЖАК кел. Шу бар, цэр турли, турли-турли бояуы
бар, ала шубар, ала пашац, алабажырац. Бул киси устине
69
алабажац шапан кийген (Айбек). ... мына менин диземнен
келмейтугын алабажац бир шапанды берди (К- Ирманов).
АЛАБЭХ9Р р. Ерте бэ^эр, бэ^эр мэусими. Елдиц устине
тускен ауырманлык алабэцэрден баслап жазы менен дауам
етип атыр (А. Бегимов).
АЛАБУРКАН кел. Ала пасыран, цалай болса солай, та*
сып тегилиу, шеннен тыс бурцасынлау, куйип-писип тулла-
ныу, тац, тас аралас уйтцыран дауыл. Алабу р ц а н, еле
тениз туулайды, Толкынланып кебикленип ойнайды (9. Шаму-
ратов). Ол иште сегинип алабурцаны шыгып атты (9. Ша-
муратов)Гуздицкунлери бир кун тынык болса да бир кун самал»
дауыл а лаб у р ц а н болып туратугын эдети рой (9д. хрест.).
АЛАБУЙРЕК кел. Аралас, %эр цыйлы, %эр турли, бир ец-
кей емес, алаеат, бирдей емес. Ацлап карасам ауылымызда
акыл-ойы алабуйрек адамларда баршылык екен> Олар бы-
лайынша кезге тусе бермейди (К. Смамутов),
АЛАГЕ$ГИМ р. Ерте, тац царацгысы, тац жаца агарыт
киятырган уацыт. Отемурат а л а г е у г им д е ылашыгынан
майданга шыкты да дэрья бойына карай аяцлап журди (К. Сул-
танов). . '
АЛАГОЛЕК кел. Ац кецил, ац пейил, киши пейил, цай-
тылы тез. Ол бир а лаге лек жигит еди (К- Айымбетов).
АЛАГОТ ат. Кустыц тури. Кусыныц тури усар а л а г е т-
к е, Ала г е т ац ала а л мае конар шетке (Эжинияз).
АЛ АРАДА р. Тынышсыз, кеуилсиз, бир нэрсеге рала^ыт-
ланган. ... Кеулинде бурынгы орын алып журген а л a f а д а-
-л а р д ы ц изи цалмады (Р. Тагор). Жаслар окыу ушын келген
бул жерге. Ала гада салып галауыт берме (И. Юсупов).
АЛАРАЙЫМ кел. Турацсыз, жецилтек. ... сен гэ карсы
боласЯц, гэ жаклайсан, бул жерде ^еш цандай а ла f a йым
болмауын керек (Р. Тагор).
АЛАРАН кел. ф. Алатурын, алгыш, алымсац. Ала ран
колым береген, береген колым а ла Fa н („КК- н.“)
АЛА FAPFA ат. Гарраныц ала тури. Бул. сезимди тынла
Нурымбет ахун, Орайсац сэллецниц >эррийтип шацын, Алдап
мийнеткештиц коп жейсец ^акын, Сеннен кайта ала Fap Fa
жацсырак (Бердак).
АЛАРАТ кел. Сийреклеу,' питик емес, тегис емес, тец
емес. А л a f ат кермесец, ашыу-арыкты, Ау салган сууаттыц
аты айырша (Омар). Аспан а л a f а т бултлы еди (Т. Кайып-
бергенов).
АЛАРА^ДАН р. Исенимсиз, гудикли, шалагай. Елдиц сий-
рексип калыуы да сендей адамлардьщ усындай кесапатынан
аларау дан болыуы да соннан, ^эй оцбаган инсапсыз, котер
екшецди (G. Хожаниязов).
АЛА-РУЛА кел. Qume^up, цалай болса солай, кеуилсиз,
Мэулен журесине отырып шонтацлаган оц аягыма
70
кярады. Бул аяк сендей жярамас а л а-г у лалардыц жо-
лында кегти (0. Хожаниязов).
АЛ АДУМАН кел. Шацгыт, думанлыц, тутин. Аладуман
этираптан шац у шар» Кундиз тури жаца аткан тац кусар (Т.
Ойтжанов).
АЛА ЖАК Ф- Алыу нийетинде, алатугын цыялы болыу.
Мэслэ^этласып Отырганда кызды кимге алажагын билмеди
(К- Аралбаев)?
АЛАЙ-БУЛАЙ р. Анау-мынау, жаман-жацсы, олай-булай,.
Заманньщ турлери солай, Ага беглер кердик талай, Деме оны
о ла й-б у ла й, Жаксырак болгай акыбет (Бердак).
АЛА КЕ^ИЛЛИК кел. К эм меге бирдей царамаушылыц,
тец кормеушилик, цэр кимге цэр турли коз царас. ©зинин ал-
ран билимин ала кеуиллик кылмай шын режеси менен
езинен темендегилерге бериу мугаллимниц бас уазыйпасы („Кыз.
мур.“ ж.).
АЛА К©3 ат. Кози алалыц, улкен коз. Ала кезли Ерна-
зардыц, сен деп елген балац еди (И. Юсупов). Оныц жаудырап
турган ала козлери жигитлердиц журегинен етти (Ж. Ай-
мурзаев). Баян етсембайдыц турин, ала козли кылыш мурын,
жарлы керсе карар кырын („Мэспатша”). 2. Келиспеушилик.
цырын цараушылыц. Сол кусаган ала к о зликтиц себе-
бинен жэнжел галма-гал ^эр уакыт шырып ту рады (К. Ирма-
нов). •
АЛА К©ЛЕЦКЕ кел. Аласат колецке, саяныц а лагат ту-
сиуи. Сонын арасында кун тэуир-ак ецтерилген уакларында ка-
мыстыц ала колецке болван сийрек жерине шыкты (А. Бе-
гимов).
АЛАКАЙ т. с. Кууаныш, сезам. А л ац а й-а л ац ай, я
кудай, Палман агам киятыр (Н. Дэукараев)/
АЛАКАЙЫС ат. Атца салып минету сын цурал-сайманныц
биреуи, телетиннен арнаулы исленген цайыс. Жоргага салдым
ер, Алацайыс жууёнлеп, Енди болдым кара жер» Ешек
. миндим тебелеп (Кунхожа).
АЛАКАН ат. Колдыц цууыслайтугын жери, шаппат.
АЛАКАНАТ кел. Хэр турли, цыйлы-цыйлы кисилердиц
бир нэрседе уймелесиуи. бир нэрсениц айналасында ыбыр-жы-
быр болыуы.
АЛАКАНДАЙ кел. Улкенлиги алацан шелли, кишкентай.
...екинши кунге Караганда а ла ц ан д а й тактайдьщ бетин ка-
ралап колына услатты (А. Бегимов). Кун жудэ тынык, аспан
элемде а лацандай да булт жок (К. Аралбаев).
АЛАКАНШЫК 1. Арца батыстан, ямаса арца-шыгыс-
тан ескен кушли сууыц, боранлы самая. Самал турыпt ала-
цан ш ы ц жагынан, Эсер калмас яздьщ, гуздиц уагынан (С. Ма-
житов) 2. Нашар ийттиц ала тури^ цаншыц.
71
АЛА КАП am. L Кара жип пенен ац жиптен хэм де цгр
турли жиптен аралас тоцылган цап, цалта. Жуннен токыл-
ган ала ц а п ц а ецменин созып капталында саз ылайдан ук-
пелек coFbin отырган баласына жекиринди (К. Султанов). 2.Ба t~
лыц, барлыц, жуцналылыц. Катын кимниц катыны, а л а к а п т ы д
катыны, а л а^ц а б ы ц таусылса,элле кимниц катыны(„КК.х. н".),
АЛАК-ЖУЛАК кел. Калай болса солай, уйпа-жуйпа. Би-
• рак усти а л а ц-ж у л ац бир ийт Перигулге жакынлап калды
(в. Айжанов).
* АЛАКЛАСЫУ ф. Не цыларын билмеу, албырау, алагада-
ланыу, цайран болыу. Келген жауды шыдатпады, Аяк колгн^
байлатпады, Душпаны ^ешбир батпады, Алацласып тургая
екен /Бердак/.
АЛАКЛАУ ф. Албырау, елецлеу, ' цайран болыу, гудикле-
ниу, абыржыу, не цыларын билмеу, асыгыслыц пенен биреудч
кутиу, цйрцыу, тынышсызлакыу, цэуипсиниу. Дэулетбай бш -
диц кезлери а л а ц л а п, тили тырылды (Т. Кайыпбергенов ?.
...кашыуга жол табалмаган сур каскырдай а л а цла д ы (К. Д< -
санов). Базда аякларын газ-газ басып, жэн-жагына а лац лап
тыц-тыцлайды (Т. Кайыпбергенов).
АЛА КУЙЫН р. Шацсыт, ала топалац. уйтцысан самал.
келиклердиц женсиз, тез. цатты цутырынган. ^эдден тыс
цэрёкети. Усыуакытта болажак дауылдыц дэслепки хабаршысын-
дай кемпек самал ала цуйынкылът ауылдыц устий сыпырып
етти (К. Султанов), Ала ц у й ы н жонсиз шауйп, Кэткудага
тууды кэуип, Гэ дузелип, го ауып, Кеп ауылга араласты (Бер-
дак).
АЛА-КУ ЛА кел. Эйтеуир. цалай болса солай, бир тегкс
емес, цалац-цулац, тецдей емес. Балалардьщ жазыуларын тегпс
кернп шыкпады, ала цула керди.(„жеткиншек“ г.). ...жаратыУ-
шы бир кудай бенделерин ондай а л а-цу ла кермейди(К. Сул-
танов/
АЛАКШЬ1Н ат. Этештанныц сырт дегерегине тазалыц
ушын (чайнек, кесе. этешкир турады т. б.) арнаулы тахгпай-
дан пеленген нэрсе. этештан, ошацтыц (жийегине, ерн'егине
гейде ылайдан, гейде асаштан исленеди. Апам уршыгын ко-
лына ала сала а л ац ш ы н н ы ц касына отыра калды (Т. Ка-
йыпбергенод). Бирак уйдиц а ла ц шынын кйрагай тахтайдан
эшекейлеп енли етип салды (К/ Айымбетов).
АЛА КЬ1ИКАШ кел. Ала сапыран, ала шауцым, цырта-
цырт, цалай болса солай. Кырманный басы ала цыйцаш
таяк болды („Сэлем Октябрь" т.“).
АЛАЛЫК ркг. Тец емес, бир тегис емес, бирдей емес, ала*
гула. КУуанды сонда ^аммеей, Артыкша еди дэмеси, Усылай
еди керген туси» З^еш а л ал ы ц болган емес (Бердак). 1
АЛАМ элем.
12
АЛАМАЙ: аламайы менен кел, Барлыкы, ^эммеси. туп-
тамыры. Ол а лама й ы м ёнен кетерди („КК.х. е.“).
АЛАМАН ат. Халыц. халайыц. журтшылыц. бир топар
адамныц уйири, бир жерге кеп адамлардыц топланыуы. бир
топлам адам. Айымжамал а лам анн ыц ишине суцгип кетти
(G./Хожаниязов).
АЛАМАТ ат. Булик. кауасат. калауыт. ала-сапыран. кау-
ра. жэнжел. сиясий езгерис. цэдийсе. Дауыл согып кетти кел-
меске, Ширик геудё а л а м а т заман (Г. Есемуратов). Берди-
мурат менин озим, Ялган емес айт'кан сезим, А л а ма т ты
керди кезйм, Маган саламат бермеди (Бердак/
АЛАМАТЛЫК ат. Бауасатлыц. калауатлыц. тусиниксиз
каура, жэнжел, ала топалац, цэдийсе. ала сапыранлыц. 'Бир
кун, бир тун урыс болды, тынбастан, Арашанын кой дегенин
кылмастан, Алам а тлы ц бир-бирине тырмаскан, карыулы
адамныц колы келдилер (Бердак)-
АЛАМОЙНАК кел. Мойны ала, ац мойын. Керегениц ба-
сында илдириули а л а м р й н а ц дуутарды алды („Эмудэрья*
ж.). Егер труес етсен менин сазымды, А л а м о й н а к ы м д ы
колга алайын (И. Юсупов).
АЛАМЫ Ш кел. Ала-ала. цэр турли. ац-цызыл, кек. ала-
бажац. А л а м ы ш- а л а м ы ш шапанныц сыртынан бир шар-
шы шалгыш байлап бухараныц кестели такыясын шекесине кой-
ды (Н. Дэукараев).
АЛАН-БУРКАН р. Ала-топалац* шацкытыу, ашыуланыу.
бурцасынлау. ашыуы келиу. Бирак кайыктыц ишинде а л ан-
бурцан болып, журегин карпыган ызалы толкын, ажарына
теуип тур еди (К. Султанов).
АЛАН, ат. 1. Майдан, майданша. дала, далацлыц, ашыц~
лыц. 2. Алакадалыц. кеуйл белиу. Тогайдан шыга бергенде,
арасы елиу-алпыс адымдай алацлыц гезлрседи (X. Сейтов).
<> Алан болыу—алакадалыц. кеуйл белиу. зейин аударыу.
АЛАНЕАСАР кел. Ауан. ац кекирек. йлып ушпай. алака-
йым. гедек. Он сегиз мын эскердиц барлыгына бас болып,
Алацкасар палуанман („Мэспатша“)«
АЛАН.ЛАУ ф. Алакада болыу. тынышсызланыу. жт-жац-
ца Царай бериу. Мен оларга а л а ц л а п карау менен бол-
дым („Эми^дэрья" ж.). Коныуга кошы, отырып такаты болмай
уйкжагына карап а л а.ц л а й д_ы (К. Султанов).
АЛАП ат. 1. Кецислик. майдан, кец дала, далалыц. Кек
тениз яцлы толкыган, Кез жетпес пахта а л а б ы. Мийнеткеш
жумсап балкыган, Ким суймес сацый даланы (Б. К^йыпназаров).
Не бир шелдин а л а б ы н. Салып шелге салтанатын („Алпа-
мыс“). 2. Ушцын аралас жалын, от ушцыны. цэуирик От
алабы керинсе де, Каптан тары шашылгандай (Ж. Аймур-
заев).
АЛАПА р. Курыдан цуры, цуры далака ат табыу. мэнис-
73
сизлик, тийкарсызлыц. Колхозда'бар, тусинбей турып, Ала-
па f а ат шапкан (X. Ахметов).
АЛА-ПАСЫРЛЫ кел. Ала топалац, тасыр-тусыр, пасыр-
цы, уллы шауцым, бацырыс. Бир мушенйц кемислиги шолак
аягым шонтанлап, ерден ауып тустим, гунан а л а-п ас ы р л ы-
д ан уркип, тапыраклап шауып кетти (О. Хожаниязов).
АЛАРТЫУ ф. Кезди шеннен тыс адырайтыу, бир нэрсеге
елериу, бежирейиу. Бул кетистен жигит кетти. Патшаныц ка-
сына жетти, Кыз тууганын баян етти, Патша коз алартцан
екен (Бердак).
АЛАРЫУ ф. Тацлана царау, едирейиу, цайран цалыу. Са-
рыгул кызыньщ бетине аларып карады (К. Султанов). Жэ-
мийланын куйкасы жуулап, кемпирди бэледей корди, аларып
карады да шыдай алмай жылап жиберди (К. Султанрв).
АЛАСА кел. Темен, пэс, пэкене, пэскелтек, келте. Балам
мениц тамаша: Деме бойы а л ас а (Г. Есемуратов).
АЛА САЛА р. Дэрриу, бирден, шэпик, алыу менен, алыу
бойына. Бир уакта Абыл егерде жаткан айбалтаны а л а с а л а
маган умтылды (А. Бекимбетов). Апам колына уршыгын ала
сала алакщынныц касында отыра калды (Т. Кайыпбергенов).
АЛА САЛЫ У ф. Бирден алыу, тез алыу, оиламастан
алыу. Тауназар жерде жаткан косеуди ала с а л ып кемпирге
карай ыдактырып жиберди (И. Борекешов).
АЛАСАПБ1РАН кел. 1. Патырат, мауцым, тартипсиз- ‘
лик. Ярым акшам басланганда а лас ап ыр ан шаукым
мениц уйкысын бузды („Эмиудэрья" ж.). 2. Тусиниксиз уацыя,
ала-пасырлы.
AJXKCAP ат. Кустыц аты. Хауадан ушкан а л а с а р,
Урыдай кириу калага, Суртайшага миясар („Кырк кыз“)- Ак
сункар ма кусыиыз а л а с а р м а ? Жапсарыма кондырсам ,жа-
расар ма? Кусыцыз ац цуткармас кыран болса, Бир жеринде
кыранлык белги бар ма? (Эжинияз).
АЛАСАТ am. fayra, шауцым, жэнжел, аласапыран, уа~
цыя,езгерис. Ат шаптырды далага, Жар урдырды калага, Ка-
лага жау келди деп, А л ас ат урды арага(„Мэспатша"). Агам
усы куни бир а л асаттыц болатугынын сезгендей уйкылы
ояу жатыр екен (К. Султанов).
АЛА СЭХ9Р р. Ерше, тац азан, тац царацгысы, тац
атар-атпас уацыт. ... Бийбихатша апай ала сэ^эрден
турып соган карап жол тартты (А. Бегимов).
АЛАС-КАПАС р. Белгисиз, аралыц. елеусиз уацыт. Усын-
дай ала с-ц ап ас та Кэраматдийингё некесин кыйдырып кой-
ганда да кеш гэп болмайды (Ж, Аймурзаев). Ол алас-ца-
паста шыгып кеткен (О. Айжанов).
АЛАСЛАНЫУ ф. ген. с. Ескише емлениу9 бэле мэтерден
айырылыу, еплеп-сеплеп цууып салыу, цутылыу. Олар бизиц
кецестен жок болыу менен бирге, динниц де бирге а л а с л а-
74
н ыу ын а сез жок („Кыз. муг". ж.). Кепшиликтиц ишинен
аласланып кууылды (Ж. Аймурзаев).
АЛАСЛАУ ф. 1. ген. с. Ескише емлениудиц бир тури.
Гулимди кэм’я л а с л а д ы, Кеп ырымды еткен екен (Бердак).
2. Жоц болыу, бир нэрседен цутцарыу, есабын тауып цууыу,
айдап салыу. Меницше Митрий терени арадан а л а с л а у
керек,—деди (Т. Кайыпбергенов),
АЛАСЫ ат. Алатурын .цацысы, цацы, алыу керек ваты.
Оныц да кассирде а л а с ы ^акы бар екен (А. Бекимбетов).
АЛА TOFAHAK ат. 1. Кустыц бир тури, тури ала, Ан-
да-санда сексеуилден сексеуилге ушып баратырган ала то Fa-
нац ла р коринеди („Сэледл Октябрь"). 2. Шийеленискен, ет-
лескен, шырмалысцан. 3- Тосанац.,
АЛА ТУТИН. ат. Бурцасынланеан кеп тутин.—кп, уста
Кайда? — деп сорады ^аялы-мынаны кун деп отырсыз ба, ала
ту тин, кезицди ашсац болды моншак-моншак жас тегесен
(Q. Айжанов).
АЛАУАТ am. Faypa, жэнжел* габырыспа, еауасат. Ка-
тынларды кырды, шапты, Толтырды еликке жапты, Салды сон-
дай а л а у а т т ы, Катты кыйын болган екен (Бердак).
АЛАШ ат. 1. тар. с. Эййемги цазац тайпаларыныц ец
дэслеп цауым болып бириккен ауцамы, „цазац“ деген бурын-
гы елдиц улыума аты. Алаш кауымныц биригиуиХШ асир-
дин бас уагы, Монгол топылысына карсы шелкемлескен аукам
екени байкалады (КСЭ). 2. ген. с. Казац урыуларыныц ерте
замандагы у раны. 3.. Ел, халыц, журт. 9нес Мэлик еки киси,
Пайгамбардын сакабасы, Энее казактыц бабасы. соннан а лат
болган екен (Бердак). <0> клты сан алаш, алты алаш—а) тар.
с. алаш цауымына кирген ири-ири алты тайпаныц аты ме-
нен байланыслы цэлиплескен атама. ХШ эсирде олар „алты
сан алаш болып аталса XIV—XVI эсирлерде „алты алаш*
кауымы, алаш улеси дей кебире*: айтылган (КСЭ). б) дуйым
журт, путкил ел. А л т ы с а н а л а ш т ы ц корки, Ондай
кыз болды ма балки (Отеш).
АЛАША ат. Колдан тоцылеан кишкене тесекше, тесек
ушын гейде кийим шапан ушын, да исленетугын материал,
жуннен де, пахта, жипектен де цэдимги тауарлардан цалыц
етип тоцылады, кебинесе тесекке арналады, турли бояулар-
га жипти бояп тоцыйды. Астымызга теседин, Гилем емес
а л а ш а, Кудашалар сейлециз, Бир майдан болсын тамаша
(К. Айымбетов). у
АЛБА-ДАЛБА кел. Жаман, жыртыц, пэжмурде кийинген,
кийим формасы эжептэуир. Барсац, усти басы а л ба-д а л б а
болып, Гулзар апасыный кэбириниц басында ециреп отыр
(X. Сейтов). Мэгер киятырсац ауыл жагьщнан. а л б а-д а л б а
жузиц солган жездежан(„КК- х- К.“).
АЛБ А-ДУ ЛБА к, алба-далба.
АЛБА-ЖУЛБА к. жыртыц.
I
75
АЛБАСЛЫ ат. Ескише жин, шайтан, жаман сегис, х;аял-
кызларт зыянын тийгизиуге ^эрекет етеди, сырти;и керини-
си. минез-крулцы эжептэуир (эбес), шарбая ^аял-цыздыц
тецлемеси-мартыу, целбети келиспеген, оцатайсыз. Айт ле-
генде косыктыц албас лысы, басатугын усайды (К. Султанов).
Униц ешкир албаслы, жылама сениц обалык жок (X.
Сейтов), .
АЛБАУ кел. Арцайын, ууайымсыз, салак;. Усы кунлери де
жумыска а л б а у. салак карап журсе керек (©. Хожаниязов).
АЛБАУЛЫК ат. Арцайынлык;, босацлыц, ууайымсызлык;*
салацлык;, цайрысызлык;, Жоллар алые белес-белес, А л б а у-
лык; кеш дэркар емес, Уллы жолда уллы гурес, Орнасын ха-
лык санасына (И. Юсупов).
АЛБЫРАКЛАУ ф. Жол таба алмау, сасцалацлау, цысы-
ныу, цэуетерлениу. Алб ыр а к; ла п журип есикти аш канда
мацлайыма ергенек тийип кез алдым оттай жанды (Ж. Аймур-
заев). Бирак бир макали шоршып жалма-жан, А л б ы р а к; л а п
ушып турдым орнымнан (И. Юсупов).-
АЛБЫРАМАУ ф. Кысынбау. цэуипленбеу, цэуетерленбеу,
асыцпау,саспау. Кысынбай албырамай асыкпай ойланып
айта бериц (А. Бекимбетов).
АЛБЫРАСЫУ ф* Хэмме бирден кэуетерлениу. кутил ме-
ген жерден цысынып цалыу. Анау кайсыятлы?-—дегенде кэмме
албырасып калды. (Т. Кайыпбергенов).
АЛБЫРАТЫ^ ф. Кыстастырыу, цысындырыу. цолайсыз
. жакдайда цалдырыу. Ол пакырдьщ нэрсеси жок, Емес тагы
карыны ток, Хадалга бир тауыгы жок, А л б ы р а т т ы оны
салык (Бердак). ’ ч
АЛБЫРАУ ф. Хысыныу, цэуетерлениу, кеуилсизлениу. гу-
диклениу, цолайсыз жагдайта тусиу, жол таппау. А л б ы р а-
ран уйрёк алды менен де арты менен де жузеди („КК-
Отемурат уйине ярым акшамда бийеэубет келген адамныц урн
я жолаушы екенин айыра алмай, албырап тум-тусына сыга-
лап карады (К. Султанов).
АЛБЫРАУШЫЛЫК ат. Жол mdnnay, цысыныушылык;, сыр
бериушилик, не ислеуин ' билмеу. Кызда тагы бир а л б ы-
р а у ш ы л ык; пайда болды (О. Айжанов).
АЛБЫРТ кел. Мэрт, батыр, бир сезли, ер журек. Усыган’
колын жеткермей, Токтамас а л б ы р т кекирек, Уакытты босца
еткермей, Ойлады буны кебирек (Б. Кайыпназаров).
АЛГЕБРА ат. Санлардыц аз-квплагине царамай олардыц
улыума законын уйрететукын математиканыц тарауы.
Дурыс, бир мэртебе а л г е б р а д а н, бир мэртебе. рус тилинен
уш алды (Т. Кайыпбергенов).
АЛБА р. Илгери, алдыка, о зык;, алдыцкы цатарка. Жузге
толгак планыцыз мубэрек, А л f а баскан кэдемициз мубэрек
(К, Султанов). Шадлы косык шарлап а л га, куш досады бо-
йына (И. Юсупов.).
АЛБ АЛЫ ф: Алганнан бери. соннан бери. Бул дунья, дунья
болгалы, Патша эдил болтан емес, Шайырлар дэлем а л f а л ы,
Хатка тууры салган емес (Бердак).
АЛ БАН ф. /(.абыллаеан, тац лаг ан. сайларан. цэлеген. бил-
ген. сезген. езине тартцан. Самолётке билет а лра н ла р
минип атыр (С. Хожаниязов). Алраныцныц зыя-зулпы тау-
ланар, Зулп жараспас дэлем касы болмаса (Эжинияз).
АЛБАУ-ДАЛБАУ кел. Шашыранды, кеуил путин емес^
турли-турли. кэр цыйлы. жыртыц-жыртыц. енжар. Эзизим*
, дыялым а л р а у-д а л f а у.
АЛБЭРЕЗ м. с. Создиц цысцисы. тоц етери. жуумагьы
А л f э р е з кэрмедим буиындай кызды, Хош ирей, хощ ке-
уил, ашыд бир ж уз ли (А. Бегимов).
АЛРгЛР кел. Жуйрик, еписгр, штик. цыран, зийрек, шац-
цан. Алгир кустын пэнжеси, Уш кызынын генжеси, Сарыша
сулыу дер еди (К. Айымбетов). Сен деп мадганады совет адамы.
Сен ул ты пайтахтсан, а л f ы р кырагы (Э. Шамуратов).
АЛБЫС ат Ракмет. тэцир жарылцасын, ырзалыц. Бул
сезлерди жазды долым, Бул бул яцлы сайрап тилим, Бул бэйиг-
ти ты алан елям, Кзядай алрнс берер екен (Бердак).
АЛРЫЗЛАУ ф. Алрыс айтыу, хууриет билдириу, рахмет
айтыу. Лара хат мийяеттин жемиси шийрйн, Адамзат кеулинич
дандырар мийрин, Кырагы ер журек тал мае билекли, Бизце ха-
лык а л f ы с л а р мийнеттиц ерйн (Т. Сейтжанов). Танга барар
• 'путёвками ко тга алып, КУ'тлыКласып блрин-бири а л f ы с л а р
(Т. Сейтжанов).
АЛБЫШ кел. Айтцанды тутцыш. цабылларыт. ала бере-
ту'рын. Оныц тил а л f ы т л ы f ы сояшелли, апасыныц бир
ирет жап бойына барма деген созинен, касымыздагы насос сал-
мага да жакынЛамас еди (А. Бекимбетов).
АЛДА р. Озыц, ^эмнеден бурын, бйринши, алды бет. Се-
беби ба часы, Атажан кеп жыллардан бери колхозда ен а л-
д ы ц f ы зззно баслык еди (Т. Кайыпбергенов). А л д а алы-
ецракта бир еки жакты жылтылдаган керинеди (А. Элиев).
АЛ Д АБЫ кел. Алдынкы цатардаеы, келешектеги, келеси
Уацл&рдары. Орынгул фергладагы £н а л д ы ц Л ы сауыншылары-
мыздыц бири (Ж. Сейтназаров). Маган бул биресе кууааыш
берсе, К°Р*<аман' тагыда алрагы жолдан (М. Дэрибаев).
АЛДАДШЫ ат. Алдаушы. алдаеыш, алдайтурын, адам ал-
дау^ии. Соны да сен алмакшысан, калай-калай, алда^тз-
сац (.КК. поэз. ант.“).
АЛДАМАКШЫ ф. Алдайжац. алдайтурын. ке$ли бар. цик-
лы б у зык. 1щялы жаман. Айым оны а л д а м а ц ш ы:— кссык
тын аты емес, косыктыц ишинде сондайлар бар еди деген сон,--.
(К. Ирманов),
77
АЛДА’М-КАЛДАМ кел.Бирде олай* бирде булай* ауалац.
Досмухаммедов езиниц а лд а м-к а лд а м суйыклык суудыр
минези эшкараланып, хызмет жагынан бираз теменледи (К. Ай-
ымбетов).
АЛДАН р. Цун бурын* алдын ала, илгери* бурыннан. Оны •
таткан адам кешеди палдан, Х9М 03 келешегин сезеди а лд а н
(И. Юсупов).
АЛДАНШЫКшю< Ермек* калек, кэлекшилик* ^еуил жубат-
кыш. Не кылсанда маган алданшыц болгандай уакты-уакты
менен тамак писирип, чай кайнатып бергендей биреуди тусирип
бе > (G. Хожаниязов). Алданшыгы ай бала, Сорып атыр
емнзик (Г. Есемуратов).
АЛДАНЫУ ф. Пэнт же$, етирикке исенип цалыу* ети-
рикке инаныу* куры дала Fa кэлеклениу* исеними жойыты-
лыу. Сол. уакытта барып Айтымбет .алданганын би лип
жамбасына бир урды (К. Айымбетов).
АЛДАНЫШ ат, Еомек* кеуил жубатцыш* уакыт еткер-
2UUL. Шэжим менен Шамурат усы еки уйдицалданышы да*
кууанышы да (К- Досанов).
АЛДАП ф. Кеулин алып* жубатып* алдастырып, етирик-
ке инандыиып. ...ол ези биздн а л д а п журген шыгар („ элем
Октябрь" Tj.
АЛДАП-АРБ АП р. Алдастырып* етирикке* кеулин алып*
кеуил жубатып. Курбанды жау усылай а лд а п-а р б а д ы.
Сол себепли кала бетке барганы (И. Юсупов).
АЛДАП-СУУЛАУ ф. Алдаркатыу* жумсартыу* ийкемлес-
тириу. Пердебай алдапсуулап катын устине шопан кыз-
ды ^ийле етип алмакшы еди (Ж. Аймурзаев).
АЛ ДАР ф. Алдастырыу* алдау* алдап-суулау. Табелыцикти
а л дар куры тил менен, Жалкаудыц иси жок мийнег кун ме-
нен (С. Нурымбетов).
АЛДАРДАТЫУ ф. Алдастырыу* алдап-суулау * кеулин. алыу.
гиз бизди а л д ар кр т п ай шынын айт, Нигархан елген
болса да мен кара басым сеннен кун сорамайман (К. Султанов).
АЛДАРЫ р. Илгери* алдыцгы сапта*ерлеген* алга таман.
Алд ары болса кздемиц, Бермей бизге эдебин, Дак манлайга
урайык (Бердак).
АЛДАРЫРАК Р- Алга тачан* алгабейим* сэл пэл алеа* аз-
маз алга. Мылтыклардьщ дауысы биротала тынганнан кейин ол
•гупсардын устине минди де а лд ар ыр ак барып суудан шык-
пакшы болып, суудыц ишине карай ыгыуын дауам етти (С. Ай-
ний).
АЛДАСТЫРЫУ ф. Алдаркатыу* алдап-суулау* кеулин
алыу* жумсартыу, жибитиу* алдап-арбау. Алдастырып
шыгарып жибергенде болмас па еди (Ж. Аймурзаев).
АЛДАУ ф. втирикке инандырыу* етирик айтыу* етирик
сейлеу. Ауылда бир молла ийшан, Енди а л д а у д.а кореец
кашан („КК- псэз. анг.“). Надан тууган Айдос бий, А л д a у
тилге инанып, Бир бэле кылып келер деп, Жолын кутип >KYP
еди (Бердак)- О Алдаулык пенен—жол тауып, ^ийлекерлик
пенен, есабын тауып. цолайга тусирип. Бир неше туркмен ба-;
тырларын алдаулыц пенен хан Хийуага шакырып альш
исин жайлапты (К. Ирманов).
АЛДА^-АРБАУ р. Алдарцатыу, алдастырыу, алдап-суу-
лау, етирикке кеулин алыу. Куйеуи эри-бери Зийбагулди ал-
да плр 6а п керип еди, кендире алмады (0. Айжанов).
АЛДАУ ТИЛ ат. втирик, мэзи, майлы тил, эюортаса
инандырыу. Акылсыз акмак Айдос бий, А лд ау тилге
инанып, Бир боле кылып келдиц бе? (Бердак).
АЛДАУШЫЛЫК ат. бтирикшилик, жалган жол менен,
Хийлекерлик пенен. Сондай а л д ау ш ы л ы ц жол менен
Айдос Бегисти де елтиреди «К- Айымбетов).
АЛДЫ р. J. Царсы мацлайы, царама-царсы • тэрепи, цасы,
жаны,. Ауылдын алды мектеп (Ж. Аймурзаев). Усы газды
хан хэзиреттиц а лдына кояман(К. Султанов). 2. Биринши, бу-
рын, эуел, келешек. Алды менен басшысы, Еки ийнин жал-
мады. О Алдыбурын—алды менен, цэммеден бурын, биринши,
дэслеп, эуеуь бастан, ец биринши. Сонлыктан, мен де мухаббат
алдында хэлсизлик.етип, езимди нак бийлей алмай Мийирханга
алдыбурын колымды узаттым (О. Хожаниязов). Алды менен—
биринши, ец эдеп, ец дэслеп, кун бурын. Арзыудыц багдыц
калын саясынан сууырыла шыгып киятырганын Шыныбийке
алды менен керди (Ж. Аймурзаев).
АЛДЫ-АЛДЫНА р. Оз женине, цэрким бир жацца, ез
байдалына, цэлеген жагына. Соннан кейин кыз бенен жиги г
а л д ы-а лдына кетип калды (1\. Айымбетов).
АЛДЬЬАРТЫ р 1. Ояц-буяц,. дегереги, жацын-жу^ыгы
еткен ^эм келешек, ец биринши хрм ец ацырсысы. Бурынгы
камыс кос пенен алды-артына. шыпта жапкан уйлер
(К. Султанов). 2. Бары-жогы, дос-душпаны. Досларым ким,
душпапым ким? Биле алмай, А л д ы-а р т ы м д ы кере алмай,
Теге жазлап калдым мен хак каныцды (И. Юсупов). 3. /Кай-
жасдай, истиц рэмэуизи. Бул истин а л д ы-а р т ы н ойланба^
ага, Мен жетим сорлыга^еттиц кысымды (Омар шайыр). Менин
таякка жыгылганымнын алды - а рты усы ма (Н. Берекешов).
АЛДЫМ-БЕРДИМ ат. Алыс-берис, берис-алыс. Бир-биреу-
дин алды м-б е р д и м и н е де шерик, былайынша ол тили-
нен де, колынан да келетугын адам (G. Хожаниязов).
АЛДЫН р. Биринши, бурын, э$ел, дэслеп. Бэринен алдын,
очерк эстетикалык курал болыу жагынан насазлык етти (Г. Есе-
. Муратов), <> Алдын алыу—кун бурын илэжын кериу, ерше
бастан ойланыу< самый жеу, гамланыу. Шопан дэрриу бу-
нын алдын а лд ы,... (КК- хрест.).
АЛДЫНА р. Ортага, кепшиликке, хэммеге, Колхоз басльь
79
ты Серимбет оряыная турып, жыйяал'ысты ашты ^ом кэпшилик-
тин алдына кун торгибин койды (©. Айжанов).
АДДЫНАЛА р. АлЗынан, кун бурын, эУзл бастан. ерте
юастан. ... а л д ы н ала таярлык корил алды (К- Айымбетов).
•алдын ала билген катын ханныц жолына келсапты кояды (3. Нас-
руллаева).
АЛДЫН АН р. 1{,ароы':ынан, цац мацлаиынан, ту ура алды-
нан. Асыгып албырап киятырган адамныц а л д ы н а н саскалак-
лап киятырган Саттар шыкгы (Ж. Аймурзаев).
АЛДЫНА-АРТЫНА р. Ояц-буяцца^ алдына-кейнине. арман-
берман, хэр тэрепсе. ^эр жацца* тум-тусца. Турдыбай.
а л д ы н а-а р т ы н а козгалганды койды (Т. Кайыпбергенов).
• АЛЦЫНДА р. Бараний, илгерилеу, бурыныр'ац. Туни менен
агам екеуимиз кауын корыкта болып, тайный а л д ы н д а уйге
келип- жаттык (Т. Кайылбергенэв). Анау огырган КУлымбет бай,
Таяэ а л д ы нд а аппак май (Бердак).
АЛДЫН ДАБЫ кел. Биранти, мацлачдакы. керинип тур-
fih. Олар алдыдызга тусип жур.месе есиктин а л д ы н д a f ы
еки байтеэекгиа биреуин тубинен шауыл жок; етип биреуин гел-
леклеп шырпып келин депти... (К. Айымбетов).
АЛДЫНГЫ кел. Алдындлгы, бурынры, эуелгй, дэслепки*
озыц. Алдыцры Арба кайдан журсе, соагы арба да соннан
журеди („КК. х. н.“), .
АЛДЫРУ-У ф. Бир нэрсени алыуFa буйырыу, зорлау басца
бирсу арцалы жумыстыц ислениуи. Оскен шашымды а лд ы-
Р ы у керек екенин айтты. (Ж. Аймурзаев). Алты ауыз ала болса
аузыпдагыны а л д ы р ад ы. Торт.ауыз тууел болса тобедегини
ендиреди („КК- х. н.“). •
АЛйМ ц. олегл.
A i ЕНДИ к. с. Тыцлаушыныц дыццатын аударыу у тын ав-
тор:)ыц уацыяка. блйлань^сы жоц езинше цолланылзтурын
сез:1. Ал енди, бай ага барлык уакыяларды озим деп айтып
отырман (Т; Кайыпбергенов).
АЛЖАПКЫШ ц. олжапкыш.
АЛЖАСЫК КэтелиК' кеиталик. — Хош, Айсэнемди не
кылдын‘енди? — Не кылатугын едп .. аламыз, ой бул алзюа-
сез болыу керек (К. Султанов), ©миримде усындай а л-
ж а с ы ц л а р бэлады деп .о.йламаган едим („Эмудорья" ж.).
АЛЖАСЫУ ф. Кэтелесиу. кемтилик жибериу, адасыу. Ийт
а л ж а с ы п кай тэрепке журерин билмей турды (К- Аралбаев).
АЛЖЫБАН кел. Кэтелескен, бузылран. айныкан, алжас-
цанг с&зин бузкан. ... оныц хаялы: „а л ж ыр а н, келинди кай-
да апарасан" деп бакырып едц: ... (К- Айымбетов). Сен а л ж ы-
са н екенсен, бир кемисин сол еди (Г. Есемуратов).
АЛЖЫУ ф. Бузылыу, цэтелесиу, айныу. уэдеден тайыныу,
евзинде турмау, ацылынан адасыу. Беу, а л жы f а н * гарры-
ау. Намазыцды бузып койдьщ гой („Эмудорья" ж.).
ВО
А ~ИП К- алии.
АЛКА ат. \аял-цыз шрдыц безенетукын затларыныц би-
рсу и... алтын гумистен исленип цызлар. ^аяллар ецирине та-
fddbi. хэйкелдиц цасына я ^эйкелге жармастырып неленива'
мумкин. соныц ушын „алцалы ^эйкэл" деп аталады.
АЛКЫМ ат. Мойын. гегирдек (ийек пенен ийинниц арали-
ей}. Гезлескен ^ор бир тубир онын а лк; ым ы на н алатугындай
сезиледи /Т. Кайыпбергенов/. .
АЛКЫМ ЛАУ ф. 1. Бууындырыу. алцымынан бууыу, алцы-
мынан цысыу. Егер уры. баспашы жол тосып жатса, а лк ы м-
л а*п бууганда билмей каласан /К. Султанов/. 2. Алцымынан,
тамагынан ьысып.бууындырып елтириу.
АЛКЫНЛЫ ат, < абынныц цалдыгы, жууылканнан цалкан
калдыц сабын. — Шете сабыныннан калса курттай а л к ы н д ы
беосен—о? — Келиншек буйымы пнтпесин билсе де, баланы аяп
кемпирдин ашыуын дэлкек пенен кайтаргысы келди /К. Султа-
нов),
АЛКЬ’НЫ^ ф. Ентигйу. дема цысыу. дем, алмау. дем алысы
тапылыу, журеги аузына тыгылыуц ^аплыгыу. Сен белеген
бахытын керип халкымньгн, Талай сапар Йошка талпындым, Уас-
пына ^е и ылайыц сез таба ал*май, Ой устине ой туугызып а л-
ц ы н д ы м /Т. Сейтжанов/.
АЛКЫССА к, с. Сез басында авторлар тэрепинен> цолла-
нылатуРын кирас сез. А л ц ы с с а. андан сон. А лц ы с с а. бу-
рынгы от кон заманда Рус щздэринде Арысланбай деген бир бай.
бао еди /„Геруглы*/. А лцысса, созди еситиц, С^екедей кай-
кыдан /„Кырк кыз“/.
АЛЛА ат. дин. .Ку дай ь дунь ян ыц пайда болыуында у;эм
оныц емир.суриуинде бир цудирет бар. оны кисилер алла яма-
са цудай деп апшп тек сол жарылцаеа кана бендеси жасайды*
болмаса иси цэреп болады деп исениушилик. Ал, десе хош бо-
ла р кеули молланын, бер десе тэрк етер зегмирин а л л а н ы ц
/К. Султанов/. •
АЛААКБАР бийтэр. с. 1. ген. с. Арапша алла уллы 'деген
мэниде. 2. Ишип-лееп болганнаН кейинги ямаса уэдени бир
жерге цойып шгртлескеннен сонкы жуумацлау тил^к. э^ми-
йин. Аумилин-а л л а а к б а р айтылып патия скылды /9. Ша-
муратов/.
АЛЛАБЭРЕКЕЛЛА т. с. Уац, эттегене* пай-пай. екиниш.
Онын жок екенин солкарада бйлдик те „А л л а б э р е ке л л а*
деп санга бир урдык /9д. хрест./.
АЛЛА-ЖАЛЛА. т. с. вмирде. дым, .\еш уацытта, сирэ.
Жумак еки колын теннен сермеп, алл a-ж алла деп кутыл-
ды /О. Айжанов/.
АЛЛА ТАЛА ат. Алла, яратцан. цудайтала9 цудиретли
цудайым Керсет зацгар наланды, Шакыр а л л ат а л а ц д
Хэддин болса берман кел, Меи керейин щаманды /„Мэспатша*/.
81
АЛЛАЯР м. с. Хош, яцшы. сау бол, хош бол. Виз кайтамыз
еллерге, Сау-саламаг кергенше, Айдос жора аллаяр /Бер-
дак/.
АЛЛЕН ц. аллен
АЛЛЕ НЕ Л. элле не.
АЛЛЕЯ ат. Пиядалар ушын.жол. цыдырыспа. дем алыспа
ушын еки жагына катар терек тигилген жол, узынша'кеткен
ашыцлыц. улкен машиналарлнсуретугын жолдыц еки цапта-
лындагы тротуар. Дэруазадан киргеннен багдыц ортасы менен
торге карай созылган а л ле я /Н. Дэукараев/. Оный ьец кеше-
лери менен аллея лары палызлы баглары нурга шомылган
/„Эмиудэрья“ ж.-/.
АЛЛО м. с. Я. ауа, не дейсец. тыцлайман, айта . бер. xte
кимсец. А л л о ! Квартира, Алмамысац? кулагыма таныс э^аял-
дын дауысы шалынды /О. Айжанов/.
АЛМА \ ат. Мийуениц тури. Анау турган алма мекен нар
мекен. Саясында жаткан бизиц яр мекен /Н. Дэукараев/. Алма
жедим аралап, Тилимди уйирип кетти /И. Юсупов/
АЛМА II ф. Кой. алыуга рухсат жоц. тийме. цозгама.
АЛМАГЕЗЕК р. Гезекме-гезек пенен, гезек бойынша. ирети
менен. иретме-ирет. Кызларгул менен бйрге алмагезек
кетерип есин билетугынларга ертек айтып отыр еди /Т. Ка-
йыпбергенов/.
АЛМАКШЫ ф. Алажац.алгысы келип тур, алайындептур.
алатугын кейипте. Механизатор кыз деген, ХуРметли атты
а л м а к ш ы. Мийнеттен бахыт излеген, Укыбын жумсап кал-
макшы /Б. Кайыпназаров/.
АЛ1МАС aih. i. Хасыл тас, гэу^ар. беккем, 2. Кескир, цый-
гыр. еткир. А л мае канжар ай нурында жарк етип, Колдан-
колга етип тусти кынапка,... /И. Юсупов/. 3. Пэреци етип uiaiu
алыу, цырыу буйымы.
АЛМАСЛАУ ф. озгертиу, бириниц орнына екиншисин цойыу.
Енди буны а л м ас л а п. егиу .уакты жетилипти /Б. Кайып-
назаров/ ।
АЛМАСТЫРЫУ ф. Бириниц орнына екиншисин цойыу. орын
озгертиу, бир затты екинши зат пенен алмастырыу. Олар
бальщшылардыц дэнге жас балык ^эм какпаш а л м а с т ыр ы п
алады /А. Бегимов/. Кутимсиз салак болма, Х^птеге моншага
тус, Ески кийимлерицди жылдам-жылдам алмастырып
тур /„Кыз. муг“ Ж./. - '
АЛМАСЫУ ф. Айырыла баслау. озгертиу. аумасыу, орнын
етеу. Талшы быктай тауланысцан жананлар, Бир батпан тарыга кет*^
ти алма сын, /С. Нурымбетов/. „Хэстеси сынган шам“ электр*
жарыгы менен а л м а с т ы /Г. Есемуратоя/.
АЛМУРТ ат. Мийуе агашыныц бир тури, алма цусаган
оннан горе сопагырац болады. Фиалет калканлары алма, а л-
МУР т, ерикте жасайды /А. Далжанов/.
82
АЛП ат. Лэу, кушли, цудирет, тац цаларлыц. А л п ана-
дан тууады, Ат бийеден тууады („КК- X. Н“).
АЛПАК-САЛПАК кел. Ойтеуир, цалай болса солай, жаман-
жацсы, парыцсыз. Менде майга тускен тышкандай а л п а ц -
с а ли а ц болып жаптан шыктым /Ж. Аймурзаев/.
АЛПА^ЫТ ат. Зор, ара, бай, кушли, цудиретли. Сол сия-
сат пенен пулдын бэри байлардын колына, жердин бэри а л па-
У ы т лардыц колына кешти /Мэжит улы/.
АЛПЫС с. Ацша бирлиги, алты онлыц. Алламурат а лпыс
тенге, Елмурат елиу тенге /А. Дабылов/. Жасы а лпыс ушке
шыккан мамалар, Бахытым кара дейди шалдан айырылса /Эжи-
нияз/.
АЛПЫС ТУ^АР ат. Цызлардыц ата-анасына толенетугын
цалыц малдыц белгили мугдары, шамасы, мелшера. Сез эргы
а л п ыс т у у ар бериуге шекем барды /К. Аралбаев/.
АЛ-САЛ р. Эжептэуир, бир турли, ecu кирели-шыгалы, ecu
кеткен, ацы ушцан. Урып турган суйменин койып, Сапардын да ,
а л-с алы шыгып зкеси бётке жууырыу менен болды /М. Эбди-
реймов/.
АЛТАКЛАУ ф. Цотерилиу, мен-менсиниу, мардыйыу. А л-
т а ц л а м а, талтаклама, Биреу урды деп жылама, Аш боламан
деп ойлама Жигерли бол жастан балам /Бердак/.
АЛТАКТА ат. Арбаныц алды бетинде арбакеш %эм басцада
бирли ярым адамлар отырыу ушын арналсан орын. Оныц а л-
т а ц т а с ы н а кызыл гилем, кекирегине курак керпещелер
теселиуде^/Т. Кайыпбергенов/.
АЛТАУ с. Санлыцтыц жыйнаклау, турй, саны алтау. Ал-
та у ала болса аузындагыны алдырар, Тертеу туу-ел болса тебе-
дегини болдырар /„КК- X. Н.“/,
АЛТЫ с. Санац сан, саны алтау, есабы алтау. Алты ка-
нат ак отаудын он жагында халыктын гаргысы атып жыккан аю-
дай тенкейип Шыйыкназар сулап жатыр /Н. Берекешов/Г фАлты
ортак—шериклик, шыгыр, егиз, жер т. б. менен алты адам
бирлесип пайдаланыу.
АЛТЫ АТАР ат. Алты оц жайгасатусын наган. Бэри де
кайыс белбеу бууган, белинде алты а тар /Н. Дэукараев/.
АЛ$АН ц. элуан. • ...
АЛ^АН-АЛУАН ц. алуан-элуан.
АЛХАББИЗ ц. эл^эббиз.
АЛШАЙЫУ ф. Талтайыу, аяцтыц арасын кериу, кецейтиу,
тарбыйтыу.
АЛ ШАК р.Кайшы, дурыс емес, надурыс, натууры, алые,
еки басца, еки тэреп. Бизлердин жолымыз бир-биримизден а л-
шац тусти /„Жеткиншек" г./. •
АЛШАЦЛАУ ф. Талтацлау, еки аяцтыц арасын эдеттен
тыс ашыц адымлау, талтацлау, цостацлау, мацтаныу. Бен-
83
делен ийбенбестен басын тик услап, айыбы жок адамдай ал-
ш а ц л а п кеде берди /К. Смамутов/.
АЛШЫ р. 1. Асыцтыц бащпыбай таслаганда оцына туса-
уи, оныц кериси тэййе болиды. ЕКеуи соларга кайырылды, ба-
лалар жатыркап бир карасты да, ' а л т д'-тэййе деп шаукымла-
сып, ойынныц кызыгына тусип.кетти /К. Султанов). 2. Истиц
оцына басыуы, талаптыц келисиуи. Кел кэсиби болсын, кыр
кэсиби болсын ак отаудын дсыры алты келе береди /К. Сул-
танов/.
АЛШЫЛАУ ф. 1. Асыцтыц алты турыуы, жерге тас ла Ган-
са гедир-будырлы жагыныц жоцары царауы. а л т ы-
лап женди. 2. ^Кумыстыц оцга басыуы. истиц оцгарылыуы^
Онын бэр^а асыгы алты.
к!\Ъ№\ ат. Коп билетугын киси, билимли адам, дана, ма-
мин. билгиш. Ози алым зан-законга саз болды, Хат жазып„
хат окып, билимпаз болды, Гедейлердин кыс кунлери жаз бол-
ды, Тууры келди айтцан срзи Лениннин /А. Муусаев/.
АЛЫМСАК кель Тиленши, алРыт, есабын тауып ала бере-
тугын, алыуды жацсы коретугын адам, алы миаз.
АЛЫНЫУ ф. Кабыллау, цабыл етилиу. Мэрдикарга адам
ал ы н а д ыдегеннен-ак аксакал дизимнин басына Х¥РЗИЯН1‘:*
атасы Айтбайды жаздырыпты /М. Дэрибаев/. Алынган ха-
барларра Караганда сол штабта осада кеп жасырыц керекли до-
кументлер бар кусайды /К, Досанов/.
АЛЫС р. Узац, цашыц, шалгай, цыя. Ауыл а л ы с жер
шалгай, Жеталмадым жаяулап /К. Айымбетов/. Дара дауыл хзч-
сиз дауысты а л и с л а р га урлап алып кетти /К Досанов/.
АЛЫС-БЕРИС ат. Ьерис-алыс, царым-цатнас. А л и с-б е-
р и с жок сыйласык, Тууысканыц жатка мегзер /Эжинияз/.
АЛЫСЛАТЫУ ф. Узацлатыу, кашыцлатыу, козден тасалауТ
глетлетиу. .
АЛЫСЛАУ р. Узацлау, цатыцлау, сууысыу, шетлеу. Бирак
адамнын карасы бир орында турсынба, кем-кем оннан ал ыс~
лай берди /К- Досанов/. Калайда келден бир мезгиллик жол
а я ы с л ад ы м-а у деп шамалады /Ш. Сейтов/.
АЛЫСЛЫК ши. Узацлыц, цашыцлыц, бир шет. бурыулыц^
Далалармынлаган километр алые л ыц-т а турады/„Кыз. КК-“г-/«
АЛЫСТЫРЫУ ф. 1. Жзндырыу, тутандырыу, отты жагъ:у.
2. Сезимин оятыу, цозгау. Мына сез Эжинияздын Мактымку-
лыга тутанып киятырган му^аббатын а л ы с т ыр ып жиберди
/К. Султанов/.
АЛЫСЫК р. Алыс-берис, царым-цатнас.
АЛЫСЫРАК Р- Узагырац, жырац, эдеуир жер, бир цыйльг
бар, цатыцлау, жацын емес, былайырац. К>уесет басылыгг
кеткенше алысырацта боламыз /К. Аралбаев/.
АЛЫСЫУ ф. 1. Беллесиу, гуресиу, тутысыу, айцасыу, тай-
84
цасыу. ГГ.ейткени бул баслыклардыч кпмандасы астынла жау
менен ал ысцанда кеп кара мат ислерди керсетиу жауга
Кан салганда есине туседи /К- Айымбетов/. 2. Жаны$, ертенау,
тутаныу. Ушкыннанот дереп, а л ы с ы п ла^ласа, Ол зыян емее
пе, Зат куйип калмаса /X. Турымбетов/. 3. Белисиу, к^аким
езине тийисли паиына ийе болыу, — Хе, а л ы с а алмай атыр-
ган дунья жок /К. Султанов/. 4. Айтысыу, дауласыу, шерти-
сиу, уэжлесиу. О Ала топылыу—алый умтылы^ бирден wo-
пылыу. тэп бериу. Даслепки гарры гуртлик минезине салып».
ала т о п ы л ма к ш ы болды /К. Султанов/.
АЛЫУ ф\ 1. Ийелеу, мецгериу, ийкемлеу. 2. БойбЪьндырыу,
бийлеу. 3. Озине тартыу, езине бекитиу. менииылеу. Жака-
дан тазалап документ алып, Баслауыш мектепке берди балла-
рын /А. Дабылов/. 4.' (Эшлиге ешин, кеклиге кегин жибермеу,
жыйнау, жэмлеу.. Оннан да зиядасы бай менен куда болып
бакталасып, журге’н ала кезлерден кегин алы у... /К., Султанов/.:
О Ала алыу—алыу, алььуга кудирети келиу, алыука мумкрн-
шилиги болыУ'. Балалар уакты-уактын басларын кетерип бой.
жазып та ала алмай отыр, тек сабакларын окыган болып
гауырласады /Э. Шамуратов/. Алып болар. — цалдырмастш
алыу. Катку дасы алыгьболар, Ендигине бек бол муйтен/Бер-
дак/. Алып бериу—зя/штш алы.п ^эм бериу, услатыу. А л ы гг
б е р г е н колына, Езилген ердиц ез еркйн /А. Дабылов/. •
АЛЫУШЫ ат. Алатугын адам, алажак киси, алармач.
Сайлап кызды алыу ш ы л а р, Женсиз зорлык кылыушылар,
Бул атауга келген екен /Бердак/.
АЛЬБОМ ат. Суурет, косых; жыйнау ушын арнаулы туп-
ленген улкен дэптерше ямаса китапша.
АМАЛПАРАЗЛЫК ц. эмелпаразлык." .
АМАН ат. Саулык, саЛамапглык (бэра ез жайындл). Оган
токтаусыз илаж колланып, оныц емирин аман саклап цалыу
керек /А. Бекимбетов/. «
АМАНАТ ат. Бир нэрсени уакыпгта пайдаланыуха 6epiy,
уакытша тапсырып койылхан зат, биреудиц еканши биреуге
етиниши, биротала емес уакытша берип койылатугын нэ^ е.
Некемди кыйса да казы молла, Берген аманат ын алса
да алл^ /Омар/.
АМАНАТ КАССАСЫ ат. Уакытша акта саклап беретугын
мэкеме, акта салатугын касса. Аманат с а к л а у к а с-
с а с ы. Акшасыныц кебисин жасырып а манаткассасы на
салды /„Эмиудэрья" ж./.
АМАНГЕР ц. эменгер.
АМАНЛАСЫ^ ф. Сэлемлесиу, аман-тууел сорасыу. Бир
шопанга жолыктык, Аманластык керистик, Азгана емес
бираз уац, Отырып бирге сейлестик /Жийен жырау/.
АМЕЛДАР ц. ^эмелдар.
АМИРКАНЫ кел. Пахтаныц сорты, Америкадан Желин-
85-
ten тури. Кол га^ашанын орнына, амппканы пахта егил-
ди /К. Айымбетов/. 1 1 •
АМНИСТИЯ ат. Кылмыс ислеп жазасын алган адамныц
еоцынан жоцаргы мэмлекет органыныц буйрыгы боиынша
гунасыныц кеширили^и ямаса жециллетилнуи, кеширим.
АМОРТИЗАЦИЯ ат. 1. Затлардыц генерил тозыуына ка-
рай теленетугын тийисли болган бакаларыныц кемиуи. 2.
Силкиниу, соклъигыу кэрекетлерин пэсейтиу ушын цойылату-
гын зат.
АМФИТЕАТР ат. Театрдагы партерден кейинги бийиклеу
орын %эм орынлыцлар турган театр залыныц белеги. Ал-
дымда кен кеше жатыр, Эжайып амфитеатр /И. Юсупов/.
АН А ат. Апа, ту$ган шеше. Мэрт Юрийлер а нас ы, Россия
даик саган /И. Юсупов/. Олар ата-я нага жэрдем бергенде
зуулап комбайндай пахта тергенде /И. Юсупов/.
АНАРУРЛЫМ р. Элле кайда, бираз, бир цанша, соншелли»
эде$ир. Оз заманына ылайык баскалардан анагурлым би-
лимли, алдагы катардагы адам болган /И. Сагитов/.
АНАЛИЗ ат. хим. 1. Бир заттыц курылысын аныцлау, ай-
цынлау нэтийжеси. Сууды анализлегенде оныц кислород
пенен водородтан туратугынын билимпазлар оллекашан-ац анык-
лаган 2; Бир нэрсени илимий турде %эр тэреплеме изертлеу усы-
лы. Лев Толстойдьщ дуньяга кез карасындагы карама-царсылык-
ларга анализ берип, Ленин был ай деп жазган • еди: /И. Са-
гитов/.
АНАЛИЗЛЕ^ ф. Талцылау, ба%алау, бака бери$, додала^,
сын пикир журитиу, таллау жургизиу. ...путини менен усы
Уазыйпалар дегерегинде анализлеуге тырысамыз /К- Мак-
сетов/.
. АНАЛЫК iam. 1. Теллейтугын, балалайтугын, жанлы-жа-
ны^арлар. Фермадагы маллардын аналыц+ларын &з алдына
„айырды,... /“Кыз. КК.“ г./. 2. всимликлердиц урыцланатусын
жыныс мушеси.
АНАЛЫК Н кел. Анага тэн цэсийепг. анага ылайыц сы-
пат,* мийирманлыц. Аналыц ме^ри тегилип баласына цара-
ган Ымысын /К- Досанов/.
АНАЛЫК кел. Тууганлык, ана болганлыц.
АНАР ат. Мийуе, жемистиц бир тури, тури кызыл ямаса
цызыл саргыш цатты цабыршацлы, сырткы формасы дома-
лац* иши бир тегис майда, кызыл моншактай суулы болады.
Писип жатцан алма, жу?им, а нар ы9 Табыстыц таусылмас бийик
минэры /Т. Сейтмамутов/.
АНАРХИЗМ ат. Пролетарлык илимий социализмди
сиясий гурести бийкарлаушы* пролетариаттыц рееолюция-
лык диктатурасына царей шыгыушы майда буржуазиялыц
сиясий агым, ез басына кети^шилик^ мэмлекетлик сиясатца
багынбаушылыц, бийбастаклык.
<6
АНАРХИСТ ат. Анархизмди мойынлаушы* ез басына ке-
тиуши* мэмлркетлик тэртипти мойынламаушы.
АНАРХИЯ ат. Бийбастацлыц* белгили бир нор мага тус-
пеген* ким цэлегенинше хэ ренет етиуши* патыратлыц* бас-
сызлыц* тэртипсизлик* былганшыц.
АНА ТИЛ ат. \эр миллеттиц* хрр халыцтыц ез тили*
ез Уатаныныц* ез мэканыныц тили. Хэрким &з а на т и ли н-
д е оцып билим алыута хакылы /СССР Конституциясы/.
АНАТОМИЯ ат. Адамныц* хайуанныц* жанлы жэнликтиц^
есимликтиц ишки-сыртцы цур'ылысын уйренетугын* тексере-
тугын илимниц тури, предмет. Анатомия сабаты мектеп-
лердиц 5-класынан баслап уйретиледи /„Кыз. КК“- г./.
АНАУ ал. Силтеу* керсетиу* нускау. Журициз, а на у ага-
рып туртан ак жайта барайык /Ж. Сейтназаров/. — Тап ' а н а у
киятырган сол емес пе /К. Султанов/.
АНАУ-МЫНАУ ал. Майда-шуйде* оны-мыны* шамалы* ки-
шигирим* ол жер, бул жер* цалай болса солай, элле цалай*
эйтеуирден-эйтеуир. жецил-желпи* цурыдан-цуры. А н а у-
мынау хызметке шакырса сиро келмейди/X. Сейтов/. Ромеит
Хеш уакытта да а н а у-я ы н а у д ы абайлай бермейтутын еди
/Р. Тагор/. . >
АНДА р. Анау жер» ол жер, онда* сонда* сол жерде. Сабац-
тан кеп цалып цойдым* Анда барып, мында барып /Б. Исмай-
лов/. Разыласып кеткил а нд а ел менен /Отеш/. Ак жузыцди-
ан да кердим, кабаГа етсек тауап /„КК. X. К“-/-
АНДА-МЫНДА р. Ояц~буяц* оер-буйер, цэр жер* $эр жацг
%эр шэрен, анаяц-мынаяц. Усылай а н д а-м ында жургенде
катнап, трактордын барлык майы болып сап /Б. Исмайлов/. Ан-
да мы н д а шабады, Карастырып ауылды, Жууен жона табады
/Бердак/.
АНДА-САНДА р. %эр уацта, сийрек* ара тура* цэр уацта
бир. Анд а-с а нд а экеме муцлы кезлери менен карап кояды
/К. Смамутов/. А н д а-с а нд а шабаланып урген ийтлердиц сес-
ти келеди /О. Хожаниязов/.
АНДЫЗ ат. 1. Дэри ушын пайдаланатугын сары шептиц
аты* ауырыуга ем болады. бул шеп цырда еседи* тури сары
болады. 2. Ауыс. Тур-туси ирецсиз, сап-сары* тури цашцаНг
цансыз* нуреыз* солгын.
АНДЫЗ ДАЙ кел. Андызга у саган. Бул байлардын жузлери,
Анд ыздай болып сартайды. Большевикпен дегенди, Оцбас-
тай кылып тартайды /А. ДабыловД
АНЕ ц. эне. <
АНЕЙИ р. Анау-мынау емес* бир цыйлы бар. Сен оны э н е-
йи деп ойлама /“Жеткиншек" г./.
АНЕКДОТ ат. Кысца, мэниси терец кулдирги сез* эцгиме.
Турк тиллес халыкларда Хожа Насраддинниц кулдирги сезлерИ'
деген анекдотлар кептараган /К- Айымбетов/.
. 8Г
АНЕКЕЙ энекей.
АНЖАМ ц. энжам.
АНЖИМАН ц. энжижан.
АННАН ц. оннан.
АННАН-МЫННАН р. \эр жерден.^эр нэрседен, оннан-мун-
нан. ояц-буяцтан. ^эр тэрептен (мыннан). Чай устинде а н~
н а н-м ы н на н сез козвап эцвиме-дукэнва киристик /К- Айвы-
•бетов/. / 4
АННАН-САННАН р. Сийрек, %эр жерден* алагат9 бир
гас емес< ©зим есапласам егиз бенен сыйыр тийеди, кис
есаплатсам аявым а н на н-с а н н а н бир тййеди /К- Айымбе-
тов/.
АНСАТ кел, Жецил, цыйын емес, оцай9 цолай. Нэмнагач
ап-ауыр живиттин веудесин кетерип келиу Надеждава а нс a hl
болван жок /Ж. Аймурзаев/,
АНСАТЛАСТЫРЫУ ф. Жециллестириу, мумкиншилшс v -
леу. оцайластырыу. Олардыц мумкинн/иливин ансатла^-
.т ы р д ы.
АНСАТЛЫК ат. Жециллик, оцайлыц. цолайлыц. Ан с анг-
лы к пенен табыс жок, бирак ойлан /©. Хожанов/.
АНТ ат. Узде, ычрар. лебиз. серт, шэрт. Уатанына а н п
етип, фронтка батыр женелди /Э. Шамуратов/. ©тирикшини (
болмас ант ^-ийманы /Эжинияз/. Мен ^ёш кашан сени алда-
маува кудайды ортава салып ант етейин /Р. Тавор/. О Ант
«тиу—соз бериу. уэде бериу. ант иишу, се рт етиу. Ант е Hi-
rn им мен сол уакытта, Халыгч ушын жан аямаска /Ж. Аймур-
заев/. Ант у pal у —оцбасащ айнысан. алжысан, созинде тур-
майтугын. ... мэрт болван уадеде турар, Сезин бузванды ант
у р а р. Терттиц бирине дийхан журер, Тец бел деди. Айдос баба
/Бердак/.
АНТАЛАСЫУ ф. Ынтыгыу. жеп цойыуга тайын турыу.
устине дониу. Неве десениз ол жерде емир менен емир ан-
та л а с ы п тур вой. ... /©. Хожаниязов/.
АНТАЛАУ ф. Ынтыгыу, жутыныу. устине дониу. умитле-
ниу. Эри-бери ундемей отырып едим, кэр ким к^р жавымнан
ант ала п —„бир нэрсе" айтса екен? девендей кезлери жеп
•баратыр /©. Хожаниязов/. •
АНЫ ал. Ана нэрсени. оны, соны, сол нэрсени. Талап ислеп
тап дуньяны, Суттен акдур билсец а ны /Бердак/.
АНЫБЫ ат. Дурысы, ырасы. дэл озинен келгенде. негизи.
А ч ы f ы н а н келвенде экемди жаманлаван адамды жек керету-.
гын едим, оны еле жаман атка танбайман /К. Смамутов/.
АНЫЕЫНДА м. с. Дурысында. ырасында. негизинде. ... ал
а н ы р ы нд а тек 5369 вектар вана жер таярланылды /„Эму-
дарья“ ж./.
АНЫБЫРАД кел. Дурысырац. тэуиррек. айцынырац. белги*
$8
ли. Дауыс кем-кемнен жакынласып, а ныг ы па к еситиле бас-
лады /М. Абдреймов/.
АНЫДАБЫ ал. Оны да, сол нэрсени, соны, соны да. Дарта-
дан еттик аржакка, Интизар болдык бер жакка, Журесец деди
сол жакка, а ныд a f ын умытпаспан /Кунхожа/.
АНЫД кел. Кайнацай, белгили, нац, гумансыз. Кашкын пу-
талыктан сумирейип шыкты, туркы менен тур-тусин а н ы ц кер-
дим /0. Хожаниязов/. Сол жолбарыс пенен ан ыц еки кун, „Ба-
бык кумныц* етегинде айкаскан /Т. Кабулов/.
АНЫДЛАМА anti Касыйда, баянлама, тусиник. А ныц л а-
мара коса мына цэрселерди белгилеп етиу керек /К. Мак-
сетов/.
АНЫКЛАУ ф. Аныгына жетиу, жете билиу, тусиниу. Ей ди
Косыбай Ержанньщ ауылынан шыккан сыпсын гэпти а н ыц ла у
ушын астыртын жансыз жиберди /К. Султанов/.
АН ат. 1. Сана, се зим, ес-тус, ацыл-ес. Азда болса сиясий
,а ц ы кирген кызыл эскерлер, комсомоллар, батраклар бул ^эре-
кетке карсы турып оларга жол бермеди /К- Ирманов/. А ц ы
ушып Айпара апай калып койды уйде жалгыз /Ж. Аймурзаев/. 2..
}Кабайы цуслар) жабайы хайуанлар. Жартысы жанган- кес;еу-
лер жырткыш ацлардан корганыуда курал .болды /Б. Бек-
ниязова/. '
АЦГ0ДЕК кел. Ац кокирек,. сумлыцсыз^ кеулинде гирбйн
жоц^ 1 аццау. А ц г е д е к жас кызды жалынга туншыктырып
таслаулары калай /А. Оразов/.
AHFAJI кел. Ацгедек, геуек, нацолай. Жок лэзир Мэулев
уцгир менен кел ишин макан еткен бурынгы азгын а ц f .а л
емес» сакал-муртын кырып тасласа, бети бетекедей жас жип г
/0. Хожаниязов/. '
АНБАЛАК ат. Ойынныц тури, ортацсы туцанацца дог.-
ректеги шуцанацтарылар таяц пенен урып тусирип ойнайту-
рын ойын, муздыц устиндё ^эзирги хоккей ойынына усатан ойын^
Мен а ц f а л а,ц ойнатанда таяк тийгенликтен тобыгым ауырып
кэтте жатыр едим, орнымнан турраным жок /К. Смамутов/.
АНБАР ат. Басдар, агыс, бахыт, ыцрай. К°сыктыц улыумз
руухий а ц f а р ы мздим еди: Бултлар кез жасынтегип,... Куслар?
сайрап, ышкы мукаббат кэсийетлеринин ,ушы кыйры болмады
,/Р. Тагор/.
АНБАРЫУ ф. Байцау, сезиу, абаилау^ тусиниу. Тун тастай
карацгы болранлыктан бурын керип кеткен тебени ^эзир а ц F a-
р ыу кыйын еди /Ш. Сейтов/.
АНГИМЕ ц. энгиме.
АНКАУ кел. Пикирсиз, ац кекирек. гедек, ашыц, кеулинде
цир жоц. Батыр а ц ц а у ер гедек, Айдос бийликти ,алып акы-.
бети не болды /К. Султанов/.
АНКАЙЫ^^б. 1. Ауызы ашылыу, серсиз турыу, абайсыз ту-
у
/ 89
рыу. Дэруазанын алдында турман а цца й и п, Мысал топты
куткен вратарь» /И. Юсупов/. 2. Есиктиц аузы аимлыу.
АНКЫЙЫУ ф. 1. Ауызы ашылыу, ацы ушму, серсйз турыу.
2. Кдпыныц, есиктиц толыц ашылъиг турыуы. Балдагым тар-
сылдап дэлизге кире бергеним, тер беттеги есиги аццы йып
ашылган ежиреден. баслыцтыц ашшылау дауысы шыцты /0. Хо-
жаниязов/.
АНКЫЛДАК кел. Ишинде нэрсеси жоц, ца л мат ан, ниш ге-
Уек, кеуип цалган. Бир ацц ылдац шортан жане ылака, он
кунд^ алганым^усы Айырша /Омар/. 2. Геуек, г&дек.
АНКЬ1ЛДАУ. ф. Пикирсиз, ашылысыу, ацтарылыу, шын
кекиреги менен сейлесиу, кеуиллениу, ыцлас тегиу. — Сау
журсец бе бала?, ... кайнара тандар отырып па эйтеуир,... —деп
женгей ак кекирегин ашып аццылд ау менен болды /О. Хо-
жаниязов/.
АНДЫРЫУ ф. Ацырыу, бар дауысын жибериу. Ешеклер
ацц ыр ды.
АЦКЫУ ф. Ийислениу. ийиси кушейип кетиу, ийисли, ийи-
си шыгыу, ийиси бурцырау. Аркадан ескен елпен желден жуу-
сац ийиси аццыйд ы /Сейтов/. ОАнкыран хош ийис— ийисли,
ийиси кушли, ийиси бурцыраган. Жерл ери аццыран хош
ийисли гулдей, Басьщнан дэураныц тайдьг Кек езек /©теш/.
АЦЛА ф. .Абайла^ тусин, бил, пэмле. Усы жерде айтпай-
ман шебин-оцын, жигит болсан, ацла сен истиц .соцын /Эжи-
нияз/.
АЩТАМАСТАН ф. Абайламастан, байцамастан^ сезбес-
тен. Бир кауынды бузды билмей Баймурат, ацламастан
тийип кетип аягы /КД. поэз. ант./. .
АЦЛАСТЫРЫУ ф. Байцастыриу^ хабардар болыу, со расти-
рыу. Касына келсе бир кабан, Белгили ол еткен душпан, Сон-
дайлардан бол^ын аман, Ацла стырып кара балам /Бердац/.
АЦЛАТЫУ ф. \.‘Ескерпгиу, ескериу, билдириу. Бул олардыц
дослырыньщ беккем емирлик екенлигин ацлатады /Г. Есе-
Муратов/, ©з-езинен мактанып, Бары-жорын ац л ат т ы. 2. Сез-
дириу, белги бериу.
АЦЛА^ ф. Байцау, абайлау, билиу,сезиниу. Кермеген жер-
ди ац лап бас, Курып койган ау болмасын /Мэжит улы/.
АЦЛАУСЫЗ р. Байцаусыз, абайсыз, билместен, елеусиз.
Сыртка карай жууырдым, ацлаусызда басым капыга сарт
етип согылранда мийим шайцалып кеткендей болды /К. Смаму-
тов/.
АЦЛЫ кел. Сезимли, байцайтугын, серли, сезими бар, если,
ecu дузиу, сезгир. Бираз ац л ы болсац сенде, Кеулин жаксы
север сениц /С. Мэжитов/.
АЦЛЫСЫУ ф. Сынасыу, кезден таса цылмау, кемисин ке-
риу, бацласып журиу. Хаялынан оныц кимде кандай дыры ба-
90
рын, ким менен сез алысып, кез астынан ацлыс ып жургеиик»
душпаннын бары жогын сорап керди /Т. Кайыпбергенов/.
АНЛЫУ ф. Бацлау, кезде тутыу, кврип жури$, байцап
журчу. Алыстагы душпаннан ацлып журген дос жаман
/ЛК. X. н\/.
АЦСАР ат. Кыял, кеуил, зейин, дыццат. ...бир тислем нан-
Fa а ц.с ар ы ауып ..*/А. Бегимов/. ।
АНСАТ ц. ансат.
АЦСАТЛАСЫУ ц. ансатласыу.
АНСАТЛ ЬЩ ц. ансатлык.
АНСАУ ф. Кусеу, сагыныу, эрман етиу, умитлениу. Ala*
роккода кайгы шегип жабырып, кун нурын а ц с a f а н лал'а су*
лыу кыз /Ш. Мэмбетмуратов/. Айыбы сол: ыгбал ацс ап, суй*
ген дослык, тынышлыкты /И. Юсупов/.
АЦСЫЗ кел. Абайсыз,, серсиз, ойсыз, ацлаусыз, байцаусыз.
Ушса парлар кыррауылдыц канаты, Оннан уркер ацс ыз жо-
лаушы аты /Ж. Аймурзаев/. Бир мэхэлде ацсыз турган Ай-
кыздын касына Мылтыктын дауысы гурп етти /А. Бегимов/.
АН-ТАН р. Хайран, эжептэуир, бир турли. Ол сицлиси
менен Атажанды керип а ц-т а цы шырып, есик аузында не
кыларын билмей силейип катты да калды /А. Бекимбетов/.
АЦШЫ ат. Мерген, цусшы, ацшылыц пенен шусылланыушы
киси. Дыккат ет, сен ала кезли. Жолларыца а цшы яцлы кара-
дым /Ш. Мэмбетмуратов/.
АНШЫЛЫК ат. Кус салыушылыц, ац аулаушылыц, мер-
геншилик. Каракалпаклардын хожалык ислери балыкшылык хом
*а ц ш ы л ыц болды /Н. Дэу караев/.
АЦЫЗ ат. 1. Ертек, етмишлерден халыц ауызында цалран *
сезлер. Бул кала ту у рал ы халык ауызында мынадай ац ы з бар
/К- Айымбетов/.. 2. Атыз, цыйтац, егин жер. Гэй жерлерде
бийдай а ц ы з керинеди*/„Эмиудэрья“ ж./.
АЦЫРАЙЫУ ф. 1. Ауызы ашылыу, лал болыу, серсиз цалыу.
Кыз элле бир сумлыкты сезгендей лал болып ацырайды /X.
Сейтов/. 2. Есиктиц, капыныц ашыц турыуы.
АПА ат. 1. Ана, мама. 9кем неге екени белгисиз, а па ма
бир маран бир кез таслап, кып-кызыл болып кетти /К. Смаму-
тов/. 2. Эжапа, цыз апа. Ол хэзир Хемиолидиц огада жас ша- ’
рында кайтыс болган а пас ы хаккында ойлады /Р. Тагор/.
^АПАЙ ат. }Касы улкен аналапса езинен жасы улкен цыз-
келиншеклерге айтылады, улыума сыйласыц ретйнде де цол-
ланылады. Жигитлер хэм кызлар Акйазар ата менен Бийбигул
апа йга кез айдын айтты /Т, Нэжимов/.
АПАК~ШАПАД р. Уацты хошлыц, кеуиллери хот болыу»
биргелёсип цууанысыу. Отырсам болдым опак, Тургелсем бол*
91.
дым сопак, Кунлер кайда апац-шапац. Оттин бе бастан
«мирим /Бердак/. . •
АПАЛАКЛАУ ф. Албырау, асыгыу, цаплыгыу, не ислерия
билмеу, айрыцша цууанганлыцтан ямаса албыраганлыцтан
адам апалацлайды. Екеуимизде эдеп апалацлап калдык,
Сонынан Мийирхан басын сал кетеринкиреп питегене мыйык
тартты да цойды /©. Хожаниязов/.
АПАЛА^ ф. Анасын шацырыу, цайта'-цайта апа дей бериу,
усти-устине апа деп тэкирарлау. Ен акырында болмаган сон
апалап айбарак салып бакырдым /Ж. Аймурзаев/.
АП-АЛЫС р. Дым алые, жудэ алые, огада алые, эдеуир
жер, узац. Сууы да жудэ там-тарыс, ерис калды а п-а лыс
/Т. Жумамуратов/.
АП-АНСАТ кел. Ансат, жудэ ансат, дым ансат. оп-оцай,
жеп-жецил. Маган да а п-а н с а т дэлил табылады /Т. Кайып-
бергенов/.
АП-АНЫК кел. Жудэ а ныц, тусиникли, беп-белгили, жац-
сы. белгили. цайнацай. Жаздыц айы, кара уй шийшен, сырттан
^елген адам а п-а ныц керинеди /К- Айымбетов/. Билди цыз
жауды а п-а н ы ц. Ханнан келгенине канык, Тагы кушин жыйды
анык, Есигин бекитти беккем /Бердак/. •
АПАРЫУ ф. 1. Алып барыу. ези менен бир нэрсени алып
барыу. Ала гарга нанымды алды, Апар.ып салмага салды /К-
Айымбетов/. Базарга сатсам апарып. Жалгыз кара болмайды,
Барлык керпе тесегим /А. Дабылов/. 2. Ж у мыс ты жургизиу,
ислеу.
АП АТ ат. Бахытсызлыц, кутилмеген жерден болган ауыр
уацыя, тосыннан келген цэуип. Жыккын ’ егин ушын ап а т
/К- Досанов/. Бул жылы халыкты еки апаш кыргынга ушырат-
ты /А. Бегимов/.
АПАТШЫЛЫК Аш-эптадалыц, елдиц цорланыуы. Бул
ашлык бир а п атш ы л ы ц болды гой, не илаж?. ...—деп ези-
нен-ези сейледи /Б. Бекниязова/.
АП-АУЫР кел. Дым ауыр, тэуирац ауыр, жудэ ауыр, ауыр-
лыгы жеглЬрли. Азлаи сон еякейип шыга бергени ап-ауыр
денем енсесинен 6acja кетти /Т. Кайыпэергенов/. An-ауыр сез
айтса ойыннан кетпес, Сасык ойларына акылын жетпес /Омар/.
АП-АШШЫ кел. Дым ашшы, жудэ аиыиы, уу зэ^эр. Онын
сези а п-а шшы.
АП-АШЫК кел. Далай болса солай ашыц, толыц ашылып
турган, кере ашыц. Тунниц аз-маз аязы болмаса, аспан ап-
аш ыц /Ш. Сейтов/.
АП-АЯН кел. Белгили, ап-аныц, мэлим, тусиникли, ат-
тан-аныц, беп-белгили. Бул мэстаннын минези бизге а п-а я н
/„Эмиудэрья" ж./.
92
АПЕЛЬСИН ат. Мийуениц тури, сырты цызгыш, сары до-
ма лак;, алманыц улкенлигиндей суулы мийуе жемиси.
АПЕНДИЦИТ ат. Соцыр ишек, ишектиц туйилиуи, ауыяы-
уы. Апендицит кесели уактынан кешиктирмей операция
ислеуди талап етеди, болмаса е-мирге цэуип тууады /„Сов. кк“- г./.
АПКАЛ ат. Пейил, минез, цулыц, кейип, эдет. Апца-
л ына караЪеш, Туурайжак бизди узбендей /А. Дабылов/.
АПКАН ат. Тилек, нийет, эрман. Анасы айтты куймеспен,
©ли тиринди билмеспен, Эжел жетпесе елмеспен, Дейип а пн; а н
Кылган екен (Бердак/.
АППАК кел. Дым ак;, жудэ ак;, пэкизе, таза, гирбецсиз.
кирсиз, гунасыз, кеуилиндепикирижок;, цансыз. Айналайын an-
na г ы м* Козы жунли цалпарым, Журт суймесе суймесин, ©зим
суйген а пп a f ы м („КК-Л- С. Ж“) ©йткени. булар бирин-бири
шын суйген, му^аббаты таза суттен аппак; /К- Досанов/.
АППАРАТ ат. 1. Кандай да бир жумыс процесинде. жумыс
жургизиу ушын колланылатугын прибор. Фото аппарат.
Тукы'м себиушиХх п п а р а т тийген уакта, ол езинен ези ашы-
лып шигит жерге себилип баратыр /К. Султанов/. 2. Бир шел-
кемнйц царауында ислеуши хызметкерлер топары.
АПРЕЛЬ ат. ДКыл он еки айдыц Диреуи, бэцэр айы. Ап-
рель айыныц биринши ярымынан баслап, сэуирдин самалы есип,
жер дарайы кейлегин кийип, кек шеплер менен безелди /0. Ай-
жанов/.
АП-САП р. Тамам, кейин, тып-тынышлыц. Той ап-сап
болганнан кейин Омардыц шешеси баласы менен келинине кара
уйдйц он капталына тесек салыпты. /М. Абдраймов/.
АПТАП ат. Эптаб, кун, цуяш, ашын;, тынык;, таза, ыссы,
цайнаган к;уяш. Мьщ санлы садара баскан изинен, мисли а пт ап
• киби йузлери бардур /Эжинияз/.
АПТЕКА ат. Дэри-дармац сатыу ушын арналган дукэн-
дэрихана. Тустен кейин аптекадан хаялым дэри экелди
/А. Бекимбетов/.
АПТЕЧКА ат. Дэри-дармак; салыу ушын арналган дутыша.
Хэр турли дэрилери бар аптеч^канын бар болыуы щэрт
/А. Джальменов/.
ДПЫЛ-ТАПЫЛ р. ДСурер-журмес, жыгылып-суринип, шала-
шарпы адым атлау, зордан-зорт, журиуге енди гана уйренип
киятырган. Бир жасына шыкты а п ы л-т а п ы л журди, бала-
ныц цызыгын керди /„Мэспатша"/.
АПЫР-ТАПЫР р. Баса-бас, цалай болса 'солай, асыгыс, эй-
пэйине царамастан, тез-тез. Айпараны тута алмай, Есабы жок
кеп калмак, А п ы р-т а п ы р болады /„Мэспатша“/.
АР ат. Намыс, х;ужжет, хуждан. Пэнт жедим, а р намы-
сым ишиме сыймай журегимди жандырып жиберди /А. Беким-
бетов/.
93
АРА ат' 1. Орта, цашыцлыц, уацыт, аралыц. Ашыныз енди
лраны, Хаялга наубет царады /А. Дабылов/. Максим, 9мет кар-
малауга тал таппай, Кашкан еди бир акшамда а р а д ан /И.
Юсупов). А р а д а н неше кун отеди, бай сол баятыша тунде ке-
теди азанда келеди /К- Айымбетов/.
АРА-АРАСЫ р. \эр дайым, гейде, геи уацлары, иретинде.
... а р а-арасында жэмийетлик жерге де катнаса баслады*
лекцияларда окып журди /К. Айымбетов/.
АРАБ ц. арап.
АРА БЕРИУ ф. Пардозлау, езине царау, пэкизелеу, сулыу-
лау, сыйпанып тараныу. Ара б е р и п ак жузице, муртыка,
Атланып бар балам дайы журтына /А. Дабылов/
АРАБЫ кел. Арапша, араплардан тухымлыц. Жок едим бар-
болдым кэмалта келдим, Арабы атлар минип дэуранлар сур-
дим, Нанынды кеп жедим рэ^этинди кердим, Хош аман бол биз-
ден калдын Бозатау /Эжинияз/. /
АРАЗ ат. Урыс, екпе-гийне, кеуил цалыспа. Максетиц ара га
от салып, а ра з кылмак ушын сез тауып журсец /,,Мэспатша“/.
АРАЗЛАСЫУ ф. Урысыу, вкпелесиу, кеуил цалысыу. Татыхг
един, бирге жедик тапцанды, Бай, орташа ара з ла с ц а н жок.
.едик /И. Юсупов/. « .
АРАК ат‘ Спирттён исленген ишимлик, кеуил кетериу
ушын, мэслик ушын арнаулы ищилетугын суйыцлыц, шарап.
А р а ц ишип мэс болган, вз-езине цае болган /А. Бегимов/.
АРАКХОР ат. Арацты кеп ишетугын, мэскунем.
АРАЛАС кел. \эр турли, цыйлы-цыйлы. Дэрьяныц еки боны
тал а ра л ас торангыл тогай болгак /К. Султанов/.
АРАЛАСТЫРЫУ араласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АРАЛАСЫУ ф. Косылыу, жарнацласыу, кирисиу, биригиу.
Жигитлер бир-бирине карасып, макулласып ымласты. Сезге таг'ы
Эжинияз араласты /К. Султанов/.
АРАЛАТЫУ аралау фейилинин езгелик дэрежеси.
АРАЛАУ ф. Ишинде журиу, цыдырыу. Кеп жылкыны ара-
ла п, Экесиниц малынлай, Кырк атты уй?лап алады /Бердак/.
АРАЛЛЫ ат. Арал бойыньщ адамы, халцы. Ар а л л ы ла р .
менен каракалпаклар жийи-жийи отырган ауыллардьщ орны, гене
жоллардыц калдыклары бир жерлердиц абад болган, устинде сы-
• таскан ел отырганын дэлиллейди /Н. Дэукараев/.*
АРАН ат. 1. Шеп, чиептиц тури, аран жауын менен цырда
еседи. Аран менен селеуди, Аттын оты дер еди /„Алпамыс*/. 2.
Хайуанаттыц бир тури.. А ран киби ашылганда ауызы, Сэл
созылып саумалаган саурысы /Т. Кабулов/.
АРАП ат. Арап халцы. Шак жас бала ерке улы, хуп демек-
лик арап тили /Бердак/.
АРА-ПАРАСЫ р. \эр дайым, иретинде, басца жу мыс лар-
34 .
дыц арасында. Мийирхан екеуимиз а ра-парас ннд а квз
жиберисип отыр един, бир караганымда ол маган аткан оттай ти-
гилди /О.. Хожаниязов/. /
АРАПША р. Араб тилинде. Шала сауатлыларды оцытыу жо-
лы булар жокаргылардан баскарак, арап шага колы келмей-
тугын.орашолак /„Кыз. муг“. ж /.
АРА-ТУРА р. дайым, анда-санда, сийрек, нэканда, нэ-
кан-саяц. А р а-m ура салган жылым абагым, майлаганда уйип
келер кабагын /С. Нурымбётов/.
АРАША ат. Торелик, кэтцудалыц. Ту рым ар а ш a f а ту-
сип „Тогайлы жер ансыз болмас“ деген жасауылтаксырлар Боза-
тауда бар бала Хийуада жок па? /К. Султанов/.
АРАШАЛАУ ф. Айырыу, жэнжелди басыу, урысцан еки
адамды жайгастырыу, тоцтатыу. Жигитлер ерре турып, Ку~
диярды Кэлменниц колынан зорга арашалап алды /К. Сул-
танов/.
АРБА ат. Адамлар минетурын, жук тасыйтурын, агаш-
тан арнаулы сосылган колик. Каладан алганым алты а р ба
аскабак /Н. Дэукараев/.
АРБАБ /$. эрбап.
АРБА ЖОЛ ат. Улкен жол, арба, машина журетурын ap-
у. аулы кец жол. Арбажолдыц бойында калып еди "пакыр-
лар, Кызыл кумныц ойында /С. Мажитов/.
АРБАКЕШ ат. Арбашы, арба айдайтурын адам. Алтактага
жанбаслаган а р ба к е ш, Артта отырган адамга сез салмас
(И. Юсупов).
АРБАЛАУ ф. Арба менен тасыу. Алтын барма, гумис барма
алып а р б а л а п каладан шыгара баслады /К- Ирманов/.
АРБАЛЫ кел. Арба менен. Асыкпаган а р б а л ы коянга жо-
лыгады /„КК- X. Н“./.
АРБАЦЛАУ ф. ^эрекеттиц ебетейсиз цозралыуы, ебетейсиз-
лениу, эдеттен тыс брекет. Аркаландык арбацлап, Акы-
рет кердик елимнен /Жийен жырау/.
АРБАУ ф. Кетермелеу, жацсы сез бенен жубатыу, алдас-
тырыу, кеулин басыу. Соларды алдап, арб ап соцына ертти
/„Кыз. муг“. ж./. .
АРБАША ат. Арбаныц кишкенеси, арба сыяцлы келикше.
Чайдаковты кишкентай арбашага жаткарып операция жа-
чына киргизди /А. Бекимбетов/.
АРБАШЫ ат. 1. Арбакеш, арба айдаушы адам, киса. 2. Лр-
бада жацсы журетугын колик.
АРГУМЕНТ ат. Дэлил, себеп, тийкар, исенерлик уэж.
APFbl кел. Ана тети, аржары, туп-дэреги, торкини. Баян
етсем касылзатын, Арры атасы Есенгелди /Бердак/. Арры,
кыздьщ бергиси, берги кыздьщ аррысы, Хийуалысы кайсысы
/К- Айымбетов/. '
95
APFHMAK am. Аттьщ ец ^асылы, жылцыныц жацсы ту-
цымы, мыцлысы. Азамат ердиц белгиси, азгана сейлеп кеп тын-
лар, a pF ы м ац аттыц белгиси, азгана отлап кеп жуусго
/.КК- х. Н“./. ' ,
APFbIT ат. Улкен агаш, мыцлы, жу$ан агат. Узыны ке-
лискен жууан бирaptum, Саны жуз сапасыз талдан жаксырак
/Бердац/. ,
АРДАКЛАТЫУ ардацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
АРДАКЛАУ ф. Кэдирлеу, ^урметлеу. сыйлау. Атты бацсац.
а р д а ц л а п, жауга бермес тар жерде /ПКК- X. Н“./. 2. Марды-
йыу, талтанлау, шалкайыу мацтаныу. Енди токталмасын бил*
геи соц жигитлер ардацлап баратырган батырдыц соцына
ерди /К. Султанов/. . 1
АРДАДЛЬ1 кел. Кэдирли, цымбатлы, ^урметла, керекли„
э^мийетли, цалдырыуга болмайтугын. Ак кекиреклик етип,
алдауга инанып, а р д а ц л ы ислерди таслапта кеткен /Ж. Ай-
мурзаев/. ' '
АРДАНА: ардана болы$? ф. 1. Мийрас болыу, тийисли бо-
лыу. 2. Озинен ауыспау, езине буйырыу. Масцарапаз ^еш уацыг-
та илинбес санга. Ол ардана б о л с ын Абдираманга /И.
Юсупов/.
АРДАП ат. Жарма, шубат, ец суйыц . э^эри жоц ауцат,
кушсиз ауцат, негизинен арыцлаган ылац, бузауларга берлу
ушын арнау лыцайнатып исленген ауцат. Хэмийше а рда-
б ы ц кайнап койылмай, Суйык болып жармац кетти костарым
/А. Дабылов/.. * •
АРЕНА ат. Орта, цирктиц ортасындагы оиын керсетиуге
арналган майданша, ащыцлыц, цецислик. Олар эдебиятымыз/ ы
кец арена F.a шыгарыуда шын кеуилден хызмет етип атыр
/„Эмудэрья“ ж./.
АРЕНДА- ат. Уацытша пайдаланыу ушын алынатугын
жер. ...царакалпакларга жерлерди а ре н д а га алып ислеуге
туура келди /Н. Дэукараев/. f
АРЖАД р- 1. Карама-царсы жац, аргы бет, аргы тэреп.
Аламан деп малды тегип а р ж а ц т а н, Келди Досмухаммед
саган Бийбайша /Омар/. 2. Ауыс. Дауамы’ жалгасы, изи, соцы.
Ол ар ж a f ын айтпай гилт иркилди /Ж. Аймурзаев/.
АРЖАК-БЕРЖАД р- Аргы тэреп, берги тэреп. А р ж а ц-
б е р жац болып еки сан болган, Белим-белим жерлер царацал-
пакта /Эжинияз/.
АРЗА ат. Шагым, биреуге ез жэбирлилигин ямаса цандай
да бир мутэжан билдирген жазба ямаса ауызша тусиник, ся~.
раныу, етиниш. Уш Куннен кейин К^ражан Алпамыс достына
а р за цылды /„Алпамыс1*/.
96
АРЗ АГОЙ ат. Биреудиц устинен а,р?а бергиш, кебинесе
и рю жазыу менен шугылланыущы киси. Ар з аг е иди услан
налы, Мойнына цыл аркан салды, Каркыратып мачдай.шалды, Ха-
лыцты жаман кысцан екен /Бердак/.
АРЗ АН кел. Баласы кем, темен,, ба^асыз, цымбат емес.
Бнзде бар, а р зан косык кеткен сырыг Сыядан бурын кеуигг
пт.ы сэпген /И. Юсупов/.
АРЗАН-ДЫМБАТ кел. Ба^а, жацси-жаман, цэдир-цымбат..
Ким билсин жарлыныц ар за н-к ы м б а т ы я, Кердим талай
цызлыц сулыу-сымбатын /А., Дабылов/.
АРЗАНЛАТТЫРЫ^ арзанлау фейилиниц езгелик дэрежеси..
АРЗАНЛАТЫУ арзанлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
АРЗАНЛАУ ф. Баласы кемиу, нырцы кемиу, ба^асы темеи-
лсу. ...бунын бакасы арзанлау /©.. Айжанов/.. • .
АРЗЫ ц. арза.
АРЗЫ-АУХАЛ ат. )Кай,-жардай,' кал-жай. Болды енди
а р з ы-а у х а л ыцд ы соц айтарсан /Р. Тагор/.
АРЗЫМАУ ф. Турарлык болмаган, арзымаган, арзымай-
тугын.
АРЗЫУ ф. Турарлык. Бул атгы каншага алса да арз ы й д ы..
АРЗЫУ-ЭРМАН ат. Мурат-мацсет,эрман, тилек, келе-
iucKy умит. Елатым Муйтенди, ©тешдур атым, Арз ыу-э р мак
менен калдын Кек езек /0теш/. Лэблериц пистедек, тислерин
маржан, Керген а р зыу менен кёрмеген эрман, \эрбир се-
зиц дэртли кунлерге Дэрман, Хабарыц бер перийзатым йол бол-
сын /Эжинияз/.
АРЗЫУЛЫ кел. Эрманлы, керекли, интизарлы, умитлиг.
цэдирли, цымбатлы. Кимсениц цызуглы, ар зыу лы яры, Ким-
нин касы кара, кези кункары, Эсир болып телмирисип ^эр-сары,
Пыглап ат алдына тушти Бозатау /Эжинияз/.
АРЗЫ-ХАЛ ат. Хал-жасдай' жай-жасдай, ау^ал. Улла-
рыцыз тусип залым колына, Кимлер кулак салар арзы-^а-
лы м а /Эжинияз/. Жигитлер айтайын тыцлац' арзымды, Мен
баян етейин арз ы-^ а лымды /Бердак/.
АРИФМЕТИКА ат. Есап, есап-санах;, есап китап, сабац-
лыц. Эуеле ец кыйынырак сабак арифметикадан мэселе
и/ыгарды /0. Айжанов/.,-
АРКА ат. 1. Адамныц арцасы, бир нэрее ниц терис жары.
Ол елде калган азаматларга исенип а р ц а с ы н тамга суйеген-
дей болып кетти /К. Султанов/. 2. Тэреп, багдар, географиялъщ
атама. Он тусликке карай арца шыгыстан, Кекшил бултляр
шыгып барады /Ш. Мэмбетмуратов/. ОАрка суйеу—тирек, су-
йениш, арцасуйер, жэрдемши, исенимли адам. Арка, суйер
жалгыз тауы кыз апасы Айсултан еди /X. Сейтов/.. Аркасы но-
зыу—кызыгыу, кеуил кетиу, цызып кетиу, Сейлесе1 ар^асы
97/5.
ц о з г а н, Жуйрик болып кимнен озган /0теш шайыр/. Ден сау-
лыктьщ ар^асы—ауырмай дени сау болыуы, сап денели. Дек
сау лыцтыц арцасыкда жузге шыгыу ыцыз ушын, езлери-
мизди кути уимиз керек /К. Смамутов/.
АРКАЙЫН кел. Ууайымсыз, цайрысыз, пэруайсыз. Мени
сизлер кгйгырмац. Бола бериц а рц а й ын /Ш. Мэмбетмура-
тов/.
АРДАЙЫНЛЫК Тынышлыц, жай-парахат. Ар цайын-
Алдастырады жолдан, Ислер кызсын егиске, Таяр-
.лык корип молдан /Б. Кайыпназаров/.
г; . А^РДАЙЫНШЫЛЫК Кайрысызлыц, рамсызлыц, ууайым-
/сызлыц, пэруайсызлыц. А р ц а и ы н ш ы л ыц ц а берилмеу
керек.
АРКАЛАМАЙ: аркаламай отын кел. Азрантай, кеп емес,
бир ар\алайтурын.
р АРКАЛАНЫУ ф. Затты арцасына салып кетериу, ко лик-
сиз cam кетериу, жерсиз-мэкансыз затларын бэрца ийнине
. салып журау. Елден елге барганда, Арцаланбай кешпеген
/А. Дабылов/.
АРКАЛАСЫУ аркалау фейилиниц шериклик дэрежеси,
АРДАЛАТЫУ аркалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
АРКАЛАУ ф. 1. Кетериу, бир затты ийнине, арцаса салып
алып журиу ямаса бир жерден- екинши жерге алып барыу.
Багдагул кабагын. а рца ла у менен уйге сойлей кирди /Т. Ка-
йыпбергенов/. 2. Кайры шегиу, рам-гун болыу, кеули кирлеу.
Эсирлердин ауыр шерин а р ц а ла п, тукыл ашып, жауыр бол-
ган тийегим /Й. Юсупов/.
АРДАЛЫ к. с. Боиынша, усти менен, устинен, жэрдеми
менен, соныц арцасынан. Соннан кейин. телефон а р ц а л ы-сей-
лесе аламыз /Эд. крест./. Эжинияз усы Гулбий а рца л ы кыз
бенен тиллесермен бе деп киятыр /К. Султанов/.
АРДАЛЫК 1- Арбаныц ускенелериниц бир белеги, арба-
ныц тийкарры ауырлырын аттыц [ешектиц! белине тусирип
туратуръьн цам шеримнен, аркан т. б. исленет^сын зат, Ар-
баныц ар к ал ы гын экелип цойды /К. Айымбетов/. 2. Жайларга,
шертеклерге цэм басца да нэрселерге салынатурын улкен жу-
уан агаш. Еки жагы еки баган, бир агашты кесе салган. Аман
кетпес оган барган, Ар ц а л ыц л ы дар бар екен /А. Дабылов/.
3. Ау %дм жылымлардыц бир белеги. Айкыз колга туткан ауы-
лын а р ц а л ы ц жибиниц ушынан тутып... /А. Бегимов/.
АРКАН ат. Жууан, мыцлы етип есилген жип, пахта жип-
тен, кендирден, жуннен, цылдан есилип исленеди. Аумасын деп
эколларда, А р ц а н менен берк тартты /„Алпамыс"/. ОАрцан
68
Ъойш~арканныц бойындай, опта жокары емес, жаца тик-
ленген, жаца гана кетерилип киятырган. Биз ауылдан шыгып
далага жыйнала баслаганымызда кун аркан б о и л ы кетери-
лип, нурлы сэулеси менен жер жузин жайнатып цыздыра ба'сла-
ган еди /Н. Дэукараев/. Аркан салыу—мелшерлеу, елшеу, са~
лыстырыу. —Айтканын езине жен шыгар курдас—деди Гулбий
узак, жакын ауылда деп, аркан с а л ьь п елшеп отырганымыз
жок, молла цайиаганыц баласы деп, орынды саган бердик. Эпиу
етесиз /К. Султанов/.
АРКАНЛАУ ф. 1. Арканныц узынлыгыныц бэрин жиберип
жанлы-жаныуарларды отлау ушын цолай жерге байлау. Ул-
кен балаларга еликлеп, мен де баспагымды узын жипкё а р-
ц а нл ап кояман /©.. Айжанов/. 2. Ауыс. Суйеп салдыга салып.
цойыу, жумысын питкермесе де куры %элек етип цоя бериу,.
^элеклеп цойыу. Гунэкарларды узын арканлап, кед тусап,,
тек гана керек адамын цамайтугынныц ези екенин... /К- Ир-
манов'.
АРКАНЛА^ЛЫ р. Арцан менен узын етип б'айлаулы. Уйдиц
касында арцанлаулы турган цара ешек, ишин тартып акы-
рып жиберди /©. Айжанов/.
АРКАР ат. Сууын топарына киретугын жаныуар. ...калыц,
ушы-кыйыры жок даланлыкларды гезип журетугын ар ц ар, мо-
ралдеГй кенисликке шыгыуды оклады /Н. Дэукараев/.
АРКА ТАСПА ат. Дайуанлардыц териси. Солай етип бала
жолбарыстыц арка таспасын кесип алып ишинен белине
кыстырды да,... (К. Айымбетов).
АРКАУ ат. 1. Улыума токы,латугын (тауарлардыц) зат-
ларбыц кесе тартььлган жиби. . ..устине безден а р к а у ы ерси-
синен гери сийрегирек токылган алашада тигилген гене кунлпк
шапан кийилген,... (К. Ирманов.). 2. Суйениш, тиренииц бир нэр-
сениц екинши бир нэрссге кесент, толыцтырыу, бирзуиниц ке-
мисин екиншиси толыктырыу мэнисинде. Биреу а р к а у бирсу
ерис, Апа бала усап аркау ериске. Сол азалы жылы мынау кы-
зымды, Атландырган едим бир улкен иске (И. Юсупов). ОАр-
цау-ерисли бир-биреуге‘ мэдет, ес,, тирек. ...солай болган сон
а р к ау-е р и с ли болып кун кермесец бола ма? басына туссе
баспакшы боларсац—деген (К. Ирманов).
АРКАШ ат. Думпешик, цайыр, бэлентлеу жер, тебешик.
Сен тезек териуге шыгып а р к а ш ц а, Гейде кандай жаксы
косыклар айттыц (И. Юсупов).
АРКЫРАТЫУ аркырау фейилиниц езгелик дэрежеси. z
АРКБ1РАУ ф. Датты бакырыу, айбат пенен бацырыу.
АРЛАНЫ^ ф. Ары келиу, намысланыу, намысы келиу,
ызаланыу,
АРЛАУ ф. Арын эпериу, сезин с&йлеу, ^аклау, тэрепин
99
шалыу, жырлау. Бэримизде мийнеткещ халыктыц арын ар*
лай м ы з, жырын жырлаймыз деп гунакар болып отырмыз
(К- Ирманов/
АРЛЫ кел. Намыслы. ары келетурын. сез кетермейту-
Fbiu. Жарлы болсан ар лы болма („КК- X. Htt.).
АРЛЫ-БЕРЛИ р. Арман-берман, артца-алга. ояцца-буяц-
ца. анда-мында. Азык, аукат комиссары тагыда ежиреде арлы-
б е р ли журрп, тосаттан Антоннын алдына келип токтады
(А. -Макаренко). -
APMAFAH ц. арман.
АРМАН р. Армаеан, кейин. басца жац. узац. аулак. Бу-
лар корген сайын ол арман жургендей болады (А; Бегимов).
•Гулайымды айтсацшы алдыма койып, арман царайсан да ага
•бултыйып (Омар, шайыр).
АРМАН-БЕКМАН р. Ары-бери. ояцца-буяцца. арлы-берли,
алра-артца. Уйдин . айналасында а р м а н-б е р ма н журди
(X. Сейтов/
АРМАНЫРАК Р, Кейинирек, арырац, былайырац. узарырац,
басца жерге. Себеби ол ^эммеден де алыска жолдас болып
ар ч а н ыр а ц узатыу керек (Т. Кайыпбергенов).
АРМИЯ ат. Мэмлекетлик цураллы нушлердиц жэми.
эскерий кушлердиц жыйнары. Данклы армияныц оцлы-
.солында, Байрат салган социализм жолы'нда (С. Нурымбетов).
‘ АРНА ат. Улкен тыннан жарылган жап, суу жолы. Мэ-
селе айтпаган улама, Сууы жок а р на р а мегзер (Эжинияз).
Ауылдын шетине шыгып, гене а р на н ыц ултанына тусти
:(К. Султанов).
АРНАЛЫУ ф. Багышланыу. тигиу. Журектен шыккан ар-
налып мухаббат жырын жырлайды (Б. Кайыпназаров). „Ак
алтынлы атыздыц азаматлары/ повесть колхоз ауылы турмысы-
.на а р н а л f а н (Г. Есемуратов).
АРтНАМЫС ат. Хуждан, адамгершилик, сацлыц. Адам
баласында болсын а р-н а м ы с. Ен кеми мыц болсын кез кер-
ген таныс (Бердак). Тууган елдиц а р-н а м ыс ы н алып кел,
Душпаннын басына сауда салып кел (С. Нурыбетов).
АР-НАМЫСЛЫ кел. Хужданлы, адамгершиликли, ^адал.
.Ана ушын таяр ^эру^к, Ар-наыыслы з^эрбир адам(Ж. Ай-
мурзаев).
АРНАУ ф. Барышлау, бериу, койы$, тиги^ нийетлеу.
Тири болса бий шара, Ырза болар езине, Мийри канар пакырдыц,
Айткан а р на сези („КК- поэз. ант*.).
АРИЛИДЫ кел. Бацышлаулы, тийисли, дэркар. Биглер
а р н а у л ы кемеге мин дик („Эмудэрья" ж.). Ерназарды жа-
сауыллар ар на у л ы уйге айдап алып кетти (Т. Кайыпбер-
тенов).
АРПА ат. Егинниц тури, дгн егинниц ец ерше, тез писе*
турын цылшыцлы, тури. Ертенине азанда уйден шыккаяла ат-
лоо
кя берермен деп алып,шыкцан ат дорбадагы ар па ядына тус-
Tri (М. Абдраймов.).
АРП А ЛЫС ат. Талас-тартыс, узац дауам еткен гурес*
кымчщйцаш, тусиниксиз уацыя. Басланды калды а р п а л ы с.
Ашыулы арал гурсинди (К. Султанов).
АРПАЛЫСЫУ ф. Гуресиу, тартысыу, урысыу, пэнжелесиу,
тебелесиУ' айцасыу, ез ойы менен ези гуресиу. Ыза ашыудыц
арпаЛысцан толкыны жатыр <К. Султанов). Кемпир туп-
сиз туцгыйыц ойдыц ^эсиретине батып, га кууарып, екйниш сезим
сургининде ар па лыс ып жур (К. Султанов).
АРПЫЛДАУ ф. 1. Женсиз бирсуге бацырыу, цатты сезлер
менен урысыу, ауызынтартып урыу, арсылдау. 2, Ийттиц. ыза~
ланып айбат керсетиуи, дауыслауы, цатты уриуи. Ту рым
сабырын услап тура алмады,—Кудияр мына арпылдаган
тэбетлерицди байлайсац ба, я жок па? (К. Султанов/. 3. Ауыс.
Ашыулы турсе бацырыс. Ашыуланып арпылдап. Долы
барды жагага /А. Дабылов).
А Р С А Р Ь1: арсары шыгыу р.Хайран болыу, эжептэуир,
бир турли, урейлениу.'
АРСЕНАЛ ат. Урыс цуралларын, улыума керек-жарац-
ларды салатусын ойлар, склад. 2. Ауыс. Кандай болмасын кеп
мугдарлы зат, сацлаулы турган кеп зат.
АРСЫЗ кел. Ары жоц, цуждансыз. Ол хеш уакытта бун-
шама а р с ы з болыуга бармайды /Р. Тагор).
АРСЫЗЛЫК ат. Уятсызлыц. намыссызлык;. ары жоцлыц,
адамгершиликсиз. кемислик. Кыз келисим . бермесе де а р-
с ы з лыцца салып езиниц сезин дауам етти (К. Айымбетов).
АРСЫЛДАУ ф, Ашыуланыуу бакырыу, женсиз дауысты .
кетериу.
АРСЫНЫУ ф. Ары келиу, арланыу, намысы келиу* намыс-
ланыу. Ашыуланып а р с ы н ы пу Елден шырып кетерсиз („Кирк
,1 *" 11)
APT ат, Бир нэрсенцц терис жагы^ оц жасыныц цара-
'а-карсысы, кейин. ацыры. Адасканнын ар т ына бак, Намыс-
еызбан жузим, кеулим. кап-кара (Й. Юсупов).
АРТЕЛЬ ат. Шелкем. жэмлескен, кепшилик пенен бири-
?ц,п ислеу усылы. Артель болып гуллэн нети ендирип,
Кыйын нети мийнетине кендирип (Ж. Аймурзаев).
АРТЕЛЬЛЕСИУ ф. Шелкемлесиу. биригип ислесиу, жэбди-
лесиУ' цосылысып ислесиу, артельге биригиу, артель болыу.
Жана Тукым усылайынша себилди, А р т е л ъ л е с и у, мйне
усыла^ кеуилли (И. Юсупов).
АРТИЛЛЕРИЯ ат- Снаряд пенен атылату сын кушли урыс
цуралыныц улыума аты1 Палаткада отырганымызда а р ти л-
л е р и я атыспаларынын -л снарял 'г'рлын жарылган' лауыслары
мзык еситилип турды ?Н. Даукарев).
АРТИСТ ant. Кепшилик алдында керкем ьнер шыгармасын
101
атцарыуды кэсипетиушикиси, ойынигы, ролъди атцарыуа/ы, ез-
езине уста, цэнигели кэсибине тебе 'тнас жасаи а ату-
гын адам,. Мине халыкартистлери Айымхан, Жапак баксы
каракалпак мэмлекет театрыныцеки машинасы менен келип жег-
ти (Н. Дэукараев).
АРТКА р. Кейинге, изге, арцасына, соцына.
АРТДЫ кел. Кейинги, изги, ацыргы, соцгы, аркасындагы.
Назлы кемпир кара уйиниц cl р т ц ы шийин турип таслады
(К. Султанов).
АРТТА р. Изде, сейинде, соцында. Алтактага жанбаслагап
арбанеш, А р пгт а отырган адамга кез салмас хеш /И. Юсупов/*
АРТТАЕЫ кел. Кейнинде калган, кейниндеги> кейинги, со-
цын- агы:
АРТТЫРЫУ ф. Кебейтиу, улкейтиу, нрбай етиу, молай-
тыу. Жана кушим жана кууат ’ а р тт ы р г а н, Елимди шад
еткен Съездим болды /С. Нурымбетов/.
АРТЫ р. Тераси, кейни, аржагы, шеп тэрепи, изи, соны.
Еки колын а р т ы н а кайырып кишкене бир банканы услал тур
(Q, Айжанов).
АРТЫК кел, Зыят, кеп, ауысыц, жеткиликли, мол. Саруи-
дей екен бойлары, Катардан артыц ойлары, Келискен сийне
санлери, Салланган айымды кердим /Бердак/.
АРТЬЩМАШ кел. Айрыцша, езгеше, зийрек, айдан арыу,,
куннен сулы$, жацсы. Кдрасын узип кетпесе. А р тыц м а т
карму етпесе, Жуйрик коянга жетпесе, Кайыц тазы неге керек
(Бердак).
АРТЫКМАШЛЫК ат. взгешелик, айрыкшалыц, езиншелик.
Соннан кейин дийханлар биротала а р т ыц м а ш.л ы к алады
(Т. Кайыпбергенов).
АРТЫКША кел. Зыят, айрыкша} басцаша. Кууанды сондз
Хэм меси, а р т ы к а еди дэмеси (Бердак).
А.РТЫЛЫУ ф. 1. Мингесиу, бирине-бири, жабысыу, бириниц.
устине екикшисикиц миниуи, цаптырылыу. Цашар арт ы-
Лып гарры егизге, Конырат зорлык кылган екен (Бердак)-
2. Жуклениу, тийелиу.
АРТЫНЫУ ф. Алды-артына бир нэрселерди кетериу, ке-
териниу.
АРТЫНЫ^-ТАРТЫНЫУ ф. Ийнине, цолына, арцасына жук-
ти бирден кетериу, кетериниу.
АРТЫУ ф. 1. Кебейиу, молайыу, асып кетиу, тасыу. Ке-
терил кекке, ©рле бийикке, Сезимин артып /Г. Есемуратов/.
2. )Куклеу, тийеу. Жастан солып кызыл гулим, Гуцлердей бай-
ланды тилим, Кайысты кайгыдан белим, Дуз а р т ц а н д а &
куба нарга /Бердак/.
АРТЫУЛЫ кел. Тийеули, жуклеули. Ортамызда бир ешек,
корпе-тесек а р ты у л ы, Бэри гэне олардьщ, Жаксысы жок
жартыулы („Жийен жырау“)-
102
АР^АК К эруац.
АРКАНА эруана.
АРХИВ аж. Документлер сацланатугын мэкеме.
АРХИТЕКТОР ат. Калыц кешениц, жайлардыц басца да
цурылатуеын ускенелердиц эуеле планын, сулдерин тусирету-
гын цэнигеликке ийе болеан киси, адам.
АРШ А ат 1. Кийим-кеншек салып цойыу ушын. агаштан
исленген цуты. — Кэне, енди -баламньщ хатын маган бер, а р-
ш а н ыц тубинде естеликке саклап кояман /О. Хожаниязов/.
2. Шацалары буйраланган, буршикли, цысы-жазы ез тусин
езгертпейтугын аеаштыц бир тури—ёлка. Арша агашты
кулатты /Коблан).
АРШЫЛ кел. Сезкетермейтугын, каншы суймейт\кын,на~
мыслы, кекшил. Ол осада кекшил, а р ш ы л кайуан болды лей-
ди („Эмудэрья*1 ж.). Ержан артта калыуды суймейтугын а р-
ш ы л... (Г. Есемуратов/.
АРШЫН ат 1. 0,71 метрге тец узынлыц елшеми Ол торт-
бес а р ш ы н бийикликте дэруазанын устине шыкты (С. Салиев/.
2. Ауыс. Биреуге, бир нэреге ямаса уацыяга езиниц жеке кез-
царасы бойынша ба^а бериу, елшеу, салыстырыу. Оз перзентй-
не берген янанын биринши а р ш ы н ы тийкарсыз. болмайды
(К. Дос: нов).
АРШЫНЛАУ ф. Метрлеу, елше'у, мелшерлеу.
АРШЫ^ ф. 1. Тазартыу, цыршыу,' тазалау, цабыршагын
алыу. Ымысын шабакларды аршып тазалаганша, Шэжим бир
кепшик жууерини консысыныц дигирманына барып майдалэп
тартып келди /К. Досанов/. 2. Ауысп. Кеуил кирин кетириу*
екпе гийнени жазыу, кеуил алыу. Ожинияз экесяниц боксасы
менен екпесин арш ыу ушын жцмыйып кулди /К. Султанов/,
к АРЫ-БЕРИр. Алай-булай, арман-берман, олай-булай, ояц~
ца-буяцка алдына-артына. Екеуи’машинаныц жанында азгана
турды дау а р ы~б ери журе баслады (О. Хожаниязов).
АРЫЗ ц. арза.
АРЫЗДАР ат. Арза беьиуши. арза цылыушы адам. Намаз
рууза карыздар, Болсын бир адамга атам, , Калайша болдыц
а р ы з д а р, Себеп не дур маган атам (Бердак).
АРЫЗШЫ ат. Арзагей, биреудиц устин^н арза бериуши.
АРЫК кел. Ети жоц, жудеу, азгын, тозеан, темен, тесал-
ген. Арыц ла р д ы багыуга, Семизлерди байлауга, Халкына
беккем тапсырды /„Кырк кыз“/. Куйдиреди арыц, жер, Тек-
кен мацлай теринди /Б. Кайыпназаров/.
АРЫКАКСАКАЛ ат. г>мел, елдиц бийи, ацсацалы, басшылыц
ис алып баратуеын, суумурап, ^эзирги гидромелорация ислери
бойынша ис алып баратугын, суумурап. ...шегицди болган соц
цаншадем алсан.алабер,—деди Арыцацсацал /А. Бегимов/.
АРЫКЛАУ кел. Жудеулеу, жудэ арыц емес, арысырац, пэс-
1Ш
леу. орташа. Ол а р ыц ла у узын бойлы, кара шашы кап-ка-
лын келиншек екен /К. Смамутов/.
АРЫКЛЫК ат. ПэжмурЗелик. жудеулик. болдырганлыц.
%эли жоцлыц. цэлсизлик. Махийтабан емес мажнун керинди,
Шапкан атым арыцлыцтан су'ринди, К€м“кемнен анланар
сезлерим енди, Бэршеси дуньянын ялган керинди /Бердак/.
АРЫК-ТУРАК кел. Арыцлаудан келген. арыцлау. арыц~
торыдан келген. ебиндей. орташа. Мецлибай Ешниязов сылын-
гырдан келген ар ыц-турац бала еди /Ж. Аймурзаев/.
АРЫК-ТУРЫК кел. )Каман-жуман. жаман-жэу дик. пэж-
мурде. Баспак, тана ары ц-т у р ыцц а колдан жылытып суу
бермек керек /Мэжит улы/.
АРЫЛМАС кел.. Таусылмас. изи жоц. ада болмас. Бул ис
болар арылмас дарт. Белди бууып болайын март /©теш/.
АРЫЛМАУ ф. Жазылмау. сауалып кетпеу. тэуир болмау,
цутылмау. Кулласы усы бала туугалы ауырыудан ар ы л м а й-
д ы. /КК. X. Е./.
АРЫЛТЫУ ф. Тазартыу. ада етиу,.тауысыу. адацлау. жоц
цылыу. Дагын арылт кысыуметтиц, Жолын кече ески эдеттиц,
Дэрткё аспаган жигиттии, барынан жогы жаксы /Мэжит улы/.
АРЫЛЫУ ф. Айрылыу. жоц болыу. тазарыу. жацсарыу.
цутылыу. азат болыу. жуда болыу. Асау толкынлы Эмудэрья,
Кыскы муздан а р ы лд ы. Кызкеткеннин тарнауында, Саркыра-
ды сарылды^/Т. Сейтжанов/.
АРЫМА^ ф. Азбау, тозбау, жудемеу. шаршамау9 еттен
туспеу жалыцпау. болдырмау, сыр бермеу. „Акыл а р ы м а й-
д ыи алтын ширимейди /„КК- X. Ни./.
АРЫРАК р- Кейинирек. узарырац. арманырац, аулагырац^
А р ы р а ц барса, елип атырран каскыр менен тулкинин териси
жатырган екен, оны алып егизге арта береди /„КК- X. Е“./.
АРЫС ат. 1. Арбаныц еки цапталыныц узын агаты, арба-
ны атца. езгиз<е т. б. жегиуде ец керекли жацлау агаты.
Арбаныц касында калган баспашылар адамларды тегис байлап
болган сон, атларды а р ыст а н шешип алды. /К. Султа-
нов/. Сыгаскан кеп арба. Арбара байлаулы, ертлеули, егиз сыйыр»
жылкы еки-уштен ^эр арбанын арысына байланган /К. Сул-
танов/. 2. Ауыс. Бир капталы, бир жагы. тецме-тец. ауырлыц-
ты тец тартыушы^ цайгыны. цууанышты тец белисету-
гын адамныц биреуи. Еки а р ыс т ыц бирисен, арбаны t тец
тартасан,—деди Аскар сезди кесип /„Эмударья* ж./. 3. Тар-
мац. тийре. тарау. белим. Палекенин ту рыскай дайысы кара-
Калпактыц он терт урыу, а р ыс ын ыц кытайыныц куйын тий-
ресинен еди /А. Бегимов/.
АРЫСЛАН ат. Ец кушли жабайы. жыртцыш ^айуан. Ай-
батына карасан, Адам тууе доёларым, А р ы с л а н да корык-
кандай /„Кырк кыз**/.
АРЫСЛАНДАЙ кел: Арыслан сыяцлы. кушли. жудэ кушли,
104
айбатлы, цудируп ги. Жигит болсац а р ыс л а нд a ft тууыл-
ган. Хызмет, ет^ил. удайына халык ушын. Жигит болс&н арыс-
л а нд а й тууылран, Кашпас ^эзге кара бастыц рамы ушын
/Бердак/., ' •
АРМУ кел Сулыу, сымбатлы, айрыцша; корнем, о гас а
жацсы. ак балек. ак дгне. Суу ишиуге бир арыу марал, Са
ган мегзеп калды, Эмиудиц кызы /И. Юсупов/.
АРЫУАНА к. эруана.
АС ат. 1. тамак, йшип-жем. Отауга Муширип келип,
а с таяр бэлганын хабарлады /К. Султанов/. Мийнет пенен от
жакпаган, Аг нанныц кэдирин билмес /А. Дабылов/. 2. дин.
(')лген адамныц кунин белгилеу, садака.
АСА кел:\. ^йрыкш-а, асып кеткен. езгеше. баскаша. А с а
билим шарырлык жок езииде. Кеп кемислер калды айткан сэ-
зимде /Бердак/. 2. Ауыс. Же. аузыцды толтыр. Аса палауды
деп. Тазшаныц алдына койды /„КК- X. Е.“/.
АСАБАТ ат. дин. в лиге тийисли садака. елгеннен кейинги
берилетугын караси, жетиси. кыр:№/жузи. жилы. Малым
сойды ет болды. Ас аб а т ы кеп болды, уш-терт кунниц ишин-
де таркатып. барин жеп болды /А. Дабылов/.
АСАЛЫ^ ф. 1. Улгайыу, аскыныу, жаман болыу. улкейиу,
жараныц, куйиктиц. кеселдиц козьт, айнып, кепгиуи. 2 Ауыс
Озыу, асып етиу. жетиу. Айрылды м жалгыз костарым. Мац-
лайы дедес кошкардан, А с а л м а й калдым аскардан. Не бэ-
ларымды билмедим /Бердак/. 3. Ж е л и н и у. и ш и л и у.
АСАМ; био асам кел. Ауыздыц бир то лысы. „Таудан тастан
кайтпаган журегим бир асам майдан кайтама деп ойлады*
Сапар ишинен /М. Абдиреймов/’
АСАТЫУ асау фейилиниц езгелик дэрежеси.
•' АСАУ кел. 1. Yupe-палмеген. минилмеген. куш бермей
ерксиз кететугын, иске касылмаган колик. Эри дайымдикине
бараман, эри а с а у тайыма бас уйретемен /„КК- X. Е.“/. 2. Ауызын
толтырыу, ауызына аукаттысыйганынша тыгыу. Есабын тауып
еки а с ап, Ислемей кун керип жасап, Суу жуктырмас пухта
кусап, Етек-жецин тургенлер бар /Мэжит улы/.
А£-А^КАТ ат. Тамак , ас. нан. ишим-э/сем. азык-аукат.
Кун етти, шабыскан аттай, Тек журдим журекке а с- а у к а т
батпай /М. Дерибев/.
АСАУЛАНЫУ ф. Куш бёрмеу. туулау. жонсизкетиу. тур-
пайыланыу. Асауланып жигитине таслачао... Еки жаста
тоймас сыбыр-сыбыр дан /Т. Сейтжанов/.
АСАУЛь1К ат. Уйрепилмегенлик. кенликпеушилак, жа-
тыркаушылык, мойынсынбаганлык^ ысылмаганлык.
АСИЙЛИК К' эсилик,
АСКЕР к. эскер.
АСКАБАК ат. Палыз егинлериниц бир тури. Гулдей жзйна-
105
ган жузин сууык урган а с ц а б а ц ты ц палегиндей солдырды
/А. Бегимов/. •
АСКАЗАН ат. Ишкен жегей ауцаттыц сацланатурын цэм
ислеп шыраратугын адам организминиц биреуи, асамныц иш.
цурылысы. Бул уйдегилер Ромештиц екпесине сууык гийер деп.
соншелли корыкса да а с ц а з а н бузылар-ау деп ойламайтугын
/Р. Тагор/. - ‘
.АСКАН ф. Озсая, айрыцша, артыцмаш, езинше. Кёпке
гурес тутпак итибар емес, Журттан а с ц а н артык куши бол-
маса./Эжинияз/.
АСКАР ат. 1. Бийик, дец, бэлентлик, may. Карам ындай
асцар таудьщ, Эрмам зили белге тусти /И. Юсупов/. 2. Ауыс.
Кыйыншылыц, ауырм^шиылыц, салмац* ауыр жук, цайры-цэпес.
Асып етиц талай гурес асцарын, Изинде кеп жаца аулад
жасларыц /И.. Юсупов/. 3. Адамныц аты^ ментик ли аты, исми.
Асцар коянларга уя дузетти ./„Жеткиншек* г./
АСКАТЫК Азыц, ауцат, . жармара цататурын
айран, цатыц. сут9 арарран. Сыйырын сауыщ губисин
мйсип, а с ц а ты ц л ы ц айран алып киятырман /А. Бегимов/.
АСКЫН Л Aj? ф. 1; !олып-тасыу, кеуилди цэдден тыс ке-
териу, анау-мынауды писент етпеу. Сен а с цы н л а д ы ц, ка
телестиц, бир кунлери екинерсец... 2. Ауыс. Улгаиыу. кушейиу,
айныу. Ауырыуы а с ц ы н л а д ы ем кермей, Жаным цатты ша-
иышып атыр, шецгелдей /Т, Жумамуратов/.
АСКЫНЫ^ ф. Улгайыу, озгерип кетиу, куш бериу, айныу-
Халык агылды тезден ески корганга, Бэзеп оты кокирёкте ас-'
ц ц, н д ы /И. Юсупов/?
-АСЛ А ц, ^асла. . '
АСЛАМ кел. / ртыц, кеп, зыят, артырырац. Бори жабы-
лып ж узде и ас лам сауын сыйыр сауады /К. Султанов/. Опе-
рация баслангалы арадан терт сааттан а с л а м уакыт етти
/А. Бекимбетов/.
АСЛАМЫРАК кел. Артыгырац, кебирек, молырац, бираз*
тэуипхц. К^зир менмя сеннен хат алмаганыма он айдан а с ла-
мы р а ц, уакыт болды /Г; Изимбетов/.
АСЛАУ ат. Агаштан исленген улкен ыдыс. Ас лаура
дуздан сур болып шыккан. балыкларды салып адамлар, тазалап
жууып а тыр /К. Султанов/. АслаУыца дан салдым кел тези-
рек кере гой /X. Тэжимуратов/.
АСЛЫ ц. .\аслы.
АСЛЫ-ПАСЛЫ ат. Негизги, туп дереги туцымы, шыццан'
жери, шырысы, ата теги. Есенгелдиниц а с л ы-п а с л ы н
билип сейлесиуге кумар етеди /К- Ирманов/. . .
АСМ АН ц. а:пан.
АСПАНИЙ-ЗЭМИЙИН ат. Жердиц асты-усти, дунья
жузи. Аспаний-зэмийинниц асты капылып, Матен
жыртык шайыр болган емеспе (А. Муусаев).
106
ACilA: аспа шыоа ат. лсып цойылган, илинип турган, асы-
лып турран. Мийманханааыц дол ортасына аспа ш ы р а ор-
натылган (Т. Сейтюуратов).
АСПАЗ ат. Ауцат, тамац таярлайтурын, писирету-
гын атацлы адам. Ас па злар касык-табагын жап-жчксы
етип жууады (Жайен). Ас паз пууга („КК X. Е“.).
АСПАЗЛЫК Ауцат писириушилик, ауцат писиретугын
цэнигелик,кэсиплик.
АСПАЗШЫ ат. Ауцат писириуши, аспазлыц цэсиби менея
шурылланыушы. Кууырдакшы, кабапшы, Ас писирип аспаз-
шы („Ер Зийуар*‘).
АСПАЙ-САСПАЙ ф. Албырамай, сасцалацламай кэсиби ме-
нен сыр алдырмай, жай менен. Дарья кен пейил март дэрья гана
а с п а й-с а с п а сь созылып аьып тур (К. Султанов.).
АСЛАН ат Кек, дуньнныц жоцарры устимизде к апл а п тур-
гом цатламы, жэцар^ы цатлам, тебемиздеги кецислик. Есир- ч
гел дауылдын тэбеси аспандары дизилисип кошкен булыт-
ка тийди (К- Дос?лов). фАспаады шарыклау-л^.?/(ар5гйа, бийик-
кецисликте ушыу, х^ауалау. Кеулин сергеклетхиси келсе де
жазылысып кетсе де а с па нд а шарыдлап ушкан шаталалар,...
(К. Султанов). ,
АСПАП к- эсбзп
АСПЕКТ ат. План, жол-жоба, жвн-жосац, цурылыс факт-
леран тусиндириуши кез царас. Бул мэселени- баскаша ac-
ne кт те баян етти. („Сов КК“- г.).
АСПИРАНТ ат. Жоцары оцыу орынларында илимий дэре-
жгге ийе болыу ушын, илимий мэкемелерде илим изертлеу
жумысын жургизиуши. илимий жумыс пенен шугылланыушы •
киса.
АСПИРАНТУРА ат. Илимий хызметкерлер х.эм илимий
<'эрежеге ийе болыуга таярлайтугын Илимлер академиясы-
ныц системасы.
АС-С АДАКА ат. дин. &лгек адачларга арналып бе риле-
тугын ас-суу, елиниц жолына берилетугын цудай жолы, са-
даца, Шандш тубинде мардан кууысында калган азы-кем напа-
ка менен кемпир ас-садаца бергиси келмеди (К. Арал-
баев).
АССАЛАУМА-9ЛЕЙКУМ с. Саламатлыцты тилеу мэ-
нисинде. Ассалаума-элейк ум—леи дауыслап сэлем
бердим (Э. Шамуратов). Балалар дуркиресип эрр кайсысы еки
долын каусырып, ... асса л аума-элвйкум деп арты
менен шырып кетип атыр (9. Шамуратов).
АС-СУУ ат. Азыц, азыц-ауцат, ишимлик-жегалик.
лардьщ ас-сууына карап бир кисиниц жумысын кылып уй-
дегинид барган-бармаганын билдирмес едим (К. Ирманов).
ACT АКТА ат. 1\амыр жайыу ушын агаштан арнап согыл-
ган тахта, тахтай.
107
АСТАН-КЕСТЕН р. Ала топалац, асты-устине шыгыу, па-
тырат, тусиниксиз, тартипсиз, бирЗен болсан кыян-кести
уацыя, жердиц асты-устине шыгып бузылыуы. Гранаттыц тус-
кен жери жасыл тускендей болып а ста н-к е с те н болды
(„Цыз. КК“. г.).
ЛСТАПЫРАЛЛА ц. эстапыралла.
АСТАР ат. 1. Кийимниц иштен салынатугын цабаты, цыс
кийимлерге, кейлектиц сыртынан кийилетусын кийимлерге
ислениледи. Еки колы менен шапаныныц ишки астарынан
услап, каусырынып алды (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Сездиц
баскаша, екинши мэниси. Бул сезлердич ас тары бар гой-
деди Базаргул (А. Бегимов).
АСТАРЛЫ кел. 1. АсТпары бар, астар салынсан. 2. Басцаша
манили, екинши, мэнидеги, лийкинли. Макалалардьщ гейпара-
лары а с та р л ы идиомалык мэниске ийе болып отырады
(К. .Айымбетов).
:./ДСТРА ат. Гулдиц турил Кулип жатыр Ялта менен Гагара,
Астра ^ам Литруска кемилип (Ш. Мэмбетмуратов).
АСТЫ р'. Темен\ асты бета, темен тэрепи. Усти тийек,
а с т ы тийек, еки тарга артып ийек, Какпац пенен сап мойны-
на, табан тиреп турды жайлап (И. Юсупов). Машина келип электр
лампасыкын астында токтады да гудок берди (С. Хожа-
ниязов). Каракшылар байды тутып алып астындагы атын,
устиндеги кийимлерин тонап-алмакШы болды (К- Айымбетов).
Себеби Гулим менен Эмет екеуиний ара-тура кез астынан
бир-бирине назерлесиуи Кууанышбай аганы гуманландырайын
деди (Т. Кайыпбергенов).
хДСТЫНГЫ кел. Астындасы, темендеги, пастели, томен-
ги. „Уак“ катып цалшыйып турды да калды. Астын/ы
ернин айкара тислеп, екинип, басын шайкап тур... (К. Сул-
танов).
АСТЫН-УСТИН р. Асты-устине шысыу, ала-топалац. Ас-
тын-устин жердиц бети, су^сыз цамыр карыгандай (Э. Ша-?
Муратов).
АСТЫРТЫН р. Билдирмес^ен, жасырын, сырттан, куупыя.
9бден кешиккен соц, а с т ы р т ы н Турымды жиберип еди
(К. Султанову.
АСТЫРЫ^ асыу фейиыиц езгелик дэрежеси.
АСТЫ-УСТИ р. (Эяк-буяц, жагымлы жасына шысыу, ^эр
турли харекет ислеу. А с т ы'у с т и н е тусип жалынады
(„КК- X. Е“.).
АСФАЛЬТ ат. /Колларса. кешелерге, тратуарларса тесе-
лету сын смэлалы кара май. Ас ф.а л ь т жол менен кубла
кун батыска кара-i журип, улкен каналды кесип еткеннен кейин
бизиц ауыл керинеди (Т. Нэжимов/ .
АСФАЛЬТЛЫ кел., Асфальт тесел<ен, дузетилген, тегис-
ленген.
108
АСХАН А ат. Ауцат, писиретурын орып, а у ка т пасирауге
арналган ежире. Сейтип. ези асханада укеси меиен Сирге
аукатланыуга кетти (0. Хожанов).
ACblFblC р. Кыстау, жылдам* шаццан^ рапыр-рупыр, тез-
тез, дэрриу. Келдик деди ХУРЗИЯ ас ыс ыс турде (JA. Дори-
баев). ,
АСЫБЫСЛЫК ши. Шыдамсызлыц, тезлик. жылдамлыц
шаццанлыц. Самолёт теменлегён сайын оныц коныуын асы-
еыс лыц пенен кутти (М. Абдреймов).
ACblFblCTA р.Асырыс уацытта, асыццан уацта. Хатты алы-
Гулайым а с ъгрыс т а оцыды („Кырк кыз“).
АСЫРЫ^ ф. Тез ислеу, жылдамлатыу, тезлетиу. шаццан
латыу. Маман Кузьма Бородиннен асыеыу керек"игин от и
неди /Т.’ Кайыпбергенов/. О Асыгып^сигиу—цалай болса со-
лай, тез-тез, шаццан. сапыр-гупир. Иолшыга итибар берместе^
ас ыг ы п-у сиг и п сойлей баслады /Айбек/. Асыкканда лэббай
табылмау—асыццанда яцшы деуши болмау.. Асыццанд а-
лэббайтабылмас X. Н“/. Асыкканда кун етпеу—
КК уацыт етпеу. Ас ыц ц ан д а кун е тем е„ уш куннен
кейин .кел ди /0. Айжанов/.
АСЫЙЛЫ ц. эсилик.
АСЫК ат 1. Коидыц^ ешкиниц цэмде у<ы сыяцлъг жайСа
жанлы-жаныуарлардыцаптцы еки аягында болатуеын дизеде-
ги суйек. буныц м-е^ен балалар ойнайды. Туски бос уактымызда?
асыц ойнау менен-ак еткеремиз /Э. Шамуратов/. О Асыры ал
шы—иси журген* бахытлы, эюацсы^ кеясиссиз. Асыры а л ш ы-
лап жецди ыгбалы /„Кыз. муг“. ж./. Арысы алшылау—wczz жу-
риу. бахты нескуп жециу, устине шырыу, дегени орынланыу:.
Азап берип. залым Хийуаньщ ханы, Асыры алшылап жег-
ди ыгбалы /„Кыз. муг“. ж./.
АСЫККЫШ кел. Асыратурын, асыра беретурын, мудамаси-
еатурын. Асыццышпа н-а у мен огада, Питсе деймен бэр:и
бирден /И. Юсупов/.
АСЫКТЫРЫУ асыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АСЫЛДЫРЫУ асылыу фейилиниц езгелик дэрежеси*
АСЫЛЫСЫУ ф. }1(армасььу, цолын услау, иркиниш жаеауу
тырмасыу. Олар селт етпестен ийттиц орнына келип бир-бирине*
а£ ы лыс а отырды /Т. Кайыпбергенов/.
АСЫЛЫУ ф. 1. Илиниу, салбырау, асылып турыу, жарма-
сыу, услап цалыУ) еки цолы менен ус лап т\'рыу, услау. суйе-
ниу. Кара уйдиц керегесине асы л ы п суйенип акырын адым1
атты /Ж. Аймурзаев/. 2. Казала,ныу, елиу. 3. Ауыс. Казан ье-
териу, писариу'.
АСЫМ: бир асым ат. Азырац, блр салым (цазанса). бар'та-
мацлыц. ...не болады! сэйыц.алыскаида жигитлерге б и р а с ы
нан жетеме деп оны да азсынды (К- Ирманов).
АСЫМЛЫК ат. Казанра бир саларлыц, бир тамацлыц> бир*
109
писиргендей. шамалы, боларлыц. Келге Пирман ау салайык,
Асымлыц балык алайык (Отеш шайыр).
АСЫНЫУ ф. Тагыныу, бе лине, ийнине жарац'ямаса, мыл-
тыц цыстырыу. Бугин атасыныц базарлап кеткенин такыйык
билип, Ерназар анасыныц тилин'алмай,. мылтыгын а с ы н ы п.
тазысын ертип, шикарга шырып кегкен еди (К. Султанов).
АСЫРАНДЫ кел. 1 Асырап алынсан. асырап сацлаган, ке-
леге келтирген, екинши биреудиц сацлаганы. Хинд колына
тускен асыранды пилдей, Унсиз жетегице ере бердим мен,
Мениц жигит уактым сениц кыз уактыц (И. Юсупов). 2. К,олда
ескен, цолга уйретилген. 1
АСЫРАУ ф. Сацлау, тэрбиялау. кутиу, бакыу, тэмийин-
леу, эмецгерлик етиу ' Арык мадды а с ы р а са ц аузы-мур-
нынды май етер, Арык адамды асырасац аузы мурнывды
кан етер („КК- X. Е“. . . Бул сапар мен есимде билгели уйде
сыйыр болып мени сути менен асырап келаткан еди (Э„ Ша-
муратов).
АСЫРАУСЫЗ кел. Кариусыз, царауы жоц. кеуил белин-
беген,. тэрбиясыз, эдеп кермеген, тэрпип кермеген. Бир деген*
де не жаман, Асы раус ыз ескен ул жаман („КК- X. К“-)-
АСЫРЫЛЫУ фь Бир нэрседен епгиу, асырылып тусиу. ысы-
рылыу, алка илгериаеу. Жэн-жагыма кирасам биреуи. дийуал-
дан асырылып ишке тусейин деп атыр екен (Н. Даукараев/.
АСЫРЫМ: жети асырым ат 1. К&рацалпац цалыц нама-
ларынан бириниц аты. Сазла баксы дуутарывды, Жета
асырым намасына (И. Юсупов). 2. Белгили бир елшемлик
жол. мелгиер.
АСЫРЫУ ф. Арттырыу. еткериу, бийиклетиу. жокары-
латыу. рауажландырыу, квбейпшу, ысырып салыу. Бала-кала
деген жердей етип Хазар-абатка шекем а с ы р ы п салган (К--
Ирманов). Меииц тап тас тебемнён асырып атты (Айбек).-
АСЫУ$. I. Илдириу. байлап цойыу. салбыратыу. Жок-жок
аспац дарга, ол ушын дар аз. Ол бирден елмесин, зинданга
таслац (И. Юсупов). 2. Писирип цайнатыу. цазанга салыу, ifa-
зан кетериу. Бир ези а с ы п, бир ишип жарманы (Т. Сейт-
жаков). 3. Артыу» артыц, мелшери кеп, асып-тасыу. 4. Узац-
лау, екинши тэрепке етип кетиу, кеп жерге жуяиу. Этирик,
Гурген, ХажаР исты Бозатау (Эжинияз).
АСЫУ-АСЫУ кел. Кеп-кеп. бираз, талай-талай. Ас ыу-
асыу жолдан етип, Ойга алган жерге жетти, Таярлыкты кэм
удетип, Тергкулге де барсац нетер (К. Ирманов).
АСЫУЛЫ кел. 1. Илиули, илдириули. Оныц кези а с ы у л ы
себетке тусти (С. Айний). 2. Цайнатнулы, цазан кетерилиу.
Ас ы у л ы казан, писиули ас („КК- X Н“ J.
АТ. ат. 1. Жылцы. жылцыныц еркеги. Аты ныц жылауын
110
сол колы менен услады (Ж. Аймурзаев). 2. Адамлардыц аты,
исми. Жакындатууылган укеме Айгул деп ат койды („Жэткйн-
шек“ г.). 3. Лацап, атац. Жигитлик а тыц болмаса, Хенериц
затьщ болмаса, Куры шырай танылар ма (Мэжит улы). 4. ц.
атыу. О Ат байрак — а) а т шабыстыц, жарыстан, озып кел-
ген атца берилетугын зат, байрац. б) ат шабыстырыу, жа~
рысца цосыу. Tan ат байрацца жиберер уакта Айдос
пенен Аймурза бай да барады („КК< X. Ett.). Ат басындай — анау~
мынау емес, айрыцша, жацсы, ор-пац цолдай, мине дегендей,
улкен. Ат б ас ынд а и улх тууды, Ак жарылкап кун ту уды
(„КК- X. Н“,). Йуреклери ат б а ш ынд е к батырлар, Катынша
йок ат-ярты болмаса (Эжинияз). Ат жибериу—а) хабарлау, ха-
бар айтыу, атжоллау). Тум-гуска атжиберип^ жетер
жердеги жерлерге хабар етти (А. Бегимов). 6} шабыска,
жарысца косыу. Ат кашырыу — атты байрацца жибериу,
байрацца ат цосыу. Ат ц а ш ы р а р жерлери, Он кун ши лик
жереди („Кырккыз"/. Аткойыу—бала тууылганда ат бериу. Уш
кун, уш тун откен сон копшнлик жыйылып келип, балага Дэу-
лет деп ат цойды (©. Айжанов). Ат к©гериу—агпагын алыу:
ийе болыу, ат тагылыуПатша деген ат к е те р дим („Мэспат-
ша“). Ат кт^р^с—аткетермейтугын, сез суймес,аршыл, наз-
лы, салтанатлы. ПосыгТ кетти ат к е т е р м е с беглер, Хош
аман бол бизден калдыц Жана суу (Омар). Ат кальку—еза елее'
де, ислеген аса,'даццы цалыу. Тоймады халыктыц сулыуына.
Кейнинде ат цалыуын а, Тагы кызды алыуына, Патша талап
еткен екен (Бердак). Атка шыгарыу— жацсысын асырыу елге
танытыу, мацтау абыройын кете pay, атын шыгарыу. Ер
жигиттин ^аял а тын ш ы f а р а р жаманга гез болса жигиг
не кылар (Бердак). Аты шыгыу—атагы шыгыу, даццы жайылыу*
лацап ийелеу, елге танылыу. Гулистанда мийнет етип щы-
ныккан, Пахтакешсец а т ы -ш ыц ц а н ауылда, Кайсар един
кыйынлыкка, ауырга, Суцкар един ерлеп ушкан дауылга (Т*
Сейтжанов/. Атка шыцкан — даццы жайылган, тэрийпи
елге тускен, атацлы абыройлы. Атка мини^—цатарга косы-
лыу, тецликке ерисиу, цатарда журиу. Ат салыу—гайрат-
ланыу, жигерлениу, кутке манну, цэмме галаба царыу са~
лыу, жеделлениу. Ба^адырлар ал ла дийеп ат с а л а р, Нэ-
мэрт жемин таппай жайында калар (Эжинияз). Ат ойнатыу—
тэртипсизлик.булгиншилак, устемлик, цуким сурну, газабат-
лыц керсетиу. Ат ойнатпай каламда, Тусе бергил жолыца
(„Кырк кыз*). Ат шабыу—атжибериу, ец тезлигине салыу.Узын-
куйын жалгыз ези ат ш а у ып киятырган адамды керип тур-
ган Иран эскерлери ^айран калып карап турды {„КК X. Ert.). Ат,
устй—жецил-желпи, эйтеуир, цалаи болса солай, кеуилсиз
устиртин, арнаулы пгурде емес. Ол ^сумысты тек а т у с т и
ислейди. Ат шабар— хабаршы, буйрыцца таяртуратугын адам,
хызметкер, атты байрацца цосыу ушын сейисленгеннен кейин
они минип шабатугын бала. Хасаны колына алып а т ш а -
111
*ба'р баладай сазланды („Мэспатша“). Ат шаптырыу—ат жабе-
*би$. хабар жеткизиу, асырыу\ А т ш а п т ы р ы п далага, жар
-салдырып калага, гуреспаз палуан болсац, ат шабар болсац, бак-
сы-жырау болсац келе бересец деп дагаза кылды („Коблан").
АТА ат. Эке, экесаниц ,экеси. Ата мыз Кутым жарлы
кол ушынан талап еткен болса керек (Ж. Аймурзаев). О Ата-журт—
бурыннан соцры ата-бабасыныц отырран. цоныс басцан жери,
ата мэканы. бзинин атаклы;„Псскан ел“ поэ.уасыНда каракалпак
халкыныц ата ж у р т ы Туркстанды таслап кетиуине ел
ишиндеги байлары, менен бийлердиц, молла ийшанлардыц себеп-
ши болганлыты эшкараланган /Б. Исмайлов/. Ата жолы—бу рым-
хан к ятырган ата-бабасыныц кэрин тутыу, солардыц кэси-
юан ислеу. Хуким кылып кеп халыкка, Ата ж о л ы н кууган
екен (Бердак). Ата душпан—бурыннан соцры душпан, эзелден
дос емес. Кулласы хан ужипли дэлил таба алмай-уш баланы
езинид ата душпаны халмакханына жумсайды („КК. к. е“./.
А^а кораз—ец улкен, цартаагсьн, кеп жасаран цораз. Ауыл-
дын арка шетинде еки адамныд ата цоразыныц урысып
атырганын корип Калды /Т. Кайыпбергенов/. Аталар сози—жасы
улкенлердиц, тэжирийбели кисилердиц нэсияты, кецеси.
А т а л а р с е з и9 акылдын кези (КК- X. Н.).
АТА-АНА ат. Эке-шеше, ата-ене. Ата-анам ядка
тусти нэйлейин (Омар шайыр).
АТА-БАБА ат. Эке-шеше, ата-тек. Ат а - б а б а м малды
•жыйнап, Щыбын жанын бэр^а кыйнап ’(Бердак).
АТА ЖАН ц. с. Ата жаным, жаным атам. шэрим де
йолдаш болсын ийманым, Бамхорым. ата жан колыц бер ияди
(Зжияияз).
АТАнЫ кел. Нагыз, хацыйкат, бурыннан соцры, эзелги.
А т а й ы jo з е л г и) душпан ел болмас („КК- X. Н“.).
АТАКА ат. Атыс, хуужим* оц жаудырыу.
АТАК ат. Дацц, дэреже, абырой, ^урметли ат. Мине
кандай! Арал тецизи уллы атацца ийе! (Э. Шамуратов).
АТАКЛЫ кел. Аты шыццан, атак алрану атацца ерискен9
< аццы жаиылран, танымалы, даццлы, дэрежели,, абыройлы,
белгили. Ат а ц л ы пахтакеш Айым Камалованыц шакыры-
• гына сл косылган еди („Эмиудэрья* ж.).
АТАЛАС кел. дкелери тууысцан, агайин* тухымлас. Ак-
шахан минген кек аттын, Хаслы затын сорасан, КоСэлан мингён
торы ат пенен, А т а л а с еди жэниуар („Коблан"). Ата-
ластыц аты озганша, ауылластыц тайы озсын („КК- X. Н.*).-^
АТАЛЫК а,т. 1. Революцияра шекемги пухара халыцтыц
у станин ^укимлик етиуши, ел басцапыушы. эмелдар киси.
• Дийханшылыкка колайлы жерлер ата лыц байлардыц ко-
.лында болды (Н. Дэукараев). 2. Ауыс. Рамхерлыц, цайырхо м~
лыц. Путкил журегннен шыккян а т а л ы ц сезин айтыу ме-
нен бирге мени кайга-кайта кушаклайды, аймалайды. (Ж. Ай-
мурзаев).
АТАЛЫ# ф. Атын атап бериу* инам етилиу.
АТАМАН ат. Басши* ез басына кеткен* езинше ис баслау-
шы, тэртипсизлик етиуши, груицанъщ басшысы.
. АТА МЭКАН ат. Тууып ескен жер, ата-йабаларынан бер-
ли жасап отырран орны. Туутан елге, а та м.э к а н f а *
совет топырагына аяк бастык (К- Айымбетов). Ел айрылды
а та макан жеринен, Ак куу ушты тууып ескен коли ен
(„9д. альм.*).
АТАМ ЗАМАН кел. Оййем заман* еткен заман* ертедеги.
©зиниц а гр а м заманынан киятырган жериниц байлыц-
ларын* пайдаланыу,. тогайларды ^эм тын жагырган дала нарды
КУлпырган егислик жерлерге айлаидырыу каракалпацлардыц
кептен берли ойлап киятырган эрманы еди („Эмиудэрья* ж.).
АТАМТАЙ к. катамтай.
АТАН ат. Пиштирилгён туйе. Сэ^эр турып а т а н f а
жук арттырдыя, Аумасын деп аркан менен тарттырлын („Алпа-
мыс“). Алты ай а тан болганша, алты кун буйра бол („КК.
X. Н.“). .
АТАНАК ат. Терт муйешликтиц ортадары ашыцлььрын
тертке белгендеги сызыцлардыц дэл ортасындары кесискен
жери, узынынабир* кесгсине бир тартылран сы,зыц. ।
АТАНАКЛАУ ф. .узынына* кесесине айцастырыу. Торде
сегиз кызыл кур, мацлайша усгинде торт ак кур, атакам-
лап айкастырып байланран (К. Султанов).
АТАНЫ^ ф. Аты шырыу, аты жайылыу* цэнигелиги* вне-
ри, искерлиги менен танылыу. Бизин ауылда он бармагынан
онер тачмган уста а т а н ы п кеткен экемниц колы уйди так-
туйнактай егип дузеген екен (К. Смамутов).
• АТАНА НЭЛЕТ ц. Шлет.
АТАСТЫРЫУ ф. }Каслайынан цызды я баланы эке-шешеси
тэрепинен куйеуге ямаса келин алы$ ушын жэне биреудиц
цызыка я баласына басын байла^. уэделесип цойыу. Кыз бе-
сикте жатканда белгили биреуге атастырады (Н. Дэу-
Караев).
АТ АСЫ ДУ Р ф. Атасы еди, оныц атасы. Атасыдур
Бекмурза ийшан, ези халыктан шыккан душпан. Хасла луку-
Кын берегермец (А. Муусаев).
АТАТЕК ат. Туцьш-теберик, шырысы* аты-ждни. Мен
оны ататегинен бери билемен (К. Айымбетов).
АТАУ J ат. келдиц ортасындары с\ у шыцпаранашыцлыц
жер. Ат а у ишиндеги вгайин тухтанларга кетемиз (К. Арал- '
баев).
АТАУ II. ф. Атын айтыу, arratt етиу, белгилеп кетиу,
айта кетиу, сызып етиу. еслеп иетиу. Неге сизлердин бэри-
низ мени Сушила деп а т а й с ы з — деп сорады кыз бирден
(Р. Тагор). Атымды а т а п сыбагамды ййтке сал („КК. Н. Х.“).
ОАтап етл?—белгилеп кетиу* айта кетиу* сызып етиу. Бунда
из
мына нэрсени атап &ткен дурыс болар еди (К. Мацсе-
тов).
АТАУЛЫ кел. Атындаеы. сол ат пенен аталеан. барлыгы.
бэра, тууел. х^эммеси. ...жэрдемлесиу балыкшы а т а у лы f а
дэстур („Солем Октябрь" т. ).
АТАУЫЗ ат. К,ысцаш. тистеуиш. Агам кобдыйдан шеккиш
пенен атауызын алып, созанын сабаклай сала, геуишин
жамауга киристи (Т. Кайыпбергенов).-
АТАШТАН ц. этештан.
АТ ДОРБА ат. Атца жем бериу ушын материалдан ис-
ленген цалта. Ертецине азанда уйден шыкканда атка беремен
деп алып шыккан ат д о р б а д a f ы арпа ядына тусти
(М. Эбдиреймов).
АТЕИСТ ат. Хешцандай дингё исенбейтурын адам. Бер-
дактьщ косыкл'арына Караганда ол диннен биротала безген—
атеист болган адам емес (И. Сагитов).
АТЕШКИР ц. этешкир.
АТЖАКЛЫ кел. Узын жцлы, бети 'жумалац емес узын-
ша. бети сопац жацлы. Агам сары сакаллы, а т ж ац л ы .
узын бойлы адам еди (Т. Кайыпбергенов).
АТ ЖЕМ ат. Атца берилетугын жем. от-шеп. дэн. т. б.
АТ ЖОЛЛАУ ф. Хабарлау. хабар жибериу. ат жибериу.
Дербент жолдын ауызына, Сархабын бэлент ойдырып, Узагына
Ха? жоллап, Жакынына ат ж о л л а п , Ели журтын жый-
дырып (Н. Дэукараев).
АТ-Ж0Н ат. уКен-жосац, баедар. ...олар менен ат- ж о н
сорасып турмады (Т. Кайыпбергенов). *
АТиРАП /£. этирап.
АТК0НШЕК ц. этконшек.
АТКАМИНЕР ат. Ииге тартар, улкен. цэмелдар. ири бас-
лы. Бирак езиц сак болып гана жур, а тц а минер лер
изице жаман тусе калды (К- Ирманов).
АТКАРАЗ ат. Ат цосатуеын цараз. улкен цараз. дигир-
ман.
АТКАРЫЛЫУ ф. Ислениу, орььнланыу. апарылыу. бежери-
лиу. Бириншиден дэстанныц деретилиу, екиншиден, а тц а -
р ы лыу жагы... (К- Максетов).
АТКАРЫУ ф. Орынлау. ислеу. жумыс апарыу. жумысты
жургизиу. Некиекалалык атцарыу комитета („Сов. КК.“ г.)..
АТ КОСШЫ ат. УКэрдемши. кемекши. журген жерде
атын байлап от салатуfuh. басца да оны мунысын ислеп
журетурын адамы, не айтса соны орынлаушы. Айт кэне,
жас бий, жасауыл - атцосшыеа кайсы бийдиц баласын
кэлейсец? (Т. Кайыпбергенов).
АТКУЛАК Жабайы есимлик. аттыц цулаеындай ири
жасыл жапырацлы есимлик. Атцулацтыц жапырагын
жулдым.
114
АТКУЛАКТАЙ кел. Аткулакка усаган. Хакыйкатында
Аллаярдын дэл ези жалпак мурын, кысык кезли, басы тандыр-
.дай, кулаклары атцулацта й,... (Т. Кайыпбергенов).
АТКЫШ кел. }Каксы ата а лату сын* какыйкат мерген.
...бизиц батальонный орнына атцышлар дивизиясы келди
(0. Хожаниязов).
АТЛАНДЫРЫУ ф. kmqa миндириу, жолт салыу, баслап
бериу, узатыу. Бир топар кыз-жигитлер оны узак сапарга
атландырыуга келген (Ж. Сапаров).
АТЛАН-ШАП р. Кыстаулы хабарды жеткериуши адам,
кыстаныу, асыгыу, цууанышта', кыстаулы уацта, цайгыда.
анда-мунда жууырысыу, шыр-пыры шыгыу, аяцларынр, коз
басылгандай тез ^эрекет етиу. Маманларга хабар жетип жэн*
жакка, атлан - шап атлылар кетти (Т. Кайыпбергенов).
АТЛАНЫС ат. Топылыс, жайлауга шыгыу, у рысца атла-
ныу. Сол мэ^эллери Хорезмниц елине монгол баскыншылары
а т л а н ъ1 с жасайды („КК- X. Е“.).
АТЛАНЫУ ф. Атка миниу, жолга тусиу, сапарга шыгыу,
жол алыу. Узак сапарга атланар алдындагы мукаббат
куниниц тамашасы ез алдына гой (К. Султанов).
АТЛАС I ат. 1. Гезлеме, материялдыц бир тури, жуза
жылтырак, жузлеме жипек. Казыньщ алдына а т л а с дэс-
турхан жайылды (К. Султанов). 2. Географиялык атама*
карта.
АТЛАС II кел. Адам атларыныц бир болыуъь, аты бир.
АТ Л ACT АЙ кел. Атлас сыяклы, деник, жылтырак. Бэ кар-
ги уакыт жер бети атластай денип, адамныц кезин,
юйын езине ериксиз тартады (М. Дэрибаев).
АТЛАСЫ^ ф. Зтлесиу, биригиу. Мен апамньщ не дегенин
^сите алмадым, кирпиклерим а т лас ы п калгып кеттим
(К. Смамутов). 5
АТЛАТЫУ атлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
АТЛАУ I ат. 1. Айран атлайтугын, агаштан арнап со-
гылган зат, предмет. Ат л а у д ы ала жууырып еди, ана
каял шакалаклап кулип жиберди (К. Султанов).
АТЛАУ II ф. Qmuy, съкириу, ыргыу. Зордан а т ла п ет-
тим, тусте салманды, Дийхан аштан елер болды казы ийшан
(“КК. X. К\).
АТЛЕТИКА ат. Гимнастикалык шыныгыулардыц жыйын-
дысы. Жецил атлетика.
АТЛЫ кел 1. Атка минген киси, атта отырган адам9
атлы жупип киятырган адам. Олар ат лы * ©геш жаяу.
Хан алдына алып барды (Д. Касымов). Басы жок атлы
(Майн Рид). 2. Аты бар, сондай атлы. Таррыньщ Абдулла
атлы жалгыз баласы да есапка алынады (К- Айымбетов).
АТЛЫ ЭСКЕР ат. Ат пенен тэмийинленген эскерлер.
115
Балацыз батыр шакыоык кэмиссиясынын путкил царауынан жа-
рамлы болып етип, а т л ы эскер катарына саналды (О. Ша-
муратов).
АТЛЫЕЫУ' ф. 1. Тасыу. тасып кетиу, сыймау, ыдыстан
шырып кетиу. Сондай сулы$> жер бар тау арцасында, Мып кез-
ден булаклар а тли кар онда (И. Юсупов). 2. Зыулау,
зытыу, з.ыцгыу.,
АТЛЫ-ГШЯДА р. Qcme-ацырын, атлы ^эм пияда.
ДТМА-АТ р. %эр кимди %эр баска, ез алдына атын атау,
%эр кимди ез аты менен. Сизде соларДыц дизими бар.Мына
бийлерге а т м а - а т оцып, кеширип бао (К. Султанов).
АТОМ ат. Химиялыц элементтиц ядро электронлардан.
цуралган ец майда белеги. Тауды тасты, тенизди ле, Х.асыл'
байлык кони цылдьщ, Куднретли атом кушин, Шын. омир-
дин сэни кылдыц (Т. Сейтжанов).
АТ ОТЫ ат: Ат жем, от шоп, беде, жоцышка. Бозатау
дегенин ажеп жай екен.. Какыслары ат отыга сай екен,
Кызлары сдлланган ели бай екен, Хрш аман бол’бизден цалдыц
Бозатау (Эжинияз).
АТПА-АТ ц. атма-ат.
ДТ СЕЙИС ц. сеЁис.
АТТАЙ кел. 1. Ат сыяклы, мыцлы, цайнацай, анык.
Алмастан цайткан_полатт ай, Персан аяк жаман ат т а й , Жа-
рыктагы жарканаттай: Болган жигит неге дэр’кар (С. Нуоым-
бетов). 2* Нац, хадгыйка-т. Кэллибек Турдынын колында Д т -
т а й бес жыл журди (А. Бегимов).
АТТЕСТАТ ат. Гууалыц. гууанама, орта мектепти пи-
тиргенде берилетусын гу^алыц. Енди уш’т^рт куннен кейиг*
ержеткенлик а т т е с т а т ы м д ы алып,' жоцары окну,
орынларынй кетпектемен (Б. Кдлбаева).
АТТЫРЫУ атыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
АТХАНА ат. Ат байлайтугын, багатугын. сацлайтугын*
жер, орын, там. Атхананыц аржагындагы намбардан
алып, тартпа бойындагы жууерикиц устин тоге бер (А. Беким-
бетов). । ‘
АТ ШАПТЫРЫМ кел. Одеуир, бираз, кеп жер, аралыц*
бар талай. ...цалага ат и а пт ы р ы м жерде бир тау. бар
GKK. х. Е“.).о
АТ ШОКАЙ ат. Ашлыкта адамлар^ыц жеген заты, жер-
дей кегерип шыгатугын есимликтиц тамыры, А'т ш о к а й -
д ы бир табак етип, А т ш о ц а й цыяметин-' ашлыкта кердик
(Эжинияз).
ATIIIОК ц. этшок.
АТЫ ц. атак.
АТЫ-Ж9НИ ат. Туп-д^реги, ким екени* жен-жэсагы*
ата-теги, шыгысы.. Болажак куйеудиц ат ы - ж е н и к бкле
алмады (К- Аралбаев).
ив
АТЫ-ЖУРТЫ ат. Арры туби, шырысын, теги, жен-жо-
с асы.
АТЫЗ ат. Егин егилетурын улыума жердиц бир белшеги.
кишкене белеги. Ол езинин еки .кыйтак аты з ы нд а кешке
шекем журиуди жаксы керди (К- Досанов). <>Атыз кети—07“
рарылатусын, егилетурын жерлерде сууды тиккелей алмай
басцс1 бир атыз арцалы алыу. суурарыу. Атыз кети мирэт—
эйтеуир. мэзи. цуры. етирик. Сенин атыз кети м и р э -
тице ким барады („Кыз. КК“. г.).
АТЫЗ-АРЫК ат. Егилетурын жерлер, жап-шеллер. Тап
усындай бир кунде менде атыз-арыцты керейин деп
шыккан едим, Шайкаяган пахта атызларына бараман дегеншс
дара суу, кара терге шомылдым (©. Хожаниязов).
АТЫ-ЗАТЫ ат. Туп-дэреги, негизи. дэреги. Енди кайтып
ме I керген кайгы муц кешкимниц баськга туспесин, ат' ы -
заты кокке кул болып ушсын, биротала мэцгиге-ешсин!...
(©. Хожаниязов). t • ’
АТЫЗЛЫК Барлыры атыз. иши. вне бойы егислгж жер-
лер. Мен апамнын зорына ушырап, бузауга кала сыртындагы
атызлыцлардан пэшек, суушигин экелип салыу ушын
кетип баратырман (Э. Шамуратов).
АТЫЗ-ШЕЛ ат. Атыз, атыздыц жийеги. тети, аца-атыз
бенен мына атыздыц шегарасы. атызлардыц шет-шебири.
Шамурат ат ыз-шелдиц арасы менен ауылдын аркасын-
дагы кумга туурылап журди (К- Досанов).
АТЫЛЫУ 1. Атылып кетиу. 2. к. атыу.
АТЫМ: бир атым кел. Аз мурдар. аз мелшер. азрантай,
кеп емес. Адамнын кеуили бир атым насыбайдан калады
(„КК- X/ Н“.). • \
АТЫРАП ц. этирап.
АТЫСПА ат. Атысыу. оц жиберисиу. Уйренискен жау.
аты спаса жаксы („КК- X. Н“.).
АТЫСПАК. к. атьсга.
АТЫСЫУ ф. Атыспац, бир-бирине оц дендириу. Жол бойы-
на атысыу менен 'алга илгерилей берди (А.. Бегимов).
АТЫУ ф. 1. Жыгыу. елтириу, нэзерлеп тусириу. окр а ту-
тыу, гезлеп оц тийдириу. цулатыу. Жапалак керсен а т ы п
ал, Жаманнан бойын сатып ал! (КК* X. Н.). 2. Тазалау, айырыу.
АУ dm. 1. Балыц тутатугын улкен тор. Ол кунде Калл и
езектин жагасында а у салатугый еди (К- Айымбетов). 2. Жа~
манл,ыц. дузац, душпанлыц. %ийле. Кермеген жерде анлап бас,
Курып койган а у болмасын (Мэжит улы)^ 3. Табыс^ ишип-
жем, кереклиазыц-ауцат Аштын ау ы журмейди („КК- X. Н\).
Бир тулки езинин кундеги адети бойынша бир ауылга келип а у
кыдырып жур еди („КК- X. Е“.).
АУА м. с. 1. Жэне. тары. А у а . шырагым, тары не ссрай-.
сыз—Д2ди гарры, Калек артына кайырылып (К. Ирманов).—А у а.
117
сны цайдан билемиз? (Ж. Аймурзаев). — Аул,*- а у а айта гер
К^не? Айтбашац, оны келипти деп есигип едик гой (0. Хожа-.
виявов). 2. Солай, яцшы, мацу л, дурыс. Сонда ауылымыз нала-
гай бола ма? Ау а , ол сезсиз (Э. Тэжимуратов). 3. в зге pity,
солыу, цыйсайыу, ауысыу. Кеулин а у а берсе керген цызга,
Кандай адам болса да болар кызба, Еситкен ерсилерге елерен-
леу, Айтыцызшы уцсамайма акылсызга (Эжинияз). Тун
ортасы ау а уйине келип, азанда тан царагысында и.злеп жур-
мейин деп кийимлерин бас ушына.цойды да тосекке бойын тас*
.лады (К. Султанов).
А^АН кел. Ecu жоц, эумелек, ацылсыз, ecu кеткен, бир
турли, ауыш, ар-cap. Халыцтын арын арламаса, Бары жоцты
барламаса, Аш тонка царамаса, Ау а н басшы неге керек
^Кунхожа).
АУАНЛЫК ат. Бассызлыц, ацылсызлыц, ауыш лыц. А у ан-
л ы f ы ц толып еди, Гоя гулиц солып еди, Кеуип цаныц кашып
’еди (Мэжит улы). .
А^АРА I ц. эуере.
АУАРА II кел. Саны, муедары. Уш а у а р а табак тар-
тылды.
А^АРА-САРСАЦ р. Калай ислеуди билмей цайран болыу,
:не цыларын билмеу, ойланыу. Муптилла ауара-сарсац,
ези/Ортега тусип зорга нан сындырысцан цурдасына ойцан салыу
тагы кыйын (Н. Берекешов).
АУ-ЭСБАП ат. А у салыу ушын керекли цурал-сайманлар.
Бул бизин а у - э с б а п л а р ды тоцыу-сеплеу бригадамыз-
,дын жумысы (Э. Шамуратов).
АУгАН ат. 1. Ыссы ацызац самал, цэуирли самал (бул ау-
тансезитуркменлердиц айырым тайпаларындаайтылады).—
Жане де бар ИА уга н“ деген жырткыш кузгын. Уясынан уш-
<а, олар, от цаплайды койнын дуздиц,.. (И. Юсупов). 2. ц. ауыу.
АУДАН-ЛА^ ф. Ояк-буягына тецселиу, аягын хрр жацца
бир тастаи басыу.—Хеш халцым—деп жууап кайтарды да,
г^ыстастырып турган жасауыллардыц алдында аудацлап .
журип кетти (К. Султанов).
А^ДАРМА ат. Сезлепдиц екинши бир тилдеги мэниси.
Оригинал шыгарма емес, ал аударма („КД. Р. С“.)<
Д ДУДАР-ТЕНКЕР р. Астын-устин, ала топалац, цалай
.болса .солай, тэртипсиз. Сонда машина а у д а р - т е цк е р
болып кетти де нениц не екенин билмей цалдым (К, Рахманов).
АУДАРТЫУ аударыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
А^ДАРЫЛЫУ ф. Тегилиу, астын-устине шыгыу, бир жа-
-гинан екинши тэрепийе езгерилиу. Ал жылым са тганда жы-
лымлапы аудары л ып, жылым аудыц табаны шыйратылып
. «бос шыга берди (А. Бегимов).
f
118
А^ДАРЫСПАК ат. Тецкериспек, революция, бир тэртип-
тиц орнына екинши бир тэртиптиц орнауы, кетерилис. „Ка-
рацалпацстанда уллы Октябрь а уд арыспafына шекем
гек еки мектеп болып, онда 45 оцыушы окыган" (К. Ирманов)..
АУДАРЫСТЫРЫУ ф. Араластырыу, былрастырыу, аудар-
тецкер етиу. астын-устине шырарыу Оны этештанньщ ернеги-
не цойып кесеу менен ошактагы кулди аударыстырып
еди, пештеги коздыц арасына таслаган жас тезек шала жана
келген екен (К. Султанов).
АУДАРЫУ дб. 1. Тецкериу, цопарыу, кез аударыу. Гейде*
боран уйди аударып кетеме деп артына карайды („Эмиу>
дэрья" ж.). 2. }Кер суриу, бел $эм кетпен менен жерди ауда-
рыу. 3. Кеуил бёлиу, дыццат аударыу. Мине ^эзир ол мениц
ансарымды аударып тур (О. Хожаниявов). 4. Кез ауда-
рыу, алартыу.^) Дыккат а^дары^.—кеуил белиу, кезге тусиу,
кезге илиниу, ой белиу. Ислеген хызметлеринизге кезге илер-
лик диктат аударарлыц (А. Бекимбетов).
АУДИТОРИЯ ат. /1. Студентлер лекция тыцлайтурин
арнаулы ежире, жай, класс, белме. ...А у д и то р и ян ы ц-
багытына карай дзстанларды гейде созып, гейде цыскартып ай-
тыу жагдайлары болган (К. Максетов). 2. Халайыц, тыцлау-
шылар.
А^-ДУЗАК Балыкшылыкца тийисли цурал сайманлар.
Казы салып ау-дузагын, Алды келдиц ак шабагын (Бер-
дак).
А^ДЫРЫУ ф. Кыйсайтыу, биржаеына бейимлестириу. Тек
кез ушында кара торы гунан ерин а уд ыр ы и тур (Т. Кайып-
бергенов).
АУЕРЕ /с. эуере.
АУ-ЖАЙ ат. Кусларды аулайтугын жер, орын, ...эстен
аягын газ-газ басып ау-жай тэрепке карай журди (А. Бе-
гимов).
АУ-КАЙЫК ат. Балыц аулаура тийисли затлар, цурал
сайманлар.
А^КАМ ат. Шелкем, бирикпе, цурама^ цуралпа, бас цоспа.
А^КАМЛАС кел. Бириккен, шелкемлескен, бирликли.
АУКАМЛАСТЫРЫУ ф. Шелкемлестириу. бириктириу. ау-
цам дуздириу.
АУКАМЛАСЫУ ф. Биригиу, бирлесиу* шелкемлесиу, жэм-
лесиу, ауыз бирлестириу.
А^КАТ ат. Тамак, тарам, ишим-жем, ас-ауцат, азыц-
тулик. Озлери менен экелген ауцатлар тауысылды (А. Бе-
гимов) А у к а т желинип болганнан соц отауга чай келдш
(К. Султанов).
АУКАТЛАНДЫРЫУ ф. Тамацландырыу, ауцат жегизиу^
110
тойдырыу, ^зллендириу. -Вуннан кейин сауыншы малды уактын-
да а у к а т л ан д ы рып, мезгилинде суугарып турыудыц ул-
кен э^мийетке ийе екенин айтгы /Ж. Сейтназаров/.
АУКАТЛАНЫУ ф. Тамац же$, тойыныу, а^ат жеу, %эл-
лениу. Ал енди бизлер кай жерден ауцатланамыз, соны
ойласып алайык /Р. Тагор/.
. АУКАТЛАСЫУ ф. Ауцатты биргелесип жеу, бирге тамац
жеу. Кеште конагымыз а у ц ат л ас ы п болып уйине кайтты
/К- Айымбетов/..
АУКАТЛЫ кел. Кургын, жардайы жацсы. Кэндеклиниц
ишиндеги а у ц ат л ысы да. инабатлысы да Сейдулла /Н. Дэу-
Караев/.
АУ-КУСа/n. Ац ау лауда пайдаланатурын кус, кус пенен ац
аулау. Кел, Аманбай сорасалы. Не ау-ц у с д у р жибергениц,
Ак Кызыл сары жипек бе? Аяк бауына ергениц /Бердак/.
АУЛА кел. Артыкх зыят, арла, зияда. Сан мыц кулдан.
аула болды, КЫРК жигиттиц айбаты, Тайынбай урыс кылыпты,
Мына ме^мин зуряды /„Коблан41/.
АУЛАКБЕР ц. аллаакбар. .
АУЛАК кел. 1. Узац, алые, белек, цашыц, сац. Хэр бэ^эрде
биреуге ашык болатугын женил минезден аулакпан /К. Смаму-
тов/. 2. Адам жоцта, жекке. Жан бар жерде капалыгын бил-
дирмей, А у л ары нд а ексип-ексип алады /Т. Жумамуратов/.
АУЛАККА р. Узацца, алысца, жырац жерге. Ау л ац ц а
биз шыгып эфуирди жазып, Кыскыда биз журдик налыдык азып
/©теш/.
АУЛАКЛАСТЫРЫУ ф. Узацластырыу, алысца жибериу,
езинен бет буррызыу, жацынлатпау. Оны езинен аулацлас-
тырыура умтылды /„КК- X. Е“.)
А УЛ АКТА р. Узац жерде, адамсыз, тынышлыцта, цупыяда.
Дем алгын келсе аулацта. Саяманлы тал болайын /И. Юсу-
пов/. ' - .
АУ'ЛАКШЫЛЫК Адамсыз, жан жоц, ' тынышлыц, цу-
пыя, жеке, ез-ези. Хазир бул мэжилисте эцгиме кылып отыр-
майык, аулацшылыцта тагы бир ойласып керермиз /К.
Ирманов/.
ДУЛАНЫУ ф. Тутылыу, усланыу, топлау, жыйнау. Балык '
а у л а н ыу ^эселеси каралды /„Сов. КК“- г-/-
АУЛАТ ц. эулад.
АУЛАУ ф 1. Колайын табыу, иретин гезлеу, бацлау, ац»
лыу, есабын табыу, цолра тусириу» ишньшцыра илдириу, ус»
лау. Гуз болып мийзан туссе кайтар кийик, Мергенлер кийик
а у ла р шокай кийип /Эжинияз/. 2. Кеуил барыу, кеулине ца-
' 120
pay. Еэрип анам муцлы кеулим а у ланды, ©зи ишпей-жем
мени сайлайды /А. Бегимов/.
АУЛИЙЕ /$. э^лийе.
АУМА кел. Ессиз, ecu жоц, аумёсер, есауан, эумелек.
АУ МАКАЙ кел. Табансыз, шурацсыз, ерме. А у м а ц ай ы .
шыгып журе берме, тез келерсец. .../©. Айжанов/. <
АУМАСТЫРЫУ ф. Озгертиу, орнын озгертиу, алмастыръг
Сондан бери кейлек-дизгийим де аумастырып киймеге
/Н. Берекешов/. Айдын жарык нуры ез орнын а у м аст ыры п.
/А. Бегимов/.
АУМАСЫУ ф. Озгертиу, алмасыу, гезеклесиу, орнын бериу
Гуз бенен орын а у м ас ып, Кутлы болсын—деди жаз /Ж. Ай
мурзаев/.
АУМЕСЕР к. эумесер.
АУМИЙЙН м. с. дин. Пэтияныц жуумацлауы. Халык ву-
ми йин деп кол кётерди дууага, Жаман сез айтканлар калды
табага, Уллы киши жылап кэдир кудага, Хан адил болган деп
дууа кылдылар /Бердак/.
АУМЫЛТЫК ат. Ац атыу га арналсан мылтыц.
АУНАТЫУ аунау фейилиниц езгелик дэрежеси.
АУНАУ ф. Жерге жатыу, жерде домаланыу, жерге суйке-
ниу. Кармак салып саратанда сабылып, Кайырында батпакка а у-
н ап жатканман /К. Султанов/.
АУРЫК К- ауырыц.
АУРЫУ ц. ауыэыу.
АУРЫУХАНА. ц. емлеухана.
АУСАР кел. Ecu жоц, ecu жарым, аццау, гедек. Олжа кыз-
дур мамац нашар, Оннан тууган тубиц кулшар, Кул тукымы кул-
га усар, Досым аусар бабан сенин /Бердак/.
АУСЫЛ ат. Малларда болатуеын ауырыудыц тури. А у-
с ы л болган бир-еки баспакты баска малларга коспай белек
жайда сацлатты /©. Айжанов/.
АУКАЛ ат. Жай, жаедай, %ал, цал-жай. Ескекти булар
сермеди, • Дауыл жаман куш бермеди, А у % а л кыйын болды
жаман, Адам, адамды кермеди /©теш/.
АУШЫ ат. Кус салатуеын , ац аулайтуеын киси. Таулар-
да гезген таушыман, Кусдарды еалган а у ш ы м а н /„Алпа-
мыс“/. .
АУЫЗ ат. 1. Адам, жан-жаныуарлардыц тамац жейту-
fuh аезасы, бир мушеси. Бет а у ы з ы н лаудаи кей-
легинин жени .менен келегейлеп, кезиниц кыйырын салды /К.
Султанов/, Жарлыныц ау ы, зына ас тийсе мурны цанайды
121
ЛКК- X. Н“./. 2. Бир нерсениц ауы§Ь1, тесиги. О Ауыз салыу —
-а/ ауыз цойыу, тесик ислеу. Кой корага ауыз салып бол-
дым /М. Дэрибаев/. б/ тислеу, умтылыу, жулып алып, екин-
ши биреу&с орыксыз урысыу. Жолдан нэдэуир жер кашыклагаи
уакыгта танадай бир ^айуан кесе белден шыга келип, зэнгилик-
ке а у ы з с а л д ы /К. Султанов/. Ауыз тийиу—ауцаттыц, нан*
ныц улыума тайын турран тамацтыц шетинен шымтып
ауызра салыу, дэмин татыу. Тандыр жапцан жецгейлерден бар
мирэт, Рухсат жока у ы з ти и м е й етиуге /И. Юсупов/.
АУЫЗДА р. Ауыз бет, есин жац. Буннан соц ол ау ы зд ар ы
жайга шыкпакшы болып цапыны тартты, есик ашылмады, ол
•сырттан кулыпланган еди /С. Айний/.
АУЫЗДАЕЫ кел.Д. Ауызг'а тусип, айтылып журген, ауыз-
.га салыу лы. Алтау' ала болса а уыздагы кетер, тертеу ту уел
‘болса тебедеги келер /„КК- х. н“./. 2. Есик аузындары, есик жац-
тасы, ауызса шаман.
АУ ИЗДАН-АУЫЗЕАр. Биреуден-екиншиге, екинишден-ушин-
•миге етип журген. ...о‘лар неше жуз жыллардан бери атадан
балага, а у ы з д а н-а у ы з f а етип, умытылмай сакланып кия-
тыр /И. Сагитов/..
АУЫЗЕКИ кел, Ауызша, ауыз бенен сейлеп бериу арцалы.
А у ы з е к и эдебияттьщ арнаулы атцарыушылары болады /Н.
Дэукараев/.
АУЫЗ ЖАЛАСЫУ ф. Биригиу, ауыз бириктириу, цосылып
пайдаланыу. Каракалпак бийлери Хийуа ханы менен а у ы з
ж а ла с ы п9 сатылып кетти /Эд. хрест./.
. А$ЫЗ КАБАК яти. Мал сауыуга арналган суу цабацтан
исленген ыдыс. Хаял, ылашыктан гуриш салынган шанашты, май'
салынган карынды, сут салынган’ а у ы з цаб а ц ты манданта
алып шыгып сут бурыш писирди /К- Айымбетов/.
АУЫЗЛЫ кел. 1. Н,айтпай сейлейтугын, цаймыцпай айта-
тугын адам. Ерназар ала кез ез заманындагы а у ы з л ы адам-
лардыц бири болган /К- Айымбетов/. 2. Ауызы бар, ауыз цойыл-
ран, есикли. Маган арнап улкен етип меруерт тастан бир а у ы з-
л ы гумэез дузеттир /К- Айымбетов/.
АУЫЗЛЫК ятг. 1. Аппгыц аузына салынатурын жууенниц
темирден исленген белеги. Ат басына кун тууса, а у ы з л ы f ы
менен суу ишер, Ер басына кун тууса, етиги менен суу кешер
„КК- X. Н“./. 2. Ауыздыц еки цапталы, шети, езиуи.
АУЫЗША р. Ауыз бенен рана айтылатурын, тек сез жу-
зинде. Коллектив тэрепинен деретилген а у ы з ш а аткарылату-
122
рык дэстамлар /К- Максетов/. Бул хэдийселерди кэмал магак
а у ы зша да, хат. пенен де билдирген еди /Э. Шамуратов/.
АУЫК кел, Кыйсыц, дузау емес, бир жагына мейил берген^
тец емес, бар жары басым, бар жагына бейим. Болмасым деп
усти ашык я жабыуы ауыц, Сени тынышайтып болып, жатар
едим басым мауык /К. Ирманов/.
А$ЫЛ ат. )Кабан, елат. Жап-жасыл баглар саргайып,
АуылFa келди алтын туз, Ашылды пахта агарып, Мол ©ним
берсе жаркын гуз /Б. Дайыпназаров/.
АУЫЛ-АЙМАК шп Кыр-дегерек, алыс-жацын, бэра, цоцсы-
цоба. Достымсэлем дегил ата-анага, Дызды есирген ау ы л-а й-
м ац калага /Э. Шамуратов/.
АУЫЛ-АРАСЫ р. Елдиц, ауылдыц, отычган жердиц иши,
цоцсы-цоба. Машина узак жолды куусырып, а у ы л-а расына
кирип калды /0. Айжанов/.
А^ЫЛ-ЕЛ ат. Ата, мэкан, тууылып ескен жер. Аманба
екен менин ауыл-еллерим, Бул дуньяга шыккан менен
не, пайда /Кунхожа*/.
AJ/ЫЛЖЫУ ф. Бир турли болыу, журектиц эжеп-тэуио
бэлыуы,- мийдиц айланыуы. „Уак“ дегенимде мийим а у ы л-
ж ы п кеткендей болды /Ж. Аймурзаев/.
АУЫЛЛАС ат. Бир ауылда туратугын, бирге бар мэканда
жасаатугын адамлар, ауылы бир, цоцсы, бир-бирине жацын
туратугын адам. Ау ы л л а с ыц ким болса, аталасыц сод бо-
лады /И1<Ц. X. Н*./.
АУЫЛЛЫК ат. Ауыллыц жгрдеги, ауылдары, ауыл ишин-
деги, ауылдан, ауыллыц жер. Эжинияз дэслеп ески а у ы л -
л ы ц мектеплерде окыл сауаг ашкан, кейин, оз иллмин Хийуа- .
дагы м^дреседе терёцлесгирген /Б. Исмайлов/.
АУЪ1ЛМА-А$Ъ1Л р. ){эр ауылды аралау, ауылларды гезиу,
ауылдан-ауылга етиу. Эдетте баслык кун шыкпастан бурын
турып. а у ы л м а-а у ыл пахта аралап кецсеге 10-11 лерде ке-
летугын еди /©. Хожаниязов/.
АУЫЛ СОВЕТ ат. Ауыл кецес, ауыллыц ацсацал. Бердак-
тын аклыгы Айекениц баласы Сейтназар, хэзир Шымбай районы-
ныд Калинин ауыл совет илд еги Каганович атындагы
колхозда турады /К. Айымбетов/.
АУЫР кел. 1. Салмацлы, зилдей,салмары басым. Теренлиги
бес метрге жакын бул фронтка ауыр жуги бар ири суднолар
токтайды /,,1<ыз. КК“- г./ 2. Ауыс. К,ыйыншылыц, шыдамаслыц,
цайрылы. ©мир оны ауыр сынакка тусирди /3. Насруллаева/.
АУЫР-ЖЕНИЛ р. Жацсы-жаман, парыцсыз, парыцламай,
12с
гцламастан. Сонда да олардыц балалыгыма, кисилик жарыс-
гырраныма, ойтеуир сэзиниц а у ы р - ж е ц и л и н е сер салмай
сеулине келгенин ислегиси келеди /К. Айымбетов/.
АУЫРЛАНЫУ ф. 1. Салмацлы болыу, салмац басыу, цый-
чалыу. Ауырланып адым басты, Омирбайдыц изи менен
Ж. Аймурзаев/. 2. Кыйланыу, жэбирлениу.
АуЫРЛАСЫУ ф. 1. Ауыр болыу, бурынгыдан ауырлап ке-
'пиу, кыйынласъчу, жук манну. 2. басыу, ууайымланыу.
3. Кесели кушейиу, зорайыу. Арыуханнын ау^алы кем-кемнен
ауырласып тула боны от болып жанды /А. Бекимбетов/.
А^ЫРЛАТЫУ ф. Жукти кебейтиу, жуклеу, Оган буны
айтбай кегиу гуиасын ауырлататугындай болып се-
зилди /О. Айжанов/.
А^ЫРЛАУ р. Ауырырац, жэбирлеу, салмацлы, салмаеы ба~
сымырац, кеуилдегиден ^зиятлау. Жетимниц ецсесине минген
жук жасы арткак сайын усылай ауырлап барды /Н. Бере-
кешов/.
’ А^ЫРЛЫК arn- 1. Салмацлылыц, ауыр жуклилик'. Онсери
ауыр гы к елшеуи—батпанньщ терттен бири /К. Айымбетов/.
2, Кыйыншылык, цапашылык, ^эсирет басыу, жэбирлилик.
АУЫРМАНЛЫК ат. Кыйынльщ, цыйыншыльщ, жууапкер-
лик, жэбиплалик. Наданлыклар енин жайып, Ауырманлыц
тусти баска /Э. Шамуратов/.
АУЫРМАНШЫЛЫК «/и. ЖуУъпкершилик, цайырцомлыц,
миннетдарлыц. -жок,шэртимиздиц ^ешбир а у ы р м а н иь ы -
лыры жок /А. Бекимбетов/.
АУЫРСЫНЫУ ф. 1. Кыйналыу, азапланыу, шыдамау. Аягын
козгалта алмай ауырсынып, Козине жас алды /Ш. Сейтов/.
2. 1\айыл болмау, жэбирлениу.
АУЫРТЫУ ауыоыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
А$ЫРЫ1< ат. Ший тоцыу ушын ылайдан ямаса кесектен
сопацлау /белинен жил байлау ушын! етцп арнаулы исленген
зат, курил.
А^ЫРЫКТАЙ кел. Ауырыкка усаган. Мэткурбан жан-жагына
карап турды да баланыц колынан ауырыктай коргасынлы,
сары саканы жулып алды /К. Султанов/.
АУЫРЫУ ф. Наукасланыу, бай'папланыу, кеселлениу. сыр-
цасланыу. „А у ы р ы у цалса да одет калмайдьГ деп Телепбер-
ген талай жерде дэкки жесе де бул эдегин коя алмады /К.
Айымбетов/. О Бас ауырыу—бастан тутатусын кесел. Б а с
а у ыр ыу ы геулесинен кетпеген. Доктор келсе кашар бугып
шет пенен /С. Нурымбетов/. Ас казан -з ауырыу—и'ши, карыны
ауыратугын наукас. Ол жердиц сууы а с к а з ан а у и р ы -
у ы на ем болады /Р. Тагор/.
АУЫРЫУХАНА ц. емлеухана.
АУИСКАН ц. ауысык.
АУЫСТЫРЫ^ ф. 1. Калдырыу, гизнеу, сацлау, суйистириу.
Тамактан а у ыс т ыр ы п тукымга деп саклаган азырак арпа
жазлык бар' еди—де ди Турымбет /Н. Дэукараев/. 2. Алмасыу,
еггертиу, бир жерден екинши жерге кешириу, баска ж у мыска
еткериу, алмастырыу. Кздирди менин усынысым бойынша баска
цехка а у ыс т ыр ыу керек /Оразов/.
АУЫСЫК кел. Калган зат, суйисик, артыцмаш, зыят. Еса-
бын тапсацыз, а у ыс ы к пулынызга сатып алыцлар /Т. Кайып-
бергенов/.
АУЫТ-АУЫТ р. Иретинде, анда-санда, ара-тура. Гунаннын
а у ыт - а у ыт жоргасы да бар, бирак жолым енбегёндей жэне
журиикиресе екен деп кулшынаман /0. Хожаниязов/.
АУЫТКЫУ ф. Мец-зец болыу, мий айланыу, журек уйыт-
цыу, эжептэуup болыу. Мен-зен болып ауытцып мийим, жатыр-
ман бийтаныс.жайда /И. Юсупов/.
А$ЫУ т. Х.Айныу» езгериу, бузылыу, бурылыу, бир жагына
басымланыу, екинши тэрепке бейимлениу. Х^ммениц кеули
Айымжамалга а у д ы /0. Хожаниязов/. Апамды дарга аскан жа-
уыз жэллатлар, Адамзаттан а у f а н фашист эуладлар /Э. Шаму-
ратов/. 2. Бир жацца карай жылысыуы, жылжыуы, суйисиуи.
Бугин жанеде тунниц жарысы а у f а н ша китап окып отырысыц
мынау /А. Бегимов/. > 1 '
А^ЫШ кел. Ауан, есй жок. Бир а у ышк сь тецгердиц, Ток-
таполат езицди /„Ер Зийуар"/'.
АФГАН ат. Зар, екиниш, каЖгы-гам,, кесирзт. И шип шарап,
шегип афган. Акыл-хуушым лал болды /Эжинияз/.
АФИУ ц. эииу.
АФИША ат. Лекция, концерт, спектакаьлер тууралы жа-
зылып, кешелерге, белгили орынларга илдирилип койылату-
гын кУлакландырьгу, дагаза.
АФОРИЗМ ат '. Эткир, женили, ушыряа сез, мазяуны куш-
ли, баянлауы аз, нацыл есабындагы сез. д/кинияздыц копши чик
косыкларында афоризм лик катарлар ушырасады /Б. Ис-
майлов/.
АФГАП ат. Кунниц нуры, ыссы гы?ы, цуяш деми, леби, Мын
сан кыз садака, баскан нзицнен, Мисли а ф т а п киби жузлери
бардур /Эжинияз/.
125
АФФИКС ат, лингв. Жа ггау, цосымта.
АХРАП ат. Кун календари бойынша Октябрь айына ту у рек
келетукын ай аты. А х р а п та сууык урмаса, акырегте де су-
уык урмайды /„КК- X. Н\/. '
АХУН ат. 1. тар. с. ген. с. Дин хызметкери. Арнаулы ди-
ний мектеплерде оцып билим алкан %эм диний мектеплерде
оцытыушылыц ететукын ямаса мешитлерде йймамлыц цыла-
тукын молла. 2 Уйкырларда улыума цабыл еткен лацап. Ак
узикли улкен отау, Оз алдына болып атау, Ёрман а х у н отыр
анау. Огандагы жбкдур салык /Бердак/. Бул сезимди тыцла Нур-
мурат а х у я, орайсац сэллецниц ^аррыйтып шакын /Бердак/- ~
АХ т. с. Гурсиниу, тацланыу, эжеплениу. Ол эуелги кун-
лери, а -£-у>£ деп ауыр гурсинип журди /Ж. Аймурзаев/. Скамья га
барсам жакын, Еситтим ашыклардыц па % и н“ /И. Юсупов/. Aj$-
дунья-ал калай-каляй заман бэлды /Б. Бекниязова/. О Ак урыу—
• гам шегиу', цапки жеу, гурсиниу. за'рлани'). Тек сен ушын . а
у р а д и журегим. Сен легенде кан каксайды суйегим /Э. Шаму-
рагов/. А < у рса жегеме бенденид дады. Бул дуньяга шыкка-
нымнан не пайда /Омар/. Ак шегиу—цайкыланыу, цайки шегиу,
азап кориу, цыйланыу, жапа шегиу. А % /яегяябагрын секмэ-
гзч, кезинен яшыч текмэгэн /Эжинияз/. А^ыУ-зар—ычтыц, зар„
каики, фси'рет, интизар, зар-гирян. Кздирданым менин шын-
а % и У~з а р и м, Екеуимизди косар кунлер бармекен /„КК X. К-“/»
АХЛАУ’ф, Зарлау гурсиниу, зар шегиу, а^ урыу. Алла керсе
• алла дийип а ла к а, н, Пинкайын ислерден езин саклаган
/Отеш/.
АХМИЙЕТ э^мийет.
АХМИЙЕТЛИ экмийетли.
АХЬ1У-АФРАН ат. Зар-гирян, ууайым, цайкы, жапа, цапа..
Балалар менен окып куран, Биле алмасам багрым гирян. Аз$ыу~
а ф к а н кунлерим /Бердак/.
АЦЕТОН ат. Органикалиц бирикпе, рецсиз жанатукын су-
йицлиц, техникада, медицинада ^эм араластирып еритиу
ушын да цолланылади.
АШ кел. 1. Ауцат ишпеген. тамац жемеген, жарймакан,
тоймакан. А ш бала ток бала менен ойнамайды, Ток бала а ш
баланы ойламайды /„КК- X. Н.“/. 2. Жарлы, гедей, кембакал. з. ц.
ашыу.
АША ат. Айры, акаштыц еки айрылкан жери. Дэстурханды
зорга дегенде, агаштын ашасына тацды /„КК- X. Е“./.
АШАЛАК-ЖУМАЛАК Р- Дэрриу, тез, уйцыдан оянар-оян-
бас, кезди ашар-ашпас, есин жыйнар-жыйнамас. Егер уйыклап
калса апасына „неге оятпадьщ деп екпелеп кай биреулери жы-
126
лап, жыламсырап, тамакка, жу^ыныуга карамай a иь а л а ц -
ж у м алац мектэпке царап жууырады /Мэжит улы/.
АШАМАЙЛЫ ат. Урыудыц аты. Тэгдир кимлердики себеп
Коцыраттан, Бийбира^им Сейилхан деген елаттан., Айра тусти
аиьамайлъь кыяттан, Елатсыз жайлаусыз калдыц Бозатау
/Эжинияз/.
АШАР ат. Аиьцыш, бурап аиьатугын темирден исленген,
агаьитан сабы бар цурал.
АШ-АРЫК ат. Жарлы-жацыбай, тоны кетине жетпеген,
аьи-жалацаш, кембагал. Суута жерге ийе болып, Оналып цал-
ды а иь - а р ы ц /X. Тэжимуратов/. Кыйын болды бизлердей a иь-
а рыц ц Кэдирли шийрин жан сеннен не пайда/Омар/.
АШАР ШЫ ЛЫК ат‘ Жоциьылыц, ашлыц, кемтаршылььц,
кембагаллыц, ииьип-жейтурын ауцаттыц жоцлысынан болган
гуйзелис. Ас кэдирин билмесец аиьариьы лыц берер жазанды
/“КК- X. Н“./. Ел а иь а р иь ы л ы ц, халык тенселиуде /Н. Дэука-
раев/.
АША ТУЯК ##*. Айры туяц, етки туяц.
АШ-ЭПТАДА кел. Жирлы, еиь нэрсеси жоц, кийерге кийи-
ми, ииъергё тамагы жоц. Хак кеширсин жазыгымны, Кыямет
кун разабыны, Ада кьглмас азыгыны, Аиь~зптада болган екен
/бердак/.
АШ-ЭПТАДАЛЫК Жоцшылыц, жарлыиьылыц, цорла-
ны$лыц, гедейлик. Халык адам шыдамаслык жагдайда ауыр мий-
нет етти, а иь-э п т а д а л ы ц турмыс кеширди /Б. Исмайлов/.
АШ БЕЛ ат. Адамныц белиниц ец жицишке жериу нагыз
ортасы. А ш б е л й н е тускен шашы ерилип, Ер жетйпти баса-
рына еринип /Т. Сейтжанов/. Карамады жайына, Ань б е ли н ен
майырды /„Кырк кыз“/.
АШ БУЙИР ат. Адамныц иши, бир цаптал буйири, жан
жери, цабырганыц дэл ортасы, асты. Мурат жыгылды, ок аяк-
ка емес, ААураттыН а ш буйирине тийген еди /С. Айний/.
„Гейбиреуди а иь буйирден“1Б. Исмайлов/.'
АШ-ЖАЛАНАШ кел. Жарлы-жацыбай, кембасал, тур мы-
сы то мен, темен каллы, ииьип-жей жарымасан. Бутан тагы
бир себеп, Нуржамалдыц теркцни бир тапканына жетпеген а иь-
ж а л а ц аш болды /К. Султанов/.
АШКАРА ц. эшкара.
АШКАРАЛАУ ц. эшкаралау.
АШ КОЗ кел. Кызганььиъ, кермедик, цанаатсыз, кези той-
майтусын. Той болса бай. бал асы камка кийер, Карама а иь коз
неме кезин тийер /Эжинияз/.
АШКОЗЛИ кел. Аиь козгё усаган. Аиь к о з л и ацшыдай
дауыл масайрап, Атты найзагайын жасыл садактан /И. Юсупов/.
АШКЫЛТЫМ кел. Аиьиьылау, цыиьцылт, аиьиьырац, дузы
еткинирек, дузы басым. Жалгас пискен кауын менен дузланган
127
кыярдыд а шк ыл т ы м ийпси адкыган улкен жайда ала
пышыктын кезине айна менен сэуле тусирип ойнап отыр екен
/К. Султанов/.
АШКЫШ ц. ашар.
АШЛЫК Жокшылык, кыткерщйлик, кийерге кийим,
ишерге бгамак жоц уацыт. Дузде а ш л ыц машакатын керме-
ген, Уйдё ыссы данный цэдирин не билсин /Эжинияз/. Агалар
сорасан кеулимде эрман, Аш л ы к та н кетип тур дизеден дэр-
ман /о жинияз/-.
АШЛЫД-ЖАЛАНАШЛЫК ат.’ Жокшылык. елдиц азып-то-
зыуы, гедейлик. Даракалпаклар езлериниц отырган жерлерич
таслап ашлыц-жалац а шлыцца ушырап булинген /Эд.
хрест/.
АШЛЫ-ТОЦЛЫ кел. Жарып-жалшымаган, тамагы кипами,
. жарымаган, оцлы емес, пюйып тамац ишпеген, жарып кийим
киймеген, барде аш, барде тоц.
АШНАат. Тамыр-таныс, яр-дос, кеуил жацын адам, жа-
цынлыт бар адам..,А tuji а болыу ансат, айырылысыу кыйын
/„КК- X, Н“./. Кеулим айтар ана ашна болсам деп, Жолына жа-
нымды пидэ кылсам деп, Мубарек жамалын жэне керсем деп,
^еш такатым калмас кергеннен бери /Эжинияз/.
АШНА-ЯР- ДОС ат. Катар-цурбы, дос-яран, кеуил татыу,
кез керген таныс, тамыр, агайин тууган, Уйде езиц жок бол-
ганда, Ашна-яр-досыц толганда, ©зи билип жэулан ур-
сын, Кеулиндегин айчпай бйлсин /Эжинияз/.
АШ63ЕК ат. Аш, дым жемеген, аш царын, ауцат жеме-
ген, аштан-аш. Кез жиберип карасам, Еки бирдей жолдасым,
Аш е з е к к е тусипти /Мэжит улы/.
АШЭЛЕН кел. Жуца жузли, арыцтан келген. Мурат ша-
йыктыц есиги алдына келип, хызметкерлердиц шьпрыуын кутип,
торысыныц жууенин тарткан ашелец узын кара.жигит зэцги-
ге ширенип турып, тау басында жанлы еки нокат керди /Т. Ка-
йыпбергенов/.
АШТАН р. Ауцатсыз, тамацсыз, а$цат жемеспген. Тамак
бермей суу бермей, Базын а шт ан елтирди /„Дырк кыз“/.
АШТАНгАШ р. Тамацсыз, а$цат жеместен, ауцатсыз.
Атасы пъкъкрашта н-аш, мацлайына туспей куяш, КУла
дузде жайып кулаш, ©лерменлер болган екен /Бердак/.
АШУ-АРЫД ц. ашыу-арык.
АШЬЩ I ат. Еки жастыц бар-биран суйиуи, жаксы кери-
уи, бир-бирине ыцтыярсыз берилиуи.
АШЫК И кел. 1. Кацпаксыз, есиксиз, беклеусиз. 2 Аннк*
цыпсырмастан, жасырмай, тиккелеи. Шанкай тусте атасына
барып болган кэдийсени буйынгыкламастан ашыц баянлады
/К« Айымбетов/.
АШЫКТАН-АШЫК Р- 1- Жасырмастан, тиккелей, таи-
128
са л мае тан, туурчдан-тууры, иркилместен,... бирак ол езил»
. ген жарлы халыкты экёплуктагорларга карсы а ш ыцгп а к -
ашык; квтерилиске шакырган (И. Сагитов). 2. ЯКауыусЫл, бек-
леусиз, цаусыры.усыз.
АШТЫРЫУ ашму фейилиниц езгелик дэрежеси.
АШШЫ кел. Дузланган, зэ^грдей. уудай, бурышлы, ет-
кир. 2 ДСаман, жарымсыз. Билгенинди еттиц маган, Не айтайын
енди саган, ©зин жэлладка усаган, Тилин а ш ш ы уу екенсец
(Бердак). ОАшшырак салыу—кебирек, басымырац. Сандырак-
лама чайды ащшырацса л—ъл алдындагы чайнегинин как-
пагын ашып ^аялына кайырып берди (Т. Кайыпбергенов).
' АШШЫ-ДУШШЫ кел. Д(ацсы-жаман, турли жагдаи, xfip
цыйлы 'цыйыншылыц. Неше 'жыл рус жерлеринде журнп, a ш-
ш ы-д у ш, шыны таткан (К. Аралбаев.)
АШШЫЛАСЫУ Ф. Мэлеллесиу, урысыу, жэнжеллесиу, ке*
уил цалысыу, бацырысыу, сегисиу, якпелесиу. Апамнын да мен
ес би л пел и биреу миреу менен ашшыласцанын керген
емеспен (К. Смамутов).
АШШЫЛАУ I цел. 1. Азырац аллы, жудэ ашшы емес, ein-
кирлеу. аиш1ььрац.2. Даттырац, кушлирек.^Баллагъил тарсыл-ian
дэлизге кире бергеним, тер беттеги есиги анкыйып .ашылган
ежиреден баслыктыц а ш ш ы ла у дауысы шыкты (©. Хожа-
ниязов). *
АШШЫЛАУ II Ф. Бир ашшы затты жегиси келиу, ашш,ы-
ларЫсы келиу.
АШШЫЛЫК CLm. 1. Улыума ашшы зат. еткир нэрсе, цыш-
цылт, дузланран нзрселер. 2, Дыйыншылык;^ ауырманшылььц.
Елди титиркетип залымлык ууы. Уудьод кетерилип а шш ы л ы ц
пууы (Ж. Аймурзаев).
АШЫЕЫРАК кел. 1. Анырырац, тусиниклирек. Хэзир бизге
бул ^аккында кецнен а ш ы р ыр а к тусиндириуди Кылышевтан.
талап етемиз (А. Бекимбетов). 2. Кенирек, далацырац. — А ис ы-
, р ы р а ц жерге барайык деди Курба'ниязов жыйналганларга /Т. .
Кайыпбергенов/. 3. Ац тэризли, ак;ца бейимирек, ац тусли.
АШЫБЫУ Ф. Аш цалыу, ашлыцтыц жз^ирин шегиу. А ш ы-
р ып келген бес каскыр, кыласынды кйтлыпты („Кырк кыз“).
АШЫБЫУ-ШАЙДА ат. Ашыц болыу, ашыцлыц есин алыу.
Кыз ашырыу-шайда болды, Кеулй кунде айда болды.
. Соннан лэмле пайда болды, Куннен бэ^эр алган екен /Бердак/-
АШЫК I кел. 1. Гирбицсиз, таза, тыныц, кирсиз. Аслан
а ш ы ц асыцтай булт жок / Н. Дэукараев/. 2. Аныц, ^ацыйцат^
нацма-нац. Суд мэжилисин а ш ыц деп жэриялады /©. Айжа-
нов/. Келемен десен ылашык, келмеймен дёсен жол а ш ыц
(„КК. X. Н“.) <> Ашык жузли—жузи адамга ысыц, туристу си
жарымлы, жарцын. Столдын аржагында ашыцжузли. кен
129
мацлайлы, шашын он жагына каратып тараган узын бойлы хэм
аоыктан келген Бир адам отыр (Сейтеков). Ашык кеуил—кеуил
ашыц, минези ашыц, жацсы, кеулинде кир жоц. Ашыц ке-
уил аткан тацдай, Рус кызы—март келиншек (И. Юсупов).
АШЫК Н. ат. Жацсы кериу, суйиу, биреуге ыцласы кетиу, су-
йиушилик. ХЭР бэх^рде биреуге ашыц болатугын жецил минез-
ден аулакпан х^зир (К. Смамутов).
АШЫК Ш кел. Ианасыз, устинде жабыуы жоц, цацпацсыз,
бастырылмыган. Устимде жаман ылашык, Оныцда бэр жери
а ш ы ц. Не боларымды билмедим (Бердак). О Ашык болыу—би-
реуге кеуил берип цалыу, жигиттиц цызды жацсы керип ца-
лыу ы, ессиз, туссиз кеуил бериуи. Не жананлар ашыц болып,
Кэп интизар бс-лган жигит, Мерекеден тасып толып, Орын алган
алдап жигит /Т. Сейтжанов/.
АШЫК-ЖАРЫК кел. Кукниц жузи ашыц, даланыц кебиу
хэм цуяшлы болыуы. Ьдзмлър кунниц ашыц- ж а р ы f ын ан
пайдаланып от-шебин х<ыйыстырып алады („Кыз. КК“- г.).
АШЫКЛЫК Ь Бир-биреуди суйип цалыу, бир-биреуине
унатыу, бирин-бйри жацсы кериу, бир-биреуине ыцласы кетиу.
Кунде саган карап кумар етипти, а ш ы ц л ы f ы н жазып баян
етипти (Т. Сейтжанов). 2. Манданта, тазаланран бир белек
келемли жер, цыя майдан, далацлыц. А ш ы ц л ыц т ы зейни
илди, сер салды кыйыр кыяга (;Мэспатша“). Аргы басы жакын
еди, демде-ак а ш ы ц л ы ц ц а шыкты (Т. Кайыпбергенов).
АШЫЛЫСЫУ Ф. Кеуилди ашыу, шын кеулин билдириу,
бары-жокын opmctFa тегиу, жарцылдау. Бираз эмгимеден кейин
кеуилден- кылау-усламай а ш ы л ы с ы п сейлестик /©. Айжанов/.
А ш ы л ы с ц ан ай жузлери, Мэуиж урар кумар кезлери (Э.
Шамуратов).
АШЫЛЫУ ашыу фейилиниц езлик дэрежеси.
АШЫМ-АЙРЫК: ашым айрыц болыу Ф. Биротала цол
узиу, бир жакына шыгыу, узил-кесил араны узиу, анырына
шыкыу Енди кызды бир керип тиллессем, бэри а ш ы м - а й, -
р ыц болады (0. Хожаниязов).
. АШЫНАРЛЫ кел. }Кан ашыйтурын, жан ашыуFa турар-
лыц, цыйналкандай, цызранышлы, аянышлы. „Кырк кыз“ бизиц
ата-баба конысы, Боска жатыр а ш ын а р лы сонысы. /Т. Сейт-
АШЫНАРЛЫК К- ашынарлы.
АШЫРКАУ Ф. Аш болыу, тамары тоймау, жоц-жуцала-
ныу,.жоц болыу. жарып-жалшымау. Х4эрким ези кемешине
кул тарткан, Баспана жоц а ш ыр ц ад ы кеуип ел (С. Нурым-
бетсв).
t 130
АШЫРЫМ am. 1. Усыл. гурестеги еки кисиниц бир-бирине
салатурын тэсиллериниц бири. Атаца налет Беке дау, Молны-
нан ашырым алады, Иштен шалып копир дау, Белли ra’lpar
салады („К°блан“) 2. }Кукти арцаларанда айцастырып ата-
нацша тартылсан жип. арцан.
АШЫТКБ1. ат. Кдмыртырыс, нанга, бауырсацца я басца да
цамырдан исленетусын нэрселерди писиргенде оны кемпейтау,
кетерилдириу, порсылдатыу ушын салынатурын. ашытылып
цоиылран нэрсе. Оган а шытц ы салып, устин басгырып кой-
ганнан кейин де, кайта-кайта жаксы' кызганын, кызбаганын билиу
ушын тандырдан хабар алып журди (Чимбергенов).
АШЫТЫУ Ф. 1. Ауыртыу, цыйнау, куйдириу. Бир жерине
тййип кетсе, ^эрре шаккандай а ш ы та д ы („Эмудэрья“ ж.).
2. Ашшы болып кетиу. быршыу, аццыу, ашыу.
АШЫУ ! ат. Кэхяр, рэзеп. Ашыу алдынан,. акыл кейнипде
келер, Батыр адкау ер гадек («КК- X. Н“.).
АШЫУ ПФ. 1. Бир нэрсениц цацпагын аи^ыу, пердени ашыу,
аузын ашыу, бетин ашыу. жузин агиыу. Heine жылгы кемиу-
ли, Аштым онын урасын („Кырк кыз“) —- Айша — деди кезнн
а ш ы п уш жасар Орынбек, ... (Т. Кайыпбергенов). 2. Жиберцу,
’ асызыу, айдау. Жигит истиц Козин • танып, кандай жерге суУ
аш ы у кереклигин биледи (Г. Есемуратов). 3. Гижиниу, еши-
гиу. царсыласыу, царсы шыеыу. Бизиц аукамласларымыз екинши
фронтты а ш а д ы екен ямаса уэдесин умытып кетти ме (К. Ир-
• манов). 4. Кашыцлау. узакласыу, аразласыу. Араны тэуир-ак
а ш т ы м дегенде гана артыма бир карап едим, куугыншым
жерди еле сабалап тур екен (Э. Айтжанов). А ш ы ц ы з енди ара-
ны; Хаялга нэубет карады.(А, Дабылов). 5: Кез ашыу, кеулин
оятыу. сергеклениу. дуньяны таныу, уйрениу. табыу, ояныу.
енер шырарыу. Бахыт берип а шц а н мениц кезимди, Мэцгилик-
ке нурландырган жузимди (X. Сейтов). Карангыдан атырып ец
танымды, Ашып един куусырылган жатымды (А. Дабылов). 6.
Бахыт^ь болыу, жолы болыу, ырбалы о/суриу, иси келис иу,
табысца ерисиу, жацалыц табыу. Перделенген канатынды пар-
шалап, тубинде аш а р ма н нурлы кунимди (К. Султанов). Ку-'
уанып дунья карасын. Карапайым устаньщ, Карапайым баласы,
Жулдызга жол а ш ц а н ын (И. Юсупов). 7. Быршыу, ашшыла-
ныу. 8. Сыр ашыу, эшкаралау. О Ашыу араз—ашыудыц жаман
нерсеге алып барыу ъц апарыуы, согыуы, Ашыу-ар аз,
акыл дос („КК- х. н“.)..
. АШЫУ-АРЫК ^т. Аш-жалацаш, жарлы.жацььбаи,пацыр-пу-
цара, жарлы халыц, жоц-жуца, гедей. Алагат кересец аш ы у-
ар ыц ты, Ау салган сууатымныц аты Айырша (Омар шайыр).
131
АШЫУ-КЕК ат. бкпе-гийнё. ыза-хорлыц. Сырттан сира би-
линбейди а ш и у - к е к („Эмудэрья* ж.).
АШЫУЛАНДЫРЫУ ашы^ланы^ фейилиниц езлик дорежеси.
АШЫУЛАНЫСЫ^ а'шыуланыу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
АЩЫУЛАНЫУ Ф. Ашыуы келиу. цэ^эрлениу. жинигиу. ги~
жиниу. цатты цэ^эри келиу. Балалыкка аузы куйип. Еццейген-
де мурны тийип, А ш и у л а н ып кабак уйип, Бир ойканды сал-
ган екен (Кунхожа).
АШЫУЛЫ кел. Кэх(эрли. жиниккен. жинленген. гижинген.
кеги ^аинаган. Даладан а ш ы у л ы турде Елмурат кирди („Эму-
дэрья" ж.). Тууыскан солдатлардын кэбири басында, Бултка шан-
шылып тур а ш ы у л ы минэр (И. Юсупов).
АШЫУШАД кел. Тез-тез ашыулана/тугын. ешейин нэрсе-
лерге атыу лака беретукын. тез пейил. Сагынсац да, излесец
де бэрхама, А ш ы у ui а к; кыз коркытасан соншама (И. Юсупов).
Пэтиуасыз хам умытшак, Суу кетермес ол атыу та ц. Еллер-
де болар мактаншак (Эжинияз).
АШЫ^-ЫЗА ат. Атыу ^эм ыза, хорлыц. цэх^р. ашыу-кек.
Гулайшанын а ш ы у - ы з а с ы кайнап кетти, бакырып жибере
жазлады (И. Курбанбаев).^ Апамныц журегинде а ш ыу-ы за
тары кайнады (X. Сейтов).
АЭРОВОКЗАЛ ат. Самолетлер ушатурын, келип цонату-
гын вокзал. Олар маган хак жол тилеп аэровокзалда кал-
ды (К. Калбаева). Узатыушылар, аэровокзал жанына жый-
налганша самолет шарк урып лашындай сыркты да кокке ушып
кетти /С. Хожаниязов/. «
АЭРОДРОМ ат. Самолетлердиц цоныуы. кетерилиуи яма-
са олардыц турыуы ушын керекли нэрселери менен ускене-
ленген арнаулы манданта. Эне а э р о д р о мд а керинди (Н.
Дэукараев).
АЭРОПЛАН ат. Адамлар ушын %эм жук тасыу ушын х^ауа
Менен цатнас жа^айтурын ^ауа кеме. машина, самолет.
Кызыл эскерлер хауа а эропланы менен хэммесин керди (К.
Ирманов).
АЭРОПОРТ ат. Улкен аэродром, самолетлер ушатурын
%эм цонатурын жер-порт. Бир неше ирет каланы айланып ушып
а\эропортца тусти (Ж. Аймурзаев).
АЯ ат. Алацан. цол. ууыс. мацлай. несийбе. ырбал, азырац,
цурттай. кишкене рана. Мацлайда болса керермен, Аямда бол-
са жаларман (^КК* X. Н“.). • .
АЯДАЙ кел. Алацандай. кишкене. азрашпай, тап-тар,
сирттОйъ цурттай. Енди баска жагым капылып, а яда й бе-
132
тимниц жыртык болайын дегени ме? (©. Хожаниязов). Ашлыктыч
лэабын кердйлер елим. Жер. беги а яд а й матан керинди (Бер-
дак).
АЯЗ ат. Сууык;, боран, шымыры сууык;. Кар жауды деп ку-
Уанба, а я зы болар соцынан („КК- X. Н“.) Жоллар узак кууратан
Кум, Дауыл кушли дым а я з кун (Эбдираман).
АЯЗ АТА ц. аяз баба.
АЯЗ БАБА ат. Аяз ата, к,ар баба. Ак жипек шапан жаМы-
лып, Хасыл зат коймай татынып, А я зб а б а келипти, узактан,
Бизлерди кутэ савынып („Жеткиншек" г.)
АЯЗДАЙ кел. Сууыкупай, жаман, еткир, цатты, дым где-
^ир. Агамнын узак сапардан иренжип келгени а я з д а й батып,
Сырт^а шыкты (К. Султанов). "
АЯЗ КАЛА ат. Жердиц аты, ески каланыч орны. турган
жери. Кат, Кырк кыз, А яз цала, Топырйк кала лар жер ме-
лен жексен болып, сенин кушагыца кирди (Н. Даукараев).
АЯЗЛАТЫУ Ф. Сууык тийдириу. тумаулаттырыу. сууык
тартыу. сууыклатыу. Кун кыскарып а яз л а т ы п, Болды ма
екен гузек айы, жылцыда кеп отламайды., Ойнакласып кулын-
тайы (Мажит улы.)
АЯЗЛАУ I Ф. Сууык тийиу. сууык УРЫУ, тумауратыу. Тун-
ги карауылда турып а яз л а д ы м. соннан кейин к гы рак жер
излеп журип сабаннын устинен шыгып калдым (0. Айжанов).
АЯЗЛАУ II кел. сууыцлау, шымырылау.
АяЗЛЫ кел. Сууык, бир цыйлы сууык, тэуирак аязы бар.
Сайрайды ^ауаз косьиг, етип сайрап, Ойына кирип шыкпай а я з-
Л ы кью., i
АЯК ат. 1. Адамныц. малдыц, улыума эюанлы-жаныуар-
лардыц аягы: он еки мушениц биреуи. А як К а алмадыц бир
пушта етик, Бул дуиьяга шыккан менен не пайда (Омар). 1(о-
рыкканымнан а я еымн а н дармаи кашты (Ж. Аймурзаев). 2-
Кейин. изи. ацыры. темен. Мудамы а як та баралмай ©pre*
Есйкте орны бар шыгалмай терге (А. Дабылов). Усы орташа хдл-
дан аяк к а шыгып кетемен бе деген гуликте журди /К. Сул-
танов/. Ол жумыстын а я сын жыйнаса, басы шубалысып даг- ~
дарыска тусти (К. Султанов). О Аяц алые—жай-жагдай. истиц
багдары. рэмэуизи. тур-туси. жалдайы. биреудиц ис-^эрекети.
журис-турыс, Жетим жолга тусти, бирак аяк а л ъь с ын а к
аягынын ауырганы сезилип туратугын еди (С. Айний). Апа енди
тыныш бол, келини-кыздыц ^азирги-ая^ алысы жаксы кв-
ринеди (К. Ирманов), Аяк асты—каер болса сол жер^ эйтеуир
орын. жаман орынлар. арзымайтугын нзрее. парыксыз жер9
турган. жер. кэлеген жер. Ол кекирегин беккем бурди де
аяк а с т ынд а динамит жарылгандай, орнынан ыргып тусшт
жыгылды (С. Айний). Элле кайдан ушып кеп, Басылды аяк
133
а с тына (Т. Сейтжанов). Аяк сууытыу—аяцца дем бериу. дем
алыу. тыныту. ... Егер ара-тура а яц су у ыт а койса, шом-
ды астына койып отырыуга керек, кыйсайып жата койса жамба-
сына тесек етип салыуга керек (Абдраймов). Аяц ушына койы-
лыу—аяцтыц уш бети. аяц бети. Егер кыз тауир болса, бас
ушындагы шыра а яц ушына койылсын, ал жузи бермен ка-
рай тэуир болмаса шыра ез орынында калады деген жигит пенен
кемпирдиц алдын ала ойласцан сэзи бар еди (К. Айымбетов).
АЯКЛАНЫ^ Ф. 1. Аят шыгыу. журиу. аят жерге тийиу.
Мойыны а яц л а н баг ан баланыц мойнындай бурацлап кад-
дин тиклеп отер (К. Султанов). 2. Тамамланыу. из. кейин. соц.
ацыбет. .Митинг а яц ланды. бир-биреуди колтыклаулар,
жолдаслык сыйлык кешелер басланды (К. Айымбетов). Истиц
а яц л а н ы у ы маган карангы (Сафиев). 3. Кустыц аяцлацы-
уы. ац алыуы. тутыуы.
АЯКЛАСПА ат. Биригип бвлискен геш. шыгарыспац пенен
исленген децгене. Атам зорга дегендг кенди, ол а яц лас па
излеуге кетти (Э. Шамуратов). Г
' АЯКЛАЗ^ Ф. 1. Аяц пенен, аят менен. Неге сен калдыц деп
ур₽ан соц мыклап. Кос а я ц л а п шапты жэне сур ешек (К.
Ирманов). 2. Тамамлау. ада етиу. тауысыу. Старшина сезин
аяц ламад ы. Ол отырыспаныц изин# шекем а я ц л а д ы (К.
Досанов).
АЯКСЫЗ кел. 1. Изи жоц. дауамсыз. эйтеуир.цалай болса
солай. питкермей. Автор да бундай жагдайды а яц с ы з кал-
дырмайды (Г. Есемуратов). 2. Аят жоц. журе алмайтутн.
муки, аягынан айрылган. Уллы Уатан урысында неше бир жи-
ги глер колсыз, а яц с ыз калмады дейсиз („К ыз. кк“. г.)
АЯЛАУ Ф. Еркелетиу. элпешлеу. ардац лау. хурметлеу
алацанына салып отырыу. А я л а п есирген экесине, ак сут
берген анасына сэлем, езинен киши инисине сэлем, карындасына
салем (О. Хожаниязов).
АЯМАУ Ф. 1. Кайтрмау. мийрими туспеу. рэцими кел*
меу. цэдирлемеу. Ага-анасын а я м a f а н кандай ул-о (К. Сул-
танов). Вуларды енди а яма у керек деген ойга келдим (Э.
Айымбетов). 2. Сацланып цалмастан. аянбастан. бары жо-
тцды жумсау. бар кушицди сарп етиу. Ислеген а я ма й жа-
нын, Кериц мийнет кахарманын (Д. Касымов). ... оньщ колга ту-
сирермен деген сезине инанган Сайым колда барын аямай
токти (А. Бегимов).
АЯМЭ^ИЗ ат. Кыстат ец бир сууыц бол атутн 5-6 кун.
Аямэу и з алты кун, алтай кыстан катты кун („КК- X. Н“.) Сара-
танныц иши болса да аямэуизде зирдек цаккан адамдаЯ
калшылдап бтыр (О. Хожаниязов).
АЯН р. Аныц, дзлме-дэЛу нагыз ези. беп-белгили. нап-нац.
1 84
Деген менен кекирегиие бир сырлы эндийше сакланып калганы
екеуине де а ян болды, сорай алмады (Т. кайыпбергенов). Ай-
тып бермесец де сен ез ауызьщнан еткен емириц маган а ян
Арухан (И. Юсупов).
АЯНБАУ Ф. 1. Хызмет ислеу. бар ицласи менен ислеу. бар
кушин жумсау. Жацадан казылган орайлыц канал, Шайырлар
а ян б а с болса тилинде (С. Нурымбетов). 2. Барын бериу. те*
гиу. жумсау.
АЯНЫУ Ф. 1. Н,изганыу. сацланых. езин сацлау. Мен сеннен
а яяы п отырганым жок /©. Хожаниязов/. Енди ол а ян и п ца-
лыута тилемеди (0. Айжанов), ©зиндей жигитлер шалгайымызга
асылса», барин келе кылыу ушын а ян и у жок (Т. Кайыпберге-
нов). 2. Ислемеу, цилмау.
АЯНЫШ ат. Мийрим, рэцим. жан атыу, мийрим-шзпээт.
Оныц жузинен а я н и шп а. мийримлилик пе усы екеуиниц кай-
кайсысы да сезилмейтугын еди (©. Айжанов).
АЯНЫШЛЫ кел. Кайгыли, цэсиретли. эжептэуир, ызалы,
кекли. Аянышлы муц туседи ядыца, Еслетесец сол бир кара
кунлерди (И. Юсупов). Аянишлы-Аянышлы—* деп ко-
.наклар ренжиген кеуилин билдирди (А. Бекимбетов):
АЯНЛА^ Ф. Кыймилдау. ербецлеу, илгерилеу. цибирлау.
цара керсетиу, жудэ эсте, ацирин журку, гибиртиклеу. гида-
риу. Ауылдыц ортасындагы гузар жол менен атлар эсте а я ц-
ла п киятыр (К. Султанов). Мийирхан азгантай а я ц л а п журди
де артына бир карап тоцтады, бэлки оган бир нэрсе деуге тилим
бармады (©. Хожаниязов).
АЯРЛЫК кел. Аяйтугин, аяр жери, енди аягандай. Болмас
ислер енди болды, Кызыл гулим ерте солды, Зулым хан билге-
нин кылды, А яр лиц нем калды мениц (Бердак).
АЯСЫ ц. ая.
АЯТ ат. Куранниц бир сууреси. бир белеги. белекисеси, бе*
лими. Кайта-кайта бул па.кыр, А я т кой май окыды („Кырк кыз“)Д
АЯУ Ф. 3. Жаны. ашыу. цыймау. рэ^ими келиу. рз^им цы*
лыу. еркелетиу. 2. Кызсаниу. унемлеу, бийисирап етпеу.
АЯ$?ЛЫ кел. Ердирли. цымбатлы. бацали, ардацли. А я у -
л и кезге шеп тийер («КК- X. Н“.).
АЯ^СЫЗ кел. Керексиз. цэдирсиз. бацасиз. кереги жоц.
мол. кеп. Умитсиз ышкы а я у с и з, ©ртеди оны цул етти (И.
Юсупов>. Гулайымдай перийзат, Аяу сиз дунья береди („Кырк
Кыз*). Оларды аяусиз езип отырды (3. Насушуллаева).
135
Э I Кдрацалпац алфавитиниц екинши х^риби.
0 II Адамныц кеуил кукин, ишки сезимин ацлатады. Жет-
олай емес.
. 0БДЕН р. Дым, жудэ, огада, окыры, цалыусыз, нагыз. man.
Q б д е н шыламы таусылган сон, уй ийеси жол болсын со аалы
(К. Султанов). Беллери эбд ен бугилип, БасЯлмайды аягын (Жи-
йен жырау). Езген кекнарын сапыйнасынан еткёрип, сууын -кесе-
ге'агызып, эбден сыркытып болганна'н соя кеседеги кокнар
сууынын бетин уплеп-уплеп жиберип* кылкылдатып симирди ;!<••
Ирманов).
ЭБЕС кел, Ерси, эжептэуир, эбеший, цоркынышлы, уя;п*
цолаисыз, келиспейтурын. Бидди атасы бул исти,—Кызым отьша
не тусти, кердиц бе жаман эбести, Неге турдыц орныцна»
(Бердак). Жарлы болсац жонге тус деп, Тарау жургениц эбес
деп. Бермесециз жапакеш деп, Сурен салган униц ысык‘ (Мэжит
улы). о
0БЕШИИ кел.'Эжептзуир, оцатайсыз, цолайсыз, келисик-
сиз, Q6 е ши й болды замана, Басында елдиц думана (Бердяк)-
— Мынттан карашы, озиниц Турине Караганда жудэ гана э б е -
ш и и (1\. Бегимов). • -
0БЖИЛ кел. Дбагымлы, жаранатугын, эюарангыиц кеуил
тапцыш, жэдигей, жагымпаз, кишипейил, цайымшыл, мии-
замкеш, жылмацлаган. 0деп саклап, эбжил болып, жигит-
лерге кеуил толып, Айырылмаска аукам кылып, Кеуил жэмлеп
толып келдик (К. Ирманоц).
‘ 0БЖИЛЛИК ат. Мийзамкешлик, кишипейиллик, жагым-
пазлыц, жэдигейлик. Кёйып эбжиллик пенен мырс етип
кулди (0. Хожаниязов). '
0БЗЕЛ р. Негизи, шыны, дурысы, тийкары, жацсысы, токе-
тери. жуумаеы. Обзели жаксыны жатка жибермец: усы
кызды сен ала койсан калай болады балам (А. Элнйев).
0БИГЕР кел. Жупыны, эптада, церениш, сыр.пцы к&риниси
темен, жарлы, кемтар, тосац, ^элсиз, Адамлар менен сойле-
сиуи де эб и г ер еди (К. Султанов). фЭбигер болыу —жоцшы,-
лыцца ушырау, цор лыцца уишрау. Биймезгил келген конакка
ауцат таппай, уй-иши э биг е р болды (Н. Берекешов).
ЭБИГЕРЛЕНИУ-Ф. 1. Нррланыу, эптадаланыу, жоцшылыц-
ya man болыу. Усти-басы малпац-салпак болып.. эбигерленип
калыпты (Ш, Сейтов). 2 Ауыс. Асып-сасыу* э^ере сарсац болыу*
сасцалацлау. ПагнГа дийханлардын кепшилигин эбиг ер л и к-
к е* дийуанашылыкка тусириу нийетинде еди (К- Ирманов).
9БИ39М39М /$. абызомзом.
ЭБИРЕЙ ат. 1. Атац, дацц9 жаксы ат* жацсылыц* дэреже*
дабара. Онын корлыгы саган да э б и р е й болагоймас (К- Арал-
баев). 2. Еледе болса. Э б и р е й аксакал болганыц, Болыс бол-
сан адам жерец! („КК- х. н“.).
9ГЕРКИ ц. егер де.
9 ДА Л АТ ат. Тецлик, бостанлыц, еркиншилик* жацсылыц.
Кунлер жузли баг-деулеттиц, караганын бизлер кордик, Еркйн-
ликтиц. эдалаттыц дарыганын бизлер кердик (Мэжит улы).
9ДАЛАТСЫЗ кел. Тецликсиз. ериксаз, еркинен айрылган.
— 9й балам, бул эдалатсы'з заман кезицниц бары-жогына
царамайды (К- Айымбетов).
9ДАУАТ кел. ДСаман* патырат, пассыц. Акылы болса соз
мэнисин ацлайды, Жаман адам эд а у атсяз тынлайды (©теш).
9ДЕБИЙ ке&. Керкем, керкем эдебиятца тийисли. Кара-
калпак халкыныц арасына кеннен таралган усындай эдебий
мийраслардыц бири „Мэспатша“ дэстаны (А. Каримов).
' 9ДЕБИЯТ ат. 1. Улыума жазба шыгармалардыц жыйна-
гы, илимий, сиясий китаплар, мийнетлер, журналлар о^эм
т. б. 2. Проза ямаса поэзия туриндеги керкем шыгармалар.
9ДЕБИЯТШЫ ат. Одебият хызметкери, журналист, пуб-
лицист, эдебият пенен шугылланыушы.
ЭДЕМ И кел. Сулыу, шырайлы, жаксы, керкем, пэкизе9
сымбатлы. Нар камыслы Тахтакопир, Модели, Салланыскан ет
бойы э д е ми (К. Султанов).
'9ДЕП I ат. Тэртйп* ийбе, киши пейиллик, уят, иззет.
Кулкы эд еп онын мысалын айтсам, КУлкы эдетлери пери ядлы-
ды („К. X. К-а)- О Эдеп-икрамлы сез—эдепли, сыпайы* ийбели9
о^урМ'Стли, нэсият сезлер. Онын ^эр бир айткан. э д е п ик -
рамлысези менен мени кызыктырар еди (Ж. Аймурзаев).
9ДЕП IIр. Деслеп, эуелде. Э депойла, кейин исле(„КК- X. Н“.).
© д е б и ойын болса да, кейин ала шын болар. Бул акылды уй-
реткен, Катын саган ким болар? (Бердак). 09дептен-ак~бурын-
нан ац, дэслептен-ак, озал бастан ац, эзел бастан-ац. Озал,
бастан ак окып билим алыуды мен э д е п т е н-а ц нан, кауа
.адамга кандай керекли болса, оны да сондай керёкли деп бил-
дим (А. Бекимбетов).
ЭДЕП-ИКРАМ ат. Тэртип, ийбе, кергенлилик, уят, иззет.
I
137
Кеулим толды адамгершилик исице, Э д е п-и Крам менен бер-
генде селам (С. Нурымбетов).
9ДЕП-ИКРАМСЫЗ ц эдепсиз.
9ДЕПКИ кел- Дэслепки, бурынгы, баягы, биринши. Q д е п-
к и жыллары Терткулде кыз рольлерин жигитлер ойнайтурын
еди (Т. Кайыпбергенов).
9ДЕПЛИ кел. Тэртипли, эдеп-икрамлы, ийбели, кергенли,
уяты бар. Мереке тойлары сондайэдепли, Пашшайы кейлеги
тилла сздепли („КК- X. К“.).
9ДЕПЛИЛИК ат. Тэртиплилик, улгилилик, ' вриеклилик,
киши пейиллик. Эд е пл и лигине ырза болран Раушан менен
Кайта-кайта карап койды /Ж. Аймурзаев/.
9ДЕПСИЗ кел. Тартипсиз, уятсыз, ийбесыз, кергенсиз,
тэрбиясыз, женсиз, бийтэреп, бийэдеп, пэмсиз. ддепсиз ик-
рамсыз бийпам кыздан, Хош курей болмак билан жанан болурми
(Эжинияз).
9ДЕПСИЗЛИК ат. Тэртипсизлик, кергенсизлик, пэмсиз-
лик, уятсызлиц. Окыган уакытта ойнаган жудэ эдепсиз-
лик, „бул эдетицди коймасац кэлпеге айтамызЛ—деди Тилеген
(Мэжит улы). Сезинди жаксы тыцлайды, эдепсизлик кыл-
майды („Ер Зийуар“)-
9ДЕТ ат. Минез-цулыц, пейил, уйреншикли ис. Уйренген
9 д е т калама, кетеребер мушынды („КК. X. Н“.).
9ДЕТИНШЕ р. Qdemu бойынша, уйренгени бойынша, цэ-
димги цылыгы бойынша. Тус уакты болды, кундеги эд ётин-
ш е молла балаларга:—барын жууап, деди. (9. Шамуратов). Кун-
деги эдетинше чай-пайын ишип болганнан кейин бир басып
дуутар шертпесе, Аскардын кеули кеншимейди (Q. Хожания-
зов). •
9ДЕТЛЕНДИРИУ Ф. Уйретиу, шыныцтырыу, мойынсынды-
ры$, бойсындырыу, кенликтириу. Балаларды кэнигеликти уйре-
ниуге эд етлендириу (^. Есемуратов).
9ДЕТЛЕНИУ' Ф. Уйрениу, мойынсыныу, ишнырыу, Енди ерте
кетип кеш кайтыуга эдетленди (Р. Дуйсемуратова).
ОДЕТТЕ р. Уйреншикли эдет бойынша, уйренискен тэр-
типке сэйкес. Q д е т т е алды менен хчай ишиу дэстур. Бирак
мен чайга кумар емеспен, ал Мийирханра куштарман (0. Хожа-
ниязов).
ЭДЕТТЕГИ р. Уйреншикли иси бойынша^ кунделикли, кэ-
димги, белгили, бурынры. Жетим хожайиннин эдеттегиге
Караганда ерте келиуине карап, бир пуллы кашцынды таптыма
екен,-г-деп ойлады (Св Айний).
9ДЕТТЕГИДЕЙ кел. Дедимгидей, бурынсыдай, бурынгыша*
кундегидей. Q д е т т е г и д е й ол кайыкка жигирмй адам жум-
сау ы керек болды,... (А. Бегимов).
ЭДЕТТЕГИШЕ р. Кэдимгише, кундегишег бурынгыша. Би-
138
ринши мэселе эдеттегише комсомолга жаца агза кзбыл
етиу екен (Т. Кайыпбергенов).
ЭДЕТ-УРП ат. Дэстур, уйреншикли ис, жол~жоба, салт-
сана. Мэканымыз,тиришилигимиз езгеше, соган сэйкес эдет-
урпимизде езгеше (Н. Берекешов).
ЭДЕ^ИР р. Б up аз. бир цанша, бир неше. бир талай, тэ~
уирац, айта цалгандай. Сауашка баратырган жауынгерлерди ол
эд е у и р жерге шекем шыгарып салды (Ц. Досанов). Бул менян
жабыцкан кеулимди эд е$ир кетерип таслады (0. Хожаниязов).
ЭДИЛ кел. Дадал. ^эммеге бирдей. дурыслы. шынлыц, ис-
тиц ха fuh айтатурын. турацл^и. Халыкка эдил болмаса,
жылаганды жубатпаса, Халык татканды татпаса, Тахт ийеси неге
керек /Кунхожа/. Бул пунья дунья болгалы, Патша.р д и л болган
емэс, Шайырлар кэлем алгалы, Хатка тууры салган.емес (Бер-
дак). ,
ЭДИЛЛИК ат. Тецлик. дурыслыц. шынлыц, ^аа^ыйцатлыц,
зсадаллиц. цацлыц. ©тти де^мет устем болган заманлар, Хэзир
халык жараткан эд и л лик зац бар (И. Юсупов). Еки жакты
тец кермесе, тууры э д и л л и к бермесе, Халык пенен ой нал
кулмесе, Кэткудалар неге керек (Кунхожа).
ЭДИЛСИЗ кел. Эдил емес, дурыслы емес. турацсыз. хара-
мы, гэррем. жауыз, жермен. Бузык болды ийшаны. д д и л с и з
болды казысы, Гунасыздан биразды, Гуналы деп кыйнады (Жи-
йен жырау).
ЭДИЛСИЗЛИК ат. Тецсизлик. зорлыц-зомбылыц, зулым-
лыц. залымлыц, инсапсызлыц. Эдилсизликке. инсапсыз-
лыцка, зорлыкка нэлет айтып жазган шайырдыц ,муцлы косыкла-
рын ьщылдап окып отыр (К. Султанов).
4 ЭДИП ат. Астар. кийимниц етегине. жагасыныц цыр де-
герегине ишки бетине цойилатурин материал. х
ЭДИПЛЕУ ф. Астарлау. жийеклеу.. Жага, жецлери ушыга
менен э д и.п л енг е н (К. Султанов).
ЭДИРА: эдира калгыр р. ^Карымайтугын, ж а рама с\ жар-
тыусыз, цариц емес. жарамсыз. турарлыц емес зат, нэрсе.
Бул да болса э ди р а ц а л f и р , Ызгар жерге шыккан сон»
катып калган тас болып, Алынбайды жууыцта (Жийен жыра^).
Эдира цалгыр тууган жер, Болмаган соц абадан (Жийен
жырау).
у ^ЭДИРАСПАН ат. Шептиц тури, буны кебинесе ем ушын
пайдаланылады. Бозлык, кумлык жерлерде есетугын э ди рас-
паял ар туйнек салып, сары моншаклар дизген (G. Хожа-
ниязов).
ЭДИС ат. У сил, тэсил, эмел, цийле. Бул э д и с пенен
тагыда бир-еки дем алды (А. Бегимов).
ЭДИУЛЕУ ф. Сыйлау, цурметлеу. элпешлеу. еркелетиу* .
& д и у л е п, сыйлащ к^ммесин ак ; отауга киргизди (Дырк
кыз“)-
139
Э ДИУЛИ кел. Хурметли, сыйлы, цымбатлы, ^;эдирли, ке-
рекли, эцмийетли. Котерилди галаба халык, Уатан коррау
зди^л и даик (Э. Шамур^тов). О, э д и у л й мугаллим уста-
зым, Балалык емиримниц болдын багманы <И. Юсупов). Мий*
неткеш халыклардын данклы кесеми, У стазы, атасы э д и у л и
Ленин (С. Нурымбетов).
9 ЖАБА ат. Ага, жигит а гаси, озинен улкен агасы, же-
синиц иниси. Ол апасыныц алдынан ушып турып, д ж a f асы*
ныц жанына келди (А. Бекимбетов). Ондай болса бизиц
эжагам, саган соз салмакшы кусайды (К. Аралбаев).
ЭЖАЙЫП кел. Кызыц. кэркем, тац цаларлыц, жацсы,
жудэ жацсы, дым жацсы, огада цызыц. Арадан он бес кун от-
кенде Айпарша жатып бир э.жайып тус кэрдй („Мэспат-
nia“); Алдымда кец коше жатыр, джайып ампитеатр
(И. Юсупов). '
ЭЖАПА ат. бзинен улкен цыз тууыскан, шеше ямаса
ене тэрепинен улкенирек цыз тууысцанлары, кыз апа.
ЭЖДАД ат. Туцым-теберик, урпац, зсаслы-заты, ата-
тек, ата-баба. Уйленсец уйленгил сорап кэм. затын, Исмин»,
наслин жети- пушты. э ж д а д и н (Эжинияз).
ЭЖДАР ат. Бэда&бат мацлуц, жыртцыш ^эм цэуипллс ж
j-айуан. Женишкенде бэд^асыл э ж д а р д ы ц басын. Тепки*
ден кырылган гейбиреулери. Шептиц арасынан жылжыды бери
{И. Юсупов).
ЭЖДАРХА к; айдар^а.
ЭЖЕ ат. Апа, цыз апа, кемпир апа. Гуннин тилин э ж е с а
биледи („КК. X. Н“.).
ЭЖЕЛ ат. влим, мугаллац, елетугын уацты, деми may-
сылган кун, цазасы жеткен уакыт. Бийшаранын емири узак
болмады, Эжел эждар^асы жутты жалмады (А. Дабылов).
ЭЖЕП I м. с. Ауа, болады, мейли, мацу л.жацсы, Эжеп
болар балам деп, кемпир казанды асты („Алпамыс“).
ЭЖЕП И кел. Жацсы, кернекли. Бозатау дегенин э ж е п
жай екен, К^мыслары ат отыга сай екен, Кызлары салланган
ели бай екен. Хош аман бол бизден калдьщ Бозатау (Эжинияз).
ЭЖЕПЛЕНИУ Урейлениу, %айран цалыу, хайран болыу*
бир турли болыу.
• ЭЖЕПТЭУИР кел. Бир турли, ерески, ерси, цэдимгише‘
емес, тынышсыз. Мени бир минут кермесе кеули э ж е п •
тэ у и р болып туратугын кусайды (Ж. Аймурзаев). Жекке-
экарым гудилер узактан уймелесип турган некердей эжеп-
т э у и р (К. Султанов).
ЭЖЖЕ ат. Ац, цэк, пор, аппац. О ж ж е менен ацланды»
айна есиклер койылды (Ж. Аймурзаев).
ЭЖИЗ ц. эззи.
ЭЖИИНЕ ат. ескише. )Кин, шайтан, эжептэуир сыцыл.
140
жаман, бэле, керинис. джийне дегенди кезим менен кер*
ген емеспен (Р. Атаев).
ЭЖИК-ГУЖИК кеЛ' Татыушылык, мэмлешилик, балык;
суука киргендей уйпаласиу. Екеуимиз бурынгыдан да бетер
эжик - г у ж и к сейлесе басладык (Г. Изимбетов).
ЭЖИМ ат. Адамниц мацлайына, бетине тусетукин (те-
рисиндеги) сызыклар, жыйрыклар. Узын бойлы толыктан келген
жанагы хаялдын бийдай ирецикара торыша кейип берген жу-
зине эжим ене баслапты (К. Эбдиреймов).
ЭЖИУА ат. Ермек, дэлкек, ойын-кулки. Шыдадым елген*
ше мен эжиуалар турсада алда (Эжинияз).
ЭЖИУАЛАУ ф. Ермеклеу. ку.лки етиу, ойнау, маскара-
лау. сыщщлау. Бйзлерди Сарыгул э ж и у а л а п бир басып
кулисип алды (К. Султанов).
ЭЗАЗИЛ ат. Душпан, шайтан, жуу%а, алдаушы, адам-
лар Fa тек душпанльщтан баска иси жок. хийлекерлик пенен
шукылланыушы адам. Мен айтпакшы емеспен э з ази лд и<к
адисин (И. Курбанбаев).
ЭЗЕЛГИ р. Бу рынки, банки, кэдимги, ертедеги; бурым -
нан киятыркан, эуелги, эуел бастакы,бурыннанкы. О з е лги
душпан ел болмас, Етекти кесип жен болмас („КК- X. Ни.).
93ЕЛДЕ р. Бурын, дэслеп, эуел, ерте, биринши, баста. ,
Келиптур мынау суйгениц, дзелде кеуил бергениц, Кез
ашып зэм де кергениц, Соныц ушын хеш ойланба (Бердак).
ЭЗЕЛДЕН р. Бурыннан, эуел бастан, баякыдан. Жок жер*
лерден жармасып, ^эр бэле табылар, Э з<е л д е н бахты царага
(Бердак).
ЭЗЗИ кел. 1. Ожиз, элжууаз, ^элсиз, кушсиз. Омардыд
усы э з з и жеринен Айтбай езинин максетлери ушын пайда-
ланады (Г. Есемуратов). 2. Ауис. Жука, нэзик.
033ИЛЕУ кел. Дэлсизлеу, жу^алау, нэзиклеу, элжууазлау.
Оный жалынышлы дауысына эззилеу журек еригендей де еди
(Т. Кайыпбергенов).
ЭЗЗИЛИК ат. 1. Озизлик, кушеазлик, ^элсизлик, ебин
таппау, тезимсизлик. Q ззи лик етип торы тай, Жары жол-
да бол дыр ды, Кобл ан хакка жылады, Таудан темен тускенде,
Аттан Коблан кулады („Коблан"). 2. Ебин таппаушылык, жу-
калыц. Бирац жас болганлыктан бул максетин эмелге асырыу-
дын жолын табыуга э ззи лик ететугын еди (С. Айний).
3. Шыдамсызлык. тезимсизлик.
ЭЗИЗ кел. 1. Дурметли, кэдирлй, эдиулкС. . Эзиз Украй-
ина топыратында, Уатан ушын елген батыр агалар (И. Юсупов).
2. Нэренйсан, эззи, эжиз. Усы атауды табият э з и з шана-
ракларга сыйга берип кеткендей (К. Султанов). 3. Шыдамсыз,
тезимсиз.
ЭЗИЗЛИК ат. Хурметлилик, кэдирлилик, эдиулилик.
ЭЗИЛ ц. хэзил.
141
ЭЗИЛ-ДЭЛКЕК ц. >рзил-дэлкек.
ЭЗИЛКЕШ к* ^эзилкеш.
ЭЗИЛЛЕСИУ ^эзиллесиу.
ЭЗИЛЛЕУ ц. зфзиллеу.
03ИР к. таяр.
ЭЗИРЕЙИЛ ц. эзирейли.
ЭЗИРЕЙЛИ ат. Ескише. диний тусиник бойынша жан
алыушы, жан алниш. д зире или жаныцды алар, Алкы-
мыдды кеспей кояр (Кунхожа). Ишинен эзирейлини кер-
гепдей болса да сыр бермеуге тырысты (Ш. Сейтов).
ЭЗИРЛЕ^ ц. таярлау.
ЭЗИРШЕ ц. ^эзирше.
ЭЙ /{. с. Адамныц ишки дунъясын. ке$ил куйин билдиреди.
Q й , жигитлер-жигитлер, Заманымыз тар екен (Жийен жырау)*
ЭЙДАР^А ц. айдар^а.
ЭЙЖАЙ ц. айжай.
ЭЙЙЕМ р. Кашшан. илгерй уацларда. бурынлары. еткен
уацларда. Олар Индияныц эййем заманнан берли отырыкшы
халкы (М. Сейтниязов). .
ЭЙЙЕМГИ кел. Ец бурынсы. ец ески. Ец эййе мг и замен
тарийхынын очерки.., (Д. Айымбетов).
ЭЙЛЕ ф. Жарылца, мийриц туссин. солай ет. болдыр.
жарат. тилегимди бер. Мен де болдым бир дийдарга шын
ашык, ’ Мурадымды засыл эй лё. дилбарым (Бердак). О Ха-
лык айлэу—-халыцтыц жэрдемлесиуй. жарылцауы. мийрими
пгусиуи. эюаксылыц emuyu. X а л ы ц эйлеген бериуинде
жок’минин, Алдымда агам, жок, кейнимде иним („Маспатша").
Зиндан эйлеу—гуналау. жазалау, Шеттен келген душ пан га
бас костын деп, Тайшы патша бизди зиндан эй леди
(„Алпамыс“). Рахим эйлеу— жарылцау. жацсылыц епшу. Р э-
х и м э й л е й г о р жаббар, Дилдара кезим тусти, Ашыклык
гейи менен, Бир яра козим тушти („КД. X. К“.). Баян эйлеу—
тусиндириу. айтып бериу. баян етиу. Сулыулыгын сизге
баян э й л е й и н . Козин туссе ^эр бир жериц мой берер
(„Алпамыс“Д Жанын курбан айлеу—емирин багышлау. басын
тигиу. Биз У атанга патриотпыз, Ж аны н ц у р б а н эйле-
ген (Э. Шамуратов).
ЭЙЛЕ-Т1ЭЙЛЕ р. Алай-булай, олай-пулай. анау-мына^,
дэрриу, демде, бир майданда, ^эп замат. Атка камшы басады,
Э й ле - пэ й ле дегенше, Мэртлердиц минген атлары, Нешше
таудан асады („Ер Зийуар“).
ЭЙНЕ j?. Тап усы $ацта. нагыз, ^.ацыйцат, man сол мез-
гилде, сол заматта, Шунки ярым жеткен екен, дине он
торт яшына (Эжинияз!.
142 \
ЭЙНЕК am. 1. Терезе, айна. Кыс езинен калдырмак-
ты болып естелик, Эйнеклерге кесте сала баслады ‘
(Ш. Мэмбетмуратов). 2. Кез илдирик, айна. ...директор кез
эине г ин кетерицкиреп койып, енди мектебимиздиц бугинги
ау^алына келейик деди (Т. Кайыпбергенов). '
ЭЙТЕ^ИР р. Калай болса солай. соныц ушын да?. сонлык*
тан, сонльщтан да, цалай болса да, ешейин зат, болар-бол-
мас. Ауыр дэрт журегин кернеп, екпесин исирдиме, э йт е ~
У и р тынысы тартылгандай сийрек терец, демин алады
(К, Султанов), дйтеуир жети кун дегенде казалы жакка
шыгыпты (К. Султанов).
ЭЙ^АН к. ай^ан.
ЭЙ^АН-ЖАЙУ-АН ц. ай^ан-жайуан.
ЭЙЯМ. ат. Уакыгп, мезгил, мэусим. Канатыцда келер бэ^эр
эй ямы, Бэхорде бас косса куслардьщ жэми (И. Юсупов).
ЭКЕ ат. Ага, ата. Сэулениц эк ecu ©теш усы колхоз
курылгалы нелеп киятыр (С. Хожаниязов). ©з э к е м н и к
есиги жупар есик хэужар, Кирсем шыксам шашымды сыйпгр
есик хаужар („КК- X. С. Ж*.).
ЭКЕЛ экелиу.
ЭКЕЛДИРИУ экелиу фейилиниц езгелик дэрежеся.
ЭКЕЛЙНИУ экелиу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЭКЕЛИУ ф. Алып келиу, жеткизиу. Суу э к е л и у ушын
бос шелеклерди колына алды (Т. Нажимов). дкелди алдыма
туйе, Жзрылды бетиме куйе. ©лимгикке болдым ийе, Буны
^еш бир умытпаспан (Кунхожа). Хак да болсац келсапты эке л
(„КК- X. Н“.).
ЭКЕСИЗ кел. Атасыз, жетим, атасы жок, экеси влип
Калган. Бираэларды тири жетим калдырып, бираздьщ эке с из
дуньяга келиуин' бина еткен сен урыс. Нэлетий саган налет!...
(©. Хожаниязов).
ЭКЕТ ц. экетиу. '
ЭКЕТИУ ф. Алып кетиу, бир нэрсени екинши бир жерге е?и
менен бирге апарыу. Ол мени экетиуге тийисли еди, ал-
дап кетти (©. Айжанов). ...тоцта. мени де косып э к е т
(А. Бекимбетов).
ЭКЕ- ШЕШЕ ат. Ата-ана. Оныц эке- ше шеей бар-
ма?—Жок жалгыз басы турады (А. Бекимбетов).
ЭЛАСПАН ат. Бийик. жудэ бийик, эл -уауа, кеуил коте-
рицки. Аягандай болып пошша шырлайды, Канат кагып э лас-
панд а пырлайдьг(„КК- поэз. ант*.), ©зим пасманда болсамда,
кеулим э л а с п а н д а (А. Бегимов).
ЭЛБЕТТЕ м. с. Сезсиз, сез жок, кайнакай, дау жок* —
Q л б е тт е , бирак кешкурын, шайырлар жыйналгансоц тыц-
лаймыз (Л. Бать).
ЭЛЕЙ кел. Оц, жайлы. жаксы, дурыс. Элей болсын.—
143
деп.ашыулы жууап кайтарды тикке турган Турдыгул (Ж. Ай-
мурзаев).
ЭЛЕМ ат. 1. Дунья жуза. жер жуза, жэ^эн. Бул минэр-
дан нэзер салсаи э м е л г е, Кэуипсиз сезерсец езинди. (И. Юсу-
пов). 2. Ел, халык, журт. Бир парша пэтир ' э л е мг е татыр
X. С. Ж“.).
ЭЛЕМЭЖИУА кел. Эйтеуир, жаман, кулкили, эжептэуип,
бир турли, цулласы. Ырыскул бийдин кеули е л е мэ ж иу а
болып калды (Т. Кайыпбергенов).
ЭЛЕП-ЖЭЛЕП кел. Бир турли, эжептэуир, эдеттегише
емес, жаман. длеп-Ждлеп болып кеулим хабарды (Кун-
хожа).
ЭЛЕУМЕТ ат. Барлык халык, журтшылык, ел, елат,
халайык, ел-журт. Йупка додак, бадам кабак. Элеумет-
лер салыц кулак (втеш хэм Омар). д л е у м е т бул сез-
дин паркын анласац, Хэдийсе, магана бардур тынласац (Омар
шайыр).
ЭЛЖИУАЗ кел. джаз, пэреци, илэнэзик, х,элсиз, куш-
кууатсыз. Онын ийни онша кеп емес, жудэ э л ж и у а з,
билеклери жинишке, бармаклары ишектей сылынып калган би-
реу (Т. Кайыпбергенов).
ЭЛИ-ЭУЛАД ат. Барлык тукым-теберик. ...атайы бабасы
киятырган бай, дли-эулады патша болган (К- Айым-
бетов).
ЭЛИК р. Куп, цабыл. Ассалаума элейкум деп, хак салемин
береди, Сары хожа Кэмбил пир, Сэлемин длик алады („Крб-
лан“).
• ЭЛИМСАК Р- Бурын, ерте заман, эййем, дунья пайда бол-
галы. Арбацыз болса э л и м с а к т а н калган,... (Айбек).
ЭЛИП ат. 1. Арап алфавитиниц биринши хэриби. Мен
озим бардым сал болып, Сал емес уллы хал болып, д лип,
мийим, ре, дал болып, Тениз хэм балык бермеди (Бердак).
2. Дузиу, тик, минсиз, сыйдам, узын бойлы.
ЭЛИПБЕ ат. Хат-сауат таныу ушын арналган биринши
китап. Тилеген Тахтайдыц элипбесин шыгаман дегенше
еки жыл отти (К. Айымбетов).
ЭЛИПТЕЙ кел. Дузиу, кэдди, тик, минсиз, сыйдам, узын
бойлы. Э л и п д е к кэддини ай киби букип, Бойыныц бурьш
Хурзадажан гам ийеме (Эжинияз). ОАй элип—ай менен элип
(арабша жазыудыц, алфавиттиц биринши ^эриби) — ягный
бойы, келбети элиптей дузиу, айдай сулыу, формалы. минсиз
деген мэнисинде. Ай элипшей назлы дилбар, Касыны как*
Кан бери кел (Эжинияз).
ЭЛЛЕ ал. Кандай да бир нэрсе. Элле неден сэтем алып
кояды (К. Султанов).
ЭЛЛЕБИР ал. Кандай да, кандай да бир, эжептэуир, Бир
144
Уакытта 9ллебир кушли коллао мойнынан катты цысып
услап Жалгастьщ усгинен жулып алды (К. Смамутов).
ЭЛЛЕ БИРЕ^ ал. Кандай дабиреу, кимде болса: Кепши-
ликтиц арасынан э л л е биреудиц дауысы айрыкша шык-
ты (О. Айжанов).
ЭЛПАЙЫМ кел. Кишипейил, баймэлел, жацсы, эдепли,
ийбели, мийзамкеш.тэртипли, уятлы, кергенли. Жетим кор-
еец цолыцды бер, Ага болса кейнине ер, бзкц бултыйып бол-
ма шер, Э л п а й ы м болгыл балам (Бердак). Барыцды жок
деп жасырма, Куулыкты кэлеп асырма, длпайым болгыл
балам (Бердак). Кози тускен керкине бенде болгандай,, д л па-
йым келген минези кандай (И. Юсупов). ;
ЭЛПЕШЛЕУ ф. Хурметлеу, жацсы кериу, кеулин басыу.
Баланы эдеуир жасына шекем э л пе шлеп, еки бирдей ата-
ана мацлайынан сыйпап есирди (Хожаниязов).
ЭЛПИ: элпи алысыу ф. Уйпаласыу, келисиу. Конаклар жу*
дэ кеуилли,. бири менен бириниц э л пи ал ыс ы п сейлесип
•отыр (Т. Нажимов).
ЭЛТЕК-ТЭЛТЕК р. Калай болса солай, эйтеуир, апыр-
тапыр, бас сала, эйле-пэ иле сине цаоамай, ойланбастан,
ерикли-ериксиз. Аягын элтек-тэлтек басып, барды
черлесе, жузимниц белгилеп койган орнынан баска жеринен
тагыда омсырайтып жеп кеткенин кереди („КК- X. Е.“).
ЭЛ У АН кел. Неше, бираз, биоталай, бир цанша, цэр тур-
ли, цэр цыйлы, Тил жетпес айтыуга барин, Элу а к байлык
жыр кыларым (И. Юсупов).
ЭЛУАН-ЭЛ^АН кел. 1урли-турли, тарау-тарау, неше
турли, цэр циклы. Кыз.жигиткерйын керек саз керек. Арыу-
ларра э л у а н - э л у ан наз керек („КК. X. К.а).
ЭЛХ.АСЫЛ кел. Жацсы, цасыл, неше турли цасыл. Х^р
тутылган наукан эл^асыл шайы, Х.ар тууылган хамар-емир
шырайы (И. Юсупов).
ЭЛКАНА кел. Бийик, жудэ бийик, диц аспан, жоцары,
аспанга тийген. Элцауада дэрежециз, Тал жипектей ре-
жециз, Кырк сегиз кабат ежирециз, Бул не деген КУлен болыс
(Бердак). *
ЭЛХЭББИЗ т. с. Сэддац, аейгапырылла, япырмай. Баре-
келла буныц табыуына, элцэббиз буныц ойына, акылына
койдык сезди,... (К. Айымбетов).
ЭЛХ9М ат. Куран сурелериниц бири. Кэбириниц басында»
Э л ц э м окып устине, Бир кысым топырак салдым (Бердак).
ЭМЕКИ ат. Урыулас, асайин;—Жаксы бундай нэрселерге
тусинетурын менин бир э м е к и агам бар (А. Бекимбеуов).
ЭМЕЛ ат. 1. И лаж, цийле, шара, еп, исла,‘ усыл.—Мен
буныц э мелин таптым (А. Бекимбетов). Бул хожага жок-
дур э ме л (Бердак). 2. Куш, цудирет, цууат, дэрман, цал.
145
дмелге арка суйеп жяпанып, Бес-алты кун кулгенице кууан-^
ба (Т.'Идаев).
ЭМЕЛДАР ц. ^эмелдар.
ЭМЕЛЛЕУ ф. Илажлау, алажын табыу, еплеу, есабын
табыу. ...тусип калмасын, эмеллеп жегип турайын деп
Камысты женшип шийратып тогынды ораган еди (Мажитов).
ЭМЕНГЕР ат. Баспана, цэуендер, тууган-тууыскан. к°Р~
раныш, арка суйер,— Эменгерлерине хабар жиберилди.
ме?—деп сорады Жийемурат (Т. Кайыпбергенов).
ЭМИЙИН ц. эумийин.
ЭМИР ат. Буйрык, %уким, приказ. Кыз бийшара' турды
жатты. Намазшам болды тан атты, Сандыкты дарьяга атты-
Патша эмир еткен екен (Бердак).
ЭМИРКАНЫ ц. амирканы.
ЭММЕ ат. Экеси менен тууысцан цызлар. Кимсэниц анасы..
кимнин эммеси, Кимсэниц агасы кимнин иниси, Кимсэник
кыз-углы кимнин синлиси, Этйрек, Гургин, Хажар асты Бозатау
(Эжинияз).
ЭН ат. Саз, нама, цосыц, Намакештиц салган эни , Усы-
лардан шыгар мэни. Бийик таудын сендур сэни. Кабагын уйген
каратас (Кунхожа).
ЭНАР к- анар.
1 ЭНДАМЛЫ кел. Пэкизе, кеуалдегидей, жаксы, цанаатла-
нарлык. Мен сиз келгенше жайда э н д а м л ы болып отыр-
ман дейди елтнсн („КК- X. Е.“).
ЭНДИЙШЕ ат. Мани, мазмун, oil, ойлар, кыял, сыр, лай-
кан. Деген менен кекирегине 'бир сырлы э н д а а ш е сак ла-
нып калганы екеуине де аян болды,' сорай алмады (Т. Кайы‘п-
бергёнов).
ЭНЕ ал. Анау, мане, мынадай, энекеа. Колхозым э н е тур
гулдин ишинде, Дизбекле*ип ак алтыны есиуде (Э. Шамура:-
тов). Жаксы нийет етип отыр санамыз, дне клуб, эне\
китапханамыз (И. Юсупов). К^зык турмыс, жаца коныс, эне
жай. Катар дузеп баглар еккен. сайма-сай (С. Нурымбетов).
О Эне-мине дегенше—демде, бар майданша. Эне- мане де-
ген ui е , неше кырлардан асады (иМаспатша“).
ЭНЕЙДЕЙ кел. }Каксы, пэкизе, пап,-пэкизе.
ЭНЕКЕЙ ал. дне, анау, керсетау, каратыу, салтеу, мине
кердацбе. Энеке й, туби'кушак жеткисиз нэдэн суу кабак*
ты аркалаган Бийби киятыр (Т. Кайыпбергенов). Эне, Опе-
ке й, Арыухан тусти арбадан, Балалар шууласып жууырды
оган (И. Юсупов).
ЭНЕКАЛАС м. с. Болганы, ис тамам, болган жери, тоце-
тери. Энецалас, тап ханныц елтисине жаца - усады
(К, Арал баев).
ЭНЕНДЕЙ кел. }Кап-жаксы, пэказе, дурыслы, дым жа. -
145
сы, кеуилдегидей. Кешедеги бир саллакынчц шалгайына жабы-
сып, гулдей баласы менен знендей зайыбынан безген ер-
кектин енсеси узилер. ол онбас (К. Смамутов).
ЭНЖАМ р. Тууел, путин, тайын, басы.аягы жэм, таяр-
лык. Кыстыц знжамын ерте кермесек малды кырып ала-
мыз (К. Султанов). Кеулин• энжа'мларан Гулим тесек-
лерин кагып силкип жая баслады (Т. Кайыпбергенов). Байлык
лесе дунья хорда жан барма, Энжам етти ^асыл жундп
бояуды (И. Юсупов).
,ЭНЖИР ат. Мийуениц бир тури, наш майда дэнли, децге-
лёк, жумалац. Кергенинде мийриц канар, Листе, алма,
эн жир анар, Уш жуз шийе, бес жуз шынар, Багында бар
Кулен болыс (Бердак).
ЭНИЙЕР-МИНИЙЕР р. %эр жер, ейер-буйер, цууыс-цол-
тык.1 Адамлар . энийер-минийерлерд и керип тур
(Т. Кайыпбергенов).
ЭНТЕК р. Колайсыз, бблмаган, ерси, жарамас, уят, келис-
згейтусын. Кайта балац аман келген уакта кууаныудыц орнына,
юны сары ууайымга салыу ын, бул жарамас энтек ис (О. Хо-
жаниязов). <>Энт£к-тэнтегин шыгарыу — цалаи болса солай,
ериксиз, ыктыярсыз турде жулцылау, туйгишлеу, албыра-
тыу. ...кыздын э н т е к - т э н т е г и н ш ы f а р ы п суйреди
(„Солем Октябрь" т.).
ЭНТЕКЛИК ат. Колайсызлык, орынсызлык, эдепсизлик,
ерси, ке лиспе йтурын. Мабыр такаты, шыдамы таусылып, енди
турну ды энтек лик керген жигит илажсыз атца минди
(К. Султанов);
ЭНШИ к. косыкшы.
ЭЦГИМЕ ат. Гурриц, белгили бир $ацыя тууралы, сез.
Узын жол усын^ай э ц г и м е л е р менен кыскартылды (О. Ай-
жанов).
ЭНГИМЕЛЕСИУ ф. Сейлесиу, гуррицлесиу, пикир алысыу.
Ал шынында ол мухаббат - тууралы эцгимелеси$ди
жаксы керетугын еди (0. Хожаниязов).
ЭП-ЭНЕЙ ДЕЙ кел. Ж ап-жаксы,, дым жаксы, пэкизе, ой-
дагыдай, ойлаган. ... намаз окыймыз деп эп-энейдёй мул-
кинегт жуда болдым деп пайгамбардыц жагасынан ала кетеди
(К. Айымбетов).
ЭЛЕНДЕ аш. Аш, эптада, дийуана, эбигер, ишип жейтугы-
ны жок, кайыршы, кийетугыны жок адам,. Колын жайган
эпе нд е , Не кып жур мынау калада („Кырк кыз“). Бул ошак ба-
еындагы эпенделердиц кептен уйреншикли эдети
<Н. Дэукараев).
ЭЛЕР ц. апериу.
ЭПЕРИУ ф. Алып бериу, колына бериу, экелиу< Кане шелек-
лерди эпер .сууга барайын (Т. Кайыпбергенов),.
147
9ПИУ: эпиу етиу ф. бтшшу, кеишриу, сораныу. Эпи у
етиц жолдаслар болса кэтеси, Дуньяга бир»келди ези Лени!,
ниц (А. Муусаев). Дызым эпиу ет цартайганман (Т. Дайып
бергенов). Якшы, тек сениц ушын эпи$ еттим (К. Сул-
танов).
ЭПИУАЙЫЛЫК ат. Елеспесизлик, жай цэрекет, элпайым-
лылыц, кишипейиллик,... дастанда езиниц каншама э пиуайы-
лы л ы гы н а карамастан,... (К. Максетов).
ЭПКЕЛИУ’ ф. Алып келиу, кетерип келиу, экели$. Апамыз-
ды тарийплейин деп келдим, Устазларга ыкласымды э к е лд и м
(К. Султанов).
ЭПСАНА ат. Уацыя, етмишти баянлайтугын гурриц,
ацыз, дэстан, тарийх. Есенгелди кулимсиреп дуутарды алып,
эдеп бир эпеан а сейлеп, . кейнинен бир-еки ауыз косык
айтады (К. Ирманов).
ЭПТАБ ц. эптап.
ЭПТАДА кел. Аш, жалацаш, келиспеушилик, церениш,
пацыр-пуцара. Жаз жыйганын кыс басынан жеп болды, халык
э п та д а болган жылы (К- Айымбетов).
ЭПТАП ат. жалын, у&уир
ЭПТЕН ц. абден. '
ЭПТУ’ЙЕК ат. Ескише кишкене китапшаныц аты, куран-
ныц (бе лип алынган) цысца-цысца сурелери, цуранныц бас ла-
масы. Сейтип журип тахтайды шыкты, э п ту й е к та ц эл-
эрмында бир жыл журди (К. Айымбетов).
ЭПШЕР ат. Тур-тус, бет керинис, сы^ыл-сыпат. Биз оныц
бет э п ш е р и н е'н-ъ к молланыц .кеткенлигин билдик (Э. Ша-
муратов).
ЭР: арин цайтарыу ф. Босастырыу, та$ын цаИлпарыу.
Бердак шайыр мен билемен каринди, Жел сез бенен цайтардым
ба э р и цд и (0теш). ОЭри цайтпау—босасбау, та$ы цайт-
па^.—Аксуптей таза кар э ри цайтпаган былгарыдай кы-
шырлап сес береди (К. Султанов). ,
ЭРЕБЕК ат. Бурынлары ^аял-цызлардыц безениу ушын
мурынт тагатугын заты, алтынная, гумистен исленеди.
Кобата мурыньщ болмаса, Э р е б е к салмак не пайда (К- Айым-
бетов). 7
ЭРЕБИ кел. Арабиядан экелинген туцымлыц ат. Жок едим
бар болдым камалта келдим, .Минин эре б и атлар дэруанлар
сурдим. Наныцды кеп жедим ра^атин кердим, Хош аман бол
бизден калдьщ Бозатау (Эжинияз).
ЭРЕСТЕ кел. Тазалыцлы, таза, ду^пияз, пэзенде. Э реете
сымбатлы жети кат жайыц, Биреудиц болмасын ешек телеси
(„КК. X. К.“).
ЭРИ к. с. Жене, тары, ^эм, менен, биресе.—Барарман,—деди
жетим эр и кууанып, э р и кайран калып (С. Айний).
ЭРИ-БЕРИ р. Алай-булай> олай-булай, арман-берман*
148.
артца-алра, илгери-кейин, тэуир-ац, цалай болмасын т. б.
д р и - б е р и жузим багыныц этирапын айналып кез саладь,
бирак нэрсе таба алмай уйине кайтады (К. Айымбетов).
Куйеуи эри -бери Зийбагулди алдап-арбап керип еди, кен-
дирё алмады (0. Айжанов).
ЭРЛИ-БЕРЛИ р. Тез-тез9, жылдам* асырыс^ олай-булай,
эйтеуир, бираз, тэуирац. Бираздан сон арнагд келип, эр ли -
б е р ли шешинип езимизди сууга атыу менен болдык (9. Ша-
му ратов).
ЭРМ АН ат. 1. Максет, келешек, нийет, адам кеулиндегш
ислейжак иси. Тэрийпицди сорап еткен кеткеннен, Сени , бир*
кериугё эрман еткенмен (И. Юсупов). 2. Кайры, ^эсиретл,.
бахытсызлыц, кемтарлыц. Терис карап алла-талам, ©лди менин;
еки ба ам, Бузылды услэйтип канам, Ялганшыда эрман ме-;
ней (0теш ). О Орманда калы у—екиниу, цайгыоа, ууайым-сс.
цалыу. „Терген сайын кеп терсем деп, Тергенлерде налып тур-
ганда, „Жэулан урып бир кермедим“ деп, Термегенлер цалар
э р м.а н да (Т. Сейтжанов).
9РМАНЛЫ кел. Кайрылы,. цэсиретли, кеули рамш, цапа-
ли. Тезйрек жууап бермесец, Мен э р м а н л ы кетемем
(Ж. Аймурзаев).
ЭРМАН ЛЫК яяг. Кайеы-цапалыЦ' кеуилсизлик. Кудык бе-
линен -кэмилип, Тускен кесек басып белим, Эр манлыцта
кызлар елип. Сол куйыда калган екен (Бердак).
ЭРМАНСЫЗ кел. Кайгысыз, хэсиретсиз, эрманы, цайрысы,
Хэсиргти, цапашылыеы жоц. ...Уатан анам тек билгеним сен
жаным, Э р м а нсызбан тексем сен ушын каным (Э. .Ша-
муратов).
ЭРРЕ-ТЭРРЕ р. Эйтеуир, цалаи болса солай, тэртипсиз,
оцатабсиз, ербекей-сербекей^ ^эр ким ез пайдасына. Ауылга
жакынлаган сайын эрре-тэрреси шыкты (Т. Кайыпбер-
генов). *
ЭРУАК <im. Диний тусиниктеги елген кисилердиц рухы.
Кудайы айтпай малыцнан, Э р $ а ц л а р д и курыттыц („Кырк
кыз“). '
ЭРБАНА ат. Х. Туйениц сутти молдан беретпурын туцым
тури. 2. Молшылыц, арььл-тегил, тэбийрый байлыц, сацый-
лыц. Жазыц болып бэкэрицде бертейин, Сазыц болып, асырым-
нан шертейин, Ыгбалыма ийип турган эру а нам , Топыра-
гынды кезлериме суртейин (Г. Есемуратов).
ЭР^АНАДАЙ кел. друанара усаран, эр$ана сыяцлы. Тогыз.
ай уакыт болып, толгак туткан апам бэтасынан айрылган
эруанадай бозлаган (Ж. Аймурзаев).
ЭСБАП ат. Курал-сайман, цурал-жарац. Бул айтканга.
Хамме кумар, Жете алмас болмаса онер, ^эр истиц ез эсбабы
бар, Соган катты сер лик дэркар (Мэжит улы).
149»
ОСЕР am. Тэсир, салдар. Жигитлик эсера урып, ийии
келген жерлеринде акылынан адасгы („Алпамыс").
ЭСИЛИК ат. Менменлик, езимшилик, нарийзалыц, цат-
тыса кеткенлик, аса кетиушилик. Кеулим- ойлан эсилик
•етпе, Менменлик эйлепсец на^акка кетпе (Бердак).
ЭСИР ат. 1. Тутцын, тюрьма, ерксиз, бенде. О с и р болып
телмирисип эрсары, йыглап ат алдына тусти Бозатау (Эжинияз).
2. 100 жыл, дэуир, уацыт. Жол-жонекей сэлем берип етсем
деп, Кагып кирдим ярым эсир капысын (Т. Жумамуратов).
ЗСИРЕСЕ м. с.. Дым, жудэ, осада, сонлыцтанда, айрыц-
ша, цэдден тыс. Халыктын, э с и р е с е шыгыс ^аял-кызлары-
:нын ау^алы ж у до ауыр болды (3. Насруллаева). Э си ре се
ол гулал тандырды эжайып етип дузетер еди (М. Чимбергенов).
ЭСИРЛИК кел. Ней жыллыц, мэцгилик. удайына, 100 жыл-
лыц. Тау басына тигилген болып мысалак шатыр. Бирине бири
комилген, дсирл и к аппак кар жатыр (Т. Сейтжанов).
' ЭСКЕР ат. Армия, ел цсрсаушы, цызыл армия, покер,
лэшкер. Оларды патшанын эскерлер ин сол елдин шега-
расына дейин шыгарып. салады (К. Айымбетов).
ЭСКЕРБАСЫ ат. Командир, эскерлердиц басшысы, сэркар-
дасы. баслаушы. Окып онер уйрендик, мен де ол да эскер
басы болдык (Эд. хрест.).
ЭСКЕРИЙ кел. бскерлерше, эскерше мазмунлы, эскерлик
тэртип. Ол э с к е р и и уазыйпасын питкерип ауылга келгеннен
кейин, бизиц уйдиц касында отырды (К. Айымбетов).
ЭСКЕРЛИК ат. бскерлершё, эскерий. эскерлер цатары.
Сапардан эскерлик онерди уйревип атырмыз — деген хат
узилмей келип турды (К. Султанов).
ЭСПЕК ат. Кэ^эт, цэдирли, кемтарыс, тартыццы, тап-
। тырмайтусын гат. Ак дэрья неге атандын, Сууыц э с п е к
болдыма, Шыгыры. болмай атамнын, Жагаца зарлап барды ма?
(К. Султанов).
ЭССАЛАМ ат. Сау-саламат, аман-тууел мэнисинде.
О с с а л а м казактын астанасы, Келдим мен кууанышым бас-
тан асып... Каракалпак Эму бойын жайлаган, Малы мыцлап
жылымларын майлаган (И. Юсупов). Арканын Эуезовы, Муханы
ма, Казакша китап туссе дуканыма, Еледе баягыша бас сала-
мыз... Алма-Ата, ага журтым, Э с с а л а м ал (И. Юсупов)
ЭСТАПЫРАЛЛА т. с. Тацланыу, урейлениу, шортыныу.
Зстапыралла, аманлык болгайда (К. Султанов).-—0ста-
пыралла, шайырлар да бэле екен, тэрийплерин коя бер
сирэ (К. Султанов).
ЭСТЕ р. Ацырын, жай менен, бирден емес, эстен, жайпа-
рахат. Есикти эстен ашып ишке кирдим (К. Султанов).
Атам эсте ынгылдап артымызда киятыр (С. Салиев).
ЭСТЕ-АКЫРЫН р. Остелик пенен, жай менен, эстен-
.эстен. Qcme-ацырын бэри бола береди (Т. Кайыпбер-
генов).
550
ЭСТЕ-ЭСТЕ р. Еплеп, абайлап, байцаслап, астен-астен,
9сте-астелеп. Ол усы уакытка шекем ашылыемп сырласпаган.
куйе^и менен acme-acme сыр шертисти (Ш. Сейтов).
9СТЕН ц. асте.
9СТЕНИРЕК р. уКайырац, тынышырац, тасырлата бер-
мей, астерек. дстенирек бййкеш, кайнагалар еситип кояр
(Изимбетов).
9СТЕРЕК /$. эстенирек.
9ТЕШТАН ат. Ошацтан цоз (тартыу) шыгарыу ушын,
ошацтыц аузына тиркеп ылайдан цоршалап цоятугын айрыц-
ша орын. Оны атештанныц ернегине койып, кесе у менен
ошацтагы кулди аударыстырып еди, кешеги коздыц арасына
тасланган жас тезек шала жана келген екен (К. Султанов).
9ТИР ат. 1. Хош ийисли суу, духи, одеколон. Ол жагада
a ти р шашып, Осер „жуусан" деген терек (И. Юсупов). 2.
Сан, форма. Уй ишиниц барлык жагынан зтири келисип
калыпты.... (Б. Кербабаев). <> Этирине келтириу—тартиплеу,
жыйнау, сэнин келтириу, цамме нэрсени ез орнына цойыу.
Пайтонды абден а т и р а н е келтирип. сайбагыслады
(Айбек).
9ТИРАП ат. Дегерек, терт тэреп, айлана, жан-жац.
Q тир ап тып-тыныш (Ж. Аймурзаев). Олар бар дыккатла-
рын салып атирапта сес барма екен деп тынлайды, ку-
лак туреди (К. Досанов).
9ТЙЯЖ р. Муцым, пэкизе, цолайлы, жацсы, пуцта, тар-
типцр.. Ягный иске салды билгён енерин, „Мине дым а ти я ж
болды бул жериц (И. Юсупов).
9ТКОНШЕК ат. 1. Арцанды еки жацца тарттырып, оныц
орта белине гезлеме материал салынып оны еки жагынан
агаш керилип ортасына (ишине) балаларды жатцарыуга цо-
лайластырып ислеген цурал. 2. Улкен бийик агашларга ямаса
терт агашты еки-екиден жерге квмип басын айцаетырыи,
жоцаргы бетине кесесине агаш таслап, оган аркан тагылып .
кыз-жигитлердиц, адамлардыц теби^и ушын курылган зат.
3. Тербетиу, шайцау цуралы.
9ТКОНШ ЕКТЕЙ кел. Эткеншекке усаган, аткеншек сыяц-
лы. Ортанызга келген соц, беккем байлап беллерди, Сайратып
Кызыл тиллерди, аткеншек т ей тербейин (Бердак).
9ТОШКИР ат. Темирден исленген от кесеу, цоз цысып
алатугын, туби бир ушы еки айры етип исленген' зат. От
басында жаткан а т е ш к и р, Куниме жарады сол жерде бир,...
(И. Юсупов).
9ТТЕГЕНЕ т. с. Уац-уак, пай-пай, екинишли. Э тт е-
гене азырак токтаганымда мен де. алады екенмен гой, деди
(Д. Айымбетов).
9ТТЁЦ т. с. Уац, эттегене, арманлы, екинишли, пэнт
эюеу, пуш болы$, гапылда цалыу, аяныш сезимлерим билдириу.
1st
Маган хеш ran ешегим бар, Сатып берермен бир базар,
дттец жарлы аш Ерназэр, Оган кыйын болды салык (Бер»
лак)-
9ТШОК ат. Бэцэрде келетурын басында тажысы бар,
сырт кориниси жудэ сулыу цус. СуУ келмеди кек шыкканда,
Оттек куслар шакырганда, Я баг деп шыгыр курганда,
Жаплар кеуип калды быйыл (Бердак). Мен келемен буркасын-
.лап этшок гайындай (И. Юсупов). ’
ЭУ’ДИЙИУ’ ф. Ербекейлениу, тулрасы ири кёриниу, оцатай-
*сызланыу. Ол эу д и иг е н тулгасын сыйгызарга жер таппай
ауданлады (Н. Берекешов).
ЭУЕЛ р. Ерте, бурын, дэслеп, эдеп, ец эдеп, биринши.
Зуел баслап ай журер, Ай соцынан кун журер (К- Айым-
*бетов).
ЭУЕЛХА р. Дэслеп, биринши гезек, ец эдеп. Хэр тэрептен
к елген мийман кутпеге, 3 у е л % а жигитке, химмет, хал кет
рек (Эжинияв).
Э^ЕРЕ р. Масцара, сарсац-кесек, цолайсыз, жаман, бий~
.жагдай, тынышсыз, цэлек. Кеп жасаган туйе олжа, Мактым-
кулыдай алдын болжа, 3 у е р е болган Кунхожа, Заманыцда
туйе екенсец (Кунхожа).
ЭУЕС ц. х^Уес.
9УЕСЕК ат, Тансыц, цэцэт, жацсы керетугын нэрсе. Ол
ялмастырып алган жас балык пенен какпашларын кебине-кеп
.э у е с е к к е жейтугын еди (А. Бегимов).
ЗУИЛДЕУ ф. ДСас баланыц адамларра царап биринши
ккабарласыуы, кулиуи, шацырранды ацлап жууап бериуи.
Зуилдейди куледи кыз, Еригендей кыстагы жаз, Болган-
дай бэри эрмансыз, Уакыты хош болган екен (Бердак).
ЭУИП е. с. Иштен сеслеп дем шырарыу, кекириу. ХЭР
уацытта *эу и п* деп кекирипте цояды,... („Салем Октябрь" т.).
ЭУИТТЕЙ кел. ¥лкен^ ербекей* кесмедарсыз, келисиксиз,
^сыйдам емес^ огатаисыз^ жайсыз, нэцэн, дым улкен. 3 у кт-
те й улкен жайдын иши демниц арасында шылымнын кара
тутинц менен ала буркан болып пыскырып кетипти („Салем Ок-
тябрь" т.).
эУкийиУ ф. Оцатайсыз, турпайы. Мешитке кирип барган
Уацытта келдиц гауыц цусындай эукийип. отырган моллага
квзи тусип,... (А. Бегимов).
Э^ЛАД ат, Туцым-теберак, азде цалатугын жаслар, ке-.
лешек перзентлер, урпацлар. Биз Ленинниц э у л ад ы. Хэр
уакытта таярмыз (Э. Шамуратов).
ЭУЛИЙЕ ат. \ .б!лалерди жерлейтугын, кеметуеын жер, цу.
•диретли мэкан, орын, мазар, цэбир. Кеп кыйналып атанды, Оу-
ли. Неге цойдырдыч („Кырккыз“). 2.Биягиш, дана, кези ашыц.
452
ЭУЛИЙЕДЕЙ кел. %YPмётли. иззетли. копти кошен»
жасы улкен.— г) у ли й е д ей кайнагамныц атын айтып сальш-
пан гой, анкау басым... (К. Султанов).
Э^ЛИЙЕШИЛИК ат. Койымшылыц^ мазаршылыц, влилер-
ди комету сын жер, цэбарстан.
ЭУМЕСЕР ат. Ацылсыз. ацмац* ecu кирели-шыгалы, ecu
жудэ дурыслы емес, аумацай, эумелек. Бул кызды Жолбарыс
ханнын э у м е с е р баласына сатамыз (Т. Кайыпбергенов).
9У МЕТ И ат. Ире:п, паиыт, гезек, бир ирет, сайрек, бир
уацыт. Тары бир кууанатугын жерим бурын Мийирхан менен
э у м е та нд е гезлесетугын един (©. Хожаниязов).
ЭУПИЛДЕУ ф. 1. Бийцаяланыу, котерилип сойлеу, цэулй-
pay, миллетсинип бацырыу\ урысыу. 2> Ийтртиц уриуи, шаба-
ланыуы. Жайдын артына карай бурылранымда сол еди. Жамал
дегеннин кара кепеги э у пи л д е п урип изимцен кууды
(Ж. Аймурзаев),
ЭКСЕЛЕ ат. Уацыя, кутил мег ен жерден шыццан жэнжел,
урыс-керис, цайгы-хэсирет. елим-жетим, алачпопалац, тэ-
ьияттыц эсеттен тыс кориниси. Ол бул э у с ел е ни керип,
жаны туршигнп, костарына кабыргасы кайысып, кезиниц жасы
парлап кетти (К- Ирманов).
9Х9Р ат. Море, иа9 ор, куш. Жасыл донип, гия енер, Жер-
ге жыллы эцэр келсе (Мэжит улы).
ЭХ..ЛИ ат. Тухым-теберик, барлыгы, жэми, ^эммеъ ^алцы,
бар жерде жасаушы. Бир эдет бар жэ^энда, Онер э ц ли н
пэс-тутар, Акылы жетпес ауанлар, Оный менен бэс тутар (Мэ-
жит улы).
ЭХМИЙЕТ ат. Керек, дэркар. зэрур, тэсир, цэжет,
мутэж.
Э^МИЙЕТЛИ кеп. Керекли, зэрурли, цэжетли, мутэжли.
Ол какыйкатынан да э м и й е т л и кыстаулы жумыс
(Р. Тагор).
ЭШЕКЕЙ ат. 1. Нагие 2. Сутлимектиц гули.
ЭШЕКЕЙЛЕУ ф. Нагыслау, сулыугау, корнемлеу. безеу.
ЭШЕКЕЙ Л И кел. Нагысланган. безелген, сулыуланган,
тауылжыган. коркемленген. Карарым менин жасында, Жасыл
калпак басында. дшекеИли ак отау, Агасынын цасында
(„кк. х.к.“).
ЭШКАРА: эшкара етиу ф. Масцара етиуу кулкицылыу*
мысцыл етиу.
ЭШКАРАЛАУ ф. Масцара етиу, жаман атын шырарыу*
бет пердесин жыртыу. Усындай унамсыз кубылыслар эшкара-
ланды (Г. Есемуратов). Харам коллы карзмынын нешшесин»
дшка рала п, жулды кара пердесин (И. Юсупов).
153
Б
Б 1. Карацалаац алфавитиниц ушинши хэриби цэм сол
з&риптиц жазылыу (графикалыц) тацбасы. 2. Еки еринниц
бир-бирине сэл жацынласыуыныц нэтийжесинде пайда бола-
тугын еринлик дауыссыз сес, фонема:
БА к. с. Copay мэнисиндеги кемекши сездиц фонетика-
лыц вариантларыныц бир тури. Уэлийким эссалам, аман жа-
тып турдыц б а, иним? (А. Бекимбетов). Растай б а кэне экелу
балам, жугир-жугир (А. Бекймбетов).
БАБА ат. 1. Ата-баба, экениц экеси, тупки, тийкаргы
ата. Егерде сизлер ондай естеликти орнатсацыз, б а б а л а р ы-
м ы з сизлерге ырза болады (А. Бекимбетов). Ол уацыттын ке-
линлери атасын б а б а дер еди, анасын мама дер еди („Коблан").
2. Копти керген жасы барган, улкейген, цартайган, карры.
Кеп жасаган бабамсац, копти керген адамсан, Алдынызда
жырлайын, Жалгызыцнын тилин ал („Алпамыс"). Сондай сыкмар
мужик еди-ау, Бир гезде менин байгус бабам (И. Юсупов).
Ха, баба, сен бир тырнактыц дагынан халык еткенге кеп жы-
лап еттиц (,,Мэспатша“) 3. Ец цэдирли, жудэ хурметли. Бас-
лап кен бахытка жеткерген елин. Уллы рус пёрзенти б а б а-
м ы з Ленин (Т. Сейтмамутов). Бабам сейтип беккем услап
куралды. Святославтын алтын сезин тыцлаган (И. Юсупов).
Ленин бабам азатлыкка жол баслап, Еркинликтин Кызыл ту-
уын долга услап (Ж. Аймурзаев). О Дийхан баба—егин егиугё
шебер, дийханшылыцтыц маманы. Олар менен де турмай
кырдын аш каскырындай тимискенип, тисин кайрап, мийнеткеш
халыкка Совет ^укнметине хэр кыйлы жол менен жасырын
ашыктан-ашык кыянетшилик, зыянкеслик ислерин етип, елде
ашаршылыкты, жетиспеушиликти, тынышсызлыкты туудырып,
дийхан б аб а л а р д ы ц, ауыл хожалык артелине бирле-
сиуине карсы наразылыгын кушейттириуге узликсиз урынды.
(А. Бекимбетов). Занги баба—цара малдыц пири. Пахтакеш
баба — пахташылыцтыц маманы. Звеновод пахтакеш
б а ба, Аппак болып, мурты, сакалы (Т. Сейтжанов). Туп баба-
ец тийкаргы шырысы. Туп бабацыз Нагадайды, Надан не
билсин бундайды (Бердак). Кусхананьщ алды белек таскырман,
Мэгер тупбабацыз салган Есетсец (С. Нурымбетов).
БАБАЙ ат. Жасы баркан ацсацал кисини хурметлегенде,
цэдирлегенде,г сыйлаганда айтылып^ гарры деген мэнисинде
цолланылады. ... уйге бир б а б а й келди, деп жу^ырды бала
(„Сов. КК“- г.).
154
БАБЫ р. Кутин, жацсы, показе, кеулиндегидей. Жаксы
бабы менен егилген жерден 150 пут, кутимсиз егилген жер-
дей 50 ак пут пахтаны алыу тэжирийбе жузинде керилип жур
(„Кыз. муг“. ж.). „Еле отка кыздырылып б абы на келтирил-
меген“...(М. Чимбергенов). ОБабын табыу—кутимин табыу,
жацсылап кутыу, царау. Бурын хожалыгындагы жалгыз сыйы-
рымыздьщ бабынтабыу кушмийтек еди (К. Султанов). Ба-
бын таппау—кутимин таба алмау, кутимин жацсылап бере
алмау, жарай алмау, царамау, жацсылап кеуилдегидей куте
алмау. Бул ©мирим ишинде канша жарамсаклансам да сениц
б а б ыцд ы таппадым, ...(„КК- X. Е.“) Салак шеше булер
мудам. Баласынын б а б ы н т а п п а й (И. Юсупов).
БАБЫНДА р. Жацсылап, пэкиззелеп. Салкын менен суу
берилди бабында, Жадырасып кетти мэкке жапырагы (Т..
Сейтжанов). <>Хызмет, жумыс бабында—ис устинде, ис уац-
тында. Муратбаевтыц хы з мет б а б ы нд а минетугын ма-
шинасы бола турса да турли жоллар менен бир атты алмасты-
рып атаклы журмелин алдырып... (К- Айымбетов). Мен стан
ж у м ы с, бабында хат-хабар бере алмадым („Эмудзрья„ ж.).
БАГАЖ ат. Кэр цыйлы транспорт арцалы жибералету-
рын, алып ке линету рын жук ямаса жолта шыццан адамныц
алып журетурын киишгирим жуги, уэжи, заты. ...жигит ко-
лындагы б аг аж д ы д а алып ишке кирди (К. Айымбетов).
БАГАЖНИК ат. Хауада, жерде, сууда журетугын мотор-
лы транспорттыц артындары зат (багаж) цоятурын рамасы
ямаса яшиги, орны. Багажниктеги затларды альщ,—деди
жигит („Жас Ленинши" г.).
БАГОР ат. Укиден балыцты илип алыура цолайласты-
тырылран узын саплы темир цармац. Эстен багор менен
кайыкка салган -уагында бир туУлап куйрыгы менен ескекши
баланы урган уагында бала ушып кетермекен деп едим (А. Бе-
гимов).
BAF 1 ат. Кэр турли мийуь аеашлардыц топары, мийуе
агашларыныц осип турран жери. Бэриде таныс езине. Шецге-
ли б a f ы, тереги, Керинесец ысык кезиме. Оз жерин суйген
журеги (Б. Кайыпназаров), Барда пискен мийуе, жайлау
толы мал, Сары сазан ойнап шалкыБан Арал (И. Юсупов). <>Баг
деретиу, баг егиу—белгили бир жерге кешеге бар отыреы-
зыу, пайда етиу. Шегиндир^п шелиртанды, Канал казып, бар
дереттиК' Халкымыздыц келгенинше бар егип, Жо-
цышканы, кек егисти тагы егип (Т. Сейтжанов).
BAF II: багын байлау ф. Бахытына иркиниш жасау. Ел-
шибек болмаса, тагы биреу, кете кал, ата-ананныц колында б а-
р ы цд ы байларанига („Кыз. муг.а ж.). Б ай ла м а м е»
ниц б a f ы м д ы. Ол айтканыц керек емес (Омар).
BAFAH ц. бакан.
BAFAHA I р. Хэзирги уацыттан со л бурын, таи жаца
рана еткен жацын уацыт. Барана не деди ол? (О. Хо-
155
жаниязов). Б агана f ыд ан берли ууайым толкыныныц бэр::
тынды, бэри басылды (К. Султанов).
БАРАНА II ат. Бир нерсени кетерип турыушы ямаса баска
да нэрселерге колланылатугын жууан агаш. Гурилдеген
трактор. Телеграфтыц баганалары (И. Дэукараев).
BAFAT ат. Жайлау. меншиклеп алынган жер. ерис жер.
биреудиц царауындагы. бацлаулы. жер. мал жайлау ушын ко-
лайлы бир белек жер, бул бурынгы ески адамлардыц ауызеки
<сейлеу тилинде колланылып. ол кэзир генерип. тек дэстан-
ларда гана колланылады. Жазлаута уйим кондырсам, КОГ)Ы1<-
ка малым . жайдырсам, бзимнин койтан б a f а т ы м. Жети
атадан бермаган, Суу жиберген келатым, Бунда ханныц неси
бар (,,Коблан“).
BAF-BAFLLIA ат. Хэр турли мийуе агашлары менен $эр
КЫйлы гуллер есирилетугын жер, орын. Ол бэркулла уйимиз-
диц алдындагы кишкентай б a f - б а f ш а л а р д ы ц ишине*
кирип, гуллерге, мийуе агашларына конып ушып, журген, хэр
турли губелеклердиц кызыклы ^эрекетине карап жудэ мэс бо-
лып, кеулин кетерип оларга хеш кандай азар бермей ойнайту-
•гын еди (А. Бекимбетов), Ортаншы баласы б а г-б a f ш а н ы
кэлеп алыпты („КК- X. Е.“),
БАГ-БАЕШАЛЫ кел. 1. Баг-багшасы мол жер. баглы, баг-
шалы. Бурынгы еткен заманда хаули-^эрем. б a f-6 a f ш а л ы.
терт тулигй сай бир бай болыпты („КК- X. Е.“). 2. Баг-багшага
ийе болгане Жакында Иранга барып, баг-багшалы бола-
тугынын айтып мактанды (Ш. Сейтов).
БА-F ДАР ат. 1. Бир тэрепке карай багыт алыуы кэм де
.журетурын жолдыц багдары, тэреп, тус. Артык ага менен
Атамурат келден шыгыудан-ак „Жиллинин тогайына" тууры б a f- ,
дар алды (Т._Кайыпбергенов). „ГАЗ—69“ маркалы женил ма-
шина зуулап каладан тикке кун—батыс тэрепке карай ба гд ад
..алган улкен жолга шыкты (А. Бекимбетов). Козы патшадан мэу-
лет алып, каскыр менен бирге белгисиз кыздыц елине карай кэ-
рингеннен жолдыцб' a f д а р ын сорап кете береди („ККХ.Е.“). 2.
Жумыстыц, ис-^эрекеттиц жен-жосагын, $эр кыйлы
ислердиц багдары. Сен заманнын багдарын байкайсан гой
(К. Султанов). Усы багдарда драматург, пьесаныц ^эзирги
аухалында тек баслангыш адым атлай алган (Г. Есемуратов).
Нагыз азамат, патриот адам бизге улкен жэрдем керсетип уакыя-
ныц туп-тамырынан аныклауга белгисиз, купыя сырларды жазып
б a f д а р керсеткен (А. Бекимбетов). 1
БАБДАРЛАНЫУ ф. Бет алыу. жол-жоба алыу. Жокары-
дан б a f д а р л а н f а н теменги мийнеткешлер массасы тэре-
пинен кууатланган,... (Г. Есемуратов). Жудэжаксы дурыс б a f-
дарлангансыз (Ас Бекимбетов).
БАЕДАРЛАТЫУ багдарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАБДАРЛАУ ф. Жагдайды абайлау. ис-^эрекеттиц шама-
15b
сын бчлиу, ыцраТмн байцау. Хужимди банкердин мапинин гитлер
менен бир екенлигин ашып таслауга багдарлайды (Г. Есе-
муратов). Сейтип немецлердиц б а f д а р л ап киятырган жери-
не бизлер бурын >сийле жасап, езлерин бапладык (©. Хожаниззов).
БАБДАРЛА^ШЫ ат. Ис-^эретти, цандайда бар жумысты
багдар van басцырыушы адам. Бул жагдай барлык нэрселердиц
жагдайларын билиуши, бардарлаушы еди (К. Айым-
бетов).
БАРДАРСЫЗ кел. Бардарды билмеу, езинше кетиушилик,
ислеушилик.
BAF-ДЭУЛЕТ ат. Бахыт, байлыц, дэулет, несийбе, ма-
териаллъщ ийгилик. Куданын берген баг-дэулети бар,
путкил дуньяны жанына сарп етемен,... („КК- X. Е.“). Ол жана
тууылган баланьщ илиуине кейлек экелип, бала узац емир
баР'дэулет^ Сарага сау-саламат тилеп шыгып кетти (С.
Айний) Дэукемпир март кемпир жесир тул еди, Б a f - д э v л е-
т и алдындагы улы еди (К. Султанов).
БАРЗЫ ц. базы.
БАРЛАУ ц. байла^.
БАРЛЫ кел. 1. }(эр турли мийуе арашлары менен гул- ,
лера кеп. Шофер сига бур, анау керинген 6 a f л ы жай,—деди
Султан (А. Бекимбетов). Кез алдында Днепрдиц бойлары, Кез
алдында Украина даласы, Х4еш уакытта шыгар емес ядымнан,
гули б а р лы сулыу Киев каласы (Ж. Аймурзаев). 2. Биреуге
барынышлы, рэрезли, караслы. Бердак айтар даглы екенин, За-
лымларга б a f л ы екенин, Бир кезинин аклы екенин, Рррип-
к^серге пана бер (Бердак). ОБаглы гулзар, баглы мийуе-тур-
ли-турли гуллер менен турли мийуе лерге баи, кеп жемис-
ли. Эмиу бойындагы баглы г у л з а р ы н, Данклы кыял жу-
региме йош салдыц, Бахты-бэлент екен сен. суйген ярьщ, Мэд-
ги нур жайнасын бахыт тыргтын (Т. Сейтжанов . Дарагын ке-
силди б a f л ы м и й у е л и бир, Шер елген’сон жетер каякка
далы (©теш). 3. Бары ба'р. Бул жерде байдын бары бар
еди („КК. X. Е.“)
БАРМАН ат. 1. Багда тарбиялаушы. мийуа агашларынын
есиуине, писиуине к,арайтурын адам. Бурын кэсип. дегендей
косип болдым'а, ^эзир колхозда б а р м а н м а н (Н. Даукараев).
Жазлар болса б а р м а н терер мийуеци, Тэуип табар бул дэр-
тине дауаны („Кырк кыз“). 2. Смирге тиришиликке байланыс*
х лы болып та келеди. О эдиули мугаллим, устазым, Балалык
емиримниц болдын б а р м а н ы (И. Юсупов). Алдында отырган
мына адам оган жана емир есигиниц б a f м а н ы сыяклы бо-
лып сезилди, ези бир багка кирип, ал етагасы сол багдыц тэр-
бияшъ-сы сыпатында сезилип тур (©. Айжанов).
БАгМАНЛЫК ат. 1. Хэр турли мийуе акашларыныц есип
тур ран жери, орны. Усы жол менен кете бёрсециз б of м а н-
лыцца барасыз („Жеткиншек* г.). 2. Барман ^а^цында цэсип,
15/
цэниге. мачанлыц. Ауыл хожалык техникумыныц батман-
лиц бэлимин питкерген. (Ж. Аймурзаев).
БАРМАНШЫ ц. батман.
БАРМАНШЫЛЫК ат. Мийуе асашларын гуллерди
тэрбиялаура маман, белгили бир кэсип. Менин карим дийхан-
шылык хам б a f м ан ш ы л ыц (А. Бекимбетов).
BAF-HIАРБАН ат. \эр цыйлы гул, жемис, мийуе арашла-
ры есетурын орын. Уйиниц дегереги бар-шар бац болып
жетисти,... („Жас ленинши* г.).
БАР-ШАРБАКЛЫ кел. Бар-шарбары кеп... колхоз куррын-
ласып бар-шарбацлы болып кетти („Кыз. мур.“ ж.а г.).
БАРШЫЛЫК кел. 1. %эр турли гуллер, мийуе араш лары есип
турран орын. Анау керинген б a f ш ы л ыц колхоздыц кенсеси
(„Цыз. мур“. ж.). 2. Кэсип, кэниге, маман. 3. ц. багманлык.
БАРЫ-БОСТАН ат. 1. Бар егилген х<эм де егилмей эка-
тырран кецислик жерлер. Бир бар ы-б о с та нн ын. устине
шыкты („Мэспатша"). Жолаушы кэруан ол жургтан. бул журт-
таи киятырып тусип, конып етегурын маканлы жери б а г ы-б о с-
тан сархауыз бар еди („Алпамыс"). 2. вмирдиц, тиришилик-
тиц.турмыстыцжацсылиныуы, гуллениуи. Кун-кунге айландыц.
б а р ы - б о с т а н f а, Толык жазсам сыймас еди дастанга (Д.
Касымов). Б a f ы- б о с т а н нур куяшта. Жецис таптыц J/’атан
халкы, Дэулетли багымныц б ары - б останы, клямын бил-
гири данамыз Ленин (С. Нурымбетов).
БАБЫЛЫУ ф. Жпнлы-жаныуарлардыц тэрбияланы^ы, на-
ралыуы, кутилиуи, кути ми,. Кайып келде б a f ы л ы п журген
кеп маллардын пахта атызларына туспеуин кадагаладык (А. Бе-
кимбетов). Сыйыр жаксы барылып жаксы кутилгенликтен
тез кунниц ишинде-ак ойдагыдай болып окалып кетти (Ж. Сейт-
назаров). „Кыста от-шеп болмаса. сондай-ак,—*деп Зийбагул
блокнатына, еристё жаман б a F ы л с а, отсыз жерге жайылса,
сыйырдан сут алыудын продукпиясы кемийди (©. Айж.ансвК
BAFbIH багьшыу фейилиниц езлик дэрежеси.
БАРЬ1НБАУ ф. Бойсынбау, бас иймеу* цараслы болма^у мо~
йынсынба$. Бирак кууанышын усы сапары да жасыргысы келип
еди, хэрекети езине ба f ын б ай калды (Т. Кайыпбергенов),
Мен сениц балац емеспен мен бул патшалыктыц карауына ба-
рынбайман („КК- Е.“).
БАБЫНДЫРЫЛЫУ багыныу фейилиниц ерксиз дэрежеси,
БАГЫНДЫРЫУ ф. Бас ийдириу, цараслы ети$, цорцытыу,
бойсындырыу. Эжинияз ез заманыНдагы хаял-кызлар тецсизли*
гин каралай да алмайды. кайта хаялды ерине тилсиз басын-
бырыу керек дейди (К. Султанов).
БАРЫНДЫРЫ^ШЫ ат. Бас ийдириуши, цараслы ети^ши,
цорцытып алыуты, бойсындыры^шы. Тын жерлерди б a f ы н-
дыр ы^шылардыц алдында тэжим етип туррандай, салы
158
бзсын кетере алмай ийилип калды („Сов. КК-“ г.). ...адамныц
-гэЗяятты багындырыу ш ы куши ©седи (Г. Есемуратов).
БАЕЫНЫНКЫ кел. 1. Караслы, гэрезли, багынышлы. 2
грам. Сез бвнен сездиц, гэп пенен гэптиц бар-барине мэнили*:
жактан багыныуы. Б a f ын ы ц ц ы гэп, багыныццы кос-
па гэп.
БАЕЫНЫУ ф. Биреудиц царауында болыу, цараслы болыу\
ыцсайына кетиу, бойсыныу. . .клуб театр энекей барлык нэрс
адамга багыньт кулимлеп карайды (Г. Есемуратов). Демек;
Алма да ушар гилем де илимге б a f ын а д ы екен („КК- X. Е.“).
БАЕЫНЫ^ШЫ ат. Бас ийиути, цараслы болыуты. ...кул
лык етип бас ыныушылар гой, — деп тусинди (Т. Нэ-
жимов).
БАБЫНЫШЛЫ кел. Гэрезли, цараслы
БАБЫНЫШЛЫЛЫК ат. Баеыныутылыц, гэрезлилик, царас-
лы болыушылыц.
БАГЫП-КАРАУ ц. багыу.
БАБЫР ^..бауыр.
БАББ1С багысыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БАБЫСЫУ ф. 1. Ацлысыу, бацлау, сынау. Уйдегилер бирин-
бнри б a f ы с ы п, бираз тымсырайып отырды (К. Султанов).
2. Жэрдемлесиу, кемеклесиу, царасыу. ...менде малларды
б a f ы с т ы м оган (К-. Айымбетов).
БАБЫТ ат. 1. Багдар, бет алые, бет алган жац. Ше-
риплер де журил киятырган багытына карай жол алды (К.
Султанов). Шамал езгерген сайын, элбетте музда вз.баг ы т ы н
©згертип шамалдыц ыгына карай ыга берди (М. Абдиреймов).
2. Алган бардар, услаган жол, усыл. Ширкинлердиц б a f bi-
nt ы бар ма, ким биледи, бирак тезирек бир илажын кыльщ деди
кыстанып журген Хурзия (Эд. хрес.). ... сюжетлик бары-
т ы н д а кеп гана айырмашылыклар бар („Мэспатша"). Кара-
лаушыныц б а г ыт ы кандай керинеди (К- Эуезов). 3. Арым,
багдар, идеялыц агым. Филологиялык б a f ыт ы менен тыгыз
байланыслы (С. Камалов)
БАЕЫТЛАУ ф. 1. Бир жацца бет алыу, багдар алыу. Ат-
лылардын бет алды тогайга карай б ар ыт лап журе берди
(IC Аралбаев), 2. Багыт корсетку, жол керсетиу, бир жолга
силтеу, багыт бериу, жолга салыу-. Адаскан жолаущыларды
дузиу жолга баг ыт ла п силтеп жиберди (К. Ирманов).
БАБЫГЛА^ШЫ ат. Багыт бериуиси, бир жацца бет ал-
дырыушы.
БАБЫ^ ф. 1. Жанлы-жаныуарларды кутиу, царау. Койшы-
лык кандай кеуилли, жаныуарларды б a f а м а н (Д. Касымов).
Куни менен байдыц ылакларын, козысын б a f ы п, кеште шыгарып
айдап, ауыр мийнет етип журип, окыдым (А. Бегимов). Мамыт-
тыц экеси Дэулет-оны Кууаиышжарманьщ бойындагы халыктай
кой-ешкисин мийнет ^акы алып б a f ыу f а берди (Т. Нэжий-
159
mob). 2. Тэрбиялап ecupuy. асырау. сарлау. Кемпир баланды,
мэрдикарлыкка жиберетутын.-бол'дым, хеш#‘капа болма, .. сизлео-
ди езнм б агама я!—д,еп маган 4—5 тенгени узатты (Э. Шамура-
тов). Шаккан, шаккан, шаккан.кыз, Наукан цуртын бац ран
кыз (И. Юсупов). 3. Талапланып кериу.тырысыу. бацлау. Туни
менен уйкысынын шала болганына карамай жуумакланбаган пики-
рин зэзир гана бир жерге туйдеклегиси келип б а к; tn ы |Т.
Кайыпбергенов). Отаудын ошагыныц кулин лэгенге. кссыуыслап
салыл атырган карсы ..алдындагы жумалак жузли, орта бсйлы
хаялга шаншылып карап, баскам адымын би'гып отыр (К. Сул-
танов). „Ала тайды отлатып, Жаксы кутип бац* деди (И. Юсу- *
пов) 4. Байцау. абайлау. царау. Оларга жыр емес кунниц
батканы, Балык таг ыу куии-туни б а к; ц а я ы (К. Султанов)»
Ой жиберсен кем дуньяга, Баксам кайырылып кыяга
Шамуратов). Аксактын акырына бак. Сокырдын сонына бак;
(„КК. X. Н.“). 5. Изин кутиу^ соцына карау. царауыллау. Адас-
канныц артына бак; не шара?! Намыссызбан жузим, кеуилим
кап-кара (И. Юсупов). Йерсениз бир пери наз бенен.бал«р, Наз
етсе ашыктьщ жаныны жагар (Эжинияз). Лакабы оныц 1ийуа-
лы кыз, Тан юлдызы танга б а гар' (Эжинияз). ОАуызын бакты-
сейлеуин кутау. сезин байъау.ацлып турыу. Аргы -тарийхын
айтып коям® дегендей, бир-биринин а у ы з ы я ба га д ы (К.
Султанов). К*фангыда не кылып журсен, биреу цууды ма?—деп
бетинен еки кезимди айырмай а у ы з ы на б а к; ты м (Эд. хрес.).
Кыздын сези оган жакты, Тагы айтсын деп а у ы з ы я б а ц т ы
(Ш. Артык). Багып-кутиу — кутиу. царау. сылап-сыйпау.
...малды б а г ы п-к у тиу. сут сауы^ женинде кеп гана тэжи-
рийбе уйренип алдым (Ж. Сейитназаров). Багыу у®и—асырай-
тугын. сацлайтугын. ьарайтугын. кутетугын. тэрбиялайту-
гын орын. Мен жана Самарканд каласындагы кэуендерсиз, карау-
сызкалган балаларды багыу уйиниц тэрбияшысынан Садулла
женинде жаксы хат алдым,—деп лейтенант Бекниязов асыгып,
албыраклап, тез-тез айтты да колындагы хатты капитанга усын-
ды (А'. Бекимбетов). Мийзамын багыу—кеулияе i.apay. райыяа
царау. Басындагы казына ьркпал такыянын пепеги поррыктай
аппак жузине куйылып жарасып, еки бетинин солкымланган ал-
масына сэукеледей тегилип, бэйбетше таклетте отырган бала-
сына Нуржамал жалт-жалт карап, мийзамыябагып отыр
(К. Султанов), ^эддине багыу—^алын билиу. шамасыя билиу.
Билемен сенин ^аслын каракалпак. Колына таяк алда малынды
бак, Олтирип еки бирдей инилеринди, Хийуага ханболмага
дице бак; (Бердак). Унсизбагыу—сейлемеу. индемеу. Асфаль-
янын нурсыз тарткан нэзери, илаж таппай, залга у я с и з б а-
гады (И. Юсупов).
БАБЫУ-БОСТАН к. багы-бостан.
БАБЫУСЫЗ кел. Тэрбиясыз. ^араусыз. кутимсиз. царайту-
гын асами жок;.
160
БАБЫ^СЫЗЛЫК ат. Цс’.р^сызлнК, WiMMaigstiK, п>?ьбуг.-
сыАлыц, ку-пгирсизде ^алыушылы:;.
BAFd$-XS?EM К- баг-шарбак.
БАБЫ^ШЫ ат. Тэрбиялаушы, асыраушы, цараушы, коз-
цулац болыушы. .;. б a f ы у ш ы тек кадагалау исин рана алып
барады /Ж. Сёйитназаров/. >
БАЕЫУШЫЛЫК ат. Бир нэрсеге цараудасы маманлы-:,
кэсип, енер, ^енер.
БАРЫЩ: барыш етиу ф. 1. болыу, сарп етиу, бир нэр
сениц жолына басын арнау^тигиу. Бадам-кабак жузинде кал,
Жолына барии дунья-мал /Эжинияз/., Ага-беглер тартса жат
журтка несип, Душпанлар кууанар кекейин кесип, журер кун-
лер бар ма кеулим есип, Барлык- ©мирим барыш менин халыг
ушын /„КК- поэз. анти./. 2. Арнау, нийетлеу. Усы ускенелерд*;
хэммеси саган б a р ы ш /„КК- X. Е“./. ОБзгыш етпеу—бир нгр-
сениц жолына басын тикпеу, арнамау, баеышлам^у. Ата-аяам
нлгеннен сон, Кызыл, гулим солгаянан соц, Жалгыз озим калгаи-
нан соц, Денемди барии е nine ди м /Бердак/. Мен.т^иймей-
мен елтирсен де, Ертен дарга илдирсен де, Кандай бир азап
берсец де, Е т п е й м е н д е н е мд и барыш /Бердак/.
БАБЫШЛАНЫУ' Ф. Н;ийетлениу, арналыу, бейимлениу.,
Бизин колга киргизген табысларымызда, алда турган уазыйяа-
мыз да халкымыздьщ ийгилигине б a f и-и л а н f а н..., /Ж. Сейт-
ниязов/. Бирак бул» пэтиянын не хаццында кнмге б a f ы иг-
ла н f а. н ы бизлерге белгисиз жумбак болДы /0. Шамуратов/.
Олар ауыл ^эм ауыл адамларына б а f ы ш л а н f а н шыгарма-
лардыц айырым мзселелери женинде туснник туудырды,..--
/Г. Есемуратов/.
БАЕЫШЛАУ Ф. Бир нэрсрниц жолына арнау, нийетле .
Оган бар ы ш лап мынандай косык та. шыгарды /А. Бегимов/.
Бердик саган ба f ы ш л а п, Гулайым атлы сулыуды /„Кырк
кыз“/. Ай нурына мулгип'айдыц турлери, Зауыц б а‘Р ы иг л ап^
турли куСгыц унлери /И. Юсупов/.
БАД: бад урыу Ф. Эзинен басганы Ълам есабына алмау.
ауызыяа не кеясе соны айтыу, менсинбеу, Мактавып сей,.ей
талай кыз, Бауырман деп бад ур ып j„Ep Зийуар14/.
БАДАБАТ р. Шауцым, игарбая, щатак. О'Бада^ат ур* у—*
тауцым шысарыу, Б ад а б ат у р ран сеслер .6 асы ла басладыГ
(Н. Дэукараев). Бадабат салыу—ша'тац етиу. Бирак билме-
। ян киси кусап б а д а б а т салып журеди /Г. Есемуратов/
Ьадабат кылыу—шатац ислеу. 0з сезимди жуйлеп ц ы л д ы.м
б а д а б а т, Мён мактансам ол колланды меламат /К. Ирманов/.
БАДАЛЕЫ ат. Басисы, басцарыушы, тирек. Жарлы. халык:
ты мэмлекеттин б а д а л f ы с ы етип, езилген хаялларга ыцты-
яр берип, олардыц хукукын еркеклер менен тецлестирди /С. М-э-
жптов/. Сеницше патшаныц бадалры етип койган эмелдар
гдамларына карсы кетерилис кал ай дереди?— деди тергеуши
161
/К. ИрмановА Сен тяртыпсач бизин елге б а д а л г ы9 Сен езиц-
нен-мендей мг-ртги кем деме/„Кырк кыз*/.
БАДАЛЕЫР .ф Турмыста сийрек ушырасашурын раррыс сез9
бул урысцанда, кейискенде, куйингенде, налыш еткенде айты-
лады, жоцболрыр мэнисин билдирипкеледи. Кайда кетти а -
д а л р ы р, — деп кемпир Жаббакларды излей баслады(Б. Кер-
бебаев).
БАДА Л ЫУ ф. Керанбеу, кезге керанбей кетип цалыу 9 цай-
тып келмеу. Б/лар азатнаи беои б а да л д ы,—деди кемпир
(„КК. X. Е\/. ‘
v/БАДАМ ат Формасы, суйир, цызрылт гулли, тусликте
eQiiyuiti мийуе акашы. Арттырганы б а д а м агаш,ортасы, Бал
излеген Байбэринин баласы („Алпамыс"). Энжир, алма, энар, б а-
дам. Барда са-ратып дембе-дем /„КК- поэз. ант“./. Барда питкен
б адам бар, Керилип аткан адам бар /К. Ирманов/. О Бадам
кабак — бадагл а^аишныц мййуасына тецещ сулыулыцты пер-
се теди, бул эсиресе '^ачл-кызларра кеп цолланылады. Ба-
дам цабац жузинде кал, Жольща багыш дунья-мал /Эжи-
нияз/. Аралда кызлар. бар б адам цабацлы, Еллерине кым-
(ат максет-мурады /Ш. ,Мэмбетмуратов/. Кезиц туесе кеулиц
урады халлас, Бадам ц а б а ц, оймак ауыз кыя кас /„Алпа-
мыс“/. Пнете мурын, б а д а м ц а б ац кецкушацлы ак тамак
/„Кырк кыз“/.
БАДАН I тс* беден. - ,
БАДАН II ат. Оц вптейтурын тон, батырлар кийетугын
сауьап. О Бадана к@з-*ез сыяклы децгёлек-дегцелек етип ис-
ленген зат. Бадан к е з л и ак сауыт. Бэктериуге танады
/“Алпамыс"/. Айпаршаны нашар деп ким айтар. Бадана ке з
ак сауытты кййеди /,,Мэспатша“/.
. БАДАНАДАЙ кел. Бирден кезге тусетурын, улкен болып ке-
ранетурын. Бадырайып керинетурын б а д а н а д а й кездери
адамга жаман тэсир етеди /Айбек/.
БАДИЯ ат. Ылайдан исленип, цумбызда писиралген, таМПц
цуйып шиетугын ыдыа, таепшбац. Колта суу куйылды, екеу ара,
ущеу ара б адиялар менен палаулар кел ди, оган косы ла мойны
кылтыйган шийшелер де аз болган жок /К- Айымбетов/. Кара кас,
Кызыл зербарак табак-касыклар, жез периуза. сырша менен сыр-
ланган гузелер, б ад и я ла р /К. Аралбаев/. Капитан издин ус-
тине тенкерилген б а д и я н ы кетерип шетке койды да, мине
усы из жибер ийтицди?— деп сержантка буйырды /А. Беким-
бетов./.
БАДРАК К- батрак.
БАДРАЧКОМ ат. Батраклар комитета. Бад рачком
агзалары ^укимет жолга тусип кеткенше кундиз жэрдем жый-
нап, акшам сакшы болды /К. Султанов/. Б а д р а к к о м бол-
сын Тереш белсенди, Аулатком, сал бийиктен кецсецди /И.
Юсупов/.
162
БАДШАКЛЫ кел. Сузеген егиздей, дуцирейген. Колынла
Канлы камшысы, Ба д ш а ц л ы патшам келди /„КК. X. К“-/-
БАДЫРАИТЫУ бадырайыу фейилиниц ериксиз дарежеси.
Б АДЫРАЙЫУ ф. I. Кезди улкейтип, агын алартып царау,
тйклеп царау, бажырайыу, бакырайыу. Эметке кез эйнек р.с-
тындагы козин бадыраита отырды /Т. Кайыпбергенов/.
Агасынан бет аударып айыбымызды неге айтасац дегендей Ай-
шагул Орынбекке б ад ы р а йд ы (Т. Кайыпбергенов). К^лмен-
ииц туси евдп кези б ад ы р а йы п калды /К. Султанов/.
2. Анык, айкын, кернекли, белгили болып кериниу. Каслары.
шегирткенин сыйрагындай бадырацып тур /К. Айымбетов/.
15АДЫРАК I Л- батрац.
БАДЫРАК П ат. Мэкке, жууери, арпа, буудай %эм тагы
баска сзбыклылардыц д эн ле ранен кууырылган жемис, ауцаэп,
тагам. Бизлер баллар болып, ^эммемиз б а д ыр а ц кууырып
жедик /„Кыз. муг“. ж./. .
БАДЫРАК III: бадырак кез кел. Бадырайган улкен кез, ба-
дырак сыяклы кез. Талдырмашлау узын бойлы, кыр мурынлы,
бадырак кез бала кешеден етип баратырган арбаны ке-
рип, касындагы отырган балаларга ым какты (Н. Доукараев).
Б АЖ I ат. Бир мэмлекеттиц территориясынан екинши
мэмлекет терршпориясына еткизетугын товар, зат, мулик
сыяклы нэрселерден акщалай алынатугын мэмлекет салы- •
гы. Бул еки мэмлекет ез-ара б аж телеуди макул керди („Сов.
К К.“г.). 2. Алынатугын салыктын мугдары, ба^асы. 1903-жылы
Россия ^укймети кешпелй, ярым кешпели кыйын. турмыста жур-
ген туркменлер тэрепинен киретутын пахтаныц ^эр пудына 4
мангтган б аж койды /К. Ирманов/. О Бажы пул—бир мулик
сыяклы нэрселерден алынатугын ямаса теленетугын акта.
...б а ж ы пул берип кетин деп жолаушыны кесеклеп жолдан
еткермейди, айырым бир сыкмарларын услап алып урады /К.
Айымбетов/. ’ •
БАЖ II: баж етиу ф. Бирден сейлеу, бетинен алыу,
жаман сез бенен сегиу. сейлеу, бий^аяшылык етиу. Жаббак-
ларды кериуден кемпир б аж е т ип сойледи,... /Б. Кербабаев/.
БАЖА ат. Апалы-сицлили тууыскан кызлардыц куйеулери,
сондаи-ак бир урыудыц кызларына уйлинген жигитлер бир-
бирине бажа болады. Алламурат деген бажасыныц уйине
Кыдырып кетти /Ж. Аймурзаев/. Убайдулла менен Дэулетбай б1тй
екеуиниц б аж а л ы г ы бар. еди /Т. Кайыпбергенов/. Бай кызы
казактыц кеп жеген ^акын, Бажасы Жумабай болыска жакын
/Бердак/- ф Ышцыр бажа—еки жигаттиц бир кыз я келин-
шек пенен жакынлык етип журиуи. Маманныц ы ш к~ы Р б а -
ж асы еди ол /Т. Кайыпбергенов/.
БАЖАЛАКЛАУ ф. I. Шаукым шыеарыу, езин ямаса биреу^
ди к°ргаУ максети менен ежетленип, катты-катты дауне
шыгарып сейлеу. Оларды кериуден бажалаклады келин-
Т53
шек (К. Айымбетов). 2. Урысыу, кейиу. Кемпйр жигптлерге
бажалацлады (Б. Кербабаев).
БАЖ-БАЖ: баж-баж етиу ф. Куйип писиу, шау-шау етиу,
дауысын цатты-цатты шыгарып сейлеу. Кимди керсецсоган
баж-баж етесец де журесец (6. Айжанов).
БАЖБАН ат. Корыцшы (бир улкен участканы царауыллап
журиуши), тогайшы, тогай цорыцшысы, сацсышы. Содша тогай-
дан бир уйге жеткендей уйтал табыу цыйын машакатлы бола турса
да, б а ж б ан ла р бул буйрыцты орынлады (К. Айымбетов). Баж-
бан жацында рана тутинпул ендирип кетип еди (Т. Кайыпбер-
бенов). Корык болды бийкар тогай, Бажбанлары болды
би.Ъкай (К. Айымбетов). Ыгбалына балык-шабак шыкпады, Тагы
б а ж б а н кондырмайды бул калай (С. Нурымбетов).
БАЖБАНЛЫК Сацшыныц, цорыл^шыныц, тогайшыныц
.шугылланатугын кэсиби, цэнигелиги, маманлыгы. Еки айлык
ба жбан лыц окыуга бараман деп алдадым (К. Смамутов).,
БАЖЫ ц. баж!.
БАЖЫ-КАРЫЖ бажы-карыз ц. баж!.
БАЖЫЛДАК кел. Жаман с'езлерди айтыушы. ©мирим ту-
уып сендей б а ж ы лд а ц т ы кермедим (К- Айымбетов).
БАЖЫЛДАСЫУ ф. !. вз-ара жаман, турпаны сезлер менен
айтыс,ып кейисиу, урысыу. Б ул ар екеуи б а ж ы л д ас ыу ы
менен ишкериге кирип кетти (А. Бегимов). 2.Ийтлердиц урну-
лер и, бир-бири менен ашшы дауыс шыгарыуы, шабаланып
у pay и. Б аж ы л д а с ып уре баслаган ийтлердиц шаукымынан
сескенип кайтадан ишке кирди де, кийиз устинде дус теменине
жатып жер тыцлады (А. Бекимбетов).
БАЖЫЛДАТЫУ бажылдау фейилиниц ерксиз дэрежеси.х
* БАЖЫЛДАУ ф. Бацырыу, жаман дауыс шыгарып сейлеу,
ашыуланыу, куйипгпиоиу. ...дизесин сарт-сарт урып, ба.ж ыл-
д ап сейлеп кетти (Айбек).
БАЖЫРАЙТЫУ бажырайыу фейилиниц ерксиз дэрежеси. •
БАЖЫРАЙЫУ ф. Кезди бежирейтип царау, кезди алар-
тып царау. Б аж ы р а йы п карап турды да, эллен уацтан
соц койсац-э деп бакырып жиберди /Сейтов/. „Кэтенди мойын-
ла, былай исле“,—деп, Бетице бажырайып олар тек (И.
Юсупов).
БАЗ I am. I. Бир нэрсениц кеп турыуынан бузылып, устин
пилис байлап, тури кегис турге ениуи, кегерип бузылыуы.
Гереклердиц шириуи ^эм баз басып кегериуи (А. Джалменов,
П. П. Карпов). 2. Бир болыуы, тот басыуы.
БАЗ II: баз биреу ал. Гейбиреу, айырым.Б а з б up еу ле р
айра тусти, Тууып ескен тууысцаннан (Ж. Аймурзаев). Баз
биреудиц колында, Кундацлаулы баласы, Анасынан сут
шыкпай, Тамшылайды кез жасы (Жийен жырау). Шыбынныц
сонша кеп болганынан ба з б up еу л е р куйип-писип гижинип
киятыр (Т. Кайыпбергенов). ~
164
БАЗА am. I. Байлыц, газна. Б азами зд ы душпанныц авиа-
циясы билип коймасын деп, бизлер аэродромная жарыксыз карацгы
тунде ушып кеттик (Н. Дэукараев). Кеулимде шикас жок бо-з
лар жаза. Бермейин душпанга жабриу жйа, Келерме бизлердей
бендеге б а за, Кеулим шад болады курган сез ушын (Бердак).
...олардьщ рауажланыуына езинен база таярлады /Г. Есему-
ратов/. 2. Турли товар ларды, керекли нэрселерди сац лайту-
fuh,. цоятугын орын, ж$ш,' склад. Терт реттен оцлап торай
. тууа бер, Сениц ушын улкен база курайык /Ж. Аймурзаев).
Эмудэрьяныц теменги жагында салы тапсырыу бойынша куш
база дузиу иаккындагы карарларды окыганда шексиз кууа- ।
нышка беленемиз („Сов. КК“* г.). 3. Тийкар, негиз. Мал шаруа-
шылыгына беккем от-жем базасы дузилди,... (А. Джалменов
П. П. Карпов/. Елимиздиц келешектеги салыгершилик база сы
мине усы жерлерде дузилди /„Сов. КК-“ г./, Ойткени, жаца эко-
номика базасы да жаца мораль, жаца формалар, жаца' жэ-
мийетлик байланыслар жузегё аса баслады,... (Г. Есемуратов).
4. Айырым ислери бойынша керекли. материаллары бар
орын, пункт, жай.... бизиц окыушыларымызга керекли затлар
туристлик б а з а мы з д ан кеплеп табылады ' /„Жеткиншек*
г./. Бул жер мектеп окыушылары ушын экскурсиялык база
• болып есапланады /„Жёткиншек" г.).
к БАЗАР am. I. Кецислик улкен майданшага орналасцан сау
да-сатлыц исленетугын орын, жай. Каракалпак базарса
барар, бир шайыг'а шабак алар („КК. х- ни.). Ахмак сауда етер.
базар еткен соц, бийдэулет нан жейди халдан кеткен сог
/„КК- х- н“./. Егер ертец б а з а р f а мына козактагы безди то-
кып болсам, сатып нобайырак етип берермиз , (Э. Шамуратов).
2. Басын даура, жэнжелге, цыйыншылыцца, ауырманшылыц-
ца араластырыу. Ол уакытта кунликши, дийканлар • езин б а-
зарга салады екен (К. Айымбетов). Басымды б аз ар Fa
салсам, Жалгыз баспак боларма екен /А. Дабылов/. 3. а) Унам-
сыз. Кырсыц, цзкис, ожет. „Бийдэулет б аз ар Fa барса, сум
хабар табар* („Алпамыс"). б) Ауыс. Шауцымласыу.дуу-дууласыу,
ез-ара сейлесиу.. ...кызып кетти сездиц б а з а р ы,/Б. Исмайлов/.
Торге тесек салып, эцгеменин б а з ар ы н кыздырды (К. Сул-
танов/. Аннан-мыннан толып .калды, Балык ба за рболып калды
<К. Айымбетов/. 4. а/ Ауыс. Нууаныш, бахыт, цызыц, уацтпы
хошлыц, емирдиц жацсы уагы. Кыз-келиншек келсе бир
' езиц б а з a pi Катар жигитлерге салмадьщ нэзер (Омар). Kaf -
тармагыл достьщ кореец нэзерин, Колдан келсе кургыл шадль к
б а з а р ы н /Бердак/. б/ Ауыс. вмирдиц цууанышы. Балалы уи
базар, баласыз уй мазар /„КК- X. Н“./. в/ Ауыс, Унамсыз.
Келиспеу, уйлеспеу, женлеспеу. Уйдеги есапты базардагы
нырк бузады (К- Айымбетов). ...жалгыз тикенектен байлык ку-
ралмайды, Кымбат б а з а р ы бир манаттыц заты (М. Шым-
бергенов). О Колхоз базар, шар базар— сауда-сатлыц етету-
рын жер, жай, орын. Ленин кешесин бойлап журип колхоз
165
базарыныц аллына .келип токтады (Ж. Сапаров). Услап
алып тар базарга са гарман, Ийшалла байларман сени,...
(К. Айымбетов); Кдйтыу Ьзз^-адамлардыц сауда етип-болып
цайтатугын уагыныц кейинги уацты, соцы, ацыры. К ай ты у
б а з ар д ан алып калыц, дегендей ортага жецге.салып, Зий-
непке кыйсацлайды („Кыз. муг.“ ж.). Билим базары-бюшуге ум-
тылганлардыц орайы. Алдында тууган турганда, Билим б а-
зарын курганда (С. Мэжитов). КУС базары—а) цуслардан
сйуда сатлыц ислейтугын орын, б) цуслардыц жыйылысып ту-
ратугын орны, жайы. Отлы ерис, жасыл кыры малга жай, Мак-
пал коли цус базары жырга бай (К. Султанов). Ышкы ба-
зары—мукаббаттыц, суйиушиликтиц, ашыцлыцтыц жолы. Ар-
вддан самая турган, Ышц ы базар ьГн курган („Алпамыс*).
Уйцы базары—каттыуйцыгакетиу, кез етип уйыцлау. Кекнар
менен кек чайга ези кайттыга канып алганнан кейин ол у й ц ы
б а за р ына ауып кеткен еди (К. Досанов); Базарга сатыу—
малды %эм баска да затларды тусириу, шыгарыу. Базарга
cam сам апарып, Жалгыз кара болмайды, Барлык керпе
тесегим (А. Дабылов). Базарга шыгарыу— салыуапарыу. Мол,
затларын базар ларга шыгарып, Алганына калдырмас-
тан сатыцлар (Ж. Аймурзаев). Кант . копир базары—цыз-
жигитлердиц отырыспасындагы бир-биреуине жиберетугын
туйиншиги, шаршысы, цанттыц кеп болып уйилиуи, нобай
б о лыу ы, молшылыц. Кызып етти ца.нт к е п up д е н ба-
зарыц. Кыз болып жетилген уактыц Тиллахан (С. Нурымбетов).
БАЗАРЖАЙ ц. базар.
БАЗАРЛАТЫ^ базарлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАЗАРЛАУ ф. Базарга барып сауда-сатлыц и?леу, базарга
барыу9 базарга шыгыу, базарды аралау. Соньщ кууанышы менен
Шамурат Шымбайга базарлап кеткен еди (К. Досанов). Мен
еткен базар куни щалага базарлап кеттим (А. Бекимбетов).
БАЗАРЛЫ кел. Без тартатугын^ кернекли, цызыцлы,
етимли., Калага апарса болады, буньщ бэри де етимли, б а-
з а р л ы гой (0. Айжанов). . . •
БАЗАРЛЫК ат. Базарлап келиушилердиц уйине алып
келген затлары, уйлериндеги адамларга экелетугыи сый~
лыгы. Бир куни Бердак шайыр балаларына базарлыцца
Шымбай каласынан такыялар алып кайтады (К. Айымбетов).
Калай, алган базарлыгыцыз аз болган жок па? (0. Ай-
жанов). Х^зир ушеуиниз де пэлен базарга барып, ^асыл затлар-
дан б а зар л ыц алып келицлер, кайсысьщыздыц базар-
л ы.г ыцыз ба^алы болса мен соган тийемен („КК. х. е.“). Б а-
9 а р л ы ц берип атыр барине бирден, Неге собырайып турман
бунда мен (И. Юсупов).
БАЗАРШЫ. ат. Базарга барып керек затларын сатыушы
• Кем алыушы^ базарга кеп боратугын адам. Бул мэ^олде устм
басларын шац баскан жузлеринен кезлери зорга гана кыпылык*
>106
лап керинген б азаршылар цалага келип атыр (9. Шаму-
ратов). Жап бойындагы арба жолдан калага ерте шыккан б а-
заршылар жийи-жийи ете баслады (А. Бекимбетов). Б а-
з а р ш ы да, шопан да усылар хаккында сорайтугын болды
(Ж. Аймурзаев).
БАЗБАЯЕЫ кел. Бари бир, бурынгысынша, езгериссиз, кэддин-
де, туринде. Адам базбаяеы губирленип атыр (Т. Кайып-
бергенов). Мен болсам б а з ба я f ы ециреп- турман (Ж. Аймур-
заев).
Б АЗ ДА р. 1. Айырым уацытлары, гейде, нагада, набада,
сийр&к, базы бир уакытларда. Ауызына суу тамызса гейде тилге
келеди де, б а з д а ундемей цаяады (Т. Кайыпбергенов). Баз-
да ушеуи бирден суудан шыгып, кйналдыц рашындагы май то-
пыракка аунайды (Ж. Аймурзаев). 2. Кундеги, адеттеги, барлык
уакыттакы, мудамы. Олардынокыудан келгеннен соц базда-
f ы талабы балык аулау (Ж. Аймурзаев).
БАЗДА-БАЗДА ц. базда.
БАЗЗАЗ к. бэззаз.
БАЗИС ат. УКамийеттиц белгили бир рауажланыу дауи-
риндеги экономикалык курылысы.
БАЗЛАНЫУ ф. Баз басыу, кир басыу, тат басыу.
БАЗНА ат. Жора-жолдаслардыц курбы-курдаслардыц, бир
Катар лас, дайылы-жийенли, заманлас адамлардыц бир-бири-
не батырсыныуы, еркинсиниуи. Базналык етип Каражан,
мойнынын шыккан жерине, Бир камшыны урганда (вАлпамыс“).
БАЗНАСЫНЫУ ф. Батырсыныу, еркинсиниу.
БАЗНАШЫЛЫК ат. Еркинсиниу шилак, арка суйеушилик.
БАЗЫ ал. Айырым, гейпара, базда, базыбир.. Кызлар зацра-
f тады энейдей етип, Мен б а з ы н тапсам да б азы н таппайман
(А. Бегимов). Солай болганнан сон езимизге мэлим базылары-
м ы з д ы ц бир шекесин кере калган езимиздин арамыздагц
жаслардыц ау^алы менен таныссак,... (С. Мажитов). Сууыктан
бурын шара кер! Пахтачды да ертерек тер! Б а зы л ар териу-
сиз тур, Терек калды ма? нетти ме? (С. Мажитов).
. БАЗЫБИР к- базы.
БАЗЫБИРЕУ ал. Гейпара адам, айырым киси, базыбиреу-
лер. Арзыудын б а з ы б и ре у л е рдей одагай емеслигин Лиза
унататугын еди (Ж. Аймурзаев,). Б а з ы б и р е у л е р и зыян
тапкан базаршыдай сылбырасады (Т. Кайыпбергенов).
БАЗЫУАК К. базда.
БАЙ I ат. 1. Крлында кеп мал-мулки бар, устем класс
уэкили, .феодал. Бурынлары бир бай болыпты, онын койы огада
кеп екен (К. Айымбетов^ Сатарына мал болмаса. Б а й д ы ц
малый карыз алма (А. ©теш,). Жайылган байлардыц сан-
сыз койлары, Козине тотыя журген жайлауым (Кунхожа). 2.
Есап-саны жок, Kefl> мол. Терт тулигим цаплап ерген, Ойпатым
167
бай хасыл жерге (И. Юсупов), Кулпы денген кек пенен,
©нимге бай жер сулы^г (Ж. Аймурзаев). Бул жердин б аи-
лы f и кезден-кезге тусип, тилден-тилге алынып, елден-елге
ен жайды (К. Ирманов). Бизиц жердин тецизи менен дэрьялары
балыкка бай (К. Досанов). 3. )Кетискен> ауцатлы, цургын-
лы. Уйице зор бай болып бар,. артын да, Керегенниц барлы-
Гын айт, тартыиба (Т. Жумамуратов)...белдеуге бедеу байланып,
бай болып максетлерине жетипти* („КК- х- ett.). Б а й м а н де-
ген кеулицниц тогына, туурыдан сейлей бер сездид ^арына (Омар), '
4> Ер. куйеу жу бай.,'жолдас, жупты. Сол уакта'хаял патшаны
елтириу ушын ислеген. хийлесин бай ына айтады (К- Айым-
бетов). Мен бир бай танлап отырман ба, биреуди жарлы дей-
сиз,>биреуди бай. дейсиз, кайсысына берсециз де бериц, енди
. мен де ержетти/i гой,—дейди де... (К- Айымбетов). Тэртипли
болсан. ба й ы ц а неге бийлигиц жетпей жур (К. Смамутов.).
©Зин жатып б а й ы ц а, тур-турлама келиншек (К. Айымбетов).
Улмекенниц б айн, ш el деди хаял Жийемурат усы ауылдын
тап усак-тусигине шекем билетугындай (Т. Кайыпбергенов).
БАЙ II: бай-бай т. с. Ренжигенлакти. екингенликти, куйин-
генликти, забран цалганлыцты, цууанганлыцты.билдиреди.
Тастай тунек карацгы ай, Катын дауысъг шыцты „б а й - б а й*
(Ш. Артык). Хаял бай-бай соргайнаган басым, кеширегер хан
ага, мен сизйц хан екеницизди билмедим,... („КК- х. е“.).
БАЙБАЙЛАНЫУ байбайлау фейилиниц езлик дэрежеси.
БАЙБАЙЛАСЫУ байбайлау фейилиниц щериклик дэрежеси!
БАЙБАЙЛАТЫУ байбайлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
. БАЙБАЙЛАУ ф. Шаущым шыгарыу, шарбаяшыльщ етиу,
уай-уаб салыу, дауыс шыгарыу. Егинлерин кериуден кемпир
байбайлуп жиберди (Б. Кербабаев).
БАЙБ9ТШЕ ат. Байдыц баласы, байдыц улы, бай. баласы.
Байбэтше такылетте отырган баласына Нуржамал жалт-
жалт парады (К. Султанов). ...бир байбэтше арбасын ток-
татып жокарыда турган Зийбага кез тигип, сол жерден талтайьш
царап тоцтап калды („КК- х. >е“.). Хэзир Оаягы бай б э т ш е -
лер д и ц заманы 'емес гой (Т. Кайыпбергенов). Кайыл болып
куцликке, Байбэтше бир от жаккан („Ер Зийуар").
БАЙБЁЛДАР ат. Казыушы, байлардыц жарлыларды жал-
лап. цазыуга жиберетурын адам, Жийемурат:—апа, мен союз-
лардыц жыйналысына барайын, б угии казыу кэм б а йб е л -
дар ларды тексериу женин де мэселе болатугын еди (К. Ир-
манов). Жэне бир жыйналыста байбелдарларды т<ксе-
риу мэселесинде, ауыл хызметкерлери жыйналыстй аз салынган-
лардыц,... (К. Ирманов).
БАЙБИЙКЕ бэйбише. .
БАЙ-БОЙ т, с, 1. ТацланыУ, хайран цалыу, ренжиу, куйи*
ниу, еканну да балдиреди. „Бай- б ой, бул не деген пул,
168
барлыгы жузликтен гой,“... деп олар шууласып, хайран калып,
кызарып кеткен Шукиржанга карады (А. бекимбетов). 2. Кууа-
ныуды, мацтаныуды билдиред^.'
БАЙРУС кел. Мусэпир, гэрип, бийшара^ бахытсыз. Деп
кемпир камыгып бирден, Ецкилдеди байгус анам (И. Юсу-
пов). Сол куннён баслап ол байгус, Умытты баска емирди
(И. Юсупов). Жыламай байгус не кылсын, Калмактьщ ханы
елтирди,, Алты бирдей баласын („Кырк кыз“).
БАЙДАК ат. Топар. дуркин, шоц, кеп, сансыз. Казакта туу
байдац-байдац, Атам туйе минип жайдак, Дытайга
уран болтан екен (Бердак).
БАЙДАКЛЫ кел. Шубатылган, кетерилген. Бийиктиц ба-
сында карап турса, Калмаклардыц ел бетинен узагыракта бир
тозац керинди, байда^лы шан керинди („Алпамыс").
БАЙДАРКА ат. Ескектиц жэрдеми менен айдалыушы, еки
ямаса терт адамлык^ палубасы жабыц жецил кайыц. Балык
промыселларында кецнен журитип жиберди, байдарка ка-
йыцларды соктырды (К. Ирманов).
БАЙКЕМ ат. Тумсыгы, ушы ташацланган. жез екшели,
Кызыл тукли теримнен тигилген етик, аяк кийим. Ец гайрат-
лы жигитлердин алты ай жазы мененги жургени еки батпан
буудай, уш батпан жууери, терт батпан тары, бир кейлек,
ыштан, бир б а йк е м и етик, бир гене шапаннан артпайды
(Н. Дзукараев).
БАЙКА ц. байцау.
БАЙКАБЫШ кел. Сезгиш, абайлагыш, билгиш. Бирак
куУанганлыктан ба, элле суйиушилигинин сагасы ашылып кеули
елжиреп кетти ме, оныц денесинин б а й к а г ы ш екенлиги
сезилди (0. Хожаниязов). С. Нурымбетовта да сатираныц мэни-
сине тусинетугыняыгы, байцагышлы гы жаксы сезиледи
(Г. Есемуратов).
БАЙКАЛЫУ байцау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАЙКАМАУ ф. Серлемеу. абайламау. Сейтип сизиц келип
калган кызыцызды байцамай калыппан, кеширерсиз!
(А. Бекимбетов). Бийбираба отаудьщ тасасы менен зымп етип
келе калган Мецлимурат мэрени байцамапты, (Н. Бере-
кешов).
БАЙКАМА^ШЫЛЫК ит. Сезбей цалыушылыц* ацламай
цалыушылъщ. Буны дурыс керсетпегени бул байцама$-
шылыц болады („Сов. КК“. г.)
БАЙКАС: байкас етиу ц. байцау.
БАЙКАСЛАУ байкастырыу.
БАЙКАСТЫРЫУ ф. Сер салыу, кез салыу, болжау. Солай
болса тапкан кисиниц алдын-артын байцастырып кере-
169
йик,... (А. Бекимбетов). Кулак салып тынласан, Байцасты-
рып карасац („Алпамыё").
БАЙКАСЫУ ф. Бирин-бири сынау, баацау, сынасыу. Бул
айкасыу устиндё, Кушлерин эбден бай ца с т ы („Кырк кыз“).
БАЙКАЛ ф. 1. Болжау, барлау, ацлау, абайлау, бацлау,
сезиу, балку. Жигитлер оныц киятырганын б а й ц а п , тылым-
ларын еширип таслаган еди (Э. Тэжимуратов). Онын сейлеуге
тартынып турганын байцадым, ейткени, ол кутэ ж ас еди
(О. Айжанов). Кеулин менен байцап сез де, Оз ярЫцды
танып ал (И. Юсупов). 2. Сац болыу, бек болыу, сацланыу,
абайлау, сер салыу. Бул экец^менен тууысцан жок. Б а й ц а !
(Т. Кайыпбергенов). 25 саулык желин козгады, б а йц а, еристе
тууып цалмасын (О. Айжанов). Ол кайтадан Сабыржанныц бас
ушына ийилинкиреп, оган сер салып, байцап карады (А. Бе-
кимбетов).
БАЙКАУСЫЗДА р. Барден, тосыннан, абайсызда. Бай-
цаусызда кап-кара бир нэрсеме деп хуррём ушып кетти
гой (Г. Есемуратова). Палуан бир шетте турып, ексигин басал-
маган— Г уна мен де, б а йц а у с ы з д а н жол бойында айтыи
КОйдым, /билмеппен деп губирленди (О. Айжанов).
БДЙКАУШЫ ат. Сынап цараушы, абайлаушы, бацлаушы.
Кемпир хэмме уакыт барлык нэрсеки б а йц а у иь ы еди
(Б. Кербабаев).
БАЙКАУЫМША р. Балиуимше, сезиуамше, абайлау ымша.--
Рас айтаман, мениц б а й ц а у ы м ш а сениц бар гой, козлё-
рицде ауыр сыр бар, айтыуын зэрур (Т. Кайыпбергенов). Бмрак,
бир . де пискени ауызына туспеди, мениц б а а ц а у ы'м ш а
мийуеуйц ец эуёли уша басы писеди екен,... (О. Айжанов).
БАЙКУС ц. байгус.
БАЙЛАМ ат. 1. }Куумац, тоцтам, тешим, сездац туйини-
By л. мэселе бойынша бригадир кблхозшылар мецен бир бай-
ла м f а келди („Кыз. КК“- г.). 2. Басца салынатугын жаулыц-
тыц (шаршыныц) ец кишкене елшема. Бир б ай лам шар-
шыны белине байлап гарры сыртка шыгып кетти („КК- *• е“-)-
3. Бар топ туаан, бар буума, туйиншак. Х^ммесин бир ба й-
л а м етип бууды (О. Айжанов). 4. 1\ап ямаса капшыцтыц
%эм де ыдыслардыц ауызын байлайтугын ец кайькене жап
ямаса шыжымныц елшема, белеги. ...карыстай б а й л а м
жип табылмады,... („КК- х- е“-)- ?
БАЙЛАМАУ ф. Тацыусыз, шандыусыз, бууыусыз, бос, бай-
лаусыз.—У& кыз, ха Айшагул, сен не питирдиц бузауды айы-
рып б а й л а м а й?\ (Т. Кайыпбергенов). Ер жолында жан кый-
намай, Мойнына зулпын б а й ла м а а (А. Дабылов),.
БАЙЛАНБАУ ф. Туйилмеу, бэнпг болмау, бос, байланбаган.
Улым болса колым байланбас еди, Енди мениц Кызыл
гулим солады („Ер Зийуар").
17Q
БАЙЛАНЫС am. 1. АдамларЭыц, коллективтиц ортас ык-.
даты келисим, еки жацтыц арасындагы беккем царым-цак
нас. Сенин... Гриша менен б а й ла н ыс жасап кеткенлигиц
бир турли етпей коя ма (Э. Шамуратов). ...бул халыклардыц
мэдений б ай ла н ыс партасы бундай болжау жургизи^ге
мумкиншилик береди (К- Максетов). Рети менен оныц устине
Абылдын „карындасы" киргенде, капитан ол кыз бенен кебирек
сейлесип, Сабыржан менен болтан байланысы каккында
сорады (А. Бекимбетов). 2. Сейлесик, келисик. Соннан берли
булардын дослыгы бир-бири менен байланысы узилген
емес (К. Досанов). Сапар менен Оралдын арасындагы б ай ла-
ныстан оныц хабары жок (М. Эбдиреймов). 3. Тийисли,
шэртли, сыбайлас. ...жана нормалар, жана жэмийетлик бай-
ланыс лар , кез караслар колиплеседи (Г. Есемуратов)*
Сонлыктан денедеги ана^ я мынау мушенин функциясынын бу-
зылыуы, усы орайлык нерв системасы менен бас мийиниц бай-
ланысы кэкислениуинен келип шыгатурын бизге жудэ анык
(А. Бекимбетов). 4. Узацта туратугын адамлардыц бир-бири
менен хабарластырыушы, сейлестириуиш мэкемелердиц кон-,
торасы, кецсеси, телефон-телеграф, хат ямаса бирсу арцалы
жасалатусын цатнас. Мэселен, байланыс белими. Бай-
ла н ы с конторасы. — Эуеле байланыс ын узиу керек,
менин аярымныц астында телефон сымлары жатыр,— деди ол
сыбырлап (G. Айжанов). ’ *
БАЙЛАНЫСЛЫ кел. Катнасыты,'бар, себепли, тийкарлы.
Бэри де езице байланыслы (А. Элийев). Эпитет сыяк-
лы керкемлеу кураллары халык турмысына ба йланыслы
алынтан („Мэспатша"). Лекин буныцкэммеси Мийирханга бай-
ланыслы (G. Хожаниязов).
БАЙЛАНЫССЫЗ кел. У йцаспайтусын, уйлеспейГпугын,
цатнаспайтугын, араласпайтугын. Бир-бирине байланыс-
с ы з сорауларды кайталап орнымнан ушып турдым (К. Смаму-
тов). Бизде дерлик ауыл емири менен б а йланыссыз бир
де шыгарма жок (Г. Есемуратов).
БАЙЛАНЫСТЫРЫЛЫУ байланысы^ фейилиниц ерксиз дэ-
режеси.
БАЙЛАНЫСТЫРЫУ байланысы^ фейилиниц ерксиз дэр«-
жеси.
БАЙЛАНЫСТЫРЫ^ШЫ ат. Сейлестириуши, царым-цат-
нас жасастырыушы, мэмлелестириуши, келистириуши, сыбай-
ластырыушы. Олар МТС пенен колхозды байланысты-
р ы у ul ы кушти кызрын мийнет маршын тусиниуге бас лайды
(Г. Есемуратов).
БАЙЛАНЫСЫ^ ф. Араласыу, цатнасыу, царым-цатнасыц
жасау, сейлесиу, кели&имге келиу. Мийнеткеш массасы менен
байланысы^ керек болды (С. Мэжитов). ...автор тарийхый
171
уакыялардыц шебер байланысыуына ериседи (Г. Есе-
маратов). Агитация зэм пропаганда жумысларын практикалык
жумыслар менен байланыстырыу керек (Т. Нажимов).
...бурынгы эдебият пенен зэзирги эдебияттьщ саны тыгыз
б а й л а ныс ц а ны айкын (А. Бекимбетов). Ленинниц рево-
люцией исшецлиги турмыста каншелли тыгыз б а й л а н ы с-
ц а н болса, каракалпак шайырларыньщ косыкларында сондай
етип берилген (Н. Жапаков).
БАЙЛАНЫУ байлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАЙЛАР ц. бай I.
БАЙЛАСТЫРЫУ байлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БАЙЛАСЫУ байлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БАЙЛАТПАУ ф. Услатпау, ерк бермеу, байлауга мумкия-*
шилак бермеу, бир нэрсени бир-бирине жалгастырмау* туйио
тирме$. Келген жауды шыдатпай, Аяк-колын б а й л а тп а -
д ы, Душпаны зеш бир батпады, Алакласып барган екен
(Бердак). Жаман атка жал питсе, Жанына торсык б а й л а т-
пас, Жаман ерге мал питсе, Жанына коцсы кондырмас, Дон-
дырса да тындырмас („КК- х- н“-)-
БАЙЛАТТЫРЫУ байлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАЙЛАТЫУ байлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАЙЛАУ ф. 1. Арцанды, жипти, шыжымды ямаса басца бир
нэрсени бир-бирине жалгастырыу, туйистириу, бант етиу.
Кабактагы жипке узын аркан б ай лап ырашта журип, еки
бала еки жактан тартамыз (А. Бекимбетов). Жарылган басын
сийле менен б ай лады (А. Бекимбетов): Соннан тертеуин
узип экелип, еки екиден мойнын косып жгп пенен шатып б аи-
ла йыц (А. Бекимбетов). 2. Кдндай да бир нэрсесин баска
биреуге сыйлауга бериу, зрурмепиеу ретинде сыйга усыныу\
арнау. Енди байлаулы каршыгамызды баласынын . канжыгасьГна
байладыц (К. Султанов). Бир тыйынсыз Сапардьщ канжы-
гасына б ай лап жибергенимди умыттыц ба катын! (К. Султа-
нов).—Ал, жудэ енди?—деп Кудияр жасауылды ертип, туура ша-
Уып баратыр еди, тогайдьщ ишинен бир атлы шыкты да тазыга
булардан бурын жетип, коянды цанжыгасына б ай лад ы (К. Сул-
танов). Билерсец ышкы дэртин езиц ойлан. Журеги жаралыга
дым кыйын зал, Унатсац ак марлыга тац да б а й л а п , Жу-
ректи езиц емлеп, тек езиц ал (Т. Сейитжанов). 3. Белгили
бир шешим, жуумац. Ерназарды алдаулыкта байладыц,
Айып билмес заслыц натык колдаулы (Бердак)- Б а й л а п
елер сениц журер жольщды, Б а й лад ы уры дёп екй колыц-
ды (А. ©теш). Деп гарры кутэ абайлап, Шаршысына койган
б ай лап Градусникти шешип алып, Кайтып берди жузи
жайнап (И. Юсупов). О Тил байланыу—сейлей алмай цалыу9
унсиз цалыу. Ундемейсиз неше ай лап, К°я бериц тил ди
бай лап (Т. Жумамуратов). Бел байлады— тэуекел етти9
172
тац турды. умтылды. жигерленди. райратланды. рурыжра
минди. Ол мениц менен танысып, екеуимиз жудэ татыу болдык*
комсомоллык сез бергеннен кейин оныц менен турмыс курыуга
бел б а й ла д ы м (А. Бекимбетов). Арадан еки кун еткен
соц Эметтиц езегин ертеген ой бир жагына шыгып, ол Жума-
гулдич уйине барыуга белин байлады (О. Айжанов).
Шофер болдым машин айдап, Сол талапца б е лд и б а й ла п
(LJI. Артык). Уатанымыз гул жайнаган, Халкы ушын бел
б а й л a f а н \ Намыс ушын жан кыйнаган, Досларга дауыс
берейик (Д. Касымов). Жипсиз байлады—Ауыс. рухсат етпеди.
ез еркине жибермеди. Тусим бе, бцым ба, япырмай бала, деп-
иштен ойланып, жипсиз б а и л а у д а (Ш. Артык). Ким-
ниц мацлайындагы жалгыз ешкисин, кимниц сыйырын апарыпу
ийирип жипсиз б а й ла п койыпты (К. Султанов). Козбай-
лады—-алдады. арбады, беккемледи. Соны барып йл да ушын
ис етип жонып, Испандиярдьщ еки кезинен б а й ла п сары
жайга салып атсац,... („КК. х. е“.). Канат байлады—талпыныуТ
умтылыу. Сени суйип жырым ц а на т ба й ла f ан , Кыя-
лызды алып ушып барады'(Т. Сейтжанов). Шадлыгыма щадлык
коскан, Жазган сайын кёулим йошкан, Канат ба й ла п
ерге ушкан. Бул жаслык жырларым саган (Т. Сейтжанов)»
Бахтын байлады—кесент. иркиниш, зыян. Ендиги жагында
сол бийдэулетти кутип б а х т ы цд ы б а й ла м а , езицниц
онаоыцды ойла, балам? (К. Смамутов). Сен журипсец сайран
етип той-тойлап, Пайдасыз кызларга бахтыцды б а й л а п
(А. Дабылов). Вайлама мениц б a f ы м д ы , Ол айт-
каньщ керек емес (Омар). Суу байлады—бегет басыу. сарасын
тыйыу. арызбау. тоцтатыу. Жууырды Гулжан бегетке, Пэтлх
суу б аила у бермеди. (Б. Кзйыпаазаров). Сага байлау—
-шыццан жерин иркиу. тоцтатыу. Мине ол он карыктыц с а-
Fa с ы н байлау Fa киоисти,... (О. Хожаниязов). ...олардыц
жапларыныц с a f а с ын ба й ла п таслап, ац егин, кек ёгин
дегеннен бос калдыратугын еди (А. Бегимов). Бас байладц—
елимге басын тикти. цэуипке. цыйыч ^эдийсеге кениу, цайыл
болыу. Бирак олардыц биразы б а с ы байлау да болды
(К. Султанов). Бас бай лауда ябыга усап, Ойладым:
„енди ^ал нешик болады14 (Ш. Артык). Туу байлады—бай-
раЦты байлады. тикледи. котерди. „Жецис ту уды байла-
д ы. („Кыз. ККи. г.). Басы байланды—цаял цызлардыц биреугс
атастырылып цойылыуы. цараслы болыуы. тийисли болыуы.
Кези байланды—кермей цалыу, царацры тусиу. ымырт жа-
былыу. Ислеген исти кермей к о з и байланды м а?
оныц,—деди Жаббак (Б. Кербабаев). Нерви байланды—нерв сис-
темасындасы цан тамырларыныц тоцтауы. ислемей цалыуы»
Б а й ла н ып ц а л f а н нерв жол тапты, ашылды (А. Бе-
кимбетов).
БАИЛАУЛЫ кел. 1. Туйилген. байланран^ тацыулы, бууыу-
173
лы, шан^ыулы, туйиули. Басындагы б ай л ау л ы бинтти
алып тасламакшы бэлды (А. Бекимбетов). Асангелди уйкысы-
нан оянып караса, касындагы ^аялы менен баласы жок, атларда
жок. Колы б а й ла у лы („КК- х- е“-)- Тамныц кублага каралган
дэруазасыныд алдында еки-уш мал б а й л а у л ы тур (С. Хо-
жаниязов). 2. Сезимли, мыцлы, ацыл-ойы, кекреги берк. Ертен
купдиз журт алдында б а и л аул ы турганша усы бугин тун-
де билегин кесип бериуге кайыл,...' (К. Султанов). Шайырдьщ
б а й л а у л ы ’ бахты ашылды, Жуйриктиц шидери бирден ше-
шилди, Канат жазып, этирапка кесилди. Шайырдьщ булаты
тасты Аббаздьщ (Д. Касымов).
БАЙЛА^ЛЫДУР байлаулы.
БАЙЛАУСЫЗ кел. Байланбасан, байдамай цойсан, бос.
бригадио байлаусыз журген ылакларды айдап келди
(„Кыз. КК“- г-)-
БАЙЛЫДУР байлаулы.
Б АЙ ЛЫК <ИЦ. 1. Материаллыц кэнлердиц жыйынтысы.
Таудан алган халык б а й л ы f ын, Элле ким лер алар .тартып
(И. Юсупов). Тууган жерим Акса-Дэрбент деген жай, Жери-
миздин б а й л ы f ы мол карагай („Мэспатша"). Тарийхта Жай-
хун деген агыц бар, Байлыцтыц кэнисен турли затыц
бар (С. Нурымбетов). 2. Мапгериаллыц муликлердиц, малдыц,
дэулет, ацшаныц, дунъяныц молшылыры.—Б а й л ы ц пенен
дуньяны салма арага (К. Султанов). Канша б а й л ы ц , канша
алтын, жер, суу ^эм ёсапсыз малдын (И. Юсупов). Доллар
жанлы зукимети, Б а й л ыц излеп болган себил (И. Юсупов).
3. Бахыт, денсаулыц, цууаныш. Адамга баринен тирилик кым-
бат,- Аскан б а й лыц — жасап дуньяда турмак (Т. Эбдираман).
Кун-кун ескен, кокке тийген лек-лек б а й л ыц таскын емир
(Т. Эбдираман), Кол-аягы матауда, Уллы б ай л ыц деп сауда
(Бердак). Тил жетпес айтыуга барин, Элуан б ай лыц жыр
кыларым (И. Юсупов).
БАЙПАК сьт. К,ой жунинен исленген аяц кийим. Бираздан
кейин Айдананьщ б а й п a f ы н , уст кийимлерин Хэм Несибе-
угиге етик алып келди (О. Хожаниязов).
БАЙПАНЛАУ' ф. Осте, ацырын, жай, шайцалып, тецсе-
лип, ырсалып журиу, жай басып журиу, аясы ацсацлаццырап,
сылтып журиу. Б айпацлап шыкты ортага, Сол у аклары
Аллаяр („Кырк кыз“).
БАЙРАК I. ат. )Карысца тигилген сыйлыц.—^ бэрекелла •
бугинги байрац сеники (Н. Дэукараев). Басып озып гул
беремен байрацца, Ал мен уштым сен изимнен кууала!
(И. Юсупов). Илгериде байрацца уш метр аксуп тауар
алдым, бул да соннан, тарыкпа, табылар еле де деп Мийирхан
кестели орамалды балдагымныц устине жайып мени тургелтип
отыргызды (0. Хожаниязов). ОБэйги байрац—-жарысца цо-
174
йылган зат, рж. Ол тек усы атты шауып биринши бэйги
байрацты алыуына рана кызыгатугын еди (Ж. Аймур-
заев). Жети жылга ат жиберип Мойнагым, КутльГболсын бэй-
ги а л f ан байрарыц (К. Султанов). Бацсы байрац—
бацсыларга берилетугын сыйлыц. Бацсыларга б а й р а ц
берди, Жаксыларды жаман керди (Кунхожа) Муше байрак-
елей; ойынында озып келгенлерге берилетугын мал. Муше
байрац бермеди, Еки айналып келди, Мун да да муше бер-
меди, уш айланып келеди („Алпамыс*). Жары байрак—
тугын сыйлыцтыц яры'цы, жа^тысы. Абыройы сизики жары
байрац бизики, Пош^а-пош деп зангар кол, Ат жетекяой
береди („Коблан"). Байрацка тагиу—арнау,жоллау,багышлау.
Мен бас-ымды Нигарханныц жолына байрацца та кк е к~
м е н (К. Султанов).
БАЙРАК П ат. Туу, жалау. ... поэзия езинин салмары зри
сапасы менен совет адамы Уатан байрагын тиккен кссмес
бийиклигине кетерилиуи керек (Г. Есемуратов). Кэшпели б a i -
р а ц коз житирим жерден жалындай лаулап кезге гуседч
(И. Юсупов). Коммунизм байрагын кондей жайнатамыз
(О. Хожаниязов), Жауды жексей етип унтап ’эрм * Берлинг-э
тикти байрац (Ж. Аймурзаев). Жер жузинде кэтерилснп
желбиреп, Канат жайып уллы Ленин байрагы (Д. Касы-
мов). О Женшшес байрак—кушли, царыулы. Озлерин керсеткен
гайраткерлер бар, /К ецилмес бай р а г ы н кетерген алга
(С. Нурымбетов). Кызыл байрак—цызыл гезлемеден исленген
байрац, жалау, туу. Мектеп устинде цызыл б ай р а ц жар-
кырап жайнап тур (Ж. Аймурзаев).
БАЙРАКЛАНЫУ ф. Алданы цатарда болып сыйлыцланыу,
байрац алыу, байрац алыуга миясар болыу. Егер бурын адам-
лар мени „Ергаш“ деп атап келген болса, эне усы „ба йрац-
ла н ыу д а н“ соц „Ергаш кетик“ деп атайтугын болып кал-
ды (С. Айний).
БАЙРАКЛА^ ф.*> }Кацсы ислеушиадамларды сыйлыцлау,
алдыцгы цатардагыларга жацсы затлар менен ямаса ацша-
лай сыйлыц бериу, сауга бериу. Колхозшыларды ^эр турли Зат-
лар менен б а йр а ц л ад ы (*Кыз. ККи- г.).
БАЙРАКСЫЗ кел. Сыйлыцсыз, саугасыз, куры, босца. Кьш
шелде ушеуи б а й р а ц с ы з атлар шабысты („Кырк кыз“).
БАЙРАМ ат. Белгили бир тарийхый уацыяга байланыслы
белгиленген мереке купи, той-тамаига болатугын мерекегмц
кунлерш Сол куни калмактын б а йр а м куни екен („Мэспат-
ша“). Уллы б а йр а м той кылып, Халыкты кылды абадан
(„Кырк кыз“). Салтанатлы байрамларда емес тек, Бизлер.
доспыз, дослык уллы бизлерде (Б. Кайыпназаров). Жырау той-
ларда,. байрамларда кеп адамлык жыйынларда гана ай-
тады (Н. Дэукараев).
175
БАЙРАМЛА^ ф. Белгили'бир уллы кунлерди салтаяатлъ..
турде мерекелеу, ойиау, уацты хошлыц етип сайранлап ,жу-
,риу. Б а й р а м л а й д ы Уллы Авган, Хиндистан. Социаллык
еллер болды гулистан (Д. Касымов >. Колоунаньщ басында шал-
кып, Берер искер гаррьГ пахтакеш, Табыс тауып к^ммеден
артык, Б а й р а м'л а р ол. усылай ^эр сапар (Т. Сейтжанов)..
БАЙСЫЗ 'кел. Куйеусиз, ерсиз, жуптысыз, ери жоц, басы
ашыц, жесир, тул, байы жоц, басы бос, куйеуи жоц* Отызга
жанр келген келиншектиц бир жылдан берли байсыз журе
бериуи кулак еситпеген гуна екенин айта келип, тезирек тенин
табыулы апама нэсият етти (К. Смамутов). Куйеуи болмаган сон
ба ftс ы з баланы тууып цойтсин, ш.ектирип таслатыпты (©. Ай-
жанов). Себеби мениц ауылы-мда- бир де жас ^аялдын б а й-
сыз жасап, баска жаслардыц да ^арам журиуине себепши бо-
лыуын кэлемеймен (С. ^Айний).
БАЙСЫМАК кел. Сэл дуньялы боЛып жаца байыццырап
киятырган, байга жацын, бай пгацлет *и адамлар. [(алада
турган байсымац адамларга кешпе^ и .туркмеялер карсы
болды (К. Ирманов).
БАЙСЫНЫУ ф. Барсыныу, мэлсыныу, кепсиниу. Кемпир
ананы-мынаяы. айтып Жаббакларга байсынды (Б. Кербабаев).
БАЙСЫРАУ §6. Турмысца шыгыуды цэлеу, ерге шыгыуды
эрман etnuy-t байга тийиуди цэлеу, кусеу. —Егер б айс ы р а-
с 'а м „Кабасан’ ашамайльГ-дан да адам табылар (К. Султанов).
Шыйыкназардын мае катынлары да б а й с ы р а п, санларына
шаппатлап отыр (Н.-Бэрекешов).—Шацарагымды жогалтпайман,
б а й с ыр tin отырганым жок, жалгыз кызымды асырай аламан,—
деди Гулзийра кенбеди (Н. Дэуцараев). Курты аккан Журынды .
алып келгенше, Б айсырасац маган тийсец болмай ма
(Лыок кыз“). . '
БАИТАЛ ат. Еки-уш жастагы ургашы жас жылцы. Минип
келгеним кисиниц байталы еди,... (К. Ирманов). Айтсацыз.
жаман созди анлаусыздан, Айтыцыз б а й т а л бар ма аттан w
озган (Эжинияз). Хор кайсыцыз минип апсыз бир б а й т а л,
Х-аулыгып, ^аплыцпа кушинди кайтар (Бердак).
БАЙТАЛДАЙ кел. Байталга усаган, цусаган, мегзес, уц-
сас, тацлатлщ сыяцлы, при, езиндей, man ези. Катын алсац
нардай. бала тууар жардай, Катын б айта лд ай, бала тууар
<иайчтандай, Бир жерге жумсасац, кайтып келер, айтар сезин ай-.
талмай („КК- х. н“.). Торы атка карасан, зэлел еткен ^эттершинин
байталындай болып турады („Коблан").'
БАЙТЕРЕК ат\ Турпаты улкен, узын бойлы, жапырагы
цалыц, цойыу келецкели терек. Саялы нэруан б а й т е р е к,
Ауылдан кублада ерек („Мэспагша"). Олар алдымызга тусип жур-
месе есиктиц алдындагы еки байте ректиц биреуин туби-
нен шауып жок етип, биреуин геллеклеп шырпып келин,.. .—деп
176
шСЫрады,... („КК. х. ett.). Ол б а йт е р е к устйнен вскён
<>лпен самал менен желбиреп тур (А. Бекимбетов).
БАЙШЫЛ кел. Байды жацлаушы, байдыц тэрепдары, бай-
ды цоргау ты.'сезин сейлеушй, жырын жырла^шй ба й-
.// ы л адам еди (С. Айний).
БАЙШЫНАР ат. Калыц жапырацлы, цойыу саялы, колец-
кели, таулы жерде есетугын узын ац терек. Байшубарды
1 а й т ы н а р f а байлап, торге терт катлап тесекти салып, ...
„Алпамыс").
БАЙЫР ат. Орын, мэкан, жай, цоныс. Кел бойына б а йыр
угип тураклы, Мен кетермен арман менен жырацлы, Камыс орып»
злтау-жетеу орацлы, Терис тебе, Узын цайыр жайлауым (Кун-
хожа). ©зинйц б а й ыр малындай, К0ЛДа догмыт цулындай кы-
лып жуз миллионнан кеп жарлыны бйр неше7 гене мыцнан ку-
ралган байлар белисип алЫпты,... (С. Мэжигов).
БАЙЫРАК кел. }Карлыларра цараганда мал-мулки, дунья
малы кебирек, байга жетерабарац, байга тамалас адам, та-
ларац бай. ... б.ай дегенде мен ауылдыц б а йыр .a f ы шыгар-
ман, журттан бай емеспен, .. , (К1 Ирманов).
, БАЙЫТТЫРЫУ байыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАЙЫТЫУ байыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАЙЫУ ф. 1. Мулки, дунъясы кобейиу, молайыу, цатла-
ныу, цургынланыу. Усылай етип кемпир кем-кем байыйды,
(„КК- х. е“.). Шийдиц тубин кайыган, Есап*пенен байыган
(КК- х. к.). Мийнет етип, кушимизди басца биреулердин б а -
й ы у ы ушын жумсаймыз (К- Ирманов). 2. Кеп егисликтиц еги-
лип болыуы, егистиц татамланыуы, егистиц бир туриниц
егилип болыуы. Быйылгы егисте б а й ыд ы (Ж. Аймурзаев).
3. Билимниц, илимниц ра^ажланыуы, есиуи, ерлеуи.' Дослыц, ,
бирлик аркалы мэденияты менен адебияты керкейип б а й ы п
отырады (К- Айымбетов). ... сын кетерерлик 10 поэма, 10 драма-
лыц шыгарма, прозаларды жазып адебиятымызды б а й,ы т nl ы
(Г. Есемуратов). Хэр бир миллет ез спецификациясына ийе, бул
езгешеликлер ^ар бир халыктыц жер жузилик, мэденият гэзиЗ-
несине цосатугын, оны толыктыра1угын хэм б а й ы т а т у р ы н
улес болып есапланады (Б. Исмайлов). О Шала байыу—пайдалы
зат алыу, бир олжара гезлесиу, бир пайда тусириу, т'ысцары-
дан кирис бэлыу, пайда кериу. „Жарлыньщ бир тойганы тала
б а йы раны* деген, ... („Мэспатша"). Егер буныц бэри телекке
туссе, рнда т ала б а йы п цалармыз (О. Хожаниязов). —Ал
бала, енди сен ш а лаба йыйтурын болдыц ау,—деп тац-
ланды (0. Хожаниязов).
БАЙЫУЛЫ ат. Кебинесе гене тамга уйир болып уялайтурын
кишкене цуслардыц бир тури, бир нэрседен сезикленсе ямаса
биреуди керсе шыцылыцлап кетерилип-басылып отыратугын
жабайы цУс. ХЭР жер-^эр жерден шырылдаган бузаубастьщ,
1W
жылкышы менен' ба й ьИ л ы н.ы ц, анда-Санда меииреген мал
дауыслары еситиледи (6. Хожаниязов). Кдшан кореец усы табыт-
тыц устинде б а й ы у л ы отырранын керемен (К- Досанов). ...
адам толган тамларды байыулы уялаган мэканларга айнал-
дырмады ма,—деди (А. Бегимов).
БАЙЫ^ЛЫДАЙ кел. Байыулыга мегзес, усас* уцсас, man
ези, дэл,дэл ези.—Б а йыу лид ай шыцылыцлай берме, ^эз’ир
беремен (А. Бекимбетов). Б а й и у л ид а й муддасыл гоне там-
да отырып билмейтугын бэлец жоц (А. Бекимбетов).
БАЙЫУШЫЛЫК ат. Байыудыц жолына тусиушилик, цы-
зыгыушылыц, умтылыушылыц. Булда б а и ыу ш ы л ы цтыц
изине тусти,... (Б. Кербабаев).
БАК ат. Суу, май ямаса басца да суйыц затлар цуятукын
темир ыдыс. Кэне, анау шелекти алып, жокарыдагы банке
шык (С. Салиев).
БАКАЛЕЯ ат. Кант, кофе, ун, чай, гурши, цацланган $гр
турли ишип-жейтугын тамац, азыц жэне усы азыц-ауцатлар
менен сауда цы,лыушы дукан (магазин). Бакалея затларын
кебейтиу керек екенлйгин корсетип отти,... („Сов. к к.“ г.),
V БАКЛАЖАН ат. Улкенлиги цыярдай болып нелетуч ын кек-
шил цоцыр тусли баниа овощъларыныц бйр тури. Бакла-
жанная таярланылган аукатты экелип койды (0., Айжанов).
БАКТЕРИОЛОГ ат. Бактериология бойынша цэниге. Ууз-
зир бизде бактерио л о г л ар жок (Кыз. КК. г.).
БАКТЕРИОЛОГИЯ аш. Бактериялар тууралы илим. Бик?
териология тарауы кем рауажланган („Кыз. КК-“ г.).
БАКТЕРИЯ ат. Кезге керинбейтусып, тек гана микроскоп
арцалы гана кэринётурын жудэ майда , организм; микроб.
Олардьщ талшыгын гриб'^эм бактерия кеселликлери .менен
зыянланыудан аман саклайды. (А. ДЖальменов, П. Ti Карпов).
БАК 1 К- бар.
БАК И К- бахыт.
БАКА ц. чурбака.
БАКАДАЙ ц. курбакадай
БАКАЙ ат. Аяцтыц бар белеги, тобык пенен дизениц ара^
лыеы, бацай жилик. Кара талдай майысып, Б а ц а й и д а ка-
йысып, Басы жёрге тййгенде, Зордан езин алады (пКоблан“). Бел-
де^ликке миндирди, Ауырлыгы соншелли, Алпамыстай батырды,
Б а ц а йд а н .жерге кемдирди („Алпамыс").—Бул жолларга бйр-
ге келген какайым, Ауырып тур таслар . каккан б ац ай ы м
(.Кырк кыз“).
БАКАЙ ШЫК ат. Бацай, белекшелериниц саусакларыны.ц
бууынга. белинген кишкене су Пеклера. Казанда кеп бацай-
ш ыц булкилдеп кайнаулы тур (К. Аралбаев).
БАКАЛАК ат. Дигирманныц устицги белегин кетерип ту-
ры^ ушын ортасындалы тесинке орналастырылатуfuh цатты
ерманы цуррац жыцгылдан исленген зат. Ал дигирман тарт-
(178
канда вацаларын тусиремен (Ж. Аймурзаев). Б а ц а л а-
f ы майысты, Ат шапцан дагдьщ пэстине („Алпамыс*). Кабыргасы
кайысып, Б а ца л a f ы майысып, жарылып тек те елмеди
(„Кырк цыза). ©миринде таслаган б а ц а л а ц мацлайына тийме-
ген жарлыга ол жорга ылайыц емес (К. Ирманов).
БАКАЛАКЛАНЫУ ф. Кара уйдиц узигиниц теменги шика,
бе тине %эр жерге кийиздиц устине цызыл шыттан наеыслап
тигилип жабыстырылатурын кийиз. .. . алты канат^а^а-
лацланран ак орда (К. Султанов).
БАКАН ат. 1. Кара уй менен ац отаудыц туцлигин, узи-
гин, жабыуын ашып жабатурын х.эм де кетерип сальсу ушын
цолланыушы ушы аша узын жицишке араш. Б а ц а н курды ак
отауга, Етпеди к^м артык гауга, Салды жууен асылы^га, Хэмме-
син тацлаган екен (Бердак). Балалар-б а ц ан керер кэдемизди
бер (Н. Дэукараев). Б ац а н д ы олар кемеди, Б а ц а н f а жу-
уен кереди (Бердак). 2. Бир нэрсени кетериу ушын ямаса ти-
реп цойыу ушын цолланылатурын ушы ашалы жууан араш.
Ортадагы тамныц пэтигине беккемленген б а ц а н н ы ц ушы
жууаздын кец шукырында гунжини езип, майын шыгарып (Б. Бёк-
ниязова).
БАКАНДАЙ кел. 1. Улкенликти, ириликти, геуделикти,
нэ-цэнликти билдиреди. Ол биринши жыл тал шыбыктай, екин-
ши жыл таяктай, ушинши жылы б а ц анд ай болып жетисти
(К- Досанов). 2. Бацанра усас, мегзес, сыяцлы, сондай, ези,
man ези дегенди де билдиреди. Есик алдында б ац а нд а й ка-
тып турган еки часовой кирген менен шыкканнан кезин айыр-
майды (К. Досанов).
БАКАНЛАУ ф. 1. Бацан арашы менен урыу, сабау, цууыу.
Yi^артынан мал келсе бацанлама келиншек („КК. х. к*.).
2. Бир нэрсени бацан менен кетериу тиреу. Шертектеги агаш-.
, лардыц кайыскан жерлериц бацанлап койды (С. Мэжитов).
БАКАНША ат. Бацанныц кишкене тури. ... Айкастырылып
койылган кайык бацаншасы менен коршалган (К. Доса-
? нов). .
БАКАНШАК ат. Сууда жасайтусын жанлы-жаныуардыц*
. суу огиз деп аталатусын жанликтиц устиндеги. арцасында-
ры децгелек, иши цууыс суйеги. сыртцы кеби, бул бурын кел бо-
лып, соц цумлыцца айналган жерде цумныц арасында; тециз-
диц, келдиц дегерегинде, ернегинде, таулы жерлёрде де кеп
ушырасады. Сизлерди ойлап *журдим мен де, пБацаншац* •
алып кайттым таудан (И. Юсупов). Бул тециздиц бацаншац-
лары, Бэри жаксы кезге раушан (Ш. Мэмбетмуратов).
БАКАНШАКТАЙ кел. Бацаншацца усасан, бацаншац сыяц-
лы, бацаншац тэризли. Кези бацаншацтай, онбир, онекм
жастагы кара бала алыста катар етип турган генейлерди колый-
/ дары сака менен баудай тусирип тур еди. (К. Султанов). Маман-
га, оныц езине сай ат косшысына, кызганыш кезлёри менен ка-
17»
pan турган бийлерди керип хан бацаншацтай алаканын
шот манлайына сая кылып, касындагы Полат жасауылдан сора-
ды (Т. Кайыпбергенов).
БАКАТОСКЫН ат. Келлерде, цалдыц сууларда, изей суу-
ларда майда жицишке тамыр сыяцлы шоц болып есетугын,
жасыл рецли есимлик. Усындаи шамал ескен куни б а ц а~
тосцынлар келдиц жийегине толып жататугын еди (О. Ай-
жанов). Жасыл бацатосцын торлады устин, Сайызлап, ты-
нысы тарыла тусти (И. Юсупов),
БАКАТУЙМЕ ат. Устиндеги бетинде цаслары бар, форма-
сы цурбацага у сап келетугын туймениц бир тури, бул %аял->
цызлардыц кейлегиниц кекирек белимине тагылады. Кейлеги-
ниц кекирегинде б ац ату й м е тагылып тур,. .. (К- Арал-
баев).
БАК-ДЭУЛЕТ ц. баг-дэулет. •
БАККАЛ ат. Майда-шуйде сатыушы. Жигиттин керки са-
калды, Каланыц керки баццалды („КК. х. ц*.). Жигит-азанда'
турып каладагы бир б а ц ц а л f а барып мактанады („КК. х. е*. h
Чай, кант саткан б а ц ц а л лар, Кырмызы шалы уйиргеп
(Ер Зийуар).
БАККАН ф. багыу.
БАККУМАР кел. Хэмелпараз, атаццумар. Ол эуелден-ак
б а ц ц у мар болыуга кэуес еди, ... (К. Аралбаев).
БАККУМАРЛЫК пт. Хэмелпаразлыц, атаццумарлыц. .. .
тозып, шубырып, булинип келген елин миллетшилик, б а ц ц у-
м а р л ы ц нэзери менен болсада ез миллетиц талаттырмайык
деген каоакалпак батырлары болган (К- Ирманов).
БАККЫ кел. Белгилй орынга байланкан, от-жем берил
тэрбияланган, багыл/ан, царауыл.^анран, бул кебинесе жьи-
цыларга тэн нэрсе. Б ацц ы керген бедеулер, Женип шык-
ты жыйынды („Кырк кыз*). Б а ц ц ы д а турган еки ат жатырка-
гандай кайшьг кулагын тикирейтти (К. Султанов). Б а цц ыд а а
шыгарып, Уйшинлерин сайлап, Полаттан суулык шайнатып, 6р
кояндай ойнатып. Достын алдына салып, Алпамыс калмактыц
тойына келди („Алпамыс*).
БАККЫЗЫУ багыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАККЫШ кел. 1. Кпраура, царауыллауга шебер, уста, ца^
йым, маман, билгиш. 2. Бир нэрсеге царайтугын, царауыллай-
тунян. Сол куннен баслап бурынгы патшаны падашы етип, пат-
шаньщ уэзирлерин шопан етип кой бацц ыш етеди („КК- х- с*.).
БАКЛАНЫУ ц, баклау.
БАКЛАСТЫРЫУ ц. баклау.
БАКЛАУ ф. Барлау, сына^, тексери.^, бар "ап кериу. сынап
кериу, тексерип кериу. гасагалау, кадагалап барыу, кериу.
Оныц барлык дорэкетин сырттан б а ц л а п. анлап журген бала
эстен артынан билдирмей барып кусты бас салып }слап. алады
180
(„КК- х. е\). Xajfa райын б ац лап, шаманы анлап отыряды,...
(Г. Есемуратов). Сезлеримди отыр б а ц л а п, Душпанлар жур
уйди жаклап, Конацларын аштан каклап. Жеуге. ас таппаган.
екен (Бердак).
БАКДАУШЫ ат. Барлаушы, сынаушы, тексериуиш, цада-
тлауты, барластырыушы. Оразалы патша журтына барып, ка-
ласына Айпаршаны айдап жиберип, соцынан бацлаушы кой-
ды („Мэспатша").
БАКНА: бакна етиу ф. Караслы етиу, айтцанын журги-
зиу, изине ертиу, айтцанын ислетиу, болдыртыу. Ол елдин
ишинен базыбиреулерин езине б ацна етип, елге угит жу-
ритеди (К. Ирманов). '
БАНДАУ ф. Карамау, кутпеу, тэрбияламау, царауылла-
мау. Коркак жигит жигитпе, Елин жаудан бацпаган („Ер
Ьийуар“). Ата кэсибинде мал бацпаи, Я елден бир агатаппай
(А. Дабылов).
БАКСЫ ат. Бишкеке отырыспаларда, улкен тойларда,
халыц арасында кеп жыйынларда, радиода цэм телевидение-
де дуутар менен цосыц айтыушы. Халык ишинде косык айтыу-
шылардын екинши тури б а ц с ы лар (К. Айымбетов). Сазла
б а ц с ы дуутарынды, Жети асырым намасына (И. Юсупов). Он
жамбастан конды бацсы, Оцгерилди дуутар алга, Кос шарха-
на тилге келип, Бир бийлигин берди колга (И. Юсупов). ,
БАКСЫ-ЖЫРАУ ат. Улкен тойларда дуутар менен цосьи.
аитатугын адамды .бацсы цэм цобыз бенен жыр лайту гын
адамды жырау деп атайды, бу лар екеуи бир тойда да айгшл
береди. Кыр дегерек айналып отырган хордыц ортасына бацсы-
ж ы р а у л ау, д а келди („Кыз. КК“. г.).
БАКСЫЛЫК Ц- баксышылык.
БАКСЫШЫЛЫК ат. Той-мерекелерде дуутар менен цосык
айтыушылыц, кэсипшилик. Сонлыктан б ац с ы ш ы л ыц ул
ларына емес, кызларына кешеди дейди (Бердак).
БАК-ТАЛАЙ ^..бахыг з;эм талай. j
БАК-ТАЛАС кел. Куншиллик, бирин-бири кере алмаушы-
лыц, куншил, цызганшац. Байдын катынлары бир-бирине б а ц-
тЪ лас болып емир суре берди („КК- X. Еа.).
БАКТАЛАСТЫРЫУ к,, бакталасыу,
БАКТАЛАСЫУ ф. 1. Басца бирсу менен жарысыу, сол
адамдаи бо даман деп талапланыу, тырысыу, ^эрекет етиу.
Мына дэскени мына муликти маган коп керип, б а ц та лас ы п
журген мына гедейдиц кызынын артыкмашылыгы не? (К. Сул-
• танов). 2. Кере алмау, цызганыу. Усы менен бирге помещиклер
арасында ала-ауызлык, б ацт а лас ыу, бирин-бйри кунлеу-
шилик тууды („Кыз. муг.“ ж.). • .
БАКТАШЫ ат. Бир нэрсени ямаса затца царайтугын, ба-
гатурын, кутетурын киси. Катыны балыгын каклайды д^зга,
181
Тапсырып уйлерин б ац та шы кызга, КорыкпаСтан мййёдй бйр
ели музга, Соныцдай жигитлер Муйтенде барды (Бердак).
БАКТИЯР am. 1. Биреуге цойылган меншикли ат. Сапарбай
жаца тууылган улыныц атын Бахтияр койды (Сов. КК- г.).
2. к. бахытлы.
БАКТЫ ц. бахыт.
БАКТЫКАРА /£. бахытсыз,
БАКТЫРЫУ багыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАКША lam. 1. %эр цыйлы овощлар егилген жер, майданша
Хэм уй алдындагы турли овощьлар егилген орынданя егинлер.
Кишкентай бацшаныц иши турли мийуе агашлары менен
толган (А. Бекимбетов), Кектиц аццыган жупар иййси гул б ац-
шадан аскандай конактыц танауына тэсир егти (А. Бекимбе-
тов). Жорга журмел, тулпар киби жуйриклер, Адамзатка шад
болганда кереклер, Багы-^эрем, бацша цэм де тереклер,
Кезлериме тенге л шелли керинди (Бердак). 2. А^ыс. (Эмир ти-
ришиликтиц цууанышы, уацты хошы, салтанаты. Рахмет са-
ган шырагым, Б а ц ш а д а н гуллер тергейсен (КнрК кыз). Акы-
рын аралайык деди Айжамал, эне б ац ша, бизлерден емес ка-
шык (Ж. Аймурзаев). Булбулим сайра-сайра; Б а ц ш а д а саз
жанласын (И. Юсупов).
БАКША II ат. Уш жастан жети жас арасындагы бала-
ларды тэрбиялайтугын орын, жай. — Апа,—деди Атамурат
Орынбекти кийиндйрип болып,—Орынбекти б а.к шага жене-
кей озим алып барайын (Т. Кайыпбергенов). ... бацшаныц
жумысын женге салды (Г. Есемуратов). Бала бацша мектеп,
Клуб орайы. Болды ауылда мэденият орайы (И. Юсупов).
БАКШЫЙЫУ ф. Кези уясынан шыгып аларып кетиу.
БАКШЫЛЫК ат. Егилип турган жер, орын, майдан, баг-
дыц есип турган жери.
БАКЫЛ кел. Сыцмар, цызраншац, сутхор, цытымыр, аш-
кез, сарац, цатты, бу рис. Кай жерде цытымыр ашкез, сутхор
ишпей-жемей дунья-мал жыйнайтугын б а ц ы л байлардьщ, ...
(А. Бекимбетов). Мен кимлерге едим б а ц ы л, Акыллыныц же-
тер акылы (Бердак). Жаксылардан акыл алсан, Ол акылды б а-
ц ы л алсан (бтеш).
БАКЫЛДАСЫ^ бакылдау фейилинин шериклик ядэрежеси.
БАКЫЛДАУ ф. Курбацалардыц ез-ара да^ыс шыгарып ба-
пырысыуы, уарцылдасыуы. Бир тэрептен курбацалар б а ц ы л-
д а й д ы, екинши жактан цызыл аяцлардын Иьыцкылдаган дауы-
сы еситилди (©. Айжанов). Мазамды жудэ алдыц рой, Курбаца-
дай б ац ы лд ап, Мийимди де катырдыц, Экемдей болып. шан-
цылдап (Бердак).
БАКЫР I am. 1. Мыс. жез. Барлык жерден бацыр шыга
бермейди (К. Оразов). 2. ген, с. }Кай металлдан исленген (бир
тийиннан бес тийинга дейин) монета, ацша. . . ..бир косыуыс
^бац ырд ы узатты (КК. X. Е.). 3. диал. Кацылтыр темирден
132
исленген шелек. Шеллегени соншелли, келиуден бакырдагы
су уды занк койды (Кыз. муг. ж.).
БАКЫР II. ф. 1. Катты цышцырыу, дауыслау. Бир гезде
Сералы Жадигер агалап б а ц ы р ы п киятыр (Г, Изимбетов).
Николай Найданов А! де, б а ц ы р (А. Бекимбетов) 2. Урысыу,
кейку, бацырыу. Балаларынныц ислеген бул ислерине кейи,
урыс, б ац ы р, тартип»бер,—деди ол кемпирге (0. Айжанов).
БАКЫРАЙБАН кел. Бежирейген, патлыйран, бадырайкан.
Басым таз, кезим бацырай к ан кара бала едим (Ж. Аймур-
заев).
БАКЫРАЙТЫУ бацырайыу фейилиниц ериксиз дарежеси.
БАКЬ1РАЙЫСЫУ бакырайыу фейилиниц шериклик дарежеси.
БАКБ1РАИЫУ ф. Бежирейиу, тесирейиу, кезди улкен етип
ашып царау. Кемпирдиц кози б ац ы р ай ы п, колындагы кеп-
шигин торс еткизип, жерге таслады (К. Султанов/. Кацпанга тус-
кен кояндай кара козим б а ц ыр ай ып, ишимнен шыр-пырым*
шыкса да сыртымнан сыр алдырмай отыра беремен (Ж. Аймур-
заев).
. БАКЫРАУЫК кел. 1. Кеп бацыратугын адам, биймаза..
тентек. Хожайын жуда б ац ы р а у ы ц адам (Айбек). 2. Тын-
бастан кеп бацыратугын ^айуанат, мал кебинесе туйе. Fap-
ры туйе бац ыpay ыц болады (КК. X. Н.).
БАКЫРАШ ат. Металлдан исленген цара цуманныц цац-
пасы, ©зимам орынсыз конганбыз ба, тау бизге самал жибер-
мей, б ацы р а ш ц а салгандай куяшка тутады (Т. Кайыпбёрге-
нов).
БАКЫРМАУ ф. 1. Кышцырмау, цыйгырмау. Мениц изимнен
б а ц ы р м а ц л a р\—п$п кетип калады (С. Салийев). 2. Кейи-
меу, урыспау, жэнжел етпеу. Сизин кийеуициз кута тыныш
адам, ол б а цы р м ас (А. Бекимбетов). Кеселге бацырмац'
Дён! —деди Тишин (А. Бекимбетов).
БАКЫРТЫУ бакырыу фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАКЫРЫС ат. Шауцым, жэнжел, кейис, урыс. Залдыц
ишинде гауырлы, бацырыслар басланды (Н. Островский).
Ал сабакларын билмейтугынлар ба ц ы р ы с ц а дауыс*косып
тек ыцылдап отыр (Э. Шамуратов).
БАКЫРЫСЫ^ ф. 1. Жэнжеллесиу, урысыу, мэлеллесиу, ке-
йисиу. Буны колга тусириуге екеуи ^ийле рйласып, тап сол уй-
диц есигиниц алдында, б а ц ы р ы с ы п, бокласып журип кыран
кески болып екеуи тобелеседи (С. Мажитов). 24 Шауцымласыу,
цатты дауыс шыгарыу. Бизлер молланьщ тезирек кеткенин
тилеп, етирикке кез абай етип катты бацырысып окыдык
(Э. Шамуратов).—Ата, бизлерге газета, хат акелип тур!—деп
изинен бацырысып калды (Т. Кайыпбергенов).
БАКЫРЫУ ф. Катты цыйгырыу, дауыс шыгарыу. Бекман
б а ц ы р ы у ы менен оларга барып жетти (Б. Бекниязова). Ба-
183*
ланын шыр-пыры шырып бацырып жылады (Д. Бекимбетов).
Молла ерксиз б ац ы р ы п жйберди (Ж. Аймурзаев). Цэруаза-
ныц алдында саз дауыс пенен бацырды (Кырк кыз). Гейбир
шайыр колга кэлем алганда, „Сулыулык* деп бацырады
салраннан (И. Юсупов).
БАКЫТ бахыт.
БАКЫТЛЫ ц. бахытлы.
БАКЫТСЫЗ ц. бахытсыз.
БАКЫТСЫЗЛЫК ц. бакытсызлык.
БАКЫШ ц. цара?.
БАКЫЯ ф.Карау, царауыллау, бацлау, кез салыу, нэзе^
.салыу, бир нэрсеге кеуил жиберип бац лап журиу, нэзерин ау-
дарыу, Бэйит, бэйит б а ц ы я, Басында макпал такыя, Бизлер
бэйит айтканда, Дызлар касын какыя (КК- X. К-)*
БАЛ I ц. пал.
БАЛ II ат. Белгили б,ир байрам кунлеринде уйымластыры-
латурын ямаса айырым адамлардыц салтанатлы турде ис-
лейтусын улкен оиын зауыц кешеси, тойы. ... бизлер зрр'
купи кеште балка катнасатугын едик,.. (М. Ю. Лермонтов).
БАЛА ат. 1. Улкейип ержетпеген, бдйжетпеген, нэресте
фепе, жас бебек, ул цыз (ул бала, ер бала, цыз бала). Колын-
дагы емизиули б а л а с ы н капталына жаткызды (Н. Дэукараев).
Суу экелиу, от жагыу; б а л а жубатыу (Н. Борекешов).—Бир-
ден оянып, жас б а л а нэрсе, мени керди де, ^аплыгып кетти
(Т. Кайыпбергенов). 2. Эулад, тукым, урпац: Атадан ба лара
«бахыт мийрас болып цалатугын баягы заман емес (К. Султанов).
. ..соцынан аз-азлап окну китаплары шыгарылып, мийнёткеш
каракалпак б а ла л а р ы ез ана тилинде скыуга еристи (К- Ир-
манов). ..’.олар неше жуз жыллардан бери атадан б.алана,
ауыздан ауызга етип, умытылмай сакланып киятыр, (Бердак).
3. Хайуанатларды/ц, цанатлы цувлардыц, жанлы-жаныуарлар.
дыц жаслары, жас теллери. ... епепектиц баласы да тап
езине усайды екен ара,—деди Мурат агасына (Жеткиншек -.).
Жеткенинше шамасы, Ойы тек еки б а л а с ы (Т. Жумамура-
тов). Кой суйеди б а л а с ы н, Козым-ау деп яр-яр (КК. X. К-)-
...Разгул Атамураттыц ешегин сейисханага айдап жибереди де,
б а лас ы н ишке алып кирди (Т. Кайыпбергенов). 4. Улкен
жастакылардыц езлеринен кшикенелерге айтатукын царапта
сези. ... ол- уакларда не х^лийселер болмады б а л а м
(С. Хожаниязов).—Дурыс балам, ала бэхэрден кешейик,
Нуржан шыраны кайта жагып берди (С. Хожаниязов).—Хау б а-
л а м.. неге кулесен? (С. Хожаниязов). 5 Ауыс. Шакылмакан,
тоцтаспакан, шыныцпакан, жас. Сен еле бала с а ц9 ал ме-
нин жасым болса, эдеуйрге келди (Ж. Аймурзаев). Жэмийла,
ейтип бала болма! (К. Султанов). Туркпенлер: Ханда айып
жок, ол да бир, бала да бир деп коя берди (К- Ирманов).
О Кой козли бала—цой кезине у саган, кек кезли. Атамураттыц
еоцгы сезине жауырынлыдан келген ц о й кезли бала тагы
184
да карсыласты (Т. Кайыпбергенов). Аузынын сарысы кетпеген
бала—ержейтеген, жасы жетпеген, бой жетпеген, жас кыз
Хэм ер бала. Ол бир аузыныц сарысы кетпеген
бала гой (Ж. Аймурзаев). Аш бала, ток бала—талйга ши жар-
лы лар дык балалары хэм, тамагы ток байдыц балалары. А ш
бала ток бала менен ойнамайды, тюк бала ^еш нэрсени
ойламайды (КК- X. Н.). Бай баласы—турмысы жаксы, мол
дуньялы адамлардыц балалары. Бай баласы байга усар,
Байланбаган тайга усар (КК- X. Н.). Б'а й б а л а с ы келсе де,
Одлы жууап бермедй (Кырк кыз). Бала-шага—хаял менен
балаларга байланыслы, бар адамныц хаялы менен ер хэм кыз
балалары. Дэсгур бойынша ^ал-жагдай. сорасып, бала та-
ганы ц аманлыгын билиуден-ак Жийемурат карап отыра алма-
ды (Т. Кайыпбергенов). Карагысыз елге, бал а-ш аг а г а, Адам
етин жейгпи ^айуан болдын ба? (И. Юсупов). Жалг-ыз бала—
бирсу, жекне, так бала. )К а л г ы з бала болган соц 9мет-
ти еркелетип есирдй (Т. Кайыпбергенов). Тояар бала—кеп топ
болып журген, бйр дуркан, есапсыз. Сэлем!—Сэлем! Сэлем ми-
лиционер агай!—деп кэшеден етип баратырган т Q п а р-т о-
п а р б ал а лар менен кызлар шу^ласып лейтенантка сэлем
берди (А. Бекимбетов); Улкен ,бада—бойжеткен, ержеткер,,.
улкейип жетискен. Y л к е н б а л а л а р г а еликлеп, мен де
баспагымды узын жипке арканлап кояман (©. Айжанов). Шак'кан.
бала—тез хэрекет ететугын, зэбердес, шалт. ©зи шак К а н
бала екен (Жас ленйнши г.). Кара кезли жумалак жузлиден
келген та^цан бала шаткаяклады (А. Бекимбетов). Писик
бала—ез исийе пукта, шебер, укъсплы. Ози де жасына Караганда
писи к' бала еди (Ш. Сейтов). Хошшы бала—жас улкен-.
лерге ерип журиУши жас кати, жэрдемши, кемекши. Екеуи
де машинадан тусип еди, х о ш ш'ы бала кенседен шыкты
(С. Хожаниязов). Шала бала—куни то л май уактынан . бурын
тууылган. Бурынлары шала б а л а н ы дорбага салып»
керегеге йлдирип саклайтугын .еди,—дедй кемпир (Кыз. муг.
ж.). Баслык бала—колхозга кебирек баслык болган жигит-
ши кебинесе хаяллар атын айта алмаганлыцтан усылай
атайды. Баслык бала да бйзлердиц муцайып отырганымыз-
ды кердй (К. Султанов). Б а с л ык б а ланы ц езлери усы
какка киятыр (К. Султанов). Жас бала—улкейип ер жетпеген,
бой жетпеген к^з х^м ер бала. Ой бул кунде тили жаца шык-
кап жас бала тэрйзли (К. Султанов). Куда бала—турмыс
курган ерли-зайыплылардыц екеуиниц де‘ агасы ямаса иниси
болса, Jyлар бир-бирине куда бала болып табылады.—„Кызы
бардын назы бар“ деген емес пе к У да бала, сезин дауам
еттирип Хурниязбийке,—....(К- Ирманов). Шофер бала—машина
айдайтугын адамга айтылады. Уйде уш-терт адам отыр, ойын
б преуи есикке жакын отырган шофер бала, онык касында
завсклад отыр,... (С. Хожаниязов). Почта бала—газета, журнал
Хэм хат тасыушы адам. СэУлежан, жацагы почта бала
18»
-усыкэрадан кетйп еди, неге тары кайтып киятыр (С. Хожания-
зов). Бала устинен цайтыс болыу—тууа алмай елну, коз ж&-
ралмау, цайтыс болыу, цазаланыу. Ол пакыр болса, бала
устинен ц а йтыс болды (©. Айжанов). Бала туснрну,
бала таслау—тууатугын Уацты жетпей тусик тусириу, тас-
лау, тел бермеу. Бул келиншек куни жетпей бала туси-
рип, зрзир цаукасланып жур,... (О. Айжанов). Нэзийра бала
та с ла /г, уйинде жатыр (Кыз. мур. ж.). Ерке бала—тентек
цылып тэрбиялау, биймаза, цыцыр. Бул жудэ ерке бала
>едй,... (К. Аралбаев). Бала кетериу—жукли болыу, еки, цабат
болыу. Жэмийла болса коп узамай бала к е те р д а,...
(К. Султанов). Адам баласы-бя/?лш£ адамлар, адамзаттыц
нэсили. Хэр бир адам баласыныц уазыйпасы . адамгер-
шиликли болыу,... (Жас Ленинши г.). Кайин бала—Хаяллардыц
куйеуиниц тууысцрьн аниса менен урыулас иналери. %эм де
цаялдъщ аниса куаеуине. цэйин болады, булардан басца жасы
каша ер адамлареа айтылады. Д э й ин бала менен бирге
келдим,—деди Айзада (Кыз. мур. ж.). Жумабай цэйинбала-
сы менен бирге кетти (Кыз. мур. ж.). Жап-жас рана балалар—
нэрестелер, сагыйралар. }К а п-ж ас ганабалалар-
д ы, жанган отка таслайды (Кырк кыз).
БАЛАЭТ ат. Жаслардыц ержетиуа, жыныслыц безлери-
ниц ояныуы, рауажланыуы, жыныслыц цатнасца жетисиуи.
Сизлерде ^аял-кызлар ашык журеди екен—Биз езбеклер, кызды
б а л а э т ке жеткеннен соц ец ишкери белмеде саклаймыз
(К. Султанов). Х^зир сол кыз балаэтке жетти (Т. Кайып-
бергенов).
БАЛА.-БАКША ц. бакша II. "
БАЛАДАЙ кел. Улкен, ержеткен адамлардыц жас бала
сыяцлы болыуы, уцсауы, минезлес болыуы. бала тэризли бо-
лыу. ,..^асан£1 цолына алып, атшабар б а л ад а й сазланды
(Мэспатша). Оныц касында бойы кырк гез, ени кырк гез
Рустем б а лад а а болып керинди (К. Айымбетов). Хэрдайым
бир-биреуин кергенде б а л ад а а кууанысып калатугын еди
’(©. Айжанов).
БАЛАЖАН кел. Бареуди жацсы керип сеалеуши ^адам,
адамлар кебинесе %аял-цы.злар бир-бири менен цатаргцур-
бысын еркелетип сеалеуши киси. Дурыс айтасац „бала-
жан*1,... (А. Бегимов). Ойнап-кулип, 'зейин ашып, Геззал жа-
нан, „ба ла ж а н“ кел (Ж. Аймурзаев).
БАЛАЖАНЛЫ кел. Баланы жацсы керауша киса, балага
мийирман. Сиз >кудэ балажанлысы з,... (Жеткиншек г.).
БАЛАК ат. 1. Дамбалдыц, дизгийамнац, ыштанныц, шал-
бардыц дизеден теменга ^агы. ' Бала цларын шыйырып,
Жантакка койын ийирип (Кырк кыз). ...без ыштаныньщ бала-
е ы ^эм баланьщ кесеудей жылтыраган аяры да ылай еди (К.
Султанов). Балаеын балтырына шекем турди (Ж. Аймур-
186
заев). 2. Куслардыц дизесинен теменгй тобыгына шекемги
жери. Б а ла ц жуни батпак пенен узилип, Аспанда журеди*
бизин ала кус (Эжинияз).
БАЛАЛАЙКА ат. Орыстыц yui тарлы музыкалыц эспабы,
инструмента. Стол устин деги -б а л а л а йк а н ы колына алды
да сыртка шырып кетти (Жас Ленинши г.).
БАЛАЛАЙКАШЫ ат. Балалайкины шертиуши, ойнаушы
киса, адам. Балалайкашы келиуден балалар кууаныс-
ты,... (Жеткиншек г.).
БАЛАЛАР ат. Ержепшп улкеймеген жас ул цэм цызлар.
Жап-жас гана б а ла л ар д ы, Жанран отка таслайды („Кырк
КЫЗ“ L '
БАЛАЛАРДАЙ кел. Сондай, усас, мегзес, сыяцлы. Егер
мынау б а л а л а р д а й, болып жумыс ислесециз, касыцызрН'
бундай ызрырык тууе оныц экеси боран да жоламайды (Т. Ка-
йыпбергенов).
БАЛАЛАР УЙИ ат. Ата-анасы жоц жетим, панасыз ба-
лаларды тэрбиялайтурын орын жай. ...фельдшер пунктлери,
балалар у й и, балалар бесиги дузилди (К. Йрманов).
—•Неге, бала л а р у й и нд е оцытады дейтугын еди гой деди
жетим (С. Айний).
БАЛАЛАТЫУ балалар фейилиниц ерксиз . дэрежеси.
БАЛАЛАУ I ф. I, Теллеу, бала тууыу. Таудан тары жу-
малайды, оны газ кууалайды, он еки айда бир бала-,
лайд ы (КК. X. Н.). Мэусим ишинде 18 рет бала лайд ы
(А. ДЖалменов. П. Т. Карпов) 2. Кобейну, ербиу, есиу. Бирак
анамнын иси бурынгыдан горе балалагандай болды
(Жеткиншек г.).
БАЛАЛАУ II кел. Еле осип жетилиспеген, ержетпеген,
есейицкиремеген бойжетпеген, жаслау. Отырганлар мени б а-
ла ла у керип, менин гэплеримди дэлкекке алды (К. Айым-
бетов).
БАЛАЛЫ кел. Баласы бар, кеп балалы, баласы кеп. Молла
киятырган балалы заялдьг керип жалбыраклай баслады (Э.
Шамуратов). Б а л а л ы уй базар, баласыз уй мазар („КК- X. Н.“).
БАЛАЛЫК кел. I. }Каслыц,балалыц уацыт, ец жас уацыт,
есеймеген уацыт. Онын аржагында ол жас еди ^эм б а ла-
4лыц кыялы менен турмыстыц ишки мэнисине тусинбей келди
(G. Айжанов). Менин балалыц кеулим елжирейди (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Байцамаушылыц, наданлыц, тис цацпаганлыц,
шалаеайлыц, жецил минезлилик. Жасыц улкейип бойын ессе
де балалы р ы ц калмаган екен (М. Эбдирейимов). Таслан
енди балалыцты. Асан бабац он алтысында бийлик ай-
тыпты (К. Султанов). Усы бир эцгиме тусти есиме. ©кинемен
б а л а л ы цт ы ц исине (К. Султанов).
БАЛАМАН am. I. Аеаштан исленген, той-мерекелердв.
187
I
длын-зауыц кешелгрде, отырыспалар^а шертетурын музыка-
лык эсбап, инструмент. Минип там басына сырнайшы ырас,—
Урса баламанды томпайтып уртын (И. Юсупов)» Арбада
дэп‘ кагып шертип б а л а м a w, Келди жуудырласып кеуилли
кэруан (И. Юсупов). Гезек той кылды дийканлар, Кактырып
дэп-tf а л а м а н л а р, Катарлыктагы адамлар, Баудан сабап дэн
-сатты ма? (С. Мажитов). 2. }Кас еспирим, еле ержетпеген, ул-
кеймеген ул хэм кыз. Шадлы ескен бул емирде, Мен бахытлы
б а л а м а н (Д. Назбергенов);
• БАЛАМАНШЫ ат. Баламанды шертиуши (оинаушы)
адам. Тойда гурес, ойын, маскарапаз, сазенделер, гейенделер,
баламанш ы—турли ойын курылып атыр (Маспатша). Б а-
л а м а н ш ы, найшы кусаган бир группаны баскарган (Н. Дэу-
Караев). . ’ •
БАЛАНС ат. Кецседеги (бухгалтериядары) белгили кирис
жэне шырысын керсетип турыуга арналып исленген цифр
керсеткиши, жуумакланран баланс, ведомость. Барлык нэр-
селерди б а л а н с ислеу керек,—деди бас бухгалтер (Кыз.К К-г.).
Б АЛ АНСЛАУ ф. Кирис пенен шырысты салыстырыу, ба-.
ланс шырарыу тецлестириу. Колхоздыц кирис-шыгысын ^эм-
барлык затларды баланслап болды (Кыз.КК* г.).
БАЛАСЫЗ кел. 1. Баласы жоц, перзентсиз. Балальг уй ба-
зар, б а лас ы з уй мазар „(КК- Х.Н.). Асангенже калага барып,
* „ б а ла с ы з р а бала, кызсызга кыз боламан" деп шэ^эрди
бираз аралайды (КК- X Е.). 2. Ауыс. УКассац, надансац, шала-
гайсац, ...мени билесиз, еле сизлер б а л а с ы з гой (Жет-
киишек г.).
БАЛАСЫЗЛЫК tf/W- Перзент брлмаранлык, баласы жоцлык^
баласы болмаганлык, бала кермегенлик, бийперзентлик.
Ол баласы злы к тан кемкеуилли еди,... („К К-Х.Е“.).
v БАЛАСЫНДАЙ кел. Перзентиндей, сол сыяцлы, усаган,
таклетли. Ушеуи де бир уйдиц баласындай татыу гана
сейлеседи (Ж. Аймурзаев).
БАЛАСЫНЫУ ф. Жассыныу, кишисиниу, бала цатарында
1 кериу, бала деп царау, биреуди жассыныу, бала сыяклы мэм-
ле кылыу, менсинбеу* Колмен Эжиниязды б а л а с ы н ы п, еле
де кеуили ярый бермей, жалт-жалт карады (К. Султанов). Ол
сиз кеткен соц мени баласынып, ^эр турли нэрселер ,ай-
тып, мени жулмакшы болды (КК- X. Е.).
БАЛАСЫРАУ ф. Балалы болыуды кусеу, ацсау9 баланы.
суйиу9 жаксы кериу, перзентли болыуды к^леу9 эрман етиу.
Келиншек тэуир-ак жаска барса да ба л а с ыр а й д ы,
(К К- X. ЕЗ.
БАЛАША р. Баладай екенлигин керсетиу, бала сыяклы
минезлерин керсетиуде цолланылады, еркелетип, киширей-
тип айтыу. Деген екен, патта шалкып б а ла ш а Улын суйип,
керди кызык тамаша (Т.Жумамуратов).
188
БАЛА-ШАРА ат. Бир ^бжалыцтагы (семьядагы) жас ба-
лалар менен ^аялы %эм уй ишиниц басца .да арзалары. Бел-
даршылар хэм оный бала- таг а лары изли-изинен келип,
азык-туликлерин арбага салып атыр (К. Султанов). Уста бала-
ui a f а ла р ы менен баска белмеде отырран еди (0. Айжанов).
Б а л а д а н шарага шёкем барлык адам той липасын кийип
Нурбайдын уйине келди (А. Бекимбетов).
БАЛБЫРАУ ц. былбырау.
БАЛРА /$. шеккиш.
БАЛДАК ат* 1- А$ыры$ ямаса аягы ацсац адамлардыц
цолтыгына тиреп журетугын арнаулы таяеы. Колтыгына
б а лд а ц алып, бир-еки адым атлайтугын болды (А. Беким-
бетов *. Мен балд агымды есик беттеги кёрегеге суйедим
де тесектин устине шыктым (0. Хожаниязов). Жартас калкан
оолды, аращлар балд ац, Алта жылжый берди жаралы шайыр
(И. Юсупов). 2. Кылышлпыц, мылтыцтыц ямаса цанжардыц
сабыныц услайтурын жерп. Ак сункарды канатынан кайырдын,
Кескир кылышты б а л д a f ы н а н майырдьщ (Алпамыс). 3.
Нсимликлердац туп бети, тубинен жапырацца шекемги ара-
аыры. Улкен жапыраклардьщ балдацларына хам жас
шакаларга да зыян келтиреди (А. ДЖальменов, П. Т. Карпов).
4. Кустылар буркшпти цолына цондыртнда цолыныц асты-
нан тйрейтугын тиреуаш агат. Кусшы да б а л д a f ы н
кзлтырына тирен, торай арасына кирип кетти,... (Кыз. муг. ж.).
БАЛДУР ц. пал.
БАЛДЫЗ ат. Ер адамныц хаялыныц тууысцан %эм де
урыулас сицлиси. Ескй дэстур бойынша б а л д ы з ы жездесине
турмыска шырыуы керек (Ж. Аймурзаев). Датты шауып каша
бермец алдымда, Азын-аулак токтап турыц балдызым
(|<ырык кыз). Кормеге сулыу кызлар .каракалпакта, балды-
зым хэддице бак ондай болмак (Эжинияз). <
БАЛЕРИНА ат. Балет арпшсткасы, б пиши,. Сахна алдын-
даты б а л е р ин a f а хэмменин кези тусти (Кыз. КК- г)-
БАЛЕТ ат. 1. Мазмуны музыканыц цосылыуы менен бол-
ган бий жэне дене ^эрекетлери арцалы цойылган спектакль—
театройыны. Xазирги уакытта балет ойынытеатрымызда кем ‘
ислетиледи („Сов. КК'“Г)- 2. Театр бийиниц искусствосы. Усы
кунге шекем балет искусствосы театрымыздан орын алмай
киятыр (Кыз. КК- г.).
БАЛЕТМЕЙСТР ат. Балетлик бийлерди балет постанов-
ка сын цойыушы искусство хызметкери. Бизде балетмеА-
с тр ле р д и таярлаУ жумысы темен (Кыз. муг. ж.). •
БАЛКОН ат. Жайдыц жоцаргы цабатларыныц етаж-
ларыныц цапталына сыртца царай шыгарылып салынтн,
б*ти ашыц, тахта агаты менен цоршалган орын. Айлы тунди
жямылып эсте, Сен . шырасац бийик б ал к о н f а (Т. Сейиг'
жанов).
189
БАЛ «КАЙМАК пал-каймак.
БАЛКЫТЫУ балцыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАЛКЫ^ ф. 1. Де^нениц, бойдын, кеуилдиц, ойдыц босауы.
Неге гана цорыкпайын, Балцыйды менин суйегим (KwpiC
Кыз). Олардыц бетлери борлаттай б а л к ып, шоктай жанады
(А. Бекимбетов). Эне монша туссен денец б а л к ы й д ы9. Эне
кайык, — Арзыкелде калцыйды (Ц. Юсупов). 2. Дбердиц был-
цылдап босауы, жибиуи. Мийнеттен жумсап б а л к ыр а н9 Ким
суймес сакый даланы (Б. Кайыпназаров). О Коргасындай:
балцыу, мумыядай *балцыу-адбш кушли ыссылыктан цатты
затлардыц, металлардыц, шийшелердик %эм тагы баска
затлардыц суйыклы.кка айналыуы. ериуи. б) Ауыс. жибисиу^.
босасыу. Анда бул сэзди Тайшахан патша еситип 'м у м -
д а и е р и п, цоргасындай б а лк ы п, лэбин тислеп,,
геллесин шайкап, мыц пушайман етти.(„Алпамыс“). Жолбарыс-
тыц денеси коррасындайбалкы й д ы (Мэспатша).
БАЛЛ ат, 1. Метеор. Дэр кандаи да бир кубылыстъщ
кушиН шамалдыц, жер силкиниудиц олшеуши бирлйк. 2. Пед:.
Окыушылардык билимине- минез-цулцына, тэртибине койы,-
латугын бахалау нормасы, белгиси.
БАЛЛАДА ат. Эд. Р^обинеое тарийхый, эдетте ацызра
айналып кеткен те мара жазылран к°сыктьщ айрыцша бир
тури. Эдебиятымыздьщ ба л л а,д а жанры рауажлана баслады,
... (Сов. кк. г.).
БАЛЛАДАЛЫК кел. Балладара тэн* балладара ылайык.
,..соцгы жылЛары б а л ла д а л ы к шыгармалар кезге керине
баслады (Сов. кк. г.).
.БАЛЛАСТ ат. 1. Тецизде кемениц, журисин жаксылау
ушын салынатугын жук. Кемениц иши де балластлан-
д ы, ... (Кыз. КК. г.). 2. Темир жол астына шпалды бекитиу
ушын салынган теге кум ямаса топырак- Темир жо'лга уйил-
ген топырактыц уста балластланды (Сов. КК- г«)« 3.
Самолёттиц кетеоилип ушыу бийиклигин женге салынату-
fuh жук. Самолёт те ба л л ас т етилди,... (Мийнеткеш
КК. г«)«
БАЛЛИСТИКА ат. воен. Теоретикалык механиканыц бо-
лим и. Баллистика тарауларыныц жаца теориялык бэ~
лимлери исленди (Сов. КК- г-)-
БАЛЛОН ат. ,1. Сууыклык жэне де газ сыяклы нэрселерге
ылайыкланран, металлдан исленген ыдыс (бак). Хэзир каламыз
баллонлы газ бенен тэмийин ети-лди (Сов. КК- г-)« 2. Аэ-
ростаттыц газды еткермеуши оболочкаъы—кабы. Некие аэрод-
ромына баллон экелинди,... (Сов. КК-Ч г.)- 3. Домалак шар
сыяклы шийше ыдыс. ... кеп узамай баллон менен пиво да
акелинди,... (К. Айымбетов). 4. Ишине ^ауа толтырып салын-
рап автомашина децгелеги. ...жолда автомашинаныц б а л л о-
ны жарылып калды,... (Сов. КК. г.);
190
БАЛМАСКАРАД ат. Хар турли кийимлерди кийип, ойын-
зауык откеретугын кете, отырыспац, цызыцлы, ойынлар ет-
кериу, Ба л маскарад кызган гезде ныкабьщцы кий, геззал
(И. Юсупов).
БАЛПАК кел. Семиз, дугыжым, денеси жайылган, был-
шыйган.
БАЛПАКТАЙ кел. Балпакка усаган, балпац сыяклы. ТаУдан
кашкан б а л пак т а й, Сакалы баулаган жантацтай, Айдым
деген кайнаган, Оган бериц бир солем (КК- х. К.).
БАЛПАЦ кел. Менмен, тэкаббир, пац. Бай баласы бал-
пак келеди, Жарлы баласы жалтац келеди („КК. х. h.“J.
ОБалпаннбалпан етиу— шайкалып басыу, ыргалып басыу,
мампыс. Б а л п а ц- б а л п а ц е т е с е ц, Балпацлап кашан
жетесец (КК- х. к.). '
БАЛПАЦЛАТЫЙ балпацлау фейилиниц ерксиз дарежеси.
бАЛПАЦЛАУ ф. Аягын шайкалып, ыргалып басыу салмац
пенен гэрдийип журиу. Баска атлар балпацлап, Кейнине
бурын ере аймай (Кырк кыз). Аталык отыр ардацлап, Бийлери
отыр балпацлап (©теш). Аяклары балпацлап, дир-
дир етип сол коцпацланцырап.жане бир кергенимди айтайын деп
колтыгынын астына узын тумсыгы менен туртип-туртип койып-
ты (КК- х. е.).
БАЛТА ат, 1. Жузижалпак,уцгысына сап епгкизип агашты
кесиу, жары у жэне дё сондай затларга колланыушы те мир
КУрал, эсбап. Бул коринген койдыц жилик суйегиниц балтс
менен сынган цыягы еди (К- Айымбетов). ©зиниц айтыуынша,
ол темир геулеп атырганда абайсызда аяцларын балта менен
шауып алыпты (Э. Шамуратов). Балта тийгенде басына, Ка-
рамай ол жолдасына (Бердак). 2. Карта (соцта) ойынындагы
киши (генже) фигура, туйениц, гарганыц, атанацтыц %эм
Кыйыцтыц балтасы. Жердеги картавы кыйыктын б а л т а с и
менен' кести,... (Жас ленинши г.). 3. Ауыс. Батыр, ергкир, гай-
ратлы, цайтпас цира, цийсар. Оларды шауып. тамырына бал-
та шабамыз, олар душпан, олар мудамы халыкка кастыянлык
етеди (К'ыз. КК» г.). Балта менен к&гарман, Еки азыу тисиц-
ди („КК- х. к“)< ОБалта кеспеу—албырамау, цысынбау, тарык-
пау, мьщлы болыу .—Быйыл муртымызды балта к е с п е й д и,
хукиметтиц сиясатына мыц-мыц алгыс деп журипги (Т. Кайып-
бергенов). Ай балта—бурынгы жаугеришлик жылларда урыс-
та колланылган ' ярым ай формасындагы темир курил.
Тау кыснагындагы ай балталы кос карауыл турган тас
капьша барып жогалады (Т. Кайыпбергенов). Минди бала алтын
тахка, Кеп кууанды * келген бахка, Ай б а л т а н ы услап
колга, Ата жолын кууган. екен (Бердак). Барып едим ханы-
цызга, Ай б а л та л ы шахьщызга, Жэллад койды касымызга,
Шыдап сонда туралмадым („КК. X. К.“).
БАЛТАЛАСЫУ балталау фейилиниц шериклик дарежеси.
W1
БАЛТАЛАТЫУ балталау фейилиниц ерксиз дарежеси.
. БАЛТАЛА# ф. Балта менен бир нэрсени шауып кесиу,
майдалау, шабыу, жарыу, шапцылау. Дэруазаны б а л т а-
ла п бузып далага шыгып, кыздьщ жайына келсе', кыздый кетип
Калганын кереди. („КК- X. Ё.). ...тац алдында, Жийемурагты
балталап, ашык жерин цоймады бйреу урып елтирип, гене
жапца таслап кетипти деп еситтик (К- Ирманов). Ауыл иши,
W кимде бир талап, Биреулер жур отын шауып балталап
(Ж. Аймурзаев).
БАЛТАМТАП р. вз-ара бир-бири. менен болар- болмасца
тарыСыу, жэнжеллесиу, тартысыу. Жэмийла менен Сэлийма
ез-ара балтамтап айтысты да отырды, ...(К. (Султанов).
БАЛТАШЫ ат. Балта устасы, шойыннан, полаттан хэм
басца да металлдан балта цуятугын, ' ислейтусын адам,
киси. 1
БАЛТАШЫЛЫК ат. Балта устасыныц ислейтугын кэсиби.
Оныц бурыннангы киятырган кэсиби балташылы'ц еди,...
(Кыз. муг. Ж./.
БАЛТЫР ат. То б ыц пенен дизениц арилыгы, булшыц ети.
Балтырларнн шац баскан, Аякларынмац баскан (Кырк
кыз). Формалары ылашьщтай, Билеклери арыстай. Мурынлары
царыстай, Балтырлары талыстай (Алпамыс). Ал атыздыц
ортасына келип, жууан б а л ты р р а капкан пахталарга
нэзер салганымда, уст кийимлерим суудан сыгып алгандай
болды (G. Хожаниязов). ОБалтыр сызлау—машацатца тусиу,
цыйыншылыцца ушыpay, ауырманлыц тусиу. Кыста, жаздыц
ыссысЫ, Табаныца басыл^ан гыжлап, Ата-бабам езгертти коныс.
Басы ауырып, балтыры с ы з ла п (Г. Ёсемуратов),
БАЛТЫРЛЫ кел. Балтыры жууан, балтыры улкен, гешли,
етли. Киятырган жигит ири денели балтырлы екен,...
(Q. Айжанов).
БАЛШЫК ат. Топырацца суудыц араласыуы менен пайда
болран ылай, батпац {ылайдыц устинде суудыц кеп жатыуы,
сууда, араласып турыуы). Хожамурат. уйинде жатсын, бармаса
б а л ш ыц ц а 'батсын (Кыз. муг. ж.). Карсы цазган боз топы-
ракты карсы жауын менен ийленип, балшыцца айналды
(Н. Дэукараев). Жердеги б а лшыц желимдей, аягьщды жер-
дей терт ели кетертпейди (Н. Дэукараев).
БАЛШЬШДЫ кел. Балшысы кеп, мол, ылайлы жер. Сон-
ша уакыт. кууып келген сол излер, бетлерине жапты б а лшыц-
л ы сууды (Ж. Аймурзаев).
ВАЛШЫКТАЙ кел. Балшыц с ыяцлы, балишцца у саган»
тацлетли, усас, мегзес. Тууры тийген туягы, Кесе-кесе таслар- -
ды, Саз б а л ш ы ц т а и ийледи (Алпамыс).
БАЛЫК ат. Сууда жасаушы, сууда жузиу ушын цалаш
цэм цуйрыцлары бар, сасацлары менен дем алыушы омыршка-
лы суу жаныуары. Б а л ы ц т ы ц емири сууда етер (КК* Х.Н.).
192
Жумабай менен кол усласып б а л ыц аулап, колге кеткен (FC
Султанов). Кэдиримди халык билер, Халык билмесе балыц би-
лер (Бердак). О Балык базары—з)адам,лардыц рауырлЫсы, шоц
болып жыйналысып турыуы, балалардыц бир жерде уймелесип
ойнауы. б) балыц сатылатурын арнаулы орын. Балыц ба-
зары жаца тана кыза баслады (Н, Дэукараев). Балык ‘кез—
жууериниц арарыуы, писе баслауы. Сейтип жургенде Доуекенич
жууериси балыцкез болды (К. Айымбетов). Х^зирбори дебя
л ыц коз болып киятыр (Т. Кайыпбергенов), Балык ойнар—
балыцтыц жузиуи. Балкан таудыц басында, Б а лыц ойнар ту-
сында („КК- X. К.“). Балык заводы—балыц консервасын ислей-
турын, таярлайтурьш орын, завод. Айымхан деген кызыныц
баласы, Сапарнияз хэзир Казакдэрьядагы балыц заводык-
д а ислейди (К- Айымбетов). Балык консервасы—балыц етинен
заводта исленген консерва. Ережеп бир метр ак товар, бир. кило
кант, еки жуз грамм чай, бир ет консервасын бир балыц к о н~
сервасын алды (Т. Ножимов). Балык тартылды—балыц-
тыц. азайыуы, кемейиуи, цуртылыуы, жоц болыуы: Еки чтя
бире^лёр келде б а л ы ц т а р т ы л д ы дейди (К. Султанов).
Балык басынан шнрийди—бир' ис цэрекеттиц, илгерилемеуи,
кейинге кетиуи, биреудиц цэтелесиуи. натууры ис ислеуи, бир
нэрсегз ,экелип сосыуы. Балыц б а с ы н а н ш и р и й д и
деген усы е’мёс пе,—хэ о зак-зацы! Тйри мажара болганьщ гой
бул! Жети тунде не кылып журсен бузакы!... (О. Хожаниязов).
БАЛЫКЛЫ кел. Балыры }кеп, балыцца бай, балыцтыц коп
шырып атырран орны, мол, жери. Шэмеи деген бир адам ко лыс
йзлеп журйп, б а л ыц л ы бйр езектиц устйнен -шыкканда
ашыркап киятырган елди усы озектйа бойына кондырган (К.
Ирманов). Абадандур муйтен халкы., еллерй. Шаруага жай, мал
жаймага жерлери,. Ашы-тогын билдирмейди келлерй, Муйтен-
ниц бал ыц л ы теийзи барды (Бердак). Б а л ыц л ы Аралдащ
Кара та^ымнан, Инабатлы созден, Каяатлы саздан- (И. Юсупов).
БАЛЫКТАЙ кел. Балыцца усаран, балыц яцлъц балыц
иъэризли, балыц тацлетли, балыц сыяцлы. Мийирхан суудаи
шыккан б а лыц тай шоршып туулап, колымнан жаздырылып
кегти (©.Хожаниязов). Х^зир жалгызсырагандай. бир ези ортага
кире алмай, кайырлаган б а л ы ц т а й бир шетке шыгып калып-
ты (©. Айжанов). Мырзабек не кыларын билмей, суудан шыгып
калган б а л ы ц та й аузын ашып кала берди,... (©. Айжанов).
БАЛЫКШЫ ат. Балыц услайтурын, балыц аулайтурын,
балыц тутатурын, балыцшылыц пенен кэсип ететурЫн адам,
Бурында бир балыцшы гарры болыпгы (КК- X. Е.). Кеуили
Кууапышлы б а лы ц ш ы дэрьяныц кенарын еркин гезди (К. Сул-
танов). Мйне жантасты. ол желкомсыз ыгып, Бийтакыс балы ц~
ш ы кемелерйне (И. Юсупов).
БАЛЫКШЫЛЫК ат. Балыц тутыуиьылыц, аулаушылыц,
балыц цаццындары кэгипшилйк. Каракалпаклардыц хожалык ис-
193
лерй балыцшылыц хэм а^щылык болды (Н. Дэукараев'
...дэрьяныц темен жаклары, жацадан суу барган жер болганлык-
тан солманларда азмазлап балыцшылыц етип отырран (К.
Ирманов). Сэлийма хурейй суймейтурын балыцшылыц кэ-
сибине Сапардан дэмели болып араласкан еди (К. Султанов).
БАЛЬЗАМ ат. мед. Мумия туриндеги дэри. Акмаклардыц
берген бальзам сууынан, Акыллыньщ берген зэхэри зыят
(И. Юсупов).
.БАМБУК ат. Иши цууыс цэм де беккем болып келетугын,
тропикалыц, субтропикалыц жацларда* цамыс сыяцлы бууын-
бу$ын бииик болып есетугын есимлик. Басларында казандай ак
сэлле, колларында б а м б у к таяк, аякларын абайлап басады
(А. Бекимбетов). Бир гарры б а м бук арыслы арбаны ийтерип'
баратыр (А. Бекимбетов).
; БАНАН ат. Ыссы жацларда бийик болып есетугын, узын
жтырацлы, субтропикалыц есимлик цэм де усы есимликтиц
мазалы, унтацлы, жемиси. Чай менен бирге б а нан д а эке-
линдй,... (г^ыз, муг. ж.).
БАНДА ат. Елди талап, улкен цылм'ыслы цэрекетлер
жасайтугын, бирлескен, шелкемлескен, уйымласцан урылар
менен талаушылар. Изинде мылтырын тйреп киятырран Хан
Женеуйттйц бандаларыныц кылыры оларга да батты
ма..,. (А. Бегимов). „Бегжап" канлы уакыяныц бас себепшисй
Турдыкылышхэм Касымныц бандалары колга тускели ауыл
арасы суу сепкендей тынышланып еди (Т. Кайыпбергенов).
Б а нд а с ы менен бизиц адамларымыздыр^ арасында еки саат
сауаш болган (Н. Островский).
БАНДЕРОЛЬ ат. Сыртцы тысын цагаз ямаса бетен бир
нэрсе менен орап болмаса улкен конвертке салып, почта
арцалы жиберилетугын буйым, зат. Мениц менен бирге болып
. атырган жигйтке ба ндероль келди (Ж. Тэшенов).
БАНДИТ ат. Банд ага цатнасцан цупаллы царацшы, адам
елтириуши топарга араласцан жарацланган 'таланты, елди
цураллы турде тонаушы. Кубла жагымызда бандит Хан
Женеуйттйц, Балабийдин, Темйрланныц адамлары жасырынып
кашып журген кальщ тогайлык бар,... (А. Бегимов). ЧОН-да
журген гезде-ак журт оны билдй, оныц тартыуынан уш бан-
д ит елди (И. Юсупов). /Лылтык гезеп жэн-жактан бандит-
лар тур. Аш касцырлар азыгыны трплаганда (Ж. Аймурзаев).
БАНДИТИЗМ ат. Талаушылыц, тонаушылыц жэне адам
елтириушилик ислери н жургизиуши бандитлердиц иси. Бул
кунлери бандитизм кушейип кеттй,... (Кыз. мур. ж.).
БАНДУРА ат. Украин халцыныц музыкалыц эспабы, инс-
трумента. Бандура сеслерй еле мениц есимде жацлайды,
(Т. Г. Шевченко).
БАНДЫ ц. банда.
БАНК ат. 1. Ири кредатлик мэкеме, кецсе, контора. Ак-
шаларымызды суу алган жок, мэмлекет б а нк а с ы н д а тур
. *
194
(Ж, Аймурзаев). Бул эскерлердиц улкен кайгысы Ургенчтеги
банк едй, оннан калса Хийуа ханыныд цуньясы еди. (К Ирма*
нов). ...оныц уйинен табылран кырк еки манаты колымдагы ка-
рар бойынша баккара тапсырдым (А. Бегимов). 2. Карта
соцта ойынындагы, гезекли карта, соцта таслап отырган,
адамныц царапина жыйналган ацша. 3. Кумар ойыныныц бир
тури.
БАНКА ат. 1. Шийше ямаса цалайыдан исленген цилиндр
формасындагы ыдыс. Еки колын артыиа кайырып, кишкене бир
банканы услан тур (0 Айжанов). 2. мед. Сууыц тийип
ауырганда, ет пенен терцниц арасындагы, ^аУаны шыгарыу
ушын кишкене шийше цойыу арцалы емлеу. Бййтаптыц жа-
уырына банка койып. устин жауып болып, медсестра сыртха
шыгып кетти (Кыз. муг. ж.).
БАНКЕТ ат. Биреудиц ямаса бир нэрсениц жр метине ар-
налып таярланЫлган отырыспа,... жакын кунлерде банкет
шелкемлестирйледи,... (Сов. КК .г.).
БАНКИР ат. Капиталист ликлердеги ири банктиц ийеси
ямаса банктиц ири акционера, банкти ийелеген ири капи-
талист, ец кеп ацшалы адам. Бурынлары айырым ири б а н-
кирлер болды,... (Кыз. КК-г.)
БАНКИРЛИК ат. Банкирге цызъьгыушъьлыц, банкирди езине
тартыушылыц,' капиталистлик еллерде банкирли к та
жаксы кериушилер код,... (Кыз. КК- г.).
.. БАНКРОТ ат Кирызын телеуге шамасы келмеген адам,
улкен зыянга ушыраган. киси, царыздыхор. Сонгы уакытлары*
капиталйстлик еллерде де б а н к р о т л а р д ы ц саны азая-
баслады (Сов. КК. г.).
БАНТ лиг. Илмеклеп сулыу етип байланган лента. Класс-
тагы кызлардыц ^эммеси де ба нт байлап кёлипти,... (Жет-
киншек г.).
БАНТИК ат. Банттыц кишкенеси, банттыц киширейтил-
ген тури. Нэзийра б а н т и г и н кп.^ына*алып, мектепке ка-
рай жууырып кетги,... (Жеткиншек г.).
Б АП I ат. 1. Алда болатугын жагдай, рет, жай. Ага
беглер нур жайнаган ол жузи, Журт алдында макул сейлеген
сози, Урыс майд.анында мынга бир ези, Батырлык ба-
бы н д а тэн^а Эзберген (Бердак). 2. Бир нэрсени ыцгайы
менен, рети менен ислеу. Кал-пениц. де маманы бар, Б а-
б ы н тауып кус сала алмас (Н. Дэукараев). О Жумыс бабы,
хызмет бабы—белгили бир жагдай менен, жай менен, хэ*
дийсе менен, ау^ал менен. — Ауа, ж у мыс ба б ы нд а
барып кайтыуым керек (0. Хожаниязов). Себеби, бул ауыл-
Fa х ы з м е т б а б ы н д а ямаса биреуге хат я газета
алып бараман (О. Хожаниязов). Са^аш Ъ$ъ\-урысца керекла
царыу-жарацларды таярлау, цэзирлеу, тайын етип цойыу,
тац турыу. Март журегин тербендирер' уранлар, Хэзирлецлер
с ау а ш бабы; затларды (И. Юсупов). Бабына келтириу-
. 195 $
ыцгайына. жайына. орнына келтириу. У мытканым жок оны да
б абы на и с т и к е л т и р д и ц (Кырк кыз). Баплап сей-
леу —а) албырамай, асыцпай. саспай, жайы менен. салмац
пенен сойлеу. б) цатырыу бежериу, Бир байта—жай пара хат,
эсте ацырын. бир журис пенен журиу. пэкизе. жацсы, кеуил-
дегид ей. Кыз бир б а п та, ыргатылып журсе, жигитлер
„кызды керип калайык* деп журисин тезлетти (К. Султанов).
Б АП II ат. Китатпыц бир белими, диссертациялыц ямаса
бир мумыстыц тарауы. Китаптьщ бул б а бы жудэ кызык
екен, ... (Жеткиншек г.).
БАПЛА к. баплау.
БАПЛАН баплау фейилинйц езгелик дэрежеси.
БАПЛАНЫУ ф. Биреуден п?нт жеу, пуишйман жеу. Батыр
кызлар б а и л а н ы п. Кийимниц шацын кагады (Кырк. кыз).
Сол бир жаты вдкталган соц, Ис жайласып бапланган
сод. Мунда бир аз то^талгая соц, Сейлесермиз тагы жаслар
(С. Мэжитов).
БАПЛАУ I. Багыу, кутиу, жагдайына келтириу.
Арыкларды багыуга. Семизлеоди б а п л а у f а, Халкына бе к-
кем тапсырды (Кырк кыз). Жуйрик атын б а п л а с ы н, Хал-
кына уран тасласын (Алпамыс). 2. Бирсу алдында айыплы
етиу. гунакар етиу. дэкки бериу. кейиснама бергизиу, урысып
кейиттириу. —Мине енди ел ди к!-—депти, Ханга айтып б а п-
ла у ушын, Буны бирге алып кетти (7L Касымов). 3. Биреуге
пэнт бериу. цэр турли жол менен биреуди утыу. цийлекер-
лик етиу. Агпады да шаппады, Хийле менен баплады
(Мэспатша). Сейтип немецлердиц багдарлап киятырран жерине
бизлер бурын кийле жасап езлерин баплады ц (0. Хожания-
зов). —Мен Дтамуратты, Сержанды б а п ла д ы м\ (Т. Кайып-
бергенов). О Бабын табыу-лултшл^т# билиу, цал жагдайын
билиу, ау^алын билиу. цэр тэреплеме кутиу. Бабын та-
уып ^эр геректиц (И. Юсупов).
БАПЛАУШЫ ат. I. Кутиути. цараушы, тэрбиялаушы.
есирип мэплениути, барыушы. Бул бала хэр куни малларды
баплаушы еди,... (С. Аяний). 2. Пэнт бериуши, пэнтлеу-
ши, алдаушы, утыушы, %ийле етиуиш. Сэлийма турли сезлер-
менен зэмме катынларды баплаушы еди,... (К. Султанов).
БАЛЛЫ кел. Пэкизе. пинцамы, жацсы, эндамлы. Паксаныц
ылайы да жудэ б а п л ы болып ислениптй,... (Кыз. муг. ж.).
БАР I м.с. I. Бир нэрсениц бар болыуы, бЬ,рлыгы, жоц емес-
лиги. Кызы бардьщ назы бар (КК. х. н.). ©зи менен фермада
кары^лы бес гана ^аял бар (К. Султанов}. Кайырылып кет ес-
кен самал, Сениц маган керегиц бар (И. Юсупов). Бар тйлек
майданга шыгар, Азганасын усладым ('Эжинияз). 2. Ауыс. Бай*
жетискен. ауцатлы. ©мирден мол тэжирийбеси бар адам
(0. Хожаниязов). Онда бай керкем сез, шебер исденген образ-
лар, сюжетлер бар fK- Айымбетов). О Баррой—а) бир нэрсе-
196
ниц цацылфат бар 'екенлйги, 'дурыслыры, рас лиги. АуыЛ'Д
.^аял алмаган да, з^аялы едгеи де адамлараргой f)K. Аймур-
заев/ Рас б ар f ой жубайым, Жур ашылмай талайым (Ак Бе-
гимов/ б) екиниу. куйиниу, мацсет етиу, шэрт, етиу, уэде
етиу, дэпиниу, умтылыу, гижиниу.—-Койшы, ондай сезди айт-
сан баргой, уят болады (©.Айжанов/ — Нурзада енди
б ар f о й, сен окы, оцыу пайдалы, енди б а'р f о й. дигйрман-
нан кутыласан (Т. Кайыпбергенов). Бары-жогы—адамныц яма-
са бир нэрсениц бар я жоц екени. }£эзир оныц уйине домкомды
жиберип, бары-жорын билип изйнен езимиз барамыз (А. Беким-
бетов). Эй балам, бул эдалатсыз заман, кезицниц бар ы-ж о-
F ы н а карамайды (К- Айымбетов). 0з-©зинен м’ацтанып,
Бар ы-ж о f ы н анлатты (Кырык кыз). Бар бол—жумыс ис-
леп атырраН адамра цармасын айтцанда оран цайтаратурын
жууап. Харма деген з^алга кууат, Б а р б о л. деген белге мэдет
(Кыз. муг. ж.). — Б а р б о лы ц Ержан ага, отырын (С. Хожа-
ниязов). Бар болыу —• дуньяра келиу, дуньяра шырыу. пайда
болыу, кезге кериниу. Жок едим бар б о л д ы м камалга кел-
дим, Арабий атлар минип дэуранлар сурдим, Душпанлар жэби-
ринен кетермен бол дым, Хош аман бол бизден калдыц Бозатау
(Эжинияз).
БАР II м. С. Ду'ньядары %эмме нэрселердиц бэрин ез uuiu-
не ,алатурын, цамтыйтурын. барлыц,гулли, жэми. Хак нийет-
лы ерлерйн бар, Табысларга колы жеткен, Барры да болсац шы-
рагым, Бар кушти салдык тырбандык (Кырк кыз/ Турмыста-
гы бар тилегим, кыялым, бзйц менен иске асып келеди
fill. Мэмбетмуратов). ,<> Бардай сезилиу—сондай. усаран, цу-
. саран, бар секилли. Бара-бара усы сып-сынныц жаны бардай
се зилди оган (X. Сейитов/ Бирак ундемеди окпеси бардай
с е з и лди (X. Сейитов/ Бар-жоклы- шамалы, ебиндей. азр'ана,
ебин жорыц, тегарац, цурттай. Б ар-жоц лы иним абы-
ройын аштын. айыц бэрекелла, жийениц кылдын? (0теш).
Ауылда-ак бар ж о ц л ыжумыс етпесем, Эрман менен дунья-
дан кеттим нэйлейин (Омар).
БАР III ф. I. Кетиу. бет алыу, женеп кетиу. турмау. Ха-
кыйкатында ол келген куннен баслап-ак жумыска бар дегенди
еситти оннан (Кыз. муг. ж.) 2. Буйырыу, силтеу. Окыуына ез
уактында б а р\ деди Айзада оган (ТКеткиншек г.). Жылкы кер-
медин бе? б а р I (К. Султанов). 3. Билер, шырар. солай емес
пе, несин сорайсац. Неси бар апа, колдан келмейтугын жу-
мыс жок Хожанов/—Ол кандай ой? Ойдын да шеги бар
емес пе? (Ж. Аймурзаев Суттей татыулыкка уйыткы болган тагы
бир жагдай б ар (К. Султанов). О Барын базар зЪлъу-цолында-
fh бар нэрселери менен еплестириу, жайластырыу, цэрекет
етиу. Жигит агасы барын баз ар эйлеп (К. Ирманов/
Барын бериу—уйдеги, цолдары.бар нэрселери менен жай-лас-
тырыу, кутиу, бериу. Алганыц салланып барыни б е р.с
197
МЙЙман кутсе баска иси болмаса, (КК* х. к).Бар шытар-мулшгя,
итимал, керек, тийис, мэгэр. Хакыйкат мумкйн билетугынлар да
бар ты f ар, бирак олар ^еш жерде эцгиме де етпейди (Т. Кай-
ыпбергенов). Халык ауызынан жыйылган сез болганлыктан кутэ
накка-на^ болмаган жерлер де б ар и ы f а р (К. Ирманов).
БАРАБАН ат. 1. Еки жары жаррац тери менен цапланран
иши цууыс цилиндйр формасындагы цагып (урып) ойнайтурын
музыкалыц инструмента, эсбабы. Жакынлап келе бергенде
мектеп балаларыныц бар а ба н урган, сигнил шерткен окыу
жылыныц баслангандагы шадлы намалары Тилегеннйц Кулагина
келди (К. Айымбегов). Окыушылар мектеп' беттен, Дусирлетип
б а р б а н д ы (И. Юсупов). 2. Цилиндр формасындагы цэр
турли машиналардыц жэне механизмлердиц деталы. Маши-
наяын барабаны сынып, жолда иркилди fK. Смамутов).
БАРАБАНШЫ ат, Барабанды цагып (урып) ойнаушы адам.
Бизлердиц изимизше б ар а б а н т ы да келди,... (Жет^иншек г.).
БАРАБАР кел. I. Бир нэрсениц екинши бир нэрсе менен
бирдей, тец, цатар, тецлес, цатарлас, жубаилас, дэлме-дэл.
Журген жериц таулар менен б а р а б а р, Жалгызларга шад ел
болар енди шад (Кырк кыз). Бэрин туттыц, терт баспашы жара-
дар, Бизин менен келе алмады б а р а бар И. Юсупов). Ал мы-
наны душпан билсе, бул купыя сырды ашыу, елим менен ,б'а-
рабар (©. Айжанов). 2. А$ыс. Эсте, ацырын, секин, жсьи,
эзте-секин. Тогдирге сира шара жок» Жук кетерер кара нар,
^аулыкпа достым б а р а б а р (Бердак).
БАРАБАРЛЫК «яг. I. Бирдейлик, тецлик. Кандай да бир
жумыс болмасын, б ара-бар я ыц пенен алып барьху керек,...
( <ыз. КК.г.). 2. мат. &з-аратец болган еки белектен цурала-
глугын алгебралыц формула. Бул екеуиниц б а р а б а р л ы -
f ы н салыстырып кэриу керек,—деди мугаллим (Жеткиншек г.).
БАРАКЕЛЛА ц. бэрехелла Ml.
БАРАК ат. Уацытша турыу ушын салынган уй, жай, цос,
срын,
X БАРБАРИС ат, бот. Майда цышцылтым цызыл жийделери
бар тикеннекли агаш пенен усы есимликтиц жемис мийуеси.
БАР£>ОЗЛА,У ф. Кетермелеу, хошеметлеу. Директордыц
соншама б ар б о з л ап жибергенине Сержан ауызын ашып кал-
ды (Т. Кайыпбергенов).
БАРГА ат. Ханныц отыратурын ордасы. Хан езиниц кунде-
ги эдети бойынша б а р г а с ы н а келип отырды (КК- E.J
БАРБЫЗЫ^ барыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАРДАКЛАУ ф. Талтацлау, годдаслау, шалжацлау, Тас-
ладьщ гуллэн кийймди, Мар дан алып б а рд ац л а п, Эсте ба-
сып ардаклап, Жеттик каза басына (КК- поэз. ант.).
БАРДАМЛЫ кел. Кургынлы, цууатлы, бай, турмысы жац-
сы, тур мысы цотлы..Буурзк бардамлы жер деген бул
W
ауылдагы усы.уйдин турмыс талкысына тусиуи, уй ишишщ аде-
уир калжырап калы уы ай га калган дай керинди (Э. Хожаниязов).
Б АРДАС ат. Сымбат, тулра.турпат. геуде. Март жигит-
, тин б ар д ас ы бар, Кецилинде бир зэрдеси бар, Биреуинин
балтасы бар, Мен пышагын берип келдим (К- Ирманов). Акыл
керек кошламага, Б ар д а с керек усламага, Ойланбай ис бас-
ламага, Жигит желли есер дэркар (С. Мэжитов). Демлеу палау
^эм кантлы чай, Бердин неше ат, тон сарпай, Дэулетйц зыят
Эмет бай, Корсеттин б ар д ас ты бугин (Бердак/
БАРДУР ц. бар I.
БАРЕЛЬЕФ ат. ЯКалпац нэрсениц бетине тусирилген пэс
рельфи, скульптуралыц суурет. Келгенлердиц хэммеси ислен-
ген б ар а ль в фк е карап турды,... (Кызл. мур. ж.)
БАРЖА ат. Улкен жук туйелиуши кеме, суу шиинде
параход пенен катерге тиркелиуши ямаса езинше журе ала-
турын улкен кеме. К’айыпназар айдаган катерге ^эм баржа-
F а минип жайласып алдык (Т. Нажимов/ Б а р ж a f а жук-
лер салынды, Кешкилерин жыйнап алды (Ш. Артык). Уллы
Курылыстыц жуклерин тасып, Б ар ж а л ар д а н зор кар-
уанлар дузедй (А. Бегимов/
БАРЖАЙ бэржай.
БАРЖУЕЫ ц. барлык.
БАРЖЫ ц. баржа.
БАРКАС ат. Коп адам хэмжуклердитийеуши улкен кеме.
Эне улкен баркастыц машты керинди <К. Султанов). Асау
толкын устинде, Алып ушар баркас ын fill. Мэмбетмура-
тов/ Хэм б ар к асыц таусылмастай йош Сергеи, Менин лира
булагымнын канине (Ш. Мамбетмуратов).
БАРК; барк урыу, барк етиу ф. I. Хэуижлениу. доланыу,
райратланыу, хужданланыу, талуас етиу. Сынк-сынк кулип
гумис киби аккан суу, Памирден б*ар ц у р ы п Аралга куяр
(Ж. Аймурзаев/ Кушагында б а р ц у р f ан манги суйип кал-
ганман (Т. Сейитжанов/ 2. Жарымсыз дауыс пенен бацырыу,
цатты дауыс шырарыу, цышцырыу. гуцк етиу. турпаны свй-
леу. цатты сойлеу. Жаббакларга б ар ц етип. дауысынын
барынша бакырды кемпир (Б. Кербабаев/
БАРКАС ц. баркас.
Б АРКУЛ Л А ц. бэркулла.
БАРКЬ!ЛДАТЫУ баркылдау фейилинин ерксиз дэрежеси.
БАРКЫЛДАУ ф. Кандай соз болса да оны орынлы, орын-
сыз айта бериу, былшылдап свилей бериу. ... сен де б а р-
цы лд ап мийимди жедин гой (А. Бегимов).'
БАРКЫРАТЫУ баркырау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАРКЫРАУ ф. Катты ири дауыс пенен сойлеу. жаеымсыз,
жууан дауыс пенен бацырыу. Шийрак келсе де, мэккар жаса-
5'ылдыц барцыраеан айбатынан тайсалаклай берди (К. Сул-’
199
танов/ Барцырап жылаганда карлыгып шыккан цауысыная
консылары жыйналып калды (Ж. Аймурзаев/
БАРКЫРАУЫК Ц- бакырауык. '' -
БАРКЫТ. ц. бархыт.
БАРЛА: барлап басы^ ф. [..Абайлап журиу, сац болцу^
ез-езине бек болыу. Жэмийла аягын барлап басып уйДиц
касына келди,... (К. Султанов/ 2. ц. барлау.
БАРЛАСТЫРЫ^ барла^г фейилиниц озлик дарежеси.
БАРЛАСТЫРЫУШЫ барлаушы.
БАРЛДУ ф. I. Бар ас цэрекетти. цал жагдайды. ауцалды.
^эдийсени билиу. абайлау. сезиу, сынау. Тилеп бир топ атлы-
ныц журисинен гуманланып, барлау жургизёди-(Т. Есемур-
атов/ Сэзди айтканда барлап ай гы у керек fK. Ирманов/
Жолбарйстыц касына келди, б а р л а п корди (ТЛэспатша/
2. Айналаны, дегеректи байцап билиу, шолыу. Кэне бар-
л а п керейин шырпыц таусылган жок па, кебирек жак Деп,...
(А. Бекимбетов). Абыл ’ еликти канарга тыгып, ауызын бууып
болып даланы барлап келиуге абайлап есиктен’ тык гы
fA. Бекимбетов). Кулкини' еситкен соцыр еплеп барлап му-
- нын касына келди, хал сорады (С. -Мажитов/
БАРЛАУ ШЫ am. I, Ис цэреке'тти. цал жагдайды. ау^ал-
ды, цэдийсени байцап билиуши. Барлаушы лардан бас-
пашылардыц Назархан тэрепте екенлиги аныкланды (Жас ленин-
шиг./ 2. Айлананы, дегеректи байцаушы.шолыушы.Кегейлинпи
бёрги жузине б а р л а у ш ы л а р жиберген еди (С. Салийев/
БАРЛЫЕЫ барлык. *
БАРЛЫ-ЖОКЛЫ кел. К,андай да болмасынзаттыц ямаса
бир хэдийсениц барын. аз мугдарда екенин балдиреди. кеуил-
дегидей емес екенлигин де билдирип келеди. Тилегенди окыт-
кан ийшан да сауаты барлы- жоцлы екен,... (К- 'Айым-
бетов). Уйде б а р л ы-ж о ц л ы дэн де таусылып • киятыр
(G. Хожаниязов). Ол б ар л ы-ж о ц л ы жемди гутир-гутир
шайнай баслады (G. Хожаниязов).
БАРЛЫК 1 ал. Путкил, ту у ел, цэмме. бэрше. жэми. бар-
жу гы. гулли. Совет лёр Союзынын б а р л ыц калаларындагы
окыу орынларына езине жумыс сорап, арыз жазып жатты
(К. Айымбетов)/ Ауыл турмысы бар л ыц жанрда сэулеленди
fr. Есемуратов). Б ар л ыц жертелеге орналасып болды
(Ж. Аймурзаев). г
БАРЛЫК П ат. Молльщ. баршылыц. молшылыц. Б а р ~
л ыц ты ким жёк кореди (КК н.)
БАРМАК ат. Н,ол цэм аяцтыц бармацлары. саусацлары.
Балалар колын жасырып, ойнаган ойындай кылып бир цолыныц
б ар л а р ын екинши колы менен кысып услап алып, „мине
тацсыр“, деп керсетип атыр (К. Айымбетов). Ал кесте тиккенде
ои б ар маг ы ойылгаи шебер,... (А. Бегимов). О Бес бармак—
2А)
цолдыц ямаса аяцтыц бес саусагы. Окыушыларга карап
^урмет пенен он колынын бес бармагын катан услап,...
(А. Бекимбетов). Бердибай куле шырай менен касына келип.
бес бармагын жазып кол* кетерип сэлем берди, аман
тууел сорасты (С. Мэжитов). Сук бармак-^олдагм бес саусац-
тыц ортасындагы ец узын бармац. Бул нэрсе дэметкендей,
колындагы банкасын су ц б ар ма f ы менен шертип турды
(Q. Айжанов). Бармак тислеу-етип кеткен цэдийсеге екиниу,
ренжиу, пэнт жеу. Бул эдетиц менен езин бйр куни б b р м а-
гыцдъьтислейсец рой екинип (Т. Эбди Муратов). Т ис-
ле у ли к етип бармарьщ Ишинде кетип, эрманыц
(КК- поэз. ант,).
Б АРМАКТАЙ кел. Г. Улкен емес. кишкене. азрантай. цурт-
тай. мирттай. Бий сандыгынан б а р мац та й Самарканд
тирийегин алып, ушке белди (К. Султанов,). ... Доует кэлемин
алып еки бар м ац т ай кагазга еки-уш туртти де уш муйеш
етип букледи,...(Э. Шамуратов). 2. Бармац сыяцлы. усасан. яцлы.
ф Торсыйыскан бармактай—гулб^, домалац бармац сыяцлы.
Т о р с ы й ы с ц ан бармацтай. Гуз писирди жузимди
(Т. Сейтжанов). Бес бармагындай билиу—цэмме жагдайын
билиу, майда-шуйделерин. уццыл-шуццылын билиу. бес сау-
сацтай билиу. Пирнияз ауыл 'хожалырын б е С' б а'р м,а f ы н-
д а й етип биледи (Т. Нэжимов>. Кимнин баласынын я иниси-
ниц, болмаса суйиклисинин кай жерде не кэр ислеп атырганын
бе с ба р м a f ы н д а и бйлип алдым (©. Хожаниязов).
БАРМАКШЫ ф. Бир жацца барыуга нийетлениу. барыуга
мацсете тиу9 таярлыц кериу. Бйр куни Ешамак базарга б ар-'
м а ц ш ы болады,.., (КК- х. е.). ... кайыкка минип отырганда кон-
сы уйдин баласы да бар мацшы болып, кайыкка отырады
(КК- X. Е.). Ол азан менен мектепке б а р м а цшы ,... (С. Мэ-
житов).
БАРМАН ф. Нийетлеген, дийдилеген. баедарлаган. барыу- 1
га тийисли жерге бара алмау. Эйет окыуга б ар май калган
еди (Т. Кайыпбергенов). Бул.турысым менен ауылга б а п м а й^
м и я,—деп Лиза Арзыуды кушаклай тусти (Ж. Аймурзаев).
ф Барса-келмеу—барган жеринен цайтып келмеу. изине ай-
налмау, айналып келмеу. Сенин ушын басты тартпай кетейин,
Жаман жаза барс a-к е л ме с сургинге (Кырк кыз). Бунын
устине тууган анамныц озим жокта барс a-к е л ме с жолга
кеткени есиме тусип, тула бойым лаплап, сай-суйегимди сойды-
ау! (О. Хожаниязов).
БАРОГРАФ ат. Атмосфералыц басымныц езгериуин ези
жазып алатусын, регистрациялап турыушы прибор. Бул
барографты иске тусирйу керек,—деди директор (Жет-
киншек г.).
БАРОМЕТР ат. Атмосфераныц басымын елшейтурын при*
201
бор.. Мектеп лабораториясына барометр экелиндй (Жет-
киншеи г.).
БАРОН ат. Феодаллыц жэне буржуазиялыц жэмийетте-
ги дэрежеси граф тан твменги хурметли а тан;. Бундай б а-
рьнна жетисиуге болады,... (Кыз. мув. ж.).
БАРПАЗ ц. сулыу.
БАРРИКАДА ат. Кешелердеги урысларга царсылыц етиу,
тоскынлыц жасау, гуресиу. Буларга карсы б а р р и к а д а
|пелке.млестирилди,... (Д. Назбергенов).
БАРХЫТ ат. Жумсац тукли етип исленген may ар, ткань,
туги устицги бет жагына шыгарылып, жипектен тоцыл-
ган, жузи тыгыз цырцылган материал. Стол га ж абы л тан кып-
кызыл б а р х ы т скатерлар райкомньщ секретарь! отырван ка-
бинеттети тахта полва жэкынлап турды (Т. Нажимов).
БАРХЫТТАЙ кел. Бархытца усаган, мегсес, яцлы. Б ар-
х ы т та й кубылван кара гопыракка жас баладай аунап-аупап
алсац да (КК. поэз. ант.).
БАРША ц. барлык.
Б АРШ АСЫ ц. барлывы.
БАРШИНА ат. Крепостной лык; право Уацтында дийханлар-
дыц помещик жеринде ерксиз, хацысыз, босца ислеген мийне-
ти. Помещик жерлеринде дийханлар баршинага ислейту-•
гын еди,.. (К., Ирманов).
БАРШЫЛЫК ат. Мол'шылыц, кепишлик, кеплик, барымта,
Хэмме нэрсени езине жеткиликли, бай тур мыс. Алып карасак,
а^ылымызда акыл-ойы ала буйрек адамлар да баршылык
екен (К. Смамутов).
БАРЫЛДАУ’ ф. Жагымсыз жууан дауыс шыгарыу, бар-
цырау,... бала барылдап жылады (А. Бегимов).
БАРЫЛЫУ ц. барыу.
БАРЫМТА ат. 1. 6 шпенликтиц салдарынан еки урыулы
елдиц бир-биринен мал айдап экетиуи, урыс, жэнжел. Баска
салван барымта, Алланын бундай жарлыгын (Кырк кыз).
2. Турмысы бай, цургын. „Б а р ы м т а кырк жылда кайтса>
тез кайтады“—деген (А. Бегимов).
БАРЫНША р. Бар ыцласы менен, барлык куш-цууаты
менен, жигери менен болганынша, мумкиншилигинше, кзлеге-
нинше. }(эр ким б а р ы н ш а хар ким езинше орын тапты
(Ж. Аймурзаев). Ержан Айтымныц уйинен шывыуы менен б а -
р ы н ш а адымын атып киятыр (С. Хожанияов). Б а р ы н ш а
жумсап ерликти, Окпесйнен шаншыува (Кырк кыз).
БАРЫНКБ1РАУ ф. Ж акын лас ыу, цапталласыу, жанына
таман барыу. Онын бет алдына б а р ы ц ц ы р а д ы,... (А. Бе-
гимов). О Барып кериу—квзбенен кериу. Озинйздики болса
дейсен, Аца бег лер барып кореец (Отеш ^эм Омар). Ба-
рып келиу, барып кайтыу—бир жгрге барып айналып келиу,
цайтыу. Бизлер семьямыз бенен курортка барып к е л е миз
202
.(К. Айымбетов).—Aya жумыс бабында барып цайты^ым.
\керек (© Хожаниязоз). Барып тург&н—жоцарры шыцына жет-
кен, барынша. Гитлер кеш кимнин дайысы ямаса жийени емес,
алол барып туркан адамхор фашист (©. Хожаниязов).
БАРЫС 1 ат. ген. с. Хайуан, жыл есабын цайтарыуда-
гы жылдыц аты „Быйыл б а р ы с жылы гой шырагым,—дедй
гарры (Кыз. муг. ж.).
БАРЫС II ф. 1. Бет алые, багыт багдар. Барысым аман да, кели-
ейм туман. Хош калыныз меннен Саркоп каласы (Кырк кыз.). 2. Ис
харекеттиц жагдайы, ау^алы. ... эррекеттиц б а р ы с ы н су-
.йылтып алатурын жагдайлар бар (Г. Есемуратов). Председатель-
ден ау-дузгк таярлаудыц б ар ыс ы н сорады (К. Султанов).
ОБарыс-келис—а) цатнас жасау. Оган мына шешен карсы болып,
ара сууысты, б а р ыс-к ел и с лгетууарылды (Г. Изи обетов),
б) бар жерге барыу %ам цайтыу. ...сенйки курыдан-куры
барыс-келис болды гой!—буннан не шыгады (©. Айжанов;.
БАРЫСЫУ ф. 1. Еки адамныц келиспеушилиги, герилде-
сиуи, малеллесиуи, тарысыуы, сегисиуи, сез алысыуы, айты-
сыу. Егерде келисим бермейтугын болсанлар я сизлер шыныч
да ямаса мен шыгаман дегенге шекем барысцан (Ж.,Ай-
мурзаев). Бул кунлерде дауласкан, кеп кагазлар жазыскан, кеп
сезлерге барысцан квартирасынын устинен Эмудэрья агып
тур (К. Айымбетов). 2. Кртнасыу, байланыс жасау. 3, Бирге
барыужуриу, жолдас болыу: Калага шекем бирге б а р ыс ты
(К. Айымбетов). фБарысып-келисиу—цатнасыц жасау, байла-
ныс Жасап отырыу. ... мына мордикар алыу сапласканнан сон
езлериниц ба р ы с ы п-к е лис и п, биреу-биреуинде болса
алыса берерсиз,... (М. Дэрибаев).
БАРЫУ ф. 1, Белгили бир жерге дейин келип жетиу. Хо-
резмнин елине Б ар ран патша сенбисец (Ер Зий^ар). Саеке
менен барыу Fa, Бул да белин бай лады (Кырк кыз). Барып
керсе ол бир дау дин корганы екен (КК X. Е.). 2. Бир нэрсе-
, ниц ямаса ^арекеттиц барысы. Бул сабаклык олардыц сис-
; темалы ис алып б а р ы у ын а анатурлым жардем етти
(Г. Есемуратов). Оныц ислеп атыртан жумысларыныц ба-
рысы менен танысты (©. Хожаниязов). Хазиргй турмысын
тарепке алсак, Табысы дэрьядай тасып б ар а д ы (К. Султа-
нов). ОБардым-келдим—бир жерге барып хам цайтып ке-
лиу, натийжесиз, жуумацсыз, мази, цуры, кеуилсиз, босца.
Ойымда Мурат ата менен жецгейдин сезлери белип жибер-
ди, мен серсиз, б ар д ым -келдим кеуилсиз тыцлап
отырман (©. Хожаниязов). Барып-келиу—белгиленген жерге
барып, цайтып келиу, айналып цайтыу. ,..мал басына ба-
р ы п-к е лип журген, ...(А. Бекимбетов). Карым-катнастыц
б а р ыу - к е л иу адамлар арасындаты ез-ара байланыстып
шэрти (©. Хожаниязов). Бартан сайын — улеайыу, кушейиу,
ворайыу, цауиж алыу, дауам етиу, созыу. Мырзабектиц дауы-
сы б ар f ан сайын бэлентирек шыта берди (©. Айжанов).
203
X
,Ана сыйырлардан' алынатугын суттиц мелшери бар ран са-
йын жаца усыл менен арттыра тусиу (Ж. Сейитназаров). Вар-
ган сон—а) белгили бир жерге келгеннен кейинги де ба-
рып жеткеннен кейинги уацыт, бир цэдийсениц ямаса уацыя-
ныц кейнинен болган уацыт. кейинги уацыт.—Кысынбац.—Ка-
лай кысынбайцн, агажан, мен сизин алдьщыздан уйиме б а р-
г а н соц Садулланыц апасына не айтаман (А. Бекимбетов).
б) белгили био мугдарга барыу, толыу, шыгыу, келиу, жетиу.
Жети жузге б а р f ан соц, Жигит сон дай мэрт болар (А. Бе-
гимов). Барганша—бир жерге ямаса бир -орынга жеткенше,
сол еки аралыцтагы уацыт. Не кылсын, ол барганша ой-
лады (Т. Кайыпбергенов). Енди кайтып уйге барган ша пат-
шаныц кызы куйеуинен айырылып келипти деген атакты алганша
усы жигитти тэрбия чайын, кийиндирейин деген ойда боЛады
(КК. X. Е.). Орынлап барыу—бир нэрсени кеуилдегидей беже-
риу, питкериу, орынлау. Атамурат барлык тапсырмаларды ке-
уилдегидей орынлап б а р д ы (Т. Кайыпбергенов). Тусинип
барыу—цэрекетти, жагдайды билиу, тусиниу. ...Ойткени
буган тусинип барды. (Г. Есемуратов). Шийеленисий
барыу—^эдийсениц, уацыяныц былгасыуы, шатасыуы, шийеле-
нисиуи. Излер бара-бара тсгайдын терине карай шийелени-
сип барды (Т. Кайыпбергенов). Бара бериу—эсте, ацырын
журип барыу, цайта-цайта келе бериу. „Арзы оган карап.
тура алмады, тезирек бар, мен б а р а б е р е й и н,и—деп кете
берди (С. Мэжитов). Мен акырын бара бердим (Ж. Ай-
мурзаев). Оган дегди менен кекиректй таслап, дегдиниц таягын
' услап, сузип бара б е р е й и к (А. Бекимбетов). Дэстурге ай-
налып барыу- бир нэрсениц ^эдийсениц, уацыяныц бир жацка
царай бурылыуы, езгериуц. Бул д э с ту р г е а й ла н ы п
баратыр', бир-бйреуин критика етсе, тартысады,... (О. Ай-
жанов). Жарк-журк етип барыу—куле шырай бериу, кеуиллц
барыу, жагымпазлыц етип барыу. Бир мэ^элде карасам, бир
^аялдыц капталындагы ^аял менен жар ц-ж у р ц етип ба-,
ратырганын кердим,... (А. Элийев). Журегим сууылдап
баратыр—цорцыу, ^аулыгыу. Кандай да болмасын бир сууык
хабар еситетугындай Палуанньщ журегисууылдап ба-
ратыр (О. Айжанов). Куйкам жуулап баратыр—цорцыу, денё-
ниц туршигиуи. Ка^ардыц газабынан цу й ца м жуулап
б ар ат ыр (Ж. Аймурзаёв). Буйыгып барыу—уйцы тартыу,
мулгиу. Отырган жеринде буйыгып баратыр. (©. Ай-
жанов). Илинисип барыу—улгайыу, кушейиу, мэселениц
зорайыуы. Уакыяныц екеуи де жудэ илинисип, бара-
тыр (А. Бекимбетов). Таз кебине барыу—бурынгы цалына,
цэддине келиу, тусиу,—Тагы таз кеба цебардыц ба?
(К. Султанов). Барып турган ожет—цырсыц, ^экис. Барып
тург ан е эю е т болды. (Т. Кайыпбергенов). Барып турган
жауыз—зулым, мийримсиз, цатал. Б а р ы п ту р f а н ж а-
$ ы з лыц гой (Ж. Аймурзаев).
204
БАРЬЕР ат, Секирип етиу ушын исленген, жасал
ран цоршау, 'тосцын, иркиниш. Спортшы барьерден секирип
етти (Жеткиншек г.)
. БАС ат 1. Адамзат пенен ^айуанаттыц ец жоцарры бе-
леги, мушеси, мийдиц орналасцан жери. Басы ц екеу болмаг
малый екеу болмайды (КК- н.) ... барлык топыракты б а с ы
м а шаша берген екенмен (Ж. Аймурзаев). Ат б а с ы н а ку
тууса, ауызлыгы менен суу ишер, ер басына кун тууса, етп
ги менен суу кешер (КК х. н.). 2. Хэр турли есимликлердиц
агашлардыц, шеплердиц ец жоцарыдагы ушы, тебеси. ..,
жууеринин б а с л а р ы ат дорбадай (Т. Кайыпбергенов). Бий
дайдын басы саргайып, кармакка айналды (Жас Ленин ши г.).
3. Жайдыц, уйдиц, тамныц басы, б а с ына жууерини-
шингиригин толтыра уйген жайга келип иркилди... (Т. Кайып
бергенов). Куры там б а с ы н д а деп. айтып атырман (Т. Кж
йыпбе">генов). .. . улкенлердиц исин уйренгиси келгендей та *
баслар ына минип карай > турыпты»(Т. Кайыпбергенов). 4,-
Таудыц, цырдыц, мунараныц цэм басца да нэрселердиц тебе-
си, ец уста, бийик жери, шыцы, Атын айтып аяусыз, Шыкты
таудыц басына (Кырк кыз}. Тау б а с ы н д а ойнар жайран.
Жузип керип боллым хайран (И. Юсупов). 5. Бир нэрсениц бас-
ламасы, дэслепки уагы.ХАХ эсирдиц б а с ы н д а Хийуа ханы-
га карсы кетерилис жасагаы, ... (К.-Айымбетов . Табыслардыц
басын баслаудай.-ак дем алы^шылардын кол шаппатлаулары
гуркнреп жайдыц тебесине тирелди (Г. Кайыпбергенов). Ба-
сы н басласан, аягын озим тусинемен гой (К-' Ирманов). 6.
Бир нэрсениц айналасы, дегереги' ^эдийсениц цапталы.
улыума халык басына ауыр кайгы тусти, ... (Т. Кайыпберге-
нов). Жер басына жегкеннен соц, Туу лиги лд и кумга бййик
«И, Юсупов). 7. Сан мурдары менен есаплансандагы дана, ша~
ма, мурдар. Колик маллары 27928 бас (КК. кем. атл.), 35 жыл
б а с коскан адамына ойласпастан Темирхан ата бир куни кол-
хоздын баслыгына арза етти (Т. Кайыпбергенов). Я. Атцарату-
рын хызмети жагынан жоцары, басцарыу исин жургизиуши....
усы гБа:<ытлы“ колхозындагы емлеуханада б а с врач болып ис-
лейлч (Ж. Аймурзаев). Биреуи тау кэнинде, Лауреат бас ин-
женер (Г. Есемуратов). я. Адамныц жене дара ези, киси. Бир-
ден келдик еки жаска, Не саудалар тусти басца (Стеш). ЬК
Тийкарры, негизги, ец улкен. Мен озим алланын кас бендеск-
мен, Сзиме жургеннин бас бендесимен (Кунхожа). Жас боле:?
да перийзат. Бул кызларга бас еди (Кырк кыз.). 11. Балтаныц,
шоттыц, шеккиштиц, тагы басца да усы сыяцлы цурал-сай-
манлардыц жуз бети, жагы, тийкаргы жери. Балтаныц б а-
с ы н беккемлеп, сына какты (Б. Бекниязова). 12,-Таяцтыц, ба-,
цанныц тары басца да усынЬай нэрселердиц жууанлау жагьц
жумыр бетй. ... арбашыныц колындагы таягыньщ басы жары-
лып кетипти (Б. Бекниязова). 13. Келдиц, дэрьяныц, каналдыц,
таудыц, булацтыц басланган жери., жоцарры жагы, бети.
205
Эмудэрьянын басы Памир таудан басланады (Н. Даукараев).
ОЖалацбас—басында кийим жоц, басына хеш нэрсе киймеген,
бас кийимсиз. Шерип жалан. аяк, ж а ла ц бас булардын ус-
тане кирип келди (К. Ирманов). Жалгыз бас—цара басы, жек-
ке басы, жалгыз ези, езинен басца хеш кими жоц, цуры ези.
/К а л f ы з басим калдым (К. Эуезов). Жумабай жалгыз
бас ли болды (К. Султанов). Басын суйеу— жыгылган адам-
га жэрдемши болыу, басын жоцары кетерип отырыу, демеу,
жэрдемлесиу, кемеклесиу. Эри-бери Эуезовтыц басын
суйеп, „шырагым, шырагым* деп атыр (Т. Кайыпбергенов).
Басынан кешириу—езиниц емиринде бир цанша цыйыншы-
лыцларды басынан кешириу, ушыратыу. ... усыншама кыйын-
шылыкты басынан к е ш и р и п жур (Т. Кайыпбергенов).
Бас кэде—басца бирсулерге берилетугык сауга, сыйлыц, сар-
пай. Хэзирги бас ц эд е Айтбайды мэрдикарлыктан алып ца-
лыу болсын,—деди жаушыныц биреу^и уры кушиктей жылмыц-
лап (М. Дарибаев). Басбармак—биринши улкен бармагы, сау-
сагы. Басбармагын жагына таянып отырган кемпир бир
карал койды (К. Султанов). Бас косыу—цатарга цосылыу, би-
ригиу, уйымласыу, кецесиу, мэмлесиу, биргелесиу, шелкемле-
сиу. Б а с ы м д ы цоссам катарга, Жигитликтен миним жок
(А. Дабылов). Бас ц о сц а н жеримиз макпал тесеп койгандай,
кок-келмбек (О. Хожаниязов). Бас кети^—елиу, цурбан болыу.
, Усти-устине есикти аш, Ашпасан кетер сизден бас!
(Бердак). Бас кийим—басца кийетугын кийим. Бдсыц-
д а г ы кийимицдей, Ыгбалыц шым кара еди (И. •
Юсупов). Баска тусиу — цыйыншылыцца ушырау, турли
цыйын-цыстау жагдайгаушырау,гезлесиу* дуушар болыу. Б а-
с ы м а ту с и п тур кайгы куяшы, Соны бузык бийперзент-
тиц уясы (Мэспатша). Бас суйек—адамзаттыц ямаса хайуа~
наттыц басыныц суйеги. Бирак бас суйегинен етпеди де
кулакка кагап тайып кетти (С. Хожаниязов). Бас сражал—бас-
ца тартылатугын, орайтугын .кишкенелеу шаршы, орамал.
Б ас ыцд а орамал желбиоер ярым, Сен кетсен кезлерим
гелмирер ярым (КК. Х. К-)- Басына котериу—^а^бг.^ шыгарып
^улдириу, бир орында шууласыу, эйуан-жайуан етиу, улы-шуу,
поз-тозын шыгарыу, уу-шуу болыу. Олардыц шуйкилдиси, ат-
1ардын киснескени атирапты басына ке тер ди (Жас ленин-
IIи г). Бас тарты^—кэнбеу, кенликпеу, биреудиц усынысына ба-
гынбау, мойынсынбау, цайыл болмау, царсы болыу. Бирак гоне
эдебий мййраска баркулла бас т а р т ы у f а, оннан дым паи-
яаланбаска да болмайды (К. Ирманов). Бастан аяц—бэрин, бар-
шгын, тууели менен, басынан аягына дейин,- х^^^еси. жэми.
Еткен тэгай, дэу мэкан, Бастан а я ц бэлдъ! кан (X. Алим-
кан). Басына келиу—биреудиц басындагы уацыяныц екинши би-
зеугеетиуи, келиуи.Кулме досгыца келер басына (КК. X.
4.). Бас-аягы—истиц басы х^и иясы, бары,-барынша. Уэдесиниц *
кок аяры я басы, „Бир ^эпгеде жети per жумысы* fB..
06
Исмайылбй). Бас болыу—бир нэрсеге сбашылыц етиу, басцарыу,
мецгериу. Ауылда б о лган бас жигит, Сизиц ауыл кайда болар
( КК. Х.Н.). Басын баслау—еркинликке жибериу, дарцан етиу,
азат етиу. Б а с ыцд ы с е ни ц б о с лай ын. Керегицди
айта бер (А. Дабылов). Раррым енди кууанышта, Азатлык б ас-
лап б ас ын а (Д, Назбергенов). Басын орау—шаршы яма-
са орамал менен орау. тартыу, жамылыу....олар&ы шыйырып
б а с ы м а о р а д ы м. ... (Ж. Аймурзаев). Басына буркениу—
жамылыу^ ораныу. ... Гулим басына бур кенген кийи-
мин ийнине тусирди (Т. Кайыпбергейов), Бас кайгы—Оз басы-
ныц ууайымы, муцы, цайгысы. Бул калган баспашылардыц да
саулары ез б а с лар ы ны ц цайрыларын ойлап кашыу
менен болды (Жас ленинши г). Бас тигиу— жолында пидэ болыу,
цайыл болыу. жолына царау, цараслы болыу. Бас т иг и ti-
ne н Хан-Саяттьщ жолына, Кези яшлы Сэрби ярым кал енди
(КК. х. к.). Басына жетиу—опат болыу, цурбан болыу, цаза
табыу. олиу. Усы Кэмекбай езинин де, гаррыныц да б а с ы н а
ж е те д и (Ж. Аймурзаев). Кызга алган малы ж е тт и басы-
н а (С. Хожаниязов). Бастан кешириу—ауырманшылыцты, цы-
йыншылыцты, турли ^эдийселерди басынан кешириу, етке-
риу, кериу. Кандай ^эдийселер б а с ы м ы з д а н ке ш п е д и
дейсец (Ж. Аймурзаев). Талай тартысларды бает а н к е ш и-
рип, Мапазында турмыз уллы сынактыц (Ш. Мэмбетмуратов).
Бас себепши—бир нэрсеге тийкаргы себепши болыу, „Бегжап"
канлъ\ уакыясьпыц бас себепши си. Турдыкылыш хэм Ка-
сым,... (Т. Кайыпбергенов). Бас кетериу—а) жауга царсы шы-
гыу, кетерилис баслау. Шыдамай хорлык азапка. Бас к е-
терди мийнеткеш (X. Сейитовк б) басшы болыу, басшылык
етиу, бас болыу. Усы ауылдын б а с кет е'р ген жигитлери
ниц бири ?;0м абыройлы батрачном гой (Т. Кайыпбергенов). Бас
катырыу—бир нэрсе цаццында ойланыу, машцул болыу. Жыл-
лар бойы уйкысыз бас ц а т ы р д ы м. Талай танды ой устин-
де атырдым (Т. Сейигжанов). Бас уазыйпа—тийкаргы, негизги
жумыс, миннетли хызмети. Халыкка хызмет етиу-бул дэстан-
ныц геройларынын бас у а з ы й-п асы (К. Максетов). Бас
герой—^эдийсениц баслы цацарманы. Гурриннин б а с л ы ге-
рой ьд-Сэтулла кепшилйкти иси менен суйсиндиреди (Г. Есе
Муратов). Басца бэле болыу—decent болыу, цайгы болыу^ мут-
кил болыу. цыйыншылыц болыу. Кадимги артыкмаш куш базд-
басыца бэле болады (Сейигов). Басын алып кетиу—
ез басын алып кетиу. цацгыоып кетиу, шыгып кетиу. Ол
базда жаксы-жаманды анламай, ез басына к е т и п калады
(Ж. Аймурзаев). Бас сыйпау—биреудиц я езиниц басынан сый-
пау. Бирак сыр билдиргиси келмей, Олардыц б а а ы н с ы й-
пады (М. Абдраймов). Басы кекке жетиу,—нурат-мацсетинс
жетиу9 бахытлы болыу. ойлаганына жетиу. Басы кекке
ж е тед и (X. Алимжан). Жаманлык жаудын басына—цанда1
жаманлыц болса да жауга болыу, душпанга болыу. )К а -
20
% а н л ы ц ж а у д ы ц басына (К. Султанов). Басынан ке-
чириу—барлыц цыйыншылыцты, ауырманлыцты турмыстан
эткериу, кешириу, бастуя еткериу. Кеп кыйынлык к е ши п
бастан, Жазга жеттим елип калмай (Б. Исмайылов). Бас
алыу—геллесин алыу, басын кесиу, елтириу, цурбан цылыу,
эасын щалыу. Хийуа ханы касарып, Мал орнына бас алып,
£ки жаклап талады (К. Султанов). Жаудын басы—душпанныц
тлды бети* бас бети. }К ау д ы ц басын кеспегенш-е, Ер-
тиктиц кадирин билмес (А. Дабылов). Баста турыу—ецалдын-
а болыу. алдында турыу. Жас деген зор куш колхозда, Кай
чете керсен ба с т а тур (Б. Кайыпназаров). Басын жалмау—
басына жетиу, езиниц ислеген жаманлыгы ушын ези зыянда
цалыу, ези жэбирге ушырау.—улым, халыкка ким жаман-
лык ы&м басын ези ж а л май береди (С. Хожаниязов).
..Бас ъуумъу—басы мец-зец болыу, басы айналыу, мий айналыу.
... тула бойы тигиреп б ас ы м f у у л ап, ес-акылымнан ай-
рылгандай болдым (А. Бекимбетов). Бас жарыу—а) егинниц
дзн салар алды, цзр турли есимликлердиц, гуллердиц ашы-
лыуы, дэн салар алды. ... Колхоз жууерилери жаца гана бас
ж а р ы п киятыр (Кыз. муг. ж.), б) басын, геллесин урып бу-
зыу, басын жарыу. Мынау пэтиннен, егер капыга асылып киш-
кене бала турса, басын ж ар а р един (Т. Кайыпбергенов).'
Ошак басы—уйдиц иши, уйдеги ошацтыц басы. ...хаял о ша ц-
тыц басына бир дизерлеп отырды (Т. Кайыпбергенов).
Бас тенге иу— ези менен бирдей кериу, тецбе-тец кррау.
Жалгыз кун болса да ханга султанга, басы мд ы тецге-
рип кендирдим (А. Дабылов). Бастан асыу—жумыс кеп ббг
лыу, молшылыц. Эссалам ол, казактыц астанасы, Келдим мен
кууанышым бастан асып, ... (И. Юсупов). Ат басын-
дай—ири, улкен, ец жацсы, уллы. Он ай курсак кетерди, ак
жарылкап кун тууды, ат басындай ул тууды (Алпамыс).
Озал бастан—ец дэслептен, эуелден, эййемнен. Бурыннан ка-
ракалпак Лэм де езбек, Озал баста ц бир тууыскан (X.
Турымбетов). Усы бастан—man ^эзирден баслап. Комсомол
шелкеминиц барлык тапсырмаларын усы бастан орынлай
билиу керек (Т. Кайыпбергенов). Истиц басы — а) исленшг
атыреан жумыстыц орны, атыз басы. бул кунлери истиц
б а с ы н д а болмасац болмайды (Кыз. АК- )• г.), б) бир жумыс
пенен бэнт болыу, жумыстыц ицеси болыу, машцул болыу*
Мен я кап колласыуга болмасам, я бир истиц б а с ы нд а
болмасам, кимге дэркарман (G. Хожаниязов). Бас салыу—цеш
нэрсесине царамай, кеулине келгенин ислеу *. ... жумыс тасла-
ган жумысшыларды б а с салып ата берди (Кыз. муг. ж.);
Бастан шыгарыу—ойдан шытрып жибериу, умытып кетиу.
Ал, байлар заманы кайтадан болады деген сандыракты бас-
тан ш ы F 'a р ы у керек (Т. Кайыпбергенов). Бас гамы—о^эр
кимниц езиниц мацсети, тилеги, мудддцэси, эрманы. Акы-
рында ез б а с ы н ы ц f а м ы н ойлады (Т. Кайыпбергенов).
208 ' •
Басы байлаулы—ийеси бар. ийели, ад а мы бар. Бирак олардыц
биразы баси байлаулы болды (К. Султанов). Басынан
мийнет кетпеу—цэмме уацыт мийнетке дус болыу. хызметте
болыу. жумыс целей бериу, тыным таппау. Басынан мий-
нет к е т.п е г е н, Шекпени дизеге жетпеген (А. Дабылов)-
Сез басы—кирисиу, сейлей баслау, кирисё баслау. ... бйр нэр-
се .хаккында сез баслагысы келеди (Т. Кайыпбергенов).
Гэп басы— сейлеуге кирисиу. сейлёй баслау, Г э птиц б а-
с ы ийне болады, ийнениц туби гийне болады (КК- н.). Бас
макала— газета, журналдцц ец биринщи мацаласы. Ербай га-
зетанын бас макаласын окьш жиберди (Кыз. муг. ж.).
Бас ийзеу—а) ийегин силтеп аманласыу, басын цыймылдатыу.
Мен тек б а с ы м д ы .иНзеп XYPMeT етип, кеулимди билди-
рип атырман (О. Хожаниязов). б) мацуллау. бир нэрсеге кели*
сим бериу. Басын и й з е п макуллагандай болады (Э. Шаму-
. ратов/. Бас ийи^—мойынсыныу. квниу. кенлигиу. Тилимди. ал-
май досларым. Хан алдына барганман, Б а с ы м 0 ы и и и п.. ко-
лы мды, Каусырып сэлем’ бергенмен (Бердак). Акбас—басынан
ац упелек тыеаратурын есимликтиц бир тури. Бир уакытта
гас тебеге тикленген гуцгирт булт гуздеги а ц б а ст ы ц упе-
леклериндей жапыракланып жауа баслады (Т. Кайыпбергенов).
Бас шайкау—бир нэрсеге екинши билдириу. екиниу. азарла-
ныу. цыйналыу .—Эй косщым,—деди Серкебай б ас ын ш а й-
ц.а п.— кыйын болган екен (1\,Кайыпбергенов). Бас шулгыу—
цууаныш билдирип басын ийзеуи, ийек цагыуы. Сонда мазат-
ланцп, ескекшисине карап б а с'ы н ш у ленды (К. Султа-
нов). Бас байлау ~тац турыу. цандай ис болса кенлигиу. цэ-
^ип-цэтерден бас тартпау. Бас бэйги—сыйлыц. мийнетиниц
жециси. гуреске шыццан бас палуанга. топтан озган жуй-
рикке берилетугын биринши байрац. ... ба с б э иг иг е .бир
гилем алды (Сов*. КК. г.) Бас палуан— тойда. жыйында.
иергкеде гуреске тусиушилердиц ец тацлаулысы; атацлысы.
Бас у^ыу—биреудиц алдына барып жысылып жалыныу. жал-
барыныу. Хан алдына келип дийхан б а с у р ы п жалбарынды,
... (К К- х. е.). Басы бос—цеш ким ийелик етпеген. ески урп-
эдет бойынша ержеткен цызды ямаса ери жоц цаялды би-
реуге аграстырмаган\ басы ашыц цыз цэм цаял. ... бул ^аял-
дыц ^эзиринше ба'с ы б о с. ... (К. Аралбаев). Бас-аяц—б&р
истиц басы жэне де аягы. барлыц бары, жэми. барлыгы бо-
лып. Бас-аягы гаррынын берген кецеси усы болды (0. Ай-
жанов). Бас байрац—ец жоцаргы сауга. сыйлыц. Алпыс болды
бас б а й р a f ы. Отыз болды салым ^акы (Бердак). Бас-ба-
сы—дара-дара, жеке-жеке. цэр цайсысы. ... „б а с- б а с ы н а,
турымтай тусына14 дегендей каша баслады (К. Ирманов). Бас
жалмау—басын алыу. басын жутыу. басына жетиу. Мына пе-
йилиц турганда, Акылсыз туутан достым—ау, Оз басыцды
жалмарсац (Бердак). Бас-букил—^эммеси. жэми. бэри.
барлыгы. биротала. Аягы б а с-б у к и л истен шыккан (Сей-
2с9
тов). Бас елши—бир елге жиберилген басшы адам. еки ауыл-
дары хэдийсени, уацыяны келистириуши адам, басшы киси*
басцарыушы. елши. ...бас елши езге болып ага жецгесиниц
рийзалыгын алып келди (К. Султанов). Бас былгау—^ган шай-
цау. цозрау. шайцалыу. Тогай шакырып бас б ы л f a f а н.
Жер бетине салып сая (И. Юсупов)'. Бас жип—^айуанаттыц
басына байланатурын жип. аркан. ... сыйырдьщ б а с ж и-
б и н е асылып Кулымбет бийдиц ауылына шубырып киятыр
(К. Султанов). Бас айналыу—мийи мец-зец болыу. мийи ай-
налыу. ... я мениц басым а й на л ып, есимнен кегип тур-
ман ба.деп, ... уним шыкпай калыппан (А. Бекимбетов). Бас
кала—ец улкени. орайы. Шыгыста гулленген бир бас к а л а-
с а ц. Гулленген устине гуллеп барасац (Т. Сейитжанов). Бас-
кези—басына. кезине царамай. бас салып урыу, сабау. дуу-
сыйына царамау. Хожайынлар баск a-к езге карамай, Кам-
шы устине камшы урып (©теш). Бас конак—конаклардыц ишин-
деги ец жасы улкени, цэдирли. сыйлы адамы. тийкарры цо-
нац адам. Ол бираздан бери кебинше чайдьщ уактында уйиниц
бас цоцары еди (Р. Тагор). Бас цоспа—жыйналыс, жый-
нац, мэжилис. бирлесиу, шелкемлесиу. уйымласыу. Б ас цос-
па д а сезге сынак беремен, Бас кетерип сейлемейди бир адам
(А. Дабылов). Бас цосыу—биригиу. жэмлесиу. ауцамласыу-
Еки жаксы бас ц о с с а. Кыл етпейди арадан (КК- х. н.). Бас
косысыу—бас цосыу.
БАСАЛАЙ ат. Тарыны %эм шигинди кептирип, кепегин
айырмастан тартып писирилген суйыц быламыц. жарма*
буннан нан да ислейди. Б а с а ла й ишип ашыды кууык, Жа-
ман ашлыц болды быйыл (Бердак). Ишкениц б а с а л а й была-
мык, Бул исин калай шерменде (©теш).
БАСКЕТБОЛ ат. Топты жоцарыдары орнатылран децге-
лек торра %эр бир команда, бир-бирине царсы тэрепине цол
менен ылацтырып салатурын .спортлыц ойын. ...баске т б о л
ойыны да басланды (Жеткиншек г.).
БАСКЕТБОЛШЫ ат. Баскетбол ойыныныц цатнасыушысы.
*..Барлык баскетболшыларды бир жерге жыйнады , ...
(Жас лёнинши г.).
БАСКА р. I. Екинши бирсу, басца бир адам. бетен, езге^
Б асца курып токаллыкка кеткеннён, ©лсенши буннан да арыу
Бийбайша (Омар). 2. Басца бир нэрсе. бетен. Бий басца
табакка колайласгы,... (К. Султанов). 3. Бетен бир жац. басцд,
жац. тэреп. бардар. Мийирхан, ... мениц не дейтугынымды тез
ацгарып, басца жакка бурды (©. Хожаниязов). О ©лимнен
баска-басца нэрсениц ^эммеси. барлыры. жэми. 0 л и м не к
басцаныц ертеси жаксы (КК- X. Н.).
БАСКАЛАНЫУ ф. Оз алдына белек шырыу. белеклесиу*
белиниу. айрылып кетиу. белек шырарып жибериу. Оный ата-
анасынан басцаланып. кеткенине кеп уакытлар болды
(К. Айымбетов).
210
БАСКАЛАСТЫРЫУ ц. баскаланыу.
БАСКАЛАУ ф. 1. Бетенлеу, усамау. Киятырган адам сиз
айтканнан б а с ц а л а у керинеди (Жас ленинши г.). 2. Белек
шырарып жибериу, айырып жибериу, басца шыгарыу. Азат уй -
ленгеннен кейин, ата-анасы оны бас ц а л а п жиберди
(Сов. КК. г.).
Б АСКА Л ДАК ат. Кишке не дэрьяра, каналра, жапца адам-
лардыц журип етиуи ушын исленген отпел, паяпыл. ...елтирил-г
ген дэуиниц геудесин айырылган кос , жилиги шор дэрьясына
басцалдац болып гурган усайды (КК. X. Е). Борис б ас-
цалдацтан еткен кисидей калтацлады (Ж. Аймурзаев).
Не бир кыйын жерлерде, Б а с ц а л д а ц с ы з етеди (Кырк
Кыз). *
БАСКАЛЫК ат. УКатлыц, 'бетенлик, о зге лик, бешен биреу-
лик.
БАСКАН ц. басыу.
БАСК^НДАЙ к, басыу.
БАСКАР ц. баскарыу.
БАСКАРАК баска.
БАСКАРМА am. I. Мэкемениц, шолкемниц басцарыушы
арзалары, болимди, колхозды басцаратугын адам. Сенин бул
жерде’ б ас ц а р мар а асылыуыц женсиз,... (Кыз. муг. ж.).
... колхоз басцармасы маган белгили баслы жумыс ислеу
жейинде кулак-кагыс етип еди, ....(0 Хожаниязов) 2. Басшы-
лыц ететурын шелкем, мэкеме, басцаратурынорын.... куры-
лыс-монтаж басцармалары егин басланганга щекем бул
кемшиликлерди сапластырыуы тийис (Сов. КК- г.).
БАСКАРТЫУ баскарыу, фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАСКАРЫЛЫУ басцарыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАСКАРЫУ ф. 1. Басшылыц етиу, ел бийлеу, жетекши
болыу, силтеу бериу. Билимли болып журт басцарады,
(©. Хожаниязов). Ел б а с ц а р ран адамныц жаны таза, иси
минсиз болыуга тийисли, ...(0. Айжанов). Теремурат туу услап,
некерди басцарса, Есенгелди елден карыу-жарак жыйнады
(К. Султанов). 2. Бир нэрсени жолра салыу, уйымластырыу,
бириктириУ'Шолкемлестириу. Оркестр ди басцарып тур-
ган адам бул сёзге кеуил белмеди (Н. Островский). 3. жансыз
нерселерди, техникаларды басцарып цэрекетке келтириу,
мецгериу. Сейтип олар байдарка цайыкларын шебер басцарды
уакыт пенен санаспады (К- Ирманов). Пахтанын тэгдири биз-
лердиц колымызда, ^эр ким оз тракторын шебер басца-
р ыу ы керек (К. Султанов). 4. Бирнэрсениц езан-ези басцары,-
уы, цараслы болыуы, жетекши болыуы. Адамда кууаныш пенен
кайгыны, ренжиуди орайлык нерв системасы-бас мий басца-
рады (А. Бекимбетов).
БАСКАРЫУШЫ ат. Басшылыц етиуши, шелкемлестириу-
211
ши, мецгериушп, ... ол мага» колхозниц кара мал фермасыня
басцарыушы, бол деп усыныс етти (к. Бекимбетов). Баска
ауыл дан келген адамлар кишкене болса да той бас ц ар ы у •
шыныц кэтесин табыуга урынады (Н. Дэукараев).
БАСКАША р. взгеше, басца турде, айрыцша. Х^зир бул
жерлерде тэбияг кериниси дымнан басцаша(\{. Айымбетов).
Бул уакыя басцаша болып шыгайын деп тур (А. Беким-
бетов). ; '
БАСКАШАРАК Р- взгешерек, бетенирек, басцарац, айрыц-
шарац. Кыяс жыраудыц вариантында бул уакыялар басца-
шарац (Маспатша). ... бнзге етежак жэрдемициз азгантай
басцашарац бълз&ъл. (А. Бекимбетов).
БАСКУР ат. Кара уйдиц ишинен айналдырып орап цояту-
гын, енли етип нагыслап тоцылган зат. Еки б а с ц у р д ы ц
ортасында мурынныц. канындай кып-кызыл дизбе ууыклары
бириктирип тур (С. Хожаниязов). Жуктибасцурдан асырып
жыйнаган (Г. Изимбетов). О Ак басчУР, Кызыл баскур—бао
цурдыц турлери. Ендигиси кара уйдиц ац басцуры цызылбас-
цурдыц ериси (Б. Бекниязова). Оннан темен а ц б а с ц у р, Ов-
нан темен ц ы з ы л б ас ц у р (С. Хожаниязов).
БАСКЬ! кел. I. Деслепки, алдыцры„ бд,с уацыттагы. ...олаг>
класска кирди де басц ы партада отырды (Жеткнншек г.).
2. Ку лк и, дэлкек, Бири баскы тауып, бири кулисип, Басц и-
ныц астына тусти олаклар (Ж. Аймурзаев). 3. Ху жим, цы-
сым, зорлыц. Баярдьщ б а с цы с ына ушыраган адамлар куу
далага карап кангырлы (Ж. Аймурзаев). Шыдамады. жауыз
зымырап каштьС Ойламаган жердентаптылар басцы (Э. Ша-
муратов). О Басцы табыу-жууапкершиликке ушырау, бир нзр-
седен цэуетерлениу, сескениу, ^аулыгыуц ез басын алып ца-
шыу. 9йне песин уагында, Калмаклар а с ц ы т аб ад Айпар-
ша устем болады (Мгспатша).
БАСКЬ1ЛАНЫУ баскылау фейилиниц езлик дэрежеси.
БАСКЬЕЛАСЫУ баскылау фейилиниц шериклик дэрежеси.
Б АСДЫ Л АУ I ф. Бир нэрсени жент етип цатты баску*
женшиу.... жамбаска жумсак деп ‘суйригин жапырып б а с ц ы~
л а и бережаксац (К. Султанов). Суу кеплеп етке жабысып»
Басцы лап турды бегетти (Б. 1\айыпназаров).
БАСКЫЛАУ II ф Адамлар барин бири басцылау, кулиу*
шацалацласыу, шад болып отырыу. Бир неше жас жигитлер
уакытлы-уакытсыз топарласып, бирин-бири б а с ц ы л а п, шака-
лакласып кулисип,- отырыспалар курып- журиуди эдет еткен еди
(К- Айымбетов). Бирин-бири басцы лап уа^а-каны салып,
кец даланы басына кетерип киятыр (Н. Дэукараев). Б а сцы-
л а с ып кулки—усти-устине, Кетти шаглаппатефонныц сести де
(И. Юсупов).
Б АСКЫН am. I. Бир нэрсениц4 басыуьц суу басцыны, суу-
дыц басыуы, суу тасцыны. ... усы жылгы суу б ас ц ын ы
212
жаксы болмады (Кыз. мур. ж.). 2. Бир нэрсениц кеп болыуыг
мол болыу ы, зурээтли болып шыгыуы. Тайда туяк калмай*
Хомме б а с ц ы н балыкка журип кеткен сон,... 6К. Султанов).
БАСКЫИШЫ ат. Биреудиц жерине басып кириуши, талау-
мы, тонауисы, баспашы, зорльщ етиуши, басып алыушы, куш-
леп алыушыу багындь1рыучиы. Шет ел б а с ц ы н ш ы л а р ы~
на х.эм езиушилерине карсы гуреске кахарманлык тарийхы
бар,... (К. Айымбетов). Сол мэ^эллери Хорезмниц елине Мон-
гол басцыншылары атланыс жасайды (КК* х- е.). Бар-
маска душпан кояма, Басцыниьы журтка тояма (К- Ир-
манов). '
БАСКЫНШЫЛАР ат. Баспаиьылар, багындырыушылар.
тонаушылар, талаушылар. Сол махэллери Хорезмниц елине
монгол бас цын iu ы ар ы атланыс жасайды (КК. х.е.).
БАСКЫНШЫЛЫК ат. БагындырыушылыЦ' зорлыц етиу-
шцлик, басып алыушылыц, царатып алыу шы лыц, басмашы-
лыц, тонаушылыц, талаушылыц, биреудиц жерине басып ки~
риушилик. Бул* кандай б а с ц ы н ш ы л ы ц? (К- Ирманов).
Б а с ц ы н ш ы 'лы ц х^рекетлер халыкка хайуанларша азап-акы-
рет бериу менен алып барылды (3. Насруллаева). Б а с ц ы н -
ты лыц етиуге, Арысланнан коркады (Кырк кыз).
БАСКЫШ am. I. Теменнен жоцарыга минип тусиу ушьиз
аяц салатугын, басатугын белеклери, текшелери, тислери,.
текше, миндирги. Жокаргы полкага шыгатугын зацгинин те-
менги б а с ц ы ш ынд а еки жигит сейлесип тур (Н. Дау ка-
раев). Баслык кенсенин сырткы есигинин алдындагы бас-
цы шц а шыкты (G. Хожаниязов). 2. Дэреже, тецлик, дэслеп-
ки дэу up, баслангышЫ' теппе-тец,бирде%, цэдди: Бул шайыр-
лардыц творчествосы аркалы каракалпак адебияты жана бас-
цышца кетерилди (Б. Исмайылов). Пытыранкы жарлы ауыл-
лар турмыстын жана б а с ц ы ш ы н а, колхозга кириуге жал-
пыламай бег бурган дэуир (К* Досанов). Каракалпак ауызеки
.халык творчествосы советлик дэуирде жана б а с ц ъгш ц а кэ-
терилди (К. Максетов).
БАСКЫШЛЫ кел. Басцыш-басцыиь болган, минип ту сету-
fwh белеклери, текшелери^ тислерН' миндиргилери бар, бас-
цышлары бар, кеп. Шэрдэреге басцыиьлары аркалы ке-
терилди к (К. Айымбетов).
БАСЛА ц. баслау.
БАСЛАМА ат. Белгили бир нэрсениц, истиц басламасы,
басы, ец дэслепки басланган уагы. Женис тойы буныц уллы;
б а с л а м а с ы (Г. Есемуратов). Б а с л а м а ц ы з д, ы шын
журектен карсы аламан (А. Бекимбетов). Сол жумысты алып
колга, Бул тек истиц басламасы (И. Юсупов). .
БАСЛАМАУ ф. 1. Иске, сезге ямаса бир нэрсеге кириспеу,
цэрекетке келмеу, цол урмау, сеилемеу. Кызлардын сез б ас-
ла м а й, т у г ы н ы н билген Шерип,... (К- Ирманов). Исти
бул жерден б ас л а м ау керек (Н. Островкий). 2. (Эсимлик-
21а*
лердиц бас ишгармауы, басламаганы. Басламаган майса
кок цамыс жапыраклары сытырласып сыгасып тур (Т. Кайыпбер-
генов).
БАСЛАН баслау фейилиниц езлик дэрежеси.
БАСЛАНБЫШ кел. Дэслепки. баслапцы, эуелги. ... балалар
баслангыш мектепте билим алады (Кыз. му>. ж.).
БАСЛАНДЫРТЫУ баслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАСЛАНДЫРЫУ баслау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАСЛАНЫУ баслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАСЛАСЫУ баслау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БАСЛАТТЫРЫУ баслау фейилиниц езгелилик дэрежеси.
БАСЛАТЫУ баслау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БАСЛАУ ф. 1. Кирисиу, баслап жибериу.... сабак жаца гана
басланып еди, олар да кирип келди (Жеткиншек г.). 2. Изи-
не ертиу, алда журиу, баОиылыц етиу, жетекши болыу. Сэ-
ден гарры балаларга жолды бас л ап, жабайы жигилдикке
алып келди (Жеткиншек г.).
БАСЛАУШЫ ат. 1. Кирисиуши, баслап жибериу ши.
Сабакты бас л а у ш ы мугаллим де асыгып-албырап класска
кирип келди, ^эмме орынларынан турып. сэлем берди,... (Кыз.
мур. ж.) 2. Изине ертиуши, алда журиуши, басшылыц етиу-
ши, жетекши болыу шы. Тилеген кыз бенен жигитке жолды
б а с л а у ш ы болып, ауылдан тогайга карай журип кетти
(Жеткиншек г.).
БАСЛАУЫШ ат. грам. Грамматикадагы гэптиц бас аг-
засы. ”... гэптеги баслауыш сезлердиц астын бир сызып шы-
гыуды мугаллим окыушыларга ескертти (Кыз. муг. ж.).
БАСЛЫ кел. Шешиуши, мацызлы, негизги, тийкаргы. Сэ-
ден гарры тагы да насыбай атты да жигит пенен кызга бизлер-
дич б а с л ы уазыйпамыз кун барында тогайдан ауылга ара-
ласыуымыз керек деп ескертти (Жеткиншек г.).
БАСЛЫК I am. I. Белгили бир хызмет атцаратугын, бас-
царыушы рэсмий адам, басшылыц етиуши киси. Пахта атыз-
ын аралап колхоз баслыгы да келип, суушылар менен бираз
сейлесип турды (Кыз. К К. г.).
БАСЛЫК И ат. Етиктиц цонышынан теменги жагында-
гы аяц кийимниц усти бети. Солдаттьщ етигиниц б а с л ы f ы
д а суу болып калыпты, ... (Кыз. КК-
БАСЛЫСЫ 1$. баслы.
БАСМА-БАС ц. баспа-бас.
БАСМАШЫ ц. баспашы.
БАС МИЙ ц. мий.
БАС МУШЕ ^. муше.
БАСПА ат. Китап, газета, журналларды басып шыгарату-
гын жер, мэкеме. Быйылгы жылы. бас п ад ан мектеп окыу-
шылары ушын оцыу сабацлыклары шыгарылды (Сов. КК- г.).
214
БАСПА-БАСр. Бир затты .екинши бир затца кеш нэрсе-
сиз, устемесиз, зыят нэрсе берместен аумастырыу.... Матеке
ез меншигиндеги атын колхоздьщ жылкы фермасына барып,
баспа-бас аумастырып алды (Кыз. муг. ж.).
БАСПАЙ ат. Торацрылдыц (женеуит араштыц) ямаса
жыцрылдыц жицишке шыбыкларынан децгелетип, еки басын
ашык етип тоцылынган зат. Балыкшылар ^азир баспай
менен балык аулауды баслады (Кыз. КК- г-)-
БАСПАЙ ШЫ ат. Баспай токыйтурын. ислейтурын адам.
киси. ... баспай токып отырран баспайшы да бязлер менен
чай ишиуге келди (Кыз. КК- г.).
БАСПАК ат. Сыйырдиц кишкене баласы, бузау. Мурат-
бай окыудан келиуден б а с п a f ы н а от эке ип салды (Жет-’
киншек г.).
БАСПАКШЫ ат. Баспакка цараушы. барыушы, тэрбия-
лаушы. Баспакшы да гпопандай уйме-уй конып, у,акысын
ез уактында алатугын болды (Кыз. му₽. ж.).
БАСПАЛАНЫУ баспалау фейилиниц езгелик дарежеси*
БАСПАЛАСЫ^ баспалау фейилиниц шериклик дарежеси.
БАСПАЛАТТЫРЫУ баспалау фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАСПАЛАТЫУ баспалау фейилинин ерксиз дарежеси.
'БАСПАЛАУ ф. 1. Ауырлау, басымлау. Арбадагы жуклер сэл
б а с п а л а у болып тур, ... (С. Мажитов). 2. Зор келиу, ба-
сым келиу, пэтлирек келиу. ...сезге келгенде Жумагул Айжан* *
нан баспалау келди.... (Кыз. муf. ж.).
. Б АСЛАН А ат. Тиришилик ететусын жер, жасашпурын
уй, жай. ... келдеги балыкшылар да уакытша туратурын болса
да езлерине жатып туратурын биркамыстан б ас пан а ислеп»
алыпты*(Кыз. КК- г.).
БАСПАНАЛАУ ф. Кэуип-цэтерден сацланыу, жанын кор-
Fay. Командир солдатларга б а с п а н а л а й т у f ы н жерди*
артиллерияныц огынан аман алып калыуымыз керек,—де ди
(Кыз. КК- г.).
БАСПАНАЛЫ кел. Уй-жайлы, жасайтурын, тиришилик
ететурын орын, жай. Жазы менен айтеуир бир б ас п а н а- .
л ы болды рой,... (А. Бегимов).
БАСПАНАСЫЗ кел. Басында ылаимры жок, уйсиз, жай-
сыз. Бул жигит баспанасыз, кара басы журген бир зайыл
,... (К- Айымбетов).
БАСПА CG3 ат. Уакты-уакты басылып шырарылатурык
газета-журналлардыц улыума жыйынтыры. Бул женинде
б а с п а с е з д е уакты-уакты жарияланып барылды,... (0. Ай-
жанов).
БАСПАХАНА ат. Китап, журнал, газетаны машина
менен басып шыраратурын ендирис орны, мэкеме. Екеуи бир-
215»
ден баснаханада ислеп, олар зрзир жумыска жудэ жак-
сы уйренисип кетти (Кыз. муг. ж.).
БАСПАШЫ ат. Талаушы, басын алыушы, душнан.. Елес-
капаста баснашылар да келип ауылга араласты (К. Ир-
манов).
БАСПАШЫЛЫК ат. Басын алыушылыц, талаушылыц, душ-
паншылыц. Айырым адамлар б ас на ш ы л ыц пенен шугыл-
ланды (К. Аралбаев).
БАСПУКИЛ ц. биретала.
БАССЕЙН am. I. Су у жыйналын туратугын жер, келши-
лик, цауыз. Эмудэрьянын бассейна питиуалдында тур,...
г(Сов. КК- г,.), 2. геогр. Бир келге цуйсан барлыц кен су у лар-
ды жэне оныц цуятусынларын бириктирин турсйн террито-
рия. Волга дэрьясынын бассейна ед при бассейнлер*
> ден есапланады (Сов. КК- г.). 3. геол. Жер асты ба илы ц ла•
рыныц шыгатусын жери, орны, мэканы. Тас кемир б а с с е й -•
н й н е н кемир кеплеп баска жерлерге де кётип атыр (Кыз.
муг. ж.).
БАССЫЗ кел. Ауыс. Ацылы жоц, сецылсыз, мийсиз. Акыл-
сыз. бассыз, ~деп кемпир сейлениуи менен сыртка шыгып
кетти (КК- X. Е.). 2. А$ыс. Эденсиз, мэдениятсыз, бийэдеп.
Барып турган эдепсиз, бассыз екенсец, усындай да ислерди
ислермисен,—деп Мэгеке кирип'келди (К. Султанов).
БАССЫЗЛЫК ат. Эденсизлик, кергенсизлик, тэртипсизлик,
бийэденлилик. Сенин бул ислеген ислеринниц хэммеси бас-
с ы з лыц гой,— деди де Дуйсен Елмуратка ашыуланыуы менен
уйден шыгып, артына бурылып . карамастан кетип калды
(Кыз. муг. ж.).
БАС-СЫЙРАК ат. Ири,цэм майда маалардыц басы менен
аягы, малды сойсаньан кейин басы менен терт аягын белек
алыныуы. Дуканда малдыц б а с-с ы й р а ц л ары белек саты-
лып тур екен, —деп Енипан каялына айта келди (Кыз. КК- г.).
. БАССЫНБАУ ф. Мисе тутыу, адам есабына алыу. Хеш
^акытта езиндёй адамды б а с сы нб а у керек, сыйлаи билиу
керек,—деп гарры жолаушыга ез нэсиятын айтты (КК- х. е.).
БАССЫНЫУ ф. Менсинбеу, мисе тутнау, адам есабына
илма^... Элийди пэжмурделеу керип, онын менен сейлескенде ;
мазаклап, Дуйсен ^эр турли дэлкек сезлерди айтып, оны ба с- *
сыны н отырды (Кыз. муг. ж.).
/ БАСТА ц. бастан.
БАСТАН р. Эуелден, дэслентен, алдыяан9 эдептен, э$ел
бастан, алды менен, алдын ала, алды бурын... Усыны б а с~
т а н-а ц ислеу керек еди,—деп Сэлийма ашыуланыуы менен
есикти тартып урып кетти (К. Султаноз). <>Бастан-аяк—бир нэр~
сениц басынан аясына шекемги аралыц, басынан аясына! ше-
кем. Болган уакыяныц кэммесин калдырмастан, б а стан- .
аяц Мэтеке председательге баян етти (К. Султанов). Бастан
.216
кешириу—болган уацыяны, цэ^ийсени ез турмысында ко-
рку, болдырыу, еткерау. Сапар барлык кыйыншылыкларды
баста н-кеш и р и п келди (К. Султанов). Жетим де езине
боларлык кыйыншылыкларды бастан е т к ерд и м,—деп
баян етип отыр (Ж. Аймурзаев).
BACTAHFbl кел. Бир уйден ямаса бир ауылдан басца ж:и^
ца биреудиц цыдырып кеткенде, уйде ямаса ауылда цалранлар
жыйналысып, цыдырып кеткен адамныц басы ауырмасын деген
эдет бойынша сол цыдырып кеткен адамныц уйиниц есабынан
писирип жейтугын ауцат, тамац. ас. FappH кыдырып кетиу-
ден коцсы'-кобалары жыйналысып келип, Мэрзия кемпирдин уйи*
нен б а с т а н f ы етип аукат жейтугын еди (Хыз. муг. ж.).
БА СТОН кел. Турарлыц, жетерлик; жеткиликли. ...б/л
саган б ас т о н гой,—деп Сэлийма Жэмийланыц сезин ку уатлап
койды («.Султанов).
БАСТЫР басыу фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАСТЫРМА ат. Терт цапталы ашыц туратурын, у спи
бастырылган балкон сыяцлы адамлардыц отыратурын, жасай-
турын орын, жай. Аркадагы бастырма беттен жат адам-
ныц карлыккан сести шыкты (А. Бекимбетов). Агаш б ас ты р-
м а ла р д ыц да саны коп (Т. Кайыпбергенов).
БАСТЫРМАЛАТЫУ ф. Бир нэрсени болдырыу ушын куш
салыу, зорлау, ауырмашылыц тусиу, кушейиу. Мени керип
Касыма жууырып келди, кармакларыц кайда балык услауга ба-
рамыз ба?—деп бастырмалатып баратыр (К. Смамутов).
БАСТЫРМАЛДУ ф. Усти-устине дубей бериу, цыстасты-
рыу, тезлетиу. Бир жууап бермесециз болмайды,—деп кудалар
да Назлы кемпирди б а с т ы р м а л а и берди (К. Султанов).
БАСТЫРЫЛЫУ бастырыу фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАСТЫРЫНЫГЫУ ф. Бастырынып уйцлап атырран адам-
ныц дем ала алмай туншыгып шоршып ояныуы, тус керип
сейлениуи, цорцып бацырыуы, анау-мынау нэрселерди айтып
сандырацлауы. Баетырыныгып бакыра ояндым (Ж. Ай-
мурзаев). '
БАСТЫРЫНЫУ ф. Керпеге ямаса басца бир нэрсени цаусы-
рынып, оранып жатыу, биркенип жатыу. Канша бастыры-
нып жатса да уйкысы келмеди,... (А. Бегимов). Жийемурат
ыссы да бастырынып жата алмай, жаца оянван кисиге
усады (Т. Кайыпбергенов).
БАСТЫРЫСЫ^ бастырыу фейилиниц шериклик дэрежеси»
БАСТЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсениц устин, жузин бастырып
цойыу* цаусырыу, буркеу, жабыу. Сол куни жер теленй бас*
ты р ы п алып; аукатка да тойдык (О. * Айжанов). Казанныц
какпагы бастырыу лы цайнап, пууы казанныц ернегинек
шыгып тур (С. Хожаниязов). 2. Баспадан китап шырарыу. Бая-
гы „гул" булбулди уйцаетырып, шатпацлап езгертпей-ак уш
С а с ты р ып шыгарды (И. Юсупов). 3. Материалды машин-
кадан шыгарыу. Капитан машинистка кыздыц касынакелип мы-
надай мазмунлы приказды айтып турып бас т ы р д ы (А. Бе-
кимбетов). О Атка бастырыу — апгпыц алдына салып айдау,
кууыу, сабау, урыу. Байратын катан тастырды, ©кшесин атца
б а с т ы р д ы, Суупы-ийшанды айдады (Мэспагша). ... а т ц а
б ас ты р ып желке шашынды жулгысы келеди. ... (©. Хожа-
ниязов). Шанга бастырыу —шацды бурцыратып етиу, шацда
цалдырыу, озып кетиу. Усы Аршан езектиц жагасында той-мере-
келер болганда бай балалары устимиздеи жорга сурип етип, ш а ц-
F а б ас ты р ы п ететугын еди (С. Хожаниязов). Лк рин бас-
тырыу— белгили бир документти тастыйыулау ушын мерин
цойдырыу, бастырыу. Бийге жиберип, м е р и н б а с т ы р ы п,
путкиллей катим етип алды (А. Бегимов). Аягын бастырыу—
кишкене балаларды, жанлы-жаныуарларды кетерип аягын
бастырыу, ауырыу адамныц, жыгылган адамныц цолтыг ьнан
кетерип аягын бастырыу, суйеу. Жас бузау тентиреклеп кетсе
юны тикейтти де а я f ы н б а с т ы р ы п суйеди (©. Айжанов)
Мала бастырыу—айдалган жердиц ири кесеклерин майдалап
тегислеу, егинниц устин уайранлап таслау, жапырыу. Сейтип
донызга мала б а с т ы р ы п, Дэуеке писейин де*ч турган
жууерисинен айырылды (К. Айымбетов). •
БАСТЫРЫУШЫ ат. Кандай да бир жумысты ислеуша,
орынлаушы, питкериуши адам. Музларды ойып, ойылган муз-
лардын орнына балыкларды текшелеп жыйнаушы, б а с т ы -
рыушыларды тайын етти (А. Бегимов).
БАСШЫ ат. 1. Дана, данышпан, кесем. Коргап турган батыр
Кыран еллерим, Б ас шысы данышпан Ворошилов бар (С. Ну-
рымбетов). 2. Белгили бир орынеа, жерге, мэкемеге басшылыц
етиуши, баслыц, басцарыушы, мецгериуши. Митинг басланды,
басшы лар сез сейледи (К- Айымбетов). ... ферма басшы-
с ы ны ц сезин еситкён кепшилик силтидей бир тынып алды да,
... (Ж. Сейтназаров). 3. Бир нэрсенибаслаушы, жол силтеуши,
кецес бериуши. Жол басшы партия одну ли Ленин, ^уллыктан
куткарган езилген елин (С. Нурымбетов).
БАСШЫЛЫК Жумыс алып барыушылыц, мецгериуши-
лик. Есенгелди сол куни акшамы менен той жеп, кундизги кы-
зыгын баслау ушын мерекеге б ас ш ы л ыц етпеге шыгып кете-
ди (К. Айымбетов). Фермага жанлы б а с ш ы л ыц керек (0.
Айжанов). Сапар шыксам басшылыцца, Елге кайтсам кос-
шылыкка (А^ Дабылов).
БАСЫБАЙЛЫ кел. Озиниц жеке басыныц ерки жоц, би-
реуге сэрезли, биреуге меншикленген, \цараслы. Болыс езиниц
Карамагындагы мийнеткеш халыкты езиниц басыба илы кул-
ларындай етип жумсады ^эм кысгы (К. Ирманов).
БАСЫЛДЫРЫУ ф. Жециу, айыу, басым болыу, кушлирвн
келиу. Бас ылдырып барлык Саркоп жигитин, Байраклар-
218
ды жат ел алып кетипти (Кырк кыз). Кимсини дупецлеп, ким*
сини шаншып, Кеп лэшкерди бас ылдырган . Эзберген
(Бердак),
БАСЫЛЫУ I басыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАСЫЛЫУ II ф. 1. Пэсецлеу, пэсине тусиу,. куши цайтыу,
^эрекети цайтыу. Ол бираз демин алып, суу йшкённен кеййн жу-
регй басылип орнынан турды (А. Бекимбетов). Басында орамал
Кызыл-жасылды, Журегиме оттай лаулап б а с ылд и (КК- Х.Е ).
2. Неули цайтыу, туцилиу. Журегине ышкы оты б ас и л ад и
(Ж. Аймурзаев). Кулдй Эмет Гулжанга кеп асылды, Кыз бир
урды— суу сепкендей б ас ы лд и (И. Юсупов). 3. Тынышла-
ныу, тыныу, жасдайласыу. Айдос бййдиц кетерйлйси басы-
л ып кэракалпаклардыц Хййуа хаяына мойынсынып отырган
Уакты (К. Султанов). Мениц ^аулыкканым б ас ылып, Кууа-
ныш денем ди жайлай басладьГ (Э. Шамуратов). 4. 'Гоцтау, ты-
йылыу, иркилиу. Х^р сапар жаца окыу жылыныц басында бир-
талай дау-жэнжеллер болып б асылып журдй (К. Айымбе-.
тов). Дау басылеан соц, кусбеги Элмуратка;—Кердицгой^
Бул халыктьщ еле шашы жибиген жок (К. Султанов). 5. Тамам
бблмау, таусылмау, цурымау, пишпеу, иркилмеу. Бир Кызыл
шыбык аркана тийсе ашыуы емирде басылмас еди (Т. Ка-
йыпбергенов). ...арка жактан кегерилген тентек дауыл кешке
шекем б а с ы л м ад ы (К. Досанов). ОТаска басылыу—бас-
.пара басылыу, жазылыу, жэрияланыу, даразаланыу. Себеби,.
конверт теги та с ц а бас ы л f ан бир жапырак кагазды алып
келди (О. Хожаниязов). Х9тте> олардьщ айырымларыньщ кйш-
кене группа болып тускен сууретлери де таец а б ас ылып
шыкты (Т. Нажимов). Пэтиуага басылмау—есапца алынбау,
есапланбау. ... пэтиуаса басылмаган деп комите-
ту гыны да усыннан—ау деп губирленди ишинен (К. Султанов).
Печать басылыу—белгили бир рэсмий документти бекитиу,
тастыйыцлау. Бекнйязов койын калтасынан децгелек печать
б а с ы л f а н, документгй шыгарып майорга керсеттй (А. Беким-
бетов). ...акырына децгелек печать б ас ы л f а н жуумац
кагазды капитанга усынып (N. Бекимбетов). Ашыуы басылыу—
цэцэринен цайтыу, пэсине тусиу, жууасыу. Огаг шекем
а ш ы у ы б а с ы л а р (К. Султанов). Мауцы басылыу—цума-
ры цаныу, цумары тарцау. ...кешке дейин ойнап м а у ц ы м ы з
ба с ылып калыпты (С. Мэжйтов). Кезге оттай басылыу—
Кезге ысыц кериниу, цумартыу, жацсы кериу. ...кэдимгй ййрек-
ийрек етйп майдалап кыйсык жазыулары кезимеоттай
б асы лд и (О. Хожаниязов). Кайнауыты басылыу—иркилиу,
тоцтау, тыныу. Тымык куни ц а й нау ыт и б а с и л и п9
еки кенарын жонып, жалап сынаптай сызылып агады (К. Сул*
танов). Жериги басылыу—цаяллардыц цурсац кетереринде^
жукли болар алдында бир ауцатца ямаса бир нэрсеге цу-
мартыуы, соны жеп цумардан шырыуъц тойыныуы. Касеаптан
алдырган буганьщ басын деп жериги басылып ана бала-
21 »
«сы бир я^асар болганда буны да тууады („КК- X. Е.“). Аягын'
цоз басылыу—жан-уйине от тусиу, шыр-пыры шыгыу, тел-
летиу, шаццанласыу. Теребай аягынацоз бас ы л f а н
дай ерден-ыкка секирди (К. Султанов). ...женгей аягына
цоз басылгандай шырпылдап жур' (Т. Кайыпбергенов).
Аяк астына басылыу—кезге илинбеу, пэтиуага аспау, пит-
пей цалыу. Элле, кайдан ушып Кеп, Б а с ы л д ы а я ц а с т ы-
н а (Т. Сейитжанов). Шок басылыу—жанга тийиу, жанга
етиу, азап шегиу, кериу, „.усыны айтканда жан-жерйме ш о ц
басылгандай басымды дастыкган бирден кетерип алдым
(К. Смамутов). Кезге басылыу, бетке басылыу—цандай да бир
исленген цыянат нэрсе, сейленген етирик сез, жа
ман сездиц бетпе бет, кезбе-кез, жузбе-жуз айтылыуъл. Си.
хэзяр етирик сейлегенйциз ушын кейинги уакытта шерменде
болып, уятка каласыз хэм алдаганыныз тамга' болып бети-
ци зге басылады (А. Бекимбетов). Кэуесет басылыу—
цорцыныштыц, цэуиптиц болмауы, тоцтауы, иркилиуи, та-
май. болыуы.Кэ у е с е т басылып кеткенше алысыракта .
боламыз (К- Аралбаев). Дубир басылыу—журис тоцтау, адам-
лардыц уйцыга кетиуи. ...Зийба уэде берген кудык басына ел
аягыныц д у б up и б ас ы л f ан уакгында жетип келеди.
(„КК- X. Н.“). Кумары басылыу—Мауцы цаныу, тарцау, ше-
рин таоцатыу. Уйинде жазылысып айтй алмай, йш кыста бе-
лый журген хош хауаз балада бугии шерин бйр таркатып, цу-
мар ы басылгандай - дауысын кем-кемнен бэлентке ке-
тереди (К. Султанов). ’
БАСЫМ кел., Бир нэрсениц екинши бир нэрсеге ар тык,
зыят, мол, цектерек, улкен болыуы. Кыял етип карасам, Ай-
парша.басилг келеди (Мэспатша). Басым келип сур кал-
мактыц карыуы, Жаным ата жулыныцды узипти (Кырк кыз).
ОБасым болыу—кушли келиу, зыят. келиу, артыц келиу.
Жйгйттйц кеуликак, адамгершилиги басня болып, ^эмме
отырып .болганнан кейин гана езине орын излейтугын еди (0.
Айжанов).
БАСЫМЛЫК ат. Кушлилик, артыцлыц, кеплик. Оларга
Караганда бизиц адамлардыц кушиниц б а с ы м лы г ы керинип
турды (А. Бегймов).
БАСЫМЫРАК кел. Кушлирек, артыгырац, молырац, кеби-
рвк. Ашыткысы басымырац камырдай,Тапка келдиКеп ис-
леген кец дала (Т. Сеййтжанов). Таррылар да еки жакка белин-
ди, Макуллаушы басымырац керинди (Т. Сейитжанов).
БАСЫНДА р, I. бзинде, устинде, орында. Карагым мениц
жасында, Жасыл калпак б а с ы н д а („КК,- X. К“-)- 2. Ис устинде,
жанында. „.ертецине палуан езине тийисли жумысты аткарып
бир шелдиц б ас ынд а отырды (0. Айжанов). 3. Эуелде, эдеп-
киде, ертеде, дэслепте, озалда, эййемде. Бул нети буган ка-
ратпай-ак б а с ы н д а ислеп тайын етиу керек еди (Кыз,
муг. ж.).
Ж
БАСЫНДАЙ кел. взиндей, сондай, дэл ези, man ази. ...жу-
реги аттыц б а с ы н д а й, шаккан шакпак тасындай деп керсе-
тйледи (К. Максетов).
БАСЫНДЫРЫУ ц. басылдырыу.
БАСЫН.КЫ кел. 1. Ауыр салмацлы, кушли. Жуктин бир
жары басынкы болып, ауып киятыр (©. Айжанов). 2. Граммати-
кова барыныццы гэптиц негизги компонента. Б ас ыц цы гап-
тнц баянлауышы кэр уакыт тыянацлы болып келеди (КК* т-
грамм.)-
БАСЫНКЫРАУ ф. Ийтериу'Ысырыу, мунжиу, ийзеу. ...ба-
сындагы такыясынмацлайына басыццырап койды (А. Беким-
бетов). 2. Каттырац, батырып айтыу, нычыртыу, пэтли,
кушли. ...бала-шагалары кара уйге огты басыццырап жа-
гып жататугын еди (©. Айжанов). Нуреке...сезин б а с ы цц ы~
р а п, каттырак етип айтты (©. Айжанов).
БАСЫУ I ф. 1. Бир нэрсениц устине куш тусириу, ая;
астында цалдырыу.—Сет жацгыз деп толы, „Токымбет" ела-
тын аякка б ас ты (К. Султанов). Айбатланган ерлердйн,
Кёкирегин б ас а д ы (Кырк кыз). 2. Козралып журиу, адым-
лау, цозралыу. Аягын раз-раз б а с ы п терезени уш рет шерт-
ти,... (Т. Кайыпбергенов). Уйге карай сырт-сырт басып кйя-
тырган геуишлердиц сести шыкты (К. Султанов). 3. Газета^
журнал, китапларды баспадан шыгарыу. Эдебият уакилле-
рнниц шыгармаларын басып шырарыута Совет властыныц
улкен кеуил болгенлйгй табийгый нарсе (Б. Исмайлов). 4. Егил-
ген дийханшылыцты, бос жатцан жерлерди жабайы шеп-
лердиц басып кетиуи, еаулауы. Бир уакытлары усыкэраларды
жабайы есимликлер басып ^э.м жабайы хайуанлар макан етип
жаткан (С. Хожаниязов). ...сора басып калган жерлерин ара-
лап журди (К- Досанов). 5. Жер дуньяны, элемди цаплау, бир
нэрсениц бетине жайылыу. Тунерйп кетти кун асты, Кауаны
кем-кем булт б ас ты (Т. Жумамуратов). Окыу оцып билмеген-
ди бйлгеним, Бултты басып бийик тауга мингеним (Э. Шамур-
атов). 6. Алрары журиу, ермелеу. цыймылдау. Тулпарга кам-
шы басады. Балент кумнан. асады (Ер Зииуар). 7. Бир нэр-
сени цумартыу. цэлеу, ынтыгыу. Буркиттей тарпа басы /г,
салалы солдат пэнжеси менен ецешин узер ме еди^ ким билсин
(К. Султанов). 8. Жер бетин бир нэрсениц куш пенен жапы-
рып кетиуи, цоршауы. ...суу тасып еки жагасын басып ке-
типти (Жас ленинши г.). 9. Бир нэрсени ийтериу, цозгау, цэ-
рекетке келтириу. Дййуалга орнатылган включательдй бар-
магы менен басып, есик бетке караган едя (Т. Нажимов).
10. Истиц оцгарылыуы, . женлесиуи, сазласыуы „Элбетте
исимде оцга б ас ад ы^ (Т«? Кайыпбергенов). 11. Сырттагы
кушти, цэрекетти тоцтатыу, иркиу, болдырмау. Шыга-
райын ба шаукымды, Карсылыгын б ас ар едим (Д. Касымов).
12. Зорлап алыу9 тартып алыу. Малды, дуньяны басып
221
алган (Ж. Аймурзаев). Барымызды басып алды (К. Ирманов).
13. К,эдирлеу. сацлау. еслеу. ойлау. Сапардыц тууылган ела-
тын кезиме тотыядай б а саман (К. Султанов). О Капал ьн£
басыу—цайгыланыу. ууайымланыу. Бир куни карацгы тускен-
нен кейин, кеулимди ца палыц басып цысынып мен Ка-
рймовтьщ уйине бардым (А. Бекимбетов). Бетине басыу—
лигин езине, жузине айтыу.уялтыу.цызартыу. Азаматлардын
жарлылыгын б е тин е басып. болыс булардын ашыуын кел-
тирдй (К- Ирманов). Сацал басыу—бетиниц жуни есип кетиу.
гаулап кетиуи. Бет ауызын гаулап сацал б ас ты. Бирак,
тып-тыйпыл, Кесе болды косыклары (И. Юсупов). Жас басыу—
улкейиу. мэплик болыу. гарры болыу. цартайыу. кексе болыу.
Журип келе алмай жырактан, Кем болганым Кулбарактан, Асты
гой дизе кулактан, Бас.пгыжас енди кунлерим (Бердак).
бксигин Ъэшу—жылаганнан кейинги иштен шыццая сестиц
кушлирек етип цэуириниц шыгыуы. Бастыц ексигицди
езицди кушли, тири жанга муньщ шыкпады хэтте (И. Юсупов)
Солыгын басыу—жылаганнан кейин иштен шыццан сести эс-
телеу етип цэуириниц шыгыуы. Соныц арасында кекиреги
тыншыган бала солыгын басып. экесине бойын таслады (Т.
Кайыпбергенов). ЛРэплет басыу—цайгы басыу. ууайымшылыцца
тусиу. Кезйм кермес мени г эплетлер бает ы. ©ткердим
азапта жетпис бйр жасты (Бердак). ^апльщканын басыу—цэу-
лирген дебдиуин тоцтотыу, езин услау. Мен де цаплыц-
ц ан ы м д ы б ас ты м (Ж. Аймурзаев). Ауызын басыу—ише
баслады. ишиу. жеу. Жацагы киси... келе сала ауызын бас-
ты (Т. Кайыпбергенов). Шелин басыу—мийри цаныу. тойы-
ныу. Суу йшип-я/ е л ин б а с т ы д а. Жол журип кетти ал-
дына (Б. Кайыпназаров). Дарт басыу—цайгыга,. ууайымга дуу-
шакер болыу, ушырау. Жузлерин капалык дэртбасып, те-
мен карап отырган ХуРжапра кэзи тусти (А. Бекимбетов). Шан
басыу—билинбей цалыу. изеиз цалыу. шешилмеу. Болмаса
бундай уакыяныц жана изин ш ац бас ы п. ашылмай, аныцлан-
бай калыуы мумкйн (А. Бекимбетов}. Маукын басыу—мийри
цаныу, цумары тарцау. тойыныу. Экеси менен шешёсиниц
мойнынан алмагезек кушаклап, узак ийискелеп мауцын басты
(К. Султанов). Кир басыу—батыл болып цалыу. церекетсиз
цалыу, цозгалысца туспеу. Адамзатай болмаса адасады, сейлес-
песе кеуйлдй кир б ас ад ы (КК. X. Н.). Бауыр басыу—уйре-
ниу, кенлигиу. Олар менен мен бирден бауыр басып кет-
тйм (Ж. / ймурзаев). Бауырына басыу—Дуда, барлыц нэрсени
езине цалдырыу. сацлау. цеш кимге бермей ези алып цалыу.
Сержан барлык затын бауырына басып калды (Т.'Кайып-
бергенов). Бауырына басыу, бауырыма басыу—бир нэрсени цу~
шацлау езине тартыу. Есиктен кире бергеним, усы еди, акем ку-
тавдап бауырына б а с т ы Хожаниязов). Кууанышымды
мен де баламды бауырыма басып. суйе-суйе таркатайын-
шы деп оган умтылсам, ...(Э. Шамуратов). Коныс басыу, макан
222.
fawty—6ap жерге кешип келиу, цонысланыу, орналасыу,
моканласыу, бекинисиу, жайласыу. Ата журты Туркистаннан
келгели, Ата-бабам цонысбасцан жайлауым (Кунхожа).
Жаца жерден кала салып, М э к э н б а с ты калыц еллер (Ж.
Аймурзаев). , Ышкымды басыу—цумарымды тарцатыу. Мен
ы ш ц ы м д ы б ас а й ын кенип, мейли, берме ыктыярыцды
(Т. Сейтжанов). Курыц басыу—а) у imp болыу, эдепглениу, уй-
рениу, бар жерде цозсалмай жатыу. Тынышлык, дослык еки
сез, Сагынышлы ба^эр кусындай. Кеуилге ц у р ык б а с ы п,
Ацылта уя салмакта (И. Юсупов), б) тауыцтыц тоже шырарыу
у тын мэйекпги басып жатыуы, тауыцтыц цурцылдауы. Курым
басыу —тутин менен ыс болыппиликлесауи. Курым ба с ц а н
мешит емес бул, Баска ушар бал’лар сабактан кеш калмаска (И.
Юсупов). Ашыуды басыу—/рл^^ цайтыу, ашыуы тарцау, жууа-
сиу. Таты да туркмен елийе барып кыргын кылайын деп еди, арага
акта, алтын тусип ашыуды б ас ты (К* Ирманов/Цэдем ба-
счу— алра царай журиу, адымлау, жылысыу; цозралыу, Абыл-
ла кези мелерип, еки бети кызарып, зорга дегенде моллага ка-
рай ц оде м бас т ы (Э. Шамуратов), Гурен басыу—саррыш
рецниц царалтымра дениуи. Бул самал аппак бетин г у р е ц
б ас ц а н кыздьщ келбетин елеслетти (€). Хожаниязов). Эжим
басыу—адам бетиниц жыйрыцланыуы, генере баслауы, тоза
баслауы. Байбише о ж и м б ас ц ан кабагын кетерип, отаудыц
пиши бйр шолып шыкты да тула бойы элле кандай кызганыш
бийледи (К. Султанов). Жеделин басыу—хэрекетин цайтарыу^
к trueри ласин басыу, арканит жасау, кеулин иркиу. Патша
.^укймети жумысшылардыц ж е д е л ле р ан басыу ушын
езйне зэлел келетугынлыктан, бир неше жумысшыларды истен
босатып, кешеге айдап жйберди (Кыз. муг. ж.). Бэнтин басыу—
сейлеушиниц пикирин толыцтырыу, аныгырац етиу.—Ырас
апа,—деп Эжинияз гэптиц бэнтин басып алдыцры пики-
рин ендй далиллеУге киристи,... (К. Султанов). Сусы басыу—
бир адамнан екинши адамныц басымырац .келиуи, сойлей ал-
май албырап цалыуы. Жийемураттьщ журеги дурсилдеп, коркы-
иыштын су^^ ба с ып кетти (А.Бекимбетов). Танба басыу—
бе лги салыу, жылцыларра, малларрасалынатурын бе лги Жыл-
га, сайга акты канлар, Кыйылды гунасыз жанлар, Отка карылды
мьщ санлар, Темир тац б а б а с ц а н екен (Бердак). Мер ба-
сыу— белгили бар исенимлилакти билдириу ушын бералген
царазды бекитиу, тастыаыцлау ушын басылатурын белги,
расмай документлерди бекитиу, тастыйыцлау ушын басыла-
турын зат. Тойда бир даулы исти шешйп болып бийлик каггг
зына мер басыу ушын шэ^эрге кетти. ...(КК* X. Е.). Канга
бояп басыу—урыу, сабау, олимши цылып сабау, елгенше урыу.
Аллакул хан оны аяусыз цанра бояп бает ы (С. Ка-
малов).
БАСЫУ II ф. Дэрьяныц еки цапталын суу алып кетиу.
223
суудыц тасыуы. Х9Р жылы бах^рде дэрьянын б а с ы у ы н а
шыдамай халык посып кешетугын еди,... (Н, Даукараев).
БАСЫУ III ат. Суу алып кеткен жер. сууга цанган б о злак
жер. ...ертец бир кун кос алып бас ы у га шыгамыз,... (К- Ир-'
маноЕ)). Ол кунлери бул жагадагы ауылдагы б асы у д ан егин
егйу менен шугылланатугын еди (А. Бегимов).
БАТАЛЬОН ат. Пияда эскерлердиц бир неше ротадан цу-
рылган белими. ... бизин батальонные орнына аткышлар
двизиясы келди (О. Хожаниязов). Озйц билесец, мени кашкын
болганым себеплй штраф б ат а лъо нына цосыпты (О. Хо-
жаниязов). '
БАТАРЕЯ ат. 1. Жайды пар ямаса пуу менен жылыу бере
тугын зат. бирдей элементлерден. бэлеклерден турган, ез-ара
дизбекленген дузилис, бирикпе. Б ат ар е я н ыц ыссылыры-
нан шыдамай айнаны аштык (Жеткиншек г.). 2. Бир неше электр
техника элементлериниц ямаса аккум лятррдыц цосындысы
...батареяны иске кОсты,... (Кыз. муг. ж.). 3. Артиллерия
белиминиц орналасцан жери, орны. Ол усы батерияд а
'хызмет етеди (Ж. Тэшенов). 4. Артиллерия бэлимшеси< ...олар
барлыгы бир бате рая болып шелкемлести (Ж. Тэшенов).
БАТБАТ ат. Ку мда жасаушы, гесирткегё year ан жер ба
уырлаушы жэнлик. бул цумга бирден сицип, батып кетиуша
мацлуц. Бизлердй кериуден б ат б ат цу^га сицип кетти,..
(Жеткиншек г.).
БАТОН ат. Формасы cyiiup, жэне де жалпацлаудан кел
ген нан. ...Аш болган бала бир б а т о н д ы жеп 'болды,...
(Жеткиншек г.).
БАТПАК ат. 1. Суу менен тэпырацтыц араласыуък топы
рак; пенен шалшыц суудыц былгасып жаткан 'жери. Балшьи.
батпацца батып, я жапган ете алмай, я ийтген коркып.
жары жолдан кайтып келип те журдим (Ж. Аймурзаев). Аумасг
да ылас жерге батпацца, Щомылдырып устин жууар шс
панлар (Ж. Аймурзаев) 2. Ауыс. Былыццан иске шатылыу.
ауырманлыц тусип, иплас, ылас нэрсеяерге ушырау. ... буны
женлеймен деген кыял болса да ол, езин цайта батпацце.
урды (К. Айымбетов).
БАТПА1(ЛАУ ф. 1. Батпацлы жерди былгастырыу, шииное
журип, аяк; пенен араластырььу. Тынып турган сууды балалар
жууырып келип б ат и ац л ад ы (Жеткиншек г.). 2. А^ыс. Был-
гастырыу, былыцтырыу, араластырыу, иритки салыу. Сейтип
оны-буны шатпаклап жургени сорлыныц б ат па ц ла п
(Сов. КК- г.).
БАТПАКЛЫ кел. Патас. ылай болган, батпан;ланган. Бала
шагасый шуулатып, бурыу жол менен батпацлы, камысл-
келлердйн жалгыз еткелйне багдар алган еди (К. Досанов).
БАТПАКЛЫК ат. Тогай ямаса камыс басып атырган баг
пацлы жер, белгили бир орын; Не бир шеллерге, тогайлдокк
224'
батпацлыцца ушырапты (КК. X. Е.). Айырым жагдай-
. ларда кек кууалап журген маллар б а т п а цл ы цц а ' батып,
дузде калып койыуы да мумкин (Ж. Сейитназаров).
• БАТТТАК-САТПАК Ь1лай 6олрЬн, патас болран, нлайга
• былрансан. Б ат па ц-с а т п аги менен бир нэрселерди суй-
' реп уйине жакынлаганда каладан ГПУ диц адамлары келип кал-
ды (Т. Кайыпбергенов).
БАТПАН ат. ген. с. 1. Ауырлыц салмац, жерине царай
жигирма, жигирма еки, жигирма терт килограммнан цыр
килограммра ше^ем болады. Сенйц ешег^не сошна уакыттан
бери канша батпан жем! бёрДим (К. Айымбеток),—Мен сиз-
ге бир батпан сек берейин, соны ал да тез жолга тус,—дей-
ди кыз (КК- X. Е<). 2 куыс. Жук, салмац, ауырманлыц, кеп,
зор, улкен.—Б # п а н ууайымнан мыскал пайда тапкан жер-кн
болды ма? (Т. Кайыпбергенов). Оз тасына батпан келип,
Жаман тоннан жийренген бар (С. Мажитов). От басында ^эмме
батыр, зэмме ер, Оз тасына батпан, ез кенлине шер (К- Ир•-
манов). Жугйм ауыр еди кырк батпан тастая, Сол бугии
ййнимнен тусип турыпты (А. Дабылов). О Батпан тас—ауыр-
лыцты билдирип ке/'еди, салмацты, гейде зил пара тас деп
теайтылады, Аякларым батпан тас байлап койгандай
орнынан зэрга козгалады (Т. Кайыпбергенов). Батпан Ирин—
негде ириц болыу, ириц басыу, ирицлесиу. Гейбиреулери кезин-
де б а т пан и р и ц, мурынларын корк-корк еткпзйп тартьш,
дауысын бэлйл-белип шыгарып ынкылдайды (9. Шамуратов L
Жудэ десен, барып керин, Хар кезинде батпан и риц
(А. Отеш). Батпан самал—езин> басцалардан жоцары срнап
гэрдийиу, менменсиниу, тэкаббирлениу, улкенсиниу. Суриули
койын жок, жапада малый,- Сонда да мурныксда батпан с а-
м а лыц (Эжинияз). Жигитлик тсэсерй урган мурынныц, Кеминде
бир батпан с а м а л ы болар (И.. Юсупов). *
БАТПАНДАЙ кел. Салмацлы,сондай,жу^ауыр.—^ешбол-
маса кисимди салатугын табыты ушын салма бойындагы оныц ези
еккен агашларыныздан еки агаш, кёпинлигине он аршындай без,,
жаназасын бериуге бир батпандай жууерй, онлаган мыс-
кал чай менен еки-уш кадак май берин (А. Бекимбетов).
БАТПАНДАЙ ф. Уйип-тегиу, у ста-ус тине уйиу, елшеу,
кеплеу, кеп мурдарлау. Б а т п ан ла п кирген ауырыу, мыс-
каллап шыёады (КК. X. Н.).
БАТПАНЛЫК кел. влшем, мурдары, ауырлыц, салмац. Ко-
зин керсеН жуз б а т пд н л ы ц урадай, Зарре киши дау пери-
дей бар екен (Омар). ’
БАТРАК ат. Байларка жалланып ислеуши, революцияра
дейин устем класс уэкиллериниц царауында болып келген
дийцан, малай.—б а т р а к неге жылап отырсыз? (А. Бе-
кимбетов). О л б а т р а к л а р союзыка кирип - еркин мийнетке
нйе болды (Ж*. Аймурзаев).
2&
БАТРАЧКОМ ат. /Карли дчйканлардыц, малайлардыц яг-
ный батраклар шелкеминиц басцарыушы, адамныц алып бара-
тугын уазыйпасьь. Усы ауылдын бас кетерген жигитлеринин
бири абыройлы батрочком гой (Т. Кайыпбергенов).
Усылайынша, бос уакыттьщ кеп болганы ушын ба, ТОЗ шылар
б ат р алко м ^аккындаты мэселени кайгадан „ коздырып
жибердя (Т. Кайыпбергенов).
- БАТЫЛ I кел. К/Мтпайтугын. тайсалмайтугын, тайын-
балтугьГй, гайрат, цайсар, ер журекли, кушли. ... толкындай
.туулайды, батыл журекли жигит эне неден кыпсынып-камы-
гады (К. Султанов). Кайтпады кайсар Суртайша, Бундай б а-
ты л талаптан (Кырк кыз). О Батылы Ь^ыу-^-журексиниу^
батырсыныу. Бас тартпас барар б а т ы л ы, Кай кэсип кутип
турса да (Б. Кайыпназаров). Сенин журегице жерик болыпты,
/Мийримсиздин калай барды батылы (К. Султанов). Туу, бул
всаидай журек десецши, кыз бенен сейлесиуге де батылы-
м ы з жетер еди (0. Айжанов). Батылы бармау—жасцаншац-
лык етиуг батырсынбау, журексинбеу. Дауысымды шыгарайын,
оятайын десем батыл ым б арм ад ы (Ж. Аймурзаев).
Аты-женин сорауга бетинен уят кылауы туспеген жаслардыц
батылы б а р м а д ы (К. Султанов). Бирак та суйген кызын
бирден кушаклап бауырына кысыуга батылы ба р м а й,
Айсэнемге эбден жакынлаганда токтал калды (А. Бекимбетов).
БАТЫЛ II кел. Пайдаланыудан калган, иске аспау, жарам-
сыз, ^эжетке жарамайтугын. Ол да он куннен кейин б а-
т ы л болып калды (Ж. Аймурзаев). Айымжамал батыл 6q-
лып калган кулакты аша баслады (0. Хожаниязов). Салмаларды
шоп басып батыл болып калган (К- Досанов). Дэртинди
сейлетпе маган, Батыл еди барлык саган (И. Юсупов).
О Батыл кылыу—жарамсыз цылыу, иске астырмау, болдыр-
мау, царсы шыгыу. Кэлэрленип белин бууды, Батыл к'ы л~
ды аккан сууды (Бердак).
БАТЫЛЛДНДЫРЫУ' батылланыу фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
БАТЫЛЛАНЫУ ф. Байратланыу, тайынбау, бурылмау,
журеклениу, багытынан к^тпау. Жэмийла ескек есиуге б а-
тылланып киристи (К. Султанов).
БАТЫЛЛЫК ат. Кайтпаушылык, тайынбаушылык, бурыл-
яауишлык, журеклилик, айбатлылык. Пьеса Жумагулге уна-
ды, бирак, ерксиз кыздын бираз' ерлиги, б ат ы л л ы г ы керек
етиледи (Т. Кайыпбергенов). Жумагул калай да б ат ы л л ыц
ете алмай, касындагыларга да жалтаклай берды (Т. Кайыпберге-
.-нов). ...б ат ы л л ы к пенен диндиэшкаралайды,... (К* Максётов).
БАТЫЛЛЫРАК кел. Иркилмей тикке барыу, айбынбау,
ипартылмау, цайтпау. Суд кеширимли болса, айыпкер .ба-
ти л л ыр ак болады (С. Салийев).
БАТЫЛСЫЗЛЫК ат. /Курексизлик, батылы бармаушылык.
батылы жетпеушилик. ... б ат ы л с ы з л ыц т а н пайда
жок, алга журиу керек,... (К. Султанов).
БАТЫЛСЫНЫ^ ф. Журексиниу. сайратсыныу, батыл ке-
риниу. Кудадар кудагайына б а т ы лс ын ып гэп баслады
(К. Султанов). >
БАТЫНЫУ ф. Тартынбай тикке барыу, ислеу, айбынбау,
журексиниу. ... келгенлерге тек Сэлийма гана б а т ы н ы п, ез
пикирнн айта алды (К. Султанов1. ОБатына алмау—э^урексик-
беу, царсы бара алмау, батылы бармау. Copay га б а т ы на
а л масс иштен кысылып-кымырылып отырган кэткудалар езле-
ринше >фр кимди бир дусмаллап жорыйды (К. Султанов). Бирак
элле неден тартынгандай б а т ы н ы п т а я ц ура а л м а д ы
(К. Султанов).
БАТЫНКЫ кел. Бурынгы жагдайынан тэмен ту сиу, цай^
тыццы, семицки. ... аягыныц исиги кундегиге Караганда бугик
б а т ы ц к ы екен (Жеткиншек, г.).
БАТЫНКЫРА^ кел. 1. Сездиц тэсир етиуи, цатты тцйи^
уи,. emuyu. Qj\ Сержанга катты ашыуы келгеыде б ат ы ц ц ъш
расын деген кыял менен „бай*4 деген сезди ныклап айта са-
латугын еди (Т. Кайыпбергенов). 2. Бир нэрсениц адамныц
ямаса жанлы-жаныуарлардыц етине батыуы. Кебир . жердиц
кесеклери аягыма б ат ы ц*ц ы р ап баратыр (Жас ленинши г.).
6. ц. батыу. .
БАТЫП-ШУМИУ ф. 1. Кандой, да бир заттыц су у га биресе
батып. биресе шумиуи, батып шььгыуы, цалцыуы. Коп шэллеп*
сец суу ишинде, Б ат ы п-ш у мип турсан да, Калтырай-
сац жел песинде, Сонша тамыр урсац да (Кунхожа). 2. Бир
нэрсе х^аццында ойланыу, ойга бери сиу. Назлы кемпир
цудаларынын сезлерине кеп ейланып, к^Р кыялга бътып-шу-
м и п отырды (К. Султанов). 3. }Кумы.сца гэ орналасып, гэ шы-
гьсп журиу, турацлы исяемеу, хызметке кирип-шыгып журиу.
Хеш жерге басы батпай Бекберген б а т ы п-ш у мип жур,...
(К. Смамутов).
БАТЫР ат. 1. Ер журекли, кушли, цаисар, ба;пыл. цорыц-
пайтугын, ца^арман. Арыухан женгейдин айтыуына Караганда
б а т ы р' сымбаты сулыу жигит кусайды (А. Бекимбе-.
тов). ...езинен киши жасларга атлы дон казак корпусынын эжа-
йып батыр ислерйнин ертедегисин соплей бермекте (К. Айым-
бетов). 2. Елдиц жауына, душпанга царсы гурескен, дэстан-
лардыц, эпослардыц герэиы, цахарманы. Сауаштан келгендей
батыр Алпамыс (Г. Есемуратов). Сауыт кийип сайланып, Б а-
т ы р жолга женелдй (К.’Айымбетов). Женилместен еки б а-
т ы р. Музды шайнап кашыр-кашыр (Бердак). О, Гулайым. кара-
калпак батыры. Аркыраган Арысланнын сырласы (Т. Сейит-
жанов). 3. Уатаны ушын жанын аямаушы,, уатанын суйиуши.
Батыр шыгар халкынан, Халцын жаудан ^оргайды (Ер Зий-
уар). Куйди ышкы отында, Гегоныц ышкысында. О, бирак та
227
жас б атыр, Слди цаилы сауашта (И. Юсупов). 4. Душпанды
^эм жауды жецип, халыцты, елди алга карай умтылдырып,
изине ертип журивши, басшы, ацыллы адам. Енди токталмасын
билген сон жигитлер ардаклап баратырган б ат ы р д ыц соцы-
на ерди (К. Султанов). Берлактын оз дэуиринен бурын XVIIL
эсирдин ортасында каракалпаклардын Бухара ханына царей ке-
терилисин баслаган каракалпак батыры (К- Айымбетов).
5. ДСумыстагы цахарманлыгы, жигери, гайраты, куши. Ыл-
галлы’мийнет батыры, Бирлескен кушке цууанып, Жумыс
кылып жайнап жур (Ж. Аймурзаев). Бэри де колхоздын ба-
,т ы р ерлери, Фзлерин кёрсеткен мийнетте палуан (Г. Есемура-.
товч Жергеуста, иске батыр. Келсе сацраг уллеп атыр (К. Сул-
танов). в. Атацлы, даццлы.— Мазлум еллиц азатлыгын гезлеген,
Гэуцар жугек, батыр Ильянын улы. (С. Мэжитоб}. К^эрле*
п»ип Кш.,батнр атланса, Уатан, халыктын карыуына не сез
tohp С. Нурымбетов). Олар-б а т ы р болыпевиклер* Ленинниц
Мэрт партиясы (И. Юсупов).
БАТЫРАК батрак.
БАТЫРДАЙ кел. Батырга усау, мегзес, тацлетли, сыяк-
лы, езиндей, дэл ези. Шойыншыд'ар. найза урган б а т ы Р.д а й,
Узын Kecev менен кесеп кашады(И. Юсупов). Хзр бири Берлин-
ди алган б а т ы р д а й, Кайтпайтугын, цорыкпайтугын кацар-
ман^ (Ж. Аймурзаев). *
БАТЫРЛАНЫУ ф. Байратланыу, жигерлениу. Каракалпак-
лар б а т<ыр л ан ы п барып, кайсысын болса да, „кетерилмес
кетерилсе кетерги менен бир урар“ дегендей ететурын еди,...
(К- Ирманов). Тек ба т ыр л а н ы п барганда гана алады екен
(G. Хожаниязов).
БАТЫРЛАРДАЙ кел, Батырлар сыяклы, цакарманлардай.
Тарлурат пенен Эжинияз ийт экелген беректи олжа кылып,
урыдан малый арашалаган б а т ыр л а р д а й мацкыйып ауыл-
га киятыр (К. Султанов).
БАТЫРЛАТЫУ ц. батырлар
БАТЫРЛАУ кел. ДСигерлилеу, гайратлылау, кушлилеу. .
ерлеу, батырга усаган, кушли, ержурекли. Патшаныц нанын,
кел жеген батыр лау адамлары не болар екен деп иркилип
калады (КК* X. Е.). ’
БАТЫРЛЫК dtn. 1. Д^аудан кэм душпаннан елди цоргау-
шылык, елин, журтын, Уатанын суйиу, ерлик. Гагарин,- Ти-
товтай корсет- б а т ы р лы к^ Эне ерлик бир эсирге татырлык
(К. Султанов). Гужисин, кайнасын гурес даласы, Берк коллансын
б а т ы р л ы ц т ы ц сарасы (Ж. Аймурзаев). Кылыш берип Колы-
ма, Батырлык^а уйретти (Кырк кыз). 2. Байратлылыц*
журеклилик. Онын зулымлыгын бетин$ б а т ы р л ы к пенен
.айтты (К.. Ирманов). Не болса ол болсын,—деп тула бойымдагы
.барлык б $ т ы р л ы к мэртликти жыйнадым (Ж. Аймур-
228
заев). Х^Р нэрсеге тэуекел батырлыц керек, болганы сол
(М. Абдраймов). . .
БАТЫРСЫНЫ^ ф. Батырлыц пенен араласыу, кирисиу
жигерлениу. сыр бермей батылсыныу, батырланыу. Сейтан
Оразымбет батыре ы ны /г, енди дэунн болса маган жибе-
ринлер деп аспазларга дэпинеди (КК- X, Е,). Колына мылтыц
тийген сон б ат ы р с ы н ы п кетти (Т. Кайыпбергенов).
БАТЫРСЫУ ф. Ер болып кериниу, батыл балып коринку*
цайтпаитурыу, цайтпау. ...колынан келетугын кисидей ба-
тыре ы п койды, ... (Кыз. муг. ж.)‘
. БАТЫРЩЫЛЫК К. батырлык.
БАТЫРЫУ ф. 1. Бир затты жерге киршзиу, сицириу,сиц-
дириу. ... ушы f шыгарылган казыкты жерге 5 а т ы р д и v а
тебесинен балта менен урды (G. Айжанов). 2. Суу ямаса( суйыц
затца' бир нэрсени малыу, суеыу, салыу, басыу. Кабакты суу-
га б ат ыр ып отырса да, еки кези дэрьянын ерине тигиледи
(К. Султанов). ...тумсыкларын сууга батыр ы п, кунди шоцы- ’
гандай болды (А. Бегимов). О Кулкиге батырыу—кеулин кете-
риу* кеуиллениу, уацтыхошлыцетиу, шадланыу. Ойын?...^а-
ха-ха-ха!... уай, Арыухан-ай кулкиге б а т ы р ы п тасладыц-
ау,пай! Анац пакыр сени кеп еркелетти (И. Юсупов), карызга ба-
тыоыу— басца адамнан ацшалай ямаса затлай цэр турли
нэрселерди кеп алыу, кеп бериу. Орыс байлары Туркистан. дий-
ханларына пахта егиу ушын эдептен пул берип, ерксиз ца-
ры з р а б а т ы р ы п турган (К. Ирманов). Ойга батырыу—бир
нэрсеге ойландырыу, ойланыу. Бундай ауыр„ойынга“ тосыннан
араласкан баланыц журеги шоршынып, элле кандай бир аяныш
сезими кеуилин кобалжытты хэм о й f а б а т ы р д ы,.г
(К. Султанов). Карасын, батырыу—керинбей кетиу, жоц етиу,
басца жацца жибериу, керсетпеу. Колайын. тапса, Кылышбай-.
дын да ц а р а с ы н батырыу (К. Аралбаев). Сезди баты-
рыу—цатты сейлеуу кеулине тайцу, цапа цылыу, кейиу.
Шамурат Григорийга* с е з д и б ат ыр ы п-б аты р ы п айтты
(К- Досанов). Кунди, айды, жулдызды батырыу--яуяяяч тунге
айланыуы, тунниц кундизге айналыуы, узац купит отырыу*
кунди я тунди кутиу. Усы ауылда тац атарда гул жарып,
ба ты р f а н м а н тй ла й у рк е р, шолианды (К. Сул-
танов). Тырнагын батырыу—зорлыц етиу, устемлик етиу.
Душпан тырнагын цатты б а ты р д ы,... (Э. Шамура-
тов). Тумсыгын батырыу—жаудыц кириуи, царсы келиуи.
Уатанымыздыц жан-тени мэнен жаулардан саклагысы, тумсы~
рын батырайын деген душпанды аямаса ол сезсиз цууана-
дыдеп ойлайман (Э. Шам*уратов). Рэ^этке батырыу—жаны
жай табыу, рэ^этлениу, ^эзлениу, ^эзлесиу. Терек астында
дем алып, бираз р э % э тк е батып калдым,..* (К- Айымбе-
тов). жанына батырыу—жанына тийгизиу, жулынына тийиу^
229
шоршыкдыр;гу. Кемпир ж а н ы на б ат ы р ы п бир ran айтты
оларга (КК- X. Е.). Герен батырь» —кагаты тайну, батыу.
... „кеп коркытар,.т е ре ц б а т ы р а р“ дегеи коптин айдыны-
на бата алмай,,.. (Мэспатша).
БАТЫС ат. Кунниц бататугын тэрепи, кун шыгыстыц
царама-царсысы. Аспандагы кара кокшыл бултлар б а т ы с--
тан шыгыска карай жылжып бармакта (О. Айжанов). „Же;Г
бакшаныц ишин бир катар айналып шыгып, есикген шыга сада
салма. бойын жагалап, бакшаныц биты с бетинен аркага карал
багдар алды (А. Бекимбетов). Оннан кейин бойын тиклеу мене.ч
туура б а т ыс ц а бет алды (Т. Кайыпбергенов).
БАТЫСТЫРЫУ ф. Суу ямаса суйъщтыцустиндеги бир затти
те менге царай басыу, батырыу, царыстырыу. Жэмийла кай-
нап турган гешти б ат ыс ты р ы п. жопе отын саллы (К.
Султанов).
БАТЫСЫРАК кел. Тууры батыс емес, батысца бейимиргк,
батысца таманырац. Отау Айгарабийдиц ез отауынан он-онбес
адым б а т ы с ы р а ц тмгилипти (Т. Кайыпбергенов).
БАТЫУ ф. 1. Кунниц, айдыц, жулдыздыц батыуы, керинбеа
кетиуи. ... таннын атыуы менен б а т ы у ы н а дейин окну
болады,... (К- Айымбетов). Элле кашан ай б атты (И. Юсу-
пов). Куяш кызарып батып баратырганда, Бекман тогайдан
эдеуир узаклап тебешикке келди (Б. Бекниязова). А^ дослары м»
дослары м! Шолпан жулдыз б а тц анд а (Жийен жырау).
2. Ой Fa берилиу, кирисиу, иТумиу. Капитан ыкласлы, терец о>-
га ватты (А. Бекимбетов). Токсан турли ейдын толкы-
нына б а гп ы п, ...Ержан кысынды (К. Султанов). 3. Суу ямаса
суйыц заттыц Шубине шегиуи. Гейбир бала аркалаган катын-
лар баласы менен сууга батып кетти (К- Ирманов). 4. Кат-
ты тийиу, жагдаисыз болыу. Бул тенсизлик жалланып журген
жас балыкшыларга катты б а т т ы (К. Ирманов). Олар бул
сездиц ауыр тасыньщ астына ба тцан дай кеп уакытка ше-
кем тыртым болды (Ж. Аймурзаев). Саган кирсе тикен. маган да
ба т а р, Тун-кунимиз бирге, бирге гаи атар (Э. Шамуратов).
5. Жойылыу, цурыу. Билер енди олар оз куниниц б а тц а-
ны н, Излер енди кек алыудын колайын (И. Юсупов). Песиндеги
куяштай емири б а ты у г а жакынла ганда есине енген еди
(КК. х. е.). Бар карындас б а ты уд а болмасын, Жок карындас
жолында болмасын (КК. X. К-)- 6. Сициу. денеге тарау, бойга
тарау... денесиндеги керинген Кызыл бертиклерлин лэммесн
б а т ып т ы,... (Сов. КК. г.). О Дуньяга, байлыкка батыу—
дуньяга, муликке, малса ийе болыу. Харамнан жыйнаган
д у н ь я f а батып\ журген залымларга азап берермен (Омар).
Аркасы комбинат б а й л ы к ц а б а т ц а н, балыкшы улларын
бауырына тарткан (К. Султанов). Ууайы^га, мунга, кыялга ба-
тыу—цайрыга* ууайымга тусиу^ цапаланыу. У у а й ы м д э р ъ-
я с ы на батып атырганын Сарыгул де иштен аяды (К.
230
Султанов).. Кордилерия жатар онда, М у ц г а батып, деми
сууып (И. Юсупов). Ийегин колына тиреп, муцлы-шерли сезимге
ц ыя лгабатты (К. Султанов). КуУанышца баты^— уацты
хошлыц етиу, цууаныу, шадланыу, Ойын-зауыц цурыу. Ь а т'ы п
Таня цууанышца, Бакырды ыргып:—Курбан-Коля! (И.
Юсупов). Онын цууанышына б аты п, кумарын таркатты
(А. Бекимбетов). Жанга-батыу—rfe/^czz ауырыу, басына ис ту
сиу, жаны ашыу. -Урыстыя зардабы онын да ж а н.ы н а а я з~
0 а й б а т ц а н fK. Султанов). Уй жумысы жанына ба т-
цаны сондай, кунде бир мезгил жылап-сыклап алады (Q. Ай-
жанов). Ышкы дагы ж а н f а б а т т ы, кэсиреттен канлар жут-
ты(„Мэспатша“). Уйкыгабатыу— хэз етипуйцылау,рэ^этленип
жатыу, цатты уйцыга кетиу. Катты у й ц ы f а б а т ы п -
сац, Хэййиу-хэййиу жезде жан (КК. X. К.). Канга батыу—
денениц жараланып цан балыуы, цанра былранып цалыуък
Усы суу ушын кызыл цанга батып жатырман гой,...
(К. Досанов). Батпакка батыу— а) ылайра балшыцца батыу,
усти-басы патас болыу, ылайса былраныу. Сырымбет колына
белди алып, б а тп а ц ц а батып, суринип жыгылып турып.
тентиреклеп журип кетти (К. Айымбетов). Батпацца би-
ты п, я жаптан ете алмай, я нйттен коркып жары жолдан кай-
тып келип те журдим (Ж. Аймурзаев). Касында жаткан кызы
жок, батпацца б а т ц а н мурнынан (А. Бегимов). б) Ауыс.
^эдийсеге ушырау, бир иске шатылыу, былгасыу, ... буныц
б а т па f ына е з и ц б а т, езиц кой! (Ж. Аймурзаев). Гуна-
га батыу—айып ис ислеу, жаман цылыцлар менен шу^ылла-
ныу, жиман нэрселерге жол цойыА. Биреуди мукатып, биреу-
ди кулдирип, шайтандай гу на f а батцаннан езге не сауа-
бы бар (К. Султанов). Шеше, ейтип гу наг а б а т п а ц
(М. Ш&мбергенов). Денеге батыу- 77/z;? нэрсеннц жанлы мац-
луцлардыц организмине батыу. Конгода урган бир тая к.
Батарменицденеме (И. Юсупов). Ак баслы ер шок
лыгына, денесине б а т ы п ты. Канжар сугып кабакларын
катыпты (КК- х. к.) Сездин, гэптйн батыры —ауыр сез бенен
айтыу, кейиу, урысыу, цатты айтыу. Маган бул г э п т и ц
батату сын ы олардын кенген-кенбегени емес, жанагы жаман-
ныц сези,... (©. Айжанов). Х^сиретйе батыу—муцланыу, цайры-
, ууайымса тусиу. Хдсиретке батып жас жанлар Kv^a
дузде калганыц (Жийен жырау). Патаслыкка батыу—ылас, па-
тас болыуы. Жоллар жатыр патас лыцца батып, Сий-
рек жайлар арасында (И. Юсупов). Сага эбден патас лыцца
батып калган екен (О. Хожанинзов); Терге батыу—хэз етиу,,
терлеу, кеп терлеу. ^аял , бул хукимге жудэ ырза болгандай
ундеместен ту ла бойы кара терге батып кабинеттен шык-
ты (А. Бекимбетов). Кунниц батьгуы—геугимниц тусиуи, кеш-
тиц болыуы. Кун батып карацгы туседи (КК- X. Е.). Кас
карайып кун б а тц анд а. Жапалак канат какканда (Бердак).
Ой₽а батыу—кеп ойга, терец пикирге тусиу, ойланыу. Маши-
231
нанын ишинде шофёрдыц он капталында отырган капитан терец
ойга батн.п, .хеш жакка сер салып карамяды (А. Бекимбе-
тов). ...Гулим бирай о й г а б а т т ы • (Т. Кайыпбергенов). Щам-
байына батыу—жанына батыу, цатты тийиу. Бизге акыл бер-
гёнше женили - дузе, Ш ам б ай ыц а б атыпб еди жыл-
аган.мыз (КК. X. К.). Шыгынга биты у—кап царызга батыуу ши-
гынгаушырау, зыянга цалыу. ...натийжеде олар кеп щ ы f ы н г а
ба т ы п калды (КК- X. Е.).
БАУ I ат. \.Бир нэрсени бекитетурын, байлайтугын, бант
етиуши жии ямаса басца бир зат. Еапыллыкта б а у ы узилип
тусип кегти . (Мэспатша). Оныц кэзиндеги жиптен бау ы бар
кез эйнеги еле есимде (К- Айымбетов), Бэри де малакайларынын
куларын тусирип, б а у л а р ы н байлап алган (Т. Кайыпберге--
нов). 2. Кийиз бенен жабылган уйдиц кийиз^лериниц цэр бар
муйеши бир-бири менен тутастырыу ушын уйдиц сыртынан
цэм ишине н тарты шп байланатугын oicun. Гумбирлеген ак
отаура тагылган туймели терт б а у салбырап жарасып тур
(С. Хожаниязов). Жигит орнынан тургелип кабактыц мойнынан
тунликтин бауын, байлап, кабацты шанырактан ишке карап
жиберип жиптиц ушын услап,... (КК- х. е.). <> Бауы берк бо-
лыу—ray болыу, аман болыу, кебинесе жас бала тууылганда
цутлы болсын, в мири узац болсын деп тилекти билдиргенде-
ги айтылатугын сез. 9й шыракларым мынау баламныц бауы
берк б о л с ы ну—дедн Назлы кемпир (К. Султанов), ... аклык
балацнын б а у ы б ер к б о л сын шешежан деп Сэлийма суукыл-
дап сейлей берди (К. Султанов).
БА^ II ат. Бир бууат* бир байлам зат. Оныц тусиниги
баягы бир б а у шыбыкта екен (К- Айымбетов). Тап эрзир бир-
еки б а у кек шепти орып, кушагыма кысып зорга киятырман
* (Ж. Аймурзаев). Орак тийген сайын камыслар жайырылып артын-
да б а у-б а у болып кала берди (А. Бегимов).
БА^ЭР р.. Кениу, цайыл болыу. Бул сезимди б а у э р кылып,
• Ендигисин езин билин, Он жети туп торацгылдын, Минэр яцлы
Кулен болыс (Бердак). Акыл б а у э р етпес деген эсэр сезге,
Билсен сездин калпалы бар, шыны бар (К. Ирманов).
БАУ-БАКША ат. Цалыз егинлер* цэр турли гуллер менен
мийуе агашлары есетугын.орын, егетурын жер. Шешек аткан
б а у-б а ц шау мийуе тапкан, Улги болган емирге ернеги бар
(Ж. Аймурзаев). Б.а у- бац ш а л ару жасыл жапырак
жамылган пахталар „Гулэсен. кайда барасан../ дегендей болып
керинди. (Ж. Аймурзаев). Б а у-б ацшалардыц ертенип
аты'рганы ушын жаны ашыды (К. Айымбетов).
БАУ-БАКШАЛЫ кел. Палызлар, гуллер жэне мийуе же^
мислери, агашлары егилген жери, бау-бацшасы бар.
БАРДАЙ кёл. Бир бау шамасында, бау сыяцлыу бауга у са-
ган, бау тац яетли. Тустен кейин балалар бир б а у д а и шы-
бык алып келди (К- Айымбетов). О Бардай тусиу7—а)’бир. нэрс$~
2^2
‘ пи нелеп жапырып таслау. Кези-бакапшактай, он бир—он еки
жастары кара бала алыстагы катарласып турган генейлерди
Килындагы. сака мецен б а у д ай т у ей р и п тур еди (К. Сул-
танов). б) цырыу, елтйриу, тоз-тозетиу. Коцырэ !тьш ауыллары
усгиндеги болган.катан урыста олардыц талайы б а у д а й-б a у-
дай шуста (Т. Кайыпбергенов). Суртайшапы елтириь.
Баудай б асын ту с ирди (Кырк кыз).
БА^ЛАНЫУ байлау фейилиниц езгелик дарежеси.
БА^ЛАСЫУ баула^ фейилиниц шериклик дарежеси.
БА^ЛАТЫУ байлау фейилиниц езгелик дэрежеси. ’ ;
БАЙЛАУ~ ф. 1. Срылган егинда, от-шепти х$:* де тагы.
басца сол сыяцлиларды бау-бау етип байлау. Жок мЭчке де
пишендей етип б а у л ап алынады (Э. Тэжимурятов). 2. Бир
нэрсени нелеп, жапырып таслау. 3. .Кырыу, елтирау, тоз-тоз
етиуъ езинекаратиу, басындырыу. ...мине сонын менен £аятхан
бир неше кызларды да б а у л-а п ез кушагына алды (А. Беги-
мов). Айдсс атлы атамды, Бегим, Мыржык агамды, Кызыл гулдей
б-а уладим (Бердак). Б^кмураттып дам оныц мыв. аган жол-
дасларынын оры менен пишендей б а у л а н д ы (Ж. Аймурзаев).
БАШЛЫК агп. Орылган егик, ет-шепти ^эм де mcF> басца
сол сыяцлыларды баулау ушын исленген зат.(баулау ушын
керекли нэрсе), Пэт пенен соккан пишеннин б а у л ы f ы ша-
шырады (К. Султанов).
БАУРАЙ ц. бауьгр. *
БА^'-ШАРБАК ат. Терек егилген жер., акашли. жер. Бизлеп
ле булардын изинен журип б a y-ui а р б а ц т ы ц ишинен етгик
(Сов. КК. г.).
БА^-ШУУ ат. Кара уйдиц, ац уйдиц керекли барлыц арцан-
лари, гъитлера цэм баулары, таги баска керекли зат ;ары.
Ал енди бунын б а у-ш у У и сырткы жанбау, ншки жаябау,...
к ул ласы уйге керек-жаракты табыу керек бол/ты (К.Айымбетов).
Муртлаш жасауыл ак отаудын. дар б а у~т у у ы н а карагай < а-
йын езин шеберлердиц нарыс базарында жургендей сезди (К.
Султанов). Кии сыртынан кериуге коренишлеу болса да Сэнем
оны езиниц токыган б a y-ut у у ы менен пардозлаган (К. Арал-
баев). •
БА^ЫБЫУ ф. Цызьсу; цызып кетиу, саргши тургс енау*
кегиске айланыу. ...капшыктагы салы да жас болЕанлыцтан
б а у и f ы п кетипти (Э. Шамуратов). ...б а у ъь f ы п кеткен бий-
д^йды кунге жайып алыу керек, —деди складшы (©. Айжанов).
БАУЫЗЛАНЫУ бауызлау фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАУЫЗЛАСЫУ багызлау фейилиниц, шерикли дэрежеси.
БАУЫЗЛАТТЫРЫУ бауызлау фейилиниц ерксиз дарежеси.
БАУЫЗЛАТЫУ бауызлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
. 233
БА^ЫЗЛАУ ф. Квбинесе жанлы-жаныуарлардыц мойнынан
тамагынан. алцымынан, гегйрдегиниц тубинен сойыу. кесиу,
шалыу. .... жанагы текеден баскасыныц хаммесин де б ау ы з-
л а йд ы (КК- х. е.). Кыргауылды б а у ы з л ап кетерип тур-
ганын керген Мурап уялып кал'ды (Ж. Аймурзаев). Алкымыннан
• б а у ы з л а п. ,Ишейин бе каныцды (Бердак),. 2. Сойылган мал-
дан бир асымдай етип гештен цолызлыц алыу. Баска биреу
келип калмастан бурын барып сойып, бауызлау алганы ©зи-
ме пайда (Т. Кайыпбергенов). О Пахта менен бауызлау—астар-
лы сез бенен жециу. Кемпир бул Жаббакларды жуухалык пенен *
хэр турли нэрсе айтып па х та менен бйу ыз л.а д ы (Б.
Кербабаев).
БАУЫР 1 ат. Барлык; адамзатлар менен жанлы-жаны-
уарларда болатурын, етти белип шыгарыушы ишки организм-
деги ец уЛкен без. муше. Шылбыр емес буйдац ауыр, Куртлар же-
ген катпа бау ыр ©зин арык, аркац жауыр, Тууганыцды билесец
бе (Кунхожа). Излей-излей езинди, Калжырап тур бауырым
(Кырк кыз). О Гасба^ыр—цатты. сыцмар. беккем адам, шыдам-
лы адам. Ой акылсыз Палуан-ай, сен Жэмийла дан емес, баланнан
да бездин гон., мынауйц журттан аскан т-а с б а у ы р л ыц
емес пе (G. Айжанов).
БАУЫР II ат. 1. Бир нэрсениц цапталы, етек бети. Олар
таудыц б а у ы р ы н а барып, бир жаксы жерге орналасып, кос
дузетип отыра береди („КК- х. е.“). Мойынын созып караса. Бэ-^
>лент таудыц б а у ы р ы нд а. Кайнап аккан бир булак, Алды-
нан пайда болады (Мэспатша). Тун ишинде сызып'аспан ба-
у ы р ы н. Атып журген жулдыздайын соргалар- (И. Юсупов)»
Адамлардыц. жанлы-жаныуарлардын,' коллары менен аяц-
ларыныц аралыц бети, алды бети, капталы. Кэтке б а у ы -
ры мд ы берип „агалап" екире бердим(К. Смамутов). Сауын алсац
бийени ал, Аркасы куш, бауыры сут („КК. х. к.). Мэспат-
шаныц сургининен. Ат б а у ы р ы н а я канлар акты (Мэспатша)»
Шынжырды харлатып кос егиз бенен бозды 'аударган шанарак-
лардыи егини ат бауыры на тирелди (К. Султанов),
БАУЫР Ш ат. 1. Кдяалас, т^уысцан адамлар, тууыскан-
тылыеы жацын кисилер, жасы улкен кисилер езлеринен ки-
шилерди жацсы кериушиликтен бирин-бири бауып деп.атай-
ды.... еки бирдей б а у ы р ы ц Бегис, Мыржыц мудамы сыртыцнан
жаманлап, мениц кул’агымды тындырмайды (КК- х. е.). Токкыз’
тулик мальщныц, мен айланып келгенше. каналасым б а у ы-
р ы м. Хабардар бол ^алынан (Алпамыс/ Жигербентим б а у ы-
р ы м. Шадлык брлгай дэуирим (Алпам.ыс). 2. Совет мэмлеке-
тиндеги миллетлерди бир-бирине жацын. цаналас тууысцан
есабында деп айтыу. Уллы рус халкы бизиц, б а у ыры ы з,
тууысканымыз (К. Айымбегов). О Ба^ырына тарты^, бауыры-
на к^сыу-кутагына алыу. езине тартыу, ийкемледи, езине ца-
ратты, цэуендермилик етиу. Аркасы комбинат байлыкка батцан>
234
Балыкшы улларын б а у ы р ы на т а рт к а н (К. Султанов}.
Атамураттан бурылып уйкыдан <-я«чы‘п аты'рган кишкене улын
бауырына к ы с т ы (Т. Кайыпбергенов). Щукиржан синли-
сии кушаклай алып бауырына. ц ы с т ы (А. Бекимбетов),
Тас бауыр—Ауыс. цешкимге жаны ашымайлпугын, рейимсиз,
зулын. Xе ш ким оган унамас, Бау ир и сууык мысал тас(Х,
Алимжан). Маган тарлык кылды тууган ауылым, Ораз десен тас*
та it катар бауыр ы м (И. Юсупов). Баррысы менен кас
болар, Бауыры кара тас болар (Эжиниязк Бауыры
иГшу—бёрилиу. ынтык етиу, кумарланыу. Ингалаган сестине,
Дна бауыры ай ед и (Г. Есемуратов). Тани кызып, б а у ы~
ры ийеди, Дели алайып ба суйип (Ш. Артык/.. Батыры бал-
нь?у—-жибисиу, ерисиу, елжиреу. Койыу кара каслы жука жуз-
•ли норестеге Караганда оныц б а л к ы п б а у ы v ы ел жирен
ке?ти (К- Дбспанов). Буурыл шашлы шайыр керип елатын, Еми-
ренеди, ериледи б а л к и п ба у ы р ы (К. Султанов). Сен жы-
ласац мевин кеулим бузылар Б а у ы р ы м б а л к ы п аш журе-
гим созылар (К. Ирманов). Жер бзуыры-гжердиц устицги ка~
fa-пларыныц жибисиуи, ериуи, босасыуы Кундизине кун нуры-
нан бойы кызыи бауыры ж ибис к е н ж е р кыялыча лознр
пня х;оз етип шын уйкыга киргеядей кыр отирапка жайгая. ты-
нышлык шеккен (А. Бекимбетов). Кызыл мийнет ж е р бауы-
ры сол кы л лап, Хасыл жапырак.аударылып буркылдап (И. Юсу-
пов). Бауырын гилиу -зу'лынлык entity, кастыянлык кылыу,
капашылыкка салыу. ©тирик айчсаи уш агашка’илдирип, Пы-
пак пенен б а у ы р ы к д ы ти л д и р и п (Кыск кыз). Карсылас-
са вдмирине кендирген, ©зине бейимлерди кулдирген, Бираз-
лардын б а у ы р ы н ы тилдирге н. Ургенч елинл.е залым
х.зм барды (Эжинияз). Журэк-бауры, екпе бауыр— адамлардыц
лэ у де жанлы-жаныУар 'ардыц организминдеги тики орган-
лары, Эне Лабакбай, Мэспатша ’шыны менен кеуил берип, жу-
р е к-ба у ы р ы ерип, Кызына жудэ минэсип^ керип,... (Мэслат-
ша). Ызыц-ызыц сууык самал еседи, Ызылдысы о к п е-б а у ы-
р ы к теседи (Г/ Есемуратов). Бауыр басыу— кенлигиу, уйре-
ниу, езимсиниу, Кйндик каны тамган б а у ыр б а с к ан ауыл-
ды таслап кетиу маган кыйын болды (К. Айымбетов) Бул бурый
уйрениспей журген екен, енди б a v ы р бас ы и, кеуил коскаиы
шыгар деп. ойлады (Ж. Аймурзаев). Бауырын жазды—а) еркин-
ликке, азатлыкка шыгыу. Совет кукимети орнаганнан кейин
га на каракалпактын хаял-кызлары б а у ы р ы н ж а з д ы (Сов.
КК. г.), б) всиу, рауажланыу, кушеииху еркенлеу. Кара»калпак-
станнын есиуи сонгы жыллары б ау ыр ын ж а зд ы кезге
керияди („Кыз. КК“-г.), в) жылкыныц еркин шабыуы. Он айла-
«ыуга жиберилгеы атлар бау ы р ы н ж а з д ы .... (Сов.
< Г.). у . .
БА^ЫРДАЙ кел. Бауирга уксас, мег^ес, таклегпли, белим,
235
сыяцлы, сондай. Бауырдай булткешип кек тенизде, Керил-
ген келиншектин кулгендей кун (Г. Есемуратов).
БАУЫРДАК: жез бауырдак. ат. Камшыиыц сабына еримин
тутастыратугын жериндеги жезден астын-устин нагыслап
исленген цамлиы. Азат кыздын кеули суудай шалкыды, Тартты
атка жезбауырдац камшыны (И. Юсупов),
БАУЫРКУРТ ат. 1. Ауырыудыц бар тури, адамлардыц
цэм де э/санлы’-жаныуарлаидыц бауырларында болатусын
ауырыу, бул узын жалпац цурт арцалы пайда болып отыра-
ту сын ауырыу. Экем бояса б а у ы р ц у р т болган койдай тек
дус тёменине жатады да кояды (О. Хожаниязов). 2. Бауырда
болатхп ыН узын жалпац цурт. . Б ау ыр ц у р т лар д ы
айырыу кыйын (Кыз. кк. г.).
БАУЫРЛАС кел. 1. Наналас, тууысцач, жацын агайин
Хэзчр бол дегендей дуньядан етти, Тууыскан б ау ы р лас жал-
гыз ж.ан ага (Отлар). Ага, уке,: оке, биреулер жолдас, Б а у 'ыр-
лас, каналас кереди зрмме (Э. Шамуратов). 2. 1'ууысцан рео
публикалардыц, миллетлердиц зсэм де мэмлекетлердиц идея-
сыныц бирлиги, дослыгы, татыулысы. Мен каш-аннан ме^ри-
банман б а у*ы р л ас. ,Жуг.егим-журегиц,менен тамырлас (А. Да?
былов). Бауырлассац кос емшектен сут емген, Келбётишш
Ташкентиме тёп десен (К. Султанов).
БАУЫРЛАСЫУ -ф. Биргелесиу, досласыу, .Жацынласыу, бир-
лесиу, уйпаласыу. Мынау отырган аксакаллар бурыннан бизлер
менен б а у ы р л ас ы п кеткен сыйласыклы жасы улкенлер ед к*
(К. Смамутов). Керген сез таслайтугын, билген бауырла-
с ы У f а кайыл болды (Ж. Аймурзаев). Баллар менен сырласыи
сыр белисти, Ата, бала б а$ ыр лас ып енистиДА. Дабылов).
БА^ЫРЛА^ ф. 1. Адамныц \эмме жанлы-жаныуарлардыу '
бауырын жерге бёрип жаты/уы, з/суриуи. Бизлер бауырлак
барсак баспашыдан кашкан езимнздин Полат екен (Н. Даука’
раев). ...ол б а у ыр лап жата калды (А. Бегимов). 2. Бирсу-
ди-биреу бауырына алыу;цысыу, суйиу. Ярымды б а у ы р л ап
кушып жагпага, Бизден бес бетер сэуер яр -етти (А. Дабы-
лов). Назлы кемпир еки букленип.аклыгы Эскербайды бауыр-
лап уйге киреди .(К. Султанов). ОЖер бауы'?лау-бауырып
жерге берип, ет бетинен жатъцу. Корыкканым сонша, дэрриу
аягына жыгылып, жер б а у ы р л ап ’„елтирме" деп жалындым
<чА. Бекимбетов). ...мийим айналып, ауыр кайгыда белим мертил*
гендей жер б ау ы р л ап жыгылдым (А. Бекимбетов).
БА^ЫР.МАН кел. 1. Жацсы кериушилик, суйиутилик, та-
тыулыц.—Ага лар, курдаслар, б а у ы р м а н л а к> ы бас-
лады Жумагул (Т. Кайыпбергенов). Еки-уш жигиттин мийнетин
егёди, сондай тил алгыш, бауырман, адамгершиликли (А.
Бекимбетов). 2, Тууысцаншылык, цаналаслыц. Элле кандай бир
бауырма н сезим менен езине тгбия тартып, кеуили мактаныш
236
бийледи<К. Султанов). 3. Советмэмлекетиндеги маллетлердиц
жацын* тууысцан есабында> айтыу. Б а уы р м а н тууысцан
уллы рус агам, Каракалпак халцы миннетдар саган fX. Сейитов).
Мэканымсац шын бауыр ман. Саянда сайранлап турман (И.
Юсупов.) Бауырманым мектеп пенен интернат, Жетим-
лерди жетимликТен айырган (Т. Жумамуратов).
БА^ЫРМАНЛАСЫУ ф.Тууысцанласыу* жацынласыу, уйпа-
ласыу. ...булар бур-бирин кергенде бауырманласып*
бираз уакыт сейлесип отырды (Сов. КК- г-\
БА^ЫРМАНЛЫК ат. Тууысцанлыц, кишипейиллик. Керип
тартылган сымга отырып, палапанларына карай журегинен шык-
кан бдуырманлыц сезимин сайрады (А. Бекймбетов).
...усы уакыттан баслап „экем менен жудэ б а у ырм ан лык
пенен сейлесип, сырласып, кулисип отырды (А. Бекимбетов).
БА^ЫРМАНСЫ^ ат. ТуУысцансыу, цыйналгансыу, жаны
аишганга усау. Каракалпак халкым-багым бостаным. Бунда «
бауырмансыу акылы даналык (А. Дабылов).
БАУЫРСАК ат. Камырдан исленип* майга писиретугын
нанныц бир тури. Ол хаялы. менен бир табак б а у ыр с а ц ты
кетерип келип, шиллеханадан цуры лшгыуга болмайды,... (К.
Айымбетов/
БАУЫРСЫРАУ кел. 1. Бауыр жеуди кусеу*сагыныу* цэлеу, ын-
тыц болыу* жерик болыу, .J) ауырсыраган адамдай ортага
тууралганды зр демей-ак кагьи салды fA*. Бекимбетов). 2. Ту-
уысцансырау, жацынсырау, сагыныу. Буларбир-бирин кергенде
бау ырсырарцн адамдай айырылыспады (Кыз. муг. ж.).
БАХ ц. бакыт.
БАХАН ШАК К- баканшак.
БАХ ДОШЛЕТ баг дошлет.
БАХСЫ ц. бацсы.
БАХСЫЛЫК К- баксылык.
БАХША ц. бак'ша.
' БАХЫТ ат. Шадлы турмыс9 емирдеги цууаныш, ууайыл-
сыз, цайрысыз, тириишлик, талай. Еркин сайра уллы б а\х ы т
багында, Коркпа,- жолын саррас ага Пиримбет (Ж. Аймурзаев).
Каншеллитегин шашса да, Таусылмас бахыт удайы (Кырк кыз).
Партия гуре сте куш ^эм кууатым, Б а х ы т ы м* шадлыгым-, дан-
кым саулатым (X. Сейитов). ОБахытконы^, бахыт кус коны^
—цууаныш шадльщ орнау, жацсы турмыс болыу, уацты хот-
л,ылыцта жасау.—Хэй баба, он жети жасымда атамнын тагь!
маган калып еди, басыма бахыт к о н д ы (Мэспатша). Эрман
менен елдим-талдым легенде, Умыт болар дэулет, б а х ы т
цонганда (Омар). Б а х ы т к у с ы цонып енди басына,
Шыгып калды жетпис алты жасына (Т. Сеййтжановд Ел суйме-
се, мениц жайым тер меди? Бийик бахытцыранцустай
ц о н ад ы. (Т.шЖумамуратов). Бахыт нуры—шадлы турмыс
237
орнау. Элемде исленип иси кесемнйн, Б а х ы т т ы ц н у р л а-
рын себеди халыкка (Д. Наибергеиов). Сэнбейгугын бахыт
нур ы, Шайырлардын айтар жыры (С. Нурымбетов).
БАХЫТЛЫ кел. Турмысы жацсы. шадлы турмыста жасау,
мал-мулки кеп, дэулетли, бахыты бар. Олар бала-шагалы бо-
лып бахытлы жасамакта 6Ж. Аймурзаев), Елине, езине
рахмет, сизин елинизге келип бахытлы болдым („КК. X. Е“).
Биз бахытлы, бизлер шадлы, Баз Ленинйиц улымыз f)K.
Аймурзаев).. ОБахытлы ©мир—жацсы турмыс,шадлы тур мыс,
емир боны турмысы жацсы болыу. Б ах ыт лы емир тур-
мыс гилти, Б а х ыт л ы е м и р—халык мухаббаты (Ж. Аймур-
заев). Дийханлардыц агрономдай, Шаруац малдын шын маманы,
Шайырын жан инженеры, Бахытлы емир- жырлаганы
(И. Юсупов).
БАХЫТЛЫЛЫК К- бахытлы.
БАХЫТСЫЗ кел. Талайы жоц, бахыты жоц, бийшара, кэ~
pan, мусэпир, Эжайып бахытсыз, бахты караман, Бул за-
манда онда калай кыламан (Кунхожа/ ,0л б а х ыт с ы з уакыя-
нын ендиги жагын еситкиси келмеди (А. Бекимбетов). Бердак
шайыр езинен бурынгы хом езине заманлас Кунхожа, Эжинияз
✓сыяклы шайырлардын да б а х ы т с ы дайгылы емирде еткен-
лигия керсетеди (Б. Исмайлов).
БАХЫТСЫЗЛЫК ат. Басынан цайгы, ууайымнан, цайгы
цэсиреттен айырылмаеанлыц, бахты жоцлыц. Б ах ы тс ы з-
л ы ц биринен сон-бири келе берди гой (Ж. Аймурзаев). Бул
б а х ы т с ы з л ы ц ц а кайдан тап болганына тусине алмады
(9. Айжанов/. Кэруан басы б а хытс ы з лыц т ыц кайдан
келип шыкканын анлап, шопанныц коскан аманатын азтады
GKK- X. Е“.).
БАДА ат. 1. Бир нэрсениц заттыц (тоеардын) цуны, жэне
де ацша менен ямаса бир затца тецлестириу арцалы ' керсе-
тилген царжы. }(ар кайсысы ез бетинше базардан б а ц а л ы
зат излеуге кириседи („КК- X. Е“.). ...бэлки, сатыпалганб^хга-
сынан артыц сатып пайда да кыларман,—деди ол .(К- Айым-
бетов). Олай болса, арна барлык базарлыктан да б а ц а л ы
(„КК- X. Е“.). 2. Биреудиц ямаса бир нэрсениц сапасын бел-
гилеу ушын берилген мэни. Мухаббат нозик ежетлик сыпайы
жигиттии ба^асын арзанлатады (К. Султанов.). Бул иске аг-
рономлар келип жаксы б ас ын берди (Н. Дэукараев).
Дуньяга сынаулы кезим менен б а ^а беремен (Ж. Аймурзаев.).
3. Оцыушылардыц билим дэрежесиниц керсеткиши етип, оныц
улгериуине цойылатукын бал, белги. Сол^й етип кунделик
дэптерине жаца-жана бах^алар тусти (Т. Кайыпбергенов). Улге-
рйуим жудэ жакСы, барлык сабацтан „4“, „5“ б а а менен окый-
ман (А. Бекимбетов). Барлыгынан бес ба у а с ын аламан К°сык-
тан да сени уайран кыламан (И. Юсупов). ОБа^а жетпе^—жудэ
цэдирли, Цфмбатлы, жоцары, цунлы. ...ертекшилерге ба ца -
ныц жетпеу и соннанибарат,оларезлерин халыктыц ылайык-
238 . .
перзенти етип керсетти (Н. Дэукараев). Мойынында алтын тумары,
©зи ж еткен б а ц ал ы кыз (Эжинияз). Техник кушейип аба-
дан болдык, Уллы’ орден алган болдьщ бийик бахан бар (К. Ка-
сымов), }Кете р ли б а ц а алармыз, Жетисер дацита, элбетте
(Г. Есемуратов). Баласы жоц—-бацасы жоцары, цунлы. Экеси.
.бала лары на ба^асыжоц бир нэсият берипти („КК- X. Е“.),
БАХА БЕРИУ ц. бакалау.
БАХАДЫР I кел. Батыр, палуан. zepoji (цацарман). Кырк
жигит:—бизлер б а л'а д ы р палуанбыз,—деди (Коблан). ...Мэс-‘
патша деген бсцадыр Айпаршаны алып кетеди деген сез-
лерди айтады (Мэпатша). Гуресер болсац биз бенен, Б а ца-
д ы р кыз кел шаккан (Ер Зийуар).
БАХАжДЫР II ат. Меншиклй ат. биреудиц меншикли
аты. Б а ц а д ыр о в а бйр катар жаксы жазылган очерклери
менен . сонгы жылларда адебиятымызга кирген ^аял-кыз-
ларымыздын бйри (Сов. КК- г.). Терде кишкене Нуржан деген
баласы ата-анасына Аббаздыц „Б а ц а д ы ри дэстанынан цосык
окып берип атыр (С.Хожаниязов). „Б а ц ад ы р* дай шийрин
дэстан дереткен, Аббаз ага а/1гысымыз кеп саган (К. Султанов),
БАХАЛАНЫУ бакалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БАХАЛАУ ф. 1. Тийисли цунын* нырцын. бацасын цойыу.
...^эр бир бекирени уш тецгеге б а ц а л а п аламан (К- Ирма-
нов). Кырк манатка бацалап ау кайык бердим (К- Ирманов).
Бул кубылысты „далалыкта да коммунизм курылысыныц баслан-
ганы“ деп бацалайды колхозшылар (Г. Есемуратов). 2.
Хуурметлеу, цэстерлеу, цэдирлеу. Бизин елимйзде мийнет еткен
адамды кэдирлеу, б а ц а л а у деген дэстурге айналган (G. Ай-
жанов). Ол кеселлерадн кымбатлы уйкысын кэдирли бац а л ай-
д ы (А. Хекимбетов). Мийнеттиц кадирин билген адам гана дунь-
яны б а ц а л а й алады (Ж. Аймурзаев).
БАХАЛА^ШЫ ат. Тийисли цунын. нырцын, бацасын бериу-
ши. сыншы, критик адам. ... усы черкти бацалауш ы л а р-
д ы ц бири Н. Худайбергенов (Г. Есемуратов).
БАКАЛЫ кел. Кымбатлы. цунльц бацасы жоцары. цэ~
дир ли. Тубитли жун б а ц а лы болады (К. Айымбетов). ...еткен
дэуирдеги турмыс шынлыгыныц айнасы ретинде б а ц а л ы,
...(Мэспатша). Х^Р цайсысы ез бетинше базардан балалы
зат излеуге кенеседи (КК- Х. Е.).
БАХАЛЫК К* балалы.
БАХАЛЫЛЫК ат. Бацалауса турарлыц. цунлылыц* кэдир-
лилик. ...ондай мийраслар езлеринин б а ц а л ы л ы f ы н сак-
лайды, ...(Мэспатша). „Ацмзк патша* романы езиниц келеми
жагынан к^м керкёмлилик б а ц а л ы лы f ы жагынан Бердак
шыгармаларыныц ец э^мийетлиси болып саналады (Бердак).
БАХАНА ц. бане.
БАХАР ц. бэ^эр.
БАХАРЛЫ: яглы ба^арлы р. Крсыц пенен гезекпе-гезек ай-
тысыу. Жыйылган жыйыннын ортасында булар бир-бири менен
яглы б а % а р л ы косыклар айтысты (Моспатша).
БАЗСАСЫЗ кел. 1. Куны темен* цунсыз* цэдирсиз. Хэзирги
уакытта бу лар б а % а с ы з болып калды (К. Айымбетов). 2.
Ауыс. Кунлы, цымбатлы, цэдирли* баласы жоц* бац'а жетпес.
Несин сорайсыз, буныц табылмайтугын б а х а с ы з, рой шыра-
тым, ...(Сов. КК. г.).
БАШНЯ %. минэр. *
БАШПАЙ ат. ^ай^анлардыц аякындакы екиге айырылып
турган ту яры* еки атасы (гейбир жерлерде адамлардыц
аякыныц бармацларыныц да ашаларына айтылады). Баспак-
тыц жиби оратылып, башпайыныц арасына тусипти (Кыз.
КК- г).
БАШШЫ ц. басшы.
БАЮЛЫ ат. Куслардыц бир тури, бул кебинесе гене там-
ларра уйир болады, шыцылыцлайды, шыцылыцлап куледи, адам-
лар ра тургщйы керинетугын, уки цусца уцсас болатугын цус.
БАЯБЫ р. Бурынры* еткендеги, ертедеги* эиием замандагы.
...ешекти жетелеп, б а я р ы сауда досынын уйине женеди (К-
Айымбетов). Окыса тап сол б а яры акесиниц ез колы менен
жазган хаты (КК- X. Е.). Б а яры сын-сымбатын жоралтты (0.
Айжанов).
БАЯЕЫДА р.Бурынры заманда, эййемги уацытларда, ерте-
де. Б а я р ыд а Шыныбийке менен екеуин бэркулла ойнап жу-
рерединиз (Ж. Аймурзаев).-*-Мен б а яр ыд а еситкенмен (Т. Ка-
йыпбергенов). Б а я р ыд а бизин ауылда Омар деген бир жигит
болды (М. Абдраймов). ОБаягы уацта—бу рында, ертеде. Жа-
ралы жейрандай каракалпакка сен баспана болдыц б а я р ы
уацта (И. Юсупов).
БАЯБЫДАЙ р. Бурынрыдай, ертедегидей, баз баяры. Ка-
лайынша, ол езин. корлап журген адамды баяры дай суйе
кояр ма (О. Айжанов). Б а я f ыд ай этирапын жал емес, Жек-
ке жарым емес енди жолаушыц (И. Юсупов). ОБаягыдан бери—
ба раздан бери, соннан бери, кеп уацыттан бери. Мен жатка-
лы, б а яры дан бери оган хат келмеген екен (О, Хожа-
ниязов). '
БАЯБЫЦ1А р. Сол куйинде, бурынры ^алында, сол цэлпин-
де. Папасына, мамасына, апаларына, ^еттеки уйине келген конак-4
ларга да карап б а я р ы ша куле . береди (О. Айжанов). Окыт
жасты-анлагын; Б а я f ы ш а калмасын. (И. Юсупов).
. БАЯЛЫШ ат. Кумлы жерде есетугын келте бойлы есим-
лик. Баял ы ш т ы ц арасына барып тышкан да жок болды
(А, Бекимбетов). . • 1 '
БАЯН 1 ат. Гармонь сыяцлы, улкен музыкалыц эсбап. Бир
ези торги жаида баян терлип отыр (Жас ленинши г.).
БАЯН И ат. Жазба жумыстыц бир тури. 5—класстыц
окыушыларына баян жаздырды (Жеткиншек г.).
240
БАЯН III: баян етиу ф. 1. Айтыу, тусиндириу, хабарлау.
Агалары алле не уакытта тауып алып, уакыяны баян етеди
(КК- X. Е.). Айдостыц Хийуадары досты медресеге барып, Ырза
тленен* Тереге болган уакыяны баян е т т и (К. Султанов).
Калек кемпирге кыскаша етип, езлеринин сапарынын. жен-жо-
сагын баян етти. (К- Ирманов). 2. Уацыяныц баяны* та-
рийхын тэрийплеу. Сораран балалардын ^аммеси де Угыл кем-
пирдиц жийени болган Садулланы жацсы билетутын онын тур-
тусин, миназ-кулкын ашып баян етип айтып берди (А. Бе-
кимбетов). Бастан баян етсек кысца; Кетти жигит куры лыска *
(Й. Юсупов). Баян етсем дарьянын он жагасын, Шексиз
жаткан Кызыл кумнын саласын (9. Шамуратов). 3. Кэр бир
жеке. адамныц турмысы, емир баяны. Бизлерге басынан откен
барлык уакыясын бирме-бир баян е т т и, ...(КК. X. Е.). 4.
Мектеп оцыушыларыныц эдебий, оцыу сабагынан етилген те-
ма лары б ойынша ямаса белгили бир текста оцытыутыоцып
б spun тусйндиргеннен кейинги ез тусиниклери бойынша эка-
зылатурын жа:ба жумыс, баян жумысы. Класста баян жу-
мысын жургизиу жийи-жзйи болыуы керек (Жас лениншй г.).
• Бугин мугаллим баян алды (Жас ленинши г.). О Баян
кылыу—тэрийплеу, айтып бериу. Буниан сон бул сырдыц не еке-
hjih тусинбей кайтып, келип, катынына болтан ау^алды баян
К ы лад ы. (КК- X. Е.). Айтып—ц ы л д ы м б а я н ы я, Кер-
генди ерксиз каратты (Алпамыс). Хийуа ханнын сумлыгын, Бйр-
бир баян ц ы л а д ы (Бердак). Баян эйлеу—тусиндирип ай-
тип бериу, тэрайпин айтыу, жай-жагдайын тусиндириу.
Кула дузде ылайыклы косылдык Б а я н э й л е, цаслыц ким бо-
ларсан СМаспатша), Сулыулыгын сйзге б аян‘эйлейин, Ко-
зин туссе хор бир жерин мой берер (Алпамыс).
БАЯНЛАМА ат. Бир мэселе женинде шъигып сейлеу, уаз
айтыу, хаб рлама билдириу, тусиндириу, кепшилик алдында
бгян ететугын сез, доклад, Х^зир белдар маселеси женинде
б а я н л а м а кылыу ушын соз жолдас Кулбайга бериледи деди
(К- Ирманов).—Суд хатшынын б а ян л а мае ын т ынлараннан
кейин зам еки жяцтын пикирин еситкеннен кейин гууаларды
тынлады (К. Ирхманов). 30-жылдын егис жойбарын еткериу жа-
йында б а я н л а м а болды (КК- кем. атл.).
БАЯНЛАМАШЫ ат. Хабар ямаса бир мэселе; женинде
тусиндисиушй, уаз айтыушы, доклад ислеуши адам,—Х^зир
енди б а я н ла м а ш ы р а сауалларын болса берицлер,—деди
колхоз баслыгы (К- Ирманов).
БАЯНЛАНЫУ баянлау фейилинин езгелик дарежеси.
БАЯНЛАТЫУ баянлау фейилинин ерксиз дарежеси.
БАЯНЛ^У ф. Тусиндириу, айтыу, хабар цылъьу, билдириу,
хабарлау, мэлимлеу. ...оны озинин кези менен кергенин патша-
га б а ян ла п айтып береди (КК* X. Е.). Шанцай тусте атасына
барып болгад цадийсенибуйынтыкламастан ашык баянлайдыА
241
(КК. X. Е.). Истиц женин хаялына б а ян л ап отырран-
да „Победа* жетип к^лип, Усенди алып кетеди (Г. Есемуратов)*
БАЯНЛА^ШЫ ц. баянламашы.
БАЯНЛАУЫШ ат. Грамматик ада fu гэптиц бас агзасы. бас-
лау ыш ты ц ис-^эрекетин билдиреди. Мураллим оцыушыларга
гэптин, баянлауышын тауып келиуди тапсырды (Жеткин-
шек г.).
БАЯНШЫ 1 ат. Баян шертиуши адам. Баянтыда
келип катарга косылып отыра кетти (Жас ленинши г.).
БАЯНШЫ II к, баянламашы.
БАЯР ат. г. с. Бай. хожейин, есигинде дийхан тугпыушы бай
адам. дийцанларга хожейинлик етиуши адам, жОцары Х¥Р~
метке ийе болган адам. Баярыц мийнетке хакы бермесе,
Хак алалмай эрман менен етерсец (Эжинияз). ...аулаган балы-
гыныц'ец сайландыларын ба яр ина тапсырды, ...(А. Беги-
мов).а я р и н. сол сауалына маран жууап бериуге рухсат
етиниз,—дейди (КК- X. Е.).
БАЯУ р. Эсте, жай. ацырин, эсте-секин. Уш боз бала ая-
тын б а я у басып, Отемураттыц ылашырына карай киятыр (К.
Султанов).
БЭДЭР к. бэдер. ‘
БЭДБАК I ат. Мэльун. гаргыс тийген. иси цайтцан, ата
байзар. ене бийзар. Кеп уак болды сен б э д б а ц. Кздиримди
билмедин (Кырк кыз). Акырында рл б э д б а к, Кызыл гулдей
солады (Кырк кыз).—-Эй б э д б а к> менин менен олай сейлеспе,
тилим тийеди. гаррысыма ушырарсан (Ж. Аймурзаев).
БЭДБАК И кел, Антурган. бузакы, жауыз. Б э д б а к жи-
гит бий болса, ауызы айырылмас парадан (К. Айымбетов).
БЭДДИ^А ат. Баргыс алган, гаргысца ушыраган. Рустем-
дёй болган сениц. айбатыц, Булбилдей болгайлар минген торы
атыц. Кэмбил пирден алма балам б э д д и у а. Бир кун конак
болып кеткил зуриятым .(Коблан). Эуелха жайылган келди, На-
хактан каны тегмлди, Хорезм б э д д и у а болды, Пирдиц кэ-
дирин билген емес (Бердак)—Б эд д и у а г а ушырайсац, кай
жел екпе! (К. Айымбетов).
БЭДЕН ц. беден.
БЭДЕР: бэдер кетиу ф. Журип кетиу. кейнине айналмау9
азине бурилмау. биротала кетиу, кол уздириу, умитсизлен-
дириу, Ол ерте турып атланып, б э д е р кетеди (Коблан).
Сол кашыудан б э д е р кетеди (КК- X. Е.). Ол да уйи-
липа . тырган берилерди керип, б эд ер кетеди (КК*
. X. Е.). о
БЭДИГОИ ат. Тицши, жэдигей. Жиберген б э д и г е й~
• лер бабаны айналдырып сабап азап береди екен (Алпамыс).
БЭДИК ат. Ауыриуларды емлеудеги жырлардыц бир тури,
фольклорлык шыгармаласда ямаса халыктыц ауыз еки твоя-
честовлык эдебиятындаяы жырлардыц бир тури, буны тэуип*
’ 242
лер, порван шр цолланган. Буран б э д и к, гулапсан, камшы-
ла^, жин-аруак шакырыу, ауырыуларды емлеу жырлары киреди
(К. Айымбетов). Эруац шацырыудыц бир тури „бэдик“ ямаса
„гулапсан* болып табылады (Н. Дэукараев). Хау б э д и ку *ке-
шер болсац жузгенге кеш, Касын керип кабагын сузгенге кеш
(КК, X. KJ- • ’ .
. БЭДИРЕК ат. • Кул. ата шырысы пэс, тууылыуы, шыгысы жа-
гынан темен. Бунша неге лап урасан, Анлап сейле б эд и рек (Ал-
памыс). К^р нэрсени айтасац, Билмей б & д и р е к шаманды (Ер
Зийуар). Кара атгыц устинде, Адам кермеген б э д и р е к (Кырк
кыз). Эдепки айткан сез кайда? Тарт колыцды б э д и р е к
(Мэспатша). \
БЭДКЫРНАК Байдыц уйинде журиуши хызметкер
Хаял, шоры куц, Сол кыздыц с^укеле липасын кийип, Бэд-
цырнак гырнактын келисин кериц (Эжинияз).
БЭДХАСЫЛ кел. Туцымы. шырысы темен. Женишкенде
б э д % а с ы л Эждардыд басын, Тепкиден кырылган гейбиреу-
лери, Шептиц арасынан жылжыды бери (И. Юсупов).
БЭДШАЕАР ц. бэтшагар.
БЭЖАЙ р. Пэкизе. эндамлы. Ал енди усы жасаган жойбар
хэзирги мэ^элде область ^эм район бэйынша мына тэризде б э-
ж a it болып отыоыпты (КК. кем. атл.).
БЭЗЗАЗ ат. Гезлеме сатыуигы. сатарманлар. Биреу лер бак-
кал, дукэншы б э з з а з л, a pi) ы ц усак- тусек хызметлерин етеди
(Э Шамуратов). Кассап, бэззаз, базар курып. Хызмет кылды-
лар так турып (Бердак. Ду кон ашкан бэззазлар. Мал сойып
саткан кассаплар (Ер Зийуар). <
БЭЗИЛА ат. Мэслик, уацты хошлыц. кеУилхошлыц, ке^пл
кетериуитлик. Жасы 90 га келип сакал-шашы аппак куубол-
ганча еки баласынын аулаган балыкларын унем кылып, кемпири
менен б э з и м курып жата береди екен (КК- X. Е.). Бул жолда
паек емес, Ески дасларындай курарсац б э з и м (И. ЮсупоМ
Бул куни бэзим етип. Коныратка барып (Эжинияз). Бул
асирде бэзим болды, Хийуакий шадэр бэзим болды (Кун-
хожа). v
БЭЗИРГЕН ат. ген. с. 1. Сауда менен шугылланыушы
адам, кэруанлы саудагер. Я бир масакшы ма, бир жок жойыт-
кан жокшы ма, я бэлмаса б э з и р г е н б е. ким де болса касы-
на барып жол болсын сорап елтирейин де, ...(Алпамыс). Б э-
зир'ген етти дуньядан, Геруглы кеткен жутып кан (Бердак).
Мениц жолым ^ак безиргеч жолыдур, Мэдет бергей бир
кудайым яранлар (Кунхожа). 2. Меншикли ат.
БЭЙБ9ТШЕ ц. байбэтше.
БЭЙБИ НЕ ат. ген. с. 1 Kvucec еки ^аялдъщ улкени. Кеш
болган соц бэйбише когакл рга казан аспакшы болыпгы
<КК. X. Е.). Байбери байльщ хаялын Жантйлек бэйбише дей-
ту гын еди (Алпамыс). Байдыд улкен бэйбише ^аялынан
243
тууган Асан, Усен, сонгы тоцаллыкка алган хаялынан Есен дё-
ген уш улы болыпты (КК- X. Е.). Биреуи бэйбише, биреуи
Тоцал бола алмайды (Ж. Аймурзаев).
БЭЙГИ ат. 1. ^Карыс, ат жарыс. Ол тек усы атты б э й-
гиг е шауып бирйнши байракты алыуына гана кызыгатугын еди
(Ж. Аймурзаев). Уа дарыйца, бул дуньяда кызык жок, Еэрип-
лерде эзизлик бар, бузык жок, Б э й г и д е н етсец белли сы-
зык жок, Аламян, баламан болды яранлар (Кунхожа). Сенин
исиц алга кетти, Катарын бэйгид.ен етти (Омар). 2. Сый,
саура, байрац, сарпай. Жети жылга ат жиберип Мойнагым,
Кутлы болсын б э й г и алган байрагыц (К. Султанов). Жарыстан
б э и г и алган жуйрик болсац, Суудан шыгып, айтысайык, бол-
сан шешен (Эжинияз). О Бэйги тиги^—байрац тигйу, сарыпай бе-
риу, сый етиу, саура цылыу, басын тигиу. Дус болдым сиздей
досларга, Б э й г и н и тикгим басларга (Бердак). Яр ушын басыцды
б э й г и г е тигип, Орамал, шаршыга барынды тегип, Хайт болса
кыз ушын арбацды жегип, Кулпырып журесец жигирма бесте
(Кунхожа). ’ ,
БЭЙИТ ат. ген. с. дин. с. Косиц, жир. Б э й ит пенен гэз-
зел жазылмаган китап бар ма? (К. Султанов). Бул бдйитти
тыцлап едим, Кандай алгыс' берер екен (Бердак). ...молла хэм
елти хаккынлагы кеп кызык б эй ат Л ер д и айтысып йшек
силемиз катып отыр едик (Э. Шамуратов).
БЭЛАМАТ ат. Ауыр жардай, басына бале салыу, зулым-
лыц етиу, жэбир-жапа. Алашлар орыска кетти, Эламат-б’э л а-
м а т н ы кердйм (Отеш). Басыма бул перийзат, Салды улкен
б э л а м а т (X. Алимжан). ,
БЭЛЭЭТ ат. 1. Катты сез, ауыр сез, урыс, кейис. Кемпир .
Жаббакларды б э лэ э т пенен ауызын аштырмады (Б. Керба-
баев). 2. Кызлардыц ержетиуи, бэлээтке жетиуи. .„бул кыз
бэлээтке жетип калыпты, —деп тацланды жигит (Кыз
муг. ж.).
БЭЛЭЭТЛЕ^ ф. 1. Жаман сезлер менен урысыу, цатты
кейиу, сегиу. Сырым бет соцын ала хэр кймди бэлээтлеп
cere баслады (К- Айымбетов). Бэлээтлеп' айтпагайсац жа-
ман сез, Сабыр еткил кейнине кетсе де (Кырк кыз). Сара есин
жыйып цараса,. бай оны бэлээтлеп атыр (С. Айний). 2.
Кызлардыц намысына тийиу, зорлыц цылыу. Булар, бйрлесип
кызды бэлээтлеп жыныс ортанына зыян еткен (Кыз.
КК- г)- •
БЭЛЕ 1 ат. Кырсыц, цесапат, ежет, кесел, цайры, ба-
хытсызлыц. Сени бир б э л е г е шаткан сол (Т. Кайыпбергенов).
Илим хэр кыйлы бэ л е ни хэм бахытсызлыкты жецеДи (А.
Бекимбетов). Кырк жигит бир б д'л е ни ц барынан хабардар
еди (Коблан). фБэлеге цалыу—урыс, кейис, цагыс, шатасыц,
жэнжел, машацатлыцца. ушырау. Жаман болса алганыц Бир
. б э л е г е ц а л р а н ы ц (К- Айымбетов). Кайта мениц тагы
244
бир бэледен а м ан ца лганыма шукирлик етип, еки колын
жагасынан жйбермейди (©. Хожаниязов), Бэледен кутылыу; ка-
\ххъ\у—айырылыу, аман болыу, аулац болыу, жырац болыу.—Ол*
бэледен цутылыуудыц илажы калай?—деп шагынды (К.
Султанов). Ол б э л е д е н ц а шып, елерменлик ете берме (О. Ай-
жанов). ...бэледен цашып, алыстан дузетпегенде не бар
(М. Чимбергенов). Бэлени ^л—алмасац цой, хеш, нэрсени алма.
Алмасац бэлени ал деп ол да ешкилерйн айдап женине. ке-
теди (КК- X. Е.). Басына- бэле—жаман сегистиц бир тури^
гейде елим дегенниц орнына да нолланылады. Б а с ыца б э-
л е сениц! (Кыз. муг. ж.). Бир бэле—жаман уацыя, хэдийсе*.
базда унамлы турде де келе береди. Жас болсам да б и р б э -
лениц, барлыгын сездим (Ж. Аймурзаев). Бэле салыу—жа-
манлыц, зулымлыц, дау, жэнжел, шатац, жала жабыу. Дау-»
ласканга б э л е с а л д ы, Сейтип кешпей калган екен (Бердак).
бэле цада—жаман иске ушырау, жаман ^эдийсеге дуушар
болыу, бахытсызлыцца ' дуушакерлесиу. Тоуекел кыл барлык
бэле ц а д a f а (Эжинияз).
БЭЛЕ II кел. Пуцта. пысыц, шебер. Гулайша да ' б э л е„
гой (Т. Кайыпбергенов). Кердиц бе, сезге де шеберсец бэле,
Хор сезин дал тийер мирдйц огындай (И. Юсупов). Сынап един
бэле екенсец сен бирак, Мени сезден калдырдыц гой ^эзирак.
(И. Юсупов). о *
БЭЛЕ-БЕТЕРДЕЙ кел. А^ыс. Жаманлыц, елим-житиму
апатшылы.ц, кайгы-хэсирет, ууайым. Мунарланган тау изде
калган б э л е-б е т ер д ей карауытады (Ш. Сейитов).
БЭЛЕДЕЙ кел. 1. Жаман кериу, жек кериу. Мешйтке кел-
геннен соц кеп узамай-ак зериктим, молланы б э л е д е й жек
керетугин болдым (Э. Шамуратов). Истен кашканлардыц бири,.
„Б э л е д е й" керинген тури (LLL Артык). *2. Ауыс. Элим, апат,
эжёл, цудирет. Мурынлары жуп тецгелйк казандай,. Тэнирден
келген б э л е д е й (К. Айымбетов). Айбатына карасац, Сапар ай-
дыц ишинде, Тууры келген бэледен (Мэспатша). ОБэледс®
кериу—жудэ жаман кэриу, турпаны кериу, жек кериу. Жэмий-
ланыц куйкасы жуулап, кемпирди бэледейквриу к ер ип*
аларып карады да, шыдай алмай жылап жиберди (К. Султанов).
БЭЛЕ-МЭТЕР/сел. 1. жала жабыу, рэпемет етиу, жаман-
лык ислеу. Колда барды тартып алды, Б э л е-м э т ё р артьш
алды (Бердак). Сарпай берди тартып алды, Бэл е-м э т е р
артып алды (Бердак). 2. влим-житимнен, цэуип-цэтерден,
апаттанаман болыу. Сизлер менен биздерди бэле-мэтар
ден аман саклап цалар еди (К. Аралбаев). Бэл е-м эте р д е н
аман болса, быйыл бир неме болар, деп Улбосын екеуи кууаны-
сатугын еди (Н. Дэукараев),
БЭЛЕМЕТ ат. Ауырманлыц, цайты, ууайым, ^эр цыйлы.
жаман ислер, гэземет. Неше жыллар иши толы жаракат, Пэ-
лек салды басларына б эле мет (Д4эспатша). Соркайнаган
басыма, Болады-ау бир кун бэ л е м е т (А. Дабылов).
24S
БОЛЕНТ кел. 1. Бийик, жокары, дец. Атаудын б э л е нт
жерлерин кос акелип сургизди (Кырк кыз). ...елес-елес керинди,
Тайшахандай патшаныц, б э л е нтт е н корган каласы (Алиа*
мыс). Ат суугардым б э лент таудынкагынан, Кырк жыл дау-
ран сурдим ыгбал-багымнан (Мэспатша). Неше б э л е н т тау-
ларды, Асты майдан ишинде (Ер Зийуар). 2. }Кацсы турмыс,
мэртебе, абырайлы, бахытлы турмыс, жоцары, зыят, арпшц9
Кандай' жаксы кыз-э! Сабырдан анагурлым б э ле нт (Г. Изим-
бетов). Темир тауларында шарк урган сункар, Б э лент,
абырайыцнан бергендей хабар (И. Юсупов). Кара таудай б э-
лент бахыт басымда, Кел досларым, кориц бизин Некисти
(И. Курбанбаев). О Бэлент-пас-*-бн/шл: %эм пэлик жер,-
лерди билдиреди, бир нэрсениц бийик ямаса пэс екенлиги
оилы-цырлы жерлер, тегис емес жер. Тауларымныц копти
б э л е нт и-п э ст и, Бизде бардур нешше жаулардын касты
(Мэспатша). Ашылган банда лалады, Б э л е нт и-п э с, ой
салады (Алпамыс). Б э ле н т к е г и с, пэс к е ш е, Шах-
мак коше, тас коше (Бердак). Бэлент-бийик—-бийиклик жер-
лер, бийик бир нэрсе, жудэ жоцары. ...б э л е н т-б и и и к Да-
тыстанда дэрьядай йошып кетип баратырган екен /Мэспатша).
Ьэлгнт дауыс- дауыстыц кушли, кетерицки, цатты шы-
гыуы,, пэпленип сейлеу. ...Кумары басылгандай кем-кемнен
д а у ы с ы н б э л е нт к е кетередй (К. Султанов). Ал екинши-
сине Караганда бириншисинин д а у ы, с ы, б э лент (А.
Бегимов). Колы бэлент—жагдайы %эр тэреплеме жацсы,
зыят. артыц, цеуили толыц. ...урасытолы адамлардыц колы,
б э л е н т (Т. Кайыпбергенов). Кыскасы, еки нэрестенди би-
реулен кем, биреуден илгери аш етпей асырасац ц о л ыц б э -
лент (0. Хожаниязов).
БЭЛЕНТИРЕК р. I. Кушлйрек, кетерицкирек. жбцарырзц.
Мырзабектйд дауысы барган сайын бэлентирек шыга бер-
дн (0. Айжанов). Бугин балалардыц сабак окыуы, гауырлысы
б. э л е нтир е к (Э. Шамуратов). 2. Бийиклирек, донире к.
Окыушылар гауашаныц бэлентирек жерине барып отырды
^Жеткиншек г.).
БЭЛЕНТЛЕУ кел. 1. Бийиклеу. жоцарылау. Бул жердиц
мына тэреплери бэл ент ле у коринеди (К. Султанов). 2. .Жац-
«сылаУ, цотлылау, мумкиншиликтиц болыуы, турмыстыц
лжакс ыланыуы. Усы жылы колым бэ ле н т л е у (Н. Дау караев).
БЭЛЕНТЛИК аш. 1. Турмыстыц жацсыланыуы. Олар бирин-
ши куннен баслап-ак келешеккё бугинги турмысымыздын бэ^
лент ликлер ин е н барыуды максет етти (Г. Есемуратов). 2.
-Бийиклик, тебелик, д&цлиц.. Ергаш ок жетпейтугын бир б э-
л е н т лик к е шыгып, атын токтатты да кейнине карады:...
(С. Айний).<
БЭЛЕУ ц. бахала^. ’
БЭЛИ т. с. Кууатлау, мацуллау. цошлау, хош кепч\\\
^иреудиц сезин цууатлап, мацуллап опырыу. Сыйлаган тыш-
246
Канлар буныц ацебин тутып, х;эр сезине *бэ га" деп туратугын
болды (КК. X. Е.). .
БЭЛИГОЙ ат. Жатмпазлыц епгиуши, жэдигей адам,
жууца киси. ...оннан кейин Дэулетназар КалмУРаттыц малтабар»
б э лир о йи болды (К. Ирманов).
БОЛКИ ц. бэлким.
БЭЛКИМ м. с. Мумкйн, итимал, ким балат, бэлки.—Теле-
фонда неге айтпадын, б э л к и м, кутип алар ма един,—деп ез ок-
песин айта баслады (Gs Айжанов). Бэлким, ол езшеригинин изи-
нен кеткен шыгар (А. Бекимбетов). Кызыл каннан дарья болар
цара жер, Оннан жаман болар б элким салсам сер (Кырк Кыз).
БЭНДЕ ц. бенде.
.* БЭНДЕЛИКц. бенделик.
БЭНДИРГИ ат. 1. Жолдыц дугискен, кесискен жери. Таяр
болды Алпамыс; Жары жолга келгенде, Бир бэндирги ак тебег
Ак шашме деген жерлерге (Алпамыс). ... еки жолдын б э н-
дир г и с и н д е сарсац болып калганымды сезип терец ойга- ба-
тып,... (А. Бекимбетов). 2, умасында, ара-арасында, тоц-
тамында. Бай кусбегиниц ^эр гапиниц б эн д и р г и с и н д е—
тыныспасында кубылып, кыпылыклап, бет-ауызы турли мукам да.
кубылып, шыбынлаган жылкыдай бексеси тыныспасыз был гад-
лап турды (К. Султанов).
БЭНДИУАН: бандиуан кылыу ф. Тутцынеа алыныу, цама-
лып цалыу, байланып цалыу. ^акытлы >;укимет агзаларын кол-
га алып бэндиуан цылды, кайсы бириси кзшып кетти (С..
Мэжитоз). Акылымды. алар перийзаттьщ назлары, Бэнди-
уан цылды кысн-жазлары '(Алпамыс).
БЭНЕ ат. Себеп, сылтау, мумкйн, набада, егерде. „Себеп-
сиз б э н е болмайдьгД э н е с и з пайыз болмайды" (А. Бегимов).
Онын устине б э н е д е улкен:... (Б. Исмайлов). Б э н е г е шейт*
болсам болыц разы, Нагметулла жыламайын кал енди (Эжинияз).. '
БЭНЕЛЕУ ф. Сылтау етиу, себеп цылыу. Биреулери аты-
ныц болдырганын б э н е л е п , жууенин тартты, екиншилери
озды (Т. Кайыпбергенов).
БЭНТ р. 1. Бир ис пенен машцул болыу, шуеылланыу. цеш
цаида кете алмаушылыц. Кууыста баркулла уршык ийириу
менен б э нт болатугын кемпир апасы жок (Г. Есемуратов).
Жарпы ауЫл адамыныц кыдырыу, ишиу менен б э нт, (Б. Ис-
майлов).—Бизлер мине, ис пенен б э нт п^и з (Б. Исмайлов)..
2. 7'ас цылып байлау. байлауда, цамауда цалыу. Ер токымын:
аркалады етип б э н иг, Ешекти мингенге айтты коп. налет (К-
Ирманов). 3. Бир нэрсениц тупики, нашими, мэниси, тэцел-
леей. Шойын менен ойылган, Тагы сондай бэнти бар (Кырк
кыз). О Бант болыу—бир нэрселер менен шугылланыу, маш-
цул болыу. Ол да оз жумысы менен б э нт б о лы п жур-
(Т. Кайыпбергенов). Корим оз ойй менен бэнт болып-
киятыр (А. Элийев). ' Бант етиу— ыцла^ етиу, ынты.
2.
цылыу, цеглин аударыу. Хар назына бэ нт етип, Жаньтмды
отка жагасан (Т. Сейтжанов). Гул пепегин тагып >кипек* шсшы-
на, Б э н т е тт и ц сен. мени зор ыкласына (Т. Сейитжанов).
Бант кылыу— а) хеш кайда шыга алмаушы'лыц. Сууын чше
алмадык .. казган цазыудын, Колында б э нт ц ы л ы п кайлы
<азыудын (Д. Касымов), б) тас цамал. цылыу, мумкиншилтс
туурызбау. л Дизедеи кемип жолынды, Б э н т ц ы л ы п, онлы-
солыцды (Бердак). Бэнтлеп байлау—бир нэрсенибеккемлеп бай-
лау. Манжун арык касынса келип, атты орнынан тургызып»
жарагын бектергиге б э нт л е п б а й ла п, атты косарра алып»
„..(Маспатша)/ Бэнтте болыу—байлауда болыу, цамауда цалыу,
гамауда болыу. Бар едй бурын б э нт те болван, Жемиске иши
лык толган Жер астынан ойып салган, Хаяллардыц кен сарайы (Бер-
лак). Бантке тусиу, бэнтте турыу—босана алмайтугынжергетл-
сиу, турыу, цамауда цалыу. Халцы ушын б э нт к е туск е н,
Жас буркитке жеткер мени (К- Ирманов).—э»нт т.е ту р ып
бенде болып семиз болганнан, ез аягыма аркайын журип, арык
-болтаным абзал,... („КК* X. Е.*). Бантин басыу—бир нэрсениц
ямаса бир сездиц-, гэптиц мэнисиниц ез орынларында келиуи,
<дэлиллеу, жуйесине келргириу.-^Ырас апа, —деп Эжинияз гап-
тин бэнтин басып, алдынгы пикирин енди далиллеуге
.киристи (К. Султанов). Айымжамал наз бенен асте рана кулип
койды, балки, буннан кейин сездиц б э нт ин б а с па йа ц
аУылга келдик (G. Хожаниязов). Бантин шешиу—дэлиллеп
л*нисин айырыу. Бийхабар сиз ятыпсыз,Алтын турмебэнтин
шешип (Эжинияз).' Бэнтин ашыу—мэнисин шешиу, дэлил-
леу. Б э н т ин аш ц а н толы суулы саганын, Ким екенин
баян айле сен дар^ал (И. Юсупов). Банти жок—исленетурын
истиц белгисиз болыуы, аты жоц. Дурысында бул жума кун-
ге мектеп балаларыныц ислейтугьш исиниц белгили бэ нт и
.жоц (Э. Шамуратов).
БЭНТЛЕНИУ ф. Байланыу,бдккемлениу, тас ^етилиу. Ай-
наршанын колларын бэнтленип^ Сандал атты, Мажнун атты
хуралы менен олжа етип, патша бас болып каласына айдап кайт-
ты (Маспатша).
БЭНТЛЕ^ ф. Байлау^ беккемлеу. тас етиу,' табжылтппау.
...кайтадан есикти б э нт л е пн и. Испандиярды сыртка шыгар-
мастан, сол кэлпинде ертеп жиберди („КК- X. Е.и).
БОН. ат. Кендир майъта, кендирдиц тацанына ийлеп до-
малацлап жасалсан темекиге араластырылып шегилетурын
^бас айландыррыш, нэше. Бизлер келиуден б э ц таярлауга[ кирис-
ти,... (Кыз. муг. ж.).
БЭН.ГИ ат. Бэц шегетурын адам, бэц шегиуши, нэщепаз.
Сен меннен алдын тенге, ©кпелеп жур улкен женге, Керип пе
<?дин мени б э Ц г и, Еле кейнинде керермен (Бердак).
БЭРБАТ р. Кэреп болыу, жоц болыу, опат болыу. Кудайым
248
эйлейин аслыпы б э р б а т, Хор болып тур бул заманда ^асы л
за г (Кунхожа).'
БЭРГА ат. Патшаныц барлыц эмелдарларыныц салтанат
пенен жыйналысып отыратугын жери,, орны. Сейнесинде
лалалы илгек,• бойларына жарасып, патшаныц баргаеына
келди (Мэспатша).
БЭРЕКЕЛЛА I м. с. Мацтауда, цууатлауда айтылады.
Кэне кэлесец-Баржай болып тилегин, Бэрекелла балаларым-
дег> един (К, Султанов).—О б эрекелла—деди директор
кызлардын исине суйсинип (©. Хожанов).
БЭРЕКЕЛЛА П т. с. 1. 7 ацланганда, цайран цалганда айти-
латугын хеша мет. — Б э р е к е л л а, бэрекелл а,—деги
Серимбетке хошаметлеп,—сени бул жерге бир куш алып келген.
гой улым (©. Айжанов).—-А э р е к е л л а. шайыр болсац сон-
дай бол,—дей танлайын цагып киятыр (К. Султанов). 2. Ызалан*
ганда, куйингенде, ренжигенде айтылады.—„Хэй бэре к ел-
ла. кылайын дегениц усы гой!а (С. Мажитов). 3.Кек етип
мысцыллаганда, мазацлаганда айтылады. Бэреке лла,
адам бялып цалыпты пакыр! (©. Хожаниязов).
‘БЭРЕКЕТ /$, берекет. • . •
. БЭРЕКЕТЛИ берекетли.
БЭРЖАЙ р. Кэммеси. исленилип болынган, толыц. кемис-
сяз, путин, ^эммеси оз жайында, орынлау, тамамлау, пит-
fcep’iy. мултиксиз питкен. Кеуил таскын болса, хэммеси де
б э р ж й й (&. Хожаниязов). Буныц менен колхозда жумыс
узликсиз калып отырган жок, кайта бори б э р ж а й (©. Хо-
жапиязов). О баржай етиу— орынлау, питкериу, жагдайлас-
тырыу. Бел баласы Ленинниц, Б э ржа й е т т й.ц эрманын
(К. Султанов). Едигени б э р ж а й ещти колга алып, .Жол-
дй айтты ели болып шайкалып (©теш). Бэржай болыу—пйтиу,
орынланыу, бежерили$. Сиз баслаган женислердиц планы, Б э р*
жай болды, таркап елдин арманы (Э. .Шамуратов). Бар-
лык ис б э р ж а й б о л д ы (Ж. Аймурзаев). Бар^ай т> быу —*
мацсетине жетиу. кеуили жэмлениу. ни йети болыу. Хасла
сырды душпанына билдйрме, Сонда исиц бэржай т а б а р,
‘ел ушын (С. Мэжитов). Бэржай барлыц нэрсени.
кеуилдегидей питкериу, орынлау. Союз батрактын буйрыгын
жум.ыслар.ын бэржай к е лт и р е м е н деп уйде турмайды,...
(К. Ирман(?в). Досльщты б э р ж а й келтирип. Ацыл бе-
рип отейгпе (Бердак).
БЭРЖАЙЛАУ ф. Питкериу, орынлау, ислеу. бежериу.
жумысын бэр ж аила п, Эбдикерим бай уйине барды (Мас-
патша). • ‘ ; . •
БЭРЗИЯЛ р. Тужырыу, бирэтала, тукэл кешиу, аныц ше-
шиу. шорт кесиу, Малды жаксы кутку ушын не керек?.Мине.,
буны шешиу, керек б $ р з и я л (Т. Сейитжанов). Ой туйинин
249
туйип алып бэр зиял, Бир максетке уйлыгысты хэр дыял
(Т. Сейтжанов).
БЭРИ ал. Хэммеси, барлыгы, гуллэни, тегис^ тууел, бар-
жугы. Бул емирде б эр и табылады, бирак кеуил табылмайды
дейди журт (G. Хожаниязов). Бирак буньйт б э р и н е н де нэ-
тийже шыдпады (К- Айымбетов).. Отыр бэ р и столда, Жардын
жузи кулимлеп (Б. Кайыпназаров). О Бэрибир-базбаягы, айыр-
масы, жок;, езгериссиз, сонда да, Б э р и бир ^ештеце айтпа-:
ды (G. Хожаниязов). Оган б э ри б и р, онын озин азат етип,
кугкарып жибермейтугынын сезип тур (К- Ирманов). Тирилйкке
Зеш нэрсе жетпес, ълбэрибир жатдан менен де босда ды-
рыламыз (КК- X. Е.).
БЭРКАМАЛ р. Ержетиу, бойжетиу, камалына жетиу,
камалга келиу. Жигирмада болдым озим б э р к а м а л, ©зи-
цизден ^асыл туудым анадан (Каншайым).
БЭРКУЛЛА р. Хэмме уацыт, барлык; уацыт, мудамы,
бирдейи, удайы. Кемпир менен гаррыга аудатты б э р ц у л л а
озим таярладым (Ж. Аймурзаев). Капталдан сени далдырмай,
Б эр ц у л ла ертип журемиз ( Кырк кыз). Жаслыдты бэр-
ц у л л а сурдим, Картайдым мен шодда куй дим (Бердад).
' БЭРНА кел. Сулыу, керкем, тырайлы. Бул дыз оныц Кози-
не басдалардан гори б э р н а керинди (КК, X. Е.).
БЭС I ф. Шегиниу, кейин шегиниу. Кок гунан сэл кейнине
бдсти (©. Хожаниязов).
БЭС II: бэс-куш р. Адамларды. ^айуанатларды,.жаны^ар-
ларды ийтке тис лет иу ямаса цуудырыу да цел ланылады, бир
нэрсени ийтке бэс-куш деп цуудырады. Ийтлерге бэ с-к у ш берип
Дэуеке де уйден шыкты (К. Айымбетов). Адамлар хабар тапты
ийтлерге „б э с куш“ берди кууды (С. Мэжитов).
БЭС III ц. б^секе.
БЭСЕ м. с. Мацуллау. солай болыука тийис, солай болса
керек. Бэсе ол садлаулысын шыгарсын! ... (О. Хожаниязов).
Б эс е маган не пайда бар, Тыным кермей ол гезиуден? (И.
Юсупов).
БЭСЕКЕ ат. }Карыс, талас, ерегис, цызсаныш, куншил,
тар тыс. Мынау ер лер менен б э с е к е д е журген еди (К. Сул-
танов). Бул журты орыс патшасы менен Индышыл деген елдиц
патшасы „мен бурын доластыма аламан" деп „б э с е к е тартыета
екен" /К. Султанов/. О Бас чтиу—бетлесиу, шэртлесиу, бир
нэрсе цаццында таласыу. Акылы жетпес ауанлар, Оныц менен
бэстигер /С. Мажитов/. Кыз-жигитлер кеп термеге б э с
тикти, Пахта тергиш машинада ис етти /Э. Шамуратов/.
БЭСЕКЕЛЕСИУ ф. Бирсу менгн жирысыу, бирдей дерете де
болыуга тырысыу. Казаклар усы сапарга кимниа аты щыдамлы
деп бэсекелести /К. Айымбетов/. О Бэсекиге тусиу—
жарысца тусиу, дэрзжесин кетериу, бахыт сынасыу. Косыбай
гаптиц бэнтин бастым ба дегендей Таумуратда докырацлап дарап
250
еди, Эжинпяз топ керген шабандоздай елирип, бэсекеге
т у с т и /К. Султанов/.
Б9СИ$Г ц. бос L
БЭТ кел. 1, Кайтпау. царей сойлеу. жанлмсыз. ©й-бей!...
деген кёмпирдин ашшы бэт дауысы шыцты /К. Султанов/. Елим
жырац жолым алые, Мен алдына келдим калыс, Бунша неге б эт
Урасан, Хздздн болса кел алые /Мэспатша/. 2. Бузыц. жа^нз.
Усти катпар-сатгрф кирлерге баткан, Иси б э т. арактан силеси
каткан /Ш. Артык/. Эне тентек кошкар саяц, Эне жаман бэт
си я к, Жаман Конырат болган екен /Бердак/. Бул заман ныц
гэрти пэлек пе б э т п е, Яки ишген кетпес таусылмас дэрт пе
/Кунхожа/. 3. Ира. сыцылы келиспеген. тури эбеший адам. ...
тур-туси в б э т бир киси шел билегинен жыландай жабысты
/А. Бекимбетов/. ...ага бийге бэт тури менен Козин алартып
карады /А. Бекимбетов/. О Бэт бешер — а/ жаман. сасьиц ий-
ис, Бул цаланын орта жери еди, саллакхананыц бэтбешер
ийислёри мурньщды жарады /9. Шамуратов/. б/ тур-туса
келиспеген, эбеший, турпайы. сыцылсыз, Бэт-айбат—ежёт,
цайсар. царыулы, кушли. батыр, хайтпас-цара, кек-ежет.
Бул егизде айтыц кимнин ^акы бар, Бул кун де кимлердин сын-
бас сацы бар, Манлайында еки улкен шакы бар, Сонындай б э т-
а й б а т менин егизим /Бердак/. Бэт эдетли—етирик, жалран,
цуяццышылыц пенен шугылланыу. ©тирик кып халыкка жайып
аныкты, Бэтэдетли ислер беглерде болар /©теш/. Бэт
урыу—аабат шегиу, айбатланыу.дэпиниу. умтылыу, аларып
царау, Коркар бала бул жолларга келмейди, Бунша неге б э т
урасац геллегар /Алпамыс/. ©нип-ескен Саркоптан, Эзелги
жолдас - кылышым, Сууырып алып кынаптан, Алартып кезии
бэту р ы п /Кырк кыз/. Бэт сез—жаман. турпайы сезлер ме-
нен айтысыу, Кул леи журегимди бунша кайтардыц. Бэтсе з-
лерди бизге айттын бий^ая (Алпамыс) Бэт ауыз—тур-
пайы сезлерди аишушы.урысцац. жэнжелпаз, бий\ая.
Март жигитлер бирин-бири кыймайды,- Бэт ауыз лар
айтпай сезин тыймайды /Алпамыс/. Бэт эдеп — турпааылыц
^эм сыпайысызлыц. Согиске ары келмесе, бэт э д е п исти
соцда корд им /©теш/. Бэтх.айбат—денеси при. тур-туси эжеп-
тэуир, эбеший* сыцылсыз. Ауызы анкайган, мурны тонцай-
ган, аркалап кемир тасыган, ала кезли, усти-басы сасыган, ту-
нек тусли, жасыбО дёнаскан, бет-ауызын жун баскан, турин кер-
ген аулагырак кашкан бир б э т ц а й б а т кара кулцы кууып
келди /Алпамыс/.
БЭТБАК К- бэдбак Г, П.
БЭТШАЕАР ат. Бийнеке тууылеан бала, ойнастан ту-
Уылсан. К^блан тууе Б э т ш а г а р, Бизлерге де жакпайсац
/Коблан/. Дуньяга шыкканда уйкы ушын. тамац ушын шыккан
б э т ш a f а р екен-ay. .../Алпамыс/. Лабакбай деген б э тш а-
251
f a p алып кеткен жудэ цыйгыр /Мэспатша/- Комип таслапт’ы
бэтшагЬр /&. Хожаниязов/.
Б9ТШЕ ат. Услан бала. Сол досларьщ мен бэтшесин
ураман /Алпамыс/- 0ле гойса шеллерде, Мен бэтшесин
ураман /Коблан/.
БЭХА ц. ба^а.
БЭХАНА бане.
Б9Х9НЕ#. бане.
БЭХЭНЕЛЕУ ц. банелеу.
БЭХ.9Р ат. )Кыл мэусиминиц бир болими, март, апрель*
май айлары, ‘ кеклем. Б э к э р айы болды /К. Айымбетов/е
:Сол жылдын б э х э р и катты сууык болып, халык егин еге ал-
мапты /К.< Айымбетов/. Ерте б э $ э р айыныц жактылы туни
/А. Бекимбетов/. ОБа\арге басланып киятыр2
сан у аклары, бэ^эр уакытлары. Бул шаланлы ултаннан адам-
лар б э ц э р г е с а л ы м калийма балыкты кырып алган еди
/А. Бегимов'. Бэдэр леби— бэ^эр айындагы жагымлы самал.
Есер, есер б э к э р л е б и , Сагынды ма екен меня /Ш. Мэм-
бетмуратов/. Еритип леб и б э % э р д и ц, Кыс курсагы, босан-
ды /К. Султанов/, Бахыг бэ^ари— шадлы турмыс*
жайнап-жаснап жасау. Тууыскан озбектин данклы ша^ари,
Койнында нур ш^щкан бахытбэ^эри /Т. Сейигжанов/.
Ба^ар паслы—жадырап-жаснап, хэужирип кетиуи, бэ^эрди ц
болыуы. ... сууык кыстыц какэри толык кетип, б э % э р пас-
л ы болып кете койган жок /9. Шамуратов/. Б э к э р д и ц
п аслында ис кызса кайнап, Таудан кырман ел абадан гуз
/Ж. Аймурзаев/- Бодэр янлы жаркыраган, ашык, геззаллы,
бэхэрге усаган, яцлы. XYP киби жузлери Гулзийба кыз бэ X эр
я ц л ыд ы /0теш/.
БЭХЭРИЦ ат. Кеуил, зейин. Зикин кылып соз могшие тус-
пеге, Кеуил кусы поруаз етип ушпага, Гам, кайгы кэпесте б э •
^эриц апшага, Кута дэркар шийрин сездиц лэззети /К. Ир-
манов/.
БЭШЭРТИ к. €.. Егер, егерде, солай болганда, солай болса
да, дЪген менен, сейтсе де.
БЗШПЕНТ1 ат. Кейлектиц сыртынан кийетугын жеци
бар, астарлы кийим. Апам гуртик ийлеп, колы тиймей атырган-
да бэшпентин шешип мениц устиме ылактырып жиберди
де, да ладан тара ша кушаклап ркелди /К. Смамутов/.
БЕ к. с. w6aw ныц жицишке варианты.—Оны ким айткан?:
Сен бе, я мен бе? /G. Хожан’иязов/. Жауды сениц бир* езиц
жецесец бе? /К. Султанов/.
БЕГ %, бек.
БЕГЗАДА ат. Ески феодал, аксуйек, беклердиц тукымы.
Б е г з ад а таклетте жасанып баратырган баласына козй тусти
/К. Султанов/. Ханньщ алган азадасы, Кун кермеген Шахзадасы,
Жер баспаган бегзадасы /Коблан/.
252
^ЕГИШТИРИУ. ц. бекиштириу1,.
БЕГЛЕРБЕГИ ат. Барлыц беклердиц устинен цараушы.
басшысы. беклерге басшылыц етиуши адам. ... каракалпак хал-1
кын хан, атвлык, беглербеги, жуз басы, елиулик, найып,
бийлер сорап, устемлик жургизсе /Сов КК- г-/« ...бай бар ма, бий,
Фар ма, беглер беги бар ма, баска да эмелдарлар бар ма,
бэри менен ойласаман /КК- X. Е./.
БЕГЛИК ц. беклик.
БЕДБАК Ц. бэдбак 1, 11.
БЕДЕ ат. Жоцытцаныц орылып кептирилген тури. Кеш-
Курын ол атынын ерин алып, алдына беде таслап, ези тамга
суйенип тур еди /Т. Кайыпбергенов/. Тукымы, б е д е с и-колхоз
байлыгы. Жерди ^асыл етер жазда ^эм кыста /Э. Шамуратов/.
БЕДЕГЕ ат. Ктты шыбыннан цореау ушын бауырыныц
истина жауып цоятуеын, цэр турли материалдан исленген
зат. ... еки козин уукалап, жауырынларын сыйпалап, б е д е г е-
•д е н белликлеп, ушыгадан терликлеп, сауаш ерин салады,...
/Алпамыс/. ...тезден атларын кууып келип, булакка барып, бе-
де г ед е н белликлеп, ушыгадан терликлеп, сауаш ерин салады,...
/Мэспатша/.
БЕДЕН кел. Гедей. %еш нэрсеси жоц. цуры цол\ Тапканы
жетпей атамнын. Б еде и с и з гедей атамньщ /К. Султанов/.
БЕ ДЕЛ ат. 1. Кепши аиктиц. жэмийетшил^ктиц мойын-
лаеан цэсииети. абырайы. ...беттеб е д е л, жузде сан калмады,
ойласайын деп киятырман саган, есигинди аш /0. Айжанов/..
Партия аскан тирегим, Кектен бийик беделим /К. Султанов/.
2. Жигер, гайрат. Алтын б е д е л тагынган, Дуулыгаларын
жамылган, Токкыз атлы жаушы сайлады, Тайшахан патша ай-
бындырып б е д е л и /Алпамыс/.
БЕДЕЛЛЕНйУ ф, Жигерлениу, гайратланып умтылыу*
кирисип кетиу. Б е де лле ни п тогдйдын калыц жерине бар-
ды да, жууан нэзик агашларды жыйнап, еки гырбат агаштьщ
арасына кыстырып баса берди /КК- X. Е./.
, БЕДЕЛЛИ кел. Кепшиликке цэдирли. абырайлы адам. Ад-
тын б е д е л л и еки жасауыл .каладан далага. шыгып, са^ра
гезип журсе, топ-топ, шок-шок мэслэ^эт курып атырган шопан-
ларды кереди /Алпамыс/.
БЕДЕН ат. Дене, ту ла бойы. адам^ныц барлыц денеси, тур-
туси^ сыцылы. Сулги, менен б е д е н и ц суртти /Ж. Аймур-
заев/. Ерте жатып ерте тур, Б еде ниц бол сын саламат
/КК- X. Н.М./.фАкбеден—тула бойы ац. ац дене. Юпка додак.
б е д е ни ац. Элеуметлер салып кулак /0теш/; Керсецизлер-
б е д е н и ' а ц. Пери киби жупка додак /Бердак/. Беденге кол-
лар салыу—а/- денени услау, сыйпалау.,б1деяеге цол;кете-
риу. тийгизиу. Азап-акырет бергенге, К, о лл а р*с а лып б е -
денге [}{обм№1. Беденинен динке кетиу—денесинен куш ке-
253
тиу. дицкеси цурыу. Б е д е ни н е н д и цк е кетип. хазары
мийине етип /Бердак/.
БЕДЕУ ат. 1. Жуйрик ат* жылцы. Усталарды жыйдырып,
Б ед е у л е р д и ц ер-токымын сайлады /Мэспатша/. —Минген
б ед е у желер деп, Мэртлик дауран сурер деп /Коблан/. Барда
бедеу киснейдй, Ат болдым деп яр-яр /Алпамыс/. 2. Сын-
сымбаты жацсы, келиншеклерге айтылады. бул цыз келиншек-
лерге тэн. Ол ерик тубиндей беккем, жаны шыкса да, сыры
сыргка шыкпайтугын б е д е у келиншек еди /О. Хожаниязов/.
Катар’Катар наз бедеулер ойнаса, Казанларым толы майга
кайнгса /Моспатша/. ф Бедеу ат—жылцыныц, аттыц жуйриги.
шапцышы. Олген сон сени ким ядлар, Себил калар бе де у ат-
л а р /И. Юсупов/. Фашистлерди жок кылыуга, Минди хэммеси
бедеу а тын /Ж. Аймурзаев/. АДдын барлап анланбага, Б е-
д е у а т т а й танланбага /С. Мажитов/.
• БЕДЕУ ДЕЙ кел. Бедеу сыяцлЪц мегзес. усас. тэризли,
яцлы. .Бе д'судей курыктан кашкан, Омыраудан кебик шаш-
кан /И. Юсупов/.
БЕЖЕРИЛИУ ф. Бир истиц исленип питиуи. тамам бо-
лыуы. Сол кунги миннетлеме туске дейин-ак бе ж ерилди
/Т. Кайыпбергенов/. Бул жокарыда аты аталган ис'лер ез уактын-.
да б е ж е р и лип баратырган болса да, бай булареа канаатлан-
бады /А. Бегимов/.
БЕЖЕРИУ ф. Бир исти ямаса бир жуммсты ислеп таслау.
пшпнериу. орынлау, ...сол тапсырмаларымды fi еже рее ц алтын
кусымлы аласан. .../КК. X. Е./. Олар партия менен хукиметимиз-
дин. жауынгер карарларын минсиз б ежерген]К, Бекимбетов/.
Бабаларымызга естелик орнатамыз, онын х^мме исин де езлери-
миз б е ж ере м и з дейди /А. Бекимбетов/. ф Бежере алмау—
белгиленген исти ямаса жумысты питкереалмау.орынламау.
ислей алмау. ... илгери кадемйн кэдирлеу функциясын тийисин-
ше б е ж е р е а л м a f а н /Г. Есемуратов/. Жазыушы уш5
жылдан кейин де „геройдын звеносында^ Абул уазыйпаны. бе-
жереалмады /Г. Есемуратов/;
БЕЖИРЕЙИСИУ бежирейиу фейилинин шериклик дэре*
жеси. ।
БЕЖИРЕЙИТИУ бежирейиу фейилинин ерксиз дэрежеси.
БЕЖИРЕЙИУ ф. Биреудиц бетине шурин езгертип царау,
тикленип* тикире&ип царау. кезан адырайтыу. Гулайша ме-
нен Атамурат завучка бежирейип карап жууап кутиуде (Т.
Кайыпбергенов). Жигит патшаны алдамак болып, елиниздин ще-
тине жау келди, оннан да соган кушинизди салын деп- пагша-
нын бетине бежирейип карайды (К К. х. е.). Кемекбзй Шы-
^ныбийкеге бежирейип кезин айырмастан, кеп уакытка ше-
кем карап отырды (Ж. Аймурзаев).
БЕЖЦТГ р. Тез9 шаццан. э^ылдам. Билимлендириу хызмет-
251
керлери галаба окну, окытыу исине бежит кирисиуи лазым
'(Билимлендириу илажлары). Уфик ^мэ^рем бежит журиц,
Жольщ жууык па, жырак па? Минипсец жылдырым окты, Ат
па, ешек пе, пырак па? (Бердак).
БЕЗ 1 ат. Организмге керекли затларды ислеп шыгарыу-
ты ямаса керексизлерди белип шырарыушы белим, муиье. Оныц
тамагындагы безиулкейип кетти,... (Жеткиншек г.).
БЕЗ И if безиу.
БЕЗБЕН ат. Рычаглы ямаса серппели елшеуиш* тэрези.
Атыз басына безбен экелинди,... (Кыз. КК. г.).
БЕЗГЕК ат. Денени катты кыздырып, дирилдетип, тондырып
ауыртатугын ауырыудыц бир тури, ысытпа, цалтыратпа деп
те атай'ды. Б е зге к болган адам дай тислери сак-сак етеди (©.
Айжанов). Байарде бе зге к болгандай ©не бойы кызады (Кырк
кыз). Б езгекболган сидей, Калшылдайды ийегим (Кырк кыз).
БЕЗГЕКТЕЙ кел, Безгек сыяцлы болыу, усау, сондай болыу.
Бугинги кэдийсениц акыбети не менен питетугынлыгын билмей,
безгекте и цалтырай басладым (Т. Кайыпбергенов). Б езгек-
те и дирилдеди (Т. Кайыпбергенов). Безгектей цалшыл-
дады (К. Султанов).
БЕЗДИРИУ безиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЕЗЕЛИУ безеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЕЗЕНДИРИЛИУ безениу фейилиниц ерксиз дережеси.
БЕЗЕНДИРИУ безениу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЕЗЕНИЛИУ" безениу фейилиниц- езлик дэрежеси.
БЕЗ.ЕНИУ ф. Жасаныу, сэнлениу, . турлениу. Кийинген,
без енген жигит кыз, жауан, Танца ойнар, косык айтар жуз
элуан (Э. Шамуратов). Кисиниц кезине керинбек онша, Жолы-
на мал берсен безенбес канша (Мэспатша), Атлары б ез ен-
ген жуйрик кййиктен, Булар да сауашка тусти яранлар (Бердак).
БЕЗЕРГЕНат. Жолаушы, жолшы. Адамзат емес щуб^алы,
Хак безерген яцлыды (Омар кэм ©теш).
БЕЗЕРИУ ф. Туси цашыу, бпзарыу. - Еаррыны кериуден
баланыц бети бе зерипкетти (КК- х- е.).
БЕЗЕУ I ат. Бан аиналысыныц бузылыуынан пайда бола-
тугын адамныц терисиндеги, денесиндеги цызыл бертпеш.
Бэ^эрдин арыкшылыгы менен бетицди безеу басып кетипти
ГОЙ,... (Кыз. муг. ж.). ,
БЕЗЕУ II ф. 1. Керкемлеу, нагышлау* сулыулау^ пормасын
келистириу. Бунда к^мме гилем менен безеген. Жайларыныц
дийуалын да, полын да (И. Юсупов), Гулнагыслы обой менен.,
Безеп шыккан екен жайды (И. Юсупов). Тау-тогайга сал-
дым туйгын, Аяк бауын безеп жезден (Бердак). 2. Гул ^эм
тагы басца есимликлердиц сэн бериуи. цулпы дециуи. ...баг-
лардан, бакшалардан кэр турли гуллер кеширип экелип, мэде-
ний шертектиц кыр айналасына отыргызып безедик (А. Беким-
бетов). Карсы алдында мелдиреген Арзы кел, Гулге безеп
255
орнатылган айнадай (И. Юсупов). Бэхор-бэ^эр, жаным бохэр
мийманым, Гулге безеп келсен Эму бойларын (И. Юсупов).
3. Тэбият кубылысларын сууре'тлеу. Емески сам.ал ести ле
келдиц жийеклерин ак кебиклерге безеди (©. Айжанов).
безеп ©мир бэ^эрин, Ушады бул кос карлыгаш (Б. Кайыпна*
заров). ...ей жаксы сьшатлар менен безеген (К. Максетов),
Тойдан шыгып канал бойын сайранлап, Колхоз тунин безеп
шадлы жыр менен (И, Юсупов). ?
'БЕЗИГиУ ф. Кашыу, куйиу, тойыныу. Мал алгысы келген
залым „ези б е зи к с и ни деп ура береди, кеп мал бермесе
айырмайды (С. Мажитов).
БЕЗИЛДЕСИу, ф. Жеркенишли турде цаилыу, зчрилдесиу.
Олардын устин де ал ле нэрселерден сэтем алган кызыл аяклы-
- лар бурынгыдан да бетер шырылдасып, безилдесип тур
(0. Айжанов).
БЕЗИЛДЕТИ^ безилдеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
БЕЗИЛДЕУ ф. 1. Зирилдеп бакырыу, кышцырььу, бакырыу.
ециреу. —Ма-о-э,-деп гаррыиы жылатып'алган, сары жал ешки
б е з и лд е п бакырар ма (К. Султанов). Безилдеди жолга
салган зарлы кыз. Биринен сон бири келди избе-из (КК. поэз.
ант.). 2. Ирицлескен жараныъ солкылдап ауырыуы^сыркъьрауы^
каксатыуы. ...жарам безилдеп шыд^атар емес,... (К-Айымбе-
тов).
БЕЗИУ ф. Кдшыу^ умит узиу, тойыныу, шыгынып кепшу,
капа болыу, жалыеыу. Бала бул жерден де б е з и п, баска бир
калага барса, адамлар жыйналып уаз айтысып дэуир кус ушырьщ
отыр екен (КК- х. е.). ... сеннен Кеулимди бурып, ез уйимнен,
жакынымнан, ауылымнан б е.з и п, жасырынып журиуиме кол-
хоз баслыгы себепши болды (А. Бекимбетов). Ой акылсыз Пал-
уан-ай, сен Жамийладан емес, балацнан да бездн ц гой, мы-
науын журттан аскан тас бауыр’лык емес пе? Айжанов).
О Биротала безиу—кейнине аиналмау, кол узип кетиу. Меи
енди кекнар дегеннен путкил б е з г е ни м болсын (С. Хбжа-
ниязов). Уикыдан безиу—уйцысы келмеу, уйцыга берилмеу, y/z-
КыдаН цашыу. Тек гана чжалгыз Гулайша у й к ы д а н б е ,з и п
отыр (Т. Кайыпбергенов). Дун ьядан бези^—емиринен^ тириши-
лик/пен умит узип кетиу. ...сорлы му^аббат ушын д у н ь яд ан
б е з и п кетиуге таяр (Р. Тагор). Безип кетиу—туцилип кетиу,
кашыу, умит узип кеиьиу. Ел кыдырып, ел гезгенмен, Бираз
адамнан б езген мен (Бердак). Елинен-журтынан безиу—
отырган елин, халцын таслау, кол узип кетиу. Е лд ен е-
з и п, тауды гезип канлы ауыз. Еаспашы болып журген екен сол
жауыз (И. Юсупов). Жанынан безиу —омиринен, тиришилиц-
тен, дунеяс'зн умит узген, жанын аямаган, жаннан кеткен.
Ислеп катарл'а журе алмай, Истин жемисин тере алмай, Дунья-
да рэ^эт кере алмай, 6з ж а н ы н а н б е з г е н екен (С. Ма-
256 . . •
житов). Жаняан б е зи п. меняем' баска бул тунде, Жур-
ген екен кайсы „еси кирели*! ’(К- Султанов).
БЕЗЛЕСНА ф. Организмниц ямаса организмдеги жараныц
бе злеринин кебейиуи. рауа тланыуы. асцынлап кетиуи. Делим:
болмас па екен уакыт дузлесео, Дели: бул ар турса жарац без-
лесер (К. Ирманов). Делим: алда ^амме рэ^эт-^эзлесер, Де ди:
Кайта берши.меклер б е з л ё ее р (К. Ирманов).
БЕЙИМ кел. Жакын, оцайлы. ыцгайлы. ийкем. ийкемлп.
Ийинге тартарлык жэне жок кийим. Хэм де агайинйм жок, Ко-
уендер б е йи м (Кунхожа). 1<арсы турып хан менен, Канга
б е й и м хан менен, Айкасып урыс салайык (Бердак). ф Бейи?.<
tepvtf-шамаласыу. жакынласыу, цолайлаеьсу ийкемлесиу. цд
липлесиу. Ауызы кемсенлеп жылауга б ё и и м берди де,
азмаз ойга шумди (Ж. Аймурзаев).
БЕЙЙМИРЕК кел. Колайырац. ыцгайырац, ийкемирек?
ыцшамлырац. Он жакта копке бе ними ре к. суд, сол жак*
та коргаушы, он жакта прокурор (К. Ирманов).
БЕЙИМЛЕНДИРИУ бейимлеу фейилинин. ерксиз • дарежеси'
БЕЙИМЛЕНИУ бейим'леу фейилиниц езлик дарежеси.
БЕЙИМЛЕСИУ' ф. Ийкемлесиу. цолайласыу. ыцеайласыу,
оцайласы^.' ...отырыуга б е й и м л е екен ^аялд'а кайта тур---
гыз.ып жиберди (К. Султанов). Муширип кашыута бей им ле*
с и п. артына карап еди (К. Султанов).
БЕЙИА4ЛЕУ. ф Ийкемлеу. ыцгайлау, оцайлау, цолайлау,
бир женге келтириу. Кандай мэмлекёт болса да ез жардайына
карап б е и и м л е п, туткан жолына дийдилеп дузилген бир
нызамга суйенип ис жургизеди (К- Ирманов).
БЕЙИМЛИ кел. Оцайлы, ийкемли, ыцгайлы, цолайлы.
Сапар кандай жумыстыц тури болса да б е йи м ли етип ^ис-
лейди (К. Султанов). '
БЕЙИМЛИЛИК ат. Ийкемлилик. оцайлылыц. Сэлийманын
бунда 1 жуу^алык ислерге б ейимлилизи маган бурыннан
молим (К. Султанов). . .
БЕЙИШ ат. Жэннет, рэ^эт, ^эзлик. Б е й й ш ти ц ба-
гынан тууры келгендей, Кеулин табар майдай жипек минезли
(Мэспатша). Сонда гана Аллаяр, Бейиштен орын беремиз
(КЫРК кыз). Бул дуньяда суйген ярдан айырдыц, Акыретте ар-
тыц баргыр б е и и ис к е (АлпамысД •
БЕЙНЕ ат. 1. Тур-туси, жагдайы, порымы, керинис^ белги^
тур. тулга. турпат. сол цэлпинде. „Апа, солар киятырган*
деп б е й н е ц и зд и агцан сон, шыдамай, сыотка шыкканым
еди (К. Султанов). Б е инее ин кеп сорап, Гулбий эллен va-
кытта кызды танып алды (К. Султанов). 2. }(ацыйцат. шин*
дал. ози9 man ез!ц сыяцлы, цусаган. Сол бе й нед е кыз екен
257
(Мэспатша). Айпаршаньщ отауын, Сол б е и н е д е сайлады (Мэс-
патша).
БЕК 1 am. I. Ел бийлеушибайларга, майда феодалларга цэм
де олардыц хызмет етиуши адамларына берилиуши атак, ат.
...бе к, беглербеги кусаган эмелдарлар койып, солар аркалы
^эзлик керген (К. Ирманов). Шахзадалар, бегиу-#ек-
л е р, Адалатлы ^еш болмады (Бердак). Инаку б е к тиц
баллары, Баркулла жетти коллары (Бердак). 2. Ауыс. Абырай*
лы, цэдирли. Жэмий баскалардан езин бек санайтугын еди,...
(Кыз. муг. ж.).
БЕК И кел. 1. Мицлы, катти, берк..Су$геп ярым беллериц-
ди, бек байла, Суйгениц кеткеннен келерлигя гуманды (Ал-
памыс). Бир куни есин ол жыйнар, Есин жыйнап жен турип,
Белин тагы бек бууып (Кырк Кыз).’Жети нарга жук артып,
яУмасын деп б е тартып, касына жети косшы берип (Мэспатиа).
2. Дым. жудэ, кутэ,огада. 3. Ауыс.Тайын турыу, так турыу
цайыл болыу, бел байлау, тэуекел етиу. фБесик бауы бек
болсын-^ала жаца дунъяга келгенде, тууылганда, ата-ана~
сына жас нэрестйениц аман болыуына талек етип айтылган
соз Белин бек бол сын—-саулыцтыц, турмыс ауцалдыц жацсы
болыуы у тын тилек етип айтылган алгыс сез. Балахм кете
бер, жольщ болсын, белиц-бек болей я,—деди кемпир
(Сов. КК.г.). Бек болы^— бир нэрсеге ыцшамлы нэзер салыу,
сац болыу, пуцталыц етиу. Ендиги жарында-ак бек б о л ыц
дегеннен баска Оразгул жецгей ^еш кайсысына кейиген де жок
(Т. Кайыпбергенов). Парахатшылык ишки ойымнын саган кере-
ги жок, тилине б е к б о л,—деп ол жигит асыгыслы турде, ез-
езинен ^аулыгып далага шырып кетти (А. Бекимбетов). Еки ели
ауызыма бек болды м (Г. Изимбетов). Бек байлау—цатты
етип байлау, тастай етип бекитиу.
БЕКЕНЕ ат. Мурын тесигиниц сыртцы еки цапталы, му-
рынды суцгиргенде услап цысатугын жери, цанаты. Веке-
неси пырылдап, Кекиреги сырылдап, Жорталмай мама бол-
дырды (Алпамыс).
БЕКИЛИ^ бекиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЕКИНИС ат. Жаулардан цорганыу ушын салынган цор-
ган Мен бекинислери асты-устине шыккан шырар деп
ойладым (Н. Даукараев). Сыгалады, керди. карады, таллап жау
бекинисин аныклайды, болжайды (Э. Шамуратов).
РЕКИНИСИЦКИРЕ^ бекиу фейи линиц шериклик дэрежеси.
БЕКИНИСИН ф. Орналасыу, беркиниейу^ ныгайысыу. Биз
де беки ни екен жеримизди билдирм ейчезгертип, автомат-
тан кардай ок жаудырдык (Ж. Аймурзаев). Сейтип, ол сол тунде
Буково хуторына келип б е к и ни с тик те, буйрык куте
басладык (в. Хожаниязов).
БЕКИНИС бекиу фейилиниц езлик дэрежеси.
258
БЕКИРЕ ат. Балыцтыц бир тури, ауызы алцымында, 'тук-
сыцлы, тикенексиз балыц. \ор бир бекирени уш тенгеге
бахалап аламан (К- Ирманов). Ал енди сенйц магаи беретугын
балыгыц бекаре Хам сууен болсын (А. Бегимов). Бекаре.
сазан ушын аулары барды, Каст еткен кисиге дзулары барды
(Бердак). J'
БЕКЙСИУ ф. Беккемлениу, орынласыу, бирцгиу, табысыу.
татыуласыу, Кызыл армия б е к и с и п турып ^эрекет етип
атырган жер бизиц участка еди (Ж. Аймурзаев/. Назлы Калий-
ланьщ созинен жигер алып бууыны б е кис та (К- Султанов).
Сонда кем-кем шынлыгып, Богет катып б е к и се р (Б. Кайып-
назаров*.
БЕКЦСТИРИУ бекиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЕКИТИЛИУ бекиу фейилиниц езгелик дарежеси.
БЕКИТИУ ф. 1. Тастыйыклау.тайынлау. Алламурат совхоз-
лын директоры болып бекитилди (Сов. КК. г.) 2. Жабйу,
бегеу, байлау, нысайтыу, цатайтыу, беккемлеу. жауыу. Ор-
талагы белмениц есигин жауып,- шегелер менен шегелеп, беккем
.6 е к и т и п таслады (К. Айымбетов). Усыманга келгенде усы
кудыкка таслап ауызын тас етип бе кати п кетти (КК- х. е.).
Егер келе койса бир звенога бе ките миз (Т. Кайыпбергенов).
БЕКИТТИРИУ бекиу фейилиниц езгелик дэрежеви.
БЕКИУ ф. Орналасыу. орнысыу, ныгайыу, цатайыу,
цууатл.аныу. Бирден екш-екиден уш жылдан-жылга тэсири
б е к и п. елге кэдарли мыклы- (Кыз. муг. ж.).
БЕКИШТИРИУ §5. Сезден утыу. ауызын аттырмау. цагаты
кейиу.сегиу, катты урыу, сабауЛЛен эбденкар болган дэрман-
сыз адамдай дир-дир ете калдым, Кора дан жууырып шыгып Бек-
бердини бекиштирип секким'келди (К. Смамутов).
БЕККЕМ кел. Катты, берк. ныц. мыклы. турацлы, пысьщ,
кушли. Топылган жауларды неше сауашта, Беккем бирлик
пенен етги.тастзлкан (Т. Сейтмамутов). Длдыцызда белди бууайын
бе к к е м (И. Юсупов). Ленин жолында дослыцты кушейтип бек-
кем (С. Нурымбетов). ^Беккем Сол, беккем боль}— ийелик
етиу, жаздырмау. цатты,ycztty.—Кэне, дегдиге б еккемб р л-
бахтымызга ийримди жасап жаткан барлыксемиз балыцлар бирден
дегдимизге жылымга тусе койса гой,—деди,... (А. Бекимбетов).:
Балага б е к к е м б о л с ы н, оныц Хэркыйлы сандыраклап сей-
леген сезлерине итибар бермесин,... (А. Бекимбетов). Озал бас-
тан беккемболы п, атыца, Нама шалып журегицниц тары-
на (Т. Сейитжанов». Беккем бууыу-г-;^атты етип бууыу, жаксы
етип байлау, так mvpwy, белая байлап шыгыу, жец турну.
Ол белин б е к к е м б у у ып. пухарашылыц жумысына айнал-
макшы болды (К. Ирманов). Беккем досл.ык, беккем бирлик—
ауыз биршилик. Сизди шын мухаббат пенен суйген жигит ка-
газ-документти тексермейди, ол бар керегин журегицизден, се-
259
зимицизден, беккем д о с л ы г ы ц издан, акыд-бныцыз-
дан табады (А. Бекимбетов) Дослык-дослыкка уласып, Беккем
б и р л и к еткен екен (Бердак).
БЕККЕМИРЕК кел. Каттирац, мыцымырац. дизгинди
б е к к е мир е к услап, гунанга камшы басып,. устине ат кой-
дым (G. Хожаниязов).
БЕККЕМЛЕНИ^ беккемлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БЕККЕМЛЕСИУ беккемлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЕККЕМЛЕТИУ беккемлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЕККЕМЛЕУ ф. Байлау, нигайтму, бекинистириу, тас
етиу, цатайтыу, толыцтирыу, бэнт етиу, мицлау. Босагасын
б е к к е м л е п, Коргасын полат куйдырды’ (Кырк цыз). Ол да
болса мойын дузактын бир жагын неге беккемлеу керек
(К- Айымбетов). Сон хакымды бёр1—деп.есигине беккемлеп
оларды кул етпекши (Б. Бекниязова). '
Бг ККЕМЛИК ат. Турацлылиц, цаттилыц, цаттылилык,
писиклис бе клик, пуцталыц, пуцталылыц, шыдамлыц, шыдам-
,лилыц. Онын б е к к е м лиг и хэм суудыц эрр кандай кушине
даыдай бере алатугынлыгыпа исенди (С. Айний).
БЕКЛЕНИУ беклеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БЕКЛЕСИУ беклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЕКЛЕТИУ беклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЕКЛЕУ ф. Байлау, бегеу, тас етип таслау., Барлык жо-
лый бек ле п эстен оятты. Ушып турды коркып кезин жай-
натты (И. Юсупов).
БЕКЛЕУЛЙ кел. Жабыулы, илиули, цаусирыулы, бэнтли,
цулплы. Тек б е к л е у л турган есикти барып ашканда зорлан
турган Рустам майданга тура кашады да,... (К К. X, Е.). Б е к-
леули турган есйкти, бирим-бирим ашады (Кырк кыз). Колым
байлаулы, Жолым б е к л е у л и болып керинди (Ж. Аймурзаев).
БЕКТАС ат. Ойынниц бир тури, тасти майда домалац
етип, цолда цацшы* ойнайтугын ойин. Б е к т а с ойнап отыр-
F8H кызлар таркасты (Жеткиншек г.).
БЕЛ I ат. Казну j&m жерди ислеу ушын полаттан ямаса
темирден исленген цурал. Айсыз карацгы тунде далага шыгып
баратырганда колына бир б е л илинди (К- Айымбетов). Темир-
шилер бел, кетпен согады (К- Аралбаев). Дийханлар бел ме-
нен казады арна, Шайыр кэлем менен жазар шыгарма
(И. Юсупов).
БЕЛ П ат. 1. Арка жауырын менен цуйымшацтиц арала-
рындаеы жицишке дене, организм белеги. Белинде улкен
тогалы былгары кайыс (К. Султанов). Камщысын б е ли не кыс-
тырды (Ж. Аймурзаев). 2. Кийимниц белге тууры келген беле*
W, жери. Белден кунлик шапан кийип, Кос айдадыц жанып
куйип (С. Мэжитов). 3. Бир нэрсениц, хэдийсениц орта белеги,
! жери. Хаттыц орта бе лине келгенде оныц еци агарып кет-
ти,... (К. Султанов). 4. Таудыц цайцырац жери, онша бийия
жери емес цапталы. Таудын бели кайкылау екен,... (Жеткин*
шек г.). 5 Ауыс. Елге суйикли, таяныш* исениш, тирен. Та-
лап етсем тууган.елге, Кууат кушлер толып бе л г е (Бердак).
Астында бар торы, Белинде гау^ар полаты (Эжинияз).
О Бел бала—а) езинен дереген, тууылган бала. Жумабай шо-
паннын нагыз бел баласы еди,... (КК- X. Е.). б) елдиц, ха-
лыцтыц рамын ойларан, елдиц цадал, цацыйцат перзенти*
улы. Бел б.а ласы Ленинниц, Бэржай еттин , арманын
(К. Султанов). „Маган ашык бэри данклы жолдыц дер, Белин-
ский дин б е л б а лас ы болды м“ дер (И. Юсупов). Бел байлау,
бел бууыу—бир нэрсени ислеуге басла'ура кирисиу, тэуекел
етиу, баслап жибериу, так. турыу. Олар \©з азатлыгын коргау-
ра бел бай лады (К. Ирманов). Мен оныц менен тур мыс
курыуга бел б ай л а д ы м (А. Бекимбетов). Сауаш болса
7 бе линбууып, Атланганлар еткен екен (Бердак). Бел б у-
у ы п, билек сыбанып, Келди аудыя басына (К. Султанов). Бел-
те туйиу, белге тусиу—барлык; цайры ууайым, ауырлык цэм
тары усы сыяклылардын, белге тусиуи. Мен казир бир адаскан
ийт мысалы, Беттин отын б е л г е т у й г е н бийшара (И. Юсу-
пов). Карамындай аскар таудын. Эрман зили белге тусти
(И. Юсупов). Бели бугилиу, бели буратылыу—цартайранлыц-
тан бели бугилиу, цайрырыушылыц, камырыушылык, ууайым-
шылык, 'басына ау'ырманшылыц тусиу. Жасы кайткан гарры-
лар, Буги лгенб ел и аналар (Бердак). Тургелип ертеден
жумыска шыгып, Колынды кабартып белицди бугип
(Бердак). Гууилди жерге Кызыл туулар тигилди, Душпанлардын
бир жак бели б у г и лд и (К- Ирманов). Сымдай б у р а л р а к
б е л л е р и, Шийриннен шекер тиллери (©теш кэм Омар). Бел
жазыу—шаршаеаннан кейин дем алып алыу. Соннан кешке
шекем б е л.и н ж а з ы п алыу жок (Т. Кайыпбергенов). Бели
мертилиу—жумыстыц ауырлырынан. ауыр затты кетериуден
майырылып цалыу. ...ауыр кайгыда белим мертилген-
де й жер бауырлап жыгылдым (А. Бекимбетов). Кыпша бел—
жицишке нэзик беллер, бул кебинесс цаял-цызларра тэн.
Бы п ш а б ё л л е р и, салбыраган тулымшагы бозарган туси он
терт, он бес жаста екенин ангартып тургандай (Б. БекниязоваХ
Кушагынан шыга алмай, кыстым кыпша б е л и н е н (Кырк
кыз), К ы п ш а б е л и сым менен тарткандай, Кезлери гэукар
жаккандай, Мыпнан танлап баккандаи (Маслатша). Жорганыц
бели—жацсы жорралайтурын аттыц бели. Сэмен ж о р р а-
н ы ц б е л и н е минип. жоргасын сурип, Булынгырды жагалап
(Маспатша). ж о р р а б е лин е минеди, Тал курыгын онгерип,
Келге карай женеди (Алпамыс)/Табыс бели—жыйналсан бай'»
лыцтыц кеплигй, мыцлылыгы, кэни. Коллардан гул кегерди,
Беркийди табыс бели (Г. Есемуратов). Бел дэрманы,^ бел
кууаты—куштиц, цууаттыц, дэрманныц> турмыс жардайлар-
\ дыц ауцалы. Харма деген ^алга кууат, бар бол деген белге
261
цууат (Кыз. муг. ж./ Ууайым менен кайгыд'ан, Ку yarn
кетти булинем (Жийен). Кеше-кеше кештен эрман кал-
мады, Керне аркалап белде'дэрман калмады (КК- X. КД
Бел бермеу—кушкё, кыйыншылыцца^ беккемлик, цары,улыц„
шыдамАъьлыц. Мейли кутлы коммунизм сапарым, Хеш душпан-
га б е л б е р м е й д и Уатаным (К. Султанов).
БЕЛАБАШ ат. Жайга, айуанга ямаса шэртекке кесе
тасланатугын агаш, аркалыц агаш, ермек хэм цозац эсбап-
ларынёаеы кесесине цойылатугын агаш. ©жиреник белагашы
кайысып кетипти,—дели гарры келгенлерге (Кыз. мут. ж.).
БЕЛБЕУ am. L Былеарыдан, териден, тауардан, ямаса
басца гаттан .бел бууыу ушын исленген зат. Тьшык сууда
керинген майда шабакларды услап белбеуге байлады
(Б. Бекниязсва). Убайдулла менен Сейдуллага еки колымды
бе лбе у менен. байлатты (Ж. Аймурзаев). Беллеринде шашак-
лы кырмызы б е л б е у (К. Султанов), z. Кара уидиц керегеси-
ниц сыртыКан аиналдырып орап байлайту! ын арцан. Бедеу-
лерди тап б"е л б е у г е байладык (Кырк кыз). 3. Аттыц х^м
ешектиц белинен тартату^ын, ерин цосып байлайтусыя
айыл, цайыс, белбёу. Бедегеден б е л л. и к л е п, Ушыгадан
терликлеп^ Сауаш ерин салады (Мгспатша).
БЕЛБЕ^.ПИК ат. 1. Белбеуге арналган материал. Анам ка-
лага барып бе л.беулик материал алды (Жас ленинши г.Х
< Адам денесиниц аяцтан киндикке шекемги жери, аралыгы,.
Жаптый сууы .бел б е у л и к к е келди (Жеткиншек г.).
БЕЛБУУАР ат. Белдиц белбеу бууатугын жери, денепиц,
орта бели. Б е л б у у а р д а н жауган кар (Ж. Аймугзаев)..
... б е л б у у а р ы н а н шекпе карга аягымды баскан сайын ки-
рип кетип ’отырдым (О. Айжанов) Бир атыз жер айдап таптым,
Б е л б у у а р д а н шелин шаптым (Бердак).
БЕЛГИ ат. 1. Шгр тли бе лги, шацба. Конверттин сыртында
почтаныц денгелек штампасында „(Фергана каласы, УзССР“ де-
ген б е л г и бар (А. Бекимбетов). Редсовет хэм союздыц кара-
ры бар, Не деген унДеУ бе лги кеп сызыкша (И. Юсупов).
2. Бир нэрсениц басына цоиылсан ескерткиш, белги. ЖсПыл
мастай мэнгиге, тастан белги ойгызды (Кырк кыз). Жанык
таслим етеди, Жылап-жылап баллары, Басына белги салады
(Жийен жырау). 3. Адам денесинёеги сыртцы керинис, 'ким
екенлигин, кансай екенлигин керсетиуши цгсийетлер. Булг
азаматтыи ким екенин кимлер таныйды, кандай сырткы дене-
синдеги б е лги А е ри н билесйзР-^-деп капитан догерегин кор-
шап алган коплеген адамлардан сорады (А. Бекимбетов). Бундай-
сырткы б е л г и л е р нерв кеселлеринде гана болады (А. Беким-
бетов). ... кем манлайында к^налыктан тунерген айырым б е л~
гилери сезилди,... (А. Бекимбетов). 4. Тусиник, хабар, иша-
рат, ым. Абдулла тандырдан эсте акырын шыгып. кыздын баягы
жигигке кел деген жерине барып, кызга б е л г и береди
I * •
262
(КК. х. е.). Екеуимиздиц б ё л г и м и з мурт кагыуымыз болсык
(Коблан). ©зинди езиц еттиц кулки, -^эммелерге бердин б е л г и
(©теш). 5. Тускен из, цалдыц, орын, нышан. Молла кулагымыз-
дыц сыртына жазып, б е л г и сызып жиберетугын болганлыктан,
сууга шомылыу ^еш мумкин емес (Э. Шамуратов). Ана < нуска-
сын кайта тирилткен, Шебер колдан тууылган белги (Г. Есе-
муратов). фБелги бериу— ымлау, uuiapam етиу, ым цагыу, сэ-
тем етиу.—-Жол ды тосыц? ©зим б е лги беремен, ... (К.
Султанов). Белги кемиу, белги етиу—белгиленген жер, орын,
белгилеп домбыц уйиу. Жур екенсец таза жармыш бойында»
Аралбайдын белгикемген жеринде (Кыз. муг. ж.).
БЕЛГИЛЕНИУ белгилеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЕЛГИЛЕУ ф. 1. Шэртли белги цойыу, бир уацытты бел-
гилеп цойыу. Пахта ушын белгилеп, Берген жери кеуилге,
Унамайды тазадан, жер таппасац егиуге (Б. Кайыпназаров).
1929-жылдыц сентябринде экспедицияныц белгилеген мар-
шрутын аякладык(К. Айымбетов). 2. Каоасалау, бацлау, сер са
лыу Келген жерин б е лги л ед и де, келип тагы атына минди
(Т. Кайыпбергенов). Белгилепти Казакстан жерлерин,
Тастырыура ак бийдайдыц кэнлерин (Т. Сейитжанов). 3. Уйла-
рыу, шекелеу, бейимлеу. Досжанды эскер басы кылып белги-
лейди (КК. х. е.). ©зиниц суйген адамларынан уэзир бел-
ги л е й д и, ...(КК. х. е.). Бий-аксакаллардьщ б ел г и л еген
жигитлери ата-анасын таслап кеткиси келмеди (К- Ирманов).
4. Белги цылььу, тацба салыу. Солай етип бала белгилеу
ушын жолбарысгыц арка тапсасын кесип алып, иштен бели не
кыстырады, ...(КК. х. е.).
БЕЛГИЛИ кел. Билинген, мэлим, анык, айцын, атацлы,
ашылран, тийисли. Бердак-эри баксы, зри сууырьш салмай ша- '
йыр, эри композитор, эри б е л г и л и сазенде (К- Айымбетов).
Бердак каракалпак эдебиятыныц тарийхынан белгили орын
алады (К. Айымбетов). Белгили тураклы мэнзил ханамсан,
Сыйынарга пирим. жигер санамсац (Мэспатша). фЕелгили бо-
лыу— ^эммелерге айцын, анык, мэлим болыу. Бул уакыя кеп-
ке белгили болып калды (К- Айымбетов).Ал бул патшаныц
елине белгили болен н, белгисиз болсын, Саска жактан адам
келиуге болмайтугын еди (КК. х.'е.). Белгили орай—бир жер,
мэкан, орын, жай. Мине онын усы минези ауылдан белгили
о р а й—коммунистлердин уйымы дузилген уакытта гана пайда-
га асырыу мумкин (Т. Кайыпбергенов). Белгили баслы— ири,
колемли, кезге керимерлик, ^акыйцат нэрселер. Тинэу куни
колхоз баскармасы маган белгили баслы жумыс ислеу
женинде кулак-кагыс«салып еди,... (©. Хожаниязов). Белги-
ли б а с л ы кэсип-кэрим болмаса да, соцгы уакытлары атыз-
дагы адамлар арасына жийи-жийи барып турдым (©. Хожания-
зов). ... ауылдыц белгили баслы жигитлери отырыспа
шелкемлестиреди (Н. Дэук.араев). Белгили мэкан—аныц^ шын*
263
^ацышгачг, дурыслы орын. Коныс баскан жеримиз, Мунайтпас
деген бул атау, Белгили мэкан еттик биз (Жийен
жырау).
БЕЛГИСИЗ кел. Хабарсыз, дэрексиз, мэлимсиз, тайынсыз*
белгиси жоц, аныц емес. Неге екени белгисиз бугин ол
келдин етегине кебирёк карайды (©. Айжанов). ... кимге ба-
рышланганы бизлерге белгисиз жумбак/болды (Э. Шамура-
тов). Атажаннын кашан келетугыны белгисиз (Т. Кайып-
бергенов).
БЕЛГИСИЗЛИК ат. Хабарсызлыц, мэлимсизлик, тайын~,
сызлыц, тайын емеслик, белгиси жоклыц, бийхаб'грсызлыц^
Бундай жогалган жскты таба алма\в-ь*лг к, б е л г и с и з л и к
бизлерге жаксы емес,... (А. Бекимбетов).
БЕЛ ЛАР ^.’'казыушы. . , 7
БЕЛДАРШЫ ц. казыушы.
БЕЛДЕМЕ ат. Белбеу бууылатугын жер. Ша'лбар ямаса
ыштаннын кайыс ямаса ышкыр байлайтугын жери, ышкырлык.
Тереш... еки кези алаклап бир крлы менен белдемесин
кетерип, апасына жетип келди (Н. Дэукараев*. Кейлегинвн
етегин кетерип, белдемеси не кыстырган (Н. Дэукйраев)-
БЕЛДЕУ ат. Кара уйдиц, кийиз уйдиц кёрегесиниц сырты-
нан оралып тартылатусьгн арцан. Белдеу авканларды-
байласан-о ... деп буйырып сейлеп еди, иштен хаял дауысьг
шыкты (К.'Султанов). ... белдеуи солкылдак байланган уй-
лер кацбактай калпылдап, кешпедей тецселди (К. Султанов).
. БЕЛДЕУЛИК к,. белдеме.
БЕЛЕС ат. Бийик, д&ц, цыр, децес. Визге ле Алма айткап
бахытка жетиу ушын булдыр б е л е с л ер д е н асыуга туура
келди (©. Айжанов). Суусыз ^эптелик жол баскан сары нар»
Бир белестен аса алмай шатер ме? (И. Юсупов). „Бул
далада пахтакештиц баласын, Белине бир миндирмеген белес
кеп“ (Т.. Сейитжанов). фБелес-белес—бийик-бийик, децес-дЬ-
цес, цыр-цыр. доц -ёоц. Жоллар алые, б ё л е с-б елее, Албау-
лык деш дзркар емес,. Уллы жолда уллы гурес, Орнасын халык
санасына (И. Юсупов).
БЕЛЕСТЕЙ кел. Доцдей, цырдай, бийиктей,. децестей»
Алысган керинген белестей елеслей'ди (Кыз. муг. ж.).
БЕЛЖИП ц. белбеу.
БЕЛИЛА ат. Суурет салыу ушын (живопись) жэь(е сыр-
лау ушын цалланылыушы минерале ац бояу. Айналарымды
белила менен бояп шыктым (Жеткиншек г;).
БЕЛЛЕНИ^ ц. белгилеу.
БЕЛЛЕСИУ ф. спорт. 1. Гурестиц бир тури. Гуресип,
беЛлесип душпан жыкпасац, Кара жерге казык кылып как-
иасац (©теш). Мыклы менен б е л лес, эзизге асылмак (К. Сул-
танов). 2. Айцасыу, шайцасыу, ^эллесиу. Б еллескенде
' I
261
душпанды, Жыгармыз деген шырагым, Куры гана ой екен
{Кырк кыз).
БЕЛЛЕЙ к. белгилеу.
БЕЛЛИ I К- белгили.
БЕЛЛИ Н ц. бел II.
БЕЛЛИК к. белбеу'.
БЕЛОК ат. Жанлы-жаныуарлар менен есимликлердиц
клеткаларыныц составындагы органика лык бирикпе. зат.
Белок ог-жем ретинде кэбирек- пайдаданатугын материал
болып.саналады (О. БердиМуратов).,
БЕЛСЁНДИ кел. Искерли, жиге^ли, екпинли, турмыста
-алдынгы цаяпарда болыуиылар. Ол байларды конфискалау
баслэнган уакытта еч искер белеендиле п д и к бири ели
(Г. КутлыМуратов). Кишкене б е л с е н д и ’ бизлер чи де ша-
кырлф! (К. Султанов). Батрачке л бэлсын. Тереш б е л с е н д и,
Аулатком сал бийиктен кеясенди (И. Юсупов).
БЕЛСЕНЦИЛИК а in. Искеэлик, жигерлилик, епкиллилик.
Турдымурат б е ле енди ли к етип жур деп жайып. шыгыуы
мумкин (Г. Кайыпбергенов).' * '
БЕЛСЕНДИШИЛИИ к. белсендилик.
БЕЛСЕНИУ ф. JKггер ггниу, б>л байлау. тайын турыу,
так турыу, куш пенен киргсиу, гаираплы турдг умтылыу,
глйратланыу. Эсен:х —Ата биринши гезекти маган бер?—деп
бе л с енип турады (КК- х. е.). Смзлерди .тлрыгып кысылган
сод жаушыга б е л с енип каосы турыуга мэдерим -болмаган
сод шакыртып отырман (К. Султанов). Кыйын ис туссе жедеди,
Белее не турып алыскан (Б; Кайыпназаров).
БЕЛШЕ ат, 1. Белдиц кишкене тури, кишкене -бел. Бала
жууырыуы менен ‘уйиндеги бе л ш ени алып Келип, кулакты
байлады (К. Айымбетов). 2. Белбеу бууатуглн жзр, бзлбууир
Ауыр екен сошпелчи, Кара таегы как жарып, Белиьесинен
бат’а ibi (Ер Зийуар). О Белшеринен батыу— а) патас болыу,
. кирге батыу. .. б е ли е р и не н к ан еа б аты п,- дизесинен суу
кешип жургенде де усымы эрман етеди екен (Э. Айжанов).
б) гэп еэзге калыу> маткулга тусиу, жумыстан басын ала
алмау, жумысы кэп болыу. Тун ишинде гео тэгип, булинип
бе лшеринен ба тып киятырганыныц себеби бар (Ж. Ай-
мурзаев). в) кар^зли болыу, царыздыхор болыу, Каоызга ала-
ала б е л ш, е р и м и зд е н б ат тык (Ж. Аймурзаев).
БЕНДЕ ат. 1. А';ам баласы,. адамзат. Алгыс алган ^яры-
мас, Бийсабыр б е нд е мачдым ic (Мэспатша). Акмакшылик
етип акылсыз б е н д е, Жерл юмбил пирлеэицнен айрылдьщ
(Кырк кыз). Кай тан журсёщ турсан деген з;еш бенде бол-
мады (АЛпамыс). 2. Карлелы, баеынылилы, жалынышлы, би-
реудиц колында, карамагында, ж л с ауты адам. ... уш куянен
беои усы манда бенде болып жатырмыз (Б. Бекниязова). ©з
ел им де кайнап тасып толыппан, Ойласам ерким жок#£Я^£
2G5
болыппая (Алпамыс). уакта кырлы дупэц атылды, Б е н д .с
болып тустим цолым шатылды (Эжинияз). ф Бенде етиу — цул
цылыу, цараслы цылыу, зорлап цол астында жумсау. ... цыз-
ларды бенде етипти мит (Ж. Аймурзаев). ... баспашылар
колына илинген халыкты б енде етип ез елине айдайды (Б.
Исмайлов).
БЕНДЕЛИК ат. Куллыц, тутцынлыц, еркинси злак, цулиш-
лыц. Бенд е ли кт ен ацылым болды мениц лал. Капалыцта
таркат цанман дунья мал (Мэспатша). Дийуан беги Мэмбет-
мурат, Б е н д-е л и к т е н болган азат (Бердак).
БЕНДЕШИЛИК ат. Адамлыц, инсанлыц. Бирак баягы б ен-
де т и ли к сол кем жерйцди кемис кэресец де турасац (G.
Хожаниязов).
БЕНЕН к. с. Гэп пенен гэпти, сэз бенен созди байланыс-
тыршг туратурын.кэмеким сез, фэнетикалыц вариантлары:
менен, пенен. Мэтнияз бенен Есмурзаны шакырдым (Ж. Ай-
мурзаев). „©зим есшласам егиз бенен сыйыр тийеди". ...(К.
Айымбетов). Жигит Дэстегулге конак болады, уш-терт кун кыз
бенен бирге болып зауык курады (КК. х. е.).
БЕНЗИН ат. Нефтиден исленип алынатугын туссиз жа-
ныушы, суйыцлыц. Органикалык еритиушилер де керосин, бен-
зин. май т. б. жаксы ерийди (А. ДЖалменов, П. Т. Карпов).
ТИашянасын жанындай кып, Б ен зинлер ин канындай кып (Ш.
Артык).
БЕР ц. - бериу.
БЕРГЕНЕК ат. Арбаныц децгелегинд,еги кешерди кийгизе-
тугын гупшектиц ортасындары тесигине орналастыратурын
.догал формасындагы шойыннан цуйылган децгелес темир.
Шыкты булар калальн, Бергенекти майлатып, Ауыр лэш-
кер айдатып (Кырк кыз). Бер генегиниц бёркинбеген, Дегер-
шигиц диркилдеген, ©гиз жексезорга журген, Арысында жаман
арба (Кунхожа).
БЕРГИ кел. Аррыныц антонима, аррыныц бергиси, Берги
жайдын ишинде, Ксклаган койдын ети бар (Кырк кыз). ф Бер-
ги жак, берги бет—бир нэрсениц берги жары, таманы, бети.
... сол жердеги бир кемеши гаррыга гезлестим де б е р ги ж а~
par а егтим (К. Смамутов). ... кара бала жапгыц. ортасынан
берг и б ета н ё жузип келип сууга ийилген кара талдын ша-
касынан услады (А. Бекимбетов). Аргы жагага асау дээья, Бер-
ги >!сары кен гузйр жол (И. Юсупов). Ол тэот урыу суу ет-
педи. Бергижацта . калган екен (Бердак).
БЕРГИЗИУ бериу фейилиниц ерксиз дарежеси.
БЕРГИЛ К- бериу.
БЕРГИСИЗ кел. Бар нэрсениц цунына тупарлыц, кэдирли,
жгцсы,. Турмысымда не бир кунлер гезлести, ©миримллц
ярымына б е р газ из (Т. Жумамуратов). Хэзир бир кулаш тор
алтынга б е р г и с и з болып тур (К. Султанов).
266
БЕРДЕНКЕ ат. УКалгыз оц пенен аты лату сын мыл-
тыц. Кызкеткенниц жагасында турып есатао, б е р д е н к е
меней кырып тасладык (Ж. Аймурзаев). Еркебай кегипти ^од-
дине!1 асып, Халыцтын гунасыз кез жасын шашып, Колындагы
б е р д е н к е г е ок басып, Ко пер дел Эуезге пэрман кылды-
лар (Бордак). *
БЕР^ГЕН кел. Колы жазыц. кеуалшек. Б е р е г е н
колым алаган, алаган колым б е реген (КК. х. н.). .
БЕРЕКЕТ ат. 1. Бахыт. моЛигылыц. ырбал, бартылыц.
... ел-журтка б е р е к е т енди, ... (9. Шамуратов). Жыйнал-
ган кептен кэрекет, Кебейди сондай б е р е к е т (А. Дабылов).
Бизде сез бар: мийман ырыс б.е р е к е т'. Конак кутиу-зийнети
атамнын (И. Юсупов). 2. Алсыс. талек, цанаат. Нур б е-
ре кет жаусын шеберге, Бэнт етти тек кеулим ояу (Г. Есе^
Муратов). Молла Измурат солай болар, Сондайлардан б е р е к е т
алар (©зеш}_ ф Берекет табы^—алсыс алыу, талек етиу
цанаатланыу. Б е р е к елп т абыц. бар жэрдемицизди бизден
аяман, агай (А. Бекимбетов).—Бе р е к е т та п“.--деп кууанды
Сэрсеябай—ойымныц усгинен тустиц, ж^н ага (©. Айжанов).
Айтатугыны: „Илайым б е р е к е т т а п с ы н\и> (Э. Хожаниязов).
Берекет кашыу — бахты тааыу, бахты болмау. бар нэрсениц
бакытсыз болыуы. Кэкэрли, карыулы кыстын б ехр е к е т и
К а т т ы (К. Султанов). Берекег таппау—ыгбалы келиспеу.
асып-тасьф. Бул. ад$м емес, боле екен, буныц менен урысыгг
б е р е к е т т а п п а с б ы з, ... (КК. х. е.). Б ере нети болмау—
мэнаса болмау, эбигер болыу, Шынын айтканда уйде отырып
б е р е к е т а б о л м а д ы (6. Хожаниязов).
БЕРЕКЕГЛЕНИУ’ ф.Молайыу, молшылыцца ушырау, жацсы
тур мыс цурыу, бахытлы болыу. бахыт кирау. бахыт келиу.
Совет ^укиметй орнаганнан кейин Х1лыктын турмысы б е р е-
к е т л е нд а. ... (Кыз. КК» г.).
БЕРЗКЕГЛ/1 кел. Молтылыц. онимла. унемла. Шэлкемлесип
мслеген жумысгын б е р е к е т л и екенин корсетти (Кыз.мур. ж.).
. БЕРЕКЕТЛИЛИК берекетли.
БЕРЕКЕТЛИРЕК кел. Молырац. ыцтамлырац. кебирек. ке-
ранерлаК' кеп. енамларек. .1. кешки аукаты ушын бир загара
берип, тары ла береке тли рек ислеуге кецес етип, ауы-
лына кететугын еди (С. Айний).
БЕРЕКЕТСИЗ кел. Паидасыз, аслеген жумыстыц тайкары
жоц. -сапасыз. тыяна^сыз. еним/шз. Сапасыз, б ер е к ет с и з
егинлердиц еними менен бала-шатаны тойдырыу, хожалыкты
жургизиу онай емес еди (К- Ирманов)..Юмор сатйрамыз
берекет сиз баратыр (И. Юсупов).
БЕРЕКЕТСИЗЛЕН/1У ф. Корыеыу. бахытсызланы$. обагер-
лениу, бахты цатыу. ускини цуйылыу^ эптери цашыу. Усы
к\/нлери Сэлийма б е р ё к е т с и з л е н и п, турмысы теменлеп
кетти (К. Султанов).
267
БЕРЕКЕТСИЗЛИК к. берекетсиз.
БЕРЕКЁТШИЛ ц. берекетли.
БЕРЕКЕТШИЛИК к- берекет.
БЕРЕН.-ЗЕРЕН, р. Былсасыц, тэртипсизлик, тпэртиби жоцу
эйуан-жэйуаны, шргы^. Уй-иши>б ере ц-з е р е ц (0. Айжанов)»
Эйуан-жайуан болган вере ц-з е р е ц, Дуушар болдым,. кызыл
щенгел эрремге (А Дабылов). 1
БЕРЕСИ ат. Биреуге бериуге тийисли нэрсе, карыз. Оннан
тыскары арага сицгея кэп береси нэрселерди кайтарысыу деп
Зам и 6 етипти (К. Султанов).
БЕРЕСИЛИ кел. Карыздар, биреуге бериуге тийисли нэрсе,
Дэулет Жумаба^га б е ре с и ли болып калды,.. (Жас Лениншиг.).
БЕРЖАК кел? Аржацтыц антонини,аррытэрепгпиц берги жа-
ры, берги тэреп. Хийуа хашыныц „Майлы шенгел* деген жеринен
б ер жар ын ез кол астында соратды (КК. х. е.). Жага /<ойса
кеулине. Арнага тууе дэрьяныц, Б ер жа рынд а беремен
(Бердак).
БЕРЖАКЛЫ кел. Макан, тура о жер, бир тэрептен, *бир
тэргпхе тийисли. Биэак. б е р ж а ц л ы ел а г бийликтен
туссе де, сны еле „ага бий“ деп^атайды (К. Султанов).
БЕРИ к. с. I. Белгили бир уацыттан соц. кейин, изинен.' Мен,
оны ата тегинея бери билемен (КК- х. е.). Азанная б е р и
аяадан мына жагын айдадым деп, колын силгеп керсетипти
(К К- х- е.). 2. Жацынласыу, цапталына келиу. Айтыссац кел
бери, кандай кушиц бар (К- Айымбетов).
Б’ЕРИКЛИК ат.. Кушлилик, мыцлылыц, царыулылыц, табан-
лылыц, шыдамлылъьКл беккемлик, турацлылыц. Акшолпаннын
Палманды куткени му^аббатка б е р и к л иг и н дэлиллейди
(Г. Есемуратов). Озсэзиме бериклигимди ^эр нэрсе ме-
нен дэлиллеймен! (А. Бекимбетов)»
БЕРИЛЙУ ф. 1. Бир нэрсеге кеуил цойыу, ынтырып царау„
сер салыу, ралаба кирисиу. —Зыяны жок, ... тэсирли бир кыял-
га берилип кеткен шыгарсыз (А. Бекимбетов). ... балалык
кыялга берилип шеберлигймди, укыплы екенимди бир кер-
сетип таслагым келди, ... (©. Айжанов) Кандай ис болмасын
оган шын берилип ислеу керек (Жас-ленинши г.). 2. Бир
нерсеге берилиу^ шурылланыу,май1цулболыу. Хызметте журген-
де ишиушиликке берилип, кэп жерде сыры ашылып, халыкка
кулки болган жерлери де болды (К. Айымбетов). Адамлардыц
взлерине келгенде натурализмге бер и лиу, ...(Г. Есемуратов).
3. Биреуге бир нэрсениц берилиуи, тапсырььлыуы, ба^а бе-
рилиуи. Мине, Пе^игуд бутин мектептея кайтып келип, мугал-
лим тэрепинен уйге берилген тапсырманы орынлауга
киристи (0. Айжанов). Биринши сез Орынгул Сабуровага
берилди (Ж. Сейитназаэоз). ...азд1 бэлса мийяет еллериниц
образы берилди (Г. Есемуратов). ... сез 'басыяла тусиник
берилген (К- Айымбетов). О Мэулет берилиу—белгили бир^
нэрсеге уацыттыц берилиуи. Байга еки келте базар, бир
268
узак базар—уш базар мэулетберилди (К. Султанов). Дзк-
ки берилиу—, ескертиу, цайтарыптаслау. Олар-
дын? д э к к ис и берилиуй керек (С. Нурымбетов).
4 Б^РИС: алыс-берис ат. Арадагы, бир-биреуден алысып бери*
сету сын затлары. Екеуимиздиц арамызда бурыннан алы с-б е*
рис бар (Б. Бекниязова).
БЕРИУ ф. Кандай да. болмасын бир нэрсени ямаса бир
затты екинши биреуге бериу, тапЬырыу, цутылыу, еткериу
Берсе\н аларсац, ексец орарсац (КК. х. н.). КЬФК цатын бу
ган аямай, Береди кунде аппак май, Болып пацырдьщ кеулт
жай, Кеп жыл емир сурген екен (Бердак). фХабар бериу—я)
бар нэррр ^ацкындагы ^эдийсени ямаса уацыяны екинши.
биреуге жеткериу, хабар етиу. Памир тауларында шарк ургал
суцкар, Бэлент абырайьщнан б е р г ендей ха б а р (И Юсупов*.
Гузесии сындырган келин, Хабар б е р г и л еллерицнен (К К»
х. к.), б.) бир мэселени жет&ермеу, хабар бермеу, хабар етпеу,
хабарландырмау. Кеше Айтжанныц эменгерлерине де хабар
б е р е а л м а д ы ц,—деп уй ийеси баслаган соц оны copay
менен толыктырыуды рана ойлады (Ф. Кайыпбергенов). Сес бериу,
гудок бериу—а) бир н'эрсениц дауыс шысарып хабар бериуи. ...
ак суптей таза кар эри кеппегбн былгарыдай кышырлап сес
береди (К. Султанов). Машина келип Электр лампасыньщ
астында токтады да г у д о к берди (С. Хожанииязов). б) да-
уыс шыгармау, дауыс бермеу. ... бйрац Садулла ^еш жацтан
с*е с б е р м е г е н (А. Бекимбетов). Дауыс бериу—а) ун шы*
гарыу, сес шыкарыу.- Сырттан келген адамга Жэмийла уйде
отырып дауыс б е р д и fK. Султаноз/ б) дйзимге алын~
ган депутатларды сайлауоан еткериу ушын дауыс бериу,
‘ сайлаудан отиу. Турымбет дауыс б е р и у г е екинши куйи
азанда катнасты (Ф. Кайыпбергенов). Жууап бериу —а) бирсу*
диц сорауын цанаатландырыу. Ушып турып шапшац ж у у а п
берди (К. Султанов). Хэр кайсысы езине тийисли сораулар бо-
йынша жууап, бери пкеуилли отыр (Т. Кайыпбергенов). б) жу*.
уапкер болыу, миннетленген жумысты бэржай етиу, мойнына
жуклеу. ...сулыулык жониндеги коз карасларга ж у у ап б е р д и
(Г. Есемуратов). ...хэзирги кунниц талабына тез жууапбериуи
аркалы козге тусти (Г. Есемуратов). ... шакырыкты тек илимий
хызметкерлер тана емес, республиканыц барлык интеллигенция-
сы кызрынлы кутлыклап, ис пенен жууап береди (Б. Ис-
майлов). в) соракан сорауына. жууап бермеу, жууап цайтар*
мау. Оган Дэулет жууап б е р м е д и де, кезинйц кыйыры
менен карап койды (С. Хожаниязов). Уэде бериу, сэз бериу
—а) бир нэрсеге уэде етиу, Уэде к^ылыу, рийзалыеын билдириу,
рийзашылысын бериу, билдириу. Айырым уакытта уэде бе*
р ип турып кейнинен тая кетеди (Т. Кайыпбергенов). ... олар
атланар уакытта Жэдмен хэммениц кезинше у э д е б е р и п
калды (Т. Кайыпбергенов). б) биреудиц шыгып сейлеуине рух*
269
cam етпеу, роалетпеу. Сезберйу керек еди, бузды-деди
•бийлердян биреуи (Т. Кайыпбергенов). в) хеш адамга сез мер-
местен бир адамныц сэйлей бериуи, быжыц адам, сейлелшгек.
Салийма Жэмийлага сез б е р м е стен сейлей берди, L, (К.
. Султанов)’ г) арат иритка салыу, гыжац бериу, биреуди-
биреуге жаманлау/, агпытыу. Салийма болса Жэмийла^а сез
бер ип айнытпацшы, болды (К. Султанов), д) екинши биреудиц
сейлесиуине гезек бериу, рухсат етиу. СэзихЧ тауысып/отырып.
ези сез*берди кызга (Т, Жумамуратов). Салем б/рм^—сэ-
лемлесшу, аманласыу, цурметлеу.^.. топар’топа|у балалар
менен цызлар шууласып лейтенантка с э л е м б ере д и (А.
Бекимбетов) Уйге бириниц изинен бири с э ле м берип уш
гарры кирип келди (К. Султанов). Той бери|7—белгили бир цу-
уанышца байланыслы мереке еткеииу. Себеби бундай жыйын-
ды т о й б е р г е н н и ц ямаса единиц амангерлери рана сырт-
тан. келгенлёрге кайыркомлык етеди (Т. Кайыпбергенов) Той
б е ри у и ц керек (К- Ирманов) Бахыт бериу—жацсы турмыс-
та жасау. Уллы Октябрь берген б а х ы т (Б. Исмайлов). Жай-
лауым жай еди молим х^ммеге; Куда бахыт бер меди
ме бизлерге (Кунхожа). Баха бериу —бар нэрсеге сын кез бе-
ней царау, жоцар'ы бацалау. ... бул -*эпоска куто жацсы б а ц а
бергенлигин айтыудын ози-ак жеткилмкли (Б. Исмайлов).
Халык ядлап ком оларды теред мухаббат пенен, оларга котеоин-
килик пенен б ара берди (Б. Исмайлов). Есап бериу—исле-
нген цдМ ислениуге тийисли жумыс тууралы тусинчк бериур <
есаплас^ыу. Уатан ушын ислеген^эрбйркахарланлык ис lepamieii
есап бергиц келеди (С. Хожаниязов). То ж им бериу— ийилип
с элем бериу. цуризтлеу. иззеплеу, цэдирлеу/ ©зимнин тэ-
жим б ерип ецкейип тускенелатым (К. Султанов). ...катты жур-
ген адамга т э ж и м бергендей кнринеди (С. Хожаниязов).
Хасыл кийим кийиндим, Г э ж а м берип. ийилдим (КК. х. к.).
Келисим бермеу —бар нэрсё цаццында белгили бар шешимге
келмеу, жуумац шытрмау, рухсат етпе\*, мэмлеге келмеу.
М сне усы себепли ол районная бир адам баоып ауыл меней
таныстырсын деген пикиргё де келисим бер мед и (Т.
Кайыпбергенов). Салем бермеу—аманласпау, кеииспеу, сэлем-
леспеу. ...селем бермей сейлесе басладым (Ж. Аймур-
заев). Жол женекей с э л е м бермей етсем деп, Кагып кирдим
яры?л асир капысын (Т. Жумамуратов). Copay береди—а) бир
нэрсени, бплгиси келиу. Кыялына . с а у а л б е р и п тургандай
керинеди (С. Хожаниязов). Ержанныц акёсине берген с а у а-
лыныц мэниси усы еди (С. Хожаниязов». б) бир нэрсени
билиу ушын copay бермеу, билгиси келмеу. Сол ойласыкта
исенимли окыушысына алды менен хеш copay б е р м е с (Т.
Кзйыпбергеяов). Азап бериу—зулымын еткеоиу, азап етиу,
цыйнау, зорлау. Оган катты азап б е р и у д и козде тутты
(Т. Кайыпбергенов). Бийшара, ол хеш кимге азап берип те
270
сейлеген жок (Т. Кайыпбергенов). Сыбагасын бериу—жазасын
бериу, сазайын бериу, кегин алыу, есесин цайтарыу. Басын
уукаАп турмастан ол да Сержанньщ сыбагасын б е р д и
(Т. Кайыпбергенов).’ Сыр бериу—а) пикипин, цыялцн билдирип
цойыу\сырын алыу. цыялын, пикирин билиу. Тисицнен шыга-
рып, кепшиликке сыр бе р.с е ц меннен тууып,- экецнен бол-
маганыцА ... (Т. Кайыпбергенов). б) сездирмей цалыу, жасырып
цалыу, Оилдирмеу, сыр бермеу. ... \сыр б ер м е й и н“ дей-
дей, жумыстан шаршады (Т. Кайыпбергенов). Бережак—бир
нэрсени ямаса миннетли царызын бериуге таярлыц, бериу
алдындагь\ уацыт. Айсулыу колындагы китабын маган Сере-
жац болып умтылды,... (Жеткеншек г.). Жаза бермеу—- исле-
ген жынаялпы, цылмысы ушын тийисли жазасынбермеу, шари
цолланбауА... бир мэртебё жынаятлы ж аз а берместен
административлик турде елиу манат штраф пенен шекленемиз
(А. Бекимбетов). Мактай беряеу —бир нэрсени денеден тыс-
цары мацт&мау, хошаметлемеу. Сизлер келген жерйцизди коп
м а ц т а й ае р м е ц (А. Б^симбетов).' Бой бермеу—дэръяныц,
келдиц, ксиналдыц адакёа бой бермешпугын ец шуцгил
жери, терец жери. Терец, терец!? Улкен адамларга да'б о й
б е р м е й д им А. Бекимбетов). Ашып бермеу—бир х^эдийсениц
сырын ашып бермеу. ... тэбиятын ашып б е р ле й, кобинесе
справкалык характёрде токталып отели (Г. Есемуратов). Доме-
лене бериу—удитлениу, дэме етиу, дэмелениу, умит етиу.
Усыны айтаман!да бир нэрсе айтар деп дэмелене б е р д и м
(в. Айжанов). Жей бериу, жалмайбериу—шайнау, жута бериу,
жутыныу, жоцкетиу. —Кой улым> халыкка ким жаманлык егсе
ез басын ези жалмай береди (С. Хожаниязов). Оннан да
магазиндеги тайын тамак консерваны жей бер с е м, ... (К-
Айымбетов). Куурт бериу—дэрман болыу, куш болыу, кушке
ениу, царыуланыу, цууатланыу. Ку У ат б е р и п нурлы
емирдиц агымы, *Голы женис баскан бир адымы (К. Сул-
танов). Жазларда жайнап кулашын, Атызга арнап ц у у а т
б е р г е н (Ж. Аймурзаев). Денеге ц у у ат бергендей ^эз
етеди (Ж. Аймурзаев). Щалжацлай бериу —годдасланыу, гэр-
дийиу, цайцыланыу. ... Кыдыр аягын баса алмай т<ек шал-
ж а ц л а й б е р д и (С.- Хожаниязов). Ас бериу —а) цайтыс
болган адамныц асларын бериу.... оныц да жыл ас ынбериуге
таярланып атыр (К. Султанов), б) коп адамларды шацырып.
тамац, ауцат бериу. Б е р е р г е ас ыц болмаса, Елде калай
журе аласац (А. Дабылов). Аты шыккан ерди жыйып, Аш-арыкка
ас б е р и п (Мэспатша). Коринне бериу—сулыуланыу, тур~
бериу, ец бериу. Кызыл гулдиц гумшасындай ашылып, Шырай-*
ланып к е р и н и с б е р д и жамалы (А. Дабылов). Писирип
бериу — ауцатты, тамацты, асты таярлап бериу, писирип
тайын етиу. Сакый адам сырацды ^эр турли тамаклар пи-
сирип б е р и п сыйлап жибереди (К- Айымбетов). Жан бериу
—цаза болыу, жан тапсырыу, елиу, цурбан болыу. Сен тиле-
271
сец мен б е р е и и н ж а н ы м д ы, Яр кяра кулерац- не тилер
меннен? (К К- х. к,). Сгнсец журегимнин. гамкор жанажан, Саган
керек болса биз берем из ж ан (Ж. Аймурзаев). Рухсау бе-
риу~бостан лыцца шыгарыу, босатып жибериу, кдарцкнлыц
етиу. Рухс ат беремен деп жур едим (К. Султанов/. Кон-
церт бериу —кеп адамларды жыйнап цосыц айттыры/К ойын
керсетиу, тамаша бериу. ...концерт берип атыр еди,
отырды да калды (С. Хожаниязов). Женислик бериу—тек келиу,
сай келиу. Жигитлер нагыз жагдайпаз 30м сырттан келген’адам-
ларга жецислик б ер г е нд е и емес екен уг. Кайып-
бергенов). Жемис бериу—мийуе бериу, мийуелеу, еним бериу,
зурээпг бериу. Усы бэ.хэрде дэммеси де гуллеп/ ж е м ис
б е р и у и керек (С. Хожаниязов). Мейил бериу —шамаласыу,
жацынласыу, цолайласыу. Койну карацгы перде тац мейил
б е р г е н сайын кебиктей таркатылып жок болып баратыр
(Т. Кайыпбергенов;. Согине бериу —бэцланыу, сегйниу^ жаман
созлер айтыу. .„..тарры аягын тапылдатып, мушки .туйип, тек
органе б е р е д и \К. Султанов). Тырмалай бендау—тырнауц
цасыу, осыу. ...сол жар тасты тырмалай [берди (Г.
Кайыпбергенов). Материал бериу —а) цэрекет рзриу, цурал
бериу, затлай бир нэрсе бериу, ииканият туудызыу. Халык
ертеклери Хэзирги адебий тилимизди керкейтиугд тблып агыр-
ган м а т е р и а л л а р бе р е д и (К К- х. е ). у) белгили бир
жазылсан ну сканы машинка га ямаса баспага таярлап бериу.
Машиякага бастырыу ушын онлаган бет мктериалды
берди (©. Айжанов). Жардем бериу —кемекцесиу, жэрдем,-
лесиу, цолгабысын оиреу. ... студентлер акти^ катнасып, ез
ж э р д е м л е р и н берди (К. Айымбетов)! Мазмун бериу
^-нэтийже, жуумац. ... повесьгке’анагурлым /салмаклы идея-
лык м а з м у н б е р и у д е шешкен, ... (Г. Есемуратов). Жуз
бериу —кериниу, кэрине баслау. ... медицина хызметкерле-
риниц исинде жуз б е р г е н (Г. Есемуратов). жузлеме бериу —
бир нэрсениц жузине жагыу, суйкеу, салыу, жузинжылтыра-
тыу. Шеге сыбау менен де жу з ле ме берилген (Т. Кайып-
бергенов). Туси лик бериу —аныцлама бериуь кириспе бериу,
тусиндирау, рмыцлау. ... бир тутас т у с и н и к б е р и у г е
путкиллей укыпсыз еди (Б. Исмайлов). Мол бериу —коп, кэн,
бир талай, бир цанша, молшылыц, кепшилик. Шайыр деген
ез халкыныц елшнси, Шад емирден м о л бери гг е н еншиси
(И. Юсупов). Жылай бериу—дауысын шыгарып жылау, окириу,
ексиу, сыцсыу. Сонда турып бул гэдар, ж ы л а й берди зар-
зар (К К. х. к.). Неге адамныц ж ы л а г ы с ы к е л е береди
(К. Султанов).Хакы бериу —мийнет цацы бериу, пул, ацша
ямаса затлай цацы телеу. * Еткен исиц халыкка жакпас,
Л а Ц ьь б вр и у г е косжацпас (Эгеш). Жол бермеу —журиуге
жол беомеу, бир цэдийсеге мумсиншигик бермеу. Хеш бир
кемшиликке жол бермеу керек (Б. Исмайлов) Куш бермеу
'—бир нерсениц мойынсынбаул, зорлыц етиуи, Ескекти булар
<ер1\еди. Дауыл жаман куш б е р м е д и (©теш). Енши бериу
—ду\ья малдан белипбеоиу.баласынуйлендитш, хожалицц*
яерек\затларын берип ‘белек шыгарыу, кишкгне балаларг
тамыржероиц затлай цэм малдан енши бериуи, мэселен
ылац, \озы, баспац э$эм таны басца нэрселер бепиуи, бул
кебинесд. дайылы-жийенли, адам лар на тэн нэрсе. Шайыр дегек
оз халкынын елшиси.* Шад емирден мол берилген ен
.таен (М. Юсупов). Кол бериу—а) кеоисиу, сэлемлесиу, цо.
,алысыу. \Мурат Эмийнара /; олын берип Сэлемлести, ...
(Жеткеншек г.), б) кемеклесиу, жэрдемлесиу цайыоцомшылыц
emuy, камцлга келтириу. Ленин бабам мен жетимге ц о л б е р-
ген (X. Туръшбетов). я) дин. с. ийшанна шэкирт, болыу, сууп-л
болыу, изинё ерау, цараслы болыу. ... бурынлаоы айырым
.адамлар ийшанга. суупы болыу ушын ц о л берету f ы н еди
... (К- Айымбетов). г) жэрдемлеспеу,цол бермеу, кемек бер
мёу. Кысынгйнда ц о л бермеген. тарыкканда жэодем erne
ген азгын тэлди пахтала! тутсе кэйгеди (К. Султанов); д) би-
реудиц екинши бирсу менен сэлемлесиудеги ба »-биреуге цолык
б ер меу и. Эмет болса солем ц о л д а берме ид и (Т. Кайып
бергенов). Ырысц^ бериу—напаца, цэрежет, ишип-жеу ушын
ауцат, ас бериу. Хожалык болдым кегелген, ы р ы с ц ы б е р-
'гекким екен? (К.*Султанов). Азатлык бериу — бостанлыц етиу,
даоцанлыц етиу, азатлыцца шынарыу. Уллы Октябрь рево-
люция с ы алып берген а з а т л ы ц, ... (Б. Исмайлов). Топ-
лай[ бериу—-ацшаны ямаса басца затларды жыйнау. Оныц
кыялын ез этирапына т о п л а й берди (Т. Кайыпбергенов).
Емлей бериу—науцасты дэри-дармацлар менендауалау. Телен-
ке тез тесек салып, жасырдык та е м л е it б е р д и к (И.
Юсупов).- Кемек бериу —жэрдемлесиу, кемеклесиу, кемек
бериу. жэрдем бериу. Кемек берип оган бэр^а, Журген
мен едим бир жас (Д. Назбе,ргенов)< Жанара бериу —тазара
бериу, езгере бериу, пауажлана бериу. Ел жацарган сайын сез
де, дэстур де жацара бе о еди екен (С. Хожаниязов).
Берип жибэрлУ—урм жЮерьу, са гып 'жгбеоиу, алдырып
жибериу. ...жолбарысгыаргына бурыла берип. кылыш пенен б е*
р и п жибере^ и (К К- х. е.). Берип жиберди командир,
Екеуи бирден жыгылды (Т. Эбдираман). Топ бериу—асамныц
ямаса ^айуанаттыц умтылыуы, дэпиниуи. Ким жаздырар жет-
пис тилли кармакты, Еийлери тэп бе рее байлар алдапты (К.
Султанов). Тап бериу—«жас жигитлерге сацал ямаса мурттыц
жаца шыга баслауы, кериниуи, шыгыу ы. Са каламу рты жана
man берип киятырган сулыушык еки жигит зинирейип тур
еди (Т. Кайыпбергенов). Билим бериу—сауатландырыу, тэрбия*
лау. Рапорт бериу —бир нэрсениц орынланнанлыны цаццында
есап бериу. Тары мектеп бир сборда. Рапорт б е р е р Роза (Т.
Сейитжанов). Октябрь тойына мэрдана келдин, Мол дастуркан
жайып рапорт бердиц (К. Султанов). Буйрык бериу
—бип истиц, нэрсениц орчнлапыуы с;эм орынлау ушын бери-
лету сын тапсырма, цэмир етиу, буйШ^ыу. Тезлик пейен/бл
адамларды бунда алып келиц!—деп б у й р ы ц береди па/ша
(К К- х. е.). Олардыц бул хийлеликлерин зийрек командир^миз
алдын сезип б у it рык; б е рг ё н екен (Жас ленинши г.) „
Жэрдем бериу—биоеуге кемеклесиу, цолгабыс етиу, э/сэрдем-
лесйу. Олтеле к a in атырганларга жэрдем береди (Ж.
Аймурзаев). Жбра-жолдаслары ж э рд е м б е р ип турды (К-
Ирманов). Имканият бериу '—мумкиншилик туугызыу, жардай
туурызыу. ... колхозлардьщ ез-ара социалистлик жарысца ту-
Сиу и, пахта планын орынлауга имканият б е р в и и (К К-
К С М. атл.). Тежесгире бериу—сорастыра бериу, ць1сргастыра
бериу, асыцтыра бериу. Тежестире бериудицде
есабын таппады ' (Т. Кайыпбергенов). Характеристика бериу
—минезлеме бериу, бир адамт ямаса бир нэрсеге унамлы я,
унамсыз етип анализ жасау. Эуезге берилген* автор-
д ыц ка р а к те р и с ти к а с ы н -а ц . алайык (Г. Есе-
муратов). Мани бериу—ба^алау, анализлеу, тусиник бериу, ...
керкем творчествосыньщ эстетикалык тэбиятына кебирек
м э ни бериуге болады (Г. Есемуратов) - Шырлай бериу
—шыжатыжасы шысыу, куйип-писиу, куйип-жаныу. Еажжа-
раж сауаш болып. атырганда шырлай бериуге кимниц
^ужданы жетеди. (К. Султанов.) Колдан бермеу —адамгерши-
ликти, абыроиды цолдан бермеу, шыгармауАХъзпйръ. абырайды
ц о лд ан бермеуге тырысты, ез пикиринде; калды (Жас
ленинши г.). Терелик бериу, кецес бериу —нэсиятлау, тере-
лик етиу. Ал сиз уйленип болраннан кейин маран кецес
б е р и ц (Ж. Аймурзаев). Сонлыктан ол т о р е л и к бериуге
тырысты (К. Султанов). Шырай. бериу—керик бериу, керкем-
лениу, шыраиланыу, формаланыу. Жарасыклы шырай б е -
р и п тургандай керинди (К. Досанов). Жайнатып шырай
б е р и п жаца жыл келди (Д. Касымов). Тэрбия бериу—тэртип-
леп есириу, кутиу, тэрбиялау, асырау, сацлау. Сол кунлери
мениц сауатымды ашып, билим ^эм т э р б и я б е р г е н кэдирли
мураллимимди баспашылар кыйнап елтирди (А. Бекимбетов).
Тэселле бериу —ацылландырыу, ацыл бериу. —Сен журтка
ацыл, т э с е л л е бериуге жарайсан (Т. Кайыпбергенов).
Капаланып журме деп консылары тэселле берип те
атыр (Т. Кайыпбергенов). Хошамет бериу — кетермелеу, мац-
тау, цутлыцлау. Габысларын кутлыклап хошамет лер
б е р д и. (©. Хожанов). Тапсырма бериу —биреуге жумыс
тапсырыу, жуклеу, мойнына тацыу. Темирхан атага келеси
ун ушын тапсырма б е р д и (Т. Кайыпбергенов). Сокцы
бериу— царсылыц етиу, дэкки бериу, куш керсетиу. Буган
с е к ц ы бериуге таяр, халыктыц арнамысы иске туседи
(Г. Есемуратов). Бел бериу—я) цаиысыу, маиысыу, иймейиу.
шэртектиц агашлары да бе л б е р и п т и, .... (Ж. Сейитназа-
ров). б) эззилик етпеу, мыцлы болыу, цапыулы болыу, бел бер-
меу, нэзиклик етпеу. Кеш душпанга б е л б е р м е и д и Уа-
*74
таным (К. Султанов). Карсыласа бермеу—карсы турчау, ежет*
лесп^у, ' карсылык етпеу. Бирак онын, менен кеп 'i^apcia
ласа. 6 е р м е с те н, индемей калсац болган'ы, кем-кемнен
<1эсине\кайтып, ... кеширйм сорайды (Т. Кайыпбергенов). Дам
бермеуд—маза бермеу, нэ mil Иже бермеу. ... колымныц жеткен
жердегиси ауызыма дэм бермейдй (©. Айжанов). Пурса
бермеу—бермеу, кыстастыра, бграу, аоыхтырыу, жаг-
<дай туугцзбау. Оразгул жылауга да п у р с а б е р м е д и (Ж.
Аймурзаев). Азар бермеу —кыйнамау, зорлык етпеу, жэбир-
лемеу. ... кеулин кэтерип. оларга кеш кацдай а за.р бермей,
езинше ойнайтугын еди (А. Бехимбегэв). Уйхы бермеу —уйык-
латпау, мазасын алыу, тыныш коймау. Оган у й к ы. б е р-
меген кэдийсе бириндш келген кунги бахытсызпык уакыясы
еди (Т. Кайыпбергенов). Нарга бермеу, атка берм?у—бир нэр*
.сени екинши биреуге бермеу, беккем .болыу, рухсат • етпеу.
Нарга бермес мая бар, Атца берме с гунан бар (К-
Айымбетов).- Ырк бермеу —жетегине ермеу, ; айигцанына
кекбеу, кенликпеу. Гуздиц коныр самалына ырк бермей
кетерилген акшыл тутин ийретилген ийиктей созылды (Т.
Кайыпбергенов). Мойын бермеу — эззилемеу, корьщпау, ка-
расям болмау, так турыу. Бул жактагы калган елат мо й ын
бермейик (К. Султанов). Селтен бермеу —сездармеу,
билдипмеу, копал лык- етпеу. Жийемурат агам селте.ц
б е р м е й д и (Т. Кайыпбергенов). Селтец б е р м е й ин
деп аягымды таз-газ басып келдим (К. Султанов). Э^мийет
бермеу—/оэзге илмеу, кеуил бэлмеу, нэзер салмау. Бул сэзимди
баслык еситсе де э км ийет б е р е к ° а м а д ы(С. Хожания-
зов). Пэтия бериу—дин. с. а) биреуге уяамлы етип талек етиу,
алгыс билдириу. Жас баланыц бахтын байламай, биймалел
п э т и я к д ы бер (К. Султанов), б) биреуге унамсыз епип
каргыс етиу. Ьюаман тилек билдириу. Енди алдасан терис
п г т и я бе р е м е н (К. Султанов). Ах с/г бериу—пэрбиялап
всириу. емизиу. ... кайда менин перзентим, жан бауырым, кана-
тым, аксут бе рген арысланым —Садулла !!! (А. Беким-
бетов). Ата сыйлзу, ана сыйлау—парызын, Теле зацгар аксут
бе рген парызын (Т. Жумамуратов). Данк алып бериу —ба-
реуге атак алып бериу, атакка сеткериу. Оган жаца емир
берди, оган кен д а к К алып бе р д и (Б. Исмайлов). Рыжик
бериу—биреуге жаман сез уйретип кэл бериу, урыстырыу. ...
Пиримбеттиц Атам урат ка f ы ж а к сез берип, оны оцыуга
жибергизбей кояйын дегени де талкыланса деймен (О. Айжанов).
БЕРК не ». Мыклы, . тураклы, табанлы, беккем, кушли,
шыдамлы, кйрыулы. Аумасын дей жолларда, аркан менен берк
тартты (Алпамыс). Потаттай берк кырагы кезли пионерлерге
кеп рахмет, ...(А. Бекимбетов). О В ерх байлау—катты етип
бийлау^ мыклы етиу, беккемлеу. Неше палуа ’лар жур белим
берк бай ла п, Неше шайырлар жур кергени.1 сайрап (Бер-
дак). Берк тартыу —катты етиу, беккем байлау. Сауаш ёрит
салады, Айылды шалып берк тартпгы (Мэспагша)./Берк
болыу—беккем болыу* сацланыу. Кантелли сезимге^ берк
болып* езимдй Мийирханныц алдында туткан менен барибйр,
... (©. Хожаниязов). Бирак* зэр ким езине берк б о л!г ай лы
(К* Аралба'ев). Берк услау— беккем етип ;\слау* катт1ы услау,
мыклы етип услау. Хуржан кекирегиниц кызрын хэуирйн бираз
басып, езин б ё р к услады (А. Бекимбетов).. /
БЕРКИНИС бекинис. /
БЕРКИНИ^ к. бекиу/
БЕРКИСИУ /$. бекиу. • L
БЕРЛИ бери. '
БЕРЛИНЛЕУ ф. Атца жабылатусын сийнемёнттиц 'усти-
нен тартылатугын айылга усакан нагыслы зат. Жауырынла-
рын сыйпалап, Бедегеден берликлеп, Ушыгыдан терликлеп,
Сауаш ерин салады (Алпамыс). Сылап, сыйпап Мэжнун атты,
Бедегеден берликлеп, Ушыгадаи1 терлик жапгы (Мэспат-
ща). . , ...
БЕРМАН: арман-берман р. Бери жакын, бери карай; Аскар
жаным берма.нк ара ? (К. Смамутов), Соннан бери бул истиц
бирнэуийе б ё т и бе р м а,н карайтугын уакты болды. (0. Хожа-
циязов). ОАрман-берман журяу—бир нэрсени ары экелип, бери
. экелип журиусуйре$* тецселиу, гезиу* барып-келиу. Мугал-
лим класста а р м а н-б е р м а н журип сейлей берди (Жет-
киншек г.). Берман карау—а) бурылып карау* карсы журир*
езине карай келиу. Жацагы ушеуи, тап бе р м ан кар а-п ма-
ран карсы киятыр ,(Э. Шамуратов). б) наукастыц бери карауы*
тэуир бола баслауы* ауыр мэселениц жециллесиуи* берман
Карауы* ауырга сокпары. ...ал жузи берман карап тэуир
болмаса, шыра ез орнында калады деген жигит пенен кемпир-
диц .алдын ала ойласкан сези бар еди.(КК. X. Е.).
БЕРМЕГИ ат. Бересиси, карызы. Бермеги- бар халкын-
ныц, Оны ендирип бересец (Кырк цыз). Сонда, „шайырман" де-
. . гении жалгандай, Кеп екен халкыма б ер ме г и м дерсец (И.
Юсупов). ' '
БЕРМЕКШИ ф. Биреуге бир, нэрсени * бериуге. колайласыу,
ойланыУ'КЫялланыу., характеристика, образ* сын бериуге л^эм
_ де талры баска нэоселерди бериуге ойланыу, кыялланыу. ...ав-
тор усыны бермекши болганда сэл кызынкырап кетип, жол
шалып алган деп кабыллау мумкйн (Г. Есемуратов). ...уйине KOf
нак шакыоып той б е р м е к ши (О. Айжанов).
БЕРРЕГИРЕК к- берман.
БЕРСЕШИ к. бериу.
БЕРШИМЕК ат. Адачзаттыц л^эм жхчгы-жхныуарлар»
дыц, кайуанатлардыц денесиндеги катып калган катты жер.
Дем алганда ^эмме рэ^эт-кэзлёсер, Деди кайта бершимек*
лер безлесер (К- Ирманов). .
276
БЕС с. Мугдарды, санды билдиретугын арифметикалыц сан*
санац сан. Ат куйрывын б е с т е н таллап ерипсец, ©з журтыц-
да 1<айгысыз дэуран сурипсец (Алпамыс). Жылына сени б е с шабар*
Бес щапканда нец калар (КК- X. К-)- О Бес сауса^, бес бармак—
а) адамныц бир цолыныц ямаса бир аягыныц бармагы, сауса-
гы. „,.^урмет пенен он колыньщ бе с-б а р ма г ы н каган' услап„
фуражкасыныц козырегинеапарыП кагып гурып, иззететти (А. Бе-
ки мбетов). б) бир нэрсеяи жудэаныц етип дурыс билиу. Кимниц.
баласыныц я инисиниц болмаса суйиклисияиц кай жерде, не-кар
ислеп атырганын бесбармагымдай билип алдым (О; Хо-
жаниязов). Брлыкшылык колхозыныц дал-жайы ован бес с а у-
с a f ъсн д а й аян еди (0. Айжанов),' Бес ханат—цара уйдиц
бир тури, бес цанатлы цара уй.—Аттан тус те тез бар!—деп.
Айымжамал Фашманыц бес ц а нат уйине урып кетти (0. Хожа-
ниязов^). Бес кун— азгана уацьип\ уацытша, тез араба, Мацын
кунде. ©з басын паналап бес кун отырса да, еткен. кунлерин,
есине тусиреди, ...(К. Ирманов). Бу не кайвы, бу не думай, ©гег>
бес к у н жаксы-жаман (Эжинияз). Бес жыллык
кетлйк план, алдагы уацытты бес жылга мелщерлеп алын-
ган план. Б е с ж ы л л ыц планди тек торт жылда, Орын-
лаймыз ис пенен (Ж/Аймурзаев). Бес жулцыз— мэмлекеп1лйк-
знак, белги, солдатлардыц.малацайыныц, фуражкасыныц мац-
лайына цыстырылады. Алтын пагон, кы-нс>лалы шинель, мацлай-
ында б е с ж у лд ы з ёзиме жарасып, улкен исте екенимди долил-
леп турган соц, кыз каша ма? (©. Айжанов). Бес бауырсак бир
гулше—бир цолдыц бес бармагы менен бир урыу, бир шапалац
бериу. Бес б ауырсац б и р г ул ш е (К. Айымбетов). Бсс
бетер—о> ада,'жудэ, дым, оннан да бетер, артыгырац, куш-
лирек, бетерирек, жаманырац, артыгырац. Бизлерден де-
б е с бетер, Аш-жалаиаш елаты (Кырк кыз), Мен оннан да
бес бетер р е к пен (©. Хожаниязов).
БЕСАТАР ат. Мылтыцтыц бир тури, ишине бирден бес
патронды (бес оцты) салып ататугын мылтыц.Тжм&ъ б ес-
ат а р, журиси пэтли, Биз айкастык маган ок тийди колдан
(И. Юсупов). Ал енди саван ^эзир б е с а та р мылтыкты Калай.
беремен (А. Бекимбетов).. '
БЕСЕНЕ:. бес?неден белгили ц. белгили.
БЕСЕУ с. ъАу,(, „Еуа жпнапайлары арцалы жисалатугын
жыйнацлау сан, санлыц, Томал ели болды даркан, Бес* ул до-
реди патшадан Бесеуи де косз болван, Бес кемпир сонная
болган екен (Бердак). Барлык . кушин бзйтап белге, Б е с е
болып бардыкелге, Балык аулау ушын булар (©теш).
БЕСИК ат. 1. Жас баланы белеп уйцылатыу ушын цол-ая-
гын бай лап жатцарыу^а цолайластырылып, терт туяцлы
етип агаштан исленген зат. Арнап маван атажан, Алгыннан
б е сик соктырдыц (Кырк кыз). Салып бул кызды б е с и к к е^
Коймайык сацлак тесик те, Тураман озим есйкте, Деп ези бас
27Т
•болган екен (Бердак). 2. Ауыс. а) Уатан, есип-ениу, рауаж-
ланыу, рауажланран жер. Ашаман гэзийне есйгин, Шашаман
дунья б е с и г и н (Алпамыс). б) Элпешлеу, кэдирлеу. Эй мий-
5>цмли ана! Ержеткеннен кейин де ©з бесигинде тербетип
киятырсац (К, Жуманиязов).- О Бесик жыры— жас баланы бе-
сикке белегеннен кейин уйцлатыу ушын шайцап отырыпай-
тылатурын цосыц, фольклорлыц шысарма, салт жььрлары-
ныц био тарауы, тури. Бесик ж ыр ын тынладын уйып»
Толкынсактай шайпалган гезде (Г. Есемуратов).
БЕСИНШИ с. Тертиншиденкейинги ке лету сын мате мати-
ж а лыц бирлик * ретлик сан. Калада б е с и н ш и классты пит-
керген соц колхозда ислеп еди (©. Хожаниязов). Бесинши
Кызы Рэушан, Ол да арбага минген екен (Бердак).
БЕС КОНАК ат. Гузде бэлатугын бес кунлик сууыц, гузде
&гин писер писпес болып туркан уацытта егинге тусетусын
цэуиплп цырау, бес кун болатугын цыраулы сууы,ц, аяз. ...б е с
ц о н а ц т ы ц аязы да басланды (Кыз. муг. ж.).
БЕСЛЦК ат. Бес сом'лыц ацт а, пул. Кассир гилец б е с л и к
.акшаларды оз алдына белек таклап койды (А. Бегимов).
БЕС НАМАЗ ат. ген. с. Бир кунде бес рет оцылатурын
намаз, бес у а к намаз. Есет б е с на ма з ын' калдырмай окый-
тугын киси еди, ...(Кыз. муг. ж.). ...молланын айтыуынша б е с
у а ц н а м а з д ы тасламау керек дейди (О. Айжанов).
БЕС ПАРЫЗ ат. ген. с. Диний тусиник бойынша цудайдыц
пулы тэрепинен булжытлай орынлаура тийисли уазыйпа,
.манне т. ...х.эр кунги намазды бес па р ы з деп* туси ни у керек,—
дейди оларга молла (КК X. Е.). Озинде моллалык болмаса, исе-
нип б е с па р 'ы з алма (Отеш).
БЕС СА^САК ат. Био цолдыц бес баомары. ...эй диырагым;
бес саусарыц бирдей емес гой,—деп кемпир езинен-ези
губирленди келгенлерге (К Айымбетов).
БЕС TOFbIC ат. Кунниц бес кунлик цатты сууыкы, бес кун
.сууыц бэлапгурын кунлера. Мине,, б е с т о f ы с т а тамам бол-
ды, ... (Э. Айжанов).
БЕТ ат. 1. Адамныц бас жжыныц алдыцры, ж^ры. жузи.
Жэмийланыц б е ти сууыкка тонып, кэгерип, бэзарып кетипти,
... ((К. Султанов). 2. Бирнэрсеницсыртцыжасы, жузи^ уста. Кар
эсте жауса да жердин б е ;л и аппак болды (Э Айжанов). 3.
Дитаптыц. дэптердин, газетаныц. журналсыц бир жузи, бир
барацтыц биржузи, жаеы. ...демде китап бети шан алыпты,—
депЭйсэнем ашыуланып калды (Жеткиншек г.). 4. Каптал, тэреп
Таудын кубла бети тез кеклеп, мал жяйыуга жетиседи (О. Айжа-
нов). 5. К^лдиц, тециздиц, ёэрьяныц бир-бирине царама-\арсы
жары, жаралауы. Дэрьянын аргы бети зорга керинеди, ..(А.
Бегимов). О Бетине з^ыу—жумше, кезине, езине айтыу. ...окыу-
шыныц кемшилигин сол уакытга мугаллим бетине айгты (Т.
Кайыпбергенов). Бетине басыу— кемшилигин езине тикке ай-
тыу, жузине айтыу. ...кешеги айткан егирйгин Азат Гулжан-
278
ныц б emu не басты (Жеткиншек г.). Бётинен алыу— царсыл
сойлеу, с&йлетпеу, кейип таслау. Байбарлыгы сеншелли, кел-
генлердйц бетинен алып, олардысэйлегпеди, -..(К- Айым-
бетов). Бет алыу— бир багдарга царай журиу, кетиу. Саде я
гарры хэм кыз бенен жигит ушеуи керинген жабайьижигилдйк-
ке карай бет алды (Жас ленинши г.).Бети булк етпеу—уял-
маУ, кызармау,. кысынбау. ...мугаллим Гулайга канта кейисе де
оньщ бети бу лк е тп ед и (Т. Кайыпбергенов). Бет бу-
рыу —а) алган багдарынан бурылыу. Жолаушылар баратыргаи
багдарын коя берип, бизлерге карай бет б у р д ы (К- Аралбаев).
б) кеуил аударыу кирисиу. ...жасл'ар енди. мийнетке карай бет
бурды (Жас ленинше г.). Бетине ширкеу. болыу—ислеген
кемшилиги ямаса цылмысыныц батыу ы^ кесент етиуи, уятлы
болыуы, цыйналып цалыуы. Жэмийланын енеси келген куда-
лары менен сез алысып калганлыгы оныц б е ти н е ш и р к е у*
болып отыр, ... (К. Султанов). Бета цайтыу—бир нэрседен
тиксиниу, кеуили цалыу, шасы'яыу. Деген менен . Сэден гарры
кыз бенен жигиттен жеаилгендей б е т.и к, а й т ы п, сезин
токтатты, ...Жас ленйншй г.). Бетине туты у.—суйениуи, исени-
уи, дэлил етиу, себеп етиу. Бул келген кудалардьпр б е тин е
т у т ы п отырган Жэми^ла едщ ... (К. Султанов). Бети кара—
кепшилик халыц алдында мас^ара болыу, эшкара болыу.
.... хау б е т и к а р а гарры-ау!.-. буныц сенин уят гой, журт-
шылыкка йё дейсец, не бетиц менен карайсац» кызынды берип:
жибер,—деп кемпир сочленяй (Кыз. муг. ж.). Бети ашылыу—
уйренисну, жатырцамау. ...кыздыц да б е т и а ш ы ла it ы н
дедиСэден тарры жигитке (Жас ленинши г.). Бет-ажар — жузи,
реци, кэтси. Жэмийланын б е т-а жа р ы бугин-де бурын-
гыдай e.vec (R. Султанов). Бетпе-бет—жузбе-жуз, козбе-коз.
Сэден гаррынын алдында бул мэселе хаккында кыз бенен жигит
б е т п е-б е т айтып бир шешимге келди (Жас ленинши г.).
Бет ашар- жаца тускен келиншекти халыцца керсгти^, та-
ныстырыу ушын айтылатукын тацмак туриндеги цосык.
Келйншек келдй келициз, керимлигин берициз,. Б е т и н а шыи
керициз (КК. X. К-). Бет-ауыз—асамныц алдыцкы жузи. ... бу-
лардыц хоммесйниц де б е т-аунзлары тоцып калыпты,—
деди мугаллимге Жанабай (Жас- ленинши г.). Бет-эпшер—бас-
тыц алдыцсы жагыныц кериниси, .формасы. Сэлийманьщ б е т-
эпшериде кашып, тури езгерип кетйпти,—деди Жэмийла
(К. Султанов). Бетине тусиу—а) цас-цабагына царау, мийзамына
царау, минезин байцау, гэрезли болыу. Жэмийла хэмме уакыт
енесиниц айтканынан шыга алмай, бе тине тусиу менен
журедй (К. Султанов), б) ауырыу, нау^ас, кесел адамныц ба-
сында отырыу, тац-гузетиу, ... хэммемиз бййтаптьщ б ети'не
ту сип, туни бойы тац гузетйп шыгамыз (Кыз. муг. ж.). Бет
шыдамау—уялыу, цызарыу. Сэден гаррыныц алдында кыз бс-
>. ней жигиттиц бети ш ы д а м а д ы, ...(Жас ленинши • г.). Бет
суртиу—сыйырыу, сыпырыу, сыйпау. ... кыз кол орамалын алды
279
да б е тин с у р т и п маган карады (Ж ас Ленин il и г.). Бет
алдырмау—ауырсыныу, цыйыксыныу. Бул жумысгы нслеу, олар-
ды б е т а лд ыр м а й д ы, ...(Сов. КК'- г.). Бет-длпети—адам-
га тэн жуз, тур, ец, шырай. Сэден гаррыныд бет - э л пе-
тинен бир кейипсизлик пайда бола баслады (Жас ленйншй г.).
Б*т цосыу— ушырасыу, дусласыу, жацынласып свйлесиу, гэп-
лесиу. Жэмийла менен Салййма .екеуи бет ц о с ып кеп уак
сэйлэсип отырды (К. Султанов). Бетлей алмау—/тгуу/ш бара ал-
мау, батына алмау. Йекретарьдыц алдыжна кириуге бетлей
алмады, ...(X. Сейигов). Бет орамал—терт муйешли киш-
кене орамал. Жигиттвд бет орамал ын езине кайтып бер-
ди кыз, ... (Жас ленийши г.). Бет перде—а) беттиц алды бети-
не, жузиях тутатугын неусе, жука гезлеме, материал.
-^..алдыяа тугып койган бет пердесин алып койды (Кыз.
m/f. ж.), б) адам басыныц жузиндет уялы$, цызарыу белгиси*
vrypiv, туси, еци, цысыны^ы. ...ол уялмай бе т пердесин
.алып бираз жаман сезлер менен болээтлеп таслады (К^з. муг.ж).
.Бет-кол— адамныц бети менен целы.- .. Азат ерте турды .да
4 е т- ц о л ы н жууып окыуЫна кётиуге таярланды (Жеткин-
IIIгк г.). Бетке тарау—ж у за цызарыУ, агарыу, семириу, цаны
жууырыу. Баррыныц ишкен-жегени усы кунде бе тине та-
рой баслады, ...(К- Аралбаев). Бети, шыдау—’Квнлигиу, цайыл
бэлыу. ... сэншама сэзлерди Сэлийм! айтса да Жэмийланыц
дети шыдап отыра бзрди (К. Султанов). Бетин ж^лгшу
—бе тин шаршы менен ямаса бар нэрсе менен самаллатыу.
...ыссыдан жата алмай атырган баланыц б е ти н ж е л п й п
отырган кемпир дала₽а шыгып кетти (К- Аралбаев). Бетин ба-
cszy—а) бар нэрсениц жузин* устин ца^сырыу, жабыу', жауыу.
...сийле менен сут куйылган тябактыц бе ти н басып койды
(К- Аралбаев). б) адамныц геллесинущ жузин жауыу, жабыу,
ц'аусыр^у, жасырыу. .-..га'ррыныц сэзйяе уя^ранынан бе тин
басып, сыртка кетти (Жас ленинши г.). Бетине куйе жагыу—
эшкаралау' маскаралау, айыбын ашыу. ...келген адамныд- айы-
бын мойнына койып б е т и н е куйе ж а г ы п кайтып кел-
местей етип жиберди (Кыз. мут. ж.). Бетин айнада керяу—жузин,
шырайын, турин айнада кериУ. Барры бетин айнада ко-
ран, бир турли болды. ... (Жас Лениншиг.).
БЕТЕР кел. бзинен бурын айтылган заттан, нэрседен ар-
тыц, кушли. зыят. Бугин кун кешегиден бетер сууык екеь/,
...(Кыз. муг.ж.), «усы кунлери дэрьянын сууыкун-куннен бетер
тасып киятыр (Сов. КК- г.)..
БЕТЕРИРЕК кел. Кушлиргк, зорырац, артыгырац, зыяты-
рац. Ол кундегиден бетерирек жумысты цызгын ислеп
атыр (Сов. КК. г.).
БЕТ ИМ LU Е р. Козчмше. кез алдымша. Менян бети м ш е
кыз жигйтке юл нэрселер айтып бэлээтледи, ... (Кыз‘. мут. ж ).
БЕТИНШЕ р. К,езинше9 кез цлдында, бет алдында. Оныц
280
б е ти н ш е тартынбастан жолайсыз нэрселерди иследи’ (Сов
КК. г.). о •
БЕТКЕИ: бив беткей кел. Бир тэоеллеме, бир жацца, бир
жацлама, бир тэрепке. Кой-жанлыклар бир б е т к е й жайы-
лып шыкты,, ... (Ж. Сейтназаров).
БЕТЛЕН'бетлеу фейилниц езгелик дэрежеси.
БЕТЛЕНИУ бетлеу фейилининиА езгелик дэрежеси.
БЕТЛЕС .1. бетлеу фейилиниц шегиклик дэрежеси. 2. /?. бетли
БЕТЛЕСЙУ бетлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЕТЛЕСТИРИУ бетлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЕТЛЕУ* ф. 1. Кдрсы барыу, айтысыу, батылы барыу, цар
сы турыу^ ...гарры кепшиликтен кайтпай, олар менен айтысыу
га б е т л е д и. ... (К- Аралбаев). Z. грим. Атлыцтыц бетле\
алмасыгы. ’
: БЕТЛИ кел. Улкен, кец; нэ~\эн. ...децгелек кезли сын-сы-
патлы келисигц келген б е т л и жигит еди (А. Бегимов).
БЕТОН ат. Кум менен майда тасты цементке суу цуйып
ариластырып цуйылеан курылыс материалы. ...курылыс май-
даншасына таяр туриндеги б е т о н л а р да машиналар менен
тасылынып атыр (Сое. КК- г-)-
БЕТОНЛАНЫУ бетонлау фейилиниц ерксиз дэрежеси
‘БЕТОНЛАСЫУ бетонлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЕТОНЛАТЫУ бетонлау фейилиниц етгелик дэрежеси.
БЕТОНЛАУ фь Бетон цуйыу, цурылысты бетон менен
цуйыу, бетон менен бекитиу ареалы салыу. Кызкеткен кана-
лыныд сагасын бетон лап салды. ...(Кыз. КК. г.).
БЕТОНЛАУШЫ ат. Бетон таярлаушы, ислеуши, цуйыушы,
жасаушы адам. Бул курылыс учйсткасындагы б е т о н л/ а у-
шылар айлык планын артыгы менен орынлап жур (Сов. КК*
г.).
БЕТОНШЫ /$. бетонлау шы.
БЕТСИЗ кел. Арсыз, иймансыз, уятсыз, бий^ая, шарбая. ...
хау келин, бунша жаман сездердй ай га берип уялмайсан ба?
б е т с и 3,7-деп ашыуланыуы менен кемпир шыгып кетти (Кыз.
муг. ж.). '
БЕТСИЗЛИК ат. Арсызлыц, инсапсызлыц, уятсызлык. бий-
Хаялык, шарбая лык;. ... бетсизликке <ала берсец не кыл*
майсаЦ шеше,,.. (К К. х. е.). ’
БЕУ т. с. Окиниу, тацланыу, куйиниу, ^айран цалыу. ..♦•
б е у адам-ай сени бундай кылады деп ойламаган едим (К. Айым-
бетов). беу умытып калыппан гой шырагым, —деп орнынан
турды Жэнигул/Жас Ленинши г.).
БИБЛИОГРАФ ат Библиография бойынша цэниге. ... жас-
ларды н ишиядеги ец жаксы библиография болып жетис-
кен жигит (Сов. КК- Г-К
281
БИБЛИОГРАФИЯ ат. Китапларды тексериу жениндеш
тлим, китап зуэм басца да бас па материалларды илимий жац~
тан системаластырыу, цандай да бир тарау бойынша баспа
материалларды- есапца алыу. ... бул библиографияны
керип шыцтым, ...(Кыз КК- г.).
БИБЛИОТЕКА ц. китапхана.
БИБЛИОТЕКАШЫ ц. китапханашы.
БИЗ I ат. Терини, телетинди тесиу ушын кишкене агаш,
сабы бар ушлы темир цурал^ зат. Терде отырган етикши ко-
лындагы б из ин цапталына койды да чай ишиуге киристи, ...
(Кыз. КК- г.). Аманньщ колында б и з, мэсини тигип отыр, ...
(кыз. КК. г.), ф Биздей шаншыу—цатты ауырыу, зэцэрдей
шанщ.ыу. Жара биздей ш а н ш ы л, жанымды шыгарды, ...
(Жас Ленинши г.).
БИЗ II ал. Бетлеу алмасыгыныц биринти бетинин?. сыпа-
йы тури. Бул столды б и з соктык (Жеткиншек г ). фБиз бе-
яен—бирге, менен, ... журе бериц б и з б е не н (Жеткенгаек г.).
Биз бетте—бизиц тэрепте, биз жацта, Пахта б и з б е т т е
зор (Жеткиншек г.). Бизге келиу, бизде болыу—усы жац~
ца келиу, усы жацта болыу. ... районнан окыушылар б и з г е
ке лд и (Жеткиншек г.). Мектептеги досларымыз бизде бе-
лый кеше кайтты (Жеткиншек г.).
БИЗИНШЕ р. Байцауымызша, билиуимизше, ойлауымызша,
ойымызша, езимизше, Жок олай емес, б и з и ц ш е буны бас-
цаша ислеуимиз керек,—деди бригадир (О. Хожанов).
БИЗШЕ ц. (дезицше.
БИЙ I ат. ген. с. 1. Лау-жэнжеллерди, шатасцан мэселелер-
ди uieiuun. бийлик етиу ушын жоцаргы, устем класстыц кол-
лары менен сайланып цойылган уэкили, адамы. ... дау-жан-
желлерди тек гана бий шешетугынеди (К- Ирманов}. 2: Ауыс.
Айырым * ауылдагы мерскелерди, айырым жагдайларса
дау-жэнжеллерди. цандай да бир %эр турли ислер баскара-
'тугын, шелкемлестиретусын адам, киси. Бул жигит бизиц
ауылдыц бий и,—деди артта турган биреу (К- Ирманов).
БИЙ II ат. Музыка ыргасына ылайыцлы жургизилиуши рит-
микалыц цэм де пластикалыц (денени бир цэлипте цэм сулыу
етип жургизиу ^енери) ^эрекет.
БИЙ III к. с. Ийран тиллеринен кирген б'ийкарлаушы пре-
фикс (тубир алдынац жалганатусын цосымта), ал^ бул царе-
цалпац тилинде де ушырасып, тилде актив цолланылады.,
Аскардьщ келетугыны б и й м э ли мь ... (Жеткиншек г.).
БИЙАБЫРАЙ кел. Абырайсыз, абырайга ийе болмау. Кел-
ген кудалар да кудагайы менен келисе алмай б и й а б ы р а й
болып цайтып кетти, ... (К. Султанов).
БИЙАЗАР кел. Азарсыз болыу9 биймэлел болыу, жагдайлы
282
бэлыу. Жомийла енеси менен би й а за р болып, бирге тур®
берди (К.- Султанов), ''
БИЙАКЫЛ кел. Ациле ыз, ацылы кем. ... цызымызды биз-
лерге ертип жибере бериц, ейтйп бий а цы л бол мац,—-дед и
кудагачыиа келген цудалардыц биреуи (К. Султанов.).
БИЙЭБИРЕЙ ц. бийабырай.
БИЙЭДЕП кел. Эдепсиз, тэртипсиз. ... буйтип б и й э д е п
болма шырагым,—деди кемпир баласына нэсият етип, ,..(КК- х.
е.). ,
БИИЭДЕПЛИК ат. Эдепсизлик, -тэртипсизлик, ацылсыз-
лыц. ... сизин буньщыз б и й э д е п ли к кудагай,— деп цу далар
гауырласты (К. Султанов). ф
БИЙЭЖЕЛ кел. Эжелсиз, э желанен бурын.... б и й э ж е л
елип кеткенлер.де кеп болды (П. Тилегенов).
БИЙ 5 АЗ АР кел. Базарсыз купи, базар емес кун. Байба-
зар кунлери Жэнигул пахта атызына барып хэр куни 130-150
килограмм пахта терйп кайтып жур (Жас ленинши г.).
БИЙБАК кел. Бий%ая, шарбая, дуубак. Бул хаял барып.
турган б и аба к еди, ... (Б. Кербабаев).
БИЙБАКЛЫК Бийцаяльиъ шарбаялык, дуубацлыц. Хаял-
дын б и й б а к л ы f ы соншелли, хеш кимниц сезине кулак ае-
пайды, ... (Б. Кербабаев). •
БИЙБАСТАД кел. Парыксыз, ретсиз, цолайсыз Салийма
б и и б а с т а к сезлер менен нё болса соны айта берди, ... (К.
Султанов).
БИЙБАСТАКЛЫК ат. Парыцсызлш;,долайсызлыц, жаман
сезлер менен бэлээтле^шилик. ... хаял б и й б а с т а к л ы к
пенен Жаббакларды кууып салды (Б; Кербабаев).
БИЙБЕЛГИ кел. Белгисиз, белгиси жок, биймэлим^ хабар-
сыз. ... бул да б и й б е л г и журё берди, ... (Алпамыс).
БИЙГАНА кел. Баска, бэтен. ... б и й г а на адамныц заты-
на тийиуге болмайды,—-деди Жаббак (Б. Кербабаев).
БИЙГИНА бийгуна.
БИЙГУМАН кел. Гумансыз, гуман жок, с&зсаз. Хаялдын
келери-келмеси б и й г у м а н, деди—Жаббак (Б. Кербабаев).
БИЙГУНА кел. Гунасыз, гунасы, жок. ^ак, айыпсйз, жазык-
сыз. Ку далар Жэмийланыд енесин б и и г р на кыйнады, ... (К.
Султанов )z
БИ ИГАЙРАТ кел. Кушсиз, кути жок, гайратсыз, гайраты.
Ж0Кч кар^У сыз, ^олсиз, ^эли жоц. Мен бир б и й f ай р а т
адамман,—деп хаял Жаббакларга езиниц аухалын айтып атыр,
... (Б. Кербабаев).
БИЙГАМ кел Бамсиз, хабарсыз, хабары жоц. ... Жэмийла
Хеш нэрседен бийгам пахтасын тере берди (Жас ленинши г.).
28а
БИЙЕАМЛЫК ат. Хабарсызлыц, гамсызлыц, хабары жоц.
Баг ишиндеТулайым кырк кызы менен бийгамлыцта
бола берди, ... (Кырк кыз).
БИЙЕЭРЕЗ кел. Бээезсиз, еркин, арцайын. Халык енди пат-
ша кукнмегинен бийгэрез жасай баслады, ... (Кыз. муг. ж).
БИЙЕЭРЕЗЛИК ат. Бэрезсизлик. еркинлик, дарцанлыц, ар-
цайынлыц. Патша лык кысымнан кутылып, халык бийгэрез-
лик пенен жасап, жаца турмысты коре баслады, ...(Кыз муг. ж.).
БИЙДАЙ ат. Гузде егилип келеси жылы жазда писегпу-
гын ац егинниц тури. Жолдыц еки бойы ыргалган б и й д а «,...
(Б. Бекниязова). фЖазлык бийдай—бэ^эрде егилчп жазда
писетугын бийдайдыц тури. Крлхозшылар ерте бэхэрден ж а з~
лыц бийдай егиуге киристи (Кыз. кк. г.). Бийдай рец—
бийдайга усаган тури саргыш,, тури цызгышлау, саргыш рец.
Бизлер менен узын бойлы, бийдай рец бир бийтаныс жигит
келип сэлемлести (К. Айымбетов).
БИЙДАЙЫК I ат. Гупиниц тысы менен астарыныц ишине
айыоым таза ямаса гене гезлеме материалга пахта ямаса
жук салып сырылган зат х^эм де Ъепишктиц цабыныц шика
цабаты. ....келиншек копшиктиц тысын да, ишки бийдайы-
сын да сотип алып жууыута таярлады (0. Айжанов).
БИЙДАЙЫК П ат. бот. Бийдай туцымлас есимлик, жа-
байы сулы. Бийдай атызыныц дегерегинде б и й д а й ы ц л а р
.д а кегерген, ... (К. Айымбетов).
БИЙДАЙЫК HI ат. жыртцыли цустыц бир тури. Бул то-
гайлыкта б и й д а й ы ц деген кус та жасайды, ... (Кыз. муг.ж.).
БИЙДАЙ ЫКЛАУ ф. Бир нэрсеге бийдайыц салыу, тигиу,
ислеу. Торги жайда . бир кемпир гупини би й д ай ыц лап
отыр, ... (КК. х. е.).
БИЙДАЙЫКЛЫ кел. Бийдайыц салынган, бийдайыц салып
исленген. Б и й д а й ы ц л ы кепшиклердиц кэммесиницде тыс-
лары тозып, кир болган, ... (КК- х. е.).
БИЙДАЙЫКТАЙ кел. Бийдайыц сыяцлы, бийдайыцца уса-
ган. Атыз дегерегинде б и йд а й ыц т а й есимликлер осип
тур, ... (©'. Айжанов).
БИЙДАРЫК кел. Орынсыз, ретсиз, женсиз, цолайсыз. Ту-
рымбетов та кепшиликте бийдарыц .сейлей бермеди- (К.
Айымбетов)-. х
БИЙДАРЫКЛЫК ат. Орынсызлыц,ылайыцсызлыц, женсиз-
лик, ретсизлик.... бундай б и й д а р ы ц л ы ц т ы кой косшым.
—деп бригадир бираз кейиди балага (Сов. КК. г.).
БИЙДЭМ кел. Мазасыз, дэмсиз. Бул кауын да б и йд э м
шыкты, ... (К* Айымбетов).
БИЙДЭРЕК кел. Дэрексиз, хабарсыз. ... Жаббаклар да сол
кетистен бийдэрек кетти, ... (Б. Кербабаев).
284
БИЙДЭРЕТ'яел. ген. с. I. дин, Дэретсиз, дэрети жэц.дэ-
рет алмаган. ... бийдэрет журиуге болмайды шырагым,—
деп рарры кумганын алып сыртка шыгып кетти (Кыз. муг. ж.).
2. Ишекти босата алмаушылыц, шитиц етпеуи. Еки куннен
бери бийдэрет жатканлыктан иш жургизетугын дэри берди
(Сов. КК. г,). \
БИЙДЭРМАН кел. Дэрмансыз, дэрманы жоц, ^элсиз^куш-
сиз. ... ауырыушылыктын салдарынан дицкем курып, б и йд э р-
ман болды м,—деп кемпир орнынан зорга дегенде козгалып'
Койды (Кыз. муг. ж.).
БИЙДЭРТ кел. Дэртсиз, ууайымсыз, цайрысыз, дэрти жоц.
Бийдэрт 'адам болмайды шырэгым,—-деп Сэден гарры жол
тартты (Жас Ленинши г.). Бийдэрт пенен дэртлессец дэртиц кал-
май тегилёр, '... (КК. х. н.).
БИЙДЭУЛЕТ кел. Жумыссыз цацрырып журиуши, бахыт-
сыз, сорлы, бийшара. Бийдэулет базарга барса, сум хабар
табар (КК. х. е.).
БИЙДЭУЛЕТЛИК ат. Жумыссыз цацгырып журиушилак,
бахытсььзлыц. Бундай д и й д э у ле пил и к деген жаксы емес,
мынау уйдин жумысларын ислёуиниз керек,—деди хаял Жаббак-
ларга (Б. Кербабаев). ।
БИЙЕ ат Тууатугын улкен ана жылцы, байтал. ... хаял
б и й е н и сауып келген уакытта Жаббаклар да кирип келди (Б.
Кербабаев). *
БИЙЕСАП келл Есапсыз, сансыз, кеп, есап-саны жоц. ..
б и й е с а п хеш жерде хеш нэрсе жок, бэриниц де орны бар
шырагым,—деди хаял Жаббакларга (Б. Кербабаев). Жети ык-
.лым жердин жузи, Журт б 'и й е с а п болган емес, Каканы Чин-
дур тертиси, Адам оны билген емес (Бердак*. Дилжэм болып
уйде тыныш ятмага, Кеп гэнэ б и й е с а п дунья-мал керек (Эжи-
нияз). о
БИЙЖАБДАЙ. р. I. Орынсыз, женсиз, ретсиз. Жаббакларга
хаял б и й ж a f д а й кеп нэрселерди айтып бэлээтлэп таСлады
(Б. Кербабаев). 2. Биймезгил, цолайсыз уацыт. Б и й ж a f д а й
келген конакларды кутиуге хэмме киристик (К. Аралбаев).
БИЙЖАЙ кел. I. Тынышсыз, тъьнымсыз, биймаза. Бул ха-
ял жудэ б и й ж а й екен,—деди Жаббак Маббакка, ... (Б. Кер-
бабаев). 2. Жайсыз, жа^дайсыз, ыцрайсыз, оцайсыз. Жигит пе-
нен кыз Сэден гаррыныц б и й ж а й екенин енди гана тусинди,
... (Жас Ленинши г.). 3. Дыйын, ауыр, азап. Бундай б и й ж а й
мэселеге араласыу бизлер ушын ацсатка тусиц турган жок .(А.
Бекимбетов). < '
БИЙЖАПА кел. Мийнетсиз, машацатсыз, жапа шекпей.
БИЙЖ0Н кел. Женсиз, орынсыз, цолайсыз, бийцолай.
Бизлер олардыц б и йж е н сейлей бергенине жудэ ашыуымыз
келди (К* Айымбетов). -
285
БИЙЖУ^АП р. Жууапсыз. рухсатсыз. Жаббаклар хаялдан
бийжууап ^еш кандай кете алмады (Б. Кербабаев).
БИЙЗАР кел. Безиу. безер, туцилиу, Сезин хошламаса да
•Сэлийма Жамийлаяы бийзар етип, маза'сын алды (К. Султа-
нов). Кец болсын жарлыга бермесин азар, Азар керсе болар оз
бириц б и й з а р (К. Ирманов). ОАта бййзар—жудэ>
туцилиу. кеули цалыу. жаман адам. ©лтир а та б и й з а р
налетти!-деген дауыс шыкгы (Кыз. муг. ж.).* Бийзар болыу—зе-
ригиу. жалыгыу. Суртайшадай калмактан, Халык б и за р б о-
л а д ы (Кырк кыз). Бийзар етиу, бийзар кылыу-жалыцтырыу.
зериктириу. мазасын алыу. Сууда журсец багып-шумип, Б и й-
»зар цылып, ошак теуип (©теш). Жаман катын бийзар
етер ел-халцын, Сойлескенде жаксы менен тец болар ('Эжи-
нияз}.
БИЙИГИ ц. бийик.
БИЙИЙМАН иймансыз.
БИЙИК кел. 1. Боцы узын. зор. Б и й и к шепкер жайдын
карацгы т'оринде, кээи козлик пенен тацыулы Кызыл туйе жууаз-
дыц еки ашасыныц ортасынан айланып тур (Б. Бекниязова}.
Мен уйдиц касындагы б и й и к терекгиц уща басына минип,
олардыц сыртынан баклап отырдым (Т. Нажимов). 2. Жоцары.
астыцмаш. зыят. коп. Кетерил кокке, ©рле б и и и к к е. Се-
зимиц эртып (Г. Есемуратов). Ел суймесе, мениц жайым тор ме
еди? Б и tin к. бахыт’кыран кустай орлели (Т. Жумамуратов).
3. ауыс. Куш. i^yyam. эжайып. цудирет. Сонда мен айрьщша
Кэдирли эрм кэсийетли, тац азангы жаца тускен шыктай таза,
езине тартыу куши аса бийик караматты сездим (0. Хожа-
ниязов). 4. Ауыс. Эрман. тилёк. ...жалынлы тилек, б и ii uk-
бийик арманлар жатыр еди (©. Айжанов}. Кеулимде толы
эрман. кирпм бар. Дарт устине дэртим б и й и к бар (Кунхожа)..
5. Ауыс. Кууаныш. шадЛыц. уацтыхотлыц. байлыц. жацсы..
турмыс. Шадлыктыц бийик тауына шыкты (Т. Нажимов).
О Бийик ёкшг-бийик етип тигилген аяц кийич. етик. ботин-
ка. туфли. Кыйыр-шыйыр каскырдыц изин де,б и й и к о к ui е-
ли кашкынныц изин де корди (Сейтов). ...гоне бийик о к-
шели. сири-гулмыйыклы егигин сорац алган еди, ол соны
кийди (Т. Кайыпбергенов}.
БИЙИКЛЕНИУ бийиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БИЙИКЛЕТИ^ бийиклеу фейилиниц озгели кдарежесй*
БИЙИКЛЕУ ф. 1. Жоцарылау, бийикке шыгыу, децге шыгыу*
ерлеу. бийикке котзрилиу, децге кетерилиу. Оныц отырган жери
^аммеден бийиклеу еди (Т. Кайыпбергенов), Шарк ийирип
жипти салдым ийикке, Яр келер деп жууырып шыктым бийикке
(Алпамыс}. 2. Gcuy. ерлеу. тасыу. кетерилиу. Окну окып бил-
мегенди билгеним. Бултты басып бийик тауга мингеним f9.
Шамуратов). Кец Устиртте жайнаган, Талай-талай мьщ бийик
266
fT. Жумамуратов^. Талай елден, етеди, Талай жерден етеди,
Неше б и й и к кумлардан, Неше -терец суулардан, Неше калыц
тогайдан, Иркилмей етип кетеди (Ъердак). •
БИЙИКЛИКат. 1. Бир нэрсениц боны, узынлыгы, тик боны.
Ол соншама бийикликтен секирип туесе де, ауырган я
^болмаса аягына тускенде ез салмагын да сезбеди (С. Салийев). ’
Жэн-жакка серлеп караса, Бийиклиги pay екен, Адамныц белли
жауы екен (Мэспатша). 2. Хауалы, жэцары, шыц. Б и й и к л и-
г и н карасац, Ушкан куслар етпестей (Кырк кыз). 3. Ауыс. Ба-
Калыльщ, цунлылыц, есиушилик, рауажланыушылык. Шыгар-
маныц тэсир етиушилик куши анагурлым би й и к л и к к е ке-
терилди (Г. Есемуратов). Совет а дамы Уатан байрагын тиккен
космос бийиклигйне кетерилиуи керек (Г. Есемуратов).
БИЙИЛЭЖ Ff. илажсыз.
БИЙИНСАП if. инсапсыз. '
БИЙИНСАПЛЫК ц. инсапсызлык. :
БИЙКАР р. 1. Бос, куры, жумыссыз, мэзи, ислемей карап
журиу. Билип ислеген ис калай? /> и и к a pF а журдик бир
талай (С. Мажитов). 2. Ауыс. Натууры, етирик, жалган, ду-
рыс емес. Эдебинде адамлар енди жыллы болар дескен еди, бол-
жаулары б и й к а р F.a шыгып, кун бирден сууытты (Т. Кайып-
бергенов).— Б ийкар сэйлеме, биреуди алдама, сен нагыз ^ий-
лекер, хуждансыз жынаятшыныц басысац (А. Бекимбетов).
фБийкардан-бййкарра журиу—%еш нэрсе ислемей, бостан-бос
журиу, куры карап журиу. Бирак бундай бийкарда н-б и й~
марта ат шауып ж у р е берди (С. Айний),
БИЙКАРЛАНЫУ' блйкарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БИЙКАРЛАТЫУ бийкарлау фейилиниц ерсиз дэрежеси.
БИЙКАРЛА^ ф- втирикке шыгарыу, жалганга шыгарыу*
есапка алмау, истен шыгарыу. Бирак ол ^акцында Шукиржан
Айханныц айткднларын путкиллей б ийкар лап, Кэримовтыц
тунге карай келгенин сирэ мойнына алмады. .(А. Бекимбетов).
Салмагь! бойынша биринши планда турыуыныц ези-ак б и й к а р-
л а п тур (Г. Есемуратов).
БИЙКАРЛНК К- бийкаршылык.
БИЙКАРШЫ ат. Талапсв13, ^еш жерде ислемей куры жур-
ген адаму боска журиуши, нас, иссиз журген адам, жалкау^
^айяр, ис косжакпас киси. ...бул бир журген ис жакпас б и й-
к а р ш ы адам еди (Кыз. муг. ж.).
БИЙКАРШЫЛЫК ат. }Кумыссызлык<> куры боска журиу-
шилик, иссизлик, ААен екеу кылайын кара басымды, Б и и к а р-
ш ы л ы к т а еткермейин жасымды (Омар).
БИЙКЕ: кэйинбийке ат. Бир ^аялдыц куйеуиниц улк^н
Кы з апасы. Тэрийпиц дийейин кэйинбийке. Дуньяныц
287
ма:\бубы сенсеи салага (ожинияз). ...Сапардыц цэйинбий-
кеси кирип келди (К. Султанов). •
БИЙКЕШ ат. 1. Бар ^аялдьщ куйёуиниц царындасы, киши
цыз укеси. Бизиц б a it к е ш ол сезице турмайды , Сендейлерге
мойнын да бурмайды (Кырк кыз). Жел де бугин кытыклайды
кеуилди, Б а а к е ш пенен хэзиллескен жецгейдей' (И. Юсупов).
2. Ауыс. сейл. тал. Айырым ^аяллар езанен киши ^аялды,
б пакет деп те атайды. Гулзада б и йк е ш те белин беккем.
бууынса ^еш адамныц койыр бакпайды (Э. Шамуратов). ...б и й-
к е ш те отырар орнын, журер жолын биледи (А. Бегимов).
БИИКАЙБЫ ууайымсыз.
БИЙКАРАР кел. Шыдамсызлыц. тйацатсызлыц. тыныш-
сызлыц. Топарыцды кергенде, Мендей батыр б и й ц а р а р. К^-
ражан кайсар киятыр, Жолды босатыц енегар (Алпамыс). Сени
керип кеулим болды бийцарар. Болгандай-ак кец дуньялар
бизге тар (Ер Зцйуар). Арканыц адиули тецизи Арал,. Аралдан
газ кетсе кеулим бийцарар (И. Юсупов).
БИЙКАРЫУ ц* карыусыз.
БИЙКАРЫ^ЛЫК карыусызлык.
БИЙКЭРЕЖЕТ //. K3pe>KetcH3.
БИЙК9РЕЖЕТЛИК ц. кэрежетсизлик.
БИЙКЭСИЙЕТ ц. кэсийетсиз.
БИИКЭСИЙЕТЛИК ц. кэсийетсизлик.
БИЙКЭ^ЕТЕР ц, кэуетерсизлик.
БИЙКОЛАЙ ц. колайсыз.
БИЙ КУ НТ ц. кунгсыз.
БИЙКУИТЛЫК Ц. кунтсызлык.
БИЙЛЕ ц. бийлеу.
БИЙЛЕТИУ бийлеу фейилинин езгелик дарежеси.
БИЙЛЕУ ф. 1. Басцарыу. айдау. жургизиу, мецгериу. ...экс-
ковагорды кеп узамай-ак Калбай ези б и й л е п. ези казатугын
да болды (Жас ленинши г.). ...олар машинаныц ролин тез кунде-ак
б и й л е п айдай алатугын болды (Сов. КК« г.). 2. Басщылыц
етиу. мецгериу. басцарыу, ис алып барыу. ^эмелин журги-
зиу. ...бир ези тамамы ауылды б и и л е и д и. (А. Бегимов). Елди
бий ле ген аксакал, болыслар, Мэрдикарта хатлай баслады
, (Э. Шамуратов). Барин езине каратып. бираз халыкты би й л еп
еди (А. Дабылов). Дай мэмлекет болса да бийлеу женинде
бир нызамга суйенеди (К. Ирманов) 3. Ауыс. Сыртцы цубы-
лыстыц тэсир етиуи. мецгериуи. бас^арыуы, царатыуы, бой-
сындырыуы. Журзгим ериген майдай елжиреди, езимнен ыктыяр
кетип, беденимди бйр. кушлй сезим б и й л е п алды (0. Хожа-
• ниязрв). Буниан тыскары мениц ез му^аббатыма пэклигим те-
тепки берди, мени шыдам б и й л е д и (0. Хожаниязов).
. 288
ди б и ft леп еясеме минип алды. (Я£. Аймурзаев). фБийыктыяр
бийлеу— ерксиз турде мецгериу, басцарыу. Иним, бауырывды
майдай еритеди, цэйтсе де тезимицди тарылтып, сезимицди б и ft -
ыц тн яр б и ft л е йд и (9. Хожаниязов). Бийлей алмау—ца-
цыйцат мецгере алмаушылыц, басцара алмай . цалыушылыц.
Сонлыктан,. мен де мухаббат алдында ^эзлик етип, езимди нак
б и ft л е ft алмай, Мийирханга алды бурын цолымды узаттым
(0. Хожаниязов).
БИЙЛЕ^ШИ ат. Басцарыушы, буйырыушы, бу'йрыц етиу-
ши, буйрыц бериуши, мецгериуши, ис алып барыушы. Салгыр -
ты ел кетерсе, некер бериу шыгыныньщ ярымы ел б и ft л е у-
шилердиц мойнына тусетугынын сезип, эмелдарлардыц иш-
лери рым етти (К. Султанов).
БИЙЛЕ^ШИЛИК ат. Хэкимшилик, басцарыу шылыц,
кимшилик етиу> исти басцарыушылыц пенен алып барыу. By л
дэирде биз. б и ft л е $ ши ли к дэсгурин керемиз (К. Ирманов).
БИЙЛИК ат. Кэтцудалыц етиу. хэкимлик emir',
терелик етиу. —Би ft лик езицде, дэулет колыцда, ул пер-
зентсиз жалрыз баслы жигитсец (Ж. Айхмурзаев). Оз елицде хо-
жа, 0зйц б и ft ли к суресец (Ш. Мэмбетмуратов). Асан баб;
он алтысынд'а бийлик айтыпты (К. Султанов), ф Бийлик к; -
раз—бийлик етиу ушын алынеан рухсат цаеаз, гууалык к; -
раз (гууанама). Тойда бир даулы исти .шешип болып, б и <
Лик ц a f а з f а мер басыу ушын караса, мери пайтахтта ка^~
раны мэлим б.олады (КК. х. е.).
БИЙМАЗА 1 ц. мазасыз, дэмсиз.
БИЙМАЗА II кел. Тынышсыз, тэртипсиз, тынымсыз, жэг-
желпаз, шата^. тентек. Нурымбетти билесен рой., оныц еь;.
б и й м а за адам, ....(О. Айжанов). ...тар, аш кез, б и ft ма з а
адам екен ,(А. Бекимбетов). '
БИЙМАЗАЛЫК шп. ЖалыцтырыУ' бийзар цылыу, тыт
шын алыУ' тынымсызлыц етиу9 тентеклик етиу9 шатац шь^
рарыу.
БИЙМАЗАШЫЛЫК биймазалыц.
БИЙМЭЛЕЛ кел. ЯКууас, цазарсыз, зыянсыз, мунэйим9 м^-
лелсиз, шатацшыз. Кушимиз жетпесе, жецилип б и й м э л е л
болып цаламыз деди (Алпамыс). ...Мийирхан бир мэ^элде кутэ
сыпайы, б и ft м э л е л журди (0. Хожаниязов).
БИЙМЭЛИМ ц. белгисиз.
БИЙМЭНИ кел. Мэнцссиз. мазмунсыз, цеш нэрсе билме^
тусын, цеш нэрсеге тусинбейтурын, байланыссыз. ...кемпир?
б и й м э ни нэрселерди айтып, Жаббаклардыц мазасын алды
(Б.(Кербабаев). * . .
БИЙМЭП кел.МэпсиЗ' езиниц паидасын ойламайтугын. Си?*
лер биИмэп журмец,—деди£аррыжигитпененкызга(Сов. КК-
БИЙМЭ^ЭЛ кел. Мезгилсиз, бийуацыт. уацытсыз, белги-
сиз уацыт, орынсыз. Биймэцэл гия есер ме. Бул ислер
удайы кетер ме (Мэспатша^. ... биймэцэл барып д осты мд ы'-
сынап кайтайын деп жолга тусти (С. Мажитов).
БИЙМЕЗГИЛ кел. Орынсыз, кеш уацыт, уацытсыз, бий-
мэцэл, бийуацыш.—Б иймезгил журген кандай адамсац?
(Q. Хожаниязов/ Жаксыларга басывды кос, Жумысын шыкса
биймезгил, Жалгыз езин цэдем койма (Мэспатша).
БИЙМУРАТ кел. Мацсетсиз, тилексиз. мураш-мацсет-
сиз. —Пешанамда барды хат, Кылма мени б ий му р а т, Ан-
ламай урдым бир камшы, Эсте-эсте Шубар ат (Алпамыс). Кеп
найзалар туйретилип ол кызга, Зар ециреп бозлап жылар бий-
б у р ат (Кырк кыз).
БИЙНАЙМЫТ кел. дин. Чмитсиз, умити жоц. Кемпир на-
гыз би йн а й м ыт екен,—деди Жаббак (Б. Кербабаев/
БИЙНАУА кел. Хеш нэрсесиз. цалыу, цуры цол болып ца-
лыу. Табылгай дэртиме дауа, Болмагайман мен б и й н а у а, Ка-
сымда иркилип турма, Кет аулакка сен дийуана (Мэспатша).
БИЙНЕ ат. Мэни. жасдай, ауцал, жен-жосац, жени. Ка-
ражан ат устинде зэцгиге ширенип, ./.патшага кергенинин бий-
несин айтып, бес*алты ауыз сейлеп турган усайды (Алпамыс^.
Дуньяда айрыкша ушкыр бийдайыц, Сулыулык ‘ б и й н е с и
^эммеге пайык (Мэспатша/ Кекиректе жок ^еш гийнеси, Адам-
га усар б и й н е с и, Душпан екен эжийнеси, Камал улы Камил
келди (Бердак/
БИЙНЕКЕ кел. ген. с. Некеленбеген цаял, некеси цымыл-
макан цатын, некесиз. Б и йнеке келинди саклау Назлыга
жаксы емес (К. Султанов). Курысын емирим ялганды, Ишиме
дэртлер толганды, Олжа болган апацды, Б ий н е к е калмак-
лар алганды (Алпамыс).
БИЙНЕКУЯ ат. Нэрсесин,барлыгын, майда-шуйдесин, цэм-
месин. Сэлийма Жэмийланын уйине келип, барлык нэрсенин
бий не ц у яс ын айтып баян етти, ...(К. Султанов).
БИЙНЕЛИ кел. Мэнили, женли. Лабакбай Мэспатшаньп
бойын керип, уакты хош болып, усы б и й н е ли жигитти ке-
рип мениц есигиме,... (Мэспатша).
БИЙНЕСИП кел. Писи цурыушылыц, пэнт жеушилик. Бир-
биреу кэлесип косылган ярым, Ярынды бийнесип кылма
дилбарым (Бердак). Сэл жерде бузау шашып кетсе не цыласан?
Бийнесип каласан гой (К. Досанов).
БИЙНЫШАН кел. Дэрексиз, тацбасыз, белгисиз. Кабыл та-
лек болар кашан, Кимлер кара, кимлер нышан. Кетермиз бе
бий HjbL ш а н, Паяны хеш болган емес (Бердак).
БИЙОПА кел. Опасыз, сатцын. „Мен бундай азап пенен
мушкилге не салатугын кызды неге суйдим мен? Сирэ, ол би й-
о па яр болар?... (©. Хожаниязов). ...б и й о па жаманлыкта
290
1
кушке берди (А. Бегимов). Бийопада н яр болса, Дузакк8
тускене мегзер (Эжинияз).
БИЙОПАЛЫК Опасызлыц, сатцынлыц. —Билесецбул,
журисиц саткынлык» елге б ийо па лы ^!... (0. Хожаниязов).
Тырнады менин кеулимди, Бийопалыц дэртлери (Кырк кыз).
Жанды ишимде Гулайым, Ашыклыктыя отлары, Тырнады мениц
кеулимди, Бийопалыц дэртлери /Кырк кыз). Гулден-гулге'
коныу булбилдиц кори, Бий опал ыц деген нолей базары
(И. Юсупов).
БИЙОРЫН кел. 1. Орынсыз, ретсиз, цолайсыз, женсиз,
шалагай. Озиннен басканы кем деме, Б и й о р ы н сезлер сей-
леме (Мэспатша). Кекиреги кара таудай, Кылган ислери б и й-
о р ы н (Мэспатша) Нурхожа бурын кермеген,. сезбеген цыцыр-
лык пенен б и й о р ы н кылыкты керип ац-таны шыкты (6.
Хожаниязов). 2. взине тийисли емес, орынсыз, пайдасыз. Биз-
ден кашып не деп кеттиц сен саяк? Б и йо р ы н жерлерге ба -
сыпсан аяк (Кырк кыз). Жайлап ескен жерлерим, Мацлайдан
аккан терлерим, Б и йо р ы н жерде сен калдыц (Жийен жырау).
Колхоз баскармасыныц аппаратындагы бийорын журген
адамлаоды есапца алды (Ж. Аймурзаев).
БИЙПАЙДА кел. Пайдасыз, мэзи, цуры, бос, ези менеп
ези, цурыдан-цуры, бос ж/рау, жумыс ислемей мэзи ж/риу..
Алдаулыкта кеп жургенбиз бийпайда, Шар китанты шык-
тык сексен уш айда (С. цурымбетов). Бул жерде кеп туры/
бий ра йд а еди (Т. Кайыпбергенов).
БИЙПАРЫК кел. Парыцсыз, ретсиз, цунтсыз. Енди дос та.
душпан да бийпарыц болып кетти (Т. Кайыпбергенов). Дем
алые, б и: й п а р ы ц, бийгарез кунлер кепке созылмады . (Т.
Кайыпбергенов).
БИЙПАЯН кел. Паянсыз, шексиз, ушы-цыйыры жоц, узлах-
сиз^ питпейтурын, шубалаццы, пайдасыз. Огымыз кетпесгн
дузге б и й п а я н, Ра^им эйлегей халык еткен суб хая (Коблан...
Тан цалады Арыслан, Бундай болган ислерге, Акыры жок бий-'
п а я н (Кырк кыз). Ойласац бул дунья б и й п а я н екен,
Душпан иси халыкка кеп зыян екен (Бердак). Паный дунья акыо
саган б^ийпаян, Залым Фраз, неден болды гунайым (Омар;.
БИЙПЭМ кел. Пэмсиз, пэми жоц, пэтиуасыз, цопал, мэ-
ниссиз. ... булар барып турган би йпэ м екен,—деди кемпир
(Б. Кербабаев).
БИИПЭМЛИК ат. Пэмсизлик, пэми жоцлыц, пэтиуасызлыц,
цопаллыц, мэниссизлик. ...гарры буларга енди бийпэмл и к*
ти койыцлар дегенди айтып далага шыгып кетти (К К* х- е.).
БИИПЭР^А кел. Арцайын, ууайымсыз, цайгысыз, рамсыз,
бийгам, цунтсыз, салац? Булар кандай бийпэруа адамлар
(Ж. Аймурзаев). ... олардыц арасында бийпэруа баланыц
журмегенин хабарлайды /Т. Кайъщбергенов/. Барлык исти тарг-
ты изге, Мине усындай б и й п э р у а л а р /Б. Исмайлов/.
БИИПЭРУАЛЫК ат, Ар'цайынлыц, салацлыц, бийеамлыц,
цайгысызлыц, ууайымсызлыц, цунтсызлыц, шалалыц.—Кетсе
кете бередидагы,—деп жууап берипти келини бийпэруа-
лыц пенен /Сов. К К* г./.•
БИЙПЭХИМ цел. Пэмсиз, пэми жоц, босца сейле$, мэнис-
сиз. Б ий п э ц и м л е р ауызын жаппас, Бийакыллар арра шап-
пас, Ер кыйналмай дунья таппас, Малдыц ези келген емес /Бер-
дак/. Эдепсиз-икрамсыз бийпэцим кызлар, Сулыу болган
менен ^ыздан инсан болар ма /Эжинияз/.
БИЙПЕРЗЕНТ кел. Баласыз, перзентсиз,, баласы жоц, пер-
зенти жоц, зуриятсыз. Дуньяныц цызыгы менен екеуи де
дуньядан б и й п е р з е нт ететугын болды /Алпамыс/. Бэйр-
де ашылар таудыц гиясы, Бийперзентт пец баста кайнар
мийеси /Алпамыс/. Жасы кырыкка» келгенше бийперзент
болды /Мэспатша/.
БИЙЦЕРЗЕНТЛИК ат. Баласызлыц, перзентсизлик, бала-
сы жоцлыц, перзенти жоцлыц, зуриятсызлыц. * Бир кунлери
бийперзент л\и к дэрт болып, Екеуи де картайыпты жас
етип /Т. Сейитжанов/.- *
БИЙПУЛ кел. Пулсыз, мутца, цацысыз, босца, ешейин,
цацы алмайтугын, пул алмайтурын, тегин. Б и й п у л дунья
алтын-гумис, Алты ай жаз, алты ай кЫс, Жарлылык деген кн-
йын ис, Буран дуушар болган емес /Бердак/. Ецбегивди еске
алып, Бермес б и йпу л бир жапырак /И- Юсупов/. Тамагыц^ш й-
пулмуттан туседи /О. Хожаниязов/.
БИЙРЭХИМ кел. Рейимсиз, мийриисиз, зулым, цатал, цан-
хор. Тэгдир кимлердйкк, себеп Коцыраттян атау, Бийрэцим
Сейилхан деген елаттан, Айра тустйк Ашамайлы Кыяттан, Хош
аман бол бизден калдыц бозатау /К. Ирманов/.
БИЙРИБАР ат. дин. с, Кудай, алла.тзцир. МЗдетбергей
бизлерге, Халык ойлеген би й ри б а р /Коблан/. Халкымыздан
хабар, алгай бийри б ар, Дос «жырылса кууанады душпанлар
/Алпамыс/. Саган катыянлык ислесем, мени бийрибарыц
урсы.н /Алпамыс/.
БЙЙРУХСАТ ц. рухсатсыз.
БИЙСААТ кел. Сэтсиз, цолайсыз. Кулагвдды сала бер, Сез
айтайын мен ага, Б и й с а а т кун шыгыппыз, Еки жетлм далака
/Бердак/. *
БИЙСАБЫР кел. Сабырсыз, ишдамсыз, тацатсыз. Алгыс
алган уарымас, Б ийсабы р бенде мандымас /Мэспатша/.
БИЙСАЗ кел. Сазланбаган, дузелмеген, оцланбаган, жа-
гымсыз, цолайсыз. Бундай б и й с а з журислерди койыу керек
шыракларым,—деди гарры бул екеуине /Жас Ленинши г./,
БИЙСЭУБЕТ кел. Уацытсыз, биймезгил^ бийуац, бпйуа-
цыт, цолайсыз, жагдайсыз. Жети тунде б и йсэу б е т журген
ким бул? /0. Хожаниязов/. Адам сестин еситкеннен тары да ез-
лери тунде журген кандай б и йсэубет адам /А. Бегимов/.
292
... б а и с э у б ет журген жолаушыларды ат узактан корня,
...кайта-кайта киснеди /К. Султанов/.
БИЙТ ат. Адамлардыц хам жаНлы жаныуарлардыц цанык
сорып ж ас ауты майда жэнлик. Карай берди кейлегин, Цыр-
fhh кылып б и и т л ерин /Кирк кыз/. Жабагы тонныц б и й-
ти ашшы, Жаман адамныц.сези ашшы, ... /КК- х. е./.
БИЙТАКАТ кел. 1. Жансыз. ессиз. Сур жылан мойынын соз-
ды, Кыз шоршып уйкысын бузды, Б и йтац ат етти бул
кызды, Журеги жарылган екен (Бердак). Хау мугаллим деген-
де усындай б и й т ац а т сабырсыз бола ма? (Жеткиншек г.).
2. Шыдамсыз, тацатсыз. сабырсыз. Акшолпан байта-
цат кутеди ярын, }£эр минутты бир жыл яцлы сезгендей
(Э. Шамуратов).
БИЙТАЛАП кел. Талапсыз, жумыссыз, иссиз, бос. мэзи.
цуры. Болайын атызга ислес, Атызсыз куним келиспес, Бай-
та ла пц а тэдйрим бермес, Деген дня л болды бизде. (Бердак).
Бирак экеце усап бийталап жалатай болма (К. Султанов).
БИЙТАНЫС кел. Таныс емес, жат. белгисиз. Би.йта-
н ыс кисиниц жасы алпыстыц устинде едй (©. Айжанов).
... бизге б и й та ныс уш киси келди (К. Смамутов). Мец-зен,
болып ауыткып мийим, жатырман би йт а н ыс тамда
(И. Юсупов).
БИЙТАНЫСЛЬЩ ат. Жатлыц. таныс 'емеслик. белгисиз-
лик. Айзу ушеуине ернйн жыбырлатканы болмаса, бийта-
ныс л ыц ц а тэн одет пенен салкын аманласкан еди (К. Сма-
мутов).
БИЙТАП кел. Ауырыу, науцас. кесел. сырцас. ©зим б ий-
та п болып бара алмадым (Ж. Аймурзаев). ...жузиниц даны
цашкан б ийта пца мегзейди (Ж. Аймурзаев).— Б ийта п-
п а н-а у,—деп Сэлийма есик бетке илиули турган пальтосына
колын созды (К. Султанов). .
БИЙТАПЛАНЫ^ ф. Науцасланы$9 кеселлениу. сырцасла-
ны$, ауырып цалыу. Кеше кеште Мария Мйхайловна б ийта п-
ланып. фермадан кайтып келген еди (Ж. Аймурзаев).
БИЙТАПЛЫ ц. бийтапшылыд.
БИЙТАПЛЫК бийтапшылыц.
БИЙТАПШЫЛЫК ат. Ауырыушылыц. науцасшылыц. кесел-
лениушилик. Назлы кемпир д& бийтапшылыцца ушыра-
ды (К. Султанов).
БИЙТЭЛИМ кел. Эдепсиз. бийэдеп. тэрбиясыз. билимсиз.
тзрбия кермеген. тзрб'ия алмаган. Бундай-б и й тэ л им бо-
лып ©екен пайда емес, ... (Кыз. КК. г.).
БИЙТЭРЕП кел. Гэрезсиз, эдил, жацлама^, ^ешкимге ко-
сылмаушылык, тэрепинё отпеу, косылма^, бирге болмау.
Жэне де сиз куйеу бала болгдн ж и гиттиц атын, фамилиясын,
• . 29»
->ке«йешесин сирэ сорастырмай, таныспай, бийтзреп адам-
дай каласыз (А. Бекимбетов). Ким де—ким жолдас Кудайберге-
новты колхоздыц баскарма составына етсин дегенлер колларын
кетерсин, карсы, бийтэреп, жок (Т. Нажимов).
БИЙТЭРЕПЛИК am. F зрезсизлик, здиллик тзрепине етпеу -
шилак, цосылмаушылыц, жацламаушылыц. Жыйналыста биз-
лер б и й т з р е п ли к тэрепине еттик,... (Кыз. КК. г.).
БИЙТЭРТИП кел. Тзртипсиз, тэртиби жоц, женсиз, рет-
сиз, цолайсыз.—Менин шамалауымша уйинде де б и й т з р-
тип болыуы керек (Т. Кайыпбергенов).— Иним, бул а^ылга
еки жыллыкта кешип келип едим, кутэ бийтзртип ауыл
екен (Т. Кайыпбергенсе).
БИЙТЭРТИПЛИК ат. Тзртипсизлик, тзртиби жоцлыц,
женсизлик, ретсизлик. Олар бийтэртиплик ислерди
ислей баслады (К. Айымбетов).
БИЙТЭРТИПШИЛИК ц. бийтэртиплик.
БИЙТЛЕУ ф. Бийти кебейиу, быжна,у. Кеби без. кийип
б и й т л е п, куртлап кетти (К. Ирманов).
БИЙТЛИ кел. Бийтлеген, бийти кеп. Балам кейлегиц
б и й т л и болсын,—деп гарры жауырнынан какты (Кыз.
муг. ж.).
БИЙТТЕЙ кел. Кишкене, кишкентай, майда, жудз киши,
жудз майда, бийт иплас, байт сыяцлы. ТуйедеЙ тахтым бол-
ганша, бй йтте й бахтым болсын (КК- х. н.).
БИЙУМИТ кел. Умитсиз, умити .жоц, опасыз, бийопа,
найетсиз. Кудадан бийу мит хаслы бийинсап, Алды-артын-
ды байкап сейле, Колдаулы (Отеш).
БИЙУАК К- бийуакыт.
БИЙУАКЫТ кел. Биймезгил, мезгилсиз, уацытсыз, бийуац,
ез уацтында келмеген, кешигип келиушили к. Казан урып
бай у а цы т гулим солмасын,Мендей нашар ялганшыга келме-
син (Мэспатша). Шекаман елине газлар бийуацыт жетти
(.Алпамыс).
БИЙУАКЫТЛЫК Ц. бийуадыт.
, БИЙУАПА ц. бийопа.
БИЙ^АТАН ц. уатансыз.
БИЙУЭЖ кел. Узжсиз, мзниссиз, мылжыц, бос, езбе.
Алып бер ага айды!—деп, Баламныц етер азары, Б и й у з ж
баланы (К. Султанов).
Б-ИЙУЭЖ'ЛИК ат. Езбелик, узжсизлик, мылжыцлыц, бос
сезлик, цурсац сезлик, мэниссизлик. ... бундай бийу»ж-
л и к т и кой,—деди Жэмнйла (К. Султанов).
БИЙХАБАР кел. Хабарсыз, белгисиз, хабары жоц. Мен
жылайман балам ушын вар-зар, Бул а^уйлдан едим ^асла бий-
294
хабар (К. Ирманов). Кемпир, бийдиц Косыбай менен питин
дшнен б и й хаб ар еди (К. Султанов).
БИ ЙХ АЗАР ц. бийазар.
БИЙХАЛ кел. 1. Кушсиз, дицкесиз, димарсыз, цэлсиз, ца-
рыусыз, дэрмансыз, гайратсыз. Шыныгыу Тимурдьщ дицкесин
куртып, б и й ц а л етип таслады (А. Бекимбетов). 2. Бийцууш,
<цууышсыз, еси-ацылынан айырылган, ecu ауран. Ашыц болган
Суртайша, ©зин бий ц*а л етеди (Кырк кыз). Уездной мул-
гиуде, сонгы ишилген коньяк оны жацадан б ийх^ а л етипти
(К- Аралбаев). f
БИЙХАЛЛЫК ат. 1. Кушсизлик, дицкесизлик, димарсыз-
лыц, цэлсизлик, царыусызлыц, гайратсызлыц. б ий ца л~
л ыц та н кеш жумыс ислей алмадым (Жеткиншек г.). 2. Бий-
хууышлыц, хууышсызлыц. еси-ацылынан айырылыушылыц, ecu
ауранлыц, ecu ауыушылыц. Ол б и й ц а л л ыц т ыц- тэсири
менен кеш кайда шыкпады, ... (К К. X. Е.). ,
БИЙХАСЫЛ кел. Хасылсыз, жаман, пэс, нас, цасылы
жаман. Хасыл жерден уйлендирди, Б и й ц а с ы лд а н алган
емес (Бердак). Ишиц толар кара дэртке, Бийцасыл туугаи
жигитке, Адамлар шыдап бара алмас (Кунхожа).
БИЙХАЯ кел. Шарбая, уятсыз, арсыз, бетсиз, шерменде,
уялмайтугын, урысцац, жэнжелпаз, шатац. Кул деп журе-
гимди бунша кайтардын, Бэт сезлерди бизге айттыц бийцая
(Алпамыс). Керек емес ол маган, Атка шыккан б и й ха я
(Кырк кыз). Б ийц а я каяллар\бул уакыяны гужитип жибер-
ди (А. ^Бекимбетов). *
БИЙХАЯЛЫК К- бийкаяшылык.
БИЙХАЯШЫЛЫК ат. Уялмаушылыц, шарбаяшылыц, ар-
сызлыц, бетсизлик, шермендеишлик, жэнжелпазлыц, уятсыз-
лыц, шатацлыц, урысцацлыц. Кемпир бийцаяшылыц-
та н алдына адам салмайды,... (Б. Кербабаев).
БИЙХЭРЕКЕТ кел. Хэрекетсиз, цозгалыссыз, цыймылсыз.
Олар J6и йцэрекет отыра берди, ... (КК- X. Е.).
БИЙХЭРЕКЕТЛИК ат. Хэрекетсизлик, цозралыссызлыц,
цозгалмайтурынлыц, цыймылдамаушылыц. ... буныц бэри
бийцэрекетликтиц иэтийжеси гой,—деди гарры (Жас
ленинши г. ).
БИЙХЭТ р. 'Жудэ кеп, ушы-цыйыры жоц,, сансыз, есап-
саны жоц. кеп, есапсыз. Дунья .6 ий ц э т кадден асты, Торте-
Уи енши алысты (Бердак). Мал-дуньясы б и й*ц э д ерди, Жети
дуркин жылкы жыйды (Бердак).
БИЙХЕСАП ц. бийесап.
БИЙХИСАП ц. бийесап.
БИЙХОНЕР кел. Хенерсиз, енерсиз, енери жоц, цэнигесиз*
цэнигеси жоц. Бийценерде душпан жок, Жаксы-жаман
гуман жок (С. Мэжитов).
295
БИЙ^У^ДА р. Куры, босца, мэзи, бос. Ауа, ол хеш уакытта
б и й к у у д а журмейди (0. .Хожаниязов). Гезбе жэхэнди мейил
етип, Б и и к У уд а жерде с’ейид етип, Алдын конган нэубет же-
тип, Кез.ашканша кошер кетер (И. Юсупов).
БИЙ^УУДАЛЫК ат. Курье босца журиушилик, уацтын
босца еткериу, паръщсызлыц, бос журиу, мэниссиз гэп> бос сез,
нэтийжесиз. Б и й % у у д а л ы к т ы ц аты ешсин, почтальон
боламан,—деп х^з етип калдым (0. Хожаниязов).
БИЙХУУШ кел. Талыу* есинен айырылыу. ecu ауыу, ^ууьии-
сыз цалыу. Карай алмай аныклап, Б и й к у у ш болып жырылды
(Кырк кыз). Жамалына козим тускен уагымда, Б и й у у ш
болып туралмадым касында (Алпамыс); • .
БИЙХУ^ШЛЫК ат. Талыушыльиу, ecu ауыу'ишлыц9 есинен
айырылыушыльи^ хууышсызлыц. ... кыз б и и к у У iu л ы к
пенен жата берди, ... (К К- X. Е.).
БИЙШАРА кел. 1. Мусэпир, рэрип, пацыр, байгу с * сорлы.
Бирак бурану б и й ш ар а жаслык етти,... (О/Хожаниязов). Еле
тири жур екен б и й ш а р а (О. Хожаниязов). 2. УКарлы, кэх-
багал, гедей, кемтар. Кокирегинде тек шыкпаган жаны бар,.
Бийшараныц сондай гана халы бар (Омар). ... б и й ш а-
ра халык хор болды гой (М. Дэрибаев). Шопан б и й ш а р а-
ныц мийнет пенен тауып тапсырган аманатын дурыс тапсырын-
лар,—деди (К К. X.. Е.). 3. Бахытсыз, ыгбалсыз, талабы ке-
лиспеген. опасыЬ. Уай uiiiuap а аналар, Уай бийшара жас
кызлар (Жийен жырау).—Мине, солай, бир заманда бул жерде,
Б и й ш а р а кыз кацгырыпты тунлерде (И. Юсупов). Б и ииь а-...
раны^ омири узак болмады, „Эжел айдархасы*4 жутты жал-
мады (А. Дабылов).
БИЙЩАРАЛЫК ат. 1. Мусэпирлик. гэриплик, пацырлъи;,
байгуслык^ сорлылыц. ... бундай бийшаралыцта журе
бермёй, шак;канласыуыц керек, ... (К К- X. Е.). 2. УКарЛылы
кембаралльщ, яедейлик, кемтарлыц. Коптев б и йш ар а л ы к.-
тыц дэрти отти,—деди Жумаш хаялына (Н. Дэукараев-.
3. Бахытсызльщ, нгбалсизлык;, опасызлыц, талабьь келис-
пеушилик. Шопан б и й ш а р а ш ы 'л ы к ц а ушырап капа бол-
ды (К К- X. Е.)!
БИЙШЭРИЯТ кел. дин. с. Шэриятсыз, орынсыз, шэриятка
мууапыцсыз, шэриятца сэйкессиз. Муныц исин адам билмес,
Бийшэр и ян# ойнап-кулмес, Нашар бала кезге илмес, Жи-
гитлердин макбыйы екен (Эжинияз).
БИЙШЭРТ кел. -Шэртсиз, бзсекисиз. Сизлер буны койын-
лар, б и й ш э р т пенен ислецлер,-—*деди бригадир (С. Мзжитов).
БЙЙШЕК ат. Кауынныц бир тури, цабыгы жука цауын.
... бийшек9 аларарбызатыз арасыменен бардык (Кыз.муг.
* ж
.296
БЙЙЫКТЫЯР кел. Ыцтыярсыз, ерксиз,, женсиз, зорла$9
мэжбурлеу. Ашык болып келбетине карады, Хууышын жойтып
бий,ыцтыяр болады (Мэспатша). Кууаты кетип езиней.
Бийыцтыяр кулады (Бердак). Кэйтсе де тезимицди та-
рылтып, сезимицди бийыцтыяр бийлейди (©. Хожаниязов).
БИЛ ц. билиу.
БИЛГЕНЛИК ат. Бир нэрсениц хацыйцат аныгына шы-
еыу, тусиниу, билиу, аныцлау. Б и лг е н л иги емес пе,
Айдостьщ берген сэлемин, Екиге дейин алмады (Бердак).
БИЛГИЗИ^ били^ фейилиниц ерксиз дарежеси.
БИ ЛГИ Л ц. билиу. . ' .
БИЛГИР кел. билгиш, алняр, кеп билиуйш, билимли.
Б и лгир дана-даналардын данасы, Жол басласа, шын дослар-
дыц дус болса (Э. Шамуратов). Дэулетли халкымныц багы-
бостаны, Адамныц б и л г и р и данамыз Ленин (С. Нурымбетов).
БИЛГИРЛИК ат. Билгишлик, билимлилик, алгырлыц, кеп
билиу шйлик. Акыл уйретейин деп, б и лг up л и к т е н сэй-
леп отырга'ным жок (Ж. Аймурзаев).
БИЛГИШ ^.билгир.
БИЛГИШЛЕНИУ ц. бйлгишсиниу.
БИЛГИШЛИК ц. билгирлик.
БИЛГИШСИНИУ ф. Басцалардан езин кеп билету рын
етип керсетиу, мацтаныш' етиу, мацтаныу, марапатланыу,
есаплау. санау. Кисиниц кир щаршысын киси ала ма,—деп
жудэ б и л г и тс инд и (Т. .Кайыпбергенов).—Онда ацлыйык.-г
деди Гулай жэне билгищсинип (Т. Кайыпбергенов).
БИЛДИГИ: ез билдигинше р. Тусиниуи, билиуи.—Ол бэр-
Хама е з б и лд иги н те ис кылады (Жеткиншек г.).
БЙЛДИР билдириу фейилиниц ерксиз -дэрежеси.
БИЛДИРИСИУ билдириу фейилиниц шериклик дарежеси.
БИЛДИРИУ ф. 1. Хабарлау, мэлимлеу, айтыу, жетке-
риу, жеткизиу. Буны байдыц сакшылары еситип, байга б и л-
д пре д и де, суйинши алады (КК- X. Ё.). Бирак езиниц кел-
генин б и лд и р е и и н деп, Байбэтшениц койнына бир жуп
тецге салып, ези кетйп калады (КК« X. Е.). 2. Сездириу, кер-
сетиу.—Эттегене-ай,— деп аяныщ б и л д и р д и кемпирлер
(О. Айжанов). Эжинияз кези мелтецлеп, жалынышлы тур
б и лд и р д и (К. Султанов). фБилдиргиси келиу —ислеген
исин билдирмеу, сездирмеу, байцатпау, ацлатпау. Келгенли-
гин би лдиргиси к е лип, оныц гэпин кызыгып тьщлай
берди (Э. Шамуратов).
БИЛДИРМЕ^ ф. Хабарланау, сездирмеу, байцатпау, ац-
латпау. Жигит кызды ата-анасына б и лд и р м е й атына мин-
гестирип алып кашып кетеди (К- Айымбетов). Бул батырга
би л д up м е й, кабагын катты уйеди (Кырк кыз). Ол кеште
«
297
।
камзолын шешкенде, мен хатка кызьиып апама б и лд up м е fl.
корсетпей алдым (А. Бекимбетов).
БИЛДИРТИ^ билдириу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БИЛЕГОРЕ р. Жорта, билцастан, билетура* керебиле.
Ол билегере билцастан шыгып кеттй, ... (К. Айымбетов).
фБилегере ислеу—билген* аныцлакан, билип турып цэкисине
ислеген* билип турып ислемеу. Билегере и с л е г е н иси-
не Айдос бий, Шакак урып «уледи (Бердак). Жок, ондай эпи-
уайы жуумакты эскпертлик врач жазган менен Кылышевтьщ
елиуйяе ерте бастан билегере и с л е п* дузйлген сырлы,
купыя план болтан (А. Бекимбетов).
БИЛЕЗИК ат. ^аяллардыц билегине салынатурын гумио
тен* алтынная цэм басца да металлдан нарыслап исленген
цуйма буйым* зат. Оц колында алтын-гумйс билезик* Сал-
лана-салланган кызлары барды (Эжинияз). ... кыздьщ колында•>
гы б и лез иг и Досмухамедовтыц бетине сарт ете калды,. .
(К- Айымбетов).
БИЛЕЗИКЛЕУ ф. Белгили бир запилы* нэрсени* билези с
сыяцлы те мир менен айналдырып орап бекитиу. ... тез ку :
ишинде билезиклеп болыуды максет етти,... (С. Мэжитов•.
БИЛЕЗИКЛИК ц. билек.
БИЛЕК .1 ат. 1. Адамлардыц шыранары менен цолдыц
цссарыныц билезикликтиц 'басына шекемги мушеси, аралыг<.
Жасауыл кара баланын б и легинен шырп етип услады
(К. Султанов). Б и лепте билезик,- бармакга жузик, Оны;
бармаклары гумис яцлыды (КК- X. К-)- 2. Ауыс. Куш, мийнет.
жумыс. Билеги жууан бирди жыгады, Билими бар мынды
жыгады (К К. X. Н.). Журекте жаслык жигери, Б и л е к т е
таскын кууат бар (Б. Кайыпназаров). Эне б и л е к* эне купл
Эне гайрат, эне ис, Га^и калада, га далада, Салды мэртлер
бир урыс (Коблан). фАц билек—сулыу, формалы билен. А ц
б и л е г и ц болмаса, Алты жердей кас койып, Билезик салмак
не пайда (КК- X. К; К-К-). Дурс-дурс етип барып журек басыл-
ды, Ац биленлер мойнына да асылды (И. Юсупов). Мазик
билек—жицишке* эззи, цылдай. Н э з и к е к е н о я ы ц б и л е-
г и* ... (Жеткиншек г.). Жицишке билек—кишкене* нэзик* цыл-
дай. Жулкынса да Сержанньщ жицишке б и ле г и н нам-
наган цол кыймылдатпады (Т. Кайыпбергенов). Талмас билек—
кушли* царыулы. Кайтпас журек, т а л м а с билек. К°л
усласып бассац кетер (К- Ирманов). Сом билек—билеги етлес,
царыулы билек. Сакал, мурты шыкпаган, сулыушык, бойщан,
сом билек (Б. Кайыпназаров). Арыстай билек—узын* улкен.
Формалары ылащыктай. Биле клери арыстай* Мурын-
. лары карыстай, Балтырлары талыстай (Алпамыс). Жумыры би-
лек— булшыц етли* дукыжым* жууан* царыулы* кушли. Жу-
мыры б и лег инея таралган тамырлары эдеуир, эдеуир-ак
билинйп турады (Ж. Аймурзаев).
298
Б ИЛ ЕК И ат. Колхозда ислейтугын адам, колхоз агзасы,
колхоз му шеей, ^эр бир адамы. Ол колхоздьщ алдыцгы катар -
дагы б и лег и (Г. Есемуратов). Эбдирейим колхозами жана
еки билегиниц касына жакыикелдй (К- Досанов). Кыйын-
сыцран кырк мыц хызметйн болса, Таяр тур жуп-жуптан он
алты б и л е к (А. Дабылов).
БИЛЕКЛЕСИУ ф. 1. Жэрдемлесиу, цолласыу, кемеклесиу.
Дигирман тартып турран кызга барды да келиншек б и л е к-
лесип, тез тартып болды. (КК- X. Е.). 2. Кийизди билекке
алыу. Кййиз басып отырран шапшыга б и ле к л g с и у г е кел-
дик, ... (Кыз. муг. ж.).
БИЛЕКЛИ кел. Карыулы, кушли, мыцлы. Кырагы, ер жу-
рекли, талмас б и ле к ли. Бизде халык алгыслар мийнеттиц
ерин (Т. Сейтжанов). Сен де елеслейсец, суйиклим, Колхоэ
малы палуан б и л е к л и (Т. Сейтжанов). .
БИЛЕКТЕЙ кел. Жууан, жумыр, билекке усас, билек сы-
яклы. Рарры би ле к шей торацгылды колынан тасламады,
... (Жас ленинши г.).
БИЛЕН ц. бенен.
БИЛЕРИ ц. билиу.
БИЛЕТ ат. 1. Белгили бир шелке мниц агзасы екънлигин
билдиретуеын документ. Капитан Кылышевтыц колхоз дэптер-
шесин, комсомол билетин, бир-еки справкаларын бирме-бир
ашып окып керди (А. Бекимбетов). Партия билета бауы-
рында, Батырлык йош берди ме (К. Султанов). 2. Бир жерге
кирйуге, кетиуге, ямаса бир нэрсени алыуга, пайдаланыугя
%ацылы, еркли екенлигин билдиретурын, дэлиллейтугын доку-
мент. Тынышбаев босаган кутыларын сата алмай, кыйып кете
де алмай, самолётке алган б и л е ти н иц сроги етип, куйип
кетти (К- Айымбетов). Саррас екен темир жолы, Метрода адам
толы, Отыз тийин билет пулы, ^эр мингенде берип келдим
(А. Дабылов).
БИЛЕТУРА. ц. билегере.
БИЛИМ ат. 1. Ацыл, тусиник, хабар, тэбияттаеы ц)бы-
лыстыц рауажланыу законларын ой жургизип. ойланып уй-
рениуиниц систетасы. Таудан аккан яки булак. Билим жары
суу яцлыды (0теш). Китапты кеп окып зейини ашылып, Б и ла-
м и буркылдап тасып ерледи (А. Дабылов). 2. Тийисли оцыу
орны арцалы берилетуеын илимий маелыумат. Окып билам
алыуды мен эдептен ак нан, кауа адамга кандай керек болса,
оны да сондай керекли деп билдим (А. Бекимбетов).' Жигит
болдым билимли, Кетерген гедей жалауын, Ким?— деп кун-
де сорадым (К. Султанов). Билим алыу—белгили бир оцыу
орнында оцыу, билим беретугын псерде тэрбияланыу. ...б и-
л и м а л ыу f а келген дэслепки карлыгашлар еди (Г. Есемура-
тов). Шадлы Уатан балалары, окып билим ала бер (Т.
Сейитмамутов). Билим бериу—белгили бир оцыу орнында адам-
299
ларды тэрбиялап окытыу, сауатын ашы^, сауатландырыу.
... каракалпак классик шайырлары шыгармаларыныц огада ул-
кен тарийхый, б и л и м бериу жэне тэрбиялык эхмийети бар
(Б. Исмайлов).
БИЛИМДАР К- билимпаз.
БИЛИМЛЕНДИРИУ ф. 1. Билим бериу ушын арналсан мэ-
кеме, шелкем, шакал, белим. Районлык билимлендириу
бёлимине шыдамады ма, яки мугаллимшиликтен шыгып каламан
ба деп корыкты ма, яки ези акылга кирди ме,... (К- Айым-
бетов). Хожели районлык билимленд up и у шакабы менен
бирликте,... (КК- кем. атл.). 2. Сауатландырыу, сауатлы етиу,
билимли етиу. Совет власты жылларында халыкты би л им ле н-
д и р и у жокары дэрежеге кетерилди (К- Айымбетов). •
БИЛИМЛЕНИУ ф. Сауатланыу, сауатлы болыу,- билимли
болыу, Б и ли м л е нген кыз-жауанныц керкиндей,' Жайнап
кеттй колхозлы ауыл шырайы (И. Юсупов). Бирлесип кушти
косамыз, Билим л енип кезди ашамыз (И. Юсупов).
БИЛИМЛИ кел. Марлыуматлы, .сауатлы, кэнигели. Б и-
лимли болып келип журтты 1 баскарады (О. Хожаниязов).
... кайта билимли инисине кез сузди болып, буньщ аркасы-
нан аукатетти /С. Мэжитов/.
БИЛИМЛИЛИК ц. билимпа^.
БИЛИМПАЗ ат. Илимли,билимли, алым, оцымыслы. „Ба-
тырга шарапат, сыпайыта сиясат, алымга-билимпазкй иша-
рат“ деген, кырк жигитине карап К°бланныц кошамет айтып
турганы:/Коблан/. Бул гилтлердиц ийеси, Бир билимпаз
киси бар (Кырк кыз). Жука жузли сэриуиназ, Жетик молла
билимпаз, ... (Мэспатша).
БИЛИМПАЗЛЫК ат. Илимлилик, билимлилик, илимге су-
йениушилик, билимге суйениушилик. ... билимпазлыцта
шеп емес (КК- кмс. атл.). • ' -
БИЛИМСИЗ кел. Окымаган, надан, олак,билими жок. Би-
лим с и з кайсы бир нэрсениц болмасын, жууенин дурыс ус-
лаУ кыйын /@. Айжанов/.
БИЛИМСИЗЛИК ат. Окымаканлык, илимсизлик, надан-
лык, олаклык, билими жоклык. Били м'сизликтен айы-
рылмас. Мийге сицген зэхэр сениц /С. Мэжитов/.
БИЛИНБЕУ ф. Ашылмау, байкалмау, танылмау, анык
болмау, белгили болмау, сезилмеу. Ол жерде адамныц изи
хаслан билингендей емес /Т. Кайыпбергенов/. ...Оразгул
жецгейдиц кабагын шытцаны маган онша б и л и нб в й,д и (Ж.
Аймурзаев). Кеуил сандык ашылмас,а кызыл тил, Б илинбей-
д и халыкка адам данасы /А. ДабылЬв/.
БИЛИНИУ ф. Сезилиу, байкалыу, ашылыу, кериниу, таны-
лыу, анык болыу, белгили болыу. Кеп кешикпей келиншектиц
еки цабат екени б и л инд и /О. Айжанов/. Ту^рылык журтка
б ил ин и п. Халыктыц ауызына илинип, Елге суйкимли керинип,
Хэр сезди мактап жак болар /С. Мэжитов/. ф Билип калы^—
300 '
сезип цалыу, сезиу, кериу, керип цалыу, аныцлап цалыу, аныц*
лау. Усыныц менен не айтпакшы болып турганымды ертецги
купи б и лип ц а л а с ы з /Р. Тагор/. Билип алыу—байцау,
сезиу, таныу; кериу. Шопан барлыкду^алды б и лип а лады
да, байдан бурын орнына келип тура береди /КК- х. е./. Бшпш.
койыу—таныу, сезиу, байцау, аныцлап цойыу. Екеуимиздид
арамыздагы досльщты, кемпир-гаррыньщ б и ли п ц о й f ан ы
шеп болмас /0.~ Хожаниязов/. Билинер-билинбес—аныц . керш. -
беу, зорка билиниу, шала билиниу, ^ацыйцат билинбеу. Аз-
лап ескен сууык шамал тек тереклердиц босаскан усак шак--
ларын б и л ин е р-б и л ин б е с шайкап турса да, жерде х.е д
билинбейди /Э. Шамуратов/. Бетиниц сол тэрепинде б и л и-
н ер-б и л ин бе с тыртык бар /М. Абдреймов/.
БИЛИС билиу фейилиниц шериклик дэрежёси.
БИЛЙСИУ билиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БИЛИУ ф. 1. Тусиниу, таныу, сезиу, ацлау, байцау, укы-
ныу, хабардар болыу. Бир караганнан-ак бул адамныц жузил
китап окыгандай б и лип алдрм /Ж. Аймурзаев/. ^аяллар бил-
ди сол уакыт. Билд и тайга^ын бахыт, Бэледен болыуга са-,
кыт, Бир илэжын еткен екен /Бердак/. Дегенинди кабыл керип.,
Инандык пайданы о и л ип /С. Мэжитов/. ‘Д К.одынан келиу,
атцара алыу, ислей билиу, бежере билиу. Секретарь да бир-
Караганнан истиц кезин билет у f ы н адамды да таный ала--
тугын киси еди /©. Айжанов/. ...булардыц тийисинше коллана
би лиу де усыл, лвеберлик зэрур /Г. Есемуратов/. Комсомо г
шелкеминиц барлык тапсырмаларын усы бастан орынлай билиу
керек /Т. Кайыпбергенов/. 3. Буйырыу. басцарыу, буйрыц цылыу
Хэмир етиу. Мийнетти жастан суйе билиу керек /Т. Кайып-
бергенов/. оны тек ба,\алай билиу керек /Г. Есемуратов .
Жата алмайман, би лиц, бйрак Счзлер журген жерге барм.! i
(И.. Юсупов). Мен де турман „ойыц не?“ деп сирэ бир, Тешв
айтар суцгип маржан ала бил (И. Юсупов). фКэдирйн билиу—
эцмийетин билиу, эдиулеу, цурметлеу, сыйлау, сыйлай бз-
лиу. Сууга кеткенлердин ц э д и р и н б и ли п, Ата-анам ’да
бир шукым куу калмады (0теш). Тусине билиу—бабын табыу,
женин билиу, жагдайына тусиниу ©мирдц тусине би л-
ген, Адамга тазалык керек (X, Турымбетдв). Кызлардыц ба-
тыр екенин, Калмаклар Ьгусине би леди (Кырк кыз). Не пе-
лерин билмеу—албырап цалыу, албырацлау. ...албыраганымна i
не и с л е p-и мд и билмей отырман (К. Султанов). Бил л у
• керек—тусиниу керек, аныцлау керек, байцау керек, сезиу г:з-
рек. Бил ме к>, керек усы сезди, Окыу баска, ойын баск л,
Х^р кайсысыныц у акты бар, Дубелейден цуйын баска (С. Мо-
ментов). Жузип билмеу—сууда жузиуди билмеушилик. Бэлким,
ол растан w жузип билмеуинен сууга ыгып кеткен
шыгар (А. Бекимбетов), Есин билмэу—а) ой ериси рауажлан-
бау, ержетйпеу, толыспау, жас болыу. —Бэрин де сорас-
тырды, бирак ecu н б и лмеген жас баланьщ мийинде бэри
301
тура бере ме (А. Бекимбетов). б) ecu ауып цалыу, жыгылып
цалыу, жыгылыу, цулау, иийи айланыу, цэлсиреу, майыры-
лыу. Тула бойым туршигип, бирден есимди биллей ку-
лан калыппан (Жас лецинши г.). Не болганын билмеу—0зи«-03«
услап тура алмау, есин билмеу. Не бо л ганымдыби л-
ме й, езимди де дурыс бийлей алмай бацырып жиберип, ыраш-
ка карай тура каштым (А. Бекимбетов). Не дерни билмеу—
жууап цайтара алмау, сейлей алмау, ундемеу. ...Айымхан...
Дэулетке тиклене Караганда Дэулет не дерин би л ме й
калды (С. Хожаниязов). Не цыларын билмеу— ислейтугын
исин билмеу, ислемей цалыу, -албырау, ойланып цалыу. Есик-
тен киргенимде маган танлана карап еди, не цы ла р ы мд ы
б и лм е й .жузтлхм темен караттым (Ж. Аймурзаев). Сырын
билмеу—мэнисине тусинбеу, билмеу, жагдайын билмеу, ацла-
мау, Хазир ол жаца составтыц сырын б и л м е г е нл и к т е н
езин сыртка алып, сын кез бенен карайды да, тек отыра бере-
тугын болды (С. Хожаниязов). Кеш иерее билмеу—тусинбеу,
билмеу. Жэне оныц ^аялы тууралы жеткиликли хеш нэрсе
билмегенликтен тартына баслады (Т. Кайыпбергенов).
Кандай екенин —тусинбеу, сезбеу, аныцламау. Уйициз-
ге киргенше куйеуимниц ким екенин, тури-тусиниц цандай
екенин б и л ме д и м, кермедим (А. Бекимбетов).
БИЛКАС г$. билкастан.
БИЛКАСТАН р. 1. Цастан, жортага, цаеацана, билегере,
билетура. Буны Щыныбийке билцастан ислеп отыр (Ж.
Аймурзаев). Сиз усындай аукалцы билсециз де, билцастан
маган ашыу етгициз (Ж. Аймурзаев). 2. Арнап, нийетлеп.
... кептен келе алмай, тап бугин, билцастан келдим
(К- Айымбетов).
БИЛЛА ц. олла-билла.
БИЛМЕГЕНСИ^ р. Жорта, билегере, тусинбегенге, ацгар-
маганеа салыныу.
БИЛМЕКШИ ц. билиу.
БИЛМЕН ц. билмеу.
БИЛМЕС ц. билмеу.
БИЛМЕСЛИК Ц- билмеушилик
БИЛМЕСТЕН ф. Тусинбестен, абайламастан, ацрармас-
тан, сезбестен. Мэселениц не екенин билместен бирден
барып калды (Жас ленинши г.).,
БИЛЬЯРД ат. Терт муйешинде тесиги бар, бортлы стол,
домалац шарды агаш таяц пенен урып о&найтугын ойын.
... екинши жайдан бильярд тасларыныц шакылдаган дауысы
еситилип тур (С. Хожаниязов).
БИНА: бина болыу, бина етиу ф. 1. Имэрат салыу, жай са-
лыу, уй цурыу, там салыу, цурылыс цурыу. Коше ниц бир шети
де курылысшылар тарепинен жана бина 'болды (И.Кур-
банбаев).Ол булдалага биринши болып емирлик бина еткен
302
бригаданыц басщысы (А. Бекимбетов^). 2.Пайда, тийкар болыу, не*
газ болыу, жузеге келиу. Еренлердиц багында, Жаксыныц шара-
патынан, Вина болган шырагым (Мэспатша). Дунья бана
б о л f а нна н болганнан берги исти биледи (Ер Зийуар). Алтын
менен бана етти. Олгенлердиц атларын (Кырк кыз).
Б ИН АЯТ /£. бина.
БИНТ 1 ат. ^Караны, жараатланган жерди тацып байлау
ушын белгили бир елшем менен цыйылып исленген марлы,
сийле хрэм де жуца шуберек. Басындагы байлаулы б и н т т и
алып тасламакшы болды (А. Бекимбетов). ... мениц сумкамда
бинт, пахта, йод, бар, ... (Э. Шамуратов).
БИНТ II ат. Темир лерди бип-барине тутастырыу ушын басы
цалпацлы, уш бети бурандалы етип исленген мыйыц сыяклы
темир. Окыды, .илди зейини,. Ядланды хэр бир бинт, хэр бе-
лек, Трактор менен кеуилли, Кеткендей бирге доцгелеп (Б.
Кайыпназаров).
БИНТЛЕУ ф. ^Караны ямаса жараатланып цалган жерди
бинт пенен байлау, тацыу. Мениц жараатланган* жеримди
бинт леп, тас етип орапты /А. Бекимбетов/.
БИОГРАФ ат. Биреудиц емир баянын жазыушы. Мен
биограф пан деп жууап берди (Кыз. муг. ж;).
БИОГРАФИЯ ат. бмир баян. Оган биография жазып
келиуди тапсырды, ... /А. Бекимбетов/.
БИОЛОГ ат. Биология илининиц маманы. Биздё белгили
би ол о глардыц бири—ол (Сов. КК- г.).
БИОЛОГИЯ ат. Жанлы-жаныуарлар менен ееймликлер
дунъясыныц рауа?/сланыу' езгеше лик лерин изертлейтугын
илам. Б и о л о г и я л ы ц куралларга жэне затларга болган та-
лабын толык-канаатландырыу /О. Бердимуратов/.
БИОСТАНЦИЯ ат. Жанлы-жаиыуарлар менен есимликлер
дуньясын изертлейтугын биологияльщ станция. Х^зир б ио-
ст ан ци я салыу иси баслана баслады /Кыз. КК- г./.
БИОХИМИК ат. Биология илиминиц маманы. Дэслепкн
жыллары б и ох и маклер жок дерлик еди,... /Кыз. КК- г./.
БИОХИМИЯ ат. Тира организмдеги химиялыц процесс лер-
ди уйрениу бойынша илим,. Соцгы жыллары б и о хи м и я
тарауы да рауажланды /Сов. КК- г./.
БИРс. 1. Есаплыц сан, саны, есабы, жалгыз, тек гана.
Бир куни баспагымызды отлатып келеек, усы туттьщ тубинде
турган бир баланы кердик /О. Айжанов). Б up гарры айтс.1
эцгиме, Ол соз пайдалы кимге, Деп тынлап отырек кэмме, Hd-
сиятка койдым кулак /Бердак). 2. Бирим-бирим, дара-дара,
жалгыздан-жалгыз,жеке. Олар бирб'ирлеп классца кипе
баслады (Жеткиншек г.). фБир У^зыбзслзу—-цапталлапотыры\^
шыгана^лап жатыу. ...келгенлер бир oic а м б а с ц а таслап
сейлесе баслады /Сов. КК- г-/« БИР днзеден отырыу—бир дизеге
303
минип отырыу. ...^аялошактыцбасына бир диз е л е п отыр-
д ы /Т. Кайыпбергенов/. Бир туйир—a) цеш цандай, : дым да,
заслан. Оныц бизлерге >;еш кандай кесенти, б и р, ту йир
азары жок/А. Бекимбетов). б) цыйцым, кишкентай, дана, жан-
гыз, жалгыз. ...урыс уактыцда бир ту аир дэн тукымы да
кадирли болды /Жас Ленинши г/. Бир жутъш—азгантай, цурт-.
тай. Ол биржутым суута зар /К- Ирманов/. Бир нышан—
белги, нусца, цал.—Сауащ -куни ойнар басында калкан, Атадан
мен калган бир нышан /КК. х. к./. Бир ези, бир озим—
жалгыз езим, жэке ези, жалгыздан-жалгыз, бир гана, дара.
Кыздыц бир ези калыпты /КК- х. е./. Кезим жаслы мен ке-
термен шарам жок, Бирезимнен баска пуштыу-панам жок
/Эжинияз/. Бир ерим—цацдайда бир затты цер цыйлы етип
белек epiiy. Шашыцды бир ерим етип ер /К. Султанов/.
Бир пас—азгана, шамалы, азмаз. Бир песке шекем ойла-
нып отырды /К-Аралбаев/. Карыклар канып бир песте, То-
лады жэне шымпылдап /Б. Кайыпназаров/. Бир пул—цуры, бэсца,
ешейин, мези, пуш болыу. Биз дуньядан кешкен менен дунья-
га б up пул, Жерденизимиз ешкен. менен дуньяга бир.пул
/И. Юсупов/. Саллакыга басшы деп, Б и р пу л етти сэнинди
/Кырк цыз/. Бирсалым—а) бир саларлыц, киши тесекше. Сон-
нан кейин текиймет устине жайгак бир салим гилемше-
ниц устине барып малдасын курынды /К. Султанов/, б) азырац
нерселер, затлар. Озим елмей байдыц баласына кыз тууе, б up
с а л ы м дуз бермеймен /К. Султанов/. Бир сапар—бир рет,
бир мерте, бир гана. ...бизиц оны б и р с а п а р урганымыз
кезге Корине койыпты, .../К. Ирманов/. Мен де б и р сапар
оган тигиле карая едим /Ж. Сейитназаров/. Бир сауда—а) ма-
шацат, ^ерёкет. Сау болса агалар адамныц дени, Бир баска
бир сауда болды яранлар (Кунхожа). б) шешим, питим,
^ацыйцат. Сиз олай демен. бизики бир сауда /КК. х. е./.
Бир с^м—тэуирлеу,' жагдайлау, жацсылау, жацсырац^—Се-
ники бир сери-денди маган сезиниц арасында,-ал мен не деп
мактанаман? /О. Хожаниязов/. Бир сезли—уедесинде берк,.ныц,
цецерли, ежет. Палуан кыздыц бир сезли, езиниц айткан
сэзинен шыга алатугынын керип, оган ышкы артты /О. Айжа-
нов/. Бир сыр—цупыя, жасырын, цедийсе, жагдай. Кез алдьщ-
да турган яцлы, Саган бир сыр айтайын мен /Ж. Аймурзаев/.
Бир сургин—бир сауда, машацат, ^едийсе, жаман ^ерекет,
жаман жагдай, жаман ау^ал.. Астынан тускейлер душпанньщ
тахты, Бир баска б и п сургин болды яранлар /Кунхожа/. Бир
сыпыра—биргелки, бирдей, тецдей, бир тегис, бир цанща, айы-
р.ым, базыбиреу, гейпара__бир сыпыра кемшиликлер ядка
алынды /КК* КСМ. атл./. Бир табак—табацпголыз ат, ас, ауцат.
„Теркиниц б up т а б а ц ас тауып бере алмады /К. Султанов/.
Бир табан—цурттай жер, табандай жер. Па, ана бир ша-
бандоздыц бир табаннан кайтыуын кара /Н. Дэукараев/.
Бир тал—бир туйир, бир дана, цурттай, азгантай. ...б и р
304*
тал шашына алмайман,—деп губирленищ койды /С. Айний/.
Бир тамшы— цурттай, аз, кутэ аз, азгантай. Устинен бир
тамтыда жауын етпейди /©. Айжанов/. Бир татыу—дз~
мин кериу, ишиу. Кергизбеде ушыратып. Корген екен, Бир
т а т ы п /Т. Сейитжанов/. Бир тэреп—бир жацца, бир цач~
талга, бир белек, бир ж.гц.\Мжул мылгыкты бир тэр епке
зынгытгы, v ./С. Айний/. Бир тилек—эрман, нийет. Бизиц билек,
Беккем-бирлик,. Кос билек Бизиц тилек, Кызыл туулы/ Бир
ти лек /Ж. Аймурзаев/. Бир-тебе—а\ биЛик, дец, тебешик.
Анау керинген, бар тебеден еткеняен кейин бизиц ауыл
/Жас Ленинши г./, б) шоц, шоц-шоц, топар-топар, кеп. Сонная
соц бизлер бес-алты бала бир тебе болып ойынды басла-
дык /Э. Шамуратов/. в) бир нэрселерди белек-белек етип бе-?
лиу, децгене белистиргенде гешлерди тебелеу, бэлистириу....
олар да б и р тебе гощ алды /К- Айымбетов/. г) белек ту-
рарлыц, татырлцц, бир басца, зыят, артыц. ...бул- бала ^эм-
меге Караганда бир тебе болып Корине ди/КК- х- е-/- &)
тиришилик ететугын дэуар, дунья, емирлик ететугын уацыт.
Хэмме журип ететугын бир тебе, ©мир барда бахыт пенен
мортебе (Г. Жумамуратов). Бир турли болыу—а) бузылысыу,
минези езгериу; Усы кунлери сен б и р ту р ли болып бара-
«ырсан /Э. Шамуратов/. б! тура езгериу, хоисы болмау. Буны
керген Артыктыц тур-туси бир ту р л и б о л ып кетти. /Ж.
Аймурзаев/. Бир тулып—al торац салыу ушын териден ислен-
ген децгелек ыдыс. ...бир шанаш ун, бир ту л ып торак, бир-
еки карын кацсып кеткен май алып келип еди /К. Султанов/.
б) Ауыс. цеш ким менен сойлеспеу, белек журау, ез алдына
журку, бултыйып журиу, тобарсыу. ...оньщ эдети бир ту-
л ы п болады да журеди /К- Айымбетов/. Бир тийин—а) ацша,
гул, гумис ацша. Бир ти й и нс и з Сапардыц канжыгасына
бай лап жибергенимди умыгтыц ба катын! /К. Султанов/, б) Ауыс,
бацаландау, бир бацага турмау, цуры, босца. хШакцанлык исти
яттесе, Иси оныц бир т и й и н (Кырк кыз/. Бир тырнац—*Ауыс,
перзенти, бала, мал, дунья. Эулийе калмай тунеди. Бир т ы р -
н.а ц ц а зар балды (КК- х- е ). Бир уак, бир уакыт— белги-
vU3 бир уацыт, жасдай, ...айтсан кай уак бир уац, сеннен еш-
имди аламан (А. Бекимбетов/. Усыныс етти бир уацта^ Бир
кызга былай курдасы (Б. Кайыпназароз/. Бируртлаг^— а) Ауыс.
толпшрып ишкенде.й, аз, жуде аз, цурттай. Кемекбайдыц куу-
' гынына ушырап, бир кысым от та, бар уртлам суу да ишкен
жок (Ж. Аймурзаев/. б) Ауыс. нэрсе жоц, дым жоц, науасы да
жоц. ...жолаушыгаколайтыз бир уртлам су^ы жокшеллик, ...
(К-Досанов). БируУыс—бир цысым нэрсе. Жаббар кеседен. бир
у у ы.с кемир калар еди (Айбек/. Бир уйир— топар, дуркин. ...хо-
жайынныц бир уйир тауыклары топыракты тинтип атыр (С. Ай-
ний/. Бир шанаш—ун, тацан, гуриш, сек, тагы басца майда нзр-
селерди сал.ып^цойыу ушын жуца териден узынша етип ислеген’
ыдыс.... бир шанаш ун, бир тулып торак, бир-еки карын кан-
305
сып кеткен май алып келип еди (К. Султанов/ Бир шуцым—j^y/ж-
тай9аз, Сууfaкеткенлердинкэдирин билип, Ата-авамда бир шу-
К ы м куу калмады (©теш/ Бир ывдай—бир жен, бир шетирек,
бир тэреплеме, бир жац. ...бир ыц f айла у. жайылып, жур-
ген сыйырл^рга карады (Ж. Сейитназарэв/ Бир кыял—ой, пикир.
Кеулимнин канасын алып бир ц ы я л, Бар туда бойымды тутып
турыпты (А. Дабылов). Бир бу у ат-to/? цолтыц, бар дзете, бир
топ, бир бау. ...ол бир б у у ат кэр турли газета-журналларды
усынды (©. Хожанов/ Бир топар --кепшилик, топарласцан
адамлар. „.багдыц ортасында бир топар бала-шагалар жур
(Э. Шамуратов). Бир жерге туйи^—жуумацлау, шешимге келиу,
жуу мацца келиу, келисиу. Гэпти б й р жерге ту й и п
жыйнакты жауды /К Султанов/. Бир ^эдийсе—-уацыя, хэрекет
жардай, аух,ал.. Ол кейнине бурылып бир ^эдийсени
гурриц ете баслады /С^ Хожаниязов/. Бир мезгил—ярым кун,
кунниц ярымы. Бир мезгил ’ окысак, Бир мезгил кол-
хозымыздын атызында боламыз /Т. Кайыпбергенов/. Бир куш—
цудирет, цэрекет. Бир куш пайда болар менде/И. Юсупов/.
Бир керилиу—керилиу, созылыу. Кезлерин уукалап бир ке-
р и лд и /Т. Кайыпбергенов/. Бир айып ислеу—кемшилик ислеу,
билмеслик цылыу, айып цылыу, цэтелик. цылыу. Биэак б и р
айып и с л е й бастан еткерип алганын соц сезди /Т. Кайыг-
бергеяов/. Бир тууысцандай болыу—татыу турыу, мэмиле-
шиликте жасау. Ар-намыс бир ту у ы с к а. нд ай болы у,
Журегимиз сизлер ушын /Ж. Аймурзаев/, Бир хожалык— бел?
уй, бйр семья болып отырыу, тууысцандай болыу, жасау. Бир
хожалык агзасындай, Татыу шадлы жасар халкыц (И. Юсу-
пов). Темирхан ата кемпири менен екеуи бир хожалык т а
турады /Т. Кайыпбергенов/. Бир му^аббат орнау—жацоыкериу,
•суйиу, цэлеу. Миллионлардай менин де. Бир м у х* а б б а т
о р на f ан. Журегимниц тэринде /К. Султанов/. Бир мэ^эл -
хэзир, усы. уацыт. Бир м д xt- д л д е Артык ауыр гурсинди /Ж^
Аймурзаев/. Бир шолып ету—аралау. кезден еткериу.. Код-
вертти*колына алып сестин шыгармай бир шолып откег -
ней кейин кайтадан кэдимги кэлпице келди /Т. Кайыпбергенов/'.
5ир табактан ишиу—бирге ишиу, табацлас болцу. Екеуимиз
б и рт а б а к т а н и iu к е н сэц биримиздиц басымыз бир;..-
мизге тийе береди /К- Айымбетов/. Бир яърт--эрман, кайсы,
куйик, ууайым. Бул да маган бир д э р т болды /К. Айымбе-
тов/. Бир тамсаныу—гиайнау, жутыу,'жутыныу, ауызын кый-
мылдатыу. ...Атамурат бир т а м с а н ы п койды да сезин бас-
лап жиберди /Т. Кайыпбергенов/. Бир минут—жудэ аз уацыт,
мелшер, цурттай, мирттай, кишкентай. Кулласы бир ми-
нут уактын бос жибермейди (Q. Хожанов/ Бир н^сият—кецес,
угит, ацыл бериу.—Б up н э с и й я т ы м,—деди Темирхан ата
сезин жалгастыра келип fT. Кайыпбергенов/. Бир дуркин—
топ, топ-топ, кеп. КЭР бир ауылда бир дур к ин болып ескен
жигит кэм кызлар болды /К. Султанов/. Бир сумлык—>;эдийсе-
303
ныц, уацыяныц, бэлениц. Ол и ш я ней- оллаяып бир с у м лыц~
тыц болып жургенин жети жасар кыз сезетугын еди /Алпамыс/.
Бир ущпыс—пикир, ой етшши. Бнрак меняв бир у с ын ыс
бар/К. Султанов/. Бир у^Ы-*-бир жума, бар базар арасы, бар
жети кун. Бир ц э пт еге шекем Базарханныи аягы жазыл-
май журди /©. Хожанов/. Бир беткей—бир жацца, бир багыт-
ца,биртэрепке.—Жок, бундайемес,-деп есик жакта бир бет-
к е й отырган адырак кезли, жалпак бет, ак куба жигит жу-
уап берди /К. Султанов/. Хэулидеги сууларды бир б етк е й
ыгызды /С. Айний/. Бир-бир ушыу—цэдира етиу, кусеу, сары-
нь ty, жацсы кериу, ынтыгыу. Еситип камыстыц сууда калысын,
Кезлеринен бир-бир ушты сур ешек /К- Ирманов/. Бир-
биреу—бирин-бири, езли-ези, ез-ара, бар-бири. ...бир-биреуин
критика етсе, тартысады, .../©. Айжанов/. Б и р-б и р е у ушыра-
сып керисип турамыз /©. Хожаниязов/. Б и р-б и р е у д е н ал-
дым-бердимине де шерик /©. Хожаниязов /Бир белек—айырым,
басца, бешен. Астыма минген атым сур кара жал, Кекирекке
бир белек келди кыял /Эжинияз/. Бир-бирлеу—гезекпе-
гезек, изли-изинен. Молла касындагы тэсписин б и р-бирлеп
моншак еткерип ара-тура ауызын жыбырлатып кояды /9. Шаму-
ратов/. Бир басыу—а) малыуя сугыу. t Колымды -муздай сууга
бир б а с т ы м /КК- х. е./. б) атлау, журиу. Асыкканлыгы-
нан аягын аннан-саннан би р б ас ад ыл /Ж. Аймурзаев/. в/ Ауыс.
ислеу, жабылыу, умтылыу Бир басып отак отап, шыжла-
ган шанкай тусте тусликке шыкты /©. Хожаниязов/. Бир умит
—нийет, тилек, эрман. Ийтерер алга бир умит, Иркилер
емес хеш жерде /Б. Кайыпназаров/. Бир-базар—а) бир цал<<
куни, бир базар цуни, цэптениц жетинши куни. ...кеп кешик-
пей бир базар куни барып каларман (КК- КС VA. атл.).б/ Ауые
бир жерге адамлардыц кеп жыйналыуы, шауцымныц цызыуы
адамлардыц гауырлысы. Хэмме болып царыйдар, Кызды ул
кен бир базар /X. Алимжан/. Бир жола—жалгыз бир гана
бир мэрте, ©йткени тек бир жола гана оныц уйинде тусле
нипти, .../Т. Кайыпбергенов/. Эуезов тагы бир жола гаи:
фонарын жакты, .../Т. Кайыпбергенов/. Бир жыйынтыц—жыи
налган нэрселер, затлар, буйымлар. Бир ж ы й ынтыц т с
алып шыкты, .../Жас Ленинши г./. Бир тармац—белеги, тарауы.
тэрепи, белими. Бизиц елде мине бундай жумыслар. Кутэ жак-
сы ислердин б и р т а р ма г ы /А. Дабылов/. Бир булак—пеп
болыуы, таусылмауы. Журегиме сенлик ышкым нигэрым, Сар-
кылмас бир б у л а ц болып агады /Ш. Мэмбетмуратов/. Бир
заман—азгана уацыт, бир майдан, Кел суйгеним бир заман
шана айдап ойнайык /Ш. Мэмбетмуратов/. Бир жасап калыу—
хэзиллесиу, рэцэтлениу, цууаныу, шадланыу. —Хат, кептен
бери дэрексиз, журген ауылдыц бир жигитинен хат келип б и р
жасапцалдыц /О. Хожаниязов/. Бир шакырым—метр
аралыц, дауыслап бацырганда дауыс жетерликтей арйлыц.
307
up шацырымдай жургекнен кейин, ...бир гарры булар-
дын алдынан шыкты /Т. Кайыпбергенов/. Бир тартар—терт
муйешли,киш,кене шариш, бир тартар лыц, ...жууылып ори л ген
шаш бир тартар жипек орамалдан шыгып бэксеге тусип
Fyp /Ж. Аймурзаев/. Бир гуцк ^ту,—гудибузарланыу, гуцкил-
деу, кетерилиу. Б ар гуцк етип мойнын тауласа. хэттекк
казанды да сындырады /Г.Кайыпбергенов/. Бир нэрсе айтыу— сей-
леу, сейлениу, губирлениу. ...коллерде жацгыртып Эбдйкэркм бай
бир нэрселерди айтып баратыо /Мэспатша/. Бир се-
беп—жагдай, сылтау, бэне. Аймереке, ...бир с е бе п л е р ме-
тнен эдгимелесип отырып калды /Ж. Аймурзаев/ Бир йош—жи-
гер, щадлыц, цууаныли. Озинше бир йот пенен, Ойын бас-
лап тагы да /Ш. Мэмбегмуратов/. Бирнеяели болыу—а) о л оса-
"лы болыу, пайдага уисырху. жгцалыц баллу, дуньялы болыу,
Егерде бирнемели б о л а т у f ьгн* болсац, -алды ме-
нен кийим-кеншеклерин таяр-лау керек, балам, —де ди экем
бурынгйсынан эбйел ' жумсарып /О. Хожаниязов/. б) ба-
лалы, перзёнтли, болыу. Назлы кемпир де б и рнеме-
л и.б о л ы п т ы,— дести гаррылар /К. Султанов/ Бирнэрсе?—
а) бирнеме, бир зат, бир буйым. б) бир уацыя. бир цэдийсе;
Егер усыныц менен де б и р н эр с е болмаса, онда. тагы да б и р
н э р с е ойлап керермен /Э. Шамуратов/. Бирнэуия —цалай
да, деген менен, солай' болеанда да, эйтеуар, бир жагынан,
бир тэреплеме. Сонлыктан хан сорамынлагы елагца Ка-
раганда б и р н э у и я тэуирлеумиз /К. Султанов). Енди б и р н э-
уи я тэуир болар дел ойлайды /К. Айымбетов/. Бир нама—а)
саз, цосыц, ...уйди айналдыра тутылган кайыс кораяЫц ызылды?
сы узыннан узак кайгылы бир нам а н ы шертип тургандай
еди /9. Шамуратов/. б) Ауыс, Жыр пгабыу, жанжел шырарыу.
уаз табыу. ...карап отырмай, бир нама тауып, уйди бул-
диресец, ...жэнжел шыгардсац! /К- Айымбетов/. Бир сезнм—уа
кыя, цэпекет, гудйк^ Жагсыныу ма, тацлаяыу ма, эйтеуир жу-
рек толкыткан бир с е з и м бар /Ж. Санаров/. Бир эдмийетли —
йэтийжели^ цунлы, тэсирли, жацсы, кеуилли, орынлы. Маши-
на да киятырып ана турган кара баладан бир э х( м и й е т л и
хабар еситтим /А. Бекимбетов/. Бир кайсар — а) царыулы, райр-
атлы, айбатлы, цуждацлы. Эттен корсем, кетерер ем тэбеме.
Кеуили дарья сол бир ц а и с а р ананы /К Султанов/, б) ерин-
глек, ис цосжацпас, жумысты кеп ислеп, цайт болыу. Жу~
мысты кеп ислеп, бир цайсар болыпсан озин /К. Айымбе-
тов/. в) сектиц цэм басца, нэрселердйц желинбей, кеп туры-
уы, сацланыуы, кеп турып мацызыныц цашыуы. Алдымызга
бир ц а й с а р сокти акелип койды, .../К. Айымбетов/.
Б PIP АД АР ат. 1. Дос, жора, жолдас, цурбы-цурдас. Ойнап
ескен б up а д а р л ар бол аман, Алые жолга сапар шектим
мен бугин /И. Юсупов/. 2. Afu, ини. уке, тууысцан. ... оз б i>
р ад ар ы ц д ^урмеглеу уазыйпалы ис,... (С. Мажитов).
БИРАЗ р. Кеп, бир талай, бир цанша, эдеуир, бир неше.
Бул жаулардыц биразына тай келемен (Мэспатша). Сол
куни рлар кеште б и р а з сойлести /Т. Кайыпбергенов/. Излеп
бираз журтка хабарыцды салдым, Дерегицди таба алмай жа-
нымды алды'м /Моспатша/. О Бираздан кейин—кеп уацыттаи
соц» кэнуацытта кейин,бир тал&й уацыттан соц. Бир аз-
tan к е й и н ол баягы адетин баслады, .../К- Айымбетов7
Бираз уацыт—бир талай уацыт, кеп уацыт, кэн уацыт.,
Бираз уацыт кутипти, келетугын Дошшан жок /КК- х. е./,
Бираз-бираз хызметлер—кеп турли, ^эр цыйлы, жудэ кеп.
Окыуга кетпестен-бурын Мийироек бираз-бираз хызметлер? е.
—ислеген еди /К. Айымбетов/.-
БИРАЗЫ ат. Кепщилиги, айырымлары, базыбиреулери.
Кейнине ертип б и р а з ы н, Tai*a сойып суйретти /Кырк кыз/..
Буны еситкенлердиц би р азы инанды, б и р а з ы инанбйды /Ж.
Аймурзаев/.
БИРАК к. с. Сейтсе де, деген менен, солай болса да, лекин.'
Б и р а ц жута алмай эдеуир уакыт тамсанып отырды /Т. Кайып.
бергенов./, Б и р а ц елгимиз келмеди, Жауды жецгимиз келеди
/К. Султанов/. Б и р а ц т а кейин бул кэте пикирине кутэ екни
дим /К. Бекимбетов/.
БИРАКТА ц. бирак.
БИР АУЫЗ ат. 1. Бир сез, бир гэп, бир пикир, бир нэрсе,
Бир ауыз сездиц еки ауыз лийкини болады /Ж. Аймурзаев/....
ец болмаса бир ауыз сейлесейин /G. Хожаниязов/. ...неге
Бекниязов бул женинде бир а у ы з д а жазбаган /А. Бекимбе-
тов/. 2. Жайдыц, уйдиц, цораныц, ямаса басца нэрселердиц
киретусын, шыгатугын орны, бир жери. Хэмме белмелерге
б и р а у ы з ар калы кйресец /К- Айымбетов/.
БИР АУЫЗДАН р. 1. Кабыллау, мацуллау, цабыл етиу.
мацу л кериу. Буньщ сезин цэммеси бир а у ы з да н корни,
атка барган баланы езлерине косып алады /КК- х. е./.—Жок, жок.
айтканьща кайылмыз, не айтсац да турамыз,—дейди жигитлер
бир а у ы з д а н /КК- х. е./. 2. УКайдыц, уйдиц, цораныц.
ямаса бир нэрсениц киретуеын, шыгатугын жери, орны. ...
олаолыц хэммеси бир а у ы з д а н шыгып киятыр /КК. х. е/....
</ и р d у ы з д а н дйзилисип кире баслады /К- Айымбетов/.
БИР АУЫЗЛЫК Ц- бирауызлылыц.
БИР АУЫЗЛЫЛЫК ат. Келисимиьилик, мэмлешилик^ кели-
симпазлыц. Муцлы болган бенде кулмес, Бенденйц ^а/ын цур
бйлмес, Шыцы хурлик езй келмес. Бир а у ы з л ы л ы ц бйр-
лик дэркар (С. Мэжитов). •
БИР БАС ц. жалгыз.
БИР БЕТКЕЙ кел. Бир тэреплеме, бир жацца, бир тэреп-
ке. Кой-жанлыклар бир бетк.ей жайылып шыцты, ... (Ж.
Сейитназаров).
309<
БИРГЕ р. Бирликте, бирлесип, биргелесйпл Оныц бул мй-
нези ези менен б и рг г.тууып, бирге питкен (Т. Кайыпбергенов).
Сау болса акыр адамныц дени. Саубет курар бирге ескен
жайлауым (Кунхожа). Сакелымды кырау шалмас, Жаслар менен
б ирге журсем (И. Юсспов). ф Бирге барыу—жолдас болыу
бирге журиу. Соньщ ушын домком менен бизлер де бирге,
б а р а й ы ц (А. Бекимбетов). Бирге болыу— бир жерде болыу,
бир жерде отырыу, бир жерде жатыу. Олар тунге карай ерлй?
зайыптай бирге болып, туни менен ез-ара кеп гэплердй
сейлеседи (А. Бекимбетов). Бирге осиУ—бир ауылда жасау,
' турыу, отырыу, тиришилик етиу. Жети жастан бирге о си п,
Жолдас болган перилер (Кырк кыз). Бирге татысыу—жеу,
uuiuy, ауцатланыу.... сен де катарыцыздагылар менен бирге,
та ты с a f о и мынаны;... (К- Ирманов).
БИРГЕ ЛЕСИ У ф. Биригиу, ауыз бирлесиу, цосылысыу. Кер-
сетилген жумысты ^эммеси биргелесип питкерип таслайды
(Жеткиншек г,).
БИРГЕЛКИ ц. бирдей.
БИРГЕЛКИЛИК ц. бирдейлик.
Б ИР Г АЗ АН ат. зоол. Улкен цустыц тури. Келге б up f а-
занда келип. тусти (А. Бегимов).
БИРДЕЙ кел. 1. Тец, тецлес, уцсас. бара-бар. Мен де
отырман еки бирдей баламды жиберип (Т. Кайыпбергенов).
2. Тегйс, тецбе-тец, ортац, Устав ^эммегс бирдей
закон! (Т. Кайыпбергенов). Барине б и р д е й, кыз кайда, жа-
рым-жартыц катын ал (КК- х. н.).
БИРДЕЙИНЕ р. Мудамы, з$эмме уацыт,бэрцулла,удайы....
мен усы жолда бирдейине кой багып журемен (КК- X. Е.).
Ол б и р д е й и н е кой багады екен (КК- X. К-)-
БИРДЕЙЛИК ат. Биргелкилик, тецдейлик, уцсаслыц.
Шыгармада бирдейлик ушырасады,... (Г. Есемуратов).
БИР ДЕМ: бирдей жердей р. 1. Сарацтан, алцымнан, бир-
дем. Баспашылар бизлерди .6 и р д е м ж е р д е н тутты (Ж. Ай-
мурзаев). Кеули болмай бирдем жерден. Ат шапты майдан
ишйнде(Мэспатша). 2. Бир ауыздан цабыл алынран. Якшы менен
бирдем ж е р д е н сэубетлер жаксы (Эжинияз). Бирдем
жердён соцда егленбегил. Гамгун кеулимди аулагыл(КК-Х.К-)-
БИРДЕМЛИК ат. Бир кеуиллилик, кеуиллеслик. бир пи-
хирлилик* пикирле'слик. Сизлер бирдемликти умытпац-
лар.—дед и гарры кыз бенен жигитке (Жас Ленинши г.).
БИРДЕН р. Н,эпелимде. ацсызда, тосаттан, кутпегенжер-
дей, тез. Бирд эн кимдикин сузип кйриу керек (Т. Кайып-
бергенов). ф Бирден айтыу—сол уацтта, ^апзаматта^ тез-
ден жу$ап цайтарыу. Топа-торыстан бирден айтыу д а
кыйын екен (О. Хожанов).—Жок, дей бирден жууап айт-
ты,... (Ш. Артык). Бирден иркилиу—тоцтау. гидириу. Азан-
яан бери буркасынлаган кар бирден up к и лип калды (Т. Кай-
•зю
ыпбергенов). Калбай б up ден арки лип. бизлерге карады(Т. Ка-
йыпбергенов). Бирден тусиниу~-сЬр/шу, тез, жылдам. Жумагул
жас емес, буньщдай нэрсени басынан кеширген, б а р д е н т у -
с и н д и (0. Айжанов). Бирден сууытыу—тез, шаццан* сол уа-
цытта, сол заматта. Кун бирден с у у ы т т ы (Т. Кайып-
бергенов). Бирден туУл&у—жулл^ымыу, тартыныу. Кийик
бирден т у у л а д ы, Тула бойы жуулады (Т. Жумамуратов).
Бирден урыу—сабау, салып жибериу, силтеу. Шанышканда
шанышкыны бэрин бирден урыц .(К- Айымбетов). Бирдег
жаны шыгыу—а) цорцыу,. ^ургйи ушыу, шоршыу, силкиниу,
^аулыгыу. Бул жагдайды кер ген Артык ага бирден жаны
шыгып кетти (Т. Кайыпбергенов). б) бирден елип цалыу, 'жал
тапсырыу, жаны шыгыу. Ш ы ц т ы ж а н ла р ы бирден
Таяк жаман тыйген екен (Бердак). Блрден тацланыу—^айран
цалыу. Бирден та ц л а н ы п:—Сержан шырагымбысац!?—
де ди ол дауысы дирилдеп (Т. Кайыпбергенов). Бирден калгыу-
бирден уицысырау, мулгйу. Ол ^арыганлыктан ба бирден
ц а л f ы п кетти (К. Султанов). Бирден уркиу — секириу, шап
шыу, ^аулыгыу. ... гунан бирден у р к и п кетги (0. Хожа
пиязов). Бирден ояныу—шоршыу, шориьыныу. Верден о я-
нып, жас бала нэрсе, мени корер де, хаплыгып кетер (Т. Ка
йыпбергенов). Бирден сезиклениу—-гудиклениу^ цэуиплениу.
секириу. Анасыныц сезинен б и р д е н с е з и к л е н и п, нэрсе
караларын жыйнап орнынан турды (Т. Кайыпбергенов).. Бирден
жылау—демей жылау, бирден окириу, ексиу. Бул' гэптк
еситкен Сара би р д е н ж ы л а п жибереди,... (С. Айнийк Бир-
ден кийлигиу—ашыуланыу, тулланыу, куйиниу, кейиу. ...Те-
мирхан атага бирден к и и лик т и (Т. Кайыпбергенов)^ Бир-
ден-бир—нацма-нац, цацыйцат, дэл,-тап. езиндей. Ленин об-
разы,—халык шайырларыныц косыгын кууат берерлик бир-
д. е н~б и р образ (Н. Жапаков).
БИРДИ-ЯРЫМ ат. Айырым, базы бирсу._ жекке-жарым.
гейбирёу, жекке-сийрек, бирец-сарац, шамалы, азырац. барльг
жоцлы. анда-санда. Кунде сэске болды, балалардыц б и р д и-
яры мы „сэскелик жарманыц уакты болды таксыр“— деди (К.
Айымбетов). Сыртта б и р д и-я рым гауырлы ла еситилди (6Х
Хожаниязов).
БИРЕГЕЙ р. Сийрек, анда-санда. Олар бул кунлери б и р е-
гей керинетугын болды,... (Кыз. муг. ж).
БИР-ЕКИ с. Аз, шамалы, азын-аулац, азгантай. Мен оны
бир-еки мэртебе гана кердим,... (К. Айымбетов/. Бир-еки
кун дем алатугын кусаймыз (0. Хожаниязов). Шукир, бир-еки
жанлык бар,... (О. Хожаниязов). ... курган мойын дузагына
би р-е к и сапар бурылып та койды (К. Айымбетов).
БИРЕЦ: бирец-сарац кел. Сийрек^ анда-санда, селдир.
Бире ц-с а р ац жулдызлар жылтырап тур (0. Айжанов).
Аспанда бирс ц-с ар а ц жулдызлар жымьщласып керине бас-
311
лады (А, Бекимбетов). ... бир ец-с ар а цы н найзалап . есинен
тандырыпты,... (©. Хожаниязов).
БИРЕСЕ к. с. Гэ булайг гэ олай, я булай. я олай. Хеш
ким менен кейиспеди, урыспайды, ал сен болсац б и р е с е пы-
шак кайда, кырвы хайда, б и р е се кетпен кайда,.,. (Т. Кайып-
бергенов). Айна биресе Кызыл, б up е с е кек, биресе
сары болып, бйр сааттьщ езинде турли рецге денеди (КК. Х.Е ).
БИРЕУ I с. }Калгыз. дана, Егиз тууса ешкимйз, Б up е у и
болды сёники (Кырк кыз). Бирсу емес талайын, Мен жайына
келтирдим (Кырк кыз).-
БИРЕУ I ал. Ким екени белгисиз, жат, бетен,... булардыц
биреуи пазна бирсу и г унде, биреуи мала таппакшы
болыпты (К. Айымбетов). Бирсу лер артына жалт карасты,
биреулер уйлерине кирип кетти (©. Хожанйязов.). Катты сей-
леп биреуге. Наснятым, устем болма (Мэспатша).
БИР ЗАМАН р. Бир мэцэл. бир уацыт. Пионерлер мёктептен
шывып, копир устинде бйр заман иркилди (Жеткиншек г.)»
БИРИГИУ ф. Бирлесиу, биргелесиу. куш цосыу, жэмлэсиу.
Мийнет темасы героизм темасы менен органикалыц турде ' б и -
рикш и (Г. Есемуратов). Базар кунй екеу-ушеуи б и р и г и п9
атаудан келген балыкшыларды ацлыйды (Н. Дэукараев). Ха-
лыцлар б и р и г и п. манги, Ерип Ленинниц изине (X. Семитов/.
фБириккен сез—-грамм, еки цэм оннан да кеп сезлердиц би-
риги п, бир тусиникти билдиретугын сезлер. Муталлим б и-
р и к к в н сезлерге мысал жазып келиуди тапсырды,... (Жеткин-
шек г.).
БИРИГИУШИ ат. Уйымласыушы. цосылчушы. шелкем-
лэсйуши, бир мэмлеге келиу ши, цосылып биригиуши.
БИРИГИ^ШИЛИК ат. Шелкемлесиушилик, уйымласыу-
шйлыц, цосылыушылыц. бир мэмлеге келиушилик. Балыкшы-
лар арасында би р игиу ш и ли к пайда бола баслады (К-
Ирманов).
БИРИКПЕ ат. Бир неше заттыц. элементтиц цосындысы.
Бул хэр кыйлы затлардыц косындысынан пайда болван .ба-
р и к п е („Кыз. КК“ г.).
БИРИКПЕУ ф. Шелкемлеспе\\ уйымласпау, бирлеспеу,
биргелеспеу. жэмлеспеу; куш цоспау. Сонлыктан олардын куши
б и р и к п е й. тармакланып кетеди де, бириниц кейнинён бири
етиуине себепши болады (КК- X. Е.). ...ауызлары бирикпей
тарап кетип, кайтадан тагы да сезге кириседи (А. Бегимов),
БИРИКТИРИЛИУ биригиу фейилиниц езгелик дарежеси;
БИРИКТИРИУ ф. ШелкемлестириУ'Жэмлесгпириу. бирлес-
тириу. биргелестириу. мэмлеге келтириу. Ол екеуимиз акыл-
куш б и р и к ти ри п балаларга „басшы“ болдык (Ж. Аймур-
заев).... адам менен б и р и к ти р и п карау мине ади^ли jta-
зыйпа (Г. Есемуратов). Б ириктирип дараны, Колхоз еткеи
.312
I
а^ылын (Т/ (^Мт<Жу¥ов). фБас бириктириу — бис цосыу,
биргелесиу, цосылысыу. Кеплеп туркменлердиц батырлары бас
б и р и к т и р д и (К. Ирманов,). Ауыз бириктириу—мэмлелё-
сиу, баркелисимге келиу. Демниц арасындаа у ыз б и рак пг и-
рипсиу айтысатугын солар ма! (Т. Кайыпбергенов). Куш би-
риктириу—жэмлесиу, биригиу, куш цосыу, бирлесиу. Зулыпгы-
косып ушеуи, Куш б и р и к т и р и п тартады (А. Дабылов).
БИРИКТИРМЕУ ф. Шелкемлестирмеу. жэмлестирмеу.
бирлестирмеу, биргелестирмеу, мэмлеге келтирмеу, басып
цоспау. Идеялык мазмунды терен керкем анализ бенен б и
р и к т и р е а л м ад ы (Г. Есемуратов)*
БИРИМ-БИРИМ ц. айырым-айырым.
БИРИМЛЕНИУ биримлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БИРИМЛЕТИ^ биримлеу фейилиниц ерксиз дэрежеси..
БИРИМЛЕУ ф. рир-бирлеу, бирим-бирим, избе~из, дара. -
дара, айырым-айыым, жекке-жекке. Болган исти баянлан,
Калай биримлеп Молайтар (Кырк кыз). Гейде суйип Кла-
паны емизип, Табысларын айтып берер биримлеп (И
Юсупов). Ербай биримлеп санауга киристи (Т. Кайыпбер-
генов). 1 . .
БИРИНШИ с. I. Санлыцпгыц цатарлыц саны. ...барин-
ш и класстыц барлык китапларын, кэлем-кагазы ^эм сыя дэует
алып кайттым (А. Бекимбетов). Геннадий сентябрь айыныц ба-
сында биринши класска окыуга барды (А. Бекимбетов).
Олардыц бири урыстыц биринши кунлеринде-ак ка^армзн-
ларша каза тапты (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс. Ец.жацсы, ец
алдыцеы, ец мыцлы, алдыцеы катардаеы, алдаеы. Азат жаксы
окыйды, класс бойынша биринши бала (Жеткиншек г). Жаз-
ба поэзияньщ ец биринши баслаушысы XIX эсирде жасаган
шайыр Жийен Тагай улы болды (Н. Дэукараев). Усы колхоз
жаца поселкага шыццанда биринши болып жай салды (©.
Хожаниязоз). Неше азаматляр тебелес еткен, Нешшесиниц йен
таякка жеткен, Колда ец биринши жарагы кетпён, Бул жэн-
желге ^эмме ^айран болдылар (Бердак). ♦ Биринши май—
мийнеШкешлердиц халыц аралыц май демонстрациясы, май
байрамы. Халкымыз бирлескен биринши майда, Хыз
метте жаншилген барлык гедей де (С. Нурымбетов).
БИРИНШЙДЕН с. Санлъьцтыц топлау саны, ...б и р ин ma-
de н экемниц кеулин жыкпайды, екиншиден, бул шын мэнисинде
дурыс еди (G. Хожаниязов). Бул5 бириншиден, бет'-кол-
ларынызды, аякларыцызды таза тутьщ деди (КК- X. Е.).
БИРИН Ш ИЛИК ат. Биринши орында турыушылыц^ бирин-
ши орынды ийелеушилик, биринши цатарда болыушылыц,
алда болыушылыц. Кешегй бес кунликте сизлер менен
жарысыушы Марататындагы колхоз бир иншиликти ал-
ды (К. Султанов).
БИР КАНША р. Бир та лай, бир неше, бираз, коп. Бир
313
цаниса кунлерге шекем келмейтугын болып шыцты (К. Айым-
бетов). Сейтип бир ц а н ш а кун муз болып катран журек
кем-кемнен жибисип, бара-бара ерип кетти,... (0. Хожаниязов).
— Сен атланып жоллар астын бир ц аниса* Жэбир берме
назлы ярым сен онша (Мэспатша).
БИР КАТАР р. Тец/сес* сыбайлас* тегис* цэмме* жэми. „Бий-
адеплер неге окымайсызлар?"—деп шыбык пенен бир ц а та р
сыпыртып урып шыкты (К- Айымбетов). Бу лар бир ауылда бир
цатар ести /Ж. Аймурзаев). Торкини менен тамырды, Бир
цатар бэрин шакырды.(А. Дабылов).
БИР К9ДЕМ р. Бир адым* цэЗем. Жэмийла бир ц эд е м-
д е былай уйинен шыкпады (К. Султанов).
БИР КОС УУЫС кел. Кос ууыс пенен салынган я алынкан
заттыц мелисери, мугдары. Кэл баланын етегинебкр цос
у У ыс цууырмаш салды /КК. X. Е./. 2. Шамалы, азгантай*
азын-аулац. Ол б и р ц о с у у ы с ун экелди (0. Айжанов).
БИР КУЛАШ кел. Ескиден киятырган узынлыц елисеуи.
Бир ц у лаис бэзди де табыу цыйын еди (Кыз. КК- г.). •
БИР КУШАК кел. Колтыц толарлыц, цушац жетерерлик. *
Мыц кубылтып тынбай ойын сап, Кол етекте шабар тайыншак»
Мойны бир гез денгелек туяк, Жалы бир цушац (Т. Сейт-
жанов).
БИР КЫЙЛЫ кел. Уцсас* бир турли* бир ыцгай* бир тек-
лес. Ясли дегерегиндеги ойнап журген балалардыц ^эммеси
бир цы и лы екен (Жеткиншек г.).
БИР КЫЙЛЫЛЫК ест. Уцсаслыц* бир турлилик, бир ыц-
гайлыц. Буныц мазмунында бир цыйлылыц ашыктан-ашыц
сезиледи (Г. Есемуратов),
БИР КЫРЫН р. Бир жацлы, бир тэреп* бир цапшал. Кыз
бир ц ы р ы н отырган кэддинде: шукир,—деп мунайым жууап
кайтарды (К. Сул ганов). Кегерген кекгиц жузинен. Ецкейип
томен бир цырын (Б. Кайыпназароз). .
БИР КЫРЫКЛАУ кел. Кыйсайыццырау* бир цапталлау* бир
жацлылау* бир тэреплеу. ...б up ц ыр ы нла п, яумыты мурт,
капасакал жалпац бетли бий кек чайды кейип пенен кайтарып
отыр (К. Султанов).
БИР КЫСЫМ кел. Шамалы* азын-аулац. Баланын етегине
бир ц ыс ы м гана топыракты салып изине кайтарды (КК- Х.Е.).
БИР КЫЯ р. Узац, бир цаптал, бир исет. Быйыл пахтаны
да б и р ц ы я египти (Кыз. КК- г-)-
БИРЛЕНИУ бирле^ фейилиниц езгелик дэрежеси.
БИРЛЕСИУ ф. Биригиу* уйымласыу* цосылыу* цосылысыу, .
иргелесиу* мэмлесиу* ауыз бириктириУ. Гил жарлылар тил
бириктирип, бирлесиуге жакынласты (К- Ирманов). Бун-
нан кейин балалары атасыныц акылын алып, б и р л е с и п жу-
мыс ислепти (КК. X. Е.). Тац агканша баслады той, Каяллар
бирлескен екен (Бердак).
314
БИРЛЕСКЕНЛИК ат. УКзмлескенлик. шелкемлескенлик,
уйымласканлыц. Тап усы уакытца бир леек енлик пайда
берди (Кыз. муг. ж.).
, БИРЛЕСПЕ ц. бирйкпе. 1 1
^БИРЛЕСТИРИЛИУ бирлесиу фейилиниц ерксиз дарежеси.
? БИРЛЕСТИРИУ бирлесиу фейилиниц шериклик дарежеси.
БИРЛЁТИУ би^леу фейилиниц езгелик дарежеси.
БИРЛЕУ ф. Сийреклетиу. ушлеу, сийреклеп жулыу. ...мек-
теп оцыушылары да. пахтаны бирлеуге жардемлесип атыр
(Сов. КК. г.). Б ир лед и.ц. ушледиц пахтацды жастан, Жацсы
тарбиялап есирднц бастан (С. Нурымбетов).
БИРЛИ-ЖАРЫМ /$. бирди-ярым
БИР ЛИК ат. 1.Ауыз биршилик, бириккенлик, улыумалык,
аукамласлыц, биригиушилик. „Бахытлы44 колхозыныц жигит-
лериниц бирлиги цашыпты (Ж. Аймурзаев). Оныц б и р ли -
г и ескен сайын билими де еседи (С. Хожаниязов). Шыны цур
лик ези келмес, Бир ауызлык бир лик даркар' (С. Мажитов),
2. Ацшаныц цанша екенин керсететусын санлар. Баланыц
кысымындагы ацша еки жигирмй беслик, еки онлык цэм терт
б и р лик екен (А. Бекимбетов).
БИРЛИКЛИ кел. Ауыз биршиликли, келисимли. Бауырман
халык, бир лик ли ел, Деди заман бол абадан (Ж. Аймур-
заев). Бирликли, кудиретли елимниц ойы,Салем сизге к>
дирданыц улыцнан (Э. Шамуратов).
БИРЛИКЛИЛИК ат. Бирликли болыушылык. бир ауызлы-
лык, келисимшилик, бас косыушылыц. бириккенлик. Сейтип,
ш „Жана жарЕан“ныц кысцы казыуы да ауыз би р л и к л и л и к
пенен етти (Т. Кайыпбергенов).
БИРЛИКСИЗЛИК ат. Келиспеушилик, мауасасызлыц, бул-
гиншилиК' келисе алмаушылыц. Олар би рликсизлик
натийжесинде булгиншилнкке ушырады,... (Кыз. муг. ж.).
БИРЛИКТЕ р. 1. Бирге. биргеликте. бирлесип. цосылысып.
Барлыгын да балалар менен бирликте оцыц (А. Бекимбе-
тов). ^атте бизлер ауылдан келген хатларды бирликте окый-
тугын едик (Г. Камалова). 2. Бас цоспа, жэмлеспе. цосылыспа.
...— Мен цазир „Дом Советке44 бараман, бугин кеште калалыц
Партия Комитета менен Аткарыу Комитетиниц бир ликтеги
бюро цам президиумы болады екен (А. Бекимбетов). Каракалпак
адебияты ^эм искусствосыныц /Гашкентте (1957) езбек адебйяты
цам искусствосы менен бирликте Москвада (1959) еткери-
летугын болды,!.. (Г. Есемуратов).
БИРЛИ-ЯРЫМ ц. бирди-ярьш.
БИР МАЙДАН р. Азсана, шамалы, цурттай, бираз. ...то-
биятта бир майданда ала куйын кун жауып, бир м а й-
данда дым кермегендей ашык-жарык болады,,... (О. Хожа-
ниязов). Ишкерилеп нан же, бир майдан отыр деп кемпир
315
жас патшйга мирэт етеди (КК- X. Е.). Фатима бир майдан
жёр шуклап отырады (0. Хожаниязлв).
БИР МЭРТЕБЕ р. Биринши рет, биринши сапар, дэслепки'
сапар. Кэне, жэне бир м э р т е б е шын ацыльщыз бенен ой-
ланып керин, сейтип расыцызды айтыц?! (А. Бекимбетов). Кеши-
рек езициз жэне бир м э р т е б е ецбеклейсиз, бола ма? (А.
Бекимбетов).
БИРМЕ-БИР р. Жекпе-жек, дара-дара, избе-из, гезекпе-
гезек. Себеби, болган уацыяны бирм е-б up еситип, кезден
еткерип атыр,:.. (Б. Бекниязова).... колхоз жасларын кези менен
бирм е-б up кезден еткерди,...(А.Бекимбетов).
БИР НЕШЕ ал. Бир топар.бир сыпыра, бир ,канша, бир та-
лай, белгисизлик. Менин бул уйдетурганыма бир неше айлар
болды(К- Айымбетов). Бир неше жылёа-етпестей,.Отыз еки
жасы бар (Мэспатша). Бир неше айлар жеткенде, Журын-
дайын тазыцыз, Тагы бир исти етеди (Кырк кыз).
БИРОТАЛА р. Тутас, тегис, толыгы менен, ^эммесин,
путкиллей, тутасы менен. Бай енди койын ‘дауласып, казы
алдына барып, шопан жигигтен биротала кутылады
(КК- X. Е.). Енди б up о т а ла сол атауда жалгыз жасайын
деп барып сени ушыраттым (КК- X. Е.). Я елтирип, я елип, Я
алдырап, я алып, Б.и р о та ла тынайын (Бердак).
БИРвЦКЕИ кел. Биргелки, бир ыцсай, бир тегис. Енди
бетен сез койылсын, Маллар бир ецкей жыйылсын,' Ертерек
согым сойылсын (С. Мэжитов).
БИР ПАРА кел. Айырым, гейбир, базыбир, бир катар, бир-
сыпыра. Бир пара адамлардыц дос болмагы да, жок жерден
жыр тауып жанжеллесиуи де ап-ансат (К. Айымбетов). Узак
жаса,—деди бир пара киси, билмейди оны ма ямаса туси
(С. Нурымбетов) . ,
БИР ТАЛАЙ р. Бир неше, кеплеген, бир цанша, бир цатар .
биргелки. Тынышбаев кара басы турады, жасы да б и р та -
ла й f а барып калган (К- Айымбетов). Отырыс бирталай
уакытка созылды (Н. Дэукараев). втирикши саяклар, Бир
та ла й гана бар еди (Кырк кыз).
, БИРТЕ-БИРТЕ р. Ацырынлап, аз-азлап, бириншиден, эсте-
эсте. Енди б и р т е-б up те жумыска кириссек калай болады
(Ж. Аймурзаев). ‘Жазда агашлар сылдыр кагып, Б и р те-
бирте жамылды кек (И. Юсупов).
БИРЯН ат. Муц, цайгы, цапалык, цапашылыц, ууайымшы-
лыц. Баллар менен окып куран. Биле алмасам багр!ым б и р ян
(Бердак), Таныс кеши Кундиз кезим гирияны, Кеулимдедур елим-
баурым б и р я н ы (Эжинияз).
БИСМИЛЛА ат. дин. /. }(эр кандай жумысларды басла^да,
тамак ишиудиц алдында мусылман дининдегилердиц „кудай-
дыц, алланыц аты менен" деген мэниде айтылатугын сез,
баслаймыз деген мэнини билдиреди. Жигирма бир табак жаса-
316
ды, Б и с ми л л а а^тып асады (Бердак). „Б и с м и л л а" деп
сез эуелин баслаган, Китап ашып жалган корра таслаган (С. Ну-
рымбетов). 2. „Бисмилла ирахма ниррахим" туринде, цуранныц
сууресиниц жэне дин китапларынан, динлик мэниде (стильде)
жазылран хатлардыц хэм тары басца, басрьц бастары сез ца*
тарында цолланылады. СоннаП сон екинши жигит колын уза-
тып „мэ",—дегенекен,К^не, „бисмилла ирахм а нирр а-
х и л^/'—деп еки колын узатып, туура умтылыпты гой (К. Сул-
танов). *
' БИСЬЯР р. Тайын, таяр, саз, питти. Экёц кэлесе де нени,
Байда б и с ъ я р бори кызым (Бердак).
БЛАНК ат. Айырым белеклёрине таяр текстлер басил-
ран, цалран белеги толтырыура ылайыцланран бир бет цараз.
Басбухгалтер келди де б л а н к т и толтыра баслады (К. Айым-
бетов).
БЛОК I ат. техн. Ауыр жукти, а$ыр нэрсени кетериу
ущын цолланылатурын эсбап. Заводка экелинг.ен жуклерди
б л о к пенен гана тусириц,—деди директор (Кыз. КК. г.).
БЛОК II ат. Биригип хэрекет цылыу ушын мэмлекетлер-
диц, сиясий партиялардыц %эм уйымлардыц, шеЛкемлердиц
арасында дузилген келисим. Бул еки мэмлекет арасында блок
пайда болды,... (Кыз. муг. ж.). '
БЛОКАДА ат. \.Кд,мау, цоршау, камал, Олусы кунненбас-
лап блокада да калды, ...(Кыз. КК- г-)- 2. Ауыс. Бир мямле-
кетти экономика цэм сиясий жагынан албыратыу мацсетин-
де исленген цысым, цужим>, хэрекет. У сын нан баслап оларга
б л о к а д а шелкемлестирилди (Кыз. КК- г.).
БЛОКНОТ ат. Керекли нэрселерди жазыуса цолайласты
рылып исленген, цойын цалтаса салып журетурын дэптершё
Айырымларын б л о к н о т ы н а жазып койды (0. Айжанов)
Хэр бир мугаллимнин б л о к н о т'ы н а н „Пахта сводкасы"
табылар мудам (И. Юсупов).
БОБАУЫЗ. ат. Сегис, кейис, уят сез. Ендигидец былай бун-
дай б о р а у ы з болма.—деди мугаллим (Жеткиншек г.).
БОЕ Ж АМА ат. Алашадан терт муйешли етип исленген,
терт муйешине бау ’тарып, ишине кийим-кеншек салып бай-
лап цойылатурын зат. Онын капталында б о р ж а м а менен
керги тур (К. Султанов). Аршаныц устине б о г ж а’м а, каршын,
каршыннын устине турли корпе-тесек,.., макпал дастыклар менен
толган (С. Хожаниязов). Апам аршаныц устиндеги каршын,
боржамаларды жылдам-жылдам алып жерге койып атыр
(Т. Кайыпбергенов).
БОЗ 1 ат. Шацгытып жатырсан топырацлы жер. ...геу-
дем куурап бозда жатырган мусэпир гарры едим, ...(„Мэспат-
ша"). Булардан да етип бир даланлыктагы б оз бенен кетип ба-
ратырса жолдын шетинде кумырыскалардыц ез инине кире ал-
май турганын керипти (КК- х. е.). Бул ислерди етип кумар,
Б о з л а^ д ан аударып томар (Омар), ф Боз бузаулау—боз
317
жерге егилген егинниц кеп еним бериу и. „Боз буза ула у*
де1?ендей, ©ним берер жер екен (Б, Кайыпназаров). Бозларыц
б у за у лап. Ортац толысып, Исиц рауаж алып барар, Конырат
(И. Юсупов).
БОЗ II кел. Буурыл, ацшы'л тартцан тус. тур. Эжинияз-
дьщ ажары б о з ац тартып, Калменниц уйине келип аттан тус-
ти (К. Султанов).
БОЗ III боз торгай ат. Хайуанаттыц. жанлы-жаныуар-
лардыц тур-тусин билдириуи. буурыл тартцан'тус. Ат ыз да-
ты б о з т.о р г ай пыр-пыр етип, ушып-конып, шырылдап.
сайрап, уядагы жез канат, жаспалапанына курт-кумырска там^К
излеп жур(Кыз. муг.ж.). фБоз тарлан, боз торрай—Ауыс. цус
Хэм хайуанат хэм жанлы-жаныуарлар аркалы буурыл
турди. ац тусли мэнисин билдиреди Ушып кеткен без тар-
л а н ы м келипти, Сизге^, бизге бугпн елсек эрман жок (Алпа-
мыс). Омет минген боз тарланды ойнатып, /Минип сулыу
полат суулык шайнатып (И. Юсупов). Бизлер бир ме^мин
боз торга й. Не кыларман жау торгайды (Кунхожа).
ХБОЗА ат. Биидай. тары, жууери. гуришлерди \эм 'тагы
$£ы сыяцлыларды жарып, майдалап цайнатылып. .ашытылып
исленген ауцат, итимлик. Боза ишкен мэслер болган жан
балам, Жигербентим кайсы едден келе'рсец (Коблан).
БОЗ АН: бозан тарты jr ф. Ку у ар ну, бозарыу, ecu мликлердиц
цууарыуы. бозарып цалган жер. Бийдайдын алды кызарды,
кейни б о зац та р т ты (Алпамыс). Салкын самал, жапырак
саргайган, жердиц туси б о з ац тартып топырак езгерген
(Г. Есемуратов).
БОЗАр ТЫУ к. бозарыу.
БОЗАРЫНКЫ кел.Кууарыццы, цызгыиь тусли. Сэлийманыц
тури б о зарыцц ы тартып келди, ...(К. Султанов).
БОЗАРЫНКЬ1ЛАУ кел. Кууарып цалыу. цызгыш туске ениу,
бозац тартыу. Алмадай дёнип туратугын жузи б о зар ы ццы-
раган (Ж. Аймурзаев). /
БОЗАРЫСЫУ бозарыу фейилинин шериклик дарежеси. .
БОЗАРЫТЫУ бозарыу фейилиниц езгелик дарежеси.
БОЗАРЫУ ф. I. Тури езгериу. пецки цашыу. еци езгериу. ту
нериу, кууарыу. Кызлардыц тури б о з а р ып бетинен каны ка-
шып кетти (К. Аралбаев). Жамийла туси бозарып, еки ке-
зи тениздей тунерди (К.-Султанов). ...ол -биресе кызарды, бире-
се б о зар ды (М. Эбдреймов). 2. Тацныц агарып атыуы, cap
гылт тартыуы. Тац бозарып саз берди (С. Хожаниязов).
МЗДалинде бозарып тан атады (Э. Шамуратов). „Тан нурыи
колхозы -ашылган акшам, Ойын : дауам етти б о за р г а н ш а
гац (И. Юсупов).
БОЗ БАЛА ат. Бойдац, уйленбеген, жасы жеткен, ержет-
кен бала, жас жигит. Боз балалыцтан омирицниц етке-'
нин еле билмейсец-ау (©. Айжанов). Шал да болса ол Бегиш
318
езиме жас, Мен оны боз б а л ад а н кем кермеймен (Эжи-
нияз).
БОЗ Бойдацлыц,жигитиьилик. Бул б о з ба-
л а л ыц т а н саган хеш пайда жок, ...(Кыз. муг. ж.).
БОЗ БАЛАШЫЛЫК боз балалыц:
БОЗ-БОЙРАН ц. боз-боран.
БОЗ-БОРАН: боз-боран болыу ф. }Кылау, екириу, егил-
тегил болыу, жалбарыныу. Уай-журтым w халайык!—-деп экем
б о з-б оран болып бозлап жылап коя берди (С. Хожаниязов).
Анау кундегидей туни менен тагы да б о з-б оран болып
жылап шыкса керек (К. Смамутов). Уш-терт баспашы б о з
боран болып ециреген баланы ауылдьщ ортасы менен суй-
реп киятыр (К. Султанов)’
БОЗРЫЛТ кел. Ацшыл, сургылт. Бозгнлт кекте ай сэулеси
акылын, Жактыртады жолдыц карлы такырын /И. Юсупов/. Дей-
ди Таня эйнегинен, Б о з f ы л т тацга куле карап (И. Юсупов).
БОЗБЫЛТЛАНЫУ ф. Ацшылланыу, суррылтланыу. Ай да
б о з f ы л пг л а н ы п ез уясына карай жылжыйды, ... (Сов.
КК-г.). i
БОЗ ИНГЕН ауг. Оркеши айры ацшыл ана туйе. Кой кылып
Кумырыскамды козы бактым, Козьщды боз имен кылып мен
бозлвттым (К К- х- К.). фБоз ингендей бозлау—ециреп жылау,
боз болып жылау, цыйналып жылау. Сууык хабарды еситип,
Боз ингендей б о з л а д ы м /Мэспатша/. Бир куйГи журт
„елди" десип Ленинди, Ботасы елген боз ингендей б о з-
лады (И. Юсупов).
БОЗЛАК Ооз 1.
БОЗЛАНЫУ бозлаУ фейилиниц езлик дэрежеси.
БОЗЛАСЫУ бозлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БОЗЛАТЫУ бозлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БОЗЛАУ ф. 1. УКылау, екириу, ециреу, ецкилдеу. Кыздыц
сыцсып бозлап жылаган ашшы дауысы шыкты (К. Султанов).
—Ата, хой ата! кыз усыны айтып буулыгып, бозлап, ециреп
жиберди (К. Султанов). 2. Ботасы елген туйениц цайрыланы-
уы, цыйналыуы, бозлауы. Боз л ар а н нар дан айырып, Ботаны
кылды бир басца (Бердак). Ботасы елген туйедей, Куу далада
б о з л а д ы (Кырк кыз). Боталагын жогалткан нардай б о зла-
ра н дауысьщ журегимди жарды гой,—деди Кэдирбай ишке
кирип босагада турып, ...(А. Бекимбетов).
БОЗ ОРДА ц. ац. орда.
БОЗ ОТАУ ц. ац отау.
БОЗ ТОПЫРАК К. боз 1.
БОЗ УЙ 5. ак уй.
БОЗЫБЫУ ф. Жердиц бозра айналыуы, боз бола баслауы,
шацрытып агарып жатыуы. Келди, керди жазык жер, Жатыр
екен 6jj зы f ы п (Б. Кайыпназаров).
БОЙ ат. 1. Бир нэрсениц, заттыц бийиклиги, тиги, тик
319
бойы, узынлыгы, бийиклиги^ ©рбиген есимликтин. Келенке
тортты бойын /Г. Есемуратов/. 2. Адамныц, ^айуанаттыц,
жанлы-жаныуарлардыц денеси, турцы, келбети. Тал шьгбык-
тай тауланган, Керип кыздын б о й ы н ы, Ашык болды кан жу-
т.ып, Жиберип максет ойыны ,(Мэспатша). 3. УКаптыц, канал-
дыц, дэрьяныц, тециздиц, келдиц, езектиц, суудыц, жолдыц,
такы басца да нэрселердиц бойы, жагасы, цыры, ернеги.
Сайран етип журер едим б о й ы ц д а, Калак ойнап сунгигеним
ойымда (К. Султанов).Бир уаклары Хийуа хан, Таллык деген дэрья-
ныц, Бойына жетип барады (Бердак). 4. Кийимниц алдыцгы
еки ецири, артцы бойы* узыны. Узликсиз тонлар пишИлсе. Б о й
болар да сын болмас (КК>Х« к.). 5. Бойынша, белгили бируа-
цыт ишинде, мезгил ишинде. Эмудэрья,—ёз сууларыи агызып
келип атырган ылайдын майда белшеклерин мыц жыллар б о *
йына мукыят жыйнастырып саклады (Сов. КК*г.). 6. Адам дене-
синдеги болатугын хэр цыйлы ^эдийселер, жагдайлар, мине::-
лер, езгерислер. Му^аббат жалынын б о й д а лаулаткан, Улгили
исин бе, яки сезин бе? (Х.Сейитов). Мениц ез бойыма питкен
бир минез бар (Ж. Сейитназаров). фБэйы лон болыу—донеси
ислемей цалыу, жансыз цалыу, майып болыу. Эреби ат кар! с
жалы болмаса, Аркасы жауырдан бойы лэ ц б о л а р (Эжи-
нияз). Бойына х^мге питиу—цурсац котериу. Кешикпей-ак
Карашаштын бойына^эмле питти (Моспатша). Ебк-
рейген бой—келисиксиз дене. Хеш кимге де керсетпе, Е б и-
р е йг е н б о ы цд ы (Кырк кыз). Бойынан курты у—ойынак,
денесинен шыгарыу, жоц етиу, цол узиу. Сенин максетмц
езиушилерди ез бойыцнанцуртыу еди, ... /К. Ирманов .
Собырайган сопац бой—жицишке узын дене, геуде. С о б ы-
p-а й fа н сопац бойы бар, Ойлаган бузык ойы б;.р
(©теш). Бой оздырыу—жарысыу, узын болыуга лэрекет цы-
лыу, умтылыу. Бой о зд ы р ы п жас теректен, эксковатор
;<ранлары (И. Юсупов). Бойга тартыу—есиу, узайыу. Айнана-
йь(н жас бебегим, ©с тезирек бойга тартып (И. Юсупов L
Бой Fa тарамау—сицбеу, жайласпау. Т а р а м а й д ы бойы к а
Пал косса да ишкен ас /Кырк кыз/. Бой тасала^—жасырыу, кер-
сетпеу. Б о й ы н т ас а л.а п жатты (Алпамыс). Бойга шаг-»
ныу—умтылыу, секириу, ермелеу. Бойга ш а и ш ыд'ы ц
рой сен келе-келе, Токта, асыкпа, мэкка0 сулыуым- /И. Юсупов).
Бой кернер — кецейиу, есириу, рауажланыу. Ой артынан ой
тууып, Бой к е р н е д и кууаныш /Г. Есемуратов// Бой цалты-
дирилдеу, титирениу. Л а л т ы р а с ы п
б о й л а р ы, Туурылап тонга баратыр /Т. Эбдираман/. Бой жа-
4 зы$г—еркин журиу, керилиу, со'зылыу. Кыскарып жол бет/пп
ойын, Сыртка шыгып, ж а з ып; б о й ын (Ш; Артык). Бой еснн
риу—узайыу, созылыу, бийиклеу, котерилиу, рауажланыу.
Он бесимде талдай бой ымесед и, Мэртим келмей кекейим-
ди кеседи /Алпамыс/. Бойы кызыу — ысыу, жылыу. КунАизине
кун нурынан бойы ц ы зы п бауыры жибискен жер,...кыр эти-
3x0
рапка эжайып тынышльщ шэккен /А. Бекимбетов/. Планета бой*
лау —котерилиу» жоцаоылау, .цауаланыу, ушыу. Планета
б'ойлап шамал еседи,. Жулдызларга, алга жетик деседи (X.
Сейитов). Бой бермеу—терец, исуцгил, тупсиз. Курбанда бэр
^эзир кушли еки ой: Биреуи шын, бири тупсиз, бер м ей бон
(И. Юсупов). Бой таслау—цулау. жыгылыу. Иирнмге т ас л а*
дым ж а р д а н б о й ы м д] ы, Эй жаслык-ай! ойлап па екен ко*
уипти /К. Султанов/. Бойын тиклеу—тургелиу, тик турыу.
тэ$ир болыу, жаксы болыу» етине цан жууырыу, тур мысы
тэуир болыу. Перзентлердиц tn и к л е д и б г? й ы н. Пал сууын-
нан нэр тарткан сэ^р /Г, Есемуратов/. Бойды балкытыу— ери-
тиу, жумсартыу, мажырасын шыгарыу. ...Зийнептиц жууабьк
Элибектин суйегин кыздырып, б о й к н б алц ы т ы п-а л;
жиберди /Кыз. mvf. ж.). Бойра кур хосыу—царыуландырыуу
жйгерлтдириу, гайратландырыу. 'Шадлы косык шарлар алга,
Куш к о с а д ы б о й ы ц а, (рр Юсупов). Бой-бойына жара-
сыу—сэйкес келиу, жарасыу. Жегкен болсан ойына, Ж а р а с-
сын бой ы-б о й ыц a rd.' Шамуратов/. Бой-бой болыу—ерим*
ерам болыу, дал-дал болыу, пыррым-пыррым болыу, жыртык^
болыу. Устибасымб о лип б о й-б ой, Тамац ушын бакканым кой'
(Бердак). Бой-бойы менен—катары менен, узынына. ...кеше-
лерди б о й-б о й ы м е н е н байларга саты/i, акша алып койды
(К. Ирманов). Бойда-жигер—йош, хуждан. Зор планлар. дуздиц
жана емирге, Тастырып халкымныц бойда ж и г е р и н /Ту
Сейигжанов/. Бойы женил—цуунац, шакцац. Денеси куунаК/
бойы ж е ц и л журегин баскан зардели пердени сэ^эр сама*
лы желпип /лрандай юлыусый ма, шэукилдей ме. балкый ма,
кулласц, бирлэззеттен нэр алып тур (К. Султанов). Бой жы-
лыу—ысыу, цызыу. Уйкы .деген жауымыз емес пе, бойым
ж ылып калды да, буйыгып кеттим /О. Айжанов/. Аркан бой-
лы—кок жийектен арцанныц узынлыгындай кетери-
лиуи, кунниц ез уясынан азкана жоцары кетерилиуи. Кун а р-
ц а н бойлы кетерилип киятырган уакьи еди (0. Хожаниязов).
Атам кун арцан бойы кетерилген уакытта кайтып келди(М.
Чимбергенов/. Бой жыйыу—есин жыйнау, басцарыу, мецгериу,
бийлеу, Жылаган ел кулимсиреп, Бойын ж ы йе а н кундур
бугин (Кыз. муг. ж.). Еойына тарау—шике ни бойына сициу,
жукыу. Ишкен асьщ ез б о й ыц а тцрал ан ын бизлер
кердик /С. Мэжитов/. IllapFa бой—еспей цатып цалеан бой,
кчшкене келте бой. Ау салсам келине, балык туспейди, Тама-
рым аш, шарга бойым еспейди /Омар/. Тула бойы—денеси,
турцы, геудеси. Тула б о й ын ан сыбак тер акты (К. Сул-
танов). Келген бойы—келип турган уацыт, сол уацыт.—
Фронттан усы келип т у р г а н б о и ыц б а, иним? /0. Хо-
жаниязов/. Тула бойын жуулатыу—денесин титирентиу, цал-
тыратыу, Сууык сез бала-шагадан баслап ак шашлы гарры-
ларга шекем барлык-адамнын ту ла бойын ж у у лат т ы
/К. Айымбетов/. Бойцна питкен минез—эдет, цылыц, минези.
321
цулцы. Бойына шпике н мин е за—ётирик-осек пенен пси
жокч(К. Султанов). Ай бойы—ай дауамында, ай ишинде. Уш
ай бойы докторханада жатып зорга жазылдым /Ж. Аймурзаев/.
Жыл бойы—жыл дауамында, жыл ишинде. Мийрим цанбас
аулагына, Аралым, Мын ж ы л бойы кезди тигип карасам (Т^
Сейитжанов). Бойдагы \эл-дэрман —куш. дэрман. цууат, гай-
, pan. Сен ёдиц той мениц жаным, Б о й ы мд а г ы % э л-д э -р^
мацым (ILL Артыц). Бэйцары кэсийег—цы лыц, эдет. минез-
цулыц. Кэсийетим б о й ы м д а г ы, Баска толып ту рган
сайын /Ш. Артык/.
БЭЙДАК кел. Х.Уйленбеген адам, жалгыз баслы адам. ба~
£ы бос адам. Анау жигит болса даялы жок б о й д а ц (А, Бе-
kimбегов/. Атасы кыза гойса, изимиздеги бойдац. жузимиз
тегясирек бире/имизге усы кызыи о ?рмес не екен /Алпамыс/.
,,Меч био б о йд а ц жчгитлен, Кайкылыкты журиткён /Ш. Мом-
•бзгм/рагов/. 2. Койдыц тоцлыбан улкени. псек.хли серке, цы-
<сыр мал. Бунда еки б о йдац мал жатады /Т.* Кайыпбергенов/.
Конакларга Аллаяр; Неше бойдац сойды кой «Кырк кыз).
БОЙДАК-ПЫК Уйленбегенликужалрыз лыц. Бир неше
жыл уйленбей, б о й д а к л ы ц дэуранын сурди /К- Айымбетов).
БОЙ ДАС ат. \аяллардыц бас кийиминиц бир тури. —Ба-
сыма салган б б йд а с ы м, Алты катын сырласым /Алпамыс/.
БОЙЖЕТИУ ф. всиу, ер жетиу, камалына келиу. ...алма-
дай писип, б о й ж е т и п киятырган шагы (Ш. Сейитов). Енди
ийшанньщ кызы б о й ж етти /Р. Тагор/.
БОЙЖЕТКЕН кел. Ержеткен. бойын дузген бала цэм цыз.
... Шукиржан бойжеткен, жудэ сулыу кыз, ези жекке
турады (А. Бекимбетов). ...ол маган акылы кирип калтан, бой-
'ж е т к е н кыздьщ Сезин айгты (О. Айжанов). ...сойтип биреу-
диц бойжеткен кызын айттырды (М. Абдраймов).
БОЙЖУ^ЕРИ ат. Иймек баслы жууери. Ол быйыл тек бир
атыз гана б о йжу у е р и екти /Кыз. муг. ж./.
БОЙЛАНЫ^ бойла^ фейилиниц езлцк дарежеси.
БОЙЛАСЫ^ бойлау фейилиниц шериклик дарежеси.
БОИЛАГЫУ бойлау фейилиниц езгелик дарежеси.
БОЙЛАУ ф. 1. Белгили бир суйыцлыцтыц. терецликтицу
бийикликтиц елшемин билиу. шенин, мелщерин байцау, басца
бир нэрселердйц бойы мечен билиу, ез бойы менен терецлйкти
елшеу, бойын жаберип кориу. Тусип Кара тецизге, МантьщПас-
тан б о и л ад ы (Кырк кыз). ... сайыз жерде сууды б о й л а п
тик- турды /А. Бекимбетов/. Нешше бир ойды ойлады, Терёцге
тусип бойлады (Бердак/. 2. Бар нэрсени жагалап журиу,
белгили бир нэрсениц басдары менен журиу. Кеше бойлап
бир атлы киятыр (Т. Кайыпбергенов). Ленин кешесин б о й лд п.
колхоз базарыныц алдына келип токтады (Ж. Сапарэв). ф
л
322
Ауыл бойлау—ауыл арасында журиу. Сулыу косык ауы л
бойлап жацлайды, Гармонь дауысы тусиреди -тацлайды /И.
Юсупов/. Тамыр бойлау—есимлик жердиц терецге тамыр уры-
уы, терецге кетиуи. Терец б ой ла п тамыр уры п, Жапыра-
fhh жел тербеткен (И. Юсупов). ...тамыр ы терецге б о й*
лап кеткен гужимлер менен коршаулы /Н. Берекешов/.
БОЙЛЫ кел. 1. Бойы узын, бойшац. Бош жигитке намыс
керек ар керек, Бойл ы, сынлы назлы нигер яр кеоек /Бердак/. 2.
Киши, келте, орта, цысца, узын, бийик тары басца ацыцла-
уышлар арцалы бойды белгилеу ушын цолланылады. Орга
б о й л ы„ кец кушаклы жанды алган, кара кези /Мэспатша>
...ол узын б о й л ы м а, томпак па, ак бэзлак яки кара топы?
ма, кыскасы оный кандай 1<ыз екенин кергим келди /О. Хо-
жаниязов/.
БОЙ РА ат. Ири цамыстан женшилип, терт муиешлсС-
етип тоцылран зат, децгелек етип жерге дрналастырып,*
ишине дэн салыу ушын цамба цылыура, тесек етиуге, жайл>
ларды бастырыу ра пайдаланатурын буйым. ... катты бойрр>
ныц устине сакка жугинип, молланыц алдында отырдым /К.
Айымбетов/. Ози келецкесинен уркип, шыпта бойра сатып
кун кепген, .../К- Ирманов/.
БОЙРАШЫ ат. Камыстан бойра тоцыйтурын адам, то-
цыушы киси. ... бойра токып отьфган бирец-сарац бойра ш
лар дауйлерине кирди (К. Султанов).
БОЙСЫНБЫШ кел. Барынрыш, кенгиш, цайыл болрыш. Со-
Кыр бойсынрыш, тилегин орынлаган машина таярлау неги-
зине курылган. ...(Кыз. муг. ж./.
БОЙСЫНДЫРЫУ ф. Барындырыу, кенликтириу. Жердй, ба-
рабара кущ бой с ынд ырад ы (Айбек).
БОЙСЫНЫУ ф. Барыныу, кениу, цараслы болыу, багыныш-
лы болыу. Мэхремлер тилин алмасац, Хан зрмирине б о й с ы н-
б а^с а ц, Тертп бирйне турмасан, Озиц билгил Айд ос баба
(Бердак). -
БОЙТУМАР ц. мойынтумар.
БОЙШАН. кел. Узын бойлы, бойы бийик, боласынлы. Тал
шыбыктай б о й ш а ц, ак куба, шашы бексесине тускен, жасы
жигирма беслер щамасындагы бир ^аял кирип келди (Н. Бере-
кешов), Сакалы, мурты шыкпаган, Сулыушык, бойшац сомг
билек (Б. Кайыпназаров).
БОЙШАНЛАУ кел. Бойы бийиклеу, бойы узынлау. Ол мен-
нен гере б о й ш ац ла у еди (К- Айымбетов).
БОЙШАН.ЫРАК кел. Бийигирек, узынырац. Ол жетймнен
гере бойшац ыр ац9 кэдди-кэумети келискен аяк-кол-
лары да оныкинен улкенирек еди, (С. Айний).
БОЙЫНША к. с. Соныц менен, солайша, эдетинше, турчн*
де, себеби, себебинен, сонлыцтан, солай*болса да9 деген менен.
323
Бул бойынша онын емиринде толып атыргаи эпизодлар бар
(К. Айымбетов). Мен ©мирим б о й ы н ш а Советтин кец пайтахг
жеринин коп жеринде, коп калаларында болды м (К- Айымбе-
тов). фУстав бойынша—мекенрарцалы. пенен, бенен. Устав
бойынша мЫтептен баслангыш комсомол шелкемин уйым-
ластырыуымыз зарур (Т. Кайыпбергенов). Эсирлер бойынша—
дауамынша, бэрцама, мудамы: Бул э с и рл е р бойынша
жасайды (HL Жапаков). Тэжирийбе1 бойынша—усылы менен,
даналыгы менен, уцыбы менен. Дийхан жерди, таныйды, Т э~
ж и р и й б е б ой ы нш а (Б. Кайыпназаров). К^рары бойын-
ша—царары менен. Хэзирше кешеги бюроныц царары бо-
йынша дон планды орынлауга куш салыцлар (Т. Кайыпбер-
Г£иов). Буйрыгы бойынша—буйрыгы менен, буйрытына мууа*
. пыц,1 буйрыгына тийкаплана отырып. Сержаннын б у й р ы f ы
,бойынша отын терип келди (Т. Кайыпбергенов). Планы бо-
/Цшша - планы менен, планына тайнаялана отырып. СССР
? алык хожалыгын рауажландырыудын бес жыллык планы
р о й ы н ш а съезде кабыл етилгенлердй баянлады .(Сов. КК. г.).
БОКАЛ ат. Вино, шампанское цэм басца да суйыц ишим~ ,
лик лер ди цуйып ишетугын рюмка дюрмасындагы ягный оннан
улкенирек щийше ыдыс. Бир бокал виноны ишти цё шыгып
кетти, ...(Жас «Лёнинши г. ).
БОКС ат. Белгили цагыйда бойынша цолына.улкен цол~
ran кийип, мушласып, туйисип. же к пе-жек сынасып ой на li-
my сын спорттыц бир тури. Бугин саат сегизде б о к с бола-
ды,.... (Жас Ленинши г.). > . .
БОКСЁР ат. Бокс ойынын ойнаушы, бокс ойынына цатна-
сыушы, спортшы, спортсмен. Баска атаклы калалардан бок*
сёр лар да катнасты, ... (Сов. К К- г.).
БОК ат. 1. Дэрет, дэрис, цый, тегин. 2. Дэрет, доцгац.
Тус тулкиниц богы деп, Нэсият еткен емес пе, Бурынгы еткен
бабалар (Кырк цыз). фДунья бок—Ауыс. эйпгеуир жыйнал*
ран зат, боц цурацым кэдири жоц, пайдасыз нэрсе. Кимлерге
келип кетпеген, Бул паянсыз дунья боц (Кырк кыз). Жу-
риуши едим сайранлап, Кетти бугин д у н ь я боц (Кунхожа).
БОКЛЛНЫУ боклау фейилиниц езлик дэрежеси.
БОКЛАСЫУ боклау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БОКЛАТЫУ боклау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БОКЛАУ ф. Сегиу, урысыу,.кейиу, Жэбирлеу, бэлээтлеу....
молланы боц лай берип мешиттен шыга каш гы (А. Беги-
мов). ... кайда жасырардьщ есабын таба алмай жолдасын боц*
лап айтады: ... (С. Мэжитов). Жипе^жиксиз кызды б о к л ап,
Ашыу менен минди атты (Бердак).
БОКЛЫК 1. Сыртца щыгарып таслаеан жаман зат*
Лар, сыпырындыцлар. Екеуимиз ана уралардыц устине б о ц-
Л ц, сабан тасласак па екен (К. Султанов). ... б о ц л ы ц т ы ц
касындагы соцпакка кемди, ... (К. Султанов)., 2. Уйдиц ишин-
324
беги майда-шуйде зат. гене-коксы лар. ... уйдиц иши де б о ц~
лык К а толды (К- Айымбетов).
БОКША ат. ген. с. Ишине китап салинга колайластыры-
лып, терт муйешли етип, кураклы %эм кураксыз етип таги-
лип. бау тагылып. балалардыц ийнине асынып журиу ушын
цолайластырылган калташа, сумка, папка. Арзы орнынан
турып, кийинди, бет-колын жууынды да, () о ц ш а с ы н алып
далага шыгып, сабакласы Бекештиц уйиниц капталына барып
сырттан дауыслады (С. Мажитов).
БОЛАР-БОЛМАС р. Аз, азгана^ рэл гана. билинер-би лин-
бес. аз-аздан, аз-азлап. б о л а р-бо л м а с к а адамлар ме-
нен сейлесе бермеу керек деп ойлап, -кабинетике .киси кабыл
алмаудан баслады (К- Айымбетов). Экем де б о л а р-б о л мае
а'йтеуир нэрсеге егитиле беретурын журеги бос адамлардан
емес еди (G. Хожаниязов).
БОЛАРЛЫК кел. Жетерлик. жеткиликли. мол. тэуи-
рак. эдеуцр. ... каладан езине б о л а р л ы к етип гешир. пияз-
ларын алып келди (К- Айымбетов). Онын тиси ези салып жур-
ген ^азирги праж аудын жёмиси менен шыкты деуге б о л а р-
лыц.(6. Айжанов).чХатты мен цолымнан жазып жибергендей,
айткан алгысы б о л а р-л ы к емес (О. Хожаниязов).
БОЛАСЫНЛЫ кел. Денёли. турпатлы. геудели, бэйы-сыны
ке/тскен, сымбатлы. Жийеним кута боласынлы бир жи-
гит болды,у... (К. Ирманов). Ол жасынан-йк ауыр минезли, сал-
маклы, боласынлы болды (Н. Даукараев)! Жууабый ^эм
жулпыс, сымбатлы хам адепли, боласынлы кыз екен
(К. Султанов).
БОЛБАНША р. Бир исти тачамлаганша. орынлаганша*
питкенше, иблеп болганынша. Мугаллим доскада есап шыгарып
б о л f а н ш а бизлер тынлап отырдык (Жеткиншек г.).
БОЛДЫРТЫУ болдырыу 1-П фейилинин ерксиз дарежеси.
БОЛДЫРЫУ I ф. Жузеге асырыу, эмелге асырыу. иске асы-
рыу. ис жузине асырыу. Болмас исти б о л д ы р с а к, Сонда
таныйды ер деп (Б. Кайыпназаров). Барезин бар еди соны
б о л д ы р ы ц. Олжаладын, алдын малратолтырдыц (К. Ирманов).
фМурат-максетин болдырыу—тилегин. эрманын, ойлаган ойын
орынлау. ойына жетиу. Дайтыга кеулин толтырды, мураш»
мак с ет ин болдырды (Маспатша). Суйиушиликти болды-
рыу—жаксч кериушилик, ’кызыеыушылык-. Демек, ауылда бек-
кем турацлы суйиушиликти болдырыу тийкарры мэ-
селе болып табылады* (Г. Есемуратов). Кызыгыушылыкты бол-
дырыу—инта,лылык> кеули кетиушилик. ... оларда ауыл хожа-
лыры жумысларына кызыгыушылыкты болдырыу
да эдеуир тэрбиялык эхмийетке ийе (Г. Есемуратов). •
БОЛДЫРЫУ И ф. Шаршау, %арыу, димары курыу, дицке-
си кетиу. жуйкеси курыу. Мэжнун аты б д лд ы р д ы, Атлар
шауып ерлерге (Мэспатша). Албыраган тез б о лд ыра р> Кай-
325
рыдая - жузин солдырар_(С. Мэжитов). Оныц елигине берилме
ген де палуан озин'эллекашан-ак болдырып зэлсирегкея бо-
лар еди (О. Айжанов). фЖаман болдырьгу—жудэ шаршау*
дым таршау, харыу. Ёкеулеп таяк миндирип, Зарман бай ж а-
м а н б о л О ы р ы п (А. Дабылов). Эбден болцырыу—жуйкеси.
купыу, OFbipbi luaptuay, дым дицкеси курыу. жаман царыу. Ол
э б'д ен б о л д ы р pi п шаршады (О. Хожаниязов).
БОЛЖАБЫШ кел. Билгиш, байкасыш, уйгарсыт, бана^
акыллы. ... б о л ж a f ы ш ^эм акыллы, шаццан бюлды
(Кыз. КК. г.).
БОЛЖАТТЫРЫУ болжау фейилинйц ерксиз дэрежеси.
БОЛЖАТЫУ болжау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БОЛЖАУ §6. Уйрарыу, байлау, байдар лау, алдынан
билиу. Кез алдынан кеп болжау, Шабалацлап етеди (1\ырк
Кыз). Болар исти б'о л жас а ч. Оган кулак салмадыц (Кырк
кыз). Еки бирдей жас кайсар, Атланганыц душпанга, Хэсенхан.
б о л ж ап биледи (Ер Зийуар). фАлдын болжау —а ^дагы бэ-
лажак нэрсени. -^эдийсени билиу, болажак исти байцау. ...
Айымжамал ал д ы н б ал ж а и, ал кызлар сракларыЦ тисел-
ген, бурынгыдан бес бетер еткир болсын (О. Хожаниязов).
Болжау жургизиу алдагы бо лату сыннэрсеге ой жууыртыУ^
байцау, уйгарыу. ...бундай болжау ж у р г и з и у г е. мум-
киншилик береди (К- Максетов). -
БОЛЖАУЛАР ат. Уйгарыулар, байцаулар. ... олардыц
жалгыз баласыныц белгисиз жогалганын кандай жоллар менен
взинше болжаулар излеп турли кыялга кетти, турлише
план дузди (А. Бекимбетов). Журтшылык усы сыяклы бол-
жау л ар дан аулак кете алмады (Т. Кайыпбергенов).
БОЛЖАУШЫ ат. ’^йсаоыушы^ байцаушы, ойлаушы. ал-
дын ала билиути. болжагыш. Ол алдан б о л ж а у щ ы, аь;ыл-
лы, устемлик^эм байлык тууралы ^эм кандай ойлар оган жат
(3. А. Насруллаева).
БОЛМАСА ц. ямаса/
БОЛМАС бойыу фейилиниц болымсыз тури.
БО «МЫС ат. 1. Турмыс улыума тиришиликтёги жэми~
йетлик дузилис. ... бунын барлыгы жэмийеглик б о л м ы с ц а
байланыслы, ... (Кыз. КК- г.). 2. Объектив лик шынлыц, хакый~
катлыц, болмыс материя, тэбият ^эм десол сыяклы жэми-^
йетлик дузилисти.^ материаллык тэртлери. Тэбият пенек
жэмийетлик дузилистиц материаллык шэртлери б о л м ы с ц а •
Тийисли. ... (Кыз. КК- rj.
БОЛЫК кел. Питии, зор, жаксы. Салы тапсац мелдекке
сеп, Хэз етерсец палауды жеп, Мелдек салым дым бол ы%
деп, Мактансам журт кулер бизге (Бердак). Уялап ерте егил-
ген, Пахталар б о л ык питипти, Манлайдан жерге тогилген*
Терлерден цанып ишипти (Б. Кайыпназаров/
32«
БОЛЫМЛЫ ц. болык.
БОЛЫМСЫЗ кел. 1. Зор болмаган, жацсы, емес, нетийже-
еиз, питиксиз. ... пахта да быйыл бол.ымсыз болды (Кыз.
муг. ж.). 2. грам. Б о л ы мс ы з фейил. Жумбак болы м-
сыз „ме“ аффиксинин фонетикалык артыкмашлыгына ийе
(Н. Дэукараев).
БОЛЫНЫУИстиц тамам. болиды, питиуи, тууарылы-
Уы. Уйкыдан кейин чай ишип болынды (Т. Кайыпбергенов).
Хэммеси галаба ислесин исин, Сонда гана бул ис тезден .6 о-
лынар (Ж. Аймурзаев).
БОЛЫС I ц. болысыу.
БОЛЫС П ат. ген. с. 1. Патшалыц Россияга уездиц бир
белами болып есаплансан ески административлик-терриию-
риялыц белиниу, волость. Мен уры. каракшы емеспен, усы
.6 о л ы с ц а караслы пукара едим (К- Эуезов). 2. Усындай бе-
линиу диц (волостьтыц) басцарыушысы, мецгер йу/ииси, бас-
лыры. Сен илесен бе, жок па, онын дайылары болыстыц
устинен арза беремиз деп, анау бир жылы Шымбайга атланыс-
цан (О. Айжанов). Келипти бол ы с аксакал, Оларга сойыпты
кеп мал (Бердан). Бол ы с ц а сайланган томпайып урты, Таяк
тислегендей соррайган мурты (Омар).
БОЛЫСЫУ ф. Жэрдемлесиу, кемеклесиу. Гейде кудаларды
дэлкеклейди, гейде кудаларга б о л ы с ы п, кызга наснят айта-
ды (К. Султанов). Партия булардын есиуине жэрдем етиуге
Хэм олардын шелкемлесиуине хэр жактан б о лыс ы у г а ти-
йисли (К. Ирманов). Жамай жауы менен кызгын шайкаста.
Боа ы с ц ы ц келе ме хеш аянбастан (И. Юсупов).
БОЛЫУ* ф. 1. вз алдына айыры'м жекке цолланылмайту-
гын, басца бир свзге цосылып цолланылатурын кемёкши фейил.
Окыушысыныц сезине риза болган Изимбетов мыйыгын тар- .
тыуЫ менен орнынан турып кетти (Т. Кайыпбергенов). Азаннан
бери кырманды кеуилге ток етип, быйыл кыс азык жетер деп,
мози-майрам болып отырган дийканлардын бирден колы ис-
тен сууып кетти (К. Султанов). 2'. Белгили бир орында журиу.
Бул уакыя гене Терткулде болып.еди хэм оныц болганына
кеп жыллар болды (К. Айымбетов); Назарханла болган
уацытларда да баспашылар анталасып, аш каскырдай тимиски-
ленип бизлерди анлып журди,(яЖас Ленинши** г.). 3. УКетеди,
жеткиликли, тамам. Б о ла р ис б о.л f а н (Т. Кайыпберге-
нов). Егер ол партия комитетинен тапсырма алса болганы,
я орынлайды, ямаса ауылды таркатады (Т. Кайыпбергенов).
4. Кандай, цанша, цалай, цандай жасдай, ким екенлигин цэм
тары басцаларды билдириу ушын цолланылады.—Усы баг
жылдан-жылга керкем б о л ы п баратыр,—деди Сэуле (С. Хо-
жаниязов). Уакыт эдеуир б о л ы п калса керек (А. Элийев^).
Себеби, бул адам ауыр жинаятшыныц колынан елген б о л ыу ы
керек (А. Бекимбетов). „Куу-дала** даты хожалыктыц кун кери-
‘ '327
ся кызык болды (Ж. Аймурзаев). 5. Тез, жылдам, дэпри$.
Арзыу-тезлик пенен барды да, шакканлык пенен кийинип бол-
ды, (Ж. Аймурзаев). Кыз-жауанлар ауь;атланып, аэрриу чай
ишип те б о л о ы (Ж. Аймурзаев). 6. Кечеклесиу, жэрдем бе-
рч^, кемек бериу. Бул практгкалык жэрдем болды (Г. Есему-
ратов). 7. Тилекти, w манды билдириу. Ава >р?ли менен мына
^эули бир болган, Шаркы пэ^ек арасында гул б о л f а й
fKK. X. К.). 8. Аяцлау, питиу, тамамлау, ацырына шыгыу..
. Уйлендин бе?, Уй-жайлы болдыц б а?—деп сорады жетим-
нен,—болдым деп жууап берди (Ж. Аймурзаев/ ОньГ да ишип
бо лд ы ц ба?—деп сорады жетимнен,—болдым,— деди ' од
(Ж. Аймурзаев). 9. Мэртебе, жетисиу, ойындагысы болыу*
кеуилин жэмлеу. Калинин атындагы колхоз ла алда б о л д и
(К. Султанов). Мине усы куннен баслап, Абдулла патшага уазир
болады (КК Х.Е.). 1). Сэшсазликке, б'гхытсызлыцца ушы~
рау. Аламлар бул май дан да зая да болган (С. Хожаниязов).
Эттец батыр гезеули окка тап болды, Ана журегинде питпес
дак калды (К. Султанов). II. Айырыи мэкемеге оасшылыц е^му*
басцарыу, мецгерлу. ... емлеуханада бас врач болып йслейди
(Ж. Аймурзчез). Х^зир колхоз багында агрэзом болып ис-
лейди (Ж. Аймурзаев). Мурат ... колхоздыц баслангыш партия
' шелкеминйн секретарь! болып ислейди (Ж. Аймурзаев).
фТым-тырыс болыу—ундёмеу, сейлемеу, тынышланыу. ...Ата-
мурат терезеден тускен ай езиниц нурын жай ишинен акырын
сууыра кеткен.де, т ы м-т Ы р ыс болды (Т. Кайыпбергенов).
Ан-тан болыу—хайран цалыу, грац цалыу. Дэрмёнбай а ц-т а ц
болды (Т. Кайыпбергенов). Айтканы болыу— кеулиндегши-
. ниц орынланыуы. Айтцаныхболса болганы, егер айтка-
ны болмаса апасын куйдиреди (Т. Кайыпбергенов). 0жет бо-
лыу—уэкислениу^ цырсыцланыу, тирсеклениу. Барып турган
ежет болды (Т. Кайыпбергенов). Болажак ис—келешек*
алдаеы болатугын жумыс, алдагы мезгил, уацыт. Б о ла-
жа ц ислерди алдын ала ойлап койган каскыр жол бойы
€аратырып Есенге акыл айтады (К К- X. Е.). Арадан аз уак ет-
кенде, Модели жерге жеткенде, Б о ла ж ац иста тезлед»®
(Кырк цыз)! Бай болыу—турмыс жацсарыу, малы, дунъясы.
кебейиу. Бурынгы еткен заманда бир бай болып, оныц бес
улы болган (К К- X. Е.). Кырагы болыу—сезгиш,. сезгир, сац*
алдын болжау, алдын билиу. Болыу керек ц ы р а к
Табыу керек душпанды (Д. Назбергенов). Шок болыу—белги-
ли, ^ацыйцат, айцын, аныц. Барша хызметке ш о ц болды*
Беллеринде ак пышак болды (Бердак). Пэйик болыу—биреудиц,
алды-нда^ жореалап журиу, ’жууырып-жортып хызмет етиу*
цулперени шыгыу. Оныц жанында пэйик болып жур
(G. Хожаниязов). Ырза болыу—цайылшылыц билдириу. Уй
ийесиниц кууанышлы хабарына Дэрменбай ишинен ырза б о л»
кандай дэрриу далага шыгып кетти (Т. Кайыпбергенов).
32»
Дортке дауа болыу—себеп салгандай, ем болгандай, тэсир
сткендей. Курорт болса егер, ъК-и< кел“ союзда, Паллы сууы
<)эртке да^а болгандай (М. Дэрибаев). Болып етиу—
бурынгы бир еткен цэдийсе. уацыя,. нэрсе. Кеулйне келгеиин
кылып, Болып етти Ерназар бий (Бердак). Доу болыу—
ири геудели болып есиу. Д э у болып кетпесец болтаны гой
(А. Элийев). Герой болыу—батыра кутли, царыулы болып
оспу. Дурыс, герои болыу данклы! (Г. Есемуратов). Ага
болыу—басцарыу, мецгериу, басшылыц етйу. Каракалпакка
ага болып, Суккар салып бедеу минип, Кеулйне кел ген ин
кылып, Болып етти Ерназар бий (Бердак)/ Сам-саз болыу—
сазцрайыпкцалыу. индемей, сёйлемей цалыу.—Сен неге сам-
са з болып калдын, кандай ойга жузип кеттин?—леди Соуле
колын-колынан жаздырмай турып (С. Хожаниязов). Достан бо-
лыу— халыц ауызында айтылып журген цэдийсе, абыройы вс-
кен, жетискен ^э^ийсе, уацыя, нэрсе. Тиллерге д э'с тан
б о л д ы, Дэстанга бостан болды (X. Алимжан). Себил болыу—
жанын пидэ етиу, тынбай ислеу, урынып ислеу. ... Сэлийма
Жэмийланыц себил болып балык аулап жургёнин Жума-
байга жагыныу деп жорыды (К. Султанов). Гу^-гуу онгимё
болыу— кеп сезлер кетиу, тарау, жайылыу. Мине, усы мосе-
лелер мен келгеннен берли г у у-г у У э цги м е болып жур
(Ж. Аймурзаев). Домели болыу—умитлениу, нийетлениу. Са-
лийма хурейи суймейтугын балыкшылык кэсибине Сапардан
д э м е ли болып араласка ч еди (К. Султанов). Куштар бс-
лыу—цумарланыу,' цардарланыу. Енди ози жокга ц у ш т а р
болып огырсач (А. Элийев). Эжик-гужик болыу—уйкеле-
сиу, ке лиспу, мэм ле сиу. ... ким менен олпи алысып эжик-
гужик болцп кете беретугынын юйлады (Т. Кайыпберге-
нов). Бостан. болыу—гулистан, гуллениу, ^эуижлениу, ай-
тыуга турарлыц. Тиллерге дэстан болды, Достанга бостан,
’ болды (X. Алимжан). Можбур болыу—цайылшылыц билдп-
риу, кениу, цайыл етиу. Дэрменбай ^аялдын онгимесин тыц-
лауга м э ж б у р б о л д ы (Т. Кайыпбергенов). Уйир болыу—
адамлардыц ямаса жанлы-жаныуарлардыц бир жерге эдетле»
ниуи^ дегереклеп шыкпауы, келгитлеуи^ айналшыцлауък кет»
nevu.—X& ийттиц баласы, бий кеткели сен неге консы-кобалар-
Fa у й и р б о л д ы ц? (К. Султанов). Бенде болыу—цел ас ты-
на тусиу, цолга тусиу9 айдауга тусиу, цул болыу. Ыгуа кы-
лып кунде-кунде, Садалыктан б о лд ыц б е нд е (С. Мэжитов).
Тулпар болыу—а) шапцырлыц, жуйрик лик.Озып келсе ту л»
пар болган, тулпар!... ;(Т. Кайыпбергенов). б) кушлилик*
царыулылыц. Перзентли болыу—цаялыныц ул ямаса кыз ту-
уыуы.—Сен перзентли б о л д ы ц, кууандырайын деп келдик,—
деди олар куужынласып (К. Ирманов). Сак болыу—сацланыу*
абайлы болыу, бек болыу, абайлау. Тек езице-езиц с а ц бо-
лып еплилик пенен гана ис апарыу керек (Т. Кайыпбергенов).
Биринши болыу—алда, дэслепки, баслапцы, ец дэслепкисп.
зэд
Бирин ши болып Сауле де минди (С. Хожаниязов). Тэ-
уир болыу—жацсарыу. Шерип кем-кемнен тэ у и р болды
(К- Ирманов). Кызба болыу—кетерилиу, хэулириу, цызарац-
лау. Хаяллар менен жанжеллескеннен горе канша цызба
• б о л с а д а ерлер менен сейлесиу анагурлым оцай (Т. Кайып-
бергенов). бткир болыу—а) кескир, цыйгыр. ... кайраганнан кё-
йин пышак та еткир болды (К. Жуманиязов). б) зейинли,
алкыр, батыр, зийрек, абырайльС Зейини зийрек, акылы жау-
хар кылыштай, Х^Р баласы еткир болды алмастай (А. Да-
былов). Пайда болыу— дерелиу, дунь яга келиу. жарыцца шы-
гыу, келип шыгыу; Пирназар аганын журегинде шадлыклы
Кууаныш сезими пайда бола баслады (0. Айжанов). Бум-
шадан гул пайда болады (Ж. Аймурзаев). Хайран бо-
. лыу—тацланыу. ууайым басыу, тац цалыу. Усы уакытка ше-
кемги жым-жыртлыгына ^айран бо'ласац (Т. Кайыпбер-
— генов). Сел болыу—а) жауынныц цуйып жау^уы, цуй-ыуы.
... сол куни, кун де с ел болып жауды (К- Айымбетов).
б) кез жастыц агыуы, парлауы, тынбай агыуы. Ол кезлёри-
нен с е л болып шыккан жасы менен Бекниязовтыд тула бо-
йын жууды (А. Бекимбетов). Улги болыу—басцаларга ернек
. керсетиу. Баскаларга улги б о л ы у д ы ц ахмийетин жаца
гана тусинди (Т. Кайыпбергенов). Уят болыу—айып, жынаят. •
Жок, келип есиктен кеткен уят болады (С. Хожаниязов).
Искер болыу—ислегиш. уцыплы. Сен содгы уакытта аскер
, б о л ып та кеттин, ...(Т, Кайыпбергенов). Аш болыу—ауцат
ашкиси келиу. Кш и о лып т а тур един, жеп алайык (К. Сул-
танов). Мэз-майрам болыу—уацты хршлыцта журиу. Корык-
па шырагым, м э з-м аирам болып журе бер (К. Султанов).
Faiwxop болыу’—цайырхомлыц етиу. F а м х о р болып пар-
тиямыз колга алды. Сом баллардан шац шыгармас жолларды
(А. Дабылов). Касте болыу—цыйналыу. азарланыу, азапла-
ныу. Откен жылы катты ц э с т е болып ауырып едим
(К К. X.. Е.). Курбан болыу—елиу, цазаланыу, цайтыс болыу.
Гедейлер хукимётин орнатыу ушын канша адам цурбан
болды (К. Султанов). Сая болыу—келецке тусиу, саяман
^болыу. Жаз болса, жас хайуанга эрмелеп, асты кун туспес с а я
болады (0. Хожаниязов). Сауаш болыу—а) урыс. Еажжа-
гаж сауаш болып атырганда шырлай бериуге кимнин хуж-
даны жетеди (К. Султанов). 6) жэнжел, тебзлес, кейис, сау.
... ауыл арасы купце сауаш болып тынышлыкты бермейди
(К- Айымбетов). Байлаулы болыу—бэнт бэлыу. Бирак олардын
биразы басы байлаулы болды (К. Султанов). Мэдет бо-
лыу - суйеу, тирек. царасыц. кемек, жэрдем, ... биреуге*биреу
м э д и т болгайлы болсын деп маслэхэглесип, дос болыуга
кол урысты (К. Ирманов}. Сау болыу-^тири болыу. ама^ бо-
лыу Сау болса акыры адамныч дени, Сэубет курар бирге
. ескен жайлауым (Кунхожа). Сай болыу—цэмме жацлама ту-
330
У ел болыу, жетисиу, толысыу. Терт ^уяШСсай болды1
(Мэспатша). Ансыз болыу—серсиз, гедек, аццау. ©зиниц.а ц-\
с ы з болганына цатты цыйналып басына цолын апарганын*
ацгармады (Т. Кайыпбергенов). Жат болыу—бетен, езге, басца»
Узаткаи цыз жылайды. а т болдым деп яр-яр (К К. х. к.).
1{арсы болыу—душпан, цас болыу. Калада турган байсымац
адамларга кешпели туркмеилер царсы болды (Ki Ирма-
нов). , Уудар-дуудар болыу—уупалацланыу, шубалацланыу»
А—а, шашы у у д а р-д у у д а р болып журетугын анау цыз
екен гой (Ж. Аймурзаев)., Тусиникли болыу—аныц, айцын,
уацыйцат, ашыц. Истин жени енди ту с и ни к л и болды
(Т. Кайыпбергенов). Сып сыйдам болыу—жэпырацларч тусип
цуры арашлары цалыу. Тенселген шыгыр галлар да тап таран-
гандай с ы п-с ыйдам болып цалады (Б. Бекниязова). Умыт
болыу—ядынан, есинен шыгыу, умытылыу. Кашам у м ы т б о-
лар екен кун усы, Жалынсан да байлардыц жоц жугысы
(С. Нурымбетов). Дуушакер болыу—цосылысыу, дусласыу,
ушырасыу, жолыгысыу. Бул азапца дуушакер болган
бийшараны кандай тэгдирдиц кутил турганын ким билсин, ...
(К. Айымбетов). Кэуипли болыу—цэуетерли, цорцынышлы»
Кемеде топланып отырыу ц э у и п л и б о л д ы (К. Султанов).
Жаралы болыу— жараланыу, майырылыу, майып болыу, жа-
радар болыу. Бирак оннан женил жаралы боЛды/i де-
ген хат келип тур (К. Султанов). Уйгкы болыу -тийкао, би-
риктириу, себеп. Суттей татыулыкка у и тц ы болган тагы
бйр жагдай бар (К. Султанов). Сарсан-кесек болыу—излеп-ma-
ба алмау. кеп кутип цалыу. Ецбеклеген баладан ецкейген
гаррыга шекем цанша с а р с а ц-к е с е к болды (К. Султа-
нов). Кол кайт болыу— цайтып бериу, цайтыс етиу. Егер
Ержан царындасын берсе, онда екеуи ц о л ц ай т болады
(К. Султанов). Группа болыу—топ, топар, уйым. шелк ем бо-.
лыу. жэмлесиу. Хотте, олардьщ айырымларыны i кишкене
группа болып тус ен сууретлери де газетага басып шык-
кан (Т. Нажимов). Хауес болыу—цуштарланыу, цумарлачыу.
Таумураттын акыл-^ууышы капталындагы жас балада, палыздан
саргайып шыккан жаналык кауынга цэуе-с болган дай
Эжинияздыц ауызына тйгилип цалыпты (К. Султанов). Морт бз-
лыу—батыр, кушли, царыулы,, цужданлы, жигерли, гайяат,-
лы. Ауыр кунлерде март болыу дэркар (Т. Кайыпберге-'
нов) Хайран болыу—тац цалыу, тацланыу, ууайым шегиу,
ойланып цалыу. Буган бай цаиран болады (КК. х. е.).
Ылгаллы болыу—алдагы цатардагылардан есаппаныу,.жедел-
ли болыу, искер болыу. Стахановшыныц ^аялы да ылгаллы
болыу керек деген Кэли1лаиыц гэпин шынга алган (К. Султа-
нов). Орынсыз болыу—цолайсыз. бийцолай, ретсиз, турпайы-
лыц болыу. Yn-улкен адамга Эметтйц бирден ашыуланыуы огада
орынсыз. б о лд ы (Т. Кайыпбеогенов). Жаолы болы#—аш.
кэмбагал, гедей. Шынаргулдиц созлерцне, ж ар л ы б о л fа : -
331
лар жылады (А. Дабылов). Дау болыу—жэнжел, шатац*
©лее еле береди, егерле кеини дау болса да кунын телеп
кутила береди (С. Хожаниязов). Ашым-айырык болыу—айы-
рыу. ажыратыу, бир экайлы епгиу, бир жагына шырарыу, цу~
тылысыу. Енди кйзды бир керип тиллессем, бэри ашым-
айырыц болады (€). Хожаниязов). Нурдай болыу—жай-
нау9 жадырау, жаснау. Кезим нурдай болып ашылды
мениц. 2^Р ким хукыцын биле баслады (Д. Касымов). Тор*
ка болыу—жипектей жумсац болыу. Бийшараныц тесеги
торца болсын (К. Султанов). Жолдасым Бахрихан менев
кыялым Торцаланып болсац тесек-керпециз (А. Дабы^
лов). Жок болгыр!, бар болгыр!, налет болгыр!, сау болгыр!,
аман болгыр!, сотым болгыр!—сейл. mi жоралыу, жойылыу*
керинбеу, цапылыу, жоц болыу, айырылыу, питиу, набыт бо-'
'лыу, босца етиу, босца кетиу, бийкар кетиу, пайдаеыз етиу.
Хау бу с of ы м болгырга не боле болды,—деп ту сип же*
теледим (К. Ирманов). Мине, н э л е т б о л f ыр! ийглер, тац
атпай атырып уреди (Н. Островский). Бирдей болмау—тец
болмау, сэйкес болмау. Бирак, бул барлык уакытта б up д е ft
б о л мад ы (Г. Есемуратов). Хабар болмау—дэрек болмау *
дэрексиз, бийхабар, белгисиз.Букнзк соц хат узилип, тым-тыр-
тым- х а б а р б о л мад ы (К. Султанов). Азык болмау—ишиу-
ге* жеуге цеш нэрсе болмау. Байдыц малы бакканы. Алты айга
а з ы ц болмаРан (А. Дабылов). Айтсан бойма—айтсац
болады гой, айтсац болмай ма, болады гой. Картайтанда кайда
кешип жол тарттын, Айтсац бойма бир эрмансыз бола-
йын (Алпамыс). КылсаН бойма—цылсац- болады fou, цылсац
болмай ма, болады рой. Мени сэуер ярыма, Кылсац б о й~
м а дуушакер (Мэспатша). Кашсац бойма—цашып кетсец бо-
лады fou, цашсац болмай ма< Абырай барда ц а и с ац б о й-
М а султаным, Инанбацыз бул сыйкырдьщ сезине (Моспатша).
Барса и бойма—барсац болады рой, барсац болмай ма, болады
рой. Турсан бойма жан достым, барсац бойма елице, Са-
тан кайла хан достым (Бердак^
БОЛЬНИЦА ц. емлеухана.
БОЛЬШЕВИЗМ ат. Пролетариаттыц ргволюциялыц жол
менен коммунистлик жэмийетке айналдырыуыныц В. И. Ле-
нин тэрепинен исленип шыццан, рустыц жэне халыц аралыц
рабочий класыныц гуресине тийкарланран теориясы, жэне
тактикасы. В. И. Ленин болъшевизмди кууатлаушылар
менен бирге.ислести (Кыз. мут. ж.).*
БОЛЬШЕВИК ат. Большевик лик партияныц арзасы (бас-
ламасы, дэслепкисих 1903-жылы партияныц II сьездинде
В. И, Ленинниц басшылыры астында дузилген Уоссияныц
социал демократиялыц рабцчий партиясыныц кепшиликке
ийе болган революциялыц шелкеминиц арзасы), большевизм-
ниц иенн алып барыушы, коммунист. Ленин дейди жол бас-
шысын, Большевик дейди косшысын, Заманныц ашшы-
332
душшысын, Бирге журип татар едим (Д. Касымов). Баспай.жау*
лардын какпанын, Большевикке етер едим (Д. Касымов К
I БОЛШЕВИКЛИК кел. Большевизмниц жолын кууыушы,-
\шц. Му^аббаты оттай кушли, Большевик лик жас жу
рёктей (И. Юсупов). Команда „алга* болганда, Б о л ъ ш е в и к~
Ли к улгилй исицизди керсетиц (Т. Эбдираманов).
\ БОЛЬШЕВИКШЕ р. Большевик сыяклы, большевиктей.
Буль шее и к ш.е беккемлеуге колхозды, Карабайды баслык
етип сайлады (Ж. Аймурзаев). Босатпа пэтли ылгалды, Боль-
шем и к ш е гурес аш,-^Мол зурээт табыска (Ж. Аймурзаев).
ЙОЛЬШЕВИКШИЛ кел. Большевизмге берилген, больше*
визмди жацларыш, жацлаушы. ... большевик шиллер-
д и ц\д е саны кебейип, жумыслар алга ерледи (Кыз. муг. ж.,).
БбМБА ат. Жарылып тутанатурын, жанатусын снаряд.
Жууырып дэруазаныц касына барып, далага карай, бир б о м б-а*
н ы ылактырып жибердим (Н. Дэукараев). Бул бомбвныц
уни емес, Тыныш журтка барып тускён (И. Юсупов). Кулемин
найза болып, сезин бомба, Елиу корган капысын еркин аш*
кан (Ж. Аймурзаев). ' *
БОМБ АЛ АУ ф. Бомба таслау, бомба таслап шабыуыл
кылыу. бомбалап кыйратыу, бомбалап бу зыу. боюалаи ерше у.
Олар\ езинше атсын да жатсын, ал сен б омбалауды бил!
(Н. Дпукараев). Кызкеткенциц сагасында жауларды бомба*
лау \ а буйрык берди fA. Бегимов).
БОМБАЛА^ШЫ ат. Бомба таслаушы, бомбаны иске асы*
pbiyuibL ...елимизге бомбалаушылар да басып кирди (Кыз.
КК. г.Д
БО/ЙБАРДИРОВЩИК ат. Урыс уацтында душпанлардыц
урысыЬ апгырран территорияларын бомбалайтугын, бомба*
лардыупийейтугын улкен урыс самолёты. Бизиц бомб а ди*
ровщцклер екрнши мэртебе топылыс жасаганда, душпаннын
поездларынын барлыгы жалыи менен капланды (Н. Дэукараев).
БОМБЁЖКА /$. бомбала^.
БОП-ЬОЗ кел. Куп-куу, цаны жок, цууарган, сур. Бираз-
дан соц темир печьтиц артында еки бети б о п-б о з, суп-сур
болып отыра берди (Э. Шамуратов). Калыц бийик жынгыл
боп-боз жигилдиклер саргайып тур (Б. Бекниязова). Сол кат-
кан туринде Сайым б о п-б о з болып турды (А. Бегимов). 2.
Бозлац жер, арарран жер.... б о п-б о з жер еди (КК- X. Е.).
БОПСА ат. Жорта кетермелеп айтылран бос сез, тоц*
цылды,' Эжинияз экесиниц б о п с а с ы менен екпесин аршыУ
ушын жымыйып кулди (К. Султанов).
БОПСАЛАУ ф. Жорта куры кетермеле^, кустаны кылы$.
Кисини адбыратып елтиресец—ау деп, *сеннен болды* дегендей
даладагы куйеуин б о пса лады (К. Султанов).
БОРАН ат. Сууык, к^к^-^н, ысырапыл,аяз, кунниц астын*
333
устан болып цат^пы саИаллы дауыл болыуы. Боран ишин
жалаган маллардыц иштейи ашылды (К. Султанов). Оган тэсир
етпес кеш кандай боран. Кысы-жазы кокке жазар кушагын
(Ш. Мэмбетмуратов.). фКарлы боран—уйтцып турган царльА
яамал, жел. Булагайлы ц а р л ы боран тунлерде, Зарлана/
ды „сау койрай" деп баламды! (Т. Жумамуратов). Карл*
боран катгы сууык, Жанра а жол келди жууык (Д. Касы MOBJ.
¥ргин боран—цардыц уйтцып сууытыуы, дауыл болыуы,
цардыц ургинлеп жабыуы. Шыдар у р г и н б о ра н д а. Бирин-
бири таслап кетпес (Ж. Аймурзаев). /
БОРАНЛАТЫ^ бора^ фейилиниц езгелик дэрежеси. /
БОРАНЛЫ кел. Дауыллы, аязлы, желли, сууыцлы, салал-
лы. Корыкканынан генерал боранлы куни калтыраган жа-
пыракка усады (К- Досанов). Боранлы кеш ушын ана кэбирин,
Коркынышлы ант берген гези есинле (И. Юсупов), ф Боранлы
кар—цар аралас цатты сууыц, дауыл, самам, жел. ...ашанды
басына кетерген боранлы ц а р л а р буркырап аспанга аты-
лып кезди аштырмады (А. Бегимов). Боранлы самал, боранлы
жел—кунниц цатты дубелей дауылы. Кысгын катты су^ыгы
да торацгыл жапыраклары есирип ескен, б о р а н л ы с а м а л-
д ыц епкинине шыдамай сылдырап тусип, жерге теселип жа^гыр
/Б. бекниязова). Веранян, жел кутырып, топырацты аупан-
ра сапырады (А. Бегимов). > /
БОРАСЫНЛАУ ф. Боранлатыу, боран болыу. Ацызак самал
борасынлап, Отлы куйын тозгытар тас (И. Юсупов) /Бур-
шацтай бораеынлаган коррасын о^ пытырадан пэти /гозац-
гып пэл-пэллеп киятырган уйректей немецлердиц уйпа-^суйпа-
сын шыгарар еди-ау!... (©. Хожаниязов). \.
БОРАСЫНЛЫ ц. боранлы. ' J
БОРАТЫ^ борау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БОРАУ ф. 1. Кар ямаса топырацтыц уйтцыуы, кунниц
сууъитггуы. Уйткып боран кар боратар баса-бас. Курбрн тик-
леп жолдасына карамас (И. Юсупов). Ески, „Кырк кыз;1 дала-
сында боран б о ра п тур, Зор дауылдын кум арглас ур/ини (Т.
Сейитжанов). ...аспанды басына кетерип, жердей топыраклар
б о pan жоцарыга атылды (А. Бегимов). 2. Кунниц сууытыуы,
сууыц болыуы, боран болыуы, цацшыйыуы. Кун де какшыйып
б о рад ы (К- Айымбетов). 3. Ауыс. Мылтыц оцларыныц цар-
дай, жамгырдай тегили^уи, туси и. Ок турганда кардай бо-
pan, Жаулар алганда орап (С. Нурымбетов). Калыскан жок би-
зиц жактын тобы да, Селдей боп б о р а д ы оныц эгы да (9.
Шамуоатов). Жау жагадан алып турган жыл еаи, Ок лебедей
кардайборан тур еди (К. Султанов). 4. Ауыс. Тоз-тоз етиу,
топылыу, ушыу, уйцычпуйцы етиу. Айгканга журмесец карап
етиуге, Кардай боран келмеспекен ул кызыц (Ер Зийуар). Он-
тэрт жаска келгенде, Жауган кардай борадым /Кырк кыз/.
'31
J б о р а п кэхэрлевди, Кута ашыуы келген екен (Бердак).
. Кеп сейлеу, мазасын алыу, бурцырау.
АТ ат, К,ызыл ту ели гезлеме. ...бундай б о р л а т ^ам-
абыла бермейди (К- Айымбетов).
1АТТАЙ кел. Кызыл тусли, цызыл рецли, борлатца
цызылдай. Олардыц бетлери б о р л а т т а й балкып
(А. Бекимбетов). ф Кып-кызыл борлатгай—-шым цы-
н цызыл. Кун шоктай кызарып к ыр-ц ы з ы л бор*
a и болып уясына батып баратыр (Ш. Сейитов).
ЛАТЫУ борлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ДАУ ф. Куррынласыу, толысыу, жетисиу, рауажла-
э р лад ы иргели—босагам, миндим ушкыр гайрзтка
панов). •
ПАН ц. орпан. ’
Щ ат. Ту уралган капустага цэр турли овощьлардыц
1сынан исленген суйыцауцат. Туски аукат ушын#о/?«$
цы, ...(Жеткиншек г.).
БОб кел. I. }Кумсац, майысцац, цайысцац. ...мына ак кала-
йы сна да б о с екен (Жеткиншек г.). 2. Пайдаланылмаган уа*
цыт\ жумыстан тысцары, цуры журиушилик,, мэзи гезиуши*
лш<:.|Екй бастан колыц б о с, саган сол кайым гой (©. Хожания-
зов).1Жен таба алмай босца журген, Оз сырын журтка бил-
.диргйн (С. Мэжитов). 3. Хеш нэрсе илмеу, пцсицурыу,э1сетпей
цалау. Кемпир де жармадан бос калган еди,-..(К-Айымбетов).
4. Хеш нэрсесиз, цуры цол. ...ол да бизикине зеш нэрсесиз бос
келди (Сов. КК.г.). 5. Ишинде цеш нэрсеси жэц нэр^е, цурыдан-
цурымпурган ыдыс. ©зи барып карады, ураныц тек ези б о с
тур, 4аУ буган не болган?! (КК- х. е.). 6. Курыдан-цуры умит
етиулмэзи дэметиу. Мынау кум да талай баба, Бос умитке
уртынЬфллеп (И. Юсупов). 7. Пайдаланы,усыз, цуры пайда*
сыз. ХЬрезмдеги усти ашык, б ос жаткан жергё коныс баскан
(К. Ирманов). 8. Ашыц, ийесиз, бэнт емес, хеш нэрсесиз. Эзим
ислеген участкада бир мастердин орны бос (Сов. КК. г.). ...кап-
талындагы б о с орынга отырдым (Т. Кайыпбергенов/ ф Бос
журекч-мрайишл, жууас, мийнеткеш. Бирак кекирегиниц бо(
ж у р к екенин билдиргиси келмей артына бурылып есикке
журди/(Т. Кайыпбергенов). Ауызы бос—жууас^мусэпир, гэрип.
Ацлап сейле, ага, сениц ау ы з ыц бос. Куйеу* деген уактынша
бир кеуил хош(Мэспагша). Бос орау— селпи, олпы. Жаца уйрен-
шиклер жиптй бос о р ап, бир ийнеликти эллен уакытта
жилке толтырады (К. Султанов).
БОСАБА ат. 1. Есиктиц киретугын теменги жери, атлап
киретугын жер. Еплеп босагадан атлап едим, еле диц-
кем ёнбеген екен (О. Хожаниязов). 2. Каря уйдиц ернегиниц
астындагы бекитилип цойылган жеоге кесесине цэйылган
агаш.—Б о с a f а бийик боз орда, Бос арам жатыр бир
жерле, Алтыянан еткен ууыгым, Шащылып жатыр жерде/
Шацырак жатыр бил жерле (Коблан). Б о с a f а с ы н борлатка/
Манлайшасын отаудыц, Маржан менен торлагкаг(Ер Зийуар). У.
Куннен-кунге етиу, аадан-айла етиу^ жылдан-жылра етик
дэуирден дэуирге етиу, бир басцышца етиу. Бул не десемА-
жети жыллык дабылы жана жылдыц боса рас ыяа я атлауУ-
(К. Султанов). 4. Уатан. Каракалпак халкы ески дузим мене/—
мэцги хошласып, коммунизмниц алтын б о с a f а с ы я д а KWa*
нып тур /Кыз. муг. ж./. . I
BOCAHbICblJZ босаныу фейилинин шериклик дарежеси. /
БОСАНЫУ ф, 1. Боспганлыцца шырыу, еркин журиу. Булар
патша алдынан босаганнан сон, сау-саламаг уйлеринукай-
тады /КК х. е./. 2. Босаныу, шешилиу. Босанып кетигу уйге
келген шыгар деп ойлап, Балтабек уйине келген ели (К. карма-
нов). Б о с ан f ан ер куш бермеди, 0гкир кылышын с/рмеди
(Бердак). 3. Жумыстан шыларыу, босатыу. шырарып жъбёриу^ 3
Семья суды Узакбергенди акырында колхоздьщ предсш.агель-
лигинен босаныу га алып келеди (Г. Есемуратов). 4. Яалцы\\
жибасиу. Еритип леби бэхэрдиц, кыс курсагы б о с а я) ы (К.
Султанов). 5. Бала тууыу,. кез жарыу, ^аялоьщ босаныу Жок,
бийкешим, еле оган ертерек, босаныуга еле куним жёткен
жок (Г. Есемуратов). фБосаныса бериу—жууасыу, райыцанцай-
тыу, жибисиу.—Айт ондай болса,—деп кыз кэ^оринен крйтып
кем-кем босая ыс а берди (КК. х. е.). J
БОСАН кел. Мусэпар, бос, салак,, жууас, сылбыр. бзиниц
де укыбы кем, минези босац* сезгирлиги кем, сумлыгы жок
хызметкер(А. Бекимбетов). Баланыз кутэ б о с а ц геуек(А. Беким-
бетов). Жаксы болса айтканлары, Хэм де дауысы шыкойлары
Б о с а ц ^эм де шакканлары, Хэм де дауысы шыкканларн, Дёп
сынады Хий^а ханы (Кунхожа). /
БОСАНЛАНЫУ босанлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БОСАНЛАСЫУ брсанлау фейилинин шериклик лзрежеси. ,
БОСАЦЛАТЫУ* босанлау фейилинин езгелик дэрежеЬи.
БОСАНЛАУ кел. Бослау, сылбырау, салаклау, сунир*клеу....
буган Караганда улкени, босацлау болды (А. Бегимов). ...бул
бала жасынан-ак босацлау болып ести(К- Айымбетов).... оныц
б о с а ц л ау екенин билип, баска жол менен ^эрекет етти
(Э. Шамуратов). > \
БОС АН ЛЫК БослыЦ' сылбыр лыц, салацлыц, сумирек-
лик. Жалтанлык, тыянаксызлык, тэргипсизликке салынып: со-
циализм курылысы ма^элинле жасларды толык <кагнастырыуда
б о с а ц л ы ц, шалагайлык еткенлер де болды (КК- КСМе атл.).
Б^СА’»СЫ^ ф. Босаццырау. сэл босау. Бурынгыдан гери
б о ацсып ез еркине журе баслады (А. Бекимбетов).
БОСАНЫРАК^/f. босырак.
БОСАСТЫРЫУ фк 1. Ж аздыр ыу, шешиу. Олар ийниндеги-
лерин босастырып» суудан шыккан уйреклердей силкини-
336
сип-силкинисип койды (Т. Кайыпбергенов). 2. Алдастырыу, жу»
батыу, жабитиу. ...жедгейдиц ашыуын жаца гана б о с ас ты р»
д ы (Ш. Артык).
БОСАСЫ^ ф. 1: Кеули жай болыу, жууасыУ, ериу, балцыу.
Атамураттыц жанына батса да фермадагы маллар ойына тусиу-
ден б о с ас т ы (©. Айжанов). Нурбай конвертке карап турып,
мисли баласын кергендей б о с а с т ы (К Бекимбетов). 2. Бир
нэрсе ниц жибисиуи, ояныуы. Азлап сууык самал тек тереклер-
дпн босасцан у сак шакаларын билинер-билинбес шайкап
турса да, жерде хеш билинбейди (Э. Шамуратов). 3, Былцыл-
дау, сылцылдау, ириу, былшырау, солыу. ...Косыбай зил кирген
кауындай босасцанда зацкылдак казы Есен ортага тусип,
мыскыл етти (К. Султанов). фКеуили босасыу—жумсарыу,
жубаныу. Зоянын айткан сезине хэм бул гамхорлыгына Тимур-
дын к е у и л и б ос а с ы п елжиреп кегти (А. Бекимбетов).
'Тула бойы босасыу—ериу, балцыу, жибисиу. ...Хуржан еки Ко-
зин изден айырмай жыламсырап ту л а бойы б о с ас ып
жерге отырды (А. Бекимбетов). Жердин босасыуы~яго^«ы/(
ериуи, жибиуи, жумсарыуы. Суу толт^рып жаптьщ кенарын,
-Тон пар жибип, ж.е р лер б о с а с т ы (М. Карабаев).
. БОСАТТЫРЫУ босатыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БОСАТЫЛЫУ босатыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БОСАТЫУ ф, I. Кутцарыу, шыгарыу, ерк бериу, еркинликке
ийе цылыу, азат етиу, ‘Жэлладлар Айпаршачьщ кол-аягын
босатып, тобеден тусипди (Мэспатша). ...постты жолдасына
тапсыра салып, туткынды б о с а т а д ы (Г. Есемуратов). Б о- •
с а т т ы, патша -ррынан, ©з мацсети питкеннен соц (Бердак). 2.
Алып тасчау'шыгарыу. Тэцирбергеновты окытыушылык жу-
мысынан босатыу тууралы хэр сапар жаца окну жылыныц
басында бир талай лау-жэнжеллер болып, басылып журди (К-
Айымбетов). Биразлар срнынан б о с а т ы у керек деп тийисли
жерлерге мэселе кетерди (0. Айжанов). 3. Кецейтиу, жазды-
рыу, ..:мен езимнип аухалыма; кара балычный жагдайына карап
бууылган белди бр с а т ы у f а тийисли емеспен (К- Ирманов).
4. /Кумсартыу. Сган жерлерди б о с а т ы у, хэм жууерилерди
домбыклау жумысларын тапсырды. ...(С. Айний). 5. Орын таяп-
лау, сазлау. Б о с а тт ы жайдан бир орын, Анасы жэодем
етти де (Ж. Сейтназаров). 6. Ыдыстыц йшиндеги затты бпсь^а
бир ыдысца салып бэсатыу, ишинде ^eiu нэрсе цалдыомау*
бос етиу. Ол дэудиц барлык аукатларын да жерге жайлас-
тырып. табакларын б о с ат ы п береди (КК- х. е.). Коржыньщды
езимизге бер, б о с а т ы п беремиз (Т. Кайыпбергенов).
7. Ауыс. а) Азат етиу, шыгып кетиу. Мэдемин келип, орнына
ийе болды, Туркменханлары Хийуаны б о с а т т ы (К. Ирманов).
б) Белгили бир орында ^еш нэрсе цалдырмай бэрин баска жер»
ге шыгарыу* ...келген жаушылар калада хеш нэрсе калдырмай
сыртка кууып, каланы бос атты (КК- х. е.). фМай жагып
босатыу—былкылдатыУь жибитиу, жунсартыу, жибистириУ.
337
Егерде жаралары болса май жагып б оса тип, алайык,,
ауырып жаныцды кыйнап журер (Ж. Аймурзаев).
БОСАУ ф. Х. Кутылыу, еркин болыу, жаздырылыу. Мудде-
тим пцтигг; солдатлыктан босандым (К. Аралбаев). Нийетул-
ланьщ тюрьмадан б о с ап уйине келгенин еситип, хэмме келип:
атыр (К- Ирманов). Мен армиядан б о с а п ауылг^ кайтып кел-
геннен кейин ол маран колхозный карамал фермасына баскарыу-
шы бол деп усыныс етти (А. Бекимбетов). 2. Жибисиу, балцыу,
^эл-дэрманы цурыу. ©кпеси ауызына тыгылып, бууыны брсап
калтыранып, Омардьщ уйиниц тусындагы гезенге карай биреу
киятыр (Кыз. мур. ж.). 3. Уацыт болыу, цолы тайну. „Бийдэу-
леттиц талабы жйгилдик" жегендей, сабак таярлаудан колым
б о с ай койса, талабым кармак салыу еди (К. Смамутов). 4. Ор-
нынан алыныу, шыгарылыу, шыгып цал.ыу. Демек, кеше кол-;
хоз баслыгыныц жумысынан б о е а г а н ы д а дурыс екен!—деп
ол бираз ой жууыртып орнынан турды (А. Бекимбетрв). 5. )Каз-
дырылыу, шешилиу. ...бауланган пишенлердиц баулыклары б о-
сап кетипти, ...(А. Бегимов).
БОСКА р. Бийкарга, эйтеуир, цуры, мэзи. ешейин. Босца
еткен ^эр био минут Дэрменбайга хутэ кымбатлы! (Т. 1\айып-
берген- в). Ериншеклйк кылдыцыз ба, Болармыз- деп босца
^элек? (И. Юсупов). ...^эр нэрсени бир ойлап куры, босца
ыцылдап отыра береди (Э. Шамуратов). фБоска кетиу—^еш
нэрсесиз, кетиу, цуры цол кетиу, нэтийжесиз кетиу. • Такти-
кам босца кетти, сейтип мениц, ... /И. Юсупов/. Боска ка-
лыу—ййелик ете алмау, цеш нэрсесиз цалыу, цуры цол ца-
лыу. Соннан бери кеп пайдадан босца цалып (0. Айжа-
нов). ...барлык базар жумысынан босца цалып мурыны сыл-
бырап кешке уйине кайтып келеди /КК. х. е,/.
БОСЛАУ кел. 1. Жумсацлау, орпацлау. ...кезде жасы мон- •
шаклап, бир баслау жерге аунатып, жауырынларын сыйпа-
лады /Мэспатша/. 2. Эстелеу, селпилеу. Ат^ жылауын б о с л а-
д ы, Ыктыяр' кегип езинен, Кара кезин жаслады (Мзспатша).
БОСТАН 1 р. I. Хеш нэрсесиз, цуры цол. ,.-^еш нэрсесиз
куры бостанкелъ берди (К. Айымбетов . ...кара басы куры
кол бостан келип кайтгы (0. Айжанов). 2. Босца, бийкарга,
мэзи, цуры. ф Бостдн бос келиу—цеш нэрсесиз, келиу, цуры
цол келиу, базарлыцсыз, келиу.—Сен оларга б о с т а н~б о с
к е л д и ц б е? (©.Айжанов). Бостан боска журиу—жумыс исле-
мей царап журиу, бийпайда журиу. ...бо ста н-б о с ц а жу-
риу оньщ эдети гой (Э. Шамуратов).
БОСТАН II кел. Гулленген кецислик жер. еркинлиъте
жасайтугын жер. Ол жерде эрменше Аястан дейди, Арарат
етеги бир бостан дейди (И. Юсупов), ф Багы-бостан—жай-
нап-жаснап турган жер. гулленген жер. Дэулетли халкымныц
б а г ы-б остан ы, Адамныц билгири данамыз Ленин (С. Нурым-
бетов).
338
БОСТАНЛЫК ат. Еркинлик, тецлик, ерк, ез ерки езинде
болыу шылыц, жаинап-жаснап жаёау. Блр неше халыклар,
.жас нэрестелер бостанлыцца шыкты (Ж. Аймурзаев). Ха-
зирги заман, ^эзирги дэуир бостанлыцца еркинлик до-
уири болды (Т. Кайыпбергенов).
БОСТАНШЫЛЫК ат. Еркинша, гик, парах^тшылыц. ...ол
суд мэжилисинде каралганга шекем б о с т а н ш ы л ы ц та
журиуге карар алынды (А. Бекимбетов/
БОСЫРАК кел. 1. Сылбыр, мусэпир, Еэрип, жууас, му на-
ймы,. ...о л б осы ра ц болса да ез исине пукта еди (А. Бекимбетов).
... б о с ы р а ц болган менен бул иске шебер еди (К- Айымбетов).
2. Катпаган. жумсац, б^лцылдац. Камырын б о с ы р а ц бо-
.лыпты,^деди Мэиигулге олар (О. Айжанов).
БОТА am. I. /y/ze/ш^ тайлацца шекемги бир жыллыц жас
баласы тела. Ботасы елген туйедей, КУУ далада бэзлады
{Кырк кыз). Гей жерде сууы б о та ныц кэзиндей жылтыра-
ган кишкене кудыклар бар (Т. Нажимов). 2. Ауыс. Бала, пер-
зент. Халыктыц ез балаларын кулыным, ботам деген соз-
лери де шаруашылыкка байланыслы (Н. Дэукараев). Бул
дуньядан кетипсец. Эрман менен жан ботам (Мэспатша). фБо-
тадай бозлау— куйиниигли, муцлых цайрылы, ун салып жылау,
'вксиу, заоланыу. Есмурза кейнимнен б о т а д а й бозлап
шыркырап жылау менен кулашын жая жыгыллы (Ж. Аймурзаев).
Сени уйленди деп еситкендеги онын б о т а д а й бозлараны
есиме тускенде, елеге шекем куйкам жуулайды (Г. Изимбегов).
Бота кез—жаудыраран, бадырайган улкен коз. Сузнп кара бо-
та кезин, Отырды кыз жакынласып (Ш. Артык). Айтмурат
ахуннын келини, еки бетинен каны тамгай бота коз келин-
шек аяк ушына турып ийилип солем етти (Н. Берекешов).
БОТАДАЙ кел. Бота сыяцлы. ботаса усаган, мегзес.
БОТАЛАК бота.
БОТАЛАУ ф. Туйениц тууыуы, балалауы. ...ерте бэхэр ме-
тен туйелер де б о т а л а д ы (Ш. Артык).'.... туйелер б о та-
ла п, койлар козылап, шаруалар жай чау га шьша баслады (КК.
КСМ. атл.). '
БОТАНИКА ат. бсимликлер д/ньясын изералейтугын
илам. ...окыушылар ботаникадан коллектив болып таяр-
ланыуга келисти (Жас Ленинши г.). Экзаменди ботаника-
дан класымыз бойынша жаксы деген ба^а алыуга еристик (Жас
Ленинши г.). фБотаникалык баг—турли есимликлер, минус
. агашлары, есарилген жер„ баглыц жер. Гулден-гулге, мийуе«
ден-мийуеге, ушып кэнып журген ^эр турли тустеги шырайлы
губелеклер ботаникалык б a f д ыц жанлы коллекциясын
коз алдына елеслетеди (А. Бекимбетов). v
V БОТИНКА ат. К,онышы тобыцтан етип тирсекке келету-
рын баУлы аяц кийим. Эсиресе басында кегис малакайы бар>
бир аягы протез, екинши аягына обмотк1лы ботинка кийген
339
бир жауынгер кезге ысык керинди /©. Хожаниязов/. Жалан аяк
киятырганларииа енди б о т и н к а л а р и н кийип алыу туура
келди /Т. Кайыпбергенов/.'
БОЧКА ат. Су лыц зат куйылыу у шин асаштан ямаса те-
мирден цилиндр ф^смасында исленген ыдыс. Тогыз путлык б оч-
ка ла р д ы Капай болса, солай апарып келе береди /Н. Дэука-
раев/. Жуйи беккс.ч жабысып, Жумалайды бочкалар /Ш.
Мэмбетмуратов/.
БОЯ ц. бояу II.
^ОЯК I Балиц ауларанда аура байланатурын калкы.\
Тениздиц бир шетиндеги б о як К а кезим тусти, ... (Сов. КК- г.). ‘
фБоязскабак—алалап бэялран цабац, аламыш кабак, аура
байланатурын цалцы кабак. ... биринши. болып аура байланган-
б а як кабак жаркырап сэулесин салган кун менен араласып
барып сууга тусти /А. Бегимов/.
БОЯК И ^.бояу.
БОЯЛЫУ ф. I. Бир нэрсениц екинши нэрсеге былраньиг ца-
лыуы^патасланыуы. Кыргын болды нешше мын жан, Канга бо-
я л д и кец майдан /Мэспатша/. Аттын басы б о я л ы п т ы болып
кан, Каза таппай шыкпайды екен шийрин жан (Кырк кыз). 2. Бир
нэрсени екинши бир нэрсе менен нарышлау, сырлау. ©зи ти-
кеш болгаада кандай, кызылга б о я л р а н нагысы сондай
эжайып едй /М. Чимбергенов/. Устинде! лаплама бояуга б о я л-
ран без кейлек /К. Султанов/. фСакалы жаска боялыу—кай-
гыланып жылау, зарланыу, бозлау, кыйналыу. С а к а л ы
ж а с к а б о я л ы п, кш жолбарыстай шабынып, Ол майданга
шыгады (Алпамыс). Ойларга боялы^—кеп ойларра берилиу,
%эр турли нэрселерди ойлау, ойра батыу, ойра шумиу. Не
кыларын билмей кеп уак ойланды, Ой ойланды кеп ойларра
б о ялд ы (Ж. Аймурзаев).
БОЯМ А кел. I. Боялран, бояган, б о аулы,: Устин деги б о я ма
Кызыл без кейлегиниц туси ецип, ацшыл тарткан <К. Султанов).
2. втирик, жалран. ... елди алдауга тырысатугын буржуазияныц
боямалы ерки менен ^еш уакта да келисе алмайды, ... (К.
Ирманов).
БОЯН I ат. Кой-жанлыц жеуге цолайлы майда жапырац-
лы есимлик. ... баласы Генжебай менен б о ян орып атыр,—-де-
ди кемпир (Б. Бекниязова). Бой жасырмага б о я н да жаксы
(Ж. Аймурзаев). Мал отысы б о ян болдым, Кустан кашкан ко-
ян болдым, Досларыма зыян болдым, Оны ^ешким билген емес
(Бердак).
БОЯН II ц. бояныу.
. БОЯНЫУ ф. Бетке май %эм тары баска нэрселерди жагыу,
пардозланыу, сазланыу. ... бул да б о'яныуд ы жаксы кере-
ди,—деди де сыртка шыгып кетти (А. Бегимов).
БОЯС к- боясыу.
БОЯСЫУ ф. Бир нэрсени екинши бир турге : айналдырыу
340
ушын цэр турли бояу менен бояуга жэрдемлесиу, ислесиу, ке-
меклесиу. ... капыны б о я с ы у f а келдик,—деди окыушылар
мугаллимине (Жас Ленинши г-.).
БОЯТ ц. боятыу.
БОЯТЫУ ф. Бояу жумысын ислеттириу. ... парталарды
окыушыларга боятты (Жас Ленинши г.).
БОЯУ I ат. Бир нэрсениц шурин екинши бир турге айнал-
дыра тур ын химиялыц зат. Ораз шерши болса, куни-туни май-
да-ш у й де б.о я у алып-сатып, „шерши" деген атакка ийе болды
(Б. Бекниязова). Сары б о я у-кеулимдеги* кайгы-муц, Кара б о-
я у тэгдиримнин гууасы (И. Юсупов).
БОЯУ II ф. I. Бир нэрсени басца турге айналдырыу, кер-
кёмлеу, наеышлау, сырлау. Ол ауылраараласканда. куяш багыу-
Fa мейилленип, батысты кызылга б о я п жиберген уакыт еди (Т.
Кайыпбергенов). ... айналардыц 1 хэммесин тез б о я п болды
(Жеткиншек г.). 2. Ауыс. @лтире сабау, ^арлыц.же-
ринен. цан шыеарып сабап таслау, цанга былгасты-
рып таслау, былгау, • патаслау. Жаксы адам ж агар
шийрин жанына, Жаман адам б о яр кызыл канына (Бердак).
Биреуин еЗ канына езин б о я п, тагы илгериледик' (0. Хожа-
ниязов). бояу—цылмысты жасырыу, алдау, жеги-
сриеу, керисине ислеу. ... халыктыц к езин боя п, ис жу-
зинде турли харамы бузакышылыклар ислейтугын думше мол-
лаларды кериуге болады (Сов. КК-г.). Жерди бону—жбрден кек-
тиц жасарып шыгыуы, кеклеуи. Жасыл туске жерди б о я п,
Журди бахэр айдай керик (И. Юсупов). Корнем бону—шыгар-
маны образлы етиу9 деретиу, пайда етиу. Солай да автор са-
уаш майдчиына характерли к е р к е*м б о я уд ы ез алдына бе-
реди (Г. Есемуратов). Бояуы €tqc- -жууас, ынлайы бос, элпаиым.
Дэрменсай кутэ б о я у ы б о1с адам (Т. Кайыпбергенов).
БОЯУШЫ ат. Бояу жумысмн ислеуши, сырлаушы, жагыу-
шы, майлаушы. Б о%я у ш ь^л ар ез жумысларын болып, алебас-
трды былгауга киристи (Сов..КК-г.). ... б о я у ш ы л а р жумыс-
ларына киристи (Сов. КК- г.).
БОЯ^ШЫЛЫК ат. Бояу жумысы менен шугыл ганатугын
кэр, кэсип. ...буныц кэсиби бояушылыц еди (Сов. КК-c.). ...бул
бояу шылыц кэсибине араласканына кеп жыЛлар болды (Жас
Ленинши г.).
Б0БЕК ат. }Кас бала, нэресте, бепе. Анасыныц курсагына»
шыккан б е б е к т и косык пенен хайиулеп жубатады, ... (К.
Султанов). Демек. бизин телефон азкалы кабыл еткен арзадагы
келден табылган б е б е к сизин балацыз*(А. Бекимбетов).
Б0БЕКТЕИ кел. Жас баю сыяцлы. кэрестеге усас, бепеге*
уцсас. Б е б е к т е й жедил екенмен, кушаклаган кисинин ко-
лында тылыршылауым менен Keie бердим (Т. Кайыпбергенов)^.
БУГЕЛЦНИУ бэгеу фейилиниц езлик дэрежеси.
341
Б0ГЕЛИУ ф. Иркилиу, тьигылыу, тоцтау, таусылыу. Ки-
рантгьш сууы бирден б е г е ли п калды (Жеткиншек г.).
Б0ГЕНЕК ат. Арбацыц устин децгелек етип бастырылы,-
уы. Арбаныц устиндеги б е г е н е кк е улкен кийиз жабылып, ша-
тырыньщ барлык тэрепи бекленген еди (С. Айний). Б е г е н е к-
#<конар гарта, Арысы жок жаман арба, Тэцирге ила^ьщ бар
ма, Шолак ийтим аман бол (Эжинияз). фБегенек арба—усти
децге лек ле нип бастырылран арб&. Пар ат ж егилген б е г е н е к
а р б а аталык пенен жасауылдыалып, Коцыратка карай.жолды
шацгытып тартты (К. Султанов).
БОГЕСИУ "бегеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
Б0ГЕТ am. I. Иркиниш. тоцтау, гедирги. Алды бе г ет
тура калды машина, Бес адам тур тумлы-тустан цамалап И.
’Юсупов). 2. Карсылыц. тосцын. Карша дай балаезлерй айтыскан
сезлерин езлеринин алдына б е г е т кылып отыр (К. Султанов).
Б0Г£ТИУ бегеу фейилиниц’езгелик дэрежеси.
Б0ГЕ^ ф. Байлау. бекитиу, тоцтатыу, иркиу, иркип тас-
лау. Кандай бэгет бегеудиц мэселеси шешилди (Б. Кайып-
назаров). Ургин урип, оган бурылса бетин, Арысты б е г е и д и
пэтиц Кызыл кум (Кунхожа). Машинаньщ жолын бегеп ерк-
сиз, Солар еди алып кеткен Гулжанды (И. Юсупов).
Б0ГИУ ф. Жибиу, кемпейиу, тасыу\ кетерилиу, бертиу,
кебейиу. Солкымьщнан узип жемедим, ©йткениумийуен мен бар-
ганымда, Ширеге б егип жатырган еди, Массандра подвал-
л ары яда (И. Юсупов).
Б0ДЕНЕ ат. Булбул цусаеан- кишкене сайрайтуеын дала
Зсэм, уй цусы. Бизлерге етирик сез буйырмаган, Б е д е н е ни
тезек деп отка жактым (КК- *• К.). Б е д е н е ни ц куйрыгын»
Попек кылып берейин (КК, х. к.}*
Б0ДЕНЕДЕЙ кел. Бедене сыяклы,, уцсас, мегзес. Мынаньщ
Деденедей жорралауына кара! (©, Хожаниязов). Орнынан ту-
рып, алдындауршыцтайайналып, беденедей жорралауга кара-
ды <Т. Кайыпбергенов).
БЭЗ ат. Пахта жибинен тоцылган гезлеме, материал,z
тауар. Паркы болар сез дегенниц, Ныркы болар без де.геннин
>(Бердак). Тас дэуетин гене безден каплаган, Сыясы тарыдан
бэрин таклаган (С. Нурымбетов). ф Без кейлек—безден ислен-
ген, тигилген кейлек. ... устинде децгелек кец жаралы без
кейлегиба^. .. еки бугилип отырган биреуге кези тусти
/К. Айымбетов/. Без нерпе—асты-уста де безден исленген кар-
пе. Бар дунья нарысы кеткен каршын, топсасы сынык арша, жал-
тыз без керне,... /Н. Берекешов/. Без шаршы—безден ис-
ленген шапшы. Басында шашаклы без ш а р ш ы /К. Султанов/.
Без ыштан—безден тигилген ыштан. дамбал, ишкийим Дизе-
син жабар-жаппас без ыштаныныц балагы хэм баланыц
асесеудей жылтыраган аяры да ылай еди (К. Султанов).
312
БОЗДЕИ кел. Безге усаган, без сыяклы,. Еки бетиниц ал-
масы сууга малый сыккан б е зд е й (Т. Кайыпбергенов).
Б03ШИ ат. Бездн таярлаушы, тоцыушы, ислеуши. ... бул,
киси безди жудэ жаксы ислейди, буны адамлар безши деп
те атайды (КК. КСМ. атл.).
БОЗШИЛиК ат. Безди таярлаудагы, ислеудеги кэсип, кэр.
Кэримбайдыц, бурыннангы кэри б е з ш и л и к еди (КК- КСМ.
атл.).
БОКПЕН ат. Сууга ун салып цайнаткан, сут цосылган
цойыу быламыц, ун быламыцца усаган тагам, ауцат. Б е к
пеннен баслап’ быламыкка шекем аукат ишиуге уйреткен
(Ж. Аймурзаев). Экем бир бере алмай. сутли б е к п е н д и*
Омырткам, кабырткам сай-сай арыктак (А. Дабылов)..
БОКПЕНДЕЙ кел. Бекпен сыяклы цойыу, усаган, мегзес,.
усас. Бетлери бекпендей каслары жабык. У рты томпайган
кезлери питик (Кырк кыз). Ыссы денеден аккан кан муздай кар
менен - б’ екпендей катып калыпты (Ж. Аймурзаев).-
БОКСЕ ат. Адамныц ямаса ^айуанатлапдыц белиниц те-
менгн жагы, арлгцы жагы, цуйрыгы, еки жамбастыц тусы.
Козгалады б е к се с и, Дэрман берип атасы (Алпамыс). ©ткер-
генде он жетинши бэ^эрди-, Тусти беке е сине шашлары сум-
бил (И. Юсупов). фСал бексе—жай басар, ауыр кешету-
гын, эсте журетугын, мампыс. ...несин айтасан, тап оныц ези
сал боксе гой,-шырагым (©. Айжанов).
БОКСЕЛЕУ ф. Келиктиц арбаны децге царай тартыуга
куши келмеген жагдайда арбаныц арасындагы шуйден жиге
салып тартыуы, жэрдемлесиуи, кемеклесиуи, демеуи. ... ар-
бадагы аттыц турып калган жёринде бекселепте жиберди
(Ж. Аймурзаев).
БОКСЕР ат. Келикке жэрдемлесиуши куш, цууат, келик,
демеу, мешеу. ,
БОКСЕРЛЕУ ф. Келиктиц арбаны децге царай тартыуга
куши келмей турып цалганда арбаныц артцы еки арысынан^
гупшегинен ийтериу, жэрдемлесиу, айтермелеу, мещеулеу,
кемеклесиу, демеу. ...ат турып калган уактында арбаныц кейни-
нен ийтерип, б е к с ер л е п т е жибердим,—деди ^Кумабай (К-
Айымбетов).
। Б6КТЕР ц. бокте^иу.
Б0КТЕРГИ ат. Аттыц ериниц артына шыйы,рылып бай-
ланган жабыу %эм тагы басца нэрселер, затлчр. Б е к т е р-
гини бек1ерип, Канжыгалар салынды (Кырк кыз). ХаККа-
куллык еттим колым каусырдым, Ак калканды бектергиге
жапсардым (Мэспатша). ксии^анды сары жайды б е к тергиге
танады (Алпамыс).
Б0КТЕРГИДЕЙ кел. Бектергиге усагон, мегзес, еыяцлы^
Салпылдап баратыр б е к т ер г и О е й тап (Й. Юсупэв).
34$
Б0КТЕРГИЛЕУ ц. бектериу.
Б0КТЕРГИЛИ кел. Кейнинс-е бектергиси бар. Кай бир кет’ес
сьездине келтендер: Б е к т е р г и л и, ат косшылы уэкиллер*
Елден келип ез пайдасын билдилер, Миллетшилик парксыз удей
баслады (К. Ирманов). .
БОК ТЕРИ Л ИУ бектериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БОКТЕРИНИУ бектериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БбКТЕРИУ ф. Аттыц ериниц артына бир нэрсени тецлеп
канжыка менен байлау, артыу. Шопан терлик пенен бир атка
минип, бир «атты жетелеп, тор сауытты атца бектерип жол-
Fa рауана болады (КК. х. е.). ... бек сауытты артына бек те-
,р и п Айпаршаны Сандалга мингизди (Мэспатша).
Б0КТИРИУ бегиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЭЛГИ ц. белик,
БЭЛГИЩЛЕУ ц. бетшеклеу.
БОЛДИРИ^ белиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БОЛЕ ат. Тууысцан, цаналас ^эм урыу лас апа-сицлили
цызлардан тууылканлардыц \эммеси бир-барине беле болады.
.... Насыр Бердимбет гаррыныц белеса еди (К. Смамутов). Рэ-
мет Мэлпей менен б е л е еди (0. Хожаниязов).—Исиц питкенше
'бизикинде бола бер, б е л е,—деди Серкебай сууыган бир кесе
чайын калдырмай симирип, ... (Т. Кайыпбергенов). <$>Карь»н беле .
—цаналас., тууысцан цызларбан тууылеанлар бир-бцрине ка~
рын беле болады. Зэуре ме^ен Айша екеуи ц а р ы н беле (А.
Юрэзов'). — Билемен, кенегеслер дайым,—Онда ц а р ы н беле
‘бол'ып шыцтын гой (Т. Кайыпбергенов). Беле жора—беле менен
лклслас, цурдас, цатар. Нэпсинизди алып, хан салгыртын беле
.ж о р а жеуди токтатасыз (К. Султанов).
Б0ЛЕГИРЕК I кел. Белеклеу, шетлеу, аулаеырац. О л ауыл-
дап б е л е г и ре к турады, ... (Жас Ленинши г.).
Б0ЛЕГИРЕК II ц. баскарак.
БОЛЕК 1 ат. Путинниц бэлшеги. Газетаныц бул б е л е г и
маган ти исли (Жеткиншек г.).
Б0ЛЕК I кел. I. Дара, жекке, оцаша. Стаканларга куйы-
лып хэр кимни I алды-алдына белек койылды (Ж. Аймурза-
<ев). 2. ^згеше, айрыкша. Бул байрамный баска байрамлардан
б е л е к к^сийети бар (Кыз. муг. ж ). 3. Шеткери, шетирек,
^белегирек. Келген бэле жаман елицнеп белек, Мысалы устит е
жыгылган терек (Эжиниязк фБир бэлек—путин бар тутас
нэрсениц бир белеги, тэпары. Эскзэдиц арасында гауга тууып,
4) и р б е л е г и сол заматы кашып кетеди (КК. х. е.). Бир кеше
жатыр ем кердим бир ау^ал. Бир белек баслары жыгалы
кел ди. (К К. х. е.). Белек-белек—с ара-бара, жихке-жекке,'
оцаша. Аркадан жауган каодайын, Беле к-б е л е к калады
«(Мэспагша). Кектен ушкан б е л е к-б е л^ к тырналар, Хаба-
рын бер бизиц еллер аман ба? (К К- х. к.). >^эр белек—а/ш-
«344
рым-айырым, дара-дара. Окыды илди зейини, Ядланды :кэр
бинт, э р б е л е к (Б. Кайыпназаров). Беп-белек—айырым*
езге иге, айрыкриа. Кыялындьг тартады бирак, Сийрек ушкан
тунги самолёт, Журегицди орагая шырмал, Бир кыялдын. орны
б е п-б е л е к (Т. Сейтжанов). Белек-салак —цалдыр, майда*
цыйцым, кыйынды, ауысыц, майда-шуйде, белим-белим. Дэрья
абыржы беле к-с а лац суулар да я каткан емес, я катпара»
емес, Шайыкназар зажыныц кезиндей сууласып жатты (Н._ Бере-
кешов). ’
Б0ЛЕКЛЕНИУ’ белеклеу фейилиниц езлик дэрежеси.
Б0ЛЕКЛЕСИУ белеклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЭЛЕКЛЕТИУ белеклеу фейилиниН езгелик дэрежеси.
БЭЛЕКЛЕУ ф. Бир нэрсэни белеклеп айыры,у, оцаигалап
белиу, майдалау, даралау, оцашалау. Алыстагыларды улыума
турмыстКщ барысынан белеклеп таслайды (Г. Есемуратов).
... ^эр бир адамныц затларын ^эр жерге бе ле к л.еп койды
(К. Айымбетов).
Б0ЛЕКСИНИУ ф. взин бетен санау.
у Б0ЛЕКШЕ к. айрыкша, езгеше.
БОЛЕНИУ ф. I. Капланыу, салланыу, доланыу, сазланыу^
Кыр дегерек кеклеп, агашлар жасыл липаска бе ленд и (К..
Бекимбетов). Кыз шайы-жипек' липаска боленнп, касына
Койылгаи аппак пэр дастыкка бас койды (Т. Кайыпбергенов). 2.
Шадланыу* йотланыу.Хошз^т сезлерге бе л е нг е н дос-
лардыц ортасында Еэний жымыйып кулип отырды (К. Султанов)..
ФКууанышка белениу—кулип ойнау, шадланыу. Султан менен
Ж и йе мурат бугин жудэ э^мийетли улкен ис питкерген адам дай
шексиз цууанышца бе ле ни п кетти (А. Бекимбетов).
Кекке белениу—кек есимликлерге, тереклердиц кегериуи,
есимликлердиц кеклеуи, сэн бериуи. Кекке б е ле нг е н
бул уллы кала шыньнда да, конакка жудэ шырайлы керинди
(А. Беуимбетов). Сэнге белениу—кер кем болыу. ...уй-ишин
элле кандай сэнге белен геидей азада керинди (0. Хо-
жаниязов). Рабатке белениу—х^эзлениу, рэ^этлениу. — Канекей».
усындай самая мудамы есип турса!—дедим мен р э э т к е
белении (0. Хожаниязов). Данкка белениу—апгацца, %ур~
метке ийе болыу. Мийнет ислеп д а ц ц ц а б е л е н с е д е^
окыуга барса да бир жагында Орал жур (М. Абдреймов). XYP*
метке белениу—иззетке ийе болыу. Б е ле нге н шексиз
X у р м е т к е, Кермекши болар баслыкты (Б. Кайыпназаюв).
Тынышлыкка белениу—урыссыз отырыу, урыссыз, жэнжелсиз
отырыу, парахатшылыцта жасау, турыу* Жайдыц и ши т ы-
ныиь лык; ц а. бе ленге н' (0. Айжанов). Гамкоршылыкка
белениу -цайырцолшылыцца; иззетке, ^урметке ийе болыу.
Халыктыц fа м х о р ш ы л ы f ы н а беленген жыраулардыц
мийнетлери жокары ба^аланды *(Н. Дэукараев). Гуллерге беле-
ниу—гуллердиц сэн бериуи, геззал тур бериуи. Кези ме гул-гул
345
I
дбнген кец дала, Г у л л е рг е бе ле нген ауыл х^м кала
,(Т. Сейитмамутов). Алгынгабелениу--Лу&с, молайыу, сэнле-
ниу, оралыу. Бийик жайлар бойын созып. аспанга, А лтынга
б е ле нген майдан далац бар (Д. Касымов). Салтанатка 6е-
лениу—%эр турли сэнге\ саз-сэубетке ийе болыу. Кеше ез сал-
танатына б е л е н и п. денип тур (И. Курбанбаев;. Кун
нурына бэлени/—куннен рэ^этлениу, ^эзлениу (^эз етиу).
Баг тогайлар к у н нурына б е ле нип, ЖанГыртып сайрады
Кусы-булбули (Ж. Аймурзаев).
Б0ЛЕНТИУ белениу фейилиниц ерксиз дарежеси.
Б0ЛЕТИУ белеу фейилиниц ерксиз дэреже'си.
Б0ЛЕУ фА. Жас баланы оесикке о pan жхтцызыу.уйцыла^
тыу. Енди оны кайтадан бесикке б е л е и с е ц бе? (К. Султа-
нов). Усы уакта бепесин белей атырган Салийма жалт арка-
сына карады (А. Бекимбетов). Биреуи киндяк шешемен, Биреуи
озим кесемен, ©зим бесикке б е л е й м е ну Деп тартыслар бол-
ган екен (Бердак). 2. Айрыцша тур бериу, жацарыу, сэн ее-
риу. Орап алды, керки менен б е л е д и, Жыр табылса жырлай
бергим келеди (Г. Есемуратов). Мына денди туссен асып, То-
гай жатыр кумды б е ле п (И. Юсуйов). фРа\атке белеу—%эз-
ликте жасау. Р э э т к е белей жаныцды, Асгында азырак
турсац,... Кане, усы гужимдей улкен, Койыу саялы хам шок
болсац (Г. Есемуратов). Нурга белеу—кун нурынан рэ^этле-
ниу, цэзлениу, мийри цаныу. Жадырап жыйнаган кун жер бе-
тин н ур е а б е ле д и (Ж. Аймурзаев). Сазга белеу—цэр тур-
ели нама менен цэзлендираУ' рэцэтлендириу. цанаатланды-
рыу< Саз дауыслы гармоньга да тил питкен, Кец даланы с а з г а
б е л е п мулгиткен (И. Юсупов). Гулге белеу—жаксы сэнге
келтириу. турлендириу, жаратыу. Г у л г е б е л е п каракал-
пак даласын, Шеллерде орнагкан Газлы каласын (И. Юсупов).
Жипехке белеу—молайтыу, кебейпшу. рауажландырыу^ байы-
тыу. Колхоз, совхоз молдан тутар науканды, Жипекке белей-
м и з уллы Уатанды! (Э. Шамуратов).
Б0ЛИК ат. Бел^и, мелшер^муедар. Жер беликтиц ше-
бери. Эметулла деген кайнагац, Буган да бериц бир сэлем (К К-
х. к.).
Б0ЛИМ атА. Бир нэрсениц женке белеги. бир шацабы.
Дунья алтыга белинген, Бир б е ла м и бизиц атан (С. Нурым-ь
бетов). Бир белами Терткул тусынан. бир белим и—Шымбай
тусынан, барлыгы бир тунниц ишинде аржакка етиуге каулы
Кылды (К. Ирманов). 2. Тарауы, шацабы. „Лирикалык косык-
ларм деген бел им де улыумалык бар (9. Тэжим*уратов). Не-
кистеги ауыл хожалык техникумыныц багманлык б е л и м и н
питкерген (Ж. Аймурзаев). 3. Тарау, бап, ...китаптыц бул б е-
лими жудэ кызык екен, ... (Сов. КК- г.). 4. Мэкемелердиц*
ара ендирислердиц ишинде бэлашугын %эр бир тарауы, ша-
цабы. ©гкен жылы б е л и м д е бйр нешше жерден жаксы
346
ускенеленген типовой мал коралар салынып питкерилди („Жас Ле-
нинши“ г.). Гезжалиев соцгы гсзде таярлеу бе лимине хыз-
метке орналасты (К- Айымэетов). Оны услаган калалык милиция
бел и ми ниц балалар инспекторы еди (А. Бекимбетов). 5.
мат. Аралас белшеклердиц белетурын саны. .,.буны аралас бел-
шектиц бе ламин е белиу керек,—деди мугаллим (Жас Ле-
нинши г.). Ол дорвал бэлшекке ортак болмайтугын, оннан ке-
йин биринши :?рм екинши белшектиц белимине белип, алы-
мын устине жазыу керек екенин айтты ^эм сондай бир цанша
есаплар шыгарды (О. Айжанов).
БОЛИМШЕ ц. болим.
БОЛИНИУ ф. Х.Тутаснэрсениц екиге ямаса бир нешеге та-
ралыуы. бэлшеклениуи, топарласыуы. Жолбарыс еки б е л и-
нип аударылып туседи (КК- х. е.). Терт бе линии, он-он-
нан, жау болып багка тийеди (Кырк кыз). 2. Шацапланыу.
айырылыу. Толыксып аккан суу бэ^эрде, жазда кенарына сый-
май, еки жагасынан асырылып агып, тармак-тармак бир неше
озеклерге белинеди (К. Султанов). 3. Тоцталыу, иркилиу,
тоцтап цалыу,евгериу, бурылыу. Сез кесилди, б е л и нди дык-
кат, Ёкеуи де турды жылдамДИ. Юсупов). Бирак мийи путин, ойы»
баска жакларга белинбект е (©. Айжанов). фУйкысы бо-
линйу—ояныу, тургелиу. Ол Шолпанныц у й ц ы с ы белая-
генин оныц еки кабатлыгычая рой дел калады (Г.% Есемура-
тов). Шёк белиниу —цэр бир адамра айырып белип бериу,
пайын бериу. Кыдырга Караганда Акылбек укыплы ^эм шаккан,
ш е к б е л и ни у д е н тек ойып кетти де, Кыдыр децде калып
койды (С. Хожаниязов). Цак белиниу—еки жацца а&ырылыу»
белинип тусиу. К, ац бел ин ип геллеси, Еки кезипарта шы-
гады (Кырк кыз).
БОЛИНИУШИ атЛ. Ацырылыушы, белеклениуши. Буныц
бурыннангы максети оннан айырылып б е л иниу ши еди* ...(Кыз.
муг. ж.). 2. Белингиш, белинетурын сан. Бул мэселедеги ец
киши ортак б е л ин и у ши санды табын дегенди ортага тасла-
ды мугиллим (Кыз. мур. ж.). I.
БОЛИСИУ ф. 1. ПайласыУ; улесиу. Ауыл адамлары жый-
налып жайынды б е л и с и п алады (К К- х. е.). Табак толы
палауды б е л ис и п жеулери керек гой (К. Айымбетов). 2.
Ортацласыу, шериклесиу, биргелесиу. Кайрыны, шадлыкты
бе лис тик бирге, Ленинлик байрагын астында сениц (Т..
Сейитжанов). Сержан ез кууанышын Эмет пенен белискис и
келди (Т. Кайыпбергенов). ф Тец бэлясиу— жарыма-жары,
тецбе-тец, теппе-тец, екиге белиу. ...му^аббаттыц салмагын
суйиклиси менен тец белисиуи керек (Г. Есемуратов). Сыр
болисиу—цупыя сырды жарыласыу, ортацласыу. Балалар ме-
нен сырласып, сыр б е ли с т и, Ата, бала бауырласып енисти
(А. Дабылов). Тожирийбени болисиу—ортацласыу, шерикле-
сиу, биргелесиу. Ол балалар менен буннан алдын сейлесип бирдей
347
тэжирийбесин б е л и с и п журеди (Г. Есемуратов). Ой-
ларын белисиу—пикирине ортацласыу. шериклесиу. ...алганнан
соц да келешек тууралы ойларын бе л.и седи (Г. Есему-
ратов/ ’ ’ '
БОЛИСТИРИУ белисиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БОЛИУ ф. 1. Бир нэрсени бир нешше етип белшеклеу. бе-
лиспу. —Мына нанды ушке бе лип- жеймиз (К. Султанов).
Айкыз тутцан балыгын тец б е л и п алып марданына салды да»
жэне кетти (А. Бегимов). 2. Есап сабагында ~анды белип уй-
рететугын усыл. цэмел. Ол дэр^ал белшекке ортак болмайту-
гын, оннан кейин биринши ^эм екинши бе*лшектин белимине
белип, алымын устине жазыу керек екенин айтты хэм сон-
дай бир канша есаплар шыгарды (Q. Айжанов). 3. Арнау, бел-*
гилеу. шыгарыу, шегарасын айырыу. Малый алты белип, бир
бьлимин багышлап атаса мэлим аты шыккан, Мэжнун деген .тул-
парды сатып алып, телесине байлады (Мэспатша). Мэдемин ке-
лип бизин цолымызга кирип биз аркалы орын алажак болса сол
уацта ез шегарамызды б е лг е ни м и з макул,—де ди (К. Ирма-
нов). 4. Майдалау, усацлау. Кара пулды кыркка б е л и п
усацлап, Неден болды аты жаман гунайым (Омар). ф\ак бе-
лиу— айырыу, л^ддр/п^у.Акырсында цац б е л д и д е жаулыгын»*
Жолбарыстьщ еки аягын орады (К. Султанов/ Сезин белиу—
иркиу, тоцтатыу. ...булардыц сейлесип отырган с е з и н
белип жиберди fA. Бегимов). Нарекецниц Бдхтыяр, Сезин
белип хош деди (Б. Кайыпназаров). Ойын белиу-цыялын
езгертиу. иркиу. Жатса да, турсада сол ауыл ойын б е лд и
(О. Хожаниязов). Кеуил белиу—кеуил аударыу, нэвер салыу.
Кэпелимде Фатийманьщ уй бетиндеги ызалы сеске ^эмме к е-
у и л б е лд и (О. Хожаниязов). Уактын белиу—уацыт табыу.
Бирак не деген кенен де, жума куни балалар ойынга да у а ц-
т ы н белип туратурын. еди (Э. Шамуратов). Кушлерин бе-
лиу—тосцынлыц жасау, иркиу, тоцтатыу, царсылыц етиу:
...кетерилетугын кушлерин белиу. ^элсиретиу сиясатын
тутты (К, Ирманов/ Демин белип-белип алыу—демин иркип-
иркип алыу. зордан дем алыу. Сержан болса демин белип-
белип алып. усти-устине гурсинип жатыр* (Т. Кайыпбер-
генов/ Енши белиу—ата-ананыц баласын белек шыгарганда
белип беретугын заты, пайы. еншиси. жийенге де берилету-
гын зат. нэрсе...дэр баласына е н ш и с и н б е л и п берди гой
(If К- х- е-)« Тун уйкысын терт белиу—уйцысынан ояныу, уй-
цысынбузыу. оянып кгтиу. Нешше жыллар тун у й ы ц ы сын
терт бе лд и. Ойлап кара, адамшылыц ар ушын (Т. Жу ма-
id уратов).
Б0ЛМЕ ат. 1. Жайдыц айырым бир белеги, белими. Жнгит-
лердиц бул сезине шыдамаган кыз бир куни ушеуин де ез бе л-
месике шакырып алып айтыпты: ... (КК* х- £.)• Жумыска
орналасып, квартира тапканша мениц тердегц бир б е л м е м д с
343
гура’берип,—деп мирэт етти (К- Айымбетов). 2 Белистирмеу,
майдаламау, белшеклемеу, айырмау, белеклемеу. ... уйиндеги
барлык затларды кеш кимге б е.л м е 0 и(Кыз. муг. ж.). 3. Ир-
килмеу, тынбау. ...болган уакыяны кеш кандай бе л м е с т е н
хэммесин калдырмай айтып берди (А. Бекимбетов). фТерт бел-
мели квартира —терт белмедён ибарат болган уй, жай.—
Гостиницага барып не кыласан, мениц терт б е л м е ли
квартирам бар, ... (К> Айымбетов)'. Класс белмёлери—ба-
лалар оцыйтугын класс жайлары. Клас.с б е л ме ле р и-<
не н емескй сес еситиледи (К. Султанов). Кеуил белмеу—дыц-
цат. аудармау, нэзер салмау. Бийдэулетлик жолларынан жур-
меди, Сабактан баскара кеуил белмеди (А. Дабылов).
Сезин белме^—ирикпеу, тоцтатпау.. Баррысыньщ сезин
б е л м е с т е н Атамурат пенен бирге кемпири Узилдик те тын-»
лап отыр еди (Т. Кд^ыпбергенов). ’
БОЛ ШЕК ат. 1. Бир тутас нэрсениц белими, бел,еги. ...атызда-
Fbi салы гудшеклериниц кэр бир бе лил е г ин ез алдына ма*
шинагабаулап жукледи (Сов. КК. г.), 2. Тутас единица (бирлик)
белеклерин билдиретугын сан. ... путин санды б е л ш е к к е
белиу керек.—дёди бкыушыларга мугаллим (Жас Ленинши г.).
БОЛШЕКЛЕНИУ бэлшеклеу фейилиниц езлик дарежеси. ;
БЭЛШЕКЛЕСИУ бэлшеклеу фейилиниц шериклик дарежеси
БОЛШЕ|КЛЕТИУ белшеоеу фейилинин ерксиз дарежеси.
БОЛШЕКЛЕУ ф. 1. Белиу, айъьрыу, тебелеу, даралау. Сол4
ушын бир журекти белшеклеу мумкйн емес деп ойлайман
(Т. Кайыпбергенов). ... окыушылары мектеп ; китапханасындагы
китапларды к^Р жерге белшеклеп бууыстырып койды (Жас
Ленинши г.К Белинип кебейиу, белиу. Бул путин санды бел-
ые к ле у и м и з керек,—деди Мурат жанындагы жолдаслары-
на (Жас Ленинши г.).
Б9ПЕ ат. Жас брла. нэресте. Жылама б е п е м жылама, Жи-
лик шагып берейин (К К- х. к.). Айналайын ак б е п е, Ак бе-
сикте жат б one, Экец келип цой сояр, Ет пискенше жат бепе
(К К. х. к-)- Турсам сак-эр болыпты, Бепем уйкысы каныпты
(К К. X. к.).
БОРГЕ ат. Сазан топарына кирепъугын балыцтыц майда
тури. Журесинен отырып бергенй колына алды (Н. Дэука-
раев).Ана б б р г е н и берман тасла!—деп жолын созды (Н.
Дэ^караев). л ,
БОРЕК ат. Камырдыц иигине мэйек, геш, ^эм тагы, басца
нэрселер 'салынып сууга цэм майга писирилетугын ауцат, ас,
та мац, тагам. Булардьщ ушеуя де берек жеп отыргандай,
...(Ж. Аймурзаев). Дэстурканда нан-шерегищ Бадияда ярлы
б е р ** г и ц, Жети жуз туп ак терегиц, Санап * кердим Кулен
болыс (Бердак).
БОРЕНЕ ат. Узын жууан агаш,, терек. Беренеси кэм
349
шакалары ансат зыянланатугын болады, .. (А. Джальменов, Гк Т-?
Карпов).
Б0РИ atn. 1. Кискыр, жыртцыш, жабайы %айуан. Касакана
бир бери уйдиц капталынан етип баратыр (КК- х. е.). Белин-
сед борщ айырылган адамды айыу жемес пе? (И. Юсупов). 2.
Ауыс. Кис, душпан, уры. Атгын урысы, малдын б о р и с и сен-
сен, Аттыц кунын телейсец, урыныц ийеси сен (К. Султанов).
Керсен-билсен атамыздан бер хабар, Пэрлй тауда мэкан еткен
бери ле р (Мэспатша).
jBOPHK ат. %эр турли териден тигилген бас кийим, ма-
лацай, тумаку qypaui'те лпек, дёгелей. Кундыз б ерик басын-
да. Карьшдасы касында, Киятыр екен Арыслан (Кырк кыз).
Жаркынбай ициси бул да касында, Кундыздан кара б о р и к
басында (Бердак). ... басына камка б о р и к, аягына алтын гс-
уиш мэси кийген бир байбэтше арбасыи гоктатты, ...(КК. х. е.)-
60РТТИРИ# ф. 1. Жибитиу, жумсатыу, жумсартыу^
...секти катыкка борттирип бир зерен етип ишип алды
бала (К К- х* в.). 2. Улгайтыу, кушейтиу. Еситкенин асырыпг
берттирип, айтыушылар да жок емес, ... (К. Султанов).
БОРТИУ ф. 1. Кызарыу, кысыныу, бозарыу. ....шертип, тур-
тип, кызара б ер тип, шьиарды кайгылы дэртти, Кердинлер
ме ондай. мэртти ^Мэспатша). 2 . енеге майда бортик шыгыу*
жара шыгыу, бужыр болыу, Халыклардыц бет-ауызц кан, Тула
бойы искен, берткен (Ж. Аймурзаев). 3. Жибиу, жумсау.
босау. ...табакгагы гуришке ыссы сууды куйыудан бер mutt
кетти (К К- х. е.). *4. Кегериу, буртик шыгарыу, осиу, шыгыу.
Сэуирдиц шамалы есип, жаптьщ музлары ерип, тереклер берт-
се де, сууык кыстыц кэхэри толык кетип. бэхер паслы болып
кеге койган жок (^. Шамуратов). фБортип-бергип кетиу—кы-
зарыу, бозарыу, бужырланыу, майда бортик шыгыу. Еаррыныц
шырайы езгерип, сууыкка тоцгандай б ер тип-бе ртип кет-
ти (Т. Халмуратов).
БЭРТПЕ ат. Сокти майга, сутке, цантлы сууга салып
жибитиуден исленген аукат, ас-тагам, тамак-
БОТЕКЕ ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц ауцат
сициретугын мушеси. Елмураттыц б о т е к е с и н еис суккан-
дай ашыулы сезлер де айтты (Ж. Аймурзаев). Бауыр, талак»
бете к е, екпе, ишек, Орын алган кап салып ой х^м кырдан
(Ж Аймурзаев^ фБетеке бет—бетекеге усаган бет. Кептен
алалмайсац бул сезден орын, Б о т е к е бе т л ис е ц, бирак
зор мурын (©теш).
Б0ТЕКЕДЕЙ кёл. Ботеке сыяклы, усас. тэризли, уксас. Са-
кал муртын.кырып тасласа, ,бети б о те к е д е й жас жигит (О.-
Хожаниязоз).
БОТЕН р. Басца, езгеч жат, таныс емес бийтаныс, езге^
ше. Ботен адам киргизбеуге буйырып, Бир онаша жерге ер-
мек курады (И. Юсупов). ... бой жазып, таза хауага шыгып кай-
350
тыуцан баска ойымда бетен кеш нэрсе жок еди (М. Дэри-
баев). —Ол айтканыцыз бетен емес-ay, Есеке (К. Султанов'.
60ТЕНЛИК ат.Жатлыц, езгелик, бетенлилик. ...бизге б о-
тенлигицди ислеп отырсац сен,—деди гарры (КК- х. е.).
БЭТЕНСИТИУ бетенсиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
' Б0ТЕНСИУр. Жатырцау, жатсыныу. Сен оны бете нс ап
жат муцаббатты урлама, дос цадирин кэстерле!—деп сыбырла-
гандай сезилди (0. Хожаниязов).
БРЕЗЕНТ ат. Жууан сабацтан су у еткермейтурын етип ца-
лыц тоцылган материал, суу еткермеу у шин зашла рды бас-
тырыура цолайластырылып, терт муйешли етип тигилген
жайыу сыяклы улкен нэрсе, зат. ... машинаныц б р е зе нт ин
экелип оныц устине жапты (М. Чимбергенов). Кеп шатырда
брезснттен курылган, Ким окыды, ким отырды, ким жат-
ты (Т. Сейитжанов).
БРИГАД ц. бригада.
БРИГАДА ат. Кепшилик адамлардан цуралран, дузилген,
шелкемлескен %эр турли уиым, шелкем. Колхоздьщ кайсы
бригадасына барса да усы кешеден етиу керек (С. Хо-
жаниязов). —Бригадира агрономлар келмекши еди, меня
кутип отырса уят болар (©. Айжанов). ^Бригада дузили^—
шелкемлесиу, уйымласыу. Мине ^эзир эйне у акты бул истиц,
Жер белинсин, бригада дузилсин (Т. Сейитжанов). Кон-
церт бригадасы—бир^топар косым; \\эм турли цызык; ойынлар
керсететусын шелкем, уиым. Бир куни Венгриянын. ауылында
Москвадан келген к он церт бригадасы бизди царсы ал-
ды (К. Айымбетов). Жаслар бригадасы—гилец жаслардан ду-
зилген шелкем, уиым. Шыцты жаслар бригадасы. Топ-'
топ болып субботнйкке (И. Юсупов). Танковой' бригадасы—
танк айдаушылар шелкеми, уиымы, топар. Боска кайтканы-
мыз жок, душпаннын т а н к о в о й бригадасы' жайласкан
жер хацкында маглыумат алып кайттык (0. Айжанов).
БРИГАДИР ат. Бир бригаданы басцарыу мы, мецгериуши.
басшылыц етиуши адам, киси.—Б р и г а д и р cohfw сезин нык-
лап койды (Т. Кайыпбергенов). Бригадир, звенолар кулак сал,
Колыннан кетпесин ^эргиз намыс-ар (С. Нурымбетов). *
БРОНЕБОЙЩИК ат. зек. Полам пенен капланран абтомог
биль $эм танкти бузы^шы адам, киси. Х^зирше.
броне, бойщиклер сауашка кирискен жок (К- Досанов).
БРОНЕВИК ат. зек Бпонеавтомобиль, пблат пенен цап-
ланган автомобиль, Елеслейди броне в ик те турганыц,
Халыцты жоллап, жауды аямай урганын (Т. Сейтжанов).
БРОНХИТ ат. Дем алыу органларыныц исинип ауыры^ы....
сууык тийип ауырган баланы тезден емлемесе ол бронхит-
ца айналып кетеди (Сов. КК- г-)«
БРОШЮРА ат. Колени кишкене, уш баспа табацтан ул-
351
кен болмаган кишкене китапша. Бригадир колындагы б р о -
шю р а с ы н калгасына салды да атызгз юрай кетти (0. Айжанов).
БРУС ат. Терт цырлы аррыт, агаш. ... курылыс Майданша-
сында кеп б рус лар да келип калды, ...(Сов. КК. г.).
БРУЦЕЛЛЕЗ ат. Адамларда жэне ^айуанлардыц. денеси-
ниц цацсап, сырцырап ауыратугын ауырыу, кесел, наУ<,ас. до-
зирги кунлери бруцеллез ауырыулары кушейди, ...(Кыз. КК*
г.). - .
БРЫНЗА ат. Суттен ислейтурын иримшик, сузбе. ... шэ-
желер ушын ец жугымлы аукат брынза болып есапланады
(Сов. КК.г.).
БУ ц. бул.
БУРА am. I. Ира еркек мал. Арадан бир жыл еткен соц кем-
пир бураныц басына жерийди, кемпйрдин бул тилегени де
орыцланады (КК- х. е.). ... тайпак бас таргыл бу га кой ко'ра-
ныц буйирин жарып кеткен екен (К. Смамутов). 2. БалыцтыМг
бир тури, гужиреиген тури. Сууы тасып болса ойын, Ак балык-
тын керип тойын, Онлап, жузлеп б у f а мойын, Сол ауынан ал-
ган екен (Бердак). фСаранау буга —саранаудыц туцымы,ири
^асылландырыу бура. Кыздыц алдынан кескеслеп с а р а н а у
буга шыцты (0. Айжанов). Алабуга— балыцтыц бир тури,
ала тури. Жууанып кетти тыррыйып, Ала б у f ас ынд а и
келдиц (А. Дабылов).
БУРАДАЙ кел. Бура сыяцлы, усаган, усас, уцсас, тэризяи.
Желкесин гужирейтип, сузетугын б у f а д a it шекелеп карады
(К. Султанов). ... сузетугын б у f а д а й шекинисип турды (Н.
Берекешов). Жен билмеген б у f ад ай, Мурыныцды жыйырдыц
(Кырк кыз).
БУРАК ат. Адамныц $эм цайуанлардыц алцымыныц сал-
быраган жери, ийектиц темени. Козынын бир тилим куйрыгы-
нын жарасып туратугын б у f a f ы киширейейин*. деген (Ж. Ай-
мурзаев). Бир уртлам ишкен суулары, Тамагынан откенде, Б у*
f a f ы н а жеткенде, Мысал тенге яцлы, Елдир-еддир етип ке-
ринген (Алпамыс).
БУРАКЛЫ кел. . Бу расы улкен, салбыраган бугац, улкен
бугац. Кара каслы, ак кабаклы, Тулки бауыр, ак тамаклы, Са-
лынган семиз бу гацлы (А. Дабылов).
БУЕАЛАТЫУ ф. Бугага келген сыЦырра бураны жибериу,-
цашырыу. Сыйырыларды ез уакытында бугалатып болды, ...
(Ж. Сейитназаров).
БУРАН ал. Басца бир адам ямаса басца бир нэрсеге цара*
тылып айтылады. Каланыц бас кетерген уламалары, байлары
буран жаксы бакалар беристи (Э. Шамурагов).. Б у f ан
д а шекленбей путкил дуньяны аралап шыгып, элемди гезген
екен дейсец (0. Хожаниязов). Буран Шыныбийке тусинбей,
жалт карады (Ж. Аймурзаев).
БУРАУ ат., 1. Кисен> шынжыр. Колындагы тэсписин, Ол мой-
352
нына салганла. Бу га у мекен дегенсец (Коблан). 2. Ауыс. Зу-
лыммщ', ауырманлыц, езиушилик, цаттылыц, мийримсизлик.
... ^аял-кызлар ол заманда кеп ^зап-акыретлерди керсе де, дин
буга^инда уялшаклыкка салып кеп аса жанына батканлары
болмаса, керген азапларыньщ кебин сыртка шыгарып айтпайту-
тын еди (К- Ирманов). фБугау салыу—кисенлеу* шынжырлау,
жууенлеу, бэнт етиу. Куш косып сонда калмаклар, Мойына
б у f ау с ал д ы (Кырк кыз).
БУБАУЛАНЫУ буга^лау фейилиниц езлик дэрежеси.
БУБА1УЛАСЫУ бугаулау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУБАУЛАТЫУ бугаулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БУБАУЛАУ ф. Кисенлеу, шынжырлау, бэнтлеу. тас цы-
лыу, жууенлеу, байлау: Мине усындай еркинликке душпан ха-
лыкты бу Fay лап коиыуга урынып атырганын да айтады (Г.
Есемуратов).
БУЕАУЛЫ ф. Бугау салынган. бэнт етилген, жууенлен-
ген, кисенленген, шынжырланган. ... енди бурынгы б у г а у л ы
халыкты еркинликке шыгарды (К. Ирманов).
БУБАША ат. Буганыц кишкене тури, кишкене бугау ...
бугиннен баслап мына бугашаларды да ериске косып жи-
бериу керек,—деди ферма баслык шопанга (Ж. Сейитназаров).
БУБНУ ф. I. Ецкеииу, ийилиу, буццышлау. Ол калыц кек
есимликтиц арасы менен бугып журеди (Ж. Аймурзаев). Эл-
: мурат каймыгып бугып калды (К. Султанов). 2. Кррцыу, жа~
сырыяыу, цорцып бугып цалыу, жасырынып цалыу. Ол желке-
снне ауыр жук тускендей кем-кемнен жерге карай б у г а бер-
ди (А. Бекимбетов).
БУДКА ат. Адам туратугын кишкене ылашыц, бастырма.
Баратыр едим тунде сол бетке кетип, Жолдыц бойындагы б у д-
к ад а н етип (Ш. Артык).
БУДЫР: будыр-будыр кел. Ойлы-бэлентли, тегис емес жер.
Арбалар жолдыц б у д ы р-б у д ыр жерлеринен де ётиуге ша-
маласты, ... (К. Айымбетов).
БУЖЫР: бужыр-бужыр кел. I. Котыр-цотыр, цотыраш-цо-
тыраш, бир нэрсениц тегис емеслиги. Кундиз кумды аралап
кой багып, тунде тас дастанып, таудыц б у ж ы р-б у ж ы р та-
сыныц устинде жатаман (КК- х- е.). 2. Шешек ауырыуынан цал-
ган дац, белги, цотыр, бужыр-бужыр тацба. Б у ж ы р-б у-
ж ыр кези кысык, Калгып басы, темен тусип (Ш. Артык).
БУЖЫРЛАНЫУ бужырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
БУЖЫРЛАСЫУ бужырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУЖЫРЛАТЫУ бужырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БУЖЫРЛАУ ф. Цотырлау, цотырашлау, ойлы-бэлентли-
леу. Хаялдыц бети бужырлау екен,—деди Жаббаклардыц
биреуи (Б. Кербабаев).
i
353
БУЗАКЫ кел. Арага сез салыу шы, бузыцлыц етиуши,
рамы, бузыушы. б у з ац ы, мениц несийе—карамды ендир-
мей, кумарга берип келдиц бе? (К- Аралбаев). Жети тунде не
цылып журсец б у з а ц ы\ ... (©. Хожаниязов).—Нагыз харамы
б у зац ы адам екен (А. Бекимбетов).
БУЗАКЫЛЫК ат. Драга сез салыу, от таслау, бузыцлыц^
^арамылыц. Тур-туси эжийнеге кусаган молланыц ислейтугын
кэсиби эзелден-ак бузацылыц еди (А. Бекимбетов).
БУЗАКЫШЫЛ ц. бузацы.
БУЗАКЫШЫЛЫК ат. Бузыушылыц, цараманшылыц. Мен
„шын" достымныц бузацышылыг ын а ерип ^ужданымнан»
адамгершилигимнен, агайин-тууысканымнан айырылдым (А. Бе*
кймбетов).
БУЗАУ ат. Сыйырдыц жас баласы, тлели. Алдында аяты
Кагпаган б у з а у ы жыйырылып жатыр (©. Айжанов). Сыйыр ме* *
нен бузау екеуи бир жерде байлаулы тур (Т. Кайыпбергенов).
Бузау,. баспак танага, Бизлер тири турганда, Ким сугады ага*
жан, Харам koj&ih жагага (Бердак). фБузау тилли камщы—иишг
не езек салынып терт цыплы етип ерилген цамшы. Бузау
тилли ц а м ш ы с ы н, Алды бай колына (Мэспатша). Кул~
тай баба цосынан шыгып карап турса, ер жууенй аркасында,
кундыз соппас басында, жау куралы белинде, б у з а у т и л л и
цамшы дэстинде, кеули тасып ^алласлап, мацлайдан терн*
тамшылйп киятырган баланы керди (Алпамыс).
БУЗАУБАС ат. Коцыздан гери узынлау, адамды жалаа
исиретурын уулы жэнлик, мацлуц. Мысалы кумырысца, бу-
зау б а с суйреген яцлы болып, батырды зинданга жыкты (Алпа-
мыс). Х^р жер-^эр жерде шырылдаган б у з а у б а с т ы ц, жыл*
кышы менен байыулынын ан да-сан да моциреген мал дауыслары
еситиледи (0. Хожаниязов).
БУЗАУЛАТЫУ бузаулау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЗАУЛАУ ф- I. Сыйырдыц бузау тууыуы, балалауы, тел-
леуи. Менин колымдагы 8 сыйырдыц 7. уи гана б у за у л а д ы
(Ж. Сейитназароц). Сыйырлардыц аман бузаулауы ушын
барлык мумкиншиликлерди болдырып, цадагалап кутиу исин ту*
. тас алып барыу керек (Ж. Сейитназаров). 2. Ауыс. Жердиц
жацсы еним бериуи, кеп дэн, зурээт бериуи, кеп енимли бо-
лыуы. Бозлардыц бузау л a nf ортац толысып, Исин рауаж
алып баратыр, Коцырат (И. Юсупов). „Боз б уз а у л а р* деген-
дей, ©ним берер жер екен (Б. Кайыпназаров).
БУЗАУЛЫ кел. Бузауы бар ана сыйыр, сауын сыйыр. -Ага»
йын-тууганлардыц колында уш-торт жанлык бар, бир б у за у-
л ы сыйыр бар, соларды са^ыстырсам, баска не?—деди эке i
шын кеули мечен (©. Хожаниязов). „Бурынгыны айтпайман, те с
еки буза у л сыйыр, бес кийим тап та ала гой,“—дейди
Кайыпбергенов).
354
БУЗА^ХАНА ат. Бузау байлайлпугын, цамап цоятурын
&рын9 жай. Меи оган хэрдайым кам геш. кант берип тураман.
—деп Султан бузаухананыц дэруазасына келип токтады
(А. Бекимбетов).
БУЗАУШЫ ат. Бузау багыушы, тэрбиялаушы адам, киси.
Фермадагы бузаулар ушын айырым б у з а у иь ы да таярланып
цойылды, ... (Ж. Сейитназаров).
БУЗБАУ ф. I. Шатац шыгырмау, булдирмеу. Садулла бул
^акытта шертек астында бурынгыша отырысын б у з б ай бий-
мэлел таркасты (А. Бекимбетов). 2. Кэддин бузбау, цэддин сац-
лау, езгермеу. Сонда да мен айтсам шынын, Кызыты бул ялган-
шыныц, Кеппе деймен,...-деди, гарры, Кэддин тиклеп, б у з б а й
сынын (И. Юсупов). 3. Белмеу, оятпау, белип тасламау. Ха-
нымнын уйкысын бу з б а жолаушы, Келерсен кун шырып тац-
лар атканда (Кырк кыз).
БУЗБЫЗЫУ бузыу фейилинин езлик дарежеси.
БУЗДЫРТЫУ бузыу фейилиниц ерксиз дарежеси.
БУЗДЫРЫУ ф. Кулаттырыу, жыцтырыу. Гене жайларды
б у з д ы р ы п, бийик жайлар салынды, ...(Сов. КК. г.).
БУЗЫК 1 кел. I. Тэртипсиз, женсиз. булдиргиш, зыянкес.
Кемпир истиц бузыцца кеткенин билди, егленбестен хацый-
кат зейин илди, зар-зар жылап кемпир гарип туйеге минди (Ал-
памыс). Гэп болар ма еки еллер урысса, Ашыклыктац туспесин
б у з ы ц арата (Кырк кыз). 2. Сыныц, бузылган, сынган. ... б у-
з ыц тракторлардыц ^аммесин бир жерде ремонтлау керек,—де-
ди инженер совхоз директорына (Сов. КК- г-)- фБузык басы—
бузыц нэрселерди баслауиьы, басцарыуиьы, себеп болыуиьы, де~
бепкер. Сиз бузыц басы болыпсыз, заман усындай басшысы
жок елден азады (К. Султанов). Лийкин Есенгелди деген бурын-
гы бийдиц сезине ерип, бузыц басы болды (К. Султанов).
БУЗЫК П кел. I. Жаман, дузелмейтусын, Ол б у з ы ц адам
еди, ... (Сов. КК- г.). 2. Жарамсыз, иске аспайтугын. Б у з ыц
телефонларды тез кунде онлау кереклигин ескертти (Сов. КК- г-)-
БУЗЫКЛЫК ат. Зулымлыц, жауызлыц, ^арамылыц. Жа-
йылматан журтка залым кийеси, Умитсиз б у з ы ц л ы ц иси бар
екен (Омар). Олардын журген жигитлери б у зыц лыц ты кы-
лып журди (К- Ирманов). Баспашы болып ел талап бузыц-
л ы ц цылып журтени болмаса, шаймалыкты койып кенес ишине
белгисиз кирген (Кыз. мут. ж.). ф Бузыц нийет—жаман ти-
ле к, жаманлыц етиуьии, ^арамылыц, бузацылыц нийет пенен
шугылланыушы, ислеуши. Айсэнемди ак кекирек десем б у -
в ыц нийет екен (Ж. Аймурзаев).
БУЗЫКШЫЛЫК ат. Жауызлыц, зулымшылыц, цастыян-
шылыц, арага сез салыуиьылыц. Сондай болса б у з ы ц ш ы-
лыц етпесин! (А. Бекимбетов). ... ис жузинде турли ^арамы
бу зыц ш ы лыц лар ислейтутын думше моллаларды, хожа-
355
суупыларды ашшы эткио тит меч?ч етгире критикалады (К*;
Айымбетов).
БУЗЫЛЫСЫ^ ф. Айныу, езгериу.
БУЗЫЛЫУ ф. I. Кулау, цыйрау. сыныу. ... бузылран*
сынган мулкицизге бир-еки гууалардыц катнасы менен акт ду-
зип бизге экелиц!-деп кипитан трубканы койды да кабинеттен
шыкты (А. Бекимбетов). ...трактордан баска ауыл хожалык ми-
тинг :арыныц бузылран жерлерин дузете алатугын темирши
tба.” .гы керсетеди (Г. Есемуратов). 2. Булиниу, уайран болыу.
/У стали ел дузелер, Кассаплы ел бузылар (КК- х. е.). Се-
' мьям б у з ы л д ы, тарап кетти (А. Бекимбетов). 3. бзгериу, ай-
ныу. Тун ортасында тунниц райы квпелимде б у з ы лд ы (К.
Султанов). Нардек болып сез билдицив, Кызыл керип бузы л-
дыцыз (©теш). фБузылып-дузелиУ бир нэрсениц бузылы-
уы ^эм оцланыуы,. жацсарыуы, сазланыуы. Урысуактында бул
хемпирдиц усти думай, кара тутин, кунде бу зы л ы, п-д у зе лип.
туратугын еди (К- Айымбетов). Кеуил бузылы^—езгериу, айны у*
жибисиу, жууасыу, ыдырау, жыламсырау, езин услап тура ал-
иау. Ата дедин путкил кеулим б у зы лд ы Кэбап болды»
жанды бауырым езилди (Мэспатша). ... гене патлакты, гене дэрт-
ти айтып екпелесип, каяктагылар ойга тусип к е у и л и бу-
зилы п жылап отырганлар да табылады (К. Айымбетов). Тур-
лыстан бузылыу—адамгершиликтен айырылыу, ойран болыу.
Коммунист Оразбай Нурбаевтын турмыстан б у з ы л ы и
эз ^аялын кууып жибергени тууралы тексериу жуумагын хабар*
лады (А. Бекимбетов). Уясы бузылыу—хордасы уайран болыу..
Хэррелер ушыубан поруана болур, Уясы б у з ы л ып палдаи
айрылса (Эжинияз). Топары бузылыу—таралыу, дагыу, дары-
сыу, тарап кетиу. Атлылар т о б ы б у з ы л ып толкынласыу-
карады (Т. Кайыпбергенов). Туси бузылыу—езгериу, цубылыу,
айныу. Т у с и ни ц бузылганын керип, ©темурат оннан .
сайын шаншыуына тийди (К. Султанов). Кунниц, ^а^анын бузы-
лыуы—булт басып х^ауаныц езгериуи, дауыл болыуы, жауын
болыуы, бир турли ийистиц болыуы.... кутыныц ишиндеги кал-
ды к ет пенен балыктын ийисинен уйдиц х; ау ас ы б у зы л ы п
т а кетти (К- Айымбетов). Бираздан кейин кун б у зы лып жа- 1
уын да жауды (А. Бекимбетов).
БУЗЫУ ф. I. Кулатыу, сындырыу, цыйратыу, булдириу,
жыгыу. Б у зд ы гене камыс косын, Мэканлап келдин жагасыи.
Токыган барлык шыптасын, Сол косына туткан екен (Бердак).
Парахатшылык ушын гурес, Бегетлерди етер б у зы п (И. Юсу-
пов). Тапсырманыц кыскаша мазмуны шегараны б у з ы п етежак»
... (Э. Шамуратов). 2. Булдириу, уайран етиу. Тауды, тасты суу
бузар, адамзатты сез б у з а р (КК- х. н.). Зэ^эрли кастыян ка-?
ра жыланнын? Ордаларын б у зы п уайран етермен (Омар). 3.
бзгериу, айныу, айнытыу, езгертиу. Уйдеги есапты базардагы
нырк б у зад ы (КК- х- н*). — кеуилди азгырыуга. б у з ы у f а
умтылып кашанга шекем журер екенсеч, ... (Э. Шамуратов).
Атацныц „куда атын" айтысып окыган ак пэтиясын б у з д ы (К.
Султанов). фТусин бузыу—езгертиу, цубылтыу. Жацаты хаял
каны кызып, Шыр-пыр болды тусин б у з ып (Ш. Артык).
Уэдесин бузыу—ыцрарын езгертиу. айныты^ Байры дин адам-
лары алдында у э д е ни бузыу исламньщ дийуалына куйе жа-
гыу балам, тез жет (Т. Кайыпбергенов). Турмысын бузыу—хо~
жалысын бузыу, бала-шагасынан айырыу. $аялы менен ажы-
расыу. Оразбайдьщ гулдей турмысын б у зд ым (А. Беким-
бетов). Кеуилин бузыу—ыдырау, жылау. Уста к е у и ли н бу-
л ып бозлап жылады, Ишине от тийип бауыры жанады (А.
Дабылов). Топ бузыу—шоцты таратыу. тарцатыу. Ар-намыс-
ка кызарсац ба? Жаудыц то б ын бузарсацба? (А. Дабы-
лов). Мереке бузыу—шатац шыгарыу. булдириу. Сонлыктан
олар бир-бирин ацлып, мереке бузыуына жол коймады (Т.
Кайыпбергенов). Уйкысын бузыу—уйцыда жатырган адамныц
мазасын алыу, оятыу. Кеше куптаннан бери жерди кара думай-
Fa орап, тунерип турган тун тац самалы у й ц ы с ы н б у з f а н-
дай кара шымылдыгын жыйнап, батыска карай тутас кешип ба-
ратыр (К. Султанов). Ел дэстурин бузыу—урп-эдетке мойын-
сынбау,багынбау,шатац шыгарыу. у айран етиу. Жесирин алып
бассынганына Халмурат хам ел д эсту р ин б у з f а ны~
н а биз хэм капамыз (К. Султанов). Цагыйдаларын бузыу—ре-
жимди сацламау. надурыслыц етиу. Ал кеше хэрекетиниц ц а-
гыйдаларын бузы у-бул барып турган тэртипсизлик (Жас
Ленинши г.). Бузып-жарыу—айырыу. белиу. Тепти жауюылар
есикти, б у з ы п-ж а р ып кирер болды (Бердак). Шегараны
бузыу—бузыуга бейимлесиу. цайымласыу. цолайласыу.ойлау.
Ill е г а р а н ы б у з а ж а ц болган 23 жансыздыц 14 тирилей
усланып, 9 елтирилгени, тапсырманьщ орынланганы хаккында
бизлерди кутлыклады (Э. Шамуратов).
БУЗЫУШЫ ат. Сындырыушы. булдириуши. цыйратыушы.
уайран етиуши. Фашизм Октябрьде долга киргизген советлик
дузимди б у з ы у ш ы сыпатында тулранады, ... (Г. Есемуратов).
Молла намаз каза етти, Шан алдынан журип етти, Эдепсизлик
етип кетти, О л бузыушы болган екен (Бердак).
БУЗЫУШЫЛЫК ат. Сындырыушылыц. булдириушилик, цыг-
ратыушылыц. уайран етиу ши лик'. ... дэслепки жыллары халык
^арасында бузыушылыц хэрекетлер менен шугылланыушы-
'лар да болды (Кыз. муг. ж.).
БУЙДА ат. Туйениц мурнынан тесип еткизилген ямаса му-
рынлыцца байланган жип. Б у й д ас ы н а н тартпасац кепир-
ден туйе етпейди (Кырк кыз). Шылбыр емес б у й д а ц ауыр,
Куртлар жеген датпа бауыр, взиц арык аркан жауыр, Тууганын-
ды билермисец (Кунхожа). }{эзир де мурнынан буйда тагы-
лып, З^эзир еркешинен сызылды сызык (Ж. Аймурзаев).
БУЙДАЛАУ ф. Туйениц мурынлыгына жип тагыу. байла*.
357
...тийисли туйени буйдалап болып, гарры жетелей баслады
(Кыз. муг. ж.).
БУЙДАЛЫ кел. Мурынлырына жип тагылган, буйда бай-
ланган туйе. ...гарры б у йд а лы туйени ез алдына белек бай-
лады (Кыз. мур. ж.).
БУЙРА кел. I. Шыйратылган, буратылган, шырматылган
шанс. Басындагы сур тусли кепкасы б у йр а шашын жасырып
ТУР (К. Айымбетов). 2. Кегис тартцан тус, тур. Калтасынан
темеки алып тутандырды да кок б у й р а тутинди бир-еки рет
кумарланып симирип жиберип, кыр мурнынан кайта шыгарды да
„ауа дэ“ деди кылгына гурсинип (К. Смамутов). фБуйра сакал^
—шыйратылып кегис тартцан сацал, Децгеленип гаулап ес-’
кен кара б у й р а с а ц а л ы, ... басындагы шашына тутаскан,4
... (К. Смамутов). Буйра толкын—кегис тартып ийретилген
толцын. Кериппедин Маделинин жагасын, Ийрим тарткан буй-
р а толцын шабысын (К. Султанов). Буйра еркеш—туйениц
шыйратылкан еркеши. Ак сакаллы Аралым, Буйра еркеш
толкынын, Гуцирецген сырлы унии (К. Султанов).
БУЙРАЛАНЫУ буйралау фейилинин езлик дарежеси.
БУЙРАЛАСЫУ буйралау фейилинин шериклик дарежеси.
БУЙРАЛАТЫУ буйралау фейилинин ерксиз дарежеси.
БУЙРАЛАУ ф.1. Шыйрацлау, буйрака усаслау,буйра сыяц-
лы. ...буйралау жуни бар бузауына кеуили кеткен Перигул
акесине кууана жууырып келди (©. Айжанов). 2. Буйра етиу,
ислеу, жасау. ... б у й р а л а п койган кара шашын колы менен
бир сыйпап койды бала (А. Бегимов).
БУЙРЫК ат. 1. Бирсу, тэрепинен бир жумысты тапсырыу,
орынлатыу ушын берилетугын тапсырма, цэмир, жарлыц.
Байдан бу йрыц алган сон, Койларын айдап бийшара, Шагыр
таудан етеди (Кырк кыз). Кокэрли келген патша буган да кем-
пиринди елтир деп б у й р ыц етеди (КК. х. е.). 2. гран. Бу йрыц
фейил (буйрыц мейил), бул фейилдиц тийкаргы формасы....
мугаллим бизлерге б у й р ы ц фейилге ядыныздан мысал тауып
келиуди тапсырды.—деди Рая жолдасларына (Жеткиншек г.).
БУЙЫБЫУ ф. Уйцысырау, уйцы тартыу, уйцыга берилиу,
мулгиу. Суйенип нэ^он кепшикке, Басын тыгып б у й ы f ы п
(Кырк кыз). Ал артында жанбаслаган жас жигит, Б у й ы f а д ы
элле тоцып мулгийди (И. Юсупов). Соныц арасында буйыгып
кетти (©. Хожаниязов).
БУЙЫМ ат. Зат, мулик, нэрсе дунья, нэрсе цара, уэж.
Устинде жаксы кийим жок, Ол бийшарада буйым жок (©теш).
Бир сынаган акмакка, Екиншиден буйым салма (Мэспатша).
ф Буйым емес—цеш нэрсе емес, гэп емес, жыр емес. Дау жок,
оннан кеш гам шекпец, сынган субе кабыргасы ма? ... кэзир
бизге ол буй ы меме с, тез пителип кетеди (@. Хожаниязов).
Бакалы буйым—цунлы зат, му лик, нэрсе, уэж, дунья, нэрсе-
358 .
цари. Кун кериси темен ау^ал кыйында, Уйинде жок бир б а-
%алы б у и ы м д а (С. Нурымбетов).
БУЙЫНТЫК ып. 1. }Касырын, цупыя, сырлы,астыртын. ...
кеп нэрселерди ойында буйынтыц саклап, уй-ишлерине
айтпастан жур екен ол (К. Айымбетов). 2. Ауыс, Кууыс, цолтыц.
Аякты кесилип, буйынтыцца карап отырып, Палауга кай-
кайып тоя берди (Алпамыс). 3. Ауыс. Айбынбау, тартынбау,
цорыцпау. Шацкай тусте атасына барып болган х.эдийсени бу-
йынтыцламастан аныкбаянлайды (КК- х. е.).
БУЙЫНТЫКЛАНЫУ буйынтыклау фейилиниц езлик дэрежеси.
БУЙЫНТЫКЛАСЫУ буйынтыклау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
БУЙЫНТЫКЛАТЫУ’ буйынтыклау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
БУЙЫНТЫКЛАУ ф. }Касырыу, цупыялау, цымтау, цыпсы-
рыу. ...кемпир болса уйде не болса соны б у и ы н т ы ц л а п
журер еди, ...(К- Айымбетов). ...б уйынтыцлап журген
азгана бир нэрселерим бар еди,—деп гарры кемпирине берди
(Кыз. муг. ж.).
БУЙЫРСЫУ буйырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУЙЫРТЫУ буйырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
БУЙЫРЫЛЫУ буйырыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЙЫРЫУ ф. 1. Буйрыц етиу. тапсырма бериу, %эмир
етиу, цэким етип жумсау, жарЛыц цылыу. Сени елйм жазасы-
на б у и ы р а м а н, айт расыцды,-деп жекиринипти патша (К-
Айымбетов). Кейин машинасын колхозга цайтарып жибериуге
б у йы рд ы (А. Бекимбетов). Хызмет б у й ы р с а ц хош эжеп,
Анап сен де ыктыярым (А. Дабылов). 2. Бир нэрсеге гез болыу,
несийбетиу, биреудиц несийбесине ушырау, пайдага ийе бо-
лыу. Быйыл тауыкка шонкайма деген кыргын тийди, соннан кал-
ган тек жалгыз тауык еди, буньщ да сорпасы саган буйырган
екен (0. Хожаниязов). Сейтип турады да, эй мейли, сирэ маган
бу йырганы усы жигит шыгар (КК- х- Б у й ы р с а ел-
диц топырагы, Алыста болса калмагы (Омар).
БУЙЫРЫУШЫ ат. Хэмир етиуши, жарлыц цылыушы, буй-
рыц етиуши. ...ол заманлары халыкка б у й ы р ы у ш ы л а р да.
кеп болды (Кыз. муг. ж.).
БУККЫ: буккы таслау ф. Жисырыныу, бугып жатыу, кэ-
ринбей жатыу. Х^р ким ^эр жерде б у ц ц ы та с лап атыу-
га команды кутип атырмыз (Жас Ленинши г.). Бизиц жауынгер-
лер тезлик пенен думпектиц жийегиндеги кишкене сайдьщ иши-
не б у ц ц ы т а с л а п, соны паналап бекинисти де, жаудыц
оцайын ала баслады (0. Хожаниязов).
БУККЫЗЫУ бугыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
Б<У ККЫШ ЛАУ ф. Бугып жупиу, ецбеклеп журиу. Б у ццыш-
359
л а й с а ц оз бойында жасырып, Сыр билдирип периштенди ка-
шырып (Мэспатша). Б у ц ц ы ш л а п, изине кунтыйып тусип
отырдым (Э. Шатуратов). Аманкос буццышлап барып би-
реуиа тап мацлайынан атып кулатты (К. Жуманиязов).
БУКТЫРЫУ бурыу фейелиниц ерксиз дэрежеси.
БУКШЫЙЫ^ ф. Шуццыйыу* бурисип отырыу. Отыр еди
б у ц ш ыйып, Бир агаштыц басында (Кырк кыз).
БУЛ ал. 1. Бир нэрсени белгилеу цэм де оны басцалардан
айырыу ушын цолланылады. Социализм улкен гузар, Бул гу-
зарга тускен озар (И. Юсупов). Ленин еккен жемисли баг ха-
сылды, Бул жемистиц дэмин таттыц Пиримбет (Ж. Аймурза-
ев). 2. }Кацын аралыцты, бир нэрселерди, адамды ^эм басца
да жанлы-жаныуарларды билдириу ушын цолланылады. Ту-
уып-ессец б у л жагада. Шалкып дэуран сурериц бар (И. Юсу-
пов). Каладан шыкты бул жигит, Гузарга тустй кец демде,
Ийтерер алга бул умит, Иркилер емес хеш жерде (Б. Кайып-
назарэв). 3. Белгили бир орынш, уацытты, жерди билдириу
ушын цолланылады. Мен армияга кететугын жылы бул ауыл-
да ондай кыз жок еди (О. Хожаниязов). Бул уакытта тас те-
беге тикленген гуцгирт булт гуздеги акбастыц упелеклериндей
жапыракланып жауа баслады (Т. Кайыпбергенов). 4. Бир нэр-
ссни белгилеуди билдириуде цолланылады. Бул ацылынан еки
нэрсени утып, бир нэрседен утылды (К. Султанов). Бул гай-
ратына суйенген жоралары, „окпеси жок“ деп ардаклап сойлей-
ди (К. Султанов), ф Буны макуллау—дурыслау. мацул кериу.
Ал Елмурат атам бу н ы мацу л ла йд ы (Ж. Аймурзаев).
Булардын бэри—езинен басца барлыц адамлар, жанлы-
жаныуарлар %эм де барлыц нэрселер. ...б у лард ыц бэрин
кеше ядына тусирип Жийемуратка айтыпты (А. Бекимбетов).
Буларды цоркытыу—басцаларды, айбындырыу, ^аулыцтырыу.
Б у л а рд ы цорцытайы н,—д$п Арзыу кейнине кайтты (Ж.
Аймурзаев).
БУЛАЕАЙ ц. былагай.
БУЛАБАЙЛЫ ц. былагайлы.
БУЛАЙ ц. былай.
БУЛАЙЫНША ц. былайынша.
БУЛАК ат. 1. Таудыц ямаса жердиц астынан шыгып тур-
ган суудыц орны, жери, кези* у ясы. Шоллерде кетип баратырса
бир булацтыц бойында есапсыз куланды керип, Мэспат-
шаныц есерлик басына урды (Мэспатша). Минди таудыц устине,
Сол булацтыц басында, Отыр еди бир гарры, Отан таяр
болады (Коблан). 2. Бир нэрсениц келип шыццан жери, кези,
негизи. Сол сауашта тум-тусынан ок отип, Омыраудан ашар
цанньщб у л a f ы (Кырк кыз). Оттим тау кам булацлардан
Тырна кезли бу л ац ла р д ан (И. Юсупов). 3. Ауыс. Кеп9
мол, нэупир. Илимди нешше турли ийелециз, Саны кеп агып
360
турган б у л ац т а н д а (С. Нурымбетов). Тау бауырынан сан-
сыз байлык табылды, Шелистанга гумис б у л ац агылды (Д.
Касымов). ^Мелдир булац—кегис суу, тыныц суу. ...сол ба-
хыттьщ м е л д и р б у л a f ын ылайлап кеткен экемди жек ке-
ретугын болдым (К. Смамутов). Агызып кездын булагын—кез-
ден жас арыу, жылау. Бир топар жан багар ешки-ылагын, Зар
еииреп арызып кезинен б у ла f ын (Бердак). Хасыл
сездиц бу лар ы— шебер сезли, сезди жацсы етип айы-
рыушы. Буркып аксын цасыл сездиц б у л a F ы, „Шалкы-
сын шайырлык ернегим* дерсец (И. Юсупов).
БУЛАКЛАУ /$. былгаклау.
БУЛАКТАЙ кел. Булац сыяцлы, булацца усаган, булац
тэрезли, булац яцлы. Агыслы б у л а ц т а и таулардан аккан,
.Мортлердиц табыслы келисин кериц (Э. Шамуратов). К^леми
дуутары, кагазы тары, Булацтай агылды тацлайда бары
(Д. Касымов). Бир-бирин сагынып калган журеклер кууаныштьщ
жана сезимин путкил денеде булацтай кайнатты (А. Бе -
кимбетов).
БУЛАН К- буланлау.
БУЛАНЛАУ $5. Шайцалып журиу, шайцалыу, былгацлау.
Булацлап жургениц уллы дэуириц, Салкын шамал болып
ессе дэуириц (А. Бегимов). Келипти шадлык гезиуи, Дымнан
илгир сезиуи, Кулагында езиуи, Балыктайын булацлап (С.
Мажитов).
БУЛАТЫ^ булау 1—II фейилинин ерксиз дарежеси.
БУЛАУ’ I ат. ген. с. I. Емниц бир тури9 ауырыу адамды шер-
ле тиу жолы менен емлеу ушын цолланылатурын ески усыл9
кек шепти цайнатып соган ыссы орап жатцарыу, малдыц
ыссы терисине орау. ...буларды тэуиплер ауырыу адамларды
б у л а у f а салатугын еди /Кыз. муг. ж./. £. Ауыс. Бый-
налранда, цысылеанда шыратурын тер. Дэрт устине дэрт цо-
сылып, Тусти бундай б у л а у f а (Кырк кыз). Усындай ойлар
кез алдымда елеслеп, ашыу кысып, б у л а у f а тускен адамдай,
аягымнын ушына дейин тер куйылды да кетти (Г. Изимбетов).
БУЛАУ II ф. Кезден жас тегиу, агызыу, сел цылыу. Кайгы
менен пакырлар, Кезиниц жасын б у л а й д ы (Жийен жырау).
©ткен иске екинип, Агасын айтып екирип, Кезиниц жасын б у-
лады (Бердак).
БУЛАУЛАТЫУ булаула^ I-II фейилиниц езгелик дэрежеси.
БУЛАНЛАУ 1 ф. Ауырыуды булаура салыу. Тэуип наукас-
ты бу л ау лап емлеу кереклигин айтты, ...(Кыз. муг. ж.).
БУЛАУЛАУ II ф. Кез жасын кел цылып арызыу, сел цы-
лыу, жас тегиу. Кал ар болсам тары жылаулап, Соцыр кезимнен
жас булаулап (Бердак).
БУЛБАКЛАТЫ^ ц. былгацлатыу.
361
БУЛБАНЛАУ if. былрацлау.
БУЛБАРЫ if. былгары.
БУЛБАУ if. былгау.
БУЛДЫР кел. Аныц емес, ашыц емес, гуцгирт, емески. Виз-
ге де Алма айтцан бахытка жетиу ушын б у лд ы р белеслерден
асыуга туура келди (G. Айжанов). Кун ецкейип калганлыктан
жер бетинде б у лд ы р сэуле ойнап тур еди (К. Смамутов).
фБулдыр-булдыр кериниу—алб/сл/шя зорга кериниу, гуцгирт-
ленип кериниу, елеслеу. Хорезмнин каласы, Бу лд ыр-бу лдыр
керинди (Кырк кыз). Айпарша калган Ала тау булдыр-бул-
д ыр керинди зорга кези шалды (Мэспатша).
БУЛДЫРАТЫУ булдырау, фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛДЫРАУ ф. 1. Елеслеу елецлеу, зордан кериниу, бул-
дырланып кериниу. Авсгрияныц Алп таулары басында конакла-
ган бултлары керинип алыстан б у лд ыр ап узаклап-узаклап
кала берди (К. Айымбетов). Тут агашлары алыстан булдырап
квринеди (0. Хожаниязов). 2. Тынып цалыу, цамасыу, гуцгирт-
лениу. ...кезинин алды булдырап, бирден кулады (Н. Дэу-
караев). ф Кези булдырау—жацсы кере алмау, цамасыу, гуц-
гиртлениу. Элбетте бузылды деген сез, ар-намыстан айырылды
деген сез, кэпелимде Эметтин каны кызып, кезинин алды
булдырап сала берди (0. Айжанов). Дала керкин сицирип
ез бойына,Дарамыктайкара кези булдырап (И. Юсупов).
БУЛДЫРЛАНЫУ булдырлаУ фейилиниц езлик дэрежеси.
БУЛДЫРЛАСЫУ булдырлаУ фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУЛДЫРЛАТЫУ булдырлаУ фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛДЫРЛАУ ф. Емески, кериниу, елеслеу, зордан кериниу,
гуцгиртлениу. Оган дейин Мырзабектиц жаны шыгып кете
жазлады, гуллэн бахыты Муратовтьщ колындагы усы пальтода
тургандай кез алды б у лд ы р л а п кетти (G. Айжанов).
БУЛДЫРЫК 1 am. Ycmucyp, бауыры цара, цысца аяцлы,
уйректен сэл киши цус. Б у лд ыр ыц деген кус болар, Бу-
рып барса аттырмас, Мусылманныц кэпири, Ишкен асынан тат-
тырмас (КК- х. н.). .
БУЛДЫРЫК И ат. Сынбайтугын торацгыл агашынан
и ймейтип, аткеншектиц устицги кесе аеашына кийгизету-
гын, арцан такыуга цолайластырылып децгелек етип ислен-
ген илмешек зат, агаш. ...жигит кам кыз арканды булды-
р ыц ц а байлап болады да булар екеуи аткеншек ушыуга кирис-
ти (Кыз. муг. ж.).
БУЛДЫРЫКТАЙ яел. 1. Булдырыц сыяцлы, булдырыцца уса-
еан. Уясынан безген б у л д ы р ы ц т а й, ез ауылына карай
аяк баскысы келмей сазырайып тур (Н. Берекешов). 2. Аеаштсш
иймейтилип исленген жип еткерилетукын илмешектей. Тор-
ацгыл агашын бу лдырыцтай етип иймейтти, ...(Кыз. муг. ж.).
862
БУЛ ЖАБА Ц. этирап.
БУЛЖЫТПАСТАН р. Айнытпай, иркпей, тоцтаусыз. Му-
галлимниц айтцанын, тапсырган тапсырмаларын булжытпао
тан орынлап келеди (Т. Кайыпбергенов).
БУЛЖЫТЫУ булжыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛЖЫУ ф. Айныу, езгериу, дениу. Ол кешеги уэДесинен’
оулжып, баскаша пикирин еткермекши, ...(0. Айжанов).-
ф^еш кандай булжымау—а) цозралмау, езгермеу. ...солдат
ез постында буллсимай еки саат турды (А. Бекимбетов).
б) бир нэрсениц езине у с ары, туцымра, тарты$ы, негизине,.
тартыу,айнымауы. Бул бала % е ui цандай, булжимапты:
тап экеси болыпты да калыпты, ...(К. Айымбетов). Булжыт-
пай орынлау—дэл езиндей етиу, айнытпау, езгертпеу. Тапсыр-
мацды орынлауга булжытпай, Таяр турман, таяр-
кушим жигерим (Б. Кайыпназаров). Кепке тэртип берип гош-
шак дийханлар, Тойда ез мийнетин бу лжытпай о р ы н-
лар (И. Юсупов).
БУЛКА ат. Бир белек нан. Апам дукэннан булка наны*
нан гере колдан жабылган пэтирди тэуир керетурын еди (М.
Чимбергенов). Сатылып булка нан турли шереклер, Ортадан
дукэнлар аша баслады (С. Нурымбетов).
БУЛКЭРА ц. буйер.
БУЛК9РАДА ц. буйерде.'
БУЛКЫН ат. 1. вгиздиарбага цосарда еки арыспъыц ушын-
дары тесигине шуй менен бекитилип егиздиц мойнына салы-
натурын асаш. Буралкы жеккенниц б у л ц ы н ы курыйды, Ки-
(сиден тилегенниц кулкыны курыйды (КК. х. н.). 2. Дэруазаныц
| еки цапталындары жацлаура бекитилген децгелек темир
\ ямаса араш. Ер кушине шыдамай, Копарылды сол уацта, Дэруа-
ваньщ булуыны (Бердак).
БУЛКЫНДЫРЫ^ булкыныу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛКЫНЫУ ф, Жулцыныу, умтылыу, талпыныу, урыныу.
Ол эдепки уакта б у л ц ы н д ы, соцынан ези-ак енисе баслады
(0. Хожаниязов). ...нэр алгандай б у л ц ы н ы п туулап цояды,...
1 (О. Айжанов). Бул^ынды кыз кенбеймен деп, „ойынына1*,
А^ызын тацды шаршы салып мойнына (И. Юсупов).
БУЛКЫУ ф. 1. Туулау, жулцыу, ойнау. ...колындагы шаныш-
Кысын урып жибергенде, шанышкыга тийген балык б у л ц ы п
Айкыздьщ колынадиреге цаЛды (А. Бегимов). 2. /$. буркыу.
БУЛМАН zf. буйер.
БУЛМАДА ц. буйерде.
БУЛТ ат. Жыллылыцтыц тэсиринен суудыц салцынлап
пуура айналгандагы тури, кезгенек болып тесилген пахтага
у саран зат. Б у л т л а р дагысып, аспан ашылды (А. Элийев).
;Ер жигиттиц наз бедеу ат мингени, Бу лт курсап ескен сама л
36$
тынганы (Алпамыс). фБулт ашыу—таралыу жоц болыу. ...^ауа-
дагы бу лт лар a iu ы л ы nt эсте гана жылжып, ез-езинен
жок болып кетти (А. Элийев). Кара булт—жауатугын цара
тунек булт. Киснескен атлардан цара булт кокке денеди
(Кырк кыз). Ак булт—пахтага усаган жаумайтугын булт.
Аспандагы ац ш ы л б у л т л а р эсте гана жылжып, усы са-
малдыц алдына туседи (О. Айжанов). Жауагугын булттай—Ауыс.
тунериу, цабаня, уйилиу. Керисинше ол кем-кемнен тунерип,
кен мацлайы жауатугын булттай катламласып кетти
(А.Бекимбетов).Жауатугын булттай курсаныпкелдибай-
дын кэ^эри (Мэспатша). Кайгы булт—Ауыс. ууайым. муц. К,ай-
гы бултыкаплап турган заманда, Жарлы жакпай салалмаган
адамга (Т. Кабулов).
БУЛТАКЛАУ ф. 1. Биресе булай, биресе олай цозгалыу*
шайцалыу, тербелиу, тецлесиу. ...бир жолаушы арман-берман
бу л т а ц лап киятыр (М. Дэрибаев). 2. Турацсызланыу, ай-
ныу, цобалжыу* Анау-мынау деп бу л тац л a f а н молла бол-
са, маган жибер, жауырнын камшы менен жазайын (К. Султа-
нов). 3. Турацсызлыц, сезинде турмаушылыц, еки жузлилик.
Кэтелик тегин жатпайды. Бултацлаганыц жакпайды (С.
Мажитов).
БУЛТАНЛА^ р. К,ыйсацлау, тецселиу, шайцалыу. ...кемпир
Л^бултацлап сирэ жумысын болмады, ...(Б. Кербабаев).
Бултацлап журип киятырган киси де жакынласып калды,...
(М. Дэрибаев).
БУЛТАРЫУ р. всекшил, шынын айтпау, шугыл, бирден
бурылыу, еки жузлилик, етирикшил. Тулкидей куйрык таслап,
б у лта р ы п кетесец (Ж. Аймурзаев). Канша бу л та р f ан
менен Шаляминнин усы сезге кележагына Байжановтыц кези
жеткен еди (К. Досанов).
БУЛТЛАНЫУ ц. бултласыу.
БУЛТЛАСЫ^ ф. Булт басыу, думанланыу, булт цаплау,
тунериу. Аслан кап-кара бэлып, б у л т л а с ып тур (К. .
Султанов). Кун питегене бултласып киятыр (Ш. Сейи- •
тов).
БУЛТЛЫ кел. Булт басцан, булт цаплап алган, думанлы,
тунерген. Рец бирипти цоймай минди, Жаркыраган бултл ы
кунди (Бердак). Аспан алагат б у л т л ы еди (Т. Кайыпбер-
генов).
БУЛТЫЙТЫ^ бултыйыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛТЫЙЫСЫУ бултыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУЛТЫЙЫУ ф. 1. вкпелеу, ренжиу. Сапар не болса со-
ган екпелеп, б у л т ы я беретугын болды (М. Абдраймов). Ок-
пелеген баладай урты б у л т ы й ы п, гуцкилдеди (К. Султанов).
2. Томпайыу, кетерилип шыгыу. Колыныц булшык етлери
.364
б у лт ы й ы п ш лгыл, кут сайыя жлгерленип киятырганын
керсетти (А. Бекимбетов). ...булшык еглери гуж-гужланып бу л
т ы й ы п кетти (К. Аралбаев).
БУЛШЬЩ: булшык ет ат. Адамлалдыц ^эм жанлы-жаны
уарлардыц цолларындасы, жамбасларындагы, жиликлеринде
га %эм дене мушелериндеги етлер. Булшык ет лери/.
искен сыяклы, ауырады (Q. Хожаниязов). Б у л ш ы к е ти
сом полаттай шыныккан, От журекли адамлардыц исинде (И
Юсупов J.
БУЛШЫКЛЫ кел. Булшы,ц етли. Кара пэрец толыклы, Би
леклери б у л ш ы к л ы (Ш. Артык).
БУЛЬДОЗЕР ат. Жерди тегислеу ушын алдындасы мац
лай бетинде улкен жалпац жузли пышак сыяклы трактор.
Хэзир землесос, скрепер, грейдер, бульдозер эрм экскова-
тор турганда казыудан коркыуга бола ма? (Т. Нажимов). МТС
тан сорап алып, Бульдозерди саламыз (Б. Кайыпназаров).
БУЛЬДОЗЕРИСТ ат. Бульдозер айдаушы адам. киси. мец-
гериуши. ... курстьщ бйльдозеристлер таярлайтугыь
белими де бар (Сов. КК. г.).
БУНДА р. Усында. усы жерде, мында. мына жерде, бул
жерде. — Сизлердин б у н д а не жумысьщыз бар? (К. Ирма-
нов). Кел бунда саган сабак берейин,—деди (К-Айымбетов).
Уш мьщ уйли Байсын елден айырылып, Бунда келип канша
дунья жыйнадыц? (Алпамыс).
БУНДАЙ кел. Усындай. мынадай. Устиме кийсем де бун-
дай гонени, Конакка алмайман жарлы дегенди (КК- X. К-)- Ол
бундай сезди тек ашыуы келгенде гана айтатугын еди (Э.
Шамуратов). Аванс акшасын аларда таяр, Б у нд ай жалкау-
ларга зат бермеу керек (С. Нурымбегав).
БУНКЕР ат. Дэн. пахта ямаса бир орынса ямаса транс-
портца жукленгенге шекем бир жерде жыйнап журивши
ыдыс. цутыша. Бункерден пахта .таслаган, Кырманга уйип
ецкей кыз (Б. Кайыпназаров).
БУННАН р. Усыннан, усыдан. ...„бун ы ц менен жырласпай-
ак кутылайын* деп б у н н а н бир неше ай бурын алган акшасын
тууели менен кайтып берди (К. Айымбетов). Б у н н а н баска
олардьщ кыйналып келетугын жорасы жок еди (К. Ирманов).
Бу нн ан кейин мен де шыдамадым, ишим ийт жырткалдай
болды (О. Хожанов). ф Буниан былай, буннан кейин—ендиги-
ден былай, буннан соц. алдагы уацытта. Тири болсам бун-
нан былай тилегим, Панди наснятым жолыцды ацла (Мэс-
патша). Буннан ке й и н ол сауын сыйырлар туратугын
орынлардыц тазалыгын баклау исине бекитилди (Ж. Сейитна-
заров).
БУНША ц. буншама.
БУНШАМА р. Соншама. соншел/iu. Не болып калды, неге
буншама егленди екен? (К. Аралбаев). Гулжан неге б у н~
365
'иама азып кеттин (Г. Изимбетов). Мени кэлемегендей, б у н~
нама узакка соза бергенине ^айранман (0. Хожаниязов).
БУНШЕЛЛИ ц. буншама.
БУНЫНДАЙ кел. Усындай, сондай, сыяцлы, о л сыяклы.
Неге бизди бу ныцдай азапка салдыц?—деп озинен—ези
куйинди (Н. Дэуцараев).
БУНЫСЫ ал. Анаусы, мынаусы, усынысы. Бунысы кели-
сймге келгенниц белгиси еди (0. Айжанов). Бунысы шынында
)нын сабырлык етейин дегенй емес (А. Элийев).
БУРАЕЫШ ц. бурау.
БУРАЛ ц. буралыу.
БУР АЛДЫ кел. 1. Бетен, басца, басца жацтан келген,
цацсымай, гезенде. ... кеше келген бир б у р а л ц ы калай ул-
кен абырайга ийе болды (КД. X. Е.). 2. А$ыс. Кацаырып жур*
ген адамлар' гезип журген адамлар. Бет-ауызы таяктан искен»
Б у р а л ц ы, арсыз ийтлер де бар (Ш. Артык).
БУРАЛДЫЛЫД ат. Гезенделик, гезендешилик, саяцлыц,
цацеыбаслыц, тентиреушилик. ...б уралцылыц деген жак-
сы емес шырыгым,—деди кемпир Жаббакларга (Б. Кербабаев).
БУРАЛТЫУ буралыу фейилиниц ерксиз дэрежеси. .
БУРАЛЫУ ф. 1. Айналыу, шыйратылыу, назланыу.
Тал шыбыктай буралды, Дальщ питкен кара шаш (Ды» К
кыз). Б у р а л а берип наз еткен, Еамза билен сез катаны
(КК. X. КО- Жана еспирим нэубэ^эр, Тал шыбыкгай б у р а-
ласац (А. Дабылов). 2. Ийилиу, майысыу, цайысыу. Айырым
торангыл агашлар б у р а л ы п есипти,,.. (Б. Бекниязова).
БУР АНДА ат. Бир нэрсени бу pan тесетусын цурал, эсбап\
бургы. Дылышбай бурандас ы бар темирди тазалап, оны
машинанын тозган трубасыныц орнына коймакшы (К- Аралбаев).
БУРАНДАЛЫ кел. Бурандасы бар, буралатугын. Уста ко-
лындагы бурандалы темир менен агашты тесе баслады,...
(Жас Ленийши г.).
БУРАНЛАТЫУ буранлау фейилинин ерксиз дэрежеси.
БУРАН.ЛАУ ф. Майысыу, цыйсацлау, цайысыу, ийи-
лиу, ийрецлеу. Дутымбайдын жамбасына шеге киргендей олай-
булай бура ц л а п тауланды (Т. Кайыпбергенов). Мойыны аяк*
ланбаган баланын мойнындай бурацлап цэддин зорга тик*
леп атыр (К. Смамутов).
БУРАСЫУ бурау 1 фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРАТЫЛЫУ бурау 1 фейилинин ерксиз дэрежеси.
БФРАТЫУ бурау I фейилинин ерксиз дэрежесй.
БУРАУ I ф. I. Орау, таулау,есиу, шыйратыу, айналдырыу^
Дэуди туйреп б у р а й берди, Дылыш канды жалай берди
(X. Алимжан). Соны керип мен сорлы, Куураган куу гобыздыц
кулакларын бурайман (Жийен). Мектептиц устасына окну-
шылар да агашты тесиуге б у р а с т ы, ... (Жеткиншек г.).
366
I
2. Шымшыу, буриу. Ендигэри бул жерден журсец такимыцдш
б у р а п аламан, билдиц бе? (К. Смамутов). фТацым бурау—
тацььмнан бу pan алыу. Тили гурмелмегенлердиц гэкулагын, гэ
тац ы м б у р а у салып калегенинше азаплады (Т. Кайыпбер-
генов). Мойыны буратылыу—шыйратылыу, ийретилиу, еки
буклениу. М о йын ы б у ратылып, жантая тыгылган жаны-
уарды „сенде жазык жок, бизде жазык жок“ деп бауызлап жи-
берди (Н. Берекешов). Мойынын бурау—Ауыс. таулау, айнал-
дырыу. Кыйт етсе зац менен м о й ы н ы к б у р а п ал, ... (КК*
КСМ. атл.).
БУРАУ II ц. бургы.
БУРАУДАЙ ц. бургыдай.
БУРАУЛАУ ф. Тесиу, таулау. ... экспедицияда ^эзирги кун-
лери бу р ау лау жумыслары кызгын баратыр (Сов. КК- г.).
БУРАУЛАУШЫ ат. Бураулайту гын адам, киси. Жок эуели
верховой, оннан кейин бураулаушы, мастерге жэрдемши
болдым (ХалМуратов).
БУРАУШЫ ат. Ораушы, шыйратыушы, mayлауты. Сау-
лат етип сен муртьщды б у р а у ш ы ец, Куним кандай болар
атам муцайсац (Алпамыс).
БУРБЫ ат. Жерди, металлды, тау-тасты,сондай-ац цат-
ты затларды бураулап тесиу ушын цолланылган эсбап, цу~
рал. Жердин тилин кеп билетугын усталар жерге бургы
салды (Алпамыс). Бурк-бурк еткен б у р f ы лар д ы ц. Награ
тартар боз шеллерде, Нефть кони бар бул жерде (И. Юсупов).
БУРБЫДАЙ кел. Бурсы сыяцлы, бургыга усагап. ...бул да
бургыдай тасты тесип етти (Сов.КК- г.).
БУРБЫЗЫУ ф. Айналдырыу, кейин цайтарыу, цапталга
бурыу. ...Жаббаклар ешеклерди баска бир жолга бу р г ы з ы п
жиберди (Б. Кербабаев). . -
БУРБЫЛАНЫУ бургылау фейилиниц езлик дэрежеси.
БУРБЫЛАСЫУ бургылау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРБЫЛАТЫУ бургылау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРБЫЛАУ ф. Бургы менен тесиу, ойыу, уцгирлеу. ...экс-
педиция агзалары бургылау жумысын баслады (Сов. КК- г.).
БУРБЫШЫ ат. Бургы бурайтугын адам, киси. ...ол киси
жудэ шебер б у р f ы ш ы, айлык планын уактынан бурын орын-
лап жур (Кыз. муг. ж.).
БУРДАЛАУ ф, Майдалау, туурытыау, цыйцымлау, белэк-
леу. Сойдыц оны б у р д а л а п, Уйтпе цыддьщ каммесин (С.
Мэжитов).
БУРЖА ат. Тауда есетугын бир есимликтиц аты. Кези-
нен аккан жасына, Сел-сел болып моншаклап, Бир бур жаны
кушаклап, Омалак атып кулады (Каншайым).
БУРЖУА ат. Бур 'куазиялыц класстыц уэкили, адамы.
\ 2Г
Гене б у р ж у а эдебйятыньщ керексиз, жаман мийрасл ары
гене, диний, миллий караслар,... хам соган усаганлар кецес адеб'ия-
тында болмаслыгы лазым (К- Ирманов).
БУРЖУАЗИЯ am. Qudupuc муралларына, цэрежетине ийе
болган капиталистлик доход пенен жасап, жалланба мийнет-
ти эксплуатациялау арцалы цосымша ба$а таацан капита-
листлик жэмийеттеги устемлик етиу ши, класс. Бирак хуки-
мет уакытша буржуазиями жаклаушылардыц колында
тур (А. Бегимов).
БУРЖУАЗИЯЛЫК кел. Буржуазияга жататугын. ... биз
Хар бир буржуазиялиц элементлерден кутылыуымыз
керек, ... (Кыз. кк. г.).
БУРЖУАЗИЯШЫЛ кел. Буржуазчяни жацлаушилиц. ...
сол уакыглары буржуазиям и л топарлар да емир сурип
киятыр еди, ...(Кыз, муг. ж.).
БУРКА ат. Кавказлыцлардыц ийнине кийип журетугын
жуца кийизден ешкиниц жунинен исленген жецсиз сирт
кийими. Устинде б у р к а с и бар бир жигит кирип келип, биз-
лерден жол сорады (Ж. Ташенов). Устине кийген б у р к а с и
желпилдеп связнойлар желип жур (К. Айымбетов).
БУРК т* с. 1. Тегилиу, агыу, цуйилыу. Куткендей-ак усы
сезди, Кум шетинде б у р М етти шан (И. Юсупов). 2. Кетери-
лиу, сойлеу. ...уйди тигетугын болсац тез бол,—деп хаялы тоцкыл-
дап езинен ези губирленип б у р ц ете калды (К- Айымбетов).
БУР КАН: буркан-талкан ц. Астан-кестен.
БУРКАНЫУ ф. Тууланиу. бурцасинлту, тулланыу, цуй~
ланыу. Бууырканып-б у р ц а н и пь Хийуага бизлер барайык
(Бердак). Самал сокса толкып урар б у р ц а н и п, Козгалады,
'дайкалады калтырап (М. Дарйбаев).
БУРКАСЫНЛАУ ф. 1. Куйынлы, дауыллы. дубелейли, бо-
ранлы мар. Б у р м а с и н л а п кар жауды, Карга аралас кан
жауды (Кырк кыз). Азаынан бери б у р м а с^ы н л а г а н кар
бирден токтап калды (Т. Кайыпбергенов). 2. Толицсиу, %эужи-
риу, бурцырау, толып-тпасыу'. Бурцасинлап аккан ши£-
рин сууын бар. Колхоз жерин абад еткен дорьясан (С. Нурым-
бетов). Бэхор келиу менен бирге жап-салмалардам суулар бур-
М а с ын л а п агады (Жас Ленинши г.). 3. Кетерилиу, ала-
бурман болыу. Тутини бу рцасынлап шыккан морылардыц
ауызлары азмаз еригенликтен карауытып тур (Т. Кайыпбергенов).
Бурцасынлап тутинлери, Лаулап кетти дауылдан ерт.
(Ж. Аймурзаев).
БУРКАСЫНЛЫ кел. Дауыллы, боранлы^ бултлы* жауын-
лашынлы, дубелейли. Кердим сонда шын коммунист адамды,
Гаркатылды б у р м а с и н л ы карацгы (Т. Жумамуратов).
БУРКЫЛДАТЫУ' бурхылдау фейилиниц ерксиз дорежесы.
БУРКь1ЛДАУ ф. 1. Шацныц, тозацныц кетерилиуи.
>урцылдап кекке шыкпасын, Такыо жерден шацыцыз
(Кырк кыз). Керинди кезге узактан, Шан бурцылдап, сояк-
тан (А. Дабылов). Боздыц шацлары бурцылдап, Дийцан
ислер уагын келди (Ж. Аймурзаев). 2. Тутинниц цатты тау-
ланып кетерилиуи, ала-бурцан болыу. Кишкентай гене там-
лардын моржасынан шыккан тутинлер б у р ц ы л д ап аспанга
атылды,...(А. Бегимов). 3. Толып-тасыу, толыцсыу, цайнау.
Бурцылдап акты дэрьямыз, Сагасын Ленин ашкан сон
(Н. Жапаков).
БУРКЫРАНЫУ буркырау фейилинин езгелик дэрежеси.
БУРКБ1РАСЫУ буркырау фейилинин шериклик дэрежеси.
БУРКЫРАТЫУ буркырау фейилинин ерксиз дэрежеси.
БУРЦЫРАУ 1. Ала-бурцан болып кетерилиу, таула-
пып, ийретилип шыгыу, буудацлау. Онын устиндеги еткен ки-
сини туншыктыратугын бурцыраган тутинлер керинбейди
(К. Айымбетов). Гранаталар жарылып, танктин астынан кек ту-
тинлер буркырады (Ж. Аймурзаев). 2. Аспанга цойыу
болып кетерилиу. бурцасынлау. Гузге бейим ызгары кетип
орпан ашкан гузар жолдын топырагы аргымак атлардын кет-
пендей туягына б у р ц ы р а п, койыу шанга уйлерди кемип
таслады (К. Султанов). 3. Ийиси шыгыу, аццыу. Сары кауын-
нын ийиси б у р ц ы р ап тур (К- Айымбетов). 4. Хэужириу,
тасыу, кетерилиу. Сырдэрьяга курган Пархат ГЭС, Булак-
лар бурцырап агар тесинен (Д. Касымов). Ъ.Кунниц жауы-
уы, дауыл болыуы. Кар бурцырап кан жауды, Турмады
кеш бир жадырап (Бердак). ... аспанга карай б у р ц ыр а п,
созылып баратырган куйынга таздын уйине, таздын уйине,—деп
турган бес-алты баланы кердим (Э. Шамуратов). 6. Пуудыц
шыгыуы, кетерилиуи. Пууы бурцырага н сары самардагы
жарманы пашшайы зеренге куйып, Косыбайдын алдына койды
(К. Султанов). 7. Адамлардыц цэм де жанлы-жаныуарлардыц
етинен шыгатугын суйыцлыц. Еки кезин алартып, еки- езиуи-
нен сол уакытта кебиги бурцырап кетти (О. Айжанов),
ф Буркырап агыу—цатты агыс, толысып агыу. Б у р ц ы п
а ц ц а н Эмудэрья жагасы, Тууып ескен мэнзил жайларын
сенин (Т. Сейитжанов).
БУРДЫТЫУ’ буркыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
БУРКНУ дб. 1. Суудыц тасыуы, цатты агыуы. Жолдын бойы-
тау бектери сыцсыган тогай, Мелдир салкын суулар б у р ц ы п
сайларда шабан (И. Юсупов). Б у р ц ып таскан, Эмудэрия.
суйклим, Бугин сенде, пароходта жуземен (Э. Шамуратов), Асау
арна б у р цып агып кепирип, Буура толкын кекке щапшып
секирип (Ш. Артык). 2. Самалдыц есиуи, дауылдыц болыуы.
Желдей бу р цып келе берди трактор, Бир нэрсеге жалт ка-
раса бирак бул (Ж. Аймурзаеа). 3. Йошланыу, кеуиллениу,
мэс болыу. ... меннн кеулим б у р ц ы п аккан дэрья еди (О. Хо-
жаниязов). 4. Пэтленип сейлеу, кеп сейлеу, йошланып cqu-
36$
леу. Агацниц жогында жецгецниц халынан* ара-тура хёбар алып
турсац шеп емес,—деп Фэтийма жецгей б у р ц ы п атыр (G. Хо-
жаннязов).
БУРМАЛАБЫШ кел. Натууры жолга салгыш, натууры
жолга салыуга шебер, адам, тирсек. хэкис.... хакыйкатлыкты
б у р мала f ы ш, барып турган тирсек еди,—деди Жаббак
(Б. Кербабаев).
БУРМАЛАМАУ ф. Хэдийсени цацыйцат дэл езиндей етип
аитыу, ислеу, дэлиллеу. Бурма ламай хабар бергей се-
зини, Дууры етип мен сорльша жеткерсин (Омар).
БУРМАЛАНЫУ бурмалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
БУРМАЛАСЫУ бурмалау цейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРМАЛАТЫУ бурмалау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРМАЛАУ ф. Хацыйцатлыцты басца жацца царай буршу,
надурыс тусиндириу, езгертиу, жасырыу, адастырыу. Та-
рийхый хацыйкатлыкты бурмалау еткен заманныц мийрас-
ларындагы артта калган иплас нэрселер ени,... (К. Ирманов).
Дурыс жууап бере бер, б у рма лап журме (К. Ирманом).
БУРМАЛАУ ШЫ ат. Натууры жолга салыушы, багдарлау-
шы, бурыушы. Соньщ менен катар балыкшыларды жэбдилести-
риу уагында партияныц Ленин жолын бурмалаушылар
да жок болды (КК. КСМ. атл.).
БУРМАЛАУШЫЛЫК ат. Натууры жолга салыушылыц,
багдарлаушылыц, бурыушылыц. ... хакыйкатлыкты „ хатка тууры
салмай* бурмалаушылыцлар тарийхта аз емес еди (К-
Айымбетов).
БУРНАРЫ ц. еткенги.
БУРРАНЛАНЫУ буррацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
БУРРАЦЛАСЫУ буррацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРРАЦЛАТЫУ буррацлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРРАЦЛАУ ф. Ийрецлеу, цыйсацлау. Жаббаклардьщ
ешеги де б у рр ацлап зордан киятыр (Б. Кербабаев).
БУРСАНЫУ ф. Кэцэрлениу. ызаланыу, кеклениу, атыу ла-
ныу. Кэхэрленип Айдос бий, Бууырцанып бурсанып, Аты-
на ерин салады (Бердак).
БУРТЫЙЫУ ц. бултыйыу.
БУРШАК I ат. бот. Лобияга усас собыцлы есимлик, дэн,
дацыл. ... атыздагы буршацта писиуге шамаласты (Кыз.
КК. г.).
БУРШАК П ат. Мэш сыяцлы домаланып жауган муз, до-,
малац муз. Ешкилер сууга тусип шыккан тышкандай болып
малпылдап жортып ауылга жакынлай бергенде жауынньщ арты
буршацца айналды (К- Айымбетов). Соцынан аспан елегй
шашыратып себелей баслаган б у р шац бетиме себелеп кем-
I
370
кем удей баслады (К. Смамутов). ф Буршак тер—буршац сы-
яцлы домалацлап терлеу. Fappbi бий бираз рана тыныс алыщ
шалгайы менен мацлайыныц б у р шац те р и не косылып
аккан кезиниц жасын суртти (К. Султанов). Тас буршац—дома-
лац тас сыяцлы муз. Жацбыр кейин ала тас буршацца
айналды (К. Айымбетов).
БУРЩАКЛАТЫУ буршацлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
’ БУРШАКЛАУ ф. I. Жауыу, цуйыу. Хауадан б у р ш ац л ап
куйып турган жауынлар изли-изйнен тиртеклесип доммлап ту-
сип атыр (А. Бегимов). 2, Ауыс. Агыу. домаЛау, тегилиу. Катын
алып таркар иштеги шерин, Ошац басы болар мэканлы жериц,
Бурщацлап, агып мацлайдан териц, Хызмег етерсец отыз
бес жаста (Кунхожа).
БУРШАКЛЫ кел. Буршац аралас жауран жауын, цар. Ая
дослар, тардур заман, Бастагы бул кунлер жаман, Тас б у р-
шац л ы кара думай, Акыры болгай акыбет (Бердак).
БУРШАКТАЙ кел: Буршац сыяцлы, усаган^ цусаган.
Б у рш а ц та и борасынлаган коргасын ок пытырадан пари то-
зацкып пэл-пэллеп киятырган уйректей немецлердиц уйпа-жуй-
пасын эпыгарар еди-ау! Х^ссерий!. ...(©. Хожаниязов).
БУРЫК кел. Ёыйсыц, ауыц,... ауызы бурыц болса да он алты
жигитке басшы еди (Н. Берекешов).
БУРЫЛДЫРЫУ бурылыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРЫЛМАУ ф. Кайрылмау, гидирмеу, иркилмеу. Ол кеме
кеп катнайтугын езекке б у р ы л м а д ы (К. Султанов).
БУРЫЛЫН.КЫРАУ бурылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БУРЫЛЫС ат. 1. Айланба, шыганац, цыгырыц.-—.Анау
„Есберген шыганак* деген ж ер,--де ди Дэрменбай б у р ы л ы с-
ты керсетип,... (Т. Каййпбергенов). 2. взгерис, бет алые,
багдар, бахыт. „Дэудейсен’“,—дедиц кашьщлап, Жасап бир
сулыу бу р ы л ы с (Г. Есемуратов). Сенде Нарымбетке деген
б у р ы л ы с бар (Э. Шамуратов).
БУРЫЛЫУ ф. 1. Белгили бир тэрепке багытлау, бет
алыу, багдарлау. ... нурлы кезлери менен оныц кудиретЛи сым-
батын узатып екинши кешеге б у р ы л д ы (А. Бекимбетов). Ая-
гын газ'-газ басып терезени уш рет шертти де, есикке карай
б у р ы л д ы ,... (Т. Кайыпбергенов). 2. Бурыла царау, айналып
царау, цаиырылыу. Ол кейнине б у р ы л ы п бир кэдийсени
гурриц ете баслады (С. Хожаниязов). Хаял анда-санда б у р ы-
лып карайды (Н. Дэукараев). 3. взгериу, аиныу^ басцаша бо-
лыу. Ол жигиттиц басынлагы бул ойды таркатпаса истиц бети
баска жацка б у р ы л ы у ы на сез жок деп ойлады (0. Айжа-
нов). Мына кадийседен кейин оныц бетй баска жакка путкиллей
б у р ы л д ы ,... (0. Айжанов).
БУРЫМ ат. Хаял-цызлардыц шашларыныц белек-белек
етип ерилиуи* ерилген шаш. Алтын шаш гэриптиц бурым-
371
ларынкеанц белине аркан байлап, ийнине торсык салып,
колына таяк услатып, буны да койдыц кейнине салады (Алпа-
мыс). ... кэддин дузеп, айнага карап, бурымларын бурап,
тулымларын таллап, тислерине тишуан жагып, жылуа менен
касый карып,.., (Мэспатша).
БУРЫМЛАСЫУ бурымлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРЫМЛАТЫУ бурымлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРЫМЛАУ ф. Бурымлап ериу, таллау. Хоммесиниц шаш-
ларын, Бурымлап таллап ергизди ("Кырк кыз). Шыныбийкё
шашларын буры млады (Ж. Аймурзаев).
БУРЫН р. 1. Ертеде, илгериде, ескиуацытта, элле цашан.
Келдиц куты кашса, кутаны уш жыл бурын кетеди (КК. X. Н.).
Бундай сезди Зийбагул кутпеген еди, екеуиниц арасында . б у-
ры н бундай тартыс болган да жок еди. сонлыктан кыска жууап
берди (©. Айжанов). 2. Алдын, алдын бурын, ертерек. Пайына
тийген ислерин, Питкерер екен ким бурын (Б. Кайыпназаров).
Тойга барсац бурын бар, бурын барсац орын бар (КК-Х, Н.).
БУРЫНБЫ кел. Ертедеги еткендеги, Б у ры нр ы еткен за-
манда бир патша болыпты (КК- X. Е.). Б у р ы н е ы кешип кет-
кенлер келип; устине халык жыйналады (Г. Есемуратбв). Оны
колхоздыц б у р ы н f ы составы жудэ жаксы керетугын еди
(С. Хожаниязов). ф. Бурынгы-сонгы—бурынгы цэм цэзирги.
©лшетип б у р ын f ы-с о ц f ы кал лар ын, Докторга тексертип
керип мал лары н (А. Дабылов).
БУРЫНБЫДАЙ кел. Ертедёгидей, еткендегидей, бурынры-
ша. Арысландай жигитлери сийрексигели, бойжеткен кызлар да
бурынрыдай бола алмады (Т. Кайыпбергенов). Жаксы сез
кеуил ырысы гой, меннен де-баска майып болып келген жигит-
лерди еситип оншама бурынрыдай ренжий бергенди де
койдым (©. Хожаниязов).
БУРЫНБЫША р. Ертедегище, еткендегише. Садулла бул
уакытта шертек астында бур ы н f ы ш а отырысын бузбай
> ойнап калган (А. х Бекимбетов). Жэмийла индеген жок, демин
ишине тартып б у р ын рыша эсте гана жылады (©. Айжанов).
БУРЫНЫРАК кел. Ертерек, алдарац. Той экеси ел-
местен сэл б у р ы н ы р ац болган (Р. Тагор). Жигиттиц келе-
мен деген уактынан бурын ы р ац барып, кызды алдап кет-
пекши болады (КК- X. Е.) Оныц (Муратбаевтьш) жигирма жыл-
дан б ы р ы н ы р а ц катнаспай умытып кеткен тамырлары да
тамыр жацйлап, олар да келип атыр (К- Айымбетов).
БУРЫС бурыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРЫСЫУ бурыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРЫУ ф. 1. Барытын езгертйу, аумастырыу, бет алдын
езгертиу, барыт бурыу.... аттыц басын гузар жолдан дэрьяныц
жагасына бурды (К. Султанов). — Онда жур, езиц,—деп
Кудияр атыныц жылауын кагып, басын ауылга б у р д ы (К. Сул-
372
танов). Кайыктьщ басын бурып, ыкца баслады (А. Бегимов}.
2. Болысыу, жацлау, цууатлау, жэрдемлесиу. Бузылган соц
еристеги уйириц, Тууысцанга бурып тур-ау буйирим (Куп-
хожа). Мениц тегилген кез жасыма бауырман бурганына
кеуилимниц елжирегенине барлык халык тац калды (Ж. Аймур-
заев). 3. Хацыйцатлыцты айтпау, ^эзилге айналдырыу, дэл-
кек етиу, дурысын айтпау. Шакалак атып кулип жиберип, шы-
нын айтпай сезин баска жакка б у р а д ы (Ж. Аймурзаев). Ка-
мекбайдын езине кеуил аударганын билген Караматдин тулкидей
сезди баска жакка б у р д ы (Ж. Аймурзаев). 4. Айланба. айла-
ныш, дыгырыц, бурылыс* Бала-шагасын шуулатып, б у р ы у
жол менен батпаклы, камыслык шеллердиц жалгыз еткелине
багдар алган еди (К. Доспанов). ф Бет бурыу—баедарын ез-
гертиу, езгериу, айныу. Бахытка карай бет б у р ы у десе
бет буры у (Т. Кайыпбергенов). Сонлыктан ол дэлкеккеайнал-
дырмакшы болып, б е ти н бурды (М. Абдраймов). Мойын
бурыу—бас тартыу. Патша сондр мойын бурды, Жэл-
ладлары тикке турды (Бердак). Бурмац болыу— жол таслау,
езгертиу, айналдырыу. Деп ол сезди б у р мац болды^ Кыз-
га карсы турмак болды (Т. Жумамуратов).
БУРЫШ ат. 1. Ауцатца салынатугын* цолланылатугын
ашш дэмли есимлик, цызыл бурыш, цара бурыш. Усыннан
кейин Айдос етине бурыш жаккандай катты намысы келип,
кылышты колына алып. езиниц агасын шауып таслауга кыял-
ланды, ... (К К- х. е.). Ой, жолдас профессор, аякларыма биреу
бурыш сурткендей шыдамсызлык дэрежеде ауырып баратыр
(А. Бекимбетов). 2. к. муйеш. фАты-затына бурыш-пияз—бе-
зиу, туцилиу, цутылыу, ата бизар болыу. А т ы-з атына
буры ш-п и я з, цылуасы курысын оныц! „Жау жагадан алганда,
ийт етектен алады" деген емес пе? (О. Хожаниязов).
БУРЫШЛАУ ф. 1. Ауцатца бурыш салыу, буоыш салып
писириу. Тауыктьщ сорпасын буаышлап писирген екен,
—деди Жаббаклар (Б. Кербабаев). 2. к. муйешлеу.
БУРЫШТАЙ кел. 1. Бурыш сыяцлы цызарыу, бозарыу. Бет
ауызым да бу рыштай болып кетти ме деймен, тырысып
баратыр (Т. Кайыпбергенов). 2. к. муйештей. ф Кызыл бурыш-
тай дениу—цызыл бурыш сыяцлы болыу, цызарыу. Сезди
айтып Омирбайдьщ, Кызыл бур ыштай денип жузи, Уйден
шыгып кетти ойланып, Масаладай жанып кези (Ж. Аймурзаев).
Бети бурыштай кызарыу—бурыш сыяцлы болып цызарыу, бо-
зарыу, уялыу, цысыныу. Иштеги ашыуга оныц еки бети бу-
рыштай ц ызарып, кезлери аларып, тула бойы калтырап
кетти (А. Бекимбетов).
БУТ ат. дин. с. Будда цудайы, табыныу ушын агаштан
ямаса металлдан ислеген будданыц мусини. Калмакка бурма
кеуилицди, Олар б у тц а табынар (Алпамыс).
БУТХАНА ат. Бутца (цудайдыц сууретине) сыйына-
373
тугын жай. орын. Бутхана га ок атып. Медресесин кула-
тып (Кырк кыз).
БУ У к. бууыу..
БУ У АЗ кел. 1. Иишнде баласы бар. ... ол б у у а з малларды
иш таслатпай аман алып шыгыу олардьщ уазыйпасы (А. Бе-
гимов). 2. Еки цабат, жукли. Жэмийла да кеп узамай б у у а з
болды,—деп катынлар ^эзиллесип, ... (К. Султанов).
БУУАЗАК я/гг. Белек-белек, томпак;. Алкымыньщ б у у а-
зацлары елеуленип, еринлери дирилдеп тур (К- Ирманов).
БУУАЗЛЫК шп 1. Иишнде баласы баюлык;. ... сыйырдыц да
бууазлыры билинип киятыр (Кыз. муг. ж.). 2. Еки цабат-
лыц. жуклилик. ... бууазлыцтан келиншектиц аягы
ауырласа баслады (Б. Кербабаев).
БУ УА Л ДЫР кел. Гуцгирт, емески, булдыр. анык, емес. ...
адамлардыц устин бууалдыр гуцгирт бир нэрсе баскан се-
килли болып керинди (А. Бегимов). ... алыстан гуцгиртлеу
б у у а л д ы р л ы болып керинди (Кыз. муг. ж.).
БУе’АМ ат. Туйин, туйиншик. орам, белшек. бир нэрсе.
оралган зат. белек оралган зат. белим., Орайлык Партия
Комитетиниц 1925-жылы эдебият женинде шыгарган царарыньщ
II-ши б у у а м ы н д а пролетариат жазыушыл арына карагылып
айтылганы, ... (К. Ирманов).
БУУАТ ат. Белек, байлам. орам, бир цушац. Айтбай
болса командиоовкада, бир б у у а т акшаны да калтама салып
шыкканман (©. Айжанов). Мине, окьщлар,—деп ол да б у у а т
Кэр турли газета-журналларды усынды (©. Хожанов).
БУУБЫЗЫУ бууыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУНДАЙ к. бийдай.
БУ У ДАК: буУдак-буУдак кел. Шацныц ямаса тутинниц
жерден жоцарыга кетерилиуи, тозац. бурцасын. Бир мэ^эл
Айпарша кейнине караса, артында б у у д а к,-б у у д ак, шац
шыкты (Мэспатша). Жайлардыц морыларынан шыццан буудац-
б у у д а ц тутин де ийретилип жоцары кетерилмекте (Т. Кайып-
бергенов).
БУУДАКЛАНЫУ буудаклау фейилиниц езлик дэрежеси
БУ^ДАКЛАСЫУ буудаклау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУУДАКЛАТЫУ буудаклау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУУДАКЛАУ ф. Бурк&сынлау . буудацланыу. жуумацлау.
Ой дизбеклери бу у д ак, л а п барып, узилип кетип атырган
темекинин тутининдей гэ гуцгиртленип, гэ шубатылып кетеди
(Н. Берекешов).
БУ^ДАН ат. Еки турли туцымлас атлардыц шагылы-
сыуынан пайда болып тууылган тел, цоспац. Намысы бар кайт-
пак жаудан, Байратланып асар таудан, Бири бедеу, бири б у у-
374
дан. Болып мудам алга басар )К. Ирманов). Бэдеуге-йыуырыш»
б у у д а н f а-йуриш, Ябыга куйрык билэн ял керек (Эжинияз).
БУУДЫРЫУ ф. БаУлау, тацыу. бууыу. Улдай керип жан
ата, алтын кэмар б у у д ы р д ы ц (Кырк кыз). Эдиулеп алтын
кэмар б у у д ы р д ы (Мэспатша).
БУУЛАНЫУ ц. пууланыу.
БУУЛЫЕЫУ ф. Сейлей алмай калыу. тутлыгыу.кырылдау.
тыгылыу. Буулыгып сонда сейледи, Пайгамбарга жалынып
(Кырк кыз). Анда-санда б у у л ы f ы п демин алады (Н. Дэу-
караев). Ашыуга шыдамай буулырып Мэуленге бираз сез-
лерди айтын тасладым (О. Хожаниязов),
БУ УМА ат. 1. Туйинишк, бу yarn, байлам, белек. Хаял бир
б у у м а туйиншикти кэттиц астына ысырып койды, ... (К-
Айымбетов). 2. Кап ямаса цапшъщтыц ауызын бууыура бола-
тугын шамасы, мурдары. кап ямаса капшык толы зат. дэн.
уэж ... тек болваны еки б у у м а кап дэн тур (Н. Дэукараев).
3. Ауырыу. кесел. наука?. ОЛ б у у м а кесел едй (кк. х. е.).
БУ У МАК бууыу.
БУУМАКШЫ ц. бууыушы.
БУУНАУ к. бууындырыу.
БУ УРА ат. Туйениц кестиралмеген. пиштирилмеген тури,
еркек туйе. Туйе болсац малдан озган. БуУра кореец аркан
козган, Шилпе-шилпе кезиц тозган, Барин туйем керермисен
(Кунхожа). Бизлерде кеп шерли журек, Кими б у у р а. кими
улкен, Кайтпас журек, талмас билек, Колусласып бассац кетер?
(К. Ирманов).
БУУРАДАЙ кел. БуУра сыяклы. буурага усаган. Шеккен
буурадай шонкайып барып отырып калды (Н. Берекешов).
♦Карт буурадай—картайлан еркек туйедей. Бир-бирине эжел
курды, Еки батыр айкасты, Карт буйрадай гайзасты,
Аш жолбарыстай шайкасты (Мэспатша). Нар буйрадай—улкен
еркек туйедей. Бахтымызды сынайык, Нар бу у р ад ай алы-
сып, Жагага колды салайык (Бердак).
БУУРЫЛ кел. Ак аралас ямаса ак каре баслаган тур. тус.
шола агарыу. Акшаханныц халцында, Сакалы б у у р ы л болган-
да, Уни таргыл болганда, Эулийе коймай тилеген (Коблан). ...
гаррылык ^алына барган, сакалы буурыл болган, меллеси бар
устинде, гене сэлле басында, ... (Мэспатша).
БУУЫЛ ц. бууылыу.
БУУЫЛДЫК; бууылдык-буУылдыц р. Белек, белек-белек.
Шуберек калтага б у у ы л д ы к-б у у ы лд ык болып сек са-
лынды (К- Айымбетов).
БУУЫЛЫУ ф. Байланыу. бууыу. тацылыу. белге белбеу
бууыу. Эне бул сезди еситип, байдыц белине пота б у у ы л-
375
f анд а й болды (Мэспатша). Октябрь-анадан халыкпыз тууыл-
ган, Дослыкка белимиз беккем бууылеан (Т, Сейитжанов).
БУУЫН I ат. 1. Адамныц^^айуанлардыц л$зм де жанлы-
жаныуарлардыц суйеклериниц ^эрбир байланысцан. туйискен
жери. Бармакларыныц бууыны жок па деймен? (О. Хожа-
ниязов). Кеп сарсылып б у уыныцди босатпа, Мэртлик еткил
кайгыланба Гулайым (Кырк кыз). Услап алып баланы, Бууын-
б а-б у у ы н, шаба алмай, Жэн-жагына карады (Мэспатша).
2. \амыс. шицгирик, %эм блсца да есимликлердиц ^эр бир
бууазаеы. белеги.— Мен ол келдиц камысларыньщ б у у ы -
н ы н а шекем таныйман, —деди Егор (К. Султанов). фБу^ыиы
босасыу—жибисиу. балцыу. Кем-кемнен бууынларым
б о с а с ып, толыксып баратырганымлы сездим (Ш. Сейитов).
Бууынсыз тил—шешен. сезшец. сейлемшек. съзшил. —Тил
д е г е нниц бууыны болмайды, жас улкен(Т.Кайыпбергенов).
Букины катпа^—жетилиспеу. ержетпеу^ кэмалына келмеу*
бекиниспеу. Букины ц а тп a f а н балаларды калмактьщ
ханы елтирип, ол аман кала койса „мени де алым-салыктан кут-
карар“ деген максет пенен узак сапарга жоллаган еди (К К- е).
Бууынлары бекиниу —ержетиу, бой жетиу, беккемлениу.
Назлы кемпир Калийланыц сезинен жигер алып бууыны бе-
кас т и (К. Султанов). Бууынлары бекимеу —ержетпеу. бой
жетпеу, беккемленбеу. Басы катпаган, бууыны б е к и м е-
г е н. дуз кермеген жалгызды жиберип кала бердик (К. Сул-
танов). Бууынлары пытырлау —гутирлеу, шытырлау. Зэм- .
берди Бекбосын жарыса кетергенде, дене бууынлары п ы-
тырлап, аягын бир-еки рет шатастырып басты (К. Судта-^
нов). Бууынлары калтырау—дирилдеу. цорцыу. Туси езге"
рип, бууынлары цалтырап кетти (А. Бекимбетов )
Бууын-бууын—кеп бууынлы, бууынлы. Бармаклары бууын-
б у у ы н, Бес жуз тилла болды шыгын (Бердак). Бууын аяк—
аяцлард ыц бууынлары, бууынлы аяц. Айдауда кезиц жауды -
рап, Бууын аягыц салдырап, Калдым артында зар жылап,
Суйген ашыгым кайтып кел (Кунхожа).
БУУЫН II ат. грамм. Сезлердиц белекшелерге белинип-бе-
линип ашпылыуы. Усы мыссаллардагы сезлердиц кэммесин б у-
У ын f а белип кеширип жазып келиуди мугаллим тапсырды,
—деди Ажар Муратка (Жеткеншек г.).
БУУЫН III ц. буУыныу.
БУУЫНДЫРЫУ ф. Туншыцтырыу, цылеындырыу, алцымын
кысыу, бууыу. Исшини анаулар бууындырмага карады
(Н. Берекешов). Б у у ынд ы р ып жуп жагадан асылган, 9жел
кэуип кетпей турды касымнан (Т. Жумамуратов).
БУУЫНЛАУ I ф. Бууын-бууын етиу. белиу, айырыу. ...
кемпир-гаррылар камысларды бууынлап отыр (К. Султанов).
БУУыНЛАУ II ф. грамм. Бууынра белиу. айырыу.... хэр бир
сезди бууынлау керек,—деди мугаллим (К К* КСМ. атл.).
376
БУ^ЫНЛЫ I кел. Бууыны кеп9 мол. Бу^ынлы камыслар-
ды ез алдына айырыуды буйырды (К К- КСМ. ат.).
БУЗ/ЫНЛЫ II кел. Кеп бууынлы сез, бууынлары кеп сезлер.
Бердак косыкларыныц форма жагына келгенде, олардын барльшы
дерлик 7—8 б у у ы н л ы, терт кагарлы болып келеди (К- Айым-
бетов).
БУУЫНЫ^ ф. Туйиниу,байластырыу,туйиншиклениу, белге
белбеу байлау. Туумай кеткир тууылды, Белине садак б у -
уынды (Мэспатша). Белин беккем б у у ы н ы п. Тары да кушин
жыйнады (Кырк кыз). фБууынып-туйиниу—тайын турыу, тац
турну хэмме затты байластырып тайын турыу, таяр болыу.
Бууыны п-т у йи ни п атырган баккалдыц устине ак сэллели,
капа сакаллы Муптилла ийшан келди (Н. Берекешов).
БУ^ЫРКАНЫУ ф. Айбат шегиу, цэцерлениу, шапшыу, ma-
сыу, пэтке миниу, айбатланыу. Бууырцанып баратыр,
Мысал жараган улектей (Мэспатша). Кэ^срленип атланып, Б у-
У ы р к а н ы п буркырап, Атына гаргып минеди (Бердак). Б у-
у ы р ц а ны п бурканып, К™уага бизлер барайык (Бердак).
БУУЫС /(. бууысыу.
БУУЫСПА /(^бууысыу.
БУУЫСТЫРЫУ бууысыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУУЫСЫУ ф. 1. Байласыу, тацысыу. Туркменбай да булар
менен тууыскан, Кешемиз деп жуклерини б у у ыс ц а н (Бер*
дак). 2. Алцымын цысыу, жагаласыу, бууын, туншыцтырыу,
цылрындырыу. Екеу бир, ушеу бир кууыскан бэле, Жетип шегир-
дектен б yjy ы с ц а н бэле (Бердак),
БУУЫ^ ф. 1. Байлау, тацыу, Жыламай сонда биразы, Бел-
лерин б у у ып кынайды (Кырк кыз). Белин б у у ып, басына
телпегин кийип, колына ^асасын алып кетиуге айналды (9. Ша-
муратов). Аяк колын б у у ы п койып бир бау Кызыл жьщгыл
сынганша арбаныц шуйине тацып койып урды (С. Салиев). 2. Тац
турыу, тайын болыу, жолына шыгыу, таяр турыу, жолында
пидэ болыу» Енди баба белин б у у д ы, Басына кунлер тууды
(Мэспатша). Белицди кынап буумасац, Басынды жолга
коймасац (Ер Зийуар). Каракалпак—поскан ел, Хорезмге жетиу-
ге, Хаммелери б у у д ы бел (Жийен). 3. Кысыу, цылгындырыу»
туншыцтырыу. Владимирди б у у ы п, ©лтирди (Т. Кайыпбер-
тенов). Бираз ^эсиреттиц б у у ы п, Демин алды куни тууып (С.
Мэжитов). 4. А^ыс. Орау, шырмау, орнатылыу, шырма,тылыу9
шыйратылыу. Бир жагынан отак б у у ы п, Мын жанынан бир
жаны бар (Б. Исмайлов). фАуызын бууыу—байлау, орау, та-
цыу.... улкен бир ала капка салып а у ызын б у у ады да, койлар-
ды базарга апарып еткенине сатып келеди (К К- х- с.). Алкымын
бууыу—цысыу, байлау, туншыцтырыу, цылгындырыу. Моинын
•езгилеп, а л ц ы м ын б у у ы п туншыктырды (Ш. Сейитов).
Мойынынан бууыу—алцымынан бууыу, туншыцтырыу, цысыу9
цылн%,ндырыу.... оныц мойынынан б у у ы п, я ау ызы-мурны*
нан туншыктырып елтирген болады (А. Бекимбетов). Тамарынан
бууыу—цысыу, иркиу, тоцтатыу.—Биз батыр халык уллы пло-
тина курамыз, Эму сууын та м аг ы нан б у у а м ы з (Э. Ша-
муратов). Ауызын бууган егиздей —сейлемеу, ундемеу, тил
цатпау, сез цатпау. Машинаны тутты алга жургизбей, Ундео
пейди а уы з ы н б у у f а н егиздей (И. Юсупов).
БУУЫ^ЛЫ кеа. Байлаулы, тацыулы. Ишке кирсем, бизиц
колхозга гийисли газегалар менен хатлар бир белек б у у ы у-
лы тур (О. Хожаниязов). Шананыц устиндеги бууыулы
шомныц биреуин алып, астыларына басып дегереклей отырды
(М. Абдраймов). ф А^ызы бууыулы—туйиули, байлау лы, та-
цыулы. ... Юдирбай камзолыныц ишки кисесинен нагыслан-
F3H, а у ы з ы б у у ы у л ы эмиян калтасын шыгарып, улкен
мактаныш пенен кулимсиреп Ережеп моллага керсетти (А. Бе-
кимбетов).
БУФЕР ат. Еки вагонныц ' арасындагы дугисиудеги кушин
жумсартыу ушын цойылатурын пружин алы (серппели) темир„
эсбап. ... келген вагонныц бу ф е р и н майлауга рабочийлар да
таяр болды (Сов. КК- г.).
БУФЕТ I ат. Жецил-желпи ауцат, ишимлик сататурын
кишкене жай, белме, орын. Узак жерлерден келген ата-анала-
рыныц хабарына ынтыгып журген бир топар окыушылар буфет
алдын босатып, почтальон га карай жууырысты (С. Айний).
БУФЕТ II ат. Кэр турли майда ыдыслар, ауцатлар, ишим-
ликлер салып цойылатуеын шкаф, ыдыс. Кэпелимде б у ф е Hi-
rn и ц ишиндеги ези кэлеп алган моншаклы кара сумкага кези
тусе койды (Г. Есемуратов).
БУФЕТШИ ат. Буфеттеги затларды сатыушы, сауда
етиуши. Азаннан берги еткен саудасыныц акшасын б у ф е т ш и
есаплап атыр (Жас Ленинши г.).—Уш рет дейсиз бе?—деп сора-
ды б у ф е т ш и, жулып алгандай етип (0. Айтжанов).
БУХАНКА ат. Темирден арнап исленилген цэлипке салып
писирилген терт муйешли нан. Тезден бир буханка (кем-
пек) нанды алып келди (Н. Дэукараев).
БУХГАЛТЕР ат. Бухгалтериялыц ислер бойынша эдис*
усыл, маман, цэниге, бухгалтерияны басцарыушы. Себеби»
бухгалтер екеуи алдыларындагы жайыулы бир кагазга
карап, сыбыр-сыбыр пиштиулесип отыр (0. Хожаниязов). Иши-
нен шыкты уш киси, Бухгалтер, баслык Абадан, Биреуй
шаккан журиси, Колында киши чемодан (Б. Кайыпназаров).
БУХГАЛТЕРИЯ ат. Есап-санац жумысларыныц теория-
сы менен практикасы жениндеги пэн, илим. келген жигит-
ти ауыл хожалык техникумына бухгалтерия пэнинен
сабак бериуши етип таярлайды (К. Айымбетов). 2. Белгили бир
мэкемениц есап-санац жургизетугын белими. Б ухгалте-
р и яд a f ы акша документлери аллекашан тигилип кеткен екен
(К. Айымбетов). Бухгалтериялыц документлер бойын-
ша шыгыс етиулери керек (А. Джальменов, П. Т. Карпов).
378
БУ ЯК р. Бул жер, у си жер, булман, у симан, усыкэра,
булкэра бул жац, усы жац. ... мен б у як ты биринши марте
керип атырганым (К. Айымбетов). Талап етип шыгып едим
б у яцца, Енди калай елатыма жетермен (0теш). ф Буякка
кешиу—бул жацца, булманра, бул жерге усы жерге. усы
кэрара, усыманга. Байлардыц посып кешиуи, Жери жетпей
кешкен жок, Б у яц ца кешкен ашларга, Жер берместиц хийле-
си (Жийен).
БУГЕЖЕН.ЛЕНИУ бугеженлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БУГЕЖЕНЛЕСИУ бугеженлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
БУГЕЖЕЩЛЕСТИРИУ бугеженлеу фейилиниц ерксиз дэре-
жеси
БУГЕЖЕНЛЕТИУ бугежецлеу фейилиниц ериксиз дэрежеси.
БУГЕЖЕНЛЕУ ф. Ецкейиу, букирейиу, ецкейип журиу, цый-
сацлау, иймецлеу. Олардыц кейнинен бираз кемпир-рарры да
бугежецлеп баратыр (Г. Есемуратов). Соц жэне б у ге~
же цлеп койлардыц арасына суцгип кетеди (О. Хожаниязов).
БУГИЛДИРИУ бугилиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУГИЛИНИУ бугилиу фейилиниц озлик дэрежеси.
БУГИЛИЦКИРЕУ ф, Ийилицкиреу, ецкейицкиреу, иймейиц-
киреу, майысыццырау. Теребай кирер есикте колын алдына
каусырып, сэл-пэл бугилицкиреп турыпты (Т. Кайып-
бергенов).
БУГИЛИСИУ бугилиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУГИЛИТИУ бугилиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУГИЛИУ ф. 1. Ийилиу, иймейиу, ецкейиу, букшийиу, ма-
йысыу, Улкен денеси бир ууыс болып б у г и л и п отыра кетти
(К. Смамутов). Еки жерден аш буйирден тилинип, Жолбарыс-
тьщ бели калган б у г и л и п (Т. Кабулов). Ханга барып Айдос
бий, Кол каусырып бас ийип, Б у г и лип сэлем береди (Бер-
дак). Бе л л ери жайдай б у г и л д и, Мац лай дан тер лер тегилди
(Ер Зийуар). 2. ц. бугиу. ф Жети насыры бугилиу —-цысыныу*
уялыу. Акыры болмады, онысыз-ак жети нас ыр ы мб у ги-
ли п. ерески капа болып, ууайым шегип журген мен де ерксиз
жылап жибердим (О. Хожаниязов).
БУГИН р. Усы кун, бул кун. Он еки ай болып сергиздан»
Кердим бе б у г ин карангы (Мэспатша). Б у гин емес кештен
Калдырмай, Айтканыма толык жууап берицлер (Кырк кыз).
Дэуеке езинин кылган исинен нэтийже кутип б у г и н уйцыдан
кешпекши болды (К. Айымбетов). ф Бугин-ертец — тез кунде*
жацын арада, жацында. —Мениц аитайын дегеним, б у г и н-
е р т е ц болатугын ис емес (К. Султанов).
БУГИНГИ кел. Хэзирги, устимиздеги. Онип ескен мэканым,
Б у г инг и кун сен калдыц (Жийен). Нурымбеттиц б у г и н г и
379
устине кийген кийими жукалау еди (К- Айымбетов). фБугинги
техника—^эзирги кундеги техниканыц жацалыгы. Илим жаца-
лыклары зэммеге керинип сезилип тур (Г. Есемуратов),
БУГИНГИДЕЙ кел. Усы кундегидей, ^эзиргидей. Сол ушын
Л^бугингидей тап, Коз алдымда хасыл келбети (М. Тур-
сынзада).
БУГИНШЕ р. Бир кунлик, тек бир кунше, уацытша. Б у-
га н ш е усы жерде окыныз (Г. Изимбетов). Б у г и н ш е ша-
маны керип алайык (Т. Кайыпбергенов). Сен ага, б у г и н ш е
постына бармай-ац гуршы, ... (О. Айжанов).
БУГИРЛЕТИУ ф. Астына басыу. быгырлатыу, тарпа
басыу, басыу, жыгыу. Бу г и р летти басты биреу Эметти,
„Эжел жаным деп бакырды жумыр тас“ (И. Юсупов), ф Астына
бугирлетип басыу—жыгып астына басыу, устине миниу. Оны
бир жигит-ак таулап урып, астына бугирлетип ба-
сы у f а болады (О. Хожаниязов).
БУГИУ ф. 1. Бир нэрсениц тетин цайырыу, цайырып ти-
гиу буклеу, кеклеу. Кууыршагына кейлек тигип, Кыйсык же-
рия кайта сегип, Етек, женин тегис к у г и п, Кийиндирип сайла-
ган сон (С. Мажитов). 2. Ецкейтиу, цыйсайтыу, иймейтиу.
ийилдириу. Онда баска раррылардай бел б у г и у* ^аса таяныу
деген жок (А. Бекимбетов). Кезим жаска, кеуилим л^сирегке
толып. Карамай белимди б у к т и м мен бугин (И. Юсупов).
3. А^ыс. Жасырыу, купыялау. Сырын б у г и н сулыулырын
асырып, Буркып атыр булак сууын кашырып (Г. Есемуратов}.
Суйсе кызгыш яцлы коргар ышкысын, Ишке бугип калмас
ез кызганышлыгын (И. Юсупов), ф Дизе бугиу —а) дизерлеп
отырыу, ецкейиу, иймейиу. Сол замагта ауылынын кыз-келин-
шеклери менен Мийирхан да жерге дизе б у к ти (О. Хожа-
ниязов). б) ба^ыныу, цараслы болыу, бас ийиу. Палуан бий^ууш
болып кетти де келиншектиц алдына д&д и з е с и н б у к т и (О.
Айжанов). Жети насырын бугиу-уялдтшу, цысындырыу, на-
мысын келпгириу. Адамнын жети насырын б у к тиц
гой (К. Султанов). Намысын бугиу—цысындырыу, уялтыу, на-
мысын келтириу. ...булар бизлердиц н а м ы с ы м ы з д ы б у te-
rn и (К. Айымбетов).
БУЙ: буй деу ф. Былай дзу, булай деу, мынадай дзу. Ой
дейсец де, буй д е и с е ц. Кай сезице инанайын (КК- х. к.).
БУЙЕН ат. Тоц шиектиц ец ацырындагы жууан жери.
желинген ауцаттыц туратукын шики мушеси, кишкене царын.
Ишек-карыннын б у и е ни ез алдына алып койыуды ескертии
койды олар хаялга (Кыз. муг. ж.). фБуйен емшек—буйенге усаган
жууан емшек. Б у и е н емшек лер и салынып, Саудыррысы
келип адым атады (Ж. Аймурзаев).
БУЙЕР р. Бул жер, булман, усы жер, усыкэра. Б у й е р д е
д е керген куни бурынгыдан да бетер еди (Ж. Аймурзаев)» Бу-
зъо
йе р д е Айкыздыц кеуилине еки нэрсе кэуип тусирди (А. Беги-
мов). Урыга мал керек, маган жан керек, Сонлыктан б у й е Р д е
боп турман долек (Ш. Артык). Бирме-бирге келгенде, Биз
б у й е р г е келгенде, Уш жузден аслам жан еди, Оле-эле солар-
дан, Калды бир жуз елли адам (Жийен). Б у й е р д е акылгей-
лёр, тэуиплер де кебейип кетти (К. Айымбетов). Б у й е р д а
румын тили керек болды (К. Айымбетов).
БУЙЕРДЕН р. Булманнан, бул жерден, усыкэрадан. Акылды
алсац жзн досгым, Буйерден сен кетесец (Кырк кыз).
БУЙИР ат. )Капбас пенен цабырганыц арасы, еки аралыц*
тыц еки каппгальь. Бул жаныуарларды ©зи кайттыга тойгызып
б у й и р и н шыгарайын, кешке ынкылдап тойып кайтсын" —деп
койшы оларды узактагы от лак жерге айдап кетти (К- Айымбетов).
Дуйым журтка сондай болса кэдирйц, Катык ишип шыгыппеди
б у й и р и ц (К К- х* К.). Жылай-жылай уни ©шер, Жекке шык-
кан уйирицнен, Басына кунлер тууганда, Кольщ кетпес буйи*
рицнен (Коблан). фБуйири бурыу ^-ра ихор лык етиу, езине
бейимлеу, бауырына тартыу, аяу. цайыркомшылыц цыму.
Барлыгы б у й а р и б у р ып, сыилап аяса да айтканын кылмай
ашыу менен ешкини базарга аркалап барыпты (Ж. Аймурзаев).
Бир буйирлеу—царынлау, тетлеу. цапталлау. Сэлийма мудамы
кепшиликке косылмай, бир б у и и р ле ид и де журеди,—деп
бригадир ©зинен-©зи тонкылда ды (К. Султанов). Буйирине карау
—темен карау, жууап бермеу. Н ар буурадай жарайды, Оз б у-
й и р ин е к а р айд ы (А. Бегимов). Буйирин жарыу—цапта^
лын айырыу. тесиу. бузыу, сындырыу. ...томпак бас таргыл
( уга кой кораныц буйирин ж ар ы п кеткен екен (К. С Ма-
мутов).
БУЙИРЛЕУ ф. Шетлецкиреу. каишцлау, цырынлау.... к©п-
шилик пенен бирге болыуын керек, буйтип бу йи р ле и бериу-
дин кереги жок,—деди Мэтеке Сэлиймага (К. Султанов).
БУЙИРЛИ кел. Буйири игыгыццы, кец, жууан, улкен. то*
лы. Муратбай бул сыйырдыц б у йи р л и екенин жана гана
сезди (О. Айжанов).
БУЙИРЛИК ц. буйир.
БУЙРЕК ат. Адамлардыц $эм омыртцалы жаныуарлар*
дыц ашшылыцты пайда ететугын ишки агза (муше), б отеке.
Таррашлады куйрыгын, Солкылдатып буйрегин. Питкерер
болды бай бабац, Куданыц эзел буйрыгын (Мэспатша). Табы-
лады излегеннин кереги, Кэлимде бар каскалдагы, уйрегй, Куу-
лары, газынын путин б у й р е г и. Дуньянын анлары келймде
барды (Эжйнйяз). фБуйректен сыйрак шьиарыу—кутпеген
жерден шатак шыеарыу. кесе белден бир нэрсе табыу. кап*
талдан пикир косыу^ болмаган нэрсени айтыу. Кусбегиниц
К^пелимде буйректен с ы й р ац ш ы f а р ы п, бир жа-
сауылды кайтарыуын „бйр ойкан ислейсец-ау“—деп, ^эр ким
381
ишинен ез атыньщ басынан аулак болтай деп отыр (К. Султа-
нов). Буйрек бет—томпац бетли адам, бетеке бет адам.
Батана уйден-уйге секелек атын жууырып журген буйрек
бет. кара балалар да пошшадай иргеге тыгылып, еки кези да-
лада дилгйр (К. Султанов).
БУЙТИУ р. Усындай, бундай, былай ети$, усындай етиу.—
Сени б у йтип тезек тергизип койганнан я елеййн, я калайын,
дийдарыцды кердим, аклыгымды суйдим (Мэспатша). ... жолдан
еткен жолаушыга б у й т и п мирэт ете бергендей буныц неси
бар екен деп ойланады (КК. X. Е.). Кула дузде пышак салып
ишлерге, Олген жаксы б у йтип емир сургенше (Кырк кыз).
БУК I ат. Туйесицирдиц шецгел, жыцгыл цэм тары басца
есимликлерге шырматылып цалыц болып ескен шоц, шоца-
лац, буктесин. Жолдыц он жагында кырк адым шетке шыгып
басын бук баскан тубин сатал ашкан гарры сексеуилдин жаны-
на келди (Мэспатша). Аралары уйдей-уйдей калыц бук (0. Хо-
жаниязов).
БУК II ат. Асыцтыц дец жагыныц жоцары царап жаты-
$ы. Онын улеген асыклары бук жатты ("Кыз. муг. ж.).
БУК III ц. бугиу.
БУКЕН.: букен-букен етиу р. Букшецле^, жортыу, жорга-
ла$, журиу. Шубар бойын жасырып, Душпанлардыц алдында,
Буке ц-б у к е ц етип жортады (Алпамыс)..
БУКИР кел. Куныш, букиш. Аркасы болса да бу к и р, Ха-
лын билип етпес шукир, Иши кара толган пикир, Ардаклайды
бай баласы (Кунхожа^. ^асасын таянган бу кир Атажан бай да
усы жерде (Т. Кайыпбергенов).
БУКИР ДЕЙ кел. Букир сыяцлы, у саган, ецкейген, букирей-
ген. ...онын ецсеси букирдей дуцкийип туратурын еди
(Айбек).
БУКИРЕЙТИУ букирейиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУКИРЕЙИУ ф. Бугилиу, ецкейиу, ийилиу, иймейиу, мыц- i
шыйыу. Журерине дэрман жок, Букир е йг е н беллери
(Кырк кыз). ... букирейип, тецселип турган муштай кемпир
ексип-ексип жылап жиберди (А. Бекимбетов).
БУКИРЛЕУ кел. Иймеклеу, цунышлау. Сыйраклары киши. ?
табаны саргышлау, аркасы букирлеу болады (А. ДЖальме-
нов, П. Т. Карпов).
БУКИШ к. букир.
БУККЕ: букке тусиу р. Ецкейип жатыу, буккесине жа-
тыу, тоццайып жатыу. Ол (апам) шалкая берип буккеси-
не ту сип, тахтай еденге басын урды (К. Смамутов). ... кор-
кып б у кк е ту сип далада жатып шыкгы (Г. Есемуратов).
БУККЕСИНЕ ц. букке.
БУКЛЕ ц. буклеу.
БУКЛЕМ ат. Кайырым, цабат. Таркатканда жайнатты кез-
ди, Буклемлери жазылган галы (Г. Есемуратов).
382
БУКЛЕНИУ ф. Ийилиу, ецкейиу, цайысыу, майысыу. ©сип
един букленип, Бауырынды жаза алмай (А. Дабылов). Еки
букленип, мертилген адамдай зорга журемен (Ж. Ай-
мурзаев}.
БУКЛЕСйУ букле^ фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУКЛЕТИУ буклеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУКЛЕЙ ф. Кайырыу. ийиу, цабатлау, жыйнау, цатлау.
Шийшениц тыгынын буранда менен ашыуга да асыгып тубине
сулгини буклей койып мушы менен думпишлеп тыгынды
ушырып дийуалга тийгизди fK. Айымбетов).—Мениц агаш ат
деген атым бар, керек емес уакытта бу к ле п кисеце салып
коясац, .. (К К. X. Е.).
БУКЛЕЙЛИ кел. Кайырыулы, ийиу ли, цабатлау лы, цат-
лаулы, жыйнаулы. Буклеу ли турган хатты калтасынан
алды рК. Аймурзаев). Ол отырмастан уш бук леу ли кагаз-
ды алдына таслады (К. Султанов).
БУКЛИ кел. Буги кеп, буги цалыц. Кэмекбай кальщ бук-
ли шепликке кирип кетти (Ж. Аймурзаев).
БУКТЕЙ кел. Бук сыяклы, букке у саган. Тынбай тымсыры-
нып ашшы аязда, Жатыр биреу бу к тей болып буркелип
(Ж. Аймурзаев).
БУКТИРИУ бугиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУКШЕНЛЕНИУ букшенлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БУКШЕЦЛЕСИУ букшенлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУКШЕЦЛЕТИУ букшенлеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУКШЕНЛЕУ р. Ецбеклеу, букирейиу. ... ок тасыушылар
букшецлеп жууырып киятыр (К. Досанов), фБукшец ка-
рму— ецкейип жумыс ислеу, жеделленип ислеу. Ески корган
саясында бир каял, Ислер тынбай бу к ш е ц ц a f ып урынып
{И. Юсупов).
БУКШИЙИУ ф. Букирейиу, цунышланыу, ийилиу, ийме-
йиу, ецкейиу. Гилеген тум-тусына коз жиберип карап еди, ку-
ранта уцилип, букшийип катарласып отырган жигирмалаган
ул балага, еки кыз балага кези тусти (К. Айымбетов). Бийта-
ныслардьщ бири кабырга суйеклери каусап, бели б у к ш и й-
ген арык гарры екен (К. Смамутов). Сокыр гарры да бук-
шийип, Салды карыуын кекшийип (Бердак).
БУЛБУЛ ат. 1. Шымшыцца у саган сести жагымлы, жак-
сы сайрайтугын цус. Ишинде бу лбу л сайрады, Мийуелер
писип жайнады (Кырк кыз). Соныцдай келбетли куйгелек кез-
ли, Б у л б у л сайрар оныц сейлесе тили (Омар). Бул кандай
кустыц сести, багка эжайып бйр б у л б у л кирди (Алпамыс).
2. Ауыс. Сейлегиш, сезшец, шешен, жацсы хауазлы адам,
хоигцауаз киси, адам. Тил, б у л б у л мэканы дейди елинди,
Пахтаньщ уатаны дейди жерицди (И. Юсупов). Бир кыз кол
зез
былгаса бермаган кел деп, Б у л б у ли м бол, мен саган кызыл
гул деп (А. Дабылов). Б у лб у лд и гулинен, гулди б у л б у-
лунен айырып, жапырацтай солдырган да сен урыс (©. Хожа-
ниязов). фБулбулгия—гул баршадары булбул, баглардары бул-
бул. Шайырлардьщ дэстанындай, Бу лбу лги я шэ^риц бол-
ды (Э. Шамуратов).
БУЛБУЛДЕЙ кел. Булбул смякли, булбулгг усаган. Кеу-
лицдеги табылып, Булбулдей тили сайрады (Мэспатша).
Булбулдей тили сайрады, Турли кыял ойлады (Алпамыс).
... ол аял паспорт бериушиниц сезин белип, ез пикирин жак-
лап, булбулдей сайрады (А. Бекимбетов). фБулбулгоядай—
булбул сыяклы, булбулге усаран, булбулдей. Сенин бул-
булге я зауазыц есте, Калайша „яд етип журмедиц" дерсен
(И. Юсупов).
БУЛГИН к- булгиншилик.
БУЛГИНЛИК ц. булгиншилик.
БУЛГИНШИЛИК ат. Кийраушылык. уайран болыушылык,
опатшылык. Булгиншилик бул болды, Каракалпак-поскан
ел, Хорезмге жетиуге, Х^ммелери бууды бел (Жийен). Ол но-
гайды каракалпак демецлер, Булгиншилик пенен журген
дуньяда (Отеш).
БУЛДИРГИ I ат. Кдмшыныц ямаса баска усы сыяклы сабы
бар затлардыц сабина тарылип, колса илип алыу ушын та-
гылган бау. ... камшынын бу лдиргесин тагып болды да
керегенин басына йлип койды (Кыз. муг. ж.).
БУЛ И ИРГИ II ат. Децгелек тора.
БУЛДИРГИ III ц. булдири^.
БУЛДИРГИШ кел. Кыйратыушы, булдириуши, уайран
етиуши. Озимизди толык аман саклайык, Ел булдиргиш
ондай „кесир хэкистен* (Ж. Аймурзаев).
БУЛДИРГИШЛИК кел. Бузыушылык, зыянкеслик, булди-
риушилик, бузикшылык- ... буныц да ислеп жургени б у л д и р- -
г и ш лик еди,—деди гарры келген жигитке (Кыз. муг. ж.).
БУЛДИРИУ ф. Кыйратыу, бузыу, уайран етиу. Дос бол-
ганды кулдирди, Карсы болсац булдирди (Мэспатша). Хан-
ларьщыз минекей, Ногайдын елин булдирген (Ер Зийуар).
Кеули келгенин кулдирген, Кеули келмегенин булдирген,
Мудамы халык устинен кун керген (К К- X. К-)-
БУЛДИРИУШИ ат. Быйратыушы, бузыушы, уайран
етиуши, былагай салыуши. Бул топылыс емес-урыс, Булди-
р и у ш и жай, каланы (И. Юсупов).
БУЛДИРТИУ булдириу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛДИРШИН ат. Бедене кусаяан кустыц бир тури, беде-
нени булдиршин деп те атайды. ... тогай арасындагы пырылдап
ушкан бу лдиршинди керип Жумабай бирден кууанып
кетти (Кыз. муг. ж.).
БУЛДИРШИНДЕЙ кел. Булдиршин сыяклы, булдиршинге
384
усаган. Булдиршиндей балам бар, Келбетине карацла
(К. Султанов).
БУЛИК к. булиниу.
БУЛИНДИРИУ булиниу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛИНИСПЕ к. булиниу.
БУЛИНИУ ф. L Бузылыу, цыйрау, цулау9 уайран болы}.
Огырган уй-жайы бу лине ди, басы кацгырады (К К- X. Е.).
2. Тарау, посыу9 шожыу. ... ел-халкын, гэрип-гэсирин жыйна-
тып, булингенге карамай, ^еш ким ^алын сорамай, он
кара сойды аямай, ... (Мэспатша). фБуликке тусиу—булиниуге
ушырау, ду шар болыу. Дартайып турган шагымда, Рэ^эт ке-
рер уагымда, Б у л и к к е шуст и-а у сор басым (Бердак).
БУЛИНИ^ШИЛИК ат. Бузылыушылыц, цыйралыушылыц,
посыушылыц. Бираз жерлер бу линиушиликке тусти
(Ж. Аймурзаев).
БУЛИНШИЛИК к. булиниушилик.
БУЛИУ ф. Посыу, цыйрау, ^улау, тарау, уайран болыу.
Ханныц неси кетеди, ©лее халык еледи, Б у л с е халык буле-
д и (Кырк кыз). Ушырап бундай бэлеге, Саркоптыц халкы б у-
л е д и (Кырк кыз). Кешип-конып каракалпак коп б у л г е н,
Орын таппай Жацадэрьядан келген (С. Нурымбетов).
БУЛК: булк етиу ф. Осте цыймылдау, жыбыр етиу. Кэпе-
лимде журегим булк ете калды, себебикутилмегенде Айым-
жамал жэйе белимнен кушаклап алды (©. Хожаниязов). Бир
минсец де жорга мин, буйреккенец булк стер, Бир шайна-
сац да май шайка, журеккенец гилк етер (К К- X. Н.). ^>Булк-
булк етиу—зэте-эсте цыймылдау, жыбырлау'. Бул к-б у л к
етип ак тамагы, Келбетленип кец кушагы (Бердак). Булк-
булк кайиау—зсте, ацырын цайнау, жыбырлап цайнау, шым-
бырлап цайнау. Мине, ^эзир де куры кол келген жок,—деп
казанда булк-булк к; айна п атырган тешке колын шо-
шайтты (Н. Берекешов). Бети булк етпеу—уялмау, цызармау,
кысынбау, бозармау. Кууарып калган уятсыз-ayi Биреудиц кой-
нында жатып келип, б е т и ц булк е т я е й кешир дейсен-
ау! (К. Смамутов).
БУЛКИЛДЕК ц. булкилдеу.
БУЛКИЛДЕНИУ булкилдеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БУЛКИЛДЕСИУ булкилдеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУЛКИЛДЕТИ^ булкилдеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУЛКИЛДЕУ ф. Кыймылдау, цыбырлау, жыбырлау, цозга-
лыу, тартыу. Демин белил алганда, Ац тамагы булкилдеп
(Кырк кыз). Ак тамагы булкилдеп, Алмадай бети илпил-
деп (Бердак). Кезиниц жасы мелтилдеп, Кос буйреги булкил-
деп, Буларга карап сейледи (Бердак). фТамагы булкилдеу— '
ойычдагын айта алмау* батына алмау, пикирин айта алмау-
385
шылыц. Бийдиц бул буйрыгына кемпир макул деп басын ийзесе
де орнынан турмай, тамагында булкилдеп турган бир гуп-
тикейин айта алмай отыргандай мийзам керсетти (К. Султанов).
БУЛКИЛДИ ат. Кыймыл, ^эрекет, цозгалыс.—Балада жан
бар ма?—Билмеймен. Эйтеуир тегарац булкилди бар (Т. Ка-
йыпбергенов).
БУРГЕ ат. Секирип журетугын цанатсыз цан сорыйту-
гын майда З1сэнлик.—)\^У^^ сизди шакыргандагы максетим,
дэудиц б у р г е с и кара шыбындай болады деп бурын биреу-
лерден еситип едим (КК. X. Е.). ... ал жаз болса, уйлер жай-
лауга кошсе, мешит кыслаудагы „барлык бургелерге ийе
болып“ кешпей кыслауда калады (К. Айымбетов).
БУРИНИУ ц. буркениу.
БУРИЦ ат. Агаш жапырагындагы майда бужыр буртик-
лер и, кишкене буршиги. гул шыгаратугын буртик. Ой, рябиня,
кандай сулыу, Гул ашкан б у р и ц (И. Юсупов).
БУРИСИУ ф. 1. Тоцыу, цалтырау, зирилдеу.... кими такыя-
шац бэшбентлериниц шалгайларын тесеп жуп-жука бойраныц
устинде б у р и с и п отыр (Э. Шамуратов). 2. Куйиу, тырысыу.
Кумлы жерден жалац аяк журе гойсац казандагы кайнап тур-
ган сууга аягыцды тыгып алгандай, табанынныц териси бури-
си п куйип калады (К- Айымбетов). 3. Кызганыу, тырысыу.,
Набада уйинде екенинде бара калсац, мацлайы отка куйген
теридей тырысып кабагын ашпайды, б у р и с и п отырганы
(©. Хожаниязов).
БУРИСТИРИУ бурисиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРИУ ф. 1. Тырысыу жыйырыу. Бирак белгисиз бир куш
жауырнынан б у р и п алып кэтке кайта келтирди (К. Смамутов).
2. Кысыу, шымшыу, езиу. ... баласын желкесинен тарамыс колы
менен бур и п алды,... (К. Смамутов). фАягына шарц буриу—
байлау, тацыу, орау. А яг ы на шарц бу р ге н, Керин-
генге алгыс берген. ... (Мэспатша).
БУРКЕЛДИРИУ буркелиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРКЕЛИУ ф. 1. Оралыу. жабылыу, цымталыу, малыныу.
Жапыраклар ярымньщ, Бу оке лип тур басына (Ш. Мэмбет-
муратов). Халык устинде болган ауыр турмыслар, Окыу жайла-
рында буркелген ислер (С. Нурымбетов). 2. Жасырыу,
билдирмеу. Оныц буркелген кас-кабагынан, тунерген туси-
нен. еринлерин тислеген ашыулы кэрекетинен, терец дем алы-
^ынан еткен ис ауыр жынаят ушын катты кайгыланып, бэлким
екиниште турганы сезиледи (А. Бекимбетов).
БУРКЕНДИРИУ буркениу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРКЕНИУ’ ф. Жамылыу, ораныу, бастырыу. ... басына
орамал орап, жегде буркенип, каялдай болып бара гой, ...
(К. Ирманов). Оннан жудэ коркып керпениц ишине басымды
386
THFbin, б у p к e ни n ундемей, тым-тырыс жаттым (А. Беким-
бетов).
БУРКЕУ ф. 1. Орау, жабыу, цымтау, басыу. Карауыл
Пиримбет тонын басына бу р к е п кыйсайып кеткен еди, ...
(0. Айжанов). Тосек салып анау шетте, Орамалын бур кеп
бетке (Ш. Артык). 2. Думая %эм булттыц цаплауы. Тебе-
деги донген койыу карацгылык ауылдыц устин бу ркеп алып-
ты (К. Смамутов). Кунди б у р к е п, тары бир ашып, Булт ке-
шеди силпилеп кекте (Т. Сейитжанов). 3. ДСасырыу, билдир-
меу. Ырыскул бийди езиниц кеш шакыртканын бу ркеу ушын
имканият излеу еди (Т. Кайыпбергенов/. фКец даланы бур-
кеу— сэнгебелеу, жасырыу, жабыу. К е ц даланы б у р к е п
кегин, Жана коныс жатсын шалкып (и. Юсупов). Айналаны
• буркеу—цаплау, басыу. Айналаны б у р к е п атырган
аппак кар, булттан шыккан кун менен шагылысып кезди аш-
тырмай тур (Т. Кайыпбергенов).
БУРКЕУЛИ кел. Жабыулы, бастыоыулы, цымпгаулы, жа-
сырыу лы. ... дукэнга келген затлардыц ^эммеси де еле бур-
кеули тур (Сов. КК- г.).
БУРКИНИУ буркну фейилиниц езлик дэрежеси.
БУРКИСИУ буркну фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРКИТ ат. 1. Улкен жыртцыш цус, ац алатурын цуслар-
дыц ири цэм кушли бир тури. Жазында сыраны, кысында
жуты, Тауында коп нарды жутар б у р к и ти (Мэспатша).
Кара б у р к и т ушып гыр-гыр айналды, ©ликлерди жеуге ези
сайланды (Кырк кыз). 2. Ауыс. Кыран, алгыр, кергиш. Тау
б у р к и т и, алгыр кыран, дауылпаз, Акыл океаны, искер, би-
лимпаз, Сиз дереткен бизиц уллы партия (9. Шамуратов).
3. ц. буркну.
БУРКИТТЕЙ кел. Буркит сыяцлы, буркитке усасан, усау,
тэризли. Хэуес болып кормеге, Аш буркитте и шабынды
(Мэспатша). Биз канатлы пионер, Тау буркитте и ушамыз
(9. Ш амуратов).
БУРКИТТИРИУ буркну фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРКИТИ<У буркну фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРКИН ф. 1. Себиу, ceyuy, шашыу, шашырау. Азырак суу
бу р к и п, уйди жецил-желпи сыпырды (Ж. Аймурзаев). ... пар-
рашлар жол сыйырып, маскоплар жолга суу бур кип, жаса-
уыллар пош-пошлап, .... (Мэспатша). 2. Кунниц себелеуи, жа-
уыуы. ... бизлер эдеуир жол жургеннен кейин кун де бур-
кип, жоллар тайгак бола баслады (К. Айымбетов). фКолты-
рына суУ буркну—цайтарып таслау, царсы шысыу, цэ^эрин
цайтарыу, пэсине кайтарыу. Болыс кепшикти бэленттен койып,
желекпелердиц цолтырына с у у б у р к е д и (Н. Боре-
кешов). Сезге суУ буркну—сезин алра бастырмау, цайтарып
таслау. Сезге суу б у р кип талайга, Тилин жаллап сейлеп
387
еди (А. Дабылов). Гегиря-кке суу буркну—герълдесиу, кгйи-
сиу, сез алысыу, урясыу, жэнжеллесиу. бацырысыу, шауцым
шыеарыу, айтысыу, шатасыу. ... булар бираз уакыт г егир-
д е к к е суу бур кип, бир-бирине топылды (К. Айымбетов).
БУРМЕ ат. Илип алып жыйнап тиккен тигис. Гулнара
кейлегиниц бурмесине кеп карап турды, ... (Жеткиншек г.).
фБурме калта—кишкене цалтаныц ауызын жыйрыц етип ти-
гиу, бау еткериу ушын цолайластырылып исленген. жыйрыц-
лы ауыз. ... кемпир сек салыу ушын бурме ц а лта тигип
койды, ... (К К. X. Е.). Кекирек бурме кейлек—кекирегинен
бурме етип тигилген кейлек.—Менин ез уйимнен экелген еки
штамповка, уш отирик шайыдан тигилген кекирек бурме
к е й л е г и м бар еди (0. Айжанов).
БУРМЕЛЕНИУ бурмелеу фейилиниц езлйк дэрежеси.
БУРМЕЛЕСИУ бурмелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРМЕЛЕТИУ бурмелеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРМЕЛЕУ ф. Бир нэрсени ишине цайырып тигиу, цатар-
лап тигиу. ... кемпир керпесин бурмелеп тикти, ... (КК-
X. EJ.
БУРМЕЛИ кел. Жыйрыцлы, бурме тигисли. Б у v м е ли
кейлек кийген кыз уйге кирип келди, ... (0. Айжанов).
БУРСЕЦЛЕНИУ бурсенле^ фейилиниц езлйк дэрежеси.
БУРСЕЦЛЕСИУ бурсенлеу фейилиниц шериклик дэрежеси,
БУРСЕН.ЛЕТИУ бурсенлеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БУРСЕНЛЕУ ф. Тоцыу, цалтырау, бу риску, дирилдеу, цал-
шылдау. Койлар сумирейип, бир-биреуине басларын тыгып,
бу рее ц л е п тур (С. Хожаниязов). Жети жасар бала дизеси-
не тускен гене без кейлегиниц етеги менен жалац аяк тирсе-
гин сууык самалдан кымтап бурсецлейди (К. Султанов).
БУРТИК ат. 1. Бир не рее ниц устинен туртийип шыццан
зат, бужыр. Мына жас баланьщ денесин буртик алып ке-
типти (0. Айжанов). 2. Агаш х<эм тагы басца да есимликлер-
диц бэцэрдеги кегерип киятыр f ан уацыты, буртик жарыуы.
Алтыц тац нурынан тесеп жапырак, Мине, буртик жарар
бул эжайып баг (И. Юсупов).
БУРТИКЛЕНИУ буртиклеу фейилинйц езлйк дэрежеси.
БУРТИКЛЕСИУ буртиклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
БУРТИКЛЕУ ф. Буртик шыгара баслау, жапырацлау, кек-
леу. ... мектеп участкасындагы баглар бэ^эр болыудан гэлетсиз
зэммеси буртиклеп кетти (Жеткиншек г.).
БУРТИКЛИ кел. Буртиги бар, буртиги кеп. ... жакында
рана егилген нэлдиц кепшилиги буртик л и болып кегерипти
(Жеткиншек г.).
БУРШИК ат. Айырым есимликлердиц, эсиресе жыцгыл цэм
царабарацлардыц гул шыгаратугын цэм де туцымлайтугын
жери, солцымы. Тесексиз, ким журесине, ким астына б у р-
шик, ким бир кысым шеп тауып аягыныц астына бур ш и к
388
салып отырды (Т. Кайыпбергенов). Буршигин кайнатып,
кийим-кеншегимизди жууып отырмыз (К. Султанов).
БУРШИКЛЕНИУ буршиклеу фейилиниц езлик дэрежеси.
БУРШИКЛЕСИУ буршиклеу фейилиниц шериклйк дэрежгсп.
БУРШИКЛЕУ ф. Буршик салыу, солцымлау* ... тогайдагы
жынгыл зэм карабарацлар да буршиклей баслады
(Ш. / >тык).
БУРШИКЛИ кел. Буршиги бар, буршиги кеп, солцымлы.
Айналаны цоршаган ербек торацгыллар, кек бур шик ли
жынгыллар капталда калыч атыр (Т. Кайыпбергенов). фБур-
шикли сырга—буршик сыъцлы, етип исленген сырга. Сууретке
косылып колындагы буршик ли сырка полга сьщгырлап
тусти (У. Пиржанов).
БЫЕАН-ЖЫЕАН кел. Уймелескен кепшилик, кепшилик,
сансызлыц. Мениц еси-дэртим Мийирхан, кез бенен шолып та,
эри-бери журип те быка н-жыкан аламанньщ ишинен оны
излестирип едим, таппадым (0. Хожаниязов). Х^зир кабыллау-
хана, коридор барлыгы быка н-ж ы г ан адам (Э. Тэжимура-
тов).
БЫБЫН-ЖЫГЫН ц. быган-жыган.
БЫГЫР-БЫГЫР ц. быгырлау.
БЫГЫРЛАНЫУ быгырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
БЫГЫРЛАСЫУ быгырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЫГЫРЛАТЫУ быгырлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫГЫРЛАУ ф. 1. Кептиликтиц умбе-думбе болыуы, был-
гасыуы. ... балалар уйди басына кетерип б ы fыр лап атыр
(0. Айжанов). 2. Мантыгыу, буулырыу. Ол „жибериц* деп жул-
цынганда, оны быгырлатып басканымыз да болды (К»
Ирманов).^
БЫГЫУ ф. Кеп,, мол, жайнау, шубырыу. Быкыкан ха-
лык калага цойдай камалды (Ж. Аймурзаев).
БЫДЫМ-БЫДЫМ кел. Бетиниц ауырыцтай ауыц-ауык
болыуы, бужыр-бужыр болыуы.—Еситкен кулактыц жазыгы
жок, б ы д ы м-б ы д ы м бир бэле дейди гой (©. Хожаниязов).
Кысынганынан б’ ы д ы м-б ы д ы м болган ауырыктай бети кып-
Кызыл болып кетти (Ж. Аймурзаев).
БЫДЫРЛАУ ф. Шаццанлык пенен тез-тез сейлеу, жудэ
жаман сезлер менен бацырып сейлеу. Бир нэрселерди б ы д ы р-
лап езимше орысшалайман (К- Досанов). Баккал быдырлап
дийханньщ колын услады (Айбек).
БЫЖ: быж-быж т. с. Май ямаса ыссы нэрселердиц бы-
жылдап сес шыгарыуы, уаглауы. Казандагы май ъб ы ж-б ы ж*
етсе, бирин-бири туртип, аркаларын куужьщ-куужыц еткизеди
(Н. Дэу караев).
БЫЖНАУ ф. Есапсыз болып кетиу, кебейиу. Демниц ара-
сында жер жэ^энды б ы ж н a f а н кумырска алып кетеди
389
(К К. х. е.). Бирак кел ернегиниц шыбыны тогайдан да бетер
быжнап кетти (Т. Кайыпбергеров).
БЫЖ-ШЫЖ р. I. Mali цуйылып исленген жецил ауцат, та-
мац, ас, тагам. ... келген кудаларга еплеп б ы ж -ш ы ж етип
писирип берди (К. Султанов). 2. Тарам-тараж. пытыраццы,.
шаилыранды.. Онын хожалыгы б ы ж-ш ы ж болды (О. Хожаниязов).
БЫЖЫК кел. Кеп сейлейтугын адам, сейлемшек, кебик.
Турдыгул быжы ц еле быжылдап отыр екен (Ж. Аймурзаев)..
Уйме-уй кыдырып сез тасыйтурын быжыцлар кеп ^элек
болмай, тыцлаушыны бир жерден табады екен,—деп таркасты
^аяллар (Т. Кайыпбергенов).
БЫЖЫЛДАНЫУ быжылдау фейилиниц езлик дэрежеси.
БЫЖЫЛДАСЫУ быжылдау фейилиниц шериклик дережеси..
БЫЖЫЛДАТЫУ быжылдау фейилинии ерксиз дэрежеси.
БЫЖЫЛДАУ ф. Кеп сейлениу, кепириу, сейлене бериу. Ол
кемпир б ы ж ы лд ау ы менен отыр (Ж Аймурзаев). ...жигиттиц
быжылдап отырыуы ^эммени зериктирди (К- Айымбетов)-
БЫЙКЫЛДАСЫУ быйкылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЫЙКЫЛДАТЫУ быйкылдау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫЙКЫЛДАУ ф. Сес шыгарыу, шыйцылдау. Айдайман орыс
арбам б ы й ц ы л д а т ы п, Сен жедиц бир ксзымды шыйкыл-
датып (Эжинияз).
БЫЙКЫЛДЫ ат. Быйцылдаган сес, шыйцылды.
БЫЙЫЛ р. Устимиздеги жыл. х^эзирги жыл, усы жыл. бул
жыл. Перигул б ы и ы л тертинши класста оцыйды (О. Айжа-
нов). Былтырдан б ы й ы л жаман, Калай-калай болды заман?
Бэрип-кэсер калмай аман, Он тилладан келди салык (Бердак).
БЫК-ЖЫК быган-жыган.
БЫЛ АБАЙ р. 1. Шатац, жэнжел, дау. Киргизсе де мала-
кай, Салсадагы бы лага й, Иске аспады таягы (Кырк кыз).
Ауыл иши б ы л а г а и болып кетти, Ел урикти мылтыцты ка-
ратканда (Ж. Аймурзаев). 2. Дауыл, боран, царлы ямаса жа-
уынлы сууыц. Б ы л а г а и салган боран орден ыкка шапты
(Жеткиншек г.). Бир куни тац карацгысынан кун б ы л a г а й
екен (X. Сейитов).
БЫЛ АЙ р. 1. Оцаша, шет, дара. Б ы ла й шыксац—тум-
тус жанып тур (О. Хожаниязов). Озинен бы ла и уйинде, Еки
аягы геринде, Экеси байгус теринде, Уйкламастан ояу еди (Бер-
дак)., 2. Буннан кейин, алдагы уакытта. Бэ^эрде ашылар ба-
рымда лалам, Буннан б ы л а й уайран болар калам (Мэспатша).
3. Усы цэлпинде, сол дэрежеде. Онда б ы л а й деген еди:
Сейпил олди енди мениц нем кетти, Кунына бир кырман буу-
дайым кетти (С. Хожаниязов). 4. Есапца алмаганда, еске ал-
маганда, шетке цойганда, айтпаганда, солай койганда. Онын
сез тапканына ашыуланыу б ы л а й турсын, кайтаман мэс бо-
лып, ^эммеден каттырак ^эм кобирек куледи (Т. Кайыпберге-
390 . '
нов). Багына тусиу былай турсын, егер гайры адам касынан
етсе, табанын тилип дуз куяр еди (С. Хожаниязов). 5. Аныгын
айтцанда, тоцетерин айтцанда, дурысын айтцанда, расын
айтканда, шынын айтцанда, тэцэллесин айтцанда Енди б ы-
лай болган сон барлык жарлылар болып, бирлесип залымларга
карсы гурес алып барайык ГК. Ирманов). Мен былай ойлай-
ман Палсэнем,—деди атам такыясын басынан алып,—-тандырды
атыздыц аргы шетине курыу керек (М. Чимбергенов). Бы лай
деди ен тэуиби дуньяньщ:—Шаша бериц енди талап жыйганьщ
(Т. Жумамуратов). фГейде былай, гейде олай—езгермели, ай-
ны малы, тураксыз. О, адамныц нэзик кеуили! Сен мисли сы-
наптай гейде б ы ла й, гейде олай жалт беретугын эде-
тиц 5ар-ау (©. Хожаниязов). Былай-былай шыкпау—кеш цай-
да шыцпау, журмеу, цозгалмау. „Егинге ким карайды, мал-
ларды ким багады*—деди де, соларды айналшыклап былай-
былай ш ы к п а д ы (К- Айымбетов).
БЫЛАЙЕЫ кел. Б&тен, баска, езге. Булардан б ы л а й f ы
затларынды оз алдына бууыстырыц,—деди Эмет бизлерге (К-
Айымбетов).
БЫЛАЙША ц. былайынша. *
БЫЛАЙЫНША р. Усылайынша, дурысынша, аныгынша.
Келбети келискен жацагы палуан, Бы лай ы н ш а деп ашык-
лыктан баслады (Кырк кыз). Бир-биреудиц алдым-бердимине де
шерик, б ы л а й ы н ш а, ол тилинен де, колынан да келетугын
адам (©. Хожаниязов). Б ылайынш а, оныц сын-сымбаты ел
гезген журиуши яки моллага усас еди (©. Хожаниязов).(
БЫЛАЙЫРАК к. былай.
БЫЛАМЫК етип дэннен жарылган жарманыц
унтагынан, жууериниц унынан сууга салып кайнатылып, ислен-
ген аукат, тамак, ас, тагам. Бекпеннен баслап б ы. л а м ы к к а
шекем аукат ишиуге уйреткен (Ж. Аймурзаев). Айдаргул бир
куни б ы л а м ы к писирди (Ж, Аймурзаев). Мацлайы курган
журын таз, Б ы ла мы к к а тоймаган (Кырк кыз). фБасалай
быламык—тарыны, шигинди, жарып, кепегин айырмастан
писиретугын аукат, тагам, тамак, at. Жаз болса жедиц
карамык, Уят емес пе сорамак, Ишкениц б а с а л а й была-
м ы к, Бул исиц калай шерменде (©теш).
БЫЛБЫРАК кел. жумсац, бос, былбыраган.... тери де жум-
сарып, б ы л б ыр а к болып калыпты (©. Айжанов).
БЫЛБЫРАТЫУ ф. Жумсартыу, жибитиу. ... бул терини
6 ы л б ы р а ты п ислеу керек деген еди гаррысы (©. Айжанов).
БЫЛБЫРАУ ф. Жибиу, босасыу, босарыу, жумсарыу. Жу-
регимди тас етким келсе де, кеулим босап б ы л б ы р а й д ы да
турады (К. Султанов). Еки бетиниц алмасы былбыраган
(К. Султанов).
БЫЛЕАКЛАУ ц. былгацлау.
391
БЫЛРАЛАК: былгалац салыу ф. Жэнжел салыу, уайцан
етиу, былганшыц етиу, сез салыу, бузыу, урыстырыу, урыс
шыгарыу, тебелес шьирарыу. Былралац салып кец улке-
ниц барлык нэрсесйн ез ыркына кендириуди тиледи (К. Доса-
нов). ...б ы лр а л ац с а лыу Fa базы-баягы эззи (Айбек).
БЫЛгАЛАУ ф. Кесеу, араластырыу. Кемпир коламтаны ку-
йик кесеу менен б ы л f а л а п, шок излейди (Н. Берекешов).
БЫЛЕАНЫУ был Fay фейилиниц езлик дэрежеси.
БЫЛГ АНЛ АСЫ У былгацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЫЛЕАНЛАТЫ^ былранлау фейилиниц ерксиз дэрежесй.
БЫЛБАНЛАУ ф. Шайцалыу, ийретилиу, таулау, айнал-
дырыу. Бай кусбегинин ^эр гэпинац бэндиргисинде-тыныспа-
сында кубылып, кыпылыклап, бет-ауызы турлй мукам да кубы
лып, шыбынлаган жылкыдай бексесй тыныспасыз былрац
лап турды (К. Султанов).
БЫЛЕАРБ1 аш. Белгили бир орында (завэдта, фабрикада}
ийленип исленген тери. ... дийхан халыклар ез б ы л f ар ы-
ларын шыгарып кереклерйне жаратты (К- Ирманов).фБылра-
ры кайыс—былрарыдан исленген белге байланатурын цайыс
Кец кекйрегй менен толык курсагын кызыл былрары ал-
тын торанацлы цайыс пенен шэндып байлаган (К.
Султанов). Былрары сумка—ишине цараз цэм тары басца нэр-
се лер салынатурын, былрарыдан исленген сумка. Былрары
с у м к а с ын касынан калдырмаи (К. Досанов). Былрары етик—
былрарыдан тигилген аяц к и ним. Колында он еки ерме кам-
шы, б ы л f а р ы е т иг и ни ц конышына шырп-шырп сабалай-
ды (Н. Берекешов). Былрары колгап—былрарыдан тигилген
цолрап. Еки калында б и л f а р ы ц о л f а б ы бар жигит ишке
кирди де колынан алып, оны калтасына салып, уйдеги отырранлар
менен кол алысып шыкты (Н. Берекешов). Былрары завод—
былрары ислеп шыраратурын, таярлайтурын орын, кэрхана.
мэкеме. Еки пахта заводы, бир былрары заводы, еки
электростанциясы, бир баспахана, бир жоцышка тухым заводы
бар, ... (К. Ирманов).
БЫЛЕАРЫДАЙ кел. Былрарыра уцсас, мегзес. ... таза кар
былрары дай шыкырлап сес береди (К. Султанов).
БЫЛгАРЫШЫ ат. Былрары ислеуши, таярлаушы, жасау-
шы адам, киси. ...бул жудэ шебер б ы л р а р ы ш ы болган-
лыктан хэмме адам былгарыны усы кисиден алатугын болды
(КК. КСМ. атл.).
БЫЛБАСТЫРЫУ ф. 1. Араластырыу, царыстырыу, аударыс-
тырыу^ Бир табак унга ыссы сууды куйды да дэрриу б ы л f а с-
т ы р ы п койды (А. Бегимов). Жумабай демниц арасында улкен
бир камба ылайды былрастырып болды (Сов. КК- г.). 2.
Шатастырыу, былыцтырыу, былсаншыц салыу, бузыушылыц
етиу. Тууры-гууры хабарыцыз адамды жубандыратугын, кеуил-
392
ди йошландыратугын, уакыяньщ ’ашылыуына жэрдем ететугын
хабар емес, керйсинше, олар йстй б ы л f а с т ы р а т у f ы нг
тусиниксйз, кайгылы нэрсе екен (А. Бекимбетов). Оган белип
хэр катарын, „Маяковскийдиц жолы“ деп, Б ы л f ас т ыр ы п
алып жур, Он терт сомнан гонорарын (И. Юсупов).
БЫЛБАСЫК ц. былгасыу.
БЫЛБАСЫУ ф. 1. Араласыу, шатасыу. Уай бул барып ке-
лип былгасып журе береди,—деди Гулайым кек етип сей-
леп (Ж. Аймурзаев). 2. Шубалыу, уайцаны шыеыу. Бурын еш-
ки-ылакларды камап койган жерлер былгасып жатар еди
(Ж. Аймурзаев). Енди майда балалардьщ излери б ы л F а с ы, п,
тертеу-бесеу болып кетти (С. Салийев).
БЫЛБАТЫУ былгау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫЛЕАУ ф. 1. Козеалыу, шайцау^ араластырыу, царысты-
рыу. Саган май сек былеап койып едим,—деп сыртка ертип
шыкты (К. Султанов). Жийде тацан менен кара таканды косып
бмлгапоны сутге араластырып, иштейимди ашкан (Ж. Аймур-
заев). 2. Ыласлау, патаслау. кирлетиу.'Улы журер Кореяда, Ар-
намысын канга былра п (И. Юсупов). Сакал муртын калдырмай
б ы л f ад ы fK. Аралбаев). 3. Шацырыу, инам emu$t Алдында
тууган турганда, Билим базарын курганда, Дялбай былеап ша-
кырганда, Ак суцкардай куу Kvyra кел (С. Мэжитов). 4. Ауъ:с~
Орынсыз гуналау, тил тийгизиу, сез келтириу, айыплы
етиу. Елди б ы л f а п динсизликке шатылдын, Акыл айтсац кар-
ем ок бон атылдын (И. Юсупов). „Ауызы жаман елди б ыл f а й-
д ы, аягы жаман терди б ы л f а й д ы (К. Султанов). фКол былгау—
цолын былеап шацырыу, инам етиу. Бригадир туксийип, к о-
л ы н былеап шакырды (©. Хожаниязов). Камшы былгау—
айландырып былгау, таулау. Гумис жууен салган торы аттыц
устанде тобылгы саплы дардай ца м ш ы н ы б ыл f а п, кокы-
райып отыр (К. Султанов). Куйрыц бы л гау—айналдырыу, был-
гацлатыу, таулау. Бул уакытта токтай калган сыйыр/;у йры-
рын былеап жибергенде Бийбиниц Козине шырп ете калды
(С. Хожаниязов). Бас былгау—ийзеу, шайцау, таулау, аинал-
дырыу. Кемкерилип, кезди тарткан кек егис, Тербелисип б а-
с ы н б ы л f а р теп-тегис (И. Юсупов). ...тойып турган сыйыр-
лар басын былеап пыснап жибергенде шыра ешип калды
(С. Хожаниязов). Палакпан былгау—таулау, айналдырыу. Па-
ла ц п а н д ы былеап бир шарт егтирип турагугын еди (Т.
Кайыпбел! енов). Кулин былгау—а) шатан; шыгарыу, жэнлеел
етиу. ... кэйуаны келиншек консысынын уйине келди де к у-
л и н б ы л f а п шатак шыгарып кетти (Э. Шамуратов). б) от-
ты, ошакрпы былгау, цозгастырыу, собалау. „Биз каракал-
паклар“ деп от сенген ошактыц кулин былеап коз изле-
мекши болады (Т. Кайыпбергенов). Былгап басыу—may лап
урыу, кетерип урыу, жыгыу, астына басыу. Есим кэлпени де
аегына былеап б а с т ы( д. Шамуратов). Малакайын былт
393
гау, курашын былгау, орамал былгау, кылыш былгау—айна л-
дырыу, таулау. шацырыу. ...ушеуи оирден теменде турып лга-
л а к; а й л а р ы н б ы л г а д ы, бир нэрселерди айтып бакыр-
* ды, ...(Ж. Аймурзаев). Колында улкен цурашын ж э н-жац-
ца былгап бакырып тур (К. Айымбетов). Таудай ак булт-
ларды айдаса самал, Б ылгап тургандайсац маран
юрамал (И. Юсупов). ...гэ цылышларын ц ы н а б ы-
нан сууырып, тебесинде е р с и ли-ц а р с ы л ы
б ы л f а иди (К. Султанов).
БЫЛРАУЫШ ат 1. Шарыц цуларын айналдырыу ушын ис-
ленген цэлемше агаш. Шарыц ийирсем былрау ы ш ы м ка-
раман, Ашыклык отына куйип-жанаман (КК- х. к.). 2. Ыссы ка-
занга дэнди цууырганда куйип кетпес утын оны араластырып
былнап туратурын узынлыгы бир метрдей таяцтыц ушына
шуберек оралран н;урал^ эсбап. ...б* ы л р а у ыш пенен тары
кууырып отырган келиншек бизлерди кериуден сыртка шыкты
(КК- х. е.). 3. Маллардыц эсиресе цойдыц цуртласан жериниц
цуртын алыу ушын бир царыстай агалитыц басын жалпац
етип исленген эсбап, цурал9 цэлемше. Шопан куртлаган кой-
дын куртын б ы л f а у ыш пенен шуклап атыр, ...(КК- х. е,).
БЫЛДЫРЛАУ ц. былдыулау.
БЫЛДЫ^ЛАНЫ^ былдыулау фейилинин езлйк дэрежеси.
БЫЛДЫ^ЛАСЫУ былдыулау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
БЫЛДЫУЛАТЫУ былдыулау фейилинин ерксиз дэрежеси.
БЫЛДЫУЛАУ ф. }Каца тили шырып киятырран баланыц
тусиниксиз сойлениуи, губирлениуи. Жаудыраган кезин теспей,;
Гултеленген шашын еспей, Б ылдыуларан тилин кеспей, :
Бул мийнетти керген басым (Бердак).
БЫЛЖЫРАК кел. Бос, ылбырац,жумсац. ...ыссы менен геш
те б ы л ж ы р а к болып кетикги (©. Айжанов).
БЫЛЖЫРАКЛАТЫУ былжырау фейхлиниц ерксиз дэрежеси. <
, БЫЛЖЫРАСЫУ былжырау фейилинин шериклик дэрежеси.
БЫЛЖЫРАТЫ^ былжырау фейилинин ерксиз дэрежеси.
БЫЛЖЫРАУ фЛ. Хэр нэрсени айтып сейлениу, губирлениу,
гэпти толыц айтпай шала-пала айтыу, мана-мана етип .
сейлеу.—О неси?—деп Мушириптин кезлери уясынан шыгып i
кетти,—алагайым жинлидей б ы л ж ы р а п не айдып отырсан,
езин? (К. Султанов). Баксы тыцлап есик бетте отырсак» Бир нэр-
селер айтар бизге б ы л ж ы р а р (С. Нурымбетов). 2. ц. булдырау.
БЫЛК: былк-былк етиу ф. взин-ези бийлеп тура алмау9
кушсизлениу, ^элсизлениу, • дэрмансызланыу. ...мэс жигит
был ц-б ы лц етип ез аягында туура алмайды (К. Айымбетов).
БЫЛКЫЛДАК кел. жумсац, солцылдац, бос. Б ы лц ы л-
дац нанды алып, гузедеги катыктан куйыпишип-жеп алыпбйл-
дирмей орнына келип жатады (Ж. Аймурзаев). Мэмбет молла-
394
ныц ак бозлак былцылдац кызы Улбоган су^та усы жак-
тан журетугын болып алды (Т. Кайыпбергенов).
БЫЛКЫЛДАУ ф. Босау, жумсарыу, сылцылдау. Терде еки
сым кровать солкылдап, Он капталда макпал диван б ы лц w л-
дап (И. Юсупов). Кун кези шыкты жаркылдап. Тоцлар ершц
жер б ы лц ы лд а п, Боздыц шацлары буркылдап, Дийхан ис-
лер уагыц келди (Ж. Аймурзаев).
БЫЛКЫТЫУ былкыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫЛКЫУ ф. 1. Сойлеу, цалдырмай цэммесин айтыу. ....
Сэлийма келгели ^эмме нэрсени айтып б ы лц ыу менен отыр-
ды (К. Султанов), 2. Ериу, жибиу, жибисиу, былцылдау.
БЫЛПЫЛДАУ былпыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЫЛПЫТЫУ былпыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫЛПЫУ ф. Копирип сойлеу, котермеленип сойлеу, луп»
патланып сойлеу, мацтаныу. ...байга уэденй молдап бсриго
былпып отыр (Айбек). ф Былпый бериу— сейлей бериу,
мацтана бериу. Бул жигит те мэсликтен кар нэрсени айтып,.
былпый б е р д и, ...(К- Айымбетов).
БЫЛТЫР р. Сткен жыл, усы жылдан бурынгы жыл. Б ы л~
тыр бул жерлерди экскаватор к^зган, ...(А. Бекимбетов).
был т ы р отызлаган шацаракка бас болып, ол да „Бозатау*
га шыкты (К. Султанов!.
БЫЛТЫРБЫ кел. &ткен. откенги. Буньщ ^эммеси был-
тыр г ы уакыя еди,... (Сов. КК- г.).
БЫЛТЫРБЫДАЙ кел. Усы жылгыдан бурынгы жылгыдай*
откен жыл гыдай Былтыргыдай кеп сез бенен журген -
де, Калар екен ашлык пенен мал харып“ (Т. Сейтжанов).
БЫЛИ! I былш етиу ф. Жумсац нэрсени цатты урылган-
дагы, шашцанда, у р ганда ямаса устине бир нэрсе тускенде
шыццан (сети, дауысы. Кызга алган малы жетти басына, Аскабак
бузгапдай б ими е те калды (С. Хожаниязов). Сол гезде каша
тойган суйнр шыбын денесинен шыцкан ханы менен алаканлары-
на б ы л ш е т е калды (А. Бегимов).фБылш-былш урыу—усти-
устине урыу, думпишлеу, сабау. Сууырып ала ^аялыньщ мац-
лай алдында б ы л ш~б ы лш ура баслады (Ш. Сейтов). Былша-
былш । об елее—цатты урыс, жэнжел. ...ынка-ынк, былша-
б и л iu тебелес тан ат&анша дауаметеди (Т. Кайыпбергенов).
БЫЛИ! II: былш етпеу ф. Козгалмай отыра бериу, уялмау,
дэрпенбеу, цысынбау, тартынбау, цысылмау, цызармау. „Яр“
деп кышкырады-ау’кептиц алдында. Ал экеси отыр былш
е тп е й бунда (И. Юсупов). Батырбеков былш е тпе и отыр-
ган Кемокбанга карады (Ж. Аймурзаев). фБети былш етпеу—
уялмау. цызармау, дэрпенбеу, тартынбау. ...енди билмеген
кйси усап бетиц былш е т п е й д и. ...(А. Бегимов). ...мениц
395
•баламды тартипсиз дейсеч-ау; бетин б ы лш е тпе й\ ©зицнин
зрбалы айыбмч турып! (К. Смамутов).
БЫЛШЫЙБАН кел. Семиз томпак, былшыц. ...бурыннан-ац
•би лшый ган катын еди, „.(Б. Кербабаев).
БЫЛШЫЙЫСЫ^ былшыйыу фейилинич шериклик дэрежеси»
БЫЛШЫЙЫТЫУ былшыйыу фейилинич ерксиз дэрежеси.
БЫЛШЫЙЫУ ф. 1. Семириу, толысыу, жууаны*, Онын ек-
педей тамырларын, канталап кеткен кып-кызыл еки бети б ы л-
ш ы й ы п, адыраган еткир кара кезлериниц карашыгы мэкидей
ойнакшып, уйилген кас-кабагы бирдегидей буркенип, туда бойы
полаттай катайып калды (А. Бекимбетов). 2. УКарбыйыу тар-
быйыу. Ышашыктыч карсы алдында. ат устинде тандырдай
билшийып отыр (К. Султанов).
БЫЛШЫК ат. I. ц. ирин. 2. ц. былшыйган.
БЫЛШЫКЛАНЫУ к. иринлесиу.
БЫЛШЫЛ ат. Мэнисиз, тийкарсыз айтылган сез, гэп.
Хау, кошшым! буныч хэммеси куры былшыл той, ...(Кыз.
КК. ж.).
БЫЛШЫЛДАСЫУ былшылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
БЫЛШЫЛДАТЫУ былшылдау фейилинич ерксиз дэрежеси.
БЫЛШЫЛДАУ ф. Балай. болса солай, сойлеу, ез бетинше
сейлеу, мыжыу, копир иу, гэплеу, опглау.—Сен баярыцныц атын
дурметлеудич орнына не деп былшылдап турсац (С. Хо-
жаниязов). Мазаклайжак адаиьщды тауыпсац, Не былшыл-
дап турыпсач? (И. Юсупов).
БЫЛШЫЛДЫ ат. Хеш нэрсесиз эцгиме. бос сез, орынсыз
сейлеу, куры сейлениу. „Жазыушылар хэзлик кууар“ деген
б ы л ш ы лд ы дым ескерген (И. Юсупов). Оган биреу инанса,
биреу инанбай „кой, б ы л ш ы л д ы, жип болар да жен бос па“
деди (Q. Айжанов).
БЫ/1ШЫРАУ ф. 1. УКибисиу, сууласыу, жумсарыу. Шаму-
раттыц аягындагы жарасы ыссы менен сууласып б ы'л ш ы р а п
'кетти (О. Айжанов). 2. Сейлей алмау, гэпти то лык айта ал-
мау, былжырыклау, ...келген бала жумысын айта алмай уыл-
шырай не айтарын билмей турды (9. Шамуратов).
БЫЛЫРЫУ ф. Былгасыу, шатасыу, шатасгпырыу, шубалыу
булиниу, патасланыу. Ишки жумыс ол бы л ыгып, ез жени-
не жатырыпты (Б. Исмайлов).
БЫЛЬЩТЫРЫУ былыгыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
БЫРК: бырк-бырц етиу ф. Аукаттыц, жарманыц койыула-
нып кайнауы, сес шыгарып кайнауы, булкилдеуи. ...кемпир бир
казан жарманы бурк-б урк еткизип кайнатып отыр (КК.
х. е.). 2. Адамлардыц, эсиресе кишкене жас балалардыц улкен
дэретке шыгыуы, саралауы, тышыуы. ...кишкене бир бала уйден
396
далага жууьфып шыкты да б ы р к-б ырц етк и зип, бппаэ
отырдм (КК- КСМ. атл.). ^Бырцына писиу—жумыс басты бо-
лыу. жумыстан цолы тиймей баса—басца тусиу, жумысы
кеп бэаыу. Тек жер бауырлап жатып б ыр ц ын а писан, хэр.
нэрсени бир ойлап куры боска ыцылдап отыра береди (О. Illa-
Муратов). Богына писиу—баса-бас жумыспган цолы пшймеу\
жумысца баш, бере алмай куйип-писиуи. ...озим болсам мына)/’
жумысты бола алмай б о f ы м а пи с и п атырганым,—деди Ай* >
шагул (Кыз. КК- г.).
БЫРКЫЛДАТЫУ быркылдау фейилиниц ерксиз дэрежеси., '
БЫРКЫЛДАУ ф. 1. Ауцаттыц цойыуланып цайнауы. ...ка
занда жарма б ы р ц ы л д а п кайнап атыр (КК- х- е-)- 2. Адам-
лардыц улкен дэретке шыгыуы. тышыуы. саралауы. ...келнн-
шек баласыныц б ы р ц ы л д а т ы п тышканына кысынып кал-
ды (Э. Шамуратов).
БЫРКЫРАТЫУ быркыра^ фейилиниц езгелик дэрежеси.
БЫРКЫРАУ ф. Казандагы жарманыц. быламыцгпыц
тагы басца ауцатлардыц цойыуланып цайнауы. ... бырц ы-
pan кайнаган ауцаттыц туби де куйип кетиуге шамаласты, ....
(КК- х. е ).
БЫСАТ ат. Улыцпан. барым. ...бириси кем гэрежетликтек
кысынган бсларсан, егер солай болса мениц бысатымда
барым мынау калтадагы пул, ал да сарп ет (С. Мажитов^).
БЫСКЫУ Ф- 1. К- пыскы^. 2. Жайрау( былыгыу. былгасыу.
Жаббак келсе кемпирдиц уйи б ысцып атыр (Б. Кербабаев).
БЫТ-IIIЫТ ц. пыт-шыт.
БЮВАР ат. Кептиргши, соргыш цагазлары сацланатугын
почта цагазларыныц папкасы. Бир куни Ромеш азан менен ез
кабинетине барганда столыныц устинде Сахтиян былгары менен*
капланган б ю в а р д ы керди (Р. Тагор).
БЮДЖЕТ ат. Мэмлекеттиц. мэчеиениц ямаса жеке адам-
ныц белгили уацытца белгиленген кирис-шырыс ацшасыныц
сметасы. Перспективный планга еткизейин, Бюджета КК.
ГИЗ диц кетермейди (И. Юсупов).
БЮЛЛЕТЕНЬ ат. 1. Сайлау цагазы. Сайлау учаскасына ба-,
рып х.эр бир адам бюллетень салыууазыйпасы (Сов. КК-Г-)
2. Ауырыуга байланыслы мийнетке; хызметке жарамаган
уацытта берилетугын цагаз. Ол б ю л л е т е н и н жакында
гана тапсырды (0. Айжанов). 3. Айырым журнал цэм басца
арнаулы нэрселер. Бул материал ез алдына айырым б ю л л е-
тень болып шыкты (Кыз. КК- г-)- 4. Сиясий мэниге ийе бол-
ган уацыяга цыецаша аныцлама. баянлама. Съездиц бюл-
летени айырым койылды, ... (Кыз. КК- г.).
БЮРО ат. Басшылыц ететугын партия шелкеминиц орга-
ны. мэкеме. Оны райкомныц б ю р о с ы да. обкомньщ бю р о-
сы да бекитти (Т. Нажимов), ...бугин кеште калалыц Партия
Комитета менен Атцарыу Комитетинин бирликтеги бюро
президиумы болады екен (А. Бекимбетов).
БЮРОКРАТ ат. К,атал. цатты, менмен^ тэкаббир.—ку^,
цатты бюрократ адам болса керек (Г. Изимбетов). Керге-
ним бар гой адамларды, Бюрократ дейтурын еди ха*
лык оларды (Б. Исмайлов).
БЮРОКРАТЛЫК кел. Кдталлыц, цаттылыц, менменлик,
тэкаббирлик. ... бул ямаса бюрократлыц болы^ды оцын
келген 6et—деп кулисип сейлейтугын болды (К. Айымбетов).
в
ВАГОН ат. Рельс пенен журиуге цолайластырылып ислеп*
ген жолаушы %эм жук тасыйтугын жол цатнас цуралы.
ВАГОНЕТКА ат. Жацын жерде жук тасыйтугын* тобеся
ашыц кишкене вагон-арба.
ВАГОНОВОЖАТЫЙ ат. Трамвай айдаушы
ВАЗА ат. Жемис ямаса гул салыуга арналган ыдыс.
ВАЗЕЛИН ат. Медицинада* техникада* косметикада цол-
ланылатугын май.
ВАКАНСИЯ ат. Мэкеме я оцыу орынларындагы турган
орын.
ВАКСА ат. Аяц кийимди тазалайтугын* жылтыратату-
гын цара май* бояу.
ВАКЦИНА ат. мед. Жуцлалы ауырыуларга царсы алдын
алыу ушын цолланылапгугын арнаулы препарат* дэри.
ВАЛЕРЬЯНКА ат. мед. Журек ауырыуына цолланылату-
гын суйыц дэри.
ВАННА ат. 1. Ишине жыллы суу толтырып жууынып-
шайыныу ушын пайдаланылатугын эмаль менен сыр ланган
металлдан исленген улкен ыдыс. 2. Ауырыуларды емлеу ушын
дэригерлер колланылатугын %эр турли шыпалы суулар менен
булаулар.
ВАРВАРИЗМ ат. Басца тилдиц сезин ямаса гэпин орын-
сыз цолланыу арцалы тил тазалыгын бузыушылыц.
ВАРВАРЛЫК кел. Жабайылыц, аса кеткен цаталлыц.
ВАРЕНЬЕ ат. Мийуе жемисине цэм басца да жемислерге
цант цосып цайнатылып исленген ауцат* тагам* ас.
ВАРИАНТ ат. 1. Бир нэрсениц екинши бир басцашалау ту-
ри. Колхоз, совхозларда салынатугын мектеплердин планы еки,
уш вариант ы дузиледи де ^эр бир колхоз, совхоз ез эконом-
касынын жагдайына карай солардьщи шинен биреуин ез кэлеуин-
шекабылетсди (Сов. КК- г-)« 2. Эдебийшыгарманыц тийкаргы
текст и нен айырмашылыгы бар басца бир тури. Каракалпак ка-
^арманлык достанларынын кепшилиги жыраулар тэрепинен бир
неше вар и ант та айтылады (К- Максетов).
ВАХТА ат. 1. Флот экипажы белиминиц гезекшиси* гу-
зетшиси. 2. Ауыс. Белгили бир улкен сиясий $эм жэмийет-
лик мэниси бар цэдийсени белгилеу ушын пидэкерлик мийнет
, пенен исленген жумыс. КПСС тин XXVI съездине багышланган
мийнет в а х тас ы халык хожалыгыныц барлык тарауында та*
быслыжурип атыр (Сов. КК- г.).
ВАХТЁР ат. 1. Мэкемедеги царауыл, гузетши. 2. ген. с.
Революцияга шекемги мэкемелердеги гузетшилердиц улкени,
жасуллысы.
ВЕДОМОСТЬ ат. 1. Белгили бир есап-санац ^аццькгдасы
маглыуматлар дизими. Мэкеме хызметкерлерине мийнет хакы
телеуде бухалтерия ушын ведомость тийкаргы документ
болып есапланады (Кыз, КК- г.). 2. Уацты-уацты менен шы-
гатугын баспа с&здицаты. СССР Жокаргы Советники В е до -
м о с т ъ л а р ы.
ВЕКСЕЛЬ ат. Алган царыз ацшаны белгили уацытта те-
ле у ге берилетурын цасаз.
ВЕЛОСИПЕД ат. Еки децгелекли аяц пенен жургизиле-
'тугын техниканыц тури.
ВЕНА ат. Журекке царай цан жургизетурын гурре (куре)
тамыр.
ВЕНТЕЛЯТОР ат. Дауаны тазартып туратугын эсбап.
ВЕНТЕЛЯЦИЯ ат. Жайдыц ишиниц ^ауасын турли эсбап-
лар менен тазартыу.
ВЕРАНДА ат. Уйдиц алдына салынган ашыц ямаса эйнек-
ленген шардара.
ВЕРМИШЕЛЬ ат. Фабрикада цамырдан исленетугын жи-
цишке кептирилген кеспе.
ВЕРФЬ ат. Кемелерди согатурын, оцлайтугын ^эн жен-
лейтугын (ремонтлайтугын) орын.
ВЕСТИБЮЛЬ ат. Кепшилик жайлардыц алдындагы кец
кирерлик.
ВЕТЕРИНАРИЯ ат. Мал ауырыулары %эм малларды ем-
леу усыллары ^аццында илим.
ВЗВОД ат. эск. Ротаныц, зскадронныц ямаса батареяныц
тийкаргы белимшеси.
ВИНО ат. Жузимнен ямаса басца жемислерден исленген
спиртли ишимлик, шарап.
ВИТАМИН ат. мед. Дене тиришилигине жудэ пайдалы
органикалыц зат цэм сол заттан таярланган дэри-дармац.
ВИТРИНА ат. Товар % эм басца затлардыц улгилерин кер-
сетиуге арналран орын.
ВОДОПРОВОД ат. тех. Керекли жерине труба арцалы
суу жеткерип беретукын цурылыс системасы.
ВОДОРОД ат. хим. Кислород пенен водородтыц бирикпе-
синен сууды пайда ететусын химиялыц элемент, жецил газ.
ВОДОХРАНИЛИЩЕ ат. Суу хоэцх^пырыц^е^^^я^г~тэ-
мийн етиу ушын сууды иркетугын, ^ыйна&тугыЯ^^м сац-
400
лайту гын гидротехникальщ цурылыс. Туйе мойын в о д о-
хранилищеси Каракалпацстанды, Хорезм ^эм Ташауыз
областьларын суу менен тэмийн етеди (Сов. КК- г-)-
BOEI ПСОМ ат. Жергиликли жердеги эскерий ко масса-
риаттыц баслыкы. Аттан тусип военком уйге кирди (0.
Айжанов).
ВОЕНКОМАТ ат. Жергиликли жердеги эскерий, комисса-
риат. ()лар тиккелей в о е нк о м а тц а карай бет алды (А.
Бекимбетов). м
ВОЖАТЫЙ ат. Пионер отрядларыныц басшысы. Мектеп-
тиц алдында окыушылар вожатый менен сейлесип тур, ...
Жеткиншек г.).
ВОКЗАЛ ат. Жол катнасы (темир жол. х^ауа хрм су у
жолы) бойындакы улкен станцияныц жайы. Хэзир Некие те-,
мир жол вокзалы эксплуатацияга тусти. (Сов. КК~ г.).
* *
*
1 томда 3772 бас сез (А—1435, Э-249, Б-2050, В-38),
1226 сез мопилери (А—364, Э—35, Б—817, В—10), 1195 фразео-
логиялык дизбек (А—117, Э—14, Б—1064, В—0)—улыума саны
6193 лекеккалык (единица) бирлик ^эм мэниси тусиндирилип
сыпатлама берилди.
M A 3 М У Н Ы
Сез басы........................................................... 5
Сезликтин курылысы ................................................ &
Пайдаланылган сезликлердиц дизими.............................. . 10
Шэртли кыскартыулар.............................................. 15
Шэртли белгилер ..........................................i . . . . 16-
Каракалпак алфавити.......................................... . 17
А ................................................................. 18
Э................ ... , . . с. ...............136
Б ........................................... . . 154
В . . . . е « А . t . е . . . « .............. 398
На каракалпакском языке
Каракалпакский филиал АНУзССР
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В четырех томах
ТОМ I
Издательство „Каракалпакстан,*'
Нукус—1982
Редакторлар: LU. С ей то в, О. Сарсенбаев
Художник И. Кыдыров
Худ редактор Я. Рейипназаров
Тех редактор 3. Алламуратов
Корректор Б. Файзуллаева
. ИБ 1572
Териуге берилген уакыты 19/11—1982-ж. Басыуга рухсат етилген уакыты
29/ХЫ982-Ж. Кагаз форматы 60x90Vi6» Келеми 25,25 баспа табак. 25,45 есап
баспа табак. Гиражы 10000, Заказ 191, Баласы 1 м. 90 т.
*Каракалпакстан“ баспасы. 742000, Некие каласы, К. Маркс кешеси, 9
КАССР баспа, полиграфия ^эм китап саудасы ислери бойынша
Мемлекетлик комитетинин „Правда** нын 50 жыллыгы атынлагы Некие
полиграфкомбинаты. 742000, Некие каласы, К. Маркс кешеси &